ص :2

ص :3

ص :4

التَفریط (کوتاهی در کار)

الفَراغ (فراغت)

الفِ_رَق (فرقه ها)

الفَساد (فساد)

الفِسق (فِسق)

الفَصاحة (شیوایی در سخن)

الفَضیلة (فضیلت)

الفَق_ر (فقر)

الفِق_ه (فقه)

الفِک_ر (اندیشه)

الفَ_لاح (رستگاری)

التَّفویض (وا گذاشتن کارها به خدا)

ص :6

قال العلاّمة الطباطبائیُّ قدس سره تحت عنوان «کلام فی سعادة الأیّام و نُحوستها و الطِّیرة و الفأل» فی فصول :

1 _ فی سعادة الأیّام و نحوستها : نحوسة الیوم أو أیِّ مقدار من الزمان أن لا یُعقِب الحوادثُ الواقعة فیه إلاّ الشرَّ و لا یکون الأعمال أو نوع خاصٌّ من الأعمال فیه مبارکة لعاملها ، و سعادته خلافه .

و لا سبیل لنا إلی إقامة البرهان علی سعادة یوم من الأیّام أو زمان من الأزمنة و لا نُحوسته ، و طبیعة الزمان المقداریَّة متشابهة الأجزاءِ و الأبعاض ، و لا إحاطة لنا بالعلل و الأسباب الفاعلة المؤثِّرة فی حدوث الحوادث و کینونة الأعمال حتّی یظهر لنا دَوَران الیوم أو القِطعة من الزمان من علل و أسباب تقتضی سعادته أو نُحوسته ، و لذلک کانت التجربة الکافیة غیر متأتِّیة لتوقُّفها علی تجرُّد الموضوع لأثره حتّی یُعلم أنَّ الأثر أثره ، و هو غیر معلوم فی المقام .

و لما مرَّ بعینه لم یکن لنا سبیل إلی إقامة البرهان علی نفی السعادة و النُّحوسة کما لم یکن سبیل إلَی الإثبات و إن کان الثبوت بعیدا ؛ فالبُعد غیر الاستحالة . هذا بحسب النَّظر العقلیّ .

و أمّا بحسب النَّظر الشرعیِّ ففی الکتاب ذکر من النُّحوسة و ما یقابلها ، قال تعالی: «إنّا أرْسَلنْا علَیهِم رِیحا صَرْصَرا فی یَومِ نَحسٍ مُسْتَمِرٍّ» القمر: 19.

و قال : «فَأرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِیْحا صَرْصَرا فی أیّامٍ نَحِساتٍ» فصّلت: 16.

لکن لا یظهر من سیاق القصّة و دلالة الآیتَین أزیدُ من کون النُّحوسة و الشُّؤم خاصّة بنفس الزمان الذی کانت تهبُّ علیهم فیه الریح عذابا و هو سبع لیال و ثمانیة أیّام متوالیة یستمرُّ علیهم فیها العذاب ، من غیر أن تدور بدَوَران الأسابیع و هو ظاهر و إلاّ کان جمیع الزمان نحسا، و لا بدوران الشهور و السِّنین .

و قال تعالی : «و الکِتابِ المُبِینِ * إنّا أنزَلْناهُ فی لَیلَةٍ مُبارَکَةٍ» الدخان : 2 و 3.

و المراد بها لیلة القدر التی یصفها اللّه تعالی بقوله : «لَیلَةُ القَدرِ خَیرٌ مِن ألفِ شَهرٍ» القدر : 3.

علامه طباطبایی قدس سره زیر عنوان «گفتاری درباره سعد و نحس ایّام و شومی و فال خوب در چند فصل» می نویسد :

1 _ در سعد و نحس بودن روزها : نحس بودن یک روز یا زمان خاصّ، به این معناست که حوادثی که در آن مدّت رخ می دهد جز شرّ و بدی در پی ندارد و اگر کسی در آن روز یا مدّت، مطلقِ کار یا کارِ خاصی انجام دهد، برایش یُمن و برکت ندارد. و سعد بودن ایّام بر خلاف این است.

ما نمی توانیم ثابت کنیم که فلان روز یا فلان زمان، سعد است یا نحس. اجزای زمان، همانند یکدیگر و یکسان است و ما نمی توانیم به همه علل و اسبابی که در رخ دادن حوادث و پدید آمدن کارها مؤثر و کارگرند، احاطه پیدا کنیم. مگر این که چرخش آن روز یا آن بخش از زمان ، علل و عواملی را که مقتضی خجستگی یا شومی آن است، برای ما آشکار کند. لذا تجربه ای که برای این مقصود کافی باشد فراهم نمی آید؛ زیرا این تجربه منوط به این است که موضوع از اثر آن جدا و برهنه شود، تا معلوم شود که آن اثرْ اثر آن موضوع است. این هم برای ما معلوم نیست.

به همین دلیل راهی برای برهان آوردن بر نفی خجستگی و نا خجستگی نیز وجود ندارد؛ همان گونه که برای اثبات آن نیز راهی نیست گر چه وجود و واقعیت داشتن آن بعید است. ولی بعید بودن، غیر از محال بودن است. آنچه گفتیم از دیدگاه عقلی و نظری بود.

اما از دیدگاه شرعی، در قرآن از شومی و خجستگی ایّام یاد شده است. خداوند متعال می فرماید : «ما در یک روز شوم به طور مداوم بر سر آنان تند بادی توفنده فرستادیم». و می فرماید : «ما در روزهایی شوم تند بادی توفنده بر سر آنان فرستادیم». اما از سیاق داستان و دلالت این دو آیه چیزی بیش از این معلوم نمی شود که شومی و نا خجستگی اختصاص به همان هفت شب و هشت روزی داشته که به طور متوالی عذاب تندباد بر آنها می وزیده است، بی آن که با گردش هفته ها یا ماهها و سالها این چند روز هم تکرار شوند و این روشن است و گرنه همه زمان شوم و نحس بود.

نیز می فرماید : «سوگند به کتاب روشنگر. که ما آن را در شبی فرخنده نازل کردیم».

مراد از این شب، شب قدر است که خداوند متعال در وصف آن می فرماید : «شب قدر بهتر از هزار ماه است».

ص :9

و ظاهر أنَّ مبارکة هذه اللیلة و سعادتها إنّما هی بمقارنتها نوعا من المقارنة لاُمورٍ عِظام من الإفاضات الباطنیَّة الإلهیّة و أفاعیل معنویَّة ، کإبرام القضاء و نزول الملائکة و الروح و کونها سلاما ، قال تعالی : «فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أمرٍ حَکیمٍ» الدخان :4 . و قال : «تَنَزَّلُ المَلائکةُ و الرُّوحُ فیها بِإذْنِ رَبِّهِم مِن کُلِّ أمْرٍ * سَلامٌ هِیَ حتّی مَطلَعِ الفَجرِ» . القدر : 4 و 5.

و یؤول معنی مبارکتها و سعادتها إلی فضل العبادة و النُّسک فیها ، و غزارة ثوابها ، و قرب العنایة الإلهیّة فیها من المتوجِّهین إلی ساحة العزِّة و الکبریاء .

و أمّا السُّنَّة فهناک روایات کثیرة جدّا فی السعد و النحس من أیّام الاسبوع و من أیّام الشهور العربیّة و من أیّام شهور الفرس و من أیّام الشهور الرومیّة ، و هی روایات بالغة فی الکثرة مودعة فی جوامع الحدیث ، اُوردت منها فی الجزء خمس و تسعین من کتاب بحار الأنوار أحادیث جمّة . (کما فی هامش المصدر) .

أکثرها ضعاف من مراسیل و مرفوعات و إن کان فیها ما لا یخلو من اعتبار من حیث أسنادها .

أمّا الروایات العادّة للأیّام النَّحِسة کیوم الأربعاء ، و الأربعاء لا تدور، و سبعة أیّام من کلِّ شهر عربیٍّ ، و یومین من کلِّ شهر رومیٍّ ، و نحو ذلک ، ففی کثیر منها و خاصّة فیما یتعرَّض لنحوسة أیّام الاُسبوع و أیّام الشهور العربیّة تعلیل نحوسة الیوم بوقوع حوادث مُرَّة غیر مطلوبة بحسب المَذاق الدینیِّ ، کرحلة النبیِّ صلی الله علیه و آله و شهادة الحسین علیه السلام و إلقاء إبراهیم علیه السلام فی النار و نزول العذاب باُمّة کذا و خلق النار و غیر ذلک .

و معلوم أنَّ فی عدِّها نحسة مشومة و تجنُّب اقتراب الاُمور المطلوبة و طلب الحوائج التی یلتذُّ الإنسان بالحصول علیها فیها تحکیما للتقوی و تقویة للروح الدینیَّة ، و فی عدم الاعتناء و الاهتمام بها و الاسترسال فی الاشتغال بالسَّعی فی کلِّ ما تهواه النفس فی أیِّ وقت کان إضرابا عن الحقِّ و هتکا لحرمة الدین و إزراء لأولیائه ، فتؤول نحوسة هذه الأیّام إلی جهات من الشقاء المعنویِّ منبعثة عن علل و أسباب اعتباریّة مرتبطة نوعا من الارتباط بهذه الأیّام تفید نوعا من الشقاء الدینیِّ علی من لا یعتنی بأمرها .

پیداست که فرخنده و سعد بودن این شب، به سبب تقارن آن با فیض های باطنی الهی و حوادث معنوی است، مانند رقم خوردن قطعی قضای الهی و فرود آمدن فرشتگان و روح و صلح و سلام بودن آن شب. خداوند متعال می فرماید : «در آن [شب]هر گونه کاری [به نحوی]استوار فیصله می یابد». و می فرماید: «در آن شب فرشتگان، با روح، به فرمان پروردگارشان برای هر کاری [که مقرّر شده است ]فرود آیند. آن شب تا صبح دم، صلح و سلام است».

علت مبارک و خجسته بودن این شب، فضیلت عبادت و نیایش در آن و فراوانی ثوابش و نزدیک بودن عنایت الهی به کسانی است که به آستان عزّت و کبریایی روی نهاده اند.

و اما در سنّت، روایات بسیار زیادی پیرامون سعد و نحس بودن روزهای هفته و ایّامِ ماههای عربی و ایّامِ ماههای ایرانی و ایّام ماههای رومی وجود دارد. این روایات که فوق العاده زیادند و در مجموعه های حدیثی آورده شده اند و در جلد نود و پنج کتاب بحار الأنوار شمار فراوانی از این احادیث آمده است، اکثرا احادیثی ضعیف و از نوع مُرسل و مرفوعند. گر چه در میان آنها احادیثی هم یافت می شوند که به لحاظ سند، خالی از اعتبار نیستند.

روایاتی که روزهای شوم را نام می برند، مانند چهار شنبه هر هفته و چهار شنبه آخر ماه و هفت روز از ماه عربی و دو روز از هرماه رومی و امثال اینها، در بسیاری از آنها بویژه در روایاتی که به نحوست روزهای هفته و ایّام ماههای عربی می پردازد علّت این نحوست وقوع حوادث تلخ و نامطلوب از نظر مذاق دینی ذکر شده است، مانند رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله و شهادت امام حسین علیه السلام و انداختن ابراهیم علیه السلام در آتش و فرود آمدن عذاب بر فلان امت و خلق شدن آتش و جز اینها.

پیداست که نحس و شوم شمردن این ایّام و اجتناب از نزدیک شدن به کارهای دلخواه انسان و چشم پوشیدن از لذّتهای خویش، موجب تحکیم تقوا و تقویت روحیه دینی است و بر عکس، بی اعتنایی و بی توجهی به این روزها و همیشه و همواره در پی برآوردن خواهشها و هواهای نفْس رفتن، مایه روی گردانی از حق و بی احترامی به دین و بی حرمتی به اولیای دین می باشد.بنا بر این، نحوست و شومی این روزها به جهات و دلایلی، به بدبختی معنوی برمی گردد که از علل و عواملی اعتباری نشأت می گیرد که به نوعی به این ایّام مربوط می شود و به نحوی باعث شقاوت دینی کسی می شود که به آنها بی اعتنایی می کند.

ص :10

و أیضا قد ورد فی عدَّة من هذه الروایات الاعتصام باللّه بصدقة أو صوم أو دعاء أو قراءة شیء من القرآن أو غیر ذلک لدفع نحوسة هذه الأیّام ، کما عن مجالس ابن الشیخ بإسناده عن سهل بن یعقوب الملقَّب بأبی نواس عن العسکریِّ علیه السلام فی حدیث : «قلتُ : یا سیّدی ، فی أکثرِ هذه الأیّامِ قَواطِعُ عَنِ المَقاصدِ لِما ذُکِرَ فیها مِن النَّحسِ و المَخاوِفِ ، فَتَدُلُّنی علَی الاحتِرازِ مِن المَخاوفِ فیها ، فإنّما تَدعُونی الضَّرورَةُ إلَی التَّوَجُّهِ فی الحَوائجِ فیها ؟ فقالَ لی : یا سَهلُ ، إنّ لِشِیعَتِنا بوَلایتِنا لَعِصمَةً لو سَلَکوا بها فی لُجَّةِ البِحارِ الغامِرَةِ و سَباسِبِ السباسب جمع سبسب : المفازة . (لسان العرب : 1/460).

البَیداءِ الغائرةِ بَینَ سِباعٍ و ذِئابٍ و أعادِی الجِنِّ و الإنسِ لَأمِنُوا مِن مَخاوِفِهم بوَلایَتِهم لنا ، فَثِقْ باللّهِ عَزَّ و جلَّ و أخلِصْ فی الوَلاءِ لأئمَّتِکَ الطاهِرینَ و تَوَجَّهْ حَیثُ شِئتَ و اقصِدْ ما شِئتَ ......... » الحدیث . ثمّ أمره علیه السلام بشیء من القرآن و الدعاء أن یقرأه و یدفع به النحوسة و الشأمة و یقصد ما شاء .

و فی الخصال بإسناده عن محمّد بن ریاح الفلاّح فی المصدر (الخصال : 390 / 83) : محمّد بن رباح القلاّء .

قال : «رأیتُ أبا إبراهیمَ علیه السلام یَحتَجِمُ یَوم الجُمُعةِ، فقلتُ: جُعِلتُ فداکَ، تَحتَجِمُ یومَ الجُمُعةِ؟! قال : أقرَأُ آیَةَ الکُرسیِّ ، فإذا هاجَ بکَ الدمُ لیلاً کانَ أو نهارا فاقرَأْ آیَةَ الکرسیِّ و احتَجِمْ» .

و فی الخصال أیضا بإسناده عن محمّد بن أحمد الدقّاق قال : «کَتَبتُ إلی أبی الحسنِ الثانی علیه السلام أسألُهُ عنِ الخُروجِ یَومَ الأربعاءِ لا تَدورُ، فکَتبَ علیه السلام : مَن خَرجَ یومَ الأربعاءِ لا تَدورُ خِلافا علی أهلِ الطِّیَرَةِ وُقِیَ مِن کُلِّ آفَةٍ ، و عُوفِیَ مِن کلِّ عاهَةٍ ، و قَضَی اللّهُ له حاجَتَهُ» . و کتب إلیه مرَّة اُخری یسأله عن الحِجامةِ یوم الأربعاء لا تدور ، فکتبَ علیه السلام : «مَنِ احتَجَمَ فی یومِ الأربعاءِ لا تَدورُ خِلافا علی أهلِ الطِّیَرةِ عُوفِیَ مِن کُلِّ آفَةٍ ، و وُقِیَ مِن کُلِّ عاهَةٍ ، و لم هذه الجملة إشارة إلی نفی ما فی عدّة من الروایات أنّ من احتجم فی یوم الأربعاء أو یوم الأربعاء لا تدور اخضرّت محاجمه ، و فی بعضها خِیفَ علیه أن تخضرّ محاجمه . (کما فی هامش المصدر) .

تَخضَرَّ مَحاجِمُهُ» .

نیز در دسته ای از این روایات آمده است که برای دفع نحوست این ایّام باید با دادن صدقه یا گرفتن روزه یا دعا یا قرائت مقداری از قرآن و امثال اینها، به خدا پناه برد. مانند روایت ابن الشیخ که در کتاب مجالس به سند خود از سهل بن یعقوب ملقب به ابو نواس از امام عسکری علیه السلام نقل کرده است که می گوید : عرض کردم : سرورم! بیشتر این ایّام به خاطر نحوست و ترسهایی که دارند مانع این می شوند که انسان دنبال کارها و مقاصد خود برود، لطفا برای پرهیز از این ترسها و رفع نگرانیها مرا راهنمایی کنید؛زیرا گاهی اوقات کاری ضروری پیش می آید که باید انجامش دهم. حضرت به من فرمود : ای سهل! همانا ولایت ما برای شیعیان، مایه امن و امان است. ولایتی که اگر با آن در اعماق دریاهای ژرف و وسط بیابانهای بی کران میان درندگان و گرگها و دشمنان جنّی و انسی قرار گیرند از ترس و وحشتهای آنها ایمن خواهند بود. پس، به خداوند عزّ و جلّ اعتماد کن و ولایت خود را نسبت به امامان پاک خویش خالص گردان و آن گاه هر جا خواستی برو و هر چه خواستی بکن ......... حضرت سپس دستور می دهد که مقداری از قرآن و دعا را بخواند و بدین وسیله شومی و نحوست آن روز را از خود دور گرداند و دنبال هر کاری که می خواهد،برود.

در خصال به سند خود از محمّد بن ریاح فلاّح روایت کرده که گفت : دیدم که ابو ابراهیم (موسی بن جعفر علیه السلام ) در روز جمعه حجامت می کند. عرض کردم : فدایت شوم، روز جمعه حجامت می کنید؟ فرمود : آیة الکرسی را می خوانم. بنا بر این، تو هم هر گاه خونت به هیجان آمد، شب باشد یا روز آیة الکرسی را بخوان و حجامت کن.

و باز در خصال به سندش از محمّد بن احمد دقّاق روایت کرده که گفت : نامه ای به امام ابو الحسن دوم (امام رضا علیه السلام ) نوشتم و از مسافرت در چهار شنبه آخر ماه پرسیدم. در پاسخم نوشت : برخلاف نظر معتقدان به شومی، هر کس در چهار شنبه آخر ماه مسافرت کند، از هر گزندی ایمن خواهد بود و از هر بیماری و آسیبی سالم خواهد ماند و خداوند حاجتش را نیز برمی آورد.همین شخص بار دیگر به آن حضرت نامه ای نوشت و از حجامت کردن در چهار شنبه آخر ماه سؤال کرد، حضرت به او نوشت : برخلاف نظر معتقدان به شومی، هر کس در چهار شنبه آخر ماه حجامت کند، از هر آسیب و گزند و مرضی در امان باشد و محل حجامتش نیز کبود نشود .

این جمله به ردّ و نفی پاره ای روایات اشاره دارد که در آنها آمده است که هر کس در روزهای چهار شنبه یا چهار شنبه آخر هر ماه حجامت کند، محل حجامتش کبود می شود. و در بعضی از آنها آمده است : بیم آن هست که محلّ حجامتش کبود شود.

ص :11

و فی معناها ما فی تحف العقول : قال الحسین فی المصدر (تحف العقول : 482) : الحسن بن مسعود .

ابن مسعود : «دَخَلتُ علی أبِی الحسنِ علیِّ بنِ محمّدٍ علیه السلام و قد نُکِبَت إصبَعی و تَلقّانِی راکِبٌ و صَدَمَ کتفِی ، و دخلتُ فی زَحمَةٍ فَخَرَقُوا علیَّ بعضَ ثیابِی ، فقلتُ : کَفانِی اللّهُ شَرَّکَ مِن یومٍ فما أیشَمَکَ ! فقال علیه السلام لی : یا حسنُ، هذا و أنتَ تَغشانا تَرمی بذنبِکَ مَن لا ذنبَ له ؟! قالَ الحسنُ : فَأثابَ إلیَّ عَقلِی و تَبَیَّنتُ خَطای ، فقلتُ : یا مولایَ أستَغفِرُ اللّهَ ، فقالَ : یا حسنُ ، ما ذَنبُ الأیّامِ حتّی صِرتُم تَتَشاءَمُونَ بها إذا جُوزِیتُم بأعمالِکُم فیها ؟! قال الحسنُ : أنا أستَغفِرُ اللّهَ أبَدا ، و هی تَوبَتی یا بنَ رسولِ اللّهِ . قالَ : ما ینَفَعُکُم ، و لکنَّ اللّهَ یُعاقِبُکم بذَمِّها علی ما لا ذَمَّ علَیها فیهِ ، أ ما عَلِمتَ یا حسنُ أنَّ اللّهَ هُو المُثیبُ و المُعاقِبُ و المُجازِی بالأعمالِ عاجِلاً و آجِلاً ؟! قلتُ : بلی یا مولایَ ، قالَ : لا تَعُدَّ و لا تَجعَلْ للأیّامِ صُنعا فی حُکمِ اللّهِ ، قالَ الحسنُ : بلی یا مولایَ» .

و الروایات السابقة _ و لها نظائر فی معناها _ یستفاد منها أنَّ المِلاک فی نحوسة هذه الأیّام النَّحسات هو تطیُّر عامّة الناس بها ، و للتطیُّر تأثیر نفسانیّ کما سیأتی ، و هذه الروایات تعالج نحوستها التی تأتیها من قبل الطیرة بصرف النفس عن الطیرة إن قوی الإنسان علی ذلک ، و بالالتجاء إلَی اللّه سبحانه و الاعتصام به بقرآن یتلوه أو دعاءٍ یدعو به إن لم یَقوَ علیه بنفسه .

و حَمَل بعضُهم هذه الروایات المسلّمة لنحوسة بعض الأیّام علَی التقیَّة ، و لیس بذاک البعید ؛ فإنّ التشاؤم و التفاؤل بالأزمنة و الأمکنة و الأوضاع و الأحوال من خصائص العامّة یوجد منه عندهم شیء کثیر عند الاُمم و الطوائف المختلفة علی تشتُّتهم و تفرُّقهم منذ القدیم إلی یومنا ، و کان بین الناس حتّی خواصِّهم فی الصدر الأوَّل فی ذلک روایات دائرة یُسنِدونها إلَی النبیِّ صلی الله علیه و آله لا یَسَعُ لأحد أن یردَّها کما فی کتاب المسلسلات بإسناده عن الفضل بن الربیع قال : «کنتُ یَوما مَع مَولایَ المأمونِ فَأرَدنا الخُروجَ یومَ الأربعاءِ ، فقالَ المأمونُ : یومٌ مَکروهٌ سَمِعتُ أبی الرشیدَ یقولُ : سَمِعتُ المهدیَّ یقولُ : سَمِعتُ المنصورَ یقولُ : سَمِعتُ أبی محمّدَ بنَ علیٍّ یقولُ : سمعتُ أبی علیّا یقولُ : سمعتُ أبی عبد اللّهِ بنَ عبّاسٍ یقولُ : سَمِعتُ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یقولُ : إنَّ آخِرَ الأربعاءِ فی الشَّهرِ یَومُ نحسٍ مُستمِرٍّ» .

در تحف العقول نیز روایتی به همین معنا آمده است. حسین بن مسعود گوید : [روزی] به حضور ابو الحسن امام هادی علیه السلام شرفیاب شدم. در آن روز هم انگشتم خراش برداشت و هم سواره ای از کنارم گذشت و به من خورد و شانه ام صدمه دید و هم از میان جمعیتی گذشتم و قسمتی از لباسم پاره شد. گفتم : خدا مرا از شرّت نگه دارد، چه روز شومی هستی. حضرت به من فرمود : ای حسن! تو هم که با ما رفت و آمد داری، گناهت را به گردن کسی می اندازی که گناهی ندارد؟ حضرت با این گفتارِ خود مرا به سر عقل آورد و فهمیدم که اشتباه کرده ام. عرض کردم : مولای من! از خدا آمرزش می خواهم. فرمود: ای حسن! روزها را چه گناهی است که وقتی به سزای اعمالتان می رسید، آنها را شوم می خوانید؟ حسن گفت : یا بن رسول اللّه ! برای همیشه از خدا آمرزش می طلبم و توبه می کنم. حضرت فرمود : فایده ای ندارد؛ بلکه خداوند به سبب این که روزها را به خاطر جرمی که نکرده اند نکوهش می کنید، مجازاتتان می کند. ای حسن! مگر نمی دانی که این خداست که در برابر اعمال در دنیا و آخرت پاداش می دهد و کیفر می رساند و مجازات می کند؟ عرض کردم : چرا، ای مولای من! فرمود : تجاوز مکن و برای ایّام هیچ تأثیر و دخالتی در حکمِ خداوند قائل مشو. حسن گفت : چشم، مولای من!

از این روایات _ که نظیر آنها روایات دیگری به همین معنا نیز هست _ استفاده می شود که ملاک نحس بودن این روزهای نحس، صرفا فال بد زدن این روزها از سوی مردم است. فال بد زدن هم، همچنان که خواهیم گفت، تأثیر روانی دارد و این روایات بر آن است تا تأثیر روانی نحوست این ایّام را، که ناشی از فال بد زدن خودِ مردم است، از نفْس انسان دور کند، حال یا از طریق قدرتِ روحی شخص و یا اگر چنین قدرت روحی ندارد از طریق قرائتِ بخشی از قرآن یا خواندن دعایی که به خداوند سبحان پناه برد [و آرامش خاطر پیدا کند].

بعضی علما آن روایاتی را که نحوست برخی روزها را مسلّم گرفته، حمل بر تقیّه کرده اند که بعید هم نیست چنین باشد؛ زیرا فال بد و فال خوب زدنِ به زمانها و مکانها و اوضاع و احوال ، از خصایص عوام است و مقدار زیادی از این گونه اعتقادات از دیر باز تا کنون در میان اقوام و ملل گوناگون بوده و هست. در میان مردم حتی در بین خواص آنها، در صدر اوّل اسلام روایاتی در این باره بوده که آنها را به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نسبت می دادند و هیچ کس هم جرأت نداشت آنها را ردّ کند. مثلاً در کتاب مسلسلات، به سندش از فضل بن ربیع روایت کرده که گفت : روزی با مولایم مأمون بودم و روز چهار شنبه خواستیم به سفر برویم. مأمون گفت : امروز سفر کردن مکروه و ناخوشایند است؛ چون از پدرم رشید شنیدم که می گفت: از مهدی شنیدم که می گفت : از منصور شنیدم می گفت : از پدرم محمّد بن علی شنیدم می گفت : از پدرم علی شنیدم می گفت : از پدرم عبد اللّه بن عباس شنیدم می گفت : از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود : آخرین چهار شنبه ماه، روزی همیشه نحس است.

ص :12

و أمّا الروایات الدالَّة علَی الأیّام السعیدة من الاسبوع و غیرها فالوجه فیها نظیر ما تقدَّمت إلیه الإشارة فی الأخبار الدالّة علی نحوستها من الوجه الأوّل ؛ فإنَّ فی هذه الأخبار تعلیل برکة ما عدَّه من الأیّام السعیدة بوقوع حوادث متبرّکة عظیمة فی نظر الدِّین کولادة النبیِّ صلی الله علیه و آله و بعثته و کما ورد أنّه صلی الله علیه و آله دعا فقال : «اللّهُمَّ بارِکْ لاُِمّتِی فی بُکورِها یَومَ سَبتِها و خَمیسِها» ، و ما ورد أنّ اللّه ألان الحدید لداود علیه السلام یوم الثلاثاء ، و أنّ النبیَّ صلی الله علیه و آله کان یخرج للسفر یوم الجمعة ، و أنّ الأحد من أسماء اللّه تعالی .

فتبیَّن ممّا تقدَّم علی طوله أنّ الأخبار الواردة فی سعادة الأیّام و نحوستها لا تدلُّ علی أزید من ابتنائهما علی حوادث مرتبطة بالدِّین توجب حُسنا و قُبحا بحسب الذوق الدینیّ أو بحسب تأثیر النفوس . و أمّا اتِّصاف الیوم أو أیّ قطعة من الزمان بصفة المَیمَنة أو المَشأمة و اختصاصه بخواصّ تکوینیّة عن علل و أسباب طبیعیّة تکوینیّة فلا ، و ما کان من الأخبار ظاهرا فی خلاف ذلک فإمّا محمول علَی التقیّة أو لا اعتماد علیه .

2 _ فی سعادة الکواکب و نحوستها و تأثیر الأوضاع السماویّة فی الحوادث الأرضیّة سعادة و نحوسة : الکلام فی ذلک من حیث النظر العقلیّ کالکلام فی سعادة الأیّام و نحوستها ، فلا سبیل إلی إقامة البرهان علی شیء من ذلک کسعادة الشمس و المشتری و قِران السَّعدَین و نحوسة المرِّیخ و قِران النَّحسَین و القمر فی العَقرب .

نعم کان القدماء من منجِّمی الهند یَرَون للحوادث الأرضیّة ارتباطا بالأوضاع السماویّة مطلقا أعمَّ من أوضاع الثوابت و السیّارات ، و غیرهم یری ذلک بین الحوادث و بین أوضاع السیّارات السَّبع دون الثوابت ، و أوردوا لأوضاعها المختلفة خواصَّ و آثارا تسمّی بأحکام النجوم ، یَرَون عند تحقُّق کلِّ وضع أن یُعقِب وقوع آثاره .

و اما روایاتی که بر سعد بودن ایّامی از هفته و غیر هفته دلالت دارد، توجیه آنها نیز نظیر اولین توجیهی است که درباره اخبار حاکی از نحس بودن ایّام بیان شد؛ زیرا در این گونه روایات سعد بودن این ایّام و خجسته بودن آنها را چنین تعلیل کرده که چون در فلان روز حادثه ای با برکت و از نظر دینی بسیار بزرگ و با اهمیت رخ داده است، مانند ولادت و بعثت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله . مثلاً روایت شده که خود آن حضرت دعا کرد و عرض کرد : بار خدایا! روز شنبه و پنج شنبه را، از همان صبح زود، برای امّتم مبارک و خجسته گردان. و نیز روایت شده که خداوند، آهن را در روز سه شنبه برای داود نرم کرد و این که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در روز جمعه به سفر می رفت و این که احد (یکشنبه) یکی از نامهای خداوند متعال است. بنا بر این، از این مقدمه طولانی این معنا روشن می شود که اخباری که پیرامون سعد و نحس بودن روزها وارد شده، بیش از این دلالت ندارد که این خجستگی و ناخجستگی به خاطر حوادثی دینی است که بر حسب ذوق دینی یا بر حسب تأثیر روانی، موجب خوبی و بدی کاری می شود. اما این که خودِ آن روز یا آن قطعه از زمان، دارای خصوصیت میمنت یا شومی باشد و علل و عواملی طبیعی در آنها باشد که موجب این خجستگی و نا خجستگی شده باشد، چنین امری از روایات برنمی آید و روایاتی که گویای خلاف این مطلب باشند یا [اگر معتبر باشد] از باب تقیّه است و یا معتبر و قابل اعتماد نیستند.

2 _ در باب سعد و نحس بودن ستارگان و تأثیر اوضاع کواکب آسمانی در خجستگی و نا خجستگی حوادث زمینی. در این باره از دیدگاه عقلی همان را می توان گفت که درباره سعد و نحس بودن روزها گفتیم؛ زیرا در این جا نیز راهی برای اقامه برهان بر اثبات و نفی این امر، مانند سعد بودن خورشید و مشتری و قِران سعدین و نیز نحوست مریخ و قِران نحسین و قمر در عقرب نداریم.البته منجّمان قدیم هند معتقد بودند که حوادث زمینی با مطلق اوضاع سماوی، اعم از اوضاع ثوابت و سیّارات، ارتباط دارند و منجّمان غیر هندی این رابطه را فقط با سیّارات هفتگانه قائل بودند، نه ستارگان. آنان برای اوضاع گوناگون سماوی خواص و آثاری برشمرده که به آنها احکام نجوم می گویند. به نظر آنان هر یک از آن اوضاع پیش آید، در زمین آثار و خواص خود را نشان می دهد و تأثیر می گذارد.

ص :13

و القوم بین قائل بأنَّ الأجرام الکوکبیّة موجودات ذوات نفوس حیّة مُریدة تفعل أفاعیلها بالعلّیة الفاعلیَّة ، و قائل بأنّها أجرام غیر ذات نفس تؤثِّر أثرها بالعلّیة الفاعلیّة ، أو هی معدّات لفعله تعالی و هو الفاعل للحوادث ، أو أنّ الکواکب و أوضاعها علامات للحوادث من غیر فاعلیّة و لا إعداد ، أو أنّه لا شیء من هذه الارتباطات بینها و بین الحوادث حتّی علی نحو العلامیّة و إنّما جرت عادة اللّه علی أن یُحدث حادثة کذا عند وضع سماویٍّ کذا .

و شیء من هذه الأحکام لیس بدائمیّ مطَّرد بحیث یلزم حکم کذا وضعا کذا فربّما تَصدُق و ربّما تَکذب ، لکنّ الذی بَلَغنا من عجائب القصص و الحکایات فی استخراجاتهم یعطی أنّ بین الأوضاع السماویّة و الحوادث الأرضیّة ارتباطا ما ، إلاّ أنّه فی الجملة لا بالجملة ، کما أنّ بعض الروایات الواردة عن أئمّة أهل البیت علیهم السلام یصدِّق ذلک کذلک .

و علی هذا لا یمکن الحکم البتِّی بکون کوکب کذا أو وضع کذا سعدا أو نحسا ، و أمّا أصل ارتباط الحوادث و الأوضاع السماویّة و الأرضیّة بعضها ببعض فلیس فی وسع الباحث الناقد إنکار ذلک .

و أمّا القول بکون الکواکب أو الأوضاع السماویّة ذوات تأثیر فیما دونها _ سواء قیل بکونها ذوات نفوس ناطقة أو لم یُقَل _ فلیس ممّا یخالف شیئا من ضروریّات الدِّین ، إلاّ أن یقال بکونها خالقة مُوجِدة لما دونها من غیر أن ینتهی ذلک إلیه تعالی فیکون شِرکا ، لکنَّه لا قائل به حتّی من وثنیّة الصابئة التی تعبد الکواکب ، أو أن یقال بکونها مدبِّرة للنظام الکونیِّ مستقلّة فی التدبیر فیکون ربوبیّة تستعقب المعبودیّة ، فیکون شرکا کما علیه الصابئة عبدة الکواکب .

و أمّا الروایات الواردة فی تأثیر النجوم سعدا و نحسا و تصدیقا و تکذیبا فهی کثیرة جدّا علی أقسام :

منها : ما یدلُّ بظاهره علی تسلیم السعادة و النحوسة فیها ، کما فی الرسالة الذهبیَّة عن الرِّضا علیه السلام : اعلم أنَّ جماعهنَّ و القَمر فی برج الحَمَل أو الدَّلو من البروج أفضل ، و خیر من ذلک أن یکون فی برج الثور لکونه شرف القمر .

این منجّمان درباره ستارگان اختلاف نظر دارند. بعضی معتقدند که اجرام سماوی ، موجوداتی هستند دارای نفْس و زنده و دارای اراده و تأثیرات خود را به عنوان علّت فاعلی می گذارند. بعضی هم معتقدند که این اجرام دارای نفْس نیستند ولی در عین حال تأثیر خود را به عنوان علت فاعلی می گذارند. به نظر برخی نیز آنها زمینه ساز تأثیر و فعل خداوند متعال هستند و این خداست که پدید آورنده حوادث است. به عقیده عدّه ای هم کواکب و اوضاع آنها ، نشانه هایی از بروز حوادث هستند و نه علّت فاعلی هستند و نه علّت اعدادی و زمینه ساز. به باور برخی هیچ ارتباطی میان این کواکب و اوضاع سماوی با حوادث زمینی نیست، حتی به نحو علامت و نشانه. بلکه عادت خدا بر این جاری شده که فلان حادثه زمینی را مقارن با فلان وضع آسمانی پدید آورد. هیچ یک از این احکام و اتفاقات هم همیشگی و عمومی نیستند، به طوری که بتوان گفت: فلان حکم و حادثه با فلان وضعِ آسمانی ملازمت دارد؛ زیرا گاهی این قضاوتها درست از آب در می آیند و گاهی هم نادرست.اما حکایتها و داستانهای عجیب و شگفت آوری که از استخراجات این منجّمان به ما رسیده، نشان می دهد که میان اوضاع آسمانی و رخدادهای زمینی نوعی ارتباط وجود دارد. اما این ارتباط فی الجمله وجود دارد نه به طور کلّی و عمومی. همچنان که پاره ای روایات وارد شده از ائمه اهل بیت علیهم السلام نیز این مقدار ارتباط را تصدیق کرده است.

