میزان الحکمه با ترجمه فارسی جلد 10

مشخصات کتاب

سرشناسه : محمدی ری شهری، محمد، 1325 -

عنوان قراردادی : میزان الحکمه . فارسی - عربی

عنوان و نام پدیدآور : میزان الحکمه (با ترجمه فارسی)/ محمدی ری شهری ؛ ترجمه حمیدرضا شیخی ؛ مقابله و تصحیح علی حچیمی ... [و دیگران] ؛ ویراستار فارسی سعیدرضا علی عسکری، محمد باقری زاده اشعری، قاسم شیرجعفری ؛ ویراستار عربی کمال کاتب ... [و دیگران].

وضعیت ویراست : ویراست 2.

مشخصات نشر : قم: موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، سازمان چاپ و نشر، 1386-

مشخصات ظاهری : ج.

فروست : پژوهشکده علوم و معارف حدیث؛ 5.

شابک : دوره 978-964-493-200-7 : ؛ دوره، چاپ نهم 978-964-493-350-9 : ؛ 550000 ریال: ج. 1 978-964-493-201-4 : ؛ 850000 ریال: ج. 1، چاپ نهم 978-964-493-351-6 : ؛ 550000 ریال: ج.2 ٬ چاپ هفتم 978-964-493-202-1 : ؛ 850000 ریال: ج. 2، چاپ نهم 978-964-493-352-3 : ؛ 85000 ریال: ج. 3، چاپ نهم 978-964-493-353-0 : ؛ 550000 ریال: ج. 4 978-964-493-204-5 : ؛ 85000 ریال: ج. 4، چاپ نهم 978-964-493-354-7 : ؛ 55000 ریال (ج.5، چاپ هفتم) ؛ 850000 ریال: ج. 5، چاپ نهم 978-964-493-355-4 : ؛ 550000 ریال (ج.6 ٬ چاپ هفتم) ؛ 850000 ریال: ج. 6، چاپ نهم 978-964-493-356-1 : ؛ 85000 ریال: ج. 7، چاپ نهم 978-964-493-357-8 : ؛ 550000 ریال: ج. 8، چاپ هفتم 978-964-493-208-3 : ؛ 85000 ریال: ج. 8، چاپ نهم 978-964-493-358-5 : ؛ 85000 ریال: ج. 9، چاپ نهم 978-964-493-359-2 : ؛ 550000 ریال: ج. 10، چاپ هفتم 978-964-493-210-6 : ؛ 850000 ریال: ج. 10، چاپ نهم 978-964-493-360-8 : ؛ ج 10، چاپ دوازدهم 978-964-493-360-8 : ؛ 550000 ریال: ج.11، چاپ هفتم 978-964-493-200-7 : ؛ 700000 ریال: ج.11، چاپ هشتم 978-964-493-211-3 : ؛ 850000 ریال: ج. 11، چاپ نهم 978-964-493-361-5 : ؛ 550000 ریال: ج. 12، چاپ هفتم 978-964-493-212-0 : ؛ 850000 ریال: ج. 12، چاپ نهم 978-964-493-362-2 : ؛ 550000 ریال (ج. 13، چاپ هفتم) ؛ 700000 ریال: ج. 13، چاپ هشتم 978-964-493-200-7 : ؛ 85000 ریال: ج. 13، چاپ نهم 978-964-493-363-9 : ؛ 550000 ریال: ج. 14، چاپ هفتم 978-964-493-214-4 : ؛ 700000 ریال (ج.14 ٬ چاپ هشتم) ؛ 850000 ریال: ج.14، چاپ نهم 978-964-493-364-6 :

یادداشت : فارسی - عربی.

یادداشت : چاپ هفتم.

یادداشت : ج. 1 - 8 ، 9 و 10 - 14(چاپ نهم: 1387).

یادداشت : ج.2 ٬ 4، 5 ، 6، 8 10٬ - 14 (چاپ هفتم: 1386).

یادداشت : ج. 8 و 10(چاپ دوازدهم: 1390).

یادداشت : ج. 11، 13 ٬ 14 (چاپ هشتم: 1386).

یادداشت : کتابنامه.

یادداشت : نمایه.

مندرجات : ج. 1. آ - ب.- ج. 2. ب - ح.- ج. 3. ح - خ.- ج. 4. د - ر.- ج. 5. ز - ش.- ج.6. ش - ظ.- ج. 7. ع.- ج. 8. ع - غ.- ج.11. م - ن.- ج. 12. ن - ه.- ج. 13. ه - ی.- ج. 14. فهرست ها

موضوع : احادیث

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 14

موضوع : احادیث اهل سنت -- قرن 14

شناسه افزوده : شیخی، حمیدرضا، 1337 -، مترجم

شناسه افزوده : علی عسکری، سعیدرضا، 1344 -، ویراستار

شناسه افزوده : کاتب، کمال، ویراستار

شناسه افزوده : موسسه علمی - فرهنگی دارالحدیث. سازمان چاپ و نشر

رده بندی کنگره : BP116/5/م3م9041 1386

رده بندی دیویی : 297/21

شماره کتابشناسی ملی : 1201714

ص: 1

اشاره

ص :2

ص :3

ص :4

حرف الکاف

اشاره

الکِبر (تکبّر)

الکتاب (کتاب و نوشته)

المُکاتبة (نامه نگاری)

الکِتمان (راز داری)

الکذب (دروغ)

الکَرَم (بزرگواری)

الکسب (کسب)

الکَسل (تنبلی)

الکُفر (کفر)

الکَفّارة (کفّاره)

المکافأة (جبران)

التکلیف (تکلیف)

التکلّف (تکلّف)

ص :5

الکلام (سخن)

الکمال (کمال)

الکیاسة (زیرکی)

ص :6

452 - الکِبر

452 - تکبّر

اشاره

(1)

(2)

ص :7


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 73/179 باب 130 «الکِبر». کنز العمّال : 3/525 ، 828 «الکِبر». کنز العمّال : 3/830 «علاج الکِبر».
2- انظر: عنوان 63 «الجبّار» ، 357 «التعصّب» ، 543 «التواضع». الغضب : باب 3033 ، الآخرة : باب 30.

3376 - الکِبرُ
3376 - تکبّر

الکتاب :

«فَسَجَدَ الْمَلاَئِکَةُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ * إِلاَّ إِبْلِیسَ اسْتَکْبَرَ وَ کانَ مِنَ الْکافِرینَ» . (1)

«قالَ فَاهْبِطْ مِنْها فَما یَکُونُ لَکَ أَنْ تَتَکَبَّرَ فِیها فَاخْرُجْ إِنَّکَ مِنَ الصَّاغِرِینَ» . (2)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إیّاکُم و الکِبرَ ؛ فإنّ إبلیسَ حَمَلَهُ الکِبرُ علی أن لا یَسجُدَ لآدمَ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :إیّاکُم و الکِبرَ ؛ فإنّ الکِبرَ یکونُ فی الرَّجُلِ و أنَّ علَیهِ العَباءَةَ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :اجتَنِبُوا الکِبرَ ، فإنَّ العَبدَ لا یَزالُ یَتکَبَّرُ حتّی یقولَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ : اُکتُبُوا عَبدی هذا فی الجَبّارِینَ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :لا یَزالُ الرَّجُلُ یَتکَبَّرُ و یَذهَبُ بنَفسِهِ حتّی یُکتَبَ فی الجَبّارِینَ ، فَیُصِیبُهُ ما أصابَهُم . (6)

3376

تکبّر

قرآن:

«پس همه فرشتگان یکسره سجده کردند مگر ابلیس که تکبّر نمود و از کافران شد».

«فرمود: از آن [مقام] فرو شو، تو را نرسد که در آن [جایگاه ]تکبّر نمایی. پس بیرون شو، که تو از خوار شدگانی».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از تکبّر دوری کنید؛ زیرا ابلیس را تکبّر وا داشت، که برای آدم سجده نکند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از تکبّر بپرهیزید؛زیرا گاهی با پوشیدن یک ردا، به انسان کبر دست می دهد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از تکبّر دوری کنید؛ زیرا که بنده پیوسته تکبّر می ورزد، تا جایی که خداوند عزّ و جلّ می فرماید: نام این بنده مرا در میان متکبّران بنویسید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آدمی پیوسته تکبّر می ورزد و پیش می رود، تا جایی که از شمار گردنکشان قلمداد می شود و بر سرش آن می آید که بر سر آنان آمد.

ص :8


1- ص : 73 ، 74.
2- الأعراف : 13.
3- کنز العمّال : 7734.
4- کنز العمّال : 7735.
5- کنز العمّال : 7729.
6- کنز العمّال : 7749.

عنه صلی الله علیه و آله :بِئس العَبدُ عَبدٌ تَجَبَّرَ وَ اختالَ، و نَسِیَ الکَبیرَ المُتَعالَ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إیّاکَ و الکِبرَ ؛ فإنّهُ أعظَمُ الذُّنوبِ و ألأَمُ العُیوبِ ، و هُو حِلیَةُ إبلیسَ . (2)

عنه علیه السلام :احذَرِ الکِبرَ ؛ فإنّهُ رأسُ الطُّغیانِ و مَعصیَةُ الرَّحمانِ . (3)

عنه علیه السلام :الکِبرُ خَلیقَةٌ مُردیَةٌ ، مَن تَکَثَّرَ بِها قَلَّ . (4)

عنه علیه السلام :أقبَحُ الخُلقِ التَّکَبُّرُ . (5)

عنه علیه السلام :فاعتَبِرُوا بما کانَ مِن فِعلِ اللّهِ بإبلیسَ، إذ أحبَطَ عَمَلَهُ الطَّویلَ و جَهدَهُ الجَهیدَ ......... عن کِبْرِ ساعَةٍ واحِدَةٍ ! فمَن ذا بَعدَ إبلیسَ یَسلَمُ علَی اللّهِ بمثلِ مَعصیَتِهِ ؟! (6)

عنه علیه السلام :فَأطفِئُوا ما کَمَنَ فی قُلوبِکُم مِن نِیرانِ العَصَبیَّةِ و أحقادِ الجاهِلِیَّةِ ، فإنّما تِلکَ الحَمِیَّةُ تکونُ فی المُسلمِ مِن خَطَراتِ الشَّیطانِ و نَخَواتِهِ ، و نَزَغاتِهِ و نَفَثاتِهِ ، و اعتَمِدُوا وَضْعَ التَّذَلُّلِ علی رُؤوسِکُم ، و إلقاءَ التَّعزُّزِ تَحتَ أقدامِکُم ، و خَلْعَ التَّکبُّرِ مِن أعناقِکُم ، و اتَّخِذُوا التَّواضُعَ مَسلَحَةً بینَکُم و بَینَ عَدُوِّکُم إبلیسَ . (7)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :چه بد بنده ای است، آن بنده ای که تکبّر و غرور ورزد و خدای بزرگِ بلند مرتبه را از یاد ببرد.

امام علی علیه السلام :زنهار از تکبّر که آن بزرگترین گناه و نکوهیده ترین عیبهاست و زیور ابلیس است.

امام علی علیه السلام :از تکبّر حذر کن؛ که آن ریشه طغیان و نافرمانی خدای مهربان است.

امام علی علیه السلام :تکبّر خصلتی مُهلک است، کسی که بخواهد با این خصلت، خود را زیاد کند، کم می شود.

امام علی علیه السلام :زشت ترین خوی، تکبّر است.

امام علی علیه السلام :از کاری که خدا با ابلیس کرد پند گیرید. آن گاه که، به خاطر لحظه ای تکبّر، کار طولانی و کوشش طاقت فرسای [عبادی] ......... او را بر باد داد! پس، بعد از ابلیس [با آن همه مقامی که داشت ]کیست که با معصیتی چون معصیت او از خشم و کیفر خدا ایمن باشد؟

امام علی علیه السلام :پس، آتشهای عصبیّت و کینه های جاهلیت را که در دلهایتان نهفته است، خاموش کنید؛ زیرا که این نخوت و غرور در وجود شخص مسلمان از تلقینات و نخوتها و فسادها و وسوسه های شیطان است. افسر فروتنی بر سر نهید و گردن فرازی را زیر پایتان فکنید و گردنبند تکبّر را از گردن خویش باز کنید و فروتنی و افتادگی را [همچون ]پاسگاه مرزی میان خود و دشمنتان شیطان قرار دهید.

ص :9


1- النوادر للراوندیّ : 145/198 .
2- غرر الحکم : 2652.
3- غرر الحکم : 2609.
4- غرر الحکم : 1968.
5- غرر الحکم : 2898.
6- نهج البلاغة : الخطبة 192.
7- نهج البلاغة : الخطبة 192.

عنه علیه السلام :فاعتَبِرُوا بما أصابَ الاُمَمَ المُستَکبِرینَ مِن قَبلِکُم مِن بَأسِ اللّهِ و صَولاتِهِ ، و وَقائعِهِ و مَثُلاتِهِ ......... و استَعیذُوا باللّهِ مِن لَواقِحِ الکِبرِ کما تَستَعیذُونَهُ مِن طَوارِقِ الدَّهرِ . (1)

عنه علیه السلام :فاللّهَ اللّهَ فی عاجِلِ البَغیِ و آجِلِ وَ خامةِ الظُّلمِ و سُوءِ عاقِبَةِ الکِبرِ ، فإنّها مَصیَدَةُ إبلیسَ العُظمی و مَکِیدَتُهُ الکُبری ، التی تُساوِرُ قُلوبَ الرِّجالِ مُساوَرَةَ السُّمومِ القاتِلَةِ ، فما تُکدی أبَدا و لا تُشوی أحَدا ، لا عالِما لِعِلمِهِ و لا مُقِلاًّ فی طِمرِهِ . (2)

عنه علیه السلام :أمْ هذا الذی أنشَأهُ فی ظُلُماتِ الأرحامِ ، و شُغُفِ الأستارِ ، نُطفَةً دِهاقا ......... حتّی إذا قامَ اعتِدالُهُ و استَوی مِثالُهُ نَفَرَ مُستَکبِرا! (3)

عنه علیه السلام_ فی صفةِ المُتَّقینَ _: بُعدُهُ عمَّن تَباعَدَ عَنهُ زُهدٌ و نَزاهَةٌ ، و دُنُوُّهُ مِمَّن دَنا مِنهُ لِینٌ و رَحمَةٌ ، لیسَ تَباعُدُهُ بکِبرٍ و عَظَمةٍ ، و لا دُنُوُّهُ بمَکرٍ و خَدیعَةٍ . (4)

امام علی علیه السلام :از کیفر و خشم و عذابهای سخت خدا که به امّت های گردن کش پیش از شما رسیده، عبرت گیرید ......... و از عوامل تکبّر زا به خدا پناه برید، همان گونه که از بلاها و پیشامدهای سخت روزگار به او پناه می برید.

امام علی علیه السلام :خدا را خدا را [در نظر گیرید ]از عاقبت وخیم زورگویی و ستم در این دنیا و آن جهان و از فرجام ناگوار تکبّر ؛ که بزرگ ترین دام و سترگ ترین نیرنگ شیطان است و چونان زهرهای کشنده در دلهای مردان فرو می روند. هرگز چیزی مانع نفوذ آنها نمی شود و هیچ کس از آنها در امان نیست، نه عالِم به خاطر علمش و نه تهیدست به سبب جامه فرسوده اش .

امام علی علیه السلام :یا [برای شما] از این انسانی [بگویم ]که خداوند او را در تاریکیهای زهدانها و غلافهای پرده ها از نطفه ای ریخته شده، آفرید ......... تا این که اندامی به اعتدال و رشد کامل یافت، گردن کشانه [از حق ]رمید و گریخت!

امام علی علیه السلام_ در وصف پرهیزگاران _فرمود : اگر از کسی دوری می کند، به خاطر دنیا گریزی و پاکدامنی است و اگر به کسی نزدیک می شود، از سر خوش خویی و مهربانی است؛ نه دوری کردنش از روی تکبّر و نخوت است و نه نزدیک شدنش از سرِ مکر و فریب.

ص :10


1- نهج البلاغة : الخطبة 192.
2- نهج البلاغة : الخطبة 192 .
3- نهج البلاغة : الخطبة 83.
4- نهج البلاغة : الخطبة 193.

عنه علیه السلام :إنّ مِن أسخَفِ حالاتِ الوُلاةِ عندَ صالِحِ النّاسِ أن یُظَنَّ بِهِم حُبُّ الفَخرِ و یُوضَعَ أمرُهُم علَی الکِبرِ . (1)

عنه علیه السلام_ فی فَضیلَةِ الرَّسولِ الکریمِ صلی الله علیه و آله _: بَعَثَهُ و النّاسُ ضُلاّلٌ فی حَیرَةٍ ، و حاطِبونَ (خابِطونَ) فی فِتنَةٍ ، قدِ استَهوَتهُمُ الأهواءُ ، و استَزَلَّتهُمُ الکِبریاءُ . (2)

عنه علیه السلام :إنّی لَمِن قَومٍ لا تَأخُذُهُم فی اللّهِ لَومَةُ لائمٍ ......... لا یَستَکبِرُونَ و لا یَعلُونَ ، و لا یَغلّونَ و لا یُفسِدونَ . (3)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :ما دَخَلَ قَلبَ امرِئٍ شیءٌ مِن الکِبرِ إلاّ نَقَصَ مِن عَقلِهِ مِثلُ ما دَخَلَهُ مِن ذلکَ ، قَلَّ ذلکَ أو کَثُرَ . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :الکِبرُ قد یکونُ فی شِرارِ النّاسِ مِن کُلِّ جِنسٍ ......... إنَّ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله مَرَّ فی بَعضِ طُرُقِ المَدینةِ ، و سَوداءُ تَلقُطُ السرقِینَ ، فقیلَ لها : تَنَحِّی عن طریقِ رَسولِ اللّهِ ، فقالَت : إنّ الطَّریقَ لَمعرضٌ ، فَهَمَّ بها بعضُ القَومِ أن یَتَناوَلَها ، فقالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : دَعُوها ، فإنَّها جَبّارَةٌ . (5)

امام علی علیه السلام :از پست ترین حالات زمام داران نزد مردمان درستکار، این است که گمان رود آنان شیفته خود ستایی گشته اند و کردارشان به تکبّر تعبیر شود.

امام علی علیه السلام_ در فضیلت رسول اکرم صلی الله علیه و آله _فرمود : خداوند در زمانی او را برانگیخت که مردم در وادی حیرت گمراه بودند و در فتنه و فساد دست و پا می زدند. هوا و هوسها، آنها را شیفته و منحرف کرده بود و کبر و نخوت، به لغزششان کشانده بود.

امام علی علیه السلام :راستی که من از آن گروهی هستم که در راه خدا سرزنش هیچ سرزنشگری در آنان کارگر نمی افتد ......... گردن فرازی نمی کنند و برتری نمی فروشند و خیانت نمی ورزند و فساد و تباهی نمی آفرینند.

امام باقر علیه السلام :هیچ مقداری از تکبّر به دل آدمی راه نیابد، مگر این که به همان اندازه،کم باشد یا زیاد، از خردش کاسته شود.

امام صادق علیه السلام :تکبّر گاهی در دون پایه ترین افراد جامعه از هر قشری یافت می شود ......... روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله از یکی از کوچه های مدینه می گذشت. زن سیاهی در وسط کوچه سرگین جمع می کرد. به آن زن گفتند: از سر راه رسول خدا صلی الله علیه و آله کنار برو. زن گفت: راه پهن است. یکی از مردم خواست او را کنار زند، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: رهایش کنید؛ او زنی متکبّر است.

ص :11


1- نهج البلاغة : الخطبة 216.
2- نهج البلاغة: الخطبة95.
3- نهج البلاغة : الخطبة 192.
4- بحار الأنوار : 78/186/16.
5- بحار الأنوار : 73/209/2.

عنه علیه السلام :مَن بَرِئَ مِن الکِبرِ نالَ الکَرامَةَ . (1)

امام صادق علیه السلام :هر که از تکبّر پاک شود، به بزرگواری دست یابد.

3377 - تَفَرُّدُ اللَّهِ بِالکِبرِیاءِ
3377 - کبریا مخصوص خداست

الکتاب :

«هُوَ اللّهُ الَّذِی لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ السَّلاَمُ الْمُؤْمِنُ المُهَیْمِنُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ الْمُتَکَبِّرُ سُبْحانَ اللّهِ عَمَّا یُشْرِکُونَ» . (2)

«وَ لَهُ الْکِبْرِیاءُ فِی السَّماوَاتِ و الأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ» . (3)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّما الکِبریاءُ للّهِِ رَبِّ العالَمینَ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :یَق_ولُ اللّهُ جلَّ و علا : الکِبریاءُ رِدائی و العَظَمةُ إزارِی ، فَمَن نازَعَنی واحِدا مِنهُما ألقَیتُهُ فی النّارِ . (5)

3377

کبریا مخصوص خداست

قرآن:

«اوست خدایی که جز او معبودی نیست، همان فرمانروای پاک، سلام، مؤمن، نگهبان، عزیز، جبّار و متکبّر. پاک است خدا از آنچه [با او] شریک می گردانند».

«و در آسمانها و زمین بزرگی از آنِ اوست و اوست شکست ناپذیر سنجیده کار».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :جز این نیست که کبریا، خاصِّ خداوند پروردگار جهانیان است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند _ جلّ و علا _ می فرماید: کبریا، ردای من است و بزرگی، تن پوش من. پس هر که بر سر یکی از اینها با من بستیزد، او را در آتش افکنم.

ص :12


1- بحار الأنوار : 78/229/5.
2- الحشر : 23.
3- الجاثیة : 37.
4- الترغیب و الترهیب : 3/91/15.
5- الترغیب و الترهیب : 3/563/14.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ الذی لَبِسَ العِزَّ و الکِبریاءَ، و اختارَهُما لنَفسِهِ دونَ خَلقِهِ، و جَعَلَهُما حِمیً و حَرَما علی غیرِهِ و اصطَفاهُما لِجَلالِهِ . (1)

عنه علیه السلام :فلو رَخَّصَ اللّهُ فی الکِبرِ لأحَدٍ مِن عِبادِهِ لَرَخَّصَ فیهِ لِخاصَّةِ أنبیائهِ و أولیائهِ ، و لکنَّهُ سبحانَهُ کَرَّهَ إلَیهِمُ التَّکابُرَ ، و رَضِیَ لَهُمُ التَّواضُعَ . (2)

الإمامُ الحسنُ علیه السلام_ لمّا قیلَ لَهُ إنَّ فیکَ کِبرا_: کَلاّ ، الکِبرُ للّهِِ وَحدَهُ ، و لکنْ فِیَّ عِزَّةٌ ، قالَ اللّهُ تعالی : «و للّهِِ العِزَّةُ و لِرَسولِهِ و لِلمُؤْمنینَ» (3) . (4)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :الکِبرُ رِداءُ اللّهِ، و المُتَکبِّرُ یُنازِعُ اللّهَ رِداءَهُ . (5)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :الکِبرُ رِداءُ اللّهِ ، فَمَن نازَعَ اللّهَ شیئا مِن ذلکَ أکَبَّهُ اللّهُ فی النّارِ . (6)

امام علی علیه السلام :ستایش خدایی را که ردای عزّت و کبریا پوشید و این دو خصلت را برای خود برگزید نه آفریدگانش، و آنها را برای غیر خود قرقگاه و حریمی گردانید و به خاطر جلال و عظمت خود این دو صفت را ویژه خود کرد.

امام علی علیه السلام :اگر بنا بود خداوند به احدی از بندگانش رخصت تکبّر دهد، هر آینه این رخصت را به خاصّگان از انبیا و اولیای خود می داد. اما خداوند سبحان، تکبّر را برای آنان نیز ناخوش داشت و فروتنی را برایشان پسندید.

امام حسن علیه السلام_ در پاسخ کسی که به ایشان گفت: در وجود تو تکبّر است _فرمود : هرگز؛ تکبّر تنها از آن خداست. اما در وجود من، عزّت است. خداوند متعال فرموده است: «و عزّت از آن خدا و پیامبر او و مؤمنان است».

امام باقر علیه السلام :کِبر، ردای خداست و شخص متکبّر بر سر تصاحب ردای خدا، با او می ستیزد.

امام صادق علیه السلام :کِبر، ردای خداست.پس هر که بر سر چیزی از آن با خدا کشمکش کند، خداوند او را در آتش سرنگون سازد.

ص :13


1- نهج البلاغة : الخطبة 192 .
2- نهج البلاغة : الخطبة 192 .
3- المنافقون : 8 .
4- بحار الأنوار : 24/325/40.
5- بحار الأنوار : 73/214/4 .
6- بحار الأنوار : 73/215/5.

3378 - تَفسیرُ الکِبرِ
3378 - معنای کِبر

الکتاب :

«أَفَکُلَّما جاءَکُمْ رَسُولٌ بِما لاَ تَهْوَی أَنْفُسُکُمُ اسْتَکْبَرْتُمْ فَفَریقا کَذَّبْتُمْ وَ فَرِیقا تَقْتُلُونَ» . (1)

«سَأَصرِفُ عَنْ آیاتِیَ الَّذِینَ یَتَکَبَّرُونَ فِی الأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ إِنْ یَرَوْا کُلَّ آیَةٍ لاَ یُؤْمِنُوا بِها ......... » (2) . (3)

(4)

الحدیث :

بحار الأنوار عن أبی ذرّ :دَخلتُ ذاتَ یَومٍ فی صدرِ نَهارِهِ علی رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله فی مَسجدِهِ ......... فقلتُ : یا رَسولَ اللّهِ، بأبی أنتَ و اُمی ، أوصِنی بِوَصیَّةٍ یَنفَعُنی اللّهُ بِها ، فقالَ : ......... یا أبا ذَرٍّ ، مَن ماتَ و فی قَلبِهِ مِثقالُ ذَرَّةٍ مِن کِبرٍ لم یَجِدْ رائحَةَ الجَنَّةِ إلاّ أن یَتوبَ قبلَ ذلکَ ، فقالَ : یا رسولَ اللّهِ ، إنی لَیُعجِبُنی الجَمالُ حتّی وَدِدتُ أنَّ عِلاقَةَ سَوطی و قِبالَ نَعلی حَسَنٌ ، فَهل یُرهَبُ علی ذلکَ ؟ قالَ : کیفَ تَجِدُ قَلبَکَ ؟ قالَ : أجِدُهُ عارِفا للحَقِّ مُطمَئنّا إلَیهِ ، قالَ : لیسَ ذلکَ بالکِبرِ ، و لکنَّ الکِبرَ أن تَترُکَ الحَقَّ و تَتَجاوَزَهُ إلی غیرِهِ ، و تَنظُرَ إلَی النّاسِ و لا تَری أنَّ أحَدا عِرضُهُ کَعِرضِکَ و لا دَمُهُ کَدَمِکَ . (5)

3378

معنای کِبر

قرآن:

«پس چرا هر گاه پیامبری چیزی را که خوشایند شما نبود برایتان می آورد، کبر می ورزیدید؟ گروهی را دروغگو می خواندید و گروهی را می کشتید».

«به زودی کسانی را که در زمین بناحق تکبّر می ورزند، از آیاتم روی گردان می سازم. [به طوری که ]اگر هر نشانه ای را [از قدرت من ]بنگرند، بدان ایمان نیاورند». (6)

حدیث:

بحار الأنوار_ به نقل از ابوذر _: زمانی در آغاز روز در مسجد خدمت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله رسیدم و گفتم: ای رسول خدا! پدر و مادرم به فدای شما! مرا یک سفارشی کنید که خداوند مرا بدان نفعی رساند، حضرت فرمود: ای ابوذر! هر کس بمیرد و در دلش ذرّه ای تکبّر باشد، بوی بهشت را استشمام نمی کند مگر این که پیشتر توبه کند. عرض کرد: ای رسول خدا! من زیبایی را دوست دارم، حتی دوست دارم بند تازیانه ام و دوال کفشم زیبا باشد. آیا از این حالت، بیمِ کبر و خود پسندی می رود؟ فرمود: دلت را چگونه می یابی؟ عرض کرد: آن را شناسای حق و آرام گرفته بدو، می یابم. فرمود: پس این حالت، کِبر نیست. بلکه کبر، آن است که حق را فرو گذاری و به ناحق روی آوری و به مردم با این دید نگاه کنی که هیچ کس آبرویش چون آبروی تو و خونش چون خون تو نیست.

ص :14


1- البقرة : 87.
2- الأعراف : 146.
3- الآیات التی ورد فیها الکبر بمعنی الاستکبار علی اللّه سبحانه و جحود الحقّ تبلغ ثمانِ و خمسین آیة ، فراجع .
4- (انظر) الأعراف : 13 ، 36 ، 40 ، النحل : 22 ، یونس : 75.
5- بحار الأنوار : 77/74 ، 90/3.
6- آیاتی که در آنها کِبر به معنای گردن فرازی در برابر خداوند سبحان و انکار حق آمده، به پنجاه و هشت آیه می رسد.

الترغیب و الترهیب عَن رسول اللّهِِ صلی الله علیه و آله :لا یَدخُلُ الجَنَّةَ مَن کانَ فی قَلبِهِ مِثقالُ ذَرَّةٍ مِن کِبرٍ ، فقالَ رَجلٌ : إنّ الرَّجُلَ یُحِبُّ أن یکونَ ثَوبُهُ حَسَنا و نَعلُهُ حَسَنةً ! قالَ : إنَّ اللّهَ جَمیلٌ یُحِبُّ الجَمالَ ، الکِبرُ بَطَرُ الحَقِّ و غَمْطُ النّاسِ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :طَلَبتُ الخُضوعَ فما وَجَدْتُ إلاّ بقبولِ الحقِّ ، اقبَلُوا الحَقَّ ، فإنَّ قبولَ الحقِّ یُبَعِّدُ مِن الکِبرِ . (2)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :مَن قالَ : «أستَغفِرُ اللّهَ و أتوبُ إلَیهِ»فلیسَ بمُستَکبِرٍ و لا جَبّارٍ، إنّ المُستَکبِرَ مَن یُصِرُّ علَی الذَّنبِ الذی قد غَلَبَهُ هَواهُ فیهِ ، و آثَرَ دُنیاهُ علی آخِرَتِهِ . (3)

الکافی عن محمّد بن مسلم عن الإمامِ الباقرِ أو الإمامِ الصّادقِ علیهما السلام :لا یَدخُلُ الجَنَّةَ مَن کانَ فی قَلبِهِ مِثقالُ حَبّةٍ مِن خَردَلٍ مِن الکِبرِ ، فاستَرجَعتُ ، فقالَ : مالَکَ تَستَرجِعُ ؟ قلتُ : لِما سَمِعتُ مِنکَ ، فقالَ : لیسَ حَیثُ تَذهَبُ ، إنّما أعنی الجُحودَ ، إنّما هُو الجُحودُ . (4)

الترغیب و الترهیب :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که در دلش ذرّه ای تکبّر باشد، به بهشت نمی رود. مردی عرض کرد: انسان دوست دارد که جامه اش زیبا و کفشش زیبا باشد. حضرت فرمود: خداوند، زیباست و زیبایی را دوست دارد. کبر، سرکشی در برابر حق و حقیر شمردن مردم است.

امام علی علیه السلام :فروتنی را جستم و آن را جز در پذیرش حق، نیافتم. پس حق پذیر باشید؛ زیرا پذیرش حق [انسان را ]از تکبّر دور می سازد.

امام زین العابدین علیه السلام :کسی که بگوید: «استغفر اللّه و اتوب الیه» نه مستکبر است و نه گردن کش. مستکبر، کسی است که بر گناهی که در آن هوای نفسش بر او چیره گشته، مداومت ورزد و دنیایش را بر آخرتش ترجیح دهد.

الکافی_ به نقل از محمّد بن مسلم _: امام باقر یا امام صادق علیهما السلام فرمودند: کسی که در دلش به اندازه دانه خردلی کبر باشد، به بهشت نمی رود. من استرجاع کردم (جمله «انا للّه و انا الیه راجعون» را بر زبان آوردم). حضرت فرمود: چه شده است که استرجاع می کنی؟ عرض کردم: به سبب سخنی که از شما شنیدم. حضرت فرمود: آن طور که تو تصوّر کردی، نیست. بلکه مقصودم انکار [حق ]است، در حقیقت مقصود از کبر، انکار است.

ص :15


1- الترغیب و الترهیب : 3/567/31.
2- بحار الأنوار : 69/399/91.
3- بحار الأنوار : 93/277/3.
4- الکافی : 2/310/7.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لمّا سُئلَ عَن أدنَی الإلحادِ _: إنّ الکِبرَ أدناهُ . (1)

عنه علیه السلام :الکِبرُ أن تَغمِصَ النّاسَ و تُسَفِّهَ الحَقَّ . (2)

معانی الأخبار عن عبد اللّه بن طلحةَ عن الإمامِ الصادقِ علیه السلام :قالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : لن یَدخُلَ الجَنَّةَ عَبدٌ فی قَلبِهِ مِثقالُ حَبَّةٍ مِن خَردَلٍ مِن کِبرٍ ، و لا یَدخُلُ النّارَ عَبدٌ فی قَلبِهِ مِثقالُ حبَّةٍ مِن خَردلٍ مِن إیمانٍ ، قلتُ : جُعِلتُ فِداکَ إنّ الرَّجلَ لَیلبسُ الثَّوبَ أو یَرکَبُ الدّابَّةَ فَیَکادُ یُعرَفُ مِنهُ الکِبرُ ؟ قالَ : لیسَ بذاکَ ، إنّما الکِبرُ إنکارُ الحَقِّ ، و الإیمانُ الإقرارُ بالحقِّ . (3)

الکافی عن محمّد بن عمرَ بنِ یزیدَ عن أبیهِ :قُلتُ لأبی عبدِ اللّهِ علیه السلام : إنّنی آکُلُ الطَّعامَ الطَّیِّبَ ، و أشُمُّ الرِّیحَ الطَّیِّبَةَ و أرکَبُ الدّابَّةَ الفارِهَةَ و یَتبَعُنِی الغُلامُ ، فَترَی فی هذا شیئا مِن التَّجبُّرِ فلا أفعَلْهُ ؟ فَأطرَقَ أبو عبدِ اللّهِ علیه السلام ثُمّ قالَ : إنّما الجَبّارُ المَلعونُ مَن غَمَصَ النّاسَ و جَهِلَ الحقَّ . (4)

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از کمترین حدّ الحاد _فرمود : تکبّر، کمترین حدّ آن است.

امام صادق علیه السلام :تکبّر، این است که مردم را تحقیر کنی و حق را خوار شماری.

معانی الأخبار_ از عبد اللّه بن طلحه به نقل از امام صادق علیه السلام _: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر بنده ای که به اندازه وزن دانه خردلی در دلش تکبّر باشد، به بهشت نمی رود و هر بنده ای که به وزن دانه خردلی در دلش ایمان باشد، به دوزخ نمی رود. عرض کردم: فدایت شوم، انسان [گاه] لباسی می پوشد و مرکبی سوار می شود، آیا این نشانه کبر است؟ حضرت فرمود: چنین نیست، بلکه کِبر، انکارِ حق است و ایمان، اقرار به حق.

الکافی_ به نقل از محمّد بن عمر بن یزید از پدرش _: به حضرت صادق علیه السلام عرض کردم: من خوراک خوب می خورم و بوی خوش به کار می برم و بر مرکب راهوار و چالاک سوار می شوم و غلامم در پی من حرکت می کند. اگر در این رفتار، نوعی تکبّر است از آن دست بردارم؟ حضرت صادق علیه السلام مدّتی خاموش ماند و سپس فرمود: همانا گردن کشِ لعنت شده کسی است که مردم را خوار شمرد و حق را نشناسد.

ص :16


1- الکافی : 2/309/1.
2- الکافی : 2/310/8.
3- معانی الأخبار : 241/1.
4- الکافی : 2/311/13.

الکافی عن عبد الأعلی بن أعین :قالَ أبو عبدِ اللّه علیه السلام : قالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : إنَّ أعظَمَ الکِبرِ غَمصُ الخَلقِ و سَفَهُ الحَقِّ ، قلتُ : و ما غَمْصُ الخَلقِ و سَفَهُ الحَقِّ ؟ قالَ : یَجهَلُ الحَقَّ و یَطعَنُ علی أهلِهِ ، فَمَن فَعَلَ ذلکَ فقد نازَعَ اللّهَ عَزَّ و جلَّ رِداءَهُ . (1)

بحار الأنوار عن ابنِ فضّالٍ عن رجلٍ عن الإمام الصّادقِ علیه السلام :مَن مَرَّ بالمأزمَینِ و لیسَ فی قَلبِهِ کِبرٌ غَفَرَ اللّهُ له، قلتُ : ما الکِبرُ ؟ قالَ : یَغمِصُ النّاسَ ، و یُسَفِّهُ الحَقَّ . (2)

معانی الأخبار عن عبد الملکِ عن الإمامِ الصّادقِ علیه السلام :مَن دَخَلَ مَکَّةَ مُبرَّأً عن الکِبرِ غُفِرَ ذَنبُهُ قلتُ : و ما الکِبرُ ؟ قالَ : غَمصُ الخَلقِ و سَفَهُ الحَقِّ ، قلتُ : و کیفَ ذاکَ ؟ قالَ : یَجهَلُ الحَقَّ و یَطعَنُ علی أهلِهِ . (3) (4)

الکافی_ به نقل از عبد الأعلی بن اعین _: امام صادق علیه السلام از قول رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بزرگترین تکبّر، پست شمردن مردم است و استخفاف نسبت به حق. عرض کردم: پست شمردن مردم و استخفاف حق چیست؟ فرمود: حق را نشناسد و از اهل حق بد گوید. پس هر که چنین کند، با خداوند عزّ و جلّ بر سر ردای او ستیزیده است.

بحار الأنوار_ به نقل از ابن فضّال از قول مردی _: امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس با دلی تهی از کِبر از مأزمان (5) بگذرد، خداوند او را بیامرزد.عرض کردم: کبر چیست؟ فرمود: حقیر شمردن مردم و استخفاف نسبت به حق.

معانی الأخبار_ به نقل از عبد الملک _: امام صادق علیه السلام فرمود: هر که با دلی پاک از کبر وارد مکّه شود، خداوند گناهش را بیامرزد. عرض کردم: کبر چیست؟ فرمود: خوار شمردن مردم و استخفاف نسبت به حق. عرض کردم: چگونه؟ فرمود: حق را نشناسد و از اهل حق بد گوید.

ص :17


1- الکافی : 2/310/9.
2- بحار الأنوار : 99/255/25.
3- معانی الأخبار : 242/6.
4- (انظر) الحقّ : باب 898 .
5- جایی است میان عرفه و مشعر _ مجمع البحرین.

3379 - حَقیقَةُ الکِبرِ
3379 - حقیقت کبر

الکافی عن حفص بن غیاثٍ عن الإمامِ الصّادقِ علیه السلام :مَن ذَهَبَ یَری أنَّ لَهُ علَی الآخَرِ فَضلاً فهُو مِن المُستَکبِرِینَ، فقلتُ لَهُ : إنّما یَری أنَّ لَهُ علَیهِ فَضلاً بالعافیَةِ إذا رَآهُ مُرتَکِبا لِلمَعاصِی ؟ فقالَ : هَیهاتَ هَیهاتَ ! فَلَعَلَّهُ أن یکونَ قد غُفِرَ لَهُ ما أتی و أنتَ مَوقوفٌ مُحاسَبٌ ، أ ما تَلَوتَ قِصَّةَ سَحَرَةِ موسی علیه السلام . (1)

بحار الأنوار عن الإمامِ الصّادقِ علیه السلام :إذا هَبَطتُم وادِیَ مَکَّةَ فالبَسُوا خُلقانَ ثِیابِکُم ، أو سَمِلَ ثِیابِکُم ، أو خَشِنَ ثِیابِکُم؛ فإنّهُ لن یَهبِطَ وادیَ مکَّةَ أحَدٌ لیسَ فی قَلبِهِ شیءٌ مِن الکِبرِ إلاّ غَفَرَ اللّهُ لَهُ ، فقالَ عبدُ اللّهِ بنُ أبی یَعفورٍ : ما حَدُّ الکِبرِ ؟ قالَ : الرَّجُلُ یَنظُرُ إلی نفسِهِ إذا لَبِسَ الثَّوبَ الحَسَنَ یَشتَهی أن یُری علَیهِ ، ثُمّ قالَ : «بَلِ الإِنسانُ علی نَفسِهِ بَصیرَةٌ» (2) . (3)

3379

حقیقت کبر

الکافی_ به نقل از حفص بن غیاث _: امام صادق علیه السلام فرمود : هر که بر این باور باشد که از دیگران برتر است، او در شمار مستکبران است. عرض کردم: اگر گنهکاری را ببیند و به سبب بی گناهی و پاکدامنی خود، خویشتن را از او برتر بداند چه؟ فرمود: هیهات هیهات! چه بسا که او آمرزیده شود اما تو را برای حسابرسی نگه دارند؛ مگر داستان جادوگران موسی علیه السلام را نخوانده ای؟

بحار الأنوار :امام صادق علیه السلام فرمود: هر گاه به وادی مکّه وارد شدید، لباسهای فرسوده، یا جامه های کهنه، یا لباسهای زبر و درشت خود را بپوشید؛ زیرا هیچ گاه کسی با دلی تهی از کبر به وادی مکّه وارد نشود، مگر این که خداوند او را بیامرزد. عبد اللّه بن ابی یعفور گفت: حدّ کبر چیست؟ فرمود: این که انسان جامه زیبایی بپوشد و به خودش نگاهی کند و دوست داشته باشد که مردم او را در آن لباس ببینند. حضرت سپس این آیه را تلاوت کرد: «بلکه انسان به خود بیناست».

ص :18


1- الکافی : 8/128/98.
2- القیامة : 14 .
3- بحار الأنوار : 79/312/14 .

بیان :

قال أبو حامد فی بیان حقیقة الکِبر : اعلم أنّ الکبر ینقسم إلی ظاهر و باطن ، و الباطن هو خُلق فی النفس ، و الظاهر هو أعمال تصدر من الجوارح . و اسم الکبر بالخُلق الباطن أحقّ ، و أمّا الأعمال فإنّها ثمرات لذلک الخُلق . و خلق الکبر موجب للأعمال ، و لذلک إذا ظهر علَی الجوارح یقال : تکبّر ، و إذا لم یظهر یقال : فی نفسه کِبر ، فالأصل هو الخُلق الذی فی النفس ، و هو الاستِرواح و الرکون إلی رؤیة النفس فوق المُتکبَّر علیه ، فإنّ الکبر یستدعی متکبَّرا علیه و متکبَّرا به ، و به ینفصل الکِبر عن العُجب کما سیأتی ، فإنّ العُجب لا یستدعی غیر المُعجَب ، بل لو لم یخلق الإنسان إلاّ وحده تصوّر أن یکون مُعجَبا ، و لا یتصوّر أن یکون متکبّرا إلاّ أن یکون مع غیره ، و هو یری نفسه فوق ذلک الغیر فی صفات الکمال ، فعند ذلک یکون متکبّرا . و لا یکفی أن یستعظم نفسه لیکون متکبّرا ، فإنّه قد یستعظم نفسه و لکن یری غیره أعظم من نفسه أو مثل نفسه فلا یتکبّر علیه . و لا یکفی أن یستحقر غیره فإنّه مع ذلک لو رأی نفسه أحقر لم یتکبّر ،و لو رأی غیره مثل نفسه لم یتکبّر ، بل ینبغی أن یری لنفسه مرتبةً و لغیره مرتبةً ، ثمّ یری مرتبة نفسه فوق مرتبة غیره ، فعند هذه الاعتقادات الثلاثة یحصل فیه خلق الکبر ، لا أنّ هذه الرؤیة هی الکبر ، بل هذه الرؤیة و هذه العقیدة تنفخ فیه فیحصل فی قلبه اعتدادٌ و هزّة و فرحٌ و رکونٌ إلی ما اعتقده ، و عزّ فی نفسه بسبب ذلک ، فتلک العزّة و الهزّة و الرکون إلَی المعتقَد هو خلق الکبر ، و لذلک قالَ النبیّ صلی الله علیه و آله : أعوذُ بِکَ مِن نَفخَةِ الکِبریاءِ . (1)

توضیح :

ابو حامد غزالی در توضیح حقیقتِ کبر می نویسد: بدان که کبر به پیدا و ناپیدا تقسیم می شود. کبرِ ناپیدا خُلقی است در نفس و کبرِ پیدا، همان اعمالی است که از انسان سر می زند. اطلاق نام کبر بر آن خوی باطنی، حقیقی تر است؛ زیرا کردارها نتیجه آن خوی هستند و خصلتِ کبر موجب ظهور آن رفتارها می شود. از همین رو، هر گاه کبر در رفتارها ظاهر شود می گویند: تکبّر ورزید و اگر در کردار نمودار نشود می گویند:در جانش کبر است. بنا بر این، اصلْ همان خُلقی است که در نفس می باشد و آن به این معناست که انسان خودش را برتر از کسی که بر او تکبّر می ورزد ببیند؛ زیرا کبر مستلزم دو سوی است: شخصی که نسبت به او تکبّر ورزیده می شود و موضوعی که موجب تکبّر بر او می شود.تفاوت کِبر با عُجب و خودپسندی در همین جاست؛ زیرا عُجب و خودپسندی مستلزم وجود کسی جز شخصِ خودپسند، نیست. بلکه اگر در دنیا تنها یک انسان خلق می شد، باز جای این تصور هست که آن یک فرد خودپسند باشد. اما تصوّرِ وجودِ متکبّر جز با وجود شخص دوّمی ممکن نیست؛ زیرا با وجود شخص دوم است که کسی خود را در داشتن صفات کمال برتر از او می بیند و این جاست که دچار تکبّر و خود برتر بینی می شود. برای متکبّر بودن، خود بزرگ بینی کافی نیست؛ زیرا انسان گاهی خودش را بزرگ می بیند، اما شخص دیگری را از خودش بزرگتر یا همپایه خودش می بیند و بنا بر این بر او تکبّر نمی ورزد. همچنین خُرد شمردن دیگران نیز کافی نیست؛ زیرا اگر دیگری را کوچک و خرد ببیند، اما خودش را از او حقیرتر و خردتر یا همپایه او ببیند باز بر او تکبّر نمی فروشد. بنا بر این، لازم است که برای خودش مرتبتی و برای دیگری هم مرتبتی قائل باشد و آن گاه مرتبه خودش را بالاتر از او بداند. با وجود این سه اعتقاد است که خویِ کبر در او به وجود می آید، نه این که خودِ این بینش کبر باشد، بلکه این بینش و عقیده، روحیه کبر را در او می دمد و در نتیجه، در دل او نوعی غرور و خود شیفتگی و شادمانی و تکیه به این باورِ خود و به خود نازیدن به وجود می آید و این خود نازی و خود شیفتگی و تکیه به عقیده و باور، همان خوی کبر است. از همین روست که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: خدایا! به تو پناه می برم از دَمِش (روحیه) تکبّر.

ص :19


1- المحجّة البیضاء : 6/228.

3380 - ذَمُّ التَّبَختُرِ فِی المَشیِ
3380 - نکوهش راه رفتن با تبختر

الکتاب :

«وَ لاَ تَمْشِ فِی الأَرْضِ مَرَحا إِنَّکَ لَنْ تَخْرِقَ الأَرْضَ وَ لَنْ تَبْلُغَ الْجِبالَ طُولاً» . (1)

3380

نکوهش راه رفتن با تبختر

قرآن:

«و در روی زمین به نخوت گام بر مدار؛ چرا که هرگز زمین را نمی توانی شکافت و در بلندی به کوهها نتوانی رسید».

ص :20


1- الإسراء : 37.

«وَ لاَ تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنَّاسِ وَ لاَ تَمْشِ فِی الأَرْضِ مَرَحا إِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ» . (1)

«وَ عِبادُ الرَّحْمَ_انِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَی الأَرْضِ هَوْنا و إِذَا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاَما» . (2)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّ اللّهَ یُبغِضُ ابنَ سَبعینَ فی أهلِهِ ، ابنَ عِشرِینَ فی مِشیَتِهِ و مَنظَرِهِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ اللّهَ تعالی یُحِبُّ ابنَ عِشرینَ إذا کانَ شِبهَ ابنِ ثَمانینَ ، و یُبغِضُ ابنَ سِتِّینَ إذا کانَ شِبهَ ابنِ عِشرینَ . (4)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مرّ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله علی جماعةٍ فقالَ : عَلی ما اجتَمَعتُم ؟ قالوا : یا رسولَ اللّهِ ، هذا مَجنونٌ یُصرَعُ فاجتَمَعنا علَیهِ ، فقالَ : لیسَ هذا بمَجنونٍ و لکنّهُ المُبتَلی .

ثُمّ قالَ : أ لا اُخبِرُکُم بالمَجنونِ حَقِّ المَجنونِ ؟ قالوا : بَلی یا رسولَ اللّهِ . قال : (إنّ المَجنونَ حَقَّ المَجنونِ) المُتَبَختِرُ فی مِشیَتِهِ ، النّاظِرُ فی عِطفَیهِ ، المُحَرِّکُ جَنبَیهِ بمَنکِبَیهِ ، یَتَمَنّی علَی اللّهِ جَنَّتَهُ و هُو یَعصیهِ ، الذی لا یُؤمَنُ شَرُّهُ و لا یُرجی خَیرُهُ ، فذلکَ المَجنونُ و هذا المُبتَلی . (5)

«و از مردم [به نخوت] رخ بر متاب و در زمین خرامان راه مرو، که خدا متکبّر لافزن را دوست نمی دارد».

«و بندگان خداوند رحمان، کسانی هستند که روی زمین به نرمی گام برمی دارند و چون نادانان ایشان را طرف خطاب قرار دهند، به ملایمت پاسخ می دهند».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند، دشمن دارد کسی را که برای همسرش [مانند مرد ]هفتاد ساله است و در راه رفتن و قیافه اش [مانند جوان ]بیست ساله.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند متعال، بیست ساله ای را که شبیه هشتاد ساله رفتار کند دوست دارد و از شصت ساله ای که رفتاری چون جوان بیست ساله داشته باشد، نفرت دارد.

امام علی علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بر عدّه ای که جمع شده بودند، گذشت و فرمود : برگرد چه جمع شده اید؟ عرض کردند: یا رسول اللّه ! این دیوانه غش کرده و ما پیرامون او گرد آمده ایم. حضرت فرمود: او دیوانه نیست،بلکه بیمار است.

سپس فرمود: آیا شما را آگاه نسازم که دیوانه حقیقی کیست؟ عرض کردند: بفرمایید، ای رسول خدا! فرمود: [دیوانه حقیقی ]کسی است که با تبختر راه می رود و متکبّرانه می نگرد و پهلوهایش را با شانه هایش حرکت می دهد. نافرمانی خدا می کند و با این حال بهشت او را آرزو می کند. کسی از شرّ او ایمن نیست و به خیرش امیدی نمی رود. پس آن دیوانه است، و این بیمار.

ص :21


1- لقمان : 18.
2- الفرقان : 63.
3- کنز العمّال : 7731.
4- کنز العمّال : 7732.
5- الخصال : 332/31 .

الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ فی قولِهِ تعالی : «و لا تَمْشِ فی الأرضِ مَرَحا» _: بالعَظَمةِ . (1)

(2)

امام باقر علیه السلام_ درباره آیه «و لا تمش فی الارض مرحا» _فرمود : یعنی با نخوت و تکبّر.

3381 - المُتَکَبِّرُ
3381 - متکبّر

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أمقَتُ النّاسِ المُتَکبِّرُ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ أبعَدَکُم یَومَ القِیامَةِ مِنّی الثَّرثارُونَ ، و هُمُ المُستَکبِرُونَ . (4)

المحجّة البیضاء :قالَ [ رسولُ اللّهِ] صلی الله علیه و آله : إنّ أبغَضَکُم إلَینا و أبعَدَکُم مِنّا فی الآخِرةِ الثَّرثارُونَ المُتَشدِّقُونَ المُتَفَیهِقونَ . قالوا: یا رسولَ اللّهِ، قد عَلِمنا الثَّرثارینَ المُتَشَدِّقینَ (5) ، فَمَنِ المُتَفیهِقونَ ؟ قالَ : المُتَکبِّرُونَ . (6)

3381

متکبّر

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :منفورترین مردمان، شخص متکبّر است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :روز قیامت دورترین شما از من، پر گویان، یعنی همان مستکبران، هستند.

المحجة البیضاء:پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: منفورترین شما نزد ما و دورترینتان از ما در آخرت، پر گویان ژاژخای متفیهق اند. عرض کردند: ای رسول خدا! معنای پر گویان ژاژخای را می دانیم، اما متفیهقان چه کسانی هستند؟ فرمود: متکبران.

ص :22


1- بحار الأنوار : 73/232/27.
2- (انظر) المَشی : باب 3639.
3- بحار الأنوار : 73/231/23.
4- بحار الأنوار : 73/232/25.
5- الثرثارون المتشدّقون : المتوسّعون فی الکلام من غیر احتیاط و احتراز (النهایة : 2/453) .
6- المحجّة البیضاء : 6/214 و انظر التواضع و الخمول لابن أبی الدُّنیا: 208 / 221 .

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أ تَرجو أن ( یُؤتِیَکَ ) یُعطِیَکَ اللّهُ أجرَ المُتَواضِعینَ و أنتَ عِندَهُ مِنَ المُتَکبِّرینَ ؟ ! (1)

عنه علیه السلام :مَن کانَ مُتَکبِّرا لم یَعدِمِ التَّلَفَ. (2)

امام علی علیه السلام :آیا در حالی که نزد خداوند از متکبّران هستی، انتظار داری که مزد فروتنان را به تو دهد؟

امام علی علیه السلام :کسی که متکبّر باشد، از نابودی در امان نیست.

3382 - ما لا یَنبَغی مَعَهُ الکِبرُ
3382 - با چنین حالی تکبّر نشاید

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :عَجِبتُ لابنِ آدمَ ؛ أوَّلُهُ نُطفَةٌ و آخِرُهُ جِیفَةٌ ، و هو قائمٌ بینَهُما وِعاءٌ للغائطِ، ثُمّ یَتَکبَّرُ ! (3)

عنه علیه السلام :عَجِبتُ لِلمُتَکبِّرِ الذی کانَ بالأمسِ نُطفَةً و یکونُ غَدا جِیفَةً ! (4)

عنه علیه السلام :لا تَکُونوا کالمُتَکبِّرِ علی ابنِ اُمِّهِ مِن غیرِ ما فَضْلٍ جَعَلَهُ اللّهُ فیهِ ، سِوی ما ألحَقَتِ العَظَمةُ بنَفسِهِ مِن عَداوَةِ الحَسدِ(الحَسَبِ)، و قَدَحَتِ الحَمیَّةُ فی قَلبِهِ من نارِ الغَضَبِ ، و نَفَخَ الشیطانُ فی أنفِهِ مِن رِیحِ الکِبرِ الذی أعقَبَهُ اللّهُ بهِ النَّدامَةَ . (5)

3382

با چنین حالی تکبّر نشاید

امام علی علیه السلام :در شگفتم از آدمیزاد،که آغازش نطفه ای است و فرجامش لاشه ای و در این میان انبار غائط است و با این همه تکبّر می ورزد!

امام علی علیه السلام :در شگفتم از شخص متکبّر، که دیروز نطفه ای بوده و فردا لاشه ای است!

امام علی علیه السلام :مانند آن کسی (قابیل) نباشید که بر پسر مادر خود (هابیل)، بی آن که خداوند او را بر وی برتریی داده باشد، تکبّر ورزید. جز این که خود بزرگ بینی، دشمنی ناشی از حسادت را در جان او افکند و تعصّب و غرور، آتش خشم را در دلش شعله ور ساخت و شیطان باد کبر را در دماغش دمید؛ کِبری که خداوند عاقبت مایه پشیمانی او قرارش داد.

ص :23


1- نهج البلاغة : الکتاب 21.
2- . غرر الحکم : 8132.
3- بحار الأنوار : 73/234/33.
4- نهج البلاغة : الحکمة 126.
5- نهج البلاغة : الخطبة 192 .

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :وَقَعَ بینَ سلمانَ الفارسیِّ و بینَ رجُلٍ کلامٌ و خُصومَةٌ ، فقالَ لَهُ الرَّجُلُ : مَن أنتَ یا سلمانُ ؟ ! فقالَ سلمانُ : أمّا أوّلی و أوّلُکَ فنُطفَةٌ قَذِرَةٌ ، و أمّا آخرِی و آخِرُکَ فَجِیفَةٌ مُنتِنَةٌ ، فإذا کانَ یَومُ القِیامَةِ و وُضِعَتِ المَوازینُ ، فَمَن ثَقُلَ مِیزانُهُ فهُو الکریمُ ، و مَن خَفَّ مِیزانُهُ فهُو اللَّئیمُ . (1)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :عَجَبا لِلمُختالِ الفَخورِ و إنّما خُلِقَ مِن نُطفَةٍ ثُمّ یَعودُ جِیفَةً ، و هُو فیما بینَ ذلکَ لا یَدری ما یُصنَعُ بهِ ! (2)

عنه علیه السلام_ لمّا سَألَهُ مولانا الصّادقُ علیه السلام عنِ الغائطِ _: تَصغیرا لابنِ آدمَ ، لِکی لا یَتَکَبَّرَ و هُو یَحمِلُ غائطَهُ مَعهُ . (3)

امام زین العابدین علیه السلام :میان سلمان فارسی رحمه الله و مردی بگو مگویی شد. آن مرد به سلمان گفت: مگر تو که هستی ای سلمان؟ سلمان گفت: آغاز من و تو، هر دو، نطفه ای نجس بود و فرجام من و تو لاشه ای گندیده است و چون روز قیامت شود و ترازوها نصب گردد هر کس ترازوی اعمالش سنگین باشد، او شریف است و هر کس ترازویش سبک باشد، او فرومایه است.

امام باقر علیه السلام :در شگفتم از متکبّرِ خود ستای، حال آن که از نطفه ای آفریده شده و به لاشه ای تبدیل می شود و در این فاصله نمی داند که با او چه می شود.

امام باقر علیه السلام_ در پاسخ به سؤال مولایمان حضرت صادق علیه السلام از [حکمت دفع ]مدفوع [از انسان] _فرمود : برای تحقیر آدمیزاد است، تا او که با خود مدفوعش را حمل می کند، تکبّر نورزد.

3383 - عَلَّةُ التَّکَبُّرِ
3383 - علّت تکبّر

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :کُلُّ مُتَکبِّرٍ حَقیرٌ . (4)

3383

علّت تکبّر

امام علی علیه السلام :هر متکبّری، حقیر است.

ص :24


1- الأمالی للصدوق : 708/976 .
2- بحار الأنوار : 73/229/22.
3- علل الشرائع : 275/1.
4- غرر الحکم : 6837.

عنه علیه السلام :ما تَکَبَّرَ إلاّ وَضیعٌ . (1)

عنه علیه السلام :لا یَتَکَبَّرُ إلاّ وَضیعٌ خامِلٌ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :ما مِن رَجُلٍ تَکَبَّرَ أو تَجَبَّرَ إلا لِذِلَّةٍ وَجَدَها فی نفسِهِ . (3)

عنه علیه السلام :ما مِن أحَدٍ یَتِیهُ (4) إلاّ مِن ذِلَّةٍ یَجِدُها فی نفسِهِ . (5)

بیان :

قال أبو حامدٍ فی بیان البواعث علَی التکبّر و أسبابه المهیّجة له : اعلم أنّ الکِبر خُلق باطن ، و أمّا ما یظهر من الأخلاق و الأفعال فهی ثمرتها و نتیجتها ، و ینبغی أن تسمّی تکبّرا ، و یخصّ اسم الکِبر بالمعنَی الباطن الذی هو استعظام النفس ، و رؤیة قدرها فوق قدر الغیر .

و هذا الباطن له موجب واحد و هو العُجب الذی یتعلّق بالمتکبّر کما سیأتی معناه ، فإنّه إذا اُعجِب بنفسه و بعلمه و عمله أو بشیءٍ من أسبابه استعظم نفسه و تکبّر .

و أمّا الکِبر الظاهر فأسبابُهُ ثلاثة : سبب فی المُتکبِّر ، و سبب فی المُتکبَّر علیه ، و سبب یتعلّق بغیرهما . أمّا السبب الذی فی المُتکبِّر فهو العُجب ، و الذی یتعلّق بالمُتکبَّر علیه هو الحِقد و الحسد ، و الذی یتعلّق بغیرهما هو الرِّیاء .

فتصیر الأسباب بهذا الاعتبار أربعة : العُجب ، و الحِقد ، و الحَسَد ، و الرِّیاء . (6) (7)

امام علی علیه السلام :تکبّر نورزد، مگر کسی که پست است.

امام علی علیه السلام :تکبّر نورزد، مگر شخص فرومایه بی نام و نشان.

امام صادق علیه السلام :هیچ مردی تکبّر یا گردن فرازی نکرد، مگر به سبب احساس خواری و حقارتی که در خود یافت.

امام صادق علیه السلام :هیچ کس نیست که تکبّر ورزد، مگر بر اثر خواری و حقارتی که در خود می یابد.

توضیح :

ابو حامد غزالی در توضیح انگیزه ها و عوامل محرّک تکبّر می گوید: بدان که کِبر خصلتی درونی است و اخلاق و رفتارهای متکبّرانه که در ظاهر خود را نشان می دهند، برآیند و نتیجه آن خوی هستند و باید آنها را تکبّر نامید و نام کبر اختصاص به آن معنا و مفهوم ناروایی دارد که عبارت است از خود بزرگ بینی و برتر دیدن قدر و اندازه خود از دیگران.

آنچه موجب این خوی درونی می شود، یک عامل بیش نیست و آن خودپسندی و عجب است و آن گونه که معنایش را توضیح خواهیم داد، به جان شخص متکبّر چنگ می زند؛ چه این که هر گاه شخصی از خودش یا علمش یا عملش و یا هر چیزی که به او تعلّق دارد خوشش بیاید و نسبت به آنها دچار عجب و خودپسندی شود، خود بزرگ بین می گردد و تکبّر می ورزد. اما کبر بیرونی، سه عامل دارد: یک سبب در وجود شخص متکبّر است و یک سبب در وجود شخصی که نسبت به او تکبّر ورزیده می شود و یک سبب مربوط به غیر این دو عنصر می شود. آن سببی که در شخص متکبّر می باشد، عُجب و خودپسندی است و آن سببی که در شخص تکبّر ورزیده شده بر او می باشد، کینه و حسادت است و سبب مربوط به غیر این دو عنصر، خودنمایی است.

بنا بر این، عوامل کبر، به این اعتبار، چهار چیز است: خودپسندی، کینه، حسادت و خودنمایی.

ص :25


1- غرر الحکم : 9467.
2- غرر الحکم : 10808.
3- الکافی : 2/312/17.
4- یتیه : أی یتکبّر . (مجمع البحرین : 1/236) .
5- الکافی : 2/312/17.
6- المحجّة البیضاء : 6/245.
7- (انظر) الکذب : باب 3406.

3384 - عِلاجُ الکِبرِ
3384 - درمان کبر

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لا یَنبَغی لِمَن عَرَفَ اللّهَ أن یَتَعاظَمَ . (1)

عنه علیه السلام :لو أرادَ اللّهُ أن یَخلُقَ آدمَ مِن نورٍ یَخطَفُ الأبصارَ ضِیاؤهُ و یَبهَرُ العُقُولَ رُواؤهُ و طِیبٍ یأخُذُ الأنفاسَ عَرفُهُ لَفَعلَ ، و لو فَعَلَ لَظَلَّت لَهُ الأعناقُ خاضِعَةً (خاشِعَةً)، و لَخَفَّتِ (لَحَقَّتِ) البَلوی فِیهِ علَی المَلائکةِ ، و لکنَّ اللّهَ سبحانَهُ یَبتَلی خَلقَهُ بِبَعضِ ما یَجهَلُونَ أصلَهُ ، تَمییزا بالاختِبارِ لَهُم، و نَفیا للاستِکبارِ عَنهُم ، و إبعادا لِلخُیَلاءِ مِنهُم . (2)

3384

درمان کبر

امام علی علیه السلام :برای کسی که خدا را می شناسد، سزاوار نیست خود بزرگ بین باشد.

امام علی علیه السلام :اگر خداوند می خواست آدم را از نوری که پرتوش چشمها را خیره سازد و زیبایی اش خردها را مبهوت گرداند و از عطری که بوی خوشش جانها را تسخیر کند بیافریند، بی گمان چنین می کرد و اگر چنین می کرد، هر آینه گردنها در برابرش خم می شد و کرنش می کرد و کار آزمایش به وسیله او، بر فرشتگان آسان می گردید. اما خداوند سبحان آفریدگان خود را به بعضی چیزهایی که از اصل و ریشه آن خبر ندارند، می آزماید تا با آزمودن آنها سَره از نا سره باز شناخته شود و تا خوی کبر را از آنان بزداید و نخوت را از آنان دور گرداند.

ص :26


1- غرر الحکم : 10739 .
2- نهج البلاغة : الخطبة 192.

عنه علیه السلام :لو کانَتِ الأنبیاءُ أهلَ قُوَّةٍ لا تُرامُ و عِزَّةٍ لا تُضامُ ......... لکانَ ذلکَ أهوَنَ علَی الخَلقِ فی الاعتِبارِ و أبعَدَ لَهُم فی الاستِکبارِ ......... و لکنَّ اللّهَ سبحانَهُ أرادَ أن یَکونَ الاتِّباعُ لِرُسُلِهِ و التَّصدیقُ بکُتُبِهِ و الخُشوعُ لوَجهِهِ و الاستِکانَةُ لأمرِهِ و الاستِسلامُ لِطاعتِهِ ، اُمورا لَهُ خاصَّةً لا تَشوبُها مِن غیرِها شائبَةٌ ، و کُلَّما کانَتِ البَلوی و الاختِبارُ أعظَمَ کانَتِ المَثوبَةُ و الجَزاءُ أجزَلَ . (1)

عنه علیه السلام :لکنَّ اللّهَ یَختَبِرُ عِبادَهُ بأنواعِ الشَّدائدِ ، و یَتَعبَّدُهُم بأنواعِ المَجاهِدِ ، و یَبتَلیهِم بِضُروبِ المَکارِهِ ، إخراجا للتَّکَبُّرِ مِن قُلوبِهِم ، و إسکانا للتَّذَلُّلِ فی نُفوسِهِم ، و لِیَجعَلَ ذلکَ أبوابا فُتُحا إلی فَضلِهِ . (2)

عنه علیه السلام : ......... حَرَسَ اللّهُ عِبادَهُ المؤمنینَ بالصَّلَواتِ و الزَّکَواتِ ، و مُجاهَدَةِ الصیامِ فی الأیّامِ المَفروضاتِ ، تَسکینا لأطرافِهِم ، و تَخشیعا لأبصارِهِم ، و تَذلیلاً لِنُفوسِهِم ، و تَخفیضا (تَخضیعا) لقُلوبِهِم ، و إذهابا لِلخُیَلاءِ عَنهُم ......... انظُرُوا إلی ما فی هذهِ الأفعالِ مِن قَمعِ نَواجِمِ الفَخرِ ، و قَدعِ (قَطعِ) طَوالِعِ الکِبرِ ! (3)

امام علی علیه السلام :اگر پیامبران از نیرویی که کسی خیال [غلبه بر] آن را در سر نپروراند و از قدرت و شوکتی چیره نا شدنی برخوردار بودند ......... هر آینه کار عبرت گرفتن [و اجابت دعوت انبیا] بر مردم آسانتر می شد و در دور کردن آنان از گردنکشی مؤثرتر بود ......... اما خداوند سبحان، چنین خواست که پیروی از پیامبرانِ او و تصدیقِ کتابهایش و کرنش در برابر ذات او و تسلیم در مقابل فرمانش و گردن نهادن به طاعت او، ویژه او باشد و چیزی [از ریا و ترس ]با آنها آمیخته نشود و هر چه آزمایش و امتحان بزرگتر باشد، ثواب و پاداش بیشتر است.

امام علی علیه السلام :لیکن خداوند بندگان خود را به انواع سختیها می آزماید و از طریق مجاهدتهای گوناگون آنان را به عبادت و بندگی می گیرد و به انواع ناملایمات و نا خوشایندیها امتحانشان می کند، تا تکبّر را از دلهایشان بیرون بَرد و خاکساری را در جانهایشان بنشاند و نیز تا این آزمایشها را درهای گشوده ای به سوی فضل (احسان) خویش قرار دهد.

امام علی علیه السلام : ......... خداوند بندگان مؤمن خود را به وسیله نمازها و زکاتها و جدّیت در روزه داری در روزهای واجب، حفظ و حراست می کند؛ زیرا که این امور باعث آرام شدن اعضا و جوارح و خشوع دیدگان و فروتنی جانها و خضوع دلها و بیرون راندن کبر و نخوت از وجود آنان می شود ......... بنگرید، که این اعمال چگونه نمودهای فخر فروشی را درهم می شکند و آثار و نشانه های کبر را می زداید!

ص :27


1- نهج البلاغة : الخطبة 192.
2- نهج البلاغة : الخطبة 192.
3- نهج البلاغة : الخطبة 192.

عنه علیه السلام :فَرَضَ اللّهُ الإیمانَ تَطهیرا مِن الشِّرکِ ، و الصلاةَ تَنزیها عنِ الکِبرِ . (1)

الإمامُ الحسنُ علیه السلام :لا یَنبغی لِمَن عَرَفَ عَظَمَةَ اللّهِ أن یَتَعاظَمَ ، فإنّ رِفعَةَ الذینَ یَعلَمونَ عَظَمَةَ اللّهِ أن یَتَواضَعُوا ، و (عِزَّ) الذینَ یَعرِفُونَ ما جَلالُ اللّهِ أن یَتَذَلَّلُوا (لَهُ) . (2)

کلامُ المجلسیِّ فی علاجِ الکِبرِ:

أمّا معالجة الکبر و اکتساب التواضع فهو علمیّ و عملیّ ، أمّا العلمیّ فهو أن یعرف نفسه و ربّه ، و یکفیه ذلک فی إزالته ، فإنّه مهما عرف نفسه حقّ المعرفة علم أنّه أذلّ من کلّ ذلیل ، و أقلّ من کلّ قلیل بذاته ، و أنّه لا یلیق به إلاّ التواضع و الذلّة و المهانة . و إذا عرف ربّه علم أنّه لا یلیق العظمة و الکبریاء إلاّ باللّه ......... فهذا هو العلاج العلمیّ القاطع لأصل الکبر .

و أمّا العلاج العملیّ فهو التواضع بالفعل للّه تعالی و لسائر الخلق ، بالمواظبة علی أخلاق المتواضعین ، و ما وصل إلیه من أحوال الصالحین ، و من أحوال رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، حتّی أنّه کان یأکل علَی الأرض و یقول : إنّما أنا عَبدٌ آکُلُ کما یأکُلُ العَبدُ . (3) (4)

امام علی علیه السلام :خداوند، ایمان را برای پاک کردن از [آلودگیهای] شرک واجب فرمود و نماز را برای دور کردن از کِبر.

امام حسن علیه السلام :سزاوار نیست کسی که بزرگی خدا را می شناسد، خود بزرگ بین باشد؛ زیرا بزرگی کسانی که عظمت خدا را می دانند، در این است که افتادگی کنند و عزّت کسانی که جلال و شکوه خدا را می شناسند، در این است که [در برابر او ]خواری نمایند .

گفتار علامه مجلسی در درمان کِبر

درمان کِبر و به دست آوردن فروتنی، روش علمی و عملی دارد. راه علمی آن، این است که شخص خود و خدایش را بشناسد و همین عامل به تنهایی کافی است که خصلت کبر را از وجود او بزداید؛ زیرا هر گاه آدمی خود را چنان که باید بشناسد، پی می برد که ذاتا زبونتر از هر زبونی و کمتر از هر کمی است و جز فروتنی و زبونی و خاکساری چیزی در خور او نیست و هر گاه پروردگارش را بشناسد، درمی یابد بزرگی و کبریا تنها سزاوار ذات پاک حق است ......... این، راه علمیِ بر کننده ریشه کبر است.

اما راه عملیِ درمان کبر، این است که عملاً در برابر خدا و خلق او فروتن باشد و سعی کند خصلتهای فروتنان و احوال و رفتار مردمان پاک و شایسته و احوال رسول خدا9 را، که روی خاک می نشست و می فرمود: من هم بنده ای هستم که مانند بندگان می خورم و می آشامم، در پیش گیرد.

ص :28


1- نهج البلاغة : الحکمة 252.
2- بحار الأنوار : 78/104/3.
3- بحار الأنوار : 73/201 ، 205.
4- (انظر) الکبر : باب 3377 ، 3382.

3385 - دَفعُ الکِبرِ
3385 - زدودن کِبر

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّهُ لَیُعجِبُنی أن یَحمِلَ الرَّجُلُ الشَّیءَ فی یَدِهِ یکونُ مُهنِئا (1) لأهلِهِ یَدفَعُ بهِ الکِبرَ عَن نفسِهِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن حَمَلَ بِضاعَتَهُ فَقَد أمِنَ مِن الکِبرِ . (3)

3385

زدودن کِبر

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :براستی که خوش دارم مرد با خوشحالی و افتخار چیزی را با دست خودش برای خانواده اش ببرد و بدین وسیله کبر را از خود دور کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس خودش بار و کالایش را حمل کند، از تکبّر در امان است.

ص :29


1- فی بعض النسخ : مَهنأة (کما فی هامش المصدر) .
2- تنبیه الخواطر : 1/201.
3- کنز العمّال : 7794.

عنه صلی الله علیه و آله :مَن حَلَبَ شاتَهُ و رَقَعَ قَمیصَهُ و خَصَفَ نَعلَهُ و واکَلَ خادِمَهُ و حَمَلَ مِن سُوقِهِ ، فَقَد بَرِئَ مِن الکِبرِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن لَبِسَ الصُّوفَ و انتَعَلَ المَخصوفَ و رَکِبَ حِمارَهُ و حَلَبَ شاتَهُ و أکَلَ مَعهُ عِیالُهُ ، فَقَد نَحَّی اللّهُ عَنهُ الکِبرَ ، أنا عَبدٌ ابنُ عَبدٍ ، أجلِسُ جِلسَةَ العَبدِ ، و آکُلُ أکلَ العَبدِ .

إنّی قد اُوحِیَ إلَیَّ أن تَواضَعُوا ، و لا یَبغی أحَدٌ علی أحَدٍ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله_ لأبی ذرٍّ _: یا أبا ذَرٍّ ، یکونُ فی آخِرِ الزَّمانِ قَومٌ یَلبَسُونَ الصُّوفَ فی صَیفِهِم و شِتائهِم ، یَرَونَ أنّ لَهُمُ الفَضلَ بذلکَ علی غیرِهِم، اُولئکَ یَلعَنُهُم أهلُ السَّماواتِ و الأرضِ . (3)

کنز العمّال :إنّ النبیَّ صلی الله علیه و آله خَرَجَ إلَی البَقیعِ فَتَبِعَهُ أصحابُهُ فَوَقَفَ و أمَرَهُم أن یَتَقَدَّموا ، ثُمّ مَشی خَلفَهُم ، فَسُئلَ عن ذلکَ فقالَ : إنّی سَمِعتُ خَفقَ نِعالِکُم ، فَأشفَقتُ أن یَقَعَ فی نفسِی شیءٌ مِن الکِبرِ (4) . (5)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس خودش گوسفندش را بدوشد و جامه اش را وصله کند و کفشش را پینه زند و با خدمتکارش هم غذا شود و کالایش را از بازار [به خانه ]حمل کند، بی گمان از کبر پاک شده است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرکه پشمینه بپوشد و کفش وصله دار به پاکند و الاغش را سوار شود و گوسفندش را بدوشد و نانخورهایش با او هم غذا شوند، هر آینه خداوند کبر را از او دور کرده است. من بنده ای هستم زاده بنده ای دیگر، مانند بنده می نشینم و مانند بنده غذا می خورم.

به من وحی شده است که فروتن باشید و کسی بر کسی گردن فرازی نکند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ خطاب به ابوذر _فرمود : ای ابوذر! در آخر الزمان مردمی می آیند که تابستان و زمستان پشمینه می پوشند و معتقدند که این کار موجب مزیّت آنها بر دیگران است. اینان را اهل آسمانها و زمین لعنت می کنند.

کنز العمّال :[روزی] پیامبر به طرف بقیع رهسپار شد. اصحاب حضرت در پی او به راه افتادند. پیامبر ایستاد و به آنها دستور داد جلو بروند و آن گاه خود در پی آنها حرکت کرد. علّت را پرسیدند، فرمود: من صدای کفشهای شما را شنیدم و ترسیدم چیزی از تکبّر، به وجودم راه یابد. (6)

ص :30


1- کنز العمّال : 7793.
2- کنز العمّال : 7797.
3- وسائل الشیعة : 3/362/5.
4- کنز العمّال : 8878.
5- الاُمور المذکورة فی الأحادیث لیست قانونا کلّیّا تکشف عن عدم وجود الکبر ، بل تختلف باختلاف الأشخاص و الأعصار و الموارد، فقد قیل : «إنّ من النّاس ناساً یلبسون الصوف إرادة التواضع و قلوبهم مملوءة عُجبا و کِبرا» فلیُتأمّل .
6- گفتنی است که آنچه در این احادیث به عنوان نشانه های فروتنی آمده یک قاعده کلی که نشانگر نبودن کبر در وجود شخص باشد نیست، بلکه در اشخاص و اعصار و موارد مختلف فرق می کند؛ چه آن که گفته اند: «عده ای از مردم هستند که به قصد فروتنی پشمینه می پوشند، اما دلهایشان آکنده از خود پسندی و کبر است». پس، دقت شود.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لمّا استَحیی مِنهُ رجُلٌ اشتَری لِعیالِهِ شیئا و هُو یَحمِلُهُ _: اِشتَرَیتَهُ لِعِیالِکَ و حَمَلتَهُ إلَیهِم ، أما و اللّهِ لولا أهلُ المَدینَةِ لَأحبَبتُ أن أشتَرِیَ لِعِیالِیَ الشَّیءَ ثُمّ أحمِلَهُ إلَیهِم . (1)

عنه علیه السلام :مَن رَقَعَ جَیبَهُ و خَصَفَ نَعلَهُ و حَمَلَ سِلعَتَهُ فَقَد بَرِئَ مِن الکِبرِ . (2)

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام_ لِعَبدِ اللّهِ بنِ جِبِلّةَ و قد عَلَّقَ سَمکَةً فی یَدِهِ _: اقذِفْها ، إنّی لَأکرَهُ للرجُلِ السَّریِّ أن یَحمِلَ الشَّیءَ الدَّنیَّ بنفسِهِ.

إنّکُم قَومٌ أعداؤکُم کثیرٌ یا مَعشرَ الشِّیعَةِ ، إنّکُم قَومٌ عاداکُمُ الخَلقُ ، فَتَزیَّنُوا لَهُم ما قَدَرتُم علَیهِ . (3)

(4)

امام صادق علیه السلام_ خطاب به مردی که چیزی برای خانواده اش خریده بود و خودش آن را می برد و چون چشمش به افتاد خجالت کشید _فرمود: آن را برای خانواده ات خریده ای و می بری. بدان که به خدا قسم اگر از دست مردم مدینه نبود، دوست داشتم برای خانواده ام خرید کنم و آن را با دست خودم برایشان ببرم.

امام صادق علیه السلام :هر که خودش جامه اش را وصله کند و کفشش را پینه زند و کالایش را حمل کند، هر آینه از کبر مبرّاست.

امام کاظم علیه السلام_ به عبد اللّه بن جبلّه که ماهی ای را در دستش آویزان کرده بود _فرمود : آن را دور انداز؛ من خوش ندارم که مرد شریف و محترم، چیز پستی را حمل کند.

ای گروه شیعه! شما مردمی هستید که دشمنان زیادی دارید. شما جماعتی هستید که خَلق با شما دشمنی می کنند. پس تا جایی که می توانید در برابر آنان آراسته (با شخصیّت) باشید.

ص :31


1- وسائل الشیعة : 3/345/3.
2- ثواب الأعمال : 213/1.
3- صفات الشیعة : 94/31.
4- (انظر) وسائل الشیعة : 3/344 باب 5.

3386 - ثَمَرَةُ الکِبرِ
3386 - پیامد تکبّر

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الحِرصُ و الکِبرُ و الحَسَدُ دَواعٍ إلَی التَّقحُّمِ فی الذُّنوبِ . (1)

عنه علیه السلام :ثَمَرةُ الکِبرِ المَسَبَّةُ . (2)

عنه علیه السلام :التَّکبُّرُ یَضَعُ الرَّفیعَ . (3)

عنه علیه السلام :التَّکبُّرُ یُظهِرُ الرَّذیلَةَ . (4)

عنه علیه السلام :لَیسَ لِمُتَکبِّرٍ صَدیقٌ . (5)

عنه علیه السلام :الکِبرُ داعٍ إلَی التَّقَحُّمِ فی الذُّنوبِ . (6)

عنه علیه السلام :بکَثرَةِ التَّکبُّرِ یکونُ التَّلَفُ . (7)

عنه علیه السلام :مَن لَبِسَ الکِبرَ و السَّرَفَ خَلعَ الفَضلَ و الشَّرَفَ . (8)

عنه علیه السلام :لا یَتَعَلَّمُ مَن یَتَکَبَّرُ . (9)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لا یَطمَعَنَّ ذو الکِبرِ فی الثَّناءِ الحَسَنِ . (10)

3386

پیامد تکبّر

امام علی علیه السلام :آزمندی و تکبّر و حسادت، انگیزه های فرو رفتن در گناهانند.

امام علی علیه السلام :نتیجه تکبّر، [شنیدنِ] دشنام و ناسزاست.

امام علی علیه السلام :تکبّر، آدم بلند مرتبه را پست می گرداند.

امام علی علیه السلام :تکبّر، پستی و فرومایگی را آشکار می سازد.

امام علی علیه السلام :شخص متکبّر، از دوست بی بهره است.

امام علی علیه السلام :تکبّر، انگیزه فرو رفتن در گناهان است.

امام علی علیه السلام :تکبّر زیاد، موجب نابودی است.

امام علی علیه السلام :هر که جامه کبر و زیاده روی (نادانی) بپوشد خلعت برتری و شرف را از تن بَرکَند.

امام علی علیه السلام :کسی که تکبّر داشته باشد، عالم نمی شود.

امام صادق علیه السلام :متکبّر، هرگز نباید توقّع تعریف و تمجید [دیگران را] داشته باشد.

ص :32


1- نهج البلاغة : الحکمة 371.
2- غرر الحکم : 4614.
3- غرر الحکم : 311.
4- غرر الحکم : 523.
5- غرر الحکم : 7464.
6- غرر الحکم : 1564.
7- غرر الحکم : 4288.
8- غرر الحکم : 8736.
9- غرر الحکم : 10586.
10- الخصال : 434/20.

3387 - مَن تَکَبَّرَ وَضَعَهُ اللَّهُ
3387 - هر که تکبّر ورزد خدا او را پست گرداند

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن یَستَکبِرْ یَضَعْهُ اللّهُ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ فی السماءِ مَلَکَینِ مُوکَّلَینِ بالعِبادِ ، فَمَن تَجَبَّرَ وَضَعاهُ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن تَواضَعَ للّهِِ دَرجَةً یَرفَعْهُ اللّهُ دَرجَةً حتّی یَجعَلَهُ اللّهُ فی أعلی عِلِّیِّینَ ، و مَن تکبَّرَ علَی اللّهِ دَرجَةً یَضَعْهُ اللّهُ دَرجَةً حتّی یَجعَلَهُ فی أسفلِ سافِلینَ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن تَواضَعَ للّهِِ رَفَعَهُ اللّهُ ، و قالَ : انتَعِشْ نَعَشَکَ اللّهُ ، فهُو فی أعیُنِ النّاسِ عَظیمٌ و فی نفسِهِ صَغیرٌ ، و مَن تَکَبَّرَ قَصَمَهُ اللّهُ ، و قالَ : اِخسَأ ! فهُو فی أعیُنِ النّاسِ صَغیرٌ و فی نفسِهِ کبیرٌ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :ما مِن آدَمیٍّ إلاّ فی رَأسِهِ حَکَمَةٌ بِیَدِ مَلَکٍ ، فإذا تَواضَعَ قیلَ للمَلَکِ : ارفَعْ حَکَمَتَهُ ، و إذا تَکَبَّرَ قیلَ لِلمَلَکِ : ضَعْ حَکَمَتَهُ . (5)

3387

هر که تکبّر ورزد خدا او را پست گرداند

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که استکبار ورزد، خداوند او را پست گرداند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همانا در آسمان دو فرشته اند که بر بندگان گماشته شده اند، تا هر کس تکبّر و گردن فرازی کند او را پست گردانند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که یک درجه برای خدا فروتنی کند، خداوند یک درجه او را بالا برد، تا آن جا که وی را در اعلی علّیین جای دهد و هر کس یک درجه بر خدا تکبّر ورزد ، خداوند او را یک درجه فرود آورد تا جایی که وی را در اسفل سافلین جای دهد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که برای خدا فروتنی کند، خداوند او را بالا برد و فرماید: سرفراز باش، خدا تو را سرفراز کناد. پس او در چشم مردم بزرگ باشد و در نظر خودش کوچک؛ و هر که تکبّر ورزد، خداوند او را درهم شکند و فرماید: دور شو (پَستت باد). پس، او در چشم مردم کوچک باشد و در نظر خودش بزرگ.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ آدمی نیست جز این که بر سر او دهنه ای است در دست فرشته ای و هر گاه فروتنی کند، به فرشته گفته شود: دهنه اش را بالا بکش و هر گاه کبر ورزد، به فرشته گفته شود: دهنه اش را پایین بکش.

ص :33


1- الأمالی للصدوق : 577/788 .
2- المحاسن : 1/213/388.
3- الترغیب و الترهیب : 3/560/6.
4- الترغیب و الترهیب : 3/560/7.
5- الترغیب و الترهیب : 3/561/8.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن تَکَبَّرَ علَی النّاسِ ذَلَّ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :ما مِن عَبدٍ إلاّ و فی رأسِهِ حَکَمَةٌ و مَلَکٌ یُمسِکُها ، فإذا تکَبَّرَ قالَ لَهُ : اتَّضِعْ وَضَعَکَ اللّهُ ! فلا یَزالُ أعظَمَ النّاسِ فی نفسِهِ و أصغَرَ النّاسِ فی أعیُنِ النّاسِ . و إذا تواضَعَ رَفَعَهُ اللّهُ عَزَّ و جلَّ . ثُمّ قالَ لَهُ : انتَعِشْ نَعشَکَ اللّهُ ، فلا یَزالُ أصغَرَ النّاسِ فی نفسِهِ و أرفَعَ النّاسِ فی أعیُنِ النّاسِ . (2)

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :إنّ الزَّرعَ یَنبُتُ فی السَّهلِ و لا یَنبُتُ فی الصَّفا ، فکذلکَ الحِکمَةُ تَعمُرُ فی قَلبِ المُتَواضِعِ و لا تَعمُرُ فی قَلبِ المُتَکبِّرِ الجَبّارِ ؛ لِأنَّ اللّهَ جَعَلَ التَّواضُعَ آلةَ العَقلِ ، و جَعَلَ التَّکبُّرَ مِن آلةِ الجَهلِ ، أ لَم تَعلَمْ أنّ مَن شَمَخَ إلَی السَّقفِ برأسِهِ شَجَّهُ ، و مَن خَفَضَ رأسَهُ استَظَلَّ تَحتَهُ و أکَنَّهُ ؟! و کذلکَ مَن لم یَتَواضَعْ للّهِِ خَفَضَهُ اللّهُ ، و مَن تَواضَعَ للّهِِ رَفَعَهُ . (3)

(4)

امام علی علیه السلام :هر که بر مردم بزرگی فروشد، خوار شود.

امام صادق علیه السلام :هیچ بنده ای نیست، مگر این که بر سرش لگامی است که فرشته ای آن را نگه داشته، پس هر گاه آن بنده تکبّر کند، فرشته به او گوید: خوار شو، خدایت پست کناد! از آن پس، پیوسته در نظر خود، بزرگترین مردمان و در چشم مردم کوچکترین افراد باشد و هر گاه فروتنی کند، خداوند عزّ و جلّ او را بلند مرتبه گرداند و فرشته به او گوید: سرت را بالا بگیر، خدایت سر فراز کناد! از آن پس، همواره در نظر خود کمترین مردم و در چشم مردم، بلند مرتبه ترین افراد باشد.

امام کاظم علیه السلام :همانا زراعت، در دشت پست می روید و روی تخته سنگ نمی روید. حکمت نیز چنین است: در دل شخص فروتن آباد می شود و در دل متکبّر گردن فراز آباد نمی شود؛ زیرا که خداوند فروتنی را ابزار خرد و دانایی قرار داده و تکبّر را از ابزار نادانی. مگر نمی دانی که هر کس سرش را به سقف ساید، سرش می شکافد و هر که سر پایین گیرد در زیر سقف سایه و پناه می گیرد. بدین سان نیز هر که برای خدا فروتنی نکند، خداوند او را پست گرداند و هر که برای خدا فروتنی کند، خداوند او را بالا برد.

ص :34


1- بحار الأنوار : 77/235/3.
2- الکافی : 2/312/16.
3- تحف العقول : 396.
4- (انظر) التواضع : باب 4036.

3388 - مَثوَی المُتَکَبِّرینَ
3388 - جایگاه متکبّران

الکتاب :

«فَادْخُلُوا أَبْوَابَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها فَلَبِئْسَ مَثْوَی الْمُتَکَبِّرِینَ» . (1)

«إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ» . (2)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :یُحشَرُ المُتَکبِّرُونَ الجَبّارُونَ یَومَ القِیامَةِ فی صُوَرِ الذَّرِّ ، یَطَؤهُم النّاسُ لِهَوانِهِم علَی اللّهِ عزّ و جلّ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :أ لا اُخبِرُکُم بأهلِ النّارِ ؟ کُلُّ عُتلٍّ جَوّاظٍ مُستَکبِرٍ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :یجیء المُتَکبِّرونَ یَومَ القِیامَةِ ذَرّا مثلِ صُوَرِ الرِّجالِ ، یَعلُوهُم کُلُّ شیءٍ مِن الصِّغارِ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :یُحشَرُ المُتَکبِّرونَ یَومَ القِیامَةِ أمثالَ الذَّرِّ فی صُوَرِ الرِّجالِ یَغشاهُمُ الذلُّ مِن کُلِّ مکانٍ . (6)

3388

جایگاه متکبّران

قرآن:

«پس، از درهای دوزخ وارد شوید و در آن همیشه بمانید و حقّا که چه بد است جایگاه متکبّران».

«در حقیقت، کسانی که از پرستش من کبر می ورزند، به زودی خوار در دوزخ درآیند».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :گردنکشانِ متکبّر در روز قیامت به صورت مورچه محشور می شوند و مردم آنان را، به خاطر بی اعتنایی شان به خداوند عزّ و جلّ، لگدمال می کنند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آیا شما را از اهل دوزخ آگاه نکنم؟ هر درشت خویِ خشن متکبّر.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :روز قیامت، متکبّران به صورت مورچه های آدم نما محشور می شوند، و هر چیز کوچکی از روی آنها رد می شود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :روز قیامت، متکبّران به صورت مورچه های آدم نما محشور می شوند و خواری و زبونی از هر سو آنان را فرا می گیرد.

ص :35


1- النحل : 29.
2- المؤمن : 60.
3- التواضع و الخمول لابن أبی الدّنیا : 209/224 .
4- الترغیب و الترهیب : 3/563/16.
5- المصنّف لابن أبی شیبة : 6/249/5 .
6- کنز العمّال : 7750.

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ فی جَهَنَّمَ وادیا یقالُ لَهُ هَبْهَبُ ، حَقّا علَی اللّهِ عزّ و جلّ أن یُسکِنَهُ فیهِ کُلَّ جَبّارٍ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ فی النّارِ قَصرا یُجعَلُ فیهِ المُتَکبِّرونَ و یُطبَقُ علَیهِم . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ فی جَهنَّمَ لَوادِیا لِلمُتَکبِّرِینَ یقالُ لَهُ سَقَرُ ، شَکا إلَی اللّهِ عَزَّ و جلَّ شِدَّةَ حَرِّهِ و سَألَهُ أن یَأذَنَ لَهُ أن یَتَنَفَّسَ ، فَتَنَفَّسَ فَأحرَقَ جَهَنَّمَ . (3)

عنه علیه السلام :إنّ المُتَکبِّرینَ یُجعَلُونَ فی صُوَرِ الذَّرِّ یَتَوَطَّؤهُمُ النّاسُ حتّی یَفرُغَ اللّهُ مِن الحِسابِ . (4)

(5)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در دوزخ درّه ای است به نام«هَبهَب» و خداوند عزّ و جلّ حق دارد هر گردنکشی را در آن جای دهد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در آتش کاخی است که متکبّران در آن قرار داده می شوند و درهایش به رویشان بسته می شود.

امام صادق علیه السلام :در دوزخ درّه ای است برای متکبّران به نام «سَقَر». این درّه از شدّت گرمای خود به خداوند عزّ و جلّ شکایت کرد و خواهش نمود که به وی اجازه دهد تا نَفَسی بکشد. پس نَفَس کشید و [از نفْس خود ]دوزخ را سوزاند.

امام صادق علیه السلام :متکبّران به شکل مورچه درآورده می شوند و مردم آنها را پیوسته پایمال می کنند، تا آن گاه که خدا از حساب [بندگان] فارغ شود.

ص :36


1- التواضع و الخمول لابن أبی الدّنیا : 210/225 .
2- المحجّة البیضاء : 6/215.
3- الکافی : 2/310/10 .
4- الکافی : 2/311/11.
5- (انظر) جهنّم : باب 627.

453 - الکتاب

453 - کتاب و نوشته

اشاره

(1)

(2)

ص :37


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 2/144 باب 19 «کتابة الحدیث».
2- انظر: عنوان 146 «الخطّ» ، 446 «القلم».

3389 - الکِتابُ
3389 - کتاب و نوشته

الکتاب :

«ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ» . (1)

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الکُتُبُ بَساتِینُ العُلَماءِ . (2)

عنه علیه السلام :الکِتابُ أحَدُ المُحدِّثَینِ . (3)

عنه علیه السلام :الکِتابُ تَرجُمانُ النِّیَّةِ . (4)

عنه علیه السلام :نِعمَ المُحَدِّثُ الکتابُ . (5)

عنه علیه السلام :مَن تَسَلّی بالکُتبِ لم تفُتْهُ سَلوَةٌ . (6)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ للمُفضَّلِ بنِ عُمَرَ _: اُکتُبْ و بُثَّ عِلمَکَ فی إخوانِکَ ، فإن مِتَّ فَأورِثْ کُتبَکَ بَنیکَ ، فإنّهُ یَأتِی علَی النّاسِ زَمانُ هَرجٍ لا یَأنَسُونَ فیه إلاّ بکُتُبِهِم . (7)

3389

کتاب و نوشته

قرآن:

«نون. سوگند به قلم و آنچه می نگارند».

حدیث:

امام علی علیه السلام :کتابها، بوستانهای دانشمندانند.

امام علی علیه السلام :نامه، یکی از دو سخن گوست.

امام علی علیه السلام :نوشته، بازگو کننده نیّت (اندیشه) است.

امام علی علیه السلام :خوب سخنگویی است، کتاب (نامه).

امام علی علیه السلام :کسی که خود را با کتابها آرامش دهد، هیچ آرامشی را از دست ندهد.

امام صادق علیه السلام_ خطاب به مفضّل بن عمر _فرمود : بنویس و دانش خود را در میان برادرانت منتشر کن و چون [خواستی ]بمیری، آن را به پسرانت میراث ده؛ زیرا زمانه ای پر آشوب بر مردم می رسد که در آن زمان جز با کتابهایشان همدم نشوند.

ص :38


1- القلم : 1.
2- غرر الحکم : 991.
3- غرر الحکم : 1615.
4- غرر الحکم : 298.
5- غرر الحکم : 9948.
6- غرر الحکم : 8126.
7- الکافی : 1/52/11.

عنه علیه السلام :مَنَّ اللّهُ عَزَّ و جلَّ علَی النّاسِ بَرِّهِم و فاجِرِهِم بالکِتابِ و الحِسابِ ، و لو لا ذلکَ لَتَغالَطُوا . (1)

امام صادق علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ، با نعمتِ نوشتن و حساب کردن بر مردم، از نیک و بد، منّت نهاد و اگر این دو کار نبود، آنان دچار اشتباه می شدند.

3390 - الکِتابَةُ وَشخصِیَّةُ الکاتِبِ
3390 - نویسندگی و شخصیت نویسنده

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :رَسولُکَ تَرجُمانُ عَقلِکَ ، و کِتابُکَ أبلَغُ ما یَنطِقُ عَنکَ . (2)

عنه علیه السلام :کِتابُ الرَّجُلِ عُنوانُ عَقلِهِ و بُرهانُ فَضلِهِ . (3)

عنه علیه السلام :کِتابُ المَرءِ مِعیارُ فَضلِهِ و مِسبارُ نُبلِهِ . (4)

عنه علیه السلام :إذا کَتَبتَ کتابا فَأعِدْ فیهِ النَّظرَ قَبلَ خَتمِهِ ؛ فإنّما تَختِمُ علی عَقلِکَ . (5)

عنه علیه السلام :عُقولُ الفُضَلاءِ فی أطرافِ أقلامِها . (6)

عنه علیه السلام_ مِن کتابِهِ للأشتَرِ _: اُنظُرْ فی حالِ کُتّابِکَ ، فَوَلِّ علی اُمورِکَ خَیرَهُم ، و اخصُصْ رَسائلَکَ التی تُدخِلُ فیها مَکائدَکَ و أسرارَکَ بأجمَعِهِم لِوُجوهِ صالِحِ الأخلاقِ ممَّن لا تُبطِرُهُ الکَرامَةُ ، فَیَجترِئَ بها علَیکَ فی خِلافٍ لَکَ بحَضرَةِ مَلَأٍ ، و لا تَقصُرُ بهِ الغَفلَةُ عن إیرادِ مُکاتَباتِ عُمّالِکَ علَیکَ ، و إصدارِ جَواباتِها علَی الصَّوابِ عنکَ ، فیما یَأخُذُ لکَ و یُعطی مِنکَ . (7)

3390

نویسندگی و شخصیت نویسنده

امام علی علیه السلام :فرستاده تو ترجمان خرد توست، و نوشته ات رساترین سخنگوی تو.

امام علی علیه السلام :نوشته (نامه) مرد، نشان خرد او و دلیل فضل اوست.

امام علی علیه السلام :نوشته انسان، معیار فضل او و ژرفا سنج هوش اوست.

امام علی علیه السلام :هر گاه نامه ای نوشتی،پیش از آن که مُهرش کنی، آن را باز نگری کن؛ زیرا که در حقیقت بر خرد خویش مُهر می نهی.

امام علی علیه السلام :خردهای دانشمندان، در نوک خامه های آنهاست.

امام علی علیه السلام_ در حکم خود به مالک اشتر _نوشت : دیگر آن که درباره دبیران و نویسندگانت به دقّت نظر کن و بهترین آنان را به کارهای خویش بگمار و [نگارش ]نامه هایی را که نقشه ها و اسرارت را در آنها می نویسی، تنها به کسی وا گذار که بیشتر از همه، واجد اخلاق شایسته و نیک باشد؛ کسی که احترام تو نسبت به او، سرمستش نسازد و در نتیجه، در حضور بزرگان با تو مخالفت و گستاخی نکند و غفلت و مسامحه کاری او سبب نشود تا در رساندن نامه های کارگزارانت به تو کوتاهی کند و از طرف تو، درباره آنچه برای تو می گیرد یا از طرف تو می دهد، پاسخهای درست به آن نامه ها ننویسد.

ص :39


1- الکافی : 5/155/1.
2- نهج البلاغة : الحکمة 301.
3- غرر الحکم : 7260.
4- غرر الحکم : 7261.
5- غرر الحکم : 4167.
6- غرر الحکم : 6339.
7- نهج البلاغة: الکتاب53.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :یُستَدَلُّ بکِتابِ الرَّجُلِ علی عَقلِهِ و مَوضِعِ بَصیرَتِهِ ، و برَسولِهِ علی فَهمِهِ و فِطنَتِهِ . (1)

امام صادق علیه السلام :از نوشته مرد پی به خرد و بینش او بُرده می شود و از فرستاده اش پی به فهم و هوش او.

3391 - الحَثُّ عَلی کِتابَةِ العِلمِ
3391 - تشویق به نوشتن دانش

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :قَیِّدُوا العِلمَ بالکِتابِ . (2)

منیة المرید :قالَ رسول اللّه صلی الله علیه و آله : قَیِّدُوا العِلمَ . قیلَ : و ما تَقییدُهُ ؟ قالَ : کِتابَتُهُ . (3)

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :اکتُبُوا العِلمَ قبلَ ذَهابِ العُلَماءِ، و إنّما ذَهابُ العِلمِ بِمَوتِ العُلَماءِ . (4)

الإمامُ الحسنُ علیه السلام_ لمّا دعا بَنیهِ و بَنی أخیهِ _: إنّکُم صِغارُ قَومٍ و یُوشِکُ أن تَکونوا کِبارَ قَومٍ آخَرینَ ، فَتَعَلَّمُوا العِلمَ ، فَمَن لم یَستَطِعْ مِنکُم أن یَحفَظَهُ فَلْیَکتُبْهُ و لیَضَعْهُ فی بَیتِهِ . (5)

3391

تشویق به نوشتن دانش

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :علم را، با نوشتن در بند کشید.

منیة المرید :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : علم را در بند کشید. عرض شد: در بند کشیدن آن چگونه است؟ فرمود: با نوشتن آن.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانش را، پیش از رفتن دانشمندان، بنویسید؛ زیرا رفتن علم به درگذشت دانشمندان، است.

امام حسن علیه السلام_ آن گاه که فرزندان و برادر زادگان خود را احضار کرد _فرمود : شما خردسالانِ قومی (نسلی) هستید که به زودی بزرگان قوم (نسلی) دیگر می شوید. پس دانش بیاموزید و هر یک از شما که نمی تواند علم را در حافظه اش نگه دارد، آن را بنویسد و در خانه اش نگهداری کند.

ص :40


1- المحاسن : 1/311/618.
2- کنز العمّال : 29332.
3- منیة المرید : 340.
4- کنز العمّال : 28733.
5- منیة المرید : 340.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :اکتُبُوا ؛ فإنَّکُم لا تَحفَظُونَ إلاّ بالکِتابِ . (1)

عنه علیه السلام :اکتُبُوا ؛ فإنّکُم لا تَحفَظُونَ حتّی تَکتُبوا . (2)

عنه علیه السلام_ لأبی بَصیرٍ _: دَخَلَ عَلیَّ اُناسٌ مِن أهلِ البصرةِ فَسَألُونی عَن أحادیثَ و کَتَبُوها ، فما یَمنَعُکُم مِن الکِتابِ ؟ ! أمَا إنّکُم لن تَحفَظُوا حتّی تَکتُبوا . (3)

عنه علیه السلام :القَلبُ یَتَّکِلُ علَی الکِتابَةِ . (4)

امام صادق علیه السلام :بنویسید؛ زیرا جز با نوشتن، حفظ نمی کنید.

امام صادق علیه السلام :بنویسید؛ زیرا تا ننویسید، حفظ نمی کنید.

امام صادق علیه السلام_ به ابو بصیر _فرمود : عدّه ای از بصریان پیش من آمدند و احادیثی از من پرسیدند و آنها را نوشتند؛ شما چرا نمی نویسید؟ بدانید که تا ننویسید، هرگز حفظ نخواهید کرد.

امام صادق علیه السلام :دل، به نوشتن آرام می گیرد.

3392 - ثَوابُ التَّألیفِ وَالکِتابَةِ
3392 - ثواب تألیف و نوشتن

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :المؤمنُ إذا ماتَ و تَرَکَ وَرَقةً واحِدَةً علَیها عِلمٌ تَکونُ تِلکَ الوَرَقةُ یَومَ القِیامَةِ سِترا فیما بَینَهُ و بَینَ النّارِ ، و أعطاهُ اللّهُ تبارکَ و تعالی بکُلِّ حَرفٍ مَکتوبٍ علَیها مَدینَةً أوسَعَ مِن الدُّنیا سَبعَ مَرّاتٍ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن کَتَبَ عَنِّی عِلما أو حَدیثا لم یَزَلْ یُکتَبْ لَهُ الأجرُ ما بَقِیَ ذلکَ العِلمُ و الحَدیثُ . (6) (7)

3392

ثواب تألیف و نوشتن

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه مؤمن بمیرد و یک برگه که روی آن علمی نوشته شده باشد از خود بر جای گذارد، روز قیامت آن برگه پرده میان او و آتش می شود و خداوند تبارک و تعالی به ازای هر حرفی که روی آن نوشته شده، شهری هفت برابر پهناورتر از دنیا به او می دهد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس دانشی یا حدیثی از من بنویسد تا آن دانش و حدیث باقی است، برایش اجر نوشته شود.

ص :41


1- بحار الأنوار : 2/153/46.
2- الکافی : 1/52/9.
3- بحار الأنوار : 2/153/47.
4- الکافی : 1/52/8.
5- الأمالی للصدوق : 91/64 .
6- کنز العمّال : 28951.
7- (انظر) بحار الأنوار : 2/144 باب 19.

3393 - ما أنزَلَ اللَّهُ مِن کِتابٍ
3393 - کتابهایی که خدا نازل کرده است

الکتاب:

«وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْکِتابَ بِالْحَقِّ لِیَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ فِیما اختَلَفُوا فِیهِ» . (1)

الحدیث:

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ لمّا سَألَهُ أبو ذرٍّ عن عَدَدِ ما أنزَلَ اللّهُ مِن کِتابٍ _: مِائةُ کِتابٍ و أربَعةُ کُتُبٍ، أنزَلَ اللّهُ علی شَیثٍ خَمسینَ صَحیفَةً ، و علی إدریسَ ثَلاثینَ صَحیفَةً ، و علی إبراهیمَ عِشرینَ صَحیفَةً ، و أنزَلَ التَّوراةَ و الإنجیلَ و الزَّبورَ و الفُرقانَ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :و لم یُخْلِ اللّهُ سبحانَهُ خَلقَهُ مِن نَبِیٍّ مُرسَلٍ ، أو کتابٍ مُنزَلٍ ، أو حُجَّةٍ لازِمَةٍ ، أو مَحَجَّةٍ قائمَةٍ . (3)

3393

کتابهایی که خدا نازل کرده است

قرآن:

«و با آنان، کتاب [خود] را به حق فرو فرستاد، تا میان مردم در آنچه با هم اختلاف داشتند داوری کند».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در پاسخ به سؤال ابوذر از تعداد کتابهایی که خداوند نازل کرده است _فرمود : یکصد و چهار کتاب: پنجاه صحیفه بر شیث نازل کرد، سی صحیفه بر ادریس، بیست صحیفه بر ابراهیم و تورات و انجیل و زبور و قرآن.

امام علی علیه السلام :و خداوند سبحان، آفریدگان خود را از پیامبری مرسل، یا کتابی آسمانی، یا حجّتی متقن، یا راهی روشن و استوار بی بهره نگذاشت.

3394 - أدَبُ الکِتابَةِ
3394 - آداب نوشتن

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ مِفتاحُ کلِّ کِتابٍ . (4)

3394

آداب نوشتن

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بسم اللّه الرحمن الرحیم، سر آغاز هر نوشته ای است.

ص :42


1- البقرة : 213.
2- الخصال : 524/13.
3- نهج البلاغة : الخطبة 1.
4- الدّرّ المنثور : 1/27.

عنه صلی الله علیه و آله :مَن کَتَبَ بسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ مُجوَّدَةً تَعظیما للّهِِ غَفَرَ اللّهُ لَهُ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :اکتُبْ بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ مِن أجوَدِ کتابِکَ . (2)

عنه علیه السلام :لا تَدَعْ بسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ و إن کانَ بعدَهُ شِعرٌ . (3)

(4)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس، به احترام خدا، بسم اللّه الرحمن الرحیم را با خط خوش بنویسد، خداوند او را بیامرزد.

امام صادق علیه السلام :بسم اللّه الرحمن الرحیم را با نیکوترین خطّ خود بنویس.

امام صادق علیه السلام :بسم اللّه الرحمن الرحیم را فرو مگذار اگر چه قبل از یک شعر باشد.

ص :43


1- الدّرّ المنثور : 1/27.
2- الکافی : 2/672/2.
3- الکافی : 2/672/1.
4- (انظر) عنوان 248 «أسماء اللّه ». وسائل الشیعة : 8/494 باب 94.

ص :44

454 - المُکاتبة

454 - نامه نگاری

اشاره

(1)

ص :45


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 76/48 باب 102 «التَّکاتُب و آدابه». کنز العمّال : 10/243 «الکتابة و المُراسَلة». وسائل الشیعة : 8/494 باب 93 «استحباب التَّکاتُب فی السَّفَر».

3395 - المُکاتَبَةُ
3395 - نامه نگاری

الکتاب:

«إِنَّهُ مِنْ سُلَیْمانَ وَ إِنَّهُ بِسْمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحِیمِ * أَنْ لا تَعْلُوا عَلَیَّ و أْتُونِی مُسْلِمِینَ» . (1)

الحدیث:

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :التَّواصُلُ بینَ الإخوانِ فی الحَضَرِ التَّزاوُرُ ، و التَّواصُلُ فی السَّفَرِ المُکاتَبةُ . (2)

عنه علیه السلام :التَّواصُلُ بین الإخوانِ فی الحَضرِ التَّزاوُرُ وَ فِی السَّفَرِ التکاتُبُ . (3)

(4)

3395

نامه نگاری

قرآن:

«آن [نامه] از طرف سلیمان است و [مضمون آن ]این است: بسم اللّه الرحمن الرحیم. بر من بزرگی مکنید و با من از در تسلیم درآیید».

حدیث:

امام صادق علیه السلام :ارتباط میان برادران در حَضَر،دید و بازدید است و در سفر نامه نگاری.

امام صادق علیه السلام :ارتباط میان برادران در حَضَر، دیدار است و به گاه سفر، نامه نگاری .

3396 - الحَثُّ عَلی رَدِّ جَوابِ الکِتابِ
3396 - ترغیب به نوشتن پاسخ نامه

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :رَدُّ جَوابِ الکتابِ حَقٌّ کَرَدِّ السَّلامِ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ لِجَوابِ الکتابِ حَقّا کَرَدِّ السَّلامِ . (6)

3396

ترغیب به نوشتن پاسخ نامه

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پاسخ دادن به نامه، همانند پاسخ دادن به سلام وظیفه است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برای پاسخ دادن به نامه، همچون پاسخ دادن سلام، حقّی است.

ص :46


1- النمل : 30 ، 31.
2- تحف العقول : 358.
3- الکافی : 2/670/1 .
4- (انظر) وسائل الشیعة : 8/494 باب 93.
5- کنز العمّال : 29294.
6- کنز العمّال : 29293.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :رَدُّ جَوابِ الکتابِ واجِبٌ کَوُجوبِ رَدِّ السَّلامِ . (1)

امام صادق علیه السلام :جواب دادن به نامه، همچون جواب دادن به سلام، واجب است.

ص :47


1- الکافی : 2/670/2.

ص :48

455 - الکِتمان

455 - راز داری

اشاره

(1)

(2)

ص :49


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 75/68 باب 45 «کِتمان السرّ». بحار الأنوار : 2/64 باب 13 «النهی عن کتمان العلم». بحار الأنوار: 2/212 باب 27 «العلّة التیمن أجلها کتمَ الأئمّة علیهم السلام بعض العلوم و الأحکام».
2- انظر: عنوان 228 «السرّ». العلم : باب 2812 ، الحسد : باب 851. الشهادة فی القضاء : باب 2076، المصیبة : باب 2310.

3397 - التَّأکیدُ عَلی کِتمانِ الأسرارِ
3397 - تأکید بر راز داری

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الصَّمتُ حُکمٌ، و السُّکوتُ سَلامَةٌ ، و الکِتمانُ طرَفٌ مِن السَّعادَةِ . (1)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :وَدِدتُ و اللّهِ أنّی افتَدَیتُ خَصلَتَینِ فی الشِّیعَةِ لنا بِبَعْضِ لَحمِ ساعِدی : النَّزَقُ (2) و قِلَّةُ الکِتمانِ . (3)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :و اللّهِ ، إنَّ أحَبَّ أصحابِی إلَیَّ أورَعُهُم و أفقَهُهُم و أکتَمُهُم لِحَدیثِنا . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :اُمِرَ النّاسُ بخَصلَتَینِ فَضَیَّعُوهُما فَصارُوا مِنهُما علی غیرِ شیءٍ : الصَّبرُ و الکِتمانُ . (5)

عنه علیه السلام_ لِسُلیمانَ بنِ خالدٍ _: یا سُلیمانُ، إنّکُم علی دِینٍ مَن کَتَمَهُ أعَزَّهُ اللّهُ و مَن أذاعَهُ أذَلَّهُ اللّهُ . (6)

عنه علیه السلام :إنَّ أمرَنا مَستورٌ مُقنَّعٌ بالمِیثاقِ، فمَن هَتَکَ علَینا أذلَّهُ اللّهُ . (7)

3397

تأکید بر راز داری

امام علی علیه السلام :خاموشی حکمت است و سکوت [مایه ]سلامت و راز داری گوشه ای از خوشبختی.

امام زین العابدین علیه السلام :به خدا سوگند که حاضرم به جبران دو خصلتِ شیعیانمان مقداری از گوشت ساعد خود را فدیه دهم: شتابزدگی و کمی راز داری.

امام باقر علیه السلام :به خدا قسم محبوبترین یارانم نزد من، پرهیزگارترین و فقیه ترین آنها و کسی است که نسبت به سخنان ما راز دارتر باشد.

امام صادق علیه السلام :مردم به دو خصلت مأمور شدند، اما آنها را تباه کردند و از این رو همه چیز را از دست دادند: پایداری و راز داری.

امام صادق علیه السلام_ خطاب به سلیمان بن خالد _فرمود : ای سلیمان! شما دینی (مذهبی) دارید که هر کس آن را پوشیده بدارد، خداوند ارجمندش گرداند و هر کس افشایش کند، خداوند خوارش سازد.

امام صادق علیه السلام :بر امر (ولایت) ما پیمان گرفته شده که در پرده و پشت نقاب باشد. پس هر کس به زیان ما پرده دری کند ، خداوند خوارش گرداند.

ص :50


1- تحف العقول : 223.
2- النَّزَق : الخِفّة و الطَّیش . (لسان العرب : 10/352).
3- الکافی : 2/221/1.
4- الکافی : 2/223/7.
5- الکافی : 2/222/2.
6- الکافی : 2/222/3.
7- الکافی : 2/226/15.

عنه علیه السلام :کِتمانُ سِرِّنا جِهادٌ فی سبیلِ اللّهِ . (1)

عنه علیه السلام :لیسَ هذا الأمرُ مَعرِفَتَهُ و ولایَتَهُ فَقَط حتّی تَستُرَهُ عَمَّن لیسَ مِن أهلِهِ ، و بِحَسبِکُم أن تَقولوا ما قُلنا ، و تَصمُتوا عمّا صَمَتنا . (2)

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام_ لمّا کَتَبَ و هُو فی الحَبسِ لعلیِّ بنِ سُوَیدٍ السائیِّ _: لا تُفشِ ما استَکتَمتُکَ . (3)

(4)

امام صادق علیه السلام :پوشیده نگه داشتن اسرار ما، جهاد در راه خداست.

امام صادق علیه السلام :شناخت این امر(امامت) تنها به ولایت و دوستی آن نیست، بلکه باید آن را از نااهل پوشیده دارید. کافی است که آنچه ما می گوییم، شما نیز بگویید و از آنچه لب فرو می بندیم، شما هم لب فرو بندید.

امام کاظم علیه السلام_ در نامه ای از زندان به علی بن سوید سائی _نوشت : آنچه را که از تو خواسته ام مکتوم بداری، فاش مگردان.

3398 - حُرمَةُ إذاعَةِ أسرارِ الإمامَةِ
3398 - حرمت فاش کردن اسرار امامت

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :یُحشَرُ العَبدُ یَومَ القِیامَةِ و ما نَدی دَما فیُدفَعُ إلَیهِ شِبهَ المِحجَمَةِ أو فَوقَ ذلکَ ، فیقالُ لَهُ : هذا سَهمُکَ مِن دَمِ فلانٍ ، فیقولُ : یا ربِّ ، إنّکَ لَتَعلَمُ أنَّکَ قَبَضتَنی و ما سَفَکتُ دَما ! فیقولُ : بَلی ، سَمِعتَ مِن فلانٍ رِوایَةَ کذا و کذا ، فَرَوَیتَها علَیهِ ، فَنُقِلَت حتّی صارَت إلی فلانٍ الجَبّارِ فَقَتَلَهُ علَیها ، و هذا سَهمُکَ مِن دَمِهِ ! (5)

3398

حرمت فاش کردن اسرار امامت

امام باقر علیه السلام :روز قیامت، آدمی محشور می شود و در حالی که یک قطره خون هم نریخته، به اندازه یک شیشه حجامت یا بیشتر به او خون می دهند و می گویند: این سهم تو از خون فلانی است. عرض می کند: بار پروردگارا! تو می دانی که جانم را ستاندی در حالی که قطره خونی نریخته بودم. می فرماید: درست است، اما از فلانی، چنین و چنان روایتی شنیدی و آن را روایت کردی که به زیان او تمام شد؛ زیرا آن روایت دهان به دهان گشت تا به فلان ستمگر رسید و او را به خاطر آن کشت و حالا این سهم تو از خون اوست.

ص :51


1- بحار الأنوار : 75/70/7.
2- بحار الأنوار : 2/77/63.
3- بحار الأنوار : 2/75/52 .
4- (انظر) عنوان 553 « التقیّة ».
5- الکافی : 2/370/5.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن أذاعَ علَینا حَدیثَنا فهُو بمَنزِلَةِ مَن جَحَدَنا حَقَّنا . (1)

عنه علیه السلام :مَن أذاعَ علَینا حَدیثَنا سَلَبَهُ اللّهُ الإیمانَ . (2)

عنه علیه السلام :ما قَتَلَنا مَن أذاعَ حَدیثَنا قَتلَ خَطَأٍ و لکنْ قَتَلَنا قَتلَ عَمدٍ . (3)

عنه علیه السلام :إنَّ اللّهَ عَزَّ و جلَّ جَعَلَ الدِّینَ دَولَتَینِ : دَولَةَ آدمَ _ و هِی دَولَةُ اللّهِ _ و دَولَةَ إبلیسَ ، فإذا أرادَ اللّهُ أن یُعبَدَ عَلانیَةً کانَت دَولَةُ آدمَ ، و إذا أرادَ اللّهُ أن یُعبَدَ فی السِّرِّ کانَت دَولَةُ إبلیسَ ، و المُذیعُ لِما أرادَ اللّهُ سَترَهُ مارِقٌ مِن الدِّینِ . (4)

عنه علیه السلام :مُذیعُ السِّرِّ شاکٌّ ، و قائلُهُ عندَ غیرِ أهلِهِ کافِرٌ . (5)

عنه علیه السلام_ فی قولِهِ تعالی : «ذلکَ بأنّهُمْ کانُوا یَکْفُرُونَ بآیاتِ اللّهِ و یَقْتُلونَ النَبیِّینَ بغَیرِ الحَقِّ» _: و اللّهِ ما قَتَلُوهُم بأیدیهِم و لا ضَرَبُوهُم بأسیافِهِم ، و لکنَّهُم سَمِعُوا أحادیثَهُم فَأذاعُوها ، فَاُخِذُوا علَیها فقُتِلُوا . (6)

امام صادق علیه السلام :کسی که حدیث ما را به زیانمان فاش سازد، به منزله کسی است که حقّ ما را انکار کند.

امام صادق علیه السلام :هر که حدیث ما را به زیانمان فاش سازد، خداوند ایمان را از او بگیرد.

امام صادق علیه السلام :کسی که حدیث ما را فاش کند، ما را به خطا نکشته، بلکه عمدا کشته است.

امام صادق علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ، دین را دو دولت قرارداد: دولت آدم _ و آن دولت خداست _ و دولت ابلیس . پس،هر گاه خداوند بخواهد که آشکارا بندگی شود، دولت آدم روی کار آید و هر گاه خدا بخواهد که پنهانی عبادت شود، دولت ابلیس بر سر کار آید و کسی که آنچه را خدا می خواهد پنهان بماند فاش سازد، از دین بیرون رفته است.

امام صادق علیه السلام :فاش کننده راز [ما] شک کننده [و سست عقیده نسبت به حقانیّت ائمه علیهم السلام ] است و کسی که آن را نزد نااهل بازگو کند، کافر است.

امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «این بدان سبب است که به آیات خدا کفر می ورزیدند و پیامبران را بناحق می کشتند» _فرمود : به خدا قسم که آنها را با دستهای خود نکشتند و با شمشیرهای خویش نزدند، بلکه سخنان ایشان را شنیدند و آنها را فاش ساختند و در نتیجه، آن پیامبران دستگیر و کشته شدند.

ص :52


1- الکافی : 2/370/2.
2- الکافی : 2/370/3.
3- الکافی : 2/370/4.
4- الکافی : 2/372/11.
5- الکافی : 2/371/10.
6- الکافی : 2/371/6.

عنه علیه السلام_ لأبی جعفرٍ محمّدِ بنِ النُّعمانِ الأحوَلِ _: یا بنَ النُّعمانِ ، إنّ العالِمَ لا یَقدِرُ أن یُخبِرَکَ بکُلِّ ما یَعلَمُ ، لأنّهُ سِرُّ اللّهِ ......... فلا تَعجَلوا ، فو اللّهِ لَقَد قَرُبَ هذا الأمرُ _ ثَلاثَ مَرّاتٍ _ فَأذَعتُموهُ فأخَّرَهُ اللّهُ ، و اللّهِ ما لَکُم سِرٌّ إلاّ و عَدُوُّکُم أعلَمُ بهِ مِنکُم ! (1)

المحاسن عن أبی بَصیرٍ :سَألتُ أبا عبدِ اللّه علیه السلام عن حَدیثٍ کثیرٍ ، فقالَ : هَل کَتَمتَ علَیَّ شیئا قَطُّ ؟ فَبَقِیتُ أتَذَکَّرُ ، فلَمّا رَأی ما بی قالَ : أمّا ما حَدَّثتَ بهِ أصحابَکَ فلا بأسَ ، إنّما الإذاعَةُ أن تُحَدِّثَ بهِ غیرَ أصحابِکَ . (2)

امام صادق علیه السلام_ خطاب به به ابو جعفر محمّد بن نعمان احول _فرمود : ای پسر نعمان! عالم نمی تواند هر چه می داند به تو بگوید؛ زیرا که سرّ خداست ......... پس، شتاب مکنید؛ زیرا به خدا سوگند که این امر (فَرَج) سه بار نزدیک شد، اما شما آن را فاش کردید و خدا آن را به تأخیر افکند. به خدا قسم، هیچ رازی نزد شما نیست، مگر این که دشمن شما آن را بهتر از خودتان می داند!

المحاسن_ به نقل از ابو بصیر _: از امام صادق علیه السلام درباره نقل فراوان حدیث پرسیدم. فرمود: آیا هرگز چیزی از احادیث مرا کتمان کرده ای؟ من سعی کردم به یاد بیاورم و چون حضرت مرا به این حال دید، فرمود: آنچه را برای یاران خود گفته ای اشکالی ندارد. افشا کردن ، آن است که حدیث را برای غیر یارانت بگویی.

3399 - مَدحُ العَبدِ الکَتومِ
3399 - ستودن بنده راز دار

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :طوبی لِعَبدٍ نُومَةٍ ، عَرَفَهُ اللّهُ و لم یَعرِفْهُ النّاسُ ، اُولئکَ مَصابیحُ الهُدی و یَنابیعُ العِلمِ ، یَنجَلی عَنهُم کلُّ فِتنَةٍ مُظلِمَةٍ ، لَیسوا بالمَذاییعِ البُذُرِ و لا بالجُفاةِ المُرائینَ . (3)

3399

ستودن بنده راز دار

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خوشا بنده گمنامی که او را خدا بشناسد و مردم نشناسند. اینان چراغهای هدایت و چشمه های دانشند که هر فتنه تاریکی به سبب وجود آنها برطرف می شود؛ نه سخن پراکن و پخش کننده اسرارند و نه نا فرهیخته و ریاکار.

ص :53


1- تحف العقول : 310.
2- المحاسن : 1/403/910.
3- الکافی : 2/225/11.

عنه صلی الله علیه و آله :جامِلُوا الأشرارَ بأخلاقِهم تَسلَمُوا مِن غوائلِهم ، و بایِنُوهُم بأعمالِکُم کی لا تکونوا مِنهُم . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :طوبی لِکُلِّ عَبدٍ نُومَةٍ ، عَرَفَ النّاسَ و لم یَعرِفْهُ النّاسُ ، عَرَفَهُ اللّهُ برِضوانٍ ، اُولئکَ مَصابیحُ الهُدی ، یَکشِفُ اللّهُ عَنهُم کُلَّ فِتنَةٍ مُظلِمَةٍ ، سَیُدخِلُهُم اللّهُ فی رَحمَةٍ مِنهُ ، لیسَ اُولئکَ بالمَذاییعِ البُذُرِ و لا الجُفاةِ المُرائینَ . (2)

معانی الأخبار :قال علیٌّ علیه السلام : إنَّ بَعدِی فِتَنا مُظلِمَةً عَمیاءَ مُشَکِّکةً ، لا یَبقی فیها إلاّ النُّومَةُ . قیلَ : و ما النُّومَةُ یا أمیرَ المؤمنینَ ؟ قالَ : الذی لا یَدری النّاسُ ما فی نفسِهِ . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :خالِطُوا النّاسَ بألسِنَتِکُم و أبدانِکُم،و زایِلُوهُم بقُلوبِکُم و أعمالِکُم. (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :طُوبی لِعَبدٍ نُومَةٍ ، عَرَفَ النّاسَ فَصاحَبَهُم بِبَدَنِهِ ، و لم یُصاحِبْهُم فی أعمالِهِم بقَلبِهِ ، فَعَرَفَهُم فی الظاهِرِ ، و لم یَعرِفوهُ فی الباطِنِ . (5)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :با بدان به اخلاق خودشان رفتار کنید، تا از گزند و شرارتشان در امان مانید و در اعمال و کردارتان، از آنان جدا شوید تا در شمار ایشان نباشید.

امام علی علیه السلام :خوشا به حال هر بنده بی نام و نشانی که مردم را می شناسد و مردم او را نمی شناسند. خداوند او را به خشنودی [از خدا] می شناسد؛ اینان چراغهای هدایتند، خداوند هر گونه فتنه تاریکی را از آنان می زداید. به زودی آنان را غرق رحمتی از رحمتهای خود می کند. نه سخن پراکن و فاش کننده اسرار هستند و نه نا فرهیخته و ریاکار.

معانی الأخبار :امام علی علیه السلام فرمود : پس از من فتنه هایی تاریک و کور و شک برانگیز پدید خواهد آمد، که تنها شخص گمنام از آنها جان به سلامت می برد. عرض کردند: ای امیر مؤمنان! گمنام کیست؟ فرمود: کسی که مردم نمی دانند در درون او چه می گذرد.

امام علی علیه السلام :به زبانها و بدنهای خود،با مردم بیامیزید و به دلها و کردارهایتان، راه جدا از آنان در پیش گیرید.

امام صادق علیه السلام :خوشا به حال بنده گمنامی که مردم را می شناسد و به ظاهر در میان آنان به سر می برد، اما در دل با اعمال ایشان همراهی نمی کند. لذا مردم او را به ظاهر می شناسند و از باطن او خبر ندارند.

ص :54


1- بحار الأنوار : 74/199/37.
2- حلیة الأولیاء : 1/76 ، و انظر الکافی : 2/225/12.
3- معانی الأخبار : 166/1.
4- الغیبة للنعمانی : 210/17.
5- الخصال : 27/98.

عنه علیه السلام :طوبی لِکُلِّ عَبدٍ لُؤمَةٍ (نُومَةٍ) عَرَفَ النّاسَ قَبلَ مَعرِفَتِهِم بهِ . (1)

امام صادق علیه السلام :خوشا به حال هر بنده بی نام و نشانی که پیش از آن که مردم او را بشناسند، او مردم را می شناسد.

ص :55


1- الزهد للحسین بن سعید : 4/2 .

ص :56

456 - الکذب

456 - دروغ

اشاره

(1)

(2)

ص :57


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 72/232 باب 114 «الکذب و روایته و سماعه». بحار الأنوار : 72/264 باب 115 «استماع الکذب و اللغو». وسائل الشیعة : 8/572 باب 138 «تحریم الکذب». کنز العمّال : 3/619 _ 628 ، 873 «الکذب». کنز العمّال : 3/630 _ 634 ، 876 «مُرَخَّص الکذب». شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید : 6/357 «ذمّ الکذب و حقارة الکذّابین».
2- انظر: عنوان 290 «الصدق» ، الحدیث : باب 728 _ 730. الشهادة فی القضاء : باب 2078. الحَلف : باب 931 ، 932 ، التجارة : باب 450.

3400 - الکِذبُ
3400 - دروغ

الکتاب :

......... وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ (1) * حُنَفاءَ للّهِِ ......... » . (2)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إیّاکُم و الکذبَ ، فإنّهُ مَع الفُجورِ ، و هُما فی النّارِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :إیّاکُم و الکذبَ ؛ فإنّهُ یَهدی إلَی الفُجورِ ، و هُما فی النّارِ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :أربَی الرِّبا الکذبُ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :إذا کَذَبَ العَبدُ تَباعَدَ المَلَکُ عَنهُ مِیلاً ، مِن نَتْنِ ما جاءَ بهِ . (6)

عنه صلی الله علیه و آله :إذا کَذَبَ العَبدُ کِذبَةً تَباعَدَ المَلَکُ مِنهُ مَسیرَةَ مِیلٍ مِن نَتْنِ ما جاءَ بهِ . (7)

3400

دروغ

قرآن:

« ......... و از سخن دروغ اجتناب ورزید. در حالی که گروندگان خالص به خدا باشید ......... ».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از دروغ بپرهیزید؛زیرا دروغ توأم با فجور (انحراف از حق) است و هر دو در آتشند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از دروغ بپرهیزید؛ زیرا دروغ به گناه و انحراف از حق می کشاند و هر دوی آنها در آتشند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بدترین ربا، دروغ است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه بنده دروغ بگوید، از بوی گندی که پدید آورده است فرشته یک میل از او دور می شود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه بنده دروغ بگوید، از بوی گندی که پدید آورده است، فرشته به مسافت یک میل از او فاصله گیرد.

ص :58


1- قیل للکذب زورٌ لکونه مائلاً عن جهته . (مفردات ألفاظ القرآن: 387).
2- الحجّ : 30 ، 31.
3- تنبیه الخواطر : 1/113.
4- الترغیب و الترهیب : 3/592/12.
5- بحار الأنوار : 72/263/47.
6- الترغیب و الترهیب : 3/597/30.
7- شرح نهج البلاغة : 6/357.

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ الکذبَ بابٌ مِن أبوابِ النِّفاقِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :کَبُرَت خِیانَةً أن تُحَدِّثَ أخاکَ حَدیثا هُو لکَ مُصَدِّقٌ و أنتَ بهِ کاذِبٌ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :لا تُلَقِّنوا النّاسَ فیَکذِبونَ، فإنَّ بَنی یَعقوبَ لم یَعلَموا أنّ الذِّئبَ یَأکُلُ الإنسانَ فلَمّا لَقَّنَهُم : «إنّی أخافُ أنْ یَأْکُلَهُ الذِّئبُ» (3) قالوا : أکَلَهُ الذِّئبُ ! (4)

عنه صلی الله علیه و آله :أعظَمُ الخَطایا اللِّسانُ الکَذوبُ . (5)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أعظَمُ الخَطایا عندَ اللّهِ اللِّسانُ الکَذوبُ . (6)

عنه علیه السلام :الصِّدقُ أمانَةٌ، و الکذبُ خِیانَةٌ . (7)

عنه علیه السلام :أقَلُّ شیءٍ الصِّدقُ و الأمانَةُ ، أکثَرُ شیءٍ الکذبُ و الخِیانَةُ . (8)

عنه علیه السلام :شَرُّ القَولِ الکذبُ . (9)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دروغ، دری از درهای نفاق است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خیانت بزرگی است که به برادرت سخنی بگویی که او سخن تو را راست بداند در حالی که تو دروغ گفته باشی.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :به مردم [سخنی را] تلقین نکنید، که بر اثر آن دروغ بگویند. فرزندان یعقوب نمی دانستند که [می توانند این پاسخ را به پدر بدهند ]گرگ انسان را می خورد، اما چون [یعقوب] به آنان تلقین کرد که: «می ترسم او را گرگ بخورد»، گفتند: یوسف را گرگ خورد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بزرگترین خطاها،زبان دروغگوست.

امام علی علیه السلام :بزرگترین خطاها (گناهان) نزد خداوند، زبان دروغگوست.

امام علی علیه السلام :راستی، امانتداری است و دروغ خیانت.

امام علی علیه السلام :کمیاب ترین چیزها راستی و امانتداری است و بیشترین چیزها، دروغ و خیانت است.

امام علی علیه السلام :بدترین سخن، دروغ است.

ص :59


1- کنز العمّال : 8212.
2- تنبیه الخواطر : 1/114.
3- إشارة إلی الآیة : 13 من سورة یوسف ، «و أخاف أن یأکله الذئب» .
4- کنز العمّال : 8228.
5- کنز العمّال : 8203.
6- المحجّة البیضاء: 5/243.
7- بحار الأنوار : 72/261/37.
8- غرر الحکم : 3168 و 3169.
9- نهج البلاغة : الخطبة : 84.

عنه علیه السلام :الکذبُ زَوالُ المَنطِقِ عنِ الوَضعِ الإلهیِّ (1) . (2)

عنه علیه السلام :(عَلامَةُ) الإیمانِ أن تُؤثِرَ الصِّدقَ حَیثُ یَضُرُّکَ علَی الکذبِ حَیثُ یَنفَعُکَ . (3)

عنه علیه السلام :فَرَضَ اللّهُ الإیمانَ تَطهیرا مِن الشِّرکِ ......... و تَرکَ الکذبِ تَشریفا لِلصِّدقِ . (4)

عنه علیه السلام :و اللّهِ ما کَتَمتُ وَشمَةً ، و لا کَذبتُ کِذبَةً . (5)

عنه علیه السلام_ کانَ یقولُ _: إیّاکُم و الکذبَ ؛ فإنّ کُلَّ راجٍ طالِبٌ ، و کلَّ خائفٍ هارِبٌ . (6)

عنه علیه السلام :و قد عَلِمتُم مَوضِعی مِن رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله بالقَرابَةِ القَریبَةِ و المَنزِلَةِ الخَصیصَةِ ، وَضَعَنی فی حِجرِهِ ......... و ما وَجَدَ لی کِذبَةً فی قَولٍ ، و لا خَطلَةً فی فِعلٍ . (7)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنَّ فِیمَن یَنتَحِلُ هذا الأمرَ لَمَن یَکذِبُ حتّی یَحتاجَ الشَّیطانُ إلی کذبِهِ ! (8)

امام علی علیه السلام :دروغ، جدایی سخن است از نهاده الهی. (9)

امام علی علیه السلام :[نشانه] ایمان، این است که راستگویی را هر چند به زیان تو باشد بر دروغگویی، گر چه به سود تو باشد، ترجیح دهی.

امام علی علیه السلام :خداوند ایمان را برای پاک کردن از [آلودگی] شرک، واجب فرمود ......... و دروغ نگفتن را، برای ارج نهادن به راستی.

امام علی علیه السلام :به خدا سوگند که کلمه ای را کتمان نکرده ام و هرگز دروغی نگفته ام.

امام علی علیه السلام_ بارها _می فرمود : از دروغ بپرهیزید؛ زیرا هر امیدواری جوینده است و هر بیمناکی گریزان.

امام علی علیه السلام :شما از خویشاوندی نزدیک من با رسول خدا صلی الله علیه و آله و منزلت خاصی که نزد او داشتم، آگاهید. مرا در دامن خود می نشاند ......... و هیچ گاه گفتاری دروغ و رفتاری نادرست، از من ندید.

امام صادق علیه السلام :در میان کسانی که خود را به این امر (امامت و ولایت) نسبت می دهند، افرادی هستند که چنان دروغهایی می گویند که شیطان به دروغ آنها نیازمند می شود!

ص :60


1- قال المجلسی : الکذب الإخبار عن الشیء بخلاف ما هو علیه، سواء طابق الاعتقاد أم لا ، علَی المشهور . و قیل : الصدق مطابقة الاعتقاد و الکذب خلافه . و قیل : الصدق مطابقة الواقع و الاعتقاد معا و الکذب خلافه .(بحار الأنوار : 72/233).
2- غرر الحکم : 1553.
3- نهج البلاغة : الحکمة 458.
4- نهج البلاغة : الحکمة 252.
5- نهج البلاغة: الخطبة 16.
6- بحار الأنوار : 72/246/7.
7- نهج البلاغة : الخطبة 192.
8- بحار الأنوار : 72/260/28.
9- علامه مجلسی: دروغ، بر اساس تعریف مشهور، عبارت است از خبر دادن از چیزی به خلاف آنچه در واقع هست، خواه آن خبر با عقیده مطابق باشد یا نباشد و به قولی: راست عبارت است از مطابقت خبر با اعتقاد و دروغ ضدّ آن است. به قولی دیگر: راست، مطابق بودن خبر است با واقع و اعتقاد هر دو، و دروغ خلاف آن می باشد (بحار الانوار : 72/233).

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام_ لِهشامٍ و هُو یَعِظُهُ _: إنّ العاقِلَ لا یَکذِبُ و إن کانَ فیهِ هَواهُ . (1)

(2)

امام کاظم علیه السلام_ در اندرز به هشام _فرمود : خردمند دروغ نمی گوید، اگر چه منافع او در آن باشد.

3401 - الکِذبُ أدنَی الأخلاقِ
3401 - دروغ، پست ترین خویهاست

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الکذبُ شَینُ الأخلاقِ . (3)

عنه علیه السلام :تَحَفَّظُوا مِن الکذبِ ؛ فإنّهُ مِن أدنَی الأخلاقِ قَدْرا ، و هو نَوعٌ مِن الفُحشِ و ضَربٌ مِن الدَّناءَةِ . (4)

عنه علیه السلام :أقبَحُ شیءٍ الإفکُ . (5)

عنه علیه السلام :أقبَحُ الخلائقِ الکذبُ . (6)

عنه علیه السلام :شَرُّ الأخلاقِ الکذبُ و النِّفاقُ . (7)

عنه علیه السلام :شَرُّ الشِّیَمِ الکذبُ . (8)

عنه علیه السلام :لا شِیمَةَ أقبَحُ مِن الکذبِ . (9)

3401

دروغ، پست ترین خویهاست

امام علی علیه السلام :دروغ، ننگ خویهاست. (10)

امام علی علیه السلام :خود را از [گفتن] دروغ محافظت کنید؛ زیرا دروغ گفتن، پست ترین خویهاست و آن نوعی از زشتی و گونه ای از پستی است.

امام علی علیه السلام :زشت ترین چیز، دروغ بستن است.

امام علی علیه السلام :زشت ترین خویها دروغگویی است.

امام علی علیه السلام :بدترین خویها دروغگویی و دورویی است.

امام علی علیه السلام :بدترین خصلتها، دروغگویی است.

امام علی علیه السلام :خصلتی زشت تر از دروغگویی نیست.

ص :61


1- بحار الأنوار : 78/305/1.
2- (انظر) خصائص خاتم النبیّین : باب 3776. الربا : باب 1441.
3- غرر الحکم : 970.
4- بحار الأنوار : 78/64/157.
5- غرر الحکم : 2876.
6- غرر الحکم : 2855.
7- غرر الحکم : 5689.
8- غرر الحکم : 5728.
9- غرر الحکم : 10634.
10- یعنی زشت ترین و ننگین ترین عیبهاست؛ یا: مایه عیبناکی دیگر خویهای نیک می شود _ م.

عنه علیه السلام :لا سُوءَ أسوَأُ مِن الکذبِ . (1)

امام علی علیه السلام :هیچ بدی ای بدتر از دروغ نیست.

3402 - الکِذبُ وَالإیمانُ
3402 - دروغ و ایمان

الکتاب :

إنَّما یَفْتَرِی الْکَذِبَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِآیاتِ اللّهِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْکاذِبُونَ» . (2)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :یُطبَعُ المؤمنُ علی کُلِّ خَلّةٍ غَیرَ الخِیانَةِ و الکذبِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :إیّاکُم و الکذبَ ؛ فإنّ الکذبَ مُجانِبٌ للإیمانِ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :کَثرَةُ الکذبِ تَذهَبُ بالبَهاءِ . (5)

الترغیب و الترهیب عن صفوانِ بن سُلَیم :قیلَ : یا رسول اللّهِ أ یکونُ المؤمنُ جَبانا ؟ قالَ : نَعَم، قیلَ لَهُ: أ یکونُ المؤمنُ بَخیلاً ؟ قالَ: نَعَم ، قیلَ لَهُ : أ یکونُ المؤمنُ کَذّابا ؟ قالَ : لا . (6)

کنز العمّال عن أبی الدّرداء :یا رسولَ اللّهِ هل یَسرِقُ المؤمنُ ؟ قال : قد یکونُ ذلکَ ، قالَ : فهل یَزنی المؤمنُ ؟ قالَ : بلی و إن کَرِهَ أبو الدَّرداءِ . قالَ : هَل یکذِبُ المؤمنُ ؟ قالَ : إنّما یَفتَرِی الکذبَ مَن لا یُؤمِنُ ، إنَّ العَبدَ یَزِلُّ الزَّلَّةَ ثُمّ یَرجِعُ إلی رَبِّهِ فَیَتوبُ فَیَتوبُ اللّهُ علَیهِ . (7)

3402

دروغ و ایمان

قرآن:

«تنها کسانی دروغ پردازی می کنند، که به آیات خدا ایمان ندارند و آنان خود دروغ گویانند».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمن بر هر خصلتی سرشته می شود، بجز خیانت و دروغ.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از دروغگویی بپرهیزید؛ زیرا دروغ از ایمان بر کنار است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دروغگوییِ زیاد، شکوه را از میان می برد.

الترغیب و الترهیب_ به نقل از صفوان بن سلیم _: از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله سؤال شد : آیا مؤمن، ترسو می شود؟ حضرت فرمود : آری. عرض شد: آیا مؤمن، بخیل می شود؟ فرمود: آری. عرض شد: آیا مؤمن، دروغگو می شود؟ فرمود: نه.

کنز العمّال_ به نقل از ابو درداء _: ای پیامبر خدا! آیا مؤمن، دزدی می کند؟ حضرت فرمود : ممکن است. پرسید: آیا مؤمن، زنا می کند؟ فرمود: بله، هر چند ابو درداء، خوش نداشته باشد. پرسید: آیا مؤمن، دروغ می گوید: فرمود: تنها کسی دروغ می بندد که مؤمن نیست. همانا بنده لغزشی می کند و سپس به سوی پروردگارش برمی گردد و توبه می کند و خداوند توبه اش را می پذیرد.

ص :62


1- بحار الأنوار : 72/259/23.
2- النحل : 105.
3- الترغیب و الترهیب : 3/595/22.
4- کنز العمّال : 8206.
5- بحار الأنوار : 72/259/22.
6- الترغیب و الترهیب : 3/595/24.
7- کنز العمّال : 8994.

الترغیب و الترهیب عن عبد اللّهِ بن عمرو :إنّ رجلاً جاءَ إلی النبیّ صلی الله علیه و آله فقال : یا رسول اللّهِ ما عَملُ الجَنَّةِ ؟ قالَ : الصِّدقُ ، إذا صَدَقَ العَبدُ بَرَّ ، و إذا بَرَّ آمَنَ ، و إذا آمَنَ دَخَلَ الجَنَّةَ . قالَ : یا رسولَ اللّهِ، و ما عَمَلُ النّارِ ؟ قالَ : الکذبُ ، إذا کَذَبَ العَبدُ فَجَرَ ، و إذا فَجَرَ کَفَرَ ، و إذا کَفَرَ یَعنی دَخَلَ النّارَ . (1)

بحار الأنوار عن الحسن بن محبوب :قلتُ لأبی عبد اللّه علیه السلام : یکونُ المؤمنُ بَخیلاً ؟ قالَ : نَعَم ، قُلتُ : فیکونُ جَبانا ؟ قالَ : نَعَم ، قلتُ : فیکونُ کَذّابا ؟ قالَ : لا ، و لا خائنا ، ثُمّ قالَ : یُجبَلُ المؤمنُ علی کُلِّ طَبیعَةٍ إلاّ الخِیانَةَ و الکذبَ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :جانِبوا الکذبَ ؛ فإنّهُ مُجانِبٌ للإیمانِ ، الصادِقُ علی شَفا مَنجاةٍ و کَرامَةٍ ، و الکاذِبُ علی شرفِ مَهواةٍ و مَهانَةٍ . (3)

الترغیب و الترهیب_ به نقل از عبد اللّه بن عمرو _: شخصی خدمت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آمد و پرسید : چه کاری موجب رفتن به بهشت می شود؟ حضرت فرمود : راستگویی. هر گاه بنده راست بگوید، نیکی کرده است و هر که نیکی کند، ایمان آورده است و هر که ایمان آورد به بهشت رود. مرد پرسید: ای رسول خدا! کاری که موجب آتش می شود، چیست؟ فرمود: دروغ. هر گاه بنده دروغ بگوید، نافرمانی و انحراف در پیش گرفته و هر که از ره نافرمانی و انحراف در آید، کافر گردد و هر که کافر گردد، یعنی به آتش فرو رفته است.

بحار الأنوار_ به نقل از حسن بن محبوب _: به امام صادق علیه السلام عرض کردم : آیا ممکن است مؤمن، بخیل باشد؟ حضرت فرمود : آری. پرسیدم: آیا ترسو می شود؟ فرمود: آری. پرسیدم: آیا دروغگو می شود؟ فرمود: نه و خائن هم نمی شود. سپس فرمود: مؤمن بر هر خویی سرشته می شود، مگر خیانت و دروغ.

امام علی علیه السلام :از دروغ کناره گیرید؛زیرا دروغ از ایمان بر کنار است. شخص راستگو در آستانه نجات و کرامت است و شخص دروغگو، بر لبه پرتگاه و خواری.

ص :63


1- الترغیب و الترهیب : 3/592/13.
2- بحار الأنوار : 75//172/11.
3- نهج البلاغة : الخطبة 86 .

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إنّ الکذبَ هُو خَرابُ الإیمانِ . (1)

(2)

امام باقر علیه السلام :دروغ، ویران کننده ایمان است.

3403 - الکِذبُ مِفتاحُ کُلِّ شَرٍّ
3403 - دروغ، کلید هر بدی است

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّ الکذبَ یَهدی إلَی الفُجورِ ، و إنّ الفُجورَ یَهدی إلَی النّارِ . (3)

شرح نهج البلاغة :رُویَ أنّ رجلاً قال للنبیّ صلی الله علیه و آله : أنا یا رسولَ اللّهِ أستَسِرُّ بِخِلالٍ أربَعٍ : الزِّنا ، و شُربِ الخَمرِ ، و السَّرَقِ ، و الکذبِ ، فأیَّتَهُنَّ شِئتَ تَرکتُها لکَ، قالَ : دَعِ الکذبَ ، فلَمّا ولّی هَمَّ بالزِّنا ، فقالَ : یَسألُنی ، فإن جَحَدتُ نَقَضتُ ما جَعَلتُ لَهُ ، و إن أقرَرتُ حُدِدتُ ، ثُمّ هَمَّ بالسَّرَقِ ، ثُمّ بشُربِ الخَمرِ ، فَفَکَّرَ فی مِثلِ ذلکَ ، فَرَجَعَ إلَیه فقالَ : قد أخَذتَ علَیَّ السَّبیلَ کُلَّهُ ! فقد تَرَکتُهُنَّ أجمَعَ . (4)

3403

دروغ، کلید هر بدی است

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دروغ به معصیت و انحراف [از مسیر حق] می کشاند و معصیت و انحراف، به آتش رهنمون می شود.

شرح نهج البلاغة:روایت شده است که مردی به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله عرض کرد: ای رسول خدا! چهار کار خوشایند من است: زنا، شرابخواری، دزدی و دروغ. اما هر کدام را که بفرمایید به خاطر شما ترک می کنم. حضرت فرمود: دروغ را رها کن. مرد رفت و تصمیم گرفت، زنا کند اما با خودش گفت: پیامبر از من می پرسد [که زنا کرده ای یا نه؟] اگر انکار کنم، قولی را که به ایشان داده ام شکسته ام و اگر اقرار کنم، حدّ می خورم. سپس تصمیم گرفت دزدی کند، بعد تصمیم گرفت شراب بخورد، اما هر بار همین فکر را با خود کرد. لذا نزد رسول خدا برگشت و عرض کرد: شما راه را بکلی بر من بستید؛ من همه این کارها را رها کردم.

ص :64


1- بحار الأنوار : 72/247/8.
2- (انظر) الصدق باب : 2161.
3- کنز العمّال : 8217.
4- شرح نهج البلاغة : 6/357.

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إنَّ اللّهَ عَزَّ و جلَّ جَعَلَ لِلشرِّ أقفالاً ، و جَعَلَ مَفاتیحَ تِلکَ الأقفالِ الشَّرابَ، و الکذبُ شَرٌّ مِن الشَّرابِ . (1)

الإمامُ العسکریُّ علیه السلام :جُعِلَتِ الخَبائثُ فی بَیتٍ و جُعِلَ مِفتاحُهُ الکذبَ . (2)

(3)

امام باقر علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ برای بدی قفلهایی قرار داده و کلیدهای آن قفلها را شراب قرار داده است و دروغ، بدتر از شراب است.

امام عسکری علیه السلام :[همه] پلیدیها در یک خانه نهاده شده و کلید آن، دروغ قرار داده شده است.

3404 - الأمرُ بِتَرکِ جِدِّ الکِذبِ وهَزلِهِ
3404 - دستور به ترک دروغ جدّی و شوخی

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أنا زَعیمٌ بِبَیتٍ فی رَبَضِ الجَنّةِ ، و بَیتٍ فی وَسَطِ الجَنَّةِ ، و بَیتٍ فی أعلَی الجَنّةِ ، لِمَن تَرَکَ المِراءَ و إن کانَ مُحِقّا ، و لِمَن تَرَکَ الکذبَ و إن کانَ هازِلاً ، و لِمَن حَسُنَ خُلُقُهُ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ الکذبَ لا یَصلَحُ مِنهُ جِدٌّ و لا هَزلٌ ، و لا أن یَعِدَ الرجُلُ ابنَهُ ثُمّ لا یُنجِزَ لَهُ، إنّ الصِّدقَ یَهدی إلَی البِرِّ ، و إنَّ البِرَّ یَهدی إلَی الجَنَّةِ ، و إنّ الکذبَ یَهدی إلَی الفُجورِ ، و إنّ الفُجورَ یَهدی إلَی النّارِ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :وَیلٌ للذی یُحَدِّثُ فَیکذِبُ لیُضحِکَ بهِ القَومَ ! وَیلٌ لَهُ ، وَیلٌ لَهُ ! (6)

3404

دستور به ترک دروغ جدّی و شوخی

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :من برای کسی که مجادله را رها کند، هر چند حق با او باشد و کسی که دروغ را هر چند به شوخی، وا گذارد و کسی که اخلاقش را نیکو گرداند، خانه ای در حومه بهشت و خانه ای در مرکز بهشت و خانه ای در بالای بهشت ضمانت می کنم.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دروغ، چه جدّی و چه شوخی آن، درست نیست. همچنین درست نیست که مرد به فرزند خود و عده ای بدهد و به آن عمل نکند. همانا راستگویی، به نیکی رهنمون می شود و نیکی به بهشت هدایت می کند و دروغ به معصیت و انحراف [از حق ]می کشاند و معصیت و انحراف، به آتش رهنمون می شود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :وای بر کسی که برای خنداندن مردم دروغ بگوید! وای بر او، وای بر او!

ص :65


1- بحار الأنوار : 72/236/3.
2- الدّرة الباهرة : 43.
3- (انظر) الشرّ : باب 1957.
4- الخصال : 144/170.
5- کنز العمّال : 8217.
6- کنز العمّال : 8215.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لا یَجِدُ عَبدٌ طَعمَ الإیمانِ حتّی یَترُکَ الکذبَ هَزلَهُ و جِدَّهُ . (1)

عنه علیه السلام :لا یَصلَحُ مِن الکذبِ جِدٌّ و لا هَزلٌ ، و لا أن یَعِدَ أحَدُکُم صَبِیَّهُ ثُمّ لا یَفِیَ لَهُ ، إنّ الکذبَ یَهدی إلَی الفُجورِ ، و الفُجورَ یَهدی إلَی النّارِ . (2)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام_ کانَ یقولُ لِوُلدِهِ _: اتَّقُوا الکَذِبَ الصَّغیرَ مِنهُ و الکبیرَ ، فی کلِّ جِدٍّ و هَزلٍ ، فإنّ الرجُلَ إذا کذبَ فی الصَّغیرِ اجتَرَأَ علَی الکبیرِ . (3)

(4)

امام علی علیه السلام :هیچ بنده ای طعم ایمان را نچشد، مگر آن گاه که دروغ، شوخی یا جدّی آن را، ترک گوید.

امام علی علیه السلام :دروغ، جدّی و شوخی آن، درست نیست و درست نیست که یکی از شما به فرزندش و عده ای بدهد و به آن عمل نکند. همانا دروغ به معصیت و انحراف رهنمون می شود و معصیت و انحراف به آتش هدایت می کند.

امام زین العابدین علیه السلام_ خطاب به فرزندان خود _فرمود : از دروغ کوچک و بزرگش، جدّی و شوخی اش بپرهیزید؛ زیرا انسان هر گاه در چیز کوچک دروغ بگوید، به گفتن دروغ بزرگ جری می شود .

3405 - الکُذَیبَةُ
3405 - دروغ کوچک

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :کَفی بالمَرءِ مِن الکذبِ أن یُحَدِّثَ بِکُلِّ ما سَمِعَ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :حَسبُکَ مِن الکذبِ أن تُحَدِّثَ بکُلِّ ما سَمِعتَ . (6)

3405

دروغ کوچک

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برای دروغگویی آدمی همین بس که هر چه می شنود بازگو کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برای دروغگویی تو همین بس که هر چه می شنوی بازگو کنی.

ص :66


1- بحار الأنوار : 72/249/14.
2- الأمالی للصدوق : 505/696 .
3- بحار الأنوار : 72/235/2.
4- (انظر) وسائل الشیعة : 8/576 باب 140.
5- کنز العمّال : 8208 ، 8209.
6- تنبیه الخواطر : 2/122.

عنه صلی الله علیه و آله :کَفی بالمَرءِ إثما أن یُحَدِّثَ بکُلِّ ما سَمِعَ . (1)

بحار الأنوار عن أسماء بنت عُمَیسٍ:کنتُ صاحِبَةَ عائشةَ التی هَیَّأتُها و أدخَلتُها علی رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله و مَعی نِسوَةٌ ، فوَ اللّهِ ما وَجَدنا عِندَهُ قُوتا إلاّ قَدَحا مِن لَبَنٍ ، فَشَرِبَ ثُمّ ناوَلَهُ عائشةَ _ قالَت : _ فاستَحیَیَتِ الجارِیَةُ ، فقُلتُ : لا تَرُدِّینَ یدَ رسولِ اللّهِ ، خُذی مِنهُ ، _ قالَت : _ فَأخَذَتْهُ علی حَیاءٍ فَشَرِبَت مِنهُ ، ثمّ قالَ : ناولی صَواحِبَکِ ، فقُلنَ : لا نَشتَهیهِ ، فقالَ : لا تَجمَعنَ جُوعا و کِذبا ، _ قالَت : _ فقُلتُ : یا رسولَ اللّهِ ، إن قالَت إحدانا لِشیءٍ تَشتَهیهِ : لا نَشتَهیهِ ، أ یُعَدُّ ذلکَ کِذبا ؟ قال : إنّ الکِذبَ لَیُکتَبُ حتّی یُکتَبَ الکُذَیبَةُ کُذَیبَةً . (2)

الترغیب و الترهیب عن عبد اللّهِ بن عامِرٍ:دَعَتنی اُمِّی یَوما و رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله قاعِدٌ فی بَیتِنا ، فقالت : ها تَعالَ اُعطِکَ ، فقالَ لها رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : ما أرَدتَ أن تُعطِیَهُ ؟ قالت : أرَدتُ أن اُعطِیَهُ تَمرا ، فقالَ لَها رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : أما إنّکِ لو لم تُعطِهِ شیئا کُتِبَت علَیکِ کِذبَةٌ . (3)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برای آدمی همین گناه بس که هر چه بشنود بازگو کند.

بحار الأنوار_ به نقل از اسماء بنت عمیس _: من ساقدوش عایشه بودم که او را آماده کردم و به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله بردم. عدّه ای از زنان نیز با من بودند. به خدا قسم، نزد رسول خدا خوراکی جز یک کاسه شیر نبود. رسول خدا، مقداری شیر نوشید و سپس کاسه را به دست عایشه داد. اسماء می گوید: دختر [از گرفتن کاسه شیر ]شرم کرد. من گفتم: دست رسول خدا را رد نکن ، ظرف را بگیر. عایشه، با حالت شرم کاسه را گرفت و مقداری شیر نوشید. حضرت سپس فرمود: به بقیه زنان هم بده بنوشند. آنها گفتند: ما میل نداریم. رسول خدا فرمود: گرسنگی و دروغ را با هم جمع نکنید. اسماء می گوید: عرض کردم: ای رسول خدا! اگر کسی از ما میل به چیزی داشته باشد و بگوید میل ندارم، آیا این دروغ به شمار می آید؟ فرمود: دروغ نوشته می شود. حتی دروغ کوچک هم نوشته می شود: دروغ کوچک.

الترغیب و الترهیب_ به نقل از عبد اللّه بن عامر _: روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله در خانه ما نشسته بود. مادرم مرا صدا زد و گفت: بیا به تو [چیزی] بدهم. رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: می خواهی چه به او بدهی؟ عرض کرد: می خواهم خرمایی به او بدهم. رسول خدا صلی الله علیه و آله به مادرم فرمود: بدان که اگر چیزی به او ندهی، یک دروغ برایت نوشته می شود.

ص :67


1- کنز العمّال : 8207 و 8224.
2- بحار الأنوار : 72/258/20.
3- الترغیب و الترهیب : 3/598/34.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ مِن کتابٍ لَهُ إلَی الحارِثِ الهَمْدانیِّ _: و لا تُحَدِّثِ النّاسَ بکُلِّ ما سَمِعتَ بهِ ، فکَفی بذلکَ کَذِبا . (1)

امام علی علیه السلام_ در نامه خود به حارث هَمْدانی _نوشت : هر چه می شنوی برای مردم بازگو مکن؛ زیرا همین برای دروغگویی کافی است.

3406 - عِلَّةُ الکِذبِ
3406 - علّت دروغگویی

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لا یَکذِبُ الکاذِبُ إلاّ مِن مَهانَةِ نَفسِهِ علَیهِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :لا یَکذِبُ الکاذِبُ إلاّ مِن مَهانَةِ نفسِهِ، و أصلُ السُّخریَةِ الطُّمأنینَةُ إلی أهلِ الکذبِ . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :عِلّةُ الکذبِ أقبَحُ عِلّةٍ . (4)

عنه علیه السلام :الکاذِبُ مُهانٌ ذَلیلٌ . (5)

عنه علیه السلام :الکاذِبُ علی شَفا مَهواةٍ و مَهانَةٍ . (6)

(7)

3406

علّت دروغگویی

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دروغگو دروغ نمی گوید، مگر به سبب حقارتی که در اوست.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دروغگو، دروغ نمی گوید، مگر بر اثر حقارتی که در وجود اوست و ریشه تمسخر، اعتماد کردن به دروغگویان است.

امام علی علیه السلام :مرض دروغ [گویی]، زشت ترین مرض است .

امام علی علیه السلام :دروغگو، حقیر و خوار است.

امام علی علیه السلام :دروغگو، بر لبه پرتگاه و خواری قرار دارد.

ص :68


1- نهج البلاغة : الکتاب 69 .
2- کنز العمّال : 8231.
3- بحار الأنوار : 72/262/45.
4- بحار الأنوار : 77/212/1.
5- غرر الحکم : 339.
6- غرر الحکم : 1247.
7- (انظر) الکذب : باب 3408. الکِبر : باب 3383. النفاق: باب 3871.

3407 - الکَذّابُ
3407 - کذّاب

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :ما یَزالُ العَبدُ یَکذِبُ حتّی یَکتُبَهُ اللّهُ کذّابا . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :ما یَزالُ العَبدُ یَکذِبُ و یَتَحَرّی الکذبَ حتّی یُکتَبَ عندَ اللّهِ کذّابا . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :لا یَزالُ العَبدُ یَکذِبُ و یَتَحرَّی الکذبَ فَتُنکَتُ فی قَلبِهِ نُکتَةٌ حتّی یَسوَدَّ قَلبُهُ ، فیُکتَبَ عندَ اللّهِ مِن الکاذِبینَ . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ما یَزالُ أحَدُکُم یَکذِبُ حتّی لا یَبقی فی قَلبِهِ مَوضِعُ إبرَةِ صِدقٍ، فَیُسمّی عندَ اللّهِ کذّابا . (4)

عنه علیه السلام :لا تُحَدِّث مِن غَیرِ ثِقَةٍ فتَکونَ کَذّابا . (5)

عنه علیه السلام :لا خَیرَ فی عِلمِ الکَذّابینَ . (6)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ و قد قیلَ لَهُ : الکذّابُ هُو الذی یَکذِبُ فی الشیءِ ؟ _: لا ، ما مِن أحَدٍ إلاّ یکونُ ذلکَ مِنهُ ، و لکنِ المَطبوعَ علَی الکذبِ . (7)

3407

کذّاب

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آدمی پیوسته دروغ می گوید، تا جایی که خداوند او را کذّاب می نویسد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آدمی آنقدر دروغ می گوید و دنبال دروغ می رود، تا سرانجام نزد خداوند کذّاب نوشته می شود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آدمی چندان دروغ می گوید و دنبال دروغ می رود که نقطه ای سیاه در دلش پدیدار می شود و به تدریج قلبش را سیاه می کند و نزد خداوند در شمار دروغگویان نوشته می شود.

امام علی علیه السلام :یکی از شما آنقدر دروغ می گوید که دیگر در دلش به اندازه جای سوزنی راستگویی باقی نمی ماند. پس، نزد خداوند، کذّاب نام می گیرد.

امام علی علیه السلام :بدون اطمینان [از درست بودن سخنت]، سخنی مگوی که کذّاب خواهی بود.

امام علی علیه السلام :در دانش اشخاص کذّاب خیری نیست.

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به این سؤال که: آیا هر کس دروغی بگوید، کذّاب است؟ _فرمود : نه، هیچ کس نیست، مگر این که دروغی از او سر می زند؛ کذّاب کسی است که دروغگویی در طبع او نشسته باشد.

ص :69


1- الکافی : 2/338/2.
2- تنبیه الخواطر : 1/114.
3- الترغیب و الترهیب : 3/592/14.
4- بحار الأنوار : 72/259/24.
5- بحار الأنوار : 78/10/68.
6- غرر الحکم : 10716.
7- الکافی : 2/340/12.

عنه علیه السلام :إنّ آیَةَ الکَذّابِ بأن یُخبِرَکَ خَبرَ السَّماءِ و الأرضِ و المَشرِقِ و المَغرِبِ، فإذا سَألتَهُ عن حَرامِ اللّهِ و حَلالِهِ لَم یکن عندَهُ شیءٌ ! (1)

عنه علیه السلام :إنَّ الکَذّابَ یَهلِکُ بالبَیِّناتِ ، و یَهلِکُ أتباعُهُ بالشُّبُهاتِ . (2)

امام صادق علیه السلام :نشانه کذّاب این است که از آسمان و زمین و مشرق و مغرب به تو خبر می دهد. اما هر گاه درباره حرام و حلال خدا از او بپرسی چیزی در چنته ندارد!

امام صادق علیه السلام :کذّاب، با برهانهای روشن هلاک می شود و پیروانش به وسیله شبهات.

3408 - ثَمَرَةُ الکِذبِ
3408 - نتیجه دروغ

الکتاب :

«إنَّ اللّهَ لاَ یَهْدِی مَنْ هُوَ کاذِبٌ کَفَّارٌ» . (3)

«إِنَّ اللّهَ لاَ یَهْدِی مَنْ هُوَ مُسْرفٌ کَذَّابٌ» . (4)

«فَأَعْقَبَهُمْ نِفاقا فِی قُلُوبِهِمْ إِلَی یَوْمِ یَلْقَوْنَهُ بِما أَخْلَفُوا اللّهَ ما وَعَدُوهُ وَ بِما کانُوا یَکذِبُونَ» . (5)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّ الکذبَ یُسَوِّدُ الوَجهَ . (6)

عنه صلی الله علیه و آله :أقلُّ النّاسِ مُرُوّةً مَن کانَ کاذِبا . (7)

3408

نتیجه دروغ

قرآن:

«خداوند کسی را که دروغ گوی ناسپاس است، هدایت نمی کند».

«خداوند کسی را که افراط کار دروغزن باشد، هدایت نمی کند».

«در نتیجه، به سزای آن که با خدا خلف وعده کردند و از آن روی که دروغ می گفتند، در دلهایشان پیامدهای نفاق را باقی گذارد، تا روزی که او را دیدار خواهند نمود».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دروغ، رو سیاهی می آورد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کم مروّت ترین مردم، کسی است که دروغگو باشد.

ص :70


1- الکافی : 2/340/8.
2- الکافی : 2/339/7.
3- الزمر : 3.
4- غافر : 28.
5- التوبة : 77.
6- الترغیب و الترهیب : 3/596/28.
7- بحار الأنوار : 72/259/21.

عنه صلی الله علیه و آله :الکِذبُ یَنقُصُ الرِّزقَ . (1)

عیسی علیه السلام :مَن کَثُرَ کذبُهُ ذَهَبَ بَهاؤهُ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ثَمَرَةُ الکذبِ المَهانَةُ فی الدُّنیا و العَذابُ فی الآخِرَةِ . (3)

عنه علیه السلام :کَثرَةُ کِذبِ المَرءِ تُذهِبُ بَهاءَهُ . (4)

عنه علیه السلام :کَثرَةُ الکذبِ تُفسِدُ الدِّینَ و تُعظِمُ الوِزرَ . (5)

عنه علیه السلام_ فی وصیَّتِهِ لابنِهِ الحسنِ علیه السلام _: عاقِبَةُ الکذبِ النَّدَمُ . (6)

عنه علیه السلام :الکذبُ فَسادُ کُلِّ شیءٍ . (7)

عنه علیه السلام :الکذبُ فی العاجِلَةِ عارٌ ، و فی الآجِلَةِ عَذابُ النّارِ . (8)

عنه علیه السلام :الکذبُ یُؤَدِّی إلَی النِّفاقِ . (9)

عنه علیه السلام :الکذبُ یُوجِبُ الوَقیعَةَ . (10)

عنه علیه السلام :مَن کَذَبَ أفسَدَ مُرُوَّتَهُ . (11)

عنه علیه السلام :لا یَجتَمِعُ الکذبُ و المُرُوَّةُ . (12)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دروغ، روزی را کم می کند.

عیسی علیه السلام :کسی که زیاد دروغ بگوید، شکوهش برود.

امام علی علیه السلام :نتیجه دروغ، خواری در دنیا و عذاب در آخرت است.

امام علی علیه السلام :زیاد دروغ گفتن انسان، شکُوه او را می برد.

امام علی علیه السلام :دروغگویی زیاد، دین را تباه و گناه را بزرگ می گرداند.

امام علی علیه السلام_ در سفارش به فرزندش حضرت حسن علیه السلام _فرمود : فرجام دروغ، پشیمانی است.

امام علی علیه السلام :دروغ، همه چیز را تباه می کند.

امام علی علیه السلام :دروغ گفتن، در دنیا ننگ است و در آخرت، عذاب آتش.

امام علی علیه السلام :دروغ، به نفاق می انجامد.

امام علی علیه السلام :دروغ، باعث غیبت و بدگویی می شود.

امام علی علیه السلام :کسی که دروغ بگوید، مروّت خود را تباه کرده است.

امام علی علیه السلام :دروغگویی و مروّت، با هم جمع نمی شود.

ص :71


1- الترغیب و الترهیب : 3/596/29.
2- بحار الأنوار : 72/192/8.
3- غرر الحکم : 4640.
4- غرر الحکم : 7100.
5- غرر الحکم : 7123.
6- بحار الأنوار : 77/211/1.
7- غرر الحکم : 1116.
8- غرر الحکم : 1708.
9- غرر الحکم : 1181.
10- غرر الحکم : 747.
11- غرر الحکم : 7794.
12- غرر الحکم : 10582.

عنه علیه السلام :مَن عُرِفَ بالکذبِ قَلَّتِ الثِقَةُ بهِ ، مَن تَجَنَّبَ الکذبَ صُدِّقَت أقوالُهُ . (1)

عنه علیه السلام :فَسادُ البَهاءِ الکذبُ . (2)

عنه علیه السلام :الکَذّابُ و المَیِّتُ سَواءٌ ، فإنّ فَضیلَةَ الحَیِّ علَی المَیِّتِ الثِّقةُ بهِ ، فإذا لم یُوثَقْ بکَلامِهِ بَطَلَت حَیاتُهُ . (3)

عنه علیه السلام :الکَذّابُ مُتَّهَمٌ فی قَولِهِ و إن قَوِیَت حُجَّتُهُ و صَدَقَت لَهجَتُهُ . (4)

عنه علیه السلام :یَکتَسِبُ الکاذِبُ بکِذبِهِ ثلاثا : سَخَطَ اللّهِ علَیهِ ، و استِهانَةَ النّاسِ بهِ ، و مَقتَ الملائکةِ لَهُ . (5)

عنه علیه السلام :أبعَدُ النّاسِ مِن الصَّلاحِ الکَذوبُ ، و ذو الوَجهِ الوقاحِ . (6)

عنه علیه السلام :اعتِیادُ الکِذبِ یُورِثُ الفَقرَ . (7)

عنه علیه السلام :شَرُّ القولِ ما نَقَضَ بَعضُهُ بَعضا . (8)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لا تَکذِبْ فَیَذهَبَ بَهاؤکَ . (9)

عنه علیه السلام :لیسَت لِبَخیلٍ راحَةٌ ، و لا لِحَسودٍ لَذَّةٌ ، و لا لِمُلوکٍ وَفاءٌ ، و لا لِکَذّابٍ مُروّةٌ . (10)

امام علی علیه السلام :کسی که به دروغگویی شناخته شود اعتماد به او کم می شود و کسی که از دروغ اجتناب ورزد گفته هایش باور می شود.

امام علی علیه السلام :موجب از بین رفتن شُکوه، دروغ است.

امام علی علیه السلام :دروغگو و مرده یکسانند؛ زیرا برتری زنده بر مرده، به سبب اعتماد به اوست. پس هر گاه به گفته او اعتماد نشود، حیاتش از بین رفته است.

امام علی علیه السلام :دروغگو، در گفتارش مورد اتهام و بدگمانی است. هر چند [برای اثبات گفته اش ]دلیل قوی بیاورد و راست بگوید.

امام علی علیه السلام :دروغگو با دروغگویی خود سه چیز به دست می آورد: خشم خدا، نگاه تحقیرآمیز مردم و دشمنی فرشتگان .

امام علی علیه السلام :دورترین مردم از جاده صلاح، دروغگو و شخص وقیح (بی حیا) است.

امام علی علیه السلام :عادت به دروغ گویی فقر می آورد.

امام علی علیه السلام :بدترین گفتار آن است که قسمتی از آن، قسمت دیگرش را نقض کند.

امام صادق علیه السلام :دروغ مگو، که شکوهت از بین می رود.

امام صادق علیه السلام :بخیل را آسایش نیست، و حسود را خوشی و شاهان را وفا و دروغگو را مروّت.

ص :72


1- غرر الحکم : 8888 و 9181.
2- غرر الحکم : 6557.
3- غرر الحکم : 2104.
4- غرر الحکم : 1849.
5- غرر الحکم : 11039.
6- غرر الحکم : 3334.
7- بحار الأنوار : 72/261/36.
8- غرر الحکم : 5703.
9- بحار الأنوار : 72/192/8.
10- بحار الأنوار : 72/193/13.

عنه علیه السلام :لا تَستَعِنْ بکَذّابٍ ......... فإنّ الکَذّابَ یُقرِّبُ لکَ البَعیدَ، و یُبَعِّدُ لکَ القَریبَ . (1)

عنه علیه السلام :إنّ الرجُلَ لَیَکذِبُ الکِذبَةَ فَیُحرَمُ بها صَلاةَ اللیلِ . (2)

عنه علیه السلام :إنَّ مِمّا أعانَ اللّهُ (بهِ) علَی الکذّابینَ النِّسیانَ (3) . (4)

بیان :

قال العلاّمة الطباطبائیّ فی المیزان فی تفسیر القرآن قوله تعالی فی سورة یوسف: «وَ جاؤوا علی قَمیصِهِ بِدَمٍ کَذِبٍ» (5) :

الکَذِب بالفتح فالکسر مصدرٌ اُرید به الفاعل لِلمبالغة ؛ أی بدمٍ کاذبٍ بیّن الکذب .

و فی الآیة إشعار بأنّ القمیص و علیه دم _ و قد نُکِّر الدمُ للدلالة علی هوان دلالته و ضعفها علی ما وصفوه _ کان علی صفةٍ تکشف عن کذبهم فی مقالهم ، فإنّ من افترسته السِّباع و أکلته لم تترک له قمیصا سالما غیر ممزّق . و هذا شأن الکذب لا یخلو الحدیث الکاذب و لا الاُحدوثة الکاذبة من تنافٍ بین أجزائه و تناقضٍ بین أطرافه أو شواهدَ من أوضاعٍ و أحوالٍ خارجیّةٍ تحفّ به و تنادی بالصدق و تکشف القناع عن قبیح سریرته و باطنه ، و إن حسنت صورته .

امام صادق علیه السلام :هرگز از دروغگو کمک مخواه ......... زیرا دروغگو دور را در نظر تو نزدیک جلوه می دهد و نزدیک را دور.

امام صادق علیه السلام :همانا فرد دروغی می گوید و به سبب آن، از نماز شب محروم می شود.

امام صادق علیه السلام :از جمله کمکهای خداوند بر ضدّ دروغگویان فراموشی است (6) .

توضیح :

مرحوم علامه طباطبائی در المیزان فی تفسیر القرآن، در تفسیر این آیه در سوره یوسف: «و جاؤوا علی قمیصه بدم کَذِب»، می نویسد:

واژه «کَذِب» _ به فتح اول و کسر دوم _ مصدر است و به جای اسم فاعل به کار رفته، تا مبالغه را برساند؛ یعنی، آلوده به خونی آشکارا دروغین.

این آیه مشعر به این است که پیراهن آغشته به خون _ نکره آوردن کلمه «دَم» برای نشان دادن سستی و بی پایگی دلالت آن بر مدّعای پسران یعقوب است _ طوری بوده که دروغ بودن سخن آنان را آشکار کرده است؛ زیرا کسی را که درندگان پاره کنند و بخورند پیراهن سالم تکّه پاره نشده ای برایش باقی نمی گذارند. اصولاً دروغ، چنین وضعی دارد. هیچ سخن دروغ یا نقل و حکایت دروغینی نیست، مگر این که میان قسمتهای مختلف آن تنافی و در اطرافش تناقضهایی وجود دارد، یا از اوضاع و احوال خارجی شواهدی است که دروغ بودن آن را آشکار می سازد و واقعیت را روشن می کند و از درون و نهاد زشت آن، هر چند ظاهری زیبا و خوش منظر داشته باشد، پرده برمی دارد.

ص :73


1- بحار الأنوار : 78/230/13.
2- بحار الأنوار : 72/260/29.
3- یعنی أنّ النسیان یصیر سببا لفضیحتهم ، و ذلک لأنّهم ربّما قالوا شیئا فنسوا أنّهم قالوه فیقولون خلاف ما قالوه أوّلاً فیفتضحون .(کما فی هامش المصدر).
4- الکافی : 2/341/15.
5- یوسف : 18.
6- جمله معروف «دروغگو حافظه ندارد» ناظر به همین معناست _ م .

کلام فی أنّ الکذب لا یُفلح:

من المُجرَّب أنّ الکذب لا یدوم علَی اعتباره ، و أنّ الکاذب لا یلبث دون أن یأتی بما یکذّبه أو یَظهر ما یکشف القناع عن بُطلان ما أخبر به أو ادّعاه . و الوجه فیه أنّ الکون یجری علی نظامٍ یرتبط به بعض أجزائه ببعضٍ بنِسَبٍ و إضافاتٍ غیر متغیّرة و لا متبدّلة، فلکلّ حادثٍ من الحوادث الخارجیّة الواقعة لوازم و ملزوماتٌ متناسبةٌ لا ینفکّ بعضها من بعضٍ ، و لها جمیعا فیما بینها أحکام و آثارٌ یتّصل بعضها ببعضٍ ، و لو اختلّ واحدٌ منها لاختلّ الجمیع ، و سلامة الواحد تدلّ علی سلامة السِّلسلة . و هذا قانونٌ کلّیّ غیر قابل لورود الاستثناء علیه .

فلو انتقل مثلاً جسم من مکانٍ إلی مکانٍ آخر فی زمانٍ کان من لوازمه أن یفارق المکان الأوّل و یبتعد منه و یغیب عنه و عن کلّ ما یلازمه و یتّصل به و یخلو عنه المکان الأوّل و یشغل به الثانی و أن یقطع ما بینهما من الفصل إلی غیر ذلک من اللوازم ، و لو اختلّ واحد منها _ کأن یکون فی الزمان المفروض شاغلاً للمکان الأوّل _ اختلّت جمیع اللوازم المحتفّة به .

و لیس فی وسع الإنسان و لا أیّ سببٍ مفروضٍ إذا سَترَ شیئا من الحقائق الکونیّة بنوعٍ من التّلبیس أن یستر جمیع اللوازمات و الملزومات المرتبطة به ، أو أن یخرجها عن محالّها الواقعیّة ، أو یحرفها عن مجراها الکونیّة ، فإن ألقی سترا علی واحدةٍ منها ظهرت الاُخری و إلاّ فالثالثة ، و هکذا .

و من هنا کانت الدَّولةُ للحقّ و إن کانت للباطل جَولةٌ ، و کانت القیمة للصّدق و إن تعلّقت الرغبة أحیانا بالکذب ، قال تعالی : «إنَّ اللّهَ لا یَهدِی مَن هُوَ کاذِبٌ کَفّارٌ» (1) و قال : «إنّ اللّهَ لا یَهدِی مَن هُوَ مُسْرِفٌ کَذّابٌ» . (2) و قال : «إنّ الَّذینَ یَفترُونَ علَی اللّهِ الکَذِبَ لا یُفلِحُونَ» (3) و قال : «بَلْ کَذَّبُوا بالحَقِّ لَمّا جاءَهُمْ فَهُمْ فی أمْرٍ مَریجٍ» (4) و ذلک أنهم لمّا عدّوا الحقّ کذبا بنَوا علَی الباطل و اعتمدوا علیه فی حیاتهم ، فوقعوا فی نظامٍ مختلّ یناقض بعض أجزائه بعضا و یدفع طرفٌ منه طرفا . (5)

گفتاری درباره بی فرجامی بودن دروغ

این مطلب به تجربه ثابت شده که اعتبار دروغ، مدّت زیادی نمی پاید و دیری نمی گذرد که از شخص دروغگو رفتاری سر می زند که گفتار او را دروغ از آب درمی آورد یا از بطلان و نادرستیِ خبری که داده یا ادعایی که کرده است پرده برمی دارد. علّتش هم این است که هستی بر پایه نظامی استوار است که میان اجزای آن نسبتها و رابطه های تغییر ناپذیری حاکم است؛ زیرا برای هر حادثه و رویداد خارجی و واقعی، لوازم و ملزوماتی متناسب است که از یکدیگر جدا ناشدنی و تفکیک ناپذیرند و میان این لوازم و ملزومات، احکام و آثاری مرتبط با یکدیگر وجود دارد. به طوری که اگر به یکی از آنها خللی وارد آید، همه آنها مختل می شوند و سالم و نا مختل بودن یکی از آنها دلیل بر سالم و بی عیب بودن مجموعه است. این یک قانون کلی و استثنا ناپذیر می باشد. مثلاً اگر جسمی در یک زمان خاصّ از جایی به جای دیگر منتقل شود، یکی از لوازم این جا به جایی این است که از مکان نخست و از هر چه مرتبط و متصل به آن مکان می باشد، جدا و دور شود و مکان نخست از آن خالی گردد و مکان دوم را اشغال کند و همچنین فاصله میان این دو مکان را بپیماید . . . و دیگر لوازم این جا به جایی. حال اگر یکی از این لوازم دچار خلل شود، مثلاً در همان زمان مفروض باز هم آن جسم، مکان اول را در اشغال داشته باشد، همه لوازم وابسته به آن جسم مختل می شود.

نه انسان و نه هیچ سبب و عامل فرضی دیگری، اگر چیزی از حقایق هستی را بپوشاند، با هیچ حیله و ترفندی نمی تواند کلیه لوازم و ملزومات مربوط به آن حقیقت را نیز پوشیده نگه دارد یا آنها را از جایگاه واقعی شان بیرون برد یا از بستر هستیشان منحرف سازد. اگر بر یکی از این لوازم و ملزومات پرده افکند، دیگری آشکار می شود و اگر آن را هم بپوشاند، سومی خود را نمایان می سازد و به همین ترتیب.

