میزان الحکمه با ترجمه فارسی جلد 8

مشخصات کتاب

سرشناسه : محمدی ری شهری، محمد، 1325 -

عنوان قراردادی : میزان الحکمه . فارسی - عربی

عنوان و نام پدیدآور : میزان الحکمه (با ترجمه فارسی)/ محمدی ری شهری ؛ ترجمه حمیدرضا شیخی ؛ مقابله و تصحیح علی حچیمی ... [و دیگران] ؛ ویراستار فارسی سعیدرضا علی عسکری، محمد باقری زاده اشعری، قاسم شیرجعفری ؛ ویراستار عربی کمال کاتب ... [و دیگران].

وضعیت ویراست : ویراست 2.

مشخصات نشر : قم: موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، سازمان چاپ و نشر، 1386-

مشخصات ظاهری : ج.

فروست : پژوهشکده علوم و معارف حدیث؛ 5.

شابک : دوره 978-964-493-200-7 : ؛ دوره، چاپ نهم 978-964-493-350-9 : ؛ 550000 ریال: ج. 1 978-964-493-201-4 : ؛ 850000 ریال: ج. 1، چاپ نهم 978-964-493-351-6 : ؛ 550000 ریال: ج.2 ٬ چاپ هفتم 978-964-493-202-1 : ؛ 850000 ریال: ج. 2، چاپ نهم 978-964-493-352-3 : ؛ 85000 ریال: ج. 3، چاپ نهم 978-964-493-353-0 : ؛ 550000 ریال: ج. 4 978-964-493-204-5 : ؛ 85000 ریال: ج. 4، چاپ نهم 978-964-493-354-7 : ؛ 55000 ریال (ج.5، چاپ هفتم) ؛ 850000 ریال: ج. 5، چاپ نهم 978-964-493-355-4 : ؛ 550000 ریال (ج.6 ٬ چاپ هفتم) ؛ 850000 ریال: ج. 6، چاپ نهم 978-964-493-356-1 : ؛ 85000 ریال: ج. 7، چاپ نهم 978-964-493-357-8 : ؛ 550000 ریال: ج. 8، چاپ هفتم 978-964-493-208-3 : ؛ 85000 ریال: ج. 8، چاپ نهم 978-964-493-358-5 : ؛ 85000 ریال: ج. 9، چاپ نهم 978-964-493-359-2 : ؛ 550000 ریال: ج. 10، چاپ هفتم 978-964-493-210-6 : ؛ 850000 ریال: ج. 10، چاپ نهم 978-964-493-360-8 : ؛ ج 10، چاپ دوازدهم 978-964-493-360-8 : ؛ 550000 ریال: ج.11، چاپ هفتم 978-964-493-200-7 : ؛ 700000 ریال: ج.11، چاپ هشتم 978-964-493-211-3 : ؛ 850000 ریال: ج. 11، چاپ نهم 978-964-493-361-5 : ؛ 550000 ریال: ج. 12، چاپ هفتم 978-964-493-212-0 : ؛ 850000 ریال: ج. 12، چاپ نهم 978-964-493-362-2 : ؛ 550000 ریال (ج. 13، چاپ هفتم) ؛ 700000 ریال: ج. 13، چاپ هشتم 978-964-493-200-7 : ؛ 85000 ریال: ج. 13، چاپ نهم 978-964-493-363-9 : ؛ 550000 ریال: ج. 14، چاپ هفتم 978-964-493-214-4 : ؛ 700000 ریال (ج.14 ٬ چاپ هشتم) ؛ 850000 ریال: ج.14، چاپ نهم 978-964-493-364-6 :

یادداشت : فارسی - عربی.

یادداشت : چاپ هفتم.

یادداشت : ج. 1 - 8 ، 9 و 10 - 14(چاپ نهم: 1387).

یادداشت : ج.2 ٬ 4، 5 ، 6، 8 10٬ - 14 (چاپ هفتم: 1386).

یادداشت : ج. 8 و 10(چاپ دوازدهم: 1390).

یادداشت : ج. 11، 13 ٬ 14 (چاپ هشتم: 1386).

یادداشت : کتابنامه.

یادداشت : نمایه.

مندرجات : ج. 1. آ - ب.- ج. 2. ب - ح.- ج. 3. ح - خ.- ج. 4. د - ر.- ج. 5. ز - ش.- ج.6. ش - ظ.- ج. 7. ع.- ج. 8. ع - غ.- ج.11. م - ن.- ج. 12. ن - ه.- ج. 13. ه - ی.- ج. 14. فهرست ها

موضوع : احادیث

موضوع : احادیث شیعه -- قرن 14

موضوع : احادیث اهل سنت -- قرن 14

شناسه افزوده : شیخی، حمیدرضا، 1337 -، مترجم

شناسه افزوده : علی عسکری، سعیدرضا، 1344 -، ویراستار

شناسه افزوده : کاتب، کمال، ویراستار

شناسه افزوده : موسسه علمی - فرهنگی دارالحدیث. سازمان چاپ و نشر

رده بندی کنگره : BP116/5/م3م9041 1386

رده بندی دیویی : 297/21

شماره کتابشناسی ملی : 1201714

ص :1

اشاره

ص :2

ص :3

ص :4

حرف العین

367 - العلم

367 - دانش و دانایی

اشاره

(1)

(2)

ص :5


1- و لمزید الاطّلاع راجع : موسوعة العقائد الإسلامیّة : ج 1 و 2 . بحار الأنوار : 1 / 162 ، بحار الأنوار : 2 «أبواب العلم و آدابه و أنواعه». کنز العمّال : 10 / 130 «کتاب العلم». کنز العمّال : 10 / 217 «العلوم المذمومة». کنز العمّال : 10 / 284 «علم الباطن». المیزان فی تفسیر القرآن : 17 / 382 «بحث إجمالیّ فلسفیّ».
2- انظر: عنوان 345 «المعرفة» ، 346 «معرفة النفس»، 347 «معرفة اللّه ». 85 «الجهل» ، 100 «الحدیث» ، 213 «السؤال (طلب العلم)» ، 365 «العقل». 423 «الفقه»، الخیانة : باب 1163 ، الشباب : باب 1929 ، 1930. القرآن : باب 3242 ، الکتاب : باب 3391 ، الموعظة : باب 4080. الأمثال : باب 3570 _ 3575.

2783 - فَضلُ العِلمِ
2783 - ارزش دانش و دانایی

الکتاب :

«أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ الَّلیْلِ ساجِدا وَ قائِما یَحْذَرُ الآخِرَةَ وَ یَرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا الأَلْبابِ» . (1)

«یا أَیُّها الَّذِینَ آمَنُوا إِذا قِیلَ لَکُمْ تَفَسَّحُوا فِی المَجالِسِ فَافْسَحُوا یَفْسَحِ اللّهُ لَکُمْ وَ إِذا قِیلَ انْشُزُوا فَانْشُزُوا یَرْفَعِ اللّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ الَّذِینَ أُوتُوا العِلْمَ دَرَجاتٍ وَ اللّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ» . (2)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :قَلبٌ لَیسَ فیهِ شَیءٌ مِنَ الحِکمَةِ کَبَیتٍ خَرِبٍ ، فتَعَلَّموا ، و عَلِّموا ، و تَفَقَّهوا ، و لا تَموتوا جُهّالاً ؛ فإنَّ اللّهَ لا یَعذِرُ عَلَی الجَهلِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :إذا أتی عَلَیَّ یَومٌ لا أزدادُ فیه عِلما یُقَرِّبُنی إلَی اللّهِ تَعالی فَلا بُورِکَ لی فی طُلوعِ شَمسِ ذلکَ الیَومِ! (4)

2783

ارزش دانش و دانایی

قرآن:

«آیا آن کس که در همه ساعات شب، در حال سجده و قیام، به عبادت پرداخته و از آخرت بیمناک است و به رحمت پروردگار خویش امیدوار، با آن کس که چنین نیست یکسان است؟ بگو: آیا آنهایی که می دانند با آنهایی که نمی دانند برابرند؟ تنها خردمندان پند می پذیرند».

«ای کسانی که ایمان آورده اید! چون به شما گفته شود که در مجالس جا باز کنید، جای باز کنید تا خدا در کار شما گشایش دهد. و چون گفته شود برخیزید، برخیزید. خدا آنهایی را که ایمان آورده اند و کسانی را که دانش داده شده اند، درجه ها بالا می برد و خدا به آنچه می کنید آگاه است».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دلی که در آن چیزی از حکمت نباشد، مانند خانه ای مخروبه است. پس، دانش بیاموزید و بیاموزانید و فهمیدگی به دست آورید و نادان نمیرید؛ زیرا خداوند عذرِ نادانی را نمی پذیرد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اگر روزی بر من بیاید که در آن روز بر دانش خود چیزی نیفزایم که به خداوند متعال نزدیکم گرداند، طلوع خورشید آن روز بر من مبارک مباد.

ص :6


1- الزمر : 9.
2- المجادلة : 11.
3- کنز العمّال : 28750.
4- کنز العمّال : 28687.

. عنه صلی الله علیه و آله :ذَنبُ العالِمِ واحِدٌ ، و ذَنبُ الجاهِلِ ذَنبانِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :ذَنبُ العالِمِ واحِدٌ ، و ذَنبُ الجاهِلِ ذَنبانِ ، العالِمُ یُعَذَّبُ عَلی رُکوبِ الذَّنبِ ، و الجاهِلُ یُعَذَّبُ عَلی رُکوبِ الذَّنبِ و تَرکِهِ العِلمَ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :رَأسُ الفَضائلِ العِلمُ ، غایَةُ الفَضائلِ العِلمُ . (3)

عنه علیه السلام :یَتَفاضَلُ النّاسُ بِالعُلومِ و العُقولِ، لا بِالأموالِ و الاُصولِ . (4)

عنه علیه السلام :مَعرِفَةُ العِلمِ دِینٌ یُدانُ بِهِ ، بِهِ یَکسِبُ الإنسانُ الطّاعَةَ فی حَیاتِهِ، و جَمیلَ الاُحدُوثَةِ بَعدَ وَفاتِهِ. (5)

عنه علیه السلام :العِلمُ وِراثَةٌ کَریمَةٌ . (6)

عنه علیه السلام :العِلمُ قائدٌ ، و العَمَلُ سائقٌ ، و النَّفسُ حَرونٌ (7) . (8)

عنه علیه السلام :العِلمُ یُنجِدُ ، الحِکمَةُ تُرشِدُ . (9)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :گناه دانا یکی است و گناه نادان دو.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :گناه عالم یکی است و گناه نادان دو تا. عالم فقط برای ارتکاب گناه عذاب می شود، اما نادان هم برای ارتکاب گناه و هم برای نیاموختن علم عذاب می گردد.

امام علی علیه السلام :رأس فضیلتها، دانش است؛ نقطه پایان فضیلتها دانش است.

امام علی علیه السلام :برتری مردم بر یکدیگر به دانشها و خردهاست، نه به ثروتها و تبارها.

امام علی علیه السلام :شناخت (تحصیل) دانش دینی است که باید بدان پای بند بود و به وسیله دانش است که انسان در زندگیش طاعت به دست می آورد و بعد از مرگش نام نیکو به یادگار می گذارد.

امام علی علیه السلام :دانش، میراثی گرانمایه است.

امام علی علیه السلام :دانش، مهار را از جلو می کشد و عمل از پشت سر می راند و نفس توسنی می کند.

امام علی علیه السلام :دانش کمک می کند؛ حکمت ارشاد می کند.

ص :7


1- کنز العمّال : 28784.
2- کنز العمّال : 28911.
3- غرر الحکم : 5234 _ 6379.
4- غرر الحکم : 11009.
5- نهج البلاغة : الحکمة 147.
6- نهج البلاغة: الحکمة 5 .
7- فرس حَرُون : لا ینقاد ، و إذا اشتدّ به الجری وقف (الصحاح : 5/2097) .
8- تحف العقول : 208.
9- غرر الحکم : 5.

عنه علیه السلام :العِلمُ حِجابٌ مِنَ الآفاتِ . (1)

عنه علیه السلام :العِلمُ أفضَلُ قِنیَةٍ . (2)

عنه علیه السلام :العِلمُ مِصباحُ العَقلِ . (3)

عنه علیه السلام :الع_لمُ نِع_مَ الدَلیلُ . (4)

عنه علیه السلام :العِلمُ أفضَلُ هِدایَةٍ . (5)

عنه علیه السلام :العِلمُ جَمالٌ لا یَخفی ، و نَسیبٌ لا یَجفی . (6)

عنه علیه السلام :العِلمُ زَینُ الأغنِیاءِ و غِنَی الفُقَراءِ . (7)

عنه علیه السلام :العِلمُ أفضَلُ الأنِیسَینِ . (8)

عنه علیه السلام :العِلمُ أفضَلُ شَرَفِ مَن لا قَدیمَ لَهُ . (9)

عنه علیه السلام :العِلمُ أشرَفُ الأحسابِ . (10)

عنه علیه السلام :العِلمُ یَرفَعُ الوَضیعَ ، و تَرکُهُ یَضَعُ الرَّفیعَ . (11)

عنه علیه السلام :العِلمُ ضالَّةُ المُؤمِنِ . (12)

امام علی علیه السلام :دانش، مانع آفتهاست.

امام علی علیه السلام :دانش، بهترین دارایی است.

امام علی علیه السلام :دانش، چراغ خرد است.

امام علی علیه السلام :دانش، نیکو راهنمایی است.

امام علی علیه السلام :دانش، برترین هدایتگر است.

امام علی علیه السلام :دانش، جمالی است که پوشیده نمی ماند و خویشاوندی است که پیوند خویشی نمی بُرد.

امام علی علیه السلام :دانش، زیور توانگران است و بی نیازی تهیدستان.

امام علی علیه السلام :دانش، برترین همدم است.

امام علی علیه السلام :دانش، بالاترین شرافت برای کسی است که پیشینه ای ندارد (از خاندانی بزرگ و سرشناس نیست).

امام علی علیه السلام :دانش، شریفترین شرافت خانوادگی است.

امام علی علیه السلام :دانش، آدم پست را بلند مرتبه می کند و فرو گذاشتن آن، بلند مرتبه را پست می گرداند.

امام علی علیه السلام :دانش، گمشده مؤمن است.

ص :8


1- غرر الحکم : 720.
2- غرر الحکم : 812.
3- غرر الحکم : 536.
4- غرر الحکم : 837.
5- غرر الحکم : 846.
6- غرر الحکم : 1463.
7- غرر الحکم : 1526.
8- غرر الحکم : 1654.
9- غرر الحکم : 1808.
10- کنز الفوائد : 1/319.
11- مطالب السؤول : 48.
12- عیون أخبار الرِّضا : 2/66/295.

عنه علیه السلام :العِلمُ قائدُ الحِلمِ . (1)

عنه علیه السلام :لا کَنزَ أنفَعُ مِنَ العِلمِ . (2)

عنه علیه السلام :کَفی بِالعِلمِ شَرَفا أن یَدَّعِیَهُ مَن لا یُحسِنُهُ ، و یَفرَحَ بِهِ إذا نُسِبَ إلَیهِ ، و کَفی بِالجَهلِ ذَمّا یَبرَأُ مِنهُ مَن هُوَ فیهِ . (3)

عنه علیه السلام :مَن کَساهُ العِلمُ ثَوبَهُ اختَفی عَنِ النّاسِ عَیبُهُ . (4)

عنه علیه السلام :لا شَرَفَ کَالعِلمِ . (5)

عنه علیه السلام :الشَّریفُ کُلُّ الشَّریفِ مَن شَرَّفَهُ عِلمُهُ . (6)

عنه علیه السلام :مَن خَلا بِالعِلمِ لَم توحِشهُ خَلوَةٌ . (7)

عنه علیه السلام :کُلُّ وِعاءٍ یَضیقُ بِما جُعِلَ فیهِ إلاّ وِعاءَ العِلمِ ؛ فإنَّهُ یَتَّسِعُ بِهِ . (8)

عنه علیه السلام :کُلُّ شَیءٍ یَعِزُّ حینَ یَنزُرُ إلاّ العِلمَ ، فإنَّهُ یعِزّ حینَ یَغزُرُ . (9)

عنه علیه السلام :العِلمُ یَهدی إلَی الحَقِّ . (10)

عنه علیه السلام :مَن قاتَلَ جَهلَهُ بِعِلمِهِ فازَ بِالحَظِّ الأسعَدِ . (11)

امام علی علیه السلام :دانش، راهبر بردباری است.

امام علی علیه السلام :هیچ گنجی، سودمندتر از دانش نیست.

امام علی علیه السلام :در ارجمندی، دانش همین بس که کسی هم که آن را نیک دانا نیست دم از داشتن آن می زند و هر گاه نسبت علم و دانایی به او داده شود، خوشحال می گردد و در نکوهندگی نادانی همین بس، که حتی آدم نادان و بی بهره از دانش، از آن بیزاری می جوید.

امام علی علیه السلام :کسی که دانش، جامه خود را بر قامت او بپوشاند، عیبش از چشم مردم پنهان ماند.

امام علی علیه السلام :هیچ شرافتی، چون دانش نیست.

امام علی علیه السلام :شرافتمند به تمام معنا، کسی است که علمش او را شریف گردانیده باشد.

امام علی علیه السلام :هر که با دانش خلوت کند، از هیچ خلوتی احساس تنهایی نکند.

امام علی علیه السلام :هر ظرفی وقتی چیزی در آن گذارند، گنجایش خود را از دست می دهد، مگر ظرف دانش که با افزودن آن گنجایشش بیشتر می شود.

امام علی علیه السلام :هر چیزی کمیاب شود ارزش پیدا می کند، مگر دانش که چون زیاد گردد ارزشمند می شود.

امام علی علیه السلام :دانش، به حق رهنمون می شود.

امام علی علیه السلام :هر که با دانش خود به جنگ نادانیش برود، به بالاترین خوشبختی دست یافته است.

ص :9


1- غرر الحکم : 841.
2- الکافی : 8/19/4.
3- منیة المرید : 110.
4- تحف العقول : 215.
5- نهج البلاغة : الحکمة 113.
6- کشف الغمّة : 3/140.
7- غرر الحکم : 8125.
8- نهج البلاغة : الحکمة 205.
9- غرر الحکم : 6913.
10- غرر الحکم : 1581.
11- غرر الحکم : 8859.

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إنَّ قَلبا لَیسَ فیهِ شَیءٌ مِنَ العِلمِ کالبَیتِ الخَرابِ الَّذی لا عامِرَ لَهُ . (1)

الکافی عن مَسْعدةِ بن صدقةٍ :قال أبو عبدِ اللّه علیه السلام : إنَّ خَیرَ ما وَرَّثَ الآباءُ لأِبنائهِمُ الأدَبُ لا المالُ ؛ فإنَّ المالَ یَذهَبُ و الأدَبَ یَبقی _ قالَ مَسعَدَةُ : یَعنی بِالأدَبِ العِلمَ _ . (2)

الکافی :قال أبو عبدِ اللّه علیه السلام : إن اُجِّلتَ فی عُمرِکَ یَومَینِ فَاجعَل أحَدَهُما لأِدَبِکَ لِتَستَعینَ بِه عَلی یَومِ مَوتِکَ . فقیلَ لَهُ : و ما تِلکَ الاستِعانَةُ ؟ قالَ : تُحسِنُ تَدبیرَ ما تُخَلِّفُ و تُحکِمُهُ . (3)

الإمامُ الرِّضا علیه السلام :العِلمُ أجمَعُ لأِهلِهِ مِنَ الآباءِ . (4)

(5)

امام باقر علیه السلام :دلی که در آن چیزی از دانش نباشد، مانند خانه ویرانه ای است که آباد کننده ای ندارد.

الکافی :_ به نقل از مسعدة بن صدقة _امام صادق علیه السلام فرمود : بهترین ارثی که پدران برای فرزندان خود باقی می گذارند، ادب است، نه ثروت؛ زیرا ثروت رفتنی است و ادب ماندنی. مسعده گفت: منظور امام علیه السلام از ادب، دانش است.

الکافی :امام صادق علیه السلام فرمود : اگر از عمرت دو روز باقی مانده باشد، یکی از آن دو روز را برای ادب (دانشِ) خود صرف کن تا برای روز مردنت از آن کمک بگیری. عرض شد: آن کمک گرفتن چیست؟ فرمود: این که آنچه را پس از خود می گذاری تدبیر نیکو و محکم کاری کنی.

امام رضا علیه السلام :دانش، برای اهل خود بیش از آن گرد می آورد که پدران برای فرزندان.

2784 - المَحرومُ مِنَ العِلمِ
2784 - محروم از دانش

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :ما استَرذَلَ اللّهُ تَعالی عَبدا إلاّ حَظَرَ عَلَیهِ العِلمَ و الأدَبَ . (6)

2784

محروم از دانش

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خدای بزرگ خواهان پستی هیچ بنده ای نشد مگر این که او را از علم و ادب محروم ساخت.

ص :10


1- الأمالی للطوسی : 543/1165.
2- الکافی : 8/150/132.
3- الکافی : 8/150/132.
4- عیون أخبار الرِّضا : 2/131/12.
5- (انظر) الأدب : باب 59 حدیث 343 ، 345 ، العلم : باب 2789.
6- کنز العمّال : 28806.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إذا أرذَلَ اللّهُ عَبدا حَظَرَ عَلَیهِ العِلمَ . (1)

امام علی علیه السلام :هر گاه خداوند [بخواهد ]بنده ای را پست گرداند، او را از علم بی بهره سازد.

قالَ ابنُ أبی الحَدیدِ : أرذَلَهُ : جَعَلَهُ رَذلاً ، و کانَ یقالُ : مِن عَلامَةِ بُغضِ اللّهِ تَعالی لِلعَبدِ أن یُبَغِّضَ إلَیهِ العِلمَ .

و قالَ الشاعرُ :

شَکَوتُ إلی وکیعٍ سُوءَ حِفظی

فأرشَدَنی إلی ترکِ المَعاصی

و قالَ لأنّ حِفظَ العِلمِ فَضلٌ

و فَضلُ اللّهِ لا یُوتیهِ عاصی (2)

(3)

توضیح :

ابن ابی الحدید می نویسد: «ارذله» یعنی او را فرومایه و پست گردانید. گفته می شد: از نشانه های بغض خداوند بزرگ از بنده اش این است که علم را مبغوض او می سازد.

شاعر گفته است:

از کم حافظگی خود نزد وکیع (4) شکایت کردم

او مرا به ترک گناهان راهنمایی کرد

و گفت: چون حفظ علم و دانش فضل [الهی] است

و فضل خداوند به هیچ گنهکاری عطا نمی شود.

2785 - العِلمُ أصلُ کُلِّ خَیرٍ
2785 - دانش ریشه همه خوبیهاست

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :العِلمُ رَأسُ الخَیرِ کُلِّهِ ، و الجَهلُ رَأسُ الشَّرِّ کُلِّهِ . (5)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :العِلمُ أصلُ کُلِّ خَیرٍ ، الجَهلُ أصلُ کُلِّ شَرٍّ . (6)

2785

دانش ریشه همه خوبیهاست

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانایی، سر همه خوبیهاست و نادانی سر همه بدیها.

امام علی علیه السلام :دانایی، ریشه هر خوبی است؛ نادانی ریشه هر بدی است.

ص :11


1- نهج البلاغة : الحکمة 288.
2- شرح نهج البلاغة: 19/182.
3- (انظر) عنوان 548 «التوفیق».
4- احتمالاً مراد وکیع بن سلمة بن زهیر بن ایاد باشد _ مجمع البحرین.
5- بحار الأنوار : 77/175/9.
6- غرر الحکم : 818 ، 819.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :العِلمُ أصلُ کُلِّ حالٍ سَنِیٍّ ، و مُنتَهی کُلِّ مَنزِلَةٍ رَفیعَةٍ . (1)

بیان :

قال الشهید الثانی رضوان اللّه علیه فی کتاب «مُنیة المرید» : اعلمْ أنّ اللّه سبحانه جعل العلم هو السبب الکلّیّ لخلق هذا العالم العُلویّ و السُّفلیّ طُرّا ، و کفی بذلک جلالةً و فخرا ، قال اللّه تعالی فی محکم الکتاب _ تذکرةً و تبصرةً لاُولی الألباب _ : «اللّهُ الّذی خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ و مِنَ الأرضِ مِثْلَهُنَّ یَتَنَزَّلُ الأمرُ بَینَهُنَّ لِتَعلَموا أنَّ اللّهَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدیرٌ و أنَّ اللّهَ قَد أحاطَ بِکُلِّ شَیْءٍ عِلْما» . (2) و کفی بهذه الآیة دلیلاً علی شرف العلم ، لا سیّما علم التوحید الذی هو أساس کلّ علم و مدار کلّ معرفة. و جعل سبحانه العلم أعلی شرف و أوّل مِنّة امتنّ بها علی ابن آدم بعد خلقه و إبرازه من ظلمة العدم إلی ضیاء الوجود ، فقال سبحانه فی أوّل سورةٍ أنزلها علی نبیّه محمّد صلی الله علیه و آله : «اِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الّذی خَلَقَ * خَلَقَ الإنْسانَ مِن عَلَقٍ * اِقْرَأ وَ رَبُّکَ الأَکْرَمُ * الَّذی عَلَّمَ بِالقَلَمِ * عَلَّمَ الإنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ» . (3)

فتأمّل کیف افتتح کتابه الکریم المجید _ الذی «لا یَأْتیهِ الباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزیلٌ مِنْ حَکیمٍ حَمیدٍ» (4) بنعمة الإیجاد ، ثمّ أردفها بنعمة العلم ، فلو کان ثَمّة مِنّة أو توجد نعمة بعد نعمة الإیجاد هی أعلی من العلم لَما خصّه اللّه تعالی بذلک . (5)

امام صادق علیه السلام :ریشه هر رفعتی و اوج هر منزلت والایی، دانایی است.

توضیح :

شهید ثانی، رضوان اللّه علیه، در کتاب «منیة المرید» می نویسد: بدان که خداوند سبحان، دانش را علت کلّی آفرینش جهان برین و زیرین قرار داده و برای دانش همین شکوه و افتخار کافی است. خداوند متعال در کتاب محکم خود، به منظور یادآوری و بصیرت بخشیدن به خردمندان، می فرماید: «خدا آن است که هفت آسمان و همانند آنها زمین را بیافرید. فرمان او میان آسمانها و زمین روان است، تا بدانید که خدا بر هر چیزی تواناست و بر همه چیز احاطه علمی دارد». همین آیه به تنهایی کافی است که نشان دهد دانش، بویژه دانش توحید، که شالوده هر دانشی و مدار هر شناختی است، تا چه پایه ارجمند است.

خداوند سبحان دانش را بالاترین شرافت و نخستین نعمتی قرار داد که، بعد از آفرینش آدمیزاد و برآوردن او از تاریکیِ نیستی، به روشناییِ هستی، به وی عطا فرمود. خداوند سبحان در نخستین سوره ای که بر پیامبر خود محمد صلی الله علیه و آله فرو فرستاد می فرمود: «بخوان به نام پروردگارت که بیافرید. انسان را از لخته خونی آفرید. بخوان و پروردگار تو ارجمندترین است. خدایی که با قلم آموزش داد. به انسان آنچه نمی دانست بیاموخت».

بیندیش که چگونه کتاب گرامی و ارجمند خود را که «نه از پیش روی باطل بدو راه یابد نه از پس. نازل شده از سوی خدایی حکیم و ستودنی است» با نعمت هستی بخشیدن آغاز می کند و بلافاصله بعد از آن از نعمت دانش سخن می گوید؛ اگر بعد از نعمت ایجاد، عطا یا نعمتی بالاتر و بهتر از علم بود، بی گمان خداوند بزرگ اختصاصا از این نعمت یاد نمی کرد.

ص :12


1- . بحار الأنوار : 2/31/20 .
2- الطلاق : 12.
3- العلق : 1 _ 5 .
4- فصّلت : 42 .
5- منیة المرید : 93 .

2786 - العِلمُ وَالحَیاةُ
2786 - دانش و زندگی

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :العِلمُ حَیاةُ الإسلامِ و عِمادُ الدِّینِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :العِلمُ حَیاةُ الإسلامِ و عِمادُ الإیمانِ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :العِلمُ حَیاةٌ . (3)

2786

دانش و زندگی

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانش، [مایه] زندگی اسلام و تکیه گاه دین است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانش، [مایه] حیات اسلام و پشتوانه ایمان است.

امام علی علیه السلام :دانش، زندگی است.

ص :13


1- کنز العمّال : 28661.
2- کنز العمّال : 28944.
3- غرر الحکم : 185.

عنه علیه السلام :العِلمُ إحدَی الحَیاتَینِ . (1)

عنه علیه السلام :بِالعِلمِ تَکونُ الحَیاةُ . (2)

عنه علیه السلام :العِلمُ مُحیی النَّفسِ ، و مُنیرُ العَقلِ ، و مُمیتُ الجَهلِ . (3)

عنه علیه السلام :إنَّ العِلمَ حَیاةُ القُلوبِ ، و نورُ الأبصارِ مِنَ العَمی ، و قُوَّةُ الأبدانِ مِنَ الضَّعفِ . (4)

عنه علیه السلام :ما ماتَ مَن أحیا عِلما . (5)

عنه علیه السلام :اِکتَسِبوا العِلمَ یُکسِبْکُمُ الحَیاةَ . (6)

(7)

امام علی علیه السلام :دانش، یکی از دو زندگی است.

امام علی علیه السلام :با دانش است، که زندگی به وجود می آید.

امام علی علیه السلام :دانش، زندگی بخش جان است و روشن کننده خرد و میراننده نادانی.

امام علی علیه السلام :همانا دانش، [مایه] زندگی دلهاست و روشن کننده دیدگان کور و نیرو بخش بدنهای ناتوان.

امام علی علیه السلام :کسی که دانشی را زنده کند هرگز نمیرد.

امام علی علیه السلام :دانش به دست آورید تا به شما زندگی بخشد.

2787 - العِلمُ وطاعَةُ اللَّهِ
2787 - دانش و فرمانبری از خدا

الکتاب :

وَ یَرَی الَّذِینَ أُوتُوا العِلْمَ الَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ هُوَ الحَقُّ وَ یَهْدِی إِلَی صِراطِ العَزِیزِ الحَمِیدِ» . (8)

وَ لِیَعْلَمَ الَّذِینَ أُوتُوا العِلْمَ أَنَّهُ الحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَیُؤْمِنُوا بِهِ فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ وَ إِنَّ اللّهَ لَهادِ الَّذِینَ آمَنُوا إِلَی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ» . (9)

2787

دانش و فرمانبری از خدا

قرآن:

«آنان که از دانش برخورداری یافته اند می دانند که آنچه از جانب پروردگارت بر تو نازل شده حق است و به راه خدای پیروزمند ستودنی راه می نماید».

«و تا دانشمندان بدانند که قرآن براستی از جانب پروردگار توست و بدان ایمان بیاورند و دلهایشان بدان آرام گیرد. و خدا کسانی را که ایمان آورده اند به راه راست هدایت می کند».

ص :14


1- غرر الحکم : 1626.
2- غرر الحکم : 4220.
3- غرر الحکم : 1736.
4- الأمالی للصدوق : 713/982 .
5- غرر الحکم : 9508.
6- غرر الحکم : 2486.
7- (انظر) العقل : باب 2749. الجهل: باب 606، 607.
8- سبأ : 6.
9- الحجّ : 54.

الحدیث:

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :طَلَبُ العِلمِ فَریضَةٌ عَلی کُلِّ مُسلِمٍ ......... بِهِ یُطاعُ الرَّبُّ و یُعبَدُ ، و بِهِ تُوصَلُ الأرحامُ ، و یُعرَفُ الحَلالُ مِنَ الحَرامِ ، العِلمُ إمامُ العَمَلِ و العَمَلُ تابِعُهُ ، یُلهَمُ بِهِ السُعَداءُ ، و یُحرَمُهُ الأشقِیاءُ . (1)

(2)

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تحصیل دانش بر هر مسلمانی واجب است ......... با دانش است که پروردگار فرمانبری و پرستش می شود و با دانش است که پیوندهای خویشاوندی برقرار می ماند و روا از ناروا باز شناخته می شود. دانش پیشوای عمل است و عمل پیرو آن می باشد، به نیکبختان دانش الهام می شود و شور بختان از آن محروم می شوند.

2788 - فَضلُ العِلمِ عَلَی المالِ
2788 - برتری علم بر ثروت

فَضلُ العِلمِ عَلَی المالِ

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ لِکُمَیلٍ لَمّا أخَذَ بِیَدِهِ و أخرَجَهُ إلَی الجَبّانِ (3) فلَمّا أصحَرَ تَنَفَّسَ الصُّعَداءَ و قالَ _: یا کُمَیلُ ، العِلمُ خَیرٌ مِنَ المالِ ، العِلمُ یَحرُسُکَ و أنتَ تَحرُسُ المالَ ، و المالُ تَنقُصُهُ النَّفَقَةُ ، و العِلمُ یَزکو عَلَی الإنفاقِ ، و صَنیعُ المالِ یَزولُ بِزَوالِهِ . (4)

عنه علیه السلام :العِلمُ أفضَلُ مِنَ المالِ بِسَبعَةٍ : الأوّلُ : أنَّهُ مِیراثُ الأنبِیاءِ و المالُ مِیراثُ الفَراعِنَةِ ، الثانی : العِلمُ لا یَنقُصُ بِالنَّفَقَةِ و المالُ یَنقُصُ بِها ، الثّالِثُ : یَحتاجُ المالُ إلَی الحافِظِ و العِلمُ یَحفَظُ صاحِبَهُ ، الرّابِعُ : العِلمُ یَدخُلُ فِی الکَفَنِ و یَبقَی المالُ ، الخامِسُ : المالُ یَحصُلُ لِلمُؤمِنِ و الکافِرِ و العِلمُ لا یَحصُلُ إلاّ لِلمُؤمِنِ ، السّادِسُ : جَمیعُ النّاسِ یَحتاجونَ إلَی العالِمِ فی أمرِ دینِهِم و لا یَحتاجونَ إلی صاحِبِ المالِ ، السّابِعُ : العِلمُ یُقَوِّی الرَّجُلَ عَلَی المُرورِ عَلَی الصِّراطِ و المالُ یَمنَعُهُ . (5)

2788

برتری علم بر ثروت

امام علی علیه السلام_ وقتی دست کمیل بن زیاد را گرفت و او را به سوی گورستان برد و چون به صحرا رسید آهی از نهاد برکشید _فرمود : ای کمیل! دانش بهتر از دارایی است؛ زیرا دانش از تو نگهبانی می کند اما از دارایی تو باید نگهبانی کنی، دارایی با خرج کردن کم می شود، اما دانش با انفاق زیاد می گردد. و دست پرورده مال و ثروت با از بین رفتن آن از بین می رود (احترام و موقعیت اجتماعی خود را از دست می دهد).

امام علی علیه السلام :به هفت دلیل، دانش برتر از دارایی است: اوّل: دانش میراث پیامبران است و دارایی میراث فرعونان. دوّم: دانش با انفاق کم نمی شود، اما دارایی با خرج کردن کم می شود. سوّم: دارایی نیازمند نگهبان است، اما دانش دارنده خود را نگهبان است. چهارم: دانش در کفن هم با صاحب خود می آید، اما دارایی به جا می ماند. پنجم: دارایی برای مؤمن و کافر فراهم می آید، اما دانش جز برای مؤمن حاصل نمی شود. ششم: همه مردم در کارهای دینی خود به دانشمند نیاز دارند، اما به شخص دارا نیازی ندارند. هفتم: دانش، آدمی را در گذر از صراط نیرو می بخشد، اما دارایی مانع گذشتن او می شود.

ص :15


1- الأمالی للطوسی : 488/1069.
2- (انظر) العقل : باب 2757. الذنب : باب 1365.
3- الجبّان و الجبّانة: الصّحراء ، و تُسمّی بهما المقابر. ( النهایة : 1/236).
4- نهج البلاغة : الحکمة 147.
5- منیة المرید : 110.

2789 - العِلمُ وقیمَةُ المَرءِ
2789 - دانش و ارزش آدمی

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أکثَرُ النّاسِ قیمَةً أکثَرُهُم عِلما ، و أقَلُّ النّاسِ قیمَةً أقَلُّهُم عِلما . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :قیمَةُ کُلِّ امرِئٍ ما یُحسِنُهُ . (2)

عنه علیه السلام :النّاسُ أبناءُ ما یُحسِنونَ . (3)

عنه علیه السلام :یا مُؤمِنُ إنَّ هذا العِلمَ و الأدَبَ ثَمَنُ نَفسِکَ فَاجتَهِدْ فی تَعَلُّمِهِما ، فَما یَزیدُ مِن عِلمِکَ و أدَبِکَ یَزیدُ فی ثَمَنِکَ و قَدرِکَ فإنَّ بِالعِلمِ تَهتَدی إلی رَبِّکَ ، و بِالأدَبِ تُحسِنُ خِدمَةَ رَبِّکَ ، و بِأدَبِ الخِدمَةِ یَستَوجِبُ العَبدُ وَلایَتَهُ و قُربَهُ ، فَاقبَلِ النَّصیحَةَ کَی تَنجُوَ مِنَ العَذابِ . (4)

2789

دانش و ارزش آدمی

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :با ارزشترین مردم کسانی هستند که از دانش بیشتری برخوردارند و کم ارزشترین مردم کسانی هستند که از دانش کمتری بهره مندند.

امام علی علیه السلام :ارزش هر انسانی، به آن چیزی است که می داند . (5)

امام علی علیه السلام :مردم، فرزند دانایی خود هستند.

امام علی علیه السلام :ای مؤمن! همانا این دانش و ادب بهای جان توست؛ پس در آموختن آنها بکوش؛ زیرا هر چه بر دانش و ادب تو افزوده شود، بر قدر و قیمت تو افزوده می گردد؛ چه آن که با دانش به پروردگارت ره می بری و با ادب پروردگارت را نیکو خدمت می کنی و با آدابِ خدمت گزاری است که بنده سزاوار دوستی و نزدیکی به خدا می شود. پس، این اندرز را پذیرا شو تا از عذاب برهی.

ص :16


1- الأمالی للصدوق : 73/41 .
2- نهج البلاغة : الحکمة 81 ، و فی المحجّة البیضاء : 1/26 عنه علیه السلام : «قیمة کلّ امرئٍ ما یعلمه» .
3- کنز الفوائد : 1/318.
4- روضة الواعظین : 16.
5- در المحجة البیضاء، 1 / 26 از قول آن حضرت آمده است: «ارزش هر کس به دانش اوست».

الأمالی للطوسی :أحَثُّ کلمةٍ علی طلبِ علمٍ قولُ علیِّ بنِ أبی طالبٍ علیه السلام : قَدرُ کُلِّ امرِئٍ ما یُحسِنُ . (1)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ لاِبنِه الصّادِقِ علیه السلام _: یا بُنَیَّ ، اِعرِفْ مَنازِلَ الشّیعَةِ عَلی قَدرِ رِوایَتِهِم و مَعرِفَتِهِم ؛ فإنَّ المَعرِفَةَ هِیَ الدِّرایَةُ لِلرِّوایَةِ ، و بِالدِّرایاتِ لِلرِّوایاتِ یَعلو المُؤمِنُ إلی أقصی دَرَجاتِ الإیمانِ ، إنّی نَظَرتُ فی کِتابٍ لِعَلِیٍّ علیه السلام فَوَجَدتُ فِی الکِتابِ : أنَّ قیمَةَ کُلِّ امرِئٍ و قَدرَهُ مَعرِفَتُهُ . (2)

رجال الکشیّ :قال الصّادقُ علیه السلام : اِعرِفوا مَنازِلَ شیعَتِنا بِقَدرِ ما یُحسِنونَ مِن رِوایاتِهِم عَنّا ، فإنّا لا نَعُدُّ الفَقیهَ مِنهُم فَقیها حَتّی یَکونَ مُحَدَّثا ، فقیلَ لَهُ : أ وَ یَکونُ المُؤمِنُ مُحَدَّثا ؟ قالَ : یَکونُ مُفَهَّما ، و المُفَهَّمُ مُحَدَّثٌ . (3)

الأمالی للطوسی :مشوّق ترین جمله به آموختن دانش این سخن علی بن ابی طالب علیه السلام است که: ارزش هر انسانی به دانش اوست . (4)

امام باقر علیه السلام_ خطاب به فرزند خود حضرت صادق علیه السلام _فرمود : فرزندم! منزلتِ شیعیان را از اندازه روایت و معرفتشان بشناس؛ زیرا معرفت همان فهم روایت است و با فهم روایات است که مؤمن به عالیترین درجات ایمان می رسد. من در کتاب علی علیه السلام نگریستم؛ در آن جا این جمله را یافتم: همانا قدر و قیمت هر انسان، به معرفت اوست.

رجال الکشیّ :امام صادق علیه السلام فرمود: منزلتِ شیعیان ما را از اندازه روایاتی که از ما می دانند بشناسید. ما فقیه آنها را فقیه نشماریم مگر این که محدَّث باشد. عرض شد: آیا مؤمن هم محدَّث می باشد؟ فرمود: مفهَّم است و مفهَّم محدَّث (5) می باشد.

ص :17


1- الأمالی للطوسیّ: 494/1083 وقال المجلسی فی بحار الأنوار: 1/166 بعد أن ذکر الحدیث: قال الجوهری: فی الصحاح : 5/2099 . هو یُحسن الشیء أی یعلمه.
2- معانی الأخبار : 1/2.
3- رجال الکشّیّ : 1/6/2.
4- جوهری می گوید: هو یُحسن الشی ء یعنی: او آن چیز را می داند. بحار الأنوار : 1 / 166.
5- مُحدَّث کسی است که علوم و اخبار آسمانی به وسیله الهام با صدای فرشته به او می رسد اما شخص فرشته را نمی بیند و مفهَّم (تفهیم شده) کسی است که از طریق رسول خدا صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام تفسیر و تأویل قرآن به او فهمانیده شده باشد _ م

2790 - أقرَبُ النّاسِ مِن دَرَجَةِ النُّبُوَّةِ
2790 - نزدیکترین مردم به درجه پیامبری

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أقرَبُ النّاسِ مِن دَرَجَةِ النُّبُوَّةِ أهلُ الجِهادِ و أهلُ العِلمِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :طالِبُ العِلمِ رُکنُ الإسلامِ ، و یُعطی أجرَهُ مَعَ النَّبِیِّینَ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :عُلَماءُ اُمَّتی کَأنبیاءِ بَنی إسرائیلَ . (3)

(4)

2790

نزدیکترین مردم به درجه پیامبری

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نزدیکترین مردم به درجه پیامبری، مجاهدان و دانشمندانند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :جوینده دانش رکن اسلام است و مزدش با پیامبران داده می شود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :علمای امّت من، همانند پیامبران بنی اسرائیلند.

2791 - العُلَماءُ وَرَثَةُ الأنبِیاءِ
2791 - علما وارثان پیامبرانند

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :العُلَماءُ وَرَثَةُ الأنبیاءِ ، یُحِبُّهُم أهلُ السَّماءِ ، و یَستَغفِرُ لَهُمُ الحِیتانُ فِی البَحرِ إذا ماتوا إلی یَومِ القِیامَةِ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :العُلَماءُ مَصابیحُ الأرضِ ، و خُلَفاءُ الأنبیاءِ ، و وَرَثَتی و وَرَثَةُ الأنبیاءِ . (6)

2791

علما وارثان پیامبرانند

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :علما وارثان پیامبرانند، اهل آسمان ایشان را دوست می دارند و هر گاه بمیرند ماهیان دریا تا روز رستاخیز برایشان آمرزش می طلبند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عُلما چراغهای روی زمینند و جانشینان پیامبران و وارثان من و وارثان پیامبران.

ص :18


1- کنز العمّال : 10647 .
2- کنز العمّال : 28729.
3- عوالی اللآلی : 4/77/67.
4- (انظر) العلم : باب 2804.
5- کنز العمّال : 28679.
6- کنز العمّال : 28677.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :تَفَقَّهْ فِی الدِّینِ ؛ فإنَّ الفُقَهاءَ وَرَثَةُ الأنبیاءِ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنَّ العُلَماءَ وَرَثَةُ الأنبِیاءِ . (2)

عنه علیه السلام :(إنَّ) العُلَماءَ وَرَثَةُ الأنبِیاءِ و ذلکَ أنَّ الأنبِیاءَ لَم یُوَرِّثوا دِرهَمَا و لا دینارا ، و إنَّما أورَثوا أحادیثَ مِن أحادیثِهِم ، فمَن أخَذَ بِشَیءٍ مِنها فقَد أخَذَ حَظّا وافِرا ، فَانظُروا عِلمَکُم عَمَّن تَأخُذونَهُ . (3)

امام علی علیه السلام :در دین فقیه (دانا) شو؛ زیرا که فقیهان وارثان پیامبرانند.

امام صادق علیه السلام :همانا علما وارثان پیامبرانند.

امام صادق علیه السلام :علما وارثان پیامبرانند؛ زیرا پیامبران درهم و دینار به ارث نگذاشتند، بلکه احادیثی از خویش بر جای نهادند. پس، هر کس چیزی از این احادیث را بیاموزد، بهره ای فراوان برده است؛ بنا بر این، بنگرید که دانش خود را از چه کسی فرا می گیرید.

2792 - فَضلُ مِدادِ العُلَماءِ عَلی دِماءِ الشُّهَداءِ
2792 - برتری مُرکّب عالمان بر خون شهیدان

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :یُوزَنُ یَومَ القِیامَةِ مِدادُ العُلَماءِ و دِماءُ الشُّهَداءِ فیَرجَحُ مِدادُ العُلَماءِ عَلی دِماءِ الشُّهَداءِ. (4)

عنه صلی الله علیه و آله :وُزِنَ حِبرُ العُلَماءِ بِدَمِ الشُّهَداءِ فرَجَحَ عَلَیهِ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :یوزَنُ مِدادُ العُلَماءِ و دَمُ الشُّهَداءِ ، یَرجَحُ مِدادُ العُلَماءِ عَلی دَمِ الشُّهَداءِ . (6)

2792

برتری مُرکّب عالمان بر خون شهیدان

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :روز قیامت مرکّب عالمان و خون شهیدان با هم وزن می شوند و مرکّب عالمان بر خون شهیدان می چربد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مرکّب دانشمندان با خون شهیدان وزن می شود و مرکّب بر خون می چربد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مرکّب علما و خون شهدا با هم وزن می شود و کفه مرکّب علما بر خون شهدا سنگینی می کند.

ص :19


1- عوالی اللآلی : 4/60/5.
2- الکافی : 1/32/2.
3- الدعوات : 63/157.
4- الدرّ المنثور : 3/423 .
5- کنز العمّال : 28714.
6- کنز العمّال : 28902.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إذا کانَ یَومُ القِیامَةِ جَمَعَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ النّاسَ فی صَعیدٍ واحِدٍ ، و وُضِعَتِ المَوازینُ ، فیُوزَنُ دِماءُ الشُّهَداءِ مَعَ مِدادِ العُلَماءِ، فیَرجَحُ مِدادُ العُلَماءِ عَلی دِماءِ الشُّهَداءِ . (1)

امام صادق علیه السلام :چون روز رستاخیز شود، خداوند عزّ و جلّ مردم را در دشتی فراخ گرد می آورد و ترازوها گذاشته می شود و خون شهیدان با مرکّب عالمان سنجیده می شود، اما کفّه مرکّب عالمان بر خون شهیدان سنگینی می کند.

2793 - العالِمُ حَیٌّ وإن ماتَ
2793 - دانشمند زنده است گرچه مرده باشد

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :العالِمُ بَینَ الجُهّالِ کَالحَیِّ بَینَ الأمواتِ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :هَلَکَ خُزّانُ الأموالِ و هُم أحیاءٌ ، و العُلَماءُ باقونَ ما بَقِیَ الدَّهرُ ، أعیانُهُم مَفقودَةٌ ، و أمثالُهُم فِی القُلوبِ مَوجودَةٌ . (3)

عنه علیه السلام :العُلَماءُ باقونَ ما بَقِیَ اللَّیلُ و النَّهارُ . (4)

عنه علیه السلام :العالِمُ حَیٌّ و إن کانَ مَیِّتا ، الجاهِلُ مَیِّتٌ و إن کانَ حَیّا . (5)

(6)

2793

دانشمند زنده است گر چه مرده باشد

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانشمند در میان مردمان نادان، مانند زنده ای است در میان مردگان.

امام علی علیه السلام :مال اندوزان، با آن که زنده اند، مُرده اند و اهل علم، تا دنیا هست زنده اند. پیکرهایشان از میان می رود، امّا یادشان در دلها هست.

امام علی علیه السلام :تا گردش شب و روز هست، علما هستند.

امام علی علیه السلام :عالم زنده است، گر چه مرده باشد؛ نادان مرده است، گر چه زنده باشد.

ص :20


1- مستطرفات السرائر : 119/2.
2- الأمالی للطوسی : 521/1148.
3- نهج البلاغة : الحکمة 147.
4- غرر الحکم : 1481.
5- غرر الحکم : 1124 _ 1125.
6- (انظر) الموت : باب 3684 ، 3685.

2794 - فَضلُ العِلمِ عَلَی العِبادَةِ
2794 - برتری دانش بر عبادت

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :فَضلُ العِلمِ أحَبُّ إلَیَّ مِن فَضلِ العِبادَةِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :العِلمُ أفضَلُ مِنَ العِبادَةِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن خَرَجَ یَطلُبُ بابا مِن عِلمٍ لِیَرُدَّ بِه باطِلاً إلی حَقٍّ ، أو ضَلالَةً إلی هُدیً ، کانَ عَمَلُهُ ذلکَ کَعِبادَةِ مُتَعَبِّدٍ أربَعینَ عاما . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :قَلیلُ العِلمِ خَیرٌ مِن کَثیرِ العِبادَةِ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :نَومٌ مَعَ عِلمٍ خَیرٌ مِن صَلاةٍ عَلی جَهلٍ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :طَلَبُ العِلمِ أفضَلُ عِندَ اللّهِ مِنَ الصَّلاةِ و الصِّیامِ و الحَجِّ و الجِهادِ فی سَبیلِ اللّهِ تَعالی. (6)

الاءمامُ علیٌّ علیه السلام :الکَلِمَةُ مِنَ الحِکمَةِ یَسمَعُها الرَّجُلُ فیَقولُ أو یَعمَلُ بِها خَیرٌ مِن عِبادَةِ سَنَةٍ . (7)

2794

برتری دانش بر عبادت

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :فضلیت علم نزد من خوشتر از فضیلت عبادت است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :علم برتر از عبادت است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که برای آموختن یک باب از دانشی بیرون رود تا به وسیله آن باطلی را به حق، یا گمراهی و ضلالتی را به هدایت باز گرداند، این کار او مانند عبادت چهل ساله عبادت کننده است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اندکی دانش، بهتر از بسیاری عبادت است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خوابِ توأم با علم و دانش، بهتر از نماز همراه با نادانی است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نزد خداوند، آموختن دانش برتر از نماز و روزه و حجّ و جهاد در راه خداوند متعال است.

امام علی علیه السلام :سخن حکیمانه ای که آدمی بشنود و آن را [برای دیگری] بازگو کند، یا به آن عمل نماید، بهتر از عبادت یک سال است.

ص :21


1- تحف العقول : 41 .
2- کنز العمّال : 28657.
3- الأمالی للطوسی : 619/1275.
4- منیة المرید : 105 .
5- منیة المرید : 104.
6- کنز العمّال : 28655.
7- بحار الأنوار : 1/183/93.

عنه علیه السلام :قَلیلُ العَمَلِ مَعَ کَثیرِ العِلمِ، خَیرٌ مِن کَثیرِ العَمَلِ مَعَ قَلیلِ العِلمِ و الشَّکِّ و الشُّبهَةِ . (1)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :تَذاکُرُ العِلمِ ساعَةً خَیرٌ مِن قِیامِ لَیلَةٍ . (2)

(3)

امام علی علیه السلام :عملِ اندکی که با علمِ بسیار همراه باشد، بهتر است از عملِ بسیاری که با علمِ اندک و شک و شبهه همراه باشد.

امام باقر علیه السلام :یک ساعت مذاکره علمی، بهتر از یک شب عبادت است.

2795 - فَضلُ العالِمِ عَلَی العابِدِ
2795 - برتری عالم بر عابد

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :فَضلُ العالِمِ عَلَی العابِدِ کفَضلِ القَمَرِ عَلی سائرِ النُّجومِ لَیلَةَ البَدرِ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ فَضلَ العالِمِ عَلی العابِدِ کفَضلِ الشَّمسِ عَلی الکَواکِبِ ، و فَضلُ العابِدِ عَلی غَیرِ العابِدِ کفَضلِ القَمَرِ عَلی الکَواکِبِ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :رَکعَةٌ مِن عالِمٍ بِاللّهِ خَیرٌ مِن ألفِ رَکعَةٍ مِن مُتَجاهِلٍ بِاللّهِ . (6)

عنه صلی الله علیه و آله :رَکعَتانِ یُصَلّیهِما العالِمُ أفضَلُ مِن ألفِ رَکعَةٍ یُصَلّیها العابِدُ . (7)

2795

برتری عالم بر عابد

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برتری عالم بر عابد، مانند برتری ماه شب چهارده است بر دیگر ستارگان.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همانا برتری عالم بر عابد، همچون برتری خورشید است بر ستارگان و برتری عابد بر غیر عابد، همانند برتری ماه است بر ستارگان.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :یک رکعت نماز عالمِ به خدا، بهتر از هزار رکعت نماز جاهلِ به خداست.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دو رکعت نمازی که عالم می گزارد، برتر از هزار رکعت نمازی است که عابد می خواند.

ص :22


1- الاختصاص : 245.
2- الاختصاص : 245.
3- (انظر) العبادة : باب 2459.
4- ثواب الأعمال : 159/1 .
5- بحار الأنوار : 2/19/49.
6- کنز العمّال : 28786.
7- کتاب من لا یحضره الفقیه : 4/367/5762.

عنه صلی الله علیه و آله :ساعَةٌ مِن عالِمٍ یَتَّکِئُ عَلی فِراشِهِ یَنظُرُ فی عَمَلِهِ ، خَیرٌ مِن عِبادَةِ العابِدِ سَبعینَ عاما. (1)

عنه صلی الله علیه و آله :فَضلُ العالِمِ عَلی الشَّهیدِ دَرَجَةٌ ، و فَضلُ الشَّهیدِ عَلی العابِدِ دَرَجةٌ ، و فَضلُ النَّبِیِّ عَلَی العالِمِ دَرَجَةٌ ، و فَضلُ القُرآنِ عَلی سائرِ الکَلامِ کَفَضلِ اللّهِ عَلی خَلقِهِ ، و فَضلُ العالِمِ عَلی سائرِ النّاسِ کَفَضلی عَلی أدناهُم . (2)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :عالِمٌ یُنتَفِعُ بِعِلمِه ، أفضَلُ مِن سَبعینَ ألفِ عابِدٍ . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :عالِمٌ أفضَلُ مِن ألفِ عابِدٍ و ألفِ زاهِدٍ . (4)

عنه علیه السلام :یَأتی صاحِبُ العِلمِ قُدّامَ العابِدِ بِرَبوَةٍ مَسیرَةَ خَمسِ مِئَةِ عامٍ . (5)

(6)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :یک ساعت تکیه زدن عالم بر بستر خویش و نگریستن در کار و عملش، بهتر از هفتاد سال عبادت عابد است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برتری عالم بر شهید یک درجه است و برتری شهید بر عابد یک درجه و برتری پیامبر بر عالم یک درجه و برتری قرآن بر دیگر گفتارها مانند برتری خداست بر آفریدگانش و برتری عالم بر دیگر مردمان، همچون برتری من است بر کمترین آنها.

امام باقر علیه السلام :عالمی که از علمش بهره بَرَد، برتر از هفتاد هزار عابد است.

امام صادق علیه السلام :یک عالم برتر از هزار عابد و هزار زاهد است.

امام صادق علیه السلام :[در قیامت] شخص عالم، پانصد سال جلوتر از عابد به سوی تپه ای بلند [که محل استقرار آنهاست ]می آید. (7)

2796 - سَبَبُ تَفضیلِ العالِمِ عَلَی العابِدِ
2796 - علت برتری دادن عالم بر عابد

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :فَضلُ العالِمِ عَلی العابِدِ بِسَبعینَ دَرَجَةً ، بَینَ کُلِّ دَرَجَتَینِ حُضْرُ الفَرَسِ سَبعینَ عاما ؛ و ذلکَ أنَّ الشَّیطانَ یَضَعُ البِدعَةَ لِلنّاسِ فیُبصِرُها العالِمُ فیَنهی عَنها ، و العابِدُ مُقبِلٌ عَلی عِبادَتِهِ لا یَتَوَجَّهُ لَها و لا یَعرِفُها . (8)

2796

علت برتری دادن عالم بر عابد

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عالم، هفتاد درجه بر عابد برتری دارد که فاصله هر درجه از دیگری به اندازه ای است که یک اسب هفتاد سال بدود. علت این برتری آن است که شیطان در میان مردم بدعتی می گذارد و دانشمند به آن پی می برد و مردم را از آن نهی می کند، اما عابد سرگرم عبادت خود است و به بدعت نه توجهی دارد و نه آن را می شناسد.

ص :23


1- روضة الواعظین : 16.
2- مجمع البیان : 9/380.
3- الدعوات : 62/153 .
4- تحف العقول : 364.
5- بحار الأنوار : 2/18/48.
6- (انظر) الفقه : باب 3190.
7- درباره معنای این حدیث سه وجه ذکر شده است. مراجعه کنید به بحار الأنوار : 2 / 18.
8- روضة الواعظین : 17.

عنه صلی الله علیه و آله :وَ الّذی نَفسُ مُحَمَّدٍ بِیَدهِ ! لَعالِمٌ واحِدٌ أشَدُّ عَلی إبلیسَ مِن ألفِ عابِدٍ ؛ لأِنَّ العابِدَ لِنَفسِهِ و العالِمَ لِغَیرِهِ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :رَکعَتانِ مِن عالِمٍ خَیرٌ مِن سَبعینَ رَکعَةً مِن جاهِلٍ ؛ لأِنَّ العالِمَ تَأتیهِ الفِتنَةُ فیَخرُجُ مِنها بِعِلمِهِ ، و تَأتی الجاهِلَ فیَنسِفُهُ نَسفا . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إذا کانَ یَومُ القِیامَةِ بَعَثَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ العالِمَ و العابِدَ ، فإذا وَقَفا بَینَ یَدَیِ اللّهِ عَزَّ و جلَّ قیلَ لِلعابِدِ : انطَلِق إلَی الجَنَّةِ ، و قیلَ لِلعالِمِ : قِفْ تَشفَعْ لِلنّاسِ بِحُسنِ تَأدیبِکَ لَهُم . (3)

الإمامُ الرِّضا علیه السلام :یُقالُ لِلعابِدِ یَومَ القِیامَةِ : نِعمَ الرَّجُلُ کُنتَ، هَمَّتکَ ذاتُ نَفسِکَ و کَفَیتَ النّاسَ مَؤونَتَکَ فَادخُلِ الجَنَّةَ . ألا إنّ الفَقیهَ مَن أفاضَ عَلَی النّاسِ خَیرَهُ ، و أنقَذَهُم مِن أعدائهِم ......... و یُقالُ لِلفَقیهِ : یا أیُّها الکافِلُ لأِیتامِ آلِ مُحَمَّدٍ ، الهادی لِضُعَفاءِ مُحِبّیهِم و مَوالیهِم ، قِفْ حَتّی تَشفَعَ لِکُلِّ مَن أخَذَ عَنکَ أو تَعَلَّمَ مِنکَ . (4) (5)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سوگند به آن که جان محمّد در دست اوست، هر آینه وجود یک عالم برای ابلیس سخت تر از هزار عابد است؛ زیرا عابد به فکر خویشتن است و عالم در اندیشه دیگران.

امام علی علیه السلام :دو رکعت نماز عالم، بهتر از هفتاد رکعت نماز نادان است؛ زیرا عالم با فتنه (شرایط گمراه کننده) رو به رو می شود، امّا به واسطه دانش خود از آن بیرون می رود، ولی جاهل با فتنه رو به رو می گردد و در آن خُرد و متلاشی می شود.

امام صادق علیه السلام :چون روز قیامت شود خداوند عزّ و جلّ عالم و عابد را برانگیزد. چون آن دو در پیشگاه خداوند عزّ و جلّ بایستند، به عابد گفته شود: به بهشت برو و به عالم گفته شود: بایست و به سبب آن که مردم را نیکو تربیت کردی، شفاعتشان کن.

امام رضا علیه السلام :روز قیامت به عابد گفته می شود: آدم خوبی بودی، به خودت پرداختی و زحمت خود را از دوش مردم برداشتی. به بهشت درآی. بدانید که فقیه کسی است که خیر خود را بر مردم فرو ریزد و آنان را از دشمنانشان برهاند ......... به فقیه گفته می شود: ای کسی که سرپرستی یتیمان آل محمّد را به عهده گرفتی و دوستداران و پیروانِ مستضعف آنان را هدایت کردی! بایست، تا برای هر کس که از تو بهره مند شده یا دانش آموخته شفاعت کنی.

ص :24


1- کنز العمّال : 28908.
2- الاختصاص : 245.
3- علل الشرائع : 394/11.
4- الاحتجاج : 1/14/9.
5- (انظر) الفقه : باب 3192.

2797 - مَوتُ العالِمِ
2797 - درگذشت عالم

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَوتُ العالِمِ ثُلمَةٌ فی الإسلامِ لا تُسَدُّ ما اختَلَفَ اللَّیلُ و النَّهارُ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :ما قَبَضَ اللّهُ تَعالی عالِما مِن هذهِ الاُمَّةِ إلاّ کانَ ثَغرَةٌ فِی الإسلامِ ، لا تُسَدُّ ثُلمَتُهُ إلی یَومِ القِیامَةِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :مَوتُ العالِمِ مُصیبَةٌ لا تُجبَرُ و ثُلمَةٌ لا تُسَدُّ ، و هُوَ نَجمٌ ط_مِسَ ، و مَوتُ قَبیلَةٍ أیسَرُ مِن مَوتِ عالِمٍ . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لَمّا سُئلَ عَن قَولِ اللّهِ عَزَّ و جلَّ : «أ وَ لَمْ یَرَوا أنّا نَأْتی الأرْضَ نَنْقُصُها مِن أطْرافِها» (4) _: فَقدُ العُلَماءِ . (5)

(6)

2797

درگذشت عالم

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مرگ عالم، رخنه ای است در اسلام که تا شب و روز در گردش است، هیچ چیز آن را نمی بندد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند متعال عالمی را از میان این امت نَبرَد، مگر این که رفتن او رخنه ای در اسلام باشد، که تا روز قیامت این رخنه بسته نمی شود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مرگ عالم مصیبتی جبران نا پذیر و رخنه ای بسته ناشدنی است. او ستاره ای است که غروب می کند. مرگ یک قبیله آسانتر از مرگ یک عالم است.

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از آیه «آیا ندیدند که ما از اطراف زمین می کاهیم» _فرمود : مراد از دست رفتن علماست.

ص :25


1- کنز العمّال : 28760.
2- کنز العمّال : 28812.
3- کنز العمّال : 28858.
4- الرعد : 41 .
5- کتاب من لا یحضره الفقیه : 1/186/560.
6- (انظر) الفقه : باب 3195.

2798 - النَّظَرُ إلی وَجهِ العالِمِ عِبادَةٌ
2798 - نگریستن به چهره عالم عبادت است

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :النَّظَرُ إلی وَجهِ العالِمِ عِبادَةٌ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :النَّظَرُ إلی وَجهِ عَلِیٍّ عِبادَةٌ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :النَّظَرُ فی وَجهِ العالِمِ حُبّا لَهُ عِبادَةٌ . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لَمّا سُئلَ عَن قَولِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله : النَّظَرُ فی وُجوهِ العُلَماءِ عِبادَةٌ _: هُوَ العالِمُ الّذی إذا نَظَرتَ إلَیهِ ذَکَّرَکَ الآخِرَةَ ، و مَن کانَ خِلافَ ذلکَ فَالنَّظَرُ إلَیهِ فِتنَةٌ . (4)

(5)

2798

نگریستن به چهره عالم عبادت است

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نگریستن به چهره عالم، عبادت است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نگریستن به چهره علی، عبادت است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نگاه مهر آمیز به چهره عالم، عبادت است.

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به پرسش از این سخن پیامبر صلی الله علیه و آله که: نگریستن به چهره علما عبادت است _فرمود : منظور عالمی است که چون به او بنگری، تو را به یاد آخرت اندازد و کسی که بر خلاف این باشد، نگاه کردن به او فتنه (گمراهی) است.

2799 - الحَثُّ عَلی طَلَبُ العِلمِ
2799 - ترغیب به طلب دانش

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :اُطلُبوا العِلمَ و لَو بِالصِّینِ؛ فإنَّ طَلَبَ العِلمِ فَریضَةٌ عَلی کُلِّ مُسلِمٍ . (6)

2799

ترغیب به طلب دانش

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانش را فرا گیرید، گر چه در چین باشد؛ زیرا طلب دانش بر هر مسلمانی واجب است.

ص :26


1- بحار الأنوار : 1/195/14.
2- تاریخ دمشق : 42/350/8932 .
3- النوادر للراوندی : 110/94 .
4- تنبیه الخواطر : 1/84.
5- (انظر) النظر : باب 3826. تاریخ دمشق لابن عساکر «ترجمة الإمام علیّ علیه السلام » : 2 / 391.
6- کنز العمّال : 28697 ، 28698.

عنه صلی الله علیه و آله :اُطلُبوا العِلمَ ؛ فإنَّهُ السَّبَبُ بَینَکُم و بَینَ اللّهِ عَزَّ و جلَّ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :اُطلُبوا التَّعَلُّمَ و لَو بِخَوضِ اللُّجَجِ و شَقِّ المُهَجِ . (2)

عنه علیه السلام :لَو عَلِمَ النّاسُ ما فی طَلَبِ العِلمِ لَطَلَبوهُ و لَو بِسَفکِ المُهَجِ و خَوضِ اللُّجَجِ . (3)

لقمانُ علیه السلام_ لاِبنِهِ و هُوَ یَعِظُهُ _: یا بُنَیَّ ، اِجعَلْ فی أیّامِکَ و لَیالیکَ و ساعاتِکَ نَصیبا لَکَ فی طَلَبِ العِلمِ ، فإنَّکَ لَن تَجِدَ لَکَ تَضییعا مِثلَ تَرکِهِ . (4)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :علم بیاموزید؛ زیرا علم، رشته پیوند میان شما و خداوند عزّ و جلّ است.

امام صادق علیه السلام :در جستجوی آموختن دانش برآیید، گر چه با فرو رفتن در ژرفای دریاها و شکافتن دل ها (ریختن خون ها) باشد.

امام صادق علیه السلام :اگر مردم می دانستند که علم چه فوایدی دارد، هر آینه در جستجوی آن بر می آمدند گر چه در راه آن خون بریزند و در ژرفای دریاها فرو روند.

لقمان علیه السلام_ در اندرز به فرزند خود _فرمود : فرزندم! در روزها و شبها و ساعات عمر خود، بهره ای را به آموختن دانش اختصاص بده؛ زیرا برای خود هرگز لطمه ای بزرگتر از ترک علم نخواهی یافت.

2800 - طَلَبُ العِلمِ
2800 - تحصیل علم

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لِقاحُ المَعرِفَةِ دِراسةُ العِلْمِ. (5)

عنه علیه السلام :مُدارَسةُ العِلمِ لَذَّةُ العُلَماءِ . (6)

عنه علیه السلام :اُطلُبِ العِلمَ تَزدَدْ عِلما. (7)

الإمامُ الحسینُ علیه السلام :دِراسةُ العِلمِ لِقاحُ المَعرِفَةِ، و طولُ التَّجارِبِ زِیادَةٌ فِی العَقلِ. (8)

2800

تحصیل علم

امام علی علیه السلام :باروریِ شناخت به کسب دانش است.

امام علی علیه السلام :گفت و گوی علمی، لذّت دانشمندان است.

امام علی علیه السلام :دانش بجوی، تا بر دانشت افزوده شود.

امام حسین علیه السلام :فراگیری دانش، معرفت را بارور می کند و تجربه های زیاد، بر خِرد می افزاید.

ص :27


1- الأمالی للمفید : 29/1.
2- أعلام الدین : 303.
3- عوالی اللآلی : 4/61/9.
4- الأمالی للطوسی : 68/99.
5- غرر الحکم : 7622.
6- غرر الحکم : 9755.
7- غرر الحکم : 2276.
8- بحار الأنوار : 78/128/11.

2801 - وُجوبُ طَلَبِ العِلمِ
2801 - تحصیل علم واجب است

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :طَلَبُ العِلمِ فَریضَةٌ عَلی کُلِّ مُسلِمٍ و مُسلِمَةٍ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :طَلَبُ العِلمِ فَریضَةٌ عَلی کُلِّ مُسلِمٍ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :طَلَبُ العِلمِ فَریضَةٌ عَلی کُلِّ مُسلِمٍ ، ألا إنَّ اللّهَ یُحِبُّ بُغاةَ العِلمِ . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :طَلَبُ العِلمِ فَریضَةٌ فی کُلِّ حالٍ . (4)

عنه علیه السلام :طَلَبُ العِلمِ فَریضَةٌ مِن فَرائضِ اللّهِ . (5)

2801

تحصیل علم واجب است

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تحصیلِ دانش بر هر مرد و زن مسلمانی واجب است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تحصیل دانش بر هر مسلمانی واجب است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :طلب دانش بر هر مسلمانی واجب است. بدانید که خداوند جویندگان دانش را دوست دارد.

امام صادق علیه السلام :فرا گرفتنِ دانش در هر حالی واجب است.

امام صادق علیه السلام :طلبِ علم یکی از فرایض خداوند است.

2802 - مَنهومانِ لا یَشبَعانِ
2802 - دو پرخور سیر ناشدنی

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَنهومانِ لا یَشبَعُ طالِبُهُما: طالِبُ العِلمِ و طالِبُ الدّنیا . (6)

2802

دو پرخور سیر ناشدنی

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دو پُر خورند که هیچ گاه سیر نمی شوند: جوینده دانش و جوینده دنیا.

ص :28


1- تنبیه الخواطر : 2/176.
2- الأمالی للطوسی : 488/1069.
3- الکافی : 1/30/1.
4- بحار الأنوار : 1/172/27 .
5- بحار الأنوار : 1/172/28.
6- کنز العمّال : 28932 ، 28933 نحوه.

عنه صلی الله علیه و آله :مَنهومانِ لا یَشبَعانِ : طالِبُ عِلمٍ ، و طالِبُ دُنیا ، فأمّا طالِبُ العِلمِ فیَزدادُ رِضَی الرَّحمنِ ، و أمّا طالِبُ الدّنیا فیَتَمادی فِی الطُّغیانِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :أجوَعُ النّاسِ طالِبُ العِلمِ ، و أشبَعُهُمُ الّذی لا یَبتَغیهِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :کُلُّ صاحِبِ عِلمٍ غَرثانُ إلی عِلمٍ . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :العالِمُ مَن لا یَشبَعُ مِنَ العِلمِ و لا یَتَشَبَّعُ بِه . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَنهومانِ لا یَشبَعانِ : مَنهومُ عِلمٍ ، و مَنهومُ مالٍ . (5)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دو پُر خورند که سیر نمی شوند: جوینده دانش و جوینده دنیا. اما جوینده دانش بر خشنودی خداوند بخشنده می افزاید و جوینده دنیا در ورطه طغیان و سرکشی فرو می رود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :گرسنه ترین مردم، جوینده دانش است و سیرترین آنها کسی است که جویای دانش نیست.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر دارنده دانشی، گرسنه دانشی دیگر است.

امام علی علیه السلام :دانشمند کسی است که از دانش سیر نشود و وانمود به سیر شدن از آن نیز نکند.

امام صادق علیه السلام :دو حریصند که سیری ناپذیرند: حریص دانش و حریص ثروت.

2803 - طالِبُ العِلمِ
2803 - جویای دانش

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :طالِبُ العِلمِ بَینَ الجُهّالِ کَالحَیِّ بَینَ الأمواتِ . (6)

عنه صلی الله علیه و آله :طالِبُ العِلمِ لا یَموتُ ، أو یُمَتِّعَ جِدَّهُ بِقَدرِ کَدِّهِ . (7)

2803

جویای دانش

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :جویای دانش در میان مردمانِ نادان، همچون شخص زنده است در میان مردگان.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :جوینده دانش نمیرد تا این که از کوشش خود به اندازه رنجی که برده است بهره مند شود.

ص :29


1- بحار الأنوار : 1/182/75.
2- کنز العمّال : 28684.
3- کنز العمّال : 28935.
4- غرر الحکم : 1740.
5- الخصال : 53/69.
6- کنز العمّال : 28726.
7- عوالی اللآلی : 1/292/172.

عنه صلی الله علیه و آله :إذا جاءَ المَوتُ لِطالِبِ العِلمِ و هُوَ عَلی هذهِ الحالَةِ ماتَ و هُوَ شَهیدٌ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن طَلَبَ العِلمَ فهُوَ فی سَبیلِ اللّهِ حَتّی یَرجِعَ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن طَلَبَ عِلما فَأدرَکَهُ کَتَبَ اللّهُ لَهُ کِفلَینِ مِنَ الأجرِ ، و مَن طَلَبَ عِلما فلَم یُدرِکْهُ کَتَبَ اللّهُ لَهُ کِفلاً مِنَ الأجرِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن طَلَبَ العِلمَ فهُوَ کالصّائمِ نَهارَهُ ، القائمِ لَیلَهُ ، و إنَّ بابا مِنَ العِلمِ یَتَعَلَّمُهُ الرَّجُلُ خَیرٌ لَهُ مِن أن یَکونَ أبو قُبَیسٍ ذَهَبا فأنفَقَهُ فی سَبیلِ اللّهِ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن طَلَبَ العِلمَ تَکَفَّلَ اللّهُ لَهُ بِرِزقِهِ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن تَفَقَّهَ فی دِینِ اللّهِ کَفاهُ اللّهُ هَمَّهُ و رَزَقَهُ مِن حَیثُ لا یَحتَسِبُ . (6)

عنه صلی الله علیه و آله :طالِبُ العِلمِ طالِبُ الرَّحمَةِ ، طالِبُ العِلمِ رُکنُ الإسلامِ ، و یُعطی أجرَهُ مَعَ النَّبِیّینَ . (7)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه مرگ دانش جویی در حال آموختن دانش فرا رسد، شهید مرده است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که در طلب دانش بیرون رود، تا زمانی که برگردد، در راه خدا گام برمی دارد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که در طلب دانشی برآید و آن را فرا چنگ آورد، خداوند برایش دو بهره از پاداش نویسد و هر که در طلب دانشی برآید و به آن دست نیابد، خداوند برایش یک بهره از پاداش رقم زند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که دانش بجوید، مانند کسی است که روز خود را به روزه گذراند و شبش را به عبادت. اگر کسی یک باب علم بیاموزد، برایش بهتر است از این که کوه ابو قبیس طلا باشد و او آن را در راه خدا انفاق کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که دانش بجوید، خداوند روزی او را به عهده گیرد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که در راه آموختن و فهمیدن دین خدا بکوشد، خداوند خواهش و روزی او را، از جایی که گمانش را هم نمی برد تأمین کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :جویای دانش جویای رحمت است. جوینده دانش رکن اسلام است و پاداشش با پیامبران داده می شود.

ص :30


1- الترغیب و الترهیب : 1/97/16.
2- کنز العمّال : 28702.
3- منیة المرید : 99.
4- منیة المرید : 100.
5- کنز العمّال : 28701.
6- کنز العمّال : 28855.
7- کنز العمّال : 28729.

عنه صلی الله علیه و آله :مَن طَلَبَ بابا مِنَ العِلمِ لِیُصلِحَ بِه نَفسَهُ أو لِمَن بَعدَهُ ، کَتَبَ اللّهُ لَهُ مِنَ الأجرِ بِعَدَدِ رَملِ عالِجٍ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الشّاخِصُ فی طَلَبِ العِلمِ کَالمُجاهِدِ فی سَبیلِ اللّهِ . (2)

عنه علیه السلام :لِطالِبِ العِلمِ عِزُّ الدّنیا و فَوزُ الآخِرَةِ . (3)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :ما مِن عَبدٍ یَغدو فی طَلَبِ العِلمِ أو یَروحُ إلاّ خاضَ الرَّحمَةَ . (4)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که در جستجوی بابی از دانش برآید تا به وسیله آن خود یا آیندگان را اصلاح گرداند، خداوند به شمار ریگهای ریگستان برایش پاداش نویسد.

امام علی علیه السلام :سفر کننده در جستجوی دانش، مانند جهاد کننده در راه خداست.

امام علی علیه السلام :برای جوینده دانش عزّت دنیا و رستگاری آخرت است.

امام باقر علیه السلام :هیچ بنده ای نیست که روز یا شب در طلب دانش برآید مگر این که غرق رحمت [خدا ]شود.

2804 - طالِبُ العِلمِ وَالنُّبُوَّةُ
2804 - جوینده دانش و پیامبری

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن جاءَ أجَلُهُ و هُوَ یَطلُبُ العِلمَ لِیُحیِیَ بِهِ الإسلامَ لَم یَفضُلْهُ النَّبِیّونَ إلاّ بِدَرَجَةٍ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن طَلَبَ بابا مِنَ العِلمِ لِیُحیِیَ بِهِ الإسلامَ کانَ بَینَهُ و بَینَ الأنبیاءِ دَرَجَةٌ فِی الجَنَّةِ . (6)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن جاءَ أجَلُهُ و هُوَ یَطلُبُ العِلمَ لَقِیَ اللّهَ تَعالی و لَم یَکُن بَینَهُ و بَینَ النَّبِیّینَ إلاّ دَرَجَةُ النُّبُوَّةِ . (7)

2804

جوینده دانش و پیامبری

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس در جستجوی دانشی برای زنده کردن اسلام باشد و در آن حال مرگش فرا رسد، پیامبران بر او برتری ندارند مگر یک درجه.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس در جستجوی بابی از علم برآید تا به وسیله آن اسلام را زنده بدارد، در بهشت، میان او و پیامبران، تنها یک درجه فاصله باشد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس در حال طلب دانش مرگش فرا رسد، خداوند متعال را در حالی دیدار کند که میان او و پیامبران جز درجه پیامبری فاصله نباشد.

ص :31


1- کنز العمّال : 28837.
2- روضة الواعظین : 15.
3- غرر الحکم : 7349.
4- ثواب الأعمال : 160/2.
5- کنز العمّال : 28832.
6- کنز العمّال : 28833.
7- کنز العمّال : 28831.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن جاءَتهُ مَنِیَّتُهُ و هُوَ یَطلُبُ العِلمَ فبَینَهُ و بَینَ الأنبیاءِ دَرَجَةٌ . (1)

(2)

امام علی علیه السلام :هر کس در حال طلب دانش مرگش فرا رسد، میان او و پیامبران تنها یک درجه تفاوت باشد.

2805 - طالِبُ العِلمِ وَالمَلائِکَةُ
2805 - جوینده دانش و فرشتگان

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :طالِبُ العِلمِ تَبسُطُ لَهُ المَلائکَةُ أجنِحَتَها رِضیً بِما یَطلُبُ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ المَلائکَةَ لَتَضَعُ أجنِحَتَها لِطالِبِ العِلمِ حَتّی یَطَأ عَلَیها ، رِضیً بِهِ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ طالِبَ العِلمِ لَتَحُفُّهُ المَلائکَةُ بِأجنِحَتِها ، ثُمَّ یَرکَبُ بَعضُها بَعضا حَتّی یَبلُغوا سَماءَ الدّنیا مِن مَحَبَّتِهِم لِما یَطلُبُ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ طالِبَ العِلمِ تَبسُطُ لَهُ المَلائکَةُ أجنِحَتَها و تَستَغفِرُ لَهُ . (6)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن غَدا فی طَلَبِ العِلمِ أظَلَّت عَلَیهِ المَلائکَةُ، و بُورِکَ لَهُ فی مَعیشَتِهِ، و لَم یَنقُصْ مِن رِزقِهِ. (7)

2805

جوینده دانش و فرشتگان

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :فرشتگان بالهای خود را برای جوینده دانش می گسترانند؛ چون از آنچه او می جوید خشنودند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همانا فرشتگان بالهای خود را زیر پاهای جوینده دانش می گسترانند؛ چون از او خشنودند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همانا جوینده دانش را فرشتگان، با بالهای خود در میان می گیرند و آن گاه بر دوش یکدیگر سوار می شوند تا به آسمان دنیا برسند؛ زیرا که فرشتگان آنچه را او می جوید دوست می دارند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :فرشتگان، بالهای خود را برای جوینده دانش می گسترانند و برایش آمرزش می طلبند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که صبحگاهان در طلب دانش بیرون رود، فرشتگان بر سر او سایه افکنند و زندگیش با برکت شود و از روزیش چیزی کاسته نگردد.

ص :32


1- مجمع البیان : 9/380.
2- (انظر) العلم : باب 2790.
3- کنز العمّال : 28725.
4- عوالی اللآلی : 1/106/44.
5- منیة المرید : 107.
6- کنز العمّال : 28745.
7- منیة المرید : 103.

2806 - طالِبُ العِلمِ وَالجَنَّةُ
2806 - جوینده دانش و بهشت

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن سَلَکَ طَریقا یَطلُبُ فیهِ عِلما ، سَلَکَ اللّهُ بِهِ طَریقا مِن طُرُقِ الجَنَّةِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن سَلَکَ طَریقا یَطلُبُ فیهِ عِلما ، سَلَکَ اللّهُ بهِ طَریقا إلَی الجَنَّةِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :أوحَی اللّهُ إلَیَّ أنَّهُ مَن سَلَکَ مَسلَکا یَطلُبُ فیهِ العِلمَ ، سَهَّلتُ لَهُ طَریقا إلَی الجَنَّةِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :لِکُلِّ شَیءٍ طَریقٌ ، و طَریقُ الجَنَّةِ العِلمُ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن خَرَجَ یُریدُ عِلما یَتَعَلَّمُهُ فُتِحَ لَهُ بابٌ إلَی الجَنَّةِ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن کانَ فی طَلَبِ العِلمِ کانَتِ الجَنَّةُ فی طَلَبِهِ . (6)

2806

جوینده دانش و بهشت

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که برای آموختن دانشی راهی را بپیماید، خداوند او را بر یکی از راههای بهشت برد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس در جستجوی دانشی راهی را بپیماید، خداوند او را در راهی به سوی بهشت حرکت دهد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند به من وحی فرمود که هر کس در طلب دانش راهی را بپیماید، برایش راهی به سوی بهشت هموار کنم.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر چیزی راهی دارد و راه بهشت دانش است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که برای آموختن دانشی بیرون رود، دری به سوی بهشت به رویش گشوده شود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که در جستجوی دانش باشد، بهشت در جستجوی او برآید.

2807 - استِغفارُ کُلِّ شَی ءٍ لِطالِبِ العِلمِ
2807 - آمرزش خواهی همه اشیاء برای جوینده دانش

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنَّ طالِبَ العِلمِ یَستَغفِرُ لَهُ کُلُّ شَیءٍ حَتَّی الحِیتانُ فِی البَحرِ . (7)

2807

آمرزش خواهی همه اشیاء برای جوینده دانش

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همه اشیاء، حتی ماهیان دریا، برای جوینده دانش آمرزش می طلبند.

ص :33


1- کنز العمّال : 28746.
2- الأمالی للصدوق : 116/99 .
3- بحار الأنوار : 1/173/33.
4- کنز العمّال : 28803.
5- کنز العمّال : 28823.
6- کنز العمّال : 28842.
7- کنز العمّال : 28653.

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ طالِبَ العِلمِ لَیَستَغفِرُ لَهُ کُلُّ شَیءٍ ؛ حَتّی حِیتانُ البَحرِ ، و هَوامُّ الأرضِ ، و سِباعُ البَرِّ و أنعامُهُ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن خَرَجَ مِن بَیتِه یَطلُبُ عِلما شَیَّعَهُ سَبعونَ ألفَ مَلَکٍ یَستَغفِرونَ لَهُ . (2)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إنَّ جَمیعَ دَوابِّ الأرضِ لَتُصَلّی عَلی طالِبِ العِلمِ حَتَّی الحِیتانُ فِی البَحرِ . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :طالِبُ العِلمِ یَستَغفِرُ لَهُ کُلُّ شَیءٍ ؛ حَتَّی الحِیتانُ فِی البحار ، و الطَّیرُ فی جَوِّ السَّماءِ . (4)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همه اشیاء، حتی ماهیان دریا و حشرات و خزندگان روی زمین و درندگان و چرندگان صحرا، برای جوینده دانش آمرزش می طلبند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس برای آموختن دانشی از خانه اش بیرون رود، هفتاد هزار فرشته در پی او روان شوند و برایش آمرزش طلبند.

امام باقر علیه السلام :همه جنبندگان روی زمین و حتی ماهیان دریا، بر جوینده دانش درود می فرستند.

امام صادق علیه السلام :همه اشیاء، حتی ماهیان دریاها و مرغان هوا، برای جوینده دانش آمرزش می طلبند.

2808 - التَّعلیمُ
2808 - آموختن

الکتاب :

«مَا کَانَ لِبَشَرٍ أَن یُؤْتِیَهُ اللَّهُ الْکِتَ_ابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُواْ عِبَادًا لِّی مِن دُونِ اللَّهِ وَ لَ_کِن کُونُواْ رَبَّ_انِیِّینَ بِمَا کُنتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتَ_ابَ وَ بِمَا کُنتُمْ تَدْرُسُونَ ». (5)

2808

آموختن

قرآن :

«نَسزَد هیچ بشری را که خدا به او کتاب و حکمت و نبوت بدهد، آن گاه به مردم بگوید که بندگان من باشید نه خدا. بلکه [ سزاوار آنست که بگوید: ]مردمی الهی و ربّانی باشید به آن گونه که کتاب خدا را یاد داده و یاد گرفته اید».

ص :34


1- الأمالی للمفید : 29/1.
2- الأمالی للطوسی : 182/306.
3- بحار الأنوار : 1/173/31 .
4- بحار الأنوار : 1/173/30.
5- آل عمران : 79.

الحدیث :

عیسی علیه السلام :مَن عَلِمَ ، و عَمِلَ ، و عَلَّمَ ، عُدَّ فِی المَلَکوتِ الأعظمِ عَظیما . (1)

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مِنَ الصَّدَقَةِ أن یَتَعَلَّمَ الرَّجُلُ العِلمَ و یُعَلِّمَهُ النّاسَ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :أفضَلُ الصَّدَقَةِ أن یَعلَمَ المَرءُ عِلما ثُمَّ یُعَلِّمَهُ أخاهُ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :زَکاةُ العِلمَ تَعلیمُهُ مَن لا یَعلَمُهُ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :ما تَصَدَّقَ النّاسُ بِصَدَقَةٍ أفضَلَ مِن عِلمٍ یُنشَرُ . (5)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ما أخَذَ اللّهُ عَلی أهلِ الجَهلِ أن یَتَعَلَّموا حَتّی أخَذَ عَلی أهلِ العِلمِ أن یُعَلِّموا . (6)

عنه علیه السلام :ما أخَذَ اللّهُ سُبحانَهُ عَلی الجاهِلِ أن یَتَعَلَّمَ حَتّی أخَذَ عَلی العالِمِ أن یُعَلِّمَ . (7)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ فی قَولهِ تَعالی : «مِمّا رَزَقناهُم یُنْفِقونَ» (8) _: مِمّا عَلَّمناهُم یُنبِؤونَ ، و مِمّا عَلَّمناهُم مِنَ القُرآن یَتلُونَ . (9)

حدیث :

عیسی علیه السلام :هر کس بداند و عمل کند و یاد دهد، در ملکوت اعظم با عظمت به شمار آید!

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اگر کسی علم بیاموزد و آن را به مردم بیاموزاند، این کار او صدقه است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین صدقه این است که انسان علمی را بیاموزد و سپس آن را به برادر خود آموزش دهد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :زکات دانش، آموختن آن است به کسی که نمی داند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مردم هیچ صدقه ای ندادند که برتر از دانشی باشد که در میان مردم پخش شود.

امام علی علیه السلام :خداوند، نادانان را برای آموختن علم متعهّد نکرد مگر این که پیشتر دانایان را به آموزش دادن آن متعهد و موظّف ساخت.

امام علی علیه السلام :خداوند سبحان، نادان را برای آموختن علم متعهّد نکرد مگر این که [قبلاً ]دانا را به آموزش دادن متعهّد و موظّف ساخت.

امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «از آنچه روزیشان داده ایم، انفاق می کنند» _فرمود : یعنی از آنچه به آنها یاد داده ایم ، [دیگران را] آگاه می سازند و آنچه از قرآن به آنها آموخته ایم، تلاوت می کنند.

ص :35


1- تنبیه الخواطر : 1/82.
2- عدّة الداعی : 63.
3- منیة المرید : 105.
4- عدّة الداعی : 63.
5- کنز العمّال : 28809.
6- نهج البلاغة : الحکمة 478.
7- غرر الحکم : 9650.
8- البقرة : 3 .
9- معانی الأخبار : 23/2.

عنه علیه السلام :إنَّ لِکُلِّ شَیءٍ زَکاةً ، و زَکاةُ العِلمِ أن یُعَلِّمَهُ أهلَهُ . (1)

معانی الأخبار عن عبدِ السلامِ بنِ صالحٍ الهرویّ :سَمعتُ أبا الحسنِ الرِّضا علیه السلام یقولُ: رَحِمَ اللّهُ عَبدا أحیا أمرَنا ، فقُلتُ لَهُ : فَکَیفَ یُحیِی أمرَکُم ؟ قالَ : یَتَعَلَّمُ عُلومَنا و یُعَلِّمُها النّاسَ ، فإنَّ النّاسَ لَو عَلِموا مَحاسِنَ کَلامِنا لاَتَّبَعونا . (2)

(3)

امام صادق علیه السلام :هر چیزی، زکاتی دارد و زکات دانش، آموختن آن است به اهلش.

معانی الأخبار_ به نقل از عبد السلام بن صالح _: از امام رضا علیه السلام شنیدم که می فرمود : رحمت خدا بر آن بنده ای که امرِ (امامت) ما را زنده کند. عرض کردم: چگونه امرِ شما را زنده کند؟ فرمود: علوم ما را بیاموزد و آنها را به مردم بیاموزاند؛ زیرا اگر مردم زیبایی های سخنان ما را بدانند، بی گمان از ما پیروی می کنند.

2809 - ثَوابُ التَّعلیمِ
2809 - ثواب آموختن

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :یَجیءُ الرَّجُلُ یَومَ القِیامَةِ و لَهُ مِنَ الحَسَناتِ کالسَّحابِ الرُّکامِ أو کالجِبالِ الرَّواسی ، فیَقولُ : یا رَبِّ ، أنّی لی هذا و لَم أعمَلها ؟ فیَقولُ : هذا عِلمُکَ الّذی عَلَّمتَهُ النّاسَ یُعمَلُ بِهِ مِن بَعدِکَ . (4)

2809

ثواب آموختن

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :روز قیامت، مردی را می آورند با حسناتی چون ابرهای انبوه، یا کوههای سر به فلک کشیده. او می گوید: پروردگارا! اینها را من انجام نداده ام، از کجا آمده اند؟ خداوند می فرماید: اینها همان دانشی است که به مردم آموختی و بعد از تو به آنها عمل می شد.

ص :36


1- تحف العقول : 364.
2- معانی الأخبار : 180/1.
3- (انظر) العلم : باب 2811 ، 2813. القرآن : باب 3244.
4- بحار الأنوار : 2/18/44 .

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :مَن عَلَّمَ بابَ هُدیً فلَهُ مِثلُ أجرِ مَن عَمِلَ بِهِ ، و لا یُنقَصُ اُولئکَ مِن اُجورِهِم شَیئا . (1)

بحار الأنوار عن أبی بصیرٍ :سَمِعتُ أبا عبد اللّهِ علیه السلام یقولُ : مَن عَلَّمَ خَیرا فَلَهُ بِمِثلِ أجرِ مَن عَمِلَ بِهِ ، قُلتُ : فإن عَلَّمَهُ غَیرَهُ یَجری ذلکَ لَهُ ؟ قالَ : إن عَلَّمَهُ النّاسَ کُلَّهُم جَری لَهُ ، قُلتُ : فإن ماتَ ؟ قالَ : و إن ماتَ . (2)

امام باقر علیه السلام :هر که یک باب هدایت آموزش دهد، برای او همانند پاداش کسی باشد که به آن عمل کند و از پاداش عمل کنندگانِ به آن نیز چیزی کاسته نمی شود.

بحار الأنوار_ به نقل از ابو بصیر _: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: هر کس کار خوبی را به دیگری بیاموزد، برایش همانند پاداش کسی باشد که به آن عمل کند. عرض کردم: اگر متعلّم آن علم را به دیگری بیاموزد، آیا باز هم پاداشی برای او (معلّم اولی) هست؟ فرمود: اگر به همه مردم [هر یک به واسطه دیگری ]آموزش دهد برای او همانند آن پاداش هست. عرض کردم: حتی اگر [معلّم اول] مرده باشد؟ فرمود: حتی اگر مرده باشد .

2810 - آثارُ إنفاقِ العِلمِ
2810 - آثار انفاق کردن علم

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنَّ النارَ لا یَنقُصُها ما اُخِذَ مِنها ، و لکِن یُخمِدُها أن لا تَجِدَ حَطَبا ، و کذلکَ العِلمُ لا یَفنیهِ الإقتِباسُ لکِنّ بُخلَ الحامِلینَ لَهُ سَبَبُ عَدَمِهِ . (3)

عنه علیه السلام :کلُّ شَیءٍ یَنقُصُ عَلَی الإنفاقِ إلاّ العِلمَ . (4)

عنه علیه السلام :أعوَنُ الأشیاءِ عَلی تَزکِیَةِ العَقلِ التَّعلیمُ . (5)

الإمامُ الحسنُ علیه السلام :عَلِّمِ النّاسَ ، و تَعَلَّمْ عِلمَ غَیرِکَ ، فتَکونَ قَد أتقَنتَ عِلمَکَ ، و عَلِمتَ ما لَم تَعلَمْ . (6) (7)

2810

آثار انفاق کردن علم

امام علی علیه السلام :از آتش اگر چیزی برگرفته شود، کم نمی شود اما اگر هیمه ای نیابد خاموش می شود. دانش نیز چنین است: بر گرفتنِ [دیگران ]از دانشِ [کسی] آن را از بین نمی برد، اما بخل ورزیِ دارندگانِ علم سبب نابودی آن می شود.

امام علی علیه السلام :هر چیزی با خرج کردن کم می شود، مگر دانش.

امام علی علیه السلام :بهترین کمک برای پرورش خِرد، آموزش دادن است.

امام حسن علیه السلام :دانش خود را به دیگران بیاموزان و دانش دیگران را بیاموز؛ زیرا با این کار هم دانش خودت را محکم و استوار کرده ای و هم آنچه را نمی دانسته ای آموخته ای.

ص :37


1- تحف العقول : 297.
2- بحار الأنوار : 2/17/43.
3- غرر الحکم : 3520.
4- غرر الحکم : 6888.
5- غرر الحکم : 3246.
6- کشف الغمّة : 2/197.
7- (انظر) العلم : باب 2828.

2811 - میثاقُ التَّعلیمِ وَالبَیانُ
2811 - پیمان گرفتن برای آموزش دادن و روشنگری

الکتاب :

وَ إِذْ أَخَذَ اللّهُ مِیثاقَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ لَتُبَیِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَ لا تَکْتُمُونَهُ فَنَبَذُوهُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ وَ اشْتَرَوْا بِهِ ثَمَنا قَلِیلاً فَبِئْسَ ما یَشْتَرُونَ» . (1)

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ما أخَذَ اللّهُ میثاقا مِن أهلِ الجَهلِ بِطَلَبِ تِبیانِ العِلمِ حَتّی أخَذَ میثاقا مِن أهلِ العِلمِ بِبَیانِ العِلمِ لِلجُهّالِ ؛ لأِنَّ العِلمَ کانَ قَبلَ الجَهلِ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :قَرَأْتُ فی کِتابِ عَلِیٍّ علیه السلام : إنَّ اللّهَ لَم یَأخُذْ عَلی الجُهّالِ عَهدا بِطَلَبِ العِلمِ حَتّی أخَذَ عَلی العُلَماءِ عَهدا بِبَذلِ العِلمِ لِلجُهّالِ ؛ لأِنَّ العِلمَ کانَ قَبلَ الجَهلِ . (3)

(4)

2811

پیمان گرفتن برای آموزش دادن و روشنگری

قرآن:

«خدا از اهل کتاب پیمان گرفت که آن را برای مردم آشکار سازند و پنهانش نسازند ولی آنها کتاب را پشت سر خود افکندند و آن را به بهایی اندک فروختند و چه بد معامله ای کردند».

حدیث:

امام علی علیه السلام :خداوند از نادانان پیمان طلب علم نگرفت مگر این که پیشتر از دانایان پیمان گرفت که علم را به نادانان بیاموزند؛ زیرا که علم پیش از جهل بوده است.

امام صادق علیه السلام :در کتاب علی علیه السلام خواندم که خداوند از نادانان پیمان بر طلب علم نگرفت مگر این که پیشتر از دانایان پیمان گرفت که به نادانان علم بخشند؛ زیرا علم مقدّم بر جهل بوده است.

ص :38


1- آل عمران : 187.
2- الأمالی للمفید : 66/12.
3- الکافی : 1/41/1.
4- (انظر) العلم : باب 2808 حدیث 13915 ، 13916.

2812 - التَّحذیرُ مِن کِتمانِ العِلمِ
2812 - پرهیز از پوشیده داشتن دانش

الکتاب :

«إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ ما أَنْزَلْنا مِنَ البَیِّناتِ وَ الهُدَی مِنْ بَعْدِ ما بَیَّنّاهُ لِلنَّاسِ فِی الکِتابِ أُولئِکَ یَلْعَنُهُمُ اللّهُ وَ یَلْعَنُهُمُ اللاَّعِنُونَ» . (1)

«إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ ما أَنْزَلَ اللّهُ مِنَ الکِتابِ وَ یَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَنا قَلِیلاً أُولئِکَ ما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ إِلاَّ النَّارَ وَ لا یُکَلِّمُهُمُ اللّهُ یَوْمَ القِیامَةِ وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ» . (2)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :کاتِمُ العِلمِ یَلعَنُهُ کُلُّ شَیءٍ ؛ حَتَّی الحُوتُ فِی البَحرِ ، و الطَّیرُ فِی السَّماءِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :أیُّما رَجُلٍ آتاهُ اللّهُ عِلما فکَتَمَهُ و هُوَ یَعلَمُهُ ، لَقِیَ اللّهَ عَزَّ و جلَّ یَومَ القِیامَةِ مُلجَما بِلِجامٍ مِن نارٍ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن کَتَمَ عِلما نافِعا عِندَهُ ألجَمَهُ اللّهُ یَومَ القِیامَةِ بِلِجامٍ مِن نارٍ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن کَتَمَ عِلما مِمّا یَنفَعُ اللّهُ بِهِ _ فی أمرِ النّاسِ _ أمرَ الدینِ ، ألجَمَهُ اللّهُ یَومَ القِیامَةِ بِلِجامٍ مِنَ النّارِ . (6)

2812

پرهیز از پوشیده داشتن دانش

قرآن:

«کسانی که دلایل روشن و هدایت کننده ما را، پس از آن که در کتاب برای مردم بیانشان کرده ایم، کتمان می کنند، اینان را هم خداوند لعنت می کند و هم دیگر لعنت کنندگان».

«آنان که کتابی را که خدا نازل کرده است پنهان می دارند و آن را به بهایی اندک می فروشند، شکمهای خود را جز از آتش انباشته نمی سازند و خدا در روز قیامت با آنان سخن نگوید و پاکشان نسازد و ایشان را عذابی درد آور است».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پوشاننده دانش را همه اشیاء، حتی ماهی دریا و مرغ هوا، لعنت می کنند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر مردی که خداوند به او دانشی دهد و او آن را، با این که می داند، مخفی نگه دارد، در روز قیامت در حالی که لگامی از آتش بر او زده شده است خداوند عزّ و جلّ را دیدار کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس از دانشی سودمند برخوردار باشد و آن را مخفی نگه دارد، در روز قیامت خداوند بر او لگامی از آتش زند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس دانشی را که خداوند آن را برای کار دین _ در کار مردم _ سودمند قرار داده است، مخفی نگه دارد، در روز رستاخیز خداوند لگامی از آتش بر او زند.

ص :39


1- البقرة : 159.
2- البقرة : 174.
3- کنز العمّال : 28997.
4- الأمالی للطوسی : 377/808.
5- کنز العمّال : 29142، و انظر ح 29144 ، 29148.
6- سنن ابن ماجة : 1/97/265.

عنه صلی الله علیه و آله :إذا لَعَنَ آخِرُ هذِه الاُمَّةِ أوَّلَها فمَن کَتَمَ حَدیثا فقَد کَتَمَ ما أنزَلَ اللّهُ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :لا أعرِفَنَّ رَجُلاً مِنکُم عَلِمَ عِلما فکَتَمَهُ فَرَقا مِنَ النَّاسِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :ما آتَی اللّهُ عَزَّ و جلَّ عالِما عِلما إلاّ أخَذَ عَلَیهِ المیثاقَ أن لا یَکتُمَهُ أحَدا . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن کَتَمَ عِلما فکَأنَّهُ جاهِلٌ . (4)

عنه علیه السلام :إنَّ العالِمَ الکاتِمَ عِلمَهُ یُبعَثُ أنتَنَ أهلِ القِیامَةِ ریحا، یَلعَنُه کُلُّ دابَّةٍ حَتّی دَوابُّ الأرضِ الصِّغارِ . (5)

(6)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه پسینیان این امت پیشینیان آن را لعنت کنند، هر کس حدیث را مخفی نگه دارد، آنچه را خداوند نازل فرموده است مخفی نگه داشته است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مبادا بفهمم کسی از شما علم و اطلاعی داشته باشد و از ترس مردم آن را کتمان کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند عزّ و جلّ، به هیچ عالمی دانشی نداد مگر این که از او پیمان گرفت که آن را از هیچ کس مخفی نکند.

امام علی علیه السلام :هر کس دانش را پنهان نگه دارد، مانند شخصی است که نادان باشد.

امام علی علیه السلام :عالمی که علم خود را مخفی نگه دارد، در روز قیامت با گَندترین بو برانگیخته شود و [در دنیا] همه جنبندگان، حتی جنبندگان ریز روی زمین، او را لعن و نفرین کنند.

2813 - فَضلُ المُعَلِّمِ
2813 - ارزش آموزگار

تنبیه الخواطر :أوحَی اللّهُ تَعالی إلی موسی : یا موسی ، تَعَلَّمِ الخَیرَ و عَلِّمْهُ النّاسَ ؛ فإنّی مُنَوِّرٌ لِمُعَلِّمی الخَیرِ و مُتَعَلِّمیهِ قُبورَهُم ؛ حَتّی لا یَستَوحِشوا بِمَکانِهِم . (7)

2813

ارزش آموزگار

تنبیه الخواطر:خداوند متعال به موسی وحی فرمود که: ای موسی! خوبیها را فرا گیر و آنها را به مردم نیز بیاموز؛ زیرا من گورهای آموزگاران و آموزندگان خوبیها را روشن می سازم تا از جای خود احساس وحشت و تنهایی نکنند.

ص :40


1- الترغیب و الترهیب : 1/122/5.
2- کنز العمّال : 29152.
3- الفردوس : 4/84/6263.
4- بحار الأنوار : 2/67/12.
5- المحاسن : 1/361/777.
6- (انظر) عنوان 455 «الکِتمان». الأمثال : باب 3573. بحار الأنوار : 2 / 64 باب 13.
7- تنبیه الخواطر : 2/212.

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ و مَلائکَتَهُ حَتَّی النَّملَةَ فِی جُحرِها و حَتَّی الحوتَ فِی البَحرِ یُصَلّونَ عَلی مُعَلِّمِ النّاسِ الخَیرَ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ مُعَلِّمَ الخَیرِ یَستَغفِرُ لَهُ دَوابُّ الأرضِ ، و حِیتانُ البَحرِ ، و کُلُّ ذی رُوحٍ فِی الهَواءِ، و جَمیعُ أهلِ السَّماءِ و الأرضِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله_ فی وَصِیَّتِهِ لِمُعاذٍ لَمّا بَعَثَهُ إلَی الیَمَنِ _: ثُمَّ بُثَّ فیهِمُ المُعَلِّمینَ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :ثَلاثَةٌ لا یَستَخِفُّ بِحَقِّهِم إلاّ مُنافِقٌ : ذو شَیبَةٍ فِی الإسلامِ ، و إمامٌ مُقسِطٌ ، و مُعَلِّمُ الخَیرِ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :أ لا اُخبِرُکُم عَنِ الأجوَدِ الأجوَدِ ؟ اللّهُ الأجوَدُ الأجوَدُ ، و أنا أجوَدُ وُلدِ آدَمَ ، و أجوَدُکُم مِن بَعدی رَجُلٌ عُلِّمَ عِلما فنَشَرَ عِلمَهُ ، یُبعَثُ یَومَ القِیامَةِ اُمَّةً وَحدَهُ ، و رَجُلٌ جادَ بِنَفسِهِ للّهِِ عَزَّ و جلَّ حَتّی یُقتَلَ . (5)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند و فرشتگانِ او و حتی مور در لانه اش و حتی ماهی در دریا، بر کسی که به مردم خیر و خوبی بیاموزد درود می فرستند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :جنبندگان زمین و ماهیان دریا و هر جانداری در هوا و همه اهل آسمان و زمین برای آموزگار خوبیها آمرزش می طلبند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در سفارشی به معاذ هنگامی که وی را به یمن فرستاد _فرمود : سپس، آموزگاران را در میان مردم پخش کن.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سه نفرند، که جز انسان منافق در حق آنان بی حرمتی نمی کند: ریش سفید مسلمان، پیشوای دادگر و آموزنده خوبیها.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آیا شما را از بخشنده ترین بخشنده خبر ندهم؟ خداوند بخشنده ترین بخشنده است. و من بخشنده ترین فرزند آدم هستم و بعد از من بخشنده ترین شما، مردی است که دانش را آموزش دهد و از این راه دانش او پخش شود. او در روز قیامت به تنهایی همچون یک امت برانگیخته می گردد و نیز مردی که در راه خداوند عزّ و جلّ جانبازی کند تا کشته شود.

ص :41


1- کنز العمّال : 28736.
2- بصائر الدرجات : 3/1.
3- تحف العقول : 26.
4- تنبیه الخواطر : 2/212.
5- الترغیب و الترهیب : 1/119/5.

تنبیه الخواطر :ذُکِرَ عِندَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله رَجُلانِ مِن بَنی إسرائیلَ کانَ أحَدُهُما یُصَلّی المَکتوبَةَ ثُمَّ یَجلِسُ فیُعَلِّمُ النّاسَ الخَیرَ ، و کانَ الآخَرُ یَصومُ النَّهارَ و یَقومُ اللَّیلَ ، فقالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : فَضلُ الأوَّلِ عَلی الثّانی کَفَضلی عَلی أدناکُم ! (1)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :مُعَلِّمُ الخَیرِ یَستَغفِرُ لَهُ دَوابُّ الأرضِ ، و حِیتانُ البُحورِ ، و کُلُّ صَغیرَةٍ و کَبیرَةٍ فی أرضِ اللّهِ و سَمائهِ . (2)

(3)

تنبیه الخواطر:در حضور پیامبر صلی الله علیه و آله از دو مرد بنی اسرائیلی سخن به میان آمد و چنین گفته شد که یکی از آنها نماز فریضه را می گزارد و سپس می نشیند و به مردم خوبیها را آموزش می دهد، امّا دیگری روزها را روزه می گیرد و شبها را به عبادت می گذراند. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: برتری اوّلی بر دوّمی همچون برتری من است بر کمترین فرد شما!

امام باقر علیه السلام :جنبندگان زمین و ماهیان دریاها و هر موجود ریز و درشتی در زمین و آسمان خدا، برای آموزگار خوبیها آمرزش می طلبند.

2814 - ذَمُّ المُستَأکِلِ بِالعِلمِ
2814 - نکوهش کسی که از راه علم ارتزاق کند

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَکتوبٌ فِی الکِتابِ الأوّلِ : یَا بنَ آدَمَ ، عَلِّمْ مَجّانا کَما عُلِّمتَ مَجّانا . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :عَلَّمَ اللّهُ تَعالی آدَمَ ألفَ حِرفَةٍ مِنَ الحِرَفِ ، و قالَ لَهُ : قُل لِوُلدِکَ و ذُرِّیَّتِکَ : إن لَم تَصبِروا فَاطلُبوا الدّنیا بِهذِه الحِرَفِ ، و لا تَطلُبوها بِالدِّینِ فإنَّ الدِّینَ لی وَحدی خالِصا ، وَیلٌ لِمَن طَلَبَ الدّنیا بِالدِّینِ ، وَیلٌ لَهُ ! (5)

2814

نکوهش کسی که از راه علم ارتزاق کند

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در نخستین کتاب نوشته شده است: ای فرزند آدم! به رایگان آموزش ده؛ همچنان که به رایگان آموزش داده شدی.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند متعال هزار حرفه به آدم یاد داد و به او فرمود: به فرزندان و نسل خود بگو: اگر صبر ندارید، با این حرفه ها و پیشه ها دنیا را بجویید و دین را وسیله رسیدن به آن قرار ندهید؛ زیرا دین یکسره از آنِ من است. وای بر کسی که دنیا را با دین بجوید، وای بر او !

ص :42


1- تنبیه الخواطر : 2/212.
2- ثواب الأعمال : 159/1.
3- (انظر) العلم : باب 2808.
4- کنز العمّال : 29279.
5- کنز العمّال : 29091.

عنه صلی الله علیه و آله :وَیلٌ لاُِمَّتی مِن عُلَماءِ السُّوءِ یَتَّخِذونَ هذا العِلمَ تِجارَةً یَبیعونَها مِن اُمَراءِ زَمانِهِم رِبحا لِأنفُسِهِم ، لا أربَحَ اللّهُ تِجارَتَهُم! (1)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن طَلَبَ الدّنیا بِعَمَلِ الآخِرَةِ فلَیسَ لَهُ فِی الآخِرَةِ مِن نَصیبٍ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن أکَلَ بِالعِلمِ طَمَسَ اللّهُ عَلی وَجهِه ، و رَدَّهُ عَلی عَقِبَیهِ ، و کانَتِ النّارُ أولی بِهِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن کَتَمَ عِلما عِندَهُ ، أو أخَذَ عَلَیهِ اُجرَةً ، لَقِیَ اللّهَ تَعالی یَومَ القِیامَةِ مُلجَما بِلُجامٍ مِن نارٍ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :تَعَلَّموا القُرآنَ و لا تَأکُلوا بِهِ ، و لا تَستَکبِروا بِهِ . (5)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :لَعَنَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله مَن نَظَرَ إلی فَرْجِ امرَأةٍ لا تَحِلُّ لَهُ ، و رَجُلاً خانَ أخاهُ فِی امرَأتِه ، و رَجُلاً احتاجَ النّاسُ إلَیهِ لِیُفَقِّهَهُم فسَألَهُمُ الرُّشوَةَ . (6)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَنِ احتاجَ النّاسُ إلَیهِ لِیُفَقِّهَهُم فی دِینِهِم فیَسألُهُمُ الاُجرَةَ ، کانَ حَقیقا عَلَی اللّهِ تَعالی أن یُدخِلَهُ نارَ جَهَنَّمَ . (7)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :وای بر علمای نابکار امّت من، که این علم را وسیله سوداگری قرار می دهند و آن را برای منافع شخصی خود به زمام داران روزگار خویش می فروشند؛ خداوند سَودایشان را سود ندهاد!

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که با کار آخرت دنیا را بطلبد، در آخرت هیچ بهره ای برایش نباشد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که به وسیله دانش [دینی ]ارتزاق کند، خداوند چهره اش را مسخ کند و او را به قهقرایش برگرداند و آتش برایش سزاوارتر باشد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس دانشی را که نزد اوست مخفی نگه دارد، یا برای [آموختن ]آن مزد بگیرد، روز قیامت در حالی که لگامی از آتش بر او زده شده است خداوند متعال را دیدار کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :قرآن را بیاموزید و به وسیله آن ارتزاق نکنید و با آن بزرگی نفروشید.

امام باقر علیه السلام :رسول خدا صلی الله علیه و آله نفرین کرد کسی را که به شرمگاه زنی بنگرد که بر او حلال نیست و مردی را که به زنِ برادر [دینی ]خود خیانت کند و مردی را که مردم برای آموختن علوم [دینی ]خود به او نیاز پیدا کنند و او از آنها مزد بطلبد.

امام صادق علیه السلام :هر کس که مردم برای فهم دین خود به او نیاز پیدا کنند و او از آنان مزد طلب کند، سزاوار است که خداوند متعال او را به آتش دوزخ برد.

ص :43


1- کنز العمّال : 29084.
2- کنز العمّال : 29067.
3- کنز العمّال : 29034.
4- کنز العمّال : 29150.
5- تنبیه الخواطر : 2/120.
6- بحار الأنوار : 2/62/3.
7- عوالی اللآلی : 4/71/42.

عنه علیه السلام :مَن أرادَ الحَدیثَ لِمَنفَعَةِ الدّنیا لَم یَکُن لَهُ فِی الآخِرَةِ نَصیبٌ ، و مَن أرادَ بِهِ خَیرَ الآخِرَةِ أعطاهُ اللّهُ خَیرَ الدّنیا و الآخِرَةِ . (1)

(2)

امام صادق علیه السلام :هر که حدیث را برای سود دنیوی بخواهد [و فرا گیرد] در آخرت او را بهره ای نباشد و هر که آن را برای خیر آخرت بخواهد، خداوند خیر دنیا و آخرت را به او دهد.

2815 - مَعنَی الاستِئکالِ بِالعِلمِ
2815 - معنای ارتزاق با علم

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ و قَد قیلَ لَهُ : هؤلاءِ یَقولونَ : إنَّ کَسبَ المُعَلِّمِ سُحتٌ _: کَذَبوا أعداءُ اللّهِ ، إنَّما أرادوا أن لا یُعَلِّموا القُرآنَ ، و لَو أنَّ المُعَلِّمَ أعطاهُ رَجُلٌ دِیَةَ وَلَدِهِ لَکانَ لِلمُعَلِّمِ مُباحا . (3)

معانی الأخبار عن حمزةِ بنِ حَمرانَ :سَمِعتُ أبا عبد اللّه علیه السلام یقولُ: مَنِ استَأکَلَ بِعِلمِهِ افتَقَرَ ، فقُلتُ لَهُ : جُعِلتُ فِداکَ ! إنَّ فی شیعَتِکَ و مَوالیکَ قَوما یَتَحَمَّلونَ عُلومَکُم ، و یَبُثّونَها فی شیعَتِکُم ، فلا یُعدَمونَ عَلی ذلکَ مِنهُمُ البِرَّ و الصِّلَةَ و الإکرامَ ، فقالَ علیه السلام : لَیسَ اُولئکَ بِمُستَأکِلینَ ، إنَّما المُستَأکِلُ بِعِلمِه الّذی یُفتی بِغَیرِ عِلمٍ و لا هُدیً مِنَ اللّهِ عَزَّ و جلَّ ؛ لِیُبطِلَ بِهِ الحُقوقَ طَمَعا فی حُطامِ الدّنیا . (4)

2815

معنای ارتزاق با علم

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به این سخن که گفته شد: اینها می گویند که درآمدِ آموزگار [علوم دینی ]حرام است _فرمود : دروغ می گویند این دشمنان خدا. هدف آنها این است که قرآن را آموزش ندهند. اگر کسی خون بهای فرزند خود را هم [برای یادگیری] به آموزگار بدهد، آن خون بها برای آن آموزگار مباح و رواست.

معانی الأخبار_ به نقل از حمزة بن حمران _: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود : هر که علم خود را وسیله ارتزاق قرار دهد، نیازمند شود. عرض کردم: فدایت شوم! در میان شیعیان و دوستداران شما گروهی هستند که دانشهای شما را فرا می گیرند و آنها را در میان شیعیان شما پخش می کنند و برای این کار به آنها هدیه می دهند و احسان و احترام می شوند. حضرت فرمود: اینان ارتزاق کننده نیستند، بلکه ارتزاق کننده با علم کسی است که بی آن که از علم و هدایتی از جانب خداوند عزّ و جلّ برخوردار باشد، برای پایمال کردن حقوق و رسیدن به حطام دنیوی، فتوا دهد.

ص :44


1- الکافی : 1/46/2.
2- (انظر) التجارة : باب 455. الشرّ : باب 1951.
3- الکافی : 5/121/2.
4- معانی الأخبار : 181/1.

2816 - الحَثُّ عَلَی التَّعَلُّمِ
2816 - تشویق به آموختن دانش

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن لَم یَصبِر عَلی ذُلِّ التَّعَلُّمِ ساعَةً بَقِیَ فی ذُلِّ الجَهلِ أبَدا . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :ما مِن مُتَعَلِّمٍ یَختَلِفُ إلی بابِ العالِمِ إلاّ کَتَبَ اللّهُ لَهُ بِکُلِّ قَدَمٍ عِبادَةَ سَنَةٍ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لا یَستَحِیَنَّ أحَدٌ إذا لَم یَعلَمِ الشَّیءَ أن یَتَعَلَّمَهُ . (3)

عنه علیه السلام :تَعَلَّموا العِلمَ ؛ فإنَّ تَعَلُّمَهُ حَسَنَةٌ ، و مُدارَسَتَهُ تَسبیحٌ ، و البَحثَ عَنهُ جِهادٌ ، و تَعلیمَهُ لِمَن لا یَعلَمُه صَدَقَةٌ ......... و هُوَ أنیسٌ فِی الوَحشَةِ ، و صاحِبٌ فِی الوَحدَةِ ، و سِلاحٌ عَلی الأعداءِ ، و زَینُ الأخِلاّءِ ، یَرفَعُ اللّهُ بِه أقواما یَجعَلُهُم فِی الخَیرِ أئمَّةً یُقتَدی بِهِم ، تُرمَقُ أعمالُهُم ، و تُقتَبَسُ آثارُهُم . (4)

2816

تشویق به آموختن دانش

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس بر خواری ساعتی دانش آموختن صبر نکند، برای همیشه در خواری نادانی بماند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ دانش آموزی نیست که به درِ خانه دانشمندی آمد و شد کند، مگر این که خداوند برای هر گامی که بر می دارد، عبادت یک سال رقم زند.

امام علی علیه السلام :هیچ یک از شما، وقتی چیزی را نمی داند، از آموختن آن شرم نکند.

امام علی علیه السلام :دانش بیاموزید؛ زیرا که آموختنِ دانش ثواب و حسنه است و مذاکره اش تسبیح و جستجوی از آن جهاد و یاد دادنش به کسی که آن را نمی داند صدقه ......... دانش انیس خلوت است و یار تنهایی و حربه ای علیه دشمن و زیور دوستان. خداوند به واسطه دانش مردمانی را بلند مرتبه گرداند و آنها را پیشوای خوبیها کند تا به آنها تأسی جویند و کردارشان مورد توجّه قرار گیرد و آثارشان اقتباس شود.

ص :45


1- عوالی اللآلی : 1/285/135.
2- منیة المرید : 100.
3- نهج البلاغة : الحکمة 82.
4- الأمالی للصدوق : 713/982 .

عنه علیه السلام_ فی صِفَةِ المُتَّقینَ _: فمِن عَلامَةِ أحَدِهِم أنَّکَ تَری لَهُ قُوَّةً فی دِینٍ ، و حَزما فی لِینٍ ، و إیمانا فی یَقینٍ، و حِرصا فی عِلمٍ ، و عِلما فی حِلمٍ . (1)

لقمانُ علیه السلام_ لاِبنِه و هُوَ یَعِظُهُ _: یا بُنَیَّ ، اجعَلْ فی أیّامِکَ و لَیالیکَ و ساعاتِکَ نَصیبا لَکَ فی طَلَبِ العِلمِ ؛ فإنَّکَ لَن تَجِدَ لَکَ تَضییعا مِثلَ تَرکِهِ . (2)

(3)

امام علی علیه السلام_ در وصف پرهیزگاران _فرمود : و از نشانه های هر کدام آنها این است که او را در دین نیرومند می یابی و در عین نرمی، قاطع و دارای ایمانِ توأم با یقین و حرصِ به دانش و دانشِ همراه با بردباری.

لقمان علیه السلام_ در اندرز به فرزندش _فرمود : فرزندم! در روزها و شبها و ساعات زندگی خود بهره ای برای تحصیل علم در نظر گیر؛ زیرا تو هرگز برای خودت ضایعه ای مانند ترک علم نخواهی یافت.

2817 - مَن تَعَلَّمَ للَّهِِ
2817 - کسی که برای خدا دانش آموزد

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :العالِمُ إذا أرادَ بِعِلمِهِ وَجهَ اللّهِ تَعالی هابَهُ کُلُّ شَیءٍ، و إذا أرادَ أن یَکِنزَ بِهِ الکُنوزَ هابَ مِن کُلِّ شَیءٍ . (4)

2817

کسی که برای خدا دانش آموزد

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه هدفِ عالم از علمش رضای خداوند متعال باشد، همه چیز از او بترسد و هر گاه هدفش از آن مال اندوزی باشد، او از همه چیز بترسد.

ص :46


1- نهج البلاغة : الخطبة 193.
2- الأمالی للطوسی : 68/99.
3- (انظر) الهلاک : باب 3959. الشباب : باب 1929. القرآن : باب 3243.
4- . کنز العمّال : 29342.

عنه صلی الله علیه و آله :عُلَماءُ هذهِ الاُمَّةِ رَجُلانِ: رَجُلٌ آتاهُ اللّهُ عِلما فطَلَبَ بِه وَجهَ اللّهِ و الدّارَ الآخِرَةَ ، و بَذَلَهُ لِلنّاسِ و لَم یَأخُذ عَلَیهِ طَمَعا ، و لَم یَشتَرِ بِه ثَمَنا قَلیلاً ، فذلِکَ یَستَغفِرُ لَهُ مَن فِی البُحورِ ، و دَوابُّ البَرِّ و البَحرِ ، و الطَّیرُ فی جَوِّ السَّماءِ ، و یَقدُمُ عَلَی اللّهِ سَیِّدا شَریفاً، و رَجُلٌ آتاهُ اللّهُ عِلما فبَخِلَ بِهِ عَلی عِبادِ اللّهِ ، و أخَذَ عَلَیهِ طَمَعا ، وَ اشتَری بِه ثَمَنا قَلیلاً ، فذلکَ یُلجَمُ یَومَ القِیامَةِ بِلِجامٍ مِن نارٍ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لَو أنَّ حَمَلَةَ العِلمِ حَمَلوهُ بِحَقِّهِ لَأحَبَّهُمُ اللّهُ و مَلائکَتُهُ و أهلُ طاعَتِهِ مِن خَلقِهِ ، و لکِنَّهُم حَمَلوهُ لِطَلَبِ الدّنیا فمَقَتَهُمُ اللّهُ ، و هانُوا عَلَی النّاسِ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن تَعَلَّمَ للّهِِ و عَمِلَ للّهِِ و عَلَّمَ للّهِِ دُعِیَ فی مَلَکوتِ السَّماواتِ عَظیما، فقیلَ : تَعَلَّمَ للّهِِ ، و عَمِلَ للّهِِ ، و عَلَّمَ للّهِِ ! (3)

عنه علیه السلام :مَن تَعَلَّمَ العِلمَ و عَمِلَ بِهِ و عَلَّمَ للّهِِ ، دُعِیَ فی مَلَکوتِ السَّماواتِ عَظیما ، فقیلَ : تَعَلَّمَ للّهِِ ، و عَمِلَ للّهِِ ، و عَلَّمَ للّهِِ ! (4)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :علمای این امّت دو کس اند: یکی آن که خداوند او را دانشی داد و او به واسطه آن رضای خدا و سرای آخرت را جُست و از دانش خود به مردم بخشید و گرفتار طمع نشد و آن را به بهایی اندک نفروخت. برای چنین کسی جانوران دریاها و جنبندگان هامون و دریا و مرغان هوا آمرزش طلبند و با سروری و بزرگواری بر خداوند وارد شود. دوم آن که خداوند به او دانشی داد و او آن را از بندگان خدا دریغ ورزید و گرفتار طمع شد و دانش خود را به بهایی ناچیز فروخت. چنین کسی در روز رستاخیز با لگامی آتشین لگام می شود.

امام علی علیه السلام :اگر دانشمندان دانش را به خاطر حق و حرمتی که دارد بیاموزند، هر آینه خداوند و فرشتگان او و آفریدگان فرمانبردارش آنان را دوست داشته باشند ؛ اما آنها علم را برای طلب دنیا آموختند و از این رو خداوند از ایشان نفرت گرفت و نزد مردم خوار و بی مقدار شدند.

امام صادق علیه السلام :هر که برای خدا علم بیاموزد و برای خدا [به آن] عمل کند و برای خدا به دیگران آموزش دهد، در ملکوت آسمانها از او به بزرگی یاد شود و گفته آید: برای خدا آموخت، برای خدا عمل کرد و برای خدا آموزش داد!

امام صادق علیه السلام :هر که برای خدا علم بیاموزد و به آن عمل کند و به دیگران آموزش دهد، در ملکوت آسمانها به بزرگی یاد شود و گفته آید: برای خدا آموخت، برای خدا عمل کرد و برای خدا آموزش داد!

ص :47


1- روضة الواعظین : 15.
2- بحار الأنوار : 2/37/48.
3- الأمالی للطوسی : 167/280.
4- الکافی : 1/35/6.

2818 - خَصائِصُ المُتَعَلِّمِ للَّهِِ
2818 - ویژگیهای کسی که برای خدا می آموزد

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن طَلَبَ العِلمَ للّهِِ لَم یُصِبْ مِنهُ بابا إلاّ ازدادَ بِهِ فی نَفسِهِ ذُلاًّ ، و فِی النّاسِ تَواضُعا ، و للّهِِ خَوفا ، و فِی الدِّینِ اجتِهادا ، و ذلکَ الّذی یَنتَفِعُ بِالعِلمِ فَلیَتَعَلَّمْهُ ، و مَن طَلَبَ العِلمَ لِلدّنیا و المَنزِلَةِ عِندَ النّاسِ و الحَظوَةِ عِندَ السُّلطانِ لَم یُصِبْ مِنهُ بابا إلاّ ازدادَ فی نَفسِهِ عَظَمَةً ، و عَلی النّاسِ استِطالَةً ، و بِاللّهِ اغتِرارا ، و مِنَ الدِّینِ جَفاءً ، فذلکَ الّذی لا یَنتَفِعُ بِالعِلمِ ، فَلْیَکُفَّ وَ لیُمسِکْ عَنِ الحُجَّةِ عَلی نَفسِهِ ، و النَّدامَةِ و الخِزیِ یَومَ القِیامَةِ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن تَعَلَّمَ العِلمَ لِلعَمَلِ بِهِ لَم یُوحِشْهُ کَسادُهُ . (2)

(3)

2818

ویژگیهای کسی که برای خدا می آموزد

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که دانش را برای خدا بیاموزد، به هیچ بابی از آن نرسد مگر این که بیش از پیش خود را حقیرتر بیند، با مردم افتاده تر شود، ترسش از خدا بیشتر گردد و در دین کوشاتر شود. چنین کسی از علم بهره مند می شود. پس، باید آن را بیاموزد. اما کسی که دانش را برای دنیا و منزلت یافتن نزد مردم و موقعیت یافتن نزد سلطان و حاکم فرا گیرد، به هیچ بابی از آن نرسد مگر این که خود بزرگ بین تر شود و بر مردم بیشتر بزرگی فروشد و از خدا بیشتر غافل شود و از دین بیشتر فاصله گیرد. چنین کسی از دانش سود نمی برد؛ بنا بر این، باید [از تحصیل دانش ]خودداری ورزد و علیه خود حجّت و پشیمانی و رسوایی در روز قیامت فراهم نیاورد.

امام علی علیه السلام :هر کس علم را برای به کار بستن آن بیاموزد، بی رونقی بازار علم او را به هراس نیفکند.

2819 - مَن تَعَلَّمَ لِغَیرِ اللَّهِ
2819 - کسی که برای غیر خدا علم بیاموزد

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن أخَذَ العِلمَ مِن أهلِهِ و عَمِلَ بِه نَجا ، و مَن أرادَ بِهِ الدّنیا فهُوَ حَظُّهُ . (4)

2819

کسی که برای غیر خدا علم بیاموزد

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که دانش را از اهل آن فرا گیرد و آن را به کار بندد برهد و هر که هدفش از آموختن آن دنیا باشد بهره اش همان علم است.

ص :48


1- روضة الواعظین : 16.
2- غرر الحکم : 8244.
3- (انظر) الإخلاص : باب 1049.
4- عوالی اللآلی : 4/77/66.

عنه صلی الله علیه و آله :مَنِ ابتَغی العِلمَ لِیَخدَعَ بِهِ النّاسَ لَم یَجِدْ رِیحَ الجَنَّةِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن تَعَلَّمَ العِلمَ رِیاءً و سُمعَةً یُریدُ بِهِ الدّنیا نَزَعَ اللّهُ بَرَکَتَهُ ، و ضَیَّقَ عَلَیهِ مَعیشَتَهُ ، و وَکَلَهُ اللّهُ إلی نَفسِهِ ، و مَن وَکَلَهُ اللّهُ إلی نَفسِه فقَد هَلَکَ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن تَعَلَّمَ العِلمَ لِغَیرِ اللّهِ تَعالی فَلْیَتَبَوَّأْ مَقعَدَهُ مِن نارٍ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن طَلَبَ العِلمَ لِغَیرِ العَمَلِ فهُوَ کَالمُستَهزِئِ بِرَبِّهِ عَزَّ و جلَّ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :أوحَی اللّهُ إلی بَعضِ أنبِیائهِ : قُل لِلذینَ یَتَفَقَّهونَ لِغَیرِ الدِّینِ ، و یَتَعَلَّمونَ لِغَیرِ العَمَلِ ، و یَطلُبونَ الدّنیا لِغَیرِ الآخِرَةِ ، یَلبَسونَ لِلنّاسِ مُسوکَ الکِباشِ و قُلوبُهُم کَقُلوبِ الذِّئابِ ، ألسِنَتُهُم أحلی مِنَ العَسَلِ ، و أعمالُهُم أمَرُّ مِنَ الصَّبرِ : إیّایَ یُخادِعونَ ؟ ! و لاَُتیحَنَّ لَکُم فِتنَةً تَذَرُ الحَکیمَ حَیرانا! (5)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس دانش را برای فریفتن مردم بجوید، بوی بهشت را نیابد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس دانش را برای خودنمایی و شهرت طلبی بیاموزد و هدفش از آن دنیا باشد، خداوند برکتش را از او بگیرد و زندگیش را بر او تنگ سازد و او را به خودش وا گذارد و هر کس که خداوند او را به خودش وا گذارد، هلاک شود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که دانش را برای غیر خدا بیاموزد، جایگاهش دوزخ باشد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس دانش را برای غیر عمل فرا گیرد، همانند کسی است که پروردگار عزّ و جلّ خود را به تمسخر گرفته باشد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند به یکی از پیامبران خود وحی فرمود: به کسانی که برای غیر دینْ علمِ دین می آموزند و برای غیر عملْ علم می اندوزند و دنیا را برای غیر آخرت می جویند، در نظر مردم به لباس میش در می آیند اما دلهایشان چون دلهای گرگهاست، زبانشان از عسل شیرین تر است و کردارشان از صبرِ زرد تلختر. به اینان بگو: آیا مرا می فریبند؟ برایِشان چنان فتنه ای بسازم که [حتی] شخص حکیم را سرگشته کند.

ص :49


1- مکارم الأخلاق : 2/364/2661.
2- مکارم الأخلاق : 2/348/2660.
3- کنز العمّال : 29035.
4- کنز العمّال : 29066.
5- عدّة الداعی : 70.

عنه صلی الله علیه و آله :مَن تَعَلَّمَ عِلما مِمّا یُبتَغی بِهِ وَجهُ اللّهِ لا یَتَعَلَّمُهُ إلاّ لِیُصیبَ بِهِ عَرَضا مِنَ الدّنیا ، لَم یَجِدْ عَرفَ الجَنَّةِ یَومَ القِیامَةِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن تَعَلَّمَ صَرفَ الکَلامِ لِیَسبِیَ بِهِ قُلوبَ النّاسِ لَم یَقبَلِ اللّهُ مِنهُ یَومَ القِیامَةِ صَرْفا و لا عَدْلاً . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :ما مِن عَبدٍ یَخطُبُ خُطبَةً إلاّ اللّهُ سائلُه عَنها ما أرادَ بِها . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن قامَ بِخُطبَةٍ لا یَلتَمِسُ بِها إلاّ رِیاءً و سُمعَةً أوقَفَهُ اللّهُ یَومَ القِیامَةِ مَوقِفَ رِیاءٍ و سُمعَةٍ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن سَمَّعَ النّاسَ بِعِلمهِ سَمَّعَ اللّهُ بِه سامِعَ خَلقِهِ و حَقَّرَهُ و صَغَّرَهُ . (5)

(6)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس علمی را که باید برای خدا طلب شود، فقط برای این بیاموزد که به چیزی از مال دنیا دست یابد، در روز قیامت بوی خوش بهشت را نیابد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس سخنان زیبا و خوش را بیاموزد تا به وسیله آنها دلهای مردم را اسیر خود کند، خداوند در روز قیامت از او نه توبه ای پذیرد و نه فدیه ای (نه عبادت مستحبی را پذیرد نه واجبی را).

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ بنده ای نیست که خطابه ای ایراد کند، مگر این که خداوند بپرسد که هدفش از ایراد آن چه بوده است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس خطابه ای ایراد کند و هدفش از آن خودنمایی و شهرت طلبی باشد، خداوند در روز قیامت او را در ایستگاه ریا و شهرت طلبی نگه دارد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس با علم خود مردم را رسوا کند، خداوند که گوش شنوای مردم است، او را رسوا سازد و خُرد و حقیرش گرداند. (7)

2820 - ما لا یَنبَغی طَلَبُ العِلمِ لِأجلِهِ
2820 - دانش را برای چند چیز نباید آموخت

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لا تَعَلَّموا العِلمَ لِتُماروا بِهِ السُّفَهاءَ ، و تُجادِلوا بِهِ العُلَماءَ ، و لِتَصرِفوا (بهِ) وُجوهَ النّاسِ إلَیکُم ، وَ ابتَغوا بِقَولِکُم ما عِندَ اللّهِ فإنَّهُ یَدومُ و یَبقی ، و یَنفَدُ ما سِواهُ . (8)

2820

دانش را برای چند چیز نباید آموخت

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :علم را برای این نیاموزید که با نادانان بستیزید و با دانایان مجادله کنید و مردم را به طرف خود بکشانید. بلکه با سخنان خود آنچه را نزد خداست بجویید؛ زیرا آن است که پایدار و باقی می ماند و جز آن هر چه هست از بین می رود.

ص :50


1- کنز العمّال : 29020.
2- کنز العمّال : 29022.
3- کنز العمّال : 29012.
4- کنز العمّال : 7532.
5- کنز العمّال : 7535.
6- (انظر) الریاء : باب 1413.
7- در معنای این حدیث چند وجه ذکر شده است. رجوع کنید به لسان العرب، ماده «سمع» _ م.
8- منیة المرید : 135.

عنه صلی الله علیه و آله :مَن طَلَبَ العِلمَ لِأربَعٍ دَخَلَ النّارَ : لِیُباهِیَ بِهِ العُلَماءَ ، أو یُمارِیَ بِهِ السُّفَهاءَ ، أو لِیَصرِفَ بِهِ وُجوهَ النّاسِ إلَیهِ ، أو یَأخُذَ بِهِ مِنَ الاُمَراءِ. (1)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن طَلَبَ العِلمَ لِیُمارِیَ بِهِ السُّفَهاءَ ، أو یُکاثِرَ بِهِ العُلَماءَ ، أو یَصرِفَ بِهِ وُجوهَ النّاسِ إلَیهِ ، فَلْیَتَبَوَّأْ مَقعَدَهُ مِنَ النّارِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن طَلَبَ العِلمَ لِیُباهِیَ بِهِ العُلَماءَ ، أو یُمارِیَ بِهِ السُّفَهاءَ فِی المَجالِسِ ، لَم یَرَحْ رائحَةَ الجَنَّةِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن طَلَبَ هذِه الأحادیثَ لِیُمارِیَ بِها السُّفَهاءَ ، و یُباهِیَ بِها لِیُحَدِّثَ بِها ، لَم یَرَحْ رائحَةَ الجَنَّةِ . (4)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :خُذوا مِنَ العِلمِ ما بَدا لَکُم ، و إیّاکُم أن تَطلُبوهُ لِخِصالٍ أربَعٍ : لِتُباهوا بِهِ العُلَماءَ ، أو تُماروا بِهِ السُّفَهاءَ ، أو تُراؤوا بِهِ فِی المَجالِسِ ، أو تَصرِفوا وُجوهَ النّاسِ إلَیکُم لِلتَّرَؤّسِ . (5)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس علم را برای چهار چیز فرا گیرد به دوزخ رود: برای فخر فروشی بر علما، یا ستیزه کردن با نادانان، یا جلب توجّه مردم به سوی خود، یا برای اخّاذی از فرمانروایان.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کسی علم بیاموزد برای این که با نادانان بستیزد، یا به علما فضل فروشی کند، یا توجّه مردم را به سوی خود جلب کند، جایگاهش دوزخ باشد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس علم بیاموزد برای این که بر دانایان فخر فروشد، یا در مجالس با نادانان بحث و جدل کند، بوی بهشت را استشمام نکند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس این احادیث را فرا گیرد تا به وسیله آنها با نادانان مجادله کند و برای فخر فروشی نقل حدیث کند، بوی بهشت را استشمام نکند.

امام علی علیه السلام :از علم هر آنچه که برایتان پیش می آید فرا گیرید و زنهار که آن را برای چهار کار بیاموزید: برای فخر فروشی بر علما، یا ستیزه کردن با نادانان، یا خودنمایی در مجالس، یا جلب کردن توجه مردم به خود و ریاست کردن بر آنها.

ص :51


1- منیة المرید : 135.
2- کنز العمّال : 29057.
3- کنز العمّال : 29056.
4- کنز العمّال : 29059.
5- الإرشاد : 1/230.

معانی الأخبار عن عبدِ السَّلامِ بنِ صالحٍ الهرویِّ_ للإمام الرِّضا علیه السلام _: یا بنَ رَسولِ اللّهِ، فَقَد رُویَ لَنا عَن أبی عَبد اللّهِ علیه السلام أنّه قالَ : مَن تَعَلَّمَ عِلما لِیُمارِیَ بِهِ السُّفَهاءَ ، أو یُباهِیَ بِهِ العُلَماءَ ، أو لِیُقبِلَ بِوُجوهِ النّاسِ إلَیهِ ، فهُوَ فِی النّارِ، فقال علیه السلام : صَدَقَ جَدّی ، أ فَتَدری مَنِ السُّفَهاءُ ؟ فقُلتُ : لا یَا بنَ رسولِ اللّهِ ، فَقالَ : هُم قُصّاصٌ مِن مُخالِفینا ، و تَدری مَنِ العُلَماءُ ؟ فقُلتُ : لا یَا بنَ رسولِ اللّهِ ، قالَ : فَقالَ : هُم عُلَماءُ آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام الّذینَ فَرَضَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ طاعَتَهُم و أوجَبَ مَوَدَّتَهُم.