بنا بر این، نمی توان حکم قطعی کرد که فلان ستاره یا فلان وضع آسمانی، سعد است یا نحس. اما اصل ارتباطِ رخدادها و اوضاع آسمانی و زمینی با یکدیگر، چیزی نیست که پژوهشگر نکته سنج بتواند آن را انکار کند.

عقیده به این که کواکب یا اوضاع آسمانی _ خواه آنها را دارای نفوسِ ناطقه بدانیم یا ندانیم _ در کُرات و مجموعه زیرین خود تأثیر دارند، مخالفتی با ضروریات دین ندارد مگر این که کسی آنها را آفریننده و پدید آورنده حوادث زمینی بداند و این سررشته را به خدا نرساند، که این صورت شرک است. لیکن هیچ کس، حتی صائبیانِ ستاره پرست، چنین حرفی نزده اند. یا این که گفته شود: این کواکب و اوضاع سماوی مدبّر نظام هستی می باشند و در کار تدبیر استقلال عمل دارند و این ربوبیّتی است که پیامدش معبودیت آنهاست و این شرک است. چنان که صائبیانِ ستاره پرست چنین عقیده ای دارند.

روایاتی که درباره تأثیر یا عدم تأثیر ستارگان در سعد و نحس بودن وارد شده بسیار زیاد است و به چند نوع تقسیم می شوند :

بعضی از آنها ظاهرا مسئله سعد و نحس بودن ستارگان و اوضاع سماوی را پذیرفته اند. مثلاً در رساله ذهبیّه از امام رضا علیه السلام نقل شده است که فرمود : بدان که نزدیکی کردن با زنان در زمانی که قمر در برج حمل یا برج دلو باشد، بهتر است و بهتر از این زمان وقتی است که قمر در برج ثور باشد؛ زیرا این هنگام شرف قمر است.

ص :14

و فی بحار الأنوار عن النوادر بإسناده عن حُمرانَ عن أبی عبد اللّه علیه السلام قال : «مَن سافَرَ أو تَزَوَّجَ و القَمَرُ فی العَقرَبِ لَم یَرَ الحُسنی ......... » الخبر .

و فی کتاب النجوم لابن طاووس عن علیٍّ علیه السلام : «یُکرَهُ أن یُسافِرَ الرجُلُ فی مَحاقِ الشهرِ ، و إذا کانَ القَمَرُ فی العَقرَبِ» .

و یمکن حمل أمثال هذه الروایات علَی التقیّة علی ما قیل ، أو علی مقارنة الطیرة العامّة کما ربّما یشعر به ما فی عدّة من الروایات من الأمر بالصدقة لدفع النحوسة ، کما فی نوادر الراوندیِّ بإسناده عن موسَی بن جعفر عن أبیه عن جدِّه فی حدیث : «إذا أصبَحتَ فَتَصَدَّقْ بصَدَقةٍ تُذهِب عنکَ نَحسَ ذلکَ الیَومِ ، و إذا أمسَیتَ فَتَصَدَّقْ بصَدَقةٍ تُذهِب عنکَ نَحسَ تلکَ اللیلةِ ......... » الخبر ، و یمکن أن یکون ذلک لارتباط خاصٍّ بین الوضع السماویِّ و الحادثة الأرضیَّة بنحو الاقتِضاء .

و منها : ما یدلُّ علی تکذیب تأثیرات النجوم فی الحوادث و النهی الشدید عن الاعتقاد بها و الاشتغال بعلمها ، کما فی نهج البلاغة : «المُنَجِّمُ کالکاهِنِ ، و الکاهِنُ کالسّاحِرِ ، و السّاحِرُ کالکافِرِ ، و الکافِرُ فی النارِ» . و یظهر من أخبار اُخرُ تُصدِّقها و تُجوِّزُ النظرَ فیها أنَّ النهی عن الاشتغال بها و البناء علیها إنّما هو فیما اعتقد لها استقلال فی التأثیر لتأدیته إلَی الشِّرک کما تقدَّم .

و منها : ما یدلُّ علی کونه حقّا فی نفسه غیر أنّ قلیله لا یَنفعُ و کثیره لا یُدرَک ، کما فی الکافی بإسناده عن عبد الرحمن بن سیّابة قال : «قلتُ لأبی عبدِ اللّهِ علیه السلام : جُعِلتُ فِداکَ ، إنّ الناسَ یقولونَ : إنّ النُّجومَ لا یَحِلُّ النَّظرُ فیها و هو یُعجِبُنی ، فإن کانَت تُضِرُّ بِدِینِی فلا حاجَةَ لی فی شیءٍ یُضِرُّ بدِینی ، و إن کانَت لا تُضِرُّ بدِینِی فوَ اللّهِ إنّی لَأشتَهیها و أشتَهِی النَّظَرَ فیها ، فقالَ : لیسَ کما یقولونَ لا یُضِرُّ بدِینِکَ ، ثُمّ قالَ : إنّکُم تَنظُرُونَ فی شیءٍ مِنها کثیرُهُ لا یُدرَکُ و قَلیلُهُ لا یُنتَفَعُ به ......... » الخبر .

و فی بحار الأنوار عن کتاب النجوم لابن طاووس عن معاویة بن حکیم عن محمّد بن زیاد عن محمّد بن یحیی الخثعمیِّ قال : «سألتُ أبا عبدِ اللّهِ علیه السلام عنِ النُّجومِ : حَقٌّ هی ؟ قالَ لی : نَعَم، فقلتُ لَهُ : و فی الأرضِ مَن یَعلَمُها ؟ قالَ : نَعَم و فی الأرضِ مَن یَعلَمُها» و فی عدَّة من الروایات : «ما یَعلَمُها إلاّ أهلُ بیتٍ مِن الهندِ و أهلُ بیتٍ من العَرَبِ» ، و فی بعضها : «من قریشٍ» .

در بحار الأنوار از نوادر و او به سند خود از حمران از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود : کسی که هنگام قمر در عقرب مسافرت یا ازدواج کند، خوبی و خوشی نمی بیند .........

در کتاب نجوم ابن طاووس از علی علیه السلام روایت شده است که فرمود : مسافرت کردن در هر ماه وقتی که قمر در محاق یا قمر در عقرب است، مکروه است.

به قولی می توان این روایات را حمل بر تقیّه کرد، یا حمل بر تقارن این اوقات با فال بد زدن عمومی دانست. همچنان که دسته ای از روایات نیز گویای آن است؛ چون در آنها دستور داده شده است که برای دفع نحوست، صدقه پرداخت شود. مثلاً در نوادر راوندی (النوادر : 228 / 466) به سندش از موسی بن جعفر از پدر بزرگوارش از جدّش نقل کرده که در حدیثی فرمود: در هر صبحگاه صدقه ای بده، تا نحوست آن روز از تو برطرف شود و در هر شامگاه صدقه ای بده تا شومی آن شب از تو دور گردد.

امکان هم دارد که این امر به خاطر ارتباط خاصّی باشد که میان وضع آسمان و رخداد زمینی است، اما ارتباط به نحو اقتضا [نه به نحو علّیت].

دسته دوم از این روایات، تأثیرات ستارگان در حوادث را انکار و تکذیب کرده و از اعتقاد به این امر و اشتغال به علم نجوم بشدّت نهی نموده اند. مثلاً در نهج البلاغه آمده است : منجم مانند کاهن است و کاهن همچون ساحر و ساحر همانند کافر و کافر در آتش است.

از اخبار دیگری که این تأثیرات را درست دانسته و پرداختن به نجوم را تجویز کرده اند، برمی آید که نهی از اشتغال به این علم و تکیه کردن به آن به خاطر این است که اگر کسی برای تأثیر آنها استقلال عمل قائل باشد،، در نتیجه این باور کارش به شرک می انجامد.

دسته سوم روایاتی است که نشان می دهد نجوم و تأثیر کواکب در اوضاع زمینی فی نفسه واقعیت دارد، اما چیزی که هست اندکِ از این علم، سودمند نیست و زیادش هم دست یافتنی نمی باشد. مثلاً در کافی به سندش از عبد الرحمن بن سیّابه روایت کرده است که گفت : به امام صادق علیه السلام عرض کردم : فدایت شوم، مردم می گویند که پرداختن به علم نجوم جایز نیست و من از این علم خوشم می آید. بنا بر این، اگر به دینم ضرر می زند، من به چیزی که برای دینم زیانمند باشد هرگز نیازی ندارم و اگر به دینم ضرر نمی زند، به خدا که من به این علم علاقه مندم و تحصیل آن را دوست دارم. حضرت فرمود : این طور که مردم می گویند، نیست.نجوم، ضرری به دینت نمی زند. سپس فرمود : شما به علمی می پردازید، که بسیار آن حاصل نمی شود و اندکش هم به کار نمی آید و سودی نمی رساند .........

در بحار الأنوار از کتاب نجوم ابن طاووس از معاویة بن حکیم از محمّد بن زیاد از محمّد بن یحیی خثعمی روایت شده است که گفت : از امام صادق علیه السلام پرسیدم که آیا نجوم راست است و حقیقت دارد؟ فرمود : آری. عرض کردم : آیا در روی زمین کسی هست که این علم را بداند؟ فرمود : آری، در روی زمین کسی هست که آن را بداند. در دسته ای از روایات آمده است : از این علم کسی اطّلاع ندارد، مگر یک خانواده هندی و یک خانواده عرب. در بعضی روایات آمده است : خانواده ای از قریش.

ص :15

و هذه الروایات تؤیِّد ما قدَّمناه من أنَّ بین الأوضاع و الأحکام ارتباطا ما فی الجملة .

نعم ورد فی بعض هذه الروایات أنّ اللّه أنزل المُشتری علَی الأرض فی صورة رجل ، فلقی رجلا من العجم فعلَّمه النجوم حتّی ظنَّ أنّه بلغ ، ثمّ قال له : انظر أین المشتری ؟ فقال : ما أراه فی الفلک و ما أدری أین هو ؟ فنحّاه و أخذ بید رجل من الهند فعلَّمه حتّی ظنَّ أنّه قد بلغ ، و قال : انظر إلَی المشتری أین هو ؟ فقال : إنّ حسابی لیدلُّ علی أنّک أنت المشتری ، قال : فشهق شهقة فمات ، و ورث علمه أهله فالعلم هناک ......... الخبر . و هو أشبه بالموضوع .

3 _ فی التفاؤل و التَّطیُّر و هما الاستدلال بحادث من الحوادث علَی الخیر و ترقُّبه و هو التفاؤل ، أو علَی الشَّرِّ و هو التطیُّر ، و کثیرا ما یؤثِّران و یقع ما یترقَّب منهما من خیر أو شرٍّ و خاصَّة فی الشرِّ ، و ذلک تأثیر نفسانیٌّ .

و قد فرَّق الإسلام بین التفاؤل و التطیُّر ، فأمر بالتفاؤل و نهی عن التطیُّر ، و فی ذلک تصدیق لکون ما فیهما من التأثیر تأثیرا نفسانیّا .

أمّا التفاؤل ففیما روی عن النبیِّ صلی الله علیه و آله : «تَفاءَلُوا بالخَیرِ تَجِدُوهُ» ، و کان صلی الله علیه و آله کثیر التفاؤل ؛ نقل عنه ذلک فی کثیر من مواقفه .

کما ورد فی قصّة الحدیبیة : جاء سهیل بن عمرو فقال صلی الله علیه و آله : قد سهّل علیکم أمرکم . و کما فی قصّة کتابه الی خسرو برویز یدعوه إلی الإسلام، فمزّق کتابه و أرسل إلیه قبضة من تراب، فتفاءل صلی الله علیه و آله منه أنّ المؤمنین سیملکون أرضهم . (کما فی هامش المصدر) .

و أما التطیُّر فقد ورد فی مواضع من الکتاب نقله عن اُمم الأنبیاء فی دعواتهم لهم ؛ حیث کانوا یظهرون لأنبیائهم أنّهم اطَّیَّروا بهم فلا یؤمنون ، و أجاب عن ذلک أنبیاؤهم بما حاصله : أنَّ التطیُّر لا یقلِب الحقَّ باطلاً و لا الباطل حقّا ، و أنّ الأمر إلَی اللّه سبحانه لا إلَی الطائر الذی لا یملک لنفسه شیئا ، فضلاً عن أن یملک لغیره الخیر و الشرَّ و السعادة و الشقاء ، قال تعالی: «قالوا إنَّا تَطَیَّرْنا بکُم لَئنْ لَم تَنْتَهُوا لَنَرْجُمَنَّکُم و لَیَمَسَّنَّکُم مِنّا عَذابٌ ألیمٌ*قالوا طائرُکم مَعَکُم» یس: 18، 19.

این روایات، مطلب سابق را تأیید می کند که گفتیم: میان اوضاع کواکب و رخدادهای زمینی نوعی ارتباط وجود دارد.

در بعضی روایات آمده است که خداوند ، سیاره مشتری را به صورت مردی به زمین فرستاد و او به مردی غیر عرب برخورد و علم نجوم را به او آموخت، تا جایی که گمان کرد به عمق آن دست یافته است. سپس به او گفت : حالا ببین سیاره مشتری کجاست؟ مرد گفت : من او را در فلک نمی بینم و نمی دانم کجاست. مشتری او را از خود دور کرد و دست مردی هندی را گرفت و نجوم را به او آموخت، تا جایی که فکر کرد بخوبی فرا گرفته است، به او گفت : حالا ببین سیاره مشتری کجاست؟ آن مرد گفت :محاسبات من نشان می دهد که خود تو سیاره مشتری هستی. همین که این را گفت، آهی بلند کشید و جان داد. و علم او به خانواده اش به ارث رسید. بنا بر این، علم نجوم در آن جاست ......... این روایت شباهت بیشتری به روایات جعلی دارد.

3 _ درباره تفأّل و تطیّر. تفأّل و تطیّر عبارت است از حادثه ای را دلیل بر وجود رخدادی گرفتن که اگر آن رخداد خوب باشد آن را تفأّل (فال نیک زدن) می گویند و اگر بد باشد تطیّر (فال بد زدن). در بسیاری موارد این دو مؤثر واقع می شوند و آن حادثه خوب یا بد بویژه حادثه بد که انتظارش می رود، تحقق می یابد و این البته یک تأثیر روانی است.

اسلام میان فال خوب و فال بد زدن فرق گذاشته و به فال نیک زدن دستور داده و از فال بد زدن نهی کرده است و این نشان می دهد که تأثیر این دو امر، یک تأثیر روانی است.

درباره فال نیک زدن، این جمله از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده است که فرمود : فال نیک بزنید تا آن را بیابید. خود حضرت نیز فال خوب زیاد می زد و در بسیاری جاها این کار از حضرت نقل شده است.

مثلاً در داستان حدیبیه آمده است که وقتی سهیل بن عمرو از جانب مشرکان مکّه برای گفتگو با مسلمانان و عقد قرارداد صلح آمد، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : کارتان سهل و آسان شد. همچنین در داستان نامه پیامبر به خسرو پرویز و دعوت او به اسلام آمده است که وی نام آن حضرت را پاره کرد و در جواب نامه مشتی خاک برای پیامبر فرستاد. حضرت این امر را به فال نیک گرفت و فرمود : بزودی مؤمنان خاک آنها را تصرّف خواهند کرد.

و اما فال بد زدن، در جاهایی از قرآن کریم، از امتهای گذشته نقل شده که آنان به پیامبرانشان می گفتند : ما به شما فال بد زده ایم و لذا ایمان نمی آوریم. پیامبرانشان در پاسخ آنها مطالبی گفته اند که خلاصه اش این است : تطیّر (فال زدن از روی حرکت پرندگان) حق را باطل و باطل را حق نمی کند و کار در دست خداوند سبحان است، نه در دست پرنده ای که هیچ اختیاری از خودش ندارد، چه رسد به این که خیر و شرّ و سعادت و شقاوت دیگران در دست او باشد. مثلاً خداوند می فرماید : «گفتند : ما شما را به فال بد گرفته ایم. اگر دست از دعوت خود بر ندارید سنگسارتان می کنیم و به طور قطع از ما به شما عذاب و شکنجه ای دردناک خواهد رسید. [پیامبران ]گفتند : شومی شما با خود شماست».

ص :16

أی ما یجرُّ إلیکم الشرَّ هو معکم لا معنا ، و قال : «قالوا اطَّیَّرنا بکَ و بمَنْ مَعکَ قالَ طائرُکُم عِندَ اللّهِ» النمل : 47.

أی الذی یأتیکم به الخیر أو الشرُّ عند اللّه ، فهو الذی یقدِّر فیکم ما یقدِّر لا أنا و من معی ؛ فلیس لنا من الأمر شیء .

و قد وردت أخبار کثیرة فی النهی عن الطِّیرة و فی دفع شؤمها بعدم الاعتناء أو بالتوکُّل و الدعاء ، و هی تؤیِّد ما قدَّمناه من أنَّ تأثیرها من التأثیرات النفسانیّة ، ففی الکافی بإسناده عن عمرو بن حُرَیث قال : قال أبو عبد اللّه علیه السلام : «الطِّیَرَةُ علی ما تَجعَلُها إن هَوَّنتَها تَهَوَّنَت ، و إن شَدَّدتَها تَشَدَّدَت ، و إن لم تَجعَلْها شَیئا لم تَکُن شیئا» . و دلالة الحدیث علی کون تأثیرها من التأثیرات النفسانیّة ظاهرة ، و مثله الحدیث المَرویُّ من طرق أهل السُّنَّة : «ثلاثٌ لا یَسلَمُ مِنها أحَدٌ : الطِّیرَةُ و الحَسَدُ و الظَّنُّ . قیل : فما نَصنَعُ ؟ قالَ : إذا تَطَیَّرتَ فَامضِ ، و إذا حَسَدتَ فلا تَبغِ ، و إذا ظَنَنتَ فلا تُحَقِّقْ» .

و فی معناه ما فی الکافی عن القمّیِّ عن أبیه عن النوفلیِّ عن السَّکونیِّ عن أبی عبد اللّه علیه السلام قال : «قالَ رسولُ اللّه صلی الله علیه و آله : کَفّارَةُ الطِّیرَةِ التَّوکُّلُ ......... » الخبر . و ذلک أنّ فی التوکُّل إرجاع أمر التأثیر إلَی اللّه تعالی ، فلا یبقی للشیء أثر حتّی یتضرَّر به .

و فی معناه ما ورد من طرق أهل السُّنَّة علی ما فی نهایة ابن الأثیر : «الطِّیرَةُ شِرکٌ و ما مِنّا إلاّ ، و لکنّ اللّهَ یُذهِبُهُ بِالتوکُّلِ» .

و فی المعنَی السابق ما روی عن موسَی بن جعفر علیه السلام أنّه قال : «الشُّؤمُ للمُسافِرِ فی طریقِهِ سَبعَةُ أشیاءَ : الغُرابُ الناعِقُ عن یَمینِهِ ، و الکلبُ الناشِرُ لذنبِهِ ، و الذئبُ العاوِی الذی یَعوِی فی وَجهِ الرَّجلِ و هُو مُقْعٍ علی ذَنَبِهِ ثُمّ یَرتَفِعُ ثُمّ یَنخَفِضُ ثلاثا ، و الظَّبیُ السانِحُ عن یمینٍ إلی شمالٍ ، و البُومَةُ الصارِخَةُ ، و المرأةُ الشَّمطاءُ تَلقی فَرجَها ، و الأتانُ العَضبانُ _ یَعنی الجَدعاءَ _ فمَن أوجَسَ فی نفسِهِ مِنهُنَّ شیئا فلیَقُلْ : اعتَصَمتُ بکَ یا ربِّ مِن شَرِّ ما أجِدُ فی نفسِی ، فَیُعصَمُ مِن ذلکَ» .

یعنی آن چیزی که شرّ و بدی را به سوی شما می کشاند با شماست، نه با ما. نیز می فرماید : «گفتند : ما به تو و به آن که با توست فال بد زده ایم، او گفت : فال شما نزد خداست». یعنی آنچه خیر و شرّ شما به وسیله آن به شما می رسد، نزد خداست؛ زیرا اوست که سرنوشت شما را مقدّر می کند و رقم می زند، نه من و کسی که همراه من است. بنا بر این، ما کاره ای نیستیم.

اخبار فراوانی نیز در نهی از فال بد زدن و دفع شومی آن به وسیله بی اعتنایی یا توکّل و دعا ، رسیده است و این گفته سابق ما را که گفتیم: تأثیر این چیزها یک تأثیر روانی است، تأیید می کند. مثلاً کافی به سند خود از عمرو بن حُرَیث آورده است که گفت : امام صادق علیه السلام فرمود : فال بد زدن، بستگی به خود تو دارد. اگر آن را آسان گیری آسان می شود و اگر سخت گیری سخت می شود و اگر آن را به هیچ بگیری هیچ و بی اثر می شود. دلالت این حدیث بر جنبه روانی داشتن تأثیر فال بد آشکار و واضح است. نظیر این روایت ، حدیثی است که از طرق اهل سنّت روایت شده است : سه چیز است که هیچ کس از تأثیر آنها برکنار نمی ماند : فال بد زدن، حسادت و گمان. عرض شد : پس، چه کنیم؟ فرمود : هرگاه فال بد زدی، کارَت را بکن [و به فال اعتنا مکن ]و هرگاه گرفتار حسادت شدی، آن را دنبال نکن و هرگاه گمان بردی، در پی تحقیق بر نیا.

در همین معناست روایتی که در کافی از قمی از پدرش از نوفلی از سکونی از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود : پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : کفّاره فال بد زدن توکّل است ......... تا آخر حدیث. علتش هم این است که در توکّل، کار تأثیر به خداوند متعال ارجاع داده می شود و لذا اثری برای فال بد باقی نمی ماند تا از آن ضرری متوجّه آدمی شود.

نیز در همین معناست روایتی که از طرق اهل سنّت وارد شده و در نهایه ابن اثیر آمده است : فال بد زدن، شرک است و هیچ یک از ما خالی از طیره نیستیم. اما خداوند به وسیله توکّل، تأثیر آن را از بین می برد.

باز در معنای حدیث سابق روایتی است که از موسی بن جعفر علیه السلام نقل شده که فرمود : هفت چیز برای مسافر در راهش شوم است : کلاغ از طرف راستش قار قار کند، سگی [سر راهش پیدا شود و] دمش را بالا نگه دارد، گرگی به صورت او زوزه کشد در حالی که روی دم خود نشسته باشد و سپس سه مرتبه دم خود را بالا و پایین برد، آهویی از طرف راست او به طرف چپ او بگریزد، جغدی بانگ زند، زنی با موهای جو گندمی که از جلو سرش نمایان باشد [از جلویت بیرون آید ]و ماده الاغ گوش بریده. هر کس از دیدن یکی از اینها در خود احساس ترس و دلواپسی کرد بگوید : بار خدایا! از شرّ آنچه در دل خود احساس می کنم، به تو پناه می برم. پس از شرّ آن مصون می ماند.

ص :17

الخبر علی ما فی بحار الأنوار مذکور فی الکافی و الخصال و المحاسن و الفقیه ، و ما فی المتن مطابق لبعض نسخ الفقیه . (کما فی هامش المصدر) .

و یلحق بهذا البحث الکلامیِّ فی نُحوسة سائر الاُمور المعدودة عند العامّة مشؤومة نَحسة کالعِطاس مرّة واحدة عند العزم علی أمر و غیر ذلک ، و قد وردت فی النهی عن التطیُّر بها و التوکُّل عند ذلک روایات فی أبواب متفرّقة ، و فی النبویِّ المرویِّ من طرق الفریقَین : «لا عَدوی ، و لا طِیَرَةَ ، و لا هامةَ ، و لا شُؤمَ ، و لا صفرَ ،

العدوی : مصدر کالإعداء بمعنی تجاوز مرض المریض منه إلی غیره، کما یقال فی الجَرَب و الوباء و الجُدَریّ و غیرها . و المراد بنفی العدوی کما یفیده مورد الروایة أن یکون العدوی مقتضَی المرض من غیر انتساب إلی مشیئة اللّه تعالی ، و الهامة : ما کان أهل الجاهلیّة یزعمون أنّ روح القتیل تصیر طائرا یأوی إلی قبره و یصیح و یشتکی العطش حتّی یؤخذ بثأره ، و الصفر : هو التصفیر عند سقایة الحیوان و غیره. (کما فی هامش المصدر).

و لا رضاعَ بعدَ فِصالٍ ، و لا تَعَرُّبَ بعد هِجرَةٍ ، و لا صَمتٌ یَوما إلَی اللیلِ ، و لا طَلاقَ قبلَ نِکاحٍ ، و لا عِتقَ قبلَ مِلکٍ ، و لا یُتمَ بعدَ إدراکٍ» . (المیزان فی تفسیر القرآن : 19/71 _ 79).

این خبر به همان صورتی که در بحار هست، در کافی و خصال و محاسن و فقیه آمده است. اما آنچه ما در این جا آوردیم مطابق با برخی نسخه های فقیه می باشد.

سایر اموری که در نظر عامه مردم شوم و نحس است، نیز در حیطه همین بحث کلامی قرار می گیرند. مانند شنیدن یک بار عطسه هنگام تصمیم گرفتن بر انجام کاری و امثال این. در ابواب متفرّق و گوناگون، روایاتی در نهی از فال بد زدن به این امور و توکّل به خدا کردن هنگام بروز آنها وارد شده است. مثلاً در حدیث نبوی که از طریق شیعه و سنّی نقل شده، آمده است : سرایت و فال بد زدن و خونخواهیِ روحِ مقتول و شومی و سوت زدن هنگام آب دادن حیوان، و شیر دادن پسِ گرفتن از شیر و بادیه نشینی بعد از هجرت (کفر بعد از اسلام) و روزه سکوت تا شب و طلاق قبل از ازدواج و آزاد کردن بنده قبل از مالک شدنِ آن و یتیمی بعد از بلوغ [در اسلام معنا و ]وجود ندارد .

منظور از «عدوی» یا سرایت، سرایت بیماری، مانند گری و و با و آبله و غیره، از شخص بیمار به شخص سالم است. مراد از نفی سرایت بیماریها، آن گونه که از مورد روایت برمی آید، این است که ما خود واگیری را عامل مستقل بیماری بدانیم بی آن که آن را به مشیّت و خواست الهی نسبت دهیم. «هامه» نیز به این معناست که در جاهلیت مردم بر این باور بودند که روحِ مقتول به صورت پرنده ای در می آید و به سر قبر او می رود و همواره می نالد و از عطش شکوه می کند تا آن که انتقامش از قاتلش گرفته شود. «صفر» هم به معنای سوت زدن هنگام آب دادن حیوان است.

ص :18

مثیر الأحزان :خَرَجَ مسلمٌ و السَّیفُ فی کَفِّهِ ، و قالَ (لَهُ) شریکٌ : (یا هذا) ما مَنَعَکَ مِن الأمرِ ؟ قالَ مسلمٌ : (لمّا) هَمَمتُ بالخُروجِ فَتَعَلَّقَت بی امرأةٌ قالَت : ناشَدتُکَ اللّهَ إن قَتَلتَ ابنَ زیادٍ فی دارِنا ! و بَکَت فی وَجهی ، فَرَمَیتُ السَّیفَ و جَلَستُ . قالَ هانئٌ : یا وَیلَها قَتَلَتنِی و قَتَلَت نفسَها ، و الذی فَرَرتُ مِنهُ وَقَعتُ فیهِ ! (1)

مثیر الأحزان :[پس از رفتن ابن زیاد از خانه هانی ]مسلم شمشیر به دست [از پشت پرده] بیرون آمد. شریک به او گفت : [ای مرد!] چرا کار را تمام نکردی؟ مسلم پاسخ داد : همین که خواستم حمله کنم، زنی دامان مرا چسبید و گفت : تو را به خدا ابن زیاد را در خانه ما مکُش. و در برابر من گریست. من هم شمشیر را انداختم و نشستم. هانی گفت: ای وای بر او، هم مرا و هم خودش را به کشتن داد. از چیزی که می گریختم به سرم آمد.

ص :21

ص :22

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ما لی و لِقُریشٍ ؟ ! و اللّهِ لقد قاتَلتُهُم کافِرینَ ، و لاُقاتِلَنَّهُم مَفتونینَ . (1)

امام علی علیه السلام :مرا چه با قریش! به خدا سوگند که در زمان کفرشان با آنها جنگیدم و اکنون نیز که به فتنه و گمراهی در افتاده اند، با آنها می جنگم.

ص :25

عنه علیه السلام فی صفةِ الدنیا حینَ بِعثَةِ النبیِّ صلی الله علیه و آله _ :أرسَلَهُ عَلی حینِ فَترَةٍ مِن الرُّسُلِ ، و طُولِ هَجعَةٍ مِن الاُمَمِ ، و اعتِزامٍ مِن الفِتَنِ ......... و الدنیا کاسِفَةُ النُّورِ ......... عابِسَةٌ فی وَجهِ طالِبِها ، ثَمَرُها الفِتنَةُ ، و طَعامُها الجِیفَةُ . (1)

عنه علیه السلام_ أیضا _: بَعَثَهُ و الناسُ ضُلاّلٌ فی حَیرَةٍ ، و حاطِبونَ (خابِطونَ) فی فِتنَةٍ . (2)

عنه علیه السلام_ فی وصفِ الناسِ قبلَ البِعثَةِ بعدَ انصِرافِهِ مِن صِفِّینَ _: و الناسُ فی فِتَنٍ انجَذَمَ (انحَذَمَ) فیها حَبلُ الدِّینِ ، و تَزَعزَعَت سَواری الیَقینِ ......... أطاعُوا الشیطانَ فَسَلَکوا مَسالِکَهُ ، و وَرَدوا مَناهِلَهُ ، بهِم سارَتْ أعلامُهُ ، و قامَ لِواؤهُ ، فی فِتَنٍ داسَتهُم بأخفافِها ، و وَطِئَتهُم بأظلافِها ، و قامَتْ علی سَنابِکِها ، فهُم فیها تائهونَ حائرونَ ، جاهِلونَ مَفتونونَ . (3)

عنه علیه السلام_ من کتابٍ لَهُ إلی معاویةَ _: فاحذَرِ الشُّبهَةَ و اشتِمالَها علی لُبسَتِها ، فإنَّ الفِتنَةَ طالَما أغدَفَت جَلابِیبَها ، و أغشَت الأبصارَ ظُلمَتُها . (4)

امام علی علیه السلام_ در وصف اوضاع زمانی که پیامبر صلی الله علیه و آله مبعوث شد _فرمود : خداوند او را در زمانی فرستاد که مدّتها بود پیامبری نیامده بود و مردم در خوابی دراز به سر می بردند و فتنه ها نیرومند شده بود ......... و دنیا بی فروغ شده بود ......... و به روی طالبِ خود رو ترش کرده بود. میوه اش فتنه و گمراهی بود و خوراکش مُردار.

امام علی علیه السلام_ در همان باب _فرمود : او را در زمانی برانگیخت که مردم در وادی حیرت سرگشته بودند و راه فتنه و گمراهی می پیمودند.

امام علی علیه السلام_ در پی بازگشت از صفّین، در وصف احوال مردم روزگار پیش از بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله _فرمود: در آن هنگام مردم گرفتار فتنه هایی بودند که در آنها ریسمان دین از هم گسیخته شده بود و ستونهای یقین لرزان ......... از شیطان فرمان می بردند و راههایش را می پیمودند و از آبشخورهای او می نوشیدند. به یاری آنها درفشهایش همه جا در اهتزار و بیرقش برپا بود. در فتنه هایی افتاده بودند که زیر سُمهای خویش خُردشان کرده و آنان را لگد کوب خود کرده بود. این فتنه ها [مانند اسب سرکش ]بر روی پاهای خود ایستاده بود و همگان در این فتنه ها سرگردان و حیران و نادان و گرفتار بودند.

امام علی علیه السلام_ در نامه ای به معاویه _نوشت: از شبهه و اشتباه افکنی آن بپرهیز؛ زیرا چندی است که فتنه پرده های خویش را فرو آویخته و تاریکیش دیده ها را پوشانده است.

ص :26

عنه علیه السلام :فِتَنٌ کَقِطَعِ اللیلِ المُظلِمِ ، لا تَقومُ لها قائمَةٌ ، و لا تُرَدُّ لها رایةٌ ، تَأتِیکُم مَزمومَةً مَرحولَةً ، یَحفِزُها قائدُها ، و یَجهَدُها راکِبُها . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :یُؤتی بالمرأةِ الحَسناءِ یَومَ القِیامَةِ التی قدِ افتُتِنَت فی حُسنِها فتَقولُ : یا ربِّ ، حَسَّنتَ خَلقِی حتّی لَقِیتُ ما لَقِیتُ ! فیُجاءُ بمَریمَ علیها السلام فیقالُ : أنتِ أحسَنُ أو هذهِ ؟ قد حَسَّنّاها فلم تُفتَتَنْ . و یُجاءُ بالرُجلِ الحَسَنِ الذی قدِ افتُتِنَ فی حُسنِهِ فیقولُ : یا ربِّ ، حَسَّنتَ خَلقِی حتّی لَقِیتُ مِن النِّساءِ ما لَقِیتُ ! فَیُجاءُ بیُوسفَ علیه السلام فیقالُ : أنتَ أحسَنُ أو هذا ؟ قد حَسَّنّاهُ فلم یُفتَتَن. و یُجاءُ بصاحِبِ البَلاءِ الذی قد أصابَتهُ الفِتنَةُ فی بَلائهِ ، فیقولُ : یا ربِّ ، شَدَّدتَ علَیَّ البَلاءَ حتَّی افتُتِنتُ ، فیُجاءُ بأیّوبَ علیه السلام فیقالُ : أ بَلِیَّتُکَ أشَدُّ أو بَلِیَّةُ هذا ؟ فقدِ ابتُلِیَ فلم یُفتَتَنْ . (2)

الکافی عن مُعمَّر بنِ خَلاّدٍ :سَمِعتُ أبا الحَسَنِ علیه السلام یقولُ : «الم * أ حَسِبَ الناسُ أنْ یُتْرَکُوا أنْ یَقُولُوا آمَنّا و هُم لا یُفْتَنُونَ» (3) ثُمّ قالَ لی : ما الفِتنَةُ ؟ قلتُ : جُعِلتُ فداکَ الذی عِندَنا الفِتنَةُ فی الدِّینِ ، فقالَ : یُفتَنُونَ کما یُفتَنُ الذَّهبُ ، ثُمّ قالَ : یُخلَصُونَ کما یُخلَصُ الذَّهبُ . (4) (5)

امام علی علیه السلام :فتنه هایی چون پاره هایِ شبِ تار، بر پا گردد که در مقابل آن کسی قد علم نکند و پرچمی از آن باز پس رانده نشود. [همچون شتر] مهار شده و جهاز بسته ، که جلودارش آن را به شتاب وا می دارد و سوارش آن را می دواند، به سوی شما بیاید ......... .