از همین جاست که حکومت و دولت از آنِ حق و حقیقت است، هر چند باطل و نادرستی چند صباحی جولان دهد و ارزش واقعی از آنِ راستی و صداقت است، هر چند گاه دروغ مورد رغبت قرار گیرد. خداوند متعال فرمود: «همانا خداوند کسی را که دروغزن ناسپاس باشد، هدایت نمی کند» و فرمود: «همانا خداوند کسی را که افراط کار دروغ پرداز باشد، هدایت نمی کند» و فرمود: «کسانی که به خدا دروغ می بندند، رستگار نمی شوند» و فرموده است: «پس وقتی که حق به ایشان رسید تکذیبش کردند، پس آنان در وضع آشفته ای هستند». علّتش این است که وقتی حق و حقیقت را دروغ شمردند، ناچار در زندگی خود باطل و نادرست را مبنا قرار داده و بر آن تکیه کردند و از این رو در یک نظام مختل و از هم گسیخته که اجزای آن با هم ناسازگار است و هر بخشی از آن بخش دیگرش را دفع و ابطال می کند، افتادند.

ص :74


1- الزمر : 3.
2- غافر : 28.
3- النحل : 116.
4- ق : 5 .
5- المیزان فی تفسیر القرآن : 11/103 و ص 104.

ص :75

3409 - أقبَحُ الکِذبِ
3409 - زشت ترین دروغ

الکتاب :

«فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَی عَلَی اللّهِ کَذِبا لِیُضِلَّ النَّاسَ بِغَیْرِ عِلْمٍ» . (1)

«وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ افْتَرَی عَلَی اللّهِ کَذِبا أَوْ قالَ أُوحِیَ إِلیَّ وَ لَمْ یُوحَ إِلَیْهِ شَیءٌ» . (2)

«وَ لاَ تَقُولُوا لِما تَصِفُ أَلْسِنَتُکُمُ الْکَذِبَ هَذَا حَلاَلٌ وَ هَذا حَرَامٌ لِتَفْتَرُوا عَلَی اللّهِ الْکَذِبَ إِنَّ الَّذِینَ یَفْتَرُونَ عَلَی اللّهِ الْکَذِبَ لاَ یُفْلِحُونَ» . (3)

3409

زشت ترین دروغ

قرآن:

«پس، کیست ستمکارتر از آن کس که بر خدا دروغ بندد تا از روی نادانی، مردم را گمراه کند».

«و کیست ستمکارتر از آن کس که بر خدا دروغ می بندد یا می گوید: به من وحی شده، در حالی که چیزی به او وحی نشده است».

«و برای آنچه که زبان شما به دروغ می پردازد، مگویید: این حلال است و آن حرام، تا بر خدا دروغ بندید؛ زیرا کسانی که بر خدا دروغ می بندند رستگار نمی شوند».

ص :76


1- الأنعام : 144.
2- الأنعام : 93.
3- النحل : 116.

«وَ یَقُولُونَ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللّهِ وَ ما هُوَ مِنْ عِنْدِ اللّهِ وَ یَقُولُونَ عَلَی اللّهِ الْکَذِبَ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ» . (1)

«وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ تَرَی الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَی اللّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ أَ لَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْویً لِلْمُتَکَبِّرِینَ» . (2)

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنّه سَیَأتِی علَیکُم مِن بَعدِی زَمانٌ لیسَ فیهِ شیءٌ أخفی مِن الحَقِّ و لا أظهَرَ مِن الباطِلِ ، و لا أکثَرَ مِن الکذبِ علی اللّهِ و رسولِهِ . (3)

عنه علیه السلام :لَأن یَخطَفَنی الطَّیرُ أحَبُّ إلَیَّ مِن أن أقولَ علی رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ما لم یَقُلْ . (4)

عنه علیه السلام :فو اللّه لَأن أخِرَّ مِن السَّماءِ أو تَخطَفَنی الطَّیرُ أحَبُّ إلَیَّ مِن أن أکذِبَ علی رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله . (5)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لمّا ذُکِرَ لَهُ الحائکُ أنّهُ مَلعونٌ _: إنّما ذاکَ الذی یَحُوکُ الکذبَ علی اللّهِ و علی رسولِهِ صلی الله علیه و آله . (6)

عنه علیه السلام :الکَذِبُ علَی اللّهِ و علی رسولِهِ صلی الله علیه و آله مِن الکبائرِ . (7)

«و می گویند: آن از جانب خداست، در صورتی که از جانب خدا نیست و بر خدا دروغ می بندند، با این که خودشان [هم ]می دانند».

«و روز قیامت کسانی را که بر خدا دروغ بسته اند، رو سیاه می بینی. آیا نه این است که جهنم جایگاه گردنکشان است؟»

حدیث:

امام علی علیه السلام :به زودی پس از من روزگاری بر شما آید که در آن زمان، چیزی پوشیده تر از حق و آشکارتر از باطل و رایج تر از دروغ بستن به خدا و رسول او نیست.

امام علی علیه السلام :اگر پرنده [شکاری] ، مرا در رُباید، خوشتر دارم از این که به رسول خدا صلی الله علیه و آله سخنی را نسبت دهم که نفرموده باشد.

امام علی علیه السلام :به خدا قسم اگر از آسمان فرو افتم یا پرنده مرا در رُباید، خوشتر دارم از این که بر رسول خدا صلی الله علیه و آله دروغ بندم.

امام صادق علیه السلام_ آنگاه که در حضورش از ملعون بودن بافنده سخن رفت _فرمود : منظور از بافنده، در حقیقت، کسی است که بر خدا و رسول او دروغ ببافد.

امام صادق علیه السلام :دروغ بستن به خدا و رسول او صلی الله علیه و آله ، از گناهان کبیره است.

ص :77


1- آل عمران : 78.
2- الزمر : 60.
3- نهج البلاغة : الخطبة 147.
4- وسائل الشیعة : 11/102/1.
5- قرب الإسناد : 133/466 .
6- الکافی : 2/340/10.
7- الکافی : 2/339/5.

الکافی عن أبی بصیر :سَمعتُ أبا عبدِ اللّه علیه السلام یقولُ : إنّ الکِذبَةَ لَتُفَطِّرُ الصائمَ ، قلتُ : و أیُّنا لا یکونُ ذلکَ مِنهُ ؟ ! قالَ : لیسَ حیثُ ذَهَبتَ ، إنّما ذلکَ الکذبُ علَی اللّهِ و علی رسولِهِ و علیَ الأئمَّةِ صلواتُ اللّهِ علَیهِ و علَیهِم . (1)

(2)

الکافی_ به نقل از ابو بصیر _: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود : دروغی، روزه روزه دار را باطل می کند. عرض کردم: کدام یک از ما هست که چنین چیزی [یک دروغ در روز ]از او سر نزند؟ حضرت فرمود: مقصود این نبود که تو فکر کردی، بلکه مقصود دروغ بستن به خدا و رسول او و ائمه _ صلوات اللّه علیه و علیهم _ می باشد.

3410 - مَوارِدُ جَوازِ الکِذبِ
3410 - موارد جایز بودن دروغ

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إن اللّهَ عَزَّ و جلَّ أحَبَّ الکِذبَ فی الصَّلاحِ، و أبغَضَ الصِّدقَ فی الفَسادِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :لیسَ بالکاذِبِ مَن أصلَحَ بینَ النّاسِ فقالَ خَیرا أو نَمی خَیرا . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ اللّهَ أحَبَّ اثنَینِ و أبغَضَ اثنَینِ : أحَبَّ الخَطرَ (5) فیما بینَ الصَّفَّینِ ، و أحَبَّ الکذبَ فی الإصلاحِ ، و أبغَضَ الخَطرَ فی الطُّرُقاتِ ، و أبغَضَ الکذبَ فی غَیرِ الإصلاحِ . (6)

3410

موارد جایز بودن دروغ

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند عزّ و جلّ، دروغ گفتن به منظور ایجاد صلح و آشتی را دوست دارد و راستگویی به قصد فساد انگیزی را دشمن می دارد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که برای اصلاح میان مردم [به دروغ] سخن خوبی بگوید، یا به خوبی خبر کشی کند، دروغگو به شمار نمی آید.

امام صادق علیه السلام :خداوند دو چیز را دوست و دو چیز را دشمن دارد: با تبختر راه رفتن میان دو صف [از لشکر اسلام و کفر] را دوست دارد و دروغ گفتن، برای آشتی دادن را هم دوست دارد. و با تبختر راه رفتن در کوچه و بازار را دشمن دارد و دروغ گفتن برای هدفی غیر از آشتی دادن را نیز دشمن می دارد.

ص :78


1- الکافی : 2/340/9.
2- (انظر) الفتوی : باب 3116.
3- بحار الأنوار : 77/47/3.
4- الترغیب و الترهیب : 3/488/4.
5- یَخْطُرُ فی مِشْیَتِه : أی یتمایل و یمشی مشیة المُعْجَب (النهایة : 2/46) .
6- الکافی : 2/342/17.

عنه علیه السلام :الکِذبُ مَذمومٌ إلاّ فی أمرَینِ : دَفعِ شَرِّ الظَّلَمَةِ، و إصلاحِ ذاتِ البَینِ . (1)

عنه علیه السلام :الکلامُ ثلاثةٌ : صِدقٌ ، و کِذبٌ ، و إصلاحٌ بینَ النّاسِ . (2)

عنه علیه السلام :المُصلِحُ لیسَ بکاذِبٍ . (3)

عنه علیه السلام :کُلُّ کذبٍ مَسؤولٌ عَنهُ صاحِبُهُ یَوما إلاّ (کذبا) فی ثلاثةٍ : رجُلٌ کائدٌ فی حَربِهِ فهُو مَوضوعٌ عَنهُ ، أو رجُلٌ أصلَحَ بینَ اثنَینِ یَلقَی هذا بغَیرِ ما یَلقَی بهِ هذا یُریدُ بذلکَ الإصلاحَ ما بینَهُما ، أو رجُلٌ وَعَدَ أهلَهُ شیئا و هُو لا یُریدُ أن یُتِمَّ لَهُم (4) . (5)

(6)

امام صادق علیه السلام :دروغ نکوهیده است، مگر در دو جا: دور کردن شرّ ستمگران و آشتی دادن میان مسلمانان.

امام صادق علیه السلام :سخن بر سه گونه است: راست و دروغ و آشتی دادن میان مردم.

امام صادق علیه السلام :اصلاح دهنده [میان مردم مسلمان]، دروغگو به شمار نمی آید.

امام صادق علیه السلام :هر دروغی روزی از گوینده اش بازخواست شود، مگر دروغی که در سه جا گفته شود: مردی که در جنگ نیرنگ زند که بر او گناهی نیست، یا مردی که میان دو نفر اصلاح و سازش دهد؛ با این یکی برخوردی می کند و با آن یکی برخورد دیگری و هدفش از این کار آشتی دادن میان آن دوست، یا مردی که به زن (خانواده) خود و عده ای دهد و قصد انجام آن را نداشته باشد. (7)

ص :79


1- بحار الأنوار : 72/263/48.
2- الکافی : 2/341/16.
3- الکافی : 2/210/5.
4- الکافی : 2/342/18.
5- قال المجلسیّ رضوان اللّه علیه : اعلم أنّ مضمون الحدیث متّفَق علیه بین الخاصّة و العامّة ، فروی الترمذیّ عن النبیّ صلی الله علیه و آله : لا یَحِلّ الکذبُ إلاّ فی ثلاثٍ : یُحَدِّثُ الرجُلُ امرأتَهُ لِیُرضِیَها ، و الکذبُ فی الحَربِ ، و الکذبُ فی الإصطلاحِ بینَ النّاسِ . و فی صحیح مسلم قال ابن شهاب و هو أحد رواته : لم أسمع یرخّص فی شیءٍ ممّا یقول النّاس کذبا إلاّ فی ثلاثٍ: الحَرب ، و الإصلاح بین النّاس، و حدیث الرجل امرأته و حدیث المرأة زوجها (بحار الأنوار : 72/243).
6- (انظر) الصلح (2) : باب 2230 . وسائل الشیعة : 8/578 باب 141. کنز العمّال : 3/630 ، 632. المحجّة البیضاء : 5/243 «بیان ما رُخّص فیه من الکذب».
7- علامه مجلسی _ رضوان اللّه علیه _ می نویسد: بدان که مضمون این حدیث مورد اتفاق خاصّه و عامّه است. مثلاً ترمذی از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت کرده است که فرمود: دروغ گفتن روا نیست، مگر در سه جا: مرد برای خشنودی همسر خود سخنی به او بگوید و دروغ گفتن در میدان جنگ و دروغ گفتن برای آشتی دادن میان مردم. در صحیح مسلم از قول ابن شهاب، که یکی از راویان مسلم است، می گوید: نشنیده ام که به مردم اجازه دروغ گفتن داده شده باشد، مگر در سه جا: در جنگ، و برای آشتی دادن میان مردم و سخن گفتن مرد با زنش و سخن گفتن زن با شوهرش.

3411 - التَّورِیَةُ
3411 - توریه

الکتاب :

«فَنَظَرَ نَظْرَةً فِی النُّجُومِ * فَقالَ إِنِّی سَقِیمٌ» . (1)

«قالَ بَلْ فَعَلَهُ کَبِیرُهُمْ هَذَا فَاسْأَلُوهُمْ إِنْ کانُوا یَنْطِقُونَ» . (2)

«فَلَمَّا جَهَّزَهُم بِجَهازِهِمْ جَعَلَ السِّقایَةَ فِی رَحْلِ أَخِیهِ ثُمَّ أَذَّنَ مُؤَذِّنٌ أَیَّتُها الْعِیرُ إِنَّکُمْ لَسارِقُونَ» . (3)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنَّ فی المَعاریضِ لَمَندوحةً عنِ الکذبِ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ فی المَعاریضِ ما یُغنی الرجُلَ العاقِلَ عنِ الکذبِ . (5)

کنز العمّال :رَکِبَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله خَلفَ أبی بَکرٍ ناقَتَهُ ، و قالَ : یا أبا بکرٍ دَلِّهِ (6) النّاس عنه ، فإنّهُ لا یَنبَغی لِنَبیٍّ أن یَکذِبَ ، فَجَعَلَ النّاسُ یَسألونَهُ مَن أنت ؟ قالَ : باغٍ یَبتَغی ، قالوا : و مَن وَراءَکَ ؟ قال : هادٍ یَهدِینی . (7)

3411

توریه

قرآن:

«پس، نظری به ستارگان افکند و گفت: من کسالت دارم!».

«گفت: [نه] بلکه آن را این بزرگترشان کرده است. اگر سخن می گویند؛ از آنها بپرسید».

«پس، هنگامی که آنان را به خواربارشان مجهّز کرد، آبخوری را در بار برادرش نهاد. سپس [به دستور او ]ندا کننده ای بانگ در داد: ای کاروانیان! قطعاً شما دزد هستید».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همانا در سخنان چند پهلو برای پرهیز از دروغ راه گریزی باز است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در سر بسته گویی ها، ظرافتهایی است که مرد خردمند را از دروغ گفتن بی نیاز می کند.

کنز العمّال :رسول خدا صلی الله علیه و آله پشت سر ابو بکر بر ناقه اش سوار شد و فرمود: ای ابو بکر! مردم را گیج و سر در گم کن (8) ؛ زیرا برای یک پیامبر سزاوار نیست که دروغ بگوید: مردم شروع کردند به سؤال از ابو بکر که:تو کیستی؟ ابو بکر پاسخ داد: جوینده ای که [راه] می جوید. پرسیدند: چه کسی پشت سر توست؟ ابو بکر پاسخ داد: راهنمایی که مرا راهنمایی می کند.

ص :80


1- الصافّات : 88 ، 89.
2- الأنبیاء : 63.
3- یوسف : 70.
4- کنز العمّال : 8249.
5- کنز العمّال : 8253.
6- لعلّ المراد : ورِّ بإجابتک للناس عن سؤالهم عنّی (کما فی هامش المصدر).
7- کنز العمّال : 9001.
8- شاید مقصود این باشد که: اگر مردم درباره من از تو پرسیدند، جوابشان را سر بسته و با توریه بده (پاورقی کنز العمّال).

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لمّا سَألَهُ عبدُ اللّهِ بنُ بکیرٍ عنِ الرجُلِ یُستَأذَنُ علَیهِ فیقولُ لِجاریَتِهِ قُولی: لیسَ هُو هاهُنا ؟ _لا بَأسَ، لیسَ بکذبٍ (1)

. (2)

الاحتجاج :روی أنّه سُئلَ الصّادِقُ علیه السلام عن قَولِ اللّهِ عَزَّ و جلَّ فی قِصّةِ إبراهیمَ علیه السلام : «قالَ بَلْ فَعَلَهُ کَبیرُهُم هذا فَاسألُوهُم إنْ کانُوا یَنطِقُونَ» قالَ : ما فَعَلَهُ کَبیرُهُم و ما کَذَبَ إبراهیمُ علیه السلام . قیل : و کیفَ ذلکَ ؟ فقالَ : إنّما قالَ إبراهیمُ : «فَاسألُوهُم إنْ کانُوا یَنْطِقُونَ» فإن نَطَقُوا فکَبیرُهُم فَعَلَ ، و إن لم یَنطِقُوا فلَم یَفعَلْ کبیرُهُم شیئا ، فما نَطَقُوا و ما کَذَبَ إبراهیمُ علیه السلام . فَسئلَ عن قولِهِ تعالی فی سُورَةِ یُوسفَ : «أیَّتُها العِیرُ إنَّکُم لَسارِقُونَ» قالَ : إنّهُم سَرَقُوا یُوسفَ مِن أبیهِ ، أ لا تَری أنّهُ قالَ لَهُم حِینَ قالوا : «ما ذا تَفقِدُونَ * قالوا نَفقِدُ صُواعَ المَلِکِ» (3) و لم یَقُلْ سَرَقتُم صُواعَ المَلِکِ ، إنّما سَرَقُوا یُوسفَ مِن أبیه . فَسئلَ عن قولِ إبراهیمَ علیه السلام : «فَنَظَرَ نَظْرَةً فی النُّجُومِ فَقالَ إنّی سَقیمٌ» قالَ : ما کانَ إبراهیمُ سَقیما و ما کَذَبَ ، إنّما عَنی سَقیما فی دِینِهِ ، أی مُرتادا . (4)

امام صادق علیه السلام_ وقتی عبد اللّه بن بُکیر به امام علیه السلام عرض کرد: کسی به خانه مردی می آید و او را می خواهد، اما آن مرد به کنیزش می گوید: بگو او این جا نیست [این چه حکمی دارد؟] _فرمود : اشکالی ندارد. این دروغ نیست. (5)

الاحتجاج :از امام صادق علیه السلام درباره این سخن خداوند عزّ و جلّ در داستان ابراهیم سؤال شد که: «گفت: [نه ]بلکه بزرگترشان این کار را کرده است، اگر سخن می گویند از آنها بپرسید». حضرت فرمود: نه، بت بزرگشان این کار را کرده بود و نه ابراهیم علیه السلام دروغ گفت. عرض شد: چگونه؟ حضرت فرمود: زیرا ابراهیم گفت: «اگر سخن می گویند از آنها بپرسید». اگر بتها سخن می گفتند، بزرگشان این کار را کرده بود و اگر سخن نمی گفتند، بزرگشان کاری نکرده بود.اما آنها سخن نگفتند[و نمی توانستند بگویند ]و ابراهیم هم دروغ نگفت.

همچنین، از آن حضرت درباره این آیه سوره یوسف سؤال شد که: «ای کاروانیان! قطعاً شما دزد هستید». حضرت فرمود: آنها یوسف را از پدرش دزدیدند. مگر نمی بینی که وقتی [برادران یوسف ]گفتند: «چه گم کرده اید؟ گفتند: جام پادشاه را گم کرده ایم» و یوسف نگفت: جام پادشاه را دزدیده اید. در حقیقت آنها یوسف را از پدرش دزدیدند [و مقصود یوسف نیز از این که گفت قطعاً شما دزد هستید ، همین معناست].

نیز از این سخن ابراهیم علیه السلام از امام صادق سؤال شد که: «پس نگاهی به ستارگان کرد و گفت: من کسالت دارم». حضرت فرمود: ابراهیم نه کسالت داشت و نه دروغ گفت؛ بلکه مقصود او کسالت در دینش بود، چون در جستجوی [دین درست] بود.

ص :81


1- مستطرفات السرائر : 137/1.
2- قال الشیخ الأنصاریّ فی «المکاسب» بعد ذکر الحدیث : فإنّ سلب الکذب مبنیّ علی أنّ المشار إلیه بقوله «هاهنا» موضعٌ خال مِن الدّار ، إذ لا وجه له سوی ذلک . (المکاسب : 51) .
3- یوسف : 71 و 72 .
4- الاحتجاج : 2/256/228 .
5- شیخ انصاری در مکاسب، بعد از ذکر این حدیث، می گوید: دروغ نبودن این سخن، در وقتی است که جایی که با انگشت خود به آن اشاره کرده و گفته این جا نیست، قسمت خالی خانه باشد؛ زیرا توجیهی جز این ندارد.

الکافی عن الحسن الصَّیقَل :قلتُ لأبی عبدِ اللّهِ علیه السلام : إنّا قد رَوَینا عن أبی جعفرٍ علیه السلام فی قَولِ یُوسفَ علیه السلام : «أیَّتُها العِیرُ إنّکُم لَسارِقُونَ» فقالَ : و اللّهِ ما سَرَقُوا و ما کَذَبَ ، و قالَ إبراهیمُ علیه السلام : «بَلْ فَعَلَهُ کَبیرُهُم هذا فَاسْألُوهُم إنْ کانُوا یَنْطِقُونَ» ؟ فقالَ : و اللّهِ ما فَعَلُوا و ما کَذَبَ . قالَ : فقالَ أبو عبدِ اللّهِ علیه السلام : ما عِندَکُم فیها یا صَیقَلُ ؟ قالَ : فقلتُ : ما عِندَنا فیها إلاّ التَّسلیمُ ، قالَ : فقالَ : ......... إنَّ إبراهیمَ علیه السلام إنّما قالَ : «بَلْ فَعَلَهُ کَبیرُهُمْ هذا» إرادةَ الإصلاحِ و دلالَةً علی أنَّهُم لا یَفعَلونَ ، و قالَ یُوسفُ علیه السلام إرادةَ الإصلاحِ . (1)

(2)

الکافی_ به نقل از حسن صیقل _: به امام صادق علیه السلام عرض کردم : برای ما از حضرت باقر علیه السلام روایت شده که درباره این گفته یوسف علیه السلام : «ای کاروانیان قطعاً شما دزد هستید»، فرموده است: به خدا سوگند آنان دزدی نکرده بودند و یوسف هم دروغ نگفت. نیز درباره این سخن ابراهیم علیه السلام : «بلکه این بزرگ آنها این کار را کرده است، پس اگر سخن می گویند از آنها بپرسید»، فرموده است: به خدا سوگند که آن بتها این کار را نکرده بودند و در عین حال ابراهیم دروغ نگفت.

حسن گوید: حضرت صادق علیه السلام فرمود: ای صیقل! نظر شما در این باره چیست؟ صیقل می گوید: من عرض کردم: ما نظری جز تسلیم نداریم. حضرت فرمود: ......... ابراهیم علیه السلام که گفت: «بلکه بزرگ آنها این کار را کرده است»، قصدش در حقیقت اصلاح و راهنمایی به این نکته بود که از این بتها کاری بر نمی آید. یوسف علیه السلام نیز [آن سخن را] به قصد اصلاح بیان فرمود.

ص :82


1- الکافی : 2/341/17.
2- (انظر) الفقه : باب 3191. المحجّة البیضاء : 5/248 «بیان الحذر من الکذب بالمَعاریض».

3412 - استِماعُ الکِذبِ
3412 - گوش دادن به دروغ

الکتاب :

«وَ مِنَ الَّذِینَ هادُوا سَمَّاعُونَ لِلْکَذِبِ» . (1)

«لا یَسْمَعُونَ فِیها لَغْوا وَ لا کِذَّابا» . (2)

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لا تَرفَعُوا مَن رَفَعَتهُ الدُّنیا ، و لا تَشِیمُوا بارِقَها ، و لا تَسمَعُوا ناطِقَها ......... فإنّ بَرقَها خالِبٌ ، و نُطقَها کاذِبٌ . (3)

عنه علیه السلام :لا تُمَکِّنِ الغُواةَ مِن سَمعِکَ . (4)

بحار الأنوار :سُئلَ الصّادقُ علیه السلام عنِ القُصّاصِ : أ یَحِلُّ الاستِماعُ لَهُم ؟ فقالَ : لا ، و قالَ علیه السلام : مَن أصغی إلی ناطِقٍ فَقَد عَبَدَهُ ، فإن کانَ النّاطِقَ عن اللّهِ فقد عَبَدَ اللّهَ ، و إن کانَ النّاطِقَ عن إبلیسَ فقد عَبَدَ إبلیسَ . (5)

(6)

3412

گوش دادن به دروغ

قرآن:

«و [برخی] از آنان که یهودیند گوشگیران دروغند».

«در آنجا نه بیهوده ای شنوند و نه تکذیبی».

حدیث:

امام علی علیه السلام :کسی را که دنیا بالا برده، بلند مشمارید و به برق آن خیره مشوید و به سخنگوی دنیا، گوش مسپارید ......... زیرا که برق آن فریبنده است و سخنش دروغ.

امام علی علیه السلام :گمراهان را بر گوش خود مسلّط مکن.

بحار الأنوار :امام صادق علیه السلام _ در پاسخ به این سؤال که آیا گوش دادن به داستان پردازان رواست یا نه _ فرمود : نه. و هر کس به گوینده ای گوش سپارد، او را بندگی کرده است. پس اگر گوینده از خدا سخن بگوید، [شنونده] خدا را عبادت کرده است و اگر گوینده سخنان ابلیسی بگوید او (شنونده) ابلیس را عبادت کرده است.

ص :83


1- المائدة : 41.
2- . النبأ : 35.
3- نهج البلاغة : الخطبة 191.
4- نهج البلاغة : الکتاب 10.
5- . بحار الأنوار: 72/264/1 .
6- (انظر) بحار الأنوار : 72/264 باب 115 .

3413 - التَّحذیرُ مِنَ الآمالِ الکاذِبَةِ
3413 - بر حذر داشتن از آرزوهای دروغین

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :رَحِمَ اللّهُ امرأً (عَبدا) سَمِعَ حِکمَا فَوَعی ، و دُعِیَ إلی رَشادٍ فَدَنا ......... کابَرَ هَواهُ ، و کَذَّبَ مُناهُ . (1)

عنه علیه السلام :إنَّ تَقوَی اللّهِ حَمَت أولیاءَ اللّهِ مَحارِمَهُ ......... فَأخَذُوا الراحَةَ بالنَّصَبِ ، و الرِّیَّ بالظَّمَأِ ، و استَقرَبوا الأجَلَ ، فَبادَرُوا العَملَ ، و کَذَّبُوا الأمَلَ ، فَلاحَظُوا الأجَلَ . (2)

عنه علیه السلام :قد غابَ عن قُلوبِکُم ذِکرُ الآجالِ ، و حَضَرَتکُم کَواذِبُ الآمالِ ، فصارَتِ الدُّنیا أملَکَ بِکُم مِن الآخِرَةِ ، و العاجِلَةُ أذهَبَ بِکُم مِن الآجِلَةِ . (3)

عنه علیه السلام :أینَ تَذهَبُ بِکُمُ المَذاهِبُ ، و تَتِیهُ بِکُمُ الغَیاهِبُ ، و تَخدَعُکُمُ الکواذِبُ ؟! (4)

(5)

3413

بر حذر داشتن از آرزوهای دروغین

امام علی علیه السلام :خدا رحمت کند کسی (بنده ای) را که سخن حکیمانه ای را شنید و آن را پذیرا شد و به راه راست فرا خوانده شد و بدان نزدیک گشت ......... با هوای نفْس خود ستیزید و آرزویش را دروغ شمرد.

امام علی علیه السلام :پروای از خدا، دوستان خدا را از حرامهای او نگه داشت ......... پس آسایش را به رنج، و سیرابی را به تشنگی بدل کردند و اجل را نزدیک دیدند و از این رو به کار و عمل پرداختند و آرزو را دروغ دانستند و مرگ را پیش چشم داشتند.

امام علی علیه السلام :یادِ مرگ از دلهای شما غایب گشته و آرزوهای دروغین نزد شما حاضر شده اند. از این رو دنیا بیش از آخرت شما را به تملّک خویش در آورده و دنیایِ گذرا بیش از آخرتِ پایدار شما را با خود می برد.

امام علی علیه السلام :این راهها[ی گوناگون] شما را به کجا می کشاند؟ و این تاریکیها تا به کی سرگردانتان می سازد؟ و دروغها تا چند فریبتان می دهد؟!

ص :84


1- نهج البلاغة : الخطبة 76.
2- نهج البلاغة : الخطبة 114 .
3- نهج البلاغة : الخطبة 113.
4- نهج البلاغة : الخطبة 108.
5- (انظر) الأمل : باب 123 . الدّنیا : باب 1236.

457 - الکَرَم

457 - بزرگواری

اشاره

(1)

(2)

ص :85


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 75/140 باب 55 «حدّ الکرامة و النهی عن ردّ الکرامة». کنز العمّال : 9/153 «التعظیم و القیام».
2- انظر: عنوان 468 «اللؤم». الدّولة : باب 1284 ، الظفر : باب 2407 ، عفو اللّه سبحانه : باب 2723. الخُلق : باب 1116 ، 1118 ، 1121 ، 1122 ، الغفلة : باب 3056 ، الاجر : باب 7.

3414 - الکَرَمُ
3414 - بزرگواری

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :کَرَمُ الرجُلِ دِینُهُ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله_ لمّا سُئلَ عَن أهلِ الکَرَمِ _: مَجالِس الذِّکرِ فی المَساجِدِ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :یُستَدَلُّ علی کَرَمِ الرجُلِ بحُسنِ بِشرِهِ و بَذلِ بِرِّهِ . (3)

عنه علیه السلام :الکَرَمُ احتِمالُ الجَریرَةِ . (4)

عنه علیه السلام :الکَرَمُ حُسنُ الاصطِبارِ . (5)

عنه علیه السلام :الکَرَمُ تَحَمُّلُ أعباءِ المَغارِمِ . (6)

عنه علیه السلام :الکَرَمُ إیثارُ العِرضِ علَی المالِ ، اللُّؤمُ إیثارُ المالِ علَی الرِّجالِ . (7)

عنه علیه السلام :الکَرَمُ بَذلُ الجُودِ و إنجازُ المَوعودِ . (8)

3414

بزرگواری

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بزرگواری مرد، دین اوست.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در پاسخ به سؤال از بزرگواران _فرمود : [اهل] مجالس یادِ خدا در مساجد.

امام علی علیه السلام :با خوشرویی و نیکوکاری آدمی است که بزرگواری او معلوم می شود.

امام علی علیه السلام :بزرگواری، تحمّل کردن گناه و تقصیر [و انتقام نکشیدن از آن ]است.

امام علی علیه السلام :بزرگواری، نیکو شکیبایی کردن است.

امام علی علیه السلام :بزرگواری، به دوش کشیدن بار تاوانها[ی مردم] است.

امام علی علیه السلام :بزرگواری، مقدم کردن آبروست بر دارایی؛ پستی، مقدم کردن دارایی است بر [جلب محبّت ]مردم.

امام علی علیه السلام :بزرگواری، بی دریغ بخشیدن است و به انجام رساندن وعده.

ص :86


1- مسند ابن حنبل : 3/292/8782.
2- مسند ابن حنبل : 4/137/11652.
3- غرر الحکم : 10963.
4- غرر الحکم : 964.
5- غرر الحکم : 1102.
6- غرر الحکم : 1297.
7- غرر الحکم : 1323 و 1324 .
8- غرر الحکم : 1761.

عنه علیه السلام :الکَرَمُ مِلکُ اللِّسانِ و بَذلُ الإحسانِ . (1)

عنه علیه السلام :إنّما الکَرَمُ التَّنَزُّهُ عنِ المَعاصی . (2)

عنه علیه السلام :الکَرَمُ حُسنُ السَّجیَّةِ و اجتِنابُ الدَّنیَّةِ . (3)

عنه علیه السلام :املِکْ علَیکَ هَواکَ و شُحَّ بنفسِکَ عمّا لا یَحِلُّ لَکَ ؛ فإنَّ الشُّحَّ بالنفسِ حَقیقَةُ الکَرَمِ . (4)

عنه علیه السلام :الکَرَمُ نَتیجَةُ عُلُوِّ الهِمَّةِ . (5)

عنه علیه السلام :مَن کَرُمَت علَیهِ نفسُهُ هانَت علَیهِ شَهوَتُهُ . (6)

عنه علیه السلام :مَن کَرُمَت نفسُهُ صَغُرَتِ الدُّنیا فی عَینِهِ . (7)

عنه علیه السلام :مِن الکَرَمِ لِینُ الشِّیَمِ . (8)

عنه علیه السلام :مِن الکَرَمِ الوَفاءُ بالذِّمَمِ . (9)

عنه علیه السلام :مِن کَرَمِ المَرءِ بُکاؤهُ علی ما مَضی مِن زَمانِهِ ، و حَنینُهُ إلی أوطانِهِ ، و حِفظُهُ قَدیمَ إخوانِهِ . (10)

امام علی علیه السلام :بزرگواری، جلو گرفتن زبان است و بذل احسان.

امام علی علیه السلام :بزرگواری، در حقیقت، دوری کردن از گناهان است.

امام علی علیه السلام :بزرگواری، داشتن منش نیکو و دوری کردن از پستی است.

امام علی علیه السلام :هوای نفْست را مهار کن و با نفْس خود به آنچه بر تو روا نیست بخیل باش؛ زیرا بخل ورزیدن بر نفْس، حقیقت کَرم و بخشندگی است.

امام علی علیه السلام :بزرگواری، نتیجه بلند همّتی است.

امام علی علیه السلام :هرکه برای خود کرامت قائل باشد، خواهشهای نفسانی اش در نظر او خوار آید.

امام علی علیه السلام :هر که برای خود کرامتی قائل باشد، دنیا در نظرش کوچک آید.

امام علی علیه السلام :نرمخویی، از بزرگواری است.

امام علی علیه السلام :وفاداری به پیمانها، از بزرگواری است.

امام علی علیه السلام :از بزرگواری انسان است، گریستن او بر زمان از دست رفته اش و اشتیاق او به زادگاهش و نگهداری دوستان دیرینه اش.

ص :87


1- غرر الحکم : 1450.
2- غرر الحکم : 3870.
3- غرر الحکم : 1695.
4- غرر الحکم : 2366.
5- غرر الحکم : 1477.
6- بحار الأنوار : 78/13/71.
7- غرر الحکم : 9130.
8- بحار الأنوار : 77/208/1.
9- بحار الأنوار : 77/209/1.
10- بحار الأنوار : 74/264/3.

عنه علیه السلام :الکَرَمُ أعطَفُ مِن الرَّحِمِ . (1)

عنه علیه السلام :نِعمَ الخُلقُ التَّکرُّمُ . (2)

الإمامُ الحسنُ علیه السلام_ لمّا سُئلَ عنِ الکَرَمِ _: الابتِداءُ بالعَطیَّةِ قَبلَ المَسألةِ ، و إطعامُ الطَّعامِ فی المَحْلِ . (3)

عنه علیه السلام :أمّا الکَرَمُ فالتَّبرُّعُ بالمَعروفِ و الإعطاءُ قَبلَ السُّؤالِ . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :ثلاثةٌ تَدُلُّ علی کَرَمِ المَرءِ : حُسنُ الخُلُقِ ، و کَظمُ الغَیظِ ، و غَضُّ الطَّرْفِ . (5)

امام علی علیه السلام :بزرگواری و کرم، مهر انگیزتر از خویشاوندی است.

امام علی علیه السلام :نیکو خصلتی است بزرگواری نمودن.

امام حسن علیه السلام_ در پاسخ به این پرسش که بزرگواری چیست؟ _فرمود : دَهِش پیش از خواهش و اطعام کردن در قحطی.

امام حسن علیه السلام :بزرگواری، احسان کردن داوطلبانه است و دَهِش پیش از خواهش.

امام صادق علیه السلام :سه چیز نشانگر بزرگواری آدمی است: خوش خویی، فرو خوردن خشم و فروهشتن چشم.

3415 - الکَرامَةُ
3415 - کرامت

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنّ اللّهَ تعالی خَصَّکُم بالإسلامِ ، و استَخلَصَکُم لَهُ ، و ذلکَ لأنّهُ اسمُ سَلامَةٍ ، و جماعُ کَرامَةٍ . (6)

عنه علیه السلام_ فی صفةِ أهلِ الجَنَّةِ _: قَومٌ لم تَزَلِ الکَرامَةُ تَتَمادی بِهِم حتّی حَلُّوا دارَ القَرارِ ، و أمِنُوا نُقلَةَ الأسفارِ . (7)

3415

کرامت

امام علی علیه السلام :خداوند متعال اسلام را به شما ارزانی داشت و برای آن برگزیدتان؛ زیرا که اسلام، عنوان سلامت است و مجمع کرامت.

امام علی علیه السلام_ در وصف بهشتیان _فرمود : بهشتیان گروهی هستند که کرامت همواره با آنان باشد، تا آن که سرانجام در سرای جاودانی فرود آیند و از جابجایی سفرها آسوده گردند.

ص :88


1- نهج البلاغة : الحکمة 247.
2- بحار الأنوار : 77/211/1.
3- بحار الأنوار : 78/102/2.
4- بحار الأنوار : 44/89/2.
5- تحف العقول : 319.
6- نهج البلاغة : الخطبة 152.
7- نهج البلاغة : الخطبة 165.

عنه علیه السلام_ أیضا _: فَظَفِرُوا بالعُقبَی الدّائمَةِ، و الکَرامَةِ البارِدَةِ . (1)

عنه علیه السلام_ أیضا _: قد حَفَّت بِهِمُ الملائکةُ، و تَنَّزَلَت علَیهِمُ السَّکِینةُ ، و فُتِحَت لَهُم أبوابُ السماءِ ، و اُعِدَّت لَهُم مَقاعِدُ الکراماتِ . (2)

(3)

امام علی علیه السلام_ در وصف بهشتیان _فرمود : پس، به فرجامی پاینده و کرامتی خوش و گوارا دست یافتند.

امام علی علیه السلام_ نیز در وصف اهل بهشت _فرمود : فرشتگان آنان را در میان گرفته اند و آرامش بر ایشان فرود آمده و درهای آسمان به رویشان گشوده شده و تختهای کرامت و بزرگواری برایشان آماده گشته است.

3416 - الکَریمُ
3416 - بزرگوار

الکتاب :

«وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ رَبِّی غَنِیٌّ کَرِیمٌ» . (4)

«یا أَیُّها الإِنْسانُ ما غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ» . (5)

«إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ» . (6)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّ اللّهَ تَعالی کریمٌ یُحِبُّ الکَرَمَ . (7)

3416

بزرگوار

قرآن:

«و هر کس ناسپاسی کند، بی گمان پروردگارم بی نیاز و بزرگوار است».

«ای انسان! چه چیز تو را درباره پروردگار بزرگوارت مغرور ساخته است؟».

«همانا، آن [قرآن]، سخن فرستاده ای بزرگوار است».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همانا خداوند متعال بزرگوار است و بزرگواری را دوست می دارد.

ص :89


1- نهج البلاغة : الخطبة 116.
2- نهج البلاغة : الخطبة 222.
3- (انظر) الشهادة فی سبیل اللّه : باب 2092 حدیث 9943.
4- النمل : 40.
5- الانفطار : 6.
6- الحاقّة : 40 ، التکویر : 19.
7- کنز العمّال : 15991 .

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ الکریمَ ابنَ الکریمِ ابنِ الکریمِ ابنِ الکریمِ یُوسفُ بنُ یَعقوبَ بنِ إسحاقَ بنِ إبراهیمَ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ رَبَّکُم حَیِیٌّ کریمٌ . (2)

مسند ابن حنبل :کانَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله حَیِیّا کریما . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لَأنا أشَدُّ اغتِباطا بمَعرِفَةِ الکریمِ مِن إمساکی علَی الجَوهَرِ النَّفیسِ الغالی الثَّمَنِ . (4)

عنه علیه السلام :الکریمُ مَن أکرَمَ عَن ذُلِّ النّارِ وَجهَهُ . (5)

عنه علیه السلام :الکریمُ یَلینُ إذا استُعطِفَ، و اللَّئیمُ یَقسُو إذا اُلطِفَ . (6)

عنه علیه السلام :الکریمُ یَجفُو إذا عُنِّفَ و یَلینُ إذا استُعطِفَ . (7)

عنه علیه السلام :الکریمُ أبلَجُ ، اللَّئیم مُلَهوَجٌ . (8)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بزرگوارِ پسر بزرگوارِ پسر بزرگوارِ پسر بزرگوار، همان یوسف پسر یعقوب پسر اسحاق پسر ابراهیم است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پروردگار شما با حیا و بزرگوار است.

مسند ابن حنبل :رسول خدا صلی الله علیه و آله با حیا و بزرگوار بود.

امام علی علیه السلام :من از آشنا شدن با شخص بزرگوار به مراتب شادتر می شوم تا به دست آوردن گوهری نفیس و گرانبها.

امام علی علیه السلام :بزرگوار، کسی است که کرامت چهره خویش را از خواری آتش نگه دارد.

امام علی علیه السلام :شخص بزرگوار هر گاه به او مهربانی و محبّت شود نرم می شود، ولی فرومایه هر گاه با او به نرمی و ملاطفت رفتار شود سخت می شود.

امام علی علیه السلام :شخص بزرگوار [چنین است که]هرگاه با او درشتی شود، خشن می شود و هر گاه با ملایمت و محبّت با وی رفتار شود، نرم و مهربان می شود.

امام علی علیه السلام :بزرگوار گشاده روست، فرومایه خام و ناپخته.

ص :90


1- سنن الترمذی : 5/293/3116.
2- سنن ابن ماجة : 2/1271/3865.
3- مسند ابن حنبل : 10/212/26731.
4- غرر الحکم : 7392.
5- بحار الأنوار : 78/82/82.
6- بحار الأنوار : 78/41/23.
7- غرر الحکم : 1823.
8- غرر الحکم : 19.

عنه علیه السلام :الکریمُ یَتَغافَلُ و یَنخَدِعُ . (1)

عنه علیه السلام :الکریمُ مَن بَدَأَ بِإحسانِهِ . (2)

عنه علیه السلام :الکریمُ یَشکُرُ القَلیلَ ، و اللَّئیمُ یَکفُرُ الجَزیلَ . (3)

عنه علیه السلام :الکریمُ مَن بَذَلَ إحسانَهُ ، اللَّئیمُ مَن کَثُرَ امتِنانُهُ . (4)

عنه علیه السلام :الکریمُ مَن سَبَقَ نَوالُهُ سُؤالَهُ . (5)

عنه علیه السلام :الکریمُ مَن جاءَ بالمَوجودِ . (6)

عنه علیه السلام :الکریمُ مَن تَجَنَّبَ المَحارِمَ و تَنَزَّهَ عنِ العُیوبِ . (7)

عنه علیه السلام :الکریمُ یَرفَعُ نفسَهُ فی کُلِّ ما أسداهُ عن حُسنِ المُجازاةِ . (8)

عنه علیه السلام :الکریمُ یَزدَجِرُ عمّا یَفتَخِرُ بهِ اللئیمُ . (9)

عنه علیه السلام :الکریمُ إذا قَدَرَ صَفَحَ ، و إذا مَلَکَ سَمَحَ ، و إذا سُئلَ أنجَحَ . (10)

عنه علیه السلام :الکریمُ یَأبَی العارَ و یُکرِمُ الجارَ . (11)

امام علی علیه السلام :آدم بزرگوار، خود را به غفلت می زند و فریب می خورد.

امام علی علیه السلام :بزرگوار کسی است که آغازگر احسان باشد.

امام علی علیه السلام :بزرگوار از اندک [احسان ]سپاسگزاری می کند و فرومایه، از بسیار [هم ]ناسپاسی می کند.

امام علی علیه السلام :بزرگوار کسی است که بی دریغ احسان می کند و فرومایه کسی است که بسیار منّت می نهد.

امام علی علیه السلام :بزرگوار کسی است که دَهِش او بر خواهشِ او پیشی گیرد.

امام علی علیه السلام :بزرگوار کسی است که آنچه دارد ببخشد.

امام علی علیه السلام :بزرگوار کسی است که از حرامها دوری کند و از معایب منزّه باشد.

امام علی علیه السلام :بزرگوار کسی است که خود را بالاتر از این داند که برای نیکیهایش عوض نیکو انتظار داشته باشد.

امام علی علیه السلام :بزرگوار از آنچه فرومایه به آن افتخار می کند، دوری می نماید.

امام علی علیه السلام :بزرگوار هر گاه قدرت [بر انتقام]پیدا کند، گذشت می کند و هر گاه مالی به دست آورد بخشش می کند و هر گاه چیزی از او خواسته شود برآورده می سازد.

امام علی علیه السلام :بزرگوار ننگ را نمی پذیرد و همسایه (پناهنده) را گرامی می دارد.

ص :91


1- غرر الحکم : 446.
2- غرر الحکم : 979.
3- غرر الحکم : 1225.
4- غرر الحکم : 1260 و 1261.
5- غرر الحکم : 1389.
6- غرر الحکم : 1568.
7- غرر الحکم : 1565.
8- غرر الحکم : 2033.
9- غرر الحکم : 1771.
10- غرر الحکم : 1863.
11- غرر الحکم : 1996.

عنه علیه السلام :الکریمُ یَری مَکارِمَ أفعالِهِ دَینا علَیهِ یَقضیهِ ، اللَّئیمُ یَری سَوالِفَ إحسانِهِ دَینا لَهُ یَقتَضیهِ . (1)

عنه علیه السلام :الکریمُ إذا احتاجَ إلَیکَ أعفاکَ و إذا احتَجتَ إلَیهِ کَفاکَ ، اللَّئیمُ إذا احتاجَ إلَیکَ أجفاکَ و إذا احتَجتَ إلَیهِ عَنّاکَ . (2)

عنه علیه السلام :الکریمُ یَعفُو مَع القُدرَةِ ، و یَعدِلُ فی الإمرةِ ، و یَکُفُّ إساءَتَهُ ، و یَبذُلُ إحسانَهُ . (3)

عنه علیه السلام :الکریمُ عندَ اللّهِ مَحبورٌ مُثابٌ ، و عندَ النّاسِ مَحبوبٌ مُهابٌ . (4)

عنه علیه السلام :الکریمُ مَن صانَ عِرضَهُ بمالِهِ ، و اللَّئیمُ مَن صانَ مالَهُ بِعِرضِهِ . (5)

عنه علیه السلام :الکریمُ یُجمِلُ المَلَکةَ . (6)

عنه علیه السلام :وَعدُ الکریمِ نَقدٌ و تَعجیلٌ . (7)

عنه علیه السلام :الکریمُ إذا وَعَدَ وَفی ، و إذا تَوَعَّدَ عَفا . (8)

امام علی علیه السلام :بزرگوار نیکو کاریهای خود را دَینی به گردن خود می داند که باید بپردازد و فرومایه احسانهای گذشته خود را دَینی به گردن دیگران می داند که باید پس بگیرد.

امام علی علیه السلام :بزرگوار هر گاه به تو نیازمند شود،تو را معاف دارد و هر گاه تو به او نیاز پیدا کنی، نیاز تو را بر طرف سازد؛ فرومایه هر گاه به تو نیاز پیدا کند، تو را به ستوه آورد و هر گاه به او نیاز پیدا کنی، تو را به رنج و زحمت افکند.

امام علی علیه السلام :بزرگوار در زمان قدرتمندی گذشت می کند و به هنگام حکومت عدالت پیشه می کند، و از بدی کردن باز می ایستد و احسان خود را نثار می کند.

امام علی علیه السلام :بزرگوار نزد خداوند شادمان و مأجور است و نزد مردم محبوب و محترم.

امام علی علیه السلام :بزرگوار کسی است که آبروی خویش را با داراییِ خود حفظ می کند و فرومایه کسی است که داراییِ خویش را با آبرویش حفظ می نماید.

امام علی علیه السلام :بزرگوار بنده نواز است.

امام علی علیه السلام :وعده بزرگوار، نقد و بی درنگ است.

امام علی علیه السلام :بزرگوار هر گاه وعده دهد، به کار بندد و هر گاه وعید و بیم دهد درگذرد.

ص :92


1- غرر الحکم : 2031 و 2032.
2- غرر الحکم : 2068 و 2069.
3- غرر الحکم : 2071.
4- غرر الحکم : 2146.
5- غرر الحکم : 2159.
6- غرر الحکم : 713.
7- غرر الحکم : 10063.
8- غرر الحکم : 1528.

عنه علیه السلام :مُعاداةُ الکریمِ أسلَمُ مِن مُصادَقَةِ اللَّئیمِ . (1)

عنه علیه السلام :لُزومُ الکریمِ علَی الهَوانِ خَیرٌ مِن صُحبَةِ اللَّئیمِ علَی الإحسانِ . (2)

عنه علیه السلام :بکَثرَةِ الإفضالِ یُعرَفُ الکریمُ . (3)

عنه علیه السلام :دَولَةُ الکَریمِ تُظهِرُ مَناقِبَهُ ، دَولَةُ اللَّئیمِ تَکشِفُ مَساوِیَهُ و مَعایِبَهُ . (4)

عنه علیه السلام :لقد أتعَبَکَ مَن أکرَمَکَ إن کُنتَ کریما . (5)

عنه علیه السلام :مَنِ اتَّقی رَبَّهُ کانَ کریما . (6)

الإمامُ الحسنُ علیه السلام :أوسَعُ ما یکونُ الکریمُ بالمَغفِرةِ إذا ضاقَت بالمُذنِبِ المَعذِرَةُ . (7)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :وَقَعَ بینَ سلمانَ الفارسیِّ رحمه الله و بینَ رجُلٍ کَلامٌ وَ خُصومَةٌ ، فقالَ لَهُ الرجُلُ : مَن أنتَ یا سلمانُ ؟ ! فقالَ سلمانُ : أمّا أوَّلِی و أوَّلُکَ فنُطفَةٌ قَذِرَةٌ ، و أمّا آخِری و آخِرُکَ فَجِیفَةٌ مُنتِنَةٌ ، فإذا کانَ یَومُ القِیامَةِ و وُضِعَتِ المَوازینُ فَمَن ثَقُلَ مِیزانُهُ فهُو الکریمُ ، و مَن خَفَّ مِیزانُهُ فهُو اللَّئیمُ . (8)

امام علی علیه السلام :دشمنی بزرگوار، کم زیانتر از دوستی فرومایه است.

امام علی علیه السلام :ملازمت با بزرگوار و خوار شدن، بهتر است از همنشینی با فرومایه و احسان دیدن.

امام علی علیه السلام :با فراوانی احسان است که بزرگوار شناخته می شود.

امام علی علیه السلام :دولت بزرگوار مناقب و محاسن او را آشکار می سازد و دولت فرومایه بدیها و معایب او را هویدا می گرداند.

امام علی علیه السلام :اگر بزرگوار باشی و کسی تو را گرامی بدارد، به زحمت و رنجت انداخته است.

امام علی علیه السلام :کسی که از پروردگارش پروا دارد، بزرگوار است.

امام حسن علیه السلام :شایسته ترین زمان برای این که بزرگوار گذشت کند وقتی است که عرصه عذر بر گنهکار تنگ گردد.

امام زین العابدین علیه السلام :میان مردی و سلمان فارسی رحمه الله بگو مگویی شد. آن مرد به سلمان گفت: سلمان! تو کیستی؟ سلمان گفت: آغاز من و تو، هر دو، نطفه ای نجس بوده و فرجام من و تو، لاشه ای بد بوی است. چون روز قیامت شود و ترازوها[ی سنجش اعمال] بر پا گردد، آن گاه است که هر کس ترازویش سنگین باشد، بزرگوار است و هر کس ترازویش سبک باشد، فرومایه خواهد بود.

ص :93


1- غرر الحکم : 9764.
2- غرر الحکم : 7632.
3- غرر الحکم : 4328.
4- غرر الحکم : 5106 و 5107.
5- غرر الحکم : 7354.
6- غرر الحکم : 8283.
7- أعلام الدین : 297 .
8- بحار الأنوار : 22/355/1.

عنه علیه السلام :إنّ الکریمَ یَبتَهِجُ بفَضلِهِ ، و اللَّئیمَ یَفتَخِرُ بمُلکِهِ . (1)

الإمامُ العسکریُّ علیه السلام :نائلُ الکریمِ یُحَبِّبُکَ إلَیهِ ، و نائلُ اللَّئیمِ یَضَعُکَ لَدَیهِ . (2)

امام زین العابدین علیه السلام :انسان بزرگوار به بخشش خود می بالد، و انسان پست به دارایی خویش می نازد.

امام عسکری علیه السلام :عطای بزرگوار تو را نزد او محبوب می گرداند و عطای فرومایه تو را پیش او پست می سازد.

3417 - مِن أخلاقِ الکِرامِ
3417 - شمه ای از اخلاق بزرگواران

الکتاب :

«وَ الَّذِینَ لاَ یَشْهَدُونَ الزُّورَ وَ إِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِرَاما» . (3)

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :النَّصیحَةُ مِن أخلاقِ الکِرامِ ، الغِشُّ مِن أخلاقِ اللِّئامِ . (4)

عنه علیه السلام :المُبادَرَةُ إلَی العَفوِ مِن أخلاقِ الکِرامِ ، المُبادَرَةُ إلَی الانتِقامِ مِن شِیَمِ اللِّئامِ . (5)

عنه علیه السلام :لِلکِرامِ فَضیلَةُ المُبادَرَةِ إلی فِعلِ المَعروفِ و إسداءِ الصَّنائعِ . (6)

3417

شمه ای از اخلاق بزرگواران

قرآن:

«و کسانی اند که گواهی دروغ نمی دهند و چون بر لغو بگذرند، بزرگوارانه می گذرند».

حدیث:

امام علی علیه السلام :خلوص و یکرنگی از اخلاق بزرگواران است و ناخالصی از خویهای فرومایگان است.

امام علی علیه السلام :شتاب در عفو و گذشت از خویهای بزرگواران است و شتاب در انتقامگیری از خصلتهای فرومایگان است.

امام علی علیه السلام :فضیلت شتاب به سوی نیکوکاری و احسان، از آنِ بزرگواران است.

ص :94


1- الدّرة الباهرة : 27.
2- بحار الأنوار : 78/378/3.
3- الفرقان : 72.
4- غرر الحکم: 1298 و 1299.
5- غرر الحکم: 1566 و 1567.
6- غرر الحکم: 7353.

عنه علیه السلام :سُنَّةُ الکِرامِ تَرادُفُ الإنعامِ ، سُنّةُ اللِّئامِ قُبحُ الکلامِ . (1)

عنه علیه السلام :سُنَّةُ الکِرامِ الوَفاءُ بالعُهودِ ، سُنَّةُ اللِّئامِ الجُحودُ . (2)

عنه علیه السلام :سُنَّةُ الکِرامِ الجُودُ . (3)

عنه علیه السلام :عادَةُ الکِرامِ حُسنُ الصَّنیعَةِ ، عادَةُ اللِّئامِ قُبحُ الوَقیعَةِ . (4)

عنه علیه السلام :ظَفَرُ الکِرامِ عَفوٌ و إحسانٌ . (5)

عنه علیه السلام :عُقوبَةُ الکِرامِ أحسَنُ مِن عَفوِ اللِّئامِ . (6)

عنه علیه السلام :مَنعُ الکریمِ أحسَنُ مِن عَطاءِ اللَّئیمِ . (7)

عنه علیه السلام :مِن شِیَمِ الکِرامِ بَذلُ النَّدی . (8)

عنه علیه السلام :الکِرامُ أصبَرُ أنفُسا . (9)

عنه علیه السلام :مَسَرَّةُ الکِرامِ فی بَذلِ العَطاءِ ، و مَسرَّةُ اللِّئامِ فی سُوءِ الجَزاءِ . (10)

عنه علیه السلام :لَذَّةُ الکِرامِ فی الإطعامِ ، و لَذَّةُ اللِّئامِ فی الطَّعامِ . (11)

امام علی علیه السلام :روش بزرگواران پیاپی نواختن و نیکی کردن است. شیوه فرومایگان زشت گویی است.

امام علی علیه السلام :شیوه بزرگواران وفا کردن به عهد و پیمانهاست. روش فرومایگان، انکار [و زیر پا نهادن عهد و پیمانها ]است.

امام علی علیه السلام :شیوه بزرگواران، بخشندگی است.

امام علی علیه السلام :عادت بزرگواران، نیکی کردن است. عادت فرومایگان، بدگویی کردن پشت سر دیگران است.

امام علی علیه السلام :پیروزی بزرگواران، [همراه ]گذشت و احسان است.

امام علی علیه السلام :کیفر بزرگواران، نیکوتر از گذشت فرومایگان است.

امام علی علیه السلام :دریغ کردن بزرگوار، بهتر از دَهِش فرومایه است.

امام علی علیه السلام :از خصلتهای بزرگواران، بی دریغ بخشیدن است.

امام علی علیه السلام :بزرگواران، جانهایشان شکیباتر و پر تحمّل تر است.

امام علی علیه السلام :خوشحالی بزرگواران در داد و دهش است و خوشحالی فرومایگان در بد پاداش دادن [به احسان دیگران ]است.

امام علی علیه السلام :لذّت بزرگواران، در خوراندن است و لذّت لئیمان در خوردن.

ص :95


1- غرر الحکم: 5550 و 5551.
2- غرر الحکم : 5556 و 5557.
3- غرر الحکم : 5558.
4- غرر الحکم : 6242 و 6243.
5- غرر الحکم: 6044.
6- غرر الحکم : 6324.
7- غرر الحکم : 9763.
8- غرر الحکم : 9329.
9- غرر الحکم : 594.
10- غرر الحکم : 9807.
11- غرر الحکم : 7638.

عنه علیه السلام :ما فِرارُ الکِرامِ مِن الحِمامِ کَفِرارِهِم مِن البُخلِ و مُقارَنَةِ اللِّئامِ . (1)

عنه علیه السلام :أولَی النّاسِ بِالکَرَمِ مَن عُرِفَت بِهِ الکِرامُ . (2)

عنه علیه السلام_ فی المَلاحِمِ _: تَفیضُ اللِّئامُ فَیضا ، و تَغیضُ الکِرامُ غَیضا ، و کانَ أهلُ ذلکَ الزَّمانِ ذِئابا ، و سَلاطینُهُ سِباعا . (3)

الإمامُ الحسینُ علیه السلام_ مِن کلامِهِ یَومَ عاشوراءَ _: ألا و إنَّ الدَّعِیَّ ابنَ الدَّعِیِّ قد تَرَکَنی بینَ السِّلّةِ و الذَّلّةِ ، و هَیهاتَ لَهُ ذلکَ مِنّی ، هَیهاتَ مِنّا الذلّةُ ، أبَی اللّهُ ذلکَ لَنا و رسولُهُ و المؤمنونَ و حُجورٌ طَهُرَت و جُدودٌ طابَت ، أن نُؤثِرَ طاعَةَ اللِّئامِ علی مَصارِعِ الکِرامِ . (4)

امام علی علیه السلام :ارباب کَرَم آن قدر که از بخل و همدمی با لئیمان می گریزند ، از مرگ نمی گریزند.

امام علی علیه السلام :شایسته ترین مردم به کرم و بخشندگی، کسی است که کریمان به او شناخته شوند.

امام علی علیه السلام_ در خطبه ای که طی آن فتنه ها و فسادهای آینده را پیش بینی می کند _فرمود : فرومایگان بسیار شوند و بزرگواران به شدّت کاستی گیرند و مردم آن روزگار، همچون گرگ شوند و پادشاهان آن دوران چونان درندگان.

امام حسین علیه السلام_ در بخشی از سخنان خود در روز عاشورا _فرمود : هان! این زنا زاده پسر زنا زاده مرا میان مرگ و خواری مخیّر کرده است. هیهات که بتواند از سوی من به خواسته خود برسد. خواری و زبونی از ما به دور است. خدا و رسول او و مؤمنان و دامنهای پاک و نیاکان پاکیزه نمی پذیرند که ما فرمانبری از فرومایگان را بر مرگ کریمانه ترجیح دهیم.

3418 - ما هُوَ لَیسَ مِن أخلاقِ الکِرامِ
3418 - خصلتهایی که از بزرگواران به دور است

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الکِذبُ و الخِیانَةُ لَیسا مِن أخلاقِ الکِرامِ . (5)

3418

خصلتهایی که از بزرگواران به دور است

امام علی علیه السلام :دروغ و خیانت از اخلاق بزرگواران نیست.

ص :96


1- غرر الحکم : 9693.
2- نهج البلاغة : الحکمة 436 .
3- نهج البلاغة : الخطبة 108.
4- الاحتجاج : 2/99/167.
5- غرر الحکم : 1507.

عنه علیه السلام :مَن لم یُجازِ الإساءَةَ بالإحسانِ فلیسَ مِن الکِرامِ . (1)

عنه علیه السلام :لیسَ مِن شِیَمِ الکَریمِ ادِّراعُ العارِ . (2)

عنه علیه السلام :لا یکونُ الکریمُ حَقودا . (3)

عنه علیه السلام :لیسَ مِن شِیَمِ الکِرامِ تَعجیلُ الانتِقامِ . (4)

الإمامُ الحسنُ علیه السلام :مَن عَدَّدَ نِعَمَهُ مَحَقَ کَرَمَهُ . (5)

امام علی علیه السلام :کسی که بدی را به نیکی پاسخ ندهد از بزرگواران نیست.

امام علی علیه السلام :جامه ننگ پوشیدن از خصلتهای بزرگواران نیست.

امام علی علیه السلام :بزرگوار، کینه توز نیست.

امام علی علیه السلام :شتاب در انتقام گیری از خصلتهای بزرگواران نیست.

امام حسن علیه السلام :هر که احسانهای خود را بر شمرد، بخشندگی خویش را از بین برده است.

3419 - التَّحذیرُ مِن صَولَةِ الکَریمِ
3419 - بر حذر داشتن از خشم کریمان

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اِحذَرُوا صَولَةَ الکریمِ إذا جاعَ ، و أشَرَ اللَّئیمِ إذا شَبِعَ . (6)

عنه علیه السلام :اِحذَرُوا سَطوَةَ الکریمِ إذا وُضِعَ، و سَورَةَ اللَّئیمِ إذا رُفِعَ . (7)

عنه علیه السلام :اِحذَرِ الکریمَ إذا أهَنتَهُ ، و الحَلیمَ إذا جَرَحتَهُ ، و الشُّجاعَ إذا أوجَعتَهُ . (8)

3419

بر حذر داشتن از خشم کریمان

امام علی علیه السلام :بترسید از خشم بزرگوار، هر گاه که گرسنه شود و [بترسید] از سرمستیِ فرومایه، آن گاه که سیر شود.

امام علی علیه السلام :بترسید از خشم بزرگوار، هر گاه حقیر شمرده شود و [بترسید] از تندی فرومایه، هرگاه بلند مقام شود.

امام علی علیه السلام :بترس از آدم بزرگوار، هر گاه که خوارش داری و از بردبار، هر گاه که زخمیش کنی و از دلاور، هرگاه دردمندش گردانی.

ص :97


1- غرر الحکم : 8958.
2- غرر الحکم : 7457.
3- غرر الحکم : 10564.
4- غرر الحکم : 7490.
5- بحار الأنوار : 78/113/7.
6- غرر الحکم : 2615.
7- غرر الحکم : 2616.
8- غرر الحکم : 2605.

عنه علیه السلام :کُن مِن الکریمِ علی حَذَرٍ إن أهَنتَهُ ، و مِن اللَّئیمِ إن أکرَمتَهُ ، و مِن الحَلیمِ إن أحرَجتَهُ . (1)

عنه علیه السلام :اتَّقُوا صَولَةَ الکریمِ إذا جاعَ و اللَّئیمِ إذا شَبِعَ . (2)

امام علی علیه السلام :از بزرگوار بر حذر باش، آن گاه که خوارش کنی و از فرومایه، آن گاه که گرامیش داری و از بردبار، هر گاه که او را به ستوه آوری.

امام علی علیه السلام :بترسید از خشم بزرگوار، آن گاه که گرسنه شود و از فرومایه، آن گاه که سیر گردد.

3420 - الحَثُّ عَلی إکرامِ الکَریمِ
3420 - تشویق به گرامیداشت کریمان

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إذا أتاکُم کریمُ قَومٍ فَأکرِمُوهُ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :أکرِمُوا کریمَ کُلِّ قَومٍ . (4)

مکارم الأخلاق عن جریرِ بنِ عبدِ اللّهِ :لمّا بُعثَ النبیُّ صلی الله علیه و آله أتیتُه لاُِبایِعَهُ، فقالَ لی : یا جریرُ ، لِأیِّ شَیءٍ جِئتَ ؟ قلتُ : جِئتُ لاُِسلِمَ علی یَدَیکَ یا رسولَ اللّهِ . فَألقی لی کِساءَهُ ثُمّ أقبَلَ علی أصحابِهِ فقالَ : إذا أتاکُم کریمُ قَومٍ فَأکرِمُوهُ . (5)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ لِعُمرَ بنِ الخطّابِ لَمّا وَرَدَ سَبیُ الفُرسِ إلَی المَدینَةِ و أرادَ بَیعَ النِّساءِ و جَعلَ الرِّجالِ عَبِیدا _: إنَّ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله قالَ : أکرِمُوا کریمَ کُلِّ قَومٍ . (6) (7)

3420

تشویق به گرامیداشت کریمان

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرگاه کریم قومی نزد شما آمد، او را گرامی بدارید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بزرگوار هر قومی را گرامی بدارید.

مکارم الأخلاق_ به نقل از جریر بن عبد اللّه _: وقتی که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به پیامبری مبعوث شد آمدم تا با حضرت بیعت کنم، حضرت به من فرمود : ای جریر! برای چه آمده ای؟ جریر گوید: عرض کردم: ای رسول خدا! آمده ام تا به دست شما مسلمان شوم. رسول خدا صلی الله علیه و آله عبای خود را برای من پهن کرد. و رو به اصحابش نمود و فرمود: هر گاه بزرگوار قومی نزد شما آمد، او را گرامی بدارید.

امام علی علیه السلام_ خطاب به عمر بن خطّاب هنگامی که اسرای ایرانی وارد مدینه شدند و او خواست زنان را بفروشد و مردان را به بردگی گیرد _فرمود : رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بزرگوار هر قومی را گرامی بدارید.

ص :98


1- غرر الحکم : 7184.
2- عوالی اللآلی : 4/57/201 .
3- کنز العمّال : 25484.
4- بحار الأنوار : 46/15/33 .
5- مکارم الأخلاق : 1/64/62.
6- بحار الأنوار : 46/15/33 ، انظر تمام الحدیث.
7- (انظر) عنوان 359 «التعظیم». کنز العمّال : 9/153 ، 154. وسائل الشیعة : 8/468 باب 68.

3421 - الإکرامُ
3421 - گرامیداشتن

بحار الأنوار :قال رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله _ لمّا دَخَلَ علَیهِ سلمانُ و هُو مُتَّکئٌ علی وِسادَةٍ فَألقاها إلَیهِ _ : یا سلمانُ ، ما مِن مُسلمٍ دَخَلَ علی أخیهِ المُسلمِ فَیُلقی لَهُ الوِسادَةَ إکراما لَهُ إلاّ غَفَرَ اللّهُ لَهُ . (1)

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :ما مِن مُسلمٍ یَدخُلُ علَیهِ أخوهُ المُسلمُ فَیُلقی لَهُ وِسادَةً إکراما لَهُ و إعظاما إلاّ غَفَرَ اللّهُ لَهُ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ مِن عِظَمِ جَلالِ اللّهِ تعالی إکرامُ ثلاثةٍ : ذِی الشَّیبَةِ فی الإسلامِ ، و الإمامِ العادِلِ، و حامِلِ القرآنِ غیرِ الغالی و لا الجافی عَنهُ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن أکرَمَ أخاهُ فإنّما یُکرِمُ اللّهَ . (4)

3421

گرامی داشتن

بحار الأنوار :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بر بالشی تکیه زده بود که سلمان وارد شد، پیامبر صلی الله علیه و آله پشتی را به او داد و فرمود : ای سلمان! هیچ مسلمانی نیست که برادر مسلمانش بر او وارد شود و به احترام او برایش پشتی بگذارد، مگر این که خداوند او را بیامرزد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ مسلمانی نیست که برادر مسلمانش بر او وارد شود و او به احترام وی برایش پشتی بگذارد، مگر این که خداوند او را بیامرزد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از بزرگداشت عظمت خداوند متعال است، بزرگداشت سه نفر: ریش سفید مسلمان [یا کسی که موی خود را در اسلام سفید کرده است] و پیشوای دادگر و قرآن دانی که نه غلوّ می کند و نه از [عمل به ]قرآن دوری می ورزد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که برادر خود را گرامی دارد، در حقیقت خدا را گرامی داشته است.

ص :99


1- بحار الأنوار : 16/235/35.
2- کنز العمّال : 25494.
3- بحار الأنوار : 92/184/21.
4- کنز العمّال : 25488.

عنه صلی الله علیه و آله :إذا أتاکُم الزّائرُ فَأکرِمُوهُ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن کانَ یُؤمِنُ باللّهِ و الیَومِ الآخِرِ فَلیُکرِمْ جَلیسَهُ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن أخَذَ بِرِکابِ رَجُلٍ لا یَرجُوهُ و لا یَخافُهُ غُفِرَ لَهُ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :بالدّاخِلِ دَهشَهٌ فَتَلَقَّوهُ بِمَرحَبا . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :أکرِمِ الیَتیمَ ، و أحسِنْ إلی جارِکَ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :أکرِمُوا أولادَکُم و أحسِنُوا أدَبَهُم . (6)

(7)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه میهمانی بر شما وارد شد، او را گرامی بدارید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که به خدا و روز واپسین ایمان دارد، باید همنشین خود را گرامی دارد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس، بدون چشمداشت یا ترس از کسی، برایش رکاب بگیرد [تا بر مرکب خویش سوار شود]، آمرزیده شود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که وارد مجلسی می شود، دچار نوعی گیجی و سردرگمی است؛ پس با خوش آمد گویی از او استقبال کنید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :یتیم را گرامی بدار و به همسایه ات خوبی کن.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :فرزندان خود را گرامی بدارید و آنها را نیکو تربیت کنید.

3422 - رَدُّ الکَرامَةِ
3422 - ردّ احترام و گرامیداشت

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لا یَأبَی الکرامَةَ إلاّ حِمارٌ . (8)

عنه صلی الله علیه و آله :إذا عُرِضَ علی أحَدِکُمُ الکرامَةُ فلا یَرُدَّها ؛ فإنّما یَرُدُّ الکرامَةَ الحِمارُ . (9)

3422

ردّ احترام و گرامیداشت

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از پذیرفتن احترام و گرامیداشت خودداری نکند، مگر الاغ.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه به یکی از شما احترامی نهاده شد، آن را ردّ نکند؛ زیرا این الاغ است که احترام را ردّ می کند.

ص :100


1- کنز العمّال : 25485.
2- کنز العمّال : 25490.
3- کنز العمّال : 25501.
4- کنز العمّال : 25499.
5- مسند ابن حنبل : 5/281/15500.
6- سنن ابن ماجة : 2/1211/3671.
7- (انظر) الأخ : باب 55. الشَّیب : باب 2121.
8- کنز العمّال : 25492.
9- قرب الاسناد : 92/307.

عنه صلی الله علیه و آله :اِقبَلُوا الکرامَةَ ، و أفضَلُ الکرامَةِ الطِّیبُ ، أخَفُّهُ مَحمِلاً و أطیَبُهُ رِیحا . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :مِن تَکرِمَةِ الرجُلِ لأخیهِ المُسلمِ أن یَقبَلَ تُحفَتَهُ ، أو یُتحِفَهُ مِمّا عِندَهُ و لا یَتَکَلَّفَ شیئا . (2)

الإمامُ الحسینُ علیه السلام :مَن قَبِلَ عَطاءَکَ فقد أعانَکَ علَی الکَرَمِ . (3)

بحار الأنوار عن أبی خلیفةَ:دَخَلتُ أنا و أبو عُبَیدَةَ الحَذّاءُ علی أبی جعفرٍ علیه السلام فقالَ : یا جاریَةُ هَلُمِّی بمِرفَقَةٍ، قلتُ : بَل نَجلِسُ ، قالَ : یا أبا خَلیفةَ ، لا تَرُدَّ الکرامَةَ ، لأنَّ الکرامَةَ لا یَرُدُّها إلاّ حِمارٌ . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :دَخَلَ رَجُلانِ علی أمیرِ المؤمنینَ علیه السلام : فَألقی لِکُلِّ واحِدٍ مِنهُما وِسادَةً، فَقَعَدَ علَیها أحَدُهُما و أبَی الآخَرُ، فقال أمیرُ المؤمنینَ: اُقعُدْ علَیها ، فإنّهُ لا یَأبَی الکرامَةَ إلاّ حِمارٌ . (5)

الإمامُ الرِّضا علیه السلام :کانَ أمیرُ المؤمنینَ صلواتُ اللّهِ علَیهِ یقولُ : لا یَأبَی الکَرامَةَ إلاّ حِمارٌ [قالَ الحسنُ بنُ الجَهمِ ]قلتُ : ما مَعنی ذلکَ ؟ قالَ : التَّوسِعَةُ فی المَجلِسِ ، و الطِّیبُ یُعرَضُ علَیهِ . (6) (7)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :احترام و گرامیداشت را بپذیرید و بهترین احترام عطر است؛ هم سبکبار است و هم بسیار خوشبو.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از احترام مرد به برادر مسلمانش این است که پیشکش او را بپذیرد، یا از همان چیزی که در اختیار دارد به او تعارف و پیشکش کند و خودش را به زحمت نیندازد.

امام حسین علیه السلام :کسی که عطای تو را بپذیرد در بخشندگی به تو کمک کرده است.

بحار الأنوار_ به نقل از ابو خلیفه _: من و ابو عبیده حذّاء، به حضور امام باقر علیه السلام رسیدیم. حضرت به کنیزش فرمود بالشی بیاورد. من عرض کردم: لازم نیست. همین طوری می نشینیم. حضرت فرمود: ای ابو خلیفه! عزّت و احترام را رد نکن؛ زیرا عزّت و احترام را فقط الاغ رد می کند.

امام صادق علیه السلام :دو مرد بر امیر المؤمنین علیه السلام وارد شدند. حضرت برای هر یک از آن دو تشکی انداخت. یکی از آن دو روی تشک نشست و دیگری خودداری کرد. امیر المؤمنین فرمود: روی تشک بنشین؛ زیرا از پذیرفتن عزّت و احترام سرباز نزند مگر الاغ.

امام رضا علیه السلام :امیر المؤمنین _ صلوات اللّه علیه _ می فرمود: از پذیرفتن عزّت و احترام خودداری نکند، مگر الاغ. حسن بن جهم می گوید: عرض کردم: مقصود از احترام چیست؟ فرمود: جا باز کردن برای نشستن و عطر و بوی خوشی که به او تعارف شود.

ص :101


1- بحار الأنوار : 77/164/190 .
2- النوادر للراوندی : 107/87 .
3- الدّرة الباهرة : 24.
4- بحار الأنوار : 25/164/32.
5- الکافی : 2/659/1.
6- معانی الأخبار : 268/1.
7- (انظر) وسائل الشیعة : 8/469 باب 69.

3423 - مَن لَم تُقَوِّمهُ الکَرامَةُ
3423 - کسی که احترام، او را ادب نکند

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن لم تُقَوِّمْهُ الکَرامَةُ قَوَّمَتهُ الإهانَةُ . (1)

عنه علیه السلام :مَن لم تُصلِحْهُ الکرامَةُ أصلَحَتهُ الإهانَةُ . (2)

عنه علیه السلام :إذا لم تَنفَعِ الکرامَةُ فالإهانَةُ أحزَمُ ، و إذا لم یَنجَعِ السَّوطُ فالسَّیفُ أحسَمُ . (3)

عنه علیه السلام :الکرامَةُ تُفسِدُ مِن اللَّئیمِ بِقَدرِ ما تُصلِحُ مِن الکریمِ . (4)

(5)

3423

کسی که احترام، او را ادب نکند

امام علی علیه السلام :کسی که عزّت و احترام ادبش نکند، اهانت و بی حرمتی او را ادب نماید.

امام علی علیه السلام :کسی که احترام او را درست نکند، اهانت و بی احترامی درستش گرداند.

امام علی علیه السلام :وقتی احترام نهادن سودی نبخشد، اهانت و بی احترامی کارگرتر است و جایی که تازیانه اثر نبخشد، شمشیر برنده تر است.

امام علی علیه السلام :احترام نهادن به همان اندازه که برای بزرگوار سازنده است، برای انسان فرومایه تباه کننده است.

3424 - أکرَمُ النّاسِ
3424 - گرامیترین مردمان

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أنا أکرَمُ وُلْدِ آدمَ علی رَبِّی ، و لا فَخرَ . (6)

3424

گرامیترین مردمان

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :فخر فروشی نباشد، من، گرامیترین فرزند آدم نزد پروردگار خویش هستم.

ص :102


1- غرر الحکم : 8201.
2- غرر الحکم : 9063.
3- غرر الحکم : 4164.
4- غرر الحکم : 2080.
5- (انظر) العفو : باب 2720 ، 2721.
6- سنن الترمذی : 5/585/3610.

عنه صلی الله علیه و آله :أنا أکرَمُ الأوَّلِینَ و الآخِرِینَ ، و لا فَخرَ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله_ و قد سَألَهُ رجُلٌ : اُحِبُّ أن أکُونَ أکرَمَ النّاسِ _: لا تَشکُوَنَّ اللّهَ إلَی الخَلقِ تَکُنْ أکرَمَ النّاسِ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لا کَرَمَ کالتَّقوی . (3)

(4)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :من بزرگوارترین [انسان های ]اولین و آخرین هستم و این فخری نیست .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در پاسخ به مردی که عرض کرد: دوست دارم گرامیترین مردم باشم _فرمود : از خدا نزد خلق شکایت مکن، تا گرامیترین مردم باشی.

امام علی علیه السلام :هیچ بزرگواری و کرامتی چون پرهیزگاری، نیست.

3425 - إکرامُ النّاسِ إکرامُ النَّفسِ
3425 - گرامی داشتن مردم گرامی داشتن خود است

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنَّ مَکرُمَةً صَنَعتَها إلی أحَدٍ مِن النّاسِ إنّما أکرَمتَ بها نفسَکَ و زَیَّنتَ بها عِرضَکَ ، فلا تَطلُبْ مِن غیرِکَ شُکرَ ما صَنَعتَ إلی نفسِکَ . (5)

عنه علیه السلام :عَوِّدْ نفسَکَ فِعلَ المَکارِمِ ، و تَحَمُّلَ أعباءِ المَغارِمِ ، تَشرُفْ نفسُکَ . (6)

(7)

3425

گرامی داشتن مردم گرامی داشتن خود است

امام علی علیه السلام :اگر کسی را گرامی بداری، در حقیقت خودت را گرامی داشته ای و حیثیت خویش را با آن آراسته ای. بنا بر این، به خاطر خوبی و احترامی که به خودت کرده ای، از دیگری انتظار سپاسگزاری نداشته باش.

امام علی علیه السلام :خودت را به انجام کارهای نیک و به دوش کشیدن بارهای دیون [مردم] عادت بده، تا شرافت نفس یابی.

ص :103


1- سنن الترمذی : 5/588/3616.
2- کنز العمّال : 44154.
3- نهج البلاغة : الحکمة 113.
4- (انظر) التقوی : باب 4100. الاُمّة : باب 128. الإنسان : باب 315 ، 316.
5- غرر الحکم : 3542.
6- غرر الحکم : 6232.
7- (انظر) الجهاد (الاجتهاد فی طاعة اللّه ) : باب 603. الإحسان : باب 872. الشُّکر للّه سبحانه : باب 2042.

ص :104

458 - الکسب

458 - کسب

اشاره

(1)

(2)

ص :105


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 103/1 _ 89 «أبواب المکاسب». بحار الأنوار : 103/90 _ 138 «أبواب التجارات و البُیوع». وسائل الشیعة : 12/52 _ 248 «أبواب ما یُکتَسب به». کنز العمّال : 4/4 «فی فضائل الکسب الحلال». کنز العمّال : 4/44 «فی البیع».
2- انظر: عنوان 56 «التجارة» ، 107 «الحِرفة» ، 109 «الحرام» ، 127 «الحلال»، 186 «الرزق» ، 202 «الزراعة» ، 305 ، «الصناعة» ، 397 «الغنی»، 422 «الفقر» ، 447 «القمار» ، 223 «السُّحت». السؤال (طلب الحاجة) : باب 1716 ، السعادة : باب 1802 ، الدعاء : باب 1205.

3426 - أطیَبُ الکَسبِ
3426 - پاکیزه ترین درآمد

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنَّ أطیَبَ الکَسبِ کَسبُ التُّجّارِ الذینَ إذا حَدَّثُوا لم یَکذِبُوا ، و إذا ائتُمِنُوا لم یَخُونُوا ، و إذا وَعَدُوا لم یُخلِفُوا ، و إذا اشتَرَوا لم یَذُمُّوا ، و إذا باعُوا لم یُطرُوا ، و إذا کانَ علَیهِم لم یَمطُلُوا ، و إذا کانَ لَهُم لَم یُعَسِرُوا . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :أطیَبُ کَسبِ المُسلمِ سَهمُهُ فی سَبیلِ اللّهِ . (2)

3426

پاکیزه ترین درآمد

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همانا پاکیزه ترین درآمد، درآمد بازرگانانی است که چون سخنی گویند دروغ نگویند و هر گاه امانتی به آنها سپرده شود، خیانت نکنند و هر گاه وعده دهند، خلف وعده نکنند و وقتی چیزی می خرند، از آن نکوهش نکنند و وقتی چیزی می فروشند، تعریف و تبلیغ نکنند و هر گاه بدهکارند [در پرداخت بدهی خود]، تعلل نورزند و هر گاه طلبکار باشند [برای گرفتن طلب خود]، فشار نیاورند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پاکترین درآمد مسلمان، تیری است که در راه خدا می اندازد.

3427 - المَکاسِبُ
3427 - درآمدها

الکتاب :

«وَ لاَ تَأْکُلُوا أَمْوَالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ وَ تُدْلُوا بِها إِلَی الْحُکَّامِ لِتَأْکُلُوا فَرِیقا مِنْ أَمْوَالِ النَّاسِ بِالإِثْمِ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ» . (3)

«لاَ تَأْکُلُوا أَمْوَالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ إِلاَّ أَنْ تَکُونَ تِجارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْکُمْ» . (4)

(5)

3427

درآمدها

قرآن:

«و اموالتان را میان خودتان به ناروا مخورید و [به عنوان رشوه قسمتی از] آن را به حکّام مدهید، تا بخشی از اموال مردم را به گناه بخورید، در حالی که خودتان [هم خوب] می دانید».

«اموال یکدیگر را به ناروا مخورید، مگر آن که داد و ستدی با تراضی، از شما [انجام گرفته] باشد».

ص :106


1- کنز العمّال : 9340 و 9341.
2- کنز العمّال : 10516.
3- البقرة : 188.
4- النساء : 29.
5- (انظر) النساء : 161 ، المائدة : 1 ، التوبة : 34 ، النور : 33.

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنَّ أخوَفَ ما أخافُ علی اُمَّتی مِن بَعدی هذهِ المَکاسِبُ الحَرامُ ، و الشَّهوَةُ الخَفیَّةُ ، و الرِّبا . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لمّا سُئلَ عن جِهاتِ مَعایشِ العِبادِ التی فیها الاکتِسابُ (أ)و التعاملُ بینَهُم ، و وُجوهِ النَّفَقاتِ _: جَمیعُ المَعایِشِ کُلِّها مِن وُجوهِ المُعامَلاتِ فیما بینَهُم مِمّا یکونُ لَهُم فیهِ المَکاسِبُ أربَعُ جِهاتٍ مِن المُعامَلاتِ . فقالَ لَهُ : أ کُلُّ هؤلاءِ الأربَعةِ الأجناسِ حَلالٌ أو کُلُّها حَرامٌ، أو بَعضُها حَلالٌ و بَعضُها حَرامٌ ؟ فقالَ : قد یکونُ فی هؤلاءِ الأجناسِ الأربَعةِ حَلالٌ مِن جِهَةٍ ، حَرامٌ مِن جِهَةٍ ، و هذهِ الأجناسُ مُسَمَّیاتٌ مَعروفاتُ الجِهاتِ ، فأوّلُ هذهِ الجِهاتِ الأربَعةِ : الولایَةُ و تَولیَةُ بعضِهِم علی بَعضٍ ، فالأوّلُ ولایَةُ الوُلاةِ ، و وُلاةِ الوُلاةِ إلی أدناهُم بابا مِن أبوابِ الولایَةِ علی مَن هو والٍ علَیهِ ، ثُمّ التِّجارَةُ فی جَمیعِ البَیعِ و الشِّراءِ بَعضِهِم مِن بَعضٍ ، ثُمّ الصّناعاتُ فی جَمیعِ صُنوفِها ، ثُمّ الإجاراتُ فی کُلِّ ما یُحتاجُ إلَیهِ مِن الإجاراتِ ، و کُلُّ هذهِ الصُّنوفُ تکونُ حَلالاً مِن جِهَةٍ و حَراما مِن جِهَةٍ . و الفَرضُ مِن اللّهِ علَی العِبادِ فی هذهِ المُعامَلاتِ الدُّخولُ فی جِهاتِ الحَلالِ مِنها و العَمَلُ بذلکَ الحَلالِ ، و اجتِنابُ جِهاتِ الحَرامِ مِنها .

تَفسیرُ معنَی الولایاتِ ، و هِیَ جِهَتانِ : فَإحدَی الجِهَتَینِ مِن الولایَةِ ولایَةُ وُلاةِ العَدلِ الذینَ أمَرَ اللّهُ بولایَتِهِم و تَولِیَتِهِم علَی النّاسِ ، و ولایَةُ وُلاتِهِ و وُلاةِ وُلاتِهِ إلی أدناهُم بابا مِن أبوابِ الولایَةِ علی مَن هُو والٍ علَیهِ .

و الجِهَةُ الاُخری مِن الولایةِ ولایةُ وُلاةِ الجَورِ و وُلاةِ وُلاتِهِ إلی أدناهُم بابا مِن الأبوابِ التی هُو والٍ علَیهِ ، فوَجهُ الحَلالِ مِن الولایةِ ولایةُ الوالی العادِلِ الذی أمَرَ اللّهُ بمَعرِفَتِهِ و ولایَتِهِ و العَمَلُ لَهُ فی ولایتِهِ و ولایةِ وُلاتِهِ و وُلاةِ ولاتِهِ بجِهَةِ ما أمَرَ اللّهُ بهِ الوالی العادِلُ بلا زِیادَةٍ فیما أنزَلَ اللّهُ بهِ و لا نُقصانٍ مِنهُ و لا تَحریفٍ لِقَولِهِ و لا تَعَدٍّ لأمرِهِ إلی غَیرِهِ ، فإذا صارَ الوالی والیَ عَدلٍ بهذهِ الجِهَةِ فالولایةُ لَهُ و العَمَلُ مَعهُ و مَعونَتُهُ فی ولایَتِهِ و تَقویَتُهُ حَلالٌ مُحَلَّلٌ و حَلالٌ الکَسبُ مَعهُم ؛ و ذلکَ أنَّ فی ولایةِ والی العَدلِ و وُلاتِهِ إحیاءَ کُلِّ حَقٍّ و کُلِّ عَدلٍ و إماتَةَ کُلِّ ظُلمٍ و جَورٍ و فَسادٍ ، فلذلکَ کانَ الساعی فی تَقویَةِ سُلطانِهِ و المُعینُ لَهُ علی ولایَتِهِ ساعیا إلی طاعَةِ اللّهِ مُقوِّیا لِدینِهِ .

و أمّا وَجهُ الحَرامِ مِن الولایَةِ فولایةُ الوالی الجائرِ و ولایةُ وُلاتِهِ الرئیسِ مِنهُم و أتباعِ الوالی فَمَن دونَهُ مِن وُلاةِ الوُلاةِ إلی أدناهُم بابا مِن أبوابِ الولایةِ علی مَن هُو والٍ علَیهِ ، و العَمَلُ لَهُم و الکَسبُ مَعَهُم بجِهَةِ الولایةِ لَهُم حَرامٌ و مُحَرَّمٌ مُعَذَّبٌ مَن فَعَلَ ذلکَ علی قَلیلٍ مِن فِعلِهِ أو کثیرٍ ؛ لأنَّ کُلَّ شیءٍ مِن جِهَةِ المَعونَةِ مَعصیَةٌ کبیرَةٌ مِن الکبائرِ ، و ذلکَ أنّ فی ولایةِ الوالی الجائرِ دَوْسَ الحَقِّ کُلِّهِ و إحیاءَ الباطِلِ کُلِّهِ و إظهارَ الظُّلمِ و الجَورِ و الفَسادِ و إبطالَ الکُتبِ و قَتلَ الأنبیاءِ و المؤمنینَ و هَدْمَ المَساجِدِ و تَبدیلَ سُنَّةِ اللّهِ و شَرائعِهِ ، فلذلکَ حَرَّمَ العَمَلَ مَعَهُم وَ معونَتَهُم و الکَسبَ مَعهُم إلاّ بجِهَةِ الضَّرورَةِ نَظیرِ الضَّرورَةِ إلَی الدَّمِ و المِیتَةِ .

و أمّا تفسیرُ التِّجاراتِ فی جَمیعِ البُیوعِ و وجُوهِ الحَلالِ مِن وَجهِ التِّجاراتِ التی یَجوزُ لِلبائعِ أن یَبیعَ مِمّا لا یَجوزُ لَهُ ، و کذلکَ المُشتَری الذی یَجوزُ لَهُ شِراؤهُ مِمّا لا یَجوزُ لَهُ ، فکُلُّ مَأمورٍ بهِ مِمّا هُو غِذاءٌ للعِبادِ و قِوامُهُم بهِ فی اُمورِهِم فی وُجوهِ الصَّلاحِ الذی لا یُقیمُهُم غیرُهُ مِمّا یَأکُلُونَ و یَشرَبونَ و یَلبَسونَ و یَنکِحُونَ و یَملِکُونَ و یَستَعمِلونَ مِن جِهَةِ مِلکِهِم ، و یَجوزُ لَهُم الاستِعمالُ لَهُ مِن جَمیعِ جِهاتِ المَنافِعِ التی لا یُقیمُهُم غیرُها مِن کلِّ شیءٍ یکونُ لَهُم فیهِ الصَّلاحُ مِن جِهَةٍ مِن الجِهاتِ ، فهذا کُلُّهُ حَلالٌ بَیعُهُ و شِراؤهُ و إمساکُهُ و استِعمالُه و هِبَتُهُ و عاریَتُهُ .

و أمّا وُجوهُ الحَرامِ مِن البَیعِ و الشِّراءِ فکُلُّ أمرٍ یکونُ فیهِ الفَسادُ مِمّا هُو مَنهیٌّ عَنهُ مِن جِهَةِ أکلِهِ و شُربِهِ أو کَسبِهِ أو نِکاحِهِ أو مِلکِهِ أو إمساکِهِ أو هِبَتِهِ أو عاریتِهِ ، أو شیءٍ یکونُ فیهِ وَجهٌ مِن وُجوهِ الفَسادِ نَظیرُ البَیعِ بالرِّبا لِما فی ذلکَ مِن الفَسادِ ، أو البَیعِ لِلمِیتةِ أو الدَّمِ أو لَحمِ الخِنزیرِ أو لُحومِ السِّباعِ مِن صُنوفِ سِباعِ الوَحشِ أوِ الطِّیرِ أو جُلودِها أو الخَمرِ أو شیءٍ مِن وُجوهِ النَّجسِ ، فهذا کُلُّهُ حَرامٌ و مُحرَّمٌ ؛ لأنّ ذلکَ کُلَّهُ مَنهیٌّ عن أکلِهِ و شُربِهِ و لُبسِهِ و مِلکِهِ و إمساکِهِ و التَّقلُّبِ فیهِ بوَجهٍ مِن الوُجوهِ لِما فیه مِن الفَسادِ ، فجَمیعُ تَقَلُّبِهِ فی ذلکَ حَرامٌ .

و کذلکَ کلُّ بَیعٍ مَلْهوٍّ بهِ و کُلُّ مَنهیٍّ عَنهُ مِمّا یُتَقرَّبُ بهِ لغیرِ اللّهِ أو یَقوی بهِ الکُفرُ و الشِّرکُ مِن جَمیعِ وُجوهِ المَعاصی أو بابٍ مِن الأبوابِ یَقوی بهِ بابٌ مِن أبوابِ الضَّلالَةِ أو بابٌ مِن أبوابِ الباطِلِ أو بابٌ یُوهَنُ بهِ الحَقُّ ، فهُو حَرامٌ مُحَرَّمٌ ، حَرامٌ بَیعُهُ و شِراؤهُ و إمساکُهُ و مِلکُهُ و هِبَتُهُ و عارِیَتُهُ و جَمیعُ التَّقلُّبِ فیهِ إلاّ فی حالٍ تَدعُو الضَّرورَةُ فیهِ إلی ذلکَ .

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بیشترین چیزی که پس از مرگم، از آن بر امّتم بیم دارم، این کسبها و درآمدهای حرام و شهوت ناپیدا و ربا خواری است.

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از راههای امرار معاش بندگان و کسب درآمد و شیوه های مصرف _فرمود : کلیه راههای امرار معاش که مردم از آن طریق معامله و کسب درآمد می کنند، چهار راه است. سؤال کننده پرسید: آیا همه این راه ها حلالند یا همه حرام هستند یا برخی حلالند و برخی حرام؟ حضرت فرمود: هر یک از این راه ها، ممکن است از جهتی حلال باشد و از جهتی دیگر حرام. این چهار نوع ، معروف و شناخته شده هستند. نخستین راه از این راههای چهارگانه ولایت است و تولیت و سرپرستی برخی نسبت به برخی دیگر (نظام اداری و کارمندی). در رأس این نظام، ولایتِ والیان است و سپس ولایتِ کارگزارانِ والیان، تا برسد به دون پایه ترین کارگزاران که هر یک نسبت به زیر دست خود ولایت (تصدّی) دارد. دومین راه [درآمد ]تجارت است و همه انواع خرید و فروش مردم با یکدیگر . سوم، صنعتگری است با همه انواع آن و چهارم، اجاره ها. همه این راههای معیشت از جهتی حلال است و از جهتی دیگر حرام. آنچه خداوند بر بندگان در این داد و ستدها واجب فرموده، این است که از راه حلال آنها وارد شوند و به صورت حلال آنها عمل کنند و از گونه های حرام این معاملات دوری ورزند.

توضیح معنای ولایات، این ولایتها (تصدّی امور مردم) دو گونه است: یکی از این دو گونه ولایت، ولایت و تصدّی والیان عادلی است که خداوند به ولایت و سرپرستی آنها بر مردم دستور داده است و نیز ولایت و تصدّی والیان این کارگزاران و کارگزارانِ کارگزاران آنها، تا برسد به دون پایه ترین کارگزاران که هر یک بر زیر دست خود ولایت و تصدّی دارد.

گونه دومِ ولایت و کارگزاری، ولایت و تصدّی والیان ستمگر است و ولایت کارگزارانِ کارگزاران آنها، تا برسد به دون پایه ترین آنها که با سلسله مراتبی نسبت به یکدیگر، تصدّی دارند. گونه حلالِ ولایت (کارگزاری)، همان ولایت والی عادلی است که خداوند به شناخت او و ولایت داشتنش و کار کردنِ برای او در زمان تصدّی حکومتش فرمان داده است، همچنین ولایت کارگزاران او و کارگزارانِ کارگزاران او؛ زیرا خداوند به والی عادل دستور داده که از آنچه خداوند نازل کرده است، بی کم و زیاد و بی آن که سخنش را تحریف کند یا از فرمان او تجاوز کند، پیروی نماید. بنا بر این، هر گاه والی، با توجه به این جهات و نکات، ولایتش عدل باشد، حق حکومت دارد و کار کردن با او و کمک رساندن به وی در حکومتش و تقویت او، کاری حلال و پاکیزه است و کسب درآمد از طریق آنها حلال می باشد. علّت این امر آن است که در ولایت والی عادل و کارگزارانش هر حقّی و هر عدالتی زنده می شود و هر ستم و جور و فسادی از میان می رود و از این روست که هر کس در تقویت حکومت این والی بکوشد و وی را در کارهای حکومتش کمک و یاری رساند، در راه طاعتِ خدا کوشیده و دین او را تقویت کرده است.

و اما گونه حرام ولایت (حکمرانی)، ولایت والی ستمگر و ولایتِ کارگزاران است، از رئیس گرفته تا پیروان والی و کارگزار تا برسد به دون پایه ترین فرد این نظام حکومتی. کار کردن برای اینها و کسب درآمد از طریق کارمندی آنها حرام و ممنوع است و هر کس برای آنها کار کند، کارش چه کم باشد یا زیاد، مشمول عذاب الهی می شود. علّتش این است که در حکومت حکمران ستمگر، حق و حقیقت بکلی پایمال می شود و هر چه باطل و نادرستی است، زنده می گردد و ظلم و بیداد و تباهی و فساد آشکار می شود و کتابها[ی آسمانی]، از میان می رود و انبیا و مؤمنان، به قتل می رسند و مسجدها ویران می شود و سنّت خدا و احکام و قوانین او تبدیل و دگرگون می شود. به این دلیل است که کار کردن با آنها و یاری رساندنشان و کسبِ درآمد از طریق کار کردن با آنان، حرام شده است مگر در حدّ ضرورت ؛ نظیر ضرورت خوردن خون و مردار.

و اما تفسیر و توضیح تجارتها در همه اقسام فروش و گونه های حلال تجارتها که برای فروشنده جایز است بفروشد و آنچه برایش جایز نیست بفروشد، همچنین آن چیزهایی که برای خریدار جایز است بخرد و آنچه که خریدنش برای او جایز نیست. کلیه چیزهایی که به تهیّه آنها فرمان یافته اند، از آنچه خوراک بندگان خداست و مایه قوام زندگی آنها می باشد و زندگی ایشان جز با آنها میسّر نیست، مانند آنچه می خورند و می نوشند و می پوشند و ازدواج می کنند و تملّک می نمایند و از جهت تملّکی که دارند از آنها استفاده می کنند و به کار گرفتن آنها در راه کسب سودها و منافعی که پایندگی زندگیشان بدانهاست و به نحوی از انحاء به مصلحت کار آنان می باشد. خرید و فروش و نگهداری و به کار گرفتن و بخشیدن و عاریه دادن همه اینها حلال و رواست.

اما گونه های حرام خرید و فروش، هر چیزی که مایه فساد و تباهی است و از خوردن و آشامیدن یا کسب آن یا ازدواج کردن با آن یا مالک شدن آن یا نگه داشتن آن یا بخشیدنش یا عاریه دادنش، نهی شده یا چیزی که در آن به نحوی از انحاء فساد و تباهی است؛ مانند بیع ربوی که مایه فساد و تباهی است، یا فروش مُردار یا خون یا گوشت خوک یا گوشت و پوست درندگان، اعم از انواع درندگان وحشی یا پرندگان، یا شراب یا هر چیز نجس، همه اینها حرام و تحریم شده است؛ چرا که از خوردن و آشامیدن و پوشیدن و تملّک و نگه داشتن و تصرّف در آنها به هر نحوی، به علّت فسادی که در آنهاست، نهی شده است. پس، هر گونه تصرّفی در این وجهِ فساد حرام می باشد.

همچنین است خرید و فروش هر وسیله بازی (قمار) و هر چیزی که وسیله تقرّب به غیر خدا باشد، یا موجب تقویت کفر و شرک و دیگر معاصی شود، یا هر چیزی که بابی از ابواب ضلالت یا باطل را تقویت کند یا موجب وهن و ضعف حق گردد، همه اینها حرام و تحریم شده اند. فروش و خرید و نگهداری و تملّک و بخشیدن و عاریه دادن و هر گونه تصرّفی در اینها، حرام می باشد مگر این که پای ضرورت و ناچاری در میان باشد.

ص :107


1- الکافی : 5/124/1.

ص :108

ص :109

ص :110

و أمّا تَفسیرُ الإجاراتِ:

فإجارَةُ الإنسانِ نفسَهُ أو ما یَملِکُ أو یَلی أمرَهُ مِن قَرابتِهِ أو دابّتِهِ أو ثَوبِهِ بوَجهِ الحَلالِ مِن جِهاتِ الإجاراتِ أن یُؤْجِرَ نفسَهُ أو دارَهُ أو أرضَهُ أو شیئا یَملِکُهُ فیما یُنتَفَعُ بهِ مِن وُجوهِ المَنافِعِ أو العَمَلِ بنفسِهِ و وُلدِهِ و مَملوکِهِ أو أجیرِهِ مِن غیرِ أن یکونَ وَکیلاً للوالی أو والیا للوالی ، فلا بأسَ أن یکونَ أجیرا یُؤجِرُ نفسَه أو ولدَه أو قَرابَتَهُ أو مِلکَه أو وَکیلَهُ فی إجارتِهِ ؛ لأنّهُم وُکَلاءُ الأجیرِ مِن عندِهِ لیسَ هُم بوُلاةِ الوالی ، نَظیرُ الحَمّالِ الذی یَحمِلُ شیئا بشیءٍ مَعلومٍ إلی مَوضِعٍ مَعلومٍ فیَحمِلُ ذلکَ الشَّیءَ الذی یَجوزُ لَهُ حَملُهُ بنفسِهِ أو بمِلکِهِ أو دابَّتِهِ أو یُؤاجِرُ نفسَهُ فی عَمَلٍ یَعمَلُ ذلکَ العَمَلَ بنفسِهِ أو بمَملوکِهِ أو قَرابَتِهِ أو بأجیرٍ مِن قِبَلِهِ .

فهذهِ وُجوهٌ مِن وُجوهِ الإجاراتِ حَلالٌ لِمَن کانَ مِن النّاسِ مَلِکا أو سُوقَةً أو کافِرا أو مؤمِنا فَحَلالٌ إجارَتُهُ و حَلالٌ کَسبُهُ مِن هذهِ الوُجوهِ .

فأمّا وُجوهُ الحَرامِ مِن وُجوهِ الإجارةِ نَظیرُ أن یُؤاجِرَ نفسَهُ علی حَملِ ما یَحرُمُ علَیهِ أکلُهُ أو شُربُهُ أو لُبسُهُ أو یؤاجِرَ نفسَهُ فی صَنعَةِ ذلکَ الشَّیءِ أو حِفظِهِ أو لُبسِهِ أو یُؤاجِرَ نفسَهُ فی هَدمِ المَساجِدِ ضِرارا أو قَتلِ النفسِ بغیرِ حِلٍّ أو حَملِ التَّصاویرِ و الأصنامِ و المَزامیرِ و البَرابطِ و الخَمرِ و الخَنازیرِ و المِیتةِ و الدَّمِ أو شیءٍ مِن وُجوهِ الفَسادِ الذی کانَ مُحَرَّما علَیهِ مِن غیرِ جِهَةِ الإجارَةِ فیهِ ، و کلُّ أمرٍ مَنهیٍّ عنهُ مِن جِهَةٍ مِنَ الجِهاتِ فمُحَرَّمٌ علَی الإنسانِ إجارَةُ نفسِهِ فیهِ أو لَهُ أو شیءٍ مِنهُ أو لَهُ إلاّ لِمنفَعَةِ مَن استَأجَرتهُ کالذی یَستأجِرُ الأجیرَ یَحمِلُ لَهُ المِیتَةَ یُنجِیها عَن أذاهُ أو أذی غیرِهِ و ما أشبَهَ ذلکَ .

و الفَرقُ بینَ معنَی الولایَةِ و الإجارَةِ _ و إن کانَ کِلاهُما یَعمَلانِ بأجرٍ _ أنّ مَعنَی الولایَةِ أن یَلِیَ الإنسانُ لوالی الوُلاةِ أو لِوُلاةِ الوُلاةِ فَیَلیَ أمرَ غیرِهِ فی التَّولیَةِ علَیهِ و تَسلیطِهِ و جَوازِ أمرِهِ و نَهیِهِ و قِیامِهِ مَقامَ الولی إلَی الرَّئیسِ أو مَقامَ وُکَلائهِ فی أمرِهِ و تَوکیدِهِ فی مَعونَتِهِ و تَسدیدِ ولایتِهِ و إن کانَ أدناهُم ولایةً فهُو والٍ علی مَن هُو والٍ علَیهِ یَجری مَجرَی الوُلاةِ الکِبارِ الذین یَلُونَ ولایةَ النّاسِ فی قَتلِهِم مَن قَتَلُوا و إظهارِ الجَورِ و الفَسادِ .

و أمّا مَعنَی الإجارةِ فعلی ما فَسَّرنا مِن إجارَةِ الإنسانِ نفسَهُ أو ما یَملِکُهُ مِن قَبلِ أن یُؤاجِرَ (ا)لشَّیءَ مِن غیرِهِ فهُو یَملِکُ یمینَهُ لأنّهُ لا یَلی (1) أمرَ نفسِهِ و أمرَ ما یَملِکُ قَبلَ أن یؤاجِرَهُ مِمَّن هو آجَرَهُ ، و الوالی لا یَملِکُ مِن اُمورِ النّاسِ شیئا إلاّ بعدَ ما یَلی اُمورَهُم و یَملِکُ تولِیَتَهُم ، و کُلُّ مَن آجَرَ نفسَهُ أو آجَرَ ما یَملِکُ نفسَهُ أو یَلی أمرَهُ مِن کافِرٍ أو مؤمنٍ أو مَلِکٍ أو سُوقَةٍ علی ما فَسَّرنا مِمّا تَجوزُ الإجارَةُ فیهِ فحَلالٌ مُحَلَّلٌ فِعلُهُ و کَسبُهُ .

و اما تفسیر و توضیح اجاره ها:

اجیر کردن انسان خودش را یا مملوکش را یا آنچه را که تحت ولایت و تصرّف اوست، مانند خویشانش یا مرکوبش یا جامه اش به صورت حلال، این است که انسان خودش یا خانه اش یا زمینش یا چیزی را که ملک اوست، برای کسب سود و منفعتی اجاره دهد، یا خودش کار کند یا فرزندش و مملوکش یا مزدورش را به کار گمارد به شرط آن که نماینده و وکیلِ والی یا کارگزارِ او نباشد. بنا بر این، اشکالی ندارد که خودش یا فرزندش یا خویشاوندش یا مملوکش یا کسی و چیزی را که وکالت دارد، اجاره دهد و اجیر کند؛ زیرا اینها وکلایِ خودِ آن اجیرند، نه کارگزارانِ والی. مانند باربر که باری را در قبال مزدی مشخص از جایی به جایی می برد. او می تواند آن بار را که حمل و نقلش برای او جایز است، خودش شخصا یا به وسیله مملوکش یا مرکبش حمل کند، یا خودش را برای کاری اجیر کند و آن کار را شخصا یا به وسیله مملوکش یا خویشاوندش یا کسی که اجیر اوست، انجام دهد.

این گونه اجیر کردنها برای هر فردی از مردم حلال است، سلطان باشد یا بازاری، کافر باشد یا مؤمن. اجاره دادن و کسب از این راهها برای او حلال است.

و اما وجوه حرام اجاره، مانند این که شخص خودش را اجیر کند، برای حمل باری که خوردن یا آشامیدن یا پوشیدن آن حرام می باشد. یا خود را اجیر کند برای ساختن آن چیز یا نگه داری و یا پوشیدن آن. یا خودش را اجیر کند برای تخریب و ضرر زدن به مساجد یا به ناروا کشتن کسی، یا حمل تصاویر و بتها و نی و بربط و شراب و خوک و مردار و خون، هر چیزی که در آن فساد است و از غیر جهت اجاره بر او حرام شده اند. هر چیزی که به جهتی از جهات تحریم شده باشد، حرام است که انسان خودش را در آن، یا برای آن، یا در قسمتی از آن، یا برای قسمتی از آن اجیر کند، مگر برای منفعت کسی که اجیرش کرده ای. مثل کسی که دیگری را اجیر کند تا برای خلاص کردن خودش یا دیگران از بوی گند مرداری، آن را به جایی منتقل کند و موارد دیگری از این قبیل.

فرق میان ولایت و اجاره، با این که هر دو [هم کارگزار و کارمند و هم اجیر و کارگر ]برای مزد کار می کنند، این است که ولایت به این معناست که انسان، کارگزارِ والیِ کلّ، یا کارگزارِ کارگزاران آنها شود و امر کس دیگر را متصدّی می شود در تولیت و سرپرستی او و اجرای امر و نهی او و قائم مقامِ ولیّ او می شود تا برسد به رئیس (پیشوا)، یا قائم مقامِ وکلایِ او می شود در امر او و کمک کردن و تقویتِ ولایت و فرمانروایی او، اگر چه دون پایه ترین کارمند باشد؛ زیرا او نیز نسبت به زیر دست خود، همان شیوه والیان بزرگ را اجرا می کند، که در کشتارِ هر که خواهند و در ستمگری و فساد انگیزی، متصدّیِ کار مردم می شوند.

اما معنای اجاره همان است که توضیح دادیم یعنی این که انسان خودش یا آنچه را که در تملّک اوست اجیر کند؛ زیرا انسان پیش از آن که خود یا ملک خود را به اجاره دیگری دهد، مالک خود و ملک خود است [و حق دارد خودش و ملکش را به اجاره دهد]. در حالی که والی، زمانی مالکِ چیزی از امور مردم است، که ولایتدار آنها شود و تولیتِ امور آنها را به عهده گیرد. بنا بر این، هر که خود را اجیر کند، یا دارایی، یا کسی را که بر او ولایت دارد به اجاره و کرایه دهد، چه کافر باشد یا مؤمن، سلطان باشد یا بازاری، به شرحی که گفتیم، در موردی که اجاره در آن جایز است، حلال می باشد و انجام دادن و کسب و درآمد آن رواست.

ص :111


1- کذا فی المصدر و الصحیح «لأنّه یلی» .

ص :112

ص :113

و أمّا تَفسیرُ الصِّناعاتِ:

فکُلُّ ما یَتَعَلَّمُ العِبادُ أو یُعَلِّمُونَ غیرَهُم مِن صُنوفِ الصِّناعاتِ ، مِثلُ الکِتابةِ و الحِسابِ و التِّجارةِ و الصِّیاغةِ و السِّراجةِ و البِناءِ و الحِیاکةِ و القِصارةِ و الخِیاطةِ و صَنعَةِ صُنوفِ التَّصاویرِ ما لم یَکن مِثلَ الرُّوحانیِّ و أنواعِ صُنوفِ الآلاتِ التی یَحتاجُ إلیها العِبادُ التی مِنها مَنافِعُهم و بها قِوامُهُم و فیها بُلغَةُ جَمیعِ حَوائجِهم فَحَلالٌ فعلُهُ و تعلیمُهُ و العملُ به و فیهِ لنفسِهِ أو لِغیرِهِ . و إن کانتْ تلکَ الصِّناعَةُ و تلکَ الآلةُ قد یُستَعانُ بها علی وُجوهِ الفَسادِ و وُجوهِ المَعاصی و یکونُ مَعونَةً علَی الحَقِّ و الباطِلِ فلا بأسَ بصِناعَتِهِ و تَعلیمِهِ ، نَظیرُ الکِتابةِ التی هِی علی وَجهٍ مِن وُجوهِ الفَسادِ مِن تَقویَةِ مَعونَةِ وُلاةِ وُلاةِ الجَورِ ، و کذلکَ السِّکِّینُ و السَّیفُ و الرُّمحُ و القَوسُ و غیرُ ذلکَ مِن وُجوهِ الآلةِ التی قد تُصَرفُ إلی جِهاتِ الصَّلاحِ و جِهاتِ الفَسادِ و تکونُ آلةً و مَعونَةً علَیهِما ، فلا بأسَ بتَعلیمِهِ و تَعَلُّمِهِ و أخذِ الأجرِ علَیهِ و فیهِ و العملِ بهِ و فیهِ لِمَن کانَ لَهُ فیهِ جِهاتُ الصَّلاحِ مِن جَمیعِ الخَلائقِ ، و مُحرَّمٌ علَیهِم فیهِ تَصریفُهُ إلی جِهاتِ الفَسادِ و المَضارِّ ، فلیسَ علَی العالِمِ و المُتَعلِّمِ إثمٌ و لا وِزرٌ لِما فیهِ مِن الرُّجحانِ فی مَنافِعِ جِهاتِ صَلاحِهِم و قوامِهِم بهِ و بَقائهِم ، و إنّما الإثمُ و الوِزرُ علَی المُتَصرِّفِ بها فی وُجوهِ الفَسادِ و الحَرامِ ، و ذلکَ إنّما حَرَّمَ اللّهُ الصِّناعةَ التی حَرامٌ هی کُلُّها التی یَجیءُ مِنها الفَسادُ مَحضا ، نَظیرُ البَرابطِ و المَزامیرِ و الشَّطرَنجِ و کُلِّ مَلهوٍّ بهِ و الصُّلبانِ و الأصنامِ و ما أشبَهَ ذلکَ مِن صِناعاتِ الأشرِبَةِ الحَرامِ ، و ما یکونُ منهُ و فیهِ الفَسادُ مَحضا و لا یکونُ فیهِ و لا منهُ شیءٌ مِن وُجوهِ الصَّلاحِ ، فحَرامٌ تَعلیمُهُ و تَعلُّمُه و العَمَلُ بهِ و أخذُ الأجرِ علَیهِ و جَمیعُ التَّقلُّبِ فیهِ مِن جَمیعِ وُجوهِ الحَرَکاتِ کُلِّها ، إلاّ أن تکونَ صِناعَةً قد تَنصَرِفُ إلی جِهاتِ الصَّنائعِ و إن کانَ قد یُتَصرَّفُ بها و یُتَناوَلُ بها وَجهٌ مِن وُجوهِ المَعاصِی فلَعلَّهُ لِما فیهِ مِن الصَّلاحِ حَلَّ تَعلُّمُهُ و تَعلیمُهُ و العَمَلُ بهِ و یَحرُمُ علی مَن صَرَفَهُ إلی غیرِ وَجهِ الحَقِّ و الصَّلاحِ .

فهذا تَفسیرُ بیانِ وَجهِ اکتِسابِ مَعائشِ العِبادِ و تَعلیمِهِم فی جَمیعِ وُجوهِ اکتِسابِهِم.

اما تفسیر و شرح صنعتها و فنون:

هر گونه صنعت و فنّی که بندگان خدا بیاموزند یا به دیگری یاد دهند، مانند نویسندگی [دبیری و منشی گری] و حسابداری و بازرگانی و زرگری و سرّاجی و بنّایی و بافندگی و رخت شویی و دوزندگی و فنّ تصویرگری، به شرط آنکه تصویر جانورانِ روح دار نباشد و ساختن انواع ابزارهایی که مورد نیاز مردم است و از آنها بهره برداری می کنند و بدون آنها امورشان نمی گذرد و وسیله تأمین نیازهای زندگی آنهاست. انجام دادن و آموزش دادن و کار کردن با آنها و در آنها برای خود و دیگری حلال و مجاز می باشد. هر چند از آن صنعت و آن ابزار گاهی در راههای نادرست و معاصی و کمک به حق و باطل هر دو، استفاده شود، باز هم در ساختن این ابزار و تعلیم دادن نحوه ساختن آنها به دیگری، اشکالی وجود ندارد.

مانند نویسندگی [دبیری و منشیگری] که در راه تقویت و کمک به کارگزارانِ حکومتهای باطل و ستمگر نیز قابل استفاده می باشد. همچنین ساختن کارد و شمشیر و نیزه و کمان و دیگر ابزارهایی که هم در راه درست کاربری دارند و هم در راههای نادرست و ابزار کمک به هر دو می باشند. آموختن و آموزش دادن این گونه فنون و اجرت گرفتن برای آنها و در راه آنها و کار کردن در این حرفه ها و برای این حرفه ها، برای همه مردم، در صورتی که اهل صلاح باشند، بلا مانع است. اما به کار بردن این ابزارها در راه فساد و زیان زدن به هر کسی حرام است و بر استاد و شاگرد این صنایع و فنون گناهی نیست؛ زیرا منافع اینها بیش از جهات مضرّشان می باشد و گذران زندگی مردم و بقا و پایداری آنها به این ابزارها، بستگی دارد. بلکه گناه و تبعاتش، به عهده کسی است که از این وسایل در راههای فساد و حرام استفاده کند. خداوند تنها آن صنایع و فنونی را بطور کلّی حرام کرده که جز فساد و تخریب، کاربرد دیگری نداشته باشند. نظیر سازها و نی ها و شطرنج و هر آلت لهو و لعب دیگر و صلیبها و بتها و ساختن نوشابه های حرام و آنچه که فساد محض در آن است و هیچ وجه صلاح و مثبتی در آنها وجود ندارد. آری، یاد دادن و یاد گرفتن این چیزها و اشتغال ورزیدن به آنها و اجرت و مزد گرفتن برای آنها و هر گونه تصرّفی در آنها حرام است، مگر صنعتی باشد که گاه در امور صنایع [روا و مجاز دیگر ]مورد استفاده قرار گیرند اگر چه گاهی هم در راه معصیتی به کار برده شوند. این صنایع به دلیل کاربرد مفید و درستی که دارند، یاد گرفتن و یاد دادن و اشتغال ورزیدن به آنها حلال است. اما برای کسی که از آنها استفاده های ناروا و فاسد (مخرّب) می کند، حرام می باشد.

این بود، شرح و توضیح راههای کسب درآمد و امرار معاش مردم و تعلیم آنان در کلیه وجوه و گونه های کسب و کارشان.

ص :114

ص :115

[ وُجوهُ إخراجِ الأموالِ و إنفاقِها ] :

أمّا الوُجوهُ التی فیها إخراجُ الأموالِ فی جَمیعِ وُجوهِ الحَلالِ المُفترَضُ علَیهِم و وُجوهُ النَّوافِلِ کُلُّها فأربَعةٌ و عِشرونَ وَجها ، مِنها سَبعَةُ وُجوهٍ علی خاصَّةِ نفسِهِ ، و خَمسَةُ وُجوهٍ علی مَن تَلزَمُهُ نفسَه ، و ثلاثةُ وُجوهٍ مِمّا تَلزَمُهُ فیها مِن وُجوهِ الدِّینِ ، و خَمسَةُ وُجوهٍ مِمّا تَلزَمُهُ فیها مِن وُجوهِ الصِّلاتِ ، و أربَعةُ أوجُهٍ مِمّا تَلزَمُهُ فیها النَّفقَةُ مِن وُجوهِ اصطِناعِ المَعروفِ .

فأمّا الوُجوهُ التی تَلزَمُهُ فیها النَّفقَةُ علی خاصّةِ نفسِهِ فهِی مَطعَمُهُ و مَشرَبُهُ و مَلبَسُهُ و مَنکَحُهُ و مَخدَمُهُ و عَطاؤهُ فیما یَحتاجُ إلَیهِ مِن الاُجَراءِ علی مَرَمَّةِ مَتاعِهِ أو حَملِهِ أو حِفظِهِ ، و شیءٌ یَحتاجُ إلَیهِ مِن نَحوِ مَنزلِهِ أو آلةٍ مِن الآلاتِ یَستَعینُ بها علی حَوائجِهِ .

و أمّا الوُجوهُ الخَمسُ التی تَجِبُ علَیهِ النَّفَقةُ لِمَن تَلزَمُهُ نَفسُهُ فعلی وُلْدِهِ و والدَیهِ و امرَأتِهِ و مَملوکِهِ لازمٌ لَهُ ذلکَ فی حالِ العُسرِ و الیُسرِ .

و أمّا الوُجوهُ الثلاثةُ المَفروضَةُ مِن وُجوهِ الدِّینِ فالزکاةُ المَفروضَةُ الواجِبَةُ فی کلِّ عامٍ ، و الحَجُّ المَفروضُ ، و الجِهادُ فی إبّانِهِ و زمانِهِ .

و أمّا الوُجوهُ الخَمسُ مِن وُجوهِ الصِّلاتِ النَّوافِ_لِ فَصِلَ_ةُ مَن فَوقَ_هُ ، و صِلَ_ةُ القَرابَ_ةِ ، و صِلَ_ةُ المؤمنینَ ، و التَّنفُّ_لُ فی وُج_وهِ الصَّدَق_ةِ و البِرِّ و العِتقِ .

و أمّا الوُجوهُ الأربَعُ فقَضاءُ الدَّینِ ، و العاریَةِ ، و القَرضِ ، و إقراءُ الضَّیفِ ، واجِباتٌ فی السُّنَّةِ .

راههای هزینه کردن و انفاقِ اموال و درآمدها

راههای هزینه کردن مال در کلیه مصارف حلال واجب و مستحب، بیست و چهار راه است: هفت راه اختصاص به خود شخص دارد. پنج راه برای واجب النفقه اوست. سه راه برای آنچه دِین (مذهب) بر او لازم گردانیده. پنج راه برای صله و بخشش و چهار راه برای احسان و نیکوکاری.

اما هزینه هایی که برای خود شخص لازم است، عبارتند از: خوراکش، نوشیدنی اش، پوشاکش، زن، خدمتکار و پرداخت مزد برای تعمیر وسایل زندگیش یا حمل و نقل یا نگهداری آنها، یا چیزهایی که به آنها نیاز دارد، مانند منزل و وسایل رفع نیازمندیهایش.

اما هزینه های پنجگانه ای که برای افراد تحت تکفّلش بر او لازم است، عبارتند از: خرجی دادن فرزندانش، پدر و مادرش، همسرش و مملوکش. خرجی دادن اینها در حال رفاه و تنگدستی، بر او لازم می باشد.

اما هزینه های سه گانه ای که در دین بر او واجب است، عبارتند از: زکات واجب که هر سال باید بپردازد و هزینه حج واجب و هزینه تأمین جهاد در وقتی که جهاد واجب شود.

اما هزینه های پنجگانه مستحبی، عبارتند از: صله و انعام به بالا دستش، صله دادن به خویشاوند، صله و کمک کردن به مؤمنان و پرداخت داوطلبانه در وجوه صدقه و نیکوکاری و آزاد کردن بنده.

اما هزینه های چهارگانه، عبارتند از: پرداخت بدهکاری، عاریه، وام دادن و پذیرایی از میهمان. اینها در سنّت واجب و لازم هستند.

ص :116

ص :117

[ ما یَحِلُّ لِلإنسانِ أکلُهُ ] :

فأمّا ما یَحِلُّ و یَجوزُ للإنسانِ أکلُهُ مِمّا أخرَجَتِ الأرضُ فثلاثةُ صُنوفٍ مِن الأغذیَةِ :

صِنفٌ مِنها جَمیعُ الحَبِّ کُلِّهِ مِن الحِنطَةِ و الشَّعیرِ و الأرزِ و الحِمَّصِ و غیرِ ذلکَ مِن صُنوفِ الحَبِّ و صُنوفِ السَّماسِمِ و غیرِها ، کُلُّ شَیءٍ مِن الحَبِّ مِمّا یکونُ فیهِ غِذاءُ الإنسانِ فی بَدَنِهِ و قُوتِهِ فحَلالٌ أکلُهُ ، و کلُّ شَیءٍ تکونُ فیهِ المَضَرَّةُ علَی الإنسانِ فی بَدَنِهِ فحَرامٌ أکلُهُ إلاّ فی حالِ الضَّرورَةِ .

و الصِّنفُ الثانی ممّا أخرَجَتِ الأرضُ مِن جَمیعِ صُنوفِ الثِّمارِ کُلِّها مِمّا یکونُ فیهِ غِذاءُ الإنسانِ و مَنفعَةٌ لَهُ و قُوتُهُ بهِ فحَلالٌ أکلُهُ ، و ما کانَ فیهِ المَضَرَّةُ علَی الإنسانِ فی أکلِهِ فحَرامٌ أکلُهُ .

و الصِّنفُ الثالثُ جَمیعُ صُنوفِ البُقُولِ و النَّباتِ و کُلُّ شَیءٍ تُنبِتُ الأرضُ مِن البُقولِ کُلِّها مِمّا فیهِ مَنافِعُ الإنسانِ و غِذاءٌ لَهُ فحَلالٌ أکلُهُ ، و ما کانَ مِن صُنوفِ البُقولِ مِمّا فیهِ المَضَرَّةُ علَی الإنسانِ فی أکلِهِ نَظیرُ بُقُولِ السُّمومِ القاتِلَةِ و نَظیرُ الدِّفْلی و غیرِ ذلکَ مِن صُنوفِ السَّمِّ القاتِلِ فحَرامٌ أکلُهُ .

و أمّا ما یَحِلُّ أکلُهُ مِن لُحومِ الحَیَوانِ : فَلُحومُ البَقَرِ و الغَنَمِ و الإبِلِ ، و ما یَحِلُّ مِن لُحومِ الوَحشِ و کُلُّ ما لیسَ فیهِ نابٌ و لا لَهُ مِخلَبٌ . و ما یَحِلُّ مِن أکلِ لُحومِ الطَّیرِ کُلِّها : ما کانَت لَهُ قانِصَةٌ فحَلالٌ أکلُهُ ، و ما لم یَکُن لَهُ قانِصَةٌ فَحَرامٌ أکلُهُ . و لا بأسَ بِأکلِ صُنوفِ الجَرادِ .

و أمّا ما یَجوزُ أکلُهُ مِن البَیضِ : فکُلُّ ما اختَلَفَ طَرَفاهُ فحَلالٌ أکلُهُ ، و ما استَوی طَرَفاهُ فَحَرامٌ أکلُهُ . و ما یَجوزُ أکلُهُ مِن صَیدِ البَحرِ مِن صُنوف السَّمَکِ : ما کانَ له قُشُورٌ فَحَلالٌ أکلُهُ ، و ما لم یَکُن لَهُ قُشُورٌ فَحَرامٌ أکلُهُ .

و ما یَجوزُ مِن الأشرِبَةِ مِن جَمیعِ صُنوفِها : فما لا یُغَیِّرُ العَقلَ کثیرُهُ فلا بَأسَ بشُربِهِ ، و کُلُّ شَیءٍ مِنها یُغیِّرُ العَقلَ کثیرُهُ فالقَلیلُ مِنهُ حَرامٌ .

و ما یَجوزُ مِن اللِّباسِ : فکُلُّ ما أنبَتَتِ الأرضُ فلا بَأسَ بلُبسِهِ و الصَّلاةِ فیه ، و کُلُّ شَیءٍ یَحِلُّ لَحمُهُ فلا بأسَ بلُبسِ جِلدِهِ الذَّکِیِّ مِنهُ و صُوفِهِ و شَعرِهِ و وَبَرِهِ ، و إن کانَ الصُّوفُ والشَّعرُ و الرِّیشُ و الوَبَرُ مِن المِیتَةِ و غیرِ المِیتَةِ ذَکِیّاً فلا بأسَ بلُبسِ ذلکَ و الصَّلاةِ فیهِ .

و کُلُّ شَیءٍ یکونُ غِذاءُ الانسانِ فی مَطعَمِهِ و مَشرَبِهِ أو مَلبَسُهُ فلا تَجوزُ الصلاةُ علَیهِ ، و لا السُّجودُ إلاّ ما کانَ مِن نَباتِ الأرضِ مِن غیرِ ثَمَرٍ قبلَ أن یَصیرَ مَغزولاً ، فإذا صارَ غَزلاً فلا تَجوزُ الصلاةُ علَیهِ إلاّ فی حالِ ضَرورَةٍ .

أمّا ما یَجوزُ مِن المناکحِ فأربَعةُ وُجوهٍ : نِکاحٌ بمِیراثٍ ، و نِکاحٌ بغیرِ مِیراثٍ ، و نِکاحُ الیَمینِ ، و نِکاحٌ بتَحلیلٍ مِن المُحلِّلِ لَهُ مَن مَلَکَ مَن یَملِکُ.

و أمّا ما یَجوزُ مِن المِلکِ و الخِدمَةِ : فَسِتَّةُ وُجوهٍ : مِلکُ الغَنیمَةِ ، و مِلکُ الشِّراءِ ، و مِلکُ المِیراثِ ، و مِلکُ الهِبَةِ ، و مِلکُ العاریَةِ ، و مِلک الأجرِ .

فهذهِ وُجوهُ ما یَحِلُّ و ما یَجوزُ للإنسانِ إنفاقُ مالِهِ و إخراجُهُ بجِهَةِ الحَلالِ فی وُجوهِهِ ، و ما یَجوزُ فیه التَّصرُّفُ و التَّقلُّبُ مِن وُجوهِ الفَریضَةِ و النّافِلَةِ . (1) (2)

چیزهایی که خوردن آنها برای انسان حلال است:

روییدنیهایی که خوردن آنها برای انسان حلال و رواست، سه گروه از مواد غذایی است: یک دسته از آنها عبارتند از: کلیه دانه ها و حبوبات، مانند گندم و جو و برنج و نخود و دیگر انواع حبوبات و دسته کنجدها و جز آنها. هر گونه دانه ای که موجب تغذیه و تقویت جسم انسان باشد، خوردنش حلال است و هر چه برای جسم انسان ضرر دارد، خوردنش حرام است مگر در حال ضرورت.

دسته دوم از روییدنیها، انواع میوه هایی است که غذای انسان است و برایش سودمند و نیروزا می باشد. خوردن اینها حلال است، امّا آنهایی که برای انسان زیان دارند، خوردنشان حرام است.

دسته سوم شامل کلیه سبزی ها و گیاهان است و هر گونه سبزه ای که از زمین بِرُوید و برای انسان سودمند و جنبه تغذیه داشته باشد، خوردنش حلال می باشد. اما سبزی هایی که خوردنشان برای انسان زیان داشته باشد، مانند سبزی های سمی کشنده و مانند خر زهره و دیگر انواع سبزی های سمی کشنده، خوردنشان حرام است.

و امّا حیواناتی که خوردن گوشت آنها حلال است: گوشت گاو، گوسفند و شتر، و هر حیوان وحشی که دندان نیش و چنگال ندارد و گوشت پرندگانی که چینه دان دارند، خوردنشان حلال است. اما پرندگانی که چینه دان ندارند، خوردنشان حرام می باشد. خوردن انواع ملخ نیز بلا مانع است.

و اما تخمهای پرندگان که خوردنشان حلال است: هر تخمی که دو سر آن با هم تفاوت داشته باشد، خوردنش حلال است و هر تخمی که دو طرف آن برابر باشد، خوردنش حرام می باشد. آبزیانی که خوردنشان حلال است: از میان انواع ماهیها آنهایی که بدنشان پولک دارد، خوردنشان حلال است و آنهایی که پولک ندارند، خوردنشان حرام می باشد.

انواع نوشیدنیهای مجاز: هر نوشیدنی ای که بسیارِ آن عقل را تغییر ندهد [مست کننده نباشد]، نوشیدنش اشکالی ندارد. اما هر نوشیدنی ای که زیادش عقل را زایل کند، کم آن هم حرام است.

پوشیدنیهای مجاز: هر چه از زمین بروید، پوشیدن و نماز خواندن با آن بلا مانع است و هر حیوانی که گوشتش حلال باشد و ذبح شرعی شود، پوشیدن پوست و پشم و مو و کرک آن رواست و اگر پشم و مو و پَر و کرک مردار و غیر مردار پاک باشد، پوشیدن و نماز خواندن با آن اشکال ندارد.

هر چیزی که غذای انسان باشد، از خوردنی و نوشیدنی، یا پوشیدنی باشد، نماز خواندن در آن، یا سجده کردن بر آن جایز نیست، مگر آنچه از زمین رویَد که بی میوه باشد و رشته نشده باشد. پس هر گاه رشته شد، نماز خواندن بر آن جایز نیست، مگر در حال ضرورت و ناچاری.

ازدواجهای روا: چهار گونه است: ازدواج میراث دار (عقد دائم)، ازدواج بی میراث (ازدواج موقّت)، ازدواج با کنیز خود و ازدواج با کنیز کسی با اجازه و حلال شمردن صاحب او.

و اما آنچه جایز است از مالکیت و خدمت : شش نوع است: مالکیتِ غنیمت، مالکیتِ خریداری، مالکیتِ میراث، مالکیتِ هبه و بخشش، مالکیتِ عاریه و مالکیت اجاره.

اینهاست راهها و موارد حلال و مجاز برای این که انسان مال خود را خرج کند و از راههای حلالش به مصرف برساند و راههای مجاز تصرّف در اموال خود به طریق واجب و مستحب.

ص :118


1- تحف العقول : 331.
2- (انظر) عنوان 223 «السُّحت». السلاح : باب 1838. بحار الأنوار : 103/42 باب 4.

ص :119

ص :120

3428 - الحَثُّ عَلَی التَّکَسُّبِ بِالیَدِ
3428 - تشویق به کسب درآمد از دسترنج

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :ما أکَلَ أحَدٌ طَعاما قطُّ خَیرا مِن أن یَأکُلَ مِن عَمَلِ یَدِهِ ، و إنّ نَبیَّ اللّهِ داوودَ کانَ یَأکُلُ مِن عَمَلِ یَدِهِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :ما أکَلَ العَبدُ طَعاما أحَبَّ إلَی اللّهِ تعالی مِن کَدِّ یَدِهِ ، و مَن باتَ کالاًّ مِن عَمَلِهِ باتَ مَغفورا لَهُ . (2)

3428

تشویق به کسب درآمد از دسترنج

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرگز کسی غذایی بهتر از دسترنج خود نخورده است. پیامبر خدا، داوود، از دسترنج خود امرار معاش می کرد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بنده، هیچ غذایی نخورْد که نزد خداوند متعال محبوبتر از دسترنج خودش باشد، هر که شب را با تنی خسته از کار بخوابد، آمرزیده شود.

ص :121


1- کنز العمّال : 9223.
2- کنز العمّال : 9228.

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ داوودَ النَّبیَّ کانَ لا یَأکُلُ إلاّ مِن کَسبِ یَدِهِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :أزکی الأعمالِ کَسبُ المَرءِ بیَدِهِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :أطیَبُ الکَسبِ عَمَلُ الرجُلِ بیَدِهِ و کُلُّ بَیعٍ مَبرورٍ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :أفضَلُ الکَسبِ بَیعٌ مَبرورٌ و عَمَلُ الرجُلِ بیَدِهِ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :خَیرُ الکَسبِ کَسبُ یَدَیِ العامِلِ إذا نَصَحَ . (5)

کتاب من لا یحضره الفقیه :کانَ أمیرُ المؤمنینَ علیه السلام یَخرُجُ فی الهاجِرَةِ فی الحاجَةِ قد کُفِیَها یُریدُ أن یَراهُ اللّهُ تعالی یُتعِبُ نفسَهُ فی طَلَبِ الحَلالِ . (6)

بحار الأنوار :رُویَ أنَّ حَوارِیِّی عیسی علیه السلام کانوا إذا جاعُوا قالوا : یا رُوحَ اللّهِ جُعْنا ، فَیَضرِبُ بیَدِهِ علَی الأرضِ _ سَهلاً کان أو جَبَلاً _ فَیُخرِجُ لِکُلِّ إنسانٍ مِنهُم رَغِیفَینِ یَأکُلُهُما ، فإذا عَطِشُوا قالوا : یا رُوحَ اللّهِ عَطِشْنا ، فَیَضرِبُ بیَدِهِ علی الأرضِ _ سَهلاً کان أو جَبَلاً _ فَیُخرِجُ ماءً فَیَشرَبُونَ، قالوا : یا رُوحَ اللّهِ ، مَن أفضَلُ مِنّا ؟ إذا شِئنا أطعَمتَنا ، و إذا شِئنا سَقَیتَنا ، و قد آمَنّا بکَ و اتَّبَعناکَ ! قالَ : أفضَلُ مِنکُم مَن یَعَملُ بیَدِهِ ، و یَأکُلُ مِن کَسبِهِ ، فصاروا یَغسِلُونَ الثِّیابَ بالکِراءِ . (7)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :داوود پیامبر، جز از دسترنج خود نمی خورْد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پاکیزه ترین کارها، درآمدی است که انسان با دسترنج خود کسب کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پاکترین کسب و درآمد، دسترنج آدمی است و هر معامله ای که با درستکاری همراه باشد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برترین کسب و درآمد، معامله درستکارانه است و کار کردن انسان با دست خودش.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین درآمد،درآمد کارگری است که در کارش صداقت داشته باشد.

کتاب من لا یحضره الفقیه :امام علی علیه السلام ، در هوای داغ نیمروز برای کار کردن بیرون می رفت، در حالی که نیازی نداشت [خودش برود]. علّتش این بود که می خواست خداوند متعال ببیند، او برای کسب روزی حلال زحمت می کشد.

بحار الأنوار :روایت شده است که حواریان عیسی علیه السلام هر گاه گرسنه می شدند، می گفتند: یا روح اللّه ! گرسنه شده ایم. پس، عیسی علیه السلام با دست خود به زمین، چه دشت بود و چه کوه، می زد و برای هر یک از حواریان دو گرده نان بیرون می آورد، که آنها را می خوردند. و هر گاه تشنه می شدند، می گفتند: یا روح اللّه ! تشنه شده ایم و آن حضرت با دستش به زمین، خواه دشت بود یا کوه، می زد و آب بیرون می آورد و حواریان می نوشیدند. آنها گفتند: یا روح اللّه ! چه کسی از ما برتر است که هر گاه می خواهیم غذایمان می دهی و هر گاه می خواهیم آبمان می نوشانی در حالی که همه ما به تو ایمان آورده ایم و پیرویت می کنیم؟ عیسی علیه السلام فرمود: برتر از شما، کسی است که با دست خود کار کند و از کسب خودش بخورد. از آن پس حواریان رخت می شستند و اجرت می گرفتند.

ص :122


1- کنز العمّال : 9222.
2- کنز العمّال : 9220.
3- کنز العمّال : 9196.
4- کنز العمّال : 9195.
5- جامع الأحادیث للقمّی : 76.
6- کتاب من لا یحضره الفقیه : 3/163/3596.
7- بحار الأنوار : 14/276/7.

داوود علیه السلام_ لَمّا مَرَّ بِإسکافٍ _: یا هذا اِعمَلْ و کُل ، فَإنَّ اللّهَ یُحِبُّ مَن یَعمَلُ و یَأکُلُ ، و لا یُحِبُّ مَن یَأکُلُ و لا یَعمَلُ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنَّ أمیرَ المؤمنینَ علیه السلام أعتَقَ ألفَ مَملوکٍ مِن کَدِّ یَدِهِ . (2)

عنه علیه السلام :أوحَی اللّهُ عَزَّ و جلَّ إلی داوودَ علیه السلام : إنّکَ نِعمَ العَبدُ لولا أنّکَ تَأکُلُ مِن بَیتِ المالِ و لا تَعمَلُ بِیَدِکَ شیئا! قالَ: فبکی داوودُ علیه السلام أربَعینَ صَباحا ، فأوحَی اللّهُ عَزَّ و جلَّ إلَی الحَدیدِ : أنْ لِنْ لِعَبدی داوودَ ، فَألانَ اللّهُ تعالی لَهُ الحَدیدَ ، فکانَ یَعمَلُ کلَّ یَومٍ دِرعا فَیَبیعُها بألفِ دِرهَمٍ ، فَعَمِلَ ثلاثَمِائةٍ و سِتِّینَ دِرعا ، فباعَها بثلاثِمِائةٍ و سِتِّینَ ألفا، و استَغنی عن بَیتِ المالِ . (3)

داوود علیه السلام_ چون بر کفشگری گذشت _فرمود : ای مرد! کار کن و بخور؛ زیرا خداوند، کسی را که کار کند و بخورد، دوست دارد و کسی را که بخورد و کار نکند، دوست نمی دارد.

امام صادق علیه السلام :امیر المؤمنین علیه السلام ، از دسترنج خود هزار بنده خرید و آزاد کرد.

امام صادق علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ به داوود علیه السلام وحی فرمود: «اگر نبود که از بیت المال می خوری و با دستت کاری نمی کنی، چه نیکو بنده ای بودی»، پس داوود علیه السلام چهل بامداد گریست. آن گاه خداوند عزّ و جلّ به آهن وحی کرد: برای بنده ام داوود نرم شو. و چون خداوند متعال آهن را در دست داوود نرم گردانید، او روزی یک زره می بافت و آن را به هزار درهم می فروخت. پس سیصد و شصت زره بافت و آنها را به سیصد و شصت هزار درهم فروخت و بدین ترتیب از بیت المال بی نیاز شد.

ص :123


1- تنبیه الخواطر : 1/42.
2- تهذیب الأحکام: 6/326/895.
3- تهذیب الأحکام: 6/326/896.

عنه علیه السلام :لا تَکسَلُوا فی طَلَبِ مَعایِشِکُم ؛ فإنّ آباءَنا کانوا یَرکُضُونَ فیها و یَطلُبُونَها . (1)

الکافی عَن أبی عبدِ اللّه علیه السلام :إنّ محمّدَ بنَ المُنکَدِرِ کانَ یقولُ : ما کنتُ أری أنَّ علیَّ بنَ الحسینِ علیهما السلام یَدَعُ خَلَفا أفضَلَ مِنهُ حتّی رأیتُ ابنَهُ محمّدَ بنَ علیٍّ علیهما السلام ، فأرَدتُ أن أعِظَهُ فَوَعَظَنی ! فقالَ لَهُ أصحابُهُ : بأیِّ شیءٍ وَعَظَکَ ؟ قالَ: خَرَجتُ إلی بعضِ نَواحی المَدینةِ فی ساعَةٍ حارَّةٍ فَلَقِیَنیِ أبو جعفرٍ محمّدُ بنُ علیٍّ و کانَ رجُلاً بادِنا ثَقیلاً و هُو مُتَّکِئٌ علی غُلامَینِ أسوَدَینِ أو مَولَیَینِ ، فقلتُ فی نَفسِی : سبحانَ اللّهِ ! شَیخٌ مِن أشیاخِ قُرَیشٍ فی هذهِ الساعَةِ علی هذهِ الحالِ فی طَلَبِ الدُّنیا ! أما لَأعِظَنَّهُ .

فَدَنَوتُ منه فَسَلَّمْتُ علَیهِ ، فَرَدَّ علیَّ السَّلامَ بِنَهَرٍ و هُو یَتَصابُّ عَرَقا ، فقلتُ : أصلَحَکَ اللّهُ ، شَیخٌ مِن أشیاخِ قُرَیشٍ فی هذهِ الساعَةِ علی هذهِ الحالِ فی طَلَبِ الدُّنیا ؟! أ رأیتَ لو جاءَ أجَلُکَ و أنتَ علی هذهِ الحالِ ما کنتَ تَصنَعُ ؟ !

فقالَ : لو جاءَنی المَوتُ و أنا علی هذِهِ الحالِ جاءَنی و أنا فی طاعَةٍ مِن طاعَةِ اللّهِ عَزَّ و جلَّ أکُفُّ بها نَفسی و عِیالی عنکَ و عنِ النّاسِ ، و إنّما کنتُ أخافُ أن لو جاءَنی المَوتُ و أنا علی مَعصیَةٍ مِن مَعاصِی اللّهِ .

فقلتُ : صَدَقتَ یَرحَمُکَ اللّهُ ، أرَدتُ أن أعِظَکَ فَوَعَظتَنی ! (2)

امام صادق علیه السلام :در طلب معاش خود کاهلی نورزید؛ زیرا پدران شما در پی آن می دویدند و آن را می طلبیدند.

الکافی :امام صادق علیه السلام فرمود: محمّد بن منکدر می گفت: من فکر می کردم که علی بن الحسین علیهما السلام فرزندی از خود بر جای نخواهد گذاشت که برتر از خودِ علی بن الحسین باشد، تا آن که [روزی ]فرزند او محمّد بن علی علیهما السلام را دیدم و خواستم نصیحتش کنم. اما او مرا نصیحت کرد. یاران محمّد بن منکدر، پرسیدند: چه نصیحتی به تو کرد؟ گفت: روزی هوا بسیار گرم بود و من به یکی از نواحی مدینه می رفتم. در راه ابو جعفر محمّد بن علی را که بدنی فربه و سنگین داشت، دیدم که به دو غلام سیاه یا دو تن از موالی تکیه داده است.با خودم گفتم: سبحان اللّه ! شیخی از شیوخ قریش در یک چنین وقتی و با چنین حالی در پی دنیاست!باید او را نصیحت کنم.

نزدیکش رفتم و سلام کردم. در حالی که عرق می ریخت با حالت تَشَر، جواب سلام مرا داد. من گفتم: خدا خیرت دهد، شیخی از شیوخ قریش در چنین ساعتی و با چنین حالی در پی دنیا! اگر با این حال اجلت دررسد چه می کنی؟!

حضرت فرمود: اگر در چنین حالی باشم و مرگم فرا رسد، در حال طاعتی از طاعات خداوند عزّ و جلّ هستم؛طاعتی که با آن خودم و خانواده ام را از محتاج شدن به تو و مردم باز می دارم. ترس من از این است که در حال انجام معصیتی از معاصی خداوند عزّ و جلّ باشم و مرگ مرا در رسد.

من گفتم: راست گفتی، خدایت رحمت کناد. خواستم تو را نصیحت کنم، اما تو مرا نصیحت کردی.

ص :124


1- کتاب من لا یحضره الفقیه : 3/157/3576.
2- الکافی : 5/73/1.

کتاب من لا یحضره الفقیه عن الفَضل بن أبی قُرَّةَ :دَخَلنا علی أبی عبدِ اللّهِ علیه السلام و هُو یَعمَلُ فی حائطٍ لَهُ ، فقُلنا : جَعَلَنا اللّهُ فِداکَ ، دَعْنا نَعمَلْ لکَ أو تَعمَلْهُ الغِلمانُ ، قالَ : لا ، دَعُونی فإنّی أشتَهی أن یَرانیَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ أعمَلُ بِیَدی و أطلُبُ الحلالَ فی أذی نَفسِی . (1)

کتاب من لا یحضره الفقیه_ به نقل از فضل بن ابی قرّه _: حضور امام صادق علیه السلام رسیدیم، در حالی که در باغ خود مشغول کار کردن بود. عرض کردیم:خدا ما را فدای شما کند، اجازه دهید ما برای شما کار کنیم یا غلامان کار را انجام دهند. حضرت فرمود: نه، مرا به حال خود بگذارید؛ چون دوست دارم خداوند عزّ و جلّ مرا ببیند که با دست خودم کار می کنم و با رنج خود، روزی حلال به دست می آورم.

ص :125


1- کتاب من لا یحضره الفقیه : 3/163/3595.

کتاب من لا یحضره الفقیه عن علیِّ بنِ أبی حَمزةَ :رأیتُ أبا الحسنِ علیه السلام یَعمَلُ فی أرضٍ لَهُ و قَد استَنقَعَت قَدَماهُ فی العَرَقِ ، فقلتُ لَهُ : جُعِلتُ فِداکَ ، أینَ الرِّجالُ ؟ !

فقال : یا علیُّ ، عَمِلَ بالیَدِ مَن هُو خَیرٌ مِنّی و مِن أبی فی أرضِهِ ، فقلتُ لَهُ : مَن هُو ؟ فقال : رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله و أمیرُ المؤمنینَ و آبائی علیهم السلام کُلُّهُم قد عَمِلُوا بِأیدِیهِم ، و هُو مِن عَمَلِ النَّبیِّینَ و المَرسَلینَ و الصالِحینَ . (1)

(2)

کتاب من لا یحضره الفقیه_ به نقل از علی بن ابی حمزه _: ابو الحسن [موسی بن جعفر] علیه السلام را دیدم که در زمین خود کار می کرد و پاهایش غرق عرق شده بود. عرض کردم: فدایت شوم، مردها[ی کارگر ]کجا هستند؟!

فرمود: ای علی! کسی که از من و پدرم بهتر بود، با دست خود در زمینش کار می کرد. پرسیدم: او کیست؟ فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیر المؤمنین، و نیاکان من همه، با دستهای خود کار می کردند. این کار همه پیامبران و فرستادگان و بندگان شایسته [خداوند ]است.

3429 - المَکاسِبُ المَذمومَةُ
3429 - شغل های نکوهیده

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام جاء رجلٌ إلی النبیّ صلی الله علیه و آله فقال :یا رسولَ اللّهِ قد عَلَّمتُ ابنی هذا الکتابَ ففی أیِّ شیءٍ اُسَلِّمُهُ ؟ فقالَ _ : سَلِّمْهُ للّهِ أبوکَ ، و لا تُسَلِّمْهُ فی خَمسٍ : لا تُسَلِّمْهُ سَیّاءً ، و لا صایغا ، و لا قَصّابا ، و لا حَنّاطا ، و لا نَخّاسا .

فقالَ : یا رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، و ما السَّیّاءُ ؟ قالَ : الذی یَبیعُ الأکفانَ و یَتَمَنّی مَوتَ اُمَّتی ، و لَلمَولُودُ مِن اُمَّتی أحَبُّ إلَیَّ ممّا طَلَعَت علَیهِ الشَّمسُ ، و أما الصائغُ فإنّهُ یُعالِجُ غَبنَ اُمّتی ، فأمّا القَصّابُ فإنّهُ یَذبَحُ حتّی تَذهَبَ الرَّحمَةُ مِن قَلبِهِ ، و أمّا الحَنَّاطُ فإنّهُ یَحتَکِرُ الطَّعامَ علی اُمَّتی ، و لَأن یَلقَی اللّهُ العَبدَ سارِقا أحَبُّ إلیَّ مِن أن یَلقاهُ قدِ احتَکَرَ طَعاما أربَعینَ یَوما . و أمّا النَّخّاسُ فإنّهُ أتانی جَبَرئیلُ علیه السلام فقالَ : یا محمّدُ ، إنَّ شِرارَ اُمَّتِکَ الذینَ یَبیعُونَ النّاسَ . (3) (4)

3429

شغل های نکوهیده

امام کاظم علیه السلام :مردی خدمت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آمد و به ایشان عرض کرد: من این فرزندم را سواد آموخته ام؛ حالا او را به چه شغلی بگمارم؟ حضرت فرمود : خدا پدرت را بیامرزد، او را در هر شغلی بگذار اما به پنج گروه مسپارش: سیّاء، زرگر، قصّاب، گندم فروش و برده فروش.

مرد عرض کرد: ای رسول خدا! سیّاء کیست؟ فرمود: کسی که کفن می فروشد و آرزوی مرگ افراد امّت مرا دارد، در حالی که یک نوزاد امّت خود را، از هر آنچه آفتاب بر آن می تابد بیشتر دوست دارم. اما زرگر؛ زیرا به فکر مغبون ساختن افراد امّت من است. اما قصاب؛ زیرا آنقدر حیوان می کشد که رحم از دلش رخت بر می بندد. اما گندم فروش؛ زیرا ارزاق امّت مرا احتکار می کند. اگر کسی با عنوان دزد، خدا را دیدار کند بهتر است از این که او را دیدار کند، در حالی که چهل روز خوراک مردم را احتکار کرده باشد. اما برده فروش؛ زیرا جبرئیل علیه السلام نزد من آمد و گفت: ای محمّد! بدترین افراد امّت تو، کسانی هستند که انسان خرید و فروش می کنند.

ص :126


1- کتاب من لا یحضره الفقیه : 3/162/3593.
2- (انظر) الرزق : باب 1500.
3- بحار الأنوار : 103/77/1.
4- (انظر) بحار الأنوار : 103/77 باب 15.

3430 - النَّوادِرُ
3430 - گوناگون

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :وَیلٌ لِتُجّارِ اُمَّتی مِن لا وَ اللّهِ و بَلی و اللّهِ ، و وَیلٌ لِصُنّاعِ اُمّتی مِن الیَومِ و غَدٍ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :طُوبی لِمَن ذَلَّ فی نفسِهِ، و طابَ کَسبُهُ ، و صَلُحَت سَریرَتُهُ ، وَ حَسُنَت خَلیقَتُهُ ، و أنفَقَ الفَضلَ مِن مالِهِ ، و أمسَکَ الفَضلَ مِن لِسانِهِ . (2)

3430

گوناگون

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :وای بر بازرگانان (کَسَبه) امّت من، از «آری به خدا» و «نه به خدا» گفتنهایشان و وای بر صنعتگران(پیشه وران) امّت من، از امروز و فردا کردنهایشان.

امام علی علیه السلام :خوشا به حال کسی که در نظر خود خوار است و کسب و کارش پاکیزه و نیّت و درونش پاک و خوی او نیک است. زیادی دارایی خود را انفاق می کند و زبانش را از زیاده گویی، نگه می دارد.

ص :127


1- کتاب من لا یحضره الفقیه : 3/160/3584.
2- نهج البلاغة : الحکمة 123.

عنه علیه السلام :یا بنَ آدمَ ، ما کَسَبتَ فَوقَ قُوتِکَ فَأنتَ فیه خازِنٌ لِغَیرِکَ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لمّا سُئلَ : ما بالُ أصحابِ عیسی علیه السلام کانوا یَمشُونَ علی الماءِ و لیسَ ذلکَ فی أصحابِ محمّدٍ صلی الله علیه و آله ؟ _: إنَّ أصحابَ عیسی علیه السلام کُفُوا المَعاشَ و إنّ هؤلاءِ ابتُلُوا بالمَعاشِ . (2)

عنه علیه السلام :کَسبُ الحَرامِ یَبینُ فی الذُّرِّیَّةِ . (3)

تهذیب الأحکام عن محمّد بن عذافِر :أعطی أبو عبد اللّهِ علیه السلام لأبی ألفا و سبعَمِائةِ دِینارٍ و قالَ لَهُ : اِتَّجِرْ لی بها .

ثُمّ قالَ : أما إنّهُ لیسَ لی رَغبَةٌ فی رِبحِها و إن کانَ الرِّبحُ مَرغوبا فیهِ ، و لکنْ أحبَبتُ أن یَرانِیَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ مُتَعرِّضا لِفَوائدِهِ . (4)

امام علی علیه السلام :ای فرزند آدم! هر چه بیش از خوراکت گرد آوری، تو خزانه دار آن برای دیگری هستی.

امام صادق علیه السلام_ آنگاه که سؤال کردند: چرا اصحاب عیسی علیه السلام روی آب راه می رفتند، اما اصحاب محمّد صلی الله علیه و آله راه نمی رفتند؟ _فرمود : چون اصحاب عیسی علیه السلام ، از طلب معاش بی نیاز شدند، اما اینان، در بند معاش بودند.

امام صادق علیه السلام :درآمد حرام [اثرش] در نسل آشکار می شود.

تهذیب الأحکام_ به نقل از محمّد بن عذافر _: امام صادق علیه السلام هزار و هفتصد دینار به پدرم داد و به او فرمود : با این مبلغ، برای من تجارت کن. سپس فرمود: بدان که من رغبتی به سود آنها ندارم، هر چند سود مطلوب است. بلکه دوست دارم خداوند عزّ و جلّ، ببیند که جویای بهره مندی از فضل و فواید او هستم.

ص :128


1- بحار الأنوار : 73/144/28.
2- بحار الأنوار : 14/278/9.
3- الکافی : 5/125/4.
4- تهذیب الأحکام: 6/326/898 .

459 - الکَسل

459 - تنبلی

اشاره

(1)

(2)

ص :129


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار: 73/159 باب 127 «الکسل و الضجر و طلب ما لا یُدرَک».
2- انظر: عنوان 335 «العجز» ، الصلاة : باب 2266.

3431 - الکَسَلُ
3431 - تنبلی

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنّ مِن أبغَضِ الرِّجالِ إلَی اللّهِ تعالی لَعَبدا وَکَلَهُ اللّهُ إلی نفسِهِ ، جائرا عن قَصدِ السَّبیلِ ، سائرا بغیرِ دَلیلٍ ، إن دُعِیَ إلی حَرثِ الدُّنیا عَمِلَ ، و إن دُعِیَ إلی حَرثِ الآخِرَةِ کَسِلَ . (1)

عنه علیه السلام :إنَّ الأشیاءَ لمّا ازدَوَجَتْ ازدَوَجَ الکَسَلُ و العَجزُ فَنَتجا بَینَهُما الفَقرَ . (2)

عنه علیه السلام :آفةُ النُّجْحِ الکَسَلُ . (3)

عنه علیه السلام :المؤمنُ یرغَبُ فیما یَبقی ، و یَزهَدُ فیما یَفنی ......... بَعیدٌ کَسَلُهُ ، دائمٌ نَشاطُهُ . (4)

عنه علیه السلام :علَیکَ بِإدمانِ العَمَلِ فی النَّشاطِ و الکَسَلِ . (5)

عنه علیه السلام :لا تَتَّکِلْ فی اُمورِکَ علی کَسلانَ . (6)

3431

تنبلی

امام علی علیه السلام :از منفورترین کسان نزد خداوند متعال، بنده ای است که خداوند او را به خودش وا گذاشته است، به نحوی که از راه راست منحرف شده، بی رهنما راه می سپُرد، اگر به کِشته دنیایش بخوانند کار می کند و اگر به کِشته آخرت [عمل صالح و پاداش اخروی] فرایش خوانند تنبلی نشان می دهد.

امام علی علیه السلام :آنگاه که اشیاء با یکدیگر جفت شدند، تنبلی و ناتوانی با هم ازدواج کردند و از آنها فقر متولّد شد.

امام علی علیه السلام :آفت موفقیت، تنبلی است.

امام علی علیه السلام :مؤمن به آنچه ماندنی است راغب است و از آنچه رفتنی است روی گردان ......... از تنبلی به دور است و پیوسته سرزنده و کوشاست.

امام علی علیه السلام :در حال نشاط و تنبلی بر عمل مداومت کن.

امام علی علیه السلام :در کارهای خود به آدم تنبل تکیه مکن.

ص :130


1- نهج البلاغة : الخطبة 103.
2- الکافی : 5/86/8 .
3- غرر الحکم : 3968 .
4- بحار الأنوار : 78/26/92.
5- غرر الحکم : 6117.
6- غرر الحکم : 10205.

عنه علیه السلام :مَن دامَ کَسَلُهُ خابَ أمَلُهُ . (1)

عنه علیه السلام :الکَسَلُ یُفسِدُ الآخِرَةَ . (2)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :الکَسَلُ یُضِرُّ بالدِّینِ و الدُّنیا . (3)

عنه علیه السلام :إنّی لاَُبغِضُ الرجُلَ _ أو اُبغِضُ للرَّجُلِ _ أن یَکونَ کَسلانَ عن أمرِ دُنیاهُ ، و مَن کَسِلَ عَن أمرِ دُنیاهُ فهُو عن أمرِ آخرتِهِ أکسَلُ . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن کَسِلَ عن طَهُورِهِ و صلاتِهِ فلیسَ فیهِ خَیرٌ لِأمرِ آخرَتِهِ ، و مَن کَسِلَ عمّا یُصلِحُ بهِ أمرَ مَعیشَتِهِ فلیسَ فیهِ خیرٌ لِأمرِ دنیاهُ . (5)

عنه علیه السلام :إن کانَ الثَّوابُ مِن اللّهِ فالکَسَلُ لِما ذا ؟ ! (6)

عنه علیه السلام :لا تَستَعِنْ بِکَسلانَ، و لا تَستَشیرَنَّ عاجِزا . (7)

امام علی علیه السلام :کسی که پیوسته تنبلی کند، در رسیدن به آرزویش ناکام ماند.

امام علی علیه السلام :تنبلی، آخرت را تباه می کند.

امام باقر علیه السلام :تنبلی به دین و دنیا زیان می زند.

امام باقر علیه السلام :من نفرت دارم از مرد _ یا برای مرد _ که در کار دنیایش تنبل باشد. هر که در کار دنیایش تنبل باشد، در کار آخرتش تنبل تر است.

امام صادق علیه السلام :هر که در طهارت و نماز خود تنبلی ورزد، در کار آخرتش به خیری نمی رسد و هر که در آنچه معیشت او را به سامان می آورد تنبلی ورزد، در کار دنیایش به خیری دست نمی یابد.

امام صادق علیه السلام :اگر پاداش دادن [در برابر کار ]از خداست، دیگر تنبلی چرا؟!

امام صادق علیه السلام :از آدم تنبل کمک مگیر و با ناتوان مشورت مکن.

ص :131


1- غرر الحکم : 7907.
2- مستدرک الوسائل : 13/45/14695.
3- بحار الأنوار : 78/180/64.
4- الکافی : 5/85/4.
5- الکافی : 5/85/3.
6- بحار الأنوار : 73/159/1.
7- الکافی : 5/85/6.

عنه علیه السلام :عَدُوُّ العَمَلِ الکَسَل . (1)

امام صادق علیه السلام :دشمنِ کار، تنبلی است.

3432 - التَّحذیرُ عَنِ الکَسَلِ وَالضَّجَرِ
3432 - پرهیز از تنبلی و بی حوصلگی

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :یا علیُّ ......... إیّاکَ و خَصلَتَینِ: الضَّجرَةُ و الکَسَلُ ؛ فإنّکَ إن ضَجِرتَ لم تَصبِرْ علی حَقٍّ ، و إن کَسِلتَ لم تُؤَدِّ حَقّا . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إیّاکُم و الکَسَلَ ؛ فإنّه مَن کَسِلَ لم یُؤَدِّ حَقَّ اللّهِ عَزَّ و جلَّ . (3)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إیّاکَ و الکَسَلَ و الضَّجَرَ؛ فإنّهُما مِفتاحُ کُلِّ شَرٍّ ، مَن کَسِلَ لم یُؤَدِّ حَقّا ، و مَن ضَجِرَ لم یَصبِرْ علی حَقٍّ . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إیّاکَ و خَصلَتَینِ : الضَّجَرُ و الکَسَلُ ؛ فإنّکَ إن ضَجِرتَ لم تَصبِرْ علی حَقٍّ ، و إن کَسِلتَ لم تُؤَدِّ حقّا . (5)

عنه علیه السلام_ لِبَعضِ وُلدِهِ _: إیّاکَ و الکَسَلَ و الضَّجَرَ ؛ فإنّهما یَمنَعانِکَ مِن حَظِّکَ مِن الدُّنیا و الآخِرَةِ . (6)

عنه علیه السلام :إیّاکُم و الکَسَلَ ، إنَّ رَبَّکُم رَحیمٌ یَشکُرُ القَلیلَ ، إنّ الرجُلَ لَیُصَلِّی الرَّکعَتَینِ تَطَوُّعا یُریدُ بِهِما وَجهَ اللّهِ عَزَّ و جلَّ فَیُدخِلُهُ اللّهُ بِهِما الجَنَّةَ ، و إنّهُ یَتَصَدَّقُ بالدِّرهَمِ تَطَوُّعا یُریدُ بهِ وَجهَ اللّهِ عَزَّ و جلَّ فَیُدخِلُهُ اللّهُ بهِ الجَنَّةَ . (7)

3432

پرهیز از تنبلی و بی حوصلگی

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای علی! ......... از دو خصلت بپرهیز: بی حوصلگی و تنبلی؛ زیرا اگر بی حوصله باشی، بر حق شکیبایی نکنی و اگر تنبل باشی، حقّی را ادا نکنی.

امام علی علیه السلام :از تنبلی بپرهیزید؛ زیرا کسی که تنبل باشد، حقّ خداوند عزّ و جلّ را نمی گزارد.

امام باقر علیه السلام :از تنبلی و بی حوصلگی بپرهیز؛ زیرا این دو، کلید هر بدی می باشند و کسی که تنبل باشد، حقّی را نگزارد و کسی که بی حوصله باشد، بر حق شکیبایی نورزد.

امام صادق علیه السلام :از دو خصلت بپرهیز: بی حوصلگی و تنبلی؛ زیرا اگر بی حوصله باشی، بر حق شکیبا نباشی و اگر تنبل باشی، حقّی را به جا نیاوری.

امام صادق علیه السلام_ خطاب به یکی از فرزندان خود _فرمود : از تنبلی و بی حوصلگی بپرهیز؛ زیرا که این دو خصلت، تو را از بهره دنیا و آخرتت باز می دارند.

امام صادق علیه السلام :از تنبلی بپرهیزید. همانا پروردگار شما مهربان است و از عمل اندک نیز قدردانی می کند. آدمی برای رضای خداوند عزّ و جلّ دو رکعت نماز مستحبی می خواند و خداوند بر اثر آن او را به بهشت می برد، همچنین برای خشنودی خداوند عزّ و جلّ درهمی صدقه مستحبّی می دهد و خداوند به سبب آن او را به بهشت می برد.

ص :132


1- الکافی : 5/85/1.
2- بحار الأنوار : 77/48/3.
3- الخصال : 620/10.
4- تحف العقول : 295.
5- بحار الأنوار : 73/159/2.
6- الکافی : 5/85/2.
7- ثواب الأعمال : 1/62/1.

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :إیّاکَ و الکَسَلَ و الضَّجَرَ؛ فإنّکَ إن کَسِلتَ لم تَعمَلْ ، و إن ضَجِرتَ لم تُعطِ الحَقَّ . (1)

عنه علیه السلام :إیّاکَ و الضَّجَرَ و الکسلَ ؛ فإنّهُما یَمنَعانِکَ حَظَّکَ مِن الدُّنیا و الآخِرَةِ . (2)

امام کاظم علیه السلام :از تنبلی و بی حوصلگی پرهیز کن؛ چون اگر تنبلی ورزی کار نکنی و اگر بی حوصله باشی، حقّی را نپردازی.

امام کاظم علیه السلام :از بی حوصلگی و تنبلی بپرهیز؛ چون این دو خصلت، تو را از بهره دنیا و آخرتت محروم می سازند.

3433 - التَّحذیرُ مِن التَّوانی
3433 - پرهیز از سستی و کوتاهی در کار

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن أطاعَ التَّوانِیَ ضَیَّعَ الحُقوقَ . (3)

عنه علیه السلام :فی التَّوانی و العَجزِ اُنتجَتِ الهَلَکَةُ . (4)

عنه علیه السلام :مِن سَبَبِ الحِرمانِ التَّوانی . (5)

عنه علیه السلام :مِن التَّوانی یَتَولَّدُ الکَسَلُ . (6)

3433

پرهیز از سستی و کوتاهی در کار

امام علی علیه السلام :هر که از سستی فرمان برد، حقوق را تباه سازد.

امام علی علیه السلام :از سستی و ناتوانی، نابودی زاده شده است.

امام علی علیه السلام :یکی از عوامل محرومیت، سستی [در کار ]است.

امام علی علیه السلام :از سستی است که تنبلی زاییده می شود.

ص :133


1- الکافی : 5/85/5.
2- مستطرفات السرائر : 80/9.
3- نهج البلاغة : الحکمة 239 .
4- بحار الأنوار : 71/342/15.
5- بحار الأنوار : 77/208/1.
6- غرر الحکم : 9284.

عنه علیه السلام :التَّوانی إضاعَةٌ . (1)

عنه علیه السلام :التَّوانی فَوتٌ . (2)

عنه علیه السلام :بالتَّوانی یکونُ الفَوتُ . (3)

عنه علیه السلام :مَن تَرَکَ العُجبَ و التَّوانیَ لم یَنزِلْ بهِ مَکروهٌ . (4)

عنه علیه السلام :التَّوانی سَجِیَّةُ النَّوکی . (5)

عنه علیه السلام :مَن أطاعَ التَّوانِیَ أحاطَت بهِ النَّدامَةُ . (6)

عنه علیه السلام :ضادُّوا التَّوانِیَ بالعَزمِ . (7)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إیّاکَ و التَّوانِیَ فیما لا عُذرَ لکَ فیهِ ، فإلَیهِ یَلجَأُ النّادِمُونَ . (8)

امام علی علیه السلام :سستی و اهمال [در کار] ، ضایع کننده [عمر و فرصت] است.

امام علی علیه السلام :سستی و کوتاهی [در کار]، موجب از دست دادن است.

امام علی علیه السلام :با سستی کردن، از دست دادن پدید آید.

امام علی علیه السلام :کسی که خودپسندی و سستی را رها کند، هیچ امر ناخوشایندی به او نرسد.

امام علی علیه السلام :سستی و اهمال، خصلت سبک سران است.

امام علی علیه السلام :هر که از سستی فرمان برد، پشیمانی او را در میان گیرد.

امام علی علیه السلام :با عزم و اراده، به جنگ سستی بروید.

امام باقر علیه السلام :از سستی کردن در آنچه که تو را در آن عذری نیست بپرهیز؛ زیرا که پشیمانان به این خصلت پناه می برند.

3434 - عَلامَةُ الکَسلانِ
3434 - نشانه تنبل

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أمّا علامةُ الکَسلانِ فأربَعةٌ : یَتَوانی حتّی یُفرِّطَ ، و یُفَرِّطُ حتّی یُضیِّعَ ، و یُضَیِّعُ حتّی یَأثَمَ ، و یَضجَرُ . (9)

لُقمانُ علیه السلام_ لابنِهِ _: لِلکَسلانِ ثَلاثُ علاماتٍ : یَتوانی حتّی یُفرِّطَ ، و یُفرِّطُ حتّی یُضِیّعَ ، و یُضَیِّعُ حتّی یَأثَمَ . (10)

3434

نشانه تنبل

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نشانه تنبل چهار چیز است: چندان سستی می کند که به تفریط و کُندی می گراید و چندان کُندی می کند که [اصل کار را ]فرو می گذارد و چندان فرو گذاری می کند که گنهکار می شود، و دل مرده بی حوصله است.

لقمان علیه السلام_ خطاب به فرزندش _فرمود : تنبل را، سه نشانه است: چندان سستی می کند که به تفریط و کُندی می گراید و چندان کُندی می ورزد که [عمل را ]فرو می گذارد و چندان [در عمل ]فرو گذاری می کند که گنهکار می شود.

ص :134


1- غرر الحکم : 9 .
2- غرر الحکم : 48.
3- غرر الحکم : 4247.
4- غرر الحکم : 8805.
5- غرر الحکم : 436.
6- غرر الحکم : 9096.
7- غرر الحکم : 5927.
8- تحف العقول : 285.
9- بحار الأنوار : 1/122/11.
10- بحار الأنوار : 73/159/3.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :تَأخیرُ العَمَلِ عُنوانُ الکَسَلِ . (1)

امام علی علیه السلام :به تأخیر افکندن کار، نشانه تنبلی است.

3435 - الاِستِعانةُ بِاللَّهِ فی دَفعِ الکَسَلِ
3435 - کمک خواهی از خدا برای دور کردن تنبلی از خود

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ فی الدُّعاءِ _: امنُنْ علَینا بالنَّشاطِ ، و أعِذْنا مِن الفَشَلِ و الکَسَلِ و العَجزِ و العِلَلِ و الضَّررِ و الضَّجَرِ و المَلَلِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله_ أیضا _: اللّهُمّ إنّی أعوذُ بکَ مِن الهَمِّ و الحُزنِ و العَجزِ و الکَسَلِ . (3)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام_ أیضا _: حَبِّب إلَیَّ ما تُحِبُّ مِن القَولِ و العَمَلِ حتّی أدخُلَ فیهِ بِلَذّةٍ و أخرُجَ مِنهُ بِنَشاطٍ ، و أدعُوَکَ فیهِ بنَظَرِکَ مِنّی إلَیهِ . (4)

عنه علیه السلام_ فی دعاءِ مَکارمِ الأخلاقِ _: و لا تَبتَلیَنِّی بالکَسَلِ عن عِبادَتِکَ ، و لا العَمی عن سبیلِکَ ، و لا بالتعرُّضِ لخِلافِ مَحَبَّتِکَ . (5)

3435

کمک خواهی از خدا برای دور کردن تنبلی از خود

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در دعا _عرضه داشت : نعمت سرزندگی و کوشایی را به ما ارزانی دار و از سستی و تنبلی و ناتوانی و بهانه آوری و زیان و دل مردگی و ملال محفوظمان بدار.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ نیز در دعا _گفت : بار خدایا! من از غم و اندوه و ناتوانی و تنبلی به تو پناه می برم.

امام زین العابدین علیه السلام_ در دعا _گفت : آن گفتار و کرداری را که تو دوست داری محبوب من گردان، تا با لذّت در آن وارد شوم و با نشاط و سرزندگی از آن به در آیم و در آن تو را بخوانم و نگاه لطف تو در آن، متوجّه من باشد.

امام زین العابدین علیه السلام_ در دعای مکارم الاخلاق _گفت : مرا به تنبلی در عبادتت یا کوری [و گمراهی] از راهت یا پرداختن به آنچه برخلاف محبّت و دوستی توست، گرفتار مکن.

ص :135


1- غرر الحکم : 4471.
2- بحار الأنوار : 94/125 .
3- سنن النسائی : 8/258.
4- بحار الأنوار : 95/298/17.
5- الصحیفة السجّادیّة : الدعاء 20 .

الإمامُ الرِّضا علیه السلام_ فی الدِّعاءِ للحُجّةِ ابنِ الحَسَنِ صلواتُ اللّهِ علَیهِ _: و لا تَبتَلِنا فی أمرِهِ بالسَّأَمةِ و الکَسَلِ و الفَترَةِ و الفَشَلِ ، و اجعَلْنا مِمَّن تَنتَصِرُ بهِ لِدِینِکَ . (1)

امام رضا علیه السلام_ در دعا برای حجة بن الحسن صلوات اللّه علیه _گفت : در کار او ما را به دلتنگی و تنبلی و سستی و ضعف مبتلا مفرما و ما را از کسانی قرار ده که به وسیله آنان دینت را یاری می رسانی.

ص :136


1- بحار الأنوار : 95/335/5.

460 - الکُفر

460 - کفر

اشاره

(1)

(2)

ص :137


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 72/74 «أبواب الکفر». بحار الأنوار : 72/74 باب 98 «الکفر و لوازمه». وسائل الشیعة : 1/20 باب 2 «ثُبوت الکفر و الارتداد بجحود بعض الضروریّات». کنز العمّال : 3/635 «کلمات الکفر و مُوجباته». کنز العمّال : 3/639 «الإکراه بالکفر».
2- انظر: عنوان 25 «الإیمان» ، 265 «الشِّرک». الجهل : باب 606 ، 607 ، القرآن : باب 3240 ، الحسد : باب 853. الرشوة : باب 1512، الزکاة : باب 1582 ، الصلاة : باب 2269. الظلم : باب 2414، الفقر : باب 3174 ، النعمة : باب 3855. الغَیرة : باب 3098.

3436 - الکُفرُ
3436 - کفر

الکتاب :

«وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَی الظُّلُماتِ» . (1)

«وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَعْمالُهُمْ کَسَرَابٍ بِقِیعَةٍ یَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ ماءً ......... وَ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللّهُ لَهُ نُورا فَما لَهُ مِنْ نُورٍ» . (2)

«إِنْ تَکْفُرُوا فَإِنَّ اللّهَ غَنِیٌ عَنْکُمْ وَ لاَ یَرْضَی لِعِبَادِهِ الکُفْرَ» . (3)

«وَ قالَ مُوسَی إِنْ تَکْفُرُوا أَنْتُمْ وَ مَنْ فِی الأَرْضِ جَمِیْعا فَإِنَّ اللّهَ لَغَنِیٌّ حَمِیدٌ» . (4)

«وَ مَنْ یَکْفُرْ بِاللّهِ وَ مَلاَئکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ وَ الْیَوْمِ الآخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلاَلاً بَعِیدا» . (5)

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ لِأصحابِهِ عندَ الحَربِ _: فَوالّذی فَلَقَ الحَبَّةَ و بَرَأ النَّسَمَةَ ، ما أسلَمُوا و لکنِ استَسلَمُوا ، و أسَرُّوا الکُفرَ، فلمّا وَجَدُوا أعوانا علَیهِ أظهَرُوهُ . (6)

3436

کفر

قرآن:

«و کسانی که کفر ورزیده اند، سرورانشان طاغوتند، که آنان را از روشنایی به سوی تاریکیها درآورند».

«و کسانی که کفر ورزیدند، کارهایشان چون سرابی در دشت است که [آدم] تشنه آن را آب می پندارد ......... و کسی که خداوند برایش نوری قرار نداده باشد، او را هیچ نوری نخواهد بود».

«اگر کفر [کفران] بورزید، همانا خداوند از شما بی نیاز است و برای بندگان خود، کفر (کفران) را خوش نمی دارد».

«و موسی گفت: اگر شما و هر که در روی زمین است همگی کافر شوید، بی گمان خدا بی نیاز ستوده است».

«و هر که به خدا و فرشتگان او و کتابها و فرستادگانش و روز واپسین کافر شود، هر آینه سخت گمراه شده است».

حدیث:

امام علی علیه السلام_ در هنگام جنگ خطاب به یاران خود _فرمود : سوگند به آن خدایی که دانه را شکافت و انسان را آفرید، آنان مسلمان نشدند بلکه تسلیم شدند و کفر [خویش ]را پنهان داشتند و هنگامی که برای کفر یاورانی یافتند، آن را آشکار ساختند.

ص :138


1- البقرة : 257.
2- النور : 39 ، 40.
3- الزمر : 7.
4- إبراهیم : 8.
5- النساء : 136.
6- نهج البلاغة : الکتاب 16.

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :کلُّ شَیءٍ یَجُرُّهُ الإنکارُ و الجُحودُ فهُو الکُفرُ . (1)

الکافی :قالَ الإمام الباقر علیه السلام : و اللّه إنَّ الکُفرَ لَأقدَمُ مِن الشِّرکِ ، و أخبَثُ و أعظَمُ _ ثمّ ذَکَرَ کُفرَ إبلیسَ حینَ قالَ اللّهُ لَهُ : اُسجُدْ لآدمَ فأبی أن یَسجُدَ _ فالکفرُ أعظَمُ مِن الشِّرکِ ، فَمَنِ اختارَ (2) علَی اللّهِ عَزَّ و جلَّ و أبَی الطاعَةَ و أقامَ علَی الکبائرِ فهُو کافِرٌ ، و مَن نَصَبَ دِینا غیرَ دِینِ المؤمنینَ فهُو مُشرِکٌ . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَعنَی الکُفرِ کُلُّ مَعصیَةٍ عُصِیَ اللّهُ بها بجِهَةِ الجَحدِ و الإنکارِ و الاستِخفافِ و التَّهاوُنِ فی کلِّ ما دَقَّ و جَلَّ ، و فاعِلُهُ کافِرٌ ......... فإن کانَ هُو الذی مالَ بِهَواهُ إلی وَجهٍ مِن وُجوهِ المَعصیَةِ لجِهَةِ الجُحودِ و الاستِخفافِ و التَّهاوُنِ فقد کَفَرَ ، و إن هُو مالَ بِهَواهُ إلَی التَّدیُّنِ لجِهَةِ التأویلِ و التَّقلیدِ و التَّسلیمِ و الرِّضا بقَولِ الآباءِ و الأسلافِ فقد أشرَکَ . (4)

امام باقر علیه السلام :هر چیزی که انکار و نفی ، آن را بیاورد، کفر است.

الکافی :امام باقر علیه السلام فرمود : به خدا قسم که کفر دیرینه تر و پلیدتر و بدتر از شرک است.

حضرت سپس کفر ابلیس را یادآور شد، آن هنگام که خداوند به او فرمود: به آدم سجده کن ، اما او از سجده کردن امتناع ورزید . آنگاه فرمود: پس [گناه ]کفر بزرگتر از شرک است. بنا بر این، هرکه [خواستِ خود را ]بر [خواست ]خدا برگزیند و از اطاعت سرباز زند و در انجام گناهان کبیره مداومت ورزد، او کافر است و هر که دینی غیر از دین مؤمنان عَلَم کند، چنین کسی مشرک است.

امام صادق علیه السلام :معنای کفر، هر معصیتی است که با آن، از روی نفی و انکار و استخفاف و بی اعتنایی به ریز و درشت، خداوند نافرمانی شود و این نافرمان، کافر است ......... چنین کسی اگر به سبب هوای نفْس خویش به معصیتی بگراید و انگیزه اش انکار و استخفاف و بی اعتنایی باشد، کافر شده است و اگر به سبب هوای نفْس خویش به دینداری روی آورد و انگیزه اش تأویل و تقلید و تسلیم و تن دادن به گفته های پدران و نیاکانش باشد، شرک ورزیده است.

ص :139


1- . الکافی : 2/387/15.
2- کذا فی المصدر و یمکن أن یکون الصحیح «اختال» و هو بمعنی صار مختالاً أی متکبرا و اللّه العالم .
3- الکافی : 2/383/2.
4- وسائل الشیعة : 1/24/15.