ثُمَّ قالَ : أ تَدری ما مَعنی قَولِهِ : أو لِیُقبِلَ بِوُجوهِ النّاسِ إلَیهِ ؟ قُلتُ : لا ، قالَ : یَعنی بِذلکَ وَ اللّهِ ادّعاءَ الإمامَةِ بِغَیرِ حَقِّها ، و مَن فَعَلَ ذلکَ فهُوَ فِی النّارِ . (1)

معانی الأخبار_ به نقل از عبد السلام بن صالح _: از امام رضا علیه السلام درباره این حدیث که حضرت صادق علیه السلام فرمود : هر کس دانشی را فرا گیرد تا به وسیله آن با نادانان مجادله کند، یا بر دانایان فخر فروشد، یا توجّه مردم را به سوی خود جلب کند، او در آتش است ، سؤال کردم ؟ حضرت فرمود : جدّم درست فرمود. آیا می دانی نادانان کیستند؟! عرض کردم: نه، یا بن رسول اللّه . فرمود: آنان نقّالان مخالف ما هستند. آیا می دانی دانایان کیستند؟ عرض کردم: نه، یا بن رسول اللّه ! فرمود: آنان دانایان خاندان محمّد علیهم السلام هستند که خداوند عزّ و جلّ اطاعت از آنان و دوستیشان را واجب فرموده است.

سپس فرمود: آیا می دانی معنای این جمله حضرت صادق علیه السلام که: یا توجّه مردم را به سوی خود جلب کنند، چیست؟ عرض کردم: خیر. فرمود: معنای آن، به خدا سوگند، ادّعای بنا حقّ امامت است. کسی که چنین کند، در آتش باشد.

2821 - أصنافُ طَلَبَةِ العِلمِ
2821 - طبقات جویندگان دانش

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :العُلَماءُ ثَلاثَةٌ : رَجُلٌ عاشَ بِهِ النّاسُ و عاشَ بِعِلمِهِ ، و رَجُلٌ عاشَ بِه النّاسُ و أهلَکَ نَفسَهُ ، و رَجُلٌ عاشَ بِعِلمِهِ و لَم یَعِش بِهِ أحَدٌ غَیرُهُ . (2)

2821

طبقات جویندگان دانش

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :علما سه گونه اند: عالمی که مردم به او زنده اند و او به علم خود زنده است، و عالمی که مردم به او زنده اند و او خود را به هلاکت انداخته است و عالمی که به علم خود زنده است، امّا هیچ کس جز خودش از علم او بهره ای نمی برد.

ص :52


1- معانی الأخبار : 180/1.
2- کنز العمّال : 28941.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :طَلَبَةُ هذا العِلمِ عَلی ثَلاثَةِ أصنافٍ ، ألا فَاعرِفوهُم بِصِفاتِهِم و أعیانِهِم : صِنفٌ مِنهُم یَتَعَلَّمونَ لِلمِراءِ و الجَدَلِ، و صِنفٌ مِنهُم یَتَعَلَّمونَ لِلإستِطالَةِ و الخَتْلِ ، و صِنفٌ مِنهُم یَتَعَلَّمونَ لِلفِقهِ و العَمَلِ .

فأمّا صاحِبُ المِراءِ و الجَدَلِ تَراهُ مُؤذِیا مُمارِیا لِلرِّجالِ فی أندِیَةِ المَقالِ ، قَد تَسَربَلَ بِالتَّخَشُّعِ ، و تَخَلّی مِنَ الوَرَعِ ، فَدَقَّ اللّهُ مِن هذا حَیزومَهُ ، و قَطَعَ مِنهُ خَیشومَهُ .

و أمّا صاحِبُ الإستِطالَةِ و الخَتْلِ فإنَّهُ یَستَطیلُ عَلی أشباهِهِ مِن أشکالِهِ ، و یَتَواضَعُ لِلأغنِیاءِ مِن دونِهِم ، فهُوَ لِحَلوائهِم هاضِمٌ ، و لِدینِهِ حاطِمٌ ، فأعمَی اللّهُ مِن هذا بَصَرَهُ ، و قَطَعَ مِن آثارِ العُلَماءِ أثَرَهُ .

و أمّا صاحِبُ الفِقهِ و العَمَلِ تَراهُ ذا کَآبَةٍ و حُزنٍ ، قَد قامَ اللَّیلَ فی حِندِسِهِ ، و قَدِ انحَنی فی بُرنُسِهِ ، یَعمَلُ و یَخشی ، خائفا وَجِلاً مِن کُلِّ أحَدٍ إلاّ مِن کُلِّ ثِقَةٍ مِن إخوانِهِ ، فشَدَّ اللّهُ مِن هذا أرکانَهُ ، و أعطاهُ یَومَ القِیامَةِ أمانَهُ . (1)

امام علی علیه السلام :جویندگان این دانش سه گروهند. هان! آنان را به اسم و رسم بشناسید: گروهی از آنها دانش را به منظور ستیزه و جدل می آموزند، گروهی برای بزرگی کردن و فریفتن فرا می گیرند و گروهی برای فهمیدن و به کار بستن می آموزند.

اما آن که برای بحث و جدل می آموزد در انجمنهای بحث و مذاکره علمی، مردم آزاری و ستیزه گری می کند، به فروتنی تظاهر می کند، ولی از پرهیزگاری تهی است. از این رو، خداوند کمر او را بشکند و بینی اش را به خاک مالد.

و آن که برای بزرگی کردن و فریفتن می آموزد، بر همتایان خود گردن فرازی می کند، اما در برابر توانگران که [از نظر علمی ]کمتر از آنهایند و فروتنی می نماید. شیرینی آنها را می خورد و دین خود را درهم می شکند. پس، خداوند دیده چنین کسی را کور گرداند و [نام و ]اثرش را از میان آثار علما بر اندازد.

و آن که برای فهمیدن و به کار بستن فرا می گیرد، او را می بینی که دلگرفته و غمزده است. در تاریکی شب برخاسته و در بُرنُس (2) خود خزیده است. کار می کند و ترسان است؛ از همه کس، جز برادران مورد اعتماد خویش، بیمناک و هراسان است. خداوند ارکان [وجود ]چنین کسی را استوار گرداند و روز قیامت امانش دهد.

ص :53


1- الأمالی للصدوق : 727/997 .
2- بُرنُس به معنای کلاه بلندی است که ناکسان در صدر اسلام بر سر می نهاده اند .

عنه علیه السلام :العُلَماءُ باقونَ ما بَقِیَ الدَّهرُ ، أعیانُهُم مَفقودَةٌ ، و أمثالُهُم فِی القُلوبِ مَوجودَةٌ ، هاه (و) إنّ هاهُنا _ و أشارَ بِیَدِه إلی صَدرِهِ _ لَعِلما جَمّا لَو أصَبتُ لَهُ حَمَلَةً ! بَلی أصَبتُ لَقِنا غَیرَ مَأمونٍ ، یَستَعمِلُ آلَةَ الدِّینِ فِی الدّنیا ، و یَستَظهِرُ بِحُجَجِ اللّهِ عَلی خَلقِهِ ، و بِنِعَمِهِ عَلی عِبادِهِ ؛ لِیَتَّخِذَهُ الضُّعَفاءُ وَلیجَةً مِن دونِ وَلِیِّ الحَقِّ .

أو مُنقادا لِحَمَلَةِ العِلمِ ، لا بَصیرَةَ لَهُ فی أحنائهِ ، یَقدَحُ الشَّکُّ فی قَلبِهِ بِأوَّلِ عارِضٍ مِن شُبهَةٍ .

ألاَ ، لا ذا ، و لا ذاکَ ، فمَنهومٌ بِاللَّذّاتِ سَلِسُ القِیادِ ، أو مَغرِیٌّ بِالجَمعِ و الإدِّخارِ ، لَیسا مِن رُعاةِ الدِّینِ ، أقرَبُ شَبَها بِهِما الأنعامُ السّائمَةُ ! کَذلکَ یَموتُ العِلمُ بِمَوتِ حامِلیهِ . اللّهُمَّ بَلی لا تَخلو الأرضُ مِن قائمٍ بِحُجَّةٍ ظاهرٍ أو خافٍ مَغمورٍ ؛ لِئَلاّ تَبطُلَ حُجَجُ اللّهِ و بَیِّناتُهُ ، و کَم و أینَ؟! اُولئکَ الأقَلُّونَ عَدَدا الأعظَمُونَ خَطَرا ! . (1)

امام علی علیه السلام :تا دنیا باقی است دانشمندان باقی اند، پیکرهایشان از میان می رود، امّا یادهایشان در دلها می ماند. _ حضرت آن گاه با دستش به سینه خود اشاره کرد و فرمود: _ هان! در این جا دانش فراوانی است، کاش برای آن حاملانی می یافتم! البته تیز هوشانی هستند، امّا یا امین و مورد اطمینان نیستند؛ زیرا ابزار دین را برای دنیا به کار می گیرند و نعمتهای خدا و حجّتها و براهین او را وسیله سلطه گری بر بندگان و دوستان او قرار می دهند. یا در برابر حاملان حق منقاد و مطیعند، اما به پیچ و خمهای حق آشنایی و بصیرت ندارند و با اوّلین شبهه ای که پیش آید آتش شک و تردید در دلشان فروزان می شود. هان! نه این گروه صلاحیت برخورداری از دانش مرا دارند و نه آن گروه. گروهی هم هستند که آزمند لذّتهایند و رام شهوتها. گروهی هم شیفته گرد آوردن مال و اندوختن ثروتند. این دو گروه دین نگه دار نیستند. ماننده ترین چیز به آنها، حیوانات چرنده اند! چنین است که با مرگ دانشمندان دانش نیز می میرد. آری، البته زمین از کسی که حجّت خدا را بر پای دارد تهی نمی ماند که او یا آشکار و شناخته شده است و یا ترسان و پنهان؛ برای این که برهانهای خدا و نشانه های روشن او از میان نرود. اینان چند نفرند و کجایند؟ شمار اینان اندک است و مقام و منزلتشان بزرگ!

ص :54


1- الخصال : 186/257 .

عنه علیه السلام :إنَّ مِن أحَبِّ عِبادِ اللّهِ إلَیهِ عَبدا أعانَهُ اللّهُ عَلی نَفسِهِ ......... مِصباحُ ظُلُماتٍ ، کَشّافُ عَشَواتٍ (غَشَواتٍ) ، مِفتاحُ مُبهَماتٍ ، دَفَّاعُ مُعضَلاتٍ ، دَلیلُ فَلَواتٍ ، یَقولُ فَیُفهِمُ ، و یَسکُتُ فَیَسلَمُ .........

و آخَرُ قَد تَسَمّی عالِما و لَیسَ بِهِ ، فَاقتَبَسَ جَهائلَ مِن جُهّالٍ ، و أضالیلَ مِن ضُلاّلٍ ، و نَصَبَ لِلنّاسِ أشراکا مِن حَبائلِ (حِبالِ) غُرورٍ و قَولِ زُورٍ ......... یَقولُ : أقِفُ عِندَ الشُّبُهاتِ و فیها وَقَعَ، و یَقولُ : أعتَزِلُ البِدَعَ و بَینَها اضطَجَعَ ، فَالصُّورَةُ صورَةُ إنسانٍ، و القَلبُ قَلبُ حَیوانٍ ، لا یَعرِفُ بابَ الهُدی فیَتَّبِعَهُ ، و لا بابَ العَمی فَیَصُدَّ عَنهُ ، و ذلکَ مَیِّتُ الأحیاءِ . (1)

(2)

امام علی علیه السلام :از محبوبترین بندگان خدا نزد او بنده ای است که خداوند او را در برابر نفْسش یاری رسانده است ......... چراغ تاریکیهاست، برطرف کننده کوریها، کلید مبهمات، زداینده مشکلات و راهنمای بیابانها. [به موقع] می گوید و می فهماند و [به موقع ]خاموش می شود و سالم می ماند .........

و دیگری که خود را دانشمند می نامد ولی دانشمند نیست. او از نادانها و گمراهان، نادانیها و گمراهیها را فرا گرفته و دامهایی از ریسمانهای فریب و گفتار دروغ برای مردم گسترده است .........

می گوید: به گاه شبهات درنگ می کنم، در حالی که در آنها فرو افتاده است. می گوید: از بدعتها کناره می گیرم، در حالی که میان آنها فرو خفته است. چهره اش چهره انسان است اما دلش دل حیوان. نه باب هدایت را می شناسد تا به دنبال آن برود و نه باب کوری [دل] را تا از آن جلوگیری کند. او مرده ای در میان زندگان است .

ص :55


1- نهج البلاغة : الخطبة 87.
2- (انظر) القرآن : باب 3258.

2822 - ما یَنبَغی فی اختِیارِ المُعَلِّمِ
2822 - آنچه باید در گزینش آموزگاررعایت شود

الکتاب :

«فَلْیَنْظُرِ الإِنْسانُ إِلَی طَعامِهِ» . (1)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :العِلمُ دِینٌ ، الصَّلاةُ دِینٌ ، فَانظُروا عَمَّن تَأخُذونَ هذا العِلمَ . (2)

الإمامُ الحسنُ علیه السلام :عَجَبٌ لِمَن یَتَفَکَّرُ فی مَأکولِهِ کَیفَ لا یَتَفَکَّرُ فی مَعقولِهِ ، فیُجَنِّبَ بَطنَهُ ما یُؤذیهِ ، و یُودِعَ صَدرَهُ ما یُردِیهِ ! (3)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ فی قَولهِ تعالی : «فَلْیَنْظُرِ الإنْسانُ إلی طَعامِهِ» _: عِلمِهِ الّذی یَأخُذُه مِمَّن یَأخُذُه . (4)

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :لا عِلمَ إلاّ مِن عالِمٍ رَبّانِیٍّ ، و مَعرِفَةُ العالِمِ بِالعَقلِ . (5)

ذو القَرنَینِ علیه السلام_ مِن وَصِیَّتِهِ _: لا تَتَعَلَّمِ العِلمَ مِمَّن لَم یَنتَفِعْ بِهِ ؛ فَإنَّ مَن لَم یَنفَعْهُ عِلمُهُ لا یَنفَعُکَ . (6)

(7)

2822

آنچه باید در گزینش آموزگار رعایت شود

قرآن:

«انسان باید به خوراک خود بنگرد».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :علم، دین است. نماز، دین است. پس بنگرید که این علم را از چه کسی فرا می گیرید.

امام حسن علیه السلام :در شگفتم از کسی که درباره خوراک جسم خود می اندیشد چگونه درباره خوراک فکر خود نمی اندیشد؟ شکمش را از آنچه زیانبار است پرهیز می دهد، اما در سینه خود چیزهایی می سپارد که مایه نابودیش می شود.

امام باقر علیه السلام_ درباره آیه «انسان باید به خوراک خود بنگرد» _فرمود : یعنی دانشی را که می آموزد، مواظب باشد از چه کسی فرا می گیرد.

امام کاظم علیه السلام :علم جز از عالم ربّانی به دست نیاید (آن را جز از عالم ربّانی نباید فرا گرفت) و شناخت چنین عالمی به خِرَد است.

ذو القرنین علیه السلام_ در سفارش خود _فرمود : علم را از کسی که از آن بهره نمی برد، فرا نگیر؛ زیرا کسی که علمش به حال خودش سودی نداشته باشد، به حال تو نیز نخواهد داشت.

ص :56


1- عبس : 24.
2- کنز العمّال : 28666.
3- بحار الأنوار : 1/218/43.
4- المحاسن : 1/347/724.
5- تحف العقول : 387 .
6- بحار الأنوار : 2/99/53 .
7- (انظر) الموعظة : باب 4079.

2823 - اُنظُر إلی ما قالَ
2823 - بنگر که چه گفت

الکتاب :

«وَ الَّذِینَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَنْ یَعْبُدُوها وَ أَنابُوا إِلَی اللّهِ لَهُمُ البُشْرَی فَبَشِّرْ عِبادِ * الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ القَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ الَّذِینَ هَداهُمُ اللّهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُو الأَلْبابِ» . (1)

الحدیث :

عیسی علیه السلام :مَعشَرَ الحَوارِیِّینَ ، ما یَضُرُّکُم مِن نَتنِ القَطِرانِ إذا أصابَکُم سِراجُهُ ؟! خُذوا العِلمَ مِمَّن عِنْدَهُ و لا تَنظُروا إلی عَمَلِهِ . (2)

عنه علیه السلام :خُذوا الحَقَ مِن أهلِ الباطِ، و لا تأخُذوا الباطِلَ مِن أهلِ الحَقِّ ، کونوا نُقّادَ الکَلامِ . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :تَعَلَّمْ عِلمَ مَن یَعلَمُ ، و عَلِّمْ عِلمَکَ مَن یَجهَلُ . (4)

عنه علیه السلام :لا تَنظُرْ إلی مَن قالَ ، وَ انظُرْ إلی ما قالَ . (5)

2823

بنگر که چه گفت

قرآن:

«و کسانی را که از پرستش طاغوت (بتها) پرهیز کرده اند و به خدا روی آورده اند بشارت است. پس بندگان مرا بشارت ده. همان کسانی را که به سخن گوش می دهند و از بهترین آن پیروی می کنند. ایشانند کسانی که خدا هدایتشان کرده و اینان خردمندانند».

حدیث:

عیسی علیه السلام :ای گروه حواریان! بویِ گند روغن چراغ، شما را چه زیان، اگر [نور ]چراغش به کارتان آید، دانش را نیز از هر که دارد فراگیرید و به کردار او منگرید.

عیسی علیه السلام :حق را از اهل باطل فراگیرید و باطل را از اهل حق فرا نگیرید. سخن سنج باشید.

امام علی علیه السلام :علم را از هر که می داند بیاموز و علم خود را به کسی که نمی داند بیاموزان.

امام علی علیه السلام :منگر که چه کس گفت، بنگر که چه چیز گفت.

ص :57


1- الزمر : 17 ، 18.
2- المحاسن : 1/360/772.
3- المحاسن : 1/359/769.
4- غرر الحکم : 4579.
5- کنز العمّال : 44218 ، 44397.

عنه علیه السلام :خُذِ الحِکمَةَ مِمَّن أتاکَ بِها ، وَ انظُرْ إلی ما قالَ ، و لا تَنظُرْ (1) إلی مَن قالَ (2) . (3)

امام علی علیه السلام :حکمت را از هر که برایت آورد فراگیر و بنگر که چه گفت و منگر که گوینده کیست. (4)

2824 - حَقُّ العِلمِ
2824 - حقّ دانش

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :تَعَلَّموا العِلمَ و تَعَلَّموا لِلعِلمِ السَّکِینَةَ و الوَقارَ ، و تَواضَعوا لِمَن تَعَلَّمونَ مِنهُ . (5)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :تَواضَعوا لِمَن تَتَعَلَّمونَ (6) مِنهُ العِلمَ و لِمَن تُعَلِّمونَهُ ، و لا تَکونوا مِن جَبابِرَةَ العُلَماءِ فَلا یَقومَ جَهلُکُم بِعِلمِکُم . (7)

الإمامُ الصّادقُ عن أبیهِ علیهما السلام :جاءَ رجلٌ إلی النَّبیِّ صلی الله علیه و آله ، فقالَ یا رَسولَ اللّهِ ، ما العِلمِ؟ قالَ: الإنصاتُ ، قالَ : ثُمَّ مَهْ ؟ قالَ : الإستِماعُ لَهُ ، قالَ : ثُمَّ مَهْ ؟ قالَ : الحِفظُ لَهُ، قالَ : ثُمَّ مَه ؟ قالَ : العَمَلُ بِه ، قالَ : ثُمَّ مَه ؟ قالَ : ثُمَّ نَشرُه . (8)

2824

حقّ دانش

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :علم را بیاموزید و برای آن آرامش و وقار فراگیرید و در برابر کسی که از او دانش می آموزید فروتن باشید.

امام علی علیه السلام :با کسی که از او دانش می آموزید و با کسی که به او دانش می آموزید فروتن باشید و از علمای متکبّر مباشید که در این صورت علم شما این جهل (تکبر) را نمی پوشاند.

امام صادق علیه السلام_ به نقل از پدرش _فرمود : مردی خدمت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد ای رسول خدا علم چیست؟ حضرت فرمود : خاموش ماندن. پرسید: سپس چه؟ فرمود: گوش سپردن به آن. پرسید: بعد چه؟ فرمود: حفظ کردن آن. پرسید: زان پس چه؟ فرمود: به کار بستن آن. پرسید: دیگر چه؟ فرمود: سپس، انتشار دادن آن.

ص :58


1- فی الطبعة المعتمدة: «تنظره»، و الصحیح ما أثبتناه کما فی الطبعات الاُخری.
2- غرر الحکم : 5048.
3- یُلاحَظُ أنّ هناک تعارضا ظاهریا بین أحادیث هذا الباب و أحادیث الباب السابق، و قد بحثنا هذا الأمر فی کتاب العلم و الحکمة. راجع کتاب: العلم و الحکمة فی کتاب و السنة: آداب التَّعَلُم، قبولُ الحَقِّ مِمَّن أتی بِهِ . (انظر) الحکمة : باب 919. العلم و الحکمة : 244 آداب التعلّم / قبول الحقّ ممّن أتی به.
4- میان این احادیث و احادیث باب قبلی، تعارض ظاهری دیده می شود که در کتاب علم و حکمت بدان پرداخته شده است . ر. ک: علم و حکمت در قرآن و حدیث: آداب آموختن، پذیرش حق از آورنده آن .
5- الترغیب و الترهیب : 1/114/9.
6- فی الطبعة المعتمدة «تتعلّموا»، و الصحیح ما أثبتناه کما فی الطبعات الاُخری .
7- غرر الحکم : 4543.
8- الخصال : 287/43.

عنه علیه السلام :تَواضَعوا لِمَن تُعَلِّمونَهُ العِلمَ ، و تَواضَعوا لِمَن طَلَبتُم مِنهُ العِلمَ ، و لا تَکونوا عُلَماءَ جَبّارینَ فیذَهَبَ باطِلُکُم بِحَقِّکُم . (1)

(2)

امام صادق علیه السلام :با کسی که به او دانش می آموزید فروتن باشید و با کسی که از او دانش می جویید فروتن باشید و عالمانی گردن فراز نباشید، که [این رفتار ]باطل شما حق شما را از بین می برد.

2825 - حُقوقُ المُتَعَلِّمِ عَلَی المُعَلِّمِ
2825 - حقوق دانش آموز بر آموزگار

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لِینُوا لِمَن تُعلِّمونَ ، و لِمَن تَتَعَلَّمونَ مِنهُ . (3)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :أمّا حَقُّ رَعِیَّتِکَ بِالعِلمِ : فأن تَعلَمَ أنَّ اللّهَ عَزَّ و جلَّ إنَّما جَعَلَکَ قَیِّما لَهُم فیما آتاکَ مِنَ العِلمِ ، و فَتَحَ لَکَ مِن خَزائنِهِ ، فإذا أحسَنتَ فی تَعلیمِ النّاسِ و لَم تَخرُقْ بِهِم و لَم تَضجَرْ عَلَیهِم زادَکَ اللّهُ مِن فَضلِهِ ، و إن أنتَ مَنَعتَ النّاسَ عِلمَکَ أو خَرَقتَ بِهِم عِندَ طَلَبِهِمِ العِلمَ کانَ حَقّا عَلَی اللّهِ عَزَّ و جلَّ أن یَسلُبَکَ العِلمَ و بَهاءَهُ ، و یُسقِطَ مِنَ القُلوبِ مَحَلَّکَ . (4)

2825

حقوق دانش آموز بر آموزگار

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :با کسی که به او علم می آموزید و با کسی که از او علم فرا می گیرید، نرم و ملایم باشید.

امام زین العابدین علیه السلام :حق شاگرد تو این است که بدانی خداوند، به واسطه علم و دانشی که به تو داده و از خزانه های [دانش ]خود برای تو گشوده، تو را سرپرست شاگردانت ساخته است. بنا بر این، اگر مردم را خوب آموزش دهی و با آنان درشتی و بدرفتاری نکنی و از تعلیمشان به ستوه نیایی، خداوند از فضل خود بر دانش تو بیفزاید. اما اگر دانش خود را از مردم مضایقه کنی یا وقتی برای آموختن دانش نزد تو آمدند با ایشان درشتی و بدرفتاری کنی، بر خداوند عزّ و جلّ سزاوار است که علم و شکوه آن را از تو بگیرد و جایگاه تو را از دل مردم بیندازد.

ص :59


1- الأمالی للصدوق : 440/585 .
2- (انظر) العلم : باب 2873.
3- منیة المرید : 193.
4- عوالی اللآلی : 4/74/54.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ فی قولهِ تعالی : «وَ لا تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنّاسِ» (1) _: لِیَکُنِ النّاسُ عِندَکَ فِی العِلمِ سَواءً . (2)

منیة المرید :قالَ عیسی بنُ مریمَ علیه السلام : یا مَعشَرَ الحَوارِیِّینَ ، لی إلَیکُم حاجَةٌ اقضُوها لی . قالوا : قُضِیَتْ حاجَتُکَ یا روحَ اللّهِ ، فقامَ فغَسَلَ أقدامَهُم ، فقالوا : کُنّا نَحنُ أحَقَّ بِهذا یا روحَ اللّهِ ! فقالَ : إنَّ أحقَّ النّاسِ بِالخِدمَةِ العالِمُ ، إنَّما تَواضَعتُ هکَذا لِکَیما تَتَواضَعوا بَعدی فِی النّاسِ کَتَواضُعی لَکُم . (3)

امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «به تکبّر از مردم روی مگردان» _فرمود : باید مردمی که برای آموختن علم نزد تو می آیند، در نظرت یکسان باشند.

منیة المرید :عیسی علیه السلام فرمود : ای گروه حواریان! مرا با شما کاری است، آن را از من بپذیرید. عرض کردند: پذیرفته است، ای روح خدا! عیسی علیه السلام برخاست و شروع به شستن پاهای آنها کرد. عرض کردند: ما به این کار سزاوارتر بودیم، ای روح خدا! فرمود: سزاوارترین مردم به خدمت کردن عالم است. من اینچنین فروتنی کردم، تا شما بعد از من در میان مردم فروتن باشید، همچنان که من با شما فروتنم.

2826 - حُقوقُ المُعَلِّمِ عَلَی المُتَعَلِّمِ
2826 - حقوق آموزگار بر دانش آموز

الکتاب :

«قالَ لَهُ مُوسَی هَلْ أَتَّبِعُکَ عَلَی أَنْ تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْدا * قالَ إِنَّکَ لَنْ تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبرا * ......... قَدْ بَلَغْتَ مِن لَدُنِّی عُذْرا» . (4)

2826

حقوق آموزگار بر دانش آموز

قرآن:

«موسی به او گفت: آیا با تو بیایم تا آنچه به تو آموخته شده است به من بیاموزی؟ گفت: تو را هرگز شکیب همراهی با من نیست ......... که از جانب من معذور باشی».

ص :60


1- لقمان : 18 .
2- منیة المرید : 185.
3- منیة المرید : 183.
4- الکهف : 66 _ 76.

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن عَلَّمَ شَخصا مَسألَةً فقَد مَلَکَ رَقَبَتَهُ . فَقیلَ لَهُ : یا رَسولَ اللّهِ ، أ یَبیعُهُ ؟ فقالَ علیه السلام : لا ، و لکِنْ یَأمُرُهُ و یَنهاهُ. (1)

عنه صلی الله علیه و آله :لا حَسَدَ و لا مَلَقَ إلاّ فی طَلَبِ العِلمِ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مِن حَقِّ العالِمِ عَلَیکَ أن تُسَلِّمَ عَلَی القَومِ عامَّةً و تَخُصَّهُ دونَهُم بِالتَّحِیَّةِ ، و أن تَجلِسَ أمامَهُ ، و لا تُشیرَنَّ عِندَهُ بِیَدِکَ ، و لا تَغمِزَنَّ بِعَینَیکَ ، و لا تَقولَنَّ : «قالَ فُلانٌ» خِلافا لِقَولِهِ ، و لا تَغتابَنَّ عِندَهُ أحَدا ، و لا تُسارَّ فی مَجلِسِهِ ، و لا تَأخُذَ بِثَوبِهِ ، و لا تَلِجَّ (3) عَلَیهِ إذا مَلَّ ، و لا تُعرِضَ مِن طُولِ صُحبَتِهِ ، فإنَّما هِیَ بِمَنزِلَةِ النَّخلَةِ تَنتَظِرُ مَتی یَسقُطُ عَلَیکَ مِنها شَیءٌ ؛ فإنَّ المُؤمِنَ العالِمَ لَأعظَمُ أجرا مِنَ الصّائمِ القائمِ الغازی فی سَبیلِ اللّهِ ، فإذا ماتَ العالِمُ انثَلَمَت فی الإسلامِ ثُلمَةٌ لا یَسُدُّها شَیءٌ إلی یَومِ القِیامَةِ . (4)

عنه علیه السلام :لَیسَ مِن أخلاقِ المُؤمِنِ التَّمَلُّقُ وَ لا الحَسَدُ إلاّ فی طَلَبِ العِلمِ . (5)

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس مسأله ای را به شخصی بیاموزد او را بنده خود کرده باشد. عرض شد: ای رسول خدا! یعنی می تواند او را بفروشد؟ فرمود: نه، بلکه به او امر و نهی می کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حسد ورزی و چاپلوسی زشت است مگر در راه آموختن دانش.

امام علی علیه السلام :از جمله حقوق شخص دانشمند بر تو این است که [هر گاه در میان جمعی بود] بر همگان سلام کنی و به او نیز اختصاصا سلام گویی، رو به رویش بنشینی، در حضور او با دست و چشم و ابرو اشاره نکنی، در مخالفت با نظر او نگویی: «فلانی چنین گفته است». نزد او از کسی غیبت نکنی، در مجلسش در گوشی صحبت نکنی، جامه اش را نگیری، اگر خسته بود، در سؤال کردن اصرار نورزی. از طول مجالسش به تنگ نیایی؛ زیرا حکایت همنشینی با او حکایت درخت خرمایی است که انتظار می کشی تا کی از آن چیزی برای تو بیفتد. همانا پاداش مؤمن دانشمند بیشتر از روزه دار شب زنده داری است که در راه خدا بجنگد. هر گاه دانشمند بمیرد، رخنه ای در اسلام پدید آید که تا قیامت چیزی آن را نبندد.

امام علی علیه السلام :چاپلوسی و حسادت از اخلاق مؤمن نیست، مگر در تحصیل دانش.

ص :61


1- عوالی اللآلی: 4/71/43.
2- کنز العمّال : 28938.
3- کذا فی المصدر، و لعلّ الصحیح «تُلِحَّ» .
4- کنز العمّال : 29363 ، 29520 نحوه.
5- کنز العمّال : 29364 و 28937 نحوه.

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :حَقُّ سائسِکَ بِالعِلمِ : التَّعظیمُ لَهُ ، و التَّوقیرُ لِمَجلِسِهِ ، و حُسنُ الاستِماعِ إلَیهِ ، و الإقبالُ عَلَیهِ ، و أن لا تَرفَعَ عَلَیهِ صَوتَکَ ، و أن لا تُجیبَ أحَدا یَسألُهُ عَن شَیءٍ حَتّی یَکونَ هُوَ الّذی یُجیبُ ، و لا تُحَدِّثَ فی مَجلسِهِ أحَدا ، و لا تَغتابَ عِندَهُ أحَدا ، و أن تَدفَعَ عَنهُ إذا ذُکِرَ عِندَکَ بِسُوءٍ ، و أن تَستُرَ عُیوبَهُ ، و تُظهِرَ مَناقِبَهُ ، و لا تُجالِسَ لَهُ عَدُوّا ، و لا تُعادِیَ لَهُ وَلِیّا ، فإذا فَعَلتَ ذلکَ شَهِدَ لَکَ مَلائکَةُ اللّهِ بِأنَّکَ قَصَدتَهُ و تَعَلَّمتَ عِلْمَهُ للّهِِ جَلَّ اسمُهُ لا لِلنّاسِ . (1)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إذا جَلَستَ إلی عالِمٍ فَکُن عَلی أن تَسمَعَ أحرَصَ مِنکَ عَلی أن تَقولَ ، و تَعَلَّمْ حُسنَ الاستِماعِ کَما تَتَعَلَّمُ حُسنَ القَولِ ، و لا تَقطَعْ عَلی أحَدٍ حَدیثَهُ . (2)

(3)

امام زین العابدین علیه السلام :حق استاد تو این است که به او احترام گذاری، محضرش را موقّر داری، با دقت به سخنانش گوش بسپاری، رویت به او باشد و به او توجّه نمایی، صدایت را بر صدای او بلندتر نکنی، هرگاه کسی از او سؤالی کند تو جواب ندهی، بلکه بگذاری خودش جواب دهد. در محضر او با کسی سخن نگویی، در حضور او از کسی غیبت نکنی، اگر پیش تو از او بدگویی شود، از وی دفاع کنی. عیبهایش را بپوشانی، خوبیها و صفات نیکش را آشکار سازی، با دشمن او همنشینی نکنی و با دوستش دشمنی نورزی. هر گاه این کارها را کردی فرشتگان خدا درباره ات گواهی دهند که تو برای رضای خدای بلند نام، نه برای مردم، نزد آن استاد رفته ای و دانش او را فرا گرفته ای.

امام باقر علیه السلام :هر گاه در محضر دانشمندی نشستی برای شنیدن حریصتر باش تا برای سخن گفتن و همچنان که خوب سخن گفتن را فرا می گیری، خوب گوش دادن را نیز بیاموز و سخن هیچ کس را قطع مکن.

ص :62


1- الخصال : 567/1.
2- الاختصاص : 245 .
3- (انظر) بحار الأنوار : 2 / 40 باب 10.

2827 - تَکریمُ العالِمِ
2827 - گرامیداشت دانشمند

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَنِ استَقبَلَ العُلَماءَ فقَدِ استَقبَلَنی ، و مَن زارَ العُلَماءَ فقَد زارَنی ، و مَن جالَسَ العُلَماءَ فقَد جالَسَنی ، و مَن جالَسَنی فَکأنَّما جالَسَ رَبّی . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لا تَزدَرِیَنَّ العالِمَ و إن کانَ حَقیرا ، و لا تُعَظِّمَنَّ الأحمَقَ و إن کانَ کَبیرا . (2)

عنه علیه السلام :إذا رَأیتَ عالِما فَکُن لَهُ خادِما . (3)

عنه علیه السلام :مَن وَقَّرَ عالِما فقَد وَقَّرَ رَبَّهُ . (4)

(5)

2827

گرامیداشت دانشمند

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که به استقبال دانشمندان رود، مرا استقبال کرده است و هرکه به دیدار دانشمندان رود، مرا دیدار کرده است و هرکه با دانشمندان نشیند، با من نشسته است و هر که با من نشیند، چنان است که با پروردگار من همنشینی کرده باشد.

امام علی علیه السلام :دانشمند را هرگز حقیر مشمار، هر چند کوچک باشد و نادان را بزرگ مشمار، هر چند [به لحاظ موقعیتهای اجتماعی و دنیایی] بزرگ باشد.

امام علی علیه السلام :هر گاه دانشمندی را دیدی، چاکری او کن.

امام علی علیه السلام :هر که دانشمندی را احترام نهد خدا را احترام کرده است .

2828 - ما یَنبَغی عَلَی المُتَعَلِّمِ
2828 - نکاتی که باید دانش آموز رعایت کند

الخضرُ علیه السلام_ لِموسی علیه السلام _: یا موسی ، تَفَرَّغْ لِلعِلمِ إن کُنتَ تُریدُهُ، فإنَّ العِلمَ لِمَن تَفَرَّغَ . (6)

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لا یَتِمُّ عَقلُ المَرءِ حَتّی یَتِمَّ فیهِ عَشرُ خِلالٍ ......... لا یَسأمُ مِن طَلَبِ العِلمِ طُولَ عُمرِهِ . (7)

2828

نکاتی که باید دانش آموز رعایت کند

خضر علیه السلام_ به موسی علیه السلام _گفت : ای موسی! اگر دانش می خواهی، خود را وقف آموختن آن کن؛ زیرا دانش از آنِ کسی است که تمام وقتِ خود را صرف آموختن آن کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خرد آدمی کامل نگردد مگر آن گاه که ده خصلت در او فراهم آید ......... و تا زنده است از دانشجویی خسته نشود.

ص :63


1- کنز العمّال : 28883.
2- غرر الحکم : 10280 _ 10281.
3- غرر الحکم : 4044.
4- غرر الحکم : 8704.
5- (انظر) التعظیم : باب 2709.
6- کنز العمّال : 44176.
7- تنبیه الخواطر : 2/112.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :عَلی المُتَعَلِّمِ أن یُدئبَ نَفسَهُ فی طَلَبِ العِلمِ ، و لا یَمَلَّ مِن تَعَلُّمِهِ ، و لا یَستَکثِرَ ما عَلِمَ . (1)

عنه علیه السلام :کُلُّ شَیءٍ یَعِزُّ حینَ یَنزُرُ إلاّ العِلمَ ، فإنَّهُ یَعِزُّ حین یَغزُرُ . (2)

عنه علیه السلام :لا یُحرِزُ العِلمَ إلاّ مَن یُطیلُ دَرسَهُ . (3)

عنه علیه السلام :مَن أکثَرَ الفِکرَ فیما تَعَلَّمَ أتقَنَ عِلمَهُ ، و فَهِمَ ما لَم یَکُن یَفهَمُ . (4)

عنه علیه السلام :لا فِقهَ لِمَن لا یُدیمُ الدَّرسَ . (5)

عنه علیه السلام :اُطلُبِ العِلمَ تَزدَدْ عِلما . (6)

عنه علیه السلام :لَن یُحرِزَ العِلمَ إلاّ مَن یُطِیلُ دَرسَهُ . (7)

(8)

امام علی علیه السلام :بر دانش آموز است که خود را در طلب علم کوشا سازد و از آموختن دانش خسته نشود و دانسته های خود را زیاد نشمارد.

امام علی علیه السلام :هر چیزی وقتی کم شود ارزش پیدا می کند، مگر دانش که وقتی زیاد شود ارزشمند می گردد.

امام علی علیه السلام :دانش را به دست نیاورَد مگر کسی که مدتها بیاموزد.

امام علی علیه السلام :هر که در آموخته هایش زیاد بیندیشد، دانش خود را استوار گرداند و آنچه را نمی فهمیده است بفهمد.

امام علی علیه السلام :کسی که در خواندن و آموختن پیگیر نباشد، از فهم و دانش برخوردار نشود.

امام علی علیه السلام :دانش بجوی تا دانشت زیاد شود.

امام علی علیه السلام :دانش را به دست نیاوَرد، مگر آن کس که در آموختن آن، پشتکار نشان دهد.

2829 - حَدیثٌ جامِعٌ فی طَلَبِ العِلمِ
2829 - یک حدیث جامع در باب تحصیل دانش

قال المجلسیّ رضوان اللّه تعالی علیه :وجدت بخطّ شیخنا البهائیّ قدّس اللّه روحه ما هذا لفظه : قال الشیخ شمس الدین محمّد بن مکّیّ : نقلتُ من خطّ الشیخ أحمد الفراهانیّ رحمه الله عَن عُنوانِ البَصریِّ _ وَ کانَ شَیخا کَبیرا قَد أتی عَلَیهِ أربَعٌ و تِسعونَ سَنَةً _ قالَ : کُنتُ أختَلِفُ إلی مالِکِ بنِ أنَسٍ سِنینَ ، فلَمّا قَدِمَ جَعفَرٌ الصَّادِقُ علیه السلام المَدینَةَ اختَلَفتُ إلَیهِ ، و أحبَبتُ أن آخُذَ عَنهُ کما أخَذتُ عَن مالِکٍ ، فقالَ لی یَوما : إنّی رَجُلٌ مَطلوبٌ و مَعَ ذلکَ لی أورادٌ فی کُلِّ ساعَةٍ مِن آناءِ اللَّیلِ و النَّهارِ ، فَلا تَشغَلْنی عَن وِردی ، و خُذْ عَن مالِکٍ وَ اختَلِفْ إلَیهِ کَما کُنتَ تَختَلِفُ إلَیهِ .

فَاغتَمَمتُ مِن ذلکَ ، و خَرَجتُ مِن عِندِهِ ، و قُلتُ فی نَفسی : لَو تَفَرَّسَ فِیَّ خَیرا لَما زَجَرَنی عَنِ الاختِلافِ إلَیهِ و الأخذِ عَنهُ ، فَدَخَلتُ مَسجِدَ الرَّسولِ صلی الله علیه و آله و سَلَّمتُ عَلَیهِ ، ثُمَّ رَجَعتُ مِنَ الغَدِ إلَی الرَّوضَةِ و صَلَّیتُ فیها رَکعَتَینِ ، و قُلتُ : أسألُکَ یا اَللّهُ یا اَللّهُ أن تَعطِفَ عَلَیَّ قَلبَ جَعفَرٍ و تَرزُقَنی مِن عِلمِهِ ما أهتَدی بِهِ إلی صِراطِکَ المُستَقیمِ . و رَجَعتُ إلی داری مُغتَمّا و لَم أختَلِفْ إلی مالِکِ بنِ أنَسٍ لِما اُشرِبَ قَلبی مِن حُبِّ جَعفَرٍ ، فَما خَرَجتُ مِن داری إلاّ إلَی الصَّلاةِ المَکتوبَةِ حَتّی عِیلَ صَبری ، فَلَمّا ضاقَ صَدری تَنَعَّلتُ و تَرَدَّیتُ و قَصَدتُ جَعفَرا و کانَ بَعدَ ما صَلَّیتُ العَصرَ ، فلَمّا حَضَرتُ بابَ دارِهِ استَأذَنتُ عَلَیهِ فخَرَجَ خادِمٌ لَهُ فقالَ : ما حاجَتُکَ ؟ فقُلتُ : السَّلامُ عَلَی الشَّریفِ ، فقالَ : هُوَ قائمٌ فی مُصَلاّهُ ، فجَلَستُ بِحِذاءِ بابِهِ ، فَما لَبِثتُ إلاّ یَسیرا إذ خَرَجَ خادِمٌ فقالَ : اُدخُلْ عَلی بَرَکَةِ اللّهِ ، فدَخَلتُ و سَلَّمتُ عَلَیهِ ، فرَدَّ السَّلامَ و قالَ : اِجلِسْ غَفَرَ اللّهُ لَکَ ، فجَلَستُ ، فأطرَقَ مَلِیّا ثُمَّ رَفَعَ رَأسَهُ ، و قالَ : أبو مَن ؟ قُلتُ : أبو عَبدِ اللّهِ ، قالَ : ثَبَّتَ اللّهُ کُنیَتَکَ و وَفَّقَکَ ، یا أبا عَبدِ اللّهِ ما مَسألَتُکَ ؟ فقُلتُ فی نَفسی : لَو لَم یَکُن لی مِن زِیارَتِهِ و التَّسلیمِ غَیرُ هذا الدُّعاءِ لَکانَ کَثیرا . ثُمَّ رَفَعَ رَأسَهُ ، ثُمَّ قالَ : ما مَسألَتُکَ ؟ فقُلتُ : سَألتُ اللّهَ أن یَعطِفَ قَلبَکَ عَلَیَّ و یَرزُقَنی مِن عِلمِکَ ، و أرجو أنَّ اللّهَ تَعالی أجابَنی فی الشَّریفِ ما سَألتُهُ ، فقالَ : یا أبا عَبدِ اللّهِ ، لَیسَ العِلمُ بِالتَّعَلُّمِ ، إنَّما هُوَ نورٌ یَقَعُ فی قَلبِ مَن یُریدُ اللّهُ تَبارَکَ و تَعالی أن یَهدِیَهُ ، فإن أرَدتَ العِلمَ فَاطلُبْ أوَّلاً فی نَفسِکَ حَقیقَةَ العُبودِیَّةِ ، وَ اطلُبِ العِلمَ بِاستِعمالِهِ ، وَ استَفهِمِ اللّهَ یُفهِمْکَ . قُلتُ : یا شَریفُ ، فقالَ : قُل : یا أبا عَبدِ اللّهِ ، قُلتُ : یا أبا عَبدِ اللّهِ ما حَقیقَةُ العُبودِیَّةِ ؟ قالَ : ثَلاثَةُ أشیاءَ : أن لا یَرَی العَبدُ لِنَفسِه فیما خَوَّلَهُ اللّهُ مِلْکا ؛ لأِنَّ العَبیدَ لا یَکونُ لَهُم مِلکٌ ، یَرَونَ المالَ مالَ اللّهِ یَضَعونَهُ حَیثُ أمَرَهُمُ اللّهُ بِهِ ، و لا یُدَبِّرُ العَبدُ لِنَفسِهِ تَدبیرا ، و جُملَةُ اشتِغالِه فیما أمَرَهُ تَعالی بِهِ و نَهاهُ عَنهُ ، فإذا لَم یَرَ العَبدُ لِنَفسِهِ فیما خَوَّلَهُ اللّهُ تَعالی مِلکا هانَ عَلَیهِ الإنفاقُ فیما أمَرَهُ اللّهُ تَعالی أن یُنفِقَ فیهِ ، و إذا فَوَّضَ العَبدُ تَدبیرَ نَفسِهِ عَلی مُدَبِّرِهِ هانَ عَلَیهِ مَصائبُ الدّنیا ، و إذا اشتَغَلَ العَبدُ بِما أمَرَهُ اللّهُ تَعالی و نَهاهُ لا یَتَفَرَّغُ مِنهُما إلَی المِراءِ و المُباهاةِ مَعَ النّاسِ ، فإذا أکرَمَ اللّهُ العَبدَ بِهذِه الثَّلاثَةِ هانَ عَلَیهِ الدّنیا و إبلیسُ و الخَلقُ ، و لا یَطلُبُ الدّنیا تَکاثُرا و تَفاخُرا ، و لا یَطلُبُ ما عِندَ النّاسِ عِزّا و عُلُوّا ، و لا یَدَعُ أیّامَهُ باطِلاً ، فَهذا أوَّلُ دَرَجَةِ التُّقی ، قالَ اللّهُ تَبارَکَ و تَعالی : «تِلکَ الدّارُ الآخِرَةُ نَجعَلُها لِلّذینَ لا یُریدونَ عُلُوّا فی الأرضِ وَ لا فَسادا وَ العاقِبَةُ لِلمُتَّقینَ» . (9)

قُلتُ : یا أبا عَبدِ اللّهِ أوصِنی ، قالَ : اُوصیکَ بِتِسعَةِ أشیاءَ فإنَّها وَصِیَّتی لِمُریدی الطَّریقِ إلَی اللّهِ تَعالی ، وَ اللّهَ أسألُ أن یُوَفِّقَکَ لاِستِعمالِه؛ ثَلاثَةٌ مِنها فی رِیاضَةِ النَّفسِ (10) ، و ثَلاثَةٌ مِنها فِی الحِلمِ ، و ثَلاثَةٌ مِنها فِی العِلمِ ، فَاحفَظْها و إیّاکَ و التَّهاوُنَ بِها ، قالَ عُنوانٌ : ففَرَّغتُ قَلبی لَهُ .

فقالَ : أمّا اللَّواتی فِی الرِّیاضَةِ : فإیّاکَ أن تَأکُلَ ما لا تَشتَهیهِ فإنَّهُ یورِثُ الحَماقَةَ و البَلَهَ ، و لا تَأکُلْ إلاّ عِندَ الجُوعِ ، و إذا أکَلتَ فکُلْ حَلالاً و سَمِّ اللّهَ ، وَ اذکُرْ حَدیثَ الرَّسولِ صلی الله علیه و آله : ما مَلَأَ آدَمِیٌّ وِعاءً شَرّا مِن بَطنِهِ ، فإن کانَ و لا بُدَّ فثُلثٌ لِطَعامِهِ و ثُلثٌ لِشَرابِهِ و ثُلثٌ لِنَفَسِهِ .

و أمّا اللَّواتی فِی الحِلمِ : فمَن قالَ لَکَ : إن قُلتَ واحِدَةً سَمِعتَ عَشرا فقُلْ : إن قُلتَ عَشرا لَم تَسمَعْ واحِدَةً ، و مَن شَتَمَکَ فقُلْ لَهُ : إن کُنتَ صادِقا فیما تَقولُ فَأسألُ اللّهَ أن یَغفِرَ لی ، و إن کُنتَ کاذِبا فیما تَقولُ فَاللّهَ أسألُ أن یَغفِرَ لَکَ ، و مَن وَعَدَکَ بِالخَنی (11) فَعِدْهُ بِالنَّصیحَةِ و الرِّعاءِ .

و أمّا اللَّواتی فِی العِلمِ : فَاسألِ العُلَماءَ ما جَهِلتَ ، و إیّاکَ أن تَسألَهُم تَعَنُّتا و تَجرِبَةً ، و إیّاکَ أن تَعمَلَ بِرَأیِکَ شَیئا ، و خُذْ بِالإحتِیاطِ فی جَمیعِ ما تَجِدُ إلَیهِ سَبیلاً ، وَ اهرَبْ مِنَ الفُتیا هَرَبَکَ مِنَ الأسَدِ ، و لا تَجعَلْ رَقَبَتَکَ لِلنّاسِ جِسرا . قُم عَنّی یا أبا عَبدِ اللّهِ فقَد نَصَحتُ لَکَ وَ لا تُفسِدْ عَلَیَّ وِردی ، فَإنّی امرُؤٌ ضَنینٌ بِنَفسی ، وَ السَّلامُ عَلی مَنِ اتَّبَعَ الهُدی . (12)

2829

یک حدیث جامع در باب تحصیل دانش

علامه مجلسی_ رضوان اللّه تعالی علیه _فرمود : دستخطی از استادمان شیخ بهایی _ قدس اللّه روحه _ دیدم که عین آن این است: شیخ شمس الدین محمد بن مکّی گفت: از دستخط شیخ احمد فراهانی _ رحمه اللّه _ از قول عُنوان بصری _ که پیر سالخورده نود و چهار ساله ای بود _ نقل کردم که گفت: من سالها به محضر درس مالک بن انس آمد و شد می کردم. اما وقتی [امام ]جعفر صادق علیه السلام به مدینه آمد، به مجلس درس ایشان رفتم و دوست داشتم همچنان که از مالک بهره گرفتم از ایشان نیز بهره مند شوم. روزی به من فرمود: من آدم گرفتاری هستم (ارباب رجوع زیاد دارم) و با این حال، در هر ساعتی از ساعات شب و روز برای خودم اوراد و ادعیه ای دارم؛ مرا از دعا خواندن باز ندار. از همان مالک علم بیاموز و همچون گذشته پیش او برو.

من از این سخن غمگین شدم و آن حضرت را ترک کردم و با خود گفتم: اگر در من حُسنی می دید، مرا از آمد و رفت پیش خود و فراگرفتن دانش از خویش نمی راند. پس به مسجد رسول صلی الله علیه و آله رفتم و به آن حضرت سلام دادم و فردای آن روز به روضه [حرم رسول خدا صلی الله علیه و آله ] برگشتم و دو رکعت نماز خواندم و گفتم: خدایا! خداوندا! از تو می خواهم که دل جعفر را به من متمایل و مهربان گردانی و از دانش او آن روزیم فرمایی که در پرتو آن به راه راست تو رهنمون شوم. غمزده به خانه ام برگشتم و چون دلم از عشق و محبّت جعفر پر شده بود، دیگر به درس مالک بن انس نرفتم. از خانه ام فقط برای خواندن نماز واجب بیرون می رفتم، تا آن که سرانجام صبرم تمام شد و حوصله ام سر آمد. بعد از آن که نماز عصر را خواندم، کفشهایم را پوشیدم و ردایم را بر تن کردم و به طرف خانه جعفر رفتم. چون به در منزل او رسیدم در زدم، خدمتکارش بیرون آمد و گفت: چه می خواهی؟ گفتم: سلام بر شریف. خدمتکار گفت: ایشان در حال خواندن نمازند. من مقابل در نشستم. دیری نگذشت که خدمتکار بیرون آمد و گفت: به امید خدا، وارد شو. من داخل خانه رفتم و به حضرت سلام کردم. جواب سلامم را داد و فرمود: بنشین، خدا تو را بیامرزد. من نشستم. حضرت مدتی سر به زیر افکند و آن گاه سرش را بلند کرد و فرمود: کنیه ات چیست؟ گفتم: ابو عبد اللّه . فرمود: خداوند کنیه ات را راست و استوار بدارد و تو را توفیق دهاد. ای ابو عبد اللّه (13) ! چه می خواهی؟ با خودم گفتم: اگر از دیدار او و سلام گفتن برای من بهره ای جز همین دعا نباشد، باز هم بهره زیادی برده ام. حضرت دوباره سرش را بلند کرد و فرمود: چه می خواهی؟ گفتم: من از خداوند خواستم که دل تو را نسبت به من متمایل و مهربان گرداند و از دانش تو روزیم فرماید و امیدوارم که خداوند متعال خواهشی را که از او درباره شریف کردم اجابت کرده باشد. حضرت فرمود: ای ابو عبد اللّه ! دانش به آموختن نیست، بلکه نوری است که در دل هر کس که خداوند تبارک و تعالی خواهان هدایتش باشد، می افتد. بنا بر این، اگر خواهان دانش هستی پیش از هر چیز حقیقت عبودیت را در جان خودت جستجو کن و علم را با به کار بستن آن بجوی و از خداوند فهم بخواه تا به تو بفهماند. گفتم: ای شریف (آقا)! فرمود: بگو، ای ابو عبد اللّه . گفتم: ای ابو عبد اللّه ! حقیقت عبودیت چیست؟ فرمود : سه چیز: اوّل این که بنده در آنچه خداوند به او عطا فرموده است، برای خود مالکیتی قائل نباشد؛ زیرا بندگان و غلامان مالک چیزی نیستند، مال را مال خدا می دانند و آن را در هر جا که خداوند فرموده است به مصرف می رسانند. دوم این که بنده برای خود تدبیر و چاره اندیشی نکند. سوم این که همه سرگرمی و اشتغالش به چیزی باشد که خداوند متعال او را به انجام آن فرمان داده یا از ارتکابش نهی فرموده است؛ زیرا هر گاه بنده در آنچه خداوند متعال به او داده است، برای خود مالکیتی قائل نباشد، انفاق کردن آنها در مواردی که خداوند فرمان به انفاق داده است، برایش آسان می شود و هر گاه بنده تدبیر و چاره گری کار خود را به مدبّر خویش وا گذارد، مصائب و گرفتاریهای دنیا بر وی آسان گردد و هر گاه بنده به اوامر و نواهی خدا سرگرم شود، دیگر فرصتی برای ستیزه گری و فخر فروشی با مردم پیدا نمی کند. پس، هر گاه خداوند بنده را با این سه خصلت بنوازد، مشکل دنیا و شیطان و مردم بر او آسان شود و دنیا را برای فزون خواهی و فخر فروشی نجوید و چشمش به دنبال جاه و جلال مردم نباشد و روزگار خویش را بیهوده نگذراند. این نخستین پلکان پرهیزگاری است. خداوند تبارک و تعالی فرموده است: «این سرای آخرت را برای کسانی قرار می دهیم که خواهان برتری و تبهکاری در زمین نیستند و فرجام [نیک ]از آنِ پرهیزگاران است».

گفتم: ای ابو عبد اللّه ! به من سفارشی بفرما. فرمود: تو را به نُه چیز سفارش می کنم که اینها سفارش من به جویندگان راه خداوند متعال است و از خداوند می خواهم که تو را در به کار بستن آنها توفیق دهد. سه چیز از این نُه چیز به ریاضت نفْس مربوط می شود و سه چیز به بردباری و سه دیگر به دانش. اینها را حفظ کن و زنهار که ناچیزشان شماری. عُنوان می گوید: دلم را بکلّی به آن حضرت سپردم.

حضرت فرمود: آن سه چیز که به ریاضت مربوط می شود اینهاست: از خوردن آنچه که میل و اشتها بدان نداری، خودداری کن؛ زیرا این کار حماقت و کودنی به بار می آورد. دیگر آن که تا گرسنه نشده ای غذا نخور و هر گاه غذا خوردی، حلال بخور و نام خدا بگو و این حدیث رسول خدا صلی الله علیه و آله را به یاد آر که: آدمی هیچ ظرفی را بدتر از شکم خویش پر نکرد. اما چون چاره ای از خوردن نیست، پس یک سوم معده را برای غذا، یک سوم دیگر برای نوشیدنی و یک سوم هم برای هوا باشد.

آن سه چیز که به بردباری مربوط می شود اینهاست: چنانچه کسی به تو گفت: اگر یکی بگویی ده تا می شنوی، در پاسخش بگو: اگر ده تا بگویی یکی هم نخواهی شنید. اگر کسی به تو ناسزا گفت، به او بگو: اگر آنچه می گویی راست باشد، از خداوند می خواهم که مرا بیامرزد و اگر دروغ باشد، از خداوند می خواهم که تو را بیامرزد. [سوم این که] اگر کسی به تو سخن زشتی گفت، تو او را نصیحت و ارشاد کن.

آن سه چیز که به دانش مربوط می شود، اینهاست: آنچه نمی دانی از دانشمندان بپرس و زنهار که به قصد مجادله و آزمودن از ایشان سؤالی کنی. زنهار که بر اساس رأیِ خود کاری کنی. در کارها تا جایی که راه دارد، به احتیاط عمل کن. از فتوا دادن بگریز، چنان که از شیر می گریزی و گردن خود را پلی برای مردم قرار مده. اینک؛ ای ابو عبد اللّه ، تو را نصیحت و راهنمایی کردم. برخیز و مرا تنها بگذار و ورد و دعایم را بر من خراب مَکن؛ زیرا من مردی هستم که نسبت به نفْس خود بخل و مضایقه می ورزم درود بر کسی که از راه هدایت پیروی کند.

ص :64


1- غرر الحکم : 6197.
2- غرر الحکم : 6913.
3- غرر الحکم : 10758.
4- غرر الحکم : 8917.
5- غرر الحکم : 10552.
6- غرر الحکم : 2276.
7- غرر الحکم : 7422.
8- (انظر) العلم : باب 2810.
9- القصص : 83 .
10- الریاضة : تهذیب الأخلاق النفسیّة.
11- الخنی : الفحش فی القول . (النهایة : 2/86).
12- بحار الأنوار : 1/224/17.
13- کنیه امام صادق علیه السلام نیز ابو عبد اللّه است .

ص :65

ص :66

ص :67

ص :68

2830 - فَضلُ العُلَماءِ
2830 - ارزش علما

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :العُلَماءُ قادَةٌ ، و المُتَّقونَ س_ادَةٌ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لَولا حُضورُ الحاضِرِ ، و قِیامُ الحُجَّةِ بِوُجودِ النّاصِرِ ، و ما أخَذَ اللّهُ عَلی العُلَماءِ ألاّ یُقارُّوا عَلی کَظَّةِ ظالِمٍ و لا سَغَبِ مَظلومٍ ، لأَلقَیتُ حَبلَها عَلی غارِبِها . (2)

2830

ارزش علما

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :علما، پیشوایند و پرهیزگاران، مهتر.

امام علی علیه السلام :اگر نبود گرد آمدن آن جمعیت انبوه و این که با وجود یار و یاور، حجّت تمام است و اگر نبود که خداوند از دانشمندان پیمان گرفته است که در برابر سیریِ ستمگر و گرسنگیِ ستمدیده آرام ننشینند و بدان رضایت ندهند، هر آینه مهار شتر خلافت را بر پشت آن می انداختم.

ص :69


1- کنز العمّال : 28678.
2- نهج البلاغة : الخطبة 3.

عنه علیه السلام :العُلَماءُ حُکّامٌ عَلَی النّاسِ . (1)

عنه علیه السلام :العُلَماءُ غُرَباءُ لِکَثرَةِ الجُهّالِ بَینَهُ_م . (2)

عنه علیه السلام :العُلَماءُ أطهَرُ النّاسِ أخلاقا ، و أقَلُّهُم فِی المَطامِعِ أعراقا . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :عُلَماءُ شیعَتِنا مُرابِطونَ فِی الثَّغرِ الّذی یَلی إبلیسَ و عَفاریتَهُ ، یَمنَعونَهُم عَنِ الخُروجِ عَلی ضُعَفاءِ شیعَتِنا ، و عَن أن یَتَسَلَّطَ عَلَیهِم إبلیسُ و شیعَتُهُ . (4)

عنه علیه السلام :العُلَماءُ اُمَناءُ ، و الأتقِیاءُ حُصونٌ ، و الأوصِیاءُ سادَةٌ . (5)

عنه علیه السلام :المُلوکُ حُکّامٌ عَلَی النّاسِ ، و العُلَماءُ حُکّامٌ عَلَی المُلوکِ . (6)

الإمامُ الهادیُّ علیه السلام :لَولا مَن یَبقی بَعدَ غَیبَةِ قائمِنا علیه السلام مِنَ العُلَماءِ الدّاعینَ إلَیهِ ، و الدالّینَ عَلَیهِ ، و الذابّینَ عَن دینِهِ بِحُجَجِ اللّهِ ، و المُنقِذینَ لِضُعَفاءِ عِبادِ اللّهِ مِن شِباکِ إبلیسَ و مَرَدَتِهِ ، و مِن فِخاخِ النَّواصِبِ ، لَما بَقِیَ أحَدٌ إلاّ ارتَدَّ عَن دینِ اللّهِ . (7) (8)

امام علی علیه السلام :عالمان، فرمانروای بر مردمند.

امام علی علیه السلام :دانشمندان به سبب فراوانی نادانان، در میان آنها، غریبند.

امام علی علیه السلام :علما اخلاقشان از همه مردم پاکتر و ریشه طمعهایشان از همه کمتر است.

امام صادق علیه السلام :علمای شیعه ما، نگهبانان مرزی هستند که در آن سویش ابلیس و دیوهایش قرار دارند و [این علما ]جلوی یورش آنها به شیعیان ناتوان ما و تسلّط یافتن ابلیس و پیروان او بر ایشان را می گیرند.

امام صادق علیه السلام :علما، امینند و پرهیزگاران، دژ و جانشینان [پیامبر] مهتر .

امام صادق علیه السلام :شهریاران، فرمانروای بر مردمند و عالمان فرمانروای بر شهریاران.

امام هادی علیه السلام :اگر بعد از غیبت قائم ما علیه السلام نبود وجود علمایی که به سوی او می خوانند و به وجود او رهنمون می شوند و با حجتهای الهی از دین او دفاع می کنند و بندگان ناتوان خدا را از دامهای ابلیس و پیروان او می رهانند، بی گمان همه مردم از دین خدا برمی گشتند.

ص :70


1- غرر الحکم : 507.
2- کشف الغمّة : 3/139.
3- غرر الحکم : 2108.
4- الإحتجاج : 1/13/7.
5- الکافی : 1/33/5.
6- بحار الأنوار : 1/183/92.
7- بحار الأنوار : 2/6/12.
8- (انظر) الأمثال : باب 3570.

2831 - العُلَماءُ اُمَناءُ اللَّهِ
2831 - عالمان امانتداران خدایند

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :العُلَماءُ اُمَناءُ اللّهِ عَلی خَلقِهِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :العُلَماءُ اُمَناءُ اُمَّتی . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :العالِمُ أمینُ اللّهِ فی الأرضِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :العلِمُ وَدیعَةُ اللّهِ فی أرضِهِ ، و العُلَماءُ اُمَناؤهُ عَلَیهِ ، فَمَن عَمِلَ بِعِلمِهِ أدّی أمانَتَهُ ، و مَن لَم یَعمَلْ کُتِبَ فی دیوانِ اللّهِ تَعالی أنَّهُ مِنَ الخائنینَ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :العُلَماءُ اُمَناءُ الرُّسُلِ ما لَم یُخالِطوا السُّلطانَ و یُداخِلوا الدُّنیا . (5)

(6)

2831

عالمان امانتداران خدایند

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عالمان اُمنای خدا در میان خلق اویند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عالمان اُمنای امت من هستند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عالم امانتدار خدا در زمین است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :علم سپرده خدا در روی زمین اوست و عالمان امانتداران این سپرده خدایند. پس، هر که به علمش عمل کند، امانت او را پرداخته است و هر که عمل نکند، در دیوان خداوند متعال نوشته شود که او از خیانتکاران است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عالمان اُمنای پیامبرانند، تا زمانی که با سلطان (حکومت) معاشرت نکنند و دنیایی نشوند.

ص :71


1- کنز العمّال : 28675.
2- کنز العمّال : 28676.
3- کنز العمّال : 28671.
4- الدرّة الباهرة : 17.
5- کنز العمّال : 28952.
6- (انظر) العلم : باب 2847 ، 2859.

2832 - العالِمُ
2832 - عالم

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :فَضلُ العالِمِ عَلی غَیرِهِ کَفَضلِ النَّبِیِّ عَلی اُمَّتِهِ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :العالِمُ یَعرِفُ الجاهِلَ لأنَّهُ کانَ قَبلُ جاهِلاً ، الجاهِلُ لا یَعرِفُ العالِمَ لأنَّهُ لَم یَکُنْ قَبلُ عالِما . (2)

عنه علیه السلام :العالِمُ یَنظُرُ بِقَلبِهِ و خاطِرِهِ ، الجاهِلُ یَنظُرُ بِعَینِهِ و ناظِرِهِ . (3)

عنه علیه السلام :إنَّما العالِمُ مَن دَعاهُ عِلمُهُ إلَی الوَرَع وَ التُّقی، وَ الزُّهدِ فی عالَمِ الفَناءِ، و التَّوَلُّهِ بِجَنَّةِ المَأوی . (4)

عنه علیه السلام :لا یَکونُ السَّفَهُ و الغِرَّةُ فی قَلبِ العالِمِ . (5)

عنه علیه السلام :لا یَکونُ العالِمُ عالِما حَتّی لا یَحسُدَ مَن فَوقَهُ ، و لا یَحتَقِرَ مَن دونَهُ ، و لا یَأخُذَ عَلی عِلمِهِ شَیئا مِن حُطامِ الدّنیا . (6)

عنه علیه السلام :مِن صِفَةِ العالِمِ أن لا یَعِظَ إلاّ مَن یَقبَلُ عِظَتَهُ ، و لا یَنصَحَ مُعجَبا بِرَأیِهِ ، و لا یُخبِرَ بِما یَخافُ إذاعَتَهُ . (7)

2832

عالم

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برتری عالم بر دیگران، همچون برتری پیامبر بر امّت خود است.

امام علی علیه السلام :عالم، نادان را می شناسد، چون خودش قبلاً نادان بوده است، اما نادان عالم را نمی شناسد؛ زیرا قبلاً عالم نبوده است.

امام علی علیه السلام :عالم با دل و جانِ خود نگاه می کند؛ نادان با چشم و دیده خود می نگرد.

امام علی علیه السلام :عالم، در حقیقت، کسی است که دانش او وی را به پارسایی و پرهیزگاری و دل برکندن از دنیای فانی و شیفتگی به بهشت فرا خواند.

امام علی علیه السلام :سبکسری و غفلت در دل عالم وجود ندارد.

امام علی علیه السلام :عالم، عالم نیست مگر آن گاه که به فرا دست خود رشک نورزد، فرو دست خود را کوچک نشمارد، و در برابر [آموختن ]دانشِ خود، چیزی از متاع بی ارزش دنیا نگیرد.

امام علی علیه السلام :از ویژگیهای عالم این است که اندرز ندهد مگر به کسی که اندرز او را بپذیرد و کسی را که به رأی و اندیشه خود مغرور باشد، نصیحت نکند و دانشی را که می ترسد هدر رود، به کسی نیاموزد.

ص :72


1- کنز العمّال : 28798.
2- غرر الحکم : 1779 _ 1780.
3- غرر الحکم : 1241.
4- غرر الحکم : 3910.
5- الکافی : 1/36/5.
6- غرر الحکم : 10921.
7- بحار الأنوار : 77/235/3.

عنه علیه السلام :أ لا اُنَبِّئُکُم بِالعالِمِ کُلِّ العالِمِ ؟ مَن لَم یُزَیِّنْ لِعِبادِ اللّهِ مَعاصِیَ اللّهِ ، و لَم یُؤَمِّنْهُم مَکرَهُ ، و لَم یُؤیِسْهُم مِن رَوحِهِ . (1)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :لا یَکونُ العَبدُ عالِما حَتّی لا یَکونَ حاسِدا لِمَن فَوقَهُ ، و لا مُحَقِّرا لِمَن دونَهُ . (2)

امام علی علیه السلام :آیا عالم حقیقی را به شما معرفی نکنم؟ کسی [است] که معصیتهای خدا را برای بندگان خدا خوب جلوه ندهد و آنان را از عذاب و مکر خداوند آسوده خاطر نگرداند و از رحمت خدا نیز نومیدشان نسازد.

امام باقر علیه السلام :بنده عالم نباشد مگر آن گاه که به فرادست خود حسادت نورزد و فرو دست خود را تحقیر نکند.

2833 - عَلاماتُ العالِمِ
2833 - نشانه های عالم

لقمانُ علیه السلام_ لاِبنِهِ و هُوَ یَعِظُهُ _: لِلعالِمِ ثَلاثُ عَلاماتٍ : العِلمُ بِاللّهِ ، و بِما یُحِبُّ ، و بِما یَکرَهُ . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ کانَ یَقولُ _: إنَّ لِلعالِمِ ثَلاثَ عَلاماتٍ : العِلمَ ، و الحِلمَ ، و الصَّمتَ . (4)

الإمامُ الحسینُ علیه السلام :مِن دَلائلِ العالِمِ : انتِقادُهُ لِحَدیثِهِ ، و عِلمُهُ بِحَقائقِ فُنونِ النَّظَرِ . (5)

2833

نشانه های عالم

لقمان علیه السلام_ در اندرز به فرزندش _فرمود : عالم را سه نشانه است: شناخت خدا و شناخت آنچه او دوست دارد و آنچه دوست ندارد.

امام علی علیه السلام_ بارها _می فرمود : عالم را سه نشانه است: دانش و بردباری و خاموشی.

امام حسین علیه السلام :از نشانه های عالم این است که گفتار خود را نقّادی کند و به حقایق فنونِ نظر و اندیشه، دانا باشد.

ص :73


1- العقد الفرید : 3/130 .
2- تحف العقول : 294.
3- الخصال : 121/113.
4- منیة المرید : 183.
5- تحف العقول : 248.

2834 - خَصائِصُ العالِمِ
2834 - ویژگیهای عالم

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن قالَ : أنا عالِمٌ فَهُوَ جاهِلٌ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن قالَ: إنّی عالِمٌ فهُوَ جاهِلٌ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :العالِمُ مَن عَرَفَ قَدرَهُ ، و کَفی بِالمَرءِ جَهلاً ألاّ یَعرِفَ قَدرَهُ . (3)

عنه علیه السلام :العالِمُ مَن لا یَشبَعُ مِنَ العِلمِ ، و لا یَتَشبَّعُ بِهِ . (4)

عنه علیه السلام :العالِمُ الّذی لا یَمَلُّ مِن تَعَلُّمِ العِلمِ . (5)

عنه علیه السلام_ فی وَصِیَّتِهِ لاِبنِهِ الحَسَنِ علیه السلام _: قَرَعتُکَ بِأنواعِ الجَهالاتِ لِئَلاّ تَعُدَّ نَفسَکَ عالِما ......... فإنَّ العالِمَ مَن عَرَفَ أنَّ ما یَعلَمُ فیما لا یَعلَمُ قَلیلٌ فعَدَّ نَفسَهُ بِذلکَ جاهِلاً ، فَازدادَ بِما عَرَفَ مِن ذلکَ فی طَلَبِ العِلمِ اجتِهادا ، فَما یَزالُ لِلعِلمِ طالِبا ، و فیهِ راغِبا ، و لَهُ مُستَفیدا ، و لأِهلِهِ خاشِعا مُهتَمّا ، و لِلصَّمتِ لازِما ، و لِلخَطَأِ حاذِرا ، و مِنهُ مُستَحیِیا ، و إن وَرَدَ عَلَیهِ ما لا یَعرِفُ لَم یُنکِرْ ذلکَ لِما قَرَّرَ بِهِ نَفسَهُ مِنَ الجَهالَةِ . (6)

2834

ویژگیهای عالم

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که بگوید: من دانا هستم، او شخص نادانی است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که بگوید: من دانا هستم، او نادان است.

امام علی علیه السلام :عالم کسی است که قدر و منزلت خود را بشناسد و آدمی را همین نادانی بس که منزلت خود را نشناسد.

امام علی علیه السلام :عالم کسی است که از دانش سیر نشود و وانمود به سیر شدن از آن نیز نکند.

امام علی علیه السلام :عالم کسی است که از آموختن دانش خسته نشود.

امام علی علیه السلام_ در سفارش به فرزند خود حضرت حسن علیه السلام _فرمود : انواع نادانیها را به تو گوشزد کردم تا خود را عالم نشماری ......... زیرا عالم کسی است که بداند: آنچه می داند، در برابر آنچه نمی داند اندک است و از این رو خود را نادان می شمارد و با اطلاع از این امر (که دانسته هایش اندک است) بر کوشش خود برای تحصیل دانش می افزاید. لذا پیوسته دانشجو و شیفته دانش باشد و از آن بهره گیرد و نسبت به عالمان فروتن و با اعتنا باشد و خاموشی اختیار کند و از خطا پرهیز و شرم داشته باشد و اگر به چیزی رسد که نمی داند، آن را انکار و رد نکند؛ زیرا به نادانی خود معترف است.

ص :74


1- منیة المرید : 137.
2- الترغیب و الترهیب : 1/130/4.
3- نهج البلاغة : الخطبة 103.
4- غرر الحکم : 1740.
5- غرر الحکم : 1303.
6- تحف العقول : 73.

عنه علیه السلام :مَنِ ادَّعی مِنَ العِلمِ غایَتَهُ، فَقد أظهَرَ مِن جَهلِهِ نِهایَتَهُ . (1)

عنه علیه السلام_ فی صِفَةِ أبغَضِ الخَلائقِ إلَی اللّهِ _: و رَجُلٌ قَمَشَ جَهلاً ......... قَد سَمّاهُ أشباهُ النّاسِ عالِما و لَیسَ بِهِ ......... لَم یَعَضَّ عَلَی العِلمِ بِضِرسٍ قاطِعٍ ......... لا یَحسَبُ العِلمَ فی شَیءٍ مِمّا أنکَرَهُ ، و لا یَری أنَّ مِن وَراءِ ما بَلَغَ مَذهَبا لِغَیرِهِ ، و إن أظلَمَ عَلَیهِ أمرٌ اکتَتَمَ بِهِ لِما یَعلَمُ مِن جَهلِ نَفسِهِ . (2)

(3)

امام علی علیه السلام :هر که ادعا کند که به پایانِ دانش رسیده است، اوج نادانی خود را نشان داده است.

امام علی علیه السلام_ در وصف منفورترین مردمان نزد خداوند _فرمود : و مردی که نادانی را در خود فراهم آورده است ......... انسانْ نمایان (عوام الناس دگر اندیش) او را عالم می نامند در حالی که چنین نیست ......... دانش را خوب نجویده است [از مهارت و استادی در دانش و ژرفای علمی برخوردار نیست] ......... برای چیزی که خود معتقد نیست ارزش علمی قائل نیست و خیال نمی کند که غیر از رأی و نظر او، نظر دیگری هم وجود داشته باشد و اگر موضوعی برایش مبهم و تاریک باشد، آن را پوشیده می دارد؛ چون از نادانی خود آگاه است [و می ترسد با اظهار بی اطلاعی خود از آن مسأله و پرسیدن آن از دیگری نادانیش آشکار شود].

2835 - جَهلُ العالِمِ
2835 - نادانی عالم

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنَّ مِنَ البَیانِ لَسِحرا ، و مِنَ العِلمِ جَهلاً . (4)

عنه صلی الله علیه و آله_ لِسَعدِ بنِ أبی وَقّاصٍ لَمّا قالَ : أتَیتُکَ مِن قَومٍ هُم و أنعامُهُم سَواءٌ _: یا سَعدُ ، أ لا اُخبِرُکَ بِأعجَبَ مِن ذلکَ ؟ ! قَومٌ عَلِموا ما جَهِلَ هؤلاءِ ثُمَّ جَهِلوا کَجَهلِهِم ! (5)

2835

نادانی عالم

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :راستی که برخی بیانها جادوست و برخی دانشها نادانی.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در پاسخ به سعد بن ابی وقّاص که عرض کرد: من از نزد مردمی پیش شما آمده ام که با چارپایانشان فرقی ندارند _فرمود : ای سعد! آیا به چیزی شگفت تر از این تو را آگاه نسازم؟ مردمی که آنچه را آنها نمی دانند، آموختند و با این حال همانند آنها نادانی ورزیدند!

ص :75


1- غرر الحکم : 9193.
2- نهج البلاغة : الخطبة 17، انظر تمام الکلام.
3- (انظر) الجهل : باب 609.
4- بحار الأنوار : 1/218/39.
5- کنز العمّال : 29116 .

عنه صلی الله علیه و آله_ لِعَمّارِ بنِ یاسِرٍ لَمّا قَصَّ عَلَیهِ قِصَّةَ قَومٍ بَعَثَهُ إلَیهِم لِیُعَلِّمَهُم شَرائعَ الإسلامِ فَوَجَدَهُم کالإبِلِ الوَحشِیَّةِ طامِحَةً أبصارُهُم ، لَیسَ لَهُم هَمٌّ إلاّ شاةٌ أو بَعیرٌ _: یا عَمّارُ ، أ لا اُخبِرُکَ بِأعجَبَ مِنهُم ؟ قَومٌ عَلِموا ما جَهِلَ اُولئکَ ثُمّ سَهَوا کَسَهوِهِم ! (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لا تَجعَلوا عِلمَکُم جَهلاً ، و یَقینَکُم شَکّا ، إذا عَلِمتُم فَاعمَلوا ، و إذا تَیَقَّنتُم فَأقدِموا. (2)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ خطاب به عمّار بن یاسر که داستان مردمی را که پیامبر او را به میان آنها فرستاده بود تا شرایع و احکام اسلام را به ایشان آموزش دهد برای پیامبر بازگو کرد و گفت که مانند شتر وحشی خیره چشمند و همّ و غمشان گوسفندان و شترانشان است _فرمود : ای عمار! آیا تو را از مردمانی شگفت انگیزتر از آنها آگاه نسازم؟ مردمانی که آنچه را آنان نمی دانند آموختند، با این حال همچون آنها در غفلت و بی خبری به سر می برند.

امام علی علیه السلام :دانش خود را به نادانی، و یقین خود را به دو دلی تبدیل نکنید؛ هر گاه دانستید، به کار بندید و هر گاه [به کاری ]یقین پیدا کردید، اقدام کنید.

2836 - ثَمَرَةُ العِلمِ
2836 - میوه دانش

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ثَمَرَةُ العِلمِ العَمَلُ بِهِ . (3)

عنه علیه السلام :ثَمَرَةُ العِلمِ العَمَلُ لِلحَیاةِ . (4)

عنه علیه السلام :ثَمَرَةُ العِلمِ العِبادَةُ . (5)

عنه علیه السلام :ثَمَرَةُ العِلمِ إخلاصُ العَمَلِ . (6)

2836

میوه دانش

امام علی علیه السلام :میوه دانش، به کار بستن آن است.

امام علی علیه السلام :میوه دانش، عمل کردن [به آن ]برای زندگی است.

امام علی علیه السلام :میوه دانش، پرستش است.

امام علی علیه السلام :میوه دانش، خالص گردانیدن عمل [برای خدا ]است.

ص :76


1- الترغیب و الترهیب : 1/127/16.
2- نهج البلاغة : الحکمة 274.
3- غرر الحکم : 4624.
4- غرر الحکم : 4627.
5- غرر الحکم : 4600.
6- غرر الحکم : 4642.

عنه علیه السلام :رَأسُ العِلمِ التَّواضُعُ ......... و مِن ثَمَراتِهِ التَّقوی ، وَ اجتِنابُ الهَوی ، وَ اتِّباعُ الحَقِّ ، و مُجانَبَةُ الذُّنوبِ، و مَوَدَّةُ الإخوانِ، وَ الاستِماعُ مِنَ العُلَماءِ و القَبولُ مِنهُم. و مِن ثَمَراتِهِ تَرکُ الانتِقامِ عِندَ القُدرَةِ ، وَ استِقباحُ مُقارَبَةِ الباطِلِ ، وَ استِحسانُ مُتابَعَةِ الحَقِّ ، و قَولُ الصِّدقِ ، وَ التَّجافی عَن سُرورٍ فی غَفلَةٍ ، و عَن فِعلِ ما یُعقِبُ نَدامَةً . وَ العِلمُ یَزیدُ العاقِلَ عَقلاً ، و یُورِثُ مُتَعَلِّمَهُ صِفاتِ حَمدٍ ، فیَجعَلُ الحَلیمَ أمیرا ، وَ ذا المَشوَرَةِ وَزیرا ، و یَقمَعُ الحِرصَ ، و یَخلَعُ المَکرَ ، و یُمیتُ البُخلَ ، و یَجعَلُ مُطلَقَ الفُحشِ مَأسورا ، و یُعیدُ السَّدادَ قَریبا . (1)

عنه علیه السلام :لَن یُثمِرَ العِلمُ حَتّی یُقارِنَهُ الحِلمُ . (2)

(3)

امام علی علیه السلام :رأس دانش فروتنی است ......... و از میوه های آن است: تقوا و دوری از هوس و پیروی از حق و پرهیز از گناهان و دوست داشتن برادران و گوش دادن به سخنان دانشمندان و پذیرفتن از آنها . و نیز از میوه های آن است: خودداری از انتقام گیری هنگام توانایی و زشت شمردن نزدیکی به نادرستیها و نیکو شمردن پیروی از درستیها و راستگویی و پرهیز از شادیهای غفلت آمیز و دوری کردن از انجام آنچه پشیمانی در پی دارد. دانش، بر خردِ خردمند می افزاید و به فراگیرنده خود صفات پسندیده می دهد. بردبار را امیر می گرداند و صاحب نظر را به وزیری می رساند و حرص را در هم می کوبد و فریبکاری را ریشه کن می کند و بخل را می میراند و زشتیهای یله و افسار گسیخته را به بند می کشد و درستی و استواری را نزدیک می گرداند.

امام علی علیه السلام :دانش، هرگز به بار ننشیند مگر آن گاه که بردباری همراه آن شود.

2837 - میراثُ العِلمِ
2837 - میراث دانش

الکتاب :

«وَ مِنَ النَّاسِ وَ الدَّوابِّ وَ الْأنْعامِ مُخْتَلِفٌ ألْوانُهُ کَذلِکَ إنَّما یَخْشَی اللّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ إِنَّ اللّهَ عَزِیزٌ غَفُورٌ» . (4)

2837

میراث دانش

قرآن:

«و همچنین از مردم و جنبندگان و چارپایان رنگارنگ. جز این نیست که از میان بندگان خدا، تنها دانشمندان از او می ترسند. همانا خداوند پیروزمند و آمرزنده است».

ص :77


1- مطالب السؤول : 48.
2- غرر الحکم : 7411.
3- (انظر) العلم : باب 2837 ، 2838.
4- فاطر : 28.

قُلْ آمِنُوا بِهِ أوْ لا تُؤْمِنُوا إنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ إذا یُتْلَی عَلَیْهِمْ یَخِرُّونَ لِلأْذْقانِ سُجَّدا * وَ یَقُولُونَ سُبْحانَ رَبِّنا إنْ کانَ وَعْدُ رَبِّنا لَمَفْعُولاً * وَ یَخِرُّونَ لِلْأذْقانِ یَبْکُونَ وَ یَزِیدُهُمْ خَشُوعا» . (1)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن اُوتِیَ مِنَ العِلمِ ما لا یُبکیهِ لَحَقیقٌ أن یَکونَ قَد اُوتِیَ عِلما لا یَنفَعُهُ ؛ لأِنَّ اللّهَ نَعَتَ العُلَماءَ فقالَ عَزَّ و جلَّ : «إنَّ الّذینَ اُوتوا العِلمَ مِن قَبلِهِ إذا یُتلی عَلَیهِم یَخِرّونَ لِلأذقانِ سُجَّدا * و یَقولونَ سُبحانَ رَبِّنا إنْ کانَ وَعدُ رَبِّنا لَمَفْعولاً * وَ یَخِرّونَ لِلأذْقانِ یَبکونَ وَ یَزیدُهُم خُشوعا» . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :لَو تَعلَمونَ ما أعلَمُ لَبَکَیتُم کَثیرا و لَضَحِکتُم قَلیلاً ، و لَخَرَجتُم إلَی الصُّعُداتِ تَجأرونَ إلَی اللّهِ لا تَدرونَ تَنجونَ أو لا تَنجونَ ! (3)

عنه صلی الله علیه و آله_ لَمّا قَرَأ «هَلْ أتی ......... » حَتّی خَتَمَها _: إنّی أری مالا تَرَونَ ، و أسمَعُ ما لا تَسمَعونَ ، أطَّتِ السَّماءُ و حُقَّ لَها أن تَئطَّ ، ما فیها مَوضِعُ قَدَمٍ إلاّ مَلَکٌ واضِعٌ جَبهَتَهُ ساجِدا للّهِِ ، وَ اللّهِ لَو تَعلَمونَ ما أعلَمُ لَضَحِکتُم قَلیلاً و لَبَکَیتُم کَثیرا ، و ما تَلَذَّذتُم بِالنِّساءِ عَلَی الفُرُشِ ، و لَخَرَجتُم إلَی الصُّعُداتِ تَجأرونَ إلَی اللّهِ . (4)

«بگو: به او ایمان بیاورید یا نیاورید، کسانی که پیشتر دانش داده شده اند، چون قرآن برایشان تلاوت شود سجده کنان بر روی در می افتند و می گویند: منزه است پروردگار ما. وعده پروردگار ما انجام شدنی است. و به رو در می افتند و می گریند و بر خشوعشان افزوده می شود».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس از دانشی بهره مند باشد که او را نگریاند، سزاوار است که دانش او سودش نرساند؛ زیرا خداوند دانشمندان را وصف کرد و فرمود: «همانا کسانی که پیشتر دانش داده شده اند، هر گاه قرآن برایشان تلاوت شود، سجده کنان با صورت به حال سجده می افتند. و می گویند: منزّه است پروردگار ما، وعده پروردگار ما شدنی است و به رو درمی افتند و می گریند و بر خشوعشان افزوده می شود».

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اگر آنچه را من می دانم شما می دانستید، هر آینه بسیار می گریستید و کمتر می خندیدید و سر به بیابانها می گذاشتید و به درگاه خدا زاری و شیون می کردید و با این حال نمی دانستید که آیا می رهید یا نمی رهید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ چون سوره «هل اتی ......... » را تا پایان آن خواند _فرمود : من چیزی را می بینم که شما نمی بینید و چیزی را می شنوم که شما نمی شنوید. آسمان نالید و به جاست که بنالد؛ زیرا در آن هیچ جایگاهی نیست جز این که فرشته ای در آن جا سر به سجده خدا نهاده است. به خدا سوگند اگر آنچه را من می دانم شما بدانید، کم بخندید و بسیار بگریید و از زنان در بسترها کام نجویید و سر به بیابانها گذارید و به درگاه خدا زاری و شیون کنید.

ص :78


1- الإسراء : 107 _ 109.
2- مکارم الأخلاق : 2/367/2661.
3- الترغیب و الترهیب : 4/264/15.
4- الترغیب و الترهیب : 4/264/ 16.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :حَسبُکَ مِنَ العِلمِ أن تَخشَی اللّهَ ، و حَسبُکَ مِنَ الجَهلِ أن تُعجَبَ بِعِلمِکَ . (1)

عنه علیه السلام :لا عِلمَ کَالخَشیَةِ . (2)

عنه علیه السلام :مَن خَشِیَ اللّهَ کَمُلَ عِلمُهُ . (3)

عنه علیه السلام :غایَةُ العِلمِ الخَوفُ مِنَ اللّهِ سُبحانَهُ . (4)

عنه علیه السلام :أعلَمُکُم أخوَفُکُم . (5)

عنه علیه السلام :أعظَمُ النّاسِ عِلما أشَدُّهُم خَوفا للّهِِ سُبحانَهُ . (6)

عنه علیه السلام :کُلُّ عالِمٍ خائفٌ . (7)

عنه علیه السلام_ فیما یَنصَحُ أصحابَهُ _: لَو تَعلَمونَ ما أعلَمُ مِمّا طُوِیَ عَنکُم غَیبُهُ ، إذَن خَرَجتُم إلَی الصُّعُدات تَبکونَ عَلی أعمالِکُم ، و تَلتَدِمونَ علی أنفُسِکُم ، و لَتَرَکتُم أموالَکُم لا حارِسَ (خارِسَ) لَها و لا خالِفَ عَلَیها، و لَهَمَّت کُلَّ امرِئٍ مِنکُم نَفسُهُ ، لا یَلتَفِتُ إلی غَیرِها . (8)

امام علی علیه السلام :از دانش تو را همین بس که از خدا بترسی و از نادانی همین بس که به دانش خود ببالی.

امام علی علیه السلام :هیچ دانشی، چون ترس از خدا نیست.

امام علی علیه السلام :هر که از خدا بترسد، دانش او کامل است.

امام علی علیه السلام :نهایت دانش، ترس از خداوند سبحان است.

امام علی علیه السلام :داناترین شما، ترساترین شماست [از خدا].

امام علی علیه السلام :پُر دانش ترین مردم، ترسانترین آنها از خداوند سبحان است.

امام علی علیه السلام :هر دانایی ترسان است.

امام علی علیه السلام_ در اندرز به یاران خود _فرمود : اگر آنچه را که نهانش از دید شما پنهان است و من می دانم، شما [هم ]بدانید، سر به بیابانها می نهید و بر کردارهای خویش می گریید و چونان مادران داغدیده بر سر و سینه خود می زنید و اموال خود را بی نگهبان و سرپرست رها می کنید و هر یک از شما چنان به خود گرفتار می شود که به دیگری نمی پردازد.

ص :79


1- الأمالی للطوسی : 56/78.
2- غرر الحکم : 10469.
3- غرر الحکم : 7868.
4- غرر الحکم : 6377.
5- غرر الحکم : 2831.
6- غرر الحکم : 3148.
7- غرر الحکم : 6828.
8- نهج البلاغة : الخطبة 116.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ فی قولِ اللّهِ عَزَّ و جلَّ: «إنَّما یَخْشَی اللّهَ مِن عِبادِهِ العُلَماءُ» _: یَعنی بِالعُلَماءِ مَن صَدَّقَ فِعلُه قَولَهُ ، و مَن لَم یُصَدِّقْ فِعلُهُ قَولَهُ فلَیسَ بِعالِمٍ . (1)

عنه علیه السلام :کَفی بِخَشیَةِ اللّهِ عِلما ......... إنَّ أعلَمَ النّاسِ بِاللّهِ أخوَفُهُم للّهِِ ، و أخوَفَهُم لَهُ أعلَمُهُم بِهِ ، و أعلَمَهُم بِهِ أزهَدُهُم فیها _ یَعنی فِی الدّنیا _ . (2)

عنه علیه السلام :کَفی بِخَشیَةِ اللّهِ عِلما ، و کَفی بِالإغتِرارِ بِاللّهِ جَهلاً . (3)

مصباح الشریعة_ فیما نسبه إلی الإمامِ الصّادقِ علیه السلام _: الخَشیَةُ مِیراثُ العِلمِ ، و العِلمُ شُعاعُ المَعرِفَةِ و قَلبُ الإیمانِ ، و مَن حُرِمَ الخَشیَةَ لا یَکونُ عالِما و إن شَقَّ الشَّعرَ بِمُتَشابِهاتِ العِلمِ ، قالَ اللّهُ تَعالی : «إنَّما یَخْشَی اللّهَ مِن عِبادِهِ العُلَماءُ» . (4) (5)

امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «جز این نیست که از میان بندگان خدا، تنها دانشمندان از او می ترسند» _فرمود : مراد از دانشمندان کسانی هستند که کردارشان گفتارشان را تأیید کند و کسانی که کردارشان گفتارشان را تأیید نکند (عالمان بی عمل) دانشمند نیستند.

امام صادق علیه السلام :برای ترس از خدا دانش کفایت می کند ......... همانا خدا شناس ترین مردم، خدا ترس ترین آنهاست و خدا ترس ترین آنها خدا شناس ترین آنهاست و خدا شناس ترین مردم بی رغبت ترین آنهاست به دنیا.

امام صادق علیه السلام :برای ترس از خدا علم [به او ]کفایت می کند و برای نترسیدن از [مقام و عذاب] خدا، نادانی [به مقام و عظمت او ]کافی است.

مصباح الشریعه_ در آنچه به امام صادق علیه السلام نسبت داده است _: ترس [از خدا] میراث دانش است و دانش، فروغ شناخت و دلِ ایمان. کسی که از خشیت بی بهره باشد دانشمند نیست، گر چه در مشکلات و پیچیدگیهای دانش مو شکاف باشد. خداوند متعال فرمود: «جز این نیست که از میان بندگان خدا، تنها دانشمندان از او می ترسند».

ص :80


1- الکافی : 1/36/2.
2- تفسیر القمّیّ : 2/146.
3- تفسیر القمّیّ : 2/146.
4- مصباح الشریعه: 365و366 .
5- (انظر) الخوف : باب 1145. معرفة اللّه : باب 2567.

2838 - ما یَتشَعَّبُ مِنَ العِلمِ
2838 - شاخه های دانش

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أمّا العِلمُ فیَتشَعَّبُ مِنهُ الغِنی و إن کانَ فَقیرا ، و الجُودُ و إن کانَ بَخیلاً ، و المَهابَةُ و إن کانَ هَیِّنا ، و السَّلامَةُ و إن کانَ سَقیما ، و القُربُ و إن کانَ قَصِیّا ، و الحَیاءُ و إن کانَ صَلِفا ، وَ الرِّفعَةُ و إن کانَ وَضیعا ، و الشَّرَفُ و إن کانَ رَذلاً ، و الحِکمَةُ و الحِظوَةُ ، فهذا ما یَتشَعَّبُ لِلعاقِلِ بِعِلمِهِ . (1)

2838

شاخه های دانش

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از دانش، بی نیازی منشعب می شود، هر چند[آدمی] تهیدست باشد و بخشندگی، هر چند بخیل باشد و هیبت، هر چند نرم رفتار و ملایم باشد و تندرستی، هر چند بیمار باشد و قُرب، هر چند دور باشد و آزرم، هر چند پر رو باشد و بلند مرتبگی، هر چند دون پایه باشد و بزرگواری، هر چند پست باشد و حکمت و بهره مندی. اینها چیزهایی است که برای خردمند از دانش او منشعب می شود.

2839 - ما یَنبَغی عَلَی العالِمِ
2839 - آنچه بر دانشمند سزاوار است

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن نَصَبَ نَفسَهُ لِلنّاسِ إماما فعَلَیهِ أن یَبدَأ بِتَعلیمِ نَفسِهِ قَبلَ تَعلیمِ غَیرِهِ ، وَ لیَکُن تَأدیبُهُ بِسیرَتِهِ قَبلَ تَأدیبِهِ بِلِسانِهِ ، و مُعَلِّمُ نَفسِهِ و مُؤَدِّبُها أحَقُّ بِالإجلالِ مِن مُعَلِّمِ النّاسِ و مُؤَدِّبِهِم . (2)

عنه علیه السلام :عَلَی العالِمِ أن یَعمَلَ بِما عَلِمَ ، ثُمَّ یَطلُبَ تَعَلُّمَ ما لَم یَعلَمْ . (3)

2839

آنچه بر دانشمند سزاوار است

امام علی علیه السلام :هر که خود را پیشوای مردم قرار دهد، باید پیش از آموزش دیگران به آموزش خود بپردازد و پیش از آن که به زبان [مردم را ]تربیت کند، با کردار و رفتارش تربیت نماید آن که آموزگار و مربّی خویش است، بیشتر سزاوار احترام و تجلیل است تا آن که آموزگار و مربّی مردم است.

امام علی علیه السلام :بر دانشمند است که آنچه را می داند به کار بندد و سپس در پی یاد گرفتن دانشی رود که نمی داند.

ص :81


1- تحف العقول : 16.
2- بحار الأنوار : 2/56/33.
3- غرر الحکم : 6196.

عنه علیه السلام :إنَّکُم إلَی العَمَلِ بِما عَلِمتُم أحوَجُ مِنکُم إلی تَعَلُّمِ ما لَم تَکونوا تَعلَمونَ . (1)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :مَکتوبٌ فی الإنجیلِ : لا تَطلُبوا عِلمَ ما لا تَعمَلونَ و لَمّا عَمِلتُم بِما عَلِمتُم ؛ فإنَّ العِلمَ إذا لَم یُعمَلْ بِه لَم یَزدَدْ مِنَ اللّهِ إلاّ بُعدا . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :عَلَی العالِمِ إذا عَلَّمَ أن لا یَعنُفَ ، و إذا عُلِّمَ أن لا یَأنَفَ . (3)

مصباحُ الشریعة_ فیما نسبه إلی الإمامِ الصّادقِ علیه السلام _: قالَ عیسَی بنُ مریمَ علیه السلام : رَأیتُ حَجَرا مَکتوبا عَلَیهِ: اِقلِبْنی، فقَلَبتُهُ فإذا عَلَیهِ مِن باطِنِهِ مَکتوبٌ : مَن لا یَعمَلُ بِما یَعلَمُ مَشُومٌ عَلَیهِ طَلَبُ ما لا یَعلَمُ ، و مَردودٌ عَلَیهِ ما عَمِلَ . (4)

امام علی علیه السلام :شما به عمل کردن آنچه می دانید نیازمندترید تا آموختن آنچه نمی دانید.

امام زین العابدین علیه السلام :در انجیل نوشته شده است: تا آنچه را آموخته اید به کار نبسته اید، در پی آموختن آنچه نمی دانید نروید؛ زیرا علم، هر گاه به آن عمل نشود، جز بر دوری [عالم] از خدا نیفزاید.

امام صادق علیه السلام :بر دانشمند است که هر گاه آموزش می دهد، درشتی و خشونت نکند و هر گاه کسی بخواهد به او علم آموزد، ننگش نیاید.

مصباح الشریعه_ در آنچه به امام صادق علیه السلام نسبت داده است _: عیسی بن مریم علیه السلام فرمود : سنگی را دیدم که بر روی آن نوشته شده بود: مرا برگردان. چون آن را برگرداندم، آن طرفش نوشته شده بود: هر که آنچه را می داند به کار نبندد، تحصیل آنچه نمی داند برای او شوم است و آنچه را هم که آموخته است از او پذیرفته نمی شود.

2840 - ما یَنبَغی لِلعالِمِ
2840 - آنچه زیبنده دانشمند است

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :یَنبَغی لِلعالِمِ أن یَکونَ قَلیلَ الضِّحکِ ، کَثیرَ البُکاءِ ، لا یُمازِحَ ، و لا یُصاخِبَ ، و لا یُمارِیَ ، و لا یُجادِلَ ، إن تَکَلَّمَ تَکَلَّمَ بِحَقٍّ ، و إن صَمَتَ صَمَتَ عَنِ الباطِلِ ، و إن دَخَلَ دَخَلَ بِرِفقٍ ، و إن خَرَجَ خَرَجَ بِحِلمٍ . (5)

2840

آنچه زیبنده دانشمند است

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :زیبنده است که دانشمند کم خنده باشد و پُر گریه، شوخی نکند، داد و فریاد نکشد، ستیزه و بحث و مجادله نکند، اگر سخن گفت سخن حق بگوید و اگر خاموش ماند، از باطل خاموشی گزیند، اگر وارد بحث شد با ملایمت وارد شود و اگر از بحث کنار کشید با بردباری کنار کشد.

ص :82


1- غرر الحکم : 3826.
2- بحار الأنوار : 2/28/6.
3- تنبیه الخواطر : 1/85.
4- مصباح الشریعة : 345.
5- کنز العمّال : 29289.

2841 - خَطَرُ العَمَلِ بِلا عِلمٍ
2841 - خطر عمل بدون علم

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن عَمِلَ عَلی غَیرِ عِلمٍ کانَ ما یُفسِدُ أکثَرَ مِمّا یُصلِحُ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :المُتَعبِّدُ بِغَیرِ فِقهٍ کالحِمارِ فی الطّاحونِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :مَثَلُ العابِدِ الّذی لا یَتَفَقَّهُ کَمَثَلِ الّذی یَبنی بِاللَّیلِ و یَهدِمُ بِالنَّهارِ . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :المُتَعبِّدِ عَلی غَیرِ فِقهٍ کَحِمارِ الطّاحونَةِ ؛ یَدورُ و لا یَبرَحُ . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :العامِلُ عَلی غَیرِ بَصیرَةٍ کَالسّائرِ عَلی غَیرِ الطَّریقِ ، و لا یَزیدُهُ سُرعَةُ السَّیرِ مِنَ الطَّریقِ إلاّ بُعدا . (5)

عنه علیه السلام :العامِلُ عَلی غَیرِ بَصیرَةٍ کالسّائرِ عَلی غَیرِ (ال) طَریق ، فَلا یَزیدُهُ سُرعَةُ السَّیرِ إلاّ بُعدا. (6)

2841

خطر عمل بدون علم

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که بدون شناخت عمل کند، خراب کردنش بیشتر از درست کردن اوست.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که از روی فهم و شناخت عبادت نکند، مانند خرِ آسیاست.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حکایت عابدی که فهم و شناخت ندارد، حکایت کسی است که شب بنایی می سازد و روز ویران می کند.

امام علی علیه السلام :کسی که بدون فهم و شناخت عبادت کند، مانند خرِ آسیاست که پیوسته می چرخد.

امام صادق علیه السلام :کسی که بدون بینش عمل کند، همچون کسی است که در بیراهه رود، چنین کسی هر چه تندتر رود، از راه دورتر می افتد.

امام صادق علیه السلام :کسی که بدون بینش و آگاهی عمل کند، چون کسی است که در بیراهه رود. او هر چه بیشتر بشتابد [از راه اصلی ]دورتر می شود.

ص :83


1- المحاسن : 1/314/621.
2- کنز العمّال : 28709.
3- کنز العمّال : 28930.
4- بحار الأنوار : 1/208/10.
5- الأمالی للصدوق : 507/705 .
6- مستطرفات السرائر : 156/18.

عنه علیه السلام :العامِلُ عَلی غَیرِ بَصیرَةٍ کالسّائرِ عَلی سَرابٍ بِقِیعَةٍ ، لا تَزیدُهُ سُرعَةُ سَیرِهِ إلاّ بُعدا . (1)

امام صادق علیه السلام :کسی که بدون بصیرت عمل کند، مانند کسی است که به دنبال سراب بیابان راه پیماید. او هر چه تندتر رود دورتر می افتد.

2842 - دَورُ العَمَلِ فی العِلمِ
2842 - نقش کار در دانش

ارشاد القلوب :فی حَدیثِ المِعراجِ : یا أحمَدُ ، استَعمِلْ عَقلَکَ قَبلَ أن یَذهَبَ ، فمَنِ استَعمَلَ عَقلَهُ لا یُخطِئُ و لا یَطغی . (2)

عیسی علیه السلام :لَیسَ بِنافِعِکَ أن تَعلَمَ ما لَم تَعمَلْ ، إنَّ کَثرَةَ العِلمِ لا یَزیدُکَ إلاّ جَهلاً إذا لَم تَعمَلْ بِهِ. (3)

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنَّ العِلمَ یَهتِفُ بِالعَمَلِ ، فإن أجابَهُ وَ إلاّ ارتَحَلَ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :ألا وَ إنَّ العالِمَ مَن یَعمَلُ بِالعِلمِ و إن کانَ قَلیلَ العَمَلِ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله_ لَمّا تَلا قَولَهُ تَعالی : «وَ ما یَعْقِلُها إلاّ العالِمونَ» (6) _: العالِمُ مَن عَقَلَ عَنِ اللّهِ فعَمِلَ بِطاعَتِهِ وَ اجتَنَبَ سَخَطَهُ . (7)

2842

نقش کار در دانش

ارشاد القلوب:در حدیث معراج آمده است: ای احمد! خِردِ خویش را، پیش از آن که برود، به کار گیر؛ زیرا کسی که خردش را به کار گیرد نه خطا می کند و نه سرکشی.

عیسی علیه السلام :آموختن علمی که آن را به کار نمی بندی، به حال تو سودمند نیست. دانش بسیار، هر گاه به آن عمل نکنی، جز بر نادانی تو نمی افزاید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :علم، عمل را صدا می زند، اگر پاسخش را بدهد می ماند و گر نه می رود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هان! عالم کسی است که به علم عمل کند، هر چند کم عمل باشد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ چون آیه «و آن را جز دانشمندان نفهمند» را تلاوت کرد _فرمود : دانشمند کسی است که معرفت و آگاهیش را از خدا فرا گیرد و از محرّمات باز ایستد و به طاعت او عمل کند و از خشم او دوری نماید.

ص :84


1- الأمالی للمفید : 42/11 .
2- إرشاد القلوب : 205.
3- تنبیه الخواطر : 1/64.
4- عوالی اللآلی : 4/66/26.
5- ثواب الأعمال : 346.
6- العنکبوت : 43 .
7- تفسیر القرطبی : 13/346 .

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :العِلمُ مَقرونٌ بِالعَمَلِ ، فمَن عَلِمَ عَمِلَ، و العِلمُ یَهتِفُ بِالعَمَلِ، فإن أجابَهُ و إلاّ ارتَحَلَ عَنهُ. (1)

عنه علیه السلام :یا حَمَلَةَ القُرآنِ اعمَلوا بِه ؛ فإنَّما العالِمُ مَن عَلِمَ ثُمَّ عَمِلَ بِما عَلِمَ ، وَ وافَقَ عِلمَهُ عَمَلُهُ . (2)

عنه علیه السلام :العِلمُ بِالعَمَلِ . (3)

عنه علیه السلام :ما عَلِمَ مَن لَم یَعمَلْ بِعِلمِهِ . (4)

عنه علیه السلام :ما زَکا العِلمُ بِمِثلِ العَمَلِ بِهِ . (5)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :العِلمُ مَقرونٌ إلَی العَمَلِ ، فمَن عَلِمَ عَمِلَ ، و مَن عَمِلَ عَلِمَ ، و العِلمُ یَهتِفُ بِالعَمَلِ ، فإن أجابَهُ و إلاّ ارتَحَلَ . (6)

(7)

امام علی علیه السلام :علم و عمل همدوشند. پس هر که بداند عمل کند؛ علم عمل را صدا می زند اگر پاسخش داد می ماند و گر نه از پیش او می رود.

امام علی علیه السلام :ای قرآن دانان، به قرآن عمل کنید؛ زیرا دانا کسی است که علم بیاموزد و سپس به علم خود عمل کند و دانشش با کردارش سازگار باشد.

امام علی علیه السلام :علم، به عمل است.

امام علی علیه السلام :کسی که به علم خود عمل نکند، عالم نیست.

امام علی علیه السلام :هیچ چیز مانند به کار بستن علم، آن را رشد ندهد.

امام صادق علیه السلام :علم و عمل به هم بسته شده اند. بنا بر این، هر که بداند عمل کند و هر که عمل کند بداند. علم، عمل را صدا می زند، اگر پاسخش داد می ماند و گر نه می رود.

2843 - الحَثُّ عَلَی العَمَلِ بِالعِلمِ
2843 - ترغیب به عمل کردن به علم

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :العِلمُ رُشدٌ لِمَن عَمِلَ بِهِ . (8)

عنه علیه السلام :العِلمُ کَثیرٌ وَ العَمَلُ قَلیلٌ . (9)

2843

ترغیب به عمل کردن به علم

امام علی علیه السلام :علم برای کسی که آن را به کار بندد، راهنماست.

امام علی علیه السلام :علم بسیار است و عمل اندک.

ص :85


1- نهج البلاغة : الحکمة 366.
2- تاریخ دمشق : 42/509 .
3- غرر الحکم : 234.
4- غرر الحکم : 9512.
5- غرر الحکم : 9569.
6- منیة المرید : 181.
7- (انظر) المعرفة: باب 2546.
8- غرر الحکم : 1277.
9- غرر الحکم : 1223.

عنه علیه السلام :ما أکثَرَ مَن یَعلَمُ العِلمَ و لا یَتَّبِعُهُ! (1)

عنه علیه السلام :عِلمٌ لا یُصلِحُکَ ضَلالٌ ، و مالٌ لا یَنفَعُکَ وَبالٌ . (2)

عنه علیه السلام :إنَّما زَهَّد النّاسَ فی طَلَبِ العِلمِ کَثرَةُ ما یَرَونَ مِن قِلَّةِ مَن عَمِلَ بِما عَلِمَ . (3)

عنه علیه السلام :مَن لَم یَتَعاهَدْ عِلمَهُ فِی الخَلاَءِ فَضَحَهُ فِی المَلاََء. (4)

عنه علیه السلام :العامِلُ بِالعِلمِ کالسّائرِ عَلی الطّریقِ الواضِحِ . (5)

امام علی علیه السلام :چه بسیارند کسانی که علم دارند و از آن پیروی نمی کنند.

امام علی علیه السلام :علمی که اصلاحت نکند، گمراهی است و ثروتی که تو را سود نبخشد، رنج و سختی است.

امام علی علیه السلام :آنچه مردم را به تحصیل دانش بی رغبت کرده، این است که می بینند کمتر عالمی است که به علمش عمل کند.

امام علی علیه السلام :هر که در خلوت به دانش خود رسیدگی نکند، علمش او را در میان جمع رسوا سازد.

امام علی علیه السلام :عمل کننده به علم همچون رونده در راه روشن است.

2844 - الانتِفاعُ بِالعِلمِ
2844 - بهره مند شدن از دانش

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ کانَ یَقولُ _: اللّهُمَّ إنّی أعوذُ بِکَ مِن عِلمٍ لا یَنفَعُ ، و مِن قَلبٍ لا یَخشَعُ ، و مِن نَفسٍ لا تَشبَعُ ، و مِن دَعوَةٍ لا یُستَجابُ لَها . (6)

عنه صلی الله علیه و آله_ أیضا _: اَللّهُمَّ إنّی أعوذُ بِکَ مِن عِلمٍ لا یَنفَعُ ، و قَلبٍ لا یَخشَعُ ، و دُعاءٍ لا یُسمَعُ ، و نَفسٍ لا تَشبَعُ . (7)

2844

بهره مند شدن از دانش

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ بارها _می فرمود : بار خدایا! به تو پناه می برم از دانشی که سود نبخشد و از دلی که خاشع نباشد و از نفْسی که سیر نشود و از دعایی که پذیرفته نگردد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ بارها _می فرمود : بار خدایا! به تو پناه می برم از دانشی که سود نمی دهد و دلی که خاشع نیست و دعایی که شنیده نمی شود و نفسی که سیر نمی گردد.

ص :86


1- غرر الحکم : 9522.
2- غرر الحکم : 6294.
3- غرر الحکم : 3895.
4- غرر الحکم : 9089.
5- غرر الحکم : 1535.
6- الترغیب و الترهیب : 1/124/1.
7- کنز العمّال : 3609.

عنه صلی الله علیه و آله :العِلمُ الّذی لا یُعمَلُ بِهِ کالکَنزِ الّذی لا یُنفَقُ مِنهُ ، أتعَبَ صاحِبُهُ نَفسَهُ فی جَمعِهِ ، و لَم یَصِلْ إلی نَفعِهِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :رُبَّ حامِلِ فِقهٍ غَیرُ فَقیهٍ ، و مَن لَم یَنفَعْهُ عِلمُهُ ضَرَّهُ جَهلُهُ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :نَعوذُ بِاللّهِ مِن عِلمٍ لا یَنفَعُ ؛ و هُوَ العِلمُ الّذی یُضادُّ العَمَلَ بِالإخلاصِ . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لا خَیرَ فی قَلبٍ لا یَخشَعُ، و عَینٍ لا تَدمَعُ ، و عِلمٍ لا یَنفَعُ . (4)

عنه علیه السلام :رُبَّ عالِمٍ قَد قَتَلَهُ جَهلُهُ و عِلمُهُ مَعَهُ لا یَنفَعُهُ . (5)

عنه علیه السلام :رُبَّ جاهِلٍ نَجاتُهُ جَهلُهُ . (6)

عنه علیه السلام :رُبَّ جَهلٍ أنفَعُ مِن حِلمٍ . (7)

عنه علیه السلام :عِلمٌ لا یَنفَعُ کَدَواءٍ لا یَنجَعُ . (8)

عنه علیه السلام_ و هُوَ یَصِفَ زَمانَهُ _: أیُّها النّاسُ ، إنّا قَد أصبَحنا فی دَهرٍ عَنودٍ ، و زَمَنٍ کَنودٍ (شَدیدٍ) ، یُعَدُّ فیهِ المُحسِنُ مُسیئا ، و یَزدادُ الظّالِمُ فیهِ عُتُوّا، لا نَنتَفِعُ بِما عَلِمنا، و لا نَسألُ عَمّا جَهِلنا . (9)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانشی که به کار بسته نشود، مانند گنجی است که از آن خرج نشود. صاحب چنین گنجی برای اندوختنِ آن خود را به رنج افکنده و سودی از آن نبرده است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بسا فقه دانی که فقیه نباشد . و کسی که دانشش او را سود نرساند، نادانیش به او زیان رساند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :به خدا پناه می بریم از دانشی که سود نمی بخشد و آن دانشی است که دشمنِ عملِ خالصانه باشد.

امام علی علیه السلام :در دلی که خاشع نباشد و چشمی که اشک نریزد و دانشی که سود نبخشد خیری نیست.

امام علی علیه السلام :بسا دانشمندی که نادانیش او را کُشت در حالی که دانشش با او بود و سودش نرساند.

امام علی علیه السلام :بسا نادانی که نادانیش مایه نجات اوست.

امام علی علیه السلام :بسا نادانی ای که از دانایی سودمندتر باشد.

امام علی علیه السلام :دانشی که سود نبخشد، چون دارویی است که اثر نکند.

امام علی علیه السلام_ در توصیف روزگار خود _فرمود : ای مردم! ما در روزگاری منحرف و زمانه ای ناسپاس به سر می بریم. نیکوکار، بدکار به شمار می آید و ستمکار بیش از پیش بر طغیانش می افزاید. از آنچه می دانیم بهره مند نمی شویم و آنچه را نمی دانیم نمی پرسیم.

ص :87


1- بحار الأنوار : 2/37/55.
2- الترغیب و الترهیب : 1/126/12.
3- بحار الأنوار: 2/32/23.
4- غرر الحکم : 10913.
5- نهج البلاغة : الحکمة 107.
6- غرر الحکم : 5301.
7- غرر الحکم : 5319 و قوله: «حِلم» یحتمل تصحیفه من: «عِلم» .
8- غرر الحکم : 6292.
9- نهج البلاغة : الخطبة 32.

عنه علیه السلام_ فی صِفَةِ المُتَّقینَ _: غَضّوا أبصارَهُم عَمّا حَرَّمَ اللّهُ عَلَیهِم ، و وَقَفوا أسماعَهُم عَلَی العِلمِ النّافِعِ لَهُم . (1)

(2)

امام علی علیه السلام_ در وصف پرهیزگاران _فرمود : از آنچه خداوند برایشان حرام کرده است، چشم فرو بستند و گوشهای خود را وقف دانشی کردند که برایشان سودمند است.

2845 - التَّحذیرُ مِنَ العِلمِ بِلا عَمَلٍ
2845 - بر حذر داشتن از علم بدون عمل

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :کُلُّ عِلمٍ وَبالٌ عَلی صاحِبِهِ یَومَ القِیامَةِ إلاّ مَن عَمِلَ بِهِ . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :قالَ رَجُلٌ : یا رَسولَ اللّهِ ، ما یَنفی عَنّی حُجَّةَ الجَهلِ ؟ قالَ : العِلمُ ، قالَ : فَما یَنفی عَنّی حُجَّةَ العِلمِ ؟ قالَ : العَمَلُ . (4)

عنه علیه السلام :و إنَّ العالِمَ العامِلَ بِغَیرِ عِلمِهِ کالجاهِلِ الحائرِ (الجائرِ) الّذی لا یَستَفیقُ مِن جَهلِهِ ، بَلِ الحُجَّةُ عَلَیهِ أعظَمُ ، وَ الحَسرَةُ لَهُ ألزَمُ ، و هُوَ عِندَ اللّهِ ألوَمُ . (5)

2845

بر حذر داشتن از علم بدون عمل

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر علمی در روز قیامت برای صاحب خود وبال است، مگر کسی که به علمش عمل کند.

امام علی علیه السلام :مردی گفت: ای رسول خدا! چه چیز حجّت نادانی را از من دور می سازد؟ فرمود: دانش . گفت: چه چیز حجّت دانش را از من برمی دارد؟ فرمود: عمل.

امام علی علیه السلام :دانایی که برخلاف علمش عمل کند، به نادان سرگشته ای می ماند که از مستیِ نادانیش به هوش نیاید، بلکه حجّت بر چنین عالمی بزرگتر است و حسرتش بیشتر باشد و در پیشگاه خداوند، بیشتر سرزنش شود.

ص :88


1- نهج البلاغة : الخطبة 193.
2- (انظر) العلم : باب 2861 ، 2862.
3- منیة المرید : 135.
4- کنز العمّال : 29361.
5- نهج البلاغة : الخطبة 110.

عنه علیه السلام :عِلمٌ بِلا عَمَلٍ حُجَّةٌ للّهِِ عَلَی العَبدِ . (1)

عنه علیه السلام :الدّنیا کُلُّها جَهلٌ إلاّ مَواضِعَ العِلمِ ، وَ العِلمُ کُلُّه حُجَّةٌ إلاّ ما عُمِلَ بِهِ . (2)

عنه علیه السلام :قَطَعَ العِلمُ عُذرَ المُتَعَلِّلینَ . (3)

عنه علیه السلام :العِلمُ بِلا عَمَلٍ وَبالٌ ، العَمَلُ بِلا عِلمٍ ضَلالٌ . (4)

الإمامُ الحسنُ علیه السلام :قَطَعَ العِلمُ عُذرَ المُتَعَلِّمینَ . (5)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام_ مِن کِتابِهِ إلی مُحَمَّدِ بنِ مُسلِمِ الزُّهریِّ _: کَفانا اللّهُ و إیّاکَ مِنَ الفِتَنِ ، و رَحِمَکَ مِنَ النّارِ ، فقَد أصبَحتَ بِحالٍ یَنبَغی لِمَن عَرَفَکَ بِها أن یَرحَمَکَ ، فقَد أثقَلَتکَ نِعَمُ اللّهِ بِما أصَحَّ مِن بَدَنِکَ ، و أطالَ مِن عُمُرِکَ ، و قامَت عَلَیکَ حُجَجُ اللّهِ بِما حَمَّلَکَ مِن کِتابِهِ ، وَ فَقَّهَکَ فیهِ مِن دِینِهِ ، و عَرَّفَکَ مِن سُنَّةِ نَبِیِّهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ، (فَرضیَ) لَکَ فی کُلِّ نِعمَةٍ أنعَمَ بِها عَلَیکَ ، و فی کُلِّ حُجَّةٍ احتَجَّ بِها عَلَیکَ الفَرضَ (بما) قَضی . (6) (7)

امام علی علیه السلام :علمی که به آن عمل نشود، حجّتی است برای خداوند بر بنده.

امام علی علیه السلام :دنیا همه اش نادانی است، مگر آن جاها که علم باشد و علم همه اش حجت است، مگر علمی که به آن عمل شود.

امام علی علیه السلام :علم، عذر و بهانه را از دست بهانه جویان گرفته است.

امام علی علیه السلام :علمِ بدون عمل وبال است؛ عملِ بدون علم گمراهی است.

امام حسن علیه السلام :علم، برای فرا گیرندگان آن، جای عذر و بهانه ای باقی نگذاشته است.

امام زین العابدین علیه السلام_ در نامه خود به محمّد بن مسلم زهری _نوشت : خداوند ما و تو را از فتنه ها نگه دارد و به تو از آتش دوزخ رحم کند؛ چه، تو به حال و روزی افتاده ای که سزاست هر کس تو را بدان حال ببیند برایت دلسوزی کند؛ زیرا نعمتهای خداوند تو را سنگین بار کرده است: تنی سالم و عمری دراز به تو داده است. حجّتهای خدا بر تو اقامه شده است؛ زیرا که تو را قرآن دان کرده و در دینش فقیه گردانیده و سنّت پیامبرش محمّد صلی الله علیه و آله را به تو شناسانده است. در هر نعمتی که به تو داده و در هر حجّتی که برایت آورده، وظیفه ای مقرّر فرموده است.

ص :89


1- غرر الحکم : 6296.
2- بحار الأنوار : 2/29/9.
3- نهج البلاغة: الحکمة 284.
4- غرر الحکم : 1587 ، 1588.
5- بحار الأنوار : 78/109/19.
6- تحف العقول : 274.
7- (انظر) عنوان 99 «الحجّة». الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر: باب 2653. الأمثال : باب 3571 ، 3572.

2846 - خَطَرُ العالِمِ المُتَهَتِّکِ وَالجاهِلِ المُتَنَسِّکِ
2846 - خطر عالِمِ رسوا و عابدِ نادان

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :قَصَمَ ظَهری عالِمٌ مُتَهَتِّکٌ، و جاهِلٌ مُتَنَسِّکٌ ، فالجاهِلُ یَغُشُّ النّاسَ بِتَنَسُّکِهِ ، و العالِمُ یُنَفِّرُهُم بِتَهَتُّکِهِ . (1)

عنه علیه السلام :قَطَعَ ظَهری رَجُلانِ مِنَ الدّنیا : رَجُلٌ عَلیمُ اللِّسانِ فاسِقٌ ، و رَجُلٌ جاهِلُ القَلبِ ناسِکٌ ، هذا یَصُدُّ بِلِسانِهِ عَن فِسقِهِ ، و هذا بِنُسُکِهِ عَن جَهلِهِ ، فَاتَّقوا الفاسِقَ مِنَ العُلَماءِ ، و الجاهِلَ مِنَ المُتَعَبِّدینَ ، اُولئکَ فِتنَةُ کُلِّ مَفتونٍ ، فإنّی سَمِعتُ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَقولُ : یا عَلِیُّ ، هَلاکُ اُمَّتی عَلی یَدَی (کُلِّ) مُنافِقٍ عَلیمِ اللِّسانِ . (2)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إیّاکُم وَ الجُهّالَ مِنَ المُتَعَبِّدینَ، و الفُجّارَ مِنَ العُلَماءِ ؛ فَإنَّهُم فِتنَةُ کُلِّ مَفتونٍ. (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :قَطَعَ ظَهری اثنانِ : عالِمٌ مُتَهَتِّکٌ ، و جاهِلٌ مُتَنَسِّکٌ ، هذا یَصُدُّ النّاسَ عَن عِلمِهِ بِتَهَتُّکِهِ ، و هذا یَصُدُّ النّاسَ عَن نُسُکِهِ بِجَهلِهِ . (4) (5)

2846

خطر عالِمِ رسوا و عابدِ نادان

امام علی علیه السلام :دانشمندِ پرده در و عابد نادان، پشت مرا شکستند؛ زیرا نادان با عبادت خود مردم را فریب می دهد و دانشمند با تباه کاری های خود آنان را فراری می دهد.

امام علی علیه السلام :در دنیا دو کس پشت مرا شکستند: مرد زبان بازِ تبهکار و مرد نادانْ روانِ عبادت پیشه. او با زبان خود تبهکاریش را می پوشاند و این با عبادتِ خود نادانیش را. پس، از علمایِ تبهکار و عبادت پیشگانِ نادان بپرهیزید که اینان مایه اغوای هر ساده لوح اغوا شده ای هستند. از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرماید: ای علی! هلاکت امّت من به دست منافقان زبان باز است.

امام باقر علیه السلام :زنهار از عابدانِ نادان و علمایِ نابکار؛ زیرا اینها مایه فریب هر فریب خورده ای هستند.

امام صادق علیه السلام :دو کس پشت مرا شکستند: دانشمندِ پرده در و عابدِ نادان. آن یکی با زشت کاریهای خود مردم را از علمش باز می دارد و این یکی با نادانیِ خود آنها را از عبادتش باز می دارد.

ص :90


1- منیة المرید : 181.
2- الخصال : 69/103.
3- قرب الإسناد : 70/226.
4- عوالی اللآلی : 4/77/64.
5- (انظر) العلم : باب 2841.

2847 - التَّحذیرُ مِنَ الخِیانَةِ فِی العِلمِ
2847 - پرهیز از خیانت در علم

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :تَناصَحوا فِی العِلمِ ؛ فإنَّ خِیانَةَ أحَدِکُم فی عِلمِهِ أشَدُّ مِن خِیانَتِهِ فی مالِهِ ، و إنَّ اللّهَ سائلُکُم یَومَ القِیامَةِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :تَناصَحوا فِی العِلمِ ، و لا یَکتُمْ بَعضُکُم بَعضا ؛ فإنَّ خِیانَةً فی العِلمِ أشَدُّ مِن خِیانَةٍ فِی المالِ . (2)

(3)

2847

پرهیز از خیانت در علم

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در دانش با یکدیگر یکرنگ باشید؛ زیرا خیانت هر یک از شما در علمش، بدتر از خیانت کردن در مال است و در روز قیامت خداوند از شما بازخواست می کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در علم با یکدیگر یکرنگ باشید و دانش خویش را از هم پنهان مدارید؛ زیرا خیانت در علم، بدتر از خیانت در مال است.

2848 - ما یَهتَمُّ بِهِ العُلَماءُ
2848 - اهتمام دانشمندان

الخضرُ علیه السلام_ لِموسی إذ قالَ لَهُ: أوصِنی _: تَعَلَّمْ ما تَعَلَّمُ لِتَعمَلَ بِهِ ، و لا تَعَلَّمْهُ لِتُحَدِّثَ بِهِ ، فیَکونَ عَلَیکَ بُورُهُ ، و یَکونَ عَلی غَیرِکَ نُورُهُ . (4)

2848

اهتمام دانشمندان

خضر علیه السلام_ در پاسخ موسی که گفت: مرا سفارشی کن _گفت : آنچه می آموزی برای عمل کردن بیاموز و برای بازگو کردن نیاموز، که در این صورت هلاکتش از آنِ تو خواهد بود و روشناییش از آنِ دیگری.

ص :91


1- . الأمالی للطوسی: 126/198.
2- کنز العمّال : 28999.
3- (انظر) العلم : باب 2831. القرآن : باب 3257. عنوان 157 «الخیانة».
4- منیة المرید : 141.

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :کونوا لِلعِلمِ وُعاةً ، و لا تَکونوا لَهُ رُواةً . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :هِمَّةُ العُلَماءِ الوِعایَةُ ، و هِمَّةُ السُّفَهاءِ الرِّوایَةُ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اعقِلوا الخَبَرَ إذا سَمِعتُموهُ عَقلَ رِعایَةٍ لا عَقلَ رِوایَةٍ ؛ فإنَّ رُواةَ العِلمِ کَثیرٌ و رُعاتَهُ قَلیلٌ . (3)

عنه علیه السلام :عِلمُ المُنافِقِ فی لِسانِهِ ، عِلمُ المُؤمِنِ فی عَمَلِهِ . (4)

عنه علیه السلام :أوضَعُ العِلمِ ما وُقِفَ عَلَی اللِّسانِ ، و أرفَعُهُ ما ظَهَرَ فی الجَوارِحِ و الأرکانِ . (5)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :تَعَلَّموا ما شِئتُم أن تَعَلَّموا ، فلَن یَنفَعَکُمُ اللّهُ بِالعِلمِ حَتّی تَعمَلوا بِهِ ؛ لأِنَّ العُلَماءَ هِمَّتُهُمُ الرِّعایَةُ ، وَ السُّفَهاءَ هِمَّتُهُمُ الرِّوایَةُ . (6)

(7)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دریابنده علم باشید، نه روایت کننده آن.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اهتمام دانایان به فهمیدن است و اهتمام نادانان به روایت کردن.

امام علی علیه السلام :هر گاه خبری را شنیدید، در اندیشه به کار بستن آن باشید، نه به فکر نقل کردنش؛ زیرا بازگو کنندگان دانش بسیارند و به کار برندگان آن اندک.

امام علی علیه السلام :دانشِ منافق در زبان اوست و دانش مؤمن در کردار او.

امام علی علیه السلام :پست ترین دانش، آن دانشی است که از زبان فراتر نرود و ارجمندترین دانش، آن دانشی است که در اعضا و جوارح نمودار شود.

امام صادق علیه السلام :هر اندازه که دلتان می خواهد بیاموزید، اما [بدانید که] تا به علم عمل نکنید خداوند هرگز از آن به شما سودی نمی رساند؛ زیرا که دانایان به عمل کردن [به علم] اهتمام می ورزند و نادانان به روایت کردن [علم].

ص :92


1- کنز العمّال : 29335.
2- کنز العمّال : 29337.
3- نهج البلاغة : الحکمة 98 .
4- غرر الحکم : 6288 ، 6289.
5- نهج البلاغة : الحکمة 92 .
6- بحار الأنوار : 2/37/54.
7- (انظر) الحدیث : باب 727.

2849 - العُلَماءُ الآمِرونَ غَیرُ العامِلینَ
2849 - عالمان امر کننده بی عمل

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنَّ أشَدَّ أهلِ النّارِ نَدامَةً و حَسرَةً رَجُلٌ دَعا عَبدا إلَی اللّهِ عَزَّ و جلَّ فَاستَجابَ لَهُ و قَبِلَ مِنهُ و أطاعَ اللّهَ عَزَّ و جلَّ فَأدخَلَهُ اللّهُ الجَنَّةَ ، و أدخَلَ الدّاعِیَ النّارَ بِتَرکِهِ عِلمَهُ و اتِّباعِهِ الهَوی . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :یَطَّلِعُ قَومٌ مِن أهلِ الجَنَّةِ عَلی قَومٍ مِن أهلِ النّارِ فیَقولونَ : ما أدخَلَکُمُ النَّارَ و قَد دَخَلنا الجَنَّةَ لِفَضلِ تَأدیبِکُم و تَعلیمِکُم ؟ ! فیَقولونَ : إنّا کُنّا نَأمُرُ بِالخَیرِ و لا نَفعَلُهُ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن تَعَلَّمَ العِلمَ و لَم یَعمَلْ بِما فیهِ حَشَرَهُ اللّهُ یَومَ القِیامَةِ أعمی . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :یُؤتی بِعُلَماءِ السُّوءِ یَومَ القِیامَةِ فیُقذَفونَ فی نارِ جَهَنَّمَ ، فیَدورُ أحَدُهُم فی جَهَنَّمَ بِقُصْبِهِ کَما یَدورُ الحِمارُ بِالرَّحی ، فیقالُ لَهُ : یا وَیلَکَ بِکَ اهتَدَینا فَما بالُکَ ؟ ! قالَ : إنّی کُنتُ اُخالِفُ ما کُنتُ أنهاکُم . (4)

2849

عالمان امر کننده بی عمل

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پشیمان ترین و پُر حسرت ترین دوزخیان، مردی است که بنده ای را به راه خداوند عزّ و جلّ فرا خواند و او دعوتش را بپذیرد و خداوند عزّ و جلّ را اطاعت کند و خداوند به بهشتش برد و دعوت کننده را به سبب فرو گذاشتن عمل و پیروی از هوا و هوس به دوزخ برد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :گروهی از بهشتیان، به گروهی از دوزخیان می نگرند و می گویند: ما به برکت آموزش و پرورش شما به بهشت رفتیم. چه شده است که شما خود به دوزخ افتاده اید؟ گویند: ما به نیکی فرمان می دادیم و خود به آن عمل نمی کردیم.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس دانش بیاموزد و به آن عمل نکند، خداوند در روز قیامت او را نابینا محشور فرماید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :روز قیامت، عالمان بدکردار آورده و به آتش دوزخ افکنده می شوند و هر یک از آنها، مانند خر آسیا، دور خود می چرخد. به او گفته می شود: وای بر تو! ما به واسطه تو به راه راست آمدیم و اینک تو را چه شده است؟ می گوید: من بر خلاف آنچه شما را از آن باز می داشتم عمل می کردم.

ص :93


1- الخصال : 51/63.
2- مکارم الأخلاق : 2/364/2661.
3- مکارم الأخلاق : 2/348/2660.
4- کنز العمّال : 29097.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أعظَمُ النّاسِ وِزرا العُلَماءُ المُفَرِّطونَ . (1)

عنه علیه السلام :أشَدُّ النّاسِ نَدَما عِندَ المَوتِ العُلَماءُ غَیرُ العامِلینَ . (2)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إنَّ أشَدَّ النّاسِ حَسرَةً یَومَ القِیامَةِ الّذینَ وَصَفوا العَدلَ ثُمَّ خالَفوهُ ، و هُوَ قَولُ اللّهِ تَعالی : «أنْ تَقولَ نَفْسٌ یا حَسرَتی عَلی ما فَرَّطتُ فی جَنْبِ اللّهِ» (3) . (4)

عنه علیه السلام_ لِخَیثَمةَ _: أبلِغْ شیعَتَنا أنَّهُ لا یُنالُ ما عِندَ اللّهِ إلاّ بِالعَمَلِ ، و أبلِغْ شیعَتَنا أنَّ أعظَمَ النّاسِ حَسرَةً یَومَ القِیامَةِ مَن وَصَفَ عَدلاً ثُمَّ خالَفَهُ إلی غَیرِهِ . (5)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ فی قولهِ تعالی : «فَکُبْکِبوا فیها هُمْ وَ الغاوونَ» (6) _: نَزَلَتْ فی قَومٍ وَصَفوا عَدلاً ثُمَّ خالَفوهُ إلی غَیرِهِ . (7)

عنه علیه السلام_ لِلأزدیّ _: أبلِغْ مَوالینا عَنّا السَّلامَ و أخبِرْهُم أنّا لا نُغنی عَنهُم مِنَ اللّهِ شَیئا إلاّ بِعَمَلٍ ، و أنَّهُم لَن یَنالوا وَلایَتَنا إلاّ بِعَمَلٍ أو وَرَعٍ ، و أنَّ أشدَّ النّاسِ حَسرَةً یَومَ القِیامَةِ مَن وَصَفَ عَدلاً ثُمَّ خالَفَهُ إلی غَیرِهِ . (8)

امام علی علیه السلام :گنه کارترین مردم، عالمانِ تقصیرکار (کوتاهی کننده در عمل) هستند.

امام علی علیه السلام :پشیمانترین مردم در هنگام مرگ، عالمانِ بی عملند.

امام باقر علیه السلام :در روز قیامت، بیش از همه، کسانی افسوس خورَند که دم از عدالت زنند و برخلاف آن عمل کنند و این فرموده خداوند متعال است که: «تا کسی نگوید: دریغا که در کار خدا کوتاهی کردم».

امام باقر علیه السلام_ خطاب به خیثمه _فرمود : به شیعیان ما پیغام ده که آنچه نزد خداست جز با عمل به دست نمی آید؛ به شیعیان ما پیغام ده که در روز قیامت بیشترین افسوس را کسی خورَد که عدالتی را بستاید و خود برخلاف آن رفتار کند.

امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «آنها و گمراهان را سرنگون در جهنم اندازند» _فرمود : این آیه درباره مردمی نازل شده که عدالتی را وصف و خود بر خلاف آن رفتار کنند.

امام صادق علیه السلام_ خطاب به ازدی _فرمود : سلام ما را به دوستدارانمان برسان و با خبرشان کن که در برابر خداوند از ما کاری برای آنها ساخته نیست، جز این که عمل کنند و هرگز به ولایت ما دست نیابند مگر با عمل و پارسایی، و پر حسرت ترین مردم در روز قیامت کسی است که عدالتی را وصف و خود برخلاف آن رفتار کند.

ص :94


1- غرر الحکم : 3197.
2- غرر الحکم : 3198.
3- الزمر : 56 .
4- المحاسن : 1/212/382.
5- الأمالی للطوسی : 370/796.
6- الشعراء : 94 .
7- بحار الأنوار : 2/26/3.
8- قرب الإسناد : 33/106.

عیسی علیه السلام :أشقَی النّاسِ مَن هُوَ مَعروفٌ عِندَ النّاسِ بِعِلمِهِ مَجهولٌ بِعَمَلِهِ . (1)

(2)

عیسی علیه السلام :بد بخت ترین انسانها کسی است که نزد مردم به علم شناخته و به عمل نشناخته باشد.

2850 - جَزاءُ الخُطَباءِ غَیرِ العامِلینَ
2850 - سزای خطیبان بی عمل

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أتَیتُ لَیلَةَ اُسرِیَ بی عَلی قَومٍ تُقرَضُ شِفاهُهُم بِمَقاریضَ مِن نارٍ کُلَّما قُرِضَت وَفَت (3) ، فقُلتُ : یا جِبریلُ ، مَن هؤلاءِ ؟ قالَ : خُطَباءُ اُمَّتِکَ الّذینَ یَقولونَ ما لا یَفعَلونَ ، و یَقرَؤونَ کِتابَ اللّهِ و لا یَعمَلونَ بِهِ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :مَرَرتُ لَیلَةَ اُسرِیَ بی بِأقوامٍ تُقرَضُ شِفاهُهُم بِمَقاریضَ مِن نارٍ ، قُلتُ : مَن هؤلاءِ یا جِبریلُ ؟ قالَ: خُطَباءُ اُمَّتِکَ الّذینَ یَقولونَ ما لا یَفعَلونَ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :رَأیتُ لَیلَةَ اُسرِیَ بی إلَی السَّماءِ قَوما تُقرَضُ شِفاهُهُم بِمَقاریضَ مِن نارٍ ثُمَّ تُرمی ، فقُلتُ : یا جَبرَئیلُ ، مَن هؤلاءِ ؟ فقالَ : خُطَباءُ اُمَّتِکَ ، یَأمُرونَ النّاسَ بِالبِرِّ و یَنسَونَ أنفُسَهُم و هُم یَتلونَ الکِتابَ أ فَلا یَعقِلونَ ؟ ! (6)

2850

سزای خطیبان بی عمل

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در شب معراج بر مردمی گذشتم که لبانشان را با قیچیهای از آتش می بُریدند و هر بار که لبانشان قیچی می شد، دوباره به حال اول برمی گشت. پرسیدم: ای جبرئیل! اینها کیانند؟ گفت: آن دسته از خطیبان امّت تو هستند که می گویند و عمل نمی کنند و کتاب خدا را می خوانند و آن را به کار نمی بندند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در شب معراج، بر عدّه ای گذشتم که لبانشان را با قیچیهای از آتش می بُریدند. گفتم: ای جبرئیل! اینها کیستند؟ گفت: آن دسته از خطیبان امّت تو هستند، که می گویند و عمل نمی کنند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در شب معراج گروهی را دیدم که لبانشان را با قیچیهای آتشین می بُریدند و دور می انداختند. پرسیدم: ای جبرئیل! اینها کیانند؟ گفت: خطیبان امّت تو هستند که مردم را به نیکیها فرمان می دهند و خود را از یاد می برند، در حالی که کتاب خدا را تلاوت می کنند. آیا تعقّل نمی ورزند؟

ص :95


1- بحار الأنوار: 2/52/19.
2- (انظر) الخسران : باب 1022. الریاء : باب 1411.
3- وَفَی : تمّ و کَثُر (الصحاح : 6/2526) .
4- کنز العمّال : 31856 و 29026 نحوه.
5- الترغیب و الترهیب : 1/124/2.
6- وسائل الشیعة : 11/420/11.