امام صادق علیه السلام :روز قیامت زن زیبا رویی که به سبب زیباییش فریفته و گمراه گشته است، آورده می شود. او می گوید : پروردگارا! مرا زیبا آفریدی و در نتیجه، آن دیدم که دیدم. در این هنگام مریم علیه السلام را می آورند و به آن زن گفته می شود: تو زیباتری یا این؟ ما او را هم زیبا آفریدیم، اما مفتون و گمراه نشد. [سپس ]مرد زیبایی را می آورند که به خاطر زیباییش به فتنه و گناه کشیده شده است. او می گوید : پروردگارا! مرا زیبا آفریدی و در نتیجه، از جانب زنان آن دیدم که دیدم. پس، یوسف علیه السلام را می آورند و به آن مرد گفته می شود : تو زیباتری یا این؟ ما او را هم زیبا آفریدیم،اما گرفتار فتنه و فساد نشد. [پس از او ]شخص گرفتار و بلا زده ای را می آورند که بر اثر آن به فتنه و گمراهی درافتاده است. او می گوید : پروردگارا! مرا به سختی گرفتار و مبتلا کردی تا این که به فتنه و تباهی درافتادم. پس ایّوب علیه السلام را می آورند و به آن مرد گفته می شود: آیا رنج و بلای تو سخت تر بود یا رنج و بلای این؟ او هم به رنج و بلا درافتاد اما دستخوش فتنه و تباهی نشد.

الکافی_ به نقل از معمّر بن خلاّد _: شنیدم ابو الحسن علیه السلام می گوید : «الف ، لام ، میم.آیا مردم پنداشتند که تا گفتند ایمان آوردیم، رها می شوند و مورد آزمایش قرار نمی گیرند؟». سپس به من فرمود: آزمایش چیست؟ عرض کردم: فدایت شوم، تا جایی که ما می دانیم آزمایش در دین است. حضرت فرمود: همچنان که طلا گداخته و آزموده می شود، مردم آزموده می شوند (6) . و باز فرمود : همچنان که طلا ناب می شود، مردم ناب می شوند.

ص :27

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :و اللّه لا یکونُ ما تَمُدُّونَ إلَیهِ أعیُنَکُم حتّی تُغَربَلُوا ، لا و اللّهِ لا یکونُ ما تَمُدُّونَ إلَیهِ أعیُنَکُم حتّی تُمَحَّصُوا . (1)

عنه علیه السلام :و اللّهِ لَتُمَحَّصُنَّ ، و اللّهِ لَتُمَیَّزُنَّ ، و اللّهِ لَتُغَربَلُنَّ ؛ حتّی لا یَبقی مِنکُم إلاّ الأندَرُ ......... . (2)

امام صادق علیه السلام :نه به خدا، آنچه بدان چشم می کشید واقع نشود، مگر آن گاه که غربال شوید. نه به خدا، آنچه به سوی آن چشم می کشید واقع نشود، مگر آن گاه که در بوته آزمایش گداخته شوید ......... .

امام صادق علیه السلام :به خدا قسم که در بوته آزمایش گداخته می شوید ......... .

به خدا قسم که از یکدیگر متمایز می شوید، به خدا قسم که غربال می شوید، چندان که از شما جز اندکترین شمار باقی نماند ......... .

عنه علیه السلام :لا یقولَنَّ أحَدُکُم : اللّهمّ إنّی أعوذُ بِکَ مِن الفِتنَةِ ؛ لأنّهُ لیسَ أحَدٌ إلاّ و هُو مُشتَمِلٌ علی فِتنَةٍ ، و لکنْ مَنِ استَعاذَ فَلْیَستَعِذْ مِن مُضِلاّتِ الفِتَنِ ؛ فإنّ اللّهَ سبحانَه یقولُ : «و اعْلَمُوا أنّما أمْوالُکُم و أوْلادُکُم فِتنَةٌ» . (1)

عنه علیه السلام :اللّهُمّ إنّا نَعوذُ بکَ أن نَذهَبَ عن قَولِکَ ، أو أن نُفتَتَنَ عن دِینِکَ . (2)

امام علی علیه السلام :هیچ یک از شما نگوید : خدایا! از فتنه به تو پناه می برم؛ زیرا هیچ کس نیست که از فتنه (آزمایش) برکنار باشد، بلکه کسی که [از فتنه] به خدا پناه می برد، باید از فتنه های گمراه کننده به خدا پناه بَرد که خداوند سبحان می فرماید: «بدانید که جز این نیست که دارایی ها و فرزندانتان فتنه (آزمون) هستند» .

امام علی علیه السلام :بار خدایا! به تو پناه می بریم که از گفتارت روی گردانیم، یا از دین تو منحرف شویم.

ص :31

عنه علیه السلام :ألا فَالحَذَرَ الحَذَرَ مِن طاعَةِ ساداتِکُم و کُبَرائکُم ......... فإنّهُم قَواعِدُ أساسِ العَصَبیَّةِ ، و دَعائمُ أرکانِ الفِتنَةِ . (1)

امام علی علیه السلام :هلا! زنهار، زنهار از پیروی سران و بزرگانتان ......... زیرا که آنان ستونهای بنیاد عصبیتند و استوانه های ارکان فتنه.

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّ فی مالِ الرجُلِ فِتنَةً ، و فی زوجَتِهِ فِتنَةً و ولدِهِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :ثلاثٌ فاتِناتٌ : الشَّعرُ الحَسَنُ ، و الوَجهُ الحَسَنُ ، و الصَّوتُ الحَسَنُ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ لِکُلِّ اُمّةٍ فِتنَةً ، و فِتنَةُ اُمَّتِی المالُ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :لَأنا لِفِتنَةِ السَّرّاءِ أخوَفُ علَیکُم مِن فِتنَةِ الضَّرّاءِ ، إنّکُمُ ابتُلِیتُم بفِتنَةِ الضَّرّاءِ فَصَبَرتُم ، و إنّ الدنیا حُلوَةٌ خَضِرَةٌ . (4)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الفِتَنُ ثلاثٌ : حُبُّ النِّساءِ و هُو سَیفُ الشَّیطانِ ، و شُربُ الخَمرِ و هُو فَخُّ الشَّیطانِ ، و حُبُّ الدِّینارِ و الدِّرهَمِ و هُو سَهمُ الشَّیطانِ ، فَمَن أحَبَّ النِّساءَ لم یَنتَفِعْ بعَیشِهِ ، و مَن أحَبَّ الأشرِبَةَ حَرُمَت علَیهِ الجَنّةُ ، و مَن أحَبَّ الدِّینارَ و الدِّرهَمَ فهُو عَبدُ الدنیا . (5)

عنه علیه السلام_ فی صفةِ عیسی علیه السلام _: و لم تکن لَهُ زَوجَةٌ تَفتِنُهُ ، و لا وَلَدٌ یَحزُنُهُ (یَخزنُهُ) ، و لا مالٌ یَلفِتُهُ . (6)

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همانا دارایی انسان مایه آزمایش است و زن و فرزند او نیز وسیله امتحان می باشند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سه چیز دلربا و فتنه گر است : موی زیبا، رخسار زیبا و صدای خوش.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برای هر امّتی آزمایشی است و وسیله آزمایش امّت من، دارایی است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :راستی که من از فتنه خوشی برای شما بیمناکترم تا فتنه سختی. شما به فتنه سختی درافتادید و صبر کردید، اما دنیا شیرین و فریباست.

امام علی علیه السلام :فتنه ها سه چیزند : زنْ دوستی ، که شمشیر شیطان است و شرابخواری که دام شیطان است و عشق به درهم و دینار که تیر شیطان است. کسی که عشق به زنان داشته باشد، از زندگیش بهره مند نشود و کسی که مشروبات را دوست داشته باشد، بهشت بر او حرام گردد و کسی که عشق به درهم و دینار داشته باشد، بنده دنیاست.

امام علی علیه السلام_ در وصف عیسی علیه السلام _فرمود : نه همسری داشت که او را به فتنه (گرفتاری) درافکند، نه فرزندی که غمگینش سازد و نه مالی که او را به خود مشغول [و از خدا غافل ]گرداند.

ص :34

عنه علیه السلام :اللّهُمَّ صُنْ وَجهِی بالیَسارِ ، و لا تَبذُلْ (تَبتَذِلْ) جاهِی بالإقتارِ ، فَأستَرزِقَ طالِبی رِزقِکَ (رِفدِکَ) ، و أستَعطِفَ شِرارَ خَلقِکَ ، و اُبتَلی بحَمدِ مَن أعطانِی ، و اُفتَتَنَ بِذَمِّ مَن مَنَعَنی . (1)

عنه علیه السلام_ لرجُلٍ یُسَمّی حَربا یَمشی مَعهُ و هُو راکِبٌ _: ارجِعْ ، فإنَّ مَشیَ مِثلِکَ مَع مِثلِی فِتنَةٌ للوالی ، و مَذَلَّةٌ للمؤمنِ . (2)

عنه علیه السلام :إنَّ الشَّیطانَ یُسَنِّی لَکُم طُرُقَهُ ، و یُریدُ أن یَحُلَّ دِینَکُم عُقدَةً عُقدَةً ، و یُعطِیَکُم بالجَماعةِ الفُرقَةَ ، و بالفُرقَةِ الفِتنَةَ . (3)

عنه علیه السلام :رُبَّ مَفتونٍ بحُسنِ القَولِ فیهِ . (4)

عنه علیه السلام :فلا تَعتَبِرُوا الرِّضی و السُّخطَ بالمالِ و الولدِ جَهلاً بمَواقِعِ الفِتنَةِ ، و الاختِبارِ (اختیارِ) فی مَوضِعِ الغِنی و الاقتِدارِ ......... . (5)

امام علی علیه السلام :خداوندا! آبرویم را با توانگری نگه دار و حیثیّتم را با تنگدستی از میان مبر، که از روزی خواهان تو روزی طلبم و از آفریدگان بد کردارت ترحّم خواهم و به ستایش از کسی که به من چیزی می دهد، گرفتار و مبتلا شوم و به بدگویی از کسی که به من چیزی ندهد، دچار گردم.

امام علی علیه السلام_ به مردی به نام حَرْب که در رکاب آن حضرت پیاده می رفت _فرمود: برگرد؛ زیرا پیاده آمدن کسی چون تو در رکاب کسی چون من باعث فتنه و غرور والی و مایه خواری مؤمن است.

امام علی علیه السلام :همانا شیطان راههای خود را برای شما آسان و هموار می گرداند و می خواهد گره های دین شما را یکی یکی بگشاید و به جای اتحاد، پراکندگی به شما دهد و بر اثر پراکندگی فتنه.

امام علی علیه السلام :بسا افرادی که بر اثر ستایش مردم از آنان، به فتنه درافتاده اند.

امام علی علیه السلام :پس، خشم و خشنودی خدا را به مال و فرزند مپندارید؛ که این ناشی از جهل و نادانی به موارد آزمایش و امتحان در توانگری و توانمندی است ......... .

ص :35

عنه علیه السلام :إنّ أبغَضَ الخَلائقِ إلَی اللّهِ رَجلانِ : رَجُلٌ وَکَلَهُ اللّهُ إلی نفسِهِ ، فهُو جائرٌ عن قَصدِ السَّبیلِ ، مَشغوفٌ بکلامِ بِدعَةٍ و دُعاءِ ضَلالَةٍ، فهُو فِتنَةٌ لِمَنِ افتَتَنَ بهِ . . . (1) .

(2)

امام علی علیه السلام :منفورترین خلق نزد خدا دو نفرند: یکی آن که خداوند او را به خودش وا گذاشته است. چنین کسی از راه راست منحرف می شود و شیفته گفتارِ بدعت آمیز و دعوتِ گمراه کننده است و از این رو، مایه فتنه و گمراهی کسی است که فریفته او می شود ......... .

«فَقالُوا عَلَی اللّهِ تَوَکَّلْنا رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ» . (1)

«پس گفتند : بر خدا توکل کردیم. پروردگارا! ما را برای قوم ستمگر [وسیله] آزمایش قرار مده».

الحدیث:

الإمامُ الباقرُ و الإمامُ الصّادقُ علیهما السلام_ فی قولِهِ تعالی : «رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتنَةً لِلقَومِ الظالِمِینَ» _: لا تُسَلِّطْهُم علَینا فَتَفتِنَهُم بنا . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :ما کانَ مِن ولدِ آدمَ مؤمنٌ إلاّ فَقیرا ، و لا کافِرٌ إلاّ غَنیّا حتّی جاءَ إبراهیمُ علیه السلام فقالَ : «رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتنَةً لِلَّذینَ کَفَرُوا» فَصَیَّرَ اللّهُ فی هؤلاءِ أموالاً و حاجَةً ، و فی هؤلاءِ أموالاً و حاجَةً (3) . (4)

حدیث :

امام باقر و امام صادق علیهما السلام_ درباره آیه «پروردگارا! ما را برای قوم ستمگر [وسیله ]آزمایش قرار مده» _فرمودند : یعنی برای آزمودن ستمگران، آنان را بر ما مسلّط مگردان.

امام صادق علیه السلام :از فرزندان آدم هیچ مؤمنی نبود، مگر این که تهیدست بود و هیچ کافری نبود مگر این که توانگر بود، تا آن که ابراهیم علیه السلام آمد و عرض کرد : «پروردگارا! ما را وسیله آزمایش برای کسانی که کافر شده اند قرار مده». پس، خداوند در میان مؤمنان، توانگر و نیازمند قرارداد و در میان کافران نیز توانگر و تهیدست. (5)

الغارات :خطبَ علیّ علیه السلام بالنَّهرَوانِ فقالَ : أیّها الناسُ ، أمّا بعدُ أنا فَقَأتُ عَینَ الفِتنَةِ و لم یَکُن أحَدٌ لِیَجتَرئَ علَیها غَیری .........

فقامَ إلیهِ رجُلٌ آخَرُ فقالَ : یا أمیرَ المؤمنینَ ، حَدِّثْنا عنِ الفِتَنِ . قالَ : إنَّ الفِتَنَ إذا أقبَلَت شَبَّهَت ، و إذا أدبَرَت نَبَّهَت ، یُشَبِّهنَ مُقبِلاتٍ و یُعرَفنَ مُدبِراتٍ ، إنَّ الفِتَنَ تَحومُ کالرِّیاحِ یُصِبنَ بَلَدا و یُخطِئنَ اُخری ، ألا إنّ أخوَفَ الفِتَنِ عِندی علَیکُم فِتنَةُ بَنی اُمیَّةَ . (1)

(2)

الغارات :امام علی علیه السلام در خطبه ای که در نهروان ایراد کرد فرمود : ای مردم! پس از حمد و ثنای الهی، این من بودم که چشم فتنه را در آوردم و جز من کسی جرأت این کار را نداشت .........

مردی دیگر برخاست و عرض کرد : ای امیر مؤمنان! از فتنه ها برایمان بگو. حضرت فرمود : همانا فتنه ها هرگاه روی آورند، شبهه انگیزند و چون از میان بروند، آگاه و هشیار کنند. وقتی می آیند، حق و باطل را مشتبه می سازند و وقتی می روند، شناخته می شوند. فتنه ها همچون گردبادها حرکت می کنند و [در سر راه خود] به شهری برمی خورند و از شهری نمی گذرند. بدانید که، به نظر من، وحشتناکترین فتنه ای که بر شما می گذرد، فتنه بنی امیّه است.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اعلَمُوا أنّهُ مَن یَتَّقِ اللّهَ یَجعَلْ لَهُ مَخرجا مِن الفِتَنِ ، و نورا مِن الظُّلَمِ . (1)

عنه علیه السلام :أیُّها الناسُ ، شُقُّوا أمواجَ الفِتَنِ بِسُفُنِ النجاةِ . (2)

امام علی علیه السلام :بدانید که هر کس تقوای الهی در پیش گیرد، خداوند برای او راه خروجی از فتنه ها قرار دهد و نوری در تاریکیها.

امام علی علیه السلام :ای مردم! امواج فتنه ها را باکشتیهای نجات بشکافید.

عنه علیه السلام :کُنْ فی الفتنَةِ کَابنِ اللَّبونِ ؛ لا ظَهرٌ فَیُرکَبَ ، و لا ضَرعٌ فیُحلَبَ (فَیُحتَلَبَ) . (1)

امام علی علیه السلام :به گاهِ فتنه همچون شتر نر دو ساله باش که نه پشت [و نیرویی ]دارد که بر او سوار شوند و نه پستانی که از آن شیر دوشند.

ص :42

ص :45

ص :46

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :اُهرُبْ مِن الفُتیا هَرَبَکَ مِنَ الأسَدِ ، و لا تَجعَلْ رَقَبَتَکَ للناسِ جِسرا (1) . (2)

عنه علیه السلام :خَصلَتَینِ مُهلِکَتَینِ : تُفتی الناسَ بِرَأیکَ ، أو تَدینُ بما لا تَعلَمُ . (3)

امام صادق علیه السلام :از فتوا دادن چنان بگریز که از شیر می گریزی و گردنت را پل مردم قرار مده.

امام صادق علیه السلام :دو کار مُهلک است : یکی این که بر پایه رأی خود به مردم فتوا دهی، دیگر این که ندانسته از چیزی پیروی کنی.

وسائل الشیعة عن معاذِ بنِ مسلم النحویّ عن الإمامِ الصّادقِ علیه السلام قالَ :بَلَغَنِی أنّکَ تَقعُدُ فی الجامِعِ فَتُفتی الناسَ ؟ قلتُ : نَعَم ، و أرَدتُ أن أسألَکَ عن ذلکَ قَبلَ أن أخرُجَ ، إنّی أقعُدُ فی المَسجِدِ فَیَجیءُ الرجُلُ فَیَسألُنِی عنِ الشیءِ ، فإذا عَرَفتُهُ بالخِلافِ لَکُم أخبَرتُهُ بما یَفعلونَ ، و یَجیءُ الرجُلُ أعرِفُهُ بِمَوَدَّتِکُم و حُبِّکُم فَاُخبِرُهُ بما جاءَ عنکُم ، و یَجیءُ الرجُلُ لا أعرِفُهُ و لا أدری مَن هُو فَأقُولُ : جاءَ عن فلانٍ کذا ، و جاءَ عن فلانٍ کذا ، فَاُدخِلُ قَولَکُم فیما بینَ ذلکَ ، فقالَ لی : اِصنَعْ کذا ، فإنّی کذا أصنَعُ . (1)

(2)

وسائل الشیعة_ به نقل از معاذ بن مسلم نحوی _: امام صادق علیه السلام به من فرمود : شنیده ام که در مسجد می نشینی و به مردم فتوا می دهی؟ عرض کردم : آری. و اکنون می خواهم پیش از آن که بروم در این باره از شما بپرسم. من در مسجد می نشینم و کسی می آید و مسأله ای از من می پرسد و من اگر بدانم که از مخالفان شماست طبق مذهب خودشان به او جواب می دهم. شخصی دیگر می آید که من از دوستی و محبّت او نسبت به شما آگاهم. در این جا بر اساس آنچه از شما وارد شده است پاسخش را می دهم. شخصی هم می آید که او را نمی شناسم و نمی دانم کیست. در این موقع می گویم : فلانی چنین گفته و فلانی هم این طور گفته است و در میان آنها نظر شما را هم جا می دهم. حضرت فرمود : همین کار را بکن؛ زیرا من اینچنین عمل می کنم.

عنه علیه السلام_ لمّا سُئلَ عن حَدِّ المَرَضِ الذی یُفطِرُ فیهِ الصائمُ و یَدَعُ الصلاةَ مِن قیامٍ _: بَل الإنسانُ علی نفسِهِ بَصیرَةٌ ، (و) هو أعلَمُ بما یُطیقُهُ . (1)

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از حدّ بیماری ای که موجب می شود کسی روزه نگیرد و ایستاده نماز نخوانده _فرمود : انسان از وضع خودش آگاه است و از توانایی خویش بهتر خبر دارد.

ص :54

عنه صلی الله علیه و آله :لو کانَ الفُحشُ خَلقا لَکانَ شَرَّ خَلقِ اللّهِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ الفُحشَ لو کانَ مِثالاً لَکانَ مِثالَ سَوءٍ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله_ فی قولِهِ تعالی : «عُتُلٍّ بَعدَ ذلکَ زَنیمٍ» _: هو الفاحِشُ اللَّئیمُ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله_ أیضا _: العُتُلُّ کُلُّ رَحیبِ الجَوفِ ، وَثیقِ الخُلقِ ، أکُولٍ شَرُوبٍ ، جَمُوعٍ للمالِ مَنُوعٍ لَهُ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ مِن شَرِّ عِبادِ اللّهِ مَن تُکرَهُ مُجالَسَتُهُ لِفُحشِهِ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ مِن شَرِّ الناسِ مَن تَرَکَهُ الناسُ اتِّقاءَ فُحشِهِ . (6)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :قالَ رسولُ اللّه صلی الله علیه و آله : إنّ اللّهَ حَرَّمَ الجَنَّةَ علی کُلِّ فَحّاشٍ بَذِیءٍ، قَلیلِ الحَیاءِ، لا یُبالِی ما قالَ و لا ما قیلَ لَهُ ؛ فإنّکَ إن فَتَّشتَهُ لم تَجِدْهُ إلاّ لِغَیَّةٍ (7) أو شِرکِ شیطانٍ ، فقیلَ : یا رسولَ اللّهِ، و فی الناسِ شِرکُ شَیطانٍ ؟ فقالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : أ ما تَقرَأُ قولَ اللّهِ عَزَّ و جلَّ: «و شارِکْهُم فی الأموالِ و الأولادِ» (8) ؟! (9)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اگر فُحش (زشتی در گفتار و کردار) مخلوقی بود، هر آینه بدترین مخلوقات خدا بود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اگر فحش تجسّم یابد، بی گمان بد ترکیب خواهد بود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ درباره آیه «عُتُلٍّ بَعدَ ذلکَ زَنیمٍ» _فرمود : یعنی زشت گویِ زشت کردارِ فرومایه.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ نیز درباره همان آیه _فرمود : «عتلّ»، یعنی هر شکمْ فراخِ خشنِ پرخورِ پر آشامِ آزمند به مال و ثروت و خسیس.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :یکی از بدترین بندگان خدا کسی است که، به سبب بد زبانی و دشنام گوییش، همنشینی با او ناخوشایند باشد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از بدترین مردمان کسی است که مردم از ترس ناسزاگویی او، وی را ترک کنند.

امام علی علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : خداوند بهشت را بر هر فحّاش بد زبان بی شرمی که باکی ندارد چه گوید و چه شنود، حرام کرده است؛ زیرا اگر وارسی کنی خواهی یافت که یا زنا زاده است یا شیطان در نطفه او شریک بوده است. عرض شد. ای پیامبر خدا! آیا شیطان در مردم هم شریک می شود؟ فرمود : آری، مگر این سخن خداوند عزّ و جلّ را نخوانده ای که : «و در اموال و فرزندان ایشان شریک شو»؟

ص :57

عنه علیه السلام :الفُحشُ و التَّفحُّشُ لَیسا مِن الإسلامِ . (1)

عنه علیه السلام :أسفَهُ السُّفَهاءِ المُتَبجِّحُ بِفُحشِ الکلامِ . (2)

عنه علیه السلام :مَن أفحَشَ شَفا حُسّادَهُ . (3)

عنه علیه السلام :ما أفحَشَ کریمٌ قَطُّ . (4)

عنه علیه السلام :مِنَ الفُحشِ کَثرَةُ الخُرقِ . (5)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إنَّ اللّهَ یُبغِضُ الفاحِشَ المُتَفَحِّشَ . (6)

عنه علیه السلام :قُولوا للناسِ أحسَنَ ما تُحِبُّونَ أن یُقالَ لَکُم ؛ فإنَّ اللّهَ یُبغِضُ اللَّعّانَ السَّبّابَ الطَّعّانَ علَی المؤمنینَ ، الفاحِشَ المُتَفَحِّشَ ، السائلَ المُلحِفَ . (7)

عنه علیه السلام :سِلاحُ اللِّئامِ قَبیحُ الکلامِ . (8)

امام علی علیه السلام :دشنام دادن و بد دهنی (دشنام شنیدن) از [ ساحت ]اسلام بدور است.

امام علی علیه السلام :نا بخردترین نابخردان، کسی است که به دشنام گویی افتخار کند.

امام علی علیه السلام :کسی که دشنام دهد، دل حسودانش را خنک گرداند.

امام علی علیه السلام :انسان بزرگوار، هرگز دشنام ندهد.

امام علی علیه السلام :خشونت و بد خوییِ زیاد از جمله زشتیهاست.

امام باقر علیه السلام :خداوند شخص ناسزا گوی بد دهن را دشمن دارد.

امام باقر علیه السلام :بهترین چیزی را که دوست دارید به شما گفته شود، به مردم بگویید؛ زیرا خداوند از شخص لعنتگر دشنام ده بد گوی مؤمنان و ناسزا گوی بد دهن و گدای سمج نفرت دارد.

امام باقر علیه السلام :حربه فرومایگان، زشت گویی است.

ص :58

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :قالَ رَسولُ اللّه صلی الله علیه و آله : أ لا اُخبِرُکُم بِأبعَدِکُم مِنّی شَبَها ؟ قالوا : بلی یا رسولَ اللّهِ ، قالَ : الفاحِشُ المُتَفحِّشُ البَذیءُ ......... . (1)

عنه علیه السلام :الفُحشُ و البَذاءُ و السَّلاطَةُ مِن النِّفاقِ . (2)

عنه علیه السلام :البَذاءُ مِن الجَفاءِ ، و الجَفاءُ فی النارِ . (3)

عنه علیه السلام :إذا قالَ المؤمنُ لأخیهِ: اُفٍّ ! خَرَجَ مِن وَلایَتِهِ ، و إذا قالَ : أنت عَدُوِّی کَفَرَ أحَدُهُما ، و لا یَقبَلُ اللّهُ مِن مؤمنٍ عَمَلاً و هو یُضمِرُ علَی المؤمِنِ سُوءا . (4)

عنه علیه السلام :مَن خافَ الناسُ لِسانَهُ فهُو فی النارِ . (5)

عنه علیه السلام :(إنّ) مِن علاماتِ شِرکِ الشَّیطانِ الذی لا یُشَکُّ فیهِ أن یکونَ فَحّاشا ، لا یُبالی ما قالَ و لا ما قیلَ فیهِ . (6)

امام صادق علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : آیا شما را خبر ندهم که کم شباهت ترین شما به من کیست؟ عرض کردند : چرا، ای پیامبر خدا. فرمود : ناسزا گویِ بد دهنِ بد زبان ......... .

امام صادق علیه السلام :دشنام گویی و بد زبانی و دریدگی ، از [نشانه های] نفاق است.

امام صادق علیه السلام :بد زبانی از بی ادبی است و بی ادبی در آتش می باشد.

امام صادق علیه السلام :هرگاه مؤمن به برادرش بگوید : اف بر تو، از ولایت و دوستی او خارج شود و هرگاه بگوید : تو دشمن من هستی، یکی از آن دو کافر شود. و خداوند از مؤمنی که نسبت به مؤمن نیّت بد در دل داشته باشد، عملی را نپذیرد.

امام صادق علیه السلام :هر کس که مردم از زبانش بترسند، در آتش باشد.

امام صادق علیه السلام :یکی از نشانه های شریکِ شیطان، که تردیدی در آن نیست، این است که دشنام گو باشد و باکی نداشته باشد که چه می گوید و چه می شنود.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن عابَ عِیبَ ، و مَن شَتَمَ اُجِیبَ . (1)

عنه علیه السلام :مَن أسرَعَ إلَی الناسِ بما یَکرَهُونَ ، قالوا فیهِ ما لا یَعلَمونَ . (2)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :مَن رَمَی الناسَ بما فیهِم رَمَوهُ بما لیسَ فیهِ . (3)

امام علی علیه السلام :هر که بدگویی کند،بدگویی شنود و هر که دشنام دهد، جواب شنود.

امام علی علیه السلام :هر که درباره مردم آن گوید که خوش ندارند، مردم درباره اش چیزهایی بگویند که نمی دانند (واقعیت ندارد).

امام زین العابدین علیه السلام :هر که از عیبهایی که مردم دارند سخن بگوید، مردم عیبهایی را که ندارد به او نسبت دهند.

ص :60

عنه علیه السلام :الافتِخارُ مِن صِغَرِ الأقدارِ . (1)

عنه علیه السلام :آفَةُ الرِّیاسَةِ الفَخرُ . (2)

عنه علیه السلام :لا حُمقَ أعظَمُ مِن الفَخرِ . (3)

عنه علیه السلام :ضَعْ فَخرَکَ ، و احطُطْ کِبرَکَ ، و اذکُرْ قَبرَکَ . (4)

عنه علیه السلام :مالَکُم و الدنیا ؟! فَمَتاعُها إلَی انقِطاعٍ ، و فَخرُها إلی وَبالٍ . (5)

عنه علیه السلام :مَن صَنَعَ شیئا للمُفاخَرَةِ حَشَرَهُ اللّهُ یَومَ القِیامَةِ أسوَدَ . (6)

عنه علیه السلام_ فی صفاتِ المؤمنِ _: یُنصِتُ للخَیرِ لِیَعمَلَ بهِ، و لا یَتَکلَّمُ بهِ لِیَفخَرَ علی ما سِواهُ . (7)

عنه علیه السلام_ فی صفةِ الشّیطانِ _: فَافتَخَرَ علی آدمَ بخَلقِهِ ، و تَعَصَّبَ علَیهِ لأصلِهِ ......... فَلَعَمرُ اللّهِ لقد فَخَرَ علی أصلِکُم ، و وَقَعَ فی حَسَبِکُم ، و دَفَعَ فی نَسَبِکُم ......... فاللّهَ اللّهَ فی کِبرِ الحَمِیَّةِ و فَخرِ الجاهِلیَّةِ . (8)

امام علی علیه السلام :فخر فروشی، از بی مقداری است.

امام علی علیه السلام :آفتِ ریاست، فخر فروشی است.

امام علی علیه السلام :حماقتی بزرگتر از فخر فروشی نیست.

امام علی علیه السلام :فخر فروشی را کنار بگذار و تکبر را فرو نِه و به یاد قبرت باش.

امام علی علیه السلام :شما را چه به دنیا؟ که کالایش رو به سر آمدن دارد و افتخاراتش رو به تباهی.

امام علی علیه السلام :هر کس برای فخر فروشی کاری کند، خداوند در روز قیامت او را سیاه محشور گرداند.

امام علی علیه السلام_ در صفات مؤمن _فرمود : به خوبیها گوش می سپارد تا بدانها عمل کند و از خوبیها سخن نمی گوید تا بر دیگران فخر فروشد.

امام علی علیه السلام_ در وصف شیطان _فرمود : به خلقت خود [از آتش] بر آدم فخر فروخت و به خاطر منشأ خود علیه او عصبیّت به خرج داد ......... سوگند به خدا که او بر اصل و ریشه شما فخر فروخت و از حسب و نسب شما عیب گویی کرد.. زنهار، زنهار، به خدا پناه برید از تکبّر و عصبیّت و فخر فروشیهای جاهلیّت.

ص :63

عنه علیه السلام :إنَّ مِن أسخَفِ حالاتِ الوُلاةِ عندَ صالِحِ الناسِ، أن یُظَنَّ بِهِم حُبُّ الفَخرِ، و یُوضَعَ أمرُهُم علَی الکِبرِ . (1)

عنه علیه السلام :أیُّها الناسُ ، شُقُّوا أمواجَ الفِتَنِ بسُفُنِ النَّجاةِ ، و عَرِّجُوا عَن طریقِ المُنافَرَةِ ، وضَعوا تِیجانَ المُفاخَرَةِ . (2)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام_ مِن دعائهِ فی مَکارمِ الأخلاقِ _: و هَبْ لی مَعالِیَ الأخلاقِ ، و اعصِمْنی مِن الفَخرِ . (3)

امام علی علیه السلام :از پست ترین حالات زمام داران نزد مردمان نیک، این است که گمان رود دوستدار فخر و خود ستایی گشته اند و کردارشان بر تکبر حمل شود.

امام علی علیه السلام :ای مردم! امواج فتنه ها را باکشتیهای نجات بشکافید و از راه مخالفت و ناسازگاری برگردید و تاجهای فخر فروشی به یکدیگر را، از سر بردارید.

امام زین العابدین علیه السلام_ در دعای مکارم الاخلاق _گفت : خویهای والا را به من ارزانی دار و از فخر فروشی مصونم بدار.

عنه صلی الله علیه و آله :آفَةُ الحَسَبِ الافتِخارُ و العُجبُ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :المُفتَخِرُ بنفسِهِ أشرَفُ مِن المُفتَخِرِ بأبیهِ . (2)

عنه علیه السلام_ بعدَ تِلاوَتِهِ «ألْهاکُمُ التَّکاثُرُ * حَتّی زُرْتُمُ المَقابِرَ» _: أ فَبِمَصارِعِ آبائهِم یَفخَرُونَ ، أم بِعَدِیدِ الهَلکی یَتَکاثَرُونَ ؟ ! یَرتَجِعُونَ مِنهُم أجسادا خَوَت، و حَرکاتٍ سَکَنَت، و لَأن یکونوا عِبَرا أحَقُّ مِن أن یکونوا مُفتَخَرا ! (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :أتی رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله رجُلٌ فقالَ : یا رسولَ اللّهِ ، أنا فلانُ ابنُ فلانٍ حتّی عَدَّ تِسعَةً ، فقالَ لَهُ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : أما إنّک عاشِرُهُم فی النارِ . (4)

(5)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آفتِ بزرگی خاندان، فخر فروشی و خودپسندی است.

امام علی علیه السلام :نازنده به خود، برتر از نازنده به پدر خود است.

امام علی علیه السلام_ بعد از تلاوت آیه «تفاخر به بیشتر داشتن، شما را به غفلت انداخت تا جایی که [ برای شمارش ]به سوی گورها رفتید» _فرمود : آیا به گورهای پدرانشان افتخار می کنند؟ یا به فزونیِ شمار هلاک شدگان [خود ]به هم می نازند؟ از پیکرهایی که بی جان و متلاشی شده اند و از حرکتها باز ایستاده اند، بازگشت به این جهان را چشم دارند. حال آن که آن مردگان مایه عبرت باشند سزاوارتر است تا باعث فخر فروشی.

امام صادق علیه السلام :مردی خدمت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد : ای پیامبر خدا! من فلان پسر فلان هستم. و تا نُه پشت خود را بر شمرد. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود : بدان که تو دهمین نفر آنان در دوزخ هستی.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لقد کانَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله إذا ذَکَرَ لنفسِهِ فضیلةً قالَ : و لا فَخرَ . (1)

الغارات :جاء علیُّ بن أبی طالب علیه السلام عائدا صَعصَعَةَ فقالَ : یا صَعصَعةُ ، لا تَجعَلَنَّ عِیادَتی إلَیکَ اُبّهَةً علی قَومِکَ ، فقالَ : لا و اللّهِ یا أمیرَ المؤمنینَ ، و لکنْ نِعمَةً و شُکرا ، فقالَ لَهُ علیٌّ علیه السلام : إن کُنتَ لَما عَلِمتُ لَخَفیفَ المَؤونَةِ عَظیمَ المَعونَةِ ، فقالَ صَعصَعةُ : و أنتَ و اللّهِ یا أمیرَ المؤمنینَ إنّکَ ما عَلِمتُ بکتابِ اللّهِ لَعَلیمٌ ، و إنَّ اللّهَ فی صدرِکَ لَعَظیمٌ ، و إنّکَ بالمؤمنینَ لَرَؤوفٌ رَحیمٌ . (2)

مستدرک الوسائل عن البَزنطیِّ :دَخَلتُ علی أبِی الحسنِ علیه السلام ......... فَأقبَلَ یُحَدِّثُنی و أسألُهُ فَیُجِیبُنِی حتّی ذَهَبَ عامَّةُ اللیلِ ، فلَمّا أرَدتُ الانصِرافَ قالَ لی : یا أحمدُ ، تَنصَرِفُ أو تَبیتُ ؟ فقلتُ : جُعِلتُ فداکَ ذاکَ إلیکَ ، إن أمَرتَ بالانصِرافِ انصَرَفتُ ، و إن أمَرتَ بالمُقامِ أقَمتُ ، قالَ : أقِمْ ، فهذا الحَرَسُ ، و قد هَدَأ الناسُ و باتُوا .