عنه علیه السلام_ لمّا سُئلَ عنِ الکُفرِ و الشِّرکِ: أیُّهُما أقدَمُ ؟ _: الکُفرُ أقدَمُ ، و ذلکَ أنَّ إبلیسَ أوَّلُ مَن کَفَرَ و کانَ کُفرُهُ غیرَ شِرکٍ ، لأنّهُ لم یَدعُ إلی عِبادَةِ غیرِ اللّهِ ، و إنّما دَعا إلی ذلکَ بَعدُ فَأشرَکَ . (1)

عنه علیه السلام_ لِهیثَمٍ التَّمیمیِّ _: یا هَیثمُ التَّمیمیُّ ، إنّ قَوما آمَنوا بالظاهِرِ و کَفَروا بالباطِنِ فلم یَنفَعْهُم شیءٌ ، و جاءَ قَومٌ مِن بَعدِهِم فآمَنوا بالباطِنِ و کَفَرُوا بالظاهِرِ فلم یَنفَعْهُم ذلکَ شیئا ، و لا إیمانَ بظاهِرٍ إلاّ بباطِنٍ ، و لا بباطِنٍ إلاّ بظاهِرٍ . (2)

الکافی عن مُوسی بن بُکیر :سألت أبا الحسنَ علیه السلام عنِ الکُفرِ و الشِّرکِ ، أیُّهما أقدَمُ ؟ فقالَ لی : ما عَهدی بکَ تُخاصِمُ النّاسَ ! قلتُ : أمَرَنی هِشامُ بنُ سالِمٍ أن أسألَکَ عن ذلکَ ، فقالَ لی : الکُفرُ أقدَمُ و هُو الجُحودُ ، قالَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ : «إلاّ إبْلی_سَ أب_َ_ی و استَکْ_بَ_رَ و ک_انَ مِ_ن الکافِرِینَ» (3) . (4)

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به این سؤال که آیا کفر قدیمی تر است یا شرک؟ _فرمود : کفر قدیمی تر است؛ چون ابلیس نخستین کسی است که کفر ورزید و کفر او توأم با هیچ شرکی نبود؛ چرا که او به پرستش غیر خدا دعوت نکرد، بلکه بعدا به این کار فراخواند و مشرک شد.

امام صادق علیه السلام_ به هیثم تمیمی _فرمود : ای هیثم تمیمی! گروهی به ظاهر ایمان آوردند و به باطن کفر ورزیدند. از این رو، چیزی سودشان نبخشید و بعد از آنان گروهی آمدند که به باطن ایمان آوردند و ظاهر را کافر (منکر) شدند و این شیوه نیز آنان را سودی نداد. ایمانِ به ظاهرِ چیزی، ایمان نیست مگر آن گاه که با ایمانِ به باطن همراه باشد و ایمانِ به باطنِ چیزی، ایمان نیست مگر آن گاه که با ایمانِ به ظاهر توأم باشد.

الکافی_ به نقل از موسی بن بکیر _: از امام کاظم علیه السلام سؤال کردم : از کفر و شرک کدام یک جلوتر بوده است؟ حضرت فرمود : تو که اهل بحث با مردم نبودی؟! عرض کردم: هشام بن سالم به من گفت که در این باره از شما بپرسم. حضرت فرمود: کفر قدیم تر است و آن انکار است. خداوند عزّ و جلّ فرمود: «جز ابلیس که سر پیچید و بزرگی فروخت و از کافران شد».

ص :140


1- بحار الأنوار : 72/96/11.
2- بحار الأنوار : 24/302/11.
3- البقرة : 34 .
4- الکافی : 2/385/6.

3437 - موجِباتُ الکُفرِ
3437 - آنچه موجب کفر می شود

الکافی :قالَ الإمامُ الباقرُ علیه السلام : کُلُّ شَیءٍ یَجُرُّهُ الإقرارُ و التَّسلیمُ فهُو الإیمانُ ، و کُلُّ شَیءٍ یَجُرُّهُ الإنکارُ و الجُحودُ فهُو الکُفرُ . (1)

و فی روایةٍ عن الإمامِ الصّادقِ علیه السلام : لو أنّ العِبادَ إذا جَهِلُوا وَقَفُوا و لم یَجحَدُوا لم یَکفُروا . (2)

الإمامُ الباقرُ أو الإمامُ الصّادقُ علیهما السلام_ فی قَولِ إبراهیمَ علیه السلام إذ رَآی کَوکبا : «هذا رَبِّی» (3) _: إنّما کانَ طالِبا لِرَبِّهِ و لم یَبلُغْ کُفرا ، و إنّهُ مَن فَکَّرَ مِن النّاسِ فی مِثلِ ذلکَ فإنّهُ بمَنزِلَتِهِ . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ اللّهَ عَزَّ و جلَّ فَرَضَ فَرائضَ مُوجَباتٍ علَی العِبادِ ، فَمَن تَرَکَ فَریضَةً مِن المُوجَباتِ فلم یَعمَلْ بها و جَحَدَها کانَ کافِرا . (5)

3437

آنچه موجب کفر می شود

الکافی :امام باقر علیه السلام فرمود : هر چیزی (طاعتی) که از اقرار و تسلیم برخیزد، آن ایمان است و هر چیزی (عملی) که از انکار و نفی مایه بگیرد آن کفر است.

در روایتی از امام صادق علیه السلام آمده است: اگر بندگان هنگام ندانستن، درنگ می کردند و به انکار برنمی خاستند، به کفر کشیده نمی شدند.

امام باقر یا امام صادق علیهما السلام_ درباره این سخن ابراهیم علیه السلام که وقتی ستاره ای را دید گفت: «این پروردگار من است»_فرمود : او در حقیقت جویای پروردگارش بود و به مرحله کفر نرسیده بود و هر کس از مردمان نیز چنین بیندیشد، همان حال را دارد.

امام صادق علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ فرایضی را بر بندگان واجب ساخته است؛ پس هر که فریضه ای واجب را فرو گذارد و به آن عمل نکند و منکرش شود، او کافر است.

ص :141


1- الکافی : 2/387/15.
2- الکافی : 2/388/19.
3- الأنعام : 76 و 77 و 78 .
4- بحار الأنوار : 11/87/10.
5- الکافی : 2/383/1.

عنه علیه السلام :مَن شَکَّ فی اللّهِ و فی رسولِهِ صلی الله علیه و آله فهُو کافِرٌ . (1)

الکافی عن منصورِ بنِ حازِمٍ:قلتَ لأبی عبدِ اللّه علیه السلام مَن شَکَّ فی رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ؟ قالَ : کافِرٌ ، قلتُ : فَمَن شَکَّ فی کُفرِ الشاکِّ فهو کافِرٌ ؟ فَأمسَکَ عَنِّی ، فَرَدَدتُ علَیهِ ثلاثَ مَرّاتٍ فاستَبَنتُ فی وَجهِهِ الغَضَبَ . (2)

الکافی عن محمّدِ بنِ مُسلمٍ:کُنتُ عندَ أبی عبدِ اللّهِ علیه السلام ......... فَدخلَ علیهِ أبو بَصیرٍ فقالَ : یا أبا عبد اللّه ما تقولُ فیمَن شَکَّ فی اللّهِ ؟ فقالَ : کافِرٌ یا أبا محمّدٍ ، قالَ : فَشَکَّ فی رسولِ اللّهِ ؟ فقالَ : کافِرٌ، _ قالَ : _ ثُمّ التَفَتَ إلی زُرارَةَ فقالَ : إنّما یَکفُرُ إذا جَحَدَ . (3)

(4)

امام صادق علیه السلام :کسی که در خدا و رسول او شکّ کند، کافر است.

الکافی_ به نقل از منصور بن حازم _: به امام صادق علیه السلام عرض کردم : کسی که در باب رسول خدا صلی الله علیه و آله شک کند، [حکمش چیست]؟ فرمود: کافر است. عرض کردم: کسی که در کافر بودنِ شک کننده شک کند، او هم کافر است؟ حضرت از پاسخ دادن به من خودداری فرمود. من سه بار این سؤال را تکرار کردم و دیدم آثار خشم در چهره اش نمودار شد.

الکافی_ به نقل از محمّد بن مسلم _: نزد امام صادق علیه السلام بودم، که ابو بصیر نزد ایشان آمد و پرسید: ای ابا عبد اللّه ! درباره کسی که در خدا شک می کند، چه می فرمایی؟ امام فرمود: ای ابا محمّد! او کافر است. پرسید: اگر درباره رسول خدا شک کند؟ فرمود: کافر است. راوی گوید: حضرت سپس رو به زراره کرد و فرمود: در حقیقت وقتی کافر می شود که انکار کند.

3438 - الکافِرُ
3438 - کافر

الکتاب :

«یا أَیُّها الَّذِینَ آمَنُوا أَنفِقُوا مِمَّا رَزَقْناکُمْ مِن قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا بَیْعٌ فِیهِ وَ لاَ خُلَّةٌ وَ لاَ شَفاعَةٌ وَ الْکافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ» . (5)

3438

کافر

قرآن:

«ای کسانی که ایمان آورده اید! از آنچه به شما روزی داده ایم انفاق کنید، پیش از آن که روزی فرا رسد که در آن نه داد و ستدی است و نه دوستی و نه شفاعتی. و کافران همان ستمکارانند».

ص :142


1- الکافی : 2/386/10.
2- الکافی : 2/387/11.
3- الکافی : 2/399/3.
4- (انظر) الارتداد : باب 1476. الشُّبهة : باب 1935.
5- البقرة : 254.

«وَ اللّهُ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ» . (1)

«وَ کَذَلِکَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ فَالَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ مِنْ هؤلاءِ مَن یُؤْمِنُ بِهِ وَ ما یَجْحَدُ بآیاتِنا إِلاَّ الکافِرُونَ» . (2)

«بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا إِلاَّ الظَّالِمُونَ» . (3)

«وَ مَن یَدْعُ مَعَ اللّهِ إِلَها آخَرَ لاَ بُرْهانَ لَهُ بِهِ فَإِنَّمَا حِسابُهُ عِنْدَ رَبِّهِ إِنَّهُ لاَ یُفْلِحُ الْکافِرُونَ» . (4)

«یَسْتَعْجِلُونَک بِالْعَذَابِ وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْکافِرِینَ» . (5)

«إِنَّ اللّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِها الأَنْهارُ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا یَتَمَتَّعُونَ وَ یَأْکُلُونَ کَما تَأْکُلُ الأَنْعامُ وَ النَّارُ مَثْویً لَّهُمْ» . (6)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :الدُّنیا سِجنُ المؤمنِ و جَنَّةُ الکافِرِ . (7)

«و خدا گروه کافران را هدایت نمی کند».

«و همچنین ما قرآن را بر تو نازل کردیم. پس آنان که بدیشان کتاب داده ایم بدان ایمان نمی آورند و از میان آنان کسانی هستند که به آن نمی گروند. و جز کافران [کسی ]آیات ما را انکار نمی کند».

«بلکه آن (قرآن) آیاتی روشن در سینه های کسانی است که علم یافته اند. و آیات ما را انکار نکنند مگر ستمکاران».

«و هر کس با خدا معبود دیگری بخواند، برای آن برهانی نخواهد داشت و حسابش فقط با پروردگارش می باشد. همانا کافران رستگار نمی شوند».

«و شتاب زده از تو عذاب می خواهند و حال آن که جهنم قطعاً بر کافران احاطه دارد».

«خدا کسانی را که ایمان آورده اند و کارهای شایسته کرده اند، در باغهایی که از زیر [درختان] آنها نهرها روان است، درمی آورد و [حال آن که ]کسانی که کافر شده اند [در ظاهر ]بهره می برند و همان گونه که چهارپایان می خورند، می خورند و [لی] آتش جایگاه آنان است».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دنیا، زندان مؤمن و بهشت کافر است.

ص :143


1- البقرة : 264.
2- العنکبوت : 47.
3- العنکبوت : 49.
4- المؤمنون : 117.
5- العنکبوت : 54.
6- محمّد : 12.
7- مسند ابن حنبل : 3/210/8296 .

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الکافِرُ الدُّنیا جَنَّتُهُ ، و العاجِلَةُ هِمَّتُهُ ، و المَوتُ شَقاوَتُهُ ، و النّارُ غایَتُهُ . (1)

عنه علیه السلام :الکافِرُ خَبٌّ ضَبٌّ جافٍ خائنٌ . (2)

عنه علیه السلام :الکافِر خَبٌّ لَئیمٌ ، خَؤونٌ ، مَغرورٌ بجَهلِهِ ، مَغبونٌ . (3)

عنه علیه السلام :هَمُّ الکافِرِ لِدُنیاهُ ، وَ سَعیُهُ لِعاجِلَتِهِ ، و غایَتُهُ شَهوَتُهُ . (4)

عنه علیه السلام :الکافِرُ فاجِرٌ جاهِلٌ . (5)

عنه علیه السلام :ما کَفَرَ الکافِرُ حتّی جَهِلَ . (6)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ فی قولِهِ تعالی : «عُتُلٍّ بَعدَ ذلکَ زَنِیمٍ» (7) _: العُتُلُّ العَظیمُ الکُفرِ ، و الزَّنیمُ المُستَهتَرُ بکُفرِهِ . (8)

(9)

امام علی علیه السلام :کافر، بهشتش دنیاست و همّتش جهان گذرا و بد بختی اش مرگ و خط پایانش آتش.

امام علی علیه السلام :کافر نیرنگ باز است و حیله گر و بی رحم و خیانت کار.

امام علی علیه السلام :کافر، دغلکار است و فرومایه و خیانت پیشه و فریفته نادانی خویش و بازنده.

امام علی علیه السلام :همّ و غم کافر برای دنیای اوست و کوشش او برای جهان گذرایش و مقصدش شهوتش می باشد.

امام علی علیه السلام :کافر، نابکار و نادان است.

امام علی علیه السلام :کافر به کفر کشیده نشد، مگر به سبب نادانی اش.

امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «عُتُلٍّ بعد ذلک زَنیم» _فرمود: «عُتلّ» آدم بد کفر است و «زنیم» کسی است که چندان دلباخته کفر خویش است که به هیچ چیز دیگری نمی اندیشد.

3439 - أدنَی الکُفرِ
3439 - کمترین درجه کفر

رسول اللّه صلی الله علیه و آله :أدنَی الکُفرِ أن یَسمَعَ الرجلُ عن أخیهِ الکَلِمَةَ فَیَحفَظَها علَیهِ یُریدُ أن یَفضَحَهُ بها ، اُولئکَ لا خَلاقَ لَهُم . (10)

3439

کمترین درجه کفر

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کمترین درجه کفر این است که آدمی از برادر خود سخنی بشنود و آن را نگه دارد تا [روزی] با آن رسوایش گرداند؛ اینان از خیر و خوبی بی نصیبند.

ص :144


1- غرر الحکم : 1946.
2- غرر الحکم : 1455.
3- غرر الحکم : 1900.
4- غرر الحکم : 10060.
5- غرر الحکم : 715.
6- غرر الحکم : 9554.
7- القلم : 13.
8- بحار الأنوار : 72/97/12.
9- (انظر) : الامثال : باب 3553. الموت : باب 3668. الدنیا : باب 1247.
10- بحار الأنوار : 78/276/112.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی جَوابِ مَن سَألهُ عن أدنی ما یکونُ بهِ الرجلُ کافراً _: أدنی ما یکونُ بهِ کافرا أن یَتَدَیَّنَ بشیءٍ فَیَزعُمَ أنَّ اللّهَ أمرَهُ بهِ مِمّا نَهَی اللّهُ عَنهُ ، ثُمّ یَنصِبَهُ دِیناً فیَتَبرَّأ و یَتَولَّی و یَزعُمَ أنّهُ یَعبُدُ اللّهَ الذی أمَرَهُ بهِ . (1)

عنه علیه السلام :أدنی ما یکونُ بهِ العَبدُ کافِرا مَن زَعَمَ أنَّ شیئا نَهَی اللّهُ عَنهُ أنَّ اللّهَ أمَرَ بهِ و نَصَبَهُ دِینا یَتَولَّی علَیهِ ، و یَزعُمُ أنّهُ یَعبُدُ الذی أمَرَهُ بهِ ، و إنّما یَعبُدُ الشیطانَ . (2)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إنّ أقرَبَ ما یکونُ العَبدُ إلَی الکُفرِ أن یُؤاخیَ الرجُلَ علَی الدِّینِ فَیُحصیَ علَیهِ عَثَراتِهِ و زَلاّتِهِ لِیُعَنِّفَهُ بها یَوما مّا . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لمّا سُئلَ عن أدنَی الإلحادِ _: الکِبرُ مِنهُ . (4)

عنه علیه السلام_ لمّا سُئلَ عن مَنزِلَةِ رجُلٍ إن حَدَّثَ کَذَبَ ، و إن وَعَدَ أخلَفَ ، و إن ائتُمِنَ خانَ _: هِی أدنَی المَنازِلِ مِن الکُفرِ و لیسَ بکافِرٍ . (5) (6)

امام علی علیه السلام_ در پاسخ به کسی که پرسید: کمترین چیزی که آدمی با آن کافر می شود چیست؟ _فرمود : کمترین چیزی که [انسان ]به سبب آن کافر می گردد، این است که به چیزی اعتقاد دینی پیدا کند و آنچه را که خدا از آن نهی کرده، خیال کند که خداوند او را بدان فرمان داده است؛ سپس با عَلَم کردن آن، دوستی و دشمنی ورزد و خیال کند که با این کار خدا را عبادت می کند.

امام علی علیه السلام :کمترین عملی که بنده به سبب آن کافر می گردد، این است که کسی چیزی را که خدا از آن نهی فرموده است، خیال کند خدا به آن دستور داده و آن را دین و آیینی قرار دهد و از آن پیروی کند و پندارد که خداوند را که [به خیال او ]به این کار دستورش داده است پرستش می کند، حال این که در حقیقت شیطان را بندگی می کند.

امام باقر علیه السلام :نزدیکترین حالت و زمان بنده به کفر، این است که با کسی برادریِ دینی کند، آن گاه خطاها و لغزشهایش را پیش خود برشمارد تا روزی به وسیله آنها او را سرزنش کند.

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از کمترین درجه الحاد _فرمود : کِبر از [جمله ]آن است.

امام صادق علیه السلام_ وقتی از ایشان منزلت کسی را پرسیدند که هرگاه سخن بگوید، دروغ گوید و هر گاه وعده دهد، خلف وعده کند و هر گاه امین شمرده شود، خیانت کند _فرمود : منزلتش نزدیکترین منازل به کفر است، اما کافر نیست.

ص :145


1- کتاب سلیم بن قیس : 2/615.
2- الکافی : 2/415/1.
3- بحار الأنوار : 75/215/13.
4- معانی الأخبار : 394/47.
5- الکافی : 2/290/5.
6- (انظر) الإیمان : باب 290. الشِّرک : باب 1973. عنوان 32 «البِدعة».

3440 - دَعائِمُ الکُفرِ وأرکانُهُ
3440 - ستونها و ارکان کفر

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أرکانُ الکُفرِ أربَعةٌ : الرَّغبَةُ ، و الرَّهبَةُ ، و السَّخَطُ ، و الغَضَبُ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الکُفرُ علی أربَعِ دَعائمَ : علَی التَّعَمُّقِ ، و التَّنازُعِ ، و الزَّیغِ ، و الشِّقاقِ ، فمَن تَعَمَّقَ لم یُنِبْ إلَی الحَقِّ ، و مَن کَثُرَ نِزاعُهُ بالجَهلِ دامَ عَماهُ عنِ الحَقِّ ، و مَن زاغَ ساءَت عندَهُ الحَسَنةُ ، و حَسُنَت عِندَهُ السَّیّئةُ ، و سَکِرَ سُکرَ الضَّلالَةِ ، و مَن شاقَّ وعُرَتْ علَیهِ طُرُقُهُ ، و أعضَلَ علَیهِ أمرُهُ ، و ضاقَ علَیهِ مَخرَجُهُ . (2)

عنه علیه السلام :بُنِیَ الکفرُ علی أربَعِ دَعائمَ : الفِسقُ ، و الغُلوُّ ، و الشَّکُّ ، و الشُّبهَةُ . (3)

عنه علیه السلام :بُنِیَ الکُفرُ علی أربَعِ دَعائمَ : علَی الجَفاءِ ، و العَمی ، و الغَفلَةِ ، و الشَّکِّ .

فَمَن جَفا فقدِ احتَقَرَ الحَقَّ ، و جَهَرَ بالباطِلِ و مَقَتَ العُلَماءَ و أصَرَّ علَی الحِنثِ العَظیمِ .

و مَن عَمِیَ نَسِیَ الذِّکرَ ، و اتَّبَعَ الظَنَّ ، و طَلَبَ المَغفِرَةَ بلا تَوبَةٍ و لا استِکانَةٍ .

و مَن غَفَلَ حادَ عنِ الرُّشدِ ، و غَرَّتهُ الأمانِیُّ ، و أخَذَتهُ الحَسرَةُ و النَّدامَةُ ، و بَدا لَهُ مِن اللّهِ ما لم یَکُن یَحتَسِبُ .

و مَن عَتا فی أمرِ اللّهِ شَکَّ ، و مَن شَکَّ تعالی علَیهِ ، فَأذَلَّهُ بسُلطانِهِ ، و صَغَّرَهُ بجَلالِهِ ، کما فَرَّطَ فی أمرِهِ فاغتَرَّ بِرَبِّهِ الکریمِ . (4)

3440

ستونها و ارکان کفر

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پایه های کفر چهار تاست: میل و ترس و نارضایی و خشم.

امام علی علیه السلام :کفر بر چهار ستون استوار است: بر تند روی و ستیزه گری و کژی و عناد؛ زیرا، کسی که تندرو باشد، به حق باز نگردد و آن که از روی نادانی ستیزه گری بسیار کند، کوردلی او از دیدن حق، پایدار مانَد و آن که [از راه حق ]منحرف شود، نیک در نظرش بد و بد در نظرش نیک جلوه کند و مستِ گمراهی شود و آن که دشمنی و عناد ورزد، راههایش بر او ناهموار و کارش بر او، دشوار شود و راه خروجش [از گمراهی ]بر او، تنگ گردد.

امام علی علیه السلام :کفر، بر چهار ستون استوار است: بیرون شدن از فرمان [خدا]، غلّو [در دین]، شک و شبهه.

امام علی علیه السلام :کفر، بر چهار پایه استوار است: بر نادانی، کوردلی، غفلت و شک (5) ؛ زیرا کسی که نادان باشد، حق را کوچک شمارد و آشکارا دم از باطل زند و با دانایان دشمنی ورزد و بر گناه بزرگ پای فشرد. و کسی که کوردل باشد، یاد خدا را به فراموشی سپارد و از گمان پیروی کند و بدون توبه و زاری، طالب آمرزش باشد. و کسی که غافل باشد از راه راست منحرف شود و آرزوها او را بفریبد و دریغ و پشیمانی فرایش گیرد و از جانب خداوند چیزی برای او رقم خورد که گمانش را هم نمی کرد.

و کسی که از فرمان خدا سرکشی کند، دستخوش شک شود و هر که به شک درافتد، خداوند بر او بزرگی کند، پس با قدرت خود او را خوار گرداند و با جلال و شکوه خویش وی را حقیر سازد، همچنان که در کار خود کوتاهی کرد، و به پروردگار مهربان و بزرگوار خود مغرور شد.

ص :146


1- الکافی : 2/289/2.
2- نهج البلاغة: الحکمة 31.
3- الکافی : 2/391/1 .
4- کنز العمّال : 44216.
5- آنچه در این حدیث به عنوان پایه های کفر ذکر شده، در حدیث پیش از آن به عنوان پایه های فسق یاد شده اند. مراجعه کنید.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :اُصولُ الکُفرِ ثلاثةٌ : الحِرصُ ، و الاستِکبارُ ، و الحَسَدُ . فأمّا الحِرصُ فإنّ آدمَ علیه السلام حینَ نُهِیَ عنِ الشَّجرَةِ حَمَلَهُ الحِرصُ علی أن أکَلَ مِنها ، و أمّا الاستِکبارُ فإبلیسُ حینَ اُمِرَ بالسُّجودِ لآدمَ استَکبَرَ ، و أمّا الحَسَدُ فابنا آدَمَ حیثُ قَتَلَ أحدُهُما صاحِبَهُ . (1)

(2)

امام صادق علیه السلام :ریشه های کفر سه تاست: آزمندی، خود بزرگ بینی و حسادت. امّا آزمندی، نمونه اش آدم علیه السلام است که چون از آن درخت نهی شد، آزمندی او را به خوردن از آن وا داشت. اما خود بزرگ بینی، نمونه اش ابلیس است که وقتی به سجده در برابر آدم فرمان یافت، استکبار ورزید. اما حسادت، نمونه اش دو فرزند آدم است که یکی از آن دو [از روی حسادت]، دیگری را کشت.

ص :147


1- بحار الأنوار : 72/104/1.
2- (انظر) النفاق : باب 3877. الحسد : باب 853. بحار الأنوار : 72/104 باب 99.

3441 - وُجوهُ الکُفرِ فی کِتابِ اللَّهِ
3441 - گونه های کفر در کتاب خدا

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لمّا سُئلَ عَن وُجوهِ الکُفرِ فی کتابِ اللّهِ عَزَّ و جلَّ _: الکُفرُ فی کتابِ اللّهِ علی خَمسَةِ أوجُهٍ :

فمِنها کُفرُ الجُحودِ ، و الجُحودُ علی وجهَینِ ، و الکُفرُ بتَرکِ ما أمَرَ اللّهُ ، و کُفرُ البَراءةِ ، و کُفرُ النِّعَمِ .

فأمّا کُفرُ الجُحودِ فهُو الجُحودُ بالرُّبوبیَّةِ و هُو قَولُ مَن یَقولُ : لا رَبَّ و لا جَنَّةَ و لا نارَ ! و هُو قَولُ صِنفَینِ مِن الزَّنادِقَةِ یقالُ لَهُمُ : الدَّهریَّةُ ، و هُمُ الذینَ یَقولونَ : «وَ ما یُهلِکُنا إلاّ الدَّهْرُ» و هُو دِینٌ وَضَعُوهُ لأنفُسِهِم بالاستِحسانِ علی غیرِ تَثَبُّتٍ مِنهُم و لا تَحقیقَ لِشیءٍ مِمّا یقولونَ ، قالَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ : «إنْ هُمْ إلاّ یَظُنُّونَ» (1) أنَّ ذلکَ کما یقولونَ . و قالَ : «إنَّ الذینَ کَفَرُوا سَواءٌ علَیهِم ءَ أنْذَرْتَهُم أمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ» (2) یَعنی بِتَوحیدِ اللّهِ تعالی ، فهذا أحَدُ وُجوهِ الکُفرِ . و أمّا الوَجهُ الآخَرُ مِن الجُحودِ علی مَعرِفَةٍ (3) ، و هُو أن یَجحَدَ الجاحِدُ و هُو یَعلَمُ أنّهُ حَقٌّ ، قدِ استَقَرَّ عِندَهُ و قَد قالَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ : «وَ جَحَدُوا بها و استَیْقَنَتْها أنفُسُهُم ظُلْما و عُلُوّا» (4) و قالَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ : «و کانُوا مِن قَبلُ یَستَفْتِحُونَ علَی الّذینَ کَفَرُوا فلَمّا جاءَهُم ما عَرَفُوا کَفَرُوا بهِ فَلَعنَةُ اللّهِ علَی الکافِرِینَ» (5) فهذا تفسیرُ وَجهَیِ الجحودِ . و الوَجهُ الثالثُ مِن الکُفرِ کُفرُ النِّعَمِ ، و ذلکَ قولُهُ تعالی یَحکی قَولَ سُلَیمانَ علیه السلام : «هذا مِن فَضْلِ رَبِّی لِیَبْلُوَنِی ءَ أشْکُرُ أم أکْفُرُ و مَن شَکَرَ فإنّما یَشکُرُ لِنَفِسِهِ و مَن کَفَرَ فإنَّ رَبِّی غَنیٌّ کَریمٌ» (6) و قالَ : «لِئنْ شَکَرْتُم لَأزِیدَنَّکُم و لَئنْ کَفَرْتُم إنَّ عَذابِی لَشدیدٌ» (7) و قالَ : «فاذْکُرُونِی أذکُرْکُم و اشکُرُوا لِی و لا تَکْفُرُونِ» . (8)

و الوَجهُ الرّابعُ مِن الکُفرِ تَرکُ ما أمَرَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ بهِ ، و هُو قولُ اللّهِ عَزَّ و جلَّ : «و إذْ أخَذْنا مِیثاقَکُم لا تَسْفِکُونَ دِماءَکُم و لا تُخْرِجُونَ أنفُسَکم مِن دِیارِکُم ثُمّ أقْرَرْتُم و أنتُم تَشْهَدُونَ * ثُمَّ أنتُمْ هَؤلاءِ تَقتُلُونَ أنفُسَکم و تُخْرِجُونَ فَریقا مِنکُم مِن دِیارِهِم تَظاهَرُونَ علَیهِم بالإثمِ و العُدْوانِ و إن یَأْتُوکُم اُساری تُفادُوهُم و هُوَ مُحَرَّمٌ علَیکُم إخْراجُهُم أ فَتُؤمِنُونَ بِبَعْضِ الکِتابِ و تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَما جَزاءُ مَن یَفْعَلُ ذلکَ مِنکُم» (9) فَکَفَّرَهُم بتَرکِ ما أمَرَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ بهِ و نَسَبَهُم إلَی الإیمانِ و لم یَقبَلْهُ مِنهُم و لم یَنفَعْهُم عندَهُ فقالَ : «فما جَزاءُ مَن یَفعَلُ ذلکَ مِنکُم إلاّ خِزْیٌ فی الحَیاةِ الدُّنیا و یَومَ القِیامَةِ یُرَدُّونَ إلی أشَدِّ العَذابِ و ما اللّهُ بِغافِلٍ عَمّا تَعمَلُونَ» . (10) و الوَجهُ الخامسُ مِن الکُفرِ کُفُر البَراءةِ ، و ذلکَ قولُهُ عَزَّ و جلَّ یَحکی قولَ إبراهیمَ علیه السلام : «کَفَرْنا بِکُم و بَدا بَینَنا و بَینَکُمُ العَداوَةُ و البَغْضاءُ أبَدا حَتّی تُؤمِنُوا بِاللّهِ وَحْدَهُ» (11) یَعنی تَبَرَّأنا مِنکُم ، و قالَ یَذکُرُ إبلیسَ و تَبرِئَتَهُ مِن أولیائهِ مِن الإنسِ یَومَ القِیامَةِ : «إنّی کَفَرْتُ بما أشْرَکْتُمونِ مِن قَبْلُ» (12) و قالَ : «إنَّما اتَّخَذْتُم مِن دُونِ اللّهِ أوْثانا مَوَدَّةَ بَینِکُم فی الحَیاةِ الدُّنیا ثُمَّ یَومَ القِیامَةِ یَکْفُرُ بَعضُکُم بِبَعْضٍ و یَلْعَنُ بَعْضُکُم بَعْضا» (13) یَعنی یَتَبَرَّأُ بَعضُکُم مِن بَعضٍ . (14)

3441

گونه های کفر در کتاب خدا

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به پرسش از گونه های کفر در کتاب خداوند عزّ و جلّ _فرمود : در کتاب خدا، کفر بر پنج گونه است.

یکی از آنها کفرِ انکار [حقّ تعالی ]است و انکار ، خود بر دو گونه است و کفرِ ناشی از ترک آنچه خداوند به انجام آن فرمان داده است و کفرِ برائت و کفرِ نعمتها.

امّا کفرِ انکار، عبارت است از انکار ربوبیّت و آن گفتار کسی است که می گوید: نه پروردگاری است و نه بهشت و نه دوزخی. این عقیده دو دسته از زندیقان است که به آنان دهریّه می گویند. همینانند که می گویند: «و چیزی جز روزگار، ما را از میان نمی برد». این دین و آیینی است که بنا به پسند و سلیقه خودشان برای خویش ساخته اند، بدون آن که درباره آنچه می گویند کمترین درنگ و تحقیقی کرده باشند. خداوند عزّ و جلّ فرموده است: «آنان، جز در پنداری نیستند» و گمان می کنند واقعیت همان است که آنها می گویند و فرموده است: «همانا کسانی که کافر شدند، برایشان یکسان است که هشدارشان دهی یا هشدارشان ندهی، ایمان نمی آورند» (15) یعنی به یگانگی خداوند متعال [کافر شدند]. پس، این یکی از گونه های کفر است. و اما گونه دیگر کفرِ انکار، انکار [حق ]با وجود شناخت اوست و آن این است که منکر با آن که می داند [مطلب] حق است و برایش ثابت می باشد، باز انکار می کند. خداوند عزّ و جلّ در این باره فرمود: «با آن که دلهایشان بدانها (آیات روشنگر ما) یقین داشت، از روی ظلم و تکبّر، آنها را انکار کردند» و نیز فرمود: «و از دیر باز [در انتظارش ]بر کسانی که کافر شده بودند پیروزی می جستند، ولی همین که آنچه [که اوصافش] را می شناختند برایشان آمد انکارش کردند. پس لعنت خدا بر کافران باد». این بود توضیح دو گونه انکار.

گونه سوم کفر، کفر [و ناسپاسی ]نعمتهاست. [کفر در این ]گفته سلیمان علیه السلام که خداوند متعال آن را باز گو می کند، به همین معناست: «این از فضل پروردگار من است، تا مرا بیازماید که آیا سپاس می گزارم یا کفران می کنم. و هر که سپاس گزارد، در حقیقت، برای خویش سپاس گزاری کند و هر که کفران ورزد، همانا پروردگار من بی نیاز کریم است». و فرمود: «اگر سپاسگزاری کنید، برای شما می افزایم و اگر کفران ورزید، همانا عذاب من سخت است». همچنین فرمود: «مرا یاد کنید، تا شما را یاد کنم و از من سپاسگزاری کنید و کفران نورزید».

گونه چهارم کفر، فرو گذاشتن اوامر خداوند عزّ و جلّ است. به همین معناست این سخن خداوند عزّ و جلّ: «و چون از شما پیمان محکم گرفتیم که خون همدیگر را مریزید و یکدیگر را از سرزمین خود بیرون نکنید، سپس [به این پیمان] اقرار کردید و خود گواهید. [ولی ]باز همین شما هستید که یکدیگر را می کشید و گروهی از خودتان را از دیارشان بیرون می رانید و به گناه و تجاوز بر ضد آنان به یکدیگر کمک می کنید. و اگر به اسارت پیش شما آیند به [دادن] فدیه، آنان را آزاد می کنید، با آن که [نه تنها کشتن بلکه ]بیرون کردن آنان بر شما حرام شده است. آیا شما به بخشی از کتاب [تورات ]ایمان می آورید و به بخشی کفر می ورزید؟ پس، جزای هر کس از شما که چنین کند ......... ». در این جا خداوند، آنان را به سبب فرو گذاشتن فرمان خداوند عزّ و جلّ کافر شمرده و نسبت ایمان به آنها داده ولی از ایشان نپذیرفته است و آن ایمان، از نظر خداوند برایشان سودی ندارد. لذا فرمود: «پس جزای هر کس از شما که چنین کند، جز خواری در زندگی دنیا چیزی نخواهد بود و روز رستاخیز، ایشان را به سخت ترین عذابها باز برند و خداوند از آنچه می کنید، غافل نیست».

گونه پنجم کفر، کفر [به معنای] برائت و بیزاری جستن است. [کفر در این ]سخن خداوند عزّ و جلّ که از قول ابراهیم علیه السلام بازگو می کند، به همین معناست: «ما به شما کفر ورزیدیم و میان ما و شما برای همیشه دشمنی و کینه باشد، مگر این که به خداوند یگانه ایمان آورید». یعنی ما از شما بیزاریم. همچنین از شیطان و بیزاری جستن او از دوستان آدمیش در روز قیامت، یاد کرده می فرماید: «من به آنچه پیش از این مرا [در کار خدا ]شریک می دانستید کافرم» و نیز می فرماید: «جز خدا، فقط بتهایی را اختیار کرده اید که آن هم برای دوستی میان شما در زندگی دنیاست. آن گاه روز قیامت، بعضی از شما به بعضی دیگر کفر ورزد و برخی از شما برخی دیگر را لعنت کنند»؛ یعنی از یکدیگر بیزاری می جویید.

ص :148


1- الجاثیة : 24 .
2- البقرة : 6 . و خصّ نفی الإیمان فی الآیة بتوحید اللّه لأنّ سائر ما یکفرون به من توابع التوحید. (کما فی هامش المصدر).
3- هکذا فی النسخ التی رأیناها ، و الصواب : «و أمّا الوجه الآخر من الجحود فهو الجحود علی معرفة» و لعلّه سقط من قلم النسّاخ . و هذا الکفر هو کفر التهوّد . (کما فی هامش المصدر).
4- النمل : 14 .
5- البقرة : 89.
6- النمل : 40.
7- إبراهیم : 7.
8- البقرة : 152.
9- البقرة : 84 ، 85 . و قوله : «ثمّ أقررتم» أی بالمیثاق. «تَظاهَرون» أی تعاونون . (کما فی هامش المصدر).
10- البقرة : 85.
11- الممتحنة : 4.
12- إبراهیم : 22.
13- العنکبوت : 25.
14- الکافی : 2/389 _ 391/1.
15- اختصاص دادن نفیِ ایمان، در این آیه، به یگانگی خدا از آن روست که اصل، توحید است و دیگر چیزهایی که بدانها کفر می ورزند از توابع آن _ نقل از پاورقی مأخذ.

ص :149

ص :150

(1)

ص :151


1- (انظر) بحار الأنوار : 93/60 ، 72/100، مستدرک الوسائل : 1/76 باب 2.

ص :152

461 - الکَفّارة

461 - کفّاره

اشاره

(1)

(2)

ص :153


1- و لمزید الاطّلاع راجع : وسائل الشیعة : 15/548 «أبواب الکفّارات».
2- انظر: الذَّنْب : باب 1391 ، الصلاة : باب 2239 ، الحدود : باب 751.

3442 - الکَفّاراتُ
3442 - کفّارات

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :ثلاثٌ کَفَّاراتٌ : ......... إفشاءُ السَّلامِ ، و إطعامُ الطَّعامِ ، و التَّهجُّدُ باللیلِ و النّاسُ نِیامٌ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :خِدمَةُ العِیالِ کَفّارَةٌ لِلکَبائرِ و تُطفئُ غَضَبَ الرَّبِّ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :کَفّارَةُ الاغتِیابِ أن تَستَغفِرَ لِمَنِ اغتَبتَهُ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله_ لمّا سُئلَ عن کَفّارَهِ الاغتِیابِ _: تَستَغفِرُ لِمَنِ اغتَبتَهُ کما ذَکَرتَهُ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن ظَلَمَ أحَدا فَفاتَهُ فَلْیَستَغْفِرِ اللّهَ لَهُ ؛ فإنّهُ کَفّارَتُهُ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :المَوتُ کَفّارَةٌ لِذُنوبِ المؤمنینَ . (6)

عنه صلی الله علیه و آله :إجابَةُ المُؤذِّنِ کَفّارَةُ الذُّنوبِ . (7)

3442

کفّارات

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سه چیز کفّاره (پاک کننده گناه) است: رواج دادن سلام (سلام کردن به همگان)، اطعام کردن، و عبادت در شب، هنگامی که مردم خفته اند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خدمت کردن به خانواده، کفّاره گناهان بزرگ است و خشم پروردگار را فرو می نشاند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کفّاره غیبت این است که برای کسی که از او غیبت کرده ای آمرزش طلبی.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در پاسخ به این سؤال که کفّاره غیبت چیست؟ _فرمود : این که برای کسی که غیبتش را کرده ای به همان نحو که از او یاد کرده ای، آمرزش بطلبی.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که به کسی ستم کند و دیگر دسترسی به او نداشته باشد، باید برایش از خداوند آمرزش بطلبد؛ زیرا این کار کفّاره [ستم] اوست.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مرگ، کفّاره گناهان مؤمنان است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اجابت کردن مؤذن، کفّاره گناهان است.

ص :154


1- مکارم الأخلاق : 2/325/2656.
2- جامع الأخبار : 276/751.
3- جامع الأخبار : 148/333.
4- کتاب من لا یحضره الفقیه : 3/377/4327.
5- جامع الأخبار : 148/332.
6- بحار الأنوار : 82/178/21.
7- جامع الأخبار : 172/407.

عنه صلی الله علیه و آله :حُمّی لَیلةٍ کَفّارَةُ سَنَةٍ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :کفّارَةُ الطِّیَرَةِ التَّوَکُّلُ . (2)

سنن أبی داوود :رسول اللّه صلی الله علیه و آله کانَ یقولُ بأخَرَةٍ إذا أرادَ أن یَقومَ مِن المَجلسِ : «سبحانکَ اللّهُمَّ و بحَمدِکَ ، أشهَدُ أن لا إلهَ إلاّ أنتَ ، أستَغفِرُکَ و أتوبُ إلَیکَ» . فقالَ رجُلٌ : یا رسولَ اللّهِ ، إنّکَ لَتَقولُ قولاً ما کُنتَ تَقولُهُ فیما مضی ! قالَ : کفّارَةٌ لِما یکونُ فی المَجلِسِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :کفّارَةُ الذَّنْبِ النَّدامَةُ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن طَلَبَ العِلمَ کانَ کفَّارَةً لِما مَضی . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :ما مِن مَرَضٍ أو وَجَعٍ یُصِیبُ المؤمنَ إلاّ کانَ کفّارَةً لِذَنبِهِ . (6)

عنه صلی الله علیه و آله_ فی بیانِ کَفّاراتِ الخَطایا _: إسباغُ الوُضوءِ علَی المَکارِهِ . (7)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تبِ یک شب، کفّاره [گناهان ]یک سال است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کفّاره فال بد زدن، توکلّ است.

سنن أبی داوود :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آنگاه که می خواست از مجلس برخیزد، آخرین جمله ای که می گفت این بود : «سبحانک اللهم و بحمدک، أشهد أن لا إله إلاّ أنت، أستغفرک و أتوب إلیک». مردی عرض کرد: ای رسول خدا!، سخنی می گویید که در گذشته آن را نمی گفتید ! حضرت فرمود: کفّاره چیزهایی است که در مجلس می گذرد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کفّاره گناه، پشیمانی است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که در پی تحصیل علم رود، این عمل کفّاره گذشته اوست.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ بیماری یا دردی نیست که به مؤمن برسد، مگر این که کفّاره گناه او باشد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در بیان [یکی از] کفّارات گناهان _فرمود : کامل به جا آوردن وضو در [شرایط دشوار و ]سختیهاست.

ص :155


1- بحار الأنوار : 81/186/39.
2- الکافی : 8/198/236.
3- سنن أبی داوود : 4/265/4859.
4- مسند ابن حنبل : 1/620/2623 .
5- سنن الترمذی : 4/29/2648.
6- مسند ابن حنبل : 9/518/25393 .
7- سنن ابن ماجة : 1/148/427.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مِن کَفّاراتِ الذُّنوبِ العِظامِ إغاثَةُ المَلهوفِ و التَّنفیسُ عنِ المَکروبِ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :کفّارَةُ عَمَلِ السُّلطانِ قَضاءُ حَوائجِ الإخوانِ . (2)

عنه علیه السلام :کفّارَةُ الضِّحکِ: اللَّهُمَّ لا تَمقُتْنی . (3)

عنه علیه السلام :کفّارَةُ المَجالِسِ أن تَقولَ عِندَ قِیامِکَ مِنها : «سُبحانَ رَبِّکَ رَبِّ العِزَّةِ عَمّا یَصِفُونَ و سَلامٌ علَی المُرسَلِینَ و الحَمدُ للّهِ رَبِّ العالَمِینَ» (4) . (5)

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :مَن تَوَضَّأ لِلمَغرِبِ کانَ وُضُوؤهُ ذلکَ کَفّارَةً لِما مَضی مِن ذُنوبِهِ فی نَهارِهِ ما خَلا الکبائرَ . (6)

(7)

امام علی علیه السلام :از جمله کفّاره های گناهان بزرگ، فریادرسی ستمدیده و شاد کردن غمناک است.

امام صادق علیه السلام :کفّاره کار [برای] سلطان، رفع مشکلات و نیازهای برادران است.

امام صادق علیه السلام :کفّاره خنده این است که بگویی: خدایا! بر من خشم مگیر.

امام صادق علیه السلام :کفّاره مجالس این است که هنگام برخاستن از آنها بگویی: «سبحان ربّک ربّ العزّة عمّا یصفون و سلام علی المرسلین و الحمد للّه ربّ العالمین ؛ منزه است پروردگار تو، پروردگار شکوهمند، از آنچه وصف می کنند. و درود بر فرستادگان و ستایش ویژه خداوند، پروردگار جهانیان است».

امام کاظم علیه السلام :هر که برای نماز مغرب وضو بگیرد، این وضوی او کفّاره گناهان روز اوست، مگر گناهان کبیره.

3443 - ذَنبٌ لا کَفَّارَةَ لَهُ !
3443 - گناهی که هیچ کفّاره ای ندارد!

الکتاب :

«وَ مَنْ عادَ فَیَنْتَقِمُ اللّهُ مَنْهُ وَ اللّهُ عَزِیزٌ ذُو انْتِقامٍ» . (8)

3443

گناهی که هیچ کفّاره ای ندارد!

قرآن:

«هرکه [بدان عمل] باز گردد، پس خدا از او انتقام می گیرد که خدا پیروزمند انتقام گیرنده است».

ص :156


1- نهج البلاغة : الحکمة 24 .
2- کتاب من لا یحضره الفقیه : 3/378/4329.
3- وسائل الشیعة : 15/584/1.
4- الصافّات : 180 _ 182 .
5- کتاب من لا یحضره الفقیه : 3/379/4335.
6- ثواب الأعمال : 32/1.
7- (انظر) المجلس : باب 530.
8- المائدة : 95.

الحدیث :

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إذا أصابَ المُحرِمُ الصَّیدَ خَطأً فعلَیهِ کَفّارَةٌ ، فإن أصابَهُ ثانیَةً خطأً فعلَیهِ الکَفّارَةُ أبدا إذا کانَ خَطَأً ، فإن أصابَهُ مُتَعمِّدا کانَ علَیهِ الکَفّارَةُ ، فإن أصابَهُ ثانیةً مُتَعمِّدا فهو مِمَّن یَنتَقِمُ اللّهُ مِنهُ ، و لم یَکُن علَیهِ الکَفّارَةُ . (1)

وسائل الشیعة :الحَلَبی عن الإمامِ الصّادقِ علیه السلام _ فی مُحرِمٍ أصابَ صَیدا، قال _ : علَیهِ الکَفّارَةُ ، قلتُ : فإن أصابَ آخَرَ ؟ قالَ : إذا أصابَ آخَرَ فلیسَ علَیهِ کَفّارَةٌ ، و هو مِمَّن قالَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ : «و مَن عادَ فَیَنْتَقِمُ اللّهُ مِنهُ» . (2)

(3)

حدیث:

امام صادق علیه السلام :اگر مُحرم اشتباهاً صید کند، باید کفّاره بدهد و اگر برای بار دوم نیز اشتباهاً صید کند، باز بر او کفّاره است و تا هر وقت اشتباهاً صید کند، کفّاره باید بدهد و اگر عمداً صید کند [برای بار اوّل]، بر عهده او کفّاره است و اگر برای دوّمین بار عمدا صید کند، از شمار کسانی است که خداوند از او انتقام می گیرد و کفّاره بر عهده اش نیست.

وسائل الشیعه_ به نقل از حلبی _: امام صادق علیه السلام در پاسخ به سؤال درباره کسی که در حال احرام صیدی کند فرمود : باید کفّاره بدهد. عرض کردم: اگر برای بار دوم صید کند؟ فرمود: اگر دوباره صید کند، کفّاره ای بر او نیست [و از او پذیرفته نمی شود ]و در شمار کسانی است که خداوند عزّ و جلّ [درباره آنها ]فرموده است: «و هر که [بدان ]باز گردد، پس خدا از او انتقام می گیرد». (4)

ص :157


1- تهذیب الأحکام : 5/373/1298.
2- وسائل الشیعة : 9/245/4.
3- (انظر) الذَّنْب : باب 1372. وسائل الشیعة : 9/244 باب 48.
4- این دو روایت در بیان این نکته مشترکند که آیه شریفه، کفّاره را برای مُحرمانی قرار داده که یا به اشتباه، صید کرده اند و یا فقط یک بار به صورت عمد مرتکب این گناه شده اند . و بیشتر از این، چنان گناه سنگینی دارد که کفّاره یارای سبک کردن آن را ندارد و بلکه گنه کار عقوبت آن را باید در سرای آخرت تحمّل نماید.

ص :158

462 - المکافأة

462 - جبران

اشاره

(1)

(2)

ص :159


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 75/271 باب 68 «المُکافأة علَی السُّوء». بحار الأنوار : 75/41 باب 36 «المکافأة علَی الصنائع و ذمّ مکافأة الإحسان بالإساءة».
2- انظر: عنوان 68 «الجزاء» ، 275 «الشُّکر للنّاس». 364 «العُقوبة» ، 441 «القِصاص».

3444 - مُکافَأةُ الإحسانِ بِالإحسانِ
3444 - جبران خوبی با خوبی

الکتاب :

«وَ إِذَا حُیِّیتُمْ بِتَحِیَّةٍ فَحَیُّوا بِأَحْسَنَ مِنْها أَوْ رُدُّوها إِنَّ اللّهَ کانَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ حَسِیبا» . (1)

«هَلْ جَزَاءُ الأِحْسانِ إِلاَّ الإِحْسانُ» . (2)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن أتی إلَیهِ مَعروفٌ فوَجَدَ فَلْیُکافِ ، و مَن لَم یَجِدْ فَلْیُثنِ عَلَیهِ ، فإنَّ مَن أثنی عَلَیهِ فقدَ شَکَرَهُ ، و مَن کَتَمَهُ فقَد کَفَرَهُ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن آتاکُم مَعروفا فکافِئوهُ ، و إن لَم تَجِدوا ما تُکافِئونَهُ فادْعوا اللّهَ لَهُ حتّی تَظُنّوا أنَّکُم قَد کافَیتُمُوهُ . (4)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی بَیان الحُقوقِ _: ثُمّ جَعَلَ سُبحانَهُ مِن حُقوقِهِ حُقوقا افتَرَضَها لِبَعضِ النّاسِ عَلی بَعضٍ ، فَجَعَلَها تَتَکافَأُ فی وُجوهِها . و یُوجِبُ بَعضُها بَعضا ، و لا یُستَوجَبُ بَعضُها إلاّ بِبَعضٍ . (5)

3444

جبران خوبی با خوبی

قرآن:

«هر گاه درود و تحیّتی به شما گفته شد، به صورتی بهتر یا همانند آن پاسخ دهید. هر آینه خدا حسابگر هر چیزی است».

«آیا سزای نیکی جز نیکی است؟»

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس که احسانی به او شود و بتواند جبران کند، باید آن را تلافی نماید و اگر نتواند، باید از آن قدردانی کند؛ زیرا کسی که از احسانی قدردانی کند، در واقع از آن سپاسگزاری کرده است و هر کس احسان را نادیده بگیرد، ناسپاسی کرده است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه کسی به شما نیکی کرد، جبرانش کنید و اگر چیزی نداشتید که آن را جبران نمایید، برایش به درگاه خدا دعا کنید، چندان که فکر کنید پاداش احسان او را داده اید.

امام علی علیه السلام_ در بیان حقوق _فرمود : آن گاه خداوند سبحان از جمله حقوق خویش، برای مردم حقوقی نسبت به یکدیگر واجب فرمود. و آنها را به گونه ای قرار داد که یکدیگر را جبران می کنند و هر یک موجب دیگری می شود و هر حقی جز در مقابل حقی دیگر، واجب نمی شود.

ص :160


1- النساء : 86.
2- الرحمن : 60.
3- کنز العمّال : 16567.
4- بحار الأنوار : 75/43/8.
5- نهج البلاغة : الخطبة 216.

عنه علیه السلام :المُکافأةُ عِتقٌ . (1)

عنه علیه السلام :أطِلْ یَدَکَ فی مُکافَأةِ مَن أحسَنَ إلَیکَ، فإن لَم تَقدِرْ فلا أقَلَّ مِن أن تَشکُرَهُ . (2)

عنه علیه السلام :مَن جازاکَ بِالشُّکرِ فقَد أعطاکَ أکثَرَ مِمّا أخَذَ مِنکَ . (3)

عنه علیه السلام :إذا حُیِّیتَ بِتَحِیَّةٍ فَحَیِّ بأحسَنَ مِنها ، و إذا اُسدِیَت إلَیکَ یَدٌ فکافِئْها بِما یُربی عَلیها ، و الفَضلُ مَعَ ذلکَ لِلبادِئِ . (4)

عنه علیه السلام :مَن صَنَعَ مِثلَ ما صُنِعَ إلَیهِ فقَد کافَأ ، و مَن أضعَفَ کانَ شَکورا . (5)

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :المَعروفُ غُلٌّ لا یَفُکُّهُ إلاّ مُکافَأةٌ أو شُکرٌ . (6)

عنه علیه السلام_ فی قَولِه تَعالی : «هَلْ جَزاءُ الإحْسانِ إلاّ الإحْسانُ» _: جَرَت فی المُؤمِنِ و الکافِرِ و البَرِّ و الفاجِرِ ، مَن صُنِعَ إلَیهِ مَعروفٌ فعَلَیهِ أن یُکافِئَ بهِ ، و لَیسَتِ المُکافَأةُ أن تَصنَعَ کما صَنَعَ حتّی تَری فَضلَکَ ، فإن صَنَعتَ کما صَنَعَ فلَهُ الفَضلُ بِالابتِداءِ . (7) (8)

امام علی علیه السلام :جبران کردن [نیکی با نیکی]، موجب آزاد شدن [از حق احسان ]است.

امام علی علیه السلام :برای عوض دادن به کسی که به تو نیکی کرده است دستت را دراز کن و اگر توانایی [جبران ]نداشتی، دست کم از او تشکر کن.

امام علی علیه السلام :کسی که در عوضِ نیکی تو، تشکّر و قدردانی کند، بیش از آنچه از تو گرفته به تو داده است.

امام علی علیه السلام :هر گاه به تو درودی گفته شد، با درودی بهتر از آن پاسخ گوی و هر گاه احسانی به تو شد، به احسانی بهتر از آن جبرانش کن. با وجود این، فضیلت از آنِ آغازگر [نیکی ]است.

امام علی علیه السلام :هر کس همان احسانی را کند که به او شده است، آن را پاداش داده و هر کس به بیشتر از آن تلافی کند، شکور (بسیار سپاسگزار) است.

امام کاظم علیه السلام :نیکی و احسان قلاده ای است که جز جبران کردن یا تشکر آن را باز نمی کند.

امام کاظم علیه السلام_ درباره آیه «آیا سزای نیکی جز نیکی است؟» _فرمود : این آیه درباره مؤمن و کافر و نیک و بد جاری است. به هر کس خوبی شود، باید آن را پاداش دهد. پاداش دادن، این نیست که همان احسانی را کنی که او کرده است، مگر این که برتری خود را نشان دهی؛ زیرا اگر همان را کنی که او کرده است، به سبب این که آغازگر احسان می باشد، برتری از آنِ اوست.

ص :161


1- غرر الحکم : 56.
2- غرر الحکم : 2383.
3- بحار الأنوار : 78/82/80.
4- نهج البلاغة : الحکمة 62.
5- بحار الأنوار : 75/42/4 .
6- الدّرة الباهرة : 34.
7- بحار الأنوار : 78/311/1.
8- (انظر) الشُّکر للنّاس : باب 2058.

3445 - مُکافَأةُ الإساءَةِ بِالإساءَةِ
3445 - تلافی کردن بدی با بدی

الکتاب :

«الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَ الْحُرُماتُ قِصاصٌ فَمَنِ اعْتَدَی عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ ما اعْتَدَی عَلَیْکُمْ وَ اتَّقُوا اللّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ مَعَ المُتَّقِینَ» . (1)

«وَ إِنْ عاقَبْتُمْ فَعاقِبُوا بِمِثْلِ ما عُوقِبْتُمْ بِهِ وَ لَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَیْرٌ لِلصَّابِرِینَ» . (2)

«ذَلِکَ وَ مَنْ عاقَبَ بِمِثْلِ ما عُوقِبَ بِهِ ثُمَّ بُغِیَ عَلَیْهِ لَیَنْصُرَنَّهُ اللّهُ إِنَّ اللّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ» . (3)

«إِلاَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ ذَکَرُوا اللّهَ کَثِیرا وَ انْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ» . (4)

3445

تلافی کردن بدی با بدی

قرآن:

«این ماه حرام، در مقابل آن ماه حرام است و [هتک ]حرمتها قصاص دارد. پس هر کس به شما تعدّی کرد، همان گونه که به شما تعدّی کرده، بر او تعدّی کنید و از خدا پروا بدارید و بدانید که خدا، با تقوا پیشگان است».

«و اگر عقوبت کردید، به همان گونه که مورد عقوبت قرار گرفته اید [متجاوز را] به عقوبت رسانید و اگر صبر کنید، البته آن برای شکیبایان بهتر است».

«آری چنین است، و هر کس نظیر آنچه بر او عقوبت رفته است دست به عقوبت زند، سپس مورد ستم قرار گیرد، قطعاً خدا او را یاری خواهد کرد؛ چرا که خدا بخشایشگر آمرزنده است».

«مگر کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده و خدا را بسیار به یاد آورده و پس از آن که مورد ستم قرار گرفته اند، یاری خواسته اند. و کسانی که ستم کرده اند، به زودی خواهند دانست به کدام بازگشتگاه برخواهند گشت».

ص :162


1- البقرة : 194.
2- النحل : 126.
3- الحجّ : 60.
4- الشعراء : 227.

«وَ الَّذِینَ إِذَا أصابَهُمُ الْبَغْیُ هُمْ یَنْتَصِرُونَ * وَ جَزَاءُ سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِثْلُها فَمَنْ عَفا وَ أَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَی اللّهِ إِنَّهُ لاَ یُحِبُّ الظَّالِمِینَ * وَ لَمَنِ انْتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُولَئِکَ ما عَلَیْهِمْ مِنْ سَبیلٍ * إِنَّما السَّبِیلُ عَلَی الَّذِینَ یَظْلِمُونَ النَّاسَ وَ یَبْغُونَ فِی الأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ أُولئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ * وَ لَمَنْ صَبَرَ وَ غَفَرَ إِنَّ ذَلِکَ لَمِنْ عَزْمِ الأُمُورِ» . (1)

الحدیث:

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن عامَلَ بِالبَغیِ (2) کوفِیَ بِهِ . (3)

(4)

«و کسانی که چون ستم بر ایشان رسد، یاری می جویند [و به انتقام بر می خیزند]. و جزای بدی، مانند آن، بدی است. پس هر که درگذرد و نیکوکاری کند، پاداش او بر [عهده] خداست. براستی او ستمگران را دوست نمی دارد. و هر که پس از ستم [دیدنِ] خود، یاری جوید [و انتقام گیرد ]راه [نکوهش] بر ایشان نیست. راه [نکوهش] تنها بر کسانی است، که به مردم ستم می کنند و در [روی ]زمین به ناحق سر برمی دارند. آنان عذابی دردناک خواهند داشت. و هر که صبر کند و درگذرد، مسلّما این [خویشتنداری، حاکی] از اراده قوی [در]کارهاست».

حدیث:

امام علی علیه السلام :هر که به ستم رفتار کند، با او مقابله به مثل شود.

3446 - ما لا یَنبَغی فِی المُکافَأةِ
3446 - تلافی ناشایست

ما لا یَنبَغی فِی المُکافَأةِ

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أقبَحُ المُکافاةِ المُجازاةُ بِالإساءَةِ . (5)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن کافَأ السَّفیهَ بِالسَّفَهِ فقَد رَضِیَ بِما اُتیَ إلَیهِ حَیثُ احتَذی مِثالَهُ . (6)

3446

تلافی ناشایست

امام علی علیه السلام :زشت ترین تلافی، پاداش دادن [نیکی ]با بدی است.

امام صادق علیه السلام :هر کس [رفتار]شخص نابخرد [نسبت به خود] را با نابخردی تلافی کند، به رفتاری که [از جانب نابخرد] با او شده رضایت داده است؛ زیرا از نمونه او پیروی کرده است.

ص :163


1- الشوری : 39 _ 43.
2- فی الطبعة المعتمدة «الغَیّ» و ما أثبتناه من طبعة النجف .
3- غرر الحکم : 8475.
4- (انظر) المکافأة : باب 3450 . عنوان 364 «العُقوبة» ، 441 «القصاص». الکرم : باب 3423.
5- بحار الأنوار : 78/53/85.
6- الکافی : 2/322/2 .

عنه علیه السلام :مَن أکرَمَکَ فأکرِمْهُ ، و مَنِ استَخَفَّکَ فأکرِمْ نَفسَکَ عَنهُ . (1)

(2)

امام صادق علیه السلام :هر کس تو را گرامی داشت، تو نیز او را گرامی بدار و هر کس به تو بی احترامی کرد، خودت را در مرتبه او قرار مده

3447 - ذَمُّ الانتِقامِ
3447 - نکوهش انتقامگیری

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لا سُؤدُدَ مَع انتِقامٍ . (3)

عنه علیه السلام :التَّسَرُّعُ إلَی الانتِقامِ أعظَمُ الذُّنوبِ . (4)

عنه علیه السلام :مَن لَم یُحسِنِ العَفوَ أساءَ بِالانتِقامِ . (5)

عنه علیه السلام :سُوءُ العُقوبَةِ مِن لُؤمِ الظَّفَرِ . (6)

عنه علیه السلام :أقبَحُ أفعالِ المُقتَدِرِ الانتِقامُ . (7)

عنه علیه السلام :قُوَّةُ الحِلمِ عِندَ الغَضَبِ أفضَلُ مِنَ القُوَّةِ عَلَی الانتِقامِ . (8)

عنه علیه السلام :مَنِ انتَقَمَ مِنَ الجانی أبطَلَ فَضلَهُ فی الدُّنیا وفاتَهُ ثَوابُ الآخِرَةِ . (9)

.

3447

نکوهش انتقامگیری

امام علی علیه السلام :با انتقامگیری، سروری در کار نیست.

امام علی علیه السلام :شتاب در انتقامگیری، بزرگترین گناهان است.

امام علی علیه السلام :هر که خصلتِ نیکِ گذشت را نداشته باشد، رفتار زشتِ انتقام را در پیش گیرد.

امام علی علیه السلام :بد کیفر دادن، از پستیِ پیروزی است.

امام علی علیه السلام :زشت ترین کارهای شخص قدرتمند، انتقام گرفتن است.

امام علی علیه السلام :توانایی بردباری هنگام خشم، با ارزشتر از توانایی بر انتقام است.

امام علی علیه السلام :هر کس از گنهکار انتقام کشد،ارزش و برتری خود را در دنیا از بین ببرد و ثواب آخرت را از دست بدهد.

ص :164


1- بحار الأنوار : 78/278/113.
2- (انظر) السَّفَه : باب 1823 ، 1824. العفو : باب 2720.
3- غرر الحکم : 10518.
4- غرر الحکم : 6766.
5- غرر الحکم : 8959.
6- غرر الحکم : 5652.
7- غرر الحکم : 3003.
8- غرر الحکم : 6808.
9- غرر الحکم : 8863.

عنه علیه السلام :لا تَطلُبَنَّ مُجازاةَ أخیکَ و إن حَثا التُّرابَ بِفِیکَ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام إنّ فی التَّوراةِ مَکتوباً :یا بنَ آدمَ ......... إذا ظُلِمتَ بِمَظلِمَةٍ فارضَ بِانتِصاری لَکَ؛ فإنَّ انتِصاری لَکَ خَیرٌ مِن انتِصارِکَ لِنفَسِکَ . (2)

امام علی علیه السلام :در پی مجازات کردن برادرت مباش، اگر چه به دهانت خاک بپاشد.

امام صادق علیه السلام :در تورات آمده است: ای آدمی زاده! هر گاه به تو ستمی شد، به انتقامی که من برایت بگیرم رضایت ده؛ زیرا من بهتر از تو برایت انتقام می گیرم.

3448 - مُکافَأةُ الإحسانِ بِالإساءَةِ
3448 - پاداش خوبی را با بدی دادن

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :عادَةُ اللِّئامِ المُکافأةُ بِالقَبیحِ عَنِ الإحسانِ . (3)

عنه علیه السلام :شَرُّ النّاسِ مَن کافی عَلَی الجَمیلِ بِالقَبیحِ . (4)

عنه علیه السلام :مَن کافَأ الإحسانَ بالإساءَةِ فقدَ بَرِئَ مِنَ المُرُوَّةِ . (5)

(6)

3448

پاداش خوبی را با بدی دادن

امام علی علیه السلام :عادت فرومایگان، پاداش دادن نیکی با بدی است.

امام علی علیه السلام :بدترین مردم کسی است که خوبی را با بدی پاداش دهد.

امام علی علیه السلام :هر که نیکی را با بدی پاداش دهد، از مروّت به دور است.

3449 - مُکافَأةُ الإساءَةِ بِالإحسانِ
3449 - پاداش دادن بدی با خوبی

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مِن کَمالِ الإیمانِ مُکافاةُ المُسیءِ بِالإحسانِ . (7)

3449

پاداش دادن بدی با خوبی

امام علی علیه السلام :از [نشانه های] کمال ایمان این است که بدی کننده را به نیکی پاداش دهی.

ص :165


1- بحار الأنوار : 77/209/1 .
2- الکافی : 2/304/10.
3- غرر الحکم : 6238.
4- غرر الحکم : 5750.
5- غرر الحکم : 8674.
6- (انظر) الشُّکر للنّاس : باب 2059 ، 2060.
7- غرر الحکم : 9413.

عنه علیه السلام :مَن لَم یُجازِ الإساءَةَ بِالإحسانِ فلَیسَ مِنَ الکِرامِ . (1)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام_ مِن دُعائهِ فی مَکارِمِ الأخلاقِ _: اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ و آلهِ ، و سَدِّدْنی لِأن اُعارِضَ مَن غَشَّنی بِالنُّصحِ ، و أجزِیَ مَن هَجَرَنی بِالبِرِّ ، و اُثیبَ مَن حَرَمَنی بِالبَذلِ ، و اُکافِئَ مَن قَطَعَنی بِالصِّلَةِ ، و اُخالِفَ مَنِ اغتابَنی إلی حُسنِ الذِّکرِ . (2)

(3)

امام علی علیه السلام :کسی که بدی را به نیکی پاداش ندهد، از بزرگواران نیست.

امام زین العابدین علیه السلام_ در بخشی از دعای مکارم الاخلاق _گفت : بار خدایا! بر محمّد و آل او صلوات فرست و مرا توفیق ده، تا با کسی که نسبت به من دغلکاری کرده، خیرخواهی و صداقت ورزم و کسی را که از من قهر کرده، با دوستی پاداش دهم و کسی را که از من دریغ کرده، با دَهِش عوض دهم و کسی را که از من بریده، با پیوند پاداش دهم و از آن که غیبت مرا کرده، به نیکی یاد کنم.

3450 - کَما تَدینُ تُدانُ
3450 - از هر دست بدهی با همان دست می گیری

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن حَفَرَ بِئرا لِأخیهِ وَقَعَ فیها ، و مَن هَتَکَ حِجابَ غَیرِهِ انْکَشَفَتْ عَوراتُ بَیتهِ . (4)

3450

از هر دست بدهی با همان دست می گیری

امام علی علیه السلام :هر که برای برادرش چاهی کند، خود در آن افتد و هر که پرده [حرمت] دیگری را بدرد، عیبهای درون خانه او بر ملا شود.

ص :166


1- غرر الحکم : 8958.
2- الصحیفة السجّادیّة : الدعاء 20 .
3- (انظر) الإحسان : باب 868. الرَّحِم : باب 1468. الخیر : باب 1180. الإنصاف : باب 3818. الهدیّة : باب 3954.
4- تحف العقول : 88.

عنه علیه السلام :مَن عابَ عِیبَ ، و مَن شَتَمَ اُجیبَ ، و مَن غَرَسَ أشجارَ التُّقی اجتَنی ثِمارَ المُنی . (1)

عنه علیه السلام :کَما تَدینُ تُدانُ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن کَشَفَ عَن حِجابِ غَیرِهِ تَکَشَّفَت عَوراتُ بَیتِه ، و مَن سَلَّ سَیفَ البَغیِ قُتِلَ بِهِ ، و مَنِ احتَفَرَ لِأخیهِ بِئرا سَقَطَ فیها، و مَن داخَلَ السُّفَهاءَ حُقِّرَ ، و مَن خالَطَ العُلَماءَ وُقِّرَ ، و مَن دَخَلَ مَداخِلَ السَّوءِ اتُّهِمَ . (3)

عنه علیه السلام :بَرُّوا آباءَکُم یَبَرَّکُم أبناؤکُم ، و عِفّوا عَن نِساءِ النّاسِ تَعِفَّ نِساؤکُم . (4)

بحار الأنوار :فی الإنجیلِ : ألاّ تَدینوا و أنتُم خُطّاءٌ فیُدانَ مِنکُم بِالعَذابِ ، لا تَحکُموا بِالجَورِ فیُحکَمَ عَلَیکُم بِالعَذابِ ، بِالمِکیالِ الّذی تَکیلونَ یُکالُ لَکُم ، و بِالحُکمِ الّذی تَحکُمونَ یُحکَمُ عَلَیکُم . (5)

امام علی علیه السلام :هر که عیبجویی کند، عیبجویی شود و هر که ناسزا گوید، پاسخ [ناسزا] شنود و هر که درختهای تقوا بنشاند، میوه های آرزوها بچیند.

امام علی علیه السلام :از هر دست بدهی، با همان دست پس می گیری.

امام صادق علیه السلام :هر که پرده دیگری را کنار زند، عیبهای خانه خودش نمایان شود و هر که تیغ ستم برکشد، [خودش] با همان کشته شود و هر که برای برادر خود چاهی بکَنَد، خود در آن افتد و هر که با نابخردان درآمیزد، بی مقدار شود و هر که با دانایان بنشیند، با وقار و گرانمایه شود و هر که به جاهای بد وارد شود، مورد سوء ظنّ و تهمت قرار گیرد.

امام صادق علیه السلام :با پدرانتان خوشرفتاری کنید تا فرزندانتان با شما خوشرفتاری کنند، و نسبت به زنان مردم عفّت ورزید تا نسبت به زنان شما عفّت ورزند.

بحار الأنوار :در انجیل آمده است: هان! در حالی که خودتان خطا کارید، کیفر ندهید، که با عذاب کیفر داده می شوید. ظالمانه حکم نکنید، که به عذاب درباره شما حکم می شود. با همان پیمانه ای که کیل می کنید، برای شما کیل می شود و به همان گونه که حکم می کنید، درباره شما حکم می شود.

ص :167


1- کشف الغمّة : 3/136.
2- غرر الحکم : 7208.
3- کشف الغمّة : 2/396.
4- تحف العقول : 359.
5- بحار الأنوار : 77/43/12.

ص :168

463 - التکلیف

463 - تکلیف

اشاره

(1)

(2)

ص :169


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 5/298 باب 14 «شرائط صحّة التکلیف». بحار الأنوار : 5/309 باب 15 «علّة خلق العِباد و تکلیفهم». بحار الأنوار : 5/318 باب 16 «عموم التکالیف». بحار الأنوار : 5/288 باب 13 «الأطفال و من لم یتمّ علیهم الحجّة فی الدنیا». وسائل الشیعة : 1/27 باب 3 «اشتراط العقل فی تعلّق التکلیف». وسائل الشیعة : 1/30 باب 4 «اشتراط التکلیف ......... بالاحتلام».
2- انظر: عنوان 99 «الحُجّة» ، 263 «الشریعة» ، 50 «البلوغ». الاُصول : باب 103 ، الأمانة : باب 309.

3451 - التَّکلیفُ
3451 - تکلیف

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اِعلَمُوا أنّ ما کُلِّفتُم بهِ یَسیرٌ ، و أنّ ثَوابَهُ کثیرٌ ، و لو لم یَکُن فیما نَهَی اللّهُ عَنهُ مِن البَغیِ و العُدوانِ عِقابٌ یُخافُ لَکانَ فی ثَوابِ اجتِنابِهِ ما لا عُذرَ فی تَرکِ طَلَبِهِ . (1)

عنه علیه السلام :إنّ اللّهَ سبحانَهُ أمَرَ عِبادَهُ تَخییرا ، و نَهاهُم تَحذیرا ، و کَلَّفَ یَسیرا ، و لم یُکَلِّفْ عَسیرا ، و أعطی علَی القَلیلِ کثیرا ، و لم یُعصَ مَغلوبا ، و لم یُطَعْ مُکرَها ، و لم یُرسِلِ الأنبیاءَ لَعِبا ، و لم یُنزِلِ الکتابَ لِلعِبادِ عَبَثا ، و لا خَلَقَ السماواتِ و الأرضَ و ما بَینَهُما باطِلاً : «ذلکَ ظَنُّ الَّذِینَ کَفَرُوا فَوَیلٌ للّذینَ کَفَرُوا مِنَ النّارِ» (2) . (3)

عنه علیه السلام :اعلَمُوا أنّهُ لن یَرضی عَنکُم بشیءٍ سَخِطَهُ علی مَن کانَ قَبلَکُم ، و لن یَسخَطَ علَیکُم بشیءٍ رَضِیَهُ ممَّن کانَ قَبلَکُم ، و إنّما تَسیرُونَ فی أثرٍ بَیِّنٍ ، و تَتَکلَّمونَ بِرَجعِ قَولٍ قد قالَهُ الرِّجالُ مِن قَبلِکُم . (4)

3451

تکلیف

امام علی علیه السلام :بدانید که آنچه بدان مکلّف شده اید، اندک و ثوابش بسیار است. اگر برای ستم و تجاوز که خداوند از آنها نهی فرموده است کیفری ترسناک هم نبود، باز پاداش خودداری از آنها چندان بزرگ است که در ترک آنها بهانه ای نیست.

امام علی علیه السلام :خداوند سبحان، بندگان خود را فرمان داده است، حال آنکه آنان مختارند و بازشان داشته است برای این که به آنان هشدار داده باشد و تکلیف آسان فرموده و تکلیف دشوار نداده است و کار اندک را پاداش فراوان می دهد، نه با زور نافرمانی می شود و نه با اکراه و اجبار فرمانبری. پیامبران را از سر بازیچه نفرستاد و برای بندگان بیهوده کتاب آسمانی نازل نکرد و آسمانها و زمین و آنچه را میان آنهاست به باطل نیافرید «این گمان کسانی است که کفر ورزیدند. پس وای بر کافران از آتش».

امام علی علیه السلام :بدانید که خداوند آنچه را بر پیشینیان شما نپسندیده، بر شما نیز هرگز نخواهد پسندید و آنچه را بر آنان پسندیده هرگز برای شما ناپسند نخواهد دانست. بلکه شما [همگی ]در پی نشانه ای آشکار حرکت می کنید و آنچه می گویید، بازتاب سخنانی است که پیشینیان شما گفته اند.

ص :170


1- نهج البلاغة : الکتاب 51.
2- . ص : 27 .
3- نهج البلاغة : الحکمة 78.
4- نهج البلاغة : الخطبة 183.

بیان :

قال العلاّمة الطباطبائیُّ رضوان اللّه علیه تحت عنوانِ «بحثٌ فلسفیّ فی کیفیّة وجود التکلیف و دوامه» :

قد تقدّم فی خلال أبحاث النبوّة و کیفیّة انتشاء الشرائع السماویة فی هذا الکتاب أنّ کلّ نوعٍ من أنواع الموجودات له غایةٌ کمالیّةٌ هو متوجّه إلیها ساعٍ نحوها طالبٌ لها بحرکةٍ وجودیةٍ تناسب وجوده ، لا یسکن عنها دون أن ینالها ، إلاّ أن یمنعه عن ذلک مانعٌ مزاحِمٌ فیبطل دون الوصول إلی غایته ، کالشجرة تقف عن الرشد و النموّ قبل أن تبلغ غایتها لآفات تعرضها . و تقدّم أیضا أنّ الحرمان من بلوغ الغایات إنّما هو فی أفراد خاصّة من الأنواع ، و أمّا النوع بنوعیّته فلا یتصوّر فیه ذلک . و أنّ الإنسان _ و هو نوع وجودیّ _ له غایةٌ وجودیّة لا ینالها إلاّ بالاجتماع المدنیّ ، کما یشهد به تجهیز وجوده بما لا یستغنی به عن سائر أمثاله کالذکورة و الاُنوثة و العواطف و الإحساسات و کثرة الحوائج و تراکمها.

و أنّ تحقّق هذا الاجتماع و انعقاد المجتمع الإنسانیّ یُحوِج أفراد المجتمع إلی أحکامٍ و قوانین ینتظم باحترامها و العمل بها شتات اُمورهم و یرتفع بها اختلافاتهم الضروریّة ، و یقف بها کلّ منهم فی موقفه الذی ینبغی له و یحوز بها سعادته و کماله الوجودیّ ، و هذه الأحکام و القوانین العملیّة فی الحقیقة منبعثة عن الحوائج التی تهتف بها خصوصیة وجود الإنسان و خلقته الخاصّة بما لها من التجهیزات البدنیّة و الروحیّة ، کما أنّ خصوصیّة وجوده و خلقته مرتبطةٌ بخصوصیّات العلل و الأسباب التی تکوّن وجود الإنسان من الکون العامّ .

و هذا معنی کون الدِّین فطریّا ، أی أنّه مجموع أحکامٍ و قوانین یرشد إلیها وجود الإنسان بحسب التکوین . و إن شئت فقل : سنن یستدعیها الکون العامّ ، فلو اُقیمت أصلحت المجتمع و بلغت بالأفراد غایتها فی الوجود و کمالها المطلوب ، و لو تُرکت و اُبطلت أفسدت العالم الإنسانیّ و زاحمت الکون العامّ فی نظامه .

و أنّ هذه الأحکام و القوانین سواءٌ کانت معاملیّة اجتماعیّة تصلح بها حال المجتمع و یجمع بها شمله ، أو عبادیّة تبلغ بالإنسان غایة کماله من المعرفة و الصلاح فی مجتمع صالحٍ ، فإنّها جمیعا یجب أن یتلقّاها الإنسان من طریق نبوّة إلهیّةٍ و وحی سماویّ لا غیر .

و بهذه الاُصول الماضیة یتبیّن أنّ التکلیف الإلهیّ یلازم الإنسان ما عاش فی هذه النشأة الدنیویّة سواءٌ کان فی نفسه ناقصا لم یکمل وجودا بعد أو کاملاً علما و عملاً . أمّا لو کان ناقصا فظاهر ، و أمّا لو کان کاملاً فلأنّ معنی کماله أن یحصل له فی جانبَی العلم و العمل ملَکاتٌ فاضلة یصدُر عنها من الأعمال المعاملیّة ما یلائم المجتمع و یصلحه و یتمکّن من کمال المعرفة و صدور الأعمال العبادیّة الملائمة للمعرفة کما تقتضیه العنایة الإلهیّة الهادیة للإنسان إلی سعادته .

و من المعلوم أنّ تجویز ارتفاع التکلیف عن الإنسان الکامل ملازمٌ لتجویز تخلّفه عن الأحکام و القوانین . و هو فیما یرجع إلَی المعاملات یوجب فساد المجتمع و العنایة الإلهیّة تأباه . و فیما یرجع إلی العبادات یوجب تخلّف الملَکات عن آثارها ، فإنّ الأفعال مقدّماتٌ مُعدّة لحصول الملَکات ما لم تحصل ، و إذا حصلت عادت تلک الأفعال آثارا لها تصدر عنها صدورا لا تخلّف فیه .

و من هنا یظهر فساد ما ربّما یُتوهّم أنّ الغرض من التکلیف تکمیل الإنسان و إیصاله غایة وجوده ، فإذا کمل لم یکن لبقاء التکلیف معنی .

وجه الفساد : أنّ تخلّف الإنسان عن التکلیف الإلهیّ ، و إن کان کاملاً فی المعاملات یفسد المجتمع و فیه إبطال العنایة الإلهیّة بالنوع ، و فی العبادات یستلزم تخلّف الملَکات عن آثارها ، و هو غیر جائزٍ ، و لو جاز لکان فیه إبطال الملَکة و فیه أیضا إبطال العنایة . نعم ، بین الإنسان الکامل و غیره فرقٌ فی صدور الأفعال ، و هو أنّ الکامل مَصون عن المخالفة لمکان الملَکة الراسخة بخلاف غیر الکامل ، و اللّه المستعان . (1) (2)

توضیح :

علاّمه طباطبایی _ رضوان اللّه علیه _ تحت عنوان «بحثی فلسفی در چگونگی پدید آمدن تکلیف و استمرار آن»، می نویسد:

در ضمن بحثهای مربوط به نبوّت و نحوه پدید آمدن شرایع آسمانی در این کتاب، گفتیم که هر یک از انواع موجودات، دارای غایتی کمالی هستند که رو به سوی آن دارند و با رفتارها و حرکتهایِ وجودیِ متناسب با هستی خویش، به سمت آن در حرکتند و تا به آن نرسند آرام نمی گیرند، مگر این که مانعی پیش آید و نگذارد آن نوع به آن غایت کمال برسد. مانند این که درخت، به سبب دچار شدن به آفات، پیش از رسیدن به غایتِ وجودیش، از رشد و نمو باز ایستد. همچنین در آن مباحث گفتیم که محروم شدن از رسیدن به غایات و اهداف، در حقیقت، دامنگیر افراد خاصی از انواع موجودات می شود و خودِ نوع، از حیث نوعیّتش، دچار این وقفه و محرومیت نمی شود.

همچنین گفتیم که انسان _ که یکی از انواع موجودات می باشد _ دارای غایتی وجودی است که جز از طریق اجتماع مدنی به آن غایت نمی رسد. دلیلش هم مجهّز شدن وجود اوست به ویژگیهایی که به سبب آنها به دیگر افراد نوع خود نیازمند است؛ ویژگیهایی چون نر و مادگی و عواطف و احساسات و نیازهای فراوان و انبوه.

تحقّق یافتن این اجتماع و شکل گرفتن جامعه انسانی، افراد این جامعه را به داشتن مقرّرات و قوانینی نیازمند می کند که با احترام نهادن به آنها و به کار بستن این قوانین، کارهای پراکنده آنها نظم و سامان می پذیرد و اختلافاتِ گریز ناپذیر ایشان برطرف می شود و هر فردی در جایگاه شایسته خود قرار می گیرد و با این مقررات و قوانین، سعادت و کمال وجودی خویش را فراهم می آورد. این احکام و قوانین کاربردی، در حقیقت، برخاسته از نیازهایی است که خصوصیت وجود انسان و خلقت ویژه او، به سبب برخورداری از تجهیزات جسمی و روحی، آنها را اقتضا می کند. چنان که خصوصیّتِ وجود و خلقت او با خصوصیات علل و اسباب کلّ هستی که وجود انسان را پدید می آورد، ارتباط دارد.

این است معنای فطری بودن دین؛ یعنی، دین مجموعه احکام و قوانینی است که وجود تکوینی انسان به سوی آنها راهنمایی می کند. به عبارت دیگر، روشها و قوانینی است که کلّ هستی آنها را اقتضا می کند. از این رو، اگر این احکام و قوانین رعایت شوند، جامعه انسانی را درست می کند و افراد جامعه را به غایت وجودی و کمال مطلوب می رساند. اما اگر رها شوند و به کار بسته نشوند، دنیای انسانی را تباه می کنند و با نظام حاکم بر کلّ هستی تعارض و تضاد پیدا می کنند.

این احکام و قوانین، خواه به رفتارهای اجتماعی مربوط باشند، که باعث اصلاح وضع جامعه و نظم و سامان بخشیدن به آن می شوند و خواه عبادی باشند، که انسان را به کمال غایی او در زمینه شناخت و پاک زیستن در یک جامعه پاک و صالح می رسانند، در هر حال مجموع این قوانین اجتماعی و عبادی را، انسان باید تنها از طریق نبوّتی الهی و وحیی آسمانی دریافت کند.

با توجه به این اصول و مبانی، که قبلاً در مباحث مربوط به نبوّت و نحوه پدید آمدن شرایع آسمانی توضیح داده ایم، روشن می شود که تا وقتی انسان در این زندگی دنیوی به سر می برد _ خواه ناقص باشد و هنوز به مرحله کمال وجودی نرسیده باشد و خواه در مرتبه علم و عمل به کمال رسیده باشد _ تکلیف الهی پیوسته با انسان هست و برایش لازم می باشد. نیاز او به این تکالیف، در صورتی که انسان ناقص باشد و به کمال مطلوب نرسیده باشد، روشن است و اگر کامل باشد، باز هم به تکلیف الهی نیازمند است؛ زیرا معنای کمال انسان، این است که در بُعد علمی و عملی مَلکات فاضله ای برایش حاصل شود و از آنها رفتارهایی اجتماعی سر زند که با جامعه سازگار باشد و موجب اصلاح آن شود و همچنین باعث دست یافتن به کمال شناخت و معرفت و صدور اعمال عبادی متناسب با آن شناخت شود، به همان نحوی که عنایت الهی که انسان را به سوی سعادتش رهنمون می شود، اقتضا می کند.

پیداست که تجویز برداشته شدن تکلیف از انسان کامل، ملازم است با تجویز تخلّف او از احکام و قوانین، و این خود، در بُعد رفتارهای اجتماعی، به فساد جامعه می انجامد که با عنایت الهی سازگار نیست و در بُعد عبادات موجب تخلّف مَلکات از آثارشان می شود؛ زیرا افعال [عبادی ]مقدّماتی هستند که زمینه را برای پیدایش مَلکات فراهم می آورند و هر گاه این مَلکات به وجود آمدند، این افعال به آثار آنها تبدیل می شوند که به نحو تخلّف ناپذیری از این مَلکات [فاضله ]صادر می شوند.

از این جاست که نادرستی این توهّمْ آشکار می شود که غرض از تکلیف ، کامل کردن انسان و رساندن او به غایت وجودیش می باشد. بنا بر این، وقتی انسان به کمال مطلوب خود رسید، دیگر باقی بودن تکلیف معنا ندارد.

علّت نادرستی و بطلان این توهّم، این است که تخلّف انسان هرچند کامل شده باشد از تکلیف الهی، در زمینه رفتارهای اجتماعی، جامعه را به تباهی می کشاند و این خود موجب ابطال عنایت الهی نسبت به نوع انسان می شود. در زمینه عبادت نیز، این تخلّف، مستلزم تخلّف مَلکات از آثار آنهاست و این جایز نیست؛ زیرا اگر تخلّف مَلکات از آثارشان جایز باشد، مستلزم ابطال مَلَکه است و این نیز با عنایت الهی سازگار نیست. آری، میان انسان کامل و غیر کامل در سر زدن افعال از آنها یک فرق هست و آن این که انسان کامل، به علّت راسخ بودن ملکه در وجود او، از مخالفت مصون است، اما انسان نا کامل چنین مصونیتی ندارد، و خدا یاری رسان است .

ص :171


1- المیزان فی تفسیر القرآن : 12/199 .
2- (انظر) بحار الأنوار : 5/318 باب 16.

ص :172

ص :173

ص :174

3452 - لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفساً إلّا وُسعَها
3452 - خداوند کسی را جز به اندازه توانش تکلیف نمی کند

الکتاب :

«لاَ یُکَلِّفُ اللّهُ نَفْسا إِلاَّ وُسْعَها لَها ما کَسَبَتْ وَ عَلَیْها ما اکْتَسَبَتْ» . (1)

(2)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :رُفِعَ عن اُمَّتی الخَطَأُ و النِّسیانُ و ما استُکرِهُوا علَیهِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :رُفِعَ القَلمُ عن ثلاثةٍ : عن المَجنونِ المَغلوبِ علی عَقلِهِ حتّی یَبرَأ ، و عنِ النّائمِ حتّی یَستَیقظَ ، و عنِ الصَّبیِّ حتّی یَحتَلِمَ . (4)

3452

خداوند کسی را جز به اندازه توانش تکلیف نمی کند

قرآن:

«خداوند، هیچ کس را جز به اندازه توانایی اش تکلیف نمی کند. آنچه [ از خوبی ]به دست آورده به سود او، و آنچه [ از بدی ]به دست آورده به زیان اوست ».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از امّت من [مسؤولیت و تکلیف در برابر] خطا و فراموشی و آنچه بدان مجبور شده اند برداشته شده است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از سه کس قلم [تکلیف ]برداشته شده است: از دیوانه ای که عقلش را از دست داده است، تا زمانی که بهبود یابد. از شخص خفته، تا زمانی که بیدار شود و از کودک، تا وقتی که محتلم شود.

ص :175


1- البقرة : 286.
2- (انظر) الأنعام : 152 ، الأعراف : 42 ، المؤمنون : 62 ، الطلاق : 7 ، البقرة : 233.
3- کنز العمّال : 10307.
4- کنز العمّال : 10309.

عنه صلی الله علیه و آله :لا یُعَذِّبُ اللّهُ عَبدا علی خَطأٍ و لا استِکراهٍ أبَدا . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :رُفِعَ عن اُمّتی تِسعَةٌ : الخَطَأُ ، و النِّسیانُ ، و ما اُکرِهُوا علَیهِ ، و ما لا یَعلَمونَ ، و ما لا یُطیقونَ ، و ما اضطُرُّوا إلَیهِ، و الحَسَدُ ، و الطِّیَرَةُ ، و التَّفکُّرُ فی الوَسوَسَةِ فی الخَلقِ ما لم یَنطِقْ بِشَفَةٍ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :وُضِعَ عن اُمّتی تِسعُ خِصالٍ : الخَطاءُ ، و النِّسیانُ ، و ما لا یَعلَمونَ ، و ما لا یُطیقُونَ، و ما اضطُرُّوا إلَیهِ ، و ما استُکرِهُوا علَیهِ ، و الطِّیَرَةُ ، و الوَسوَسَةُ فی التَّفَکُّرِ فی الخَلقِ ، و الحَسَدُ ما لم یَظهَرْ بلِسانٍ أو یَدٍ . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ لمّا سُئلَ عن معنی قولِه_م: لا حَولَ و لا قُوَّةَ إلاّ باللّهِ _ : إنا لا نَملِکُ مَع اللّهِ شیئا ، و لا نَملِکُ إلاّ ما مَلَّکَنا ، فَمَتی مَلَّکَنا ما هُو أملَکُ بهِ مِنّا کَلَّفَنا ، و متی أخَذَهُ مِنّا وَضَعَ تَکلیفَهُ عَنّا . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :ما اُمِرَ العِبادُ إلاّ بِدُونِ سَعَتِهِم ، فُکلُّ شیءٍ اُمِرَ النّاسُ بأخذِهِ فهُم مُتَّسِعونَ لَهُ ، و ما لا یَتَّسِعونَ لَهُ فهُو مَوضوعٌ عَنهُم . (5)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند، هیچ گاه بنده ای را به سبب کاری که از روی خطا یا اجبار انجام دهد، عذاب نمی کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :[مسؤولیت] نُه چیز، از امّت من برداشته شده است: خطا، فراموشی، آنچه بدان مجبور شوند، آنچه ندانند، آنچه از توانشان بیرون باشد، آنچه بدان ناچار شوند، حسادت، فال بد زدن و تفکّر وسوسه آمیز در آفرینش، تا زمانی که به زبان آورده نشود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :[تکلیف و مسؤولیت نسبت به] نُه خصلت، از امّت من برداشته شده است: خطا، فراموشی، آنچه نمی دانند، آنچه توانش را ندارند، آنچه بدان ناچارند، آنچه به زور بدان وادار می شوند، فال بد زدن، وسوسه تفکّر در آفرینش و حسادت تا زمانی که به زبان یا دست، آشکار نشود.

امام علی علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از معنای سخن مردمان که می گویند: لا حول و لا قوة الا باللّه _فرمود : با وجود خداوند، ما مالک چیزی نیستیم و چیزی نداریم مگر آنچه او به تملّک ما در آورده باشد. پس هر گاه چیزی را که او به مالکیتش سزاوارتر است به تملّک ما در آورد، بر عهده ما تکلیفی نهاده و هر گاه آن را از ما بگیرد، تکلیفش را از ما برداشته است.

ص :176


1- کنز العمّال : 10324.
2- بحار الأنوار : 5/303/14.
3- الکافی : 2/463/2.
4- نهج البلاغة : الحکمة 404.
5- التوحید : 347/6.

تهذیب الأحکام :قال الصادق علیه السلام : ما کَلَّفَ اللّهُ العِبادَ فوقَ ما یُطیقُونَ _ فَذَکَرَ الفَرائضَ و قالَ : _ إنّما کَلَّفَهُم صیامَ شهرٍ مِن السَّنَةِ و هُم یُطیقُونَ أکثَرَ مِن ذلکَ . (1)

امام صادق علیه السلام :بندگان، جز به کمتر از توانشان فرمان داده نشده اند. پس، هر چیزی که مردم به انجام آن مأمور شده اند، توانایی آن را دارند و آنچه که در توانشان نیست، از عهده آنان برداشته شده است.

تهذیب الأحکام :امام صادق علیه السلام فرمود : خداوند، بندگان را بیش از توانشان تکلیف نکرده است. حضرت سپس واجبات را نام برد و فرمود: آنان را به گرفتن یک ماه روزه در سال مکلّف کرده، در حالی که توانایی بیشتر از این را دارند.

ص :177


1- تهذیب الأحکام : 4/154/426.

ص :178

464 - التکلّف

464 - تکلّف

اشاره

(1)

(2)

ص :179


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 73/394 باب 143 «التکلّف و الدعوی». کنز العمّال : 3/805 «التکلّف».
2- انظر: الضیافة : باب 2363 .

3453 - التَّکلُّفُ
3453 - تکلّف

الکتاب :

«قُلْ ما أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ وَ ما أَنا مِنَ الْمُتَکَلِّفِینَ» . (1)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ فی الدُّعاءِ _: و ارحَمْنی مِن تَکَلُّفِ ما لا یَعنینی . (2)

مصباح الشریعة_ فیما نسبه إلی الإمام الصّادق علیه السلام _: قالَ النبیُّ صلی الله علیه و آله : نحنُ مَعاشِرَ الأنبیاءِ و الاُمَناءِ و الأتقیاءِ بُراءٌ مِن التَّکلُّفِ . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنَّ المُسلمینَ قالوا لِرسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله : لو أکرَهتَ یا رسولَ اللّهِ مَن قَدَرتَ علَیهِ مِن النّاسِ علَی الإسلامِ لَکَثُرَ عَدَدُنا و قَوِینا علی عَدُوِّنا ! فقالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : ما کُنتُ لِألقَی اللّهَ عَزَّ و جلَّ ببِدعَةٍ لم یُحدِثْ إلَیَّ فیها شیئا «و مَا أنا مِن المُتَکَلِّفِینَ» . (4)

3453

تکلّف

قرآن:

«بگو: من مزدی بر این [رسالت]، از شما نمی طلبم و من از کسانی نیستم که چیزی از خود بسازم و به خدا نسبت دهم».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در دعا _گفت : به من رحم فرما، تا در کارهای بیهوده خود را به تکلّف نیندازم.

مصباح الشریعة_ در آنچه به امام صادق علیه السلام نسبت داده است _: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : ما گروه پیامبران و امانتداران و پرهیزگاران، از تکلّف به دوریم.

امام علی علیه السلام :مسلمانان، به رسول خدا صلی الله علیه و آله عرض کردند: ای رسول خدا! اگر کسانی از مردم را که بر آنان چیره گشتی به پذیرفتن اسلام مجبور می کردی، تعداد ما زیاد می شد و در برابر دشمنمان نیرومند می شدیم. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: حاضر نیستم خداوند عزّ و جلّ را با بدعتی دیدار کنم که درباره آن چیزی به من نفرموده است: «و من از کسانی نیستم که چیزی از خود بسازم و به خدا نسبت دهم».

ص :180


1- ص : 86.
2- الکافی : 2/577/2.
3- مصباح الشریعة : 209.
4- التوحید : 342/11.

عنه علیه السلام :شَرٌّ أصدِقائکَ مَن تَتَکَلَّفُ لَهُ . (1)

عنه علیه السلام :شَرُّ الإخوانِ مَن تُکُلِّفَ لَهُ . (2)

عنه علیه السلام :أهنی العَیشِ اطِّراحُ الکُلَفِ . (3)

عنه علیه السلام :التَّکلُّفُ مِن أخلاقِ المُنافِقینَ . (4)

عنه علیه السلام :شَرُّ الاُلفَةِ اطِّراحُ الکُلفَةِ . (5)

عنه علیه السلام :أکبَرُ الکُلفَةِ تَعَنِّیکَ فیما لا یَعنیکَ . (6)

عنه علیه السلام :اطِّراحُ الکُلَفِ أشرَفُ قُنیَةٍ . (7)

عنه علیه السلام :مَن کَلَّفَکَ ما لا تُطیقُ فقد أفتاکَ فی عِصیانِهِ . (8)

عنه علیه السلام :عَشرَةٌ یُعَنِّتُونَ أنفُسَهُم و غَیرَهُم : ذو العِلمِ القَلیلِ یَتَکَلَّفُ أن یُعَلِّمَ النّاسَ کثیرا . . . . (9)

عنه علیه السلام :لا یَکُن حُبُّکَ کَلَفا ، و لا بُغضُکَ تَلَفا ، أحبِبْ حَبیبَکَ هَونا مّا ، و أبغِضْ بَغیضَکَ هونا مّا . (10)

امام علی علیه السلام :بدترین دوستانت، کسی است که به خاطر او به زحمت و تکلّف افتی.

امام علی علیه السلام :بدترین برادران، کسی است که برای او به تکلّف وادار شوی.

امام علی علیه السلام :گواراترین زندگی [در] دور افکندن تکلّفات است.

امام علی علیه السلام :تکلّف (تصنّع و ظاهر سازی)، از اخلاق منافقان است.

امام علی علیه السلام :بدترین دوستی و الفت آن است که با تکلّف و ایجاد زحمت همراه باشد.

امام علی علیه السلام :بزرگترین تکلّف ، آن است که به چیزهای بیهوده بپردازی.

امام علی علیه السلام :دور افکندن تکلّفات، بالاترین اندوخته است.

امام علی علیه السلام :هر کس تو را به چیزی که توانش را نداری مکلّف سازد، حکم نافرمانی تو از خودش را صادر کرده است.

امام علی علیه السلام :ده نفرند که خود و دیگران را به رنج و زحمت می اندازند: کسی که از دانش اندکی برخوردار است، اما با زحمت سعی می کند به مردم چیز زیادی بیاموزد ......... .

امام علی علیه السلام :دوستی ات، سودایی و دشمنی ات نابود کننده نباشد، بلکه دوست خود را در حد اعتدال دوست بدار و دشمنت را نیز به اندازه دشمن بدار.

ص :181


1- غرر الحکم : 5706.
2- نهج البلاغة : الحکمة 479.
3- غرر الحکم : 2964.
4- غرر الحکم : 1176.
5- غرر الحکم : 5782.
6- غرر الحکم : 3166.
7- غرر الحکم : 1209.
8- غرر الحکم : 9137.
9- بحار الأنوار : 2/51/15.
10- بحار الأنوار : 74/ 178/ 18.

عنه علیه السلام :النّاسُ مَنقُوصونَ مَدخُولونَ إلاّ مَن عَصَمَ اللّهُ، سائلُهم مُتَعَنِّتٌ، و مُجیبُهُم مُتَکَلِّفٌ . (1)

الإمامُ الحسنُ علیه السلام_ لمّا سُئلَ عنِ الکُلفَةِ _: کلامُکَ فیما لا یَعنیکَ . (2)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إنَّ اللّهَ بَرَّأ محمّدا صلی الله علیه و آله مِن ثلاثٍ : أن یَتقوَّلَ علَی اللّهِ ، أو یَنطِقَ عن هَواهُ ، أو یَتَکَلَّفَ . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :المُتَکلِّفُ مُخطِئٌ و إن أصابَ ، و المُتَطوِّعُ مُصیبٌ و إن أخطَأ . (4)

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :مَن تَکَلَّفَ ما لیسَ مِن عِلمِهِ ضَیَّعَ عَمَلَهُ و خابَ أمَلُهُ . (5)

امام علی علیه السلام :خرد مردم، دستخوش خلل و کاستی است مگر کسی که خدایش مصون بدارد. سؤال کننده شان لجوج و مجادله گر است و پاسخ دهنده شان متکلّف و خودنما.

امام حسن علیه السلام_ در پاسخ به این سؤال که تکلّف چیست؟ _فرمود : سخن گفتنت درباره چیزهای بیهوده.

امام باقر علیه السلام :خداوند محمّد صلی الله علیه و آله را از سه چیز مبرّا کرد: این که بر خدا سخن دروغ ببافد، یا از روی هوای نفْس خود سخن بگوید، یا تکلّف ورزد».

امام صادق علیه السلام :متکلّف [کسی که خود را به زور نه از روی رغبت به کاری وا دارد]، خطاکار است، هرچند [در واقع] کارش درست باشد و داوطلب عملش درست است، اگر چه [در واقع ]خطا کرده باشد.

امام کاظم علیه السلام :کسی که خودش را در آنچه در حیطه علم او نیست به تکلّف اندازد، کارش را تباه کرده و آرزویش به جایی نرسد.

3454 - عَلاماتُ المُتَکلِّفِ
3454 - نشانه های شخص متکلّف

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أمّا علامةُ المُتَکلِّفِ فأربَعةٌ : الجِدالُ فیما لا یَعنیهِ ، و یُنازِعُ مَن فَوقَهُ ، و یَتعاطَی ما لا یُنالُ ، و یَجعَلُ هَمَّهُ لِما لا یُنجیهِ . (6)

3454

نشانه های شخص متکلّف

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اما نشانه متکلّف [عالِم نمای مدّعیِ علم]، چهار چیز است: در موضوعاتی که به او مربوط نمی شود، بحث و مجادله می کند. با بالا دست خود می ستیزد. بدانچه نتواند رسید، دست می یازد و همّت خود را مصروف چیزی می کند، که نجاتش نمی دهد.

ص :182


1- نهج البلاغة : الحکمة 343.
2- تحف العقول : 226.
3- بحار الأنوار : 2/178/26.
4- بحار الأنوار : 73/394/1 .
5- الدّرة الباهرة : 34.
6- تحف العقول : 21.

عنه صلی الله علیه و آله :للمُتَکلِّفِ ثلاثُ علاماتٍ: یَتَمَلَّقُ إذا حَضَرَ ، و یَغتابُ إذا غابَ ، و یَشمَتُ بالمُصیبَةِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :لا یَقُصُّ إلاّ أمیرٌ ، أو مَأمورٌ ، أو مُتَکَلِّفٌ . (2)

لقمانُ علیه السلام_ لابنِهِ _: لِلمُتَکلِّفِ ثلاثُ علاماتٍ : یُنازِعُ مَن فَوقَهُ، و یَقولُ ما لا یَعلَمُ، و یَتَعاطی ما لا یُنالُ . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لِلمُتَکلِّفِ ثلاثُ علاماتٍ: یُنازِعُ مَن فَوقَهُ بالمَعصیَةِ ، و یَظلِمُ مَن دُونَهُ بالغَلَبةِ، و یُظاهِرُ الظَّلَمةَ . (4)

عنه علیه السلام_ لمّا سُئلَ عنِ القَدَرِ _: طَریقٌ مُظلِمٌ فلا تَسلُکوهُ، و بَحرٌ عَمیقٌ فلا تَلِجوهُ، و سِرُّ اللّهِ فلا تَتَکَلَّفوهُ. (5)

عنه علیه السلام :دَعِ القَولَ فیما لا تَعرِفُ ، و الخِطابَ فیما لم تُکَلَّفْ . (6)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :متکلّف را، سه نشانه است: در حضور، چاپلوسی می کند. پشت سر، بدگویی می نماید و از مصیبت و گرفتاری [دیگران] شاد می شود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :قصّه نگوید، مگر امیر یا مأمور و یا متکلّف (متصنّع و خودنما) (7) .

لقمان علیه السلام_ خطاب به فرزندش _فرمود : متکلّف را سه نشانه است: با بالا دست خود، بحث و ستیزه می کند. چیزی که نمی داند، می گوید و بدانچه نتواند رسید، دست می یازد.

امام علی علیه السلام :متکلّف را سه نشانه است: با نافرمانیِ از بالا دست خود [در علم و دانش ]با او می ستیزد و با چیره آمدن بر پایین تر از خود [در علم و دانش ]بر او ستم می کند و ستمگران را تقویت می نماید.

امام علی علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از تقدیر _فرمود : راهی تاریک است، مپوییدش. دریایی ژرف است، در آن فرو مروید و راز خداست، خود را [برای دانستن آن] به زحمت میندازید.

امام علی علیه السلام :از سخن گفتن درباره آنچه نمی دانی دم فرو بند و در آنچه مکلّف نشده ای گفتگو مکن.

ص :183


1- کتاب من لا یحضره الفقیه : 4/361/5762 .
2- مسند ابن حنبل : 9/253/24027.
3- الخصال : 121/113.
4- الکافی : 1/37/7 .
5- نهج البلاغة : الحکمة 287.
6- نهج البلاغة : الکتاب 31.
7- در لسان العرب، ذیل این حدیث، چنین آمده است: یعنی قصه گویی و نقل سرگذشت پیشینیان، سزاوار و شایسته نیست مگر برای امیر و زمامداری که مردم را موعظه کند و برای عبرت آنان سرگذشت پیشینیان را بازگو کند یا برای کسی که مأمور به این کار شده باشد که در این صورت حکم امیر را دارد و برای کسب درآمد قصه نمی گوید . یا کسی قصه می گوید که بخواهد بر مردم بزرگی فروشد یا خودنمایی کند و گفتار و کردارش را به رخ مردم کشد و موعظه و سخنانش حقیقی نیست، بلکه ریاکارانه و از روی تصنع است.

عنه علیه السلام :اعلَمْ أنَّ الراسِخِینَ فی العِلمِ هُمُ الذینَ أغناهُم عَنِ اقتِحامِ السُدَدِ المَضروبَةِ دونَ الغُیوبِ الإقرارُ بجُملَةِ ما جَهِلُوا تَفسیرَهُ مِن الغَیبِ المَحجوبِ ، فَمَدَحَ اللّهُ تعالی اعتِرافَهُم بالعَجزِ عَن تَناوُلِ ما لم یُحیطُوا بهِ عِلما ، و سَمَّی تَرکَهُمُ التَّعَمُّقَ فیما لم یُکَلِّفْهُم البَحثَ عن کُنهِهِ رُسوخا . (1)

عنه علیه السلام :إنَّ اللّهَ افتَرَضَ علَیکُم فَرائضَ فلا تُضَیِّعوها ......... و سَکَتَ لَکُم عَن أشیاءَ و لم یَدَعْها نِسیانا فلا تَتَکَلَّفوها . (2)

عنه علیه السلام :إنَّ تَضییعَ المَرءِ ما وُلِّیَ و تَکَلُّفَهُ ما کُفیَ لَعَجزٌ حاضِرٌ و رَأیٌ مُتَبَّرٌ (3) . (4)

الإمامُ الحسنُ علیه السلام_ لمّا سَألَهُ أمیرُ المؤمنینَ علیه السلام عن الکُلفَةِ _: التَّمسُّکُ بمَنْ لا یُؤمِنُکَ ، و النَّظرُ فیما لا یَعنیکَ . (5)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مِن العُلَماءِ مَن یَضَعُ نفسَهُ لِلفَتیا و یقولُ : سَلُونی ، و لَعلَّهُ لا یُصیبُ حَرفا ، و اللّهُ لا یُحِبُّ المُتَکَلِّفینَ . (6)

امام علی علیه السلام :بدان که راسخان در علم کسانی هستند که اعتراف به آنچه در پس پرده غیب است و تفسیرش را نمی دانند، آنها را از نسنجیده در آمدن بر پرده های غیب بی نیاز کرده است. پس، خداوند متعال اعتراف آنان را به ناتوانی در رسیدن به آنچه بدان احاطه علمی ندارند، ستوده است و فرو گذاشتن سختگیری و باریک بینی را در آنچه مکلّف به جستجو از کُنه و حقیقت آن نیستند، رسوخ [در علم ]نامیده است.

امام علی علیه السلام :خداوند، فرایضی را بر شما واجب فرموده است. پس آنها را فرو مگذارید ......... و چیزهایی را هم برای شما مسکوت گذاشته است، نه این که گفتن آنها را فراموش کرده باشد. پس برای دانستن آنها، خود را به تکلّف و زحمت نیندازید.

امام علی علیه السلام :فرو گذاردن آدمی آنچه را که به عهده او وا گذار شده و پرداختن متکلّفانه به کاری که از عهده او برداشته شده [و به عهده کسی دیگر است]، نا توانی ای آشکار و اندیشه ای تباه کننده است.

امام حسن علیه السلام_ در پاسخ به این پرسش امیر المؤمنین علیه السلام از او که تکلّف چیست؟ _فرمود : تمسّک جستن به کسی که به تو امان نمی دهد و اندیشیدن در چیزهای بیهوده و بی ربط.

امام صادق علیه السلام :علمایی هستند که خود را در مَسند فتوا می نشانند و می گویند: از من بپرسید. در حالی که ای بسا حتی یک کلمه اش [از پاسخ هایی که می دهد] درست نباشد و خداوند متکلّفان را دوست نمی دارد.

ص :184


1- نهج البلاغة : الخطبة 91.
2- . نهج البلاغة: الحکمة 105.
3- مُتَبَّر : مهلک (مجمع البحرین : 1/216) .
4- نهج البلاغة : الکتاب 61.
5- معانی الأخبار : 401/62 .
6- روضة الواعظین : 12 .

465 - الکلام

465 - سخن

اشاره

(1)

(2)

ص :185


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 71/274 باب 78 «السکوت و الکلام». شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید : 7/87 «مدح قلّة الکلام و ذمّ کثرته». بحار الأنوار: 71/309 باب79 «قول الخیر و القول الحسَن و التفکّر فیما یتکلّم». کنز العمّال : 3/561 ، 837 «التشدّق فی الکلام».
2- انظر: عنوان 48 «البلاغة» ، 87 «الجواب» ، 304 «الصمت». 420 «الفصاحة» ، 472 «اللسان». الاستماع : باب 1883 ، معرفة اللّه : باب 2610.

3455 - الکَلامُ
3455 - سخن

الکتاب :

«مَنْ کانَ یُرِیدُ الْعِزَّةَ فَلِلّهِ الْعِزَّةُ جَمِیعا إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُهُ وَ الَّذِینَ یَمْکُرُونَ السَّیِّئاتِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ وَ مَکْرُ أُولَئِکَ هُوَ یَبُورُ» . (1)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّ الرجُلَ لَیتکَلَّمُ بالکَلِمَةِ مِن رِضوانِ اللّهِ ما کانَ یَظُنُّ أن تَبلُغَ ما بَلَغَت یَکتُبُ اللّهُ تعالی لَهُ بها رِضوانَهُ إلی یَومِ یَلقاهُ ، و إنّ الرجُلَ لَیَتکلَّمُ بالکَلِمَةِ مِن سَخَطِ اللّهِ ما کانَ یَظُنُّ أن تَبلُغَ ما بَلَغَت یَکتُبُ اللّهُ لَهُ بها سَخَطَهُ إلی یَومِ یَلقاهُ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَغرِسُ الکلامِ القَلبُ ، و مُستَودَعُهُ الفِکرُ ، و مُقَوِّیهِ [ و مُقوِّمُهُ] (3) العَقلُ ، و مُبدِیهِ اللِّسانُ ، و جِسمُهُ الحُروفُ ، و رُوحُهُ المَعنی ، و حِلیَتُهُ الإعرابُ ، و نِظامُهُ الصَّوابُ . (4)

3455

سخن

قرآن:

«هر کس عزّت می خواهد، عزّت یکسره از آنِ خداست. سخن پاکیزه به سوی او بالا می رود و کار شایسته به آن رفعت می بخشد. و کسانی که با حیله و مکر کارهای بد می کنند، عذابی سخت خواهند داشت و نیرنگشان خود، تباه می گردد».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :گاه انسان سخنی خشنود کننده خدا می گوید که گمان نمی کند آن سخن بدانجا رسد که رسید و خداوند متعال به سبب آن سخن خشنودی خود را تا روزی که دیدارش کند، برای او می نویسد و گاه انسان سخنی نا خرسند کننده خداوند می گوید که گمان نمی کند آن سخن بدانجا رسد که رسید و خداوند به سبب آن سخن خشم و ناخشنودی خود را تا روزی که دیدارش کند، برای او می نویسد.

امام علی علیه السلام :کشتگاه سخن، دل است و انبار آن، اندیشه و تقویت کننده آن، خرد و آشکار کننده آن، زبان و جسم آن، حروف (کلمات) و جانش، معنا و زیورش، درست بیان کردن و نظامش، درستی.

ص :186


1- فاطر : 10.
2- الترغیب و الترهیب : 3/537/45.
3- ما بین المعقوفین نقلناه من طبعة بیروت و طهران .
4- غرر الحکم : 9830.

عنه علیه السلام :اِعجَبُوا لِهذا الإنسانِ ، یَنظُرُ بشَحمٍ ، و یَتَکَلَّمُ بِلَحمٍ ! (1)

عنه علیه السلام :لِلإنسانِ فَضیلَتانِ : عَقلٌ و مَنطِقٌ ، فبِالعَقلِ یَستَفیدُ ، و بالمَنطِقِ یُفیدُ . (2)

تحف العقول :سُئلَ [ علیٌّ] علیه السلام أیُّ شَیءٍ مِمّا خلقَ اللّهُ أحسَنُ ؟ فَقالَ علیه السلام : الکلامُ ، فقیلَ : أیُّ شیءٍ ممّا خَلَقَ اللّهُ أقبَحُ ؟ قالَ : الکلامُ ، ثُمّ قالَ : بالکلامِ ابیَضَّتِ الوُجوهُ ، و بالکلامِ اسوَدَّتِ الوُجوهُ . (3)

(4)

امام علی علیه السلام :به شگفت آیید از این انسان، که با تکه ای پیه می بیند و با پاره ای گوشت، سخن می گوید.

امام علی علیه السلام :انسان از دو مزّیت برخوردار است: خرد و گویایی. با خرد بهره مند می شود و با گویایی بهره مند می سازد.

تحف العقول :از امام علی علیه السلام پرسیدند: بهترین چیزی که خدا آفریده کدام است؟ فرمود: سخن. عرض شد: زشت ترین چیزی که خدا آفریده کدام است؟ فرمود: سخن. سپس فرمود: با سخن است که رو سفیدی حاصل می شود و با سخن است که رو سیاهی به وجود می آید.

3456 - شِدَّةُ تَأثیرِ الکَلامِ
3456 - تأثیر بسیار سخن

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :رُبَ قَولٍ أنفَذُ مِن صَولٍ . (5)

عنه علیه السلام :صُورَةُ المرأةِ فی وَجهِها ، و صُورَةُ الرجُلِ فی مَنطِقِهِ . (6)

عنه علیه السلام :رُبَّ کلامٍ کالحُسامِ . (7)

3456

تأثیر بسیار سخن

امام علی علیه السلام :بسا سخنی که از یورش کارگرتر است.

امام علی علیه السلام :صورت زن در رخسار اوست و صورت مرد در گفتار او.

امام علی علیه السلام :بسا سخنی که چون شمشیرِ بران است.

ص :187


1- نهج البلاغة : الحکمة 8.
2- غرر الحکم : 7356.
3- تحف العقول : 216.
4- (انظر) الکلام : باب 3469.
5- نهج البلاغة : الحکمة 394.
6- بحار الأنوار : 71/293/63.
7- غرر الحکم : 5273.

عنه علیه السلام :رُبَّ کلامٍ کَلاّمٌ . (1)

عنه علیه السلام :رُبَّ کلامٍ أنفَذُ مِن سِهامٍ . (2)

(3)

امام علی علیه السلام :بسا سخنی که زخمی عمیق وارد می آورد.

امام علی علیه السلام :بسا سخنی که از تیر کارگرتر است.

3457 - التَّحذیرُ مِنَ الکَلامِ المُستَهجَن
3457 - پرهیز از گفتار زشت

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إیّاکَ و ما یُستَهجَنُ مِن الکلامِ ؛ فإنّهُ یَحبِسُ علَیکَ اللِّئامَ و یُنَفِّرُ عنکَ الکِرامَ . (4)

عنه علیه السلام :إیّاکَ و مُستَهجَنَ الکلامِ ؛ فإنّهُ یُوغِرُ القَلبَ . (5)

عنه علیه السلام :لا تَقولَنَّ ما یَسُوؤکَ جَوابُهُ . (6)

عنه علیه السلام :مَن ساءَ کلامُهُ کَثُرُ مَلامُهُ . (7)

عنه علیه السلام :مَن ساءَ لَفظُهُ ساءَ حَظُّهُ . (8)

عنه علیه السلام :لا تُسِئِ اللَّفظَ و إن ضاقَ علَیکَ الجَوابُ . (9)

عنه علیه السلام :سُنَّةُ اللِّئامِ قُبحُ الکلامِ . (10)

3457

پرهیز از گفتار زشت

امام علی علیه السلام :زنهار، از به زبان آوردن سخنان زشت ؛ زیرا که فرومایگان را گرد تو جمع می کند و گران مایگان را از تو می رماند.

امام علی علیه السلام :زنهار از سخن زشت ؛ که دل را کینه ور می سازد.

امام علی علیه السلام :هرگز سخنی را که از جوابش ناراحت می شوی، مگوی.

امام علی علیه السلام :هر که گفتارش بد باشد، ملامت بسیار شنود.

امام علی علیه السلام :هر که سخنش بد باشد، بهره بد بَرد.

امام علی علیه السلام :سخن بد مگوی، اگر چه از پاسخ درماندی.

امام علی علیه السلام :شیوه فرومایگان، زشت گویی است.

ص :188


1- غرر الحکم: 5272.
2- غرر الحکم : 5322.
3- (انظر) الشِّعر : باب 2008. الجهاد الأصغر : باب 583. الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر: باب 2655 ، 2656.
4- غرر الحکم : 2722.
5- غرر الحکم : 2675.
6- غرر الحکم : 10155.
7- غرر الحکم : 8496.
8- غرر الحکم : 9173.
9- غرر الحکم : 10267.
10- غرر الحکم : 5551.

عنه علیه السلام :سُوءُ المَنطِقِ یُزری بالبَهاءِ و المُروّةِ . (1)

عنه علیه السلام :سُوءُ المَنطِقِ یُزری بالقَدْرِ و یُفسِدُ الاُخُوَّةَ . (2)

امام علی علیه السلام :زشت گویی، شکوه و مروّت را لکّه دار می کند.

امام علی علیه السلام :بد زبانی، قدر و منزلت را لکّه دار می کند و برادری را از بین می برد.

3458 - الحَثُّ عَلی تَرکِ ما لا یَعنی مِن الکَلامِ
3458 - ترغیب به ترک بیهوده گویی

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مِن فِقهِ الرجُلِ قِلَّةُ کَلامِهِ فیما لا یَعنیهِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :مِن حُسنِ إسلامِ المَرءِ تَرکُهُ الکلامَ فیما لا یَعنیهِ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :أکثَرُ النّاسِ ذُنوبا أکثَرُهُم کلاما فیما لا یَعنیهِ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ أکثَرَ النّاسِ ذُنوبا یَومَ القِیامَةِ أکثَرُهُم کلاما فیما لا یَعنیهِ . (6)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ لمّا مَرَّ برجُلٍ یَتکَلَّمُ بِفُضولِ الکلامِ _: إنّک تُملِی علی حافِظَیکَ کِتابا إلی رَبِّکَ ، فَتَکَلَّمْ بما یَعنیکَ و دَعْ ما لا یَعنیکَ . (7)

3458

ترغیب به ترک بیهوده گویی

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نشانه فهمیدگی مرد،این است که کمتر سخن بیهوده می گوید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از نشانه های نیکوییِ اسلامِ شخص، دم فرو بستن از بیهوده گویی است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پر گناهترین مردم، آنانند که بیشتر بیهوده گویی می کنند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بیشترین گناه را در روز قیامت آن مردمی دارند، که بیشتر سخنان بیهوده بگویند.

امام علی علیه السلام_ وقتی بر مردی گذشت که زیاده گویی می کرد _فرمود : بدان که تو بر دو فرشته نگهبان اعمالت نوشته ای املا می کنی و به سوی پروردگارت می فرستی. پس، سخنانی بگو که برایت سودمند باشد و از سخنان بیهوده دم فرو بند.

ص :189


1- غرر الحکم : 5621.
2- غرر الحکم : 5622.
3- بحار الأنوار: 2/55/28.
4- بحار الأنوار : 2/136/37.
5- الترغیب و الترهیب : 3/540/51.
6- کنز العمّال : 8293.
7- الأمالی للصدوق : 85/53 .

الإمامُ الحسینُ علیه السلام_ لابنِ عبّاسٍ _: لا تَتَکَلَّمَنَّ فیما لا یَعنیکَ فإنّی أخافُ علَیکَ الوِزرَ، و لا تَتکَلَّمَنَّ فیما یَعنیکَ حتّی تَری لِلکلامِ مَوضِعا . (1)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :قالَ أبو ذرٍّ : اجعَلِ الدُّنیا کَلِمَتَینِ : کَلِمَةً فی طَلَبِ الحَلالِ ، و کَلِمَةً للآخِرَةِ ، و الثالثةُ تَضُرُّ و لا تَنفَعُ فلا تُرِدْها . (2)

امام حسین علیه السلام_ به ابن عباس _فرمود : هرگز سخن بیهوده مگوی؛ زیرا بیم گناه برای تو دارم و سخن سودمند نیز هرگز مگوی، مگر این که آن سخن به جا باشد.

امام باقر علیه السلام :ابوذر گفت: دنیا را دو کلمه قرار بده: کلمه ای در طلب [روزی ]حلال و کلمه ای برای آخرت و کلمه سوم زیان می زند و سود نمی رساند ، پس به آن نپرداز.

3459 - ذَمُّ فُضولِ الکَلامِ
3459 - نکوهش زیاده گویی

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :کلامُ ابنِ آدمَ علَیهِ لا لَهُ إلاّ الأمرَ بِالمَعروفِ ، و النَّهیَ عنِ المُنکَرِ ، و ذِکرَ اللّهِ عزّ و جلّ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ الرجُلَ لَیَتحَدَّثُ بالحَدیثِ ما یُریدُ بهِ سُوءً إلاّ لِیُضحِکَ بهِ القَومَ یَهوی بهِ أبعَدَ مِن السماءِ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :ألا هَل عَسی رجُلٌ مِنکُم أن یَتکلَّمَ بالکَلِمَةِ یُضحِکُ بها القَومَ فَیَسقُطُ بها أبعَدَ مِن السماءِ ؟ ! ألا هَل عسی رجُلٌ مِنکُم یَتکلَّمُ بالکَلِمَةِ یُضحِکُ بها أصحابَهُ فَیُسخِطُ اللّهَ بها علَیهِ لا یَرضی عنهُ حتّی یُدخِلَهُ النّارَ ؟ ! (5)

3459

نکوهش زیاده گویی

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سخن فرزند آدم به زیان اوست نه به سودش، مگر امر به معروف و نهی از منکر و یاد خداوند عزّ و جلّ.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آدمی، گاه سخنی می گوید و قصد بدی ندارد، جز این که مردم را بخنداند [اما با این کارش ]به اندازه ای دورتر از آسمان سقوط می کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هان! گاه می شود که مردی از شما برای خنداندن مردم، سخنی می گوید و بدان سبب به مسافتی دورتر از آسمان سقوط می کند. هان! گاه می شود که مردی از شما برای خنداندن دوستان خود، سخنی می گوید و بدان سبب خداوند بر او خشم می گیرد، به طوری که تا به دوزخش نبرد راضی نمی شود!

ص :190


1- بحار الأنوار : 78/127/10.
2- بحار الأنوار : 71/278/16.
3- سنن ابن ماجة : 2/1315/3974 .
4- الترغیب و الترهیب : 3/537/43.
5- الترغیب و الترهیب : 3/537/44.

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ الرجُلَ لَیَدنُو مِن الجَنَّةِ حتّی ما یکونُ بینَهُ و بینَها إلاّ قِیدُ رُمحٍ ، فیَتَکلَّمُ بالکَلِمَةِ فَیَتباعَدُ مِنها أبعَدَ مِن صَنعاءَ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إیّاکَ و فضولَ الکلامِ ؛ فإنّهُ یُظهِرُ مِن عُیوبِکَ ما بَطَنَ ، و یُحَرِّکُ علَیکَ مِن أعدائکَ ما سَکَنَ . (2)

عنه علیه السلام :طوبی لِمَن ......... أنفَقَ الفَضلَ مِن مالِهِ ، و أمسَکَ الفَضلَ مِن لِسانِهِ . (3)

عنه علیه السلام :عَجِبتُ لِمَن یَتکلَّمُ بما لا یَنفَعُهُ فی دُنیاهُ و لا یُکتَبُ لَهُ أجرُهُ فی اُخراهُ . (4)

عنه علیه السلام :عَجِبتُ لِمَن یَتَکلَّمُ فیما إن حُکیَ عَنهُ ضَرَّهُ ، و إن لم یُحکَ عَنهُ لم یَنفَعْهُ . (5)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :العالِمُ لا یَتَکلَّمُ بالفُضولِ . (6)

الإمامُ الرِّضا علیه السلام :ما مِن شیءٍ مِن الفُضولِ إلاّ و هُو یَحتاجُ إلَی الفُضولِ مِن الکلامِ . (7)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آدمی [گاه] چندان به بهشت نزدیک می شود که به اندازه نیزه ای با آن فاصله دارد. پس سخنی می گوید و به فاصله ای دورتر از صنعا، از بهشت دور می شود.

امام علی علیه السلام :از زیاده گویی بپرهیز،که آن عیبهای پنهان تو را آشکار می سازد و کینه های آرام گرفته دشمنانت را بر ضد تو تحریک می کند.

امام علی علیه السلام :خوشا به حال کسی که زیادی مال خود را انفاق کرد و زبانش را از زیاده گویی نگه داشت.

امام علی علیه السلام :در شگفتم از کسی که سخنانی می گوید که نه در دنیایش به او سود می رساند و نه در آخرتش برای او اجری نوشته می شود.

امام علی علیه السلام :در شگفتم از کسی که سخنانی می گوید که اگر از قول او بازگو شود، زیانش می رساند و اگر بازگو نشود، سودش نمی رساند.

امام صادق علیه السلام :دانا، زیاده گویی نمی کند.

امام رضا علیه السلام :هیچ زیاده ای نیست، مگر این که نیاز به سخن زیادی دارد.

ص :191


1- الترغیب و الترهیب : 3/537/46.
2- غرر الحکم : 2720.
3- نهج البلاغة : الحکمة 123.
4- غرر الحکم : 6283.
5- غرر الحکم : 6284.
6- مشکاة الأنوار : 551/1850 .
7- تحف العقول : 442.

3460 - النَّهیُ عَنِ الهَذَرِ
3460 - نهی از یاوه گویی

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اِجتَنِبِ الهَذَرَ ، فأیسَرُ جِنایَتِهِ المَلامَةُ . (1)

عنه علیه السلام :إیّاکَ و الهَذَرَ ؛ فَمَن کَثُرَ کلامُهُ کَثُرَت آثامُهُ . (2)

عنه علیه السلام :قُبحُ الحَصَرِ خَیرٌ مِن جُرحِ الهَذَرِ . (3)

عنه علیه السلام :کَثرَةُ الهَذَرِ تُکسِبُ العارَ . (4)

عنه علیه السلام :کَثرَةُ الهَذَرِ تُمِلُّ الجَلیسَ و تُهینُ الرَّئیسَ . (5)

عنه علیه السلام :الهَذَرُ مُقَرِّبٌ مِن الغِیَرِ . (6)

عنه علیه السلام :الهَذَرُ یَأتِی علَی المُهجَةِ . (7)

3460

نهی از یاوه گویی

امام علی علیه السلام :از یاوه گویی بپرهیز؛زیرا کمترین زیان آن، سرزنش است.

امام علی علیه السلام :زنهار از یاوه گویی؛ زیرا هر که پر گو باشد، گناهانش بسیار شود.

امام علی علیه السلام :زشتیِ درماندگی در سخن، بهتر از زخم یاوه گویی است.

امام علی علیه السلام :یاوه گوییِ زیاد، ننگ و عار به بار می آورد.

امام علی علیه السلام :یاوه گویی بسیار، همنشین را ملول می سازد و رئیس را بی حرمت می گرداند.

امام علی علیه السلام :یاوه گویی، [آدمی را] به پیشامدهای زیانبارِ دگرگونسازِ احوال، نزدیک می کند.

امام علی علیه السلام :یاوه گویی، سر را بر باد می دهد.

3461 - النَّهیُ عَن کَثرَةِ الکَلامِ
3461 - نهی از پرگویی

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :کَثرَةُ الکلامِ تَبسُطُ حَواشیهِ و تَنقُصُ مَعانیهِ ، فلا یُری لَهُ أمَدٌ و لا یَنتَفِعُ بهِ أحَدٌ . (8)

3461

نهی از پرگویی

امام علی علیه السلام :پرگویی، حاشیه های سخن را می گستراند و معانیش را کم می کند. در نتیجه، پایان و کرانه ای برای سخن دیده نمی شود و کسی از آن سود نمی برد.

ص :192


1- غرر الحکم : 2315.
2- غرر الحکم : 2637.
3- غرر الحکم : 6802.
4- غرر الحکم : 7086.
5- غرر الحکم : 7116.
6- غرر الحکم : 1267.
7- غرر الحکم : 1269.
8- غرر الحکم : 7130.

عنه علیه السلام :إیّاکَ و کَثرَةَ الکَلامِ ؛ فإنّهُ یُکثِرُ الزَّلَلَ و یُورِثُ المَلَلَ . (1)

عنه علیه السلام :مَن أکثَرَ أهجَرَ ، و مَن تَفَکَّرَ أبصَرَ . (2)

عنه علیه السلام :آفَةُ الکلامِ الإطالَةُ . (3)

عنه علیه السلام :مَن أطالَ الحَدیثَ فیما لا یَنبَغی فَقد عَرَّضَ نفسَهُ لِلمَلامَةِ . (4)

عنه علیه السلام :الإکثارُ إضجارٌ . (5)

عنه علیه السلام :الإکثارُ یُزِلُّ الحَکیمَ و یُمِلُّ الحَلیمَ ، فلا تُکثِرْ فَتُضجِرَ و تُفَرِّطْ فَتُهَنَ . (6)

الخضرُ علیه السلام_ مِن وصایاهُ لِموسی علیه السلام _: لا تکونَنَّ مِکثارا بالنُطقِ مِهذارا ، فإنّ کَثرَةَ النُّطقِ تَشینُ العُلَماءَ ، و تُبدی مَساویَ السُّخَفاءِ . (7)

امام علی علیه السلام :زنهار از پرگویی؛ زیرا که لغزشها را زیاد می کند و ملال می آورد.

امام علی علیه السلام :هر که پرگویی کند، به هذیان گویی کشانده شود و هر که بیندیشد، بینا گردد.

امام علی علیه السلام :آفتِ سخن، دراز گویی است.

امام علی علیه السلام :هر که سخن را در آنچه شایسته نیست به درازا کشاند، بی گمان خود را در معرض ملامت قرار داده است.

امام علی علیه السلام :دراز گویی، ملال می آورد.

امام علی علیه السلام :پرگویی، حکیم را می لغزاند و بردبار را به ستوه می آورد. پس، بسیار مگوی که دلگیر کنی و کمتر از اندازه هم مگوی، که خوار و بی حرمت شوی.

خضر علیه السلام_ در سفارش هایش به موسی علیه السلام _فرمود : هرگز پر گو و یاوه گو مباش؛ زیرا پرگویی، دانایان را لکّه دار می کند و بدیهای سبک مغزان را آشکار می سازد.

3462 - کَثرَةُ الکَلامِ تُمیتُ القَلبَ
3462 - پرگویی دل را می میراند

إرشاد القلوب:فی حدیثِ المِعراجِ : یا أحمدُ ، علَیکَ بالصَّمتِ، فإنّ أعمَرَ مَجلِسٍ قُلوبُ الصّالِحینَ و الصّامِتینَ، و إنّ أخرَبَ مَجلِسٍ قُلوبُ المُتَکلِّمینَ بما لا یَعنیهِم . (8)

3462

پرگویی دل را می میراند

إرشاد القلوب :در حدیث معراج آمده است: ای احمد! بر تو باد خاموشی؛ زیرا آبادترین مجلس، دلهای پاکان و خاموشان است و ویرانترین مجلس، دلهای بیهوده گویان.

ص :193


1- غرر الحکم : 2680.
2- نهج البلاغة : الکتاب 31 .
3- غرر الحکم : 3966.
4- غرر الحکم : 8892.
5- غرر الحکم : 181.
6- غرر الحکم : 2009.
7- کنز العمّال : 44176.
8- إرشاد القلوب : 203.

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لا تُکثِرُوا الکلامَ بغیرِ ذِکرِ اللّهِ ؛ فإنَّ کَثرَةَ الکلامِ بغَیرِ ذِکرِ اللّهِ قَسوَةُ القَلبِ، إنّ أبعَدَ النّاسِ مِن اللّهِ القَلبُ القاسی . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن کَثُرَ کلامُهُ کَثُرَ خَطَؤُهُ ، و مَن کَثُرَ خَطَؤُهُ قَلَّ حَیاؤهُ ، و مَن قَلَّ حَیاؤهُ قَلَّ وَرَعُهُ ، و مَن قَلَّ وَرَعُهُ ماتَ قَلبُهُ ، و مَن ماتَ قَلبُهُ دَخَلَ النّارَ . (2)

عیسی علیه السلام :لا تُکثِرُوا الکلامَ فی غیرِ ذِکرِ اللّهِ ؛ فإنّ الذینَ یُکثِرُونَ الکلامَ فی غیرِ ذِکرِ اللّهِ قاسِیَةٌ قُلوبُهُم ، و لکنْ لا یَعلَمونَ . (3)

(4)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در غیر از یاد خدا،بسیار سخن مگویید؛ زیرا بسیار گویی جز در یاد خدا، موجب سخت دلی می شود و دورترین مردم از خدا آدم سخت دل است.

امام علی علیه السلام :هر که سخن بسیار گوید، خطایش بسیار شود و هر که بسیار خطا کند، شرم و حیایش کم شود و هر که کم شرم و حیا شود، پارسایی اش کاهش یابد و هر که پارسایی اش کم شود، دلش بمیرد و هر که دلش بمیرد، به آتش رود.

عیسی علیه السلام :جز در یاد خدا، زیاد سخن مگویید؛ زیرا کسانی که در غیر از یاد خدا بسیار سخن گویند، دلهایشان سخت است و خود نمی دانند.

3463 - مَدحُ قِلَّةِ الکَلامِ
3463 - ستایش کم گویی

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّ مِن حُسنِ إسلامِ المَرءِ قِلّةُ الکلامِ فیما لا یَعنیهِ . (5)

3463

ستایش کم گویی

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از نشانه های نیکویی اسلام آدمی، این است که کمتر بیهوده گویی کند.

ص :194


1- الأمالی للطوسی : 3/1.
2- نهج البلاغة : الحکمة 349 .
3- الکافی : 2/114/11.
4- (انظر) القلب : باب 3351.
5- مسند ابن حنبل : 1/429/1732.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن قَلَّ کلامُهُ بَطَلَ عَیبُهُ . (1)

عنه علیه السلام :أقلِلِ الکلامَ تَأمَنِ المَلامَ . (2)

عنه علیه السلام :إذا تَمَّ العَقلُ نَقَصَ الکلامُ . (3)

عنه علیه السلام :کانَ لی فیما مَضی أخٌ فی اللّهِ ......... و کانَ إذا غُلِبَ علَی الکلامِ لم یُغلَبْ علَی السُّکوتِ ، و کانَ علی ما یَسمَعُ أحرَصَ مِنهُ علی أن یَتکَلَّمَ . (4)

عنه علیه السلام :إن أحبَبتَ سَلامَةَ نفسِک و سَترَ مَعایبِکَ فَأقلِلْ کلامَکَ و أکثِرْ صَمتَکَ ، یَتَوَفَّرْ فِکرُکَ و یَستَنِرْ قَلبُکَ . (5)

عنه علیه السلام :إذا أرادَ اللّهُ سبحانَهُ صَلاحَ عَبدٍ ألهَمَهُ قِلَّةَ الکلامِ و قِلَّةَ الطَّعامِ و قلَّةَ المَنامِ . (6)

عنه علیه السلام :قِلّةُ الکلامِ یَستُرُ العُیوبَ و یُقَلِّلُ الذُّنوبَ . (7)

عنه علیه السلام :قِلّةُ الکلامِ یَستُرُ العَوارَ و یُؤمِنُ العِثارَ . (8)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إنّی لَأکْرَهُ أن یکونَ مِقدارُ لِسانِ الرجُلِ فاضِلاً علی مِقدارِ عِلمِهِ ، کما أکرَهُ أن یکونَ مِقدارُ عِلمِهِ فاضِلاً علی مِقدارِ عَقلِهِ . (9) (10)

امام علی علیه السلام :کسی که گفتارش اندک باشد، عیبش نابود شود.

امام علی علیه السلام :کم گوی، تا از ملامت در امان مانی.

امام علی علیه السلام :هر گاه عقل کامل شود، سخن گفتن کاستی گیرد.

امام علی علیه السلام :مرا در گذشته برادری بود در راه خدا که ......... و اگر در سخن مغلوب می شد، در سکوت مغلوب نمی شد و به شنیدن حریصتر بود تا گفتن.

امام علی علیه السلام :اگر دوستدار سلامت جان خود و پوشیده ماندن عیبهایت هستی، کمتر سخن گوی و بیشتر خاموش باش، تا اندیشه ات فزونی گیرد و دلت نورانی شود.

امام علی علیه السلام :هر گاه خداوند سبحان صلاح بنده ای را بخواهد، کم گویی و کم خوری و کم خوابی را در دل او افکند.

امام علی علیه السلام :کم گویی، عیبها را می پوشاند و گناهان را می کاهد.

امام علی علیه السلام :کم گویی، معایب را می پوشاند و از لغزش ایمن می گرداند.

امام باقر علیه السلام :من خوش ندارم که اندازه زبان مرد، فزونتر از اندازه دانش او باشد؛ چنان که خوش ندارم اندازه دانش او، فزونتر از اندازه خرد او باشد.

ص :195


1- غرر الحکم : 8411.
2- غرر الحکم : 2283.
3- نهج البلاغة: الحکمة 71.
4- نهج البلاغة : الحکمة 289.
5- غرر الحکم : 3725.
6- غرر الحکم : 4117.
7- غرر الحکم : 6767.
8- غرر الحکم : 6770.
9- شرح نهج البلاغة : 7/92 .
10- (انظر) الکلام : باب 3467.

3464 - المُتَکَلِّمُ ووَثاقُ الکَلامِ
3464 - گوینده و بندِ سخن

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الکلامُ فی وَثاقِکَ ما لم تَتَکلَّمْ بهِ ، فإذا تَکَلَّمتَ بهِ صِرتَ فی وَثاقِهِ ، فَاخزُنْ لِسانَکَ کما تَخزُنُ ذَهَبَکَ و وَرِقَکَ ، فَرُبَّ کَلِمَةٍ سَلَبَت نِعمَةً و جَلَبَت نِقمَةً . (1)

عنه علیه السلام :إذا تَکَلَّمتَ بالکَلِمَةِ مَلَکَتکَ ، و إذا أمسَکتَها مَلَکتَها . (2)

عنه علیه السلام :احفَظْ لسانَکَ ؛ فإنّ الکَلِمَةَ أسیرَةٌ فی وَثاقِ الرجُلِ ، فإن أطلَقَها صارَ أسیرا فی وَثاقِها . (3)

عنه علیه السلام :فی الصَّمتِ السَّلامَةُ مِن النَّدامَةِ ، و تَلافیکَ ما فَرَطَ مِن صَمتِکَ أیسَرُ مِن إدراکِ فائدةِ ما فاتَ مِن مَنطِقِکَ ، و حِفظُ ما فی الوِعاءِ بِشَدِّ الوِکاءِ . (4)

3464

گوینده و بندِ سخن

امام علی علیه السلام :تا سخن را به زبان نیاورده ای، سخن در بند توست. همین که آن را به زبان آوردی، تو در بند سخن در می آیی. پس همان گونه که زر و سیم خود را در گنجینه می نهی، زبانت را نیز در گنجخانه دهان نگه دار؛ که بسا سخنی نعمتی را از کف برده و خشم و کیفری [الهی] را آورده است.

امام علی علیه السلام :هر گاه سخنی گفتی، آن سخن مالک توست و هر گاه آن را، نگه داشتی در اختیار توست.

امام علی علیه السلام :زبانت را نگه دار؛ زیرا سخن، در بندِ آدمی اسیر است. پس چون آن را رها کند، او اسیرِ بند آن می شود.

امام علی علیه السلام :خاموشی، مایه مصون ماندن از پشیمانی است و تلافی آنچه بر اثر خاموشی ات از دست رفته، آسانتر از جبران فایده ای است که بر اثر سخن گفتنت از کف رفته باشد و نگه داشتن آنچه در ظرف است با بستن بندِ آن است.

ص :196


1- نهج البلاغة : الحکمة 381.
2- غرر الحکم : 4084.
3- بحار الأنوار : 71/293/63.
4- بحار الأنوار : 77/215/1.

الإمامُ الهادیُّ علیه السلام :الجاهِلُ أسیرُ لِسانِهِ . (1)

امام هادی علیه السلام :نادان، اسیر زبان خویش است.

3465 - اعتِبارُ الکَلامِ مِنَ العَملِ
3465 - گفتار ، جزئی از کردار است

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّ مَن حَسَبَ کلامَهُ مِن عَمَلِهِ قَلَّ کلامُهُ إلاّ فیما یَعنیهِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن رَأی مَوضِعَ کلامِهِ مِن عَمَلِهِ قَلَّ کلامُهُ إلاّ فیما یَعنیهِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن لم یَحسُبْ کلامَهُ مِن عَمَلِهِ کَثُرَت خَطایاهُ و حَضَرَ عَذابُهُ . (4)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :کلامُکَ مَحفوظٌ علَیکَ مُخَلَّدٌ فی صَحیفَتِکَ ، فاجعَلْهُ فیما یُزلِفُکَ . (5)

عنه علیه السلام :مَن عَلِمَ أنّ کلامَهُ مِن عَمَلِهِ قلّ کلامُهُ إلاّ فیما یَعنیهِ . (6)

عنه علیه السلام :مَن عَلِمَ أنّهُ مُؤاخَذٌ بقولِهِ فَلْیُقَصِّرْ فی المَقالِ . (7)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن عَلِمَ مَوضِعَ کلامِهِ مِن عَمَلِهِ قَلَّ کلامُهُ فیما لا یَعنیهِ . (8)

3465

گفتار ، جزئی از کردار است

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که گفتارش را جزئی از کردارش به شمار آورد، گفتار بی فایده او کاستی پذیرد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس بداند که گفتارش چه جایگاهی از کردارش دارد، سخن گفتنش کاستی پذیرد مگر در آنچه که مفید است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که گفتارش را از کردارش به شمار نیاورد، گناهانش بسیار شود و عذابش حاضر و آماده گردد.

امام علی علیه السلام :سخن تو، برایت نگهداری و در کار نامه ات برای همیشه ثبت می شود. پس آن را در چیزی به کار گیر که تو را [به خداوند ]نزدیک می سازد.

امام علی علیه السلام :کسی که بداند گفتار او در شمار کردار اوست [و بازخواست می شود]، گفتار او جز در مواردی که مفید است، اندک شود.

امام علی علیه السلام :کسی که می داند سخنش بازخواست می شود، باید گفتارش را کوتاه کند.

امام صادق علیه السلام :هر کس جایگاه گفتار خود نسبت به کردارش را بداند، سخنان بیهوده کمتر گوید.

ص :197


1- الدّرة الباهرة : 41.
2- بحار الأنوار : 71/279/19.
3- الکافی : 2/116/19.
4- بحار الأنوار : 71/304/79.
5- غرر الحکم : 7246.
6- نهج البلاغة : الحکمة 349.
7- غرر الحکم : 8124.
8- بحار الأنوار : 71/289/54.

3466 - ذَمُّ إظهارِ کُلِّ ما یُعلَمُ
3466 - نکوهش آشکار ساختن دانسته ها

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :کَفی بالمَرءِ مِن الکَذِبِ أن یُحَدِّثَ بکُلِّ ما سَمِعَ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لا تَقُلْ ما لا تَعلَمُ ، بَل لا تَقُلْ کُلَّ ما تَعلَمُ ، فإنَّ اللّهَ فَرَضَ علی جَوارِحِکَ کُلِّها فَرائضَ یَحتَجُّ بها علَیکَ یَومَ القِیامَةِ . (2)

عنه علیه السلام :مِن عَقلِ الرجُلِ أن لا یَتَکلَّمَ بجَمیعِ ما أحاطَ بهِ عِلمُهُ . (3)

عنه علیه السلام :لا تَتَکلَّمْ بکُلِّ ما تَعلَمُ ، فَکَفی بذلکَ جَهلاً . (4)

عنه علیه السلام :لا تُحَدِّثِ النّاسَ بِکُلِّ ما تَسمَعُ، فکَفی بذلکَ خُرقا . (5)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :اسمَعُوا مِنّی کلاما هُو خَیرٌ لَکُم مِن الدُّهمِ المُوقَفَةِ : لا یَتکلَّمْ أحدُکُم بما لا یَعنیهِ ، وَ لیَدَعْ کثیرا مِن الکلامِ فیما یَعنیه حتّی یَجِدَ له مَوضِعا ، فَرُبَّ مُتَکلِّمٍ فی غیرِ مَوضِعِهِ جَنی علی نفسِهِ بکلامِهِ . (6) (7)

3466

نکوهش آشکار ساختن همه دانسته ها

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برای دروغ گویی آدمی همین بس که هر چه می شنود بازگو کند.

امام علی علیه السلام :آنچه نمی دانی مگوی، حتی تمام آنچه را هم که می دانی مگوی؛ زیرا خداوند بر کلیه اعضای بدن تو فرایضی واجب کرده است، که روز قیامت به وسیله آنها بر ضدّ تو حجّت می آورد.

امام علی علیه السلام :از خردمندی آدمی این است که تمام آنچه را می داند نگوید.

امام علی علیه السلام :هر چه را که می دانی مگوی؛ زیرا این کار نشانه نادانی است.

امام علی علیه السلام :هر چه را می شنوی برای مردم بازگو مکن، که این نشانه حماقت است.

امام صادق علیه السلام :سخنی را از من بشنوید که از اشتران خاکستری که دست و پایشان خطوط سیاه دارد، برای شما بهتر است: نباید هیچ یک از شما سخن بیهوده بگوید و بسیاری از سخنان مفید را هم نباید به زبان آورد، مگر آن گاه که برایش جایی بیابد که بسا کسی سخنی نابجا بگوید و با آن سخن بر خود جنایت کند.

ص :198


1- کنز العمّال : 8208.
2- نهج البلاغة : الحکمة 382 .
3- غرر الحکم : 9327.
4- غرر الحکم : 10187.
5- غرر الحکم : 10250.
6- بحار الأنوار : 2/130/15.
7- (انظر) الکذب : باب 3405.

3467 - الکَلامُ کَالدَّواءِ
3467 - سخن چون داروست

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الکلامُ کالدَّواءِ ؛ قَلیلُهُ یَنفَعُ ، و کَثیرُهُ قاتِلٌ . (1)

عنه علیه السلام :إذا قَلَّ الخِطابُ کَثُرَ الصَّوابُ ، إذا ازدَحَمَ الجَوابُ نُفِیَ الصَّوابُ . (2)

عنه علیه السلام :العاقِلُ لا یَتَکلَّمُ إلاّ بِحاجَتِهِ أو حُجَّتِهِ . (3)

عنه علیه السلام :الکلامُ بَینَ خَلَّتَی سَوءٍ ، هُما : الإکثارُ و الإقلالُ ، فالإکثارُ هَذَرٌ ، و الإقلالُ عِیٌّ و حَصَرٌ . (4)

عنه علیه السلام :إنّ کلامَ الحَکیمِ إذا کانَ صَوابا کانَ دَواءً ، و إذا کانَ خَطاءً کانَ داءً . (5)

3467

سخن چون داروست

امام علی علیه السلام :سخن چون داروست، اندکش سود می بخشد و بسیارش کشنده است.

امام علی علیه السلام :هر گاه گفتار اندک شود، [سخنِ ]درست بسیار گردد. هر گاه پاسخها انبوه شود، [پاسخِ ]درست ناشناخته ماند.

امام علی علیه السلام :خردمند سخن نگوید، مگر برای نیاز خود یا دلیل و حجتّش.

امام علی علیه السلام :سخن، میان دو خصلت زشت قرار گرفته است: پرگویی و کم گویی؛ زیرا پرگویی به یاوه گویی می انجامد و کم گویی، نشانگر درماندگی و عجز در سخن گفتن است.

امام علی علیه السلام :سخن حکیم اگر درست باشد، داروست و اگر نادرست باشد، درد است.

3468 - فَضلُ الکَلامِ عَلَی السُّکوتِ
3468 - برتری سخن بر سکوت

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :القولُ بالحَقِّ خیرٌ مِن العِیِّ و الصَّمتِ . (6)

3468

برتری سخن بر سکوت

امام علی علیه السلام :سخنِ حق گفتن، بهتر از درماندگی در سخن و خاموش ماندن است.

ص :199


1- غرر الحکم: 2182.
2- غرر الحکم: 4025 و 4026.
3- غرر الحکم: 1732.
4- غرر الحکم: 1854.
5- غرر الحکم: 3513.
6- غرر الحکم : 1462.

بحار الأنوار :سُئِلَ علیُّ بنُ الحُسَین علیه السلام عنِ الکلامِ و السُّکوتِ أیُّهُما أفضَلُ ؟ فقالَ علیه السلام : لکُلِّ واحِدٍ مِنهُما آفاتٌ ، فإذا سَلِما مِن الآفاتِ فالکلامُ أفضَلُ مِن السُّکوتِ .

قیلَ : کیفَ ذلکَ یا ابنَ رسولِ اللّهِ ؟ قالَ : لأنَّ اللّهَ عَزَّ و جلَّ ما بَعَثَ الأنبیاءَ و الأوصیاءَ بالسُّکوتِ ، إنّما بَعَثَهُم بالکلامِ ، و لا استُحِقَّتِ الجَنّةُ بالسُّکوتِ، و لا استُوجِبَت وَلایَةُ اللّهِ بالسُّکوتِ ، و لا تُوُقِّیَتِ النّارُ بالسُّکوتِ ، إنّما ذلکَ کُلُّهُ بالکلامِ . (1)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ لِرجُلٍ و قَد کَلَّمَهُ بکلامٍ کَثیرٍ _: أیُّها الرجُلُ ، تَحتَقِرُ الکلامَ و تَستَصغِرُهُ ؟ ! اِعلَمْ أنَّ اللّهَ عَزَّ و جلَّ لم یَبعَثْ رُسُلَهُ حیثُ بَعَثَها و مَعها ذَهَبٌ و لا فِضَّةٌ ، و لکنْ بَعَثَها بالکلامِ ، و إنّما عَرَّفَ اللّهُ جلَ و عزَّ نفسَهُ إلی خَلقِهِ بالکلامِ و الدَّلالاتِ علَیهِ و الأعلامِ . (2)

بحار الأنوار:از امام زین العابدین علیه السلام سؤال شد که سخن گفتن برتر است یا خاموشی گزیدن ؟ حضرت فرمود : هر یک از این دو را آفاتی است. اگر هر دو از آفات به دور باشند، آن گاه سخن گفتن برتر از خاموشی گزیدن است.

عرض شد: چگونه، یا بن رسول اللّه ؟ فرمود: زیرا خداوند عزّ و جلّ، انبیا و اوصیا را با سکوت نفرستاده، بلکه آنان را با سخن و گفتار فرستاده است و نه بهشت با سکوت سزاوار کسی شده و نه ولایت و دوستی خدا با سکوت بر کسی واجب آمده و نه کسی با سکوت از آتش دور شده. بلکه همه اینها، از طریق سخن حاصل می شود.

امام باقر علیه السلام_ خطاب به مردی که در حضور ایشان زیاد سخن گفت _فرمود : ای مرد! سخن را دست کم و کوچک می شماری! بدان که خداوند عزّ و جلّ، وقتی پیامبران خود را فرستاد، آنان را با زر و سیم نفرستاد، بلکه با سخن فرستاد. خداوند عزّ و جلّ، از طریق سخن و دیگر دلایل و نشانه ها، خود را به آفریدگانش شناساند.

ص :200


1- بحار الأنوار : 71/274/1.
2- الکافی : 8/148/128.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :النُّطقُ راحَةٌ للرُّوحِ، و السُّکوتُ راحَةٌ للعَقلِ . (1)

(2)

امام صادق علیه السلام :سخن، آرام بخش جان است و خاموشی، آرام بخش خرد.

3469 - فَضلُ السُّکوتِ عَلَی الکَلامِ
3469 - برتری سکوت بر سخن

لقمانُ علیه السلام_ لابنِهِ _: یا بُنَیَّ، إن کُنتَ زَعَمتَ أنَّ الکلامَ مِن فِضَّةٍ فإنَّ السُّکوتَ مِن ذَهَبٍ . (3)

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :السُّکوتُ ذَهَبٌ و الکلامُ فِضّةٌ . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لا یَزالُ العَبدُ المؤمنُ یُکتَبُ مُحسِنا ما دامَ ساکِتا ، فإذا تَکَلَّمَ کُتِبَ مُحسِنا أو مُسِیئا . (5)

داوودُ علیه السلام_ لِسلیمانَ علیه السلام _: یا بُنَیَّ، علَیکَ بطُولِ الصَّمتِ إلاّ مِن خَیرٍ ؛ فإنّ النَّدامَةَ علی طُولِ الصَّمتِ مَرّةً واحِدَةً خَیرٌ مِن النَّدامَةِ علی کَثرَةِ الکلامِ مَرّاتٍ . یا بُنَیَّ ، لو أنّ الکلامَ کانَ مِن فِضّةٍ یَنبَغی للصَّمتِ أن یکونَ مِن ذَهَبٍ (6) . (7)

3469

برتری سکوت بر سخن

لقمان علیه السلام_ به فرزندش _فرمود : پسرم! اگر فرض کنی که سخن، از نقره است، سکوت، از طلاست.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سکوت، طلاست و سخن، نقره.

امام صادق علیه السلام :بنده مؤمن تا زمانی که خاموش است، نیکوکار قلمداد می شود. اما چون سخن گوید، یا نیکوکار شمرده می شود یا بدکار.

داوود علیه السلام_ خطاب به سلیمان علیه السلام _فرمود : فرزندم! دم فرو بستنِ خود را طولانی کن، مگر از خوبی؛ زیرا یک بار پشیمانی بر اثر خاموشیِ طولانی، بهتر از بارها پشیمانی است که از پرگویی حاصل می شود. پسرم! اگر سخن از نقره باشد، خاموشی را سزاست که از طلا باشد. (8)

ص :201


1- بحار الأنوار : 71/276/6.
2- (انظر) الکلام : باب 3455.
3- الکافی : 2/114/6.
4- بحار الأنوار : 71/294/64.
5- الکافی : 2/116/21.
6- بحار الأنوار : 71/277/13.
7- تأمّلْ فی الجمع بین أحادیث البابَین .
8- در جمع میان احادیث این دو باب تأمّل شود.

3470 - السُّکوتُ المَمدوحُ
3470 - خاموشی ممدوح

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :الصَّمتُ عِبادَةٌ لِمَن ذَکَرَ اللّهَ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :لا یَنبَغی للعالِمِ أن یَسکُتَ علی عِلمِهِ ، و لا یَنبَغی للجاهِلِ أن یَسکُتَ علی جَهلِهِ ، قالَ اللّهُ تعالی : «فَاسْألُوا أهْلَ الذِّکْرِ إن کُنتُم لا تَعلَمُونَ» (2) . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لا خَیرَ فی الصَّمتِ عنِ الحُکمِ ، کما أنّهُ لا خَیرَ فی القَولِ بالجَهلِ . (4)

عنه علیه السلام :کُلُّ سُکوتٍ لیسَ فیهِ فِکرٌ فهُو غَفلَةٌ . (5)

عنه علیه السلام :الصَّمْتُ بغَیرِ تَفکُّرٍ خَرَسٌ . (6)

عنه علیه السلام :لِکُلِّ قادِمٍ حَیرَةٌ ، فَابسُطُوهُ بالکلامِ . (7)

(8)

3470

خاموشی ممدوح

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خاموشی برای کسی که به یاد خدا باشد، عبادت است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سزاوار نیست شخص دانشمند از بیان دانش خود دم فرو بندد و سزاوار نیست نادان بر نادانی خود، سکوت کند. خداوند متعال فرموده است: «پس اگر نمی دانید، از کسانی که می دانند بپرسید».

امام علی علیه السلام :در نگفتن حکمت، خیری نیست، چنان که در سخن گفتن از روی نادانی نیز خیری نیست.

امام علی علیه السلام :هر سکوتی که در آن اندیشیدنی نباشد، آن غفلت است.

امام علی علیه السلام :خاموشیِ بدون تفکّر، گنگی است.

امام علی علیه السلام :هر تازه واردی دچار نوعی سرگشتگی است. پس با سخن گفتن به او انبساط خاطر دهید.

ص :202


1- بحار الأنوار : 71/294/64.
2- الأنبیاء : 7 .
3- کنز العمّال : 29264.
4- نهج البلاغة : الحکمة 182 و 471 .
5- بحار الأنوار : 71/275/2.
6- غرر الحکم : 1279.
7- غرر الحکم : 7315.
8- (انظر) البِدعة : باب 338. عنوان 349 «الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر».

3471 - ما یُفَضَّلُ مِنَ السُّکوتِ عَلَی الکَّلامِ
3471 - خاموشی ای که بر سخن برتری دارد

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :السُّکوتُ خَیرٌ مِن إملاءِ الشَّرِّ ، و إملاءُ الخَیرِ خَیرٌ مِن السُّکوتِ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :صَمتٌ یُکسِبُکَ الوَقارَ خَیرٌ مِن کلامٍ یَکسُوکَ العارَ . (2)

عنه علیه السلام :صَمتٌ یُعقِبُکَ السَّلامَةَ خَیرٌ مِن نُطقٍ یُعقِبُکَ المَلامَةَ . (3)

عنه علیه السلام :صَمتٌ یَکسُوکَ الکرامَةَ خَیرٌ مِن قَولٍ یُکسِبُکَ النَّدامَةَ . (4)

عنه علیه السلام :الخَرَسُ خَیرٌ مِن الکَذِبِ . (5)

عنه علیه السلام :الحَصَرُ خَیرٌ مِن الهَذَرِ . (6)

3471

خاموشی ای که بر سخن برتری دارد

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خاموشی، بهتر از املا کردن بدی [بر فرشتگان کاتب اعمال ]است و املا کردن خوبی، بهتر از خاموشی است.

امام علی علیه السلام :خاموشی ای که تو را وقار بخشد، بهتر از سخن گفتنی است که جامه عار بر تو پوشد.

امام علی علیه السلام :خاموشی ای که برای تو سلامت در پی آورد، بهتر از گفتاری است که برایت ملامت به بار نشاند.

امام علی علیه السلام :خاموشی ای که جامه کرامت بر تو پوشاند، بهتر از سخنی است که برایت ندامت آورد.

امام علی علیه السلام :گنگ و لال بودن، بهتر از دروغ گفتن است.

امام علی علیه السلام :ناتوانی در سخن گفتن، بهتر از یاوه گویی است.

3472 - سُکوتُ أولِیاءِ اللَّهِ
3472 - خاموشی اولیای خدا

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنَّ أولیاءَ اللّهِ سَکَتوا فکانَ سُکوتُهُم ذِکرا ، و نَظَرُوا فکانَ نَظَرُهُم عِبرَةً ، و نَطَقُوا فکانَ نُطقُهُم حِکمَةً . (7)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنّ للّهِِ عِبادا کَسَرَت قُلوبَهُم خَشیَتُهُ فَأسکَتَتهُم عنِ المَنطِقِ ، و إنّهُم لَفُصَحاءُ عُقَلاءُ ، یَستَبِقُونَ إلَی اللّهِ بالأعمالِ الزَّکیَّةِ، لا یَستَکثِرُونَ لَهُ الکثیرَ ، و لا یَرضَونَ لَهُم مِن أنفُسِهم بالقَلیلِ . (8) (9)

3472

خاموشی اولیای خدا

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همانا اولیای خدا، خاموش می شوند و خاموشی شان، یاد [خداست] و می نگرند و نگاهشان، عبرت [گرفتن] است و سخن می گویند و سخنشان، حکمت است.

امام علی علیه السلام :خدا را بندگانی است که ترس و خشیتِ از او دلهایشان را شکسته و زبانشان را از گفتار فرو بسته است، در حالی که مردمانی سخنور و خردمندند. با کارهای پاک به سوی خداوند پیشی می گیرند، عملِ بسیار را در پیشگاه خدا، زیاد نمی شمارند و به عملِ اندکِ خود، رضایت نمی دهند.

ص :203


1- بحار الأنوار : 71/294/64.
2- غرر الحکم : 5867.
3- غرر الحکم : 5865.
4- غرر الحکم : 5866.
5- غرر الحکم : 283.
6- غرر الحکم : 1266.
7- الکافی : 2/237/25.
8- تحف العقول : 394.
9- (انظر) النظر : باب 3825. الخیر : باب 1167 حدیث 5560.

3473 - أحسَنُ الکَلامِ
3473 - بهترین سخن

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أحسَنُ الکلامِ کلامُ اللّهِ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أحسَنُ الکلامِ ما لا تَمُجُّهُ الآذانُ و لا یُتعِبُ فَهمُهُ الأفهامَ . (2)

عنه علیه السلام :أحسَنُ الکلامِ ما زانَهُ حُسنُ النِّظامِ ، و فَهِمَهُ الخاصُّ و العامُّ . (3)

عنه علیه السلام :خَیرُ الکلامِ ما لا یُمِلُّ و لا یَقِلُّ . (4)

(5)

3473

بهترین سخن

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین سخن، سخن خداست.

امام علی علیه السلام :بهترین سخن، آن است که گوشها از شنیدن آن رنجه و بیزار نشود و فهمیدن آن، اندیشه ها را به رنج نیندازد.

امام علی علیه السلام :بهترین سخن، آن است که به زیبایی نظم (حسن تألیف و ترکیب) آراسته باشد و خاصّ و عام آن را بفهمند.

امام علی علیه السلام :بهترین سخن، آن است که نه ملال آورد و نه اندک باشد [اطناب مملّ و ایجاز مخلّ در آن نباشد].

3474 - جَوامِعُ الکَلِمِ
3474 - سخنان جامع (کم لفظ و پرمعنا)

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :بُعِثتُ بجَوامِعِ الکَلِمِ ، و نُصِرتُ بالرُّعبِ . (6)

3474

سخنان جامع (کم لفظ و پر معنا)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :من با سخنان جامع مبعوث شدم و با رُعب و وحشت [که خداوند در دل کفّار افکند ]یاری شدم.

ص :204


1- سنن النسائی : 3/58 .
2- غرر الحکم : 3371.
3- غرر الحکم : 3304.
4- غرر الحکم : 4969.
5- (انظر) القرآن : باب 3238.
6- صحیح مسلم : 1/371/6 .

عنه صلی الله علیه و آله_ لمّا سَألَهُ رجُلٌ بَدَویٌّ أن یُعَلِّمَهُ جَوامِعَ الکَلِمِ _: آمُرُکَ أن لا تَغضَبَ، فأعادَ علَیهِ الأعرابیُّ المَسألَةَ ثلاثَ مَرّاتٍ حتّی رَجَعَ الرجُلُ إلی نفسِهِ ، فقالَ : لا أسألُ عن شیءٍ بعدَ هذا ! (1)

عنه صلی الله علیه و آله_ لمّا طَلَبَ مِنهُ یَزیدُ الجُعفیُّ أن یُحَدِّثَهُ بکَلِمَةٍ تکونُ جِماعا _: اِتَّقِ اللّهَ فیما تَعلَمُ . (2)

بحار الأنوار عن عَطاء بن السائب عن الإمامِ الباقرِ عن آبائهِ علیهم السلامعنِ النبیِّ صلی الله علیه و آله قالَ: اُعطِیتُ خَمسا لم یُعطَهُنَّ نَبیٌّ کانَ قَبلی : اُرسِلتُ إلَی الأبیَضِ و الأسوَدِ و الأحمَرِ ، و جُعِلَت لی الأرضُ مَسجِدا ، و نُصِرتُ بالرُّعبِ ، و اُحِلَّت لِیَ الغَنائمُ ، و لم تَحِلَّ لِأحَدٍ _ أو قال : لِنبیٍّ قَبلی _ و اُعطِیتُ جَوامِعَ الکَلِمِ .

قالَ عطاءٌ : فسألتُ أبا جعفرٍ علیه السلام قلتُ : ما جَوامِعُ الکَلِمِ ؟ قالَ : القرآنُ . (3)

(4)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ آنگاه که بادیه نشینی از او خواهش کرد که سخنان جامع را به او بیاموزد _فرمود : توصیه می کنم که خشم نگیری. بادیه نشین، خواهش خود را سه بار تکرار کرد [و همان جواب را شنید ]تا این که آن مرد به خود آمد و گفت: بعد از این دیگر سؤالی نمی کنم!

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ وقتی که یزید جعفی از ایشان خواهش کرد که جمله ای به او بفرماید، که جامع باشد _فرمود : در آنچه می دانی، از خدا بترس.

بحار الأنوار_ به نقل از عطاء بن سائب _: امام باقر علیه السلام از نیاکان خود به نقل از رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود : پنج چیز به من داده شده که به هیچ یک از پیامبران پیش از من داده نشده است: من به سوی سفید و سیاه و سرخ فرستاده شده ام [رسالتم جهانی است]، [همه جای ]زمین برای من سجده گاه قرار داده شده، با رُعب و وحشت یاری شدم، غَنایِم برایم حلال شده، در حالی که برای هیچ کس _ یا فرمود: هیچ پیامبری پیش از من _ حلال نشده بود و سخنان جامع به من داده شده است. از امام باقر علیه السلام پرسیدم: سخنان جامع چیست؟ فرمود: قرآن.

ص :205


1- الکافی : 2/303/4.
2- سنن الترمذی : 5/49/2683.
3- بحار الأنوار : 92/14/7.
4- (انظر) الإسلام : باب 1857. الخیر : باب 1167 ، 1168.

3475 - فَضلُ طیبِ الکَلامِ
3475 - ارزش و برتری خوش سخنی

الکتاب :

«وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنا» . (1)

«وَ قُلْ لِعِبادِی یَقُولُوا الَّتِی هِی أَحْسَنُ إِنَّ الشَّیْطانَ یَنْزَغُ بَیْنَهُمْ إِنَّ الشَّیْطانَ کانَ لِلاْءِنسانِ عَدُوّا مُبِینا» . (2)

«یَا أَیُّها الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ قُولُوا قَوْلاً سَدِیدا * یُصْلِحْ لَکُمْ أَعْمالَکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَ مَنْ یُطِعِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ فازَ فَوْزا عَظِیما» . (3)

«وَ إِذَا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَ قالُوا لَنا أَعْمالُنا وَ لَکُمْ أَعْمالُکُمْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ لاَ نَبْتَغِی الْجاهِلِینَ» . (4)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ لمّا سَألَهُ رجُلٌ عن أفضَلِ الأعمالِ _: إطعامُ الطَّعامِ، و إطیابُ الکلامِ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ فی الجَنَّةِ غُرَفا یُری ظاهِرُها مِن باطِنِها و باطِنُها مِن ظاهِرِها ، یَسکُنُها مِن اُمَّتی مَن أطابَ الکلامَ ، و أطعَمَ الطَّعامَ، و أفشَی السَّلامَ، و أدامَ الصِّیامَ، و صَلَّی باللَّیلِ و النّاسُ نِیامٌ . (6)

3475

ارزش و برتری خوش سخنی

قرآن:

«و با مردم [به زبان] خوش سخن بگویید».

«و به بندگانم بگو: آنچه را که بهتر است بگویند. همانا شیطان، میانشان را بر هم می زند. راستی که شیطان برای انسان دشمنی آشکار است».

«ای کسانی که ایمان آورده اید! از خدا پروا دارید و سخنی استوار بگویید، تا اعمال شما را به صلاح آورد و گناهانتان را بر شما ببخشاید. و هر کس خدا و پیامبرش را فرمان بَرَد قطعا به رستگاری بزرگی نایل آمده است».

«و چون [سخن] لغوی بشنوند از آن روی بر می تابند و می گویند: کردارهای ما از آنِ ما و کردارهای شما از آنِ شماست. سلام بر شما، جویای [مصاحبت] نادانان نیستیم».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در پاسخ به مردی که پرسید برترین کارها کدام است _فرمود : اطعام کردن و نیکو سخن گفتن.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در بهشت اتاقهایی است که بیرون آنها از درونشان دیده می شود و درونشان از بیرونشان. در این اتاقها کسانی از امّت من ساکن می شوند که خوش سخن بگویند، اطعام کنند، سلام را رواج دهند، روز، روزه داری کنند و شب هنگام که مردم خفته اند، نماز بگزارند.

ص :206


1- البقرة : 83.
2- الإسراء : 53.
3- الأحزاب : 70 ، 71.
4- القصص : 55.
5- بحار الأنوار : 71/312/12.
6- معانی الأخبار : 251/1.

عنه صلی الله علیه و آله :و الذی نفسِی بِیَدِهِ ، ما أنفَقَ النّاسُ مِن نَفَقةٍ أحَبَّ مِن قَولِ الخَیرِ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ثلاثٌ مِن أبوابِ البِرِّ : سَخاءُ النفسِ ، و طِیبُ الکلامِ ، و الصَّبرُ علَی الأذی . (2)

عنه علیه السلام :قُولُوا الخَیرَ تُعرَفوا بهِ ، و اعمَلُوا الخَیرَ تکونوا مِن أهلِهِ . (3)

عنه علیه السلام :أجمِلُوا فی الخِطابِ تَسمَعُوا جَمیلَ الجَوابِ . (4)

عنه علیه السلام :نَکیرُ الجَوابِ مِن نَکیرِ الخِطابِ . (5)

عنه علیه السلام :مَن حَسُنَ کلامُهُ کانَ النُّجحُ أمامَهُ . (6)

عنه علیه السلام :لا تُرَخِّصْ لِنفسِکَ فی شیءٍ مِن سَیِّئِ الأقوالِ و الأفعالِ . (7)

عنه علیه السلام :عَوِّدْ لِسانَکَ حُسنَ الکلامِ تَأمَنِ المَلامَ . (8)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سوگند به آن که جانم در دست اوست، مردم هیچ انفاقی نکردند که دوست داشتنی تر از گفتار نیک باشد.

امام علی علیه السلام :سه چیز از درهای نیکی است: سخاوت نفْس و نیکویی گفتار و شکیبایی در برابر آزار.

امام علی علیه السلام :گفتار نیک بگویید تا به آن معروف شوید و کردار نیک کنید تا از اهل آن [نیکو کرداران ]باشید.

امام علی علیه السلام :زیبا سخن بگویید تا پاسخ زیبا بشنوید.

امام علی علیه السلام :زشتی پاسخ [که می شنوی]، از زشتی سخن است [که می گویی].

امام علی علیه السلام :هر که گفتارش نیکو باشد، رستگاری پیش روی اوست.

امام علی علیه السلام :به خودت اجازه کمترین زشت گفتاری و زشت کرداری مده.

امام علی علیه السلام :زبانت را به نکو گویی عادت ده، تا از سرزنش ایمن مانی.

ص :207


1- بحار الأنوار : 71/311/8.
2- المحاسن : 1/66/14.
3- بحار الأنوار : 71/311/9.
4- غرر الحکم : 2568.
5- غرر الحکم : 9963.
6- غرر الحکم : 8495.
7- غرر الحکم : 10190.
8- غرر الحکم : 6233.

عنه علیه السلام :عَوِّدْ لِسانَکَ لِینَ الکلامِ و بَذلَ السَّلامِ ، یَکثُرْ مُحِبُّوکَ وَ یقِلَّ مُبغِضُوکَ . (1)

عنه علیه السلام :مَن عَذُبَ لِسانُهُ کَثُرَ إخوانُهُ . (2)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :القَولُ الحَسَنُ یُثرِی المالَ ، و یُنمی الرِّزقَ ، و یُنسِئُ فی الأجَلِ ، و یُحَبِّبُ إلَی الأهلِ ، و یُدخِلُ الجَنَّةَ . (3)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ فی قولِ اللّهِ عَزَّ و جلَّ : «و قُولُوا للنّاسِ حُسْنا» (4) _: قولوا للناسِ أحسَنَ ما تُحِبُّونَ أن یُقالَ فیکُم . (5)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَعاشِرَ الشِّیعَةِ ، کونوا لنا زَینا و لا تکونوا علَینا شَینا ، قولوا لِلناسِ حُسنا ، و احفَظُوا ألسِنَتَکُم ، و کُفُّوها عنِ الفُضولِ و قَبیحِ القَولِ . (6)

عنه علیه السلام :اِتَّقُوا اللّهَ و لا تَحمِلُوا النّاسَ علی أکتافِکُم ، إنَّ اللّهَ یَقولُ فی کتابِهِ : «و قُولُوا لِلنّاسِ حُسْنا» . (7)

امام علی علیه السلام :زبانت را به نرم گویی و سلام کردن[به دیگران] عادت ده، تا دوستدارانت زیاد شوند و بد خواهانت اندک.

امام علی علیه السلام :کسی که زبانش شیرین باشد،برادرانش زیاد شوند.

امام زین العابدین علیه السلام :گفتار نیک، دارایی را زیاد می کند و روزی را افزایش می دهد و اجل را به تأخیر می اندازد و انسان را نزد خانواده محبوب می گرداند و [شخص را ]به بهشت می برد.

امام باقر علیه السلام_ درباره آیه «و با مردم[به زبان ]خوش سخن بگویید» _فرمود : بهترین سخنی را که دوست دارید درباره شما گفته شود، به مردم بگویید.

امام صادق علیه السلام :ای گروه شیعه! مایه زیور ما باشید و باعث عیب و ننگ، نباشید. با مردم نیکو سخن بگویید و زبانهایتان را نگه دارید و از زیاده گویی و سخن زشت، بازشان دارید.

امام صادق علیه السلام :از خدا بترسید و مردم را بر شانه هایتان سوار نکنید. خداوند عزّ و جلّ می فرماید: «و با مردم [به زبان ]خوش سخن بگویید».

3476 - النَّوادِرُ
3476 - گوناگون

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :الکلامُ ثلاثةٌ : فَرابِحٌ ، و سالِمٌ ، و شاحِبٌ . فأمّا الرابِحُ فالذی یَذکُرُ اللّهَ ، و أمّا السالِمُ فالذی یَقولُ ما أحَبَّ اللّهُ ، و أمّا الشاحِبُ فالذی یَخوضُ فی النّاسِ . (8)

3476

گوناگون

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سخن سه گونه است: سودآور، سالم و پژمرده. اما سودآور، [سخن] کسی است که خدا را یاد می کند. اما سالم، [سخن] کسی است که آن می گوید که خدا دوست دارد و امّا پژمرده، [سخن ]کسی است که به طعن و تمسخر مردم می پردازد.

ص :208


1- غرر الحکم : 6231.
2- غرر الحکم : 7761.
3- الأمالی للصدوق : 49/1 .
4- البقرة : 83 .
5- الکافی : 2/165/10.
6- الأمالی للصدوق : 484/657 .
7- بحار الأنوار : 71/ 313/ 16.
8- بحار الأنوار : 71/289/55.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لِلکلامِ آفاتٌ . (1)

عنه علیه السلام :شَرُّ القَولِ ما نَقَضَ بَعضُهُ بَعضا . (2)

عنه علیه السلام :الألفاظُ قَوالِبُ المَعانی . (3)

عنه علیه السلام :لِکُلِّ مَقامٍ مَقالٌ . (4)

عنه علیه السلام :لا تَتَکلَّمَنَّ إذا لم تَجِدْ لِلکلامِ مَوقِعا . (5)

عنه علیه السلام :لِأهلِ الفَهمِ تُصَرَّفُ الأقوالُ . (6)

عنه علیه السلام :لِسانُ الحالِ أصدَقُ مِن لِسانِ المَقالِ . (7)

عنه علیه السلام :مَن أعجَبَهُ قَولُهُ فقد غَرَبَ عَقلُهُ . (8)

امام علی علیه السلام :سخن را، آفتهایی است.

امام علی علیه السلام :بدترین سخن، سخنی است که قسمتی از آن قسمت دیگرش را نقض کند.

امام علی علیه السلام :الفاظ، قالبهای معانی اند.

امام علی علیه السلام :هر جایی را، سخنی است.

امام علی علیه السلام :هر گاه برای سخن جایی (تأثیری) نیافتی، هرگز سخن مگو.

امام علی علیه السلام :سخن، از برای اهل فهم، برگردانیده می شود . (9)

امام علی علیه السلام :زبان حال، راستگوتر از زبان گفتار است.

امام علی علیه السلام :کسی که گفتارش او را خوش آید، هر آینه خردش غروب کرده است.

ص :209


1- غرر الحکم : 7319.
2- غرر الحکم : 5703.
3- غرر الحکم : 2206.
4- غرر الحکم : 7293.
5- غرر الحکم : 10274.
6- غرر الحکم : 7630.
7- غرر الحکم : 7636.
8- غرر الحکم : 8382.
9- مراد از برگردانیدن سخنان، همان زدن مَثَلهاست .

ص :210

466 - الکمال

466 - کمال

اشاره

(1)

(2)

ص :211


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 70/4 باب 40 «ما به کمال الإنسان».
2- انظر: الإیمان : باب 274 _ 275 ، البلاء : باب 415.

3477 - الکَمالُ
3477 - کمال

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :العاقِلُ یَطلُبُ الکَمالَ ، الجاهِلُ یطلُبُ المالَ . (1)

عنه علیه السلام :الإنسانُ عَقلٌ و صُورَةٌ ، فَمَن أخطَأهُ العَقلُ و لَزِمَتهُ الصُّورَةُ لم یکنْ کامِلاً و کانَ بمَنزِلَةِ مَن لا رُوحَ فیهِ ، و مَن طَلَبَ العَقلَ المَتَعارَفَ فَلْیَعرِفْ صُورَةَ الاُصولِ و الفُضولِ ، فإنَّ کثیرا مِن النّاسِ یَطلُبونَ الفُضولَ و یَضَعونَ الاُصولَ ، فَمَن أحرَزَ الأصلَ اکتَفی بهِ عنِ الفَضلِ .........

و أصلُ الاُمورِ فی الدِّینِ أن یَعتَمِدَ علَی الصَّلواتِ و یَجتَنِبَ الکبائرَ ، و ألزَمْ ذلکَ لُزومَ مالا غِنی عَنهُ طَرفَةَ عَینٍ، و إن حُرِمْتَهُ هُلکٌ ، فإن جاوَزَتهُ إلَی الفِقهِ و العِبادَةِ فهُو الحَظُّ . (2)

(3)

3477

کمال

امام علی علیه السلام :دانا، طالب کمال است و نادان جویای مال.

امام علی علیه السلام :انسان، خردی است و صورتی. پس، هرکه خرد از او دور شود و صورت همراهش گردد، کامل نیست و به مانند پیکری بی جان است و هر که جویای خرد متعارف باشد، باید صورت اصول و زواید (فروع) را بشناسد؛ زیرا بسیاری از مردم دنبال فروع (زواید) می روند و اصول را رها می کنند. پس، هر که اصل را به دست آورد، از فرع بی نیاز می شود .........

اصلِ امور در دین، تکیه کردن به نمازها و دوری کردن از گناهان کبیره است، پس پای بند آن باش، مانند پای بندی به چیزی که چشم برهم زدنی از آن بی نیازی نیست و اگر از آن محروم شوی به هلاکت درافتی و اگر آن را توأم با فهم و عبادت انجام دهی، بهره مند شوی.

3478 - دَورُ العِلمِ بِالنَّقصِ فِی الکَمالِ
3478 - نقش آگاهی از نقص، در رسیدن به کمال

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ما نَقَّصَ نفسَهُ إلاّ کامِلٌ . (4)

3478

نقش آگاهی از نقص، در رسیدن به کمال

امام علی علیه السلام :خود را ناقص نشمرد، مگر شخص کامل.

ص :212


1- غرر الحکم : 579.
2- بحار الأنوار : 78/7/59.
3- (انظر) الفرائض : باب 3143.
4- غرر الحکم : 9470.

عنه علیه السلام :مِن کمالِ الإنسانِ و وُفورِ فَضلِهِ استِشعارُهُ بنفسِهِ النُّقصانَ . (1)

عنه علیه السلام :الکمالُ فی الدُّنیا مَفقودٌ . (2)

عنه علیه السلام :_ فی الشِّعرِ المَنسوبِ إلَیهِ _:

أَتَمُّ النّاسِ أَعْلَمُهُم بِنَقصِهْ

و أَقمَعُهُم لِشَهوَتِهِ و حِرْصِهْ

فلا تَستَغْلِ عافِیَةً بشیءٍ

و لا تَستَرخِصَنْ داءً لِرُخْصِهْ (3)

امام علی علیه السلام :آگاهی انسان از ناقص بودنش، نشانه کمال و فراوانی فضل اوست.

امام علی علیه السلام :کمال، در دنیا نایاب است.

امام علی علیه السلام_ در شعری منسوب به ایشان _فرمود :

کاملترین مردم، کسی است که از نقص خویش آگاهتر است

و شهوت و آزمندی خود را بیشتر سرکوب می کند.

عافیت را، به هیچ بهایی مفروش

و هیچ دردی را، هر چند ناچیز باشد، دست کم مگیر

3479 - مَن کَمُلَ مِن النِّساءِ
3479 - زنان کامل

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :کَمُلَ مِن الرِّجالِ کثیرٌ ، و لم یَکمُلْ مِن النِّساءِ إلاّ أربَعٌ : آسِیَةُ بِنتُ مُزاحِمٍ امرأةُ فِرعَونَ ، و مَریمُ بِنتُ عِمرانَ ، و خَدیجَةُ بِنتُ خُوَیلِدٍ ، و فاطِمَةُ بِنتُ مُحمّدٍ صلی الله علیه و آله . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :أفضَلُ نِساءِ أهلِ الجَنّةِ: خَدیجَةُ بِنتُ خُوَیلدٍ ، و فاطِمَةُ بِنتُ محمّدٍ صلی الله علیه و آله ، و مَریمُ بِنتُ عِمرانَ ، و آسِیَةُ بِنتُ مُزاحِمٍ امرأةُ فِرعَونَ . (5)

3479

زنان کامل

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از مردها شمار زیادی به کمال رسیده اند، اما از زنان تنها چهار تن به کمال رسیدند: آسیه دختر مزاحم، [همان ]همسر فرعون، مریم دختر عمران، خدیجه دختر خویلد و فاطمه دختر محمّد صلی الله علیه و آله .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برترین زنان بهشت، خدیجه دختر خویلد است و فاطمه دختر محمّد صلی الله علیه و آله و مریم دختر عمران ، آسیه دختر مزاحم و [همان] همسر فرعون.