2851 - تَشدیدُ العُقوبَةِ عَلَی العالِمِ
2851 - سختگیری در کیفر عالِم

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :الزَّبانِیَةُ أسرَعُ إلی فَسَقَةِ حَمَلَةِ القُرآنِ مِنهُم إلی عَبَدَةِ الأوثانِ ، فیَقولونَ : یُبدَأ بِنا قَبلَ عَبَدَةِ الأوثانِ ! فیُقالُ لَهُم : لَیسَ مَن یَعلَمُ کَمَن لا یَعلَمُ ! (1)

عنه صلی الله علیه و آله_ و قَد سُئلَ عَن عِلَّةِ بُکائهِ لَمّا ذَکَرَ ما تُبتَلی بِهِ الاُمَّةُ مِن فَسادِ العُلَماءِ _: رَحمَةً لِلأشقِیاءِ ، یَقولُ اللّهُ تَعالی : «و لَو تَری إذْ فَزِعوا فَلا فَوتَ و اُخِذوا مِن مَکانٍ قَریبٍ» (2) یَعنی : العُلَماءَ و الفُقَهاءَ . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لا یَستَوی عِندَ اللّهِ فی العُقوبَةِ الّذینَ یَعلَمونَ و الّذینَ لا یَعلَمونَ ، نَفَعَنا اللّهُ و إیّاکُم بِما عَلِمنا ، و جَعَلَهُ لِوَجهِهِ خالِصا ، إنَّهُ سَمیعٌ مُجیبٌ . (4)

2851

سختگیری در کیفر عالِم

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :زبانیه (نگهبانان دوزخ) به سوی قرآن دانان نابکار زودتر می شتابند تا به سوی بت پرستان و آنها می گویند: پیش از بت پرستان از ما آغاز می کنند؟! در جوابشان گفته می شود: دانا مانند نادان نیست.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ وقتی از سبب گریه ایشان به گاه یادآوری گرفتاری امّت از تبهکاری عالمان را جویا شدند _فرمود : دلم به حال تیره بختان می سوزد. خداوند متعال می فرماید: «اگر ببینی، آن گاه که سخت بترسند و رهاییشان نباشد و از مکانی نزدیک گرفتارشان سازند» مقصود خدا، عالمان و فقیهانند.

امام علی علیه السلام :کیفر کسانی که می دانند و کسانی که نمی دانند، نزد خداوند یکسان نیست. خداوند ما و شما را از علمی که داریم بهره مند سازد و آن را برای خود خالص گرداند، همانا او شنوا و پذیرنده [دعا ]است.

ص :96


1- کنز العمّال : 29005.
2- سبأ : 51 .
3- مکارم الأخلاق : 2/347/2660.
4- الإرشاد : 1/230.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنَّهُ یُغفَرُ لِلجاهِلِ سَبعونَ ذَنبا قَبلَ أن یُغفَرَ لِلعالِمِ ذَنبٌ واحِ_دٌ . (1)

امام صادق علیه السلام :از نادان هفتاد گناه آمرزیده می شود پیش از آن که یک گناه از دانا آمرزیده شود.

2852 - أهوَنُ عُقوبَةِ العالِمِ
2852 - کمترین کیفر عالِم

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :أوحی اللّهُ عَزَّ و جلَّ إلی داوُودَ علیه السلام : لا تَجعَل بَینی و بَینَکَ عالِما مَفتونا بِالدّنیا ؛ فیَصُدَّکَ عَن طَریقِ مَحَبَّتی ، فإنَّ اُولئکَ قُطّاعُ طَریقِ عِبادی المُریدینَ ، إنَّ أدنی ما أنا صانِعٌ بِهِم أن أنزَعَ حَلاوَةَ مُناجاتی مِن قُلوبِهِم . (2)

بحار الأنوار:أوحی اللّهُ تبارک و تعالی إلی داوُودَ علیه السلام : إنَّ أهوَنَ ما أنا صانِعٌ بِعالِمٍ غَیرِ عامِلٍ بِعِلمِه أشَدُّ مِن سَبعینَ عُقوبَةً أن اُخرِجَ مِن قَلبهِ حَلاوَةَ ذِکری . (3)

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :أوحی اللّهُ تَعالی إلی داوُودَ علیه السلام : قُل لِعِبادی : لا یَجعَلوا بَینی و بَینَهُم عالِما مَفتونا بِالدّنیا ؛ فیَصُدَّهُم عَن ذِکری و عَن طَریقِ مَحَبَّتی و مُناجاتی ، اُولئکَ قُطّاعُ الطَّریقِ مِن عِبادی ، إنَّ أدنی ما أنا صانِعٌ بِهِم أن أنزَعَ حَلاوَةَ مَحَبَّتی و مُناجاتی مِن قُلوبِهِم . (4) (5)

2852

کمترین کیفر عالِم

امام صادق علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ به داوود علیه السلام وحی فرمود که: میان من و خود، عالمِ فریفته دنیا را واسطه مکن که تو را از راه محبّت من باز می دارد. اینان راهزنان بندگان جویای من هستند. کمترین کاری که با اینها بکنم این است که حلاوتِ مناجات خود را از دلهایشان بَرکَنَم.

بحار الأنوار:خداوند تبارک و تعالی به داوود علیه السلام وحی فرمود: کمترین کاری که با عالِم بی عمل بکنم، سخت تر از هفتاد کیفر است و آن این است که شیرینی یادم را از دل او بیرون می برم.

امام کاظم علیه السلام :خداوند متعال به داوود علیه السلام وحی فرمود که: به بندگانم بگو: میان من و خودشان، عالِمِ فریفته دنیا را واسطه نکنند که آنها را از یاد من و از راه محبّت من و مناجات با من باز می دارد. آنان راهزنان بندگان من هستند. کمترین کاری که با آنها بکنم این است که شیرینی محبّت و مناجاتم را از دلهایشان بَرکَنَم.

ص :97


1- تفسیر القمّیّ : 2/146.
2- علل الشرائع : 394/12.
3- بحار الأنوار : 2/32/25 .
4- تحف العقول : 397.
5- (انظر) العبادة : باب 2465. الإیمان : باب 286.

2853 - أشَدُّ النّاسِ عَذاباً
2853 - سخت عذابترین مردم

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنَّ أهلَ النّارِ لَیَتَأذَّونَ مِن ریحِ العالِمِ التّارِکِ لِعِلمِهِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ فی جَهَنَّمَ رَحیً تَطحَنُ عُلَماءَ السّوءِ طَحنا . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ فی جَهَنَّمَ رَحیً تَطحَنُ جَبابِرَةَ العُلَماءِ طَحنا . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :السُّلطانُ الجائرُ و العالِمُ الفاجِرُ أشَدُّ النّاسِ نِکایَةً . (4)

عنه علیه السلام :وَقودُ النّارِ یَومَ القِیامَةِ کُلُّ غَنِیٍّ بَخِلَ بِمالِه عَلَی الفُقَراءِ ، و کُلُّ عالِمٍ باعَ الدِّینَ بِالدّنیا . (5)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :أشَدُّ النّاسِ عَذابا عالِمٌ لا یُنتَفَعُ مِن عِلمِهِ بِشَیءٍ . (6) (7)

2853

سخت عذابترین مردم

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دوزخیان از بوی گند عالم بی عمل، در آزارند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در دوزخ آسیابی است که علمای بدکردار را به سختی آرد می کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در دوزخ آسیابی است، که علمای متکبّر را کاملاً آرد می کند.

امام علی علیه السلام :فرمانروای ستمکار و عالِم نابکار سخت ترین کیفر را دارند.

امام علی علیه السلام :هیزم آتش در روز قیامت، هر توانگری است که از بخشیدنِ مال خود به نیازمندان مضایقه کند و هر عالمی است که دین را به دنیا بفروشد.

امام صادق علیه السلام :در میان مردمان [گنهکار ]سخت ترین عذاب را عالمی دارد، که از علم خود کمترین سودی نبرد.

ص :98


1- بحار الأنوار : 2/34/30.
2- کنز العمّال : 29100.
3- کنز العمّال : 29101.
4- غرر الحکم : 1897.
5- غرر الحکم : 10126.
6- بحار الأنوار:2/37/53.
7- (انظر) جهنّم : باب 626 ، 628.

2854 - زَلَّةُ العالِمِ
2854 - لغزش عالم

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :اِحذَروا زَلَّةَ العالِمِ ؛ فإنَّ زَلَّتَهُ تُکَبکِبُهُ فِی النّارِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ الصَّفا الزَّلاّلَ الّذی لا تَثبُتُ عَلَیهِ أقدامُ العُلَماءِ الطَّمَعُ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :زَلَّةُ العالِمِ کانکِسارِ السَّفینَةِ تَغرَقُ ، و تُغرِقُ . (3)

عنه علیه السلام :زَلَّةُ العالِمِ تُفسِدُ عَوالِمَ . (4)

عنه علیه السلام :لا زَلَّةَ أشَدُّ مِن زَلَّةِ عالِمٍ . (5)

عنه علیه السلام :إنَّ کَلامَ الحُکَماءِ إذا کانَ صَوابا کانَ دَواءً ، و إذا کانَ خَطَأً کانَ داءً . (6)

عنه علیه السلام :زَلَّةُ المُتَوَقّی أشَدُّ زَلَّةٍ . (7)

عنه علیه السلام :زَلَّةُ العالِمِ کَبیرَةُ الجِنایَةِ . (8)

2854

لغزش عالم

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از لغزش عالِم بپرهیزید؛ زیرا لغزش او، وی را در آتش سرنگون می سازد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن تخته سنگ صاف و لغزنده ای که گامهای عالمان روی آن می لغزد، طمع است.

امام علی علیه السلام :لغزش عالم مانند شکسته شدن کشتی است که سرنشینان خود را غرق می کند و خودش هم غرق می شود.

امام علی علیه السلام :لغزش عالِم عالَمهایی را تباه می کند.

امام علی علیه السلام :لغزشی سخت تر از لغزش عالِم نیست.

امام علی علیه السلام :گفتار حکیمان اگر درست باشد داروست و اگر نادرست باشد درد است.

امام علی علیه السلام :لغزش احتیاط کار، سخت ترین لغزش است.

امام علی علیه السلام :لغزش عالِم، جرم بزرگی است.

ص :99


1- کنز العمّال : 28683.
2- کنز العمّال : 7579 ، 7582.
3- بحار الأنوار : 2/58/39.
4- غرر الحکم : 5472 .
5- غرر الحکم : 10674.
6- نهج البلاغة : الحکمة 265.
7- غرر الحکم : 5499.
8- غرر الحکم : 5483.

2855 - شِرارُ العُلَماءِ
2855 - علمای بد

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :ألا إنَّ شَرَّ الشّرِّ شِرارُ العُلَماءِ ، و إنَّ خَیرَ الخَیرِ خِیارُ العُلَماءِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله_ لَمّا سُئلَ عَن شَرِّ النّاسِ _: العُلَماءُ إذا فَسَدوا . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :اِعلَمْ أنَّ کُلَّ شَیءٍ إذا فَسَدَ فَالمِلحُ دَواؤهُ ، فإذا فَسَدَ المِلحُ فلَیسَ لَهُ دَواءٌ . (3)

الإمامُ العسکریُّ علیه السلام :قیلَ لأمیر المؤمنین علیه السلام : مَن خیرُ خَلقِ اللّهِ بعدَ أئمَّةِ الهُدی و مصابیحُ الدُّجی؟ قالَ : العُلَماءُ إذا صَلَحوا ، قیلَ : فمَن شِرارُ خَلقِ اللّهِ بَعدَ إبلیسَ و فِرعَونَ و نُمرودَ ، و بَعدَ المُتَسَمّینَ بِأسمائکُم ......... ؟ قالَ : العُلَماءُ إذا فَسَدوا ، هُمُ المُظهِرونَ لِلأباطیلِ ، الکاتِمونَ لِلحَقائقِ . (4)

2855

علمای بد

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بدانید که بدترین بدها، عالمانِ بد و خوبترین خوب ها، عالمانِ خوبند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در پاسخ به پرسش از بدترین مردم _فرمود : عالمان، آنگاه که فاسد شوند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بدان، هرچه بگندد دارویش نمک است، اما اگر نمک بگندد، دارویی ندارد.

امام عسکری علیه السلام :به امام علی علیه السلام گفته شد بهترین مردم بعد از ائمه علیهم السلام چه کسانی هستند؟ حضرت فرمود : عالمانِ صالح. عرض شد: بعد از ابلیس و فرعون و نمرود و بعد از کسانی که نام شما را روی خود می گذارند ......... بدترین خلق خدا چه کسانی هستند؟ فرمود: عالمانِ فاسد، همانان که باطلها را آشکار می سازند و حقایق را کتمان می کنند.

2856 - ذَمُّ عُلَماءِ السُّوءِ
2856 - نکوهش عالمان بدکردار

عیسی علیه السلام :وَیلَکُم عُلَماءَ سوءٍ ! الأجرَ تَأخُذونَ و العَمَلَ تُضَیِّعونَ ، یُوشِکُ ربُّ العَملِ أن یقبَلَ عَملَهُ ، و یوشِکُ أن یَخرُجوا مِن ضیقِ الدُّنیا إلی ظُلمَةِ القَبرِ . (5)

2856

نکوهش عالمان بدکردار

عیسی علیه السلام :وای بر شما، ای عالمانِ بدکردار! مُزد می گیرید و عمل را فرو می گذارید (6) ، زود باشد که صاحب کار، عملش پذیرفته شود و زود باشد که از تنگنای دنیا به تاریکی گور برده شوند.

ص :100


1- منیة المرید : 137.
2- تحف العقول : 35.
3- مکارم الأخلاق : 2/371/2661.
4- الاحتجاج : 2/513/337.
5- الکافی : 2/319/13.
6- انتظار دارید که در دنیا کار نکنید و در آخرت مزد و پاداش گیرید؟ _ م.

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أشرارُ عُلَماءِ اُمَّتِنا المُضِلّونَ عَنّا ، القاطِعونَ لِلطُّرُقِ إلَینا ، المُسَمُّونَ أضدادَنا بأسمائنا ، المُلَقِّبونَ أندادَنا بِألقابِنا ، یُصَلُّونَ عَلَیهِم و هُم لِلَّعنِ مُستَحِقّونَ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :وَیلٌ لاُِمَّتی مِن عُلَماءِ السُّوءِ ! (2)

الإمامُ العسکریُّ علیه السلام_ فی صِفَةِ عُلَماءِ السُّوءِ _: و هُم أضَرُّ عَلی ضُعَفاءِ شیعَتِنا مِن جَیشِ یَزیدَ عَلی الحُسَینِ بنِ عَلِیٍّ علیهما السلام و أصحابِهِ ، فإنَّهُم یَسلُبونَهُمُ الأرواحَ و الأموالَ ، و هؤلاءِ عُلَماءُ السُّوءِ ......... یُدخِلونَ الشَّکَّ و الشُّبهَةَ عَلی ضُعَفاءِ شیعَتِنا فیُضِلّونَهُم . (3)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عالمانِ بدکردار امّت ما کسانی هستند که مردم را از راه ما به در می برند، رهزنان راه ما هستند، دشمنان ما را به نامهای ما می خوانند، همتایان ما را به القاب ما ملقّب می سازند و بر آنها درود می فرستند، در حالی که آنها سزاوار لعن و نفرینند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :وای بر امّت من، از دست عالمانِ بدکردار.

امام عسکری علیه السلام_ در وصف عالمان بدکردار _فرمود : زیان آنها برای شیعیان ناتوان (آسیب پذیر) ما بیشتر از زیان سپاه یزید برای حسین بن علی علیهما السلام و یاران اوست؛ زیرا آنها جان و مال ایشان را گرفتند و این علمای بدکردار ......... در دل شیعیان ناتوان ما شکّ و شبهه می اندازند و گمراهشان می کنند.

2857 - مَن لَیسَ مِن أهلِ العِلمِ
2857 - کسی که در شمار اهل علم نیست

عیسی علیه السلام :کَیفَ یَکونُ مِن أهلِ العِلمِ مَن سخِطَ رِزقَهُ ، وَ احتَقَرَ مَنزِلَتَهُ ، و قد عَلِمَ أنَّ ذلکَ مِن عِلمِ اللّهِ و قُدرَتِهِ؟ ! (4)

2857

کسی که در شمار اهل علم نیست

عیسی علیه السلام :چگونه از اهل علم باشد کسی که از روزیِ خود ناخشنود است و موقعیّت خویش را کوچک می شمارد، در حالی که می داند این امور با علم و قدرت (تقدیر) خداست؟

ص :101


1- الاحتجاج : 2/513/337.
2- کنز العمّال : 29038.
3- الاحتجاج : 2/512/337.
4- منیة المرید : 141.

عنه علیه السلام :کَیفَ یَکونُ مِن أهلِ العِلمِ مَنِ اتَّهَمَ اللّهَ فیما قَضی لَهُ ؛ فلَیسَ یَرضی شَیئا أصابَهُ ؟ ! (1)

عنه علیه السلام :کَیفَ یَکونُ مِن أهلِ العِلمِ مَن دُنیاهُ عِندَهُ آثَرُ مِن آخِرَتِهِ و هُوَ مُقبِلٌ عَلی دُنیاهُ ، و ما یَضُرُّهُ أحَبُّ إلَیهِ مِمّا یَنفَعُهُ؟ ! (2)

عنه علیه السلام :کَیفَ یَکونُ مِن أهلِ العِلمِ مَن یَطلُبُ الکَلامَ لِیُخبِرَ بِهِ ، و لا یَطلُبُ لِیَعمَلَ بِهِ ؟ ! (3)

عنه علیه السلام :کَیفَ یَکونُ مِن أهلِ العِلمِ مَن هُوَ فی مَسیرِهِ إلی آخِرَتِهِ و هُوَ مُقبِلٌ عَلی دُنیاهُ ، و ما یَضُرُّهُ أحَبُّ إلَیهِ مِمّا یَنفَعُهُ ؟ ! (4)

عیسی علیه السلام :چگونه از جمله اهل علم باشد کسی که خدا را در آنچه برایش حکم و مقدّر کرده است متّهم می سازد و از آنچه به او می رسد خشنود نیست؟

عیسی علیه السلام :چگونه در شمار اهل علم باشد کسی که دنیای خود را بر آخرتش ترجیح می دهد و به دنیا روی آورده است و آنچه را به او زیان می زند دوست تر دارد از آنچه به او سود می رساند؟

عیسی علیه السلام :چگونه از اهل علم باشد کسی که سخن را فرا می گیرد برای این که بازگو کند و فرایش نمی گیرد برای این که به آن عمل کند؟

عیسی علیه السلام :چگونه از شمار اهل علم است کسی که رهسپار آخرت است اما به دنیا رو کرده است و آنچه را به او زیان می زند دوست تر دارد از آنچه به او سود می رساند؟

2858 - خَطَرُ زِیادَةِ العِلمِ بِلا عَمَلٍ
2858 - خطر افزایش علم، بی عمل

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَنِ ازدادَ عِلما و لَم یَزدَدْ هُدیً ، لَم یَزدَدْ مِنَ اللّهِ إلاّ بُعدا . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :مَنِ ازدادَ فی العِلمِ رُشدا فلَم یَزدَدْ فِی الدّنیا زُهدا ، لَم یَزدَدْ مِنَ اللّهِ إلاّ بُعدا . (6)

2858

خطر افزایش علم، بی عمل

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که علمش فزونی گیرد و هدایتش افزون نشود، جز بر دوری او از خدا افزوده نگردد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که بر پیشرفت علمیش افزوده شود امّا بر بی رغبتی او به دنیا افزوده نگردد، جز بر دوریش از خدا افزوده نشود.

ص :102


1- منیة المرید : 141.
2- منیة المرید : 141.
3- منیة المرید : 141.
4- الکافی : 2/319/13.
5- تنبیه الخواطر : 2/21.
6- کنز الفوائد : 2/108.

عنه صلی الله علیه و آله :مَن أحَبَّ الدّنیا ذَهَبَ خَوفُ الآخِرَةِ مِن قَلبِهِ ، و ما آتَی اللّهُ عَبدا عِلما فَازدادَ لِلدّنیا حُبّا إلاّ ازدادَ مِنَ اللّهِ تَعالی بُعدا ، وَ ازدادَ تَعالی عَلَیهِ غَضَبا . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَنِ ازدادَ فی اللّهِ عِلما ، وَ ازدادَ لِلدّنیا حُبّا ، ازدادَ مِنَ اللّهِ بُعدا ، وَ ازدادَ اللّهُ عَلَیهِ غَضَبا . (2)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که دنیا را دوست داشته باشد، ترس آخرت از دلش برود. و خدا به هر کس دانشی دهد و او دنیا دوست تر شود، جز این نیست که از خداوند متعال دورتر و خشم خدا بر او افزونتر شود.

امام صادق علیه السلام :هر که علمش به خدا افزونتر شود و دنیا دوستیش فزونی گیرد، بر دوری او از خدا و خشم خدا از او افزوده شود.

2859 - العُلَماءُ ومُخالَطَةُ المُلوکِ
2859 - عالمان و آمیزش با زمامداران

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :الفُقَهاءُ اُمَناءُ الرُّسُلِ ما لَم یَدخُلوا فِی الدّنیا و یَتَّبِعوا السُّلطانَ ، فإذا فَعَلوا ذلکَ فَاحذَروهُم . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :الفُقَهاءُ اُمَناءُ الرُّسُلِ ما لَم یَدخُلوا فِی الدّنیا . قیلَ : یا رَسولَ اللّهِ ، و ما دُخولُهُم فِی الدّنیا ؟ فقالَ : اتِّباعُ السُّلطانِ ، فإذا فَعَلوا ذلکَ فَاحذَروهُم عَلی أدیانِکُم . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :العُلَماءُ اُمَناءُ الرُّسُلِ ما لَم یُخالِطوا السُّلطانَ و یُداخِلوا الدّنیا، فإذا خالَطوا السُّلطانَ و داخَلوا الدّنیا فَقد خانُوا الرُّسُلَ فَاحذَروهُم . (5)

2859

عالمان و آمیزش با زمام داران

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :فقیهان، اُمنای پیامبرانند، تا زمانی که دنیایی نشوند و از سلطان پیروی نکنند. پس، هر گاه چنین کردند از آنان بر حذر باشید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :فقیهان، اُمنای پیامبرانند، تا زمانی دنیایی نشوند. عرض شد: ای رسول خدا! دنیایی شدن آنها به چیست؟ فرمود: پیروی کردن از سلطان. پس، هر گاه چنین کردند نسبت به دین خود از آنها بر حذر باشید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عالمان، اُمنای پیامبرانند، تا زمانی که با سلطان درنیامیزند و دنیایی نشوند. پس، هر گاه با سلطان در آمیختند و دنیایی شدند، به پیامبران خیانت کرده اند ، پس از آنها حذر کنید.

ص :103


1- النوادر للراوندی : 157/229 .
2- الاختصاص : 243.
3- کنز العمّال : 28953.
4- النوادر للراوندی : 156/226.
5- کنز العمّال : 28952.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَلعونٌ مَلعونٌ عالِمٌ یَؤمُّ سُلطانا جائرا ، مُعینا لَهُ عَلی جَورِهِ . (1)

(2)

امام صادق علیه السلام :ملعون است، ملعون است، آن عالمی که پیشوای سلطانی ستمگر باشد و او را در ستمگریش یاری دهد.

2860 - مَن یَنبَغی أن یُتَّهَمَ مِنَ العُلَماءِ
2860 - عالمانِ در خور اتّهام و بدبینی

عیسی علیه السلام :الدِّینارُ داءُ الدِّینِ ، و العالِمُ طَبیبُ الدِّینِ ، فإذا رَأیتُمُ الطَّبیبَ یَجُرُّ الدّاءَ إلی نَفسِهِ فَاتَّهِموهُ ، وَ اعلَموا أنَّهُ غَیرُ ناصِحٍ لِغَیرِهِ . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إذا رَأیتُمُ العالِمَ مُحِبّا لِلدّنیا فَاتَّهِموهُ عَلی دِینِکُم ؛ فإنَّ کُلَّ مُحِبٍّ یَحوطُ بِما أحَبَّ . (4)

(5)

2860

عالمانِ در خور اتّهام و بدبینی

عیسی علیه السلام :دینار، مرض دین است و عالِم، پزشک دین. پس، هر گاه دیدید که پزشک به این مرض مبتلا شده است به او بدگمان باشید و بدانید که او خیرخواه دیگران نیست.

امام صادق علیه السلام :هر گاه عالِم را دوستدار دنیا دیدید، نسبت به دین خود به او بد بین باشید؛ زیرا هر دوستداری برگردِ محبوبِ خود می گردد.

2861 - تَفسیرُ العِلمِ
2861 - تفسیر علم

الخضرُ علیه السلام_ فی وَصِیَّتِهِ لِموسی علیه السلام _: أشعِرْ قَلبَکَ التَّقوی تَنَلِ العِلمَ . (6)

2861

تفسیر علم

خضر علیه السلام_ در سفارش به موسی علیه السلام _گفت : بر دلت جامه تقوا بپوشان تا به دانش دست یابی.

ص :104


1- بحار الأنوار : 75/381/45.
2- (انظر) العلم : باب 2831 ، 2847.
3- الخصال : 113/91.
4- علل الشرائع : 394/12.
5- (انظر) الطبّ : باب 2373.
6- کنز العمّال : 44176.

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :العِلمُ عِلمانِ : عِلمٌ عَلَی اللِّسانِ فذلکَ حُجَّةٌ عَلَی ابنِ آدَمَ ، و عِلمٌ فِی القَلبِ فذلکَ العِلمُ النّافِعُ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :العِلمُ عِلمانِ : فعِلمٌ فِی القَلبِ و ذلکَ العِلمُ النّافِعُ ، و عِلمٌ عَلی اللِّسانِ فذلکَ حُجَّةُ اللّهِ عَلَی ابنِ آدَمَ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن غَلَبَ عِلمُهُ هَواهُ فَهو عِلمٌ نافِعٌ . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَنِ اعتَبَرَ أبصَرَ ، و مَن أبصَرَ فَهِمَ ، و مَن فَهِمَ عَلِمَ . (4)

عنه علیه السلام_ فی ذِکرِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله _: طَبیبٌ دَوّارٌ بِطِبِّهِ ......... مُتَتبِّعٌ بِدَوائهِ مَواضِعَ الغَفلَةِ و مَواطِنَ الحَیرَةِ . [و قالَ فی بَنی اُمَیَّةَ :] لَم یَستَضیئُوا بِأضواءِ الحِکمَةِ ، و لَم یَقدَحوا بِزِنادِ العُلومِ الثّاقِبَةِ ، فَهُم فی ذلکَ کالأنعامِ السّائمَةِ ، وَ الصُّخورِ القاسِیَةِ . (5)

عنه علیه السلام_ فی صِفَةِ القُرآن _: جَعَلَهُ اللّهُ رِیّا لِعَطَشِ العُلَماءِ ، و رَبیعا لِقُلوبِ الفُقَهاءِ . (6)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :علم دو گونه است: علمی که بر زبان است و آن بر آدمی حجّت است و علمی که در دل است و علم سودمند این علم است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :علم دو گونه است: علمی که در دل است و علم سودمند همین علم است و علمی که بر زبان است و حجّت خدا بر آدمی این علم است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که دانشش بر هوسش چیره آید، این دانش دانشی سودمند است.

امام علی علیه السلام :هر که پند گرفت بینا شد و هر که بینا شد فهمید و هر که فهمید، دانست.

امام علی علیه السلام_ در وصف پیامبر صلی الله علیه و آله _فرمود : پزشکی است که با دانشِ پزشکی خود میان مردم می گردد ......... با داروی خود در پی یافتن جایگاههای غفلت و سرگردانی است. آنان _ یعنی بنی امیه _ از پرتوهای حکمت، روشنایی نگرفتند و از آتش زنه های علوم فروزان، آتشِ [علوم حقّه الهی را ]استخراج نکردند. از این رو، همانند چارپایانِ چرنده و تخته سنگهای سخت هستند .

امام علی علیه السلام_ در وصف قرآن _فرمود : خداوند آن را زداینده عطش عالمان و بهار دلهای فقیهان قرار داده است.

ص :105


1- عوالی اللآلی : 1/274/99.
2- کنز العمّال : 28667.
3- بحار الأنوار : 70/71/21.
4- نهج البلاغة : الحکمة 208.
5- نهج البلاغة : الخطبة 108.
6- نهج البلاغة : الخطبة 198.

عنه علیه السلام :العِلمُ یُرشِدُکَ إلی ما أمَرَکَ اللّهُ بِهِ ، وَ الزُّهدُ یُسَهِّلُ لَکَ الطَّریقَ إلَیهِ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :جاءَ رَجُلٌ إلی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله فقالَ : یا رسولَ اللّهِ ، ما العِلمُ ؟ قالَ : الإنصاتُ ، قالَ : ثُمَّ مَه ؟ قالَ : الاستِماعُ ، قالَ : ثُمَّ مَه ؟ قالَ : الحِفظُ ، قالَ : ثُمَّ مَه ؟ قالَ : العَمَلُ بِهِ ، قالَ : ثُمَّ مَه یا رَسولَ اللّهِ ؟ قالَ : نَشرُهُ . (2)

عنه علیه السلام :لَیسَ العِلمُ بِالتَّعَلُّمِ ، إنَّما هُوَ نورٌ یَقَعُ فی قَلبِ مَن یُریدُ اللّهُ تَبارَکَ و تَعالی أن یَهدِیَهُ ، فإن أرَدتَ العِلمَ فَاطلُب أوَّلاً فی نَفسِکَ حَقیقَةَ العُبودِیَّةِ ، وَ اطلُبِ العِلمَ بِاستِعمالِهِ ، وَ استَفهِمِ اللّهَ یُفهِمْکَ . (3)

(4)

امام علی علیه السلام :دانش، تو را به سوی آنچه خداوند بدان فرمانت داده راهنمایی می کند و زهد، راه رسیدن به آن را برایت هموار می گرداند.

امام صادق علیه السلام :مردی خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: ای رسول خدا! علم چیست؟ فرمود: خاموشی. عرض کرد: سپس چه؟ فرمود: گوش سپردن. عرض کرد: دیگر چه؟ فرمود: حفظ و مراقبت. عرض کرد: آن گاه چه؟ فرمود: به کار بستنِ آن. عرض کرد: سپس چه، ای رسول خدا؟ فرمود: انتشار دادن آن.

امام صادق علیه السلام :دانش به آموختن نیست، بلکه نوری است که در دل هر کس که خداوند تبارک و تعالی بخواهد هدایتش کند، می افتد. بنا بر این، اگر خواهان دانش هستی، نخست حقیقت عبودیت را در جان خودت جویا شو و دانش را از طریق به کار بستن آن بجوی و از خداوند فهم و دانایی بخواه تا تو را فهم و دانایی دهد.

ص :106


1- غرر الحکم : 1835.
2- الکافی : 1/48/4.
3- بحار الأنوار : 1/225/17 .
4- (انظر) باب 2832 _ 2834 ، 2836 ، 2837 ، 2842 ، 2844 ، 2848 ، 2863، 2866 ، 2869 ، 2870 ،. العقل : باب 2750 ، 2752 . المعرفة : باب 2546 ، معرفة النّفس : باب 2567 . عنوان 345 «المعرفة»، 346 «معرفة النّفس»، 347 «معرفة اللّه ».

2862 - تَفسیرُ العِلمِ وَالفَضلِ
2862 - تفسیر علم و فضل

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :العِلمُ ثَلاثَةٌ ، و ما سِوی ذلکَ فهُوَ فَضلٌ : آیَةٌ مُحکَمَةٌ ، أو سُنَّةٌ قائمَةٌ ، أو فَریضَةٌ عادِلَةٌ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّما العِلمُ ثَلاثَةٌ : آیَةٌ مُحکَمَةٌ أو فَریضَةٌ عادِلَةٌ، أو سُنَّةٌ قائمَةٌ، و ما خَلاهُنَّ فهُوَ فَضلٌ. (2)

عنه صلی الله علیه و آله :العِلمُ ثَلاثَةٌ : کِتابٌ ناطِقٌ ، و سُنَّةٌ ماضِیَةٌ ، و لا أدری . (3)

(4)

تنبیه الخواطر :رُویَ عن الصّادقِ علیه السلام أنَّهُ قالَ لِبَعضِ تَلامِذَتِهِ : أیَّ شَیءٍ تَعَلَّمتَ مِنّی ؟ قالَ لَهُ : یا مَولایَ ثَمانِ مَسائلَ . قالَ لَهُ علیه السلام : قُصَّها عَلَیَّ لِأعرِفَها ، قالَ :

الاُولی : رَأیتُ کُلَّ مَحبوبٍ یُفارِقُ عِندَ المَوتِ حَبیبَهُ ، فصَرَفتُ هِمَّتی إلی ما لا یُفارِقُنی بَل یونِسُنی فی وَحدَتی و هُوَ فِعلُ الخَیرِ ، فقالَ : أحسَنتَ و اللّهِ .

الثّانِیَةُ قالَ : رَأیتُ قَوما یَفخَرونَ بِالحَسَبِ و آخَرینَ بِالمالِ و الوَلَدِ و إذا ذلکَ لا فَخرَ ، و رَأیتُ الفَخرَ العَظیمَ فی قَولِهِ تَعالی : «إنَّ أکرَمَکُم عِنْدَ اللّهِ أتقاکُمْ» (5) فَاجتَهَدتُ أن أکونَ عِندَهُ کَریما ، قالَ : أحسَنتَ وَ اللّهِ . الثّالِثَةُ قالَ : رَأیتُ لَهوَ النّاسِ و طَرَبَهُم ، و سَمِعتُ قَولَهُ تَعالی : «و أمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ و نَهَی النَّفْسَ عَنِ الهَوی * فإنَّ الجَنَّةَ هِیَ المَأْوی» (6) فَاجتَهَدتُ فی صَرفِ الهَوی عَن نَفسی حَتَّی استَقَرَّت عَلی طاعَةِ اللّهِ تَعالی ، قالَ : أحسَنتَ وَ اللّهِ .

الرّابِعَةُ قالَ : رَأیتُ کُلَّ مَن وَجَدَ شَیئا یَکرُمُ عِندَهُ اجتَهَدَ فی حِفظِهِ ، و سَمِعتُ قَولَهُ سُبحانَهُ یَقولُ : «مَن ذا الّذی یُقرِضُ اللّهَ قَرْضا حَسَنا فیُضاعِفَهُ لَهُ و لَهُ أجرٌ کَریمٌ» (7) فَأحبَبتُ المُضاعَفَةَ ، و لَم أرَ أحفَظَ مِمّا یَکونُ عِندَهُ ، فکُلَّما وَجَدتُ شَیئا یَکرُمُ عِندی وَجَّهتُ بِه إلَیهِ لِیکونَ لی ذُخرا إلی وَقتِ حاجَتی إلَیهِ ، قالَ : أحسَنتَ وَ اللّهِ . الخامِسَةُ قالَ : رَأیتُ حَسَدَ النّاسِ بَعضِهِم لِلبَعضِ فِی الرِّزقِ ، و سَمِعتُ قَولَهُ تَعالی : «نَحنُ قَسَمْنا بَیْنَهُم مَعیشَتَهُم فی الحَیاةِ الدّنیا و رَفَعْنا بَعْضَهُم فَوقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُم بَعْضا سُخْرِیّا و رَحْمَةُ رَبِّکَ خَیرٌ مِمّا یَجْمَعونَ» (8) فَما حَسَدتُ أحَدا و لا أسِفتُ عَلی ما فاتَنی ، قالَ : أحسَنتَ وَ اللّهِ . السّادِسَةُ قالَ : رَأیتُ عَداوَةَ بَعضِهِم لِبَعضٍ فی دارِ الدّنیا وَ الحَزازاتِ الّتی فی صُدورِهِم ، و سَمِعتُ قَولَ اللّهِ تَعالی : «إنَّ الشَّیطانَ لَکُم عَدُوٌّ فاتَّخِذُوهُ عَدُوّا» (9) فَاشتَغَلتُ بِعَداوَةِ الشَّیطانِ عَن عَداوَةِ غَیرِهِ ، قالَ : أحسَنتَ وَ اللّهِ .

السّابِعَةُ قالَ : رَأیتُ کَدحَ النّاسِ وَ اجتِهادَهُم فی طَلَبِ الرِّزقِ ، و سَمِعتُ قَولَهُ تَعالی : «وَ ما خَلَقْتُ الجِنَّ وَ الإنْسَ إلاّ لِیَعْبُدونِ * ما اُریدُ مِنْهُم مِن رِزْقٍ وَ ما اُریدُ أن یُطْعِمونِ * إنَّ اللّهَ هُوَ الرَّزّاقُ ذو القُوَّةِ المَتینُ» (10) فعَلِمتُ أنَّ وَعْدَهُ و قَولَهُ صِدقٌ ، فسَکَنتُ إلی وَعدِهِ ، و رَضِیتُ بِقَولِهِ، وَ اشتَغَلتُ بِما لَهُ عَلَیَّ عَمّا لی عِندَهُ ، قالَ : أحسَنتَ وَ اللّهِ . الثّامِنَةُ قالَ : رَأیتُ قَوما یَتَّکِلونَ عَلی صِحَّةِ أبدانِهِم ، و قَوما عَلی کَثرَةِ أموالِهِم ، و قَوما عَلی خَلقٍ مِثلِهِم ، و سَمِعتُ قَولَهُ تَعالی : «و مَن یَتَّقِ اللّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجا * و یَرزُقْهُ مِنْ حَیثُ لا یَحْتَسِبُ وَ مَن یَتَوَکَّلْ عَلَی اللّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ» (11) فَاتَّکَلتُ عَلَی اللّهِ و زالَ اتِّکالی عَلی غَیرِهِ ، فقالَ لَهُ : وَ اللّهِ إنَّ التَّوراةَ و الإنجیلَ و الزَّبورَ و الفُرقانَ و سائرَ الکُتُبِ تَرجِعُ إلی هذهِ الثَّمانِ المَسائلِ . (12)

2862

تفسیر علم و فضل

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :علم [حقیقی] سه تاست و جز آنها فضل است: آیه ای محکم، یا سنّتی جاری، یا فریضه ای میانه . (13)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :علم سه تاست: آیتی محکم، یا فریضه ای میانه، یا سنّتی برپا و جاری. و جز اینها، همه فضل است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :علم سه تاست: کتابی ناطق و سنّتی جاری و [گفتن] نمی دانم.

تنبیه الخواطر:روایت شده است که امام صادق علیه السلام خطاب به یکی از شاگردان خود فرمود : تو از من چه آموخته ای؟ عرض کرد: سرورم! هشت مسأله آموخته ام. فرمود:

بگو بدانم چیست. عرض کرد: نخست این که دریافتم هر محبوبی، در هنگام مرگ، از حبیب خود جدا می شود. از این رو، همّ خود را مصروف چیزی کردم که از من جدا نمی شود، بلکه یار تنهایی من است و آن کار نیک است. حضرت فرمود: آفرین.

دوم این که مشاهده کردم قومی به تبار خود می نازند و جماعتی به مال و فرزند، در صورتی که اینها افتخار نیست، بلکه افتخار بزرگ را در این سخن خداوند متعال یافتم که: «همانا گرامیترین شما در پیشگاه خدا پرهیزگارترین شماست». بنا بر این، کوشش کردم تا نزد او گرامی باشم. حضرت فرمود: آفرین.

سوم این که هوسرانی و خوشگذرانی مردم را دیدم و این فرموده خداوند متعال را نیز شنیدم: «اما آن که از مقام پروردگارش ترسید و نفْس را از هوس بازداشت، بهشت جایگاه اوست»؛ پس، سعی کردم نفْس را از هوس باز دارم تا بر طاعت خداوند متعال آرام و قرار گیرد. حضرت فرمود: آفرین.

چهارم این که دیدم هر کس به چیزی که برایش ارزشمند است دست یابد، در نگهداری آن می کوشد و این سخن خداوند سبحان را شنیدم: «کیست که به خداوند وام نیکو دهد و او آن را برایش دو چندان گرداند و مزدی کریمانه به وی دهد». و من دو چندان شدن را پسندیدم و محفوظتر از آنچه نزد خداست چیزی ندیدم. بنا بر این، هر چیزی که می یافتم و برایم ارزشمند بود آن را به خدا دادم، تا برای زمانی که بدان نیاز دارم پس انداز شود. حضرت فرمود: آفرین.

پنجم این که دیدم مردم به روزیِ هم حسادت می ورزند و این سخن خداوند متعال را شنیدم: «ما روزی آنها را در زندگی این جهان میانشان تقسیم کردیم و برخی را بر برخی دیگر برتری دادیم، تا عدّه ای، عده ای دیگر را به خدمت گیرند. و رحمت پروردگارت از آنچه آنها گرد می آورند بهتر است». بنا بر این، به هیچ کس حسد نبردم و برای آنچه از دستم رفته افسوس نخوردم. حضرت فرمود: آفرین.

ششم این که دیدم مردم در این سرای دنیا با یکدیگر دشمنی و کینه می ورزند و این سخن خداوند متعال را شنیدم: «همانا شیطان دشمن شماست؛ پس شما نیز او را دشمن دارید». از این رو به دشمنی با شیطان پرداختم و از دشمنی با جز او فارغ گشتم. حضرت فرمود: آفرین.

هفتم این که دیدم مردم در تحصیل روزی، خود را به رنج و زحمت می اندازند و این سخن خداوند متعال را شنیدم: «جنّ و انس را نیافریدم، مگر برای این که مرا عبادت کنند. از آنها رزقی نمی خواهم و نمی خواهم که مرا اطعام کنند. خداست روزی دهنده و اوست صاحب نیرویی سخت استوار» و دانستم که وعده و سخن او راست است و به وعده او اطمینان کردم و سخنش را پذیرفتم و به انجام وظیفه ای که در قبال او دارم (عبادت و شناخت) پرداختم و از به رنج افکندن خود در طلب روزی ای که نزد او دارم [و رساندنش را تضمین کرده است ]فارغ گشتم. حضرت فرمود: آفرین.

هشتم این که دیدم عدّه ای به تندرستی خود تکیه می کنند و گروهی به پول و ثروت فراوان خویش و جماعتی دیگر به امثال این چیزها. و سخن خداوند متعال را شنیدم: «هر کس از خدا بترسد، خداوند برای او برونشوی قرار دهد و از جایی که گمانش را هم نمی برد روزیش دهد و هر که به خدا تکیه و توکّل کند، خداوند او را بس است». پس، به خدا تکیه کردم و تکیه ام به جز او از بین رفت. حضرت فرمود: به خدا قسم که تورات و انجیل و زبور و فرقان و دیگر کتابها[ی آسمانی ]همگی به این هشت مسأله برمی گردند.

ص :107


1- کنز العمّال : 28659.
2- الکافی : 1/32/1.
3- کنز العمّال : 28660.
4- (انظر) السؤال (طلب العلم) : باب 1704.
5- الحجرات : 13 .
6- النازعات : 40 و 41 .
7- الحدید : 11 .
8- الزخرف : 32 .
9- فاطر : 6 .
10- الذاریات : 56 _ 58 .
11- الطلاق : 2 و 3 .
12- تنبیه الخواطر : 1/303.
13- درباره این سه جمله شارحان و مترجمانِ اصول کافی توضیحاتی داده اند که علاقه مندان می توانند به اصول کافی، جلد اول، باب صفة العلم و فضله و فضل العلماء، حدیث شماره یک، مراجعه کنند _ م.

ص :108

ص :109

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :وَجَدتُ عِلمَ النّاسِ فی أربَعٍ : أوَّلُها أن تَعرِفَ رَبَّکَ ، و الثّانِیَةُ أن تَعرِفَ ما صَنَعَ بِکَ ، و الثّالِثَةُ أن تَعرِفَ ما أرادَ مِنکَ ، و الرّابِعَةُ أن تَعرِفَ ما یُخرِجُکَ مِن دِینِکَ . (1)

امام کاظم علیه السلام :دانشِ مردم را در چهار قسم یافتم: نخست این که پروردگارت را بشناسی، دوم این که بدانی با تو چه کرده است، سوم این که بدانی از تو چه خواسته است و چهارم این که آنچه تو را از دینت بیرون می برد، بشناسی.

2863 - ذَمُّ عِلمٍ لا یَنفَعُ
2863 - نکوهشِ دانش ناسودمند

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :وَ اعلَم أنَّهُ لا خَیرَ فی عِلمٍ لا یَنفَعُ ، و لا یُنتَفَعُ بِعِلمٍ لا یَحُقُّ تَعَلُّمُهُ . (2)

2863

نکوهشِ دانش ناسودمند

امام علی علیه السلام :بدان که در دانش ناسودمند خیری نیست و آموختن دانشی که سزاوار آموختن نیست، سودی ندهد.

ص :110


1- کشف الغمّة : 3/45.
2- نهج البلاغة: الکتاب31.

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :دَخَلَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله المَسجِدَ فإذا جَماعَةٌ قَد أطافوا بِرَجُلٍ ، فقالَ : ما هذا ؟ فقیلَ : عَلاّمَةٌ ، قالَ : و ما العَلاّمَةُ ؟ قالوا : أعلَمُ النّاسِ بِأنسابِ العَرَبِ و وَقائعِها ، و أیّامِ الجاهِلِیَّةِ ، و بِالأشعارِ و العَرَبِیَّةِ ، فقالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله : ذاکَ عِلمٌ لا یَضُرُّ مَن جَهِلَهُ ، و لا یَنفَعُ مَن عَلِمَهُ . (1)

(2)

امام کاظم علیه السلام :رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد مسجد شد، دید عده ای گرد مردی جمع شده اند، فرمود: چه خبر است؟ عرض شد: علاّمه است. فرمود: علاّمه یعنی چه؟ عرض کردند: او داناترین مردم است به انساب عرب و جنگهای ایشان و به روزگار جاهلیت و اشعار عربی. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: اینها دانشی است که اگر کسی نداند، به او زیانی نرساند و اگر کسی بداند، او را سودی نبخشد.

2864 - مَن زادَ عِلمُهُ عَلی عَقلِهِ
2864 - کسی که دانشش بر خردش فزونی داشته باشد

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن زادَ عِلمُهُ عَلی عَقلِهِ کانَ وَبالاً عَلَیهِ . (3)

عنه علیه السلام :کُلُّ عِلمٍ لا یُؤَیِّدُهُ عَقلٌ مَضَلَّةٌ . (4)

2864

کسی که دانشش بر خِردش فزونی داشته باشد

امام علی علیه السلام :هر که دانشش بیشتر از خِردش باشد، آن دانش وبال او گردد.

امام علی علیه السلام :هر دانشی که خِرد پشتیبانش نباشد، موجب سرگشتگی و گمراهی است.

2865 - غایَةُ العِلمِ
2865 - نهایت دانش

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :العِلمُ لا یَنتَهی . (5)

عنه علیه السلام :العِلمُ أکثَرُ مِن أن یُحاطَ بِهِ . (6)

2865

نهایت دانش

امام علی علیه السلام :دانش، پایان ندارد.

امام علی علیه السلام :دانش بیش از آن است که به احاطه درآید.

ص :111


1- الأمالی للصدوق : 340/403.
2- (انظر) العلم : باب 2844.
3- غرر الحکم : 8601.
4- غرر الحکم : 6869.
5- غرر الحکم : 1054.
6- غرر الحکم : 1819.

عنه علیه السلام :شَیئانِ لا تُبلَغُ غایَتُهُما : العِلمُ و العَقلُ . (1)

عنه علیه السلام :مَنِ ادَّعی مِنَ العِلمِ غایَتَهُ ، فقَد أظهَرَ مِن جَهلِهِ نِهایَتَهُ . (2)

(3)

امام علی علیه السلام :دو چیز است که پایانشان دست نیافتنی است: دانش و خِرد.

امام علی علیه السلام :هر که مدّعی شود که به پایان دانش رسیده است، نهایتِ نادانی خود را نشان داده است.

2866 - أنواعُ العُلومِ
2866 - انواع دانشها

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :العِلمُ أکثَرُ مِن أن یُحصی . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :العِلمُ عِلمانِ: عِلمُ الأدیانِ، و عِلمُ الأبدانِ . (5)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :العُلومُ أربَعَةٌ : الفِقهُ لِلأدیانِ ، و الطِّبُّ لِلأبدانِ ، و النَّحوُ لِلّسانِ ، و النُّجومُ لِمَعرِفَةِ الأزمانِ . (6)

عنه علیه السلام :العِلمُ عِلمانِ : مَطبوعٌ و مَسموعٌ، و لا یَنفَعُ المَسموعُ إذا لَم یَکُنِ المَطبوعُ . (7)

عنه علیه السلام :العِلمُ عِلمانِ: عِلمٌ لا یَسَعُ النّاسَ إلاّ النَّظَرُ فیهِ و هُوَ صِبغَةُ الإسلامِ ، و عِلمٌ یَسَعُ النّاسَ تَرکُ النَّظَرِ فیهِ و هُوَ قُدرَةُ اللّهِ عَزَّ و جلَّ . (8)

2866

انواع دانشها

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانش، بیش از آن است که به شماره درآید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :علم بر دو قسم است: علم ادیان و علم ابدان.

امام علی علیه السلام :دانشها چهار گونه اند: دین شناسی، پزشکی، دستور زبان و ستاره شناسی برای شناخت زمانها.

امام علی علیه السلام :دانش بر دو گونه است: سرشتین و شنیدنی (ذاتی و اکتسابی) و چنانچه دانشِ سرشتین نباشد، دانشِ شنیدنی سودی ندهد.

امام علی علیه السلام :دانش دو گونه است: دانشی که مردم موظّفند در آن اندیشه کنند و آن دین اسلام است و دانشی که مردم مجازند در آن اندیشه نکنند و آن قدرت خداوند عزّ و جلّ است.

ص :112


1- غرر الحکم : 5768.
2- غرر الحکم : 9193 .
3- (انظر) العلم: باب 2834.
4- کنز الفوائد : 2/31.
5- بحار الأنوار : 1/220/52.
6- بحار الأنوار : 1/218/42 .
7- نهج البلاغة : الحکمة 338.
8- الخصال : 41/30.

2867 - أدَبُ الأخذِ مِنَ العِلمِ
2867 - آداب فرا گرفتن دانش

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :العِلمُ أکثَرُ مِن أن یُحصی ، فَخُذْ مِن کُلِّ شَیءٍ أحسَنَهُ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :العِلمُ أکثَرُ مِن أن یُحاطَ بِهِ ، فخُذوا مِن کُلِّ عِلمٍ أحسَنَهُ . (2)

عنه علیه السلام :خُذوا مِن کُلِّ عِلمٍ أحسَنَهُ ، فإنَّ النَّحلَ یَأکُلُ مِن کُلِّ زَهرٍ أزیَنَهُ ، فیَتَولَّدُ مِنهُ جَوهَرانِ نَفیسانِ : أحَدُهُما فیهِ شِفاءٌ لِلنّاسِ ، و الآخَرُ یُستَضاءُ بِهِ . (3)

2867

آداب فرا گرفتن دانش

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانش بیش از آن است که به شماره در آید؛ بنا بر این، از هر چیزی نیکوترین آن را فرا گیر.

امام علی علیه السلام :دانش بیش از آن است که به احاطه در آید؛ بنا بر این، از هر دانشی نیکوترین آن را فرا گیرید.

امام علی علیه السلام :از هر دانشی بهترین آن را فراگیرید ؛ چرا که زنبور عسل از هر گلی زیباترینش را می خورد و در نتیجه، از آن، دو گوهر ارزنده تولید می شود: در یکی از آنها شفای مردمان است (عسل) و از دیگری (موم) روشنایی گرفته می شود.

2868 - رَأسُ العِلمِ
2868 - سرآمدِ دانش

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :رَأسُ العِلمِ التَّمییزُ بَینَ الأخلاقِ، و إظهارُ مَحمودِها ، و قَمعُ مَذمومِها . (4)

عنه علیه السلام :رَأسُ العِلمِ الرِّفقُ ، رَأسُ الجَهلِ الخُرقُ . (5)

(6)

2868

سرآمدِ دانش

امام علی علیه السلام :سرِ دانش، تمیز دادن خویها از یکدیگر و آشکار ساختن پسندیده آنها و درهم کوفتن نکوهیده اش می باشد.

امام علی علیه السلام :سرِ دانایی، نرمش است؛ سر نادانی خشونت است.

ص :113


1- کنز الفوائد : 2/31.
2- غرر الحکم : 1819.
3- غرر الحکم : 5082.
4- غرر الحکم : 5267.
5- غرر الحکم : 5224 _ 5225.
6- (انظر) الخُلق : باب 1119. الحکمة : باب 922.

2869 - خَیرُ العِلمِ
2869 - بهترین دانش

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :خَیرُ العِلمِ ما نَفَعَ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :خَیرُ العِلمِ ما أصلَحتَ بِه رَشادَکَ ، و شَرُّهُ ما أفسَدتَ بِهِ مَعادَکَ . (2)

عنه علیه السلام :خَیرُ العُلومِ ما أصلَحَکَ . (3)

عنه علیه السلام :العِلمُ بِاللّهِ أفضَلُ العِلمَینِ . (4)

عنه علیه السلام :خَیرُ العِلمِ ما قارَنَهُ العَمَلُ . (5)

عنه علیه السلام :أنفَعُ العِلمِ ما عُمِلَ بِهِ . (6)

عنه علیه السلام :مِن فَضلِ عِلمِکَ استِقلالُکَ لِعِلمِکَ . (7)

2869

بهترین دانش

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین دانش، آن است که سودمند باشد.

امام علی علیه السلام :بهترین دانش، آن است که به کار هدایت و رستگاری تو آید و بدترین دانش آن است که آخرتِ خویش را با آن تباه گردانی.

امام علی علیه السلام :بهترین دانشها، دانشی است که تو را اصلاح کند.

امام علی علیه السلام :خداشناسی، بهترین علم است.

امام علی علیه السلام :بهترین دانش، آن است که عمل همراهش باشد.

امام علی علیه السلام :سودمندترین دانش، دانشی است که به کار بسته شود.

امام علی علیه السلام :از فزونی دانش توست که دانشت را کم شماری.

2870 - ألزَمُ العِلمِ
2870 - لازمترین دانش

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن عَرَفَ نَفسَهُ فقَد عَرَفَ رَبَّهُ ، ثُمَّ عَلَیکَ مِنَ العِلمِ بِما لا یَصِحُّ العَمَلُ إلاّ بِه ؛ و هُوَ الإخلاصُ . (8)

تنبیه الخواطر :سألَ رجُلٌ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله عَن أفضَلِ الأعمالِ ، فقالَ : العِلمُ بِاللّهِ و الفِقهُ فی دِینهِ ، و کَرَّرَهُما عَلَیهِ ، فقالَ : یا رَسولَ اللّهِ ، أسألُکَ عَنِ العَمَلِ فتُخبِرُنی عَنِ العِلمِ ؟ ! فقالَ : إنَّ العِلمَ یَنفَعُکَ مَعَهُ قَلیلُ العَمَلِ، و إنَّ الجَهلَ لا یَنفَعُکَ مَعَهُ کَثیرُ العَمَلِ . (9)

2870

لازمترین دانش

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که خود را شناخت، پروردگارش را شناخت. بعد از آن، بر تو باد تحصیل دانشی که عمل جز با آن درست نباشد و آن اخلاص است.

تنبیه الخواطر :شخصی از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله درباره بهترین کارها سؤال کرد. حضرت فرمود : شناخت خدا و آگاهی در دین او. حضرت این دو جمله را برای آن مرد تکرار نمود. آن مرد عرض کرد: ای رسول خدا! من از شما درباره عمل می پرسم و شما از علم پاسخم می دهید؟ حضرت فرمود: با وجودِ علم، عمل اندک هم سودت می دهد، ولی با وجودِ جهل، عمل بسیار هم به حال تو سودی ندارد.

ص :114


1- الأمالی للصدوق : 576/788.
2- غرر الحکم : 5023.
3- غرر الحکم : 4962.
4- غرر الحکم : 1674.
5- غرر الحکم : 4968.
6- غرر الحکم : 2933.
7- غرر الحکم : 9420.
8- بحار الأنوار : 2/32/22 .
9- تنبیه الخواطر : 1/82.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ لَمّا سُئلَ عَنِ العِلمِ _: أربَعُ کَلِماتٍ : أن تَعبُدَ اللّهَ بِقَدرِ حاجَتِکَ إلَیهِ ، و أن تَعصِیَهُ بِقَدرِ صَبرِکَ عَلی النّارِ ، و أن تَعمَلَ لِدُنیاکَ بِقَدرِ عُمرِکَ فیها ، و أن تَعمَلَ لاِخِرَتِکَ بِقَدرِ بَقائکَ فیها . (1)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :اِعلَمْ أنَّهُ لا عِلمَ کطَلَبِ السَّلامَةِ ، و لا سَلامَةَ کسَلامَةِ القَلبِ . (2)

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :أولی العِلمِ بِکَ ما لا یَصلُحُ لَکَ العَمَلُ إلاّ بِهِ ، و أوجَبُ العَمَلِ عَلَیکَ ما أنتَ مَسؤولٌ عَنِ العَمَلِ بِهِ ، و ألزَمُ العِلمِ لَکَ ما دَلَّکَ عَلی صَلاحِ قَلبِکَ و أظهَرَ لَکَ فَسادَهُ ، و أحمَدُ العِلمِ عاقِبَةً ما زادَ فی عَمَلِکَ العاجِلِ ، فَلا تَشتَغِلَنَّ بِعِلمِ ما لا یَضُرُّکَ جَهلُهُ ، و لا تَغفَلَنَّ عَن عِلمِ ما یَزیدُ فی جَهلِکَ تَرکُهُ . (3)

امام علی علیه السلام_ در پاسخ به این پرسش که: دانش چیست؟ _فرمود : چهار جمله: این که خدا را به اندازه نیازی که به او داری عبادت کنی، به اندازه طاقتی که در برابر آتش داری نا فرمانیش کنی، برای دنیایت به اندازه عمری که در آن داری کار کنی و برای آخرتت به اندازه مدّتی که در آن هستی کار کنی.

امام باقر علیه السلام :بدان که هیچ دانشی چون طلب سلامتی نیست و هیچ سلامتی ای مانند سلامت دل نمی باشد.

امام کاظم علیه السلام :سزاوارترین دانش برای تو، آن دانشی است که عملت جز با آن درست نشود و ضروری ترین عمل برای تو، عملی است که [اگر انجام ندهی] در برابر آن باز خواست می شوی و لازم ترین دانش برای تو، دانشی است که صلاح و فساد دلت را به تو نشان دهد و نیک فرجام ترین دانش، آن دانشی است که بر عمل تو در این دنیا بیفزاید. بنا بر این، به دانستن چیزی که ندانستن آن زیانی به تو نمی رساند، مپرداز و از دانستن چیزی که فرو گذاردنش بر نادانی تو می افزاید، هرگز غفلت مَوَرز.

ص :115


1- تنبیه الخواطر : 2/37.
2- تحف العقول : 286.
3- أعلام الدین : 305.

2871 - العُلومُ المَمنوعَةُ
2871 - دانشهای ممنوع

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :کُلُّ عِلمٍ لا یُؤَیِّدُهُ عَقلٌ مَضَلَّةٌ . (1)

عنه علیه السلام :أیُّها النّاسُ ، إیّاکُم و تَعَلُّمَ النُّجومِ ، إلاّ ما یُهتَدی بِهِ فی بَرٍّ أو بَحرٍ؛ فَإنَّها تَدعو إلَی الکَهانَةِ، و المُنَجِّمُ کالکاهِنِ ، و الکاهِنُ کالسّاحِرِ، و السّاحِرُ کالکافِرِ ، و الکافِرُ فی النَّارِ . (2)

عنه علیه السلام :رُبَّ عِلمٍ أدّی إلی مَضَلَّتِکَ . (3)

(4)

2871

دانشهای ممنوع

امام علی علیه السلام :هر دانشی که خِرد پشتیبانش نباشد، موجب سرگشتگی و گمراهی است.

امام علی علیه السلام :ای مردم! از فرا گرفتن علم نجوم بپرهیزید، مگر آن مقدار که وسیله راهیابی در دشت و دریا باشد؛ زیرا چنین علمی به کهانت و پیشگویی می انجامد و منجّم در حکم کاهن است و کاهن چون ساحر و ساحر همانند کافر و کافر در آتش دوزخ است!

امام علی علیه السلام :بسا دانشی که به گمراهی تو انجامد.

2872 - عِلمُ الحَلالِ والحَرامِ
2872 - دانش حلال و حرام

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی وَصِیَّتِه لاِبنِهِ الحَسَنِ علیه السلام _: و رأیتُ ......... أن أبتَدِئَکَ بِتَعلیمِ کِتابِ اللّهِ عَزَّ و جلَّ و تَأویلِهِ ، و شَرائعِ الإسلامِ و أحکامِه ، و حَلالِهِ و حَرامِهِ ، لا اُجاوِزُ ذلکَ بِکَ إلی غَیرِهِ . (5)

2872

دانش حلال و حرام

امام علی علیه السلام_ در سفارش به فرزند خود حسن علیه السلام _نوشت : خواستم تا قبل از هر چیز کتاب خداوند عزّ و جلّ و تأویل و تفسیر آن و شرایع و احکام اسلام و حلال و حرام آن را به تو تعلیم دهم و جز این به چیزی نپردازم.

ص :116


1- . غرر الحکم : 6869.
2- نهج البلاغة : الخطبة 79.
3- . غرر الحکم : 5352.
4- (انظر) ال: باب 2843. عنوان 224 «السِّحر» ، 503 «النجوم».
5- نهج البلاغة : الکتاب 31.

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :تَفَقَّهوا و إلاّ فَأنتُم أعرابٌ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :حَدیثٌ فی حَلالٍ و حَرامٍ تَأخُذُهُ مِن صادِقٍ خَیرٌ مِنَ الدّنیا و ما فیها مِن ذَهَبٍ أو فِضَّةٍ . (2)

عنه علیه السلام :لَیتَ السِّیاطَ عَلی رُؤوسِ أصحابی حَتّی یَتَفَقَّهوا فِی الحَلالِ و الحَرامِ . (3)

عنه علیه السلام_ و قَد قالَ لَهُ رَجُلٌ _: إنَّ لِیَ ابنا قَد أحَبَّ أن یَسألَکَ عَن حَلالٍ و حَرامٍ ، لا عَمّا لا یَعنیهِ _ : و هَل یَسألُ النّاسُ عَن شَیءٍ أفضَلَ مِنَ الحَلالِ و الحَرامِ ؟ ! (4)

امام باقر علیه السلام :[در دین] فقیه شوید و گر نه شما همان اعراب [بیابانی] هستید.

امام صادق علیه السلام :یک حدیث درباره حلال و حرام که از شخصی راستگو فراگیری، برای تو بهتر از دنیا و زر و سیمهای آن است.

امام صادق علیه السلام :کاش بالای سر اصحابم تازیانه بود تا در احکام حلال و حرام دانا شوند.

امام صادق علیه السلام_ به مردی که عرض کرد: فرزندی دارم که دوست دارد درباره حلال و حرام و نه موضوعاتی که به کارش نمی آید، از شما بپرسد _فرمود : آیا مردم از چیزی که برتر از سؤال درباره حلال و حرام باشد سؤال می کنند؟

2873 - زینَةُ العِلمِ
2873 - زیور دانش

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :زینَةُ العِلمِ الإحسانُ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :وَ الّذی نَفسی بِیَدِهِ ما جُمِعَ شَیءٌ إلی شَیءٍ أفضَلُ مِن حِلمٍ إلی عِلمٍ . (6)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :خَفضُ الجَناحِ زینَةُ العِلمِ . (7)

عنه علیه السلام :تَعَلَّموا العِلمَ ، و تَعَلَّموا لِلعِلمِ السَّکِینَةَ و الحِلمَ ، و لا تَکونوا جَبابِرَةَ العُلَماءِ ، فَلا یَقومَ عِلمُکُم بِجَهلِکُم . (8)

2873

زیور دانش

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :زیور دانش، احسان و نیکوکاری است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سوگند به آن که جانم در دست اوست، چیزی با چیزی جمع نشد که برتر از جمع شدن بردباری با دانش باشد.

امام علی علیه السلام :افتادگی، زیور دانش است.

امام علی علیه السلام :دانش بیاموزید و برای دانش، وقار و بردباری فرا گیرید و از عالمانِ متکبّر نباشید که در آن صورت، دانش شما نادانیتان را از بین نمی برد.

ص :117


1- المحاسن: 1/357/760.
2- المحاسن : 1/358/766.
3- المحاسن:1/358/765.
4- المحاسن : 1/359/768.
5- الأمالی للصدوق : 576/788.
6- الخصال : 5/11.
7- کشف الغمّة : 3/137.
8- بحار الأنوار: 2/37/49.

عنه علیه السلام_ فی صِفَةِ المُتَّقینَ _: یَمزِجُ الحِلمَ بِالعِلمِ ، و القَولَ بِالعَمَلِ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :اُطلُبوا العِلمَ ، و تَزَیَّنوا مَعَهُ بِالحِلمِ و الوَقارِ . (2)

(3)

امام علی علیه السلام_ در وصف پرهیزگاران _فرمود : بردباری را با دانش می آمیزند و گفتار را با کردار.

امام صادق علیه السلام :دانش فراگیرید و در کنار آن خود را به زیور بردباری و وقار بیارایید.

2874 - العِلمُ اللّدُنِّیُّ
2874 - علم لدنّی

الکتاب :

«فَوَجَدا عَبْدا مِنْ عِبادِنا آتَیْناهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنا وَ عَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْما» . (4)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن تَعَلَّمَ فعَمِلَ عَلَّمَهُ اللّهُ ما لَم یَعلَمْ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ مِن العِلمِ کَهَیئَةِ المَکنونِ لا یَعلَمُهُ إلاّ العُلَماءُ بِاللّهِ ، فَإذا نَطَقوا بِهِ لا یُنکِرُهُ إلاّ أهلُ الغِرَّةِ باللّهِ . (6)

2874

علم لدنّی

قرآن:

«در آن جا بنده ای از بندگان ما را یافتند که رحمتی از جانب خود به او ارزانی داشته و دانشی از نزد خود به او آموخته بودیم».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس دانش بیاموزد و آن را به کار بندد، خداوند آنچه را که نمی داند به او بیاموزد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برخی از دانشها همانند سیمایی پوشیده اند و جز عالمانِ الهی کسی آنها را نمی داند و هر گاه از این دانشها سخن گویند کسی جز غافلان از خدا انکارش نمی کند.

ص :118


1- نهج البلاغة : الخطبة 193.
2- الأمالی للصدوق : 440/585.
3- (انظر) العلم : باب 2824.
4- الکهف : 65.
5- کنز العمّال : 28661.
6- کنز العمّال : 28942.

عنه صلی الله علیه و آله :عِلمُ الباطِنِ سِرٌّ مِن أسرارِ اللّهِ عَزَّ و جلَّ ، و حُکمٌ مِن حُکمِ اللّهِ ، یَقذِفُه فی قُلوبِ مَن شاءَ مِن عِبادِهِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :لَو خِفتُمُ اللّهَ حَقَّ خِیفَتِهِ لَعُلِّمتُمُ العِلمَ الّذی لا جَهلَ مَعَهُ . (2)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :مَن عَمِلَ بِما یَعلَمُ عَلَّمَهُ اللّهُ ما لا یَعلَمُ . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن عَمِلَ بِما عَلِمَ کُفِیَ ما لَم یَعلَمْ . (4)

(5)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :علم باطنی، رازی از رازهای خداوند عزّ و جلّ و حکمتی از حکمتهای خداست و آن را در دل هر کس از بندگانش که خواهد، می افکند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اگر از خدا چنان که سزد می ترسیدید، علمی به شما آموخته می شد که جهل و نادانی با آن همراه نیست.

امام باقر علیه السلام :هر که به آنچه می داند عمل کند، خداوند به او آن بیاموزد که نمی داند.

امام صادق علیه السلام :هر که به آنچه می داند عمل کند، از آنچه نمی داند کفایت شود.

2875 - أعلَمُ النّاسِ
2875 - داناترین مردم

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أعلَمُ النّاسِ مَن جَمَعَ عِلمَ النّاسِ إلی عِلمِهِ . (6)

عنه صلی الله علیه و آله_ لَمّا قیلَ لَهُ : اُحِبُّ أن أکونَ أعلَمَ النّاسِ _: اِتَّقِ اللّهَ تَکُن أعلَمَ النّاسِ . (7)

2875

داناترین مردم

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :داناترین مردم کسی است که دانش مردم را با دانش خود جمع کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ وقتی که به ایشان گفته شد: دوست دارم داناترین مردم باشم _فرمود : از خدا پروا داشته باش تا داناترین مردم باشی.

ص :119


1- کنز العمّال : 28820.
2- کنز العمّال : 5881 ، 5893 نحوه.
3- أعلام الدین : 301.
4- ثواب الأعمال : 161/1.
5- (انظر) الزهد : باب 1621. الإمامة العامّة : باب 163. معرفة اللّه : باب 2565.
6- الأمالی للصدوق : 73/41 .
7- کنز العمّال : 44154.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أعلَمُ النّاسِ المُستَهتَرُ بِالعِلمِ . (1)

عنه علیه السلام_ لَمّا سُئلَ عَن أعلَمِ النّاسِ _: مَن جَمَعَ عِلمَ النّاسِ إلی عِلمِهِ . (2)

امام علی علیه السلام :داناترین مردم کسی است که آزمند دانش باشد.

امام علی علیه السلام_ در پاسخ به این سؤال که داناترین مردم کیست؟ _فرمود : کسی که دانش مردم را به دانش خود بیفزاید.

2876 - انحِصارُ العِلمِ الصَّحیحِ بِأهلِ البَیتِ علیهم السلام
2876 - منحصر بودن دانش درست در اهل بیت علیهم السلام

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنَّ العِلمَ الّذی هَبَطَ بِهِ آدَمُ و جَمیعَ (ما فُضِّلَت بِه) النَّبِیّونَ إلی خاتَمِ النَّبِیِّینَ فی عِترَةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله . (3)

عنه علیه السلام :لَوِ اقتَبَستُمُ العِلمَ مِن مَعدِنِهِ ، و شَرِبتُمُ الماءَ بِعُذوبَتِهِ ، وَ ادَّخَرتُمُ الخَیرَ مِن مَوضِعِهِ ، و أخَذتُمُ الطَّریقَ مِن واضِحِهِ ، و سَلَکتُم مِنَ الحَقِّ نَهجَهُ ، لَنَهَجَت بِکُمُ السُّبُلُ ، و بَدَت لَکُمُ الأعلامُ . (4)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ لسَلَمَةَ بنِ کُهَیلٍ و الحَکَمِ ابنِ عُتَیبَةَ _: شَرِّقا و غَرِّبا لَن تَجِدا عِلما صَحیحا إلاّ شَیئا یَخرُجُ مِن عِندِنا أهلَ البَیتِ . (5)

عنه علیه السلام :أما إنَّهُ لَیسَ عِندَ أحَدٍ مِنَ النّاسِ حَقٌّ و لا صَوابٌ إلاّ شَیء أخَذوهُ مِنّا أهلَ البَیتِ . (6) (7)

2876

منحصر بودن دانش درست در اهل بیت علیهم السلام

امام علی علیه السلام :دانشی که آدم و همه پیامبران دیگر تا خاتم پیامبران آوردند، در خاندان محمّد صلی الله علیه و آله وجود دارد.

امام علی علیه السلام :اگر دانش را از معدن آن فرا می گرفتید و آب را از سرچشمه زلالش می نوشیدید و خوبیها را از کانونش می اندوختید و راه روشن را در پیش می گرفتید و جادّه حقّ را می پیمودید، بی گمان راهها بر شما آشکار می شد و نشانه ها[ی راه ]برایتان هویدا می گشت.

امام باقر علیه السلام_ به سلمة بن کهیل و حکم بن عتیبه _فرمود : اگر به شرق و غرب بروید، هرگز دانش درستی را نخواهید یافت، مگر همان چیزی که از ما خاندان صادر شود.

امام باقر علیه السلام :بدانید که نزد هیچ یک از مردم مطلب حق و درستی نیست، مگر این که برگرفته از چیزی است که آن را از ما خاندان گرفته اند.

ص :120


1- غرر الحکم : 3079.
2- الخصال : 5/13.
3- الإرشاد : 1/232.
4- الکافی : 8/32/5.
5- بحار الأنوار : 2/92/20.
6- الأمالی للمفید : 96/6 .
7- (انظر) الإمامة العامّة : باب 157.

2877 - النَّوادِرُ
2877 - گوناگون

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :خُذوا العِلمَ مِن أفواهِ الرِّجالِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :اِحذَروا الشَّهوَةَ الخَفِیَّةَ : العالِمُ یُحِبُّ أن یُجلَسَ إلَیهِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :واضِعُ العِلمِ عِندَ غَیرِ أهلِهِ کَمُقَلِّدِ الخَنازیرِ الجَوهَرَ و اللُّؤلُؤَ و الذَّهَبَ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :آفَةُ العِلمِ النِّسیانُ ، و إضاعَتُهُ أن تُحَدِّثَ بِهِ غَیرَ أهلِهِ . (4)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لا یُدرَکُ العِلمُ بِراحَةِ الجِسمِ . (5)

عنه علیه السلام :ما مِن عِلمٍ إلاّ و أنا أفتَحُهُ ، و ما مِن سِرٍّ إلاّ و القائمُ علیه السلام یَختِمُهُ . (6)

عنه علیه السلام :قَد فُتِحَ بابُ الحَربِ بَینَکُم و بَینَ أهلِ القِبلَةِ ، و لا یَحمِلُ (یَحمِلَنَّ) هذا العَلَمَ إلاّ أهلُ البَصَرِ و الصَّبرِ و العِلمِ بِمَواضِعِ الحَقِّ . (7)

2877

گوناگون

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانش را از دهان مردان [علم] بگیرید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از شهوت پنهان بپرهیزید: عالم که دوست دارد در محضرش بنشینند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که علم را در اختیار نااهل بگذارد، مانند کسی است که گردنبند گوهر و مروارید و طلا به گردن خوکان آویزد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آفتِ دانش، فراموشی است و هدر دادنش به این است که آن را به نااهل بیاموزی.

امام علی علیه السلام :دانش، با تن آسایی به دست نمی آید.

امام علی علیه السلام :هیچ دانشی نیست مگر این که من آغازگر آن هستم و هیچ رازی نیست مگر این که [امامِ ]قائم علیه السلام به آن خاتمه می دهد.

امام علی علیه السلام :دَرِ جنگ میان شما و اهل قبله باز شده است و این پرچم را بر دوش نکشد مگر کسی که از بینش و شکیبایی و آگاهی به جایگاههای حق برخوردار باشد.

ص :121


1- عوالی اللآلی : 4/78/68.
2- کنز العمّال : 28965.
3- الترغیب و الترهیب : 1/96/10 .
4- کنز العمّال : 28960.
5- غرر الحکم : 10684.
6- بشارة المصطفی : 25.
7- نهج البلاغة : الخطبة 173.

عنه علیه السلام :یَسیرُ العِلمِ یَنفی کَثیرَ الجَهلِ . (1)

الإمامُ الحسنُ علیه السلام :لا یَنقُصُ أحَدٌ مِن حَقِّنا إلاّ نَقَصَهُ اللّهُ مِن عِلمِهِ . (2)

الکافی عن أبی الجارودِ :سمِعتُ أبا جعفَرٍ علیه السلام یَقولُ: رَحِمَ اللّهُ عَبدا أحیا العِلمَ . قالَ: قلتُ : و ما إحیاؤهُ ؟ قالَ : أن یُذاکِرَ بِهِ أهلَ الدِّینِ و أهلَ الوَرَعِ . (3)

منیة المرید :فی الإنجیل _ : و لا تَقولوا: نَخافُ أن نَعلَمَ فَلا نَعمَلَ ، و لکِن قولوا : نَرجو أن نَعلَمَ و نَعمَلَ . (4)

امام علی علیه السلام :دانش اندک، نادانی بسیار را از بین می برد.

امام حسن علیه السلام :هیچ کس از حقّ ما نکاست، مگر این که خداوند از دانش او کاست.

الکافی_ به نقل از أبو جارود _: از امام باقر علیه السلام شنیدم که می فرمود : رحمت خدا بر آن بنده ای که دانش را زنده کند. عرض کردم: زنده کردن آن به چیست؟ فرمود: به این که با دین داران و پارسایان مذاکره علمی کند.

منیة المرید:در انجیل آمده است: نگویید: می ترسیم یاد بگیریم و عمل نکنیم. بلکه بگویید: امیدواریم که یاد بگیریم و عمل کنیم.

ص :122


1- غرر الحکم : 10990.
2- بحار الأنوار : 78 /114/9.
3- الکافی : 1/41/7 .
4- منیة المرید : 120.

368 - العُمر

368 - عُمر

اشاره

(1)

(2)

ص :123


1- و لمزید الاطّلاع راجع : المیزان فی تفسیر القرآن : 4 / 139 «کلام فی عمر النوع الإنسانیّ الأوّلیّ» .
2- انظر: عنوان 4 «الأجَل» ، 368 «العُمر» ، الفکر : باب 3204 .

2878 - العُمُرُ
2878 - عمر

الکتاب :

«وَ اللّهُ خَلَقَکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ جَعَلَکُمْ أزْوَاجا وَ ما تَحْمِلُ مِنْ أُنْثَی وَ لا تَضَعُ إِلاَّ بِعِلْمِهِ وَ ما یُعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَ لا یُنْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إلاَّ فِی کِتابٍ إنَّ ذلِکَ عَلَی اللّهِ یَسِیرٌ» . (1)

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :العُمرُ أنفاسٌ مُعَدَّدَةٌ . (2)

عنه علیه السلام :إنَّ عُمرَکَ وَقتُکَ الّذی أنتَ فیهِ . (3)

عنه علیه السلام :إنَّ عُمرَکَ عَدَدُ أنفاسِکَ ، و عَلَیها رَقیبٌ یُحصیها . (4)

عنه علیه السلام :المَرءُ ابنُ ساعَتِهِ . (5)

عنه علیه السلام :إنَّهُ لَن یَستَقبِلَ أحَدُکُم یَوما مِن عُمرِهِ إلاّ بِفِراقِ آخَرَ مِن أجَلِهِ . (6)

عنه علیه السلام :إنَّما أنتَ عَدَدُ أیّامٍ ، فکُلُّ یَومٍ یَمضی عَلَیکَ یَمضی بِبَعضِکَ ، فخَفِّضْ فِی الطَّلَبِ و أجمِلْ فِی المُکتَسَبِ . (7)

2878

عمر

قرآن:

«خدا شما را از خاکی و سپس از نطفه ای بیافرید. آن گاه جفتهایی قرارتان داد. و هیچ زنی باردار نمی شود و نمی زاید مگر به علم او. و عمر هیچ سالخورده ای به درازا نکشد و از عمر کسی کاسته نشود جز این که همه در کتابی نوشته شده است و این کارها بر خدا آسان است».

حدیث:

امام علی علیه السلام :عمر، نَفَسهایی چند است.

امام علی علیه السلام :عمر تو همان زمانی است که در آن به سر می بری.

امام علی علیه السلام :عمر تو، شماره نَفَسهای توست و این نفسها را نگهبانی شمارش می کند.

امام علی علیه السلام :انسان، فرزند لحظه ای است که در آن به سر می برد.

امام علی علیه السلام :هیچ یک از شما به استقبال روزی از عمر خویش نمی رود، مگر این که روزی از عمرش را پشت سر می گذارد.

امام علی علیه السلام :تو چند روزه ای بیش نیستی . هر روزی که بر تو می گذرد، بخشی از تو را می برد. پس، در طلب [دنیا ]آرام و در کسب روزی میانه رو باش.

ص :124


1- فاطر : 11 .
2- غرر الحکم : 535.
3- غرر الحکم : 3431.
4- غرر الحکم : 3434.
5- غرر الحکم : 447 .
6- تنبیه الخواطر : 2/218 .
7- غرر الحکم : 3874 .

عنه علیه السلام :ما انقَضَتْ ساعَةٌ مِن دَهرِکَ إلاّ بِقِطعَةٍ مِن عُمرِکَ . (1)

عنه علیه السلام :لا یُعَمَّرُ مُعَمَّرٌ مِنکُم یَوما مِن عُمُرِهِ إلاّ بِهَدمِ آخَرَ مِن أجَلِهِ . (2)

(3)

امام علی علیه السلام :هیچ لحظه ای از روزگار تو نگذشت، مگر با بخشی از عمر تو.

امام علی علیه السلام :هیچ سالخورده ای از شما روزی از عمرش را نمی گذراند، مگر با از بین رفتن یک روز از مدّتی که دارد.

2879 - اغتِنامُ العُمُرِ
2879 - غنیمت شمردن عمر

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :کُنْ عَلی عُمرِکَ أشَحَّ مِنکَ عَلی دِرهَمِکَ و دینارِکَ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ العُمرَ مَحدودٌ لَن یَتَجاوَزَ أحَدٌ ما قُدِّرَ لَهُ، فبادِروا قَبلَ نَفاذِ الأجَلِ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :بادِرْ بِأربَعٍ قَبلَ أربَعٍ : بِشَبابِکَ قَبلَ هَرَمِکَ ، و صِحَّتِکَ قَبلَ سُقمِکَ ، و غِناکَ قَبلَ فَقرِکَ ، و حَیاتِکَ قَبلَ مَماتِکَ . (6)

عنه صلی الله علیه و آله :یُفتَحُ لِلعَبدِ یَومَ القِیامَةِ عَلی کُلِّ یَومٍ مِن أیّامِ عُمرِهِ أربَعَةٌ و عِشرونَ خَزانَةً _ عَدَدَ ساعاتِ اللَّیلِ و النَّهارِ _ فخَزانَةٌ یَجِدُها مَملوءَةً نورا و سُرورا فیَنالُهُ عِندَ مُشاهَدَتِها مِنَ الفَرَحِ وَ السُّرورِ ما لَو وُزِّعَ عَلی أهلِ النّارِ لأَدهَشَهُم عَنِ الإحساسِ بِألَمِ النّارِ ، و هِیَ السّاعَةُ الّتی أطاعَ فیها رَبَّهُ ، ثُمَّ یُفتَحُ لَهُ خَزانَةٌ اُخری فیَراها مُظلِمَةً مُنتِنَةً مُفزِعَةً فیَنالُهُ عِندَ مُشاهَدَتِها مِنَ الفَزَعِ و الجَزَعِ ما لَو قُسِّمَ عَلی أهلِ الجَنَّةِ لَنَغَّصَ عَلَیهِم نَعیمَها ، و هِیَ السّاعَةُ الّتی عَصی فیها رَبَّهُ ، ثُمَّ یُفتَحُ لَهُ خَزانَةٌ اُخری فیَراها فارِغَةً لَیسَ فیها ما یَسُرُّهُ و لا ما یَسوؤهُ ، و هِیَ السّاعَةُ الّتی نامَ فیها أوِ اشتَغَلَ فیها بِشَیءٍ مِن مُباحاتِ الدّنیا ، فیَنالُهُ مِنَ الغَبنِ و الأسَفِ عَلی فَواتِها _ حَیثُ کانَ مُتَمَکِّنا مِن أن یَملَأها حَسَناتٍ _ ما لا یوصَفُ ، و مِن هذا قَولُهُ تَعالی : «ذلکَ یَومُ التَّغابُنِ» (7) . (8)

2879

غنیمت شمردن عمر

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :به عمر خود بخیل تر باش تا به درهم و دینارت.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مدت زندگانی، محدود است و هیچ کس از عمری که برایش مقدّر شده است، هرگز فراتر نمی رود. پس، پیش از آن که عمر به سر آید بشتابید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :چهار چیز را پیش از چهار چیز غنیمت شمار: جوانیت را پیش از پیری خود، تندرستیت را پیش از بیماریت، توانگریت را پیش از نیازمندیت و زندگیت را پیش از مرگت.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در روز قیامت برای هر روز از روزهای عمر بنده بیست و چهار گنجینه، به تعداد ساعات شبانه روز، گشوده می شود. گنجینه ای را پر از نور و شادمانی می بیند و با مشاهده آن چنان شادی و سروری به او دست می دهد که اگر میان دوزخیان تقسیم شود احساسِ دردِ آتش را از یادشان می برد. این گنجینه ساعتی است که در آن پروردگارش را اطاعت کرده است.

سپس گنجینه دیگری برایش باز می شود و آن را تاریک و بدبو و وحشتناک می یابد و از مشاهده آن چنان ترس و وحشتی به او دست می دهد که اگر میان بهشتیان تقسیم شود، نعمتِ بهشت را به کام آنها تلخ می سازد و آن ساعتی است که در آن پروردگارش را نافرمانی کرده است. آن گاه گنجینه دیگری برایش گشوده می شود و آن را خالی می یابد و در آن چیزی که او را شادمان یا ناراحت کند یافت نمی شود و آن ساعتی است که در آن خواب بوده یا به امور مباح دنیا اشتغال داشته است. پس، از این که می توانسته این ساعت و لحظات را با کارهای خوب پُر کند و نکرده چنان احساسی از غبن و اندوه به او دست می دهد که در وصف نمی گنجد. و از این باب است این سخنِ خداوند متعال: «آن [روز] روز حسرت خوردن است».

ص :125


1- غرر الحکم : 9608 .
2- نهج البلاغة : الخطبة 145 .
3- (انظر) الموت : باب 3662 .
4- مکارم الأخلاق : 2/364/2661 .
5- أعلام الدین : 336/12 .
6- الخصال : 239/85 .
7- التغابن : 9 .
8- بحار الأنوار : 7/262/15 .

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لَوِ اعتَبَرتَ بِما أضَعتَ مِن ماضی عُمرِکَ لَحَفِظتَ ما بَقِیَ . (1)

عنه علیه السلام :إنَّ المَغبونَ مَن غَبَنَ عُمرَهُ ، و إنَّ المَغبوطَ مَن أنفَذَ عُمرَهُ فی طاعَةِ رَبِّهِ . (2)

امام علی علیه السلام :اگر از ضایع کردن عمر گذشته ات عبرت گیری، بی گمان از ضایع شدن باقیمانده آن جلوگیری.

امام علی علیه السلام :بازنده کسی است که عمر خود را ببازد و خوشبخت کسی است که عمرش را در طاعت پروردگارش گذراند.

ص :126


1- غرر الحکم : 7589.
2- غرر الحکم : 3502 .

عنه علیه السلام :فبادِروا العَمَلَ ، و خافُوا بَغتَةَ الأجَلِ ؛ فإنَّهُ لا یُرجی مِن رَجعَةِ العُمرِ ما یُرجی مِن رَجعَةِ الرِّزقِ . (1)

عنه علیه السلام :إنَّ ماضی عُمرِکَ أجَلٌ ، و آتیهِ أمَلٌ ، و الوَقتُ عَمَلٌ . (2)

عنه علیه السلام :ماضی یَومِکَ فائتٌ ، و آتیهِ مُتَّهَمٌ ، و وَقتُکَ مُغتَنَمٌ . (3)

عنه علیه السلام :إنَّ ماضی یَومِکَ مُنتَقِلٌ، و باقِیَهُ (4) مُتَّهَمٌ ، فَاغتَنِمْ وَقتَکَ بِالعَمَلِ . (5)

عنه علیه السلام :إنَّ اللَّیلَ و النَّهارَ یَعمَلانِ فیکَ فَاعمَل فیهِما ، و یَأخُذانِ مِنکَ فخُذْ مِنهُما . (6)

عنه علیه السلام :ما أسرَعَ السّاعاتِ فِی الیَومِ ، و أسرَعَ الأیّامَ فِی الشَّهرِ ، و أسرَعَ الشُّهورَ فِی السَّنَةِ ، و أسرَعَ السّنینَ (السَّنَةَ) فِی العُمرِ ! (7)

عنه علیه السلام :السّاعاتُ تَختَرِمُ الأعمارَ ، و تُدنی مِنَ البَوارِ . (8)

امام علی علیه السلام :به سوی عمل بشتابید و از فرا رسیدن ناگهانی مرگ بترسید؛ زیرا آن امیدی که به بازگشت رزق و روزی هست به بازگشت عمر نیست.

امام علی علیه السلام :گذشته عمر تو، به سر آمده ای است و آینده اش امیدی [که ممکن است تحقق نیابد و عمری در کار نباشد] و زمان حالی که در آن هستی زمان عمل.

امام علی علیه السلام :گذشته روز تو رفته است و آینده اش محل تردید است و زمان حال مغتنم است.

امام علی علیه السلام :گذشته عمر تو رفته و باقیمانده آن محل تردید است. پس زمانی را که در آن به سر می بری برای کار و عمل غنیمت شمار.

امام علی علیه السلام :شب و روز در تو کارگرند؛ پس تو نیز در آنها کار کن. آنها از تو می گیرند پس تو نیز از آنها برگیر.

امام علی علیه السلام :چه زود می گذرد ساعات روز و روزهای ماه و ماههای سال و سالهای عمر!

امام علی علیه السلام :لحظه ها، عمرها را نابود می کنند و به مرگ و نیستی نزدیک می گردانند.

ص :127


1- نهج البلاغة : الخطبة 114 .
2- غرر الحکم : 3462.
3- غرر الحکم : 9840 .
4- فی الطبعة المعتمدة: «و بانیه»، و الصحیح ما أثبتناه کما فی طبعة النجف و غیرها .
5- غرر الحکم : 3461.
6- غرر الحکم : 3705 .
7- نهج البلاغة : الخطبة 188 .
8- غرر الحکم : 2030 .

عنه علیه السلام :مَن أفنی عُمرَهُ فی غَیرِ ما یُنجیهِ فقَد أضاعَ مَطلَبَهُ . (1)

عنه علیه السلام :أیُّها النّاسُ ! الآنَ الآنَ مِن قَبلِ النَّدَمِ ، و مِن قَبلِ «أن تَقولَ نَفسٌ یا حَسرَتی عَلی ما فَرَّطتُ فی جَنبِ اللّهِ» (2) ! (3)

عنه علیه السلام :أیُّها النّاسُ ! الآنَ الآنَ ما دامَ الوَثاقُ مُطلَقا ، و السِّراجُ مُنیرا ، و بابُ التَّوبَةِ مَفتوحا، مِن قَبلِ أن یَجِفَّ القَلَمُ و تُطوَی الصُّحُفُ . (4)

عنه علیه السلام :رَحِمَ اللّهُ امرَأً عَلِمَ أنَّ نَفَسَهُ خُطاهُ إلی أجَلِهِ ، فبادَرَ عَمَلَهُ و قَصَّرَ أمَلَهُ . (5)

عنه علیه السلام :اِعمَلْ لِکُلِّ یَومٍ بِما فیهِ تَرشُدُ . (6)

(7)

امام علی علیه السلام :هر که عمر خود را در راه چیزی جز آنچه او را نجات می دهد صرف کند، مطلوب خود را از دست داده است.

امام علی علیه السلام :ای مردم! اینک، اینک زمان را دریابید، پیش از آن که پشیمان شوید و پیش از آن که هر کسی بگوید: ای دریغا! که در کار خدا کوتاهی کردم.

امام علی علیه السلام :ای مردم! اینک، اینک، تا که بندها باز است و چراغْ فروزان و در توبه باز؛ پیش از آن که قلم از نوشتن اعمال باز ایستد و دفتر اعمال بسته شود.

امام علی علیه السلام :رحمت خدا بر آن کس که دانست نفسهایش گامهایی است که به سوی مرگ بر می دارد. پس، به عمل شتافت و آرزو را کوتاه کرد.

امام علی علیه السلام :باید برای هر روزی کاری کنی که رشد و صلاح تو در آن است.

2880 - تَضییعُ العُمُرِ
2880 - هدر دادن عمر

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الاشتِغالُ بِالفائتِ یُضَیِّعُ الوَقتَ . (8)

عنه علیه السلام :اشتِغالُ النَّفسِ بِما لا یَصحَبُها بَعدَ المَوتِ مِن أکثَرِ الوَهنِ . (9)

2880

هدر دادن عمر

امام علی علیه السلام :پرداختن به عمر از دست رفته، وقت [کنونی] را هدر می دهد.

امام علی علیه السلام :پرداختن نفْس به آنچه پس از مرگ همراهیش نمی کند، بالاترین سستی [در عمل ]است.

ص :128


1- غرر الحکم : 8532 .
2- الزمر : 56 .
3- تنبیه الخواطر : 2/89.
4- تنبیه الخواطر : 2/89.
5- غرر الحکم : 5214 .
6- الجعفریّات : 233 .
7- (انظر) العمر : باب 2882 . المراقبة : باب 1542 ، 1546 .
8- غرر الحکم : 1200 .
9- غرر الحکم : 1982.

عنه علیه السلام :شَرُّ ما شَغَلَ بِهِ المَرءُ وَقتَهُ الفُضولُ . (1)

عنه علیه السلام :مَنِ اشتَغَلَ بِغَیرِ المُهِمِّ ضَیَّعَ الأهَمَّ . (2)

عنه علیه السلام :اِحذَروا ضَیاعَ الأعمارِ فیما لا یَبقی لَکُم ، فَفائتُها لا یَعودُ . (3)

عنه علیه السلام :أینَ الّذینَ عُمِّروا فنَعِموا ، و عُلِّموا ففَهِموا ، و اُنظِروا فلَهَوا ، و سُلِّموا فنَسُوا ، اُمهِلوا طَویلاً ، و مُنِحوا جَمیلاً ؟ ! (4)

عنه علیه السلام_ فی صِفَةِ المَأخوذینَ عَلی الغِرَّةِ عِندَ المَوتِ _: ثُمَّ ازدادَ المَوتُ فیهِم وُلوجا ، فَحِیلَ بَینَ أحَدِهِم و بَینَ مَنطِقِهِ ، و إنَّهُ لَبَینَ أهلِهِ یَنظُرُ بِبَصَرِهِ و یَسمَعُ بِاُذُنِهِ ، عَلی صِحَّةٍ مِن عَقلِهِ و بَقاءٍ مِن لُبِّهِ ، یُفَکِّرُ فیمَ أفنی عُمرَهُ ، و فیمَ أذهَبَ دَهرَهُ ! (5)

امام علی علیه السلام :بدترین چیزی که آدمی وقت خود را مصروف آن سازد، کارهای زائد است.

امام علی علیه السلام :هر کس به چیزی که مهمّ نیست بپردازد، آنچه را که اهمیت بیشتری دارد از دست می دهد.

امام علی علیه السلام :زنهار که عمر خود را برای چیزی هدر دهید که برایتان باقی نمی ماند؛ زیرا عمرهای از دست رفته بر نمی گردد.

امام علی علیه السلام :کجایند کسانی که عمر بسیار کردند و در ناز و نعمت زیستند و علم آموخته شدند و فهم و دانایی یافتند و مهلت داده شدند و به غفلت گذراندند و سلامتی داده شدند و فراموش کردند!؟ مهلت زیادی به آنها داده شد و احسان و نیکویی دیدند؟

امام علی علیه السلام_ در وصف کسانی که غافلگیر مرگ می شوند _فرمود : آن گاه مرگ به پیکر آنان بیشتر و بیشتر نفوذ می کند و شخص را از سخن گفتن می اندازد، در حالی که میان اعضای خانواده خویش است و با چشمانش [آنان را] می بیند و با گوشش می شنود و خِردش سالم و عقلش به جاست. به این می اندیشد که عمرش را در چه راهی صرف کرده و روزگارش را چگونه به سر برده است!

2881 - بَقِیَّةُ العُمُرِ
2881 - باقیمانده عمر

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن أحسَنَ فیما بَقِیَ مِن عُمرِهِ لَم یُؤاخَذْ بِما مَضی مِن ذَنبِهِ ، و مَن أساءَ فیما بَقِیَ مِن عُمرِهِ اُخِذَ بِالأوَّلِ و الآخِرِ . (6)

2881

باقیمانده عمر

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس در باقیمانده عمر خویش کار نیک کند، به گناهان گذشته اش مؤاخذه نشود و هر کس در باقیمانده عمرش گناه و بدی کند، درباره اعمال سراسر عمرش باز خواست شود. (7)

ص :129


1- غرر الحکم : 5697.
2- غرر الحکم : 8607.
3- غرر الحکم : 2618 .
4- نهج البلاغة : الخطبة 83.
5- نهج البلاغة : الخطبة 109 .
6- الأمالی للصدوق: 111/89 . أقولُ : و لَنِعمَ ما قیلَ : الدهرُ ساوَمَنی عُمری ، فقلتُ لَهُما بِعتُ عُمریَ بالدُّنیا و ما فیها ثُمّ اشتَراهُ بِتَدریجٍ بلا ثَمَنٍ تَبَّت یدا صَفقَةٍ قد خابَ شاریها !
7- نگارنده گوید: چه نیکو سروده است شاعر [عرب ]که : روزگار بر سر عمرم با من چانه زد و من به او گفتم عمرم را به دنیا و هر آنچه در دنیاست نفروشم سپس اندک اندک به رایگان از من خرید بریده باد دستان سودایی که فروشنده اش زیان کرد!

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :بَقِیَّةُ عُمرِ المُؤمِنِ لا قیمَةَ لَها ، یُدرِکُ بِها ما قَد فاتَ ، و یُحیی ما ماتَ . (1)

عنه علیه السلام :لا یَعرِفُ قَدرَ ما بَقِیَ مِن عُمرِهِ إلاّ نَبِیٌّ أو صِدِّیقٌ . (2)

عنه علیه السلام :لَیسَ شَیءٌ أعَزَّ مِنَ الکِبریتِ الأحمَرِ إلاّ ما بَقِیَ مِن عُمرِ المُؤمِنِ . (3)

امام علی علیه السلام :باقیمانده عمر مؤمن، قیمت ناپذیر است، به وسیله آن گذشته را جبران می کند و آنچه را مُرده است زنده می گرداند.

امام علی علیه السلام :ارزش باقیمانده عمر خویش را نداند، مگر پیامبر یا صدّیق.

امام علی علیه السلام :چیزی گرانبهاتر از کبریت احمر نیست، مگر باقیمانده عمر مؤمن.

2882 - الحَثُّ عَلی إنفادِ العُمُرِ فی طاعَةِ اللَّهِ
2882 - ترغیب به گذراندن عمر در راه طاعت خدا

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنَّ عُمرَکَ مَهرُ سَعادَتِکَ إن أنفَدتَهُ فی طاعَةِ رَبِّکَ . (4)

عنه علیه السلام :إنَّ أنفاسَکَ أجزاءُ عُمرِکَ ، فلا تُفنِها إلاّ فی طاعَةٍ تُزلِفُکَ . (5)

2882

ترغیب به گذراندن عمر در راه طاعت خدا

امام علی علیه السلام :عمر تو مهریه خوشبختی توست به شرط این که آن را در راه طاعت پروردگارت بگذرانی.

امام علی علیه السلام :نَفَسهای تو، اجزای عمر توست. پس آنها را جز در طاعتی که تو را به خدا نزدیک می سازد صرف نکن.

ص :130


1- الدعوات : 122/298 .
2- غرر الحکم : 10801.
3- غرر الحکم : 7525 .
4- غرر الحکم : 3429.
5- غرر الحکم : 3430.

عنه علیه السلام :إنَّ أوقاتَکَ أجزاءُ عُمرِکَ ، فَلا تُنفِدْ لَکَ وَقتا إلاّ فیما یُنجیکَ . (1)

عنه علیه السلام :اِحفَظْ عُمرَکَ مِنَ التَّضییعِ لَهُ فی غَیرِ العِبادَةِ و الطّاعاتِ . (2)

امام علی علیه السلام :اوقات تو اجزای عمر توست؛ پس، هیچ وقتی از اوقات خود را جز در آنچه موجب رستگاری تو می شود، به پایان مبر.

امام علی علیه السلام :عمرت را از صرف کردن در راهی جز عبادت و طاعات، حفظ کن.

2883 - مَن یَکونُ عُمُرُهُ حُجَّةً عَلَیهِ
2883 - کسی که عمرش علیه او حجّت است

الکتاب :

«وَ هُمْ یَصْطَرِخُونَ فِیها رَبَّنا أخْرِجْنا نَعْمَلْ صالِحا غَیْرَ الَّذِی کُنَّا نَعْمَلُ أ وَ لَمْ نُعَمِّرْکُمْ ما یَتَذَکَّرُ فِیهِ مَنْ تَذَکَّرَ وَ جاءَکُمُ النَّذِیرُ فَذُوقُوا فَما لِلظَّالِمِینَ مِنْ نَصِیرٍ» . (3)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إذَا کانَ یَومُ القِیامَةِ نودِیَ: أینَ أبناءُ السِّتّینَ ؟ و هُوَ العُمرُ الّذی قالَ اللّهُ تَعالی : «أ وَ لَمْ نُعَمِّرْکُم ما یَتَذَکَّرُ فیهِ مَن تَذَکَّرَ» . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :ما بَینَ السِّتّینَ إلَی السَّبعینَ مُعتَرَکُ المَنایا . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :إذا أتی عَلَی العَبدِ أربَعونَ سَنَةً یَجِبُ عَلَیهِ أن یَخافَ اللّهَ و یَحذَرَهُ . (6)

2883

کسی که عمرش علیه او حجّت است

قرآن:

«و از درون آتش فریاد زنند، ای پروردگار ما! ما را بیرون آر تا کارهایی شایسته کنیم غیر از آنچه می کردیم. آیا آن قدر شما را عمر نداده بودیم که پند گیرندگان پند گیرند؟ و شما را بیم دهنده بیم داد. پس، بچشید که ستمکاران را یاوری نیست».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :چون روز قیامت شود ندا آید: کجایند شصت ساله ها؟ و این همان عمری است که خداوند متعال فرموده است: «آیا شما را آن قدر عمر ندادیم که در این مدت پند گیرنده، پند گیرد».

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :میان شصت تا هفتاد سالگی، آوردگاه مرگهاست.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :چون آدمی به چهل سالگی رسد، باید از خدا بترسد و از او بر حذر باشد.

ص :131


1- غرر الحکم : 3642.
2- غرر الحکم : 2439 .
3- فاطر : 37 .
4- کنز العمّال : 2924 .
5- معانی الأخبار : 402/66 .
6- کنز العمّال : 10329 .

عنه صلی الله علیه و آله :إذا بَلَغَ الرَّجُلُ أربَعینَ سَنَةً و لَم یَغلِبْ خَیرُهُ شَرَّهُ قَبَّلَ الشَّیطانُ بَینَ عَینَیهِ و قالَ : هذا وَجهٌ لا یُفلِحُ ! (1)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن جاوَزَ الأربَعینَ و لَم یَغلِبْ خَیرُهُ شَرَّهُ فَلْیَتَجَهَّزْ إلَی النّارِ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :العُمرُ الّذی أعذَرَ اللّهُ فیهِ إلَی ابنِ آدَمَ سِتّونَ سَنَةً . (3)

عنه علیه السلام :فیا لَها حَسرَةً عَلی کُلِّ ذی غَفلَةٍ أن یَکونَ عُمُرُهُ عَلَیهِ حُجَّةً ، و أن تُؤَدِّیَهُ أیّامُهُ إلَی الشِّقوَةِ ! (4)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إذا أتَت عَلَی العَبدِ أربَعونَ سَنَةً قیلَ لَهُ : خُذْ حِذرَکَ ؛ فإنَّکَ غَیرُ مَعذورٍ ، و لَیسَ ابنُ أربَعینَ سَنَةً أحَقَّ بِالعُذرِ مِنِ ابنِ عِشرینَ سَنَةً . (5)

عنه علیه السلام :إذا بَلَغَ الرَّجُلُ أربَعینَ سَنَةً نادی مُنادٍ مِنَ السَّماءِ : قَد دَنا الرَّحیل ، فأعِدَّ الزّادَ ! (6)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ فی قَولِهِ تَعالی : «أ وَ لَم نُعَمِّرْکُم ......... » _: تَوبیخٌ لاِبنِ ثَمانِی عَشرَةَ سَنَةً . (7)

عنه علیه السلام :إذا بَلَغتَ سِتّینَ سَنَةً فَاحسَبْ نَفسَکَ فِی المَوتی . (8)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه آدمی به چهل سالگی رسد و خوبیش بر بدیش نچربد، شیطان بر پیشانی او بوسه زند و گوید: این چهره ای است که روی رستگاری را نمی بیند.

پیامبر خدا علیه السلام :هر که از چهل بگذرد و خوبیش بر بدی او چیره نگردد، باید خود را برای آتش آماده سازد.

امام علی علیه السلام :مدّت عمری که خداوند در آن عذر آدمی را می پذیرد، شصت سال است.

امام علی علیه السلام :دریغا بر غافلی که عمرش بر او حجّت باشد و دوران زندگانیش او را به سوی بدبختی براند!

امام باقر علیه السلام :هر گاه چهل سال بر بنده بگذرد، به او گفته شود: به هوش باش که عذری از تو پذیرفته نیست؛ و شخص چهل ساله از فرد بیست ساله سزامندتر در عذر آوردن نیست.

امام باقر علیه السلام :هرگاه آدمی به چهل سالگی رسد، ندا دهنده ای از آسمان ندا دهد که: هنگام سفر نزدیک شده، پس توشه فراهم کن.

امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «آیا شما را آن قدر عمر ندادیم که ......... » _فرمود : این توبیخی است برای افراد هجده ساله.

امام صادق علیه السلام :چون به شصت سالگی رسیدی، خود را از مردگان شمار.

ص :132


1- مشکاة الأنوار : 295/902 و ح 903 .
2- مشکاة الأنوار : 169 .
3- نهج البلاغة : الحکمة 326 .
4- نهج البلاغة : الخطبة 64 .
5- الخصال : 545/24 .
6- مشکاة الأنوار : 295/904 .
7- الأمالی للصدوق : 90/62 .
8- جامع الأخبار : 330/925 .

عنه علیه السلام :إنَّ العَبدَ لَفی فُسحَةٍ مِن أمرِهِ ما بَینَهُ و بَینَ أربَعینَ سَنَةً ، فإذا بَلَغَ أربَعینَ سَنَةً أوحَی اللّهُ عَزَّ و جلَّ إلی مَلَکَیهِ : إنّی قَد عَمَّرتُ عَبدی عُمرا ، فَغَلِّظا و شَدِّدا و تَحَفَّظا وَ اکتُبا عَلَیهِ قَلیلَ عَمَلِهِ و کَثیرَهُ و صَغیرَهُ و کَبیرَهُ . (1)

امام صادق علیه السلام :آدمی تا چهل سالگی میدان دارد؛ چون به چهل رسید، خداوند عزّ و جلّ به دو فرشته اش وحی فرماید که: من بنده ام را عمرِ به اندازه دادم. پس در کار او سختگیری کنید و کارهایش را از کم و زیاد و خُرد و کلان حفظ کنید و بنویسید.

2884 - أرذَلُ العُمُرِ
2884 - سالخوردگی

الکتاب :

«وَ اللّهُ خَلَقَکُمْ ثُمَّ یَتَوَفَّاکُمْ وَ مِنْکُمْ مَنْ یُرَدُّ إلَی أرْذَلِ الْعُمُرِ لِکَیْ لا یَعْلَمَ بَعْدَ عِلْمٍ شَیْئا إنَّ اللّهَ عَلِیمٌ قَدِیرٌ» . (2)

وَ مَنْ نُعَمِّرْهُ نُنَکِّسْهُ فِی الْخَلْقِ أَ فَلا یَعْقِلُونَ» . (3)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أبناءَ الأربَعینَ زَرعٌ قَد دَنا حَصادُه . أبناءَ الخَمسینَ ، ما ذا قَدَّمتُم و ما ذا أخَّرتُم ؟ ! أبناءَ السِّتّینَ ، هَلُمّوا إلَی الحِسابِ لا عُذرَ لَکُم . أبناءَ السَّبعینَ ، عُدُّوا أنفُسَکُم مِنَ المَوتی ! (4)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی قَولِهِ تَعالی: «و مِنکُم مَن یُرَدُّ إلی أرذَلِ العُمرِ» _: خَمسٌ و سَبعونَ سَنَةً . (5)

2884

سالخوردگی

قرآن:

«خدا شما را بیافرید، آن گاه می میراندتان و از میان شما کسی را به پیری می رساند تا هر چه را که آموخته است از یاد ببرد. همانا خداوند دانا و تواناست».

«هر که را عمر دراز دهیم در آفرینش دگرگونش کنیم. چرا تعقل نمی کنید؟».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :[ای] چهل ساله ها! کِشته ای هستید که هنگام درویدنش نزدیک شده است؛ پنجاه ساله ها! چه پیش فرستادید و چه پس نهادید؟ شصت ساله ها! به سوی حساب روید که دیگر عذری ندارید، هفتاد ساله ها! خود را از مردگان شمارید.

امام علی علیه السلام_ درباره آیه «و از میان شما کسی را به پیری می رسانیم» _فرمود : منظور، هفتاد و پنج سالگی است.

ص :133


1- الأمالی للصدوق : 90/61.
2- النحل : 70 .
3- یس : 68 .
4- جامع الأخبار : 330/926 .
5- الدرّ المنثور : 5/146.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إذا بَلَغَ العَبدُ ثَلاثا و ثَلاثینَ سَنَةً فقَد بَلَغَ أشُدَّهُ ، و إذا بَلَغَ أربَعینَ سَنَةً فقَدِ انتَهی مُنتَهاهُ ، و إذا بَلَغَ إحدی و أربَعینَ فهُوَ فِی النُّقصانِ ، و یَنبَغی لِصاحِبِ الخَمسینَ أن یَکونَ کَمَن هُوَ فی النَّزعِ . (1)

امام صادق علیه السلام :هر گاه آدمی به سی و سه سالگی برسد، به برومندی رسیده است و هر گاه چهل ساله شود به اوج عمر خود رسیده است و چون به چهل و یک سالگی رسد رو به کاهش نهد. و آدم پنجاه ساله باید مانند کسی باشد که در حال جان کندن است.

2885 - ثَمَرَةُ طولِ الحَیاةِ
2885 - حاصل عمر طولانی

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ثَمَرَةُ طولِ الحَیاةِ السَّقَمُ و الهَرَمُ . (2)

عنه علیه السلام :مَن طالَ عُمرُه کَثُرَت مَصائبُهُ . (3)

عنه علیه السلام :مَن أحَبَّ البَقاءَ فَلْیُعِدَّ لِلبَلاءِ قَلبا صَبورا . (4)

2885

حاصل عمر طولانی

امام علی علیه السلام :حاصل عمر طولانی، بیماری و فرتوتی است.

امام علی علیه السلام :هر که عمرش دراز شود، مصیبتهایش زیاد گردد.

امام علی علیه السلام :هر که دوستدار ماندن است، باید برای بلا و گرفتاری ، دلی شکیبا آماده سازد.

2886 - ما یَزیدُ فِی العُمُرِ
2886 - آنچه عمر را زیاد می کند

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أکثِرْ مِنَ الطَّهورِ یَزِدِ اللّهُ فی عُمرِکَ . (5)

2886

آنچه عمر را زیاد می کند

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همیشه با وضو باش، تا خداوند عمرت را دراز گرداند.

ص :134


1- بحار الأنوار : 6/120/7 .
2- غرر الحکم : 4623.
3- غرر الحکم : 8268 .
4- کشف الغمّة : 3/138 .
5- الأمالی للمفید : 60/5 .

عنه صلی الله علیه و آله :مَن سَرَّهُ أن یُبسَطَ لَهُ فی رِزقِهِ و یُنسَأَ لَهُ فی أجَلِهِ فَلْیَصِلْ رَحِمَهُ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :لا یَزیدُ فِی العُمرِ إلاّ البِرُّ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن أرادَ البَقاءَ _ و لا بَقاءَ _ فَلْیُباکِرِ الغَداءَ ، وَ لیُجَوِّدِ الحِذاءَ ، وَ لیُخَفِّفِ الرِّداءَ ، وَ لْیُقِلَّ غُشْیانَ النِّساءِ . (3)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :مُروا شیعَتَنا بِزِیارَةِ قَبرِ الحُسَینِ بنِ عَلِیٍّ علیه السلام ؛ فإنَّ إتیانَهُ یَزیدُ فِی الرِّزقِ ، و یَمُدُّ فِی العُمرِ ، و یَدفَعُ مَدافِعَ السُّوءِ . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن حَسُنَت نِیَّتُهُ زِیدَ فی عُمرِهِ . (5)

عنه علیه السلام :تَجَنَّبوا البَوائقَ یُمَدَّ لَکُم فی الأعمارِ . (6)

عنه علیه السلام :مَن حَسُنَ بِرُّهُ بِأهلِ بَیتِهِ زِیدَ فی عُمرِهِ . (7)

عنه علیه السلام :إن أحبَبتَ أن یَزیدَ اللّهُ فی عُمرِکَ

فسُرَّ أبَوَیکَ . (8)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که خوش دارد روزیش زیاد و عمرش دراز شود، صله رحم به جا آورد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عمر را زیاد نکند مگر نیکوکاری.

امام علی علیه السلام :هر کس طالب ماندن است، که البته ماندنی در کار نیست، صبح زود صبحانه بخورد، کفشِ خوب بپوشد، قرض خود را کم کند و با زنان کمتر نزدیکی کند.

امام باقر علیه السلام :شیعیان ما را به زیارت قبر حسین بن علی علیه السلام فرمان دهید؛ زیرا زیارت آن، روزی را زیاد می کند، عمر را دراز می گرداند و بدیها را دور می سازد.

امام صادق علیه السلام :هر که خوش نیّت باشد، عمرش زیاد شود.

امام صادق علیه السلام :از بدیها دوری کنید تا عمرتان دراز شود.

امام صادق علیه السلام :هر که با خانواده اش نیکوکار باشد، عمرش زیاد شود.

امام صادق علیه السلام :اگر دوست داری خداوند بر عمرت بیفزاید، پدر و مادرت را خوشحال کن.

ص :135


1- الخصال : 32/112 .
2- الدرّة الباهرة : 18 .
3- عیون أخبار الرضا : 2/38/112 .
4- بحار الأنوار : 101/4/12 .
5- بحار الأنوار : 69/408/117 .
6- عیون أخبار الرضا : 2/36/90 .
7- الأمالی للطوسی : 245/425 .
8- الزهد للحسین بن سعید : 33/87 .

عنه علیه السلام_ لمُیسّر _: یا مُیسّرُ ، قَد حَضَرَ أجَلُکَ غَیرَ مَرَّةٍ و لا مَرَّتَینِ ، کُلُّ ذلکَ یُؤَخِّرُ اللّهُ أجَلَکَ لِصِلَتِکَ قَرابَتَکَ، (و إن کُنتَ تُریدُ أن یُزادَ فی عُمرِکَ فَبَرَّ شَیخَیکَ؛ یَعنی أبَوَیهِ) . (1)

(2)

امام صادق علیه السلام_ خطاب به میسّر _فرمود : ای میسّر! چندین بار اجل تو فرا رسید، اما، به علت رسیدگی به خویشاوندانت و به جا آوردن صله رحم، هر بار خداوند آن را به تأخیر انداخت (اگر می خواهی عمرت زیاد شود به دو پیر خود نیکی کن. مراد حضرت والدین او بود).

2887 - طولُ العُمُرِ وحُسنُ العَمَلِ
2887 - عمر دراز و کار نیک

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :طوبی لِمَن طالَ عُمرُهُ و حَسُنَ عَمَلُهُ فحَسُنَ مُنقَلَبُهُ إذ رَضِیَ عَنهُ ربُّهُ ، و وَیلٌ لِمَن طالَ عُمرُهُ و ساءَ عَمَلُهُ و ساءَ مُنقَلَبُهُ إذ سَخِطَ عَلَیهِ رَبُّهُ . (3)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام_ فِی الدّعاءِ _: وَ اجعَلْنی مِمَّن أطَلتَ عُمرَهُ ، و حَسَّنتَ عَمَلَهُ ، و أتمَمتَ عَلَیهِ نِعمَتَکَ ، و رَضیتَ عَنهُ ، و أحیَیتَهُ حَیاةً طَیِّبَةً فی أدوَمِ السُّرورِ و أسبَغِ الکَرامَةِ و أتَمِّ العَیشِ . (4)

2887

عمر دراز و کار نیک

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خوشا به حال کسی که عمرش دراز و کارش نیکو باشد. چنین کسی بازگشتگاهش نیکوست؛ زیرا پروردگارش از او خشنود است. و بدا به حال کسی که عمرش دراز و کردارش بد باشد. چنین کسی بازگشتگاهی بد دارد؛ زیرا پروردگارش از او ناخشنود است.

امام زین العابدین علیه السلام_ در دعا _گفت : مرا چون کسی قرار ده که عمرش را دراز و کردارش را نیکو گردانده ای و نعمتت را بر او کامل کرده ای و از وی خشنودی و زندگی خوش و همراه با پایدارترین شادمانی و کاملترین کرامت و معیشت عطایش فرموده ای.

ص :136


1- الدعوات : 125/309 .
2- (انظر) الرَحِم : باب 6، 1469 . الأجل : باب 21 .
3- بحار الأنوار : 69/400/95 .
4- بحار الأنوار : 98/91/2 .

2888 - المُؤمِنُ وطَلَبُ طولِ العُمُرِ
2888 - مؤمن و طلب عمر دراز

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :یا عَلِیُّ ، مِن کَرامَةِ المُؤمِنِ عَلَی اللّهِ أنَّهُ لَم یَجعَلْ لأِجلِهِ وَقتا حَتّی یَهُمَّ بِبائقَةٍ ، فإذا هَمَّ بِبائقَةٍ قَبَضَهُ إلَیهِ . (1)

فاطمةُ الزَّهراءُ علیها السلام_ فِی المُناجاةِ _: اللّهُمَّ بِعِلمِکَ الغَیبَ ، و قُدرَتِکَ عَلَی الخَلقِ ، أحیِنی ما عَلِمتَ الحَیاةَ خَیرا لی ، و تَوَفَّنی إذا کانَتِ الوَفاةُ خَیرا لی . (2)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام_ مِن دُعائهِ فی مَکارِمِ الأخلاقِ _: و عَمِّرْنی ما کانَ عُمری بِذْلَةً فی طاعَتِکَ ، فإذا کانَ عُمری مَرتَعا لِلشَّیطانِ فَاقبِضْنی إلَیکَ . (3)

2888

مؤمن و طلب عمر دراز

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای علی! از ارجمندی مؤمن نزد خداست که برایش وقت مرگ معیّن نفرموده است، تا زمانی که قصد نافرمانی خدا کند. پس، هر گاه قصد نافرمانی و گناهی کند، جانش را بستاند.

فاطمه زهرا علیها السلام_ در مناجات _گفت : بار خدایا! تو را به علم غیبت و تواناییت بر آفرینش، سوگند می دهم که مرا، تا وقتی می دانی زنده بودن برایم بهتر است، زنده بداری و هر گاه مرگ برایم بهتر بود، بمیرانی.

امام زین العابدین علیه السلام_ در دعای مکارم الاخلاق _گفت : عمر مرا تا زمانی که صرف طاعت تو شود، دراز گردان و هر گاه عمرم چراگاه شیطان شود، جانم را بستان و به سوی خود بِبَر.

2889 - حِکمَةُ جَهلِ الإنسانِ مِقدارَ العُمُرِ
2889 - حکمت بی اطلاعی آدمی از اندازه عمرش

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :تَأمَّلِ الآنَ یا مُفَضَّلُ ما سُتِرَ عَنِ الإنسانِ عِلمُهُ مِن مُدَّةِ حَیاتِهِ ؛ فإنَّهُ لَو عَرَفَ مِقدارَ عُمرِهِ و کانَ قَصیرَ العُمرِ لَم یَتَهنَّأْ بِالعَیشِ مَعَ تَرَقُّبِ المَوتِ و تَوَقُّعِهِ لِوَقتٍ قَد عَرَفَهُ ، بَل کانَ یَکونُ بِمَنزِلَةِ مَن قَد فَنی مالُهُ أو قارَبَ الفَناءَ ، فقَدِ استَشعَرَ الفَقرَ و الوَجَلَ مِن فَناءِ مالِهِ و خَوفِ الفَقرِ ، عَلی أنَّ الّذی یَدخُلُ عَلَی الإنسانِ مِن فَناءِ العُمرِ أعظَمُ مِمّا یَدخُلُ عَلَیهِ مِن فَناءِ المالِ ، لأِنَّ مَن یَقِلُّ مالُه یَأمَلُ أن یَستَخلِفَ مِنهُ فیَسکُنُ إلی ذلکَ ، و مَن أیقَنَ بِفَناءِ العُمرِ استَحکَمَ عَلَیهِ الیَأسُ ، و إن کانَ طَویلَ العُمرِ ثُمَّ عَرَفَ ذلکَ وَثِقَ بِالبَقاءِ ، وَ انهَمَکَ فِی اللَّذّاتِ و المَعاصی ، و عَمِلَ عَلی أنَّهُ یَبلُغُ مِن ذلکَ شَهوَتَهُ ثُمَّ یَتوبُ فی آخِرِ عُمرِهِ ......... فإن قُلتَ : و ها هُوَ الآنَ قَد سُتِرَ عَنهُ مِقدارُ حَیاتِه و صارَ یَتَرَقَّبُ المَوتَ ، فی کُلِّ ساعَةٍ یُقارِفُ الفَواحِشَ و یَنتَهِکُ المَحارِمَ ! قُلنا : إنَّ وَجهَ التَّدبیرِ فی هذا البابِ هُوَ الّذی جَری عَلَیهِ الأمرُ فیهِ ، فإن کانَ الإنسانُ مَعَ ذلکَ لا یَرعَوی و لا یَنصَرِفُ عَنِ المَساوئِ فإنَّما ذلکَ مِن مَرَحِهِ (4) و مِن قَساوَةِ قَلبِهِ ، لا مِن خَطَأٍ فِی التَّدبیرِ . (5)

2889

حکمت بی اطلاعی آدمی از اندازه عمرش

امام صادق علیه السلام :اینک ای مفضل! درباره مخفی بودن مدت عمر انسان از او، بیندیش؛ زیرا اگر آدمی بداند که مدت عمرش چقدر است و عمرش کوتاه باشد زندگی بر او ناگوار شود چون منتظر است که مرگ در زمانی که می داند فرا رسد. بلکه مانند کسی است که مالش از بین رفته یا در آستانه نابود شدن باشد. چنین کسی از ترس نابود شدن اموالش و گرفتار شدن به فقر عملاً احساس فقر می کند. این در حالی است که ترس ناشی از به سر آمدن عمر به مراتب بیشتر از ترس ناشی از نابود شدن اموال است؛ زیرا کسی که ثروتش کم شود به امید این که آن را جایگزین کند آرامش پیدا می کند ، اما کسی که به تمام شدن عمرش [در زمان مشخص و معلوم ]یقین داشته باشد، یأس وجودش را فرا می گیرد.

اما اگر عمرش دراز باشد و او از این موضوع اطلاع داشته باشد، مطمئن می شود که هنوز خواهد بود و لذا غرق لذتها و گناهان می شود و سعی می کند کامرواییهایش را بکند و سپس در آخر عمر توبه نماید .........

ممکن است بگویی: هم اینک نیز که مدت عمرش برای او نامعلوم است و هر لحظه انتظار فرا رسیدن مرگ را دارد، باز مرتکب زشت کاری و نافرمانی می شود. در پاسخ می گوییم: حکمتی که برای نامعلوم بودن مدت عمر بیان کردیم همچنان به قوت خود باقی است. اما اگر انسان با این حال، از زشت کاری باز نایستد و خویشتنداری نکند این دیگر ناشی از سرمستی و سخت دلی اوست نه این که تدبیر و فلسفه کار، نادرست است.

ص :137


1- عیون أخبار الرِّضا : 2/36/90 .
2- بحار الأنوار : 94/225/1 .
3- الصحیفة السجّادیّة : الدعاء 20 .
4- المَرَحُ : شِدّة الفرح و النشاط (الصحاح : 1/404) .
5- بحار الأنوار : 3/83 .

ص :138

369 - العمل

369 - عمل

اشاره

(1)

ص :139


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 69 / 18 باب 30 «العمل جزء الإیمان». المیزان فی تفسیر القرآن : 2 / 172 «کلام فی أحکام الأعمال من حیث الجزاء». المیزان فی تفسیر القرآن : 9 / 191 «کلام فی نسبة الأعمال إلَی الأسباب طُولاً». انظر: عنوان 60 «الثواب» ، 68 «الجزاء» ، 96 «الحَبط» ، 84 «الجهاد (الإجتهاد فی طاعة اللّه )». المعرفة : باب 2546 ، الآخرة : باب 28 ، الإیمان : باب 269 ، المحبّة (حبّ اللّه ) : باب 671 ، 672. الإخلاص : باب 1041 ، 1042 ، الزینة : باب 1696 ، الصلاة : باب 2263. العلم : باب 2839 _ 2847 و أبواب بعده ، الموت : باب 3691. القَدَر : باب 3229 ، النیّة : باب 3920 _ 3922 ، 3924. الرهن : 1556 ، 1557 ، الناس : باب 3909.

2890 - الحَثُّ عَلی العَمَلِ
2890 - تشویق به عمل

الکتاب :

«مَنْ عَمِلَ صالِحا مِنْ ذَکَرٍ أوْ اُنْثَی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أجْرَهُمْ بِأحْسَنِ ما کانُوا یَعْمَلُونَ» . (1)

«فَأمّا مَن تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحَا فَعَسَی أنْ یَکُونَ مِنَ الْمُفْلِحِینَ» . (2)

«وَ مَنْ یَأْتِهِ مُؤْمِنا قَدْ عَمِلَ الصَّالِحاتِ فَاُولَئِکَ لَهُمُ الدَّرَجاتُ الْعُلَی» . (3)

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :العَمَلَ العَمَلَ ، ثُمَّ النِّهایَةَ النِّهایَةَ ، و الاستِقامَةَ الاستِقامَةَ ، ثُمَّ الصَّبرَ الصَّبرَ ، و الوَرَعَ الوَرَعَ ، إنَّ لَکُم نِهایَةً فَانتَهوا إلی نِهایَتِکُم . (4)

عنه علیه السلام :إنَّکُم إلی إعرابِ الأعمالِ أحوَجُ مِنکُم إلی إعرابِ الأقوالِ . (5)

2890

تشویق به عمل

قرآن :

«هر کس، از مرد و زن، که مؤمن باشد و کار نیکو انجام دهد، زندگی خوش و پاکیزه ای بدو خواهیم داد و پاداشی بهتر از کارشان به آنان می دهیم».

«اما کسی که توبه کرد و ایمان آورد و کار شایسته انجام داد، امید است که از رستگاران باشد».

«و آنان که با ایمان نزد او آیند و کارهای شایسته کنند، صاحب درجاتی بلند باشند».

حدیث :

امام علی علیه السلام :به جِد، عمل کنید و حتما آن را به پایانش رسانید و در آن پایداری کنید، آن گاه سختْ شکیبایی ورزید و به راستی پارسا باشید. همانا شما را پایانی است؛ پس، خود را به آن پایان (بهشت) رسانید.

امام علی علیه السلام :شما به انجامِ درست و صحیح کارها نیازمندترید تا درست و فصیح ادا کردن سخنان.

ص :140


1- النحل : 97.
2- القصص : 67.
3- طه : 75.
4- نهج البلاغة : الخطبة 176.
5- غرر الحکم : 3828.

عنه علیه السلام :مَن یَعمَلْ یَزدَدْ قُوَّةً ، مَن یُقَصِّرْ فی العَمَلِ یَزدَدْ فَترَةً . (1)

عنه علیه السلام :الشَّرَفُ عِندَ اللّهِ سُبحانَهُ بِحُسنِ الأعمال ، لا بحُسنِ الأقوالِ . (2)

عنه علیه السلام :العِل_مُ یُرشِدُکَ ، و العَمَ_لُ یَبلُ_غُ بِکَ الغایَةَ . (3)

عنه علیه السلام :بِ_ال_عَ_مَ_لِ یَح_صُ_لُ ال_ثَّ_وابُ لا بِالکَسَلِ . (4)

عنه علیه السلام :مَن أبطَأ بِهِ عَمَلُهُ ، لَم یُسرِعْ بِه نَسَبُهُ (حَسَبُه) . (5)

عنه علیه السلام :العَمَلُ شِعارُ المُؤمِنِ . (6)

عنه علیه السلام :العَمَلُ رَفیقُ المُوقِنِ . (7)

عنه علیه السلام :العَمَلُ أکمَلُ خَلَفٍ . (8)

عنه علیه السلام :الدِّینُ ذُخرٌ ، و العِلمُ دَلیلٌ . (9)

عنه علیه السلام :بِحُسنِ العَمَلِ تُجنی ثَمَرَةُ العِلمِ لا بِحُسنِ القَولِ . (10)

امام علی علیه السلام :هر که کار کند نیرومندتر شود و هر که در کار کوتاهی ورزد، سستی او [در کارها ]افزوده شود.

امام علی علیه السلام :شرافت و بزرگی نزد خداوند سبحان به نیکویی کردارهاست، نه به نیکویی گفتارها.

امام علی علیه السلام :علم، راهنماییت می کند و عمل تو را به هدف می رساند.

امام علی علیه السلام :با کار است که پاداش به دست می آید،نه با تنبلی.

امام علی علیه السلام :هر کس عملش او را عقب بیندازد، نسبش [حَسَبَش] او را شتابان نَبَرد.

امام علی علیه السلام :عمل، شعار مؤمن است.

امام علی علیه السلام :عمل، همسفرِ شخصِ برخوردار از یقین است.

امام علی علیه السلام :عمل، کاملترین خَلَف [انسان ]است.

امام علی علیه السلام :دین اندوخته است و دانش راهنما.

امام علی علیه السلام :با نیکویی کردار است که میوه دانش چیده می شود نه با زیبایی گفتار.

ص :141


1- غرر الحکم : (7990 _ 7991).
2- غرر الحکم : 1924.
3- غرر الحکم : 2060.
4- . غرر الحکم : 4295.
5- نهج البلاغة : الحکمة 23 ، 389 .
6- غرر الحکم : 408 .
7- غرر الحکم : 975 .
8- غرر الحکم : 482 .
9- غرر الحکم : 1224 .
10- غرر الحکم : 4296 .

عنه علیه السلام :جاءَ رَجُلٌ إلی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله قالَ : ما یَنفی عَنّی حُجَّةَ الجَهلِ ؟ قالَ : العِلمُ ، قالَ : فَما یَنفی عَنّی حُجَّةَ العِلمِ ؟ قالَ : العَمَلُ . (1)

عنه علیه السلام :لا تَکُن مِمَّن یَرجو الآخِرَةَ بِغَیرِ العَمَلِ ......... یُحِبُّ الصّالِحینَ و لا یَعمَلُ عَمَلَهُم ، و یُبغِضُ المُذنِبینَ و هُوَ أحَدُهُم ......... یَخافُ عَلی غَیرِهِ بِأدنی مِن ذَنبِهِ ، و یَرجو لِنَفسِهِ بِأکثَرَ مِن عَمَلِهِ ......... یُقَصِّرُ إذا عَمِلَ ، و یُبالِغُ إذا سَألَ ......... فهُوَ بِالقَولِ مُدِلٌّ ، و مِنَ العَمَلِ مُقِلٌّ ! (2)

عنه علیه السلام_ فی صِفَةِ الزُّهّادِ _: کانوا قَوما مِن أهلِ الدّنیا و لَیسوا مِن أهلِها ، فَکانوا فیها کمَن لَیسَ مِنها ، عَمِلوا فیها بِما یُبصِرونَ ، و بادَروا فیها ما یَحذَرونَ . (3)

عنه علیه السلام :فَاعمَلوا و أنتُم فی نَفَسِ البَقاءِ ، و الصُّحُفُ مَنشورَةٌ ، و التَّوبَةُ مَبسوطَةٌ ، وَ المُدبِرُ یُدعی ، و المُسیءُ یُرجی ، قَبلَ أن یَخمِدَ العَمَلُ ، و یَنقَطِعَ المَهَلُ . (4)

عنه علیه السلام :إنَّما یُستَدَلُّ عَلَی الصّالِحینَ بِما یُجری اللّهُ لَهُم عَلی ألسُنِ عِبادِهِ ، فَلْیَکُنْ أحَبَّ الذَّخائرِ إلَیکَ ذَخیرَةُ العَمَلِ الصّالِحِ . (5)

امام علی علیه السلام :مردی خدمت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد : چه چیز حجّت نادانی را از من دور می کند؟ فرمود : دانش. عرض کرد : چه چیز حجت دانش را از من دور می سازد؟ فرمود : عمل.

امام علی علیه السلام :چونان کسی مباش که بدون عمل به آخرت امید می بندد ......... مردمان نیک کردار را دوست می دارد، اما اعمال آنها را انجام نمی دهد، گنهکاران را دشمن دارد اما خود در جرگه آنهاست ......... برای دیگری به گناهی کمتر از گناه خود ترسان می شود و برای خود بیش از کردارش امید پاداش دارد ......... در کار [نیک] کوتاهی می ورزد و در درخواست پاداش اصرار می کند ......... حرف زیاد می زند و عمل کم می کند!

امام علی علیه السلام :_ در وصف پارسایان _فرمود : آنان گروهی از مردم دنیا بودند، اما دنیایی نبودند. در دنیا چونان کسانی زیستند که اهل دنیا نیستند. در دنیا بر اساس بینش عمل کردند و از آنچه می ترسیدند پیشی گرفتند و پیش از آن که مرگ به سراغشان آید به عمل پرداختند.

امام علی علیه السلام :اکنون که در فراخنای زندگی هستید و نامه های عملتان گشوده و بساط توبه گسترده است و فراریِ از طاعت خدا به سوی خدا فرا خوانده می شود و بدکار جای امیدواری دارد، عمل کنید پیش از آن که چراغ عمل خاموش شود و فرصت از کف برود.

امام علی علیه السلام :نیکوکاران از سخنانی شناخته شوند که خداوند درباره آنان بر زبان بندگان خویش جاری می سازد؛ پس باید که دوست داشتنی ترین اندوخته در نظر تو اندوختن کار نیک باشد.

ص :142


1- تنبیه الخواطر : 1/64.
2- نهج البلاغة : الحکمة 150.
3- نهج البلاغة : الخطبة 230.
4- نهج البلاغة : الخطبة 237.
5- نهج البلاغة: الکتاب53.

عنه علیه السلام :فَاعمَلوا وَ العَمَلُ یُرفَعُ ، و التَّوبَةُ تَنفَعُ ، و الدُّعاءُ یُسمَعُ ، و الحالُ هادِئَةٌ ، و الأقلامُ جارِیَةٌ ......... . (1)

عنه علیه السلام :اِعمَلوا رَحِمَکُمُ اللّهُ عَلی أعلامٍ بَیِّنَةٍ ، فَالطَّریقُ نَهجٌ یَدعو إلی دارِ السَّلامِ ، و أنتُم فی دارِ مُستَعتَبٍ عَلی مَهَلٍ و فَراغٍ ، و الصُّحُفُ مَنشورَةٌ ، و الأقلامُ جارِیَةٌ ، و الأبدانُ صَحیحَةٌ ، و الألسُنُ مُطلَقَةٌ ، و التَّوبَةُ مَسموعَةٌ ، و الأعمالُ مَقبولَةٌ . (2)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :إنَّ أحَبَّکُم إلَی اللّهِ عَزَّ و جلَّ أحسَنُکُم عَمَلاً ، و إنَّ أعظَمَکُم عِندَ اللّهِ عَمَلاً أعظَمُکُم فیما عِندَ اللّهِ رَغبَةً . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :دَعا اللّهُ النّاسَ فِی الدّنیا بِآبائهِم لِیَتَعارَفوا ، و فی الآخِرَةِ بأعمالِهِم لِیُجازَوا ، فقالَ : «یا أیُّها الّذینَ آمَنوا» ، «یا أیُّها الّذینَ کَفَروا» . (4)

امام علی علیه السلام :عمل کنید هنوز که کار [به درگاه خدا] بالا برده می شود و توبه سود می بخشد و دعا شنیده می شود و اوضاع آرام است و قلمها[ی فرشتگان مأمور ثبت اعمال ]در کار .........

امام علی علیه السلام :رحمت خدا بر شما باد، با توجه به نشانه های آشکار حق عمل کنید؛ زیرا که این راهِ روشن، شما را به سرای آرامش (بهشت) می کشاند و شما در سرایی هستید که از روی فرصت و فراغت می توانید خشنودی پروردگار را به دست آورید، در جایی هستید که نامه های اعمال باز است و قلمها در کار و بدنها سالم و زبانها رها و توبه شنیده می شود و اعمال پذیرفته می گردد.

امام زین العابدین علیه السلام :محبوبترین شما نزد خداوند عزّ و جلّ نکو کارترین شماست. و کارِ آن کس نزد خداوند پر ارجتر و زیادتر است که رغبتش به آنچه نزد اوست زیادتر باشد.

امام صادق علیه السلام :خداوند در دنیا مردم را به نام پدرانشان خواند تا یکدیگر را بشناسند و در آخرت به کردارهایشان، تا سزا داده شوند. پس فرمود : «ای کسانی که ایمان آورده اید» «ای کسانی که کافر شده اید».

ص :143


1- نهج البلاغة : الخطبة 230.
2- نهج البلاغة: الخطبة 94.
3- الکافی : 8/68/24.
4- بحار الأنوار : 78/208/72.

عنه علیه السلام :اِعمَلوا قَلیلاً تَنَعَّموا کَثیرا . (1)

الإمامُ الهادیُّ علیه السلام :النّاسُ فِی الدّنیا بِالأموالِ ، و فی الآخِرَةِ بِالأعمالِ . (2)

(3)

امام صادق علیه السلام :اندکی عمل کنید و بسیار متنعم شوید.

امام هادی علیه السلام :مردم در دنیا با اموال سر و کار دارند و در آخرت با اعمال.

2891 - العَمَلُ وَالجَزاءُ
2891 - عمل و سزا

الکتاب :

«لَیْسَ بِأمانِیِّکُمْ وَ لا أمانِیِّ أهْلِ الْکِتابِ مَنْ یَعْمَلْ سُوءً یُجْزَ بِهِ وَ لا یَجِدْ لَهُ مِنْ دُونِ اللّهِ وَلِیّا وَ لا نَصِیرا * وَ مَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ مِنْ ذَکَرٍ أوْ أُنْثَی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولَئِکَ یَدْخُلُونَ الجَنَّةَ وَ لا یُظْلَمُونَ نَقِیرا» . (4)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :کَما لا یُجتَنی مِنَ الشَّوکِ العِنَبُ کَذلکَ لا یَنزِلُ الفُجّارُ مَنازِلَ الأبرارِ ، و هُما طَریقانِ ، فَأیَّهُما أخَذتُم أدرَکتُم إلَیهِ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :کما لا یُجتَنی مِنَ الشَّوکِ العِنَبُ کذلکَ لا یَنزِلُ الفُجّارُ مَنازِلَ الأبرارِ ، فَاسلُکوا أیَّ طَریقٍ شِئتُم ، فَأیَّ طَریقٍ سَلَکتُم ورَدتُم عَلی أهلِهِ . (6)

2891

عمل و سزا

قرآن :

«نه به آرزوهای شماست و نه به آرزوهای اهل کتاب. هر کس که کار بد کند، سزایش را ببیند و جز خدا برای خویش دوست و یاوری نیابد. هر مؤمنی، مرد یا زن، کار شایسته کند، به بهشت رود و به قدر آن گودی که بر پشت هسته خرماست به آنان ستم نشود.