قالَ : و انصَرَفَ ، فلمّا ظَنَنتُ أنّهُ دَخَلَ خَرَرتُ للّهِِ ساجِدا فقلتُ : الحَمدُ للّهِِ ، حُجَّةُ اللّهِ و وارِثُ عِلمِ النبیّینَ أنِسَ بی مِن بَینِ إخوانِی ، و حَبَّبَنی ، و إذا أنا فی سَجدَتی و شُکری فما عَلِمتُ إلاّ و قد رَفَسَنی بِرِجلِهِ ، ثُمّ قُمتُ ، فَأخَذَ بیدی فَغَمَزَها ثُمّ قالَ : یا أحمدُ ، إنَّ أمیرَ المؤمنینَ علیه السلام عادَ صَعصَعةَ بنَ صُوحانَ فی مَرَضِهِ ، فلمّا قامَ مِن عندِهِ قالَ : یا صَعصَعةُ ، لا تَفتَخِرَنَّ علی إخوانِکَ بعِیادَتی إیّاکَ و اتَّقِ اللّهَ ، ثُمّ انصَرَفَ عَنّی . (3)

امام علی علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هرگاه فضیلتی از خود یاد می کرد، می فرمود : [قصدم ]فخر فروشی نیست.

الغارات :امام علی علیه السلام به عیادت صعصعه آمد و فرمود : ای صعصعه! مبادا عیادت من از خود را مایه فخر و مباهات بر قوم خود قرار دهی. صعصعه گفت : نه به خدا، ای امیر المؤمنین! بلکه آن را نعمتی درخور سپاس به حساب می آورم. علی علیه السلام فرمود : ای صعصعه! تا آن جا که من می دانم تو مردی کم زحمت بوده ای و پر یاری. صعصعه عرض کرد : به خدا قسم شما نیز تا جایی که می دانم به کتاب خدا دانایی و خدا در دل و سینه تو بزرگ و با عظمت است و نسبت به مؤمنان مهربان و دلسوزی.

مستدرک الوسائل_ به نقل از بزنطی _: خدمت حضرت ابو الحسن علیه السلام رسیدم ......... آن حضرت شروع به صحبت با من کرد و من می پرسیدم و ایشان پاسخم را می داد، تا آن که پاس زیادی از شب گذشت. چون خواستم بروم به من فرمود : ای احمد! می روی یا شب را همین جا می مانی؟ عرض کردم : فدایت شوم هر چه شما بفرمایید. اگر دستور دهید بروم می روم و اگر امر کنید بمانم می مانم. فرمود : بمان. در این وقت شب گزمه ها بیرونند و مردم در آرامش و خواب به سر می برند.

حضرت رفت. من که خیال کردم ایشان وارد اندرونی شده اند در پیشگاه خدا به سجده افتادم و گفتم : خدا را سپاس؛ حجّت خدا و وارث دانش پیامبران از میان برادرانم به من انس گرفت و به من اظهار محبّت کرد. در حالی که در سجده و شکرگزاری بودم یکباره متوجّه شدم که حضرت با پایش به سینه من زد. من برخاستم. حضرت دستم را گرفت و فشرد و سپس فرمود : ای احمد! امیر المؤمنین علیه السلام از صعصعة بن صوحان که بیمار بود عیادت کرد. وقتی برخاست که برود، فرمود : ای صعصعه! مبادا از این که من به عیادت تو آمده ام بر برادرانت فخر بفروشی؛ از خدا بترس.

ابو الحسن علیه السلام این جمله را فرمود و از نزد من رفت.

ص :67

عنه علیه السلام :یَنبَغی أن یکونَ التَّفاخُرُ بِعَلیِّ الهِمَمِ ، و الوَفاءِ بالذِّمَمِ ، و المُبالَغةِ فی الکَرَمِ ، لا بِبَوالی الرِّمَمِ ، و رَذائلِ الشِّیَمِ . (1)

عنه علیه السلام_ و قدِ افتَخَرَ عِندَهُ رَجُلانِ _: أ تَفتَخِرانِ بأجسادٍ بالِیَةٍ ، و أرواحٍ فی النارِ ؟ ! إن یَکُن لکَ عَقلٌ فإنَّ لکَ خُلقا ، و إن یَکن لکَ تَقویً فإنَّ لکَ کَرَما ، و إلاّ فالحِمارُ خَیرٌ مِنکَ و لَستَ بخَیرٍ مِن أحَدٍ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :ثلاثٌ هُنَّ فَخرُ المؤمنِ و زَینُهُ فی الدنیا و الآخِرَةِ : الصلاةُ فی آخِرِ اللّیلِ ، وَ یأسُهُ مِمّا فی أیدی الناسِ ، و وَلایَتُهُ الإمامَ مِن آلِ محمّدٍ صلی الله علیه و آله . (3)

(4)

امام علی علیه السلام :باید به همتهای والا و پایبندی به عهد و پیمانها و کوشش در بخشندگی و بزرگواری افتخار کرد، نه به استخوانهای پوسیده و خصلتهای پست و نکوهیده.

امام علی علیه السلام_ وقتی دو نفر در حضور ایشان بر یکدیگر فخر فروشی کردند _فرمود : آیا به پیکرهایی پوسیده و روحهایی که در آتشند به یکدیگر فخر می فروشید؟ اگر عقل و خرد داشته باشی، از خوی و خصلتی برخورداری و اگر با تقوا باشی، کرامت و بزرگواری داری و گرنه الاغ از تو بهتر است و تو از هیچ کس بهتر نیستی.

امام صادق علیه السلام :سه چیز است که افتخار مؤمن و زیور او در دنیا و آخرت است : نماز آخر شب و چشم نداشتن به آنچه مردم دارند و ولایت و دوستی او نسبت به امام از خاندان محمّد صلی الله علیه و آله .

ص :69

ص :70

عنه علیه السلام :لِکُلِّ هَمٍّ فَرَجٌ . (1)

عنه علیه السلام :لِکُلِّ ضِیقٍ مَخرَجٌ . (2)

عنه علیه السلام :تَوَقُّعُ الفَرَجِ إحدَی الراحَتَینِ . (3)

امام علی علیه السلام :هر غم و اندوهی را، گشایشی است.

امام علی علیه السلام :برای هر تنگنایی ، برونشوی است.

امام علی علیه السلام :انتظار گشایش، یکی از دو آسایش است.

ص :74

(1)

ص :77

ص :78

عنه صلی الله علیه و آله :لو کانَ الدِّینُ مُعَلَّقا بالثُّرَیّا لَتَناوَلَهُ اُناسٌ مِن أبناءِ فارِسَ . (1)

مجمع البیان :رُویَ أنّ النبیّ صلی الله علیه و آله سُئلَ عن هذهِ الآیةِ : «یا أیُّها الّذینَ آمَنوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنکُم عَن دِینِهِ فسَوفَ یَأتِی اللّهُ بقَومٍ یُحِبُّهُم و یُحِبُّونَهُ ......... » فَضَربَ بیَده علی عاتِقِ سلمانَ فقالَ _ : هذا و ذَوُوهُ ......... لو کانَ الدِّینُ مُعَلّقا بالثُّریّا لَتَناوَلَهُ رِجالٌ مِن أبناءِ فارِسَ . (2)

الدرّ المنثور عن أبی هریرةَ :کنّا جُلُوسا عِند النبیِّ صلی الله علیه و آله حینَ اُنزِلَت سُورَةُ الجُمُعَةِ ، فَتَلاها ، فلَمّا بَلَغَ «و آخَرِینَ مِنهُم لَمّا یَلْحَقُوا بِهِم» قالَ لَهُ رجُلٌ : یا رسولَ اللّهِ ، مَن هؤلاءِ الذینَ لم یَلحَقُوا بِنا ؟ فَوَضَعَ یَدَهُ علی رَأسِ سلمانَ الفارِسیِّ و قالَ : و الذی نفسِی بیَدِهِ لو کانَ الإیمانُ بالثُّریّا لَنالَهُ رِجالٌ مِن هؤلاءِ . (3)

سنن الترمذی :تلا رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله هذه الآیة یوما : «و إنْ تَتَوَلَّوا یَسْتَبْدِلْ قَوْما غَیْرَکُمْ ثُمَّ لا یَکُونوا أمْثالَکُمْ» قالوا : و مَن یستبدِل بِنا ؟ قال : فضربَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله علی مَنکبِ سلمانَ ثمّ قالَ : هذا و قومُهُ . (4)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اگر دین به ثریّا آویخته باشد مردمانی از ایرانیان آن را به دست خواهند آورد.

مجمع البیان :روایت شده که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله _ در پاسخ به سؤال از آیه «ای کسانی که ایمان آورده اید! هر کس از شما از دین خود برگردد بزودی خدا مردمی را می آورد که آنها را دوست می دارد و آنان نیز او را دوست می دارند ......... »، در حالی که به شانه سلمان می زد _ فرمود : [آنان] این مرد و هموطنان اویند. . . اگر دین به ثریّا آویخته باشد، مردانی از ایرانیان به آن دست یابند.

الدرّ المنثور_ به نقل از ابو هریره _: زمانی که سوره جمعه نازل شد، ما خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله نشسته بودیم. آن حضرت سوره را تلاوت کرد و چون به آیه «و دیگرانی از ایشان که هنوز به آنها نپیوسته اند» رسید، مردی عرض کرد: اینان که هنوز به ما نپیوسته اند چه کسانی هستند؟ حضرت دستش را روی سر سلمان نهاد و فرمود: سوگند به آن که جانم در دست اوست اگر ایمان در ثریّا باشد، مردانی از اینان به آن برسند.

سنن الترمذی :روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله آیه «و اگر روی برتابید [خدا] جای شما را به مردمی غیر از شما خواهد داد که مانند شما نخواهند بود» را تلاوت کرد.

گفتند : اینهایی که جای ما را خواهند گرفت کیانند؟ حضرت دست بر شانه های سلمان زد و فرمود: این مرد و قومش .

ص :82

مجمع البیانِ_ فی قولِهِ تعالی : «إن یَشَأْ یُذْهِبْکُم» _: یَعنی إن یَشَإَ اللّهُ یُهلِکْکُم «أیُّها الناسُ» و یُفنِکُم ، و قیلَ : فیهِ مَحذوفٌ ؛ أی إن یَشَأ أن یُذهِبَکُم یُذهِبْکُم أیُّها الناسُ «و یَأْتِ بآخَرِینَ» أی بقومٍ آخَرینَ غیرِکُم یَنصُرُونَ نَبِیَّهُ و یُوازِرونَهُ ، و یُروی أنّهُ لَمّا نَزَلَت هذهِ الآیةُ ضَرَبَ النبیُّ یَدَهُ علی ظَهرِ سلمانَ و قالَ : هُم قَومُ هذا ؛ یَعنی عَجمَ الفُرسِ . (1)

تفسیر القمّی :الإمامُ الصّادقُ علیه السلام _ لیعقوبَ بنِ قیسٍ _ : یا بنَ قیسٍ ، «و إنْ تَتَوَلَّوا یَسْتَبْدِلْ قَوما غَیرَکُم ثُمَّ لا یَکُونُوا أمْثالَکُم» عَنی أبناءَ المَوالِی المُعتَقینَ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إن تَتَوَلَّوا یا مَعشَرَ العَرَبِ یَستَبدِلْ قَوما غَیرَکُم یَعنی المَوالیَ ......... قد و اللّهِ أبدَلَ بِهِم خَیرا مِنهُم : المَوالِی . (3)

عنه علیه السلام_ فی قولِهِ تعالی : «و لو نَزَّلْناهُ علی بَعضِ الأعْجَمِینَ فَقَرَأهُ عَلَیهِم ما کانُوا بِهِ مُؤْمِنِینَ» _: لو اُنزِلَ القرآنُ علی العَجَمِ ما آمَنَت بهِ العَرَبُ ، و قد نَزَلَ علَی العَرَبِ فَآمَنَت بهِ العَجَمُ فهذهِ فَضیلَةُ العَجَمِ . (4)

مجمع البیان_ درباره آیه «اگر بخواهد، شما را می برد» _: یعنی اگر خدا بخواهد «ای مردم» شما را هلاک می کند و نابودتان می گرداند. به قولی: در این آیه کلمه ای محذوف در تقدیر است، یعنی: اگر بخواهد شما را ببرد، می بردتان ای مردم «و عده ای دیگر را می آورد»، یعنی مردم دیگری غیر از شما را می آورد که پیامبرش را یاری و مدد می رسانند. روایت شده است که وقتی این آیه نازل شد، پیامبر دستش را به پشت سلمان زد و فرمود: آنان هموطنان این مرد هستند، یعنی ایرانیان.

تفسیر القمّی :امام صادق علیه السلام _ به یعقوب بن قیس _ فرمود: ای پسر قیس! «اگر روی برتابید [خدا ]جای شما را به مردمی غیر از شما خواهد داد که مانند شما نخواهند بود» مقصود آن حضرت فرزندان موالی آزاد شده هستند.

امام صادق علیه السلام :ای گروه عرب! اگر شما روی برتابید خداوند مردم دیگری را جایگزین شما خواهد کرد، یعنی موالی را ......... به خدا سوگند که مردمانی بهتر از آنان را جایگزین ایشان کرده است، یعنی موالی را.

امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «و اگر آن را بر برخی از غیر عرب زبانان نازل می کردیم و پیامبر آن را برایشان می خواند، به آن ایمان نمی آوردند» _فرمود: اگر قرآن بر غیر عربها نازل می شد، عربها به آن ایمان نمی آوردند. در حالی که بر عربها نازل شد و عجمها به آن ایمان آوردند و این فضیلتی است برای عجمها.

ص :83

ص :86

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ فی قولِهِ تعالی : «إنَّ فی ذلکَ لآیاتٍ للمُتَوَسِّمِینَ» _: هُمُ المُتَفَرِّسونَ . (1)

عنه علیه السلام :إذا قامَ قائمُ آلِ محمّدٍ علیه السلام حَکَمَ بینَ الناسِ بحُکمِ داودَ لا یَحتاجُ إلی بَیِّنَةٍ ، یُلهِمُهُ اللّهُ تعالی فَیَحکُمُ بعِلمِهِ ، و یُخبِرُ کلَّ قَومٍ بما استَبطَنوهُ ، و یَعرِفُ وَلیَّهُ مِن عَدُوِّهِ بالتَّوَسُّمِ ، قالَ اللّهُ سُبحانَهُ : «إنّ فی ذلکَ لاَیاتٍ لِلمُتَوَسِّمِینَ» . (2)

عنه علیه السلام :إنّ فی الإمامِ آیةً للمُتَوسِّمِینَ ، و هُو السَّبیلُ المُقیمُ ، یَنظُرُ بنُورِ اللّهِ ، و یَنطِقُ عنِ اللّهِ، لا یَعزُبُ علَیهِ (عنه) شیءٌ مِمّا أرادَ . (3)

عنه علیه السلام_ فی جوابِ معاویةَ بنِ عَمّارٍ عن تفسیرِ إنَّ المؤمنَ یَنظُرُ بنورِ اللّهِ _: یا معاویةُ ، إنَّ اللّهَ خَلَقَ المؤمنَ مِن نُورِهِ ، و صَبَغَهُم فی رَحمَتِهِ ، و أخَذَ میثاقَهُم لَنا بالوَلایَةِ علی مَعرفَتِهِ ، یَومَ عَرَّفَهُ نفسَهُ ، فالمؤمنُ أخُ المؤمنِ لِأبِیهِ و اُمِّهِ ، أبوهُ النُّورُ و اُمُّهُ الرَّحمَةُ ، فإنّما یَنظُرُ بذلکَ النُّورِ الذی خُلِقَ مِنهُ . (4)

امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «به یقین در این [کیفر ]برای نشانه شناسان نشانه هاست» _فرمود : منظور افراد با فراست است.

امام صادق علیه السلام :آن گاه که قائم آل محمّد قیام کند، به شیوه داوری داود میان مردم داوری کند و نیازی به گواه نداشته باشد. خداوند متعال به او الهام می فرماید و لذا بر اساس علم خود قضاوت می کند و هر قومی را از آنچه نهان داشته اند خبر می دهد و دوست و دشمن خود را از قیافه آنها می شناسد. خداوند سبحان می فرماید: «به یقین در این برای نشانه شناسان نشانه هاست».

امام صادق علیه السلام :همانا در امام نشانه ای است برای نشانه شناسان و اوست ایستاده بر سر راه (نشانه ای برای راهنمایی)، با نور خدا می نگرد و از جانب خدا سخن می گوید و هیچ چیز از آنچه بخواهد، بر او پوشیده نیست.

امام صادق علیه السلام_ در جواب معاویة بن عمّار از تفسیر جمله: «مؤمن با نور خدا می نگرد» _فرمود : ای معاویه! خداوند مؤمن را از نور خود آفرید و آنان را در رحمت خود غوطه ور کرد و آن روز که خود را به مؤمن شناساند، نسبت به ولایت ما و معرفت خودش از مؤمنان پیمان گرفت؛ بنا بر این، مؤمن برادر پدری و مادری مؤمن است، پدرش نور است و مادرش رحمت و او با آن نوری که از آن آفریده شده است، می نگرد.

ص :89

معانی الأخبار عن محمّد بن حربٍ الهِلالیّ :سألتُ جعفرَ بنَ محمّدٍ علیهما السلام فقلتُ : یا بنَ رسولِ اللّه ، فی نَفسی مَسألةٌ اُریدُ أن أسألکَ عَنها، فقالَ : إن شِئتَ أخبَرتُکَ بمَسألَتِکَ قبلَ أن تَسألَنی ، و إن شِئتَ فَسَلْ ، قالَ : فقلتُ لَهُ : یا بنَ رسولِ اللّهِ ، و بأیِّ شیءٍ تَعرِفُ ما فی نفسِی قبلَ سُؤالِی عَنهُ ؟ قالَ : بالتَّوسُّمِ و التَّفرُّسِ ، أ مَا سَمِعتَ قولَ اللّهِ عَزَّ و جلَّ : «إنّ فی ذلکَ لاَیاتٍ للمُتوَسِّمِینَ» و قولَ رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله : اِتَّقُوا فِراسَةَ المؤمنِ ؛ فإنّهُ یَنظُرُ بِنُورِ اللّهِ عَزَّ و جلَّ ؟ ! (1)

بحار الأنوار عن سلیمان الجَعفریّ :کنتُ عند أبی الحَسَن علیه السلام ، قالَ : یا سلیمانَ ، اِتَّقِ فِراسَةَ المؤمنِ ؛ فإنّهُ یَنظُرُ بنورِ اللّهِ. فَسَکَتَ حتّی أصَبتُ خَلوَةً ، فقلتُ : جُعِلتُ فِداکَ ، سَمِعتُکَ تقولُ : اِتَّقِ فِراسَةَ المؤمنِ ، فإنّهُ یَنظُرُ بنورِ اللّهِ ؟ قالَ : نَعَم یا سلیمانُ ، إنّ اللّهَ خَلَقَ المؤمنَ مِن نُورِهِ ، و صَبَغَهُم فی رَحمَتِهِ ، و أخَذَ مِیثاقَهم لَنا بالوَلایَةِ ، و المؤمنُ أخُ المؤمنِ لأبیهِ و اُمِّهِ ، أبوهُ النُّورُ و اُمُّهُ الرَّحمَةُ ، و إنّما یَنظُرُ بذلکَ النُّورِ الذی خُلِقَ مِنهُ (2) . (3)

معانی الأخبار_ به نقل از محمد بن حرب هلالی _: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: ای پسر رسول خدا! در ذهنم سؤالی هست که می خواهم از شما بپرسم . حضرت فرمود : اگر می خواهی می توانم پیش از آن که بپرسی به تو بگویم چه سؤالی داری و اگر هم می خواهی خودت بپرس. هلالی می گوید: عرض کردم: ای پسر رسول خدا! پیش از آن که سؤال کنم، از کجا می دانید در ذهن من چه سؤالی است؟ حضرت فرمود: با نشانه شناسی و درون بینی . مگر نشنیده ای این سخن خداوند عزّ و جلّ را که: «همانا در این برای نشانه شناسان نشانه هاست» و این سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله را که: از درون بینی مؤمن بترسید؛ زیرا که او با نور خداوند عزّ و جلّ می بیند ؟

بحار الأنوار_ به نقل از سلیمان جعفری _: نزد امام کاظم علیه السلام بودم و ایشان فرمود : ای سلیمان! بترس از درون بینی مؤمن؛ زیرا او با نور خدا می نگرد. من چیزی نگفتم تا این که خلوتی دست داد و عرض کردم: فدایت شوم، از شما شنیدم که می فرمایید: بترس از درون بینی مؤمن؛ زیرا او با نور خدا می نگرد؟ فرمود: آری، ای سلیمان. خداوند مؤمنان را از نور خود آفرید و آنان را در رحمت خود غوطه ور کرد و از آنان نسبت به ولایت ما پیمان گرفت و مؤمن برادر پدری و مادری مؤمن است. پدرش نور است و مادرش رحمت. و او با آن نوری که از آن آفریده شده است، می نگرد. (4)

ص :90

ص :91

ص :92

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أیُّها الناسُ ألآنَ ، ألآنَ ! مِن قَبلِ النَّدَمِ ، و مِن قَبلِ «أنْ تَقولَ نَفْسٌ یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فی جَنْبِ اللّهِ و إنْ کُنتُ لَمِنَ السّاخِرِینَ * أو تَقولَ لَو أنَّ اللّهَ هَدانِی لَکُنْتُ مِن المُتَّقِینَ * أو تَقولَ حِینَ تَرَی العَذابَ لَو أنَّ لی کَرَّةً فَأکُونَ مِن المُحْسِنِینَ» (1) . (2)

عنه علیه السلام :بادِرِ الفُرصَةَ قَبلَ أن تکونَ غُصّةً . (3)

الإمامُ الحسنُ علیه السلام :یا بنَ آدمَ ، إنّکَ لم تَزَلْ فی هَدمِ عُمرِکَ مُنذُ سَقَطتَ مِن بَطنِ اُمِّکَ ، فَخُذْ مِمّا فی یَدَیکَ لِما بَینَ یَدَیکَ ؛ فإنّ المؤمنَ یَتَزوَّدُ ، و الکافِرَ یَتَمتَّعُ . (4)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :بادِرْ بانتِهازِ البُغیَةِ عِندَ إمکانِ الفُرصَةِ ، و لا إمکانَ کَالأیّامِ الخالِیَةِ مَع صِحَّةِ الأبدانِ . (5) (6)

امام علی علیه السلام :ای مردم! اینک ، اینک ! [فرصت را دریابید]! پیش از آن که پشیمان شوید و پیش از آن که «هر کسی گوید: دریغا بر آنچه در حضور خدا کوتاهی ورزیدم و بی تردید من از ریشخند کنندگان بودم. یا گوید: اگر خدا هدایتم می کرد، هر آینه از پرهیزگاران بودم. یا چون عذاب را ببیند، گوید: کاش مرا برگشتی بود تا از نیکوکاران باشم».

امام علی علیه السلام :فرصت را دریاب ، پیش از آن که از دست شدنش موجب اندوه گردد.

امام حسن علیه السلام :ای فرزند آدم! تو از همان زمان که از شکم مادرت افتاده ای، پیوسته در راه ویران کردن [خانه ]عمرت قدم بر می داری. پس، از آنچه در دست داری برای آنچه در پیش داری بهره برگیر؛ زیرا که مؤمن توشه بر می دارد و کافر خوش می گذراند.

امام باقر علیه السلام :چون فرصت دست دهد به سوی هدف خود بشتاب، و هیچ فرصتی مانند روزهای فراغتِ همراه با تندرستی نیست.

ص :95

عنه علیه السلام :مَن غافَصَ الفُرَصَ أمِنَ الغُصَصَ . (1)

عنه علیه السلام :مَن ناهَزَ الفُرصَةَ أمِنَ الغُصَّةَ . (2)

عنه علیه السلام :الصَّبرُ علَی المَضَضِ یُؤَدِّی إلی إصابَةِ الفُرصَةِ . (3)

عنه علیه السلام :الاُمورُ مَرهونَةٌ بأوقاتِها . (4)

عنه علیه السلام :مِن الخُرقِ المُعاجَلَةُ قبلَ الإمکانِ ، و الأناةُ بعدَ الفُرصَةِ . (5)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَنِ انتَظَرَ بمُعاجَلَةِ الفُرصَةِ مُؤاجَلةَ الاستِقصاءِ سَلَبَتهُ الأیّامُ فُرصَتَهُ ؛ لأنّ مِن شَأنِ الأیّامِ السَّلبَ ، و سَبیلُ الزَّمَنِ الفَوتُ . (6)

امام علی علیه السلام :هر که فرصتها را ناگهان غافلگیر کند، از اندوهها در امان باشد.

امام علی علیه السلام :هر که فرصت را غنیمت شمرد، از اندوه در امان باشد.

امام علی علیه السلام :شکیبایی بر درد و رنج، به دست یافتن بر فرصت می انجامد.

امام علی علیه السلام :کارها، گروگان زمانهای خود هستند.

امام علی علیه السلام :شتافتن [در کاری] پیش از آن که فرصت دست دهد و درنگ و کندی پس از دست دادن فرصت، نشانه نادانی است.

امام صادق علیه السلام :به هر کس فرصتی دست دهد و او به انتظار دست دادن فرصت کامل آن را تأخیر اندازد، روزگار همان فرصت را نیز از او برباید؛ زیرا کار ایّام، ربودن است و شیوه زمان، از دست رفتن.

ص :97

ص :98

عنه علیه السلام :اِجعَلُوا ما افتَرَضَ اللّهُ علَیکُم مِن طَلَبِکُم ، وَ اسألوهُ مِن أداءِ حَقِّهِ ما سَألَکُم . (1)

عنه علیه السلام :خادِعْ نفسَکَ فی العِبادَةِ ، و ارفُقْ بها و لا تَقهَرْها ، و خُذْ عَفوَها و نَشاطَها ، إلاّ ما کانَ مَکتوبا علَیکَ مِن الفَریضَةِ ؛ فإنّهُ لا بُدَّ مِن قَضائها و تَعاهُدِها عِندَ مَحَلِّها . (2)

عنه علیه السلام_ مِن کتابٍ لَهُ إلَی الأسوَدِ بنِ قُطبَةَ صاحِبِ جُندِ حُلوانَ _: وَ ابتَذِلْ نفسَکَ فیما افتَرَضَ اللّهُ علَیکَ ، راجیا ثَوابَهُ ، و مُتَخوِّفا عِقابَهُ . (3)

عنه علیه السلام :طُوبی لِنَفسٍ أدَّت إلی رَبِّها فَرضَها ، و عَرَکَت بِجَنبِها بُؤسَها ، و هَجَرَت فی اللیلِ غُمضَها . (4)

عنه علیه السلام :لا عِبادَةَ کَأداءِ الفَرائضِ . (5)

عنه علیه السلام :جَرِّبْ نفسَکَ فی طاعَةِ اللّهِ بالصَّبرِ علی أداءِ الفَرائضِ ، و الدُّؤوبِ فی إقامَةِ النَّوافلِ و الوَظائفِ . (6)

امام علی علیه السلام :آنچه را خداوند بر شما فرض کرده است، وجهه همّت خویش قرار دهید و برای ادای حقّ او که از شما خواسته است از او توفیق و کمک طلبید.

امام علی علیه السلام :نفس خود را با لطایف الحیل به عبادت وادار و با آن مدارا کن و به آن زور مگو و به هنگام آرامش و نشاطش به عبادت پرداز، مگر در آن چیزهایی که بر تو فرض شده است که در این موارد باید آنها را به جای آوری و به موقع ادا کنی.

امام علی علیه السلام_ در نامه ای به اسود بن قطبه سپهسالار حلوان _نوشت : و نفس خویش را در راه آنچه خدا بر تو فرض کرده است، به امید پاداش و ترس از کیفر او، به تسلیم و خضوع وادار.

امام علی علیه السلام :خوشا به حال آن کس که فریضه (وظیفه) خود در برابر پروردگارش را ادا کند و در دشواریها صبر کند و در شبْ خواب را از دیدگانش دور گرداند.

امام علی علیه السلام :عبادتی چون انجام فرایض نیست.

امام علی علیه السلام :نفْس خود را در فرمانبرداریِ خدا، با شکیبایی بر انجام فرایض و سختی کشیدن در بر پا داشتن مستحبات و وظایف، بیازمای.

ص :101

عنه علیه السلام_ مِن کتابِهِ للأشتَرِ لمّا وَلاّهُ مِصرَ _: و لْیَکُنْ فی خاصَّةِ ما تُخلِصُ بهِ للّهِِ دِینَکَ : إقامَةُ فَرائضِهِ التی هِی لَهُ خاصَّةً ، فَأعطِ اللّهَ مِن بَدَنِکَ فی لَیلِکَ و نَهارِکَ ، و وَفِّ ما تَقَرَّبتَ بهِ إلَی اللّهِ مِن ذلکَ کامِلاً غیرَ مَثلُومٍ و لا مَنقوصٍ ، بالِغا مِن بَدَنِکَ ما بَلَغَ . (1)

عنه علیه السلام :اُخرُجُوا إلَی اللّهِ بما افتَرَضَ علَیکُم مِن حَقِّهِ ، و بَیَّنَ لَکُم مِن وَظائفِهِ . (2)

عنه علیه السلام :أوَّهْ علی إخوانِیَ الذینَ تَلَوُا القُرآنَ فَأحکَمُوهُ ، و تَدَبَّرُوا الفَرضَ فَأقامُوهُ ، أحیَوا السُّنَّةَ و أماتُوا البِدعَةَ . (3)

الإمامُ الحسنُ علیه السلام :إنّ اللّهَ عَزَّ و جلَّ بِمَنِّهِ و رَحمَتِهِ لَمّا فَرَضَ عَلیکُمُ الفَرائضَ لم یَفرِضْ علَیکُم لِحاجَةٍ مِنهُ إلَیهِ ، بَل رَحمَةً مِنهُ إلَیکُم (علَیکُم) لا إلهَ إلاّ هُو ، لِیَمیزَ الخَبیثَ مِن الطَّیِّبِ ، و لِیَبتَلِیَ ما فی صُدورِکُم ، و لِیُمَحِّصَ ما فی قُلوبِکُم . (4)

امام علی علیه السلام_ در فرمان حکومت مصر به مالک اشتر _نوشت : باید در میان کارهای خاصّی که به وسیله آنها نیّت را برای خدا خالص می گردانی، بر پا داشتن فرایض او باشد که مخصوص خداوند است. پس، در شب و روزِ خود بهره ای از بدن خود را برای خدا قرار بده و این فرایض را که با آنها به خدا نزدیک می شوی به طور کامل و بی هیچ عیب و نقصی ادا کن، اگر چه [در این راه] تنت بفرساید.

امام علی علیه السلام :با انجام دادن آنچه خدا از حقّ خویش بر شما واجب کرده و وظایفی که برای شما بیان فرموده است، به سوی خدا رهسپار شوید.

امام علی علیه السلام :دریغا از آن برادران من که قرآن را خواندند و آن را نیک به کار بستند و در فرایض تدبّر کردند و آنها را بر پا داشتند. سنّت [پیامبر] را زنده ساختند و بدعت را میراندند.

امام حسن علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ چون از روی کرم و رحمت خود فرایض را بر شما واجب ساخت نه بدان سبب بود که به شما نیاز داشت، بلکه از سر مهر و رحمت آن خداوند یگانه به شما بود، تا ناپاک را از پاک جدا سازد و آنچه را در سینه های شماست، بیازماید و آنچه را در دلهای شماست، ناب و خالص گرداند.

ص :102

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :مَن عَمِلَ بما افتَرَضَ اللّهُ علَیهِ فهُو مِن خَیرِ الناسِ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ فی قولِهِ تعالی : «اِصْبِرُوا و صابِرُوا و رابِطُوا» (2) _: اِصبِرُوا علَی الفَرائضِ ، و صابِرُوا علَی المَصائبِ ، و رابِطُوا علَی الأئمّةِ علیهم السلام . (3)

عنه علیه السلام :قالَ اللّهُ تبارَکَ و تعالی: ما تَحَبَّبَ إلَیَّ عبدِی بِأحَبَّ ممّا افتَرَضتُ علَیهِ . (4)

امام زین العابدین علیه السلام :هر کس به آنچه خداوند بر او فرض کرده است عمل کند، او از بهترین مردمان است.

امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «شکیبایی ورزید و ایستادگی کنید و مرابطه داشته باشید» _فرمود : در انجام فرایض شکیبا باشید و در برابر مصیبتها ایستادگی کنید و با امامان علیهم السلام پیوند برقرار کنید.

امام صادق علیه السلام :خداوند تبارک و تعالی فرموده است: بنده ام به چیزی محبوبتر از آنچه بر او فرض کرده ام خود را محبوب من نکرده است.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنّک إنِ اشتَغَلتَ بفَضائلِ النَّوافِلِ عَن أداءِ الفَرائضِ ، فلَن یقومَ فَضلٌ تَکسِبُهُ بِفَرضٍ تُضَیِّعُهُ . (1)

(2)

امام علی علیه السلام :اگر با پرداختن به فضیلت مستحبات از به جا آوردن فرایض باز مانی، هرگز آن فضیلتی که به دست می آوری با [گناه] آن فریضه ای که ضایعش می کنی برابری نمی کند.

عنه علیه السلام :فَرَضَ اللّهُ الإیمانَ تَطهیرا مِن الشِّرکِ ، و الصلاةَ تَنزیها عنِ الکِبرِ ، و الزکاةَ تَسبیبا للرِّزقِ . (1)

عنه علیه السلام :إنّ اللّهَ فَرَضَ علی جَوارِحِکَ کُلِّها فَرائضَ یَحتَجُّ بها علَیکَ یَومَ القِیامَةِ . (2)

(3)

امام علی علیه السلام :خداوند ایمان را فرض کرد، برای پاک کردن از شرک ، و نماز را برای دور کردن از کبر و نخوت ، و زکات را تا سبب روزی [نیازمندان ]باشد.

امام علی علیه السلام :خداوند بر همه اندامهای تو فرایضی نهاد که روز قیامت به وسیله آنها با تو احتجاج کند.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لأِبی عُبیدةَ الحَذّاء _: أ لا اُخبِرُکَ بِأشَدِّ ما افتَرَضَ اللّهُ علی خَلقِهِ ؟ : إنصافُ الناسِ مِن أنفسِهم ، و مُواساةُ الإخوانِ فی اللّهِ عَزَّ و جلَّ ، و ذِکرُ اللّهِ علی کُلِّ حالٍ ، فإن عُرِضَت لَهُ طاعَةٌ للّهِِ عَمِلَ بها ، و إن عُرِضَت لَهُ مَعصیَةٌ لَهُ تَرَکَها . (1)

عنه علیه السلام :مِن أشَدِّ ما فَرَضَ اللّهُ علی خَلقِهِ ذِکرُ اللّهِ کثیرا . لا أعنی «سُبحانَ اللّهِ و الحَمدُ للّهِ و لا إلهَ إلاّ اللّهُ و اللّهُ أکبَرُ» و إن کانَ مِنهُ ، و لکنْ ذِکرُ اللّهِ عِندَ ما أحَلَّ و حَرَّمَ ، فإن کانَ طاعَةً عَمِلَ بها ، و إن کانَ مَعصیَةً تَرَکَها . (2)

(3)

امام صادق علیه السلام_ به ابو عبیده حذّاء _فرمود : آیا تو را از سخت ترین چیزی که خداوند بر آفریدگانش واجب کرد آگاه نسازم؟ انصاف داشتن مردم نسبت به یکدیگر، همدردی و کمک به برادران دینی و یاد خدا در همه حال، به طوری که اگر طاعتی برایش پیش آید آن را به کار بندد و اگر معصیتی پیش آید رهایش کند.

امام صادق علیه السلام :یکی از دشوارترین چیزهایی که خداوند بر خلق خویش واجب کرده، بسیار به یاد خدا بودن است. مقصودم «سبحان اللّه و الحمد للّه و لا اله الا اللّه و اللّه اکبر» نیست. گر چه این هم یاد خداست اما [مقصودم از ذکر خدا] به یاد خدا بودن هنگام رو به رو شدن با حلال و حرام است، به طوری که اگر پای طاعتی در میان بود، آن را به کار بندد و اگر معصیتی پیش آمد ترکش کند.