ص :213


1- غرر الحکم : 9442.
2- غرر الحکم: 331.
3- بحار الأنوار : 78/89/92.
4- مجمع البیان : 10/480.
5- الدرّ المنثور : 8/229.

3480 - ما یوجِبُ الکَمالَ
3480 - عوامل رسیدن به کمال

بحار الأنوار :أقبَل العبّاسُ ذاتَ یومٍ إلی رسول اللّه صلی الله علیه و آله و کانَ العبّاس طُوالاً حَسَنَ الجِسمِ فلمّا رآهُ النّبیُّ صلی الله علیه و آله تَبَسَّمَ إلیهِ و قالَ : یا عَمِّ ، إنّکَ لَجَمیلٌ! فقالَ العباسُ : ما الجَمالُ بالرجُلِ یا رسولَ اللّهِ ؟ قالَ : بصَوابِ القَولِ بالحقِّ. قالَ : فما الکمالُ ؟ قالَ : تَقوَی اللّهِ عَزَّ و جلَّ و حُسنُ الخُلُقِ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :کمالُ الرجُلِ بسِتِّ خِصالٍ : بِأصغَرَیهِ ، و أکبَرَیهِ ، و هیئَتَیهِ ؛ فأمّا أصغراهُ فقَلبُهُ و لِسانُهُ ، إن قاتَلَ قاتَلَ بجَنانٍ ، و إن تَکَلَّمَ تَکَلَّمَ بلِسانٍ ، و أمّا أکبَراهُ فعَقلُهُ و هِمَّتُهُ ، و أمّا هَیئَتاهُ فمالُهُ و جَمالُهُ . (2)

عنه علیه السلام :الکمالُ فی ثلاثٍ : الصَّبرُ علَی النَّوائبِ ، و التَّورُّعُ فی المَطالِبِ ، و إسعافُ الطّالِبِ . (3)

عنه علیه السلام :بالعَقلِ کمالُ النفسِ ، بالمُجاهَدَةِ صَلاحُ النفسِ . (4)

3480

عوامل رسیدن به کمال

بحار الأنوار :روزی عباس [بن عبد المطلّب ]پیش پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آمد . چون عباس مردی بلند قامت و خوش اندام بود حضرت به او تبسمی کرد و فرمود: ای عمو! تو زیبا هستی! عباس گفت: ای رسول خدا! زیبایی مرد به چیست؟ پیامبر فرمود: به درست گفتن سخن حق. گفت: کمال چیست؟ فرمود: پروا داشتن از خداوند عزّ و جلّ و خوش خویی.

امام علی علیه السلام :کمال مرد به شش خصلت است: به دو عضو کوچک او و دو شی ء بزرگش و دو هیئت او. دو عضو کوچک او دل و زبان اوست؛ اگر بجنگد ، با دلش می جنگد و اگر سخن بگوید، با زبانش سخن می گوید. دو عضو بزرگ او، خرد و همّت اوست و دو هیئت او مال و جمال اوست.

امام علی علیه السلام :کمال در سه چیز است: شکیبایی در برابر مصائب، پارسایی در خواهشها و خواستها و کمک کردن به کمک خواه.

امام علی علیه السلام :با خرد است که نفْس به کمال می رسد، با جهاد [نفس] است که نفْس ساخته می شود.

ص :214


1- بحار الأنوار : 70/290/27.
2- معانی الأخبار : 150/1.
3- غرر الحکم : 1777.
4- غرر الحکم : 4318 و 4319.

عنه علیه السلام :کمالُ المَرءِ عَقلُهُ ، و قیمَتُهُ فَضلُهُ . (1)

عنه علیه السلام :کمالُ الإنسانِ العَقلُ . (2)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :الکمالُ کُلُّ الکمالِ التَّفقُّهُ فی الدِّینِ ، و الصَّبرُ علَی النّائبَةِ ، و تَقدیرُ المَعیشةِ . (3)

(4)

امام علی علیه السلام :کمال آدمی، خرد اوست و ارزش او، فضل اوست.

امام علی علیه السلام :کمال انسان، خرد است.

امام باقر علیه السلام :کمال حقیقی، همان فهمِ در دین و شکیبایی در برابر بلای سخت و اندازه نگه داشتن در معیشت است.

3481 - صِفَةُ الکامِلِ
3481 - ویژگی انسان کامل

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إذا کانت مَحاسِنُ الرجُلِ أکثَرَ مِن مَساوِیهِ فذلکَ الکامِلُ (التَّکامُلُ) ، و إذا کانَ مُتساوِیَ المَحاسِنِ و المَساوِی فذلکَ المُتَماسِکُ ، و إن زادَت مَساویهِ علی مَحاسِنِهِ فذلکَ الهالِکُ . (5)

عنه علیه السلام :الکامِلُ مَن غَلَبَ جِدُّهُ هَزلَهُ . (6)

عنه علیه السلام :مِن کمالِ المَرءِ تَرکُهُ ما لا یَجمُلُ بهِ . (7)

عنه علیه السلام :تَسَربَلِ الحَیاءَ و ادَّرِعِ الوَفاءَ و احفَظِ الإخاءَ و أقلِلْ مُحادَثَةَ النِّساءِ ، یَکمُلْ لکَ السَّناءُ . (8)

3481

ویژگی انسان کامل

امام علی علیه السلام :هر گاه خوبیهای آدمی از بدیهای او بیشتر باشد، او کامل است و هر گاه خوبیها و بدیهایش برابر باشد، او خود را [از هلاکت] نگه داشته و اگر بدیهایش بیشتر از خوبیهایش باشد، او هلاک شده است.

امام علی علیه السلام :انسان کامل، کسی است که جدّی او بر شوخی اش چیره باشد.

امام علی علیه السلام :از کمال آدمی است که آنچه را زیبنده او نیست فرو گذارد.

امام علی علیه السلام :جامه شرم بپوش و زره وفاداری به تن کن و برادری را نگه دار و با زنان کم سخن گوی، تا بلند مرتبگی تو کامل شود.

ص :215


1- غرر الحکم : 7235.
2- غرر الحکم : 7244.
3- بحار الأنوار : 78/172/3.
4- (انظر) الإنسان : باب 321.
5- غرر الحکم : 4175.
6- غرر الحکم : 2197.
7- أعلام الدین : 292.
8- غرر الحکم : 4536.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :ثلاثُ خِصالٍ مَن رُزِقَها کانَ کامِلاً : العَقلُ ، و الجَمالُ ، و الفَصاحةُ . (1)

عنه علیه السلام :لا یَنبَغی لِمَن لم یَکُن عالِما أن یُعَدَّ سَعیدا ، و لا لِمَن لم یَکُن وَدودا أن یُعَدَّ حَمیدا، و لا لِمَن لم یَکُن صَبورا یُعَدَّ کامِلاً . (2)

(3)

امام صادق علیه السلام :سه خصلت است که به هر کس روزی شود کامل است: خردمندی، زیبایی و شیوا سخنی.

امام صادق علیه السلام :سزاوار نیست کسی که دانا نباشد، خوشبخت شمرده شود و یا کسی که مهربان نباشد، ستوده به شمار آید و یا کسی که شکیبا نیست، کامل شمرده شود.

ص :216


1- تحف العقول : 320.
2- بحار الأنوار : 78/246/70.
3- (انظر) الأخ : باب 51.

467 - الکیاسة

467 - زیرکی

اشاره

(1)

ص :217


1- انظر : الاغتنام : باب 3063 ، الهِمّة : باب 3967 ، الغدر : باب 2993.

3482 - الکَیِّسُ
3482 - زیرک

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :الکَیِّسُ مَن دانَ نفسَهُ و عَمِلَ لِما بَعدَ المَوتِ ، و العاجِزُ مَن أتبَعَ نفسَهُ و هواها و تَمنَّی علَی اللّهِ عَزَّ و جلَّ الأمانِیَّ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الکَیِّسُ مَن عَرَفَ نفسَهُ و أخلَصَ أعمالَهُ . (2)

عنه علیه السلام :الکَیِّسُ أصلُهُ عَقلُهُ ، و مُروءَتُهُ خُلُقُهُ ، و دِینُهُ حَسَبُهُ . (3)

عنه علیه السلام :الکَیِّسُ مَن کانَ یَومُهُ خَیرا مِن أمسِهِ ، و عَقَلَ الذَّمَّ عن نفسِهِ . (4)

عنه علیه السلام :الکَیِّسُ مَن أحیا فَضائلَهُ و أماتَ رَذائلَهُ بقَمعِهِ شَهوَتَهُ و هَواهُ . (5)

عنه علیه السلام :الکَیِّسُ مَن کانَ غافِلاً عن غیرِهِ، و لنفسِهِ کَثیرَ التَّقاضی . (6)

3482

زیرک

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :زیرک کسی است که نفس خود را محکوم سازد و برای پس از مرگ کار کند و درمانده و ناتوان کسی است که از نفس و خواهش آن، پیروی نماید و از خداوند عزّ و جلّ، آرزوها و توقّعات داشته باشد.

امام علی علیه السلام :زیرک کسی است که خود را بشناسد و اعمالش را [برای خدا ]خالص گرداند.

امام علی علیه السلام :زیرک، ریشه اش خرد اوست و مردانگیش، خوی او و دینش، تبار او.

امام علی علیه السلام :زیرک کسی است که امروزش از دیروزش بهتر باشد و نکوهش را از خود باز دارد.

امام علی علیه السلام :زیرک کسی است که فضیلت های خویش را زنده کند و با سرکوبِ شهوت و هوایِ نفْسِ خود،رذیلت هایش را بمیراند.

امام علی علیه السلام :زیرک کسی است که از غیر خود غافل باشد و از نفْس خویش، زیاد بازخواست کند.

ص :218


1- مکارم الأخلاق : 2/368/2661.
2- غرر الحکم : 1139.
3- غرر الحکم : 1739.
4- غرر الحکم : 1797.
5- غرر الحکم : 1895.
6- غرر الحکم : 1986.

عنه علیه السلام :الکَیِّسُ مَن مَلَکَ عِنانَ شَهوَتِهِ . (1)

عنه علیه السلام :الکَیِّسُ مَن تَجَلبَبَ الحَیاءَ و ادَّرَعَ الحِلمَ . (2)

عنه علیه السلام :الکَیِّسُ صَدیقُهُ الحَقُّ و عَدُوُّهُ الباطِلُ . (3)

عنه علیه السلام :إنّ الکَیِّسَ مَن کانَ لِشَهوَتِهِ مانِعا و لِنَزوتِهِ عندَ الحَفیظَةِ واقِما قامِعا . (4)

عنه علیه السلام :إنّما الکَیِّسُ مَن إذا أساءَ استَغفَرَ و إذا أذنَبَ نَدِمَ . (5)

عنه علیه السلام :الکَیْسُ تَقوَی اللّهِ سبحانَهُ ، و تَجنُّبُ المَحارِمِ ، و إصلاحُ المَعادِ . (6)

عنه علیه السلام :أشرَفُ المُؤمنینَ أکثَرُهُم کَیْسا . (7)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :علَیکُم بحُسنِ الصَّلاةِ ، و اعمَلُوا لاِخِرتکم و اختارُوا لأنفُسِکم ، فإنّ الرجُلَ قد یکونُ کَیِّسا فی أمرِ الدُّنیا فیقالُ : ما أکْیَسَ فلانا ! و إنّما الکَیِّسُ کَیِّسُ الآخِرَةِ . (8)

امام علی علیه السلام :زیرک کسی است که زمام شهوت خویش را در اختیار گیرد.

امام علی علیه السلام :زیرک کسی است که جامه حیا پوشد و زره بردباری به تن کند.

امام علی علیه السلام :آدم زیرک، دوستش حقّ است و دشمنش باطل.

امام علی علیه السلام :زیرک کسی است که جلوگیر شهوت خود باشد و هنگام خشم، تندی و تیزی خویش را مقهور و سرکوب کند.

امام علی علیه السلام :زیرک، در حقیقت کسی است که هرگاه بدی کند، آمرزش طلبد و هر گاه گناه کند، پشیمان شود.

امام علی علیه السلام :زیرکی، پرهیز از خداوند سبحان است و دوری از حرامها و درست کردن معاد.

امام علی علیه السلام :شریف ترین مؤمنان، زیرکترین آنهاست.

امام صادق علیه السلام :نیکو نماز بگزارید و برای آخرتتان کار کنید و برای خویشتن برگزینید ؛ زیرا گاهی اوقات آدمی در کار دنیا زیرک است به طوری که گفته می شود: فلانی چه زرنگ است، اما در حقیقت زیرک کسی است، که در کار آخرت زیرک باشد.

ص :219


1- غرر الحکم : 2180.
2- غرر الحکم : 2196.
3- غرر الحکم : 1524.
4- غرر الحکم : 3582.
5- غرر الحکم : 3894.
6- غرر الحکم : 1919.
7- غرر الحکم : 3009.
8- بحار الأنوار : 74/162/24.

3483 - الفِطنَةُ
3483 - هوشمندی

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ضادُّوا الغَباوَةَ بالفِطنةِ . (1)

عنه علیه السلام :المَرءُ بفِطنَتِهِ لا بِصورَتِهِ . (2)

عنه علیه السلام :الفَهمُ بالفِطنَةِ . (3)

عنه علیه السلام :الفِطنَةُ هِدایَةٌ . (4)

عنه علیه السلام : ......... الیَقینُ مِنها علی أربَعِ شُعَبٍ : علی تَبصِرَةِ الفِطنَةِ ، و تأوُّلِ الحِکمَةِ ، و مَوعِظَةِ العِبرَةِ ، و سُنَّةِ الأوَّلِینَ ، فَمَن تَبَصَّرَ فی الفِطنَةِ تَبَیَّنَت لَهُ الحِکمَةُ ، و مَن تَبَیَّنَت لَهُ الحِکمَةُ عَرَفَ العِبرَةَ ، و مَن عَرَفَ العِبرَةَ فکأنّما کانَ فی الأوَّلینَ . (5)

3483

هوشمندی

امام علی علیه السلام :با هوشمندی به جنگ کودنی بروید.

امام علی علیه السلام :انسان، به هوش اوست نه به صورت و ظاهر او.

امام علی علیه السلام :فهمیدن، با هوشمندی است.

امام علی علیه السلام :هوشمندی، [باعث] هدایت و راهیابی است.

امام علی علیه السلام :یقین [که یکی از پایه های ایمان است ]بر چهار شاخه است: بر بیناییِ هوشمندانه، دریافتِ حکیمانه، پندآموزی از عبرت ها و [توجّه به ]راه و روش پیشینیان؛ زیرا هر که هوشمندانه بنگرد ، حکمت بر او روشن شود و هر که حکمت برایش روشن شود، عبرت آموزد و هر که عبرت آموزد، گویی با پیشینیان بوده است.

3484 - خَصائِصُ الأکیاسِ
3484 - ویژگیهای زیرکان

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنّ الأکیاسَ هُمُ الذینَ للدُّنیا مَقَتوا ، و أعیُنَهُم عن زَهرَتِها أغمَضوا ، و قُلوبَهُم عنها صَرَفوا ، و بالدّارِ الباقِیَةِ تَوَلَّهوا . (6)

3484

ویژگیهای زیرکان

امام علی علیه السلام :زیرکان، کسانی هستند که دنیا را دشمن دارند و از زرق و برق آن چشم فرو بندند و دلهایشان را از آن روی گردان کنند و شیفته سرای جاویدان شوند.

ص :220


1- غرر الحکم : 5926.
2- غرر الحکم : 2166.
3- غرر الحکم : 39.
4- غرر الحکم : 135.
5- نهج البلاغة : الحکمة 31 .
6- غرر الحکم : 3559.

عنه علیه السلام :الدُّنیا مُطَلَّقةُ الأکیاسِ . (1)

عنه علیه السلام :إن اللّهَ سبحانَهُ جَعَلَ الطاعَةَ غَنیمَةَ الأکیاسِ عندَ تَفریطِ العَجَزَةِ . (2)

عنه علیه السلام :کَم مِن صائمٍ لیسَ لَهُ مِن صیامِهِ إلاّ الجُوعُ و الظَّمَأُ ، و کَم مِن قائمٍ لیسَ لَهُ مِن قیامِهِ إلاّ السَّهَرُ و العَناءُ ! حَبَّذا نَومُ الأکیاسِ و إفطارُهُم . (3)

عنه علیه السلام :إنّ لِلطّاعَةِ أعلاما واضِحَةً ، و سُبُلاً نَیِّرَةً ، و مَحَجّةً نَهْجَةً ، و غایَةً مُطَّلَبةً ، یَرِدُها الأکیاسُ و یُخالِفُها الأنکاسُ . (4)

(5)

امام علی علیه السلام :دنیا، مطلّقه زیرکان است.

امام علی علیه السلام :خداوند سبحان، طاعت [از خود] را غنیمتی برای زیرکان قرار داده، آن گاه که نا توانان [در طاعت حق] کوتاهی می کنند.

امام علی علیه السلام :بسا روزه داری که از روزه اش حاصلی جز گرسنگی و تشنگی نمی برد و بسا شب زنده داری که از عبادت شبانه اش جز بیداری و رنج نصیبی نمی برد. خوشا خواب زیرکان و روزه نگرفتن آنان.

امام علی علیه السلام :برای طاعت [از حق]، نشانه هایی آشکار و راههایی تابناک و جادّه ای روشن و پایانی مطلوب وجود دارد. زیرکان، به آن درآیند و سفلگان از آن روی گردانند.

3485 - أکیَسُ النّاسِ
3485 - زیرکترین مردمان

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ لمّا سُئلَ : منَ أکیَسُ المؤمنینَ _: أکثُرهُم ذِکرا لِلمَوتِ و أشَدُّهُم لَهُ استِعدادا . (6)

عنه صلی الله علیه و آله_ لمّا سُئلَ عن أکیَسِ النّاسِ و أحزَمِهِم _: أکثَرُهُم ذِکرا لِلمَوتِ و أکثَرُهُمُ استِعدادا لِلمَوتِ ، اُولئکَ الأکیاسُ ، ذَهَبوا بشَرَفِ الدُّنیا و کَرامَةِ الآخِرَةِ . (7)

3485

زیرکترین مردمان

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در پاسخ به این سؤال که زیرکترین مؤمنان کیست؟ _فرمود : کسی که بیشتر از همه آنان، به یاد مرگ باشد و خود را برای آن، آماده تر سازد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در پاسخ به این پرسش که زیرکترین و دور اندیش ترین مردم کیست؟ _فرمود : کسی که بیش از همه به یاد مرگ باشد و بیشتر از همه، خود را برای مرگ آماده سازد. اینان زیرکانند، [و ]شرافت دنیا و کرامت آخرت را از آنِ خود کرده اند.

ص :221


1- غرر الحکم : 441.
2- نهج البلاغة : الحکمة 331.
3- نهج البلاغة : الحکمة 145.
4- نهج البلاغة : الکتاب 30.
5- (انظر) الاغتنام : باب 3063.
6- الزهد للحسین بن سعید : 78/211.
7- الترغیب و الترهیب : 4/238/6.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ لمّا سُئلَ عن أکیَسِ النّاسِ _: مَن أبصَرَ رُشدَهُ مِن غَیِّهِ فَمالَ إلی رُشدِهِ . (1)

عنه علیه السلام :أکیَسُ النّاسِ مَن رَفَضَ دُنیاهُ . (2)

عنه علیه السلام :أکیَسُکُم أورَعُکُم . (3)

عنه علیه السلام :أفضَلُ النّاسِ أعمَلُهُم بالرِّفقِ ، و أکیَسُهُم أصبَرُهُم علَی الحَقِّ . (4)

امام علی علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از زیرکترین مردم _فرمود : کسی که هدایت خود را از گمراهیش باز شناسد و به هدایت و رستگاری خود، رو کند.

امام علی علیه السلام :زیرکترین مردم کسی است که دنیایش را دور افکند.

امام علی علیه السلام :زیرکترین شما، پارساترین شماست.

امام علی علیه السلام :برترین مردم مدارا کننده ترین آنهاست و زیرکترین آنها، کسی است که در برابر حق شکیباتر باشد.

3486 - أکیَسُ الأکیاسِ
3486 - زیرکترین زیرکان

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أکیَسُ الکَیْسِ التُّقی ، و أحمَقُ الحُمقِ الفُجورُ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :أکیَسُ الکَیِّسِینَ مَن حاسَبَ نفسَهُ و عَمِلَ لِما بَعدَ المَوتِ ، و أحمَقُ الحَمقی مَن أتبَعَ نفسَهُ هَواها و تَمَنَّی علَی اللّهِ الأمانِیَّ . (6)

3486

زیرکترین زیرکان

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :زیرکترین زیرکی، پرهیزگاری است و احمقانه ترین حماقت، گناه کردن.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :زیرکترین زیرکان،کسی است که از نفس خود حساب بکشد و برای پس از مرگ کار کند و احمق ترین احمقان، کسی است که خود را پیرو نفس خویش گرداند و از خدا هم، آرزوها داشته باشد.

ص :222


1- بحار الأنوار : 77/378/1.
2- غرر الحکم : 3075.
3- غرر الحکم : 2839.
4- غرر الحکم : 3326.
5- بحار الأنوار : 77/115/8.
6- بحار الأنوار : 92/250.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أکیَسُ الأکیاسِ مَن مَقَتَ دُنیاهُ، و قَطَعَ مِنها أملَهُ و مُناهُ، و صَرَفَ عَنها طَمَعَهُ و رَجاهُ . (1)

امام علی علیه السلام :زیرک ترینِ زیرکان، کسی است که دنیایش را دشمن بدارد و امید و آرزویش را از آن قطع کند و طمع و امیدش را از دنیا بردارد.

3487 - کَفی بِالمَرءِ کَیساً
3487 - در زیرکی انسان همین بس که…

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :کَفی بالمَرءِ کَیْسا أن یَعرِفَ مَعایبَهُ . (2)

عنه علیه السلام :کَفی بالمَرءِ کَیْسا أن یَغلِبَ الهَوی و یَملِکَ النُّهی . (3)

عنه علیه السلام :کفی بالمَرءِ کَیسا أن یَقِفَ علی مَعایبِهِ ، و یَقتَصِدَ فی مَطالِبِهِ . (4)

عنه علیه السلام :کَفی بالمَرءِ کَیسا أن یَقتَصِدَ فی مَآرِبِهِ و یُجمِلَ فی مَطالِبِهِ . (5)

3487

در زیرکی انسان همین بس که .........

امام علی علیه السلام :در زیرکی انسان همین بس که معایب خود را بشناسد.

امام علی علیه السلام :در زیرکی انسان همین بس که بر خواهش [خود] چیره آید و اختیاردار خرد [خویش]، باشد.

امام علی علیه السلام :آدمی را همین زیرکی بس که بر عیبهای خویش آگاه باشد و در خواسته هایش راه اعتدال پوید.

امام علی علیه السلام :آدمی را همین زیرکی بس، که در نیازهای خود میانه روی کند و درخواسته هایش راه اعتدال پیش گیرد.

ص :223


1- غرر الحکم : 3276.
2- غرر الحکم : 7040.
3- غرر الحکم : 7069.
4- غرر الحکم : 7076.
5- غرر الحکم : 7064.

ص :224

حرف اللام

اشاره

اللُّ_ؤم (فرومایگی)

اللِّباس (پوشاک)

اللِّجاج (لجاجت)

اللِّحیة (ریش)

اللِّسان (زبان)

اللّعن (لعنت)

اللّغو (گفتار و کردار بیهوده)

اللّقطة (پیدا شده)

اللّقاء (دیدار)

اللّهو (سرگرمی و غفلت)

اللّواط (لواط)

الملامة (سرزنش)

ص :225

ص :226

468 - اللُّؤم

468 - فرومایگی

اشاره

(1)

ص :227


1- انظر: عنوان 457 «الکرَم» ، العفو : باب 2721.

3488 - اللُّؤمُ
3488 - فرومایگی

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اللُّؤمُ اُسُّ [رأسُ] (1) الشَّرِّ . (2)

عنه علیه السلام :اللُّؤمُ جَمّاعُ المَذامِّ . (3)

عنه علیه السلام :اللُّؤمُ مُضادٌّ لسائرِ الفَضائلِ ، و جامِعٌ لجَمیعِ الرَّذائلِ و السَّوءاتِ و الدَّنایا . (4)

عنه علیه السلام :اللُّؤمُ قَبیحٌ ، فلا تَجعَلْهُ لُبسَکَ . (5)

عنه علیه السلام :اللُّؤمُ إیثارُ حُبِّ المالِ علی لَذَّةِ الحَمدِ و الثَّناءِ . (6)

عنه علیه السلام :مِن اللُّؤمِ سُوءُ الخُلقِ . (7)

عنه علیه السلام :مِن علاماتِ اللُّؤمِ الغَدرُ بالمَواثیقِ . (8)

عنه علیه السلام :مِن عَلامَةِ اللُّؤمِ سُوءُ الجِوارِ . (9)

عنه علیه السلام :مِن أقبَحِ اللُّؤمِ غِیبَةُ الأخیارِ . (10)

3488

فرومایگی

امام علی علیه السلام :فرومایگی، بنیاد [سرِ] بدی است.

امام علی علیه السلام :فرومایگی، فراهم آورنده نکوهشهاست.

امام علی علیه السلام :فرومایگی، دشمن همه فضیلت ها و گردآورنده همه رذیلت ها و بدی ها و پستی هاست.

امام علی علیه السلام :فرومایگی زشت است؛ پس آن را جامه خود مساز.

امام علی علیه السلام :فرومایگی، برگزیدن مال دوستی است بر لذّت ستایش و تمجید.

امام علی علیه السلام :بد خویی از فرومایگی است.

امام علی علیه السلام :از نشانه های فرومایگی خیانت به پیمان هاست.

امام علی علیه السلام :از نشانه های فرومایگی، بد همسایه داری کردن است.

امام علی علیه السلام :از زشت ترین فرومایگی، غیبت نیکان است.

ص :228


1- کما فی طبعة بیروت و طهران.
2- غرر الحکم : 569.
3- غرر الحکم : 646.
4- غرر الحکم : 2177.
5- غرر الحکم : 1338.
6- غرر الحکم : 1846.
7- غرر الحکم : 9388.
8- غرر الحکم : 9298.
9- غرر الحکم : 9306.
10- غرر الحکم : 9311.

عنه علیه السلام :مَن جُمِعَ لَهُ مَع الحِرصِ علَی الدُّنیا البُخلُ بها فَقَدِ استَمسَکَ بِعَمودَیِ اللُّؤمِ . (1)

الإمامُ الحسنُ علیه السلام_ لَمّا سُئلَ عنِ اللُّؤمِ _: قِلّةُ النَّدی ، و أن یُنطَقَ بالخَنا . (2)

عنه علیه السلام_ أیضا فی تفسیرِ اللُّؤمِ _: إحرازُ المَرءِ نَفسَهُ ، و إسلامُهُ عِرسَهُ . (3)

(4)

امام علی علیه السلام :هر کس حرص به دنیا با بخل نسبت به آن در وجودش جمع شده باشد، به دو ستون فرومایگی چسبیده است.

امام حسن علیه السلام_ در پاسخ به پرسش از فرومایگی _فرمود: کم بخشیدن و بد و بیراه گفتن.

امام حسن علیه السلام_ نیز در تفسیر فرومایگی _فرمود : این که انسان [جان] خودش را حفظ کند و همسرش را تسلیم [متجاوز ]نماید.

3489 - خَصائِصُ اللَّئیمِ
3489 - خصلت های فرومایه

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اللَّئیمُ إذا بَلغَ فَوقَ مِقدارِهِ تَنَکَّرَت أحوالُهُ . (5)

عنه علیه السلام :اللَّئیمُ یُدْرِعُ العارَ ، و یُؤذی الأحرارَ . (6)

عنه علیه السلام :اللَّئیمُ لا یُرجی خَیرُهُ، و لا یُسلَمُ مِن شَرِّهِ ، و لا یُؤمَنُ مِن غَوائلِهِ . (7)

عنه علیه السلام :اللَّئیمُ لا یَستَحیِی . (8)

عنه علیه السلام :اللَّئیمُ إذا قَدَرَ أفحَشَ ، و إذا وَعَدَ أخلَفَ . (9)

3489

خصلت های فرومایه

امام علی علیه السلام :فرومایه هرگاه از اندازه خود فراتر رود، احوال و رفتارش تغییر کند [و خود را گم کُند].

امام علی علیه السلام :فرومایه زره ننگ می پوشد و آزادگان را می آزارد.

امام علی علیه السلام :فرومایه نه به خیرش امیدی است و نه از شرّش امانی و نه از گزندهایش ایمنی.

امام علی علیه السلام :فرومایه، حیا ندارد.

امام علی علیه السلام :فرومایه هرگاه قدرت یابد، زشت کاری را از حد بگذراند و چون وعده دهد، خلف وعده نماید.

ص :229


1- غرر الحکم : 9082.
2- تحف العقول : 225.
3- تحف العقول : 226.
4- (انظر) اللّؤم : باب 3490 حدیث 18160.
5- غرر الحکم : 1800.
6- غرر الحکم : 1997.
7- غرر الحکم : 1930.
8- غرر الحکم : 1053.
9- غرر الحکم : 1529.

عنه علیه السلام :اللَّئیمُ إذا أعطی حَقَدَ ، و إذا اُعطِیَ جَحَدَ . (1)

عنه علیه السلام :اِصطِناعُ اللَّئیمِ أقبَحُ رَذیلَةٍ . (2)

عنه علیه السلام :أفضَلُ مَعروفِ اللَّئیمِ مَنعُ أذائهِ، أقبَحُ أفعالِ الکریمِ مَنعُ عَطائهِ . (3)

عنه علیه السلام :إیّاکَ أن تَعتَمِدَ علَی اللَّئیمِ ؛ فإنّهُ یَخذُلُ مَنِ اعتَمدَ علَیهِ . (4)

عنه علیه السلام :کُلّما ارتَفَعَت رُتبَةُ اللَّئیمِ نَقَصَ النّاسُ عِندَهُ ، و الکریمُ ضِدُّ ذلکَ . (5)

عنه علیه السلام :یُستَدَلُّ علَی اللَّئیمِ بسُوءِ الفِعلِ و قُبحِ الخُلقِ و ذَمیمِ البُخلِ . (6)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :وَقَعَ بَینَ سَلمانَ الفارِسیِّ _ رحمةُ اللّهِ علَیهِ _ و بَینَ رجُلٍ خُصومَةٌ ، فقالَ الرّجُلُ لسَلمانَ : مَن أنتَ ؟! و ما أنتَ ؟ !

فقالَ سَلمانُ : أمّا أوَّلی و أوَّلُکَ فَنُطفَةٌ قَذِرَةٌ ، و أمّا آخِری و آخِرُکَ فجِیفَةٌ مُنتِنَةٌ ، فإذا کانَ یَومُ القِیامَةِ و نُصِبَتِ المَوازینُ فمَن ثَقُلَت مَوازینُهُ فهو الکریمُ ، و مَن خَفّت مَوازینُهُ فهو اللَّئیمُ . (7) (8)

امام علی علیه السلام :فرومایه هرگاه عطا کند، کینه ورزد و هرگاه عطا شود، انکار (ناسپاسی) کند.

امام علی علیه السلام :احسان کردنِ فرومایه، زشت ترین رذیلت است.

امام علی علیه السلام :بهترین احسان فرومایه، این است که آزار نرساند و زشت ترین کارهای گرانمایه این است که بخشش خود را دریغ کند.

امام علی علیه السلام :از اعتماد به فرومایه بپرهیز؛ زیرا فرومایه هر کس را که به او اعتماد کند، تنها می گذارد.

امام علی علیه السلام :هر چه مقام فرومایه بالاتر رود، مردم در نظر او پست تر می شوند و شخص بزرگوار عکس این است.

امام علی علیه السلام :نشانه فرومایه، بد کرداری و زشتخویی و خصلت نکوهیده بخل است.

امام صادق علیه السلام :میان سلمان فارسی رحمه الله و مردی بحثی در گرفت. آن مرد به سلمان گفت: تو کی هستی؟ تو چی هستی؟

سلمان گفت: ما هر دو در آغاز نطفه ای ناپاک بودیم و هر دوی ما سرانجام به مرداری گندیده تبدیل می شویم و چون روز قیامت شود و ترازوها برپا گردد، کسی که ترازوی اعمالش سنگین باشد او شریف است و کسی که ترازوی اعمالش سبک باشد، فرومایه.

ص :230


1- غرر الحکم : 1533.
2- غرر الحکم : 1233.
3- غرر الحکم : 3106 و 3107.
4- غرر الحکم : 2647.
5- غرر الحکم : 7199.
6- غرر الحکم : 10967.
7- کتاب من لا یحضره الفقیه : 4/404/5874.
8- (انظر) اللُؤم : باب 3491.

3490 - ألأمُ النّاسِ
3490 - فرومایه ترین مردم

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ألأمُ النّاسِ المُغتابُ . (1)

عنه علیه السلام :ألأمُ الخُلقِ الحِقدُ . (2)

عنه علیه السلام :مِن أعظَمِ اللُّؤمِ إحرازُ المَرءِ نَفسَهُ ، و إسلامُهُ عِرسَهُ . (3)

3490

فرو مایه ترین مردم

امام علی علیه السلام :فرو مایه ترین مردم، غیبت کننده است.

امام علی علیه السلام :پست ترین اخلاق، کینه توزی است.

امام علی علیه السلام :از بزرگترین فرو مایگی ها این است که انسان [جان] خود را حفظ کند و همسرش را تنها گذارد [و تسلیم متجاوز کند].

3491 - اللِّئامُ
3491 - فرومایگان

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اللِّئامُ أصبَرُ أجسادا ، الکِرامُ أصبَرُ أنفُسا . (4)

عنه علیه السلام :عادَةُ اللِّئامِ و الأغمارِ أذِیَّةُ الکِرامِ و الأحرارِ . (5)

عنه علیه السلام :بَذلُ الوَجهِ إلَی اللِّئامِ المَوتُ الأکبَرُ . (6)

3491

فرومایگان

امام علی علیه السلام :فرومایگان،پیکرهایشان مقاوم تر است؛ گران مایگان جانهایشان.

امام علی علیه السلام :عادت فرومایگان و نادانان، آزردن کریمان و آزادگان است.

امام علی علیه السلام :رو انداختن به فرومایگان، مرگِ بزرگ تر است.

ص :231


1- غرر الحکم : 2911.
2- غرر الحکم : 2917.
3- غرر الحکم : 9347.
4- غرر الحکم : 593 و 594.
5- غرر الحکم : 6246.
6- غرر الحکم : 4446.

عنه علیه السلام :رَضِیَ بالحِرمانِ طالِبُ الرِّزقِ مِن اللِّئامِ . (1)

عنه علیه السلام :إذا حَلَلتَ باللِّئامِ فاعتَلِلْ بالصِّیامِ . (2)

عنه علیه السلام :مِن اللِّئامِ تَکونُ القَسوَةُ . (3)

امام علی علیه السلام :کسی که از فرومایگان روزی طلبد، به محرومیّت تن داده است.

امام علی علیه السلام :هرگاه نزد فرومایگان رفتی، بهانه روزه داشتن بیاور.

امام علی علیه السلام :سنگدلی از فرومایگان بر می آید [و بس] .

ص :232


1- غرر الحکم : 5416.
2- غرر الحکم : 4012.
3- غرر الحکم : 9253.

469 - اللِّباس

469 - پوشاک

اشاره

(1)

(2)

ص :233


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 79/295 _ 324 «أبواب الزیّ و التجمّل». وسائل الشیعة : 3/340 «أبواب أحکام الملابس». مستدرک الوسائل : 3/206 باب 11. کنز العمّال : 15/308 _ 326 «فی محظورات اللباس».
2- انظر: عنوان 258 «التشبّه» ، 76 «الجَمال». الخالق : باب 1095 ، النظافة : باب 3840 ، الکِبْر : باب 3385. التقوی : باب 4096.

3492 - اللِّباسُ
3492 - پوشاک

الکتاب :

«یا بَنِی آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنَا عَلَیْکُمْ لِبَاسا یُوارِی سَوْآتِکُمْ وَ رِیشا وَ لِبَاسُ التَّقْوَی ذلِکَ خَیْرٌ ذلِکَ مِنْ آیَاتِ اللّهِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ» . (1)

«وَ مِنْ کُلٍّ تَأْکُلُونَ لَحْما طَرِیّا وَ تَسْتَخْرِجُونَ حِلْیَةً تَلْبَسُونَهَا» . (2)

(3)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :خُذْ علَیکَ ثَوبَکَ و لا تَمشُوا عُراةً . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :اِلبَسوا مِن ثِیابِکُمُ البَیاضَ ؛ فإنّها مِن خَیرِ ثِیابِکُم ، و کَفِّنوا فیها مَوتاکُم . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :أحسَنُ ما زُرتُمُ اللّهَ عَزَّ و جلَّ بهِ فی قُبورِکُم و مَساجِدِکُمُ البَیاضُ . (6)

عنه صلی الله علیه و آله :مِن أحَبِّ ثِیابِکُم إلَی اللّهِ البَیاضُ ، فصَلُّوا فیها و کَفِّنوا فیها مَوتاکُم . (7)

3492

پوشاک

قرآن:

«ای فرزندان آدم! ما برای شما پوشاکی فرو فرستادیم که عورت شما را می پوشاند و نیز جامه های زیبا و نرم. و جامه تقوا، این برای شما بهتر است. این از نشانه های خداست شاید که پند گیرید».

«و شما از هر یک [دریای شور و شیرین] گوشت تازه می خورید و زیورهایی استخراج می کنید که می پوشیدشان».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :لباس بپوش و برهنه راه نروید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :جامه های سفید بپوشید که آنها از بهترین جامه های شماست. مردگان خود را نیز در پارچه سفید کفن کنید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نیکوترین جامه ای که با آن خداوند عزّ و جلّ را در گورهایتان و در مساجدتان دیدار می کنید، جامه سفید است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از محبوبترین جامه های شما نزد خدا، جامه سفید است. پس با جامه سفید نماز بخوانید و مردگان خود را در پارچه سفید کفن کنید.

ص :234


1- الأعراف : 26.
2- فاطر : 12.
3- (انظر) النحل : 14 ، الأعراف : 27 ، الأنبیاء : 80.
4- کنز العمّال : 41106.
5- کنز العمّال : 41102.
6- الترغیب و الترهیب : 3/88/3.
7- کنز العمّال : 41117.

عنه صلی الله علیه و آله :اِلبَسوا البَیاضَ ؛ فإنّهُ أطیَبُ و أطهَرُ ، و کَفِّنوا فیهِ مَوتاکُم . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اِلبَسوا ثِیابَ القُطنِ ؛ فإنّها لِباسُ رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، و هُو لِباسُنا . (2)

عنه علیه السلام :اِلبَسوا الثِّیابَ مِن القُطنِ ؛ فإنّهُ لِباسُ رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله و لِباسُنا ، و لَم یَکُن یَلبَسُ الصُّوفَ و الشَّعرَ إلاّ مِن عِلّةٍ . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :الکَتّانُ مِن لِباسِ الأنبیاءِ ، و هُو یُنبِتُ اللَّحمَ . (4)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :لباس سفید بپوشید؛ زیرا جامه سفید نیکوتر و پاکیزه تر است. مردگان خود را نیز در پارچه سفید کفن کنید.

امام علی علیه السلام :لباس پنبه ای (کرباس) بپوشید، که آن لباس رسول خدا صلی الله علیه و آله و لباس ما (اهل بیت) است.

امام علی علیه السلام :لباس پنبه ای بپوشید، که آن لباس رسول خدا صلی الله علیه و آله و لباس ماست. رسول خدا صلی الله علیه و آله لباس پشمی و مویین نمی پوشید مگر این که علّتی (بیماری) در کار بود.

امام صادق علیه السلام :کتان از لباسهای پیامبران است و گوشت را می رویاند.

3493 - الاِقتِصادُ فِی اللِّباسِ
3493 - میانه روی در پوشاک

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّی ألبَسُ الغَلیظَ ، و أجلِسُ علَی الأرضِ ، و أرکَبُ الحِمارَ بغَیرِ سَرجٍ ، و أردِفُ خَلفی ، فمَن رَغِبَ عَن سُنَّتی فلَیس مِنّی . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :یا أبا ذرٍّ ، اِلبَسِ الخَشِنَ مِن اللِّباسِ ، و الصَّفیقَ مِن الثِّیابِ ؛ لِئلاّ یَجِدَ الفَخرُ فیکَ مَسلَکا . (6)

3493

میانه روی در پوشاک

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :من جامه درشت می پوشم و روی زمین می نشینم و الاغ بی پالان سوار می شوم و یک نفر را هم پشت سرم سوار می کنم. پس، هر که از سنّت من روی گرداند، از من نیست.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای ابوذر! لباس زبر بپوش و جامه درشت و ضخیم بر تن کن، تا فخر و غرور به وجود تو راه نیابد.

ص :235


1- الکافی : 6/445/2.
2- الکافی : 6/446/4.
3- الکافی : 6/450/2.
4- الکافی : 6/449/1.
5- الأمالی للطوسی : 531/1162.
6- الأمالی للطوسی : 539/1162.

کنز العمّال :نَهی[النبیّ صلی الله علیه و آله ] عن لُبسَتَینِ : المَشهورَةِ فی حُسنِها ، و المَشهورَةِ فی قُبحِها . (1)

کنز العمّال :نَهی [النبیُّ صلی الله علیه و آله ] عن الشُّهرَتَینِ، دِقَّةِ الثِّیابِ و غِلظِها ، و لِینِها و خُشونَتِها ، و طُولِها و قِصَرِها ، و لکنْ سَدادٌ فیما بَینَ ذلکَ و اقتِصادٌ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی صِفَةِ المُتّقینَ _: مَنطِقُهُمُ الصَّوابُ ، و مَلبَسُهُمُ الاقتِصادُ . (3)

عنه علیه السلام :و لَقد دَخَلَ موسی بنُ عِمرانَ و مَعهُ أخوهُ هارونُ علیهما السلام علی فِرعَونَ ، و علَیهِما مَدارِعُ الصُّوفِ ، و بأیدِیهِما العِصِیُّ ، فشَرَطا لَهُ _ إن أسلَمَ _ بَقاءَ مُلکِهِ ، و دَوامَ عِزِّهِ .

فقالَ : أ لا تَعجَبونَ مِن هذَینِ یَشرِطانِ لِی دَوامَ العِزِّ و بَقاءَ المُلکِ ، و هُما بما تَرَونَ مِن حالِ الفَقرِ و الذّلِّ ، فهَلاّ اُلقِیَ علَیهِما أساوِرَةٌ مِن ذَهَبٍ ؟! إعظاما للذّهَبِ و جَمعِهِ ، و احتِقارا للصُّوفِ و لُبسِهِ ! (4)

عنه علیه السلام_ فی صِفَةِ عیسی علیه السلام _: و إن شِئتَ قُلتُ فی عیسَی بنِ مَریمَ علیه السلام ؛ فلَقد کانَ یَتَوَسَّدُ الحَجَرَ ، و یَلبَسُ الخَشِنَ . (5)

کنز العمّال :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله از پوشیدن دو نوع لباس نهی فرمود: لباسی که به زیبایی شهره (انگشت نما) باشد و لباسی که به زشتی شهره باشد.

کنز العمّال :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله از دو شهرت نهی فرمود : شهرت در نازکی ، ضخامت ، نرمی و زبری لباس و در بلندی و کوتاهی آن. بلکه [فرمود :] باید حدّ وسط میان این خصوصیات را رعایت کرد.

امام علی علیه السلام_ در وصف پرهیزگاران _فرمود: گفتارشان حق و درست و پوشاکشان توأم با میانه روی است.

امام علی علیه السلام :موسی بن عمران و برادرش هارون، در حالی که جُبّه پشمی بر تن و چوبدستی در دست داشتند، بر فرعون وارد شدند و با او شرط کردند که اگر تسلیم شود، پادشاهیش برجا و عزّت و قدرتش پایدار ماند.

فرعون گفت: آیا شما از این دو نفر تعجب نمی کنید که با این فقر و پریشانی که در آنها می بینید برای استمرار قدرت و بقای پادشاهی من شرط تعیین می کنند؟ پس چرا دستبندهای زرّین به دست آنها آویخته نیست؟ این سخن او از آن رو بود که به زر و زر اندوزی اهمیت می داد و پشمینه و پشمینه پوشی را پست می شمرد.

امام علی علیه السلام_ در وصف عیسی علیه السلام _فرمود : و اگر خواهی درباره عیسی بن مریم علیه السلام می گویم؛ او سنگ را بالش خود می کرد و جامه زبر می پوشید.

ص :236


1- کنز العمّال : 41171.
2- کنز العمّال : 41172.
3- نهج البلاغة : الخطبة 193.
4- نهج البلاغة : الخطبة 192.
5- نهج البلاغة : الخطبة 160.

عنه علیه السلام_ فی صِفَةِ النّبیِّ صلی الله علیه و آله _: و لَقد کانَ صلی الله علیه و آله یأکُلُ علَی الأرضِ ، و یَجلِسُ جِلسَةَ العَبدِ ، و یَخصِفُ بِیَدِهِ نَعلَهُ، و یَرقَعُ بِیَدِهِ ثَوبَهُ . (1)

بحار الأنوار :و فی روایةٍ : رُئیَ علی علیٍّ علیه السلام إزارٌ خَلَقٌ مَرقوعٌ ، فقیلَ لَهُ فی ذلکَ ، فقالَ : یَخشَعُ لَهُ القَلبُ ، و تَذِلُّ بهِ النَّفسُ ، و یَقتَدی بهِ المؤمنونَ . (2)

بحار الأنوار عن عقبةَ بنِ عَلقمَةَ:دَخَلتُ علی أمیرِ المؤمنینَ علیه السلام فإذا بَینَ یدَیهِ لَبَنٌ حامِضٌ قد آذانی حُموضَتُهُ ، و کِسَرٌ یابِسَةٌ، قلتُ : یا أمیرَ المؤمنینَ ، أ تأکُلُ مِثلَ هذا ؟ ! فقالَ لی: یا أبا الجُنودِ ، إنّی أدرَکتُ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یأکُلُ أیبَسَ مِن هذا ، و یَلبَسُ أخشَنَ مِن هذا ، فإن لَم آخُذْ بما أخَذَ بهِ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله خِفتُ أن لا ألحَقَ بهِ . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :المالُ مالُ اللّهِ یَضَعُهُ عِندَ الرّجُلِ وَدایِعَ ، و جَوّزَ لَهُم أن یأکُلوا قَصدا و یَلبَسوا قَصدا . (4)

امام علی علیه السلام_ در وصف پیامبر صلی الله علیه و آله _فرمود : او روی زمین غذا می خورد و مانند بردگان می نشست و با دست خود کفشش را پینه می زد و شخصا لباسش را وصله می کرد.

بحار الأنوار :در روایتی آمده است: علی علیه السلام را با جامه ای کهنه و وصله دار دیدند و به او ایراد گرفتند. فرمود: با این جامه، دل خاشع می شود و نفس ذلیل می گردد و مؤمنان، از آن سرمشق می گیرند.

بحار الأنوار_ به نقل از عقبة بن علقمه _: بر امیر المؤمنین علیه السلام وارد شدم، دیدم در برابر آن حضرت مقداری دوغ ترش، که بوی ترش شدن آن مشام مرا آزرد، و چند تکه نان خشک قرار دارد. عرض کردم: ای امیر المؤمنین! یک چنین غذایی می خورید؟! حضرت فرمود: ای ابا الجنود! من خود شاهد بودم که رسول خدا صلی الله علیه و آله خشکتر از این نان ها را می خورد و زبرتر از این جامه را می پوشید. بنا بر این، اگر روش رسول خدا صلی الله علیه و آله را در پیش نگیرم، می ترسم به آن حضرت ملحق نشوم.

امام صادق علیه السلام :دارایی ها از آنِ خداست و آنها را نزد مردم به امانت می سپارد و به آنها اجازه داده است که با میانه روی، بخورند و با میانه روی، بپوشند.

ص :237


1- نهج البلاغة : الخطبة 160.
2- بحار الأنوار : 79/313/14.
3- بحار الأنوار : 79/314/14.
4- بحار الأنوار : 79/304/17.

عنه علیه السلام :اِلبَسْ ما لا تُشتَهَرُ بهِ و لا یُزْری بکَ . (1)

عنه علیه السلام :خَطَبَ علیٌّ النّاسَ و علَیهِ إزارُ کِرباسٍ غَلیظٌ مَرقوعٌ بِصُوفٍ ، فقیلَ لَهُ فی ذلکَ، فقالَ: یَخشَعُ القَلبُ و یَقتَدی بهِ المؤمنُ . (2)

(3)

امام صادق علیه السلام :لباسی بپوش که نه به آن شهرت پیدا کنی و نه باعث خفّت تو شود.

امام صادق علیه السلام :علی علیه السلام در حالی که جامه کرباسی درشت و وصله دار با وصله پشمی پوشیده بود، برای مردم خطبه خواند. در این باره به حضرت ایراد گرفته شد. امام فرمود: این جامه، دل را متواضع می کند و مؤمن از آن الگو می گیرد.

3494 - خَیرُ لِباسِ کُلِّ زَمانٍ لِباسُ أهلِهِ
3494 - بهترین لباس هر زمانی لباس مردم آن زمان است

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ بَعدَ ذِکرِ لِباسِ الإمامِ علیٍّ علیه السلام _: هذا اللِّباسُ الّذی یَنبَغی أن تَلبَسوهُ ، و لکنْ لا نَقدِرُ أن نَلبَسَ هذا الیَومَ ، لَو فَعَلنا لَقالوا : مَجنونٌ ، أو لَقالوا: مُراءٍ ، فإذا قامَ قائمُنا کانَ هذا اللِّباسُ . (4)

الکافی عن حَمّادِ بنِ عُثمانَ:کنتُ حاضِرا عندَ أبی عبدِ اللّهِ علیه السلام إذ قالَ لَهُ رجُلٌ: أصلَحَکَ اللّهُ ، ذَکَرتَ أنّ علیَّ بنَ أبی طالبٍ علیه السلام کانَ یَلبَسُ الخَشِنَ ، یَلبَسُ القَمیصَ بأربَعةِ دَراهِمَ و ما أشبَهَ ذلکَ ، و نَری علَیکَ اللِّباسَ الجَیِّدَ !

قالَ : فقالَ لَهُ : إنّ علیَّ بنَ أبی طالبٍ علیه السلام کانَ یَلبَسُ ذلکَ فی زمانٍ لا یُنکَرُ ، و لَو لَبِسَ مِثلَ ذلکَ الیومَ لَشُهِرَ بهِ ، فخَیرُ لِباسِ کُلِّ زمانٍ لِباسُ أهلِهِ ، غَیرَ أنّ قائمَنا إذا قامَ لَبِسَ لِباسَ علیٍّ علیه السلام و سارَ بسِیرَتِهِ . (5)

3494

بهترین لباس هر زمانی لباس مردم آن زمان است

امام صادق علیه السلام_ بعد از وصف جامه امام علی علیه السلام _فرمود : این همان لباسی است که سزاوار است شما بپوشید. اما امروز ما نمی توانیم چنین جامه ای بپوشیم؛ زیرا اگر این کار را بکنیم، خواهند گفت: دیوانه است، یا خواهند گفت: ریاکار است. اما زمانی که قائم ما ظهور کند، همان لباس [امام علی علیه السلام ] پوشیده خواهد شد.

الکافی_ به نقل از حمّاد بن عثمان _: در خدمت امام صادق علیه السلام بودم که مردی به آن حضرت عرض کرد: خداوند به صلاحت دارد! شما فرمودید که علی بن ابی طالب علیه السلام لباس خشن به تن می کرد، پیراهن چهار درهمی می پوشید و امثال این ها، در حالی که می بینیم شما خود جامه ای نیکو پوشیده اید!

حماد می گوید: حضرت به او فرمود: علی بن ابی طالب علیه السلام آن لباس ها را در زمانی می پوشید، که عیب نبود. اگر چنان لباس هایی را امروز می پوشید، موجب شهرت او می شد. پس، بهترین لباس هر زمانی لباس مردم آن زمان است؛ منتها قائم ما آن گاه که قیام کند، جامه هایی مانند علی علیه السلام می پوشد و به شیوه آن حضرت رفتار می نماید.

ص :238


1- غرر الحکم : 2316.
2- بحار الأنوار : 79/312/14.
3- (انظر) الشُّهرة : باب 2104.
4- مکارم الأخلاق : 1/248/736.
5- الکافی : 6/444/15.

الکافی :قال أبو عبد اللّه علیه السلام لِعُبَیدِ بنِ زِیادٍ : إظهارُ النِّعمَةِ أحَبُّ إلَی اللّهِ مِن صِیانَتِها ، فإیّاکَ أن تَتزَیّنَ إلاّ فی أحسَنِ زِیِّ قَومِکَ .

قالَ : فما رُئیَ عُبَیدٌ إلاّ فی أحسَنِ زِیِّ قَومِهِ حتّی ماتَ . (1)

مکارم الأخلاق عن سُفیانَ الثَّوریِّ:قلتُ لأبی عبدِ اللّهِ علیه السلام : أنتَ تَروی أنّ علیَّ بنَ أبی طالبٍ علیه السلام کانَ یَلبَسُ الخَشِنَ ، و أنتَ تَلبَسُ القُوهِیَّ و المَرویَّ ! قالَ : وَیحَکَ ! إنّ علیَّ بنَ أبی طالبٍ علیه السلام کانَ فی زمانِ ضِیقٍ ، فإذا اتّسَعَ الزّمانُ فأبرارُ الزّمانِ أولی بهِ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :بَینا أنا فی الطَّوافِ إذا رجُلٌ یَجذِبُ ثَوبی ، فالتَفَتُّ فإذا عَبّادٌ البَصریُّ قالَ : یا جعفرَ بنَ محمّدٍ ، تَلبَسُ مِثلَ هذا الثَّوبِ و أنتَ فی المَوضِعِ الّذی أنتَ فیهِ مِن علیٍّ ؟!

قالَ : قلتُ : وَیلَکَ ! هذا ثَوبٌ قُوهِیٌّ اشتَرَیتُهُ بدِینارٍ و کَسرٍ ، و کانَ علیٌّ علیه السلام فی زَمانٍ یَستَقیمُ لَهُ ما لَبِسَ ، و لَو لَبِستُ مِثلَ ذلکَ اللِّباسِ فی زَمانِنا هذا لَقالَ النّاسُ : هذا مُراءٍ مِثلُ عَبّادٍ ! (3)

الکافی :امام صادق علیه السلام خطاب به عبید بن زیاد فرمود : آشکار ساختن نعمت، نزد خدا محبوبتر از اندوختن آن است. پس، مبادا خود را جز در نیکوترین نوعِ لباسِ مردم خویش آراسته سازی.

از آن پس عبید، تا زمانی که زنده بود، جز در نیکوترین نوع لباس مردمش، دیده نشد.

مکارم الأخلاق_ به نقل از سفیان ثوری _: به امام صادق علیه السلام عرض کردم : شما روایت می کنی که علی بن ابی طالب علیه السلام جامه خشن می پوشید،در حالی که خود جامه قوهی و مروی (4) می پوشی! آن حضرت فرمود: وای بر تو! علی بن ابی طالب در روزگار سختی و تنگدستی به سر می برد، اما هرگاه در زمانه گشایش حاصل شود نیکان روزگار به بهره مند شدن از آن گشایش سزاوارترند.

امام صادق علیه السلام :مشغول طواف بودم که ناگاه دیدم مردی لباس مرا می کشد. برگشتم و دیدم عبّاد بصری است. او گفت: ای جعفر بن محمّد! تو در جایگاه علی نشسته ای و چنین لباسی می پوشی؟

گفتم: وای بر تو! این یک جامه قوهی است که به یک دینار و خُرده ای خریده ام. علی علیه السلام در زمانی به سر می برد که آنچه می پوشید، متناسب با آن بود. ولی اگر من در این زمان چنان لباسی بپوشم، مردم خواهند گفت: این هم مثل عُبّاد ریاکار است.

ص :239


1- الکافی : 6/440/15.
2- مکارم الأخلاق : 1/218/642.
3- بحار الأنوار : 79/315/28.
4- جامه قوهی را در قهستان کرمان و جامه مروی را در مرو می بافتند.

الإمامُ الرِّضا علیه السلام :إنّ أهلَ الضَّعفِ مِن مَوالِیَّ یُحِبّونَ أن أجلِسَ علَی اللُّبُودِ و ألبَسَ الخَشِنَ ، و لَیس یَتَحَمّلُ الزَّمانُ ذلکَ . (1)

عنه علیه السلام :و اللّهِ، لَئن صِرتُ إلی هذا الأمرِ لاَکُلَنَّ الخَبیثَ بَعدَ الطَّیِّبِ ، و لَألبَسَنَّ الخَشِنَ بَعدَ اللَّیّنِ ، و لَأتعَبَنَّ بَعدَ الدَّعَةِ . (2)

قرب الإسناد عن البزنطی :قالَ لی [ الإمامُ الرِّضا علیه السلام ] : ما تَقولُ فی اللِّباسِ الخَشِنِ ؟ فقلتُ : بَلَغَنی أنّ الحسَنَ علیه السلام کانَ یَلبَسُ ، و أنّ جعفرَ بنَ محمّدٍ علیه السلام کانَ یأخُذُ الثَّوبَ الجَدیدَ فیأمُرُ بهِ فیُغمَسُ فی الماءِ.

فقالَ لی : اِلبَسْ و تَجَمّلْ؛ فإنّ علیَّ بنَ الحسینِ علیه السلام کانَ یَلبَسُ الجُبَّةَ الخَزَّ بخَمسِمِائةِ دِرهَمٍ ، و المُطرَفَ الخَزَّ بخَمسینَ دِینارا فیَتَشتَّی فیهِ ، فإذا خَرجَ الشِّتاءُ باعَهُ و تَصَدّقَ بثَمنِهِ ، و تَلا هذهِ الآیةَ: «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللّهِ الّتی أخْرَجَ لِعِبادِهِ و الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ» (3) . (4) (5)

امام رضا علیه السلام :دوستداران کوته اندیش من دوست دارند که من روی نمد بنشینم و لباس درشت بپوشم، در حالی که زمانه [ما ]این را نمی پذیرد.

امام رضا علیه السلام :به خدا سوگند، اگر به این امر امامت و ولایت ظاهری برسم، به جای غذاهای لذیذ، غذای نامطبوع خواهم خورد و به جای لباسهای نرم، لباس زبر خواهم پوشید و به جای آسایش، خود را به رنج و زحمت خواهم افکند.

قرب الإسناد_ به نقل از بِزَنطی _: امام رضا علیه السلام به من فرمود : نظرت درباره لباس زبر چیست؟ عرض کردم: شنیده ام که [امام ]حسن علیه السلام می پوشید، و جعفر بن محمّد علیه السلام جامه نو می گرفت و دستور می داد آن را در آب فرو برند.

حضرت فرمود: بپوش و آراسته باش ؛ زیرا علی بن الحسین علیه السلام جبّه خز پانصد درهمی می پوشید و در زمستان ردای خزی نگارین می پوشید و چون زمستان تمام می شد آن را می فروخت و پولش را صدقه می داد.

سپس این آیه را تلاوت کرد: «بگو: چه کسی زیور خدا را که برای بندگانش پدید آورده و روزی پاکیزه و پاک را، حرام کرده است»؟

ص :240


1- مکارم الأخلاق : 1/220/648.
2- مکارم الأخلاق : 1/251/746.
3- الأعراف : 32 .
4- قرب الإسناد : 357/1277.
5- (انظر) الجَمال : باب 542. التواضع : باب 4031.

3495 - لِباسُ الزِّینَةِ ولِباسُ العِبادَةِ
3495 - جامه زینت و جامه عبادت

عیون أخبار الرِّضا :کانَ جُلوسُ الرِّضا علیه السلام فی الصَّیفِ علی حَصیرٍ ، و فی الشِّتاءِ علی مِسْحٍ (1) ، و لُبسُهُ الغَلیظُ مِن الثِّیابِ ؛ حتّی إذا بَرزَ للنّاسِ تَزَیّنَ لَهُم . (2)

عیون أخبار الرِّضا :رُویَ أنّ الرِّضا علیه السلام لَبِسَ الخَزَّ فَوقَ الصُّوفِ ، فقالَ لَهُ بَعضُ جَهَلَةِ الصُّوفیّةِ لَمّا رأی علَیهِ ثِیابَ الخَزِّ : کیفَ تَزعُمُ أنّکَ مِن أهلِ الزُّهدِ و أنتَ علی ما نَراهُ مِن التَّنَعُّمِ بلِباسِ الخَزِّ ؟! فکَشَفَ علیه السلام عَمّا تَحتَهُ فَرَأوا تَحتَهُ ثِیابَ الصُّوفِ ، فقالَ: هذا للّهِ ، و هذا للنّاسِ . (3)

3495

جامه زینت و جامه عبادت

عیون أخبار الرضا :حضرت رضا علیه السلام در تابستان روی حصیر و در زمستان روی پلاس می نشست. لباسش از پارچه درشت بود. اما هرگاه در میان مردم ظاهر می شد، خود را می آراست.

عیون اخبار الرضا :روایت شده است که حضرت رضا علیه السلام روی لباس پشمینه، جامه ای از خز پوشید. یکی از صوفیان نادان چون جامه خزی بر تن ایشان دید، گفت: با وجود این برخورداری و لباس خزی که پوشیده ای، چگونه خود را از اهل زهد می پنداری؟! حضرت لباس خود را کنار زد. دیدند زیر آن پشمینه ای است. امام فرمود: این برای خداست و این [لباس خز ]برای مردم.

ص :241


1- المِسحُ : الکساء من الشعر (لسان العرب : 2/596) .
2- عیون أخبار الرِّضا : 2/178/1.
3- بحار الأنوار : 83/222/8.

الغیبة للطوسی عن کاملِ بنِ إبراهیمَ:دَخَلتُ علی سَیّدی أبی محمّدٍ علیه السلام ، نَظَرتُ إلی ثِیابِ بَیاضٍ ناعِمَةٍ علَیهِ ، فقُلتُ فی نَفسی : ولیُّ اللّهِ و حُجَّتُهُ یَلبَسُ النّاعِمَ مِن الثِّیابِ و یأمُرُنا نَحنُ بِمُواساةِ الإخوانِ، و یَنهانا عَن لُبسِ مِثلِهِ ! فقالَ مُتَبَسِّما : یا کاملُ _ و حَسَرَ عَن ذِراعَیهِ ، فإذا مِسْحٌ أسوَدُ خَشِنٌ علی جِلدِهِ ، فقالَ _ : هذا للّهِ ، و هذا لَکُم . (1)

الکافی :مَرَّ سُفیانُ الثَّوریُّ فی المَسجِدِ الحَرامِ، فرأی أبا عبدِ اللّهِ علیه السلام و علَیهِ ثِیابٌ کثیرَةُ القِیمَةِ حِسانٌ ، فقالَ : و اللّهِ، لاَتِیَنَّهُ و لاَُوَبِّخَنَّهُ ! فَدَنا مِنهُ فقالَ : یا بنَ رسولِ اللّهِ ، ما لَبِسَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله مِثلَ هذا اللِّباسِ و لا علیٌّ علیه السلام و لا أحَدٌ مِن آبائکَ ! فقالَ لَهُ أبو عبدِ اللّهِ علیه السلام : کانَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله فی زمانِ قَترٍ مُقَتَّرٍ (2) ، و کانَ یأخُذُ لقَتَرِهِ و اقتِدارهِ ، و إنّ الدُّنیا بَعدَ ذلکَ أرخَت عَزالِیها (3) ، فأحَقُّ أهلِها بِها أبرارُها ، ثُمّ تَلا: «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللّهِ الّتی أخْرَجَ لِعبادِهِ و الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ» ، و نَحنُ أحَقُّ مَن أخَذَ مِنها ما أعطاه اللّهُ ، غَیرَ أنّی یا ثَوریُّ ما تَری علَیَّ مِن ثَوبٍ إنّما ألبَسُهُ للنّاسِ . ثُمَّ اجتَذَبَ یَدَ سُفیانَ فجَرَّها إلَیهِ، ثُمَّ رَفَعَ الثَّوبَ الأعلی و أخرَجَ ثَوبا تَحتَ ذلکَ علی جِلدِهِ غَلیظا ، فقالَ : هذا ألبَسُهُ لِنَفسی و ما رَأیتَهُ للنّاسِ . ثُمَّ جَذَبَ ثَوبا علی سُفیانَ أعلاهُ غَلیظٌ خَشِنٌ و داخِلُ ذلکَ ثَوبٌ لَیِّنٌ فقالَ : لَبِستَ هذا الأعلی للنّاسِ، و لَبِستَ هذا لنَفسِکَ تَسُرُّها ؟! (4)

الغیبة للطوسی_ به نقل از کامل بن ابراهیم _: بر سرورم ابو محمّد علیه السلام وارد شدم. دیدم جامه سفید و لطیفی تن آن حضرت است. با خودم گفتم: ولیّ و حجّت خدا، خود لباسهای نرم و لطیف می پوشد و ما را به همدردی با برادران دستور می دهد و از پوشیدن چنین لباسی نهی می کند! حضرت تبسّمی کرد و فرمود: ای کامل! و آستینهایش را بالا زد. دیدم جامه ای از پلاس سیاه و خشن زیر آن است. آن گاه فرمود: این یکی به خاطر خداست و این یکی به خاطر شما.

الکافی :سفیان ثوری از مسجد الحرام عبور کرد. امام صادق علیه السلام را دید که لباسهای قیمتی و زیبایی پوشیده است. گفت: به خدا قسم، می روم و او را سرزنش می کنم. نزدیک حضرت رفت و گفت: یا بن رسول اللّه ! نه رسول خدا صلی الله علیه و آله چنین لباسی پوشید و نه علی علیه السلام و نه هیچ یک از پدران تو! امام علیه السلام به او فرمود:رسول خدا صلی الله علیه و آله ، در زمانه ای سخت و دشوار به سر می برد و به تناسب سختی و دشواری آن زندگی می کرد، ولی بعدا دنیا سرِ مشکهای خود را شل کرد [و وفور نعمت شد]. پس، سزاوارترین مردم دنیا به بهره بری از نعمتهای آن، نیکان دنیا هستند. حضرت، سپس این آیه را تلاوت فرمود کرد: «بگو: چه کسی زیورهای خدا را که برای بندگانش پدید آورده و روزیهای پاک و پاکیزه را حرام کرده است؟» ما سزاوارترین کس به بهره بردن از نعمتهایِ خدادادیِ آن [روزیها] هستیم. منتها، ای ثوری! جامه ای که بر تن من می بینی، به خاطر مردم پوشیده ام. آنگاه دست سفیان را گرفت و آن را به طرف خود کشید و لباس رویی را بالا زد و جامه درشتی را که زیر آن پوشیده بود و با بدن آن حضرت تماس مستقیم داشت بیرون آورد و فرمود: این را برای خودم می پوشم و آنچه را دیدی برای مردم. حضرت، سپس جامه سفیان را که زبر و درشت بود کنار زد و زیر آن لباس نرم و لطیفی بود. فرمود: تو این لباس رویی را برای [ریا و فریب ]مردم پوشیده ای و این[زیری ]را برای خوش آمدِ نفْست.

ص :242


1- الغیبة للطوسی : 246 و 247/216.
2- قتر علی عیاله تقتیرا : أی ضیّق علیهم فی النفقة . (لسان العرب : 5/71) .
3- العَزالِی : جمع العَزلاء، و هو فم المَزادة الأسفل ، فشبّه اتّساع المطر و انذفاقه بالذی یخرج من فم المزادة (النهایة : 3/231) .
4- الکافی : 6/442/8.

3496 - العِمامَةُ
3496 - عِمامه

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :العَمائمُ تِیجانُ العَرَبِ . (1)

3496

عِمامه

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عِمامه ها، تاج عربهاست.

ص :243


1- الکافی : 6/461/5 ؛ کنز العمّال : 41132.

عنه صلی الله علیه و آله :اِئْتوا المَساجِدَ حُسَّرا و مُعَصَّبینَ ، فإنّ العَمائمَ تِیجانُ المُسلِمینَ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :العَمائمُ وَقارٌ للمؤمنِ و عِزٌّ للعَرَبِ ، فإذا وَضَعَتِ العَرَبُ عَمائمَها وَضَعَت عِزَّها . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ اللّهَ أمَدّنی یَومَ بَدرٍ و حُنَینٍ بمَلائکَةٍ یَعتَمُّونَ هذهِ العِمَّةَ ، إنَّ العِمامَةَ حاجِزَةٌ بَینَ الکُفرِ و الإیمانِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ فَرقَ ما بَینَنا و بَینَ المُشرکینَ العَمائمُ علَی القَلانِسِ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :لا تَزالُ اُمَّتی علَی الفِطرَةِ ما لَبِسوا العَمائمَ علَی القَلانِسِ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :تَغطِیَةُ الرّأسِ بالنَّهارِ فِقهٌ ، و باللَّیلِ رِیبَةٌ . (6)

سنن أبی داوود:إنّ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله دَخَلَ عامَ الفَتحِ مَکّةَ و علَیهِ عِمامَةٌ سَوداءُ . (7)

سنن أبی داوود عن عَمرو بنِ حُرَیثٍ:رأیتُ النّبیَّ صلی الله علیه و آله علی المِنبَرِ و علَیهِ عِمامَةٌ سَوداءُ قَد أرخی طَرَفَها بَینَ کَتِفَیهِ . (8)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :با چهره گشوده و عمامه به مسجدها درآیید؛ زیرا عِمامه ها، تاجهای مسلمانان است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عمامه ها، مایه وقار مؤمن و عزّت عربهاست . پس، هرگاه عربها عِمامه های خود را کنار گذارند، عزّت خود را کنار گذاشته اند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند در جنگ بدر و حنین، مرا با فرشتگانی مدد رساند که این عِمامه را به سر داشتند. عِمامه، مانع میان کفر و ایمان است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :فرق میان ما و مشرکان، عِمامه های روی عرقچین است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امّت من تا زمانی که عِمامه های بسته بر روی شب کلاه به سر نهند، همواره بر فطرت [آیین توحیدی ]خواهند بود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پوشاندن سر در روز، نشانه دانایی است و در شب شک برانگیز.

سنن أبی داوود :رسول خدا صلی الله علیه و آله در سال فتح مکّه در حالی که عمامه سیاه داشت، وارد مکّه شد.

سنن أبی داوود_ به نقل از عمرو بن حُرَیث _: پیامبر صلی الله علیه و آله را بر منبر دیدم، در حالی که عِمامه ای سیاه بر سر داشت و دنباله آن را میان دو شانه اش انداخته بود.

ص :244


1- کنز العمّال : 41143.
2- کنز العمّال : 41147.
3- کنز العمّال : 41141.
4- کنز العمّال : 41142.
5- کنز العمّال : 41148.
6- کنز العمّال : 41144.
7- سنن أبی داوود : 4/54/4076.
8- سنن أبی داوود : 4/54/4077.

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :کانَت علَی الملائکَةِ العَمائمُ البِیضُ المُرسَلَةُ یَومَ بَدرٍ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :عَمَّمَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله علِیّا علیه السلام بِیَدِهِ ، فسَدَلَها مِن بَینِ یَدَیهِ و قَصَّرَها مِن خَلفِهِ قَدْرَ أربَعِ أصابِعَ، ثُمّ قالَ : أدبِرْ فأدبَرَ، ثُمّ قالَ: أقبِلْ فأقبَلَ، ثُمّ قالَ: هکذا تِیجانُ المَلائکَةِ . (2)

امام باقر علیه السلام :در روز بدر، فرشتگان عمامه های سفید دنباله دار بر سر داشتند.

امام صادق علیه السلام :رسول خدا صلی الله علیه و آله با دست خود بر سر علی علیه السلام ، عمامه بست و از جلو، سر پَر آن را آویزان کرد و از پشت سر به اندازه چهار انگشت کوتاه کرد و آنگاه فرمود: برگرد. علی علیه السلام برگشت. فرمود: رویت را به طرف من کن. و علی علیه السلام به طرف پیامبر رو کرد. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: تاجهای فرشتگان، این گونه است.

3497 - الألبِسَةُ المَمنوعَةُ
3497 - لباسهای ممنوع

الکتاب :

«جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَهَا یُحَلَّوْنَ فِیهَا مِنْ أَسَاوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤا وَ لِبَاسُهُمْ فِیهَا حَرِیرٌ» . (3)

«یَلْبَسُونَ مِنْ سُنْدُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ مُتَقَابِلِینَ» . (4)

(5)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إن کُنتُم تُحِبُّونَ حِلیَةَ الجَنّةِ و حَریرَها فلا تَلبَسوها فی الدُّنیا . (6)

3497

لباسهای ممنوع

قرآن:

«بهشتهایی جاویدان که وارد آنها می شوند و با دستبندهایی از طلا و مروارید آراسته می شوند و جامه شان در آنها حریر است».

«جامه هایی از سندس و استبرق (حریر نازک و ستبر) می پوشند در حالی که رو به روی هم بر تختها تکیه زده اند».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اگر زیور و حریرِ بهشت را دوست دارید آنها را در دنیا نپوشید.

ص :245


1- الکافی : 6/461/3.
2- الکافی: 6/461/4.
3- فاطر : 33.
4- الدُّخان : 53.
5- (انظر) الکهف : 31 ، الحجّ : 23.
6- کنز العمّال : 41209.

عنه صلی الله علیه و آله :مَن لَبِسَ الحَریرَ فی الدُّنیا لَم یَلبَسْهُ فی الآخِرَةِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :لا یَستَمتِعُ بالحَریرِ مَن یَرجو أیّامَ اللّهِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :حُرِّمَ لِباسُ الحَریرِ و الذَّهَبِ علی ذُکورِ اُمَّتی و اُحِلَّ لإناثِهِم . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن لَبِسَ ثَوبا یُباهی بهِ لِیَراهُ النّاسُ لَم یَنظُرِ اللّهُ إلَیهِ حتّی یَنزَعَهُ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن أخَذَ یَلبَسُ ثَوبا لِیُباهی بهِ لِیَنظُرَ النّاسُ إلَیهِ لَم یَنظُرِ اللّهُ إلَیهِ حتّی یَنزَعَهُ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن لَبِسَ مَشهورا مِن الثِّیابِ أعرَضَ اللّهُ عَنهُ یَومَ القِیامَةِ . (6)

الترغیب و الترهیب :إنّ أسماءَ بنتَ أبی بکرٍ دَخَلَت علی رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله و علَیها ثِیابٌ رِقاقٌ ، فأعرَضَ عَنها رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله و قالَ : یا أسماءُ ، إنّ المرأةَ إذا بَلَغَتِ المَحیضَ لَم یَصلُحْ أن یُری مِنها إلاّ هذا _ و أشارَ إلی وَجهِهِ و کفَّیهِ _ . (7)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که در دنیا حریر بپوشد، در آخرت آن را نخواهد پوشید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که به ایّام اللّه (نعمت های الهی در بهشت) امید بسته باشد، از حریر استفاده نمی کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پوشیدن حریر و طلا برای مردان امّتم حرام و برای زنانشان حلال گشته است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس لباسی فاخر بپوشد که مردم به او نگاه کنند، خداوند به وی ننگرد تا زمانی که آن جامه را از تن بیرون آورد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس لباس فاخری بپوشد تا مردم به او نگاه کنند، خداوند به او ننگرد تا زمانی که آن را از تن بیرون آورد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس از لباسهای شهرت بپوشد، خداوند در روز قیامت از او روی بگرداند.

الترغیب و الترهیب :اسماء دختر ابو بکر در حالی که لباس های نازکی به تن داشت نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله رفت. رسول خدا صلی الله علیه و آله از او روی گرداند و با اشاره به صورت و دستهای خود فرمود: ای اسماء! زن وقتی به سنّ قاعدگی رسید، دیگر درست نیست که از او جز این قسمتها دیده شود.

ص :246


1- الترغیب و الترهیب : 3/96/3.
2- الترغیب و الترهیب : 3/97/10.
3- کنز العمّال : 41210.
4- کنز العمّال : 41203.
5- کنز العمّال : 41200.
6- کنز العمّال : 41202.
7- الترغیب و الترهیب : 3/95/3.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :علَیکُم بالصَّفیقِ مِن الثِّیابِ ؛ فإنّ مَن رَقَّ ثَوبُهُ رَقَّ دِینُهُ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لا یَلبَسُ الرّجُلُ الحَریرَ و الدِّیباجَ إلاّ فی الحَربِ . (2)

(3)

امام علی علیه السلام :بر شما باد پوشیدن لباسهای ضخیم؛ زیرا کسی که جامه اش نازک باشد، دینش نازک شود.

امام صادق علیه السلام :مرد به جز در جنگ نباید، جامه حریر و دیبا بپوشد.

ص :247


1- بحار الأنوار : 83/184/13.
2- الکافی : 6/453/1.
3- (انظر) الکِبْر : باب 3379 حدیث 17364.

ص :248

470 - اللِّجاج

470 - لجاجت

اشاره

(1)

ص :249


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 71/338 باب 83 «ترک اللَّجاجة».

3498 - اللَّجاجَةُ
3498 - لجاجت

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :الخَیرُ عادَةٌ ، و الشَّرُّ لَجاجَةٌ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :إیّاکَ و اللَّجاجَةَ ؛ فإنّ أوَّلَها جَهلٌ و آخِرَها نَدامَةٌ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اللَّجاجَةُ تَسُلُّ الرّأیَ . (3)

عنه علیه السلام :اللَّجوجُ لا رأیَ لَهُ . (4)

عنه علیه السلام :اللَّجاجُ یُفسِدُ الرّأیَ . (5)

عنه علیه السلام :لَیسَ لِلَجوجٍ تَدبیرٌ . (6)

عنه علیه السلام :اللَّجاجُ بَذرُ الشّرِّ . (7)

عنه علیه السلام :اللَّجاجُ یَشینُ النّفسَ . (8)

عنه علیه السلام :اللَّجاجُ یُنتِجُ الحُروبَ و یُوغِرُ القُلوبَ . (9)

عنه علیه السلام :اللَّجاجُ مَثارُ الحُروبِ . (10)

3498

لجاجت

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خوبی، عادت است و بدی، لجاجت.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :زنهار از لجاجت؛زیرا که آغاز آن نادانی و فرجامش پشیمانی است.

امام علی علیه السلام :لجاجت، اندیشه را می بَرد.

امام علی علیه السلام :لجوج را رأی و اندیشه ای نیست.

امام علی علیه السلام :لجاجت، اندیشه را تباه می کند.

امام علی علیه السلام :لجوج را، تدبیر نیست.

امام علی علیه السلام :لجاجت، بذر شرّ است.

امام علی علیه السلام :لجاجت، نفس را به ننگ می کشاند.

امام علی علیه السلام :لجاجت، جنگها به بار می آورد و دل ها را کینه ور می سازد.

امام علی علیه السلام :لجاجت، خیزشگاه جنگهاست.

ص :250


1- سنن ابن ماجة : 1/80/221 .
2- تحف العقول : 14.
3- نهج البلاغة : الحکمة 179.
4- غرر الحکم : 887.
5- غرر الحکم : 1078.
6- غرر الحکم : 7478.
7- غرر الحکم : 359.
8- غرر الحکم : 375.
9- غرر الحکم : 1718.
10- غرر الحکم : 406.

عنه علیه السلام :إیّاکَ و مَذمومَ اللَّجاجِ ، فإنّهُ یُثیرُ الحُروبَ . (1)

عنه علیه السلام :اللَّجاجُ أکثَرُ الأشیاءِ مَضَرّةً فی العاجِلِ و الآجِلِ . (2)

عنه علیه السلام :اللَّجاجَةُ تُورِثُ ما لَیسَ للمَرءِ إلَیهِ حاجَةٌ . (3)

عنه علیه السلام :راکِبُ اللَّجاجِ مُتَعرِّضٌ للبَلاءِ . (4)

عنه علیه السلام :إیّاکَ أن تَطیحَ بکَ مَطِیَّةُ اللَّجاجِ . (5)

عنه علیه السلام :إیّاکَ أن تَجمَحَ بکَ مَطِیَّةُ اللَّجاجِ . (6)

عنه علیه السلام :لا مَرکَبَ أجمَحُ مِن اللَّجاجِ . (7)

عنه علیه السلام :اِحذَرِ اللَّجاجَ تَنْجُ مِن کَبوَتِهِ . (8)

عنه علیه السلام :اللَّجاجُ یَکبو براکِبِهِ . (9)

عنه علیه السلام :الإفراطُ فی المَلامَةِ یَشُبُّ نِیرانَ اللَّجاجَةِ . (10)

عنه علیه السلام :خَیرُ الأخلاقِ أبعَدُها عَنِ اللَّجاجِ . (11)

امام علی علیه السلام :زنهار از لجاجت های نکوهیده؛ زیرا که آن، آتش جنگها را شعله ور می کند.

امام علی علیه السلام :لجاجت، زیانبارترین چیزها در دنیا و آخرت است.

امام علی علیه السلام :لجاجت، چیزی از خود به ارث می گذارد که انسان بدان نیازی ندارد.

امام علی علیه السلام :سوارِ بر مرکب لجاجت در معرض بلا و گرفتاری است.

امام علی علیه السلام :مبادا، مرکب لجاجت تو را به هلاکت درافکند.

امام علی علیه السلام :زنهار که مرکب لجاجت، سرکشانه تو را به سوی مهلکه ها بَرَد.

امام علی علیه السلام :مرکبی چموش تر از لجاجت نیست.

امام علی علیه السلام :از لجاجت حذر کن، تا از به زمین خوردن آن رهایی یابی.

امام علی علیه السلام :مرکب لجاجت، سوارِ خود به زمین می زند .

امام علی علیه السلام :زیاده روی در سرزنش کردن، آتش لجاجت را شعله ور می کند.

امام علی علیه السلام :بهترین خوی ها، دورترین آنها از لجاجت است.

ص :251


1- غرر الحکم : 2674.
2- غرر الحکم : 2173.
3- غرر الحکم : 1542.
4- غرر الحکم : 5389.
5- بحار الأنوار : 77/208/1.
6- نهج البلاغة : الکتاب 31 .
7- غرر الحکم : 10737.
8- بحار الأنوار : 78/10/68.
9- غرر الحکم : 1710.
10- بحار الأنوار : 77/212/1.
11- غرر الحکم : 4975.

عنه علیه السلام :جِماعُ الشّرِّ اللَّجاجُ و کَثرَةُ المُماراةِ . (1)

عنه علیه السلام :مَن لَجَّ و تَمادی فهُو الرّاکِسُ الّذی رانَ اللّهُ علی قَلبِهِ ، و صارَت دائرَةُ السَّوءِ علی رأسِهِ . (2)

عنه علیه السلام :إیّاکَ و العَجَلَةَ بالاُمورِ قَبلَ أوانِها ، أوِ التَّسَقُّطَ (التَّساقُطَ _ التَّثبُّطَ) فیها عِندَ إمکانِها ، أوِ اللَّجاجَةَ فیها إذا تَنَکّرَت ، أوِ الوَهنَ عَنها إذا استَوضَحَت ، فضَعْ کُلَّ أمرٍ مَوضِعَهُ . (3)

عنه علیه السلام :ثَمَرَةُ اللَّجاجِ العَطَبُ . (4)

امام علی علیه السلام :مجمع بدی ها، لجاجت و ستیزه گریِ زیاد است.

امام علی علیه السلام :آن که لجاجت کند و بر لجاجت خویش پای فشرد، همان بخت برگشته ای است که خداوند بر دلش پرده [غفلت] زده و پیشامدهای ناگوار بر فراز سرش قرار گرفته است.

امام علی علیه السلام :بپرهیز از شتابزدگی در کارها پیش از فرا رسیدن زمان آنها، یا کندی کردن در کارها به هنگام رسیدن زمان آنها، یا لجاجت در آنها هرگاه مبهم و ناشناخته باشند و یا سستی کردن در آنها هرگاه روشن و آشکار باشند. بنا بر این، هر چیزی را در جایگاه خودش بگذار.

امام علی علیه السلام :نتیجه لجبازی هلاکت است.

ص :252


1- غرر الحکم : 4795.
2- نهج البلاغة : الکتاب 58 .
3- نهج البلاغة : الکتاب 53.
4- غرر الحکم : 4596 .

471 - اللِّحیة

471 - ریش

اشاره

(1)

ص :253


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 76/109 باب 13 «اللِّحیة و الشارب». وسائل الشیعة : 1/422 باب 67 «عدم جواز حلق اللِّحیة». صحیح مسلم : 1/221 باب 16 «خصال الفطرة».

3499 - اللِّحیَةُ
3499 - ریش

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أحفُوا الشَّوارِبَ ، و أعفوا اللِّحی ، و لا تَتَشبَّهوا بالیَهودِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ المَجوسَ جَزُّوا لِحاهُم و وَفَّروا شَوارِبَهُم ، و إنّا نَحنُ نَجُزُّ الشَّوارِبَ و نُعفی اللِّحی ، و هِیَ الفِطرَةُ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :خالِفوا المُشرِکینَ ؛ أحفوا الشَّوارِبَ ، و أوفوا اللِّحی . (3)

3499

ریش

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سبیلها را کوتاه کنید و ریش ها را بلند بگذارید و خود را شبیه یهود نسازید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مجوسیان ریش های خود را می تراشیدند و سبیلهایشان را انبوه می گذاشتند ولی ما سبیل ها را می زنیم و ریش ها را بلند می گذاریم و این مطابق با خلقت است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برخلاف مشرکان باشید، سبیل ها را کوتاه کنید و محاسن را بلند بگذارید.

ص :254


1- بحار الأنوار : 76/112/14.
2- بحار الأنوار : 76/112/14.
3- صحیح مسلم : 1/222/54.

472 - اللِّسان

472 - زبان

اشاره

(1)

(2)

ص :255


1- و لمزید الاطّلاع راجع : المحجّة البیضاء : 5/190 _ 288 «کتاب آفات اللسان».
2- انظر: عنوان 306 «الصمت» ، 465 «الکلام» ، 48 «البلاغة». النفاق : باب 3878 ، 3879 ، الصدق : باب 2166.

3500 - اللِّسانُ
3500 - زبان

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ما الإنسانُ لَولا اللِّسانُ إلاّ صُورَةٌ مُمَثَّلَةٌ ، أو بَهیمَةٌ مُهمَلَةٌ . (1)

عنه علیه السلام :اللِّسانُ مِعیارٌ أطاشَهُ الجَهلُ و أرجَحَهُ العَقلُ . (2)

عنه علیه السلام :اللِّسانُ مِیزانُ الإنسانِ . (3)

عنه علیه السلام :ألا و إنّ اللِّسانَ بَضعَةٌ مِن الإنسانِ ، فلا یُسعِدُهُ القَولُ إذا امتَنعَ ، و لا یُمهِلُهُ النُّطقُ إذا اتَّسَعَ . (4)

عنه علیه السلام :ما مِن شَیءٍ أجلَبَ لِقَلبِ الإنسانِ مِن لِسانٍ ، و لا أخدَعَ للنَّفسِ مِن شَیطانٍ . (5)

عنه علیه السلام :الإنسانُ لُبُّهُ لِسانُهُ ، و عَقلُهُ دِینُهُ . (6)

3500

زبان

امام علی علیه السلام :اگر زبان نباشد، انسان چیزی جز یک نقش مجسّم یا حیوان رها شده، نیست.

امام علی علیه السلام :زبان، ترازویی است که کفّه آن را نادانی سبک و خردمندی سنگین می گرداند.

امام علی علیه السلام :زبان، ترازوی انسان است.

امام علی علیه السلام :بدانید که زبان پاره ای از پیکر انسان است که اگر [از تکلم ]خودداری ورزد، گفتار به کمک او نمی آید و هرگاه باز شود، نطق مهلتش نمی دهد.

امام علی علیه السلام :برای جلب دل انسان، چیزی مؤثّرتر از زبان نیست و برای نفْس، چیزی فریبنده تر از شیطان وجود ندارد.

امام علی علیه السلام :انسان، دلش زبان اوست و خردش دین او.

3501 - المَرءُ مَخبوءٌ تَحتَ لِسانِهِ
3501 - آدمی مخفی است در زیر زبان

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :تَکَلّموا تُعرَفوا ؛ فإنّ المَرءَ مَخبوءٌ تَحتَ لِسانِهِ . (7)

3501

آدمی مخفی است در زیر زبان

امام علی علیه السلام :سخن گویید، تا شناخته شوید؛ زیرا آدمی در زیر زبان خود، پنهان است.

ص :256


1- غرر الحکم : 9644.
2- تحف العقول : 207.
3- غرر الحکم : 1282.
4- نهج البلاغة : الخطبة 233 .
5- غرر الحکم : 9699.
6- بحار الأنوار : 78/56/119.
7- نهج البلاغة : الحکمة 392.

عنه علیه السلام :المَرءُ مَخبوءٌ تَحتَ لِسانِهِ . (1)

عنه علیه السلام :قلتُ أربَعا أنزَلَ اللّهُ تَصدیقی بها فی کِتابِهِ : قلتُ : المَرءُ مَخبوءٌ تَحتَ لِسانِهِ فإذا تَکَلّمَ ظَهَرَ ، فأنزَلَ اللّهُ تعالی : «و لَتَعْرِفَنَّهُم فی لَحْنِ القَوْلِ» (2) ......... . (3)

عنه علیه السلام :ما أضمَرَ أحَدٌ شیئا إلاّ ظَهَرَ فی فَلَتاتِ (4) لِسانِهِ و صَفَحاتِ وَجهِهِ . (5)

عنه علیه السلام :کلامُ الرّجُلِ مِیزانُ عَقلِهِ . (6)

عنه علیه السلام :اللِّسانُ تَرجُمانُ الجَنانِ . (7)

عنه علیه السلام :الألسُنُ تُتَرجِمُ عَمّا تُجِنُّهُ الضَّمائرُ . (8)

عنه علیه السلام :یُستَدَلُّ علی عَقلِ کُلِّ امرئٍ بما یَجری علی لِسانِهِ . (9)

عنه علیه السلام :لِسانُکَ تَرجُمانُ عَقلِکَ . (10)

عنه علیه السلام :إیّاکَ و الکلامَ فیما لا تَعرِفُ طَریقَتَهُ و لا تَعلَمُ حَقیقَتَهُ ؛ فإنّ قَولَکَ یَدُلُّ علی عَقلِکَ ، و عِبارَتَکَ تُنْبئُ عَن مَعرِفَتِکَ . (11)

امام علی علیه السلام :انسان در زیر زبان خود، پنهان است.

امام علی علیه السلام :چهار سخن گفتم و خداوند در کتاب خود مرا در آنها تصدیق کرد. گفتم: انسان در زیر زبان خود پنهان است و چون سخن گوید آشکار شود. پس خداوند متعال این آیه را نازل فرمود: «و هر آینه آنان را از لحن سخن می شناسی ......... » .

امام علی علیه السلام :هیچ کس چیزی را در دل پنهان نداشت، جز این که در لغزش های زبان و خطوط چهره او آشکار شد.

امام علی علیه السلام :سخنِ مرد، سنجه خرد اوست.

امام علی علیه السلام :زبان، ترجمان دل است.

امام علی علیه السلام :زبان، آنچه را که درون ها پوشیده می دارند بازگو می کند.

امام علی علیه السلام :از آنچه بر زبان انسان رانده می شود می توان به خرد او راه برد.

امام علی علیه السلام :زبان تو، ترجمان خرد توست.

امام علی علیه السلام :زنهار از سخن گفتن درباره آنچه که راهش را نمی شناسی و حقیقتش را نمی دانی؛ زیرا سخن تو، نشانگر خرد توست و بیان تو از شناخت تو خبر می دهد.

ص :257


1- نهج البلاغة : الحکمة 148.
2- محمّد : 30 .
3- بحار الأنوار : 71/283/33.
4- فَلَتات الکلام : زلاّته و هَفَواته . (المنجد : 592).
5- نهج البلاغة: الحکمة26.
6- غرر الحکم : 7234.
7- غرر الحکم : 262.
8- غرر الحکم : 1376.
9- غرر الحکم : 10957.
10- بحار الأنوار : 77/231/2 .
11- غرر الحکم : 2735.

3502 - ما یُظهِرُهُ اللِّسانُ مِنَ الخِصالِ
3502 - خصلتهایی که به وسیله زبان آشکار می شوند

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنّ فی الإنسانِ عَشرَ خِصالٍ یُظهِرُها لِسانُهُ : شاهِدٌ یُخبِرُ عَنِ الضَّمیرِ ، و حاکِمٌ یَفصِلُ بَینَ الخِطابِ ، و ناطِقٌ یَرُدُّ بهِ الجَوابَ ، و شافِعٌ یُدرِکُ بهِ الحاجَةَ ، و واصِفٌ یَعرِفُ بهِ الأشیاءَ ، و أمیرٌ یأمُرُ بالحُسنِ ، و واعِظٌ یَنهی عَنِ القَبیحِ ، و مُعَزٍّ تَسکُنُ بهِ الأحزانُ ، و حاضِرٌ تُجلی بهِ الضَّغائنُ ، و مُونِقٌ تَلتَذُّ بهِ الأسماعُ . (1)

3502

خصلتهایی که به وسیله زبان آشکار می شوند

امام علی علیه السلام :در انسان ده خصلت وجود دارد که زبانِ او آنها را آشکار می سازد: زبان گواهی است که از درون گزارش می دهد. داوری است که به دعواها فیصله می دهد. گویایی است که به وسیله آن [به پرسشها ]پاسخ داده می شود. واسطه ای است که با آن مشکل برطرف می شود. توصیفگری است که با آن اشیاء شناخته می شود. فرماندهی است که به نیکی فرمان می دهد. اندرزگویی است که از زشتی باز می دارد. تسلیت دهنده ای است که غمها با آن تسکین می یابد. حاضری است که به وسیله آن کینه ها برطرف می شود و دلربایی است که گوشها به وسیله آن لذّت می برد.

3503 - جَمالُ الرَّجُلِ فَصاحَةُ لِسانِهِ
3503 - زیباییِ مرد، در شیوایی زبان اوست

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :الجَمالُ فی اللِّسانِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :الجَمالُ فی الرّجُلِ اللِّسانُ . (3)

3503

زیباییِ مرد، در شیوایی زبان اوست

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :زیبایی در زبان است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :زیبایی مرد، زبان است.

ص :258


1- الکافی : 8/20/4 ، بحار الأنوار : 77/283 و فیه : «و حامد تجلّی به الضغائن ، و مؤنق یلهی الأسماع».
2- تحف العقول : 37 .
3- کنز العمّال : 5164.

عنه صلی الله علیه و آله :جَمالُ الرّجُلِ (1) فَصاحَةُ لِسانِهِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :ذَلاقَةُ اللِّسانِ رأسُ المالِ . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الجَمالُ فی اللِّسانِ ، و الکَمالُ فی العَقلِ . (4)

عنه علیه السلام :إنَّ اللّه عزَّ و جلَّ جعلَ صُورَةَ المَرأةِ فی وَجهِها ، و صُورَةُ الرّجُلِ فی مَنطِقِهِ . (5)

عنه علیه السلام :مَن عَلَّمَ لِسانهُ أمَّرَهُ قَومُهُ . (6)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن عَذُبَ لِسانُهُ زکا عَقلُهُ . (7)

(8)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :زیباییِ مرد، شیوایی زبان اوست.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :شیوایی زبان، سرمایه است.

امام علی علیه السلام :جمال در زبان است و کمال در عقل.

امام علی علیه السلام :خداوند [عز و جل] صورت زن را در رخسار او، و صورت مرد را در گفتارش قرار داد.

امام علی علیه السلام :کسی که زبان خود را آراست قومش او را امیر خود گردانند.

امام صادق علیه السلام :هر که زبانش شیرین باشد، خردش ببالد.

3504 - اللِّسانُ مِفتاحُ الخَیرِ وَالشَّرِّ
3504 - زبان، کلید خوبی و بدی است

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إنّ هذا اللِّسانَ مِفتاحُ کلِّ خَیرٍ و شَرٍّ ، فیَنبَغی للمؤمنِ أن یَختِمَ علی لِسانِهِ کَما یَختِمُ علی ذَهَبِهِ و فِضَّتِهِ . (9)

عنه علیه السلام :کانَ أبو ذرٍّ یقولُ: یا مُبتَغی العِلمِ، إنَّ هذا اللِّسانَ مِفتاحُ خَیرٍ و مِفتاحُ شَرٍّ ، فاختِمْ علی لِسانِکَ کما تَختِمُ علی ذَهَبِکَ وَ وَرِقِکَ . (10)

3504

زبان، کلید خوبی و بدی است

امام باقر علیه السلام :راستی که این زبان، کلید هر خوبی و بدی است. پس، سزاوار است که مؤمن بر زبان خود مهر زند، همان گونه که بر [کیسه] زر و سیم خویش مهر می زند.

امام باقر علیه السلام :ابوذر می گفت: ای جویای دانش و معرفت! راستی که این زبان، کلید خوبی و کلید بدی است. پس همچنان که بر زر و سیم خود مُهر می زنی، بر زبان خویش مُهر بزن.

ص :259


1- فی المصدر «جمال الرّجال» و الصحیح ما أثبتناه.
2- کنز العمّال : 28775.
3- جامع الأخبار : 247/631.
4- کشف الغمّة : 3/137 .
5- کنز الفوائد : 2/14 .
6- بحار الأنوار : 71/293/63.
7- أعلام الدین : 304 .
8- (انظر) الجَمال : باب 546.
9- تحف العقول : 298.
10- الکافی : 2/114/10.

3505 - دَورُ اللِّسانِ فی استِقامَةِ الإیمانِ
3505 - نقش زبان در درستی ایمان

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لا یَستَقیمُ إیمانُ عَبدٍ حتّی یَستَقیمَ قَلبُهُ، و لا یَستَقیمُ قَلبُهُ حتّی یَستَقیمَ لِسانُهُ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :إذا أصبَحَ ابنُ آدمَ أصبَحَتِ الأعضاءُ کُلُّها تَستَکفی اللِّسانَ ؛ أی تَقولُ : اِتَّقِ اللّهَ فِینا فإنّکَ إنِ استَقَمتَ استَقَمنا ، و إنِ اعوَجَجْتَ اعوَجَجْنا . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :إذا أصبَحَ ابنُ آدمَ فإنّ الأعضاءَ کُلَّها تُکَفِّرُ اللِّسانَ ، فتَقولُ : اِتَّقِ اللّهَ فِینا فإنّما نَحنُ بِکَ؛ فإنِ استَقَمتَ استَقَمنا ، و إنِ اعوَجَجْتَ اعوَجَجْنا . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لَقد قالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : «لا یَستَقیمُ إیمانُ عَبدٍ حتّی یَستَقیمَ قَلبُهُ ، و لا یَستَقیمُ قَلبُهُ حتّی یَستَقیمَ لِسانُهُ» فمَنِ استَطاعَ مِنکُم أن یَلقَی اللّهَ تعالی و هُو نَقِیُّ الرّاحَةِ مِن دِماءِ المُسلمینَ و أموالِهِم ، سَلیمُ اللِّسانِ مِن أعراضِهِم ، فلْیَفعَلْ . (4) (5)

3505

نقش زبان در درستی ایمان

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ایمان هیچ بنده ای درست نشود، تا آن که دلش درست شود و دلش درست نشود، تا آن که زبانش درست شود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :چون آدمی صبح خویش را بیاغازد، همه اندامها[ی بدن او] از زبان می خواهند که بس کند. یعنی می گویند: درباره ما از خدا بترس؛ زیرا اگر تو راست و درست شوی، ما نیز راست و درست می شویم و اگر تو کج شوی ما هم کج می شویم.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :چون آدمی صبح خود را بیاغازد، اندامها همه در برابر زبان [با خواهش و التماس ]کرنش می کنند و می گویند: درباره ما از خدا بترس؛ زیرا ما به تو وابسته ایم (سرنوشت ما به تو وابسته است)، اگر راست باشی، راست هستیم و اگر کج شوی، ما نیز کج می شویم.

امام علی علیه السلام :رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است: «ایمان هیچ بنده ای درست نشود، تا آن که دلش درست شود و دلش درست نشود، تا آن گاه که زبانش درست شود». بنا بر این، هر کس از شما که می تواند با دستی نیالوده به خون و اموال مسلمانان و زبانی سالم از [هتک] آبرو و حیثیّت ایشان خداوند متعال را دیدار نماید، باید چنین کند.

ص :260


1- کنز العمّال : 24925.
2- المحجّة البیضاء: 5/193.
3- سنن الترمذی : 4/605/2407 .
4- نهج البلاغة : الخطبة 176 .
5- (انظر) اللِّسان : باب 3512 حدیث 18320.

3506 - لِسانُ العاقِلِ وَراءَ قَلبِهِ
3506 - زبان خردمند در پس دل اوست

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّ لِسانَ المؤمنِ وَراءَ قَلبِهِ ؛ فإذا أرادَ أن یَتکَلّمَ بشَیءٍ تَدَبَّرَهُ بقَلبِهِ ثُمّ أمضاهُ بلِسانِهِ ، و إنّ لِسانَ المُنافِقِ أمامَ قَلبِهِ ؛ فإذا هَمَّ بشَیءٍ أمضاهُ بلِسانِهِ و لَم یَتَدَبَّرْهُ بقَلبِهِ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لِسانُ العاقِلِ وَراءَ قَلبِهِ ، لِسانُ الجاهِلِ مِفتاحُ حَتفِهِ . (2)

عنه علیه السلام :لِسانُ العاقِلِ وَراءَ قَلبِهِ ، و قَلبُ الأحمَقِ وَراءَ لِسانِهِ . (3)

عنه علیه السلام :إنّ لِسانَ المؤمنِ مِن وَراءِ قَلبِهِ ، و إنّ قَلبَ المُنافِقِ مِن وَراءِ لِسانِهِ ؛ لأنّ المؤمنَ إذا أرادَ أن یَتکَلّمَ بکلامٍ تَدَبَّرَهُ فی نَفسِهِ ، فإن کانَ خَیرا أبداهُ و إن کانَ شَرّا و اراهُ ، و إنّ المُنافِقَ یَتکَلّمُ بما أتی علی لِسانِهِ لا یَدری ما ذا لَهُ و ما ذا علَیهِ . (4)

3506

زبان خردمند در پس دل اوست

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :راستی که زبان مؤمن در پس دل اوست؛ هرگاه بخواهد چیزی بگوید در دل به آن می اندیشد و سپس بر زبان می راندش. اما زبان منافق جلوی دل اوست؛ هرگاه قصد سخنی کند آن را به زبان می آورد و در دل به آن نمی اندیشد.

امام علی علیه السلام :زبان خردمند، در پس دل اوست. زبان نادان، کلید مرگ اوست.

امام علی علیه السلام :زبان خردمند، در پس دل اوست و دل نابخرد، در پس زبان او.

امام علی علیه السلام :زبان مؤمن، در پشت دل اوست و دل منافق، در پشت زبان او؛ زیرا مؤمن هرگاه بخواهد سخنی بگوید، ابتدا درباره آن می اندیشد؛ اگر خوب بود اظهارش می کند و اگر بد بود آن را پنهان می دارد. اما منافق هرچه به زبانش آید می گوید، بی آن که بداند چه سخنی به سود و چه سخنی به زیان اوست.

ص :261


1- المحجّة البیضاء: 5/195.
2- . غرر الحکم: 7610و7611.
3- نهج البلاغة : الحکمة 40.
4- نهج البلاغة : الخطبة 176.

الإمامُ العسکریُّ علیه السلام :قَلبُ الأحمَقِ فی فَمِهِ ، و فَمُ الحَکیمِ فی قَلبِهِ . (1)

امام عسکری علیه السلام :دل نابخرد، در دهان اوست و دهان حکیم، در دل او.

3507 - حَقُّ اللِّسانِ
3507 - حقّ زبان

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :حَقُّ اللِّسانِ إکرامُهُ عَنِ الخَنا (2) ، و تَعویدُهُ الخَیرَ ، و تَرکُ الفُضولِ التی لا فائدَةَ لَها ، و البِرُّ بالنّاسِ ، و حُسنُ القَولِ فیهِم . (3)

(4)

3507

حقّ زبان

امام زین العابدین علیه السلام :حقّ زبان، منزّه داشتن آن از زشت گویی است و عادت دادنش به خوبی و فرو گذاشتن زیاده گویی های بیهوده و نیکی به مردم و خوب گفتن درباره آنان.

3508 - سَلامَةُ الإنسانِ فی حِفظِ اللِّسانِ
3508 - سلامت انسان در نگهداری زبان است

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :سَلامَةُ الإنسانِ فی حِفظِ اللِّسانِ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :لا یَسلَمُ أحَدٌ مِن الذُّنوبِ حتّی یَخزُنَ لِسانَهُ . (6)

عنه صلی الله علیه و آله :راحَةُ الإنسانِ فی حَبسِ اللِّسانِ . (7)

3508

سلامت انسان در نگهداری زبان است

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سلامت انسان، در نگهداری زبان است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ کس از گناهان در امان نمی ماند مگر آن که زبانش را در کام کشد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آسایش انسان، در زندانی کردن زبان است.

ص :262


1- بحار الأنوار : 78/374/21.
2- الخَنا بالتحریک : الفُحش فی القول . (النهایة : 2/86).
3- بحار الأنوار : 71/286/41.
4- (انظر) الکلام : باب 3475.
5- بحار الأنوار : 71/286/42.
6- تحف العقول : 298.
7- بحار الأنوار : 71/286/42.

عنه صلی الله علیه و آله :ما عَمِلَ مَن لَم یَحفَظْ لِسانَهُ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :حِفظُ اللِّسانِ و بَذلُ الإحسانِ مِن أفضَلِ فَضائلِ الإنسانِ . (2)

عنه علیه السلام :مَن حَفِظَ لِسانَهُ سَتَرَ اللّهُ عَورَتَهُ . (3)

عنه علیه السلام :مَن حَفِظَ لِسانَهُ أکرَمَ نَفسَهُ . (4)

عنه علیه السلام :مِن الإیمانِ حِفظُ اللِّسانِ . (5)

عنه علیه السلام :لا شیءَ أعوَدَ علَی الإنسانِ مِن حِفظِ اللِّسانِ و بَذلِ الإحسانِ . (6)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :نَجاةُ المؤمنِ فی حِفظِ لِسانِهِ . (7)

(8)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که زبانش را نگه نداشته باشد، عملی به جا نیاورده است.

امام علی علیه السلام :نگهداری زبان و نیکوکاری، از بهترین فضایل انسانند.

امام علی علیه السلام :هر که زبانش را نگه دارد، خداوند عیبش را بپوشاند.

امام علی علیه السلام :هر که زبانش را نگه دارد، خودش را گرامی داشته است.

امام علی علیه السلام :نگهداشتن زبان، از ایمان است.

امام علی علیه السلام :برای انسان، چیزی سودمندتر از نگهداری زبان و بذل احسان و نیکوکاری نیست.

امام صادق علیه السلام :نجات مؤمن، در نگهداری زبان اوست.

3509 - زَلَّةُ اللِّسانِ
3509 - لغزش زبان

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :زَلّةُ اللّسانِ أنکی مِن إصابَةِ السِّنانِ . (9)

3509

لغزش زبان

امام علی علیه السلام :لغزش زبان، کاری تر از اصابت سرنیزه است.

ص :263


1- بحار الأنوار : 77/85/3.
2- . غرر الحکم : 4899.
3- بحار الأنوار : 71/283/36.
4- غرر الحکم : 8005.
5- . غرر الحکم : 9277.
6- غرر الحکم : 10860.
7- . بحار الأنوار: 71/283/36.
8- (انظر) الحزن : باب 824 حدیث 3934. وسائل الشیعة : 8/532 باب 119 «وجوب حفظ اللسان عمّا لا یجوز من الکلام».
9- غرر الحکم : 5451.

عنه علیه السلام :زَلّةُ اللِّسانِ أشَدُّ مِن جَرحِ السِّنانِ . (1)

عنه علیه السلام :زَلّةُ اللِّسانِ تأتی علَی الإنسانِ . (2)

عنه علیه السلام :زَلّةُ اللِّسانِ أشَدُّ هَلاکٍ . (3)

عنه علیه السلام :اِحفَظْ رأسَکَ مِن عَثرَةِ لِسانِکَ ، و ازمُمْهُ بالنَّهی و الحَزمِ و التُّقی و العَقلِ . (4)

عنه علیه السلام :المَرءُ یَعثُرُ برِجلِهِ فیَبری ، و یَعثُرُ بلِسانِهِ فیُقطَعُ رأسُهُ . (5)

عنه علیه السلام_ فی الدُّعاءِ _: اللّهُمَّ اغفِرْ لی رَمَزاتِ الألحاظِ ، و سَقَطاتِ الألفاظِ ، و شَهَواتِ الجَنانِ ، و هَفَواتِ اللِّسانِ . (6)

امام علی علیه السلام :لغزش زبان، بدتر از زخم سرنیزه است.

امام علی علیه السلام :لغزش زبان، انسان را نابود می کند.

امام علی علیه السلام :لغزش زبان، سخت ترین هلاکت است.

امام علی علیه السلام :سر خود را از [پیامد] لغزش زبانت نگه دار و با خردمندی و استوار اندیشی و پرهیزگاری و عقل، آن را مهار کن.

امام علی علیه السلام :انسان پایش می لغزد و خوب می شود و زبانش می لغزد و سرش بریده می شود.

امام علی علیه السلام_ در دعا _گفت : بار خدایا! اشارات چشم و ابرو و بیهوده گویی ها و خواهش های دل و لغزش های زبانِ مرا بر من ببخشای.

3510 - فِتنَةُ اللِّسانِ
3510 - گزِش زبان

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :فِتنَةُ اللِّسانِ أشَدُّ مِن ضَربِ السَّیفِ . (7)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ضَربُ اللِّسانِ أشَدُّ مِن ضَربِ السِّنانِ . (8)

3510

گزِش زبان

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :گزش زبان، سخت تر از ضربت شمشیر است.

امام علی علیه السلام :ضربت زبان، دردناکتر از ضربت سرنیزه است.

ص :264


1- غرر الحکم : 5479.
2- غرر الحکم : 5478.
3- غرر الحکم : 5506.
4- غرر الحکم : 2369.
5- بحار الأنوار : 71/293/63.
6- نهج البلاغة : الخطبة 78.
7- بحار الأنوار : 71/286/42.
8- بحار الأنوار : 71/286/42.

عنه علیه السلام :اِملِکْ حَمِیَّةَ أنفِکَ ، و سَورَةَ حَدِّکَ ، و سَطوَةَ یَدِکَ ، و غَربَ لِسانِکَ . (1)

عنه علیه السلام :حَدُّ اللِّسانِ أمضی مِن حَدِّ السِّنانِ . (2)

عنه علیه السلام :حَدُّ السِّنانِ یَقطَعُ الأوصالَ ، و حَدُّ اللِّسانِ یَقطَعُ الآجالَ . (3)

عنه علیه السلام :طَعنُ اللِّسانِ أمَضُّ مِن طَعنِ السِّنانِ . (4)

(5)

امام علی علیه السلام :بر بادِ بینی و تندیِ خشم و ضربت دست و تیزی زبانت، مسلّط باش.

امام علی علیه السلام :تیزی زبان، برنده تر از تیزی سرنیزه است.

امام علی علیه السلام :تیزی سرنیزه، بندها[ی بدن ]را از هم می گسلد و تیزی زبان، رشته اجلها را.

امام علی علیه السلام :ضربت زبان، دردناکتر از ضربت سرنیزه است.

3511 - خَطَرُ اللِّسانِ
3511 - خطر زبان

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :بَلاءُ الإنسانِ مِن اللِّسانِ . (6)

عنه صلی الله علیه و آله :البَلاءُ مُوَکَّلٌ بالمَنطِقِ . (7)

عنه صلی الله علیه و آله :أمسِکْ لِسانَکَ ؛ فإنّها صَدَقَةٌ تَصَّدَّقُ بها علی نَفسِکَ . (8)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :رُبَّ لِسانٍ أتی علی إنسانٍ . (9)

3511

خطر زبان

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :گرفتاری انسان از زبان است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بلا وکیل گفتار است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :زبانت را نگه دار؛ زیرا نگهداشتن زبان صدقه ای است که برای خودت می دهی.

امام علی علیه السلام :چه بسیار زبانهایی که به عمر انسانی پایان داده است.

ص :265


1- نهج البلاغة : الکتاب53.
2- غرر الحکم : 4898.
3- غرر الحکم : 4897.
4- غرر الحکم : 6011.
5- (انظر) اللِّسان : باب 3512. الإسلام : باب 1853.
6- بحار الأنوار : 71/286/42.
7- بحار الأنوار : 71/286/42.
8- الکافی : 2/114/7.
9- غرر الحکم : 5309.

عنه علیه السلام :کَم مِن دَمٍ سَفَکَهُ فَمٌ ! (1)

عنه علیه السلام :کَم مِن إنسانٍ أهلَکَهُ لِسانٌ ! (2)

عنه علیه السلام :رُبَّ کََلِمَةٍ سَلَبَت نِعمَةً ، فاخزُنْ لِسانَکَ کَما تَخزُنُ ذَهَبَکَ وَ وَرِقَکَ . (3)

امام علی علیه السلام :ای بسا خونی که دهانی آن را ریخته است.

امام علی علیه السلام :بسی انسان که زبان به نابودیش افکنده است.

امام علی علیه السلام :بسا سخنی که نعمتی را از کف برده است، پس همان گونه که زر و سیم خود را محافظت می کنی، زبانت را نیز محافظت کن.

3512 - التَّحذیرُ مِن مَزالقِ اللِّسانِ
3512 - پرهیز از لغزشگاه های زبان

الترغیب و الترهیب عن مُعاذ بنِ جبلٍ :کنتُ مع النبیِّ صلی الله علیه و آله فی سَفَرٍ ......... فقلتُ : یا رسولَ اللّه ، أخبِرنی بعَمَلٍ یُدخِلُنی الجنَّةَ ، و یُباعدُنی عنِ النّارِ . قالَ : لقَد سألتَ عَن عَظیمٍ [ ثمَّ أخبَرَهُ صلی الله علیه و آله عمّا سأل عنهُ] ......... ثمَّ قالَ : أ لا اُخبِرُکَ بمِلاکِ ذلکَ کُلِّهِ ؟ قلتُ : بلی یا رسولَ اللّهِ، قالَ : کُفَّ علَیکَ هذا، و أشارَ إلی لِسانِهِ.

قلتُ : یا نَبیَّ اللّهِ، و إنّا لَمُؤاخَذونَ بما نَتکَلَّمُ بهِ ؟ قالَ : ثَکَلَتکَ اُمُّکَ ! و هَل یَکُبُّ النّاسَ فی النّارِ علی وُجوهِهِم _ أو قالَ : علی مَناخِرِهِم _ إلاّ حَصائدُ ألسِنَتِهِم ؟ ! (4)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اِعلَمْ أنّ اللِّسانَ کَلبٌ عَقورٌ ، إن خَلَّیتَهُ عَقَرَ . (5)

3512

پرهیز از لغزشگاه های زبان

الترغیب و الترهیب_ به نقل از معاذ بن جبل _: در سفری با پیامبر از حضرتش درباره آنچه که به بهشت می برد و از آتش دور می گرداند، سؤال کردم. حضرت فرمود: سؤال بزرگی کردی. سپس پاسخ سؤال را داد و فرمود : آیا بنیاد همه این ها را به تو خبر ندهم؟ عرض کردم: چرا، ای رسول خدا! پیامبر صلی الله علیه و آله به زبان خود اشاره کرد و فرمود: این را نگه دار. عرض کردم: ای پیامبر خدا! آیا ما درباره آنچه می گوییم مؤاخذه می شویم؟ حضرت فرمود: مادرت به عزایت بنشیند، مگر مردم را چیزی جز دِرَویده های زبانشان به رو _ یا فرمود: به بینی _ در آتش می افکند؟

امام علی علیه السلام :بدان که زبان سگ گیرنده ای است که اگر رهایش کنی، گاز می گیرد.

ص :266


1- غرر الحکم : 6928.
2- غرر الحکم : 6929.
3- بحار الأنوار : 71/287/43 .
4- الترغیب و الترهیب : 3/528/23.
5- بحار الأنوار : 71/287/43.

عنه علیه السلام :اللِّسانُ سَبُعٌ ، إن خُلِّیَ عَنهُ عَقَرَ . (1)

عنه علیه السلام :اِحذَروا اللِّسانَ ؛ فإنّهُ سَهمٌ یُخطئُ . (2)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :إنّ لِسانَ ابنِ آدمَ یُشرِفُ کُلَّ یَومٍ علی جَوارِحِهِ فیقولُ : کیفَ أصبَحتُم ؟ فیقولونَ : بخَیرٍ إن تَرَکتَنا ! و یقولونَ : اللّهَ اللّهَ فینا ! و یُناشِدونَهُ و یَقولونَ : إنّما نُثابُ بکَ و نُعاقَبُ بکَ . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إذا أرادَ اللّهُ بعَبدٍ خِزیا أجری فَضیحَتَهُ علی لِسانِهِ . (4)

(5)

امام علی علیه السلام :زبان درنده ای است که اگر رها شود، گاز می گیرد.

امام علی علیه السلام :از زبان برحذر باشید؛ زیرا زبان تیری است که خطا می رود.

امام زین العابدین علیه السلام :زبان آدمیزاد، هر روز به اعضای او نزدیک می شود و می گوید: چگونه اید؟ آنها می گویند: اگر تو ما را به خود وا گذاری، خوب هستیم . و می گویند: از خدا بترس و کاری به ما نداشته باش! و او را سوگند می دهند و می گویند: ما فقط به واسطه تو پاداش می یابیم و به واسطه تو کیفر می بینیم.

امام صادق علیه السلام :هرگاه خداوند رسوایی بنده ای را بخواهد، از طریق زبانش او را رسوا می کند.

3513 - حَبسُ اللِّسانِ
3513 - حبس کردن زبان

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لا یَعرِفُ عَبدٌ حَقیقَةَ الإیمانِ حتّی یَخزُنَ مِن لِسانِهِ . (6)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :صَلاحُ الإنسانِ فی حَبسِ اللِّسانِ . (7)

3513

حبس کردن زبان

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ بنده ای حقیقت ایمان را نشناسد، تا آن گاه که زبانش را در کام کشد.

امام علی علیه السلام :سامان انسان، در حبس کردن زبان است.

ص :267


1- نهج البلاغة: الحکمة60.
2- . غرر الحکم : 2578.
3- بحار الأنوار : 71/278/14.
4- بحار الأنوار : 78/228/101.
5- (انظر) اللّسان : باب 3505.
6- بحار الأنوار : 71/298/71.
7- غرر الحکم : 5809.

عنه علیه السلام :ما مِن شیءٍ أحَقَّ بطُولِ السِّجنِ مِن اللِّسانِ . (1)

عنه علیه السلام :اِحبِسْ لِسانَکَ قَبلَ أن یُطیلَ حَبسَکَ و یُردی نَفسَکَ ، فلا شیءَ أولی بطُولِ سِجنٍ مِن لِسانٍ یَعدِلُ عَنِ الصَّوابِ و یَتَسَرّعُ إلَی الجَوابِ . (2)

عنه علیه السلام :مَن سَجَنَ لِسانَهُ أمِنَ مِن نَدَمِهِ . (3)

عنه علیه السلام :لِیَخزُنِ الرّجُلُ لِسانَهُ ؛ فإنّ هذا اللِّسانَ جَموحٌ بصاحِبِهِ . و اللّهِ، ما أری عَبدا یَتَّقی تَقویً تَنفَعُهُ حتّی یَخزُنَ لِسانَهُ . (4)

عنه علیه السلام :اخزُنْ لِسانَکَ و عُدَّ کلامَکَ ؛ یَقِلُّ کلامُکَ إلاّ بخَیرٍ . (5)

امام علی علیه السلام :هیچ چیز به اندازه زبان، سزاوار زندان طولانی مدت نیست.

امام علی علیه السلام :پیش از آن که زبانت تو را به زندان طولانی و هلاکت در افکند، او را زندانی کن؛ زیرا هیچ چیز به اندازه زبانی که از جاده صواب منحرف می شود و به جواب دادن می شتابد، سزاوار زندان دراز مدّت نیست.

امام علی علیه السلام :هر که زبانش را زندانی کند، از پشیمانی ایمن ماند.

امام علی علیه السلام :آدمی، باید زبانش را نگه دارد؛ زیرا این زبان در برابر صاحبش سرکش است. به خدا سوگند، هیچ بنده ای را نمی بینم که تقوایش او را سود دهد، مگر آن گاه که زبانش را در کام کشد.

امام علی علیه السلام :زبانت را نگه دار و گفتارت را بشمار، تا سخنانت جز در خیر و خوبی کاستی گیرد.

3514 - آفاتُ اللِّسانِ
3514 - آفت های زبان

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أکثَرَ خَطایا ابنِ آدمَ فی لِسانِهِ . (6)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ أعظَمَ النّاسِ خَطایا یَومَ القِیامَةِ أکثَرُهُم خَوضا فی الباطِلِ . (7)

3514

آفت های زبان

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بیشترین خطاهای گناهان آدمیزاد، در زبان اوست.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :گنه کارترین مردم در روز قیامت، کسی است که بیشتر از همه در باطل (هرزه گویی) فرو رود.

ص :268


1- بحار الأنوار : 71/277/11.
2- غرر الحکم : 2437.
3- غرر الحکم : 8280.
4- نهج البلاغة : الخطبة 176.
5- بحار الأنوار : 71/281/27.
6- المعجم الکبیر : 10/197/10446 .
7- الصمت و حفظ اللسان لابن أبی الدنیا : 296/674 .

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :للکلامِ آفاتٌ . (1)

(2)

امام علی علیه السلام :سخن را، آفت هاست.

3515 - عَذابُ اللِّسانِ
3515 - عذاب زبان

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :یُعَذِّبُ اللّهُ اللِّسانَ بعَذابٍ لا یُعَذِّبُ بهِ شَیئا مِن الجَوارِحِ ، فیقولُ : أی رَبِّ، عَذّبتَنی بعَذابٍ لَم تُعَذِّبْ بهِ شیئا ! فیُقالُ لَهُ : خَرَجَت مِنکَ کَلِمَةٌ فبَلَغَت مَشارِقَ الأرضِ و مَغارِبَها ، فسُفِکَ بها الدَّمُ الحَرامُ ، و انتُهِبَ بها المالُ الحَرامُ ، و انتُهِکَ بِها الفَرجُ الحَرامُ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ الکافِرَ لَیَجُرُّ لِسانَهُ یَومَ القِیامَةِ وَراءَهُ . (4)

3515

عذاب زبان

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند، زبان را عذابی دهد که هیچ یک از اعضای دیگر را چنان عذابی ندهد. پس، زبان گوید: ای پروردگار! مرا عذابی دادی که هیچ چیز را چنان عذابی ندادی! در پاسخ او گفته شود: سخنی از تو بیرون آمد و به شرق و غرب زمین رسید و به واسطه آن خونی بناحقّ ریخته شد و مالی به غارت رفت و ناموسی هتک شد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در روز قیامت، کافر زبان خود را دنبالش می کشد.

ص :269


1- غرر الحکم : 7319.
2- (انظر) عنوان 53 «البهتان» ، 381 «التعییر» ، 216 «السبّ» ، 407 «الفُحش» ، 473 «اللعن» ، 398 «الغِناء» ، 400 «الغِیبة» ، 226 «السخریة» ، 228 «السرّ»، 269 «الشِّعر» ، 456 «الکذب» ، 483 «المدح» ، 488 «المزاح» ، 487 «المِراء» ، 523 «النمیمة»، 144 «الخصومة»، 126 «الحَلف». الکلام : باب 3458 ، 3459 ، البلاغة : باب 393 ، التوبة: باب 476 ، السؤال (طلب العلم) : باب 1702، النفاق : باب 3878. کنز العمّال : 3/836 _ 889 «فی الأخلاق المذمومة المختصّة باللّسان».
3- الکافی : 2/115/16.
4- مسند ابن حنبل : 2/404/5675.

3516 - النَّوادِرُ
3516 - گوناگون

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لِسانُ العِلمِ الصِّدقُ ، لِسانُ الجَهلِ الخُرقُ . (1)

عنه علیه السلام :لِسانُ الصِّدقِ خَیرٌ للمَرءِ مِن المالِ یُورِثُهُ مَن لا یَحمَدُهُ . (2)

عنه علیه السلام :إنّ اللِّسانَ الصّالِحَ _ یَجعَلُهُ اللّهُ تعالی للمَرءِ فی النّاسِ _ خَیرٌ مِن المالِ یُورِثُهُ مَن لا یَحمَدُهُ . (3)

عنه علیه السلام :لِسانُ المُقَصِّرِ قَصیرٌ . (4)

عنه علیه السلام :أصدَقُ المَقالِ ما نَطَقَ بهِ لِسانُ الحالِ . (5)

(6)

3516

گوناگون

امام علی علیه السلام :زبانِ دانایی، راستی است. زبانِ نادانی، درشتی است.

امام علی علیه السلام :زبان راست (نام نیک)، برای آدمی بهتر از ثروتی است که برای شخص ناسپاسی به ارث گذارد.

(7)

امام علی علیه السلام :زبان شایسته (نام نیک) _ که خداوند متعال برای انسان در میان مردم قرار می دهد _ بهتر از ثروتی است، که برای شخص ناسپاسی به ارث می نهد.

امام علی علیه السلام :زبان شخص مقصّر، کوتاه است.

امام علی علیه السلام :راست ترین گفته، آن گفته ای است که زبان حال بگوید.

ص :270


1- غرر الحکم : 7612 و 7613.
2- غرر الحکم : 7615.
3- نهج البلاغة : الخطبة 120.
4- غرر الحکم : 7616.
5- غرر الحکم : 3302.
6- (انظر) الصّدق : باب 2166.
7- نام نیکی گر بماند ز آدمی به کزو ماند سرای زرنگار

473 - اللّعن

473 - لعنت

اشاره

(1)

(2)

ص :271


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 72/202 باب 106 «من یستحقّ اللعن». بحار الأنوار : 72/208 باب 107 «لعن مَن لا یستحقّ اللعن». وسائل الشیعة : 8/613 باب 160 «تحریم لعن غیر المستحقّ». وسائل الشیعة : 15/586 «کتاب اللِّعان». کنز العمّال : 3/614 ، 877. کنز العمّال : 15/220 «کتاب اللِّعان».
2- انظر: عنوان 216 «السبّ» ، 407 «الفُحش». الرشوة : باب 1513 ، القرآن : باب 3256.

3517 - اللَّعنُ
3517 - لعنت

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لَعنُ المؤمنِ کقَتلِهِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّی لَم اُبعَثْ لَعّانا ، و إنّما بُعِثتُ رَحمَةً . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :لا یَنبَغی للمؤمنِ أن یکونَ لَعّانا . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :لا یکونُ المؤمنُ لَعّانا . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :لا یَنبَغی لصِدِّیقٍ أن یکونَ لَعّانا . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :لا یکونُ اللَّعّانونَ شُفَعاءَ و لا شُهَداءَ یَومَ القِیامَةِ . (6)

عنه صلی الله علیه و آله :إنِ استَطَعتَ ألاّ تَلعَنَ شَیئا فافعَلْ . (7)

عنه صلی الله علیه و آله_ لِرجُلٍ لَعَنَ ناقَتَهُ و هُو یَسیرُ مَعَها _: أخِّرْها عَنّا ؛ فَقدِ استُجیبَ لَکَ ! (8)

3517

لعنت

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :لعنت کردن مؤمن، مانند کشتن اوست.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :من لعنتگر مبعوث نشدم، بلکه برای رحمت مبعوث شده ام.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برای مؤمن شایسته نیست که لعنتگر باشد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمن لعنتگر نیست.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برای صدّیق شایسته نیست که لعنتگر باشد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :لعنتگران در روز قیامت نه شفاعت کننده اند نه گواهی دهنده.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اگر می توانی چیزی را لعنت نکنی، نکن.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ به مردی که بر ماده شترش سوار بود و او را لعنت کرد _فرمود : او را از ما دور کن؛ زیرا نفرینت مستجاب شد!

ص :272


1- کنز العمّال : 8182 و 8183.
2- کنز العمّال : 8176.
3- کنز العمّال : 8185.
4- کنز العمّال : 8178.
5- کنز العمّال : 8180.
6- کنز العمّال : 8179.
7- کنز العمّال : 8192.
8- کنز العمّال : 8195.

عنه صلی الله علیه و آله :مَن هذا اللاّعِنُ بَعیرَهُ ؟ اِنزِلْ عَنهُ فَلا تَصحَبْنا بِمَلعونٍ ، لا تَدْعوا علی أنفُسِکُم ، و لا تَدْعوا علی أولادِکُم ، و لا تَدْعوا علی أموالِکُم . (1)

عنه صلی الله علیه و آله_ لمّا لَعَنَتِ امرَأةٌ ناقَةً لَها _: خُذوا مَتاعَکُم عَنها ، فأرسِلوها فإنّها مَلعونَةٌ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :إذا خَرَجَتِ اللَّعنَةُ مِن فِی صاحِبِها نَظَرَت ؛ فإنْ وَجَدَت مَسلَکا فی الذی وُجِّهَت إلَیهِ ، و إلاّ عادَت إلی الَذی خَرَجَت مِنهُ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله_ لَمّا قالَ لَهُ جُرموزُ الهُجَیمیُّ : أوصِنی _: اُوصِیکَ أن لا تکونَ لَعّانا . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :لا تَلعَنوا بلَعنَةِ اللّهِ ، و لا بغَضَبِ اللّهِ ، و لا بالنّارِ . (5)

المحجّة البیضاء :رُویَ أنّ نُعَیمانَ الأنصاریَّ کانَ یُؤتی بهِ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله فی کُلِّ قَلیلٍ فیَحُدَّهُ فی مَعصیَةٍ یَرتَکِبُها ، إلی أن اُتِیَ بهِ یَوما فحَدَّهُ ، فلَعَنَهُ رجُلٌ و قالَ : ما أکثَرَ ما یُؤتی بهِ رسولَ اللّهِ ! فقالَ علیه السلام : لا تَلعَنْهُ ؛ فإنّهُ یُحِبُّ اللّهَ و رسولَهُ . (6)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :این که بود که شترش را لعنت کرد؟از آن پیاده شو و حیوان لعنت شده را با ما نیاور. نه خود را نفرین کنید، نه فرزندانتان را و نه اموالتان را.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ به زنی که ناقه خود را لعنت کرد _فرمود : بارتان را از پشت آن ناقه بردارید و رهایش کنید برود؛ زیرا که او لعنت شده است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرگاه لعنت از دهان لعنتگر خارج شود، نگاه می کند، اگر راهی به سوی آن چیزی که متوجّه آن شده است یافت، به طرفش می رود و گر نه به طرف کسی که از دهانش [لعنت ]خارج شده است برمی گردد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ به جرموز هجیمی که عرض کرد: مرا سفارشی فرما _فرمود : به تو سفارش می کنم که لعنتگر نباشی.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نه به لعنت خدا [کسی را ]نفرین کنید، نه به غضب خدا و نه به آتش.

المحجّة البیضاء :روایت شده است که نُعَیمان انصاری را زود به زود نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله می آوردند و آن حضرت او را به خاطر گناهی که مرتکب شده بود مجازات می کرد تا آن که روزی او را آوردند و پیامبر حدّش زد. مردی او را لعنت کرد و گفت: چقدر او را نزد رسول خدا می آورند؟! رسول خدا فرمود: لعنتش مکن؛ زیرا او خدا و رسولش را دوست دارد.

ص :273


1- کنز العمّال : 8172.
2- کنز العمّال : 8196.
3- کنز العمّال : 8169.
4- کنز العمّال : 9009.
5- کنز العمّال : 8187.
6- المحجّة البیضاء : 8/70 .

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إنّ اللَّعنَةَ إذا خَرَجَت مِن صاحِبِها تَرَدَّدَت بَینَهُ و بَینَ الّذی یُلعَنُ ، فإن وَجَدَتْ مَساغا و إلاّ عادَت إلی صاحِبِها و کانَ أحَقَّ بها ، فاحذَروا أن تَلعَنوا مؤمنا فیَحِلَّ بِکُم . (1)

(2)

امام باقر علیه السلام :چون لعنت از دهان لعنتگر بیرون آید میان او و کسی که لعنت شده است، مردد می ماند؛ اگر راه و مجوّزی [برای رفتن به سوی لعنت شده ]نیافت به سوی لعنت کننده برمی گردد که او به آن سزاوارتر است. پس، از لعنت کردن مؤمن بپرهیزید، که به خودتان برمی گردد.

3518 - المَلعونونَ
3518 - لعنت شدگان

الکتاب :

«وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَی عَلَی اللّهِ کَذِبا أُوْلئِکَ یُعْرَضُونَ عَلَی رَبِّهِمْ وَ یَقُولُ الأَشْهَادُ هؤُلاَءِ الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَی رَبِّهِمْ أَلاَ لَعْنَةُ اللّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ» . (3)

«فَبِمَا نَقْضِهِمْ مِیثَاقَهُمْ لَعَنَّاهُمْ وَ جَعَلْنَا قُلُوبَهُمْ قَاسِیَةً» . (4)

«إِنَّ اللّهَ لَعَنَ الْکَافِرِینَ وَ أَعَدَّ لَهُمْ سَعِیرا» . (5)

(6)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لَعَنَ اللّهُ مَن کَمَّهَ الأعمی عَنِ السَّبیلِ . (7)

3518

لعنت شدگان

قرآن:

«کیست ستمکارتر از کسی که به خدا دروغ می بندد؟ اینان به پروردگارشان عرضه خواهند شد و گواهان خواهند گفت که اینان کسانی هستند که به پروردگارشان دروغ می بستند. هان! لعنت خدا بر ستمکاران باد».

«به سبب پیمان شکنی شان، آنها را لعنت کردیم و دل هایشان را سخت گردانیدیم».

«همانا خدا، کافران را لعنت کرده و برای آنان آتشی سوزان آماده ساخته است».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :لعنت خدا بر کسی که نابینا را از راه منحرف کند.

ص :274


1- بحار الأنوار : 72/208/1.
2- (انظر) الحدود : باب 752.
3- هود : 18.
4- المائدة : 13.
5- الأحزاب : 64.
6- (انظر) النساء : 46 ، 47 ، 52 ، 94 ، المائدة : 60 ، 78، البقرة : 88 ، 159 ، 161 ، التوبة : 68 ، محمّد : 23 ، الفتح : 6، النور : 7، الأعراف : 44، الحِجر : 35 ، ص : 78.
7- مسند ابن حنبل : 1/662/2817.

عنه صلی الله علیه و آله :لَعَنَ اللّهُ مَن عَمِلَ عَمَلَ قَومِ لُوطٍ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :لَعَنَ اللّهُ مَن ذَبَحَ لغَیرِ اللّهِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :لَعَنَ اللّهُ مَنِ ادَّعی إلی غَیرِ أبیهِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :لَعَنَ اللّهُ الرّاشی ، و المُرتَشی ، و الماشی بَینَهُما . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ الأحبارَ مِن الیَهودِ و الرُّهبانَ مِن النَّصاری لَمّا تَرَکوا الأمرَ بالمَعروفِ و النَّهیَ عَنِ المُنکَرِ لَعنَهُمُ اللّهُ علی لِسانِ أنبیائهِم ، ثُمّ عُمُّوا بالبَلاءِ . (5)

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :ثلاثةٌ لَعَنَهُمُ اللّهُ تعالی : رجُلٌ رَغِبَ عَن والِدَیهِ ، و رجُلٌ سعی بَینَ رجُلٍ و امرأةٍ یُفَرِّقُ بَینَهُما ثُمّ یَخلُفُ علَیها مِن بَعدِهِ، و رجُلٌ سعی بَینَ المؤمنینَ بالأحادیثِ لِیَتَباغَضُوا و یَتَحاسَدُوا . (6)

عنه صلی الله علیه و آله :سَبعَةٌ لَعَنتُهُم و کُلُّ نَبیٍّ مُجابٍ : الزّائدُ فی کِتابِ اللّهِ، و المُکذِّبُ بقَدَرِ اللّهِ، و المُستَحِلُّ حُرمَةَ اللّهِ ، و المُستَحِلُّ مِن عِترَتی ما حَرَّمَ اللّهُ ، و التّارِکُ لِسُنَّتی ، و المُستَأثِرُ بالفَیءِ ، و المُتَجبِّرُ بِسُلطانِهِ لیُعِزَّ مَن أذَلَّ اللّهُ و یُذِلَّ مَن أعَزَّ اللّهُ . (7)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :لعنت خدا بر کسی که عمل قوم لوط را انجام دهد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :لعنت خدا بر کسی که برای غیر خدا ذبح کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :لعنت خدا بر کسی که خود را به غیر پدرش نسبت دهد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :لعنت خدا بر رشوه دهنده و رشوه ستان و واسطه میان آن دو.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هنگامی که عالمان یهودی و راهبان مسیحی امر به معروف و نهی از منکر را فرو گذاشتند، خداوند به زبان پیامبرانشان همه آنان را لعنت کرد و آنگاه بلا همه آنها را فرا گرفت.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سه نفرند، که خدا آنها را لعنت کرده است: کسی که به پدر و مادر خود بی اعتنایی کند. کسی که میان مرد و زنی سعایت کند، تا میان آنها جدایی افکند و سپس خودش با زن او ازدواج کند و کسی که میان مؤمنان سخن چینی کند، تا آنان نسبت به یکدیگر دشمنی و حسادت ورزند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هفت نفرند که من و هر پیامبر مستجاب الدعوه ای آنها را لعنت کرده ایم: کسی که به کتاب خدا بیفزاید. کسی که تقدیر خدا را تکذیب کند. کسی که حرام خدا را حلال شمارد. کسی که درباره عترت من آنچه را خدا حرام و

محترم شمرده است حلال شمارد. کسی که سنّت مرا فرو گذارد. کسی که فیئ را به انحصار خود درآورد و کسی که در حکومت و قدرت خود گردنکشی کند، تا کسی را که خدا ذلیلش کرده عزیز گرداند و کسی را که خدا عزّتش بخشیده خوار سازد.

ص :275


1- مسند ابن حنبل : 1/662/2817.
2- مسند ابن حنبل : 1/662/2817.
3- مسند ابن حنبل : 6/206/17679.
4- بحار الأنوار : 104/274/11.
5- الترغیب و الترهیب : 3/231/22.
6- کنز العمّال : 43930.
7- کنز العمّال : 44038.

کنز العمّال :قالَ رَسول اللّه صلی الله علیه و آله : مَن أحدَثَ حَدَثا أو آوی مُحْدِثا فعَلَیهِ لَعنَةُ اللّهِ و المَلائکَةِ و النّاسِ أجمَعینَ . قیلَ : یا رسولَ اللّهِ ، ما الحَدَثُ؟ قالَ : مَن جَلَدَ بغَیرِ حَدٍّ أو قَتَلَ بغَیرِ حَقٍّ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :ثلاثٌ ، مَلعونٌ مَلعونٌ مَن فَعَلَهُنَّ ، المُتَغوِّطُ فی ظِلِّ النُّزّالِ ، و المانِعُ الماءَ المُنْتابَ ، و السّادُّ الطّریقَ المَسلوکَ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :مَلعونٌ مَلعونٌ مَن عَبَدَ الدِّینارَ و الدِّرهَمَ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :لُعِنَ عَبدُ الدِّینارِ ، لُعِنَ عَبدُ الدِّرهَمِ . (4)

سنن أبی داوود:لَعَنَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله الرّجُلَ یَلبَسُ لِبسَةَ المَرأةِ . (5)

کنز العمّال :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس حادثه ای بیافریند یا حادثه آفرینی را پناه دهد، لعنت خدا و فرشتگان و مردم، همه، بر او باد. عرض شد: ای رسول خدا! مقصود از حادثه چیست؟ فرمود: کسی که بی آن که پای حدّی در میان باشد تازیانه بزند، یا کسی را به ناحق بکُشَد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سه چیز است که هر کس آنها را انجام دهد، ملعون است ملعون: کسی که در سایه گاه ها که مردم می نشینند مدفوع کند. کسی که جلوی نوبت آب [دیگران] را بگیرد و کسی که راه عبور و مرور مردم را ببندد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ملعون است ملعون ، کسی که بنده درهم و دینار باشد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بنده دینار لعنت شده است، بنده درهم لعنت شده است.

سنن أبی داوود :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ، مردی را که پوشش زنانه بپوشد، لعنت فرمود.

ص :276


1- کنز العمّال : 44336.
2- بحار الأنوار : 104/255/10.
3- الخصال : 129/132.
4- سنن الترمذی : 4/587/2375.
5- سنن أبی داوود : 4/60/4098.

سنن أبی داوود:لَعَنَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله الرَّجْلَةَ مِن النِّساءِ . (1)

سنن ابن ماجة:لَعَنَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله مَن فَرَّقَ بَینَ الوالِدَةِ و وَلَدِها . (2)

سنن أبی داوود :لَعَنَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله مَن قَطَعَ السِّدْرَ . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لَعَنَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله عَشرَةً: آکِلَ الرِّبا ، و مُوکِلَهُ ، و شاهِدَیهِ ، و کاتِبَهُ ، و الواشِمَةَ، و المُستَوشِمَةَ لِلحُسنِ ، و مانِعَ الصَّدقَةِ ، و المُحَلِّلَ ، و المُحَلَّلَ لَهُ، و کانَ یَنهی عَنِ النَّوحِ و لَم یَقُلْ: لَعَنَ . (4)

عنه علیه السلام :لَعَنَ رسولُ اللّهِ المُحَلِّلَ و المُحَلَّلَ لَهُ . (5)

عنه علیه السلام :لَعَنَ اللّهُ الآمِرینَ بالمَعروفِ التّارِکینَ لَهُ ، و النّاهِینَ عَنِ المُنکَرِ العامِلینَ بِهِ . (6)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام عن رسول اللّهِ صلی الله علیه و آله :لَعَنَ اللّهُ المُحَلِّلَ و المُحَلَّلَ لَهُ ، و مَن یُوالی غَیرَ مَوالِیهِ ، و مَنِ ادَّعی نَسَبا لا یُعرَفُ ، و المُتَشبِّهینَ مِن الرِّجالِ بالنِّساءِ ، و المُتَشبِّهاتِ مِن النِّساءِ بالرِّجالِ ، و مَن أحدَثَ حَدَثا فی الإسلامِ أو آوی مُحْدِثا ، و مَن قَتَلَ غَیرَ قاتِلِهِ أو ضَرَبَ غَیرَ ضاربِهِ ، و مَن لَعَنَ أبَوَیهِ .

فقالَ رجُلٌ : یا رسولَ اللّهِ ، أ یوجَدُ رجُلٌ یَلعَنُ أبَوَیهِ ؟! فقالَ : نَعَم ، یَلعَنُ آباءَ الرِّجالِ و اُمَّهاتِهِم ، فیَلعَنونَ أبَوَیهِ . (7)

سنن أبی داوود :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ، زنان مردنما (مرد صفت) را لعنت کرد.

سنن ابن ماجه :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ، کسی را که میان مادر و فرزندش جدایی افکند، لعنت نمود.

سنن أبی داوود :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ، کسی را که درخت سدر را قطع کند، لعنت کرد.

امام علی علیه السلام :رسول خدا صلی الله علیه و آله ده نفر را لعنت فرمود: ربا خوار، ربا دهنده، گواهان بر [دادن و ستاندن ]ربا، ثبت کننده آن، زن خالکوب، و زنی که برای آرایش خود به خالکوب مراجعه کند، کسی که از دادن زکات خودداری ورزد و محلّل (8) و کسی که محلّل گیرد. رسول خدا از نوحه گری نهی می فرمود، ولی تعبیر لعنت را درباره آن به کار نبرد.

امام علی علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ، مُحلّل و محلّل گیرنده را لعنت کرد.

امام علی علیه السلام :لعنت خدا بر کسانی که به خوبی ها فرا می خوانند و خود به آنها عمل نمی کنند و بر کسانی که از زشتی ها باز می دارند و خود آنها را به کار می بندند.

امام باقر علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : لعنت خدا بر مُحلّل و کسی که محلّل می گیرد و بر کسی که خود را به غیر مولایش نسبت دهد و بر کسی که برای خود نسب نا معلومی مدّعی شود و بر مردان زن نما و زنان مردنما و بر کسی که در اسلام حادثه ای [قتل نفس ]یا بدعت پدید آورد یا حادثه آفرینی [قاتل یا بدعت گذار] را پناه دهد و بر کسی که غیر قاتل خود را بکشد یا کسی را بزند که او را نزده است و بر کسی که پدر و مادر خود را لعنت کند.

عرض شد: ای رسول خدا! آیا کسی پیدا می شود که والدین خود را لعنت کند؟ فرمود: آری، پدر و مادر مردم را لعنت می کند و آنها متقابلاً والدین او را لعنت می کنند.

ص :277


1- سنن أبی داوود : 4/60/4099.
2- سنن ابن ماجة: 2/756/2250.
3- سنن أبی داوود : 4/361/5241.
4- کنز العمّال : 14560.
5- سنن ابن ماجة: 1/622/1935.
6- نهج البلاغة : الخطبة 129.
7- الکافی : 8/71/27.
8- مقصود کسی است که پس از سه طلاقه کردن همسر خود برای این که بر او حلال شود محلِّل بگیرد و با او شرط کند که پس از نزدیکی با همسر مطلّقه اش، وی را طلاق دهد _ م.

عنه علیه السلام :لَعَنَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله مَن نَظَرَ إلی فَرجِ امرأةٍ لا تَحِلُّ لَهُ ، و رجُلاً خانَ أخاهُ فی امرأتِهِ ، و رجُلاً احْتاجَ النّاسُ إلَیهِ لِیُفَقِّهَهُم فسألَهُم الرِّشوَةَ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :قال رسولُ اللّه صلی الله علیه و آله : إنّی لَعَنتُ سَبعَةً لَعَنَهُمُ اللّهُ و کُلُّ نَبیٍّ مُجابٍ قَبلی ، فقیلَ : و مَن هُم یا رسولَ اللّهِ ؟ فقالَ : الزّائدُ فی کِتابِ اللّهِ ، و المُکَذِّبُ بقَدَرِ اللّهِ ، و المُخالِفُ لِسُنَّتی ، و المُستَحِلُّ مِن عِترَتی ما حَرَّمَ اللّهُ ، و المُتَسلِّطُ بالجَبریَّةِ لیُعِزَّ مَن أذَلَّ اللّهُ و یُذِلَّ مَن أعَزَّ اللّهُ ، و المُستَأثِرُ علَی المُسلمینَ بفَیئهِم مُستَحِلاًّ لَهُ ، و المُحَرِّمُ ما أحَلَّ اللّهُ عَزَّ و جلَّ . (2)

امام باقر علیه السلام :رسول خدا صلی الله علیه و آله لعنت نمود کسی را که به شرمگاه زن نا محرم بنگرد و مردی را که به زنِ برادرِ[دینی ]خود خیانت ورزد و مردی را که مردم برای فهم دین خود به او نیاز پیدا کنند و او از آنان رشوه [و مزد ]طلب کند.

امام صادق علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: من هفت گروه را لعنت کرده ام، که خدا و هر پیامبر مستجاب الدعوه ای پیش از من نیز آنها را لعنت کرده اند. عرض شد: آنها کیستند ای رسول خدا؟ فرمود: کسی که به کتاب خدا بیفزاید. کسی که تقدیر خدا را دروغ بداند. کسی که با سنّت و روش من مخالفت ورزد. کسی که از عترت و خاندان من آنچه را که خداوند حرام کرده است حلال شمارد. کسی که با توسّل به زور حکومت را به دست گیرد، تا کسی را که خدا خوارش گردانیده است

عزیز گرداند و کسی را که خدا عزّت بخشیده است به ضعف و زبونی کشاند، و کسی که بیت المال مسلمانان را به انحصار خویش در آورد و آن را برای خود حلال شمرد و کسی که آنچه را خداوند عزّ و جلّ حلال کرده است، حرام گرداند.

ص :278


1- بحار الأنوار : 103/54/28.
2- بحار الأنوار : 75/339/17.

عنه علیه السلام :مَلعونٌ مَلعونٌ مَن ضَرَبَ والِدَهُ أو والِدَتَهُ ، مَلعونٌ مَلعونٌ مَن عَقَّ والِدَیهِ ، مَلعونٌ مَلعونٌ مَن لَم یُوَقِّرِ المَسجِدَ . (1)

عنه علیه السلام :المُنَجِّمُ مَلعونٌ، و الکاهِنُ مَلعونٌ، و السّاحِرُ مَلعونٌ ، و المُغَنِّیَةُ مَلعونَةٌ ، و مَن آواها و آکِلُ کَسبِها مَلعونٌ . (2)

امام صادق علیه السلام :ملعون است، ملعون کسی که پدر یا مادر خود را بزند، ملعون است، ملعون کسی که پدر و مادر خود را نافرمانی کند و آزارشان رساند، ملعون است، ملعون کسی که احترام مسجد را نگه ندارد.

امام صادق علیه السلام :منجّم، ملعون است. پیشگو، ملعون است. جادوگر، ملعون است. زن آوازه خوان، ملعون است و کسی که او را سر پناه دهد و از درآمد او امرار معاش کند ملعون است.

3519 - المَلعونونَ فِی الدُّنیا وَالآخِرَةِ
3519 - لعنت شدگانِ در دنیا و آخرت

الکتاب :

«إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللّهُ فِی الدُّنْیَا و الآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذَابا مُهِینا» . (3)

«إِنَّ الَّذِینَ یَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ الْغَافِلاَتِ الْمُؤْمِنَاتِ لُعِنُوا فِی الدُّنْیَا وَ الآخِرَةِ وَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ» . (4)

(5)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أربَعةٌ لُعِنوا فی الدُّنیا و الآخِرَةِ ، و أمَّنَتِ المَلائکَةُ : رجُلٌ جَعَلَهُ اللّهُ ذَکَرا فأنَّثَ نَفسَهُ و تَشَبَّهَ بالنِّساءِ ، و امرأةٌ جَعَلَها اللّهُ اُنثی فتَذَکّرَت و تَشَبَّهَت بالرِّجالِ ، و الّذی یُضِلُّ الأعمی ، و رجُلٌ حَصُورٌ و لَم یَجعَلِ اللّهُ حَصُورا إلاّ یَحیَی بنَ زکریّا . (6)

3519

لعنت شدگانِ در دنیا و آخرت

قرآن:

«کسانی که خدا و رسول او را می آزارند، خداوند در دنیا و آخرت آنها را لعنت کرده و عذابی خوار کننده برایشان آماده ساخته است».

«کسانی که به زنان پاکدامن بی خبر و مؤمن تهمت زنا می زنند، در دنیا و آخرت لعنت شده اند و برایشان عذابی بزرگ است».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :چهار نفرند که در دنیا و آخرت لعنت شدند و فرشتگان آمین گفتند: مردی که خداوند او را مذکّر آفریده و او زن صفتی کند و خود را مانند زنان در آورد و زنی که خداوند او را مؤنث آفریده و او مرد صفتی کند و خود را به صورت مردها درآورد و کسی که نابینا را از راه منحرف سازد و مرد عزب؛ [زیرا ]خداوند جز یحیی بن زکریا کسی را عزب (خویشتندار) قرار نداده است.

ص :279


1- کنز الفوائد : 1/150.
2- الخصال : 297/67.
3- الأحزاب : 57.
4- النور : 23.
5- (انظر) هود : 60 ، 99 ، القصص : 42.
6- کنز العمّال : 43981.

ص :280

474 - اللّغو

474 - گفتار و کردار بیهوده

اشاره

(1)

(2)

ص :281


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 72/264 باب 115 «استماع اللَّغو». کنز العمّال : 3/640 ، 885.
2- انظر: عنوان 477 «اللّهو». الکلام : باب 3458 ، 3459 ، 3460.

3520 - اللَّغوُ
3520 - گفتار و کردار بیهوده

الکتاب :

«وَ الَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ» . (1)

«وَ الَّذِینَ لا یَشْهَدُونَ الزُّورَ وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِرَاما» . (2)

(3)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أعظَمُ النّاسِ قَدرا مَن تَرکَ ما لا یَعنیهِ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :مِن حُسنِ إسلامِ المَرءِ تَرکُهُ ما لا یَعنیهِ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :راحَةُ النّفسِ تَرکُ ما لا یَعنیها . (6)

عنه صلی الله علیه و آله :تَرکُ ما لا یَعنی زِینَةُ الوَرَعِ . (7)

عنه صلی الله علیه و آله_ فی الدُّعاءِ _: اللّهُمّ ارحَمْنی بِتَرکِ المَعاصی أبَدا ما أبقَیتَنی ، و ارحَمْنی مِن أن أتَکَلّفَ ما لا یَعنینی . (8)

3520

گفتار و کردار بیهوده

قرآن:

«و کسانی که از بیهوده اعراض می کنند».

«و آنان که شهادت دروغ نمی دهند و چون بر بیهوده ای بگذرند، بزرگوارانه می گذرند».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پر ارج ترین مردم، کسی است که آنچه را بیهوده است فرو گذارد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از نشانه های نیکویی اسلام آدمی، فرو گذاشتن بیهوده هاست.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آسایش جان، در رها کردن بیهوده هاست.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :فرو گذاشتن بیهودگی ها، زیور پارسایی است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در دعا _گفت : بار خدایا! به من رحم فرما، که تا زنده هستم گناهان را فرو گذارم و به من رحم فرما، تا در راه آنچه بیهوده است به زحمت نیفتم.

ص :282


1- المؤمنون : 3.
2- الفرقان : 72.
3- (انظر) المائدة : 41 ، مریم : 62، القصص : 55 ، لقمان : 6 ، المدّثّر : 45 ، النبأ : 35، الشعراء : 224.
4- الأمالی للصدوق : 73/41 .
5- قرب الإسناد: 67/214.
6- بحار الأنوار : 74/167/32.
7- جامع الأخبار : 337/947.
8- بحار الأنوار : 92/294/6.

عنه صلی الله علیه و آله :لا تَهیجوا وَهَجَ النّارِ علی وُجوهِکُم بالخَوضِ فیما لا یَعنیکُم . (1)

إدریسُ علیه السلام_ مِن دُعائهِ _: اللّهُمّ سَلِّ قَلبی عَن کُلِّ شَیءٍ لا أتَزَوّدُهُ إلَیکَ ، و لا أنتَفِعُ بهِ یَومَ ألقاکَ ، مِن حَلالٍ أو حَرامٍ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :کُلُّ قَولٍ لَیسَ للّهِ فیهِ ذِکرٌ فلَغوٌ . (3)

عنه علیه السلام :لا تَعَرَّضْ لِما لا یَعنیکَ بِتَرکِ ما یَعنیکَ . (4)

عنه علیه السلام_ مِن کِتابٍ لَهُ إلی عبدِ اللّهِ بنِ العبّاسِ _: أمّا بَعدُ، فاطلُبْ ما یَعنیکَ و اترُکْ ما لا یَعنیکَ ؛ فإنّ فی تَرکِ ما لا یَعنیکَ دَرکَ ما یَعنیکَ . (5)

عنه علیه السلام :مَنِ اشتَغَلَ بما لا یَعنیهِ فاتَهُ ما یَعنیهِ . (6)

عنه علیه السلام :مَنِ اطَّرَحَ ما یَعنیهِ ، وَقَعَ إلی ما لا یَعنیهِ . (7)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :با فرو رفتن در کارهای بیهوده، زبانه آتش را به صورتهای خود شعله ور نکنید.

ادریس علیه السلام_ در دعا _گفت : بار خدایا! دلم را از هر چیزی، حلال یا حرام، که از آن در راه سفر به سوی تو توشه برندارم و در روزی که با تو دیدار کنم از آن بهره ای نبرم، دور گردان.

امام علی علیه السلام :هر سخنی که در آن یاد خدا نباشد، بیهوده است.

امام علی علیه السلام :با فرو گذاشتن آنچه سودمند است، خود را در معرض آنچه بیهوده است قرار مده.

امام علی علیه السلام_ در نامه ای به عبد اللّه بن عباس _نوشت : اما بعد، چیزی را بجوی که سودمند است و آنچه را که بیهوده است فرو گذار؛ زیرا فرو گذاشتن چیزهای بیهوده، باعت رسیدن به کارهای سودمند است.

امام علی علیه السلام :هر کس به امور بیهوده بپردازد، امور سودمند را از دست بدهد.

امام علی علیه السلام :هر کس از آنچه بیهوده است دوری کند، به سوی آنچه سودمند است رهسپار شود.

ص :283


1- تنبیه الخواطر : 2/116.
2- بحار الأنوار : 98/99/2.
3- بحار الأنوار : 78/92/101.
4- بحار الأنوار : 78/7/59 .
5- تحف العقول : 218.
6- غرر الحکم : 8520 .
7- غرر الحکم : 8689.

عنه علیه السلام :لا تَقولَنَّ ما یُوافِقُ هَواکَ و إن قُلتَهُ لَهوا أو خِلْتَهُ لَغوا ؛ فَرُبَّ لَهوٍ یُوحِشُ مِنکَ حُرّا ، و لَغوٍ یَجلِبُ علَیکَ شَرّا . (1)

عنه علیه السلام :رُبَّ لَغوٍ یَجلِبُ شَرّا . (2)

عنه علیه السلام :اِشتِغالُ النّفسِ بما لا یَصحَبُها بَعدَ المَوتِ مِن أکثَرِ الوَهنِ . (3)

عنه علیه السلام :دَعُوا الفُضولَ یُجانِبْکُ_مُ السُّفَهاءُ . (4)

عنه علیه السلام :مَنِ اشتَغلَ بالفُضولِ فاتَهُ مِن مُهِمِّهِ المَأمولُ . (5)

عنه علیه السلام :مَنِ اشتَغلَ بغَیرِ ضَرورَتِهِ فَوّتَهُ ذلکَ مَنفَعتَهُ . (6)

عنه علیه السلام :مَنِ اشتَغلَ بغَیرِ المُهِمِّ ضَیّعَ الأهَمَّ . (7)

عنه علیه السلام :مَن شَغَلَ نَفسَهُ بما لا یَجِبُ ، ضَیّعَ مِن أمرِهِ ما یَجِبُ . (8)

امام علی علیه السلام :هرگز موافق هوس خود سخنی مگوی، هرچند از روی بازی (شوخی) بگویی یا آن را بیهوده (بدون قصد) پنداری؛ زیرا بسا شوخی ای که آزاده ای را از تو بِرَمانَد و بسا سخن بیهوده ای که بدی را به سوی تو کشاند.

امام علی علیه السلام :بسا گفتار و کردار بیهوده ای که شرّی را در پی آورد.

امام علی علیه السلام :پرداختن نفْس به آنچه که بعد از مرگ همراهی اش نمی کند، از بیشترین سستی در عمل است.

امام علی علیه السلام :گفتار و کردار بیهوده را رها کنید، تا سبک سران از شما دوری کنند.

امام علی علیه السلام :کسی که به زواید بپردازد، هدف مطلوب خود را از دست بدهد.

امام علی علیه السلام :هر کس به آنچه برایش ضروری نیست بپردازد، این کار منفعتش را از دستش بگیرد.

امام علی علیه السلام :هر کس به آنچه مهم نیست بپردازد، کار مهمتر را از دست بدهد.

امام علی علیه السلام :هر کس خود را به آنچه ضرورت ندارد سرگرم سازد، آنچه را برایش ضرورت دارد ضایع گرداند.

ص :284


1- غرر الحکم : 10270.
2- غرر الحکم : 5290.
3- غرر الحکم : 1982.
4- بحار الأنوار : 78/53/89.
5- غرر الحکم : 8633.
6- غرر الحکم : 8765.
7- غرر الحکم : 8607.
8- غرر الحکم : 8528.

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :قُمْ بالحَقِّ ، و لا تَعَرَّضْ لِما نابَکَ ، و اعتَزِلْ عَمّا لا یَعنیکَ . (1)

مجمع البیان :قال الإمامُ الصّادقُ علیه السلام _ فی قولهِ تعالی : «و الّذینَ هُمْ عَنِ اللَّغوِ مُعْرِضونَ» _ : هُو أن یَتَقَوّلَ الرّجُلُ علَیکَ بالباطِلِ ، أو یأتِیَکَ بما لَیسَ فیکَ ، فتُعرِضَ عَنهُ للّهِ .

و فی روایةٍ اُخری : إنّهُ الغِناءُ و المَلاهی . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إیّاکَ و الدُّخولَ فیما لا یَعنیکَ فتُذَلَّ . (3)

عنه علیه السلام :لا یَغُرَّکَ النّاسُ مِن نَفسِکَ ؛ فإنّ الأمرَ یَصِلُ إلَیکَ مِن دُونِهِم ، و لا تَقطَعِ النَّهارَ بکَذا و کَذا ؛ فإنّ مَعکَ مَن یَحفَظُ علَیکَ . (4)

تفسیرِ القُمّیِّ_ فی قولهِ تعالی: «فی جَنَّةٍ عالِیَةٍ * لا تَسْمَعُ فِیها لاغِیَةً» (5) _: الهَزلُ و الکِذبُ . (6)

التّفسیر :

قال العلامة الطباطبائی : قوله تعالی : «و الّذینَ هُم عَنِ اللَّغوِ مُعرِضونَ» اللغو من الفعل هو ما لا فائدة فیه ، و یختلف باختلاف الاُمور التی تعود علیها الفائدة ، فربّ فعل هو لغو بالنسبة إلی أمر و هو بعینه مفید مُجدٍ بالنسبة إلی أمر آخر .

فاللغو من الأفعال فی نظر الدین : الأعمال المباحة التی لا یُنتفع بها فی الآخرة أو فی الدُّنیا بحیث ینتهی أیضا إلَی الآخرة ، کالأکل و الشرب بداعی شهوة التغذّی اللَّذَین یتفرّع علیهما التقوّی علی طاعة اللّه و عبادته ، فإذا کان الفعل لا ینتفع به فی آخرة و لا فی دنیا تنتهی بنحوٍ إلی آخرة فهو اللغو . و بنظر أدقّ : هو ما عدا الواجبات و المستحبّات من الأفعال .

و لم یصف سبحانه المؤمنین بترک اللغو مطلقا ، فإنّ الإنسان فی معرض العثرة و مزلّة الخطیئة ، و قد عفا عن السیّئات إذا اجتنبت الکبائر کما قال : «إن تَجْتَنِبوا کَبائِرَ ما تُنْهَونَ عَنهُ نُکَفِّرْ عَنکُم سَیّئاتِکُم و نُدخِلْکُم مُدْخَلاً کَریما» . (7)

بل وصفهم بالإعراض عن اللغو دون مطلق ترکه ، و الإعراض یقتضی أمرا بالفعل یدعو إلَی الاشتغال به فیترکه الإنسان صارفاً وجهه عنه إلی غیره ؛ لعدم اعتداده به و اعتنائه بشأنه . و لازمه ترفّع النفس عن الأعمال الخسیسة ، و اعتلاؤها عن الاشتغال بما ینافی الشرف و الکرامة ؛ و تعلّقها بعظائم الاُمور و جلائل المقاصد .

و من حقّ الإیمان أن یدعو إلی ذلک ؛ فإنّ فیه تعلّقاً بساحة العظمة و الکبریاء و منبع العزّة و المجد و البهاء ، و المتّصف به لا یهتمّ إلاّ بحیاة سعیدة أبدیّة خالدة ، فلا یشتغل إلاّ بما یستعظمه الحقّ ، و لا یستعظم ما یهتمّ به سفلة النّاس و جهلتهم ، «و إذا خاطَبَهُمُ الجاهِلونَ قالوا سَلاماً ، و إذا مَرُّوا باللَّغو مَرُّوا کِراماً » .

و من هنا یظهر أنّ وصفهم بالإعراض عن اللغو کنایة عن علوّ همّتهم و کرامة نفوسهم . (8)

امام باقر علیه السلام :به حق عمل کن و به گرفتاری هایی که در این راه به تو می رسد، اعتنایی مکن و از آنچه بیهوده است، کناره گیری کن.

مجمع البیان :امام صادق علیه السلام _ درباره آیه «و کسانی که از بیهوده اعراض می کنند» _ فرمود : یعنی آن که کسی درباره تو نادرستی ببافد، یا چیزی که در تو نیست به تو نسبت دهد و تو به خاطر خدا، از او اعراض کنی. در روایتی دیگر آمده است: مقصود، خنیاگری و کارهای لهو و غفلت آور است.

امام صادق علیه السلام :از پرداختن به آنچه بیهوده است بپرهیز، که خوار و زبون می شوی.

امام صادق علیه السلام :مردم تو را از خودت غافل نگردانند؛ زیرا نتیجه آن به خودت می رسد نه به آنها. و روز خود را با چنین و چنان کردن سپری مکن؛ زیرا همراه تو کسانی هستند که آنچه را از تو سر می زند ثبت می کنند.

تفسیر القمی_ در ذیل آیه «در بهشتی برین که در آن سخن لاغیه نشنوند» _: [مقصود از لاغیه و لغو ]شوخی و دروغ است.

تفسیر :

علامه طباطبایی رحمه الله گوید: در آیه «و الّذین هم عن اللغو معرضون»: فعلِ لغو عبارت از عملی است که فایده ای در آن وجود ندارد. فعلِ لغو

یک امر نسبی است؛ زیرا چه بسا فعلی که نسبت به یک امر لغو است، اما همان فعل نسبت به امری دیگر مفید و ثمربخش است.

فعلِ لغو از نظر دین، عبارت از کارهای مباحی است که در آخرت یا در دنیایی که به نحوی به آخرت می انجامد سودی نمی بخشند، مانند خوردن و آشامیدن با اشتها و انگیزه نیرو گرفتن برای طاعت و عبادت خدا که از این دو کار متفرّع می شود.

پس اگر فعل نه برای آخرت سودمند باشد نه برای دنیایی که به نحوی به آخرت می انجامد، این کار لغو است . با نگاهی دقیقتر: فعلِ لغو عبارت است از آنچه که فراسوی افعال واجب و مستحب باشد.

خداوند سبحان، مؤمنان را به ترکِ مطلقِ عمل لغو وصف نفرمود، چون انسان در معرض لغزش و خطاست و در صورتی که آدمی از گناهان بزرگ اجتناب کند، خداوند سایر خطاها و گناهان او را می بخشد، چنان که فرموده است:«اگر از گناهان بزرگی که از آنها نهی می شوید دوری ورزید، از دیگر گناهانتان در می گذریم و شما را به مکانی نیکو در می آوریم».

بلکه آنان را به اِعراض از کار بیهوده، نه مطلق ترک آن، وصف فرموده است. اِعراض، مقتضیِ وجود امری بالفعل و موجود است که انسان را به سوی اشتغال فرا خواند، ولی انسان از روی بی اعتنایی و بها ندادن به آن کار از آن روی گردان شود و به کاری دیگر بپردازد. لازمه این روی گردانی آن است که شخص، خودش را از پرداختن به کارهای پست و مخالفِ با شرافت و کرامت، برتر و بالاتر بداند و به کارهای بزرگ و اهداف عالی روی آورد.

ایمان حقیقی هم به همین فرا می خواند؛ زیرا ایمان، به ساحت عظمت و کبریا و منبع عزّت و مجد و جلال تعلّق دارد و کسی که از صفت ایمان برخوردار است جز به زندگی سعادتمندانه ابدی و جاویدان اهتمام نمی ورزد و تنها به کارهایی می پردازد که حقْ آن را با عظمت بداند و برای آنچه که مردمان فرومایه و نادان بدان اهتمام می ورزند اهمیت و عظمتی قائل نیست و اگر جاهلان ایشان را طرف خطاب قرار دهند به ملایمت پاسخ می دهند و چون بر کاری لغو بگذرند با بزرگواری می گذرند.

از این جا روشن می شود که وصف مؤمنان به اِعراض از لغو، کنایه از بلندی همّت و کرامت و بزرگواری شخصیت آنهاست.

ص :285


1- الاختصاص : 230.
2- مجمع البیان : 7/157.
3- بحار الأنوار : 78/204/42.
4- بحار الأنوار : 71/181/37.
5- الغاشیة : 10 و 11 .
6- تفسیر القمّی : 2/418.
7- النساء : 31.
8- المیزان فی تفسیر القرآن : 15/9.

ص :286

ص :287

ص :288

475 - اللّقطة

475 - پیدا شده

اشاره
3521 - اللُّقَطَةُ
3521 - پیدا شده

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ لَمّا سُئلَ عَنِ اللُّقطَةِ _: یُعَرِّفُها ، فإن جاءَ صاحِبُها دَفَعَها إلَیهِ و إلاّ حَبَسَها حَولاً ؛ فإن لَم یَجِئْ صاحِبُها أو مَن یَطلُبُها تَصَدّقَ بها ، فإن جاءَ صاحِبُها بَعدَ ما تَصَدّقَ بها ، إن شاءَ اغتَرَمَها الّذی کانت عِندَهُ و کانَ الأجرُ لَهُ . (1)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :لا یأکُلُ الضّالّةَ إلاّ الضّالُّونَ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ فی اللُّقطَةِ _: لا تَعَرَّضْ لَها ؛ فإنّ النّاسَ لَو تَرَکوها لَجاءَ صاحِبُها حتّی یأخُذَها. (3)

(4)

3521

پیدا شده

امام علی علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از شیئ پیدا شده _فرمود : باید آن را اعلام کند. اگر صاحبش پیدا شد، به او بدهد و اگر نیامد، یک سال نگه دارد. چنانچه [در این مدّت ]صاحبش یا کسی که آن را بطلبد نیامد، آن را صدقه بدهد. اگر بعد از این که آن شیئ را صدقه داد صاحبش پیدا شد، چنانچه بخواهد، می تواند تاوان چیزی را که نزد او بوده است به صاحبش بپردازد. در این صورت اجر مالی که صدقه داده است از آنِ او خواهد بود.

امام باقر علیه السلام :[حیوان] گم شده را، کسی جز گمراهان نخورد.

امام صادق علیه السلام_ درباره شیئ پیدا شده _فرمود : به آن دست نزن؛ اگر مردم شیئ پیدا شده را دست نمی زدند، حتما صاحبش می آمد و آن را برمی داشت.

ص :290


1- تهذیب الأحکام : 6/389/1164.
2- تهذیب الأحکام : 6/396/1193.
3- تهذیب الأحکام : 6/390/1166.
4- (انظر) وسائل الشیعة : 17/349 باب 2 «وجوب تعریف اللُّقطة سنةً إذا کانت أکثر من درهم، ثمّ إن شاء تصدّق بها، و إن شاء حفظها لصاحبها ، و إن شاء تصرّف فیها».

476 - اللّقاء

476 - دیدار

اشاره

لقاءُ اللّه سبحانه و تعالی

دیدار خدای سبحان و متعال

(1)

(2)

ص :291


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 6/124 باب 4 «حبّ لقاء اللّه سبحانه». کنز العمّال : 14/437 «رؤیة اللّه سبحانه». المحجّة البیضاء : 8/3 _ 101 «کتاب المحبّة و الشوق و الرضا و الاُنس».
2- انظر: عنوان 435 «المقرّبون». الاُنس : باب 314 ، البلاء : باب 416 ، الثواب : باب 480. المحبّة (حبّ اللّه ) : باب 679 ، معرفة اللّه : باب 2590 _ 2594. القلب : باب 3335 ، 3336.

3522 - شَوقُ اللِّقاءِ
3522 - شوق دیدار

الکتاب :

«وَ مَا أَعْجَلَکَ عَنْ قَوْمِکَ یَا مُوسَی * قالَ هُمْ أُولاءِ عَلَی أَثَرِی وَ عَجِلْتُ إِلَیْکَ رَبِّ لِتَرْضَی» . (1)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :المَعرِفَةُ رأسُ مالی ، و العَقلُ أصلُ دِینی ، و الحُبُّ أساسی ، و الشَّوقُ مَرکَبی ، و ذِکرُ اللّهِ أنیسی . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ اللّهَ عَزَّ و جلَّ ناجی موسَی بنَ عِمرانَ علیه السلام بِمائةِ ألفِ کَلِمَةٍ و أربَعةٍ و عِشرینَ ألفَ کَلِمَةٍ ، فی ثلاثَةِ أیّامٍ و لیالِیهِنَّ ، ما طَعِمَ فیها موسی و لا شَرِبَ فیها ، فلَمّا انصَرفَ إلی بَنی إسرائیلَ و سَمِعَ کلامَهُم مَقَتَهُم ؛ لِما کانَ وَقَعَ فی مَسامِعِهِ مِن حَلاوَةِ کَلامِ اللّهِ عَزَّ و جلَّ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله_ فی الدُّعاءِ _: أسألُکَ الرِّضا بالقَضاءِ ، وَ بَردَ العَیشِ بَعدَ المَوتِ ، و لَذّةَ النَّظَرِ إلی وَجهِکَ ، و شَوقا إلی رؤیَتِکَ و لِقائکَ . (4)

3522

شوق دیدار

قرآن:

«چه چیز تو را وا داشت تا از قومت پیشی گیری، ای موسی؟ گفت: آنها از پی من روانند. ای پروردگار من! من به سوی تو شتافتم تا خشنود گردی».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :شناخت، سرمایه من است و خرد، ریشه دین من و عشق، بنیاد من و شوق، مرکب من و یاد خداوند، همدم من.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند عزّ و جلّ، در طیّ سه شبانه روز یکصد و بیست و چهار هزار کلمه به راز با موسی بن عمران علیه السلام در میان نهاد و در این مدت موسی نه چیزی خورد و نه چیزی آشامید و چون به سوی بنی اسرائیل برگشت و سخنان آنها را شنید از آنان متنفّر شد؛ علّتش تأثیری بود که حلاوت سخن خداوند عزّ و جلّ در گوشهایش نهاده بود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در دعا _گفت : [بار خدایا! ]خشنودی به قضای تو و زندگی خوشِ بعد از مرگ و لذّت دیدنِ روی تو و شوق به مشاهده و دیدار تو را، از درگاهت مسألت دارم.

ص :292


1- طه : 83 ، 84 .
2- الشفا بتعریف حقوق المصطفی : 1/146 .
3- الخصال : 642/20.
4- مکارم الأخلاق : 2/31/2069.

المحجّة البیضاء :أبو الدَّرداءِ لکَعبِ الأحبارِ : أخبِرْنی عَن أخَصِّ آیةٍ فی التَّوراةِ . فقالَ : یَقولُ اللّهُ عَزَّ و جلَّ : طالَ شَوقُ الأبرارِ إلی لِقائی، و أنا إلی لِقائهِم لَأشَدُّ شَوقا .

قالَ : و مَکتوبٌ إلی جانِبِها : «مَن طَلَبَنی وَجَدَنی ، و مَن طَلبَ غَیری لَم یَجِدْنی». فقالَ أبو الدَّرداءِ : أشهَدُ أنّی لَسَمِعتُ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یقولُ هذا . (1)

المحجّة البیضاء :فی أخبارِ داوودَ علیه السلام أنَّ اللّهَ عَزَّ و جلَّ أوحی إلَیهِ : یا داوودُ، إلی کَم تَذکُرُ الجَنّةَ و لا تَسألُنی الشَّوقَ إلَیَّ ؟! قالَ: یا رَبِّ، مَنِ المُشتاقونَ إلَیکَ ؟ قالَ : إنّ المُشتاقینَ إلَیَّ الّذینَ صَفَّیتُهُم مِن کُلِّ کَدَرٍ ، و أنبَهتُهُم بالحَذَرِ ، و خَرَقتُ مِن قُلوبِهِم إلَیَّ خَرْقا یَنظُرونَ إلَیَّ . (2)

المحجّة البیضاء_ فی أخبار داوودَ علیه السلام أیضا _: قُلْ لعِبادی المُتَوجِّهینَ إلَیَّ بمَحَبَّتی : ما ضَرَّکُم إذا احتَجَبتُم عَن خَلقی إذ رَفَعتُ الحِجابَ فیما بَینی و بَینَکُم حتّی تَنظُروا إلَیَّ بعُیونِ قُلوبِکُم؟! (3)

المحجّة البیضاء :ابو درداء _ به کعب الاحبار _ گفت : مرا از خاصّترین آیه تورات، خبر ده. کعب الاحبار گفت: خداوند عزّ و جلّ می فرماید: نیکان به دیدارِ من شوق بسیار دارند، اما شوق من به دیدار آنان شدیدتر است . کعب الاحبار گفت: در کنار این آیه نوشته شده است: «هر که مرا بجوید، بیابَدم و هرکه دیگری را بجوید، مرا نیابد». ابو درداء گفت: گواهی می دهم که شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز همین را می گفت.

المَحَجّة البیضاء :در اخبار داوود علیه السلام آمده است که خداوند عزّ و جلّ به او وحی فرمود : ای داوود! تا کی از بهشت یاد می کنی و شوقِ به مرا از من نمی خواهی؟! عرض کرد: ای پروردگار من! مشتاقان تو کیستند؟ فرمود: مشتاقان من کسانی هستند که آنان را از هر تیرگی صاف کرده ام و با حذر و هوشیاری بیدارشان کرده ام و از دل های آنان روزنه ای به سوی خودم گشوده ام که از آن به من می نگرند.

المحجّة البیضاء :در اخبار داوود علیه السلام آمده است که: به آن بندگانم که با محبّت من، رو سوی من کرده اند، بگو: شما را چه زیان که وقتی پرده میان خود و شما را کنار زده ام تا با دیدگان دلتان به من بنگرید، از آفریدگان من مستور بمانید.

ص :293


1- المحجّة البیضاء : 8/58 .
2- المحجّة البیضاء : 8/59.
3- المحجّة البیضاء : 8/61.

المحجّة البیضاء_ فی أخبار داوودَ علیه السلام أیضا _: و انظُرْ إلَیَّ ببَصَرِ قَلبِکَ ، و لا تَنظُرْ بعَینِکَ الّتی فی رأسِکَ إلَی الّذینَ حَجَبتُ عُقولَهُم عَنّی . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الشَّوقُ شِیمَةُ المُوقِنینَ . (2)

عنه علیه السلام :الشَّوقُ خُلْصانُ العارِفینَ . (3)

عنه علیه السلام_ مِن کِتابٍ لَهُ إلی مُعاویَةَ _: أنا مُرقِلٌ نَحوَکَ فی جَحفَلٍ مِن المُهاجِرینَ و الأنصارِ ......... مُتَسَربِلینَ سَرابِیلَ المَوتِ ، أحَبُّ اللِّقاءِ إلَیهِم لِقاءُ رَبِّهِم . (4)

عنه علیه السلام_ فی حَثِّ أصحابِهِ علَی القِتالِ _: مَنِ الرّائحُ إلَی اللّهِ کالظَّمآنِ یَرِدُ الماءَ ؟! الجَنَّةُ تَحتَ أطرافِ العَوالی ! الیَومَ تُبلی الأخبارُ ! و اللّهِ، لَأنا أشوَقُ إلی لِقائهِم مِنهُم إلی دِیارِهِم . (5)

عنه علیه السلام_ مِن کِتابِه إلی أهلِ مِصرَ _: و إنّی إلی لِقاءِ اللّهِ لَمُشتاقٌ ، و حُسنِ ثَوابِهِ لَمُنتَظِرٌ راجٍ . (6)

المحجّة البیضاء :در اخبار داوود علیه السلام همچنین آمده است که : با چشم دلت، مرا ببین و با چشم سرت به کسانی که خِردهایشان از دیدن من عاجز است، منگر.

امام علی علیه السلام :شوق، خوی اهل یقین است.

امام علی علیه السلام :شوق، یار یکرنگ عارفان است.

امام علی علیه السلام_ در نامه ای به معاویه _نوشت : من با انبوهی از مهاجران و انصار به سوی تو شتابانم ......... که پیراهن مرگ به تن کرده اند و محبوبترین دیدار برای آنان، دیدارِ با پروردگارشان است.

امام علی علیه السلام_ در برانگیختن یارانش به جنگ _فرمود : کیست آن که به سوی خدا رهسپار شود، همچون تشنه ای که به سوی آب می رود؟ بهشت زیر لبه های شمشیرهاست! امروز خبرها آشکار می شود! به خدا سوگند که اشتیاق من به دیدارِ آنها (دشمنان) بیشتر از شور و اشتیاق آنها به خانه هایشان است.

امام علی علیه السلام :در نامه خود به مردم مصر _ نوشت : من به دیدار خداوند مشتاقم و چشم به راه و امیدوار به پاداش نیکوی او هستم.

ص :294


1- المحجّة البیضاء : 8/61.
2- غرر الحکم : 663.
3- غرر الحکم : 855.
4- نهج البلاغة: الکتاب28.
5- نهج البلاغة : الخطبة 124.
6- نهج البلاغة: الکتاب62.

عنه علیه السلام :مَن یَکُنِ اللّهُ أمَلَهُ یُدرِکْ غایَةَ الأملِ و الرَّجاءِ . (1)

عنه علیه السلام :مَن أمَّلَ غَیرَ اللّهِ سبحانَهُ أکذَبَ آمالَهُ . (2)

عنه علیه السلام :ضاعَ مَن کانَ لَهُ مَقصَدٌ غَیرُ اللّهِ . (3)

(4)

امام علی علیه السلام :کسی که خدا آرمانش باشد، به منتهای آرمان و امید برسد.