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همان گونه که از بوته خار، انگور چیده نمی شود، بدکاران نیز در منازل نیکوکاران فرود نمی آیند. اینها دو راه است هر کدام را در پیش گیرید به آن می رسید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همچنان که از بوته خار، انگور چیده نمی شود، بدکاران نیز به جایگاه نیکوکاران نمی روند. پس هر راهی را که می خواهید بپیمایید؛ که هر راهی را که بپویید بر اهل همان وارد شوید.

ص :144


1- تنبیه الخواطر : 2/183.
2- الدرّة الباهرة : 41.
3- (انظر) الإسلام : باب 1860.
4- النساء : 123 و 124.
5- کنز العمّال : 43676.
6- کنز العمّال : 43677.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ثَمَرَةُ العَمَلِ الصّالِحِ کأصلِهِ . (1)

عنه علیه السلام :ثَمَرَةُ العَمَلِ السّیِّئِ کأصلِهِ . (2)

(3)

بیان :

قال العلاّمة الطباطبائیّ فِی المیزان فی تفسیر القرآن فی تبیین رابطة العمل و الجزاء : قد عرفنا فیما تقدّم من البحث أنّ الأوامر و النواهی العُقَلائیّة _ القوانین الدائرة بینهم _ تَستعقب آثارا جمیلة حسنة علَی امتثالها و هی الثواب ، و آثارا سیّئة علی مخالَفتها و التمرّد منها تسمّی عقابا ، و أنّ ذلک کالحیلة یحتالون بها إلی العمل بها ، فجعلهم الجزاء الحسن للامتثال إنّما هو لیکون مشوّقا للعامل ، و الجزاء السیّئ علی المخالفة لیکون العامل علی خوف و حذر من التمرّد . و من هنا یظهر أنّ الرابطة بین العمل و الجزاء رابطة جَعلیّة وضعیّة من المجتمع أو من ولیّ الأمر ، دعاهم إلی هذا الجعل حاجتُهم الشدیدة إلی العمل لیستفیدوا منه و یرفعوا به الحاجة و یسدّوا به الخلّة ، و لذلک تراهم إذا استغنَوا و ارتفعت حاجتهم إلی العمل ساهلوا فِی الوفاء علی ما تعهّدوا به من ثواب و عقاب .

و لذلک أیضا تری الجزاء یختلف کثرةً و قلةً و الأجر یتفاوت شدّةً و ضعفا باختلاف الحاجة إلی العمل ، فکلّما زادت الحاجة زاد الأجر و کلّما نقصت نقص ، فالآمر و المأمور و المکلِّف و المکلَّف بمنزلة البائع و المشتری ؛ کلّ منهما یعطی شیئا و یأخذ شیئا ، و الأجر و الثواب بمنزلة الثمن ، و العقاب بمنزلة الدرک علی من أتلف شیئا فضمن قیمته و استقرّت فی ذمّته .

و بالجملة : فهو أمر وضعیّ اعتباریّ نظیر سائر العناوین و الأحکام و الموازین الاجتماعیّة التی یدور علیها رَحی الاجتماع الإنسانیّ کالرئاسة و المرؤوسیّة و الأمر و النهی و الطاعة و المعصیة و الوجوب و الحرمة و الملک و المال و البیع و الشراء و غیر ذلک ، و إنّما الحقائق هی الموجودات الخارجیّة و الحوادث المکتنفة بها _ التی لا تختلف حالها بغنی و فقر و عزّ و ذلّ و مدح و ذمّ _ کالأرض و ما یخرج منها و الموت و الحیاة و الصحّة و المرض و الجوع و الشبع و الظمأ و الریّ .

فهذا ما عند العقلاء من أهل الاجتماع ، و اللّه سبحانه جارانا فی کلامه مُجاراةَ بعضنا بعضا ، فقَلبَ سعادتنا التی یهدینا إلیها بدینه فی قالب السنن الاجتماعیّة ، فأمرَ و نهی ، و رغّب و حذّر ، و بشّر و أنذر ، و وعد بالثواب و أوعد بالعقاب ، فصرنا نتلقّی الدِّین علی أسهل الوجوه التی نتلقّی بها السُّننَ و القوانین الاجتماعیّة ، قال تعالی : «وَ لَوْ لا فَضْلُ اللّهِ عَلَیْکُم وَ رَحْمَتُهُ ما زَکی مِنْکُمْ مِنْ أحَدٍ أبَدا» . (4) و لم یهمل سبحانه أمر تعلیم النفوس المستعدّة لإدراک الحقائق ، فأشار فی آیات من کلامه إلی أنّ وراء هذه المعارف الدینیّة التی تشتمل علیها ظواهر الکتاب و السنّة أمرا هو أعظم ، و سرّا هو أنفَس و أبهی ، فقال تعالی : «وَ ما هذِهِ الحَیاةُ الدُّنْیا إلاّ لَهْوٌ وَ لَعِبٌ و إنَّ الدّارَ الآخِرَةَ لَهِیَ الحَیَوانُ» (5) فعَدّ الحیاة الدنیا لعبا لا بِنیَةَ له إلاّ الخیال ، و لا شأن له إلاّ أن یشغل الإنسان عمّا یهمّه ، و هی الدار الآخرة و سعادة الإنسان الدائمة التی لها حقیقة الحیاة . و المراد بالحیاة الدنیا إن کان هو عین ما نسمّیه حیاة _ دون ما یلحق بها من الشؤون الحیویّة من مال و جاه و ملک و عزّة و کرامة و نحوها _ فکونها لعبا و لهوا مع ما نراها من الحقائق یستلزم کون الشؤون الحیویّة لعبا و لهوا بطریق أولی ، و إن کان المراد الحیاة الدنیویّة بجمیع لواحقها فالأمر أوضح .

فهذه السُّنن الاجتماعیّة و المقاصد التی یطلب بها من عزّ و جاه و مال و غیرها ، ثمّ الذی یشتمل علیه التعلیم الدینیّ ، من موادّ و مقاصد هدانا اللّه سبحانه إلیها بالفطرة ثمّ بالرسالة ، مَثَلها کمَثَل اللعب الذی یضعه الولیّ المربّی العاقل للطفل الصغیر الذی لا یمیز صلاحه من فساده و خیره من شرّه ثمّ یجاریه فیه لیروّض بدنه و یروّح ذهنه و یهیّئه لنظام العمل و ابتغاء الفوز به ، فالذی یقع من العمل اللعبیّ هو من الصبیّ لعب جمیل یهدیه إلی حدّ العمل ، و من الولی حکمة و عمل جدّیّ لیس من اللعب فی شیء .

و قال تعالی : «وَ ما خَلَقْنا السَّماواتِ وَ الأرْضَ وَ ما بَیْنَهُما لاعِبینَ * ما خَلَقْناهُما إلاّ بِالْحَقِّ وَ لکِنَّ أکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمونَ» (6) و الآیة قریبة المضمون من الآیة السابقة . ثمّ شرح تعالی کیفیّة تأدیة هذه التربیة الصوریّة إلی مقاصدها المعنویّة فی مثل عامّ ضربه للناس ، فقال : «أنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسالَتْ أوْدِیَةٌ بِقَدَرِها فَاحْتَمَلَ السَّیْلُ زَبَدا رابِیا وَ مِمّا یُوقِدونَ عَلَیهِ فی النّارِ ابْتِغاءَ حِلْیَةٍ أوْ مَتاعٍ زَبَدٌ مِثْلُهُ کَذلِکَ یَضْرِبُ اللّهُ الحَقَّ وَ الْباطِلَ فَأمّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفاءً وَ أمّا ما یَنْفَعُ النّاسَ فَیَمْکُثُ فی الأرْضِ» . (7)

فظهر من بیانه تعالی : أنّ بین العمل و الجزاء رابطةً حقیقیّة وراء الرابطة الوضعیّة الاعتباریّة التی بینهما عند أهل الاجتماع ، و یجری علیها ظاهر تعلیمه تعالی . (8)

امام علی علیه السلام :میوه کار نیک، همانند ریشه آن است.

امام علی علیه السلام :میوه کار بد، همانند ریشه آن است.

توضیح :

علاّمه طباطبایی در المیزان فی تفسیر القرآن در توضیح رابطه عمل و سزا می نویسد: در بحث گذشته دیدیم که چنانچه امر و نهی های عقلایی و قوانینی که در میان عقلا حکمفرماست به کار بسته شوند، پیامدهای خوب و زیبایی دارند که همان ثواب و پاداش است و چنانچه از آنها نافرمانی و تمرّد شود، پیامدهای بد و ناگواری دارند که به نام کیفر خوانده می شود. این پاداش و کیفر به مثابه راه چاره ای است که برای به کار بستن اوامر و نواهی اندیشیده می شوند. پاداشِ خوب در قبال پذیرش اوامر و نواهی برای این است که افراد به عمل تشویق شوند و کیفر و سزای بد در برابر مخالفت و سرپیچی برای این است که شخص از تمرّد و سرپیچی ترسان و برحذر باشد.

از این جا معلوم می شود که رابطه میان کار و پاداش، یک رابطه جعلی و قراردادی است که از سوی جامعه یا زمامدار وضع می شود و عاملی که آنها را به وضع این رابطه واداشته، نیاز شدید آنها به کار و به کار بستن قوانین است تا با استفاده از آن نیازشان را برطرف و مشکلشان را حل کنند.از همین روست که می بینیم وقتی بی نیاز شدند و نیازشان به کار برطرف شد، در عملی ساختن پاداش و کیفر که به انجام آن متعهّد شده اند سستی نشان می دهند.

نیز از همین روست که می بینیم کمی و زیادی و شدّت و ضعف پاداش و کیفر، بسته به این که نیاز به کار چقدر باشد، تفاوت می کند. هر چه نیاز بیشتر باشد، مزد و پاداش افزایش می یابد و هر چه نیاز کمتر باشد، مزد و پاداش کمتر است؛ زیرا فرمانده و فرمانبر و تکلیف دهنده و فرد مکلّف، به منزله فروشنده و خریدار هستند. هر یک از آنها چیزی می دهد و در قبال آن چیزی می گیرد و پاداش و مزد، به منزله بهایی است که پرداخت می شود و کیفر به منزله تاوانی است که کسی که چیزی را از بین برده، در برابر بهای آن ضامن است و به گردن اوست و باید بپردازد.

به طور کلی این عمل یک امر قراردادی و اعتباری، مانند دیگر عناوین و احکام و معیارهای اجتماعی است که چرخه اجتماع انسانی بر محور آنها می گردد؛ همچون ریاست و زیر دست بودن و امر و نهی و فرمانبرداری و نافرمانی و باید و نباید و مالکیت و ثروت و خرید و فروش و غیره. اما حقایق، آن موجودات خارجی و حوادثی است که آنها را در میان گرفته اند _ و توانگری و تهیدستی و عزّت و ذلت و ستایش و نکوهش ، در حال و وضعیت آنها تأثیری ندارد ، مانند زمین و آنچه از زمین می روید و مرگ و زندگی و تندرستی و بیماری و گرسنگی و سیری و تشنگی و سیرابی.

این چیزی است که در میان عقلای جامعه وجود دارد. خداوند سبحان نیز در سخنان خود با ما همان شیوه ای را در پیش گرفته که ما با یکدیگر در پیش گرفته ایم و خوشبختی ما را که از طریق دین خود به سوی آن رهنمونمان می شود، در قالب سنّتها و قوانین اجتماعی ریخته است؛ امر و نهی کرده، تشویق کرده و بر حذر داشته، بشارت داده و بیم داده است، وعده پاداش داده و از کیفر ترسانده است. لذا با همان سادگی که سنّتها و قوانین اجتماعی را پذیرفته ایم، دین را نیز دریافت می کنیم. خداوند متعال فرمود : «اگر فضل و رحمت خدا شامل حال شما نمی شد، هیچ یک از شما هرگز روی پاکی را نمی دید».

خداوند سبحان کار آموزش نفوس مستعدِ ادراکِ حقایق را فرو نگذاشت. در آیاتی از قرآن اشاره فرموده که فرا سوی این معارف دینی، که ظواهر کتاب و سنّت شامل آنهاست، موضوع بسیار بزرگتر و رازی گرانبهاتر و ارزشمندتر وجود دارد. می فرماید : «این زندگی دنیا چیزی جز سرگرمی و بازی نیست و آن سرای آخرت زندگی [واقعی ]است».

زندگی دنیا را بازیی ای قلمداد کرده که اساس و پایه ای جز خیال ندارد و کار و نقشی جز این ندارد که انسان را از هدف اصلیش که همان سرای آخرت و سعادت جاویدان آدمی است و حقیقت زندگی می باشد، باز دارد. مراد از زندگی دنیا اگر همان چیزی باشد که ما آن را زندگی می نامیم _ نه شؤون و لوازم زندگی از قبیل مال و مقام و دارایی و قدرت و شوکت و امثال اینها_ بازی و سرگرمی بودن آن، با وجود حقایقی که در آن هست، مستلزم این است که شؤون و لوازم زندگی به طریق اولی سرگرمی و بازیچه باشد. و اگر مراد زندگی دنیا و همه ملحقات آن باشد، در آن صورت مطلب روشنتر است.

بنا بر این، این قوانین اجتماعی و اهدافی که به وسیله آنها تعقیب می شود، از قبیل قدرت و مقام و ثروت و غیره، و افزون بر اینها موضوعات و اهدافی که آموزشهای دینی آنها را در بر می گیرد و خداوند، نخست از طریق فطرت و سپس از طریق ارسال رسل ما را به سوی آنها رهنمون شده است،در حکم بازی ای است که مربّیِ خردمند برای کودکِ خرد سال، که صلاح و فساد و خوب و بدِ خود را تشخیص نمی دهد، وضع می کند و در این بازی با او همراه و شریک می شود تا بدن و ذهن او را پرورش دهد و برای نظامِ کار و موفق شدن در آن، آماده اش سازد. سر زدن این کار بازیگرانه از کودک، صرفا یک بازی زیباست که او را به مرز کار، هدایت می کند، اما از جانب سرپرست او، یک اقدام حکیمانه و کار جدّی است که به هیچ وجه جنبه بازی ندارد.

خداوند می فرماید : «ما آسمانها و زمین و آنچه را میان آن دو است از روی بازی نیافریدیم. آن دو را جز به حق نیافریدیم اما بیشتر آنان نمی دانند». مضمون این آیه نزدیک به آیه پیش است.

خداوند سپس نحوه منجر شدن این تربیت ظاهری به اهداف و مقاصد معنوی را در یک مَثَل کلّی و عمومی که برای مردم زده است شرح می دهد و می فرماید : «از آسمان آبی فرستاد و هر رودخانه به اندازه خویش جاری شد و آب روان کف بر سر آورد. و از آنچه بر آتش می گذارند تا زیور و متاعی سازند نیز کفی بر سر آید. خدا برای حق و باطل چنین مثل زند. اما کف به کناری رود و نابود شود و آنچه برای مردم سودمند است در زمین پایدار ماند».

از بیان خداوند متعال روشن می شود که میان کار و پاداش ورای رابطه قراردادی که از نظر افراد جامعه میان این دو وجود دارد و ظاهر آموزشها و تعالیم خداوند نیز بر همان منوال می باشد، یک رابطه حقیقی وجود دارد.

ص :145


1- غرر الحکم : 4649
2- غرر الحکم : 4650.
3- (انظر) العمل : باب 2893. عنوان 60 «الثواب». عنوان 68 «الجزاء».
4- النور : 21.
5- العنکبوت : 64.
6- الدخان : 38 ، 39.
7- الرعد : 17.
8- المیزان فی تفسیر القرآن: 6/374 _ 376.

ص :146

ص :147

ص :148

ص :149

2892 - العَمَلُ خَلیلٌ لا یُفارِقُ الإنسانَ
2892 - عمل، دوستی است که از انسان جدا نمی شود

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنَّ لأِحَدِکُم ثَلاثَةَ أخِلاّءَ : مِنهُم مَن یُمَتِّعُهُ بِما سَألَهُ فذلکَ مالُهُ ، و مِنهُم خَلیلٌ یَنطَلِقُ مَعَهُ حَتّی یَلِجَ القَبرَ و لا یُعطیِهِ شَیئا و لا یَصحَبُهُ بَعدَ ذلکَ فَاُولئکَ قَریبُهُ ، و مِنهُم خَلیلٌ یَقولُ : وَ اللّهِ أنا ذاهِبٌ مَعَکَ حَیثُ ذَهَبتَ و لَستُ مُفارِقَکَ ! فذلکَ عَمَلُهُ ، إن کانَ خَیرا و إن کانَ شَرّا . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :یَتبَعُ المَیِّتَ ثَلاثَةٌ : أهلُه و مالُهُ و عَمَلُهُ ، فیَرجِعُ اثنانِ و یَبقی واحِدٌ ؛ یَرجِعُ أهلُهُ و مالُه و یَبقی عَمَلُهُ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :إذا ماتَ الإنسانُ انقَطَعَ عَمَلُهُ إلاّ مِن ثَلاثٍ : إلاّ مِن صَدَقَةٍ جارِیَةٍ ، أو عِلمٍ یُنتَفَعُ بِهِ ، أو وَلَدٍ صالِحٍ یَدعو لَهُ . (3)

2892

عمل، دوستی است که از انسان جدا نمی شود

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر یک از شما را سه دوست است : یکی از آنها دوستی است که خواهش او را برآورده می سازد و آن مال و ثروت اوست، دیگری دوستی است که تا لب گور با او می آید اما چیزی به او نمی دهد و از آن به بعد همراهیش نمی کند و آن خویشاوند اوست، سومی دوستی است که می گوید : به خدا قسم هر جا بروی با تو می آیم و از تو جدا نمی شوم! این دوست عمل اوست. اگر خوب باشد، پاداش خوب می بیند و اگر بد باشد، سزای بد می یابد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سه چیز مرده را [ تا لب گور ]همراهی می کنند : خانواده اش، دارایی اش و عملش. دو تای آنها برمی گردند و یکی باقی می ماند. خانواده و دارایی او برمی گردند و عملش با او می ماند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه انسان بمیرد، رشته عملش قطع می شود مگر سه چیز که دنباله دارد : صدقه جاریه، یا دانشی که مردم از آن بهره مند شوند، یا فرزند نیکوکاری که برایش دعا کند.

ص :150


1- کنز العمّال : 42759.
2- کنز العمّال : 42761.
3- کنز العمّال : 43655.

عنه صلی الله علیه و آله :سَبعَةُ أسبابٍ یُکتَبُ لِلعَبدِ ثَوابُها بَعدَ وَفاتِهِ: رَجُلٌ غَرَسَ نَخلاً، أو حَفَرَ بِئرا، أو أجری نَهرا ، أو بَنی مَسجِدا ، أو کَتَبَ مُصحَفا ، أو وَرَّثَ عِلما ، أو خَلَّفَ وَلَدا صالِحا یَستَغفِرُ لَهُ بَعدَ وَفاتِهِ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :المَرءُ لا یَصحَبُهُ إلاّ العَمَلُ . (2)

عنه علیه السلام :القَرینُ النّاصِحُ هُوَ العَمَلُ الصّالِحُ . (3)

بحار الأنوار عن داوودِ بنِ فرقد :سمعتُ أبا جَعفرٍ علیه السلام یقولُ: إنَّ العَمَلَ الصّالِحَ یَذهَبُ إلَی الجَنَّةِ فیُمَهِّدُ لِصاحِبهِ کما یَبعَثُ الرَّجُلُ غُلامَهُ فیَفرُشُ لَهُ ، ثُمَّ قَرَأ : «وَ أمَّا الّذینَ آمَن_وا وَ عَمِل_وا الصّ_الِح_اتِ فَلأِنفُسِهِ_م یَمْهَدونَ» . (4)

(5)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هفت چیز است که بعد از مرگِ آدمی، ثواب آنها برایش نوشته می شود : مردی که درخت خرمایی بکارد، یا چاه آبی حفر کند، یا نهری جاری سازد، یا مسجدی بسازد، یا کتابی بنویسد، یا دانشی از خود به ارث گذارد، یا فرزند شایسته ای بر جای نهد که بعد از مرگش برای او از خدا آمرزش بخواهد.

امام علی علیه السلام :آدمی را چیزی جز عمل، همراهی نمی کند.

امام علی علیه السلام :همنشینِ خیر خواه، همان عمل شایسته است.

بحار الأنوار_ به نقل از داوود بن فرقد _: از امام باقر علیه السلام شنیدم که می فرمود : کار نیک به بهشت می رود و زمینه را برای صاحبش آماده می سازد؛ همچنان که انسان خدمتکارش را به جایی می فرستد تا آن جا را برایش فرش کند. حضرت سپس این آیه را تلاوت کرد : «اما کسانی که ایمان آوردند و کارهای نیک کردند، برای خویشتن آماده می کنند».

ص :151


1- تنبیه الخواطر : 2/110.
2- غرر الحکم : 999.
3- غرر الحکم : 2157.
4- بحار الأنوار : 71/185/46 .
5- (انظر) القبر : باب 3213. کتاب الأعمال: باب 2916. الصدیق : باب 2189. العقل : باب 2746 ، 2747.

2893 - لِکُلِّ عَمَلٍ نَباتٌ
2893 - هر کرداری را گیاهی است

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اِعلَم أنَّ لِکُلِّ عَمَلٍ نَباتا ، و کُلُّ نَباتٍ لا غِنی بِهِ عَنِ الماءِ ، و المِیاهُ مُختَلِفَةٌ ، فَما طابَ سَقیُهُ طابَ غَرسُهُ و حَلَت (احلَولَت) ثَمَرَتُهُ ، و ما خَبُثَ سَقیُهُ خَبُثَ غَرسُهُ و أمَرَّت ثَمَرَتُهُ . (1)

(2)

2893

هر کرداری را گیاهی است

امام علی علیه السلام :بدان که هر کرداری را گیاهی است و هیچ گیاهی از آب بی نیاز نیست و آبها گوناگونند. پس، هر گیاهی که با آب پاک و نیکو آبیاری شود، درختش نیکو و میوه اش شیرین می شود و هر گیاهی که با آب آلوده و ناگوار آبیاری شود، درختش بد و میوه اش تلخ می گردد.

2894 - المُداوَمَةُ عَلَی العَمَلِ
2894 - مداومت در عمل

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :المُداوَمَةُ عَلَی العَمَلِ فی اتِّباعِ الآثارِ و السُّنَنِ و إن قَلَّ ، أرضی للّهِِ و أنفَعُ عِندَهُ فِی العاقِبَةِ مِنَ الاجتِهادِ فِی البِدَعِ و اتِّباعِ الأهواءِ . (3)

الترغیب و الترهیب:کانَ لِرَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله حَصیرٌ ، و کانَ یَحجُزُه بِاللَّیلِ فیُصَلّی عَلَیهِ ، و یَبسُطُهُ بِالنَّهارِ فیَجلِسُ عَلَیهِ ، فَجَعَلَ النّاسُ یَثوبونَ (4) إلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فیُصلّونَ بِصَلاتِهِ حَتّی کَثُروا ، فَأقبَلَ عَلَیهِم فقالَ : یا أیُّها النّاسُ ، خُذوا مِنَ الأعمالِ ما تُطیقونَ ، فإنَّ اللّهَ لا یَمَلُّ حَتّی تَمَلُّوا ، و إنَّ أحَبَّ الأعمالِ إلَی اللّهِ ما دامَ و إن قَلَّ .

و فی رِوایَةٍ : و کانَ آلُ مُحَمَّدٍ إذا عَمِلوا عَمَلاً أثبَتوهُ . (5)

2894

مداومت در عمل

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مداومت بر عمل بر اساس آثار و سنّت، هر چند اندک، نزد خدا پسندیده تر و خوش فرجامتر است از سخت کوشی در عبادت بر اساس بدعت و هوس.

الترغیب و الترهیب :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بوریایی داشت که شب آن را دولا می کرد و رویش نماز می خواند و روز پهن می کرد و روی آن می نشست و مردم نزد پیامبر آمدند و با نماز آن حضرت نماز می گذاردند، تا جایی که تعدادشان زیاد شد. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله رو به آنها کرد و فرمود : ای مردم! در حدّی که تاب و توان دارید عمل کنید؛ زیرا خداوند خسته نمی شود مگر این که شما خسته شوید. محبوبترین عمل نزد خداوند عملی است که ادامه دار باشد، گر چه اندک باشد.

در روایتی دیگر آمده است : خاندان محمّد هر گاه عملی انجام می دادند، آن را پایدار و استوار می ساختند.

ص :152


1- نهج البلاغة : الخطبة 154.
2- (انظر) العمل: باب 2891 ، 2909.
3- الکافی : 8/8/1.
4- أی یرجعون . (کما فی هامش المصدر).
5- الترغیب و الترهیب : 4/128/1 ، 2.

الترغیب و الترهیب عن عائشَةَ و اُمِّ سَلَمَةَ_ لَمّا سُئلَتا عَن أحَبِّ الأعمالِ إلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله _: ما دِیمَ عَلَیهِ و إن قَلَّ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :المُداوَمَةَ المُداوَمَةَ ! فإنَّ اللّهَ لَم یَجعَلْ لِعَمَلِ المُؤمِنینَ غایَةً إلاّ المَوتَ . (2)

عنه علیه السلام_ فی وَصِیَّتِهِ لاِبنِهِ الحُسَینِ علیه السلام _: یا بُنَیَّ ، اُوصیکَ ......... بِالعَمَلِ فِی النَّشاطِ و الکَسَلِ . (3)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام_ کانَ یَقولُ _: إنّی لاَُحِبُّ أن اُداوِمَ عَلَی العَمَلِ ، و إن قَلَّ . (4)

عنه علیه السلام_ کانَ یَقولُ _: إنّی لاَُحِبُّ أن أقدِمَ عَلی رَبّی و عَمَلی مُستَوٍ . (5)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :أحَبُّ الأعمالِ إلَی اللّهِ عَزَّ و جلَّ ما داوَمَ عَلَیهِ العَبدُ ، و إن قَلَّ . (6)

الترغیب و الترهیب :عایشه و ام سلمه در پاسخ به این سؤال که محبوبترین عمل نزد پیامبر صلی الله علیه و آله چه بود ؟ گفتند : عملی که بر آن مداومت می شد گر چه اندک می بود.

امام علی علیه السلام :مداومت ورزید، مداومت ورزید؛ زیرا که خداوند برای عمل مؤمنان پایانی جز مرگ قرار نداده است.

امام علی علیه السلام_ در سفارش به فرزند خویش حسین علیه السلام _فرمود : تو را سفارش می کنم به ......... عمل در نشاط و سستی.

امام زین العابدین علیه السلام_ بارها _می فرمود : من دوست دارم که بر عمل مداومت داشته باشم، گر چه آن عمل اندک باشد.

امام زین العابدین علیه السلام_ بارها _می فرمود : من دوست دارم که با اعمالی همسان بر پروردگارم وارد شوم [و کم و زیاد و افراط و تفریطی در آن نباشد].

امام باقر علیه السلام :محبوبترین عمل در پیشگاه خداوند عزّ و جلّ عملی است که آدمی بر آن مداومت ورزد، هرچند اندک باشد.

ص :153


1- الترغیب و الترهیب : 4/130/6.
2- مستدرک الوسائل : 1/130/177.
3- تحف العقول : 88.
4- الکافی : 2/82/4.
5- الکافی : 2/83/5.
6- بحار الأنوار : 71/219/25.

عنه علیه السلام :ما مِن شَیءٍ أحَبَّ إلَی اللّهِ عَزَّ و جلَّ مِن عَمَلٍ یُداوَمُ عَلَیهِ ، و إن قَلَّ . (1)

عنه علیه السلام_ کانَ یَقولُ _: إنّی اُحِبُّ أن أدُومَ عَلَی العَمَلِ إذا عَوَّدْتُهُ نَفسی ، و إن فاتَنی مِنَ اللَّیل قَضَیتُه مِنَ النَّهارِ ، و إن فاتَنی مِنَ النَّهارِ قَضَیتُه بِاللَّیلِ ، و إنَّ أحَبَّ الأعمالِ إلَی اللّهِ ما دِیمَ عَلَیها . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :العَمَلُ الدّائمُ القَلیلُ عَلَی الیَقینِ ، أفضَلُ عِندَ اللّهِ مِنَ العَمَلِ الکَثیرِ عَلی غَیرِ یَقینٍ . (3)

امام باقر علیه السلام :هیچ چیز نزد خداوند عزّ و جلّ محبوبتر از عملی نیست که بر آن مداومت شود، هر چند اندک باشد.

امام باقر علیه السلام_ بارها _می فرمود : هر گاه به کاری [عبادی ]عادت کنم دوست دارم بر آن مداومت ورزم. اگر از عبادت شبانه چیزی از من فوت شود، روز قضایش را به جا می آورم و اگر روزْ چیزی [از عبادت ]را از دست دهم، شب قضای آن را به جا می آورم. محبوبترین کارها در پیشگاه خداوند کاری است که با مداومت همراه باشد.

امام صادق علیه السلام :کارِ مداومِ اندک، امّا توأم با یقین، نزد خداوند برتر از کار بسیار بی یقین است.

2895 - مَن عَمِلَ عَمَلاً فَلیَدُم عَلَیهِ سَنَةً
2895 - هرکس عملی انجام دهد آن را تا یک سال ادامه دهد

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إیّاکَ أن تَفرِضَ عَلی نَفسِکَ فَریضَةً فتُفارِقَها اثنی عَشَرَ هِ_لالاً . (4)

عنه علیه السلام :مَن عَمِلَ عَمَلاً مِن أعمالِ الخَیرِ فَلْیَدُمْ عَلَیهِ سَنَةً ، و لا یَقطَعْهُ دُونَها . (5)

2895

هر کس عملی انجام می دهد آن را تا یک سال ادامه دهد

امام صادق علیه السلام :مبادا عملی را بر خود لازم گردانی و پیش از دوازده ماه از آن دست برداری!

امام صادق علیه السلام :هر کس عمل نیکی را شروع کند، تا یک سال آن را ادامه دهد و کمتر از یک سال قطعش نکند.

ص :154


1- الکافی : 2/82/3.
2- الاُصول الستّة عشر : 73 .
3- بحار الأنوار : 71/214/10.
4- الکافی : 2/83/6.
5- دعائم الإسلام : 1/214 .

عنه علیه السلام :إذا کانَ الرَّجُلُ عَلی عَمَلٍ فَلْیَدُمْ عَلَیهِ سَنَةً ، ثُمَّ یَتَحَوَّلُ عَنهُ إن شاءَ إلی غَیرِهِ ؛ و ذلکَ أنَّ لَیلَةَ القَدرِ یَکونُ فیها فی عامِهِ ذلکَ ما شاءَ اللّهُ أن یَکونَ . (1)

(2)

امام صادق علیه السلام :هر گاه شخصی عملی را آغاز کند، تا یک سال آن را ادامه دهد. سپس، اگر خواست، به عمل دیگری پردازد؛ زیرا شب قدر که آنچه خداوند می خواهد مقدر می کند، در آن یک سال وجود دارد.

2896 - ما یَتشَعَّبُ مِنَ المُواظَبَةِ عَلَی الخَیرِ
2896 - نتایج مداومت بر کار خیر

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أمّا المُداوَمَةُ عَلی الخَیرِ فیَتشَعَّبُ مِنهُ : تَرکُ الفَواحِشِ ، و البُعدُ مِنَ الطَّیشِ ، و التَّحَرُّجُ ، و الیَقینُ ، و حُبُّ النَّجاةِ، و طاعَةُ الرَّحمنِ ، و تَعظیمُ البُرهانِ ، وَ اجتِنابُ الشَّیطانِ ، و الإجابَةُ لِلعَدلِ ، و قَولُ الحَقِّ ، فهذا ما أصابَ العاقِلَ بِمُداوَمَةِ الخَیرِ . (3)

2896

نتایج مداومت بر کار خیر

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آنچه از مداومت بر کار نیک بر می خیزد، عبارت است از : ترک زشتیها،دور شدن از سبکسری، بیرون آمدن از گناه، پیدا کردن یقین، عشق به رهایی و رستگاری، فرمان بردن از خدای بخشنده، بزرگداشت برهان، کناره گیری از شیطان، پذیرش عدل و گفتار حق. اینها چیزی است که از مداومت بر کار نیک به خردمند می رسد.

2897 - قَلیلٌ تَدومُ عَلَیهِ خَیرٌ مِن کَثیرٍ مَملولٍ مِنهُ
2897 - عمل اندک مداوم بهتر از عمل بسیارملال آور است

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنَّ النَّفسَ مَلولَةٌ ، و إنَّ أحَدَکُم لا یَدری ما قَدرُ المُدَّةِ ، فَلْیَنظُرْ مِنَ العِبادَةِ ما یُطیقُ ، ثُمَّ لِیُداوِمْ عَلَیهِ ، فإنَّ أحَبَّ الأعمالِ إلَی اللّهِ ما دِیمَ عَلَیهِ و إن قَلَّ . (4)

2897

عمل اندک مداوم بهتر از عمل بسیار ملال آور است

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همانا نفْس خسته و دلگیر می شود و هیچ یک از شما نمی داند که چقدر عمر می کند؛ پس، بنگرد که از عبادت چه در توان اوست و سپس بر همان مداومت ورزد؛ زیرا محبوبترین کارها نزد خداوند، کاری است که بر آن مداومت شود هر چند اندک باشد.

ص :155


1- الکافی : 2/82/1.
2- (انظر) وسائل الشیعة : 1 / 70 باب 21.
3- تحف العقول : 17.
4- کنز العمّال : 5312.

عنه صلی الله علیه و آله :اِکلَفوا مِنَ العَمَلِ ما تُطیقونَ فإنَّ اللّهَ لا یَمَلُّ حَتّی تَمَلّوا ، فإنَّ أحَبَّ الأعمالِ إلی اللّهِ أدوَمُه و إن قَلَّ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :قَلیلٌ تَدومُ عَلَیهِ ، أرجی مِن کَثیرٍ مَملولٍ مِنهُ . (2)

(3)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :به اندازه ای که تاب و توان دارید، عملی را به عهده گیرید؛ زیرا خداوند خسته نشود تا آن گاه که شما خسته شوید. (4) محبوبترین عمل در پیشگاه خدا مداومترین آنهاست گر چه اندک باشد.

امام علی علیه السلام :عمل اندک که بر آن مداومت ورزی، از عمل بسیار که از آن خسته شوی امیدوار کننده تر است.

2898 - زِیادَةُ الفِعلِ عَلَی القَولِ
2898 - فزونی کردار بر گفتار

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنَّ فَضلَ القَولِ عَلَی الفِعلِ لَهُجنَةٌ ، و إنَّ فَضلَ الفِعلِ عَلَی القَولِ لَجَمالٌ و زینَةٌ . (5)

عنه علیه السلام :زِیادَةُ الفِعلِ عَلَی القَولِ أحسَنُ فَضیلَةٍ ، و نَقصُ الفِعلِ عَنِ القَولِ أقبَحُ رَذیلَةٍ . (6)

(7)

2898

فزونی کردار بر گفتار

امام علی علیه السلام :فزونی گفتار بر کردار عیب است و فزونی کردار بر گفتار زیبایی و زیور.

امام علی علیه السلام :فزونی کردار بر گفتار، بهترین فضیلت و کمتر بودن کردار از گفتار، زشت ترین رذیلت است.

ص :156


1- کنز العمّال : 5309 .
2- نهج البلاغة : الحکمة 278.
3- (انظر) العبادة : باب 2462.
4- یعنی عنایت و رحمت خداوند برای کسی که اطاعتش کند پایان نمی پذیرد مگر زمانی که خسته شود و مسألت و درخواست خود را قطع کند _ م .
5- غرر الحکم : 3557.
6- غرر الحکم : 5459 .
7- (انظر) العمل: باب 2892 حدیث 14387.

2899 - أفضَلُ الأعمالِ
2899 - برترین عمل

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أفضَلُ الأعمالِ أحمَزُها . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :أفضَلُ العَمَلِ أدوَمُهُ و إن قَلَّ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله_ لَمّا سُئلَ عَن أفضَلِ الأعمالِ _: إطعامُ الطَّعامِ ، و إطیابُ الکَلامِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله_ أیضا _: العِلمُ بِاللّهِ، و الفِقهُ فی دینِهِ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :أفضَلُ الأعمالِ إیمانٌ بِاللّهِ و تَصدیقٌ بِهِ ، و جِهادٌ فی سَبیلِ اللّهِ ، و حَجٌّ مَبرورٌ ، و أهوَنُ عَلَیکَ مِن ذلکَ إطعامُ الطَّعامِ و لِینُ الکَلامِ و السَّماحَةُ و حُسنُ الخُلقِ ، و أهوَنُ عَلَیکَ مِن ذلکَ لا تَتَّهِمُ اللّهَ فی شَیءٍ قَضاهُ اللّهُ عَلَیکَ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :أفضَلُ الأعمالِ إیمانٌ لا شَکَّ فیهِ ، و جِهادٌ لا غُلولَ فیهِ ، و حِجَّةٌ مَبرورَةٌ . (6)

عنه صلی الله علیه و آله :أفضَلُ العَمَلِ الصَّلاةُ عَلی میقاتِها ، ثُمَّ بِرُّ الوالِدَینِ ، ثُمَّ أن یَسلَمَ النّاسُ مِن لِسانِکَ . (7)

2899

برترین عمل

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برترین عمل، استوارترین آنهاست.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برترین عمل، با دوامترین آنهاست هر چند اندک باشد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در پاسخ به این سؤال که برترین عمل چیست؟ _فرمود : اطعام کردن و نیکو سخن گفتن.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :_ نیز در پاسخ به همین سؤال _فرمود : شناخت خدا و آگاهی در دین او.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برترین اعمال عبارتند از: ایمان به خدا و تصدیق او و جهاد در راه خدا و حجّ پذیرفته شده. از اینها راحت تر برای تو اطعام کردن است و به نرمی سخن گفتن و بخشندگی و خوش خویی. و از اینها آسانتر برای تو این است که خداوند را در آنچه برای تو مقدّر کرده است، متّهم نسازی.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برترین اعمال عبارتند از : ایمانی که در آن شک نباشد، و جهادی که در غنایم آن خیانت صورت نگیرد، و حجّی که پذیرفته شود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین عمل خواندن نماز در وقت آن است. سپس نیکی کردن و اطاعت از پدر و مادر و آن گاه در امان بودن مردم از زبان تو.

ص :157


1- بحار الأنوار : 70/191.
2- تنبیه الخواطر : 1/63.
3- المحاسن : 1/455/1050.
4- تنبیه الخواطر : 1/82.
5- کنز العمّال : 43639.
6- کنز العمّال : 43645.
7- کنز العمّال : 43653.

عنه صلی الله علیه و آله :سَیِّدُ الأعمالِ ثَلاثُ خِصالٍ : إنصافُکَ النّاسَ مِن نَفسِکَ ، و مُواساتُکَ الأخَ فی اللّهِ عَزَّ و جلَّ، و ذِکرُ اللّهِ تَعالی عَلی کُلِّ حالٍ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :أحَبُّ الأعمالِ إلَی اللّهِ سُرورٌ [الذی ]تُدخِلُهُ عَلَی المُؤمِنِ ، تَطرُدُ عَنهُ جَوعَتَهُ أو تَکشِفُ عَنهُ کُربَتَهُ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله سَألَ رَبَّهُ سُبحانَهُ لَیلَةَ المِعراجِ ، فقالَ : یا رَبِّ ، أیُّ الأعمالِ أفضَلُ ؟ فقالَ اللّهُ تَعالی : لَیسَ شَیءٌ أفضَلَ عِندی مِنَ التَّوَکُّلِ عَلَیَّ ، و الرِّضا بِما قَسَمتُ . (3)

عنه علیه السلام :أفضَلُ العَمَلِ ما اُریدَ بِهِ وَجهُ اللّهِ . (4)

عنه علیه السلام :أفضَلُ الأعمالِ لُزومُ الحَقِّ . (5)

عنه علیه السلام :أعلی الأعمالِ إخلاصُ الإیمانِ ، و صِدقُ الوَرَعِ و الإیقانِ . (6)

عنه علیه السلام :أفضَلُ الأعمالِ ما أکرَهتَ عَلَیهِ نَفسَکَ . (7)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سرورِ کارها سه چیز است : انصاف داشتن با مردم، کمک و همدردی با برادر دینی، و به یاد خداوند متعال بودن در همه حال.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :محبوبترین کارها در پیشگاه خدا، شادیی است که به مؤمن رسانی، گرسنگیش را بر طرف سازی و اندوهش را بزدایی.

امام علی علیه السلام :پیامبر صلی الله علیه و آله در شب معراج از پروردگار پاکش پرسید : پروردگارا! بهترین کارها کدام است؟ خداوند متعال فرمود : نزد من چیزی برتر از توکّل کردن به من و راضی بودن به آنچه قسمت کرده ام، وجود ندارد.

امام علی علیه السلام :برترین عمل، عملی است که برای خدا باشد.

امام علی علیه السلام :برترین عمل، پایبندی به حق است.

امام علی علیه السلام :بالاترین کارها، خالص گردانیدن ایمان است و پارسایی و یقین راستین داشتن.

امام علی علیه السلام :برترین عمل، عملی است که نفس خود را بر انجام آن مجبور گردانی.

ص :158


1- بحار الأنوار : 93/150/3.
2- الکافی : 2/191/11.
3- إرشاد القلوب : 199.
4- غرر الحکم : 2958.
5- غرر الحکم : 3322.
6- غرر الحکم : 3372.
7- بحار الأنوار : 78/69/20.

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :إنَّ أعظَمَکُم عِندَ اللّهِ عَمَلاً ، أعظَمُکُم فیما عِندَ اللّهِ رَغبَةً . (1)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :ما عُبِدَ اللّهُ بِشَیءٍ أحَبَّ إلَی اللّهِ مِن إدخالِ السُّرورِ عَلَی المُؤمِنِ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لَیسَ مِنَ الأعمالِ عِندَ اللّهِ عَزَّ و جلَّ بَعدَ الإیمانِ أفضَلَ مِن إدخالِ السُّرورِ عَلَی المُؤمِنینَ . (3)

عنه علیه السلام_ لَمّا سُئلَ عَن أفضَلِ الأعمالِ _: الصَّلاةُ لِوَقتِها ، و بِرُّ الوالِدَینِ ، و الجِهادُ فی سَبیلِ اللّهِ عَزَّ و جلَّ . (4)

عنه علیه السلام_ فی قولهِ تعالی : «لِیَبْلُوَکُمْ أیُّکُمْ أحسَنُ عَمَلاً» _: لَیسَ یَعنی أکثَرَکُم عَمَلاً ، و لکِنْ أصوَبَکُم عَمَلاً، و إنَّما الإصابَةُ خَشیَةُ اللّهِ تعالی و النِّیَّةُ الصّادِقَةُ الحَسَنةُ . (5)

الکافی عن أبی عمرو الزُّبَیری عن الإمامِ الصّادقِ علیه السلام :قلتُ لَه : أیُّها العالِمُ أخبِرنی أیَّ الأعمالِ أفضلُ عِندَ اللّهِ؟ قالَ : ما لا یَقبَلُ اللّهُ شَیئا إلاّ بِهِ . قُلتُ : و ما هُوَ ؟ قالَ : الإیمانُ بِاللّهِ الّذی لا إلهَ إلاّ هُوَ ، أعلی الأعمالِ دَرَجَةً و أشرَفُها مَنزِلَةً و أسناها حَظّا . قالَ : قُلتُ : أ لا تُخبِرُنی عَنِ الإیمانِ ، أقَولٌ هُوَ و عَمَلٌ ، أم قَولٌ بِلا عَمَلٍ ؟ فقالَ : الإیمانُ عَمَلٌ کُلُّهُ ، و القَولُ بَعضُ ذلکَ العَمَلِ . (6)

امام زین العابدین علیه السلام :عمل آن کس از شما نزد خداوند بزرگتر است که رغبت او به آنچه نزد خداست بزرگتر باشد.

امام باقر علیه السلام :خداوند به چیزی که نزد او محبوبتر از شاد کردن مؤمن باشد، عبادت نشده است.

امام صادق علیه السلام :در پیشگاه خداوند عزّ و جلّ، بعد از ایمان، هیچ کاری برتر از شاد کردن مؤمنان نیست.

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به پرسش از بهترین اعمال _فرمود : نمازِ به وقت، نیکی کردن به پدر و مادر، و جهاد در راه خداوند عزّ و جلّ.

امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «تا شما را بیازماید که کدامتان نیکوتر عمل می کنید» _فرمود : مقصود این نیست که کدام یک بیشتر عمل می کنید، بلکه مقصود این است که کدامتان درست تر عمل می کنید و درستی عمل همان ترس از خداست و داشتن نیّت صادق و خوب.

الکافی_ به نقل از ابو عمرو زبیری _: به امام صادق علیه السلام عرض کردم : ای عالم [بزرگوار]! برترین اعمال نزد خداوند کدام است؟ حضرت فرمود : همان عملی که خداوند هیچ چیزی را جز با آن نمی پذیرد. عرض کردم : آن چیست؟ فرمود : ایمان به خدای یکتا، بلند پایه ترین و ارجمندترین و والاترین اعمال است. زبیری می گوید : عرض کردم : آیا مرا خبر نمی دهید از ایمان که آیا ایمان همان گفتار است و کردار، یا گفتار است بدون کردار؟ حضرت فرمود : ایمان تماما کردار است و گفتار بخشی از آن کردار می باشد.

ص :159


1- تحف العقول : 279.
2- الکافی : 2/188/2.
3- بحار الأنوار : 74/313/69.
4- الکافی : 2/158/4.
5- بحار الأنوار : 70/250/26.
6- الکافی : 2/33/1.

بحار الأنوار :سألَ بعضُ أصحابِنا الصّادقَ علیه السلام ، فقالَ : أیُّ الأعمال أفضلُ؟ قالَ: تَوحیدُکَ لِرَبِّکَ ، قالَ : فَما أعظَمُ الذُّنوبِ ؟ قالَ : تَشبیهُکَ لِخالِقِکَ . (1)

(2)

بحار الأنوار :یکی از اصحاب درباره بهترین اعمال از امام صادق علیه السلام سؤال کرد . حضرت فرمود : یکتا دانستن پروردگارت. او پرسید : بزرگترین گناهان چیست؟ امام فرمود : شریک آوردن برای آفریدگارت.

2900 - ما یَزیدُ فی حُسنِ العَمَلِ و قُبحِهِ
2900 - آنچه به زیبایی و زشتی عمل می افزاید

بحار الأنوار عن عَبدِ اللّهِ بنِ الحُسَینِ عَن عَلِیِّ بنِ الحُسَینِ علیه السلام :انَّهُ قال لَهُ رَجُلٌ: إنَّکُم أهلُ بَیتٍ مَغفورٌ لَکُم، قالَ: فَغَضِبَ وَ قالَ: نَحنُ أحری أن یَجرِیَ فینا ما أجرَی اللّهُ فی أزواجِ النَبِیِّ صلی الله علیه و آله مِن أن نَکونَ کَما تَقولُ، إنّا نَری لِمُحسِنِنا ضِعفَین مِنَ الأَجرِ، وَ لِمُسیئِنا ضِعفَینِ مِنِ العَذابِ، ثُمَّ قَرَأَ الآیَتَنِ «وَ أَعْتَدْنَا لَهَا رِزْقًا کَرِیمًا» (3) أی عَظیمَ القَدرِ، رَفیعَ الخَطَرِ «لَسْتُنَّ کَأَحَدٍ مِّنَ النِّسَآءِ» (4) . (5)

2900

آنچه به زیبایی و زشتی عمل می افزاید

بحار الأنوار_ به نقل از عبد اللّه بن حسین از امام زین العابدین علیه السلام _: مردی به آن حضرت گفت: شما اهل بیت، آمرزیده اید. امام خشمگین شد و فرمود:

ما به اجرای آنچه خداوند درباره همسران پیامبران حکم کرده است، سزاوارتریم تا این که چنان باشیم که تو می گویی . ما برای نیکو کارانمان پاداش دو برابر و برای بد کارانمان عذاب دو برابر معتقدیم . آن گاه امام دو آیه را قرائت فرمود:

«ما برای آنان روزی نیکو فراهم کردیم» . یعنی [ روزی] ارزشمند و پر اهمیت . «شما همسران پیامبر همانند سایر زنان نیستید» .

ص :160


1- بحار الأنوار : 3/8/18.
2- (انظر) الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر : باب 2646. الطاعة : باب 2396. کنز العمّال : 15 / 948. نور الثقلین : 5 / 380 / 12 _ 14.
3- الاحزاب: 31
4- الاحزاب: 32
5- بحار الأنوار : 22/175 .

شرح نهج البلاغة :خَرَجَ العَطاءُ فی أیّامِ المَنصورِ، وَ أقامَ الشُّقرانِیُّ _ مِن وَلَد شُقْرانَ مَولی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله _ بِبابِهِ أیّاما لا یَصِلُ إلَیهِ عَطاؤُوهُ؛ فَخَرَجَ جَعفَرُ بنُ مُحَمَّدٍ مِن عِندِ المَنصورِ، فَقامَ الشُّقرانِیُّ إلَیهِ، فَذَکَرَ لَهُ حاجَتَهُ، فَرَحَّبَ بِهِ، ثُمَّ دَخَلَ ثانِیا إلَی المَنصورِ، وَ خَرَجَ وَ عَطاءُ الشُّقرانِیِّ فی کُمِّهِ فَصَبَّهُ فی کُمِّهِ ثُمَّ قال: یا شُقْرانُ، إنَّ الحَسَنَ مِن کُلِّ أحدٍ حَسَنٌ، و إنَّهُ مِنکَ أحسَنُ لِمَکانِک مِنّا، و إنَّ القَبیحَ مِن کُلِّ أحَدٍ قَبیحٌ، وَ هُوَ مِنکَ أقبَحُ لِمَکانِکَ مِنّا . (1)

(2)

شرح نهج البلاغه :در ایام منصور دوانیقی، مقرری پرداخت می شد . شخصی به نام شقرانی از نوادگان شقران، آزاد شده پیامبر صلی الله علیه و آله ، به دربار منصور آمد و چند روز در آنجا اقامت کرد، ولی مقرری اش پرداخت نشد . از قضا، امام صادق علیه السلام از پیش منصور بیرون آمد و شقرانی حاجت خود را با ایشان در میان گذاشت . امام به او خوشامد گفت و به نزد منصور بازگشت و پس از دقایقی برگشت و مقرری شقرانی را که در آستینی داشت، در آستین وی ریخت و فرمود:

ای شقران! خوبی از همگان خوب است امّا از تو خوب تر ؛ به دلیل انتسابت به ما و زشتی، از همگان زشت است، امّا از تو زشت تر؛ به دلیل انتسابت به ما . (3)

ص :161


1- شرح نهج البلاغة : 18/205 .وفیه فَاستَحسَنَ الناسُ ما قالَهُ، وَ ذلِکَ لأَِنَّ الشُقرانِیِّ کانَ صاحِبَ شَرابٍ . قالوا: فَانظُر کَیفَ أحسَنَ السَّعیَ فِی استِنجازِ طَلِبَتِهِ، وَ کَیفَ رَحَّبَ بِهِ وَ أکرَمَهُ مَعَ مَعرِفَتِهِ بِحالِهِ وَ کَیفَ وَعَظَهُ وَ نَهاهُ عَنِ المُنکَرِ عَلی وَجهِ التَّعریضِ! قالَ الزَّمَخشَرِیّ: وَ ما هُوَ إلاّ مِن أخلاقِ الأَنبِیاءِ .
2- (انظر) الأجر: باب 8. الثواب: باب 480. الخُلق: ح 5275 .
3- مردم سخن امام را ستودند _ و این، بدان جهت بود که شقرانی اهل باده نوشی بود _ و گفتند: نیک بنگرید که چگونه جعفر بن محمّد برای به دست آوردن مقرری شقرانی تلاش نیکویی به عمل آورد و از او استقبال کرد و او را بزرگ داشت، با این که حال او را می دانست، و در عین حال، او را پند و اندرز داد و با کنایه و اشاره وی را از انجام منکر باز داشت . زمخشری گفته است: و این، جز از خوی و منش پیامبران نیست .

2901 - مَن یُتَقبَّلُ عَمَلُهُ
2901 - کسی که عملش پذیرفته می شود

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ فی وَصِیَّتِه لِأبی ذَرٍّ _: یا أبا ذرٍّ ، کُن بِالعَمَلِ بِالتَّقوی أشَدَّ اهتِماما مِنکَ بالعَمَلِ ؛ فَإنَّهُ لا یَقِلُّ عَمَلٌ بِالتَّقوی ، و کَیفَ یَقِلُّ عَمَلٌ یُتَقَبَّلُ ؟ ! یَقولُ اللّهُ عَزَّ و جلَّ : «إنَّما یَتَقَبَّلُ اللّهُ مِنَ المُتَّقینَ» (1) . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنَّکَ لَن یُتَقَبَّلَ مِن عَمَلِکَ إلاّ ما أخلَصتَ فیهِ . (3)

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :قَلیلُ العَمَلِ مِنَ العاقِلِ مَقبولٌ مُضاعَفٌ ، و کَثیرُ العَمَلِ مِن أهلِ الهَوی و الجَهلِ مَردودٌ. (4)

(5)

2901

کسی که عملش پذیرفته می شود

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در سفارش به ابوذر _فرمود : ای ابوذر! در به کار بستن تقوا اهتمام بیشتری به خرج ده تا در خود عمل؛ زیرا هیچ عملی با وجود تقوا اندک نیست. چگونه اندک باشد عملی که پذیرفته می شود؟ خداوند عزّ و جلّ می فرماید : «جز این نیست که خداوند از تقوا پیشگان می پذیرد».

امام علی علیه السلام :از عمل تو هرگز پذیرفته نشود، مگر آنچه را که در آن اخلاص داشته باشی.

امام کاظم علیه السلام :عمل اندکِ خردمند پذیرفته و دو چندان می شود و عمل بسیار اهل هوس و نادانی ردّ می شود.

2902 - مَن لا یَنفَعُهُ عَمَلُهُ
2902 - کسی که عملش او را سودی نمی بخشد

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :ثَلاثٌ مَن لَم تَکُنْ فیهِ لَم یَقُمْ لَهُ عَمَلٌ: وَرَعٌ یَحجُزُهُ عَن مَعاصی اللّهِ عَزَّ و جلَّ، و خُلقٌ یُداری بِهِ النّاسَ ، و حِلمٌ یَرُدُّ بِهِ جَهلَ الجاهِلِ . (6)

2902

کسی که عملش او را سودی نمی بخشد

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سه چیز است که در هر کس نباشد هیچ یک از اعمالش حاصلی ندارد : ورعی که او را از نافرمانی خداوند عزّ و جلّ باز دارد، خُلق و خویی که به وسیله آن با مردم مدارا کند و بردباری ای که با آن جسارت نادان را دفع کند.

ص :162


1- المائدة : 27 .
2- مکارم الأخلاق : 2/375/2661.
3- غرر الحکم : 3787.
4- تحف العقول : 387.
5- (انظر) الإخلاص : باب 1045. الدِّین : باب 1320. الصلاة : باب 2254. فعل المعروف : باب 8 التقوی : باب 4103.
6- الخصال : 125/121.

عنه صلی الله علیه و آله :ثَلاثٌ مَن لَم یَکُنَّ فیهِ لَم یَقُمْ لَهُ عَمَلٌ : وَرَعٌ یحَجُزُهُ عَن مَعاصی اللّهِ عَزَّ و جلَّ ، و عِلمٌ یَرُدُّ بِهِ جَهلَ السَّفیهِ ، و عَقلٌ یُداری بِهِ النّاسَ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :ثَلاثٌ مَن لَم یَکُنَّ فیهِ أو واحِدَةٌ مِنهُنَّ فَلا تَعتَدَّنَّ بِشَیءٍ مِن عَمَلِهِ : تَقویً یَحجُزُهُ عَن مَعاصی اللّهِ عَزَّ و جلَّ ، أو حِلمٌ یَکُفُّ بِهِ السَّفیهَ ، أو خُلقٌ یَعیشُ بِهِ فِی النّاسِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :ثَلاثٌ مَن لَم یَکُنّ فیه لَم یَتِمَّ لَهُ عَمَلٌ : وَرَعٌ یَحجُزُهُ عَن مَعاصی اللّهِ ، و خُلقٌ یُداری بِهِ النّاس ، و حِلمٌ یَرُدُّ بِهِ جَهلَ الجاهِلِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :ثَلاثَةٌ لا یَنفَعُ مَعَهُنَّ عَمَلٌ: الشِّرکُ بِاللّهِ ، و عُقوقُ الوالِدَینِ ، و الفِرارُ مِنَ الزَّحفِ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :ما عَمِلَ مَن لَم یَحفَظْ لِسانَهُ . (5)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سه چیز است که در هر کس نباشد هیچ عملی از او به کارش نمی آید : ورعی که او را از نافرمانی خداوند عزّ و جلّ مانع شود و دانشی که با آن رفتار جاهلانه نابخرد را دفع کند و خردی که بدان با مردم مدارا نماید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سه چیز است که هر کس همه یا یکی از آنها را نداشته باشد، نباید به چیزی از عمل خود دل خوش کند : تقوایی که او را از نافرمانی خداوند عزّ و جلّ باز دارد، یا بردباری ای که با آن جلو شخص سبک سر را بگیرد، یا خُلق و خویی که با آن در میان مردم زندگی کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سه چیز است که در هر کس نباشد هیچ عملی از او کامل نگردد : پارسایی ای که او را از نافرمانی خدا باز دارد و خویی که به وسیله آن با مردم مدارا کند و بردباری ای که با آن گستاخی نادان را دفع سازد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سه چیز است که با وجود آنها هیچ عملی سود نمی بخشد : شرک آوردن به خدا، نافرمانی و آزردن پدر و مادر، و گریختن از جهاد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن که زبان خود را نگه ندارد، عمل نکرده است.

ص :163


1- تحف العقول : 7.
2- تنبیه الخواطر : 1/90 .
3- الکافی : 2/116/1.
4- کنز العمّال : 43824 و 43937.
5- بحار الأنوار : 77/85.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنَّ مِن عَزائمِ اللّهِ فِی الذِّکرِ الحَکیمِ ، الّتی عَلَیها یُثیبُ و یُعاقِبُ و لَها یَرضی و یَسخَطُ : أنَّهُ لا یَنفَعُ عَبدا _ و إن أجهَدَ نَفسَهُ ، و أخلَصَ فِعلَهُ _ أن یَخرُجَ مِنَ الدّنیا لاقِیا رَبَّهُ بِخَصلَةٍ مِن هذهِ الخِصالِ لَم یَتُبْ مِنها : أن یُشرِکَ بِاللّهِ فیما افتَرَضَ عَلَیهِ مِن عِبادَتِهِ ، أو یَشفِیَ غَیظَهُ بِهَلاکِ نَفسٍ ، أو یَعُرَّ بِأمرٍ فَعَلَهُ غَیرُهُ ، أو یَستَنجِحَ (1) حاجَةً إلَی النّاسِ بِإظهارِ بِدعَةٍ فی دِینِهِ ، أو یَلقَی النّاسَ بِوَجهَینِ ، أو یَمشی فیهِم بِلِسانَینِ ، اِعقِلْ ذلکَ ؛ فإنَّ المِثلَ دَلیلٌ عَلی شِبهِهِ . (2)

عنه علیه السلام :لا خَیرَ فی عَمَلٍ إلاّ مَعَ الیَقینِ و الوَرَعِ . (3)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :لا یَنفَعُ مَعَ الشَّکِّ و الجُحودِ عَمَلٌ . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لَو نَظَروا [النّاسُ] إلی مَردودِ الأعمالِ مِنَ السَّماءِ ، لَقالوا : ما یَقبَلُ اللّهُ مِن أحَدٍ عَمَلاً! (5)

عنه علیه السلام_ لِعَبّادِ بنِ کَثیرٍ البَصریِّ الصّوفیِّ _: وَیحَکَ یا عَبّادُ ! غَرَّکَ أن عَفَّ بَطنُکَ و فَرجُکَ ؟! إنَّ اللّهَ عَزَّ و جلَّ یَقولُ فی کِتابِهِ : «یا أیُّها الّذینَ آمَنوا اتَّقوا اللّهَ و قُولوا قَولاً سَدیدا * یُصلِحْ لَکُم أعْمالَکُم» (6) اِعلَمْ أنَّهُ لا یَتَقَبَّلُ اللّهُ مِنکَ شَیئا حَتّی تَقولَ قَولاً عَدلاً . (7)

امام علی علیه السلام :از جمله حکمهایِ قطعیِ خداوند در قرآن حکیم که بر اساس آنها پاداش و کیفر می دهد و به سبب آنها خوشنود می شود و خشم می گیرد این است که بنده _ هر چند خودش را خسته کند و عملش را خالص گرداند _ چنانچه با این خصلتها از دنیا به ملاقات پروردگارش رود و از آنها توبه نکرده باشد بی فایده است : در عبادت خداوند که بر او واجب فرموده است، شریک قرار دهد، یا خشم خود را با کشتن کسی فرو نشاند، یا کسی را به کاری که دیگری کرده لکه دار سازد، یا برای آن که از مردم به نوایی برسد، در دین خویش بدعتی پدید آورد، یا با مردم دو رو و یا دو زبان باشد. در این باره بیندیش؛ زیرا هر مثالی دلیل و نشانگر مشابه خود است.

امام علی علیه السلام :در هیچ عملی خیری نیست، مگر این که با یقین و پارسایی همراه باشد.

امام باقر علیه السلام :با وجود شک و انکار، هیچ عملی سودمند نیست.

امام صادق علیه السلام :اگر [مردم] اعمالی را که از آسمان برگردانده می شود می دیدند، می گفتند : خداوند از هیچ کس عملی را نمی پذیرد.

امام صادق علیه السلام_ به عبّاد بن کثیر بصری صوفی _فرمود : وای بر تو ای عبّاد! از این که شکم و شرمگاهت را پاک نگه داشته ای، مغرور گشته ای! خداوند عزّ و جلّ در کتاب خود می فرماید : «ای کسانی که ایمان آورده اید! از خدا بترسید و سخنِ درست بگویید، تا خداوند کارهای شما را به صلاح آرد». بدان که خداوند چیزی از تو نپذیرد، مگر این که سخن درست و حقّ بگویی.

ص :164


1- أی یطلب نجاح حاجته .
2- نهج البلاغة : الخطبة 153.
3- غرر الحکم: 10914 .
4- الکافی : 2/400/7.
5- المحاسن : 1/224/399.
6- الأحزاب : 70 و 71 .
7- الکافی : 8/107/81.

عنه علیه السلام :إذا قالَ المُؤمِنُ لِأخیهِ : اُفٍّ ! خَرَجَ مِن وَلایَتِهِ . و إذا قالَ : أنتَ عَدُوّی ! کَفَرَ أحَدُهُما ؛ لِأنَّهُ لا یَقبَلُ اللّهُ عَزَّ و جلَّ مِن أحَدٍ عَمَلاً فی تَثریبٍ (1) عَلی مُؤمِنٍ نَصیحَةً ، و لا یَقبَلُ من مُؤمِنٍ عَمَلاً و هُوَ یُضمِرُ فی قَلبِهِ عَلَی المُؤمِنِ سُوءا ......... و لَو نَظَروا إلی مَردودِ الأعمالِ مِنَ اللّهِ عَزَّ و جلَّ لَقالوا : ما یَتَقَبَّلُ اللّهُ عَزَّ و جلَّ مِن أحَدٍ عَمَلاً . (2)

عنه علیه السلام :لا وَ اللّهِ لا یَقبَلُ اللّهُ شَیئا مِن طاعَتِهِ عَلَی الإصرارِ عَلی شَیءٍ مِن مَعاصیهِ . (3)

عنه علیه السلام :لا یَقبَلُ اللّهُ مِن مُؤمِنٍ عَمَلاً و هُوَ مُضمِرٌ عَلی أخیهِ المُؤمِنِ سُوءا . (4) (5)

امام صادق علیه السلام :هر گاه مؤمن به برادرش بگوید : اُف بر تو! از محدوده دوستی او بیرون رود و هر گاه بگوید : تو دشمن من هستی! یکی از آن دو کافر باشد ؛ (6) زیرا خداوند عزّ و جلّ از هیچ کس عمل خیر خواهانه ای را نسبت به مؤمن، در صورتی که با سرزنش و به رخ کشیدن خطای او همراه باشد، نمی پذیرد و از هیچ مؤمنی، چنانچه نسبت به مؤمنی سوء نیّت داشته باشد، عملی را قبول نمی کند ......... [مردم ]اگر اعمالی را که از درگاه خداوند عزّ و جلّ برگردانده می شود، می دیدند می گفتند : خداوند عزّ و جلّ از احدی هیچ عملی را نمی پذیرد.

امام صادق علیه السلام :به خدا قسم که خداوند هیچ طاعتی را، چنانچه با اصرار بر چیزی از نافرمانی و معصیت او همراه باشد، نمی پذیرد.

امام صادق علیه السلام :خداوند از مؤمنی که نسبت به برادر مؤمن خود نیّت بد داشته باشد، هیچ عملی را نمی پذیرد.

ص :165


1- التثریب : توبیخ و تعییر و استقصاء فی اللّوم (مجمع البحرین : 1/240)، و قوله : «نصیحة» إمّا بدل أو بیان لقوله «عملاً» أی لا یقبل من أحد نصیحة لمؤمن یشتمل علی تعییر ، أو مفعول لأجله للتثریب ؛ أی لا یقبل عملاً من أعماله إذا عیّره علی وجه النصیحة فکیف بدونها . (کما فی هامش المصدر).
2- الکافی: 8/ 365/ 556 .
3- الکافی : 2/288/3.
4- الکافی : 2/361/8.
5- (انظر) الریاء : باب 1414. الصلاة : باب 2255 ، 2256. العبادة : باب 2461. الإنفاق : باب 3890. الصدقة : باب 2210.
6- زیرا مؤمن دشمن کافر است نه دشمن مؤمن؛ بنا بر این اگر مخاطب، مؤمن باشد گوینده کافر است و اگر کافر باشد گوینده مؤمن است. همچنین این سخن (تو دشمن من هستی) یا راست است یا دروغ که در هر صورت کفر یکی از طرفین لازم می آید _ م.

2903 - مَن قُبِلَ مِنهُ عَمَلٌ
2903 - کسی که یک عمل او پذیرفته شود

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ لَمّا قیلَ لَهُ : کَم تَصَّدَّقُ ؟! أ لا تُمسِکُ ؟ ! _: إنّی و اللّهِ لَو أعلَمُ أنَّ اللّهَ قَبِلَ مِنّی فَرضا واحِدا لَأمسَکتُ ، و لکِنّی وَ اللّهِ ما أدری أقَبِلَ اللّهُ مِنّی شَیئا أم لا ؟ (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن قَبِلَ اللّهُ مِنهُ صَلاةً واحِدَةً لَم یُعَذِّبْهُ ، و مَن قَبِلَ مِنهُ حَسَنَهً ......... لَم یُعَذِّبْهُ . (2)

عنه علیه السلام :مَن قَبِلَ اللّهُ مِنهُ حَسَنَةً واحِدَةً لَم یُعَذِّبْهُ أبَدا و دَخَلَ الجَنَّةَ . (3)

(4)

2903

کسی که یک عمل او پذیرفته شود

امام علی علیه السلام_ وقتی به ایشان گفته شد : چقدر صدقه می دهی؟ چرا دست نگه نمی داری؟ _فرمود : به خدا سوگند، اگر می دانستم که خداوند یک واجب از من پذیرفته است، قطعا دست نگه می داشتم، اما به خدا قسم نمی دانم که آیا چیزی از من پذیرفته است یا نه؟

امام صادق علیه السلام :هر که خداوند یک نماز از او بپذیرد، عذابش نکند و از هر که یک کار خوب بپذیرد ......... عذابش نکند.

امام صادق علیه السلام :هر که خداوند یک کار خوب از او بپذیرد، هرگز عذابش نکند و به بهشت رود.

ص :166


1- الغارات : 1/90 و 91، و رواه ابن أبی الحدید فی شرح النهج عن محمّد بن فضیل بن غزوان، قال: قیل لعلیّ علیه السلام : کم تتصدّق؟ کم تخرج مالک؟ أ لا تُمسِک ؟ _ الحدیث _ (کما فی هامش الغارات).
2- الکافی : 3/ 266/ 11 .
3- تنبیه الخواطر : 2/86.
4- (انظر) الصلاة : باب 2259.

2904 - الظّاهِرُ یَعکِسُ ما فِی الباطِنِ
2904 - ظاهر، منعکس کننده باطن است

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اِعلَمْ أنَّ لِکُلِّ ظاهِرٍ باطِنا عَلی مِثالِهِ ، فَما طابَ ظاهِرُهُ طابَ باطِنُهُ ، و ما خَبُثَ ظاهِرُهُ خَبُثَ باطِنُهُ ، و قَد قالَ الرَّسولُ الصّادِقُ صلی الله علیه و آله : إنَّ اللّهَ یُحِبُّ العَبدَ و یُبغِضُ عَمَلَهُ ، و یُحِبُّ العَمَلَ و یُبغِضُ بَدَنَهُ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنَّ اللّهَ خَلَقَ السَّعادَةَ و الشَّقاءَ قَبلَ أن یَخلُقَ خَلقَهُ ، فمَن خَلَقَهُ اللّهُ سَعیدا لَم یُبغِضْهُ أبَدا ، و إن عَمِلَ شَرّا أبغَضَ عَمَلَهُ و لَم یُبغِضْهُ ، و إن کانَ شَقِیّا لَم یُحِبَّهُ أبَدا ، و إن عَمِلَ صالِحا أحَبَّ عَمَلَهُ و أبغَضَهُ لِما یَصیرُ إلَیهِ . (2)

(3)

2904

ظاهر، منعکس کننده باطن است

امام علی علیه السلام :بدان که هر آشکاری،نهانی همانند آن دارد؛ بنا بر این، آنچه آشکارش پاک است، نهانش نیز پاک است و آنچه آشکارش پلید است، نهانش نیز پلید است. پیامبرِ راستگو صلی الله علیه و آله ، فرموده است : خداوند، گاه بنده ای را دوست دارد و عملش را دشمن می دارد و گاه عملش را دوست دارد و شخصِ او را دشمن می دارد.

امام صادق علیه السلام :خداوند، پیش از آن که آفریدگان خود را بیافریند، خوشبختی و بدبختی را آفرید. پس، هر که را خداوند خوشبخت بیافریند، هرگز دشمنش ندارد و اگر کار بدی انجام دهد، کارش را دشمن می دارد، اما خود او را دشمن نمی دارد و هر که را بدبخت بیافریند، هرگز دوستش نمی دارد و چنانچه کار نیکی انجام دهد کارش را دوست می دارد و خود او را به سبب سرانجامی که به سوی آن می رود، دشمن می دارد.

2905 - الأعمالُ الَّتی یَنبَغِی الحَذَرُ مِنها
2905 - کارهایی که دوری کردن از آن هاسزاست

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اِحذَرْ کُلَّ عَمَلٍ یَرضاهُ صاحِبُهُ لِنَفسِهِ ، و یَکرَهُهُ لِعامَّةِ المُسلِمینَ . (4)

2905

کارهایی که دوری کردن از آن ها سزاست

امام علی علیه السلام :از هر کاری که کننده اش آن را برای خود می پسندد و بر مردم مسلمان نمی پسندد، دوری کن.

ص :167


1- نهج البلاغة : الخطبة 154 .
2- الکافی : 1/152/1.
3- (انظر) الشقاوة : باب 2033.
4- شرح نهج البلاغة : 18/41.

عنه علیه السلام :اِحذَرْ کُلَّ عَمَلٍ یُعمَلُ بِهِ فِی السِّرِّ ، و یُستَحی مِنهُ فِی العَلانِیَةِ . (1)

عنه علیه السلام :اِحذَرْ کُلَّ عَمَلٍ إذا سُئلَ عَنهُ صاحِبُهُ أنکَرَهُ أوِ اعتَذَرَ مِنهُ . (2)

عنه علیه السلام :إیّاکَ و کُلَّ عَمَلٍ إذا ذُکِرَ لِصاحِبِهِ أنکَرَهُ . (3)

عنه علیه السلام :إیّاکَ و کُلَّ عَمَلٍ یُنَفِّرُ عَنکَ حُرّا ، أو یُذِلّ لَکَ قَدرا ، أو یَجلِبُ عَلَیکَ شَرّا ، أو تَحمِلُ بِهِ إلَی القِیامَةِ وِزرا . (4)

امام علی علیه السلام :از هر کاری که در نهان انجام می شود و در آشکار از انجام آن شرم می شود، دوری کن.

امام علی علیه السلام :از هر کاری که اگر از کننده آن باز خواست شود آن را زشت شمارد، یا از آن پوزش خواهد، دوری کن.

امام علی علیه السلام :بپرهیز از هر کاری که هر گاه به کننده آن یاد آوری شود، به زشتی آن کار اعتراف کند.

امام علی علیه السلام :بپرهیز از هر کاری که آزاده ای را از تو براند، یا قدر و منزلت تو را بکاهد، یا شرّی را برایت به بار آورد، یا به سبب آن بار گناهی را به سوی قیامت بری .

2906 - أدَبُ العَمَلِ
2906 - آداب عمل

الکافی :فیما ناجَی اللّهُ تَعالی بِه موسی علیه السلام : اِعمَلْ کأنَّکَ تَری ثَوابَ عَمَلِکَ؛ لِکَی یَکونَ أطمَعَ لَکَ فی الآخِرَةِ لا مَحالَةَ ، فإنَّ ما بَقِیَ مِنَ الدّنیا کما وَلّی مِنها . (5)

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ فی وَصِیَّتِهِ لاِبنِ مَسعودٍ _: یَا بنَ مَسعودٍ ، إذا عَمِلتَ عَمَلاً فَاعمَلْ بِعِلمٍ و عَقلٍ ، و إیّاکَ و أن تَعمَلَ عَمَلاً بِغَیرِ تَدَبُّرٍ و عِلمٍ ؛ فإنَّهُ جلَّ جَلالُه یَقولُ :

«وَ لا تَکونوا کَالَّتی نَقَضَتْ غَزْلَها مِن بَعْدِ قُوَّةٍ أنْکاثا» (6) . (7)

2906

آداب عمل

الکافی :خداوند متعال در نجوای با موسی علیه السلام فرمود : چنان عمل کن که گویی پاداش عمل خود را به چشم می بینی، تا لا جرم به آخرت بیشتر امید بندی؛ زیرا آنچه از دنیا مانده به مانند همان است که گذشته است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در سفارش به ابن مسعود _فرمود : ای پسر مسعود! هر گاه عملی انجام دادی، از روی آگاهی و خردمندی انجامش ده و از این که عملی را بدون اندیشه و آگاهی انجام دهی بپرهیز؛ زیرا خداوند، جلّ جلاله، می فرماید : «و مانند آن زنی مباشید که رشته ای را که محکم تافته بود، پنبه کرد».

ص :168


1- نهج البلاغة: الکتاب 69.
2- نهج البلاغة : الکتاب 69.
3- بحار الأنوار : 71/369/19.
4- غرر الحکم : 2727.
5- الکافی : 8/46/8.
6- النحل : 92 .
7- مکارم الأخلاق : 2/361/2660.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ألا فَاعمَلوا فِی الرَّغبَةِ کَما تَعمَلونَ فِی الرَّهبَةِ . (1)

عنه علیه السلام :اِعمَلْ عَمَلَ مَن یَعلَمُ أنَّ اللّهَ مُجازیهِ بِإساءَتِهِ و إحسانِهِ . (2)

الإمامُ الحسینُ علیه السلام :اِعمَلْ عَمَلَ رَجُلٍ یَعلَمُ أنَّهُ مَأخوذٌ بِالإجرامِ ، مَجزِیٌّ بِالإحسانِ . (3)

امام علی علیه السلام :هان! در حال رغبت، همان گونه عمل کنید که در حال ترس عمل می کنید.

امام علی علیه السلام :همانند کسی کار کن که می داند خداوند کار نیک و بد او را پاداش می دهد.

امام حسین علیه السلام :همانند آن مردی کار کن که می داند در برابر گناه مؤاخذه می شود و در برابر کار نیک پاداش می گیرد.

2907 - ما یَنبَغِی الاتِّکالُ عَلَیهِ فِی النَّجاةِ
2907 - آنچه برای نجات و رستگاری سزاواراست به آن تکیه شود

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :اِعلَموا أنَّهُ لَن یَنجُوَ أحَدٌ مِنکُم بِعَمَلِهِ ، و لا أنا ، إلاّ أن یَتَغَمَّدَنِیَ اللّهُ بِرَحمَةٍ مِنهُ و فَضلٍ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :قالَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ : ......... لا یَتَّکِلِ العامِلونَ (المُؤمِنونَ) عَلی أعمالِهِمُ الّتی یَعمَلونَها لِثَوابی ؛ فإنَّهُم لَوِ اجتَهَدوا و أتعَبوا أنفُسَهُم أعمارَهُم فی عِبادَتی کانوا مُقَصِّرینَ غَیرَ بالِغینَ فی عِبادَتِهِم کُنهَ عِبادَتی فیما یَطلُبونَ عِندی مِن کَرامَتی ، وَ النَّعیمِ فی جِنانی ، وَ لکِنْ بِرحمَتی فَلْیَثِقوا . (5)

2907

آنچه برای نجات و رستگاری سزاوار است به آن تکیه شود

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بدانید که هیچ یک از شما با عمل خود هرگز نجات نیابد و همچنین خود من، مگر این که فضل و رحمت خداوند شامل حالم شود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند عزّ و جلّ فرمود : ......... عمل کنندگان (مؤمنان) به اعمالی که برای کسب ثواب من انجام می دهند، تکیه نکنند؛ چه، اگر تمام عمرشان را در عبادت من بکوشند و خود را به رنج و زحمت اندازند باز هم در عبادتشان کوتاهی کرده اند و به کُنهِ عبادتم که بدان، کرامت نزد من و نعمتهای بهشتم را می جویند، نرسند، بلکه باید به رحمت و بخشایش من تکیه کنند.

ص :169


1- نهج البلاغة: الخطبة28.
2- غرر الحکم : 2352.
3- بحار الأنوار : 78/127/10.
4- کنز العمّال : 5314.
5- التمحیص : 57/115.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی صِفَةِ المُتَّقینَ _: فَهُم لِأنفُسِهِم مُتَّهِمونَ ، و مِن أعمالِهِم مُشفِقونَ . (1)

(2)

امام علی علیه السلام_ در وصف پرهیزگاران _فرمود : خود را متّهم می سازند و از کرده های خویش هراسانند.

2908 - شِدَّةُ الحاجَةِ إلَی العَمَلِ فِی القِیامَةِ
2908 - نیاز شدید به عمل در قیامت

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لَو کانَ لِرَجُلٍ عَمَلُ سَبعینَ نَبِیّا لاَستَقَلَّ عَمَلَهُ ، مِن شِدَّةِ ما یَری یَومَئذٍ [ یَعنی یَومَ القِیامَةِ ] . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :لَو أنَّ رَجُلاً جُرَّ عَلی وَجهِهِ مِن یَومَ وُلِدَ إلی یَومَ یَموتُ هَرِما فی طاعَةِ اللّهِ عَزَّ و جلَّ لَحَقَّرَ ذلکَ یَومَ القِیامَةِ ، و لَوَدَّ أنَّهُ یُرَدُّ إلَی الدّنیا کَیما یَزدادَ مِنَ الأجرِ و الثَّوابِ . (4)

(5)

2908

نیاز شدید به عمل در قیامت

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اگر انسان عملِ هفتاد پیامبر را [با خود ]داشته باشد، از سختی آنچه در آن روز _ یعنی روز رستاخیز _ می بیند باز اعمال خود را اندک می شمارد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اگر شخص از روزی که به دنیا می آید تا روزی که پیر می شود و می میرد، در طاعت خداوند عزّ و جلّ با صورتش بر زمین کشیده شود، این همه سختی را در روز قیامت ناچیز خواهد شمرد و دوست خواهد داشت که به دنیا باز گردانده شود تا بر اجر و پاداش خود اضافه کند.

ص :170


1- نهج البلاغة : الخطبة 193.
2- (انظر) العبادة : باب 2463.
3- بحار الأنوار : 77/82.
4- کنز العمّال : 43120.
5- (انظر) العُجب : باب 2481.

2909 - دَورُ صَلاحِ الإنسانِ فی حِفظِ مَن تَعَلَّقَ بِهِ
2909 - نقش پاکی انسان در نگهداری آنچه متعلّق به اوست

الکتاب:

«وَ أمَّا الْجِدارُ فَکانَ لِغُلامَیْنِ یَتِیمَیْنِ فِی الْمَدِینَةِ وَ کانَ تَحْتَهُ کَنْزٌ لَهُما وَ کانَ أَبُوهُما صالِحا فَأرادَ رَبُّکَ أنْ یَبْلُغا أشُدَّهُما وَ یَسْتَخْرِجا کَنْزَهُما رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ» . (1)

الحدیث:

تفسیر العیاشی :الإمامُ الصّادقُ علیه السلام : إنَّ اللّهَ لَیُصلِحُ بِصَلاحِ الرَّجُلِ المُؤمِنِ وُلدَهُ ، و وُلدَ وُلدِهِ ، و یَحفَظُهُ فی دُوَیرَتِهِ ، و دُوَیراتٍ حَولَهُ ، فَلا یَزالونَ فی حِفظِ اللّهِ لِکَرامَتِهِ عَلَی اللّهِ . ثُمَّ ذَکَرَ الغُلامَینِ ، فقالَ : «و کانَ أبوهُما صالِحا» أ لَم تَرَ أنَّ اللّهَ شَکَرَ صَلاحَ أبَوَیهِما لَهُما ؟! (2)

(3)

2909

نقش پاکی انسان در نگهداری آنچه متعلّق به اوست

قرآن :

«و امّا آن دیوار، از آنِ دو پسر یتیم از مردم این شهر بود و در زیرش گنجی قرار داشت از آنِ پسران و پدرشان مردی صالح بود. از این رو، پروردگار تو خواست آن دو به حدّ رشد رسند و گنج خود را بیرون آورند و این از روی رحم و مهربانی پروردگار تو بود».

حدیث :

تفسیر العیاشی :امام صادق علیه السلام فرمود : خداوند به سبب صالح بودن مردِ مؤمن فرزندِ او و نواده اش را صالح می گرداند و او را در اتاقک خودش و اتاقکهای پیرامونش حفظ می کند. پس، آنان همواره در پناه خدا هستند؛ زیرا که آن مردِ مؤمن نزد خداوند گرامی است.

سپس حضرت داستان آن دو پسر بچه را نقل کرد و فرمود :«پدر آن دو مردی صالح بود»، آیا نمی بینی که خداوند به خاطر پاکی پدرشان به آن دو پاداش داد؟!

2910 - إتقانُ العَمَلِ
2910 - محکم کاری

2910

إتقانُ العَمَلِ

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ تَعالی یُحِبُّ إذا عَمِلَ أحَدُکُم عَمَلاً أن یُتقِنَهُ . (4)

2910

محکم کاری

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند متعال دوست دارد که هرگاه فردی از شما کاری می کند آن را درست (بی عیب) انجام دهد.

ص :171


1- الکهف : 82.
2- تفسیر العیّاشی : 2/337/63.
3- (انظر) العمل: باب 2893. بحار الأنوار : 71 / 236 باب 68.
4- کنز العمّال : 9128.

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ تَعالی یُحِبُّ مِنَ العامِلِ إذا عَمِلَ أن یُحسِنَ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لَمّا ماتَ إبراهیمُ ابنُ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله رَأی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فی قَبرِهِ خَلَلاً فسَوّاهُ بِیَدِهِ، ثُمَّ قالَ : إذا عَمِلَ أحَدُکُم عَمَلاً فَلْیُتقِنْ . (2)

عنه علیه السلام :إنَّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله نَزَلَ حَتّی لَحَدَ سَعدَ بنَ مُعاذٍ و سَوَّی اللَّبِنَ عَلَیهِ ، و جَعَلَ یَقولُ : ناوِلْنی حَجَرا ، ناوِلْنی تُرابا رَطْبا ، یَسُدُّ بِهِ ما بَینَ اللَّبِنِ ، فلَمّا أن فَرَغَ و حَثا التُرابَ عَلَیهِ و سَوّی قَبرَهُ قالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : إنّی لَأعلَمُ أنَّهُ سَیَبلی و یَصِلُ إلَیهِ البَلاءُ ، و لکِنَّ اللّهَ یُحِبُّ عَبدا إذا عَمِلَ عَمَلاً أحکَمَهُ . (3)

(4)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند متعال از کننده کار این را دوست دارد که وقتی کاری می کند آن را به خوبی انجام دهد.

امام صادق علیه السلام :چون ابراهیم فرزند پیامبر خدا صلی الله علیه و آله درگذشت، پیامبر در گور او شکافی دید و آن را با دست پر و هموار کرد. سپس فرمود : هرگاه کسی از شما کاری کرد، محکم کاری کند.

امام صادق علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله پایین رفت تا سعد بن معاذ را در لحد گذارد و روی آن خشت بچیند و مرتب می فرمود : سنگ بده، گل بده و با آنها درز خشتها را پر می کرد. وقتی کار تمام شد و روی لحد خاک ریخت و قبر را هموار کرد فرمود : من می دانم که بزودی این فرسوده و خراب می شود، اما خداوند بنده ای را دوست دارد که چون کاری انجام دهد، آن را درست انجام دهد.

2911 - النَّوادِرُ
2911 - گوناگون

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ و قَد خَطَبَ فی حِجَّةِ الوَداعِ _: یا أیُّها النّاسُ ، وَ اللّهِ ما مِن شَیءٍ یُقَرِّبُکُم مِنَ الجَنَّةِ و یُباعِدُکُم مِنَ النّارِ إلاّ و قَد أمَرتُکُم بِهِ ، و ما مِن شَیءٍ یُقَرِّبُکُم مِنَ النّارِ و یُباعِدُکُم مِنَ الجَنَّةِ إلاّ و قَد نَهَیتُکُم عَنهُ. (5)

2911

گوناگون

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در خطبه حجّة الوداع _فرمود : ای مردم! به خدا سوگند هیچ چیزی نیست که شما را به بهشت نزدیک و از آتش دوزخ دور گرداند، مگر این که شما را به آن فرمان دادم و هیچ چیزی نیست که شما را به آتش دوزخ نزدیک و از بهشت دور سازد، مگر این که شما را از آن باز داشتم.

ص :172


1- کنز العمّال : 9129.
2- وسائل الشیعة : 2/883/1.
3- وسائل الشیعة : 2/884/2.
4- (انظر) الإحسان : باب 871.
5- الکافی : 2/74/2.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :شَتّانَ ما بَینَ عَمَلَینِ : عَمَلٍ تَذهَبُ لَذَّتُهُ و تَبقی تَبِعَتُهُ ، و عَمَلٍ تَذهَبُ مَؤونَتُهُ و یَبقی أجرُهُ . (1)

عنه علیه السلام :إنّما یُستَدَلُّ عَلَی الصّالِحینَ بِما یُجری اللّهُ لَهُم عَلی ألسُنِ عِبادِهِ ، فَلْیَکُنْ أحَبَّ الذَّخائرِ إلَیکَ ذَخیرَةُ العَمَلِ الصّالِحِ . (2)

عنه علیه السلام :مَن أنِفَ مِن عَمَلِهِ اضطَرَّهُ ذلکَ إلی عَمَلٍ خَیرٍ مِنهُ . (3)

عنه علیه السلام :فی کُلِّ وَقتٍ عَمَلٌ . (4)

عنه علیه السلام :مَن عَمِلَ لِدینِهِ کَفاهُ اللّهُ أمرَ دُنیاهُ . (5)

عنه علیه السلام :مَن قَصَّرَ فِی العَمَلِ ابتُلِیَ بِالهَمِّ . (6)

الإمامُ الجوادُ علیه السلام :القَصدُ إلَی اللّهِ تَعالی بِالقُلوبِ أبلَغُ مِن إتعابِ الجَوارِحِ بِالأعمالِ . (7)

امام علی علیه السلام :چه بسیار تفاوت است میان دو عمل : عملی که لذّتش می رود و رنجش می ماند و عملی که رنج و زحمتش می رود و پاداش آن می ماند.

امام علی علیه السلام :مردمان نیکوکار از سخنانی شناخته شوند که خداوند درباره آنان بر زبان بندگان خویش جاری می سازد؛ بنا بر این، باید دوست داشتنی ترین اندوخته در نظر تو، اندوخته کار نیک باشد.

امام علی علیه السلام :هر که از کاری که می کند راضی نباشد این امر او را به انجام کاری بهتر از آن وا می دارد.

امام علی علیه السلام :در هر زمانی، کاری [مناسب آن زمان ]هست.

امام علی علیه السلام :هر که برای دین خود کار کند، خداوند امر دنیای او را کفایت فرماید.

امام علی علیه السلام :هر که در عمل کوتاهی کند، به اندوه گرفتار آید.

امام جواد علیه السلام :با دلها به سوی خداوند متعال رهسپار شدن رساننده تر به مقصد است تا با خسته کردن اعضا و جوارح با اعمال.

ص :173


1- نهج البلاغة : الحکمة 121.
2- نهج البلاغة: الکتاب53.
3- غرر الحکم : 8619.
4- غرر الحکم : 6458.
5- نهج البلاغة : الحکمة 423.
6- نهج البلاغة : الحکمة 127.
7- الدرّة الباهرة : 39.

ص :174

370 - عَرضُ الأعمال

370 - عرضه اعمال

اشاره

(1)

ص :175


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 17 / 130 باب 7 «عرض الأعمال علی رسول اللّه صلی الله علیه و آله ». بحار الأنوار : 23 / 333 باب 20 «عرض الأعمال علَی الأئمّة علیهم السلام ». وسائل الشیعة : 11 / 386 باب 101 «وجوب الحذر من عرض العمل علَی اللّه و رسوله و الأئمّة علیهم السلام ».

2912 - عَرضُ الأعمالِ عَلَی اللَّهِ
2912 - عرضه شدن اعمال بر خدا

الکتاب :

«وَ سَیَرَی اللّهُ عَمَلَکُمْ» . (1)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :تُعرَضُ الأعمالُ یَومَ الاثنَینِ و الخَمیسِ ، فمِن مُستَغفِرٍ فیُغفَرُ لَهُ ، و مِن تائبٍ فیُتابُ عَلَیهِ، و یُرَدُّ أهلُ الضَّغائنِ بِضَغائنِهِم حَتّی یَتوبوا . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :یَطَّلِعُ اللّهُ إلی جَمیعِ خَلقِهِ لَیلَةَ النِّصفِ مِن شَعبانَ ، فیَغفِرُ لِجَمیعِ خَلقِهِ إلاّ لِمُشرِکٍ أو مُشاحِنٍ . (3)

الإمامُ الحسینُ علیه السلام :إنَّ أعمالَ هذهِ الاُمَّةِ ما مِن صَباحٍ إلاّ و تُعرَضُ عَلَی اللّهِ تَعالی . (4)

2912

عرضه شدن اعمال بر خدا

قرآن :

«و بزودی خداوند کار شما را می بیند».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :روز دو شنبه و پنج شنبه، اعمال عرضه می شود. گناهان آمرزش خواه آمرزیده می شود و توبه توبه گر پذیرفته می گردد و کینه های کنیه ورزان برگردانده می شود تا توبه کنند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :شبِ نیمه شعبان، خداوند به همه آفریدگانش می نگرد و جمیع خلقش را می آمرزد، بجز مشرک یا کینه ورز را.

امام حسین علیه السلام :هر بامداد اعمال این امّت بر خداوند متعال عرضه می شود.

ص :176


1- التوبة: 94.
2- الترغیب و الترهیب : 3/458/17.
3- الترغیب و الترهیب : 3/459/18.
4- عیون أخبار الرضا : 2 / 44 / 156.

2913 - عَرضُ الأعمالِ عَلی رَسولِ اللَّهِ
2913 - عرضه شدن اعمال بر پیامبر خدا

الکتاب :

«وَ سَیَرَی اللّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ ثُمَّ تُرَدُّونَ إلَی عالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ» . (1)

«وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطا لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیدا» . (2)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنَّ أعمالَکُم تُعرَضُ عَلَیَّ کُلَّ یَومٍ ، فَما کانَ مِن حَسَنٍ استَزَدتُ اللّهَ لَکُم ، و ما کانَ مِن قَبیح استَغفَرتُ اللّهَ لَکُم . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنَّ أعمالَ العِبادِ تُعرَضُ عَلی رُسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله کُلَّ صَباحٍ أبرارِها و فُجّارِها ، فَاحذَروا فَلْیَستَحْیِ أحَدُکُم أن یُعرَضَ عَلی نَبِیِّهِ العَمَلُ القَبیحُ . (4)

عنه علیه السلام :تُعرَضُ الأعمالُ عَلی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله أعمالُ العِبادِ کُلَّ صَباحٍ أبرارِها و فُجّارِها ، فَاحذَروها ؛ و هُوَ قَولُ اللّهِ تَعالی : «اِعْمَلوا فَسَیَرَی اللّهُ عَمَلَکُم وَ رَسولُهُ» . (5)

2913

عرضه شدن اعمال بر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله

قرآن :

«و بزودی خدا و پیامبر او کار شما را می بینند.آن گاه به سوی دانای نهان و آشکار باز گردانده می شوید و از آنچه انجام می دادید به شما خبر می دهد».

«اینچنین شما را امّت میانه قرار دادیم تا بر مردمان گواه باشید و پیامبر بر شما گواه باشد».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کارهای شما هر روز به من نشان داده می شود. اگر خوب باشد، از خدا می خواهم بر کارهای شما بیفزاید و اگر زشت باشد، برایتان از خدا آمرزش می طلبم.

امام صادق علیه السلام :هر بامداد کارهای بندگان، از نیک و بد، به رؤیت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله می رسد. بنا بر این، به هوش باشید و هر یک از شما باید شرم کند از این که کار زشت بر پیامبرش عرضه کند.

امام صادق علیه السلام :در هر بامداد کارهای نیک و بد بندگان بر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله عرضه می شود. پس مواظب باشید. و همین است معنای سخن خداوند متعال : «عمل کنید؛ زیرا بزودی خدا و رسول او عمل شما را می بینند».

ص :177


1- التوبة : 94.
2- البقرة : 143.
3- کتاب من لا یحضره الفقیه : 1/191/582.
4- بحار الأنوار : 17/149/44.
5- الکافی : 1/219/1.

الإمامُ الرِّضا علیه السلام :إنَّ الأعمالَ تُعرَضُ عَلی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله أبرارَها و فُجّارَها . (1)

(2)

امام رضا علیه السلام :کارها، از نیک و بد، به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نشان داده می شود.

2914 - عَرضُ الأعمالِ عَلَی الأئِمَّةِ
2914 - عرضه شدن اعمال بر ائمّه

الکتاب :

«وُ قُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ سَتُرَدُّونَ إلَی عالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» . (3)

«فَکَیْفَ إذا جِئْنا مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِیدٍ وَ جِئْنا بِکَ عَلَی هؤُلاءِ شَهِیدا» . (4)

(5)

الحدیث :

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ فی قَولِهِ تعالی : «فَکَیْفَ إذا جِئْنا مِن کُلِّ اُمَّةٍ بِشَهیدٍ ......... » _: نَزَلَت فی اُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله خاصَّةً ؛ فی کُلِّ قَرنٍ مِنهُم إمامٌ مِنّا شاهِدٌ عَلَیهِم ، و مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله شاهِدٌ عَلَینا . (6)

2914

عرضه شدن اعمال بر ائمّه علیهم السلام

قرآن :

«بگو : عمل کنید، خدا و پیامبرش و مؤمنان اعمال شما را خواهند دید و نزد خدای دانای نهان و آشکار برده خواهید شد و او از آنچه می کردید آگاهتان خواهد ساخت».

«چگونه خواهد بود آن گاه که از هر امّتی گواهی بیاوریم و تو را بر این امّت به گواهی فرا خوانیم».

حدیث :

امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «چگونه خواهد بود آن گاه که از هر امّتی گواهی بیاوریم ......... » _فرمود : این آیه در خصوص امّت محمّد صلی الله علیه و آله نازل شده است. در هر نسلی از این امت امامی از ما بر ایشان گواه و ناظر است و محمّد صلی الله علیه و آله بر ما گواه می باشد.

ص :178


1- الکافی : 1/220/6.
2- (انظر) بحار الأنوار : 17 / 130 باب 7.
3- التوبة : 105.
4- النساء : 41.
5- (انظر) النحل: 84 ، 89 ، القصص: 75.
6- الکافی : 1/190/1.

عنه علیه السلام_ لَمّا سُئلَ عَن قَولِه تَعالی : «وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ اُمَّةً وَسَطا ......... » _: نَحنُ الاُمَّةُ الوُسطی ، و نَحنُ شُهَداءُ اللّهِ عَلی خَلقِهِ و حُجَجُهُ فی أرضِهِ . (1)

عنه علیه السلام_ لَمّا سَألَهُ مُحَمَّدُ بنُ مُسلِمٍ و زُرارَةُ عَن عَرضِ الأعمالِ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله _: ما فیهِ شَکٌّ ، ثُمَّ تَلا هذهِ الآیَةَ : «وَ قُلِ اعْمَلوا فَسَیَرَی اللّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسولُهُ و المُؤمِنونَ» قالَ : إنَّ للّهِِ شُهَداءَ فی أرضِهِ . (2)

عنه علیه السلام_ لَمّا سُئلَ عَن قَولِهِ تَعالی : «وَ قُلِ اعْمَ_ل_وا فَسَیَ_رَی اللّهُ عَمَلَکُ_مْ وَ رَس_ولُ_هُ وَ المُؤمِنونَ» _: إیّانا عَنی. (3)

عنه علیه السلام_ أیضا _: هُمُ الأئمَّةُ . (4)

الأمالی للطوسی عن سعیدِ بنِ مسلمٍ عن داوودَ بنِ کثیر الرَّقّی :کُنتُ جالسا عندَ أبی عَبد اللّهِ علیه السلام ، إذ قالَ مُبتَدِئا : یا داوودُ، لَقَد عُرِضَت عَلَیَّ أعمالُکُم یَومَ الخَمیسِ ، فَرأیتُ فیما عُرِضَ عَلیَّ مِن عَمَلِکَ صِلَتَکَ لاِبنِ عَمِّکَ فُلانٍ ، فسَرَّنی ذلکَ ، إنّی عَلِمتُ صِلَتَکَ لَهُ أسرَعَ لِفَناءِ عُمرِهِ و قَطعِ أجَلِهِ . قالَ داوودُ : و کانَ لی ابنُ عَمٍّ مُعانِدا ناصِبا خَبیثا بَلَغَنی عَنهُ و عَن عِیالِهِ سُوءُ حالٍ ، فصَکَکتُ لَهُ بِنَفَقَةٍ قَبلَ خُروجی إلی مَکَّةَ ، فلَمّا صِرتُ فِی المَدینَةِ أخبَرَنی أبو عَبدِ اللّهِ علیه السلام بِذلکَ . (5)

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به پرسش از آیه «اینچنین شما را امتّی میانه قرار دادیم ......... » _فرمود : ما هستیم امّت میانه و ماییم گواهان خدا بر خلقش و حجّتهای او در زمینش.

امام صادق علیه السلام_ وقتی که محمّد بن مسلم و زراره از امام علیه السلام درباره عرضه اعمال بر پیامبر صلی الله علیه و آله سؤال کردند _فرمود : شکّی در آن نیست. سپس این آیه را تلاوت کرد :«بگو : عمل کنید، خدا و پیامبر او و مؤمنان اعمال شما را خواهند دید». فرمود : راستی که خداوند را در روی زمینش گواهانی است.

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از آیه «بگو : عمل کنید، بزودی خدا و پیامبر او و مؤمنان عمل شما را می بینند» _فرمود : مقصود [از مؤمنان] ما هستیم.

امام صادق علیه السلام_ درباره همین آیه _فرمود : آنان ائمّه هستند.

الأمالی للطوسی :سعید بن مسلم بنقل از داوود بن کثیر گفت : نزد امام صادق علیه السلام نشسته بودم که حضرت بی مقدمه فرمود : ای داوود! روز پنجشنبه اعمال شما به من عرضه شد. در میان کارهایی که از تو به رؤیت من رسید، کمکی بود که به پسر عمویت، فلانی، کردی و من از این کار خوشحال شدم. این صله و کمک تو نابودی عمر او و کوتاه شدن اجلش را سرعت بخشید. داوود می گوید : پسر عمویی داشتم که فردی معاند و دشمن اهل بیت و پلید بود. خبردار شدم که او و خانواده اش در وضع مالی بدی به سر می برند. لذا پیش از آن که راهی مکّه شوم، مبلغی خرجی برایش حواله کردم. چون به مدینه رفتم، [حضرت ]ابو عبد اللّه (امام صادق علیه السلام ) مرا از این کار خبر داد.

ص :179


1- الکافی : 1/190/2.
2- بحار الأنوار : 23/348/51.
3- بحار الأنوار : 23/337/6.
4- الکافی : 1/219/2.
5- الأمالی للطوسی : 413/929.

الإمامُ الرِّضا علیه السلام_ و قَد قالَ عَبدُ اللّهِ بنُ أبانَ لَهُ : إنَّ قَوما مِن مَوالیکَ سَألونی أن تَدعُوَ اللّهَ لَهُم _: وَ اللّهِ إنّی لَأعرِضُ أعمالَهُم عَلَی اللّهِ فی کُلِّ یَومٍ . (1)

(2)

امام رضا علیه السلام_ وقتی عبد اللّه بن ابان عرض کرد : گروهی از دوستان شما از من خواسته اند که از شما تقاضا کنم برایشان دعا کنید _فرمود : به خدا قسم هر روز اعمال آنها را بر خدا عرضه می کنم.

ص :180


1- وسائل الشیعة : 11/392/25.
2- (انظر) بحار الأنوار : 23 / 333 باب 20.

371 - کتابُ الأعمال

371 - نامه اعمال

اشاره

(1)

(2)

ص :181


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 5 / 319 باب 17 «إنّ الملائکة یکتبون أعمال العباد».
2- انظر: عنوان 113 «الحساب»، 194 «المراقبة» ، 494 «الملائکة». المعاد (صفة المحشر) : باب 2945.

2915 - کِتابُ الأعمالِ
2915 - نامه اعمال

الکتاب :

«هَذَا کِتابُنا یَنْطِقُ عَلَیْکُمْ بِالْحَقِّ إنَّا کُنَّا نَسْتَنْسِخُ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» . (1)

(2)

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :فَاتَّقوا اللّهَ الّذی أنتُم بِعَینهِ ، و نَواصیکُم بِیَدِهِ ، و تَقَلُّبُکُم فی قَبضَتِهِ ، إن أسرَرتُم عَلِمَهُ ، و إن أعلَنتُم کَتَبَهُ ، قَد وَکَّلَ بِذلکَ حَفَظَةً کِراما ، لا یُسقِطونَ حَقّا ، و لا یُثبِتونَ باطِلاً . (3)

عنه علیه السلام :صاحِبُ الیَمینِ یَکتُبُ الحَسَناتِ ، و صاحِبُ الشِّمالِ یَکتُبُ السَّیِّئاتِ ، و مَلَکا النَّهارِ یَکتُبانِ عَمَلَ العَبدِ بِالنَّهارِ ، و مَلَکا اللَّیلِ یَکتُبانِ عَمَلَ العَبدِ فِی اللَّیلِ . (4) (5)

2915

نامه اعمال

قرآن :

«این نوشته ماست که به حق سخن می گوید؛ زیرا ما کارهایی را که می کردید می نوشتیم».

حدیث :

امام علی علیه السلام :بترسید از خدایی که زیر نظر او هستید و اختیارتان در دست او و دگرگونی احوال و حرکات و سکنات شما در کف اوست. اگر چیزی را پنهان کنید، آن را می داند و اگر آشکار کنید، آن را می نویسد. نگهبانانی بزرگوار را بر این کار گماشته است که حقّی را از قلم نمی اندازند و چیزی را به ناحق ثبت نمی کنند.

امام علی علیه السلام :فرشته دست راست کارهای نیک را می نویسد و فرشته دست چپ گناهان را و دو فرشته روز، اعمال روز بنده را می نویسند و دو فرشته شب، اعمال شب او را می نگارند.

ص :182


1- الجاثیة : 29.
2- (انظر) الأنعام : 61 ، یونس : 21 ، الرعد : 11 ، الأنبیاء : 21 ، مریم : 79 ، المؤمنون : 62 ، یس : 12 ، ق : 17 ، 18 ، القمر : 25 ، 53 ، الإنفطار : 10 _ 12 ، الطارق : 4.
3- نهج البلاغة : الخطبة 183.
4- بحار الأنوار : 5/327/22.
5- (انظر) المعاد (صفة المحشر) : باب 2945. الملائکة : باب 3653.

2916 - تَجَسُّمُ الأعمالِ
2916 - تجسّم اعمال

الکتاب :

«فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْرا یَرَهُ * وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرّا یَرَهُ» . (1)

«یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَرا وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أنَّ بَیْنَها وَ بَیْنَهُ أمَدا بَعِیدا وَ یُحَذِّرُکُمُ اللّهُ نَفْسَهُ وَ اللّهُ رَؤُوفٌ بِالْعِبادِ» . (2)

الحدیث :

جَبرَئیلُ علیه السلام_ لِلنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله و هُوَ یَعِظُهُ _: یا مُحَمَّدُ ، أحبِبْ مَن شِئتَ فإنَّکَ مُفارِقُهُ ، وَ اعمَلْ ما شِئتَ فإنَّکَ مُلاقیهِ . (3)

عنه علیه السلام_ أیضا _: یا مُحَمَّدُ، عِشْ ما شِئتَ فَإنَّکَ مَیِّتٌ ، و أحبِبْ مَن أحبَبتَ فإنَّکَ مُفارِقُهُ ، وَ اعمَلْ ما شِئتَ فإنَّکَ مُلاقیهِ . (4)

2916

تجسّم اعمال

قرآن :

«هر کس هم سنگ ذره ای نیکی کرده باشد، آن را می بیند. و هر کس هم سنگ ذره ای بدی کرده باشد، آن را می بیند».

«روزی که هر کس کارهای نیک و کارهای بد خود را در برابر خویش حاضر بیند، آرزو کند که ای کاش میان او و کردار بدش فاصله ای دور بود. خداوند شما را از خودش بر حذر می دارد. و خدا به بندگانش مهربان است».

حدیث :

جبرئیل علیه السلام_ در مقام اندرز به پیامبر صلی الله علیه و آله _گفت : ای محمّد! هر که را خواهی دوست بدار، اما بدان که تو از او جدا می شوی، و هر کاری که می خواهی بکن، اما بدان که آن را دیدار خواهی کرد.

جبرئیل علیه السلام_ در مقام پند و اندرز به پیامبر صلی الله علیه و آله _گفت : ای محمّد! هر چه می خواهی زندگی کن، سرانجام می میری. هر کس را می خواهی دوست بدار، سرانجام از او جدا می شوی. و هر کاری که می خواهی بکن، اما بدان که آن را دیدار خواهی کرد.

ص :183


1- الزلزلة : 7 ، 8.
2- آل عمران : 30.
3- بحار الأنوار : 71/188/54.
4- کنز العمّال : 42114.

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ لقَیسِ بنِ عاصِمٍ و هُوَ یَعِظُهُ _: إنَّهُ لا بُدَّ لَکَ یا قَیسُ مِن قَرینٍ یُدفَنُ مَعَکَ و هُوَ حَیٌّ ، و تُدفَنُ مَعَهُ و أنتَ مَیِّتٌ ، فإن کانَ کَریما أکرَمَکَ ، و إن کانَ لَئیما أسلَمَکَ ، ثُمَّ لا یُحشَرُ إلاّ مَعَکَ ، و لا تُبعَثُ إلاّ مَعَهُ ، و لا تُسألُ إلاّ عَنهُ ، و لا تَجعَلْهُ إلاّ صالِحا ، فإنَّهُ إن صَلُحَ أنِستَ بِه ، و إن فَسَدَ لا تَستَوحِشُ إلاّ مِنهُ ، و هُوَ فِعلُکَ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ المُؤمِنَ إذا خَرَجَ مِن قَبرِهِ صُوِّرَ لَهُ عَمَلُهُ فی صورَةٍ حَسَنَةٍ ، فیَقولُ لَهُ : ما أنتَ فَوَ اللّهِ إنّی لَأراکَ امرَأَ الصِّدقِ ؟ ! فیَقولُ لَهُ : أنا عَمَلُکَ ، فیَکونُ لَهُ [نورا أو قائدا (2) ] إلَی الجَنَّةِ . و إنَّ الکافِرَ إذا خَرَجَ مِن قَبرِهِ صُوِّرَ لَهُ عَمَلُهُ فی صورَةٍ سَیِّئَةٍ ، و بِشارَةٍ سَیِّئَةٍ فیَقولُ : مَن أنتَ فَوَ اللّهِ إنّی لَأراکَ امرَأَ السَّوءِ ؟ ! فیَقولُ : أنا عَمَلُکَ ، فیَنطَلِقُ بِهِ حَتّی یَدخُلَ النّارَ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله_ فی قولِهِ تَعالی : «یَومَ یُنْفَخُ فی الصُّورِ فَتَأتونَ أفْواجا» (4) _: یُحشَرُ عَشرَةُ أصنافٍ مِن اُمَّتی أشتاتا ......... فأمّا الّذینَ عَلی صورَةِ القِرَدَةِ فَالقَتّاتُ مِنَ النّاسِ ، و أمّا الّذینَ عَلی صورَةِ الخَنازیرِ فَأهلُ السُّحتِ ، و أمّا المُنَکَّسونَ عَلی رُؤوسِهِم فَآکِلَةُ الرِّبا ، وَ العُمیُ الجائرونَ فِی الحُکمِ ، و الصُّمُّ و البُکمُ المُعجَبونَ بِأعمالِهِم ، و الّذینَ یَمضَغونَ بِألسِنَتِهِم فَالعُلَماءُ و القُضاةُ الّذینَ خالَفَ أعمالُهُم أقوالَهُم ، و المُقَطَّعَةُ أیدیهِم و أرجُلُهُمُ الّذینَ یُؤذونَ الجِیرانَ ، و المُصَلَّبونَ عَلی جُذوعٍ مِن نارٍ فَالسُّعاةُ بِالنّاسِ إلَی السُّلطانِ ، و الّذینَ أشَدُّ نَتْنا مِنَ الجِیَفِ فَالّذینَ یَتَمَتَّعونَ بِالشَّهَواتِ و اللَّذّاتِ و یَمنَعونَ حَقَّ اللّهِ فی أموالِهِم ، و الَّذینَ یَلبِسونَ الجُبابَ فأهلُ الفَخرِ و الخُیَلاءِ . (5)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در اندرز به قیس بن عاصم _فرمود : ای قیس! ناچار تو را همدمی است که با تو دفن می شود و او زنده است و تو با او دفن می شوی در حالی که تو مرده ای. اگر کریم و بزرگوار باشد تو را گرامی می دارد و اگر پست و فرومایه باشد، تو را تسلیم می کند. سپس آن همدم جز با تو محشور نمی شود و تو جز با آن برانگیخته نمی شوی و جز درباره او از تو بازخواست نمی شود، پس آن را جز شایسته و صالح قرار مده؛ زیرا اگر خوب باشد، با وی انس می گیری و اگر بد باشد، جز از او وحشت نمی کنی. و آن همدم، کردار توست.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمن هر گاه از گور خود بیرون آید، عملش به صورتی زیبا در برابرش مجسّم می شود. مؤمن به او می گوید : تو کیستی؟به خدا قسم که تو را شخص خوب و درستی می بینم! او می گوید : من کردار تو هستم.پس،برای او نوری می شود یا راهبری به سوی بهشت. و کافر چون از گورش بیرون آید کردارش به صورتی زشت و نویدی بد در برابرش مجسم می شود. او می گوید : تو کیستی؟ به خدا قسم که تو را بد شخصی می بینم! و او می گوید : من کردار تو هستم. پس، او را می برد و به آتش می افکند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ درباره آیه «روزی که در صور دمیده شود گروه گروه بیایید» _فرمود : ده گروه از امّت من به صورت پراکنده محشور می شوند ......... و امّا کسانی که به صورت بوزینه محشور می شوند مردمان سخن چینند، امّا کسانی که به صورت خوک محشور می شوند حرام خوارانند، و امّا کسانی که به صورت وارونه محشور می شوند ربا خوارانند، و کسانی که نابینا محشور می شوند آنانند که در حکم دادن حق کشی می کنند، و کسانی که کر و لال محشور می شوند آنانند که به اعمال خود مغرورند، و کسانی که زبانهایشان را می جوند، عالمان و قاضیانی هستند که کردارشان بر خلاف گفتارشان است، و کسانی که دست و پا بریده محشور می شوند آنانند که همسایگان خود را می آزارند، و به دار آویختگانِ بر شاخه های آتش آنانند که نزد حکمران از مردم سعایت می کنند، و کسانی که بد بوتر از مردارند آنانند که در پی شهوتها و لذّتها می روند و حق خدا را از اموال خود نمی پردازند، کسانی که جُبّه پوشیده محشور می شوند فخر فروشان و متکبّرانند.

ص :184


1- معانی الأخبار : 233/1.
2- فی المصدر «نورٌ» أو «قائهٌ» .
3- کنز العمّال : 38963.
4- النبأ : 18 .
5- مجمع البیان : 10/642 .

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أعمالُ العِبادِ فی عاجِلِهِم نَصبُ أعیُنِهِم فی آجالِهِم . (1)

عنه علیه السلام_ فی صِفَةِ المَأخوذِ عَلی الغِرَّةِ عِندَ المَوتِ _: ثُمَّ حَمَلوهُ إلی مَخَطٍّ (مَحَطٍّ) فی الأرضِ ، فأسلَموهُ فیهِ إلی عَمَلِهِ . (2)

امام علی علیه السلام :کارهایی که بندگان در دنیا می کنند، در آخرت فرا پیش چشمان آنهاست.

امام علی علیه السلام_ در وصف غافلگیر شدگان هنگام مرگ _فرمود : سپس او را تا منزلی در دل زمین می برند و در آن جا او را به عملش می سپارند.

ص :185


1- نهج البلاغة : الحکمة 7.
2- نهج البلاغة : الخطبة 109.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إذا وُضِعَ المَیِّتُ فی قَبرِهِ مُثِّلَ لَهُ شَخصٌ فقالَ لَهُ : یا هذا کُنّا ثَلاثَةً ؛ کانَ رِزقُکَ فَانقَطَعَ بِانقِطاعِ أجَلِکَ ، و کانَ أهلُکَ فخَلَّفوکَ وَ انصَرَفوا عَنکَ ، و کُنتُ عَمَلَکَ فبَقِیتُ مَعَکَ ، أمَا إنّی کُنتُ أهوَنَ الثَّلاثَةِ عَلَیکَ ! (1)

(2)

بیان :

فِی المیزان فی تفسیر القرآن _ فی تفسیر قولهِ تعالی : «إنَّ اللّهَ لا یَ_سْتَ_حْی_ی أن یَ_ضْ_رِبَ مَثَلاً ما بَعوضَةً ......... » (3) _ البعوضة الحیوان المعروف ، و هو من أصغر الحیوانات المحسوسة . و هذه الآیة و التی بعدها نظیرة ما فی سورة الرعد «أ فَمَنْ یَعلَمُ أ نَّما أُنزِلَ إلَیکَ مِن رَبِّکَ الحَقُّ کَمَنْ هُوَ أعْمی إنَّما یَتَذَکَّرُ أُولو الألْبابِ * الّذینَ یُوفونَ بِعَهدِ اللّهِ و لا یَنقُضونَ المِیثاقَ * و الّذینَ یَصِلونَ ما أمَرَ اللّهُ بِهِ أن یوصَلَ» . (4) و کیف کان فالآیة تشهد علی أنّ مِن الضلال و العمی ما یَلحق الإنسانَ عقیب أعماله السیّئة غیر الضلال و العمی الذی له فی نفسه و من نفسه ؛ حیث یقول تعالی : «وَ ما یُضِلُّ بِهِ إِلاّ الْفاسِقِینَ» (5) فقد جعل إضلاله فی تِلو الفسق لا متقدّما علیه ، هذا .

ثمّ إنّ الهدایة و الإضلال کلمتان جامعتان لجمیع أنواع الکرامة و الخذلان التی ترد منه تعالی علی عباده السعداء و الأشقیاء ؛ فإنّ اللّه تعالی وصف فی کلامه حال السعداء من عباده بأنّه یُحییهم حیاة طیّبة ، و یؤیّدهم بروح الإیمان ، و یخرجهم من الظلمات إلی النور ، و یجعل لهم نورا یمشون به ، و هو ولیّهم و لا خوف علیهم و لا هم یحزنون ، و هو معهم یستجیب لهم إذا دعَوه و یذکرهم إذا ذکروه ، و الملائکة تنزل علیهم بالبشری و السلام إلی غیر ذلک .

و وصف حال الأشقیاء من عباده بأنّه یُضلّهم و یخرجهم من النور إلی الظلمات و یختم علی قلوبهم ، و علی سمعهم و علی أبصارهم غشاوة ، و یطمس وجوههم علی أدبارهم ، و یجعل فی أعناقهم أغلالاً فهی إلی الأذقان فهم مقمحون ، و یجعل من بین أیدیهم سدّا و من خلفهم سدّا فیغشیهم فهم لا یبصرون ، و یُقیّض لهم شیاطین قُرَناء یُضلّونهم عن السبیل و یحسبون أ نّهم مهتدون ، و یزیّنون لهم أعمالهم وهم أولیاؤهم ، و یستدرجهم اللّه من حیث لا یشعرون ، و یملی لهم إنّ کیده متین ، و یمکر بهم و یمدّهم فی طغیانهم یعمهون .

فهذه نبذة ممّا ذکره سبحانه من حال الفریقین، و ظاهرها أنّ للإنسان فِی الدنیا وراء الحیاة التی یعیش بها فیها حیاةً اُخری سعیدة أو شقیّة ذات اُصول و أعراق یعیش بها فیها ، و سیطّلع و یقف علیها عند انقطاع الأسباب و ارتفاع الحجاب . و یظهر من کلامه تعالی أیضا أنّ للإنسان حیاة اُخری سابقة علی حیاته الدنیا ، یحذوها فیها کما یحذو حذو حیاته الدنیا فیما یتلوها . و بعبارة اُخری : إنّ للإنسان حیاة قبل هذه الحیاة الدنیا و حیاة بعدها ، و الحیاة الثالثة تتبع حکم الثانیة و الثانیة حکم الاُولی ، فالإنسان و هو فِی الدنیا واقع بین حیاتَین : سابقة و لاحقة ، فهذا هو الذی یقضی به ظاهر القرآن .

لکنّ الجمهور من المفسّرین حملوا القسم الأوّل من الآیات و هی الواصفة للحیاة السابقة علی ضرب من لسان الحال و اقتضاء الاستعداد ، و القسم الثانی منها و هی الواصفة للحیاة اللاحقة علی ضروب المجاز و الاستعارة ، هذا . إلاّ أنّ ظواهر کثیر من الآیات یدفع ذلک : أمّا القسم الأوّل و هی آیات الذرّ و المیثاق فستأتی فی مواردها ، و أمّا القسم الثانی فکثیر من الآیات دالّة علی أنّ الجزاء یوم الجزاء بنفس الأعمال و عینها، کقوله تعالی : «لا تَعْتَذِروا الیَوْمَ إنَّما تُجْزَونَ ما کُنْتُمْ تَعْمَلونَ» (6) ، و قوله تعالی : «ثُمَّ تُوَفّی کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ ......... الآیة» (7) ، و قوله تعالی : «فَاتَّقوا النّارَ الّتی وَقودُها النّاسُ و الحِجارَةُ» (8) ، و قوله تعالی : «فَلْیَدْعُ نادِیَهُ * سَنَدْعُ الزَّبانِیَةَ» (9) ، و قوله تعالی : «یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِن خَیرٍ مُحْضَرا وَ ما عَمِلَتْ مِن سوءٍ» (10) ، و قوله تعالی : «ما یَأْکُلونَ فی بُطونِهِمْ إلاّ النّارَ» (11) ، و قوله : «إنَّما یَأْکُلونَ فی بُطونِهِم نارا» (12) ......... إلی غیر ذلک من الآیات . و لَعَمری لو لم یکن فی کتاب اللّه تعالی إلاّ قوله : «لَقَدْ کُنْتَ فی غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطاءَکَ فَبَصَرُکَ الیَوْمَ حَدیدٌ» (13) لکان فیه کفایة ؛ إذ الغفلة لا تکون إلاّ عن معلوم حاضر ، و کشف الغطاء لا یستقیم إلاّ عن مغطّی موجود ، فلو لم یکن ما یشاهده الإنسان یوم القیامة موجودا حاضرا من قبل لَما کان یصحّ أن یقال للإنسان : إنّ هذه اُمور کانت مغفولة لک مستورة عنک ، فهی الیوم مکشوف عنها الغطاء ، مُزالة منها الغفلة .

و لَعَمری إنّک لو سألت نفسک أن تهدیک إلی بیانٍ یفی بهذه المعانی حقیقةً من غیر مجاز لما أجابتک إلاّ بنفس هذه البیانات و الأوصاف التی نزل بها القرآن الکریم .

و محصّل الکلام : أنّ کلامه تعالی موضوع علی وجهین :

أحدهما : وجه المُجازاة بالثواب و العقاب ، و علیه عدد جمّ من الآیات ، تفید أنّ ما سیستقبل الإنسان من خیر أو شرّ کجنّة أو نار إنّما هو جزاءٌ لما عمله فِی الدنیا من العمل .

و ثانیهما : وجه تجسّم الأعمال ، و علیه عدّة اُخری من الآیات ، و هی تدلّ علی أنّ الأعمال تُهیّئ بأنفسها أو باستلزامها و تأثیرها اُمورا مطلوبة أو غیر مطلوبة أی خیرا أو شرّا هی التی سیطّلع علیه الإنسان یوم یکشف عن ساق . و إیّاک أن تتوهّم أنّ الوجهَین متنافیان ؛ فإنّ الحقائق إنّما تقرّب إلی الأفهام بالأمثال المضروبة ، کما ینصّ علی ذلک القرآن . (14)

امام صادق علیه السلام :چون مرده را در گورش نهند، شخصی در برابرش مجسّم شود و به او گوید : هان تو! ما سه تا بودیم : یکی روزیِ تو بود که با به سر آمدن اجلت به پایان رسید، دیگری خانواده تو بود که تو را به جای گذاشتند و رفتند و من عمل تو هستم که با تو ماندم. بدان که من بی اهمیت ترین این سه نزد تو بودم!

توضیح :

در المیزان فی تفسیر القرآن، در تفسیر آیه «همانا خداوند ابایی ندارد که به پشه ای مَثَل زند ......... »، آمده است : پشه حشره معروفی است و کوچکترین جانوران محسوس می باشد. این آیه و آیه بعد آن نظیر آیه سوره رعد است که می فرماید : «پس آیا کسی که می داند آنچه از جانب پروردگارت بر تو نازل شده حق است، همانند کسی است که نابیناست؟ تنها خردمندان پند می گیرند؛ کسانی که به عهد خدا وفا می کنند و خود پیمان نمی شکنند. آنان که آنچه را خدا به پیوستن آن فرمان داده است، پیوند می دهند». به هر حال، این آیه گواه آن است که گمراهی و کوری ای که بر اثر اعمال بد و ناشایست دامنگر انسان می شود، با گمراهی و کوری ای که از ناحیه خودش در او وجود دارد فرق می کند. چرا که خداوند متعال می فرماید : «و به وسیله آن جز فاسقان را گمراه نمی کند». خداوند در این جا گمراه کردن او را در پی فسق قرار داده، نه مقدّم بر آن. این یک مطلب.

دیگر آن که، هدایت و اِضلال دو واژه ای هستند که تمام انواع کرامت و خذلان را که از طرف خداوند متعال بر بندگان خوشبخت و بد بختش می رسد، شامل می شوند؛ زیرا خداوند متعال در گفته های خود، حال بندگان سعادتمندش را این گونه وصف فرموده است که : به آنان زندگی پاکیزه ای می بخشد، با روح ایمان تقویتشان می کند، از تاریکیها به سوی نور بیرونشان می برد، برایشان نوری قرار می دهد که در پرتو آن راه خود را می پیمایند، خداوند سرپرست آنهاست و ترس و غمی ندارند، همواره با آنان است و هر گاه او را بخوانند، اجابتشان می کند و هر گاه خدا را یاد کنند، او هم آنان را یاد می کند و فرشتگان با مژده و سلام بر ایشان فرود می آیند و امثال اینها.

و در وصف حال بندگان شقاوتمند خود می فرماید که: آنها را گمراه می کند و از نور به تاریکیها می کشاندشان و بر دلهایشان مُهر می زند و بر گوش و چشمهایشان پرده می افکند و صورتهای آنان را به عقب برمی گرداند و در گردنهایشان تا چانه های آنان غُلهایی می نهد، به طوری که سرهایشان را بالا نگه می دارند، از پیش رو و پشت سر آنان سدّی قرار می دهد و پرده ای بر آنان می گستراند، به طوری که نمی توانند ببینند، شیاطینی را همنشین ایشان قرار می دهد که آنها را گمراه می کنند، در حالی که گمان می کنند راه راست را می پیمایند و این شیاطین کارهای آنها را در نظرشان زیبا جلوه می دهند و خداوند تدریجاً و به طوری که نفهمند آنها را می گیرد و به آنها مهلت می دهد و آنها را می فریبد و ایشان را در طغیان و سرکشی شان نگه می دارد تا متحیّر و سرگشته شوند.

اینها خلاصه ای است از آنچه که خداوند سبحان درباره این دو گروه فرموده است . ظاهر این آیات نشان می دهد که انسان در این جهان علاوه بر زندگی معمولی یک زندگی دیگری هم دارد که توأم با سعادت یا شقاوت است و دارای رگ و ریشه هایی است که به وسیله آنها در این زندگی دوّم خود به سر می برد و پس از مرگ و بالا رفتن پرده بر آن اطلاع و آگاهی پیدا می کند. از گفتار خداوند متعال همچنین پیداست که انسان پیش از زندگی دنیویش، زندگی دیگری هم دارد؛ که همان گونه که زندگی پس از این جهان شباهتی به وضع زندگی فعلی دارد، آن زندگیِ قبل هم مشابه این زندگی بوده است. به عبارت دیگر : انسان یک زندگی قبل از این زندگی دنیا و یک زندگی بعد از آن دارد که زندگی سوم تابعِ حکم و وضعِ زندگی دوم است و زندگیِ دوم تابعِ حکم و وضعِ زندگی اول. بنا بر این، انسان که در این دنیا زندگی می کند، میان دو زندگی واقع است : زندگی قبل از زندگی دنیا و زندگی بعد از آن. این مطلبی است که ظاهر قرآن آن را می رساند.

اما عمده مفسّران، آیات دالّ بر زندگی نوع اول را حمل بر یک نوع زبانِ حال و مقتضایِ استعداد کرده اند و آیات دالّ بر زندگی نوع سوم را حمل بر انواعِ مجاز و استعاره نموده اند. حال آن که ظاهر بسیاری از آیات این نظر را ردّ می کند. آیاتی که بر زندگی نوع اول دلالت دارند، عبارتند از آیات مربوط به عالَم ذرّ و میثاق، که در جای خود خواهند آمد، اما در ارتباط با زندگی نوع سوّم، بسیاری از آیات دلالت بر این دارند که در روز جزا، پاداش به خودِ اعمالی است که انسان انجام می دهد. مانند این آیه : «امروز عذر مخواهید؛ جزای شما همان عمل شما خواهد بود» و آیه «سپس به هر کس [پاداش] آنچه به دست آورده، تمام داده شود ......... » و آیه «بترسید از آتشی که آتشگیره اش مردمان و سنگها هستند» و آیه «[بگو] تا گروه خود را بخواند. بزودی آتشبانان را فرا خوانیم» و آیه «روزی که هر کس آنچه را، از خوب و بد، عمل کرده است حاضر می بیند» و آیه «آنان جز آتش در شکمهای خویش فرو نبرند» و آیه «جز این نیست که آتش در شکم خود فرو می برند» ......... و آیات دیگری از این قبیل.

به جانم قسم که اگر در کتاب خداوند متعال جز همین آیه نبود : «هر آینه تو از این [حال ]سخت غافل بودی ولی ما پرده ات را [از جلوی چشمانت] برداشتیم و دیده ات امروز تیز است»، برای اثبات مطلب مورد نظر، [حیات نوع سوم] کافی بود؛ زیرا غفلت در جایی به کار می رود که چیزی موجود و حاضر باشد و به آن توجه نشده باشد و نیز «برداشتن پرده» در موردی اطلاق می شود که موجود پوشیده و در پس پرده ای وجود داشته باشد؛ بنا بر این، اگر آنچه را که انسان روز قیامت مشاهده می کند، از قبل موجود و حاضر نباشد، درست نیست که گفته شود : این چیزها از تو پوشیده و در پرده بوده و مورد غفلت تو بوده است و امروز پرده از روی آنها برداشته می شود و غفلت از آنها برطرف می گردد.

به جانم قسم که اگر از وجدان خودت بخواهی بیانی را به تو نشان دهد که این معانی را به طور حقیقی و نه مجاز بازگو کند، جز همین بیانات و اوصافی را که قرآن کریم آورده است، چیزی به تو نشان نخواهد داد.

خلاصه کلام این که : در آیات قرآن دو بیان دیده می شود :

اوّل، آنهایی که بیان ثواب و عقاب می کند، که شمار بسیاری از آیات این گونه اند و مفید این معنایند که آنچه از خوب و بد، مانند بهشت و دوزخ، در آینده به انسان می رسد، در حقیقت پاداش کارهایی است که در دنیا انجام داده است.

دوّم، آیاتی هستند که تجسّم اعمال را بیان می کنند. شمار دیگری از آیات در این باره هستند و نشان می دهند که خودِ اعمال یا لوازم و تأثیر آنها، امورِ مطلوب یا نامطلوب، یا همان خوب و بد را فراهم می آورند و در قیامت که پرده ها بالا می رود انسان از آنها آگاه و مطلع می شود. مبادا خیال کنید که این دو بیان با هم منافات دارند؛ زیرا حقایق، همان گونه که قرآن می فرماید، به وسیله ضرب المثلها به فهمها نزدیک می شود.

ص :186


1- الکافی : 3/240/14.
2- (انظر) الصدیق : باب 2189. القبر : باب 3213. العمل : باب 2892. المعاد (صفة المحشر) : باب 2943 ، 2944.
3- البقرة : 26.
4- الرعد : 19 _ 21.
5- البقرة : 26 .
6- التحریم : 7.
7- البقرة : 281.
8- البقرة : 24.
9- العلق : 17 ، 18.
10- آل عمران : 30.
11- البقرة : 174.
12- النساء : 10.
13- ق : 22.
14- المیزان فی تفسیر القرآن : 1/90 _ 93.

ص :187

ص :188

ص :189

ص :190

ص :191

ص :192

372 - المُعانَقة

372 - معانقه

اشاره

(1)

(2)

ص :193


1- و لمزید الاطّلاع راجع : وسائل الشیعة : 8 / 563 باب 131 «استحباب المعانقة ». بحار الأنوار : 76 / 19 باب 100 «المصافحة و المعانقة و التقبیل».
2- انظر: عنوان 296 «المصافحة» ، 429 «التقبیل».

2917 - المُعانَقَةُ
2917 - معانقه

الإمامُ الباقرُ و الإمامُ الصّادقُ علیهما السلام:أیُّما مُؤمِنٍ خَرَجَ إلی أخیهِ یَزورُهُ عارِفا بِحَقِّهِ کَتَبَ اللّهُ لَهُ بِکُلِّ خُطوَةٍ حَسَنَةً ، و مُحِیَت عَنهُ سَیِّئَةٌ ، و رُفِعَت لَهُ دَرَجَةٌ ، و إذا طَرَقَ البابَ فُتِحَت لَهُ أبوابُ السَّماءِ ، فإذا التَقَیا و تَصافَحا و تَعانَقا أقبَلَ اللّهُ عَلَیهِما بِوَجهِهِ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنَّ المُؤمِنَینَ إذا اعتَنَقا غَمَرَتهُما الرَّحمَةُ ، فإذا التَزَما لا یُریدانِ بِذلِکَ إلاّ وَجهَ اللّهِ ، و لا یُریدانِ غَرَضا مِن أغراضِ الدّنیا ، قیلَ لَهُما : مَغفورا لَکُما ، فَاستَأنِفا . (2)

عنه علیه السلام :إنَّ مِن تَمامِ التَّحِیَّةِ لِلمُقیمِ المُصافَحَةَ، و تَمامُ التَّسلیمِ عَلَی المُسافِرِ المُعانَقَةُ . (3)

2917

معانقه

امام باقر و امام صادق علیهما السلام :هر مؤمنی که برای دیدن برادر خود بیرون رود و به حقّ او آشنا باشد، خداوند برای هر گامی که برمی دارد یک ثواب برایش بنویسد و یک گناه از او پاک کند و یک درجه بالا برده شود و چون درِ خانه اش را بکوبد، درهای آسمان به رویش گشوده گردد و چون با هم رو به رو شوند و دست دهند و یکدیگر را در آغوش کشند، خدا رویش را به آنها کند.

امام صادق علیه السلام :هر گاه دو مؤمن معانقه کنند غرق رحمت شوند و هر گاه، به خاطر خداوند، و نه برای غرضی از اغراض دنیوی، یکدیگر را در آغوش کشند، به آنها گفته شود : آمرزیده شدید، عمل را از سر گیرید (اعمال بد گذشته شما پاک شد، اعمال خود را دوباره آغاز کنید).

امام صادق علیه السلام :تحیّتِ کامل به شخصی که مقیم است (از سفری برنگشته) دست دادن با اوست و سلامِ کامل برای آن که از سفر باز آمده معانقه کردن با اوست.

ص :194


1- الکافی : 2/183/1.
2- الکافی : 2/184/2.
3- الکافی : 2/646/14.

373 - العَهد

373 - پیمان

اشاره

(1)

(2)

ص :195


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 75 / 91 باب 47 «لزوم الوفاء بالوعد و العهد». بحار الأنوار : 100 / 43 باب 5 «العهد و الأمان و شبهه». کنز العمّال : 4 / 362 «فی الأمان و المعاهدة». وسائل الشیعة : 16 / 182 «کتاب النذر و العهد».
2- انظر: عنوان 27 «الأمان» ، 509 «النذر» ، 547 «الوعد» ، 550 «الوفاء».

2918 - الَحثُّ عَلَی الوَفاءِ بِالعَهدِ
2918 - تشویق به وفای به عهد

الکتاب :

«وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إذا عاهَدُوا» . (1)

«یا أیُّها الَّذِینَ آمَنُوا أوْفُوا بِالْعُقُودِ أُحِلَّتْ لَکُم بَهِیمَةُ الْأنْعامِ إلاَّ ما یُتْلَی عَلَیْکُمْ غَیْرَ مُحِلِّی الصَّیْدِ وَ أنْتُمْ حُرُمٌ إنَّ اللّهَ یَحْکُمُ ما یُرِیدُ» . (2)

«وَ إنِ اسْتَنْصَرُوکُمْ فِی الدِّینِ فَعَلَیْکُمُ النَّصْرُ إلاَّ عَلَی قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ مِیثاقٌ» . (3)

(4)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :المُسلِمونَ عِندَ شُروطِهِم . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :المُسلِمونَ عَلی شُروطِهِم . (6)

عنه صلی الله علیه و آله :المُسلِمونَ عِندَ شُروطِهِم ما وافَقَ الحَقَّ مِن ذلکَ . (7)

2918

تشویق به وفای به عهد

قرآن :

«و [ نیکوکاران ] کسانی هستند که چون عهدی می بندند بدان وفا می کنند».

«ای کسانی که ایمان آورده اید! به قراردادها وفا کنید. حیوانات چهار پا، مگر آنهایی که از این پس برایتان گفته می شود، بر شما حلال شده اند و آنچه را که در حال اِحرام صید می کنید حلال مشمارید. خدا به هر چه می خواهد حکم می کند».

«و اگر در دین از شما یاری طلبیدند باید یاریشان کنید مگر آن که بر ضد آن گروهی باشد که میان شما و ایشان پیمانی بسته شده است».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مسلمانان پایبند شروط خود هستند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مسلمانان بر سر شروط خود هستند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مسلمانان به آن شروط خود که با حق سازگار باشد، پایبندند.

ص :196


1- البقرة : 177.
2- المائدة : 1.
3- الأنفال : 72.
4- (انظر) المؤمنون : 8 ، مریم : 54 ، الصفّ : 2 ، 3 ، المعارج : 32 ، النحل : 91.
5- الکافی : 5/404/8 .
6- کنز العمّال : 10917.
7- کنز العمّال : 10918.

عنه صلی الله علیه و آله :المُسلِمونَ عِندَ شُروطِهِم فیما اُحِلَّ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :المُسلِمونَ عَلی شُروطِهِم إلاّ شَرطا حَرَّمَ حَلالاً أو أحَلَّ حَراما . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :المُؤمِنونَ عِندَ شُروطِهِم . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :إذا نَقَضوا العَهدَ سَلَّطَ اللّهُ عَلَیهِم عَدُوَّهُم . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :ألا مَن ظَلَمَ مُعاهَدا ، أوِ انتَقَصَهُ ، أو کَلَّفَهُ فَوقَ طاقَتِهِ ، أو أخَذَ مِنهُ شَیئا بِغَیرِ طِیبِ نَفسٍ مِنهُ ، فَأنا حَجیجُه یَومَ القِیامَةِ . (5)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنَّ العُهودَ قَلائدُ فی الأعناقِ إلی یَومِ القِیامَةِ ، فمَن وَصَلَها وَصَلَهُ اللّهُ ، و مَن نَقَضَها خَذَلَهُ اللّهُ ، و مَنِ استَخَفَّ بِها خاصَمَتهُ إلَی الّذی أکَّدَها و أخَذَ خَلقَهُ بِحِفظِها . (6)

عنه علیه السلام_ مِن کِتابِهِ لِلأشتَرِ لَمّا وَلاّهُ مِصرَ _: و إن عَقَدتَ بَینَکَ و بَینَ عَدُوِّکَ عُقدَةً ، أو ألبَستَهُ مِنکَ ذِمَّةً ، فحُطْ عَهدَکَ بِالوَفاءِ ، وَ ارعَ ذِمَّتَکَ بِالأمانَةِ ، وَ اجعَلْ نَفسَکَ جُنَّةً دونَ ما أعطَیتَ ؛ فإنَّهُ لَیسَ مِن فَرائضِ اللّهِ شَیءٌ النّاسُ أشَدُّ عَلَیهِ اجتِماعا _ مَعَ تَفَرُّقِ أهوائهِم ، و تَشَتُّتِ آرائهِم _ مِن تَعظیمِ الوَفاءِ بِالعُهودِ .