عنه علیه السلام :أمّا ما فَرَضَهُ اللّهُ سبحانَهُ فی کتابِهِ فدَعائمُ الإسلامِ ، و هِی خَمسُ دَعائمَ . و علی هذهِ الفَرائضِ الخَمسِ بُنِیَ الإسلامُ ، فَجَعَلَ سبحانَهُ لِکُلِّ فَریضَةٍ مِن هذهِ الفَرائضِ أربَعةَ حُدودٍ لا یَسَعُ أحَدا جَهلُها ، أوَّلُها الصلاةُ ثُمّ الزکاةُ ثُمّ الصیامُ ثُمّ الحَجُّ ثُمّ الوَلایَةُ ، و هِی خاتِمَتُها و الجامِعَةُ لِجَمیعِ الفَرائضِ و السُّنَنِ . (1)

امام علی علیه السلام :اما آنچه خداوند سبحان در کتاب خود فریضه قرار داده، تکیه گاههای اسلام است و آن پنج تکیه گاه می باشد و اسلام بر این پنج فریضه بنا شده است. خداوند سبحان برای هر یک از این فرایض چهار حدّ قرار داده که همگان موظفند آنها را بدانند. نخستین این

فرایض نماز است و سپس زکات و بعد از آن روزه و آن گاه حج و زان پس ولایت که این آخری تمام کننده و به کمال رساننده و جامع همه واجبات و مستحبات است.

ص :107

عنه علیه السلام :حُدودُ الفُروضِ التی فَرَضَها اللّهُ علی خَلقِهِ هِی خَمسَةٌ مِن کِبارِ الفَرائضِ : الصلاةُ ، و الزکاةُ ، و الحجُّ، و الصومُ ، و الوَلایَةُ الحافِظَةُ لهذهِ الفَرائضِ الأربَعةِ . (1)

امام علی علیه السلام :حدود و مرزهای فرایضی که خداوند بر خلق خود مقرّر فرموده پنج فریضه است، که از بزرگترین فرایضند: نماز و زکات و حج و روزه و ولایت که نگهبان چهار فریضه دیگر است.

ص :108

عنه علیه السلام_ فی صفةِ أهلِ الذِّکرِ _: فَلَو مَثَّلتَهُم لِعَقلِکَ فی مَقاوِمِهِمُ المَحمودَةِ ، و مَجالِسِهِمُ المَشهودَةِ ، و قد نَشَرُوا دَواوینَ أعمالِهِم ، و فَرَغُوا لِمُحاسَبَةِ أنفُسِهِم علی کُلِّ صَغیرَةٍ و کَبیرَةٍ اُمِرُوا بها فَقَصَّرُوا عَنها ، أو نُهُوا عَنها فَفَرَّطُوا فیها ! (1)

عنه علیه السلام :مَن حَلُمَ لم یُفَرِّطْ فی أمرِهِ ، و عاشَ فی الناسِ حَمیدا . (2)

عنه علیه السلام :الجَنَّةُ غایَةُ السابِقینَ ، و النارُ غایَةُ المُفَرِّطِینَ . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن فَرَّطَ تَوَرَّطَ . (4)

عنه علیه السلام :ثلاثةٌ مَن فَرَّطَ فیهِنَّ کانَ مَحروما : استِماحَةُ جَوادٍ ، و مُصاحَبَةُ عالِمٍ ، و استِمالَةُ سُلطانٍ . (5)

الإمامُ الرِّضا علیه السلام :التَّفریطُ مُصیبَةُ ذَوِی القُدرَةِ . (6)

الإمامُ الهادیُّ علیه السلام :اُذکُرْ حَسَراتِ التَّفریطِ بأخذِ تَقدیمِ الحَزمِ . (7)

امام علی علیه السلام_ در وصف اهل ذکر _فرمود: آنان را در آن مقامات پسندیده و منزلتهایی که مشهود [فرشتگانِ مقرّب ]است در ذهن خود مجسّم کن که چسان کار نامه هایشان را گشوده اند و برای هر کار خُرد و کلانی که بدان فرمان داده شده اند ، امّا در انجام آنها کوتاهی ورزیدند، یا از آن نهی شدند، امّا در ترک آنها کوتاهی کردند، از خود حساب می کشند.

امام علی علیه السلام :کسی که بردبار (خردمند) باشد، در کار خود کوتاهی نکند و در میان مردم با خوشنامی زندگی کند.

امام علی علیه السلام :بهشت، خط پایان پیشتازان است و آتش، فرجام واماندگان.

امام صادق علیه السلام :هر که کوتاهی کند در پرتگاه افتد.

امام صادق علیه السلام :سه چیز است که هر کس در آنها کوتاهی ورزد ناکام ماند: درخواست از بخشنده، همنشینی با دانشمند و استمالت سلطان.

امام رضا علیه السلام :کوتاهی کردن، مصیبت توانایان است.

امام هادی علیه السلام :افسوسهای ناشی از کوتاهی نمودن در کار را به یاد آر و دوراندیشی را در پیش گیر .

ص :111

عنه علیه السلام :إنْ یَکُنِ الشُّغلُ مَجهَدَةً فاتِّصالُ الفَراغِ مَفسَدَةٌ . (1)

عنه علیه السلام :ما أحَقَّ الإنسانَ أن تکونَ لَهُ ساعَةٌ لا یَشغَلُهُ عَنها شاغِلٌ ! (2)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام_ فی دعائهِ _: وَ اشغَلْ قُلوبَنا بِذِکرِکَ عن کُلِّ ذِکرٍ ، و ألسِنَتَنا بشُکرِکَ عن کُلِّ شُکرٍ ، و جَوارِحَنا بطاعَتِکَ عن کُلِّ طاعَةٍ ، فإن قَدَّرتَ لنا فَراغا مِن شُغلٍ فاجعَلْهُ فَراغَ سلامَةٍ ، لا تُدرِکُنا فیهِ تَبِعَةٌ ، و لا تَلحَقُنا فیهِ سَأمَةٌ ، حتّی یَنصَرِفَ عنّا کُتّابُ السَّیّئاتِ بصَحیفَةٍ خالِیَةٍ مِن ذِکرِ سَیِّئاتِنا ، و یَتَوَلّی کُتّابُ الحَسَناتِ عنّا مَسرورِینَ . (3)

عنه علیه السلام_ مِن دعائهِ فی مکارمِ الأخلاقِ _: اللّهُمَّ صَلِّ علی محمّدٍ و آلِهِ ، و اکفِنی ما یَشغَلُنِی الاهتِمامُ بهِ ، و استَعمِلْنی بما تَسألُنِی غَدا عَنهُ ، و استَفرِغْ أیّامِی فیما خَلَقتَنِی لَهُ . (4)

امام علی علیه السلام :اگر کار کردن مایه زحمت است، پیوسته بی کار بودن نیز موجب فساد است.

امام علی علیه السلام :چه سزاوار است که انسان لحظاتی برای خود داشته باشد که هیچ بازدارنده ای، او را از آن لحظه ها باز ندارد!

امام زین العابدین علیه السلام_ در دعا _گفت: دلهای ما را با یاد خود از هر یادی و زبانهایمان را با سپاس خود از هر سپاسی و اندامهایمان را با طاعت خود از هر طاعت دیگر باز دار و اگر فراغت از کاری برای ما مقدّر فرموده ای آن را فراغتی سالم قرار ده که در آن گناهی ما را نرسد و دلزدگی به ما روی نیاورد، تا فرشتگان نویسنده بدیها با نامه ای خالی از گناهانِ ما برگردند و نویسندگان نیکیها، شادمان از حسناتی که برای ما نگاشته اند مراجعت کنند.

امام زین العابدین علیه السلام_ در دعای مکارم الاخلاق _گفت : بار خدایا! بر محمّد و آل او درود فرست و مرا از کاری که اهتمام بدان [از عبادت و بندگیت ]بازم می دارد، بی نیاز گردان و مرا به کاری وادار که فردا[ی قیامت] درباره آن از من بازخواست می کنی و روزهای مرا در راه آنچه برای آن آفریده شده ام، صرف نما.

ص :115

عنه علیه السلام_ أیضا _: و ارزُقْنِی صِحَّةً فی عِبادَةٍ ، و فَراغا فی زَهادَةٍ . (1)

عنه علیه السلام_ مِن دعائهِ فی یومِ عَرَفَةَ _: و أذِقْنی طَعمَ الفَراغِ لِما تُحِبُّ بِسَعَةٍ مِن سَعَتِکَ ، و الاجتِهادِ فیما یُزلِفُ لَدَیکَ و عِندَک ، و أتحِفْنی بتُحفَةٍ من تُحَفاتِکَ ، و اجعَلْ تِجارَتِی رابِحَةً ، و کَرَّتی غیرَ خاسِرَةٍ ، و أخِفنِی مَقامَکَ ، و شَوِّقْنی لِقاءَکَ . (2)

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :إنّ اللّهَ تعالی لَیُبغِضُ العَبدَ النَّوَّامَ ، إنّ اللّهَ تعالی لَیُبغِضُ العَبدَ الفارِغَ . (3)

(4)

امام زین العابدین علیه السلام_ در همان دعا _گفت: تندرستی و صحّتی که با عبادت گذرد و فراغتی که با پاکدامنی همراه باشد، روزیم فرما.

امام زین العابدین علیه السلام_ در دعای روز عرفه _گفت : [خدایا!] به گشایشی از گشایشهایت مزه فراغت برای انجام آنچه تو دوست داری و کوشش در آنچه [مرا ]به تو نزدیک می گرداند، به من بچشان و ارمغانی از ارمغانهایت سوی من بفرست و تجارتم را سودمند و بازگشتم را بی زیان قرار ده و مرا از مقامت بترسان و مشتاق دیدارت گردان.

امام کاظم علیه السلام :خداوند متعال از بنده پر خواب نفرت دارد؛ خداوند متعال از بنده بی کار نفرت دارد.

ص :116

عنه علیه السلام :اِختَلَفَتِ النَّصاری علی کذا و کذا ، و لا أراکُم أیَّتُها الاُمَّةُ إلاّ سَتَختَلِفونَ کما اختَلَفوا ، و تَزِیدُونَ علَیهِم فِرقَةً ، ألا و إنّ الفِرَقَ کُلَّها ضالّةٌ إلاّ أنا و مَنِ اتَّبعَنی . (1)

امام علی علیه السلام :نصارا بر سر چه و چه اختلاف کردند [و فرقه ها را پدید آوردند ]و شما نیز، ای امّت، همچون آنان فرقه فرقه خواهید شد و یک فرقه از آنان بیشتر خواهید داشت. بدانید که همه فرقه های شما گمراهند، مگر من و کسی که از من پیروی کند.

ص :119

ص :120

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ المَعصیَةَ إذا عَمِلَ بها العَبدُ سِرّا لم تَضُرَّ إلاّ عامِلَها ، و إذا عَمِلَ بها عَلانِیَةً و لم یُغَیَّرْ علَیهِ أضَرَّت بالعامَّةِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ اللّهَ لا یُعَذِّبُ العامَّةَ بِعَمَلِ الخاصَّةِ حتّی یَرَوُا المُنکَرَ بینَ ظَهرانیهِم و هُم قادِرُونَ علی أن یُنکِروهُ ، فإذا فَعَلُوا ذلکَ عَذَّبَ اللّهُ العامَّةَ و الخاصَّةَ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :ما تَرَکَ قَومٌ الجِهادَ إلاّ عَمَّهُمُ اللّهُ بالعَذابِ . (3)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ فی قولهِ : «و مِنهُم مَن لا یُؤمِنُ به» (4) _: فَهُم أعداءُ محمّدٍ و آلِ محمّدٍ مِن بَعدِهِ «و رَبُّکَ أعْلَ_مُ بِ_المُفسِ_دِی_نَ» (5) و الفَس_ادُ : المَعصیَةُ للّهِِ و لرسولِهِ . (6)

عنه علیه السلام_ لمّا سُئلَ عن قولِ اللّهِ عَزَّ و جلَّ : «و لا تُفْسِدُوا فی الأرضِ بَعدَ إِصلاحِها» (7) _: إنَّ الأرضَ کانَت فاسِدَةً فَأصلَحَها اللّهُ عَزَّ و جلَّ بِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله فقالَ : «و لا تُفْسِدُوا فی الأرضِ بعدَ إِصْلاحِها» . (8)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :گناه را هرگاه بنده پنهانی مرتکب شود به کسی جز صاحب آن زیانی نمی زند و هرگاه آشکارا انجامش دهد و مردم او را منع نکنند، آن گناه به عموم مردم آسیب خواهد رساند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند عموم مردم را به کیفر گناه عدّه ای خاص عذاب نمی دهد، مگر آن که زشت کاری را در میان خود ببینند و بتوانند از آن جلوگیری کنند و نکنند. در این صورت ، خداوند عام و خاصّ را عذاب می کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ مردمی جهاد را ترک نکردند، مگر این که خداوند همه آنان را عذاب کرد.

امام باقر علیه السلام_ درباره آیه «و از آنان کسی است که به او ایمان نمی آورد» _فرمود : آنان دشمنان محمّد و خاندان محمّدند که پس از او هستند. «و پروردگارت به تباهکاران داناتر است» منظور از تباهکاری، نافرمانی از خدا و رسول اوست.

امام باقر علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از آیه «و در زمین پس از اصلاح آن، فساد مکنید» _فرمود : زمین فاسد شده بود و خداوند عزّ و جلّ به وسیله پیامبر خود صلی الله علیه و آله آن را اصلاح کرد و آن گاه فرمود: «و در زمین پس از اصلاح آن، فساد مکنید».

ص :123

الإمامُ الرِّضا علیه السلام_ لمحمّدِ بنِ سِنانٍ فیما کَتَبَ مِن جَوابِ مَسائلِهِ _: حَرَّمَ اللّهُ قَتلَ النفسِ لِعِلَّةِ فَسادِ الخَلقِ فی تَحلیلِهِ لو أحَلَّ ، و فَنائهِم ، و فَسادِ التَّدبیرِ .........

و حَرَّمَ اللّهُ تعالَی الزِّنا لِما فیهِ مِن الفَسادِ مِن قَتلِ الأنفُسِ ، و ذَهابِ الأنسابِ ، و تَرکِ التَّربیَةِ للأطفالِ ، و فَسادِ المَواریثِ ، و ما أشبَهَ ذلکَ مِن وُجوهِ الفَسادِ .

و حَرَّمَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ قَذفَ المُحصَناتِ لِما فِیه مِن فَسادِ الأنسابِ ، و نَفیِ الوَلَدِ ، و إبطالِ المَواریثِ ، و تَرکِ التَّربیَةِ ، و ذَهابِ المَعارِفِ ، و ما فیهِ مِن الکبائرِ و العِلَلِ التی تُؤَدِّی إلَی فَسادِ الخَلقِ ......... . (1)

(2)

2 _ الاختِلافُ

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :ما اختَلَفَت اُمَّةٌ بَعدَ نَبِیِّها إلاّ ظَهَرَ أهلُ باطِلِها علی أهلِ حَقِّها . (3)

امام رضا علیه السلام_ در پاسخ به سؤالات محمّد بن سنان _فرمود : خداوند قتل نفْس را حرام فرمود؛ زیرا در حلال کردن آن، اگر حلال می شد، فساد مردمان و نابودی آنان بود و بر هم خوردن نظم و نظام جامعه .........

خداوند متعال زنا را حرام فرمود؛ زیرا مفاسدی چون قتل نفْس و از بین رفتن نَسبها و ترک تربیت کودکان و به هم خوردن مسئله ارث و میراث و مفاسدی از این قبیل در پی دارد.

خداوند عزّ و جلّ تهمت زدن به زنان پاکدامن را حرام فرمود؛ زیرا موجب از بین رفتن نسبها و انکار فرزند و به هم خوردن وضع ارث و میراث و ترک تربیت [کودک] و از میان رفتن شناختها و دیگر گناهان بزرگ و عواملی است که به تباهی مردم می انجامند ......... .

2 _ اختلاف

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ امّتی پس از پیامبر خود دچار اختلاف نشد، مگر این که باطل گرایان آن امّت بر حق گرایانش چیره شدند.

ص :124

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :و أیمُ اللّهِ ، ما اختَلَفَت اُمَّةٌ بَعدَ نَبِیِّها إلاّ ظَهَرَ باطِلُها علی حَقِّها إلاّ ما شاءَ اللّهُ . (1)

عنه علیه السلام_ لأصحابِهِ فیما یُخبِرُ عن غَلَبةِ جَیشِ معاویةَ _: إنّی و اللّهِ لَأظُنُّ أنَّ هؤلاءِ القَومَ سَیُدالُونَ مِنکُم باجتِماعِهِم علی باطِلِهِم ، و تَفَرُّقِکُم عن حَقِّکُم ، و بِمَعصِیَتِکُم إمامَکُم فی الحَقِّ ، و طاعَتِهِم إمامَهُم فی الباطِلِ ، و بِأدائهِمُ الأمانَةَ إلی صاحِبِهِم و خیانَتِکُم ، و بصَلاحِهِم فی بِلادِهِم و فَسادِکُم . (2)

(3)

3 _ الاستِواءُ فی الدرجات

الکتاب :

أَ هُمْ یَقْسِمُونَ رَحْمَةَ رَبِّکَ نَحْنُ قَسَمْنا بَیْنَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ رَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضا سُخْرِیّا وَ رَحْمَةُ رَبِّکَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ» . (4)

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لا یَزالُ الناسُ بخَیرٍ ما تَفاوَتُوا ، فإذا استَوَوا هَلَکُوا . (5)

امام علی علیه السلام :سوگند به خدا که هیچ امّتی پس از پیامبر خود دچار اختلاف نشد، جز آن که باطل آن بر حقّ آن چیره گشت مگر این که خدا نخواست.

امام علی علیه السلام_ آنجا که از چیره شدن سپاه معاویه به یاران خود خبر می دهد _فرمود: سوگند به خدا که گمان می کنم این جماعت بزودی بر شما چیره شوند؛ زیرا آنان بر باطل خود همداستانند و شما با آنکه بر حقّید پراکنده و نا همدل. شما از پیشوای حقّ خود نافرمانی می کنید و آنها از پیشوای باطل خویش فرمان می برند. آنان نسبت به پیشوای خود امانتدارند و شما خیانتکار. آنان در سرزمینشان درستکارند، حال آنکه شما فساد و تباهی می آفرینید.

3 _ برابری در مراتب

قرآن:

«آیا آنانند که رحمت پروردگارت را تقسیم می کنند؟ ما [وسایل] معاش آنان را در زندگی دنیا میانشان تقسیم کرده ایم و برخی از آنان را از [نظر] درجات بالاتر از بعضی [دیگر] قرار داده ایم، تا بعضی از آنها بعضی [دیگر] را به خدمت گیرند. و رحمت پروردگار تو از آنچه آنان می اندوزند بهتر است».

حدیث :

امام علی علیه السلام :مردم تا زمانی که [در جایگاه های اجتماعی ]گونه گون باشند پیوسته در خیر و خوبی به سر خواهند برد و هرگاه برابر شوند نابود گردند.

ص :125

(1)

4 _ مَنعُ الحقِّ

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :کیفَ یُقَدِّسُ اللّهُ قَوما لا یُؤخَذُ لِضَعیفِهِم مِن شَدیدِهِم ؟ ! (2)

عنه صلی الله علیه و آله :لن تُقَدَّسَ اُمّةٌ لا یُؤخَذُ للضَّعیفِ فیها حَقُّهُ مِن القَوِیِّ غیرَ مُتَعتَعٍ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ لا یُقَدِّسُ اُمّةً لا یَأخُذُ الضَّعیفُ حَقَّهُ مِن القَویِّ و هو غیرُ مُتَعتَعٍ . (4)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ مِن کتابٍ لَهُ لَمّا استُخلِفَ إلی اُمَراءِ الأجنادِ _: أمّا بَعدُ ، فإنَّما أهلَکَ مَن کانَ قَبلَکُم أنَّهُم مَنَعُوا الناسَ الحَقَّ فَاشتَرَوهُ ، و أخَذُوهُم بِالباطِلِ فَاقتَدَوهُ (5) . (6)

(7)

4 _ محرومیت از حق

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :چگونه خداوند ، پاک و پاکیزه گرداند مردمی را که حقّ ناتوان آنها از زورمندشان گرفته نمی شود؟

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرگز پاک و پاکیزه (سعادتمند) نگردد آن امّتی، که حقّ ناتوان بدون ترس و لرز از قدرتمند گرفته نشود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند ، پاک و پاکیزه نگرداند آن امّتی را که ناتوان، بدون ترس و لرز، حقّ خود را از زورمند نگیرد.

امام علی علیه السلام_ پس از آنکه به خلافت رسید به سران لشکر _فرمود: امّا بعد، پیشینیان شما در حقیقت به این سبب به هلاکت درافتادند که مردم را از حقّ [خود ]محروم کردند و آنان هم [به ناچار] آن را خریدند و آنان را به راه نادرستی و باطل سوق دادند و مردم هم[ناگزیر]از باطل پیروی کردند (8) .

ص :126

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ لمّا سُئلَ عن أحوالِ العامَّةِ _: إنّما هی مِن فَسادِ الخاصَّةِ ، و إنّما الخاصَّةُ لَیُقَسَّمُونَ علی خَمسٍ : العُلَماءُ و هُمُ الأدِلاّءُ علَی اللّه ، و الزُّهّادُ و هُمُ الطریقُ إلَی اللّهِ ، و التُّجّارُ و هُم اُمَناءُ اللّهِ ، و الغُزاةُ و هُم أنصارُ دِینِ اللّهِ ، و الحُکّامُ و هُم رُعاةُ خَلقِ اللّهِ .

فإذا کانَ العالِمُ طَمّاعا و للمالِ جَمّاعا فَبِمَن یُستَدَلُّ ؟ ! و إذا کانَ الزاهِدُ راغِبا و لِما فی أیدِی الناسِ طالِبا فَبِمَن یُقتَدی ؟ ! و إذا کانَ التاجِرُ خائنا و للزکاةِ مانِعا فَبِمَن یُستَوثَقُ ؟ ! و إذا کانَ الغازِی مُرائیا و للکَسبِ ناظِرا فَبِمَن یُذَبُّ عَنِ المسلمینَ ؟ ! و إذا کانَ الحاکِمُ ظالِما و فی الأحکامِ جائرا فَبِمَن یُنصَرُ المَظلومُ علَی الظالِمِ ؟ ! فو اللّهِ ما أتلَفَ الناسَ إلاّ العُلَماءُ الطَّمّاعُونَ ، و الزُّهَّادُ الراغِبونَ ، و التُّجّارُ الخائنونَ ، و الغُزاةُ المُراؤونَ ، و الحُکّامُ الجائرُونَ ، و سَیَعلَمُ الذینَ ظَلَمُوا أیَّ مُنقَلَبٍ یَنقَلِبونَ . (1) (2)

امام علی علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از احوال عامّه مردم _فرمود: فساد توده مردم، ناشی از فساد خواصّ است. خواصّ به پنج گروه تقسیم می شوند: عالمان که راهنمایانِ به سوی خدایند، پارسایان که راه منتهی به خدایند، بازرگانان که اُمنای خدایند، رزمندگان که یاوران دین خدایند و زمام داران که سرپرستان خلق خدایند. پس، اگر عالم، طمّاع و مال اندوز باشد، دیگر از چه کسی باید راهنمایی خواست و اگر پارسا، به دنیا و آنچه مردم دارند راغب باشد، دیگر به چه کس اقتدا شود و اگر بازرگان خیانت پیشه باشد و زکات ندهد، به چه کسی می توان اطمینان و اعتماد کرد و اگر رزمنده خودنما باشد و چشم به کسب مال و ثروت داشته باشد، دیگر به وسیله چه کسی از مسلمانان دفاع شود و اگر زمامدار ستمگر باشد و در احکام و فرامینْ ستم و بی عدالتی روا دارد، دیگر به وسیله چه کسی دادِ ستمدیده از ستمگر گرفته شود؟ سوگند به خدا که مردم را نابود نکرد مگر عالمان طمعکار و پارسایان دنیا خواه و بازرگانان خیانت پیشه و رزمندگان ریاکار و زمام داران ستمگر. «و بزودی کسانی که ستم کرده اند، بدانند که به کدام بازگشتگاه بر خواهند گشت».

ص :128

3 _ بنو إسرائیلَ

«وَ قَضَیْنا إِلَی بَنِی إسْرائِیلَ فِی الْکِتابِ لَتُفْسِدُنَّ فِی الْأرْضِ مَرَّتَیْنِ وَ لَتَعْلُنَّ عُلُوَّا کَبِیرا» . (1)

«وَ قالَتِ الْیَهُودُ یَدُ اللّهِ مَغْلُولَةٌ ......... کُلَّما أَوْقَدُوا نارا لِلْحَرْبِ أطْفَأَها اللّهُ وَ یَسْعَوْنَ فِی الْأرْضِ فَسادا وَ اللّهُ لا یُحِبُّ المُفْسِدِینَ» . (2)

4 _ قَومُ هودٍ

رأ لَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِعادٍ * إرَمَ ذاتِ الْعِمادِ * الَّتِی لَمْ یُخْلَقْ مِثْلُها فِی الْبِلادِ * وَ ثَمُودَ الَّذِینَ جابُوا الصَّخْرَ بِالْوادِ * وَ فِرْعَوْنَ ذِی الْأوْتادِ * الَّذِینَ طَغَوا فِی الْبِلادِ * فَأَکْثَرُوا فِیها الْفَسادَ» . (3)

(4)

5 _ قومُ صالحٍ

«وَ اذْکُرُوا إذْ جَعَلَکُمْ خُلَفاءَ مِنْ بَعْدِ عادٍ وَ بَوَّأکُمْ فِی الأرْضِ تَتَّخِذُونَ مِنْ سُهُولِها قُصُورا وَ تَنْحِتُونَ الْجِبالَ بُیُوتا فَاذْکُرُوا آلاءَ اللّهِ و لا تَعْثَوْا فِی الْأرْضِ مُفْسِدینَ» . (5)

(6)

3 _ بنی اسرائیل

«و در کتاب آسمانی [شان] به فرزندان اسرائیل خبر دادیم که قطعاً دوبار در زمین فساد خواهید کرد و قطعاً به سرکشی بسیار بزرگی بر خواهید خاست».

«و یهود گفتند: دست خدا بسته است ......... هر بار که آتش جنگی را برافروختند خدا آن را خاموش ساخت. و در زمین برای فساد می کوشند و خدا مفسدان را دوست نمی دارد».

4 _ قوم هود

«مگر ندانسته ای که پروردگارت با عاد چه کرد؟ با عمارتهای ستون دارِ اِرم که مانندشان در شهرها ساخته نشده بود؟ و با ثمود، همانان که در درّهْ تخته سنگها را می بریدند؟ و با فرعون، صاحب خرگاهها (بناهای بلند)؟ همانان که در شهرها سر به طغیان برداشتند و در آنها بسیار تبهکاری کردند؟».

5 _ قوم صالح

«و به یاد آورید هنگامی را که شما را پس از [قوم ]عاد جانشینان [آنان] گردانید و در زمین به شما جای [مناسب ]داد. در دشتهای آن [برای خود] کاخهایی اختیار می کردید و از کوهها خانه هایی [زمستانی ]می تراشیدید. پس نعمتهای خدا را به یاد آورید و در زمین سر به فساد بر مدارید».

ص :130

6 _ قومُ شُعَیبٍ

«وَ یا قَوْمِ أَوْفُوا الْمِکْیالَ وَ الْمِیزَانَ بِالقِسْطِ وَ لا تَبْخَسُوا النّاسَ أَشْیاءَهُمْ وَ لا تَعْثَوا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ» . (1)

(2)

7 _ قومُ لوطٍ

«أ ئِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجالَ وَ تَقْطَعُونَ السَّبِیلَ وَ تَأْتُونَ فِی نادِیکُمُ الْمُنْکَرَ فَما کانَ جَوابَ قَوْمِهِ إلاَّ أنْ قالُوا ائْتِنا بِعَذابِ اللّهِ إنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ * قالَ رَبِّ انْصُرْنِی عَلَی الْقَوْمِ الْمُفْسِدِینَ» . (3)

(4)

8 _ الخارجُ علی إمامٍ عادلٍ

«إنَّما جَزاءُ الَّذِینَ یُحارِبُونَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَسْعَوْنَ فِی الْأرْضِ فَسادَا أنْ یُقَتَّلُوا أَوْ یُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَیْدِیهِمْ وَأَرْجُلُهُم مِّنْ خِلافٍ أَوْ یُنفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ذَلِکَ لَهُمْ خِزْیٌ فِی الدُّنْیَا وَ لَهُمْ فِی الاْخِرَةِ عَذَابٌ عَظِیمٌ » . (5)

9 _ المَلِکُ

الکتاب :

«قالَتْ إِنَّ الْمُلُوکَ إِذا دَخَلُوا قَرْیَةً أفْسَدُوها وَ جَعَلُوا أعِزَّةَ أهْلِها أذِلَّةً وَ کَذلِکَ یَفْعَلُونَ» . (6)

6 _ قوم شعیب

«و ای قوم من! پیمانه و ترازو را به داد، تمام دهید و حقوق مردم را کم مدهید و در زمین سر به فساد برمدارید».

7 _ قوم لوط

«آیا شما با مردها در می آمیزید و راه [توالد و تناسل ]را قطع می کنید و در باشگاههای خود پلید کاری می کنید؟ و[لی ]پاسخ قومش جز این نبود که گفتند: اگر راست می گویی عذاب خدا را بر ما بیاور. [لوط ]گفت: پروردگارا! مرا بر قوم فساد کار غالب گردان».

8 _ شورشگر علیه پیشوای دادگر

«سزای کسانی که با خدا و پیامبر او می جنگند و در زمین به فساد می کوشند، جز این نیست که کشته شوند یا بر دار آویخته گردند یا دست و پایشان در خلاف جهت یکدیگر بریده شود یا از سرزمین تبعید گردند . این، رسوایی آنان در دنیاست و در آخرت عذابی بزرگ خواهند داشت».

9 _ پادشاه

قرآن :

«[ملکه] گفت: پادشاهان چون به شهری درآیند آن را تباه و عزیزانش را خوار می گردانند. روش آنها چنین است».

ص :131

الحدیث :

الخصال :قال رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : صِنفانِ مِن اُمَّتی إذا صَلُحا صَلُحَت اُمَّتی ، و إذا فَسَدا فَسَدَت اُمَّتی ، قیلَ : یا رسولَ اللّهِ ، و مَن هُما ؟ قالَ : الفُقَهاءُ و الاُمَراءُ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إذا مَلَکَ الأراذِلُ هَلَکَ الأفاضِلُ . (2)

عنه علیه السلام :إذا استَولَی اللِّئامُ اضطُهِدَ الکِرامُ . (3)

(4)

10 _ المنافقُ

الکتاب :

«وَ إذا قِیلَ لَهُمْ لا تُفْسِدُوا فِی الْأرْضِ قالُوا إنَّما نَحْنُ مُصْلِحُونَ» . (5)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنَّ أخوَفَ ما أخافُ علَیکُم بَعدی کُلُّ مُنافِقٍ عَلیمِ اللِّسانِ . (6)

(7)

حدیث :

الخصال :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : دو گروه از امّت من هستند که اگر آنها درست شوند امّتم درست شود و اگر آنها فاسد گردند امّتم فاسد گردد. عرض شد: ای رسول خدا! آن دو گروه کدامند؟ فرمود: فقیهان و زمام داران.

امام علی علیه السلام :هرگاه فرومایگان زمامدار شوند، گران مایگان نابود گردند.

امام علی علیه السلام :هرگاه مردمان فرومایه استیلا یابند، به بزرگواران زورگویی و ستم می شود .

10 _ منافق

قرآن:

«و هرگاه به آنان گفته شود که در زمین فساد نکنید، می گویند: جز این نیست که ما اصلاحگریم».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بیشترین چیزی که بعد از رفتنم برای شما از آن بیم دارم، وجود منافق زبان باز است.

ص :132

11 _ المُسرِفُ

الکتاب :

«وَ لا تُطِیعُوا أمْرَ الْمُسْرِفِینَ * الَّذِینَ یُفْسِدُونَ فِی الْأرْضِ وَ لا یُصْلِحُونَ» . (1)

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مِن الفَسادِ (المَفسَدَةِ) إضاعَةُ الزادِ ، و مَفسَدَةُ المَعادِ . (2)

الإمامُ الرِّضا علیه السلام :مِن الفَسادِ قَطعُ الدِّرهَمِ و الدِّینارِ و طَرحُ النَّوی . (3)

(4)

12 _ قاطِعُ الرَّحمِ

«فَهَلْ عَسَیْتُمْ إنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أرْحامَکُمْ» . (5)

«وَ الَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثاقِهِ وَ یَقْطَعُونَ ما أمَرَ اللّهُ بِهِ أنْ یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِی الْأرْضِ أُولئِکَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ» . (6)

(7)

13 _ الساحرُ

«فَلَمَّا جاءَ السَّحَرَةُ قالَ لَهُمْ مُوسَی ألْقُوا ما أنْتُمْ مُلْقُونَ * فَلَمَّا ألْقَوا قالَ مُوسَی ما جِئْتُمْ بِهِ السِّحْرُ إنَّ اللّهَ سَیُبْطِلُهُ إِنَّ اللّهَ لا یُصْلِحُ عَمَلَ المُفْسِدِینَ» . (8)

11 _ اسرافکار

قرآن:

«از فرمان اسرافکاران (زیاده روان) پیروی مکنید. همانان که در زمین فساد می کنند و اصلاح نمی کنند».

حدیث :

امام علی علیه السلام :ضایع ساختن ره توشه و تباه کردن معاد، از جمله موارد فساد (اسرافکاری) است.

امام رضا علیه السلام :از جمله فساد (اسراف) است شکستن درهم و دینار [سالم برای مصرفی دیگر] و دور انداختن هسته میوه.

12 _ کسی که پیوند خویشاوندی را ببُرد

«پس [ای منافقان!] آیا امید بستید که چون [از خدا ]برگشتید [یا سرپرست مردم شدید ]در [روی] زمین فساد کنید و خویشاوندیهای خود را از هم بگسلید؟».

«و کسانی که پیمان خدا را، پس از بستن آن، می شکنند و آنچه را خدا به پیوستن آن فرمان داده است می گسلند و در زمین فساد می کنند، برایشان لعنت است و بد فرجامی آن سرا».

13 _ جادوگر

«و چون جادوگران آمدند، موسی به آنان گفت: بیندازید آنچه را می اندازید. پس، چون افکندند، موسی گفت: آنچه را شما به میان آوردید جادوست. بزودی خدا آن را باطل خواهد کرد. همانا، خدا کار مفسدان را به سامان نمی آورد».

ص :133

(1)

14 _ السارقُ

«قالُوا تَاللّهِ لَقَدْ عَلِمْتُمْ ما جِئْنا لِنُفْسِدَ (2) فِی الْأرْضِ وَ ما کُنَّا سارِقِینَ» . (3)

(4)

15 _ التارکُ تَزویجَ مَن یَرضی خُلُقَهُ و دِینَهُ

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إذا جاءَکُم مَن تَرضَونَ خُلُقَهُ و دِینَهُ فَزَوِّجُوهُ «إلاّ تَفْعَلُوهُ تَکُنْ فِتنَةٌ فی الأَرضِ و فَسادٌ کَبیرٌ» (5) . (6)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ لَمّا سُئلَ عَنِ النِّکاحِ _: مَن خَطَبَ إلَیکُم فَرَضِیتُم دِینَهُ و أمانَتَهُ فَزَوِّجُوهُ «إلاّ تَفعَلُوهُ تَکُنْ فِتنَةٌ فِی الأَرضِ و فَسادٌ کَبیرٌ» . (7)

(8)

14 _ دزد

«گفتند: به خدا سوگند، شما خوب می دانید که ما نیامده ایم در این سرزمین فساد کنیم (9) و ما دزد نبوده ایم».