امام علی علیه السلام :هر کس به غیر خداوند سبحان امید بندد، امیدهایش را دروغ (نقش بر آب) یابد.

امام علی علیه السلام :کسی که مقصدی جز خدا داشته باشد، گم شود.

3523 - موجِباتُ الشَّوقِ
3523 - عوامل شوق آفرین

المحجّة البیضاء :فی أخبارِ داوودَ علیه السلام أنَّ اللّهَ عَزَّ و جلَّ أوحی إلَیهِ : ......... یا داوودُ ، إنّی خَلَقتُ قُلوبَ المُشتاقینَ مِن رِضوانی ، وَ نعَّمتُها بنُورِ وَجهی .........

فقالَ داوودُ: یا رَبِّ ، بِمَ نالُوا مِنکَ هذا ؟ قالَ : بحُسنِ الظَّنِّ ، و الکَفِّ عَنِ الدُّنیا و أهلِها ، و الخَلَواتِ بِی و مُناجاتِهِم لِی ، و إنَّ هذا مَنزِلٌ لا یَنالُهُ إلاّ مَن رَفَضَ الدُّنیا و أهلَها ، و لَم یَشتَغِلْ بشیءٍ مِن ذِکْرِها ، و فَرَّغَ قَلبَهُ لِی و اختارَنی علی جَمیعِ خَلقی ، فعِندَ ذلکَ أعطِفُ علَیهِ فاُفَرِّغُ نَفسَهُ لَهُ ، و أکشِفُ الحِجابَ فیما بَینی و بَینَهُ ؛ حتّی یَنظُرَ إلَیَّ نَظَرَ النّاظِرِ بعَینِهِ إلَی الشّیءِ . (5)

3523

عوامل شوق آفرین

المحجّة البیضاء :در اخبار داوود علیه السلام آمده است که خداوند عزّ و جلّ، به او وحی فرمود: ای داوود! من دل های مشتاقان را از خشنودی خود آفریدم و آنها را به نور ذات خود منعّم گردانیدم ......... داوود عرض کرد: پروردگارا! به چه وسیله به این مقام نزد تو، رسیدند؟ فرمود: به خوش گمانی و دور نگه داشتن خویش از دنیا و اهل آن و خلوت کردن و مناجات نمودن با من. و این مقامی است که بدان دست نیابد، مگر کسی که دنیا و اهل آن را به کنار نهد و هرگز از آن یاد نکند و دلش را برای من خالی گرداند و مرا بر همه آفریدگانم برگزیند. در این صورت است که من به او رو می کنم و نفْس او را برای او فارغ گردانم و حجابِ میان خود و او را کنار زنم، به طوری که مرا [با چشم دل ]ببیند همچون کسی که با چشم [سر] خود چیزی را می بیند.

ص :295


1- غرر الحکم : 8820.
2- غرر الحکم : 8953.
3- غرر الحکم : 5907.
4- (انظر) المحجّة البیضاء : 8/27 «بیان أنّ أجَلَّ اللّذّات و أعلاها معرفةُ اللّه تعالی و النّظر إلی وجهه الکریم».
5- المحجّة البیضاء : 8/59 و 61.

المحجّة البیضاء_ فی أخبار داوودَ علیه السلام أیضا _: یا داوودُ ، لَو یَعلَمُ المُدبِرونَ عَنّی کَیفَ انتِظاری لَهُم ، و رِفقی بِهِم ، و شَوقی إلی تَرکِ مَعاصیهِم ، لَماتُوا شَوقا إلَیَّ و تَقَطّعَت أوصالُهُم مِن مَحَبّتی . (1)

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ فی الدُّعاءِ _: اللّهُمّ ارزُقْنی حُبَّکَ ، و حُبَّ مَن یُحِبُّکَ ، و حُبَّ ما یُقَرِّبُنی إلی حُبِّکَ ، و اجعَلْ حُبَّکَ أحَبَّ إلَیَّ مِن الماءِ البارِدِ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :شَوِّقوا أنفُسَکُم الی نَعیمِ الجَنَّةِ تُحِبّوا المَوتَ و تَمقُتوا الحَیاةَ . (3)

عنه علیه السلام_ لَمّا سُئلَ: بما ذا أحبَبتَ لِقاءَ اللّهِ؟ _: لَمّا رأیتُهُ قَدِ اختارَ لِی دِینَ مَلائکَتِهِ و رُسُلِهِ و أنبیائهِ عَلِمتُ أنَّ الّذی أکرَمَنی بهذا لَیسَ یَنسانی ، فأحبَبتُ لِقاءَهُ . (4)

(5)

المحجّة البیضاء :در اخبار داوود علیه السلام آمده است که خداوند عزّ و جلّ به او وحی فرمود : ای داوود! اگر روی گردانانِ از من بدانند که چه انتظاری برای آنان می کشم و چه مهری به آنان می ورزم و چه اشتیاقی به ترک معاصی از سوی آنها دارم، هر آینه از شوقِ به من بمیرند و از عشق به من بندهای بدنشان از هم بگسلد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در دعا _گفت : بار الها! محبّت به خودت و محبّت به کسانی که تو را دوست دارند و دوست داشتن آنچه که مرا به محبّت تو نزدیک می گرداند، روزیم فرما و محبّت خود را در نزد من دوست داشتنی تر از آبِ خنک گردان.

امام علی علیه السلام :جانهای خود را مشتاقِ نعمت های بهشت گردانید، تا مرگ [و رسیدن به بهشت] را دوست بدارید و زندگی [در این دنیا] را دشمن.

امام علی علیه السلام_ در پاسخ به این پرسش که به چه دلیل شیفته دیدار خدا هستی؟ _فرمود : چون دیدم که خداوند دین فرشتگان و فرستادگان و پیغمبران خود را برای من برگزید، دانستم کسی که مرا چنین گرامی داشته است، فراموشم نمی کند. از این رو دوستدارِ دیدار او شدم.

ص :296


1- المحجّة البیضاء: 8/62.
2- المحجّة البیضاء : 8/5.
3- غرر الحکم : 5779.
4- بحار الأنوار : 6/127/11.
5- (انظر) الموت : باب 3680.

3524 - مَن أحبَّ لِقاءَ اللَّهِ
3524 - آن که دوستدار دیدار خداست

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن أحَبَّ لِقاءَ اللّهِ أحَبَّ اللّهُ لِقاءَهُ ، و مَن کَرِهَ لِقاءَ اللّهِ کَرِهَ اللّهُ لِقاءَهُ . (1)

کنز العمّال عن رَسولِ اللّه صلی الله علیه و آله :مَن أحَبَّ لِقاءَ اللّهِ أحَبَّ اللّهُ لِقاءَهُ ، و مَن کَرِهَ لِقاءَ اللّهِ کَرِهَ اللّهُ لِقاءَهُ . قالوا : یا رسولَ اللّهِ ، کُلُّنا نَکرَهُ المَوتَ ! قالَ : لَیسَ ذلکَ کَراهِیَةَ المَوتِ ، و لکنّ المؤمنَ إذا حُضِرَ جاءَهُ البَشیرُ مِن اللّهِ بما هُو صائرٌ إلَیهِ ، فلَیسَ شَیءٌ أحَبَّ إلَیهِ مِن أن یکونَ قد لَقِیَ اللّهَ ، فأحَبَّ لِقاءَ اللّهِ فأحَبَّ اللّهُ لِقاءَهُ . و إنّ الفاجِرَ إذا حُضِرَ جاءَهُ ما هُو صائرٌ إلَیهِ مِن الشَّرِّ، فکَرِهَ لِقاءَ اللّهِ فکَرِهَ اللّهُ لِقاءَهُ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :تَمَسَّکُوا بِما أمَرَکُمُ اللّهُ بهِ ، فما بَینَ أحَدِکُم و بَینَ أن یَغتَبِطَ و یَری ما یُحِبُّ إلاّ أن یَحضُرَهُ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، و ما عِندَ اللّهِ خَیرٌ و أبقی، و تأتَیهُ البِشارَةُ مِن اللّهِ عَزَّ و جلَّ فتَقَرَّ عَینُهُ و یُحِبَّ لِقاءَ اللّهِ . (3)

الأمالی للصدوق :قال الإمام علی علیه السلام : لَمّا أرادَ اللّهُ تبارَکَ و تعالی قَبضَ رُوحِ إبراهیمَ علیه السلام أهبَطَ إلَیهِ مَلَکَ المَوتِ ، فقالَ : السّلامُ علَیکَ یا إبراهیمُ . قالَ : و علَیکَ السّلامُ یا مَلَکَ المَوتِ، أ داعٍ أم ناعٍ ؟ قالَ : بَل داعٍ یا إبراهیمُ، فأجِبْ !

قالَ إبراهیمُ علیه السلام : فهَل رأیتَ خلیلاً یُمِیتُ خَلیلَهُ ؟! ......... فقالَ اللّهُ جلّ جلالُهُ : یا مَلَکَ المَوتِ، إذهَبْ إلَیهِ و قُلْ لَهُ : هَل رأیتَ حَبیبا یَکرَهُ لِقاءَ حَبیبِهِ ؟! إنّ الحَبیبَ یُحِبُّ لِقاءَ حَبیبِهِ . (4) و فی خبرٍ : ......... فقالَ : یا مَلَکَ المَوتِ، الآنَ فاقبِضْ . (5)

3524

آن که دوستدار دیدار خداست

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرکه دیدار خدا را دوست داشته باشد، خدا دیدار او را دوست دارد و هرکه دیدار خدا را خوش نداشته باشد، خدا نیز دیدار او را خوش ندارد.

کنز العمّال :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هرکه دیدار خدا را دوست داشته باشد، خدا نیز دیدار او را دوست می دارد. و هرکه دیدار خدا را خوش نداشته باشد خدا نیز دیدار با او را خوش ندارد. عرض کردند: ای رسول خدا! همه ما مرگ را نا خوش داریم! فرمود: این، ربطی به ناخوش داشتن مرگ ندارد؛ بلکه مؤمن چون زمان مرگش فرا رسد، بشارت دهنده ای از جانب خدا می آید و او را به آنچه به سویش می رود بشارت می دهد. در این هنگام برای او چیزی محبوبتر از این نیست که به دیدار خدا رود. بنا بر این، او دیدار خدا را دوست دارد و خدا هم دیدار او را دوست دارد. اما گنهکار، چون زمان مرگش فرا رسد، سرنوشت بدی که در انتظار اوست پیش او می آید. از این رو دیدار خدا را ناخوش می دارد و خدا هم دیدار او را ناخوش می دارد.

امام علی علیه السلام :به آنچه خداوند شما را بدان فرمان داده است، چنگ در زنید؛ زیرا میان هر یک از شما و رسیدنش به شادی و دیدن آنچه دوست دارد جز این نیست که رسول خدا صلی الله علیه و آله نزد او حاضر شود. و آنچه نزد خداست بهتر و ماندنی تر است و بشارتی از جانب خداوند عزّ و جلّ به او رسد که در نتیجه چشمش روشن شود و دیدار خدا را دوست بدارد.

الأمالی للصدوق :امام علی علیه السلام فرمود: چون خداوند تبارک و تعالی خواست جان ابراهیم علیه السلام را بستاند، ملک الموت را به سویش فرستاد. او آمد و گفت: درود بر تو ای ابراهیم! ابراهیم علیه السلام گفت: و بر تو درود ای ملک الموت! آیا دعوتگری؟ یا خبر مرگی را آورده ای؟ گفت: دعوتگرم ای ابراهیم! پس [دعوت حق را ]اجابت کن!

ابراهیم علیه السلام ! گفت: آیا دیده ای که دوستی جان دوست خود را بگیرد؟ ......... پس خداوند عزّ و جلّ فرمود: ای ملک الموت! نزد ابراهیم برو و به او بگو: آیا دیده ای که دوستی دیدار دوستش را خوش نداشته باشد؟ دوست شیفته دیدار دوست خود است.

در خبری افزوده شده است: ......... پس ابراهیم گفت: ای ملک الموت! هم اینک جانم را بستان.

ص :297


1- کنز العمّال : 42121.
2- کنز العمّال : 42198.
3- الخصال : 614/10.
4- الأمالی للصدوق : 264/281 .
5- تنبیه الخواطر : 1/223.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَنِ اشتاقَ أدلَجَ . (1)

عنه علیه السلام :مَنِ اشتاقَ سَلا . (2)

عنه علیه السلام :مَن أحَبَّ لِقاءَ اللّهِ سُبحانَهُ سَلا عَنِ الدُّنیا . (3)

معانی الأخبار عن عبدِ الصَّمدِ بنِ بَشیرٍ عن بعضِ أصحابِهِ عن الإمامِ الصّادقِ علیه السلام :قلتُ له : أصلحکَ اللّهُ مَن أحَبَّ لِقاءَ اللّهِ أحَبَّ اللّهُ لِقاءَهُ ، و مَن أبغَضَ لِقاءَ اللّهِ أبغَضَ اللّهُ لِقاءَهُ ؟ قالَ : نَعَم .

فقلتُ : فو اللّهِ، إنّا لَنَکرَهُ المَوتَ ! فقالَ : لَیسَ ذلکَ حَیثُ تَذهَبُ ، إنّما ذلکَ عِندَ المُعایَنَةِ إذا رأی ما یُحِبُّ فلَیسَ شَیءٌ أحَبَّ إلَیهِ مِن أن یَتَقدّمَ ، و اللّهُ یُحِبُّ لِقاءَهُ و هُو یُحِبُّ لِقاءَ اللّهِ حِینَئذٍ ، و إذا رأی ما یَکرَهُ فلَیسَ شَیءٌ أبغَضَ إلَیهِ مِن لِقاءِ اللّهِ، و اللّهُ عَزَّ و جلَّ یُبغِضُ لِقاءَهُ . (4)

امام علی علیه السلام :کسی که مشتاق باشد، سراسر شب [یا پاس آخر شب] را راه پیماید.

امام علی علیه السلام :کسی که شوق [به چیزی ]داشته باشد،[غیر آن را] فراموش کند.

امام علی علیه السلام :کسی که دوستدار دیدار خداوند سبحان باشد، دنیا را از یاد ببَرَد.

معانی الأخبار_ به نقل از عبد الصمد بن بشیر از بعضی از اصحاب _: از امام صادق علیه السلام سؤال کردم که : هر کس دیدار خدا را دوست داشته باشد، خدا نیز دیدار او را دوست دارد و هر کس از دیدار خدا نفرت داشته باشد، خدا نیز از دیدار او نفرت دارد ؟ حضرت فرمود : همین طور است.

عرض کردم: به خدا قسم، ما مرگ را ناخوش داریم! حضرت فرمود: چنان نیست که تو فکر می کنی. بلکه خوش داشتن و خوش نداشتن لقاء اللّه ، هنگامِ مشاهده مرگ است. در آن هنگام اگر شخص چیزی را ببیند که دوست دارد هیچ چیز برایش محبوبتر از این نیست که پیش رود. در این هنگام است که خدا دیدار او را دوست دارد و او نیز دیدار خدا را دوست می دارد. اما اگر چیزی را ببیند که نا خوش دارد، در این صورت هیچ چیز نزد او منفورتر از لقای خدا نیست و خداوند عزّ و جلّ هم از دیدار او نفرت دارد.

ص :298


1- غرر الحکم : 9159.
2- غرر الحکم : 7730.
3- غرر الحکم : 8425.
4- معانی الأخبار : 236/1.

معانی الأخبار عن یحیَی بنِ سابورٍ:سَمِعتُ أبا عبدِ اللّهِ علیه السلام فی المَیّتِ تَدمَعُ عَینُهُ عِندَ المَوتِ ، فقالَ : ذاکَ عِندَ مُعایَنَةِ رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَیَری ما یَسُرُّهُ (و ما یُحِبُّهُ) . قالَ: ثُمّ قالَ: أ ما تَری الرّجُلَ یَری ما یَسُرُّهُ و ما یُحِبُّ ، فتَدمَعُ عَینُهُ و یَضحَکُ ؟! (1)

معانی الأخبار_ به نقل از یحیی بن سابور _: شنیدم امام صادق علیه السلام درباره سرازیر شدن اشک از چشمان شخص محتضر فرمود: این، هنگام مشاهده رسول خدا صلی الله علیه و آله است؛ زیرا چیزی را می بیند که شادمانش می کند [و آن را دوست دارد]. یحیی می گوید: حضرت سپس فرمود: آیا نمی بینی که انسان وقتی چیزی را می بیند که او را خوشحال می کند و دوستش دارد، اشک [شوق] از چشمانش سرازیر می شود و می خندد؟

3525 - اللِّقاءُ فِی القُرآنِ
3525 - دیدار در قرآن

التوحید :إنّ رجُلاً أتی أمیرَ المؤمنینَ علیَّ بنَ أبی طالبٍ علیه السلام فقالَ : یا أمیرَ المؤمنینَ ، إنّی قد شَکَکتُ فی کتابِ اللّهِ المُنزَلِ ، قالَ لَهُ علیه السلام : ......... هاتِ وَیحَکَ ما شَکَکتَ فیهِ . قالَ: و أجِدُ اللّهَ جلّ جلالُهُ یقولُ : «بَلْ هُمْ بِلِقاءِ رَبِّهِم کافِرونَ» (2) و ذَکرَ المؤمنینَ فقالَ : «الّذِینَ یَظُنُّونَ أنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ و أنَّهُمْ إلَیْهِ راجِعُونَ» (3) ، و قالَ: «تَحِیَّتُهُمْ یَومَ یَلْقَونَهُ سَلامٌ» (4) ، و قالَ : «مَنْ کانَ یَرْجُو لِقاءَ اللّهِ فإنَّ أجَلَ اللّهِ لاَتٍ» (5) ، و قالَ : «فمَنْ کانَ یَرْجُو لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صَالِحا» . (6) فَمَرّةً یُخبِرُ أنّهُم یَلقَونَهُ ، و مَرّةً أنّهُ لا تُدرِکُهُ الأبصارُ و هُو یُدرِکُ الأبصارَ ، و مَرّةً یَقولُ : «و لا یُحِیطُونَ بِهِ عِلْما» (7) فأنّی ذلکَ یا أمیرَ المؤمنینَ؟! و کیفَ لا أشُکُّ فیما تَسمَعُ ؟! .........

فقالَ علیه السلام : و أمّا قَولُهُ : «بَلْ هُمْ بلِقاءِ رَبِّهِم کافِرونَ» و ذَکرَ اللّهُ المؤمنینَ «الّذینَ یَظُنّونَ أنَّهُم مُلاقوا رَبِّهِم» و قولُهُ لغَیرِهِم : «إلی یَومِ یَلْقَونَهُ بِما أخْلَفوا اللّهَ ما وَعَدُوهُ» (8) و قولُهُ «فمَنْ کانَ یَرْجُو لِقاءَ ربِّهِ فلْیَعْمَلْ عَمَلاً صالِحا» فأمّا قولُهُ : «بَلْ هُم بلِقاءِ ربِّهِم کافِرونَ» یَعنی : البَعثَ، فسَمّاهُ اللّهُ عَزَّ و جلَّ لِقاءَهُ ، و کذلکَ ذَکرَ المؤمنینَ «الّذینَ یَظُنّونَ أنَّهُم مُلاقوا ربِّهِم» یَعنی یُوقِنونَ أنّهُم یُبعَثونَ و یُحشَرون و یُحاسَبونَ و یُجزَونَ بالثَّوابِ و العِقابِ ؛ فالظَّنُّ ههُنا الیَقینُ خاصّةً ، و کذلکَ قولُهُ : «فمَنْ کانَ یَرْجو لِقاءَ ربِّهِ فلْیَعْمَلْ عَمَلاً صالِحا» و قولُهُ : «مَنْ کانَ یَرْجو لِقاءَ اللّهِ فإنَّ أجَلَ اللّهِ لاَتٍ» یَعنی : مَن کانَ یُؤمنُ بأنّهُ مَبعوثٌ فإنّ وَعدَ اللّهِ لاَتٍ مِن الثَّوابِ و العِقابِ ، فاللِّقاءُ ههُنا لَیسَ بالرُّؤیَةِ، و اللِّقاءُ هُو البَعثُ ، فافهَمْ جَمیعَ ما فی کِتابِ اللّهِ مِن لِقائهِ فإنّهُ یَعنی بذلکَ البَعثَ ، و کذلکَ قولُهُ: «تَحِیَّتُهُم یَومَ یَلْقَونَهُ سَلامٌ» یَعنی : أنّهُ لا یَزولُ الإیمانُ عَن قُلوبِهِم یَومَ یُبعَثونَ . قالَ : فَرَّجتَ عَنّی یا أمیرَ المؤمنینَ فَرَّجَ اللّهُ عَنکَ، فَقَد حَلَلتَ عَنّی عُقدَةً . (9)

3525

دیدار در قرآن

التوحید :مردی خدمت امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام آمد و عرض کرد: ای امیر المؤمنین! من در کتاب آسمانی خدا شک کرده ام! حضرت به او فرمود: ......... افسوس بر تو! بگو آنچه را در آن شک کرده ای؟ عرض کرد: ملاحظه می کنم که خداوند

_ جلّ جلاله _ می فرماید: «بلکه آنان به دیدار پروردگارشان بی ایمانند» و مؤمنان را یاد کرد و فرمود: «آنان که گمان دارند با پروردگارشان دیدار می کنند و به سوی او باز می گردند» و فرمود: «درود آنان در آن روزی که او را دیدار می کنند، سلام است» و فرمود : «هر کس به دیدار پروردگارش امید دارد، [بداند که] وعده خدا آمدنی است» و فرمود : «پس هر کس به دیدار پروردگارش امید دارد، باید کاری شایسته کند».

یک بار می گوید که او را دیدار می کنند و یک بار می گوید که دیدگان او را در نمی یابند و او دیدگان را درمی یابد و بار دیگر می گوید: «به او احاطه علمی پیدا نمی کنند». این ها چیست ای امیر مؤمنان! و چگونه در آنچه شنیدی شک نکنم؟

حضرت فرمود: اما آیه «بلکه آنان به دیدار پروردگارشان بی ایمانند» و این سخن خداوند که از مؤمنان یاد کرد: «کسانی که گمان دارند با پروردگارشان دیدار می کنند» و این سخن او درباره دیگران: «تا روزی که او را دیدار کنند به سبب خلف و عده ای که با خدا کردند» و آیه: «پس کسی که به دیدار پروردگارش امید دارد، باید کاری شایسته کند». امّا آیه «بلکه آنان به دیدار پروردگارشان بی ایمانند»، مراد از دیدار رستاخیز است که خداوند عزّ و جلّ آن را دیدار خود نامیده است. همچنین این آیه که از مؤمنان یاد کرد: «آنان که گمان دارند با پروردگارشان دیدار می کنند»، یعنی یقین دارند که برانگیخته و محشور و حسابرسی می شوند و پاداش و کیفر می بینند. پس «گمان» در این جایِ بخصوص به معنای «یقین» است. همچنین است آیه : «پس هرکه به دیدار پروردگارش امید دارد، باید کاری شایسته کند» و آیه «کسی که به دیدار پروردگارش امید دارد، [بداند که ]وعده خدا آمدنی است»، یعنی کسی که ایمان دارد برانگیخته می شود؛ زیرا وعده خدا درباره پاداش و کیفر حتما آمدنی است. دیدار در این جا به معنای «رؤیت» نیست، بلکه به معنای «برانگیخته شدن» است. پس، تمام آنچه را که در کتاب خدا راجع به «دیدار خدا» آمده است، فهم کن که در تمام این ها به معنای «برانگیخته شدن» است. همچنین آیه «درود آنان در روزی که او را دیدار می کنند سلام است»، یعنی در روزی که برانگیخته می شوند ایمان از دل هایشان زایل نمی شود.

آن مرد عرض کرد: آسوده ام کردی ای امیر مؤمنان! خداوند آسوده ات گرداند؛ زیرا که گِرهی کور از کار من گشودی.

ص :299


1- معانی الأخبار : 236/2.
2- السجدة : 10.
3- البقرة : 46.
4- الأحزاب : 44.
5- العنکبوت : 5.
6- الکهف : 110.
7- طه : 110 .
8- التوبة : 77.
9- التوحید : 255 و 258 و 267.

ص :300

ص :301

ص :302

477 - اللّهو

477 - سرگرمی و غفلت

اشاره

(1)

(2)

ص :303


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 73/154 باب 125 «الغفلة و اللَّهو». کنز العمّال : 15/211 _ 231 «کتاب اللَّهو».
2- انظر: عنوان 474 «اللّغو» ، 398 «الغِناء». الدّنیا : باب 1234 ، الدِّین : باب 1312 ، التّجارة : باب 454.

3526 - اللَّهوُ
3526 - سرگرمی و غفلت

الکتاب :

«اِعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیَاةُ الدُّنْیَا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زِینَةٌ وَ تَفَاخُرٌ بَیْنَکُمْ» . (1)

«وَ مِنَ النَّاسِ مَن یَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ یَتَّخِذَهَا هُزُوا أُوْلئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ مُهِینٌ» . (2)

«وَ إِذَا رَأَوا تِجَارَةً أَوْ لَهْوا انْفَضُّوا إِلَیْهَا وَ تَرَکُوکَ قائما قُلْ مَا عِنْدَ اللّهِ خَیْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجَارَةِ وَ اللّهُ خَیْرُ الرَّازِقِینَ» . (3)

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :عِبادَ اللّهِ ، أینَ الّذینَ عُمِّروا فنَعِموا ، و عُلِّموا ففَهِموا ، و اُنظِروا فلَهَوا ؟ ! (4)

عنه علیه السلام :أیُّها النّاسُ ، اتَّقوا اللّهَ ؛ فما خُلِقَ امرؤٌ عَبَثا فیَلهوَ ، و لا تُرِکَ سُدیً فیَلغوَ ! (5)

3526

سرگرمی و غفلت

قرآن:

«بدانید که زندگی دنیا، در حقیقت، بازی و سرگرمی و زیور و فخر فروشی میان شماست».

«و از مردم کسی است که سخن بیهوده را می خرد، تا مردم را به نادانی از راه خدا گمراه کند و قرآن را به مسخره می گیرد. اینان عذابی خوار کننده دارند».

«و چون تجارتی یا سرگرمیی ببینند، به سوی آن پراکنده می شوند و تو را همچنان ایستاده رها می کنند. بگو: آنچه نزد خداست، از سرگرمی و تجارت بهتر است و خدا بهترین روزی دهندگان است».

حدیث:

امام علی علیه السلام :ای بندگان خدا! کجایند کسانی که عمر دراز کردند و از نعمتها برخوردار شدند و [آنان که ]آموزش دیدند و فهمیده گشتند و [آنان که ]مهلت داده شدند و سرگرم و غافل شدند؟

امام علی علیه السلام :ای مردم! از خدا بترسید؛ زیرا هیچ کسی عبث آفریده نشده، تا به سرگرمی و غفلت [وقت ]گذراند و مهمل رها نشده تا بیهودگی کند.

ص :304


1- الحدید : 20.
2- لقمان : 6.
3- الجمعة : 11.
4- نهج البلاغة : الخطبة 83.
5- نهج البلاغة : الحکمة 370.

عنه علیه السلام :ما خَلقَ اللّهُ سبحانَهُ أمرا عَبَثا فیَلهوَ ، ما تَرَکَ اللّهُ سبحانَهُ أمرا سُدیً فیَلغوَ . (1)

عنه علیه السلام :اُهجُرِ اللَّهوَ؛ فإنّکَ لَم تُخلَقْ عَبَثا فتَلهوَ ، و لَم تُترَکْ سُدیً فتَلغوَ . (2)

عنه علیه السلام :أ أقنَعُ مِن نَفسی بأن یُقالَ : هذا أمیرُ المؤمنینَ ، و لا اُشارِکَهُم فی مَکارِهِ الدَّهرِ ، أو أکونَ اُسوَةً لَهُم فی جُشوبَةِ (خُشونَةِ) العَیشِ؟! فما خُلِقتُ لیَشغَلَنی أکلُ الطَّیِّباتِ ، کالبَهیمَةِ المَربوطَةِ هَمُّها عَلَفُها ، أوِ المُرسَلَةِ شُغلُها تَقَمُّمُها، تَکتَرِشُ مِن أعلافِها ، و تَلهو عَمّا یُرادُ بها ، أو اُترَکَ سُدیً ، أو اُهمَلَ عابِثا . (3)

عنه علیه السلام :اللّهوُ قُوتُ الحَماقَةِ . (4)

عنه علیه السلام :اللّهوُ مِن ثِمارِ الجَهلِ . (5)

عنه علیه السلام :أفضَلُ العَقلِ مُجانَبَةُ اللّهوِ . (6)

عنه علیه السلام :أعرِضوا عَن کُلِّ عَمَلٍ بِکُم غِنیً عَنهُ . (7)

امام علی علیه السلام :خداوند سبحان، هیچ چیزی را عبث نیافرید تا به سرگرمی پرداخته باشد و خداوند سبحان، هیچ کاری را به حال خود رها نکرد، تا به بیهودگی گذرانده باشد.

امام علی علیه السلام :از سرگرمی (کارهای غفلت زا) دوری کن؛ زیرا که تو بیهوده آفریده نشده ای تا به سرگرمی بپردازی و مهمل رها نشده ای تا بیهودگی کنی.

امام علی علیه السلام :آیا به این دل خوش باشم که گفته شود: این امیر مؤمنان است، اما در سختی های روزگار شریک و همدرد آنان، یا در سختی زندگی سرمشق ایشان نباشم؟! من آفریده نشده ام که خوردن غذاهای لذیذ و رنگارنگ مرا به خود مشغول سازد، همانند حیوانِ به آخور بسته ای که همه همّ و غمش علوفه اوست، یا همچون حیوان رهایی که در میان زباله ها می چرد و شکمش را از علف پر می کند و از آنچه در انتظار اوست، غافل است یا سر خود رها شوم یا بیهوده بگذرانم.

امام علی علیه السلام :سرگرمی (غفلت)، خوراک حماقت است.

امام علی علیه السلام :سرگرمی (غفلت)، از میوه های نادانی است.

امام علی علیه السلام :بالاترین خردمندی، دوری کردن از لهو است.

امام علی علیه السلام :از هر کاری که به آن نیازی ندارید، دوری کنید.

ص :305


1- غرر الحکم : 9606 و 9607.
2- غرر الحکم : 2435.
3- نهج البلاغة : الکتاب 45.
4- غرر الحکم : 937.
5- غرر الحکم : 267.
6- غرر الحکم : 3001.
7- غرر الحکم : 2558.

عنه علیه السلام :غَشّکَ مَن أرضاکَ بالباطِلِ و أغراکَ بالمَلاهی و الهَزلِ . (1)

عنه علیه السلام :لا تَغُرّنَّکَ العاجِلَةُ بِزُورِ المَلاهی ؛ فإنّ اللّهوَ یَنقَطِعُ و یَلزَمُکَ ما اکتَسَبتَ مِن المآثِمِ . (2)

عنه علیه السلام :شَرُّ ما ضُیِّعَ فیهِ العُمرُ اللَّعِبُ . (3)

عنه علیه السلام :لا تَکُن مِمّن یَرجو الآخِرَةَ بغَیرِ العَمَلِ ......... إن سَقُمَ ظَلَّ نادِما ، و إن صَحَّ أمِنَ لاهِیا ......... اللّهوُ مَعَ الأغنیاءِ أحَبُّ إلَیهِ مِن الذِّکرِ مَعَ الفُقَراءِ ! (4)

الإمامُ الهادیُّ علیه السلام :الهَزلُ فُکاهَةُ السُّفَهاءِ ، و صِناعَةُ الجُهّالِ . (5)

امام علی علیه السلام :کسی که تو را به واسطه باطل خشنود گرداند و به کارهای سرگرم کننده و غیر جدّی ترغیبت کند، به تو خیانت کرده است.

امام علی علیه السلام :دنیا با سرگرمی های دروغین خود تو را نفریبد؛ زیرا هوس بازی سرانجام به پایان می رسد و گناهانی که کسب کرده ای برایت باقی می ماند.

امام علی علیه السلام :بدترین چیزی که عمر در آن تلف می شود، بازیگوشی است.

امام علی علیه السلام :چونان کسی مباش که بدون عمل، به آخرت امید بسته است ......... اگر بیمار شود [از کرده خود ]پشیمان گردد و چون تندرستی یابد، آسوده خاطر و غافل شود ......... به غفلت گذراندن با توانگران را، از به یاد خدا بودن در کنار درویشان بیشتر دوست دارد.

امام هادی علیه السلام :هزل گویی، شوخی کم خردان و کار نادانان است.

3527 - ثَمَراتُ اللَّهوِ
3527 - پیامدهای سرگرمی کردن

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اللّهوُ یُسخِطُ الرَّحمنَ ، و یُرضی الشَّیطانَ ، و یُنسی القُرآنَ . (6)

عنه علیه السلام :مُجالَسَةُ أهلِ اللَّهوِ یُنسی القُرآنَ ، و یُحضِرُ الشَّیطانَ . (7)

3527

پیامدهای سرگرمی کردن

امام علی علیه السلام :سرگرمی کردن، خداوند مهربان را به خشم می آورد و شیطان را خشنود می سازد و قرآن را از یاد می برد.

امام علی علیه السلام :همنشینی با اهل سرگرمی، قرآن را به فراموشی می سپارد و شیطان را حاضر می کند.

ص :306


1- غرر الحکم : 6415.
2- غرر الحکم : 10363.
3- غرر الحکم : 5729.
4- نهج البلاغة : الحکمة 150.
5- بحار الأنوار : 78/369/4.
6- بحار الأنوار: 78/9/66.
7- بحار الأنوار : 77/291/1.

عنه علیه السلام :اللّهوُ یُفسِدُ عَزائمَ الجِدِّ . (1)

عنه علیه السلام :الأباطیلُ مُوقِعَةٌ فی الأضالیلِ . (2)

عنه علیه السلام :أوَّلُ اللَّهوِ لَعبٌ ، و آخِرُهُ حَربٌ . (3)

عنه علیه السلام :رُبَّ لَهوٍ یُوحِشُ حُرّا . (4)

عنه علیه السلام :لا تُفْنِ عُمرَکَ فی المَلاهی ؛ فتَخرُجَ مِن الدُّنیا بلا أمَلٍ . (5)

عنه علیه السلام :مَجالِسُ اللّهوِ تُفسِدُ الإیمانَ . (6)

امام علی علیه السلام :سرگرمی، تصمیمات جدّی را تباه می کند.

امام علی علیه السلام :کارهای باطل و بیهوده، [انسان را]در گمراهی ها می افکند.

امام علی علیه السلام :آغاز سرگرمی، بازی است و پایانش جنگ . (7)

امام علی علیه السلام :بسا سرگرمی که آزاده ای را برمانَد.

امام علی علیه السلام :عمر خود را در سرگرمی ها هدر مده، که بی هیچ امیدی [به ثواب الهی ]از دنیا بروی.

امام علی علیه السلام :مجالس سرگرمی [و خوشگذرانی]، ایمان را تباه می کند.

3528 - المُستَهتَرُ بِاللَّهوِ
3528 - شیفته سرگرمی

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أبعَدُ النّاسِ عَنِ الصَّلاحِ المُستَهتَرُ باللّهوِ . (8)

عنه علیه السلام :أبعَدُ النّاسِ مِن النّجاحِ المُستَهتَرُ باللَّهوِ و المِزاحِ . (9)

عنه علیه السلام :مَن کَثُرَ لَهوُهُ استَحمَقَ . (10)

عنه علیه السلام :مَن کَثُرَ لَهوُهُ قَلَّ عَقلُهُ . (11)

عنه علیه السلام :لا یُفلِحُ مَن وَلِهَ باللَّعِبِ ، و استُهتِرَ باللَّهوِ و الطَّرَبِ . (12)

3528

شیفته سرگرمی

امام علی علیه السلام :دورترین مردم از صلاح، کسی است که شیفته سرگرمی است.

امام علی علیه السلام :دورترین مردم از موفقیت، کسی است که شیفته سرگرمی و شوخی است.

امام علی علیه السلام :کسی که زیاد به سرگرمی بپردازد، احمق شمرده شود.

امام علی علیه السلام :کسی که زیاد به سرگرمی بپردازد، عقلش کم است.

امام علی علیه السلام :کسی که دلباخته بازی و شیفته سرگرمی و خوشگذرانی باشد، رستگار نمی شود.

ص :307


1- غرر الحکم : 2165.
2- غرر الحکم : 1274.
3- غرر الحکم : 3132.
4- غرر الحکم : 5291.
5- غرر الحکم : 10360.
6- غرر الحکم : 9815.
7- باد باران آورد، بازیچه جنگ.
8- غرر الحکم : 3067.
9- غرر الحکم : 3333.
10- غرر الحکم : 7969.
11- غرر الحکم : 8426.
12- غرر الحکم : 10876.

عنه علیه السلام :لَم یَعقِلْ مَن وَلِهَ باللَّعِبِ ، و استُهتِرَ باللَّهوِ و الطَّرَبِ . (1)

امام علی علیه السلام :کسی که شیفته بازی و دلباخته سرگرمی و خوشی باشد، خردمند نیست.

3529 - الإیمانُ وَاللَّهوُ
3529 - ایمان و سرگرمی

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :المؤمنُ یَعافُ اللَّهوَ ، و یألَفُ الجِدَّ . (2)

عنه علیه السلام_ فی صفةِ المؤمنِ _: مَشغولٌ وَقتُهُ . (3)

عنه علیه السلام :عَجَبا لابنِ النّابِغَةِ ! یَزعُمُ لأهلِ الشّامِ أنّ فِیَّ دُعابَةً (4) ، و أنّی امرؤٌ تَلعابَةٌ ، اُعافِسُ و اُمارِسُ ! لَقد قالَ باطِلاً ، و نَطَقَ آثِما ......... أما و اللّهِ إنّهُ لَیَمنَعُنی مِن اللّعبِ ذِکرُ المَوتِ ، و إنّهُ لَیَمنَعُهُ مِن قَولِ الحَقِّ نِسیانُ الآخِرَةِ . (5)

الإمامُ الحسنُ علیه السلام :المؤمنُ لا یَلهو حتّی یَغفُلَ ، فإذا تَفَکّرَ حَزِنَ . (6)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ فیمَن طَلبَ الصَّیدَ لاهِیا _: و إنّ المؤمنَ لَفی شُغُلٍ عن ذلکَ ، شَغَلَهُ طَلَبُ الآخِرَةِ عَنِ المَلاهی . . . و إنَّ المؤمنَ عَن جَمیعِ ذلکَ لَفی شُغُلٍ ، ما لَهُ و للمَلاهی ؟! فإنَّ المَلاهیَ تُورِثُ قَساوَةَ القَلبِ و تُورِثُ النِّفاقَ . (7)

3529

ایمان و سرگرمی

امام علی علیه السلام :مؤمن از سرگرمی به دور و با کارهای جدّی دمخور است.

امام علی علیه السلام_ در وصف مؤمن _فرمود : وقتش پُر است.

امام علی علیه السلام :شگفتا از [عمر و عاص] پسر آن زن بد کاره! در میان شامیان شایع کرده که در من لودگی است و مردی بازیگوش هستم و کارم شوخی و بازی است! او سخن نادرستی گفته و به گفتاری گناه آلود، زبان گشوده است ......... هان! به خدا سوگند که یاد مرگ مرا از بازی باز می دارد و فراموش کردن آخرت، او را از گفتن حق باز می دارد.

امام حسن علیه السلام :مؤمن ، سرگرمی نمی کند تا در نتیجه غافل گردد. پس چون [لحظه ای در کار خود ]بیندیشد اندوهگین شود.

امام صادق علیه السلام_ درباره کسی که برای سرگرمی دنبال شکار می رود _فرمود : مؤمن، فرصت چنین کارهایی را ندارد.

آخرت جویی او را از سرگرمی باز داشته است . . . مؤمن به هیچ یک از این کارها نمی رسد، او را چه به سرگرمی ها؟! کارهای لهو و سرگرم کننده، سخت دلی می آورد و نفاق بر جای می گذارد.

ص :308


1- غرر الحکم : 7568.
2- غرر الحکم : 1502.
3- نهج البلاغة : الحکمة 333.
4- ذکر ابن أبی الحدید أنّ أصل هذا الکلام من عمر . راجع شرح نهج البلاغة : 6/326.
5- نهج البلاغة : الخطبة 84 .
6- تنبیه الخواطر : 1/52.
7- الاُصول الستّة عشر: 51 .

بحار الأنوار عن صَفوانِ الجمّالِ :سألتُ أبا عبدِ اللّهِ علیه السلام عن صاحِبِ هذا الأمر، قالَ : صاحِبُ هذا الأمرِ لا یَلهو و لا یَلعَبُ . و أقبَلَ أبو الحسنِ و هُو صَغیرٌ و مَعهُ بُهمَةٌ عَناقٌ مَکّیَةٌ و یقولُ لَها : اسجُدی لِرَبِّکِ ، فأخَذَهُ أبو عبدِ اللّهِ علیه السلام و ضَمَّهُ إلَیهِ و قالَ : بأبی أنتَ و اُمّی، مَن لا یَلهو و لا یَلعَبُ . (1)

مجمع البیان عن مَعمرٍ، قالَ:إنَّ الصِّبیانَ قالوا لیحیی : اِذهَبْ بنا لِنَلعَبَ ، فقالَ : ما لِلَّعبِ خُلِقنا ، فأنزَلَ اللّهُ فیهِ: «و آتَیْناهُ الحُکْمَ صَبِیّا» . (2) و رُویَ ذلکَ عن أبی الحسنِ الرِّضا علیه السلام . (3)

بحار الأنوار_ به نقل از صفوان جمال _: از امام صادق علیه السلام از دارنده مقام امامت سؤال کردم. حضرت فرمود : دارنده این مقام سرگرمی و بازی نمی کند. در این هنگام ابو الحسن، موسی، که کودک بود وارد شد. او با خود بزغاله ای مکّی داشت و مرتب به او می گفت: پروردگارت را سجده کن. حضرت صادق علیه السلام او را در آغوش کشید و فرمود: پدر و مادرم فدای کسی که سرگرمی و بازی نمی کند.

مجمع البیان:از معمر نقل شده که گفت: کودکان به یحیی [نبی] گفتند: بیا با هم بازی کنیم. یحیی گفت: ما، برای بازی آفریده نشده ایم. از این جاست که خداوند درباره او فرموده است: «و از کودکی به او حکمت دادیم». این مطلب از حضرت رضا علیه السلام روایت شده است.

3530 - لَهوُ المُؤمِنِ
3530 - سرگرمی مؤمن

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :کُلُّ لَهوِ المؤمنِ باطِلٌ إلاّ فی ثلاثٍ : فی تأدیبِهِ الفَرَسَ ، و رَمیِهِ عَن قَوسِهِ ، و مُلاعَبَتِهِ امرأتَهُ ، فإنّهُنَّ حَقٌّ . (4)

3530

سرگرمی مؤمن

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گونه سرگرمی برای مؤمن نادرست است، مگر در سه کار: در تربیت اسب، تیراندازی با کمانش و بازی و شوخی با همسرش؛ زیرا این سه کار، حقّ است.

ص :309


1- بحار الأنوار : 48/19/27.
2- مریم : 12 .
3- مجمع البیان : 6/781.
4- الکافی : 5/50/13.

عنه صلی الله علیه و آله :خَیرُ لَهوِ المؤمنِ السِّباحَةُ ، و خَیرُ لَهوِ المَرأةِ المِغزَلُ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :کُلُّ شیءٍ لَیسَ مِن ذِکرِ اللّهِ لَهوٌ و لَعبٌ ، إلاّ أن یکونَ أربَعةً : مُلاعَبَةُ الرّجُلِ امرأتَهُ ، و تَأدیبُ الرّجُلِ فَرَسَهُ ، و مَشیُ الرّجُلِ بَینَ الغَرَضَینِ ، و تَعلیمُ الرّجُلِ السِّباحَةَ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :اِلهُوا و العَبوا ؛ فإنّی أکرَهُ أن یُری فی دِینِکُم غِلظَةٌ (3) . (4)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :لَهوُ المؤمنِ فی ثَلاثةِ أشیاءَ : التّمَتُّعُ بالنِّساءِ ، و مُفاکَهَةُ الإخوانِ ، و الصّلاةُ باللّیلِ . (5)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین سرگرمی مؤمن، شنا کردن است و بهترین سرگرمی زن، ریسندگی.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر چیزی که در شمار یاد خدا نباشد سرگرمی و بازی است، مگر چهار کار: بازی و شوخی مرد با همسرش، تربیت کردن انسان اسبش را، قدم زدن مرد میان دو هدف [تیراندازی ]و آموزش دادن شنا.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تفریح و بازی کنید؛ زیرا من خوش ندارم که در دین شما، سختی و خشونت دیده شود. (6)

امام باقر علیه السلام :سرگرمی مؤمن در سه چیز است: لذّت بردن از زنان، بذله گویی با برادران و نماز شب.

3531 - اللَّعِبُ بِالحَمامِ
3531 - کبوتر بازی

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :الحَماماتُ الطَّیاراتُ حاشِیَةُ المُنافِقینَ . (7)

3531

کبوتر بازی

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کبوتران پرنده، کَس و کاران منافقانند.

ص :310


1- کنز العمّال : 40611.
2- کنز العمّال : 40612.
3- کنز العمّال : 40616.
4- أقول : لو صحّ الحدیثُ فهو محمول علی ما تقدّم من لهو المؤمن ممّا له فائدة.
5- بحار الأنوار : 76/59/5.
6- در صورتی که این حدیث درست باشد باید آن را حمل بر همان تفریحات و سرگرمی های پیش گفته کرد که برای مؤمن سودمند هستند.
7- الجعفریّات : 170 .

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنَّ النّبیَّ صلی الله علیه و آله رأی رجُلاً یُرسِلُ طَیرا ، فقالَ صلی الله علیه و آله : شَیطانٌ یَتبَعُ شَیطانا . (1)

الجعفریّات :إنَّ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله رأی رجُلاً یَطلُبُ حَماما فقالَ صلی الله علیه و آله : شَیطانٌ یَطلُبُ شَیطانا . (2)

سنن أبی داوود:إنّ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله رأی رجُلاً یَتبَعُ حَمامَةً ، فقالَ : شَیطانٌ یَتبَعُ شَیطانَةً . (3)

امام علی علیه السلام :پیامبر صلی الله علیه و آله مردی را دید که کبوتر می پراند. فرمود: شیطانی دنبال شیطانی می رود.

الجعفریّات :رسول خدا صلی الله علیه و آله مردی را دید که دنبال کبوتری است. فرمود: شیطانی دنبال شیطانی است.

سنن أبی داوود :رسول خدا صلی الله علیه و آله مردی را دید که کبوتر ماده ای را تعقیب می کند. فرمود: شیطانی در تعقیب ماده شیطانی است.

ص :311


1- الجعفریّات : 170 .
2- الجعفریّات : 170 .
3- سنن أبی داوود : 4/285/4940.

ص :312

478 - اللّواط

478 - لواط

اشاره

(1)

ص :313


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 79/62 باب 71 «تحریم اللِّواط». وسائل الشیعة : 18/416 «أبواب حدّ اللِّواط». بحار الأنوار : 79/77 باب 73 «من أتی بهیمة».

3532 - اللِّواطُ
3532 - لواط

الکتاب :

«وَ لُوطا إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ أَ تَأْتُونَ الفَاحِشَةَ مَا سَبَقَکُمْ بِهَا مِنْ أَحَدٍ مِنَ العَالَمِینَ * إِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجَالَ شَهْوَةً مِنْ دُونِ النِّسَاءِ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ» . (1)

(2)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّ أخوَفَ ما أخافُ علی اُمّتی مِن عَمَلِ قَومِ لُوطٍ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن وَجَدتُموهُ یَعمَلُ عَمَلَ قَومِ لُوطٍ ، فاقتُلوا الفاعِلَ و المَفعولَ بهِ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن ألَحَّ فی وَطی الرِّجالِ لَم یَمُت حتّی یَدعوَ الرِّجالَ إلی نَفسِهِ . (5)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ما أمکنَ أحَدٌ مِن نَفسِهِ طائعا یُلعَبُ بهِ إلاّ ألقی اللّهُ عَلیهِ شَهوَةَ النِّساءِ . (6)

3532

لواط

قرآن:

«و لوط را [فرستادیم] هنگامی که به قوم خود گفت: آیا آن کار زشت را مرتکب می شوید که هیچ کس از جهانیان در آن بر شما پیشی نگرفته است؟! شما از روی شهوت به جای زنان با مردان در می آمیزید، آری شما گروهی تجاوز کارید».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بیشترین چیزی که برای امّتم از آن می ترسم، عمل قوم لوط است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اگر دیدید کسی کار قوم لوط را می کند، کننده و دهنده را بکشید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس در نزدیکی با مردها مداومت ورزد، نمیرد تا آن که مردان را به خود دعوت کند.

امام علی علیه السلام :هیچ کس با میل و رغبت اجازه نداد با او بازی شود، جز اینکه خداوند شهوت زنان را در او قرار دهد.

ص :314


1- الأعراف : 80 ، 81.
2- (انظر) الأنبیاء : 74 ، الشعراء : 165 _ 174 ، النمل : 54 ، 55، العنکبوت : 28 _ 35.
3- الترغیب و الترهیب : 3/285/1.
4- الترغیب و الترهیب : 3/288/7.
5- ثواب الأعمال : 316/3.
6- ثواب الأعمال: 317/11.

3533 - عِلَّةُ تَحریمِ اللِّواطِ
3533 - علّت تحریم لواط

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :فَرَضَ اللّهُ الإیمانَ تَطهیرا مِن الشِّرکِ ......... و تَرْکَ اللِّواطِ تَکثیرا للنَّسلِ . (1)

بحار الأنوار :مِن سُؤالِ الزِّندیقِ الّذی سألَ أبا عَبدِ اللّهِ علیه السلام عن مسائلَ کثیرةٍ، أن قالَ : ......... فلِمَ حَرَّمَ اللِّواطَ؟

قالَ[ علیه السلام ]: مِن أجلِ أنّهُ لَو کانَ إتیانُ الغُلامِ حَلالاً لاستَغنَی الرِّجالُ عَنِ النِّساءِ ، و کانَ فیهِ قَطعُ النَّسلِ ، و تَعطیلُ الفُروجِ ، و کانَ فی إجازَةِ ذلکَ فَسادٌ کَثیرٌ .

قالَ : فلِمَ حَرَّمَ إتیانَ البَهیمَةِ ؟ قالَ علیه السلام : کَرِهَ أن یُضَیِّعَ الرّجُلُ ماءَهُ و یأتیَ غَیرَ شَکلِهِ ، و لَو أباحَ ذلکَ لَربَطَ کُلُّ رجُلٍ أتانا (2) یَرکَبُ ظَهرَها و یَغشی فَرجَها ، فکانَ یکونُ فی ذلکَ فَسادٌ کثیرٌ ، فأباحَ ظُهورَها و حَرّمَ علَیهِم فُروجَها ، و خَلقَ للرِّجالِ النِّساءَ لِیأنَسوا بِهِنَّ ، و یَسکُنوا إلَیهِنَّ ، و یَکُنَّ مَوضِعَ شَهَواتِهِم و اُمَّهاتِ أولادِهِم . (3)

3533

علّت تحریم لواط

امام علی علیه السلام :خداوند ایمان را برای پاک کردن از لوث شرک واجب فرمود ......... و ترک لواط را از بهر افزایش نسل.

بحار الأنوار:یکی از سؤالاتی که زندیق از امام صادق علیه السلام پرسید علّت تحریم لواط بود، حضرت فرمود : به خاطر این که اگر غلامبارگی حلال بود، در آن صورت مردها از زن ها بی نیاز می شدند و این موجب از بین رفتن نسل و بی شوهر ماندن زن ها می شد و در مجاز شمردن لواط، مفاسد بسیاری بود.

زندیق پرسید: چرا نزدیکی کردن با حیوانات، حرام شده است؟

حضرت فرمود: خداوند خوش نداشته که مرد آب خود را هدر دهد و با غیر همنوع خود، نزدیکی کند. اگر این کار را اجازه می داد، هر مردی یک ماده الاغ می بست و هم از آن سواری می گرفت و هم با آن نزدیکی می کرد و در این کار مفاسد بسیاری بود. لذا خداوند پشت های این حیوانات [سواری و بار کشی از آنها] را بر مردم حلال کرده و فرجهایشان را برایشان حرام فرموده است و برای مردها زنها را آفرید تا با آنان همدم شوند و به آنها آرامش گیرند و زنان جایگاه شهوات مردان و مادرانِ فرزندان ایشان باشند.

ص :315


1- نهج البلاغة : الحکمة 252.
2- الأتان : الحِمارة الاُنثی خاصّة (النهایة : 1/21).
3- بحار الأنوار : 10/164 _ 181/2.

الإمامُ الرِّضا علیه السلام :عِلّةُ تَحریمِ الذُّکرانِ للذُّکرانِ و الإناثِ للإناثِ ؛ لِما رُکِّبَ فی الإناثِ و ما طُبِعَ علَیهِ الذُّکرانُ ، و لِما فی إتیانِ الذُّکرانِ الذُّکرانَ و الإناثِ الإناثَ مِنِ انقِطاعِ النَّسلِ ، و فَسادِ التَّدبیرِ ، و خَرابِ الدُّنیا . (1)

امام رضا علیه السلام :علّت تحریم روی آوردن مردان به مردان و زنان به زنان، یکی ساختار وجودی زنان و سرشت وجودی مردان است [که هر یک برای جنس مخالف آفریده شده است] و دیگر این که روی آوردن مردان به مردان و زنان به زنان سبب از بین رفتن نسل [بشر ]و برهم خوردن نظم و تدبیر [جامعه] و نابودی دنیا می شود.

3534 - الواطِئُ
3534 - لواط کننده

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :ألا لَعنَةُ اللّهِ و المَلائکَةِ و النّاسِ أجمَعینَ ......... علی ناکِحِ یَدِهِ ، و علی مَن أتی الذُّکرانَ مِن العالَمینَ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن یَعمَلْ مِن اُمّتی عَملَ قَومِ لُوطٍ ثُمّ یَموتُ علی ذلکَ فهُو مُؤَجَّلٌ إلی أن یُوضَعَ فی لَحدِهِ ، فإذا وُضِعَ فیهِ لَم یَمکُثْ أکثَرَ مِن ثَلاثٍ حتّی تَقذِفَهُ الأرضُ إلی جُملَةِ قَومِ لُوطٍ المُهلَکینَ فیُحشَرَ مَعَهُم . (3)

3534

لواط کننده

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هان! لعنت خدا و فرشتگان و مردم همگی ......... بر کسی از میان جهانیان که با دستش شهوت خود را ارضا کند و بر کسی که به غلامبارگی روی آورد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس از امّت من کار قوم لوط را انجام دهد و [با عادت] بر این کار بمیرد، مهلتش دهند تا در لحد گذاشته شود . زمانی که در لحد گذاشته شد، بیش از سه روز نمی پاید که زمین او را به میان قوم هلاک شده لوط پرتاب می کند و روز قیامت با آنها محشور می شود.

ص :316


1- علل الشرائع : 547/1.
2- کنز العمّال : 44057.
3- بحار الأنوار : 79/72/24.

بحار الأنوار عن مَیمونَ اللَّبّانِ:کنتُ عند أبی عبدِ اللّهِ علیه السلام فقُرِئَ عِندَهُ آیاتٌ مِن «هُودٍ» ، فلَمّا بَلغَ «و أمْطَرْنا عَلَیْها حِجارَةً مِن سِجِّیلٍ مَنضُودٍ (1) مُسَوَّمَةً عِندَ ربِّکَ و ما هِیَ مِن الظّالِمینَ بِبَعیدٍ» (2) فقالَ علیه السلام : مَن ماتَ مُصِرّا علَی اللِّواطِ فلَم یَتُبْ یَرمیهِ اللّهُ بحَجَرٍ مِن تلکَ الحِجارَةِ یکونُ فیهِ مَنِیَّتُهُ و لا یَراهُ أحَدٌ . (3)

بحار الأنوار_ به نقل از میمون لبّان _: نزد امام صادق علیه السلام بودم که در حضور ایشان آیاتی از سوره هود خوانده شد. چون به این آیه رسیده شد: «و سنگهایی از [نوع ]سنگ گِلهای لایه لایه بر آنان باراندیم [سنگهایی ]که نزد پروردگارت نشان زده بود. و آن از ستمگران دور نیست»، حضرت فرمود: هر کس بر عمل لواط مداومت ورزد و توبه نکرده بمیرد، خداوند یکی از آن سنگها را بر او بزند که مرگش در آن باشد و هیچ کس آن را نبیند.

3535 - المَوطوءُ
3535 - لواط دهنده

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ اللّهَ تعالی جَعلَ شَهوَةَ المؤمنِ فی صُلبِهِ ، و جَعلَ شَهوَةَ الکافِرِ فی دُبُرِهِ . (4)

عنه علیه السلام :ما کانَ فی شِیعَتِنا فلا یکونُ فیهِم ثَلاثةُ أشیاءَ: لا یکونُ فیهِم مَن یَسألُ بکَفِّهِ ، و لا یکونُ فیهِم بَخیلٌ ، و لا یکونُ فیهِم مَن یُؤتی فی دُبُرِهِ . (5)

عنه علیه السلام :حَرّمَ اللّهُ علی کُلِّ دُبُرٍ مُستَنکَحٍ الجُلوسَ علی إستَبرَقِ الجَنّةِ . (6)

3535

لواط دهنده

امام صادق علیه السلام :خداوند متعال، شهوت مؤمن را در کمر او قرار داده است و شهوت کافر را در مقعد او.

امام صادق علیه السلام :در شیعیان ما هر خصلتی باشد، سه خصلت در آنها نیست: در میان آنها کسی که دست گدایی دراز کند، وجود ندارد. در میان آنها بخیل، وجود ندارد و در بین آنها کسی که لواط دهد، یافت نمی شود.

امام صادق علیه السلام :خداوند نشستن بر استبرق بهشت را بر دُبُرهای لواط شده حرام کرده است.

ص :317


1- وقع تصحیف فی المصدر للآیة الکریمة، و لعلّه من النسّاخ أو الرواة، و قد صحّحناها طبقا للقرآن الکریم .
2- هود : 82 و 83 .
3- بحار الأنوار : 79/72/25.
4- مکارم الأخلاق : 1/508/1770.
5- الخصال : 131/137.
6- بحار الأنوار : 79/72/27.

(1)

ص :318


1- (انظر) عنوان 258 «التشبّه».

479 - الملامة

479 - سرزنش

اشاره

(1)

ص :319


1- انظر : النَّفْس : باب 3859 ، الخوف : باب 1155.

3536 - مَلامَةُ النَّفسِ
3536 - سرزنش خود

الکتاب:

«وَ قَالَ الشَّیْطَانُ لَمَّا قُضِیَ الأَمْرُ إِنَّ اللّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الحَقِّ وَ وَعَدْتُکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ وَ مَا کَانَ لِی عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطَانٍ إِلاَّ أَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی فَلاَ تَلُومُونِی وَ لُومُوا أَنْفُسَکُمْ ......... » . (1)

الحدیث:

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لا یَحمَدْ حامِدٌ إلاّ ربَّهُ ، و لا یَلُمْ لائمٌ إلاّ نَفسَهُ . (2)

عنه علیه السلام :مَن وَضعَ نَفسَهُ مَواضِعَ التُّهمَةِ فلا یَلومَنَّ مَن أساءَ بهِ الظَّنَّ . (3)

المسیحُ علیه السلام :یا عَبیدَ السُّوءِ ، تَلومونَ النّاسَ علَی الظَّنِّ ، و لا تَلومونَ أنفُسَکُم علَی الیَقینِ ؟ ! (4)

3536

سرزنش خود

قرآن:

«و چون کار از کار گذشت [و داوری صورت گرفت]، شیطان می گوید: در حقیقت خدا به شما وعده راست داد و من به شما وعده دادم و با شما خلف وعده کردم. و مرا بر شما هیچ تسلّطی نبود جز این که شما را دعوت کردم و شما هم اجابتم کردید. پس مرا سرزنش نکنید و خود را سرزنش کنید ......... ».

حدیث:

امام علی علیه السلام :هیچ ستایشگری نباید جز پروردگارش را بستاید و هیچ سرزنشگری، نباید جز خود را سرزنش کند.

امام علی علیه السلام :هر کس خود را در جایگاه های تهمت قرار دهد، نباید کسی را که به او گمانِ بد می برد سرزنش کند.

مسیح علیه السلام :ای بندگان بد! مردم را بر اساس گمانِ [بدی که به آنها می برید ]سرزنش می کنید و خود را با وجود یقین [به بدی و گنهکاری خویش ]سرزنش نمی کنید؟!

3537 - رُبَّ مَلومٍ لا ذَنبَ لَهُ
3537 - بسا سرزنش شده ای که گناهی ندارد

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :کانَ لی فیما مَضی أخٌ فی اللّهِ ......... و کانَ لا یَلومُ أحَدا علی ما یَجِدُ العُذرَ فی مِثلِهِ ، حتّی یَسمَعَ اعتِذارَهُ . (5)

3537

بسا سرزنش شده ای که گناهی ندارد

امام علی علیه السلام :مرا در گذشته برادری بود در راه خدا ......... هیچ کس را برای عملی که عذری برای آن توان داشت، سرزنش نمی کرد، تا این که عذرخواهی او را بشنود.

ص :320


1- إبراهیم : 22.
2- نهج البلاغة : الخطبة 16.
3- نهج البلاغة : الحکمة 159.
4- بحار الأنوار: 14/305/17.
5- نهج البلاغة : الحکمة 289.

عنه علیه السلام :رُبَّ مَلُومٍ و لا ذَنبَ لَهُ . (1)

عنه علیه السلام_ مِن کتابٍ لَهُ إلی مُعاویَةَ _: و ما کُنتُ لِأعتَذِرَ مِن أنّی کنتُ أنقِمُ علَیهِ أحداثا ، فإن کانَ الذَّنبُ إلَیهِ إرشادِی و هِدایَتی لَهُ ، فرُبَّ مَلومٍ لا ذَنبَ لَهُ . (2)

الإمامُ الحسنُ علیه السلام_ فی وَصفِ أخٍ لَهُ _: کانَ لا یَلومُ أحَدا فیما یَقَعُ العُذرُ فی مِثلِهِ ، حتّی یَرَی اعتِذارا. (3)

امام علی علیه السلام :بسا ملامت شده ای که بی گناه است.

امام علی علیه السلام_ در بخشی از نامه خود به معاویه _نوشت : من کسی نیستم که از خرده گیری هایی که بر بدعتهای او (عثمان) می کردم پوزش بخواهم؛ اگر ارشاد و راهنماییهایی که او را می کردم گناه است [گو باش]؛ زیرا بسا سرزنش شده ای که گناهی ندارد.

امام حسن علیه السلام_ در وصف یکی از برادران خود _فرمود : هیچ کس را برای کاری که جای عذر داشت، سرزنش نمی کرد تا عذرخواهی [او را ]ببیند.

3538 - العِتابُ وآدابُهُ
3538 - سرزنش و آداب آن

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :العِتابُ (4) حَیاةُ المَوَدّةِ . (5)

عنه علیه السلام :لا تُعاتِبِ الجاهِلَ فیَمقُتَکَ ، و عاتِبِ العاقِلَ یُحبِبْکَ . (6)

عنه علیه السلام :إذا عاتَبتَ فاستَبقِ . (7)

عنه علیه السلام_ مِن وصایاهُ لابنهِ الحسنِ علیه السلام _: و إن أرَدتَ قَطیعَةَ أخیکَ فاستَبقِ لَهُ مِن نَفسِکَ بَقِیّةً یَرجِعُ إلَیها إن بَدا لَهُ ذلکَ یَوما ما . (8)

3538

سرزنش و آداب آن

امام علی علیه السلام :سرزنش کردن و گلایه مایه حیات (پایداری) دوستی است.

امام علی علیه السلام :نادان را سرزنش مکن، که با تو دشمن می شود و خردمند را سرزنش کن که با تو دوست می شود.

امام علی علیه السلام :هرگاه سرزنش کردی، [جایی برای دوستی] باقی بگذار.

امام علی علیه السلام_ در سفارشهای خود به فرزندش حضرت حسن علیه السلام _نوشت : هرگاه خواستی از برادرت ببُری، جایی برای آشتی او از خود باقی بگذار، تا اگر روزی پشیمان شود از آن جا [به دوستی دیرین ]برگردد.

ص :321


1- غرر الحکم : 5339.
2- نهج البلاغة : الکتاب 28.
3- بحار الأنوار : 69/295/24.
4- عاتبه علی کذا : لامه . (المنجد : 485).
5- غرر الحکم : 315.
6- غرر الحکم : 10215.
7- غرر الحکم : 3977.
8- نهج البلاغة: الکتاب31.

عنه علیه السلام :أبْقِ لِرِضاکَ مِن غَضَبِکَ ، و إذا طِرْتَ فقَعْ شَکِیرا . (1)

عنه علیه السلام :لا یَکُن حُبُّکَ کَلَفا ، و لا بُغضُکَ تَلَفا ، أحبِبْ حَبیبَکَ هَونا ما ، و أبغِضْ بَغیضَکَ هَونا ما . (2)

(3)

امام علی علیه السلام :از خشم خود، جایی هم برای خشنودیت باقی بگذار و هرگاه [با پر و بال خشم ]پرواز کردی، مانند جوجه پر درنیاورده، فرود آی.

امام علی علیه السلام :نه دوستی ات شیفتگی و عاشقانه باشد و نه دشمنی ات نابود کننده، [بلکه] دوست خود را در حدّ اعتدال دوست بدار و با دشمنت به اعتدال دشمنی کن.

3539 - الإفراطُ فِی المَلامَةِ
3539 - زیاده روی در سرزنش کردن

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الإفراطُ فی المَلامَةِ یَشُبُّ نارَ اللَّجاجَةِ . (4)

عنه علیه السلام :إیّاکَ أن تُکرِّرَ العَتبَ ؛ فإنّ ذلکَ یُغری بالذَّنبِ ، و یُهَوِّنُ العَتبَ . (5)

عنه علیه السلام :لا تُکثِرَنَّ العِتابَ ؛ فإنّهُ یُورِثُ الضَّغینَةَ ، و یَدعو إلَی البَغضاءِ . (6)

عنه علیه السلام :کَثرَةُ العِتابِ تُؤذِنُ بالارتیابِ . (7)

3539

زیاده روی در سرزنش کردن

امام علی علیه السلام :زیاده روی در سرزنش، آتش لجاجت را شعله ور می کند.

امام علی علیه السلام :از سرزنش کردنهای مکرّر بپرهیز؛ زیرا این کار بر گناه [و خلافکاری ]جری می کند و سرزنش را بی ارزش می سازد.

امام علی علیه السلام :زیاد سرزنش مکن؛ زیرا این کار کینه به بار می آورد و به دشمنی و نفرت می کشاند.

امام علی علیه السلام :سرزنشِ زیاد، باعث شکّ و بدگمانی می شود.

ص :322


1- غرر الحکم : 2340.
2- بحار الأنوار : 74/178/18.
3- (انظر) العِشرة : باب 2688.
4- غرر الحکم : 1768.
5- غرر الحکم : 3748.
6- غرر الحکم : 10412.
7- غرر الحکم : 7111.

حرف المیم

اشاره

الأمثال (مثل ها)

التّمثال (مجسّمه و نقّاشی)

الامتحان (امتحان)

المدح (ستایش)

المرأة (زن)

المروءة (مردانگی)

المرض (بیماری)

المِراء (مجادله)

المِزاح (شوخی)

المَسخ (مسخ)

المَشی (راه رفتن)

المَکر (نیرنگ)

التَّمَلُّق (چاپلوسی)

المُلک (فرمانروایی)

المَلائکة (فرشتگان)

المَلَکوت (مَلَکوت)

الإملاء (مهلت دهی خدا)

ص :323

الاستِمناء (خود ارضایی)

الموت (مرگ)

الم_ال (دارایی)

ص :324

480 - الأمثال

480 - مثل ها

اشاره

(1)

(2)

ص :325


1- و لمزید الاطّلاع راجع : سنن الترمذیّ : 5/144 «کتاب الأمثال».
2- انظر: الربا : باب 1435 ، الحیاء : باب 995.

3540 - الأمثالُ
3540 - مَثل ها و نمونه ها

الکتاب :

وَ تِلْکَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَ مَا یَعْقِلُهَا إِلاَّ الْعَالِمُونَ» . (1)

وَ لَقَدْ صَرَّفْنَا لِلنَّاسِ فِی هذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ فَأَبَی أَکْثَرُ النَّاسِ إِلاَّ کُفُورَا» . (2)

وَ لَقَدْ صَرَّفْنَا فِی هذا الْقُرْآنِ لِلنَّاسِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ وَ کَانَ الاْءِنْسَانُ أَکْثَرَ شَیْءٍ جَدَلاًَ » . (3)

وَ لَقَدْ أَنْزَلْنَا إِلَیْکُمْ آیَاتٍ مُبَیِّنَاتٍ وَمَثَلاً مِنَ الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِکُمْ وَ مَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِینَ» . (4)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ لَمّا سُئلَ عَن صُحُفِ إبراهیمَ علیه السلام _: کانت أمثالاً کُلُّها . (5)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اُوصِیکُم عِبادَ اللّهِ بتَقوی اللّهِ الّذی ضَربَ الأمثالَ ، و وَقَّتَ لَکُمُ الآجالَ . (6)

3540

مَثل ها و نمونه ها

قرآن:

«و این مَثل ها را برای مردم می زنیم، و[لی] جز دانشوران آنها را درنمی یابند».

«و براستی در این قرآن از هر گونه مَثَلی، گوناگون آوردیم ولی بیشتر مردم جز سَرِ انکار ندارند».

«و براستی در این قرآن، برای مردم از هر گونه مَثَلی آوردیم، و[لی] انسان بیش از هر چیز سَرِ جدال دارد».

«و قطعا به سوی شما آیاتی روشنگر و مَثَلی از کسانی که پیش از شما روزگار به سر برده اند و موعظه ای برای اهل تقوا فرود آوردیم».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ وقتی سؤال شد صحف ابراهیم چه بوده است _فرمود : همه آنها مَثَل بوده است.

امام علی علیه السلام :ای بندگان خدا! شما را به پروا داشتن از خدایی سفارش می کنم که برای شما [از امّت های پیشین ]مثل ها زده و مدّت عمرتان را تعیین کرده است.

ص :326


1- العنکبوت : 43.
2- الإسراء : 89.
3- الکهف : 54.
4- النور : 34.
5- الترغیب و الترهیب : 3/188/24.
6- نهج البلاغة : الخطبة 83.

عنه علیه السلام :ضُروبُ الأمثالِ تُضرَبُ لاُِولی النُّهی و الألبابِ . (1)

عنه علیه السلام :لأهلِ الاعتِبارِ تُضرَبُ الأمثالُ . (2)

عنه علیه السلام :لِلاعتِبارِ تُضرَبُ الأمثالُ . (3)

عنه علیه السلام : ......... و بَعَثَ إلَی الجِنِّ و الإنسِ رُسُلَهُ ، لِیَکشِفوا لَهُم عَن غِطائها ، و لِیُحَذِّروهُم مِن ضَرّائها ، و لِیَضرِبوا لَهُم أمثالَها . (4)

عنه علیه السلام :فَیا لَها أمثالاً صائبَةً ، و مَواعِظَ شافِیةً ، لَو صادَفَت قلُوبا زاکِیَةً ، و أسماعا واعِیَةً ، و آراءً عازِمَةً ، و ألبابا حازِمَةً ! (5)

امام علی علیه السلام :انواع مثل ها [تنها ]برای خداوندانِ خِرد و صاحبدلان زده می شود.

امام علی علیه السلام :مثل ها ، برای عبرت آموزان زده می شود.

امام علی علیه السلام :مثل ها ، برای درس گرفتن زده می شود.

امام علی علیه السلام : ......... و فرستادگان خود را به سوی جنّ و انس فرستاد، تا برای آنها پرده از روی دنیا بردارند و نسبت به بدی ها و سختی هایش به آنان هشدار دهند و از دنیا برایشان مثل ها بزنند.

امام علی علیه السلام :وه که چه مثل های درست و پندهای شفابخشی! [البته] اگر با دل هایی پاک و گوشهایی شنوا و اندیشه هایی استوار و خردهایی محکم و دوراندیش، برخورد کنند.

3541 - حُکمُ الأمثالِ
3541 - حُکم همانندها

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :و اللّهِ، ما یُساوی ما مَضی مِن دُنیاکُم هذهِ بأهدابِ (6) بُردِی هذا ، و لَما بَقِیَ مِنها أشبَهُ بما مَضی مِن الماءِ بالماءِ . (7)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنّ الاُمورَ إذا اشتَبَهَت اعتُبِرَ آخِرُها بأوَّلِها . (8)

3541

حُکم همانندها

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :به خدا قسم، آنچه از این دنیای شما گذشته، با کناره ها و ریشه های این بُرد من برابری نمی کند و شباهت آنچه از آن باقی مانده با آنچه گذشته، از شباهت آب به آب بیشتر است.

امام علی علیه السلام :هرگاه کارها همانند (مشتبه) شوند، پایان آنها با آغازشان سنجیده می شود.

ص :327


1- غرر الحکم : 5908.
2- غرر الحکم : 7629.
3- غرر الحکم : 7330.
4- نهج البلاغة : الخطبة 183.
5- نهج البلاغة : الخطبة 83.
6- هُدبُ الثَّوبِ : طرفُه ممّا یَلی طُرّته . (النهایة : 5/249).
7- أعلام الدین : 341/28.
8- نهج البلاغة : الحکمة 76.

عنه علیه السلام_ لابنهِ الحسنِ علیه السلام _: اِستَدِلَّ علی ما لَم یَکُن بما قَد کانَ ؛ فإنّ الاُمورَ أشباهٌ . (1)

عنه علیه السلام :إذا دَعاکَ القُرآنُ إلی خَلّةٍ جَمیلَةٍ فخُذْ نَفسَکَ بأمثالِها . (2)

عنه علیه السلام :اِعقِلْ ذلکَ ؛ فإنَّ المِثلَ دَلیلٌ علی شِبهِهِ . (3)

عنه علیه السلام_ فی الخُطبَةِ القاصِعَةِ _: و إنّ عِندَکُمُ الأمثالَ مِن بَأسِ اللّهِ و قَوارِعِهِ ، و أیّامِهِ و وَقائعِهِ ، فلا تَستَبطئوا وَعیدَهُ جَهلاً بأخذِهِ ، و تَهاوُنا ببَطشِهِ ، و یَأسا مِن بَأسِهِ . (4)

عنه علیه السلام_ أیضا _: فاعتَبِروا بحالِ وَلَدِ إسماعیلَ و بَنی إسحاقَ و بَنی إسرائیلَ علیهم السلام ، فما أشَدَّ اعتِدالَ الأحوالِ ، و أقرَبَ اشتِباهَ الأمثالِ ! (5)

(6)

امام علی علیه السلام_ به فرزند بزرگوار خود، حسن علیه السلام _نوشت: از آنچه بوده، به آنچه نیست راه بِبَر؛ زیرا که امور [دنیا ]همانندند.

امام علی علیه السلام :هرگاه قرآن ، تو را به خصلت زیبایی فرا خواند، خودت را به همانندهای آن خصلت نیز بیارای.

امام علی علیه السلام :در این باره نیک بیندیش؛ که هر نمونه ای دلیل بر همانندِ آن است.

امام علی علیه السلام_ در خطبه قاصعه _فرمود : نمونه هایی از خشم خدا و بلاهای کشنده او و حوادث و رخدادهایش در اختیار شما قرار دارد. پس، از روی بی خبری و نادانی نسبت به مؤاخذه خدا و دست کم گرفتن هجوم او و ایمن پنداشتن خود از کیفرش، وعده عذاب او را دیر نینگارید.

امام علی علیه السلام_ نیز در خطبه قاصعه _فرمود : از احوال (سرگذشت) زادگان اسماعیل و فرزندان اسحاق و فرزندان اسرائیل (یعقوب) علیهم السلام پند گیرید؛ زیرا که همسانیِ بسیاری است میانِ احوال و سرگذشت ها و همانندیِ نزدیکی است میانِ نمونه ها.

ص :328


1- نهج البلاغة : الکتاب31.
2- غرر الحکم : 4143 .
3- نهج البلاغة : الخطبة 153.
4- نهج البلاغة : الخطبة 192.
5- نهج البلاغة : الخطبة 192.
6- (انظر) عنوان 332 «العِبرة».

3542 - مَثَلُ الحَقِّ وَالباطِلِ
3542 - مَثَل حق و باطل

الکتاب:

«أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَسَالَتْ أَوْدِیَةٌ بَقَدَرِهَا فَاحْتَمَلَ السَّیْلُ زَبَدَا رَابِیَا وَ مِمَّا یُوقِدُونَ عَلَیْهِ فِی النَّار ابْتِغَاءَ حِلْیَةٍ أَوْ مَتَاعٍ زَبَدٌ مِثْلُهُ کَذلِکَ یَضْرِبُ اللّهُ الْحَقَّ وَ الْبَاطِلَ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفَاءً وَ أَمَّا مَا یَنْفَعُ النَّاسَ فَیَمْکُثُ فِی الْأرْضِ کَذلِکَ یَضْرِبُ اللّهُ الْأَمْثَالَ» . (1)

(2)

3542

مَثَل حق و باطل

قرآن:

«از آسمان، آبی فرو فرستاد. پس رودخانه هایی به اندازه گنجایش خودشان روان شدند و سیل، کفی بلند روی خود برداشت و از آنچه برای به دست آوردن زینتی یا کالایی در آتش می گدازند هم، نظیر آن کفی برمی آید. خداوند حق و باطل را چنین مثل می زند. اما کف، بیرون افتاده از میان می رود، ولی آنچه به مردم سود می رساند در زمین [باقی ]می ماند. این چنین خداوند مثل ها را می زند».

3543 - مَثَلُ الطَّریقِ إلَی اللَّهِ
3543 - مَثَل راه رسیدن به خدا

الکتاب :

«وَ أَنَّ هذَا صِرَاطِی مُسْتَقِیمَا فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَنْ سَبِیلِهِ ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ» . (3)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ ضَربَ مَثَلاً صِراطا مُستَقیما ، علی کَنَفَیِ الصِّراطِ دارانِ لَهُما أبوابٌ مُفَتّحَةٌ ، علَی الأبوابِ سُتورٌ و داعٍ یَدعو علی رأسِ الصِّراطِ ، و داعٍ یَدعو فَوقَهُ ، و اللّهُ یَدعو إلی دارِ السَّلامِ و یِهدی مَن یَشاءُ إلی صِراطٍ مُستَقیمٍ ، و الأبوابُ الّتی علی کَنَفَیِ الصِّراطِ حُدودُ اللّهِ ، فلا یَقَع أحَدٌ فی حُدودِ اللّهِ حتّی یُکشَفَ السِّترُ ، و الّذی یَدعو مِن فَوقِهِ واعِظُ رَبِّهِ . (4)

3543

مَثَل راه رسیدن به خدا

قرآن:

«این است راهِ راست من؛ پس، از آن پیروی کنید. و از راه ها[ی دیگر] که شما را از راه وی پراکنده می سازد پیروی مکنید. این هاست که [خدا ]شما را به آن سفارش کرده است، باشد که تقوا پیشه کنید».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند، راه راستی را مَثَل زده که در دو کناره آن راه، دو خانه است که درهای گشوده دارد، جلوی درها پرده هایی آویزان است. بر سر آن راه، فراخواننده ای فرا می خواند و در بالای آن راه فراخواننده دیگری فرا می خواند. و خداوند به خانه سلامتی دعوت می کند و هر که را بخواهد به راه راست رهنمون می شود و درهایی که در دو کناره آن راه است، حدود خدا می باشد، پس هیچ کس در [قرقگاه] حدود خداوند وارد نشود، تا آنکه پرده برداشته شود و آن دعوتگری که از بالای راه دعوت می کند، واعظ پروردگار اوست .

ص :329


1- الرعد : 17.
2- (انظر) الحقّ : باب 888. الباطل : باب 364.
3- الأنعام : 153.
4- سنن الترمذی : 5/144/2859.

عنه صلی الله علیه و آله :ضَرَبَ اللّهُ صِراطا مُستَقیما ، و علی جَنبَتَیِ الصِّراطِ سُورانِ فیهِما أبوابٌ مُفَتَّحَةٌ ، و علَی الأبوابِ سُتورٌ مُرخاةٌ ، و علی بابِ الصِّراطِ داعٍ یقولُ : یا أیُّها النّاسُ، ادخُلوا الصِّراطَ جَمیعا و لا تَتَفرَّقوا ، و داعٍ یَدعو مِن فَوقِ الصِّراطِ ، فإذا أرادَ الإنسانُ أن یَفتَحَ شَیئا مِن تِلکَ الأبوابِ قالَ : وَیحَکَ! لا تَفتَحْهُ، فإنّکَ إن تَفتَحْهُ تَلِجْهُ ؛ فالصِّراطُ الإسلامُ، و السُّورانِ حُدودُ اللّهِ، و الأبوابُ المُفَتّحَةُ مَحارِمُ اللّهِ ، و ذلکَ الدّاعی علی رأسِ الصِّراطِ کِتابُ اللّهِ ، و الدّاعی مِن فَوقُ واعِظُ اللّهِ تعالی فی قَلبِ کُلِّ مُسلِمٍ . (1)

الدرّ المنثور :خَطَّ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله خَطّا بِیَدِهِ، ثُمّ قالَ : هذا سبیلُ اللّهِ مُستَقیما ، ثُمّ خَطَّ خُطوطا عن یَمینِ ذلکَ الخَطِّ و عن شِمالِهِ ثُمّ قالَ : و هذهِ السُّبُلُ لَیسَ مِنها سَبیلٌ إلاّ علَیهِ شَیطانٌ یَدعو إلَیهِ ، ثُمّ قَرأ «و أنَّ هذا صِراطِی مُسْتَقیمَا فَاتَّبِعُوهُ و لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ ......... » . (2) (3)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند، راه راستی را مَثَل زده که در دو طرف آن دو دیوار است، با درهایی گشوده و جلوی درها پرده هایی آویزان است. در مدخل راه، دعوتگری می گوید: ای مردم! همگی به راه درآیید و پراکنده نشوید. دعوتگر دیگری نیز از فراز راه [مردم را به درآمدن در راه] دعوت می کند. پس هرگاه انسان بخواهد یکی از آن درها را بگشاید، او می گوید: وای بر تو! آن را باز مکن؛ زیرا اگر بازش کنی وارد آن می شوی.آن راه، اسلام است، و آن دو دیوار حدود خدا، و درهای گشوده، محارم خدا و آن دعوتگرِ سر راه، کتاب خدا و آن دعوتگرِ فراز راه، واعظ خداوند متعال است که در دل هر مسلمانی می باشد.

الدرّ المنثور :رسول خدا صلی الله علیه و آله با دستش خطی کشید و آن گاه فرمود: این راه راست خداست. سپس در سمت راست و چپ آن خطوطی رسم کرد و فرمود: بر سر هر یک از این راهها شیطانی است که به آن فرامی خواند. حضرت سپس این آیه را قرائت فرمود: «و این است راه راست من. پس از آن پیروی کنید و از راه ها[ی دیگر ]پیروی مکنید ......... ».

ص :330


1- الدرّ المنثور : 1/39.
2- الدرّ المنثور : 3/385.
3- (انظر) عنوان 219 «السبیل» ، 294 «الصراط». الإمامة العامّة : باب 142.

3544 - مَثَلُ النَّبیِ صلی الله علیه وآله واُمَّتِهِ ورِسالَتِهِ
3544 - مَثَل پیامبرصلی الله علیه وآله و امّت و رسالت او

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَثَلی و مَثَلُکُم کَمَثَلِ رجُلٍ أوقَدَ نارا فَجَعلَ الفَراشُ و الجَنادِبُ یَقَعْنَ فیها و هُو یَذُبُّهُنَّ عَنها ، و أنا آخِذٌ بحُجَزِکُم عَنِ النّارِ و أنتُم تَفَلَّتونَ مِن یَدِی . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّما مَثَلی و مَثَلُکُم مَثَلُ قَومٍ خافُوا عَدُوّا یأتیهِم فبَعَثوا رجُلاً یَتراءی لَهُم ، فبَینَما هُم کذلکَ أبصَرَ العَدُوَّ فأقبَلَ لِیُنذِرَهُم و خَشِیَ لِیُدرِکَهُم العَدُوُّ (2) قَبلَ أن یُنذِرَ قَومَهُ فأهوی بثَوبِهِ ، أیُّها النّاسُ، اُتِیتُم _ ثلاثَ مرّاتٍ _ . (3)

3544

مَثَل پیامبر صلی الله علیه و آله و امّت و رسالت او

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حکایت من و شما، حکایت مردی است که آتش افروخته و پروانه ها و ملخ ها خود را به درون آن می اندازند و او آنها را از آتش دور می کند. من هم کمربندهای شما را گرفته ام و از آتش دورتان می کنم و شما از دستان من می گریزید [و سوی آتش می روید].

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حکایت من و شما، حکایت عدّه ای است که از هجوم دشمنی به خود می ترسند و از این رو، مردی را می فرستند که برایشان قراولی دهد و در همین حال، او دشمن را می بیند و از بیم آن که مبادا پیش از این که نزد افرادش برود و به آنان هشدار دهد، دشمن به آنان دست یابد، با لباس خود، سه بار علامت می دهد [یعنی]: ای مردم! به شما حمله شده است.

ص :331


1- کنز العمّال : 31920.
2- کذا ، و فی المنتخب «و خشی أن یدرکه العدوّ» . (کما فی هامش المصدر).
3- کنز العمّال : 1022.

عنه صلی الله علیه و آله :مَثَلی و مَثَلُ ما بَعَثَنی اللّهُ بهِ کمَثَلِ رجُلٍ أتی قَوما فقالَ : یا قَومُ، إنّی رأیتُ الجَیشَ بعَینی ، و إنّی أنا النَّذیرُ العُریانُ، فالنَّجاءَ النَّجاءَ! فأطاعَتهُ طائفَةٌ مِن قَومٍ، فأدلَجوا و انطَلَقوا علی مَهلِهِم فنَجَوا ، و کَذّبَتهُ طائفَةٌ مِنهُم فأصبَحوا مکانَهُم، فصَبَّحَهُمُ الجَیشُ فأهلَکَهُم و اجتاحَهُم ، فذلکَ مَثَلُ مَن أطاعَنی و اتَّبَعَ ما جِئتُ بهِ ، و مَثَلُ مَن عَصانی و کَذّبَ بما جِئتُ بهِ مِن الحقِّ . (1)

کنز العمّال :قال رسولُ اللّه صلی الله علیه و آله : إنّما مَثَلی و مَثَلُکُم و مَثَلُ الأنبیاءِ کمَثَلِ قَومٍ سَلَکوا مَفازَةً غَبَراءَ ، لا یَدرونَ : ما قَطَعوا مِنها أکثَرُ أم ما بَقِیَ ، فحَسَرَ ظُهورُهُم و نَفِدَ زادُهُم و سَقَطوا بَینَ ظَهْرانَیِ المَفازَةِ فأیقَنوا بالهَلَکَةِ ، فبَینَما هُم کذلکَ إذ خَرَجَ علَیهِم رجُلٌ فی حُلّةٍ یَقطُرُ رأسُهُ، فقالوا : إنّ هذا لَحَدیثُ عَهدٍ بالرِّیفِ، فانتَهی إلَیهِم فقالَ : مالَکُم یا هؤلاءِ ؟ قالوا : ما تَری ؟! حَسَرَ ظَهرُنا و نَفِدَ زادُنا و سَقَطنا بَینَ ظَهرانَیِ المَفازَةِ ، و لا نَدری ما قَطَعنا مِنهُ أکثَرُ أم ما بَقِیَ علَینا ؟ قالَ : ما تَجعَلونَ لِی إنْ أورَدتُکُم ماءً رِوَیً و ریاضا خُضرا؟ قالوا: نَجعَلُ لَک حُکمَکَ .........

فأورَدَهُم ریاضا خُضرا و ماءً رِوَیً، فمَکَثَ یَسیرا فقالَ : هَلِمُّوا إلی ریاضٍ أعشَبَ مِن ریاضِکُم ، و ماءٍ أروی مِن مائکُم ، فقالَ جُلُّ القَومِ : ما قَدَرنا علی هذا حتّی کِدْنا ألاّ نَقدِرَ علَیهِ ! و قالَت طائفَةٌ مِنهُم : أ لَستُم قَد جَعَلتُم لهذا الرّجُلِ عُهودَکُم و مَواثیقَکُم أن لا تَعصُوهُ و قَد صَدَقَکُم فی أوَّلِ حَدیثِهِ ، و آخِرُ حَدیثِهِ مِثلُ أوَّلِهِ ؟! فَراحَ و راحُوا مَعهُ، فأورَدَهُم ریاضا خُضرا و ماءً رِویً ، و أتی الآخَرینَ العَدُوُّ مِن تَحتِ لَیلَتِهِم، فأصبَحوا ما بینَ قَتیلٍ و أسیرٍ . (2) (3)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حکایت من و آنچه خداوند مرا به آن مبعوث کرده، حکایت مردی است که نزد مردمی می رود و می گوید: ای مردم! من با چشم خود لشکر [دشمن] را دیدم و همانا من هشدار دهنده آشکار و بی پرده ام. خود را برهانید! خود را برهانید! پس، گروهی از آن مردم اطاعتش می کنند و شب هنگام رهسپار می شوند و به آرامی پیش می روند و نجات می یابند؛ و گروهی از ایشان سخن او را دروغ می شمارند و شب را در جای خود می گذرانند و آن لشکر سپیده دم بر ایشان می تازد و همه را قلع و قمع می کند. این است حکایت کسی که از من اطاعت کند و از آنچه آورده ام پیروی نماید و حکایت کسی که از من نافرمانی کند و آنچه را از حق آورده ام دروغ شمارد.

کنز العمّال :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: حکایت من و شما و پیامبران، حکایت گروهی است که بیابانی خشک و سوزان را می پیمایند و نمی دانند مسافتی را که پیموده اند بیشتر است یا آنچه مانده؟ خسته و کوفته می شوند و توشه شان به پایان می رسد و در وسط بیابان می افتند و یقین می کنند که از بین می روند. در همین حال ناگاه مردی حُلّه بر تن در حالی که از سرش آب می چکد، نمایان می شود. آن عدّه می گویند: این مرد ، تازه از آبادی می آید. پس، چون به آنها می رسد می گوید: هان! شما را چه شده است؟ آن عده می گویند: می بینی که از نفس افتاده ایم و توشه مان تمام شده و در وسط این بیابان از پا در آمده ایم و نمی دانیم بیشتر راه را پیموده ایم یا کمترش را؟ آن مرد می گوید: اگر شما را به آبی گوارا و باغ و بستانهای سرسبزم برسانم، به من چه می دهید؟ آنها می گویند: هر چه تو بگویی فرمان خواهیم برد .........

آن مرد آنها را به باغهایی سرسبز و خرم و آبی گوارا می رساند و پس از درنگی کوتاه به آنها می گوید: برخیزید تا شما را به باغ و بستان های سرسبزتر از این جا و آبی گواراتر از این آب ببرم. اما بیشتر آن عدّه می گویند: چیزی نمانده بود که به همین مقدار هم دست نیابیم. لیکن گروهی از ایشان می گویند: مگر با این مرد عهد و پیمان نبستید که نا فرمانیش نکنید! او در آغاز به شما راست گفت و این حرفش هم مانند حرف اوّلش راست است. پس این گروه با او به راه می افتند و او آنها را به باغهایی خرّم و آبی گوارا می رساند. اما دیگران [همان جا می مانند و ]شب هنگام گرفتار شبیخون دشمن می شوند و صبحگاه از آنان چیزی جز کشته و اسیر باقی نمی ماند.

ص :332


1- کنز العمّال : 914.
2- کنز العمّال : 1015.
3- (انظر) الترغیب و الترهیب: 4/452، 453. صحیح مسلم: 4/1787 باب 5 _ 7.

3545 - مَثَلُ النَّبیِ صلی الله علیه وآله وَالسّاعةِ
3545 - مَثَل پیامبرصلی الله علیه وآله و قیامت

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَثَلی و مَثَلُ السّاعةِ کَفَرسَی رِهانٍ ، مَثَلی و مَثَلُ السّاعةِ کمَثَلِ رجُلٍ بَعثَهُ قَومُهُ طَلیعَةً ، فلَمّا خَشِیَ أن یُسبَقَ ألاحَ بثَوبِهِ : اُتیتُم اُتیتُم ! أنا ذاکَ أنا ذاکَ ! (1) (2)

3545

مَثَل پیامبر صلی الله علیه و آله و قیامت

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حکایت من و قیامت، مانند دو اسب مسابقه است. حکایت من و قیامت، حکایت مردی است که عدّه ای او را برای خبر یافتن از وضعیت دشمن پیشاپیش روانه کرده اند و او از ترس این که دشمن زودتر از او خود را به مردمش برساند، جامه اش را درمی آورد و با آن علامت می دهد [یعنی]: به شما حمله شده! به شما حمله شده! من هستم! من هستم!

ص :333


1- کنز العمّال : 38332.
2- (انظر) المعاد : باب 2929.

3546 - مَثَلُ القُرآنِ
3546 - مَثَل قرآن

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَثَلُ القُرآنِ و مَثَلُ النّاسِ کمَثَلِ الأرْضِ و الغَیثِ ، بَینَما الأرضُ مَیّتَةٌ هامِدَةٌ إذ أرسَلَ اللّهُ علَیها الغَیثَ فاهتَزّت ، ثُمّ یُرسِلُ الوابِلَ فتَهتَزُّ و تَربُو ، ثُمّ لا یَزالَ یُرسِلُ الأودِیَةَ حتّی تَبذُرَ وَ تَنبُتَ و یَزهُوَ نَباتُها ، و یُخرِجَ اللّهُ ما فیها مِن زِینَتِها و مَعایِشِ النّاسِ و البَهائمِ ، و کذلکَ فِعلُ هذا القُرآنِ بالنّاسِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :مَثَلُ ما بَعثَنی اللّهُ بهِ مِن الهُدی و العِلمِ کمَثَلِ الغَیثِ الکثیرِ أصابَ أرضا فکانَ مِنها نَقِیَّةٌ قَبِلَتِ الماءَ و أنبَتَتِ الکَلَأَ و العُشبَ الکثیرَ ، و کانت مِنها أجادِبُ أمسَکَتِ الماءَ ، فنَفَعَ اللّهُ بها النّاسَ فشَرِبوا مِنها و سَقَوا و رَعَوا. و أصابَ طائفَةً مِنها اُخری ، إنّما هِی قِیعانٌ لا تُمسِکُ ماءً و لا تُنبِتُ کَلَأً ، فذلکَ مَثَلُ مَن فَقِهَ فی دِینِ اللّهِ وَ نَفعَهُ ما بَعَثَنی اللّهُ بهِ فعَلِمَ و عَلَّمَ ، و مَثَلُ مَن لَم یَرفَعْ بذلکَ رأسا و لَم یَقبَلْ هُدی اللّهِ الّذی اُرسِلتُ بهِ . (2)

3546

مَثَل قرآن

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حکایت قرآن و مردم، حکایت زمین و باران است. در حالی که زمین مرده و خشکیده است، ناگاه خداوند بر آن باران می فرستد و زمین به جنبش درمی آید . سپس باران های تند را فرو می ریزاند و زمین به جنبش در می آید و رشد می کند. آن گاه پشت سر هم نهرها و دره ها را جاری می سازد، تا آن که زمین می رویاند و گیاهانش بالیدن می گیرند و خداوند آنچه را که مایه آراستگی زمین و خوراک مردم و حیوانات است از دل آن بیرون می آورد. قرآن نیز با مردم چنین می کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حکایت هدایت و دانشی که خداوند مرا به آنها مبعوث کرده، حکایت باران بسیاری است که در سرزمینی ببارد. قسمتی از آن سرزمین که پاکیزه (مناسب) است، آب را به خود می پذیرد و گیاه و علف فراوانی را می رویاند و بخشی از آن که سخت است آب را نگه می دارد و خداوند با آن، مردم را بهره مند می سازد؛ زیرا از آب آن جا می نوشند و مزارع خود را آبیاری می کنند و چارپایانشان را می چرانند و قسمتی از آب باران هم به جاهای دیگری از آن سرزمین می ریزد که کویر است؛ نه آبی نگه می دارد و نه گیاهی می رویاند. این است مَثَل کسی که در دین خدا دانا شود و آنچه خداوند مرا به آن فرستاده است او را سود بخشد و بیاموزد و آموزش دهد و مثل کسی که به سبب آن سری بلند نکرده و هدایت خدا را، که برای آن فرستاده شده ام، نپذیرفته باشد.

ص :334


1- کنز العمّال : 2457.
2- کنز العمّال : 897.

3547 - مَثَلُ اُمَّةِ النَّبیِ صلی الله علیه وآله
3547 - مَثَل امّت پیامبرصلی الله علیه وآله

الکتاب :

«مُحَمَّدٌ رَّسُولُ اللّهِ وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّآءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَمَآءُ بَیْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُکَّعَا سُجَّدَا یَبْتَغُونَ فَضْلاًَ مِّنَ اللّهِ وَ رِضْوَانَا سِیمَاهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِّنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذلِکَ مَثَلُهُمْ فِی التَّوْرَاةِ وَ مَثَلُهُمْ فِی الإِنْجِیلِ کَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَی عَلَی سُوقِهِ یُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِیَغِیظَ بِهِمُ الْکُفَّارَ وَعَدَ اللّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْرَا عَظِیمَا» . (1)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَثَلُ اُمّتی کالمَطَرِ ؛ یَجعَلُ اللّهُ تعالی فی أوّلِهِ خَیرا ، و فی آخِرِهِ خَیرا . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :مَثَلُ اُمّتی مَثَلُ المَطَرِ ؛ لا یُدری أوّلُهُ خَیرٌ أم آخِرُهُ . (3)

3547

مَثَل امّت پیامبر صلی الله علیه و آله

قرآن:

«محمّد فرستاده خداست و کسانی که با اویند، بر کافران سختگیر [و] با همدیگر مهربانند. آنان را در رکوع و سجود می بینی. فضل و خشنودی خدا را خواستارند. علامت [مشخصّه] آنان بر اثر سجود در چهره هایشان است. این صفت ایشان است در تورات و مَثَل آنها در انجیل چون کشته ای است که جوانه خود برآورد و آن را مایه دهد تا ستبر شود و بر ساقه های خود بایستد و دهقانان را به شگفت آورد، تا از [انبوهیِ ]آنان [خدا ]کافران را به خشم در اندازد. خدا به کسانی از آنان که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، آمرزش و پاداش بزرگی وعده داده است».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حکایت امّت من، چون باران است که خداوند متعال در آغاز آن خیر و برکت قرار می دهد و در آخر آن نیز خیر و برکت.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حکایت امّت من، چون باران است که معلوم نیست اوّل آن باران بهتر است یا آخرش.

ص :335


1- الفتح : 29.
2- کنز العمّال : 34569.
3- سنن الترمذی : 5/152/2869.

عنه صلی الله علیه و آله :إنّما مَثَلُ هذهِ الاُمّةِ کمَثَلِ الغَیثِ؛ لا یُدری أوّلُهُ خَیرٌ أم آخِرُهُ ، و بَینَ ذلکَ نَهجٌ أعوَجُ لَستُ مِنهُ و لَیسَ مِنّی . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :مَثَلُکُم أیّتُها الاُمّةُ کمَثَلِ عَسکَرٍ قَد سارَ أوّلُهُم و نُودِیَ بالرَّحیلِ ، فما أسرَعَ ما یَلحَقُ آخِرُهُم بأوّلِهِم ! و اللّهِ، لا الدُّنیا فی الآخِرَةِ إلاّ کنَفَحَةِ أرْنَبٍ ، الحَدَّ الحَدَّ عِبادَ اللّهِ ! و استَعینوا باللّهِ ربِّکُم . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّما مَثَلُ هذهِ الاُمّةِ مَثَلُ حَدیقَةٍ أطعَمَ مِنها فَوجا عاما ثُمّ فَوْجا عاما ، فلَعلَّ آخِرَها فَوجا أنْ یکونَ أثبَتَها أصلاً و أحسَنَها فَرعا و أحلاها جَنیً ، و أکثَرَها خَیرا و أوسَعَها عَدلاً و أطوَلَها مُلکا . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :مَثَلُ اُمّتی کحَدیقَةٍ قامَ علَیها صاحِبُها ، فاحتَدَرَ رَواکِیَها و هَیّأَ مَساکِنَها و حَلَقَ سَعَفَها ، فأطْعَمَ عاما فَوجا و عاما فَوجا ، فلَعلَّ آخِرَهُما طَعما أن یکونَ أجوَدَهُما قِنوانا و أطوَلَهُما شِمراخا . و الّذی بَعَثَنی بالحَقِّ ! لَیَجِدَنَّ عیسَی بنُ مَریمَ فی اُمّتی خَلَفا مِن حَوارِیهِ . (4)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در حقیقت حکایت این امّت، حکایت باران است که معلوم نیست آغازش بهتر است یا فرجامش و در این میان راهی است کج، که نه من از آن هستم و نه آن از من.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حکایت شما، ای امّت! حکایت لشکری است که اوّل آن حرکت کرده و بانگ کوچیدن سر داده شده است.چه زود دنباله آن لشکر به اوّلینشان می پیوندند! به خدا سوگند دنیا در برابر آخرت به اندازه دَمِش خرگوشی بیش نیست. بشتابید، بشتابید، ای بندگان خدا! و از پروردگارتان، خدا، کمک بگیرید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مَثَل این امّت ، در حقیقت مَثَل باغی است که [باغبانش] یک سال، گروهی را از آن تغذیه کند و سالی دیگر گروهی دیگر را. شاید آخرین گروه این امّت، دارای ریشه ای استوارتر و شاخ و برگی زیباتر و میوه ای شیرین تر باشد و خیرش بیشتر و عدالتش گسترده تر و فرمانروایی اش درازتر باشد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حکایت امّت من، حکایت باغی است که صاحبش به آن رسیدگی کند و چاه ها و جوی هایش را حفر نماید و خانه هایش را آماده سازد و شاخه های خشک درختانش را بِبُرد، به طوری که یک سال گروهی را میوه دهد و سال دیگر گروهی دیگر را؛ و ای بسا که سالهای آخر خوشه هایش پر بارتر و شاخه هایش بلندتر باشد.سوگند به آن که مرا به حق برانگیخت، هر آینه عیسی بن مریم در میان امّت من، جانشینان حواریان خود را خواهد یافت.

ص :336


1- کنز العمّال : 44216.
2- کنز العمّال : 43163.
3- کنز العمّال : 44216 .
4- کنز العمّال : 34570.

3548 - مَثَلُ أهلِ بَیتِ النَّبیِ صلی الله علیه وآله
3548 - مَثَل اهل بیت پیامبرصلی الله علیه وآله

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَثَلُ أهلِ بَیتی مَثَلُ سَفینَةِ نُوحٍ؛ مَن رَکِبَها نَجا و مَن تَخَلّفَ عَنها غَرِقَ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّما مَثَلُ أهلِ بَیتی فیکُم کمَثَلِ سَفینَةِ نُوحٍ علیه السلام ؛ مَن دخَلَها نَجا ، و مَن تَخَلّفَ عَنها غَرِقَ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّما مَثَلُ أهلِ بَیتی فیکُم کمَثَلِ سَفینَةِ نُوحٍ؛ مَن رَکِبَها نَجا ، و مَن تَخَلّفَ عَنها هَلَکَ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :مَثَلُ أهلِ بَیتی فیکُم کمَثَلِ سَفینَةِ نُوحٍ ، فمِن قَومِ نُوحٍ مَن رَکِبَ فیها نَجا و مَن تَخَلّفَ عَنها هَلَکَ ، و مَثَلُ بابِ حِطَّةٍ فی بَنی إسرائیلَ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ مَثَلَ أهلِ بَیتی فی اُمّتی کمَثَلِ سَ_فینَةِ نُوحٍ فی قَومِهِ؛ مَن رَکِبَها نَجا و مَن تَرَکَها غَرِقَ ، و مَثَلُ بابِ حِطَّةٍ فی بَنی إسرائیلَ . (5)

3548

مَثَل اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مَثَل اهل بیت من، مثل کشتی نوح است که هر کس سوارش شد نجات یافت و هر کس که از آن باز مانْد غرق گشت.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حکایت [وجود ]اهل بیت من در میان شما، حکایت کشتی نوح علیه السلام است که هر کس وارد آن شد نجات یافت و هر کس از آن بازمانْد غرق شد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حکایت اهل بیت من در میان شما، حکایت کشتی نوح است، که هر کس سوارش شد نجات یافت و هر کس از آن باز مانْد نابود گشت.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مَثل وجود اهل بیت من در میان شما، مثل کشتی نوح است که از قوم نوح هر کس در آن نشست نجات یافت و هر کس از آن باز مانْد نابود گشت و نیز حکایت باب حطّه در میان بنی اسرائیل است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مَثَل اهل بیت من در میان امّتم، مَثَل کشتی نوح است در میان قوم او؛ که هر کس سوار آن شد نجات یافت و هر که رهایش کرد غرق شد و نیز به مانند باب حطّه اند در میان بنی اسرائیل.

ص :337


1- کنز العمّال : 34151.
2- الأمالی للطوسی : 349/721.
3- کنز العمّال : 34169.
4- کنز العمّال : 34170.
5- الاحتجاج : 1/361/58.

عنه صلی الله علیه و آله :مَن دانَ بدِینی و سَلَکَ مِنهاجی و اتَّبَعَ سُنَّتی ، فلیُدِنْ بتَفضیلِ الأئمّةِ مِن أهلِ بَیتی علی جَمیعِ اُمّتی ؛ فإنّ مَثَلَهُم فی هذهِ الاُمّةِ مَثَلُ بابِ حِطّةٍ فی بَنی إسرائیلَ . (1)

الأمالی للطوسی عن أبی ذرٍّ:سَمِعتُ رَسَولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَقولُ : إنّما مَثَلُ أهلِ بَیتی فی هذهِ الاُمّةِ کمَثَلِ سَفینَةِ نُوحٍ ؛ مَن رَکِبَها نَجا و مَن تَرَکَها هَلَکَ .

و سَمِعتُ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یقولُ : اجعَلوا أهلَ بَیتی مِنکُم مکانَ الرّأسِ مِن الجَسَدِ ، و مکانَ العَینَینِ مِن الرّأسِ ؛ فإنّ الجَسَدَ لا یَهتَدی إلاّ بالرّأسِ ، و لا یَهتَدی الرّأسُ إلاّ بالعَینَینِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله_ لعلیٍّ علیه السلام _: یا علیُّ ، أنا مَدینَةُ الحِکمَةِ و أنتَ بابُها ......... مَثَلُکَ و مَثَلُ الأئمّةِ مِن وُلدِکَ (بَعدی) مَثَلُ سَفینَةِ نُوحٍ ، مَن رَکِبَها نَجا و مَن تَخَلّفَ عَنها غَرِقَ ، و مَثَلُکُم کمَثَلِ النُّجومِ؛ کُلَّما غابَ نَجمٌ طَلَعَ نَجمٌ إلی یَومِ القِیامَةِ . (3)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که دین مرا دارد و راه مرا می رود و از روش من پیروی می کند، باید معتقد به برتری امامان از اهل بیت من بر همه امّتم باشد؛ زیرا مَثَل آنها میان این امّت مَثَل باب حطّه میان بنی اسرائیل است.

الأمالی للطوسی_ به نقل از ابوذر _: شنیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمود : حکایت اهل بیت من میان این امّت، به مانند کشتی نوح است که هر کس سوارش شد نجات یافت و هر که رهایش کرد غرق شد.

و شنیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: اهل بیت مرا میان خود، به منزله سر در بدن بدانید و به جای دو چشم در سر تلقی کنید؛ زیرا تا سر نباشد، بدن راه به جایی نمی برد و تا چشم ها نباشند، سر، راهی را نمی یابد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ به علی علیه السلام _فرمود : ای علی! من شهر حکمت هستم و تو دروازه آنی ......... حکایت تو و امامانِ از نسل تو[بعد از من]، حکایت کشتی نوح است که هر کس سوارش شد نجات یافت و هر که از آن باز مانْد غرق شد و[نیز] مَثَل شما به مانند ستارگان است که تا روز قیامت هرگاه ستاره ای غروب کند، ستاره دیگری طلوع می نماید.

ص :338


1- الأمالی للصدوق : 133/126 .
2- الأمالی للطوسی : 482/1053.
3- کمال الدین : 241/65.

عنه صلی الله علیه و آله_ أیضا _: یا علُیّ، مَثَلُکَ فی اُمّتی کمَثَلِ سَفینَةِ نُوحٍ ، مَن رَکِبَها نَجا و مَن تَخَلّفَ عَنها غَرِقَ. (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنّ مَثَلَنا فیکُم کمَثَلِ الکَهفِ لأصحابِ الکَهفِ و کَبابِ حِطّةٍ ، و هو بابُ السِّلمِ، فادخُلوا فی السِّلمِ کافّةً . (2)

عنه علیه السلام :إنّما مَثَلی بَینَکُم کمَثَلِ السِّراجِ فی الظُّلمَةِ ؛ یَستَضیءُ بهِ مَن وَلَجَها . (3)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ فی تفسیرِ الآیةِ _: «المِشکَاةُ» نُورُ العِلمِ فی صَدرِ نَبیِّ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، «المِصباحُ فی زُجاجَةٍ» الزُّجاجَةُ صَدرُ علیٍّ علیه السلام ، صارَ عِلمُ النّبیِّ صلی الله علیه و آله إلی صَدرِ علیٍّ علیه السلام . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ فی قولهِ تعالی : «و بِئْرٍ مُعَطّلَةٍ و قَصْرٍ مَشیدٍ» (5) _: البِئرُ المُعَطَّلَةُ الإمامُ الصّامِتُ ، و القَصرُ المَشیدُ الإمامُ النّاطِقُ . (6)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ به علی علیه السلام _فرمود : ای علی! حکایت تو در میان امّتم، حکایت کشتی نوح است که هر کس سوار آن شد نجات یافت و هر که از آن باز مانْد غرق گشت.

امام علی علیه السلام :در حقیقت مَثَل ما در میان شما، به مانند غار اصحاب کهف و به مانند باب حطّه است و آن باب تسلیم و اطاعت است. پس همگی به اطاعت [خدا ]درآیید.

امام علی علیه السلام :در حقیقت مَثَل من در میان شما، به مانند چراغ در تاریکی، است که هر کس به آن درآید از نور آن استفاده می کند.

امام باقر علیه السلام_ در تفسیر آیه نور _فرمود : [از مصداق های] «چراغدان» نور علم در سینه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله است و «چراغ در شیشه ای است»، شیشه سینه علی علیه السلام است؛ علم پیامبر صلی الله علیه و آله در سینه علی علیه السلام جای گرفت.

امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «و چاهی متروک و کاخ افراشته» _: [از مصداق های ]چاه متروک، امامِ خاموش است و [از] کاخ افراشته، امامِ گویا.

ص :339


1- الخصال : 573/1.
2- الغیبة للنعمانی : 44.
3- نهج البلاغة : الخطبة 187.
4- التوحید : 158/4.
5- الحجّ : 45 .
6- معانی الأخبار : 111/2.

عنه علیه السلام_ لَمّا سُئلَ عن قولِ اللّهِ عَزَّ و جلَّ : «اللّهُ نُورُ السَّماواتِ و الأرضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکاةٍ فیها مِصْباحٌ» (1) _: هُو مَثَلٌ ضَربَهُ اللّهُ لَنا ، فالنَّبیُّ صلی الله علیه و آله و الأئمّةُ صلواتُ اللّهِ علَیهِم أجمَعینَ مِن دَلالاتِ اللّهِ و آیاتِهِ الّتی یُهتَدی بِها إلَی التَّوحیدِ و مَصالِحِ الدِّینِ و شَرائعِ الإسلامِ و الفَرائضِ و السُّنَنِ . (2)

عنه علیه السلام :أنا فَرعٌ من فُروعِ الزَّیتونَةِ ، و قِندیلٌ مِن قَنادِیلِ بَیتِ النُّبُوَّةِ ، و أدیبُ السَّفَرَةِ ، و رَبیبُ الکِرامِ البَرَرَةِ ، و مِصباحٌ مِن مَصابیحِ المِشکاةِ الّتی فیها نُورُ النُّورِ ، و صَفوُ الکَلِمَةِ الباقِیَةِ فی عَقِبِ المُصطَفَینَ إلی یَومِ الحَشرِ . (3)

الإمامُ الهادیُّ علیه السلام_ فی الزِّیارَةِ الجامِعَةِ _: خَلَقَکُم أنوارا فجَعَلَکُم بِعَرشِهِ مُحدِقینَ ، حتّی مَنَّ علَینا فجَعَلَکُمُ اللّهُ فی بُیوتٍ أذِنَ اللّهُ أن تُرفَعَ و یُذکَرَ فیها اسمُهُ . (4)

(5)

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از آیه «خدا نور آسمان ها و زمین است؛ مَثَل نور او مانند چراغدانی است که در آن چراغی است» _فرمود : این مَثَلی است که خداوند درباره ما زده است؛ زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمّه _ صلوات اللّه علیهم اجمعین _ از نشانه ها و علامت های وجود خدا هستند، که به واسطه آنها به توحید و مصالح دین و شرایع اسلام و فرایض و سنن راه برده می شود.

امام صادق علیه السلام :من شاخه ای از شاخه های آن درخت زیتونم و قندیلی از قندیلهای خانه نبوّت و تربیت شده سفیران (فرشتگان) و دست پرورده ارجمندان نیکوکار و چراغی از آن چراغ های چراغدان که در آن نورِ نور است و برگزیده کلمه ای که تا روز قیامت در نسل برگزیدگان باقی است.

امام هادی علیه السلام_ در زیارت جامعه _فرمود : شما را نورهایی آفرید و سپس به صورت حلقه هایی بر گرد عرش خویش قرارتان داد، تا آن که بر ما منّت نهاد و خداوند شما را در خانه هایی قرار داد که خدا رخصت داده تا[قدر و منزلت آنها ]رفعت یابد و نامش در آنها یاد شود.

ص :340


1- النور : 35 .
2- التوحید : 157/2.
3- الأمالی للصدوق : 710/978 .
4- عیون أخبار الرِّضا : 2/275/1.
5- (انظر) بحار الأنوار : 23/304 باب 18، و ص 119 _ 126.

3549 - المَثَلُ الأعلی
3549 - نمونه برین

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :نَحنُ کَلِمَةُ التَّقوی، و سَبیلُ الهُدی ، و المَثَلُ الأعلی ، و الحُجَّةُ العُظمی ، و العُروَةُ الوُثقی . (1)

عنه صلی الله علیه و آله_ لِعلیٍّ علیه السلام _: یا علیُّ ، أنتَ حُجَّةُ اللّهِ ، و أنتَ بابُ اللّهِ ، و أنتَ الطَّریقُ إلَی اللّهِ ، و أنتَ النَّبَأُ العَظیمُ ، و أنتَ الصِّراطُ المُستَقیمُ ، و أنتَ المَثَلُ الأعلی . (2)

الإمامُ الهادیُّ علیه السلام_ فی الزِّیارَةِ الجامِعَةِ _: السّلامُ علی أئمّةِ الهُدی، و مَصابیحِ الدُّجی، و أعلامِ التُّقی ، و ذَوِی النُّهی ، و اُولی الحِجی ، و کَهفِ الوَری ، و وَرَثَةِ الأنبیاءِ و المَثَلِ الأعلی . (3)

(4)

3549

نمونه برین

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ماییم کلمه تقوا و راه هدایت و نمونه برتر و حجّت بزرگ تر و دستگیره استوارتر.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ به علی علیه السلام _فرمود : ای علی! تو حجّت خدایی، تو باب خدایی، تو راه رسیدن به خدایی، تو آن خبر بزرگی، تو آن صراط مستقیمی، تو آن نمونه برتری.

امام هادی علیه السلام_ در زیارت جامعه _فرمود : درود بر امامان هدایت و چراغ های تاریکی و نشانه های پرهیزگاری و ارباب خرد و صاحبان عقل و ذکاوت و غار و پناهگاه آفریدگان و وارثان پیامبران و نمونه برتر.

3550 - مَثَلُ الکَلِمَةِ الطَّیِّبَةِ
3550 - مَثَل سخن پاک

الکتاب :

«أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَ فَرْعُهَا فِی السَّمَاءِ * تُؤْتِی أُکُلَهَا کلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّهَا وَ یَضْرِبُ اللّهُ الأمْثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ» . (5)

3550

مَثَل سخن پاک

قرآن:

«آیا ندیدی خدا چگونه مَثَل زده؟ سخن پاک به مانند درختی پاک است که ریشه اش استوار و شاخه اش در آسمان است. میوه اش را هر زمانی به اذن پروردگارش می دهد و خدا مثل ها را برای مردم می زند، شاید که آنان پند گیرند».

ص :341


1- نور الثقلین: 4/181/47.
2- عیون أخبار الرِّضا : 2/6/13.
3- عیون أخبار الرِّضا : 2/273/1.
4- (انظر) الأمثال : باب 3556 ، 3557.
5- إبراهیم : 24 ، 25.

الحدیث :

الإمامُ الباقرُ و الإمامُ الصّادقُ علیهما السلام_ فی قولِ اللّهِ : «ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً کَلِمَةً طَیِّبَةً» _: یَعنی: النَّبیَّ صلی الله علیه و آله و الأئمّةَ مِن بَعدِهِ هُمُ الأصلُ الثّابِتُ ، و الفَرعُ الوَلایَةُ لِمَن دَخلَ فیها . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ فی قولهِ تعالی : «کشَجَرَةٍ طَیّبَةٍ» _: رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله أصلُها ، و أمیرُ المؤمنینَ علیه السلام فَرعُها ، و الأئمّةُ مِن ذُرِّیَّتِهِما أغصانُها ، و عِلمُ الأئمّةِ ثَمَرَتُها ، و شِیعَتُهُمُ المؤمنونَ وَرَقُها . (2)

بیان :

قال العلاّمة الطباطبائیّ فی المیزان فی تفسیر القرآن بعد نقل الروایة الاُولی : أقول : و الروایة مبنیّة علی کون المراد بالکلمة الطیّبة هو النبیّ صلی الله علیه و آله ، و قد اُطلقت الکلمة فی کلامه علَی الإنسان، کقولهِ : «بکَلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ المَسیحُ عِیسَی ابنُ مَرْیَمَ» (3) ، و مع ذلک فالروایة من باب التطبیق ، و من الدلیل علیه اختلاف الروایات فی کیفیّة التّطبیق؛ ففی بعضها أنّ الأصل رسول اللّه صلی الله علیه و آله و الفرع علیّ علیه السلام و الأغصان الأئمّة علیهم السلام و الثمرة علمهم و الورق الشیعة، کما فی هذه الروایة . و فی بعضها أنّ الشجرة رسولُ اللّهِ و فرعها علیّ و الغصن فاطمة و ثمرها أولادها و ورقها شیعتنا، کما فیما رواه الصدوق عن جابر عن أبی جعفر علیه السلام . و فی بعضها أنّ النّبیّ و الأئمّة هم الأصل الثابت ، و الفرع الولایة لمن دخل فیها، کما فی «الکافی» بإسناده عن محمّد الحلبیّ عن أبی عبد اللّه علیه السلام . (4)

حدیث:

امام باقر و امام صادق علیهما السلام_ درباره آیه «خداوند مَثَل زده سخن پاکی را» _فرمودند : یعنی پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان پس از او ریشه استوار [این درخت ]هستند و شاخه [آن]، ولایت است، برای کسانی که آن را می پذیرند.

امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «مانند درختی پاک است» _فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله ریشه آن درخت است و امیر المؤمنین علیه السلام تنه آن و امامانی که از نسل آنان هستند، شاخه هایش و دانش امامان، میوه اش و شیعیان مؤمن آنان، برگ هایش.

توضیح :

مرحوم علامه طباطبایی _ در المیزان فی تفسیر القرآن، بعد از نقل روایت نخست _ می فرماید : این روایت می گوید که مراد از کلمه طیّبه، پیامبر صلی الله علیه و آله است. واژه «کلمه» در گفتار خداوند، بر انسان نیز اطلاق شده است؛ مانند آیه «به کلمه ای از جانب خود، که نامش مسیح، عیسی بن مریم است». با این حال، این روایت، از باب تطبیق (تعیین مصداق) است. دلیلش هم این است که در نحوه تطبیق و نشان دادن مصداق، روایات گوناگون است. مثلاً در بعضی از آنها، مِثل همین روایت، آمده است که ریشه [آن درخت پاک ]رسول خداست و تنه اش علی علیه السلام و شاخه هایش امامان علیه السلام و میوه اش دانش آنها و برگ هایش شیعیان و در بعضی دیگر، یعنی حدیثی که شیخ صدوق از جابر از امام باقر علیه السلام روایت کرده، آمده است که درختْ رسول خداست و تنه اش علی و شاخه اش فاطمه و میوه اش فرزندان او و برگ هایش شیعیان ما. در بعضی هم آمده است که پیامبر و امامان ریشه استوار این درخت هستند و تنه اش ولایت برای کسی است که آن را بپذیرد. چنان که در کافی به سندش از محمّد حلبی از امام صادق علیه السلام روایت کرده است.

ص :342


1- تفسیر العیّاشیّ : 2/224/10.
2- الکافی : 1/428/80.
3- آل عمران : 45.
4- المیزان فی تفسیر القرآن : 12/63.

التّفسیر:

اختلفوا فی الآیة ؛ أوّلاً : فی المراد من الکلمة الطیّبة ، فقیل : هی شهادة أن لا إله إلاّ اللّه ، و قیل : الإیمان ، و قیل : القرآن ، و قیل : مطلق التسبیح و التنزیه ، و قیل : الثناء علَی اللّه مطلقا ، و قیل : کلّ کلمة حسنة ، و قیل : جمیع الطاعات ، و قیل : المؤمن . و ثانیا: فی المراد من الشجرة الطیّبة ، فقیل : النخلة و هو قول الأکثرین ، و قیل : شجرة جَوز الهند ، و قیل : کلُّ شجرةٍ تُثمر ثمرةً طیّبةً کالتِّین و العِنب و الرمّان ، و قیل : شجرةٌ صفتها ما وصفه اللّه و إنْ لم تکن موجودةً بالفعل .

ثمّ اختلفوا فی المراد بالحِین ، فقیل : شهران ، و قیل : ستّة أشهُرٍ ، و قیل : سنةٌ کاملةٌ ، و قیل : کلّ غداةٍ و عشیٍّ ، و قیل : جمیع الأوقات .

و الاشتغال بأمثال هذه المشاجرات ممّا یصرف الإنسان عمّا یُهمّه من البحث عن معارف کتاب اللّه ، و الحصول علی مقاصد الآیات الکریمة و أغراضها .

و الذی یُعطیه التدبّر فی الآیات أنّ المراد بالکلمة الطیّبة _ التی شُبّهت بشجرةٍ طیّبةٍ من صفتها کذا و کذا _ هو الاعتقاد الحقّ الثابت ؛ فإنّه تعالی یقول بعد ، و هو کالنتیجة المأخوذة من التمثیل : «یُثَبِّتُ اللّهُ الّذینَ آمَنُوا بالقَوْلِ الثّابِتِ فی الحَیاةِ الدُّنْیا و فی الآخِرَةِ ......... » (1) الآیة . و القول هی الکلمة ، و لا کلّ کلمةٍ بما هی لفظٌ ، بل بما هی مُعتمدةٌ علی اعتقادٍ و عزمٍ یستقیم علیه الإنسان و لا یَزیغ عنه عملاً. و قد تعرّض تعالی لِما یَقرب من هذا المعنی فی مواضع من کلامه، کقوله : «إنّ الّذینَ قَالُوا رَبُّنا اللّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَیهِم و لا هُمْ یَحْزَنُونَ» (2) ، و قوله : «إنَّ الّذینَ قَالُوا رَبُّنا اللّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنزَّلُ علَیهِمُ المَلائکَةُ أنْ لاَ تَخافُوا و لاَ تَحْزَنُوا» (3) ، و قوله : «إلَیْهِ یَصْعَدُ الکَلِمُ الطَّیِّبُ و العَمَلُ الصّالِحُ یَرْفَعُهُ» . (4)

و هذا القول و الکلمة الطیّبة هو الذی یُرتِّب تعالی علیه تثبیته فی الدُّنیا و الآخرة أهلَه ، وهم الذین آمنوا . ثمّ یقابله بإضلال الظالمین ، و یقابله بوجهٍ آخر بشأن المشرکین . و بهذا یظهر أنّ المراد بالممثّل هو کلمة التوحید و شهادة أن لا إله إلاّ اللّهُ حقّ شهادته .

فالقول بالوحدانیّة و الاستقامة علیه هو حقّ القول الذی له أصلٌ ثابتٌ محفوظٌ عن کلّ تغیّرٍ و زوالٍ و بطلانٍ، و هو اللّه عزّ اسمه أو أرض الحقائق . و له فروعٌ نشأت و نمت من غیر عائقٍ یعوقه عن ذلک من عقائد حقّةٍ فرعیّةٍ و أخلاقٍ زاکیةٍ و أعمالٍ صالحةٍ یحیا بها المؤمن حیاته الطیّبة و یَعمُر بها العالَم الإنسانیّ حقّ عمارته ، و هی التی تُلائم سیر النظام الکونیّ الذی أدّی إلی ظهور الإنسان بوجوده المفطور علَی الاعتقاد الحقّ و العمل الصالح .

و الکُمّل من المؤمنین _ وهم الذین قالوا : ربّنا اللّه ثمّ استقاموا، فتحقّقوا بهذا القول الثابت و الکلمة الطیّبة _ مثلهم کمثل قولهم الذی ثبتوا لا یزال النّاس منتفعین بخیرات وجودهم و منعّمین ببرکاتهم . و کذلک کلّ کلمةٍ حقّةٍ و کلّ عملٍ صالحٍ مثله هذا المثل ، له أصل ثابت و فروع رشیدة و ثمرات طیّبة مفیدة نافعة .

فالمَثَل المذکور فی الآیة یجری فی الجمیع، کما یؤیّده التعبیر بکلمةٍ طیّبةٍ بلفظ النکرة . غیر أنّ المراد فی الآیة علی ما یعطیه السیاق هو أصل التوحید الذی یتفرّع علیه سائر الاعتقادات الحقّة، و ینمو علیه الأخلاق الزّاکیة و تنشأ منه الأعمال الصّالحة.

ثمّ ختم اللّه سبحانه الآیة بقوله : «و یَضْرِبُ اللّهُ الأمْثالَ للنّاسِ لَعلَّهُم یَتَذکّرونَ» لیتذکّر به المتذکّر أنْ لا محیص لمُرید السعادة عن التحقّق بکلمة التوحید و الاستقامة علیها . (5) (6)

تفسیر:

علما و مفسّران درباره این آیه اختلاف نظر دارند و اختلافشان بر سر این است که اولاً مرادِ از کلمه طیّبه چیست؟ بعضی گفته اند: مراد شهادت دادن به یگانگی خداست. بعضی گفته اند: مراد ایمان است. بعضی گفته اند: مراد قرآن است. به قولی: مراد مطلق تسبیح و تنزیه [خدا] است. به قولی: مراد مطلق ثنای خداست. به قولی: مراد هر سخن نیکویی است. به قولی: مراد همه طاعات است و به قولی هم مراد از آن، مؤمن است.

اختلاف دیگرشان بر سر این است که مراد از شجره طیبه چیست؟ به قول اکثر مفسّران، مراد درخت خرماست. به قولی: درخت نارگیل. به قولی: هر درختی که میوه پاک [خوردنی و مغذّی ]بدهد، مانند درخت انجیر و انگور و انار. به قولی هم: درختی است که اوصافش همان است که خداوند فرموده، هر چند در واقع وجود نداشته باشد.

افزون بر این دو مورد اختلاف، درباره این که مراد از کلمه «هر زمان» چیست، نیز اختلاف کرده اند. بعضی گفته اند: مقصود دو ماه است. بعضی گفته اند: شش ماه. بعضی گفته اند: یک سال تمام. بعضی گفته اند: هر بام و شام و به قولی هم: همیشه و همه وقت.

پرداختن به این گونه بحث ها و مشاجرات، انسان را از موضوع اصلی و آنچه که برای او اهمیت دارد، یعنی بحث از معارفِ کتاب خدا و دست یافتن به مقاصد و اهداف آیات کریمه، باز می دارد.

آنچه از تدبّر در آیات برمی آید، این است که مراد از کلمه طیبه _ که به درختی پاک با چنین و چنان صفاتی تشبیه شده _ اعتقادِ حقّ و استوار است؛ زیرا خداوند متعال بعد از این مَثَل، به عنوان نتیجه برگرفته از تمثیل، می فرماید: «خدا کسانی را که ایمان آورده اند، در زندگی دنیا و در آخرت با سخن استوار ثابت می گرداند ......... ». «سخن»، همان «کلمه» است اما نه هر کلمه ای از آن جهت که لفظ است و به زبان آورده می شود، بلکه کلمه ای که متّکی بر اعتقاد و عزمی باشد که انسان بر آن پایداری کند و در عمل و کردار از آن منحرف نشود.

خداوند متعال در چند جا از کلام خود، سخنانی نزدیک به همین معنا فرموده است. مانند آیه «همانا کسانی که گفتند پروردگار ما خداست، سپس ایستادگی کردند. بیمی بر آنان نیست و اندوهگین نخواهند شد» و مانند آیه «کسانی که گفتند: پروردگار ما خداست، سپس ایستادگی کردند، فرشتگان بر آنان فرود می آیند [و می گویند:] هان، بیم مدارید و غمین مباشید» و مانند آیه «سخن پاکیزه به سوی او بالا می رود و کار شایسته به آن رفعت می بخشد».

و این «سخن» و «کلمه طیبه»، همان است که خداوند متعال نتیجه اش را تثبیت و استواری اهل آن، یعنی مؤمنان، در دنیا و آخرت قرار داده است. همچنان که مقابل آن چیزی است که گمراه ساختن گمراهان و به وجه دیگر، شرک مشرکان اثر آن چیز است. بدین سان معلوم می شود که مراد از «کلمه طیّبه»، کلمه توحید و شهادت دادن حقیقی به یگانگی خداست.

بنا بر این، اعتقاد به وحدانیت و یگانگی خدا و ایستادگی بر آن، عقیده حقّی است که ریشه ای استوار و مصون از هر گونه تغییر و زوال و بطلانی دارد و آن ریشه، خداوند، عزّ اسمه، یا زمین حقایق است و [آن ریشه ]نیز شاخه هایی دارد که بدون برخورد با هر گونه مانعی نشو و نما می یابند و این شاخه ها، همان عقاید و باورهای جانبی حقّ و اخلاق و صفات پاک و اعمال شایسته است که مؤمن با برخورداری از آنها زندگی پاکی را می گذراند و به وسیله آنها دنیای انسانی چنان که باید و شاید آباد می شود و با سیر و حرکت نظام هستی هماهنگ است؛ حرکتی که به پیدایش انسانِ سرشته شده بر اعتقاد حق و کردار شایسته، می انجامد.

مؤمنان کامل _ همانان که گفتند: پروردگار ما خداست، سپس ایستادگی کردند و بدین سان این سخن استوار و «کلمه طیبه» را تحقق بخشیدند _ مَثَلشان همانند گفتارشان است که پایداری کردند؛ مردم همواره از خیرات و برکات وجودشان بهره مند می شوند. هر سخن حقّ و هر کردار شایسته ای، نیز همین حکم و مَثَل را دارد؛ ریشه اش استوار و شاخه هایش بلند و بالنده و میوه هایش پاک و مفید و سودمند است. پس مَثَلی که در آیه زده شده، با توجه به نکره آوردن کلمه طیبه، شامل همه این موارد می شود. منتها، آن طور که از سیاق آیه برمی آید، مراد از «کلمه طیبه» در این آیه، اصل و ریشه توحید است که دیگر عقاید و باورهای حقّ از آن شاخه می زند و خُلق و خوی های پاکیزه از آن رشد می یابد و کردارهای شایسته، از آن نشأت می گیرد. آن گاه خداوند این آیه را چنین خاتمه داده است: «و خدا مثل ها را برای مردم می زند، باشد که پند گیرند»، یعنی پند گیرندگان ، به واسطه این مثل پند گیرند که هر کس خواهان سعادت است، چاره ای جز این ندارد که به کلمه توحید تحقق بخشد و بر آن پایداری و ایستادگی ورزد.

ص :343


1- إبراهیم : 27 .
2- الأحقاف : 13.
3- فصّلت : 30.
4- فاطر : 10.
5- المیزان فی تفسیر القرآن : 12/51.
6- (انظر) بحار الأنوار : 24/136 باب 44.

ص :344

ص :345

ص :346

3551 - مَثَلُ الکَلِمةِ الخَبیثَةِ
3551 - مَثَل سخن ناپاک

الکتاب :

«وَ مَثَلُ کَلِمَةٍ خَبِیثَةٍ کَشَجَرَةٍ خَبِیثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الأَرْضِ مَالَهَا مِنْ قَرَارٍ» . (1)

«وَ إِذْ قُلْنَا لَکَ إِنَّ رَبَّکَ أَحَاطَ بِالنَّاسِ وَ مَا جَعَلْنا الرُّؤْیَا الَّتی أَرَیْنَاکَ إِلاَّ فِتْنَةً لِلنَّاسِ وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی الْقُرْآنِ وَ نُخَوِّفُهُمْ فَمَا یَزیدُهُمْ إِلاَّ طُغْیَانَاً کَبِیرَا» . (2)

الحدیث :

الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ فی قولهِ تعالی : «و الشَّجَرَةَ المَلْعونَةَ ......... » _: یَعنی بَنی اُمیّةَ . (3)

3551

مَثَل سخن ناپاک

قرآن:

«و مَثَل سخنی ناپاک، چون درختی ناپاک است که از روی زمین کنده شده و قراری ندارد».

«و [یاد کن] هنگامی را که به تو گفتیم: به راستی پروردگارت بر مردم احاطه دارد. و آن رؤیایی را که به تو نمایاندیم و [نیز] آن درخت لعنت شده در قرآن را، جز برای آزمایش مردم قرار ندادیم. و ما آنان را بیم می دهیم، ولی جز بر طغیان بیشتر آنان نمی افزاید».

حدیث:

امام باقر علیه السلام_ درباره آیه «و درخت لعنت شده ......... » _فرمود : مقصود، بنی امیّه است.

ص :347


1- إبراهیم : 26.
2- الإسراء : 60.
3- تفسیر العیّاشیّ : 2/297/93.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ فی قولهِ تعالی : «ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً کَلِمَةً طَیّبةً ......... » _: هذا مَثَلٌ ضَرَبَهُ اللّهُ لأهلِ بَیتِ نَبیِّهِ و لِمَن عاداهُم ، هُو مَثَلُ کَلِمَةٍ خَبیثَةٍ کشَجَرَةٍ خَبیثَةٍ اجتُثَّت مِن فَوقِ الأرضِ مالَها مِن قَرارٍ . (1)

تفسیرُ القُمّیِّ_ فی قولهِ : «وَ ما جَعَلْنا الرُّؤْیا الّتی أرَیْناکَ إلاّ فِتْنَةً للنّاسِ و الشَّجَرَةَ المَلْعونَةَ فی القُرآنِ» _: نَزَلَت لَمّا رأی النّبیُّ فی نَومهِ کأنَّ قُرودا تَصعَدُ مِنبَرَهُ فساءَهُ ذلکَ و غَمَّهُ غَمّا شَدیدا ، فأنزَلَ اللّهُ : «و مَا جَعَلْنا الرُّؤْیا الّتی أرَیْناکَ إلاّ فِتْنَةً» لَهُم لِیَعمَهُوا فِیها «و الشَّجَرَةَ المَلْعونَةَ ......... » ......... هُم بَنو اُمیّةَ . (2)

امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «ضَرَبَ اللّهُ مثلاً کلمةً طیّبةً ......... » _فرمود : این مثلی است که خداوند درباره اهل بیت پیامبرش و دشمنان آنها زده است؛ حکایت دشمنان آنها، حکایت سخن ناپاکی است که به درختی ناپاک می ماند که از روی زمین کنده شده و قرار و ثَباتی ندارد.

تفسیر القمّی_ ذیل آیه «و آن رؤیایی را که به تو نشان دادیم و [نیز] آن درخت لعنت شده در قرآن را، جز برای آزمایش مردم قرار ندادیم» _: پیامبر در خواب دید که بوزینگانی از منبرش بالا می روند. حضرت از این خواب ناراحت شد و به شدّت غمگین گشت. پس خداوند این آیه را نازل فرمود: «و آن رؤیایی را که به تو نشان دادیم و آن درخت لعنت شده در قرآن را، جز برای آزمایش مردم قرار ندادیم ......... » ......... آنان بنی امیّه اند.

3552 - مَثَلُ المُؤمِنِ
3552 - مَثَل مؤمن

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَثَلُ المؤمنِ کمَثَلِ العَطّارِ ؛ إن جالَستَهُ نَفَعَکَ ، و إن ماشَیتَهُ نَفَعَکَ ، و إن شارَکتَهُ نَفَعَکَ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :مَثَلُ المؤمنِ مَثَلُ النَّخلَةِ ؛ ما أخَذتَ مِنها مِن شَیءٍ نَفعَکَ . (4)

3552

مَثَل مؤمن

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمن به مانند عطر فروش است که اگر با او بنشینی، به تو سود می رساند، اگر با او راه بروی به تو سود می رساند و اگر با او شریک شوی، به تو سود می رساند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مَثَل مؤمن، مَثَل درخت خرماست که هر چه از آن برگیری به کارَت می آید.

ص :348


1- تفسیر العیّاشیّ : 2/225/15.
2- تفسیر القمّی : 2/21.
3- کنز العمّال : 726.
4- کنز العمّال : 727.

عنه صلی الله علیه و آله :مَثَلُ الرّجُلِ المسلمِ مَثَلُ شَجَرَةٍ خَضراءَ لا یَسقُطُ وَرَقُها و لا یَتَحاتُّ ؛ و هِی النَّخلَةُ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :مَثَلُ المؤمنِ مَثَلُ السُّنبُلَةِ ، تَمیلُ أحیانا و تَقومُ أحیانا . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :مَثَلُ المؤمنِ مَثَلُ السُّنبُلَةِ؛ تَستَقیمُ مَرّةً و تَحمَرُّ مَرّةً . و مَثَلُ الکافرِ مَثَلُ الأرْزَةِ؛ لا تَزالُ مُستَقیمَةً حتّی تَخِرَّ و لا تَشعُرَ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :مَثَلُ المؤمنِ مَثَلُ الخامَةِ؛ تَحمَرُّ مَرّةً و تَصفَرُّ اُخری ، و الکافرُ کالأرْزَةِ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :مَثَلُ المؤمنِ کمَثَلِ خامَةِ الزَّرعِ؛ مِن حَیثُ أتَتها الرِّیحُ کَفَأتها، فإذا سَکَنَتِ اعتَدَلَت ، و کذلکَ المؤمنُ یُکفَأُ بالبَلاءِ . و مَثَلُ الفاجِرِ کالأرْزَةِ صَمّاءُ مُعتَدِلَةٌ، حتّی یَقصِمَها اللّهُ إذا شاءَ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :مَثَلُ المؤمنِ کمَثَلِ الزَّرعِ ، لا تَزالُ الرِّیاحُ تَفیؤهُ ، و لا یَزالُ المؤمنُ یُصیبُهُ بَلاءٌ ، و مَثَلُ المنافِقِ مَثَلُ الشَّجَرَةِ الأرْزِ، لا تَهتَزُّ حتّی تُستَحصَدَ . (6)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حکایت مرد مسلمان، حکایت درخت سبزی است که برگ هایش نمی ریزد و آفت و پوسیدگی نمی بیند. این درخت، درخت خرماست.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مَثَل مؤمن، مَثَل خوشه [گندم یا جو ]است که گاه کج می شود و گاه راست [در معرض حوادث و بلاهاست].

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمن، مثل خوشه [گندم یا جو]است که گاه راست می شود و گاه سرخ. و کافر مانند صنوبر است که همیشه راست است، تا آن که یکباره فرو می افتد (هیچ بلا و مصیبتی به او و اموال و اولادش نمی رسد و ناگهان مرگ به سراغش می آید و او را غافلگیر می کند).

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مَثَل مؤمن، مَثَل گیاهی نو رسته است که گاه سرخ می شود و گاه زرد . امّا کافر مانند درخت صنوبر است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حکایت مؤمن، حکایت کِشته ای ترو تازه است که از هر طرف باد بر آن بوزد، خمیده اش می کند و چون باد بایستد راست می شود. بدینسان مؤمن نیز با بلا کج و خمیده می شود. [اما ]فاجر مانند درخت صنوبر است که سخت و راست است، تا هرگاه که خداوند خواهد و آن را بشکند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حکایت مؤمن، حکایت زراعتی است که وزش بادها همواره آن را به هر سو خمیده می کند؛ مؤمن نیز پیوسته در معرض بلاست. حکایت منافق، حکایت درخت صنوبر است که تکان نمی خورد ، تا آن که وقت بریدنش فرا می رسد.

ص :349


1- کنز العمّال: 791.
2- کنز العمّال : 730.
3- کنز العمّال : 732.
4- کنز العمّال : 731.
5- کنز العمّال : 733.
6- سنن الترمذی: 5/150/2866.

عنه صلی الله علیه و آله :مَثَلُ المؤمنِ کمَثَلِ النَّحلَةِ ؛ إن أکَلَتْ أکَلَت طَیِّبا ، و إن وَضَعَت وَضَعت طَیِّبا ، و إن وَقَعت علی عُودٍ نَخِرٍ لَم تَکسِرْهُ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :مَثَلُ المؤمنِ مَثَلُ سَبیکَةِ الذَّهَبِ ؛ إن نَفَختَ علَیها احمَرَّت ، و إن وُزِنَت لَم تَنقُصْ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :مَثَلُ المؤمنِ کالبَیتِ الخَرِبِ فی الظّاهِرِ ، فإذا دَخَلتَهُ وجَدتَهُ مُؤنَّقا. و مَثَلُ الفاجِرِ کمَثَلِ القَبرِ المُشرِفِ المُجَصَّصِ یُعجِبُ مَن رآهُ و جَوفُهُ مُمتَلئٌ نَتْنا . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :مَثَلُ المؤمنِ و مَثَلُ الإیمانِ کمَثَلِ الفَرَسِ فی آخِیَّتِهِ یَجولُ ثُمّ یَرجِعُ إلی آخِیَّتِهِ ، و إنّ المؤمِنَ یَسهو ثُمّ یَرجِعُ . (4)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ فی قولهِ تعالی : «اللّهُ نُورُ السَّماواتِ و الأرضِ _ إلی قولهِ _ و یَضْرِبُ اللّهُ الأمثالَ لِلنّاسِ» (5) _: فهذا مَثَلٌ ضَرَبَهُ اللّهُ لِلمؤمنِ ، قالَ : فالمؤمنُ یَتَقلَّبُ فی خَمسَةٍ مِن النُّورِ ، مَدخَلُهُ نُورٌ ، و مَخرَجُهُ نُورٌ ، و عِلمُهُ نُورٌ ،و کلامُهُ نُورٌ ، و مَصیرُهُ یَومَ القِیامَةِ إلَی الجَنّةِ نُورٌ . (6)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مَثَل مؤمن، مَثَل زنبور عسل است که اگر بخورد، چیزهای پاک و پاکیزه می خورد و اگر تولید کند، چیزی پاک و پاکیزه تولید می کند و اگر روی شاخه پوسیده ای بنشیند، آن را نمی شکند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمن، مانند شمش طلاست که اگر در آتش نهاده شود، سرخ می گردد و اگر وزن شود، کم نشان نمی دهد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حکایت مؤمن، حکایت خانه ای است که بیرونش ویرانه است اما چون داخلش شوی آن را آراسته و زیبا می بینی و حکایت کافر به مانند گور برجسته گچ کاری شده است که هر کس آن را ببیند، خوشش می آید اما درونش آکنده از بوی گند است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حکایت مؤمن و حکایت ایمان، حکایت اسب است در اخیه اش (7) چرخی می زند و سپس به طرف اخیه خود برمی گردد؛ مؤمن نیز اشتباه می کند و سپس [از اشتباه خود ]برمی گردد.

امام باقر علیه السلام_ درباره آیه «خدا نور آسمان ها و زمین است ......... خدا مثل ها را برای مردم می زند» _فرمود : این مَثَلی است که خداوند درباره مؤمن زده است. حضرت فرمود: مؤمن در پنج نور غوطه می خورد: درونْ شدش نور است، برون شدش نور است، علمش نور است، سخنش نور است و حرکتش به سوی بهشت در روز قیامت، نور است.

ص :350


1- کنز العمّال : 735.
2- کنز العمّال : 735.
3- کنز العمّال : 736 ، 827 نحوه.
4- الترغیب و الترهیب : 4/90/10.
5- النور : 35 .
6- تفسیر القمّی : 2/103.
7- میخ آخور، طناب یا تیری که از دو سوی بر جایی استوار کنند و رسن ستور بر آن بندند. فرهنگ معین .

3553 - مَثَلُ الکافِرِ
3553 - مَثَل کافر

الکتاب :

«وَ مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا کَمَثَلِ الَّذِی یَنْعِقُ بِمَا لاَ یَسْمَعُ إِلاَّ دُعَاءً وَ نِدَاءً صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لاَ یَعْقِلُونَ» . (1)

«مَثَلُ الْفَرِیقَیْنِ کَالْأَعْمی وَ الْأَصَمِّ وَ الْبَصِیرِ وَ السَّمِیعِ هَلْ یَسْتَوِیَانِ مَثَلاً أَ فَلاَ تَذَکَّرُونَ » . (2)

«مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمَالُهُمْ کَرَمَادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْمٍ عَاصِفٍ لاَ یَقْدِرُونَ مِمَّا کَسَبُوا عَلی شَیْءٍ ذلِکَ هُوَ الضَّلاَلُ الْبَعِیدُ» . (3)

«وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَعْمَالُهُمْ کَسَرَابٍ بِقِیعَةٍ یَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ مَاءً حَتَّی إِذَا جَاءَهُ لَمْ یَجِدْهُ شَیْئَا وَ وَجَدَ اللّهَ عِنْدَهُ فَوَفَّاهُ حِسَابَهُ وَ اللّهُ سَرِیعُ الحِسَابِ * أَوْ کَظُلُمَاتٍ فِی بَحْرٍ لُجِّیٍّ یَغْشَاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ سَحَابٌ ظُلُمَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ إِذَا أَخْرَجَ یَدَهُ لَمْ یَکَدْ یَرَاهَا وَ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللّهُ لَهُ نُورَا فَمَا لَهُ مِنْ نُورٍ» . (4)

3553

مَثَل کافر

قرآن:

«و مَثَل [دعوت کننده] کافران چون مَثَل کسی است که حیوانی را که جز صدا و ندایی [مبهم، چیزی ]نمی شنود بانگ می زند. [آری] کرند، لالند، کورند. [و] در نمی یابند».

«مَثَل این دو گروه، چون نابینا و کر [در مقایسه] با بینا و شنواست. آیا در مَثَل یکسانند؟ پس، آیا پند نمی گیرید».

«مَثَل کسانی که به پروردگار خود کافر شدند، کردارهایشان به خاکستری می ماند که بادی تند در روزی طوفانی بر آن بوزد: از آنچه به دست آورده اند هیچ [بهره ای ]نمی توانند برد. این است همان گمراهی دور و دراز».

«و کسانی که کفر ورزیدند، کارهایشان چون سرابی است در بیابانی که تشنه آن را آب می پندارد، تا چون به آن رسد آن را چیزی نیابد و خدا را نزد خویش یابد و حسابش را تمام به او دهد و خدا زود شمار است. یا [کارهایشان] مانند تاریکی هایی است که در دریایی ژرف است که موجی آن را می پوشاند [و ]روی آن موجی [دیگر] است [و] بالای آن ابری است؛ تاریکی هایی است که بعضی بر روی بعضی قرار گرفته است. هرگاه [غرقه ]دستش را بیرون آورد، به زحمت آن را می بیند. و خدا به هر کس نوری نداده باشد، او را هیچ نوری نخواهد بود».

ص :351


1- البقرة : 171.
2- هود : 24.
3- إبراهیم : 18.
4- النور : 39 ، 40.

«إِنَّا جَعَلْنَا فِی أَعْنَاقِهِمْ أَغْلاَلاً فَهِیَ إِلَی الْأَذْقَانِ فَهُمْ مُقْمَحُونَ * وَ جَعَلْنَا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدّا فَأَغْشَیْنَاهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ» . (1)

التّفسیر:

المَثَل هو الکلام السائر ، و المثل هو الوصف، کقوله تعالی : «انظُرْ کَیفَ ضَرَبوا لَکَ الأمْثالَ فَضَّلُوا فَلا یَستَطیعونَ سَبیلاً» . (2) و النَّعیقُ صوت الراعی لغنمه زجرا ، یقال : نعق الراعی بالغنم ینعق نعیقا إذا صاح بها زجرا ، و النداء مصدر نادی ینادی مناداة ، و هو أخصّ من الدعاء، ففیه معنَی الجهر بالصوت و نحوه، بخلاف الدعاء .

و المعنی _ و اللّه أعلم _ و مَثَلک فی دعاء الذین کفروا کَمَثل الذی ینعق من البهائم بما لا یسمع من نعیقه إلاّ دعاءً و نداءً ما ، فینزجر بمجرّد قرع الصوت سمعَه من غیر أن یعقل شیئا ، فهم صُمٌّ لا یسمعون کلاما یفیدهم ، و بُکمٌ لا یتکلّمون بما یفید معنیً ، و عُمیٌ لا یبصرون شیئا فهم لا یعقلون شیئا ؛ لأنّ الطُرق المؤدیّة إلَی التعقّل مسدودةٌ علیهم .

و من ذلک یظهر أنّ فی الکلام قلبا أو عنایةً اُخری یعود إلیه ؛ فإنّ المَثَل بالذی ینعق بما لا یسمع إلاّ دعاءً و نداءً مثل الذی یدعوهم إلی الهُدی لا مثل الکافرین المدعوّین إلَی الهُدی ، إلاّ أنّ الأوصاف الثلاثة التی استنتج و استخرج من المثل و ذُکرت بعده _ و هی قوله : «صُمٌ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَعقِلونَ» _ لمّا کانت أوصافا للّذین کفروا لا لمن یدعوهم إلَی الحقّ استوجب ذلک أن یُنسب المثل إلَی الذین کفروا لا إلی رسول اللّه تعالی ، فأنتج ما أشبه القلب . (3) قوله تعالی : «مَثَلُ الّذینَ کَفَروا بَرَبِّهِمْ أعْمالُهُمْ کَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بهِ الرِّیحُ فی یَومٍ عاصِفٍ ......... » إلی آخر الآیة . یومٌ عاصفٌ: شدید الرّیح ، تمثیلٌ لأعمال الکفّار من حیث تترتّب نتائجها علیها ، و بیان أنّها حبطٌ باطلةٌ لا أثر لها من جهة السعادة ، فهو کقوله تعالی: «و قَدِمْنا إلی ما عَمِلوا مِن عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثورا» (4) ، فأعمالهم کذرّاتٍ من الرماد اشتدّت به الریح فی یومٍ شدید الریح فنثرته و لم یبق منه شیئا ، هذا مثلهم من جهة أعمالهم .

و من هنا یظهر أنْ لا حاجة إلی تقدیر شیءٍ فی الکلام و إرجاعه إلی مِثل قولنا : مَثَل أعمال الذین کفروا ......... إلخ . و الظاهر أنّ الآیة لیست من تمام کلام موسی ، بل هی کالنتیجة المحصّلة من کلامه المنقول. (5)

قوله تعالی : «و الّذینَ کَفَروا أعْمالُهُم کَسَرابٍ بِقِیعَةٍ یَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ مَاءً ......... » إلی آخر الآیة . السّراب هو ما یلمع فی المفازة کالماء و لا حقیقة له ، و القِیع و القاع هو المُستوی من الأرض ، و مفرداهما القیعة و القاعة کالتِّینة و التَّمرة ، و الظمآن هو العطشان .

لمّا ذکر سبحانه المؤمنین و وصفهم بأنّهم ذاکرون له فی بیوتٍ معظّمةٍ لا تلهیهم عنه تجارة و لا بیع ، و أنّ اللّه الذی هو نور السماوات و الأرض یهدیهم بذلک إلی نوره فیکرمهم بنور معرفته ، قابل ذلک بذکر الذین کفروا، فوصف أعمالهم تارةً بأنّها لا حقیقة لها کسرابٍ بقیعةٍ فلا غایة لها تنتهی إلیها ، و تارةً بأنّها کظلماتٍ بعضها فوق بعضٍ لا نور معها و هی حاجزةٌ عن النور . و هذه الآیة هی التی تتضمّن الوصف الأوّل .

فقوله : «و الّذینَ کَفَروا أعْمالُهُمْ کَسَرابٍ بِقِیعَةٍ یَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ ماءً حتّی إذا جاءَهُ لَم یَجِدْهُ شَیئا» شبّه أعمالهم _ و هی التی یأتون بها من قرابین و أذکارٍ و غیرهما من عباداتهم یتقرّبون بها إلی آلهتهم _ بسرابٍ بقِیعةٍ یحسبه الإنسان ماءً، و لا حقیقة له یترتّب علیها ما یترتّب علَی الماء من رفع العطش و غیر ذلک . و إنّما قیل : «یَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ ماءً» مع أنّ السراب یتراءی ماءً لکلِّ راءٍ ؛ لأنّ المطلوب بیان سیره إلیه و لا یسیر إلیه إلاّ الظَّمآن یدفعه إلیه ما به من ظماءٍ ، و لذلک رتّب علیه قوله : «حتّی إذا جاءَهُ لَم یَجِدْهُ شَیئا» کأنّه قیل : کسرابٍ بِقیعةٍ یتخیّله الظمآن ماءً فیسیر إلیه و یقبل نحوه لیرتوی و یرفع عطشه به ، و لا یزال یسیر حتّی إذا جاءه لم یجده شیئا .

و التعبیر بقوله : «جاءَهُ» دون أن یقال : بَلَغه أو وصل إلیه أو انتهی إلیه و نحوها ؛ للإیماء إلی أنّ هناک مَن یرید مجیئه و ینتظره انتظارا و هو اللّه سبحانه ، و لذلک أردفه بقوله : «و وَجَدَ اللّهَ عِندَهُ فَوفّاهُ حِسَابَهُ» ، فأفاد أنّ هؤلاء یریدون بأعمالهم الظفر بأمرٍ تبعثهم نحوه فطرتهم و جبلّتهم، و هو السعادة التی یریدها کلّ إنسانٍ بفطرته و جبلّته، لکنّ أعمالهم لا توصلهم إلیه ، و لا أنّ الآلهة التی یبتغون بأعمالهم جزاءً حسنا منهم لهم حقیقةً . بل الذی ینتهی إلیه أعمالهم و یحیط هو بها و یجزیهم هو اللّه سبحانه فیوفّیهم حسابهم . و تَوفیةُ الحساب کنایة عن الجزاء بما یستوجبه حساب الأعمال و إیصال ما یستحقّه صاحب الأعمال .

ففی الآیة تشبیه أعمالهم بالسراب ، و تشبیههم بالظمآن الذی یرید الماء و عنده عذب الماء لکنّه یُعرض عنه و لا یصغی إلی مولاه الذی ینصحه و یدعوه إلَی شربه، بل یحسب السراب ماءً فیسیر إلیه و یُقبل نحوه ، و تشبیه مصیرهم إلَی اللّه سبحانه بحلول الآجال و عند ذلک تمام الأعمال بالظمآن السائر إلَی السراب إذا جاءه و عنده مولاه الذی کان ینصحه و یدعوه إلی شرب الماء .

فهولاء قومٌ اُلهوا عن ذکر ربّهم و الأعمال الصالحة الهادیة إلی نوره و فیه سعادتهم، و حَسِبوا أنّ سعادتهم عند غیره من الآلهة الذین یدعونهم ، و الأعمال المقرّبة إلیهم و فیها سعادتهم، فأکبّوا علی تلک الأعمال السرابیّة و استوفَوا بما یُمکنهم أن یأتوا بها مدّة أعمارهم، حتّی حلّت آجالهم و شارفوا الدار الآخرة، فلم یجدوا شیئا ممّا یؤمّلونه من أعمالهم، و لا أثراً من اُلوهیّة آلهتهم، فوفّاهم اللّه حسابهم و اللّه سریع الحساب .

و قوله : «و اللّهُ سَریعُ الحِسابِ» إنّما هو لإحاطة علمه بالقلیل و الکثیر، و الحقیر و الخطیر، و الدقیق و الجلیل، و المتقدّم و المتأخّر علی حدٍّ سواءٍ .

و اعلم أنّ الآیة و إن کان ظاهرها بیان حال الکفّار من أهل الملل و خاصّة المشرکین من الوثنیّین ، لکنّ البیان جارٍ فی غیرهم من منکری الصانع ؛ فإنّ الإنسان کائنا من کان یری لنفسه سعادةً فی الحیاة ، و لا یرتاب أنّ الوسیلة إلی نیلها أعماله التی یأتی بها ، فإن کان ممّن یقول بالصانع و یراه المؤثّر فی سعادته بوجهٍ من الوجوه توسّل بأعماله إلی تحصیل رضاه و الفوز بالسّعادة التی یُقدّرها له . و إن کان ممّن یُنکره و یُنهی التأثیر إلی غیره توسّل بأعماله إلی توجیه ما یقول به من المؤثّر کالدهر و الطّبیعة و المادّة نحو سعادة حیاته الدُّنیا التی لا یقول بما وراءها .

فهؤلاء یَرَون المؤثّر الذی بیده سعادة حیاتهم غیره تعالی ، و لا مؤثّر غیره. و یَرَون مساعیهم الدنیویّة موصلةً لهم إلی سعادتهم و لیست إلاّ سرابا لا حقیقةَ له . و لا یزالون یسعون حتّی إذا تمّ ما قُدّر لهم من الأعمال بحلول ما سُمّی لهم من الآجال لم یجدوا عندها شیئا ، و عاینوا أنّ ما کانوا یتمنّون منها لم یکن إلاّ طائف خَیالٍ أو حلم نائمٍ ، و عند ذلک یوفّیهم اللّه حسابهم و اللّه سریع الحساب .

قوله تعالی : «أوْ کَظُلُماتٍ فی بَحْرٍ لُجِّیٍّ یَغْشاهُ مَوْجٌ مِن فَوْقِهِ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ سَحابٌ» تشبیهٌ ثانٍ لأعمالهم، یظهر به أنّها حُجب متراکمة علی قلوبهم تحجبهم عن نور المعرفة ، و قد تکرّر فی کلامه تعالی أنّهم فی الظُّلمات کقوله : «و الّذینَ کَفَروا أوْلِیاؤُهُمُ الطّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُم مِنَ النُّورِ إلَی الظُّلُماتِ» (6) و قوله : «کَمَنْ مَثَلُهُ فی الظُّلُماتِ لَیسَ بِخارِجٍ مِنْها» (7) و قوله : «کَلاّ بَلْ رانَ علی قُلوبِهِم مَا کانوا یَکْسِبونَ * کلاّ إنَّهُمْ عَن رَبِّهِمْ یَوْمَئذٍ لَمَحْجُوبُونَ» . (8) و قوله : «أوْ کَظُلُماتٍ فی بَحْرٍ لُجِّیٍّ» معطوفٌ علی «سراب» فی الآیة السابقة . و البحر اللُّجّیُّ هو البحر المتردّد أمواجه، منسوبٌ إلی لُجّة البحر و هی تردُّد أمواجه ، و المعنی: أعمالهم کظلماتٍ کائنةٍ فی بحرٍ لُجّیٍّ .

و قوله : «یَغشاهُ مَوْجٌ مِن فَوْقِهِ مَوْجٌ مِن فَوْقِهِ سَحابٌ» صفة البحر، جیء بها لتقریر الظلمات المفروضة فیه ، فصفته أنّه یغشاه و یحیط به موجٌ کائنٌ من فوقه موجٌ آخر کائنٌ مِن فوقه سحابٌ یحجبنه جمیعا من الاستضاءة بأضواء الشمس و القمر و النجوم . و قوله : «ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوقَ بَعْضٍ» تقریرٌ لبیان أنّ المراد بالظلمات المفروضة الظلمات المتراکمة بعضها علی بعضٍ دون المتفرّقة . و قد أکّد ذلک بقوله : «إذا أخْرَجَ یَدَهُ لَم یَکَدْ یَراها» فإنّ أقرب ما یشاهده الإنسان منه هو نفسه ، و هو أقدر علی رؤیة یده منه علی سائر أعضائه ؛ لأنّه یُقرِّبها تجاه باصرته کیفما أراد ، فإذا أخرج یده و لم یکد یراها کانت الظّلمة بالغةً .

فهؤلاء _ وهم سائرون إلَی اللّه و صائرون إلیه _ من جهة أعمالهم کراکب بحرٍ لُجّیٍّ یغشاه موجٌ من فوقهِ موجٌ من فوقه سحابٌ فی ظلمات متراکمة کأشدّ ما یکون ، و لا نور هناک یستضیء به فیهتدی إلی ساحل النّجاة . (9)

قوله تعالی : «إنّا جَعَلْنا فِی أعْناقِهِم أغْلالاً فَهِیَ إلَی الأذْقانِ فَهُمْ مُقْمَحونَ» الأعناق: جمع عُنُق بضمّتین و هو الجِید ، و الأغلال: جمع غِلّ بالکسر، و هی علی ما قیل: ما تُشدُّ به الید إلَی العنق للتعذیب و التشدید . و مُقمَحون: اسم مفعولٍ من الإقماح، و هو رفع الرأس، کأنّهم قد ملأت الأغلال ما بین صدورهم إلی أذقانهم فبقیت رؤوسهم مرفوعةً إلَی السماءِ لا یتأتّی لهم أن ینکسوها فینظروا إلی ما بین أیدیهم من الطریق فیعرفوها و یمیّزوها من غیرها . و تنکیر قوله : «أغلالاً» للتفخیم و التهویل . و الآیة فی مقام التعلیل لقوله السابق : «فَهُمْ لا یُؤمِنونَ» . قوله تعالی : «و جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أیْدیهِم سَدّا و مِنْ خَلْفِهِم سَدّا فأغْشَیْناهُم فَهُم لا یُبْصِرونَ» ، السدّ: الحاجز بین الشیئین . و قوله : «مِن بَینِ أیْدیهِم ......... و مِنْ خَلْفِهِم» کنایة عن جمیع الجهات ، و الغَشی و الغَشَیان: التغطیة، یقال : غشیه کذا أی غطّاه ، و أغشی الأمر فلانا أی جعل الأمر یُغطّیه ، و الآیة متمّمةٌ للتعلیل السابق ، و قوله : «جَعَلْنا» معطوفٌ علی «جَعَلْنا» المتقدّم .

و عن الرازیّ فی تفسیره، فی معنی التشبیه فی الآیتین : أنّ المانع عن النظر فی الآیات قسمان : قسمٌ یمنع عن النظر فی الأنفُس، فشبّه ذلک بالغِلّ الذی یجعل صاحبه مُقمَحا لا یری نفسه و لا یقع بصره علی بدنه . و قسمٌ یمنع عن النظر فی الآفاق، فشبّه ذلک بالسدّ المحیط ؛ فإنّ المحاط بالسدّ لا یقع نظره علَی الآفاق، فلا یظهر له ما فیها من الآیات ، فمن ابتُلی بهما حُرم عن النظر بالکلّیّة .

و معنَی الآیتین أنّهم لا یؤمنون؛ لأنّا جعلنا فی أعناقهم أغلالاً نشدُّ بها أیدیهم علی أعناقهم فهی إلَی الأذقان فهم مرفوعةً رؤوسهم باقون علی تلک الحال ، و جعلنا من جمیع جهاتهم سدّا فجعلناه یغطّیهم فهم لا یبصرون فلا یهتدون ، ففی الآیتین تمثیلٌ لحالهم فی حرمانهم من الاهتداء إلَی الإیمان، و تحریمه تعالی علیهم ذلک جزاءً لکفرهم و غوایتهم و طغیانهم فی ذلک .

و قد تقدّم فی قوله تعالی : «إنَّ اللّهَ لا یَسْتَحیی أنْ یَضْرِبَ مَثَلاً» (10) فی الجزء الأوّل من الکتاب، أنّ ما وقع فی القرآن الکریم من هذه الأوصاف و نظائرها التی وصف بها المؤمنون و الکفّار یکشف عن حیاةٍ اُخری للإنسان فی باطن هذهِ الحیاة الدنیویّة، مستورةٍ عن الحسّ المادّیّ، ستظهر له إذا انکشفت الحقائق بالموت أو البعث . و علیه فالکلام فی أمثال هذه الآیات جارٍ فی مجرَی الحقیقة دون المجاز کما علیه القوم . (11) (12)

«ما در گردن های آنها تا چانه هایشان غل ها نهاده ایم، به طوری که سرهایشان را بالا گرفته دیده فرو هشته اند. و فرا رویشان سدّی و پشت سرشان سدّی نهاده و پرده ای بر [چشمان ]آنان فرو گسترده ایم، در نتیجه نمی توانند ببینند».

تفسیر :

مَثَل، هم به معنای ضرب المثل می آید و هم به معنای صفت و حالت (وصف الحال)، مانند این سخن خداوند متعال: «بنگر که چگونه برای تو مثل ها زدند و گمراه شدند و لذا راه را نمی توانند پیدا کنند». «نعیق» [در آیه اوّل ]بانگی است که چوپان برای هی کردن و راندن گوسفندان می زند. گفته می شود: نعق الراعی بالغنم ینعق نعیقا، آن گاه که چوپان برای راندن گوسفندان هی هی می زند، و «نداء» مصدر باب مفاعله از «نادی ینادی مناداة» است و معنایش اخصّ از دعا [خواندن و صدا زدن ]است؛ زیرا «نداء» معنای صدا زدن با آواز بلند دارد، برخلاف دعا.

و معنای آیه _ که البتّه خدا بهتر می داند _ این است که مَثَل تو، در صدا زدن و فرا خواندن کفّار، مانند کسی است که بر حیوانات بانگ و هی می زند و آنها از بانگ او جز صدا و آواز چیزی نمی شنوند و همین که صدا به گوششان بخورد، برمی گردند بدون آن که چیزی از آن صدا بفهمند و درک کنند. بنا بر این، کافران کر هستند و سخنی را که به حالشان مفید باشد نمی شنوند و لالند و سخنی را که مفید معنایی باشد، نمی گویند و کورند و چیزی را نمی بینند و از این رو، چیزی را تعقّل و ادراک نمی کنند؛ زیرا راه های منتهی به تعقّل و ادراک به روی آنها بسته است.

از این جا معلوم می شود که این مَثَل مشتمل بر قلب [جابجایی ]یا شِبه قلب است؛ زیرا مَثَل آوردن از کسی که بانگ می زند بر کسانی که چیزی جز صدا یا فریادی نمی شنوند، مَثَل کسی است که آنها را به هدایت فرا می خواند، نه مَثَل از کافرانی که به هدایت و راه راست دعوت می شوند. منتها اوصاف سه گانه ای که از این مَثَل نتیجه گیری و استخراج شده و به دنبال آن ذکر شده اند _ یعنی «کرند، لالند، کورند، پس تعقّل نمی کنند» _ از آن جا که اوصاف کافران است، نه کسی که آنان را به حق فرا می خواند، لازم می آید که مَثَل به کفّار نسبت داده شود، نه به رسولِ خداوند متعال. بنا بر این، نتیجه این مثل چیزی شبیه قلب است.

در آیه «مَثَل کسانی که به پروردگار خود کافر شدند، کرده هایشان چونان خاکستری است که بادی تند در روزی توفانی بر آن بوزد ......... »، باد تند در یک روز توفانی، تمثیلی است برای اعمال کافران از نظر نتیجه ای که بر آنها مترتب می شود و بیان این نکته که این اعمال بر باد رفته و باطل است و هیچ تأثیری در سعادت آنها ندارد. این آیه ، همانند این سخن خداوند متعال است که می فرماید: «و به هر گونه کاری که کرده اند می پردازیم و آن را چون گَردی پراکنده می سازیم». پس اعمال کافران همچون ذرات خاکستر است که در یک روز توفانی، بادی سخت بر آن می وزد و تلّ خاکستر را پراکنده می کند و چیزی از آن باقی نمی ماند. این مَثَلی است برای اعمال آنها.

از این جا معلوم می شود که نیازی نیست در کلام چیزی را در تقدیر بگیریم و آن را بطور مثال به این جمله برگردانیم: مَثَل اعمال کسانی که کافر شدند ......... الی آخر. ظاهرا آیه دنباله سخن موسی نیست، بلکه همچون نتیجه ای است که از سخن نقل شده از او گرفته می شود.

آیه «و کسانی که کافر شدند، اعمالشان مانند سرابی است در سرزمینی هموار، که تشنه آن را آب می پندارد ......... »، «سراب» چیزی است که در بیابان مانند آب می درخشد، ولی در واقع آب نیست. «قیع» و «قاع» به معنای زمین هموار و دشت است و مفرد این دو کلمه «قیعه» و «قاعه» می باشد، مانند «تینه» و «تمره» [که مفرد تین و تمر هستند] و «ظمآن» به معنای تشنه کام است.

پس از آن که خداوند سبحان، از مؤمنان یاد کرد و در وصف آنها فرمود که در خانه های بزرگ و با عظمت ذکر خدا می کنند و هیچ تجارت و خرید و فروشی از یاد او غافلشان نمی سازد و خدا که نور آسمان ها و زمین است آنان را، به سبب داشتن این ویژگی، به سوی نور خود رهنمون می شود و با نور معرفت خویش گرامی و مفتخرشان می کند، در مقابل از کفّار یاد می کند و اعمال آنان را یک بار به سرابی در بیابان تشبیه می کند که نه آن سراب واقعیت دارد و نه پایانی که بدان رسند. و یک بار به تاریکی هایی انباشته بر روی هم که هیچ نوری با آنها نیست و مانع عبورِ نور هم می شوند. این آیه همان است که متضمّن وصف اول می باشَد.

پس، آیه «و کسانی که کافر شدند اعمالشان چون سرابی است در بیابانی هموار که تشنه آن را آب پندارد و چون بدان رسد چیزی نمی یابد»، اعمال کفّار _ یعنی همان قربانیها و اذکار و ادعیه و دیگر اعمال عبادی ای که به وسیله آنها به خدایانشان تقرّب می جویند _ را به سرابی در یک بیابان تشبیه می کند که فرد تشنه خیال می کند آب است در حالی که چنین نیست و نتیجه و آثاری که بر آب مترتّب است، یعنی رفع تشنگی و امثال آن، بر آن مترتّب نیست.

این که فرموده است: «تشنه آن را آب می پندارد»، در حالی که سراب، برای هر بیننده ای آب به نظر می رسد، علّتش این است که هدف در این آیه، بیان رفتن به سوی سراب است و تنها کسی که به طرف آن می رود آدم تشنه است، که تشنگی او را به سمت سراب می کشاند. به همین دلیل در ادامه آن فرموده است: «وقتی به نزد سراب می رود، آن را چیزی نمی یابد». انگار گفته شده است: مانند سرابی در یک بیابان که آدم تشنه خیال می کند آب است، لذا به طرف آن می رود تا آب بخورد و رفع تشنگی کند و همچنان پیش می رود و وقتی به نزد سراب می آید، چیزی نمی یابد.

و این که فرمود: «نزد سراب می آید» و نفرمود: به «آن می رسد» یا «به آن منتهی می شود» و امثال این تعبیرات، برای اشاره به این نکته است که در آن جا کسی انتظار آمدن او را می کشد و آن کس خداوند سبحان است. به همین دلیل، در دنبال آن فرموده است: «و خدا را نزد آن سراب می یابد و خدا هم حسابش را به طور کامل و تمام کف دستش می گذارد». این قسمت از آیه، مفید این معناست که این کافران با کارها و اعمال خود می خواهند به چیزی برسند که فطرت و سرشت آنها، ایشان را به سوی آن برمی انگیزد و آن چیز سعادتی است که هر انسانی بر اساس فطرت و سرشت خویش در پی آن می باشد، لیکن اعمال کافران آنها را به این هدف نمی رساند و خدایانشان نیز که کافران با اعمال خود خواهان پاداش نیک از آنها هستند، حقیقت و واقعیتی ندارند. بلکه آن موجودی که اعمال کافران به او می رسد و او بر کارهای ایشان احاطه دارد و سزای اعمالشان را می دهد، خداوند سبحان است که حسابشان را کامل می دهد و کامل دادن حساب نیز کنایه از جزا دادن بر طبق حسابِ اعمال و رساندنِ صاحب عمل به آن چیزی است که به سببِ اعمالش مستحقّ آن است.

بنا بر این، در آیه شریفه، اعمال کافران به سراب تشبیه شده است و خود آنها به تشنه ای که خواهان آب است و خودش آب شیرین و گوارا دارد اما از آن صرف نظر می کند و به حرف مولایش که او را نصیحت می کند و به نوشیدن از آن آب دعوتش می کند گوش نمی دهد، بلکه سراب را آب می پندارد و به طرف آن حرکت می کند. همچنین حرکت آنها به سوی خدا با فرا رسیدن مرگ و تمام شدن اعمالشان به تشنه ای تشبیه شده که به طرف سراب می رود و به محل سراب می رود و مولایش را می یابد؛ همان که او را نصیحت می کرد و به نوشیدن آب گوارا دعوتش می نمود.

اینان مردمی هستند که، از یاد پروردگارشان و کارهای شایسته ای که آنان را به سوی نور سعادت بخش او رهنمون می شود، غافل گشتند و خیال کردند که سعادتشان نزد خدایانی است که می خوانند و در سایه اعمالی است که به گمانشان آنها را به آن خدایان نزدیک می گرداند. لذا سرگرم آن اعمال سراب گونه شدند و در تمام عمر نهایتِ توان خود را در انجام چنان اعمالی به کار گرفتند، تا این که اجل هایشان در رسید و به سرای آخرت رفتند و نه از امید و آرزوهایی که از اعمالشان انتظار داشتند چیزی یافتند و نه از الوهیت معبودهایشان اثری مشاهده کردند و خدا حساب اعمالشان را به طور کامل رسید و خداوند زود شمار است.

فرموده خداوند متعال : «و خدا زود شمار است»، علّتش این است که علم خداوند به کم و زیاد، کوچک و بزرگ، ریز و درشت و پس و پیش، به طور یکسان احاطه دارد.

باید دانست که این آیه شریفه، هر چند ظاهرش وصف الحال همه کافران و به ویژه مشرکان بت پرست است اما این وصف درباره دیگر منکران سازنده هستی نیز صادق است؛ زیرا هر انسانی در زندگی خود دنبال سعادت و خوشبختی است و شکی ندارد که وسیله رسیدن به این سعادت اعمال و کرداری است که انجام می دهد. حال اگر معتقد به سازنده هستی باشد و او را به نحوی از انحاء مؤثّر در خوشبختی خود بداند، سعی می کند با اعمال و کردارهای خود رضایت او را تحصیل کند و سعادتی را که صانع برایش مقدر کرده است به دست آورد و اگر منکرِ صانع باشد و غیرِ او را مؤثّر در سعادت خویش بدانَد، می کوشد تا از طریق اعمال خود، نظر آن موجودی را که برایش تأثیر قائل است _ مثلاً روزگار یا طبیعت و یا ماده _ به طرف سعادت زندگی دنیایِ خود که به ماورای آن هم اعتقادی ندارد، جلب کند.

این دسته، معتقدند که سعادت زندگی آنها به دست موجودی غیر از خداوند متعال است و مؤثری جز آن وجود ندارد. به عقیده اینان کوشش های دنیویشان، آنها را به سعادت مورد نظرشان می رساند، حال آن که این پندار و سعادت چیزی جز یک سراب خالی از حقیقت نیست. اینان پیوسته به تلاش و کوشش خود ادامه می دهند، تا این که با فرا رسیدن اجل مقدّرشان اعمال آنها به پایان می رسد و می بینند از آن همه کار و عمل، هیچ ثمر و خبری نیست و امید و آرزوهایی که از این اعمال انتظار داشتند، جز مشتی خیال یا رؤیایی بیش نبوده است. در این هنگام است که خداوند حسابشان را به طور کامل کف دستشان می گذارد و خدا سریع الحساب است.

آیه «یا همچون تاریکی هایی در دریایی ژرف است که موجی آن را می پوشاند و روی آن موجی دیگر است و بالای آن ابری است»، تشبیه دیگری است از اعمال کافران که نشان می دهد اعمال آنها پرده هایی است که بر دل های آنها روی هم زده شده و نمی گذارد نور معرفت به دل هایشان برسد. در قرآن کریم مسأله قرار داشتن کفّار در ظلمات و تاریکی ها بارها مطرح شده است؛ مانند آیه «و کسانی که کافر شدند، سرپرست آنها طاغوت است که از نور به سوی تاریکی ها می کشاندشان» و آیه «چون کسی است که گرفتار در تاریکی هاست و از آن بیرون آمدنی نیست» و مانند: «نه چنین است، بلکه آنچه مرتکب می شدند زنگار بر دل هایشان بسته است. زهی پندار، که آنان در آن روز از پروردگارشان سخت محجوبند».

فرموده خداوند متعال : «او کظلمات فی بحر لجّی» عطف بر «سراب» در آیه قبل است. «بحر لجّی» به معنای دریایی است که امواج آن پشت سر هم می آیند. منسوب است به لجّه دریا که همان رفت و برگشت امواج آن می باشد. معنای جمله این است که اعمال کافران، مانند تاریکی هایی است که در دریایی موّاج قرار دارد.

فرموده خداوند متعال : «آن را موجی فرا می گیرد که روی آن موجی است و روی آن موجْ ابری است»، صفت برای دریاست و برای بیان تاریکی های فرضی آن آورده شده است. پس، این دریا ، وصفش چنین است که موجی سراسر آن را فرا می گیرد و بر فراز آن موج، موجی دیگر و بالای آن ابری قرار دارد که مجموع آنها مانع رسیدن نور خورشید و ماه و ستارگان به دریا می شوند.

فرموده خداوند متعال : «ظلمات بعضها فوق بعض» تقریر و توضیحی است برای این که مراد از تاریکی های مفروض تاریکی هایی است که روی هم انباشته شده اند نه تاریکی هایی پراکنده و جدا از هم و برای تأکید این مطلب فرموده است: «هرگاه دستش را بیرون آورد، به زحمت آن را می بیند»؛ زیرا نزدیکترین چیزی که انسان می بیند خودش است و انسان دست خویش را بهتر و راحت تر از دیگر اعضای بدنش می تواند ببیند. چون هر گونه که بخواهد دست خود را جلو چشمش قرار می دهد. با این وصف، اگر کسی دستش را بیرون آورد و آن را به زحمت ببیند، معلوم می شود که تاریکی خیلی شدید است.

پس، این کافران که به سوی خدا در حرکتند و بازگشتشان به سوی اوست، از نظر اعمال و کردار همچون کسی هستند که به دریایی موّاج قدم گذاشته که موج روی موج است و بر فراز آن ابری است و هر چه هست تاریکی است روی تاریکی و از نور کمترین نشانی نیست تا در پرتو آن به ساحل نجات راه برد.

آیه «انا جعلنا فی اعناقهم اغلالاً فهی الی الاذقان فهم مقمحون»، «اعناق» جمع «عُنُق» است به معنای گردن و «اغلال» جمع «غُلّ» است و غُلّ، آن طور که گفته شده، به معنای وسیله ای که برای شکنجه و آزار دادن است. با آن دست را به گردن می بندند. «مقمحون» اسم مفعول است از «اِقماح» به معنای بالا بردن سر، یعنی گویی این غل ها از سینه تا چانه های آنها را پوشانده به طوری که سرهایشان به طرف بالا نگه داشته می شود و نمی توانند آن را خم کنند و راه جلو خود را ببینند و آن را از بیراهه تشخیص دهند. نکره آوردن کلمه «اغلالاً»، برای نشان دادن اهمیت و ترسناک بودن موضوع است. این آیه تعلیلی است برای جمله قبل، یعنی «فَهُم لا یؤمنون».

آیه: «و جعلنا من بین ایدیهم سدّا و من خلفهم سدّا فأغشیناهم فهم لا یبصرون»، «سدّ» به معنای مانع میان دو چیز است. جمله «من بین ایدیهم و من خلفهم»، کنایه از همه جهات است. کلمه «غشی» و «غشیان»، به معنای پوشاندن است. گفته می شود: غَشِیَه کذا؛ یعنی آن را پوشاند. «اَغشَی الامر فلانا» یعنی: آن کار فلانی را فرو پوشاند. این آیه نیز تتمّه ای است، بر تعلیل پیشین. جمله «جعلنا» عطف بر «جعلنا» در آیه قبل است.

در تفسیر رازی درباره معنای تشبیه در این دو آیه، آمده است: آنچه که مانع از نگریستن و تفکّر در آیات خدا می شود، دو گونه است: یک قسم، مانع نظر و تفکّر در آیات انفسی می شود، که خداوند این مانع را به یک غُلّ تشبیه کرده که موجب می شود فرد بسته در غل، سرش به طرف بالا باشد و خودش را نبیند و چشمش به بدنش نیفتد. قسم دوم، مانعِ نظر و تفکّر در آیات آفاقی می شود که خداوند این مانع را به سدّی تشبیه کرده که [از همه سو ]پیرامون انسان زده شده است. کسی که در احاطه سدّ است آفاق را نمی بیند و از این رو آیات و نشانه های آن برایش نمودار نمی شود. پس، کسی که گرفتار این دو مانع باشد، از دیدن خود و محیط اطرافش به کلّی محروم می شود.