و قَد لَزِمَ ذلکَ المُشرِکونَ فیما بَینَهُم دونَ المُسلِمینَ لِما استَوبَلوا مِن عَواقِبِ الغَدرِ ، فَلا تَغدِرَنَّ بِذِمَّتِکَ ، و لا تَخِیسَنَّ بِعَهدِکَ ، و لا تَختِلَنَّ عَدُوَّکَ . (7)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مسلمانان به شروط خود در آنچه حلال دانسته شده است، پایبندند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مسلمانان به شروط خود وفادارند، مگر شرطی باشد که حلالی را حرام یا حرامی را حلال گرداند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمنان، به شروط خود وفادارند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه عهد شکنی کنند، خداوند دشمنشان را بر آنان مسلّط گرداند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بدانید که هر کس به معاهدی (اهل ذمه) ستم کند، یا حقّش را کم بدهد، یا بیش از توانش او را مکلّف سازد، یا بدون رضایتش چیزی از او بگیرد، در روز قیامت من حجت آور (خصم و مدعی) او هستم.

امام علی علیه السلام :همانا پیمانها، قلاده هایی است که تا روز قیامت بر گردن است، هر که آنها را رعایت کند خداوند به او احسان نماید و هر که آنها را بشکند خداوند او فرو بگذارد و هر که پیمانها را سبک شمارد پیمانها از او نزد آن کس که بر پیمانها تأکید کرده و از خلق خود خواسته است تا آنها را پاس دارند، شکایت برد.

امام علی علیه السلام_ در فرمان استانداری خود به مالک اشتر _نوشت : اگر با دشمنت پیمانی بستی، یا او را امان دادی، به پیمان خود وفادار باش و در امانت امانتدار باش

و خود را سپر پیمان و امانی که داده ای، قرار ده؛ زیرا هیچ یک از فرایض خداوند مثل وفای به عهد نیست که مردم، با وجود داشتن خواسته های گوناگون و آرا و اندیشه های متفاوت، در بزرگداشت آن یکدل باشند.

مشرکان هم، پیش از مسلمانان، وفای به عهد را در میان خود لازم می دانستند؛ زیرا عواقب پیمان شکنی را بد و ناگوار می دیدند. بنا بر این، به امان خود خیانت مکن و پیمانت را مشکن و دشمنت را مفریب.

ص :197


1- کنز العمّال : 10919.
2- کنز العمّال : 10948.
3- بحار الأنوار : 77/165/2.
4- بحار الأنوار : 100/46/3.
5- کنز العمّال : 10924.
6- غرر الحکم : 3650.
7- نهج البلاغة : الکتاب 53 .

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :ثَلاثٌ لَم یَجعَلِ اللّهُ عَزَّ و جلَّ لِأحَدٍ فیهِنَّ رُخصَةً : ......... الوَفاءُ بِالعَهدِ لِلبَرِّ و الفاجِرِ . (1)

عنه علیه السلام_ فی قولهِ تعالی : «وَ لا تَکونوا کَالَّتی نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوة» (2) _: الّتی نَقَضَت غَزلَها امرَأةٌ مِن بَنی تَیمِ بنِ مُرَّةَ یُقالُ لَها : رابِطَةُ (ریطَةُ) بِنتُ کَعبِ بنِ سَعدِ بنِ تَیمِ بنِ کَعبِ بنِ لُؤیَّ بنِ غالِبٍ ، کانَت حَمقاءَ تَغزِلُ الشَّعَرَ ، فإذا غَزَلَت نَقَضَتهُ ثُمَّ عادَت فَغَزَلَتهُ ، فقالَ اللّهُ : «وَ لا تَکونوا کَالَّتی نَقَضَتْ غَزلَها مِنْ بَعْدِ قُوة» إنَّ اللّهَ تَبارَکَ و تَعالی أمَرَ بِالوَفاءِ و نَهی عَن نَقضِ العَهدِ ، فضَرَبَ لَهُم مَثَلاً . (3)

امام باقر علیه السلام :سه چیز است که خداوند عزّ و جلّ درباره آنها به هیچ کس اجازه مخالفت نداده است : ......... و رعایت پیمان نسبت به نیک و بد.

امام باقر علیه السلام_ درباره آیه «مانند آن زنی مباشید که رشته خود را پنبه می کرد پس از محکم بافتن» _فرمود : آن زنی که رشته های خود را پنبه می کرد، زنی از بنی تیم بن مرّه بود به نام رابطه (ریطه) دختر کعب بن سعد بن تیم بن کعب بن لوی بن غالب. او زن احمقی بود که پشم می ریسید و آنچه رشته بود پنبه می کرد و دوباره می ریسید. پس، خداوند فرمود : «مباشید مانند آن زنی که رشته خود را پس از محکم بافتن پنبه می کرد ......... ». خدای تبارک و تعالی به وفاداری فرمان داد و از پیمان شکنی نهی فرمود و این مثل را برای آنان زد.

ص :198


1- الکافی : 2/162/15.
2- النحل : 92 .
3- تفسیر القمّی : 1/389.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لَمّا سُئلَ عَن قَولِهِ تَعالی: «یا أیُّها الَّذینَ آمَنوا أوْفوا بِالعُقودِ» _: العُهودِ . (1)

عنه علیه السلام :إذا خُفِرَتِ الذِّمَّةُ نُصِرَ المُشرِکونَ عَلَی المُسلِمینَ . (2)

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از آیه «ای کسانی که ایمان آورده اید! به قراردادها وفا کنید» _فرمود : مقصود پیمانهاست.

امام صادق علیه السلام :هر گاه زنهار و امان زیر پا نهاده شود، مشرکان علیه مسلمانان یاری داده شوند.

2919 - العَهدُ وَالإیمانُ
2919 - پیمان و ایمان

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لا دِینَ لِمَن لا عَهدَ لَهُ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :حُسنُ العَهدِ مِنَ الإیمانِ . (4)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لا تَثِقَنَّ بِعَهدِ مَن لا دِینَ لَهُ . (5)

عنه علیه السلام :ما أیقَنَ بِاللّهِ مَن لَم یَرْعَ عُهودَهُ و ذِمَّتَهُ . (6)

(7)

2919

پیمان و ایمان

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که پیماندار نباشد، دین ندارد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خوش قولی از ایمان است.

امام علی علیه السلام :به عهد و پیمان کسی که دین ندارد اعتماد نکن.

امام علی علیه السلام :به خدا یقین ندارد، کسی که پیمان و زنهار خود را رعایت نکند.

ص :199


1- تفسیر العیّاشی : 1/289/5.
2- بحار الأنوار : 100/45/1.
3- النوادر للراوندی : 91/27 .
4- کنز العمّال : 10937.
5- غرر الحکم : 10163.
6- غرر الحکم : 9577.
7- (انظر) الأمانة : باب 305.

2920 - عَهدُ اللَّهِ سُبحانَهُ
2920 - پیمان خداوند سبحان

الکتاب :

«أ لَمْ أعْهَدْ إلَیْکُمْ یا بَنِی آدَمَ أنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ إنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ» . (1)

«وَ لَقَدْ عَهِدْنا إلَی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْما» . (2)

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی صِفَةِ النّبِیِّ صلی الله علیه و آله _: واعِیا لِوَحیِکَ، حافِظا لِعَهدِکَ، ماضِیا عَلی نَفاذِ أمرِکَ . (3)

عنه علیه السلام :وَ اصطَفی سُبحانَهُ مِن وُلْدِهِ (4) أنبِیاءَ أخَذَ عَلَی الوَحیِ مِیثاقَهُم ، و عَلی تَبلیغِ الرِّسالَةِ أمانَتَهُم (أیمانهم) ، لَمّا بَدَّلَ أکثَرُ خَلقِهِ عَهدَ اللّهِ إلَیهِم ، فجَهِلوا حَقَّهُ ، و اتَّخَذوا الأندادَ مَعَهُ ، وَ اجتالَتهُمُ الشَّیاطینُ عَن مَعرِفَتِهِ ، وَ اقتَطَعَتهُم عَن عِبادَتِهِ ، فبَعَثَ فیهِم رُسُلَهُ ، و واتَرَ إلَیهِم أنبِیاءَهُ ، لِیَستَأدوهُم مِیثاقَ فِطرَتِهِ . (5)

2920

پیمان خداوند سبحان

قرآن :

«ای فرزندان آدم! آیا از شما پیمان نگرفتم که شیطان را بندگی نکنید که او دشمن آشکار شماست؟».

«ما پیشتر از آدم پیمان گرفتیم [و به او سفارش کردیم ]ولی او فراموش کرد، و عزم (استواری) برای او نیافتیم».

حدیث :

امام علی علیه السلام_ در وصف پیامبر صلی الله علیه و آله _فرمود : [ خداوندا! ]او وحی تو را فهمید و پیمان تو را نگه داشت و در راه اجرای فرمانت حرکت کرد.

امام علی علیه السلام :خداوند سبحان از فرزندان آدم پیامبرانی برگزید و برای وحی و تبلیغِ رسالت از آنان پیمان گرفت. در آن هنگام که بیشتر خلایق پیمانِ خدا را شکستند و حقّ او را نشناختند و برایش شریک گرفتند و اهریمنان آنان را از شناخت حق روی گردان کردند و رهزنانِ راه بندگی او شدند، فرستادگان خود را در میان آنان برانگیخت و پیامبرانش را پیاپی به سویشان فرستاد تا از آنان بخواهند پیمان الهی را که در فطرت آنان بود ادا کنند.

ص :200


1- یس : 60.
2- طه : 115.
3- نهج البلاغة: الخطبة72.
4- یعنی من ولد آدم علیه السلام .
5- نهج البلاغة : الخطبة 1.

عنه علیه السلام_ وَ هُوَ یَلومُ أصحابَهُ _: و قَد تَرَونَ عُهودَ اللّهِ مَنقوضَةً ، فَلا تَغضَبون ، و أنتُم لِنَقضِ ذِمَمِ آبائکُم تَأنَفونَ ! (1)

امام علی علیه السلام_ در سرزنش یارانش _فرمود : احکام خدا را شکسته می بینید و به خشم نمی آیید، در حالی که از شکسته شدن فرمان های پدرانتان به غیرت می آیید و ناراحت می شوید!

ص :201


1- نهج البلاغة : الخطبة 106.

ص :202

374 - المَعاد

374 - معاد

اشاره

(1)

(2)

ص :203


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 6 / 295 «أبواب المعاد». بحار الأنوار : 7 / 1 باب 3 «إثبات الحشر و کیفیّته». بحار الأنوار : 7 / 54 باب 4 «أسماء القیامة». کنز العمّال : 14 / 190 _ 676 «کتاب القیامة».
2- انظر: عنوان 5 «الآخرة» ، 79 «الجنّة» ، 86 «جهنّم» ، 113 «الحساب». 272 «الشفاعة فی الآخرة» ، 294 «الصراط» ، 371 «کتاب الأعمال». 498 «الموت» ، 539 «المیزان» ، الإمامة العامّة: باب 149. المحبّة (حبّ النبیّ صلی الله علیه و آله و أهل بیته علیهم السلام ) : باب 690 ، الحرام : باب 812. الحسرة : باب 859 ، الظلم : باب 2424.

2921 - المَعادُ
2921 - معاد

الکتاب :

«وَ ما یُکَذِّبُ بِهِ إلاَّ کُلُّ مُعْتَدٍ أثِیمٍ» . (1)

«وَ قالُوا ما هِیَ إلاَّ حَیاتُنا الدُّنْیا نَمُوتُ وَ نَحْیا وَ ما یُهْلِکُنا إلاَّ الدَّهْرُ وَ ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ إن هُمْ إلاَّ یَظُنُّونَ» . (2)

«وَ قالُوا إِنْ هِیَ إلاَّ حَیاتُنا الدُّنْیا وَ ما نَحْنُ بِمَبْعُوثِینَ* وَ لَوْ تَرَی إذْ وُقِفُوا عَلَی رَبِّهِمْ قالَ أ لَیْسَ هَذا بِالْحَقِّ قالُوا بَلَی وَ رَبِّنا قالَ فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ» . (3)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :المَعادُ مِضمارُ العَمَلِ ، فمُغتَبِطٌ بِما احتَقَبَ غانِمٌ ، و مُبتَئسٌ بِما فاتَهُ نادِمٌ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :یا بَنی عَبدِ المُطَّلِبِ ، إنَّ الرّائدَ لا یَکذِبُ أهلَهُ ، وَ الَّذی بَعَثَنی بِالحَقِّ لَتَموتُنَّ کما تَنامونَ ، و لَتُبعَثُنَّ کما تَستَیقِظونَ ، و ما بَعدَ المَوتِ دارٌ إلاّ جَنَّةٌ أو نارٌ ، و خَلقُ جَمیعِ الخَلقِ و بَعثُهُم عَلَی اللّهِ عَزَّ و جلَّ کخَلقِ نَفسٍ واحِدَةٍ و بَعثِها ، قالَ اللّهُ تَعالی : «ما خَلْقُکُم وَ لا بَعْثُکُم إلاّ کَنَفسٍ واحِدَةٍ» (5) . (6)

2921

معاد

قرآن :

«و آن روز را دروغ نشمارد، مگر هر متجاوز گنهکار».

«و گفتند : جز زندگی دنیوی ما حیات دیگری وجود ندارد، می میریم و زنده می شویم و ما را جز روزگار هلاک نکند.آنان را بدان دانشی نیست و جز در پنداری نیستند».

«و گفتند : جز این زندگی دنیوی ما حیات دیگری نیست و ما برانگیخته نخواهیم شد. و اگر ببینی آن هنگام را که در برابر پروردگارشان ایستاده شوند،خدا می گوید : آیا این حق نیست؟ گویند : چرا، به پروردگارمان سوگند. گوید : به کیفر آن که کافر بوده اید، عذاب را بچشید».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :معاد، میدان [رسیدگی به ]عمل است.کسی که [در دنیا ]کار کرده نکو حال و بهره مند باشد و آن که از دست داده اندوهگین و پشیمان باشد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای فرزندان عبد المطّلب! راهنما به افراد خود دروغ نمی گوید. سوگند به آن که مرا به حق برانگیخت، همچنان که می خوابید، می میرید و همچنان که بیدار می شوید، برانگیخته می شوید. بعد از مرگ سرایی جز بهشت یا دوزخ نیست. آفرینش همه خلایق و برانگیختن آنها برای خداوند عزّ و جلّ همچون آفرینش و برانگیختن یک نفر است. خداوند متعال فرمود : «آفرینش و برانگیختن شما نیست مگر همانند [آفرینش و برانگیختن ]یک نفر».

ص :204


1- المطفّفین : 12.
2- الجاثیة : 24.
3- الأنعام : 29 ، 30.
4- أعلام الدین : 341.
5- لقمان : 28 .
6- بحار الأنوار : 7/47/31.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :حَتّی إذا تَصَرَّمَتِ الاُمورُ ، و تَقَضَّتِ الدُّهورُ ، و أزِفَ النُّشورُ ، أخرَجَهُم مِن ضَرائحِ القُبورِ ، و أوکارِ الطُّیورِ ، و أوجِرَةِ السِّباعِ ، و مَطارِحِ المَهالِکِ ، سِراعا إلی أمرِهِ ، مُهطِعینَ إلی مَعادِهِ . (1)

عنه علیه السلام :حَتّی إذا بَلَغَ الکِتابُ أجَلَهُ ، و الأمرُ مَقادیرَهُ ، و اُلحِقَ آخِرُ الخَلقِ بِأوَّلِهِ ، و جاءَ مِن أمرِ اللّهِ ما یُریدُهُ مِن تَجدیدِ خَلقِهِ، أمادَ السَّماءَ و فَطَرَها ، و أرَجَّ الأرضَ و أرجَفَها ، و قَلَعَ جِبالَها و نَسَفَها ، و دَکَّ بَعضَها بَعضا مِن هَیبَةِ جَلالَتِهِ ، و مَخوفِ سَطوَتِهِ ، و أخرَجَ مَن فیها فجَدَّدَهُم بَعد إخلاقِهِم ، و جَمَعَهم بَعدَ تَفَرُّقِهِم ثُمَّ مَیَّزَهُم لِما یُریدُهُ مِن مَسألَتِهِم عَن خَفایا الأعمالِ ، و خَبایا الأفعالِ ، و جَعَلَهُم فَریقَینِ : أنعَمَ عَلی هؤلاءِ وَ انتَقَمَ مِن هؤلاءِ . (2)

امام علی علیه السلام :تا آن گاه که امور خلایق از هم بگسلد و روزگار سپری گردد و رستاخیز نزدیک شود و آنها را از میان گورها و آشیانه پرندگان و کنام درندگان و میدانهای جنگ، برانگیزاند و محشورشان کند، در حالی که به سوی فرمان او و به جانب معادش می شتابند.

امام علی علیه السلام :تا آن گاه که زمان نوشته به سر آید و مقدّرات جهان به پایان رسد و آخرین خلایق به اوّلین آنها بپیوندند و فرمان حق برای تجدید آفرینشِ خلقش در رسد، آسمان را به حرکت در آورَد و آن را بشکافد و زمین را بشدّت بجنباند و تکانش دهد و کوههایش را از بُن برکند و متلاشی سازد و از هیبت جلال و ترس از سطوت او کوهها بر هم کوفته شوند و هر کس را که در زیر زمین مدفون است بیرون آورد و پیکرهای کهنه و پوسیده آنها را نو کند و اجزای پراکنده شان را گرد آورد، آن گاه آنان را از هم جدا سازد تا از کردارهای پنهان و اعمال پوشیده آنها بپرسدشان و آنان را دو دسته کند : به دسته ای نعمت ارزانی دارد و از دسته دیگر انتقام گیرد.

ص :205


1- نهج البلاغة : الخطبة 83 .
2- نهج البلاغة : الخطبة 109.

عنه علیه السلام :فکأنَّکُم بِالسّاعَةِ تَحدوکُم حَدوَ الزاجِرِ بشَوْلِهِ ......... و کأنَّ الصَّیحَةَ قَد أتَتکُم ، و السّاعَةَ قَد غَشِیَتکُم ، و بَرَزتُم لِفَصلِ القَضاءِ ، قَد زاحَت عَنکُمُ الأباطیلُ ، وَ اضمَحَلَّت عَنکُمُ العِلَلُ . (1)

عنه علیه السلام :فإنَّ الغایَةَ أمامَکُم ، و إنَّ وَراءَکُمُ الساعَةَ تَحدوکُم ، تَخَفَّفوا تَلحَقوا ؛ فإنَّما یُنتَظَرُ بِأوَّلِکُم آخِرُکُم . (2)

لقمانُ علیه السلام_ لاِبنِهِ و هُوَ یَعِظُهُ _: یا بُنَیَّ ، إن تَکُ فی شَکٍّ مِنَ المَوتِ فَارفَعْ عَن نَفسِکَ النَّومَ و لَن تَستَطیعَ ذلکَ ، و إن کُنتَ فی شَکٍّ مِنَ البَعثِ فَارفَعْ عَن نَفسِکَ الانتِباهَ و لَن تَستَطیعَ ذلکَ . (3)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ فی قولهِ تَعالی : «یا وَیلَنا مَن بَعَثَنا مِن مَرْقَدِنا» _: فإنَّ القَومَ کانوا فِی القُبورِ ، فلَمّا قاموا حَسِبوا أ نَّهُم کانوا نِیاما ، قالوا : یا وَیْلَنا مَن بَعَثَنا مِن مَرْقَدِنا ؟ قالَ المَلائکَةُ : «هذا ما وَعَدَ الرَّحمنُ وَ صَدَقَ المُرسَلونَ» (4) . (5)

امام علی علیه السلام :گویا قیامت، همچون ساربانی که شتر خشکیده شیر را می راند، شما را هِیْ می زند ......... گویی صور برایتان دمیده شده و رستاخیز شما را فراگرفته است و برای داوری به صحنه [ قیامت ]آمده اید. نادرستیها و اباطیل از شما دور گشته و بهانه ها از دستتان رفته است.

امام علی علیه السلام :مقصد، فرا پیش شماست و [ساربانِ ]قیامت شما را از پشت سر می راند. سبکبار شوید تا که ملحق شوید؛ زیرا که اولین شما چشم به راه آخرین شماست.

لقمان علیه السلام_ در اندرز به فرزند خود _فرمود : فرزندم! اگر در مردن شک داری، خوابیدن را از خودت بردار اما بدان که هرگز توان این کار را نداری و اگر در برانگیخته شدن تردید داری بیدار شدن از خواب را از خودت دور گردان، اما بدان که هرگز نتوانی چنین کنی.

امام باقر علیه السلام_ درباره آیه «وای بر ما! چه کسی ما را از خوابگاهمان برانگیخت» _فرمود : مردم در گورهایشان هستند و چون برخیزند پندارند که در خواب بوده اند و از این رو گویند : وای بر ما! چه کسی ما را از خوابگاهمان برانگیخت؟ فرشتگان گویند : «این چیزی بود که خدای رحمان وعده داد و فرستادگان راست گفتند».

ص :206


1- نهج البلاغة : الخطبة 157.
2- نهج البلاغة: الخطبة 21.
3- بحار الأنوار : 7/42/13.
4- یس : 52 .
5- بحار الأنوار : 7/103/13.

2922 - أسماءُ القِیامَةِ
2922 - نامهای رستاخیز

الکتاب :

«لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَةِ» . (1)

«وَ ما خَلَقْنا السَّماواتِ وَ الْأرْضَ وَ ما بَیْنَهُما إِلاَّ بِالْحَقِّ وَ إِنَّ السَّاعَةَ لاَتِیَةٌ فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الجَمِیلَ» . (2)

«إنّ فِی ذلِکَ لاَیَةً لِمَنْ خافَ عَذابَ الاْخِرَةِ ذلِکَ یَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ وَ ذلِکَ یَوْمٌ مَشْهُودٌ» . (3)

«یَوْمَ یَجْمَعُکُمْ لِیَوْمِ الْجَمْعِ ذلِکَ یَوْمُ التَّغابُنِ وَ مَنْ یُؤْمِنْ بِاللّهِ وَ یَعْمَلْ صالِحا یُکَفِّرْ عَنْهُ سَیِّئاتِهِ وَ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ «تَحْتِها الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَدا ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ» . (4)

«وَ الْیَوْمِ الْمَوْعُودِ * وَ شاهِدٍ وَ مَشْهُودٍ» . (5)

«رَفِیعُ الدَّرَجاتِ ذُو الْعَرْشِ یُلْقِی الرُّوحَ مِنْ أمْرِهِ عَلَی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ لِیُنْذِرَ یَوْمَ التَّلاقِ» . (6)

روَ یا قَوْمِ إِنَّی أَخافُ عَلَیْکُمْ یَوْمَ التَّنادِ» . (7)

«یا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناکَ خَلِیفَةً فی الْأرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوَی فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبِیلِ اللّهِ إنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ بِما نَسُوا یَوْمَ الحِسابِ» . (8)

2922

نامهای رستاخیز

قرآن :

«سوگند می خورم به روز قیامت».

«ما آسمانها و زمین و آنچه را که میان آنهاست جز به حق نیافریدیم و همانا ساعت آمدنی است. پس گذشت کن گذشتی نیکو».

«در اینها برای کسانی که از عذاب آخرت بیمناکند عبرتی است، آن روزی است که مردم [همه در آن ]حاضر می شوند و آن روزی است که مردم در آن حاضر آورده می شوند».

«روزی که همه شما را برای روز گرد آمدن، گرد آورد. آن روز روزِ حسرت [خوردن ]است و هر که به خدا ایمان آورده و کار شایسته کرده باشد، گناهانش را فرو پوشاند و او را به بهشتهایی که در آن نهرها روان است، داخل کند. آن جا جاودانه خواهد بود. این است پیروزی و کامیابی بزرگ».

«و سوگند به روز موعود. و سوگند به شاهد و مشهود».

«فرا برنده درجات، صاحب عرش که بر هر یک از بندگانش که خواهد به فرمان خود وحی می فرستد، تا مردم را از روز ملاقات بترساند».

«ای قوم من! من برای شما از روزی که یکدیگر را به فریاد بخوانید بیمناکم».

«ای داوود! ما تو را در زمین جانشین قرار دادیم.پس در میان مردم به حق داوری کن و از میل و خواهش خود پیروی مکن که تو را از راه خدا منحرف سازد. آنان که از راه خدا منحرف شوند، بدان سبب که روز حساب را از یاد برده اند، به عذابی شدید گرفتار شوند».

ص :207


1- القیامة : 1.
2- الحِجْر : 85.
3- هود : 103.
4- التغابن : 9.
5- البروج : 2 ، 3.
6- غافر : 15.
7- غافر : 32.
8- ص : 26.

الحدیث:

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ لَمّا سُئلَ عَن وَجهِ تَسمِیَةِ القِیامَةِ _: لِأنَّ فیها قِیامَ الخَلقِ لِلحِسابِ . (1)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام_ مِن مَواعِظِهِ _: اِعلَمْ یَا بنَ آدَمَ أنَّ مِن وَراءِ هذا أعظَمَ و أفظَعَ و أوجَعَ لِلقُلوبِ یَومَ القِیامَةِ ، ذلکَ یَومٌ مَجموعٌ لَهُ النّاسُ و ذلکَ یَومٌ مَشهودٌ ، یَجمَعُ اللّهُ فیهِ الأوَّلینَ و الآخِرینَ . (2)

(3)

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در پاسخ به سؤال از علّت نامگذاری قیامت _فرمود : زیرا در آن روز خلایق برای حسابرسی قیام می کنند (بر می خیزند).

امام زین العابدین علیه السلام_ در موعظه های خود _فرمود : بدان ای پسر آدم که در پس امروز روزی بزرگتر و ترسناکتر و درد آورتر برای دلهاست و آن روز قیامت است. در آن روز مردم گرد آورده می شوند و در آن روز همگان حاضر گردیده می شوند. در آن روز خداوند اولین و آخرین خلایق را جمع می کند.

2923 - الدَّلیلُ الأوَّلُ لِإثباتِ المَعادِ
2923 - دلیل اول برای اثبات معاد

الکتاب :

«أ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثا وَأنَّکُمْ إلَیْنا لا تُرْجَعُونَ» . (4)

«وَ ما خَلَقْنا السَّماءَ وَ الْأرْضَ وَ ما بَیْنَهُما باطِلاً ذلِکَ ظَنُّ الَّذِینَ کَفَرُوا فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنَ النَّارِ * أمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ کَالْمُفْسِدینَ فِی الْأرْضِ أمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِینَ کَالْفُجَّارِ» . (5)

2923

دلیل اول برای اثبات معاد

قرآن :

«آیا پنداشتید که ما شما را بیهوده آفریدیم و به سوی ما باز نمی گردید؟».

«ما آسمان و زمین و آنچه را که میان آنهاست به باطل نیافریده ایم. این گمان کسانی است که کافر شده اند و وای بر کافران از آتش. آیا کسانی را که ایمان آوردند و کار شایسته کردند همانند فساد کنندگان در زمین قرار دهیم؟ آیا پرهیزگاران را چون بدکاران قرار دهیم؟».

ص :208


1- علل الشرائع : 470/33 .
2- الکافی : 8/73/29 .
3- (انظر) بحار الأنوار : 7 / 4ب 4. المحجّة البیضاء : 8 / 329.
4- المؤمنون : 115.
5- ص : 27 ، 28.

«أمْ حَسِبَ الَّذِینَ اجْتَرَحُوا السَّیِّئاتِ أنْ نَجْعَلَهُمْ کَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَواءً مَحْیاهُمْ وَ مَماتُهُمْ ساءَ ما یَحْکُمُونَ * وَ خَلَقَ اللّهُ السَّماواتِ وَ الْأرْضَ بِالْحَقِّ وَ لِتُجْزَی کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ» . (1)

التّفسیر:

قوله تعالی : «أ فَحَسِبْتُمْ أ نَّما خَلَقْناکُم عَبَثا _ إلی قوله _ رَبُّ العَرشِ الکَریمِ» : بعد ما بیّن ما سیستقبلهم من أحوال الموت ، ثمّ اللَّبث فِی البرزخ ، ثمّ البعث بما فیه من الحساب و الجزاء ، وبّخهم علی حسبانهم أ نّهم لا یُبعَثون ؛ فإنّ فیه جرأة علی اللّه بنسبة العبث إلیه ، ثمّ أشار إلی برهان العبث . فقوله : «أ فَحَسِبْتُمْ ......... » إلخ معناه : فإذا کان الأمر علی ما أخبرناکم _ مِن تحسّرکم عند معاینة الموت ثمّ اللبث فِی القبور ثمّ البعث فالحساب و الجزاء _ فهل تظنّون أنّما خلقناکم عبثا : تَحیون و تموتون من غیر غایة باقیة فی خلقکم و أنّکم إلینا لا ترجعون ؟

و قوله : «فَتَعالَی اللّهُ المَلِکُ الحَقُّ لا إلهَ إلاّ هُوَ رَبُّ العَرشِ الکَریمِ» (2) إشارة إلی برهان یُثبت البعث ، و یدفع قولهم بالنفی فی صورة التنزیه ؛ فإنّه تعالی وصف نفسه فی کلمة التنزیه بالأوصاف الأربعة : أنّه ملک ، و أنّه حقّ ، و أنّه لا إله إلاّ هو ، و أنّه ربّ العرش الکریم . فله أن یحکم بما شاء من بدءٍ و عَودٍ و حیاةٍ و موت و رزق ، نافذا حکمه ماضیا أمره لملکه ، و ما یصدر عنه من حکم فإنّه لا یکون إلاّ حقّاً ، فإنّه حقّ و لا یصدر عن الحقّ بما هو حقّ إلاّ حقّ دون أن یکون عبثا باطلاً .

ثمّ لمّا أمکن أن یتصوّر أنّ معه مصدر حکم آخر یحکم بما یبطل به حکمه وصفه بأنّه لا إله _ أی لا معبود _ إلاّ هو ، و الإله معبود لربوبیّته ، فإذن لا إله غیره فهو ربّ العرش الکریم _ عرش العالم _ الذی هو مجتمع أزمّة الاُمور ، و منه یصدر الأحکام و الأوامر الجاریة فیه .

فتلخّص : أنّه هو الذی یصدر عنه کلّ حکم ، و یوجد منه کلّ شیء ، و لا یحکم إلاّ بحقّ ، و لا یفعل إلاّ حقّا ، فللأشیاء رجوع إلیه و بقاء به و إلاّ لکانت عبثاً باطلة و لا عبث فِی الخلق و لا باطل فِی الصنع .

و الدلیل علی اتّصافه بالأوصاف الأربعة کونه تعالی هو اللّه الموجود لذاته الموجد لغیره . (3)

قوله تعالی : «وَ ما خَلَقْنا السَّماءَ وَ الأرْضَ وَ ما بَیْنَهُما باطِلاً ......... » إلی آخر الآیة : لمّا انتهی الکلام إلی ذکر یوم الحساب عطف عنان البیان علیه فاحتجّ علیه بحجّتین : إحداهما ما ساقه فی هذه الآیة بقوله : «وَ ما خَلَقْنا السَّماءَ ......... » إلخ و هو احتجاج من طریق الغایات ؛ إذ لو لم یکن خلق السماء و الأرض و ما بینهما _ و هی اُمور مخلوقة مؤجّلة توجد و تفنی _ مؤدّیا إلی غایة ثابتة باقیة غیر مؤجّلة کان باطلاً ، و الباطل بمعنی ما لا غایة له ممتنع التحقّق فی الأعیان . علی أنّه مستحیل من الحکیم ، و لا ریب فی حکمته تعالی . و ربّما اُطلق الباطل و اُرید به اللعب ، و لو کان المراد ذلک کانت الآیة فی معنی قوله : «وَ ما خَلَقْنا السَّماواتِ وَ الأرْضَ وَ ما بَیْنَهُما لاعِبینَ * ما خَلَقْناهُما إلاّ بِالحَقِّ» . (4)

و قیل : الآیة عطف علی ما قبلها بحسب المعنی ، کأنّه قیل : و لا تتّبع الهوی لأنّه یکون سببا لضلالک ، و لأنّه تعالی لم یخلق العالَم لأجل اتّباع الهوی و هو الباطل ، بل خلقه للتوحید و متابعة الشرع .

و فیه : أنّ الآیة التالیة : «أمْ نَجْعَلُ الَّذینَ آمَنوا وَ عَمِلوا الصّالِحاتِ کَالمُفسِدینَ فی الأرضِ ......... » إلخ لا تلائم هذا المعنی . و قوله تعالی : «ذلکَ ظَنُّ الَّذینَ کَفَروا فَوَیْلٌ لِلَّذینَ کَفَروا مِنَ النّارِ» أی : خلق العالم باطلاً لا غایة له ، و انتفاء یوم الحساب الذی یظهر فیه ما ینتجه حساب الاُمور ، ظنّ الذین کفروا بالمعاد ، فویل لهم من عذاب النار .

قوله تعالی : «أمْ نَجْعَلُ الَّذینَ آمَنوا وَ عَمِلوا الصّالِحاتِ کَالْمُفْسِدینَ فی الأرْضِ أمْ نَجْعَلُ المُتَّقینَ کَالْفُجّارِ» هذه هی الحجّة الثانیة علی المعاد ، و تقریرها : أنّ للإنسان کسائر الأنواع کمالاً بالضرورة ، و کمال الإنسان هو خروجه فی جانبَی العلم و العمل من القوّة إلی الفعل بأن یعتقد الاعتقادات الحقّة و یعمل الأعمال الصالحة اللتین یهدیه إلیهما فطرته الصحیحة ، و هما الإیمان بالحقّ و العمل الصالح اللذین بهما یصلح المجتمع الإنسانیّ الذی فی الأرض .

فالذین آمنوا و عملوا الصالحات _ وهم المتّقون _ هم الکاملون من الإنسان ، و المفسدون فی الأرض بفساد اعتقادهم و عملهم _ وهم الفجّار _ هم الناقصون الخاسرون فی إنسانیّتهم حقیقةً ، و مقتضی هذا الکمال و النقص أن یکون بإزاء الکمال حیاة سعیدة و عیش طیّب ، و بإزاء خلافه خلاف ذلک . و من المعلوم أنّ هذه الحیاة الدنیا التی یشترکان فیها هی تحت سیطرة الأسباب و العوامل المادّیّة ، و نسبتها إلی الکامل و الناقص و المؤمن و الکافر علی السواء ، فمن أجاد العمل و وافقته الأسباب المادّیّة فاز بطیب العیش ، و من کان علی خلاف ذلک لزمه الشقاء و ضنک المعیشة .

فلو کانت الحیاة مقصورة علی هذه الحیاة الدنیویّة التی نسبتها إلی الفریقَین علی السواء ، و لم تکن هناک حیاة تختصّ بکلّ منهما و تناسب حاله ، کان ذلک منافیا للعنایة الإلهیّة بإیصال کلّ ذی حقّ حقّه و إعطاء المقتضیات ما تقتضیه .

و إن شئت فقل : تسویة بین الفریقین و إلغاء ما یقتضیه صلاح هذا و فساد ذلک خلاف عدله تعالی .

و الآیة _ کما تری _ لا تنفی استواء حال المؤمن و الکافر ، و إنّما قرّرت المقابلة بین من آمن و عمل صالحا و بین من لم یکن کذلک سواء کان غیر مؤمن أو مؤمنا غیر صالح ؛ و لذا أتت بالمقابلة ثانیا بین المتّقین و الفجّار . (5)

«آیا آنان که مرتکب بدیها می شوند می پندارند آنان را در شمار کسانی قرار می دهیم که ایمان آورده و کارهایی شایسته کرده اند؟ و آیا زندگی و مرگشان یکسان است؟ چه بد داوری می کنند. و خدا آسمانها و زمین را به حق بیافرید تا هر کسی را برابر کاری که کرده است پاداش دهد و به آنان ستم نشود».

تفسیر :

گفته خداوند متعال که فرمود : «آیا پنداشتید که ما شما را بیهوده آفریدیم _ تا آن جا که _ خداوندگار عرش گران پایه» : بعد از آن که خداوند آنچه را کفّار با آن رو به رو خواهند شد،از احوال مرگ و سپس درنگ در برزخ و بعد از آن برانگیخته شدن برای حسابرسی و کیفر، توضیح داد، آنان را به خاطر این پندارشان که برانگیخته نخواهند شد توبیخ می کند؛ چرا که در این پندار گستاخی کردن بر خدا و نسبت دادن کار بیهوده به اوست. بعد از این توبیخ به برهان عبث اشاره می فرماید . آیه «آیا پنداشتید ......... » به این معناست : با آن که شما را از حسرت خوردن در هنگام مشاهده مرگ و سپس درنگ در گورها و بعد برانگیخته شدن برای حساب و پاداش آگاه ساختیم، آیا باز هم گمان می برید که شما را بیهوده آفریدیم و بدون آن که هدف جاودانی در آفرینش شما باشد زندگی می کنید و می میرید و همه چیز تمام می شود و به سوی ما باز نمی گردید؟

آیه «پس، برتر است خداوند مالکِ برحق. خدایی جز او نیست. خداوندگار عرش گران پایه است»، اشاره به برهانی دارد که از طریق تنزیه [خدا از کار عبث ]رستاخیز را اثبات و عقیده آنها را در انکار بعث ردّ می کند. خداوند متعال خود را در یک جمله تنزیهی با چهار وصف توصیف می کند :

فرمانرواست، حق است، هیچ خدایی جز او نیست و خداوندگارِ عرش گران پایه است. بنا بر این، چون فرمانروای حقیقی است هر حکمی درباره هر چیزی براند، چه ایجاد باشد، چه برگرداندن، چه مرگ باشد و چه زندگی و رزق، حکمش نافذ و فرمانش روان است و هر حکمی صادر کند، جز حق نیست؛ زیرا او حق است و از حق، از آن جهت که حق است، جز حق سر نمی زند و از بطلان و بیهودگی مبرّاست.

از آن جا که ممکن است تصوّر شود در کنار خدا مصدر حکم دیگری هم باشد، که با صدور حکم، حکم خدا را باطل و بی اثر سازد، لذا خود را به صفت یگانگی و این که هیچ خدایی _ یعنی معبودی _ جز او نیست موصوف ساخت؛ زیرا «اله» به این جهت «معبود» است که دارای ربوبیّت است؛ بنا بر این هیچ خدایی جز او نیست و او خداوندگار عرش گران پایه _ عرش عالم _ است و زمام امور همه در دست او است و احکام و فرمانهای جاریِ در آن، از او سر می زند.

چکیده سخن این که: خداوند است که هر حکمی از او صادر می شود و هر چیزی از ناحیه او هستی می گیرد و او جز به حق، حکم صادر نمی کند و جز حقّ، کاری انجام نمی دهد. بنا بر این، موجودات همگی به سوی او برمی گردند و به وجود او باقیند و گرنه بیهوده و پوچ بودند، در صورتی که بیهودگی و پوچی در آفرینش و صنع خدا راه ندارد.

دلیل این که خداوند به آن اوصاف چهارگانه متّصف می باشد این است که او خدایی است که هستی، ذاتی اوست و هستی بخشِ غیر خود است.

آیه : «و ما آسمان و زمین و آنچه را میان آنهاست به باطل نیافریدیم ......... » تا آخر آیه ؛ چون سخن، به روز حسابرسی رسید، رشته توضیح را متوجّه آن ساخت و در اثبات آن دو دلیل اقامه فرمود : یکی از آن دو، همین است که در این آیه «و ما آسمان ......... » مطرح شده و از طریق غایت داشتن موجودات، استدلال می کند. چه، اگر آفرینش آسمان و زمین و آنچه میان آنهاست _ که برای زمانی معیّن آفریده و سپس نابود می شوند _ به یک غایتِ ثابت و پایدار و همیشگی نمی انجامید، کاری باطل بود و باطل، به معنای آنچه هدف و فرجامی ندارد، در موجودات عالم تحقّق پذیر نیست. چنین کاری از حکیم سر نمی زند و در حکیم بودن خداوند متعال هم شکّی نیست.

گاهی اوقات از به کار بردن واژه «باطل» لعب و بازی اراده می شود. اگر در این آیه هم مراد از باطل همین معنا باشد، در آن صورت آیه مورد بحث، به معنای این آیه است : «و ما آسمانها و زمین و آنچه را میان آنهاست از روی بازی نیافریدیم. ما آن دو را جز به حق خلق نکردیم».

به قولی این آیه به حسب معنا، عطف بر آیه پیش از خود است. پس گویا گفته شده است : از هوای نفس پیروی مکن؛ زیرا موجب گمراهی تو می شود، و زیرا خداوند متعال جهان را برای پیروی از هوا، که باطل و نادرست می باشد، نیافریده بلکه به خاطر توحید و پیروی از شرع، خلقش کرده است.

اما این سخن، استوار نمی نماید؛ زیرا آیه بعد، یعنی « آیا کسانی را که ایمان آوردند و کارهای شایسته کردند، همانند فساد کنندگان در زمین قرار دهیم ......... » با معنای گفته شده سازگار نیست.

آیه «این گمان کسانی است که کافر شدند، پس وای بر کافران از آتش» : یعنی این که جهان به باطل آفریده شده و غایتی ندارد و منتفی بودن روز حساب، که در آن نتیجه محاسبه اعمال آشکار می شود، گمان کسانی است که معاد را باور ندارند. پس وای بر آنها از عذاب آتش دوزخ.

آیه «آیا کسانی را که ایمان آوردند و کارهای شایسته کردند، مانند کسانی قرار دهیم که در زمین فساد کردند؟ آیا پرهیزگاران را چون بدکاران قرار دهیم؟» استدلال دوم است بر اثبات معاد، بدین شرح که انسان نیز همانند دیگر انواع موجودات می تواند به کمال برسد و کمال آدمی به این است که در علم و عمل از قوّه به فعلیّت برسد، به این ترتیب که اعتقادات درست پیدا کند و کارهای نیک و شایسته انجام دهد ؛ دو چیزی که فطرت درست و سالم آدمی، وی را به سوی آنها راهنمایی می کند. و همین ایمان به حق و انجام کارهای شایسته است که موجب اصلاح و درستیِ جامعه انسانی در روی زمین می شوند.

بنا بر این، کسانی که ایمان آورند و کارهای نیک انجام دهند _ یعنی همان پرهیزگاران _ انسان کامل هستند و تباهکاران در روی زمین به سبب فاسد بودن اعتقاد و عملشان _ یعنی بدکاران _ همان کسانی اند که از لحاظ انسانیّتشان براستی ناقص و زیان دیده اند. مقتضای این کمال و نقص آن است که به ازای کمال، حیاتی سعادتمندانه و زندگی ای خوش وجود داشته باشد و به ازای نقص و عدم کمال، حیات و زندگی ای ضدّ آن. پیداست که این زندگی دنیا که هر دو گروه _ کاملان و ناقصان _ در آن مشترکند زیر نفوذ اسباب و عوامل مادّی است و از این نظر برای فردِ کامل و ناقص و مؤمن و کافر یکسان می باشد. لذا کسی که کار نیک انجام دهد و عوامل و اسباب مادی نیز با او سازگاری نشان دهد، به زندگی خوش و سعادتمندانه ای دست می یابد و هر کس خلاف آن باشد، بدبختی و زندگی تنگ و ناگوار دامنگیرش می شود.

اگر زندگی، به همین زندگی دنیوی که برای هر دو گروه نسبت یکسان دارد، محدود و منحصر باشد و زندگی دیگری وجود نداشته باشد، که متناسب با حال و روز هر یک به آنها اختصاص یابد، در آن صورت این امر با عنایت الهی در رساندن هر صاحب حقّی به حقّش و دادن مقتضیات اعمال به افراد منافات خواهد داشت.

به عبارت دیگر : با هر دو گروه به یکسان عمل کردن و نادیده گرفتن آنچه پاکی این و ناپاکی آن اقتضا می کند، برخلاف عدالت خداوند متعال است.

اما این آیه _ همچنان که ملاحظه می شود _ به نفیِ یکسان بودن حال مؤمن و کافر نمی پردازد، بلکه به مقابله و مقایسه میان کسی که ایمان آورَد و عمل صالح کند و کسی که چنین نیست، خواه غیر مؤمن باشد یا مؤمنِ نا صالح باشد، می پردازد. به همین دلیل دوباره پرهیزگاران را در مقابل بدکاران قرار می دهد.

ص :209


1- الجاثیة : 21 ، 22.
2- المؤمنون : 116 .
3- المیزان فی تفسیر القرآن : 15/72 _ 73.
4- الدخان : 38 ، 39 .
5- المیزان فی تفسیر القرآن : 17/196 و 197.

ص :210

ص :211

ص :212

ص :213

ص :214

2924 - الدَّلیلُ الثّانی لِإثباتِ المَعادِ
2924 - دلیل دوم برای اثبات معاد

الکتاب :

«یا أَیُّها الناسُ إنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ......... ذلِکَ بِأنَّ اللّهَ هُوَ الْحَقُّ وَ أنَّهُ یُحْیی الْمَوْتَی وَ أنَّهُ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ * وَ أنَّ السَّاعَةَ آتِیَةٌ لا رَیْبَ فِیها» . (1)

«وَ ضَرَبَ لَنا مَثَلاً وَ نَسِیَ خَلْقَهُ قالَ مَنْ یُحْیِی الْعِظامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ * قُلْ یُحْیِیهَا الَّذِی أنْشَأها أوَّلَ مَرَّةٍ وَ هُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلِیمٌ» . (2)

«أ یَحْسَبُ الاْءنْسانُ أنْ یُتْرَکَ سُدیً * أ لَمْ یَکُ نُطْفَةً مِنْ مَنِیٍّ یُمْنَی * ثُمَّ کانَ عَلَقَةً فَخَلَقَ فَسَوَّی * فَجَعَلَ مِنْهُ الزَّوْجَیْنِ الذَّکَرَ وَ الاُنْثَی * أ لَیْسَ ذلِکَ بِقادِرٍ عَلَی أنْ یُحْیِیَ الْمَوْتی» . (3)

«فَلْیَنْظُرِ الاْءنْسانُ مِمَّ خُلِقَ * خُلِقَ مِنْ ماءٍ دافِقٍ * یَخْرُجُ مِنْ بَیْنِ الصُّلْبِ وَ التَّرائِبِ * إنَّهُ عَلَی رَجْعِهِ لَقادِرٌ» . (4)

«قُلْ أمَرَ رَبِّی بِالْقِسْطِ وَ أقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَ ادْعُوهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ کَما بَدَأکُمْ تَعُودُونَ» . (5)

2924

دلیل دوم برای اثبات معاد

قرآن :

«ای مردم! اگر در روز رستاخیز تردید دارید، ما شما را از خاکی آفریدیم، سپس از نطفه ای ......... آن از این روست که خدا حق است و او مردگان را زنده می سازد و او بر هر کاری تواناست. و همانا قیامت آمدنی است، شکی در آن نیست».

«برای ما مثلی زد و حال آن که آفرینش خود را از یاد برد. او گفت : چه کسی این استخوانهای پوسیده را زنده می کند؟ بگو : همان کسی آنها را زنده می کند که در آغاز بیافریدشان و او به هر آفرینشی داناست».

«آیا انسان می پندارد که به حال خود رها شده است؟ آیا او نطفه ای از منی که در رحمی ریخته شده نبوده است ؟ و سپس لخته ای خون شد و آن گاه به اندامی درست بیافریدش. و از او دو جفت نر و ماده قرار داد. آیا او قادر نیست که مردگان را زنده سازد؟».

«انسان بنگرد که از چه آفریده شده است. از آبی جهنده آفریده شده است، که از میان پشت و سینه ها بیرون می آید. خدا به بازگردانیدن او تواناست».

«بگو : پروردگار من به عدل فرمان داده است و به هنگام هر نماز رو به جانب او دارید و او را با ایمان خالص بخوانید. همچنان که شما را آفرید باز می گردید».

ص :215


1- الحجّ : 5 _ 7.
2- یس : 78 ، 79.
3- القیامة : 36 _ 40.
4- الطارق : 5 _ 8.
5- الأعراف : 29.

«وَ یَقُولُ الاْءنْسانُ أَ إذَا ما مِتُّ لَسَوْفَ أُخْرَجُ حَیَّا * أ وَ لا یَذْکُرُ الاْءنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ یَکُ شَیْئا» . (1)

الحدیث :

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :جاءَ اُبَیُّ بنُ خَلَفٍ فَأخَذَ عَظما بالِیا مِن حائطٍ فَفَتَّهُ ، ثُمَّ قالَ : یا مُحمَّدُ، إذا کُنّا عِظاما و رُفاتا أ ئنّا لَمَبعوثونَ ؟ فأنزَلَ اللّهُ : «مَن یُحْیی العِظامَ وَ هِیَ رَمیمٌ * قُلْ یُحْییها الّذی أنْشَأها أوَّلَ مَرَّةٍ و هُوَ بکُلِّ خَلقٍ عَلیمٌ» . (2)

التّفسیر:

قوله تعالی : «ذلِکَ بِأنَّ اللّهَ هُوَ الحَقُّ و أنَّهُ یُحْیی المَوتی و أنَّهُ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدیرٌ» «ذلک» : إشارة إلی ما ذکر فی الآیة السابقة من خلق الإنسان و النبات و تدبیر أمرهما حدوثا و بقاءً ، خلقا و تدبیرا واقعیّین لا ریب فیهما .

و الذی یعطیه السیاق : أنّ المراد بالحقّ نفس الحقّ ؛ أعنی أنّه لیس وصفا قائما مقام موصوف محذوف هو الخبر ، فهو تعالی نفس الحقّ الذی یحقّق کلّ شیءٍ حقّ ، و یجری فی الأشیاء النظام الحقّ ، فکونه تعالی حقّا یتحقّق به کلّ شیء حقّ هو السبب لهذه الموجودات الحقّة و النظامات الحقّة الجاریة فیها ، و هی جمیعا تکشف عن کونه تعالی هو الحقّ .

و قوله : «و أنَّهُ یُحْیی المَوتی» معطوف علی ما قبله ؛ أی المذکور فی الآیة السابقة من صیرورة التراب المیّت بالانتقال من حال إلی حال إنسانا حیّا ، و کذا صیرورة الأرض المیّتة بنزول الماء نباتا حیّا ، و استمرار هذا الأمر بسبب أنّ اللّه یحیی الموتی و یستمرّ منه ذلک . و قوله : «و أنَّهُ عَلی کُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ» معطوف علی سابقه کسابقه ، و المراد أنّ ما ذکرناه بسبب أنّ اللّه علی کلّ شیء قدیر ؛ و ذلک أنّ إیجاد الإنسان و النبات و تدبیر أمرهما فِی الحدوث و البقاء مرتبط بما فِی الکون من وجود أو نظام جارٍ فِی الوجود ، و کما أنّ إیجادهما و تدبیر أمرهما لا یتمّ إلاّ مع القدرة علیهما کذلک القدرة علیهما لا تتمّ إلاّ مع القدرة علی کلّ شیء ، فخلقهما و تدبیر أمرهما بسبب عموم القدرة . و إن شئت فقل : ذلک یکشف عن عموم القدرة .

قوله تعالی : «وَ أنَّ السّاعَةَ آتِیَةٌ لا رَیْبَ فیها وَ أنَّ اللّهَ یَبْعَثُ مَن فی القُبورِ» الجملتان معطوفتان علی «أنّ» فی قوله : «ذلِکَ بِأنَّ اللّهَ» .

و أمّا الوجه فی اختصاص هذه النتائج الخمس المذکورة فی الآیتین بالذکر ، مع أنّ بیان السابقة ینتج نتائج اُخری مهمّة فی أبواب التوحید کربوبیّته تعالی و نفی شرکاء العبادة و کونه تعالی علیما و منعما و جوادا و غیر ذلک . فالذی یعطیه السیاق _ و المقام مقام إثبات البعث ، و عرض هذه الآیات علی سائر الآیات المثبتة للبعث _ أنّ الآیة تؤمّ إثبات البعث من طریق إثبات کونه تعالی حقّا علی الإطلاق ؛ فإنّ الحقّ المحض لا یصدر عنه إلاّ الفعل الحقّ دون الباطل ، و لو لم یکن هناک نشأة اُخری یعیش فیها الإنسان بماله من سعادة أو شقاء ، و اقتصر فِی الخلقة علی الإیجاد ثمّ الإعدام ثمّ الإیجاد ثمّ الإعدام و هکذا ، کان لعبا باطلاً ، فکونه تعالی حقّا لا یفعل إلاّ الحقّ یستلزم نشأة البعث استلزاماً بیّناً ، فإنّ هذه الحیاة الدنیا تنقطع بالموت، فبعدها حیاة اُخری باقیة لا محالة.

فالآیة _ أعنی قوله : «فَإنّا خَلَقْناکُم مِن تُرابٍ _ إلی قوله _ ذلکَ بأنَّ اللّهَ هُوَ الحَقُّ» _ فی مجری قوله : «وَ ما خَلَقْنا السَّماواتِ و الأرضَ وَ ما بَیْنَهُما لاعِبینَ * ما خَلَقْناهُما إلاّ بِالحَقِّ» (3) و قوله : «وَ ما خَلَقْنا السَّماءَ وَ الأرْضَ وَ ما بَیْنَهُما باطِلاً ذلکَ ظَنُّ الَّذینَ کَفَروا» (4) و غیرهما من الآیات المتعرّضة لإثبات المعاد ، و إنّما الفرق أنّها تثبته من طریق حقّیّة فعله تعالی ، و الآیة المبحوث عنها تثبته من طریق حقّیّته تعالی فی نفسه المستلزمة لحقّیّة فعله. ثمّ لمّا کان من الممکن أن یتوهّم استحالة إحیاء الموتی _ فلا ینفع البرهان حینئذ _ دفعه بقوله : «وَ أنَّهُ یُحیی المَوتی» ، فإحیاؤه تعالی الموتی _ بجعل التراب المیّت إنسانا حیّا و جعل الأرض المیّتة نباتا حیّاً _ واقع مستمرّ مشهود، فلا ریب فی إمکانه ، و هذه الجملة أیضا فی مجری قوله تعالی : «قالَ مَن یُحْیی العِظامَ وَ هِیَ رَمیمٌ * قُلْ یُحْییها الّذی أنْشَأها أوَّلَ مَرَّةٍ» (5) و سائر الآیات المثبتة لإمکان البعث و الإحیاء ثانیا من طریق ثبوت مثله أوّلاً .

ثمّ لمّا أمکن أن یتوهّم أنّ جواز الإحیاء الثانی لا یستلزم الوقوع بتعلّق القدرة به _ استبعادا له و استصعاباً _ دفعه بقوله : «وَ أنَّهُ عَلی کُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ» ؛ فإنّ القدرة لمّا کانت غیر متناهیة کانت نسبتها إلی الإحیاء الأوّل و الثانی ، و ما کان سهلاً فی نفسه أو صعبا علی حدّ سواء ، فلا یخالطها عجز و لا یطرأ علیها عیّ و تعب . و هذه الجملة أیضا فی مجری قوله تعالی : «أ فَعَیینا بِالخَلْقِ الأوَّلِ» (6) و قوله : «إنَّ الّذی أحْیاها لَمُحْیی المَوتی إنَّهُ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدیرٌ» (7) و سائر الآیات المثبتة للبعث بعموم القدرة و عدم تناهیها .

فهذه _ أعنی ما فی قوله تعالی : «ذلِکَ بِأنَّ اللّهَ ......... » إلی آخر الآیة _ نتائج ثلاث مستخرجة من الآیة السابقة علیها ، مسوقة جمیعا لغرض واحد و هو ذکر ما یثبت به البعث ، و هو الذی تتضمّنه الآیة الأخیرة «و أنَّ السّاعَةَ آتِیَةٌ لا رَیْبَ فیها وَ أنَّ اللّهَ یَبْعَثُ مَن فی القُبورِ» . (8)

«و انسان گوید : آیا چون مُردم بزودی زنده از گور بیرون آورده خواهم شد؟ آیا آدمی به یاد ندارد که ما او را پیش از این آفریدیم، در حالی که چیزی نبود؟».

حدیث :

امام صادق علیه السلام :اُبیّ بن خلف آمد و استخوان پوسیده ای را از باغی برداشت و آن را با دست نرم کرد و گفت : ای محمّد! آیا وقتی استخوانهایی پوسیده شدیم، برانگیخته می شویم؟ پس خداوند این آیه را فرو فرستاد : «چه کسی استخوانهای پوسیده را زنده می کند؟ بگو : همان کسی آنها را زنده می کند که در آغاز بیافریدشان و او به هر آفرینشی داناست».

تفسیر :

در آیه «آن از این روست که خدا حقّ است و او مردگان را زنده می کند و او بر هر چیز تواناست» کلمه «آن» اشاره به مطلبی است که در آیه قبل ذکر شده است، یعنی آفرینش انسان و گیاه و تدبیر آنها در پدید آمدن و ادامه زندگی، که آفرینش و تدبیری واقعی هستند و شکی در آنها وجود ندارد.

آنچه از سیاق آیه برمی آید این است که مراد از حقّ، خودِ حقّ است. به عبارت دیگر، حقّ صفتی نیست که جایگزین موصوفی شده، که خبر «انّ» بوده و حذف شده باشد. بلکه خداوند متعال خودْ حقّ است که هر پدیده حقّی را تحقّق می بخشد و نظام حقّ را در اشیاء جاری می سازد. پس، این که خداوند متعال حقّی است که هر پدیده حقّی به واسطه او تحقّق می یابد، سبب شده است که این موجودات حقیقی و نظامهایِ حقیقیِ جاری در آنها به وجود آیند و همه اینها کاشف از این هستند که خداوند متعال حقّ است.

جمله «و او مردگان را زنده می کند» عطف به جمله پیش از خود می باشد؛ یعنی عطف به مطلبی است که در آیه قبل ذکر شده است و آن تبدیل خاک مرده، از طریق پیمودن مراحلی چند، به انسانی زنده و نیز تبدیل زمینِ مرده، از طریق فرو فرستادن باران، به گیاهی زنده است و استمرار این فرایند بدان سبب می باشد که خداوند مردگان را زنده می کند و این امر پیوسته از او سر می زند.

جمله «و او بر هر چیزی تواناست» نیز همچون جمله قبل، عطف بر جملات سابق می باشد و مراد این است که آنچه گفتیم بدان سبب است که خداوند بر هر کاری تواناست؛ چون ایجادِ انسان و گیاه و تدبیر کار آنها در پیدایش و ادامه حیات، با وجود یا نظامی که در هستی جاری است ارتباط دارد. و همان طور که ایجاد انسان و گیاه و تدبیر کار آنها، جز با داشتن قدرت بر آنها میسّر نیست، قدرت داشتن بر آن دو نیز جز با قدرت داشتن بر کلیه اشیاء امکان ندارد. بنا بر این، آفرینش انسان و گیاه و تدبیر کار آنها به سبب عمومیت داشتن قدرتِ حق تعالی است. به دیگر سخن : خلقت انسان و گیاه و تدبیر کار آنها، بیانگر عمومیت قدرت است.

آیه «و همانا قیامت آمدنی است، شکّی در آن نیست و خدا کسانی را که در گورهایند برمی انگیزد»، این دو جمله عطف به «اَنّ» در «ذلک بأنّ اللّه » می باشد.

با آن که از موضوع آفرینش انسان و گیاه نتایج دیگری نیز، مانند ربوبیّت خداوند متعال و نَفی شریک در عبادت و علیم بودن و منعم بودن و بخشنده بودن خدا و جز اینها، که همگی در باب توحید اهمیت دارند، به دست می آید، اما از میان این همه، اختصاصا پنج نتیجه که در دو آیه مذکور آمده، ذکر شده اند. علّتش، آن گونه که سیاق آیه _ که در مقام اثبات رستاخیز است _ به دست می دهد و از عرضه این آیات بر دیگر آیات اثبات کننده رستاخیز استفاده می شود، این است که آیه مورد بحث قصدش اثبات مسأله برانگیخته شدن مردگان، از طریق اثبات حقّیت مطلق خداوند است؛ چون از حقّ محض، جز فعل حق صادر نمی شود. و اگر عالَم دیگری نبود که انسان در آن خوشبخت یا بدبخت زندگی کند و هستی به همین پدید آوردن و نیست کردن و پدید آوردن و نیست کردن منحصر می شد، عملی بیهوده و باطل بود. پس، این که خداوند متعال حق است و جز فعل حق انجام نمی دهد، مستلزم آن است که عالَم بعث و رستاخیز مردگان لزوم آشکار دارد؛ زیرا این زندگی دنیا با مرگ تمام می شود و بعد از آن لا جرم زندگی دیگری وجود دارد که باقی و پایدار است.

بنا بر این، آیه «ما شما را از خاکی آفریدیم . . . آن به این خاطر است که خدا حق است» در همان بستر آیه «ما آسمانها و زمین و آنچه را که میان آنهاست از روی بیهودگی نیافریدیم. آنها را جز به حق خلق نکردیم» و آیه «ما آسمان و زمین و آنچه را که میان آنهاست به باطل نیافریدیم. این گمان کسانی است که کافرند» و دیگر آیاتی است که در صدد اثبات معاد هستند. با این تفاوت که آیات مذکور، معاد را از طریق حق بودنِ فعلِ خداوند متعال اثبات می کنند، اما آیه مورد بحث، از طریق حق بودنِ خودِ خداوند، که مستلزم حق بودنِ فعلِ او می باشد، اثبات می کند.

از آن جا که امکان دارد این توهّم پیش آید که زنده کردن مردگان امری محال و ناشدنی است _ که در این صورت برهان کار آمد نیست _ برای دفع این توهم فرمود : «او مردگان را زنده می کند»؛ زیرا زنده کردن مردگان _ از طریق تبدیل خاک مرده به انسانی زنده و تبدیل زمین بی جان به گیاهی جاندار _ یک واقعیت مستمر و مشهود است. بنا بر این، در امکان زنده کردن مردگان شکی باقی نمی ماند. این آیه نیز در راستای آیه «گفت : کیست که این استخوانهای پوسیده شده را زنده کند؟ بگو : همان کسی آنها را جان می دهد که نخستین بار ایجادشان کرد» و دیگر آیاتی است که امکان بعث و دوباره زنده کردن را، از طریق زنده شدن موجودات برای اولین بار، اثبات می کند.

همچنین، چون ممکن بود این توهّم پیش آید که امکان زنده کردن دوباره، مستلزم وقوع آن نیست و بعید و دشوار است که قدرت خدا به چنین امری تعلّق گیرد، برای دفع این توهّم فرمود : «و او بر هر چیزی تواناست»؛ زیرا چون قدرتْ نامتناهی است، نسبت آن به زنده کردن در بار اول یا دوم و آسان بودن یا دشوار بودن کار، یکسان است و ناتوانی و کندی و خستگی در آن راه ندارد.

این جمله نیز در راستای آیات «آیا از آفرینش نخست به ستوه آمدیم؟» و «آن کس که آن را زنده کرد، مردگان را نیز زنده می کند و او بر هر چیزی تواناست» و دیگر آیاتی است که از طریق استدلال به عمومیت و نامتناهی بودنِ قدرتِ خداوند متعال، به اثبات رستاخیز و احیای مجدد مردگان می پردازند.

پس، آنچه در آیه «آن به خاطر این است که خدا حق است ......... » آمده، نتایج سه گانه ای هستند که از آیات پیش از آن بر می آیند و همگی یک هدف را دنبال می کنند و آن اثبات رستاخیز است که در آیه پایانی، یعنی آیه «و همانا قیامت آمدنی است شکّی در آن نیست و خدا کسانی را که در گورهایند برمی انگیزد»، گنجانده شده است.

ص :216


1- مریم : 66 ، 67.
2- بحار الأنوار : 7/42/18.
3- الدخان : 38 ، 39.
4- ص : 27.
5- یس : 78، 79.
6- ق : 15.
7- فصّلت : 39 .
8- المیزان فی تفسیر القرآن : 14/345 _ 347.

ص :217

ص :218

ص :219

ص :220

2925 - الدَّلیلُ الثّالِثُ لِإثباتِ المَعادِ
2925 - دلیل سوم برای اثبات معاد

الکتاب :

«قُلْ سِیرُوا فِی الْأرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللّهُ یُنْشِئُ النَّشْأةَ الاْخِرَةَ إنَّ اللّهَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ» . (1)

«أ فَعَیِینا بِالْخَلْقِ الْأوَّلِ بَلْ هُمْ فِی لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِیدٍ» . (2)

«وَ هُوَ الَّذِی یَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ وَ هُوَ أهْوَنُ عَلَیْهِ وَ لَهُ الْمَثَلُ الْأعْلَی فِی السَّماواتِ وَ الْأرْضِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ» . (3)

2925

دلیل سوم برای اثبات معاد

قرآن :

«بگو : در زمین گردش کنید و ببینید که چگونه خدا موجودات را آفرید، سپس آفرینش باز پسین را پدید می آورد. همانا خدا بر هر چیزی تواناست».

«آیا از آفرینش نخست عاجز شده بودیم؟ نه، آنان در آفرینش جدید شکّ دارند».

«اوست که موجودات را می آفریند، سپس آنها را دوباره می آفریند و این کار (آفرینش دوباره) بر او آسانتر است. از آنِ اوست صفت برتری در آسمانها و زمین و اوست عزیز و حکیم».

ص :221


1- العنکبوت : 20.
2- ق : 15.
3- الروم : 27.

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ مِن وَصایاهُ لاِبنِهِ الحَسَنِ علیه السلام _: وَ اعلَم أنَّ مالِکَ المَوتِ هُوَ مالِکُ الحَیاةِ ، و أنَّ الخالِقَ هُوَ المُمیتُ ، و أنَّ المُفنِیَ هُوَ المُعیدُ . (1)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :العَجَبُ کُلُّ العَجَبِ لِمَن أنکَرَ النَّشأةَ الاُخری و هُوَ یَرَی الاُولی . (2)

التّفسیر:

قال العلاّمة الطباطبائیّ فی المیزان فی تفسیر القرآن _ فی تفسیر قوله تعالی: «و هُوَ أهْوَنُ عَلَیهِ» _ : و الذی ینبغی أن یقال : إنّ الجملة أعنی قوله : «وَ هُوَ أهْوَنُ عَلَیهِ» معلّل بقوله بعدَه : «و لَهُ الْمَثَلُ الأعْلی فی السَّماواتِ وَ الأرضِ وَ هُوَ العَزیزُ الحَکیمُ» فهو الحجّة المثبتة لقوله: «وَ هُوَ أهْوَنُ عَلَیهِ» . و المستفاد من قوله : «وَ لَهُ المَثَلُ الأعْلی ......... » إلخ أنّ کلّ وصف کمالیّ یمثّل به شیء فِی السماوات و الأرض کالحیاة و القدرة و العلم و الملک و الجود و الکرم و العظمة و الکبریاء و غیرها فللّه سبحانه أعلی ذلک الوصف و أرفعها من مرتبة تلک الموجودات المحدودة ، کما قال : «وَ للّهِِ الأسماءُ الحُسنی» . (3)

و ذلک أنّ کلّ وصف من أوصاف الکمال اتّصف به شیء ممّا فِی السماوات و الأرض فله فی حدّ نفسه ما یقابله ؛ فإنّه ممّا أفاضه اللّه علیه و هو فی نفسه خالٍ عنه ، فالحیّ منها میّت فی ذاته ، و القادر منها عاجز فی ذاته ؛ و لذلک کان الوصف فیها محدودا مقیّدا بشیء دون شیء و حال دون حال ......... و هکذا ، فالعلم فیها مثلاً لیس مطلقا غیر محدود بل محدود مخلوط بالجهل بما وراءه ، و کذلک الحیاة و القدرة و الملک و العظمة و غیرها .

و اللّه سبحانه هو المفیضُ لهذه الصفات من فضله ، و الذی له من معنی هذه الصفات مطلق غیر محدود و صرف غیر مخلوط ، فلا جهل فی مقابل علمه ، و لا ممات یقابل حیاته ......... و هکذا ، فله

سبحانه من کلّ صفة یتّصف به الموجودات السماویّة و الأرضیّة _ و هی صفات غیر ممحّضة و لا مطلقة _ ما هو أعلاها ؛ أی مطلقها و محضها . فکلّ صفة توجد فیه تعالی و فی غیره من المخلوقات فالذی فیه أعلاها و أفضلها ، و الذی فی غیره مفضول بالنسبة إلی ما عنده .

و لمّا کانت الإعادة متّصفة بالهون إذا قیس إلی الإنشاء فیما عند الخلق فهو عنده تعالی أهون ؛ أی هون محض غیر مخلوط بصعوبة و مشقّة، بخلاف ما عندنا معاشر الخلق ، و لا یلزم منه أن یکون فی الإنشاء صعوبة و مشقّة علیه تعالی ؛ لأنّ المشقّة و الصعوبة فِی الفعل تتبع قدرة الفاعل بالتعاکس ، فکلّما قلّت القدرة کثرت المشقّة ، و کلّما کثرت قلّت ؛ حتّی إذا کانت القدرة غیر متناهیة انعدمت المشقّة من رأس ، و قدرته تعالی غیر متناهیة فلا یشقّ علیه فعل أصلاً ، و هو المستفاد من قوله : «إنَّ اللّهَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدیرٌ» فإنّ القدرة إذا جاز تعلّقها بکلّ شیء لم تکن إلاّ غیر متناهیة ، فافهم ذلک. (4)

حدیث :

امام علی علیه السلام_ در سفارش به فرزند بزرگوارش حسن علیه السلام _فرمود: بدان که خداوندِ مرگ، همان خداوند زندگی است و آن که می آفریند همو می میراند و آن که نابود می کند همو باز می گرداند.

امام زین العابدین علیه السلام :شگفتا! شگفتا، از کسی که آفرینش نخست را می بیند و آفرینش دیگر را منکر است.

تفسیر :

علاّمه طباطبائی در المیزان فی تفسیر القرآن، در تفسیر آیه «و این کار بر او آسانتر است» می نویسد : آنچه باید گفته شود این است که : جمله «و این کار بر او آسانتر است» با آیه بعد تعلیل شده است که می فرماید : «و از آنِ اوست صفت برتری در آسمانها و زمین و او مقتدر و حکیم است». این جمله دلیلی است بر اثبات «و این کار برای او آسانتر است».

آنچه از جمله «و از آنِ اوست صفت برتری ......... » استفاده می شود، این است که هر یک از صفات کمالی که در موجوداتِ محدودِ آسمانها و زمین متبلور می باشد؛ مانند زندگی و قدرت و علم و ملک و جُود و کَرَم و عظمت و کبریا و جز اینها، در خداوند برتر و بالاترش وجود دارد. چنان که فرموده است : «و از آن خداست نامهای نیکو».

زیرا موجودات آسمانها و زمین، به هر وصفی از اوصاف کمال که متّصف باشند، در ذات خود، از صفتی مخالفِ آن برخوردارند؛ چون موجودات از این صفات ذاتا بی بهره بوده اند و خداوند این صفات را به آنها افاضه فرموده است. مثلاً موجودات زنده در ذات خود بی جانند، موجودات برخوردار از قدرت، در ذات خود ناتوانند و فاقد قدرت. از این رو، این صفات در آنها محدود و مقیدند ......... برای مثال، علم در آنها مطلق و نامحدود نیست، بلکه محدود و آمیخته به جهل و نادانی از دور و بر خود می باشد. همین طور است حیات و قدرت و مالک بودن و عظمت و دیگر صفات.

و خداوند سبحان از فضل خود این صفات را بر مخلوقات افاضه می کند و این صفات در خود او مطلق و نامحدود و خالص و بدور از آمیختگی با ضدّ آنها می باشد. نه با علمش جهلی است و نه با حیاتش مرگی ......... بنا بر این هر صفتی که در موجودات آسمانی و زمینی باشد _ که البته این صفات در آنها مطلق و محض نیست _ در خداوند بالاترش، یعنی به صورت مطلق و محض،وجود دارد. تکرار می کنیم : هر صفتی که در خدا و مخلوقات باشد، آنچه در اوست حدّ اعلی و برترش می باشد و آنچه در غیر اوست، حدّ پایین تر و غیر خالصش می باشد.

در نظر مخلوق، ایجاد دوباره، در قیاس با ایجادِ نخست و ابتدایی آسان است، ولی در نزد خدا آسانتر [چون هر صفتی که در مخلوق باشد در خالق برتر و اکملش وجود دارد ]به عبارت دیگر: آسانیِ محض و خالص است و با دشواری و سختی آمیخته نمی باشد، برخلاف آسانی نزد خلق، که در عین آسانی، خالی از دشواری نیست . از این مطلب لازم نمی آید که انشاء و ایجاد برای خدا سخت و دشوار باشد؛ زیرا سختی و دشواریِ در کار، با قدرت و تواناییِ فاعل نسبت معکوس دارد. هر چه قدرت کمتر باشد، سختی و مشقّت در انجام کار بیشتر است و هر چه بیشتر باشد، سختی و مشقّت کمتر است. تا جایی که اگر قدرت نا متناهی باشد سختی و مشقّت در انجام کار بکلی از بین می رود و قدرت خداوند متعال هم نامتناهی است. بنا بر این هیچ کاری برای او اصلاً سخت و دشوار نیست. و این از آیه «همانا خداوند بر هر چیزی تواناست» استفاده می شود؛ زیرا وقتی قدرت به هر چیزی تعلّق بگیرد، آن قدرت، چیزی جز قدرت نامتناهی نخواهد بود. دقت شود.

ص :222


1- نهج البلاغة : الکتاب 31.
2- بحار الأنوار : 7/42/14 .
3- الأعراف : 180.
4- المیزان فی تفسیر القرآن : 16/175.

ص :223

ص :224

2926 - الدَّلیلُ الرّابِعُ لِإثباتِ المَعادِ
2926 - دلیل چهارم برای اثبات معاد

الکتاب :

«فَانْظُرْ إلَی آثارِ رَحْمَةِ اللّهِ کَیْفَ یُحْیی الْأرْضَ بَعْدَ مَوْتِها إنَّ ذلِکَ لَمُحْیی الْمَوْتَی وَ هُوَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ» . (1)

«وَ اللّهُ الَّذِی أرْسَلَ الرِّیاحَ فَتُثِیرُ سَحابا فَسُقْناهُ إلَی بَلَدٍ مَیِّتٍ فَأحْیَیْنا بِهِ الْأرْضَ بَعْدَ مَوْتِها کَذلِکَ النُّشُورُ» . (2)

«فَأنْزَلْنا بِهِ الْماءَ فَأخْرَجْنا بِهِ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ کَذلِکَ نُخْرِجُ الْمَوْتَی لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ» . (3)

التّفسیر:

قال العلاّمة الطباطبائیّ فی تفسیر الآیة الاُولی : و المراد بقوله : «إنَّ ذلِکَ لَمُحْیی المَوتی» الدلالة علَی المماثلة بین إحیاء الأرض المیّتة و إحیاء الموتی ؛ إذ فی کلٍّ منهما موت _ هو سقوط آثار الحیاة من شیءٍ محفوظ _ و حیاة هی تجدّد تلک الآثار بعد سقوطها ، و قد تحقّق الإحیاء فی الأرض و النبات ، و حیاة الإنسان و غیره من ذوی الحیاة مثلها ، و حکم الأمثال فیما یجوز و فیما لا یجوز واحد ، فإذا جاز الإحیاء فی بعض هذه الأمثال _ و هو الأرض و النبات _ فلیجز فِی البعض الآخر . (4) و قال _ فی قوله تعالی : «فَأحیَینا بِهِ الأرضَ بَعدَ مَوتِها» _ : و أنبتنا فیها نباتا بعد ما لم تکن ، و نسبة الإحیاء إلی الأرض و إن کانت مجازیّة لکن نسبته إلی النبات حقیقیّة ، و أعمال النبات من التغذیة و النموّ و تولید المِثل و ما یتعلّق بذلک أعمال حیویّة تنبعث من أصل الحیاة .

و لذلک شبّه البعث و إحیاء الأموات بعد موتهم بإحیاء الأرض بعد موتها ؛ أی إنبات النبات بعد توقّفه عن العمل و رکوده فِی الشتاء ، فقال : «کَذلِکَ النُّشورُ» ، أی البعث ، فالنشور بسط الأموات یوم القیامة بعد إحیائهم و إخراجهم من القبور . (5)

2926

دلیل چهارم برای اثبات معاد

قرآن :

«پس، به نشانه های رحمت خدا بنگر که چگونه زمین بی جان را زنده می کند. این همان خداست که زنده کننده مردگان است و او بر هر چیز تواناست».

«خداست که بادها را می فرستد تا ابر را برانگیزاند. و ما آن ابر را به سوی سرزمینی مرده می رانیم و به وسیله آن زمین بی جان را زنده می کنیم. زنده گشتن در روز قیامت نیز چنین است».

«و از آن (ابر) باران فرو می فرستیم و به وسیله آن هر میوه ای بیرون می آوریم. مردگان را اینچنین زنده می کنیم، شاید که پند گیرید».

تفسیر :

علامه طباطبائی در تفسیر آیه نخست می گوید : مراد از آیه «همانا خدا زنده کننده مردگان است»، فهماندن این معناست که میان زنده کردن زمینِ بی جان و زنده کردن مردگان همانندی وجود دارد؛ زیرا در هر یک از آنها هم مرگ و مردن است، که عبارت باشد از سلب شدنِ آثار و نشانه های زندگی از یک چیز، و هم حیات و زندگی است که عبارت باشد از شروع مجدد این آثار و نشانه ها در آن چیز بعد از زایل شدن آنها از او. این احیا و تجدید حیات در زمین و گیاهان تحقق می یابد. زندگی انسان و دیگر جانداران نیز مانند احیای زمینِ بی جان است و چیزهای همانند، حکمِ همانند دارند. پس وقتی احیا و تجدید حیات در یکی از موارد مشابه _ زمین و گیاه _ رواست در موارد مشابه دیگر نیز روا و شدنی است.

در آیه «و به وسیله آن زمین بی جان را زنده می کنیم» می فرماید : در زمینِ بی گیاه، گیاه می رویانیم. نسبت دادن احیا به زمین گر چه مجاز است، اما نسبت دادن آن به گیاه، نسبتی حقیقی است و کارها و فعالیتهای گیاه، از قبیل: تغذیه و رشد و تولید مثل و امثال اینها، فعالیتهای حیاتی ای هستند که از ریشه حیات سرچشمه می گیرند.

به همین جهت، رستاخیز و احیای مردگان را به احیای زمین مرده، یعنی رویاندن مجدّد گیاه، بعد از ایستادن از فعالیت در فصل زمستان، تشبیه کرد و فرمود : «نشور نیز چنین است». یعنی برانگیخته شدن و نشور به معنای پخش کردن مردگان پس از زنده کردنشان و بیرون آوردن آنها از گورها در روز قیامت است.

ص :225


1- الروم : 50.
2- فاطر : 9.
3- الأعراف : 57.
4- المیزان فی تفسیر القرآن : 16/203.
5- المیزان فی تفسیر القرآن : 17/21.

ص :226

2927 - الدَّلیلُ الخامِسُ لِإثباتِ المَعادِ
2927 - دلیل پنجم برای اثبات معاد

الکتاب :

«أ وَ لَمْ یَرَوْا أنَّ اللّهَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأرْضَ وَ لَمْ یَعْیَ بِخَلْقِهِنَّ بِقادِرٍ عَلَی أَنْ یُحْیِیَ الْمَوْتَی بَلَی إنَّهُ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ» . (1)

«أ وَ لَمْ یَرَوْا أنَّ اللّهَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأرْضَ قادِرٌ عَلَی أنْ یَخْلُقَ مِثْلَهُمْ وَ جَعَلَ لَهُمْ أجَلاً لا رَیْبَ فِیهِ فَأبَی الظَّالِمُونَ إلاَّ کُفُورا» . (2)

(3)

التّفسیر:

قوله تعالی : «أ وَ لَمْ یَرَوا أنَّ اللّهَ الّذی خَلَقَ السّماواتِ وَ الأرْضَ قادِرٌ عَلی أنْ یَخْلُقَ مِثلَهُمْ ......... » إلی آخر الآیة ، احتجاج منه تعالی علی البعث بعد الموت ، فقد کان قولهم : «أَ إذا کُنّا عِظاما وَ رُفاتا أَ إنّا لَمَبعوثونَ خَلْقا جَدیداً» (4) استبعادا مبنیّا علی إحالة أن یعود هذا البدن الدنیویّ _ بعد تلاشیه و صیرورته عظاما و رُفاتا _ إلی ما کان علیه بخلق جدید ، فاحتجّ علیهم بأنّ خلق البدن أوّلاً یثبت القدرة علیه و علی مثله الذی هو الخلق الجدید للبعث ، فحکم الأمثال واحد .

فالمُماثلة إنّما هی من جهة مقایسة البدن الجدید من البدن الأوّل مع قطع النظر عن النفس التی هی الحافظة لوحدة الإنسان و شخصیّته ، و لا ینافی ذلک کون الإنسان الاُخرویّ عینَ الإنسان الدنیویّ لا مثله ؛ لأنّ مِلاک الوحدة و الشخصیّة هی النفس الإنسانیّة ، و هی محفوظة عند اللّه سبحانه غیر باطلة و لا معدومة ، و إذا تعلّقت بالبدن المخلوق جدیدا کان هو الإنسان الدنیویّ ، کما أنّ الإنسان فِی الدنیا واحد شخصیّ باقٍ علی وحدته الشخصیّة مع تغیّر البدن بجمیع أجزائه حینا بعد حین .

و الدلیل علی أنّ النفس التی هی حقیقة الإنسان محفوظة عند اللّه مع تفرّق أجزاء البدن و فساد صورته قوله تعالی : «وَ قالوا أَ إذا ضَلَلْنا فی الأرْضِ أَ إنّا لَفی خَلْقٍ جَدیدٍ بَلْ هُمْ بِلِقاءِ رَبِّهِم کافِرونَ * قُلْ یَتَوَفّاکُمْ مَلَکُ المَوتِ الّذی وُکِّلَ بِکُمْ» (5) حیث استشکلوا فِی المعاد بأنّه تجدید للخلق بعد فناء الإنسان بتفرّق أجزاء بدنه ، فاُجیب عنه بأنّ ملک الموت یتوفّی الإنسان و یأخذه تامّا کاملاً فلا یضلّ و لا یتلاشی ، و إنّما الضالّ بدنه و لا ضیر فی ذلک ؛ فإنّ اللّه یجدّده .

و الدلیل علی أنّ الإنسان المبعوث هو عین الإنسان الدنیویّ لا مثله : جمیع آیات القیامة الدالّة علی رجوع الإنسان إلیه تعالی و بعثه و سؤاله و حسابه و مجازاته بما عمل .

فهذا کلّه یشهد علی أنّ المراد بالمماثلة ما ذکرناه ، و إنّما تعرّض لأمر البدن حتّی ینجرّ إلی ذِکر المماثلة محاذاةً لمتن ما استشکلوا به من قولهم : «أَ إذا کُنّا عِظاما وَ رُفاتا أَ إنّا لَمَبْعوثونَ خَلْقا جَدیدا» فلم یُضمّنوا قولهم إلاّ شؤون البدن لا النفس المتوفّاة منه ، و إذا قطع النظر عن النفس کان البدن مماثلاً للبدن ، و إن کان مع اعتبارها عینا .

و ذکر بعضهم : أنّ المراد بمثلهم نفسهم ، فهو من قبیل قولهم : مثلک لا یفعل هذا ؛ أی أنت لا تفعله . و للمناقشة إلیه سبیل .

و الظاهر أنّ العنایة فی هذا الترکیب أنّ مثلک _ لاشتماله علی مثل ما فیک من الصفة _ لا یفعل هذا ، فأنت لا تفعله لمکان صفتک ، ففیه نفی الفعل بنفی سببه علی سبیل الکنایة ، و هو آکد من قولنا : أنت لا تفعله . (6)

قوله تعالی : «أ وَ لَیسَ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأرْضَ بِقادِرٍ عَلی أنْ یَخْلُقَ مِثْلَهُمْ بَلی وَ هُوَ الْخَلاّقُ العَْلیمُ» (7) الاستفهام للإنکار ، و الآیة بیان للحجّة السابقة المذکورة فی قوله : «قُلْ یُحْییها الَّذی أنْشَأها أوَّلَ مَرَّةٍ ......... » إلخ ، ببیان أقرب إلی الذهن ؛ و ذلک بتبدیل إنشائهم أوّل مرّة من خلق السماوات و الأرض الذی هو أکبر من خلق الإنسان ، کما قالَ تعالی : «لَخَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأرْضِ أکْبَرُ مِنْ خَلْقِ النّاسِ» . (8)

فالآیة فی معنی قولنا : و کیف یمکن أن یقال : إنّ اللّه _ الذی خلق عوالم السماوات و الأرض بما فیها من سعة الخلقة البدیعة ، و عجیب النظام العامّ المتضمّن لما لا یُحصی من الأنظمة الجزئیّة المدهشة للعقول المحیّرة للألباب ، و العالم الإنسانیّ جزء یسیر منها _ لا یقدر أن یخلق مثل هؤلاء الناس ؟ ! بلی و إنّه خلاّق علیم .

و المراد بمثلهم قیل : هم و أمثالهم . و فیه : أنّه مغایر لمعنی «مِثْل» علی ما یعرف من اللغة و العرف .

و قیل : المراد بمثلهم هم أنفسهم بنحو الکنایة ، علی حدّ قولهم : مِثلُکَ غنیّ عن کذا ؛ أی أنت غنیّ عنه . و فیه : أنّه لو کان کنایة لصحّ التصریح به ، لکن لا وجه لقولنا : أ وَ لَیسَ الذی خلق السماوات و الأرض بقادر علی أن یخلقهم ، فإنّ الکلام فی بعثهم لا فی خلقهم ، و المشرکون معترفون بأنّ خالقهم هو اللّه سبحانه .

و قیل : ضمیر «مِثلَهم» للسماوات و الأرض ، فإنّهما تشملان ما فیهما من العقلاء ، فاُعید إلیهما ضمیر العقلاء تغلیبا ، فالمراد أنّ اللّه الخالق للعالم قادر علی خلق مِثله . و فیه : أنّ المقام مقام إثبات بعث الإنسان لا بعث السماوات و الأرض. علی أنّ الکلام فی الإعادة و خلق مثل الشیء لیس إعادةً لعینه بل بالضرورة .

فالحقّ أن یقال : إنّ المراد بخلق مثلهم إعادتهم للجزاء بعد الموت ، کما یستفاد من کلام الطبرسیّ رحمه الله فی «مجمع البیان» .

بیانه أنّ الإنسان مرکّب من نفس و بدن ، و البدن فی هذه النشأة فی مَعرض التحلّل و التبدّل دائما ، فهو لا یزال یتغیّر أجزاؤه ، و المرکّب ینتفی بانتفاء أحد أجزائه ، فهو فی کلِّ آنٍ غیرُه فی الآن السابق بشخصه ، و شخصیّة الإنسان محفوظة بنفسه _ روحه _ المجرّدة المنزّهة عن المادّة و التغیّرات الطارئة من قبلها المأمونة من الموت و الفساد .

و المتحصَّل من کلامه تعالی : أنّ النفس لا تموت بموت البدن ، و أنّها محفوظة حتّی ترجع إلَی اللّه سبحانه کما تقدّم استفادته من قوله تعالی : «وَ قالوا أَ إذا ضَلَلْنا فی الأرضِ أَ إنّا لَفی خَلْقٍ جَدیدٍ بَلْ هُمْ بِلِقاءِ رَبِّهِم کافِرونَ * قُلْ یَتَوَفّاکُمْ مَلَکُ الْمَوتِ الَّذی وُکِّلَ بِکُمْ ثُمَّ إلی رَبِّکُمْ تُرْجَعونَ» . (9)

فالبدن اللاحق من الإنسان إذا اعتُبِر بالقیاس إلَی البدن السابق منه کان مِثلَه لا عَینَه ، لکنّ الإنسان ذا البدن اللاحق إذا قِیس إلَی الإنسان ذی البدن السابق کان عینَه لا مِثلَه ؛ لأنّ الشخصیّة بالنفس و هی واحدة بعینها .

و لمّا کان استبعاد المشرکین فی قولهم : «مَن یُحْیی العِظامَ وَ هِیَ رَمیمٌ» راجعا إلی خلق البدن الجدید دون النفس ، أجاب سبحانه بإثبات إمکان خلق مِثلهم ، و أمّا عَودهم بأعیانهم فهو إنّما یتمّ بتعلّق النفوس و الأرواح المحفوظة عند اللّه بالأبدان المخلوقة جدیدا ، فتکون الأشخاص الموجودِین فِی الدنیا من الناس بأعیانهم کما قال تعالی : «أ وَ لَمْ یَرَوا أنَّ اللّهَ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأرْضَ وَ لَمْ یَعْیَ بِخَلْقِهِنَّ بِقادِرٍ عَلی أنْ یُحْییَ الْمَوتی» (10) فعلّق الإحیاء علَی الموتی بأعیانهم فقال : «عَلی أنْ یُحْییَ الْمَوتی» و لم یقل : علی أن یحیی أمثال الموتی . (11)

2927

دلیل پنجم برای اثبات معاد

قرآن :

«آیا نمی دانند که خدایی که آسمانها و زمین را آفرید و در آفریدن آنها در نماند، می تواند مردگان را زنده کند؟ آری، او بر هر چیز تواناست».

«آیا نمی دانند که خدایی که آسمانها و زمین را آفریده، می تواند همانند آنها را بیافریند و برایشان مدّت عمری نهاده که در آن تردیدی نیست؟ اما ظالمان جز انکار نکنند».

تفسیر :

آیه «آیا نمی دانند که خدایی که آسمانها و زمین را آفرید می تواند مانند آنها را بیافریند ......... » استدلالی است بر رستاخیز بعد از مرگ؛ زیرا کفّار می گفتند : «آیا وقتی به استخوانهای پوسیده تبدیل شدیم، با آفرینشی جدید برانگیخته خواهیم شد». این استبعاد آنان مبتنی بر این بود که بازگشتِ این بدن دنیوی، که متلاشی می شود و به استخوانهایی پوسیده تبدیل می گردد، به حیاتی دوباره غیر ممکن است. خداوند متعال در پاسخ به آنها فرمود که آفرینش ابتدایی بدن ثابت می کند که خداوند قادر است این بدن و مانند آن را دوباره بیافریند؛ زیرا پدیده هایِ همانند، حکم یکسان دارند.

همانندی از جهت مقایسه بدنِ جدید با بدن اول است، قطع نظر از نفْس که موجب حفظ وحدت و شخصیت انسان می باشد. و این منافات ندارد با این که انسان اخروی عین انسان دنیوی است، نه مثل و مانند آن؛ چون ملاکِ وحدت و شخصیت همان نفْس انسان است، که این نفْس نزد خداوند سبحان نگهداری می شود و نیست و نابود نمی شود و هر گاه این نفْس به بدنی که از نو آفریده می شود، تعلّق گیرد، آن بدن همان انسانی خواهد بود که در دنیا بوده است. همچنان که انسانِ در دنیا، با آن که کلیه اجزای بدنش پی در پی تغییر می کند، باز همان شخصی است که بوده و وحدت شخصیتش باقی و برجاست.

دلیل بر این که نفْس که حقیقت انسان را تشکیل می دهد، با وجود متلاشی شدن و از بین رفتن اجزای بدن نزد خدا نگهداری می شود، این آیه شریفه است : «و گفتند : آیا چون در زمین ناپدید شدیم، آفرینش تازه ای خواهیم یافت؟ آری، آنان به دیدار پروردگارشان ایمان ندارند. بگو : فرشته مرگ که بر شما گماشته شده، شما را می میراند، سپس به سوی پروردگارتان باز گردانده می شوید». اشکال کفّار درباره معاد، از نو زنده شدنِ انسانی است که با متلاشی شدن اجزای بدنش از بین می رود. خداوند در جوابشان فرمود که ملک الموت جان انسان را به طور کامل می گیرد و بنا بر این، چیزی از او گم و گور و متلاشی نمی شود، بلکه آنچه ناپدید می شود و از بین می رود بدن اوست و این هم مشکلی نیست؛ زیرا خداوند دوباره آن را می آفریند.

دلیل بر این که انسانِ برانگیخته شده در قیامت، همان انسان دنیوی است نه مانندِ آن، کلیه آیات مربوط به قیامت است، که نشانگر بازگشت انسان به سوی خدا و برانگیخته شدن او و سؤال و حساب و پاداش دیدن در برابر اعمالش می باشد.

همه اینها گواه آن است که مراد از همانندی، همان است که گفتیم و پرداختن به مسأله بدن و منجر شدن آن به بحث از همانندی، صرفاً به خاطر نوع اشکالی است که کفّار مطرح کردند و گفتند : «آیا آن گاه که به استخوانهایی پوسیده تبدیل شدیم، به صورت آفرینش جدید برانگیخته خواهیم شد؟» این سخن کفّار فقط متضمّن بدن و مسائل بدنی بود، نه نفْس و جانی که از آن گرفته می شود. اگر از نفْس قطع نظر شود، در آن صورت بدن اُخروی مانند بدن دُنیوی خواهد بود، هر چند با وجود نفْس، عین آن است.

بعضی گفته اند : مراد از «مانند آنها» خودِ آنهاست. و این جمله، نظیر این تعبیر است که به کسی می گویید : چون تویی این کار را نمی کند. یعنی، تو این کار را نمی کنی. اما این سخن خالی از اشکال نیست. پیداست که مقصود از این تعبیر و ترکیب آن است که کسی مثل تو _ به خاطر این که او مانند تو، فلان خصوصیت و صفت را دارد _ این کار را نمی کند. بنا بر این، تو نیز، با داشتن چنین صفتی، این کار را نکن. در این جمله به طور کنایی، با نفیِ سببِ فعل، نفی فعل می کند و این تأکیدش بیشتر از آن است که بگوییم : تو این کار را نمی کنی.

آیه «آیا کسی که آسمانها و زمین را آفرید، قادر نیست که مانند آنها را بیافریند؟ چرا و او آفریدگار داناست»، استفهام انکاری است و دلیلی را که در آیه پیش، یعنی :«بگو : همان کسی که آنها را اولین بار آفرید، دوباره زنده می کند ......... » آورده است، با بیانی نزدیکتر به ذهن توضیح می دهد، چون در آن آیه، ایجاد اولین بار انسان را دلیل می گرفت بر این که خداوند قادر است دوباره آنها را زنده کند، ولی در این آیه آفرینش آسمانها و زمین را، که بزرگتر از آفرینش انسان می باشد و خود در جای دیگر فرموده : «هر آینه آفرینش آسمانها و زمین بزرگتر از آفرینش انسان است»، دلیلِ قدرت خدا برای آفرینش مجدد انسان گرفته است.

بنا بر این، آیه مذکور به معنای این است که بگوییم : چگونه ممکن است گفته شود : خدایی که عوالم آسمانها و زمین را، با آن وسعت و آفرینش بدیعی که دارند و با آن نظم شگفت آور عامی که در آنها جاری است و از نظم و نظامهای جزئی حیرت آور و محیّر العقولی برخوردارند و عالم انسانی جزو اندک و ناچیزی از آن عوالم می باشد، آفریده است، آیا نمی تواند مانند این مردم را دوباره خلق کند؟ آری، او می تواند؛ چون بسیار آفریننده و بسیار داناست.

بعضی گفته اند : مراد از «مانند آنها» کفّار و امثال آنهاست، ولی این معنا درست نیست؛ زیرا با معنای لغوی و عرفی «مثل و مانند» مغایرت دارد.

بعضی گفته اند : مراد از «مانند آنها» خود آنهاست به صورت کنایه. نظیر تعبیراتی که خود ما می آوریم و مثلاً می گوییم : چون تویی به این کار نیازی ندارد، یعنی تو به آن نیازی نداری. اما این معنا نیز درست نیست؛ زیرا اگر تعبیری کنایی باشد باید تصریح به آن نیز ممکن باشد، اما نمی توانیم بگوییم : آیا آن کسی که آسمانها و زمین را آفریده نمی تواند ایشان را بیافریند؟» چرا که سخن درباره رستاخیز و زنده کردن دوباره آنها در قیامت است، نه درباره آفرینش آنها، چون مشرکان اعتراف داشتند به این که آفریدگار آنها خداوند سبحان است.

بعضی گفته اند : ضمیر هُم در «مثلهم» به آسمانها و زمین بر می گردد و این که ضمیرِ مربوطِ به موجوداتِ صاحب عقل و شعور [یعنی ضمیر هُم] درباره آسمانها و زمین [که غیر ذی شعورند] به کار رفته، به سبب این است که موجودات ذی شعور در این عوالم به سر می برند. لذا از باب تغلیب، ضمیرِ مختصِ ذی شعور، به آسمانها و زمین برگردانده شده است. بنا بر این، مقصود از آیه این است که خداوندِ آفریدگارِ جهان، قدرت این را دارد که همانند آن را بیافریند. اشکال وارد بر این قول نیز این است که در این جا سخن بر سر اثبات برانگیخته شدن انسان در قیامت است، نه برانگیخته شدن و آفرینش مجدد آسمانها و زمین. وانگهی سخن از اعاده و آفریدنِ همانندِ موجودات است، نه اعاده خودِ آنها.

بنا بر این، حق آن است که گفته شود : مراد از «خلق کردن مانند آنها» این است که بعد از مرگ بازگردانده شوند، تا سزای اعمال خود را ببینند. از سخن طبرسی، رحمة اللّه علیه، در مجمع البیان نیز همین معنا استفاده می شود.

توضیح این که، انسان مرکّب از نفْس و بدن است و بدن در این دنیا در معرض تغییر و تبدیل دائمی است؛ زیرا اجزای آن پیوسته دگرگون می شوند. و هر پدیده مرکّب ، با از بین رفتن یکی از اجزای تشکیل دهنده آن، از بین می رود. بنا بر این انسان در هر آن و لحظه ای غیر از آن انسانی است که در آن و لحظه قبل بوده است، اما شخصیت انسان به سبب نفس یا همان روح او، که موجودی مجرّد است و از مادّه و تغییرات مادّی به دور و مرگ و نیستی به آن راه پیدا نمی کند، محفوظ می ماند.

حاصل کلام خداوند متعال این است که با مرگِ بدن، نفْس نمی میرد، بلکه محفوظ و زنده است تا روزی که به سوی خداوند سبحان برگردد. این معنا از آیه ای که پیشتر گفتیم استفاده می شود، یعنی آیه «و گفتند : آیا آن گاه که در زمین ناپدید شدیم دوباره آفریده می شویم؟ بلکه اینان به دیدار پروردگارشان ایمان ندارند. بگو : فرشته مرگ که بر شما گماشته شده است، جان شما را به طور کامل می ستاند. سپس به سوی پروردگارتان بازگردانده می شوید».

پس، بدنی که بعدها [در رستاخیز ]کالبد انسان می شود، در قیاس با بدن قبلی او [در دنیا]، مانند آن خواهد بود نه عین آن، ولی انسانِ دارایِ بدنِ بعدی، در قیاس با انسانِ دارایِ بدنِ قبلی، عین اوست نه مانند او؛ زیرا شخصیت انسان به نفْس و روح اوست و آن، در هر دو عالم یکی است.

از آن جا که استبعاد مشرکان از زنده شدن مجدد انسان و اظهار این سخن که «چه کسی این استخوانهای پوسیده شده را زنده می کند؟» به آفرینش دوباره بدن برمی گردد و نه آفرینش مجدد روح و نفْس، خداوند سبحان در پاسخ آنها به اثبات امکان آفریده شدن مانند آنها می پردازد. اما بازگشت عین آنها بعد از مرگ وقتی انجام می پذیرد، که نفوس و ارواح که نزد خداوند محفوظند به کالبدهایی که از نو آفریده می شوند تعلّق گیرند. در آن صورت در آخرت عین همان اشخاصی خواهند بود که در دنیا بوده اند. خداوند متعال فرموده است : «آیا نمی دانند آن خدایی که آسمانها و زمین را آفرید و در آفرینش آنها در نمانْد می تواند مردگان را زنده کند؟». در این آیه زنده کردن را به عینِ مردگان نسبت داد و فرمود : «مردگان را زنده می کند» و نفرمود : مانند مردگان را زنده می کند.

ص :227


1- الأحقاف : 33.
2- الإسراء : 99.
3- (انظر) یس : 81.
4- الإسراء : 49 .
5- السجدة : 10 ، 11.
6- المیزان فی تفسیر القرآن : 13/209 ، 210.
7- یس: 81 .
8- غافر : 57.
9- السجدة : 10، 11.
10- الأحقاف : 33.
11- المیزان فی تفسیر القرآن : 17/112 _ 114.

ص :228

ص :229

ص :230

ص :231

ص :232

ص :233

2928 - کَیفِیَّةُ المَعادِ
2928 - چگونگی معاد

الکتاب :

«أَوْ کَالَّذِی مَرَّ عَلَی قَرْیَةٍ وَ هِیَ خاوِیَةٌ عَلَی عُرُوشِها قالَ أَنَّی یُحْیی هَذِهِ اللّهُ بَعْدَ مَوْتِها فَأماتَهُ اللّهُ مِئَةَ عامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قالَ کَمْ لَبِثْتَ قالَ لَبِثْتُ یَوْما أوْ بَعْضَ یَوْمٍ قالَ بَلْ لَبِثْتَ مِئَةَ عامٍ فَانظُرْ إِلَی طَعامِکَ وَ شَرابِکَ لَمْ یَتَسَنَّهْ وَ انْظُرْ إلَی حِمارِکَ وَ لِنَجْعَلَکَ آیَةً لِلنَّاسِ وَ انظُرْ إلَی الْعِظامِ کَیْفَ نُنْشِزُها ثُمَّ نَکْسُوها لَحْما فَلَمَّا تَبَیَّنَ لَهُ قالَ أعْلَمُ أنَّ اللّهَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ» . (1)

2928

چگونگی معاد

قرآن :

«یا مانند آن کس که بر دهی گذشت که سقفهای بناهایش فرو ریخته بود، گفت : از کجا خدا این مردگان را زنده کند؟ پس خدا او را به مدّت صد سال میراند آن گاه زنده اش کرد و گفت : چه مدّت در این جا بوده ای؟ گفت : یک روز یا پاره ای از روز. گفت : نه، صد سال درنگ کرده ای. به خوراک و نوشیدنیت بنگر که تغییر نکرده است و به الاغت بنگر. می خواهیم تو را برای مردمان عبرتی و نشانه ای گردانیم. بنگر که این استخوانها را چگونه به هم می پیوندیم و سپس گوشت بر آنها می پوشانیم. چون قدرت خدا بر او آشکار شد گفت : می دانم که خدا بر هر کاری تواناست».

ص :234


1- البقرة : 259.

«وَ إذْ قالَ إبْراهِیمُ رَبِّ أرِنِی کَیْفَ تُحْیی الْمَوْتَی قالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قالَ بَلَی وَ لَکِنْ لِیَطْمَئِنَّ قَلْبِی قالَ فَخُذْ أرْبَعَةً مِنَ الطَّیْرِ فَصُرْهُنَّ إلَیْکَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلَی کُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءا ثُمَّ ادْعُهُنَّ یَأْتِینَکَ سَعْیا وَ اعْلَمْ أنَّ اللّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ» . (1)

«وَ ضَرَبَ لَنا مَثَلاً وَ نَسِیَ خَلْقَهُ قالَ مَنْ یُحْیی الْعِظامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ * قُلْ یُحْییها الَّذِی أنْشَأها أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ هُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلِیمٌ» . (2)

«أ یَحْسَبُ الإنْسانُ أن لَنْ نَجْمَعَ عِظامَهُ * بَلَی قادِرِینَ عَلَی أَنْ نُسَوِّیَ بَنانَهُ» . (3)

«حَتَّی إذا ما جاؤوها شَهِدَ عَلَیْهِمْ سَمْعُهُمْ وَ أبْصارُهُمْ وَ جُلُودُهُمْ بِما کانُوا یَعْمَلُونَ * وَ قالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَیْنا قالُوا أنْطَقَنا اللّهُ الَّذِی أنْطَقَ کُلَّ شَیْءٍ وَ هُوَ خَلَقَکُمْ أوَّلَ مَرَّةٍ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ» . (4)

«وَ أنَّ السَّاعَةَ آتِیَةٌ لا رَیْبَ فِیها وَ أنَّ اللّهَ یَبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ» . (5)

الحدیث :

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ و قَد قالَ لَهُ الزِّندیقُ : أنّی لِلرُّوحِ بِالبَعثِ و البَدَنُ قَد بَلِیَ و الأعضاءُ قَد تَفَرَّقَت ، فعُضوٌ فی بَلدَةٍ تَأکُلُها سِباعُها ، و عُضوٌ بِاُخری تُمَزِّقُهُ هَوامُّها ، و عُضوٌ قَد صارَ تُرابا بُنِیَ بِهِ مَعَ الطّینِ حائطٌ ؟ ! _: إنَّ الّذی أنشَأهُ مِن غَیرِ شَیءٍ ، و صَوَّرَهُ عَلی غَیرِ مِثالٍ کانَ سَبَقَ إلَیهِ ، قادِرٌ أن یُعیدَهُ کَما بَدَأهُ . (6)

«و آن گاه که ابراهیم گفت : پروردگار من! نشانم ده که چگونه مردگان را زنده می کنی. گفت : مگر ایمان نیاورده ای؟ گفت : چرا، اما می خواهم که دلم آرام گیرد. گفت: چهار پرنده برگیر و گوشت آنها را به هم بیامیز. سپس هر جزئی از آنها را بر کوهی بنه. پس آنها را صدا بزن شتابان نزد تو می آیند و بدان که خدا مقتدر و حکیم است».

«در حالی که آفرینش خود را از یاد برده بود، برای ما مثلی زد و گفت : چه کسی این استخوانهای پوسیده را زنده می کند؟ بگو : همان کسی که اولین بار آنها را بیافرید، زنده شان می کند و او به هر آفرینشی داناست».

«آیا انسان می پندارد که ما استخوانهایش را هرگز گرد نخواهیم آورد؟ آری، ما می توانیم که [حتی خطوط ]سر انگشتانش را موزون و مرتب کنیم».

«[اهل دوزخ ] چون به کنار آتش آیند گوش و چشمها و پوستهایشان به کارهایی که می کرده اند بر ضدشان گواهی دهند. به پوستهای خود گویند : چرا بر ضد ما گواهی دادید؟ گویند : آن خدایی که هر چیزی را به سخن می آورد و شما را نخستین بار بیافرید و به او بازگشت می کنید، ما را به سخن آورده است».

«و همانا قیامت آمدنی است، شکّی در آن نیست و همانا خداوند کسانی را که در گورهایند برمی انگیزد».

حدیث :

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به زندیقی که گفت : کجا روح زنده می شود در حالی که بدن پوسیده و اعضا متلاشی و پراکنده شده اند،یک عضو در شهری طعمه درندگان شده و عضوی در شهری دیگر به وسیله حشرات و خزندگان تکه تکه شده و عضو دیگر خاک و از گل آن دیواری ساخته شده است؟ _فرمود : همان کسی که آن را از ناچیز آفرید و بدون در دست داشتن نمونه قبلی،به آن شکل و صورت داد، می تواند دوباره او را برگرداند و زنده کند، همچنان که در آغاز وی را آفرید.

ص :235


1- البقرة : 260.
2- یس : 78 ، 79.
3- القیامة : 3 ، 4.
4- فصّلت : 20 ، 21.
5- الحجّ : 7.
6- بحار الأنوار : 7/37/5.

عنه علیه السلام_ فی قولهِ تعالی : «وَ إذْ قالَ إبْراهیمُ رَبِّ أرِنی کَیْفَ تُحْیی المَوتی» _: رَأی جِیفَةً عَلی ساحِلِ البَحرِ نِصفُها فِی الماءِ و نِصفُها فی البَرِّ ، تَجیءُ سِباعُ البَحرِ فتَأکُلُ ما فِی الماءِ ، ثُمَّ تَرجِعُ ، فیَشُدُّ بَعضُها عَلی بَعضٍ فیَأکُلُ بَعضُها بَعضا، و تَجیءُ سِباعُ البَرِّ فتَأکُلُ مِنها ، فیَشُدُّ بَعضُها عَلی بَعضٍ فیَأکُلُ بَعضُها بَعضا ، فعِندَ ذلکَ تَعَجَّبَ إبراهیمُ علیه السلام مما رَأی ، و قالَ : «رَبِّ أرِنی کَیْفَ تُحْیی المَوتی» قالَ : کَیفَ تُخرِجُ ما تَناسَلَ الّتی أکَلَ بَعضُها بَعضا؟! «قالَ أ وَ لَمْ تُؤمِنْ قالَ بَلی وَ لکِنْ لِیَطْمَئنَّ قَلْبی» یَعنی حَتّی أری هذا کَما رَأیتُ الأشیاءَ کُلَّها ، قالَ : «فَخُذْ أرْبَعَةً مِنَ الطَّیرِ ......... » . (1)

امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «و آن گاه که ابراهیم گفت : پروردگار من! نشانم ده که چگونه مردگان را زنده می کنی» _فرمود : ابراهیم علیه السلام مرداری را در ساحل دریا دید که نیمی از آن در آب است و نیم دیگرش در خشکی و جانوران دریایی می آیند و از قسمتی که در آب است می خورند و می روند و باز خودشان به جان هم می افتند و یکدیگر را می خورند و حیوانات خشکی نیز می آیند و قسمتی از آن مرده را می خورند و سپس خودشان به جان هم می افتند و یکدیگر را می خورند. ابراهیم از دیدن این صحنه تعجّب کرد و گفت : «پروردگار من! به من نشان بده که چگونه مردگان را زنده می کنی؟». یعنی: چگونه کسی را که طعمه این حیوانات شده و آنها نیز یکدیگر را خورده اند زنده می کنی؟! خدا «گفت : مگر ایمان نیاورده ای؟ گفت : چرا اما می خواهم دلم آرام گیرد»؛یعنی می خواهم همان گونه که بقیّه چیزها را می بینم این مطلب (زنده شدن مردگان) را هم ببینم. خداوند فرمود : «چهار پرنده برگیر ......... ».

ص :236


1- الکافی : 8/305/473.

عنه علیه السلام :أتی جَبرَئیلُ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله فَأخَذَهُ فأخرَجَهُ إلَی البَقیعِ ، فَانتَهی بِهِ إلی قَبرٍ فصَوَّتَ بِصاحِبِهِ فقالَ : قُمْ بِإذنِ اللّهِ ، فخَرَجَ مِنهُ رَجُلٌ أبیَضُ الرَّأسِ و اللِّحیَةِ یَمسَحُ التُّرابَ عَن وَجهِهِ و هُوَ یَقولُ : «الحَمدُ للّهِِ و اللّهُ أکبَرُ» فقالَ جَبرَئیلُ : عُدْ بِإذنِ اللّهِ . ثمَّ انتَهی بِهِ إلی قَبرٍ آخَرَ فقالَ : قُمْ بِإذنِ اللّهِ ، فخَرَجَ مِنهُ رَجُلٌ مُسوَدُّ الوَجهِ و هُوَ یَقولُ : «یا حَسرَتاهُ ، یا ثُبوراهُ !» ثُمَّ قالَ لَهُ جَبرَئیلُ : عُدْ إلی ما کُنتَ بِإذنِ اللّهِ . فقالَ : یا مُحمَّدُ ، هکَذا یُحشَرونَ یَومَ القِیامَةِ ، و المُؤمِنونَ یَقولونَ هذا القَولَ ، و هؤلاءِ یَقولونَ ما تَری (1) . (2)

(3)

امام صادق علیه السلام :جبرئیل نزد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آمد و دست او را گرفت و در بقیع به سوی گوری برد. و صاحب آن را صدا زد و گفت :به اذن خدا برخیز. پس، مردی با سر و ریشی سپید از گور بیرون آمد در حالی که گرد و خاک از چهره خویش پاک می کرد و می گفت : «ستایش خدا را، خدا بزرگتر [از توصیف] است». جبرئیل به او گفت : به اذن خدا بازگرد. سپس آن حضرت را بر سر گور دیگری برد و گفت: به اذن خدا برخیز. پس مردی سیه روی از میان گور بیرون آمد در حالی که می گفت : «ای افسوس!هلاک شدم». جبرئیل به او نیز گفت : به اذن خدا برگرد. آن گاه گفت : ای محمّد! روز قیامت نیز این چنین محشور می شوند، در حالی که مؤمنان آن سخن را می گویند و اینان آن می گویند که دیدی . (4)

2929 - اِقتِرابُ السّاعَةِ
2929 - نزدیکی زمان قیامت

الکتاب :

«اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ» . (5)

2929

نزدیکی زمان قیامت

قرآن :

«زمان قیامت نزدیک شد و ماه از هم شکافت».

ص :237


1- بحار الأنوار : 7/39/8 .
2- انظر کلام المجلسیّ رضوان اللّه تعالی علیه فی «أنّ القول بالمعاد الجسمانیّ ممّا اتّفق علیه جمیع الملّیّین ، و هو من ضروریّات الدین» . و ذلک فی ج 7/47 _ 53 .
3- (انظر) المعاد: باب 2921 حدیث 14552 ، 14553.
4- بنگرید به بحث مجلسی _ رضوان اللّه تعالی علیه _ تحت عنوان «عقیده به معاد جسمانی از موضوعاتی است که پیروان همه ادیان بر آن اتفاق نظر دارند و از ضروریات دین می باشد».
5- القمر : 1.

«وَ اقْتَرَبَ الوَعْدُ الحَقُّ فَإذا هِیَ شاخِصَةٌ أبْصارُ الَّذِینَ کَفَرُوا یا وَیْلَنا قَدْ کُنَّا فِی غَفْلَةٍ مِنْ هذا بَلْ کُنَّا ظالِمِینَ». (1)

«اقْتَرَبَ لِلنَّاسِ حِسابُهُمْ وَ هُمْ فی غَفْلَةٍ مُعْرِضُونَ» . (2)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :بُعِثتُ أنا وَ السّاعَةُ کَهاتَینِ _ و أشارَ بِالوُسطی وَ السَّبّابَةِ _ . (3)

الجعفریّات عن رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله :بُعِثتُ أنا و السّاعَةُ کَهاتَینِ _ و أشارَ بِإصبَعهِ : السَّبّابَةِ و الوُسطی ثُمَّ قالَ _ : وَ الّذی نَفسِی بِیَدِه إنّی لَأجِدُ السّاعةَ بَینَ کِتفَیَّ . (4)

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :بُعِثتُ أنا و السّاعَةُ کَهذِهِ مِن هذِهِ ، إن کادَت لَتَسبِقُنی ! (5)

عنه صلی الله علیه و آله :بُعِثتُ و السّاعَةُ کَفَرسَی رِهانٍ یَسبِقُ أحَدُهُما صاحِبَهُ بِاُذُنِهِ ، إن کانَتِ السّاعَةُ لَتَسبِقُنی إلَیکُم ! (6)

الأمالی للطوسی :کانَ [ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ]إذا خَطَبَ قالَ فی خُطبَتِهِ : أمّا بَعدُ ، فإذا ذَکَرَ السّاعَةَ اشتَدَّ صَوتُهُ ، وَ احمَرَّتْ وَجنَتاهُ ، ثُمَّ یَقولُ : صَبَّحَتکُمُ السّاعَةُ أو مَسَّتکُم ، ثُمَّ یَقولُ : بُعِثتُ أنا و السّاعَةُ کَهذِه مِن هذِه ، و یُشیرُ بِإصبَعَیهِ . (7)

«و آن وعده راستین نزدیک گردد و چشمان کافران همچنان خیره ماند : وای بر ما، ما از این حال غافل بودیم، بلکه ما ستمکار بودیم».

«روز حساب مردم نزدیک شد و آنان همچنان به غفلت روی گردانند».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ پس از آن که دو انگشت نشانه و میانه خود را نشان داد _فرمود : [فاصله زمانی میان]برانگیخته شدن من و قیامت مانند این دو می باشد.

الجعفریّات :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله انگشت خود را نشان داد و فرمود : [فاصله زمانی میان ]برانگیخته شدن من و قیامت مانند این دو می باشد. آن گاه فرمود : سوگند به آن که جانم در دست اوست، من زمان قیامت را در میان شانه خود می یابم.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :[فاصله زمانی میان ]برانگیخته شدن من و قیامت مانند این و این است، گویی نزدیک بود بر من پیشی گیرد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :من برانگیخته شدم و [فاصله بعثت من و ]قیامت مانند دو اسب مسابقه است که یکی از دیگری فقط گوشش جلوتر باشد؛ نزدیک بود قیامت از من به سوی شما پیشی گیرد.

الأمالی للطوسی :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هر گاه خطبه می خواند در خطبه خود جمله «اما بعد» را می گفت و چون از زمان قیامت سخن به میان می آورد، صدایش اوج می گرفت و گونه هایش سرخ می گشت. سپس می فرمود: قیامت صبح یا شب به سراغ شما می آید. آنگاه دو انگشت خود را نشان می داد و می فرمود: [فاصله زمانی میان ]برانگیخته شدن من و قیامت به اندازه فاصله این دو انگشت است.

ص :238


1- الأنبیاء : 97.
2- الأنبیاء : 1.
3- کنز العمّال : 38348.
4- الجعفریّات : 212.
5- کنز العمّال : 38351.
6- بحار الأنوار : 6/315/27.
7- الأمالی للطوسی : 337/686.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنَّ اللّهَ جَعَلَ مُحَمَّدا صلی الله علیه و آله عَلَما لِلسّاعَةِ، و مُبَشِّرا بِالجَنَّةِ، و مُنذِرا بِالعُقوبَةِ . (1)

عنه علیه السلام :أنتُم وَ السّاعَةُ فی قَرَنٍ . (2)

عنه علیه السلام :أسفَرَتِ السّاعَةُ عَن وَجهِها ، و ظَهَرَتِ العَلامَةُ لِمُتَوَسِّمِها . (3)

امام علی علیه السلام :خداوند محمّد صلی الله علیه و آله را نشانه رستاخیز قرار داد و نوید دهنده بهشت و بیم دهنده از کیفر.

امام علی علیه السلام :شما و قیامت، به یک ریسمان بسته شده اید [و از هم جدا نمی مانید ].

امام علی علیه السلام :قیامت، چهره خویش آشکار کرده و نشانه آن برای هوشمندان علامت شناس هویدا گشته است.

2930 - تَفَرُّدُ اللَّهِ بِعِلمِ السّاعَةِ
2930 - فقط خدا از زمان فرا رسیدن قیامت آگاه است

الکتاب :

«یَسْألُکَ النَّاسُ عَنِ السَّاعَةِ قُلْ إنَّما عِلْمُها عِنْدَ اللّهِ وَ ما یُدْرِیکَ لَعَلَّ السَّاعَةَ تَکُونُ قَرِیبا» . (4)

(5)

الحدیث :

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :قالَ عیسَی بنُ مَریَمَ علیهما السلام لِجَبرَئیلَ علیه السلام : مَتی قِیامُ السّاعَةِ ؟ فَانتَفَضَ جَبرَئیلُ انتِفاضَةً اُغمِیَ عَلَیهِ مِنها ، فلَمّا أفاقَ قالَ : یا روحَ اللّهِ ، ما المَسؤولُ أعلَمُ بِها مِنَ السّائلِ ، و لَهُ مَن فِی السَّماواتِ و الأرضِ ، لا تَأتیکُم إلاّ بَغتَةً . (6)

2930

فقط خدا از زمان فرا رسیدن قیامت آگاه است

قرآن :

«مردم درباره زمان قیامت از تو می پرسند. بگو : علم آن نزد خداست. و تو چه می دانی، شاید زمان قیامت نزدیک باشد».

حدیث :

امام صادق علیه السلام :عیسی بن مریم علیهما السلام از جبرئیل علیه السلام پرسید : کی قیامت بر پا می شود؟ جبرئیل چنان بیتاب و مضطرب شد که از هوش رفت و چون به هوش آمد، گفت : ای روح اللّه ! سؤال شونده در این باره بیشتر از سؤال کننده نمی داند. و هر کس در آسمانها و زمین است، از آنِ خداست . قیامت سراغ شما نمی آید مگر ناگهانی و بی خبر.

ص :239


1- نهج البلاغة : الخطبة 160.
2- نهج البلاغة : الخطبة 190.
3- نهج البلاغة : الخطبة 108.
4- الأحزاب : 63.
5- (انظر) الأعراف : 187 ، لقمان : 34 ، الزخرف : 85 ، الملک : 25 ، 26 ، الجنّ : 25 ، النازعات : 42 _ 46.
6- قصص الأنبیاء : 271/346.

بحار الأنوار :إنَّ قُرَیشا بَعَثوا ثَلاثَةَ نَفَرٍ _ نَضرَ بنَ حارِثِ بنِ کَلدَةَ ، و عُقبَةَ بنَ أبی مُعَیطٍ ، و عامِرَ بنَ واثِلَةَ _ إلی یَثرِبَ و إلی نَجرانَ ؛ لِیَتَعَلَّموا مِنَ الیَهودِ و النَّصاری مَسائلَ یُلقونَها عَلی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فقالَ لَهُم عُلَماءُ الیَهودِ و النَّصاری : سَلوهُ عَن مَسائلَ فَإن أجابَکُم عَنها فهُوَ النَّبِیُّ المُنتَظَرُ الّذی أخبَرَت بِه التَّوراةُ ، ثُمَّ سَلوهُ عَن مَسألَةٍ اُخری فَإنِ ادَّعی عِلمَها فهُوَ کاذِبٌ ؛ لِأنَّهُ لا یَعلَمُ عِلمَها غَیرُ اللّهِ ، و هِیَ قِیامُ السّاعَةِ .

فقَدِمَ الثَّلاثَةُ نَفَرٍ بِالمَسائلِ _ و ساقَ الخبرَ إلی أن قالَ : _ نَزَلَ عَلَیهِ جَبرَئیلُ بِسورَةِ الکَهفِ و فیها أجوِبَةُ المَسائلِ الثَّلاثَةِ ، و نَزَلَ فی الأخیرَةِ قَولُهُ تَعالی : «یَسْ_ألُونَکَ عَنِ السَّاعَةِ أَیَّانَ مُرْسَ_اهَا قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِندَ رَبِّی لاَ یُجَلِّیهَا لِوَقْتِهَآ إِلاَّ هُوَ ثَقُلَتْ فِی السَّمَ_اوَاتِ وَ الأَْرْضِ لاَ تَأْتِیکُمْ إِلاَّ بَغْتَةً یَسْ_ألُونَکَ کَأَنَّکَ حَفِیٌّ عَنْهَا قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِندَ اللَّهِ وَ لَ_کِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لاَ یَعْلَمُونَ » (1) . (2)

بحار الأنوار :قریش، سه نفر را _ یعنی نَضْر بن حارث بن کلده و عُقْبة بن ابی معیط و عامر بن واثله _ به یثرب و نجران فرستادند تا از یهودیان و نصرانیان این دو شهر مسائلی را فرا گیرند و آنها را از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بپرسند. علمای یهود و نصارا به آن سه نفر گفتند : از او چند سؤال کنید، اگر جواب داد، او همان پیامبر منتظَری است که تورات از ظهورش خبر داده است. سپس یک مسأله دیگر بپرسید، اگر ادعا کرد که آن را می داند او دروغگوست و پیامبر نمی باشد؛ زیرا جز خداوند کسی از آن خبر ندارد. آن مسأله، مسأله زمان فرا رسیدن قیامت است.

آن سه نفر با سؤالات خود نزد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آمدند ......... جبرئیل سوره کهف را که شامل پاسخ سه سؤال آنها می باشد، بر پیامبر نازل کرد و درباره سؤال آخر این آیه نازل شد : «درباره قیامت از تو می پرسند که چه وقت فرا می رسد؟ بگو: علم آن، تنها نزد پروردگار من است. جز او [ هیچ کس ]آن را به موقع خود آشکار نمی گردانَد. [این حادثه ]بر آسمان ها و زمین گران است، جز ناگهان به شما نمی رسد. [باز] از تو می پرسند : گویا تو از [زمان وقوع ]آن آگاهی ؟! بگو: علم آن، تنها نزد خداست، و لیک بیشتر مردم نمی دانند».

ص :240


1- الأعراف : 187 .
2- بحار الأنوار : 7/62/15.

ص :241

ص :242

375 - المعاد (أشراطُ الساعة)

اشاره

(1)

ص :243


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 6 / 295 باب 1 «أشراط الساعة». کنز العمّال : 14 / 202 _ 259 «فی أشراط الساعة الکبری».

375 - معاد (نشانه های فرا رسیدن قیامت)

2931 - أشراطُ السّاعَةِ
2931 - نشانه های فرا رسیدن قیامت

الکتاب :

«فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلاّ السَّاعَةَ أَنْ تَأْتِیَهُمْ بَغْتَةً فَقَدْ جاءَ أَشْراطُها فَأَنَّی لَهُمْ إِذا جاءَتْهُمْ ذِکْراهُمْ» . (1)

«فَارْتَقبْ یَوْمَ تَأْتِی السَّماءُ بِدُخانٍ مُبِینٍ * یَغْشَی النَّاسَ هَذا عَذابٌ أَلِیمٌ» . (2)

«وَ إِذا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ أَخْرَجْنا لَهُمْ دابَّةً مِنَ الأَرْضِ تُکَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ کانُوا بِآیاتِنا لا یُوقِنُونَ » . (3)

«حَتَّی إِذَا فُتِحَتْ یَأْجُوجُ وَ مَأْجُوجُ وَ هُمْ مِنْ کُلِّ حَدَبٍ یَنْسِلُونَ * وَ اقْتَرَبَ الْوَعْدُ الْحَقُّ فَإِذا هِیَ شاخِصَةٌ أَبْصارُ الَّذِینَ کَفَرُوا یا وَیْلَنا قَدْ کُنَّا فِی غَفْلَةٍ مِنْ هذا بَلْ کُنَّا ظالِمِینَ» . (4)

(5)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ لَمّا سُئلَ : مَتی السّاعَةُ ؟ _: ما المَسؤولُ عنها بِأعلَمَ مِنَ السّائلِ ، و سَاُخبِرُکَ عَن أشراطِها : ......... إذا کانَتِ الحُفاةُ العُراةُ رُؤوسَ النّاسِ فَذاکَ مِن أشراطِها ، و إذا تَطاوَلَ رُعاةُ البُهمِ فِی البُنیانِ فَذاکَ مِن أشراطِها ، فی خَمسٍ مِنَ الغَیبِ لا یَعلَمُهُنَّ إلاّ اللّهُ «إنَّ اللّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السّاعَةِ» (6) . (7)

2931

نشانه های فرا رسیدن قیامت

قرآن :

«آیا جز قیامت را انتظار می کشند که ناگاه بر آنان در رسد؟ هر آینه نشانه های فرا رسیدن قیامت آشکار شده است و چون فرا رسد پند گرفتنشان را چه سود».

«چشم به راه روزی باش که آسمان ، دودی آشکار بیاورد که همه مردم را در خود فرو پوشد. و این عذابی دردآور است».

«چون فرمان قیامت مقرّر گردد، برایشان جنبنده ای از زمین بیرون می آوریم که با آنان سخن گوید که این مردم به آیات ما یقین نمی کردند».

«تا آن گاه که یأجوج و مأجوج گشوده شوند و آنان از هر بلندیی به شتاب سرازیر گردند. و آن وعده راستین نزدیک گردد و چشمان کافران همچنان خیره ماند : وای بر ما، ما از این حال غافل بودیم. بلکه ستمکاران بودیم».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در پاسخ به این که قیامت کی فرا می رسد _فرمود : در این باره، سؤال شونده از سؤال کننده بیشتر نمی داند اما نشانه های آن را برایت می گویم : ......... هر گاه پابرهنگانِ لخت، سران مردم شوند این از نشانه های فرا رسیدن قیامت است و هر گاه چرانندگان دام در ساختمانها با یکدیگر رقابت کنند، این از نشانه های فرا رسیدن قیامت است. پنج چیز از غیب است و جز خدا کسی از آنها آگاه نیست «علم فرا رسیدن زمان قیامت نزد خداست».

ص :244


1- محمّد : 18.
2- الدخان : 10 ، 11.
3- النمل : 82.
4- الأنبیاء : 96 ، 97.
5- (انظر) الأنعام : 158 ، الکهف : 99 ، الزخرف : 42.
6- لقمان : 34 .
7- کنز العمّال : 38542.

عنه صلی الله علیه و آله :لا تَقومُ السّاعَةُ حَتّی یُعِزَّ اللّهُ فیهِ ثَلاثا : دِرهَما مِن حَلالٍ ، وَ عِلما مُستَفادا ، و أخا فی اللّهِ عَزَّ و جلَّ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله_ لَمّا سُئلَ عَن أوَّلِ أشراطِ السّاعَةِ _: نارٌ تَحشُرُ النّاسَ مِنَ المَشرِقِ إلَی المَغرِبِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :مِن أشراطِ السّاعَةِ أن یَفشُوَ الفالِجُ ، و مَوتُ الفُجأةِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :إذا رَأیتَ ......... أصحابَ البُنیانِ ، یَتَطاوَلونَ بِالبُنیانِ و رَأیتَ الحُفاةَ الجِیاعَ العالَةَ کانوا رُؤوسَ النّاسِ فَذاکَ مِن مَعالِمِ السّاعَةِ و أشراطِها . (4)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :قیامت بر پا نشود، مگر آن گاه که خداوند سه چیز را کمیاب گرداند : درهمی از حلال، دانشی سودمند و برادری در راه خداوند عزّ و جلّ.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در پاسخ به سؤال از نخستین نشانه فرا رسیدن قیامت _فرمود : آتشی که مردم را از شرق تا غرب عالم فرا گیرد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :شیوع فلج و مرگهای ناگهانی از نشانه های قیامت است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه دیدی ......... صاحبان ساختمانها در [داشتن] ساختمانها با یکدیگر تفاخر و همچشمی می کنند و دیدی که پابرهنگانِ گرسنه و تهیدست سران مردم شده اند، این از نشانه های فرا رسیدن قیامت باشد.

ص :245


1- کنز العمّال : 38600.
2- بحار الأنوار : 6/311/9.
3- الکافی : 3/261/39.
4- انظر کنز العمّال : 38394 ، و انظر أیضا : 1543 ، 3025.

عنه صلی الله علیه و آله :لا تَقومُ السّاعَةُ حَتّی یَحمِلَ الرَّجُلُ جِرابَ المالِ فیَطوفَ بِه فَلا یَجِدَ أحَدا یَقبَلُهُ ، فیَضرِبَ بِهِ الأرضَ فیَقولَ : لَیتَکَ لَم تَکُن ! لَیتَکَ کُنتَ تُرابا! (1)

عنه صلی الله علیه و آله :إذا تَقارَبَ الزَّمانُ انتَقَی المَوتُ خِیارَ اُمَّتی کَما یَنتَقی أحَدُکُم خِیارَ الرُّطَبِ مِنَ الطَّبَقِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :لا تَقومُ السّاعَةُ حَتّی تَطلُعَ الشَّمسُ مِن مَغرِبِها . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :مِن أشراطِ السّاعَةِ کَثرَةُ القُرّاءِ و قِلَّةُ الفُقَهاءِ ، و کَثرَةُ الاُمَراءِ و قِلَّةُ الاُمَناءِ ، و کَثرَةُ المَطَرِ و قِلَّةُ النَّباتِ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :أیُّها النّاسُ ، إنَّ بَینَ یَدَیِ السّاعَةِ اُمورا شِدادا ، و أهوالاً عِظاما ، و زَمانا صَعبا یَتَمَلَّکُ فیهِ الظَّلَمَةُ ، و یَتَصَدَّرُ فیهِ الفَسَقَةُ ، و یُضامُ فیهِ الآمِرونَ بِالمَعروفِ ، و یُضطَهَدُ فیهِ النّاهونَ عَنِ المُنکَرِ ، فَأعِدّوا لِذلکَ الإیمانَ ، و عَضّوا عَلَیهِ بِالنَّواجِذِ ، وَ الجَؤُوا إلَی العَمَلِ الصّالِحِ و أکرِهوا عَلَیهِ النُّفوسَ تُفضوا إلَی النَّعیمِ الدّائمِ . (5)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :قیامت فرا نرسد، مگر آن گاه که آدمی همیان پول را بردارد و بگردد اما کسی را نیابد که آن را بپذیرد. پس، همیان را بر زمین زند و گوید : ای کاش نبودی، ای کاش خاک بودی!

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرگاه زمان [قیامت ]نزدیک شود مرگ، نیکان امّت مرا گلچین می کند همان گونه که شما خرماهای خوب را از سینی می چینید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :قیامت بر پا نشود،مگر آن گاه که خورشید از مغرب طلوع کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از نشانه های فرا رسیدن زمان قیامت، این است که قرآن خوانان بسیارند و فقیهان اندک. فرمانروایان فراوانند و مردمان امین و امانتدار اندک. باران بسیار می بارد، اما گیاهان اندک می رویند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای مردم! همانا پیشاپیش قیامت اموری دشوار و هول و هراسهایی بزرگ و زمانه ای سخت است. در آن زمان ستمگران زمامدار می شوند و نابکاران منصب دار، امر کنندگان به معروف مورد ستم واقع می شوند و نهی کنندگان از منکر، تحت فشار قرار می گیرند. پس ایمان را برای آن روز آماده سازید و بر آن سخت شکیبایی ورزید و آن را به کار نیک و شایسته پناهنده سازید و جانها را بر [پذیرش ]آن مجبور گردانید، تا به نعمت جاویدان دست یابید.

ص :246


1- کنز العمّال : 37.
2- الدعوات : 235/650 .
3- کنز العمّال : 38411.
4- بحار الأنوار : 77/163/183.
5- أعلام الدین : 343/33.

عنه صلی الله علیه و آله :لا تَقومُ السّاعَةُ إلاّ عَلی شِرارِ الخَلقِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :لا تَقومُ السّاعَةُ إلاّ عَلی شِرارِ النّاسِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :مِن شِرارِ النّاسِ مَن تُدرِکُهُمُ السّاعَةُ و هُم أحیاءٌ . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :فَاللّهَ اللّهَ عِبادَ اللّهِ ! فإنَّ الدّنیا ماضِیَةٌ بِکُم عَلی سَنَنٍ ، و أنتُم و السّاعَةُ فی قَرَنٍ ، و کأنَّها قَد جاءَت بِأشراطِها ، و أزِفَت بِأفراطِها . (4)

تفسیر نور الثقلین :_ فی قولهِ تعالی : «فارْتَقِبْ یَوْمَ تَأْتی السَّماءُ بِدُخانٍ مُبِینٍ» _: و اختُلِف فِی الدُّخان : فقیل : إنّه دخان یأتی من السماء قَبلَ قیام الساعة یَدخُل فی أسماع الکفَرة حتّی یکونَ رأسُ الواحد کالرأس الحَنیذ ، و یَعتَری المؤمنَ منه کهیئةِ الزُّکام، و تکون الأرض کلّها کبَیتٍ اُوقِد فیه لیس فیه خِصاص یمدّ ذلک أربعین یوما ، عن علیّ و ابن عبّاس و الحسن (5) . (6)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :قیامت بر پا نشود، مگر برای آفریدگان بد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :قیامت بر پا نشود، مگر برای مردمان بد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از بدترین مردمان کسانی هستند که در زمان حیات خود قیامت را دریابند.

امام علی علیه السلام :از خدا بترسید، ای بندگان خدا! زیرا که دنیا همه شما را از یک راه می برد [و با شما همان می کند که با گذشتگان کرد] و شما و زمان قیامت به یک ریسمان بسته هستید و گویا قیامت نشانه های خویش را آشکار ساخته و پرچمهایش را نزدیک کرده است.

تفسیر نور الثقلین :درباره آیه «پس چشم به راه روزی باش که آسمان، دودی آشکار بیاورد» _ : درباره این دود اختلاف نظر است. به قولی آن دودی است که، پیش از بر پا شدن قیامت، از آسمان می آید و در گوشهای کفّار داخل می شود، تا جایی که سر هر یک از آنها مانند کلّه پخته و بریان شده می گردد و مؤمن از آن [دود] در حدّ زکام آسیب می بیند؛ زمین سراسر همچون خانه ای می شود که طعمه حریق شده و در آن هیچ سوراخ و شکافی نیست. این وضع چهل روز ادامه می یابد. این قول از علی و ابن عباس و حسن روایت شده است. (7)

ص :247


1- بحار الأنوار : 6/315/25.
2- کنز العمّال : 38486.
3- کنز العمّال : 38473.
4- نهج البلاغة : الخطبة 190.
5- تفسیر نور الثقلین : 4/626/25.
6- جدیر بالذکر أنّ الأحادیث المنقولة فی أشراط الساعة و منها ما نقلناها فی هذا الباب _ أخبارُ آحاد ، و أکثرها ضِعاف جدّا لا یمکن التعویل علیها ، إلاّ ما کانت محفوفة بالقرائن التی تؤیّد صدورَها عن النبیّ أو الأئمّة علیهم السلام ، کما لا یجوز طرحها إلاّ ما کان منها مخالفا للکتاب أو الضرورة .
7- گفتنی است که احادیثی که در باب نشانه های فرا رسیدن زمان قیامت نقل شده - از جمله همین احادیثی که ما نقل کردیم - خبرهایی واحد هستند و بیشتر آنها بسیار ضعیفند و نمی توان به آنها اعتماد و تکیه کرد مگر احادیثی که قرینه های بسیار، صدور آنها را از پیامبر صلی الله علیه و آله یا ائمه علیهم السلام تأیید کند. از طرف دیگر ردّ کردن آنها نیز جایز نیست، مگر آن احادیثی که با قرآن یا ضرورت عقل ناسازگار باشند.

2932 - نَفخَةُ الصَّعقِ
2932 - نفخه بیهوش کننده

الکتاب :

«وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الأرْضِ إِلاَّ مَنْ شاءَ اللّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِیهِ أُخْرَی فَإِذا هُمْ قِیامٌ یَنْظُرُونَ» . (1)

«ما یَنْظُرُونَ إِلاَّ صَیْحَةً واحِدَةً تَأْخُذُهُمْ وَ هُمْ یَخِصِّمُونَ * فَلا یَسْتَطِیعُونَ تَوْصِیَةً وَ لا إِلی أَهْلِهِمْ یَرْجِعُونَ» . (2)

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :یُنفَخُ فِی الصُّورِ ، فَتَزهَقُ کُلُّ مُهجَةٍ ، و تَبکَمُ کُلُّ لَهجَةٍ ، و تَذِلُّ الشُّمُّ الشَّوامِخُ ، و الصُّمُّ الرَّواسِخُ ، فَیَصِیرُ صَلدُها سَرابا رَقرَقا ، و مَعهَدُها قاعا سَملَقا (3) . (4)

2932

نفخه بیهوش کننده

قرآن :

«و در صور دمیده شود، پس هر که در آسمانها و هر که در زمین است - جز آنها که خدا بخواهد - بیهوش شوند (بمیرند)، سپس بار دیگر در صور دمیده شود، پس ناگهان از جای خود بر می خیزند و می نگرند».

«انتظار نکشند مگر بانگی سهمگین را که در حالی که سرگرم ستیزه هستند فرو گیردشان. آن چنان که یارای وصیّتی را نداشته باشند و نتوانند نزد کسان خویش باز گردند».

حدیث :

امام علی علیه السلام :در صور دمیده می شود و آن گاه هر جانی از بدن به در می رود و هر زبانی لال می شود و کوههای برافراشته و سنگهای محکم و استوار خُرد می شوند و دَر هم می ریزند و سنگهای سخت چون سرابی درخشان در نظر آید و جای آنها هموار و صاف گردد.

ص :248


1- الزمر : 68.
2- یس : 49 ، 50.
3- نهج البلاغة : الخطبة 195.
4- الشَّمَمُ محرّکة : ارتفاع الجبل ؛ أی تذلّ الجبال العالیة و الأحجار الثابتة. و الصلد: الصُّلب الشدید. و الرَّقرقة: بصیص الشراب و تلألؤه. و معهدها: أی ما عهد منزلاً للناس و مسکنا. و القاع: المستوی من الأرض . و السملق : الأرض المستویة الجرداء التی لا شجر فیها . (کما فی بحار الأنوار : 7/115).