15 _ کسی که به خواستگار متدیّن و با اخلاق جواب ردّ بدهد

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرگاه کسی که اخلاق و دینش را می پسندید به خواستگاری نزد شما آمد، به او زن بدهید که «اگر چنین نکنید در روی زمین فتنه و فساد بزرگی پدید آید».

امام باقر علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از ازدواج _فرمود: هرگاه کسی از دختر شما خواستگاری کرد و دینداری و امانتداری او را پسندیدید، به او همسر دهید که «اگر چنین نکنید فتنه و فساد بزرگی در روی زمین پدید آید».

ص :134

الأمالی للمفید :إنَّ طائفةً مِن أصحابِ أمیرِ المؤمنینَ علیِّ بنِ أبی طالبٍ علیه السلام مَشَوا إلَیهِ عند تَفَرُّقِ الناسِ عَنهُ و فِرارِ کثیرٍ مِنهُم إلی معاویةَ طَلَبا لِما فی یَدَیهِ من الدنیا ، فقالوا لَهُ : یا أمیرَ المؤمنینَ ، أعطِ هذهِ الأموالَ ، و فَضِّلْ هؤلاءِ الأشرافَ مِن العَرَبِ و قُریشٍ علَی المَوالِی و العَجَمِ ، و مَن تَخافُ خِلافَهُ علَیکَ مِن الناسِ و فِرارَهُ إلی معاویةَ ! فقالَ لَهُم أمیرُ المؤمنینَ علیه السلام : أ تَأمُرونِّی أن أطلُبَ النَّصرَ بالجَورِ ؟ ! لا و اللّهِ لا أفعَلُ ما طَلَعَت شمسٌ و(ما) لاحَ فی السماءِ نَجمٌ ! (1)

الأمالی للمفید :هنگامی که مردم از گرد امیر مؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام پراکنده شدند و جمع کثیری از آنان به سوی معاویه گریختند تا از دنیای او به نوایی برسند، گروهی از یاران آن حضرت خدمت ایشان رسیدند و عرض کردند: ای امیر مؤمنان! این اموال را بذل و بخشش کن و این اشراف عرب و قریش و کسانی را که می ترسی با تو مخالفت کنند و به نزد معاویه بگریزند بر موالی و غیر عربها ترجیح ده! امیر المؤمنین علیه السلام به آنان فرمود: به من می فرمایید که پیروزی را با ستم و بی عدالتی به دست آورم؟!

نه، به خدا سوگند که تا خورشید بر می دمد و ستاره ای در آسمان می درخشد، دست به چنین کاری نخواهم زد!

ص :136

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :کانَ أمیرُ المؤمنینَ علیُّ بنُ أبی طالبٍ علیه السلام یقولُ للناسِ بالکوفةِ : یا أهلَ الکوفةِ ، أ تَرَونی لا أعلَمُ ما یُصلِحُکُم ؟ ! بَلی ، و لکِنّی أکرَهُ أن اُصلِحَکُم بفَسادِ نَفسی . (1)

(2)

امام صادق علیه السلام :امیر مؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام به مردم کوفه می فرمود: ای کوفیان! آیا فکر می کنید که من نمی دانم چه چیز شما را اصلاح می کند؟ البته می دانم؛ امّا خوش ندارم که با تباه کردن خودم شما را اصلاح گردانم.

عنه علیه السلام :إنَّ تَقوَی اللّهِ دَواءُ داءِ قُلوبِکُم ......... و صَلاحُ فَسادِ صُدورِکُم ، و طَهورُ دَنَسِ أنفسِکُم . (1)

عنه علیه السلام :لو أنَّ الناسَ حینَ تَنزِلُ بِهِمُ النِّقَمُ ، و تَزولُ عَنهُمُ النِّعَمُ ، فَزِعُوا إلی رَبِّهم بِصِدقٍ مِن نِیّاتِهِم ، وَ وَلَهٍ مِن قُلوبِهِم ، لَرَدَّ علَیهِم کُلَّ شارِدٍ، و أصلَحَ لَهُم کُلَّ فاسِدٍ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنَّ اللّهَ (لَ)یَدفَعُ بِمَن یُصَلِّی مِن شیعَتِنا عَمَّن لا یُصَلِّی مِن شِیعَتِنا و لو أجمَعُوا علی تَرکِ الصلاةِ لَهَلَکُوا ، و إنَّ اللّهَ لَیَدفَعُ بمَن یُزَکِّی مِن شیعَتِنا عَمَّن لا یُزَکِّی ......... و هو قولُ اللّهِ عَزَّ و جلَّ : «و لَو لا دَفعُ اللّهِ الناسَ بَعضَهُم بِبَعضٍ لَفَسَدَتِ الأَرضُ» . (3)

امام علی علیه السلام :همانا تقوای الهی داروی درد دل شماست ......... و مایه اصلاح تباهی سینه هایتان و پاک شدن آلودگی جانهایتان.

امام علی علیه السلام :اگر مردم آن گاه که خشم و بلاها بر آنان فرود می آید و نعمتها از میانشان می رود، با نیّتهای راست و درست و دلهای مشتاق به پروردگارشان پناه برند، بی گمان هر گریخته و از دست رفته ای را به آنان بازگرداند و هر فسادی را برای آنان اصلاح کند.

امام صادق علیه السلام :خداوند به برکت وجود شیعیان نمازگزار ما، عذاب را از شیعیانی که نماز نمی خوانند دفع می کند. اگر همه آنها نماز را ترک می کردند، قطعاً هلاک می شدند ، و خداوند به برکت وجود شیعیان زکات پرداز ما [عذاب را] از شیعیانی که زکات نمی دهند دور می گرداند ......... و این است معنای سخن خداوند عزّ و جلّ که: «اگر خداوند برخی از مردم را به وسیله برخی دیگر دفع نمی کرد، قطعاً زمین تباه می گردید».

ص :138

عنه علیه السلام_ فی صفةِ أهلِ الضلالِ _: آثَرُوا عاجِلاً و أخَّروا آجِلاً ، و تَرَکُوا صافِیا و شَرِبُوا آجِنا ، کَأنِّی أنظُرُ إلی فاسِقِهم و قد صَحِبَ المُنکَرَ فَألِفَهُ ، و بَسِئَ بهِ و وافَقَهُ ، حتّی شابَت علَیهِ مَفارِقُهُ ، و صُبِغَت بهِ خلائقُهُ . (1)

(2)

امام علی علیه السلام_ در وصف گمراهان _فرمود: دنیا را برگزیدند و آخرت را فرو گذاشتند، آب زلال را رها کردند و آب گندیده را نوشیدند. گویی یکی از فاسقان آنها را می بینم که زشت کاری را در پیش گرفته و با آن دمخور و مأنوس و سازگار شده است، تا جایی که موهای سرش در آن زشت کاری سفید گشت و اخلاق و عادات او رنگ آن را پذیرفت.

ص :142

عنه علیه السلام :باکتِسابِ الفَضائلِ یُکبَتُ المُعادِی . (1)

عنه علیه السلام :فَخرُ المَرءِ بفَضلِهِ لا بأصلِهِ . (2)

عنه علیه السلام :مَن قَلَّت فَضائلُهُ ضَعُفَت وَسائلُهُ . (3)

عنه علیه السلام :عِندَ تَعاقُبِ الشَّدائدِ تَظهَرُ فَضائلُ الإنسانِ . (4)

امام علی علیه السلام :با به دست آوردن فضیلت ها، دشمن سرکوب می شود.

امام علی علیه السلام :افتخار آدمی به فضیلت اوست، نه به تبار او.

امام علی علیه السلام :هر که فضیلت هایش اندک باشد، وسیله هایش [برای رسیدن به کمال و قرب الهی ]سست گردد.

امام علی علیه السلام :در سختیهای پیاپی است که فضیلت های انسان آشکار می شود.

عنه علیه السلام :لِکُلِّ شیءٍ فَضیلَةٌ و فَضیلَةُ الکِرامِ اصطِناعُ الرِّجالِ . (1)

عنه علیه السلام :مَن آثَرَ علی نفسِهِ استَحَقَّ اسمَ الفَضیلَةِ . (2)

عنه علیه السلام :کَفی بالمَرءِ فَضیلَةً أن یُنَقِّصَ نفسَهُ . (3)

عنه علیه السلام :صَنائعُ الإحسانِ مِن فَضائلِ الإنسانِ . (4)

عنه علیه السلام :فَضیلَةُ السادَةِ حُسنُ العِبادَةِ . (5)

عنه علیه السلام :الفَضلُ أنّکَ إذا قَدَرتَ عَفَوتَ . (6)

عنه علیه السلام :الفَضلُ مَعَ الإحسانِ . (7)

عنه علیه السلام :کَمالُ الفَضائلِ شَرَفُ الخَلائقِ . (8)

عنه علیه السلام :إذا حُیِّیتَ بِتَحِیَّةٍ فَحَیِّ بأحسَنَ مِنها ، و إذا اُسدِیَت إلَیکَ یَدٌ فَکافِئْها بما یُربی علَیها ، و الفَضلُ مَعَ ذلکَ للبادِئَ. (9)

امام علی علیه السلام :هر چیزی را برتری و فضیلتی است و برتری کریمان نیکی کردن به مردان (بزرگان) است.

امام علی علیه السلام :هر که ایثار کند شایسته عنوان فضیلت و برتری است.

امام علی علیه السلام :آدمی را همین فضیلت بس که خودش را ناقص شمارد.

امام علی علیه السلام :اعمال نیکو کارانه، از فضایل انسان است.

امام علی علیه السلام :برتری مرتبه مهتران، به نیکویی عبادت است.

امام علی علیه السلام :فضیلت این است که هرگاه قدرت [بر انتقام ]یافتی گذشت کنی.

امام علی علیه السلام :فضیلت (برتری) با نیکوکاری همراه است.

امام علی علیه السلام :کمال فضایل [به] شرافتِ خوی و خصلتهاست.

امام علی علیه السلام :هرگاه به تو درودی گفته شد، با درودی بهتر از آن پاسخ ده و هرگاه احسانی به تو شد ، با احسانی برتر از آن جبرانش کن و با این همه برتری از آنِ آغازگر است.

ص :148

عنه علیه السلام :تَحَلُّوا بالأخذِ بالفَضلِ ، و الکَفِّ عنِ البَغیِ ، و العَمَلِ بالحَقِّ ، و الإنصافِ مِن النفسِ ، و اجتِنابِ الفَسادِ ، و إصلاحِ المَعادِ . (1)

عنه علیه السلام :فالمُتَّقُونَ فیها هُم أهلُ الفَضائلِ: مَنطِقُهُمُ الصَّوابُ ، و مَلبَسُهُمُ الاقتِصادُ . (2)

امام علی علیه السلام :خودتان را با در پیش گرفتن فضیلت و خودداری از ستم و تعدی و عمل به حق و انصاف به خرج دادن و دوری از فساد و آباد کردن معاد، بیارایید.

امام علی علیه السلام :پرهیزگاران در دنیا اهل فضایلند: گفتارشان بر پایه راستی و درستی است و پوشاکشان (رفتارشان) بر پایه میانه روی.

عنه علیه السلام :کُن عَفُوّا فی قُدرَتِکَ ، جَوادا فی عُسرَتِکَ ، مُؤْثِرا مَعَ فاقَتِکَ ؛ یَکمُلْ لکَ الفَضلُ . (1)

عنه علیه السلام :إذا اتَّقَیتَ المُحَرَّماتِ ، و تَوَرَّعتَ عنِ الشُّبُهاتِ ، و أدَّیتَ المَفروضاتِ ، و تَنَفَّلتَ بالنَّوافِلِ ، فقد أکمَلتَ فی الدِّینِ الفَضائلَ . (2)

امام علی علیه السلام :در زمان قدرتمندی با گذشت باش و در گاه سختی و تنگدستی بخشنده و با وجود تهیدستی ایثارگر، تا فضیلت و برتری تو کامل شود.

امام علی علیه السلام :هرگاه از حرامها بپرهیزی و از شبهات باز ایستی و واجبات را به جای آوری و به مستحبّات پردازی، هر آینه فضیلتهای دینی را به کمال رسانده ای.

عنه علیه السلام :لا فَضیلَةَ أجَلُّ مِن الإحسانِ . (1)

عنه علیه السلام :لا مَنقَبَةَ أفضَلُ مِن الإحسانِ . (2)

عنه علیه السلام :أکرِمْ مَن وَدَّکَ، و اصفَحْ عن عَدُوِّکَ؛ یَتِمَّ لکَ الفَضلُ . (3)

عنه علیه السلام :إنَّ مُقابَلَةَ الإساءةِ بالإحسانِ ، و تَغَمُّدَ الجَرائمِ بالغُفرانِ، لَمِن أحسَنِ الفَضائلِ و أفضَلِ المَحامِدِ. (4)

عنه علیه السلام :مِن أفضَلِ الفَضائلِ اصطِناعُ الصَّنائعِ ، و بَثُّ المَعروفِ . (5)

(6)

امام علی علیه السلام :هیچ فضیلتی والاتر از احسان نیست.

امام علی علیه السلام :هیچ منقبتی برتر از احسان نیست.

امام علی علیه السلام :کسی را که دوستت دارد ، گرامی دار و از دشمنت گذشت کن، تا فضیلت تو کامل شود.

امام علی علیه السلام :بدی را به خوبی پاداش دادن و پوشاندن گناهان با بخشش و گذشت، از بهترین فضیلت ها و برترین خصلتهای پسندیده است.

امام علی علیه السلام :از برترین فضیلت ها، بذل احسان و پراکندن نیکی است.

عنه علیه السلام :غایَةُ الفَضائلِ العَقلُ . (1)

عنه علیه السلام :غایَةُ الفَضائلِ العِلمُ . (2)

امام علی علیه السلام :نقطه پایان فضایل، خِرد است.

امام علی علیه السلام :اوج فضیلتها دانش است.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أفضَلُ الناسِ فی الدنیا الأسخِیاءُ ، و فی الآخِرَةِ الأتقیاءُ . (1)

عنه علیه السلام :إنَّ أفضَلَ الناسِ عندَ اللّهِ : مَن أحیا عَقلَهُ ، و أماتَ شَهوَتَهُ ، و أتعَبَ نفسَهُ لِصَلاحِ آخِرَتِهِ . (2)

عنه علیه السلام :إنَّ أفضَلَ الناسِ مَن حَلُمَ عن قُدرَةٍ ، و زَهِدَ عن غُنیةٍ ، و أنصَفَ عن قُوَّةٍ . (3)

عنه علیه السلام :أفضَلُ عِبادِ اللّهِ عِندَ اللّهِ إمامٌ عادِلٌ، هُدِیَ و هَدَی، فَأقامَ سُنَّةً مَعلومَةً، و أماتَ بِدعَةً مَجهولَةً . (4)

عنه علیه السلام_ مِن کتابٍ لَهُ إلَی الحارِثِ الهَمدانیِّ _: وَ اعلَمْ أنَّ أفضَلَ المُؤمنینَ أفضَلُهُم تَقدِمَةً مِن نفسِهِ و أهلِهِ و مالِهِ ؛ فإنّکَ ما تُقَدِّمْ مِن خَیرٍ یَبقَ لکَ ذُخرُهُ ، و ما تُؤَخِّرْهُ یَکُن لِغَیرِکَ خَیرُهُ . (5)

عنه علیه السلام :أفضَلُ الخَلقِ أقضاهُم بالحَقِّ . (6)

عنه علیه السلام :إنّ أفضَلَ الناسِ عندَ اللّهِ مَن کانَ العَمَلُ بالحَقِّ أحَبَّ إلَیهِ _ و إن نَقَصَهُ و کَرَثَهُ _ مِن الباطِلِ و إن جَرَّ إلَیهِ فائدَةً و زادَهُ . (7)

امام علی علیه السلام :برترین مردم در دنیا سخاوتمندانند و در آخرت پرهیزگاران.

امام علی علیه السلام :برترین مردم در پیشگاه خدا، کسی است که خرد خویش را زنده کرده و شهوتش را میرانده و در راه آباد کردن آخرتش، خود را به رنج در افکنده است.

امام علی علیه السلام :برترین مردم کسی است که در عین داشتن قدرت، بردباری ورزد و در عین توانگری، زهد داشته باشد و در عین نیرومندی، انصاف به خرج دهد.

امام علی علیه السلام :برترین بندگان خدا نزد خداوند، پیشوای دادگری است که رهیافته باشد و رهنما. پس، سنتّی دانسته و شناخته شده را بر پا دارد و بدعتی ناشناخته را بمیراند.

امام علی علیه السلام_ در نامه ای به حارث هَمْدانی _نوشت : بدان که برترین مؤمنان، کسی است که از جان و مال و کسان خود بیشتر [در راه خدا] بذل و انفاق کند؛ زیرا آنچه از خیر و خوبی پیش بفرستی برای تو ذخیره خواهد شد و آنچه را از خود بر جای نهی، خیر و نفعش از آن دیگری است.

امام علی علیه السلام :برترین مردم کسی است که بیشتر به حق قضاوت کند.

امام علی علیه السلام :همانا برترین مردم نزد خداوند، کسی است که عمل به حق را از عمل به باطل بیشتر دوست داشته باشد، اگر چه حق برای او کمبود و اندوه به بار آورد و باطل سود و فزونی به سویش بکشاند.

ص :154

عنه علیه السلام :قیلَ للعَبدِ الصالِحِ لُقمانَ : أیُّ الناسِ أفضَلُ ؟ قالَ : المؤمنُ الغَنیُّ . قیلَ : الغَنیُّ مِنَ المالِ ؟ فقالَ : لا ، و لکنِ الغَنیُّ مِن العِلمِ الذی إن احتِیجَ إلَیهِ انْتُفِعَ بعِلمِهِ ، و إن استُغنِیَ عنه اکْتُفِیَ ، و قیلَ : فأیُّ الناسِ أشَرُّ ؟ قالَ : الذی لا یُبالی أن یَراهُ الناسُ مُسِیئا . (1)

(2)

امام علی علیه السلام :به لقمان ، آن بنده شایسته، گفته شد: برترین مردم کیست؟ گفت: مؤمن توانگر. گفته شد: توانگر از مال و ثروت؟ گفت: نه، بلکه توانگر از علم ، که اگر به او نیاز پیدا شود، از دانشش بهره گرفته شود و اگر نیازی پیدا نشود، خودش را کفایت کند. گفته شد: پس بدترین مردمان چه کسی است؟ گفت: کسی که برایش مهم نباشد مردم او را بدکردار ببینند.

فَأَعْرَضُوا فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ سَیْلَ الْعَرِمِ وَ بَدَّلْنَاهُم بِجَنَّتَیْهِمْ جَنَّتَیْنِ ذَوَاتَیْ أُکُلٍ خَمْطٍ وَ أَثْلٍ وَ شَیْ ءٍ مِّن سِدْرٍ قَلِیلٍ» . (1)

وَ مَا أَصَابَکُم مِّن مُّصِیبَةٍ فَبِمَا کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ وَ یَعْفُوا عَن کَثِیرٍ » . (2)

الحدیث:

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إذا غَضِبَ اللّهُ عَلی اُمَّةٍ و لَم یُنزِل بِهَا العَذابَ ، غَلَت أسعارُها ، و قَصُرَت أعمارُها ، و لَم تَربَح تُجّارُها ، و لَم تَزکُ ثِمارُها ، و لَم تَغزُر أنهارُها ، و حُبِسَ عَنها أمطارُها ، و سُلِّطَ عَلَیها شِرارُها . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :عَلامَةُ رِضَا اللّهِ تَعالی فی خَلقِهِ : عَدلُ سُلطانِهِم ، و رُخصُ أسعارِهِم . و عَلامَةُ غَضَبِ اللّهِ تَبارَکَ و تَعالی عَلی خَلقِهِ : جَورُ سُلطانِهِم ، و غَلاءُ أسعارِهِم . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ فی قَولِ اللّهِ عزّ و جلّ : « إِنِّی أَرَاکُم بِخَیْر » (5) _: کانَ سِعرُهُم رَخیصا. (6)

«پس روی گردانیدند [از فرمان خدا یا از سپاس گزاری ]و سیل سخت بر آنان فرستادیم و دو بوستانشان را به دو بوستانی دیگر بدل کردیم با میوه ای تلخ و شوره گز و اندکی از کُنار .»

«و هر مصیبتی که به شما رسد ، به سبب کارهایی است که دست هاتان کرده و از بسیاری [گناهان ]در می گذرد .»

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه خداوند بر امّتی خشم گیرد و بر آن عذاب نازل نکند ، قیمت ها در آن بالا می رود ، آبادانی اش کاهش می یابد ، بازرگانانش سود نمی برند ، میوه هایش رشد نمی کنند ، جوی هایش پُر آب نمی گردند ، باران بر آن فرو نمی بارد ، و بَدانش بر آن سلطه می یابند .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نشانه خشنودی خداوند در میان آفریدگانش چنین است: دادگریِ حکمرانشان و کاهش قیمت هاشان ؛ و نشانه خشم خدای _ تبارک و تعالی _ بر آفریدگانش این است: بیدادگریِ حکمرانشان و افزایش قیمت هاشان .

امام صادق علیه السلام_ درباره سخن خداوند: «من شما را در خوشی و آسایش می بینم» _: قیمتِ [کالاها در میان ]ایشان پایین بود .

ص :159

تفسیر الطبری عن ابن عبّاس : « إِنِّی أَرَاکُم بِخَیْرٍ » قالَ : رُخْصُ السِّعرِ . « وَ إِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ عَذَابَ یَوْمٍ مُّحِیطٍ » (1) قالَ : غَلاءُ السِّعرِ . (2)

الکافی عن الفضیل عن الإمام الباقر علیه السلام :إنَّ الرَّجُلَ لَیُذنِبُ الذَّنبَ فَیُدرَأُ عَنهُ الرِّزقُ . و تَلا هذِهِ الآیَةَ : « إِذْ أَقْسَمُوا لَیَصْرِمُنَّهَا مُصْبِحِینَ * وَ لاَ یَسْتَثْنُونَ * فَطَافَ عَلَیْهَا طَائفٌ مِّن رَّبِّکَ وَ هُمْ نَائِمُونَ » (3) . (4)

تفسیر القرآن العظیم عن جهم عن إبراهیم :أوحَی اللّهُ عزّ و جلّ إلی نَبِیٍّ مِن أنبِیاءِ بَنی إسرائیلَ أن قُل لِقَومِکَ : إنَّهُ لَیسَ مِن أهلِ قَریَةٍ و لا أهلِ بَیتٍ یَکونونَ عَلی طاعَةِ اللّهِ فَیَتَحَوَّلونَ مِنها إلی مَعصِیَةِ اللّهِ إلاّ تَحَوَّلَ اللّهُ مِمّا یُحِبّونَ إلی ما یَکرَهونَ .

ثُمَّ قالَ : إنَّ تَصدیقَ ذلِکَ فی کِتابِ اللّهِ :

« إِنَّ اللَّهَ لاَ یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا مَا بِأَنفُسِهِمْ » (5) . (6)

تفسیر طبری از ابن عبّاس :[درباره آیه ]«من شما را در خوشی و آسایش می بینم» [ابن عبّاس ]گفته است: [مراد ]پایین بودنِ قیمت ها است ؛ [و درباره آیه ]«و بر شما از عذاب روزی فراگیر می ترسم» [ابن عبّاس ]گفته است: [مراد ]بالا بودن قیمت ها است .

الکافی از فضیل از امام باقر علیه السلام :«هر آینه ، آن گاه که انسان گناهی را مرتکب می شود ، روزی از او روی می گرداند» . آن گاه ، امام این آیه را تلاوت فرمود: (ما آن ها [اهل مکّه] را بیازمودیم [= به آن ها نعمت دادیم ، ولی کفر ورزیدند] ، چنان که خداوندانِ آن بوستان را آزمودیم ؛ آن گاه که سوگند خوردند که هر آینه بامداد پگاه [پنهان از مستمندان] میوه آن را خواهیم چید * و نگفتند : اگر خدای خواهد * پس شبانگاه که خفته بودند ، آفتی از سوی پروردگارت بر گِردِ آن [بوستان ]بگردید) .

تفسیر القرآن العظیم از جهم از ابراهیم :خداوند به یکی از پیامبران بنی اسرائیل وحی کرد که به امّتش بگوید : «هر مردمِ آبادی ای یا اعضای خانه ای که نخست خدای را فرمان می برند و سپس به نافرمانیِ خدا روی می آورند ، بی گمان ، خداوند آن چه را آنان می پسندند به آن چه نمی پسندند ، تغییر می دهد» . سپس [آن پیامبر ]گفت: تأیید این سخن ، در کتاب خدای چنین است: «همانا خداوند آن چه را گروهی دارند [از نعمت ها] ، دگرگون نمی کند تا آن گاه که آن چه را در خودشان است [= صفات و اعمال خود را ]دگرگون کنند» .

ص :160

الکافی عن أبی حمزة الثّمالیّ :قالَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام فی خُطبَتِهِ : أعوذُ بِاللّهِ مِنَ الذُّنوبِ الَّتی تُعَجِّلُ الفَناءَ ، فَقامَ إلَیهِ عَبدُ اللّهِ بنُ الکَوّاءِ الیَشکُرِیُّ فَقالَ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، أ وَ تَکونُ ذُنوبٌ تُعَجِّلُ الفَناءَ؟!

فَقالَ : نَعَم _ وَیلَکَ! _ قَطیعَةُ الرَّحِمِ ، إنَّ أهلَ البَیتِ لَیَجتَمِعونَ و یَتَواسَونَ و هُم فَجَرَةٌ فَیَرزُقُهُمُ اللّهُ ، و إنَّ أهلَ البَیتِ لَیَتَفَرَّقونَ و یَقطَعُ بَعضُهُم بَعضا فَیَحرِمُهُمُ اللّهُ و هُم أتقِیاءُ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :وَ اللّهِ ، ما نَزَعَاللّهُ مِن قَومٍ نَعماءَ إلاّ بِذُنوبٍ اِجتَرَحوها ، فَاربِطوها بِالشُّکرِ ، و قَیِّدوها بِالطّاعَةِ . (2)

عنه علیه السلام_ فی حَدیثِ الأَربَعِمِئَةِ _: ما زالَت نِعمَةٌ و لا نَضارَةُ عَیشٍ إلاّ بِذُنوبٍ اِجتَرَحوا ؛ إنَّ اللّهَ لَیسَ بِظَلاّمٍ لِلعَبیدِ . (3)

الکافی از ابو حمزه ثمالی:حضرت امیر المؤمنین علیه السلام در خطبه خویش فرمود: «پناه می جویم به خداوند از گناهانی که مرگ را زودرس می کنند» . پس عبد اللّه بن کَوّاء یَشکُری برخاست و گفت: «ای امیر المؤمنین! آیا به راستی گناهانی هستند که مرگ را زودرس کنند؟» امام فرمود: «وای بر تو! آری ؛ بریدن پیوند از خویشاوندان چنین است . هر آینه ، برخی خانواده ها هستند که گرد هم می آیند و با یکدیگر همراهی و همدلی می کنند و با آن که بدکارند ، خداوند به ایشان روزی عطا می کند ؛ لیکن برخی خانواده ها دچار پراکندگی می شوند و از هم پیوند می بُرند و با آن که نیک کردارند ، خداوند روزی ایشان را قطع می کند .

امام علی علیه السلام :به خدا سوگند! خدای از هیچ گروهی ، نعمت ها را نمی ستاند ، مگر به سبب گناهانی که مرتکب می شوند . پس با شکرگزاری ، نعمت ها را به چنگ آورید و با فرمان بردن از خدا ، آن ها را نگاه دارید .

امام علی علیه السلام_ در حدیث معروف به الأربعمائة _: هیچ نعمت و زندگانی خرّمی از میان نرفت ، مگر به سبب گناهانی که [مردم] انجام دادند ؛ به راستی که خدای هرگز به بندگان ستم نمی ورزد .

ص :161

عنه علیه السلام :حاصِلُ المَعاصِی التَّلَفُ . (1)

عنه علیه السلام :إذا ظَهَرَتِ الجِنایاتُ ارتَفَعَتِ البَرَکاتُ . (2)

عنه علیه السلام_ فی دُعائِهِ _: اللّهُمَّ و أستَغفِرُکَ لِکُلِّ ذَنبٍ یَدعو إلَی الغَیِّ ، (3) و یُضِلُّ عَنِ الرُّشدِ ، و یُقِلُّ الرِّزقَ ، و یَمحَقُ التَّلدَ ، (4) و یُخمِلُ الذِّکرَ . (5)

عنه علیه السلام_ فِی الاِستِسقاءِ _: ألا و إنَّ الأَرضَ الَّتی تُقِلُّکُم وَ السَّماءَ الَّتی تُظِلُّکُم مُطیعَتانِ لِرَبِّکُم ، و ما أصبَحَتا تَجودانِ لَکُم بِبَرَکَتِهِما تَوَجُّعا لَکُم ، و لا زُلفَةً (6) إلَیکُم ، و لا لِخَیرٍ تَرجُوانِهِ مِنکُم ؛ و لکِن اُمِرَتا بِمَنافِعِکُم فَأَطاعَتا ، و اُقیمَتا عَلی حُدودِ مَصالِحِکُم فَقامَتا .

إنَّ اللّهَ یَبتَلی عِبادَهُ عِندَ الأَعمالِ السَّیِّئَةِ بِنَقصِ الثَّمَراتِ ، و حَبسِ البَرَکاتِ ، و إغلاقِ خَزائِنِ الخَیراتِ ؛ لِیَتوبَ تائِبٌ ، و یُقلِعَ مُقلِعٌ ، و یَتَذَکَّرَ مُتَذَکِّرٌ ، و یَزدَجِرَ مُزدَجِرٌ . و قَد جَعَلَ اللّهُ سُبحانَهُ الاِستِغفارَ سَبَبا لِدُرورِ الرِّزقِ ، و رَحمَةِ الخَلقِ ، فَقالَ سُبحانَهُ : «اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کَانَ غَفَّارًا * یُرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَیْکُم مِّدْرَارًا * وَ یُمْدِدْکُم بِأَمْوالٍ وَ بَنِینَ وَ یَجْعَل لَّکُمْ جَنَّاتٍ وَ یَجْعَل لَّکُمْ أَنْهارًا » . (7) فَرَحِمَ اللّهُ امرَأً اِستَقبَلَ تَوبَتَهُ ، وَ استَقالَ خَطیئَتَهُ ، و بادَرَ مَنِیَّتَهُ . (8)

امام علی علیه السلام :رهاورد گناهان ، از میان رفتنِ [نعمت ها ]است .

امام علی علیه السلام :هر گاه گناهان جلوه گر شوند ، برکت ها رخت برمی بندند .

امام علی علیه السلام_ در دعای خویش _: بار خدایا! از تو آمرزش می جویم برای هر گناهی که به گمراهی فرا خوانَد ، از هدایت باز دارد ، روزی را کاهش دهد ، سود و ثمر را نابود سازد ، و یاد [و نامِ آدمی ]را محو کند .

امام علی علیه السلام_ در طلبِ باران _: بدانید زمینی که شما را بر پشت خود حمل می کند و آسمانی که بر سرتان سایه گسترده است ، فرمانبردار پروردگارتان هستند و اگر برکت ها ، خود را بر شما ارزانی می دارند ، بدان سبب نیست که بر شما دل می سوزانند یا می خواهند به شما تقرّب جویند یا از شما امید خیری دارند ؛ بلکه خداوند آن دو را فرمان داده که به شما سود رسانند و آن دو هم اطاعت کرده اند . خداوند زمین و آسمان را برای حفظ مصالح شما بر پای داشته و آن دو نیز بر پای ایستاده اند .

همانا خدای ، بندگانش را که اعمال ناشایست مرتکب شوند ، به کاستن میوه هاشان و نگه داشتن برکت ها از ایشان و فرو بستن گنجینه های خیر به روی آنان ، می آزماید ؛ تا توبه کننده توبه کند ، گناهکار از گناه باز ایستد ، پند گیرنده پند گیرد ، و آن که اراده گناه کرده منزجر شود . خداوند ، آمرزش خواستن را سبب فراوانیِ روزی و رحمت بر آفریدگان قرار داده ، که فرماید : «از پروردگارتان آمرزش بخواهید ، که او همواره آمرزگار است * تا آسمان را بر شما بارنده فرستد * و شما را به مال ها و پسران یاری کند و به شما بوستان ها دهد و برایتان جوی ها پدید آورد» . پس خداوند رحمت کند کسی را که به توبه روی آورد و از خطاهای خود بخشش طلبد و بر مرگ خود پیشی گیرد [= تدارکِ امر آخرت کند] .

ص :162

عنه علیه السلام_ فِی الحِکَمِ المَنسوبَةِ إلَیهِ _: ما ضَرَبَ اللّهُ العِبادَ بِسَوطٍ أوجَعَ مِنَ الفَقرِ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :کانَ أبی علیه السلام یَقولُ : إنَّ اللّهَ قَضی قَضاءً حَتما أن لا یُنعِمَ عَلَی العَبدِ بِنِعمَةٍ فَیَسلُبَها إیّاهُ ، حَتّی یُحدِثَ العَبدُ ذَنبا یَستَحِقُّ بِذلِکَ النِّقمَةَ . (2)

عنه علیه السلام :أیُّما ناشٍ نَشَأَ فی قَومِهِ ثُمَّ لَم یُؤَدَّب عَلی مَعصِیَتِهِ ، کانَ اللّهُ عزّ و جلّ أوَّلُ ما یُعاقِبُهُم فیهِ أن یَنقُصَ مِن أرزاقِهِم . (3)

امام علی علیه السلام_ در کلمات حکیمانه منسوب به او _: خداوند ، بندگان را با تازیانه ای دردآورتر از فقر نمی زند .

امام صادق علیه السلام :پدرم می فرمود : «همانا خداوند حکم قطعی فرموده که هرگاه نعمتی به بنده ای داد ، دیگر آن را از وی نستانَد ، مگر این که آن بنده گناهی مرتکب شود که سزاوار چنین مجازاتی گردد .

امام صادق علیه السلام :هر گاه نوجوانی در میان قومی رشد کند [و گناه مرتکب شود ]و به سبب گناهش تأدیب نشود ، نخستین مجازات خداوند برای آن قوم این است که روزیشان را می کاهد .

ص :163

عنه علیه السلام :للّهِِ عُقوبَتانِ : إحداهُما أمرُ الرّوحِ ، (1) وَ الاُخری تَسلیطُ بَعضِ النّاسِ عَلی بَعضٍ ؛ فَما کانَ مِن قِبَلِ الرّوحِ فَهُوَ السُّقمُ وَ الفَقرُ ......... . (2)

امام صادق علیه السلام :خدای را دو گونه مجازات است ؛ یکی مجازات جاری در درون انسان ، و دیگری مسلّط ساختن برخی از مردم بر برخی دیگر . مجازات های جاری در درون انسان ها از این قرارند: بیماری ، فقر ، ......... .

عنه صلی الله علیه و آله :ما أشَدَّ حُزنَ النِّساءِ ، و أبعَدَ فِراقَ المَوتِ ! و أشَدُّ مِن ذلِکَ کُلِّهِ فَقرٌ یَتَمَلَّقُ صاحِبُهُ ثُمَّ لا یُعطی شَیئا . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :الفَقرُ سَوادُ الوَجهِ فِی الدّارَینِ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ثَلاثٌ هُنَّ المُحرِقاتُ الموبِقاتُ : فَقرٌ بَعدَ غِنیً ، و ذُلٌّ بَعدَ عِزٍّ ، و فَقدُ الأَحِبَّةِ . (3)

عنه علیه السلام :ثَلاثٌ یَهدُدنَ القُوی : فَقدُ الأَحِبَّةِ ، وَ الفَقرُ فِی الغُربَةِ ، و دَوامُ الشِّدَّةِ . (4)

عنه علیه السلام :الغِنی فِی الغُربَةِ وَطَنٌ ، وَ الفَقرُ فِی الوَطَنِ غُربَةٌ . (5)

عنه علیه السلام :لَیسَ فِی الغُربَةِ عارٌ ؛ إنَّمَا العارُ فِی الوَطَنِ الاِفتِقارُ . (6)

عنه علیه السلام :مَنِ استَغنی کَرُمَ عَلی أهلِهِ ، و مَنِ افتَقَرَ هانَ عَلَیهِم . (7)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :چه سخت است اندوهگینیِ زنان ؛ و چه دوری آفرین است جداییِ مرگ! امّا از این همه سخت تر ، فقری است که فردِ مبتلا به آن ، چاپلوسی می کند ، لیکن چیزی نمی یابد .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :فقر ، در هر دو جهان ، مایه سیه رویی است .