معنای دو آیه این است که: کفّار ایمان نمی آورند؛ چون اوّلاً: به گردن هایشان غل هایی زده ایم که با آنها دست هایشان را به گردنشان می بندیم و این غل ها تا چانه هایشان آمده و لذا سرهایشان به طرف بالاست و همچنان بر این حال باقی هستند. ثانیاً: در هر طرف آنها سدّ و مانعی قرار داده ایم که این سد آنها را فرو می پوشاند و لذا جایی را نمی بینند و راه راست را پیدا نمی کنند. در این دو آیه، تمثیلی است برای محرومیت آنها از راه بردن به ایمان و این که خداوند به سزای کفر و گمراهی و طغیانشان در کفر و گمراهی، ایمان را بر آنان حرام و قدغن کرده است.

در جلد اول این کتاب (المیزان)، ذیل آیه «خداوند شرم نمی کند که مثلی بزند»، گفتیم که این اوصاف و نظایر آنها در قرآن کریم که در وصف مؤمنان و کافران آمده، نشان می دهد که در دل این زندگی دنیوی، زندگی و حیات دیگری برای انسان وجود دارد که از دسترس حسّ مادی به دور است و با مردن یا در روز رستاخیز، آن گاه که حقایق آشکار شود، این زندگی برای آدمی نمودار می شود. بنا بر این، سخنانی که در این گونه آیات آمده جنبه حقیقت دارد، نه آن گونه که مفسران معتقدند، جنبه مجاز داشته باشد.

ص :352


1- یس : 8 ، 9.
2- الفرقان : 9.
3- المیزان فی تفسیر القرآن : 1/420.
4- الفرقان : 23.
5- المیزان فی تفسیر القرآن : 12/36.
6- البقرة : 257.
7- الأنعام : 122.
8- المطفّفین : 14 و 15.
9- المیزان فی تفسیر القرآن : 15/130 .
10- البقرة : 26.
11- المیزان فی تفسیر القرآن : 17/64.
12- (انظر) الکفر : باب 3438.

ص :353

ص :354

ص :355

ص :356

ص :357

ص :358

ص :359

ص :360

ص :361

ص :362

3554 - مَثَلُ المُشرِکِ
3554 - مَثَل مشرک

الکتاب :

«مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّهِ أَوْلِیَاءَ کَمَثَلِ الْعَنْکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتَا وَ إنَّ أَوْهَنَ الْبُیُوتِ لَبَیْتُ الْعَنْکَبُوتِ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ» . (1)

3554

مَثَل مشرک

قرآن:

«مَثَل کسانی که غیر از خدا دوستانی اختیار کرده اند، مانند مَثَل عنکبوت است که خانه ای ساخته است. و راستی که سست ترین خانه ها خانه عنکبوت است، ای کاش می دانستند».

ص :363


1- العنکبوت : 41.

«حُنَفَاءَ للّهِِ غَیْرَ مُشْرِکِینَ بِهِ وَ مَنْ یُشْرِکْ بِاللّهِ فَکَأَنَّمَا خَرَّ مِنَ السَّمَاءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّیْرُ أَوْ تَهْوِی بِهِ الرِّیحُ فِی مَکَانٍ سَحِیقٍ» . (1)

«ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً رَجُلاًَ فِیهِ شُرَکَاءُ مُتَشَاکِسُونَ وَ رَجُلاً سَلَمَا لِرَجُلٍ هَلْ یَسْتَوِیَانِ مَثَلاً الْحَمْدُ للّهِِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لاَ یَعْلَمُونَ» . (2)

«ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاًَ عَبْدَا مَمْلُوکَا لاَ یَقْدِرُ عَلَی شَیْءٍ وَ مَنْ رَزَقْنَاهُ مِنَّا رِزْقَا حَسَنَا فَهُوَ یُنْفِقُ مِنْهُ سِرَّا وَ جَهْرَا هَلْ یَسْتَوُونَ الْحَمْدُ للّهِِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لاَ یَعْلَمُونَ * وَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاًَ رَجُلَیْنِ أَحَدُهُمَا أَبْکَمُ لاَ یَقْدِرُ عَلَی شَیْءٍ وَ هُوَ کَلٌّ عَلَی مَوْلاَهُ أَیْنَمَا یُوَجِّهْهُ لاَ یَأْتِ بِخَیْرٍ هَلْ یَسْتَوِی هُوَ وَ مَنْ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ هُوَ عَلَی صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ» . (3)

التّفسیر:

العنایة فی قوله : «مَثَلُ الّذینَ اتَّخَذوا» ......... إلخ باتّخاذ الأولیاء من دون اللّه ، و لذا جیء بالموصول و الصّلة ، کما أنّ العنایة فی قوله : «کَمَثَلِ العَنْکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتا» إلَی اتّخاذها البیت ، فیؤول المعنی إلی أنّ صفة المشرکین فی اتّخاذهم من دون اللّه أولیاء کصفة العنکبوت فی اتّخاذها بیتا له نبأٌ ، و هو الوصف الذی یدلّ علیه تنکیر «بَیْتا» . و یکون قوله : «إنَّ أوْهَنَ البُیوتِ لَبَیْتُ العَنْکَبوتِ» بیانا لصفة البیت الذی أخذته العنکبوت ، و لم یقل : إنّ أوهن البیوت لبیتها کما هو مقتضَی الظاهر، أخذا للجملة بمنزلة المَثَل السائر الذی لا یتغیّر .

و المعنی أنّ اتّخاذهم من دون اللّه أولیاء _ وهم آلهتهم الذین یتولّونهم و یرکنون إلیهم _ کاتّخاذ العنکبوت بیتا هو أوهن البیوت؛ إذ لیس له من آثار البیت إلاّ اسمه: لا یدفع حرّا و لا بردا و لا یکنّ شخصا و لا یقی من مکروهٍ ، کذلک لیس لوَلایة أولیائهم إلاّ الاسم فقط، لا ینفعون و لا یضرّون و لا یملکون موتا و لا حیاةً و لا نشورا .

و مورد المَثَل : هو اتّخاذ المشرکین آلهةً من دون اللّه ، فتبدیل الآلهة من الأولیاء لکون السبب الداعی لهم إلَی اتّخاذ الآلهة زعمُهم أنّ لهم وَلایةً لأمرهم و تدبیرا لشأنهم، من جلب الخیر إلیهم و دفع الشرّ عنهم و الشفاعة فی حقّهم .

و الآیة _ مضافا إلی إیفاء هذه النکتة _ تشمل بإطلاقها کلّ من اتّخذ فی أمرٍ من الاُمور و شأنٍ من الشؤون ولیّا من دون اللّه یرکن إلیه و یراه مستقلاًّ فی أثره الذی یرجوه منه، و إن لم یُعدّ من الأصنام إلاّ أن یرجع ولایته إلی ولایة اللّه کوَلایة الرسول و الأئمّة و المؤمنین، کما قال تعالی : «و ما یُؤمِنُ أکْثَرُهُم باللّهِ إلاّ وَ هُمْ مُشْرِکونَ» . (4) و قوله : «لَو کانُوا یَعْلَمونَ» أی لو کانوا یعلمون أنّ مثلهم کمثل العنکبوت ما اتّخذوهم أولیاء . کذا قیل . (5)

قوله تعالی : «و تِلکَ الأمْثالُ نَضْرِبُها للنّاسِ و ما یَعْقِلُها إلاّ العالِمونَ» (6) یشیر إلی أنّ الأمثال المضروبة فی القرآن علی أنّها عامّةٌ تقرع أسماع عامّة النّاس ، لکنّ الإشراف علی حقیقة معانیها و لُبِّ مقاصدها، خاصّة لأهل العلم ممّن یعقل حقائق الاُمور و لا ینجمد علی ظواهرها . و الدلیل علی هذا المعنی قوله : «و ما یَعْقِلُها» دون أن یقول : و ما یؤمن بها أو ما فی معناه .

فالأمثال المضروبة فی کلامه تعالی یختلف النّاس فی تلقّیها باختلاف أفهامهم ، فمن سامعٍ لا حظّ له منها إلاّ تلقّی ألفاظها و تصوُّر مفاهیمها الساذجة من غیر تعمّقٍ فیها و سبرٍ لأغوارها ، و من سامع یتلقّی بسمعه ما یسمعه هؤلاء ثمّ یغور فی مقاصدها العمیقة و یعقل حقائقها الأنیقة .

و فیه تنبیهٌ علی أنّ تمثیل اتّخاذهم أولیاء من دون اللّه باتّخاذ العنکبوت بیتا هو أوهن البیوت لیس مجرّد تمثیلٍ شعریّ و دعویً خالیةٍ من البیّنة ، بل مُتّکٍ علی حجّة برهانیّة و حقیقة حقّة ثابتة، و هی الّتی تُشیر إلیه الآیة التالیة . (7)

«در حالی که گروندگان خالص به خدا باشید؛ نه شریک گیرندگان [برای] او. و هر کس به خدا شرک ورزد، چنان است که گویی از آسمان فرو افتاده و مرغان [شکاری] او را ربوده اند یا باد او را به جایی دور افکنده است».

«خدا مردی را مَثَل زده که چند خواجه ناسازگار در [مالکیت ]او شرکت دارند [و هر یک او را به کاری می گمارند ]و مردی را که تنها فرمانبر یک مرد است. آیا این دو، در مَثَل یکسانند؟ سپاس خدای را. [نه، ]بلکه بیشترشان نمی دانند».

«خدا مَثَلی می زند؛ بنده ای است زرخرید که هیچ کاری از دستش بر نمی آید. آیا [او] با کسی که از جانب خود به او روزی نیکو داده ایم و او از آن در نهان و آشکار انفاق می کند یکسان است؟ سپاس خدای راست، [نه، ]بلکه بیشترشان نمی دانند. و خدا مثلی [دیگر ]می زند؛ دو مردند که یکی از آنها لال است و هیچ کاری از او بر نمی آید و او سر بار خداوندگارش می باشد، هر جا که او را می فرستد خیری به همراه نمی آورد، آیا او با کسی که به عدالت فرمان می دهد و خود بر راه راست می باشد، یکسان است؟»

تفسیر:

در عبارت [آیه اول] «مثل الذین اتّخذوا» تا آخر آیه آنچه مورد عنایت و توجه است گرفتن سرپرستان و اولیایی غیر از خداست. به همین دلیل جمله در قالب صله و موصول آمده است. در جمله «کمثل العنکبوت اتّخذت بیتاً» نیز عنایت به خانه ساختن عنکبوت دارد. پس، معنای جمله به این بر می گردد که، حکایت و خصوصیّت مشرکان در برگزیدن اولیا و سرپرستانی غیر خدا، مانند خصوصیت عنکبوت است در تنیدن خانه برای خود. نکره آوردن «بیتاً»، نشانگر همین وصف است. جمله «انّ اوهن البیوت لبیت العنکبوت»، بیان خصوصیت خانه ای است که عنکبوت می تند. علّت این که نفرموده است: انّ اوهن البیوت لبیتها» در حالی که ظاهر آیه اقتضای این نحوه بیان را دارد، این است که جمله را به منزله ضرب المثل گرفته و ضرب المثل را کسی تغییر نمی دهد.

معنای آیه این است که برگزیدن چیزهایی غیر از خدا به عنوان ولیّ و سرپرست از سوی مشرکان _ یعنی همان خدایانشان که آنها را سرپرست و تکیه گاه خود می دانند _ همچون خانه تنیدن عنکبوت است که سست ترین خانه هاست؛ زیرا از آثار خانه فقط نامش را دارد. نه از گرما و سرمایی حفظ می کند و نه شخصی را سر پناه است و نه از آسیب و گزندی نگه می دارد. ولایت اولیای مشرکان نیز همین وضع را دارد. از سرپرستی تنها نامش را دارد، نه سود و زیانی می رسانند و نه اختیاردار مرگ و زندگی و رستاخیزی هستند.

مورد مَثَل، برگزیدن معبودانی است به جای خدا از طرف مشرکان. این که به جای کلمه آلهه و معبودان، تعبیر «اولیاء» را آورده برای این است که انگیزه مشرکان در پرستش خدایان این است که می پنداشتند تدبیر و اداره امورشان به دست آنهاست و برایشان خیر می آورند و بدی ها را از ایشان دور می گردانند و در حقّشان شفاعت می کنند.

آیه مذکور _ علاوه بر افاده این نکته _ به جهت اطلاقی که دارد، شامل هر کسی می شود که در امور و شؤون خود کسی یا چیزی جز خدا را به ولایت و سرپرستی برگزیند و به او تکیه کند و در تأثیری که از او امید دارد، برایش استقلال عمل قائل باشد، هر چند آن چیز، بت نباشد. مگر این که ولایت او به ولایت خدا برگردد، مانند ولایت پیامبر و امامان و مؤمنان. چنان که خداوند متعال می فرماید: «بیشتر آنها به خدا ایمان نمی آورند، مگر این که شریک می گیرند».

و آیه «ای کاش می دانستند»، یعنی، ای کاش می دانستند که حکایتشان حکایت عنکبوت است آن خدایان و معبودان را به ولایت و سرپرستی بر نمی گزیدند.

جمله «و این مثل ها را برای مردم می زنیم و آنها را جز دانایان درک و تعقّل نمی کنند»، اشاره به این دارد که ضرب المثل های قرآن با آن که عمومیت دارد و به گوش عموم مردم می رسد، اما رسیدن به حقیقت معنای آنها و مغز مقاصدشان مخصوص افراد دانا و دانشمند است؛ کسانی که در حقایق امور تعقّل می کنند و به ظواهر آنها بسنده نمی نمایند. دلیل بر این معنا عبارت «آنها را درک نمی کنند» است و نفرمود: و به آنها ایمان نمی آورند و یا جمله ای به این معنا.

مردم از مثل هایی که خداوند در قرآن زده، به سبب فهم های متفاوت خود دریافت های متفاوتی دارند. بعضی تنها بهره ای که از این مثل ها می برند، دریافت الفاظ و تصوّر مفاهیم ساده آنهاست بدون آن که در این مثل ها تعمّق و غور رسی کنند. بعضی هم مانند بقیّه، همین مثل ها را می شنوند امّا در مقاصد ژرف آنها غور می کنند و در حقایق شگفت انگیزشان تعقّل می ورزند.

در این آیه اشاره است به این که تمثیلِ سرپرست گرفتن خدایان متعدد به جای خداوند، به تنیدن تار عنکبوت که سست ترین خانه است، یک تمثیل شاعرانه و ادعای خالی از دلیل نیست. بلکه متّکی بر دلیلی برهانی و حقیقتی عینی و ثابت است که آیه بعد به آن اشاره می کند.

ص :364


1- الحجّ : 31.
2- الزمر : 29.
3- النحل : 75 و 76.
4- یوسف : 106.
5- المیزان فی تفسیر القرآن : 16/130.
6- العنکبوت : 43.
7- المیزان فی تفسیر القرآن : 16/132.

ص :365

ص :366

3555 - مَثَلُ المُنافِقِ
3555 - مَثَل منافق

الکتاب :

«مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الَّذِی اسْتَوْقَدَ نَارَا فَلَمَّا أَضَاءَتْ مَا حَوْلَهُ ذَهَبَ اللّهُ بِنُورِهِمْ وَ تَرَکَهُمْ فِی ظُلُمَاتٍ لا یُبْصِرُونَ» . (1)

3555

مَثَل منافق

قرآن:

«مَثَل آنان همچون مَثَل کسی است که آتش افروخت و چون پیرامون او را روشنایی داد، خدا نورشان را برد و در میان تاریکی هایی که نمی بینند رهایشان کرد».

ص :367


1- البقرة : 17.

«أَوْ کَصَیِّبٍ مِنَ السَّمَاءِ فِیهِ ظُلُمَاتٌ وَ رَعْدٌ وَ بَرْقٌ یَجْعَلُونَ أَصَابِعَهُمْ فِی آذَانِهِمْ مِنَ الصَّواعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ وَ اللّهُ مُحِیطٌ بِالْکَافِرِینَ» . (1)

«مُذَبْذَبِینَ بَیْنَ ذلِکَ لا إِلَی هؤُلاَءِ وَ لا إِلَی هؤُلاَءِ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبِیلاًَ» . (2)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَثَلُ المؤمنِ و المُنافِقِ و الکافِرِ کمَثَلِ رَهطٍ ثَلاثةٍ وَقَعوا إلی نَهرٍ ، فوَقَعَ المؤمنُ فقَطعَ ، ثُمّ وَقَعَ المُنافِقُ حتّی إذا کادَ أن یَصِلَ إلَی المؤمنِ ناداهُ الکافِرُ أنْ هَلُمَّ إلَیَّ فإنِّی أخشی علَیکَ ، و ناداهُ المؤمنُ أنْ هَلُمَّ إلَیّ فإنّ عِندی و عِندی یحظی لَهُ ما عِندَهُ . فما زالَ المُنافقُ یَتَردّدُ بَینَهُما حتّی أتی عَلیهِ أذیً فغَرّقَهُ ، و إنّ المُنافقَ لَم یَزَلْ فی شَکٍّ و شُبهَةٍ حتّی أتی علَیهِ المَوتُ و هُو کَذلکَ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :مَثَلُ المُنافقِ کمَثَلِ الشّاةِ العائرَةِ بَینَ الغَنَمَینِ ، تَعِیرُ إلی هذهِ مَرّةً و إلی هذهِ مَرّةً لا تَدری أَیُّهما تَتبَعُ . (4)

«یا چون [کسانی که در معرض] رگباری از آسمان _ که در آن تاریکی ها و رعد و برقی است _ [قرار گرفته اند]، از [نهیب ]آذرخش [و] بیم مرگ، سرانگشتان خود را در گوشهایشان نهند، ولی خدا بر کافران احاطه دارد».

«میان آن [دو گروه] دو دلند؛ نه با اینانند و نه با آنان. و هر که را خدا گمراه کند، هرگز راهی برای نجات او نخواهی یافت».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حکایت مؤمن و منافق و کافر، حکایت یک گروه سه نفری است که به سوی رودخانه ای می روند. ابتدا مؤمن وارد رودخانه می شود و از آن می گذرد. سپس منافق وارد می شود و چیزی نمانده که خودش را به مؤمن برساند امّا کافر صدایش می زند: به سوی من بیا؛ زیرا برای تو نگرانم و مؤمن صدا می زند که: به سوی من بیا؛ زیرا نزد من بهره مند خواهی بود. منافق پیوسته میان آن دو تردّد می کند تا آن که بالاخره گزندی به او می رسد و غرقش می کند. آری منافق پیوسته در شک و شبهه به سر می برد تا آن که مرگش فرا می رسد. او چنین حالتی دارد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حکایت منافق، حکایت گوسفندی است که میان دو رمه گوسفند سرگردان است؛ گاه به طرف این رمه می رود و گاه به طرف آن رمه و نمی داند دنبال کدام یک برود.

ص :368


1- البقرة : 19.
2- النساء : 143.
3- کنز العمّال : 869.
4- کنز العمّال : 852.

عنه صلی الله علیه و آله :مَثَلُ المُنافقِ مَثَلُ جِذعِ النَّخلِ؛ أرادَ صاحِبُهُ أن یَنتَفِعَ بهِ فی بَعضِ بِنائهِ فلَم یَستَقِمْ لَهُ فی المَوضِعِ الّذی أرادَ ، فحَوّلَهُ فی مَوضِعٍ آخَرَ فلَم یَستَقِمْ لَهُ ، فکانَ آخِرُ ذلکَ أنْ أحرَقَهُ بالنّارِ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَثَلُ المُنافقِ کالحَنْظَلَةِ ، الخَضِرَةِ أوراقُها ، المُرِّ مَذاقُها . (2)

التّفسیر:

قوله تعالی : «مَثَلُهُم کَمَثَلِ الّذی اسْتَوْقَدَ نَارا ......... » إلخ، مَثَل یُمثّل به حالهم أنّهم کالذی وقع فی ظلمةٍ عمیاء لا یتمیّز فیها خیرٌ من شرٍّ و لا نافعٌ من ضارٍّ ، فتسبّب لرفعها بسببٍ من أسباب الاستضاءة کنار یوقدها فیبصر بها ما حولها ، فلمّا توقّدت و أضاءت ما حولها أخمدها اللّه بسببٍ من الأسباب کریحٍ أو مطرٍ أو نحوهما ، فبقی فیما کان علیه من الظلمة و تَورّطَ بین ظلمتین : ظُلمة کان فیها، و ظلمة الحَیرة و بطلان السبب .

و هذه حال المنافق ، یُظهر الإیمان فیستفید بعض فوائد الدِّین، باشتراکه مع المؤمنین فی مواریثهم و مناکحهم و غیرهما، حتّی إذا حان حین الموت _ و هو الحین الذی فیه تمام الاستفادة من الإیمان _ ذهب اللّه بنوره و أبطل ما عمله و ترکه فی ظلمةٍ لا یدرک فیها شیئا ، و یقع بین الظّلمة الأصلیّة و ما أوجده من الظُّلمة بفِعاله .

و قوله تعالی : «أو کَصَیِّبٍ من السّماءِ ......... » إلخ، الصَّیِّب: هو المطر الغزیر ، و البرق معروفٌ ، و الرعد: هو الصوت الحادث من السحاب عند الإبراق ، و الصاعقة: هی النّازلة من البروق .

و هذا مَثَلٌ ثانٍ یُمثّل به حال المنافقین فی إظهارهم الإیمان ، أنّهم کالذی أخذه صیّب السماء و معه ظُلمة تسلب عنه الإبصار و التمییز، فالصیّب یضطرّه إلَی الفرار و التخلّص ، و الظلمة تمنعه ذلک ، و المَهولات من الرعد و الصاعقة محیطةٌ به ، فلا یجد مناصا من أن یستفید بالبرق و ضوئه، و هو غیر دائمٍ و لا باقٍ متّصل، کلّما أضاء له مشی و إذا أظلم علیه قام . و هذه حال المنافق ، فهو لا یحبّ الإیمان و لا یجد بدّا من إظهاره ، و لعدم المواطأة بین قلبه و لسانه لا یستضیء له طریقه تمام الاستضاءة، فلا یزال یخبط خبطا بعد خبطٍ و یعثر عثرةً بعد عثرةٍ فیمشی قلیلاً و یقف قلیلاً و یفضحه اللّه بذلک ، و لو شاء اللّه لذهب بسمعه و بصره فیفتضح من أوّل یومٍ . (3)

قوله تعالی : «ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً رَجُلاً فیهِ شُرَکاءُ مُتَشاکِسونَ و رَجُلاً سَلَما لِرَجُلٍ هَلْ یَسْتَویانِ مثلاً ......... » إلخ، قال الراغب:الشَّکِس _ بالفتح فالکسر _ سیّء الخلق ، و قوله : «شُرَکاءُ مُتَشاکِسُونَ» أی متشاجرون لشکاسة خلقهم ، انتهی . و فسّروا السَّلَم بالخالص الذی لا یشترک فیه کثیرون .

مَثَل ضربه اللّه للمشرک الذی یعبد أربابا و آلهةً مختلفین ، فیشترکون فیه وهم متنازعون فیأمره هذا بما ینهاه عنه الآخر، و کلّ یرید أن یتفرّد فیه و یخصّه بخدمة نفسه ، و للموحّد الذی هو خالصٌ لمخدومٍ واحدٍ لا یشارکه فیه غیره فیخدمه فیما یرید منه من غیر تنازعٍ یؤدّی إلی الحَیرة ، فالمشرک هو الرَّجل الذی فیه شرکاء متشاکسون ، و الموحّد هو الرجل الذی هو سَلَم لرجلٍ . لا یستویان بل الذی هو سلم لرجل أحسن حالاً من صاحبه .

و هذا مَثَل ساذجٌ ممکن الفهم لعامّة النّاس، لکنّه عند المداقة یرجِع إلی قوله تعالی : «لَو کانَ فیهِما آلهَةٌ إلاّ اللّهُ لَفَسدَتا» (4) ، و عاد برهانا علی نفی تعدّد الأرباب و الآلهة . و قوله : «الحَمْدُ للّهِ» ثناءٌ للّه بما أنّ عبودیّته خیرٌ من عبودیّة من سواه .

و قوله : «بَلْ أکْثَرُهُم لا یَعْلَمونَ» مزیّة عبادته علی عبادة غیره علی ما له من الظهور التامّ لمن له أدنی بصیرةٍ . (5) قوله تعالی : «ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً عَبْدا مَمْلوکا لا یَقْدِرُ علی شَیءٍ ......... » إلی آخر الآیة ، ما فی الآیة من المثل المضروب یفرض عبدا مملوکا لا یقدر علی شیءٍ ، و آخرَ رُزِق من اللّه رزقا حسنا ینفق منه سرّا و جهرا ، ثمّ یسأل: هل یستویان ؟! و اعتبار التقابل بین المفروضین یعطی أنّ کلاًّ من الطرفین مقیّدٌ بخلاف ما فی الآخر من الوصف، مع تبیین الأوصاف بعضها لبعضٍ .

فالعبد المفروض مملوکٌ غیر مالکٍ لا لنفسِه و لا لشیءٍ من متاع الحیاة، و هو غیر قادرٍ علَی التصرّف فی شیءٍ من المال ، و الذی فرض قباله حرّ یملک نفسه و قد رزقه اللّه رزقا حسنا ، و هو ینفق منه سرّا و جهرا علی قدرة منه علَی التصرّف بجمیع أقسامه .

و قوله : «هَلْ یَسْتَوونَ» سؤالٌ عن تساویهما ، و من البدیهیّ أنّ الجواب هو نفی التساوی . و یثبت به أنّ اللّه سبحانه _ و هو المالک لکلّ شیءٍ ، المنعم بجمیع النِّعم _ لا یساوی شیئا من خلقه، وهم لا یملکون لا أنفسهم و لا غیرهم ، و لا یقدرون علی شیءٍ من التصرّف ، فمن الباطل قولهم: إنّ مع اللّه آلهةً غیره وهم من خلقه . و التعبیر بقوله : «یَسْتَوونَ» دون أن یُقال : یستویان ؛ للدلالة علی أنّ المراد من ذلک الجنس من غیر أن یختصّ بمولیً و عبد معیّنین کما قیل .

و قوله : «الحمدُ للّهِ» أی له عزّ اسمه جنس الحمد و حقیقته ، و هو الثناء علَی الجمیل الاختیاریّ ؛ لأنّ جمیل النعمة من عنده، و لا یُحمَد إلاّ الجمیل، فله تعالی کلّ الحمد کما أنّ له جنسه ، فافهم ذلک .

و الجملة من تمام الحجّة، و محصّلها : أنّه لا یستوی المملوک الذی لا یقدر أن یتصرّف فی شیءٍ و یُنعم بشیءٍ ، و المالک الذی یملک الرزق و یقدر علَی التصرّف فیه ، فیتصرّف و یُنعم کیف شاء ، و اللّه سبحانه هو المحمود بکلّ حمدٍ إذ ما من نعمةٍ إلاّ و هی من خلقه، فله کلّ صفةٍ یُحمد علیها کالخلق و الرِّزق و الرّحمة و المغفرة و الإحسان و الإنعام و غیرها ، فله کلّ ثناء جمیل ، و ما یعبدون من دونه مملوک لا یقدر علی شیء، فهو سبحانه الربّ وحده دون غیره . و قد قیل : إنّ الحمد فی الآیة شکر علی نعمه تعالی ، و قیل : حمد علی تمام الحجّة و قوّتها ، و قیل : تلقین للعباد ، و معناه قالوا : الحمد للّه الّذی دلّنا علی توحیده و هدانا إلی شکر نعمه ، و هی وجوهٌ لا یُعبأ بها .

و قوله : «بَل أکَثَرُهُمْ لا یَعْلَمونَ» أی أکثر المشرکین لا یعلمون أنّ النّعمةَ کلّها للّه لا یملک غیره شیئا و لا یقدر علی شیءٍ ، بل یُثبتون لأولیائهم شیئا من الملک و القدرة علی سبیل التفویض فیعبدونهم طمعا و خوفا ، هذا حال أکثرهم، و أمّا أقلّهم من الخواصّ فإنّهم علی علمٍ من الحقّ لکنّهم یَحیدون عنه بغیا و عنادا .

و قد تبیّن ممّا تقدّم أنّ الآیة مَثَلٌ مضروبٌ فی اللّه سبحانه و فی من یزعمونه شریکا له فی الرّبوبیّة. و قیل : إنّها مَثَل تمثّل به حال الکافر المخذول و المؤمن الموفّق ، فإنّ الکافر لإحباط عمله و عدم الاعتداد بأعماله کالعبد المملوک الذی لا یقدر علی شیءٍ فلا یُعدّ له إحسان و إن أنفق و بالغ ، بخلاف المؤمن الذی یوفّقه اللّه لمرضاته و یشکر مساعیه ؛ فهو ینفق ممّا عنده من الخیر سرّا و جهرا.

و فیه : أنّه لا یلائم سیاق الاحتجاج الذی للآیات ، و قد تقدّم أنّ الآیة إحدَی الآیات الثّلاث المتوالیة التی تتعرّض لغرض تعداد النعم الإلهیّة ، و هی تذکّر بالتوحید بمَثَل یقیس حال من یُنعم بجمیع النعم من حال من لا یملک شیئا و لا یقدر علی شیءٍ ، فیستنتج أنّ الربّ هو المنعم لا غیر .

قوله تعالی : «و ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً رَجُلَینِ أحَدُهُما أبْکَمُ ......... » إلی آخر الآیة . قال فی المجمع : الأبکم الذی یولد أخرس لا یَفهم و لا یُفهِّم ، و قیل : الأبکم الذی لا یقدر أن یتکلّم . و الکَلّ الثِّقل ، یقال : کَلَّ عن الأمر یَکِلّ کَلاًّ إذا ثَقُل علیه فلم ینبعث فیه ، و کَلَّت السکّین کُلولاً إذا غلظت شفرتها ، و کَلّ لسانه إذا لم ینبعث فی القول لغلظه و ذهاب حدّه ، فالأصل فیه الغلظ المانع من النفوذ . و التوجیه : الإرسال فی وجهٍ من الطریق ، یقال : وجّهته إلی موضع کذا فتوجّه إلیه . انتهی . فقوله : «وَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً رَجُلَینِ» مقایسة اُخری بین رجلَین مفروضَین متقابلَین فی أوصافهما المذکورة . و قوله : «أحَدُهُما أبْکَمُ لا یَقْدِرُ علی شَیْءٍ» ، أی محرومٌ من أن یَفهم الکلام و یُفهِّم غیرَه بالکلام، لکونه أبکم لا یسمع و لا ینطق فهو فاقد لجمیع الفِعلیّات و المزایا التی یکتسبها الإنسان من طریق السمع الذی هو أوسع الحواسّ نطاقا ، به یتمکّن الإنسان من العلم بأخبار من مضی و ما غاب عن البصر من الحوادث و ما فی ضمائر النّاس و یعلم العلوم و الصناعات ، و به یتمکّن من إلقاء ما یدرکه من المعانی الجلیلة و الدقیقة إلی غیره ، و لا یقوَی الأبکم علی دَرک شیءٍ منها إلاّ النزر الیسیر ممّا یساعد علیه البصر بإعانة من الإشارة .

فقوله : «لا یَقْدِرُ عَلی شَیْءٍ» مخصّص عمومه بالأبکم ؛ أی لا یقدر علی شیءٍ ممّا یقدر علیه غیر الأبکم ، و هو جملة ما یحرمه الأبکم من تلقّی المعلومات و إلقائها . و قوله : «وَ هُو کَلٌّ عَلی مَوْلاهُ» أی ثِقلٌ و عِیالٌ علی من یلی و یدبّر أمره ، فهو لا یستطیع أن یدبّر أمر نفسه . و قوله : «أیْنَما یُوَجِّهْهُ لا یَأتِ بِخَیرٍ» أی إلی أیّ جهةٍ أرسله مولاه لحاجةٍ من حوائج نفسه أو حوائج مولاه لم یقدر علی رفعها، فهو لا یستطیع أن ینفع غیره کما لا ینفع نفسه، فهذا _ أعنی قوله : «أحَدُهُما أبْکَمُ لا یَقْدِرُ عَلی شَیْءٍ ......... » إلخ _ مَثَل أحد الرجلَین ، و لم یذکر سبحانه مَثَلَ الآخر؛ لحصول العلم به من قوله : «هَلْ یَسْتَوی هُوَ وَ مَنْ یَأْمُرُ بِالعَدْلِ ......... » إلخ ، و فیه إیجاز لطیف .

و قوله : «هَلْ یَسْتَوی هُوَ وَ مَنْ یَأْمُرُ بِالعَدْلِ وَ هُوَ عَلی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ» فیه إشارةٌ إلی وصف الرجل المفروض ، و سؤالٌ عن استوائهما إذا قویس بینهما و عدمه .

أمّا الوصف فقد ذکر له منه آخر ما یمکن أن یتلبّس به غیر الأبکم من الخیر و الکمال الذی یحلّی نفسه و یعدو إلی غیره، و هو العدل الذی هو التزام الحدّ الوسط فی الأعمال و اجتناب الإفراط و التفریط ؛ فإنّ الأمر بالعدل إذا جری علی حقیقته کان لازمه أن یتمکّن الصلاح من نفس الإنسان ، ثمّ ینبسط علی أعماله فیلتزم الاعتدال فی الاُمور ، ثمّ یحبّ انبساطه علی أعمال غیره من النّاس فیأمرهم بالعدل ، و هو _ کما عرفت _ مطلق التجنّب عن الإفراط و التفریط، أی العمل الصالح أعمّ من العدل فی الرعیّة .

ثمّ وصفه بقوله: «وَ هُوَ علی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ» ، و هو السبیل الواضح الذی یهدی سالکیه إلی غایتهم من غیر عِوَجٍ . و الإنسان الذی هو فی مسیر حیاته علی صراطٍ مستقیمٍ یجری فی أعماله علَی الفطرة الإنسانیّة من غیر أن یناقض بعض أعماله بعضا أو یتخلّف عن شیءٍ ممّا یراه حقّا . و بالجملة : لا تخلّف و لا اختلاف فی أعماله .

و توصیف هذا الرجل المفروض الذی یأمر بالعدل بکونه علی صراطٍ مستقیمٍ یفید أوّلاً : أنّ أمره بالعدل لیس من أمر النّاس بالبرّ و نسیان نفسه ، بل هو مستقیم فی أحواله و أعماله، یأتی بالعدل کما یأمر به . و ثانیا : أنّ أمره بالعدل لیس ببدعٍ منه من غیر أصلٍ فیه یبتنی علیه ، بل هو فی نفسه علی مستقیم الصراط ، و لازمه أن یحبّ لغیره ذلک فیأمرهم أن یلتزموا وسط الطریق و یجتنبوا حاشیتَی الإفراط و التفریط .

و أمّا السؤال _ أعنی ما فی قوله : «هَلْ یَسْتَوی هُوَ وَ مَنْ یَأْمُرُ بِالعَدْلِ ......... » إلخ _ فهو سؤالٌ لا جواب له إلاّ النفی لا شکّ فیه ، و به یثبت أنّ ما یعبدونه من دون اللّه من الأصنام و الأوثان _ و هو مسلوب القدرة لا یستطیع أن یهتدی من نفسه و لا أن یهدی غیره _ لا یساوی اللّه تعالی، و هو علی صراط مستقیم فی نفسه هادٍ لغیره بإرسال الرسل و تشریع الشرائع . و منه یظهر أنّ هذا المَثَل المضروب فی الآیة فی معنی قوله تعالی : «أ فَمَنْ یَهْدِی إلی الحَقِّ أحَقُّ أنْ یُتَّبَعَ أمْ مَنْ لا یَهِدِّی إلاّ أنْ یُهْدی فمَا لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمونَ» (6) ؛ فاللّه سبحانه علی صراط مستقیم فی صفاته و أفعاله ، و من استقامة صراطه أن یجعل لِما خلقه من الأشیاء غایاتٍ تتوجّه إلیها فلا یکون الخلق باطلاً ، کما قال : «و مَا خَلَقْنا السَّماء و الأرْضَ و مَا بَیْنَهُما باطِلاً» (7)

، و أن یهدی کلاًّ إلی غایته الّتی تخصّه کما خلقها و جعل لها غایةً ، کما قال : «الّذی أعْطَی کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدی» (8) ، فیهدی الإنسان إلی سبیل قاصد کما قال : «وَ عَلَی اللّهِ قَصْدُ السَّبیلِ» (9) ، و قال : «إنّا هَدَیْناهُ السَّبیلَ» . (10)

و هذا أصل الحجّة علَی النبوّة و التشریع . و قد مرّ تمامه فی أبحاث النبوّة فی الجزء الثانی، و فی قصص نوحٍ فی الجزء العاشر من الکتاب .

فقد تحصّل : أنّ الغرض من المثل المضروب فی الآیة إقامة حجّة علَی التوحید مع إشارة إلَی النبوّة و التشریع .

و قیل : إنّه مثل مضروب فیمن یؤمّل منه الخیر و من لا یؤمّل منه . و أصل الخیر کلّه من اللّه تعالی، فکیف یستوی بینه و بین شیء سواه فی العبادة ؟ !

و فیه : أنّ المورد أخصّ من ذلک ، فهو مثل مضروب فیمن هو علی خیر فی نفسه و هو یأمر بالعدل و هو شأنه تعالی دون غیره، علی أنّهم لا یساوون بینه و بین غیره فی العبادة بل یترکونه و یعبدون غیره .

و قیل : إنّه مثل مضروب فی المؤمن و الکافر ؛ فالأبکم هو الکافر و الذی یأمر بالعدل هو المؤمن .

و فیه : أنّ صحّة انطباق الآیة علَی المؤمن و الکافر بل علی کلّ من یأمر بالعدل و من یسکت عنه و جریها فیهما أمرٌ ، و مدلولها من جهة وقوعها فی سیاق تعداد النعم و الاحتجاج علَی التوحید و ما یلحق به من الاُصول أمر آخر ، و الذی تفیده بالنظر إلی هذه الجهة أنّ مورد المثل هو اللّه سبحانه و ما یعبدون من دونه لا غیر . (11) (12)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حکایت منافق،حکایت تنه درخت خرماست که صاحبش می خواهد از آن در قسمتی از ساختمان خانه اش استفاده کند و در جایی که می خواهد بگذارد، درست قرار نمی گیرد. لذا آن را در جای دیگر ساختمان می گذارد و برای آن جا هم مناسب نیست و بالاخره کار به آن جا می رسد که آن را می سوزاند.

امام علی علیه السلام :حکایت منافق، مانند [گیاهِ ]حنظل است که برگ هایش سبز است و مزه اش تلخ.

تفسیر:

آیه «مثلهم کمثل الذی استوقد ناراً ......... » تا آخر آن، مَثَلی است برای بیان حال منافقان و می فرماید که منافقان مانند کسی هستند که در تاریکی و ظلمتی قرار گرفته که جایی دیده نمی شود و خوب از بد و سودمند از زیانمند تمیز داده نمی شود. لذا برای برطرف کردن این تاریکی به وسیله ای روشن کننده، مانند آتش متوسّل می شود تا در پرتو آن اطراف خود را ببیند. اما همین که آتش افروخته شد و اطراف او را روشن کرد، خداوند با وسیله ای چون باد یا باران و یا وسیله دیگری، آن آتش را خاموش می کند و دوباره تاریکی از سر گرفته می شود و شخص در دو تاریکی فرو می رود: تاریکی ای که قبلاً در آن بوده و تاریکیِ حیرت و از بین رفتن وسیله روشنایی.

این است حال و روز منافق. اظهار ایمان می کند و بدین سبب، با شریک شدن در ارث و ازدواج و امثال این امور با مؤمنان، از برخی منافع دین استفاده می کند تا آن که چون زمان مرگ، که زمان استفاده کامل از ایمان است، فرا رسد ، خداوند نور ایمان را از او می گیرد و اعمال او را باطل و پوچ می سازد و در ظلمتی رهایش می کند که در آن کمترین چیزی درک نمی کند و میان تاریکی اصلی و تاریکی ای که با اعمال خود آن را به وجود آورده است قرار می گیرد.

جمله: «او کصیّب من السماء ......... »، «صیّب» به معنای باران فراوان است. معنای «برق» هم معلوم است. «رعد» صدایی است که هنگام برق زدن از ابرها تولید می شود، «صاعقه» برقی است که به زمین فرود می آید.

این دومین مثل است برای وصف حال منافقان در اظهار ایمان. آنها مانند کسی هستند که در زیر باران شدیدی واقع شده و تاریکی و ظلمتی او را فرا گرفته که قدرت دیدن و تشخیص را از وی سلب کرده است. باران تند او را وا می دارد که برای نجات خود فرار کند، اما تاریکی مانع او می شود. تندرها و آذرخش های وحشتناک نیز از هر سو او را در میان گرفته است و لذا چاره ای نمی بیند جز این که از برق آسمان و نوری که ایجاد می کند _ امّا همیشگی و پایدار و متّصل نیست _ استفاده کند. لذا هر وقت برقی می زند و اطراف را روشن می کند، او به راه می افتد و چون همه جا تاریک می شود، می ایستد. منافق نیز چنین حالتی دارد؛ زیرا از طرفی به ایمان علاقه ای ندارد و از طرف دیگر چاره ای جز اظهار آن نمی بیند و به خاطر ناهماهنگی میان دل و زبانش، ایمان راه او را کاملاً روشن نمی کند. این است که پیاپی اشتباه می کند و قدم به قدم می لغزد و اندکی می رود و اندکی می ایستد و بدین سان خداوند رسوایش می کند. و اگر خدا می خواست، از همان روز اوّل چشم و گوش او را می گرفت و رسوایش می ساخت.

آیه: «ضرب اللّه مثلاً رجلاً فیه شرکاء متشاکسون و رجلاً سلماً لرجل، هل یستویان مثلاً ......... »، راغب می گوید: شَکِس _ به فتح اول و کسر دوم _ به معنای شخص بد خوی است و جمله «شرکاء متشاکسون»، یعنی شریکانی که به خاطر بدخلقی همیشه با هم دعوا و مشاجره کنند. پایان گفتار راغب. واژه «سلم» را به چیزی تفسیر کرده اند که خاصّ یک نفر است و عدّه زیادی در آن شریک نیستند.

این آیه مَثَلی است که خداوند درباره مشرک زده است؛ مشرکی که خدایان و معبودان گوناگونی می پرستد که همگی در او شریکند و بر سر او با هم ستیزه و کشمکش دارند و یکی او را به چیزی دستور می دهد و دیگری از آن چیز بازش می دارد و هر یک از خدایان می خواهند که آن شخص تنها بنده او باشد و فقط او را خدمت کند.

همچنین ضرب المثلی است درباره شخص موحّد که خاصّ یک مخدوم و سرور است و کسی دیگر در او شریک نیست و لذا تنها طبق اراده و خواست او وی را خدمت می کند، بدون آن که کشمکش بر سر او باشد که موجب حیرت و سرگردانی اش شود. پس، مشرک مردی است که شریکانی بدخو و ستیزه گر دارد و موحّد مردی است که خاصّ یک نفر است. این دو مرد وضع یکسانی ندارند، بلکه آن که خاصّ و تسلیم یک نفر است حال و روزش بهتر از آن دیگری است.

این یک مثل ساده و همه کس فهم است، اما دقت در آن نشان می دهد که بازگشتش به این آیه است: «اگر در آسمان و زمین چند خدا می بود هر آینه این دو تباه می شدند» و برهانی است بر نفی چند خدایی.

جمله: «سپاس خدای را» ثنا و ستایشی است برای خدا، بدان جهت که بنده او بودن، بهتر از بنده غیر او بودن است.

جمله: «بلکه بیشتر آنها نمی دانند»، یعنی مزیّت بندگی و پرستش او بر پرستش و بندگی غیر او را نمی دانند؛ با این که این مزیت برای کسی که کمترین بصیرتی داشته باشد، کاملاً روشن است.

جمله: «خداوند بنده زرخریدی را مَثَل می زند که هیچ کاری از او بر نمی آید ......... » تا آخر آیه. خداوند در ضرب المثل این آیه، بنده زرخریدی را فرض می کند که هیچ اختیاری از خود ندارد، و شخص دیگری را که روزی خوبی عطایش کرده و در آشکار و نهان از آن انفاق می کند. خداوند پس از بیان این مَثَل می پرسد: آیا این دو نفر یکسانند؟ مقابله کردن دو مفروض بیانگر این مطلب است که هر یک از طرفین مقیّد به وصفی است خلاف وصف موجود در دیگری و این اوصاف یکدیگر را تبیین و روشن می کنند.

بنده مفروض در این مَثَل، زرخرید است و مالک هیچ چیز نیست؛ نه مالک خودش و نه مالک چیزی از متاع دنیا و قادر به دخل و تصرّف در هیچ مالی نیست. در مقابل او، شخصی فرض شده که آزاد و مالک خویش است و خداوند روزی خوبی عطایش فرموده و او که قادر به دخل و تصرّف در تمام اقسام این روزی می باشد، در آشکار و نهان از آن انفاق می کند.

جمله: «آیا برابرند»، پرسش از یکسان بودن این دو شخص است و بدیهی است که جواب منفی است. با این مَثَل ثابت می شود که خداوند سبحان _ که مالک همه چیز است و همه نعمتها را او می دهد _ با هیچ یک از آفریدگان خود یکسان نیست؛ آفریدگانی که نه مالک خود هستند و نه مالک غیر خود و قادر به کمترین دخل و تصرّفی نمی باشند. بنا بر این، این سخن مشرکان باطل و نادرست است که: در کنار خدا، خدایان و معبودان دیگری نیز هستند که آفریده او می باشند.

آوردن تعبیر «یستوون» و نه «یستویان»، چنان که گفته اند، برای نشان دادن این نکته است که مراد از آن جنس بنده و مهتر است و اختصاص به مهتر و بنده خاص و معینی ندارد.

جمله «ستایش خدای راست»، یعنی جنس و حقیقت حمد و ستایش از آن خداوند است و حمد ثنایی است در برابر کار نیک اختیاری؛ زیرا نعمتِ نیکو، از نزد خداست و تنها نعمتِ نیکو قابل حمد و ستایش است. پس هر چه حمد و ثناست از آنِ خداوند متعال است، چنان که جنس حمد نیز از آنِ خداست. دقّت شود.

این جمله، مکمّل حجّت است و خلاصه حجّت و برهان این است که: بنده ای که قدرت دخل و تصرّف در چیزی را ندارد و نمی تواند نعمتی دهد، با مالکی که روزی در دست اوست و قدرت تصرّف در آن را دارد و هر گونه که بخواهد تصرّف می کند و نعمت می دهد، یکسان و برابر نیست. و خداوند سبحان ستوده به هر ستایشی است؛ زیرا هیچ نعمتی نیست مگر این که آفریده اوست. پس، هر صفتِ ستایش آمیزی، مانند آفریدن و روزی دادن و رحمت و آمرزش و احسان و انعام و جز این ها، خاص خداست. بنا بر این، هر مدح و ثنایی اختصاص به او دارد و آنچه که در قبال خدا می پرستند، مملوک است و هیچ کاره. پس، فقط خداوند سبحان ربّ و خداوندگار است نه غیر او. بعضی گفته اند: حمد در این آیه، شکر و سپاسگزاری از خداوند است در برابر نعمتهای او. بعضی گفته اند حمد و ستایشی است بر کمال و نیرومندی برهان و دلیل. به قولی هم، تلقینی است به بندگان و معنایش این است که گفتند: سپاس و ستایش خدا را که ما را به توحید رهنمون شد و به شکر نعمتهایش هدایت کرد. این وجوه اهمیت چندانی ندارند.

جمله: «بلکه بیشتر آنها نمی دانند»، یعنی بیشتر مشرکان نمی دانند که هر چه نعمت است، از آنِ خداست و دیگران مالک چیزی از آن نیستند و هیچ کاره اند. امّا مشرکان برای معبودان و سرپرستان خود اندکی از مالکیت و قدرت، بر سبیل تفویض و وا گذاری، قائلند و لذا از روی طمع و ترس آنها را بندگی و پرستش می کنند. این وضعیّتِ بیشتر مشرکان است اما اقلّیت خواصّ آنها، حقیقت را می دانند، لیکن از روی سرکشی و عناد از آن روی می گردانند.

از آنچه گفتیم، روشن شد که این مَثَل درباره خداوند سبحان و کسی است که مشرکان او را در ربوبیّت شریک خدا می دانند. بعضی گفته اند که این مثل وصف الحال کافرِ رها شده به حال خود و مؤمن موفّق و حمایت شده از جانب خداست؛ زیرا کافر، به خاطر تباه شدن عملش و اعتنا نشدن به اعمال او از سوی خداوند، مانند بنده زرخریدی است که هیچ اختیار و اراده ای از خود ندارد و لذا هر چه هم انفاق کند کارش احسان به شمار نمی آید. برخلاف مؤمن که خداوند او را در راه جلب خشنودی خود توفیق داده و از کوششهایش قدردانی می کند. چنین مؤمنی از اموال و دارایی های خود آشکار و نهان انفاق می کند.

اشکال وارد بر این نظر آن است که با سیاق احتجاج آیات، هماهنگی و سازگاری ندارد. قبلاً گفتیم که این آیه یکی از سه آیه متوالی ای است که به موضوع بر شمردن نعمتهای الهی می پردازند و این آیه، با آوردن مَثَلی که در آن وضعیت کسی را که از هر نعمتی برخوردار است، با وضعیت کسی که هیچ ندارد و قادر به هیچ چیز نیست، توحید را یادآور می شود و نتیجه می گیرد که سرور و خداوندگار همان نعمت دهنده است و بس.

درباره جمله «و ضرب اللّه مثلاً رجلین احدهما ابکم ......... »، در مجمع می گوید: «اَبْکَم» کسی است که گنگ متولّد می شود و قادر به تفهیم و تفهّم نیست. به قولی: ابکم کسی است که نمی تواند صحبت کند. «کَلّ» به معنای سنگینی است. گفته می شود: کَلَّ عن الامر، یکلّ کلاًّ: یعنی کار بر او سنگین شد و به آن اقدام نکرد. کلّت السکّین کلولاً: یعنی تیغه کارد کُند شد. کلَّ لسانه: زبانش کُند شد و تند و تیز سخن نگفت. بنا بر این، معنای اصلی «کَلّ» کُندی ای است که مانع نفوذ می شود. «توجیه»، به معنای فرستادن به سمتی از راه است. گفته می شود: وجّهته الی موضع کذا فتوجّه الیه [یعنی او را به سمت فلان جا روانه کردم و او به آن سمت روانه شد]. پایان گفتار مجمع البیان.

جمله: «ضرب اللّه مثلاً رجلین» مقایسه دیگری است میان دو شخصیت فرضی که اوصاف مذکور آنها در مقابل یکدیگر قرار دارند.

جمله «احدهما ابکم لا یقدر علی شی ء»، یعنی از فهمیدن سخن و فهماندن آن به دیگری به وسیله زبان، محروم می باشد؛ زیرا گنگ است و قدرت شنیدن و سخن گفتن را ندارد. او فاقد کلیه فعلیّت ها و مزایایی است که انسان از طریق گوش کسب می کند. گوش از همه اعضای حسّی دیگر دامنه اش وسیع تر است. به وسیله گوش است که انسان می تواند به اخبار گذشتگان و حوادث دور از دسترس چشم و آنچه در ضمیر و درون مردم می باشد و علوم و فنون، علم پیدا کند. به وسیله گوش است که می تواند معانی بزرگ و ظریف را به دیگران القا کند، حال آن که شخص گنگ قادر به درک چیزی از این امور نیست مگر مقدار بسیار اندکی که به کمک چشم و اشاره دریافت می کند.

جمله «لا یقدر علی شی ء» عمومیت آن با «ابکم _ گنگ» تخصیص زده شده است و معنایش این است که شخص گنگ، برخلاف شخص غیر گنگ، قادر به درک و دریافت معلومات و تفهیم آنها نمی باشد. جمله «و هو کلٌّ علی مولاه»، یعنی سر بار و نانخور کسی است که سرپرست و متولّی امور اوست؛ زیرا خودش نمی تواند کارهایش را اداره کند. جمله «اینما یوجّهه لا یأت بخیر»، یعنی اگر آقا و سرپرستش او را برای انجام کارهای خودش، یا آقایش بفرستد قادر به انجام آنها نیست و لذا همان طور که برای خودش کاری نمی تواند انجام دهد برای دیگری هم کاری از دستش بر نمی آید و سودی نمی رساند. پس جمله «احدهما ابکم لا یقدر علی شی ء ......... » مثل یکی از دو شخص است که خداوند سبحان مثل دیگری را ذکر نکرده است. چون از جمله «هل یستوی هو و من یأمر بالعدل ......... » معلوم می شود. در این بیان ایجاز لطیفی وجود دارد.

جمله «هل یستوی هو و من یأمر بالعدل و هو علی صراط مستقیم»، اشاره ای است به صفت شخص فرضی دوم و سؤال از یکسان یا نا یکسان بودن این دو، هرگاه با هم مقایسه شوند.

اما آن صفت؛ خداوند اوج خوبی و کمال را که شخص غیر گنگ می تواند کسب کند و هم خود بدان آراسته شود و هم به دیگران سرایت دهد، یعنی عدل را درباره شخص فرضی دوم ذکر کرده است.

عدل عبارت است از رعایت حدّ وسط و اعتدال در اعمال و رفتار و دوری کردن از افراط و تفریط. امر کردن به عدل، هرگاه حقیقت آن رعایت شود، لازمه اش این است که صلاح و پاکی در جان انسان جای گیرد و سپس اعمال و کردار او را تحت پوشش قرار می دهد و لذا در کارهایش جنبه اعتدال و میانه روی را رعایت می کند و دوست دارد که این خصلت به اعمال و رفتار دیگران نیز سرایت کند و از این رو آنها را به عدل فرا می خواند و عدل _ همان گونه که گفتیم _ به معنای مطلق اجتناب از افراط و تفریط است. به عبارت دیگر، عمل صالح و کار شایسته، اعم از عدالت و دادگری با مردم می باشد.

خداوند، سپس به بیان صفت دیگر این شخص می پردازد و می فرماید: «و هو علی صراط مستقیم». صراط مستقیم به معنای راه راست و روشنی است که پویندگان خود را بدون انحراف و کجروی به هدفشان می رساند. انسانی که در مسیر زندگی خود راه راست را می پیماید اعمال و کردارش بر اساس فطرت انسانی سر می زند و دچار تناقض اعمال نمی شود و یا از آنچه که آن را حق می داند تخلّف نمی ورزد. به طور کلی در اعمال و رفتارش تخلّف [از حق] و تناقض و اختلاف وجود ندارد.

توصیفِ این مردِ فرضی فرا خواننده به عدل و اعتدال، با صفتِ بودن در راه راست، مفید دو نکته است، اول: این که امر کردن او به عدل، از آن نوع امر کردن هایی نیست که بعضی از مردم به نیکی دستور می دهند، اما خودشان عمل نمی کنند، بلکه او در احوال و اعمالِ خود مستقیم (درست) است و همان طور که به عدل دستور می دهد خودش هم به آن عمل می کند. دوم: این که امر کردن او به عدل بی پایه و اساس نیست، بلکه او در درون خود بر صراط مستقیم است و لازمه اش این است که عدل را برای دیگران هم دوست دارد. لذا به مردم دستور می دهد که وسط راه را بگیرند و از دو جانب افراط و تفریط دوری کنند.

و امّا سؤالی که در آیه «هل یستوی هو و من یأمر بالعدل ......... »، هست سؤالی است که پاسخ آن بدون شک منفی می باشد. و بدین سان ثابت می شود که بت ها و صنم هایی که مشرکان به جای خدا می پرستند و فاقد هر گونه قدرتی می باشند و نه می توانند خودشان را هدایت کنند و نه دیگری را، با خداوند متعال که هم خود بر صراط مستقیم است و هم با ارسال رسولان و آوردن ادیان و قوانین آسمانی دیگری را به راه راست هدایت می کند، یکسان نیستند.

از این جا معلوم می شود که مَثَلِ آورده شده در این آیه، متناظر با معنای این آیه است: «آیا کسی که به سوی حق رهبری می کند سزاوارتر است مورد پیروی قرار گیرد یا کسی که راه نمی نماید مگر آن که [خود ]هدایت شود؟ شما را چه شده، چگونه داوری می کنید؟» پس، خداوند سبحان در صفات و افعالش بر صراط مستقیم است و از مستقیم بودن راه اوست که برای آفریدگان خود اهدافی قرار داده که به سوی آنها حرکت می کنند. بنا بر این، آفرینش باطل و بیهوده نیست؛ چنان که خود فرموده است: «و ما آسمان ها و زمین و آنچه را که میان آنهاست باطل نیافریده ایم». همچنین از مستقیم بودن راه اوست که همه موجودات را به سوی غایت و هدفی که برای آن، آنها را آفریده رهبری می کند؛ چنان که فرموده است: «کسی که هر چیزی را خلقتی را که در خور اوست داده، سپس آن را هدایت فرموده است». لذا انسان را به سوی راهی راست رهبری می کند؛ چنان که می فرماید: «و نمودن راه راست بر عهده خداست» و نیز می فرماید: «ما راه را به او نشان می دهیم».

این، اصلِ دلیل بر نبوّت و تشریع است که بحث کامل آن در مباحث نبوّت در جلد دوم و در داستان نوح، در جلد دهم این کتاب، گذشت.

نتیجه این که غرض از مَثَلِ آورده شده در این آیه، اقامه برهان و دلیل بر توحید است با اشاره ای به نبوّت و تشریع.

بعضی گفته اند: این مَثَل درباره کسی زده شده است که امید خیر از او می رود و کسی که امیدی به خیرش نیست. در صورتی که ریشه هر گونه خیر و خوبی، خداوند متعال است چگونه می تواند عبادت او و غیر او یکسان باشد؟

اشکال وارد بر این گفته آن است که این مورد، اخصّ از چیزی است که گفته شده است؛ زیرا این مَثَل درباره کسی آورده شده که خودش خوب و صالح است و به عدل هم فرمان می دهد و چنین چیزی شأن خداوند متعال است نه غیر او. با این حال، مشرکان نه تنها خدا و غیر او را یکسان عبادت نمی کنند، بلکه خدا را رها می کنند و غیر او را می پرستند.

بعضی هم گفته اند: این مَثَل درباره مؤمن و کافر زده شده است. شخص گنگ همان کافر است و آن که به عدل فرمان می دهد همان مؤمن.

اما باید گفت که: صحّت انطباق آیه بر مؤمن و کافر و بلکه بر هر کسی که به عدل فرمان می دهد و کسی که از این کار خودداری می ورزد، چیزی است و مدلول آیه از جهت قرار گرفتن آن در سیاقِ برشمردن نعمت ها و دلیل آوردن برای توحید و دیگر اصول مبتنی بر آن، چیز دیگر . با توجه به این جهت، آنچه آیه مفید آن می باشد این است که مورد مَثَل، خداوند سبحان است و آنچه به جای او می پرستند، همین و بس.

ص :369


1- الکافی : 2/396/5.
2- غرر الحکم : 9878.
3- المیزان فی تفسیر القرآن : 1/55.
4- الأنبیاء : 22.
5- المیزان فی تفسیر القرآن : 17/258.
6- یونس : 35.
7- ص : 27 .
8- طه : 50.
9- النحل : 9.
10- الدهر : 3.
11- المیزان فی تفسیر القرآن : 12/299.
12- (انظر) عنوان 518 «النفاق».

ص :370

ص :371

ص :372

ص :373

ص :374

ص :375

ص :376

ص :377

ص :378

ص :379

ص :380

ص :381

3556 - مَثَلٌ لِلَّذینَ کَفَروا
3556 - مَثَلی برای آنان که کافر شدند

الکتاب :

«ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً لِلَّذِینَ کَفَرُوا امْرَأَةَ نُوحٍ وَ امْرَأَةَ لُوطٍ کَانَتَا تَحْتَ عَبْدَیْنِ مِنْ عِبَادِنَا صَالِحَیْنِ فَخَانَتَاهُمَا فَلَمْ یُغْنِیَا عَنْهُمَا مِنَ اللّهِ شَیْئَا وَ قِیلَ ادْخُلاَ النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِینَ» . (1)

3556

مَثَلی برای آنان که کافر شدند

قرآن:

«خدا برای کسانی که کفر ورزیدند زن نوح و زن لوط را مَثَل آورده [که] هر دو در نکاحِ دو بنده از بندگان شایسته ما بودند و به آنها خیانت کردند و کاری از دست [شوهران ]آنها در برابر خدا برایشان ساخته نبود و گفته شد: با داخل شوندگان، داخل آتش شوید».

ص :382


1- التحریم : 10.

التّفسیر:

قوله تعالی : «ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً لِلّذینَ کَفَروا امْرَأةَ نُوحٍ و امْرَأةَ لُوطٍ کَانَتا تَحْتَ عَبْدَینِ مِنْ عِبادِنا صالِحَیْنِ فخَانَتاهُما ......... » إلخ ، قال الراغب : الخیانة و النفاق واحد ، إلاّ أنّ الخیانة تقال اعتبارا بالعهد و الأمانة ، و النفاق یقال اعتبارا بالدِّین ، ثمّ یتداخلان ؛ فالخیانة مُخالَفة الحقّ بنقض العهد فی السرّ ، و نقیض الخیانة الأمانة ، یقال : خنت فلانا و خنت أمانة فلان ، انتهی . و قوله : «لِلَّذینَ کَفَروا» إن کان متعلّقا بالمَثَل کان المعنی : ضرب اللّه مثلاً یمثّل به حال الذین کفروا أنّهم لا ینفعهم الاتّصال بالعباد الصالحین ، و إن کان متعلّقا ب_ «ضرب» کان المعنی : ضرب اللّه الامرأتین و ما انتهت إلیه حالهما مثلاً للذین کفروا لیعتبروا به و یعلموا أنّهم لا ینفعهم الاتّصال بالصالحین من عباده و أنّهم بخیانتهم النبیّ صلی الله علیه و آله من أهل النّار لا محالة .

و قوله : «امْرَأَةَ نُوحٍ و امْرَأَةَ لُوطٍ» مفعول «ضرب» ،و المراد بکونهما تحتهما زوجیّتهما لهما. و قوله : «فَلَمْ یُغْنِیا عَنْهُما مِنَ اللّهِ شَیْئا» ، ضمیر التثنیة الاُولی للعبدَین ، و الثانیة للامرأتَین ، و المراد أنّه لم ینفع المرأتین زوجیّتهما للعبدین الصالحین . (1)

تفسیر

درباره آیه «ضرب اللّه مثلاً للّذین کفروا امرأة نوح و امرأة لوط کانتا تحت عبدین من عبادنا صالحین فخانتاهما ......... »، راغب می گوید: خیانت و نفاق به یک معناست، منتها خیانت در ارتباط با پیمان و امانت گفته می شود و نفاق با در نظر گرفتن دین. سپس تداخل پیدا می کنند. پس، خیانت به معنای مخالفت کردن با حق است از طریق پیمان شکنی نهانی. نقیض خیانت، امانت و امانتداری است. گفته می شود: خُنت فلاناً و خُنت امانة فلان (به فلانی خیانت کردی، در امانت فلانی خیانت کردی) پایان سخن راغب.

جمله «للذین کفروا» اگر متعلّق به «مَثَل» باشد، معنای جمله این است: خداوند مَثَلی زده که بیانگر این حال کافران است که ارتباط آنها با بندگان شایسته سودی به حال آنان ندارد و اگر متعلّق به «ضرب» باشد معنایش این است که: خداوند دو زن و سرنوشت آنها را برای کافران مَثَل زده تا از آن عبرت گیرند و بدانند که ارتباطشان با بندگان صالح خدا سودی به حالشان ندارد و به سبب خیانتشان به پیامبر صلی الله علیه و آله لا جرم اهل دوزخند.

جمله «امرأة نوح و امرأة لوط»، مفعول «ضرب» می باشد و مراد از «کانتا تحت عبدین» این است که همسر آن دو بودند.

و جمله «فلم یغنیا عنهما من اللّه شیئاً»، ضمیر تثنیه در «یغنیا» به دو عبد خدا بر می گردد و ضمیر تثنیه «عنهما» به دو زن و مراد این است که همسر دو بنده صالح بودن، سودی به حال این دو زن نداشت.

ص :383


1- المیزان فی تفسیر القرآن : 19/343.

3557 - مَثَلٌ لِلَّذینَ آمَنوا
3557 - مَثَلی برای آنان که ایمان آورده اند

الکتاب :

«وَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً لِلَّذِینَ آمَنُوا امْرَأَةَ فِرْعَوْنَ إِذْ قَالَتْ رَبِّ ابْنِ لِی عِنْدَکَ بَیْتَا فِی الْجَنَّةِ وَ نَجِّنِی مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ وَ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ» . (1)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أفضَلُ نِساءِ أهلِ الجَنّةِ : خَدیجَةُ بِنتُ خُوَیلِدٍ ، و فاطِمَةُ بِنتُ مُحمّدٍ صلی الله علیه و آله ، و مَریَمُ بِنتُ عِمرانَ ، و آسِیَةُ بِنتُ مُزاحِمٍ امرأةُ فِرعَونَ ......... . (2)

3557

مَثَلی برای آنان که ایمان آورده اند

قرآن:

«خدا برای کسانی که ایمان آورده اند همسر فرعون را مثل آورده، آن گاه که گفت: پروردگارا! پیش خود در بهشت خانه ای برایم بساز و مرا از فرعون و کردارش نجات ده و مرا از دست مردم ستمگر برهان».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برترین زنان بهشت عبارتند از: خدیجه دختر خویلد، فاطمه دختر محمّد صلی الله علیه و آله ، مریم دختر عمران و آسیه دختر مزاحم همسر فرعون ......... .

ص :384


1- التحریم : 11.
2- الدرّ المنثور : 8/229.

الدرّ المنثور :کانَتِ امرَأةُ فِرعَونَ تُعَذَّبُ بالشَّمسِ ، فإذا انصَرَفوا عَنها أظَلّتها المَلائکةُ بأجنِحَتِها ، و کانَت تَری بَیتَها فی الجَنّةِ . (1)

الدرّ المنثور :إنّ فِرعَونَ وَتَدَ لامرَأتِهِ أربَعةَ أوتادٍ و أضجَعَها علی صَدرِها ، و جَعَلَ علی صَدرِها رَحیً ، و استَقبَلَ بِهِما (2) عَینَ الشَّمسِ ، فرَفَعَت رأسَها إلَی السّماءِ فقالت : «رَبِّ ابْنِ لِی عِنْدَکَ بَیْتا فِی الجَنَّةِ ......... » ، ففَرَجَ اللّهُ عَن بَیتِها فی الجَنّةِ فرَأتهُ . (3)

الدرّ المنثور :همسر فرعون با [گرمای ]آفتاب شکنجه می شد و وقتی شکنجه گران از پیشِ او می رفتند، فرشتگان با بالهایشان بر وی سایه می افکندند و او خانه خود را در بهشت می دید.

الدرّ المنثور :فرعون، همسر خود را به چهار میخ کشید و سنگ آسیابی روی سینه اش گذاشت و او را در برابر آفتاب قرار داد. همسر فرعون سر به آسمان برداشت و گفت: «پروردگارا! پیش خود در بهشت خانه ای برایم بساز ......... ». پس خداوند پرده از روی خانه او در بهشت کنار زد و وی آن را مشاهده کرد.

3558 - مَثَلُ المُؤمِنِ وأخیهِ
3558 - مَثَل مؤمن و برادرش

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَثَلُ المؤمنِ و أخیهِ کمَثَلِ الکَفَّینِ تُنَقّی أحَدُهُما (4) الاُخْری . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :مَثَلُ المؤمنِینَ فی تَوادِّهِم و تَراحُمِهِم و تَعاطُفِهِم مَثَلُ الجَسَدِ ؛ إذا اشتَکی مِنهُ عُضوٌ تَداعی لَهُ سائرُ الجَسَدِ بالسَّهَرِ و الحُمّی . (6)

3558

مَثَل مؤمن و برادرش

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حکایت مؤمن و برادرش حکایت دو کف دست است که یکی از آنها دیگری را تمیز می کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حکایت مؤمنان در دوستی و مهربانی و دلسوزی نسبت به یکدیگر، حکایت پیکر [آدمی ]است، که هرگاه عضوی از آن به درد آید سایر اعضای بدن با شب نخوابیدن و تب دار شدن با آن همدردی می کنند.

ص :385


1- الدرّ المنثور : 8/229.
2- کذا فی المصدر.
3- الدرّ المنثور : 8/229.
4- کذا فی المصدر : و الصحیح «إحداهما».
5- کنز العمّال : 765.
6- کنز العمّال : 737.

عنه صلی الله علیه و آله :مَثَلُ مؤمنٍ لا یَرعی حُقوقَ إخوانِهِ المؤمِنینَ کمَثَلِ مَن حَواسُّهُ کُلُّها صَحیحَةٌ ، فهُوَ لا یَتأمَّلُ بعَقلِهِ ، و لا یُبصِرُ بعَینِهِ ، و لا یَسمَعُ باُذُنِهِ ، و لا یُعَبِّرُ بلِسانِهِ عَن حاجَتِهِ ، و لا یَدفَعُ المَکارِهَ عَن نَفْسِهِ بالإدلاءِ بحُجَجِهِ ، و لا یَبطِشُ لشَیءٍ بیَدَیهِ ، و لا یَنهَضُ إلی شَیءٍ برِجْلَیهِ ، فذلکَ قِطعَةُ لَحمٍ قد فاتَتهُ المَنافِعُ ، و صارَ غَرَضا لکُلِّ المَکارِهِ ، فکذلکَ المؤمنُ إذا جَهِلَ حُقوقَ إخوانِهِ فاتَهُ ثَوابُ حُقوقِهِم ، فکانَ کالعَطشانِ بحَضرَةِ الماءِ الباردِ فلَم یَشرَبْ حتّی طَفی ......... فإذا هُو سَلیبُ کُلِّ نِعمَةٍ ، مُبتلیً بکُلِّ آفَةٍ . (1)

(2)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مثل مؤمنی که حقوق برادران مؤمن خویش را رعایت نمی کند، مثل کسی است که تمام حواسّ او سالم است؛ امّا با عقلش نمی اندیشد، با چشمش نمی بیند، با گوشش نمی شنود، با زبانش مشکل خود را نمی گوید، با بیان دلایل و براهینش ناملایمات و گزندها را از خود دور نمی کند، با دست خود به چیزی حمله نمی کند، با پای خود به طرف چیزی نمی شتابد. چنین کسی یک تکّه گوشت بی خاصیت است و آماج هر گونه گزندی می باشد. همچنین است مؤمن؛ هرگاه حقوق برادران خود را نادیده بگیرد، ثواب [رعایت ]حقوق آنان را از دست می دهد و مانند تشنه ای خواهد بود که در برابرش آب خنکی باشد و از آن ننوشد تا از بین برود ......... هر نعمتی از او سلب می شود و به هر آفتی مبتلا می گردد.

3559 - مَثَلُ القائِمِ عَلی حُدودِ اللَّهِ وَالمُداهِنِ فیها
3559 - مَثَل به پای دارنده حدود خدا و مسامحه گر در آن

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَثَلُ القائمِ علی حُدودِ اللّهِ و المُداهِنِ فیها کمَثَلِ قَومٍ استَهَموا علی سَفینَةٍ فی البَحرِ ، فأصابَ بَعضُهُم أعلاها و أصابَ بَعضُهُم أسْفَلَها ، فکانَ الّذینَ فی أسفَلِها إذا استَقَوا مِن الماءِ مَرُّوا علی مَن فَوقَهُم ، فقالَ الّذینَ فی أعلاها: لا نَدَعُهُم یَصعَدونَ فیُؤذونا ، فقالوا : لو أنّا خَرَقنا فی نَصیبِنا خَرقا و لَم نُؤذِ مَن فَوقَنا! فإن یَترُکوهُم و ما أرادُوا هَلَکوا جَمیعا ، و إن أخَذوا علی أیدیهِم نَجَوا و نَجَوا جَمیعا . (3)

3559

مَثَل به پای دارنده حدود خدا و مسامحه گر در آن

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حکایت به پا دارنده حدود خدا و مسامحه گر در آن، حکایت قومی است که بر سر تقسیم جا در کشتی قرعه زدند و قسمت بالای کشتی (عرشه آن) به نام عدّه ای در آمد و پایین آن به نام عدّه ای دیگر. افراد طبقه زیرین هر گاه می خواستند آب بردارند، می بایست از کنار بالایی ها بگذرند. سرنشینان عرشه کشتی گفتند ما به آنها اجازه نمی دهیم بالا بیایند و باعث آزار و اذیت ما شوند. سرنشینان طبقه پایین گفتند: بهتر است در قسمت خودمان سوراخی ایجاد کنیم و بالایی هایمان را اذیت نکنیم. در این صورت اگر سرنشینان عرشه بگذارند که این عده کار خودشان را انجام دهند، همگی از بین می روند و اگر جلو آنها را بگیرند هم آنان و هم خودشان، همگی، نجات می یابند.

ص :386


1- التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکریّ علیه السلام : 320/162.
2- (انظر) الأخ : باب 31.
3- کنز العمّال : 5533.

عنه صلی الله علیه و آله :مُدهِنٌ فی حُدودِ اللّهِ و الرّاکِبُ حُدودَ اللّهِ عَزَّ و جلَّ و الآمِرُ بها و النّاهی عَنها کمَثَلِ قَومٍ استَهَموا علی سَفینَةٍ مِن سُفُنِ البَحرِ ، فأصابَ بعضُهُم مُؤخَّرَ السَّفینَةِ و أبعَدَها عنِ المِرفَقِ و کانوا سُفَهاءَ ، فکانوا إذا أتَوا علی رِحالِ القَومِ آذَوهُم ، فقالوا : نَحنُ أقرَبُ أهلِ السَّفینَةِ مِن المِرفَقِ و أبعَدُها مِن الماءِ ، و بَینَنا و بَینَ المِرفَقِ أن نَخرِقَ السّفینَةِ ثُمّ نَسُدَّهُ إذا استَقَینا مِنهُ ، فقالَ ضُرَباؤهُ مِن السُّفَهاءِ : فادخُلْ، فدَخَلَ فأهوی إلی فاسٍ یَضرِبُ بهِ عَرضَ السَّفینَةِ ، فأشرَفَ علَیهِ رجُلٌ مِنهُم و نَشَدَهُ: ما تَصنعُ ؟ ! قالَ : نَحنُ أقرَبُکُم إلی المِرفَقِ و أبعَدُکُم مِنهُ ، أخرِقُ دَفَّ هذهِ السَّفینَةِ ، فإذا استَقَینا سَدَدناهُ ، قالَ : لا تَفعَلْ ؛ فإنّکَ إذا تَهلِکُ و نَهلِکُ . (1) (2)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حکایت کسی که در حدود خدا سهل انگاری می کند و کسی که حدود خداوند عزّ و جلّ را پاس می دارد و به رعایت آنها دستور می دهد و از شکستن آنها باز می دارد، همچون حکایت گروهی است که بر سر تقسیم جا در کشتی قرعه زدند و قسمت عقب کشتی و دورترین جای آن با دستشویی به نام برخی از ایشان در آمد. این عده مردمی نادان بودند و هرگاه از جایگاه بقیه می گذشتند، موجب آزار و اذیّت ایشان می شدند. پس گفتند: ما از بقیه اهل کشتی به دستشویی نزدیکتر و از آب دورتریم، بین خود و دستشویی سوراخی در کشتی ایجاد می کنیم و وقتی آب برداشتیم آن را می بندیم. همتایان نادان او گفتند: داخل شو. او داخل رفت و تبری برداشت تا دیوار کشتی را سوراخ کند. یکی از سرنشینان متوجه او شد و صدا زد چه می کنی؟ گفت: ما از شما به دستشویی نزدیک تر و به آب دورتر هستیم، دیواره کشتی را می شکافم و وقتی آب برداشتیم آن را می بندیم. آن مرد گفت: این کار را نکن؛ زیرا در این صورت هم خودت از بین می روی و هم ما.

ص :387


1- کنز العمّال : 5597.
2- (انظر) الحدود : باب 744. المُداهنة : باب 1279.

3560 - مَثَلُ قارِئِ القُرآنِ
3560 - مَثَل قاری قرآن

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَثَلُ الفاجِرِ الّذی یَقرأُ القُرآنَ کمَثَلِ الرَّیحانَةِ ؛ رِیحُها طَیِّبٌ و طَعمُها مُرٌّ . و مَثَلُ الفاجِرِ الّذی لا یَقرأُ القُرآنَ کمَثَلِ الحَنظَلَةِ ؛ طَعمُها مُرٌّ و لا رِیحَ لَها . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :مَثَلُ المُنافقِ الّذی یَقرَأُ القُرآنَ کمَثَلِ الرَّیحانَةِ ؛ ریحُها طَیِّبٌ و طَعمُها مُرٌّ . و مَثَلُ المُنافقِ الّذی لا یَقرَأُ القُرآنَ کمَثَلِ الحَنظَلَةِ ؛ رِیحُها مُرٌّ و طَعمُها مُرٌّ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :مَثَلُ الّذی یَقرَأُ القُرآنَ و لا یُحسِنُ الفَرائضَ کالبُرنُسِ لا رأسَ لَهُ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :مَثَلُ الّذی یَقرَأُ القُرآنَ و لا یَفرُضُ مَثَلُ الّذی لَیسَ لَهُ رأسٌ . (4)

3560

مَثَل قاری قرآن

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مَثَل نابکاری که قرآن می خواند، مانند ریحان است که خوشبو و تلخ مزه است و مثل نابکاری که قرآن نمی خواند، مانند حنظل است که طعمش تلخ است و رایحه ای هم ندارد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مَثَل منافقی که قرآن می خواند، مانند ریحان است که بوی خوش دارد و مزه اش تلخ است و مَثَل منافقی که قرآن نمی خواند مانند حنظل است که هم بویش تلخ است و هم مزه اش تلخ.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مَثَل کسی که قرآن می خواند و فریضه ها را نمی داند، مَثَل بُرنس (5) بی سر است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مَثَل کسی که قرآن می خواند و فریضه ها را نمی داند، مَثَل کسی است که سر ندارد.

ص :388


1- کنز العمّال : 2337.
2- سنن الترمذی : 5/150/2865.
3- کنز العمّال : 28929.
4- کنز العمّال : 28931.
5- برنس عبای مخصوص کشیشان است که کلاه دار است.

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ مَثَلَ القُرآنِ لِمَن تَعلّمَ فقَرأهُ و قامَ بهِ کمَثَلِ جِرابٍ مَحشُوٍّ مِسکا یَفوحُ رِیحُهُ فی کلِّ مکانٍ ، و مَثَلُ مَن تَعلّمَهُ فیَرقُدُ و هُو فی جَوفِهِ کمَثَلِ جِرابٍ اُوکِیَ علی مِسکٍ . (1)

یحیَی بنُ زکریّا علیه السلام :یا بَنی إسرائیلَ ، إنّ اللّهَ تعالی یأمُرُکُم أن تَقرَؤوا الکِتابَ ، و مَثَلُ ذلکَ کمَثَلِ قَومٍ فی حِصنِهِم سارَ إلَیهِم عَدُوُّهُم و قَد تَبَدَّوا لَهُ فی کُلِّ ناحِیَةٍ مِن نَواحی الحِصنِ قَومٌ ، فلَیسَ یأتیهم عَدُوُّهُم مِن ناحِیَةٍ إلاّ وَجدَ مَن یَرُدُّهُم مِن حِصنِهِم ، و کذلکَ مَن یَقرَأُ القُرآنَ لا یَزالُ فی حِرزٍ و حِصنٍ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَثَلُ المؤمنِ الّذی یَقرأُ القُرآنَ کمَثَلِ الاُترُجّةِ ؛ رِیحُها طَیِّبٌ و طَعمُها طَیّبٌ ، و مَثَلُ المؤمنِ الّذی لا یَقرأُ القُرآنَ کمَثَلِ التَّمرَةِ طَعمُها طَیِّبٌ و لا رِیحَ لَها . (3)

(4)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مثل قرآن برای کسی که آن را می آموزد و می خواند و به آن عمل می کند، مانند انبانی پر از مشک است که بوی آن در همه جا پراکنده می شود و مَثَل کسی که قرآن را می آموزد و به بستر می رود در حالی که اندرونش قرآن است، مانند انبان مشکی است که درش بسته باشد.

یحیی بن زکریا علیه السلام :ای بنی اسرائیل! خداوند متعال به شما فرمان می دهد که کتاب را بخوانید و حکایت خواندن کتاب [آسمانی] حکایت مردمی است که در حصار و قلعه خود باشند و دشمنشان به سوی آنها روانه شود و در هر گوشه ای از گوشه های حصار عده ای در کمین او باشند. پس از هر سو دشمن بر آنان حمله کند با کسی رو به رو می شود که وی را از حصار دور می کند. همچنین کسی که قرآن می خواند پیوسته در دژی و حصاری قرار دارد.

امام علی علیه السلام :مَثَل مؤمنی که قرآن می خواند، مانند تُرنج است که هم خوش بوست و هم خوش مزه و مَثَل مؤمنی که قرآن نمی خواند مانند خرماست که طعمی خوش دارد اما رایحه ندارد.

ص :389


1- کنز العمّال : 2269.
2- کنز العمّال : 2438.
3- شرح نهج البلاغة : 10/20.
4- (انظر) القرآن : باب 3250 ، 3252 ، 3253.

3561 - مَثَلُ حافِظِ القُرآنِ
3561 - مَثَل حافظ قرآن

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّ مَثَلَ صاحِبِ القُرآنِ کمَثَلِ صاحِبِ الإبِلِ المُعَقَّلَةِ ؛ إن عاهَدَ علَیها أمسَکَها ، و إن أَطلَقَها ذَهبَت . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :مَثَلُ القُرآنِ کمَثَلِ الإبِلِ المُعَقَّلَةِ ؛ إن تَعاهَدَ صاحِبُها عُقُلَها أمسَکَها ، و إن أغفَلَها ذَهبَت . و إذا قامَ صاحِبُ القُرآنِ یَقرَؤهُ آناءَ اللّیلِ و آناءَ النّهارِ ذَکرَهُ ، و إن لَم یَقُمْ بهِ نُسِّیهِ . (2)

(3)

3561

مَثَل حافظ قرآن

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مَثَل اهل قرآن، مثل کسی است که زانوی شترش را بسته باشد. اگر از آن مراقبت کند، شتر را نگه می دارد و اگر رهایش کند شتر می رود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مَثَل قرآن مَثَل شتری است که زانویش بسته شده باشد. اگر صاحبش از زانو بندهای آن مواظبت کند، شتر را نگه می دارد و اگر از آن غافل شود، شتر می رود. اهل قرآن نیز اگر در خلال شب و روز آن را بخواند، به یادش می ماند و اگر به آن نپردازد، از یادش می رود.

3562 - مَثَلُ المُجاهِدِ
3562 - مَثَل مجاهد

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَثَلُ المُجاهِدِ فی سبیلِ اللّهِ _ و اللّهُ أعلَمُ بمَن یُجاهِدُ فی سبیلِهِ _ کمَثَلِ الصّائمِ القائمِ الدّائمِ الذی لا یَفتُرُ مِن صیامٍ و لا صَدَقَةٍ حتّی یَرجِعَ ، و تَوَکَّلَ اللّهُ تعالی للمُجاهِدِ فی سبیلِهِ إن تَوَفّاهُ أن یُدخِلَهُ الجَنّةَ أو یُرجِعَهُ سالِما مَعَ أجْرٍ أو غَنیمَةٍ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :مَثَلُ المُجاهِدِ فی سبیلِ اللّهِ مَثَلُ الصّائمِ نَهارَهُ القائمِ لَیلَهُ حتّی یَرجِعَ متی یَرجِعُ . (5) (6)

3562

مَثَل مجاهد

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مَثَل مجاهدِ در راه خدا _ و خدا بهتر می داند که چه کسی در راه او جهاد می کند _ تا زمانی که [از میدان جهاد ]برگردد، مانند کسی است که پیوسته روزه گیرد و شب را به عبادت گذراند و از روزه گرفتن و صدقه دادن سست و خسته نشود. خداوند متعال برای مجاهدِ در راه خود ضمانت کرده است که اگر جانش راستاند، او را به بهشت برد و یا به همراه پاداش یا غَنیمت سالم برگرداندش.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مَثَل کسی که در راه خدا جهاد می کند هرچند جهاد او به درازا کشد، تا زمانی که برگردد، مَثَل کسی است که روزها روزه بگیرد و شب ها را به عبادت گذراند.

ص :390


1- کنز العمّال : 2754.
2- کنز العمّال : 2855.
3- (انظر) القرآن : باب 3245 ، 3246.
4- کنز العمّال : 10626.
5- کنز العمّال : 10650.
6- (انظر) الجهاد الأصغر : باب 580.

3563 - مَثَلُ الَّذی یَغزو ویَأخُذُ الجُعلَ
3563 - مَثَل کسی که می جنگد و مزد می گیرد

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَثَلُ الّذینَ یَغْزُونَ مِن اُمّتی و یَأخُذُونَ الجُعلَ یَتَقوّونَ علی عَدُوِّهِم مَثَلُ اُمِّ موسی ؛ تُرضِعُ وَلَدَها و تَأخُذُ أجرَها . (1)

3563

مَثَل کسی که می جنگد و مزد می گیرد

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مَثَل کسانی از امّت من که می جنگند و مزد می گیرند تا خود را در برابر دشمنشان تقویت کنند، مَثَل مادر موسی است که فرزندش را شیر می داد و مزد خود را می گرفت.

3564 - مَثَلُ الصَّلواتِ الخَمسِ
3564 - مَثَل نمازهای پنجگانه

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَثَلُ الصّلواتِ الخَمسِ کمَثَلِ نَهرِ جارٍ عَذبٍ علی بابِ أحَدِکُم یَغتَسِلُ فیهِ کُلَّ یَومٍ خَمسَ مَرّاتٍ ، فما یُبْقی ذلکَ مِن الدَّنَسِ. (2)

(3)

3564

مَثَل نمازهای پنجگانه

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مثل نمازهای پنجگانه، مثل نهر آب شیرینی است که از مقابل خانه هر یک از شما بگذرد و او روزی پنج بار خود را در آن شستشو دهد. دیگر چرک و کثافتی در بدن او باقی نمی ماند.

3565 - مَثَلُ الجَلیسِ
3565 - مَثَل همنشین

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَثَلُ الجَلیسِ الصّالحِ و الجَلیسِ السُّوءِ مَثَلُ صاحِبِ المِسکِ و کِیرِ الحَدّادِ ، لا یَعدَمُکَ مِن صاحِبِ المِسکِ إمّا تَشتَریهِ أو تَجِدُ رِیحَهُ ، و کِیرُ الحَدّادِ یُحرِقُ بَیتَکَ أو ثَوبَکَ أو تَجِدُ مِنهُ رِیحا خَبیثَةً . (4)

3565

مَثَل همنشین

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مَثَل همنشین خوب و همنشین بد، مثل مُشک فروش است و کوره آهنگر، از مشک فروش بی بهره نمی مانی، یا از او می خری یا از رایحه اش استشمام می کنی. ولی کوره آهنگر خانه یا جامه تو را می سوزاند یا بوی بدی از آن به مشامت می رسد.

ص :391


1- کنز العمّال : 10779.
2- کنز العمّال : 18931.
3- (انظر) الصلاة : باب 2239. کنز العمّال : 7/309 ، 310.
4- کنز العمّال : 24675.

عنه صلی الله علیه و آله :مَثَلُ الجَلیسِ الصّالحِ مَثَلُ العَطّارِ ؛ إن لَم یُعطِکَ مِن عِطرِهِ أصابَکَ مِن رِیحِهِ ، و مَثَلُ الجَلیسِ السُّوءِ مَثَلُ القَینِ ؛ إن لَم یُحرِقْ ثَوبَکَ أصابَکَ مِن رِیحِهِ . (1)

(2)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مَثَل همنشین خوب، مَثَل عطر فروش است که اگر از عطرش به تو ندهد از بوی خوشش به تو می رسد و حکایت همنشین بد، حکایت آهنگر است که اگر لباس تو را نسوزاند بوی بدش تو را می گیرد.

3566 - مَثَلُ المُنفِقِ فی سَبیلِ اللَّهِ
3566 - مَثَل کسی که در راه خدا انفاق می کند

الکتاب :

«مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ کَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِی کُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَ اللّهُ یُضَاعِفُ لِمَنْ یَشَاءُ وَ اللّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ» . (3)

«وَ مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللّهِ وَ تَثْبِیتَا مِنْ أَنْفُسِهِمْ کَمَثَلِ جَنّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فَآتَتْ أُکُلَهَا ضِعْفَیْنِ فَإِنْ لَمْ یُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ وَ اللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ» . (4)

3566

مَثَل کسی که در راه خدا انفاق می کند

قرآن:

«مَثَل [صدقاتِ] کسانی که اموال خود را در راه خدا انفاق می کنند، همانند دانه ای است که هفت خوشه برویاند که در هر خوشه ای صد دانه باشد. و خداوند برای هر کس که بخواهد [آن را] چند برابر می کند و خداوند گشایشگر داناست».

«مَثَل [صدقات] کسانی که اموال خویش را برای طلب خشنودی خدا و استواری روحشان انفاق می کنند، همچون مَثَل باغی است که بر فراز پُشته ای قرار دارد [که اگر ]رگباری به آن برسد دو چندان محصول برآورد و اگر رگباری هم به آن نرسد، باران ریزی [برای آن بس است] و خداوند به آنچه انجام می دهید بیناست».

ص :392


1- کنز العمّال : 24736.
2- (انظر) الصدیق : باب 2176.
3- البقرة : 261.
4- البقرة : 265.

الحدیث:

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَثَلُ البَخیلِ و المُتَصَدِّقِ مَثَلُ رجُلَینِ علَیهِما جُنّتانِ مِن حَدیدٍ ؛ إذا هَمَّ المُتَصدِّقُ بصَدَقَةٍ اتّسَعَت علَیهِ حتّی تُعَفِّی أثَرَهُ ، و إذا هَمَّ البَخیلُ بصَدَقَةٍ تَقلّصَت علَیهِ ، و انضَمّت یَداهُ إلی تَراقیهِ ، و انقَبَضت کُلُّ حَلقَةٍ إلی صاحِبَتِها ، فیَجهَدُ أن یُوَسِّعَها فلا یَستَطیعُ . (1)

(2)

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مَثَل بخیل و صدقه دهنده، مَثَل دو مرد است که زرهی آهنین بر تن دارند. هرگاه صدقه دهنده بخواهد صدقه ای بدهد، آن زره بر تن او گشاد می شود تا آنکه [سرانجام] اثری از آن نمی ماند [و زره به کلّی از تنش بیرون می رود] و هرگاه بخیل بخواهد صدقه ای دهد، بر او تنگ می شود و دست هایش به چنبرهایش بسته می شود و همه حلقه های زره درهم جمع می شوند ، پس، [بخیل ]سعی می کند آن زره را از هم باز و گشاد کند، اما نمی تواند.

3567 - مَثَلُ المُرائی فِی الصَّدَقَةِ
3567 - مَثَل کسی که برای خودنمایی صدقه می دهد

الکتاب :

«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاَ تُبْطِلُوا صَدَقَاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذَی کَالَّذِی یُنْفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَ لاَ یُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ الیَوْمِ الآخِرِ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَیْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَکَهُ صَلْدَا لاَ یَقْدِرُونَ عَلَی شَیْءٍ مِمَّا کَسَبُوا وَ اللّهُ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرینَ» . (3)

3567

مَثَل کسی که برای خودنمایی صدقه می دهد

قرآن:

«ای کسانی که ایمان آورده اید! صدقه های خود را با منّت و آزار باطل مکنید؛ مانند کسی که مالش را برای خودنمایی به مردم انفاق می کند و به خدا و روز واپسین ایمان ندارد. پس، مَثَل او همچون مَثَل سنگ خارایی است که بر روی آن خاکی [نشسته] است و رگباری به آن رسیده و آن [سنگ] را سخت و صاف بر جای نهاده است. آنان نیز از آنچه به دست آورده اند بهره ای نمی برند و خداوند گروه کافران را هدایت نمی کند».

ص :393


1- صحیح مسلم : 2/709/77 .
2- (انظر) عنوان 519 «الإنفاق». صحیح مسلم : 2/708 باب 23.
3- البقرة : 264.

3568 - مَثَلُ الَّذی یَتَصَدَّقُ مِنَ الحَرامِ
3568 - مَثَل کسی که از مال حرام صدقه می دهد

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَثَلُ الّذی یُصیبُ المالَ مِن الحَرامِ ثُمّ یَتَصدَّقُ بهِ لَم یُتَقَبَّلْ مِنهُ إلاّ کما یَتَقَّبلُ مِن الزّانِیَةِ الّتی تَزْنی ثُمَّ تَصَدّقُ بهِ علَی المَرضی . (1)

3568

مَثَل کسی که از مال حرام صدقه می دهد

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که مال حرامی به دست آورد و سپس از آن صدقه دهد، از او پذیرفته نمی شود همچنان که از زن بد کاره ای که زنا دهد و آن گاه درآمد آن را به بیماران صدقه دهد [پذیرفته نمی شود].

3569 - مَثَلُ الحَسَنَةِ بَعدَ السَّیِّئَةِ
3569 - مَثَل نیکی بعد از بدی

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَثَلُ الّذی یَعمَلُ السَّیّئاتِ ثُمّ یَعمَلُ الحَسَناتِ کمَثَلِ رجُلٍ علَیهِ دِرعٌ ضَیِّقَةٌ قد خَنَقتهُ ، فکُلّما عَمِلَ حَسَنةً انتَقَضَت حَلقَةٌ ثُمّ اُخری حتّی یَخرُجَ إلَی الأرضِ . (2)

3569

مَثَل نیکی بعد از بدی

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مَثَل کسی که مرتکب بدی ها می شود و سپس کارهای نیک می کند، همچون مَثَل مردی است که زره تنگ خفه کننده ای پوشیده باشد؛ هر بار کار نیکی انجام دهد یکی از حلقه های آن زره پاره می شود و سپس حلقه ای دیگر، تا آن که [از تنش] به زمین افتد.

3570 - مَثَلُ العُلَماءِ
3570 - مَثَل عالمان

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّ مَثَلَ العُلَماءِ کمَثَلِ النُّجومِ فی السّماءِ یُهتَدی بِها فی ظُلُماتِ البَرِّ و البَحرِ ، فإذا انطَمَسَتِ النُّجومُ أوشَکَ أن تَضِلَّ الهُداةُ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ مَثَلَ العُلَماءِ فی الأرضِ کمَثَلِ النُّجومِ فی السَّماءِ یُهتَدی بِها فی ظُلُمات البَرِّ و البَحرِ ، فإذا طُمِسَت أوشَکَ أن تَضِلَّ الهُداةُ . (4)

3570

مَثَل عالمان

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مَثَل عالمان، مثل ستارگان آسمان است که در تاریکی های دشت و دریا به وسیله آنها راهیابی می شود و هرگاه ستارگان ناپدید شوند، راهْ بلدها در آستانه گم کردن راه قرار می گیرند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حکایت علما در روی زمین حکایت ستارگان در آسمانند که در تاریکی های دشت و دریا به واسطه آنها راهیابی می شود و هرگاه ناپدید شوند در آستانه گم شدن قرار می گیرند.

ص :394


1- تاریخ اصبهان : 2/216/1499 .
2- کنز العمّال : 10355.
3- کنز العمّال : 28769.
4- بحار الأنوار : 2/25/85.

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ النُّجومَ فی السَّماءِ أمانٌ مِن الغَرَقِ ، و أهلُ بَیتی أمانٌ لاُمّتی مِن الضَّلالَةِ فی أدیانِهِم . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ألاَ إنّ مَثَلَ آلِ محمّدٍ صلی الله علیه و آله کمَثَلِ نُجومِ السَّماءِ ؛ إذا خَوی نَجمٌ طَلعَ نَجمٌ ، فکأنَّکُم قَد تَکامَلَت مِن اللّهِ فیکُمُ الصَّنائعُ ، و أراکُم (أتاکُم) ما کُنتُم تأمَلونَ . (2)

(3)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ستارگان آسمان، موجب ایمنی از غرق شدن هستند و اهل بیت من مایه ایمنی امّتم از گمراه شدن در ادیان (عقاید دینی ) شان.

امام علی علیه السلام :بدانید که مَثَل خاندان محمّد صلی الله علیه و آله ، چون ستارگان آسمان است که هرگاه ستاره ای غروب کند ستاره ای دیگر طلوع می کند. تو گویی نعمت های خداوند در میان شما کامل گشته و آنچه را آرزو می کردید به شما داده شده است.

3571 - مَثَلُ العِلمِ بِلا عَمَلٍ
3571 - مَثَل علم بی عمل

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :عِلمٌ بِلا عَمَلٍ کشَجَرٍ بِلا ثَمَرٍ . (4)

عنه علیه السلام :عِلمٌ بِلا عَمَلٍ کقَوسٍ بِلا وَتَرٍ . (5)

3571

مَثَل علم بی عمل

امام علی علیه السلام :علم بی عمل، چون درخت بی ثمر است.

امام علی علیه السلام :علم بی عمل، چون کمان بی زه است.

ص :395


1- بحار الأنوار : 23/123/47 .
2- نهج البلاغة : الخطبة 100.
3- (انظر) بحار الأنوار : 24/119 باب 41.
4- غرر الحکم : 6290.
5- غرر الحکم : 6291 .

3572 - مَثَلُ العالِمِ بِلا عَمَلٍ
3572 - مَثَل عالم بی عمل

الکتاب :

«مَثَلُ الَّذِینَ حُمِّلُوا التَّوْرَاةَ ثُمَّ لَمْ یَحْمِلُوهَا کَمَثَلِ الْحِمَارِ یَحْمِلُ أَسْفَارَا بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِ اللّهِ وَ اللّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ» . (1)

«وَ اتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ الَّذِی آتَیْنَاهُ آیَاتِنَا فَانْسَلَخَ مِنْهَا فَأَتْبَعَهُ الشَّیْطَانُ فَکَانَ مِنَ الْغَاوِینَ * وَ لَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَ لکِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَی الْأَرْضِ وَ اتَّبَعَ هَوَاهُ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ الْکَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَیْهِ یَلْهَثْ أَوْ تَتْرُکْهُ یَلْهَثْ ذَلِکَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ» . (2)

(3)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَثَلُ العالِمِ الّذی یُعَلِّمُ النّاسَ الخَیرَ و یَنسی نَفسَهُ مَثَلُ الفَتیلَةِ ؛ تُضیءُ للنّاسِ و تُحرِقُ نَفسَها . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :مَثَلُ الّذی یُعلِّمُ الخَیرَ و لا یَعمَلُ بهِ مَثَلُ السِّراجِ ؛ یُضیءُ للنّاسِ و یُحرِقُ نَفسَهُ . (5)

3572

مَثَل عالم بی عمل

قرآن:

«مَثَل کسانی که تورات بر آنان بار شد آن گاه آن را به کار نبستند، همچون مَثَل خری است که کتاب هایی را بر پشت می کشد [وه ]چه زشت است مَثَل آن قومی که آیات خدا را به دروغ گرفتند و خدا مردم ستمگر را راه نمی نماید».

«و خبر آن کس را برایشان بخوان که آیات خود را به او داده بودیم، پس از آن عاری گشت. آن گاه شیطان او را دنبال کرد و از گمراهان شد. و اگر می خواستیم، قدر او را به وسیله آن [آیات ]بالا می بردیم، اما او به زمین گرایید و از هوای نفس خود پیروی کرد. از این رو، مثل او مثل سگ است که اگر بر او حمله ور شوی، زبان از کام برآوَرَد و اگر رهایش کنی [باز هم ]زبان از کام برآوَرَد. این، مَثَل آن گروهی است که آیات ما را تکذیب کردند. پس این داستان را [برای آنان] حکایت کن، شاید که آنان بیندیشند».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مثل عالمی که مردم را خوبی می آموزد و خودش را از یاد می برد، مثل فتیله ای است که برای مردم نور می دهد امّا خودش را می سوزاند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که خوبی را تعلیم می دهد و خودش به آن عمل نمی کند، مانند چراغی است که برای مردم نور می دهد اما خودش را می سوزاند.

ص :396


1- الجمعة : 5.
2- الأعراف : 175 ، 176.
3- (انظر) غافر : 82 ، الشوری : 14.
4- کنز العمّال : 28975.
5- بحار الأنوار : 2/38/56.

عیسی علیه السلام :یا عَبیدَ الدُّنیا ، مَثَلُکُم کمَثَلِ القُبورِ المُشَیّدَةِ ؛ یُعجِبُ النّاظِرَ ظَهرُها ، و داخِلُها عِظامُ المَوتی ، مَملوءَةً خَطایا . (1)

عنه علیه السلام :یا عَبیدَ الدُّنیا ، إنّما مَثَلُکُم کمَثَلِ السِّراجِ؛ یُضیءُ للنّاسِ و یُحرِقُ نَفسَهُ . (2)

عنه علیه السلام :لا تَکونوا کالمُنخُلِ ؛ یُخرِجُ الدَّقیقَ الطَّیِّبَ و یُمسِکُ النُّخالَةَ ، کذلکَ أنتُم تُخرِجونَ الحِکمَةَ مِن أفواهِکُم و یَبقَی الغِلُّ فی صُدورِکُم . (3)

عنه علیه السلام :ما ذا یُغنی عنِ البَیتِ المُظلِمِ أن یُوضَعَ السِّراجُ فَوقَ ظَهرِهِ، و جَوفُهُ وَحِشٌ مُظلِمٌ ؟! کذلکَ لا یُغنی عَنکُم أن یکونَ نُورُ العِلمِ بأفواهِکُم و أجوافُکُم مِنهُ وَحِشَةٌ مُعَطّلَةٌ ! فأسرِعوا إلی بُیوتِکُمُ المُظلِمَةِ فأنِیروا فیها . (4)

عنه علیه السلام :یا عَبیدَ الدُّنیا ، تَحمِلونَ السِّراجَ فی ضَوءِ الشَّمسِ و ضَوؤها کانَ یَکفیکُم ، و تَدَعونَ أن تَستَضیؤوا بها فی الظُّلَمِ و مِن أجلِ ذلکَ سُخِّرَت لَکُم ! کذلکَ استَضَأتُم بنُورِ العِلمِ لأمرِ الدُّنیا و قد کُفِیتُموهُ ، و تَرَکتُم أن تَستَضیؤوا بهِ لأمرِ الآخِرَةِ و مِن أجلِ ذلکَ اُعطِیتُموهُ ! (5)

عیسی علیه السلام :ای بندگان دنیا! حکایت شما حکایت گورهای ساخته و پرداخته ای است که بیرونشان بیننده را خوش می آید و درونشان استخوان های مردگان و پر از گناه است.

مسیح علیه السلام :ای بندگان دنیا! مَثَل شما مَثَل چراغی است که خودش می سوزد و به مردم روشنایی می دهد.

مسیح علیه السلام :مانند غربال نباشید که آرد خوب را بیرون می دهد و نخاله (سبوس) را نگه می دارد. بدین سان، شما نیز از دهان هایتان حکمت بیرون می دهید و کینه و ناخالصی در دل هایتان به جا می ماند.

مسیح علیه السلام :خانه تاریک را چه سود که بر بام آن چراغی باشد و درونش وحشتناک و تاریک؟ همچنین، شما را چه سود که روشنای دانش در دهان هایتان باشد و درون هایتان از آن گریزان و تهی! پس، بشتابید و خانه های تاریک خود را روشن سازید.

مسیح علیه السلام :ای بندگان دنیا! در روشنایی خورشید چراغ برمی دارید در حالی که نور آن برای شما کافی است و آن را در تاریکی ها از کف می نهید در حالی که چراغ برای تاریکی در اختیار شما نهاده شده است! همچنین شما برای کار دنیا از فروغ دانش بهره می گیرید حال آن که کار دنیا برایتان ضمانت شده است و استفاده از پرتو دانش را برای امر آخرت رها می کنید، حال آن که دانش برای همین به شما داده شده است.

ص :397


1- بحار الأنوار : 14/305/17.
2- تحف العقول : 501.
3- تحف العقول : 510.
4- تحف العقول : 506.
5- بحار الأنوار : 14/308/17.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنّ العالِمَ العامِلَ بغَیرِ عِلمِهِ کالجاهِلِ الحائرِ الّذی لا یَستَفیقُ مِن جَهلِهِ ، بَلِ الحُجّةُ علَیهِ أعظَمُ ، و الحَسرَةُ لَهُ ألزَمُ، و هُو عِندَ اللّهِ ألوَمُ . (1)

(2)

امام علی علیه السلام :دانایی که به خلاف دانش خود عمل کند، چونان نادان سرگردانی است که از [غفلتِ ]نادانی خویش به خود نمی آید. بلکه حجّت بر ضدّ او قویتر و حسرت و افسوس برایش لازمتر است و نزد خدا بیشتر سزاوار ملامت است.

3573 - مَثَلُ العالِمِ الَّذی لا یُحَدِّثُ بِعِلمِهِ
3573 - مَثَل عالمی که علم خود را تعلیم نمی دهد

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَثَلُ الّذی یَتَعلّمُ العِلمَ ثُمّ لا یُحدِّثُ بهِ کمَثَلِ الّذی یَکنِزُ الکَنزَ فلا یُنفِقُ مِنهُ . (3)

(4)

3573

مَثَل عالمی که علم خود را تعلیم نمی دهد

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مَثَل کسی که علم می آموزد اما آن را آموزش نمی دهد، همچون مَثَل کسی است که گنج می اندوزد و از آن خرج نمی کند.

3574 - مَثَلُ العابِدِ الَّذی لایَتَفَقَّهُ
3574 - مَثَل عابد نادان

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَثَلُ العابِدِ الّذی لا یَتَفقَّهُ کمَثَلِ الّذی یَبنی باللّیلِ و یَهدِمُ بالنَّهارِ . (5) (6)

3574

مَثَل عابد نادان

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مَثَل عابدی که [در دین ]دانا نیست، همچون مَثَل کسی است که شب [بنایی ]می سازد و روز ویران می کند.

ص :398


1- نهج البلاغة : الخطبة 110 .
2- (انظر) العلم : باب 2843 _ 2853.
3- کنز العمّال : 28995.
4- (انظر) العلم : باب 2812.
5- کنز العمّال : 28930.
6- (انظر) العبادة : باب 2453. الفقه : باب 3194.

3575 - مَثَلُ الَّذی یَتَعَلَّمُ فی صِغَرِهِ
3575 - مَثَل کسی که در خُرد سالی علم می آموزد

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَثَلُ الّذی یَتَعلَّمُ فی صِغَرِهِ کالنَّقشِ فی الحَجَرِ ، و مَثَلُ الّذی یَتَعلَّمُ فی کِبَرِهِ کالّذی یَکتُبُ علَی الماءِ . (1)

(2)

3575

مَثَل کسی که در خُرد سالی علم می آموزد

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حکایتِ آموختن علم در خردسالی، همچون نقشی است که روی سنگ کنده شود و حکایتِ کسی که در بزرگسالی علم می آموزد، همچون کسی است که روی آب بنویسد.

3576 - مَثَلُ الَّذی لا یُحَدِّثُ إلّا بِشَرٍّ
3576 - مَثَل کسی که جز از بدی ها نمی گوید

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَثَلُ الّذی یَجلِسُ یَسمَعُ الحِکمَةَ و لا یُحَدِّثُ عن صاحِبِهِ إلاّ بِشَرِّ ما یَسمَعُ ، کمَثَلِ رجُلٍ أتی راعِیا فقالَ : یا راعی ، أجزِرْنی شاةً مِن غَنَمِکَ . قالَ : اِذهَبْ فخُذْ باُذُنِ خَیرِها شاةً ، فذَهبَ فأخَذَ باُذُنِ کَلبِ الغَنَمِ ! (3)

3576

مَثَل کسی که جز از بدی ها نمی گوید

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حکایت کسی که پای صحبت حکیمی می نشیند اما از او جز بدترین چیزی را که شنیده است بازگو نمی کند، حکایت مردی است که نزد چوپانی می رود و می گوید: ای شبان! از گلّه خود گوسفندی برای کشتن به من ده و چوپان به او می گوید: خودت برو و گوش بهترین گوسفند را بگیر، امّا او می رود و گوش سگ گله را می گیرد!

ص :399


1- کنز العمّال : 29336 .
2- (انظر) الشباب : باب 1929.
3- کنز العمّال : 29014.

3577 - مَثَلُ الحاجَةِ إلی مَن أصابَ المالَ حَدیثاً
3577 - مَثَل محتاج شدن به نوکیسه

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إنّما مَثَلُ الحاجَةِ إلی مَن أصابَ مالَهُ حَدیثا کمَثَلِ الدِّرهَمِ فی فَمِ الأفعی ؛ أنتَ إلَیهِ محوِجٌ ، و أنتَ مِنها علی خَطَرٍ . (1)

(2)

3577

مَثَل محتاج شدن به نو کیسه

امام باقر علیه السلام :حکایت محتاج شدن به نو کیسه در حقیقت همچون حکایت درهم در دهان افعی است که تو به آن درهم نیاز داری اما جانت از افعی در خطر است.

3578 - مَثَلُ الَّذی یَعودُ فی عَطِیَّتِهِ
3578 - مَثَل کسی که آنچه را بخشیده است پس بگیرد

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّ مَثَلَ الّذی یَعودُ فی عَطِیَّتِهِ کمَثَلِ الکَلبِ ؛ أکَلَ حتّی إذا شَبِعَ قاءَ ، ثُمّ عادَ فی قَیئهِ فأکَلَهُ ! (3)

عنه صلی الله علیه و آله :لَیسَ لَنا مَثَلُ السُّوءِ ، العائدُ فی هِبَتِهِ کالکَلبِ یَعودُ فی قَیئهِ . (4)

3578

مَثَل کسی که آنچه را بخشیده است پس بگیرد

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مَثَل کسی که عطای خود را پس بگیرد، مثل سگی است که آن قدر بخورد تا سیر شود و استفراغ کند و سپس استفراغ خود را بخورد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله مثال بد زدن، شایسته ما نیست؛ [ولی]کسی که بخشش خود را پس بگیرد، مانند سگی است که استفراغ خود را بخورد.

3579 - مَثَلُ الأمَلِ وَالأجَلِ
3579 - مثل آرزو و مرگ

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :هذا ابنُ آدمَ و هذا أجَلُهُ . _ و وَضَعَ یَدَهُ عِندَ قَفاهُ ثُمّ بَسطَها و قالَ : _ و ثَمَّ أملُهُ (5) ، و ثَمَّ أملُهُ . (6)

3579

مثل آرزو و مرگ

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :این آدمیزاد است و این اجل وی و حضرت دستش را پس گردن خود گذاشت سپس آن را کشید (7) و فرمود: و آن جا آرزوی اوست و آن جا آرزوی اوست.

ص :400


1- تحف العقول : 294.
2- (انظر) الحاجة : باب 972.
3- کنز العمّال : 46163.
4- کنز العمّال : 46167.
5- یُجاورُ ابنَ آدمَ أجلُه، و هما متلاصقان متقاربان متصاحبان، و یَلیهما الأمل الّذی یُحبّبُ إلیه الکدَّ فی الدّنیا و الجدّ و یجمع المال لیفعل کَیْتَ و کَیْتَ ، و هکذا من صنوف الأفکار. إنّ اللّه تعالی أباح الجدّ فی الدنیا و العمل و السعی لطلب الرزق و الربح ، و لکن التحذیر من طول الأمل الذی فیه الغفلة عن اللّه و ضیاع حقوق اللّه و التقصیر فی واجب اللّه فلا صلاة و لا صوم و لا صدقة و لا خیر یفعل أبدا ما ، و تعلّل النفس بکثرة الخیر و وفرته، و لا یوجد فی حلال هذا عمل صالح للّه . هذا المنهیّ عنه فقط ، و هذا الأمل الکاذب و السراب الخادع . (کما فی هامش المصدر).
6- الترغیب و الترهیب : 4/245/23.
7- اجل با انسان همسایه است و این دو به هم چسبیده، نزدیک هم و هم نشینند به دنبال آن ها آرزو است که تلاش و جدیت و جمع مال برای آن خواستنی می شود تا انسان چنین و چنان کند و این از جمله گونه های اندیشه است. خداوند تلاش و کوشش و کار را برای کسب روزی و درآمد ، حلال کرده ولی از آرزوی دراز برحذر داشته است ؛ چرا که در آن، غفلت از خدا و پایمال کردن حقوق خدا و کوتاهی در تکالیف او وجود دارد. نه نمازی، نه روزه ای، نه زکاتی، نه کار خیری، هیچ کدام. و همچنین با آرزو، نفس از انجام کار خیر زیاد، تعلل می ورزد و در چنین آرزویی، عمل صالحی برای خدا انجام نمی گیرد. چنین آرزویی ممنوع است و این آرزو، دروغ و همانند سراب فریبنده است.

سنن الترمذی :قال النبیّ صلی الله علیه و آله : هَل تَدرُونَ ما هذهِ و ما هذهِ؟ و رمی بِحَصاتَینِ . قالوا : اللّهُ و رسولُهُ أعلَمُ . قالَ : هذاکَ الأمَلُ و هذاکَ الأجَلُ . (1)

شرح صحیح الترمذیّ عن عبدِ اللّهِ :خَطَّ لنا رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله خَطّا مُرَبَّعا و خَطّا وسَطَ الخَطِّ المُربّعِ و خَطَّ خُطوطا إلی جانبِ الخطِّ الّذی فی وسَطِ المُربَّعِ و خطّا خارجَ الخَطِّ المربّعِ ،ثمّ قالَ : أ تَدرونَ ما هذا؟ قالوا : اللّهُ و رسولُهُ أعلَمُ ، قالَ : هذا الخَطُّ الأوسَطُ الإنسانُ و الخُطوطُ الّتی إلی جانِبِهِ الأعراضُ ، و الأعراضُ تَنهَشُهُ مِن کلِّ مکانٍ ؛ إن أخطَأهُ هذا أصابَهُ هذا ، و الخطُّ المُربَّعُ الأجلُ المُحیطُ بهِ، و الخَطُّ الخارِجُ البَعیدُ الأملُ، و هذهِ صُورَتُهُ:

الأمل الإنسان

و قد رُوِیَ عن أبی سعیدِ الخُدریِّ ، قالَ : غَرَسَ صلی الله علیه و آله عُودا بَینَ یَدَیهِ و آخَرَ إلی جانِبِهِ و آخَرَ بَعدَهُ ، و قالَ : أ تَدرونَ ما هذا؟ قالوا : اللّهُ و رسولُهُ أعلَم ، قالَ : هذا الإنسانُ و هذا الأملُ ، فتَعاطی الأملَ فیَختَلِجُهُ الأجلُ دُونَ الأملِ، و هذهِ صُورَتُهُ : (2)

الإنسان الأجَل الأمَل

سنن الترمذی :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله با انداختن دو دانه ریگ فرمود : آیا می دانید این چیست و آن چیست؟ عرض کردند: خدا و رسول او بهتر می دانند. فرمود: این یکی آرزوست و آن یکی اجل.

شرح صحیح الترمذی:عبد اللّه (ابن مسعود) می گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله برای ما مربّعی کشید و در وسط آن خطی رسم کرد و در اطراف این خط خطوطی کشید و در خارج از مربع نیز خطی رسم کرد و آن گاه فرمود: آیا می دانید این چیست؟ عرض کردند: خدا و رسول او بهتر می دانند. فرمود: این خط وسطِ [مربع ]انسان است و خطوطی که اطرافش هستند بلاها و بیماری هایند که از هر سو [مانند مار ]انسان را نیش می زنند و اگر نیش این یکی به خطا رفت، آن یکی به هدف می زند. مربع نیز اجل اوست که از هر سو احاطه اش کرده و خط بیرون و دور از مربع، آرزوست. تصویر آن چنین است:

آرزو انسان

از ابو سعید خدری هم روایت شده که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله در برابر خود چوبی به زمین فرو برد و کنار آن چوب دیگری و بعد از آن نیز چوبی در زمین کرده و فرمود: آیا می دانید این چیست؟ عرض کردند: خدا و رسولش بهتر می دانند. فرمود: این انسان است و این آرزو. انسان به طرف آرزو می رود، اما اجل میان او و آرزو حائل می شود. شکل آن این است

انسان عمر آرزو

ص :401


1- سنن الترمذی : 5/152/2870.
2- عارضة الأحوذیّ بشرح صحیح الترمذی : 10/318.

الترغیب و الترهیب :خَطَّ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله خَطّا ، و قالَ : هذا الإنسانُ ، و خَطَّ إلی جَنبِهِ خَطّا و قالَ : هذا أجَلُهُ ، و خَطَّ آخَرَ بَعیدا مِنهُ فقالَ : هذا الأملُ، فَبینَما هُو کذلکَ إذ جاءهُ الأقرَبُ (1) . (2)

الترغیب و الترهیب :رسول خدا صلی الله علیه و آله خطی کشید و فرمود: این انسان است. در کنار آن خط دیگری کشید و فرمود: این اجل اوست و دورتر از آن خط دیگری رسم کرد و فرمود: این آرزوست. در این گیر و دار خط نزدیکِ او [اجل ]به سراغش می آید. (3)

ص :402


1- أی هو سارح فی بحار أمانیه الحلوة فی الدّنیا یُشیّد قصرا و یشتری ضیعة و یعلّم أولاده و هکذا من حلاوة الدنیا . فیهجم علیه الأقرب الموت الخاطف ، فالکیّس مَن انتهز فرصةَ صحّته و غِناه و عمل لمولاه ادّخارا لآخرته . (کما فی هامش المصدر).
2- الترغیب و الترهیب : 4/244/22.
3- یعنی آدمی در اقیانوس آرزوهای شیرین خود در دنیا سیر می کند. [در عالَم آرزو و خیال] قصری می سازد و ملک و املاک می خرد و فرزندانش را تعلیم می دهد و تربیت می کند و دیگر آرزوهای شیرین دنیا. اما ناگهان مرگ به سراغش می آید. بنا بر این، انسان زیرک کسی است که از فرصت تندرستی و توانگری خود استفاده کند و برای پروردگار خود کار کند و برای آخرتش بیندوزد؛ (به نقل از پانوشت الترغیب و الترهیب).

3580 - مَثَلُ النَّفسِ
3580 - مَثَل نفْس

بحار الأنوار :فی حدیثِ المِعراجِ : یا أحمدُ، لا تَتَزَیّنْ بِلِینِ اللِّباسِ و طِیبِ الطَّعامِ و لِینِ الوِطاءِ ؛ فإنّ النَّفسَ مَأوی کُلِّ شَرٍّ، و هیَ رَفیقُ کُلِّ سُوءٍ، تَجُرُّها إلی طاعَةِ اللّهِ و تَجُرُّکَ إلی مَعصیَتِهِ ، و تُخالِفُکَ فی طاعَتِهِ و تُطیعُکَ فیما تَکرَهُ ، و تَطغی إذا شَبِعَت و تَشْکو إذا جاعَت ، و تَغضَبُ إذا افْتَقَرَت و تَتَکبَّرُ إذا استَغنَت ، و تَنْسی إذا کَبِرَت و تَغفَلُ إذا أمِنَت ، و هِی قَرینَةُ الشَّیطانِ .

و مَثَلُ النَّفْسِ کمَثَلِ النَّعَامَةِ ؛ تأکُلُ الکَثیرَ و إذا حُمِلَ علَیها لا تَطیرُ ، و مَثَلِ الدِّفلی (1) ؛ لَونُهُ حَسَنٌ و طَعمُهُ مُرٌّ . (2)

3580

مَثَل نفْس

بحار الانوار :در حدیث معراج آمده است: ای احمد! با پوشیدن لباس نرم و خوراک های خوش مزه رنگارنگ و بستر نرم، خود را میارای؛ زیرا نفسْ پناهگاه هر شرّ، و رفیق هر بدی است. تو آن را به سوی طاعت خدا می کشانی و او تو را به نافرمانی او می کشاند. در راه طاعت خدا با تو مخالفت می کند و در آنچه ناخوش داری از تو اطاعت می کند. هرگاه سیر شود، سرکشی می کند و چون گرسنه شود، زبان به شکایت می گشاید. هرگاه نیازمند شود، خشم می گیرد و چون بی نیاز شود، گردن فرازی می کند. هرگاه بزرگ شود، فراموش می کند و چون احساس امنیت کند، غافل می گردد؛ نفْس همدم شیطان است و حکایت نفْس حکایت شترمرغ است که زیاد می خورد اما بار نمی کشد و [حکایتش ]حکایت گُلِ خرزهره است که رنگش زیبا و طعمش تلخ است.

ص :403


1- الدِّفلی : نبت مُرّ قتّالٌ ، زهرُه کالورد الأحمر ، فارسیّته: «خر زهره» . (القاموس المحیط : 3/376).
2- بحار الأنوار : 77/23/6.

3581 - مَثَلُ الدُّنیا
3581 - مَثَل دنیا

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّ مَطع_مَ ابنِ آدمَ جُعِلَ مَثَلاً للدُّنیا و إن قَزّحَ_هُ و مَلّحَ_هُ ، فانظُ_رْ إل_ی ما یَصیرُ . (1)

الترغیب و الترهیب :جاءَ قومٌ إلی رسولِ اللّه صلی الله علیه و آله ، فقالَ لهُم : أ لَکُم طَعامٌ ؟ قالوا : نَعَم . قالَ : فلَکُم شَرابٌ ؟ قالوا : نَعَم ، قالَ : و تُبَرِّدونَهُ ؟ قالوا : نَعَم ، قالَ : فإنّ مَعادَهُما کمَعادِ الدُّنیا ، یَقومُ أحَدُکُم إلی خَلفِ بَیتِهِ فیُمسِکُ أنفَهُ مِن نَتنِهِ . (2)

الترغیب و الترهیب عن الضَحّاک بنِ سفیان أنّ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله قالَ له :یا ضَحّاکُ، ما طَعامُکَ ؟ قالَ : یا رسولَ اللّهِ، اللّحمُ و اللَّبَنُ . قالَ : ثُمّ یَصیرُ إلی ما ذا ؟ قالَ : إلی ما قَد عَلِمتَ ! قالَ : فإنّ اللّهَ تعالی ضَرَبَ ما یَخرُجُ مِن ابنِ آدمَ مَثَلاً للدُّنیا . (3)

(4)

3581

مَثَل دنیا

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همانا خوراک فرزند آدم، مَثَلی برای دنیا قرار داده شده است؛ هرچند آن را پر ادویه و خوش مزه بسازد، اما بنگر که [سرانجام] به چه تبدیل می شود!

الترغیب و الترهیب :عدّه ای خدمت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آمدند. حضرت پرسید: غذا همراه دارید؟ عرض کردند: آری. پرسید: نوشیدنی دارید؟ عرض کردند: آری. فرمود: آن را خنک می کنید؟ عرض کردند: آری. فرمود: سرانجامِ این خوراک و نوشیدنی، مانند سرانجامِ دنیاست که فردی از شما [برای قضای حاجت] پُشت خانه اش می رود و از بوی گند آن، بینیِ خود را می گیرد.

الترغیب و الترهیب:پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به ضحّاک بن سفیان فرمود : ای ضحّاک! خوراکت چیست؟ عرض کرد: ای رسول خدا! گوشت و شیر. فرمود: وقتی خوردی تبدیل به چه می شوند؟ عرض کرد: به چیزی که خود می دانید! فرمود: خداوند متعال آنچه را از انسان دفع می شود، مَثَلی برای دنیا زده است.

ص :404


1- الترغیب و الترهیب : 4/174/45.
2- الترغیب و الترهیب : 4/173/43.
3- الترغیب و الترهیب : 4/174/44.
4- (انظر) الدنیا : باب 1258 _ 1267.

3582 - مَثَلُ الحَریصِ عَلَی الدُّنیا
3582 - مَثَل آزمندِ دنیا

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :مَثَلُ الحَریصِ علَی الدُّنیا مَثَلُ دُودَةِ القَزِّ ؛ کُلَّما ازدادَت مِن القَزِّ علی نَفسِها لَفّا کانَ أبعَدَ لَها مِن الخُروجِ حتّی تَموتَ غَمّا . (1)

(2)

3582

مَثَل آزمندِ دنیا

امام باقر علیه السلام :مَثَل آزمندِ دنیا، مَثَل کرم ابریشم است که هر چه بیشتر دور خود می تند، راه خروج او بسته تر می شود تا آن که دق مرگ می شود.

3583 - مَثَلُ حَبطِ الحَسَناتِ
3583 - مَثَل بر باد رفتن کارهای نیک

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :اتَّقوا المَظالِمَ ما استَطَعتُم ؛ فإنّ الرّجُلَ یَجیءُ یَومَ القِیامَةِ بحَسَناتٍ یَری أنّها ستُنْجیهِ ، فما یَزالُ عِندَ ذلکَ یقولُ : إنّ لِفلانٍ قِبَلَکَ مَظلِمَةً ، فیقالُ : اُمحوا مِن حَسَناتِهِ، فما تَبقی لَهُ حَسَنةٌ . و مَثَلُ ذلکَ کمَثَلِ سَفْرٍ نَزَلوا بفَلاةٍ مِن الأرضِ لَیسَ مَعَهُم حَطَبٌ، فَتفَرَّقَ القَومُ فاحتَطَبوا للنّارِ و أنضَجوا ما أرادُوا ، فکذلکَ الذُّنوبُ . (3)

(4)

3583

مَثَل بر باد رفتن کارهای نیک

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تا می توانید از مظالم (حقوق دیگران) بپرهیزید؛ زیرا آدمی در روز قیامت با کارهای نیکی می آید که فکر می کند او را نجات می بخشد. اما پیوسته به او گفته می شود: فلانی بر گردن تو مظلمه و حقّی دارد. پس گفته می شود: از حسناتش پاک کنید تا جایی که برایش حسنه ای باقی نمی ماند. مَثَل این شخص مَثَل مسافرانی است که در دشتی فرود آمده اند و هیمه ای با خود ندارند. لذا هر یک به طرفی می رود و برای برافروختن آتش هیزم می آورد و آنچه را خواسته اند می پزند. گناهان نیز چنین اند [حسنات را می سوزانند].

ص :405


1- الکافی : 2/316/7.
2- (انظر) عنوان 106 «الحرص».
3- کنز العمّال : 10328 .
4- (انظر) عنوان 96 «الحَبط».

3584 - مَثَلُ الذّاکِرِ
3584 - مَثَل کسی که به یاد خداست

یحیی علیه السلام :و آمُرُکُم أن تَذکُروا اللّهَ؛ فإنّ مَثَلَ ذلکَ کمَثَلِ رجُلٍ خَرَجَ العَدُوُّ فی أثَرِهِ سِراعا حتّی إذا أتی علی حِصنٍ حَصینٍ فأحْرَزَ نَفسَهُ مِنهُم ، کذلکَ العَبدُ لا یُحرِزُ نَفسَهُ مِن الشَّیطانِ إلاّ بذِکرِ اللّهِ . (1)

(2)

3584

مَثَل کسی که به یاد خداست

یحیی علیه السلام :از شما می خواهم که [پیوسته ]به یاد خدا باشید؛ زیرا حکایت به یاد خدا بودن، حکایت مردی است که دشمن به سرعت او را تعقیب کند و او به دژی نفوذ ناپذیر پناه برد و خود را از گزند آنان در امان دارد. بنده نیز چنین است، خود را از گزند شیطان نگه ندارد، مگر با یاد خدا.

ص :406


1- سنن الترمذی : 5/149/2863.
2- (انظر) الذِّکر : باب 1344. الشیطان : باب 1999 ، 2002.

481 - التّمثال

481 - مجسّمه و نقّاشی

اشاره

(1)

ص :407


1- و لمزید الاطّلاع راجع : وسائل الشّیعة : 3/560 _ 565 باب 3 و 4 «التّماثیل». سنن أبی داوود : 4/72 «باب فی الصُّوَر». صحیح مسلم : 3/1664 باب 26 «تحریم تصویر صورة الحیوان».

3585 - التِّمثالُ
3585 - مجسّمه و نقّاشی

الکتاب :

(یَعْمَلُونَ لَهُ مَا یَشَاءُ مِنْ مَحَارِیبَ وَ تَمَاثِیلَ وَ جِفَانٍ کَالْجَوَابِ وَ قُدُورٍ رَاسِیَاتٍ اعْمَلُوا آلَ دَاوُدَ شُکْرَا وَ قَلِیلٌ مِنْ عِبَادِیَ الشَّکُورُ) . (1)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أتانی جَبرئیلُ فقالَ : یا محمّدُ ؛ إنّ ربَّکَ یَنهی عَنِ التَّماثیلِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله_ لعلیٍّ علیه السلام لَمّا بَعثَهُ إلَی المَدینَةِ _: لا تَدَعْ صُورَةً إلاّ مَحَوتَها . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ أشَدَّ النّاسِ عَذابا یَومَ القِیامَةِ المُصَوِّرونَ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن صَوَّرَ صُورَةً فی الدُّنیا کُلِّفَ أن یَنفُخَ فیها الرُّوحَ یَومَ القِیامَةِ ، و لَیسَ بنافِخٍ . (5)

3585

مجسّمه و نقّاشی

قرآن:

«[آن متخصّصان] برای او هر چه می خواست، از تالارها و مجسمه ها و ظروف بزرگ مانند حوضچه ها و دیگ های چسبیده به زمین می ساختند. ای خاندان داوود! شکرگزار باشید و از بندگان من اندکی سپاس گزارند».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :جبرئیل نزد من آمد و گفت: ای محمّد! پروردگارت از مجسّمه ها نهی می کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :_ به علی علیه السلام هنگامی او را به مدینه فرستاد _فرمود : هر تصویری را که دیدی از بین بِبَر.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سخت ترین عذاب را در روز قیامت، صورتگران دارند .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که در دنیا تصویری نقّاشی کند، روز قیامت مکلّف می شود که در آن جان بدمد و نمی تواند بدمد.

ص :408


1- سبأ : 13.
2- المحاسن : 2/453/2563.
3- الکافی : 6/528/14.
4- صحیح مسلم : 3/1670/98 .
5- صحیح مسلم : 3/1671/100 .

صحیح مسلم_ عن عائشة _: دَخلَ النَّبیُّ صلی الله علیه و آله علی و قد سَتَرتُ نَمَطا فیهِ تَصاویرُ ، فنَحّاهُ ، فاتّخَذتُ مِنهُ وِسادَتَینِ . (1)

صحیح مسلم عن عائشة :کانَ لَنا سِترٌ فیهِ تِمثالُ طائرٍ ، و کانَ الدّاخِلُ إذا دَخَلَ استَقبَلَهُ ، فقالَ لی رسولُ اللّه صلی الله علیه و آله : حَوِّلی هذا ؛ فإنّی کُلَّما دَخَلتُ فرَأیتُهُ ذَکَرتُ الدُّنیا . (2)

صحیح مسلم عن مسلمِ بنِ صُبیحٍ :کنتُ مَع مَسروقٍ فی بَیتٍ فیهِ تَماثیلُ مَریمَ ، فقالَ مسروقٌ : هذا تَماثیلُ کِسری ، فقلتُ : لا ، هذا تَماثیلُ مَریمَ ، فقالَ مسروقٌ : أمَا إنّی سَمِعتُ عبدَ اللّهِ بنَ مسعودٍ یقولُ : قالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله: أشَدُّ النّاسِ عَذابا یَومَ القِیامَةِ المُصَوِّرونَ . (3)

صحیح مسلم :جاءَ رجُلٌ إلَی ابنِ عَبّاسٍ فقالَ إنِّی رَجُلٌ اُصَوِّرُ هذه الصُّوَرَ ، فَأفتِنِی فیها ، فقالَ لهُ : اُدْنُ مِنّی ، فدَنا مِنهُ ، ثُمّ قالَ : ادْنُ مِنّی، فدَنا حتّی وَضَعَ یَدَهُ علی رأسِهِ ، قالَ : اُنَبِّئُکَ بما سَمِعتُ مِن رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله، سَمِعتُ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یقولُ : کُلُّ مُصَوِّرٍ فی النّارِ ، یَجعَلُ لَهُ بکُلِّ صُورَةٍ صَوّرَها نَفْسا فتُعَذِّبُهُ فی جَهَنّمَ . و قالَ : إن کُنتَ لا بُدَّ فاعِلاً فاصنَعِ الشَّجَرَ و ما لا نَفسَ لَهُ . (4)

صحیح مسلم_ به نقل از عایشه _: من پرده نقش و نگار داری آویخته بودم که پیامبر صلی الله علیه و آله وارد شد. حضرت آن را به کناری انداخت و من از آن دو بالش درست کردم.

صحیح مسلم_ به نقل از عایشه _: پرده ای داشتیم که در آن عکس پرنده ای بود و هرگاه کسی وارد [اتاق ]می شد، اول با آن رو به رو می شد. رسول خدا صلی الله علیه و آله به من فرمود: این پرده را عوض کن؛ زیرا هرگاه وارد می شوم و آن را می بینم به یاد دنیا می افتم.

صحیح مسلم_ به نقل از مسلم بن صُبیح _: با مسروق در اتاقی بودیم که در آن تمثال های مریم بود . مسروق گفت: این تمثال های کسرا است . گفتم: نه، تمثالهای مریم است . مسروق گفت: از عبد اللّه بن مسعود شنیدم که می گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: سخت ترین عذاب را در روز قیامت صورتگران دارند .

صحیح مسلم :مردی نزد ابن عباس آمد و گفت: من مردی صورتگرم که این صورت ها را پدید می آورم. در باب آنها به من فتوا ده. ابن عباس به او گفت: به من نزدیک شو. او نزدیکش شد. ابن عباس گفت: نزدیکتر آی. او نزدیکتر رفت تا جایی که دستش را روی سر او گذاشت و گفت: آنچه را از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده ام به تو خبر می دهم. شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: هر صورتگری در آتش است و به هر تصویری که کشیده جانی داده می شود و آن تصویر او را در دوزخ شکنجه می دهد. ابن عباس گفت: اگر ناچار به انجام این کار هستی، درخت و موجودات بی جان را نقّاشی کن.

ص :409


1- صحیح مسلم : 3/1668/94 .
2- صحیح مسلم : 3/1666/88 .
3- صحیح مسلم : 3/1670/98 .
4- صحیح مسلم : 3/1670/99 .

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی صفةِ النّبیِّ صلی الله علیه و آله _: و یکونُ السِّترُ علی بابِ بَیتِهِ فتَکونُ فیهِ التَّصاویرُ فیقولُ : یا فُلانَةُ _ لإحدی أزواجِهِ _ غَیِّبیهِ عنِّی ، فإنّی إذا نَظَرتُ إلَیهِ ذَکَرتُ الدُّنیا و زَخارِفَها . فأعرَضَ عنِ الدُّنیا بقَلبِهِ ، و أماتَ ذِکرَها مِن نَفسِهِ ، و أحَبَّ أن تَغیبَ زِینَتُها عن عَینِهِ . (1)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ لَمّا سُئلَ عنِ التَّماثیلِ الّتی فی بُیوتِهِم _: هذهِ للنِّساءِ أو بُیوتِ النِّساءِ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن مثَّل تِمثالاً کُلِّفَ یَومَ القِیامَةِ أنْ یَنفُخَ فیهِ الرُّوحَ . (3)

عنه علیه السلام_ لَمّا سألَهُ محمّدُ بنُ مسلمٍ عن تَماثیلِ الشَّجَرِ و الشَّمسِ و القَمرِ _: لا بأسَ، ما لَم یَکُن شیئا مِن الحَیوانِ . (4)

عنه علیه السلام_ فی قولهِ تعالی : «یَعْمَلونَ لَهُ مَا یَشاءُ من تماثیل ......... » _: و اللّهِ، ما هِی تَماثیلُ الرِّجالِ و النِّساءِ ، و لکنّها تَماثیلُ الشَّجَرِ و شِبْهِهِ . (5)

امام علی علیه السلام_ در وصف پیامبر صلی الله علیه و آله _فرمود : و بر دَرِ اتاقش پرده ای با نقش و نگار آویزان بود. پس به یکی از همسران خود فرمود: ای زن! این پرده را از جلو چشم من دور کن؛ زیرا وقتی چشمم به آن می افتد به یاد دنیا و زیورهای آن می افتم. آری، رسول خدا قلباً از دنیا روی گرداند و یاد آن را در وجود خود میراند و دوست می داشت که زیور دنیا را از پیش چشم خود دور کند.

امام باقر علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از تمثال هایی که در خانه هایشان است _فرمود : این تمثال ها مخصوص زن ها یا اتاق های زن هاست.

امام صادق علیه السلام :هر که تصویری بکشد روز قیامت مجبورش می کنند که در آن روح بدمد.

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به سؤال محمّد بن مسلم از تمثال درخت و خورشید و ماه _فرمود : مادام که موجود جانداری نباشد [کشیدن تصویر آن ]اشکالی ندارد.

امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «یعملون له ما یشاء من تماثیل ......... » _: به خدا قسم آنها، تمثال مرد و زن نبود، بلکه تمثال درخت و امثال آن بود.

ص :410


1- نهج البلاغة : الخطبة 160.
2- المحاسن : 2/460/2588 .
3- الکافی : 6/527/4.
4- المحاسن : 2/458/2581.
5- الکافی : 6/527/7.

الکافی :علیُّ بنُ أبی حمزةَ عن أبی بصیر عن الإمامِ الصّادقِ علیه السلام : قالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : أتانی جَبرئیلُ و قالَ : یا محمّدُ، إنّ ربَّکَ یُقرِئُکَ السّلامَ و یَنهی عَن تَزویقِ البُیوتِ .

قالَ أبو بصیرٍ : فقلتُ : و ما تَزویقُ البُیوتِ ؟ فقالَ : تَصاویرُ التَّماثیلِ . (1)

الکافی_ به نقل از علی بن ابی حمزه از ابی بصیر از امام صادق علیه السلام _: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: جبرئیل نزد من آمد و گفت: ای محمّد! پروردگارت تو را سلام می رساند و از آذین بستن خانه ها نهی می فرماید.

به امام صادق علیه السلام عرض کردم: آذین بستن خانه ها چیست؟ فرمود: تصاویر مجسّمه ها.

توضیحی درباره حکم ساختن مجسّمه

احادیث فراوانی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ، در کتب روایی شیعه و اهل سنّت نقل شده و نیز احادیث متعدّدی از ائمه اهل بیت علیهم السلام مبنی بر حرمت مجسمه سازی انسان و حیوانات و موجودات زنده آمده است . (2)

اکثر فقهای مذاهب اسلامی اعمّ از اهل سنّت و امامیّه، بر اساس این روایات فراوان، فتوا به حرمت مجسمه سازی موجود زنده داده اند و حتّی برخی فقهای شیعه مانند صاحب «جواهر» (3) ، و شیخ انصاری (4) در کتاب«المکاسب» و آیت اللّه خویی در «مصباح الفقاهة» (5) و فقهای اهل سنّت مانند عبد الرحمن جزیری در «الفقه علی المذاهب الأربعة» (6) و دکتر وهبه زحیلی در «الفقه الإسلامی» (7) ادّعای اجماع کرده اند.

ص :411


1- الکافی : 6/526/1.
2- ر . ک : شرح نووی بر صحیح مسلم : 13 و 14 / 329 / 2106 ، وسائل الشیعة : 3/560 _ 563 .
3- جواهر الکلام : 22/41 .
4- مکاسب محرمه(شیخ انصاری): مسألة 4 از مسائل «النوع الرابع ما یحرم الاکتساب به لکونه عملاً محرّما فی نفسه» .
5- مصباح الفقاهة(آیة اللّه خویی) : 1/286 .
6- الفقه علی المذاهب الأربعة : 2/39 _ 41 .
7- الفقه الإسلامی و ادلّته : 4/2674 .

امّا برخی فقهای متقدّم امامیّه مانند شیخ طوسی در تفسیر «التبیان» (1) و طبرسی در «مجمع البیان» (2) قائل به کراهت شده و حرمت را اختصاص به بت سازی داده اند . از معاصران نیز برخی از فقها نیز همین گونه فتوا داده اند. (3)

منشأ این اختلاف فتوا ، اختلاف برداشت در موقّت بودن حکم حرمت مجسمه سازی و صورتگری است که در احادیث متعدّد از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمّه اهل بیت علیهم السلام رسیده است. گروه اوّل از فقها آن حکم را یک تکلیف ثابت دانسته اند ؛ امّا گروه دوم آن را حکم موقّت و مختص به شرایط صدر اسلام دانسته اند که هنوز رسوبات بت پرستی در ذهن مسلمانان وجود داشته و احیانا با نقّاشی و مجسمه سازی ، معبودهای مشرکان و تکریم و احترام و تقدیس آنان، و جلوه های شرک و بت پرستی گاه و بی گاه بروز می کرده است.

یکی از فقهای معاصر می گوید: ظاهر گروهی از احادیث آن است که تحریم مجسّمه سازی و نقّاشی صُوَر انسان و حیوان به خاطر مبارزه با ترویج بت پرستی آن زمان بوده است. شدّت لحن این روایات در توبیخ صورتگری و تعیین عذاب های شدید برای نقّاشان و مجسّمه سازان ، شاهدی است بر اینکه مقصود ، صورتگری عادی نیست، مانند: «أشدّ الناس عذابا یوم القیامة رجل قتل نبیّا أو قتله نبیّا و رجل یضلّ الناس بغیر علم و مصوّر التماثیل؛ شدیدترین عذاب روز قیامت ، برای کسی است که پیامبری را به قتل برساند، یا پیامبری او را مستحق قتل بداند و او را بکشد و کسی که مردم را به خاطر جهل و ناآگاهی گمراه سازد، و نیز کسی که مجسّمه سازی کند». (4)

روشن است که این عذاب های بسیار سخت ، تناسبی با هر نقّاشی و مجسّمه سازی ای ندارد، زیرا گناه این کارهایی که به صورت عادی (غیر بت پرستی) از آدم کشی و زنا و شرابخواری و دیگر کبائر بیشتر نیست، چگونه هم طراز با پیامبر کُشی است؟ بنا بر این ، مقصود از این صورتگری باید چیزی باشد که واقعا هم سنگ و برابر پیامبر کشی و جنگ با خدا و خروج از دین باشد که همان «بت سازی» است (5) . (6)

ص :412


1- التبیان فی تفسیر القرآن : 1/236 .
2- مجمع البیان : 1/212 ذیل آیه 51 سوره بقره .
3- أنوار الفقاهة (مکاسب المحرّمة) : 113 .
4- مستدرک الوسائل : 13 / 210 / 4 باب 75 (أبواب ما یکتسب به) .
5- المکاسب : 1/169 .
6- این متن برگرفته از دائرة المعارف فقه مقارن ، آیت اللّه ناصر مکارم شیرازی : 1 / 359 بند 3 می باشد .

482 - الامتحان

482 - امتحان

اشاره

(1)

(2)

ص :413


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 5/210 باب 8 «التمحیص و الاستدراج و الابتلاء و الاختبار».
2- انظر: عنوان 66 «التّجربة». الأخ: باب 53 ، البلاء: باب 403، 404. الصّدیق : باب 2184 ، 2185 ، العقل : باب 2769.

3586 - الاِمتِحانُ
3586 - امتحان

الکتاب :

(إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْوَاتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللّهِ أُولَئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوَی لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ عَظِیمٌ) . (1)

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا جَاءَکُمُ الْمُؤْمِنَاتُ مُهَاجِرَاتٍ فَامْتَحِنُوهُنَّ اللّهُ أَعْلَمُ بِإِیمَانِهِنَّ فَإِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِناتٍ فَلا تَرْجِعُوهُنَّ إِلَی الْکُفَّارِ ......... ) . (2)

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنّ أمرَنا صَعبٌ مُستَصعَبٌ ، لا یَحمِلُهُ إلاّ عَبدٌ مؤمنٌ امتَحَنَ اللّهُ قَلبَهُ للإیمانِ . (3)

عنه علیه السلام_ فی صفةِ الأنبیاءِ علیهم السلام و الأولیاءِ _: قَدِ اختَبَرهُمُ اللّهُ بالمَخمَصَةِ ، و ابتَلاهُم بالمَجهَدَةِ ، و امتَحَنَهُم بالمَخاوِفِ . (4)

عنه علیه السلام_ فی سؤالِ المَیّتِ فی القَبرِ _: حتّی إذا انصَرَفَ المُشَیِّعُ ، و رَجَعَ المُتَفَجِّعُ، اُقعِدَ فی حُفرَتِهِ نَجِیّا لِبَهتَةِ السّؤالِ ، و عَثرَةِ الامتِحانِ . (5)

3586

امتحان

قرآن:

«کسانی که پیش پیامبر خدا صدایشان را فرو می کشند، همان کسانی هستند که خدا دل هایشان را برای پرهیزگاری امتحان کرده است؛ آنان را آمرزش و پاداشی بزرگ است».

«ای کسانی که ایمان آورده اید! چون زنان با ایمان مهاجر نزد شما آیند، آنان را بیازمایید. خدا به ایمان آنان داناتر است. پس اگر ایشان را با ایمان تشخیص دادید، دیگر به سوی کافران بازشان مگردانید ......... ».

حدیث:

امام علی علیه السلام :همانا قضیّه ما دشوار و دیریاب است و جز بنده مؤمنی که خداوند دلش را برای ایمان آزموده باشد، کسی آن را بر نمی تابد.

امام علی علیه السلام_ در وصف انبیا و اولیا _فرمود : خداوند آنان را به گرسنگی آزمود و به [انواع] سختی گرفتارشان ساخت و به بیم و هراس ها امتحانشان نمود.

امام علی علیه السلام_ درباره پرسش از میّت در قبر _فرمود : و در آن هنگام که تشییع کننده برگردد و عزادار مراجعت کند، او را در گورش می نشانند و او از وحشت سؤال و لغزش در امتحان، آهسته سخن می گوید.

ص :414


1- الحجرات : 3.
2- الممتحنة : 10.
3- نهج البلاغة : الخطبة 189.
4- نهج البلاغة : الخطبة 192.
5- نهج البلاغة : الخطبة 83.

عنه علیه السلام :اُخبُرْ تَقْلِهِ (1) . (2)

عنه علیه السلام :عِندَ الامتِحانِ یُکرَمُ الرّجُلُ أو یُهانُ . (3)

عنه علیه السلام :یُمتَحَنُ الرّجُلُ بفِعلِهِ لا بِقَولِهِ . (4)

عنه علیه السلام :ثَلاثٌ یُمتَحَنُ بها عُقولُ الرِّجالِ ، هُنَّ : المالُ ، و الوِلایَةُ ، و المُصیبَةُ . (5)

عنه علیه السلام :سِتّةٌ تُختَبَرُ بها أخلاقُ الرِّجالِ : الرِّضا، و الغَضَبُ، و الأمنُ، و الرَّهَبُ، و المَنعُ، و الرّغَبُ . (6)

عنه علیه السلام :الوِلایاتُ مَضامِیرُ الرِّجالِ . (7)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :خالِطِ النّاسَ تَخبُرْهُم ، و متی تَخبُرْهُم تَقْلِهِم . (8)

عنه علیه السلام :اِمتَحِنوا شِیعَتَنا عِندَ ثَلاثٍ : عِندَ مَواقیتِ الصَّلاةِ کیفَ مُحافَظَتُهُم علَیها ، و عِندَ أسرارِهِم کیفَ حِفظُهُم لَها عِندَ عَدُوِّنا ، و إلی أموالِهِم کیفَ مُواساتُهُم لإخوانِهِم فیها . (9)

امام علی علیه السلام :بیازمای تا دشمن بداری.

امام علی علیه السلام :در امتحان است که آدمی سربلند یا سرافکنده می شود.

امام علی علیه السلام :مرد به کردارش آزموده می شود، نه به گفتارش.

امام علی علیه السلام :سه چیز است که خردهای آدمیان با آنها آزموده می شود: دارایی، دوستی و مصیبت.

امام علی علیه السلام :شش چیز است که اخلاق مردان با آنها آزموده می شود: خشنودی، خشم، امنیّت، ترس، دریغ شدن چیزی از او و میل و رغبت [او به چیزی].

امام علی علیه السلام :منصب های فرمانروایی، میدان های مسابقه مردان است.

امام صادق علیه السلام :با مردم آمیزش کن تا آنها را بیازمایی و چون امتحانشان کردی با آنان دشمن می شوی.

امام صادق علیه السلام :شیعیان ما را در سه چیز بیازمایید: در اوقات نمازشان که چگونه بر آن مواظبت می کنند. در رازهایشان که چگونه آنها را از دشمنان ما حفظ می کنند و در اموالشان که چگونه با آن به برادران خود کمک می کنند.

ص :415


1- نهج البلاغة : الحکمة 434.
2- قال الرضیّ : و من النّاس من یروی هذا للرسول صلی الله علیه و آله ، و ممّا یقوّی أنّه من کلام أمیر المؤمنین علیه السلام ما حکاه ثعلبٌ عن ابن الأعرابیّ ، قال المأمون : لولا أنّ علیّا قال : «اُخبر تقله» لقلت : اقله تخبر .
3- غرر الحکم : 6206.
4- غرر الحکم : 11026.
5- غرر الحکم : 4664.
6- غرر الحکم : 5631.
7- نهج البلاغة : الحکمة 441 .
8- الکافی : 8/176/196.
9- الخصال : 103/62.

عنه علیه السلام :ما اُعطِیَ عَبدٌ مِن الدُّنیا إلاّ اعتِبارا ، و ما زُوِیَ عَنهُ إلاّ اختِبارا . (1)

امام صادق علیه السلام :چیزی از دنیا به بنده ای داده نشد مگر برای عبرت گیری و چیزی از او گرفته نشد مگر برای امتحان.

ص :416


1- الکافی : 2/261/6 .

ک_لامٌ للعلاّم_ة الطب_اطب_ائی ف_ی الامتحانِ و حقیقتِهِ:

لا ریب أنّ القرآن الکریم یخصّ أمر الهدایة باللّه سبحانه ، غیر أنّ الهدایة فیه لا تنحصر فی الهدایة الاختیاریّة إلی سعادة الآخرة أو الدُّنیا؛ فقد قال تعالی فیما قال : «الّذی أعْطی کُلَّ شَیءٍ خَلقَهُ ثُمَّ هَدَی» ، (1) فعمّم الهدایة لکلّ شیءٍ من ذوی الشعور و العقل و غیرهم ، و أطلقها أیضا من جهة الغایة ؛ و قال أیضا : «الّذی خَلَقَ فَسَوَّی * و الّذی قَدَّرَ فَهَدَی» (2) ، و الآیة من جهة الإطلاق کسابقتها. و من هنا یظهر أنّ هذه الهدایة غیر الهدایة الخاصّة التی تقابل الإضلال ، فإنّ اللّه سبحانه نفاها و أثبت مکانها الضلال فی طوائف . و الهدایة العامّة لا تنفی عن شیءٍ مِن خلقه ، قال تعالی : «و اللّهُ لا یَهْدی القَومَ الظّالِمینَ» (3) و قال : «و اللّهُ لا یَهْدی القَومَ الفاسِقینَ» (4) إلی غیر ذلک من الآیات الکثیرة.

و کذا یظهر أیضا أنّ الهدایة المذکورة غیر الهدایة بمعنی إراءة الطّریق العامّة للمؤمن و الکافر، کما فی قوله تعالی : «إنّا هَدَیْناهُ السَّبیلَ إمّا شَاکِرا و إمّا کَفُورا» (5) ، و قوله : «و أمّا ثَمُودُ فهَدَیْناهُمْ فاسْتَحَبُّوا العَمَی عَلَی الهُدَی» (6) ؛ فإنّ ما فی هاتین الآیتین و نظائرهما من الهدایة لا یعمُّ غیر أرباب الشعور و العقل ، و قد عرفت أنّ ما فی قوله : «ثُمَّ هَدَی» و قولَهُ : «و الّذی قَدَّرَ فهَدَی» عامّ من حیث المورد و الغایة جمیعا . علی أنّ الآیة الثانیة تفرّع الهدایة علَی التقدیر ، و الهدایة الخاصّة لا تلائم التقدیر الذی هو تهیئة الأسباب و العلل لسوق الشیء إلی غایة خلقته ، و إن کانت تلک الهدایة أیضا من جهة النظام العامّ فی العالَم داخلةً فی حیطةِ التقدیر، لکنّ النظر غیر النظر ، فافهم ذلک .

و کیف کان، فهذه الهدایة العامّة هی هدایته تعالی کلَّ شیءٍ إلی کمال وجوده ، و إیصاله إلی غایة خلقته ، و هی التی بها نزوع کلّ شیءٍ إلی ما یقتضیه قوام ذاته من نشوءٍ و استکمالٍ و أفعالٍ و حرکاتٍ و غیر ذلک ؛ و للکلام ذیل طویلٌ سنشرحه إن ساعدَنا التوفیق إن شاء اللّه العزیز .

و الغرض أنّ کلامه تعالی یدلّ علی أنّ الأشیاء إنّما تنساق إلی غایاتها و آجالها بهدایة عامّة إلهیّة لا یشذّ عنها شاذّ ، و قد جعلها اللّه تعالی حقّا لها علی نفسه و هو لا یُخلف المیعاد ؛ کما قال تعالی : «إنّ عَلَینا لَلْهُدی * و إنّ لَنا للآخِرَةَ و الاُولی» (7) و الآیة کما تری تعمّ بإطلاقها الهدایةَ الاجتماعیّة للمجتمعات و الهدایة الفردیّة مضافةً إلی ما تدلّ علیه الآیتان السابقتان .

فمن حقّ الأشیاء علَی اللّه تعالی هدایتها تکوینا إلی کمالها المقدَّر لها، و هدایتها إلی کمالها المشرَّع لها . و قد عرفت فیما مرّ من مباحث النبوّة أنّ التشریع کیف یدخل فی التکوین و کیف یحیط به القضاء و القدر ؛ فإنّ النوع الإنسانیّ له نوع وجودٍ لا یتمّ أمره إلاّ بسلسلةٍ من الأفعال الاختیاریّة الإرادیّة التی لا تقع إلاّ عن اعتقادات نظریّة و عملیّة ، فلا بدّ أن یعیش تحت قوانین حقّة أو باطلة جیّدة أو ردیّة ، فلا بدّ لسائق التکوین أن یهیّئ له سلسلة من الأوامر و النواهی (الشریعة) و سلسلةً اُخری من الحوادث الاجتماعیّة و الفردیّة حتّی یخرج بتلاقیه معهما ما فی قوّته إلَی الفعل فیسعد أو یشقی و یظهر ما فی مکمن وجوده ، و عند ذلک ینطبق علی هذه الحوادث و هذا التشریع اسم المحنة و البلاء و نحوهما .

توضیح ذلک : إنّ من لم یتّبع الدعوة الإلهیّة و استوجب لنفسه الشقاء فقد حقّت علیه کلمة العذاب إن بقی علی تلک الحال ، فکلّ ما یستقبله من الحوادث المتعلّقة بها الأوامر و النواهی الإلهیّة و یخرج بها من القوّة إلَی الفعل تتمّ له بذلک فعلیّة جدیدة من الشقاء و إن کان راضیا بما عنده مغرورا بما یجده ، فلیس ذلک إلاّ مکرا إلهیّا ؛ فإنّه یشقیهم بعین ما یحسبونه سعادةً لأنفسهم و یخیّب سعیهم فیما یظنّونه فوزا لأنفسهم ، قال تعالی : «و مَکَرُوا وَ مَکَرَ اللّهُ و اللّهُ خَیرُ الماکِرِینَ» (8) و قال : «و لا یَحِیقُ المَکرُ السَّیّئُ إلاّ بِأهلِهِ» (9) و قال : «لِیَمکُرُوا فِیها وَ مایَمکُرُونَ إلاّ بأنفُسِهِم و ما یَشعُرُو نَ» (10) و قال : «سَنَسْتَدرِجُهُم مِن حَیثُ لا یَعْلَمُونَ * و اُمْلی لَهُم إنّ کَیْدی مَتِینٌ» (11) فما یتبجّح به المغرور الجاهل بأمر اللّه أنّه سبق ربّه فیما أراده منه بالمخالفة و التمرّد فإنّه یعینه علی نفسه فیما أراده ، قال تعالی : «أمْ حَسِبَ الذَّیِنَ یَعْمَلُونَ السّیّئاتِ أن یَسْبِقُونا ساءَ ما یَحکُمُونَ» (12) و من أعجب الآیات فی هذا الباب قوله تعالی : «فَلِلّهِ المَکرُ جَمِیعا» . (13) فجمیع هذه المُماکرات و المخالفات و المظالم و التعدّیات _ التی تظهر من هؤلاء بالنسبة إلَی الوظائف الدینیّة ، و کلّ ما یستقبلهم من حوادث الأیّام ، و یظهر بها منهم ما أضمروه فی قلوبهم ، و دعتهم إلی ذلک أهواؤهم _ مکر إلهیّ و إملاء و استدراج ؛ فإنّ من حقّهم علَی اللّه أن یهدیهم إلی عاقبة أمرهم و خاتمته و قد فعل ، و اللّه غالب علی أمره .

و هذه الاُمور بعینها إذا نسبت إلَی الشیطان کانت أقسام الکفر و المعاصی إغواءً منه لهم ، و النزوع إلیها دعوة و وسوسة و نزعة و وحیا و إضلالاً ، و الحوادث الداعیة و ما یجری مجراها زینة له و وسائل و حبائل و شبکات منه علی ما سیجیء بیانه فی سورة الأعراف إن شاء اللّه تعالی.

و أمّا المؤمن الذی رسخ فی قلبه الإیمان ؛ فما تظهر منه من الطاعات و العبادات و کذا الحوادث التی تستقبله فیظهر منه عندها ذلک ، ینطبق علیها مفهوم التوفیق و الولایة الإلهیّة و الهدایة بالمعنَی الأخصّ نوع انطباقٍ ، قال تعالی : «و اللّهُ یُؤیِّدُ بِنَصْرِهِ مَن یَشاءُ» (14) و قال : «و اللّهُ ولیُّ المُؤمِنِینَ» (15) و قال : «اللّهُ ولیُّ الّذینَ آمَنوا یُخْرِجُهُم مِن الظُّلُماتِ إلی النُّورِ» (16) و قال : «یَهْدیهِم رَبُّهُم بإیمانِهِم» (17) و قال : «أ وَ مَنْ کانَ مَیْتا فأحْیَیْناهُ و جَعَلْنا لَهُ نُورا یَمشی بهِ فی النّاسِ» (18) ، هذا إذا نسبت هذه الاُمور إلَی اللّه سبحانه ، و أمّا إذا نسبت إلَی الملائکة فتسمّی تأییدا و تسدیدا منهم ، قال تعالی : «اُولئکَ کَتَبَ فی قُلوبِهِمُ الإیمانَ و أیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ» . (19) ثمّ إنّه کما أنّ الهدایة العامّة تصاحب الأشیاء من بدء کونها إلَی آخر أحیان وجودها ما دامت سالکةً سبیل الرجوع إلَی اللّه سبحانه کذلک المقادیر تدفعها من و رائها کما هو ظاهر قوله تعالی : «و الّذی قَدَّرَ فَهَدی» (20) ، فإنّ المقادیر التی تحملها العلل و الأسباب المحتفّة بوجود الشیء هی التی تحوّل الشیء من حالٍ اُولی إلی حال ثانیة و هلمّ جرّا ، فهی لا تزالُ تدفع الأشیاء من و رائها .

و کما أنّ المقادیر تدفعها من و رائها کذلک الآجال _ و هی آخر ما ینتهی إلیه وجود الأشیاء _ تجذبها من أمامها ، کما یدلّ علیه قوله تعالی: «ما خَلَقْنا السَّماواتِ و الأرضَ و ما بَیْنَهُما إلاّ بالحَقِّ و أجَلٍ مُسَمّی و الّذین کَفَروا عَمّا اُنْذِروا مُعْرِضونَ» (21) ؛ فإنّ الآیة تربط الأشیاء بغایاتها و هی الآجال ، و الشیئان المرتبطان إذا قوی أحدهما علَی الآخر کان حاله بالنسبة إلی قرینه هو المسمّی جذبا ، و الآجال المسمّاة اُمور ثابتة غیر متغیّرة ، فهی تجذب الأشیاء من أمامها و هو ظاهر.

فالأشیاء محاطة بقویً إلهیّةٍ : قوّةٍ تدفعها ، و قوّةٍ تجذبها ، و قوّةٍ تصاحبها و تربّیها ، و هی القوَی الأصلیّة التی یُثبتها القرآن الکریم غیر القوَی الحافظة و الرُّقَباء و القُرَناء کالملائکة و الشیاطین و غیر ذلک .

گفت_اری از ع_لام_ه طباطب_ایی رحمه الله درباره امتحان و ماهیّت آن

شکی نیست که قرآن کریم کار هدایت را مخصوص خداوند سبحان می داند، منتها هدایتی که در قرآن آمده منحصر به هدایتِ اختیاری به سوی سعادت آخرت یا دنیا نمی شود. خداوند متعال فرموده است: «. . . آن [خدایی ]که هر چیزی را خلقتی که در خور اوست داده، سپس آن را هدایت کرده است». بنا بر این، هدایت را به هر موجود هوشمند و نا هوشمندی سرایت و تعمیم داده است و غایت و نتیجه هدایت را نیز مطلق گذاشته است. همچنین فرموده است: «آن [خدایی] که آفرید و هماهنگی بخشید. و آن که اندازه گرفت و راه نمود». این آیه نیز به لحاظ تعمیم و اطلاق همچون آیه قبل است.

از این جا معلوم می شود که این هدایت، غیر از هدایت خاصی است که در مقابل اضلال و گمراهی است؛ زیرا خداوند سبحان این هدایت را درباره گروهی از مردم نفی کرده و به جای آن گمراهی را اثبات نموده است، در حالی که هدایت عمومی همه آفریدگان او را شامل می شود. خداوند متعال می فرماید: «و خدا گروه ستمکاران را هدایت نمی کند» و نیز می فرماید: «و خدا گروه فاسقان را هدایت نمی کند» و امثال این آیات که شمار آنها بسیار است.

همچنین معلوم می شود که هدایت عامّه غیر از هدایت به معنای نشان دادن راه است، که یک امر عمومی است و مؤمن و کافر را در بر می گیرد. چنان که خداوند متعال می فرماید: «ما راه را به انسان نشان داده ایم، یا سپاسگزار است و یا ناسپاس» و نیز می فرماید: «ما ثمود را هدایت کردیم اما آنان کوری را بر هدایت ترجیح دادند». هدایتی که در این دو آیه و نظایر آنها آمده فقط موجودات هوشمند و دارای خرد را در بر می گیرد، در حالی که گفتیم هدایتی که در آیاتِ «آن گاه هدایتش کرد» و «خدایی که اندازه گیری کرد و راه نمود»، آمده ، هم به لحاظ مورد و مصداق و هم به لحاظ غایت و نتیجه عمومیت دارد. منتها آیه دوم هدایت را فرع بر تقدیر و اندازه گیری می شمارد. در صورتی که هدایت خاصه با اندازه گیری که به معنای فراهم آوردن اسباب و عللِ حرکت دادن یک پدیده به سوی هدف آفرینشش می باشد، همخوانی ندارد؛ گو این که هدایت خاصه نیز از نقطه نظر نظام کلی حاکم بر هستی در قلمرو تقدیر قرار دارد. اما نگاهها با هم فرق می کند، دقت شود.

در هر حال، هدایت عامّه، هدایتی است که خداوند متعال به واسطه آن هر موجودی را به سوی کمال وجودیش رهنمون می شود و آن را به هدف خلقتش می رساند و به وسیله همین هدایت است که هر موجودی به مقتضیات وجودی خود، از قبیل نشو و نما و کمال و رفتارها و حرکت ها و غیره، می گراید. این یک موضوع دامنه دار است که به خواست خداوند اگر توفیق یار شود، به زودی آن را شرح خواهیم داد.

غرض این که، سخن خدای متعال دلالت بر این دارد که موجودات با هدایت عامه الهی به سوی غایات و اهداف خود پیش می روند و هیچ موجودی از این قاعده بیرون نیست و خداوند این هدایت تکوینی را از حقوق موجودات بر عهده خود قرار داده و او خلاف وعده عمل نمی کند، چنان که می فرماید: «بر ماست هدایت کردن. دنیا و آخرت از آنِ ماست». همچنان که ملاحظه می کنید، این آیه همچون دو آیه پیش، با اطلاقی که دارد شامل هدایت اجتماعی جوامع بشری و هدایت فردی، هر دو، می شود.

پس یکی از حقوق موجودات بر خداوند متعال این است که آنها را به سوی کمال تکوینی و تشریعی که برای آنها پیش بینی و تعیین شده است، هدایت کند. پیش از این در مباحث نبوّت دانستیم که چگونه تشریع داخل در تکوین است و قضا و قدر بر آن احاطه دارد؛ زیرا نوع انسان، نحوه وجودش به گونه ای است که کارش جز با یک رشته افعال اختیاری و ارادیِ برخاسته از باورهای نظری و عملی صورت نمی پذیرد. بنا بر این، چاره ای ندارد جز این که یک سلسله قوانین؛ درست یا نادرست، خوب یا بَد، بر او حاکم باشد. پس، سلسله جنبانِ هستی باید برای انسان زنجیره ای از اوامر و نواهی [یا همان شریعت ]و زنجیره دیگری از حوادث اجتماعی و فردی فراهم آورد تا به واسطه برخورد او با این دو زنجیره، آنچه در قوّه دارد به فعلیّت رسد و در نتیجه، به سعادت یا شقاوت دست یابد و آنچه در سویدای وجود او نهفته است به منصّه ظهور رسد. این جاست که نام امتحان و بلا و نام های دیگری از این دست بر این حوادث و این اوامر و نواهی انطباق پیدا می کند.

توضیح این که کسی که از دعوت الهی تبعیت نکند و با این کار شقاوت و بدبختی را برای خود بخرد، اگر بر همین حال باقی بماند، بی گمان مستحقّ عذاب خواهد بود؛ زیرا با هر حادثه و رخدادی که مورد اوامر و نواهی الهی است و به وسیله آنها از قوّه به فعلیّت می رسد رو به رو شود، فعلیت جدیدی از شقاوت و بدبختی برایش به وجود می آید؛ هر چند خودش از وضعی که دارد خرسند باشد و به آنچه به دست می آورد مغرور و فریفته شود؛ چرا که این جز مکر و نقشه ای الهی چیزی نیست؛ چه، خداوند درست با همان چیزی که این عده برای خود سعادت می پندارند، بد بختشان می کند و تلاش و کوششی را که برای خود پیروزی به شمار می آورند با ناکامی رو به رو می سازد. خداوند متعال می فرماید: «و مکر کردند و خدا [نیز] مکر کرد و خدا بهترین مکر کنندگان است». نیز می فرماید: «و مکر زشت جز [دامن ]صاحبش را نگیرد». باز می فرماید: «تا در آن به نیرنگ پردازند ولی آنان جز به خودشان نیرنگ نمی زنند و درک نمی کنند». همچنین می فرماید: «به تدریج از جایی که نمی دانند، گریبانشان را خواهیم گرفت. و به آنان مهلت می دهیم، که تدبیر من استوار است». پس، آنچه که شخص مغرور و نادانِ به کار خدا، به آن می بالد، یعنی این که خیال می کند با مخالفت و تمرّد، بر خواست خدا پیشی گرفته، به وسیله همان چیز اراده خدا را بر ضدّ خود یاری می رساند. خداوند متعال می فرماید: «آیا آنان که کارهای زشت انجام می دهند گمان کرده اند که بر ما پیشی می گیرند؟ چه بد حکم می کنند». یکی از عجیب ترین آیات در این باره، این سخن خداوند متعال است: «همه نیرنگ ها و تدبیرها از آن خداست».

بنا بر این، کلیه این نیرنگ ها و مخالفت کردن ها و ستم ها و تجاوزگری ها که از سوی این عده در قبال وظایف دینی انجام می گیرد و همچنین تمام حوادث و رخدادهایی که برایشان پیش می آید و باطن آنها را بروز می دهد و البته این همه برخاسته از هوا و هوس آنهاست، مکر و مهلت و استدراجی است الهی؛ زیرا از جمله حقوق آنان بر خدا، این است که ایشان را به پایان و فرجام کارشان برساند و این کار را هم کرده است و خداوند بر کار خود چیره و تواناست.

همین امور وقتی به شیطان نسبت داده شود، از اقسام کفر و معاصی می گردد؛ زیرا شیطان آنها را از آن اغوا می کند و با وسوسه و دعوت و تحریک و تلقین و گمراه سازی، آنان را به سوی کفر و معاصی می کشاند. حوادث دعوتگر و امثال آنها [نیز] زیور و دام و تورهای شیطان هستند که به خواست خدا در سوره اعراف توضیح این مطلب خواهد آمد.

اما مؤمنی که ایمان در دل او رسوخ کرده، طاعات و عباداتی که از او سر می زند و نیز حوادثی که برایش پیش می آید و در برخورد با آنها این اعمال از او به ظهور می رسد، مفهوم توفیق و یاری الهی و هدایت به معنای اخص به نوعی بر این طاعات و عبادات انطباق پیدا می کند. خداوند متعال می فرماید: «و خدا با یاری خود هر که را بخواهد تأیید می کند». نیز می فرماید: «خدا سرپرست و یاور مؤمنان است». باز می فرماید: «خدا یار و سرپرست کسانی است که ایمان آورده اند، آنها را از تاریکی ها به سوی نور می کشاند»، همچنین می فرماید: «پروردگارشان به سبب ایمانشان آنها را هدایت می کند» و می فرماید: «آیا کسی که مرده بود و ما او را زنده کردیم و برایش نوری قرار دادیم که در پرتو آن در میان مردم راه می رود». این [نامِ توفیق و یاری و هدایت ]در جایی است که این امور به خداوند سبحان نسبت داده شوند. اما اگر به فرشتگان نسبت داده شوند، نام آنها تأیید و تسدید است. خداوند متعال می فرماید: «در دل این هاست که [خدا] ایمان را نوشته و آنها را با روحی از جانب خود تأیید کرده است».

همچنان که موجودات از زمانی که وجود می یابند تا پایانی ترین لحظه وجودشان، مادام که راه بازگشت به سوی خداوند سبحان را بپیمایند، هدایت عامه الهی همیشه با آنان همراه است. تقدیرات الهی نیز از پشت سر ، آنها را به جلو می رانند و این مطلب از ظاهر این آیه برمی آید: «و خدایی که مقدّر کرد و سپس هدایت فرمود»؛ زیرا تقدیراتی که علل و اسباب محاط بر وجود هر موجودی حامل آنها می باشد، موجود را مرتبا از حالی به حالی دیگر تغییر می دهند. و همین تقدیراتند که موجودات را پیوسته از عقب به جلو می رانند.

همان گونه که مقدّرات، اشیاء را از عقب به پیش می رانند، اَجَل ها _ یعنی سرانجام و منتهی الیه وجود اشیاء _ نیز آنها را از جلو به سوی خود می کشانند. دلیل بر این مطلب، این سخن خداوند متعال است که می فرماید: «ما آسمان ها و زمین و آنچه را میان آنهاست جز بر پایه حق و برای مدتی معیّن نیافریدیم و کسانی که کافر شدند از آنچه هشدار داده می شوند، روی گردانند». این آیه، موجودات را به نقطه فرجامین آنها، یعنی اجل ها ارتباط می دهد و بدیهی است که هرگاه از دو چیز به هم پیوسته و مرتبط یکی بر دیگری فایق آید، حالت او را نسبت به قرینش جذب و کشش می گویند. اجل های مسمّی (مدّتهای معین) ثابت و تغییر ناپذیرند و لذا همیشه موجودات را از جلو به سوی خود می کشند.

بنا بر این، تمامی موجودات در احاطه نیروهایی الهی هستند: نیرویی آنها را از عقب پیش می راند، نیرویی دیگر آنها را از جلو می کشد و نیرویی با آنها همراه است و پرورششان می دهد. این نیروهای اصلی که قرآن کریم آنها را معرفی می کند، غیر از نیروهای نگهبان و مراقب و قرین، مانند فرشتگان و شیاطین و امثال این ها، می باشند.

ص :417


1- طه : 50.
2- الأعلی : 2 ، 3.
3- الجمعة : 5.
4- الصفّ : 5.
5- الإنسان : 3.
6- فصّلت : 17.
7- اللّیل : 12 ، 13.
8- آل عمران : 54.
9- فاطر : 43.
10- الأنعام : 123.
11- الأعراف : 182 ، 183.
12- العنکبوت : 4.
13- الرعد : 42.
14- آل عمران : 13.
15- آل عمران : 68.
16- البقرة : 257.
17- یونس : 9.
18- الأنعام : 122.
19- المجادلة : 22.
20- الأعلی : 3.
21- الأحقاف : 3.

ص :418

ص :419

ص :420

ص :421

ص :422

ص :423

ثمّ إنّا نسمّی نوع التصرّفات فی الشیء _ إذا قُصد به مقصدٌ لا یظهر حاله بالنسبة إلیه هل له صلوحه أ و لیس له؟ _ بالامتحان و الاختبار ؛ فإنّک إذا جهلت حال الشیء أنّه هل یصلح لأمر کذا أو لا یصلح ، أو علمت باطن أمره و لکن أردت أن یظهر منه ذلک، أوردت علیه أشیاء ممّا یلائم المقصد المذکور حتّی یظهر حاله بذلک: هل یقبلها لنفسه أو یدفعها عن نفسه ، و تسمّی ذلک امتحانا و اختبارا و استعلاما لحاله أو ما یقاربها من الألفاظ . و هذا المعنی بعینه ینطبق علَی التصرّف الإلهیّ بما یورده من الشرائع و الحوادث الجاریة علی اُولی الشعور و العقل من الأشیاء کالإنسان ؛ فإنّ هذه الاُمور یظهر بها حال الإنسان بالنسبة إلَی المقصد الذی یُدعی إلیه الإنسان بالدعوة الدینیّة ؛ فهی امتحاناتٌ إلهیّةٌ .

و إنّما الفرق بین الامتحان الإلهیّ و ما عندنا من الامتحان أنّا لا نخلو غالبا عن الجهل بما فی باطن الأشیاء فنرید بالامتحان استعلام حالها المجهول لنا ، و اللّه سبحانه یمتنع علیه الجهل و عنده مفاتح الغیب . فالتربیة العامّة الإلهیّة للإنسان _ من جهة دعوته إلی حسن العاقبة و السعادة _ امتحانٌ ؛ لأنّه یظهر و یتعیّن بها حال الشیء أنّه من أهل أیّ الدارین دار الثواب أو دار العقاب ؟

و لذلک سمَّی اللّه تعالی هذا التصرّف الإلهیّ من نفسه _ أعنی التشریع و توجیه الحوادث _ بلاءً و ابتلاءً و فتنةً ، فقال بوجهٍ عامّ : «إنّا جَعَلْنا ما علَی الأرضِ زِینَةً لَها لِنَبْلُوَهُم أیُّهُم أحْسَنُ عَمَلاً» (1) و قال : «إنّا خَلَقْنا الإنْسانَ مِن نُطْفَةٍ أمْشاجٍ نَبْتَلِیهِ فجَعَلْناهُ سَمیعا بَصیرا» (2) و قال : «وَ نبلُوَکُم بالشَّرِّ و الخَیرِ فِتْنَةً» (3) ، و کأنّه یرید به ما یفصّله قوله : «فأمَّا الإنْسانُ إذا ما ابْتَلاهُ رَبُّهُ فأکْرَمَهُ و نَعَّمَهُ فَیقُولُ رَبِّی أکْرَمَنِ * و أمّا إذا ما ابْتَلاهُ فَقَدَرَ علَیهِ رِزْقَهُ فیَقولُ رَبّی أهانَنِ» (4) ، و قال : «إنَّما أمْوالُکُم و أوْلادُکُم فِتْنَةٌ» (5) و قال : «و لکِنْ لِیَبْلُوَ بَعْضَکُم بِبَعْضٍ» (6) ، و قال : «کذلکَ نَبْلُوهُم بِما کانوا یَفْسُقونَ» (7) ، و قال : «وَ لِیُبْلِیَ المُؤمنینَ مِنهُ بَلاءً حَسَنا» (8) ، و قال : «أ حَسِبَ النّاسُ أنْ یُتْرَکُوا أنْ یَقولوا آمَنّا و هُم لا یُفْتَنونَ * و لَقَدْ فَتَنّا الّذینَ مِن قَبْلِهِم فَلَیَعْلَمَنَّ اللّهُ الّذینَ صَدَقوا و لیَعْلَمَنَّ الکاذِبینَ» . (9) و قال فی مثل إبراهیم : «و إذِ ابْتَلی إبراهیمَ ربُّهُ بکَلِماتٍ» (10) ، و قال فی قصّة ذبح إسماعیل : «إنّ هذا لَهُوَ البَلاءُ المُبینُ» (11) ، و قال فی موسی: «و فَتَنّاکَ فُتُونا» (12) ، إلی غیر ذلک من الآیات .

و الآیات کما تری تعمّم المحنة و البلاء لجمیع ما یرتبط به الإنسان من وجوده و أجزاء وجوده کالسمع و البصر و الحیاة ، و الخارج من وجوده المرتبط به بنحوٍ کالأولاد و الأزواج و العشیرة و الأصدقاء و المال و الجاه و جمیع ما ینتفع به نوع انتفاعٍ ، و کذا مقابلات هذه الاُمور کالموت و سائر المصائب المتوجّهة إلیه . و بالجملة : الآیات تعدّ کلّ ما یرتبط به الإنسان من أجزاء العالم و أحوالها فتنةً و بلاءً من اللّه سبحانه بالنسبة إلیه .

و فیها تعمیمٌ آخر من حیث الأفراد ؛ فالکلّ مُفَتَّنون مُبتَلَون من مؤمن أو کافر ، و صالح أو طالح ، و نبیّ أو من دونه ، فهی سنّة جاریة لا یستثنی منها أحد .

فقد بان أنّ سنّة الامتحان سنّة إلهیّة جاریة ، و هی سنّة عملیّة متّکئة علی سنّة اُخری تکوینیّة ؛ و هی سنّة الهدایة العامّة الإلهیّة من حیث تعلّقها بالمکلَّفین کالإنسان و ما یتقدّمها و ما یتأخّر عنها، أعنی القدر و الأجل کما مرّ بیانه .

و من هنا یظهر أنّها غیر قابلة للنسخ ؛ فإنّ انتساخها عین فساد التکوین و هو محال . و یشیر إلی ذلک ما یدلّ من الآیات علی کون الخلقة علَی الحقّ ، و ما یدلّ علی کون البعث حقّا ، کقوله تعالی : «ما خَلَقْنا السَّماواتِ و الأرضَ وَ ما بَیْنَهُما إلاّ بالحَقِّ و أجَلٍ مُسَمّیً» (13) ، و قوله تعالی : «أ فَحَسِبْتُمْ أنّما خَلَقْناکُمْ عَبَثا و أنَّکُمْ إلَیْنا لا تُرْجَعونَ» (14) ، و قوله تعالی : «و مَا خَلَقْنا السَّماواتِ و الأرضَ و مَا بَیْنَهُما لاعِبِینَ * مَا خَلَقْناهُما إلاّ بالحَقِّ و لکنَّ أکْثَرَهُم لا یَعْلَمونَ» (15) ، و قوله تعالی : «مَنْ کانَ یَرْجُو لِقاءَ اللّهِ فإنَّ أجَلَ اللّهِ لاَتٍ» (16) إلی غیرها ؛ فإنّ جمیعها تدلّ علَی أنّ الخلقة بالحقّ و لیست باطلة مقطوعة عن الغایة . و إذا کانت أمام الأشیاء غایات و آجال حقّة و من و رائها مقادیر حقّة و معها هدایة حقّة فلا مناص عن تصادمها عامّةً ، و ابتلاء أرباب التکلیف منها خاصّة باُمورٍ یخرج بالاتّصال بها ما فی قوّتها من الکمال و النقص و السعادة و الشقاء إلَی الفعل ، و هذا المعنی فی الإنسان المکلّف بتکلیف الدِّین امتحان و ابتلاء ، فافهم ذلک .

و یظهر ممّا ذکرناه معنَی المَحق و التمحیص أیضا ؛ فإنّ الامتحان إذا و رد علَی المؤمن فأوجب امتیاز فضائله الکامنة من الرذائل ، أو و رد علَی الجماعة فاقتضَی امتیاز المؤمنین من المنافقین و الذین فی قلوبهم مرضٌ ، صدق علیه اسم التمحیص و هو التمییز .