التّفسیر:

فی المیزان فی تفسیر القرآن : «قوله تعالی : «وَ نُفِخَ فی الصُّورِ فَصَعِقَ ......... » ظاهر ما ورد فی کلامه تعالی فی معنی نفخ الصُّور أنّ النفخ نفختان : نفخة للإماتة و نفخة للإحیاء ، و هو الذی تدلّ علیه روایات أئمّة أهل البیت علیهم السلام و بعض ما ورد من طرق أهل السنّة عن النبیّ صلی الله علیه و آله ، و إن کان بعضٌ آخر من روایاتهم لا یخلو عن إبهام . (1) قوله تعالی : «ما یَنظُرُونَ إلاّ صَیْحَةً وَاحِدَةً تَأْخُذُهُمْ وَ هُمْ یَخِصِّمُونَ» : النظر بمعنَی الانتظار ، و المراد بالصیحة نفخة الصور الاُولی بإعانة السیاق ، و توصیف الصیحة بالوحدة للإشارة إلی هوان أمرهم علَی اللّه جلّت عظمته ، فلا حاجة إلی مؤونة زائدة ، و«یَخِصِّمون» أصله یختصمون من الاختصام بمعنَی المجادلة و المخاصمة ». (2)

و قال السیّد الطباطبائی رضوان اللّه تعالی علیه فی حواشیه علَی بحار الأنوار « ......... أمّا أحادیث الصُّور فهی آحاد لا تبلغ حدّ التواتر ، و لا یؤیّد الکتاب تفاصیل ما فیها من صفة الصور و الاُمور المذکورة مع نفخه، و لا دلیل علی حجّیّة الآحاد فی غیر الأحکام الفرعیّة من المعارف الأصلیّة لا من طریق سیرة العقلاء و لا من طریق الشرع علی ما بُیّن فی الاُصول ، فالواجب هو الإیمان بإجمال ما اُرید من الصور لوروده فی کتاب اللّه ، و أمّا الأخبار فالواجب تسلیمها و عدم طرحها لعدم مخالفتها الکتاب و الضرورة ، و إرجاع علمها إلَی اللّه و رسوله و الأئمّة من أهل بیته صلوات اللّه علیهم أجمعین ». (3) (4)

تفسیر :

در تفسر المیزان آمده است : آیه : «و در صور دمیده شود، پس بیهوش شوند ......... ». از ظاهر سخن خداوند متعال در معنای دمیدن در صور بر می آید که دو گونه دمیدن وجود دارد : دمیدنی برای و میراندن [همه جانداران ]دمیدنی برای زنده کردن. روایات ائمّه اهل بیت علیهم السلام و برخی روایات که از طریق اهل سنّت از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده اند بیانگر همین معنا هستند، گر چه پاره ای دیگر از روایات اهل سنّت خالی از ابهام نیست.

آیه : «انتظار نکشند مگر بانگی سهمگین را که در حالی که سرگرم ستیزه هستند فرو گیردشان» : واژه «نظر» به معنای انتظار کشیدن است و مراد از بانگ سهمگین، بنا به سیاق آیه، نخستین نفخه و دمیدن در صور است و آوردن صفت «وحده» برای «صیحه» برای اشاره به این است که کار کفّار برای خدای بزرگ آسان است و برای او بیش از یک بانگ و صیحه زحمتی ندارد. واژه «یخصّمون» نیز در اصل «یختصمون» و از مصدر «اختصام» به معنای مجادله و ستیزه کردن است.

علاّمه طباطبایی رضوان اللّه تعالی علیه، در حواشی خود بر بحار می گوید : « ......... احادیثی که در باب صور آمده احادیثی واحدند و به حدّ تواتر نمی رسند و جزئیاتی را که در این احادیث پیرامون خصوصیت صور و نحوه دمیدن آن آمده است، قرآن تأیید نمی کند و همچنان که در مباحث اصول فقه مطرح شده است، نه از طریق سیره عقلا و نه از طریق شرع، دلیلی بر این که احادیث واحد، در غیر از احکام فرعی، یعنی معارف اصلی، حجیّت داشته باشند، وارد نشده است. بنا بر این، آنچه واجب و ضروری است این است که به موضوع صور و دمیدن در آن، چون در کتاب خدا آمده است، اجمالاً باید ایمان آورد. در برابر اخباری هم که در این باب وارده شده باید تسلیم شد و آنها را دور نینداخت چون با قرآن و ضروری دین ناسازگاری ندارند؛ علم در این زمینه را باید به خدا و رسول او و ائمه اهل بیت علیهم السلام ارجاع داد و وا گذار کرد».

ص :249


1- المیزان فی تفسیر القرآن : 17/293.
2- المیزان فی تفسیر القرآن : 17/98.
3- بحار الأنوار : 6 / 336 / هامش رقم 2 .
4- (انظر) بحار الأنوار : 6 / 316 باب 2.

2933 - زِلزالُ الأرضِ
2933 - زمین لرزه

الکتاب :

«إِذا زُلْزِلَتِ الأَرْضُ زِلْزالَها» . (1)

2933

زمین لرزه

قرآن :

«آن گاه که زمین لرزانده شود به سخت ترین لرزه هایش».

ص :250


1- الزلزلة : 1.

«یا أَیُّها النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَیْءٌ عَظِیمٌ * یَوْمَ تَرَوْنَها تَذْهَلُ کُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ وَ تَضَعُ کُلُّ ذاتِ حَمْلٍ حَمْلَها وَ تَرَی النَّاسَ سُکارَی وَ ما هُمْ بِسُکارَی وَ لکِنَّ عَذابَ اللّهِ شَدِیدٌ» . (1)

«یَوْمَ تَرْجُفُ الرَّاجِفَةُ * تَتْبَعُها الرَّادِفَةُ» . (2)

«إِذا رُجَّتِ الأَرْضُ رَجَّا» . (3)

«ای مردم! از پروردگارتان بترسید، که زلزله قیامت حادثه بزرگی است. آن روز که ببینیدش، هر شیر دهنده ای شیر خواره اش را از یاد ببرد و هر آبستنی بار خود را بر زمین گذارد و مردم را چون مستان بینی حال آن که مست نیستند، بلکه عذاب خدا شدید است».

«آن روز که نخستین نفخه قیامت زمین را بلرزاند و نفخه دوم از پس آن بیاید».

«آن گاه که زمین، سخت بلرزد».

الحدیث:

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اِحذَروا یَوما تُفحَصُ فیهِ الأعمالُ ، و یَکثُرُ فیهِ الزِّلزالُ ، و تَشیبُ فیهِ الأطفالُ . (4)

حدیث :

امام علی علیه السلام :بترسید از روزی که در آن اعمال وارسی می شود و لرزش آن روز بسیار است و کودکان در آن روز پیر می شوند.

2934 - دَکُّ الأرضِ
2934 - در هم کوفته شدن زمین

الکتاب :

«کَلاَّ إِذَا دُکَّتِ الأَرْضُ دَکَّا دَکَّا» . (5)

«وُ حُمِلَتِ الأَرْضُ وَ الْجِبالُ فَدُکَّتا دَکَّةً وَاحِدَةً» . (6)

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :فَدُکَّتِ الأرضُ دَکّا دَکّا ، و مُدَّت لِأمرٍ یُرادُ بِها مَدّا مَدّا ، وَ اشتَدَّ المُثارونَ إلَی اللّهِ شَدّا شَدّا ، و تَزاحَفَتِ الخَلائقُ إلَی المَحشَرِ زَحفا زَحفا . (7)

2934

در هم کوفته شدن زمین

قرآن :

«آری، آن گاه که زمین ریز ریز شود».

«و زمین و کوهها برداشته و یکباره در هم کوبیده شوند».

حدیث :

امام علی علیه السلام :پس، زمین ریز ریز و هموار شود و برای هدف مورد نظر پهن و گسترده گردد و مردگانِ برانگیخته شده، دوان دوان به سوی خدا بشتابند و خلایق دسته دسته، به سوی محشر هجوم آورند.

ص :251


1- الحجّ : 1 ، 2.
2- النازعات : 6 ، 7.
3- الواقعة : 4.
4- نهج البلاغة : الخطبة 157.
5- الفجر : 21.
6- الحاقّة : 14.
7- الأمالی للطوسی : 653/1353.

عنه علیه السلام :حَتّی إذا بَلَغَ الکِتابُ أجَلَهُ ......... و قَلَعَ جِبالَها و نَسَفَها و دَکَّ بَعضُها بَعضا مِن هَیبَةِ جَلالَتِهِ و مَخوفِ سَطوَتِه . (1)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ فی قولهِ تعالی : «کَلاّ إذا دُکَّتِ الأرضُ ......... » _: هِیَ الزَّلزَلَةُ . (2)

امام علی علیه السلام :تا آن گاه که آن نوشته (مقدّرات جهان) زمانش به سر آید ......... و کوهها را از بُن برکند و پراکنده سازد و از هیبت جلال خدا و ترس از سطوت و شکوه او برخی بر برخی دیگر کوفته شود.

امام باقر علیه السلام_ درباره آیه «آری،آن گاه که زمین ریز ریز شود» _فرمود : مراد زلزله [قیامت] است.

2935 - سَیرُ الجِبالِ
2935 - به حرکت در آمدن کوهها

الکتاب :

«وَ تَسِیرُ الْجِبالُ سَیْرا» . (3)

«وَ یَسْأَلُونَکَ عَنِ الْجِبالُ فَقُلْ یَنْسِفُها رَبِّی نَسْفَا * فَیَذَرُها قاعا صَفْصَفا * لا تَرَی فِیها عِوَجا وَ لا أَمْتا» . (4)

«وَ إِذا الْجِبالُ نُسِفَتْ» . (5)

«یَوْمَ تَرْجُفُ الأَرْضُ وَ الْجِبالُ وَ کانَتِ الْجِبالُ کَثِیبَا مَهِیلاً» . (6)

«وَ تَکُونُ الْجِبالُ کَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ» . (7)

«وَ بُسَّتِ الْجِبالُ بَسَّا * فَکانَتْ هَباءً مُنْبَثَّا» . (8)

2935

به حرکت در آمدن کوهها

قرآن :

«و کوهها به شتاب روان شوند».

«از تو درباره کوهها می پرسند. بگو : پروردگار من همه را متلاشی می کند. و آنها را به زمینی هموار بدل می سازد، که در آن هیچ کجی و پستی و بلندی نمی بینی».

«و آن گاه که کوهها متلاشی شوند».

«روزی که زمین و کوهها به لرزه درآیند و کوهها به صورت تپه ای از ریگ روان گردند».

«و کوهها چون پشمِ زده شده، باشد».

«و کوهها به تمامی متلاشی شوند. و غباری پراکنده گردند».

ص :252


1- نهج البلاغة : الخطبة 109.
2- بحار الأنوار : 7/109/34 .
3- الطور : 10.
4- طه : 105 _ 107.
5- المرسلات : 10.
6- المزّمّل : 14.
7- القارعة : 5.
8- الواقعة : 5 ، 6.

«وَ سُیِّرَتِ الْجِبالُ فَکانَتْ سَرَابَا» . (1)

«و کوهها روان شوند و به سرابی تبدیل گردند».

الحدیث:

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ فیما سَألَهُ رَجُلٌ مِن ثَقیفٍ : کَیفَ تَکونُ الجبالُ یَومَ القِیامَةِ مَعَ عِظَمِها ؟ _: إنَّ اللّهَ یَسوقُها بِأن یَجعَلَها کَالرِّمالِ ، ثُمَّ یُرسِلُ عَلَیها الرِّیاحَ فتُفَرِّقُها . (2)

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در پاسخ به مردی از ثقیف که پرسید : روز قیامت کوههای به این بزرگی چگونه خواهد بود؟ _فرمود : خداوند آنها را به حرکت در می آورد و به ریگ و شن تبدیل می کند و آنگاه بادها را می فرستد تا آنها را پراکنده کنند.

2936 - مَدُّ الأرضِ
2936 - گسترش یافتن زمین

الکتاب :

«وَ إِذَا الأَرْضُ مُدَّتْ» (3) . (4)

«یَوْمَ تُبَدَّلُ الأَرْضُ غَیْرَ الأَرْضِ وَ السَماواتُ وَ بَرَزُوا للّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ» . (5)

الحدیث :

تفسیر روح المعانی :أخرج الحاکم بسند جیّد عن جابر عن النَبِیّ صلی الله علیه و آله أنَّهُ قالَ : تُمَدُّ الأرضُ یَومَ القِیامَةِ مَدَّ الأدیمِ ، ثُمَّ لا یَکونُ لاِبنِ آدَمَ مِنها إلاّ مَوضِعُ قَدَمَیهِ . (6)

2936

گسترش یافتن زمین

قرآن :

«و آن گاه که زمین کشیده (7) (منبسط) شود».

«آن گاه که زمین به زمینی جز این بدل شود و آسمانها نیز و همه در پیشگاه خدای یگانه قهّار حاضر آیند».

حدیث :

تفسیر روح المعانی:حاکم به سندی نیکو از جابر از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت کرده است که فرمود : روز قیامت، زمین مانند پوست دباغی شده پهن می شود و فرزند آدم را از آن جز به اندازه جای پایش نصیبی نباشد.

ص :253


1- النبأ : 20.
2- مجمع البیان : 7/48.
3- فی تفسیر «مجمع البیان» فی قوله تعالی : «و إذا الأرْضُ مُدَّتْ» : أی بُسطت باندکاک جبالها و آکامها حتّی تصیر کالصحیفة الملساء . مجمع البیان : 10/699. و فی المیزان فی تفسیر القرآن : الظاهر أنّ المراد به اتّساع الأرض ، و قد قال تعالی : «یَوْمَ تُبَدَّلُ الأرْضُ غَیْرَ الأرْضِ» . المیزان فی تفسیر القرآن : 20/242.
4- الانشقاق : 3.
5- إبراهیم : 48.
6- تفسیر الآلوسی : 30/79.
7- در تفسیر مجمع البیان، ذیل آیه «و آن گاه که زمین کشیده شود»، آمده است : یعنی با در هم کوفته شدن، کوهها و تپه های آن پهن می شود به طوری که مانند یک ورق و صفحه صاف در می آید. در المیزان فی تفسیر القرآن آمده است : ظاهراً مراد از کشیده شدن زمین، گسترده شدن آن است. خداوند متعال فرموده است : «روزی که زمین به زمینی جز این تبدیل شود».

2937 - اِنفِجارُ البِحارِ
2937 - منفجر شدن دریاها

الکتاب :

«وَ إِذَا الْبِحارُ فُجِّرَتْ» . (1)

«وَ إِذَا الْبِحارُ سُجِّرَتْ» . (2)

التّفسیر:

فی تفسیر الآلوسی «روح المعانی» فی قولهِ تعالی : «و إذا البِحارُ فُجِّرَتْ» : فُتِحت و شُقّقت جوانبها فزال ما بینها من البرزخ و اختلط العذب بالاُجاج و صارت بحرا واحدا ، و روی أنّ الأرض تنشف الماء بعد امتلاء البحار فتصیر مستویة أی فی أن لا ماء ، و اُرید أنّ البحار تصیر واحدةً أوّلاً ثمّ تنشف الأرض جمیعا فتصیر بلا ماء . (3) و فی قوله تعالی : «و إذا البِحارُ سُجِّرَتْ» : أی اُحمیت بأن تغیض میاهها و تظهر النار فی مکانها ؛ و لذا ورد علی ما قیل أنّ البحر غطاء جهنّم ، أو ملئت بتفجیر بعضها إلی بعض حتّی یکون مالحها و عذبها بحرا واحدا ، من سَجَرَ التنّورَ إذا ملأه بالحطب لیحمیه . (4)

و فی المیزان فی تفسیر القرآن : قوله تعالی : «و إذا البِحارُ فُجِّرَتْ» قال فی المجمع : التفجیر خَرق بعض مواضع الماء إلی بعض علی التکثیر ، و منه الفجور لانخراق صاحبه بالخروج إلی کثیر من الذنوب ، و منه الفجر لانفجاره بالضیاء ، انتهی . و إلیه یرجع تفسیرهم لتفجیر البحار بفتح بعضها فی بعض حتّی یزول الحائل و یختلط العذب منها و المالح و یعود بحرا واحدا ، و هذا المعنی یناسب تفسیر قوله: «و إذا البِحارُ سُجِّرَتْ» بامتلاء البحار. (5)

2937

منفجر شدن دریاها

قرآن :

«و آن گاه که دریاها شکافته شوند».

«و آن گاه که دریاها آتش گیرند».

تفسیر :

در تفسیر الآلوسی(روح المعانی)، ذیل آیه «و آن گاه که دریاها شکافته شوند»، آمده است : گوشه و کنار آنها باز و شکافته شود و فاصله میان آنها از میان برود و آبهای شور و شیرین با هم در آمیزند و همگی یک دریا شوند. روایت شده است که بعد از پُر شدن دریاها، زمین آب را در خود فرو می برد و در نتیجه، دریاها صاف و هموار و خشک می شوند. مراد این است که دریاها ابتدا یکی می شوند و سپس زمین همه آبها را در کام خود فرو می برد و بی آب می شوند.

آیه «و آن گاه که دریاها آتش گیرند» به این معناست که آب دریاها فرو می رود و به جای آنها آتش پدید می آید. از همین رو، به روایتی گفته شده است که دریا سر پوش دوزخ است. یا به این معناست که دریاها با برخوردن به یکدیگر پُر می شوند به طوری که دریاهای شور و شیرین یک دریا می شوند. واژه «سجّرت» از «سجّر التنور» گرفته شده که به معنای پُر کردن تنور از هیزم برای برافروختن آنها و داغ کردن تنور می باشد.

در المیزان فی تفسیر القرآن آمده است : «و آن گاه که دریاها شکافته شوند». در مجمع البیان می گوید : تفجیر عبارت است از کانال زدن و ارتباط دادن آبگاهی به آبگاه دیگر و افاده تکثیر و زیادی می کند. «فجور» نیز از همین معناست؛ زیرا شخص فاجر با رفتن به سوی گناهانِ بسیار، از هم گسیخته و شکافته می شود. «فجر» هم از همین معناست؛ زیرا به واسطه نور و روشنایی شکافته می شود. پایان سخن مجمع البیان. تفسیری که مفسران از شکافته شدن دریاها کرده و گفته اند که به معنای راه یافتن دریاها به یکدیگر است، به طوری که مانع میان آنها از بین می رود و آبهای شور و شیرین در هم می آمیزند و همگی یک دریا می شوند، همه به همین معنای گرفته شده از واژه «تفجیر» بر می گردد و این معنا با تفسیر آیه «و آن گاه که دریاها آتش گیرند» به پُر شدن دریاها مناسب و سازگار است.

ص :254


1- الانفطار : 3 .
2- التکویر : 6.
3- تفسیر الآلوسی : 30/63.
4- تفسیر الآلوسی : 30/52.
5- المیزان فی تفسیر القرآن : 20/223.

2938 - اِنکِدارُ النُّجومِ
2938 - تاریک شدن ستارگان

الکتاب :

«فَإِذَا النُّجُومُ طُمِسَتْ» . (1)

2938

تاریک شدن ستارگان

قرآن :

«و آن گاه که ستارگان خاموش شوند».

ص :255


1- المرسلات : 8.

«إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ * وَ إِذَا النُّجُومُ انْکَدَرَتْ» . (1)

«وَ إِذَا الْکَوَاکِبُ انْتَثَرَتْ» . (2)

التّفسیر:

فی المیزان فی تفسیر القرآن : «قوله تعالی : «فإذا النُّجومُ طُمِسَتْ _ إلی قوله : _ أُقِّتَتْ» بیان للیوم الموعود الذی أخبر بوقوعه فی قوله : «إنَّما توعَدونَ لَواقِعٌ» ......... و قد عرّف سبحانه الیوم الموعود بذکر حوادث واقعة تلازم انقراض العالم الإنسانیّ و انقطاع النظام الدنیویّ ، کانطماس النجوم و انشقاق الأرض و اندکاک الجبال و تحوّل النظام إلی نظام آخر یغایره ......... و قد عُدّت الاُمور المذکورة فیها فی الأخبار من أشراط الساعة .

و من المعلوم بالضرورة من بیانات الکتاب و السنّة أنّ نظام الحیاة فی جمیع شؤونها فی الآخرة غیر نظامها فِی الدنیا ، فالدار الآخرة دار أبدیّة فیها محض السعادة لساکنیها لهم فیها ما یشاؤون ، أو محض الشقاء و لیس لهم فیها إلاّ ما یکرهون ، و الدار الدنیا دار فناء و زوال لا یحکم فیها إلاّ الأسباب و العوامل الخارجیّة الظاهریّة ، مخلوط فیها الموت بالحیاة ، و الفقدان بالوجدان ، و الشقاء بالسعادة ، و التعب بالراحة ، و المُساءه بالسُّرور ، و الآخرة دار جزاء و لا عمل ، و الدنیا دار عمل و لا جزاء، و بالجملة : النشأة غیر النشأة .

فتعریفه تعالی نشأةَ البعث و الجزاء بأشراطها _ التی فیها انطواء بساط الدنیا بخراب بنیان أرضها ، و انتساف جبالها ، و انشقاق سمائها ، و انطماس نجومها إلی غیر ذلک _ من قَبیل تحدید نشأة بسقوط النظام الحاکم فی نشأة اُخری ، قال تعالی : «و لَقَدْ عَلِمْتُمُ النَّشْأَةَ الاُولی فَلَولا تَذَکَّرونَ» ». (3) فقوله : «فإذا النُّجومُ طُمِسَتْ» أی محی أثرها من النور و غیره ، و الطَّمس إزالة الأثر بالمحو ، قال تعالی : «و إذا النُّجومُ انکَدَرَتْ» (4) . (5)

قوله تعالی : «إذا الشَّمسُ کُوِّرَت» : التکویر اللفّ علی طریق الإدارة کلفّ العمامة علَی الرأس ، و لعلّ المراد بتکویر الشمس انظلام جرمها علی نحو الإحاطة استعارةً . قوله تعالی : «وَ إذا النُّجومُ انْکَدَرَتْ» انکدار الطائر من الهواء انقضاضه نحو الأرض ، و علیه فالمراد سقوط النجوم کما یفیده قوله : «و إذا الکَواکِبُ انتَثَرَت» (6) ، و یمکن أن یکون من الانکدار بمعنی التغیّر و قبول الکدورة ، فیکون المراد به ذَهاب ضوئها . (7)

قوله تعالی : «و إذا الکَواکِبُ انتَثَرَتْ» أی تفرّقت بترکها مواضعها التی رکزت فیها ، شُبّهت الکواکب بلآلی منظومة قُطِع سلکها فانتثرت و تفرّقت . (8)

«و آن گاه که خورشید بی فروغ شود. و آن گاه که ستارگان تاریک شوند (فرو ریزند)».

«و آن گاه که ستارگان پراکنده شوند».

تفسیر :

در المیزان فی تفسیر القرآن آمده است : آیه : «و آن گاه که ستارگان خاموش شوند _ تا آنجا که _ وقتی معیّن شود» بیانی است برای آن روز موعودی که در آیه «آنچه وعده داده می شود تحقّق یافتنی است» از تحقّق یافتن آن خبر داده شده است ......... خداوند سبحان در معرفی آن روز موعود به ذکر رخدادهایی می پردازد که واقع می شوند و با منقرض شدن عالم انسان و به پایان رسیدن نظام جهان همراهند، حوادثی مانند خاموش شدن ستارگان و شکافته شدن زمین و درهم کوفته شدن کوهها و تبدیل این نظام عالم به نظامی غیر از این که هست ......... این حوادثی که در این آیات ذکر شده در روایات نشانه های فرا رسیدن قیامت بر شمرده شده اند.

از توضیحات کتاب و سنّت این نکته به وضوح دانسته می شود که نظام زندگی اخروی، از جمیعِ جهات و شؤونِ حیات، با نظام زندگی دنیوی فرق می کند. سرای آخرت سرای ابدیت است و ساکنان آن یا از سعادت محض برخوردارند و هر چه بخواهند در اختیارشان می باشد و یا در بدبختی و شقاوت محض به سر می برند و آنان را جز آنچه ناخوش دارند نصیبی نیست، اما سرای دنیا سرای فنا و زوال است و تنها اسباب و عوامل خارجیِ ظاهر بر آن حاکم است. در این دنیا مرگ آمیخته با زندگی است و یافتن با از دست دادن و بدبختی با خوشبختی و رنج با آسایش و غم با شادی. آخرت، سرای پاداش است، نه کار، اما دنیا، سرای کار است نه پاداش. و به طور کلی : آن عالم غیر از این عالم است.

بنا بر این، تعریف و شناساندن عالم رستاخیز و پاداش از طریق نشانه های آن، که خداوند معرفی کرده است - مانند ویران شدن بنیان زمین و متلاشی شدن کوهها و شکافته شدن آسمان و خاموش شدن ستارگان و ......... که روی هم رفته به معنای برچیده شدن بساط دنیاست - از قبیل معرفی کردن و شناساندن عالَمی است از طریق درهم فرو ریختن نظام حاکم بر عالَمی دیگر، خداوند متعال می فرماید : «شما از عالَم و آفرینش نخست آگاهید، پس چرا پند نمی گیرید؟».

آیه «آن گاه که ستارگان خاموش شوند» یعنی اثر آنها، از نور و غیر نور، محو شود. «طمس» به معنای از بین بردن اثر و نشانه چیزی با پاک کردن آن است. خداوند متعال می فرماید : «و آن گاه که ستارگان تاریک شوند».

آیه «و آن گاه که خورشید بی فروغ شود». تکویر ، به معنای پیچیدن است از طریق چرخاندن آن؛ مانند پیچیدن دستار بر سر، شاید مراد از تکویر خورشید، تاریک شدن جِرمِ آن از طریق احاطه باشد که در این صورت استعاره است.

آیه «و آن گاه که ستارگان تاریک شوند (فرو ریزند)». اِنکِدار پرنده از هوا، به معنای فرو افتادن آن به زمین است، بنا بر این معنا، مراد از انکدارِ نجوم فرو افتادن ستارگان است؛ چنان که آیه «و آن گاه که ستارگان پراکنده شوند» نیز مفید همین معناست. امکان هم دارد که انکدار به معنای تغییر یافتن و کدِر و تیره و تار شدن باشد، که در این صورت مراد بی فروغ شدن آنهاست.

آیه «و آن گاه که ستارگان پراکنده شوند» به این معناست، که از جایگاه خود پراکنده شوند. در این آیه ستارگان به مرواریدهایی تشبیه شده که به رشته نخی کشیده شده اند و با پاره شدن رشته نخ، دانه های مروارید پراکنده می شوند.

ص :256


1- التکویر : 1 ، 2.
2- الانفطار : 2.
3- الواقعة : 62.
4- التکویر : 2.
5- المیزان فی تفسیر القرآن : 20/148 .
6- الانفطار : 2.
7- المیزان فی تفسیر القرآن : 20/213.
8- المیزان فی تفسیر القرآن : 20/223.

ص :257

2939 - اِنشِقاقُ السَّماءِ
2939 - شکافته شدن آسمان

الکتاب :

«یَوْمَ تَمُورُ السَّماءُ مَوْرا» . (1)

2939

شکافته شدن آسمان

قرآن :

«روزی که آسمان سخت بچرخد».

ص :258


1- الطور : 9.

«وَ إِذَا السَّماءُ فُرِجَتْ» . (1)

«وَ انْشَقَّتِ السَّماءُ فَهِیَ یَوْمَئِذٍ واهِیَةٌ» . (2)

«فَإِذا انْشَقَّتِ السَّماءُ فَکانَتْ وَرْدَةً کَالدِّهانِ» . (3)

«یَوْمَ تَکُونُ السَّماءُ کَالْمُهْلِ» . (4)

ریَوْمَ نَطْوِی السَّماءَ کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ کَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِیدُهُ وَعْدا عَلَیْنا إِنَّا کُنَّا فاعِلِینَ» . (5)

التّفسیر:

فی تفسیر الآلوسی «روح المعانی» فی قوله تعالی : «یَومَ تَمورُ السَّماءُ مَورا» : و معنی تمور تضطرب کما قال ابن عبّاس ؛ أی ترتجّ و هی فی مکانها ، و فی روایة عنه : تشقّق . و قال مجاهد : تدور ، و أصل المَور التردّد فی المجیء و الذهاب ، و قیل : التحرّک فی تَموُّج ، و قیل : الجریان السریع ، و یقال للجری مطلقا . (6) و فی «مجمع البیان» فی قوله تعالی : «و إذا السَّماءُ فُرِجَتْ» : أی شُقّت و صُدعت فصار فیها فروج . (7)

و فی قوله تعالی : «وَ انْشَقَّتِ السَّماءُ» : أی انفرج بعضها من بعض «فَهِیَ یَوْمَئذٍ واهِیَةٌ» أی شدیدة الضعف بانتقاض بنیتها، و قیل : هو أنّ السماء تنشقّ بعد صلابتها ، فتصیر بمنزلة الصوف فی الوَهی و الضعف . (8) و فی المیزان فی تفسیر القرآن فی قوله تعالی : «فإِذا انْشَقَّتِ السَّماءُ فَکانَتْ وَردَةً کَالدِّهانِ» أی کانت حمراء کالدهان ، و هو الأدیم الأحمر . (9)

و فی قوله تعالی : «یَومَ تَکونُ السَّماءُ کَالمُهْلِ» ، المُهل : المُذاب من المعدنیّات کالنحاس و الذهب و غیرهما ، و قیل : دردی الزیت ، و قیل : عکر القطران . (10) و فی قوله تعالی : «یَومَ نَطْوی السَّماءَ کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلکُتُبِ کَما بَدَأنا أوَّلَ خَلْقٍ نُعیدُهُ ......... » إلی آخر الآیة : قال فی «المفردات»: و السِّجِلّ قیل : حَجَر کان یُکتب فیه ثمّ سُمّی کلّ ما یکتب فیه سِجلاًّ ، قال تعالی : «کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ» أی کطیّه لما کتب فیه حفظا له ، انتهی .

و هذا أوضح معنیً قیل فی معنی هذه الکلمة و أبسطه .

و علی هذا فقوله : «لِلْکُتُبِ» مفعول طیّ ، کما أنّ السجلّ فاعله ، و المراد أنّ السجلّ _ و هو الصحیفة المکتوب فیها الکتاب _ إذا طُوی انطوی بطیّه الکتاب ؛ و هو الألفاظ أو المعانی التی لها نوع تحقّق و ثبوت فی السجلّ بتوسّط الخطوط و النقوش ، فغاب الکتاب بذلک و لم یظهر منه عین و لا أثر ، کذلک السماء تنطوی بالقدرة الإلهیّة کما قال : «وَ السَّماواتُ مَطوِیّاتٌ بِیَمینِهِ» (11) فتغیب عن غیره و لا یظهر منها عین و لا أثر ، غیر أنّها لا تغیب عن عالِم الغیب و إن غاب عن غیره ، کما لا یغیب الکتاب عن السجلّ و إن غاب عن غیره . فطیّ السماء علی هذا رجوعها إلی خزائن الغیب بعد ما نزلت منها و قُدّرت ، کما قال تعالی : «وَ إِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلاّ عِنْدَنا خَزائنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلاّ بِقَدَرٍ مَعْلومٍ» (12) ، و قال مطلقا : «و إلی اللّهِ الْمَصیرُ» (13) ، و قال : «إنَّ إلی رَبِّکَ الرُّجْعی» . (14)

و لعلّه بالنظر إلی هذا المعنی قیل : إنّ قوله : «کَما بَدَأنا أوَّلَ خَلقٍ نُعیدُهُ» ناظر إلی رجوع کلّ شیء إلی حاله التی کان علیها حین ابتُدئ خلقه ، و هی أنّه لم یکن شیئا مذکورا ، کما قال تعالی : «وَ قَدْ خَلَقْتُکَ مِنْ قَبلُ وَ لَمْ تَکُ شَیئا» (15) ، و قال : «هَلْ أَتی عَلَی الإِنسانِ حینٌ مِنَ الدَّهرِ لَم یَکُنْ شَیْئا مَذکورا» (16) . (17)

«و آن گاه که آسمان بشکافد».

«و آسمان که در آن روز سست شده است، بشکافد».

«آن گاه که آسمان بشکافد، رنگی سرخ چون رنگ چرم خواهد داشت».

«روزی که آسمان چون فلزّ گداخته شود».

«روزی که آسمان را چون طوماری نوشته درهم نوردیم و چنان که نخستین بار بیافریدیم آفرینش آن را از سر گیریم. این و عده ای است که برآوردنش به عهده ماست و ما چنان خواهیم کرد».

تفسیر :

در تفسیر آلوسی (روح المعانی)، ذیل آیه «روزی که آسمان سخت بچرخد» آمده است : واژه «تمور»، چنان که ابن عباس گفته، به معنای «می لرزد» است. یعنی آسمان در همان جایی که قرار دارد به لرزه در می آید. در روایتی دیگر از ابن عباس، این واژه به معنای «شکافته می شود» تفسیر شده است. مجاهد می گوید : یعنی بچرخد. واژه «مور» در اصل به معنای آمد و شد است. به قولی به معنای حرکتِ موجدار است. به قولی به معنای جریان و حرکت سریع است و به معنای مطلق جریان یافتن و روان شدن نیز می باشد.

در مجمع البیان، ذیل آیه «و آن گاه که زمین بشکافد» آمده است : یعنی شکاف بردارد و در آن رخنه ها و شکافهایی پدید آید.

درباره آیه «و آسمان بشکافد» می گوید :

یعنی قسمتهایی از آن، از قسمتهای دیگرش شکافته و باز شود. «و آسمان در آن روز سست است» یعنی با درهم شکسته شدن هیکل و ساختمانِ آن، بسیار سست شود. به قولی : آسمانِ سخت و استوار از هم می شکافد و مانند پشم، سست و نرم می شود.

در المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه «و آن گاه که آسمان شکافته شود، رنگی سرخ چون رنگ چرم خواهد داشت»،آمده است : یعنی مانند«دِهان» که چرم قرمز است، سرخ رنگ خواهد بود.

درباره آیه «روزی که آسمان چون مُهل شود» می گوید : «مُهل» به معنای هر فلزّ گداخته ای مانند مس و طلا و امثال اینهاست.به قولی به معنای «دُرد روغن» است و به قولی نیز به معنای «ته نشین قطران» می باشد.

آیه «روزی که آسمان را چون سجلّ (طومارِ) نوشته شده در نوردیم و آن را همچنان که نخستین بار آفریدیم دوباره بیافرینیم ......... ». در مفردات آمده است : گفته شده که «سجلّ» سنگی بوده که روی آن نوشته می شده، ولی بعدها به هر چیزی که روی آن نوشته می شد سجّل می گفتند. خداوند متعال فرموده است : «همچون طومارِ نوشته آن را درهم نوردیم». یعنی آن طومار، نوشته های خود را درهم می پیچد تا محفوظ بمانند. پایان سخن مفردات. این معنا روشنترین و ساده ترین معنایی است که درباره مفهوم این واژه (سجلّ) گفته شده است.

بنا بر این، واژه «للکتب» مفعول «طیّ» است و فاعل آن «سجلّ» می باشد. و مراد این است که سجلّ _ یا همان طومار و صفحه ای که روی آن نوشته شده است _ وقتی درهم پیچیده شود با درهم پیچیده شدن آن، نوشته های داخل آن نیز، یعنی همان واژگان و معانی ای که به واسطه خطوط و نقوش نوعی تحقّق و ثبوت در سجّل دارند، درهم پیچیده می شود و بدین ترتیب نوشته ها ناپیدا می شوند و هیچ عین و اثری از آنها دیده نمی شود. آسمان نیز با قدرت الهی اینچنین درهم پیچیده می شود،چنان که فرمود : «و آسمانها، به دست او پیچیده می شوند» و در نتیجه، از جز او پوشیده و پنهان می شوند و هیچ عین و اثری از آنها پیدا نمی ماند. ولی از عالَم غیب، پنهان و پوشیده نیستند، هر چند از جز آن پنهانند؛ چنان که نوشته های داخل سجلّ و طومار نیز از خود طومار پنهان نیست، ولی از دیگران پنهان است.

درهم پیچیده شدن این گونه آسمان، بازگشتش به خزاین غیب است که در آغاز از این خزاین به اندازه مقدّر شکل گرفت. چنان که خداوند متعال می فرماید : «هیچ چیزی نیست مگر این که خزاین آن نزد ماست و از آن جز به اندازه مشخص و معلوم فرو نمی فرستیم». و در جایی دیگر به طور مطلق می فرماید : «و بازگشت به سوی خداست»؛ و باز می فرماید : «همانا بازگشت به سوی پروردگار توست».

شاید با التفات به همین معنا گفته شده است : آیه «همچنان که در آغاز آن را آفریدیم دوباره آفرینشش را از سر می گیریم» ناظر به این معناست که هر چیزی به همان حالتی که در آغاز خلقتش داشته است برمی گردد و آن این است که هیچ بود. چنان که فرموده است : «تو را که پیش از این چیزی نبودی، بیافریدیم» و فرموده است : «آیا بر انسان مدّتی از روزگار گذشت و او چیزی در خور ذکر نبود؟».

ص :259


1- المرسلات : 9.
2- الحاقّة : 16.
3- الرحمن : 37.
4- المعارج : 8.
5- الأنبیاء : 104.
6- تفسیر الآلوسی: 27/29.
7- مجمع البیان : 10/629.
8- المیزان فی تفسیر القرآن: 10/520.
9- المیزان فی تفسیر القرآن : 19/107.
10- المیزان فی تفسیر القرآن : 20 / 9 .
11- الزمر : 67.
12- الحجر : 21.
13- آل عمران : 28.
14- العلق : 8.
15- مریم : 9.
16- الدهر : 1.
17- المیزان فی تفسیر القرآن : 14/328.

ص :260

ص :261

2940 - نَفخَةُ القِیامِ
2940 - نفخه رستاخیز

الکتاب :

«وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الأَرْضِ إِلاَّ مَن شاءَ اللّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِیهِ أُخْرَی فَإِذا هُمْ قِیامٌ یَنْظُرُونَ» . (1)

«وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ ذلِکَ یَوْمُ الْوَعِیدِ * وَ جاءَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهِیدٌ» . (2)

«وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ فَإِذا هُمْ مِنَ الأَجْداثِ إِلَی رَبِّهمْ یَنْسِلُونَ* قالُوا یا وَیْلَنا مَنْ بَعَثَنا مِنْ مَرْقَدِنا هَذا ما وَعَدَ الرَّحْمنُ وَ صَدَقَ الْمُرْسَلُونَ * إِنْ کانَتْ إِلاَّ صَیْحَةً واحِدَةً فَإِذا هُمْ جَمِیعٌ لَدَیْنَا مُحْضَرُونَ» . (3)

2940

نفخه رستاخیز

قرآن :

«و در صور دمیده شود، پس هر که در آسمانها و هر که در زمین است، بیهوش شود مگر آنها که او بخواهد. و بار دیگر در آن دمیده شود ناگهان از جای برمی خیزند و می نگرند».

«و در صور دمیده می شود. این است روز وعده های عذاب. و هر کس می آید و با او کسی است که می راندش و کسی که برایش گواهی می دهد».

«و در صور دمیده شود و آنان از قبرها بیرون آیند و شتابان سوی پروردگارشان روند. گویند : وای بر ما، چه کسی ما را از خوابگاهمان برانگیخت؟ این همان وعده خدای رحمان است و پیامبران راست گفته بودند. جز یک بانگ سهمناک نخواهد بود که همه نزد ما حاضر می آیند».

ص :262


1- الزمر : 68.
2- ق : 20 و 21.
3- یس : 51 _ 53.

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنَّ ابنَ آدَمَ لَفی غَفلَةٍ عَمّا خُلِقَ لَهُ ، إنَّ اللّهَ إذا أرادَ خَلقَهُ قالَ لِلمَلَکِ : اُکتُبْ رِزقَهُ ، اُکتُبْ أثَرَهُ ، اُکتُبْ أجَلَهُ ، شَقِیّا أم سَعیدا ، ثُمَّ یَرتَفِعُ ذلکَ المَلَکُ ، و یَبعَثُ اللّهُ مَلَکا فیَحفَظُهُ حَتّی یُدرِکَ ثُمَّ یَرتَفِعُ ذلکَ المَلَکُ . ثُمَّ یُوَکِّلُ اللّهُ بِهِ مَلَکَینِ یَکتُبانِ حَسَناتِهِ و سَیِّئاتِهِ . فإذا حَضَرَهُ المَوتُ ارتَفَعَ ذلکَ المَلَکانِ ، و جاءَ مَلَکُ المَوتِ لِیَقبِضَ رُوحَهُ . فإذا اُدخِلَ قَبرَهُ رُدَّ الرّوحُ فی جَسَدِهِ و جاءَهُ مَلَکا القَبرِ فَامتَحَناهُ ثُمَّ یَرتَفِعانِ . فَإذا قامَتِ السّاعَةُ انحَطَّ عَلَیهِ مَلَکُ الحَسَناتِ و مَلَکُ السّیِّئاتِ فبَسَطا کِتابا مَعقودا فی عُنُقِهِ ، ثُمَّ حَضَرا مَعَهُ واحِدٌ سائقٌ و آخَرُ شَهیدٌ . . . إنَّ قُدّامَکُم لَأمرا عَظیما لا تَقدِرونَهُ ، فَاستَعینوا بِاللّهِ العَظیمِ ! (1)

بحار الأنوار :لَمّا عادَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله مِن تَبوکٍ إلَی المَدینَةِ قَدِمَ إلَیهِ عَمرُو بنُ مَعدی کَرِبَ ، فقالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله : أسلِمْ یا عَمرُو یُؤمِنْکَ اللّهُ مِنَ الفَزَعِ الأکبَرِ ، قالَ : یا مُحمّدُ ، و ما الفَزَعُ الأکبَرُ ؟ فإنّی لا أفزَعُ ! فقالَ : یا عَمرُو ، إنَّهُ لَیسَ کما تَظُنُّ و تَحسَبُ ! إنَّ النّاسَ یُصاحُ بِهِم صَیحَةً واحِدَةً فَلا یَبقی مَیِّتٌ إلاّ نُشِرَ ، و لا حَیٌّ إلاّ ماتَ إلاّ ما شاءَ اللّهُ ، ثُمَّ یُصاحُ بِهِم صَیحَةً اُخری فیُنشَرُ مَن ماتَ و یَصُفُّونَ جَمیعا ، و تَنشَقُّ السَّماءُ ، و تُهَدُّ الأرضُ ، و تَخِرُّ الجِبالُ هَدّا ......... فَأینَ أنتَ یا عَمرُو مِن هذا ؟! قالَ : ألا إنّی أسمَعُ أمرا عَظیما ، فآمَنَ بِاللّهِ و رَسولِهِ ، و آمَنَ مَعَهُ مِن قَومِهِ ناسٌ و رَجَعوا إلی قَومِهِم . (2)

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :براستی که آدمی زاده از آنچه برای او خلق شده غافل است. خداوند وقتی خواست او را بیافریند به فرشته فرمود: روزیِ او را، کردارِ او را، اجلِ او را و بدبخت بودن یا خوشبخت بودنِ او را بنویس. سپس آن فرشته [اینها را می نویسد و] به آسمان بالا می رود و خداوند فرشته دیگری را می فرستد که تا زمان بالغ شدنش از او نگهداری می کند، آن فرشته [این مأموریت خود را انجام می دهد و ]سپس بالا می رود. آن گاه خداوند بر او دو فرشته می گمارد تا کارهای خوب و بدش را بنویسند. و چون زمان مرگش می رسد آن دو فرشته نیز بالا می روند و فرشته مرگ می آید و جانش را می ستاند. پس، چون در گورش نهاده شد، روح به بدنش باز گردانده می شود و دو فرشته قبر می آیند و از او امتحان می گیرند و آن گاه بالا می روند. وقتی قیامت فرامی رسد، فرشته مأمور ثبت خوبیها و فرشته مأمور ثبت بدیها بر وی فرود می آیند و نامه ای را که به گردنش بسته شده است می گشایند. سپس با او به صحنه محشر می آیند در حالی که یکی او را به جلو می راند و دیگری به کارهایی که کرده است گواهی می دهد . . . همانا شما امری عظیم پیش رو دارید که طاقت آن را ندارید؛ پس از خدای بزرگ کمک بطلبید!

بحار الأنوار :هنگامی که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله از تبوک به مدینه مراجعت کرد، عمرو بن معدی کرب نزد آن حضرت آمد. پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود : ای عمرو! مسلمان شو تا خداوند تو را از آن هراس بزرگ ایمن دارد.عمرو گفت : ای محمّد! هراس بزرگ چیست؟ من نمی هراسم! حضرت فرمود : ای عمرو! آن گونه که تو خیال می کنی و می پنداری نیست! یک بانگ سهمناک بر مردم زده می شود و هر چه مرده است محشور می شود و هر چه زنده است می میرد، مگر آنچه خدا بخواهد. سپس بانگ دیگری بر آنها زده می شود و تمام آنهایی که مرده اند بر می خیزند و همگی صف می بندند و آسمان می شکافد و زمین درهم فرو می ریزد و کوهها متلاشی می شوند ......... ای عمرو! تو کجا و اینها کجا؟ عمرو گفت : هان! موضوع بزرگی می شنوم؛ آن گاه به خدا و رسول او ایمان آورد و افرادی از قومش که همراه او بودند نیز ایمان آوردند و به سوی مردم خود باز گشتند.

ص :263


1- المیزان فی تفسیر القرآن : 18/357.
2- بحار الأنوار : 7/110/38.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام : «کُلُّ نَفسٍ مَعَها سائقٌ و شَهیدٌ» : سائقٌ یَسوقُها إلی مَحشَرِها ، و شاهِدٌ یَشهَدُ عَلَیها بِعَمَلِها . (1)

امام علی علیه السلام :«با هر کسی [که می آید ]سوق دهنده و گواهی دهنده ای است» : سوق دهنده او را به سوی محشر می راند و گواهی دهنده به کارهایی که کرده است گواهی می دهد.

2941 - یَومُ الخُروجِ
2941 - روز بیرون آمدن از گورها

الکتاب :

«یَوْمَ یَسْمَعُونَ الصَّیْحَةَ بِالْحَقِّ ذَلِکَ یَوْمُ الْخُرُوجِ» . (2)

2941

روز بیرون آمدن از گورها

قرآن :

«روزی که آن بانگ سهمناک را به حق می شنوند، آن روز روز بیرون شدن [از گورها ]است».

ص :264


1- نهج البلاغة : الخطبة 85.
2- . ق : 42.

«وَ أَلْقَتْ ما فِیها وَ تَخَلَّتْ» . (1)

وَ أَخْرَجَتِ الأَرْضُ أَثْقالَها» . (2)

یَوْمَ تَشَقَّقُ الأَرْضُ عَنْهُمْ سِراعا ذَلِکَ حَشْرٌ عَلَیْنا یَسِیرٌ» . (3)

یَوْمَ یَخْرُجُونَ مِنَ الأَجْدَاثِ سِراعا کَأَنَّهُمْ إِلَی نُصُبٍ یُوفِضُونَ» . (4)

فَتَوَلَّ عَنْهُمْ یَوْمَ یَدْعُ الدَّاعِ إِلَی شَیْءٍ نُکُرٍ * خُشَّعا أَبْصارُهُمْ یَخْرُجُونَ مِنَ الأَجْداثِ کَأَنَّهُمْ جَرادٌ مُنْتَشِرٌ * مُهْطِعِینَ إِلَی الدَّاعِ یَقُولُ الْکافِرُونَ هذا یَوْمٌ عَسِرٌ» . (5)

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :و أنتُم و السّاعَةُ فی قَرَنٍ ......... و کأنَّها قَد أشرَفَت بِزَلازِلِها ، و أناخَت بِکَلاکِلِها ، وَ انصَرَمَتِ [انصَرَفتِ ]الدّنیا بِأهلِها ، و أخرَجَتهُم مِن حِضنِها . (6)

عنه علیه السلام :و أرَجَّ الأرضَ و أرجَفَها ......... و أخرَجَ مَن فیها ، فجَدَّدَهُم بَعدَ إخلاقِهِم ، و جَمَعَهُم بَعدَ تَفَرُّقِهِم . (7)

عنه علیه السلام :حَتّی إذا تَصَرَّمَتِ الاُمورُ ، و تَقَضَّتِ الدُّهورُ ، و أزِفَ النُّشورُ ، أخرَجَهُم مِن ضَرائحِ القُبورِ . (8)

«و هر چه را که درون خود دارد بیرون افکند و تهی گردد».

«و زمین بارهای خود را بیرون اندازد».

«روزی که زمین بر آنها بشکافد و آنها به شتاب بیرون آیند و این گردآوری برای ما آسان است».

«روزی که از گورها به شتاب بیرون آیند، چنان که گویی نزد بتان می شتابند».

«پس، در آن روز که آن دعوت کننده آنان را به چیزی ناخوش فرا می خواند، از ایشان روی گردان شو. نشان ذلّت در چشمانشان آشکار است مانند ملخهای پراکنده از گورها بیرون می آیند. سرها را بالا گرفته به سوی آن دعوت کننده می شتابند، کافران می گویند : این روز دشواری است».

حدیث :

امام علی علیه السلام :شما و قیامت به یک ریسمان بسته شده اید ......... گویی لرزه هایش را پیش آورده و سینه اش را پهن کرده است و دنیا از اهل خود دست کشیده و آنها را از دامان خویش بیرون کرده است.

امام علی علیه السلام :و زمین را سخت بجنباند و بلرزاندش ......... و هر که را درون آن است بیرون آورَد و پیکرهای کهنه و پوسیده آنها را نو گردانَد و اجزای پراکنده شان را گرد آورَد.

امام علی علیه السلام :تا آن گاه که امور خلایق از هم بگسلد و روزگار سپری گردد و قیامت نزدیک شود. خداوند آنها را از شکاف میان گورها و ......... بیرون آورد.

ص :265


1- الانشقاق : 4.
2- الزلزلة : 2.
3- ق : 44.
4- المعارج : 43.
5- القمر : 6 _ 8.
6- نهج البلاغة : الخطبة 190.
7- نهج البلاغة : الخطبة 109.
8- نهج البلاغة : الخطبة 83.

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :أشَدُّ ساعاتِ ابنِ آدَمَ ثَلاثُ ساعاتٍ : السّاعَةُ الّتی یُعایِنُ فیها مَلَکَ المَوتِ ، و السّاعَةُ الّتی یَقومُ فیها مِن قَبرِهِ ، و السّاعَةُ الّتی یَقِفُ فیها بَینَ یَدَیِ اللّهِ تَبارَکَ و تَعالی . (1)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :أیّامُ اللّهِ عَزَّ و جلَّ ثَلاثَةٌ : یَومُ یَقومُ القائمُ ، و یَومُ الکَرَّةِ ، و یَومُ القِیامَةِ . (2)

الإمامُ الرِّضا علیه السلام :إنَّ أوحَشَ ما یَکونُ هذا الخَلقُ فی ثَلاثَةِ مَواطِنَ : یَومَ یولَدُ و یَخرُجُ مِن بَطنِ اُمِّهِ فیَرَی الدّنیا ، و یَومَ یَموتُ فیُعایِنُ الآخِرَةَ و أهلَها ، و یَومَ یُبعَثُ فیَری أحکاما لَم یَرَها فی دارِ الدّنیا . (3)

التّفسیر:

فی تفسیر مجمع البیان : «قوله تعالی : «یَومَ یَسمَعونَ الصَّیْحَةَ بِالحَقِّ» : و الصیحة : المرّة الواحدة من الصوت الشدید ، و هذه الصیحة هی النفخة الثانیة، و قوله : «بِالحَقِّ» أی بالبعث عن الکلبیّ ، و قیل : یعنی أنّها کائنة حقّا عن مقاتل، «ذلِکَ یَوْمُ الخُروجِ» من القبور إلی أرض الموقف ......... «یَومَ تَشَقَّقُ» أی تتشقّق «الأرْضُ عَنهُم» تتصدّع فیخرجون منها «سِراعا» یسرعون إلَی الداعی بلا تأخیر . (4) و فی قوله تعالی : «وَ ألقَتْ ما فیها» من الموتی و الکنوز مثل «و أخْرَجَتِ الأرضُ أثْقالَها» عن قتادة و مجاهد «وَ تَخَلَّتْ» أی خلت فلم یبقَ فی بطنها شیء . و قیل : معناه ألقت ما فی بطنها من کنوزها و معادنها ، و تخلّت ممّا علی ظهرها من جبالها و بحارها . (5)

و فی قوله تعالی : «و أخْرَجَتِ الأرْضُ أثْقالَها» : أی أخرجت موتاها المدفونة فیها تخرجها أحیاءً للجزاء ، عن ابن عبّاس و مجاهد و الجبائیّ . و قیل ، معناه لفظت ما فیها من کنوزها و معادنها فتلقیها علی ظهرها . (6) و فی قوله تعالی : «یَوْمَ یَخرُجونَ مِنَ الأجْداثِ» أی القبور «سِراعا» مسرعین لشدّة السَّوق «کَأَنَّهُم إلی نُصُبٍ یوفِضونَ» أی کأنّهم یسعون و یسرعون إلی علم نصب لهم ، عن الجبائیّ و أبی مسلم . (7)

امام زین العابدین علیه السلام :سخت ترین لحظات فرزند آدم سه لحظه است : لحظه ای که ملک الموت را می بیند، لحظه ای که از گور خود بر می خیزد و لحظه ای که در پیشگاه خدای تبارک و تعالی می ایستد.

امام باقر علیه السلام :ایّام اللّه سه روز است : روزی که قائم قیام می کند و روز رجعت و روز قیامت.

امام رضا علیه السلام :وحشتناکترین زمان برای این مخلوق در سه جاست : روزی که به دنیا می آید و از شکم مادرش بیرون می آید و دنیا را می بیند و روزی که می میرد و آخرت و اهل آن را مشاهده می کند و روزی که برانگیخته می شود و احکامی می بیند که در سرای دنیا آنها را ندیده است.

تفسیر :

در تفسیر مجمع البیان آمده است : آیه : «یوم یسمعون الصیحة بالحق» : صیحه به معنای یک بار بانگ و صدای شدید است. این صیحه همان نفخه دوم است. «بالحق» به قول کلبی به معنای بعث و زنده شدن مردگان است. و به قول مقاتل، یعنی این که آن صیحه و بانگ، حق است. «ذلک یوم الخروج» یعنی بیرون شدن از گورها به سوی صحرای محشر و ایستادن در پیشگاه خدا ......... «یوم تشقّ» یعنی روزی که شکافته شود «الارض عنهم» یعنی زمین بر آنها شکاف می خورد و مردگان بیرون می آیند «سراعاً» یعنی بیدرنگ به سوی آن دعوتگر می شتابند.

«و القت ما فیها» به قول قتاده و مجاهد یعنی مردگان و گنج های درون خود را بیرون می افکند. نظیر این آیه است، آیه «و زمین بارهای خود را بیرون می آورد». «و تخلّت» یعنی درون زمین تهی می شود و چیزی در آن باقی نمی ماند. به قولی : یعنی آنچه از گنج و معادن و فلزّات درون آن است بیرون می افکند و از کوهها و دریاهایی که روی آن است تهی می گردد.

آیه «اخرجت الارض اثقالها»، به قول ابن عباس و مجاهد و جبائی، یعنی مردگانی را که درون آن مدفون شده اند، زنده بیرون می آورد تا پاداش اعمالشان را ببینند. به قولی هم یعنی : گنجها و معادنی را که در دل آن هست به بیرون پرت می کند.

آیه «یوم یخرجون من الاجداث»، اجداث به معنای گورهاست. «سراعاً» یعنی از بس آنها را سخت می رانند با شتاب می روند. «کانهم الی نُصُب یوفضون»، به قول جبایی و ابو مسلم، یعنی گویی به سوی عَلَم و نشانه ای که برایشان نصب شده است می روند و می شتابند.

ص :266


1- . الخصال : 119/108.
2- الخصال : 108/75.
3- عیون أخبار الرضا : 1/257/11.
4- مجمع البیان : 9/226 .
5- مجمع البیان : 9/699.
6- مجمع البیان : 9/798.
7- مجمع البیان : 9/539.

ص :267

ص :268

376 - المعاد (صفةُ المحشر)

اشاره

(1)

(2)

ص :269


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 7 / 62 باب 5 «صفة المحشر».
2- انظر: عنوان 113 «الحساب» ، 272 «الشفاعة فی الآخرة» ، 294 «الصراط». 539 «المیزان» ، کتاب الأعمال : باب 2916 ، الربا : باب 1435. الغدر : باب 2994 ، المقرّبون : باب 3278 ، الندامة : باب 3806. التزکیة : باب 1592.

376 - معاد (توصیف روز قیامت)

2942 - صِفَةُ المَحشَرِ
2942 - توصیف روز قیامت

الکتاب :

«وَ لَقَدْ جِئْتُمُونا فُرادَی کَما خَلَقْناکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ تَرَکْتُمْ ما خَوَّلْناکُمْ وَراءَ ظُهُورِکُمْ وَ ما نَرَی مَعَکُمْ شُفَعاءَکُمُ الَّذِینَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فِیکُمْ شُرَکاءُ لَقَدْ تَّقَطَّعَ بَیْنَکُمْ وَ ضَلَّ عَنْکُمْ ما کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ» . (1)

«یَوْمَئِذٍ یَتَّبِعُونَ الدَّاعِیَ لا عِوَجَ لَهُ وَ خَشَعَتِ الأَصْواتُ لِلرَّحْمنِ فَلا تَسْمَعُ إِلاَّ هَمْسا» . (2)

«یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صَفَّا لا یَتَکَلَّمُونَ إِلاَّ مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قالَ صَوابا» . (3)

«یَوْمَئِذٍ یَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتاتا لِیُرَوْا أَعَْمالَهُمْ * فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْرا یَرَهُ * وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرّا یَرَهُ» . (4)

«یَوْمَ یَکُونُ النَّاسُ کَالْفَراشِ الْمَبْثُوثِ» . (5)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :یَموتُ الرَّجُلُ عَلی ما عاشَ عَلَیهِ ، و یُحشَرُ عَلی ما ماتَ عَلَیهِ . (6)

2942

توصیف روز قیامت

قرآن :

«همان گونه که شما را نخستین بار بیافریدیم، [اکنون نیز ]تنها نزد ما آمده اید در حالی که هر چه را ارزانیتان داشته بودیم پشت سر نهاده اید و هیچ یک از شفیعانتان را که می پنداشتید شریکانتان هستند،همراهتان نمی بینیم. از هم بریده شده اید و پندار خود را گم گشته یافته اید».

«در آن روز از پی آن فرا خواننده که هیچ کژی در او راه نیست، روان گردند. و صداها در برابر خدای رحمان به خشوع می گراید و جز صدای آهسته چیزی نمی شنوی ».

«روزی که روح و فرشتگان به صف می ایستند و کس سخن نمی گوید، مگر آن که خدای رحمان به او رخصت دهد و او سخن به صواب گوید».

«در آن روز مردمْ پراکنده از گورها بیرون می آیند، تا اعمالشان به آنها نشان داده شود. پس هر کس هم سنگ ذرّه ای نیکی کرده باشد آن را می بیند. و هر کس هم سنگ ذرّه ای بدی کرده باشد آن را می بیند».

«روزی که مردم چون پروانگان پراکنده، باشند».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آدمی آن گونه که زندگی کرده است، می میرد و بر همان حالی که مرده است، برانگیخته می شود.

ص :270


1- الأنعام : 94.
2- طه : 108.
3- النبأ : 38.
4- الزلزلة : 6 _ 8.
5- القارعة : 4.
6- تنبیه الخواطر : 2/133.

عنه صلی الله علیه و آله :یَبعَثُ اللّهُ یَومَ القِیامَةِ ناسا فی صُوَرِ الذَّرِّ یَطَؤهُمُ النّاسُ بِأقدامِهِم ، فیُقالُ : ما هؤلاءِ فی صُوَرِ الذَّرِّ ؟ فیُقالُ : هؤلاءِ المُتَکَبِّرونَ فِی الدّنیا . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :کُلُّ مَن وَرَدَ القِیامَةَ عَطشانٌ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :شِعارُ النّاسِ یَومَ القِیامَةِ فی ظُلمَةِ یَومِ القِیامَةِ : لا إلهَ إلاّ اللّهُ . (3)

الترغیب و الترهیب :و فی روایةٍ : قامَ فینا رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله بِمَوعِظَةٍ فقالَ : یا أیُّها النّاسُ ، إنَّکُم مَحشورونَ إلَی اللّهِ حُفاةً عُراةً غُرْلاً «کما بَدَأْنا أوَّلَ خَلْقٍ نُعیدُه» . (4)

الترغیب و الترهیب :إنَّ الصّادِقَ المَصدوقَ حَدَّثَنی أنَّ النّاسَ یُحشَرونَ ثَلاثَةَ أفواجٍ : فَوجا راکِبینَ طاعِمینَ کاسِینَ ، و فَوجا تَسحَبُهُمُ المَلائکَةُ عَلی وُجوهِهِم و تَحشُرُهُمُ النّارَ ، و فَوجا یَمشونَ و یَسعَونَ . (5)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در روز قیامت خداوند مردمی را به صورت مورچه بر می انگیزد که مردم آنها را لگدمال می کنند. پس، گفته می شود : اینها کیستند که به شکل مورچه اند؟ گفته می شود : اینان متکبّران در دنیایند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در روز قیامت، همگان تشنه وارد می شوند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در تاریکی روز قیامت، شعار مردم «لا إله إلاَّ اللّه » است.

الترغیب و الترهیب:در روایتی آمده است : پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در میان ما برخاست و شروع به موعظه کرد و فرمود : ای مردم! همانا شما پا برهنه و عریان و ختنه نشده، در پیشگاه خداوند محشور می شوید «همان گونه که در آغاز آفریدیم، او را بر گردانیم».

الترغیب و الترهیب :آن راست گوی تصدیق شده (پیامبر صلی الله علیه و آله ) به من فرمود که: مردم در سه گروه محشور می شوند : گروهی در حالی که سواره اند و سیر و پوشیده، گروهی فرشتگان آنها را به رو بر زمین می کشند و در آتش محشورشان می کنند و گروهی راه می روند و تند پیش می روند.

ص :271


1- الترغیب و الترهیب : 4/387/22.
2- کنز العمّال : 38938.
3- کنز العمّال : 38962.
4- الترغیب و الترهیب : 4/384/12.
5- الترغیب و الترهیب : 4/387/ 21.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اِسمَعْ یا ذَا الغَفلَةِ و التَّصریفِ مِن ذی الوَعظِ و التَّعریفِ ، جُعِلَ یَومُ الحَشرِ یَومَ العَرضِ و السُّؤالِ و الحِباءِ و النَّکالِ ، یَومَ تُقلَبُ إلَیهِ أعمالُ الأنامِ ، و تُحصی فیهِ جَمیعُ الآثامِ ، یَومَ تَذوبُ مِنَ النُّفوسِ أحداقُ عُیونِها، و تَضَعُ الحَوامِلُ ما فی بُطونِها . (1)

عنه علیه السلام :إنَّ بَعدَ البَعثِ ما هُوَ أشَدُّ مِنَ القَبرِ ، یَومٌ یَشیبُ فیهِ الصَّغیرُ ، و یَسکَرُ مِنهُ الکَبیرُ ، و یَسقُطُ فیهِ الجَنینُ ......... إنَّ فَزَعَ ذلکَ الیَومِ لَیُرهِبُ المَلائکَةَ الّذینَ لا ذَنبَ لَهُم ......... فکَیفَ مَن عَصی بِالسَّمعِ و البَصَرِ وَ اللِّسانِ و الیَدِ و الرِّجلِ و الفَرْجِ و البَطنِ إن لَم یَغفِرِ اللّهُ لَهُ و یَرحَمْهُ مِن ذلکَ الیَومِ؟! (2)

عنه علیه السلام :و ذلکَ یَومُ یَجمَعُ اللّهُ فیهِ الأوَّلینَ و الآخِرینَ لِنِقاشِ الحِسابِ و جَزاءِ الأعمالِ ، خُضوعا قِیاما ، قَد ألجَمَهُمُ العَرَقُ ، و رَجَفَت بِهِمُ الأرضُ ، فَأحسَنُهُم حالاً مَن وَجَدَ لِقَدَمَیهِ مَوضِعا ، و لِنَفَسِهِ مُتَّسَعا ! (3)

امام علی علیه السلام :ای بی خبر کج رو! بشنو از اندرزگوی راهنما؛ روز رستاخیز، روز عرضه اعمال و بازخواست و پاداش و کیفر قرار داده شده است، روزی که کارهای مردم به آن جا برگردانده می شود و همه گناهان شماره می گردد، روزی که حدقه چشمها گداخته می شود و آبستنها آنچه در شکم دارند فرو می نهند.

امام علی علیه السلام :زمان بعد از برانگیخته شدن سخت تر از قبر است، روزی است که در آن کودکان خُرد سال پیر می شوند و بزرگسالان هوش از سرشان می رود و جنینها سقط می شوند ......... هول و هراس آن روز حتی فرشتگانِ بی گناه را به وحشت می افکند ......... چه رسد به کسی که با گوش و چشم و زبان و دست و پا و شرمگاه و شکم خویش گناه کرده است [وای بر او] اگر خداوند وی را نیامرزد و آن روز بر او رحم نکند.

امام علی علیه السلام :روز قیامت روزی است که خداوند همگان را، از اولین نفر تا آخرین نفر، برای رسیدگی به حسابشان و جزای اعمالشان گرد می آورد، در حالی که به فروتنی ایستاده اند و عرق از سر و رویشان می ریزد و زمین آنها را می لرزاند. [در آن روز ]نیکو حالترین مردم کسی است که جایگاهی بیابد و برای خود جایی پیدا کند!

ص :272


1- الأمالی للطوسی : 653/1353.
2- الأمالی للطوسی : 28/31.
3- . نهج البلاغة: الخطبة 102.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَثَلُ النّاسِ یَومَ القِیامَةِ إذا قاموا لِرَبِّ العالَمینَ مَثَلُ السَّهمِ فِی القُربِ لَیسَ لَهُ مِنَ الأرضِ إلاّ مَوضِعُ قَدَمِهِ ، کالسَّهمِ فِی الکِنانَةِ لا یَقدِرُ أن یَزولَ ههُنا و لا ههُنا . (1)

امام صادق علیه السلام :روز قیامت که مردم در برابر پروردگار جهانیان برخیزند، چنان نزدیک به هم و فشرده اند که سهم هر کس از زمین [آن جا] به اندازه جای پای اوست، مانند تیر در تیردان، که نمی تواند از جای خود تکان بخورد.

2943 - المُتَّقونَ فِی القِیامَةِ
2943 - پرهیزگاران در قیامت

الکتاب :

«یَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقِینَ إِلَی الرَّحْمَنِ وَفْدا» . (2)

«وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ مُسْفِرَةٌ * ضاحِکَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ» . (3)

«یَوْمَ تَرَی الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ یَسْعَی نُورُهُمْ بَیْنَ أَیْدِیِهمْ وَ بِأَیْمَ_انِهِم بُشْراکُمُ الْیَوْمَ جَنَّ_اتٌ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَ_ارُ خَ__الِدِینَ فِیهَا ذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ» . (4)

«لا یَحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الأَکْبَرُ وَ تَتَلَقَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ هَذَا یَوْمُکُمُ الَّذِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ» . (5)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ فی قولهِ تعالی : «یَومَ نَحشُرُ المُتَّقینَ إلَی الرَّحْمنِ وَفْدا» _: إنَّ الوَفدَ لا یَکونونَ إلاّ رُکبانا ، اُولئکَ رِجالٌ اتَّقَوا اللّهَ فأحَبَّهُمُ اللّهُ وَ اختَصَّهُم و رَضِیَ أعمالَهُم ، فسَمّاهُمُ المُتَّقینَ . (6)

2943

پرهیزگاران در قیامت

قرآن :

«روزی که پرهیزگاران را محشور کنیم که به پیشگاه خدای رحمان [ سواره ] وارد شوند».

«چهره هایی در آن روز درخشانند.خندان و شادانند».

«روزی که مردان و زنان مؤمن را بینی که نورشان پیشاپیش و در سمت راستشان می رود [به آنان می گویند:] امروز شما را مژده باد به باغ هایی که از زیر [درختان ]آنها نهرها روان است؛ در آنها جاودانید . این است همان کامیابی بزرگ».

«آن وحشت بزرگ غمگینشان نکند و فرشتگان به دیدارشان آیند، که این همان روز شماست که وعده داده می شدید».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ درباره آیه «روزی که پرهیزگاران را محشور کنیم که به «صورت وَفْد» (7) وارد شوند» _فرمود : «وَفْد» جز سواره نیستند. آنان مردانی هستند که تقوای خدا در پیش گرفتند. پس خداوند دوستدار آنها شد و برگزیدشان و از کارهایشان خشنود گردید و از این رو، آنان را پرهیزگاران نامید.

ص :273


1- الکافی : 8/143/110.
2- مریم : 85.
3- عبس : 38 ، 39.
4- الحدید : 12 .
5- الأنبیاء : 103.
6- الکافی : 8/95/69.
7- در آیه واژه «وفد» آمده است. کلمه «وفد» به معنای قومی است که به منظور زیارت و دیدار و یا گرفتن حاجتی بر کسی وارد شوند، و این قوم وقتی به نام «وفد» نامیده می شوند که سواره بیایند.(المیزان فی تفسیر القرآن).

عنه صلی الله علیه و آله_ لَمّا سَألَهُ عَلِیٌّ علیه السلام عَن هذِه الآیةِ : «یَومَ نَحْشُرُ المُتَّقینَ إلَی الرَّحْمنِ وَفْدا» یا رَسولَ اللّهِ ، ما الوَفدُ إلاّ رَکبٌ ؟ _: و الّذی نَفسی بِیَدِهِ إنَّهُم إذا خَرَجوا مِن قُبورِهِمُ استَقبَلوا بِنُوقٍ بِیضٍ لَها أجنِحَةٌ عَلَیها رِحالُ الذَّهَبِ ، شُرُکُ نِعالِهِم نورٌ یَتَلَألأُ ، کُلُّ خُطوَةٍ مِنها مِثلُ مَدِّ البَصَرِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :أربَعٌ مَن کُنَّ فیهِ أمِنَ یَومَ الفَزَع الأکبَرِ : إذا اُعطِیَ شَیئا قالَ : الحَمدُ للّهِِ ، و إذا أذنَبَ ذَنبا قالَ : أستَغفِرُ اللّهَ ، و إذا أصابَتهُ مُصیبَةٌ قالَ : إنّا للّهِِ و إنّا إلَیهِ راجِعونَ ، و إذا کانَت لَهُ حاجَةٌ سَألَ رَبَّهُ ، و إذا خافَ شَیئا لَجَأ إلی رَبِّهِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن عَرَضَت لَهُ فاحِشَةٌ أو شَهوَةٌ فَاجتَنَبَها مَخافَةَ اللّهِ عَزَّ و جلَّ حَرَّمَ اللّهُ عَلَیهِ النّارَ و آمَنَهُ مِنَ الفَزَعِ الأکبَرِ ، و أنجَزَ لَهُ ما وَعَدَهُ فی کِتابِهِ فی قولِهِ تَعالی :

«وَ لِمَن خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ» (3) . (4)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ هنگامی که علی علیه السلام از ایشان درباره آیه «روزی که پرهیزگاران را در پیشگاه خدای رحمان به صورت فرستادگان گرد آوریم» پرسید و عرض کرد : ای پیامبر خدا! آیا هیأتهای اعزامی جز سواره هستند؟ _فرمود : سوگند به آن که جانم در دست اوست، پرهیزگاران چون از گورهای خود بیرون آیند با اشترانِ سفید بالداری که جهازشان طلاست رو به رو می شوند. بند کفشهایشان نوری درخشان است، فاصله هر قدم آن اشتران به اندازه ای است که چشم کار می کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :چهار چیز است که در هر کس باشد از آن روز وحشتِ بزرگ در امان است : هر گاه چیزی به او داده شود، بگوید : الحمد للّه ؛ هر گاه گناهی مرتکب شود بگوید : استغفر اللّه ؛ اگر مصیبتی به او رسد، بگوید : انّا للّه و انّا الیه راجعون؛ هر گاه نیازی داشته باشد، آن را از پروردگارش بخواهد و هر گاه از چیزی بترسد، به پروردگارش پناه برد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس با فحشا و شهوتی رو به رو شود و از ترس خداوند عزّ و جلّ از آن دوری کند، خداوند آتش را بر او حرام گرداند و از آن وحشت بزرگ ایمنش دارد و آنچه را که در کتاب خود در آیه «و برای آن که از مقام و عظمت پروردگارش بترسد دو بهشت است» به او وعده داده است، عملی سازد.

ص :274


1- الترغیب و الترهیب : 4/494/3 ، انظر تمام الحدیث.
2- تنبیه الخواطر : 2/237.
3- الرحمن : 46 .
4- وسائل الشیعة : 11/163/1.

عنه صلی الله علیه و آله :مَن مَقَتَ نَفسَهُ دُونَ مَقتِ النّاسِ آمَنَهُ اللّهُ مِن فَزَعِ یَومِ القِیامَةِ . (1)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ فی قولهِ تعالی : «یَومَ لا یُخزی اللّهُ النَّبِیَّ و الّذینَ آمَنوا مَعَهُ نورُهُم یَسعی بَینَ أیْدیهِم و بِأیْمانِهِم» (2) _: فَمَن کانَ لَهُ نورٌ یَومَئذٍ نَجا ، و کُلُّ مُؤمِنٍ لَهُ نورٌ . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ فی قولهِ تَعالی : «یومَ نَحشُرُ المُتَّقینَ إلَی الرَّحْمنِ وَفْدا» _: یُحشَرونَ عَلَی النَّجائبِ . (4)

(5)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس به جای دشمنی با مردم، با نفْس خود دشمنی ورزد، خداوند او را از هراس روز قیامت ایمن دارد.

امام باقر علیه السلام_ درباره آیه «در آن روز، خدا پیامبر و کسانی را که با او ایمان آورده اند فرو نگذارد و نورشان پیشاپیش و در سمت راستشان در حرکت باشد» _فرمود : هر کس در آن روز نوری داشته باشد، نجات می یابد و هر مؤمنی برای خود نوری دارد.

امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «روزی که پرهیزگاران را محشور کنیم که به پیشگاه خدای رحمان [ سواره ]وارد شوند» _فرمود : سوار بر اشتران نژاده محشور می شوند.

2944 - المُجرِمونَ فِی القِیامَةِ
2944 - گنهکاران در قیامت

الکتاب :

«وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ یُبْلِسُ الْمُجْرِمُونَ» . (6)

«وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ یَوْمَئِذٍ یَتَفَرَّقُونَ». (7)

2944

گنهکاران در قیامت

قرآن :

«روزی که قیامت بر پا شود، گنهکاران حیرتزده بمانند».

ص :275


1- ثواب الأعمال : 216/1.
2- التحریم : 8 .
3- تفسیر القمّی : 2/378 .
4- المحاسن : 1/287/567 . و النجیب : الکریم الحسیب، و ناقة نجیب و نجیبة و الجمع نجائب. ( القاموس المحیط: 1/ 130).
5- (انظر) بحار الأنوار : 7/290 باب 15، 0ا ب 8. کتاب الأعمال : باب 2916. الحرام : باب 812. النور : باب 3905.
6- الروم : 12.
7- الروم : 14.

«وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ یُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ ما لَبِثُوا غَیْرَ ساعَةٍ کَذَلِکَ کانُوا یُؤْفَکُونَ» . (1)

«وَ لَوْ تَرَی إِذِ الْمُجْرِمُونَ ناکِسُوا رُؤُوسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ رَبَّنا أَبْصَرْنا وَ سَمِعْنا فَارْجِعْنا نَعْمَلْ صالِحا إِنَّا مُوقِنُونَ» . (2)

«وَ وُضِعَ الْکِتابُ فَتَرَی الْمُجْرِمِینَ مُشْفِقِینَ مِمَّا فِیهِ وَ یَقُولُونَ یا وَیْلَتَنا ما لِهذا الْکِتابِ لا یُغادِرُ صَغِیرَةً وَ لا کَبِیرَةً إِلاَّ أَحْصاها وَ وَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِرا وَ لا یَظْلِمُ رَبُّکَ أَحَدا» . (3)

«یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ وَ نَحْشُرُ الْمُجْرِمِینَ یَوْمَئِذٍ زُرْقا» . (4)

«یُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسِیماهُمْ فَیُؤْخَذُ بِالنَّواصِی وَ الْأَقْدامِ» . (5)

«یُبَصَّرُونَهُمْ یَوَدُّ الْمُجْرِمُ لَوْ یَفْتَدِی مِنْ عَذابِ یَوْمِئِذٍ بِبَنِیهِ» . (6)

«إِنَّهُ مَنْ یَأْتِ ربَّهُ مُجْرِما فَإِنَّ لَهُ جَهَنَّمَ لا یَمُوتَ فِیها وَ لا یَحْیَی» . (7)

«وَ لا تَحْسَبَنَّ اللّهَ غافِلاً عَمَّا یَعْمَلُ الظَّالِمُونَ إِنَّما یُؤَخِّرُهُمْ لِیَوْمٍ تَشْخَصُ فِیهِ الأَبْصارُ * مُهْطِعِینَ مُقْنِعِی رُؤُوسِهِمْ لا یَرْتَدُّ إِلَیْهِمْ طَرْفُهُمْ وَ أَفْئِدَتُهُمْ هَواءٌ * وَ أَنْذِرِ النَّاسَ یَوْمَ یَأْتِیهِمُ الْعَذابُ فَیَقُولُ الَّذِینَ ظَلَمُوا رَبَّنا أَخِّرْنا إِلَی أَجَلٍ قَرِیبٍ نُّجِبْ دَعْوَتَکَ وَ نَتَّبِعِ الرُّسُلَ أَ وَ لَمْ تَکُونُوا أَقْسَمْتُمْ مِّنْ قَبْلُ مالَکُمْ مِّنْ زَوالٍ * وَ سَکَنْتُمْ فِی مَساکِنِ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ وَ تَبَیَّنَ لَکُمْ کَیْفَ فَعَلْنا بِهِمْ وَ ضَرَبْنا لَکُمُ الْأَمْثالَ * وَ قَدْ مَکَرُوا مَکْرَهُمْ وَ عِنْدَ اللّهِ مَکْرُهُمْ وَ إِنْ کانَ مَکْرُهُمْ لِتَزُولَ مِنْهُ الْجِبالُ * فَلا تَحْسَبَنَّ اللّهَ مُخْلِفَ وَعْدِهِ رُسُلَهُ إِنَّ اللّهَ عَزِیزٌ ذُو انْتِقامٍ * یَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ وَ بَرَزُوا لِلّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ * وَ تَرَی الْمُجْرِمِینَ یَوْمَئِذٍ مُقَرَّنِینَ فِی الْأَصْفادِ * سَرابِیلُهُمْ مِنْ قَطِرانٍ وَ تَغْشَی وُجُوهَهُمُ النَّارُ» . (8)

«و چون قیامت بر پا شود،در آن روز از هم جدا شوند».

«روزی که قیامت بر پا شود گنهکاران سوگند خورند که جز ساعتی در گور نیارمیده اند. آری [در دنیا هم ]اینچنین دروغ می گفتند».

«و آن گاه که گنهکاران را بینی که نزد پروردگارشان سر افکنده اند [و گویند : ]پروردگار ما! دیدیم و شنیدیم، اکنون ما را باز گردان تا کاری شایسته کنیم که اینک به یقین رسیده ایم».

«دفتر اعمال گشوده شود. گنهکاران را بینی که از آنچه در آن آمده است بیمناکند و می گویند : وای بر ما! این چه دفتری است که هیچ گناه کوچک و بزرگی را از قلم نینداخته است. آن گاه اعمال خود را حاضر بینند و پروردگار تو ، به هیچ کس ستم نمی کند».

«روزی که در صور دمیده شود و گنهکاران را در آن روز، کبود چشم، گرد آوریم».

«گنهکاران به نشان صورتشان شناخته می شوند و از موی جلو سر و پاهایشان گرفته می شوند».

«یکدیگر را برابر چشمانشان آرند. گنهکار دوست دارد که فرزندان خود را در برابر عذاب آن روز فدیه دهد».

«هر کس که گنهکار نزد پروردگارش بیاید دوزخ جایگاه اوست که در آن جا نه می میرد و نه زنده است».

«مپندار که خدا از کردار ستمکاران غافل است، بلکه عذابشان را تا آن روزی که چشمها در آن خیره می ماند به تأخیر می افکند. می شتابند در حالی که سرهایشان را بالا گرفته اند، چشم بر هم نمی زنند و دلهایشان خالی از خرد است. به مردم هشدار ده آن روزی را که عذاب فرا می رسدشان و ستمکاران می گویند : پروردگارا! ما را اندکی مهلت ده تا دعوت تو را اجابت کنیم و از پیامبران پیروی نماییم، آیا شما پیش از این سوگند نمی خوردید که هرگز زوال نمی یابید. و در خانه های کسانی که بر خویشتن ستم می کردند جای گرفتید در حالی که بر شما معلوم بود با آنان چه کردیم و برایتان مَثَلها زدیم. آنان مکرهای خود را به کار بردند و خدا از نیرنگهایشان آگاه بود هر چند که از نیرنگهایشان کوه از جا می جنبید. مپندار که خدا و عده ای را که به پیامبرانش داده است خلاف می کند. همانا خدا مقتدر و انتقام گیرنده است. آن روز که زمین به زمینی جز این بدل شود و آسمانها نیز و همه در پیشگاه خدای یگانه قهار حاضر آیند. گنهکاران را در آن روز در غلهایی که دست را به گردن بندد، بسته بینی. جامه هایشان از قطران است و آتش صورتهایشان را فرو پوشیده است».

ص :276


1- الروم : 55.
2- السجدة : 12.
3- الکهف : 49.
4- طه : 102.
5- الرحمن : 41.
6- المعارج : 11.
7- طه : 74.
8- إبراهیم : 42 _ 50.

(1)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :الهَمّازونَ ، و اللَّمّازونَ ، و المَشّاؤونَ بِالنَّمیمَةِ الباغونَ لِلبَراءِ العَنَتَ ، یَحشُرُهُمُ اللّهُ فی وُجوهِ الکِلابِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :لا یُبغِضُنا أهلَ البَیتِ أحَدٌ إلاّ بَعَثَهُ اللّهُ یَومَ القِیامَةِ أجذَمَ . (3)

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بدگویان و عیبجویان و سخن چینان و کسانی که افراد بی گناه را بد نام می کنند، خداوند آنها را به صورت سگ محشور می کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ کس ما اهل بیت را دشمن ندارد، مگر این که خداوند روز قیامت او را جذامی برانگیزد.

ص :277


1- (انظر) المؤمن : 16 _ 20 ، القلم : 42 ، 43 ، عبس : 33 ، 42.
2- الترغیب و الترهیب : 3/500/10.
3- ثواب الأعمال : 243/2 .

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :یُحشَرُ العَبدُ یَومَ القِیامَةِ و ما نَدِیَ دَما ، فیُدفَعُ إلَیهِ شِبهُ المِحجَمَةِ أو فَوقَ ذلکَ ، فیُقالُ لَهُ : هذا سَهمُکَ مِن دَمِ فُلانٍ ! فیَقولُ : یا رَبِّ ، إنَّکَ لَتَعلَمُ أنَّکَ قَبَضتَنی و ما سَفَکتُ دَما ! فیَقولُ : بَلی ، سَمِعتَ مِن فُلانٍ رِوایَةَ کَذا و کَذا ، فرَوَیتَها عَلَیهِ ، فنُقِلَت حَتّی صارَت إلی فُلانٍ الجَبّارِ فقَتَلَهُ عَلَیها ، و هذا سَهمُکَ مِن دَمِهِ . (1)

عنه علیه السلام :یُحشَرُ المُکَذِّبونَ بِقَدَرِ اللّهِ مِن قُبورِهِم قَد مُسِخُوا قِرَدَةً وَ خَنازِیرَ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ ف_ی ق_ولِه تَعالی : «کأن_ما اُغْشِیَتْ وُجُوهُهُم قِطَعا مِنَ اللَّیلِ مُظْلِما» (3) _: أ ما تَرَی البَیتَ إذا کانَ اللَّیلُ کانَ أشَدَّ سَوادا مِن خارِجٍ ؟! فکَذلکَ وُجوهُهُم تَزدادُ سَوادا . (4)

عنه علیه السلام :یَجیءُ یَومَ القِیامَةِ رَجُلٌ إلی رَجُلٍ حَتّی یُلَطِّخَهُ بِدَمٍ و النّاسُ فِی الحِسابِ ، فیَقولُ : یا عَبدَ اللّهِ ، مالی و لَکَ ؟ ! فیَقولُ : أعَنتَ عَلَیَّ یَومَ کَذا و کَذا بِکَلِمَةِ کَذا فقُتِلتُ . (5)

امام باقر علیه السلام :آدمی روز قیامت، محشور می شود در حالی که [در دنیا] هیچ خونی نریخته است اما به اندازه شیشه حجامت، یا بیشتر، به دست او خون می دهند و می گویند : این سهم تو از خون فلان کس است. عرض می کند : پروردگارا! تو خود می دانی که تا [زمانی که] جانم را ستاندی خونی نریختم! خداوند می فرماید : بله، اما تو از فلان کس، فلان و بهمان سخن و روایت را شنیدی و به زیان او بازگو کردی و زبان به زبان گشت تا به گوش فلان ستمگر رسید و به سبب آن او را کشت، حال این بهره تو از خون اوست.

امام باقر علیه السلام :تکذیب کنندگان تقدیرِ خدا، از گورهای خود به صورت بوزینه و خوک محشور می شوند.

امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «گویی چهره های آنان را پاره ای از شب تار فرو پوشانده است» _فرمود : دیده ای که چون شب شود درون اتاق تاریکتر از بیرون است. چهره های آنان نیز به همین سان سیاهی آن افزوده می شود.

امام صادق علیه السلام :روز قیامت، در حالی که به حساب مردم رسیدگی می شود ، مردی نزد مردی دیگر می آید و او را به خون آغشته می کند. آن مرد می گوید : ای بنده خدا! مگر با تو چه کرده ام؟ و او می گوید : در فلان و بهمان روز، فلان سخن را علیه من گفتی، که به سبب آن کشته شدم.

ص :278


1- الکافی : 2/370/5.
2- ثواب الأعمال : 253/4.
3- یونس : 27 .
4- بحار الأنوار : 7/186/45.
5- ثواب الأعمال : 326/1.

عنه علیه السلام :مَن آثَرَ الدّنیا عَلی الآخِرَةِ حَشَرَهُ اللّهُ یَومَ القِیامَةِ أعمی . (1)

عنه علیه السلام :مَن لَقِیَ المُسلِمینَ بِوَجهَینِ و لِسانَینِ ، جاءَ یَومَ القِیامَةِ و لَهُ لِسانانِ مِن نارٍ . (2)

عنه علیه السلام :مَن أکَلَ مِن مالِ أخیهِ ظُلما و لَم یَرُدَّهُ عَلَیهِ ، أکَلَ جَذوَةً مِنَ النّارِ یَومَ القِیامَةِ . (3)

عنه علیه السلام :مَن سَألَ النّاسَ و عِندَهُ قوتُ ثَلاثَةِ أیّامٍ ، لَقِیَ اللّهَ تَعالی یَومَ یَلقاهُ و لَیسَ فی وَجهِه لَحمٌ . (4)

عنه علیه السلام :مَن قَرَأ القُرآنَ لِیَأکُلَ بِهِ النّاسَ جاءَ یَومَ القِیامَةِ و وَجهُه عَظمٌ لا لَحمَ فیهِ . (5)

عنه علیه السلام :إنَّ المُتَکَبِّرینَ یُجعَلونَ فی صُوَرِ الذَّرِّ یَتَوَطَّؤهُمُ النّاسُ حَتّی یَفرُغَ اللّهُ مِنَ الحِسابِ . (6)

عنه علیه السلام :إذا کانَ یومَ القِیامَةِ نادی مُنادٍ : أینَ الصَّدودُ لِأولِیائی ؟ فیَقومُ قَومٌ لَیسَ عَلی وُجوهِهِم لَحمٌ ، فیُقالُ : هؤلاءِ الّذینَ آذَوُا المُؤمِنینَ و نَصَبوا لَهُم و عانَدوهُم و عَنَّفوهُم فی دِینِهِم ، ثُمَّ یُؤمَرُ بِهِم إلی جَهَنَّمَ . (7) (8)

امام صادق علیه السلام :هر کس دنیا را بر آخرت برگزیند، خداوند در روز قیامت او را نابینا محشور فرماید.

امام صادق علیه السلام :هر که با مسلمانانْ دو رو و دو زبان برخورد کند، روز قیامت آورده شود در حالی که دو زبان از آتش دارد.

امام صادق علیه السلام :هر کس چیزی از مال برادر خود را به ناحق بخورد و آن را به او برنگرداند، روز قیامت شراره ای از آتش بخورد.

امام صادق علیه السلام :هر کس خوراک سه روز خود را داشته باشد و با این حال دست گدایی به سوی مردم دراز کند، آن روزی که خداوند متعال را دیدار می کند با چهره ای بی گوشت او را دیدار کند.

امام صادق علیه السلام :هر کس برای تکدّی از مردم قرآن بخواند، روز قیامت در حالی بیاید که چهره اش استخوان است و گوشتی بر آن نیست.

امام صادق علیه السلام :[روز قیامت] افراد متکبر به شکل مورچه در آورده می شوند و مردم پیوسته آنها را لگدمال می کنند، تا زمانی که خدا از رسیدگی به حساب بندگان فارغ شود.

امام صادق علیه السلام :چون روز قیامت شود، آواز دهنده ای بانگ بر آورد که : کجایند کسانی که از دوستان من روی گرداندند (آنها را از حقوقشان محروم ساختند، یا آنان را ریشخند کردند)؟ پس، گروهی که در چهره شان گوشتی وجود ندارد، برخیزند؛ گفته شود : اینان کسانی هستند که مؤمنان را آزار دادند و با آنان دشمنی و عناد ورزیدند و به خاطر دینشان ایشان را سخت سرزنش کردند؛ آن گاه فرمان داده شود که آنها را به دوزخ برند.

ص :279


1- بحار الأنوار : 7/218/127.
2- ثواب الأعمال : 319/ 1 .
3- ثواب الأعمال : 322/8.
4- ثواب الأعمال : 325/8.
5- ثواب الأعمال : 329/ 1.
6- الکافی : 2/311/11.
7- الکافی : 2/351/2.
8- (انظر) المعاد (أشراط السّاعة) : باب 2941 کتاب الأعمال : باب 2916 . الزکاة : باب 1583 . الحاجة : باب 967 ، 968 . الخمر : باب 1138. الربا : باب 1435 . العلم : باب 2812. الغدر : باب 2994 . بحار الأنوار : 7/213/116.

2945 - کِتابُ الأعمالِ
2945 - نامه اعمال

الکتاب :

«وَ کُلَّ إِنْسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فِی عُنُقِهِ وَ نُخْرِجُ لَهُ یَومَ الْقِیامَةِ کِتابا یَلْقاهُ مَنْشُورا * اقْرَأْ کِتابَکَ کَفَی بِنَفْسِکَ الْیَوْمَ عَلَیْکَ حَسِیبا» . (1)

«حَتَّی إِذا ما جاءُوها شَهِدَ عَلَیْهِمْ سَمْعُهُمْ وَ أَبْصارُهُمْ وَ جُلُودُهُمْ بِما کانُوا یَعْمَلُونَ * وَ قالُوا لِجُلُودِهِمِ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَیْنا قالُوا أَنْطَقَنا اللّهُ الَّذِی أَنْطَقَ کُلَّ شَیْءٍ وَ هُوَ خَلَقَکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ * وَ ما کُنْتُمْ تَسْتَتِرُونَ أَنْ یَشْهَدَ عَلَیْکُمْ سَمْعُکُمْ وَ لا أَبْصارُکُمْ وَ لا جُلُودُکُمْ وَ لَکِنْ ظَنَنْتُمْ أَنَّ اللّهَ لا یَعْلَمُ کَثِیرا مِمَّا تَعْمَلُونَ» . (2)

2945

نامه اعمال

قرآن :

«کردار نیک و بد هر انسانی را به گردنش آویخته ایم و روز قیامت برای او نامه ای بیرون می آوریم که آن را گشوده می یابد. بخوان نامه ات را. امروز تو خود برای رسیدگی به حسابت بسنده ای».

«چون به کنار آتش آیند، گوش و چشمها و پوستهایشان، به آنچه می کرده اند گواهی دهند. به پوستهای خود گویند : چرا بر ضد ما شهادت دادید؟ گویند : آن خدایی که هر چیزی را به سخن می آورد، ما را به سخن آورد و هموست که نخستین بار شما را آفرید و به سوی او باز می گردید. از این که گوش شما و چشمها و پوستهایتان بر ضد شما گواهی دهند، [ گناهانتان را] نهان نمی داشتید [که مبادا گواهی دهند] بلکه می پنداشتید که خدا بر بسیاری از کارهایی که می کنید آگاه نیست».

ص :280


1- الإسراء : 13 ، 14.
2- فصّلت : 20 _ 22.

«یَوْمَئِذٍ تُحدِّثُ أَخْبارَها * بِأَنَّ رَبَّکَ أَوْحَی لَها» . (1)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :تَجیئونَ یَومَ القِیامَةِ و عَلی أفواهِکُمُ الفِدامُ ، فَأوَّلُ ما یَتَکَلَّمُ مِنَ الإنسانِ فَخِذُهُ و کَفُّهُ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :فَلِلّهِ عَزَّ و جلَّ عَلی کُلِّ عَبدٍ رُقَباءُ مِن کُلِّ خَلقِهِ ، و مُعَقِّباتٌ مِن بَینِ یَدَیهِ و مِن خَلفِهِ یَحفَظونَهُ مِن أمرِ اللّهِ ، و یَحفَظونَ عَلَیهِ ما یَکونُ مِنهُ مِن أعمالِهِ و أقوالِهِ و ألفاظِهِ و ألحاظِهِ ، و البِقاعُ الّتی تَشتَمِلُ عَلَیهِ شُهودُ رَبِّه لَهُ أو عَلَیهِ ، و اللَّیالی و الأیّامُ و الشُّهورُ شُهودُهُ عَلَیهِ أو لَهُ ، و سائرُ عِبادِ اللّهِ المُؤمِنینَ شُهودُهُ عَلَیهِ أو لَهُ ، و حَفَظَتُهُ الکاتِبونَ أعمالَهُ شُهودٌ لَهُ أو عَلَیهِ . (3)

الترغیب و الترهیب :قَرأَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله هذِه الآیَةَ : «یَومَئذٍ تُحَدِّثُ أخْبارَها» (4) _ : أ تَدرونَ ما أخبارُها ؟ قالوا : اللّهُ و رَسولُه أعلَمُ ، قالَ : فإنَّ أخبارَها أن تَشهَدَ عَلی کُلِّ عَبدٍ و أمَةٍ بِما عَمِلَ عَلی ظَهرِها، تَقولُ : عَمِلَ کَذا و کَذا . (5)

«در این روز، زمین خبرهای خویش را حکایت می کند. از آنچه پروردگارت به او وحی کرد».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :روز قیامت با دهانهای لگام زده می آیید و نخستین عضوی که از انسان سخن می گوید رانِ او و کفِ دست اوست.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند عزّ و جلّ را بر هر بنده ای مراقبانی است از همه آفریدگان او و فرشتگانی است که از پیش رو و پشت سر او به فرمان خدا، وی را نگهداری می کنند و [حساب ]کردارها و گفته ها و کلمات و نگاههای او را نگه می دارند. جاهایی که او را در خود می گیرند، گواهان [پروردگار ]اویند، که به سود یا زیان وی گواهی می دهند. شبها و روزها و ماهها، گواهان اویند که به سود یا زیان او شهادت می دهند. سایر بندگان مؤمن خدا، گواهان اویند که به سود یا زیان وی شهادت می دهند و فرشتگان حافظ او که اعمالش را می نویسند، گواهان اویند که به سود یا زیان او گواهی می دهند.

الترغیب و الترهیب :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آیه «امروز زمین خبرهای خود را باز می گوید» را تلاوت کرد و فرمود : آیا می دانید خبرهای آن چیست؟ عرض کردند : خدا و رسولش داناترند. حضرت فرمود : خبرهای آن این است که به هر کاری که هر بنده ای، از مرد و زن، بر روی آن انجام داده است، گواهی می دهد و می گوید : او چنین و چنان کرد.

ص :281


1- الزلزلة : 4 و 5.
2- کنز العمّال : 38997.
3- بحار الأنوار : 7/315/11.
4- الزلزلة : 4 .
5- الترغیب و الترهیب : 4/414/61.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اِعلَموا عِبادَ اللّهِ أنَّ عَلَیکُم رَصَدا مِن أنفُسِکُم ، و عُیونا مِن جَوارِحِکُم ، و حُفّاظَ صِدقٍ یَحفَظونَ أعمالَکُم ، و عَدَدَ أنفاسِکُم ! (1)

عنه علیه السلام :إنَّ اللّهَ سُبحانَهُ و تَعالی لا یَخفی عَلَیهِ ما العِبادُ مُقتَرِفونَ فی لَیلِهِم و نَهارِهِم ، لَطُفَ بِه خُبرا ، و أحاطَ بِه عِلما ، أعضاؤکُم شُهودُهُ ، و جَوارِحُکُم جُنودُهُ ، و ضَمائرُکُم عُیونُهُ ، و خَلَواتُکُم عِیانُهُ . (2)

عنه علیه السلام :خُتِمَ عَلی الأفواهِ فَلا تَکَلَّمُ ، و قَد تَکَلَّمَتِ الأیدی ، و شَهِدَتِ الأرجُلُ ، و نَطَقَتِ الجُلودُ بِما عَمِلوا فَلا یَکتُمونَ اللّهَ حَدیثا . (3)

عنه علیه السلام :ثُمَّ نَظَمَ تَعالی ما فَرَضَ عَلَی السَّمعِ و البَصَرِ و الفَرجِ فی آیَةٍ واحِدَةٍ ، فقالَ : «ما کُنتُم تَستَتِرونَ أن یَشْهَدَ عَلَیکُم سَمعُکُم وَ لا أبْصارُکُم و لا جُلودُکُم و لکنْ ظَنَنْتُم أنَّ اللّهَ لا یَعلَمُ کَثیرا مِمّا تَعمَلونَ» یَعنی بِالجُلودِ هاهُنا : الفُروجَ . (4)

امام علی علیه السلام :بدانید ای بندگان خدا که دیده بانانی از خود شما و جاسوسانی از اعضای بدن شما و نگه دارندگان راستگویی که کردارهای شما و شمار نفسهایتان را حفظ می کنند، بر شما گماشته شده اند.

امام علی علیه السلام :آنچه را که بندگان در شب و روز خود انجام می دهند بر خداوند پاک و بزرگ پوشیده نیست. به کوچکترین کارشان آگاه و به کردارشان داناست و احاطه دارد. اعضای بدن شما گواهان اویند و اندامهایتان سپاهیان او و ضمیرهایتان جاسوسان او و خلوتهایتان نزد او آشکار است.

امام علی علیه السلام :دهانها مُهر شوند و سخن نگویند و دستها به سخن آیند و پاها گواهی دهند و پوستها آن چه را انجام داده اند، بازگو کنند و هیچ سخنی را برای خدا ناگفته نگذارند.

امام علی علیه السلام :سپس خداوند متعال وظیفه ای را که بر گوش و چشم و آلت تناسلی مقرّر فرمود، در یک آیه فراهم آورد و فرمود : «از این که گوش شما و چشمها و پوستهایتان بر ضدّ شما گواهی دهند چیزی را پنهان نمی داشتید، بلکه گمان می کردید که خدا بسیاری از کارهایی را که می کنید نمی داند»، مقصود خداوند از پوستها در این جا آلات تناسلی است.

ص :282


1- نهج البلاغة : الخطبة 157.
2- نهج البلاغة : الخطبة 199.
3- بحار الأنوار : 7/313/6.
4- بحار الأنوار : 7/318/13.

الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ فی قَولِه تَعالی : «وَ کُلَّ إنْسانٍ ألْزَمْناهُ طائرَهُ فی عُنُقِه» _: یَقولُ : خَیرُهُ و شَرُّهُ مَعَهُ حَیثُ کانَ ، لا یَستَطیعُ فِراقَهُ حَتّی یُعطی کِتابَهُ یَومَ القِیامَةِ بِما عَمِلَ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ فی قولِهِ تَعالی _: «اِقْرَأْ کِتابَکَ کَفی بِنَفْسِکَ الیَومَ» _ : یُذَکَّرُ العَبدُ جَمیعَ ما عَمِلَ و ما کُتِبَ عَلَیهِ ؛ کأنَّهُ فَعَلَهُ تِلکَ السّاعَةِ ، فلِذلکَ قالوا : «یا وَیْلَتَنا ما لِهذا الکِتابِ لا یُغادِرُ صَغیرَةً وَ لا کَبیرَةً إلاّ أحْصاها» ؟! (2)

تفسیر العیّاشی عن الإمام الصّادقِ علیه السلام :إذا کانَ یَومُ القِیامَةِ دُفِعَ إلَی الإنسانِ کِتابُه ، ثُمَّ قیلَ لَهُ : اقرَأهُ .[قالَ الرّاوی: ]قُلتُ : فیَعرِفُ ما فیهِ ؟ فقالَ : إنَّهُ یَذکُرُهُ فَما مِن لَحظَةٍ و لا کَلِمَةٍ و لا نَقْلِ قَدَمٍ و لا شَیءٍ فَعَلَهُ إلاّ ذَکَرَهُ ؛ کأنَّهُ فَعَلَهُ تِلکَ السّاعَةَ ، فلِذلکَ قالوا : «یا وَیْلَتَنا ما لِهذا الکِتابِ لا یُغادِرُ صَغیرَةً وَ لا کَبیرَةً إلاّ أحْصاها» ». (3)

امام باقر علیه السلام_ درباره آیه «کردار نیک و بد هر کس به گردن او آویخته شده است» _فرمود : هر جا که باشد نیک و بد او نیز با اوست و نمی تواند از آنها جدا شود،تا آن که در روز قیامت نامه اعمالش به او داده می شود.

امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «بخوان نامه ات را امروز تو برای رسیدگی به حسابت بسنده ای» _فرمود : تمام کارهایی را که بنده انجام داده و آنچه برای او نوشته شده است، به او یادآوری می شود به طوری که گویی در همان لحظه انجامشان داده است. به همین دلیل می گویند : «وای بر ما! این چه نامه ای است که هیچ ریز و درشتی را از قلم نینداخته است».

تفسیر العیّاشی :امام صادق علیه السلام فرمود : چون روز قیامت شود کار نامه انسان به او داده می شود و می گویند : آن را بخوان. [راوی می گوید :] عرض کردم: آنچه را در آن کار نامه هست می شناسد؟ حضرت فرمود : هیچ نگاهی نکرده و هیچ کلمه ای نگفته و هیچ قدمی برنداشته و هیچ کاری انجام نداده باشد، مگر این که در آن نامه ذکر شده است و او آنها را به یاد آورد به طوری که گویی همان لحظه آنها را انجام داده است. به همین دلیل می گویند : «وای بر ما! این چه نامه ای است که هیچ ریز و درشتی را از قلم نینداخته است ».

ص :283


1- تفسیر القمّی : 2/17.
2- تفسیر العیّاشی : 2/328/35.
3- تفسیر العیّاشی : 2/328/34.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ فی قَولِهِ تَعالی «وَ ما کُنْتُمْ تَسْتَتِ_رونَ أنْ یَشْهَ_دَ عَلَیْکُ_مْ سَمْعُکُ_مْ وَ لا أبْصارُکُمْ وَ لا جُلودُکُمْ» _: یَعنی بِالجُلودِ الفُروجَ و الأفخاذَ . (1)

عنه علیه السلام_ و قَد سُئلَ عَنِ الرَّجُلِ یُصَلّی نَوافِلَهُ فی مَوضِعٍ أو یُفَرِّقُها _: لا ، بَل هاهُنا و هاهُنا ؛ فإنَّها تَشهَدُ لَهُ یَومَ القِیامَةِ . (2)

عنه علیه السلام :ما مِن یَومٍ یَأتی عَلی ابنِ آدَمَ إلاّ قالَ ذلکَ الیَومُ : یَا بنَ آدَمَ أنا یَومٌ جَدیدٌ ، و أنا عَلَیکَ شَهیدٌ ، فَافعَلْ بی خَیرا وَ اعمَلْ فِیَّ خَیرا أشهَدْ لَکَ یَومَ القِیامَةِ ؛ فإنَّکَ لَن تَرانی بَعدَها أبَدا . (3)

(4)

التّفسیر :

فی المیزان فی تفسیر القرآن : «قوله تعالی : «وَ نُخْرِجُ لَهُ یَومَ القِیامَةِ کِتابا یَلْقاهُ مَنْشورا» یوضّح حالَ هذا الکتاب قولُه بعده : «اِقْرَأْ کِتابَکَ کَفی بِنَفْسِکَ الیَوْمَ عَلَیْکَ حَسیبا» حیث یدلّ أوّلاً : علی أنّ الکتاب الذی یخرج له هو کتابه نفسه لا یتعلّق بغیره ، و ثانیا : أنّ الکتاب متضمّن لحقائق أعماله التی عملها فِی الدنیا من غیر أن یفقد منها شیئا ، کما فی قوله : «یَقولونَ یا وَیْلَتَنا ما لِهذا الکِتابِ لا یُغادِرُ صَغیرَةً وَ لا کَبیرَةً إلاّ أحصاها» (5) ، و ثالثا : أنّ الأعمال التی أحصاها بادیة فیها بحقائقها من سعادة أو شقاء ، ظاهرة بنتائجها من خیر أو شرّ ظهورا لا یستتر بستر و لا یقطع بعذر ، قال تعالی : «لَقَدْ کُنْتَ فی غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطاءَکَ فَبَصَرُکَ الْیَومَ حَدیدٌ» . (6) و یظهر من قوله تعالی : «یَومَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیرٍ مُحْضَرا وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سوءٍ» (7) ، أنّ الکتاب یتضمّن نفس الأعمال بحقائقها دون الرسوم المخطوطة علی حدّ الکتب المعمولة فیما بیننا فِی الدنیا ، فهو نفس الأعمال یُطلع اللّه الإنسان علیها عیانا ، و لا حجّة کالعیان .

و بذلک یظهر أنّ المراد بالطائر و الکتاب فی الآیة أمر واحد و هو العمل الذی یعمله الإنسان ، غیر أنّه سبحانه قال : «وَ نُخْرِجُ لَهُ یَومَ القِیامَةِ کِتابا» ففرّق الکتاب عن الطائر و لم یقل : «وَ نُخْرِجُهُ» لئلاّ یوهم أنّ العمل إنّما یصیر کتابا یوم القیامة و هو قبل ذلک طائر و لیس بکتاب ، أو یوهم أنّ الطائر خفیّ مستور غیر خارج قبل یوم القیامة فلا یلائم کونه ملزما له فی عنقه . و بالجملة : فی قوله : «وَ نُخْرِجُ لَهُ» إشارة إلی أنّ کتاب الأعمال بحقائقها مستور عن إدراک الإنسان ، محجوب وراء حجاب الغفلة ، و إنّما یخرجه اللّه سبحانه للإنسان یوم القیامة فیطلعه علی تفاصیله ، و هو المعنیّ بقوله : «یَلقاهُ مَنشُورا» .

و فی ذلک دلالة علی أنّ ذلک أمر مهیّأ له غیر مغفول عنه ، فیکون تأکیدا لقوله : «وَ کُلَّ إنْسانٍ ألْزَمْناهُ طائرَهُ فی عُنُقِهِ» ؛ لأنّ المحصّل أنّ الإنسان ستناله تبعة عمله لا محالة : أمّا أوّلاً فلأنّه لازم له لا یفارقه ، و أمّا ثانیا فلأنّه مکتوب کتابا سیظهر له فیلقاه منشورا . قوله تعالی : «اِقْرَأْ کِتابَکَ کَفی بِنَفْسِکَ الیَوْمَ عَلَیْکَ حَسیبا» أی یقال له: اقرأ کتابک ......... إلخ . و قوله : «کَفی بِنَفْسِکَ» الباء فیه زائدة للتأکید ، و أصله کَفَت نفسُک ، و إنّما لم یؤنّث الفعل لأنّ الفاعل مؤنّث مجازیّ یجوز معه التذکیر و التأنیث ، و ربّما قیل : إنّه اسم فعل بمعنی اکتفِ و الباء غیر زائدة ، و ربّما وُجِّه بغیر ذلک .

و فی الآیة دلالة علی أن حجّة للکتاب قاطعة بحیث لا یرتاب فیها قارئه و لو کان هو المجرم نفسه ، و کیف لا ؟! و فیه معاینة نفس العمل و به الجزاء ، قال تعالی : «لا تَعْتَذِروا الیَوْمَ إنَّم_ا تُجْزَونَ م_ا کُنْتُ_مْ تَعْمَلونَ» . (8) و قد اتّضح ممّا أوردناه _ فی وجه اتّصال قوله : «وَ یَدْعُ الإنْسانُ بِالشَّرِّ» الآیة بما قبله _ وجه اتّصال هاتین الآیتین أعنی قوله : «وَ کُلَّ إنْسانٍ ألْزَمْناهُ طائرَهُ» إلی قوله : «حَسیبا» .

فمحصَّل معنی الآیات _ و السیاقُ سیاق التوبیخ و اللوم _ أنّ اللّه سبحانه أنزل القرآن و جعله هادیا إلی ملّةٍ هی أقوم جریا علی السنّة الإلهیّة فی هدایة الناس إلی التوحید و العبودیّة و إسعاد من اهتدی منهم و إشقاء من ضلّ ، لکنّ الإنسان لا یمیّز الخیر من الشرّ ، و لا یفرّق بین النافع و الضارّ ، بل یستعجل کلّ ما یهواه فیطلب الشرّ کما یطلب الخیر ، و الحال أنّ العمل سواء کان خیرا أو شرّا لازم لصاحبه لا یفارقه ، و هو أیضا محفوظ علیه فی کتاب سیخرج له یوم القیامة و یُنشر بین یدیه و یحاسب علیه ، و إذا کان کذلک کان من الواجب علی الإنسان أن لا یبادر إلی اقتحام کلّ ما یهواه و یشتهیه و لا یستعجل ارتکابه ، بل یتوقّف فی الاُمور و یتروّی حتّی یمیّز بینها و یفرّق خیرها من شرّها ؛ فیأخذ بالخیر و یتحرّز الشرّ . (9)

امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «از این که گوش شما و چشمها و پوستهایتان بر ضد شما گواهی دهند، چیزی (گناه) را پنهان نمی داشتید» _فرمود : مقصود خداوند از پوستها، آلات تناسلی و رانها می باشد.

امام صادق علیه السلام_ هنگامی که از ایشان سؤال شد : آیا بهتر است انسان نمازهای مستحبی خود را در یک جا بخواند یا در جاهای گوناگون ؟ _فرمود : این جا و آن جا بخواند؛ زیرا آنها در روز قیامت به سود او گواهی می دهند.

امام صادق علیه السلام :هیچ روزی بر فرزند آدم نیاید مگر این که آن روز بگوید : ای پسر آدم! من روزی نو هستم و من بر تو گواهم. پس با من خوبی کن و در من کار نیک انجام ده، تا روز قیامت به سود تو گواهی دهم؛ چرا که دیگر مرا هرگز نخواهی دید.

تفسیر :

در المیزان فی تفسیر القرآن آمده است : آیه : «و نخرج له یوم القیامة کتابا یلقاه منشورا»، چگونگی این کتاب یا نامه را آیه بعد آن یعنی «اقرأ کتابک کفی بنفسک الیوم علیک حسیبا» توضیح می دهد؛ زیرا نشان می دهد که اولاً : نامه ای که برایش گشوده می شود، نامه اعمال خود اوست و نه متعلّق به دیگری. ثانیا : آن نامه، حقایق اعمالی را که در دنیا انجام می داده است، تماما در خود جای داده و چیزی از آنها را فروگذار نکرده است. چنان که در آیه دیگر آمده است : «می گویند : وای بر ما! این چه نامه ای است که هیچ عمل کوچک و بزرگی را از قلم نینداخته است». ثالثا : حقایق اعمالی را که در آن نامه برشمرده شده است، از خوشبختی یا بدبختی و نتایج خوب یا بدِ آنها، همگی در آن آشکار است چندان که جای هیچ گونه کتمان و عذر و بهانه ای باقی نمی گذارد. خداوند متعال می فرماید : «تو از این غافل بودی. ما پرده ات را از برابر تو برداشتیم و امروز چشمانت تیزبین شده است».

از آیه «روزی که هر کس کارهای نیک و کارهای بد خود را حاضر بیند» پیداست که این نامه در بر دارنده خودِ اعمال و حقیقتِ آنهاست،نه خطوط و نوشته ها، آن گونه که در نوشته های ما در دنیا معمول و متداول است. آنچه در آن نامه می باشد خودِ اعمال است که خداوند آنها را آشکارا به انسان نشان می دهد و دلیلی قویتر از دیدن و مشاهده نیست.

بدین سان آشکار می شود که مراد از «طائر» و «کتاب» در آیه، یک چیز است و آن عملی است که انسان انجام می دهد. اما این که خداوند سبحان فرمود: «و نخرج له یوم القیامة کتابا» و کتاب را از طائر جدا کرد و نفرمود : «و نخرجه» برای آن است که این توهّم را به وجود نیاورد که در روز قیامت عمل انسان به صورت نامه و نوشته درمی آید و پیش از آن طائر است و نامه و نوشته نیست. یا این توهّم را پیش نیاورد که طائر تا پیش از روز قیامت مخفی و پوشیده است و بیرون نمی آید و بنا بر این، با آویخته بودن آن به گردن انسان سازگار نیست.

باری، جمله «و نخرج له» اشاره به این است که نامه اعمال که حقایق آنها در اوست، از ادراک انسان پوشیده است و در پس پرده غفلت نهان می باشد و خداوند سبحان روز قیامت آن را بیرون می آورد و انسان را از جزئیات آن آگاه می سازد و مقصود از جمله «یلقاه منشورا» همین معناست.

این نکته نشان می دهد که این کار برای انسان آماده شده و از آن غفلت نشده است. بنا بر این، تأکیدی است بر جمله «و کلّ انسان الزمناه طائره فی عنقه»؛ زیرا حاصل سخن آن است که نتیجه و پیامد عملِ انسان لا جرم به او می رسد؛ چون اولاً : عمل انسان همراه اوست و از وی جدا نمی شود؛ ثانیا : در نامه ای نوشته می شود و آن نامه برای او آشکار می گردد و آن را گشوده می یابد.

آیه «اقرأ کتابک کفی بنفسک الیوم علیک حسیبا» یعنی به او گفته می شود : بخوان نامه ات را ......... الی آخر. در جمله «کفی بنفسک» حرف «باء» زاید و برای تأکید است و در اصل «کَفَتْ نفسک» بوده است. علت آن هم که فعل به صورت مؤنث (کَفَتْ) نیامده این است که فاعل مؤنث مجازی است و فاعلی که مؤنث مجازی باشد، در فعل آن هر دو وجه (مذکر و مؤنث)جایز است. بعضی آن را اسم فعل به معنای «اکتف» و «باء» را غیر زاید دانسته اند. شاید توجیهات دیگری هم باشد.

آیه مذکور بر این نکته نیز دلالت دارد که حجّت این نامه حجّتی قاطع است و خواننده اش در آن شک نمی کند، گر چه خواننده خودْ مجرم و گنهکار باشد؛ چگونه چنین نباشد حال آن که در آن نامه نفْسِ عمل دیده می شود و بر اساس آن پاداش داده می شود؟ خداوند متعال می فرماید : «در آن روز پوزش مخواهید. جز این نیست که شما برابر کاری که می کردید، پاداش داده می شوید».

از آنچه در وجه ارتباط آیه «و یدع الانسان بالشرّ ......... » با قبلش گفتیم، وجه ارتباط این دو آیه یعنی آیه «و کلّ انسان الزمناه طائره ......... حسیبا» روشن می شود.

حاصل معنای آیات _ با توجه به این که سیاق آیات، سیاق توبیخ و سرزنش می باشد _ این است که خداوند سبحان، قرآن را برای راهنمایی بشر به سوی آیینی فرستاد که در هدایت مردم به سوی یکتا پرستی و عبودیت و خوشبخت کردن رهیافتگان و بد بختی گمراهان، استوارتر از هر آیین دیگری، شیوه و سنّت الهی را دنبال و در آن مسیر حرکت می کند. اما انسان، خوب و بد را از هم تمییز نمی دهد و میان سودمند و زیانمند فرق نمی گذارد، بلکه در پی هوس و خواهشهای خود می شتابد و خوب و بد را یکسان می جوید. در صورتی که کار، چه خوب باشد چه بد، با صاحب خود همراه است و از او جدا نمی شود. همچنین در نامه و نوشته ای محفوظ می ماند و روز قیامت برای او بیرون آورده می شود و در برابرش گشوده می گردد و بر اساس آن به حسابش رسیدگی می شود. حال که چنین است، پس انسان نباید به سوی هوس و خواهشهای خود بشتابد و در کام آنها فرو رود، بلکه باید در کارها درنگ و اندیشه کند، تا آنها را از هم باز شناسد و خوب و بدش را از یکدیگر جدا سازد و کارهای خوب را به کار بندد و از کارهای بد دوری کند.

ص :284


1- المیزان فی تفسیر القرآن : 17/386.
2- علل الشرائع : 343/1.
3- بحار الأنوار : 7/325/20.
4- (انظر) کتاب الأعمال : باب 2915. المراقبة : باب 1538 ، 1539. بحار الأنوار : 7 / 306 باب 16.
5- الکهف : 49.
6- ق : 22.
7- آل عمران : 30.
8- التحریم : 7.
9- المیزان فی تفسیر القرآن : 13/55 _ 57.

ص :285

ص :286

ص :287

2946 - أصحابُ الیَمینِ
2946 - اصحابِ سمت راست

الکتاب :

«وَ أَصْحابُ الْیَمِینِ ما أَصْحابُ الْیَمِینِ * فِی سِدْرٍ مَخْضُودٍ * وَ طَلْحٍ مَنُضُودٍ * وَ ظِلٍّ مَمْدُودٍ * وَ ماءٍ مَسْکُوبٍ * وَ فاکِهَةٍ کَثِیرَةٍ * لا مَقْطُوعَةٍ وَ لا مَمْنُوعَةٍ * وَ فُرُشٍ مَرْفُوعَةٍ * إِنّا أَنْشأْناهُنَّ إِنْشاءً * فَجَعَلْناهُنَّ أَبْکارا * عُرُبا أَتْرابا * لأَصْحابِ الْیَمِینِ * ثُلَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِینَ * و ثُلَّةٌ مِنَ الاْخِرِینَ» . (1)

2946

اصحابِ سمت راست

قرآن :

«و امّا اصحاب دست راست، چگونه اند اصحاب دست راست؟ در زیر درخت سدر بی خار. و درخت موزی که میوه اش بر یکدیگر چیده شده. و سایه ای دایم. و آبی همواره جاری. و میوه ای بسیار. که نه منقطع می گردد و نه کسی را از آن باز دارند. و زنانی ارجمند. آن زنان را ما بیافریدیم، آفریدنی. و آنان را دوشیزه قرار دادیم. معشوق همسران خویشند. برای اصحاب دست راست. گروهی از پیشینیان. و گروهی که از پی آمده اند».

ص :288


1- الواقعة : 27 _ 40.

«فَأَمّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ * فَسَوْفَ یُحاسَبُ حِسابا یَسِیرا» . (1)

«یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسِ بِإِمامِهِمْ فَمَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ فَأُولئِکَ یَقْرَؤُنَ کِتابَهُمْ وَ لا یُظْلَمُونَ فَتِیلاً » . (2)

«فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ فَیَقُولُ هاؤُمُ اقْرَأُوا کِتابِیَهْ» . (3)

الحدیث :

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :لَیسَت تَشهَدُ الجَوارِحُ عَلی مُؤمِنٍ ، إنَّما تَشهَدُ عَلی مَن حَقَّت عَلَیهِ کَلِمَةُ العَذابِ ، فأمّا المُؤمِنُ فیُعطی کِتابَهُ بِیَمینِهِ . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنَّ اللّهَ تَبارَکَ و تَعالی إذا أرادَ أن یُحاسِبَ المُؤمِنَ أعطاهُ کِتابَهُ بِیَمینِه و حاسَبَهُ فیما بَینَهُ و بَینَهُ ، فیَقولُ : عَبدی ، فَعَلتَ کَذا و کَذا و عَمِلتَ کَذا و کَذا ! فیَقولُ : نَعَم یا رَبِّ قَد فَعَلتُ ذلکَ ، فیَقولُ : قَد غَفَرتُها لَکَ و أبدَلتُها حَسَناتٍ ، فیَقولُ النّاسُ : سُبحانَ اللّهِ أ ما کانَ لِهذا العَبدِ سَیِّئَةٌ واحِدَةٌ ؟! و هُوَ قَولُ اللّهِ عَزَّ و جلَّ : «فَأَمّا مَن اُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمینِهِ فَسَوْفَ یُحاسَبُ حِسابا یَسیرا وَ یَنْقَلِبُ إلی أهْلِهِ مَسرورا» . (5)

«و امّا آن که نامه اش به دست راست او داده شود، زودا که آسان حسابرسی شود».

«روزی که هر گروه از مردم را به پیشوایانشان بخوانیم. پس هر کس نامه اش به دست راست او داده شود، اینان نامه خود را بخوانند و به اندازه رشته باریکی که درون هسته خرماست به آنان ستم نشود».

«و امّا آن کس که نامه [اعمالش] به دست راست او داده شود گوید : نامه مرا بگیرید و بخوانید».

حدیث :

امام باقر علیه السلام :اعضا و جوارح، بر ضدّ مؤمن گواهی نمی دهند، بلکه علیه کسی شهادت می دهند که مستحقّ عذاب است. مؤمن کار نامه اش به دست راست او داده می شود.

امام صادق علیه السلام :خدای تبارک و تعالی چون بخواهد به حساب مؤمن رسیدگی کند کار نامه اش را به دست راست او دهد و میان خود و او به حسابش رسیدگی نماید. پس گوید : بنده من! چنین و چنان کرده ای و فلان و بهمان کار را انجام داده ای! عرض می کند : آری، پروردگارا من این کارها را کرده ام. خداوند می فرماید : من آنها را بر تو بخشیدم و تبدیل به کارهای نیک کردم. پس، مردم گویند : سبحان اللّه ! این بنده حتی یک گناه هم نداشت؟ این است معنای سخن خداوند عزّ و جلّ : «اما آن کس که نامه اش به دست راست او داده شود زودا که آسان حسابرسی شود و به سوی کسان خود شادمان برگردد».

ص :289


1- الانشقاق : 7 و 8.
2- الإسراء : 71.
3- الحاقّة : 19.
4- الکافی : 2/32/1.
5- الزهد للحسین بن سعید : 92/246.

الکافی عن معاویةَ بنِ وهب :سمعتُ أبا عبدِ اللّه علیه السلام یقول : إذا تابَ العَبدُ تَوبَةً نَصوحا أحَبَّهُ اللّهُ فسَتَرَ عَلَیهِ فِی الدّنیا و الآخِرَةِ ، فقُلتُ : و کَیفَ یَستُرُ عَلَیهِ ؟ قالَ : یُنسی مَلَکَیهِ ما کَتَبا عَلَیهِ مِنَ الذُّنوبِ ، وَ یوحی إلی جَوارِحِه : اُکتُمی عَلَیهِ ذُنوبَهُ ، وَ یوحی إلی بِقاعِ الأرضِ : اُکتُمی ما کانَ یَعمَلُ عَلَیکِ مِنَ الذُّنوبِ ، فیَلقَی اللّهَ حینَ یَلقاهُ و لَیسَ شَیءٌ یَشهَدُ عَلَیهِ بِشَیءٍ مِنَ الذُّنوبِ . (1)

(2)

الکافی_ به نقل از معاویة بن وهب _: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرماید : هر گاه بنده توبه خالص کند، خداوند او را دوست بدارد و در دنیا و آخرت برایش پرده پوشی کند. عرض کردم: چگونه برایش پرده پوشی می کند؟ _ فرمود : گناهانی که دو فرشته او برایش نوشته اند، از یاد آنها می برد و به اعضا و جوارح او وحی می کند : گناهان او را بپوشانید و به جاهای مختلف زمین وحی می فرماید : گناهانی را که در جای جای شما انجام می داد، بپوشانید. بنا بر این، آن گاه که خدا را دیدار کند، چیزی نیست که به گناهان او گواهی دهد.

2947 - أصحابُ الشِّمالِ
2947 - اصحاب سمت چپ

الکتاب :

«وَ أَصْحابُ الشِّمالِ ما أَصْحابُ الشِّمالِ * فِی سَمُومٍ وَ حَمِیمٍ * وَ ظِلٍّ مِنْ یَحْمُومٍ * لاَّ بارِدٍ وَ لا کَرِیمٍ * إِنَّهُمْ کانُواْ قَبْلَ ذَلِکَ مُتْرَفِینَ * وَ کانُواْ یُصِرُّونَ عَلَی الْحِنْثِ الْعَظِیمِ * وَ کانُواْ یَقُولُونَ أَ ئِذا مِتْنا وَ کُنَّا تُرابا وَ عِظاما أَ ءِنَّا لَمَبْعُوثُونَ * أَ وَ آباؤُنا الْأَوَّلُونَ * قُلْ إِنَّ الْأَوَّلِینَ وَ الاْخِرِینَ * لَمَجْمُوعُونَ إِلَی مِیقاتِ یَوْمٍ مَّعْلُومٍ» . (3)

2947

اصحاب سمت چپ

قرآن :

«و امّا اصحاب دست چپ، چگونه اند اصحاب دست چپ؟ در باد سوزان و آب جوشان. و سایه ای از دود سیاه. نه خنک و نه خوش. آنان پیش از این در ناز و نعمت بودند. و بر گناهان بزرگ اصرار می ورزیدند. و می گفتند : آیا زمانی که مردیم و خاک و استخوان شدیم، ما برانگیخته می شویم یا نیاکان ما؟ بگو : همانا اولین و آخرین افراد، در وعده گاه روزی معیّن گرد آورده می شوند».

ص :290


1- الکافی : 2/430/1.
2- (انظر) التوبة : باب 474 ، 475. الحساب : باب 843.
3- الواقعة : 41 _ 50.

«وَ أَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِشِمالِهِ فَیَقُولُ یا لَیْتَنِی لَمْ أُوتَ کِتابِیَهْ * وَ لَمْ أَدْرِ ما حِسابِیَهْ * یا لَیْتَها کانَتِ الْقاضِیَةَ * ما أَغْنَی عَنِّی مالِیَهْ * هَلَکَ عَنِّی سُلْطانِیَهْ * خُذُوهُ فَغُلُّوهُ * ثُمَّ الْجَحِیمَ صَلُّوهُ * ثُمَّ فِی سِلْسِلَةٍ ذَرْعُها سَبْعُونَ ذِرَاعا فَاسْلُکُوهُ * إِنَّهُ کانَ لا یُؤْمِنُ بِاللّهِ الْعَظِیمِ * وَ لا یَحُضُّ عَلَی طَعامِ الْمِسْکِینِ * فَلَیْسَ لَهُ الْیَوْمَ هاهُنا حَمِیمٌ * وَ لا طَعامٌ إِلاَّ مِنْ غِسْلِینٍ» . (1)

«وَ أَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ وَراءَ ظَهْرِهِ * فَسَوْفَ یَدْعُو ثُبُورا * وَیَصْلَی سَعِیرا * إِنَّهُ کانَ فِی أَهْلِهِ مَسْرُورا * إِنَّهُ ظَنَّ أَنْ لَّنْ یَحُورَ * بَلَی إِنَّ رَبَّهُ کانَ بِهِ بَصِیرا» . (2)

الحدیث :

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :فی قَولِهِ : «فَأمّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمینِهِ» فهُوَ أبو سَلَمَةَ عَبدُ اللّهِ بنُ عَبدِ الأسوَدِ بنِ هِلالٍ المَخزومِیُّ و هُوَ مِن بَنی مَخزومٍ «وَ أمّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ وَراءَ ظَهْرِهِ» فهُوَ الأسوَدُ بنُ عَبدِ الأسوَدِ بنِ هِلالٍ المَخزومِیُّ قَتَلَهُ حَمزَةُ بنُ عَبدِ المُطَّلِبِ یَومَ بَدرٍ . (3)

«و اما آن کسی که نامه اش به دست چپ او داده شود، گوید : ای کاش نامه ام به من داده نمی شد. و ندانسته بودم که حساب من چیست. ای کاش همان مرگ می بود و بس. دارایی من مرا سود نبخشید. قدرت من از دستم برفت. بگیریدش، زنجیرش کنید. و به دوزخش بکشید. سپس در زنجیری به در ازای هفتاد گز بکشید. او به خدای بزرگ ایمان نمی آورد. و به طعام دادن مستمند ترغیب نمی کرد. آن روز در آن جا هیچ دوستی نخواهد داشت و نه خوراکی جز چرک و خون دوزخیان».

«و امّا کسی که نامه اش از پشت سر او داده شود، زودا که بگوید : وای بر من که هلاک شدم. و به آتش افروخته درآید. او در دنیا نزد کسانش شادمان زیسته بود. و می پنداشت که هرگز باز نخواهد گشت. آری، پروردگارش به او بینا بود».

حدیث :

امام باقر علیه السلام :منظور از آیه «و امّا کسی که نامه اش به دست راست او داده شود» ابو سلمه عبد اللّه بن عبد الاسود بن هلال مخزومی است که از قبیله بنی مخزوم بود. و مقصود از «و اما کسی که نامه اش از پشت سرش به او داده شود» اسود بن عبد الاسود بن هلال مخزومی است که در روز بدر به دست حمزة بن عبد المطلب کشته شد.

ص :291


1- الحاقّة : 25 _ 36.
2- الانشقاق : 10 _ 15.
3- تفسیر القمّی: 2/412.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنَّ اللّهَ تَبارَکَ و تَعالی ......... إذا أرادَ بِعَبدٍ شَرّا حاسَبَهُ عَلی رُؤوسِ النّاسِ ، و بَکَّتهُ (1) ، و أعطاهُ کِتابَهُ بِشِمالِهِ ، و هُوَ قَولُ اللّهِ عَزَّ و جلَّ : «وَ أمّا مَنْ اُوتِیَ کِتابَهُ وَراءَ ظَهْ_رِهِ فَسَوْفَ یَ_دْعو ثُب_ورا * وَ یَصْل_ی سَعی_را * إنّ_هُ ک_انَ ف_ی أهْلِ_هِ مَسرورا» . (2)

التّفسیر:

فی المیزان فی تفسیر القرآن : «قوله تعالی : «وَ أمّا مَنْ اُوتِیَ کِتابَهُ وَراءَ ظَهْرِهِ» الظرف منصوب بنزع الخافض ، و التقدیر : من وراء ظهره ، و لعلّهم إنّما یُؤتَون کتبهم من وراء ظهورهم لردّ وجوههم علی أدبارهم ، کما قال تعالی : «مِنْ قَبْلِ أنْ نَطمِسَ وُجوها فَنَرُدَّها عَلی أدْبارِها» . (3)

(4)

امام صادق علیه السلام :خداوند تبارک و تعالی ......... هر گاه برای بنده ای بد بخواهد ، در حضور مردم از او حسابرسی کند و محکومش نماید و کار نامه اش را به دست چپ او دهد. این است مراد سخن خداوند عزّ و جلّ که می فرماید : «و امّا کسی که نامه اش از پشت سر به او داده شود، زودا که بگوید : وای بر من هلاک شدم و به آتش افروخته در آید، که او در دنیا نزد کسانش شادمان زیسته بود».

تفسیر :

در تفسیر المیزان فی تفسیر القرآن آمده است : آیه : «و اما من اُوتی کتابه وراء ظهره» کلمه «وراء» ظرف منصوب به نزع خافض (حرف جرّ) است و تقدیر آن چنین می باشد : «من وراء ظهره». شاید به این دلیل کار نامه شان از پشت سر آنان، داده می شود که صورتشان به عقب برگردانده شده، چنان که خداوند متعال در جای دیگر فرموده است : «پیش از آن که نقش چهره هایی را محو کنیم و آنها را به پشت سر برگردانیم».

ص :292


1- التبکیت : التقریع و التوبیخ ، و یقال : بکته بالحجّة : إذا غلبه (مجمع البحرین : 1/177) .
2- الزهد للحسین بن سعید : 92/246.
3- النساء : 47.
4- (انظر) المیزان فی تفسیر القرآن: 20 / 243 _ 245.

2948 - حَشرُ الوُحوشِ
2948 - محشور شدن جانوران

الکتاب:

«وَ إِذا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ» . (1)

وَ ما مِنْ دابَّةٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا طائِرٍ یَطِیرُ بِجَناحَیْهِ إِلاَّ اُمَمٌ أَمْثالُکُمْ ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْءٍ ثُمَّ إِلَی رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ» . (2)

(3)

2948

محشور شدن جانوران

قرآن :

«و آن گاه که وحوش گرد آورده شوند».

«هیچ جنبنده ای در زمین نیست و هیچ پرنده ای با بالهای خود در هوا نمی پرد مگر این که چون شما امّتهایی هستند. ما در این کتاب هیچ چیزی را فرو گذار نکرده ایم و سپس همگی نزد پروردگارشان گرد آورده می شوند».

2949 - مَواقِفُ القِیامَةِ
2949 - ایستگاههای قیامت

الکتاب :

«یُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّماءِ إِلَی الْأَرْضِ ثُمَّ یَعْرُجُ إِلَیْهِ فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ» . (4)

«تَعْرُجُ الْمَلائِکةُ وَ الرُّوحُ إِلَیْهِ فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ» . (5)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ و قَد قیلَ لَهُ : ما أطوَلَ هذا الیَومَ ! _: وَ الّذی نَفسی بِیَدِه إنَّهُ لَیُخَفَّفُ عَلَی المُؤمِنِ ؛ حَتّی یَکونَ أخَفَّ عَلَیهِ مِنَ الصَّلاةِ المَکتوبَةِ یُصَلِّیها فِی الدّنیا . (6)

2949

ایستگاههای قیامت

قرآن :

«کار را از آسمان تا زمین تدبیر می کند. سپس در روزی که مقدار آن هزار سال است، از آن سالهایی که شما می شمارید، به سوی او بالا می رود».

«در روزی که مقدارش پنجاه هزار سال است، فرشتگان و روح به سوی او فرا روند».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ آنگاه که به ایشان عرض شد : چه طولانی است آن روز [قیامت ]_: سوگند به آن که جانم در دست اوست، [آن روز] برای مؤمن بسیار کم و کوتاه باشد تا جایی که از یک نماز واجب که در دنیا می خواند کوتاهتر است.

ص :293


1- التکویر : 5.
2- الأنعام : 38.
3- (انظر) بحار الأنوار : 7 / 253 باب 11. المیزان فی تفسیر القرآن: 7 / 73 «کلام فی المجتمعات الحیوانیّة».
4- السجدة : 5.
5- المعارج : 4.
6- تفسیر الطبری : 14/الجزء 29/72 .

بحار الأنوار عن أبی الدَّرداءِ :سمعتُ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یقول : الظّالِمُ لِنَفسِه یُحبَسُ فی یَومٍ مِقدارُه خَمسُونَ ألفَ سَنَةٍ ، حَتّی یَدخُلَ الحُزنُ فی جَوفِهِ ، ثُمَّ یَرحَمُهُ فَیُدخِلُهُ الجَنَّةَ ، فقالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : الحَمدُ للّهِِ الّذی أذهَبَ عَنّا الحَزنَ ، الّذی أدخَلَ أجوافَهُم فی طولِ المَحشَرِ . (1)

الأمالی للطوسی :قال الإمامُ الصّادقُ علیه السلام : ألا فَحاسِبوا أنفُسَکُم قَبلَ أن تُحاسَبوا ، فإنَّ لِلقِیامَةِ خَمسینَ مَوقِفا ، کُلُّ مَوقِفٍ مِثلُ ألفِ سَنَةٍ مِمّا تَعُدّونَ . ثُمَّ تَلا هذِه الآیَةَ «فی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُه خَمْسینَ ألْفَ سَنَةٍ» . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لَو وَلِیَ الحِسابَ غَیرُ اللّهِ لَمَکَثوا فیهِ خَمسینَ ألفَ سَنَةٍ مِن قَبلِ أن یَفرُغوا ، و اللّهُ سُبحانَهُ یَفرُغُ مِن ذلکَ فی ساعَةٍ . (3)

عنه علیه السلام :لا یَنتَصِفُ ذلکَ الیَومُ حَتّی یَقیلَ أهلُ الجَنَّةِ فِی الجَنَّةِ ، و أهلُ النّارِ فِی النّارِ . (4)

(5)

بحار الأنوار_ به نقل از ابو درداء _: از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرماید : کسی که [در دنیا با ارتکاب گناه ]به خود ستم کرده باشد، در آن روزی که اندازه آن پنجاه هزار سال است نگه داشته می شود چندان که خداوند اندوه را به درون او می برد. سپس به او رحم می کند و به بهشت می بردش. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : ستایش از آن خدایی است که اندوه از ما بزدود، خدایی که در طول مدت محشر [غم و اندوه ]به درون آنها وارد کرد.

الأمالی للطوسی :امام صادق علیه السلام فرمود : هان! پیش از آن که به حساب شما رسیدگی شود، خود به حسابتان رسیدگی کنید؛ زیرا قیامت پنجاه ایستگاه دارد که هر ایستگاهی هزار سال، از آن سالهایی که شما می شمارید، طول می کشد. حضرت سپس این آیه را تلاوت کرد : «در روزی که مقدار آن پنجاه هزار سال است».

امام صادق علیه السلام :اگر قرار باشد کار رسیدگی به حساب خلایق را کسی جز خدا به عهده بگیرد، پنجاه هزار سال باید درنگ کنند تا حسابرسی آنان تمام شود. امّا خداوند سبحان این کار را در یک ساعت تمام می کند.

امام صادق علیه السلام :آن روز (قیامت) به نیمه نرسیده که بهشتیان در بهشت به خواب نیمروزی می پردازند و دوزخیان در دوزخ [یعنی در کمتر از نصف روز تکلیف همه معلوم می شود].

ص :294


1- بحار الأنوار:7/199/75.
2- الأمالی للطوسی : 36/38.
3- بحار الأنوار : 7/123.
4- بحار الأنوار : 7/123.
5- (انظر) بحار الأنوار : 7 / 121 باب 6.