امام علی علیه السلام :سه چیز ، سوزاننده و هلاکت آورند ؛ فقر پس از توانگری ، خواری پس از سرافرازی ، و از دست دادنِ دوستان .

امام علی علیه السلام :سه چیز توان ها را درهم می کوبند ؛ از دست دادنِ دوستان ، فقر در غربت ، و پایداریِ روزگارِ سختی .

امام علی علیه السلام :توانگری در غربت ، [همچون ]وطن داشتن است ؛ و فقر در وطن ، [همچون] غربت .

امام علی علیه السلام :غریب بودن ننگ نیست ؛ ننگ ، فقیر بودن در وطن است .

امام علی علیه السلام :هر که توانگر باشد ، پیش خاندانش گرامی است ؛ و هر که فقیر باشد ، نزد ایشان خوار .

ص :165

عنه علیه السلام :القَبرُ خَیرٌ مِنَ الفَقرِ . (1)

عنه علیه السلام :الفَقرُ المَوتُ الأَکبَرُ . (2)

عنه علیه السلام_ فی وَصِیَّتِهِ لاِبنِهِ الحَسَنِ علیه السلام _: یا بُنَیَّ ، إنَّ مِنَ البَلاءِ الفاقَةَ ، و أشَدُّ مِن ذلِکَ مَرَضُ البَدَنِ ، و أشَدُّ مِن ذلِکَ مَرَضُ القَلبِ . (3)

عنه علیه السلام :الفَقرُ مَعَ الدَّینِ المَوتُ الأَحمَرُ ؛ الفَقرُ مَعَ الدَّینِ الشَّقاءُ الأَکبَرُ . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :ثَلاثٌ مَنِ ابتُلِیَ بِواحِدَةٍ مِنهُنَّ تَمَنَّی المَوتَ : فَقرٌ مُتَتابِعٌ ، و حُرمَةٌ فاضِحَةٌ ، و عَدُوٌّ غالِبٌ . (5)

عنه علیه السلام :أربَعَةُ أشیاءَ القَلیلُ مِنها کَثیرٌ : النّارُ ، وَ العَداوَةُ ، وَ الفَقرُ ، وَ المَرَضُ . (6)

عنه علیه السلام :إنَّ اللّهَ تَعالی یَقولُ [حِکایَةً عَن نَبِیِّهِ] : «لَوْ کُنتُ أَعْلَمُ الْغَیْبَ لاَسْتَکْثَرْتُ مِنَ الْخَیْرِ وَ مَا مَسَّنِیَ السُّوءُ» ؛ (7) یَعنِی الفَقرَ . (8)

امام علی علیه السلام :گور بهتر از فقر است .

امام علی علیه السلام :فقر ، مرگِ سخت تر است .

امام علی علیه السلام_ در سفارش وی به فرزندش حسن علیه السلام _: جانِ پسر! تنگدستی ، بلا است ؛ سخت تر از آن ، نا تندرستی ؛ و از آن سخت تر ، بیماریِ دل !

امام علی علیه السلام :فقر در حال وام داری ، مرگ سرخ است ؛ و تیره روزیِ سخت تر .

امام صادق علیه السلام :سه چیزند که هر کس به یکی از آن ها گرفتار شود ، مرگ را آرزو می کند : فقر دنباله دار ، برباد رفتگی ناموس ، چیرگیِ دشمن .

امام صادق علیه السلام :چهار چیزند که اندکشان هم بسیار است ؛ آتش ، دشمنی ، فقر ، و بیماری .

امام صادق علیه السلام :هر آینه خدای _ تعالی _ [از زبان پیامبرش] می فرماید : «و اگر غیب می دانستم ، همانا نیکی و خواسته بسیار گِرد می کردم و هیچ بدی و گزندی به من نمی رسید» ؛ و مراد از بدی و گزند ، فقر است .

ص :166

عنه علیه السلام :مَرِضَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام فَعادَهُ قَومٌ فَقالوا لَهُ : کَیفَ أصبَحتَ یا أمیرَ المُؤمِنینَ؟

فَقالَ : أصبَحتُ بِشَرٍّ . فَقالوا : سُبحانَ اللّهِ! هذا کَلامُ مِثلِکَ؟

فَقالَ : یَقولُ اللّهُ تَعالی : «وَ نَبْلُوکُم بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَةً وَ إِلَیْنَا تُرْجَعُونَ » ، (1) فَالخَیرُ الصِّحَّةُ وَ الغِنی ، وَ الشَّرُّ المَرَضُ وَ الفَقرُ ؛ ابتِلاءً وَ اختِبارا . (2)

عنه علیه السلام :کانَ فی ما أوصی بِهِ لُقمانُ ابنَهُ أن قالَ : یا بُنَیَّ . . . ذُقتُ المَراراتِ کُلَّها فَلَم أذُق شَیئا أمَرَّ مِنَ الفَقرِ . (3)

امام صادق علیه السلام :حضرت امیر المؤمنین علیه السلام بیمار شد . گروهی به دیدار او رفتند و به وی گفتند: «ای امیر المؤمنین! چگونه ای؟»

فرمود: «بد حالم» . گفتند : «سبحان اللّه ! چون تویی چنین می گوید؟»

فرمود: «خدای _ تعالی _ فرموده است: «و شما را به شر و خیر می آزماییم ، آزمودنی ؛ و به سوی ما بازگردانده می شوید» . مراد از خیر ، تندرستی و توانگری است ؛ و مراد از شر ، بیماری و نداری ؛ به منظور آزمایش و امتحانِ آدمیان» .

امام صادق علیه السلام :از جمله سفارش های لقمان به پسرش این بود : جانِ پسر! . . . همه تلخی ها را چشیدم ؛ چیزی تلخ تر از فقر نیافتم .

عنه صلی الله علیه و آله :اللّهُمَّ إنّی أعوذُ بِکَ أن أفتَقِرَ فی غِناکَ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی قُنوتِهِ _: اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ و آلِ مُحَمَّدٍ ، و قَنِّعنی بِحَلالِکَ عَن حَرامِکَ ، و أعِذنی مِنَ الفَقرِ . (2)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :نَعوذُ بِکَ . . . مِن فِقدانِ الکَفافِ . . . و مِنَ الفَقرِ إلَی الأَکفاءِ ، و مِن مَعیشَةٍ فی شِدَّةٍ . (3)

عنه علیه السلام_ مِن دُعائِهِ فی مَکارِمِ الأَخلاقِ _: اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ و آلِهِ . . . و لا تَجعَل عَیشی کَدّا کَدّا ، و لا تَرُدَّ دُعائی عَلَیَّ رَدّا ؛ فَإِنّی لا أجعَلُ لَکَ ضِدّا ، و لا أدعو مَعَکَ نِدّا . (4)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :اللّهُمَّ . . . لا تَرزُقنی رِزقا یُطغینی و لا تَبتَلِنی بِفَقرٍ أشقی بِهِ مُضَیَّقا عَلَیَّ ، أعطِنی . . . مَعاشا واسِعا هَنیئا مَریئا فی دُنیایَ ، و لا تَجعَلِ الدُّنیا عَلَیَّ سِجنا . (5)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بار خدایا! هر آینه به تو پناه می جویم از این که در [سایه ]توانگری ات ، دچار فقر شوم .

امام علی علیه السلام_ در قنوت خویش _: بار خدایا! بر محمّد و خاندانش درود فراوان فرست و مرا با حلالت از حرامت بی نیاز ساز و از فقر در امانم دار .

امام زین العابدین علیه السلام :به تو پناه می جوییم . . . از توان نداشتن برای تأمین نیازهای خود . . .و از فقر نزد همگنان و از زندگانیِ سخت .

امام زین العابدین علیه السلام_ از دعای مکارم الأخلاق وی _: بار خدایا! بر محمّد و خاندانش درود فراوان فرست ......... و زندگانی ام را سخت مساز و دعایم را باز مگردان ؛ که هر آینه من برای تو ناسازی قرار نمی دهم و با تو شریکی را نمی خوانم .

امام باقر علیه السلام :بار خدایا . . . مرا روزی ای مده که سرکشم سازد و به فقری دچارم مکن که به سببِ ابتلا در تنگنا به تیره بختی افتم . . . مرا در دنیایم زندگانی گشاده و شیرین و گوارا عطا فرما و دنیا را زندانِ من مساز .

ص :168

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :کانَ أبی علیه السلام یَقولُ إذا أصبَحَ : . . . اللّهُمَّ إنّی أعوذُ بِکَ مِن دَرکِ الشَّقاءِ ، و مِن شَماتَةِ الأَعداءِ ، و أعوذُ بِکَ مِنَ الفَقرِ وَ الوَقرِ ، و أعوذُ بِکَ مِن سوءِ المَنظَرِ فِی الأَهلِ وَ المالِ وَ الوَلَدِ . (1)

عنه علیه السلام :اللّهُمَّ ......... لا تُفقِرنا بَعدَ إذ أغنَیتَنا . (2)

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام_ فی دُعاءِ شَهرِ رَمَضانَ _: اللّهُمَّ بِذلِکَ فَاکفِنی هَولَ هذِهِ السَّنَةِ و آفاتِها ، و أسقامَها و فِتنَتَها ، و شُرورَها و أحزانَها ، و ضیقَ المَعاشِ فیها . (3)

امام صادق علیه السلام :پدرم صبحگاهان می فرمود : « . . . بار خدایا! هر آینه به تو پناه می برم از این که تیره بختی را درک کنم و از دشمنان سرزنش بینم . به تو پناه می جویم از فقر و سنگین باری ؛ و از این که در خاندان و دارایی و فرزندانم ، چهره ای زشت یابم» .

امام صادق علیه السلام :بار خدایا! . . . از آن پس که مرا توانگری بخشیدی ، به فقر گرفتارم مکن .

امام کاظم علیه السلام_ در دعای ماه رمضان _: بار خدایا! بدین سان ، بیم و آفت های این سال و بیماری ها و فتنه و بدی ها و اندوه ها و تنگنایِ معیشت در آن را از من دور بدار .

عنه صلی الله علیه و آله :نِعمَ الشَّیءُ الفَقرُ ، لَولا أنَّهُ یَهیجُ فِناءَ الکُفرِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :اُذَکِّرُ اللّهَ الوالِیَ مِن بَعدی عَلی اُمَّتی ، إلاّ یَرحَمُ عَلی جَماعَةِ المُسلِمینَ ؛ فَأَجَلَّ کَبیرَهُم ، و رَحِمَ ضَعیفَهُم ، و وَقَّرَ عالِمَهُم ، و لَم یَضُرَّ بِهِم فَیُذِلَّهُم ، و لَم یُفقِرهُم فَیُکفِرَهُم . (2)

ربیع الأبرار:سُئِلَ عَلِیٌّ علیه السلام : أیُّ شَیءٍ أقرَبُ إلَی الکُفرِ؟ فَقالَ : ذو فاقَةٍ لا صَبرَ لَهُ . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الفَقرُ طَرَفُ الکُفرِ . (4)

عنه علیه السلام_ فِی الحِکَمِ المَنسوبَةِ إلَیهِ _: لا یَکُن فَقرُکَ کُفرا ، و غِناکَ طُغیانا . (5)

عنه علیه السلام_ فِی الدّیوانِ المَنسوبِ إلَیهِ _:

بَلَوتُ صُروفَ الدَّهرِ سِتّینَ حِجَّةً

و جَرَّبتُ حالَیهِ مِنَ العُسرِ وَ الیُسرِ

فَلَم أرَ بَعدَ الدّینِ خَیرا مِنَ الغِنی

و لَم أرَ بَعدَ الکُفرِ شَرّا مِنَ الفَقرِ (6)

قال المجلسیُّ رضوان اللّه علیه فی تبیین قوله صلی الله علیه و آله : کادَ الفَقرُ أن یکونَ کُفرا :

توضیح : هذه الروایة من المشهورات بین الخاصّة و العامّة ، و فیها ذمّ عظیم للفقر ، و یعارضها الأخبار السابقة و ما روی عن النبیّ صلی الله علیه و آله : «الفقرُ فَخرِی و به أفتَخِرُ» ، و قوله صلی الله علیه و آله : «اللّهُمّ أحْیِنی مِسکینا و أمِتْنِی مِسکینا و احشُرْنی فی زُمرَةِ المَساکینِ» . و یؤیّد هذه الروایة ما رواه العامّة عنه صلی الله علیه و آله : «الفَقرُ سَوادُ الوَجهِ فی الدارَینِ» . و قد قیل فی الجمع بینها وجوهٌ :

قال الراغب فی المفردات : الفقر یستعمل علی أربعة أوجه :

الأوّل : وجود الحاجة الضروریّة ، و ذلک عامّ للإنسان ما دام فی دار الدنیا بل عامّ للموجودات کلّها ، و علی هذا قوله تعالی : «یا أیُّها الناسُ أنتُمُ الفُقَراءُ إلَی اللّهِ و اللّهُ هُو الغَنیُّ الحَمیدُ» (7) و إلی هذا الفقر أشار بقوله فی وصف الإنسان : «و ما جَعَلْناهُم جَسَدا لا یَأْکُلُونَ الطَّعامَ» . (8) و الثانی : عدم المُقتَنیات ، و هو المذکور فی قوله : «لِلفُقَراءِ الّذینَ اُحْصِروا فی سَبیلِ اللّهِ _ إلی قوله _ یَحسَبُهُم الجاهِلُ أغنیاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ» (9) «إنّما الصَّدَقاتُ لِلفُقَراءِ و المَساکِینِ» . (10)

الثالث : فقر النفس ، و هو الشَّرَه المَعنیُّ بقوله صلی الله علیه و آله : «کادَ الفَقرُ أن یکونَ کُفرا» ، و هو المقابِلُ بقوله: «الغِنَی غِنَی النفسِ» ، و المَعنیُّ بقولهم: «مَن عَدِمَ القَناعةَ لم یُفِدْهُ المالُ غِنیً» .

الرابع : الفقر إلَی اللّه المشار إلیه بقوله صلی الله علیه و آله : «اللّهُمّ أغنِنی بالافتِقارِ إلیکَ ، و لا تُفقِرْنی بالاستِغناءِ عنکَ» ، و إیّاه عُنی بقوله تعالی : «رَبِّ إنّی لِما أنْزَلْتَ إلَیَّ مِن خَیرٍ فَقیرٌ» (11) و بهذا ألمَّ الشاعر فقال :

و یُعجِبنی فَقری إلیکَ و لم یکن

لِیُعجِبنی لولا مَحبَّتُکَ الفَقرُ

و یقال : افتقر فهو مفتقر و فقیر ، و لا یکاد یقال : فَقَرَ، و إن کان القیاس یقتضیه ، و أصل الفقیر هو المکسور الفِقار، انتهی . (12)

و هذا أحسن ما قیل فی هذا المقام ، و منهم من حمل سواد الوجه علی المدح ؛ أی إنّه کالخال الذی علی وجه المحبوب فإنّه یَزینه و لا یَشینه . و قیل : المراد بالوجه ذات الممکن ، و من الفقر احتیاجه فی وجوده و سائر کمالاته إلَی الغیر ، و کون ذلک الاحتیاج سواد وجهه عبارة عن لزومه لذاته بحیث لا ینفکُّ کما لا ینفکُّ السواد عن محلِّه ، و لا یخفی بُعدهما ، و الأظهر حمله مع صحَّته علَی الفقر المذموم کما مرَّ .

و قال الغزالیُّ فی شرح هذا الخبر: إذ الفقر مع الاضطرار إلی ما لا بدَّ منه قارَب أن یوقع فی الکفر ؛ لأنّه یحمل علی حسد الأغنیاء و الحسد یأکل الحسنات ، و علَی التذلُّل لهم بما یدنِّس به عِرضه و ینثلم به دینُه ، و علی عدم الرِّضا بالقضاء و تسخُّط الرزق، و ذلک إن لم یکن کفرا فهو جارٌّ إلیه ، و لذلک استعاذ المصطفی من الفقر .

و قال بعضهم : لأن أجمع عندی أربعین ألف دینار حتَّی أموت عنها أحبُّ إلیَّ من فقر یوم و ذلٍّ فی سؤال الناس ، و و اللّه ما أدری ما ذا یقع منّی لو ابتُلیت ببلیَّة من فقر أو مرض ، فلعلِّی أکفر و لا أشعر ، فلذلک قال : «کادَ الفَقرُ أن یَکونَ کُفرا» لأنّه یحمل المرء علی کلِّ صعب و ذَلول ، و ربّما یؤدِّیه إلَی الاعتراض علی اللّه و التصرُّف فی ملکه . و الفقر نعمة من اللّه داعٍ إلی الإنابة و الالتجاء إلیه و الطلب منه ، و هو حلیة الأنبیاء و زینة الأولیاء و زیُّ الصلحاء ، و من ثمَّ ورد خبرٌ : «إذا رَأیتَ الفَقرَ مُقبِلاً فقل : مَرحَبا بشِعارِ الصالِحینَ» ، فهو نعمة جلیلة ، بَید أنّه مُولم شدید التحمُّل .

قال الغزالیُّ : هذا الحدیث ثناء علَی المال ، و لا تقف علی وجه الجمع بین المدح و الذمِّ إلاّ بأن تعرف حکمة المال و مقصوده و فوائده و غوائله ؛ حتّی ینکشف لک أنّه خیرٌ من وجه شرٌّ من وجه ، و لیس بخیرٍ محض و لا بشرٍّ محض ، بل هو سبب للأمرین معا : یُمدح مرّة و یُذمُّ مرّة ، و البصیر الممیِّز یدرک أنَّ الممدوح منه غیر المذموم .

و قال بعض أصحابنا فی الدعاء : نعوذُ بکَ من الفَقر و القِلَّة ، قیل : الفقر المستعاذ منه إنّما هو فقر النَّفس الذی یُفضی بصاحبه إلی کفران نعم اللّه و نسیان ذکره ، و یدعوه إلی سدِّ الخلَّة بما یتدنَّس به عِرضه و یثلم به دینُه ، و القلَّة تُحمَل علی قلَّة الصبر أو قلَّة العدد . و فی الخبر أنّه صلی الله علیه و آله تعوَّذ من الفقر ، و قال : «الفقرُ فَخرِی و بهِ أفتَخِرُ علی سائرِ الأنبیاءِ» . و قد جُمع بین القولین بأنَّ الفقر الذی تعوَّذ منه صلی الله علیه و آله الفقر إلَی الناس و الذی دون الکفاف ، و الذی افتخر به الفقرُ إلَی اللّه تعالی ، و إنّما کان هذا فخرا له علی سائر الأنبیاء مع مشارکتهم له فیه ؛ لأنَّ توحیده و اتِّصاله بالحضرة الإلهیّة و انقطاعه إلیه کان فی الدرجة التی لم یکن لأحد مثلها فی العلوِّ ، ففقرُه إلیه کان أتمَّ و أکمل من فقر سائر الأنبیاء .

و قال الکرمانیُّ فی شرح البخاریِّ فی قوله صلی الله علیه و آله : «أعوذُ بکَ مِن الفَقرِ» : استدلَّ به علی تفضیل الغِنی ، و بقولِهِ تعالی : «إنْ تَرَکَ خیرا» (13) أی مالاً ، و بأنّه صلی الله علیه و آله تُوفِّی علی أکمل حالاته ، و هو مُوسِر بما أفاء اللّه علیه و بأنَّ الغنی وصف للحقِّ ، و حدیث : «أکثَرُ أهلِ الجَنَّةِ الفُقَراءُ» ، إخبار عن الواقع ، کما یقال : أکثر أهل الدنیا الفقراء ، و أمّا ترکه الطیّبات ، فلأنّه لم یرض أن یستعجل من الطیّبات .

و أجاب الآخرون بأنّه إیماء إلی أنَّ علّة الدخول الفقر ، و ترکه الطیّبات یدلُّ علی فضل الفقر ، و استعاذته من الفقر مُعارَض باستعاذته من الغنی ، و لا نزاع فی کون المال خیرا بل فی الأفضل ، و کان عند وفاته صلی الله علیه و آله درعه مرهونا ، و غنی اللّه تعالی بمعنیً آخر . انتهی .

و ذهب أکثرهم إلی أنَّ الکفاف أفضل من الغنی و الفقر فإنّه سالم من آفاتهما ، و لیس ببعید .

و قال بعضهم : هذا کلُّه صحیح لکن لا یدفع أصل السؤال فی أیّهما أفضل الغنی أو الفقر ؟ لأنَّ النزاع إنّما ورد فی حقِّ من اتَّصف بأحد الوصفَین أیُّهما فی حقِّه أفضل . و قیل : إنَّ السؤال أیُّهما أفضل لا یستقیم ؛ لاحتمال أن یکون لأحدهما من العمل الصالح ما لیس للآخر ، فیکون أفضل ، و إنّما یقع السؤال عنهما إذا استوَیا بحیث یکون لکلٍّ منهما من العمل ما یقاوم به عمل الآخر، فتعلم أیُّهما أفضل عند اللّه ، و لذا قیل : صورة الاختلاف فی فقیر لیس بحریص ، و غنیٍّ لیس بمُمسِک ؛ إذ لا یخفی أنَّ الفقیر القانع أفضل من الغنیِّ البخیل ، و أنّ الغنیَّ المُنفِق أفضل من الفقیر الحریص ، قالَ : و کلُّ ما یراد لغیره و لا یراد لعینه ینبغی أن یضاف إلی مقصوده فیه لیظهر فضله ، فالمال لیس محذورا لعینه ، بل لکونه قد یعوق عن اللّه ، و کذا العکس ، فکم من غنیٍّ لم یشغله غناه عن اللّه ، و کم من فقیر شغله فقره عن اللّه .

إلی أن قال : و إن أخذت بالأکثر فالفقیر عن الخطر أبعد ، لأنَّ فتنة الغنی أشدُّ من فتنة الفقر .

و قال بعضهم : کلام الناس فی أصل المسألة یختلف ، فمنهم من فضَّل الفقر ، و منهم من فضَّل الغنی ، و منهم من فضَّل الکفاف ، و کلُّ ذلک خارج عن محلِّ الخلاف أیُّ الحالین أفضل عند اللّه للعبد حتّی یتکسَّب ذلک و یتخلَّق به ، هل التقلُّل من المال أفضل لیتفرَّغ قلبه عن الشواغل ، و ینال لذَّة المناجاة و لا ینهمک فی الاکتساب لیستریح من طول الحساب ؟ أو التشاغل باکتساب المال أفضل لیستکثر من القرب من البرِّ و الصِّلة لما فی ذلک من النفع المتعدِّی .

قال: و إذا کان الأمر کذلک فالأفضل ما اختاره النبیُّ صلی الله علیه و آله و جمهور أصحابه من التقلُّل فی الدنیا و البعد عن زهرتها ، و یبقَی النظر فیمن حصل له شیء من الدنیا بغیر تکسُّب منه کالمیراث و سهم الغنیمة هل الأفضل أن یبادر إلی إخراجه فی وجوه البرِّ حتّی لا یبقی منه شیء أو یتشاغل بتثمیره لیستکثر من نفعه المتعدِّی.

قال : و هو علی القسمین الأوَّلین .

و قال ابن حجر : مقتضی ذلک أن یبذل إلی أن یبقی فی حالة الکفاف ، و لا یضرُّ ما یتجدَّد من ذلک إذا سلک هذه الطریقة . و دعوَی أنَّ جمهور الصحابة کانوا علَی التقلُّل و الزهد ممنوعة ، فإنّ المشهور من أحوالهم أنّهم کانوا علی قسمین بعد أن فتحت علیهم الفتوح ، فمنهم من أبقی ما بیده مع التقرُّب إلی ربِّه بالبرِّ و الصلة و المواساة مع الاتِّصاف بغنَی النفس ، و منهم من استمرَّ علی ما کان علیه قبل ذلک ، و کان لا یُبقی شیئا ممّا فتح علیه ، وهم قلیل ، و الأخبار فی ذلک متعارضة ، و من المواضع التی وقع فیها التردُّد من لا شیء له ، فالأولی فی حقِّه أن یستکسب للصَّون عن ذلِّ السُّؤال ، أو یترک و ینتظر ما یفتح علیه بغیر مسألة . انتهی .

و أقول : مقتضی الجمع بین أخبارنا أنَّ الفقر و الغنی کلٌّ منهما نعمة من نعم اللّه تعالی ، یعطی کلاًّ منهما من شاء من عباده بحسب ما یعلم من مصالحه الکاملة ، و علَی العبد أن یصبر علَی الفقر بل یشکره و یشکر الغنی إن أعطاه و یعمل بمقتضاه ، فمع عمل کلٍّ منهما بما تقتضیه حاله فالغالب أنَّ الفقیر الصابر أکثر ثوابا من الغنیِّ الشاکر ، لکن مراتب أحوالهما مختلفة غایة الاختلاف ، و لا یمکن الحکم الکلّیُّ من أحد الطرفَین ، و الظاهر أنَّ الکفاف أسلم و أقلُّ خطرا من الجانبَین ؛ و لذا ورد فی أکثر الأدعیة طلبه و سأله النبیُّ صلی الله علیه و آله لآله و عترته ، و سیأتی تمام القول فی ذلک فی کتاب المکاسب إن شاء اللّه . (14)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اگر فقر ، کفر را به میدان داری برنمی انگیخت ، نیکو چیزی بود .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن کس را که پس از من بر امّتم حکمرانی یابد ، به یاد خدا توصیه می کنم ؛ که حتما بر جماعت مسلمانان مهر ورزد ؛ بزرگ سالانشان را گرامی شمارد ، بر نا توانانشان رحمت آورد ، دانشمندانشان را بزرگ دارد ، و آنان را زیان نرساند که خوارشان سازد و به فقر دچارشان نکند که کافرشان کند .

ربیع الابرار :از امام علی علیه السلام پرسیده شد : «چه چیز به کفر نزدیک تر است؟» فرمود: «[فقرِ] فقیری که او را صبر نیست» .

امام علی علیه السلام :فقر ، کناره کفر است .

از امام علی علیه السلام_ در کلمات حکیمانه منسوب به او _: مباد که فقرت به کفر بینجامد و توانگری ات به سرکشی!

از امام علی علیه السلام_ در دیوان منسوب به وی _:

شصت سال ، دگرگونی های روزگار را آزمودم

و هم حالت تنگنایش را تجربه کردم و هم حال آسانی اش را

پس چیزی را ماورای دین ، بهتر از توانگری نیافتم

و چیزی را ماورای کفر ، بدتر از فقر ندیدم

علاّمه مجلسی، رضوان اللّه علیه، در توضیح این سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله که: نزدیک است فقر به کفر انجامد، می گوید:

این روایت از روایات مشهور در میان شیعه و سنّی است و نکوهش عظیمی از فقر دارد. اما اخباری که پیشتر گذشت و این روایت از پیامبر صلی الله علیه و آله که: فقر افتخار من است و من به آن می نازم. و نیز این سخن آن حضرت که: بار خدایا! مرا مستمند زنده بدار و مستمند بمیران و در زمره مستمندان محشورم فرما، با روایت مورد بحث تعارض دارند. البته این روایت را روایتی که اهل سنّت از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل می کنند که فرموده است: فقر [مایه ]رو سیاهی در هر دو جهان است، تأیید می کند. در جمع و سازش میان این دو دسته احادیث نظراتی گفته شده است:

راغب در مفردات می گوید: فقر به چهار معنا به کار می رود: اول: وجود نیاز ضروری. این معنا همه انسانها را تا زمانی که در دنیا هستند و بلکه تمام موجودات را شامل می شود. به همین معناست آیه «هلا ای مردم! شما نیازمند خدایید و خدا بی نیاز ستوده است». همچنین آیه «و ما آنان را جسدی که غذا نخورند قرار ندادیم» که در وصف انسان است، اشاره به همین فقر دارد.

دوم: تهیدستی . که در این آیات فقر به این معناست: «[این صدقات ]برای آن نیازمندانی است که در راه خدا فرو مانده اند ......... از شدّت خویشتنداری، فرد بی اطلاع، آنان را توانگر می پندارد» و «صدقات در حقیقت از آنِ نیازمندان و مستمندان است».

سوم: فقر نفْس . که عبارت است از حرص و سیری ناپذیری و مقصود از حدیث نبوی: «نزدیک است که فقر به کفر انجامد»، همین معناست. و در مقابل آن، حدیث «توانگری، توانگری نفْس است» قرار دارد. و مقصود از این جمله: کسی که قناعت نداشته باشد، مال و ثروت او را توانگر و بی نیاز نمی کند، نیز همین توانگری است.

چهارم: فقر و نیازمندی به خدا . که حدیث نبوی: «بار خدایا! با نیازمندی به خودت مرا بی نیاز گردان و با بی نیازی از خودت مرا نیازمند مگردان»؛ اشاره به همین معنا دارد. همچنین در آیه «پروردگارا! به آنچه از خیر و خوبی بر من نازل کرده ای نیازمندم»، مقصود همین معنا از از فقر می باشد. مقصود شاعر از فقر در شعر زیر، نیز همین مفهوم است:

نیازمندیم به تو را خوش دارم

و اگر نبود عشق به تو، فقر و نیازمندی را خوش نداشتم

گفته می شود: اِفتَقَرَ فهو مُفتقِر و فَقیر. واژه فَقَر تقریباً به کار نمی رود گر چه قاعده قیاس چنین کاربردی را اقتضا دارد. فقیر در اصل به معنای کسی است که ستون فقراتش شکسته است. [پایان سخن راغب].

این توجیه بهترین سخنی است که در این باب گفته شده است. بعضی هم «سواد الوجه» را حمل به مدح و ستایش کرده اند؛ یعنی فقر همچون خال سیاهی است بر رخسار محبوب که او را زیبا می کند نه زشت.

به قولی، مراد از وجه [در سواد الوجه ]ذات ممکن الوجود است و مراد از فقر نیاز آن در وجود و دیگر صفات کمالیه به غیر، و تعبیر از احتیاج به رو سیاهی لزوم داشتن آن با ذات ممکن الوجود است (15) به طوری که همچنان که «سیاهی» از محلّ خود زایل نمی شود، «احتیاج» نیز از ذات ممکن الوجود جدا شدنی نیست. بعید بودن این دو توجیه پوشیده نیست و بهتر آن است که، به فرض درست بودن حدیث، حمل بر فقر مذموم و نکوهیده شود.

غزالی در شرح این حدیث می نویسد: زیرا فقر توأم با اضطرار داشتن به چیزی که چاره ای از آن نیست، آدمی را در پرتگاه کفر قرار می دهد؛ چرا که اولاً موجب حسادت به توانگران می شود و حسد هم حسنات و خوبیها را از بین می برد. ثانیا باعث این می شود که انسان فقیر در برابر ثروتمندان اظهار ذلّت و خواری کند، که این خود به آبرو و دین او لطمه می زند. ثالثا سبب ناخشنودی به قضای الهی و ناراضی بودن از روزی می شود و این خود اگر هم کفر نباشد به کفر می کشاند. به این دلایل است که پیامبر مصطفی، از فقر به خدا پناه برده است.

یکی گفته است: اگر بمیرم و چهل هزار دینار از خود بر جای گذارم خوشتر دارم از این که حتی یک روز فقیر باشم و ذلّت دست دراز کردن پیش مردم را تحمّل کنم؛ زیرا به خدا قسم که نمی دانم اگر به بلایی مانند فقر یا بیماری گرفتار آیم به چه سرنوشتی گرفتار خواهم شد. ای بسا که کافر شوم و خودم بی خبر باشم. به همین دلیل فرمود: نزدیک است که فقر به کفر انجامد؛ چرا که فقر آدمی را به هر کارِ روا و ناروایی وا می دارد و ای بسا که او را به اعتراض به خدا و تصرّف در ملک او بکشاند. از طرف دیگر، فقر، نعمتی الهی است که آدمی را به روی آوردن به خدا و پناه بردن به او و دست نیاز دراز کردن به سوی او فرا می خواند و زیور انبیا و زینت اولیا و پوشش صالحان است. از این جاست که در خبری آمده است: هرگاه دیدی فقر روی آورده است بگو: خوش آمدی ای تن پوش زیرین صالحان. فقر نعمتی بزرگ، و در عین حال دردناک و تحمّلش دشوار است.

غزالی می گوید: این حدیث ستایشی است از مال و ثروت. و نمی توان به رازِ نکوهش و ستایش از ثروت پی برد و آنها را با هم جمع و سازش داد، مگر آنکه حکمت و فلسفه دارایی و هدف از آن و فواید و مضرّات و مفاسد آن را بشناسیم و معلوم شود که مال و ثروت از جهتی خوب است و از جهتی بد. نه خوبِ مطلق است و نه بد مطلق. بلکه همزمان هم خوب است و هم بد. لذا گاه مورد ستایش قرار می گیرد و گاه مورد نکوهش و شخص با بصیرت و نکته سنج، فرق میان داراییِ ممدوح و داراییِ مذموم را می شناسد.

بعضی اصحاب ما در دعا گفته اند: خدایا از فقر و کمی به تو پناه می بریم. گفته شده است که مقصود از «فقر» در این جا که از آن به خدا پناه برده شده، همان فقر نفْس است که شخصِ مبتلا به آن، خود را به کفران نعمتهای خدا و فراموشی یاد او می کشاند و باعث می شود که برای رفع نیاز و تهیدستی خود، دست به کارهایی بزند که به آبرو و دین او لطمه می رساند. مراد از «کمی»، کم صبری یا کمی تعداد و نفرات است. در خبر است که پیامبر صلی الله علیه و آله از فقر به خدا پناه برده و در خبری دیگر آمده که فرمود: فقر افتخار من است و من به آن بر دیگر پیامبران می بالم. در جمع و سازش میان این دو خبر گفته شده است فقری که پیامبر صلی الله علیه و آله از آن به خدا پناه برده، نیازمند شدن به مردم و روزی کمتر از کفاف است و آن فقری که به آن می بالد فقر و نیاز به خداوند متعال است. از این جهت، این فقر مایه مباهات او بر سایر پیامبران است، با آن که آنها نیز از این جهت با آن حضرت شریکند. این است که یکتا پرستی پیامبر صلی الله علیه و آله و ارتباطش با بارگاه الهی و انقطاعش به او در حدّ و مرتبه ای بود که هیچ کس به پای ایشان نمی رسید. بنا بر این، فقر رسول اکرم صلی الله علیه و آله به خدا، کاملتر و تمامتر از فقر دیگر پیامبران بوده است.

کرمانی در شرح بخاری، در ذیل این فرمایش پیامبر صلی الله علیه و آله که: «خدایا از فقر به تو پناه می برم، می گوید: این جمله و آیه «اِنْ ترک خیراً» که به معنای مال و ثروت است. و نیز این مطلب که رسول خدا صلی الله علیه و آله در کاملترین وضع معیشتی خود رحلت کرد ، چون به سبب غنایمی که خداوند به او عطا فرموده بود، در حال توانگری به سر می برد و همچنین به این دلیل که غنی و توانگر بودن وصف حقّ است، همه دلیل بر برتری دارایی و توانگری است. حدیث: «بیشتر اهل بهشت فقرایند» از واقعیت خبر می دهد، چنان که گفته می شود: بیشتر مردم دنیا را فقرا تشکیل می دهند. اما این که رسول خدا طیّبات و خوشیهایِ زندگیِ این جهان را ترک کرد، علّتش این است که نخواست در همین دنیا به طیّبات و خوشیهایِ زندگیِ دست یابد.