و کذا إذا توالت الامتحانات الإلهیّة علَی الکافر و المنافق و فی ظاهرهما صفات و أحوال حسنة مغبوطة فأوجبت تدریجا ظهور ما فی باطنهما من الخبائث ، و کلّما ظهرت خبیثةٌ أزالت فضیلةً ظاهریّة کان ذلک محقا له أی إنفادا تدریجیّا لمحاسنها ، قال تعالی : «و تِلْکَ الأیّامُ نُداوِلُها بَینَ النّاسِ وَ لِیَعْلَمَ اللّهُ الّذینَ آمَنوا و یَتَّخِذَ مِنْکُم شُهَدآءَ و اللّهُ لا یُحِبُّ الظّالِمینَ * و لِیُمَحِّصَ اللّهُ الّذینَ آمَنُوا و یَمْحَقَ الکافِرینَ» . (17) و للکافرین محقٌ آخرٌ من جهة ما یخبره تعالی أنّ الکون ینساق إلی صلاح البشر و خلوص الدِّین للّه ، قال تعالی : «و العاقِبَةُ للتَّقْوی» (18) ، و قال: «أنَّ الأرضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصّالِحونَ» (19) . (20)

ما اگر از یک موجود انتظاری داشته باشیم و بخواهیم آن را در مقصدی به کار بریم، نخست یک سلسله اعمالی روی آن انجام می دهیم تا صلاحیت یا عدم صلاحیت آن را برای آن مقصود دریابیم؛ نام این اعمال را امتحان و آزمایش می گذاریم. توضیح این که هرگاه ندانیم چیزی برای فلان چیز شایستگی و کارآیی دارد یا نه، یا این که از وضعیت باطنی آن آگاه باشیم اما بخواهیم آن وضع به منصه ظهور برسد، اعمال و کارهایی متناسب با مقصد روی آن انجام می دهیم تا بدین ترتیب معلوم شود که آیا آن کارها را به خود می پذیرد یا آنها را از خود دفع می کند. این اقدام ، به نام امتحان و آزمایش و آگاه شدن از وضعیت آن شیئ و الفاظ و تعبیراتی نزدیک به این ها خوانده می شود. این معنا عینا بر رفتار الهی که شرایع و قوانین و حوادثی را که برای موجودات ذی شعور و خردمند مانند انسان می آورد، انطباق می یابد؛ زیرا حال و وضعیت انسان نسبت به مقصدی که با دعوت دینی به سوی آن فراخوانده می شود، با این امور آشکار می شود. پس، این کارها و امور امتحاناتی الهی هستند.

در حقیقت، تفاوت میان امتحان الهی و امتحانی که ما انسان ها می کنیم این است که ما غالبا از باطن و درون اشیاء بی خبریم و لذا آن را امتحان می کنیم تا بدین وسیله وضعیت ناشناخته آن بر ما معلوم شود، در حالی که جهل و نادانی نسبت به خداوند سبحان معنا ندارد و کلیدهای غیب در اختیار اوست. بنا بر این، تربیت و هدایت عامه الهی نسبت به انسان که به منظور فراخواندن او به نیک فرجامی و سعادت صورت می گیرد، امتحان است؛ زیرا با این کار وضعیت موجود که آیا اهل سرای ثواب است یا سرای عقاب و کیفر به منصه ظهور و تعیّن می رسد.

به همین دلیل است که خداوند متعال این عملکرد خود _ یعنی تشریع و جهت بخشیدن به حوادث _ را به نام «بلا» و «ابتلاء» و «فتنه» نامیده است و به طور کلی و عام می فرماید: «ما آنچه را بر روی زمین است، زیور آن قرار دادیم تا مردم را بیازماییم که کدام یک بهتر عمل می کنند». نیز می فرماید: «ما انسان را از نطفه ای مختلط آفریدیم و او را می آزماییم، [بدین جهت] او را شنوا و بینا قرار دادیم». همچنین می فرماید: «و شما را از راه آزمایش به نیک و بد خواهیم آزمود». گویا مراد از این آزمایش به خوب و بد، همان باشد که در این آیه تفصیل می دهد: «اما انسان، هنگامی که پروردگارش وی را می آزماید و عزیز می دارد و نعمت فراوان به او می دهد، می گوید: پروردگارم مرا گرامی داشته است. و اما چون وی را می آزماید و روزیش را بر او تنگ می گرداند، می گوید: پروردگارم مرا خوار کرده است». همچنین می فرماید: «در حقیقت اموال و فرزندان شما، وسیله آزمایشند». نیز می فرماید: «تا برخی از شما را به وسیله برخی دیگر بیازماید». نیز می فرماید: «این چنین ما آنها را به سبب آن که نافرمانی می کردند، می آزمودیم». نیز می فرماید: «و بدین وسیله مؤمنان را با آزمایشی نیکو، بیازماید». همچنین می فرماید: «آیا مردم پنداشتند که تا گفتند ایمان آوردیم، رها می شوند و مورد آزمایش قرار نمی گیرند؟ و به یقین کسانی را که پیش از اینان بودند آزمودیم تا خدا آنان را که راست گفته اند معلوم دارد و دروغگویان را [نیز] معلوم دارد».

و درباره کسی چون ابراهیم می گوید: «و آن گاه که خداوند ابراهیم را با کلماتی آزمود». در داستان ذبح اسماعیل نیز می فرماید: «محقّقا این همان امتحان آشکار است» و درباره موسی نیز می فرماید: «و تو را بارها آزمودیم». و آیات دیگری از این قبیل.

چنان که ملاحظه می شود، این آیات امتحان و بلا را به کلیه امورِ مربوطِ به انسان تعمیم می دهد، چه آنهایی که به وجود او و اعضای وجود او مربوط می شود؛ مانند گوش و چشم و زندگی و چه آنهایی که از حیطه وجود او خارج است اما به نحوی با او ارتباط دارد؛ مانند فرزند و همسر و ایل و تبار و دوست و مال و مقام و هر آنچه به نوعی از آن بهره مند می شود. نیز نقطه های مقابل این امور؛ مانند مرگ و دیگر مصیبت هایی که به انسان می رسد. خلاصه آن که، این آیات هر جزئی از اجزای عالم و هر حالتی از حالات آن را که با انسان ارتباط پیدا می کند، وسیله امتحان و آزمایش خداوند از انسان برمی شمارد.

به علاوه، تعمیم دیگری نیز در این آیات وجود دارد و آن این است که تمام افراد بشر، از مؤمن و کافر، نیکوکار و بدکار، پیامبر و غیر پیامبر در معرض امتحان و آزمایشند و این یک قانون کلی است و اَحَدی از آن مستثنا نمی باشد.

پس، روشن شد که قانون امتحان یک قانون فراگیر الهی است و یک قانون عملی است که بر یک سنّت و قانون تکوینی متّکی می باشد و آن، سنّتِ هدایتِ عامّه الهی است که کلیه افراد مکلّفِ انسانی و تقدیر و اجل آنان را در برمی گیرد.

از این جا روشن می شود که این سنّتِ امتحان الهی قابل نسخ نیست؛ زیرا نسخ آن مساوی با تباه شدن هستی است و فساد در تکوین محال است. به همین معنا اشاره دارد آیاتی که بر حق بودن آفرینش و حق بودن رستاخیز دلالت دارند؛ مانند آیه «ما آسمان ها و زمین و آنچه را میان آنهاست جز بر اساس حق و برای زمانی معین خلق نکردیم» و مانند آیه «آیا می پندارید که شما را بیهوده آفریده ایم و به سوی ما باز نمی گردید؟» و مانند آیه «آسمان ها و زمین و آنچه را میان آنهاست، به بازی نیافریده ایم. ما این دو را جز به حق، خلق نکرده ایم. اما بیشتر آنان نمی دانند» و نیز مانند آیه «کسی که به دیدار خدا امید دارد [بداند که ]اجل [او از سوی ]خدا آمدنی است» و امثال این آیات. همه این آیات دلالت بر این دارند که آفرینش، حق است و باطل و بی هدف نمی باشد. پس، وقتی موجودات ، غایات و سررسیدهای حقی در پیش رو دارند و پشت سرشان نیز مقدرات حقّی هست و هدایت حقّی نیز همراهشان می باشد، ناچار تمامی موجودات عموما و ارباب تکلیف خصوصا با اموری برخورد می کنند که به واسطه آنها کمال و نقص و سعادت و شقاوت که در وجودشان بالقوه موجود است، به مرحله فعلیت می رسد و این معنا در مورد انسان مکلّف به تکلیف امتحان و ابتلا است. دقت شود.

از آنچه گفتیم، معنای «مَحق» و «تمحیص» نیز روشن می شود؛ زیرا وقتی مؤمن مورد امتحان قرار گیرد و به سبب آن فضایل نهفته او از رذایلش متمایز گردد یا وقتی جامعه مورد آزمایش قرار گیرد و در نتیجه، مؤمنان از منافقان و کسانی که بیمار دلند بازشناخته و تفکیک شوند، نام «تمحیص» نیز که به معنای تمیز دادن و جدا شدن است بر این عمل صدق می کند.

همچنین هرگاه کافر و منافق که به ظاهر صفات و حالات پسندیده و خوشایندی دارند، مورد امتحانات پیاپی خداوند قرار گیرند و در نتیجه، خبث و پلیدی باطنی آنها اندک اندک ظهور کند و با آشکار شدن هر صفت رذیله ای، فضیلت ظاهری آنها از بین برود، این همان «محق» یعنی از بین بردن تدریجی حُسن های آنها، می باشد. خداوند متعال می فرماید: «و ما این روزها[ی شکست و پیروزی] را میان مردم به نوبت می گردانیم [تا آنان پند گیرند] و خداوند کسانی را که [واقعا ]ایمان آورده اند معلوم بدارد و از میان شما گواهانی بگیرد و خدا ستمگران را دوست نمی دارد. و تا خدا کسانی را که ایمان آورده اند، خالص گرداند و کافران را [به تدریج] نابود سازد».

کافران از جهت دیگری نیز نابود می شوند و آن این که خداوند متعال می فرماید که هستی در سمت صلاحِ بشر و خالص و یک دست شدنِ دین برای خدا پیش می رود. خداوند می فرماید: «و فرجام [نیک ]از آنِ پرهیزگاری است» و می فرماید: «همانا زمین را بندگان شایسته من به ارث خواهند برد».

ص :424


1- الکهف : 7.
2- الإنسان : 2.
3- الأنبیاء : 35.
4- الفجر : 15 ، 16.
5- التغابن : 15.
6- محمّد : 4.
7- الأعراف : 163.
8- الأنفال : 17.
9- العنکبوت : 2 ، 3.
10- البقرة : 124.
11- الصافّات : 106.
12- طه : 40.
13- الأحقاف : 3.
14- المؤمنون : 115.
15- الدخان : 38 ، 39.
16- العنکبوت : 5.
17- آل عمران : 140 ، 141 .
18- طه : 132.
19- الأنبیاء : 105.
20- المیزان فی تفسیر القرآن : 4/31.

ص :425

ص :426

ص :427

ص :428

ص :429

ص :430

483 - المدح

483 - ستایش

اشاره

(1)

(2)

ص :431


1- و لمزید الاطّلاع راجع : کنز العمّال : 3/651 ، 878 «المدح». کنز العمّال : 3/653 ، 879 «مباح المدح». وسائل الشیعة : 12/132 باب 43 «تحریم مدح الظالم». بحار الأنوار: 72/323 باب 118 «ذمّ السُّمعة و الاغترار بمدح النّاس». بحار الأنوار : 73/294 باب 134 «النهی عن المدح و الرضا به». کنز العمّال : 3/459 ، 809 «حبّ المدح».
2- انظر: عنوان 492 «التملّق». الشُّهرة : باب 2102 ، رضوان اللّه : باب 1529 ، الصدق : باب 2166.

3587 - أهلُ الوَصفِ الجَمیلِ
3587 - سزاوار ستایش

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الحَمدُ للّهِ الّذی لا یَبلُغُ مِدْحَتَهُ القائلونَ . (1)

عنه علیه السلام:اللّهُمّ أنتَ أهلُ الوَصفِ الجَمیلِ، و التَّعدادِ الکثیرِ ، إنْ تُؤَمَّلْ فخَیرُ مَأمولٍ ، و إنْ تُرْجَ فخَیرُ (فأکرَمُ) مَرجُوٍّ . اللّهُمّ و قد بَسَطتَ لی فیما لا أمدَحُ بهِ غَیرَکَ ، و لا اُثنی بهِ علی أحَدٍ سِواکَ ، و لا اُوَجِّهُهُ إلی مَعادِنِ الخَیبَةِ و مَواضِعِ الرِّیبَةِ ، و عَدَلتَ بلِسانی عَن مَدائحِ الآدَمِیِّینَ ، و الثَّناءِ علَی المَربوبِینَ المَخلوقِینَ ......... اللّهُمّ و هذا مَقامُ مَن أفرَدَکَ بالتّوحیدِ الّذی هُو لَکَ ، و لَم یَرَ مُستَحِقّا لهذهِ المَحامِدِ و المَمادِحِ غَیرَکَ . (2)

(3)

3587

سزاوار ستایش

امام علی علیه السلام :ستایش از آنِ خدایی است که گویندگان از مدح و ستایش او ناتوانند.

امام علی علیه السلام :بار خدایا! تویی سزاوار نیکو ستودن و شایسته ستایش بسیار. اگر به تو آرزو بندند، از آن روست که تو بهترین آرزو و آرمانی و اگر به تو امید بسته شود، بدان سبب است که تو بهترین امیدی. بار خدایا! تو به من توان [سخنوری ] دادی که با آن غیر تو را نستایم و احدی جز تو را ثنا نگویم و آن را متوجّه کانون های ناکامی و محرومیت و جایگاه های شکّ و بی اعتمادی (یعنی مخلوقین که نه به خیر آنها امیدی است و نه به عطایشان اعتمادی) نسازم؛ زبانم را از ستودن آدمیان و ثناگویی بر آنان، که خود دست پرورده و مخلوقند، بازداشتی (و آن را متوجّه مدح و ثنای خودت کردی) ......... خداوندا! در پیشگاه تو کسی ایستاده که تنها تو را یگانه می داند و بس و جز تو کسی را سزاوار این مدح و ستایشها نمی داند.

ص :432


1- نهج البلاغة : الخطبة 1.
2- نهج البلاغة : الخطبة 91.
3- (انظر) المدح : باب 3592. الحمد : باب 951. الشُّهرة : باب 2102. الصدق : باب 2166.

3588 - ذَمُّ المَدحِ
3588 - نکوهش ستایش

سنن ابن ماجة :أمَرَنا رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله أن نَحثُوَ فی وُجوهِ المَدّاحِینَ التُّرابَ . (1)

سنن أبی داوود :جاءَ رجُلٌ فأثنی علی عُثمانَ فی وَجهِهِ ، فأخَذَ المِقدادُ بنُ الأسوَدِ تُرابا فَحَثا فی وَجهِهِ ، و قالَ : قالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : إذا لَقِیتُمُ المَدّاحِینَ فاحثُوا فی وُجوهِهِمُ التُّرابَ . (2)

المحجّة البیضاء :رُوِیَ أنّ رجُلاً مَدَحَ رجُلاً عِندَ النَّبیِّ صلی الله علیه و آله ، فقالَ صلی الله علیه و آله: وَیحَکَ ! قَطَعتَ عُنُقَ صاحِبِکَ لَو سَمِعَها ما أفلَحَ . ثُمّ قالَ : إن کانَ لا بُدَّ أحدُکُم مادِحا أخاهُ فَلْیَقُلْ : اُحِبُّ فُلانا و لا اُزَکّی علَی اللّهِ أحَدا ، حَسیبُهُ اللّهُ إن کانَ یَری أنّهُ کذلکَ . (3)

سنن أبی داوود :أنّ رجُلاً أثنی علی رجُلٍ عِندَ النَّبیِّ صلی الله علیه و آله ، فقالَ لَهُ : قَطَعتَ عُنُقَ صاحِبِکَ ، ثلاثَ مَرّاتٍ . ثُمّ قالَ : إذا مَدَحَ أحَدُکُم صاحِبَهُ لا مَحالَةَ فلْیَقُلْ : إنّی أحسَبُهُ کما یُریدُ أن یَقولَ ، و لا اُزَکِّیهِ علَی اللّهِ . (4)

3588

نکوهش ستایش

سنن ابن ماجة :رسول خدا صلی الله علیه و آله به ما فرمود که به صورت مدح گویان خاک بپاشیم.

سنن أبی داوود:مردی نزد عثمان آمد و از او ستایش کرد. مقداد بن اسود مشتی خاک برداشت و به صورت او پاشید و گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هرگاه مدیحه گویان را دیدید، به صورتشان خاک بپاشید.

المحجة البیضاء:روایت شده که مردی در حضور پیامبر صلی الله علیه و آله مردی را مدح کرد. حضرت فرمود: وای بر تو! گردن رفیقت را بریدی. اگر این مدح تو را بشنود، رستگار نمی شود. سپس فرمود: اگر یکی از شما ناگزیر خواست برادرش را بستاید، بگوید: فلانی را دوست دارم. ولی از باطن و عاقبت هیچ کس خبر ندارم، حسابش با خداست، اگر برادرش را خوب و شایسته می بیند.

سنن أبی داوود :_ به نقل از پدرش _: مردی در حضور پیامبر صلی الله علیه و آله مردی را ستود. پیامبر سه بار به او فرمود: گردن رفیقت را بریدی. آن گاه فرمود: هرگاه فردی از شما ناچار از ستودن دوست خود شد، بگوید: خیال می کنم این گونه است و نظرش را بگوید، اما از باطن و عاقبت کار او خدا آگاه است.

ص :433


1- سنن ابن ماجة : 2/1232/3742.
2- سنن أبی داوود : 4/254/4804.
3- المحجّة البیضاء : 5/283.
4- سنن أبی داوود : 4/254/4805.

کنز العمّال :إنّ رجُلاً مَدَحَ رجُلاً عِندَ النَّبیِّ صلی الله علیه و آله ، فقالَ صلی الله علیه و آله : لا تُسمِعْهُ فتُهلِکَهُ ، لَو سَمِعَکَ لَم یُفلِحْ . (1)

الدرّ المنثور عن اُمِّ العَلاءِ :لَمّا ماتَ عُثمانُ بنُ مَظعونٍ رضی الله عنه قلتُ : رحمةُ اللّهِ علَیکَ أبا السّائبِ ، شَهادَتی علَیکَ لَقَد أکرَمَکَ اللّهُ . قالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : و ما یُدریکِ أنّ اللّهَ أکرَمَهُ ؟! أمّا هُو فَقَد جاءَهُ الیَقینُ مِن رَبِّهِ، و إنّی لَأرجو لَهُ الخَیرَ . و اللّهِ، ما أدری و أنا رسولُ اللّهِ ما یُفعَلُ بِی و لا بِکُم . قالت اُمُّ العَلاءِ : فوَ اللّهِ، ما اُزَکّی بَعدَهُ أحَدا . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :قَلَّما یُنصِفُ اللِّسانُ فی نَشرِ قَبیحٍ أو إحسانٍ . (3)

عنه علیه السلام :إنّ مادِحَکَ لَخادِعٌ لِعَقلِکَ غاشٌّ لَکَ فی نَفسِکَ بِکاذِبِ الإطراءِ و زُورِ الثَّناءِ ، فإن حَرَمتَهُ نَوالَکَ أو مَنَعتَهُ إفضالَکَ و سَمَکَ بکُلِّ فَضیحَةٍ و نَسَبکَ إلی کُلِّ قَبیحَةٍ . (4)

کنز العمّال :مردی در حضور پیامبر صلی الله علیه و آله از مردی تعریف و ستایش کرد؛ رسول خدا فرمود: این حرف ها را به گوشش نرسان که او را هلاک می کنی. اگر [این تعریف و ستایشها را] از تو بشنود رستگار نمی شود.

الدرّ المنثور_ به نقل از اُمّ العلاء _: وقتی عثمان بن مظعون رضی الله عنه مُرد، من گفتم: رحمت خدا بر تو ای ابو السائب! گواهی می دهم که خداوند تو را گرامی داشته است. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: از کجا می دانی که خدا او را گرامی داشته است؟ یقینِ پروردگارش به او رسید (مرگ به سراغش آمد) و من برایش امید خیر و خوبی دارم. به خدا قسم من که رسول خدا هستم نمی دانم خداوند با من و با شما چه خواهد کرد! امّ العلاء گفت: به خدا قسم بعد از او هیچ کس را به پاکی نخواهم ستود.

امام علی علیه السلام :کمتر پیش می آید که زبان در بیان زشتی یا نیکی ای انصاف داشته باشد.

امام علی علیه السلام :کسی که از تو ستایش می کند، با تعریف دروغین و ستایش بی اساس، خرد تو را می فریبد و با تو دغلی و خیانت می ورزد. چه، اگر بخشش خود را از او دریغ کنی یا احسانت را از وی باز داری، آن گاه داغ هر ننگی را بر تو بزند و هر زشتی و عیبی را به تو نسبت دهد.

ص :434


1- کنز العمّال : 8339.
2- الدرّ المنثور : 7/436.
3- غرر الحکم : 6724.
4- غرر الحکم : 3602.

الإمامُ الحسنُ علیه السلام_ لَمّا سألَهُ رجُلٌ أن یخیلَهُ (1) _: إیّاکَ أن تَمدَحَنی فأنا أعلَمُ بنَفسی مِنکَ ، أو تُکذِبَنی فإنّهُ لا رأیَ لمَکذوبٍ ، أو تَغتابَ عِندی أحَدا . فقالَ لَهُ الرّجُلُ : اِئذَنْ لی فی الانصِرافِ ، فقالَ علیه السلام : نَعَم إذا شِئتَ . (2)

امام حسن علیه السلام_ در پاسخ مردی که از آن حضرت خواهش کرد پندش دهد _فرمود : مبادا مرا بستایی؛ زیرا من خودم را بهتر از تو می شناسم، یا مرا دروغگو شماری؛ زیرا کسی که دروغگو شمرده شود رأی و نظری ندارد (کسی به حرف و نظرش اعتماد نمی کند)، یا از کسی نزد من غیبت کنی. مرد عرض کرد: اجازه دهید بروم. حضرت فرمود: آری، هرگاه خواستی برو.

3589 - عاقِبَةُ المَدحِ
3589 - فرجام مدح و ستایش

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إیّاکُم و المَدحَ ؛ فإنّهُ الذَّبحُ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :إیّاکُم و التَّمادُحَ ؛ فإنّهُ الذَّبحُ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :لَو مَشی رجُلٌ إلی رجُلٍ بسِکِّینٍ مُرهَفٍ کانَ خَیرا لَهُ مِن أن یُثنی علَیهِ فی وَجهِهِ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :إذا مَدَحتَ أخاکَ فی وَجهِهِ فکأنّما أمرَرتَ علی حَلقِهِ المُوسی . (6)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن مَدَحَکَ فَقَد ذَبَحَکَ . (7)

3589

فرجام مدح و ستایش

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از مدح و ستایش بپرهیزید، که آن سر بریدن است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از مدح گویی یکدیگر بپرهیزید؛ زیرا که این کار سر بریدن است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اگر مردی با کاردی تیز و بُرّان به مردی حمله کند، برای او بهتر است تا این که رو به رویش او را بستاید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرگاه رو به روی برادرت او را بستایی، انگار که تیغ بر گلویش کشیده باشی.

امام علی علیه السلام :کسی که تو را بستاید سرت را بریده است.

ص :435


1- فی بعض النسخ : «یعظه» بدل «یخیله» ؛ أی یغیّره ، و هو أیضا کنایة عن الموعظة . (کما فی هامش المصدر).
2- تحف العقول : 236.
3- کنز العمّال : 8331.
4- کنز العمّال : 8330.
5- المحجّة البیضاء : 5/284.
6- شرح نهج البلاغة : 18/256 .
7- غرر الحکم : 7766.

3590 - ذَمُّ الاغتِرارِ بِالمَدحِ
3590 - نکوهش مغرور شدن از مدح دیگران

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أیُّها النّاسُ ، اعلَموا أنّهُ لیسَ بعاقِلٍ مَنِ انزَعَجَ مِن قَولِ الزُّورِ فیهِ ، و لا بحَکیمٍ مَن رَضِیَ بثَناءِ الجاهِلِ علَیهِ . (1)

عنه علیه السلام :أجهَلُ النّاسِ المُغتَرُّ بقَولِ مادِحٍ مُتَمَلِّقٍ؛ یُحَسِّنُ لَهُ القَبیحَ ، و یُبَغِّضُ إلَیهِ النَّصیحَ . (2)

عنه علیه السلام :کَم مِن مَغرورٍ بحُسنِ القَولِ فیهِ ! کَم مِن مَفتونٍ بالثَّناءِ علَیهِ ! (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لا تَغتَرَّ بقَولِ الجاهِلِ و لا بمَدحِهِ فَتَکَبَّرَ و تَجَبَّرَ و تُعجَبَ بعَمَلِکَ ؛ فإنّ أفضَلَ العَمَلِ العِبادَةُ و التَّواضُعُ . (4)

(5)

3590

نکوهش مغرور شدن از مدح دیگران

امام علی علیه السلام :ای مردم! بدانید که هر کس از سخن دروغ و ناحقّ درباره خود رنجیده شود، خردمند نیست و هر کس از مدح و ثنای نادان درباره خود خوشحال شود، حکیم نمی باشد.

امام علی علیه السلام :نادان ترین مردم کسی است که فریب سخن ستایشگر چاپلوسی را بخورد که زشت را در نظرش زیبا جلوه می دهد و خیرخواه را منفورِ او می سازد.

امام علی علیه السلام :بسا کسی که از ستایش مردم درباره خود فریب خورد. بسا کسی که از مدح و ثنای دیگران درباره خود فریفته شود (به فتنه درافتد).

امام صادق علیه السلام :فریب سخن و مدح نادان را مخور که در نتیجه دچار تکبّر و گردن فرازی می شوی و به عملت مغرور می گردی؛ زیرا بهترین عمل، عبادت و فروتنی است.

3591 - الاختِصارُ فِی المَدحِ
3591 - کوتاه گویی در ستایش

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :حبُّ الإطراءِ و الثّناءِ یُعمی و یُصِمُّ عَنِ الدِّینِ ، و یَدَعُ الدِّیارَ بَلاقِعَ . (6)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إذا مَدَحتَ فاختَصِرْ ، إذا ذَمَمتَ فاقتَصِرْ . (7)

3591

کوتاه گویی در ستایش

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دوست داشتن مدح و ثنای مبالغه آمیز [ممدوح را] از دین کور و کر می سازد و خانه ها را [از اهلش ]خالی می کند.

امام علی علیه السلام :هرگاه ستودی مختصر کن. هرگاه نکوهیدی کوتاه کن.

ص :436


1- تحف العقول : 208.
2- غرر الحکم : 3262.
3- غرر الحکم : 6932 و 6931.
4- تحف العقول : 304.
5- (انظر) عنوان 386 «الغرور».
6- تنبیه الخواطر : 2/122.
7- غرر الحکم : 3983 و 3984.

عنه علیه السلام :أکبَرُ الحُمقِ الإغراقُ فی المَدحِ و الذَّمِّ . (1)

عنه علیه السلام :کَثرَةُ الثَّناءِ مَلَقٌ یُحدِثُ الزَّهوَ و یُدنی مِنَ الغِرَّةِ (2) . (3)

عنه علیه السلام :اِحتَرِسُوا مِن سَورَةِ الإطراءِ (4) و المَدحِ؛ فإنّ لَهُما رِیحا خَبیثَةً فی القَلبِ . (5)

عنه علیه السلام :الإطراءُ یُحدِثُ الزَّهوَ و یُدنی مِن الغِرَّةِ . (6)

عنه علیه السلام :حُبُّ الإطراءِ و المَدحِ مِن أوثَقِ فُرَصِ الشَّیطانِ . (7)

امام علی علیه السلام :بزرگترین حماقت، اغراق در ستایش و نکوهش است.

امام علی علیه السلام :ثناگویی زیاد، چاپلوسی ای است که خودپسندی می آورد و به غرور و کبر نزدیک می گرداند.

امام علی علیه السلام :خود را از تندی مدح و ستایش نگه دارید؛ زیرا که مدح و ستایش در دل باد گندی [از کبر و غرور ]ایجاد می کنند.

امام علی علیه السلام :ستایش مبالغه آمیز [در ممدوح ]خودپسندی پدید می آورد و به فریب (غفلت) می کشاند.

امام علی علیه السلام :دوست داشتن مدح و ستایشِ اغراق آمیز، از محکم ترین فرصت ها (دام ها)ی شیطان است.

3592 - فی جَوابِ المادِحِ
3592 - در پاسخ مدیحه گوی

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ للأسوَدِ بنِ سَریعٍ و قَد قالَ شِعرا فی الثَّناءِ علَی اللّهِ و مَدحِ النَّبیِّ صلی الله علیه و آله _: أمّا ما أثنَیتَ فیهِ علَی اللّهِ فهاتِهِ ، و أمّا ما مَدَحتَنی فیهِ فَدَعْهُ . (8)

3592

در پاسخ مدیحه گوی

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ به اسود بن سریع که در ثنای خدا و مدح پیامبر صلی الله علیه و آله شعری سروده بود _فرمود : ابیاتی را که در ثنای خدا گفته ای بخوان و آنچه را در مدح من گفته ای وا گذار.

ص :437


1- غرر الحکم : 2985.
2- فی الطبعة المعتمدة «العِزّة» و المناسب ما أثبتناه کما فی طبعة النجف.
3- غرر الحکم : 7119.
4- الإطراء : مُجاوزة الحدّ فی المدح و الکذب فیه (النهایة : 3/123) .
5- غرر الحکم : 2539.
6- غرر الحکم : 1367.
7- غرر الحکم : 4877.
8- کنز العمّال : 8346.

عنه صلی الله علیه و آله :إذا اُثنیَ علَیکَ فی وَجهِکَ فَقُل : اللّهُمّ اجعَلْنی خَیرا ممّا یَظُنّونَ ، و اغفِرْ لی ما لا یَعلَمونَ ، و لا تُؤاخِذْنی بما یَقولونَ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ و قد أجابَهُ رجُلٌ مِن أصحابِهِ بکلامٍ طویلٍ یُکثِرُ فیهِ الثّناءَ علَیهِ ، و یَذکُرُ سَمعَهُ و طاعَتَهُ لَهُ _: إنّ مِن حَقِّ مَن عَظُمَ جَلالُ اللّهِ سبحانَهُ فی نَفسِهِ و جَلَّ مَوضِعُهُ مِن قَلبِهِ أن یَصغُرَ عِندَهُ _ لعِظَمِ ذلکَ _ کُلُّ ما سِواهُ .........

و إنّ مِن أسخَفِ حالاتِ الوُلاةِ عِندَ صالحِ النّاسِ أن یُظَنَّ بِهِم حُبُّ الفَخرِ ، و یُوضَعَ أمرُهُم علَی الکِبرِ ، و قَد کَرِهتُ أن یکونَ جالَ فی ظنِّکُم أنّی اُحِبُّ الإطراءَ و استِماعَ الثَّناءِ ، و لَستُ _ بحَمدِ اللّهِ _ کذلکَ . و لَو کُنتُ اُحِبُّ أن یقالَ ذلکَ لَتَرَکتُهُ انحِطاطا للّهِ سبحانَهُ عن تَناوُلِ ما هُو أحَقُّ بهِ مِن العَظَمَةِ و الکِبریاءِ ، و رُبَّما استَحلی النّاسُ الثَّناءَ بَعدَ البَلاءِ ، فلا تُثنوا علَیَّ بجَمیلِ ثَناءٍ لإخراجی نَفسی إلَی اللّهِ سبحانَهُ و إلَیکُم مِن التَّقیَّةِ (البَقیَّةِ) فی حُقوقٍ لَم أفرُغْ مِن أدائها و فَرائضَ لا بُدَّ مِن إمضائها، فلا تُکَلِّمونی بما تُکَلَّمُ بهِ الجَبابِرَةُ ، و لا تَتَحَفَّظوا مِنّی بما یُتَحَفَّظُ بهِ عِندَ أهلِ البادِرَةِ ، و لا تُخالِطونی بالمُصانَعَةِ . (2)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرگاه در حضورت از تو ستایش شد، بگو: بار خدایا! مرا بهتر از آنچه می پندارند قرار ده و آنچه را که [از من] نمی دانند بر من ببخشای و بدانچه اینان می گویند،مؤاخذه ام مفرما.

امام علی علیه السلام_ در پاسخ یکی از اصحاب خود که طی سخنان مفصّلِ ستایش آمیزی به حضرت پاسخ مثبت داد و حرف شنوی و اطاعت خود از ایشان را اعلام کرد _فرمود : کسی که جلال و شکوه خداوند سبحان در جانش بزرگ باشد و مقام او در دلش با عظمت، موظّف است که _ به خاطر عظمت خدا _ هر چیزی جز او در نظرش کوچک آید ......... از پست ترین حالات زمام داران در نزد مردمِ درستکار و شایسته این است که گمان شود شیفته خود ستایی هستند و کردارشان به کبر تعبیر شود. خوش ندارم حتی در ذهن شما بگذرد که من ستایش اغراق آمیز و شنیدن مدح و ثنا را دوست دارم. من _ بحمد اللّه _ چنین نیستم. و اگر هم [به فرض] دوست می داشتم که مرا مدح و ثنا گویند، این میل را به خاطر خضوع در برابر خداوند پاک که به عظمت و کبریایی زیبنده تر است، رها می کردم. ممکن است مردم مدح و ستایش را پس از تحمل رنج و مشقّت [در کاری ]شیرین بیابند. اما شما مرا مدح و ثنا نگویید؛ زیرا [این که می بینید خود را به رنج و سختی می افکنم برای این است که ]می خواهم خود را از مسؤولیت حقوقی که از جانب خدا و شما بر گردنم هست خارج سازم؛ حقوقی که هنوز از انجام آنها فراغت نیافته ام و واجبات و وظایفی که باید به جا آورم. پس آن گونه که با زمام داران گردن کش سخن می گویند، با من سخن مگویید و محافظه کاری هایی که در حضور فرمانروایان عصبانی می شود در حضور من به جا نیاورید و با ظاهرسازی و تملّق با من رفتار ننمایید.

ص :438


1- تحف العقول : 12.
2- نهج البلاغة : الخطبة 216.

عنه علیه السلام_ لَمّا مَدَحَهُ قَومٌ فی وَجهِهِ _: اللّهُمّ إنّکَ أعلَمُ بی مِن نَفسی ، و أنا أعلَمُ بنَفسی مِنهُم . اللّهُمّ اجعَلْنا خَیرا مِمّا یَظُنّونَ ، و اغفِرْ لَنا ما لا یَعلَمونَ . (1)

عنه علیه السلام_ فی صِفَةِ المُتَّقینَ _: إذا زُکِّیَ أحَدٌ مِنهُم خافَ مِمّا یُقالُ لَهُ ، فیقولُ : أنا أعلَمُ بنَفسی مِن غَیری ، و رَبّی أعلَمُ بی مِنّی بنَفسی ! اللّهُمّ لا تُؤاخِذْنی بما یَقولونَ ، و اجعَلْنی أفضَلَ مِمّا یَظُنّونَ ، و اغفِرْ لی ما لا یَعلمونَ . (2)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :المؤمنُ یَصمُتُ لِیَسلَمَ ، و یَنطِقُ لِیَغنَمَ ......... إن زُکِّیَ خافَ مِمّا یَقولونَ ، و یَستَغفِرُ اللّهَ لِما لا یَعلمونَ ، لا یَغِرُّهُ قَولُ مَن جَهِلَهُ ، و یَخافُ إحصاءَ ما عَمِلَهُ . (3)

امام علی علیه السلام_ هنگامی که عده ای در حضور امام او را ستودند _گفت : خدایا! تو مرا بهتر از خودم می شناسی و من خود را بهتر از آنان می شناسم. خدایا! ما را بهتر از آن چیزی قرار ده که آنان گمان می کنند و آنچه را هم که درباره ما نمی دانند بر ما ببخشای.

امام علی علیه السلام_ در وصف پرهیزگاران _فرمود : هرگاه فردی از آنان به پاکی ستوده شود، از آنچه درباره اش می گویند هراسان می شود و می گوید: من خود را بهتر از هر کس می شناسم و پروردگارم مرا بهتر از خودم می شناسد! بار خدایا! آنچه می گویند بر من مگیر و مرا برتر از آنچه می پندارند قرار ده و آنچه را [از گناهان من] نمی دانند، بر من ببخشای و بیامرز.

امام زین العابدین علیه السلام :مؤمن خاموش می ماند، تا سالم ماند و سخن می گوید، تا سود برد ......... اگر به پاکی ستوده شود، از آنچه می گویند هراسان می شود و از آنچه که نمی دانند، از خداوند آمرزش می طلبد. سخن کسی که او را نمی شناسد [و می ستایدش ]فریبش نمی دهد و از برشمردن اعمالش [در آخرت] می ترسد.

ص :439


1- نهج البلاغة : الحکمة 100.
2- نهج البلاغة : الخطبة 193.
3- الکافی : 2/231/3.

الإمامُ الهادیّ علیه السلام_ لِبَعضٍ و قد أکثَرَ مِن إفراطِ الثَّناءِ علَیهِ _: أقبِلْ علَیّ ، ما شأنُکَ ؟ فإنَّ کَثرَةَ الثَّناءِ تَهجِمُ علَی الظُّنَّةِ ، و إذا حَلَلتَ مِن أخیکَ فی مَحَلِّ الثِّقَةِ فاعدِلْ عنِ الملقی (المَلَقِ) إلی حُسنِ النِّیَّةِ . (1)

امام هادی علیه السلام_ به فردی که در مدح و ستایش آن حضرت افراط بسیار کرد _فرمود : مواظب باش!زیرا زیادی مدح و ستایش، باعث بدگمانی می شود و چون مورد اعتماد برادرت قرار گرفتی، از تملّق دست بردار و حسن نیّت داشته باش.

3593 - مَدحُ الرَّجُلِ بِما لَیسَ فیهِ
3593 - ستودن کسی به آنچه در او نیست

الکتاب :

(لاَ تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یَفْرَحُونَ بِمَا أَتَوا وَ یُحِبُّونَ أَن یُحْمَدُوا بِمَا لَمْ یَفْعَلُوا فَلاَ تَحْسَبَنَّهُم بِمَفَازَةٍ مِنَ الْعَذَابِ وَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ) . (2)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:یا بنَ مَسعودٍ ، إذا مَدَحَکَ النّاسُ فقالوا : إنّک تَصومُ النَّهارَ و تَقومُ اللّیلَ و أنتَ علی غَیرِ ذلکَ فلا تَفرَحْ بذلکَ؛ فإنَّ اللّهَ تعالی یقولُ : «لا تَحْسَبَنَّ الّذینَ یَفرَحُونَ بِما أتَوا و یُحِبُّونَ أنْ یُحمَدوا بما لَم یَفْعَلوا فَلا تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفازَةٍ مِنَ العَذابِ و لَهُمْ عَذابٌ ألِیمٌ» . (3)

3593

ستودن کسی به آنچه در او نیست

قرآن:

«البته گمان مبر کسانی که بدانچه کرده اند شادمانی می کنند و دوست دارند به آنچه نکرده اند ستایش شوند، قطعا گمان مبر که برای آنان نجاتی از عذاب هست. آنان را عذابی دردناک است».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای پسر مسعود! هرگاه مردم تو را ستودند و گفتند: روزها روزه می گیری و شب ها عبادت می کنی، و تو چنان نبودی، شادمان مشو؛ زیرا خداوند متعال می فرماید: «البته گمان مبر کسانی که بدانچه کرده اند شادمانی می کنند و دوست دارند به آنچه نکرده اند ستایش شوند، قطعا گمان مبر که برای آنان نجاتی از عذاب است. آنان را عذابی دردناک است».

ص :440


1- الدّرة الباهرة : 41.
2- آل عمران : 188.
3- مکارم الأخلاق : 2/353/2660.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إیّاکَ أن تُثنیَ علی أحدٍ بما لَیسَ فیهِ ؛ فإنّ فِعلَهُ یَصدُقُ عن وَصفِهِ و یُکذِّبُکَ . (1)

عنه علیه السلام :مادِحُ الرَّجُلِ بما لَیسَ فیهِ مُستَهزِئٌ بهِ . (2)

عنه علیه السلام :مادِحُکَ بما لَیسَ فیکَ مُستَهزِئٌ بکَ، فإن لَم تُسعِفْهُ بِنَوالِکَ بالَغَ فی ذَمِّکَ و هِجائکَ . (3)

عنه علیه السلام :مَن اُثنِیَ علَیهِ بِما لَیسَ فیهِ سُخِرَ بهِ . (4)

عنه علیه السلام :مَن مَدَحَکَ بما لَیسَ فیکَ فَهُو ذَمٌّ لَکَ إن عَقَلتَ . (5)

عنه علیه السلام :مَن مَدحَکَ بما لَیسَ فیکَ فَهُو خَلیقٌ أن یَذُمَّکَ بما لَیسَ فیکَ . (6)

عنه علیه السلام :اِحذَرْ مَن یُطرِیکَ بما لَیسَ فیکَ فیُوشَکَ أن تَنهَتِکَ بما لَیسَ فیکَ . (7)

عنه علیه السلام :عَجِبتُ لِمَن یُقالُ إنّ فیهِ الشَّرَّ الّذی یُعلَمُ أنّهُ فیهِ کیفَ یَسخَطُ ! عَجِبتُ لِمَن یُوصَفُ بالخَیرِ الّذی یَعلَمُ أنّهُ لَیسَ فیهِ کیفَ یَرضی ! (8)

امام علی علیه السلام :مبادا کسی را به صفتی که در او نیست، بستایی؛ زیرا کردارِ او، صفتِ او را چنان که هست نشان می دهد و دروغ تو را آشکار می سازد.

امام علی علیه السلام :کسی که دیگری را به آنچه ندارد بستاید [در واقع] او را مسخره می کند.

امام علی علیه السلام :کسی که تو را به آنچه نداری بستاید، تو را مسخره می کند؛ چه آن که همین شخص اگر به او احسان نکنی در نکوهش و هجو تو می کوشد.

امام علی علیه السلام :کسی که بی جهت ستوده شود [در واقع ]ریشخند شده است.

امام علی علیه السلام :کسی که تو را به آنچه نداری بستاید، اگر عاقل باشی، این کار [در واقع ]نکوهش توست.

امام علی علیه السلام :کسی که تو را به آنچه نداری می ستاید، به آنچه هم در تو نیست نکوهشت می کند.

امام علی علیه السلام :از کسی که تو را بی جهت مدح و ستایش می کند، پرهیز کن؛ زیرا زود باشد که بی جهت نیز [توسط او ]بی حرمت و آبرو شوی.

امام علی علیه السلام :در شگفتم از کسی که از بدی او چیزی گفته می شود که می داند در وجود او هست و با این حال ناراحت می شود ! در شگفتم از کسی که به خوبی ای ستوده می شود که می داند در او نیست و با این حال خوشحال می شود!

ص :441


1- غرر الحکم : 2714.
2- غرر الحکم : 9780.
3- غرر الحکم : 9838.
4- غرر الحکم : 8831.
5- غرر الحکم : 9042.
6- غرر الحکم : 8658.
7- تنبیه الخواطر : 2/17.
8- غرر الحکم : 6281 و 6282.

عنه علیه السلام :طَلَبُ الثّناءِ بغَیرِ استِحقاقٍ خُرقٌ . (1)

عنه علیه السلام_ من کتابهِ للأشتَرِ _: اِلصَقْ بأهلِ الوَرَعِ و الصِّدقِ ، ثُمّ رُضهُمْ علی ألاّ یُطروکَ ، و لا یُبَجِّوکَ بباطِلٍ لَم تَفعَلْهُ ؛ فإنَّ کَثرَةَ الإطراءِ تُحدِثُ الزَّهوَ ، و تُدنی مِن العِزَّةِ (الغِرَّةِ) . (2)

الإمامُ العسکریُّ علیه السلام :مَن مَدَحَ غَیرَ المُستَحِقِّ فَقَد قامَ مَقامَ المُتَّهَمِ . (3)

امام علی علیه السلام :انتظار ستایش داشتن، بی آن که استحقاقش را داشته باشی، حماقت است.

امام علی علیه السلام_ در بخشی از نامه خود به مالک اشتر _نوشت : به اهل پارسایی و راستی بپیوند و آنها را چنان تربیت کن که در ستایش تو اغراق نکنند و با ستودن کاری که نکرده ای دلشادت نسازند؛ زیرا که ستایش زیاد، خودپسندی آرَد و به سرکشی و تکبّر کشانَد.

امام عسکری علیه السلام :هر کس فردی را که استحقاق ستایش ندارد بستاید، خود را در مقام اتهام و بدگمانی قرار داده است.

3594 - ذَمُّ الفَرَحِ بِالمَدحِ
3594 - نکوهشِ شادشدن از ستایش

الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ لجابرِ بنِ یزیدَ الجُعفیِّ _: إن مُدِحتَ فلا تَفرَحْ ، و إن ذُمِمتَ فلا تَجزَعْ و فَکِّرْ فیما قیلَ فیکَ ، فإن عَرَفتَ مِن نَفسِکَ ما قیلَ فیکَ فَسُقوطُکَ مِن عَینِ اللّهِ جَلَّ و عَزَّ عِندَ غَضَبِکَ مِنَ الحَقِّ أعظَمُ علَیکَ مُصیبَةً مِمّا خِفتَ مِن سُقوطِکَ مِن أعیُنِ النّاسِ ، و إن کُنتَ علی خِلافِ ما قیلَ فیکَ فثَوابٌ اکتَسبتَهُ مِن غَیرِ أن یَتعَبَ بَدَنُکَ .

و اعلَمْ بأنّکَ لا تکونُ لنا وَلِیّا حتّی لَوِ اجتَمعَ علَیکَ أهلُ مِصرِکَ و قالوا : إنّکَ رجُلُ سَوءٍ لَم یَحزُنْکَ ذلکَ ، و لَو قالوا : إنّکَ رجُلٌ صالِحٌ لَم یَسُرَّکَ ذلکَ ، و لکنِ اعرِضْ نَفسَکَ علی کِتابِ اللّهِ ؛ فإن کنتَ سالِکا سَبیلَهُ ، زاهِدا فی تَزهِیدِهِ ، راغِبا فی تَرغیبِهِ، خائفا مِن تَخویفِهِ ، فاثبُتْ و أبشِرْ ، فإنّهُ لا یَضُرُّکَ ما قیلَ فیکَ ، و إن کنتَ مُبائنا للقُرآنِ فما ذا الّذی یَغُرُّکَ مِن نَفسِکَ ؟ ! (4)

3594

نکوهشِ شاد شدن از ستایش

امام باقر علیه السلام_ به جابر بن یزید جعفی _فرمود : اگر ستایش شدی، شاد مشو و اگر نکوهش شدی، بیتابی مکن و پیرامون آنچه درباره تو گفته شده است بیندیش. اگر دیدی که آنچه گفته اند در تو هست، مصیبت افتادن از چشم خداوند عزّ و جلّ، به سبب خشمناک شدنت از حقیقت، بزرگتر از مصیبت افتادنت از چشم مردم است که از آن می ترسی و اگر خلاف آن چیزی باشی که گفته اند، این خود ثوابی است که بی رنج به دست آورده ای.

و بدان که تو دوست [و پیرو ]ما نیستی مگر آن گاه که اگر همه همشهریانت بر ضد تو همداستان شوند و بگویند: تو مرد بدی هستی، این سخن تو را اندوهگین نسازد و اگر بگویند: تو مرد خوبی هستی، این سخن شادمانت نگرداند. بلکه خودت را با قرآن بسنج، اگر پوینده راه آن بودی و به آنچه به بی اعتنایی بدان فراخوانده است بی اعتنا و به آنچه بدان ترغیب کرده است راغب بودی، پس پایداری کن و خوش باش؛ زیرا که آنچه درباره تو گفته شده به تو زیانی نرساند و اما اگر از قرآن جدا بودی، چرا باید فریب نفست را بخوری.

ص :442


1- غرر الحکم : 5992.
2- نهج البلاغة : الکتاب : 53 .
3- أعلام الدین : 313.
4- تحف العقول : 284.

مصباح الشریعة_ فیما نَسَبَهُ إلی الإمامِ الصّادق علیه السلام _: لا یَصیرُ العَبدُ عَبدا خالِصا للّهِتعالی حتّی یَصیرَ المَدحُ و الذَّمُّ عِندَهُ سَواءً ؛ لأنَّ المَمدوحَ عِندَ اللّهِ لا یَصیرُ مَذموما بِذَمِّهِم ، و کذلکَ المَذمومُ . و لا تَفرَحْ بمَدحِ أحَدٍ؛ فإنّهُ لا یَزیدُ فی مَنزِلَتِکَ عِندَ اللّهِ ، و لا یُغنیکَ عَنِ المَحکومِ لکَ و المَقدورِ علَیکَ ، و لا تَحزَنْ أیضا بذَمِّ أحدٍ؛ فإنّهُ لا یَنقُصُ عَنکَ ذَرّةً . (1)

مصباح الشریعة_ در آنچه به امام صادق علیه السلام نسبت داده است _: بنده برای خدای متعال بنده ای خالص نشود، مگر آن گاه که ستایش و نکوهش [مردم ]برایش یکسان باشد؛ زیرا کسی که نزد خداوند ممدوح باشد، با نکوهش مردم نکوهیده نمی شود و همچنین است کسی که نزد خدا نکوهیده باشد [با مدح کسی ستوده نمی شود]. و از مدح و ستایش احدی نیز شادمان مشو؛ زیرا که ستایش آنان بر منزلت تو نزد خدا نمی افزاید و از آنچه برای تو حکم و مقدّر شده بی نیازت نمی گرداند. از نکوهش هیچ کس نیز دلگیر مشو؛ زیرا که آن، از [ارزش ]تو ذرّه ای نمی کاهد.

ص :443


1- مصباح الشریعة : 264 .

3595 - التَّحذیرُ مِن مَدحِ الفاجِرِ
3595 - پرهیز از ستودن بدکار

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّ اللّهَ یَغضَبُ إذا مُدِحَ الفاسِقُ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :إذا مُدِحَ الفاجِرُ اهتَزَّ العَرشُ و غَضِبَ الرَّبُّ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله:مَن مَدَحَ سُلطانا جائرا و تَخَفَّفَ و تَضَعضَعَ لَهُ طَمَعا فیهِ کانَ قَرینَهُ إلَی النّارِ . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أعظَمُ اللُّؤمِ حَمدُ المَذمومِ . (4)

عنه علیه السلام :مِن أقبَحِ المَذامِّ مَدحُ اللِّئامِ . (5)

عنه علیه السلام :أکبَرُ الأوزارِ تَزکیةُ الأشرارِ . (6)

عنه علیه السلام :شَرُّ الثَّناءِ ما جَری علی ألسِنَةِ الأشرارِ ، خیرُ الثَّناءِ ما جَری علی ألسِنَةِ الأبرارِ . (7)

3595

پرهیز از ستودن بدکار

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرگاه بدکار ستوده شود، خداوند به خشم می آید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرگاه بدکار ستوده شود، عرش بلرزد و پروردگار به خشم آید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس حکمران ستمگری را مدح گوید و از سر چشمداشت به او خود را در برابرش خفیف و خوار گرداند، همسفر او به سوی آتش باشد.

امام علی علیه السلام :بزرگترین پستی، ستودن [شخص یا چیز ]نکوهیده است.

امام علی علیه السلام :از زشت ترین عیب ها ستودن فرومایگان است.

امام علی علیه السلام :بزرگترین گناهان، پاک شمردن بَدان است.

امام علی علیه السلام :بدترین ستایش، ستایشی است که بر زبان اشرار جاری شود. بهترین ستایش، ستایشی است که بر زبان نیکان جاری شود.

ص :444


1- الصمت و حفظ اللسان لابن أبی الدنیا : 129/229 .
2- تحف العقول : 46.
3- الأمالی للصدوق : 513/707 .
4- غرر الحکم : 2978.
5- غرر الحکم : 9268.
6- غرر الحکم : 2968.
7- غرر الحکم : 5698 ، 4956.

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :کَم مِن رجُلٍ قَد لَقِیَ رجُلاً فقالَ لَهُ: کَبَّ اللّهُ عَدُوَّکَ، و ما لَهُ مِن عَدُوٍّ إلاّ اللّهُ! (1)

امام باقر علیه السلام :ای بسا که مردی با کسی رو به رو می شود و به او می گوید: خداوند دشمنت را سرنگون کند، حال آن که او را دشمنی جز خداوند نیست.

3596 - النَّهیُ عَن تَزکِیَةِ النَّفسِ
3596 - نهی از خودستایی

الکتاب :

(الَّذِینَ یَجْتَنِبُونَ کَبَائِرَ الاْءثْمِ وَ الْفَوَاحِشَ إِلاَّ اللَّمَمَ إِنَّ رَبَّکَ وَاسِعُ الْمَغْفِرَةِ هُوَ أعْلَمُ بِکُمْ إِذْ أنْشَأَکُمْ مِنَ الْأرضِ وَ إِذْ أنْتُمْ أجِنَّةٌ فِی بُطُونِ أُمَّهَاتِکُمْ فَلاَ تُزَکُّوا أنْفُسَکُمْ هُوَ أعْلَمُ بِمَنِ اتَّقَی) . (2)

(أ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ یُزَکُّونَ أنْفُسَهُمْ بَلِ اللّهُ یُزَکِّی مَنْ یَشَاءُ وَ لاَ یُظْلَمُونَ فَتِیلاً) . (3)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن قالَ : إنّی خَیرُ النّاسِ فهُو مِن شَرِّ النّاسِ ، و مَن قالَ : إنّی فی الجَنّةِ فهُو فی النّارِ . (4)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أقبَحُ الصِّدقِ ثَناءُ الرّجُلِ علی نَفسِهِ . (5)

عنه علیه السلام :مَن مَدَحَ نَفسَهُ ذَبَحَها . (6)

3596

نهی از خود ستایی

قرآن:

«آنان که از گناهان بزرگ و زشت کاری ها _ جز لغزش های کوچک _ خودداری می ورزند، پروردگارت [نسبت به آنها ]فراخْ آمرزش است. وی آن دم که شما را از زمین پدید آورد و همان گاه که در شکمهای مادرانتان [در زهدان] نهفته بودید، به [حال] شما داناتر بود. پس خودتان را پاک مشمارید. او به [حال ]کسی که پرهیزگاری نموده داناتر است».

«آیا به کسانی که خویشتن را پاک می شمارند ننگریسته ای؟ [چنین نیست] بلکه خداست که هر که را بخواهد پاک می گرداند و به قدر نخِ روی هسته خرمایی ستم نمی بینند».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که بگوید: من از همه مردم بهترم، او بدترین مردم است و هر که بگوید: من بهشتی هستم، او دوزخی است.

امام علی علیه السلام :زشت ترین راستگویی، خود ستایی آدمی است.

امام علی علیه السلام :کسی که نفْسِ خود را بستاید آن را سر بریده است.

ص :445


1- تحف العقول : 294.
2- النجم : 32.
3- النساء : 49.
4- النوادر للراوندی : 107/86 .
5- غرر الحکم : 2942.
6- غرر الحکم : 9104.

عنه علیه السلام_ مِن کِتابٍ لَهُ إلی مُعاویَةَ _: و لَو لا ما نَهی اللّهُ عَنهُ مِن تَزکِیَةِ المَرءِ نَفسَهُ ، لَذَکَرَ ذاکِرٌ فَضائلَ جَمّةً تَعرِفُها قُلوبُ المؤمنینَ ، و لا تَمُجُّها آذانُ السّامِعینَ. (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لَمّا سُئلَ عن قولِ اللّهِ عَزَّ و جلَّ : «فلا تُزَکُّوا ......... » _: قولُ الإنسانِ : صَلّیتُ البارِحَةَ و صُمتُ أمسِ و نَحو هذا . إنّ قَوما کانوا یُصبِحونَ فیَقولونَ : صَلَّینا البارِحَةَ و صُمنا أمسِ ، فقالَ علیٌّ علیه السلام : لکنّی أنامُ اللّیلَ و النّهارَ ، و لَو أجِدُ بَینَهُما شَیئا لَنُمتُهُ ! (2)

امام علی علیه السلام_ در یکی از نامه های خود به معاویه _نوشت : اگر نبود که خداوند انسان را از خود ستایی نهی فرموده، هر آینه این گوینده ، فضایل و بزرگواری های بی شماری را بر می شمرد که دل های مؤمنان با آنها آشناست و بر گوش های شنوندگان گران نمی آیند.

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از آیه «پس خود را پاک مشمارید ......... » _فرمود : مانند این که انسان بگوید: دیشب نماز خواندم، دیروز روزه گرفتم و امثال این سخنان. عده ای بودند که چون صبح می شد، می گفتند: ما دیشب نماز خواندیم و دیروز روزه گرفتیم. پس، علی علیه السلام فرمود: اما من شب و روز می خوابم و اگر بین شب و روز نیز فرصتی بیابم در آن هم می خوابم.

3597 - مَوارِدُ جَوازِ تَزکِیَةِ النَّفسِ
3597 - جاهایی که خودستایی رواست

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ و قَد سألَهُ سُفیانُ عن جَوازِ تَزکِیَةِ الرّجُلِ نَفسَهُ _: نَعَم، إذا اضطُرَّ إلَیهِ ، أ مَا سَمِعتَ قَولَ یُوسُفَ : «اِجْعَلْنی علی خَزائِنِ الأرضِ إنّی حَفیظٌ عَلیمٌ» (3) و قَولَ العَبدِ الصّالحِ : «أنا لَکُم ناصِحٌ أمینٌ» (4) ؟! (5)

3597

جاهایی که خود ستایی رواست

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به سفیان که پرسید: آیا رواست کسی خود را بستاید؟ _فرمود : اگر ناچار شود آری. آیا نشنیده ای این سخن یوسف را: «مرا بر خزاین زمین بگمار که من نگه دار و دانایم» و این سخن بنده صالح را: «من خیرخواه و امین شما هستم»؟

ص :446


1- نهج البلاغة : الکتاب 28 .
2- معانی الأخبار : 243/1.
3- یوسف : 55 .
4- الأعراف : 68 .
5- تحف العقول : 374.

عنه علیه السلام :أتی یَهودیٌّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله، فقامَ بَینَ یَدَیهِ و هُو یُحِدُّ النّظَرَ إلَیهِ فقال : یا یَهودیُّ، ما حاجَتُکَ ؟ قالَ: أنتَ أفضَلُ أم موسَی بنُ عِمرانَ النَّبِیُّ الّذی کَلّمَهُ اللّهُ ، و أنزَلَ علَیهِ التَّوراةَ و العَصا ، و فَلَقَ لَهُ البَحرَ ، و أظَلَّهُ بالغَمامِ؟ فقالَ لَهُ النّبیُّ صلی الله علیه و آله : إنّهُ یُکرَهُ للعَبدِ أن یُزَکّی نَفسَهُ ، و لکنّی أقولُ : إنّ آدَمَ علیه السلام لَمّا أصابَ الخَطیئةَ کانت تَوبَتُهُ أن قالَ : اللّهُمّ إنّی أسألُکَ بحَقِّ محمّدٍ و آلِ محمّدٍ لَما غَفَرتَ لی ، فغَفَرَها اللّهُ لَهُ . (1)

امام صادق علیه السلام :مردی یهودی نزد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آمد و در برابر ایشان ایستاد و به آن حضرت خیره شد. پیامبر فرمود : ای یهودی! چه می خواهی؟ عرض کرد: تو برتری یا موسی بن عمرانِ پیغمبر که خدا با او سخن گفت و تورات و عصا به او داد و دریا را برایش شکافت و با ابر بر سرش سایه انداخت؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: برای بنده، خوب نیست که خود را بستاید. اما [همین قدر ]می گویم: وقتی آدم علیه السلام گناه کرد توبه اش این بود که گفت: خدایا! به حق محمّد و آل محمّد از تو می خواهم که مرا بیامرزی؛ و خداوند او را آمرزید.

ص :447


1- الأمالی للصدوق : 287/320 .

ص :448

484 - المرأة

484 - زن

اشاره

(1)

(2)

ص :449


1- و لمزید الاطّلاع راجع : کنز العمّال : 16/381 ، 600 «ترهیبات و ترغیبات تختصّ بالنساء». وسائل الشیعة : 14/161 باب 123 «جملة من الأحکام المختصّة بالنساء».
2- انظر: عنوان 97 «الحجاب » ، 208 «الزواج»، الحرب : باب 777 ، الطِّیب : باب 2401. الزواج : باب 1653.

3598 - تَساوِی الرَّجُلِ وَالمَرأةِ فِی القُرآنِ
3598 - برابری مرد و زن در قرآن

الکتاب :

(إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِمَاتِ وَ الْمُؤْمِنِینَ و الْمُؤْمِنَاتِ وَ الْقَانِتِینَ وَ الْقَانِتَاتِ وَ الصَّادِقِینَ وَ الصَّادِقَاتِ وَ الصَّابِرِینَ وَ الصَّابِرَاتِ وَ الْخَاشِعِینَ وَ الْخَاشِعَاتِ وَ الْمُتَصَدِّقِینَ وَ الْمُتَصَدِّقَاتِ وَ الصَّائِمِینَ وَ الصَّائِمَاتِ وَ الْحَافِظِینَ فُرُوجَهُمْ وَ الْحَافِظَاتِ وَ الذَّاکِرِینَ اللّهَ کَثِیرا وَ الذَّاکِرَاتِ أَعَدَّ اللّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً و أَجْرا عَظِیما) . (1)

الحدیث :

مجمع البیان :لمّا رَجَعَت أسماءُ بِنتُ عُمَیسٍ مِن الحَبَشةِ مَع زَوجِها جعفرِ بنِ أبی طالبٍ علیه السلام دخَلَت علی نِساءِ رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله فقالَت : هَل نزل فِینا شَیءٌ مِن القرآنِ ؟ قُلنَ : لا ، فأتَت رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله فقالت : یا رسولَ اللّهِ، إنّ النِّساءَ لَفی خَیبَةٍ و خَسارٍ ! فقالَ صلی الله علیه و آله : و مِمَّ ذلکَ ؟ قالَت : لأنّهُنَّ لا یُذکَرنَ بخَیرٍ کما یُذکَرُ الرِّجالُ . فأنزَلَ اللّهُ تعالی هذهِ الآیَةَ «إنّ المُسلِمینَ و المُسلِماتِ ......... » . (2)

3598

برابری مرد و زن در قرآن

قرآن:

«مردان و زنان مسلمان و مردان و زنان با ایمان و مردان و زنان عبادت پیشه و مردان و زنان راستگو و مردان و زنان شکیبا و مردان و زنان فروتن و مردان و زنان صدقه دهنده و مردان و زنان روزه دار و مردان و زنان پاکدامن و مردان و زنانی که خدا را فراوان یاد می کنند، خدا برای همه آنان آمرزش و پاداشی بزرگ فراهم ساخته است».

حدیث:

مجمع البیان :هنگامی که اسماء بنت عمیس با شوهر خود جعفر بن ابی طالب از حبشه برگشت، نزد همسران رسول خدا صلی الله علیه و آله رفت و گفت: آیا درباره ما[زنان ]هم چیزی از قرآن نازل شده است؟ گفتند: نه. اسماء نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله رفت و عرض کرد: ای رسول خدا! زن ها محروم و بازنده اند! فرمود: چرا؟ عرض کرد: چون از آنها مانند مردها به خوبی یاد نمی شود. پس خداوند متعال این آیه «ان المسلمین و المسلمات ......... » را فرو فرستاد.

ص :450


1- الأحزاب : 35.
2- مجمع البیان : 8/560 .

بحثٌ فلسفیّ و مقایسةٌ:

المشاهدة و التجربة تقضیان أنّ الرجل و المرأة فردان من نوعٍ جوهریٍّ واحدٍ و هو الإنسان ؛ فإنّ جمیع الآثار المشهودة فی صنف الرجل مشهودةٌ فی صنف المرأة من غیر فرقٍ ، و بروز آثار النوع یوجب تحقّق موضوعه بلا شکٍّ . نعم، یختلف الصنف بشدّةٍ و ضعفٍ فی بعض الآثار المشترکة، و هو لا یوجب بطلان وجود النوعیّة فی الفرد ، و بذلک یظهر أنّ الاستکمالات النوعیّة المیسورة لأحد الصنفین میسورةٌ فی الآخر ، و منها الاستکمالات المعنویّة الحاصلة بالإیمان و الطاعات و القربات ، و بذلک یظهر علیک أنّ أحسن کلمةٍ و أجمعها فی إفادة هذا المعنی قوله سبحانه : «إنّی لا اُضیعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنکُم مِن ذَکَرٍ أو اُنثی بَعضُکُم مِن بَعضٍ» . (1)

و إذا قایست ذلک إلی ما و رد فی التوراة بان لک الفرق بین موقعَی الکتابَین ؛ ففی «سِفر الجامعة» من التوراة : دُرت أنا و قلبی لأعلم و لأبحث و لأطلب حکمةً و عقلاً ، و لأعرف الشرّ أنّه جهالة و الحماقة أنّها جنون ؛ فوجدت أمرَّ من الموت المرأة التی هی شِباک ، و قلبها أشراک ، و یداها قیود ؛ إلی أن قال : رجلاً واحدا بین ألفٍ وجدت ، أمّا امرأةٌ فبین کلّ اُولئک لم أجد .

و قد کانت أکثر الاُمم القدیمة لا تری قبول عملها عند اللّه سبحانه ، و کانت تسمّی فی الیونان رجسا من عمل الشیطان ، و کانت ترَی الروم و بعض الیونان أنْ لیس لها نفس مع کون الرجل ذا نفس مجرّدة إنسانیّة . و قرّر مجمع فرنسا سنة (586 م) _ بعد البحث الکثیر فی أمرها _ أنّها إنسانٌ ، لکنّها مخلوقةٌ لخدمة الرجل . و کانت فی انجلترا قبل مائة سنةٍ تقریبا لا تُعدّ جزء المجتمع الإنسانیّ ؛ فارجع فی ذلک إلی کتب الآراء و العقائد و آداب الملل تجد فیها عجائب من آرائهم . (2)

یک بحث فلسفی و یک مقایسه:

مشاهده و تجربه چنین حکم می کند که مرد و زن، دو فرد از یک نوع، یعنی همان انسان، هستند؛ زیرا کلیه آثاری که در صنف مرد دیده می شود، بی هیچ تفاوتی، در صنف زن نیز مشاهده می شود و شکی نیست که هرگاه آثار یک نوع در موجودی مشاهده شود، منشأ و موضوع آن آثار، یعنی همان نوعیّت، نیز در آن موجود تحقّق خواهد داشت. البته پاره ای آثار مشترک در دو صنف به لحاظ شدّت و ضعف متفاوتند، اما این تفاوت موجب آن نمی شود که نوعیّت در فرد از بین برود. بدین سان، روشن می شود که کمالاتِ نوعیِ موجود در یکی از دو صنف، در صنف دیگر نیز فراهم است، از جمله کمالات معنویِ برآمده از ایمان و طاعات و اَعمال تقرّب زا. بدین ترتیب، معلوم می شود که بهترین و جامعترین سخن در رساندن این معنا، این آیه شریفه است که: «من عمل هیچ صاحب عملی از شما را، از مرد یا زن، که همه از یکدیگرید، تباه نمی کنم».

هرگاه این سخن را با آنچه که در تورات [تحریف شده ]آمده است مقایسه کنید، تفاوت میان جایگاه این دو کتاب برایتان آشکار می شود. مثلاً در «سِفر جامعه» تورات آمده است: «پس، برگشته، دل خود را بر معرفت و بحث و طلب حکمت و عقل مشغول ساختم تا بدانم که شرارت حماقت است و حماقت دیوانگی است. و دریافتم که زن که دلش دام ها و تله هاست و دست هایش کمندها می باشد، چیزی تلختر از مرگ است ......... تا آن که گفت: یک مرد از هزار یافتم اما از جمیع آنها زنی نیافتم.»

بیشتر اقوام و ملل گذشته، حتی اعمال عبادی زن را مقبول درگاه خداوند سبحان نمی دانستند. در یونان قدیم، زن را موجودی نجس و شیطانی می نامیدند و رومی ها و برخی از یونانیان معتقد بودند که زن «نفْس» ندارد اما برای مرد نفْسِ مجرّد انسانی قائل بودند. مجمع فرانسه در سال 586 م، بعد از بحث زیاد درباره زن چنین نظر داد که زن انسان است، اما برای خدمت به مرد آفریده شده است. تا قریب به صد سال پیش از این، در انگلستان نیز زن جزو جامعه انسانی به شمار نمی رفت. برای دانستن عقاید عجیب و شگفت آوری که درباره زن ابراز شده است، به کتاب های آراء و عقاید و آداب ملل و اقوام مختلف مراجعه شود.

ص :451


1- آل عمران : 195 .
2- المیزان فی تفسیر القرآن : 4/89.

(1)

ص :452


1- (انظر) المیزان فی تفسیر القرآن: 2/260 «بحث علمیّ».

3599 - وافِدَةُ النِّساءِ إلَی النَّبِیِ صلی الله علیه وآله
3599 - نماینده زنان نزد پیامبرصلی الله علیه وآله

الدرّ المنثور :أخرَجَ البَیهَقیُّ عن أسماءَ بِنتِ یَزیدَ الأنصاریّةِ أنّها أتَتِ النّبیَّ صلی الله علیه و آله و بَینَ أصحابهِ ، فقالَت : بأبی أنتَ و اُمّی! إنّی وافِدَةُ النِّساءِ إلَیکَ ، و اعلَمْ _ نَفسی لَکَ الفِداءُ _ أنّهُ ما مِن امرأةٍ کائنَةٍ فی شَرقٍ و لا غَربٍ سَمِعَت بمَخرَجی هذا إلاّ و هِیَ علی مِثلِ رأیِی ، إنّ اللّهَ بَعَثَکَ بالحَقِّ إلَی الرِّجالِ و النِّساءِ ، فآمَنّا بکَ و بإلهِکَ الّذی أرسَلَکَ ، و إنّا مَعشَرَ النِّساءِ مَحصوراتٌ مَقصوراتٌ ، قَواعِدُ بُیوتِکُم و مَقضی شَهَواتِکُم و حامِلاتُ أولادِکُم ، و إنّکُم مَعاشِرَ الرّجالِ فُضِّلتُم علَینا بالجُمُعَةِ و الجَماعاتِ و عِیادَةِ المَرضی و شُهودِ الجَنائزِ و الحَجِّ بَعدَ الحَجِّ ، و أفضَلُ مِن ذلکَ الجِهادُ فی سبیلِ اللّهِ ، و إنّ الرّجُلَ مِنکُم إذا خَرَجَ حاجّا أو مُعتَمِرا أو مُرابِطا حَفِظنا لَکُم أموالَکُم ، و غَزَلنا لَکُم أثوابَکُم ، و رَبَّینا لَکُم أموالَکُم (1) فما نُشارِکُکُم فی الأجرِ یا رسولَ اللّهِ؟ فالتَفَتَ النّبیُّ صلی الله علیه و آله إلی أصحابهِ بِوَجهِهِ کُلِّهِ ، ثُمّ قالَ : هَل سَمِعتُم مَقالَةَ امرأةٍ قَطُّ أحسَنَ مِن مُساءلَتِها فی أمرِ دِینِها مِن هذهِ؟ فقالوا : یا رسولَ اللّهِ، ما ظَنَنّا أنّ امرَأةً تَهتَدی إلی مِثلِ هذا !

فالتَفَتَ النَّبیُّ صلی الله علیه و آله إلَیها، ثُمّ قالَ لَها : انصَرفی أیَّتُها المَرأةُ ، و أعلِمی مَن خَلفَکِ مِن النِّساءِ أنّ حُسنَ تَبَعُّلِ إحداکُنَّ لزَوجِها و طَلَبَها مَرضاتَهُ و اتِّباعَها مُوافَقَتَهُ یَعدِلُ ذلکَ کُلَّهُ . فأدبَرَتِ المَرأةُ و هِی تُهَلِّلُ و تُکَبِّرُ استِبشارا . (2)

3599

نماینده زنان نزد پیامبر صلی الله علیه و آله

الدرّ المنثور :بیهقی از اسماء دختر یزید انصاری نقل می کند که نزد پیامبر صلی الله علیه و آله _ که در جمع اصحاب نشسته بود _ آمد و گفت: پدر و مادرم به فدایت! من به نمایندگی از طرف زن ها نزد شما آمده ام و _ فدایت شوم _ می دانم که هیچ زنی در شرق و غرب عالم نیست که سخن مرا بشنود مگر این که با من هم رأی خواهد بود. خداوند تو را به حق سوی مردان و زنان فرستاد و ما هم به تو و خدایی که تو را فرستاده است ایمان آوردیم. ما طایفه زنان محدود و محصور هستیم و اساس خانه های شما می باشیم و خواهش های شما را برمی آوریم و فرزندان شما را حامله می شویم، اما شما مردها بر ما برتری هایی دارید. مثلاً نماز جمعه و جماعت می خوانید، به عیادت بیماران می روید، تشییع جنازه می کنید و پیاپی به زیارت حج می روید و بالاتر از همه این ها، جهاد در راه خداست. هرگاه مردی از شما برای حج یا عمره یا جهاد از خانه بیرون می رود، ما اموال شما را حفظ می کنیم و پارچه های لباسهایتان را می بافیم و فرزندانتان را تربیت می کنیم. پس، ای رسول خدا! آیا در اجر و ثواب شریک شما نیستیم؟ پیامبر صلی الله علیه و آله کاملاً رو به اصحاب خود کرد و فرمود: آیا تا به حال شنیده اید که زنی در پرسش از امور دین خود به این خوبی سخن بگوید؟ عرض کردند: ای رسول خدا! گمان نمی کردیم که زنی تا بدین پایه برسد!

سپس پیامبر صلی الله علیه و آله رو به اسماء کرد و فرمود: ای زن! برگرد و به زنانی که تو را به نمایندگی فرستاده اند اعلام کن که نیکو شوهرداری هر یک از شما زنان و جلب رضایت مردش و پیروی کردن از نظر موافق او با همه این اعمال [که برای مردان نام بردی ]برابری می کند. اسماء در حالی که از شادی تهلیل (لا اله الا اللّه ) و تکبیر می گفت،برگشت.

ص :453


1- هکذا فی المصدر ، و الظاهر «و ربّینا لکم أولادکم».
2- الدرّ المنثور : 2/518 .

الترغیب و الترهیب :جاءتِ امرأةٌ إلی رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله فقالت : یا رسولَ اللّهِ، ذَهَبَ الرِّجالُ بحَدیثِکَ ، فاجعَلْ لَنا مِن نَفسِکَ یَوما نَأتِکَ فیهِ تُعَلِّمُنا مِمّا عَلّمَکَ اللّهُ . قالَ : اجتَمِعْنَ یَومَ کذا و کذا فی مَوضعِ کذا و کذا ، فاجتَمَعنَ ، فأتاهُنَّ النّبیُّ صلی الله علیه و آله فَعلّمَهُنَّ مِمّا عَلّمَهُ اللّهُ . (1)

بیان :

قال العلاّمة الطباطبائیّ فی «المیزان فی تفسیر القرآن» فی تبیین حدیث أسماء بنت یزید : یظهر من التأمّل فیه و فی نظائره _ الحاکیة عن دخول النساء علی النبیّ صلی الله علیه و آله ، و تکلیمهنّ إیّاه فیما یرجع إلی شرائع الدِّین ، و مختلف ما قرّره الإسلام فی حقّهنّ _ أنّهنّ علَی احتجابهنّ و اختصاصهنّ بالاُمور المنزلیّة من شؤون الحیاة غالبا لم یکنّ ممنوعاتٍ من المراودة إلی ولیّ الأمر ، و السعی فی حلّ ما ربّما کان یشکل علیهنّ . و هذه حرّیّة الاعتقاد التی باحَثْنا فیها فی ضمن الکلام فی المرابطة الإسلامیّة فی آخر سورة آل عمران .

و یستفاد منه و من نظائره أیضا:

أوّلاً : أنّ الطریقة المَرْضیّة فی حیاة المرأة فی الإسلام أن تشتغل بتدبیر اُمور المنزل الداخلیّة و تربیة الأولاد . و هذه و إن کانت سُنّة مسنونة غیر مفروضة لکنّ الترغیب و التحریض النَّدبیّ _ و الظرف ظرف الدِّین ، و الجوّ جوّ التقوی _ و ابتغاء مرضاة اللّه ، و إیثار مثوبة الآخرة علی عَرَض الدُّنیا ، و التربیة علَی الأخلاق الصالحة للنساء کالعفّة و الحیاء و محبّة الأولاد ، و التعلّق بالحیاة المنزلیّة ، کانت تَحفظ هذه السنّة .

و کان الاشتغال بهذه الشؤون و الاعتکاف علی إحیاء العواطف الطاهرة المُودَعة فی وجودهنّ یشغلهنّ عن الورود فی مجامع الرجال، و اختلاطهنّ بهم فی حدود ما أباح اللّه لهنّ . و یشهد بذلک بقاء هذه السنّة بین المسلمین علی ساقها قرونا کثیرةً بعد ذلک حتّی نفذ فیهنّ الاسترسال الغربیّ المسمّی بحرّیّة النساء فی المجتمع ، فجرّتْ إلیهنّ و إلیهم هلاک الأخلاق و فساد الحیاة و هم لا یشعرون ، و سوف یعلمون ، و لو أنّ أهل القری آمنوا و اتّقوا لفتح اللّه علیهم برکاتٍ من السماء ، و أکلوا من فوقهم و من تحت أرجلهم و لکنْ کذّبوا فاُخِذوا .

و ثانیا : أنّ من السنّة المفروضة فی الإسلام منع النّساء من القیام بأمر الجهاد کالقضاء و الوِلایة .

و ثالثا : أنّ الإسلام لم یهمل أمر هذه الحرمانات کحرمان المرأة من فضیلة الجهاد فی سبیل اللّه ، دون أن تدارکها و جبر کسرها بما یعادلها عنده بمزایا و فضائل فیها مفاخر حقیقیّة ، کما أنّه جعل حسن التبعّل مثلاً جهادا للمرأة . و هذه الصنائع و المکارم أوشک أن لا یکون لها عِندنا _ و ظرفنا هذا الظرف الحیویّ الفاسد _ قدرٌ ، لکنّ الظرف الإسلامیّ الذی یقوّم الاُمور بقیمها الحقیقیّة، و یتنافس فیه فی الفضائل الإنسانیّة المَرْضیّة عند اللّه سبحانه _ و هو یقدّرها حقّ قدرها _ یقدّر لسلوک کلّ إنسان مسلکه الذی ندب إلیه ، و للزومه الطریق الذی خطّ له من القیمة ما یتعادل فیه أنواع الخدمات الإنسانیّة و تتوازن أعمالها ، فلا فضل فی الإسلام للشهادة فی معرکة القتال و السماحة بدماء المهج _ علی ما فیه من الفضل _ علی لزوم المرأة و ظیفتها فی الزوجیّة . و کذا لا فخار لوالٍ یدیر رحَی المجتمع الحیویّ ، و لا لقاضٍ یتّکی علی مسند القضاء ، و هما منصبان لیس للمتقلّد بهما فی الدُّنیا _ لو عمل فیما عمل بالحقّ و جری فیما جری علی الحقِّ _ إلاّ تحمّل أثقال الوِلایة و القضاء ، و التعرّض لمهالک و مخاطر تهدّدهما حینا بعد حینٍ فی حقوق من لا حامی له إلاّ ربّ العالمین _ و إنّ ربّک لَبالمرصاد _ فأیّ فخر لهؤلاء علی من منعه الدِّین الورود موردهما ، و خطّ له خطّا و أشار إلیه بلزومه و سلوکه ؟ !

فهذه المفاخر إنّما یحییها و یقیم صُلبها _ بإیثار النّاس لها _ نوع المجتمع الذی یربّی أجزاءه علی ما یندب إلیه من غیر تناقض . و اختلاف الشؤون الاجتماعیّة و الأعمال الإنسانیّة بحسب اختلاف المجتمعات فی أجوائها ممّا لا یسع أحدا إنکاره .

هو ذا الجندیّ الذی یلقی بنفسه فی أخطر المهالک ، و هو الموت فی منفجر القنابل المبیدة ابتغاء ما یراه کرامةً و مزیدا ، و هو زعمه أن سیُذکر اسمه فی فهرس من فدی بنفسه وطنَه ، و یفتخر بذلک علی کلّ ذی فخر فی عین ما یعتقد بأنّ الموت فوت و بطلان ، و لیس إلاّ بُغیة و همیّة و کرامة خرافیّة . و کذلک ما تؤثره هذه الکواکب الظاهرة فی سماء السینماءات و یعظّم قدرهنّ بذلک النّاس تعظیما لا یکاد یناله رؤساء الحکومات السامیة . و قد کان ما یعتورنه من الشغل و ما یعطین من أنفسهنّ للملأ دهرا طویلاً فی المجتمعات الإنسانیّة أعظم ما یسقط به قدر النساء ، و أشنع ما یعیّرن به ، فلیس ذلک کلّه إلاّ أنّ الظرف من ظروف الحیاة یعیّن ما یعیّنه علی أن یقع من سواد النّاس موقع القبول و یعظّم الحقیر و یهوّن الخطیر ، فلیس من المستبعد أن یعظّم الإسلام اُمورا نستحقرها و نحن فی هذه الظروف المضطربة ، أو یحقّر اُمورا نستعظمها و نتنافس فیها ، فلم یکن الظرف فی صدر الإسلام إلاّ ظرف التّقوی و إیثار الآخرة علَی الاُولی . (2)

الترغیب و الترهیب :زنی نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: ای رسول خدا! مردها از سخنان شما استفاده می کنند. روزی هم برای ما تعیین فرما تا به محضرتان بیاییم و از آنچه خداوند به شما می آموزد به ما نیز بیاموزی. پیامبر فرمود: فلان و بهمان روز در فلان و بهمان جا گرد آیید. در روز موعود زنان جمع شدند و پیامبر صلی الله علیه و آله به جمع آنان رفت و تعالیم خدا را به آنان آموزش داد.

توضیح :

مرحوم علامه طباطبایی در المیزان فی تفسیر القرآن، در توضیح حدیث اسماء دختر یزید، می نویسد: از دقت و تأمّل در این حدیث و امثال آن، که بیانگرِ آمدنِ زنان به حضور پیامبر صلی الله علیه و آله و گفتگو با ایشان درباره احکام دین و مسائل اسلامی مربوط به ایشان می باشند، معلوم می شود که زنان در عین پرده نشینی و پرداختن به کارهای خانه، هرگز از رفت و آمد نزد ولیّ امرِ خود و سعی در حلّ مشکلاتی که گاه برایشان پیش می آمد، ممنوع نبوده اند و این همان آزادی عقیده ای است که در ضمن سخن از روابط اسلامی، در آخر سوره آل عمران، از آن بحث کرده ایم.

از این حدیث و امثال آن چند نکته دیگر نیز استفاده می شود:

اوّل این که روش پسندیده در زندگی زن از نظر اسلام، این است که به اداره امور داخلی خانه و تربیت فرزند بپردازد. این روش گر چه یک سنّت پسندیده است اما واجب نیست. بلکه ترغیب و تشویق استحبابی _ با توجه به این که محیطْ محیطِ دینی است و فضا فضای تقوا _ و کسب خشنودی خدا و ترجیح دادن ثوابِ آخرت بر متاع دنیا و پرورش خلق و خوی های شایسته در زنان؛ مانند عفت و حیا و محبّت به فرزندان و دلبستگی به زندگی خانوادگی، این سنّت و روش را محفوظ می داشت. پرداختن زنان به این امور و اهتمامِ تمام به زنده کردن عواطفِ پاک نهفته در وجود آنان، زنان را از وارد شدن به مجامع مردان و تماس با آنان در حدّ و حدودی که خداوند برایشان مجاز دانسته است، باز می داشت. گواه بر این مطلب آن است که این روش قرن های متمادی در میان مسلمانان باقی بود، تا آن که ولنگاری غربی موسوم به آزادی اجتماعی زنان، به میان زنان مسلمانان راه یافت و تباهی اخلاق و فساد زندگی را به میان زنان و مردان مسلمان کشاند، بی آن که خودشان متوجّه شوند و البته به زودی متوجّه خواهند شد. اگر مردم ایمان و تقوا داشتند، بی گمان خداوند درهای برکات آسمان را به رویشان می گشود و نعمت ها از آسمان و زمین به سراغشان می آمد اما تکذیب کردند و در نتیجه، گرفتار شدند.

نکته دوم این که یکی از سنّت های واجب در اسلام، ممنوعیت شرکت در جهاد برای زنان است، همان گونه که قضاوت و حکومت نیز برایشان ممنوع می باشد.

نکته سوم این که اسلام این محرومیت ها را، مثل محرومیت زن از فضیلت جهاد در راه خدا، بدون عوض و جبران به مِثْل نگذاشته، بلکه این کمبودها را با مزایا و فضایلی حقیقتا افتخار آمیز که از نظر اسلام، با آن فضایلِ مخصوصِ مردان برابری می کند، جبران کرده است. مثلاً خوب شوهرداری کردن را جهاد زن قرار داده است. این کارها و خصال پسندیده گر چه ممکن است از نظر ما _ که در محیط زندگی فاسدی به سر می بریم _ قدر و قیمتی نداشته باشد، اما محیط اسلامی که کارها را با ارزش واقعی آنها می سنجد و مردم در آن محیط در راه کسب فضایل و ارزش های انسانی مورد پسند خداوند متعال با یکدیگر به رقابت بر می خیزند و برای این فضایل و ارزش ها بهای واقعی آنها را قائل است، برای رفتار هر انسانی که اسلام او را به در پیش گرفتنِ آن فرا خوانده و برای التزام او به راهی که برایش ترسیم کرده، ارزشی مشخص کرده، که در آن انواع خدمات و فعالیت های انسانی در حالت تعادل و توازن قرار می گیرند. پس، از نظر اسلام حضور در میدان جنگ و نثار خون _ با همه ارزش و فضیلتی که دارد _ بر پایبندی زن به وظیفه همسری برتری ندارد. همچنین برای زمامداری که چرخ زندگی جامعه را می چرخاند و یا برای قاضی ای که بر مسند قضاوت تکیه می زند، این کارها افتخار نیست. بلکه حکومت و قضاوت مناصبی هستند که برای کسی که عهده دار آنهاست _ اگر به حق عمل کند و بر اساس حق حرکت کند _ جز تحمل بار گران حکومت و قضاوت و قرار گرفتن در معرض خطرات و مهالکی که برای دفاع از حقوق افرادی که پناه و پشتیبانی جز پروردگار جهانیان ندارند، هر لحظه تهدیدشان می کند، حاصلی ندارد. بنا بر این چه برتری و افتخاری است برای اینان، بر کسانی که دین مانع ورودشان به این کارها شده و راه دیگری پیشِ پایشان نهاده است؟

این مفاخر را در حقیقت نوعِ جامعه هایی که اعضای خود را بر اساس ارزشگذاری های خود تربیت می کنند، زنده و بر پا می دارند. جای انکار نیست که شؤون اجتماعی و اعمال و رفتارهای انسانی بر حسب اختلاف محیط های اجتماعی، متفاوت است.

سربازی که برای کسب آنچه که خودش افتخار و کرامت می داند و به خیال این که نامش در فهرست جانبازان وطن ثبت شود، خویشتن را به خطرناک ترین مهلکه ها یعنی مردن در زیر انفجار بمب های ویرانگر، می اندازد و با آن که مرگ را نیستی و نابودی می داند، با این کارش بر همگان فخر می فروشد در حالی که جز هدفی موهوم و افتخاری خرافی نیست. همچنین راهی را که ستارگان زن سینماها بر می گزینند و مردم آنها را چنان تعظیم و تکریم می کنند که سران دولت های بزرگ گاه به چنان احتراماتی نائل نمی شوند، در حالی که این شغل و خودنمایی و کار چندین ساله آنها بزرگترین ضربه را به مقام زنان زده و زشت ترین نکوهش ها را برای آنان به بار آورده است، آری همه این ها تنها به این سبب است که محیط زندگی، ارزش ها را طوری تعیین می کند که مورد قبول و پسند توده مردم قرار گیرد و ارزش ها را ضد ارزش می کند و بالعکس. با توجه به این مطلب، استبعادی ندارد که اسلام اموری را بزرگ شمارد که ما که در این شرایط آشفته به سر می بریم، آنها را خُرد و کوچک می شماریم یا اموری را کوچک و حقیر شمارد که ما آنها را بزرگ و ارزشمند می شماریم و برای به دست آوردن آنها با یکدیگر به رقابت بر می خیزیم؛ چرا که محیط صدر اسلام محیط تقوا و ترجیح آخرت بر دنیا بوده است و بس.

ص :454


1- الترغیب و الترهیب : 3/76/6.
2- المیزان فی تفسیر القرآن : 4/351.

ص :455

ص :456

ص :457

ص :458

3600 - قَوامَةُ الرِّجالِ عَلَی النِّساءِ
3600 - قیمومت مردان بر زنان

الکتاب :

(الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَی النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللّهُ بَعْضَهُمْ عَلَی بَعْضٍ وَ بِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ) . (1)

3600

قیمومت مردان بر زنان

قرآن:

«مردان سرپرست زنانند به دلیل آن که خدا برخی از ایشان را بر برخی دیگر برتری داده و [نیز] به دلیل آن که از اموالشان خرج می کنند».

ص :459


1- النساء : 34.

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ مِن وصیّتِهِ لِعَسکَرِهِ قبلَ لِقاءِ العَدُوِّ بصِفّینَ _: و لا تَهیجوا النِّساءَ بأذیً و إن شَتَمنَ أعراضَکُم ، و سَبَبنَ اُمَراءَکُم ، فإنّهُنَّ ضَعیفاتُ القُوی و الأنفُسِ و العُقولِ ، إن کُنّا لَنُؤمرُ بالکَفِّ عَنهُنَّ و إنّهُنَّ لَمُشرِکاتٌ ، و إن کانَ الرّجُلُ لَیَتناوَلُ المَرأةَ فی الجاهِلیَّةِ بالفَهْرِ أو الهِراوَةِ فیُعیَّرُ بها و عَقِبُهُ مِن بَعدِهِ . (1)

عنه علیه السلام_ بَعدَ فَراغِهِ مِن حَربِ الجَملِ _: مَعاشِرَ النّاسِ ، إنّ النِّساءَ نَواقِصُ الإیمانِ ، نَواقِصُ الحُظُوظِ ، نَواقِصُ العُقولِ : فأمّا نُقصانُ إیمانِهِنّ فقُعودُهُنَّ عنِ الصّلاةِ و الصِّیامِ فی أیّامِ حَیضِهِنَّ .و أمّا نُقصانُ عُقولِهِنَّ فشَهادَةُ امرأتَینِ کشَهادَةِ الرّجُلِ الواحِدِ . و أمّا نُقصانُ حُظوظِهِنَّ فمَواریثُهُنَّ علَی الأنصافِ مِن مَواریثِ الرِّجالِ . (2)

التّفسیر :

قوله تعالی : «الرِّجالُ قَوّامُونَ علَی النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللّهُ بَعضَهُمْ علی بَعضٍ و بِما أنْفَقوا مِنْ أمْوالِهِم» . القَیّم هو الذی یقوم بأمر غیره ، و القوّام و القیّام مبالغة منه .

و المراد بما فضّل اللّه بعضهم علی بعضٍ هو ما یفضّل و یزید فیه الرجال بحسب الطبع علَی النساء ، و هو زیادة قوّة التعقّل فیهم ، و ما یتفرّع علیه من شدّة البأس و القوّة و الطّاقة علَی الشدائد من الأعمال و نحوها ؛ فإنّ حیاة النساء حیاة إحساسیّة عاطفیّة مبنیّة علَی الرقّة و اللطافة . و المراد بما أنفقوا من أموالهم : ما أنفقوه فی مُهورهنّ و نفقاتهنّ .

و عموم هذه العلّة یعطی أنّ الحکم المبنیّ علیها _ أعنی قوله : «الرِّجالُ قَوّامُونَ علی النِّساءِ» _ غیر مقصورٍ علَی الأزواج بأن یختصّ القوّامیّة بالرجل علی زوجته ، بل الحکم مجعولٌ لقبیل الرجال علی قبیل النساء فی الجهات العامّة التی ترتبط بها حیاة القبیلَین جمیعا ، فالجهات العامّة الاجتماعیّة التی ترتبط بفضل الرجال کجهتَی الحکومة و القضاء مثلاً اللّذین یتوقّف علیهما حیاة المجتمع ، و إنّما یقومان بالتعقّل الذی هو فی الرجال بالطبع أزید منه فی النساء ، و کذا الدفاع الحربیّ الذی یرتبط بالشدّة و قوّة التعقّل ، کلّ ذلک ممّا یقوّم به الرجال علَی النساء . و علی هذا فقوله : «الرّجالُ قَوّامونَ علی النِّساءِ» ذو إطلاق تامّ ، و أمّا قوله بعد : «فالصّالحاتُ قانِتاتٌ» إلخ، الظاهر فی الاختصاص بما بین الرجل و زوجته علی ما سیأتی ، فهو فرعٌ من فروع هذا الحکم المطلق و جزئیّ من جزئیّاته مستخرجٌ منه من غیر أن یتقیّد به إطلاقه .

قوله تعالی : «فالصّالِحاتُ قانِتاتٌ حافِظاتٌ لِلغَیبِ بما حَفِظَ اللّهُ» (3) المراد بالصلاح معناه اللُّغویّ ، و هو ما یعبّر عنه بلیاقة النفس . و القنوت هو دوام الطاعة و الخضوع . و مقابلتها لقوله : «و اللاّتی تَخافونَ نُشُوزَهُنَّ ......... » (4) إلخ، تفید أنّ المراد بالصالحات الزوجات الصالحات ، و أنّ هذا الحکم مضروب علَی النّساءِ فی حال الازدواج لا مطلقا ، و أنّ قوله : «قانِتاتٌ حافِظاتٌ» _ الذی هو إعطاءٌ للأمر فی صورة التوصیف ؛ أی لیقنتن و لیحفظن _ حکمٌ مربوط بشؤون الزوجیّة و المعاشرة المنزلیّة . و هذا مع ذلک حکم یتبع فی سعته و ضیقه علّته، أعنی قیمومة الرجل علَی المرأة قیمومة زوجیّة ، فعلیها أن تقنت له و تحفظه فیما یرجع إلی ما بینهما من شؤون الزوجیّة .

و بعبارةٍ اُخری : کما أنّ قیمومة قبیل الرجال علی قبیل النساء فی المجتمع إنّما تتعلّق بالجهات العامّة المشترکة بینهما المرتبطة بزیادة تعقّل الرجل و شدّته فی البأس ، و هی جهات الحکومة و القضاء و الحرب _ من غیر أن یبطل بذلک ما للمرأة من الاستقلال فی الإرادة الفردیّة و عمل نفسها بأن ترید ما أحبّت و تفعل ما شاءت من غیر أن یحقّ للرجل أن یعارضها فی شیءٍ من ذلک فی غیر المنکر، فلا جناح علیهم فیما فَعَلن فی أنفسهنّ بالمعروف _ کذلک قیمومة الرجل لزوجته لیست بأن لا تنفذ للمرأة فیما تملکه إرادة و لا تصرّفٌ ، و لا أن لا تستقلّ المرأة فی حفظ حقوقها الفردیّة و الاجتماعیّة و الدفاع عنها و التوسّل إلیها بالمقدّمات الموصلة إلیها ، بل معناها أنّ الرجل إذ کان ینفق ما ینفق من ماله بإزاء الاستمتاع فعلیها أنْ تطاوعه و تطیعه فی کلّ ما یرتبط بالاستمتاع و المباشرة عند الحضور ، و أن تحفظه فی الغیب فلا تخونه عند غیبته بأن توطئ فراشَه غیرَه ، و أن تمتّع لغیره من نفسها ما لیس لغیر الزوج التمتّع منها بذلک ، و لا تخونه فیما وضعه تحت یدها من المال و سلّطها علیه فی ظرف الازدواج و الاشتراک فی الحیاة المنزلیّة . (5)

حدیث:

امام علی علیه السلام_ در سفارش به سپاهیان خود، پیش از رو به رو شدن با دشمن در صفّین _فرمود : و زنان را با آزار و اذیّت تهییج نکنید، اگر چه به نوامیس شما دشنام دهند و زمام داران و فرماندهان شما را ناسزا گویند؛ زیرا زنان جسم و جان و خِردهایشان ضعیف است. [در زمان رسول خدا نیز] ما به خویشتنداری از [آزار] آنان فرمان داشتیم، در حالی که آن زنان مشرک بودند. در روزگار جاهلیت نیز اگر مرد، زن را با سنگ یا چوب و چماق می زد به خاطر این کار هم خود او و هم فرزندانش پس از او سرزنش می شدند.

امام علی علیه السلام_ پس از پایان جنگ جمل _فرمود : ای مردم! همانا زنان از نظر ایمان و بهره و خِرَد، کاستی دارند. اما دلیل کاستی ایمان آنها، نماز نخواندن و روزه نگرفتن آنان در ایام حیض است و دلیل کاستی خِردهایشان، تلقی شدن گواهی دو زن به منزله گواهی یک مرد است و دلیل کاستی بهره هایشان، این است که نصف مردان ارث می برند.

تفسیر :

آیه: «الرجال قوّامون علی النساء بما فضّل اللّه بعضهم علی بعض و بما انفقوا من اموالهم»، قیّم کسی است که به اداره کردن کار کسی دیگر می پردازد و قوّام و قیّام صیغه مبالغه آن هستند.

مراد از جمله «به سبب آنچه خداوند برخی از آنها را بر برخی دیگر برتری داده»، برتری و مزیّتی است که بالطبع مردان بر زنان دارند، یعنی بیشتر بودن نیروی خِرد ورزی در مردها و آنچه از این اصل مایه می گیرد؛ مانند شجاعت و زورمندی و تحمّل کارهای سخت و سنگین و امثال این ها؛ چرا که زندگی زنان یک زندگی احساسی و عاطفیِ مبتنی بر ظرافت و لطافت می باشد. و مراد از جمله «و به سبب آن که از اموالشان خرج می کنند» مهریه و نفقه ای است که مردان به زنان می پردازند.

از عمومیّت این علّت، معلوم می شود که حکم مبتنی بر آن _ یعنی قیّم بودن مردان نسبت به زنان _ محدود به مورد زن و شوهر نمی شود. بلکه این حکم برای طایفه مردان نسبت به طایفه زنان در کلیه ابعادی که زندگی این دو طایفه را به هم ارتباط و پیوند می دهد، قرار داده شده است؛ زیرا ابعاد عمومی اجتماعی که به جنبه برتری مردان مربوط می شود، مانند بُعد حکومت و قضاوت که حیات جامعه بر این دو مبتنی است و با تعقّل و خرد ورزی، که طبعاً در مردها بیشتر از زن ها وجود دارد، ارتباط مستقیم دارند. همچنین مسأله دفاع در جنگ، که با نیرومندی جسمی و نیروی تعقل پیوند دارد. آری همه این ها عواملی هستند که موجب قیمومت مردان بر زنان می شوند.

بنا بر این، جمله «الرجال قوّامون علی النساء» اطلاق تامّ دارد. اما جمله بعد یعنی «فالصالحات قانتات ......... » _ چنان که خواهد آمد _ اختصاص به رابطه میان زن و شوهر دارد و یک فرع از فروع این حکمِ مطلق و جزئی از جزئیّات برآمده از آن می باشد، بی آن که این اطلاق را مقیّد سازد.

جمله «فالصالحات قانتات حافظات للغیب بما حفظ اللّه »، مراد از «صلاح» همان معنای لغوی آن یعنی همان چیزی است که از آن به لیاقت و شایستگیِ نفْس تعبیر می شود. «قنوت» نیز به معنای اطاعت و خضوع دائمی است.

جمله مقابل این جمله، یعنی «و اللاتی تخافون نشوزهنّ ......... » می رساند که مقصود از «صالحات» «همسران صالح» می باشد و این حکم درباره زنان در حال ازدواج است، نه مطلق زنان. و نیز می فهماند که جمله «قانتات حافظات» _ که جمله انشائیّه در قالب خبریّه است [یعنی باید قانته و حافظه باشند] _ حکمی است مربوط به امور زناشویی و معاشرت خانوادگی. با وجود این، این حکم، به لحاظ گستردگی و محدویت دامنه آن، تابع علّتش می باشد؛ یعنی قیمومت مرد بر زن یک قیمومت زناشویی است و با توجه به این قیمومت، زن باید در برابر شوهرش مطیع و خاضع باشد و در اموری که به رابطه همسری و زندگی مشترک آن دو مربوط می شود، حافظ و راز دار او باشد.

به عبارت دیگر، همچنان که قیمومت طایفه مردان بر طایفه زنان در جامعه به ابعاد عمومی ای، چون حکومت و قضاوت و جنگ، که میان زن و مرد مشترک است و به برتر بودن قدرت تعقّلِ مرد و شجاعت و مقاومت او در برابر سختی ها مربوط می شود بدون آن که به استقلال در اراده فردیِ زن لطمه ای بزند و مرد حق دخالت در خواسته های مشروع او را داشته باشد و زنان در انجام هر کار درست و شایسته ای که بخواهند مختارند، به همین ترتیب، قیمومت مرد بر همسرش طوری نیست که به زن اجازه ندهد در دارایی خود دخل و تصرّف کند، یا استقلال عمل زن را، در حفظ حقوق فردی و اجتماعیش و دفاع از این حقوق و رسیدن به آنها از طریق مقدمات رساننده به این حقوق، سلب کند. بلکه معنای این قیمومت آن است که چون مرد در ازای تمتّع، از مال و دارایی خویش خرج می کند و نفقه می دهد، زن نیز باید در کلیه مسائل مربوط به تمتّع و مباشرت، از مرد اطاعت و فرمانبرداری کند و در غیاب او نیز آبرویش را نگه دارد و دیگری را به خود راه ندهد و لذّت هایی را که متمتّع شدن از آنها مخصوص شوهر می باشد، در اختیار بیگانه نگذارد و در اموالی که در محیط خانوادگی و زندگی مشترک در اختیار او گذاشته است، خیانت نورزد.

ص :460


1- نهج البلاغة : الکتاب 14.
2- نهج البلاغة : الخطبة 80 .
3- النساء : 34 .
4- النساء : 34 .
5- المیزان فی تفسیر القرآن : 4/343.

ص :461

ص :462

ص :463

کلامٌ فی معنی قیمومةِ الرّجالِ علَی النّساء:

تقویة القرآن الکریم لجانب العقل الإنسانیّ السلیم ، و ترجیحه إیّاه علَی الهوی و اتّباع الشهوات ، و الخضوع لحکم العواطف و الإحساسات الحادّة ، و حضّه و ترغیبه فی اتّباعه ، و توصیته فی حفظ هذه الودیعة الإلهیّة عن الضیعة ؛ ممّا لا ستر علیه ، و لا حاجة إلی إیراد دلیلٍ کتابیٍّ یؤدّی إلیه ، فقد تضمّن القرآن آیاتٍ کثیرةً متکثّرة فی الدلالة علی ذلک تصریحا و تلویحا و بکلّ لسان و بیان .

و لم یهمل القرآن مع ذلک أمر العواطف الحسنة الطاهرة ، و مهامّ آثارها الجمیلة التی یتربّی بها الفرد ، و یقوم بها صُلب المجتمع ، کقوله : «أشِدّاءُ علَی الکُفّارِ رُحَماءُ بَینَهُم» (1) و قولهِ : «لِتَسْکُنوا إلَیها و جَعلَ بَینَکُم مَوَدّةً و رَحْمَةً» (2) و قولهِ : «قُلْ مَن حَرّمَ زِینَةَ اللّهِ الّتی أخْرَجَ لِعبادِهِ و الطَّیّباتِ مِن الرِّزْقِ» (3) ، لکنّه عدلها بالموافقة لحکم العقل ، فصار اتّباع حکم هذه العواطف و المیول اتّباعا لحکم العقل.

و قد مرّ فی بعض المباحث السابقة أنّ من حفظ الإسلام لجانب العقل و بنائه أحکامه المشرّعة علی ذلک أنّ جمیع الأعمال و الأحوال و الأخلاق التی تبطل استقامة العقل فی حکمه ، و توجب خبطه فی قضائه و تقویمه لشؤون المجتمع _ کشرب الخمر و القمار و أقسام المعاملات الغرریّة و الکذب و البهتان و الافتراء و الغیبة _ کلّ ذلک محرّمة فی الدِّین .

و الباحث المتأمّل یحدس من هذا المقدار أنّ من الواجب أن یفوّض زمام الاُمور الکلّیّة و الجهات العامّة الاجتماعیّة _ التی ینبغی أن تدبّرها قوة التعقّل ، و یجتنب فیها من حکومة العواطف و المیول النفسانیّة ، کجهات الحکومة و القضاء و الحرب _ إلی من یمتاز بمزید العقل و یضعف فیه حکم العواطف ، و هو قبیل الرجال دون النساء .

و هو کذلک ؛ قال اللّه تعالی : «الرِّجالُ قَوّامونَ علَی النِّساءِ» .و السنّة النبویّة التی هی ترجمان البیانات القرآنیّة بیّنت ذلک کذلک ، و سیرته صلی الله علیه و آله جرت علی ذلک أیّام حیاته ، فلم یُوَلِّ امرأةً علی قوم ، و لا أعطی امرأة منصب القضاء ، و لا دعاهنَّ إلی غزاة بمعنی دعوتهنّ إلی أن یُقاتِلن .

و أمّا غیرها من الجهات کجهات التعلیم و التعلّم و المکاسب و التمریض و العلاج و غیرها _ ممّا لا ینافی نجاح العمل فیها مداخلة العواطف _ فلم تمنعهنّ السنّة ذلک ، و السیرة النبویّة تُمضی کثیرا منها ، و الکتاب أیضا لا یخلو من دلالة علی إجازة ذلک فی حقّهنّ ؛ فإنّ ذلک لازم ما اُعطین من حرّیّة الإرادة و العمل فی کثیر من شؤون الحیاة ؛ إذ لا معنی لإخراجهنّ من تحت ولایة الرّجال و جعل الملک لهنّ بحیالهنّ ثمّ النّهی عن قیامهنّ بإصلاح ما ملکته أیدیهنّ بأیّ نحو من الإصلاح ، و کذا لا معنی لجعل حقّ الدّعوی أو الشهادة لهنّ ثمّ المنع عن حضورهنّ عند الوالی أو القاضی و هکذا . اللّهمّ إلاّ فیما یزاحم حقّ الزّوج ؛ فإنّ لهُ علیها قیمومة الطّاعة فی الحضور و الحفظ فی الغیبة، و لا یمضی لها من شؤونها الجائزة ما یزاحم ذلک . (4) (5)

گفتاری درباره قیمومت مردان بر زنان

در این که قرآن کریم جانبِ عقلِ سلیم انسانی را تقویت کرده و آن را بر هوس و پیروی از شهوات و خضوع و تسلیم در برابر فرمان عواطف و احساساتِ تند ترجیح داده و به پیروی از خرد تشویق و ترغیب کرده و به نگهداری این ودیعه الهی از تباه شدن سفارش نموده است، شکی نیست و احتیاجی به آوردن دلیل از قرآن ندارد؛ زیرا در قرآن مجید آیات فراوانی وجود دارد که تصریحاً و تلویحاً و با تعابیر گوناگون این مطلب را بیان کرده اند.

با این حال، قرآن هیچ گاه مسأله عواطفِ خوب و پاک و تأثیر مهم و خوبِ آنها را در تربیت فرد و تحکیم مبانی جامعه از نظر دور نداشته است. مثلاً می فرماید: «با کافران سختگیرند و میان خودشان مهربان» و می فرماید: «تا بدان ها (همسرانتان) آرام گیرید و میانتان دوستی و مهربانی نهاد». نیز می فرماید: «بگو: زیورهایی را که خدا برای بندگانش پدید آورده و [نیز ]روزی های پاکیزه را چه کسی حرام گردانیده است؟» ولی، این احساسات و عواطف را از طریق همسازی آنها با حکم عقل تعدیل کرده و لذا پیروی از این عواطف و امیال، پیروی از حکم عقل محسوب می شود.

در برخی از مباحث گذشته گفتیم که از نشانه ها و دلایل حفظ و اهمیت دادن اسلام به جنبه عقل و بنا نهادنِ احکام تشریعیِ خود بر اساس آن، این است که تمام اعمال و احوال و اخلاقی که مانع داوری درست عقل و موجب اشتباه و لغزش آن در داوری هایش و اداره درست امور جامعه می شود، مانند شرابخواری و قمار و انواع معاملات زیانبار و دروغ و بهتان و افترا و غیبت، همه این ها در دین حرام و ممنوع شده است.

اهل تحقیق و تأمّل از همین مقدار به دست می آورند که باید زمام امور عمومی و جهات همگانی اجتماعی _ که باید با نیروی تعقّل اداره شوند و از دخالت دادن قضاوتِ عواطف و امیال نفسانی در آنها اجتناب کرد _ مانند حکومت و قضاوت و جنگ را به دست کسانی سپرد که از عقل و خرد ورزیِ بیشتری برخوردارند و حاکمیت عواطف در وجود آنان ضعیف می باشد و چنین کسانی طایفه مردان هستند نه زنان.

واقعیت نیز همین است. خداوند متعال می فرماید: «مردان سرپرست زنان هستند» سنّت نبوی نیز، که زبان گویای بیانات قرآنی می باشد، بیانگر همین امر است. رفتار و عمل پیامبر صلی الله علیه و آله در طول حیات آن حضرت بر همین منوال بوده است. آن حضرت هیچ گاه نه زنی را حاکم و فرمانروای عدّه ای قرار داد و نه منصب قضاوت را به زنی سپرد و نه آنان را برای شرکت در جنگ و مبارزه با دشمن فرا خواند.

اما دیگر مشاغل اجتماعی مانند تعلیم و تعلّم و کار کردن و پرستاری و درمان بیماران و امثال این ها _ که موفقیت در کار منافاتی با دخالت عواطف ندارد _ سنّت هیچ گاه از آنها منع نکرده و سیره و روش پیامبر صلی الله علیه و آله ، بسیاری از این کارها را امضا و تأیید کرده است. کتاب خدا نیز از دلالت بر اجازه این کارها به زنان خالی نمی باشد؛ چه، این اجازه لازمه آن آزادی اراده و عملی است که خداوند در بسیاری از شؤون زندگی به زن ها داده است. چون معنا ندارد که خداوند زنان را در امور مربوط به خود از تحت سرپرستی مردان بیرون آورد و آنان را مالک جان و مال خودشان قرار دهد و سپس آنها را از اصلاح و رتق و فتق آنچه در اختیار دارند نهی کند. همچنین معنا ندارد که برایشان حق دعوا یا شهادت قرار دهد، اما آنها را از رفتن پیش والی یا قاضی نهی کند و موضوعات دیگری از این دست. مگر آن که این مسائل با حقّ شوهر برخورد پیدا کند. چرا که مرد، در زمینه اطاعت زن از او و حفظ آبرو و اموالش در غیاب وی، بر همسرش قیمومت دارد و کارهایی را که برایش جایز است، چنانچه با حقوق مرد نسبت به او برخورد و تعارض داشته باشد، حق ندارد انجام دهد.

ص :464


1- الفتح : 29.
2- الروم : 21.
3- الأعراف : 32.
4- المیزان فی تفسیر القرآن : 4/346.
5- (انظر) المرأة : باب 3602. الکمال : باب 3479.

ص :465

ص :466

3601 - خِیارُ خِصالِ النِّساءِ
3601 - بهترین خصلت های زنان

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :خِیارُ خِصالِ النِّساءِ شِرارُ خِصالِ الرِّجالِ : الزَّهوُ ، و الجُبنُ ، و البُخلُ ؛ فإذا کانتِ المَرأةُ مَزهُوَّةً لَم تُمَکِّنْ مِن نَفسِها ، و إذا کانت بَخیلَةً حَفِظَت مالَها و مالَ بَعلِها ، و إذا کانت جَبانَةً فَرِقَت مِن کُلِّ شَیءٍ یَعرِضُ لَها . (1)

3601

بهترین خصلت های زنان

امام علی علیه السلام :بهترین خصلت های زنان، بدترین خصلت های مردان است: غرور، ترسویی و بخل؛ زیرا زن هرگاه مغرور باشد خودش را در اختیار [نا محرم ]نمی گذارد. هرگاه بخیل (ممسک) باشد مال خود و شوهرش را نگه می دارد و هرگاه ترسو باشد از هر چیزی که برایش پیش آید (مایه بد نامی باشد) وحشت می کند.

ص :467


1- نهج البلاغة : الحکمة 234.

3602 - النَّهیُ عَن تَولِیَةِ المَرأةِ
3602 - نهی از سپردن زمام حکومت به دست زنان

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لَن یُفلِحَ قَومٌ ولَّوا أمرَهُمُ امرأةً . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :لَن یُفلِحَ قَومٌ تَملِکُهُمُ امرأةٌ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :لَن یُفلِحَ قَومٌ أسنَدوا أمرَهُم إلَی امرأةٍ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :إذا کانَ اُمَراؤکُم خِیارَکُم ، و أغنِیاؤکُم سُمَحاءَکُم ، و اُمورُکُم شُوری بَینَکُم ، فَظَهرُ الأرضِ خَیرٌ لَکُم مِن بَطنِها . و إذا کانَ اُمَراؤکُم شِرارَکُم ، و أغنِیاؤکُم بُخَلاءَکُم ، و اُمورُکُم إلی نِسائکُم ، فبَطنُ الأرضِ خَیرٌ لَکُم مِن ظَهرِها . (4)

سنن الترمذی عن أبی بَکرَةَ :عَصَمَنی اللّهُ بشیءٍ سَمِعتُهُ مِن رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله، لَمّا هَلکَ کِسری قالَ : مَنِ استَخلَفوا ؟ قالوا : ابنَتَهُ ، فقالَ النّبیُّ صلی الله علیه و آله: لن یُفلِحَ قَومٌ ولَّوا أمرَهُمُ امرأةً .

قالَ : فلَمّا قَدِمَت عائشةُ تَعنی البصرةَ ذَکَرتُ قولَ رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله، فعَصَمَنی اللّهُ بهِ . (5)

3602

نهی از سپردن زمام حکومت به دست زنان

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مردمی که زمام امور خود را به دست زنی بسپارند، هرگز روی رستگاری را نمی بینند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مردمی که زمام دارشان زنی باشد، هرگز رستگار نمی شوند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مردمی که کار خود را به دست زنی بسپارند، هرگز روی رستگاری را نمی بینند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرگاه زمام داران شما نیکان افراد شما باشند و ثروتمندانتان بخشنده و کارهایتان با مشورت انجام گیرد، روی زمین برای شما بهتر از زیر زمین است. و هرگاه زمام داران شما اشرارتان باشند و ثروتمندانتان مردمانی بخیل و کارهایتان به دست زنانتان باشد، زیرِ زمین [رفتن و مُردن ]برای شما بهتر از روی زمین است.

سنن الترمذی_ به نقل از ابو بکره _:

خداوند مرا به واسطه سخنی که از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم حفظ کرد. زمانی که کسرا مُرد، رسول خدا پرسید: چه کسی را جانشین او کرده اند؟ عرض کردند: دختر او را. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: مردمی که زنی را زمامدار خود کنند، هرگز رستگار نمی شوند.

ابو بکره می گوید: زمانی که عایشه به بصره رفت، من به یاد این سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله افتادم و خداوند با این سخن مرا حفظ کرد.

ص :468


1- صحیح البخاری : 4/1610/4163.
2- مسند ابن حنبل : 7/335/20540.
3- تحف العقول : 35.
4- سنن الترمذی : 4/529/2266.
5- سنن الترمذی : 4/527/2262.

شرح نهج البلاغة عن أبی بکرة :لَمّا قَدِمَ طَلحَةُ و الزُّبَیرُ البصرةَ تَقَلّدتُ سَیفی و أنا اُریدُ نَصرَهُما ، فدَخَلتُ علی عائشةَ و إذا هِی تأمُرُ و تَنهی ، و إذا الأمرُ أمرُها ! فذَکَرتُ حَدیثا کُنتُ سَمِعتُهُ عن رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله: لَن یُفلِحَ قَومٌ تُدَبِّرُ أمرَهُمُ امرأةٌ ، فانصَرَفتُ و اعتَزَلتُهُم . (1)

أقول : قال ابن أبی الحدید : و قد روی هذا الخبر علی صورة اُخری : إنّ قَوما یَخرُجونَ بَعدی فی فِئةٍ ، رأسُها امرأةٌ ، لا یُفلِحونَ أبدا.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :کلُّ امرئٍ تُدَبِّرُهُ امرأةٌ فهُو مَلعونٌ . (2)

شرح نهج البلاغة_ به نقل از ابو بکره _: زمانی که طلحه و زبیر وارد بصره شدند، من به قصد یاری دادن آنها شمشیرم را برداشتم و پیش عایشه رفتم و دیدم که امر و نهی می کند و فرمان، فرمان اوست. در این هنگام به یاد حدیثی افتادم که از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده بودم که: مردمی که کار آنها را زنی اداره کند، هرگز رستگار نمی شوند. لذا برگشتم و از آنها کناره گیری کردم.

ابن ابی الحدید می گوید: این خبر به این صورت نیز روایت شده است: بعد از من گروهی خروج می کنند که در رأس آنها زنی قرار دارد. این گروه هرگز رستگار نمی شوند.

امام علی علیه السلام :هر مردی که زنی او را اداره کند، از رحمت خدا به دور است.

ص :469


1- شرح نهج البلاغة : 6/227.
2- بحار الأنوار : 103/228/25.

عنه علیه السلام :و لا تُمَلِّکِ المرأةَ مِن أمرِها ما جاوَزَ نَفسَها ؛ فإنَّ المرأةَ رَیحانَةٌ و لَیسَت بقَهرَمانَةٍ ، و لا تَعْدُ بکَرامَتِها نَفسَها ، و لا تُطمِعْها فی أن تَشفَعَ لِغَیرِها . (1)

امام علی علیه السلام :به زن کاری را که از حدّ و توان او فراتر است، مسپار؛ زیرا زن گُل است نه پیشکار و در گرامیداشت او پا از حدّ فراتر مگذار و کاری مکن که به میانجی کردن از کسی طمع کند.

3603 - مَدحُ حُبِّ النِّساءِ
3603 - ستایش زن دوستی

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :کُلَّما ازدادَ العَبدُ إیمانا ازدادَ حُبّا للنِّساءِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :حُبِّبَ إلَیّ مِن الدُّنیا النِّساءُ و الطِّیبُ . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مِن أخلاقِ الأنبیاءِ صلّی اللّهُ علَیهِم حُبُّ النِّساءِ . (4)

عنه علیه السلام :کُلُّ مَنِ اشتَدَّ لَنا حُبّا اشتَدَّ للنِّساءِ حُبّا و للحَلْواءِ . (5)

3603

ستایش زن دوستی

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر چه ایمان بنده بیشتر شود، زن دوستی او فزونتر می شود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از همه دنیا، تنها زن و عطر در نزد من محبوب است.

امام صادق علیه السلام :از اخلاق پیامبران _ که درود خدا بر آنان باد _ ، زن دوستی است.

امام صادق علیه السلام :هر کس علاقه اش به ما بیشتر باشد، علاقه اش به زن و شیرینی بیشتر است.

3604 - ذَمُّ حُبِّ النِّساءِ
3604 - نکوهش زن دوستی

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أوَّلُ ما عُصِیَ اللّهُ تبارکَ و تعالی بِسِتِّ خِصالٍ : حُبُّ الدُّنیا ، و حُبُّ الرِّئاسةِ، و حُبُّ الطَّعامِ ، و حُبُّ النِّساءِ ، و حُبُّ النَّومِ ، و حُبُّ الرّاحَةِ . (6)

3604

نکوهش زن دوستی

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند تبارک و تعالی، نخستین بار به سبب شش خصلت نافرمانی شد: دنیا دوستی، ریاست طلبی، شکم پرستی، زن دوستی، علاقه به خواب و راحت طلبی.

ص :470


1- نهج البلاغة: الکتاب31.
2- النوادر للراوندی : 114/109 .
3- سنن النسائی : 7/61.
4- الکافی : 5/320/1.
5- مستطرفات السرائر : 143/8.
6- الخصال : 330/27.

عنه صلی الله علیه و آله :ما لإبلیسَ جُندٌ أعظَمُ مِن النِّساءِ و الغَضَبِ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :النِّساءُ أعظَمُ الفِتنَتَینِ . (2)

عنه علیه السلام:الفِتَنُ ثلاثٌ : حُبُّ النِّساءِ و هُو سَیفُ الشّیطانِ ......... فمَن أحَبَّ النِّساءَ لَم یَنتَفِعْ بعَیشِهِ . (3)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ابلیس را لشکری بزرگتر از زنان و خشم نیست.

امام علی علیه السلام :زن ها بزرگترین فتنه اند.

امام علی علیه السلام :فتنه ها سه تاست: زن دوستی، که این شمشیر شیطان است ......... کسی که زن دوست باشد از زندگیش بهره ای نمی برد. (4)

3605 - الاستِهتارُ بِالنِّساءِ
3605 - دلباختگی به زنان

الإمامُ علیٌّ علیه السلام:إیّاکَ و کَثرَةَ الوَلَهِ بالنِّساءِ، و الإغراءِ بِلَذّاتِ الدُّنیا ، فإنّ الوَلِهَ بالنِّساءِ مُمتَحَنٌ، و الغَرِیَّ باللَّذّاتِ مُمتَهَنٌ . (5)

عنه علیه السلام :الاستِهتارُ بالنّساءِ شِیمَةُ النَّوْکَی . (6)

عنه علیه السلام :لا تُکثِرَنَّ الخَلوَةَ بالنِّساءِ فیَملَلنَکَ و تَمَلَّهُنَّ ، و استَبقِ مِن نَفسِکَ و عَقلِکَ بالإبطاءِ عَنهُنَّ . (7)

عنه علیه السلام :تَسَربَلِ الحَیاءَ ، و ادَّرِعِ الوَفاءَ ، و احفَظِ الإخاءَ ، و أقلِلْ مُحادَثَةَ النِّساءِ ، یَکمُلْ لَکَ السَّناءُ . (8)

3605

دلباختگی به زنان

امام علی علیه السلام :بپرهیز از شیفتگی به زنان و آزمندی به لذّت های دنیا؛ زیرا شیفته زنان در رنج و محنت است و آزمند لذّت ها خوار.

امام علی علیه السلام :دلباختگی به زنان، خصلت احمقان است.

امام علی علیه السلام :با زنان زیاد خلوت نشینی مکن که از یکدیگر ملول می شوید و با کندی کردن از [رفتن نزد] ایشان قدری از جان و خرد خویش را باقی گذار.

امام علی علیه السلام :جامه حیا بپوش و زره وفاداری بر تن کن، [رابطه] برادری را نگه دار و با زنان کمتر گفتگو کن، تا والایی تو کامل گردد.

ص :471


1- الکافی : 5/515/5.
2- غرر الحکم : 1680.
3- الخصال : 113/91.
4- اسلام به زندگی خانوادگی اهمیت فراوانی می دهد و مرزهای آن را محترم می شمارد. از این رو همه تمتّعات و برخورداری های جنسی را به همان محدود کرده و خواستار آن است که مردان تنها به همسران خود توجه داشته باشند و همه محبت و شوق خود را نثار آنان کنند و این همان محبّت ممدوح و اعلان شده پیامبر صلی الله علیه و آله است ؛ و از سوی دیگر از مردان می خواهد که در دام شیطان نیفتاده و دل از زنان دیگر برکنند و گر نه هر روز به محبّت زنی گرفتار آمده و چون نتوانند به مطلوب خود نایل آیند، عیش و زندگی خود را قرین ناکامی و تباهی سازند و یا در ورطه حرام و هلاکت درافتند.
5- غرر الحکم : 2721.
6- غرر الحکم : 1317.
7- غرر الحکم : 10414.
8- غرر الحکم : 4536.

عنه علیه السلام :لا تُنازِعِ السُّفَهاءَ ، و لا تُستَهتَرْ بالنِّساءِ ؛ فإنّ ذلکَ یُزری بالعُقَلاءِ . (1)

امام علی علیه السلام :با کم خردان ستیزه مکن و دلباخته زنان مشو؛ زیرا که اینها مایه عیب خردمندان است.

3606 - النَّوادِرُ
3606 - گوناگون

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :ما مِن صَباحٍ إلاّ و مَلَکانِ یُنادِیانِ : وَیلٌ لِلرِّجالِ مِن النِّساءِ ، و وَیلٌ لِلنِّساءِ مِن الرِّجالِ ! (2)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن کانَ یُؤمِنُ باللّهِ و الیَومِ الآخِرِ فلا یَبیتُ فی مَوضِعٍ یَسمَعُ نَفَسَهُ امرأةٌ لَیست لَهُ بمَحرَمَةٍ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :لا یَخلُوَنَّ رجُلٌ بامرأةٍ إلاّ کانَ ثالِثَهُما الشّیطانُ . (4)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :صِیانَةُ المرأةِ أنعَمُ لِحالِها و أدوَمُ لجَمالِها . (5)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لَیسَ علَی النّساءِ أذانٌ و لا إقامَةٌ ، و لا جُمُعَةٌ و لا جَماعَةٌ . (6)

(7)

3606

گوناگون

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ بامدادی نیست مگر این که دو فرشته آواز می دهند: وای بر مردان از دست زنان! و وای بر زنان از دست مردان!

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که به خدا و روز واپسین ایمان داشته باشد، شب را در جایی که زن نا محرم [صدای ]نَفس او را بشنود، نمی خوابد .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ مردی با زنی خلوت نمی کند، مگر این که سومین آنها شیطان است.

امام علی علیه السلام :نگهداریِ زن، حال و روز او را خوشتر و زیبایی اش را پایدارتر می کند.

امام صادق علیه السلام :بر زنان نه اذان [واجب ]است نه اقامه و نه [شرکت در نماز ]جمعه و نه جماعت.

ص :472


1- غرر الحکم : 10422.
2- الترغیب و الترهیب : 3/37/12.
3- تنبیه الخواطر : 2/91.
4- الترغیب و الترهیب : 3/38/14.
5- غرر الحکم : 5820.
6- وسائل الشیعة : 4/638/6 .
7- (انظر) وسائل الشیعة : 14/161 باب 123.

485 - المروءة

485 - مردانگی

اشاره

(1)

(2)

ص :473


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 76/311 باب 59 «معنَی الفُتوّة و المُروّة». کنز العمّال : 3/408 ، 788 «المُروءة».
2- انظر: عنوان 405 «الفُتوّة» ، السَّفَر : باب 1814.

3607 - أهَمِّیَّةُ المُروءَةُ
3607 - اهمیّت مردانگی

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :المُروءَةُ اسمٌ جامِعٌ لسائرِ الفَضائلِ و المَحاسِنِ . (1)

عنه علیه السلام :المُروءَةُ تَحُثُّ علَی المَکارِمِ . (2)

عنه علیه السلام :المُروءَةُ تَمنَعُ مِن کُلِّ دَنیَّةٍ . (3)

عنه علیه السلام :المُروءَةُ من کُلِّ خَناءٍ عَرِیَّةٌ بَرِیَّةٌ . (4)

عنه علیه السلام :المُروءَةُ مِن کلِّ لُؤمٍ بَرِیّةٌ . (5)

عنه علیه السلام :المُروءَةُ بَرِیّةٌ مِن الخَناءِ و الغَدرِ . (6)

عنه علیه السلام :مِیزَةُ الرّجُلِ عَقلُهُ ، و جَمالُهُ مُروءَتُهُ . (7)

عنه علیه السلام :ما حَملَ الرّجُلُ حِملاً أثقَلَ من المُروءَةِ . (8)

3607

اهمیّت مردانگی

امام علی علیه السلام :مردانگی، نامی است که همه فضایل و محاسن را در بر می گیرد.

امام علی علیه السلام :مردانگی، به بزرگواری ها برمی انگیزد.

امام علی علیه السلام :مردانگی، مانع هر گونه پستی است.

امام علی علیه السلام :مردانگی، از هر گونه ناسزاگویی عاری و برکنار است.

امام علی علیه السلام :مردانگی، از هر گونه فرومایگی به دور است.

امام علی علیه السلام :مردانگی، از دشنام گویی و پیمان شکنی مبرّاست.

امام علی علیه السلام :شناسه مرد، خرد اوست و زیبایی او مردانگی اش.

امام علی علیه السلام :مرد، هیچ باری سنگین تر از مردانگی بر نداشته است.

ص :474


1- غرر الحکم : 2178.
2- غرر الحکم : 1296.
3- غرر الحکم : 1475.
4- غرر الحکم : 1188.
5- غرر الحکم : 1476.
6- غرر الحکم : 1486.
7- غرر الحکم : 9749.
8- غرر الحکم : 9658.

عنه علیه السلام :علی قَدرِ شَرَفِ النّفسِ تکونُ المُروءَةُ . (1)

عنه علیه السلام:مُروءَةُ الرّجُلِ علی قَدرِ عَقلِهِ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مُروءَةُ الرّجُلِ فی نَفسِهِ نَسَبٌ لِعَقِبِهِ و قَبیلَتِهِ . (3)

امام علی علیه السلام :مردانگی، به اندازه شرافت نفْس (بزرگواری) بستگی دارد.

امام علی علیه السلام :مردانگیِ مرد، به اندازه خردمندی اوست.

امام صادق علیه السلام :مردانگیِ مرد درباره خودش، نسبی است برای بازماندگان و قبیله او.

3608 - تَفسیرُ المُروءَةِ
3608 - تفسیر مردانگی

کنز العمّال :قالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله _ لِرجُلٍ مِن ثَقیفٍ _ : یا أخا ثَقیفٍ ، ما المُروءةُ فیکُم ؟ قالَ : یا رسولَ اللّهِ، الإنصافُ و الإصلاحُ . قالَ : و کذلکَ هِی فینا . (4)

تاریخ الیعقوبی :قال [رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ]لرجُلٍ مِن ثَقیفٍ : ما المُروءَةُ فیکُم ؟ فقالَ : الصَّلاحُ فی الدِّینِ ، و إصلاحُ المَعیشَةِ ، و سَخاءُ النَّفسِ ، و حُسنُ الخُلقِ ، فقالَ : کذلکَ هِی فِینا . (5)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ لَمّا سُئلَ عَنِ المُروءَةِ _: لا تَفعَلُ شیئا فی السِّرِّ تَستَحیی مِنهُ فی العَلانِیَةِ . (6)

3608

تفسیر مردانگی

کنز العمّال :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله _ به مردی از قبیله ثقیف _ فرمود : ای مرد ثقفی! در میان شما مردانگی به چیست؟ عرض کرد: ای رسول خدا! به انصاف داشتن و اصلاح. حضرت فرمود: در میان ما نیز چنین است.

تاریخ یعقوبی:پیامبر خدا صلی الله علیه و آله خطاب به مردی از قبیله ثقیف فرمود : در میان شما مردانگی به چیست؟ عرض کرد: به درست بودن در دین و بهبود معاش و سخاوت نفْس و خوش خویی. حضرت فرمود: در میان ما نیز مردانگی همین است.

امام علی علیه السلام_ در پاسخ به سؤال : مردانگی چیست؟ _فرمود : این که در نهان کاری نکنی که آشکارا از انجام آن شرم داشته باشی.

ص :475


1- غرر الحکم : 6177.
2- غرر الحکم : 9777.
3- کشف الغمّة : 2/420.
4- کنز العمّال : 8763.
5- تاریخ الیعقوبی : 2/98.
6- تحف العقول : 223.

عنه علیه السلام :المُروءَةُ العَدلُ فی الإمرَةِ ، و العَفوُ مَع القُدرَةِ ، و المُواساةُ فی العِشرَةِ (1) . (2)

عنه علیه السلام :المُروءَةُ اجتِنابُ الدَّنِیَّةِ . (3)

عنه علیه السلام :المُروءَةُ إنجازُ الوَعدِ . (4)

عنه علیه السلام :المُروءَةُ اجتِنابُ الرّجُلِ ما یَشینُهُ ، و اکتِسابُهُ ما یَزینُهُ . (5)

عنه علیه السلام :المُروءَةُ تَعهُّدُ ذَوی الأرحامِ . (6)

عنه علیه السلام :المُروءَةُ بَثُّ المَعروفِ ، و قِرَی الضُّیوفِ . (7)

عنه علیه السلام :علی قَدرِ المُروءَةِ تکونُ السَّخاوَةُ . (8)

عنه علیه السلام :المُروءَةُ القَناعَةُ و التَّجَمُّلُ . (9)

عنه علیه السلام :التَّجَمُّلُ مُروءَةٌ ظاهِرَةٌ . (10)

عنه علیه السلام :مَن أماتَ شَهوَتَهُ أحیی مُروءَتَهُ . (11)

عنه علیه السلام :حَسَبُ الرّجُلِ عَقلُهُ ، و مُروءَتُهُ خُلقُهُ . (12)

امام علی علیه السلام :مردانگی، دادگری در حکومت است و گذشت در عین داشتن توانایی [بر انتقام] و داشتن حسّ همدردی در زندگی.

امام علی علیه السلام :مردانگی، دوری کردن از پستی است.

امام علی علیه السلام :مردانگی، وفا کردن به وعده است.

امام علی علیه السلام :مردانگی، دوری کردن مرد است از آنچه مایه ننگ اوست و به دست آوردن چیزهایی که باعث آراستگی اوست.

امام علی علیه السلام :مردانگی، رسیدگی به خویشاوندان است.

امام علی علیه السلام :مردانگی، بذل احسان است و پذیرایی از میهمان.

امام علی علیه السلام :سخاوت، به اندازه مردانگی بستگی دارد.

امام علی علیه السلام :مردانگی، قناعت است و آراستگی (آبرو داری و شکیبایی در برابر دشواری ها).

امام علی علیه السلام :آراستگی (آبرو داری و شکیبایی در برابر سختی ها) مروّتی آشکار است.

امام علی علیه السلام :هر که شهوت خود را بمیراند، مروّتش را زنده گردانَد.

امام علی علیه السلام :ارجمندی مَرد، خرد اوست و مروّت او، خویِ [خوش] او.

ص :476


1- غرر الحکم: 2112.
2- هکذا فی الطبعة المعتمدة ، و فی طبعة النجف «فی العُسرَةِ».
3- غرر الحکم : 968.
4- غرر الحکم : 845 .
5- غرر الحکم : 1815.
6- غرر الحکم : 2132.
7- غرر الحکم : 2171.
8- غرر الحکم : 6176.
9- غرر الحکم : 363.
10- غرر الحکم : 320.
11- غرر الحکم : 8359.
12- غرر الحکم : 4891.

عنه علیه السلام :ثلاثٌ فیهِنَّ المُروءَةُ : غَضُّ الطَّرْفِ ، و غَضُّ الصَّوتِ ، و مَشیُ القَصدِ . (1)

عنه علیه السلام :ثلاثةٌ هُنَّ المُروءَةُ : جُودٌ مَع قِلَّةٍ ، و احتِمالٌ مِن غَیرِ مَذلَّةٍ ، و تَعفُّفٌ عَنِ المَسألَةِ . (2)

عنه علیه السلام :نِظامُ المُروءَةِ فی مُجاهَدَةِ أخیکَ علی طاعَةِ اللّهِ سبحانَهُ ، و صَدِّهِ عَن مَعاصیهِ ، و أن یَکثُرَ علی ذلکَ مَلامُهُ . (3)

کنز العمّال :مرّ علیُّ بنُ أبی طالب علیه السلام بفتیان من قُریشٍ یَتَذاکَرونَ المُروءَةَ، فسألهم : ما تَذاکَرونَ ؟ قالوا : المُروءَةَ ، فقالَ : علی الإنصافِ و التَّفضُّلِ . (4)

کنز العمّال عن علیٍّ علیه السلام :أنّه مَرُّ علی قَومٍ یَتَحَدّثونَ، فقالَ : فیمَ أنتُم ؟ فقالوا: نَتَذاکَرُ المُروءَةَ، فقالَ: أ وَ ما کَفاکُمُ اللّهُ فی کِتابهِ إذ یقولُ: «إنَ اللّهَ یأمُرُ بالعَدْلِ و الإحْسانِ» (5) ؟! فالعَدلُ الإنصافُ ، و الإحسانُ التَّفَضُّلُ ، فما بَعدَ هذا ؟! (6)

الإمامُ الحسنُ علیه السلام_ لَمّا سألَهُ مُعاویَةُ عَنِ الکَرَمِ و النَّجدَةِ و المُروءَةِ _أمّا الکَرَمُ فالتَّبَرُّعُ بالمَعروفِ ، و الإعطاءُ قَبلَ السّؤالِ ، و الإطعامُ فی المَحْلِ ......... و أمّا المُروءَةُ فحِفظُ الرّجُلِ دِینَهُ ، و إحرازُهُ نَفسَهُ مِن الدَّنَسِ ، و قِیامُهُ بضَیعَتِهِ ، و أداءُ الحُقوقِ ، و إفشاءُ السّلامِ . (7)

امام علی علیه السلام :مردانگی در سه چیز است: پائین انداختن نگاه، پایین آوردن صدا و راه رفتن با اعتدال.

امام علی علیه السلام :سه خصلت ، مردانگی است : بخشندگی در تنگدستی، تحمّل بی آن که با خواری همراه باشد و خویشتنداری از نیاز خواهی.

امام علی علیه السلام :آیین مردانگی در این است که با برادرت برای [وا داشتن او به ]طاعت خدا و بازداشتنش از معاصی او مبارزه کنی و این که در این باره (ترک طاعت و ارتکاب معاصی) او را بسیار سرزنش نمایی.

کنز العمّال :امام علی علیه السلام به جوانانی از قریش که درباره مردانگی گفتگو می کردند برخورد کرد، از آنها سؤال کرد : از چه سخن می گویید؟ عرض کردند: از مردانگی. حضرت فرمود: [مردانگی] به انصاف و احسان است.

کنز العمّال :امام علی علیه السلام به گروهی که با یکدیگر سخن می گفتند برخورد کرد و فرمود : چه می کنید؟ عرض کردند: درباره مردانگی گفتگو می کنیم. فرمود: آیا خداوند در کتاب خود پاسخ شما را نداده است، آن جا که می فرماید: «همانا خداوند به عدل و احسان فرمان می دهد؟» عدل، انصاف است و احسان تفضّل. پس از این ها دیگر چه چیزی هست؟

امام حسن علیه السلام_ در پاسخ به سؤال معاویه از بزرگواری و دلیری و مردانگی _فرمود : امّا بزرگواری (سخاوت) داوطلب شدن در احسان و نیکی است و دِهش پیش از خواهش و اطعام کردن در قحط سالی ......... و اما مردانگی آن است که آدمی دین خود را نگه دارد و خویشتن را از آلودگی حفظ کند و به املاکش رسیدگی کند و حقوق را بپردازد و به همگان سلام گوید.

ص :477


1- غرر الحکم : 4660.
2- غرر الحکم : 4669.
3- غرر الحکم : 9997.
4- کنز العمّال : 8762.
5- النحل : 90 .
6- کنز العمّال : 4475.
7- نزهة النّاظر : 79/32.

عنه علیه السلام_ لَمّا سُئلَ عَنِ المُروءَةِ _: حِفظُ الدِّینِ ، و إعزازُ النّفسِ ، و لِینُ الکَنَفِ ، و تَعَهُّدُ الصَّنیعَةِ ، و أداءُ الحُقوقِ ، و التَّحَبُّبُ إلَی النّاسِ . (1)

عنه علیه السلام_ أیضا _: شُحُّ الرّجُلِ علی دِینِهِ ، و إصلاحُهُ مالَهُ ، و قِیامُهُ بالحُقوقِ . (2)

عنه علیه السلام_ أیضا _: العَفافُ فی الدِّینِ ، و حُسنُ التَّقدیرِ فی المَعیشَةِ، و الصَّبرُ علَی النّائبَةِ . (3)

الإمامُ الحسینُ علیه السلام :الوَفاءُ مُروءَةٌ . (4)

تحف العقول :قال الإمامُ الباقرُ علیه السلام _ لِمَن حَضَرَهُ _ : ما المُروءَةُ ؟ فتَکلَّموا ، فقالَ علیه السلام : المُروءَةُ أن لا تَطمَعَ فتَذِلَّ ، و تَسألَ فتَقِلَّ ، و لا تَبخَلَ فتُشتَمَ ، و لا تَجهَلَ فتُخصَمَ . (5)

امام حسن علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از مردانگی _فرمود: حفظ دین و عزّت نفس و نرمش و مداومت بر نیکی و احسان و گزاردن حقوق و دوستی نمودن با مردم است.

امام حسن علیه السلام_ در پاسخ به همان پرسش _فرمود: آزمندی مرد به دین خود و بهبود بخشیدن به دارایی اش و گزاردن حقوق.

امام حسن علیه السلام_ در پاسخ به همان پرسش _فرمود: پاکی در دین و اندازه نگه داشتن (برنامه ریزی درست) در امر معاش و شکیبایی در برابر پیشامدهای سخت.

امام حسین علیه السلام :وفاداری، مردانگی است.

تحف العقول :امام باقر علیه السلام _ خطاب به کسانی که در محضر ایشان بودند _ فرمود : مروّت چیست؟ هر یک از آنان سخنی گفت. حضرت فرمود: مروّت آن است که طمع نورزی، که خوار می شوی و دست سؤال دراز نکنی که نادار می گردی و بخل نورزی که دشنام می شنوی و جهل نورزی که محکوم می شوی.

ص :478


1- تحف العقول : 225.
2- تحف العقول : 235.
3- معانی الأخبار : 258/5.
4- کشف الغمّة : 2/242.
5- تحف العقول : 293.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لَمّا سُئلَ عَنِ المُروءَةِ _: لا یَراکَ اللّهُ حَیثُ نَهاکَ ، و لا یَفقِدُکَ مِن حَیثُ أمَرَکَ . (1)

عنه علیه السلام :المُروءَةُ مُروءَتانِ : مُروءَةُ الحَضَرِ ، و مُروءَةُ السَّفَرِ ؛ فأمّا مُروءَةُ الحَضَرِ فَتِلاوَةُ القُرآنِ ، و حُضورُ المَساجِدِ ، و صُحبَةُ أهلِ الخَیرِ ، و النَّظَرُ فی الفِقهِ . و أمّا مُروءَةُ السَّفَرِ فبَذلُ الزّادِ، و المِزاحُ فیغَیرِ ما یُسخِطُ اللّهَ ، و قِلَّةُ الخِلافِ علی مَن صَحِبَکَ ، و تَرکُ الرِّوایَةِ علَیهِم إذا أنتَ فارَقتَهُم . (2)

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به پرسش: مردانگی چیست؟ _فرمود : این که خداوند تو را در جایی که نهیت کرده است، حاضر نبیند و در آن جا که فرمانت داده است، غایب نیابد.

امام صادق علیه السلام :مردانگی دو تاست: مردانگی در حَضَر و مردانگی در سفر. اما مردانگی در حضر، تلاوت قرآن است و حاضر شدن در مساجد و همنشینی با نیکان و اندیشیدن در فقه (مسائل دین) و اما مردانگی در سفر، بخشیدن از توشه است و شوخی کردن در آنچه که موجب خشم خدا نشود و کمتر ناسازگاری کردن با همسفرت و این که وقتی از همسفرانت جدا شدی بر ضدّ آنها چیزی نقل نکنی.

3609 - ما یُعدُّ مِنَ المُروءَةِ
3609 - آنچه از مردانگی به شمار آید

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مِن المُروءَةِ أن یُنصِتَ الأخُ لأخیهِ إذا حَدَّثَهُ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :مِنَ المُروءَةِ استِصلاحُ المالِ . (4)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مِن المُروءَةِ العَمَلُ للّهِ فَوقَ الطّاقَةِ (5) . (6)

3609

آنچه از مردانگی به شمار آید

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :گوش دادن برادر به برادرش هرگاه با او سخن بگوید، از مردانگی است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در پی رشد دادن و بهسازی مال بودن، از مردانگی است.

امام علی علیه السلام :کار کردنِ بیش از توان برای خدا، از مردانگی است.

ص :479


1- تحف العقول : 359.
2- معانی الأخبار : 258/8.
3- کنز العمّال : 7177 .
4- کتاب من لا یحضره الفقیه : 3/166/3616.
5- غرر الحکم : 9303.
6- (انظر) عنوان 84 «الجهاد (الإجتهاد فی طاعة اللّه )».

عنه علیه السلام :مِن المُروءَةِ تَعهُّدُ الجِیرانِ . (1)

عنه علیه السلام :مِن المُروءَةِ أن تَقتَصِدَ فلا تُسرِفَ ، و تَعِدَ فلا تُخلِفَ . (2)

عنه علیه السلام :مِن المُروءَةِ احتِمالُ جِنایاتِ الإخوانِ . (3)

عنه علیه السلام :مِن المُروءَةِ أنّکَ إذا سُئلتَ أن تَتَکلّفَ، و إذا سَألتَ أن تُخَفِّفَ . (4)

عنه علیه السلام :غَضُّ الطَّرْفِ مِن المُروءَةِ . (5)

عنه علیه السلام :إخفاءُ الفاقَةِ و الأمراضِ مِن المُروءَةِ . (6)

عنه علیه السلام :مِن شَرائطِ المُروءَةِ التَّنَزُّهُ عَنِ الحَرامِ . (7)

عنه علیه السلام :یُستَدَلُّ علَی المُروءَةِ بِکَثرَةِ الحَیاءِ، و بَذلِ النَّدی ، و کَفِّ الأذی . (8)

عنه علیه السلام:یُستَدَلُّ علی مُروءَةِ الرّجُلِ بِبَثِّ المَعروفِ ، و بَذلِ الإحسانِ ، و تَرکِ الامتِنانِ . (9)

امام علی علیه السلام :رسیدگی به همسایگان، از مردانگی است.

امام علی علیه السلام :از مردانگی است که میانه روی کنی و اسراف نورزی و وعده دهی و خُلف وعده نکنی.

امام علی علیه السلام :تحمّل کردن گناهان برادران [و تلافی نکردن آنها] از مردانگی است.

امام علی علیه السلام :از مردانگی است که هرگاه از تو خواهشی شد [برای برآوردن آن ]خودت را به زحمت اندازی و هرگاه تو [از کسی] خواهشی کردی، سبک گیری.

امام علی علیه السلام :پایین انداختن نگاه، از مردانگی است.

امام علی علیه السلام :پنهان داشتن ناداری و بیماری ها، از مردانگی است.

امام علی علیه السلام :خودداری از حرام، از شرایط مردانگی است.

امام علی علیه السلام :با حیایی بسیار، و داد و دِهش و خویشتنداری از آزار رسانی، نشانگر مردانگی است.

امام علی علیه السلام :پراکندن نیکی و بی دریغ احسان کردن و خودداری از منّت نهادن، نشانه مردانگی مرد است.

ص :480


1- غرر الحکم : 9281.
2- غرر الحکم : 9425.
3- غرر الحکم : 9444.
4- غرر الحکم : 9424.
5- غرر الحکم : 6396.
6- غرر الحکم : 1146.
7- غرر الحکم : 9337.
8- غرر الحکم : 10966.
9- غرر الحکم : 10974.

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :مِن مُروءَةِ الرّجُلِ أن یکونَ دَوابُّهُ سِماناً . (1)

عنه علیه السلام :مِن المُروءَةِ فَراهَةُ الدّابَّةِ . (2)

امام کاظم علیه السلام :از مردانگی آدمی این است که ستورانش فربه باشند.

امام کاظم علیه السلام :چاق و چلّه بودن ستور از جوانمردی [صاحب آن] است.

3610 - جِماعُ المروءَةِ
3610 - همه مردانگی

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :جِماعُ المُروءَةِ أن لا تَعمَلَ فی السِّرِّ ما تَستَحیی مِنهُ فی العَلانِیَةِ . (3)

عنه علیه السلام :ثلاثةٌ هُنَّ المُروءَةُ : جُودٌ مَع قِلَّةٍ، و احتِمالٌ مِن غَیرِ مَذَلَّةٍ، و تَعَفُّفٌ عَنِ المَسألَةِ . (4)

عنه علیه السلام :خَصلَتانِ فیهِما جِماعُ المُروءَةِ : اجتِنابُ الرّجُلِ ما یَشینُهُ ، و اکتِسابُهُ ما یَزینُهُ . (5)

عنه علیه السلام :ثلاثٌ هُنَّ جِماعُ المُروءَةِ : عَطاءٌ مِن غَیرِ مَسألَةٍ ، و وَفاءٌ مِن غَیرِ عَهدٍ ، وجُودٌ مَع إقلالٍ . (6)

3610

همه مردانگی

امام علی علیه السلام :همه مردانگی، این است که در نهان کاری را نکنی که آشکارا از انجام آن شرم داشته باشی.

امام علی علیه السلام :سه خصلت است که مردانگی را تشکیل می دهند: بخشیدن با وجود تنگدستی، تحمّلی که با خواری همراه نباشد و خود داری از نیاز خواهی.

امام علی علیه السلام :همه مردانگی در دو خصلت است: دوری کردن مرد از آنچه مایه ننگ اوست و به دست آوردن چیزی که موجب آراستگی اوست.

امام علی علیه السلام :سه چیز همه مردانگی است: دَهشِ بدون خواهش، وفاداری بی آنکه پیمانی بسته شده باشد و بخشش با وجود تنگدستی.

3611 - أوَّلُ المُروءَةِ وآخِرُها
3611 - آغاز و انجام مردانگی

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أوَّلُ المُروءَةِ طاعَةُ اللّهِ ، و آخِرُها التَّنزُّهُ عَنِ الدَّنایا . (7)

3611

آغاز و انجام مردانگی

امام علی علیه السلام :آغاز مردانگی، طاعت خداست و انجام آن رهیدن از پستی ها.

ص :481


1- الکافی : 6/479/9.
2- الکافی : 6/479/9.
3- غرر الحکم : 4785.
4- غرر الحکم : 4669.
5- غرر الحکم : 5081.
6- غرر الحکم : 4667.
7- غرر الحکم : 3195.

عنه علیه السلام :أوَّلُ المُروءَةِ البِشرُ ، و آخِرُها استِدامَةُ البِرِّ . (1)

عنه علیه السلام :أوَّلُ المُروءَةِ طَلاقَةُ الوَجهِ ، و آخِرُها التَّوَدُّدُ إلَی النّاسِ . (2)

عنه علیه السلام :الضِّیافَةُ رأسُ المُروءَةِ . (3)

عنه علیه السلام :الصِّیانَةُ رأسُ المُروءَةِ . (4)

عنه علیه السلام :أصلُ المُروءَةِ الحَیاءُ ، و ثَمَرَتُها العِفَّةُ . (5)

امام علی علیه السلام :آغاز مردانگی، خوشرویی است و انجام آن مداومت بر احسان و نیکی.

امام علی علیه السلام :آغاز مردانگی، گشاده رویی است و انجام آن، دوستی نمودن با مردم.

امام علی علیه السلام :مهمانداری، رأس مردانگی است.

امام علی علیه السلام :خویشتنداری، رأس مردانگی است.

امام علی علیه السلام :ریشه مردانگی، حیا است و میوه اش پاکدامنی.

3612 - ما بِهِ تَمامُ المُروءَةِ
3612 - کمال مردانگی

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :المُروءَةُ إصلاحُ المالِ . (6)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لا تَتِمُّ مُروءَةُ الرّجُلِ حتّی یَتَفَقّهَ (فی دِینهِ)، و یَقتَصِدَ فی مَعیشَتِهِ، و یَصبِرَ علَی النّائبةِ إذا نَزَلَت بهِ، و یَستَعذِبَ مَرارَةَ إخوانِهِ . (7)

عنه علیه السلام :مِن تَمامِ المُروءَةِ التَّنزُّهُ عنِ الدَّنِیَّةِ . (8)

3612

کمال مردانگی

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مردانگی، بهسازی دارایی است.

امام علی علیه السلام :مردانگی مرد کامل نشود، مگر آن گاه که در دینش فقیه و دانا شود، در زندگیش میانه روی کند، در برابر پیشامدهای سختی که به او می رسد شکیبا باشد و تلخی برادران را شیرین یابد.

امام علی علیه السلام :دوری کردن از پستی، از کمال مردانگی است.

ص :482


1- غرر الحکم : 3292.
2- غرر الحکم : 3290.
3- غرر الحکم : 528.
4- تحف العقول : 214.
5- غرر الحکم : 3101.
6- کنز العمّال : 7178.
7- تحف العقول : 223.
8- غرر الحکم : 9369.

عنه علیه السلام:مِن تَمامِ المُروءَةِ أن تَنسَی الحَقَّ لکَ و تَذکُرَ الحَقَّ علَیکَ . (1)

عنه علیه السلام :حَسبُ المَرءِ مِن کَمالِ المُروءَةِ تَرکُهُ ما لا یَجمُلُ بهِ . (2)

عنه علیه السلام :بالرِّفقِ تَتِمُّ المُروءَةُ . (3)

عنه علیه السلام :بالصِّدقِ تَکمُلُ المُروءَةُ . (4)

عنه علیه السلام:لا تَکمُلُ المُروءَةُ إلاّ لِلَبیبٍ . (5)

عنه علیه السلام :بالصِّدقِ و الوَفاءِ تَکمُلُ المُروءَةُ لأهلِها . (6)

عنه علیه السلام :مَن صَبَرَ علی شَهوَتِهِ تَناهی فی المُروءَةِ . (7)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :استِنماءُ المالِ تَمامُ المُروءَةِ . (8)

امام علی علیه السلام :از کمال مردانگی است که حقّی را که بر گردن دیگران داری، فراموش کنی و حقّی را که دیگران بر گردن تو دارند، به یاد داشته باشی.

امام علی علیه السلام :در کمال مردانگیِ آدمی، همین بس که آنچه را زیبنده او نیست ترک گوید.

امام علی علیه السلام :با نرمی و مداراست که مردانگی به کمال می رسد.

امام علی علیه السلام :با صدق و راستی است که مردانگی کامل می شود.

امام علی علیه السلام :مردانگی جز برای خردمند، کامل نمی شود.

امام علی علیه السلام :با صداقت و وفاداری است که مردانگی برای ارباب مروّت به کمال می رسد.

امام علی علیه السلام :هر که در برابر شهوت خویش پایداری ورزد، مردانگی را به نهایت رساند.

امام زین العابدین علیه السلام :رشد دادن دارایی، کمال مردانگی است.

3613 - أشرَفُ المُروءَةِ وأفضَلُها
3613 - بهترین و برترین مردانگی

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أشرَفُ المُروءَةِ حُسنُ الاُخُوَّةِ . (9)

3613

بهترین و برترین مردانگی

امام علی علیه السلام :بهترین مردانگی، حُسن برادری است.

ص :483


1- غرر الحکم : 9409.
2- بحار الأنوار : 78/80/66.
3- غرر الحکم : 4201.
4- غرر الحکم : 4224.
5- غرر الحکم : 10609.
6- غرر الحکم : 4307.
7- غرر الحکم : 8224.
8- تحف العقول : 283.
9- غرر الحکم : 2986.

عنه علیه السلام :أشرَفُ المُروءَةِ مِلکُ الغَضَبِ و إماتَةُ الشَّهوَةِ . (1)

عنه علیه السلام:أفضَلُ المُروءَةِ استِبقاءُ (2) الرّجُلِ ماءَ وَجهِهِ . (3)

عنه علیه السلام:أفضَلُ المُروءَةِ احتِمالُ جِنایاتِ الإخوانِ . (4)

عنه علیه السلام:أفضَلُ المُروءَةِ مُواساةُ الإخوانِ بالأموالِ ، و مُساواتُهُم فی الأحوالِ . (5)

عنه علیه السلام:مِن أفضَلِ المُروءَةِ صِلَةُ الرِّحِمِ . (6)

عنه علیه السلام :مِن أفضَلِ المُروءَةِ صِیانَةُ الحَزمِ . (7)

عنه علیه السلام :مُبایَنَةُ العَوامِّ مِن أفضَلِ المُروءَةِ . (8)

عنه علیه السلام :أحسَنُ المُروءَةِ حِفظُ الوُدِّ . (9)

امام علی علیه السلام :بهترین مردانگی، در اختیار گرفتن خشم و میراندن شهوت است.

امام علی علیه السلام :برترین مردانگی، پاسداری مرد از آبروی خویش است.

امام علی علیه السلام :برترین مردانگی، تحمّل گناهان برادران [و تلافی نکردن آنها ]است.

امام علی علیه السلام :برترین مردانگی، سهیم کردن برادران در دارایی خود و برابر نمودن خود با حال و روز آنان است.

امام علی علیه السلام :از برترین مردانگی، صله رحم است.

امام علی علیه السلام :از برترین مردانگی، حفظ استوار اندیشی است.

امام علی علیه السلام :جدایی گزیدن از عوام، از برترین مردانگی است.

امام علی علیه السلام :بهترین مردانگی، نگهداشتن دوستی است.

3614 - مَن لا مُروءَةَ لَهُ
3614 - کسی که مردانگی ندارد

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لَیسَ مِن المُروءَةِ الرِّبحُ علَی الإخوانِ . (10)

3614

کسی که مردانگی ندارد

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سود گرفتن از برادران، به دور از مردانگی است.

ص :484


1- غرر الحکم : 3102.
2- فی الطبعة المعتمدة «استقبال» ، و ما أثبتناه من طبعة النجف و بیروت و طهران.
3- غرر الحکم : 3155.
4- غرر الحکم : 3116.
5- غرر الحکم : 3314.
6- غرر الحکم : 9384.
7- غرر الحکم : 9398.
8- غرر الحکم : 9775.
9- غرر الحکم : 3017.
10- کنز العمّال : 7176.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اللّئیمُ لا مُروءَةَ لَهُ . (1)

عنه علیه السلام:لا مُروءَةَ مَع شُحٍّ . (2)

عنه علیه السلام :مَن لا دِینَ لَهُ لا مُروءَةَ لَهُ ، مَن لا مُروءَةَ لَهُ لا هِمَّةَ لَهُ . (3)

عنه علیه السلام:بَخَسَ مُروءَتَهُ مَن ضَعُفَ یَقینُهُ . (4)

عنه علیه السلام :لَم یَتّصِفْ بالمُروءَةِ مَن لَم یَرعَ ذِمّةَ أولیائهِ ، و یُنصِفْ أعداءهُ . (5)

عنه علیه السلام :الحِرصُ یُزری بالمُروءَةِ . (6)

عنه علیه السلام:مِن أفضَلِ الدِّینِ المُروءَةُ، و لا خَیرَ فی دِینٍ لَیسَ لَهُ مُروءَةٌ . (7)

الإمامُ الحسنُ علیه السلام :لا مُروءَةَ لِمَن لا هِمَّةَ لَهُ . (8)

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :لا دِینَ لمَن لا مُروءَةَ لَهُ ، و لا مُروءَةَ لمَن لا عَقلَ لَهُ . (9)

امام علی علیه السلام :فرومایه را مردانگی نیست.

امام علی علیه السلام :بخل و آزمندی، با مردانگی سازگار نیست.

امام علی علیه السلام :کسی که دین ندارد، مردانگی ندارد. کسی که مردانگی ندارد همّت ندارد.

امام علی علیه السلام :کسی که یقینش ضعیف باشد، مردانگیش ناقص است.

امام علی علیه السلام :از صفت مردانگی به دور است کسی که پیمان [با] دوستان خود را رعایت نکند و با دشمنانش انصاف نداشته باشد.

امام علی علیه السلام :آزمندی، مردانگی را لکّه دار می کند.

امام علی علیه السلام :از برترین دین (آیین ها) مردانگی است و در دین (آیینی) که مردانگی نیست، خیری نیست.

امام حسن علیه السلام :کسی که همّت ندارد، مردانگی ندارد.

امام کاظم علیه السلام :دین ندارد کسی که مروّت ندارد و مروّت ندارد کسی که خِرد ندارد.

3615 - العَفوُ عَن عَثَراتِ ذَوِی المُروءَةِ
3615 - گذشت کردن از لغزش های ارباب مروّت

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :تَجاوَزوا لِذَوی المُروءَةِ عَن عَثَراتِهِم ، فَوَالّذی نَفسی بِیَدِهِ إنّ أحَدَهُم لَیَعثُرُ و إنّ یَدَهُ لَفی یَدِ اللّهِ . (10)

3615

گذشت کردن از لغزش های ارباب مروّت

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از لغزش های ارباب مروّت، در گذرید؛ زیرا سوگند به آن که جانم در دست اوست، هر جوانمردی که بلغزد دستش در دست خداست [و خدا بلندش می کند].

ص :485


1- غرر الحکم : 1012.
2- غرر الحکم : 10521.
3- غرر الحکم : 7930 و 7931.
4- تحف العقول : 201.
5- غرر الحکم : 7540.
6- غرر الحکم : 1108.
7- غرر الحکم : 9368.
8- بحار الأنوار : 78/111/6.
9- تحف العقول : 389.
10- کنز العمّال : 12984.

عنه صلی الله علیه و آله :تَجافُوا عن عُقوبَةِ ذی المُروءَةِ إلاّ فی حَدٍّ من حُدودِ اللّهِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :اِدرؤوا الحُدودَ بالشُّبُهاتِ ، و أقِیلوا الکِرامَ عَثَراتِهِم إلاّ فی حَدٍّ مِن حُدودِ اللّهِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :اِهتَبِلوا العَفوَ عَن عَثَراتِ ذَوی المُروءاتِ . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أقِیلوا ذَوی المُروءاتِ عَثَراتِهِم ، فما یَعثُرُ مِنهُم عاثِرٌ إلاّ و یَدُ اللّهِ بِیَدِهِ یَرفَعُهُ . (4)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از کیفر دادن جوانمرد چشم پوشی کنید، مگر در حدّی از حدود خدا.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حدود و مجازات ها را با شبهات دور کنید و لغزش های ارباب مروّت را ببخشید، مگر در حدّی از حدود خدا.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :گذشتن از لغزش های ارباب مروّت را غنیمت بشمرید.

امام علی علیه السلام :لغزش های ارباب مروّت را ببخشید؛ زیرا که هیچ یک از آنان نلغزد، مگر اینکه دستِ خداوند دستش را بگیرد و او را بالا آورد.

ص :486


1- کنز العمّال : 12980.
2- کنز العمّال : 12972.
3- کنز العمّال : 12978.
4- نهج البلاغة : الحکمة 20.

486 - المرض

486 - بیماری

اشاره

(1)

(2)

ص :487


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 81/170 باب 1 «العافیة و المرض». بحار الأنوار : 81/202 باب 2 «آداب المریض». بحار الأنوار : 81/214 باب 4 «عیادة المریض». وسائل الشیعة : 2/621 «أبواب الاحتضار».
2- انظر: عنوان 52 «البلاء» ، 306 «المصیبة» ، 363 «العافیة». 168 «الدواء» ، 317 «الطبّ». الذَّنب : باب 1391 ، الزکاة : باب 1588 . ، الصدقة : باب 2195. القلب : باب 3348 ، 3349 ، الهوی : باب 3977.

3616 - المَرَضُ
3616 - بیماری

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :المَرَضُ حَبسُ البَدَنِ . (1)

عنه علیه السلام :المَرَضُ أحَدُ الحَبسَینِ . (2)

عنه علیه السلام :لَیسَ للأجسامِ نَجاةٌ مِن الأسقامِ . (3)

عنه علیه السلام :لا رَزِیَّةَ أعظَم مِن دَوامِ سُقمِ الجَسَدِ . (4)

عنه علیه السلام :ألا و إنّ مِن البَلاءِ الفاقَةَ ، و أشَدُّ مِن الفاقَةِ مَرَضُ البَدَنِ ، و أشَدُّ مِن مَرَضِ البَدَنِ مَرَضُ القَلب . (5)

عنه علیه السلام :مِسکینٌ ابنُ آدمَ : مَکتومُ الأجَلِ ، مَکنونُ العِلَلِ ، مَحفوظُ العَمَلِ ،تُؤلِمُهُ البَقَّةُ ، و تَقتُلُهُ الشَّرقَةُ ، و تُنتِنُهُ العَرقَةُ . (6)

عنه علیه السلام :مِن صِحَّةِ الأجسامِ تَولُّدُ الأسقامِ . (7)

3616

بیماری

امام علی علیه السلام :بیماری، زندان تن است.

امام علی علیه السلام :بیماری یکی از دو زندان است.

امام علی علیه السلام :بدن ها را از نا خوشی ها، رهایی نیست.

امام علی علیه السلام :مصیبتی بزرگتر از ادامه یافتن بیماری جسم نیست.

امام علی علیه السلام :بدانید که یکی از بلاها تنگدستی است و سخت تر از تنگدستی بیماری تن است و سخت تر از بیماری تن، بیماری دل است.

امام علی علیه السلام :بیچاره آدمیزاد، اجلش [بر او ]پوشیده است و بیماری هایش پنهان و کردارش ثبت شده. پشه ای، او را دردمند می کند. جرعه ای گلوگیر، می کُشدش و قطره عرقی او را بد بو می سازد.

امام علی علیه السلام :بیماری ها از تندرستی زاییده می شوند.

ص :488


1- غرر الحکم : 370.
2- غرر الحکم : 1636.
3- غرر الحکم : 7459.
4- غرر الحکم : 10726.
5- نهج البلاغة : الحکمة 388.
6- نهج البلاغة : الحکمة 419.
7- غرر الحکم : 9269.

عنه علیه السلام_ و قد قیلَ لَهُ : کیفَ نَجِدُکَ یا أمیرَ المؤمنینَ ؟ _: کیفَ یکونُ حالُ مَن یَفنی ببَقائهِ ، و یَسقَمُ بصِحَّتِهِ ، و یُؤتَی مِن مَأمَنِهِ ؟ ! (1)

عنه علیه السلام :فأمّا أهلُ الطّاعَةِ فأثابَهُم بجِوارِهِ ، و خَلَّدَهُم فی دارِهِ ، حَیثُ لا یَظعَنُ النُّزّالُ، و لا تَتَغیَّرُ بِهِمُ الحالُ ، و لا تَنوبُهُمُ الأفزاعُ ، و لا تَنالُهُمُ الأسقامُ . (2)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام_ من دُعائهِ عِندَ المَرَضِ _: اللّهُمّ لکَ الحَمدُ علی ما لم أزَلْ أتَصَرَّفُ فیهِ مِن سَلامَةِ بَدَنی ، و لکَ الحَمدُ علی ما أحدَثتَ بی مِن عِلَّةٍ فی جَسَدی ، فما أدری یا إلهی أیُّ الحالَینِ أحَقُّ بالشُّکرِ لَکَ ، و أیُّ الوَقتَینِ أولی بالحَمدِ لَکَ ! أ وَقتُ الصِّحَّةِ ......... أم وَقتُ العِلَّةِ الّتی مَحَّصتَنی بِها ؟! (3)

الخصال عن الأشعَریِّ عن صالحٍ یَرفَعُهُ بإسنادِهِ قالَ :أربَعةٌ القَلیلُ مِنها کَثیرٌ : النّارُ القَلیلُ مِنها کثیرٌ ، و النَّومُ القَلیلُ مِنهُ کثیرٌ ، و المَرَضُ القَلیلُ مِنهُ کثیرٌ ، و العَداوَةُ القَلیلُ مِنها کثیرٌ . (4)

امام علی علیه السلام_ وقتی به ایشان عرض شد: چگونه ای ای امیر مؤمنان؟ _فرمود : چگونه است حال کسی که با هستی خود، نیست می شود و با تندرستی خود بیمار می شود و در پناهگاه امنش، مرگ به سراغش می رود.

امام علی علیه السلام :امّا اهل طاعت را با جای دادن در جوار خود پاداش داد و در سرای خود جاودانشان ساخت؛ سرایی که فرود آیندگانش کوچ نکنند و حالشان دگرگون نشود و ترس و وحشت ها به سراغشان نمی آید و بیماری ها به آنان نمی رسد.

امام زین العابدین علیه السلام_ در دعای آن حضرت هنگام بیماری _گفت : بار خدایا! تو را سپاس بر تندرستی ام که پیوسته در آن به سر می برم. و تو را سپاس بر بیماری ای که در بدنم پدید آورده ای؛ زیرا نمی دانم، ای خدای من! کدام یک از این دو حالت [تندرستی یا بیماری ]به سپاسگزاری تو شایسته تر و کدام یک از این دو زمان برای ستایش تو سزاوارتر است. آیا زمان تندرستی ......... یا زمان بیماری که مرا به وسیله آن [از گناهان ]پاک کردی؟

الخصال :اشعری از صالح به سند خود مرفوعا نقل می کند که گفت: چهار چیز است که اندک آنها نیز بسیار است: آتش، اندکش نیز بسیار است. خواب، اندکش هم بسیار است. بیماری، اندکش هم بسیار است و دشمنی، اندکش هم بسیار است.

ص :489


1- نهج البلاغة : الحکمة 115.
2- نهج البلاغة : الخطبة 109.
3- الصحیفة السجّادیّة : الدعاء 15 .
4- الخصال : 238/84.

3617 - المَرَضُ لا أجرَ فیهِ
3617 - بیماری، اجر ندارد ولی از گناهان می کاهد

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:لا یَمرَضُ مؤمنٌ و لا مؤمنةٌ و لا مسلمٌ و لا مسلمةٌ إلاّ حَطَّ اللّهُ بهِ خَطیئتَهُ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله_ لاُِمِّ العَلاءِ لَمّا عادَها و هِی مَریضَةٌ _: یا اُمَّ العَلاءِ ، أبشِری ؛ فإنّ مَرَضَ المسلمِ یُذهِبُ اللّهُ بهِ خَطایاهُ کما تُذهِبُ النّارُ خُبثَ الحَدیدِ و الفِضَّةِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :المَریضُ تَحاتُّ خَطایاهُ کَما یَتَحاتُّ وَرَقُ الشَّجَرِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :عَجِبتُ مِن المؤمنِ و جَزعِهِ مِن السُّقمِ ! و لَو یَعلَمُ ما لَهُ فی السُّقمِ مِن الثَّوابِ لأَحَبَّ أنْ لا یَزالَ سَقیما حتّی یَلقی رَبَّهُ عَزَّ و جلَّ . (4)

3617

بیماری، اجر ندارد، ولی از گناهان می کاهد

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ مرد و زن مؤمن یا مرد و زن مسلمانی بیمار نمی شود، مگر این که خداوند به سبب آن بیماری گناه او را پاک می کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ هنگام عیادت از امّ العلاء که بیمار بود _فرمود : ای امّ العلاء! بشارت باد تو را؛ زیرا که خداوند به واسطه بیماری مسلمان، گناهان او را می برد، همچنان که آتش ناخالصی آهن و نقره را می زداید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :گناهان شخص بیمار، همچون برگ درخت، می ریزد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از مؤمن و بیتابیِ او از بیماری تعجّب می کنم. اگر می دانست که چه ثوابی در بیماری هست، بی گمان دوست می داشت پیوسته بیمار باشد تا آن گاه که پروردگار خود عزّ و جلّ را دیدار کند.

ص :490


1- الترغیب و الترهیب : 4/292/55.
2- الترغیب و الترهیب : 4/293/57.
3- الترغیب و الترهیب : 4/292/56.
4- التوحید : 401/3.

عنه صلی الله علیه و آله_ لَمّا رَفَعَ رأسَهُ إلَی السَّماءِ فتَبسَّمَ و قد سُئلَ عَن ذلکَ _: نَعَم، عَجِبتُ لِمَلَکَینِ هَبَطا مِن السَّماءِ إلَی الأرضِ یَلتَمِسانِ عَبدا مؤمنا صالِحا فی مُصَلّیً کانَ یُصَلّی فیهِ لِیَکتُبا لَهُ عَمَلَهُ فی یَومِهِ و لَیلَتِهِ فلَم یَجِداهُ فی مُصَلاّهُ ، فَعَرَجا إلَی السَّماءِ فقالا : ربَّنا، عَبدُکَ المؤمنُ فُلانٌ التَمَسناهُ فی مُصَلاّهُ لنَکتُبَ لَهُ عَمَلَهُ لیَومِهِ و لَیلَتِهِ فلَم نُصِبْهُ فوَجَدناهُ فی حِبالِکَ ! فقالَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ : اکتُبا لِعَبدی مِثلَ ما کانَ یَعمَلُهُ فی صِحَّتِهِ من الخَیرِ فی یَومِهِ و لَیلَتِهِ ما دامَ فی حِبالی ؛ فإنّ علَیَّ أن أکتُبَ لَهُ أجرَ ما کانَ یَعمَلُهُ فی صِحَّتِهِ إذا حَبَستُهُ عَنهُ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ العَبدَ إذا کانَ علی طَریقَةٍ حَسَنَةٍ مِن العِبادَةِ ثُمّ مَرِضَ قیلَ للمَلَکِ المُوَکَّلِ بهِ : اکتُبْ لَهُ مِثلَ عَملِهِ إذا کانَ طَلیقا حتّی اُطلِقَهُ أو أکفِتَهُ (2) إلَیَّ . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ لِبَعضِ أصحابِهِ فی عِلَّةٍ اعتَلَّها _: جَعلَ اللّهُ ما کانَ مِن شَکواکَ حَطّا لسَیّئاتِکَ ؛ فإنَّ المَرَضَ لا أجرَ فیهِ ، و لکنّهُ یَحُطُّ السَّیّئاتِ ، و یَحِتُّها حَتَّ الأوراقِ ، و إنّما الأجرُ فی القَولِ باللِّسانِ و العَمَلِ بالأیدی و الأقدامِ ، و إنّ اللّهَ سبحانَهُ یُدخِلُ بصِدقِ النِّیَّةِ و السَّریرَةِ الصّالِحَةِ مَن یَشاءُ مِن عِبادِهِ الجَنّةَ (4) . (5)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ آنگاه که سر به آسمان برداشت و لبخندی زد و علّتش را پرسیدند _فرمود : آری، از دو فرشته ای تعجّب کردم که از آسمان به زمین فرود آمدند و به سراغ بنده مؤمن درستکاری در جایگاه نمازش رفتند تا عمل روز و شب او را بنویسند. امّا وی را در نمازگاهش نیافتند. پس به آسمان رفتند و عرض کردند: ای پروردگار ما! به سراغ فلان بنده مؤمنت در مصلایش رفتیم تا عمل شبانه روز او را بنویسیم، اما پیدایش نکردیم، بلکه او را در دام [بیماری] تو یافتیم؟ خداوند عزّ و جلّ فرمود: برای بنده من، تا زمانی که در دام من است، مانند خیر و ثوابی را بنویسید که در زمان سلامتیش شب و روز انجام می داد ؛ زیرا بر من است که وقتی سلامتی را از او باز می گیرم، اجر کاری را که در زمان تندرستی اش می کرده است، برایش بنویسم.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بنده هرگاه در راه نیکویی از عبادت سیر کند و آن گاه بیمار شود به فرشته گمارده شده بر او گفته می شود: همانند عملی را که در هنگام آزادیش [از قید و زندان بیماری ]می کرد، برایش بنویس تا آن گاه که او را آزاد کنم یا به خودم ملحق سازم.

امام علی علیه السلام_ به یکی از اصحاب خود که بیمار شده بود _فرمود : خداوند، بیماری تو را وسیله کاهش گناهانت گرداند؛ چه، آن که بیماری اجر ندارد، اما گناهان را می کاهد و مانند برگ های درخت، آنها را فرو می ریزد. مزد، در حقیقت برای گفتارِ زبان است و کردارِ دست ها و پاها. و خداوند سبحان، به خاطر نیّتِ درست و نهادِ پاک، هر یک از بندگان خویش را که خواهد به بهشت می برد.

ص :491


1- الکافی : 3/113/1.
2- کَفَتّ الشیء : إذا ضممته إلی نفسک (الصحاح : 1/263) .
3- الترغیب و الترهیب : 4/289/49.
4- نهج البلاغة : الحکمة 42.
5- و فی معناه ما رواه الشیخ عن أبی جعفر الجواد عن آبائه عن أمیر المؤمنین علیهم السلام ، فراجع بحار الأنوار : 71/366/16.

الإمامُ الباقرُ أو الإمامُ الصّادقُ علیهما السلام :سَهَرُ لَیلَةٍ مِن مَرَضٍ أو وَجَعٍ أفضَلُ و أعظَمُ أجرا مِن عِبادَةِ سَنَةٍ . (1)

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :إذا مَرِضَ المؤمنُ أوحَی اللّهُ عَزَّ و جلَّ إلی صاحِبِ الشِّمالِ : لا تَکتُبْ علی عَبدی ما دامَ فی حَبسی و وَثاقی ذَنبا. و یُوحی إلی صاحِبِ الیَمینِ أنِ اکتُبْ لِعَبدی ما کُنتَ تَکتُبُهُ فی صِحَّتِهِ مِن الحَسَناتِ . (2)

تبیین :

قال الرّضیّ : و أقول : صَدَق علیه السلام ، إنّ المرض لا أجر فیه؛ لأنّه لیس من قبیل ما یُستحقّ علیه العِوض ، لأنّ العوض یُستحقّ علی ما کان فی مقابلة فعل اللّه تعالی بالعبد من الآلام و الأمراض و ما یجری مجری ذلک ، و الأجر و الثّواب یُستحقّان علی ما کان فی مقابلة فعل العبد ، فبینهما فرق قد بیّنه علیه السلام ، کما یقتضیه علمه الثاقب و رأیه الصّائب . انتهی کلامه .

أقول : الأحادیث فی أجر المرض کما لاحظتَ طائفتان : طائفة منهما تدلّ علی أنّ المرض لا أجر فیه و لکنْ یحطّ السیّئات ، و طائفة منهما تدلّ علی أنّ فیه الأجر و الثّواب . و عندی أنّ الحدیث الأخیر المرویّ عن مولانا أمیر المؤمنین علیه السلام قد جمع بین الطائفتین ؛ لأنّه علیه السلام یقول فی صدر الحدیث : المرض لا أجر فیه ......... و یقول فی ذیله : إنّ اللّه سبحانه یدخل بصدق النیّة .........

فینطبق الصّدر علی ما تدلّ علیه الطّائفة الاُولی ، و ینطبق الذّیل علی ما تدلّ علیه الطّائفة الثانیة ؛ لأنّه یدلّ علی أنّ النّیّة الصّادقة و السّریرة الصّالحة موجبتان للأجر و دخول الجنّة . و قد صرّحت الأحادیث الّتی تدلّ علی وجود الأجر فی المرض بأنّه یُکتَب للمریض ما کان یعمله فی صحّته من الأعمال الصّالحة . و بعبارةٍ اُخری : یکتب للمریض ما نوی أن یفعل من الصّالحات لو لم یکن مریضا ، فتأمّل . (3)

امام باقر یا امام صادق علیهما السلام:شبی را از بیماری یا درد نخفتن، برتر و اجرش بزرگتر از یک سال عبادت است.

امام کاظم علیه السلام :هرگاه مؤمن بیمار شود، خداوند عزّ و جلّ به فرشته دست چپ او وحی فرماید که برای بنده ام، تا زمانی که در زندان و بند من است، گناهی منویس . و به فرشته دست راست او وحی می فرماید که همان حسناتی را که در زمان سلامتی بنده ام می نوشتی، برایش بنویس.

توضیح:

سیّد رضی رحمه الله می گوید: من می گویم: حضرت که فرمود بیماری اجر ندارد. راست گفت. چون بیماری از جمله اموری است که سزاوار عوض است نه مزد ؛ زیرا استحقاقِ عوض در مقابل کردار خدای بزرگ با بنده است، مانند دردها و بیماری ها و امثال آن. اما مزد در مقابل کاری است که بنده می کند. پس، میان عوض و مزد تفاوتی است که حضرت به اقتضای دانش عمیق و رأی دقیق خویش آن را بیان فرموده است. پایان سخن سیّد رضی رحمه الله.

همچنان که ملاحظه کردید، احادیثی که درباره مزد و پاداش بیماری آمده دو دسته اند: دسته ای حاکی از اینند که بیماری اجر و مزد ندارد، بلکه گناهان را می کاهد و دسته ای دیگر نشانگر آنند که بیماری اجر و پاداش دارد. به نظر من، حدیث اخیر که از مولایمان امیر مؤمنان علیه السلام روایت شده میان این دو دسته از احادیث را جمع کرده است؛ زیرا در ابتدای حدیث می فرماید: بیماری اجر ندارد ......... و در انتهای آن می فرماید: خداوند سبحان به سبب نیّت درست ......... .

صدرِ حدیث، منطبق با مدلول احادیث دسته اول است و ذیلِ آن، مطابق با احادیث دسته دوم؛ زیرا نشانگر این است که نیّت پاک و نهاد شایسته، موجب اجر و رفتن به بهشت هستند. احادیثی که بیانگر مزد داشتن بیماری هستند، به این مطلب تصریح دارند که کارهای شایسته ای را که شخص بیمار در زمان تندرستیش انجام می داده، در زمان بیماریش نیز برای او نوشته می شود. به عبارت دیگر: اعمال شایسته ای را که بیمار نیّت انجام آنها را در صورت بیمار نبودن داشته است، برای او نوشته می شود. دقت شود.

ص :492


1- الکافی : 3/114/6.
2- الکافی : 3/114/7.
3- (انظر) الذنب : باب 1391. وسائل الشیعة : 2/621 باب 1.

ص :493

3618 - کِتمانُ المَرَضِ
3618 - پنهان داشتن بیماری

مستدرک الوسائل :أوحی اللّهُ عزّ و جلّ إلی عُزیرٍ علیه السلام : إذا نَزَلَت إلَیکَ بَلِیَّةٌ فلا تَشْکُ إلی خَلقی ، کما لا أشکوکَ إلی مَلائکَتی عِندَ صُعودِ مَساوئکَ و فَضائحِکَ . (1)

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مِن کُنوزِ البِرِّ : کِتمانُ المَصائبِ ، و الأمراضِ ، و الصَّدَقَةِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :أربَعٌ مِن کُنوزِ الجَنّةِ : کِتمانُ الفاقَةِ ، و کِتمانُ الصَّدَقَةِ ، و کِتمانُ المُصیبَةِ ، و کِتمانُ الوَجَعِ . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :کانَ لی فیما مَضی أخٌ فی اللّهِ ، و کانَ یُعْظِمُهُ فی عَینی صِغَرُ الدُّنیا فی عَینِهِ ......... و کانَ لا یَشکو وَجَعا إلاّ عِندَ بُرئهِ . (4) (5)

3618

پنهان داشتن بیماری

مستدرک الوسائل:خداوند عزّ و جلّ به عُزَیر علیه السلام وحی فرمود: هرگاه بلایی به تو رسید، پیش آفریدگانم شِکوه مکن، همان گونه که من، وقتی بدی ها و رسوایی هایت فراز می آید، از تو پیش فرشتگانم شکوه نمی کنم.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از گنج های نیکی، پنهان داشتن مصیبت ها و بیماری ها و صدقه است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :چهار چیز از گنج های بهشت است: پنهان داشتن ناداری، پنهان داشتن صدقه، پنهان داشتن مصیبت و پنهان داشتن درد.