2950 - الکَوثَرُ
2950 - کوثر

الکتاب :

«إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ» . (1)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن لَم یُؤمِن بِحَوضی فَلا أورَدَهُ اللّهُ حَوضی . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ الحَوضَ أکرَمَنیَ اللّهُ بِهِ ، و فَضَّلَنی عَلی مَن کانَ قَبلی مِنَ الأنبِیاءِ ، و هُوَ ما بَینَ أیلَةَ و صَنعاءَ ، فیهِ مِنَ الآنِیَةِ عَدَدُ نُجومِ السَّماءِ ، یَسیلُ فیهِ خَلیجانِ مِنَ الماءِ ، ماؤهُ أشَدُّ بَیاضا مِنَ اللَّبَنِ ، و أحلی مِنَ العَسَلِ ، حَصاهُ الزُّمُرُّدُ و الیاقوتُ ، بَطحاؤهُ مِسکٌ أذفَرُ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :حَوضی مَسیرَةُ شَهرٍ ، ماؤهُ أبیَضُ مِنَ اللَّبَنِ ، و ریحُهُ أطیَبُ مِنَ المِسکِ ، و کِیزانُهُ کَنُجومِ السَّماءِ ، مَن شَرِبَ مِنهُ لا یَظمَأُ أبَدا . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :اُعطیتُ الکَوثَرَ ، فضَرَبتُ بِیَدی فَإذا هِیَ مِسکَةٌ ذَفِرَةٌ ، و إذا حَصباؤها اللُّؤلُؤُ . (5)

2950

کوثر

قرآن :

«همانا ما به تو کوثر عطا کردیم».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس به حوضِ من ایمان نداشته باشد، خداوند او را بر حوضم وارد نکند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند با دادن حوض به من، مرا گرامی داشت و بر پیامبران پیش از خودم برتریم داد. [بزرگی] آن حوض [به اندازه فاصله ]میان ایله و صنعا است و در آن ظرفهایی به شمار ستارگان آسمان است. دو خلیج از آب در آن جریان دارد. آبش از شیر سفیدتر است و از عسل شیرینتر. ریگهایش زمرّد و یاقوت است و جلگه اش مشک تیز بوی.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :[وسعت] حوض من به اندازه یک ماه راه است. آبش سفیدتر از شیر است و بویش خوشتر از مشک و آبخورهایش به اندازه ستارگان آسمان. هر کس از آن بنوشد، هرگز تشنه نشود. (6)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کوثر به من داده شد، من دستم را در آن زدم. دیدم مشکی تیز بوی است و ریگهایش مروارید.

ص :295


1- الکوثر : 1.
2- الأمالی للصدوق : 56/11 .
3- الأمالی للطوسی : 228/400.
4- و فی روایة : حَوضی مَسیرَةُ شَهرٍ ، و زَوایاهُ سَواءٌ ، و ماؤهُ أبیَضُ مِنَ الوَرِقِ . (الترغیب و الترهیب : 4/417/63 و 64).
5- الترغیب و الترهیب : 4/421/71.
6- در روایتی دیگر آمده است : حوض من به اندازه یک ماه راه است و گوشه هایش برابر و آبش سفیدتر از نقره است.

عنه صلی الله علیه و آله :إنّی عَلَی الحَوضِ أنظُرُ مَن یَرِدُ عَلَیَّ مِنکُم ، فوَ اللّهِ لَیَقتَطِعَنَّ دونی رِجالٌ فَلَأقولَنَّ : أی رَبِّ مِن اُمَّتی ! فیَقولُ : إنَّکَ لا تَدری ما أحدَثوا بَعدَکَ ، ما زالوا یَرجِعونَ عَلی أعقابِهِم . (1)

(2)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :من در کنار حوض به کسانی از شما که بر من وارد می شوند می نگرم. پس، به خدا سوگند، مردانی از برابر من می گذرند و من می گویم : پروردگار من! اینان از امّت من هستند. و خداوند می فرماید : تو نمی دانی که بعد از تو چه کردند، آنان پیوسته به گذشته جاهلی خود برمی گشتند.

ص :296


1- الترغیب و الترهیب : 4/423/77.
2- (انظر) کنز العمّال : 14 / 415. بحار الأنوار : 8 / 16 باب 20.

377 - العادَة

377 - عادت

اشاره

(1)

ص :297


1- انظر : عنوان 517 «النفس» ، 535 «الهوی» ، 7 «الأدب».

2951 - العادَةُ
2951 - عادت

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :العادَةُ طَبعٌ ثانٍ . (1)

عنه علیه السلام :لِلعادَةِ عَلی کُلِّ إنسانٍ سُلطانٌ . (2)

عنه علیه السلام :العادَةُ عَدُوٌّ مُتَمَلِّکٌ . (3)

عنه علیه السلام :آفَةُ الرِّیاضَةِ غَلَبَةُ العادَةِ . (4)

عنه علیه السلام :غَیرُ مُدرِکِ الدَّرَجاتِ مَن أطاعَ العاداتِ . (5)

عنه علیه السلام :لِسانُکَ یَستَدعیکَ ما عَوَّدتَهَ ، و نَفسُکَ تَقتَضیکَ ما ألِفتَهُ . (6)

عنه علیه السلام :لا تُسرِعَنَّ إلَی الغَضَبِ فیَتَسَلَّطَ عَلَیکَ بِالعادَةِ . (7)

عنه علیه السلام_ فی وَصِیَّتِه لاِبنِه الحَسَنِ علیه السلام _: إنَّما قَلبُ الحَدَثِ کالأرضِ الخالِیَةِ ما اُلقِیَ فیها مِن شَیءٍ قَبِلَتهُ ، فبادَرتُکَ بِالأدَبِ قَبلَ أن یَقسُوَ قَلبُکَ ، و یَشتَغِلَ لُبُّکَ . (8)

2951

عادت

امام علی علیه السلام :عادت، طبیعت دوم است.

امام علی علیه السلام :عادت، بر هر انسانی سلطه دارد.

امام علی علیه السلام :عادت، دشمنی است که انسان را در تملّک خود دارد.

امام علی علیه السلام :آفتِ ریاضت (پرورشِ جان)، چیره شدن عادت است.

امام علی علیه السلام :هر که از عادتها پیروی کند، به درجات [عالیه ]نرسد.

امام علی علیه السلام :زبان تو، از تو همان می خواهد که بدان عادتش داده ای و نفست از تو همان تقاضا می کند که بدان خو گرفته ای.

امام علی علیه السلام :به سوی خشم مشتاب، که به عادت بر تو مسلّط می شود.

امام علی علیه السلام_ در سفارش به فرزند بزرگوار خود حسن علیه السلام _فرمود : دل نوجوان مانند زمین خالی است که هر چه در آن افکنده شود، آن را می پذیرد. از این رو، من پیش از آن که دلت سخت گردد و خردت مشغول شود، به تأدیب و تربیتِ تو شتافتم.

ص :298


1- غرر الحکم : 702.
2- غرر الحکم : 7327.
3- غرر الحکم : 958.
4- غرر الحکم : 3933.
5- غرر الحکم : 6409.
6- غرر الحکم : 7634.
7- غرر الحکم : 10288.
8- نهج البلاغة : الکتاب 31.

الإمامُ الحسنُ علیه السلام :العاداتُ قاهِراتٌ ، فَمَنِ اعتادَ شَیئا فی سِرِّهِ و خَلَواتِهِ، فَضَحَهُ فی عَلانِیَتِهِ و عِندَ المَلَأِ. (1)

امام حسن علیه السلام :عادتها مقهور کننده اند. پس، هر کس در نهان و خلوتهای خود به چیزی عادت کند، آن چیز او را در آشکار و میان جمع رسوا سازد.

2952 - غَلَبَةُ العادَةِ
2952 - چیره شدن بر عادت

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الفَضیلَةُ غَلَبَةُ العادَةِ . (2)

عنه علیه السلام :أفضَلُ العِبادَةِ غَلَبَةُ العادَةِ . (3)

عنه علیه السلام :بِغَلَبَةِ العاداتِ الوُصولُ إلی أشرَفِ المَقاماتِ . (4)

عنه علیه السلام :غالِبوا أنفُسَکُم عَلی تَرکِ العاداتِ تَغلِبوها، و جاهِدوا أهواءَکُم تَملِکوها . (5)

عنه علیه السلام :غَیِّروا العاداتِ تَسهُلْ عَلَیکُمُ الطّاعاتُ . (6)

عنه علیه السلام :ذَلِّلوا أنفُسَکُم بِتَرکِ العاداتِ ، وَ قودوها إلی فِعلِ الطّاعاتِ ، و حَمِّلوها أعباءَ المَغارِمِ ، و حَلُّوها بِفِعلِ المَکارِمِ ، و صُونوها عَن دَنَسِ المَآثِمِ . (7)

2952

چیره شدن بر عادت

امام علی علیه السلام :فضیلت، چیره شدن بر عادت است.

امام علی علیه السلام :برترین عبادت، چیره شدن بر عادت است.

امام علی علیه السلام :با چیره شدن بر عادتهاست که می توان به بالاترین مقامات رسید.

امام علی علیه السلام :با نفْسهای خود در راه ترک عادتها بستیزید، تا بر آنها چیره گردید و با هوسهای خود مبارزه کنید، تا آنها را در اختیار گیرید.

امام علی علیه السلام :عادتها را تغییر دهید، تا طاعات بر شما آسان شود.

امام علی علیه السلام :با ترک کردن عادتها، نفسهای خود را رام کنید و آنها را به سوی انجام طاعات بکشانید و بارهای تاوانها و جریمه ها را بر دوش آنها نهید و با به کار بستن کارهای نیکو، آنها را بیارایید و از پلشتی گناهان، دورشان نگه دارید.

ص :299


1- تنبیه الخواطر : 2/113.
2- غرر الحکم: 357.
3- غرر الحکم: 2873.
4- غرر الحکم: 4300.
5- غرر الحکم: 6418.
6- غرر الحکم: 6405.
7- غرر الحکم: 5199.

2953 - الخَیرُ عادَةٌ
2953 - خوبی، عادت است

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :الخَیرُ عادَةٌ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :الخَیرُ عادَةٌ ، و الشَّرُّ لَجاجَةٌ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :تَخَیَّرْ لِنَفسِکَ مِن کُلِّ خُلقٍ أحسَنَهُ ؛ فإنَّ الخَیرَ عادَةٌ ،تَجَنَّبْ مِن کُلِّ خُلقٍ أسوَأهُ ، و جاهِد نَفسَکَ عَلی تَجَنُّبِهِ ؛ فإنَّ الشَّرَّ لَجاجَةٌ . (3)

عنه علیه السلام :کَفی بِفِعلِ الخَیرِ حُسنُ عادَةٍ . (4)

عنه علیه السلام :عادَةُ الإحسانِ مادَّةُ الإمکانِ . (5)

(6)

2953

خوبی، عادت است

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خوبی، یک عادت است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خوبی [نوعی] عادت است و بدی [نوعی ]لجاجت.

امام علی علیه السلام :از هر خویی بهترین آن را برای خود برگزین؛ زیرا خوبی عادت است. از هر خویی از بدترین آن دوری کن و در راه دوری کردن از آن با نفْس خود بستیز؛ زیرا بدی، سرسخت و لجوج است.

امام علی علیه السلام :برای انجام کار نیک همین بس که به عادتی نیکو تبدیل می شود.

امام علی علیه السلام :عادت کردن به احسان، جوهره توانمندی [در رسیدن به مقاصد یا دست یافتن به مکانت و منزلت در نزد مردم ]است.

2954 - ما یَنبَغی الاتِّصافُ بِهِ
2954 - صفاتی که سزاوار است آدمی به آنها خو گیرد

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :عَوِّدْ نَفسَکَ الجَمیلَ ؛ فإنَّهُ یُجمِلُ عَنکَ الاُحدوثَةَ ، و یُجزِلُ لَکَ المَثوبَةَ . (7)

عنه علیه السلام :عَوِّدْ نَفسَکَ السَّماحَ ، و تَجَنَّبِ الإلحاحَ ؛ یَلزَمْکَ الصَّلاحُ . (8)

2954

صفاتی که سزاوار است آدمی به آنها خو گیرد

امام علی علیه السلام :خویشتن را به کارها و صفات نیک عادت ده؛ زیرا آن نام نیک تو را بر سر زبانها می اندازد و پاداش تو را زیاد می گرداند.

امام علی علیه السلام :خود را به بخشندگی و گذشت عادت ده و از سماجت دوری کن تا پاکی قرین تو شود.

ص :300


1- کنز العمّال : 44128.
2- کنز العمّال : 28722.
3- غرر الحکم : 4564 و 4565.
4- غرر الحکم : 7043.
5- غرر الحکم: 6237.
6- (انظر) الخلق : باب 1123.
7- غرر الحکم: 6229.
8- غرر الحکم: 6235.

عنه علیه السلام :عَوِّد نَفسَکَ حُسنَ النِّیَّةِ و جَمیلَ المَقصَدِ ، تُدرِکْ فی مَباغیکَ النَّجاحَ . (1)

عنه علیه السلام :عَوِّدْ نَفسَکَ فِعلَ المَکارِمِ ، و تَحَمَّلْ أعباءَ المَغارِمِ ، تَشرُفْ نَفسُکَ ، و تُعمَرْ آخِرَتُکَ ، و یَکثُرْ حامِدوکَ . (2)

عنه علیه السلام :عَوِّدْ نَفسَکَ الاستِهتارَ بِالذِّکرِ وَ الاستِغفارِ؛ فإنَّهُ یَمحو عَنکَ الحَوبَةَ، و یُعَظِّمُ لَکَ المَثوبَةَ. (3)

عنه علیه السلام :عَوِّدوا أنفُسَکُمُ الحِلمَ ، وَ اصبِروا عَلَی الإیثارِ عَلی أنفُسِکُم فیما تُجمِدونَ عَنهُ . (4)

عنه علیه السلام :عَوِّد لِسانَکَ لِینَ الکَلامِ و بَذلَ السَّلامِ ، یَکثُر مُحِبّوکَ و یَقِلَّ مُبغِضوکَ . (5)

عنه علیه السلام :عَوِّدْ لِسانَکَ حُسنَ الکَلامِ تَأمَنِ المَلامَ . (6)

عنه علیه السلام :عَوِّدْ اُذُنَکَ حُسنَ الاستِماعِ ، و لا تُصغِ إلی ما لا یَزیدُ فی صَلاحِکَ استِماعُهُ ؛ فإنَّ ذلکَ یُصدِئُ القُلوبَ ، و یُوجِبُ المَذامَّ . (7)

امام علی علیه السلام :خود را به داشتن نیّت نیکو و مقصد زیبا عادت ده، تا در خواسته هایت کامیاب شوی.

امام علی علیه السلام :خود را به انجام کارهای نیک عادت ده و بارهای تاوان و جریمه ها را بر دوش کش، تا شرافت نفس بیابی و آخرتت آبادان شود و ستایندگانت بسیار شوند.

امام علی علیه السلام :خود را به آزمندی بر یاد خدا و آمرزش طلبی عادت ده ؛ زیرا این کار گناه تو را پاک می سازد و پاداشت را بزرگ می گرداند.

امام علی علیه السلام :خویشتن را به بردباری عادت دهید و در ایثار کردن آنچه از آن بخل می ورزید، شکیبایی ورزید.

امام علی علیه السلام :زبان خود را به نرم گویی و سلام گفتن عادت ده، تا دوستانت زیاد شوند و دشمنانت کم.

امام علی علیه السلام :زبان خود را به گفتن سخن نیک و زیبا عادت ده، تا از ملامت محفوظ مانی.

امام علی علیه السلام :گوش خود را به خوب شنیدن عادت ده و به سخنانی که شنیدن آنها بر درستی و پاکی تو چیزی نمی افزاید گوش مسپار؛ زیرا این کار دلها را زنگار می زند و موجب نکوهش می شود.

ص :301


1- غرر الحکم: 6236.
2- غرر الحکم: 6232.
3- غرر الحکم: 6230.
4- تحف العقول : 224.
5- غرر الحکم : 6231.
6- غرر الحکم : 6233.
7- غرر الحکم : 6234.

عنه علیه السلام_ فی وَصِیَّتِه لاِبنِهِ الحَسَنِ علیه السلام _: و عَوِّد نَفسَکَ التَّصَبُّرَ (الصَّبرَ) عَلی المَکروهِ ، و نِعمَ الخُلقُ التَّصَبُّرُ فِی الحَقِّ . (1)

امام علی علیه السلام_ در سفارش به فرزند خود حضرت حسن علیه السلام _فرمود : خویشتن را به صبوری در برابر ناخوشایندها عادت ده و چه نیکو خصلتی است صبوری در راه حق.

2955 - صُعوبَةُ نَقلِ العاداتِ
2955 - دشواری تغییر دادن عادتها

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أصعَبُ السِّیاساتِ نَقلُ العاداتِ . (2)

عنه علیه السلام :أسوَاُ النّاسِ حالاً مَنِ انقَطَعَت مادَّتُهُ و بَقِیَت عادَتُهُ . (3)

عنه علیه السلام :کُلُّ شَیءٍ یُستَطاعُ ، إلاّ نَقلَ الطِّباعِ . (4)

عنه علیه السلام :أیُّها النّاسُ ، تَوَلَّوا مِن أنفُسِکُم تَأدیبَها ، وَ اعدِلوا بِها عَن ضَرَاوَةِ عاداتِها . (5)

(6)

2955

دشواری تغییر دادن عادتها

امام علی علیه السلام :دشوارترین سیاستها، تغییر دادن عادتهاست.

امام علی علیه السلام :بد احوال ترین مردم، کسی است که ریشه اش کنده شود و عادتش همچنان بر جای باشد.

امام علی علیه السلام :هر کاری شدنی است، مگر تغییر دادن طبایع.

امام علی علیه السلام :ای مردم! تربیت نفسهای خود را به عهده گیرید و آنها را از آزمندی و ولع عادتهایشان باز دارید.

2956 - عادَةُ الأشرارِ
2956 - عادت بدان

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :بِئسَ العادَةُ الفُضولُ . (7)

2956

عادت بدان

امام علی علیه السلام :چه بد عادتی است، پرداختن به زیادیها.

ص :302


1- نهج البلاغة : الکتاب 31.
2- . غرر الحکم : 2969.
3- غرر الحکم : 3211.
4- . غرر الحکم : 6906.
5- نهج البلاغة : الحکمة 359.
6- (انظر) الخُلق : باب 1120. السیاسة : باب 1917. ص النفس : باب 3861.
7- غرر الحکم : 4394.

عنه علیه السلام :عادَةُ اللِّئامِ المُکافاةُ بِالقَبیحِ عَنِ الإحسانِ . (1)

عنه علیه السلام :عادَةُ اللِّئامِ و الأغمارِ أذِیَّةُ الکِرامِ و الأحرارِ . (2)

عنه علیه السلام :عادَةُ اللِّئامِ قُبحُ الوَقیعَةِ . (3)

عنه علیه السلام :عادَةُ الأغمارِ قَطعُ مَوادِّ الإحسانِ . (4)

عنه علیه السلام :عادَةُ الأشرارِ أذِیَّةُ الرِّفاقِ . (5)

عنه علیه السلام :عادَةُ الأشرارِ مُعاداةُ الأخیارِ . (6)

عنه علیه السلام :عادَةُ المُنافِقینَ تَهزیعُ الأخلاقِ . (7)

امام علی علیه السلام :عادت فرومایگان، تلافی کردن خوبی با بدی است.

امام علی علیه السلام :عادت فرومایگان و نا پختگان، آزردن بزرگواران و آزادگان است.

امام علی علیه السلام :عادت فرومایگان، بدگویی و غیبت کردن است.

امام علی علیه السلام :عادت نا پختگانِ نا آزموده کار، بریدن ریشه احسان است.

امام علی علیه السلام :عادت مردمان بد، آزار دادن رفیقان است.

امام علی علیه السلام :عادت بدان، دشمنی کردن با نیکان است.

امام علی علیه السلام :عادت منافقان، تغییر دادن خویها [و هر لحظه به رنگی در آمدن ]است.

2957 - عادَةُ الأخیارِ
2957 - عادت نیکان

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :خَیرُ النّاسِ مَنِ انتَفَعَ بِهِ النّاسُ . (8)

عنه صلی الله علیه و آله :خَیرُکُم مَن أطابَ الکَلامَ ، و أطعَمَ الطَّعامَ ، و صَلّی بِاللَّیل و النّاسُ نِیامٌ . (9)

2957

عادت نیکان

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین مردم کسی است که مردمان از او بهره مند شوند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین شما کسی است که سخن نیکو گوید و مردمان را اطعام کند و شب را که مردم در خوابند، به نماز گذراند.

ص :303


1- غرر الحکم : 6238.
2- غرر الحکم : 6246.
3- غرر الحکم : 6243.
4- غرر الحکم : 6239.
5- غرر الحکم : 6245.
6- غرر الحکم : 6247.
7- غرر الحکم : 6244.
8- الأمالی للصدوق : 73/41 .
9- عیون أخبار الرضا : 2/65/290.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :عادَةُ الکِرامِ الجُودُ . (1)

عنه علیه السلام :عادةُ الکِرامِ حُسنُ الصَّنیعَةِ . (2)

عنه علیه السلام :سُنَّةُ الکِرامِ تَرادُفُ الإنعامِ . (3)

عنه علیه السلام :سُنَّةُ الکِرامِ الوَفاءُ بِالعُهودِ . (4)

عنه علیه السلام :خَیرُ النّاسِ مَن کانَ فی یُسرِهِ سَخِیّا شَکورا ، خَیرُ النّاسِ مَن کانَ فی عُسرِهِ مُؤثِرا صَبورا . (5)

(6)

امام علی علیه السلام :عادت کریمان، بخشندگی است.

امام علی علیه السلام :عادت کریمان، نیکی کردن است.

امام علی علیه السلام :شیوه کریمان، عطا بخشیِ پیاپی است.

امام علی علیه السلام :شیوه کریمان، وفاداری به پیمانهاست.

امام علی علیه السلام :بهترین مردم کسی است که به گاهِ توانگری بخشنده و سپاسگزار باشد. بهترین مردم کسی است که به گاهِ تنگدستی ایثارگر و شکیبا باشد.

2958 - ذَمُّ اعتِیادِ النَّفسِ بِالّلذاتِ
2958 - نکوهش عادت دادن خود به لذت ها

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ لَمّا اُتِیَ بِفالوذَجٍ فوُضِعَ قُدّامَهُ _: إنَّکَ طَیِّبُ الرّیحِ حَسَنُ اللَّونِ طَیِّبُ الطَّعمِ ، و لکن أکرَهُ أن اُعَوِّدَ نَفسی ما لَم تَعتَدْ . (7)

المحاسن :اُتِیَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام بِخِوانِ فالوذَجٍ ، فوُضِعَ بَینَ یَدَیهِ فنَظَرَ إلی صَفائهِ و حُسنِهِ ، فوَجِئَ بِإصبَعِهِ فیهِ حَتّی بَلَغَ أسفَلَهُ ، ثُمَّ سَلَّها و لَم یَأخُذْ مِنهُ شَیئا ، و تَلَمَّظَ إصبَعَهُ و قالَ : إنَّ الحَلالَ طَیِّبٌ و ما هُوَ بِحَرامٍ ، و لکِنّی أکرَهُ أن اُعَوِّدَ نَفسی ما لَم اُعَوِّدْها ، اِرفَعوهُ عَنّی ، فرَفَعوهُ . (8)

2958

نکوهش عادت دادن خود به لذت ها

امام علی علیه السلام_ وقتی برای آن حضرت فالوده ای (حلوایی تهیه شده از آرد و آب و عسل) آورده در برابر آن حضرت گذاشتند _فرمود : تو خوشبو و خوشرنگ و خوش مزه هستی، اما من خوش ندارم نفسم را به چیزی عادت دهم که بدان عادت نکرده است.

المحاسن :ظرف فالوده ای خدمت امیر المؤمنین علیه السلام آورده و در برابر آن حضرت نهاده شد. امام علیه السلام به صافی و زیبایی خوش آن نگریست و انگشت خود را تا ته ظرف در آن فرو برد و سپس بیرون کشید و چیزی از آن بر نداشت و انگشت خود را چشید، و فرمود : همانا حلال، پاک و نیکوست و این حرام نیست، امّا من خوش ندارم نفْسِ خود را به چیزی عادت دهم که تاکنون بدان عادت نداده ام. این ظرف را از جلو من بردارید. پس، آن را برداشتند.

ص :304


1- غرر الحکم : 6240.
2- غرر الحکم : 6242.
3- غرر الحکم : 5550.
4- غرر الحکم : 5556.
5- غرر الحکم : 5027 و 5028.
6- (انظر) الکرم : باب 3417. الخیر : باب 1175 ، 1176.
7- کنز العمّال : 36549.
8- المحاسن : 2/178/1502 .

الدعوات :أکَلَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام مِن تَمرَةِ «دَقَلٍ» ثُمَّ شَرِبَ عَلَیهِ الماءَ و ضَرَبَ یَدَهُ عَلی بَطنِهِ و قالَ : مَن أدخَلَ بَطنَهُ النّارَ فأبعَدَهُ اللّهُ ، ثُمَّ تَمَثَّلَ :

و إنَّکَ مَهْما تُعْطِ بَطْنَکَ سُؤْلَهُ

و فَرْجَکَ نالا مُنْتَهَی الذَّمِّ أجْمَعا (1)

(2)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إنَّ أمیرَ المُؤمِنینَ عَلِیَّ بنَ أبی طالِبٍ علیه السلام اُتِیَ بِخَبیصٍ ، فأبی أن یَأکُلَهُ ، فقالوا لَهُ : أ تُحَرِّمُه ؟ قالَ : لا ، و لکِنّی أخشی أن تَتوقَ إلَیهِ نَفسی فَأطلُبَهُ ، ثُمَّ تَلا هذِه الآیَةَ : «أذْهَبْتُمْ طَیِّباتِکُمْ فی حَیاتِکُمُ الدُّنیا وَ استَمتَعتُمْ بِها» (3) . (4)

(5)

الدعوات :امام علی علیه السلام مقداری از خرمای دَقَل [که نا مرغوبترین نوع خرما است ]تناول کرد و سپس روی آن آبی نوشید و دستی به شکم خود زد و فرمود : هر کس آتش وارد شکم خود کند، خداوند او را دور گرداند. سپس به این شعر تمثّل جُست :

تو اگر خواهش شکم و شرمگاه خود را بر آوری

آن دو به اوج هر آنچه نکوهیده است دست یابند.

امام باقر علیه السلام :مقداری خَبیص (حلوایی تهیه شده از آرد و خرما) خدمت امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام آوردند، حضرت از خوردن آن خودداری ورزید. عرض کردند : آیا آن را حرام می دانید؟ فرمود : نه، اما می ترسم نفْسم به آن علاقه مند شود و به دنبال آن بروم. سپس این آیه را تلاوت کرد : «شما بهره های پاکیزه خود را در زندگی دنیایتان بردید و از آنها بهره مند شدید».

ص :305


1- الدعوات : 137/340 .
2- (انظر) وسائل الشیعة : 16 / 507 باب 80.
3- الأحقاف : 20 .
4- الأمالی للمفید : 134/2 .
5- (انظر) الدنیا : باب 1255.

ص :306

378 - العِید

378 - عید

اشاره

(1)

ص :307


1- و لمزید الاطّلاع راجع : کنز العمّال : 7 / 87 «العید». بحار الأنوار : 59 / 91 باب 22 «یوم النیروز». بحار الأنوار : 91 / 1 باب 2 «أدعیة عید الفطر». بحار الأنوار : 91 / 47 باب 3 «أدعیة عید الأضحی».

2959 - العیدُ
2959 - عید

الکتاب :

«قالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ اللَّهُمَّ رَبَّنا أَنْزِلْ عَلَیْنا مائِدَةً مِنَ السَّماءِ تَکُونُ لَنا عِیدا لِأَوَّلِنا وَ آخِرِنا وَ آیَةً مِنْکَ وَ ارْزُقْنا وَ أَنتَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ» . (1)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :قَدِمتُ المَدینَةَ و لِأهلِ المَدینَةِ یَومانِ یَلعَبونَ فیهِما فی الجاهِلِیَّةِ ، و إنَّ اللّهَ قَد أبدَلَکُم بِهِما خَیرا مِنهُما : یَومَ الفِطرِ ، و یَومَ النَّحرِ . (2)

کنز العمّال :کانَ صلی الله علیه و آله یَأمُرُ بَناتَهُ و نِساءَهُ أن یَخرُجنَ فِی العیدَینِ . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ قالَ فی بَعضِ الأعیادِ _: إنَّما هُوَ عیدٌ لِمَن قَبِلَ اللّهُ صِیامَهُ و شَکَرَ قِیامَهُ ، و کُلُّ یَومٍ لا یُعصی اللّهُ فیهِ فهُوَ عیدٌ . (4)

2959

ع_ید

قرآن :

«عیسی بن مریم گفت : بار خدایا! ای پروردگار ما! برای ما مائده ای از آسمان بفرست، تا برای ما و آنان که بعد از ما می آیند عیدی و نشانی از تو باشد و ما را روزی ده که تو بهترین روزی دهندگانی».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :من وارد مدینه شدم، در حالی که اهالی این شهر از زمان جاهلیت دو روز داشتند که در آن به بازی و تفریح می پرداختند. ولی خداوند به جای آن دو روز، دو روز بهتر به شما داد : روز فطر و روز قربان.

کنز العمّال :پیامبر صلی الله علیه و آله به دختران و همسران خود دستور می داد که در عید فطر و قربان [برای نماز عید ]بیرون بیایند.

امام علی علیه السلام_ در یکی از اعیاد _فرمود : همانا این عید برای کسی عید است که خداوند روزه و نمازش را پذیرفته باشد و هر روزی که در آن نافرمانی خدا نشود، آن روز عید است.

ص :308


1- المائدة : 114.
2- کنز العمّال : 24102.
3- کنز العمّال : 18098.
4- نهج البلاغة : الحکمة 428 .

بحار الأنوار عن سُوَیدِ بنِ غَفلَة :دَخَلتُ عَلَیهِ [ یَعنی أمیرَ المُؤمِنینَ علیه السلام ]یَومَ عیدٍ ، فإذا عِندَهُ فاثورٌ عَلَیهِ خُبزُ السَّمراءِ و صَفحَةٌ فیها خَطیفَةٌ و مِلبَنَةٌ (1) ، فقُلتُ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، یَومُ عیدٍ و خَطیفَةٌ ؟ ! فقالَ : إنَّما هذا عیدُ مَن غُفِرَ لَهُ . (2)

تحف العقول :مَرَّ [ الحَسَنُ علیه السلام ] فی یَومِ فِطرٍ بِقَومٍ یَلعَبونَ و یَضحَکونَ ، فوَقَفَ عَلی رُؤوسِهِم فقالَ : إنَّ اللّهَ جَعَلَ شَهرَ رَمَضانَ مِضمارا لِخَلقِهِ فیَستَبِقونَ فیهِ بِطاعَتِهِ إلی مَرضاتِهِ ، فسَبَقَ قَومٌ فَفازوا ، و قَصَّرَ آخَرونَ فخابوا ، فالعَجَبُ کُلُّ العَجَبِ مِن ضاحِکٍ لاعِبٍ فِی الیَومِ الّذی یُثابُ فیهِ المُحسِنونَ ، و یَخسَرُ فیهِ المُبطِلونَ ، و ایمُ اللّهِ لَو کُشِفَ الغِطاءُ لَعَلِموا أنَّ المُحسِنَ مَشغولٌ بِإحسانِهِ و المُسیءَ مَشغولٌ بِإساءَتِهِ . ثُمَّ مَضی . (3)

بحار الأنوار_ به نقل از سوید بن غفله _: در یک روز عید بر امیر المؤمنین علیه السلام وارد شدم. دیدم در برابر آن حضرت سفره ای است و در آن سفره مقداری نان گندم و یک ظرف فرنی و قاشقی نهاده شده است. عرض کردم : ای امیر المؤمنین! روز عید و فرنی؟! حضرت فرمود : این عید کسی است که آمرزیده شده باشد.

تحف العقول :امام حسن علیه السلام در روز عید فطر بر گروهی گذشت که سرگرم بازی و خنده بودند. بالای سر آنها ایستاد و فرمود : خداوند ماه رمضان را میدان مسابقه خلق خود قرار داد، تا به سبب طاعت او به سوی خشنودیش از یکدیگر سبقت گیرند. پس، گروهی پیشی گرفتند و کامیاب شدند و گروهی عقب ماندند و ناکام شدند. بسیار بسیار تعجّب است از کسی که در این روزی که نیکوکاران پاداش داده می شوند و هرزه کاران زیان می برند، در حال خنده و بازی است. به خدا سوگند یاد می کنم که اگر پرده کنار رود، خواهند دانست که نیکوکار به نیکوکاری خود مشغول است و بدکار به بد کرداری خود. حضرت سپس به راه خود ادامه داد و رفت.

ص :309


1- فاثور : أی خِوانٌ ، و السمراء : الحنطة، و الخطیفة: لبن یُطبخ بدقیق و یُختطف بالملاعق بسرعة، و الملبنة : الملعقة. (النهایة : 3/412 و ج 2 / 399 و ص 49 و ج 4/229).
2- بحار الأنوار : 40/326/7 .
3- تحف العقول : 236.

2960 - خُطبَةُ أمیرِالمُؤمِنینَ فی عیدِ الفِطرِ
2960 - خطبه امیر المؤمنین در عید فطر

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :خَطَبَ أمیرُ المُؤمِنینَ عَلِیُّ ابنُ أبی طالِبٍ علیه السلام یَومَ الفِطرِ فقالَ : أیُّها النّاسُ ، إنَّ یَومَکُم هذا یَومٌ یُثابُ فیهِ المُحسِنونَ و یَخسَرُ فیهِ المُبطِلونَ ، و هُوَ أشبَهُ بِیَومِ قِیامِکُم ، فَاذکُروا بِخُروجِکُم مِن مَنازِلِکُم إلی مُصَلاّکُم خُروجَکُم مِنَ الأجداثِ إلی رَبِّکُم ، وَ اذکُروا بِوُقوفِکُم فی مُصَلاّکُم وُقوفَکُم بَینَ یَدَی رَبِّکُم ، وَ اذکُروا بِرُجوعِکُم إلی مَنازِلِکُم رُجوعَکُم إلی مَنازِلِکُم فی الجَنَّةِ !

عِبادَ اللّهِ ، إنَّ أدنی ما لِلصّائمینَ و الصّائماتِ أن یُنادِیَهُم مَلَکٌ فی آخِرِ یَومٍ مِن شَهرِ رَمَضانَ : أبشِروا عِبادَ اللّهِ ؛ فقَد غُفِرَ لَکُم ما سَلَفَ مِن ذُنوبِکُم، فَانظُروا کَیفَ تَکونونَ فیما تَستَأنِفونَ ؟ ! (1)

2960

خطبه امیر المؤمنین در عید فطر

امام صادق علیه السلام :امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام در روز فطر خطبه ایراد کرد و فرمود : ای مردم! همانا این روزِ شما، روزی است که در آن نیکوکاران پاداش می یابند و هرزه کاران زیان می بینند و شباهت بسیاری به روز رستاخیز شما دارد. پس، با بیرون آمدن از خانه های خود به سوی مصلاّیتان به یاد آن روزی افتید که از گورهایتان به سوی پروردگارتان بیرون می آیید و از ایستادن در مصلاّیتان به یاد آن روزی افتید که در پیشگاه پروردگارتان می ایستید و از بازگشتن به سوی خانه هایتان آن روزی را یاد آورید که به خانه های خود در بهشت باز می گردید!

ای بندگان خدا! کمترین چیزی که برای مردان و زنان روزه گیر می باشد، این است که در روز آخر ماه رمضان فرشته ای آنان را ندا می دهد : بشارت بادا بر شما ای بندگان خدا! که خداوند گناهان گذشته شما را بخشود. پس مواظب باشید که از این پس چه می کنید!

2961 - عیدُ النَّیروزِ
2961 - نوروز

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :نَیْروزُنا کُلُّ یَومٍ . (2)

2961

نوروز

امام علی علیه السلام :نوروز ما، هر روز است.

ص :310


1- تنبیه الخواطر : 2/157.
2- کتاب من لا یحضره الفقیه: 3/300/4074.

کتاب من لا یحضره الفقیه :اُتیَ علیٌّ علیه السلام بِهَدِیَّةِ النَّیروزِ، فقالَ : ما هذا ؟ قالوا : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، الیَومُ النَّیروزُ ، فقالَ علیه السلام : اِصنَعوا لَنا کُلَّ یَومٍ نَیروزا ! (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إذا کانَ یَومُ النَّیروزِ فَاغتَسِلْ وَ البَسْ أنظَفَ ثِیابِکَ ، و تَطَیَّبْ بِأطیَبِ طِیبِکَ ، و تَکونُ ذلکَ الیَومَ صائما . (2)

بحار الأنوار عن مُعلّی بن خُنیس :دخَلتُ علی الصّادقِ علیه السلام یومَ النَّیروزِ فقال : أ تَعرِفَ هذا الیَومَ ؟ قُلتُ : جُعِلتُ فِداکَ ، هذا یَومٌ تُعَظِّمُهُ العَجَمُ و تَتَهادی فیهِ، فقالَ أبو عَبدِ اللّهِ الصّادِقُ علیه السلام : و البَیتِ العَتیقِ الّذی بِمَکَّةَ ! ما هذا إلاّ لِأمرٍ قَدیمٍ اُفَسِّرُهُ لَکَ حَتّی تَفهَمَهُ .........

یا مُعَلّی ، إنَّ یَومَ النَّیروزِ هُوَ الیَومُ الّذی أخَذَ اللّهُ فیهِ مَواثیقَ العِبادِ أن یَعبُدوهُ و لا یُشرِکوا بِه شَیئا ، و أن یُؤمِنوا بِرُسُلِهِ و حُجَجِهِ ، و أن یُؤمِنوا بِالأئمَّةِ علیهم السلام ، و هُوَ أوَّلُ یَومٍ طَلَعَت فیهِ الشَّمسُ ......... و ما مِن یَومِ نَیروزٍ إلاّ و نَحنُ نَتَوَقَّعُ فیهِ الفَرَجَ لِأنَّهُ مِن أیّامِنا و أیّامِ شیعَتِنا ، حَفَظَتهُ العَجَمُ و ضَیَّعتُموهُ أنتُم ......... و هُوَ أوَّلُ یَومٍ مِن سَنَةِ الفُرسِ ......... . (3)

کتاب من لا یحضره الفقیه :در نوروز، هدیه ای خدمت امام علی علیه السلام آوردند. حضرت پرسید : این چیست؟ عرض کردند : ای امیر المؤمنین! امروز نوروز است. امام علیه السلام فرمود : هر روزمان را نوروز کنید!

امام صادق علیه السلام :چون نوروز فرا رسد، بدن خود را بشوی و پاکیزه ترین جامه هایت را بپوش و با خوش بوترین عطرها خودت را معطّر کن و در آن روز روزه دار باش.

بحار الأنوار_ به نقل از معلّی بن خنیس _: در روز نوروز خدمت امام صادق علیه السلام رسیدم حضرت فرمود : آیا می دانی امروز چه روزی است؟ عرض کردم : فدایت شوم، این روزی است که ایرانیان آن را گرامی می دارند و در آن به یکدیگر هدیه می دهند. امام فرمود : سوگند به آن خانه کهن که در مکّه است، جز این نیست که این یک ریشه کهن دارد، من برایت توضیح می دهم تا آن را بدانی .........

ای معلّی! روز نوروز، همان روزی است که خداوند در آن از بندگان پیمان گرفت که او را بپرستند و هیچ انبازی برایش نیاورند و به فرستادگان و حجتهای او و به امامان علیهم السلام ایمان بیاورند. نوروز نخستین روزی است که خورشید در آن طلوع کرد ......... هیچ نوروزی نیست مگر این که ما در آن روز منتظر فرج هستیم؛ زیرا نوروز از روزهای ما و شیعیان ماست. ایرانیان آن را حفظ کردند و شما آن را از دست نهادید ......... نوروز نخستین روز از سال ایرانیان است ......... .

ص :311


1- کتاب من لا یحضره الفقیه : 3/300/4073.
2- وسائل الشیعة : 7/346/1.
3- بحار الأنوار : 59/92/1.

بحار الأنوار :حُکِیَ أنَّ المَنصورَ تَقَدَّمَ إلی موسَی بنِ جَعفَرٍ علیهما السلام بِالجُلوسِ لِلتَّهنِئَةِ فی یَومِ النَّیروزِ و قَبضِ ما یُحمَلُ إلَیهِ ، فقالَ : إنّی قَد فَتَّشتُ الأخبارَ عَن جَدّی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله فلَم أجِدْ لِهذا العیدِ خَبَرا ، و إنَّهُ سُنَّةُ الفُرسِ و مَحاها الإسلامُ ، و مَعاذَ اللّهِ أن نُحیِیَ ما مَحاها الإسلامُ ، فَقالَ المَنصورُ : إنَّما نَفعَلُ هذا سِیاسَةً لِلجُندِ ، فسَألتُکَ بِاللّهِ العَظیمِ إلاّ جَلَستَ ، فجَلَسَ ......... (1) . (2)

بحار الأنوار :نقل شده است که منصور از موسی بن جعفر علیه السلام تقاضا کرد که در روز نوروز در خانه بنشیند، تا مردم برای تبریک گویی پیش ایشان روند و هدایایی را که برایش می برند نیز بپذیرد. امام علیه السلام فرمود : من در اخبار جدّم پیامبر خدا صلی الله علیه و آله جستجو کردم، اما برای این روز خبری پیدا نکردم. نوروز سنّت ایرانیان است و اسلام آن را منسوخ کرده است. پناه به خدا از این که چیزی را زنده کنیم که اسلام از بین برده است. منصور گفت : ما این کار را فقط برای خاطر نظامیان می کنیم . (3) بنا بر این، تو را به خدای بزرگ سوگند می دهم که جلوس کنی و حضرت پذیرفت و جلوس کرد ......... . (4)

ص :312


1- بحار الأنوار : 59/100/2 و 48/108/9.
2- قال المجلسیّ بعد نقل الخبر : هذا الخبر مخالف لأخبار المُعلّی ، و یدلّ علی عدم اعتبار النیروز شرعا ، و أخبار المعلّی أقوی سندا و أشهر بین الأصحاب ، و یمکن حمل هذا علی التقیّة ، لاشتمال خبر المعلّی علی ما یتّقی فیه ......... . راجع کلام المحشّی فیما ردّ به علی ما قاله المجلسیّ ، بحار الأنوار : 59/100. أقول : کِلا الخبرین فاقِد لشرائط الحجّیّة ، و کما مرّ عن أمیر المؤمنین علیه السلام : نیروزنا کلّ یوم ، و کلّ یوم لا یُعصی اللّه فیه فهو یوم عید ، نعم لا بأس بالتزاور کما هو سنّة فی إیران .
3- گویی در میان ارتش منصور عناصر ایرانی بوده اند و او برای جلب رضایت آنها دست به این کار زده است _ م.
4- علامه مجلسی بعد از نقل این خبر می گوید : این خبر با اخبار معلّی ناسازگار است و نشان می دهد که نوروز اعتبار شرعی ندارد.اخبار معلّی سندش قویتر و شهرتش در میان اصحاب بیشتر است و می توان آن را حمل بر تقیّه کرد؛ زیرا در خبر معلّی نکاتی وجود دارد که حاکی از تقیّه است ......... . نگارنده گوید: به نظر ما، هر دو خبر فاقد شرایط حجیّت هستند و همان گونه که از قول امیر المؤمنین علیه السلام نقل کردیم: نوروز ما هر روز است، و هر روزی که خدا در آن نافرمانی نشود، آن روز، روز عید است. البته دید و بازدید، آن چنان که در ایران مرسوم است، اشکالی ندارد.

2962 - زینَةُ الأعیادِ
2962 - زیور عیدها

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :زَیِّنوا أعیادَکُم بِالتَّکبیرِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :زَیِّنوا العیدَینِ بِالتَّهلیلِ و التَّکبیرِ و التَّحمیدِ و التَّقدیسِ . (2)

کنز العمّال :کانَ صلی الله علیه و آله یَخرُجُ فِی العیدَینِ رافِعا صَوتَهُ بِالتَّهلیلِ و التَّکبیرِ . (3)

کنز العمّال :کانَ صلی الله علیه و آله یُکَبِّرُ یَومَ الفِطرِ مِن حینَ یَخرُجُ مِن بَیتِهِ حَتّی یَأتِیَ المُصَلّی . (4)

کنز العمّال :کانَ صلی الله علیه و آله یُکَبِّرُ بَینَ أضعافِ الخُطبَةِ ، یُکثِرُ التَّکبیرَ فی خُطبَةِ العیدَینِ . (5)

2962

زیور عیدها

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عیدهای خود را با گفتن اللّه اکبر، آذین بندید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عید فطر و قربان را با جملات «لا إله إلاّ اللّه و اللّه اکبر و الحمد لله و سبحان اللّه » آذین بخشید.

کنز العمّال:رسول خدا صلی الله علیه و آله در روزهای عید فطر و قربان از خانه بیرون می آمد و با صدای بلند «لا إله إلاّ اللّه و اللّه اکبر» می گفت.

کنز العمّال :رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز عید فطر، از زمانی که از منزل بیرون می آمد تا رسیدن به مصلّی همچنان تکبیر می گفت.

کنز العمّال :رسول خدا صلی الله علیه و آله در فاصله دو خطبه تکبیر می گفت، اما در خطبه های عید فطر و قربان بیشتر تکبیر می گفت.

ص :313


1- کنز العمّال : 24094.
2- کنز العمّال : 24095.
3- کنز العمّال : 18101.
4- کنز العمّال : 18104.
5- کنز العمّال : 18103.

ص :314

379 - الاستِعاذة

379 - پناه بردن به خدا

اشاره

(1)

(2)

ص :315


1- و لمزید الاطّلاع راجع : نهج الذکر : «الاستعاذة» . سنن النسائیّ : 8 / 250 «کتاب الاستعاذة».
2- انظر: عنوان 358 «العصمة» ، الطمع : باب 2381.

2963 - الاستِعاذَةُ
2963 - پناه بردن به خدا

الکتاب :

«وَ قُلْ رَبِّ أَعُوذُ بِکَ مِنْ هَمَزاتِ الشَّیاطِینِ * وَ أَعُوذُ بِکَ رَبِّ أَنْ یَحْضُرُونِ» . (1)

«وَ قالَ مُوسَی إِنِّی عُذْتُ بِرَبِّی وَ رَبِّکُمْ مِنْ کُلِّ مُتَکَبِّرٍ لاَ یُؤْمِنُ بیَوْمِ الْحِسابِ» . (2)

«قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ * مِنْ شَرِّ ما خَلَقَ» . (3)

«قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ * مَلِکِ النَّاسِ * إِلهِ النَّاسِ * مِنْ شَرِّ الْوَسْواسِ الْخَنَّاسِ» . (4)

(5)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :اَللّهُمَّ إنّی أعوذُ بِکَ مِنَ البُخلِ ، و أعوذُ بِکَ مِنَ الجُبنِ ، و أعوذُ بِکَ أن اُرَدَّ إلی أرذَلِ العُمُرِ ، و أعوذُ بِکَ مِن فِتنَةِ الدّنیا ، و أعوذُ بِکَ مِن عَذابِ القَبرِ . (6)

2963

پناه بردن به خدا

قرآن :

«بگو : ای خداوندگار من! از وسوسه های شیطانها به تو پناه می برم. و به تو پناه می برم، ای پروردگار من، از این که [آن ها ]پیش من حاضر شوند».

«و موسی گفت : من از هر متکبری که به روز حساب باور ندارد، به خداوندگار خود و خداوندگار شما، پناه می برم».

«بگو : پناه می برم به خداوندگار صبحگاه. از شرّ آنچه آفریده است».

«بگو : پناه می برم به خداوندگار مردم. فرمانروای مردم. معبود مردم. از شرّ وسوسه وسوسه گر نهانی».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بار خدایا! به تو پناه می برم از بخل و به تو پناه می برم از بُزدلی و به تو پناه می برم از این که به فروترین روزهای زندگی (پیری و فرتوتی) باز گردانده شوم و به تو پناه می برم از فتنه گری دنیا و به تو پناه می برم از عذاب قبر.

ص :316


1- المؤمنون : 97 ، 98.
2- غافر : 27.
3- الفلق : 1 ، 2.
4- الناس : 1 _ 4.
5- (انظر) الدخان : 20 ، البقرة : 67 ، هود : 47 ، مریم : 18 ، آل عمران : 36 ، الأعراف : 200 ، النحل : 98 ، غافر : 56 ، فصّلت : 36.
6- سنن النسائی : 8/256.

عنه صلی الله علیه و آله :اللّهُمَّ إنّی أعوذُ بِکَ مِنَ الهَمِّ و الحُزنِ و العَجزِ و الکَسَلِ و البُخلِ و الجُبنِ و ضَلَعِ الدِّینِ و غَلَبَةِ الرِّجالِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :اَللّهُمَّ إنّی أعوذُ بِکَ مِنَ الفَقرِ ، و أعوذُ بِکَ مِنَ القِلَّةِ و الذِّلَّةِ ، و أعوذُ بِکَ أن أظلِمَ أو اُظلَمَ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :اَللّهُمَّ إنّی أعوذُ بِکَ مِن غَلَبَةِ الدَّین ، و غَلَبَةِ العَدُوِّ ، و شَماتَةِ الأعداءِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله_ کانَ إذا سافرَ قالَ _: اَللّهُمَّ إنّی أعوذُ بِکَ مِن وَعثاءِ السَّفَرِ و کَآبَةِ المُنقَلَبِ ، و الحَورِ بَعدَ الکَورِ ، و دَعوَةِ المَظلومِ ، و سُوءِ المَنظَرِ فی الأهلِ و المالِ و الوَلَدِ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :اَللّهُمَّ إنّی أعوذُ بِکَ مِن شَرِّ ما عَمِلتُ ، و مِن شَرِّ ما لَم أعمَلْ بَعدُ . (5)

سنن النسائی عن عبدِ اللّهِ بنِ عمرٍو أنّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کانَ یَتَعَوَّذُ مِن أربَعٍ :مِن عِلمٍ لا یَنفَعُ ، و مِن قَلبٍ لا یَخشَعُ ، و دُعاءٍ لا یُسمَعُ ، و نَفسٍ لا تَشبَعُ . (6)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اَللّهُمَّ إنّی أعوذُ بِکَ مِن وَعثاءِ السَّفَرِ ، و کآبَةِ المُنقَلَبِ ، و سُوءِ المَنظَرِ فی الأهلِ و المالِ و الوَلَدِ . (7)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بار خدایا! من به تو پناه می برم از غم و اندوه و ناتوانی و کاهلی و بخل و بزدلی و سنگینیِ کمر شکنِ بارِ قرض و چیرگیِ مردمان [ بر اثر هرج و مرج ] .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بار خدایا! من از فقر به تو پناه می برم.از کم داشت و خواری به تو پناه می برم. از این که ستم کنم یا به من ستم شود، به تو پناه می برم.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بار خدایا! از چیرگی قرض و چیرگی دشمن و دشمن شاد شدن به تو پناه می برم.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ هرگاه می خواست سفر کند _می گفت : بار خدایا! به تو پناه می برم از رنجِ سفر و اندوه در بازگشت و کاستیِ بعد از فزونی و نفرین ستمدیده و رو به رو شدن با صحنه ناخوشایند در خانواده و دارایی و فرزند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بار خدایا! از بدی اعمالی که انجام داده ام و بدی اعمالی که هنوز انجام نداده ام، به تو پناه می برم.

سنن النسائی_ به نقل از عبد اللّه بن عمرو _: پیامبر صلی الله علیه و آله از چهار چیز به خدا پناه می برد : دانشی که سود نبخشد، دلی که خاشع نباشد، دعایی که شنیده (اجابت) نشود، و جانی که سیر نگردد.

امام علی علیه السلام :بار خدایا! به تو پناه می برم از سختیِ سفر و اندوهِ بعد از بازگشت و رو به رو شدن با صحنه ناگوار در میان زن و فرزند و دارایی.

ص :317


1- سنن النسائی : 8/258.
2- سنن النسائی : 8/261.
3- سنن النسائی : 8/265.
4- سنن النسائی : 8/272.
5- سنن النسائی : 8/281.
6- سنن النسائی : 8/255.
7- نهج البلاغة : الخطبة 46.

عنه علیه السلام :اَللّهُمَّ إنّی أعوذُ بِکَ أن أفتَقِرَ فی غِناکَ ، أو أضِلَّ فی هُداکَ ، أو اُضامَ فی سُلطانِکَ ، أو اُضطَهَدَ و الأمرُ لَکَ . (1)

عنه علیه السلام :اَللّهُمَّ إنّی أعوذُ بِکَ مِن أن تُحَسِّنَ فی لامِعَةِ العُیونِ عَلانِیَتی، و تُقَبِّحَ فیما اُبطِنَ لَکَ سَریرَتی . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :تَعَوَّذوا بِاللّهِ مِن غَلَبَةِ الدَّین ، و غَلَبَةِ الرِّجالِ ، و بَوارِ الأیِّمِ (3) . (4)

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام_ فی کِتابهِ إلی مُحمّدِ بنِ إبراهیمَ لَمّا کَتَبَ إلَیهِ : إن رَأیتَ یا سَیِّدی أن تُعَلِّمَنی دُعاءً أدعو بِهِ فی دُبرِ صَلَواتی یَجمَعُ اللّهُ لی بِهِ خَیرَ الدّنیا و الآخِرَةِ _: أعوذُ بِوَجهِکَ الکَریمِ ، و عِزَّتِکَ الّتی لا تُرامُ ، و قُدرَتِکَ الَّتی لا یَمتَنِعُ مِنها شَیءٌ ، مِن شَرِّ الدّنیا و الآخِرَةِ ، و مِن شَرِّ الأوجاعِ کُلِّها (5) .

امام علی علیه السلام :بار خدایا! به تو پناه می برم از این که با وجودِ توانگریِ تو، من تهیدست باشم، یا با وجودِ هدایتگریِ تو، در گمراهی به سر برم، یا با آن که قدرت و پادشاهی از آن توست، به من ستم شود، یا با آن که زمام اختیار امور در دست توست، من مقهور و خوار گردم.

امام علی علیه السلام :بار خدایا! به تو پناه می برم از این که ظاهرِ مرا در نگاه چشمها نیکو گردانی و باطنم را، که بر تو آشکار است ، زشت و ناپسند سازی.

امام صادق علیه السلام :از سنگین شدن بارِ قرض و چیرگیِ مردمان و در خانه ماندن زنان به خدا پناه برید . (6)

امام کاظم علیه السلام_ در پاسخ به نامه محمّد بن ابراهیم که نوشت : سرورم! اگر صلاح می دانید به من دعایی بیاموزید که در تعقیب نمازهایم بخوانم و خداوند با آن دعا خیر دنیا و آخرت را به من عطا فرماید _فرمود: از شرّ دنیا و آخرت و از شرّ همه دردها به وجه کریم تو و عزّتت که خیال طلبش هم به اندیشه نیاید و نیز قدرتت که هیچ چیز از آن جلو نگیرد، پناه می برم.

ص :318


1- . نهج البلاغة: الخطبة215.
2- نهج البلاغة : الحکمة 276.
3- الأیّم فی الأصل التی لا زوج لها بِکرا کانت أو ثیّبا، مطلّقة کانت أو متوفّی عنها (النهایة : 1/85) .
4- الکافی : 5/92/1.
5- . الکافی : 3/346/28.
6- در متن حدیث «بوار الاَیِّم» آمده است. اَیِّم _ بر وزن کَیِّس _ : زن بی شوی (خواه باکره باشد و خواه بر اثر طلاق گرفتن یا مردن شوهرش بیوه شده باشد). «بوار» به معنای کسادی و بی رونق بودن است (منظور این است که زنان در خانه بمانند و کسی به خواستگاری آنها نرود). در بحار الانوار می گوید: این عبارت کنایه از کسادی کالا و بی رونقی بازار است؛ همچنین در حدیثی از امام صادق علیه السلام آمده است که منظور از «بوار الایم» آفات و مصائب است _ م .

380 - العَیب

380 - عیب

اشاره

(1)

(2)

ص :319


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 75 / 46 باب 40 «الإغضاء عن عیوب الناس». بحار الأنوار : 75 / 212 باب 65 «تتبّع عیوب الناس». کنز العمّال : 3 / 248 ، 733 «ستر العیب». وسائل الشیعة : 8 / 594 باب 150 «تحریم إحصاء عثرات المؤمن». کنز العمّال : 3 / 455 «تتبّع العورات».
2- انظر: عنوان 400 «الغِیبة» ، 381 «التعییر». الأخ : باب 48 ، الصدیق : باب 2181 ، التوبة : باب 474. الذنب : باب 1390 ، السخاء : باب 1769 ، النعمة : باب 3843.

2964 - مَدحُ مَن شَغَلَهُ عَیبُهُ عَن عُیوبِ النّاسِ
2964 - ستایش از کسانی که به جای عیب دیگران به معایب خود می پردازند

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :طوبی لِمَن مَنَعَهُ عَیبُهُ عَن عُیوبِ المُؤمِنینَ مِن إخوانِهِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله_ فی وَصِیَّتِهِ لِأبی ذَرٍّ _: لِیَحجُزْکَ عَنِ النّاسِ ما تَعلَمُ مِن نَفسِکَ ، و لا تَجِدْ عَلَیهِم فیما تَأتی (مِثلَهُ) . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :لِیَرُدَّکَ مِنَ النّاسِ ما تَعلَمُ مِن نَفسِکَ . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :طوبی لِمَن شَغَلَهُ عَیبُهُ عَن عُیوبِ النّاسِ . (4)

عنه علیه السلام :أفضَلُ النّاسِ مَن شَغَلَتهُ مَعایِبُهُ عَن عُیوبِ النّاسِ . (5)

عنه علیه السلام :یا عَبدَ اللّهِ ، لا تَعجَلْ فی عَیبِ أحَدٍ (عَبدٍ) بِذَنبِهِ فلَعَلَّهُ مَغفورٌ لَهُ ، و لا تَأمَنْ عَلی نَفسِکَ صَغیرَ مَعصِیَةٍ فلَعَلَّکَ مُعَذَّبٌ عَلَیهِ ، فَلْیَکفُفْ مَن عَلِمَ مِنکُم عَیبَ غَیرِهِ لِما یَعلَمُ مِن عَیبِ نَفسِهِ ، وَ لْیَکُنِ الشُّکرُ شاغِلاً لَهُ عَلی مُعافاتِهِ مِمّا ابتُلِیَ بِهِ غَیرُهُ . (6)

2964

ستایش از کسانی که به جای عیب دیگران به معایب خود می پردازند

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خوشا به حال آن کس که عیب خودش، او را از پرداختن به عیبهای برادران مؤمنش باز دارد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در سفارش به ابوذر _فرمود : باید آنچه از [عیوب] خود می دانی تو را از خرده گیری بر مردم باز دارد، و بر آنان به سبب کارهایی که خودت مانند آنها را انجام می دهی، خشم مگیر.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :باید آنچه از [عیوب ]خود می دانی، تو را از [عیبجویی و خرده گیری از ]مردم بازدارد.

امام علی علیه السلام :خوشا به حال آن کس که عیب خودش، او را از پرداختن به عیبهای مردم باز دارد.

امام علی علیه السلام :بهترین مردم کسی است که عیبهای خودش، او را از عیبهای مردم باز دارد.

امام علی علیه السلام :ای بنده خدا! در خرده گیری از گناه کسی شتاب مکن؛ زیرا چه بسا که او آمرزیده شده باشد. و در مورد خویش، به گناه کوچکی که کرده ای، ایمن مباش؛ زیرا شاید که به سبب آن عذاب شوی. پس، هر یک از شما از دیگری عیبی بداند، نباید به خرده گیری از او بپردازد ؛ زیرا می داند که خود نیز عیبی دارد و باید شکر این موهبت که عیبهایی که در دیگران هست در او نیست، وی را به خود مشغول دارد [و از عیب جویی دیگران باز ایستد].

ص :320


1- بحار الأنوار : 77/126/32.
2- الخصال : 526/13.
3- کنز العمّال : 43183.
4- نهج البلاغة : الخطبة 176.
5- غرر الحکم : 3090.
6- نهج البلاغة : الخطبة 140.

عنه علیه السلام :لِیَنْهَکَ عَن ذِکرِ مَعایِبِ النّاسِ ما تَعرِفُ مِن مَعایِبِکَ . (1)

عنه علیه السلام :مَن بَحَثَ عَن عُیوبِ النّاسِ فَلْیَبدَأْ بِنَفسِهِ . (2)

عنه علیه السلام :أعقَلُ النّاسِ مَن کانَ بِعَیبِهِ بَصیرا ، و عَن عَیبِ غَیرِهِ ضَریرا . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :أنفَعُ الأشیاءِ لِلمَرءِ سَبقُهُ النّاسَ إلی عَیبِ نَفسِهِ . (4)

عنه علیه السلام :إذا رَأیتُمُ العَبدَ مُتَفَقِّدا لِذُنوبِ (النّاسِ) ناسِیا لِذُنوبِهِ ، فَاعلَموا أنَّهُ قَد مُکِرَ بِهِ . (5)

عیسی علیه السلام :لا تَنظُروا فی عُیوبِ النّاسِ کالأربابِ ، وَ انظُروا فی عُیوبِهِم کَهَیئَةِ عَبیدِ النّاسِ . (6)

(7)

امام علی علیه السلام :آگاهی تو از عیبهای خودت، باید مانع تو شود که از مردم عیبجویی کنی.

امام علی علیه السلام :کسی که از مردم عیبجویی می کند، باید از خودش آغاز کند.

امام علی علیه السلام :خردمندترین مردم کسی است که بینای عیب خود باشد و کور عیب دیگران.

امام صادق علیه السلام :سودمندترین چیزها برای آدمی، این است که در رسیدگی به عیبهای خود بر مردم پیشی گیرد (پیش از پرداختن به عیوب مردم به عیبهای خود بپردازد).

امام صادق علیه السلام :هر گاه دیدید بنده گناهان مردم را می جوید و گناهان خودش را از یاد برده است، بدانید که گرفتار مکر [ خدا ]شده است.

عیسی علیه السلام :به عیبهای مردم چون خواجگان منگرید، بلکه به عیبهایشان چون غلامان نگاه کنید.

ص :321


1- غرر الحکم : 7359.
2- غرر الحکم : 8489.
3- غرر الحکم : 3233.
4- الکافی : 8/243/337.
5- مستطرفات السرائر : 48/7.
6- تحف العقول : 502.
7- (انظر) الغفلة : باب 3056.

2965 - مَن أبصَرَ عَیبَ نَفسِهِ
2965 - کسی که عیب خود را ببیند

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :ثَلاثُ خِصالٍ مَن کُنَّ فیهِ أو واحِدَةٌ مِنهُنَّ کانَ فی ظِلِّ عَرشِ اللّهِ عَزَّ و جلَّ (یَومَ القِیامَةِ) یَومَ لا ظِلَّ إلاّ ظِلُّهُ : ......... رَجُلٌ لَم یَعِبْ أخاهُ المُسلِمَ بِعَیبٍ حَتّی یَنفِیَ ذلکَ العَیبَ مِن نَفسِهِ ؛ فإنَّهُ لا یَنفی مِنها عَیبا إلاّ بَدا لَهُ عَیبٌ ، و کَفی بِالمَرءِ شُغلاً بِنَفسِهِ عَنِ النّاسِ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن أبصَرَ عَیبَ نَفسِهِ شُغِلَ عَن عَیبِ غَیرِه . (2)

عنه علیه السلام :مَن أبصَرَ زَلَّتَهُ صَغُرَت عِندَهُ زَلَّةُ غَیرِهِ . (3)

عنه علیه السلام :لا تَتَّبِعَنَّ عُیوبَ النّاسِ ، فإنَّ لَکَ مِن عُیوبِکَ _ إن عَقَلتَ _ ما یَشغَلُکَ أن تَعیبَ أحَدا . (4)

عنه علیه السلام :مَن أبصَرَ عَیبَ نَفسِهِ لَم یَعِبْ أحَدا . (5)

عنه علیه السلام :کَفی بِالمَرءِ کَیسا أن یَعرِفَ مَعایِبَهُ ، کَفی بِالمَرءِ جَهلاً أن یَجهَلَ عَیبَهُ . (6)

2965

کسی که عیب خود را ببیند

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سه خصلت است که هر کس آنها را داشته باشد، یا یکی از آنها در او باشد، روز قیامت در سایه عرش خداوند عزّ و جلّ است، روزی که هیچ سایه ای جز سایه او نیست : ......... مردی که از برادر مسلمان خود عیبی نگیرد تا آن گاه که آن عیب را از خودش دور کند؛ و آدمی هر عیبی که از خود بر طرف سازد، عیبی دیگر در نظرش آشکار می شود. آدمی را همین بس که به رفع معایب خود پردازد و از پرداختن به عیبهای مردم باز ایستد.

امام علی علیه السلام :کسی که عیب خود را ببیند، از پرداختن به عیب دیگران باز ایستد.

امام علی علیه السلام :هر که لغزش خود را ببیند، لغزش دیگران در نظرش کوچک آید.

امام علی علیه السلام :دنبال عیبهای مردم نباش؛ زیرا عیبهایی که در خودت هست _ اگر خردمند باشی _ مانع از آن می شود که از کسی عیب جویی کنی.

امام علی علیه السلام :هر که بینای عیب خود باشد، از هیچ کس عیبجویی نکند.

امام علی علیه السلام :در زیرکی آدمی همین بس که عیبهای خود را بشناسد؛ در نادانی آدمی همین بس که عیبهای خویش را نشناسد.

ص :322


1- الخصال : 80/3.
2- تحف العقول : 88.
3- غرر الحکم : 8754.
4- غرر الحکم : 10295.
5- غرر الحکم : 8379.
6- غرر الحکم : 7040 و 7061.

2966 - ذَمُّ الاشتِغالِ بِعُیوبِ النّاسِ ومُداهَنَةِ النَّفسِ
2966 - نکوهش پرداختن به عیبهای مردم و نرمش با نفْس خود

کنز العمّال :قالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : یُبصِرُ أحَدُکُمُ القَذی فی عَینِ أخیهِ ، و یَنسی الجِذعَ _ أو قالَ : الجِذْلَ _ فی عَینِه ! (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إیّاکَ أن تَکونَ عَلَی النّاسِ طاعِنا و لِنَفسِکَ مُداهِنا ، فتَعظُمَ عَلَیکَ الحَوبَةُ ، و تُحرَمَ المَثوبَةَ . (2)

عنه علیه السلام :لا تَعِبْ غَیرَکَ بِما تَأتیهِ ، و لا تُعاقِبْ غَیرَکَ بِذَنبٍ تُرَخِّصُ لِنَفسِکَ فیهِ . (3)

عنه علیه السلام :عَجِبتُ لِمَن یُنکِرُ عُیوبَ النّاسِ ، و نَفسُهُ أکثَرُ شَیءٍ مَعابا و لا یُبصِرُها! (4)

عنه علیه السلام :مَن نَظَرَ فی عُیوبِ النّاسِ فأنکَرَها ثُمَّ رَضِیَها لِنَفسِهِ ، فذلکَ الأحمَقُ بِعَینِهِ . (5)

عنه علیه السلام :شَرُّ النّاسِ مَن کانَ مُتَتَبِّعا لِعُیوبِ النّاسِ عَمِیا لِمَعایِبِهِ . (6)

2966

نکوهش پرداختن به عیبهای مردم و نرمش با نفْس خود

کنز العمّال :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : بعضی از شما خاشاک را در چشم برادرش می بیند و تنه درخت خرما _ یا فرمود : تنه درخت _ را در چشم خود نمی بیند!

امام علی علیه السلام :زنهار که از مردم خرده گیری و با نفس خودت نرمش کنی که در این صورت گناهت بزرگ شود و از پاداش محروم گردی.

امام علی علیه السلام :از دیگری به خاطر کاری که خودت نیز آن را انجام می دهی خرده مگیر و دیگری را برای گناهی که ارتکاب آن را به خودت اجازه می دهی، کیفر مده.

امام علی علیه السلام :در شگفتم از کسی که عیبهای مردم را بد می داند، در حالی که خودش از همه پُر عیب تر است و آنها را نمی بیند.

امام علی علیه السلام :هر کس عیبهای مردم را ببیند و آنها را زشت شمارد و همان عیبها را در خودش بپسندد، احمق واقعی است!

امام علی علیه السلام :بدترین مردم کسی است که پی جوی عیبهای مردم باشد و نابینای عیبهای خود.

ص :323


1- کنز العمّال : 44141.
2- غرر الحکم : 2711.
3- غرر الحکم : 10384.
4- غرر الحکم : 6267.
5- نهج البلاغة : الحکمة 349.
6- غرر الحکم : 5739.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَنِ استَصغَرَ زَلَّةَ نَفسِهِ استَعظَمَ زَلَّةَ غَیرِهِ . (1)

عیسی علیه السلام :یا عَبیدَ السّوءِ ، تَلومونَ النّاسَ عَلَی الظَّنِّ ، و لا تَلومونَ أنفُسَکُم عَلَی الیَقینِ ؟ ! (2)

(3)

امام صادق علیه السلام :کسی که لغزش خود را کوچک شمارد،لغزش دیگران را بزرگ بیند.

عیسی علیه السلام :ای بندگان بد! مردم را بر اساس گمان سرزنش می کنید و با یقینی که به بدیها و عیبهای خود دارید خویشتن را سرزنش نمی کنید؟

2967 - کَفی بِالمَرءِ عَیباً !
2967 - آدمی را همین عیب بس !

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :کَفی بِالمَرءِ عَیبا أن یَنظُرَ مِنَ النّاسِ إلی ما یَعمی عَنهُ مِن نَفسِهِ ، و یُعَیِّرَ النّاسَ بِما لا یَستَطیعُ تَرکَهُ ، و یُؤذی جَلیسَهُ بِما لا یَعنیهِ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :کَفی بِالمَرءِ عَیبا أن یَکونَ فیهِ ثَلاثُ خِصالٍ : یَعرِفُ مِنَ النّاسِ ما یَجهَلُ مِن نَفسِهِ ، و یَستَحیی لَهُم مِمّا هُوَ فیهِ ، و یُؤذی جَلیسَهُ بِما لا یَعنیهِ . (5)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :کَفی بِالمَرءِ غَباوَةً أن یَنظُرَ مِن عُیوبِ النّاسِ إلی ما خَفِیَ عَلَیهِ مِن عُیوبِه . (6)

2967

آدمی را همین عیب بس !

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آدمی را همین عیب بس که عیبی را در مردم ببیند و در خود نبیند و مردم را به خاطر کاری سرزنش کند که خود نمی تواند آن را ترک کند و همنشین خویش را با چیزهای نا مربوط و بیهوده بیازارد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آدمی را همین عیب بس که در او سه خصلت باشد : عیبهای مردم را ببیند و عیبهای خود را نبیند، چیزی را که خودش دچار آن است، برای مردم شرم آور بداند و همنشینش را با گفتار و کردار بیهوده بیازارد.

امام علی علیه السلام :در کودنی آدمی همین بس که عیبهای مردم را ببیند و عیبهای خودش بر او پوشیده باشد.

ص :324


1- کشف الغمّة : 2/370.
2- تحف العقول : 501.
3- (انظر) المداهنة : باب 1281.
4- الخصال : 110/81.
5- الخصال : 526/13.
6- غرر الحکم : 7062.

عنه علیه السلام :کَفی بِالمَرءِ جَهلاً أن یُنکِرَ علَی الناسِ ما یأتِی مِثلَهُ . (1)

عنه علیه السلام :کَفی بِالمَرءِ جَهلاً أن یَجهَلَ عُیوبَ نَفسِهِ ، و یَطعَنَ عَلَی النّاسِ بِما لا یَستَطیعُ التَّحَوُّلَ عَنهُ . (2)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :کَفی بِالمَرءِ عَیبا أن یُبصِرَ مِنَ النّاسِ ما یَعمی عَنهُ عن نَفسِهِ ، أو یَنهی النّاسَ عَمّا لا یَستَطیعُ التَّحَوُّلَ عَنهُ ، و أن یُؤذِیَ جَلیسَهُ فیما لا یَعنیهِ . (3)

امام علی علیه السلام :در نادانی آدمی همین بس که از مردم بر کاری خرده گیرد که خودش مانند آن را انجام می دهد.

امام علی علیه السلام :در نادانی آدمی همین بس که عیبهای خود را نداند و از مردم بر کاری خرده گیرد که خود نمی تواند از آن دست بردارد.

امام باقر علیه السلام :آدمی را همین عیب بس که از [ عیب های ]مردم ببیند آنچه را از خود نمی بیند، یا مردم را از چیزی نهی کند که خودش نمی تواند از آن دست بردارد و همنشین خود را با چیزهای بیهوده بیازارد.

2968 - أکبَرُ العَیبِ
2968 - بزرگترین عیب

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إن سَمَتْ هِمَّتُکَ لإِصلاحِ النّاسِ فَابدَأْ بِنَفسِکَ ، فإنَّ تَعاطیکَ إصلاحَ غَیرِکَ و أنتَ فاسِدٌ أکبَرُ العَیبِ . (4)

عنه علیه السلام :أکبَرُ (أکثرُ) العَیبِ أن تَعیبَ ما فیکَ مِثلُه . (5)

عنه علیه السلام :مِن أشَدِّ عُیوبِ المَرءِ أن تَخفی عَلَیهِ عُیوبُه . (6)

2968

بزرگترین عیب

امام علی علیه السلام :اگر قصد اصلاح مردم را داری، از خودت آغاز کن؛ زیرا پرداختن تو به کار اصلاح دیگران، در حالی که خودت فاسد هستی، بزرگترین عیب است.

امام علی علیه السلام :بزرگترین (بیشترین) عیب این است که از چیزی خرده گیری، که مانند آن در خودت وجود دارد.

امام علی علیه السلام :یکی از بدترین عیبهای آدمی این است که عیبهایش بر او پوشیده باشد.

ص :325


1- غرر الحکم : 7073.
2- غرر الحکم : 7071.
3- المحاسن : 1/455/1051.
4- غرر الحکم : 3749.
5- نهج البلاغة : الحکمة 353 .
6- غرر الحکم : 9290.

عنه علیه السلام :جَهلُ المَرءِ بِعُیوبِهِ مِن أعظَمِ ذُنوبِه . (1)

عنه علیه السلام :الشَّرُّ جامِعُ مَساوِئِ العُیوبِ . (2)

عنه علیه السلام :البُخلُ جامِعٌ لِمَساوِئِ العُیوبِ ، و هُوَ زِمامٌ یُقادُ بِه إلی کُلِّ سوءٍ . (3)

امام علی علیه السلام :بی خبریِ انسان از عیبهایش، از بزرگترین گناهان است.

امام علی علیه السلام :بدی و شرارت، فراهم آورنده همه عیبهای زشت است.

امام علی علیه السلام :بُخل، گرد آورنده همه عیبهای زشت است و مهاری است که انسان را به سوی همه بدیها می کشاند.

2969 - مَن آخَذَ نَفسَهُ عَلَی العُیوبِ
2969 - کسی که خودش را بر عیبهامؤاخذه کند

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن مَقَتَ نَفسَهُ دونَ مَقْتِ النّاسِ آمَنَهُ اللّهُ مِن فَزَعِ یَومِ القِیامَةِ . (4)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن وَبَّخَ نَفسَهُ عَلی العُیوبِ ارْتَعَدَتْ (5) عَن کَثیرِ الذُّنوبِ . (6)

عنه علیه السلام :مَن حاسَبَ نَفسَهُ وَقَفَ عَلی عُیوبِه و أحاطَ بِذُنوبِه ، وَ اسْتَقالَ الذُّنوبَ ، و أصْلَحَ العُیوبَ . (7)

عنه علیه السلام :اِشْتِغالُکَ بِمَعایِبِ نَفْسِکَ یَکفیکَ العارَ . (8)

2969

کسی که خودش را بر عیبها مؤاخذه کند

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس به جای خشم گرفتن بر مردم بر نفْس خویش خشم گیرد، خداوند او را از وحشت روز قیامت در امان دارد.

امام علی علیه السلام :هر کس نفْس خود را برای عیبهایی که دارد سرزنش کند، نفْسش، از بسیاری از گناهان [ دست برداشته ]به لرزه درآید.

امام علی علیه السلام :هر که نفْس خود را حسابرسی کند، به عیبها و گناهان خویش آگاه شود و گناهان را جبران و عیبها را برطرف سازد.

امام علی علیه السلام :پرداختنِ تو به عیبهای خودت، ننگ و عار را از تو دور می سازد.

ص :326


1- کنز الفوائد : 1/279.
2- نهج البلاغة : الحکمة 371.
3- نهج البلاغة : الحکمة 378.
4- بحار الأنوار : 75/48/10.
5- کذا فی المصدر، و فی بعض النسخ «ارتَدَعَت» .
6- غرر الحکم : 8926.
7- غرر الحکم : 8927.
8- غرر الحکم : 1483.

2970 - سَترُ العُیوبِ
2970 - عیب پوشی

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن سَتَرَ عَلی مُؤمِنٍ فاحِشَةً فکأنَّما أحیا مَوؤودَةً . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن أطفَأ عَن مُؤمِنٍ سَیِّئَةً کانَ خَیرا مِمَّن أحیا مَوؤودَةً . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن عَلِمَ مِن أخیهِ سَیِّئَةً فسَتَرَها ، سَتَرَ اللّهُ عَلَیهِ یَومَ القِیامَةِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن سَتَرَ أخاهُ المُسلِمَ فِی الدّنیا سَتَرَهُ اللّهُ یَومَ القِیامَةِ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن سَتَرَ أخاهُ فی فاحِشَةٍ رَآها عَلَیهِ سَتَرَهُ اللّهُ فِی الدّنیا و الآخِرَةِ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :و قَد قالَ لَهُ رَجُلٌ : اُحِبُّ أن یَستُرَ اللّهُ عَلَیَّ عُیوبی _ : اُستُرْ عُیوبَ إخوانِکَ یَستُرِ اللّهُ عَلَیکَ عُیوبَکَ . (6)

عنه صلی الله علیه و آله :کانَ بِالمَدینَةِ أقوامٌ لَهُم عُیوبٌ فسَکَتوا عَن عُیوبِ النّاسِ ، فأسکَتَ اللّهُ عَن عُیوبِهِمُ النّاسَ ، فماتُوا و لا عُیوبَ لَهُم عِندَ النّاسِ ، و کانَ بِالمَدینَةِ أقوامٌ لا عُیوبَ لَهُم فتَکَلَّموا فی عُیوبِ النّاسِ ، فأظهَرَ اللّهُ لَهُم عُیوبا لَم یَزالوا یُعرَفونَ بِها إلی أن ماتوا . (7)

2970

عیب پوشی

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس زشت کاریِ مؤمنی را بپوشاند، چنان است که دختر زنده به گور شده ای را نجات داده باشد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس گناه و کردارِ بدِ مؤمنی را بپوشاند، این کار بهتر (ارزشمندتر) از آن است که دختر زنده به گور شده ای را نجات دهد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که از برادر خود گناهی بداند و آن را بپوشاند، خداوند در روز قیامت گناهان او را بپوشاند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که در دنیا عیب برادر مسلمان خود را بپوشاند، خداوند در روز قیامت بر او عیب پوشی کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که از برادر خود کار زشتی مشاهده کند و آن را پوشیده نگه دارد، خداوند در دنیا و آخرت عیب پوش او باشد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در پاسخ به مردی که به ایشان عرض کرد : دوست دارم خداوند عیبهایم را بپوشاند _فرمود : عیبهای برادرانت را بپوشان، تا خداوند عیبهای تو را بپوشاند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در مدینه مردمانی بودند که عیبهایی داشتند، اما زبان از عیب جویی مردم فرو بستند. پس خداوند زبان مردم را از عیبجویی آنان فرو بست. در نتیجه، آن عدّه مُردند و مردم از عیبهای آنان آگاه نشدند. در همین شهر مردمانی هم بودند که عیبی نداشتند، امّا درباره عیبهای مردم سخن می گفتند. پس خداوند در آنان عیبهایی آشکار ساخت که تا وقتی مُردند به آن عیبها معروف بودند.

ص :327


1- کنز العمّال : 6388.
2- کنز العمّال : 6380.
3- الترغیب و الترهیب : 3/239/7.
4- کنز العمّال : 6382.
5- کنز العمّال : 6392.
6- کنز العمّال : 44154.
7- بحار الأنوار : 75/213/4.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اُستُرْ عَورَةَ أخیکَ لِما تَعلَمُهُ فیکَ . (1)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :یَجِبُ لِلمُؤمِنِ عَلَی المُؤمِنِ أن یَستُرَ عَلَیهِ سَبعینَ کَبیرَةً ! (2)

(3)

امام علی علیه السلام :به خاطر عیب هایی که در خود می دانی، عیب برادرت را بپوشان .

امام باقر علیه السلام :مؤمن در برابر مؤمن وظیفه دارد که هفتاد گناه بزرگ او را بپوشاند.

2971 - إهداءُ العُیوبِ
2971 - هدیه کردن عیبها

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لِیَکُن آثَرَ النّاسِ عِندَکَ مَن أهدی إلَیکَ عَیبَکَ ، و أعانَکَ عَلی نَفسِکَ . (4)

عنه علیه السلام :لِیَکُن أحَبُّ النّاسِ إلَیکَ مَن هَداکَ إلی مَراشِدِکَ ، و کَشَفَ لَکَ عَن مَعایِبِکَ . (5)

عنه علیه السلام :مَن بَصَّرَکَ عَیبَکَ فَقَد نَصَحَکَ . (6)

عنه علیه السلام :مَن أبانَ لَکَ عَیبَکَ فهُوَ وَدودُکَ ، مَن ساتَرَکَ عَیبَکَ فهُوَ عَدُوُّکَ . (7)

عنه علیه السلام :مَن ساتَرَکَ عَیبَکَ ، و عابَکَ فی غَیبِکَ ، فهُوَ العَدُوُّ فَاحذَرْهُ . (8)

2971

هدیه کردن عیبها

امام علی علیه السلام :باید برگزیده ترینِ مردم نزد تو آن کسی باشد که عیبت را به تو هدیه می کند و در پیکار با نفْست تو را یاری می رساند.

امام علی علیه السلام :باید محبوبترینِ مردم نزد تو آن کسی باشد، که تو را به آنچه مایه اصلاح و سازندگی توست، راهنمایی کند و عیبها و کاستیهایت را به تو نشان دهد.

امام علی علیه السلام :آن که عیبت را بر تو بنماید، تو را نصیحت و خیرخواهی کرده است.

امام علی علیه السلام :هر که عیبت را به تو نشان دهد، او دوست صمیمی توست. هر که عیبت را از تو مخفی نگه دارد، او دشمن توست.

امام علی علیه السلام :هر که عیب تو را از تو مخفی سازد و پشت سرت عیب گویی کند، او دشمن توست؛ از او بر حذر باش.

ص :328


1- غرر الحکم : 2290.
2- الکافی : 2/207/8.
3- (انظر) الغیبة : باب 3084.
4- غرر الحکم : 7373.
5- غرر الحکم : 7374.
6- غرر الحکم : 7765.
7- غرر الحکم : 8210 و 8211.
8- غرر الحکم : 8745.

عنه علیه السلام :مَن کاشَفَکَ فی عَیبِکَ حَفِظَکَ فی غَیبِکَ ، مَن داهَنَکَ فی عَیبِکَ عابَکَ فی غَیبِکَ . (1)

عنه علیه السلام :ما ألاکَ جُهدا فِی النَّصیحَةِ مَن دَلَّکَ عَلی عَیبِکَ و حَفِظَ غَیبَکَ . (2)

عنه علیه السلام :ما یَمنَعُ أحَدَکُم أن یَستَقبِلَ أخاهُ بِما یَخافُ مِن عَیبِهِ إلاّ مَخافَة أن یَستَقبِلَهُ بِمِثلِهِ ، قَد تَصافَیتُم عَلی رَفضِ الآجِلِ و حُبِّ العاجِلِ! (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :أحَبُّ إخوانی إلَیَّ مَن أهدی إلَیَّ عُیوبی . (4)

(5)

امام علی علیه السلام :هر که عیبت را به تو اظهار کند، پشت سرت آبروی تو را حفظ نماید. هر که در گفتن عیبت به تو ملاحظه کاری کند، پشت سرت عیب تو را بگوید.

امام علی علیه السلام :کسی که عیبت را به تو نشان دهد و پشت سر آبرویت را حفظ کند، در خیر خواهی و یکرنگی از هیچ کوششی فرو گذار نکرده است.

امام علی علیه السلام :آنچه مانع هر یک از شما می شود که عیب برادرش را پیش روی او بگوید، این است که می ترسد او نیز عیبش را رو به رویش بگوید. شما در راه دور افکندن آخرت و دوستی دنیا با هم رفیق شده اید.

امام صادق علیه السلام :محبوبترین برادرانم نزد من، کسی است که عیبهایم را به من هدیه کند.

2972 - تَتَبُّعُ العُیوبِ
2972 - عیبجویی

الکتاب :

وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَةٍ (6) لُمَزَةٍ » . (7)

2972

عیبجویی

قرآن :

«وای بر هر غیبت کننده (8) عیب جویی».

ص :329


1- غرر الحکم : 8260 و 8261.
2- غرر الحکم : 9704.
3- نهج البلاغة : الخطبة 113.
4- تحف العقول : 366.
5- (انظر) الهدیّة : باب 3952. المُداهنة : باب 1280.
6- الهُمَزة : الکثی_ر الطعن علی غی_ره بغیر حقّ ، العائب له بما لیس بعیب ، و أصل الهَمز الکسر فکأنّ العائب بعیبه إیّاه و طعنه فیه یکسره و یهمزه ......... و اللمز العیب أیضا ، و الهمزة و اللمزة بمعنی ، و قد قیل : بینهما فرق ؛ فإنّ الهُمزة الذی یَعیبک بظهر الغیب ، و اللُّمزة الذی یَعیبک فی وجهک. (مجمع البیان : 10/817 ).
7- الهُمَزة : 1.
8- در آیه شریفه واژه هُمَزَه آمده است و در لغت به معنای کسی است که به ناحق بر دیگران بسیار خرده می گیرد و آنچه را که عیب نیست از آنان عیب می گیرد. «هَمْز» در اصل به معنای شکستن است؛ بنا بر این، کسی که از دیگری عیبجویی و خرده گیری می کند، با این کار خود گویی او را می شکند (شخصیت او را خُرد می کند) ......... « لَمْز» نیز به معنای عیب است. هُمَزَه و لُمَزَه به یک معنا هستند. بعضی میان این دو فرق گذاشته و گفته اند «هُمَزَه» کسی است که پشت سر عیب گویی می کند و «لُمَزَه» کسی است که پیش رو عیب و ایراد می گیرد (مجمع البیان: ج 10 ص 817) .

«یا أَیُّها الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیرا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَ لا تَجَسَّسُواْ وَ لا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضا أَ یُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَن یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتا فَکَرِهْتُمُوهُ وَ اتَّقُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ تَوَّابٌ رَحِیمٌ» . (1)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن کَشَفَ عَورَةَ أخیهِ المُسلِمِ کَشَفَ اللّهُ عَورَتَهُ حَتّی یَفضَحَهُ بِها فی بَیتِهِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :لا تَتَّبِعوا عَوراتِ المُؤمِنینَ ؛ فإنَّهُ مَن تَتَبَّعَ عَوراتِ المُؤمِنینَ تَتَبَّعَ اللّهُ عَورَتَهُ ، و مَن تَتَبَّعَ اللّهُ عَورَتَهُ فَضَحَهُ و لَو فی جَوفِ بَیتِهِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ الأمیرَ إذا ابتَغی الرِّیبَةَ (4) فی النّاسِ أفسَدَهُم . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :فی صِفَةِ شِرارِ النّاسِ _ : المَشّاؤونَ بِالنَّمیمَةِ، المُفَرِّقونَ بَینَ الأحِبَّةِ، الباغونَ لِلبُرآءِ العَیبَ . (6)

«ای کسانی که ایمان آورده اید! از بسیاری گمانها بپرهیزید؛ زیرا پاره ای از گمانها گناه است و در کارهای پنهانی یکدیگر جستجو مکنید و از همدیگر غیبت ننمایید. آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده خود را بخورد؟ این کار را خوش ندارید. از خدا بترسید؛ همانا خداوند توبه پذیر و مهربان است».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که از عیب و زشتی برادر مسلمان خود پرده بردارد، خداوند از زشتی او پرده بردارد تا جایی که او را در درون خانه اش هم رسوا سازد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عیبهای مؤمنان را جستجو نکنید؛ زیرا هر که دنبال عیبهای مؤمنان بگردد خداوند عیبهای او را دنبال کند و هر که خداوند متعال عیوبش را جستجو کند، او را رسوا سازد گر چه درون خانه اش باشد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :زمامدار هر گاه به دنبال تهمت و بد گمانی در میان مردم باشد، آنها را به تباهی کشاند. (7)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در وصف بدترین مردمان _فرمود : کسانی که سخن چینی می کنند و آنان که میان دوستان جدایی می افکنند و کسانی که برای بی گناهان عیب و گناه می تراشند.

ص :330


1- الحجرات : 12.
2- الترغیب و الترهیب : 3/239/9.
3- ثواب الأعمال : 288/1.
4- الرَّیْبُ : الظنُّ و الشَکُّ (المصباح المنیر : 247) . معناه : الحاکم إن أدخل الأوهام و الظنون السیّئة علی قومه جرّأهم علی الفسوق ، و فتح لهم باب الإضرار و الإجرام . (کما فی هامش المصدر) .
5- الترغیب و الترهیب : 3/240/13.
6- الخصال : 183/249.
7- یعنی هر گاه حاکم در میان مردم خودْ ایجاد بد گمانی و سوء ظن کند، آنان را بر گناه گستاخ نماید و باب جرم و جنایت را به رویشان بگشاید (به نقل پا نوشت الترغیب و الترهیب).

تحف العقول :قال عیسی علیه السلام لأصحابه: أ رَأیتُم لَو أنَّ أحَدا مَرَّ بِأخیهِ فرَأی ثَوبَهُ قَدِ انکَشَفَ عَن عَورَتِهِ ، أ کانَ کاشِفا عَنها ، أم یَرُدُّ عَلی ما انکَشَفَ مِنها ؟ قالوا : بَل یَرُدُّ عَلی ما انکَشَفَ مِنها . قالَ : کَلاّ ، بَل تَکشِفونَ عَنها ! (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الهَمّازُ مَذمومٌ مَجروحٌ . (2)

عنه علیه السلام :تَتَبُّعُ العُیوبِ مِن أقبَحِ العُیوبِ و شَرِّ السَّیِّئاتِ . (3)

عنه علیه السلام :تَأمُّلُ العَیبِ عَیبٌ . (4)

عنه علیه السلام :مَن طَلَبَ عَیبا وَجَدَهُ . (5)

عنه علیه السلام :لِیَکُنْ أبغَضَ النّاسِ إلَیکَ ، و أبعَدَهُم مِنکَ ، أطلَبُهُم لِمَعایِبِ النّاسِ . (6)

عنه علیه السلام :مَن تَتَبَّعَ خَفِیّاتِ العُیوبِ حَرَمَهُ اللّهُ مَوَدّاتِ القُلوبِ . (7)

عنه علیه السلام :مَن بَحَثَ عَن عُیوبِ النّاسِ فَلْیَبدَأْ بِنَفسِهِ . (8)

تحف العقول :عیسی علیه السلام به اصحاب خود فرمود : آیا به نظر شما اگر کسی بر برادر خویش بگذرد و ببیند که جامه اش از روی شرمگاهش کنار رفته آن را بیشتر کنار می زند یا به حالت اوّل بر می گرداند و عورتش را می پوشاند؟ عرض کردند : به حالت اول بر می گرداند و می پوشاند. فرمود: چنین نیست، بلکه او را عریانتر می کنید!

امام علی علیه السلام :آدم عیب گو و غیبت کننده، نکوهیده و بی اعتبار است.

امام علی علیه السلام :عیب جویی، از زشت ترین عیبها و بدترین گناهان است.

امام علی علیه السلام :کاوش کردن در عیب [دیگران]، خود عیبی است.

امام علی علیه السلام :هر که عیبی را بجوید، آن را می یابد.

امام علی علیه السلام :باید منفورترین مردم نزد تو و دورترین آنها از تو کسی باشد، که بیش از همه عیب جوی مردم است.

امام علی علیه السلام :هر که از عیبهای پنهانی [مردم ]جستجو کند، خداوند او را از دوستی دلها محروم گرداند.

امام علی علیه السلام :کسی که در جستجوی عیبهای مردم است، باید از خودش شروع کند.

ص :331


1- تحف العقول : 502.
2- غرر الحکم : 373 .
3- غرر الحکم : 4581.
4- غرر الحکم : 4489.
5- غرر الحکم : 7753.
6- غرر الحکم : 7378.
7- غرر الحکم : 8800.
8- غرر الحکم : 8489.

عنه علیه السلام :مَن بَحَثَ عَن أسرارِ غَیرِهِ ، أظهَرَ اللّهُ أسرارَهُ . (1)

عنه علیه السلام :مَن تَتَبَّعَ عَوراتِ النّاسِ کَشَفَ اللّهُ عَورَتَهُ . (2)

عنه علیه السلام :إیّاکَ و مُعاشَرَةَ مُتَتَبِّعی عُیوبِ النّاسِ ؛ فإنَّهُ لَم یَسلَمْ مُصاحِبُهُم مِنهُم . (3)

عنه علیه السلام_ مِن کِتابِهِ لِلأشتَرِ لَمّا وَلاّهُ مِصرَ _: وَ لْیَکُنْ أبعَدَ رَعِیَّتِکَ مِنکَ ، و أشنَأهُم عِندَکَ ، أطلَبُهُم لِمَعایِبِ النّاسِ ؛ فإنَّ فِی النّاسِ عُیوبا ، الوالی أحَقُّ مَن سَتَرَها، فلا تَکشِفَنَّ عَمّا غابَ عَنکَ مِنها ، فإنَّما عَلَیکَ تَطهیرُ ما ظَهَرَ لَکَ، وَ اللّهُ یَحکُمُ عَلی ما غابَ عَنکَ، فَاستُرِ العَورَةَ ما استَطَعتَ یَستُرِ اللّهُ مِنکَ ما تُحِبُّ سَترَهُ مِن رَعِیَّتِکَ . (4)

امام علی علیه السلام :هر که رازهای دیگران را جستجو کند، خداوند رازهای او را فاش سازد.

امام علی علیه السلام :هر که دنبال عیب های مردم بگردد، خداوند از عیب و زشتیهای او پرده بردارد.

امام علی علیه السلام :از معاشرت با کسانی که دنبال عیبهای مردم می گردند، دوری کن؛ زیرا همنشین آنها نیز از آنها در امان نیست.

امام علی علیه السلام_ در فرمان استانداری مصر به مالک اشتر _نوشت : باید دورترین افراد ملّت از تو و دشمن ترین آنها نزد تو، عیب جوترین آنها از مردم باشد؛ زیرا مردم [خواه ناخواه] عیبهایی دارند و زمامدار سزاوارترین کس به پوشاندن آنهاست. بنا بر این، درباره آن دسته از عیبهای مردم که بر تو پوشیده است، پی جویی و کنجکاوی مکن؛ زیرا آنچه بر عهده توست پاک کردن عیبها و زشتیهایی است که بر تو آشکار می باشد و قضاوت درباره عیبها و گناهانی که بر تو پوشیده می باشد، به عهده خداست. پس، تا می توانی جرم پوش باش، تا خداوند نیز عیب و جُرمهای تو را که دوست داری از ملّتت پوشیده بماند، بپوشاند.

2973 - النَّهیُ عَن حِفظِ عُیوبِ الآخَرینَ
2973 - نهی از نگه داشتن عیبهای دیگران

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :حَسبُ المَرءِ ......... مِن سَلامَتِهِ قِلَّةُ حِفظِه لِعُیوبِ غَیرِهِ . (5)

2973

نهی از نگه داشتن عیبهای دیگران

امام علی علیه السلام :در سالم بودن آدمی، همین بس که عیوب دیگران را کمتر در ذهن خود نگه دارد.

ص :332


1- غرر الحکم : 8799.
2- غرر الحکم : 8796.
3- غرر الحکم : 2649.
4- نهج البلاغة : الکتاب 53.
5- کشف الغمّة : 3/137 ، 138.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :أبعَدُ ما یَکونُ العَبدُ مِنَ اللّهِ أن یَکونَ الرَّجُلُ یُواخی الرَّجُلَ و هُوَ یَحفَظُ (عَلَیهِ) زَلاّتِهِ لِیُعَیِّرَهُ بِها یَوما ما . (1)

عنه علیه السلام_ و قَد سُئلَ عَمّا یَقولُهُ النّاسُ : عَورَةُ المُؤمِنَ عَلَی المُؤمِنِ حَرامٌ _: لَیسَ حَیثُ تَذهَبُ ، إنَّما عَورَةُ المُؤمِنِ أن یَراهُ یَتَکَلَّمُ بِکَلامٍ یُعابُ عَلَیهِ ، فیَحفَظَهُ عَلَیهِ لِیُعَیِّرَهُ بِهِ یَوما إذا غَضِبَ . (2)

(3)

امام صادق علیه السلام :دورترین بنده از خدا،آن مردی است که با مردی طرح دوستی افکند و [حساب ]لغزشهای او را نگه دارد تا روزی به واسطه آنها او را سرزنش کند.

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به این سخن مردم که می گویند: عورت مؤمن بر مؤمن حرام است _فرمود : معنایش آن نیست که تو فکر می کنی، بلکه مراد از عورتِ مؤمن این است که ببیند برادر مؤمنش جمله ای می گوید که جای سرزنش و نکوهش دارد و او جمله را در خاطر سپارد، تا روزی که از دست او عصبانی شد، به واسطه آن جمله او را سرزنش کند.

2974 - التَّحذیرُ مِنَ الفَرَحِ بِسَقَطاتِ الآخَرینَ
2974 - از زمین خوردن دیگران خوشحال نشوید

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لا تَفرَحَنَّ بِسَقْطَةِ غَیرِکَ ؛ فإنَّکَ لا تَدری ما یُحدِثُ بِکَ الزَّمانُ . (4)

عنه علیه السلام :لا تَبتَهِجَنَّ بِخَطاءِ غَیرِکَ ؛ فإنَّکَ لَن تَملِکَ الإصابَةَ أبَدا . (5)

2974

از زمین خوردن دیگران خوشحال نشوید

امام علی علیه السلام :از به زمین خوردن دیگران شاد مشو؛ زیرا تو نمی دانی که زمانه با تو نیز چه خواهد کرد.

امام علی علیه السلام :از خطای دیگران هرگز شادمان مشو؛ زیرا تو نیز برای همیشه از خطا کردن مصون نیستی.

2975 - غِطاءُ العُیوبِ
2975 - عیب پوشی

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :العِلمُ و المالُ یَستُرانِ کُلَّ عَیبٍ ، و الجَهلُ و الفَقرُ یَکشِفانِ کُلَّ عَیبٍ . (6)

2975

عیب پوشی

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانش و دارایی، هر عیبی را می پوشانند و نادانی و ناداری، هر عیبی را آشکار می کنند.

ص :333


1- الکافی : 2/355/7.
2- بحار الأنوار : 75/214/8.
3- (انظر) الإیمان : باب 290. التعییر: باب 2978.
4- غرر الحکم : 10290.
5- غرر الحکم : 10294.
6- کنز العمّال : 28669.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الاحتِمالُ قَبرُ العُیوبِ . (1)

عنه علیه السلام :المُسالَمَةُ خَب ءُ العُیوبِ . (2)

عنه علیه السلام :غِطاءُ العُیوبِ العَقلُ . (3)

عنه علیه السلام :غِطاءُ المَساوِیَء الصَّمتُ . (4)

عنه علیه السلام :مَن کَساهُ الحَیاءُ ثَوبَهُ ، لَم یَرَ النّاسُ عَیبَهُ . (5)

عنه علیه السلام :مَن کساهُ العِلمُ ثَوبَهُ ، اختَفی عَنِ النّاسِ عَیبُهُ . (6)

عنه علیه السلام :عَیبُکَ مَستورٌ ما أسعَدَکَ جَدُّکَ . (7)

امام علی علیه السلام :تحمل، گور عیبهاست.

امام علی علیه السلام :سازگاری، پوشاننده عیبهاست.

امام علی علیه السلام :پرده عیبها، خرد است.

امام علی علیه السلام :پرده بدیها، خاموشی است.

امام علی علیه السلام :هر کس که شرم و حیا جامه خود را بر قامت او بپوشاند، مردم عیبش را نبینند.

امام علی علیه السلام :هر کس که دانش جامه خود را بر قامت او بپوشاند،عیبش از مردم پوشیده ماند.

امام علی علیه السلام :تا بخت یار توست، عیبت پوشیده است.

2976 - مَن جَهِلَ شَیئاً عابَهُ
2976 - هر که چیزی را نداند ، بر آن خرده گیرد

الکتاب :

«بَلْ کَذَّبُوا بِما لَمْ یُحِیطُوا بِعِلْمِهِ وَ لَمَّا یَأْتِهِمْ تَأْوِیلُهُ کَذَلِکَ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الظَّالِمِینَ» . (8)

2976

هر که چیزی را نداند ، بر آن خرده گیرد

قرآن :

«چیزی را دروغ شمردند که به آن علم نداشتند و هنوز از تأویل آن بی خبر بودند. کسانی که پیش از آنان بودند نیز اینچنین تکذیب می کردند، پس بنگر که عاقبت ستمگران چه شد».

ص :334


1- نهج البلاغة : الحکمة 6.
2- بحار الأنوار : 74/167/35.
3- غرر الحکم : 6434.
4- غرر الحکم : 6437.
5- نهج البلاغة : الحکمة 223.
6- تحف العقول : 215.
7- نهج البلاغة : الحکمة 51.
8- یونس : 39.

الحدیث:

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن قَصُرَ عَن مَعرِفَةِ شَیءٍ عابَهُ . (1)

عنه علیه السلام :مَن جَهِلَ شَیئا عابَهُ . (2)

(3)

حدیث :

امام علی علیه السلام :هر که از شناخت چیزی درماند، بر آن خرده گیرد.

امام علی علیه السلام :هر که چیزی را نداند، آن را عیب شمارد.

2977 - النَّوادِرُ
2977 - گوناگون

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :المُحسِنُ المَذمومُ مَرحومٌ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن قَرَضَ النّاسَ قَرَضوهُ ، و مَن تَرَکَهُم لَم یَترُکوهُ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :حَسبُ ابنِ آدَمَ مِنَ الإثمِ أن یَرتَعَ فی عِرضِ أخیهِ المُسلِمِ . (6)

تنبیه الخواطر :رُوِیَ أنّ عیسی علیه السلام مَرَّ و الحَوارِیّونَ عَلی جیفَةِ کَلبٍ ، فقالَ الحَوارِیّونَ : ما أنتَنَ ریحَ هذا الکَلبَ ! فقالَ عیسی علیه السلام : ما أشَدَّ بَیاضَ أسنانِهِ! (7)

2977

گوناگون

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نیکوکارِ نکوهش شده، مشمول رحمت [خدا ]است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که به مردم بد کند و بد گوید، مردم نیز به او بد کنند و بد گویند و هر که از مردم دست بر دارد، مردم از او دست بر ندارند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آدمی زاده را همین گناه بس که با آبروی برادر مسلمانش بازی کند.

تنبیه الخواطر :روایت شده است که عیسی علیه السلام با حواریان بر لاشه سگی گذشتند؛ حواریان گفتند : این سگ چه بوی گندی می دهد! عیسی علیه السلام فرمود : عجب دندانهای سفیدی دارد !

ص :335


1- الإرشاد : 1/301.
2- کشف الغمّة : 3/137.
3- (انظر) العداوة : باب 2526. الجهل : باب 614.
4- بحار الأنوار : 77/164/189.
5- الکافی : 8/86/47.
6- تنبیه الخواطر : 2/122.
7- تنبیه الخواطر : 1/117.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لَو تَکاشَفتُم ما تَدافَنتُم . (1)

عنه علیه السلام :مَن عابَ عِیبَ ، و مَن شَتَمَ اُجیبَ . (2)

عنه علیه السلام :مَعرِفَةُ المَرءِ بِعُیوبِهِ أنفَعُ المَعارِفِ . (3)

عنه علیه السلام :إنَّ البَغیَ و الزُّورَ یُوتِغانِ (یذیعانِ) المَرءَ فی دینِه و دُنیاهُ ، و یُبدِیانِ خَلَلَهُ عِندَ مَن یَعیبُهُ . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنَّ أحَقَّ النّاسِ بِأن یَتَمَنّی لِلنّاسِ الصَّلاحَ أهلُ العُیوبِ ؛ لِأنَّ النّاسَ إذا صَلَحوا کَفّوا عَن تَتَبُّعِ عُیوبِهِم . (5)

امام علی علیه السلام :اگر از درونِ همدیگر آگاه می شدید، یکدیگر را دفن نمی کردید.

امام علی علیه السلام :هر که عیب جویی کند، عیب جویی شود و هر که دشنام دهد، پاسخ شنود.

امام علی علیه السلام :شناخت آدمی از عیبهایش، سودمندترین شناختهاست.

امام علی علیه السلام :همانا ستمگری و دروغگویی، دین و دنیای آدمی را تباه می کنند و معایب او را در نظر عیب جویانش آشکار می سازند.

امام صادق علیه السلام :عیب داران، بیش از هر کس دیگری باید آرزو داشته باشند که مردم اصلاح شوند؛ زیرا مردم وقتی اصلاح شدند، از دنبال کردن عیبهای آنان خودداری می ورزند.

ص :336


1- عیون أخبار الرضا : 2/53/204.
2- کنز الفوائد : 1/279.
3- غرر الحکم : 9848.
4- نهج البلاغة : الکتاب 48.
5- الأمالی للصدوق : 471/629 .

381 - التَّعییر

381 - سرزنش کردن

اشاره

(1)

(2)

ص :337


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 73 / 384 باب 140 «النهی عن التعییر». وسائل الشیعة : 8 / 596 باب 151 «تحریم تعییر المؤمن و تأنیبه».
2- انظر: عنوان 380 «العیب» ، المصیبة : باب 2314.

2978 - ذَمُّ التَّعییرِ
2978 - نکوهش سرزنش کردن

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن عَیَّرَ أخاهُ بِذَنبٍ قَد تابَ مِنهُ لَم یَمُتْ حَتّی یَعمَلَهُ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن أذاعَ فاحِشَةً کانَ کمُبتَدِئها ، و مَن عَیَّرَ مُؤمِنا بِشَیءٍ لَم یَمُتْ حَتّی یَرکَبَهُ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :لا تُظهِرِ الشَّماتَةَ لِأخیکَ ؛ فیَرحَمَهُ اللّهُ و یَبتَلِیَکَ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله_ لِأعرابِیٍّ سَألَهُ أن یُوصِیَهُ _: عَلَیکَ بِتَقوَی اللّهِ فإنِ امرُؤٌ عَیَّرَکَ بِشَیءٍ یَعلَمُهُ فیکَ فَلا تُعَیِّرْهُ بِشَیءٍ تَعلَمُهُ فیهِ ؛ یَکُنْ وَبالُهُ عَلَیهِ و أجرُهُ لَکَ . (4)

الخضرُ علیه السلام_ فی وَصِیَّتِهِ لِموسی علیه السلام _: یَا بنَ عِمرانَ ، لا تُعَیِّرَنَّ أحَدا بِخَطیئَةٍ ، وَ ابکِ عَلی خَطیئَتِکَ . (5)

سنن أبی داوود عن أبی جری جابِر بن سلیم :رَأیتُ رَجُلاً یَصدُرُ النّاسُ عَن رَأیِهِ ، لا یَقولُ شَیئا إلاّ صَدَروا عَنهُ ، قُلتُ : مَن هذا ؟ قالوا : (هذا) رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله . . . قُلتُ : اِعهَدْ إلَیَّ ، قالَ : لا تَسُبَّنَّ أحَدا ، قالَ : فَما سَبَبتُ بَعدَهُ حُرّا و لا عَبدا و لا بَعیرا و لا شاةً . قالَ : و لا تَحقِرَنَّ شَیئا مِنَ المَعروفِ ......... و إنِ امرُؤٌ شَتَمَکَ و عَیَّرَکَ بِما یَعلَمُ فیکَ فَلا تُعَیِّرْهُ بِما تَعلَمُ فیهِ ؛ فإنَّما وَبالُ ذلکَ عَلَیهِ . (6)

2978

نکوهش سرزنش کردن

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس برادر خود را برای گناهی که از آن توبه کرده است سرزنش کند، نمیرد تا خود آن گناه را مرتکب شود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس زشت کاری و گناهی را فاش کند، مانند کسی است که آن را انجام داده است و هر که مؤمنی را به چیزی سرزنش کند، نمیرد تا خود مرتکب آن شود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از گرفتاری برادرت اظهار شادی مکن، که خداوند به او رحم می کند و تو را گرفتار می سازد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در پاسخ به درخواست عربی بیابان گرد که از آن حضرت خواهش کرد او را اندرزی دهد _فرمود : از خدا بترس و اگر کسی عیبی در تو دانست و به واسطه آن سرزنشت کرد، تو به واسطه عیبی که از او می دانی سرزنشش مکن تا در نتیجه، گناه این کار به گردن او باشد و پاداشش از آنِ تو.

خضر علیه السلام_ در سفارش خود به موسی علیه السلام _فرمود : ای پسر عمران! هیچ کس را به واسطه گناهیْ سرزنش مکن و بر گناه خویش گریه کن.

سنن أبی داوود_ به نقل از ابو جری جابر بن سلیم _: مردی را دیدم که مردم از سرچشمه اندیشه اش سیراب می شوند و هر سخنی که از دهانش خارج می شود، مردم آن را می قاپند. پرسیدم : این مرد کیست؟ گفتند : او پیامبر خدا صلی الله علیه و آله است . . . گفتم : مرا سفارشی می فرمایید. فرمود : به هیچ کس ناسزا مگو. از آن پس، نه آزاده ای را دشنام دادم نه برده ای را، نه شتری را و نه گوسفندی را. فرمود : هیچ کار خوبی را کوچک مشمار و دست کم مگیر ......... اگر کسی به تو ناسزا گفت و به عیبی که از تو می داند سرزنشت کرد، تو به واسطه عیبی که از او سراغ داری سرزنشش مکن. در این صورت گناهش به گردن او خواهد بود.

ص :338


1- تنبیه الخواطر : 1/113.
2- الکافی : 2/356/2 .
3- الترغیب و الترهیب : 3/310/19.
4- تنبیه الخواطر : 1/110 .
5- قصص الأنبیاء : 157/171.
6- سنن أبی داوود : 4/56/4084.

صحیح مسلم عن المعرور بن سُوَیدٍ :مَرَرنا بِأبی ذَرٍّ بِالرَّبَذَةِ و عَلَیهِ بُردٌ و عَلی غُلامِهِ مِثلُهُ ، فقُلنا : یا أبا ذَرٍّ ، لَو جَمَعتَ بَینَهُما کانَت حُلّةً ! (1)

فقالَ : إنَّهُ کانَ بَینی و بَینَ رَجُلٍ مِن إخوانی کَلامٌ ، و کانَت اُمُّه أعجَمِیَّةً ، فعَیَّرتُهُ بِاُمِّهِ ، فشَکانی إلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ، فلَقِیتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فقالَ : یا أبا ذَرٍّ ، إنَّکَ امرُؤٌ فیکَ جاهِلِیَّةٌ ! قُلتُ : یا رَسولَ اللّهِ ، مَن سَبَّ الرِّجالَ سَبُّوا أباهُ و اُمَّهُ ! قالَ : یا أبا ذَرٍّ ، إنَّکَ امرُؤٌ فیکَ جاهِلِیَّةٌ ، هُم إخوانُکُم ، جَعَلَهُمُ اللّهُ تَحتَ أیدیکُم ، فَأطعِموهُم مِمّا تَأکُلونَ ، و ألبِسوهُم مِمّا تَلبَسون ، و لا تُکَلِّفوهُم ما یَغلِبُهُم ، فإن کَلَّفتُموهُم فَأعینُوهُم . (2)

صحیح مسلم_ به نقل از معرور بن سُوَید _: در ربذه بر ابوذر گذشتیم، دیدیم یک بُرد خودش پوشیده و بُرد دیگری، مانند آن، به تن غلام اوست. گفتیم : ای ابوذر! اگر هر دو بُرد را خودت پوشیده بودی حُلّه (3) بود؟

ابوذر گفت : میان من و مردی از برادرانم حرفی شد. مادر او غیر عرب بود و من [عجمی بودنِ] مادرش را به رخ او کشیدم. آن مرد نزد پیامبر صلی الله علیه و آله از من شکایت کرد. وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله را ملاقات کردم به من فرمود : ای ابوذر! در تو خصلتی جاهلی وجود دارد! عرض کردم : ای پیامبر خدا! هر که به مردم ناسزا گوید مردم به پدر و مادر او ناسزا گویند! پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : ای ابوذر! در تو خصلتی جاهلی وجود دارد؛ آنها برادران تو هستند و خداوند ایشان را زیر دست شما قرار داده است. بنا بر این، آنچه خود می خورید به آنها نیز بخورانید و آنچه خود می پوشید به آنها هم بپوشانید و بیش از توانشان آنها را تکلیف مکنید و اگر تکلیف کردید، کمکشان کنید.

ص :339


1- إنّما قال ذلک لأنّ الحلّة عند العرب ثوبان و لا تطلق علی ثوب واحد . (کما فی هامش المصدر).
2- صحیح مسلم : 3/1282/38 .
3- بیان چنین جمله ای از آن روست که عربها به دو جامه حلّه می گویند و به یک جامه حُلّه اطلاق نمی کنند (پاورقی صحیح مسلم).

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن عَیَّرَ بِشَیءٍ بُلِیَ بِهِ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن عَیَّرَ مُؤمِنا بِذَنبٍ لَم یَمُت حَتّی یَرکَبَهُ . (2)

عنه علیه السلام :مَن أنَّبَ مُؤمِنا أنَّبَهُ اللّهُ فِی الدّنیا و الآخِرَةِ . (3)

عنه علیه السلام :لا تُبدی الشَّماتَةَ لِأخیکَ فیَرحَمَهُ اللّهُ و یُصَیِّرَها بِکَ . مَن شَمَتَ بِمُصیبَةٍ نَزَلَت بِأخیهِ لَم یَخرُجْ مِنَ الدّنیا حَتّی یُفتَتَنَ . (4)

عنه علیه السلام :إنَّ اللّهَ تَبارَکَ و تَعالی ابتَلی أیّوبَ علیه السلام بِلا ذَنبٍ ، فصَبَرَ حَتّی عُیِّرَ ، و إنَّ الأنبیاء لا یَصبِرونَ عَلَی التَّعییرِ . (5)

(6)

امام علی علیه السلام :هر کس به چیزی سرزنش کند، خودش به آن گرفتار شود.

امام صادق علیه السلام :هر کس مؤمنی را به گناهی سرزنش کند، نمیرد تا خودش آن گناه را مرتکب شود.

امام صادق علیه السلام :هر کس مؤمنی را سرزنش کند، خداوند او را در دنیا و آخرت سرزنش کند.

امام صادق علیه السلام :از گرفتاری برادرت اظهار شادی مکن که خداوند به او رحم می کند و آن گرفتاری را به تو می رساند. هر کس از گرفتاری و مصیبتی که به برادرش رسیده است شاد شود، از دنیا نرود تا خود گرفتار آن شود.

امام صادق علیه السلام :خداوند تبارک و تعالی، ایّوب علیه السلام را بی هیچ گناهی مبتلا ساخت و او صبر کرد، تا زمانی که سرزنش شد؛ و البته پیامبران سرزنش را تحمّل نمی کنند.

ص :340


1- غرر الحکم : 7859.
2- الکافی : 2/356/3.
3- الکافی : 2/356/1.
4- الکافی : 2/359/1.
5- علل الشرائع : 75/4.
6- (انظر) الحدود : باب 751. العیب : باب 2973.

2979 - التَّحذیرُ مِنَ الطَّعنِ
2979 - پرهیز از طعن و بد گویی

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ عَزَّ و جلَّ خَلَقَ المُؤمِنَ مِن عَظَمَةِ جَلالِهِ و قُدرَتِهِ ، فمَن طَعَنَ عَلَیهِ أو رَدَّ عَلَیهِ قَولَهُ فقَد رَدَّ عَلَی اللّهِ عَزَّ و جلَّ . (1)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :ما مِن إنسانٍ یَطعَنُ فی عَینِ مُؤمِنٍ إلاّ ماتَ بِشَرِّ میتَةٍ ، و کانَ قَمِنا أن لا یَرجِعَ إلی خَیرٍ (2) . (3)

(4)

2979

پرهیز از طعن و بد گویی

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند عزّ و جلّ، مؤمن را از عظمت جلال و قدرت خویش بیافرید. پس، هر که بر او طعنه زند، یا سخنش را ردّ کند و نپذیرد، سخن خداوند عزّ و جلّ را ردّ کرده است.

امام باقر علیه السلام :هیچ انسانی نیست که پیش روی مؤمنی از او بد گوید و طعنه زند، مگر این که به بدترین شکل بمیرد و سزاوار است که روی خیر و سعادت را نبیند. (5)

ص :341


1- الأمالی للطوسی : 306/614.
2- الکافی : 2/361/9.
3- و فی نقل : ......... و کانَ یَتَمَنّی أن یَرجِعَ إلی خَیرَ .ثواب الأعمال : 284/1.
4- (انظر) وسائل الشیعة : 8 / 611 باب 159.
5- در نقلی دیگر از همین حدیث آمده است : ......... و آرزو کند که به خیر و خوبی باز گردد.

ص :342

382 - العَیش

382 - زندگی

اشاره

(1)

(2)

ص :343


1- و لمزید الاطّلاع راجع : کنز العمّال : 15 / 232 «کتاب المعیشة و العادات». کنز العمّال : 3 / 49 «الاقتصاد و الرِّفق فی المعیشة».
2- انظر: عنوان 6 «الأخ»، 9 «الإیذاء» ، 18 «الاُلفة» ، 28 «الاُنس» ، 40 «البِشر». 72 «المجالسة»، 91 «المحبّة» ، 152 «الخُلق» ، 166 «المداهنة». 161 «المداراة» ، 193 «الرِّفق»، 292 «الصدیق» ، 354 «العِشرة». 393 «الغفلة».

2980 - أهنَأُ العَیشِ
2980 - گواراترین زندگی

إرشاد القلوب :فی حدیثِ المعراجِ : یا أحمَدُ ، هَل تَدری أیَّ عَیشٍ أهنی ، و أیَّ حَیاةٍ أبقی ؟ قالَ : اللّهُمَّ لا ، قالَ : أمّا العَیشُ الهَنیءُ فهُوَ الذی لا یَفتُرُ صاحِبُهُ عَن ذِکری ، و لا یَنسی نِعمَتی ، و لا یَجهَلُ حَقّی ، یَطلُبُ رِضایَ لَیلَهُ و نَهارَهُ . (1)

سلیمانُ علیه السلام_ من حِکَمِهِ _: قَد جَرَّبنا لینَ العَیشِ و شِدَّتَهُ ، فوَجَدنا أهنَأهُ أدناهُ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أهنَی العَیشِ اطّراحُ الکُلَفِ . (3)

عنه علیه السلام :إنَّ أهنَأ النّاسِ عَیشا مَن کانَ بِما قَسَمَ اللّهُ لَهُ راضِیا . (4)

عنه علیه السلام :أطیَبُ العَیشِ القَناعَةُ . (5)

عنه علیه السلام :أنعَمُ النّاسِ عَیشا مَن مَنَحَهُ اللّهُ سُبحانَهُ القَناعَةَ ، و أصلَحَ لَهُ زَوجَهُ . (6)

2980

گواراترین زندگی

إرشاد القلوب:در حدیث معراج آمده است : ای احمد! آیا می دانی کدام زندگی گواراتر و کدام حیات ماندنی تر است؟ عرض کرد : بار خدایا! نه. فرمود : اما زندگیِ گوارا آن زندگی ای است که صاحب آن از یادِ من خسته نشود و نعمت مرا از یاد نبرد و به حقِّ من نادان نباشد و شب و روزش در پی به دست آوردن خشنودی من باشد.

سلیمان علیه السلام_ در حکمت هایش _فرمود: ما نرمی و سختی زندگی را آزمودیم و گواراترین زندگی را در کمترین (ساده ترین) آن یافتیم.

امام علی علیه السلام :گواراترین زندگی، دور افکندن تکلّفات و تشریفات است.

امام علی علیه السلام :گواراترین زندگی را کسی دارد که به آنچه خداوند برای او قسمت کرده است، خشنود باشد.

امام علی علیه السلام :خوشترین زندگی، در قناعت است.

امام علی علیه السلام :خوشترین و آسوده ترین زندگی را کسی دارد که خداوند پاک او را قناعت ببخشد و همسری شایسته عطایش فرماید.

ص :344


1- إرشاد القلوب : 204.
2- شرح نهج البلاغة : 3/159.
3- غرر الحکم : 2964.
4- غرر الحکم : 3397.
5- غرر الحکم : 2918.
6- غرر الحکم : 3295.

عنه علیه السلام :طَلَبتُ العَیشَ فما وَجَدتُ إلاّ بِتَرکِ الهَوی ، فَاترُکوا الهَوی لِیَطیبَ عَیشُکُم . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لا عَیشَ أهنَأُ مِن حُسنِ الخُلقِ . (2)

امام علی علیه السلام :زندگی [خوش] را جستم اما آن را جز در فرو گذاشتن هوا و هوس نیافتم. پس، از هوا و هوس دست بر دارید، تا زندگیتان خوش و خرّم شود.

امام صادق علیه السلام :زندگی ای گواراتر از خوش خویی، نیست.

2981 - أحسَنُ النّاسِ عَیشاً
2981 - بهترین زندگی

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أحسَنُ النّاسِ عَیشا مَن عاشَ النّاسُ فی فَضلِهِ . (3)

عنه علیه السلام :إنَّ أحسَنَ النّاسِ عَیشا مَن حَسُنَ عَیشُ النّاسِ فی عَیشِهِ . (4)

تحف العقول عن علیِّ بنِ شُعَیب :دَخلتُ علی أبی الحَسنِ الرِّضا علیه السلام ، فقالَ لی : یا عَلِیُّ ، مَن أحسَنُ النّاسِ مَعاشا ؟ قُلتُ : أنتَ یا سَیِّدی أعلَمُ بِه مِنّی ، فقالَ علیه السلام : یا عَلِیُّ ، مَن حَسُنَ مَعاشُ غَیرِهِ فی مَعاشِهِ .

یا عَلِیُّ ، مَن أسوَأُ النّاسِ مَعاشا ؟ قُلتُ : أنتَ أعلَمُ ، قالَ : مَن لَم یَعِشْ غَیرُهُ فی مَعاشِهِ . (5)

2981

بهترین زندگی

امام علی علیه السلام :زندگی آن کس از همه بهتر است که مردم در پرتوِ احسان و کمک او زندگی کنند.

امام علی علیه السلام :بهترین زندگی را کسی دارد، که مردم در زندگی او خوب زندگی کنند.

تحف العقول_ به نقل از علی بن شعیب _: خدمت امام رضا علیه السلام مشرف شدم حضرت به من فرمود : ای علی! بهترین زندگی را چه کسی دارد؟ عرض کردم : سرورم! شما بهتر از من می دانید. حضرت فرمود : ای علی! کسی که زندگی دیگری در زندگی او خوش و خرّم باشد. ای علی! بدترین زندگی را چه کسی دارد؟ عرض کردم : شما بهتر می دانید. فرمود : کسی که دیگری در زندگی او [خوش و خرّم ]نباشد.

ص :345


1- جامع الأخبار : 341/950.
2- علل الشرائع : 560/1.
3- غرر الحکم : 3058.
4- غرر الحکم : 3636.
5- تحف العقول : 448.

2982 - ما یُکَدِّرُ العَیشَ
2982 - آنچه زندگی را تیره می سازد

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ثَلاثٌ لا یَهنَأُ لِصاحِبِهِنَّ عَیشٌ : الحِقدُ ، و الحَسَدُ ، و سُوءُ الخُلقِ . (1)

عنه علیه السلام :مَن لَم یَتَغافَلْ و لا یَغُضَّ عَن کَثیرٍ مِنَ الاُمورِ تَنَغَّصَت عِیشَتُهُ . (2)

عنه علیه السلام :الطَّیشُ یُنَکِّدُ العَیشَ . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :ثَلاثَةٌ تُکَدِّرُ العَیشَ : السُّلطانُ الجائرُ ، و الجارُ السَّوءُ ، و المَرأةُ البَذِیَّةُ . (4)

الخصال عنه علیه السلام :خَمسُ خِصالٍ مَن فَقَدَ واحِدَةً مِنهُنَّ لَم یَزَلْ ناقِصَ العَیشِ زائلَ العَقلِ مَشغولَ القَلبِ ، فأوَّلُها : صِحَّةُ البَدَنِ ، و الثّانِیَةُ : الأمنُ ، و الثّالِثَةُ : السَّعَةُ فی الرِّزقِ ، و الرّابِعَةُ : الأنیسُ المُوافِقُ _ [ قال الراوی : ]قُلتُ : و ما الأنیسُ المُوافِقُ ؟ قالَ : الزَّوجَةُ الصّالِحَةُ ، و الوَلَدُ الصّالِحُ ، و الخَلیطُ الصّالِحُ _ و الخامِسَةُ : و هِیَ تَجمَعُ هذِه الخِصالَ : الدَّعَةُ . (5)

(6)

2982

آنچه زندگی را تیره می سازد

امام علی علیه السلام :سه چیز است که هر کس داشته باشد، زندگی بر او گوارا نیست : کینه، حسادت و بد خویی.

امام علی علیه السلام :هر که درباره بسیاری از امور بی اعتنایی و چشم پوشی نکند، زندگیش تیره شود.

امام علی علیه السلام :سبکسری (7) زندگی را تیره و دشوار می کند.

امام صادق علیه السلام :سه چیز زندگی را تیره می کند : فرمانروای ستمگر، همسایه بد و زن بد دهن و وقیح.

الخصال :امام صادق علیه السلام فرمود : پنچ چیز است که هر کس یکی از آنها را نداشته باشد، پیوسته زندگیش لنگ، خردش سرگشته و فکرش مشغول است : اول، تندرستی. دوم، امنیّت. سوم، فراخی در روزی. چهارم، همدم سازگار . راوی می گوید : عرض کردم : منظور از همدم سازگار چیست؟ فرمود : زن نیک و فرزند نیک و همنشین نیک . [امام علیه السلام در ادامه فرمود :] و پنجم که جامع همه اینهاست، آسایش.

ص :346


1- غرر الحکم : 4663.
2- غرر الحکم : 9149.
3- غرر الحکم : 789.
4- تحف العقول : 320.
5- الخصال : 284/34.
6- (انظر) باب 328 ، 326 حدیث 1711.
7- در متن حدیث ، «طیش» آمده است که به معنای سبک مغزی، تند مزاجی، شتاب کاری و آسیمه سری است _ م.

2983 - الإِقتِصادُ فِی المَعیشَةِ
2983 - میانه روی در زندگی

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :الاقتِصادُ فِی النَّفَقةِ نِصفُ المَعیشَةِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :مَنِ اقتَصَدَ أغناهُ اللّهُ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :ما مِن نَفَقةٍ أحَبَّ إلَی اللّهِ مِن نَفَقةِ قَصدٍ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :الاقتِصادُ و حُسنُ السَّمتِ و الهَدْیُ الصالِحُ جُزءٌ مِن بِضعٍ و عِشرینَ جُزءا مِن النُّبوَّةِ . (4)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الاقتِصادُ بُلغَةٌ . (5)

عنه علیه السلام :الاقتِصادُ نِصفُ المَؤونةِ . (6)

عنه علیه السلام :الاقتِصادُ یُنمی القلیلَ ، الإسرافُ یُفنی الجَزیلَ . (7)

عنه علیه السلام :مَن تَحَرَّی القَصدَ خَفَّت علَیهِ المُؤَنُ . (8)

عنه علیه السلام :ما عالَ امرُؤٌ اقتَصَدَ . (9)

2983

میانه روی در زندگی

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :میانه روی در خرج کردن، نصف معیشت است .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که میانه روی کند، خداوند توانگرش گرداند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ خرجی نزد خدا، محبوبتر از خرجی نیست که با میانه روی همراه باشد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :میانه روی و نیک روشی و شیوه درست و پسندیده، جزئی از بیست و اندی جزء نبوت است .

امام علی علیه السلام :میانه روی، کفاف زندگی را تأمین می کند.

امام علی علیه السلام :میانه روی، نیمی از هزینه زندگی است.

امام علی علیه السلام :میانه روی، مال اندک را رشد می دهد و اسراف، مال زیاد را نابود می کند.

امام علی علیه السلام :هر که میانه روی پیشه کند، هزینه زندگیش سبک شود.

امام علی علیه السلام :انسانی که میانه روی کند ، فقیر نشود.

ص :347


1- کنز العمّال : 5434.
2- تنبیه الخواطر : 1/167 .
3- بحار الأنوار : 76 / 269 / 17.
4- تنبیه الخواطر : 1 / 167.
5- بحار الأنوار : 78/10/67.
6- غرر الحکم : 565.
7- غرر الحکم : 334 ، 335.
8- بحار الأنوار : 71/342/15.
9- الخصال : 620/10 .

عنه علیه السلام :مَن صَحِبَ الاقتِصادَ دامَت صُحبَةُ الغِنی لَهُ ، و جَبَرَ الاقتِصادُ فَقرَهُ و خَللَهُ . (1)

عنه علیه السلام :السَّرَفُ مَثواةٌ ، و القَصدُ مَثراةٌ . (2)

عنه علیه السلام :مَنِ اقتَصَدَ فِی الغِنی و الفَقرِ فقدِ استَعَدَّ لِنَوائبِ الدَّهرِ . (3)

عنه علیه السلام_ فی وصیَّتِهِ لابنِهِ الحسنِ علیه السلام عندَ وفاتِهِ _: اقتَصِد یا بُنَیَّ فی مَعِیشَتِکَ . (4)

عنه علیه السلام :المؤمنُ سِیرَتُهُ القَصدُ، و سُنَّتُهُ الرُّشدُ . (5)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :ضَمِنتُ لِمَنِ اقتَصَدَ أن لا یَفتَقِرَ ، و قالَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ : «یَسْألُونَکَ ما ذا یُنْفِقُونَ قُلِ العَفوَ» (6) و العَفوُ الوَسَطُ ، و قالَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ : «و الَّذینَ إذا أنفَقُوا لَم یُسْرِفُوا و لَم یَقْتُرُوا و کانَ بَینَ ذلکَ قَواما» (7) و القَوامُ الوَسَطُ . (8)

عنه علیه السلام :إنَّ القَصدَ أمرٌ یُحِبُّهُ اللّهُ عَزَّ و جلَّ و إنَّ السَّرَفَ (أمرٌ) یُبغِضُهُ (اللّهُ عَزَّ و جلَّ) . (9) (10)

امام علی علیه السلام :هر که با میانه روی همنشین شد، همنشینیِ توانگری با او دوام یافت و میانه روی فقر و کاستی او را جبران کرد.

امام علی علیه السلام :اسراف ، مایه نابودی است و میانه روی مایه توانگری.

امام علی علیه السلام :هر که در توانگری و تهیدستی میانه روی کند، خود را در برابر حوادث سخت روزگار آماده (بیمه) کرده است .

امام علی علیه السلام_ هنگام وفات و در سفارش به فرزند بزرگوارش حسن علیه السلام _فرمود: فرزندم! در امور معاش خود، میانه رو باش .

امام علی علیه السلام :مؤمن، شیوه اش میانه روی است و روشش پیمودن راه راست .

امام صادق علیه السلام :من برای کسی که میانه روی کند، ضمانت می کنم که فقیر نشود. خداوند عزّ و جلّ فرموده است: «از تو می پرسند که چه انفاق کنند، بگو: زیادتی را» . مراد از زیادتی، [رعایت] حدّ وسط [در انفاق ]است. نیز خداوند عزّ و جلّ فرموده است : «و کسانی که هرگاه خرج کنند، زیاده روی نکنند و بر خود سخت و تنگ [نیز] نگیرند، [بلکه] رعایت قوام می کنند»، قوام، به معنای اعتدال و حدّ وسط است.

امام صادق علیه السلام :میانه روی چیزی است که خداوند عزّ و جلّ آن را دوست دارد و اسراف امری است که خداوند عزّ و جلّ از آن نفرت دارد.

ص :348


1- غرر الحکم : 9165.
2- بحار الأنوار : 71/347/13.
3- غرر الحکم : 9048.
4- الأمالی للطوسی : 8/8.
5- غرر الحکم : 1501.
6- البقرة : 219 .
7- الفرقان : 67 .
8- کتاب من لا یحضره الفقیه : 2/64/1721.
9- الخصال : 10 / 36 .
10- (انظر) اللباس : باب 3493.

2984 - النَّوادِرُ
2984 - گوناگون

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لا عَیشَ إلاّ لِرَجُلَینِ : عالِمٍ ناطِقٍ ، و مُتَعَلِّمٍ واعٍ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :العَیشُ فی ثَلاثَةٍ : دارٍ قَوراءَ ، و جارِیَةٍ حَسناءَ ، و فَرَسٍ قَبّاءَ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :قِوامُ العَیشِ حُسنُ التَّقدیرِ ، و مِلاکُهُ حُسنُ التَّدبیرِ . (3)

عنه علیه السلام :سَلامَةُ العَیشِ فِی المُداراةِ . (4)

عنه علیه السلام :بِحُسنِ الأخلاقِ یَطیبُ العَیشُ . (5)

عنه علیه السلام :مَوتٌ وَ حِیٌّ ، خَیرٌ مِن عَیشٍ شَقِیٍّ . (6)

عنه علیه السلام :العَیشُ یَحلو و یَمُرُّ . (7)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ فی دعائهِ _: و لا تَشغَلْ قَلبی بِدُنیایَ ، و عاجِلَ مَعاشی عَن آجِلِ ثَوابِ آخِرَتی . (8)

2984

گوناگون

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :زندگی جز برای دو کس نباشد : دانشمند گویا و دانش آموز شنوا.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :زندگی در سه چیز است : [داشتن ]منزل وسیع و همسر نیکو و زیبا و اسب میان باریک.

امام علی علیه السلام :رکنِ زندگی، برنامه ریزی درست است و پایه آن مدیریت صحیح.

امام علی علیه السلام :سلامت (آسایشِ) زندگی، در مدارا کردن است.

امام علی علیه السلام :با اخلاق خوش است که زندگی خوش و خرّم می شود.

امام علی علیه السلام :زود مردن، بهتر از زندگی مشقّت بار است.

امام علی علیه السلام :زندگی، تلخ و شیرین دارد.

امام باقر علیه السلام_ در دعا _گفت : دلم را با مشغول شدن به دنیا و زندگی زودرس از ثواب آخرتم در آینده باز مدار.

ص :349


1- أعلام الدین : 293.
2- الخصال : 126/122.
3- غرر الحکم : 6807.
4- غرر الحکم : 5607.
5- غرر الحکم : 4263.
6- غرر الحکم : 9761.
7- غرر الحکم : 512.
8- بحار الأنوار : 94/269/3.

عنه علیه السلام :مِن شَقاءِ العَیشِ ضِیقُ المَنزِلِ . (1)

امام باقر علیه السلام :یکی از بدبختیها و رنجهای زندگی، تنگی [و کوچکی ] منزل است.

ص :350


1- المحاسن : 2/451/2555.

حرف الغین

اشاره

ص :351

ص :352

383 - الغَبط

383 - نکو حالی

اشاره

(1)

ص :353


1- انظر : الدنیا : باب 1265.

2985 - المَغبوطون
2985 - نکو حالان

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :المَغبونُ مَن غَبَنَ نفسَهُ ، و المَغبوطُ مَن سَلِمَ لَهُ دِینُهُ . (1)

عنه علیه السلام :إنّ المَغبونَ مَن غَبَنَ عُمرَهُ ، و إنَّ المَغبوطَ مَن أنفَذَ عُمرَهُ فی طاعةِ رَبِّهِ . (2)

عنه علیه السلام :ما المَغبوطُ إلاّ مَن کانَت هِمَّتُهُ نَفسَهُ . (3)

عنه علیه السلام :المَغبونُ ، مَن غَبَنَ دِینَهُ ، و المَغبوطُ مَن حَسُنَ یَقِینُهُ . (4)

عنه علیه السلام :المَغبونُ مَن غَبَنَ دِینَهُ ، و المَغبوطُ مَن سَلِمَ له دِینُهُ و حَسُنَ یَقِینُهُ . (5)

عنه علیه السلام :إنّ الزاهِدِینَ فِی الدنیا تَبکی قلوبُهُم و إن ضَحِکُوا ، و یَشتَدُّ حُزنُهُم و إن فَرِحُوا ، و یَکثُرُ مَقتُهُم أنفُسَهُم و إنِ اغتَبَطُوا بما رُزِقُوا . (6)

2985

نکو حالان

امام علی علیه السلام :بازنده کسی است که نفْسِ خود را ببازد و نکو حال کسی است که دینش سالم باشد.

امام علی علیه السلام :بازنده کسی است که عمر خود را ببازد و نکو حال (برنده) کسی است که عمرش را در طاعت پروردگارش بگذراند.

امام علی علیه السلام :نکو حال نیست مگر کسی که همّ و غمش [اصلاح و نجات ]نفْسش باشد.

امام علی علیه السلام :بازنده کسی است که دین خود را ببازد و نکو حال کسی است که یقینش نیکو باشد.

امام علی علیه السلام :بازنده کسی است که دین خود را ببازد و نکو حال، کسی است که دینش سالم و یقینش نیکو باشد.

امام علی علیه السلام :بی اعتنایانِ به دنیا، دلهایشان گریان است هر چند در ظاهر بخندند و اندوهشان سخت است، هر چند اظهار شادی کنند و از نفسهای خویش بسیار در خشمند، هر چند از آنچه روزیشان شده رشک برده شوند.

ص :354


1- نهج البلاغة : الخطبة 86.
2- . غرر الحکم : 3502.
3- غرر الحکم : 9685 .
4- . التمحیص : 61/136.
5- تحف العقول : 151.
6- . نهج البلاغة : الخطبة 113.

عنه علیه السلام :صاحبُ السُّلطانِ کَراکِبِ الأسَدِ ؛ یُغبَطُ بمَوقِعِهِ ، و هو أعلَمُ بِمَوضِعِهِ . (1)

عنه علیه السلام :رُبَّ مُستَقبِلٍَیوما لیسَ بِمُستَدبِرِهِ ، و مَغبوطٍ فی أوَّلِ لَیلِهِ قامَت بَواکِیهِ فی آخِرِهِ . (2)

عنه علیه السلام :إنَّ الدنیا دارُ فَناءٍ و عَناءٍ ، و غِیَرٍ و عِبَرٍ ......... و مِن غِیَرِها أنّکَ تَرَی المَرحومَ مَغبوطا ، و المَغبوطَ مَرحوما ، لیس ذلکَ إلاّ نَعیما زَلَّ (زالَ) ، و بُؤسا نَزَلَ . (3)

عنه علیه السلام_ فی صفةِ المَأخوذِ علَی الغِرَّةِ عندَ المَوتِ _: ......... و یَزهَدُ فیما کانَ یَرغَبُ فیه أیّامَ عُمُرِهِ ، و یَتَمَنّی أنَّ الذی کان یَغبِطُهُ بها و یَحسُدُهُ علَیها قد حازَها دُونَهُ ! (4)

عنه علیه السلام_ مِن کتابِهِ إلی معاویةَ _: ......... فَاحذَرْ یوما یَغتَبِطُ فیهِ مَن أحمَدَ عاقِبَةَ عَمَلِهِ ، و یَندَمُ مَن أمکَنَ الشیطانَ مِن قِیادِهِ فلَم یُجاذِبْهُ . (5)

امام علی علیه السلام :ندیم پادشاه، مانند کسی است که بر شیر سوار باشد : مردم به موقعیت او غبطه می خورند، اما او خود بهتر می داند که در چه جایگاهی است.