دیگران جواب داده اند که حدیث «بیشتر اهل بهشت فقرایند»، اشاره به این دارد که علّت ورود به بهشت فقر است. و رها کردن طیّبات دنیا از سوی پیامبر دلیل بر برتری فقر است و پناه بردن آن حضرت از فقر به خدا، با پناه بردن آن حضرت از توانگری به خدا، تعارض دارد و در این که مالْ خوب و بلکه برتر است، بحثی نیست. و رسول خدا صلی الله علیه و آله در هنگام وفات زرهش گرو بود. و غنای خداوند متعال نیز به معنای دیگری است. [پایان سخن کرمانی].

اکثرا معتقدند که کفاف بر ثروت و فقر، هر دو، فضیلت دارد؛ زیرا از آفات و پیامدهای سوء این دو مبرّاست. بعید نیست که این نظر درست تر باشد.

یکی از علما گفته است: همه اینها درست است، اما اصل سؤال، که توانگری برتر است یا فقر ، همچنان به قوّت خود باقی است؛ زیرا بحث در جایی است که شخصی یکی از این دو وضع را داشته باشد. درباره چنین کسی کدام یک از فقر و توانگری بهتر و افضل است. گفته شده است: این سؤال که کدام یک برتر است، سؤال درستی نیست؛ زیرا احتمال دارد که یکی از آنها کار درست و شایسته کند و دیگری نکند که در این صورت او بهتر و برتر است. بنا بر این، سؤال این است که اگر یک نفر فقیر با یک نفر توانگر هر دو از نظر عمل صالح و شایسته ای که انجام می دهند یکسان باشند، در آن صورت کدام یک نزد خدا منزلت بیشتر و برتری دارند؟ به همین دلیل گفته شده است که صورت مسأله درباره فقیر غیر حریص و ثروتمند غیر بخیل است. چه، روشن است که فقیرِ قانع از توانگرِ بخیل برتر و بر عکس، توانگرِ بخشنده از فقیر حریص برتر است. این عالِم می گوید: هر چیزی که وسیله برای چیز دیگری باشد و مقصود با لذّات نباشد، برای آن که فضیلت و برتریش معلوم شود، باید آن را با هدفی که از آن دنبال می شود در نظر گرفت. بنا بر این، مال و ثروت به خودی خود مذموم و بر حذر داشته شده نیست، بلکه اگر مانع انسان از خدا شود نکوهیده است. عکس آن نیز صادق است. پس چه بسا توانگری که مال و ثروتش او را از خدا باز نداشته و ای بسا فقیری که تهیدستی و فقرش او را از خدا غافل کرده و باز داشته است.

او می گوید: البته اگر جنبه اکثر و غالب را در نظر بگیریم، شخص فقیر از خطر دورتر است؛ زیرا فتنه و خطرِ ثروت، بدتر از خطرِ فقر است.

یکی دیگر از علما گفته است: علما در اصل این مسأله اختلاف کرده اند؛ بعضی فقر را ترجیح داده اند، برخی توانگری و ثروت را و برخی هم مقدار کفاف را. همه اینها خارج از محل اختلاف است و آن این است که کدام حالت برای بنده ، نزد خدا بهتر و برتر است، تا آن وضع و حال را کسب کند و در پیش گیرد. آیا کم داشتنِ مال و ثروت بهتر است، تا دلش را از عوامل باز دارنده از یاد خدا فارغ گرداند و لذّتِ مناجات را بچشد و غرق در کسب مال و ثروت نشود، تا در روز قیامت از زحمت حسابرسی طولانی آسوده شود؟ یا پرداختن به کسب مال و ثروت بهتر است، تا با نیکی کردن و رسیدگی به نیازمندان بر قرب و منزلت خود نزد خدا، هر چه بیشتر بیفزاید. مضافا بر این که، مال و ثروت و رسیدگی و احسان به مردم نفع متقابل هم دارد.

او می گوید: در این فرض، البته روشی که پیامبر صلی الله علیه و آله و جمهور اصحاب آن حضرت برگزیدند، یعنی کم داشتن از مال و منال دنیا و دوری از زرق و برق آن ترجیح دارد. یک فرض دیگر هم می ماند و آن این است که کسی بدون کار و زحمت، یعنی از طریق مثلاً ارث و سهم غنیمت، به مال و ثروتی از دنیا دست یابد. در این صورت، آیا بهتر است که این شخص تمام مال و ثروت خود را در راههای احسان و خیر مصرف کند، به طوری که چیزی برای خودش باقی نماند یا به سرمایه گذاری و بهره برداری از آن بپردازد تا سود مضاعف برد؟ او می گوید: این مورد نیز همانند دو قسم اول است.

ابن حجر می گوید: این وضع اقتضا می کند که اموال خود را ببخشد، تا حدّی که به حالت کفاف برسد و اگر به این روش ادامه دهد، چنانچه ثروتی دوباره به دست آورد، زیانی نمی بیند. و اما این ادعا که جمهور صحابه تنگ دست و زاهد بودند، درست نیست؛ زیرا آنچه از وضع و حال آنان شهرت دارد، این است که آنان بعد از فتوحاتی که خداوند نصیبشان کرد، بر دو قسم بودند. عده ای ثروتی را که به دست آوردند نگه داشتند و با انجام کارهای نیکو کارانه و رسیدگی به مردم و کمک مالی به نیازمندان به خدا تقرب می جستند و در عین حال از غنای نفس برخوردار و از حرص و آزمندی به دور بودند. عده ای هم به همان روشی که پیشتر داشتند، ادامه دادند و از غنایم و رهاوردهای فتوحات چیزی برای خود باقی نمی گذاشتند. این عده اندک شمار بودند.

اخبار متعارضی در این باب وجود دارد. از جمله مواردی که در آن تردید است و جای بحث دارد، مورد کسی است که هیچ ندارد و کاملاً تهیدست است. چنین کسی بهتر است که برای حفظ آبروی خود و محفوظ ماندن از ذلّت و خواریِ سؤال، دنبال کسب درآمد رود یا این که صبر کند تا خداوند غیر از طریق سؤال، دری به رویش بگشاید. [پایان گفتار ابن حجر].

به نظر می رسد، مقتضای جمع و سازش میان اخباری که در این زمینه داریم، این است که فقر و ثروث هر یک به نوبه خود نعمتی الهی است که خداوند با توجه به مصلحت کامل افراد، به آنان یکی از این دو نعمت را ارزانی می دارد. و بنده وظیفه دارد که در هنگام فقر و تهیدستی شکیبا و بلکه سپاسگزار و شاکر باشد و اگر هم خداوند مال و ثروتی به او بخشید، سپاسگزار باشد و به مقتضای آن عمل کند. بنا بر این، باید به مقتضای هر یک از فقر و توانگری عمل کرد. البته غالبا فقیرِ شکیبا، ثوابش بیشتر از توانگرِ شاکر است. اما مراتب احوال هر یک کاملاً با هم متفاوتند و نمی توان درباره هر یک از دو طرف، حکم کلّی صادر کرد. پیداست که بسنده کردن به مقدار کفاف، سالم تر و کم خطرتر از طرفین آن، یعنی فقر و توانگری، است. به همین دلیل در بیشتر دعاها کفاف خواسته شده و پیامبر صلی الله علیه و آله آن را از خداوند برای خاندان و عترتش مسألت کرده است. بحث کاملتر در این زمینه، به خواست خدا، در کتاب مکاسب خواهد آمد. همچنین این بحث از دیدگاهی دیگر در جلد نخست کتاب «توسعه اقتصادی بر پایه قرآن و حدیث» آمده است . (16)

ص :170

ص :171

ص :172

ص :173

ص :174

ص :175

ص :176

ص :177

ص :178

ص :179

عنه علیه السلام :إنَّ الفَقرَ مَذَلَّةٌ لِلنَّفسِ، مَدهَشَةٌ لِلعَقلِ، جالِبٌ لِلهُمومِ . (1)

عنه علیه السلام :الفَقیرُ فِی الوَطَنِ مُمتَهَنٌ . (2)

عنه علیه السلام_ فِی الحِکَمِ المَنسوبَةِ إلَیهِ _: مَن أثری کَرُمَ عَلی أهلِهِ ، و مَن أملَقَ هانَ عَلی وُلدِهِ . (3)

عنه علیه السلام_ فِی الحِکَمِ المَنسوبَةِ إلَیهِ _: إذا أیسَرتَ فَکُلُّ الرِّجالِ رِجالُکَ ، و إذا أعسَرتَ أنکَرَکَ أهلُکَ . (4)

عنه علیه السلام_ فِی الحِکَمِ المَنسوبَةِ إلَیهِ _: نَظَرتُ إلی کُلِّ ما یُذِلُّ العَزیزَ و یَکسِرُهُ ، فَلَم أرَ شَیئا أذَلَّ لَهُ و لا أکسَرَ مِنَ الفاقَةِ . (5)

عنه علیه السلام_ فِی الحِکَمِ المَنسوبَةِ إلَیهِ _: سوءُ حَملِ الغِنی یورِثُ مَقتا ، و سوءُ حَملِ الفاقَةِ یَضَعُ شَرَفا . (6)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :خَمسَةٌ مِن خَمسَةٍ مُحالٌ : . . . وَ الهَیبَةُ مِنَ الفَقیرِ مُحالٌ . (7)

امام علی علیه السلام :هر آینه فقر ، خواریِ جان است و مایه سرگشتگیِ عقل و فراهم آورنده اندوه .

امام علی علیه السلام :فقیر در وطن ، فرومایه است .

امام علی علیه السلام_ در کلمات حکیمانه منسوب به او _: آن که توانگر باشد ، نزد خاندانش گرامی است ؛ و آن که تنگ دست باشد ، نزد فرزندانش خوار .

امام علی علیه السلام_ در کلمات حکیمانه منسوب به او _: هر گاه گشاده دست باشی ، همه مردان مردانِ تواند ؛ و هر گاه به تنگدستی افتی ، خانواده ات نیز تو را نمی شناسند .

امام علی علیه السلام_ در کلمات حکیمانه منسوب به او _: نگریستم به هر چه عزیز را خوار و سرشکسته می کند ؛ هیچ چیز را برای خوار ساختن و سرشکسته کردن وی بدتر از فقر ندیدم .

امام علی علیه السلام_ در کلمات حکیمانه منسوب به او) _: بد بهره بردن از توانگری ، کینه و نفرت را بر جای می نهد و بد تحمّل کردنِ فقر ، شرافت را می کاهد .

امام صادق علیه السلام :پنج چیز از پنج کس ناممکن است: . . . و فقیر را شکوهمندی ممکن نیست .

ص :181

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فِی الدّیوانِ المَنسوبِ إلَیهِ _:

مَساکینُ أهلُ الفَقرِ حَتّی قُبورُهُم

عَلَیها تُرابُ الذُّلِّ بَینَ المَقابِرِ (1)

امام علی علیه السلام_ در دیوان منسوب به وی _: فقیران نیازمند [چنان خوارند که] حتّی بر گورهاشان نیز در میانه گورستان ها ، خاکِ خواری نشسته است .

عنه صلی الله علیه و آله :الفَقرُ فَخری ، و بِهِ أفتَخِرُ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :الفَقرُ فَخری ، و بِهِ أفتَخِرُ عَلی سائِرِ الأَنبِیاءِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :یا عَلِیُّ ، مِن صِفاتِ المُؤمِنِ . . . أن یَکونَ الفَقرُ شِعارَهُ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :تُحفَةُ المُؤمِنِ فِی الدُّنیَا الفَقرُ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :الفَقرُ أزیَنُ عَلَی المُؤمِنِ مِنَ العِذارِ الحَسَنِ عَلی خَدِّ الفَرَسِ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :الفَقرُ شَینٌ عِندَ النّاسِ ، و زَینٌ عِندَ اللّهِ یَومَ القِیامَةِ . (6)

عنه صلی الله علیه و آله :الفَقرُ ذُلٌّ فِی الدُّنیا ، و فَخرٌ فِی الآخِرَةِ . (7)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :فقر مایه افتخار من است .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :فقر مایه افتخار من است و به آن مباهات می ورزم .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :فقر مایه افتخار من است و با آن بر دیگر پیامبران مباهات می ورزم .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای علی! از ویژگی های مؤمن این است که . . . فقر نشانِ او باشد .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ارمغان مؤمن در دنیا ، فقر است .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :فقر برای مؤمن زیبنده تر است از داغ و نشانیِ زیبا بر گونه اسب .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :فقر نزد مردم عیب است و نزد خدای ، در روز رستاخیز ، زیور و آرایه .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :فقر در دنیا خواری است و در آخرت ، افتخار .

ص :183

عنه صلی الله علیه و آله :اللّهُمَّ تَوَفَّنی فَقیرا ، و لا تَوَفَّنی غَنِیّا ، وَ احشُرنی فی زُمرَةِ المَساکینِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ لی حِرفَتَینِ اثنَتَینِ ؛ فَمَن أحَبَّهُما فَقَد أحَبَّنی ، و مَن أبغَضَهُما فَقَد أبغَضَنی : الفَقرَ وَ الجِهادَ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن قَلَّ مالُهُ ، و کَثُرَ عِیالُهُ ، و حَسُنَت صَلاتُهُ ، و لَم یَغتَبِ المُسلِمینَ ؛ جاءَ یَومَ القِیامَةِ و هُوَ مَعی کَهاتَینِ . (3)

جامع الأخبار :سُئِلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله : مَا الفَقرُ؟ فَقالَ صلی الله علیه و آله : خَزانَةٌ مِن خَزائِنِ اللّهِ تَعالی .

قیلَ ثانِیا : مَا الفَقرُ یا رَسولَ اللّهِ؟ فَقالَ : کَرامَةٌ مِنَ اللّهِ .

قیلَ ثالِثا : مَا الفَقرُ؟فَقالَ صلی الله علیه و آله : شَیءٌ لا یُعطیهِ اللّهُ إلاّ نَبِیّا مُرسَلاً أو مُؤمِنا کَریما عَلَی اللّهِ تَعالی . (4)

عیسی علیه السلام :أربَعٌ هُنَّ عَجَبٌ ، و لا یُحفَظنَ إلاّ بِعَجَبٍ : الصَّمتُ ، و هُوَ أوَّلُ العِبادَةِ ، و ذِکرُ اللّهِ عَلی کُلِّ حالٍ ، وَ التَّواضُعُ ، و قِلَّةُ الشَّیءِ . (5)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بار خدایا! مرا فقیر بمیران ، نه توانگر ؛ و روز قیامت ، مرا در شمار مستمندان برانگیز .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مرا دو خوی است که هر که آن دو را دوست می دارد ، مرا هم دوست دارد ؛ و هر که آن دو را دشمن شمرد ، مرا دشمن شمرده: فقر و جهاد .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس مالش اندک باشد و خانوارش پُر شمار و نمازش نیکو ، و از مسلمانان غیبت نکند ، روز رستاخیز چنان با من پیوسته و همراه است که این دو [انگشتِ کنار هم ]هستند .

جامع الاخبار :از پیامبر صلی الله علیه و آله پرسیده شد : «فقر چیست؟» فرمود : «گنجینه ای است از گنجینه های خدای _ تعالی _ » .

دیگر بار پرسیده شد : «ای رسول خدا! فقر چیست؟» فرمود: «ارجمندی ای از سوی خدای» .

سه باره پرسیده شد: «فقر چیست؟» فرمود: «آن است که خداوند جز به پیامبر برانگیخته شده به رسالت یا مؤمنی که نزد خدای _ تعالی _ ارجمند است ، عطا نمی فرماید» .

عیسی علیه السلام :چهار چیز مایه شگفتی اند و جز به شگفتی حفظ نمی شوند : سکوت که سرآمدِ عبادت است ؛ یاد خدا در هر حال ؛ فروتنی ؛ و داراییِ کم .

ص :184

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :حُبُّ الفَقرِ یُکسِبُ الوَرَعَ . (1)

عنه علیه السلام :الفَقرُ زینَةُ الإِیمانِ . (2)

عنه علیه السلام :الفَقرُ مَخزونٌ عِندَ اللّهِ بِمَنزِلَةِ الشَّهادَةِ یُؤتیهِ اللّهُ مَن یَشاءُ . (3)

عنه علیه السلام :فَوتُ الغِنی غَنیمَةُ الأَکیاسِ ، و حَسرَةُ الحَمقی . (4)

عنه علیه السلام :الفَقرُ صَلاحُ المُؤمِنِ و مُریحُهُ مِن حَسَدِ الجیرانِ ، و تَمَلُّقِ الإِخوانِ ، و تَسَلُّطِ السُّلطانِ . (5)

مستدرک الوسائل عن عمّار بن یاسر :بَینا أنَا أمشی بِأَرضِ الکوفَةِ ، إذ رَأَیتُ أمیرَ المُؤمِنینَ عَلِیّا علیه السلام جالِسا و عِندَهُ جَماعَةٌ مِنَ النّاسِ ، و هُوَ یَصِفُ لِکُلِّ إنسانٍ ما یَصلُحُ لَهُ ، فَقُلتُ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، أ یوجَدُ عِندَکَ دَواءُ الذُّنوبِ؟ فَقالَ : نَعَم ، اِجلِس ، فَجَثَوتُ عَلی رُکبَتَیَّ حَتّی تَفَرَّقَ عَنهُ النّاسُ ، ثُمَّ أقبَلَ عَلَیَّ فَقالَ : خُذ دَواءً أقولُ لَکَ . قالَ : قُلتُ : قُل یا أمیرَ المُؤمِنینَ .

قالَ : عَلَیکَ بِوَرَقِ الفَقرِ ، و عُروقِ الصَّبرِ ، و هَلیلَجِ الکِتمانِ ، و بَلیلَجِ الرِّضا ، و غاریقونِ الفِکرِ ، و سَقَمونِیَا الأَحزانِ ، وَ اشرَبهُ بِماءِ الأَجفانِ ، وَ اغلِهِ فی طِنجیرِ القَلَقِ ، و دَعهُ تَحتَ نیرانِ الفَرَقِ ، ثُمَّ صَفِّهِ بِمُنخُلِ الأَرَقِ ، وَ اشرَبهُ عَلَی الحَرَقِ ؛ فَذاکَ دَواکَ و شِفاکَ ، یا عَلیلُ . (6)

امام علی علیه السلام :دوست داشتنِ فقر ، زمینه پرهیزگاری را فراهم می کند .

امام علی علیه السلام :فقر ، آرایه ایمان است .

امام علی علیه السلام :فقر همانند شهادت است که گنجینه ای است نزد خدا و او به هر که خواهد ، عطایش فرماید .

امام علی علیه السلام :از دست رفتنِ توانگری ، برای زیرکان غنیمت است و نابخردان را مایه حسرت .

امام علی علیه السلام :فقر ، مایه راستی و استواری مؤمن است و او را از حسادت همسایگان ، چاپلوسیِ دوستان ، و چیرگیِ حکمران می رهانَد .

مستدرک الوسائل از عمّار بن یاسر:در زمین کوفه راه می سپردم که حضرت امیر المؤمنین علی علیه السلام را دیدم که نشسته و گروهی از مردم گردش را گرفته اند و او آن چه را برای هر انسان راستی و درستی ارمغان می آورَد ، برمی شمرد . من پرسیدم: «ای امیر المؤمنین! آیا دوای گناهان نیز نزد تو یافت می شود؟» فرمود : «آری ؛ بنشین» . بر دو زانو نشستم تا مردم از گِردش پراکنده شدند . سپس وی فراپیشِ من آمد و گفت: «دوایی را که برایت وصف می کنم ، بستان!» _ عمّار می گوید : _ گفتم: «برگوی ای امیر المؤمنین!» فرمود : «بر تو باد به : برگ گیاه فقر ، ریشه گیاه صبر ، زَقّومِ سخن پوشی ، قطره های خرسندی ، قارچِ اندیشیدن ، گیاه محموده اندوه ؛ و آن را بیاشام با اشک دیدگان ؛ و بگذار در دیگ اضطراب و بگذار زیر آتشِ جدایی ؛ سپس با غربال شب بیداری صاف کن و بر آتش بنوش ؛ این دوا و شفای تو است ، ای نا تندرست!»

ص :185

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :المَصائِبُ مِنَحٌ مِنَ اللّهِ ، وَ الفَقرُ مَخزونٌ عِندَ اللّهِ . (1)

تحف العقول :قالَ لَهُ [ أی لِلإِمامِ الجَوادِ علیه السلام ]رَجُلٌ : أوصِنی . قالَ علیه السلام : و تَقبَلُ؟ قالَ : نَعَم . قالَ : تَوَسَّدِ الصَّبرَ ، وَ اعتَنِقِ الفَقرَ ، وَارفُضِ الشَّهَواتِ . (2)

امام صادق علیه السلام :مصیبت ها هدیه های خداوندند و فقر ، گنجینه ای است نزد خدای .

تحف العقول :فردی به او [= امام جواد علیه السلام ]گفت: «مرا سفارشی کن» . فرمود : «می پذیری؟» گفت: «آری» . فرمود: «بر بالش صبر سر بِنِه ؛ فقر را در آغوش بگیر ؛ و شهوت ها را از خود بران!»

عنه صلی الله علیه و آله :ما عُبِدَ اللّهُ بِمِثلِ العَقلِ ، و ما تَمَّ عَقلُ امرِئٍ حَتّی یَکونَ فیهِ عَشرُ خِصالٍ : . . . الفَقرُ أحَبُّ إلَیهِ مِنَ الغِنی . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :الفَقرُ خَیرٌ لِلمُؤمِنِ مِنَ الغِنی . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :الفَقرُ راحَةٌ ، وَ الغِنی عُقوبَةٌ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :شَیئانِ یَکرَهُهُمَا ابنُ آدَمَ : یَکرَهُ المَوتَ ؛ وَ المَوتُ راحَةٌ لِلمُؤمِنِ مِنَ الفِتنَةِ ، و یَکرَهُ قِلَّةَ المالِ ؛ و قِلَّةُ المالِ أقَلُّ لِلحِسابِ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :الفَقرُ فَقرانِ : فَقرٌ فِی الدُّنیا ، و فَقرٌ فِی الآخِرَةِ ؛ فَفَقرُ الدُّنیا غِنَی الآخِرَةِ ، و غِنَی الدُّنیا فَقرُ الآخِرَةِ ، و ذلِکَ الهَلاکُ . (5)

المستدرک علی الصحیحین عن بلال :قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : یا بِلالُ ، اِلقَ اللّهَ فَقیرا و لا تَلقَهُ غَنِیّا .

قُلتُ : و کَیفَ لی بِذلِکَ یا رَسولَ اللّهِ؟ قالَ : إذا رُزِقتَ فَلا تَخبَأ ، و إذا سُئِلتَ فَلا تَمنَع .

قُلتُ : و کَیفَ لی بِذلِکَ یا رَسولَ اللّهِ؟ قالَ : هُوَ ذاکَ و إلاّ فَالنّارُ . (6)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند با هیچ چیز همچون عقل عبادت نمی شود ؛ و عقل انسان کمال نمی پذیرد ، مگر آن که ده ویژگی در او باشد : . . . فقر برایش دوست داشتنی تر از توانگری شود .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برای مؤمن ، فقر بهتر از توانگری است .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :فقر آرامش است و مال داری ، کیفر .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دو چیزند که فرزند آدم ، آن ها را خوش نمی دارد : از مرگ بیزار است ، حال آن که مرگ مؤمن را از فتنه می رهاند ؛ و تنگدستی را دوست نمی دارد ، حال آن که تنگدستی سبب می شود حسابرسی [روز رستاخیز ]آسان تر گردد .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :فقر دو گونه است ؛ فقر دنیا و فقر آخرت . فقر دنیا مایه توانگری آخرت است و توانگری دنیا مایه فقر آخرت ؛ و این ، نابودی است .

المستدرک علی الصحیحین از بلال:پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «ای بلال! در حالی که فقیری ، با خدا دیدار کن ، نه با توانگری» .

گفتم: «ای پیامبر خدا! چگونه چنین کنم؟» فرمود : «هر گاه روزی داده شدی ، آن را نگهداری مکن ؛ و هر گاه از تو چیزی خواسته شد ، از بخشش خودداری مَوَرز» .

گفتم: «ای پیامبر خدا! این چگونه ممکن است؟» فرمود : «سخن همین است ؛ و گر نه دچار آتش خواهی شد» .

ص :187

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أوحَی اللّهُ إلی موسَی بنِ عِمرانَ : یا موسی ، اِرضَ بِکِسرَةِ خُبزٍ مِن شَعیرٍ تَسُدُّ بِها جَوعَتَکَ ، و خِرقَةٍ تُواری بِها عَورَتَکَ ، وَ اصبِر عَلَی المُصیباتِ ؛ فَإِذا رَأَیتَ الدُّنیا مُقبِلَةً فَقُل : إنّا للّهِِ و إنّا إلَیهِ راجِعونَ عُقوبَةٌ عُجِّلَت فِی الدُّنیا ، و إذا رَأَیتَ الدُّنیا مُدبِرَةً وَ الفَقرُ مُقبِلاً فَقُل : مَرحَبا بِشِعارِ الصّالِحینَ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :فی مُناجاةِ موسی علیه السلام : یا موسی ، إذا رَأَیتَ الفَقرَ مُقبِلاً فَقُل : مَرحَبا بِشِعارِ الصّالِحینَ ، و إذا رَأَیتَ الغِنی مُقبِلاً فَقُل : ذَنبٌ عُجِّلَت عُقوبَتُهُ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ضَرَرُ الفَقرِ أحمَدُ مِن أشَرِ الغِنی . (3)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند به موسی بن عمران علیه السلام وحی فرستاد: «ای موسی! به پاره نان جوینی که با آن از گرسنگی رها شوی ، خرسند باش ؛ و به تکّه جامه ای که عورت تو را بپوشاند ، رضایت ده ؛ و بر مصیبت ها شکیبا باش . پس هر گاه دیدی که دنیا به تو روی آورده ، بگو : هر آینه از آن خداییم و به سویش بازگشت کنانیم ؛ این کیفری است که در دنیا پیش افتاده است ؛ و هر گاه دیدی که دنیا از تو روی برگردانده و فقر به تو روی نهاده ، بگو: «خوش آمدی ای نشانه شایستگان» .

امام صادق علیه السلام :در سخن گویی خدا با موسی علیه السلام آمده است: «ای موسی! هر گاه فقر را دیدی که به تو روی نهاده ، بگو: خوش آمدی ای نشانه شایستگان ؛ و هر گاه توانگری را روی کُنان دیدی ، بگو : گناهی است که کیفرش زود افتاده .

امام علی علیه السلام :زیان فقر ، ستوده تر از سرمستیِ توانگری است .

ص :188

عنه علیه السلام_ فی الدّیوانِ المَنسوبِ إلَیهِ _:

دَلیلُکَ أنَّ الفَقرَ خَیرٌ مِنَ الغِنی

و أنَّ قَلیلَ المالِ خَیرٌ مِنَ المُثری

لِقاؤُکَ مَخلوقا عَصَی اللّهَ بِالغِنی

و لَم تَرَ مَخلوقا عَصَی اللّهَ بِالفَقرِ . (1)

امام علی علیه السلام_ در دیوان منسوب به وی _:

تو را نشانه این که فقر از توانگری ،

و اندکْ مال از ثروتمند برتر است ، آن است که:

دیده ای آفریده ای را که در حال توانگری، خدای را نا فرمانی می کند؛

امّا ندیده ای کسی را که فقیر باشد و عصیانِ خدا پیشه کند .

عنه علیه السلام :رُبَّ فَقرٍ عادَ بِالغِنَی الباقی ، رُبَّ غِنیً أورَثَ الفَقرَ الباقِیَ . (1)

عنه علیه السلام :کَم مِن غَنِیٍّ یُستَغنی عَنهُ! کَم مِن فَقیرٍ یُفتَقَرُ إلَیهِ! (2)

عنه علیه السلام :الفَقرُ الفادِحُ أجمَلُ مِنَ الغِنَی الفاضِحِ . (3)

عنه علیه السلام :الفَقیرُ الرّاضی ناجٍ مِن حَبائِلِ إبلیسَ ، وَ الغَنِیُّ واقِعٌ فی حَبائِلِهِ . (4)

عنه علیه السلام :الصَّبرُ عَلَی الفَقرِ مَعَ العِزِّ أجمَلُ مِنَ الغِنی مَعَ الذُّلِّ . (5)

عنه علیه السلام :الحِرفَةُ مَعَ العِفَّةِ خَیرٌ مِنَ الغِنی مَعَ الفُجورِ . (6)

عنه علیه السلام :فاقَةُ الکَریمِ أحسَنُ مِن غَناءِ اللَّئیمِ . (7)

عنه علیه السلام_ لِجابِرِ بنِ عَبدِ اللّهِ الأَنصارِیِّ _: یا جابِرُ ، قِوامُ الدّینِ وَ الدُّنیا بِأَربَعَةٍ : عالِمٍ مُستَعمِلٍ عِلمَهُ ، و جاهِلٍ لا یَستَنکِفُ أن یَتَعَلَّمَ ، و جَوادٍ لا یَبخَلُ بِمَعروفِهِ ، و فَقیرٍ لا یَبیعُ آخِرَتَهُ بِدُنیاهُ . . . و إذا بَخِلَ الغَنِیُّ بِمَعروفِهِ باعَ الفَقیرُ آخِرَتَهُ بِدُنیاهُ . (8)

امام علی علیه السلام :بَسا فقر که به توانگری جاودان انجامد و بسا توانگری که فقرِ همیشگی بر جای نهد .

امام علی علیه السلام :چه بسا توانگر که از او بی نیازی جُسته می شود ؛ و چه بسا فقیر که به او نیاز آورده می شود .

امام علی علیه السلام :فقر ناگوار زیباتر از توانگری رسواگر است .

امام علی علیه السلام :فقیر خرسند از دام های ابلیس می رهد ؛ امّا توانگر در آن گرفتار می شود .

امام علی علیه السلام :صبر ورزیدنِ شکوهمندانه بر فقر ، زیباتر از توانگریِ خوار گونه است .

امام علی علیه السلام :پیشه وریِ پاکدامنانه بهتر از توانگریِ زشت کارانه است .

امام علی علیه السلام :تنگدستیِ انسان بزرگوار نیکوتر از توانگریِ فرد خسیس و فرومایه .

امام علی علیه السلام_ خطاب به جابر بن عبد اللّه انصاری _: ای جابر! مایه استواری دین و دنیا چهار است : عالمی که به علم خویش عمل کند ؛ نادانی که از آموختن سر باز نزند ؛ بخشنده ای که در احسان بخل نورزد ؛ و فقیری که آخرتش را به دنیایش نفروشد . . . و هر گاه توانگر در احسان بخل ورزد ، فقیر آخرتش را به دنیایش می فروشد .

ص :190

عنه علیه السلام :إنَّ للّهِِ تَعالی عُقوباتٍ بِالفَقرِ و مَثوباتٍ بِالفَقرِ ؛ و مِن عَلاماتِ الفَقرِ إذا کانَ مَثوبَةً : أن یَحسُنَ عَلَیهِ خُلُقُهُ ، و یُطیعَ بِهِ رَبَّهُ ، و لا یَشکُوَ حالَهُ ، و یَشکُرَ اللّهَ تَعالی عَلی فَقرِهِ . و مِن عَلاماتِهِ إذا کانَ عُقوبَةً : أن یَسوءَ عَلَیهِ خُلُقُهُ ، و یَعصِیَ رَبَّهُ بِتَرکِ طاعَتِهِ ، و یُکثِرَ الشِّکایَةَ ، و یَتَسَخَّطَ القَضاءَ . (1)

تاریخ دمشق عن محمّد بن یزید المبرّد :قیلَ لِلحَسَنِ بنِ عَلِیٍّ علیهما السلام : إنَّ أبا ذَرٍّ یَقولُ : الفَقرُ أحَبُّ إلَیَّ مِنَ الغِنی ، وَ السُّقمُ أحَبُّ إلَیَّ مِنَ الصِّحَّةِ !

فَقالَ : رَحِمَ اللّهُ أبا ذَرٍّ! أمّا أنَا فَأَقولُ : (2) فَمَنِ اتَّکَلَ عَلی حُسنِ اختِیارِ اللّهِ لَهُ ، لَم یَتَمَنَّ أنَّهُ فی غَیرِ الحالَةِ الَّتِی اختارَ اللّهُ تَعالی لَهُ ، و هذا حَدُّ الوُقوفِ عَلَی الرِّضا بِما یُصرَفُ بِهِ القَضاءُ . (3)

امام علی علیه السلام :هر آینه خدای _ تعالی _ را از رهگذر فقر ، کیفرها و پاداش هایی است ؛ از نشانه های فقرِ پاداشی چنین است: خُلق فقیر نیکو گردد ؛ در عین فقر ، از پروردگارش فرمان بَرَد ؛ از حال خود شکوه نکند ؛ و خدای _ تعالی _ را بر فقر خویش سپاس گوید . و از نشانه های فقرِ کیفری چنین است: خُلق فقیر زشت گردد ؛ با فرمان نبردن از پروردگارش او را سرکشی کند ؛ فراوان شکوه کند ؛ و از قضای خداوند خشمناک باشد .

تاریخ دمشق از محمّد بن یزید مبرّد:به حسن بن علی علیه السلام گفته شد: «ابوذر می گوید: برای من فقر دوست داشتنی تر از توانگری و بیماری محبوب تر از تندرستی است » .

فرمود: «خدای ابوذر را رحمت کند ؛ امّا من می گویم : «هر کس بر آن چه خداوند به نیکی برایش گُزیده ، توکّل کند ، دیگر آرزو ندارد که در حالی جز آن چه خدای _ تعالی _ برایش پیش آورده ، به سر بَرَد ؛ و بدین سان می توان خشنودی از پیشامدِ قضا را دریافت .

ص :191

معانی الأخبار عن فضیل بن یسار عن الإمام الباقر علیه السلام :لا یَبلُغُ أحَدُکُم حَقیقَةَ الإِیمانِ حَتّی یَکونَ فیهِ ثَلاثُ خِصالٍ : حَتّی یَکونَ المَوتُ أحَبَّ إلَیهِ مِنَ الحَیاةِ ، وَ الفَقرُ أحَبَّ إلَیهِ مِنَ الغِنی ، وَ المَرَضُ أحَبَّ إلَیهِ مِنَ الصِّحَّةِ . قُلنا : و مَن یَکونُ کَذلِکَ؟ قالَ : کُلُّکُم .

ثُمَّ قالَ : أیُّما أحَبُّ إلی أحَدِکُم : یَموتُ فی حُبِّنا أو یَعیشُ فی بُغضِنا؟ فَقُلتُ : نَموتُ وَ اللّهِ فی حُبِّکُم أحَبُّ إلَینا . قالَ : و کَذلِکَ الفَقرُ وَ الغِنی وَ المَرَضُ وَ الصِّحَّةُ ؟ قُلتُ : إی وَ اللّهِ . (1)

الکافی عن شعیب العقرقوفیّ :قُلتُ لِأَبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام : شَیءٌ یُروی عَن أبی ذَرٍّ رضی الله عنه أنَّهُ کانَ یَقولُ : ثَلاثٌ یُبغِضُهَا النّاسُ و أنَا اُحِبُّها : اُحِبُّ المَوتَ ، و اُحِبُّ الفَقرَ ، و اُحِبُّ البَلاءَ ؟

فَقالَ : إنَّ هذا لَیسَ عَلی ما یَروونَ ؛ إنَّما عَنی: المَوتُ فی طاعَةِ اللّهِ أحَبُّ إلَیَّ مِنَ الحَیاةِ فی مَعصِیَةِ اللّهِ ، وَ البَلاءُ فی طاعَةِ اللّهِ أحَبُّ إلَیَّ مِنَ الصِّحَّةِ فی مَعصِیَةِ اللّهِ ، وَ الفَقرُ فی طاعَةِ اللّهِ أحَبُّ إلَیَّ مِنَ الغِنی فی مَعصِیَةِ اللّهِ . (2)