امام علی علیه السلام :در گذشته مرا برادری خدایی بود، که خُردی دنیا در چشم او، وی را در دیدگان من بزرگ می نمود ......... و از دردی شکوه نمی کرد، مگر آن گاه که از آن بهبود می یافت.

ص :494


1- الدعوات : 169/472.
2- الدعوات : 167/462.
3- الدعوات : 164/452.
4- نهج البلاغة : الحکمة 289.
5- (انظر) البِرّ : باب 346. وسائل الشیعة : 2/626 باب 3.

3619 - مَن مَرِضَ ولَم یَشکُ
3619 - کسی که بیمار شود و شِکوه نکند

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :قالَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ : مَن مَرِضَ ثلاثا فلَم یَشکُ إلی أحَدٍ مِن عُوّادِهِ أبدَلتُهُ لَحما خَیرا مِن لَحمِهِ و دَما خَیرا مِن دَمهِ، فإن عافَیتُهُ عافَیتُهُ و لا ذَنبَ لَهُ، و إن قَبَضتُهُ قَبَضتُهُ إلی رَحمَتی . (1)

عنه صلی الله علیه و آله:مَن مَرِضَ یَوما و لَیلَةً فلم یَشکُ إلی عُوّادِهِ بَعَثَهُ اللّهُ یَومَ القِیامَةِ مَع خَلیلِهِ إبراهیمَ خَلیلِ الرَّحمنِ، حتّی یَجوزَ الصِّراطَ کالبَرقِ اللاّمِعِ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن کَتَمَ وَجَعا أصابَهُ ثلاثةَ أیّامٍ مِن النّاسِ و شَکا إلَی اللّهِ، کانَ حَقّا علَی اللّهِ أن یُعافِیَهُ مِنهُ. (3)

عنه علیه السلام :المَریضُ فی سِجنِ اللّهِ ما لَم یَشکُ إلی عُوّادِهِ تُمحی سَیّئاتُهُ . (4)

3619

کسی که بیمار شود و شِکوه نکند

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند عزّ و جلّ فرمود: هر که سه روز بیمار شود و از آن به هیچ یک از عیادت کنندگانش شکوه نکند، گوشت و خونی بهتر از آن گوشت و خونی که دارد جایگزینش کنم. پس، اگر او را عافیت بخشم، عافیتی بدون گناهش دهم و اگر جانش را بستانم، او را به جوار رحمت خود برم.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که یک شبانه روز بیمار شود و به عیادت کنندگان خود شکوه نکند، خداوند در روز قیامت او را با خلیل خود، ابراهیم خلیل الرحمان، برانگیزد تا همچون برق جَهان از صراط بگذرد.

امام علی علیه السلام :هر کس دردی را که به او رسیده است سه روز از مردم پنهان بدارد و به خدا شکایت کند، بر خداست که او را از آن درد بهبود بخشد.

امام علی علیه السلام :بیمار، در زندان خداست [و ]تا زمانی که نزد عیادت کنندگان خود شکوه نکند، گناهانش پاک شود.

ص :495


1- الکافی : 3/115/1.
2- الأمالی للصدوق : 517/707 .
3- الخصال : 630/10.
4- دعائم الإسلام : 1/217 .

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :مَن کَتَمَ بَلاءً ابتُلیَ بهِ مِن النّاسِ و شَکا ذلکَ إلَی اللّهِ عَزَّ و جلَّ، کانَ حَقّا علَی اللّهِ أن یُعافِیَهُ مِن ذلکَ البَلاءِ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لَیسَتِ الشِّکایَةُ أن یَقولَ الرّجُلُ: مَرِضتُ البارِحَةَ، أو وَعَکتُ البارِحَةَ، و لکنّ الشِّکایَةَ أن یقولَ : بُلِیتُ بما لَم یُبْلَ بهِ أحدٌ ! (2)

(3)

امام باقر علیه السلام :هر کس درد و بلایی را که گرفتار آن شده است از مردم پوشیده بدارد و از آن به درگاه خداوند عزّ و جلّ شِکوه کند، بر خداست که او را از آن بلا (بیماری) عافیت بخشد.

امام صادق علیه السلام :شکایت [از بیماری] این نیست که آدمی بگوید: دیشب بیمار شدم، یا دیشب دردمند و ناخوش بودم. بلکه شکایت این است که بگوید: به چنان دردی گرفتار شده ام که هیچ کس گرفتار آن نشده است.

3620 - مَن کَتَمَ الأطِبّاءَ مَرَضَهُ
3620 - کسی که بیماری خود را از پزشکان پوشیده بدارد

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن کَتَمَ الأطِبّاءَ مَرَضَهُ خانَ بَدَنَهُ . (4)

عنه علیه السلام:مَن کَتَمَ مَکنونَ دائهِ عَجَزَ طَبیبُهُ عَن شِفائهِ . (5)

3620

کسی که بیماری خود را از پزشکان پوشیده بدارد

امام علی علیه السلام :کسی که بیماری خود را از پزشکان پوشیده بدارد، به بدن خود خیانت کرده است.

امام علی علیه السلام :کسی که درد نهفته خود را کتمان کند، طبیبش از درمان او ناتوان شود .

3621

برای بیمار بودن، سلامت (همیشگی) کافی است

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برای بیمار بودن، [همیشه ]سالم بودن کافی است.

3621 - کَفی بِالسَّلامَةِ داءً
3621 - برای بیمار بودن، سلامت (همیشگی) کافی است

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :کَفی بالسَّلامَةِ داءً . (6)

ص :496


1- جامع الأخبار : 311/860 .
2- بحار الأنوار : 81/202/2.
3- (انظر) عنوان 278 «الشکوی».
4- غرر الحکم : 8545.
5- غرر الحکم : 8612 .
6- تنبیه الخواطر : 2/7.

عنه صلی الله علیه و آله:إنّ اللّهَ یُبغِضُ العِفرِیَةَ النِّفرِیَةَ الّذی لَم یُرزَأ فی جِسمِهِ و لا مالهِ . (1)

داوودُ علیه السلام_ کانَ یقولُ _: اللّهُمّ لا مَرَضٌ یُضنِینی ، و لا صِحَّةٌ تُنسِینی ، و لکنْ بینَ ذلکَ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ مِن دُعائهِ یَومَ الهَریرِ _: اللّهُمّ إنّی أعوذُ بکَ ......... مِن سُقمٍ یَشغَلُنی ، و مِن صِحَّةٍ تُلهینی . (3)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :الجَسَدُ إذا لم یَمرَضْ أشِرَ ، و لا خَیرَ فی جَسَدٍ یَأشَرُ . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام:مَرَّ أعرابیُّ عَلی رسولِ اللّه صلی الله علیه و آله، فقالَ لهُ : أ تَعرِفُ اُمَّ مِلْدَمٍ ؟ قالَ : و ما اُمُّ مِلْدَمٍ ؟ قالَ: صُداعٌ یأخُذُ الرّأسَ و سُخونَةٌ فی الجَسَدِ، فقالَ الأعرابیُّ : ما أصابَنی هذا قَطُّ ، فلَمّا مَضی قالَ : مَن سَرَّهُ أن یَنظُرَ إلی رجُلٍ مِن أهلِ النّارِ فلْیَنظُرْ إلی هذا . (5)

(6)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند از شخص پلید دیو صفتی که به جان و مال او آسیبی نمی رسد، نفرت دارد.

داوود علیه السلام_ بارها _می فرمود : بار خدایا! نه بیماری ای که مرا سنگین و بستری گرداند و نه تندرستی ای که مرا به فراموشی و غفلت [از یاد تو ]کشاند، بلکه حدّ میان این دو [نصیبم فرما].

امام علی علیه السلام_ در بخشی از دعای آن حضرت در روز هریر (روز سخت جنگ صفّین) _گفت : بار خدایا! من به تو پناه می برم ......... از بیماری ای که مرا گرفتار سازد و از تندرستی ای که مرا سرگرم و غافل گرداند.

امام باقر علیه السلام :جسم اگر بیمار نشود، سرمست می شود و در بدنی که [به بیماری دچار نشود و ]سرمست شود، خیری نیست.

امام صادق علیه السلام :بادیه نشینی بر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله گذشت، حضرت به او فرمود : آیا امّ مِلدَم را می شناسی؟ عرض کرد: امّ ملدم چیست؟ فرمود: دردی است که در سر می گیرد و بدن را تب دار می کند. اعرابی گفت: هرگز به این درد مبتلا نشده ام. وقتی آن مرد رفت، پیامبر فرمود: کسی که دوست دارد مردی از اهل دوزخ را ببیند به این مرد بنگرد.

ص :497


1- الدعوات: 172/482.
2- الدعوات : 134/334.
3- مهج الدعوات : 132 .
4- مشکاة الأنوار : 487/1626 .
5- بحار الأنوار : 81/176/14.
6- (انظر) عنوان 289 «الصِّحّة». البلاء : باب 411.

3622 - وُجوهُ المَرَضِ
3622 - انواع بیماری

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لمّا سَألَهُ زِندیقٌ عَن عِلَّةِ استِحقاقِ الطِّفلِ الصَّغیرِ ما یُصیبُهُ مِن الأوجاعِ و الأمراضِ، بلا ذَنبٍ عَمِلَهُ و لا جُرمٍ سَلَفَ مِنهُ _: إنّ المَرَضَ علی وُجوهٍ شَتّی : مَرَضُ بَلوی ، و مَرَضُ عُقوبَةٍ ، و مَرَضٌ جُعِلَ عِلَّةً للفَناءِ ، و أنتَ تَزعُمُ أنّ ذلکَ مِن أغذِیَةٍ رَدِیّةٍ ، و أشرِبَةٍ وَبِیّةٍ (1) ، أو عِلَّةٍ کانت باُمّهِ ، و تَزعُمُ أنَّ مَن أحسَنَ السِّیاسَةَ لبَدَنِهِ و أجمَلَ النَّظَرَ فی أحوالِ نَفسِهِ و عَرفَ الضّارَّ مِمّا یأکُلُ مِن النّافعِ ، لَم یَمرَضْ !

و تَمیلُ فی قولِکَ إلی مَن یَزعُمُ أنّهُ لا یکونُ المَرَضُ و المَوتُ إلاّ مِن المَطعَمِ و المَشرَبِ ؛ قد ماتَ أرسْطاطالیسُ مُعلِّمُ الأطِبّاءِ ، و أفْلاطونُ رئیسُ الحُکَماءِ ، و جالِینوسُ شاخَ (2) و دَقَّ بَصَرُهُ ، و ما دَفَع المَوتَ حینَ نَزَلَ بساحَتِهِ ! (3)

3622

انواع بیماری

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به زندیقی که پرسید: کودک خردسالی که نه گناهی کرده و نه جرمی از او سر زده است، چرا باید دچار دردها و بیماری ها باشد؟ _فرمود : بیماری ها چند گونه است: بیماری آزمایش و بیماری کیفر و بیماری ای که علّت مرگ است. حال آن که تو خیال می کنی که این بیماری ها به سبب مصرف غذاهای بد و نوشیدنی های آلوده است، یا به سبب بیماری ای است که مادرش داشته و خیال می کنی که هر کس به بدن خود درست رسیدگی و از آن مراقبت کند و درباره وضع خود نیک بیندیشد و غذاهای سودمند و مضرّ را بشناسد، بیمار نمی شود؟!

و در گفته خود به کسی گرایش نشان می دهی که می پندارد بیماری و مرگ، جز از خوراک و آشامیدنی ها ناشی نمی شود، در حالی که آموزگار پزشکان، ارسطو و رئیس حکیمان، افلاطون نیز مردند و جالینوس (بزرگ طبیبان) پیر گشت و چشمانش کم سو شد و آن گاه که مرگ به سراغش آمد، نتوانست آن را از خود دور کند.

ص :498


1- المرعبی الوبیء: الذی یأتی بالوباء ، و الشراب الذی یُمرض (مجمع البحرین : 3/1900) .
2- شاخ یَشِیخُ شیخا . و الشیخ : من استبانت فیه السنّ و ظهر علیه الشَّیب . (لسان العرب : 3/31 و 32) .
3- الاحتجاج : 2/225/223.

3623 - عِیادَةُ المَریضِ
3623 - عیادت از بیمار

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :عائدُ المَریضِ یَخوضُ فی الرَّحمَةِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :عائدُ المَریضِ فی مَخرَفَةِ الجَنّةِ ، فإذا جَلَسَ عِندَهُ غَمَرَتهُ الرَّحمَةُ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّه عَزَّ و جلَّ یقولُ یَومَ القِیامَةِ : یا بنَ آدمَ، مَرِضتُ فلَم تَعُدْنی ! قالَ: یا ربِّ، کیفَ أعودُکَ و أنتَ رَبُّ العالَمینَ ؟! قالَ: أ ما عَلِمتَ أنّ عَبدیَ فُلانا مَرِضَ فلَم تَعُدْهُ ؟ ! أ ما عَلِمتَ أنّکَ لَو عُدتَهُ لَوَجَدتَنی عِندَهُ ؟ ! (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن عادَ مَریضا شَیَّعَهُ سَبعونَ ألفَ ملَکٍ یَستَغفِرونَ لَهُ حتّی یَرجِعَ إلی مَنزلِهِ . (4)

(5)

3623

عیادت از بیمار

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عیادت کننده از بیمار، در رحمت [خدا ]غوطه ور می شود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عیادت کننده از بیمار در نخلستان بهشت میوه می چیند و هرگاه نزد بیمار بنشیند، رحمت [خدا] او را فرا می گیرد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند عزّ و جلّ در روز قیامت می فرماید: ای پسر آدم! من بیمار شدم اما عیادتم نکردی؟! عرض می کند: پروردگارا! چگونه تو را عیادت کنم حال آن که تو پروردگار جهانیانی؟! می فرماید: مگر ندانستی که فلان بنده ام بیمار شد و عیادتش نکردی؟! مگر نمی دانستی که اگر به عیادتش روی، مرا نزد او می یابی؟!

امام صادق علیه السلام :هر کس به عیادت بیماری برود، هفتاد هزار فرشته او را مشایعت می کنند و برایش آمرزش می طلبند تا آن گاه که به منزل خود برگردد.

3624 - أدَبُ العِیادَةِ
3624 - آداب عیادت

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :خَیرُ العِیادَةِ أخَفُّها . (6)

3624

آداب عیادت

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین عیادت، کوتاه ترین آن است.

ص :499


1- کنز العمّال : 25141.
2- کنز العمّال : 25127.
3- الترغیب و الترهیب : 4/317/3.
4- الکافی : 3/120/2.
5- (انظر) وسائل الشیعة : 2/633 _ 639 باب 10 _ 13.
6- کنز العمّال : 25139.

عنه صلی الله علیه و آله :أعظَمُ العِیادَةِ أجرا أخَفُّها . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :عُدْ مَن لا یَعودُکَ ، و أهدِ مَن لا یُهدی لکَ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :أغِبّوا فی العِیادَةِ و أربِعوا . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :العِیادَةُ فُواقَ ناقَةٍ . (4)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام:إنّ مِن أعظَمِ العُوّادِ أجرا عندَ اللّهِ عَزَّ و جلَّ لَمَن إذا عادَ أخاهُ خَفَّفَ الجُلوسَ، إلاّ أن یَکونَ المَریضُ یُحِبُّ ذلکَ و یُریدُهُ و یَسألُهُ ذلکَ . (5)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :العِیادَةُ قَدرُ فُواقِ ناقَةٍ أو حَلبِ ناقَةٍ . (6)

عنه علیه السلام:تَمامُ العِیادَةِ للمَریضِ أن تَضَعَ یَدَکَ علی ذِراعِهِ و تُعَجِّلَ القِیامَ مِن عِندِهِ ؛ فإنَّ عِیادَةَ النَّوکی أشَدُّ علَی المَریضِ مِن وَجَعِهِ . (7)

الکافی عن مولیً لجعفرِ بنِ محمّدٍ علیهما السلام:مَرِضَ بعضُ مَوالیهِ فخَرَجنا إلَیهِ نَعودُهُ و نَحنُ عِدَّةٌ مِن مَوالی جعفرٍ ، فاستَقبَلَنا جعفرٌ علیه السلام فی بعضِ الطّریقِ ، فقالَ لنا : أینَ تُریدونَ ؟ فَقُلنا: نُریدُ فُلانا نَعودُهُ ، فقالَ لَنا: قِفوا ، فوَقَفنا ، فقالَ : مَع أحَدِکُم تُفّاحَةٌ، أو سَفَرجَلَةٌ ، أو اُترُجَّةٌ ، أو لَعقَةٌ مِن طِیبٍ، أو قِطعَةٌ مِن عُودِ بَخورٍ ؟ فقُلنا : ما مَعنا شیءٌ مِن هذا، فقالَ: أ ما تَعلَمونَ أنَّ المَریضَ یَستَریحُ إلی کُلِّ ما اُدخِلَ بهِ علَیهِ ؟ ! (8)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پر اجرترین عیادت، کوتاه ترین آن است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از کسی که به عیادت تو نمی آید عیادت کن و به کسی که به تو هدیه نمی دهد، هدیه بده.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر دو سه روز یک بار به عیادت بیمار بروید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :زمان عیادت، باید به اندازه زمان رگ کردن پستان شتر [کوتاه مدت ]باشد.

امام علی علیه السلام :بزرگترین پاداش را نزد خداوند عزّ و جلّ آن عیادت کننده ای دارد که هرگاه به عیادت برادرش برود، زمان کوتاهی نزد او بنشیند، مگر این که خود بیمار دوست داشته باشد و از او بخواهد که بیشتر بنشیند.

امام صادق علیه السلام :زمان عیادت باید به اندازه زمان رگ کردن پستان شتر یا یک دوشیدن شتر باشد. (9)

امام صادق علیه السلام :عیادت کامل، این است که دستت را روی بازوی بیمار بگذاری و زود از پیش او برخیزی؛ زیرا عیادت احمق ها برای بیمار سخت تر از درد خود اوست.

الکافی :یکی از وابستگان امام صادق علیه السلام گفت : یک نفر از یاران حضرت بیمار شد و ما عده ای از یاران امام بودیم که برای عیادت او رفتیم. در راه با حضرت صادق علیه السلام مواجه شدیم. از ما پرسید: کجا می روید؟ عرض کردیم: به عیادت فلانی می رویم. فرمود: بایستید. ما ایستادیم. حضرت فرمود: آیا سیبی، بِهی، تُرنجی، کمی عطر یا ترکه ای خوشبو به همراه یکی از شما هست؟ عرض کردیم: از این چیزها با خود نداریم. حضرت فرمود: مگر نمی دانید که بیمار از اینکه چیزی برایش ببرند، آرامش می یابد؟!

ص :500


1- کنز العمّال : 25149.
2- کنز العمّال : 25150.
3- کنز العمّال : 25152.
4- کنز العمّال : 25155.
5- الکافی : 3/118/6.
6- الکافی : 3/118/2.
7- الکافی : 3/118/4.
8- الکافی : 3/118/3.
9- هر گاه شتر را اندکی بدوشند و شیر بند آید، بچه شتر را رها می کنند تا پستان را بمکد و دوباره شیر آید و به اصطلاح پستان رگ کند. چند دقیقه اول را «حَلَب ناقه = دوشیدن شتر» و چند دقیقه دوم را «فواق ناقه = زمان رگ کردن پستان» گویند و هر دو واژه کنایه از زمان کوتاه است _ م.

3625 - حِکمَةُ العِیادَةِ
3625 - حکمت عیادت

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :عُودوا المَریضَ و اتبَعوا الجَنازَةَ یُذَکِّرْکُم الآخِرَةَ . (1)

3625

حکمت عیادت

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :به عیادت بیمار بروید و در تشییع جنازه شرکت کنید، که شما را به یاد آخرت می اندازد.

3626 - التَّمَرُّضُ
3626 - بیمار نمایی

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :اثنانِ عَلیلانِ : صَحیحٌ مُحَتِّمٌ ، و عَلیلٌ مُخَلِّطٌ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ و قد قیلَ لَهُ : أ تَری هذا الخَلقَ کُلَّهُم مِن النّاسِ ؟ _: ألقِ مِنهُمُ ......... و المُتَمرِّضَ مِن غَیرِ عِلَّةٍ ، و المُتَشَعِّثَ مِن غَیرِ مُصیبَةٍ . (3)

3626

بیمار نمایی

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دو نفر بیمارند: تندرستی که پرهیز می کند و بیماری که غذاهای زیان آور می خورد [و پرهیز نمی کند].

امام صادق علیه السلام_ وقتی به ایشان عرض شد: آیا فکر می کنید که این خلایق، همگی مردم (انسان) هستند؟ _فرمود : کسی را که بدون علّت و بیماری خودش را به بیماری می زند و کسی را که بدون عزا و مصیبت سر و وضعش را ژولیده می کند، از شمار آنها بینداز.

ص :501


1- کنز العمّال : 25143.
2- مکارم الأخلاق : 2/179/2463.
3- وسائل الشیعة : 2/660/1.

3627 - النَّوادِرُ
3627 - گوناگون

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لا تَکن مِمَّن یَرجو الآخِرَةَ بغَیرِ العَمَلِ ......... إن سَقُمَ ظَلَّ نادِما ، و إن صَحَّ أمِنَ لاهِیا ، یُعجَبُ بنَفسِهِ إذا عُوفِیَ ، و یَقنَطُ إذا ابتُلِیَ . (1)

عنه علیه السلام :فی مَن ذَمّهإن سَقُمَ فهُو نادِمٌ علی تَرکِ العَمَلِ ، و إن صَحَّ أمِنَ مُغتَرّا فأخّرَ العَمَلَ . (2)

عنه علیه السلام:کَم دَنِفٍ نَجا، و صَحیحٍ هَوی ! (3)

عنه علیه السلام:هَل یَنتَظِرُ أهلُ غَضاضَةِ الصِّحَّةِ إلاّ نَوازِلَ السَّقَمِ ؟ ! (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ المَشیَ لِلمَریضِ نُکْسٌ ، إنّ أبی علیه السلام کانَ إذا اعتَلَّ جُعِلَ فی ثَوبٍ فحُمِلَ لِحاجَتِهِ، یعنی الوُضوءَ، و ذاکَ أنّهُ کانَ یقولُ : إنَّ المَشیَ لِلمَریضِ نُکْسٌ . (5)

3627

گوناگون

امام علی علیه السلام :مانند کسی مباش که بدون عمل به [ثوابِ ]آخرت امید بسته است ......... اگر بیمار شود پشیمان می گردد و اگر سالم باشد، آسوده خاطر و غافل می گردد. چون عافیت یابد، خودپسند می شود و چون گرفتاری به سراغش آید، نومید می شود.

امام علی علیه السلام :در باره کسی که او را مذمت کردهاگر بیمار شود، از این که عملی نکرده پشیمان می شود و اگر تندرست باشد، آسوده خاطر و غافل می گردد و عمل را به تأخیر می افکند.

امام علی علیه السلام :ای بسا بیماری که نجات یابد و تندرستی که از پای درآید!

امام علی علیه السلام :آیا آنان که از شادابیِ تندرستی برخوردارند، چیزی جز فرود آمدن بیماری ها را انتظار می کشند؟!

امام صادق علیه السلام :راه رفتنِ بیمار [در دوران نقاهت ]باعث عود بیماری می شود. پدرم وقتی بیمار می شد، او را روی پارچه ای می گذاشتند و برای انجام کارش، یعنی گرفتن وضو، حمل می کردند. و این برای آن بود که می فرمود: راه رفتنِ بیمار باعث برگشت بیماری می شود.

ص :502


1- نهج البلاغة : الحکمة 150.
2- غرر الحکم : 3731.
3- غرر الحکم : 7233.
4- غرر الحکم : 10035.
5- الکافی : 8/291/444.

487 - المِراء

487 - مجادله

اشاره

(1)

(2)

ص :503


1- و لمزید الاطّلاع راجع : کنز العمّال : 3/642 ، 882 «المِراء و الجدال». وسائل الشیعة : 8/567 باب 135 «کراهة المراء و الخصومة». بحار الأنوار : 73/396 باب 145 «القَسوة و الخُرق و المِراء ......... ». بحار الأنوار: 2/124 باب17 «ما جاء فی تجویز المجادلة ......... و النهی عن المِراء».
2- انظر: عنوان 65 «الجدال» ، 144 «الخصومة» ، 513 «المناظرة».

3628 - ذَمُّ المِراءِ وآثارُهُ
3628 - نکوهش مجادله و آثار آن

الکتاب :

(سَیَقُولُونَ ثَلاَثَةٌ رَابِعُهُمْ کَلْبُهُمْ وَ یَقُولُونَ خَمْسَةٌ سَادِسُهُمْ کَلْبُهُمْ رَجْمَا بِالْغَیْبِ وَ یَقُولُونَ سَبْعَةٌ وَ ثَامِنُهُمْ کَلْبُهُمْ قُلْ رَبِّی أَعْلَمُ بِعِدَّتِهِمْ مَا یَعْلَمُهُمْ إِلاّ قَلِیلٌ فَلاَ تُمَارِ فِیهِمْ إِلاَّ مِرَاءً ظَاهِرَا وَ لاَ تَسْتَفْتِ فِیهِمْ مِنْهُمْ أَحَدَا) . (1)

(یَسْتَعْجِلُ بِهَا الَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ بِهَا وَ الَّذِینَ آمَنُوا مُشْفِقُونَ مِنْهَا وَ یَعْلَمُونَ أَنَّهَا الْحَقُّ أَلا إِنَّ الَّذِینَ یُمَارُونَ فِی السَّاعَةِ لَفِی ضَلاَلٍ بَعِیدٍ) . (2)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :ذَروا المِراءَ فإنَّ المؤمنَ لا یُماری ، ذَروا المِراءَ فإنّ المُماری قد تَمَّت خَسارَتُهُ. (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام:إیّاکُم و المِراءَ و الخُصومَةَ؛ فإنّهُما یُمرِضانِ القُلوبَ علَی الإخوانِ ، و یَنبُتُ علَیهما النِّفاقُ . (4)

3628

نکوهش مجادله و آثار آن

قرآن:

«به زودی خواهند گفت: سه تن بودند و چهارمین آنها سگشان بود. و می گویند: پنج تن بودند و ششمین آنها سگشان بود. تیر در تاریکی می اندازند. و [عده ای ]می گویند: هفت تن بودند و هشتمین آنها سگشان بود. بگو: پروردگارم به شماره آنها آگاهتر است. جز اندکی [کسی شماره] آنها را نمی داند. پس درباره ایشان جز به صورت ظاهر جدال مکن و در مورد آنها از هیچ کس جویا مشو».

«کسانی که به آن (آخرت) ایمان ندارند شتاب زده آن را می خواهند و کسانی که ایمان آورده اند از آن هراسناکند و می دانند که آن حق است. بدان که آنان که در مورد قیامت تردید می ورزند، قطعا در گمراهی دور و درازی هستند».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مجادله را رها کنید؛ زیرا مؤمن مجادله نمی کند؛ مجادله را رها کنید؛ زیرا مجادله گر قطعا زیان می بیند.

امام علی علیه السلام :از مجادله و ستیزه کردن بپرهیزید؛ زیرا این دو کار دل ها را نسبت به برادران بیمار می کنند و نفاق می رویانند.

ص :504


1- الکهف : 22.
2- الشوری : 18.
3- بحار الأنوار : 2/138/54.
4- الکافی : 2/300/1.

عنه علیه السلام :ثَمرَةُ المِراءِ الشَّحناءُ . (1)

عنه علیه السلام :مَن ضَنَّ بعِرضِهِ فَلْیَدَعِ المِراءَ . (2)

عنه علیه السلام :المِراءُ بَذرُ الشَّرِّ . (3)

عنه علیه السلام:مَن صَحَّ یَقینُهُ زَهِدَ فی المِراءِ . (4)

عنه علیه السلام :سِتّةٌ لا یُمارَونَ : الفَقیهُ ، و الرّئیسُ ، و الدَّنیُّ ، و البَذیُّ ، و المَرأةُ ، و الصَّبیُّ . (5)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إیّاکَ و المِراءَ ؛ فإنّهُ یُحبِطُ عَملَکَ . و إیّاکَ و الجِدالَ ؛ فإنّهُ یُوبِقُکَ . و إیّاکَ و کَثرَةَ الخُصوماتِ ؛ فإنّها تُبعِدُکَ مِن اللّهِ . (6)

الإمامُ الهادیُّ علیه السلام :المِراءُ یُفسِدُ الصَّداقَةَ القَدیمَةَ ، و یَحلُلُ العُقدَةَ الوَثیقَةَ ، و أقلُّ ما فیهِ أن تَکونَ فیهِ المُغالَبةُ ، و المُغالَبةُ اُسُّ أسبابِ القَطیعَةِ . (7)

الإمامُ العسکریُّ علیه السلام :لا تُمارِ فیَذهَبَ بَهاؤکَ ، و لا تُمازِحْ فیُجتَرأَ علَیکَ . (8)

امام علی علیه السلام :نتیجه مجادله، دشمنی و کینه توزی است.

امام علی علیه السلام :هر که آبروی خود را می خواهد، باید مجادله را رها کند.

امام علی علیه السلام :مجادله، بذرِ شرّ است.

امام علی علیه السلام :کسی که یقینش درست باشد، به مجادله بی رغبت است.

امام علی علیه السلام :شش کس اند که با آنها مجادله نشاید: فقیه، رئیس، فرومایه، بد زبان، زن و کودک.

امام صادق علیه السلام :از مجادله کردن بپرهیز؛ که این کار عمل تو را بر باد می دهد و از جرّ و بحث کردن بپرهیز؛ که این کار تو را هلاک می گرداند و زیاد ستیزه مکن؛ زیرا که تو را از خدا دور می کند.

امام هادی علیه السلام :مجادله کردن، دوستی دیرین را از بین می برد و پیوند استوار را از هم می گسلد و کمترین چیزی که در مجادله هست، چیره جویی است و چیره جویی، خود عامل اصلی قطع رابطه می باشد.

امام عسکری علیه السلام :مجادله مکن که احترامت از بین می رود و شوخی مکن که بر تو گستاخ می شوند.

ص :505


1- غرر الحکم : 4607.
2- نهج البلاغة : الحکمة 362 .
3- غرر الحکم : 393.
4- غرر الحکم : 8709.
5- غرر الحکم : 5634.
6- تحف العقول : 309.
7- أعلام الدین : 311.
8- تحف العقول : 486.

3629 - النَّهیُ عَنِ المِراءِ حَتّی لِلمُحِقِّ
3629 - مجادله نکنید، هرچند حق با شما باشد

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لا یَستَکمِلُ عَبدٌ حَقیقَةَ الإیمانِ حتّی یَدَعَ المِراءَ و إن کانَ مُحِقّا . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :أنا زَعیمٌ ببَیتٍ فی رَبَضِ (2) الجَنّةِ ، و بَیتٍ فی وَسَطِ الجَنّةِ ، و بَیتٍ فی أعلَی الجَنّةِ ، لمَن تَرَکَ المِراءَ و إن کانَ مُحِقّا ، و لمَن تَرَکَ الکِذبَ و إن کانَ هازِلاً ، و لمَن حَسّنَ خُلقَهُ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :ذَرُوا المِراءَ ؛ فأنا زَعیمٌ بثَلاثَةِ أبیاتٍ فی الجَنّةِ فی رِباضِها و وَسَطِها و أعلاها لمَن تَرَکَ المِراءَ و هُو صادِقٌ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :أنا زعیمٌ ببَیتٍ فی رَبَضِ الجَنّةِ لِمَن تَرَکَ المِراءَ و هُو مُحِقٌّ ، و ببَیتٍ فی وَسَطِ الجَنّةِ لِمَن تَرَکَ الکِذبَ و هُو مازِحٌ ، و ببَیتٍ فی أعلَی الجنّةِ لِمَن حَسُنَت سَریرَتُهُ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله:مَن تَرَکَ المِراءَ و هُو مُبطِلٌ بُنیَ لَهُ بَیتٌ فی رَبَضِ الجَنّةِ ، و مَن تَرکَهُ و هُو مُحِقٌّ بُنیَ لَهُ فی وَسَطِها ، و مَن حَسّنَ خُلقَهُ بُنیَ لَهُ فی أعلاها . (6)

3629

مجادله نکنید، هرچند حق با شما باشد

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ بنده ای کاملاً به حقیقت ایمان نرسد، مگر آن گاه که مجادله را رها کند، هرچند بر حق باشد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :من برای کسی که مجادله را رها کند هرچند بر حق باشد، و برای کسی که دروغ گفتن را اگر چه به شوخی، ترک گوید و برای کسی که اخلاقش را نیکو گرداند، خانه ای در حومه بهشت و خانه ای در مرکز بهشت و خانه ای در بالای بهشت ضمانت می کنم.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مجادله را رها کنید. من برای کسی که مجادله را رها می کند با اینکه درست می گوید، سه خانه در حومه و وسط و بالای بهشت ضمانت می کنم.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که حق با او باشد و با این حال مجادله را رها کند، من برایش خانه ای در حومه بهشت ضمانت می کنم. کسی که در حال شوخی هم دروغ نگوید، من برایش خانه ای در وسط بهشت ضمانت می کنم و کسی که باطنش را نیکو گرداند، من برای او خانه ای در بالای بهشت ضمانت می کنم.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که وقتی حق با او نیست مجادله نکند، خانه ای در حومه بهشت برایش ساخته می شود. کسی که حق با او باشد و مجادله نکند، خانه ای در وسط بهشت برایش ساخته می شود و کسی که اخلاقش را نیک گرداند، خانه ای در بالای بهشت برایش ساخته می شود.

ص :506


1- منیة المرید : 171.
2- ربض الجنّة: هو _ بفتح الباء _ ما حولها خارجا عنها. (النهایة: 2/185).
3- الخصال : 144/170.
4- الترغیب و الترهیب: 1/131/2.
5- الترغیب و الترهیب: 1/131/1.
6- الترغیب و الترهیب: 1/130/ 1.

عنه صلی الله علیه و آله :مَن تَرکَ المِراءَ و هُو مُحِقٌّ بُنِیَ لَهُ بَیتٌ فی أعلَی الجَنّةِ ، و مَن تَرکَ المِراءَ و هُو مُبطِلٌ بُنیَ لَهُ بَیتٌ فی رَبَضِ الجَنّةِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :أورَعُ النّاسِ مَن تَرکَ المِراءَ و إن کانَ مُحِقّا . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لا یَبلُغُ عَبدٌ حقیقَةَ الإیمانِ حتّی یَدَعَ المِراءَ و هُو مُحِقٌّ . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ مِنَ التَّواضُعِ ......... أن یَترُکَ المِراءَ و إن کانَ مُحِقّا . (4)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که حق با او باشد و با این حال مجادله را رها کند، خانه ای در بالای بهشت برایش ساخته می شود و کسی که وقتی حق با او نیست مجادله نکند، خانه ای در حومه بهشت برایش ساخته می شود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پارساترین مردمان، کسی است که مجادله را رها کند هرچند حق با او باشد.

امام علی علیه السلام :هیچ بنده ای به حقیقت ایمان نرسد، مگر این که در عین حال که حق با اوست، مجادله را رها کند.

امام صادق علیه السلام :از فروتنی است که ......... مجادله را رها کند هرچند حق با او باشد.

3630 - مَن لا یَنبَغی مُماراتُهُ
3630 - کسی که مجادله با او شایسته نیست

الإمامُ الحسینُ علیه السلام :لا تُمارِیَنَّ حَلیما و لا سَفیها ؛ فإنّ الحلیمَ یَقلِیکَ و السَّفیهَ یُؤذیکَ . (5)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لا تُمارِیَنَّ سَفیها و لا حَلیما ، فإنّ الحَلیمَ یَغْلبُکَ و السّفیهَ یُردیکَ . (6)

3630

کسی که مجادله با او شایسته نیست

امام حسین علیه السلام :هرگز با خردمند و نابخرد مجادله مکن؛ زیرا خردمند دشمنت می دارد و سفیه آزارت می رساند.

امام صادق علیه السلام :نه با نابخرد مجادله کن و نه با خردمند ؛ زیرا خردمند بر تو برتری می یابد و نابخرد نابودت می کند.

ص :507


1- منیة المرید : 170.
2- الأمالی للصدوق : 73/41 .
3- کنز العمّال : 9024.
4- معانی الأخبار : 381/9.
5- بحار الأنوار : 78/127/10.
6- بحار الأنوار : 78/265/176.

عنه علیه السلام :مَن مارَی حَلیما أقصاهُ ، و مَن ماری سَفیها أرداهُ . (1)

عنه علیه السلام :وَصِیّةُ وَرَقةَ بنِ نَوفَلٍ لخَدیجَةَ بنتِ خُوَیلِدٍ علیها السلام إذا دَخَلَ علَیها یَقولُ لَها : یا بِنتَ أخی، لا تُمارِی جاهِلاً و لا عالِما ؛ فإنّکِ مَتی مارَیتِ جاهِلاً آذاکِ ، و مَتی مارَیتِ عالِما مَنعَکِ عِلمَهُ . (2)

الإمامُ الرِّضا علیه السلام :لا تُمارِیَنَّ العُلَماءَ فیَرفُضوکَ، و لا تُمارِیَنَّ السُّفَهاءَ فیَجهَلوا علَیکَ . (3)

(4)

امام صادق علیه السلام :هر کس با شخص خردمند مجادله کند او را [از خود] دور گرداند و هر کس با نابخرد مجادله کند، او را به هلاکت افکند.

امام صادق علیه السلام :ورقة بن نوفل هرگاه نزد خدیجه دخت خویلد علیها السلام می رفت، به او سفارش می کرد: ای دختر برادرم! با نادان و دانا مجادله مکن؛ زیرا اگر با نادان مجادله کنی، تو را می آزارد و اگر با دانا مجادله کنی، دانش خود را از تو دریغ می دارد.

امام رضا علیه السلام :با دانایان هرگز مجادله مکن؛ زیرا تو را می رانند و با نابخردان هرگز مجادله مکن؛ زیرا با تو نادانی می کنند.

3631 - آثارُ کَثرَةِ المِراءِ
3631 - پیامدهای مجادله زیاد

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :سَبَبُ الشَّحناءِ کَثرَةُ المِراءِ . (5)

عنه علیه السلام :مَن کَثُرَ مِراؤهُ لَم یأمَنِ الغَلَطَ . (6)

3631

پیامدهای مجادله زیاد

امام علی علیه السلام :سبب دشمنی و کینه توزی، مجادله زیاد است.

امام علی علیه السلام :کسی که زیاد مجادله کند، از خطا ایمن نماند.

ص :508


1- الأمالی للطوسی : 225/391.
2- الأمالی للطوسی : 302/598.
3- الاختصاص : 245.
4- (انظر) السَّفَه : باب 1824.
5- غرر الحکم : 5524.
6- غرر الحکم : 8115.

عنه علیه السلام :جِماعُ الشَّرِّ اللَّجاجُ و کَثرَةُ المُماراةِ . (1)

عنه علیه السلام :لا مَحَبّةَ مَع کَثرَةِ مِراءٍ . (2)

عنه علیه السلام :مَن کَثُرَ مِراؤهُ بالباطلِ دامَ عَماؤهُ عنِ الحَقِّ . (3)

عنه علیه السلام :الشّکُّ علی أربعِ شُعَبٍ : علَی التَّماری ، و الهَولِ ، و التَّرَدُّدِ ، و الاستِسلامِ ؛ فمَن جَعلَ المِراءَ دَیْدَنا (دِینا) لَم یُصبِحْ لَیلُهُ (4) . (5)

امام علی علیه السلام :کانون بدی ها، لجاجت و مجادله زیاد است.

امام علی علیه السلام :با وجود مجادله زیاد، دوستی و محبّت جایی ندارد.

امام علی علیه السلام :کسی که به ناحق مجادله بسیار کند، کوری او از [درک] حق دوام یابد.

امام علی علیه السلام :شک بر چهار پایه استوار است: بر مجادله و وحشت و تردید و خود باختگی. کسی که مجادله را شیوه خود گرداند، شبش صبح نشود (از تاریکی شکّ به روشنایی یقین نرسد).

ص :509


1- غرر الحکم : 4795.
2- غرر الحکم : 10532.
3- غرر الحکم : 8853.
4- الدَّیْدَن: العادة. (النهایة: 2/147)، لم یصبح لیله: أی لم یخرج من ظلام الشکّ إلی نهار الیقین. (کما فی نهج البلاغة ضبط الدکتور صبحی الصالح).
5- نهج البلاغة : الحکمة 31.

ص :510

488 - المِزاح

488 - شوخی

اشاره

(1)

(2)

ص :511


1- و لمزید الاطّلاع راجع : کنز العمّال : 3/648 _ 650 «المُرخّص من المزاح». کنز العمّال : 3/880 «المزاح المحمود». بحار الأنوار : 76/58 باب 106 «الدُّعابة و المِزاح و الضّحک». بحار الأنوار : 16/294 باب 10 «مزاح النبیّ صلی الله علیه و آله».
2- انظر: الضحک : باب 2334.

3632 - مَدحُ المِزاحِ
3632 - ستودن مزاح

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّی أمزَحُ و لا أقولُ إلاّ حَقّا . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :المؤمنُ دَعِبٌ لَعِبٌ ، و المُنافقُ قَطِبٌ غَضِبٌ . (2)

تنبیه الخواطر :أتَتِ امرأةٌ عَجوزٌ إلَی النّبیِّ صلی الله علیه و آله فقالَ صلی الله علیه و آله : لا تَدخُلُ الجَنّةَ عَجوزٌ ؛ فبَکتْ ، فقالَ : إنّکِ لستِ یَومئذٍ بعَجوزٍ ، قالَ اللّهُ تعالی: «إنّا أنْشَأناهُنَّ إنشاءً * فجَعَلْناهُنَّ أبْکارا» (3) . (4)

سنن أبی داوود :إنّ رجُلاً أتَی النّبیَّ صلی الله علیه و آله فقالَ : یا رسولَ اللّهِ ، احمِلْنی . قالَ النّبیُّ صلی الله علیه و آله : إنّا حامِلوکَ علی وَلَدِ ناقَةٍ ! قالَ : و ما أصنَعُ بوَلَدِ النّاقَةِ ؟ ! فقالَ النّبیُّ صلی الله علیه و آله : و هَل تَلِدُ الإبلَ إلاّ النُّوقُ ؟ ! (5)

3632

ستودن مزاح

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :من مزاح می کنم، اما جز حقّ نمی گویم.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمن شوخ و شنگ است و منافق اخمو و عصبانی.

تنبیه الخواطر:پیرزنی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد. حضرت به او فرمود: پیر به بهشت نمی رود. پیر زن گریست. حضرت فرمود: در آن روز تو پیر نخواهی بود. خداوند متعال می فرماید: «ما آنان را پدید آوردیم پدید آوردنی و ایشان را دوشیزه گردانیدیم».

سنن أبی داوود :مردی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد : ای رسول خدا! به من مَرکبی بده که سوارش شوم. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ما تو را بر بچه شتری سوار می کنیم. مرد عرض کرد: بچه شتر را می خواهم چه کنم؟ پیامبر فرمود: مگر بچه شترها را جز شترها می زایند؟!

ص :512


1- شرح نهج البلاغة : 6/330.
2- تحف العقول : 49.
3- الواقعة : 35 و 36 .
4- تنبیه الخواطر : 1/112.
5- سنن أبی داوود : 4/300/4998.

سنن أبی داوود عن عَوفَ بنِ مالکِ الأشجَعیّ :أتیتُ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله فی غَزوَةِ تَبوکٍ و هُو فی قُبَّةٍ مِن أدَمٍ ، فسَلَّمتُ فَرَدَّ و قالَ : ادخُلْ ، فقلتُ : أ کُلّی یا رسولَ اللّهِ ؟ ! قالَ : کُلُّکَ ، فدَخَلتُ . (1)

تنبیه الخواطر :أنّ امرأةً یُقالُ لها : اُمُّ أیمَنَ جاءت إلی رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله فقالَت : إنّ زَوجی یَدعوکَ ، فقالَ : و مَن هُو ، أ هُو الّذی بِعَینِهِ بَیاضٌ ؟ فقالَت : و اللّهِ ، ما بعَینهِ بَیاضٌ ! فقالَ : بلی، إنّ بِعَینهِ بَیاضا ، فقالَت : لا و اللّهِ ! فقالَ صلی الله علیه و آله: ما مِن أحَدٍ إلاّ و بِعَینهِ بَیاضٌ ، أرادَ بهِ البَیاضَ المُحیطَ بالحَدَقَةِ . (2)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إنّ اللّهَ عَزَّ و جلَّ یُحِبُّ المُداعِبَ فی الجَماعةِ بلا رَفَثٍ . (3)

الکافی :الفضلُ بنُ أبی قرَةَ عن الإمامِ الصّادقِ علیه السلام : ما مِن مؤمنٍ إلاّ و فیهِ دُعابَةٌ، قلتُ: و ما الدُّعابَةُ؟ قالَ: المِزاحُ. (4)

سنن أبی داوود_ به نقل از عوف بن مالک اشجعی _: در جنگ تبوک به حضور پیامبر صلی الله علیه و آله که در خیمه ای پوستی بود، رسیدم و سلام کردم. پیامبر جواب سلامم را داد و فرمود: درون آی. من گفتم: ای رسول خدا! همه هیکلم بیاید؟ فرمود: [آری،] همه هیکلت. و من داخل شدم.

تنبیه الخواطر :زنی به نام اُمّ ایمن نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: شوهرم شما را دعوت می کند. پیامبر فرمود: شوهرت کیست، همان که در چشمش سفیدی است؟ زن گفت: به خدا در چشم او سفیدی نیست! پیامبر فرمود: چرا، هست. گفت: نه به خدا. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: هر کسی در چشمش سفیدی هست. منظور حضرت سفیدی دور سیاهی چشم بود.

امام باقر علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ کسی را که در میان جمعی شوخی و بذله گویی کند دوست دارد، به شرط آن که ناسزاگویی نباشد.

الکافی_ به نقل از فضل بن ابی قره _: امام صادق علیه السلام فرمود: هیچ مؤمنی نیست، جز این که در او «دُعابه» هست. عرض کردم: دعابه چیست؟ فرمود: شوخی .

ص :513


1- سنن أبی داوود : 4/300/5000 .
2- تنبیه الخواطر : 1/112.
3- الکافی : 2/663/4 ، الرَّفَثُ : الفحش من القول (مجمع البحرین :2/716) ، و فی بعض النسخ «یحبّ المداعبة» . (کما فی هامشه).
4- الکافی : 2/663/2.

الکافی عن یونسَ الشیبانیِّ :قال أبو عبد اللّه علیه السلام : کیفَ مُداعَبَةُ بَعضِکُم بَعضا ؟ قلتُ : قلیلٌ ، قالَ : فلا تَفعلوا (1) ، فإنّ المُداعَبةَ مِن حُسنِ الخُلقِ ، و إنّکَ لَتُدخِلُ بها السُّرورَ علی أخیکَ ، و لقد کانَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یُداعِبُ الرّجُلَ یُریدُ أن یَسُرَّهُ . (2)

الکافی عن مُعمّرَ بنِ خلاّدٍ :سَألتُ أبا الحَسنِ علیه السلام فقلتُ : جُعِلتُ فِداکَ ؛ الرَّجُلُ یکونُ مَع القَومِ فیَجری بَینَهُم کلامٌ یَمزَحونَ و یَضحَکونَ ! فقال : لا بأسَ ما لَم یَکُن ، فظَنَنتُ أنّهُ عنَی الفُحشَ . ثُمّ قالَ : إنّ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله کانَ یأتیهِ الأعرابیُّ فیُهدی لَهُ الهَدیّةَ ، ثُمّ یقولُ مکانَهُ : أعْطِنا ثَمنَ هَدیّتِنا، فیَضحَکُ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله . و کانَ إذا اغتَمَّ یقولُ : ما فَعلَ الأعرابیُّ ؟! لَیتَهُ أتانا ! (3)

الکافی :امام صادق علیه السلام _ به یونس شیبانی _ فرمود : با یکدیگر شوخی هم می کنید؟ عرض کردم: کم. فرمود: این گونه نکنید؛ زیرا شوخی از خوش خویی است و تو بدان وسیله برادرت را شاد می سازی. رسول خدا صلی الله علیه و آله برای این که کسی را شاد کند، با او شوخی می کرد.

الکافی_ به نقل از معمّر بن خلاّد _: از حضرت ابو الحسن (امام کاظم) علیه السلام پرسیدم و گفتم: فردی با عدّه ای می نشیند و با هم می گویند و شوخی می کنند و می خندند، فرمود: اگر چیزی نباشد اشکالی ندارد _ به گمانم مقصود حضرت [از: اگر چیزی نباشد ]ناسزاگویی بود _ سپس فرمود: بادیه نشینی بود که نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله می آمد و برای آن حضرت هدیه می آورد و همان جا می گفت: پول هدیه ما را بده و رسول خدا صلی الله علیه و آله می خندید. آن حضرت هرگاه اندوهگین می شد، می فرمود: آن بادیه نشین چه می کند؟ کاش نزد ما می آمد!

3633 - ذَمُّ المِزاحِ
3633 - نکوهش شوخی

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :یا علیُّ، لا تَمزَحْ فیَذهَبَ بَهاؤکَ ، و لا تَکذِبْ فیَذهَبَ نورُکَ . (4)

3633

نکوهش شوخی

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای علی! شوخی مکن که ارج و احترامت از بین می رود و دروغ مگو که نورانیّتت از میان می رود.

ص :514


1- المداعنة : المُمازحة (لسان العرب : 1/375) . أی فلا تفعلوا ما تفعلون من قلّة المداعبة ، بل کونوا علی حدّ الوسط (کما فی هامش المصدر) ، و فی مکارم الأخلاق: 1 / 58 / 47 «هَلاّ تفعلوا» و هو الأصوب .
2- الکافی : 2/663/3.
3- الکافی : 2/663/1.
4- مکارم الأخلاق : 2/321/2656.

عنه صلی الله علیه و آله :لا یَبلُغُ العَبدُ صَریحَ الإیمانِ حتّی یَدَعَ المِزاحَ و الکِذبَ ، و یَدَعَ المِراءَ و إن کانَ مُحِقّا . (1)

الترغیب و الترهیب :أبو الحسَنِ _ و کانَ عَقَبیّا بَدْریّا _ : کُنّا جُلوسا معَ رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله، فقامَ رجُلٌ و نَسِیَ نَعلَیهِ، فأخَذَهُما رجُلٌ فوَضَعهُما تَحتَهُ ، فرَجعَ الرّجُلُ فقالَ: نَعْلَیَّ ، فقالَ القَومُ : ما رأیناهُما ، فقالَ : هُوَ هذَه، فقالَ [رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ]: فکیفَ برَوعَةِ المؤمنِ؟! فقالَ : یا رسولَ اللّهِ، إنّما صَنعتُهُ لاعِبا ، فقال : فکیفَ برَوعَةِ المؤمنِ ؟! _ مَرَّتینِ أو ثلاثا _ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ما مَزَحَ امرؤٌ (رجُلٌ) مَزحَةً إلاّ مَجَّ مِن عَقلِهِ مَجّةً . (3)

عنه علیه السلام :المِزاحُ یُورِثُ الضَّغائنَ . (4)

عنه علیه السلام:دَعِ المِزاحَ؛ فإنّهُ لِقاحُ الضَّغینَةِ . (5)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بنده به ایمان ناب نرسد، مگر آن گاه که شوخی و دروغ را ترک گوید و مجادله را رها کند، هر چند حق با او باشد.

الترغیب و الترهیب :ابو الحسن _ از شرکت کنندگان در پیمان عقبه و جنگ بدر _ گوید : با رسول خدا صلی الله علیه و آله نشسته بودیم که مردی [از جمع ما ]برخاست و رفت و کفش هایش را فراموش کرد. یک نفر آنها را برداشت و زیر خود گذاشت. آن مرد برگشت و گفت: کفش هایم کو؟ افرادی که آن جا نشسته بودند، گفتند: ما آنها را ندیده ایم. مردی که کفش ها را زیر خود پنهان کرده بود، گفت: این جاست. رسول خدا فرمود: ترساندن مؤمن چه معنا دارد؟! مرد گفت: ای رسول خدا! به شوخی این کار را کردم. پیامبر دو یا سه بار فرمود: ترساندن مؤمن چه معنا دارد؟!

امام علی علیه السلام :هیچ انسانی (مردی) شوخیی نکرد، مگر این که پاره ای از عقل خود را دور انداخت.

امام علی علیه السلام :شوخی، کینه بر جای می گذارد.

امام علی علیه السلام :شوخی را رها کن؛ زیرا شوخی بارور کننده کینه است.

ص :515


1- الترغیب و الترهیب : 3/594/20.
2- الترغیب و الترهیب : 3/484/5.
3- نهج البلاغة : الحکمة 450 .
4- تحف العقول : 86 .
5- غرر الحکم : 5134.

عنه علیه السلام :مَن مَزَحَ استُخِفَّ بهِ . (1)

عنه علیه السلام :لکُلِّ شیءٍ بَذرٌ ، وَ بذرُ العَداوَةِ المِزاحُ . (2)

عنه علیه السلام :آفةُ الهَیبَةِ المِزاحُ . (3)

عنه علیه السلام :إیّاکُم و المِزاحَ ؛ فإنّهُ یَجُرُّ السَّخیمَةَ و یُورِثُ الضَّغینَةَ، و هُو السَّبُّ الأصغَرُ . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إیّاکُم و المِزاحَ ؛ فإنّهُ یَذهَبُ بماءِ الوَجهِ و مَهابَةِ الرِّجالِ . (5)

عنه علیه السلام :إذا أحبَبتَ رجُلاً فلا تُمازِحْهُ و لا تُمارِهِ . (6)

عنه علیه السلام :لا تُمازِحْ فیُجتَرَأَ علَیکَ . (7)

عنه علیه السلام :المِزاحُ السِّبابُ الأصغَرُ . (8)

عنه علیه السلام:لا تَمزَحْ فیَذهَبَ نورُکَ . (9)

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :إیّاکَ و المِزاحَ ؛ فإنّهُ یَذهَبُ بِنُورِ إیمانِکَ ، و یَستَخِفُّ بمُروءتِکَ . (10)

امام علی علیه السلام :هر که شوخی کند، سبک می شود.

امام علی علیه السلام :هر چیزی را بذری است و بذر دشمنی شوخی است.

امام علی علیه السلام :آفتِ ابّهت، شوخی است.

امام علی علیه السلام :از شوخی بپرهیزید؛ زیرا که شوخی بدخواهی می آورد و کینه بر جای می گذارد، و آن دشنام کوچک است.

امام صادق علیه السلام :از شوخی بپرهیزید؛ زیرا آبرو و وقار مردان را از بین می برد.

امام صادق علیه السلام :هرگاه مردی را دوست داشتی، با او نه شوخی کن نه مجادله.

امام صادق علیه السلام :شوخی مکن، که بر تو گستاخ می شوند.

امام صادق علیه السلام :شوخی، دشنام کوچک است.

امام صادق علیه السلام :شوخی مکن؛ زیرا نورانیّتت از بین می رود.

امام کاظم علیه السلام :از شوخی بپرهیز، که نور ایمانت را می برد و مردانگی تو را سبک می گرداند.

ص :516


1- بحار الأنوار: 77/235/3.
2- غرر الحکم : 7316.
3- غرر الحکم : 3943.
4- الکافی : 2/664/12.
5- الکافی : 2/665/16.
6- الکافی : 2/664/9.
7- الکافی : 2/665/18 .
8- الکافی : 2/665/15.
9- الأمالی للصدوق : 636/853 .
10- کتاب من لا یحضره الفقیه : 4/408/5885.

3634 - المِزاحُ والهَزلُ
3634 - شوخی و مسخرگی

الإمامُ علیٌّ علیه السلام:رُبَّ هَزلٍ (1) عادَ جِدّا . (2)

عنه علیه السلام:اِرهَبْ تَحذَرْ، و لا تَهزِلْ فتُحتَقَرَ . (3)

عنه علیه السلام :اِحذَرِ الهَزلَ و اللّعبَ و کَثرَةَ المَزحِ و الضّحکِ و التُّرَّهاتِ . (4)

عنه علیه السلام:غَلَبَةُ الهَزلِ تُبطِلُ عَزیمَةَ الجِدِّ . (5)

عنه علیه السلام :مَن کثُرَ هَزلُهُ استُجهِلَ . (6)

عنه علیه السلام :کَثرَةُ الهَزلِ آیةُ الجَهلِ . (7)

عنه علیه السلام :مَن کَثُرَ هَزلُهُ بَطَلَ جِدُّهُ . (8)

عنه علیه السلام :مَن جَعَلَ دَیْدَنَهُ الهَزلَ لَم یُعرَفْ جِدُّهُ . (9)

عنه علیه السلام :مَن غَلَبَ علَیهِ الهَزلُ فَسَدَ عَقلُهُ . (10)

3634

شوخی و مسخرگی

امام علی علیه السلام :بسا شوخی ای که به جدّ انجامد.

امام علی علیه السلام :بترس تا بر حذر باشی و مسخرگی نکن که کوچک می شوی.

امام علی علیه السلام :از مسخرگی و بازی و شوخی زیاد و خنده و چرند گویی دوری کن.

امام علی علیه السلام :چیره آمدنِ مسخرگی، عزم جدّی را از بین می برد.

امام علی علیه السلام :هر که زیاد شوخ و غیر جدّی باشد، نادان شمرده شود.

امام علی علیه السلام :مسخرگی زیاد، نشانه نادانی است.

امام علی علیه السلام :هر که مسخرگی اش زیاد باشد، جدّیتش از بین برود (مردم سخنان و کردارهای جدّی او را نیز به شوخی گیرند و به آنها اهمیتی ندهند).

امام علی علیه السلام :هر که مسخرگی را عادت خود قرار دهد، جدّی بودنش شناخته نشود.

امام علی علیه السلام :هر که مسخرگی بر او چیره آید، خردش تباه شود.

ص :517


1- هزل فی کلامه هزلاً : مزح (المصباح المنیر : 638) .
2- تحف العقول : 85.
3- غرر الحکم : 2300.
4- غرر الحکم : 2603.
5- غرر الحکم : 6416.
6- غرر الحکم : 7972.
7- غرر الحکم : 7129.
8- غرر الحکم : 8356.
9- غرر الحکم : 8101.
10- غرر الحکم : 8429.

عنه علیه السلام :مَن قَلَّ عقلُهُ کَثُرَ هَزلُهُ . (1)

عنه علیه السلام :الکاملُ مَن غَلَبَ جِدُّهُ هَزلَهُ . (2)

عنه علیه السلام :أعقَلُ النّاسِ مَن غَلَبَ جِدُّهُ هَزلَهُ ، و استَظهَرَ علی هَواهُ بعَقلِهِ . (3)

امام علی علیه السلام :هر که عقلش کم باشد، شوخی و جدّی نبودنش زیاد باشد.

امام علی علیه السلام :کامل، آن کسی است که جدی بودنش بر مسخرگی اش چیره آید.

امام علی علیه السلام :خردمندترین مردم کسی است که جدّی بودنش بر مسخرگی اش چیره باشد و در برابر هوسِ خود از عقلش کمک گیرد.

3635 - کَثرَةُ المِزاحِ
3635 - شوخی زیاد

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :کَثرَةُ المِزاحِ یَذهَبُ بماءِ الوجهِ . (4)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :کَثرَةُ المِزاحِ تُسقِطُ الهَیبَةَ . (5)

عنه علیه السلام :مَن کَثُرَ مِزاحُهُ قَلّتْ هَیبَتُهُ . (6)

عنه علیه السلام :کَثرَةُ المِزاحِ تُذهِبُ البَهاءَ ، و تُوجِبُ الشَّحناءَ . (7)

عنه علیه السلام :مَن کَثُرَ مِزاحُهُ استُجهِلَ . (8)

عنه علیه السلام:مَن کَثُرَ مِزاحُهُ استُحمِقَ . (9)

عنه علیه السلام:مَن کَثُرَ مَزحُهُ قَلَّ وَقارُهُ . (10)

عنه علیه السلام:مَن کَثُرَ مِزاحُهُ لَم یَخْلُ مِن حاقِدٍ علَیهِ و مُستَخِفٍّ بهِ . (11)

3635

شوخی زیاد

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :شوخی زیاد، آبرو را می برد.

امام علی علیه السلام :شوخی زیاد [انسان را] از هیبت می اندازد.

امام علی علیه السلام :هر که زیاد شوخی کند، هیبتش کم می شود.

امام علی علیه السلام :شوخی زیاد، ارج و احترام را می برد و موجب دشمنی می شود.

امام علی علیه السلام :هر که زیاد شوخی کند، نادان شمرده می شود.

امام علی علیه السلام :هر که زیاد شوخی کند، احمق به شمار می آید.

امام علی علیه السلام :هر که زیاد شوخی کند، وقارش کم می شود.

امام علی علیه السلام :هر که زیاد شوخی کند، از داشتن بدخواه و کسی که او را خفیف شمارد بی نصیب نخواهد بود.

ص :518


1- غرر الحکم : 8556.
2- غرر الحکم : 2197.
3- غرر الحکم : 3355.
4- الأمالی للصدوق : 344/412 .
5- غرر الحکم : 7101.
6- غرر الحکم : 8095.
7- غرر الحکم : 7126.
8- غرر الحکم : 7883.
9- غرر الحکم : 7950.
10- غرر الحکم : 8432.
11- غرر الحکم : 8930.

عنه علیه السلام :فی السَّفَهِ و کَثرَةِ المِزاحِ الخُرقُ . (1)

عنه علیه السلام :الإفراطُ فی المَزحِ خُرقٌ . (2)

(3)

امام علی علیه السلام :در سبکسری و شوخی زیاد، حماقت نهفته است.

امام علی علیه السلام :زیاده روی در شوخی، حماقت است.

ص :519


1- غرر الحکم : 6523.
2- غرر الحکم : 1184.
3- (انظر) وسائل الشیعة : 8/480 باب 83.

ص :520

489 - المَسخ

489 - مسخ

اشاره

(1)

ص :521


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 14/49 باب 4 «قصّة أصحاب السبت». کنز العمّال : 6/178 «المُسوخ».

3636 - المَسخُ
3636 - مسخ

الکتاب :

(وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِینَ اعْتَدَوْا مِنْکُمْ فِی السَّبْتِ فَقُلْنَا لَهُمْ کُونُوا قِرَدَةً خَاسِئِینَ * فَجَعَلْنَاهَا نَکَالاً لِمَا بَیْنَ یَدَیْها وَ مَا خَلْفَهَا وَ مَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِینَ) . (1)

(2)

الحدیث :

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :کانَ مِن السُّنّةِ و السَّبیلِ الّتی أمَرَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ بها موسی علیه السلام أنْ جَعَلَ اللّهُ علَیهِمُ السَّبتَ ، و کانَ مَن أعظَمَ السَّبتَ و لَم یَستَحِلَّ أن یَفعَلَ ذلکَ مِن خَشیَةِ اللّهِ أدخَلَهُ اللّهُ الجَنّةَ ، و مَنِ استَخَفَّ بحَقِّهِ و استَحَلَّ ما حَرَّمَ اللّهُ علَیهِ مِن عَمَلِ الّذی نَهاهُ اللّهُ عَنهُ فیهِ أدخَلَهُ اللّهُ عَزَّ و جلَّ النّارَ ؛ و ذلکَ حیثُ استَحَلُّوا الحِیتانَ و احتَبَسوها و أکَلوها یَومَ السَّبتِ غَضِبَ اللّهُ علَیهِم ، مِن غَیرِ أنْ یکونوا أشرَکوا بالرّحمنِ و لا شَکُّوا فی شیءٍ مِمّا جاء بهِ موسی علیه السلام. قالَ اللّه عَزَّ و جلَّ : «و لَقد عَلِمْتُمُ الّذینَ اعْتَدَوا مِنکُم فی السَّبْتِ فقُلْنا لَهُم کُونوا قِرَدَةً خاسِئینَ» . (3)

3636

مسخ

قرآن:

«و کسانی از شما را که در روز شنبه [از فرمان خدا ]تجاوز کردند، نیک شناختید. پس ایشان را گفتیم: بوزینگانی طرد شده باشید. و ما آن [عقوبت] را برای حاضران و [نسل های ]پس از آن عبرتی و برای پرهیزگاران، پندی قرار دادیم».

حدیث:

امام باقر علیه السلام :از جمله قانون و روشی که خداوند عزّ و جلّ موسی علیه السلام را به آن امر فرمود، این بود که روز شنبه را برای آنها مقرّر داشت که هر کس روز شنبه را بزرگ شمرَد و از ترس خدا،بی احترامی به این روز را روا نشمارَد، خداوند او را به بهشت برَد و هر که احترام این روز را نگه ندارد و کاری را که خداوند در آن روز نهی کرده [صید ماهی] حلال شمرد، خداوند عزّ و جلّ او را به دوزخ برد. اما چون [صید یا خوردن ]ماهی ها را روا شمردند و در روز شنبه آنها را حبس کردند و [روز بعد صید کردند و ]خوردند، خدا بر آنها خشم گرفت بدون آنکه به خدای رحمان مشرک شده یا در آنچه موسی آورده بود شکّ کنند. خداوند عزّ و جلّ می فرماید: «کسانی از شما را که در روز شنبه [از فرمان خدا ]تجاوز کردند، نیک شناختید. پس، ایشان را گفتیم: بوزینگانی طرد شده باشید».

ص :522


1- البقرة : 65 ، 66.
2- (انظر) النساء : 47 ، 154 ، الأعراف : 166 ، النحل : 124.
3- الکافی : 2/29/1.

عنه علیه السلام:وَجَدنا فی کتابِ علیٍّ علیه السلام أنّ قَوما مِن أهلِ أیکَةَ مِن قَومِ ثَمودَ ، و أنّ الحِیتانَ کانَت سَبَقَت إلَیهِم یَومَ السَّبتِ لیَختَبِرَ اللّهُ طاعَتَهُم فی ذلکَ ، فشَرَعَت إلیهِم یَومَ سَبتِهِم فی نادِیهِم و قُدّامَ أبوابِهِم فی أنهارِهِم و سَواقیهِم ، فبادَروا إلَیها فأخَذوا یَصطادونَها فلَبِثوا فی ذلکَ ما شاءَ اللّهُ، لا یَنهاهُم عنها الأحبارُ و لا یَمنَعُهُمُ العُلَماءُ من صَیدِها ، ثُمّ إنَّ الشّیطانَ أوحی إلی طائفَةٍ مِنهُم : إنّما نُهیتُم عن أکلِها یَومَ السَّبتِ فلَم تُنْهَوا عن صَیدِها ، فاصْطادُوا یَومَ السَّبتِ و کُلُوها فیما سِوی ذلکَ من الأیّامِ فقالَت طائفةٌ مِنهُم : الآنَ نَصطادُها، فعَتَتْ ، و انحازَت طائفةٌ اُخری مِنهُم ذاتَ الیَمینِ ، فقالوا : نَنهاکُم عن عُقوبَةِ اللّهِ أن تَتَعرَّضوا لخِلافِ أمرِهِ ، و اعتَزَلَتْ طائفةٌ مِنهُم ذاتَ الیَسارِ فسَکتَت فلَم تَعِظْهُم ، فقالَت للطّائفةِ الّتی وَعَظتهُم : «لِمَ تَعِظُونَ قَوما اللّهُ مُهْلِکُهُمْ أو مُعَذِّبُهُم عَذابا شَدیدا» (1) ، فقالَتِ الطّائفةُ الّتی وَعَظتهُم : «مَعْذِرَةً إلی رَبِّکُم و لَعَلَّهُم یَتَّقونَ» (2) قالَ: فقالَ اللّهُ جلّ و عزّ: «فلَمّا نَسُوا ما ذُکِّروا بهِ» (3) یَعنی لَمّا تَرَکوا ما وُعِظوا بهِ مَضَوا علی الخَطیئةِ ، فقالَتِ الطّائفةُ الّتی وَعَظتهُم : لا و اللّهِ، لا نُجامِعُکُم و لا نُبایِتُکُم اللّیلةَ فی مَدینَتِکُم هذهِ الّتی عَصَیتُمُ اللّهَ فیها ؛ مَخافَةَ أن یَنزِلَ بکُمُ البَلاءُ فیَعُمَّنا مَعَکُم . قالَ : فخَرَجوا عَنهُم مِن المَدینَةِ مَخافَةَ أن یُصیبَهُمُ البَلاءُ ، فنَزَلوا قَریبا مِن المَدینَةِ فباتُوا تَحتَ السَّماءِ ، فلَمّا أصبَحَ أولیاءُ اللّهِ المُطیعونَ لأمرِ اللّهِ غَدَوا لیَنظُروا ما حالُ أهلِ المَعصیَةِ ، فأتَوا بابَ المَدینَةِ فإذا هُو مُصمَتٌ ، فدَقُّوهُ فلَم یُجابوا و لم یَسمَعوا مِنها خَبرَ واحِدٍ ، فَوَضَعوا سُلَّما علی سُورِ المَدینَةِ ثُمَّ أصعَدوا رجُلاً مِنهُم ، فأشَرَفَ علَی المدینَةِ فنَظرَ فإذا هُو بالقَومِ قِرَدَةٌ یَتَعاوُونَ ، فقالَ الرّجُلُ لأصحابِهِ : یا قومِ، أری و اللّهِ عَجَبا ! قالوا : و ما تَری ؟ قالَ : أری القَومَ قد صاروا قِرَدَةً یَتَعاوُونَ و لَها أذنابٌ ، فکَسَروا البابَ ، قالَ : فعَرَفَتِ القِردَةُ أنسابَها مِن الإنسِ ، و لَم تَعرِفِ الإنسُ أنسابَها مِن القِردَةِ ، فقالَ القومُ للقِردَةِ : أ لَم نَنهَکُم ؟! فقالَ علیٌّ علیه السلام : و الّذی فَلَقَ الحَبَّةَ و بَرأَ النَّسَمةَ إنّی لَأعرِفُ أنسابَها مِن هذهِ الاُمّةِ لا یُنکِرونَ و لا یُغَیَّرونَ بَل تَرَکوا ما اُمِروا بهِ فتَفَرَّقوا ، و قَد قالَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ : «فَبُعْدا لِلقَومِ الظّالِمینَ» (4) فقالَ اللّهُ : «أنْجَیْنا الّذینَ یَنْهَونَ عَنِ السُّوءِ و أخَذْنا الّذینَ ظَلَموا بِعَذابٍ بَئیسٍ بِما کانوا یَفْسُقونَ» (5) . (6)

امام باقر علیه السلام :در کتاب علی علیه السلام یافتیم که جماعتی از اهالی اَیکه، از قوم ثمود، بودند که در روز شنبه ماهی ها به جانب آنها پیش می آمدند، تا خداوند اطاعت آنان را در این باره بیازماید.روز شنبه ماهی ها وارد جوی ها و نهرهایی که از جلو خانه ها و مراکز تجمع آنها می گذشت، می شدند و آن مردم به صید آنها می پرداختند و مدّت ها این کار را می کردند و احبار و علمایشان هم آنها را از صید، نهی نمی کردند. وانگهی شیطان به گروهی از آنها تلقین کرد که شما از خوردن ماهی در روز شنبه نهی شده اید نه از صید آن، پس روز شنبه صید کنید و روزهای دیگر ماهی های صید شده را بخورید.

گروهی از آنها گفتند: هم اینک ما ماهی ها را صید می کنیم و بدین ترتیب [از فرمان خدا]سرپیچی کردند. گروهی از ایشان به سمت راست رفتند [و از صید خودداری کردند ]و[به صید کنندگان ]گفتند: با فرمان خدا مخالفت نکنید، که به کیفر او گرفتار می شوید. و گروهی دیگر هم به سمت چپ کناره جستند و سکوت کردند و صید کنندگان را اندرز ندادند و به گروهی که آنها را اندرز داده بودند گفتند: «برای چه گروهی را که خدا هلاکشان می کند یا عذابی سخت به آنان خواهد چشاند، اندرز می دهید؟» آن گروهی که اندرزشان داده بودند پاسخ دادند: «تا ما را پیش پروردگارتان عذری باشد و [نیز ]شاید که آنان بپرهیزند». پس خداوند عزّ و جلّ فرمود: «پس، هنگامی که آنچه را بدان تذکّر داده شده بودند از یاد بردند ......... » یعنی چون اندرزی را که به آنها [درباره ترک نافرمانی خدا و صید ماهی]داده شده بود پشت گوش انداختند و به گناه ادامه دادند؛ پس طایفه ای که آنها را اندرز داده بودند، گفتند: به خدا قسم که با شما نمی آمیزیم و امشب را در این شهرتان که در آن خدا را نافرمانی کرده اید با شما به سر نمی بریم؛ زیرا می ترسیم بر شما بلا نازل شود و ما هم در آتش شما بسوزیم. لذا، از ترس این که بلا به ایشان رسد شهر را ترک گفتند و جایی نزدیک شهر رفتند و شب را زیر آسمان به سر بردند، صبح که شد این اولیای خدا و فرمانبران فرمان او رفتند تا از حال و روز نافرمانان خبر بگیرند. چون به دروازه شهر رسیدند، آن را بسته یافتند. در را کوبیدند اما جوابی نشنیدند و یک کلمه هم به گوششان نخورد. لذا نردبانی به دیوار شهر گذاشتند و از بین خود یک نفر را بالا فرستادند. او از بالای دیوار داخل شهر را نگاه کرد. ناگاه دید مردم به صورت عده ای بوزینه در آمده اند که بر یکدیگر بانگ می زنند. به همراهان خود گفت: ای مردم! به خدا صحنه عجیبی می بینم! گفتند: چه می بینی؟ گفت: مردم به صورت بوزینه در آمده اند و دُم دارند و بر یکدیگر فریاد می زنند. آن عدّه در را شکستند. بوزینگان خویشان اِنسی خود را شناختند. اما این انسان ها خویشان بوزینه شده خود را نشناختند. آن عدّه به بوزینگان گفتند: نگفتیم این کار را نکنید؟

علی علیه السلام فرمود: سوگند به خدایی که دانه را شکافت و انسان را آفرید من خویشان و نسب های آنها را در میان این امّت می شناسم که نهی از منکر نمی کنند و در صدد تغییر گناهان بر نمی آیند. بلکه آنچه بِدان فرمان داده شده اند فرو گذاشتند و تار و مار شدند.خداوند عزّ و جلّ می فرماید: «دور باد [از رحمت خدا] گروه ستمکاران!» و می فرماید: «کسانی را که از [کار] بد باز می داشتند، نجات دادیم و کسانی را که ستم کردند، به سزای آن که نافرمانی می کردند، به عذابی سخت گرفتار کردیم».

ص :523


1- الأعراف : 164 .
2- الأعراف : 164 .
3- الأعراف : 165 .
4- المؤمنون : 41 .
5- الأعراف : 165 .
6- تفسیر القمّی : 1/244 .

ص :524

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ فی قولِ اللّهِ عَزَّ و جلَّ: «لُعِنَ الّذینَ کَفَروا مِن بَنی إسرائیلَ علی لِسانِ داودَ و عیسی بنِ مَریمَ» (1) قالَ _: الخَنازیرُ علی لِسانِ داوودَ ، و القِرَدَةُ علی لسانِ عیسَی بنِ مَریمَ علیهما السلام . (2)

بیان :

قال العلاّمة الطباطبائیُّ بعد تفسیر الآیات 63 _ 74 من سورة البقرة تحت عنوان «بحث فلسفیّ»: السورة کما تری مشتملة علی عدّة من الآیات المعجِزة فی قصص بنی إسرائیل و غیرهم ، کفَرق البحر و إغراق آل فرعون فی قوله تعالی : «و إذْ فَرَقْنا بِکُمُ البَحْرَ فأنجیناکم و أغْرَقْنا آلَ فِرعَونَ ......... » (3) الآیة ، و أخذ الصّاعقة بنی إسرائیل و إحیائهم بعد الموت فی قوله تعالی : «و إذ قُلتُم یا مُوسی لَن نُؤمِنَ لَکَ ......... » (4) الآیة، و تظلیل الغمام و إنزال المَنّ و السّلوی علیهم فی قوله تعالی : «و ظَلّلْنا علَیکُمُ الغَمامَ ......... » (5) الآیة ، و انفجار العیون من الحجر فی قوله تعالی : «و إذِ اسْتَسْقی مُوسی لِقَومِهِ ......... » (6) الآیة، و رفع الطّور فوقهم فی قوله تعالی : «و رَفَعنا فَوقَکُمُ الطّورَ ......... » (7) الآیة ، و مسخ قومٍ منهم فی قوله تعالی : «فقُلنا لَهُمْ کُونوا قِرَدَةً ......... » (8) الآیة ، و إحیاء القتیل ببعض البقرة المذبوحة فی قوله : «فَقُلْنا اضْرِبوهُ بِبَعضِها ......... » (9) الآیة، و کإحیاء قومٍ آخرین فی قوله : «أ لَمْ تَرَ إلَی الّذینَ خَرَجوا مِن دِیارِهِم ......... » (10) الآیة ، و کإحیاء الّذی مرّ علی قریةٍ خربةٍ فی قوله: «أو کالّذی مَرَّ علی قَرْیَةٍ و هِیَ خاوِیَةٌ علی عُروشِها ......... » (11) الآیة ، و کإحیاء الطّیر بید إبراهیم فی قوله تعالی : «و إذْ قالَ إبراهیمُ رَبِّ أرِنی کیفَ تُحیی المَوْتی ......... » (12) الآیة ، فهذه اثنتا عشرة آیةً معجزةً خارقةً للعادة جرت أکثرها فی بنی إسرائیل ذکرها القرآن . و قد بیّنا فیما مرّ إمکان وقوع المعجزة و أنّ خوارق العادات جائزة الوقوع فی الوجود ، و هی مع ذلک لیست ناقضةً لقانون العلّیّة و المعلولیّة الکلّیّ ، و تبیّن به أن لا دلیل علی تأویل الآیات الظاهرة فی وقوع الإعجاز و صرفها عن ظواهرها ما دامت الحادثة ممکنةً ، بخلاف المحالات کانقسام الثلاثة بمتساویین و تولّد مولودٍ یکون أبا لنفسه ، فإنّه لا سبیل إلی جوازها.

نعم ، تختصّ بعض المعجزات کإحیاء الموتی و المسخ ببحثٍ آخر ، فقد قیل : إنّه قد ثبت فی محلّه أنّ الموجود الّذی له قوّة الکمال و الفعلیّة إذا خرج من القوّة إلَی الفعل فإنّه یستحیل بعد ذلک رجوعه إلَی القوّة ثانیا ، و کذلک کلُّ ما هو أکمل وجودا فإنّه لا یرجع فی سیره الاستکمالیّ إلی ما هو أنقص وجودا منه من حیث هو کذلک . و الإنسان بموته یتجرّد بنفسه عن المادّة فیعود موجودا مجرّدا مثالیّا أو عقلیّا ، و هاتان الرّتبتان فوق مرتبة المادّة ، و الوجود فیهما أقوی من الوجود المادّیّ ، فمن المحال أن تتعلّق النّفس بعد موتها بالمادّة ثانیا ، و إلاّ لزم رجوع الشیء إلی القوّة بعد خروجه إلَی الفعل و هو محال . و أیضا : الإنسان أقوی وجودا من سائر أنواع الحیوان ، فمن المحال أن یعود الإنسان شیئا من سائر أنواع الحیوان بالمسخ .

أقول : ما ذکره من استحالة رجوع ما بالقوّة بعد خروجه إلَی الفعل إلَی القوّة ثانیا حقّ لا ریب فیه ، لکنّ عَود المیّت إلی حیاته الدُّنیا ثانیا فی الجملة و کذا المسخ لیسا من مصادیقه . بیان ذلک: أنّ المحصّل من الحسّ و البرهان أنّ الجوهر النباتیّ المادّیّ إذا وقعت فی صراط الاستکمال الحیوانیّ فإنّه یتحرّک إلَی الحیوانیّة ، فیتصوّر بالصورة الحیوانیّة و هی صورة مجرّدة بالتجرّد البرزخیّ ، و حقیقتها إدراک الشیء نفسه بإدراک جزئیّ خیالیّ ، و هذه الصورة وجود کامل للجوهر النباتیّ و فعلیّة لهذه القوّة تلبّس بها بالحرکة الجوهریّة ، و من المحال أن ترجع یوما إلَی الجوهر المادّیّ فتصیر إیّاه إلاّ أن تفارق مادّتها فتبقی المادّة مع صورة مادّیّة ، کالحیوان یموت فیصیر جسدا لا حراک به .

ثمّ إنّ الصّورة الحیوانیّة مبدأ لأفعال إدراکیّة تصدر عنها ، و أحوال علمیّة تترتّب علیها ، تنتقش النّفس بکلّ واحد من تلک الأحوال بصدورها منها ، و لا یزال نقش عن نقش ، و إذا تراکمت من هذه النقوش ما هی متشاکلة متشابهة تحصّل نقش واحد و صار صورة ثابتة غیر قابلة للزّوال و ملکة راسخة . و هذه صورة نفسانیّة جدیدة یمکن أن یتنوّع بها نفس حیوانیّ فتصیر حیوانا خاصّا ذا صورة خاصّة منوّعة کصورة المکر و الحقد و الشهوة و الوفاء و الافتراس و غیر ذلک . و إذا لم تحصل ملکة بقی النّفس علی مرتبتها السّاذجة السّابقة ، کالنّبات إذا وقفت عن حرکتها الجوهریّة بقی نباتا و لم یخرج إلَی الفعلیّة الحیوانیّة . و لو أنّ النّفس البرزخیّة تتکامل من جهة أحوالها و أفعالها بحصول الصورة دفعة لانقطعت علقتها مع البدن فی أوّل وجودها ، لکنّها تتکامل بواسطة أفعالها الإدراکیّة المتعلّقة بالمادّة شیئا فشیئا حتّی تصیر حیوانا خاصّا إن عمّر العمر الطبیعیّ أو قدرا معتدّا به ، و إن حال بینه و بین استتمام العمر الطبیعیّ أو القدر المعتدّ به مانع کالموت الاخترامیّ بقی علی ما کان علیه من سذاجة الحیوانیّة .

ثمّ إنّ الحیوان إذا وقعت فی صراط الإنسانیّة _ و هی الوجود الّذی یعقل ذاته تعقّلاً کلّیا مجرّدا عن المادّة و لوازمها من المقادیر و الألوان و غیرهما _ خرج بالحرکة الجوهریّة من فعلیّة المثال الّتی هی قوّة العقل إلی فعلیّة التجرّد العقلیّ، و تحقّقت له صورة الإنسان بالفعل ، و من المحال أن تعود هذه الفعلیّة إلی قوّتها الّتی هی التجرّد المثالیّ علی حدّ ما ذکر فی الحیوان .

ثمّ إنّ لهذه الصورة أیضا أفعالاً و أحوالاً تحصل بتراکمها التدریجیّ صورة خاصّة جدیدة توجب تنوّع النّوعیّة الإنسانیّة علی حدّ ما ذکر نظیره فی النوعیّة الحیوانیّة .

إذا عرفت ما ذکرناه ظهر لک أنّا لو فرضنا إنسانا رجع بعد موته إلَی الدُّنیا و تجدّد لنفسه التعلّق بالمادّة و خاصّة المادّة التی کانت متعلّقة نفسه من قبل لم یبطل بذلک أصل تجرّد نفسه ، فقد کانت مجرّدة قبل انقطاع العلقة ، و معها أیضا و هی مع التعلّق ثانیا حافظة لتجرّدها . و الذی کان لها بالموت أنّ الأداة التی کانت رابطة فعلها بالمادّة صارت مفقودة لها ، فلا تقدر علی فعل مادّیّ کالصّانع إذا فقد آلات صنعته و الأدوات اللازمة لها ، فإذا عادت النّفس إلی تعلّقها الفعلیّ بالمادّة أخذت فی استعمال قواها و أدواتها البدنیّة و وضعت ما اکتسبتها من الأحوال و الملکات بواسطة الأفعال فوق ما کانت حاضرة و حاصلة لها من قبل ، و استکملت بها استکمالاً جدیدا من غیر أن یکون ذلک منه رجوعا قَهقری و سیرا نزولیّا من الکمال إلَی النّقص، و من الفعل إلَی القوّة.

فإن قلت : هذا یوجب القول بالقسر الدائم مع ضرورة بطلانه ؛ فإنّ النّفس المجرّدة المنقطعة عن البدن لو بقی فی طباعها إمکان الاستکمال من جهة الأفعال المادّیّة بالتعلّق بالمادّة ثانیا کان بقاؤها علَی الحرمان من الکمال إلَی الأبد حرمانا عمّا تستدعیه بطِباعها ، فما کلّ نفس براجعة إلَی الدُّنیا بإعجاز أو خَرق عادة ، و الحرمان المستمرّ قسر دائم .

قلتُ : هذه النفوس الّتی خرجت من القوّة إلَی الفعل فی الدُّنیا و اتّصلت إلی حدّ و ماتت عندها لا تبقی علی إمکان الاستکمال اللاّحق دائما ، بل یستقرّ علی فعلیّتها الحاضرة بعد حین أو تخرج إلَی الصورة العقلیّة المناسبة لذلک و تبقی علی ذلک، و تزول الإمکان المذکور بعد ذلک، فالإنسان الّذی مات و له نفس ساذجة غیر أنّه فعل أفعالاً و خلط عملاً صالحا و آخر سیّئا لو عاش حینا أمکن أن یکتسب علی نفسه الساذجة صورة سعیدة أو شقیّة ، و کذا لو عاد بعد الموت إلَی الدُّنیا و عاش أمکن أن یکتسب علی صورته السابقة صورة خاصّة جدیدة ، و إذا لم یعد فهو فی البرزخ مثاب أو معذّب بما کسبته من الأفعال حتّی یتصوّر بصورة عقلیّة مناسبة لصورته السّابقة المثالیّة ، و عند ذلک یبطل الإمکان المذکور و یبقی إمکانات الاستکمالات العقلیّة ، فإن عاد إلَی الدُّنیا کالأنبیاء و الأولیاء لو عادوا إلَی الدُّنیا بعد موتهم أمکن أن یحصل صورة اُخری عقلیّة من ناحیة المادّة و الأفعال المتعلّقة بها ، و لو لم یعد فلیس له إلاّ ما کسب من الکمال و الصّعود فی مدارجه و السّیر فی صراطه ، هذا .

و من المعلوم أنّ هذا لیس قسرا دائما ، و لو کان مجرّد حرمان موجود عن کماله الممکن له بواسطة عمل عوامل و تأثیر علل مؤثّرة قسرا دائما لکان أکثر حوادث هذا العالم _ الذی هو دار التّزاحم و موطن التّضادّ _ أو جمیعها قسرا دائما ، فجمیع أجزاء هذا العالم الطبیعیّ مؤثّرة فی الجمیع ، و إنّما القسر الدائم أن یجعل فی غریزة نوع من الأنواع اقتضاء کمال من الکمالات أو استعداد ثمّ لا یظهر أثر ذلک دائما إمّا لأمر فی داخل ذاته أو لأمر من خارج ذاته متوجّه إلَی إبطاله بحسب الغریزة ، فیکون تغریز النّوع المقتضی أو المستعدّ للکمال تغریزا باطلاً و تجبیلاً هباءً لغوا ، فافهم ذلک . و کذا لو فرضنا إنسانا تغیّرت صورته إلی صورة نوع آخر من أنواع الحیوان کالقرد و الخنزیر فإنّما هی صورة علی صورة ، فهو إنسان خنزیر أو إنسان قرد ، لا إنسان بطلت إنسانیّته و حلّت الصّورة الخنزیریّة أو القردیّة محلّها ، فالإنسان إذا کسب صورةً من صور الملکات تصوّرت نفسه بها ، و لا دلیل علی استحالة خروجها فی هذه الدُّنیا من الکمون إلَی البروز علی حدّ ما ستظهر فی الآخرة بعد الموت . و قد مرّ أنّ النّفس الإنسانیّة فی أوّل حدوثها علی السذاجة یمکن أن تتنوّع بصورة خاصّة تخصّصها بعد الإبهام و تقیّدها بعد الإطلاق و القبول ، فالممسوخ من الإنسان إنسان ممسوخ لا أنّه ممسوخ فاقد للإنسانیّة ، هذا .

و نحن نقرأ فی المنشورات الیومیّة من أخبار المجامع العلمیّة باُوروبا و أمریکا ما یؤخذ جواز الحیاة بعد الموت . و تبدّل صورة الإنسان بصورة المسخ ، و إن لم نتّکل فی هذه المباحث علی أمثال هذه الأخبار ، لکن من الواجب علَی الباحثین من المحصّلین أن لا ینسوا الیوم ما یتلونه بالأمس .

فإن قلت : فعلی هذا فلا مانع من القول بالتّناسخ .

قلت : کلاّ ؛ فإنّ التّناسخ _ و هو تعلّق النّفس المستکملة بنوع کمالها بعد مفارقتها البدن ببدن آخر _ محال ، فإنّ هذا البدن إن کان ذا نفس استلزم التّناسخ تعلّق نفسین ببدن واحد ، و هو وحدة الکثیر و کثرة الواحد ، و إن لم تکن ذا نفس استلزم رجوع ما بالفعل إلَی القوّة کرجوع الشّیخ إلَی الصّبا . و کذلک یستحیل تعلّق نفس إنسانیّ مستکملة مفارقة ببدن نباتیّ أو حیوانیّ بما مرّ من البیان . (13)

امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «کسانی از بنی اسرائیل که کافر شدند به زبان داوود و عیسی بن مریم نفرین شدند» _فرمود : با نفرین داوود به خوک تبدیل شدند و با نفرین عیسی بن مریم به بوزینه.

توضیح:

مرحوم علامه طباطبایی، بعد از تفسیر آیات 63 تا 74 سوره بقره، تحت عنوان «بحثی فلسفی» چنین آورده است: این سوره، همچنان که ملاحظه می کنید، مشتمل بر چندین نشانه اعجاز در سرگذشت بنی اسرائیل و دیگران می باشد. مانند شکافتن دریا و غرق کردن فرعونیان در آیه «و آن گاه که دریا را برای شما شکافتیم و شما را نجات دادیم و فرعونیان را غرق کردیم ......... » و صاعقه زدن بنی اسرائیل و زنده کردن آنها پس از مرگ در آیه «و آنگاه که گفتید: ای موسی! هرگز به تو ایمان نیاوریم ......... » و سایه افکندن ابر بر سر آنها و فرو فرستادن گزانگبین و بلدرچین برای آنان در آیه «و ابر را بر فراز آنان سایبان کردیم ......... » و جوشیدن چشمه ها از سنگ در آیه «و هنگامی که موسی برای قوم خود در پی آب برآمد ......... » و بلند شدن کوه بر فراز سر آنان در آیه «و [کوه] طور را بر فراز شما افراشتیم ......... » و مسخ شدن عدّه ای از آنها در آیه «پس، ایشان را گفتیم: بوزینگانی طرد شده باشید ......... » و زنده کردن کُشته، به وسیله قسمتی از گاو ذبح شده در آیه «پس، گفتیم قسمتی از آن [گاو ]را به او بزنید ......... » و مانند زنده کردن عدّه ای دیگر در آیه «آیا ندیدی کسانی را که از خانه های خود خارج شدند ......... » و مانند زنده کردن شخصی که از آبادی ویران شده ای گذشت، در آیه «یا چون آن کس که از آبادی ای که سقفهایش یکسره فرو ریخته بود، عبور کرد ......... » و مانند زنده کردن مرغان به دست ابراهیم در آیه «و آن گاه که ابراهیم گفت: پروردگارا! به من نشان بده که چگونه مردگان را زنده می کنی ......... ». این ها دوازده معجزه و خارق عادت است که بیشتر آنها در میان بنی اسرائیل واقع شده و قرآن یاد کرده است. در مباحث گذشته مسأله امکان وقوع معجزه را و این که کارهای خارق العاده اموری شدنی هستند و در عین حال ناقض قانون کلّی علیّت نمی باشند، توضیح دادیم و روشن شد که دلیلی ندارد آیاتی را که در وقوع اعجاز ظهور دارند، تأویل و توجیه کنیم مگر این که از موضوعات مُحال باشد، مانند تقسیم عدد سه به دو عدد صحیح متساوی و یا متولّد شدن نوزادی که خودش پدر خودش باشد؛ زیرا این امور اصولاً شدنی نیستند.

البته، پاره ای معجزات، مانند زنده کردن مردگان و مسخ افراد بشر به بحث دیگری مربوط می شود. در این جا بعضی می گویند: در جای خود ثابت شده که موجودِ برخوردارِ از قوه کمال و فعلیّت، چنانچه از حالت قوّه به فعل در آید، دیگر محال است بار دیگر به حالت قوّه برگردد. همچنین هر موجودی که وجودش کاملتر باشد، در سیر تکاملی خود، به وجود ناقص تر از خود باز نمی گردد. انسان هم وقتی می میرد، نفْس او از مادّه، مجرّد و برهنه می شود و به موجود مجرّد مِثالی یا عقلی تبدیل می شود و این دو مرتبه (تجرّد مثالی و عقلی) فراتر از مرتبه ماده است. بنا بر این، محال است که بعد از مرگ، نفْس دوباره به مادّه تعلّق بگیرد؛ زیرا مستلزم بازگشت شیئ از فعلیّت به قوّه می باشد و این محال است. همچنین وجود انسان از سایر انواع حیوان کاملتر است. بنا بر این، محال است که انسان، از طریق مسخ، به صورت یکی از آنها در آید.

پاسخ می دهیم: این که گفته اند: وقتی چیزی از حالت قوّه به فعل درآمد، دیگر محال است مجدداً به حالت قوّه برگردد، یک حقیقت تردید نا پذیر است. اما بازگشت مرده به زندگیِ دوباره دنیا به طور کلّی و نیز مسخ شدن، از مصداق های این قاعده نیستند. توضیح این که آنچه از حسّ و برهان به دست می آید این است که جوهر نباتی مادّی هر گاه در مسیر تکامل حیوانی قرار بگیرد، به سوی حیوانیّت حرکت می کند و صورت حیوانی پیدا می کند، که یک صورت مجرّد برزخی است و حقیقت آن، ادراک جزئی خیالی است که موجود از خودش دارد. این صورت حیوانی، وجودِ کامل جوهر نباتی و مرحله فعلیت این قوّه است که از طریق حرکت جوهری به آن مرحله می رسد و محال است روزی به جوهر مادّی برگردد و مادّه بشود، مگر این که نفْس حیوانی از ماده خود جدا شود و در نتیجه، مادّه با صورتی مادّی باقی بماند؛ مثل این که حیوان بمیرد و به صورت جسمی بی جان و بی تحرّک در آید.

وانگهی، صورت حیوانی منشأ یک رشته افعالِ ادراکی است که از آن سر می زند و حالات علمیه ای نیز بر آن مترتب می باشد که با سرزدن آنها از این صورت حیوانی، هر یک از این حالات در نفْس، نقش می بندد و نقشی از پی نقشی در نفْس صورت می بندد و هر گاه نقشهای هم شکل و همانند انبوه شوند، نقش واحدی شکل می گیرد و به صورت ثابت، تغییر نا پذیر و ملکه راسخ و ریشه داری تبدیل می شود. این صورت نفسانی جدیدی است که ممکن است به واسطه آن نوعی از نفْس حیوانی پدید آید و به حیوانی خاص که دارای صورتی خاص است و نوع آن را تعیین می کند، تبدیل شود. مانند صورت مکر و کینه و شهوت و وفاداری و درندگی و امثال این ها. اما اگر ملکه ای حاصل نشود، نفْس در همان مرتبه ساده قبلی خود باقی می ماند. مانند گیاه که هر گاه از حرکت جوهری خود باز ایستد، به همان حالت نبات باقی می ماند و به فعلیت حیوانی نمی رسد. اگر نفْسِ برزخی از نظر حالات و افعال ، تکامل دفعی پیدا کند، در همان مرحله اولِ وجود، علاقه اش با بدن قطع می شود، اما به واسطه افعال ادراکی متعلّق به مادّه خود، تدریجاً تکامل می یابد تا آنکه به حیوان خاصی تبدیل می شود. این در صورتی است که عمر طبیعی یا مقدار قابل توجهی از آن را سپری کند، اما اگر مانعی مانند مرگِ غیر طبیعی بر سر راه آن پدید آید و نگذارد نفْسِ برزخی عمر طبیعی خود را کامل کند یا مقدار قابل اعتنایی از آن را بگذراند، در این صورت به همان حالت سادگی حیوانیت خود باقی می ماند.

حال، اگر حیوان در مسیر انسانیت، یعنی وجودی که ذات خود را به صورت کلّی و مجرّد از مادّه و لوازم آن، مانند مقدار و رنگ و غیره تعقّل و ادراک می کند قرار گیرد، در سایه حرکت جوهری، از حالت فعلیت مثالی (تجرّد برزخی حیوانی) که حالت قوّه عقل است، به مرحله فعلیت تجرّد عقلی می رسد و صورت انسان بالفعل در او حاصل می شود. و البته محال است که این فعلیّت به مرحله قوّه خود که همان تجرّد مثالی است، بازگشت کند.

این صورت (انسانی) نیز دارای افعال و احوالی است که از تراکم تدریجی آنها صورت خاص تازه ای پدید می آید که موجب پدید آمدن نوعیت انسان است، نظیر آنچه درباره پدید آمدن نوع حیوانی گفته شد.

با توجه به این مطالب، روشن می شود که اگر فرض کنیم انسانی پس از مرگ به دنیا برگردد و از نو به مادّه، مخصوصاً مادّه ای که نفْس او قبلاً به آن تعلّق داشته است، تعلّق بگیرد، این امر اصل تجرّد نفْس او را از بین نمی برد؛ زیرا پیش از قطع ارتباطش با مادّه نیز مجرّد بود و در صورت تعلّق دوباره به آن، این تجرّد خود را حفظ می کند. منتها چیزی که هست این است که بر اثر مرگ، ابزاری که فعل نفْس را با مادّه ارتباط می داده از بین رفته است و از این رو قادر به انجام کار مادی نیست؛ درست مانند صنعتگری که ابزارها و وسایل لازم برای انجام کار خود را از دست داده باشد. اما وقتی نفْس دوباره به مادّه تعلق گیرد، قوای آن و ابزارهای بدنی اش را مجدداً به کار می اندازد و احوال و ملکاتی را که کسب کرده بوده، به واسطه افعال جدید به مرتبه ای بالاتر از آنچه قبلاً داشته است، می رساند و تکامل جدیدی پیدا می کند، بدون آنکه سیر نزولی و عقب گرد از حال کمال به نقص و از فعل به قوّه کرده باشد. ممکن است بگویید: لازمه این سخن، قبول قسر دائمی (14) است، حال آن که قسر دائم قطعاً باطل و نادرست است؛ زیرا نفْس مجرّدِ جدا شده از بدن، اگر در طبیعت آن این امکان وجود داشته باشد که با تعلّق دوباره به مادّه، به لحاظ افعال مادّی تکامل یابد، محرومیت آن از رسیدن به چنین کمالی برای همیشه، مستلزم این است که از آنچه طبیعتش اقتضا می کند محروم شود؛ چه آن که همه نفْسها از طریق اعجاز یا خرق عادت به دنیا بر نمی گردند و از طرفی محرومیت مستمر نیز قسر دائمی است.

پاسخ این است که نفوسی که در دنیا از قوّه به فعلیت می رسند و با رسیدن به حدّ و مرحله ای می میرند، همیشه به حالت امکانِ کمال یابی بعدی باقی نمی مانند. بلکه پس از مدتی آن حالت فعلیّت موجود در آنها ثبات به خود می گیرد و یا تبدیل به صورت عقلی مناسبی می شود و به آن حال باقی می ماند و دیگر آن امکان رسیدن به کمال بعدی از بین می رود. بنا بر این، انسانی که با نفْسِ بسیط و ساده از دنیا می رود و فقط یک سلسله کارهای نیک و بد انجام داده، چنانچه مدتی بیشتر زندگی می کرد ممکن بود بر اثر تکرار افعال، صورت سعادتمند یا شقاوتمندی را برای نفْسِ ساده خود کسب کند.

همچنین اگر پس از مرگ به دنیا بازگردد و زندگی کند، ممکن است که برای صورت قبلی خود صورت جدیدی کسب کند و چنانچه برنگشت در عالم برزخ، طبق افعالی که در دنیا کسب کرده، پاداش داده یا عذاب می شود تا آن گاه که صورت عقلی مناسبی با صورت مثالی قبلی خود پیدا کند و در این هنگام امکان مذکور از بین می رود و تنها امکان تکامل عقلی برایش باقی می ماند. چنین نفسی اگر به دنیا بازگردد _ مانند نفوس انبیا و اولیا چنانچه پس از مرگ به دنیا برگردند _ ممکن است صورت عقلیه دیگری از ناحیه مادّه و افعال متعلّق به آن حاصل شود و اگر برنگشت برایش همان خواهد بود که در دنیا کسب کرده است، یعنی کمال و بالا رفتن به مدارج کمال و حرکت در مسیر آن.

روشن است که این معنا (بقای امکان کسب کمالات عقلی از طریق بازگشت به دنیا) قسر دائم نیست؛ زیرا اگر صِرف محروم ماندن موجودی از کمالات ممکن برای آن، به واسطه تأثیر علل و عواملی مؤثر، قسر دائمی باشد، در آن صورت بیشتر حوادث این جهان، که عالَم تزاحم و تضادّ می باشد، یا همه آنها در یک حالت قسر دائم خواهند بود. چه آن که کلیّه اجزای این عالم طبیعی در یکدیگر مؤثّرند. قسر دائم در حقیقت این است که در نهاد نوعی از انواع موجودات اقتضای کمالی از کمالات، یا استعدادی قرار داده شود. ولی، به واسطه وجود مانعی در ذات خود آن موجود، یا مانعی خارجی که طبق غریزه و نهادش در صدد ابطال آن کمال می باشد، آن کمال یا استعداد هیچ وقت به منصه ظهور نرسد؛ که در این صورت، نهادنِ آن مقتضیِ کمال یا آن استعداد در نهاد آن موجود باطل و بیهوده خواهد بود. دقّت شود.

به همین ترتیب، اگر فرض کنیم انسانی صورت انسانیش تغییر کند و به صورت نوع دیگری از انواع حیوان مانند بوزینه و خوک درآید، این در حقیقت صورتی روی صورت است، یعنی فرد مزبور «انسان _ میمون» یا «انسان _ خوک» می باشد، نه انسانی که انسانیّت او زایل گشته و صورت خوک یا بوزینگی به جای آن نشسته است. خلاصه این که، انسان هر گاه صورتی از صُوَر ملکات را کسب کند، نفْس او آن صورت را به خود می گیرد و دلیلی ندارد که همچنان که پس از مرگ در آخرت این صورتها ظهور می کنند، در همین دنیا نیز تا حدی از مرحله کمون به مرحله بروز نتوانند برسند. پیش از این گفتیم که نفس انسانی در آغاز پیدایش خود حالتی ساده دارد که به سبب آن می تواند صورت نوع خاصّی را به خود بگیرد و از آن حالت ابهام و اطلاق و پذیرش بیرون آید. بنا بر این، انسانی که مسخ می شود، انسان است و در عین حال مسخ شده، نه این که مسخ شده ای باشد فاقد انسانیت.

در نشریات روزانه، اخباری از مجامع علمی اروپا و آمریکا می خوانیم که نشان می دهد حیات پس از مرگ و نیز تبدیل شدن صورت انسان به صورت موجود دیگری شدنی است. گر چه ما در این مباحث به این گونه خبرها تکیه نمی کنیم اما پژوهشگران حقیقت جو نباید آنچه را که دیروز می خوانده اند امروز به بوته فراموشی بسپارند.

ممکن است بگویید: بنا بر این، عقیده به تناسخ مانعی ندارد.

پاسخ می دهیم: چنین نیست؛ زیرا تناسخ _ یعنی نفْسی که به نوع کمال خود رسیده پس از مفارقت از بدن به بدن دیگری تعلق گیرد _ محال است. چه آن که اگر این بدن دوم خود دارای نفْس باشد لازمه تناسخ این است که دو نفْس به یک بدن تعلّق گیرد و این، یعنی وحدتِ کثیر و کثرت واحد [که محال می باشد] و اگر دارای نفس نباشد، لازم می آید که آنچه بالفعل است، به مرحله قوّه برگردد؛ مثلاً شخص سالخورده و پیر به کودکی برگردد. بر اساس همین سخن، تعلّق گرفتن نفْس کامل شده انسانی، که از بدن مفارقت کرده، به یک بدن نباتی یا حیوانی نیز محال است.

ص :525


1- المائدة : 78 .
2- الکافی : 8/200/240.
3- البقرة : 50 .
4- البقرة : 55 .
5- البقرة : 57 .
6- البقرة : 60 .
7- البقرة : 63 .
8- البقرة : 65 .
9- البقرة : 73 .
10- البقرة : 243 .
11- البقرة : 259 .
12- البقرة : 260 .
13- المیزان فی تفسیر القرآن : 1/205 _ 209.
14- توضیح آن در صفحه بعد آمده است.

ص :526

ص :527

ص :528

ص :529

ص :530

ص :531

ص :532

ص :533

ص :534

ص :535

3637 - نَفیُ النَّسلِ عَنِ المُسوخِ
3637 - قطع نسل مسخ شدگان

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّ اللّه تعالی لم یَجعَلْ لمَسخٍ نَسلاً و لا عَقِبا ، و قد کانَتِ القِرَدَةُ و الخَنازیرُ قبلَ ذلکَ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :ما مَسَخَ اللّهُ مِن شیءٍ فکانَ لَهُ عَقِبٌ و نَسلٌ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ اللّهَ لَم یَمسَخْ شیئا فیَدَعْ لَهُ نَسْلاً أو عاقِبَةً . (3)

بیان :

فی مجمع البیان فی تفسیر قوله تعالی : «و لَقد عَلِمْتُمُ الّذینَ اعْتَدَوا مِنْکُمْ فی السَّبْتِ ......... » (4) عن ابن عبّاس قال : فمسخهم اللّه تعالی عقوبة لهم ، و کانوا یتعاوون و بقوا ثلاثة أیّام لم یأکلوا و لم یشربوا و لم یتناسلوا ، ثمّ أهلکهم اللّه تعالی ، و جاءت ریح فهبّت بهم و ألقتهم فی الماء. و ما مسخ اللّه اُمّة إلاّ أهلکها ، و هذه القردة و الخنازیر لیست من نسل اُولئک ، و لکن مسخ اُولئک علی صورة هؤلاء ، یدلّ علیه إجماع المسلمین ، علی أنّه لیس فی القردة و الخنازیر من هو من أولاد آدم ، و لو کانت من أولاد الممسوخین لکانت من بنی آدم . و قال مجاهد : لم یُمسَخوا قردةً و إنّما هو مَثَل ضربه اللّه کما قال : «کمَثَلِ الحِمارِ یَحْمِلُ أسْفارا» . (5) و حُکیَ عنه أیضا أنّه مُسخت قلوبهم ، فجُعلت کقلوب القردة لا تقبل وعظا و لا تتّقی زجرا .

و هذان القولان یخالفان الظّاهر الّذی أکثر المفسّرین علیه من غیر ضرورة تدعو إلیه . (6)

3637

قطع نسل مسخ شدگان

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند متعال برای هیچ مسخ شده ای نسلی و بازمانده ای نگذاشت. [این ]بوزینه ها و خوک ها قبلاً بوده اند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند هیچ موجودی را مسخ نکرد که برایش دنباله و نسلی باشد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند هر موجودی را مسخ کرد، برایش نسل یا دنباله ای باقی نگذاشت.

توضیح:

در «مجمع البیان» در تفسیر آیه «و لقد علمتم الذین اعتدوا منکم فی السبت ......... ؛ و کسانی از شما را که روز شنبه [از فرمان خدا ]تجاوز کردند، خوب شناختید ؛ پس ایشان را گفتیم: بوزینگانی طرد شده باشید» از قول ابن عباس آمده است که گفت: خداوند متعال آنها را با مسخ کردن کیفر داد. آنها بر یکدیگر بانگ می زدند و سه روز نَه چیزی خوردند و نَه آشامیدند و نَه زاد و ولد کردند و پس از سه روز، خداوند متعال آنان را هلاک کرد و بادی وزیدن گرفت و آنها را در آب انداخت. خداوند هیچ قومی را مسخ نکرد، مگر این که نابودشان ساخت. به اتّفاق آرای مسلمانان این میمون ها و خوک ها از نسل آن عدّه نیستند. بلکه آنان به صورت این حیوانات مسخ شدند. در میان میمون ها و خوک ها از فرزندان آدم وجود ندارد و اگر این ها از فرزندان مسخ شدگان بودند، بی گمان این حیوانات آدمیزاد بودند.

مجاهد می گوید: آنان به میمون تبدیل نشدند، بلکه این مَثَلی است که خداوند متعال زده است؛ چنان که فرموده است: «مانند مَثَل الاغ که کتاب هایی را حمل می کند». از مجاهد همچنین نقل شده است که: دل های این عدّه مسخ شد و مانند دل های بوزینگان شد که نه اندرزی می پذیرفت و نه از بانگ و هیبتی می ترسید.

این دو گفته با ظاهر آیه، که اکثر مفسّران به آن اعتقاد دارند، مخالف است و ضرورتی هم ندارد که چنین تأویلات و توجیهاتی گفته شود.

ص :536


1- کنز العمّال : 40022.
2- کنز العمّال : 40024.
3- مسند ابن حنبل : 2/39/3700.
4- البقرة : 65 .
5- الجمعة : 5 .
6- مجمع البیان : 1/264.

ص :537

ص :538

490 - المَشی

490 - راه رفتن

اشاره

(1)

ص :539


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 76/301 باب 57 «آداب المشی».

3638 - أدَبُ المَشیِ
3638 - آداب راه رفتن

الکتاب :

(وَ عِبَادُ الرَّحْمنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْنَا وَ إِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قالُوا سَلامَا) . (1)

(وَ اقْصِدْ فِی مَشْیِکَ وَ اغْضُضْ مِنْ صَوْتِکَ إِنَّ أَنْکَرَ الْأَصْوَاتِ لَصَوْتُ الْحَمِیرِ) . (2)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :سُرعَةُ المَشی یَذهَبُ ببَهاءِ المؤمنِ . (3)

مکارم الأخلاق :کانَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله إذا مَشی مَشی مَشیا یُعرَفُ أنّهُ لَیس بِمَشیِ عاجِزٍ و لا بِکَسلانٍ . (4)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :کانَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله إذا مَشی تَکَفّأ تَکَفّؤا کأنّما یَتَقَلّعُ مِن صَبَبٍ ، لَم أرَ قَبلَهُ و لا بَعدَهُ مِثلَهُ صلی الله علیه و آله . (5)

عنه علیه السلام_ لَمّا وَرَدَ الکوفةَ قادِما مِن صِفِّینَ ......... أقبَلَ حَربٌ یَمشی مَعهُ ، و هُو علیه السلام راکِبٌ _: ارجِعْ ؛ فإنّ مَشیَ مِثلِکَ مَع مِثلی فِتنَةٌ للوالی ، و مَذَلّةٌ للمؤمنِ . (6)

3638

آداب راه رفتن

قرآن:

«و بندگان خدای رحمان، کسانی هستند که روی زمین به نرمی گام بر می دارند و چون نادانان ایشان را مخاطب سازند، به ملایمت پاسخ می دهند».

«و در راه رفتن خود، میانه رو باش و صدایت را آهسته ساز که بدترین آوازها بانگ خران است».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تند راه رفتن، هیبت مؤمن را از بین می برد.

مکارم الأخلاق :رسول خدا صلی الله علیه و آله در موقع راه رفتن چنان راه می رفت که معلوم بود راه رفتن شخص ناتوان یا تنبل نیست.

امام علی علیه السلام :رسول خدا صلی الله علیه و آله هر گاه راه می رفت، چنان می خرامید که گویی سرازیری را می پیماید. پیش از آن حضرت و پس از او، کسی را مانند ایشان ندیدم.

امام علی علیه السلام_ زمانی که از صفّین سواره به کوفه وارد شد ......... و [فردی به نام ]حرب، در کنار حضرت پیاده به راه افتاد _فرمود : برگرد؛ زیرا پیاده آمدن چون تویی در رکاب چون من، باعث غرور و فریفتگی زمامدار و مایه خواری مؤمن است.

ص :540


1- الفرقان : 63.
2- لقمان : 19.
3- تحف العقول : 36.
4- مکارم الأخلاق : 1/60/52 .
5- مکارم الأخلاق : 1/59/50.
6- نهج البلاغة : الحکمة 322.

عنه علیه السلام_ فی صفَةِ المُتَّقینَ _: مَنطِقُهُمُ الصَّوابُ ، و مَلبَسُهُمُ الاقتِصادُ ، و مَشیُهُمُ التَّواضُعُ . (1)

بحار الأنوار :کانَ [علیُّ بْن الحسینِ] علیه السلام إذا مَشی لا یُجاوِزُ یَدُهُ فَخِذَهُ ، و لا یَخطِرُ بیَدِهِ ، و علَیهِ السَّکِینَةُ و الخُشوعُ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :کانَ [علیُّ بنُ الحسینِ علیهما السلام ]لا تَسبِقُ یَمینُهُ شِمالَهُ . (3)

عنه علیه السلام:کانَ علیُّ بنُ الحسینِ علیهما السلام یَمشی مِشیَةً کأنّ علی رأسِهِ الطَّیرَ ، لا یَسبِقُ یَمینُهُ شِمالَهُ . (4)

عنه علیه السلام :المَشیُ المُستَعجِلُ یَذهَبُ ببَهاءِ المؤمنِ ، و یُطفئُ نورَهُ . (5)

عنه علیه السلام :خَرَجَ أمیرُ المؤمنینَ علیه السلام علی أصحابهِ و هُو راکِبٌ ، فمَشَوا خَلفَهُ ، فالتَفَتَ إلَیهِم ، فقالَ : لَکُم حاجَةٌ ؟ فقالوا : لا یا أمیرَ المؤمنینَ، و لکنّا نُحِبُّ أن نَمشیَ مَعکَ ، فقال لَهُم : انصَرِفوا ؛ فإنّ مَشیَ الماشی مَع الرّاکِبِ مَفسدَةٌ لِلرّاکِبِ و مَذَلَّةٌ لِلماشی .

قالَ : و رَکِبَ مَرّةً اُخری فمَشَوا خَلفَهُ ، فقالَ : انصَرِفوا ؛ فإنّ خَفْقَ النِّعالِ خَلفَ أعقابِ الرِّجالِ مَفسَدَةٌ لقُلوبِ النُّوکی . (6)

امام علی علیه السلام_ در وصف پرهیزگاران _فرمود : گفتارشان راست ، پوشاکشان میانه روی و راه رفتنشان با فروتنی است.

بحار الانوار:علی بن الحسین علیهما السلام هر گاه راه می رفت، دستش را از ران خود جلوتر نمی برد و دست هایش را بالا و پایین نمی برد، بلکه با وقار و فروتنی راه می رفت.

امام صادق علیه السلام :علی بن الحسین علیهما السلام[در هنگام راه رفتن] دست راستش از دست چپش جلوتر نمی افتاد.

امام صادق علیه السلام :علی بن الحسین علیه السلام چنان راه می رفت که انگار روی سرش پرنده ای است، دست راستش از دست چپش پیشی نمی گرفت.

امام صادق علیه السلام :راه رفتن شتاب زده، هیبت مؤمن را از بین می برد و نورش را خاموش می کند.

امام صادق علیه السلام :امیر مؤمنان علیه السلام سواره به میان اصحاب خود آمد. آنان دنبال حضرت راه افتادند. حضرت به طرف آنها برگشت و فرمود: کاری دارید؟ عرض کردند: نه، ای امیر مؤمنان! بلکه دوست داریم با شما راه برویم. امام فرمود: برگردید؛ زیرا راه رفتن پیاده با سواره، موجب تباه شدن سواره و خواری پیاده است.

امام علیه السلام فرمود: یک بار هم امیر مؤمنان علیه السلام بر مرکب سوار بود و اصحاب دنبال ایشان به راه افتادند. حضرت فرمود: برگردید؛ زیرا صدای کفش ها در پشت سر مردان، مایه تباهی دل های احمقان است.

ص :541


1- نهج البلاغة : الخطبة 193.
2- بحار الأنوار : 46/98/86.
3- الأمالی للطوسی : 673/1419.
4- المحاسن: 1/215/393.
5- تحف العقول : 371.
6- المحاسن : 2/470/2632.

3639 - النَّهیُ عَنِ المَشیِ مَرَحاً
3639 - نهی از راه رفتن با ناز و تبختر

الکتاب :

(وَ لا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحَا إِنَّکَ لَنْ تَخْرِقَ الْأَرْضَ وَ لَنْ تَبْلُغَ الْجِبَالَ طُولاً) . (1)

(وَ لاَ تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنَّاسِ وَ لاَ تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحَا إِنَّ اللّهَ لاَ یُحِبُّ کُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ) . (2)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن مَشی علَی الأرضِ اختِیالاً لَعنَتهُ الأرضُ و مَن تَحتَها و مَن فَوقَها . (3)

3639

نهی از راه رفتن با ناز و تبختر

قرآن:

«و در زمین با نخوت راه مرو؛ زیرا که تو هرگز زمین را نتوانی شکافت و در بلندی به کوه ها نتوانی رسید».

«از مردم [به نخوت] رخ برمتاب و در زمین خرامان راه مرو که خدا خودپسند فخر فروش را دوست نمی دارد».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که روی زمین با تبختر و افاده راه می رود، زمین و هر موجودی که زیر و روی آن است او را لعنت می کند.

ص :542


1- الإسراء : 37.
2- لقمان : 18
3- ثواب الأعمال : 324/1.

عنه صلی الله علیه و آله:مَن تَعَظّمَ فی نَفسِه أوِ اختالَ فی مِشیَتهِ، لَقِیَ اللّهَ تبارکَ و تعالی و هُو علَیهِ غَضبانُ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله:إذا مَشَت اُمّتی المُطَیْطاءَ، و خَدَمَتهُم فارِسُ و الرُّومُ ، کانَ بأسُهُم بَینَهُم . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی صفَةِ الطّاووسِ _: یَمشی مَشیَ المَرِحِ المُختالِ ، و یَتَصَفّحُ ذَنَبَهُ و جَناحَیهِ ، فیُقَهقِهُ ضاحِکا لِجَمالِ سِربالِهِ . (3)

المحاسن عن بشیرِ النبّالِ :کنّا مع أبی جعفرٍ علیه السلام فی المسجدِ إذ مَرَّ علَینا أسودُ و هُو یَنزِعُ فی مِشیَتِهِ فقالَ لَه أبو جعفر علیه السلام : إنّه لَجَبّارٌ ، قلتُ : إنّه سائلٌ ، قالَ : إنّهُ جَبّارٌ . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ أبا دُجانَةَ الأنصاریَّ اعتَمَّ یَومَ اُحدٍ بعِمامَةٍ لَهُ ، و أرخی عَذبَةَ العِمامَةِ بَینَ کَتِفَیهِ حتّی جَعلَ یَتَبَختَرُ ، فقالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله: إنّ هذهِ لَمِشیَةٌ یُبغِضُها اللّهُ عَزَّ و جلَّ إلاّ عِندَ القِتالِ فی سبیلِ اللّهِ . (5)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که خود بزرگ بین باشد یا با تکبّر راه رود، خداوند تبارک و تعالی را در حالی دیدار کند که بر او خشمگین است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه امّت من با ناز و تکبّر راه روند و ایرانیان و رومیان خدمتگزار آنها شوند، به جان یکدیگر بیفتند.

امام علی علیه السلام_ در توصیف طاووس _فرمود : مانند شخص متکبّر پر افاده راه می رود و به دم و بال های خویش با دقّت می نگرد و از زیبایی پر و بال خود، قهقهه سر می دهد.

المحاسن_ به نقل از بشیر نبال _: با امام باقر علیه السلام داخل مسجد بودیم که مرد سیاهی با حالت تبختر از کنار امام گذشت، حضرت فرمود: آدم گردنکشی است. عرض کردم: او گداست. فرمود: او گردن کش است.

امام صادق علیه السلام :ابو دجانه انصاری در جنگ اُحد دستاری بست و پَر شال را میان دو شانه خود انداخت و آن گاه شروع به خرامیدن کرد. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: این نوع راه رفتن را خداوند عزّ و جلّ دشمن می دارد، مگر به هنگام جنگ در راه خدا.

ص :543


1- الترغیب و الترهیب : 3/569/38.
2- معانی الأخبار : 301/1.
3- نهج البلاغة : الخطبة 165.
4- المحاسن : 1/215/393.
5- الکافی : 5/8/13.

(1)

ص :544


1- (انظر) الکِبر : باب 3380.

491 - المَکر

491 - نیرنگ

اشاره

(1)

(2)

ص :545


1- و لمزید الاطّلاع راجع : کنز العمّال : 3/545 «المکر و الخدیعة». بحار الأنوار : 75/283 باب 72 «المکر و الخدیعة و الغشّ». وسائل الشیعة : 8/570 باب 137 «تحریم المکر و الحسد و الغشّ و الخیانة».
2- انظر: عنوان 134 «الحیلة» ، 157 «الخیانة» ، 385 «الغدر». 389 «الغشّ» ، الحرب : باب 771.

3640 - المَکرُ
3640 - نیرنگ

الکتاب :

(وَ مَکَرُوا مَکْرَا کُبَّارَا) . (1)

(2)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:لَیس مِنّا مَن ماکَرَ مُسلِما . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :آفةُ الذَّکاءِ المَکرُ . (4)

عنه علیه السلام :المَکرُ بمَنِ ائتَمنَکَ کُفرٌ . (5)

عنه علیه السلام :المَکرُ لُؤمٌ ، الخَدیعَةُ شُؤمٌ . (6)

عنه علیه السلام :المَکرُ و الغِلُّ مُجانِبا الإیمانِ . (7)

عنه علیه السلام :المَکرُ شِیمَةُ المَرَدَةِ . (8)

عنه علیه السلام :المَکُورُ شَیطانٌ فی صُورَةِ إنسانٍ . (9)

عنه علیه السلام :لا أمانةَ لِمَکُورٍ . (10)

3640

نیرنگ

قرآن:

«و دست به نیرنگی بس بزرگ زدند».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از ما نیست کسی که به مسلمانی نیرنگ زند.

امام علی علیه السلام :آفتِ زرنگی، نیرنگ بازی است.

امام علی علیه السلام :نیرنگ زدن به کسی که به تو اعتماد کرده، کفر است.

امام علی علیه السلام :نیرنگ زدن پستی است، فریب دادن شوم است.

امام علی علیه السلام :نیرنگ بازی و خیانت، از ایمان به دورند.

امام علی علیه السلام :نیرنگ زدن، خصلت سرکشان است.

امام علی علیه السلام :نیرنگ باز، شیطانی در چهره انسان است.

امام علی علیه السلام :هیچ نیرنگ بازی امانتدار نیست.

ص :546


1- نوح : 22.
2- (انظر) فاطر : 10 ، 43 ، غافر : 25 ، الطور : 42 _ 46.
3- ثواب الأعمال : 320/1.
4- غرر الحکم : 3920.
5- غرر الحکم : 1165.
6- غرر الحکم : 105.
7- غرر الحکم : 1594.
8- غرر الحکم : 623.
9- غرر الحکم : 1465.
10- غرر الحکم : 10441.

عنه علیه السلام :مَن مَکرَ حاقَ بهِ مَکرُهُ . (1)

عنه علیه السلام :مَن مَکرَ بالنّاسِ رَدَّ اللّهُ سبحانَهُ مَکرَهُ فی عُنُقِهِ . (2)

عنه علیه السلام:مِن أعظَمِ المَکرِ تَحسینُ الشَّرِّ . (3)

عنه علیه السلام :مَن أمِنَ المَکرَ لَقِیَ الشَّرَّ . (4)

عنه علیه السلام_ فی صفَةِ المُتّقینَ _: بُعدُهُ عَمَّن تَباعَدَ عنهُ زُهدٌ و نَزاهَةٌ ، و دُنُوُّهُ مِمّن دَنا مِنهُ لِینٌ و رَحمَةٌ ، لَیس تَباعُدُهُ بکِبرٍ و عَظَمَةٍ ، و لا دُنوُّهُ بمَکرٍ و خَدیعَةٍ . (5)

عنه علیه السلام_ لِلخَوارجِ و قد خَرَجَ إلی مُعسکَرِهِم و هُم مُقیمونَ علی إنکارِ الحُکومَةِ _: أ لَم تَقولوا عندَ رَفعِهِمُ المَصاحِفَ حِیلَةً و غِیلَةً و مَکرا و خَدیعَةً : إخوانُنا و أهلُ دَعوَتِنا ، استَقالُونا و استَراحُوا إلی کِتابِ اللّهِ سبحانَهُ ، فالرأیُ القَبولُ مِنهُم و التَّنفیسُ عَنهُم ؟ ! فقلتُ لَکُم : هذا أمرٌ ظاهِرُهُ إیمانٌ و باطِنهُ عُدوانٌ ، و أوَّلُهُ رَحمَةٌ و آخِرُهُ نَدامَةٌ ؟ ! (6)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام:ثلاثٌ مَن کُنَّ فیهِ کُنَّ علَیهِ : المَکرُ ، و النَّکثُ ، و البَغیُ ، و ذلکَ قولُ اللّهِ : «و لا یَحیقُ المَکْرُ السَّیِّئُ إلاّ بأهْلِهِ» (7) «فانْظُرْ کیفَ کانَ عاقِبَةُ مَکْرِهِم أنّا دَمَّرْناهُمْ و قَومَهُمْ أجْمَعینَ» (8) و قالَ جلّ و عزّ : «و مَن نَکَثَ فإنّما یَنکُثُ علی نَفسِهِ» (9) و قالَ : «یا أیُّها النّاسُ إنّما بَغْیُکُمْ علی أنْفُسِکُم مَتاعَ الحَیاةِ الدُّنیا» (10) . (11)

امام علی علیه السلام :هر که نیرنگ زند، نیرنگش دامن خود او را می گیرد.

امام علی علیه السلام :هر که به مردم نیرنگ بزند، خداوند سبحان نیرنگ او را گریبان گیر خودش می کند.

امام علی علیه السلام :از بزرگترین نیرنگ ها، خوب جلوه دادن بدی است.

امام علی علیه السلام :هر که خود را از نیرنگ ایمن پندارد، با شرّ و بدی رو به رو شود.

امام علی علیه السلام_ در وصف پرهیزگاران _فرمود: اگر از چیزی دوری می کند، از سر بی رغبتی و آلوده نشدن است و اگر به چیزی نزدیک می شود، از روی نرمی و مهربانی است. نه دوری کردنش به انگیزه کبر و بزرگ منشی است و نه نزدیک شدنش از روی نیرنگ و فریب.

امام علی علیه السلام_ زمانی که به اردوگاه خوارج رفت و آنان همچنان بر انکار حکمیت پافشاری می کردند _فرمود : آیا هنگامی که از روی حیله و فریب و نیرنگ و خدعه قرآنها را برافراشتند، همین شما نگفتید که آنها برادران ما هستند و همچون ما مسلمانند، از ما خاتمه جنگ می خواهند و به کتاب خداوند سبحان روی آورده اند و درست آن است که درخواستشان را بپذیریم و گرهِ کارشان را بگشاییم؟! و من به شما گفتم: این کار آنها ظاهرش ایمان و باطنش دشمنی است؛ آغازش رحم و دلسوزی و پایانش پشیمانی است؟!

امام صادق علیه السلام :سه چیز در هر که باشد به زیان خود او تمام شود: نیرنگ بازی، عهد شکنی و سرکشی. و این سخن خداوند است، آنجا که می فرماید: «و نیرنگ بد جز [دامن ]صاحبش را نگیرد»، «پس بنگر که فرجام نیرنگ آنها چه بود، ما آنها و قومشان را بکلّی نابود کردیم» و می فرماید: «کسی که پیمان شکند، در حقیقت به زیان خود پیمان می شکند» و می فرماید: «ای مردم سرکشی شما فقط به زیان خود شماست. شما بهره زندگی دنیا را[می طلبید]».

ص :547


1- غرر الحکم : 7834.
2- غرر الحکم : 8832.
3- غرر الحکم : 9260.
4- غرر الحکم : 8373.
5- نهج البلاغة : الخطبة 193.
6- نهج البلاغة : الخطبة 122.
7- فاطر : 43 .
8- النمل : 51 .
9- الفتح : 10 .
10- یونس : 23 .
11- تحف العقول : 317.

عنه علیه السلام :إن کانَ العَرضُ علَی اللّهِ حَقّا فالمَکرُ لماذا ؟ ! (1)

امام صادق علیه السلام :اگر عرضه شدن اعمال به پیشگاه خدا، حقّ است، دیگر نیرنگ چرا؟!

3641 - المَکرُ وَالخَدیعَةُ فِی النّارِ
3641 - نیرنگ و خدعه در آتشند

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :المَکرُ و الخَدیعَةُ فی النّارِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :المَکرُ و الخَدیعَةُ و الخِیانَةُ فی النّارِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :مَلعونٌ مَن ضارَّ مؤمنا أو مَکَرَ بهِ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن کانَ مسلما فلا یَمکُرْ و لا یَخدَعْ ؛ فإنّی سَمِعتُ جَبرئیلَ علیه السلام یقولُ : إنّ المَکرَ و الخَدیعَةَ فی النّارِ . (5)

3641

نیرنگ و خدعه در آتشند

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نیرنگ و خدعه، در آتشند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نیرنگ بازی و فریبکاری و خیانت، در آتشند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ملعون است کسی که به مؤمنی زیان رسانَد یا به او نیرنگ زنَد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که مسلمان باشد، نه نیرنگ می زند و نه حیله گری می کند؛ زیرا از جبرئیل علیه السلام شنیدم که می گفت: همانا نیرنگ و حیله گری در آتشند.

ص :548


1- الخصال : 450/55.
2- کنز العمّال : 7819.
3- کنز العمّال : 7820.
4- کنز العمّال : 7821.
5- عیون أخبار الرِّضا : 2/50/194.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنّ المَکرَ و الخَدیعَةَ فی النّارِ ، فکونوا مِن اللّهِ عَلی وَجَلٍ و مِن صَولَتِهِ علی حَذَرٍ ......... . (1)

عنه علیه السلام :لَولا أنّ المَکرَ و الخَدیعَةَ فی النّارِ لَکُنتُ أمکَرَ العَرَبِ . (2)

عنه علیه السلام :لَولا أنّ المَکرَ و الخَدیعَةَ فی النّارِ لکُنتُ أمکَرَ النّاسِ . (3)

عنه علیه السلام :لولا أنّی سَمِعتُ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یقولُ : إنّ المَکرَ و الخَدیعَةَ و الخیانَةَ فی النّارِ ، لکُنتُ أمکرَ العَرَبِ . (4)

عنه علیه السلام:لَولا التُّقی کُنتُ أدهَی العَرَبِ . (5)

بیان :

قال المجلسیّ رضوان اللّه علیه _ بعد نقل الحدیثِ 19040 _ : «بیان : فی القاموس : المکر : الخدیعة ، و قال : خدعه _ کمنعه _ خَدعا و یُکسَر : خَتَله ، و أراد به المکروه من حیث لا یعلم ، کاختدعه فانخدع ، و الاسم الخدیعة . و قال الرّاغب : المکر صَرف الغیر عمّا یقصده بحیلة ، و ذلک ضربان : مکر محمود ؛ و هو أن یتحرّی بذلک فعلَ جمیل ، و علی ذلک قال اللّه عَزَّ و جلَّ : «و اللّهُ خَیرُ الماکِرینَ» (6) ، و مذموم؛ و هو أن یتحرّی به فعلَ قبیح ، قال تعالی : «و لا یَحیقُ المَکْرُ السَّیِّئُ إلاّ بأهْلِهِ» ، و قال فی الأمرَین: «و مَکَروا مَکْرا و مَکَرْنا مَکْرا و هُمْ لا یَشْعُرونَ» . (7)

و قال بعضهم : من مکر اللّه تعالی إمهال العبد و تمکینه من أعراض الدُّنیا ، و لذلک قال أمیر المؤمنین علیه السلام : من وُسّع علَیهِ دُنیاهُ و لم یَعلمْ أنّهُ مُکِرَ بهِ فَهُو مَخدُوعٌ عن عَقلهِ ، و قال : الخداع إنزال الغیر عمّا هو بصدده بأمر یبدیه علی خلاف ما یخفیه . انتهی .

و فی المصباح : خدعته خدعا فانخدع ، و الخِدع بالکسر اسم منه ، و الخدیعة مثله ، و الفاعل خدوع مثل رسول ، و خداع أیضا و خادع ، و الخُدعة بالضم ما یخدع به الإنسان مثل اللعبة لما یلعب به . انتهی .

و ربّما یفرّق بینهما حیث اجتمعا بأن یراد بالمکر احتیال النفس و استعمال الرأی فیما یراد فعله ممّا لا ینبغی ، و إرادة إظهار غیره ، و صرف الفکر فی کیفیّته ، و بالخدیعة إبراز ذلک فی الوجود و إجراؤه علی من یرید ، و کأنّه علیه السلام إنّما قال ذلک لأنّ النّاس کانوا ینسبون معاویة لعنه اللّه إلَی الدّهاء و العقل ، و ینسبونه علیه السلام إلی ضعف الرأی ، لِما کانوا یرون من إصابة حیل معاویة المبنیّة علَی الکذب و الغدر و المکر ، فبیّن علیه السلام أنّه أعرف بتلک الحیل منه، و لکنّها لمّا کانت مخالفة لأمر اللّه و نهیه فلذا لم یستعملها ، کما روی السیّد رضی الله عنه فی «نهج البلاغة» عنه صلوات اللّه علیه أنّه قال : «و لَقد أصبَحنا فی زَمانٍ اتَّخَذَ أکثَرُ أهلِهِ الغَدرَ کَیْسا ، و نَسَبَهُم أهلُ الجَهلِ فیهِ إلی حُسنِ الحِیلَةِ ، مالَهُم قاتَلَهُمُ اللّهُ ؟ ! قد یَری الحُوَّلُ القُلَّبُ وَجهَ الحِیلَةِ ، و دُونَهُ مانِعٌ مِن أمرِ اللّهِ و نَهیِهِ ، فیَدَعُها رأیَ العَینِ بعدَ القُدرَةِ علَیها، و یَنتَهِزُ فُرصَتَها مَن لا حَریجَةَ لَهُ فی الدِّینِ» .

و الحریجة التّقوی ، و قال بعض الشّرّاح فی تفسیر هذا الکلام : و ذلک لجهل الفریقین بثمرة الغدر ، و عدم تمییزهم بینه و بین الکَیْس ، فإنّه لمّا کان الغدر هو التفطّن بوجه الحیلة و إیقاعها علَی المغدور به ، و کان الکیس هو التفطّن بوجه الحیلة و المصالح فیما ینبغی ، کانت بینهما مشارکة فی التفطّن بالحیلة و استخراجها بالآراء ، إلاّ أنّ تفطّن الغادر بالحیلة التی هو غیر موافقة للقوانین الشرعیّة و المصالح الدینیّة ، و الکیس هو التفطّن بالحیلة الموافقة لهما ، و لدقّة الفرق بینهما یلبّس الغادر غدره بالکیس و ینسبه الجاهلون إلی حسن الحیلة کما نسب ذلک إلی معاویة و عمرو بن العاص و المغیرة بن شعبة و أضرابهم ، و لم یعلموا أنّ حیلة الغادر تخرجه إلی رذیلة الفجور ، و أنّه لا حسن لحیلة جرّت إلی رذیلة ، بخلاف حیلة الکیس و مصلحته فإنّها تجرّ إلَی العدل . انتهی . و قد صرّح علیه السلام بذلک فی مواضع یطول ذکرها، و کونه علیه السلام أعرف بتلک الاُمور و أقدر علیها ظاهر؛ لأنّ مدار المکر علَی استعمال الفکر فی درک الحیل ، و معرفة طرق المکروهات ، و کیفیّة إیصالها إلَی الغیر علی وجه لا یشعر به ، و هو علیه السلام لسعة علمه کان أعرف النّاس بجمیع الاُمور . و المراد بکونهما فی النّار کون المتّصف بهما فیها ، و الإسناد علَی المجاز» . (8) (9)

امام علی علیه السلام :نیرنگ و حیله گری در آتشند. پس از خداوند عزّ و جلّ و از یورش او بر حذر باشید .........

امام علی علیه السلام :اگر نبود که مکر و خدعه در آتشند، هر آینه من مکّارترین عرب بودم.

امام علی علیه السلام :اگر نبود که نیرنگ و فریبکاری در آتشند، بی گمان من مکّارترین مردم بودم.

امام علی علیه السلام :اگر نبود که از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرماید: نیرنگ و فریب و خیانت در آتشند، هر آینه من نیرنگ بازترین عرب بودم.

امام علی علیه السلام :اگر تقوا در میان نبود، من از همه عرب ها حیله گرتر بودم.

توضیح:

مرحوم مجلسی _ رضوان اللّه علیه _ در توضیح حدیث شماره 19040 می نویسد: در قاموس آمده است که: مکر یعنی خدعه و فریب و گفته است که خَدَعَهُ، مانند مَنَعَهُ، خَدعاً و خِدْعاً، یعنی او را فریفت و خواست به طوری که نفهمد به او گزندی برساند. مانند اختدعه فانخدع (یعنی او را فریفت، پس او فریب خورد) و اسم از این کلمه «خدیعه» است. راغب می گوید: مکر، یعنی برگرداندن کسی از قصدش با حیله و نیرنگ و آن دو گونه است: مکر پسندیده و آن در جایی است که هدف از زدنِ رأیِ کسی، کاری نیک باشد؛ به همین معناست آیه «و خداوند بهترین مکر کنندگان است» و مکر ناپسند و نکوهیده و آن در جایی است که هدف، کاری زشت و ناپسند باشد. خداوند متعال می فرماید: «و مکر بد جز [دامن ]صاحبش را نگیرد» و درباره هر دو مورد می فرماید: «آنان مکر کردند و ما نیز مکر کردیم و خبر نداشتند». بعضی گفته اند: از مکر خداوند متعال این است که به بنده مهلت می دهد و متاع دنیا را تحت اختیارش می گذارد. به همین سبب است که امیر مؤمنان علیه السلام می فرماید: کسی که دنیایش بر او توسعه یابد و نداند که این مکر خدا نسبت به اوست، عقلش فریب خورده است. راغب می گوید: «خِداع» به معنای منصرف کردن کسی است از هدفش با ترفند و اظهار کردن خلاف آنچه در دل می پروراند. پایان سخن راغب.

در مصباح آمده است: خَدَعْتُه خدعاً فانخَدَعَ، خِدْع _ به کسر خاء _ اسم آن است و خدیعه نیز مانند آن [اسم ]می باشد. اسم فاعل آن خَدوع است بر وزن رسول. خداع و خادع نیز اسم فاعلند. خُدعه _ به ضم خاء _ چیزی را گویند که انسان به وسیله آن فریب می دهد. مانند لُعْبَه یعنی وسیله بازی. پایان سخن مصباح .

گاهی میان مکر و خدعه، وقتی در کنار هم استعمال شوند، فرق گذاشته می شود. به این ترتیب که مراد از مکر، اندیشیدن حیله و استعمال فکر در کاری که شایسته نیست انجام شود و قصدِ نشان دادن غیر آن و مصروف کردن فکر در چگونگی آن است و مراد از خدعه، به کار بستن آن اندیشه در خارج و پیاده کردن آن درباره شخص مورد نظر است. ظاهراً حضرت از این رو آن سخن را فرموده که مردم معاویه _ علیه اللعنه _ را به ذکاوت و خردمندی نسبت می دادند و آن حضرت را به سست اندیشی؛ چرا که می دیدند حیله های مبتنی بر دروغ و خیانت و حقّه بازی معاویه مؤثّر می افتد. لذا امام علیه السلام توضیح می دهد که وی این ترفندها و حیله های معاویه را کاملاً می شناسد، اما چون برخلاف اوامر و نواهی خدا می باشد، از آنها استفاده نمی کند. چنان که سیّد رضی _ رضی اللّه عنه _ در نهج البلاغه از امام علی _ صلوات اللّه علیه _ روایت می کند که فرمود: «ما در زمانه ای به سر می بریم که بیشتر مردم آن غدّاری و خیانت را زیرکی می دانند و افراد بی خبر و نادان، این عدّه را به خوش فکری نسبت می دهند. آنها را چه می شود! خدایشان بکشد! گاه باشد که مرد آزموده و دانا به زیر و زبر امور، در هر موردی حیله و نیرنگ آن را می داند، ولی اوامر و نواهی خدا مانع می شود و با آن که می داند و می تواند این حیله ها را به کار بندد، اما آنها را رها می کند. لیکن کسی که در دین هیچ حریجه و پروایی ندارد، فرصت را برای به کار بستن این ترفندها و نیرنگ ها غنیمت می شمرد».

«حریجه» [یا پروا، در این کلام امام] به معنای تقواست. بعضی شارحان در تفسیر این جمله حضرت گفته اند: علّتش این است که هر دو گروه از نتیجه خیانت و غدّاری بی خبرند و آن را از کیاست و زیرکی تمیز نمی دهند؛ زیرا غدر، پی بردن به راه چاره و پیاده کردن آن درباره شخصی است که نسبت به او غدر می شود و کیاست عبارت از پی بردن به راه چاره و مصالح در مواردی است که درست و رواست. بنا بر این، غَدر و کیاست، در امر پی بردن به چاره و بیرون کشیدن راه چاره ها از طریق فکر و اندیشه مشترک هستند، منتها شخص غدر کننده چاره گری هایش بر خلاف قوانین شرعی و مصالح دینی است و شخص با کیاست و زیرک، چاره هایی که با شرع و مصالح دینی سازگار باشد می اندیشد. به دلیل تفاوت ظریف و باریکی که میان این دو واژه وجود دارد، شخص غدّار، غدر و مکر خود را در لباس کیاست و ذکاوت در می آورد و افراد نادان و بی خبر هم او را به خوش فکری نسبت می دهند؛ چنان که معاویه و عمرو عاص و مغیرة بن شعبه و همپالکی های آنها را به دهاء و ذکاوت نسبت داده اند. در صورتی که نمی دانند حیله گریِ شخص غدّار و حقّه باز او را به سوی رذیله گناه می کشانَد و نقشه کشی و حیله ای که به رذیلت منجر شود، نیک و پسندیده نیست؛ برخلاف چاره گری و مصلحت اندیشی شخص با کیاست و زیرک که به عدالت می کشاند، پایان سخن این شارح.

حضرت در چندین جا، که ذکر آنها به درازا می کشد، به این مطلب تصریح فرموده است و این که امام علیه السلام به این کارها [حیله گری و ترفند ]آشناتر و در به کار بستن آنها تواناتر بوده، مطلبی است آشکار؛ زیرا محور مکر و نیرنگ عبارت است از به کار گرفتن فکر برای رسیدن به حیله ها و نقشه ها و شناخت راه های آسیب زدن و نحوه پیاده کردن آنها درباره کسی، بی آن که وی متوجّه شود و پیداست که امام علیه السلام به دلیل دانش گسترده اش، هر چیزی را بهتر از هر کسی می شناخت.

و اما مراد از این که مکر و خدعه در آتشند، یعنی افراد دارای این صفات در آتش هستند و اسناد، مجازی است.

ص :549


1- تحف العقول : 154 .
2- ثواب الأعمال : 320/2.
3- الکافی : 2/336/1.
4- ثواب الأعمال : 320/3.
5- تحف العقول : 99.
6- آل عمران : 54 و الأنفال : 30 .
7- النمل : 50 .
8- بحار الأنوار : 75/286.
9- (انظر) الحرب : باب 771 .

ص :550

ص :551

ص :552

3642 - مَکرُ اللَّهِ
3642 - مکر خدا

الکتاب :

(وَ إِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِیُثْبِتُوکَ أَو یَقْتُلُوکَ أَو یُخْرِجُوکَ وَ یَمْکُرُونَ وَ یَمْکُرُ اللّهُ وَ اللّهُ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ) . (1)

(وَ مَکَرُوا مَکْرَا وَ مَکَرْنا مَکْرَا وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ * فَانْظُرْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ مَکْرِهِمْ أَنَّا دَمَّرْنَاهُمْ وَ قَوْمَهُمْ أَجْمَعِینَ) . (2)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ کانَ یَدعو _: رَبِّ أعِنّی و لا تُعِنْ علَیَّ ، و انصُرْنی و لا تَنصُرْ علَیَّ ، و امکُرْ لی و لا تَمکُرْ علَیَّ . (3)

3642

مکر خدا

قرآن:

«و [یاد کن] هنگامی را که کافران درباره تو مکر می کردند تا تو را به بند کَشَند یا بکُشند یا [از مکّه ]بیرون کنند و مکر کردند و خدا هم مکر کرد و خدا بهترین مکر کنندگان است».

«و دست به مکر زدند و [ما نیز] دست به مکر زدیم و خبر نداشتند. پس، بنگر که فرجام مکرشان چه بود. ما آنان و قومشان، همگی را هلاک کردیم».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ بارها در دعا _می گفت : خدایا! مرا کمک کن و [کسی را] بر ضدّ من کمک مکن، مرا یاری و فیروزی ده و [کسی را ]بر ضدّ من یاری و فیروزی مده، به سود من مکر کن و به زیانم مکر مکن.

ص :553


1- الأنفال : 30.
2- النمل : 50 ، 51.
3- سنن الترمذی : 5/554/3551.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن أمِنَ مَکرَ اللّهِ هَلَکَ . (1)

عنه علیه السلام :لاَ تأمَنَنَّ علی خَیرِ هذهِ الاُمّةِ عذابَ اللّهِ لقولهِ تعالی : «فلا یَأمَنُ مَکْرَ اللّهِ إلاّ القَومُ الخاسِرونَ» (2) ، و لا تَیأسَنَّ لِشَرِّ هذهِ الاُمّةِ مِن رَوحِ اللّهِ لِقولهِ تعالی : «إنّه لا یَیأسُ مِن رَوحِ اللّهِ إلاّ القَومُ الکافِرونَ» (3) . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إذا رأیتُمُ العَبدَ یَتَفقّدُ الذُّنوبَ مِن النّاسِ ناسِیا لذَنبِهِ ، فاعلَموا أنّهُ قَد مُکِرَ بهِ . (5)

(6)

امام علی علیه السلام :هرکه از مکر خدا آسوده خاطر باشد، هلاک شود.

امام علی علیه السلام :بهترین فرد این امّت را [هم ]از عذاب خدا ایمن مدان؛ زیرا خداوند متعال می فرماید: «تنها زیان کارانند که خود را از مکر (کیفر) خدا ایمن می پندارند» و برای بدترین فرد این امّت [نیز] از رحمت و لطف خدا نومید مباش؛ زیرا خداوند متعال می فرماید: «تنها کافرانند که از رحمت خدا نومید می شوند».

امام صادق علیه السلام :هرگاه دیدید که بنده گناهان مردم را پی جویی می کند و گناه خود را از یاد برده، بدانید که گرفتار مکر خدا شده است.

ص :554


1- غرر الحکم : 8375.
2- الأعراف : 99 .
3- یوسف : 87 .
4- نهج البلاغة : الحکمة 377.
5- تحف العقول : 364.
6- (انظر) الخوف : باب 1156. الذَّنْب : باب 1379. الفقه : باب 3192. الامتحان : باب 3586.

492 - التَّمَلُّق

492 - چاپلوسی

اشاره

(1)

(2)

ص :555


1- و لمزید الاطّلاع راجع : کنز العمّال : 3 / 455 «التملّق».
2- انظر: عنوان 483 «المدح».

3643 - التَّحذیرُ مِنَ المَلَقِ
3643 - برحذر داشتن از چاپلوسی

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لا خَیرَ فی المَلَقِ و التواضُعِ إلاّ ما کانَ فی اللّهِ تعالی أو فی طَلَبِ العِلمِ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إیّاکَ و المَلَقَ ؛ فإنّ المَلَقَ لَیس من خَلائقِ الإیمانِ . (2)

عنه علیه السلام :لَیس المَلَقُ مِن خُلقِ الأنبیاءِ . (3)

عنه علیه السلام :مَن کَثُرَ مَلَقُهُ لَم یُعرَفْ بِشرُهُ . (4)

عنه علیه السلام :کَثرَةُ الثَّناءِ مَلَقٌ ، یُحدِثُ الزَّهوَ و یُدنی مِن الغِرّةِ (5) . (6)

عنه علیه السلام :إنّما یُحِبُّکَ مَن لا یَتَمَلّقُکَ ، و یُثنی علَیکَ مَن لا یُسمِعُکُ . (7)

عنه علیه السلام :الثَّناءُ بأکثَرَ مِن الاستِحقاقِ مَلَقٌ ، و التَّقصیرُ عنِ الاستِحقاقِ عِیٌّ أو حَسَدٌ . (8)

عنه علیه السلام :لَیس مِن أخلاقِ المؤمنِ التَّملُّقُ و لا الحَسَدُ إلاّ فی طَلَبِ العِلمِ . (9)

3643

برحذر داشتن از چاپلوسی

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :چاپلوسی و تواضع جز در راه خدا و طلب دانش سودی ندارد .

امام علی علیه السلام :از چاپلوسی بپرهیز که چاپلوسی از خصلت های ایمان نیست.

امام علی علیه السلام :چاپلوسی، از خوی پیامبران نیست.

امام علی علیه السلام :هر که زیاد چاپلوسی کند، گشاده رویی [واقعی و خوش دلی] او شناخته نشود.

امام علی علیه السلام :ستودن زیاد، چاپلوسی ای است که غرور می آورد و تکبّر به هم می رساند.

امام علی علیه السلام :در حقیقت کسی تو را دوست دارد که تملّقت نمی کند و کسی تو را می ستاید که [ستایش هایش را] به گوشَت نمی رساند.

امام علی علیه السلام :ستودن بیش از استحقاق [کسی ]چاپلوسی است و ستودن کمتر از استحقاق، [ناشی از ]ناتوانی در سخن یا حسادت است.

امام علی علیه السلام :چاپلوسی و حسادت از اخلاق مؤمن نیست، مگر در تحصیل علم.

ص :556


1- الفردوس: 5/180/7892.
2- غرر الحکم : 2696 .
3- غرر الحکم : 7453 .
4- غرر الحکم : 7963 .
5- فی الطبعة المعتمدة «العِزّة» ، و ما أثبتناه من طبعة النجف .
6- غرر الحکم : 7119 .
7- غرر الحکم : 3875 .
8- نهج البلاغة : الحکمة 347 .
9- کنز العمّال : 29364 .

عنه علیه السلام :اِحمَد مَن یَغلُظ عَلَیکَ وَ یَعِظُکَ، لا مَن یُزَکّیکَ و یَتَمَلَّقُکَ . (1)

امام علی علیه السلام :کسی را که بر تو سخت می گیرد و تو را موعظه می کند ستایش کن ، نه کسی که تو را بی عیب می شمرد و چاپلوسیِ تو را می کند .

ص :557


1- شرح نهج البلاغة : 20/258/26 .

ص :558

فهرست موضوعات عربی

حرف الکاف5

452 - الکِبر7

3376 - الکِبرُ8

3377 - تَفَرُّدُ اللَّهِ بِالکِبرِیاءِ12

3378 - تَفسیرُ الکِبرِ14

3379 - حَقیقَةُ الکِبرِ18

3380 - ذَمُّ التَّبَختُرِ فِی المَشیِ20

3381 - المُتَکَبِّرُ22

3382 - ما لا یَنبَغی مَعَهُ الکِبرُ23

3383 - عَلَّةُ التَّکَبُّرِ24

3384 - عِلاجُ الکِبرِ26

3385 - دَفعُ الکِبرِ29

3386 - ثَمَرَةُ الکِبرِ32

3387 - مَن تَکَبَّرَ وَضَعَهُ اللَّهُ33

3388 - مَثوَی المُتَکَبِّرینَ35

453 - الکتاب37

3389 - الکِتابُ38

3390 - الکِتابَةُ وَشخصِیَّةُ الکاتِبِ39

3391 - الحَثُّ عَلی کِتابَةِ العِلمِ40

3392 - ثَوابُ التَّألیفِ وَالکِتابَةِ41

3393 - ما أنزَلَ اللَّهُ مِن کِتابٍ42

3394 - أدَبُ الکِتابَةِ42

454 - المُکاتبة45

3395 - المُکاتَبَةُ46

3396 - الحَثُّ عَلی رَدِّ جَوابِ الکِتابِ46

455 - الکِتمان49

3397 - التَّأکیدُ عَلی کِتمانِ الأسرارِ50

3398 - حُرمَةُ إذاعَةِ أسرارِ الإمامَةِ51

3399 - مَدحُ العَبدِ الکَتومِ53

456 - الکذب57

3400 - الکِذبُ58

3401 - الکِذبُ أدنَی الأخلاقِ61

3402 - الکِذبُ وَالإیمانُ62

3403 - الکِذبُ مِفتاحُ کُلِّ شَرٍّ64

3404 - الأمرُ بِتَرکِ جِدِّ الکِذبِ وهَزلِهِ65

3405 - الکُذَیبَةُ66

3406 - عِلَّةُ الکِذبِ68

3407 - الکَذّابُ69

3408 - ثَمَرَةُ الکِذبِ70

3409 - أقبَحُ الکِذبِ76

ص :559

3410 - مَوارِدُ جَوازِ الکِذبِ78

3411 - التَّورِیَةُ80

3412 - استِماعُ الکِذبِ83

3413 - التَّحذیرُ مِنَ الآمالِ الکاذِبَةِ84

457 - الکَرَم85

3414 - الکَرَمُ86

3415 - الکَرامَةُ88

3416 - الکَریمُ89

3417 - مِن أخلاقِ الکِرامِ94

3418 - ما هُوَ لَیسَ مِن أخلاقِ الکِرامِ96

3419 - التَّحذیرُ مِن صَولَةِ الکَریمِ97

3420 - الحَثُّ عَلی إکرامِ الکَریمِ98

3421 - الإکرامُ99

3422 - رَدُّ الکَرامَةِ100

3423 - مَن لَم تُقَوِّمهُ الکَرامَةُ102

3424 - أکرَمُ النّاسِ102

3425 - إکرامُ النّاسِ إکرامُ النَّفسِ103

458 - الکسب105

3426 - أطیَبُ الکَسبِ106

3427 - المَکاسِبُ106

3428 - الحَثُّ عَلَی التَّکَسُّبِ بِالیَدِ121

3429 - المَکاسِبُ المَذمومَةُ126

3430 - النَّوادِرُ127

459 - الکَسل129

3431 - الکَسَلُ130

3432 - التَّحذیرُ عَنِ الکَسَلِ وَالضَّجَرِ132

3433 - التَّحذیرُ مِن التَّوانی133

3434 - عَلامَةُ الکَسلانِ134

3435 - الاِستِعانةُ بِاللَّهِ فی دَفعِ الکَسَلِ135

460 - الکُفر137

3436 - الکُفرُ138

3437 - موجِباتُ الکُفرِ141

3438 - الکافِرُ142

3439 - أدنَی الکُفرِ144

3440 - دَعائِمُ الکُفرِ وأرکانُهُ146

3441 - وُجوهُ الکُفرِ فی کِتابِ اللَّهِ148

461 - الکَفّارة153

3442 - الکَفّاراتُ154

3443 - ذَنبٌ لا کَفَّارَةَ لَهُ !156

462 - المکافأة159

3444 - مُکافَأةُ الإحسانِ بِالإحسانِ160

3445 - مُکافَأةُ الإساءَةِ بِالإساءَةِ162

3446 - ما لا یَنبَغی فِی المُکافَأةِ163

3447 - ذَمُّ الانتِقامِ164

3448 - مُکافَأةُ الإحسانِ بِالإساءَةِ165

3449 - مُکافَأةُ الإساءَةِ بِالإحسانِ165

3450 - کَما تَدینُ تُدانُ166

463 - التکلیف169

3451 - التَّکلیفُ170

3452 - لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفساً إلّا وُسعَها175

ص :560

464 - التکلّف179

3453 - التَّکلُّفُ180

3454 - عَلاماتُ المُتَکلِّفِ182

465 - الکلام185

3455 - الکَلامُ186

3456 - شِدَّةُ تَأثیرِ الکَلامِ187

3457 - التَّحذیرُ مِنَ الکَلامِ المُستَهجَن188

3458 - الحَثُّ عَلی تَرکِ ما لا یَعنی مِن الکَلامِ189

3459 - ذَمُّ فُضولِ الکَلامِ190

3460 - النَّهیُ عَنِ الهَذَرِ192

3461 - النَّهیُ عَن کَثرَةِ الکَلامِ192

3462 - کَثرَةُ الکَلامِ تُمیتُ القَلبَ193

3463 - مَدحُ قِلَّةِ الکَلامِ194

3464 - المُتَکَلِّمُ ووَثاقُ الکَلامِ196

3465 - اعتِبارُ الکَلامِ مِنَ العَملِ197

3466 - ذَمُّ إظهارِ کُلِّ ما یُعلَمُ198

3467 - الکَلامُ کَالدَّواءِ199

3468 - فَضلُ الکَلامِ عَلَی السُّکوتِ199

3469 - فَضلُ السُّکوتِ عَلَی الکَلامِ201

3470 - السُّکوتُ المَمدوحُ202

3471 - ما یُفَضَّلُ مِنَ السُّکوتِ عَلَی الکَّلامِ203

3472 - سُکوتُ أولِیاءِ اللَّهِ203

3473 - أحسَنُ الکَلامِ204

3474 - جَوامِعُ الکَلِمِ204

3475 - فَضلُ طیبِ الکَلامِ206

3476 - النَّوادِرُ208

466 - الکمال211

3477 - الکَمالُ212

3478 - دَورُ العِلمِ بِالنَّقصِ فِی الکَمالِ212

3479 - مَن کَمُلَ مِن النِّساءِ213

3480 - ما یوجِبُ الکَمالَ214

3481 - صِفَةُ الکامِلِ215

467 - الکیاسة217

3482 - الکَیِّسُ218

3483 - الفِطنَةُ220

3484 - خَصائِصُ الأکیاسِ220

3485 - أکیَسُ النّاسِ221

3486 - أکیَسُ الأکیاسِ222

3487 - کَفی بِالمَرءِ کَیساً223

حرف اللام225

468 - اللُّؤم227

3488 - اللُّؤمُ228

3489 - خَصائِصُ اللَّئیمِ229

3490 - ألأمُ النّاسِ231

3491 - اللِّئامُ231

469 - اللِّباس233

3492 - اللِّباسُ234

3493 - الاِقتِصادُ فِی اللِّباسِ235

3494 - خَیرُ لِباسِ کُلِّ زَمانٍ لِباسُ أهلِهِ238

3495 - لِباسُ الزِّینَةِ ولِباسُ العِبادَةِ241

ص :561

3496 - العِمامَةُ243

3497 - الألبِسَةُ المَمنوعَةُ245

470 - اللِّجاج249

3498 - اللَّجاجَةُ250

471 - اللِّحیة253

3499 - اللِّحیَةُ254

472 - اللِّسان255

3500 - اللِّسانُ256

3501 - المَرءُ مَخبوءٌ تَحتَ لِسانِهِ256

3502 - ما یُظهِرُهُ اللِّسانُ مِنَ الخِصالِ258

3503 - جَمالُ الرَّجُلِ فَصاحَةُ لِسانِهِ258

3504 - اللِّسانُ مِفتاحُ الخَیرِ وَالشَّرِّ259

3505 - دَورُ اللِّسانِ فی استِقامَةِ الإیمانِ260

3506 - لِسانُ العاقِلِ وَراءَ قَلبِهِ261

3507 - حَقُّ اللِّسانِ262

3508 - سَلامَةُ الإنسانِ فی حِفظِ اللِّسانِ262

3509 - زَلَّةُ اللِّسانِ263

3510 - فِتنَةُ اللِّسانِ264

3511 - خَطَرُ اللِّسانِ265

3512 - التَّحذیرُ مِن مَزالقِ اللِّسانِ266

3513 - حَبسُ اللِّسانِ267

3514 - آفاتُ اللِّسانِ268

3515 - عَذابُ اللِّسانِ269

3516 - النَّوادِرُ270

473 - اللّعن271

3517 - اللَّعنُ272

3518 - المَلعونونَ274

3519 - المَلعونونَ فِی الدُّنیا وَالآخِرَةِ279

474 - اللّغو281

3520 - اللَّغوُ282

475 - اللّقطة289

3521 - اللُّقَطَةُ290

476 - اللّقاء291

3522 - شَوقُ اللِّقاءِ292

3523 - موجِباتُ الشَّوقِ295

3524 - مَن أحبَّ لِقاءَ اللَّهِ297

3525 - اللِّقاءُ فِی القُرآنِ299

477 - اللّهو303

3526 - اللَّهوُ304

3527 - ثَمَراتُ اللَّهوِ306

3528 - المُستَهتَرُ بِاللَّهوِ307

3529 - الإیمانُ وَاللَّهوُ308

3530 - لَهوُ المُؤمِنِ309

3531 - اللَّعِبُ بِالحَمامِ310

478 - اللّواط313

3532 - اللِّواطُ314

3533 - عِلَّةُ تَحریمِ اللِّواطِ315

3534 - الواطِئُ316

3535 - المَوطوءُ317

479 - الملامة319

3536 - مَلامَةُ النَّفسِ320

ص :562

3537 - رُبَّ مَلومٍ لا ذَنبَ لَهُ320

3538 - العِتابُ وآدابُهُ321

3539 - الإفراطُ فِی المَلامَةِ322

حرف المیم323

480 - الأمثال325

3540 - الأمثالُ326

3541 - حُکمُ الأمثالِ327

3542 - مَثَلُ الحَقِّ وَالباطِلِ329

3543 - مَثَلُ الطَّریقِ إلَی اللَّهِ329

3544 - مَثَلُ النَّبیِ صلی الله علیه وآله واُمَّتِهِ ورِسالَتِهِ331

3545 - مَثَلُ النَّبیِ صلی الله علیه وآله وَالسّاعةِ333

3546 - مَثَلُ القُرآنِ334

3547 - مَثَلُ اُمَّةِ النَّبیِ صلی الله علیه وآله335

3548 - مَثَلُ أهلِ بَیتِ النَّبیِ صلی الله علیه وآله337

3549 - المَثَلُ الأعلی341

3550 - مَثَلُ الکَلِمَةِ الطَّیِّبَةِ341

3551 - مَثَلُ الکَلِمةِ الخَبیثَةِ347

3552 - مَثَلُ المُؤمِنِ348

3553 - مَثَلُ الکافِرِ351

3554 - مَثَلُ المُشرِکِ363

3555 - مَثَلُ المُنافِقِ367

3556 - مَثَلٌ لِلَّذینَ کَفَروا382

3557 - مَثَلٌ لِلَّذینَ آمَنوا384

3558 - مَثَلُ المُؤمِنِ وأخیهِ385

3559 - مَثَلُ القائِمِ عَلی حُدودِ اللَّهِ وَالمُداهِنِ فیها386

3560 - مَثَلُ قارِئِ القُرآنِ388

3561 - مَثَلُ حافِظِ القُرآنِ390

3562 - مَثَلُ المُجاهِدِ390

3563 - مَثَلُ الَّذی یَغزو ویَأخُذُ الجُعلَ391

3564 - مَثَلُ الصَّلواتِ الخَمسِ391

3565 - مَثَلُ الجَلیسِ391

3566 - مَثَلُ المُنفِقِ فی سَبیلِ اللَّهِ392

3567 - مَثَلُ المُرائی فِی الصَّدَقَةِ393

3568 - مَثَلُ الَّذی یَتَصَدَّقُ مِنَ الحَرامِ394

3569 - مَثَلُ الحَسَنَةِ بَعدَ السَّیِّئَةِ394

3570 - مَثَلُ العُلَماءِ394

3571 - مَثَلُ العِلمِ بِلا عَمَلٍ395

3572 - مَثَلُ العالِمِ بِلا عَمَلٍ396

3573 - مَثَلُ العالِمِ الَّذی لا یُحَدِّثُ بِعِلمِهِ398

3574 - مَثَلُ العابِدِ الَّذی لایَتَفَقَّهُ398

3575 - مَثَلُ الَّذی یَتَعَلَّمُ فی صِغَرِهِ399

3576 - مَثَلُ الَّذی لا یُحَدِّثُ إلّا بِشَرٍّ399

3577 - مَثَلُ الحاجَةِ إلی مَن أصابَ المالَ حَدیثاً400

3578 - مَثَلُ الَّذی یَعودُ فی عَطِیَّتِهِ400

3579 - مَثَلُ الأمَلِ وَالأجَلِ400

3580 - مَثَلُ النَّفسِ403

3581 - مَثَلُ الدُّنیا404

3582 - مَثَلُ الحَریصِ عَلَی الدُّنیا405

ص :563

3583 - مَثَلُ حَبطِ الحَسَناتِ405

3584 - مَثَلُ الذّاکِرِ406

481 - التّمثال407

3585 - التِّمثالُ408

482 - الامتحان413

3586 - الاِمتِحانُ414

483 - المدح431

3587 - أهلُ الوَصفِ الجَمیلِ432

3588 - ذَمُّ المَدحِ433

3589 - عاقِبَةُ المَدحِ435

3590 - ذَمُّ الاغتِرارِ بِالمَدحِ436

3591 - الاختِصارُ فِی المَدحِ436

3592 - فی جَوابِ المادِحِ437

3593 - مَدحُ الرَّجُلِ بِما لَیسَ فیهِ440

3594 - ذَمُّ الفَرَحِ بِالمَدحِ442

3595 - التَّحذیرُ مِن مَدحِ الفاجِرِ444

3596 - النَّهیُ عَن تَزکِیَةِ النَّفسِ445

3597 - مَوارِدُ جَوازِ تَزکِیَةِ النَّفسِ446

484 - المرأة449

3598 - تَساوِی الرَّجُلِ وَالمَرأةِ فِی القُرآنِ450

3599 - وافِدَةُ النِّساءِ إلَی النَّبِیِ صلی الله علیه وآله453

3600 - قَوامَةُ الرِّجالِ عَلَی النِّساءِ459

3601 - خِیارُ خِصالِ النِّساءِ467

3602 - النَّهیُ عَن تَولِیَةِ المَرأةِ468

3603 - مَدحُ حُبِّ النِّساءِ470

3604 - ذَمُّ حُبِّ النِّساءِ470

3605 - الاستِهتارُ بِالنِّساءِ471

3606 - النَّوادِرُ472

485 - المروءة473

3607 - أهَمِّیَّةُ المُروءَةُ474

3608 - تَفسیرُ المُروءَةِ475

3609 - ما یُعدُّ مِنَ المُروءَةِ479

3610 - جِماعُ المروءَةِ481

3611 - أوَّلُ المُروءَةِ وآخِرُها481

3612 - ما بِهِ تَمامُ المُروءَةِ482

3613 - أشرَفُ المُروءَةِ وأفضَلُها483

3614 - مَن لا مُروءَةَ لَهُ484

3615 - العَفوُ عَن عَثَراتِ ذَوِی المُروءَةِ485

486 - المرض487

3616 - المَرَضُ488

3617 - المَرَضُ لا أجرَ فیهِ490

3618 - کِتمانُ المَرَضِ494

3619 - مَن مَرِضَ ولَم یَشکُ495

3620 - مَن کَتَمَ الأطِبّاءَ مَرَضَهُ496

3621 - کَفی بِالسَّلامَةِ داءً496

3622 - وُجوهُ المَرَضِ498

3623 - عِیادَةُ المَریضِ499

3624 - أدَبُ العِیادَةِ499

ص :564

3625 - حِکمَةُ العِیادَةِ501

3626 - التَّمَرُّضُ501

3627 - النَّوادِرُ502

487 - المِراء503

3628 - ذَمُّ المِراءِ وآثارُهُ504

3629 - النَّهیُ عَنِ المِراءِ حَتّی لِلمُحِقِّ506

3630 - مَن لا یَنبَغی مُماراتُهُ507

3631 - آثارُ کَثرَةِ المِراءِ508

488 - المِزاح511

3632 - مَدحُ المِزاحِ512

3633 - ذَمُّ المِزاحِ514

3634 - المِزاحُ والهَزلُ517

3635 - کَثرَةُ المِزاحِ518

489 - المَسخ521

3636 - المَسخُ522

3637 - نَفیُ النَّسلِ عَنِ المُسوخِ536

490 - المَشی539

3638 - أدَبُ المَشیِ540

3639 - النَّهیُ عَنِ المَشیِ مَرَحاً542

491 - المَکر545

3640 - المَکرُ546

3641 - المَکرُ وَالخَدیعَةُ فِی النّارِ548

3642 - مَکرُ اللَّهِ553

492 - التَّمَلُّق555

3643 - التَّحذیرُ مِنَ المَلَقِ556

ص :565

ص :566

فهرست الفبایی موضوعات فارسی

482 - امتحان413

3586 - امتحان414

457 - بزرگواری85

3414 - بزرگواری86

3415 - کرامت88

3416 - بزرگوار89

3417 - شمه ای از اخلاق بزرگواران94

3418 - خصلتهایی که از بزرگواران به دور است96

3419 - بر حذر داشتن از خشم کریمان97

3420 - تشویق به گرامیداشت کریمان98

3421 - گرامیداشتن99

3422 - ردّ احترام و گرامیداشت100

3423 - کسی که احترام، او را ادب نکند102

3424 - گرامیترین مردمان102

3425 - گرامی داشتن مردم گرامی داشتن خود است103

486 - بیماری487

3616 - بیماری488

3617 - بیماری، اجر ندارد ولی از گناهان می کاهد490

3618 - پنهان داشتن بیماری494

3619 - کسی که بیمار شود و شِکوه نکند495

3620 - کسی که بیماری خود را از پزشکان پوشیده بدارد496

3621 - برای بیمار بودن، سلامت (همیشگی) کافی است496

3622 - انواع بیماری498

3623 - عیادت از بیمار499

3624 - آداب عیادت499

3625 - حکمت عیادت501

3626 - بیمار نمایی501

3627 - گوناگون502

469 - پوشاک233

3492 - پوشاک234

3493 - میانه روی در پوشاک235

3494 - بهترین لباس هر زمانی لباس مردم آن زمان است238

3495 - جامه زینت و جامه عبادت241

3496 - عِمامه243

3497 - لباسهای ممنوع245

475 - پیدا شده289

3521 - پیدا شده290

452 - تکبّر7

3376 - تکبّر8

ص :567

3377 - کبریا مخصوص خداست12

3378 - معنای کِبر14

3379 - حقیقت کبر18

3380 - نکوهش راه رفتن با تبختر20

3381 - متکبّر22

3382 - با چنین حالی تکبّر نشاید23

3383 - علّت تکبّر24

3384 - درمان کبر26

3385 - زدودن کِبر29

3386 - پیامد تکبّر32

3387 - هر که تکبّر ورزد خدا او را پست گرداند33

3388 - جایگاه متکبّران35

464 - تکلّف179

3453 - تکلّف180

3454 - نشانه های شخص متکلّف182

463 - تکلیف169

3451 - تکلیف170

3452 - خداوند کسی را جز به اندازه توانش تکلیف نمی کند175

459 - تنبلی129

3431 - تنبلی130

3432 - پرهیز از تنبلی و بی حوصلگی132

3433 - پرهیز از سستی و کوتاهی در کار133

3434 - نشانه تنبل134

3435 - کمک خواهی از خدا برای دور کردن تنبلی از خود135

462 - جبران159

3444 - جبران خوبی با خوبی160

3445 - تلافی کردن بدی با بدی162

3446 - تلافی ناشایست163

3447 - نکوهش انتقامگیری164

3448 - پاداش خوبی را با بدی دادن165

3449 - پاداش دادن بدی با خوبی165

3450 - از هر دست بدهی با همان دست می گیری166

492 - چاپلوسی555

3643 - برحذر داشتن از چاپلوسی556

456 - دروغ57

3400 - دروغ58

3401 - دروغ، پست ترین خویهاست61

3402 - دروغ و ایمان62

3403 - دروغ، کلید هر بدی است64

3404 - دستور به ترک دروغ جدّی و شوخی65

3405 - دروغ کوچک66

3406 - علّت دروغگویی68

3407 - کذّاب69

3408 - نتیجه دروغ70

3409 - زشت ترین دروغ76

3410 - موارد جایز بودن دروغ78

3411 - توریه80

3412 - گوش دادن به دروغ83

3413 - بر حذر داشتن از آرزوهای دروغین84

476 - دیدار291

3522 - شوق دیدار292

3523 - عوامل شوق آفرین295

3524 - آن که دوستدار دیدار خداست297

3525 - دیدار در قرآن299

455 - راز داری49

3397 - تأکید بر راز داری50

ص :568

3398 - حرمت فاش کردن اسرار امامت51

3399 - ستودن بنده راز دار53

490 - راه رفتن539

3638 - آداب راه رفتن540

3639 - نهی از راه رفتن با ناز و تبختر542

471 - ریش253

3499 - ریش254

472 - زبان255

3500 - زبان256

3501 - آدمی مخفی است در زیر زبان256

3502 - خصلتهایی که به وسیله زبان آشکار می شوند258

3503 - زیباییِ مرد، در شیوایی زبان اوست258

3504 - زبان، کلید خوبی و بدی است259

3505 - نقش زبان در درستی ایمان260

3506 - زبان خردمند در پس دل اوست261

3507 - حقّ زبان262

3508 - سلامت انسان در نگهداری زبان است262

3509 - لغزش زبان263

3510 - گزِش زبان264

3511 - خطر زبان265

3512 - پرهیز از لغزشگاه های زبان266

3513 - حبس کردن زبان267

3514 - آفت های زبان268

3515 - عذاب زبان269

3516 - گوناگون270

484 - زن449

3598 - برابری مرد و زن در قرآن450

3599 - نماینده زنان نزد پیامبرصلی الله علیه وآله453

3600 - قیمومت مردان بر زنان459

3601 - بهترین خصلت های زنان467

3602 - نهی از سپردن زمام حکومت به دست زنان468

3603 - ستایش زن دوستی470

3604 - نکوهش زن دوستی470

3605 - دلباختگی به زنان471

3606 - گوناگون472

467 - زیرکی217

3482 - زیرک218

3483 - هوشمندی220

3484 - ویژگیهای زیرکان220

3485 - زیرکترین مردمان221

3486 - زیرکترین زیرکان222

3487 - در زیرکی انسان همین بس که…223

483 - ستایش431

3587 - سزاوار ستایش432

3588 - نکوهش ستایش433

3589 - فرجام مدح و ستایش435

3590 - نکوهش مغرور شدن از مدح دیگران436

3591 - کوتاه گویی در ستایش436

3592 - در پاسخ مدیحه گوی437

3593 - ستودن کسی به آنچه در او نیست440

3594 - نکوهشِ شادشدن از ستایش442

3595 - پرهیز از ستودن بدکار444

3596 - نهی از خودستایی445

3597 - جاهایی که خودستایی رواست446

465 - سخن185

3455 - سخن186

3456 - تأثیر بسیار سخن187

3457 - پرهیز از گفتار زشت188

ص :569

3458 - ترغیب به ترک بیهوده گویی189

3459 - نکوهش زیاده گویی190

3460 - نهی از یاوه گویی192

3461 - نهی از پرگویی192

3462 - پرگویی دل را می میراند193

3463 - ستایش کم گویی194

3464 - گوینده و بندِ سخن196

3465 - گفتار ، جزئی از کردار است197

3466 - نکوهش آشکار ساختن دانسته ها198

3467 - سخن چون داروست199

3468 - برتری سخن بر سکوت199

3469 - برتری سکوت بر سخن201

3470 - خاموشی ممدوح202

3471 - خاموشی ای که بر سخن برتری دارد203

3472 - خاموشی اولیای خدا203

3473 - بهترین سخن204

3474 - سخنان جامع (کم لفظ و پرمعنا)204

3475 - ارزش و برتری خوش سخنی206

3476 - گوناگون208

479 - سرزنش319

3536 - سرزنش خود320

3537 - بسا سرزنش شده ای که گناهی ندارد320

3538 - سرزنش و آداب آن321

3539 - زیاده روی در سرزنش کردن322

477 - سرگرمی و غفلت303

3526 - سرگرمی و غفلت304

3527 - پیامدهای سرگرمی کردن306

3528 - شیفته سرگرمی307

3529 - ایمان و سرگرمی308

3530 - سرگرمی مؤمن309

3531 - کبوتر بازی310

488 - شوخی511

3632 - ستودن مزاح512

3633 - نکوهش شوخی514

3634 - شوخی و مسخرگی517

3635 - شوخی زیاد518

468 - فرومایگی227

3488 - فرومایگی228

3489 - خصلت های فرومایه229

3490 - فرومایه ترین مردم231

3491 - فرومایگان231

453 - کتاب و نوشته37

3389 - کتاب و نوشته38

3390 - نویسندگی و شخصیت نویسنده39

3391 - تشویق به نوشتن دانش40

3392 - ثواب تألیف و نوشتن41

3393 - کتابهایی که خدا نازل کرده است42

3394 - آداب نوشتن42

458 - کسب105

3426 - پاکیزه ترین درآمد106

3427 - درآمدها106

3428 - تشویق به کسب درآمد از دسترنج121

3429 - شغل های نکوهیده126

3430 - گوناگون127

461 - کفّاره153

3442 - کفّارات154

3443 - گناهی که هیچ کفّاره ای ندارد!156

460 - کفر137

3436 - کفر138

3437 - آنچه موجب کفر می شود141

ص :570

3438 - کافر142

3439 - کمترین درجه کفر144

3440 - ستونها و ارکان کفر146

3441 - گونه های کفر در کتاب خدا148

466 - کمال211

3477 - کمال212

3478 - نقش آگاهی از نقص، در رسیدن به کمال212

3479 - زنان کامل213

3480 - عوامل رسیدن به کمال214

3481 - ویژگی انسان کامل215

474 - گفتار و کردار بیهوده281

3520 - گفتار و کردار بیهوده282

470 - لجاجت249

3498 - لجاجت250

473 - لعنت271

3517 - لعنت272

3518 - لعنت شدگان274

3519 - لعنت شدگانِ در دنیا و آخرت279

478 - لواط313

3532 - لواط314

3533 - علّت تحریم لواط315

3534 - لواط کننده316

3535 - لواط دهنده317

480 - مثل ها325

3540 - مَثل ها و نمونه ها326

3541 - حُکم همانندها327

3542 - مَثَل حق و باطل329

3543 - مَثَل راه رسیدن به خدا329

3544 - مَثَل پیامبرصلی الله علیه وآله و امّت و رسالت او331

3545 - مَثَل پیامبرصلی الله علیه وآله و قیامت333

3546 - مَثَل قرآن334

3547 - مَثَل امّت پیامبرصلی الله علیه وآله335

3548 - مَثَل اهل بیت پیامبرصلی الله علیه وآله337

3549 - نمونه برین341

3550 - مَثَل سخن پاک341

3551 - مَثَل سخن ناپاک347

3552 - مَثَل مؤمن348

3553 - مَثَل کافر351

3554 - مَثَل مشرک363

3555 - مَثَل منافق367

3556 - مَثَلی برای آنان که کافر شدند382

3557 - مَثَلی برای آنان که ایمان آورده اند384

3558 - مَثَل مؤمن و برادرش385

3559 - مَثَل به پای دارنده حدود خدا و مسامحه گر در آن386

3560 - مَثَل قاری قرآن388

3561 - مَثَل حافظ قرآن390

3562 - مَثَل مجاهد390

3563 - مَثَل کسی که می جنگد و مزد می گیرد391

3564 - مَثَل نمازهای پنجگانه391

3565 - مَثَل همنشین391

3566 - مَثَل کسی که در راه خدا انفاق می کند392

3567 - مَثَل کسی که برای خودنمایی صدقه می دهد393

3568 - مَثَل کسی که از مال حرام صدقه می دهد394

3569 - مَثَل نیکی بعد از بدی394

3570 - مَثَل عالمان394

3571 - مَثَل علم بی عمل395

ص :571

3572 - مَثَل عالم بی عمل396

3573 - مَثَل عالمی که علم خود را تعلیم نمی دهد398

3574 - مَثَل عابد نادان398

3575 - مَثَل کسی که در خُرد سالی علم می آموزد399

3576 - مَثَل کسی که جز از بدی ها نمی گوید399

3577 - مَثَل محتاج شدن به نوکیسه400

3578 - مَثَل کسی که آنچه را بخشیده است پس بگیرد400

3579 - مثل آرزو و مرگ400

3580 - مَثَل نفْس403

3581 - مَثَل دنیا404

3582 - مَثَل آزمندِ دنیا405

3583 - مَثَل بر باد رفتن کارهای نیک405

3584 - مَثَل کسی که به یاد خداست406

487 - مجادله503

3628 - نکوهش مجادله و آثار آن504

3629 - مجادله نکنید، هرچند حق با شما باشد506

3630 - کسی که مجادله با او شایسته نیست507

3631 - پیامدهای مجادله زیاد508

481 - مجسّمه و نقّاشی407

3585 - مجسّمه و نقّاشی408

485 - مردانگی473

3607 - اهمیّت مردانگی474

3608 - تفسیر مردانگی475

3609 - آنچه از مردانگی به شمار آید479

3610 - همه مردانگی481

3611 - آغاز و انجام مردانگی481

3612 - کمال مردانگی482

3613 - بهترین و برترین مردانگی483

3614 - کسی که مردانگی ندارد484

3615 - گذشت کردن از لغزش های ارباب مروّت485

489 - مسخ521

3636 - مسخ522

3637 - قطع نسل مسخ شدگان536

454 - نامه نگاری45

3395 - نامه نگاری46

3396 - ترغیب به نوشتن پاسخ نامه46

491 - نیرنگ545

3640 - نیرنگ546

3641 - نیرنگ و خدعه در آتشند548

3642 - مکر خدا553

ص :572

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109