امام علی علیه السلام :چه بسیار کسانی که روزی را آغاز کردند، اما آن را به پایان نبردند و چه بسیار کسانی که در آغازِ شب نکو حال بوده، اما در پایان شب گریه کنندگانشان بر آنان گریستند.

امام علی علیه السلام :دنیا سرای نیستی و رنج و دگرگونیها و عبرتهاست ......... از نمونه دگرگونی و ناپایداری دنیا، این است که شخصی را می بینی که تا دیروز مورد ترحّم بود و امروز به حال او غبطه می خورند و یا شخصی تا دیروز به حالش غبطه می خوردند و امروز برایش دلسوزی می شود؛ این نیست مگر از آن رو که نعمتی از دست رفته و بینوایی و مصیبتی نازل شده است.

امام علی علیه السلام_ در وصف کسانی که غافلگیر مرگ شده اند _فرمود : ......... و به آنچه همه عمرش راغب و شیفته آن بود، بی میل و رغبت می شود و آرزو می کند که کاش آن کس که حسرت او را می خورد و بر وی حسادت می ورزید، این اموال را گرد آورده بود، نه او!

امام علی علیه السلام_ در نامه خود به معاویه _نوشت : ......... پس بترس از روزی که در آن روز آن که پایان کار خود را نیکو گردانیده شادمان است . و کسی که زمام اختیار خویش را به دست شیطان داده و با او ستیز نکرده، پشیمان می شود.

ص :355


1- نهج البلاغة : الحکمة 263.
2- نهج البلاغة : الحکمة 380.
3- نهج البلاغة : الخطبة 114.
4- نهج البلاغة : الخطبة 109.
5- نهج البلاغة : الکتاب 48.

2986 - أغبَطُ النّاسِ
2986 - نکو حال ترین مردم

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أغبَطُ الناسِ مَن کانَ تحتَ التُّرابِ ، قد أمِنَ العِقابَ ، و یَرجُو الثَّوابَ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لَمّا سُئلَ عن أغبَطِ الناسِ _ : جَسَدٌ تَحتَ التُّرابِ ، قد أمِنَ مِن العِقابِ ، و یَرجُو الثَّوابَ . (2)

عنه علیه السلام :أغبَطُ الناسِ المُسارِعُ إلَی الخَیراتِ . (3)

جامع الأخبار عن جابرِ بنِ عبدِ اللّهِ :دَخَلتُ علی أمیرِ المؤمنینَ علیه السلام یَوما فقلتُ لَهُ : ......... ما تقولُ فی دارِ الدنیا ؟ قالَ : ما أقُولُ فی دارٍ أوَّلُها غَمٌّ ، و آخِرُها المَوتُ ؟! قال [ جابِرٌ ] : فَمَن أغبَطُ الناسِ ؟ قالَ : جَسَدٌ تَحتَ التُّرابِ ، أمِنَ مِن العِقابِ ، و یَرجُو الثَّوابَ . (4)

2986

نکو حال ترین مردم

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نکو حال ترین مردم، کسی است که زیر خاک باشد در حالی که از کیفر خدا ایمن و به پاداش [او ]امیدوار است.

امام علی علیه السلام_ در پاسخ به این پرسش که : نکو حال ترین مردم کیست؟ _فرمود : پیکری که در زیر خاک باشد، در حالی که از کیفر ایمن و به پاداش امیدوار است.

امام علی علیه السلام :خوش بخت ترین مردم، کسی است که به سوی نیکیها بشتابد.

جامع الأخبار_ به نقل از جابر بن عبد اللّه _: روزی خدمت امیر المؤمنین علیه السلام رسیدم و عرض کردم : ......... درباره سرای دنیا چه می گویی؟ حضرت فرمود : چه بگویم درباره سرایی که آغازش اندوه است و فرجامش مرگ. عرض کرد[م] : پس نکو حال ترین مردم کیست؟ فرمود : پیکری در زیر خاک، که ایمن از کیفر و امیدوار به پاداش است.

ص :356


1- الأمالی للصدوق : 72/41.
2- الاختصاص : 188 .
3- غرر الحکم : 3122.
4- جامع الأخبار : 238/608.

384 - الغَبن

384 - غَبن

اشاره

(1)

ص :357


1- انظر : عنوان 142 «الخُسران» ، 383 «الغَبط»، التجارة : باب 444 ، المراقبة : باب 1543.

2987 - الغَبنُ
2987 - غَبن

الکتاب :

«یَوْمَ یَجْمَعُکُمْ لِیَوْمِ الْجَمْعِ ذَلِکَ یَوْمُ التَّغابُنِ وَ مَنْ یُؤْمِنْ بِاللّهِ وَ یَعْمَلْ صالِحا یُکَفِّرْ عَنْهُ سَیِّئاتِهِ وَ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِها الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَدا ذَلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ» . (1)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :المَغبونُ لا مَحمودٌ و لا مَأجُورٌ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :غَبنُ المؤمنِ حَرامٌ . (3)

عنه علیه السلام :غَبنُ المُستَرسِلِ سُحتٌ (4) . (5)

عنه علیه السلام :غَبنُ المُستَرسِلِ رِبا . (6)

عنه علیه السلام :إذا قالَ الرَّجُلُ لِلرَّجُلِ : هَلُمَّ اُحسِنْ بَیعَکَ، فقد حَرُمَ علَیهِ الرِّبحُ . (7)

2987

غَبن (8)

قرآن :

«روزی که همه شما را در محشر گرد آورد. آن روز روزِ تغابن (روز احساس خسارت و پشیمانی ) است. و هر که به خدا ایمان بیاورد و کار شایسته کند، گناهانش را می ریزد و او را به بهشتهایی که در آنها نهرها جاری است، داخل کند. آن جا جاودانه خواهد بود. این است کامیابی بزرگ».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که مغبون شده باشد، نه کسی از او ستایش می کند و نه اجری دارد.

امام صادق علیه السلام :مغبون کردن مؤمن حرام است.

امام صادق علیه السلام :مغبون ساختن کسی که در قیمت کالا [و سالم بودن جنس] به فروشنده اعتماد کرده، حرام است.

امام صادق علیه السلام :مغبون کردن کسی که به انسان اعتماد کرده ربا خواری است.

امام صادق علیه السلام :هر گاه کسی به دیگری بگوید : بیا تا با تو معامله خوبی انجام دهم، بر او حرام است که از وی سود بگیرد.

ص :358


1- التغابن : 9.
2- عیون أخبار الرضا : 2/48/184.
3- الکافی : 5/153/15.
4- أی غبن الذی یَثِق و یعتمد علی الإنسان فی قیمة المتاع حرام . (کما فی هامش المصدر).
5- الکافی : 5/153/14.
6- کتاب من لا یحضره الفقیه : 3/272/3983.
7- کتاب من لا یحضره الفقیه : 3/272/3984.
8- غَبن معانی گوناگونی دارد و در معامله به این معناست که کسی کالایی را به قیمتی بسیار بیشتر از قیمت اصلی آن خریداری کند یا کالای خود را به قیمتی بسیار کمتر از آنچه می ارزد بفروشد و به اصطلاح در معامله کلاه سرش رود _ م.

2988 - المَغبونونَ
2988 - مغبونان

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :المَغبونُ مَن باعَ جَنَّةً عَلِیَّةً ، بمَعصیَةٍ دَنِیَّةٍ . (1)

عنه علیه السلام :إنّکَ لیسَ بایِعا شیئا مِن دِینِکَ و عِرضِکَ بِثَمَنٍ ، و المَغبونُ مَن غَبَنَ نَفسَهُ مِن اللّهِ . (2)

عنه علیه السلام :المَغبونُ مَن شُغِل بالدنیا ، وفاتَهُ حَظُّهُ مِن الآخِرَةِ . (3)

عنه علیه السلام :الدنیا صَفقَةُ مَغبونٍ ، و الإنسانُ مَغبونٌ بها . (4)

عنه علیه السلام :التَّقصیرُ فی حُسنِ العَمَلِ إذا وَثِقتَ بِالثَّوابِ علَیهِ غَبنٌ . (5)

مصباحُ الشریعة_ فیما نسبه إلی الإمام الصّادق علیه السلام _: مَن کانَ الأخذُ أحَبَّ إلَیهِ مِنَ العَطاءِ فهو مَغبونٌ ؛ لأنّهُ یَرَی العاجِلَ بغَفلَتِهِ أفضَلَ مِن الآجِلِ . (6) (7)

2988

مغبونان

امام علی علیه السلام :مغبون کسی است که بهشت برین را به گناهی پست بفروشد.

امام علی علیه السلام :چیزی از دین و آبروی خود را به هیچ بهایی مفروش و مغبون کسی است که در معامله با خدا خود را مغبون کند.

امام علی علیه السلام :مغبون کسی است که به دنیا مشغول شود و بهره آخرت خود را از دست دهد.

امام علی علیه السلام :داد و ستد با دنیا غبن است و مغبون انسان .

امام علی علیه السلام :کوتاهی کردن در کار نیک چون به پاداش آن اطمینان داری، یک غَبن است.

مصباح الشریعة_ در آنچه به امام صادق علیه السلام نسبت داده است _: هر کس بیشتر دوست داشته باشد چیزی بگیرد تا چیزی بدهد، او مغبون است ؛ زیرا چنین کسی، به سبب غفلت و نادانی، دنیا را برتر از آخرت می بیند.

ص :359


1- غرر الحکم : 1352.
2- بحار الأنوار : 77/215.
3- غرر الحکم : 2010.
4- غرر الحکم : 1883.
5- نهج البلاغة : الحکمة 384.
6- مصباح الشریعة : 304.
7- (انظر) الغبط : باب 2985.

2989 - أغبَنُ الناسِ
2989 - مغبونترین مردمان

الکتاب :

«قُلْ هَلْ نُنَبِّئُکُمْ بالْأَخْسَرِینَ أَعْمالاً * الَّذِینَ ضَلَّ سَعْیُهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ هُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعا» . (1)

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن أغبَنُ مِمَّن باعَ اللّهَ سبحانَهُ بغَیرِهِ ؟ ! (2)

عنه علیه السلام :مَن أخیَبُ مِمَّن تَعَدَّی الیَقینَ إلَی الشَّکِّ و الحَیرةِ ؟ ! (3)

عنه علیه السلام :مَن أخسَرُ مِمَّن تَعَوَّضَ عنِ الآخِرَةِ بالدنیا ؟ ! (4)

عنه علیه السلام :مَن باعَ نفسَهُ بغَیرِ نَعیمِ الجَنَّةِ فقد ظَلَمَها . (5)

(6)

2989

مغبونترین مردمان

قرآن :

«بگو : آیا شما را از زیان کارترینتان آگاه سازیم؟ [آنان ]کسانی[اند] که کوشششان در [طلب ]زندگی دنیا هدر رفت، در حالی که می پندارند کاری نیکو می کنند».

حدیث :

امام علی علیه السلام :کیست مغبونتر از کسی که خدای پاک را به دیگری بفروشد؟

امام علی علیه السلام :کیست نا کام تر از کسی که یقین را فرو گذاشته، به تردید و سرگشتگی چنگ زند؟

امام علی علیه السلام :کیست زیان کارتر از کسی که آخرت را با دنیا عوض کند؟

امام علی علیه السلام :هر که خود را به چیزی جز نعمت بهشت بفروشد، به خویشتن ستم کرده است.

ص :360


1- الکهف : 103 ، 104.
2- غرر الحکم : 8083.
3- غرر الحکم : 8084.
4- غرر الحکم : 8509.
5- غرر الحکم : 9164.
6- (انظر) الخسران : ب102. التجارة : باب 455. الجنّة : باب 555.

385 - الغَدر

385 - پیمان شکنی

اشاره

(1)

(2)

ص :361


1- و لمزید الاطّلاع راجع : وسائل الشیعة : 11 / 51 باب 21 «تحریم الغدر و القتال مع الغادر». مستدرک الوسائل : 11 / 47 باب 19 «تحریم الغدر». کنز العمّال : 3 / 517 «الغدر».
2- انظر: عنوان 27 «الأمان» ، 373 «العهد» ، 549 «الوفاء».

2990 - الغَدرُ
2990 - پیمان شکنی

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لن یَهلِکَ الناسُ حتّی یَغدِروا مِن أنفسِهِم . (1)

عنه صلی الله علیه و آله_ لِعلیٍّ فیما عَهِدَ إلَیهِ _: و إیّاکَ و الغَدرَ بِعَهدِ اللّهِ و الإخفارَ لِذِمَّتِهِ ؛ فإنّ اللّهَ جَعَلَ عَهدَهُ و ذِمَّتَهُ أمانا أمضاهُ بینَ العِبادِ بِرَحمَتِهِ ، و الصَّبرُ علی ضِیقٍ تَرجُو انفِراجَهُ خَیرٌ مِن غَدرٍ تَخافُ تَبِعَةَ نقمَتِهِ و سُوءَ عاقِبَتِهِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :قالَ اللّهُ تعالی : ثلاثةٌ أنا خَصمُهُم یَومَ القِیامَةِ : رَجُلٌ أعطی بی ثُمّ غَدَرَ ، و رَجُلٌ باعَ حُرّا فَأکَلَ ثَمَنَهُ ، و رجُلٌ استَأجَرَ أجِیرا فَاستَوفی مِنهُ العَمَلَ و لم یُوَفِّهِ أجرَهُ . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الغَدرُ أقبَحُ الخِیانَتَینِ . (4)

عنه علیه السلام :الغَدرُ شِیمَةُ اللِّئامِ . (5)

2990

پیمان شکنی

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مردم هرگز هلاک نشوند، مگر آن گاه که با خود پیمان شکنی کنند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در سفارش به علی علیه السلام _فرمود : زنهار که به پیمان خدا خیانت کنی و امان و زنهار او را بشکنی؛زیرا خداوند عهد و زنهار خود را امانی قرار داده که از روی رحمت و مهر خود آن را در میان بندگانش به اجرا نهاده است. و شکیبایی در برابر دشواری و تنگنایی که امید به برطرف شدن آن داری، بهتر از پیمان شکنی است که از پیامد شوم و بد فرجام آن می ترسی.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند متعال فرمود : سه کسند که روز قیامت من خصم آنها هستم : مردی که با من پیمان بندد و سپس خیانت کند، مردی که انسان آزادی را [برده کند و او را] بفروشد و بهایش را بخورد و مردی که مزدوری را اجیر کند و از او کاملاً کار بکشد و مزدش را به طور کامل نپردازد.

امام علی علیه السلام :پیمان شکنی، زشت ترین خیانت است.

امام علی علیه السلام :پیمان شکنی، خصلت فرومایگان است.

ص :362


1- کنز العمّال : 7687.
2- دعائم الإسلام : 1/368 .
3- الترغیب و الترهیب : 4/10/19.
4- غرر الحکم : 1690.
5- غرر الحکم : 291.

عنه علیه السلام :الغَدرُ یُضاعِفُ السَّیِّئاتِ . (1)

عنه علیه السلام :الغَدرُ یُعَظِّمُ الوِزرَ ، و یُزرِی بالقَدرِ . (2)

عنه علیه السلام :جانِبُوا الغَدرَ ؛ فإنّهُ مُجانِبُ القرآنِ . (3)

عنه علیه السلام :إیّاکَ و الغَدرَ ؛ فإنّهُ أقبَحُ الخِیانَةِ ، و إنَّ الغَدُورَ لَمُهانٌ عندَ اللّهِ . (4)

عنه علیه السلام :أسرَعُ الأشیاءِ عُقوبَةً رجُلٌ عاهَدتَهُ علی أمرٍ ، و کانَ مِن نِیَّتِکَ الوفاءُ لَهُ و مِن نِیَّتِهِ الغَدرُ بکَ . (5)

عنه علیه السلام_ مِن کتابِهِ للأشتَرِ لَمّا وَلاّهُ مِصرَ _: فلا تَغدِرَنَّ بِذِمَّتِکَ ، و لا تَخِیسَنَّ (تَحبِسَنَّ) بِعَهدِکَ ، و لا تَختِلَنَّ عَدُوَّکَ ......... فإنَّ صبرَکَ علی ضِیقِ أمرٍ تَرجُو انفِراجَهُ و فَضلَ عاقِبَتِهِ خَیرٌ مِن غَدرٍ تَخافُ تَبِعَتَهُ . (6)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لَمّا سُئلَ عن قَریَتَینِ مِن أهلِ الحَربِ لِکُلِّ واحِدَةٍ مِنهُما مَلِکٌ عَلی حِدَةٍ ، اقتَتَلُوا ثُمّ اصطَلَحُوا ، ثُمّ إنَّ أحَدَ المَلِکَینِ غَدَرَ بِصاحِبِهِ فجاءَ إلَی المسلمینَ فَصالَحَهُم علی أن یَغزُوَ مَعهُم تِلکَ المَدینةَ _: لا یَنبَغی للمسلمینَ أن یَغدِرُوا ، و لا یَأمُرُوا بالغَدرِ ، و لا یُقاتِلُوا معَ الذینَ غَدَرُوا ، و لکنَّهُم یقاتِلُونَ المُشرِکینَ حیثُ وَجَدُوهُم ، و لا یَجوزُ علَیهِم ما عاهَدَ علیهِ الکُفّارُ . (7)

امام علی علیه السلام :پیمان شکنی، گناهان را دو چندان می کند.

امام علی علیه السلام :پیمان شکنی، گناه را بزرگ می کند و قدر و منزلت را لکّه دار می سازد.

امام علی علیه السلام :از بی وفایی دوری کنید؛ زیرا که آن از قرآن به دور است.

امام علی علیه السلام :زنهار از پیمان شکنی که آن زشت ترین خیانت است و پیمان شکن نزد خداوند بی مقدار است.

امام علی علیه السلام :زودترین کیفر را مردی می بیند، که با او بر سر چیزی پیمانی ببندی و تو قصد پایبندی به آن را داشته باشی و او نیّت پیمان شکنی در سر بپروراند.

امام علی علیه السلام_ در فرمان استانداری مصر به مالک اشتر _نوشت : به امان و زنهار خویش خیانت مکن و پیمانت را مشکن و دشمنت را مفریب ......... زیرا شکیبایی تو در برابر دشواری کاری که به گشایش و نیک فرجامیش امید داری، بهتر از آن است که دست به پیمان شکنی و خیانتی بزنی که از پیامد ناگوار آن می ترسی.

امام صادق علیه السلام_ وقتی از ایشان پرسیدند : دو سرزمین است که هر دو از کفّار حربی هستند و هر یک برای خود فرمانروایی دارد. این دو سرزمین با هم می جنگند و سپس پیمان صلح می بندند؛ اما یکی از دو فرمانروا به همتای خود خیانت می کند و نزد مسلمانان می آید و با آنان پیمان می بندد که در کنارشان با آن سرزمین دیگر بجنگند _فرمود : مسلمانان نباید پیمان شکنی کنند، یا به پیمان شکنی تشویق نمایند، یا در کنار پیمان شکنان بجنگند، اما مشرکان را هر جا که دیدند باید با آنها بجنگند و پیمانی که کفّار با هم بسته اند بر ایشان نافذ نیست.

ص :363


1- غرر الحکم : 643.
2- غرر الحکم : 2191.
3- غرر الحکم : 4741.
4- غرر الحکم : 2664.
5- غرر الحکم : 3174.
6- نهج البلاغة : الکتاب 53 .
7- الکافی : 2/337/4.

2991 - أقبَحُ الغَدرِ
2991 - زشت ترین پیمان شکنی

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الغَدرُ بِکُلِّ أحَدٍ قَبیحٌ ، و هو بِذَوِی (1) القُدرَةِ و السُّلطانِ أقبَحُ . (2)

عنه علیه السلام :أقبَحُ الغَدرِ إذاعَةُ السِّرِّ . (3)

(4)

2991

زشت ترین پیمان شکنی

امام علی علیه السلام :پیمان شکنی از هر کسی که سر بزند زشت است، اما از شخص قدرتمند و مقتدر زشت تر است.

امام علی علیه السلام :زشت ترین خیانت، فاش کردن راز [کسی ]است.

2992 - ذَمُّ الوَفاءِ لِأهلِ الغَدرِ
2992 - نکوهش وفاداری به پیمان شکنان

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الوَفاءُ لِأهلِ الغَدرِ غَدرٌ عندَ اللّهِ، و الغَدرُ بِأهلِ الغَدرِ وَفاءٌ عندَ اللّهِ. (5)

(6)

2992

نکوهش وفاداری به پیمان شکنان

امام علی علیه السلام :وفاداری با پیمان شکنان، نزد خدا پیمان شکنی به شمار است و پیمان شکنی با پیمان شکنان وفاداری است در نزد خدا.

ص :364


1- فی المصدر : «بذو» ، و الصحیح ما أثبتناه کما فی بعض النسخ .
2- غرر الحکم : 1864.
3- غرر الحکم : 3005.
4- (انظر) العنوان 228 «السرّ».
5- نهج البلاغة : الحکمة 259 .
6- (انظر) عنوان 134 «الحیلة». الحرب : باب 771.

2993 - الغَدرُ وَالکِیاسَةُ
2993 - پیمان شکنی و زیرکی

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی خُطبَةٍ یَنهی فیها عنِ الغَدرِ _: أیُّها الناسُ ، إنَّ الوَفاءَ تَوأمُ الصِّدقِ ، و لا أعلَمُ جُنَّةً أوقی مِنهُ ، و ما یَغدِرُ مَن عَلِمَ کیفَ المَرجِعُ ، و لقد أصبَحنا فی زمانٍ قد اتَّخَذَ أکثَرُ أهلِهِ الغَدرَ کَیْسا ، و نَسَبَهُم أهلُ الجَهلِ فیهِ إلی حُسنِ الحِیلَةِ ، ما لَهُم ، قاتَلَهُم اللّهُ ؟! قد یَرَی الحُوَّلُ القُلَّبُ وَجهَ الحِیلَةِ و دُونَها مانِعٌ مِن أمرِ اللّهِ و نَهیِهِ ، فَیَدَعُها رَأیَ عَینٍ بعدَ القُدرَةِ علَیها ، و یَنتَهِزُ فُرصَتَها مَن لا حَرِیجَةَ لَهُ فِی الدِّینِ . (1)

عنه علیه السلام :و اللّهِ ما معاویةُ بِأدهی مِنّی و لکنَّهُ یَغدِرُ و یَفجُرُ ، و لو لا کَراهِیَةُ الغَدرِ لکُنتُ مِن أدهَی الناسِ ، و لکنْ کُلُّ غُدَرَةٍ فُجَرَةٌ، و کلُّ فُجَرَةٍ کُفَرَةٌ ، و لکلِّ غادِرٍ لِواءٌ یُعرَفُ بهِ یومَ القِیامَةِ . و اللّهِ ما أُستَغفَلُ بِالمَکِیدَةِ ، و لا أُستَغمَزُ بِالشَّدیدَةِ . (2)

(3)

2993

پیمان شکنی و زیرکی

امام علی علیه السلام_ در خطبه ای که طی آن از پیمان شکنی نهی می کند _فرمود : ای مردم! وفاداری، همزاد راستی و صداقت است و من سپری محافظتر از آن نمی شناسم. کسی که بداند در آخرت چه سرنوشتی در انتظار پیمان شکنان است پیمان شکنی نمی کند. اکنون ما در زمانه ای به سر می بریم که بیشتر مردم آن پیمان شکنی را زیرکی می دانند و مردمان بی خبر و نادان هم این پیمان شکنان را به خوش فکری و زرنگی نسبت می دهند. آنان را چه می شود؟ خدایشان بکشد! شخص با بصیرت و آشنا به زیر و بم کارها، برای هر کار حیله و راه چاره ای می داند امّا اوامر و نواهی خدا مانع از به کارگیری آن حیله و راه چاره می شود. او با آن که این حیله ها و نیرنگها را می داند و توانایی به کار بستن آنها را نیز دارد، به کارشان نمی بندد، ولی کسی که در دین از هیچ گناهی پروا ندارد، در هر فرصتی که پیدا کند دست به حیله می زند.

امام علی علیه السلام :به خدا سوگند که معاویه از من زیرکتر نیست، اما او دست به پیمان شکنی و معصیت می آلاید. و اگر نبود که خیانت و عهد شکنی زشت و نارواست، بی گمان من زیرکترین مردمان بودم. اما هر خیانتی گناه است و هر گناهی نوعی کفر، و در روز رستاخیز هر پیمان شکنی را پرچمی است که با آن شناخته می شود. به خدا سوگند من غافلگیر نیرنگ [معاویه و امثال او ]نمی شوم و در برابر سختی ها ناتوان نمی گردم.

ص :365


1- نهج البلاغة : الخطبة 41.
2- نهج البلاغة : الخطبة 200 .
3- (انظر) المکر : باب 3641.

2994 - صِفَةُ حَشرِ الغادِرِ
2994 - چگونگی محشور شدن پیمان شکن

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنَّ لِکُلِّ غادِرٍ لِواءً یُعرَفُ بهِ یومَ القِیامَةِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :إذا جَمَعَ اللّهُ الأوَّلِینَ و الآخِرِینَ یومَ القِیامَةِ یُرفَعُ لِکُلِّ غادِرٍ لِواءٌ ، فقیلَ : هذِهِ غَدرَةُ فلانِ ابنِ فلانٍ! (2)

عنه صلی الله علیه و آله :ألا إنَّه یُنصَبُ لِکُلِّ غادِرٍ لِواءٌ یومَ القِیامَةِ بِقَدْرِ غَدرَتِهِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :لِکُلِّ غادِرٍ لِواءٌ یومَ القِیامَةِ یُرفَعُ لَهُ بقَدرِ غَدرِهِ ، ألا و لا غادِرَ أعظَمُ غَدرا مِن أمیرِ عامّةٍ . (4)

2994

چگونگی محشور شدن پیمان شکن

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در روز رستاخیز، هر پیمان شکنی پرچمی دارد که با آن شناخته می شود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در روز قیامت آن گاه که خداوند همه خلایق را گرد آورد، برای هر عهد شکنی پرچمی برافراشته می گردد و گفته می شود : این پیمان شکنیِ فلان، پسر بهمان است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بدانید که روز قیامت، برای هر پیمان شکنی پرچمی به اندازه خیانتی که کرده است برافراشته می شود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :روز قیامت، برای هر پیمان شکنی پرچمی است به اندازه خیانتی که کرده است. بدانید که خیانت هیچ پیمان شکنی بزرگتر از پیمان شکنی فرمانروای یک ملت نیست.

ص :366


1- کنز العمّال : 7681.
2- کنز العمّال : 7682.
3- کنز العمّال : 7683.
4- کنز العمّال : 7684.

386 - الغُرور

386 - فریفتگی و غفلت

اشاره

(1)

(2)

ص :367


1- و لمزید الاطّلاع راجع : المحجّة البیضاء : 6 / 290 _ 357 «کتاب ذمّ الغرور». بحار الأنوار: 72 / 306 باب 117 «استکثار الطاعة و العُجب بالأعمال». بحار الأنوار: 72 / 323 باب 118 «ذمّ السمعة و الاغترار بمدح الناس».
2- انظر: عنوان 393 «الغفلة». الدنیا : باب 1236 ، 1237 _ 1240 ، الشیطان : باب 1998. الأمل : باب 123.

2995 - ذَمُّ الغُرورِ
2995 - نکوهش فریفتگی و غفلت

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :فَاتَّقُوا اللّهَ _ عِبادَ اللّهِ _ تَقِیَّةَ ذِی لُبٍّ شَغَلَ التَّفَکُّرُ قَلبَهُ ، و أنصَبَ الخَوفُ بَدَنَهُ ......... و سَلَکَ أقصَدَ المَسالِکِ إلَی النَّهجِ المَطلوبِ ، و لَم تَفتِلْهُ فاتِلاتُ الغُرورِ . (1)

عنه علیه السلام :سُکرُ الغَفلَةِ و الغُرورِ أبعَدُ إفاقَةً مِن سُکرِ الخُمُورِ . (2)

عنه علیه السلام :غُرورُ الأمَلِ یُفسِدُ العَمَلَ . (3)

عنه علیه السلام :غرورُ الجاهِلِ بِمِحالاتِ الباطِلِ . (4)

عنه علیه السلام :غُرورُ الغِنی یُوجِبُ الأشَرَ . (5)

عنه علیه السلام :کَفی بالاغتِرارِ جَهلاً . (6)

عنه علیه السلام :أحمَقُ الحُمقِ الاغتِرارُ . (7)

2995

نکوهش فریفتگی و غفلت

امام علی علیه السلام :از خدا بترسید ای بندگان خدا، همچون ترسیدن خردمندی که تفکر دلش را مشغول کرده و ترس جسمش را رنجور ساخته است ......... و راست ترین راه به سوی مقصد را در پیش گرفته است و فریبهای باز دارنده او را [از رفتن به سوی مقصد ]باز نداشته است.

امام علی علیه السلام :مستی غفلت و فریب، دیرتر از مستی مسکرات زایل می شود.

امام علی علیه السلام :فریبندگی آرزو، عمل را تباه می گرداند.

امام علی علیه السلام :نادان به نیرنگهای باطل، فریب می خورد.

امام علی علیه السلام :فریب ثروت، موجب سرمستی می شود.

امام علی علیه السلام :در نادانی انسان همین بس، که فریب خورد.

امام علی علیه السلام :بدترین حماقت، فریب خوردن است.

ص :368


1- نهج البلاغة: الخطبة83.
2- غرر الحکم : 5651.
3- غرر الحکم : 6390.
4- غرر الحکم : 6391.
5- غرر الحکم : 6399.
6- غرر الحکم : 7032.
7- غرر الحکم : 2915.

عنه علیه السلام :لا یُلفَی العاقِلُ مَغرورا . (1)

عنه علیه السلام :جِماعُ الشَّرِّ فی الاغتِرارِ بِالمَهَلِ ، و الاتِّکالِ علَی العَمَلِ . (2)

عنه علیه السلام :جِماعُ الغُرورِ فی الاستِنامَةِ إلَی العَدُوِّ . (3)

عنه علیه السلام :لَم یُفَکِّرْ فی عَواقِبِ الاُمورِ مَن وَثِقَ بِزُورِ الغُرورِ ، و صَبا إلی زُورِ السُّرورِ . (4)

عنه علیه السلام :مَنِ اغتَرَّ بِالمَهَلِ اغتَصَّ بالأجَلِ . (5)

عنه علیه السلام :مَنِ اغتَرَّ بِمُسالَمَةِ الزَّمَنِ اغتَصَّ بمُصادَمَةِ المِحَنِ . (6)

عنه علیه السلام :مَن غَرَّهُ السَّرابُ تَقَطَّعَت بهِ الأسبابُ . (7)

عنه علیه السلام :کَفی بِالمَرءِ غُرورا أن یَثِقَ بِکُلِّ ما تُسَوِّلُ لَهُ نَفسُهُ . (8)

عنه علیه السلام :زَرَعُوا الفُجُورَ ، و سَقَوهُ الغُرورَ ، و حَصَدُوا الثُّبُورَ . (9)

امام علی علیه السلام :خردمند فریب خورده یافت نشود.

امام علی علیه السلام :گول مهلت را خوردن و به عمل تکیه کردن، جامع همه بدیهاست.

امام علی علیه السلام :اعتماد کردن به دشمن، جامع فریب است.

امام علی علیه السلام :کسی که به دروغ فریب اعتماد کند و به دروغِ شادی بگراید، در عواقب امور نیندیشیده است.

امام علی علیه السلام :هر که فریب مهلت را بخورد، اندوه مرگ گلو گیرش شود.

امام علی علیه السلام :هر که فریب آشتی روزگار را بخورد، اندوه رنج و محنتها گلویش را بفشرد.

امام علی علیه السلام :هر که فریب سراب [دنیا ]را بخورد، ریسمانهای [سعادت] او از هم بگسلد.

امام علی علیه السلام :در غفلت و فریب خوردگی آدمی همین بس که به هر آنچه نفس در نظرش بیاراید اعتماد کند.

امام علی علیه السلام :تخم گناه کاشتند و با آب غفلت و فریب آبیاریش کردند و هلاکت، درویدند.

ص :369


1- غرر الحکم : 10563.
2- غرر الحکم : 4771.
3- غرر الحکم : 4775.
4- غرر الحکم : 7566.
5- غرر الحکم : 8388.
6- غرر الحکم : 8685.
7- غرر الحکم : 9224.
8- غرر الحکم : 7053.
9- نهج البلاغة: الخطبة 2.

عنه علیه السلام :بَینَکُم و بینَ المَوعِظَةِ حِجابٌ مِن الغِرَّةِ . (1)

عنه علیه السلام :مَن عَشِقَ شیئا أعشی ( أعمی ) بَصَرَهُ ، و أمرَضَ قَلبَهُ ......... لا یَنزَجِرُ مِن اللّهِ بزاجِرٍ ، و لا یَتَّعِظُ مِنهُ بواعِظٍ ، و هو یَرَی المَأخُوذِینَ علَی الغِرَّةِ ، حیثُ لا إقالَةَ و لا رَجعَةَ . (2)

عنه علیه السلام :ما المَغرورُ الذی ظَفِرَ مِن الدنیا بأعلی هِمَّتِهِ کالآخَرِ الذی ظَفِرَ مِن الآخِرَةِ بأدنی سُهمَتِهِ ! (3)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :رُبَّ مَغرورٍ مَفتونٍ یُصبِحُ لاهِیا ضاحِکا یَأکُلُ و یَشرَبُ ، و هو لا یَدرِی لَعلَّهُ قد سَبَقَت لَهُ مِنَ اللّهِ سَخَطَةٌ یَصلی بها نارَ جَهَنَّمَ . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن وَثِقَ بثلاثَةٍ کانَ مَغرورا : مَن صَدَّقَ بما لا یکونُ ، و رَکَنَ إلی مَن لا یَثِقُ بهِ ، و طَمِعَ فیما لا یَملِکُ . (5)

امام علی علیه السلام :میان شما و موعظه، پرده ای از غفلت است.

امام علی علیه السلام :هر که عاشق چیزی شود، دیده اش را کور و دلش را بیمار گرداند ......... باز دارنده های خدا او را [از گناه و معصیت ]باز نمی دارد و از اندرزهای خدا پند نمی گیرد، با آن که غافلگیر شدگان [مرگ] را می بیند که نه بخشودنی در کار است و نه بازگشتی[مجدّد به دنیا تا گناهانشان را جبران کنند].

امام علی علیه السلام :فریفته دنیا هر چند از این جهان به بالاترین نصیب و پیروزی دست یابد، همچون کسی نیست که از آخرت کمترین بهره ای بُرده باشد!

امام زین العابدین علیه السلام :ای بسا شخص غافل فریفته ای که روز خود را به هوسرانی و خنده و خوردن و آشامیدن می گذراند، بی خبر از آن که شاید خشمی از خداوند او را فرا گرفته باشد که بدان در آتش دوزخ افکنده شود.

امام صادق علیه السلام :هر که به سه چیز اعتماد کند، گول خورده است : کسی که آنچه را شدنی نیست، باور کند و به کسی که بدو اعتماد ندارد، تکیه کند و در آنچه مالک آن نیست، چشم طمع بندد.

ص :370


1- نهج البلاغة: الحکمة 282.
2- نهج البلاغة: الخطبة 109.
3- نهج البلاغة: الحکمة 370.
4- تحف العقول : 282.
5- تحف العقول : 319.

کلامٌ للغَزالیّ فی معنَی الغُرور:

قال أبو حامد : کلّ ما ورد فی فضل العلم و ذمّ الجهل فهو دلیل علی ذمّ الغرور ؛ لأنّ الغرور عبارة عن بعض أنواع الجهل ، إذ الجهل هو أن یعتقد الشیء و یراه علی خلاف ما هو به ، و الغرور هو الجهل إلاّ أنّ کلّ جهل لیس بغرور ، بل یستدعی الغرور مغرورا فیه مخصوصا ، و مغرورا به و هو الذی یغرّه ، فمهما کان المجهول المعتقَد شیئا یوافق الهوی ، و کان السبب الموجب للجهل شبهة و مَخِیلة فاسدة یُظنّ أنّها دلیل و لا یکون دلیلاً ، سمّی الجهل الحاصل به غُرورا .

فالغرور هو سکون النفس إلی ما یوافق الهوی و یمیل إلیه الطّبع عن شبهة و خدعة من الشیطان ، فمن اعتقد أنّه علی خیر إمّا فِی العاجل أو فی الآجل عن شبهة فاسدة فهو مغرور .

و أکثر الناس یظنّون بأنفسهم الخیر وهم مخطئون فیه ، فأکثر الناس إذا مغرورون ، و إن اختلفت أصناف غرورهم و اختلفت درجاتهم ؛ حتّی کان غرور بعضهم أظهر و أشدّ من بعض . (1)

سخنی از ابو حامد غزالی در معنای غرور

ابو حامد غزالی می نویسد : هر چه درباره ارزش دانش و معرفت و نکوهش جهل و نادانی گفته شده دلیل بر نکوهیدگی غرور می شود؛ زیرا غرور یکی از انواع جهل و نادانی است؛ چون جهل عبارت از این است که انسان به چیزی بر خلاف آنچه در عالم واقع هست باور و اعتقاد داشته باشد و غرور نیز همان جهل است منتها هر جهلی غرور نیست، بلکه غرور مستلزم وجود دو چیز است : یکی آنچه انسان فریفته آن می شود و دیگر عامل فریبنده. بنا بر این، اگر مجهول مورد اعتقاد و باور ما، چیزی باشد که با هوس و خواهش نفس سازگار باشد و عامل جهل هم یک شبهه و خیال نادرست باشد و ما گمان کنیم که آن دلیل است حال آن که در عالم واقع چنین نباشد، جهل ناشی از این امر غرور نام دارد.

پس، غرور عبارت است از اعتماد و تکیه کردن نفس به آنچه مطابق هوا و هوس باشد و طبع آدمی، به خاطر شبهه افکنی و فریب شیطان، به آن گرایش یابد. با توجه به این معنا، کسی که بر اثر یک شبهه نادرست و بی اساس، معتقد باشد که در دنیا یا در آخرت از خیر و خوبی برخوردار است، چنین کسی مغرور و فریب خورده است.

بیشتر مردم خیال می کنند که آدمهای خوبی هستند، در صورتی که در این پندار و تصور خود دچار خطا هستند. پس بیشتر مردم مغرور و فریب خورده اند؛ گو این که نوع غرور آنها متفاوت است و درجاتشان در این مورد فرق می کند و غرور و فریب خوردگی بعضی روشنتر و شدیدتر از دیگران می باشد.

ص :371


1- المحجّة البیضاء : 6/292.

2996 - الاِغتِرارُ بِاللَّهِ
2996 - مغرور شدن به خدا

الکتاب :

«یا أَیُّها الاْءِنْسانُ ما غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ * الَّذِی خَلَقَکَ فَسَوَّاکَ فَعَدَلَکَ * فِی أَیِّ صُورَةٍ ما شاءَ رَکَّبَکَ» . (1)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :حَبَّذا نَومُ الأکیاسِ و فِطرُهُم ، کیفَ یَغبَنُونَ سَهَرَ الحَمقی و اجتِهادَهُم ، و لَمِثقالُ ذَرَّةٍ مِن صاحِبِ تَقوی و یَقینٍ أفضَلُ مِن مِلْ ءِ الأرضِ مِن المُغتَرِّینَ؟! (2)

عنه صلی الله علیه و آله :یا بنَ مَسعودٍ ، لا تَغتَرَّنَّ بِاللّهِ ، و لا تَغتَرَّنَّ بصَلاحِکَ و عِلمِکَ و عَمَلِکَ و بِرِّکَ و عبادَتِکَ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :لا تَغتَرُّوا بِاللّهِ ؛ فإنَّ اللّهَ لو أغفَلَ شیئا لأغفَلَ الذَّرَّةَ و الخَردَلَةَ و البَعوضَةَ (4) . (5)

2996

مغرور شدن به خدا

قرآن :

«ای انسان! چه چیز تو را به پروردگار کریمت مغرور (دلیر) کرده است. آن که تو را بیافرید و اعضایت تمام گردانید و اعتدالت بخشید. و به هر صورتی که خواست تو را ترکیب داد».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خوشا خفتن و خوردن هوشیاران، چگونه زیان کنند در مقابل شب زنده داریِ نابخردان و سخت کوشیِ آنان در عبادت، که عبادت ناچیز پرهیزگارِ اهل یقین بهتر از یک دنیا عبادتِ فریفتگان است .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای پسر مسعود! به خدا مغرور مشو و به پاکی و علم و عمل و نیکی و عبادت خود، فریفته مگرد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :به خدا مغرور مشوید؛ زیرا اگر قرار بود خدا چیزی را نادیده بگیرد، هر آینه «ذره» و «خردل» و «پشه» را نادیده می گرفت . (6)

ص :372


1- . الانفطار : 6 _ 8.
2- المحجّة البیضاء : 6/291.
3- مکارم الأخلاق : 2/350/2660.
4- اشارة إلی قوله تعالی : «فمن یعمل مثقال ذرة خیرا یره و من یعمل مثقال ذرة شرا یره» سورة الزلزلة : 7 و 8 . و قوله تعالی : «و إن کان مثقال حبّة من خردل أتینا بها». (سورة الانبیاء : 47) و قوله تعالی : «إن اللّه لا یستحی أن یضرب مثلاً ما بعوضة فما فوقها ......... ». (سورة البقرة : 26)
5- تنبیه الخواطر : 2/218.
6- اشاره است به آیه : «پس هر که هم وزن ذرّه ای نیکی کند [نتیجه ]آن را خواهد دید و هر که هم وزن ذرّه ای بدی کند [نتیجه ] آن را خواهد دید. و به آیه : «و اگر [عمل] هم وزن دانه خردلی باشد آن را می آوریم. و به آیه : «خدای را از اینکه به پشه ای ، یا فروتر (فراتر) از آن مَثَل زند، شرم نیاید ......... ».

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ عِند تِلاوَتِهِ «یا أیُّها الإنسانُ ما غَرَّکَ بربِّکَ الکریمِ» _: أدحَضُ مَسؤولٍ حُجّةً ، و أقطَعُ مُغتَرٍّ مَعذِرَةً ، لَقَد أبرَحَ جَهالَةً بنفسِهِ ، یا أیُّها الإنسانُ ما جَرَّأکَ علی ذَنبِکَ ؟ ! و ما غَرَّکَ بِرَبِّکَ ؟ ! و ما أنَّسَکَ بِهَلَکَةِ نَفسِکَ ؟ ! (1)

عنه علیه السلام :الحَذَرَ الحَذَرَ أیُّها المغرورُ ! و اللّهِ ، لقد سَتَرَ حتّی کأنَّهُ قد غَفَرَ! (2)

عنه علیه السلام :إنّ مِن العِصمَةِ ألاّ تَغتَرُّوا بِاللّهِ . (3)

عنه علیه السلام :إنَّ مِنَ الغِرَّةِ باللّهِ أن یُصِرَّ العَبدُ علَی المَعصیَةِ و یَتَمَنّی علَی اللّهِ المَغفِرَةَ . (4)

عنه علیه السلام :کم مِن مُستَدرَجٍ بالإحسانِ إلَیهِ ، و مَغرورٍ بِالسَّترِ علَیهِ ، و مَفتونٍ بِحُسنِ القَولِ فیهِ ! . (5)

امام علی علیه السلام_ وقتی آیه «ای انسان! چه چیز تو را به پروردگار کریمت مغرور (دلیر) کرده است» را تلاوت کرد _فرمود : انسانی که در این آیه مورد خطاب و سؤال است، هر دلیلی برای مغرور شدنش به خدا بیاورد دلیلش بر باطل است و عذر و بهانه اش از عذر و بهانه هر فریب خورده دیگری بی پایه تر و جهالتْ وجود او را سخت فرا گرفته است. ای انسان! چه چیز تو را به گناه کردن دلیر کرده است؟ چه چیز تو را به پروردگارت مغرور و گستاخ کرده است؟ چه چیز تو را به نابود کردن نفست خو داده است؟

امام علی علیه السلام :زنهار، زنهار، ای فریب خورده! به خدا سوگند که او چنان [گناهان را ]پوشانده، که گویی بخشیده است.

امام علی علیه السلام :یکی از عوامل مصون ماندن از گناهان، این است که به خدا مغرور نشوید (به او طمع بیهوده مبندید و خود را از عذاب او ایمن مپندارید).

امام علی علیه السلام :پا فشاری کردن بنده در معصیت و آرزوی آمرزش داشتن از خدا، مغرور شدن به خداست.

امام علی علیه السلام :بسا کسانی که با احسان خداوند اندک اندک به عذاب حق نزدیک شده اند و به خاطر پوشاندن گناهانشان مغرور و فریفته شده اند و به سبب تعریف و تمجید [مردمان ]از آنان به فتنه و تباهی افتاده اند!

ص :373


1- نهج البلاغة : الخطبة 223 .
2- غرر الحکم : 2611.
3- تحف العقول : 150.
4- تنبیه الخواطر : 2/72
5- نهج البلاغة : الحکمة 116.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ اللّهَ تبارَکَ و تعالی عَلِمَ ما العِبادُ عامِلُونَ ، و إلی ما هُم صایِرُونَ ، فَحَلُمَ عَنهُم عندَ إعمالِهِمُ السیّئةِ لِعِلمِهِ السابِقِ فیهِم ، فلا یَغُرَّنَّکَ حُسنُ الطَّلَبِ ممَّن لا یَخافُ الفَوتَ . (1)

بحار الأنوار :فِی الزَّبورِ : ابنَ آدَمَ ، لمّا رَزَقتُکُم اللِّسانَ و أطلَقتُ لَکُمُ الأوصالَ و رَزَقتُکُمُ الأموالَ ، جَعَلتُمُ الأوصالَ کُلَّها عَونا علی المَعاصِی ، کأنَّکُم بی تَغتَرُّونَ ، و بعُقُوبَتی تَتَلاعَبُونَ! (2)

امام صادق علیه السلام :همانا خدای تبارک و تعالی می داند که بندگان چه خواهند کرد و به سوی چه سرنوشتی رهسپار خواهند شد.از این رو، وقتی گناه و بدی می کنند، چون از پیش به آنچه می کنند آگاه است، کاری به آنها ندارد. پس، مبادا رفق و مدارا از سوی کسی که بیم از دست دادن چیزی را ندارد، تو را بفریبد.

بحار الأنوار :در زبور آمده است : ای پسر آدم! چون به شما نعمت زبان را روزی کردم و اندام و جوارح در اختیارتان نهادم و مال و ثروت روزیتان کردم، از همه اندامها و اعضای بدن خود در راه معاصی و گناهان کمک گرفتید، گویی به من مغرور گشته اید و کیفر مرا به بازی گرفته اید.

2997 - الاِغتِرارُ بِالدُّنیا
2997 - فریب دنیا را خوردن

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اِتَّقُوا غُرورَ الدنیا ؛ فإنّها تَستَرجِعُ أبدا ما خَدَعَت بهِ مِن المَحاسِنِ ، و تُزعِجُ المُطمَئنَّ إلَیها و القاطِنَ . (3)

عنه علیه السلام :الاغتِرارُ بالعاجِلَةِ خُرقٌ . (4)

عنه علیه السلام :الدنیا حُلْمٌ ، و الاغتِرارُ بها نَدَمٌ . (5)

عنه علیه السلام :سُکونُ النفسِ إلَی الدنیا مِن أعظَمِ الغُرورِ . (6)

2997

فریب دنیا را خوردن

امام علی علیه السلام :از فریب دنیا بپرهیزید؛ زیرا دنیا هر خوبی و نعمتی که فریبکارانه به انسان دهد، همواره پس می گیرد و کسی را که به دنیا دل بندد و در آن جا خوش کند، کوچ دهد.

امام علی علیه السلام :فریفته شدن به دنیا، حماقت است.

امام علی علیه السلام :دنیا خوابی است و فریفته شدن به آن [موجب] پشیمانی.

امام علی علیه السلام :دل بستن نفس به دنیا، بزرگترین فریب است.

ص :374


1- تفسیر القمّی: 2/146.
2- بحار الأنوار : 77/40/8.
3- غرر الحکم : 2562.
4- غرر الحکم : 455.
5- غرر الحکم : 1384.
6- غرر الحکم : 5650.

عنه علیه السلام :مَن اغتَرَّ بالدنیا اغتَرَّ بالمُنی . (1)

عنه علیه السلام :لا تَغُرَّنَّکَ العاجِلَةُ بِزُورِ المَلاهِی ؛ فإنَ اللَّهوَ یَنقَطِعُ و یَلزَمُکَ ما اکتَسَبتَ مِن المَآثِمِ . (2)

عنه علیه السلام :لا یَغُرَّنَّکَ ما أصبَحَ فیهِ أهلُ الغُرورِ بالدنیا ؛ فإنّما هو ظِلٌّ مَمدودٌ إلی أجَلٍ مَحدودٍ . (3)

(4)

امام علی علیه السلام :هر که فریب دنیا را بخورد، گول آرزوها را بخورد.

امام علی علیه السلام :زنهار که دنیا با هوسهای دروغین و بی اساس تو را نفریبد؛ زیرا هوس از بین می رود و گناهانی که کسب کرده ای،برای تو می ماند.

امام علی علیه السلام :برخورداری فریفته شدگان به دنیا، تو را نفریبد؛ زیرا آن برخورداری سایه ای گذر است.

2998 - الاِغتِرارُ بِالنَّفسِ
2998 - فریب نفس را خوردن

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن جَهِلَ اغتَرَّ بنفسِهِ ، و کانَ یَومُهُ شَرّا مِن أمسِهِ . (5)

عنه علیه السلام :مَنِ اغتَرَّ بنفسِهِ أسلَمَتهُ إلَی المَعاطِبِ . (6)

عنه علیه السلام :لمعاویةغَرَّکَ عِزُّکَ ، فَصارَ قُصارُ ذلکَ ذُلَّکَ ، فَاخشَ فاحِشَ فِعلِکَ، فَعَلَّکَ بهذا تُهدی . (7)

عنه علیه السلام :الشَّقِیُّ مَنِ اغتَرَّ بحالِهِ ، و انخَدَعَ لِغُرورِ آمالِهِ . (8)

2998

فریب نفس را خوردن

امام علی علیه السلام :هر که نادان باشد، فریب نفس خود را بخورد و امروزش بدتر از دیروزش باشد.

امام علی علیه السلام :هر که فریب نفس خود را بخورد، نفسش او را به دست هلاکتها سپارد.

امام علی علیه السلام :خطاب به معاویهعزّتت، تو را فریفت و سرانجام آن خواری تو باشد. پس، از کردار زشت خویش بترس، شاید بدین وسیله هدایت شوی.

امام علی علیه السلام :بدبخت کسی است که فریفته وضع خود [از توانگری یا دانش یا پاکی و مانند اینها ]شود و گول فریبندگی آرزوهایش را بخورد.

ص :375


1- غرر الحکم : 8351.
2- غرر الحکم : 10363.
3- غرر الحکم : 10406.
4- (انظر) الدنیا : باب 1236.
5- غرر الحکم : 8744.
6- غرر الحکم : 8812.
7- بحار الأنوار : 78/83/86.
8- غرر الحکم : 1799.

عنه علیه السلام :مَنِ اغتَرَّ بحالِهِ قَصَّرَ عنِ احتِیالِهِ . (1)

(2)

امام علی علیه السلام :هر که مغرور وضعیت خود شود، در چاره اندیشی برای کارهای خویش کوتاهی کند.

2999 - ما لا یَنبَغِی الاغتِرارُ بِهِ
2999 - چیزهایی که نباید فریفته آنها شد

الکتاب :

«لا یَغُرَّنَّکَ تَقَلُّبُ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی الْبِلادِ * مَتاعٌ قَلِیلٌ ثُمَّ مأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمِهادُ» . (3)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لا یَغُرَّنَّکَ ذَنبُ الناسِ عَن ذَنبِکَ ، و لا نِعَمُ الناسِ عَن نِعَمِکَ التی أنعَمَ اللّهُ علَیکَ ، و لا تُقَنِّطِ الناسَ مِن رَحمَةِ اللّهِ عَزَّ و جلَّ و أنتَ تَرجُوها لِنَفسِکَ . (4)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی وصیَّتِهِ لِکُمَیلِ بنِ زِیادٍ _: یا کُمَیلُ ، لا تَغتَرَّ بأقوامٍ یُصَلُّونَ فَیُطِیلُونَ ، و یَصُومُونَ فَیُداوِمُونَ ، و یَتَصَدَّقُونَ فَیُحسِنُونَ فإنّهُم مَوقُوفُونَ (5) ! (6)

2999

چیزهایی که نباید فریفته آنها شد

قرآن :

«جولان کافران در شهرها تو را نفریبد. این برخورداری اندکی است. پس از آن جایگاهشان جهنم است و جهنم بد آرامگاهی است».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :گناه کردنِ مردم تو را از گناهت غافل نکند و نعمتهای مردم تو را از نعمتهایی که خداوند ارزانیت داشته است غافل نسازد و مردم را از رحمت خداوند عزّ و جلّ که تو خود بدان امید بسته ای، نومید مگردان.

امام علی علیه السلام_ در سفارش به کمیل بن زیاد _فرمود : ای کمیل! فریب بعضی از مردم را مخور که نمازهای طولانی می خوانند و روزه های پیاپی می گیرند و صدقه می دهند و احسان می کنند؛ زیرا اینان [برای حسابرسی در موقف ]نگه داشته می شوند.

ص :376


1- غرر الحکم : 8678.
2- (انظر) التوکّل : باب 4129. عنوان 333 «العُجب».
3- آل عمران : 196 ، 197.
4- تنبیه الخواطر : 2/77.
5- فی المصدر : فیحسبون أنّهم موفّقون ، و الظاهر أنّه تصحیف . (کما فی هامش بحار الأنوار).
6- بحار الأنوار : 84/229/2.

عنه علیه السلام :إذا استَولَی الفَسادُ علی الزَّمانِ و أهلِهِ ، فَأحسَنَ رجُلٌ الظَّنَّ بِرجُلٍ ، فَقَد غَرَّرَ . (1)

عنه علیه السلام :لا تَغتَرَّنَّ بکَثرَةِ المَساجِدِ ، و جَماعَةِ أقوامٍ أجسادُهُم مُجتَمِعةٌ و قُلوبُهُم شَتّی . (2)

عنه علیه السلام :فإنّهُ و اللّهِ الجِدُّ لا اللَّعِبُ ، و الحَقُّ لا الکَذِبُ ، و ما هُو إلاّ المَوتُ أسمَعَ داعِیهِ ، و أعجَلَ حادِیهِ ، فلا یَغُرَّنَّکَ سَوادُ الناسِ مِن نفسِکَ . (3)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :لا تَغُرَّنَّکَ الناسُ مِن نفسِکَ ؛ فإنّ الأمرَ یَصِلُ إلَیکَ دُونَهُم . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لا یَغُرَّنَّکَ بُکاؤهُم ؛ فإنّ التَّقوی فِی القَلبِ . (5)

(6)

امام علی علیه السلام :هرگاه نادرستی بر روزگار و مردم آن چیره گردد و با چنین وضعی انسانی به انسان دیگر خوش بین باشد، بی گمان فریب خورده است.

امام علی علیه السلام :فریب فراوانی مسجدها و نماز جماعت مردمی را که بدنهایشان در کنار هم و دلهایشان پراکنده است، مخور.

امام علی علیه السلام :سوگند به خدا که این جدّی است نه شوخی و راست است نه دروغ. منظورم چیزی جز مرگ نیست که دعوت کننده اش ندای خود را به گوش همگان رسانید و ساربانش همگان را [به سوی مرگ ]شتاباند. پس، [مشاهده ]انبوه مردمان تو را از خویشتن غافل نسازد.

امام باقر علیه السلام :مبادا مردم تو را از خود غافل سازند؛ زیرا زیان این غفلت به تو می رسد نه به آنان.

امام صادق علیه السلام :گریه های آنان تو را نفریبد؛ زیرا که تقوا در دل است.

3000 - ما یَحولُ دونَ غُرورِ الإنسانِ
3000 - آنچه مانع فریب خوردن و غفلت انسان می شود

مصباحُ الشریعة_ فیما نسبه إلی الإمام الصّادق علیه السلام _: المَغرورُ فی الدنیا مِسکینٌ، و فی الآخِرَةِ مَغبونٌ ؛ لأنّهُ باعَ الأفضَلَ بالأدنی ، و لا تَعجَبْ من نفسِکَ ، فَرُبّما اغتَرَرتَ بمالِکَ و صِحَّةِ جِسمِکَ أن لَعَلَّکَ تَبقی .

و رُبّما اغتَرَرتَ بِطُولِ عُمُرِکَ و أولادِکَ و أصحابِکَ لعلَّکَ تَنجُو بِهِم.

و رُبّما اغتَرَرتَ بحالِکَ و مُنیَتِکَ ، و إصابَتِکَ مَأمُولَکَ و هَواکَ ، و ظَنَنتَ أنّکَ صادِقٌ و مُصِیبٌ .

و رُبّما اغتَرَرتَ بما تُرِی الخَلقَ مِن النَّدَمِ علی تَقصیرِکَ فِی العِبادَةِ ، و لَعَلَّ اللّهَ تعالی یَعلَمُ مِن قلبِکَ بخِلافِ ذلکَ .

و رُبَّما أقَمتَ نفسَکَ علَی العِبادَةِ مُتَکَلِّفا و اللّهُ یُریدُ الإخلاصَ .

و رُبّما افتَخَرتَ بعِلمِکَ و نَسَبِکَ ، و أنتَ غافِلٌ عن مُضمَراتِ ما فی غَیبِ اللّهِ .

و رُبّما تَدعُو اللّهَ و أنتَ تَدعُو سِواهُ .

و رُبّما حَسِبتَ أنّکَ ناصِحٌ لِلخَلقِ و أنتَ تُرِیدُهُم لنفسِکَ أن یَمِیلُوا إلَیکَ .

و رُبّما ذَمَمتَ نفسَکَ ، و أنتَ تَمدَحُها علَی الحَقیقَةِ .

و اعلَم أنَّکَ لن تَخرُجَ مِن ظُلُماتِ الغُرورِ و التَمَنِّی إلاّ بِصِدقِ الإنابَةِ إلَی اللّهِ تعالی ، و الإخباتِ لَهُ ، و مَعرِفَةِ عُیُوبِ أحوالِکَ مِن حیثُ لا یوافِقُ العَقلَ و العِلمَ ، و لا یَحتَمِلُهُ الدِّینُ و الشَّریعَةُ و سَنَنُ القُدوَةِ (7) و أئمّةِ الهُدی ، و إن کُنتَ راضِیا بما أنتَ فیه فما أحَدٌ أشقی بِعلمِهِ مِنکَ و أضیَعَ عُمُرا و أورَثَ حَسرَةً یومَ القِیامَةِ . (8)

3000

آنچه مانع فریب خوردن و غفلت انسان می شود

مصباح الشریعة_ در آنچه به امام صادق علیه السلام نسبت داده است _: آدم فریب خورده [از دنیا] در دنیا بینواست و در آخرت بازنده؛ زیرا چنین کسی ارزشمندترین چیز (آخرت) را به بی ارزشترین چیز (دنیا) فروخته است؛ و از خود راضی و مغرور مباش؛ زیرا گاه فریب ثروت و تندرستی خویش را می خوری و خیال می کنی که برای همیشه زنده ای. گاه فریب عمر دراز و فرزندان و دوستان و یارانت را می خوری، به این خیال که اینها موجب نجات تو هستند. گاه فریب وضعیت خود و آرزوها و دست یافتن به امید و خواسته ات را می خوری و می پنداری که تیرت به هدف خورده و راه درست را رفته ای. گاه فریب این را می خوری که به مردم وانمود می کنی از کوتاهی کردن در عبادت پشیمانی، حال آن که خداوند متعال می داند که خلاف آن در دل تو می گذرد. گاه با زحمت نفست را برای خودنمایی به عبادت وا می داری، در صورتی که خداوند خواستار اخلاص است. گاه به علم و اصل و نسب خود می نازی، حال آن که از آنچه در غیب خداوند نهفته است بی خبری. گاه باشد که به ظاهر خدا را بخوانی، اما در واقع دیگری را می خوانی. گاه به گمان خودت مردم را نصیحت و خیرخواهی می کنی، اما در واقع غرض تو جلب توجه و متمایل کردن آنان به سوی خودت می باشد. گاه

نفس خویش را نکوهش می کنی، حال آن که در حقیقت در پی ستایش آن هستی.

بدان که از تاریکیهای فریب و آرزو هرگز بیرون نروی، مگر این که از سر راستی به پیشگاه خداوند متعال توبه بری و در برابرش فروتنی و زاری کنی و معایبی را که در تو هست و با عقل و علم سازگاری ندارند و دین و شریعت و روشها و معیارهای پیامبر و ائمه هدی آنها را تحمل نمی کنند، بشناسی. اگر به وضعی که داری خرسند و قانع باشی، کسی به دانشش بد بخت تر و عمر تباه تر از تو نیست و بیش از هر کس دیگر در قیامت افسوس خواهی خورد.

ص :377


1- نهج البلاغة : الحکمة 114.
2- الأمالی للصدوق : 424/560 .
3- نهج البلاغة : الخطبة 132.
4- بحار الأنوار : 72/323/2.
5- بحار الأنوار : 70/283/4.
6- (انظر) البِدعة : باب 335. الصدق : باب 2163. الخشوع : باب 1026.
7- فی بحار الأنوار: «النبوّة» بدل «القدوة» .
8- مصباح الشریعة : 211.

ص :378

(1)

ص :379


1- (انظر) کلام أبی حامد فی علاج الغرور: المحجّة البیضاء: 6/348 _ 357.

ص :380

387 - الغَزوة (غزوات النبیّ)

اشاره

غزوات النبیّ صلی الله علیه و آله

جنگهای پیامبر صلی الله علیه و آله

(1)

(2)

ص :381


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 19 / 133 _ 367 ، ج20 ، ج21 «غزوات النبیّ صلی الله علیه و آله ». کنز العمّال : 10 / 375 _ 631 «کتاب الغزوات».
2- انظر: عنوان 82 «الجهاد الأصغر» ، 102 «الحرب».

387 - جنگ (جنگهای پیامبر)

3001 - غَزوَةُ بَدرٍ الکُبری
3001 - جنگ بزرگ بدر

الکتاب :

«وَ لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللّهُ بِبَدْرٍ وَ أَنْتُمْ أَذِلَّةٌ فَاتَّقُوا اللّهَ لَعَّلَکُمْ تَشْکُرُونَ * إِذْ تَقُولُ لِلْمُؤْمِنِینَ أَ لَنْ یَکْفِیَکُمْ أَنْ یُمِدَّکُمْ رَبُّکُم بِثَلاثَةِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِکَةِ مُنْزَلِینَ» . (1)

(2)

الحدیث :

کنز العمّال_ قالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله _: یا أبا جَهلٍ ، یا عُتبةُ ، یا شَیبَةُ ، یا اُمَیَّةُ ! هل وَجَدتُم ما وَعَدَ رَبُّکُم حقّا ؟ فإنّی قد وَجَدتُ ما وَعَدَنی رَبِّی حَقّا ، فقال عُمَرُ: یا رسولَ اللّهِ ، ما تُکَلِّمُ مِن أجسادٍ لا أرواحَ فیها ؟ ! فقالَ : و الذی نَفسِی بِیَدِهِ ما أنتُم بأسمَعَ لِما أقولُ مِنهُم ، غَیرَ أنَّهُم لا یَستَطِیعُونَ جَوابا . (3)

3001

جنگ بزرگ بدر

قرآن :

«هر آینه خدا شما را در بَدْر یاری داد و حال آن که خوار بودید. پس از خدا بترسید باشد که سپاسگزار شوید. آن گاه که به مؤمنان می گفتی که اگر پروردگارتان سه هزار فرشته به یاریتان فرو فرستد، آیا شما را کافی نخواهد بود؟».

حدیث :

کنز العمّال :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : ای ابو جهل! ای عتبه! ای شیبه! ای امیّه! آیا وعده پروردگارتان راست بود؟ من که وعده پروردگارم را راست یافتم. عمر عرض کرد : ای پیامبر خدا! با پیکرهایی بی جان سخن می گویی؟ حضرت فرمود : سوگند به آن که جانم در دست اوست، سخن مرا همچنان که شما می شنوید آنها نیز می شنوند، منتها آنان نمی توانند جواب بدهند.

ص :382


1- آل عمران : 123 ، 124.
2- (انظر) آل عمران : 12 ، 13 ، النساء : 77 ، 78 ، الأنفال : 1 ، 19 ، 36 ، 38 _ 41 ، 67 ، 71 ، الحجّ : 19.
3- کنز العمّال : 29874 .

الأمالی للطوسی :وَقَفَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله علَی قَتلی بدرٍ فقالَ : جَزاکُم اللّهُ مِن عِصابَةٍ شَرّا ، لقد کَذَّبتُمونی صادِقا ، و خَوَّنتُم (1) أمینا . ثُمّ التَفَتَ إلی أبی جَهلِ بنِ هِشامٍ فقال : إنّ هذا أعتی علَی اللّهِ مِن فِرعَونَ ، إنّ فِرعَونَ لَمّا أیقَنَ بالهَلاکِ وَحَّدَ اللّهَ، و إنّ هذا لمّا أیقَنَ بالهَلاکِ دَعا بِاللاّتِ و العُزّی! (2)

کنز العمّال :أخَذَ عُمَرُ یُحَدِّثُنا عن أهلِ بدرٍ فقالَ : إن کانَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله لَیُرِینا مَصارِعَهُم بالأمسِ یقولُ : هذا مَصرَعُ فلانٍ غدا إن شاءَ اللّهُ ، و هذا مَصرَعُ فلانٍ غدا إن شاءَ اللّهُ ، فَجَعَلُوا یُصرَعُونَ علَیها ، قُلتُ : و الذی بَعَثَکَ بِالحَقِّ ما أخطَؤوا تِیکَ کانُوا یُصرَعُونَ علَیها . ثُمَّ أمَرَ بِهِم فَطُرِحُوا فی بِئرٍ ، فَانطَلَقَ إلَیهِم : یا فلانُ یا فلانُ ، هل وَجَدتُم ما وَعَدَکُم اللّهُ حَقّا ؟ فإنّی وَجَدتُ ما وَعَدَنِی اللّهُ حَقّا . قلتُ : یا رسولَ اللّهِ ، أ تُکَلِّمُ قَوما قد جَیَّفُوا ؟ ! قالَ : ما أنتُم بأسمَعَ لِما أقولُ مِنهُم ، و لکنْ لا یَستَطِیعُونَ أن یُجِیبُوا . (3)

الأمالی للطوسی :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بالای سر کشتگان بدر ایستاد و فرمود : خداوند با گروهی اندک کیفرتان داد. شما، منِ راستگو را دروغزن شمردید و منِ امین را خائن داشتید. آن گاه حضرت رو به [جنازه ]ابو جهل بن هشام کرد و فرمود : این مرد در برابر خدا از فرعون سرکش تر بود؛ زیرا فرعون وقتی یقین کرد که در چنگال مرگ گرفتار آمده است، به یگانگی خدا ایمان آورد؛ اما این مرد هنگامی هم که یقین کرد دارد از بین می رود باز لات و عزّی را خواند.

کنز العمّال :عمر درباره اهل بدر برای ما سخن به میان آورد و گفت : پیامبر خدا صلی الله علیه و آله روز قبل از شروع جنگ، قتلگاه مشرکان را به ما نشان می داد و می فرمود : فردا به خواست خدا فلانی در این جا به خاک می افتد و فلانی در این جا. جنگ که شروع شد، آن افراد در همان جایی که پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده بود به خاک می افتادند. من به پیامبر خدا عرض کردم : سوگند به آن که تو را به حق مبعوث کرد، آن افراد در همان جایی که فرموده بودی به خاک افتاده اند. حضرت سپس دستور داد که جنازه آنها را در جایی انداختند و آن گاه به طرف آنان رفت و فرمود : ای فلان! ای فلان! آیا آنچه را خداوند به شما وعده داده بودید راست یافتید؟ من که آنچه را خدا به من وعده داده بود راست یافتم. عرض کردم : ای پیامبر خدا! با افرادی که به لاشه ای تبدیل شده اند سخن می گویی؟ حضرت فرمود : همچنان که شما سخن مرا می شنوید، آنها نیز می شنوند منتها آنان قادر به جواب دادن نیستند.

ص :383


1- فی کنز العمّال : 29873 «جزاکم اللّه عنّی من عصابة شرّا ، لقد خوّنتمونی أمینا ، و کذبّتمونی صادقا».
2- الأمالی للطوسی : 310/626.
3- کنز العمّال : 29938.

کنز العمّال :لَمّا کانَ یومُ بَدرٍ نَظَرَ النبیُّ صلی الله علیه و آله إلی أصحابِهِ و هُم ثلاثُمِائةٍ و نَیِّفٌ ، و نَظَرَ إلَی المشرکینَ فإذا هُم ألفٌ و زِیادَةٌ ، فَاستَقبَلَ النبیُّ صلی الله علیه و آله القِبلةَ و مَدَّ یَدَیهِ و علَیهِ رِداؤهُ و إزارُهُ ، ثُمّ قالَ : اللَّهُمَّ أنجِزْ ما وَعَدتَنی ، اللَّهُمَّ أنجِزْ ما وَعَدتَنی ، اللَّهُمَّ إنّک إن تُهلِکْ هذهِ العِصابةَ مِنَ الإسلامِ فلا تُعبَدْ فی الأرضِ أبدا ......... و أنزَلَ اللّهُ تعالی عندَ ذلکَ «إذ تَسْتَغِیثُونَ رَبَّکم فَاسْتَجَابَ لَکُ_مْ أَنِّ_ی مُمِدُّکُ_م بِأَلْ_فٍ مِّ_نَ الْمَلائِکَ_ةِ مُرْدِفِینَ » . (1)

مَجمَع البَیان :_ فی قولِهِ تعالی : «إذ تَسْتَغِیثُونَ رَبَّکُم» (2) _: قیلَ إنَّ النبیَّ صلی الله علیه و آله لَمّا نَظَرَ إلی کَثرَةِ عَددِ المشرکینَ و قِلَّةِ عددِ المسلمینَ استَقبَلَ القِبلةَ و قالَ: اللَّهُمَّ أنجِزْ لی ما وَعَدتَنی ، اللّهُمّ إنْ تُهلِکْ هذهِ العِصابةَ لا تُعبَدْ فی الأرضِ ، فما زالَ یَهتِفُ رَبَّهُ مادّا یَدَیهِ حتّی سَقَطَ رِداؤهُ من مَنکِبَیهِ ، فَأنزَلَ اللّهُ تعالی : «إذ تَسْتَغِیثُونَ رَبَّکُم فَاسْتَجَابَ لَکُمْ أَنِّی مُمِدُّکُم بِأَلْفٍ مِّنَ الْمَلائِکَةِ مُرْدِفِینَ » . (3)

کنز العمّال :در روز بدر پیامبر صلی الله علیه و آله به یاران خود نگریست که سیصد و چند تن بودند و به مشرکان نگاه کرد دید بیش از هزار نفرند. پس در حالی که ردا و ازاری بر تن داشت، رو به قبله ایستاد و دستهایش را [به جانب آسمان ]کشید و گفت : بار خدایا! و عده ای را که به من داده ای عملی گردان. بار خدایا! و عده ای را که به من داده ای عملی گردان. بار خدایا! اگر این گروه را از اسلام بگیری دیگر هرگز بر روی زمین پرستش نخواهی شد ......... در این هنگام خداوند متعال آیه «آن گاه که از پروردگارتان یاری می طلبیدید پس دعای شما را اجابت کرد که : من شما را با هزار فرشته پیاپی، یاری خواهم کرد» را نازل فرمود.

مجمع البیان_ درباره آیه «آن گاه که از پروردگارتان یاری می خواستید» _: وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله شمار فراوان مشرکان و اندک بودن تعداد مسلمانان را دید، رو به قبله کرد و گفت : بار خدایا! و عده ای را که به من داده ای به کار بند. بار خدایا! اگر این گروه را از بین ببری، دیگر در روی زمین پرستش نخواهی شد. حضرت در حالی که دستهای خود را به سوی آسمان کشیده بود پیوسته این جمله را می گفت، چندان که ردای او از شانه هایش افتاد. پس خداوند متعال این آیه را نازل فرمود : «آن گاه که از پروردگارتان یاری می خواستید پس دعای شما را اجابت کرد که : من شما را با هزار فرشته پیاپی، یاری خواهم کرد».

ص :384


1- کنز العمّال : 29939.
2- الأنفال : 9 .
3- مجمع البیان : 4/807 .

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :سِیماءُ أصحابِ رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَومَ بَدرٍ الصُّوفُ الأبیضُ . (1)

عنه علیه السلام :لقد رَأیتُنا یومَ بدرٍ و نحنُ نَلُوذُ برسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله و هُو أقرَبُنا إلَی العَدُوِّ ، و کانَ مِن أشَدِّ الناسِ یَومَئذٍ بَأسا . (2)

عنه علیه السلام :کانَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یُصَلِّی تلکَ اللیلةَ _ لیلةَ بَدرٍ _ و هُو یقولُ : اللّهُمّ إن تُهلِکْ هذهِ العِصابةَ لا تُعبَدْ ، و أصابَهُم تِلکَ اللیلةَ مَطَرٌ . (3)

عنه علیه السلام :ما کانَ فِینا فارِسُ یومَ بَدرٍ إلاّ المِقدادَ علی فَرَسٍ أبلَقَ . (4)

عنه علیه السلام :لقد حَضَرنا بَدرا و ما فِینا فارِسُ غیرَ المِقدادِ بنِ الأسوَدِ ، و لقد رَأیتُنا لیلةَ بَدرٍ و ما فِینا إلاّ مَن نامَ غیرَ رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فإنّهُ کانَ مُنتَصِبا فی أصلِ شَجَرةٍ یُصَلِّی و یَدعُو حتَّی الصَّباحِ . (5)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ فی قولِهِ تعالی : «وَ لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللّهُ بِبَدْرٍ و أنتم أذِلَّةٌ » (6) _: ما کانوا أذِلَّةً و فیهِم رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، و إنّما نَزَلَ : و لقد نَصَرَکُم اللّهُ بِبَدرٍ و أنتُم ضُعَفاءُ . (7)

امام علی علیه السلام :در جنگ بدر ، چهره اصحاب پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ، مانند پشمِ سفید بود.

امام علی علیه السلام :در جنگ بدر ما خود را در پناه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله قرار می دادیم و آن حضرت از همه ما به دشمن نزدیکتر بود و در آن روز از همه شجاعت بیشتری نشان می داد.

امام علی علیه السلام :در شب جنگ بدر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نماز می خواند و می گفت : بار خدایا! اگر این گروه (مسلمانان) را نابود کنی دیگر بندگی نخواهی شد. در آن شب بر آنان باران بارید.

امام علی علیه السلام :در روز بدر جز مقداد که بر اسب ابلق خود سوار بود، ما سواره دیگری نداشتیم.

امام علی علیه السلام :زمانی که در جنگ بدر شرکت کردیم، جز مقداد بن اسود سواره دیگری در میان ما نبود. در شب جنگ بدر هر که با ما بود خوابید، مگر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله که در زیر درختی ایستاده بود و تا صبح نماز می خواند و دعا می کرد.

امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «خداوند در بدر شما را یاری کرد و حال آن که خوار بودید» _فرمود : با وجود پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در میان آنان خوار نبودند، بلکه منظور این است که : خداوند شما را در بدر یاری داد حال آن که ضعیف بودید.

ص :385


1- کنز العمّال : 29942.
2- کنز العمّال : 29943.
3- کنز العمّال : 30012.
4- کنز العمّال : 30013.
5- الإرشاد : 1/73.
6- آل عمران : 123.
7- بحار الأنوار : 19/243/1.

کنز العمّال :کانَ لِواءُ رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله یومَ بَدرٍ مَع علیِّ بنِ أبی طالبٍ ، و لِواءُ الأنصارِ مَع سَعدِ بنِ عُبادَةَ . (1)

(2)

کنز العمّال :در جنگ بدر ، پرچم پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در دست علی بن ابی طالب بود و پرچم انصار در دست سعد بن عباده.

3002 - غَزوَةُ الرَّجیعِ وغَزوَةُ مَعونَةَ
3002 - جنگ رجیع و جنگ معونه

الکتاب:

«وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللّهِ أَمْواتا بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ» . (3)

(4)

3002

جنگ رجیع و جنگ معونه

قرآن :

«کسانی را که در راه خدا کشته شده اند مرده مپندارید، بلکه زنده اند و نزد پروردگارشان روزی داده می شوند».

3003 - غَزوَةُ اُحُدٍ وحَمراءَ الأسَدِ
3003 - جنگ احد و حمراء الاسد

الکتاب :

«وَ إِذْ غَدَوْتَ مِنْ أَهْلِکَ تُبَوِّئُ الْمُؤْمِنِینَ مَقاعِدَ لِلْقِتالِ وَ اللّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ» . (5)

3003

جنگ احد و حمراء الاسد

قرآن :

«و بامدادان از میان کسان خویش بیرون آمدی تا مؤمنان را در آن جایها که می بایست بجنگند، بگماری. و خدا شنوای داناست».

ص :386


1- کنز العمّال : 29973.
2- (انظر) العُجب : باب 2476. بحار الأنوار : 19 / 202 باب 10. ص کنز العمّال : 10 / 375.
3- آل عمران : 169.
4- (انظر) بحار الأنوار : 20 / 147 باب 13. ص کنز العمّال : 10 / 382.
5- آل عمران : 121.

(1)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :اِشتَدَّ غَضَبُ اللّهِ علی رَجُلٍ قَتَلَهُ رسولُ اللّهِ ، و اشتَدَّ غَضَبُ اللّهِ علی رَجُلٍ یُسمّی مَلِکَ الأملاکِ ، لا مَلِکَ إلاّ اللّهُ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :اِشتَدَّ غَضَبُ اللّهِ علی قَومٍ کَلَمُوا وَجهَ رسولِ اللّهِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :اللَّهُمَّ اغفِرْ لِقَومِی فإنّهُم لا یَعلَمُونَ . (4)

الدرّ المنثور :. إنَّ النِّساءَ کُنَّ یومَ اُحُدٍ خَلفَ المسلمینَ یُجهِزْنَ عَلَی جَرحَی المشرکینَ ......... فجاءَ أبو سُفیانَ فقالَ : أعلُ هُبَلُ ! فقالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : قولوا : اللّهُ أعلی و أجَلُّ ، فقالوا : اللّهُ أعلی و أجَلُّ ، فقالَ أبو سفیانَ : لنا (5) العُزّی و لا عُزّی لَکُم ! فقالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : قُولُوا : اللهم مولانا و الکافرون لا مولی لهم (6) . (7)

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خشم خدا سخت است بر مردی که پیامبر خدا او را بکشد؛ خشم خدا سخت است بر مردی که خود را شاه شاهان می نامد، حال آن که پادشاهی جز خدا نیست.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خشم خدا سخت است بر مردمی، که چهره پیامبر خدا را مجروح کردند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در دعا برای قریشیان مشرک _گفت : خدایا! قوم مرا ببخشا، زیرا آنان مردمی نادانند.

الدرّ المنثور :در جنگ احد ، زنان در پشت جبهه مسلمانان بودند و مجروحان را مداوا می کردند ......... ابو سفیان آمد و شعار «پیروز باد هبل» را سر داد. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به مسلمانان فرمود : شما بگویید : «خدا برتر و بزرگتر است» و مسلمانان شعار را سر دادند. ابو سفیان شعار داد : «ما عزّی را داریم و شما عزّایی ندارید». پیامبر خدا به مسلمانان فرمود : شما هم بگویید : « خدا مولای ماست و کافران مولایی ندارند». (8)

ص :387


1- (انظر) آل عمران : 139 ، 146 ، 149 ، 160 ، 176 ، النساء : 88، 140 ، الأنفال : 36.
2- کنز العمّال : 29887.
3- کنز العمّال : 29888.
4- کنز العمّال : 29883.
5- فی نقلٍ : إنّ لنا العزّی و لا عُزّی لکم (الدر المنثور : 2/346) .
6- فی نقل : اللّه مولانا و لا مولی لکم (الدرّ المنثور : 2/346).
7- الدرّ المنثور : 2/345.
8- در متن اصلی عبارت به گونه ای متفاوت از نقل مشهور است و متناسب با وزن شعری هم نیست و از این رو ما متن مشهور را آوردیم.

صحیح مسلم :إنَّ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله کُسِرَت رَباعِیَتُهُ یومَ اُحُدٍ ، و شُجَّ فی رَأسِهِ ، فَجَعَلَ یَسلُتُ الدَّمَ عَنهُ و یقولُ : کیفَ یُفلِحُ قومٌ شَجُّوا نَبِیَّهُم و کَسَرُوا رَباعِیَتَهُ، و هُو یَدعُوهم إلَی اللّهِ ؟ ! فَأنزَلَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ : «لَیسَ لَکَ مِن الأَمْرِ شَیْءٌ أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ أَوْ یُعَذِّبَهُمْ فَإِنَّهُمْ ظَ__الِمُونَ » (1) . (2)

تفسیرُ القمّی_ فی ذِکر ما جَری بَعدَ وَقعَةِ اُحُدٍ _: لَمّا دَخَلَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله المَدینَةَ نَزَلَ علَیهِ جَبرَئیلُ علیه السلام فقالَ : یا محمّدُ ، إنَّ اللّهَ یَأمُرُکَ أن تَخرُجَ فی أثَرِ القَومِ و لا یَخرُجَ معکَ إلاّ مَن به جِراحَةٌ ! فَأمَرَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله مُنادِیا یُنادِی : یا مَعشَرَ المهاجِرینَ و الأنصارِ ! مَن کانَت بهِ جِراحَةٌ فَلْیَخرُجْ ، و مَن لَم یَکُن بهِ جِراحَةٌ فَلْیُقِمْ، فَأقبَلُوا یُضَمِّدُونَ جِراحاتِهِم و یُداوُونَها ، فأنزَلَ اللّهُ علی نَبِیِّهِ : «و لا تَهِنُوا فی ابتِغاءِ القَومِ إنْ تَکُونوا تَألَمُونَ فإنّهُمْ یَألَمُونَ کما تَألَمُونَ و تَرجُونَ مِن اللّهِ ما لا یَرْجُونَ» (3) ......... قالَ عَزَّ و جلَّ : «إنْ یَمسَسکُمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ القَومَ قَرْحٌ مِثْلُهُ » (4) فَخَرَجُوا علی ما بِهِم مِن الألَمِ و الجِراحِ . (5)

صحیح مسلم :در جنگ احد، دندان پیشین پیامبر خدا شکست و سر آن حضرت شکاف برداشت و در حالی که از فرقش خون جاری بود می فرمود : چگونه رستگار شوند مردمی که فرق پیامبر خود را که آنان را به خدا دعوت می کند، شکافتند و دندان پیشینش را شکستند؟ پس، خداوند عزّ و جلّ این آیه را فرو فرستاد : «تو را در این کارها دستی نیست ؛ یا [خدا] بر آنان می بخشاید، یا عذابشان می کند، زیرا آنان ستمکارند».

تفسیر القمّی_ درباره آنچه بعد از واقعه جنگ احد اتفاق افتاد _: چون پیامبر صلی الله علیه و آله از جنگ احد برگشت و وارد مدینه شد، جبرئیل علیه السلام بر آن حضرت فرود آمد و گفت : ای محمّد! خداوند فرمانت می دهد که این قوم (مشرکان) را تعقیب کنی و کسی جز افراد مجروح همراه تو نیاید! پس، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به جارچیی فرمود تا جار زند : ای گروه مهاجران و انصار! هر کس جراحتی دارد بیرون بیاید و هر کس مجروح نیست بماند. آنان شروع به مرهم نهادن بر زخمهای خود و مداوای آنها کردند و خداوند این آیه را بر پیامبرش نازل فرمود : «و در دست یافتن به آن قوم سستی مکنید. اگر شما درد می کشید آنها نیز چون شما درد می کشند ولی شما از خدا چیزی را امید دارید که آنان امید ندارند» و خداوند عزّ و جلّ فرمود : «اگر به شما زخمی رسیده به آن قوم نیز مانند شما زخمی رسیده است». پس، مسلمانان با وجود درد و جراحتی که داشتند [برای تعقیب مشرکان ]بیرون رفتند.

ص :388


1- آل عمران : 128 .
2- صحیح مسلم : 3/1417/104 .
3- النساء : 104 .
4- آل عمران : 140 .
5- تفسیر القمّی : 1/124 .

کنز العمّال :لَمّا کانَ یومُ اُحُدٍ شُجَّ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله فی وَجهِهِ ، و کُسِرَت رَباعِیَتُهُ ، فقامَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَومَئذٍ رافِعا یَدَیهِ یقولُ : إنَّ اللّهَ تعالَی اشتَدَّ غَضَبُهُ علی الیهودِ أن قالوا : عُزَیرٌ ابنُ اللّهِ ، و اشتَدَّ غَضَبُهُ علَی النَّصاری أن قالوا : المَسیحُ ابنُ اللّهِ ، و إنَّ اللّهَ اشتَدَّ غَضَبُهُ علی مَن أراقَ دَمی و آذانی فی عِترَتی . (1)

کنز العمّال :إنَّ النبیَّ صلی الله علیه و آله خَرَجَ یَومَ اُحُدٍ حتّی إذا جازَ ثَنِیَّةَ الوَداعِ فإذا هُو بکَتِیبةٍ خَشناءَ (2) ، قالَ : مَن هؤلاءِ ؟ قالوا : عبدُ اللّهِ ابنُ اُبَیٍّ فی سِتِّمِائَةٍ مِن موالِیهِ مِن الیهودِ مِن بَنی قَینُقاعٍ ، قالَ : و قد أسلَمُوا ؟ قالوا : لا یا رسولَ اللّهِ ، قالَ : مُرُوهم فَلیَرجِعُوا ؛ فإنّا لا نَستَعِینُ بالمُشرکینَ علَی المُشرکینَ . (3)

کنز العمّال :در جنگ احد چهره پیامبر خدا صلی الله علیه و آله شکاف برداشت و دندان پیشین او شکست. در آن روز پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ایستاد و دستهای خود را به آسمان بلند کرد و گفت : خداوند بر یهود که گفتند : عُزَیر پسر خداست، بشدت خشم گرفت و بر نصارا که گفتند: عیسی پسر خداست، سخت خشم گرفت و خشم خدا سخت است بر کسی که خون مرا ریخت و با آزردن خاندانم، مرا آزرد.

کنز العمّال :هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله از مدینه به قصد احد بیرون آمد، در عبور از ثنیة الوداع با یک گردان سرا پا مسلّح برخورد کرد. پرسید: اینها کیستند؟ عرض کردند: عبد اللّه بن اُبیّ است با ششصد تن از یهودیان بنی قینقاع و هم پیمان خود. فرمود: آیا اسلام آورده اند؟ عرض کردند : نه، ای پیامبر خدا. حضرت فرمود : بگویید برگردند؛ زیرا ما در برابر مشرکان از مشرکان کمک نمی گیریم.

ص :389


1- کنز العمّال : 30050.
2- أی کثیرة السلاح . (النهایة : 2/35).
3- کنز العمّال : 30048.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لَمّا انجَلی الناسُ عَن رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله یومَ اُحُدٍ نَظَرتُ فِی القَتلی فلَم أرَ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فقلتُ : و اللّهِ ما کانَ لِیَفِرَّ و ما أراهُ فِی القَتلی ، و لکن أرَی اللّهَ غَضِبَ علَینا بما صَنَعنا فَرَفَعَ نَبِیَّهُ ، فما فِیَّ خیرٌ مِن أن اُقاتِلَ حتّی اُقتَلَ ، فَکَسَرتُ جَفنَ سَیفِی ، ثُمّ حَمَلتُ علَی القَومِ فَأفرَجُوا لی ، فإذا أنا برسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله بَینَهُم . (1)

(2)

امام علی علیه السلام :در جنگ احد هنگامی که مردم از گردِ پیامبر خدا پراکنده شدند، من در میان کشتگان نگاه کردم، اما پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را ندیدم. با خود گفتم : به خدا قسم او اهل فرار نبود و در میان کشته ها هم نمی بینمش. فکر می کنم خداوند از این رفتار ما به خشم آمده و پیامبرش را به آسمان برده است. پس، وجود من دیگر بی فایده است و باید بجنگم تا کشته شوم.لذا غلاف شمشیرم را شکستم و به دشمن حمله کردم و آنان از برابر من دور شدند و ناگاه دیدم که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در میان آنهاست.

3004 - غَزوَةُ بَنِی النَّضیرِ
3004 - جنگ بنی نضیر

الکتاب :

«هُوَ الَّذِی أَخْرَجَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ مِنْ دِیارِهِمْ لِأَوَّلِ الْحَشْرِ ما ظَنَنْتُمْ أَنْ یَخْرُجُوا وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ مانِعَتُهُمْ حُصُونُهُمْ مِنَ اللّهِ فَأَتاهُمُ اللّهُ مِنْ حَیْثُ لَمْ یَحْتَسِبُوا وَ قَذَفَ فِی قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ یُخْرِبُونَ بُیُوتَهُم بِأَیْدِیهِمْ وَ أَیْدِی الْمُؤْمِنِینَ فَاعْتَبِرُوا یا أُوْلِی الْأَبْصارِ» . (3)

(4)

3004

جنگ بنی نضیر

قرآن :

«اوست آن خدایی که نخستین بار کسانی از اهل کتاب را که کافر بودند از خانه هایشان بیرون راند و شما نمی پنداشتید که بیرون روند. آنها نیز می پنداشتند حصارهایشان را توان آن هست که در برابر خدا نگه دارشان باشد. خدا از سویی که گمانش نمی بردند بر آنها تاخت آورد و در دلشان وحشت افکند، چنان که خانه های خود را با دست خویش و با دست مؤمنان خراب می کردند. پس ای اهل بصیرت! عبرت گیرید».

ص :390


1- کنز العمّال : 30027.
2- (انظر) بحار الأنوار : 20 / 14 باب 12. کنز العمّال : 10 / 378 ، 424.
3- الحشر : 2.
4- (انظر) الحشر : 11 _ 17.

الحدیث :

تفسیر القمّی_ فی قَولِهِ تَعالی : «هُوَ الَّذِی أَخْرَجَ الَّذِینَ کَفَرُواْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ . . .» _: سببُ نزولِ ذلک أنّهُ کانَ بالمدینةِ ثلاثةُ أبطُنٍ من الیهودِ : بنو النَّضیرِ ، و قُریظَةُ ، و قَینُقاعُ ، و کانَ بَینَهُم و بینَ رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله عَهدٌ و مُدَّةٌ فَنَقَضوا عَهدَهُم ، و کانَ سببُ ذلِکَ من بنی النَّضیرِ فی نقضِ عَهدِهِم ، أنّهُ أتاهُم رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَستَسلِفُهُم دِیَّةَ رَجُلینِ قَتلَهُما رجلٌ من أصحابهِ غِیلَةً _ یعنی یَستَقرِضُ _ و کانَ قصَدَ کعبَ بنَ الأشرَفِ ، فَلمَّا دخلَ صلی الله علیه و آله علی کَعبٍ قال : مَرحَبا یا أبا القاسِمِ و أهلاً! و قامَ کأَنَّهُ یَضَعْ لَهُ الطَّعامَ ، و حدَّثَ نفسَهُ أن یَقتُلَ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله و یَتبَعَ أصحابَهُ ، فَنزلَ جَبرَئیلُ علیه السلام فأخبرَهُ بِذلِکَ ، فَرجَعَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله إلی المدینَةِ ، و قال لِمُحمَّدِ بنِ مَسلَمَةَ الأَنصارِیِّ : اذهَب إلی بنی النَّضیرِ فَأخبِرهُم أنَّ اللّهَ عَزَّ و جَلَّ قد أخبَرنی بِما هَمَمتُم بهِ مِنَ الغدرِ فَإمَّا أن تَخرُجوا مِن بَلَدِنا ، و إمّا أن تَأذَنوا بِحَربٍ ، فقالوا ؛ نَخرُجُ مِن بلادِکَ ، فَبَعثَ إلیهِم عَبدُ اللّهِ بنُ أُبَیّ : ألاّ تَخرُجوا و تُقِیموا و تُنابِذوا مُحَمَّدا الحربَ ؛ فإنِّی أنصُرُکُم أنا وَ قَومی و حُلَفائی ، فَإن خَرَجتُم خَرَجتُ مَعَکُم ، و إن قاتَلتُم قاتَلتُ مَعَکُم ، فَأقاموا و أَصلَحوا حُصونَهُم و تهیَّؤوا لِلقتالِ ، و بَعَثوا إلی رَسولِ اللّه صلی الله علیه و آله : إنَّا لا نَخرُجُ فاصنَع ما أنتَ صانِعٌ.

فقامَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله و کبَّرَ و کَبَّرَ أصحابُهُ ، و قالَ لِأمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام : تقدَّم إلی بنی النَّضیرِ . فَأخَذ أمیرُ المُؤمنینَ علیه السلام الرَّایَةَ و تقدَّمَ ، و جاء رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله و أحاطَ بحِصِنهِم ، و غدرَ بِهِم عبدُ اللّهِ بن اُبَیّ ، و کانَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله إذا ظهَرَ بِمُقَدَّمِ بُیوتِهِم حَصَّنوا ما یَلیهِم و خَرَّبوا ما یَلیهِ ، و کانَ الرَّجلُ مِنهم مِمَّن کانَ لَهُ بیتٌ حَسَنٌ خرَّبه .

و قد کان رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله أمرَ بِقَطعَ نَخلِهِم فَجَزعوا مِن ذلِکَ و قالوا : یا محمّدُ ، إنَّ اللّهَ یأمُرُکَ بالفَسادِ؟ إنْ کانَ لکَ هذا فَخُذهُ ، و إن کانَ لما فلا تَقطَعهُ ، فلما کان بعدَ ذلِکَ قالوا : یا مُحمّدُ ، نَخرُجُ من بلادِکَ و أعطِنا مالَنا ، فقال صلی الله علیه و آله : لا ، و لکن تَخرُجونَ و لکُم ما حَمَلتِ الإبلُ ، فلم یَقبَلوا ذلِکَ فَبقَوا أیّاما .

ثمَّ قالوا : نَخرُجُ و لنا ما حَمَلتِ الإبلُ ، فقال صلی الله علیه و آله : لا ، و لیکن تخرُجونَ و لا یَحمِلُ أحَدٌ مِنکُم شَیئا ، فَمَن وجَدنا مَعهُ شَیئا من ذلِکَ قَتَلناهُ ، فَخرَجوا علی ذلِکَ و وقَعَ قومٌ مِنهُم إلی فدَکٍ و وادی القُری ، و خرَجَ مِنهُم قومٌ إلی الشَّامِ فأنزلَ اللّهُ فیهم : «هُوَ الَّذِی أَخْرَجَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ مِ_ن دِیَ_ارِهِمْ لِأَوَّلِ الْحَشْرِ مَ_ا ظَنَنتُ_مْ أَن یَخْرُجُوا وَ ظَنُّوا أَنَّهُم مَّانِعَتُهُمْ حُصُونُهُم مِّنَ اللَّهِ فَأَتَ_اهُمُ اللَّهُ مِنْ حَیْثُ لَمْ یَحْتَسِبُوا _ إلی قوله _ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ» ، و أنزلَ اللّهُ عَلَیهِ فیما عابوهُ من قَطعِ النَّخلِ : «مَا قَطَعْتُم مِّن لِّینَةٍ أَوْ تَرَکْتُمُوهَا قَائمَةً عَلَی أُصُولِهَا فَبِإِذْنِ اللَّهِ وَ لِیُخْزِیَ الْفاسِقِینَ _ إلی قولِهِ _ رَبَّنَآ إِنَّکَ رَءُوفٌ رَّحِیمٌ» ، و أنزلَ اللّهُ علَیهِ فی عَبدِ اللّهِ بنِ أُبَیّ و أصحابِهِ : «أَ لَمْ تَرَ إِلَ_ی الَّ_ذِینَ نَافَقُ_وا یَقُولُ_ونَ لإِخْوانِهِ_مُ الَّذِینَ کَفَ_رُوا مِ_نْ أَهْ_لِ الْکِت_ابِ لَ_ئ_نْ أُخْرِجْتُ_مْ لَنَخْرُجَنَّ مَعَکُمْ _ إلی قوله _ ثُمَّ لاَ یُنصَرُونَ » . (1)

حدیث :

تفسیر القمّی_ درباره قول خداوند متعال «اوست کسی که از میان اهل کتاب ، کسانی را که کفر ورزیدند [از مدینه ]بیرون کرد . . .» _: سبب نزول آیات سوره حشر آنست که در مدینه سه گروه از یهود ، زندگی می کردند: بنو نضیر ، قریظه ، و قینقاع .

بین این طایفه ها و پیامبر خدا پیمانی وجود داشت که آنان پیمانشان را شکستند و آنچه باعث پیمان شکنی ایشان شد این بود که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به سراغ بنی نضیر رفت تا برای پرداخت دیه دو نفری که توسط یکی از یاران پیامبر به قتل رسیده بودند ، تقاضای وام کند . از این رو تصمیم گرفت نزد کعب بن اشرف برود . هنگامی که پیامبر بر کعب ابن اشرف وارد شد ، کعب اظهار داشت : ای ابو القاسم! خوش آمدی و برخاست و چنان وانمود کرد که می خواهد برای پیامبر غذا بیاورد ، در حالی که در باطن قصد کشتن پیامبر خدا و یارانش را داشت . در این هنگام جبرئیل فرود آمد و پیامبر را از جریان آگاه ساخت ، پیامبر به سوی مدینه بازگشت و به محمّد بن مسلمه انصاری فرمود : به سوی بنی نضیر حرکت کن و به آنان خبر بده که خداوند متعال مرا از تصمیم نیرنگ آلود شما آگاه ساخته است، بنا بر این یا از شهر ما خارج شوید و یا اعلام جنگ نمایید .

آنان هم گفتند : از شهرهای شما بیرون می رویم . در این هنگام عبد اللّه بن اُبیّ به آنان پیام داد که بیرون نروید بلکه بمانید و با محمّد جنگ کنید و من به کمک قومم و هم پیمانانم شما را یاری می کنیم و اگر خارج شدید ، من هم با شما خارج می شوم و اگر جنگیدید من نیز همراه شما می جنگم. [بنی نضیر ]مقاومت کرده ، دژهای خود را بازسازی نمودند و برای نبرد آماده شدند و به پیامبر صلی الله علیه و آله پیغام دادند که : ما خارج نمی شویم ، پس هر کاری که می خواهی انجام بده.

پیامبر خدا ایستاد و تکبیر گفت و یاران آن حضرت نیز تکبیر گفتند . سپس به امیر المؤمنین فرمود: به سوی بنی نضیر پیش رو . امیر المؤمنین پرچم را گرفت و پیش رفت و پس از مدتی پیامبر خدا آمد و قلعه آنان را محاصره نمود . از طرفی دیگر عبد اللّه بن اُبی نیز به یهودیان خیانت کرد .

هنگامی که پیامبر به خانه های آغازین آنان نزدیک شد ، یهودیان در خانه هایی که پشت سرشان قرار داشت سنگر گرفتند و خانه های نزدیک پیامبر را خراب کردند و مردی از ایشان که خانه ای نیکو داشت ، خانه اش را خراب کرد [تا به دست مسلمانان نیفتد ]همچنین پیامبر نیز دستور قطع درختان خرما را صادر فرمود و یهودیان از این کار ناآرام گردیده ، گفتند : ای محمّد! آیا خدا به تو دستور فساد داده است؟ اگر این درختان خرما برای توست آنان را بگیر و اگر برای ماست پس آنها را قطع نکن .

پس از این جریان یهودیان گفتند : ای محمّد! ما از شهرهای تو خارج می شویم و تو نیز دارایی هایمان را به ما ببخش ، پیامبر فرمود : خیر ، ولی شما می توانید بیرون بروید و به اندازه یک بار شتر از اموالتان را با خود ببرید . یهودیان نپذیرفتند و چند روزی باقی ماندند آنگاه گفتند : ما بیرون می رویم و به اندازه همان یک بار شتر از اموال خود می بریم . اما پیامبر فرمود : خیر ، بلکه باید بیرون بروید و احدی از شما نباید چیزی با خود حمل کند ، پس اگر همراه کسی چیزی بیابیم ، او را خواهیم کشت .

پس یهودیان به همان گونه _ که پیامبر فرموده بود _ خارج شدند و گروهی از ایشان به سوی «فدک» و «وادی القری» رفته و عده ای دیگر نیز به سوی شام رهسپار شدند . و خداوند متعال در مورد آنان چنین نازل فرمود : «اوست که کافران اهل کتاب (یهودیان بنی نضیر) را از خانه و کاشانه شان در آغاز هنگامه رهسپاری انبوه آواره کرد ، گمان نمی بردید که بیرون روند ، و [خودشان هم ]گمان می کردند که دژهایشان بازدارنده آنان در برابر امر و عقوبت الهی است و امر الهی از جایی که گمانش را نمی بردند بر آنان فرود آمد _ تا _ بی گمان خداوند سخت کیفر است».

و خداوند درباره قطع کردن درختان خرما که آنان ایراد می گرفتند این آیه را نازل فرمود : «هر چه از درختان خرما بریدید یا آن را ایستاده با ریشه هایش باقی گذاردید ، همه به اذن الهی بود تا نافرمانان را خوار بدارد _ تا _ پروردگارا! تویی که رئوف و مهربانی» و خداوند درباره عبد اللّه بن اُبی و یارانش چنین نازل کرد : «آیا ننگریسته ای کسانی را که نفاق ورزیدند به دوستانشان از اهل کتاب که کفر ورزیدند ، گفتند: اگر شما رانده شوید ، ما نیز همراه شما بیرون می آییم _ تا _ سپس از هیچ کس یاری نیابند» .

ص :391


1- تفسیر القمّی : 2/358 .

ص :392

(1)

ص :393


1- (انظر) الحشر : 11 _ 17. بحار الأنوار : 20 / 157 باب 14. ص کنز العمّال : 10 / 384.

3005 - غَزوَةُ ذاتِ الرِّقاعِ وغَزوَةُ عُسفانَ
3005 - جنگ ذات الرقاع و جنگ عسفان

الکتاب :

«و إِذا کُنْتَ فِیهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاةَ فَلْتَقُمْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ مَعَکَ وَ لْیأخُذُوا أَسْلِحَتَهُمْ فَإِذا سَجَدُوا فَلْیَکُونُوا مِنْ وَرائِکُمْ» . (1)

الحدیث :

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :نَزَلَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله فی غزوةِ ذاتِ الرِّقاعِ تَحتَ شَجرَةٍ علی شَفیرِ وادٍ ، فَأقبَلَ سَیلٌ فَحالَ بَینَهُ و بَینَ أصحابِهِ ، فَرآهُ رَجُلٌ مِن المُشرکینَ ؛ و المسلمونَ قِیامٌ علَی شَفیرِ الوادِی یَنتَظِرُونَ متَی یَنقَطِعُ السَّیلُ ، فقالَ رجُلٌ مِن المُشرکینَ لقومِهِ : أنا أقتُلُ محمّدا ! فَجاءَ و شَدَّ علی رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله بالسَّیفِ ، ثُمَّ قالَ : مَن یُنجِیکَ مِنّی یا محمّدُ ؟! فقالَ : رَبّی و رَبُّکَ ، فَنَسَفَهُ جَبرَئیلُ علیه السلام عن فَرَسِهِ فَسَقَطَ علی ظَهرِهِ ، فقامَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله و أخَذَ السَّیفَ و جَلَسَ علی صَدرِهِ ، و قالَ : مَن یُنجِیکَ مِنّی یا غَورثُ ؟ فقالَ : جُودُکَ و کَرَمُکَ یا محمّدُ ، فَتَرَکَهُ ، فقامَ و هُو یَقولُ : و اللّهِ لَأنتَ خَیرٌ مِنّی و أکرَمُ . (2) (3)

3005

جنگ ذات الرقاع و جنگ عسفان

قرآن :

«و چون در میانشان باشی و برایشان اقامه نماز کنی، باید که گروهی از آنان با تو به نماز ایستند و سلاحهای خویش بردارند و چون سجده به پایان بردند پشت سر شما [در برابر دشمن ]قرار گیرند».

حدیث :

امام صادق علیه السلام :در جنگ ذات الرقاع پیامبر خدا صلی الله علیه و آله زیر درختی در کنار درّه ای پیاده شد. در این هنگام سیلی آمد و میان آن حضرت و یارانش جدایی انداخت. مردی از مشرکان پیامبر صلی الله علیه و آله را در آن حال دید و مسلمانان نیز در آن طرف درّه ایستاده و منتظر بودند تا جریان سیل قطع شود. آن مرد مشرک به همراهان خود گفت : من محمّد را می کشم. و آن گاه نزد پیامبر آمد و به روی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله شمشیر کشید و گفت : ای محمّد! اینک چه کسی تو را از چنگ من می رهاند؟ حضرت فرمود : پروردگار من و تو. در این هنگام جبرئیل آن مرد را از اسبش پرت کرد و او به پشت افتاد. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله برخاست و شمشیر کشید و روی سینه او نشست و فرمود : ای غورث! چه کسی تو را از چنگ من می رهاند؟ عرض کرد : بخشندگی و کرم تو ای محمّد! حضرت از آن مرد دست کشید و او برخاست در حالی که می گفت : به خدا قسم که تو از من بهتر و گرامی تری.

ص :394


1- النساء : 102.
2- بحار الأنوار : 20/179/6.
3- (انظر) بحار الأنوار : 20 / 174 باب 15.

3006 - غَزوَةُ بَدرٍ الصُّغری
3006 - جنگ بدر کوچک

الکتاب:

«فَقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللّهِ لا تُکَلَّفُ إِلاَّ نَفْسَکَ وَ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَسَی اللّهُ أَنْ یَکُفَّ بَأْسَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ اللّهُ أَشَدُّ بَأْسا وَ أَشَدُّ تَنْکِیلاً» . (1)

(2)

3006

جنگ بدر کوچک

قرآن :

«پس در راه خدا نبرد کن که جز بر نفس خویش مکلّف نیستی و مؤمنان را به جنگ برانگیز، شاید خدا آسیب کافران را از شما باز دارد و خشم و عذاب خدا از هر خشم و عذاب دیگری سخت تر است».

3007 - غَزوَةُ الأحزابِ وبَنی قُرَیظَةَ
3007 - جنگ احزاب و بنی قریظه

الکتاب :

«أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمَّا یَأْتِکُمْ مَثَلُ الَّذِینَ خَلَوا مِنْ قَبْلِکُمْ مَسَّتْهُمُ الْبَأْساءُ وَ الضَّرَّاءُ وَ زُلْزِلُوا حَتَّی یَقُولَ الرَّسُولُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ مَتَی نَصْرُ اللّهِ أَلا إِنَّ نَصْرَ اللّهِ قَرِیبٌ» . (3)

(4)

الحدیث :

الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ فی قولِهِ تعالی : «یقولُ أَهْلَکْتُ مالاً لُبَدا» (5) _: هو عَمرُو بنُ عبدِ وَدٍّ حینَ عَرَضَ علَیهِ علیُّ بنُ أبیِ طالبٍ الإسلامَ یومَ الخَندَقِ و قالَ : فَأینَ ما أنفَقتُ فیکُم مالاً لُبَدا ؟! و کانَ أنفَقَ مالاً فی الصَّدِّ عن سبیلِ اللّهِ ، فَقَتَلَهُ عَلِیٌّ علیه السلام . (6)

3007

جنگ احزاب و بنی قریظه

قرآن :

«می پندارید که بهشت خواهید رفت در صورتی که آنچه بر سرِ گذشتگان آمده هنوز بر سر شما نیامده است؟ به ایشان سختی و رنج رسید و متزلزل شدند تا آن جا که پیامبر و مؤمنانی که با او بودند گفتند : پس یاری خدا کی می رسد؟ بدان که یاری خدا نزدیک است».

حدیث :

امام باقر علیه السلام_ درباره آیه «می گوید مال فراوانی را تباه کردم» _فرمود : منظور عمرو بن عبدودّ است که علی بن ابی طالب در روز خندق پذیرفتن اسلام را به او پیشنهاد کرد و او گفت : پس آن همه مالی که در راه مبارزه با شما خرج کردم چه می شود؟ او برای مبارزه با راه خدا مالی را خرج کرده بود. در این هنگام علی علیه السلام او را کشت.

ص :395


1- النساء : 84.
2- (انظر) النساء : 104. بحار الأنوار : 20 / 180 باب 16.
3- البقرة : 214.
4- (انظر) آل عمران : 28 ، الأنفال : 56 _ 58 ، الأحزاب : 9 ، 27.
5- البلد : 6 .
6- تفسیر القمّی : 2/422.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لَمّا حَفَرَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله الخَندَقَ مَرُّوا بِکُدیَةٍ ، فَتَناوَلَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله المِعوَلَ مِن یَدِ أمیرِ المؤمنینَ علیه السلام أو مِن یَدِ سلمانَ رضی الله عنه فَضَرَبَ بها ضَربَةً فَتَفَرَّقَت بثلاثِ فِرَقٍ ، فقالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : لَقَد فُتِحَ عَلَیَّ فی ضَربَتی هذِهِ کُنُوزُ کِسری و قَیصرَ ، فقالَ أحَدُهُما لصاحِبِهِ : یَعِدُنا بکُنُوزِ کِسری و قَیصرَ و ما یَقدِرُ أحَدُنا أن یَخرُجَ یَتَخَلّی ! (1)

کنز العمّال عن البَراءِ بنِ عازِبٍ :لَمّا کانَ حیثُ أمَرَنا رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله بحَفرِ الخَندَقِ عَرَضَت لنا فی بعضِ الخَندَقِ صَخرةٌ عَظیمةٌ شَدیدَةٌ لا تَأخُذُ مِنها المَعاوِلُ ، فَاشتَکَینا ذلکَ إلی رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فجاءَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فلَمّا رَآها ألقی ثَوبَهُ و أخَذَ المِعوَلَ فقالَ : بِسمِ اللّهِ ، ثمّ ضَرَبَ ضَربَةً فَکَسَرَ ثُلُثَها و قالَ : اللّهُ أکبَرُ ، اُعطِیتُ مَفاتِیحَ الشامِ ، و اللّهِ إنّی لاَُبصِرُ قُصُورَها الحُمرَ الساعَةَ .

ثُمّ ضَرَبَ الثانیةَ فَقَطَعَ الثُّلثَ الآخَرَ فقالَ : اللّهُ أکبَرُ ، اُعطِیتُ مفاتیحَ فارِسَ ، و اللّهِ إنّی لاَُبصِرُ قَصرَ المَدائنِ الأبیضَ .

ثُمّ ضَرَبَ الثالثةَ و قالَ : بِسمِ اللّهِ ، فَقَطَعَ بَقِیَّةَ الحَجَرِ ، و قالَ : اللّهُ أکبَرُ ، اُعطِیتُ مَفاتیحَ الیَمَنِ ، وَ اللّهِ إنّی لاَُبصِرُ أبوابَ صَنعاءَ مِن مکانی هذا الساعةَ . (2)

امام صادق علیه السلام :هنگامی که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله خندق را می کند مسلمانان به مانعی برخوردند. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله کلنگ را از دست امیر المؤمنین یا از دست سلمان گرفت و ضربه ای بر آن فرود آورد که سه تکّه شد. در این هنگام پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : خداوند با این ضربه من گنجهای کسری و قیصر را برایم گشود. یکی از افراد به رفیقش گفت : وعده گنجهای کسری و قیصر را به ما می دهد، در حالی که هیچ یک از ما [از بیم دشمن ]قادر نیست برای قضای حاجت بیرون رود!

کنز العمّال_ به نقل از براء بن عازب _: هنگامی که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به ما دستور حفر خندق را داد، در قسمتی از خندق به سنگ بسیار بزرگ و سختی برخوردیم که تیشه ها در آن کارگر نبود. به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله اطلاع دادیم و پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و چون سنگ را دید، لباسش را برکند و کلنگ را گرفت و فرمود : به نام خدا. و آن گاه ضربه ای زد که یک سوم تخته سنگ شکست و گفت : اللّه اکبر، کلیدهای شام به من داده شد، به خدا قسم که هم اینک کاخهای سرخ آن را می بینم! سپس ضربه دوم را زد و یک سوم دیگر تخته سنگ شکسته شد و گفت : اللّه اکبر، کلیدهای ایران به من داده شد. به خدا سوگند که کاخهای سفید مداین را می بینم! آن گاه ضربه سوم را فرود آورد و گفت : به نام خدا. در این هنگام باقیمانده سنگ شکست و گفت : اللّه اکبر، کلیدهای یمن به من داده شد، به خدا سوگند هم اینک از همین جا دروازه های صنعا را می بینم.

ص :396


1- الکافی : 8/216/264.
2- کنز العمّال : 30080.

کنز العمّال عن اُبَیِّ بنِ عبّاسِ بنِ سَهلٍ عن أبیهِ عن جَدِّهِ :کُنّا معَ رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله یومَ الخَندَقِ فَأخَذَ الکِرْزِینَ (1) و ضَرَبَ بهِ ، فصادَفَ حَجرا فَصَلَّ (2) الحَجَرُ فَضَحِکَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فقیلَ : یا رسولَ اللّه ، مِمَّ تَضحَکُ ؟ قالَ : أضحَکُ مِن قَومٍ یُؤتی بِهِم مِن المَشرِقِ فِی الکُبُولِ (3) یُساقُونَ إلَی الجَنَّةِ و هُم کارِهُونَ (4) ! (5)

کنز العمّال_ به نقل از ابیّ بن عباس بن سهل از پدر خود از جدّش _: در روز خندق با پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بودیم که آن حضرت تیشه را گرفت و ضربه ای زد که به سنگی برخورد و صدا کرد. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله خندید. عرض شد : ای پیامبر خدا! از چه می خندید؟ فرمود : از مردمی خنده ام گرفت که بسته در بند از خاور زمین آورده و با زور به سوی بهشت کشانده می شوند !

ص :397


1- الکرزین : الفأس . ( النهایة : 4/162 ) .
2- صلّ : صوّت . ( القاموس المحیط : 4/3 ) .
3- أی القیود (القاموس المحیط : 4/43) .
4- کنز العمّال : 30090.
5- (انظر) الجهاد : باب 591.

صحیح مسلم :کانَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یومَ الأحزابِ یَنقُلُ مَعَنا التُّرابَ ، و لَقَد واری التُّرابُ بیاضَ بَطنِهِ و هو یقولُ :

و اللّهِ لولا أنتَ ما اهْتَدَینا

و لا تَصَدَّقنا و لا صَلَّینا

فَأنزِلَنْ سَکِینَةً عَلَینا

إنَّ الاُلی قد أبَوْا عَلَینا

قالَ : و ربَّما قالَ :

إنَّ المَلَأ قَد أبَوْا عَلَینا

إذا أرادُوا فِتنَةً أبَینا (1)

و یَرفَعُ بها صَوتَهُ . (2)

کنز العمّال :لَمّا کَشَفَ اللّهُ الأحزابَ و رَجَعَ النبیُّ صلی الله علیه و آله إلی بَیتِهِ یَغسِلُ رَأسَهُ ، أتاهُ جِبرِیلُ فقالَ : عَفا اللّهُ عنکَ ! وَضَعتَ السلاحَ و لم تَضَعْهُ ملائکةُ السماءِ ! اِئتِنا عندَ حِصنِ بَنی قُریظَةَ ، فَنادَی رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله فَأتاهُم عِندَ الحِصنِ . (3)

(4)

صحیح مسلم :در جنگ احزاب پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به همراه ما خاک می کشید و در حالی که گرد و غبار سفیدی شکم آن حضرت را پوشانده بود، می گفت :

به خدا سوگند اگر تو نبودی ما هدایت نمی شدیم

و زکات نمی دادیم و نماز نمی خواندیم.

پس بر ما آرامش فرو فرست

همانا آنان (مشرکان) از ما سر پیچیدند.

براء می گوید : گاهی هم می فرمود :

همانا این جماعت از ما سرپیچی کردند

آن گاه که خواهان فتنه و گمراهی شدند ما امتناع کردیم

حضرت این اشعار را با صدای بلند می خواند.

کنز العمّال :چون خداوند احزاب را درهم شکست و پیامبر صلی الله علیه و آله به خانه اش برگشت و شروع به شستن سر و صورت خود کرد، جبرئیل نزد آن حضرت آمد و گفت : خدا از تو درگذرد، سلاح به زمین گذاشته ای در حالی که فرشتگان آسمان هنوز آن را به زمین نگذاشته اند؟ در محل دژ بنی قریظه نزد ما بیا. پس، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله جار زد و کنار دژ به آنان پیوست.

ص :398


1- فی کنز العمّال: 30079 « ......... فأنزلَن سکینة علینا ، و ثبّتِ الأقدام إن لاقینا ، إنّ الاُلی قد بَغوا علینا ، و إن أرادوا فتنةً أبینا».
2- صحیح مسلم : 3/1430/125.
3- کنز العمّال : 30115.
4- (انظر) بحار الأنوار : 20 / 186 ب1. کنز العمّال : 1 / 383 ، 442 ، 457.

3008 - غَزوَةُ بَنِی المُصطَلِقِ
3008 - جنگ بنی مصطلق

الکتاب :

«إِذا جاءَکَ الْمُنافِقُونَ قالُوا نَشْهَدُ إِنَّکَ لَرَسُولُ اللّهِ وَ اللّهُ یَعْلَمُ إِنّکَ لَرَسُولُهُ وَ اللّهُ یَشْهَدُ إِنَّ الْمُنافِقِینَ لَکاذِبُونَ» . (1)

الحدیث :

تفسیر القمّی_ فی قَولِهِ تَعالی : «إِذَا جَآءَکَ الْمُنافِقُونَ قَالُواْ نَشْهَدُ إِنَّکَ لَرَسُولُ اللَّهِ» _: نزلَتْ فی غَزوةِ المُرَیسِعِ ، و هیَ غزوَةُ بنی المُصطَلِقِ فی سنَةِ خَمسٍ مِنَ الهِجرَةِ ، و کان رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله خرجَ إلیها ، فلمَّا رجع منها نزل علی بئرٍ ، و کان الماءُ قلیلاً فیها ، و کان أنسُ بنُ سیَّارٍ حلیفَ الأنصارِ ، و کان جَهجاهُ بنُ سعیدٍ الغِفارِیِّ أجیرا لِعُمَر بنِ الخَطَّابِ ، فاجتَمعُوا عَلی البِئرِ فتعلَّقَ دَلوُ ابنِ سیَّارِ بِدَلوِ جَهجاهَ ، فقالَ سیَّارُ : دَلوی ، و قال جهجاه : دلوی ، فضرَبَ جهجاهُ یدَهُ علی وَجهِ ابنِ سیَّارٍ فسالَ منهُ الدَّمُ ، فنادی سیَّارُ بالخَزرَجِ ، و نادی جَهجاهُ بِقُریشٍ ، و أخذ الناسُ السِلاحَ و کادت تقعُ الفِتنَةُ ، فسَمِعَ عبدُ اللّهِ بنُ اُبَیٍّ النِّداءَ فقالَ : ما هذا؟ فَأخبروهُ بالخبَرِ فَغَضِبَ غضَبا شدیدا ثم قال : قد کنتُ کارِها لهذا المَسیرِ ، إِنِّی لَأَذَلُّ العَرَبِ ، ما ظننت أنِّی أبقی إلی أن أسمَعَ مِثلَ هذا ، فلا یَکُن عِندی تَعییرٌ ، ثُمَّ أقبل علی أَصحابِه فقالَ : هذا عَمَلُکُم ، أنزَلتُموهُم منازِلَکُم و واسَیتُموهُم بِأموالِکُم وَ وَقیتُموهُم بأَنفُسِکُم و أبرَزتُم نُحورَکم للقَتلِ ، فأرمَلَ نساءَکُم و أَیتَمَ صبیانَکُم ، و لو أخرَجتُموهُم لکانوا عِیالاً علی غَیرِکُم ، ثُمَّ قال : لَئِن رَجعنا إلی المدینَةِ لیُخرِجَنَّ الأعزُّ منها الأذَلَّ .

و کان فِی القوم زیدُ بنُ أرقَمَ _ و کانَ غُلاما قد راهَقَ _ و کان رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله فی ظلِّ شجَرَةٍ فی وقتِ الهاجِرَةِ ، و عندَهُ قومٌ من أصحابهِ من المهاجرینَ و الأنصارِ ، فجاءَ زیدٌ فأخبَرَهُ مِمَّا قالَ عَبدُ اللّهِ ابنُ اُبیّ ، فقال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : لعلَّکَ وهمتَ یا غُلامُ ؟ فقال : لا و اللّه ، ما وهمتَ . فقال صلی الله علیه و آله : لعلّکَ غَضِبتَ عَلَیهِ ؟ قال : لا ما غَضِبتُ عَلَیهِ . قال صلی الله علیه و آله : فلَعَلَّهُ سَفِهَ عَلَیکَ ، فقال : لا و اللّه ، فقال رسول اللّه صلی الله علیه و آله لِشَقرانَ مَولاهُ : أحدِج ، فأحدَجَ راحِلَتَهُ و رَکِبَ ، و تسامَعَ النَّاسُ بذلِکَ فقالوا : ما کان رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله لِیَرحَلَ فی مِثلِ هذا الوَقتِ ، فرحلَ النَّاسُ و لحِقَهُ سعدُ بن عُبادَة فقال : السلامُ علیکَ یا رسولَ اللّهِ و رحمَةُ اللّهِ و برکاتُهُ! فقال : و علیکَ السَّلامُ! فقال : ما کنتَ لِتَرحَلَ فی هذا الوَقتِ؟ فقالَ : أ وَ ما سَمِعتُ قَولاً قالَ صاحِبُکُم ، قالوا : وَ أیُّ صاحِبٍ لنا غَیرُکَ یا رَسولَ اللّهِ؟ قال : عبدُ اللّهِ بنُ أُبَیّ ، زعَمَ أنّهُ إن رَجَعَ إلی المدینَةِ لَیُخرِجَنَ الأعزُّ مِنها الأَذلَّ ، فقال : یا رسول اللّه ! فَأنتَ و أصحابُکَ الأعَزُّ و هُوَ وَ أصحابُهُ الأَذلُّ ، فسارَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یومَهُ کلَّهُ لا یُکلِّمهُ أحَدٌ ، فأقبَلتِ الخَزرَجُ علی عَبدِ اللّهِ بنِ أَبَیٍّ یَعذِلونَهُ ، فحَلَفَ عَبدُ اللّهِ أنَّهُ لم یَقُل شَیئا من ذلِکَ ، فقالوا : فقم بنا إلی رَسول اللّهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی نَعتَذِرَ إلیهِ ، فَلَوی عُنقَهُ .

فلمَّا جنَّ اللّیلُ سارَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله لیلَهُ کُلَّهُ و النَّهارَ ، فلم یَنزِلوا إلاّ للصَّلاةِ ، فلمَّا کانَ مِنَ الغَدِ نَزَلَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله و نَزَلَ أصحابُهُ ، و قد أمهَدَهُم الأرضَ مِنَ السَّهَرِ الذی أصابَهُم ، فجاءَ عَبدُ اللّهِ بنَ أُبَیّ إلی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فحلَفَ عَبدُ اللّهِ أنّهُ لم یَقُل ذلِکَ ، و أنّهُ لیشهَدُ أنّهُ لا إلهَ إلاّ اللّهُ و أنّکَ لَرَسولُ اللّهِ ، و أنَّ زَیدا قَد کَذَّب عَلَیَّ ، فَقَبِلَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله مِنهُ ، و أقبَلَتِ الخَزرَجُ علی زیدِ بنِ أرقَمَ یَشتِمونَهُ ، و یقولونَ لَهُ کَذِبتَ علی عَبدِ اللّهِ سَیِّدِنا ، فَلمَّا رحَلَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله کان زَیدٌ مَعهُ یقولُ : اللَّهم إنَّکَ لَتَعلَمُ أنّی لَم اُکذِب علی عَبدِ اللّهِ بنِ أُبَیّ ، فما سارَ إلاّ قلیلاً حتَّی أخذَ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله ما کانَ یأخذُهُ مِن البَرحاءِ عِندَ نُزولِ الوَحی علَیهِ فَثقُلَ حتَّی کادَت ناقَتهُ ان تبرُکَ مِن ثِقلِ الوَحی ، فَسُرِّیَ عَن رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله و هُوَ یسکُبُ العرَقَ عَن جبهَتِهِ ثُمَ أخذَ باُذُنِ زیدِ بنِ أرقَمَ فَرفَعَهُ مِن الرِّحلِ ثُمَّ قال : یا غُلامُ ، صدَقَ قولُکَ و وعی قَلبُکَ و أُنزِلَ آیةٌ فیما قُلتَ قُرآنا ، فَلَمَّا نزلَ جمَعَ أصحابَهُ و قَرأ علَیهِم سورَةَ المُنافِقینَ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمانِ الرَّحِیمِ إِذَا جَآءَکَ الْمُنافِقُونَ قَالُوا نَشْهَدُ إِنَّکَ لَرَسُولُ اللَّهِ _ إلی قوله _ وَ لَ_کِنَّ الْمُنافِقِینَ لاَ یَعْلَمُونَ» ففضَحَ اللّهُ عَبد اللّهِ بنَ أُبَیّ . (2)

3008

جنگ بنی مصطلق

قرآن :

«چون منافقان نزد تو آیند، گویند : ما گواهی می دهیم که تو فرستاده خدا هستی. خدا می داند که تو فرستاده او هستی و خدا گواهی می دهد که منافقان دروغ گویند». (3)

حدیث :

تفسیر القمّی_ درباره قول خداوند متعال «چون منافقان نزد تو آیند گویند : گواهی می دهیم که تو واقعا پیامبر خدایی » _: سوره منافقون در نبرد «مریسع» نازل شد . و این نبرد همان غزوه بنی مصطلق است که در سال پنجم هجرت رخ داد . و پیامبر صلی الله علیه و آله برای انجام این غزوه [از مدینه] خارج شد . در راه بازگشت از نبرد در کنار چاهی توقف کردند ، آب چاه اندک بود . در این هنگام اَنس بن سیّار _ از هم پیمانان انصار _ و جهجاه بن سعید غفاری _ کارگر عمر بن خطاب _ کنار چاه آمدند .

دلو ابن سیّار با دلو جهجاه گره خورد . پس ابن سیّار و جهجاه هر یک در [مالکیت ]دلوها اختلاف پیدا کردند در این هنگام جهجاه سیلی محکمی بر صورت ابن سیّار زد به گونه ای که خون از صورت او جاری شد . ابن سیّار خزرج و جهجاه قریش را به یاری طلبیدند ، مردم نیز سلاح ها را برداشتند و نزدیک بود فتنه ای در گیرد . عبد اللّه بن اُبی صداها را شنید و پرسید : این [صداها ]چیست؟ پس او را از جریانات آگاه ساختند ، [عبد اللّه بن اُبی ]سخت خشمگین شد و گفت : این مسیر و حرکت پیش از این هم خوشایند من نبوده است . اکنون من ذلیل ترین فرد عرب هستم ، گمان نمی داشتم که روزی زنده باشم تا اینگونه سخنان را بشنوم ، دیگر سرزنش و نکوهشی بر من نیست . سپس رو به یاران خویش نمود و گفت : این نتیجه عمل خودتان است ، اینان (مهاجرین) را در خانه هایتان جا داده ، اموالتان را با آنها قسمت کرده ، با جانهایتان از ایشان حفاظت نمودید و گلوهایتان را برای جان نثاری در جنگ آماده کردید تا زنان شما بیوه و کودکانتان یتیم گشتند و اگر اینان را بیرون می راندید ، بر کسانی غیرِ شما متکی می شدند . سپس [عبد اللّه بن اُبی] چنین گفت : «اگر به مدینه برگردیم ، قطعا آنکه عزتمند است ، زبون تر را از آنجا بیرون خواهد کرد» در میان گروه [انصار] زید بن ارقم _ که نوجوان بود _ حضور داشت [و سخنان عبد اللّه را شنید]. [در این هنگام] پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در گرمای نیم روز در زیر سایه درختی [نشسته] بودند و پیرامون آن حضرت جماعتی از اصحاب ایشان از مهاجرین و انصار حضور داشتند . زید نزد پیامبر آمده و آن حضرت را از گفته های عبد اللّه بن اُبی آگاه ساخت . پیامبر خدا به او گفت : ای جوان! شاید خیال کرده ای و اشتباه می کنی . زید پاسخ داد : نه . به خدا سوگند وَهم و خیال مرا احاطه نکرده است . پیامبر فرمود : شاید بر او خشمناکی . پاسخ داد . نه ، من بر او خشم آلود نیستم .

فرمود : چه بسا بر تو ناسزا روا داشته است . پاسخ داد : به خدا سوگند چنین نیست .

آن گاه پیامبر اکرم به غلامش «شقران» فرمود : بار شتر را ببند، پس او نیز مرکب پیامبر را آماده کرد و آن حضرت بر آن سوار شدند .

مردم نیز ماجرای حرکت پیامبر را برای یکدیگر بازگو کردند و گفتند : پیامبر خدا هیچ گاه در چنین وقتی حرکت نمی کردند . مردم نیز حرکت کردند سعد بن عباده خود را به پیامبر رساند و سلام نمود و پیامبر نیز فرمود : و علیک السلام. [سعد] گفت : چه شده که در این هنگام آواز سفر کرده اید؟ حضرت فرمود : آیا سخن همراهتان را نشنیدید؟ گفتند : غیر از تو ای رسول خدا چه کسی «همراه» ماست؟ فرمود : عبد اللّه بن اُبی پنداشته است که چون به مدینه بازگردد آنکه عزتمند است،زبون تر را بیرون کند. [سعد بن عباده ]گفت : ای رسول خدا! تو و یارانت عزتمندید و او و یارانش زبون و پست هستند . پس پیامبر تمام روز را راه رفت و با کسی سخن نگفت و خزرجیان ، عبد اللّه بن ابی را سرزنش نمودند و عبد اللّه سوگند یاد کرد که چنین چیزی نگفته است . خزرجیان گفتند : پس برخیز تا با هم نزد پیامبر خدا رویم و از او پوزش بخواهیم . اما عبد اللّه [تکبّر کنان ]گردنش را برگرداند [و از این کار روی برتافت]. هنگامی که تاریکی شب نمودار شد پیامبر تمام آن شب را مانند روز راه پیمود و جز برای خواندن نماز توقف نکرد. فردای آن روز پیامبر و یارانش توقف کردند ، [لشکریان] به قدری بیداری کشیده بودند که زمین گهواره شان شد . پس عبد اللّه بن ابی نزد رسول خدا آمد و سوگند خورد که آن سخنان را نگفته است و گواهی داد که خدایی جز اللّه نیست و همانا تو پیامبر خدایی و بی گمان زید بر من دروغ بسته است . پیامبر سخنان او را پذیرفت و خزرجیان نیز رو به زید کرده ، او را دشنام دادند و به او گفتند : «تو بر آقای ما عبد اللّه دروغ بستی» . وقتی پیامبر خدا حرکت کردند ، زید همراه آن حضرت بود و گفت : «بار خدایا! تو می دانی که من بر عبد اللّه بن ابی دروغ نبسته ام» . اندکی از مسافت را طی نکرده بودند که پیامبر را حالتی در گرفت که هنگام نزول وحی از شدّت و سختی آن بر ایشان عارض می شد و آن چنان بر ایشان سنگین گردید که نزدیک بود که شتر آن حضرت از سنگینی وحی زانو بزند . پس از لحظه ای ، سنگینی پیامبر بر طرف گردید ، در حالی که از پیشانی آن حضرت عرق جاری بود. آنگاه گوش زید را گرفت و او را از روی زین بلند کرد و فرمود : ای جوان ! خداوند گفته ات را تصدیق کرد و نیز آنچه را که دریافته بودی و خداوند آیاتی از قرآن را درباره گفته ات نازل کرد .

وقتی وحی نازل شد ، پیامبر یارانشان را گرد آورد و برایشان سوره منافقون را قرائت کرد : «بِسمِ اللّه الرَّحْمَ_انِ الرَّحِیمِ إِذَا جَاءَکَ الْمُنافِقُونَ قَالُواْ نَشْهَدُ إِنَّکَ لَرَسُولُ اللّهِ . . . وَ لَ_کِنَّ الْمُنافِقِینَ لاَ یَعْلَمُونَ» و بدین ترتیب خداوند عبد اللّه بن ابی را رسوا کرد.

ص :399


1- الآیات إلی آخر سورة المنافقین.
2- تفسیر القمّی : 2/368 .
3- بقیه آیات تا آخر سوره منافقون.

ص :400

ص :401

(1)

ص :402


1- (انظر) بحار الأنوار : 2 / 281 باب 18. کنز العمّال : 10 / 567.

3009 - غَزوَةُ الحُدَیبِیَةِ وبَیعَةِ الرِّضوانِ
3009 - جنگ حدیبیّه و بیعت رضوان

الکتاب :

«وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللّهِ أَنْ یُذْکَرَ فِیها اسْمُهُ وَ سَعَی فِی خَرابِها أُولئِکَ ما کانَ لَهُمْ أَنْ یَدْخُلُوها إِلاَّ خائِفِینَ لَهُمْ فِی الدُّنْیا خِزیٌ وَ لَهُمْ فِی الاْخِرَةِ عَذابٌ عَظِیمٌ» . (1)

(2)

الحدیث :

کنز العمّال عن إیاسِ بنِ سَلمةَ عن أبیهِ :خَرَجنا مَع رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله فی غَزوَةِ الحُدَیبیَةِ ، فَنَحَرَ مِئةَ بَدَنَةٍ و نحنُ سَبعَ عشرَةَ مِئةً و مَعَهُم عِدَّةُ السِّلاحِ و الرِّجالِ و الخَیلِ ، و کانَ فی بُدنِهِ جَمَلُ أبِی جَهلٍ ، فَنَزَلَ الحُدَیبیَةَ فَصالَحَتهُ قُرَیشٌ علی أنَّ هذا الهَدیَ مَحِلُّهُ حیثُ حَبَسناهُ . (3)

کنز العمّال عن إیاسِ بنِ سَلمةَ عن أبیهِ :بَعَثَت قُرَیشٌ سُهَیلَ بنَ عَمرٍو و حُوَیطِبَ بنَ عَبدِ العُزّی و مکرزَ بنَ حَفصٍ إلی رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله لِیُصالِحُوهُ ، فلَمّا رَآهُم رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله فیهِم سُهَیلٌ قالَ : قد سَهَّلَ مِن أمرِکُمُ القَومُ یَأتُونَ إلیکُم بِأرحامِکُم و سائلُوکُم الصُّلحَ ؛ فَابعَثُوا الهَدیَ و أظهِرُوا بالتَّلبِیَةِ لَعَلَّ ذلک یُلِینُ قُلُوبَهُم ، فَلَبَّوا مِن نَواحِی العَسکَرِ حتّی ارتَجَّت أصواتُهُم بالتَّلبِیَةِ ، فَجاؤوهُ فَسَألُوهُ الصُّلحَ .

فَبَینَما الناسُ قد تَوادَعُوا و فی المُسلِمینَ ناسٌ مِن المُشرکینَ و فِی المُشرکینَ ناسٌ مِن المُسلمینَ ، فَفَتَکَ أبو سُفیانَ فإذا الوادِی یَسِیلُ بالرِّجالِ و السِّلاحِ ، قالَ سَلمةُ : فَجِئتُ بسِتَّةٍ مِن المُشرکینَ مُسَلَّحینَ أسُوقُهُم ما یَملِکُونَ لأنفُسِهِم نَفعا و لا ضَرّا ، فَأتَینا بِهِمُ النبیَّ صلی الله علیه و آله فلَم یَسلُبْ و لَم یَقتُلْ و عَفا ، فَشَدَدنا علی ما فی أیدِی المُشرکینَ مِنّا فما تَرَکْنا فیهِم رَجُلاً مِنّا إلاّ استَنقَذناهُ ، و غَلَبنا علی مَن فی أیدِینا مِنهُم .

ثُمَّ إنَّ قُرَیشا أتَت سُهَیلَ بنَ عَمرٍو و حُوَیطِبَ ابنَ عبدِ العُزّی فَوَلُوا صُلحَهُم ، و بَعثَ النبیُّ صلی الله علیه و آله علیّا و طَلحَةَ فکَتَبَ علیٌّ بَینَهُم : بسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ هذا ما صالَحَ علَیهِ محمّدٌ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله قُرَیشا ، صالَحَهُم علی أنَّهُ لا إغلالَ ، و لا إسلالَ (4) ، و علی أنّهُ مَن قَدِمَ مَکَّةَ مِن أصحابِ محمّدٍ حاجّا أو مُعتَمِرا أو یَبتَغِی مِن فَضلِ اللّهِ فهُو آمِنٌ علی دَمِهِ و مالِهِ ، و مَن قَدِمَ المدینةَ مِن قُرَیشٍ مُجتازا إلی مِصرَ و إلَی الشامِ یَبتَغِی مِن فَضلِ اللّهِ فهو آمِنٌ علی دَمِهِ و مالِهِ ، و علی أنّهُ مَن جاءَ محمّدا مِن قُرَیشٍ فَهُو رَدٌّ ، و مَن جاءَهُم مِن أصحابِ محمّدٍ صلی الله علیه و آله فهُو لَهُم . فاشتَدَّ ذلک علَی المسلمینَ ، فقالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : مَن جاءَهم مِنّا فَأبعَدَهُ اللّهُ ، و مَن جاءَنا مِنهُم رَدَدناهُ إلَیهِم یَعلَمُ اللّهُ الإسلامَ مِن نَفسِهِ یَجعَلُ اللّهُ لَهُ مَخرَجا . و صالَحُوهُ علی أنّهُ : یَعتَمِرُ عاما قابِلاً فی مِثلِ هذا الشهرِ لا یَدخُلُ علَینا بِخَیلٍ و لا سِلاحٍ إلاّ ما یَحمِلُ المُسافِرُ فی قِرابِهِ فَیَمکُثُوا فیها ثلاثَ لَیالٍ ، و علی أنَّ هذا الهَدیَ حیثُ حَبَسناهُ فهُو مَحِلُّهُ و لا یُقدِمُهُ علَینا، فقالَ رسولُ اللّه صلی الله علیه و آله : نحنُ نَسُوقُهُ و أنتُم تَرُدُّونَ وَجهَهُ . (5)

3009

جنگ حدیبیّه و بیعت رضوان

قرآن :

«کیست ستمکارتر از آن که نگذاشت نام خدا در مسجدهای خدا برده شود و در ویران کردن آنها کوشید؟ آنان در آن مسجدها، جز بیمناک و ترسان داخل نخواهند شد و نصیبشان در دنیا خواری و در آخرت عذابی بزرگ است».

حدیث :

کنز العمّال _ به نقل از ایاس بن سلمه به نقل از پدرش _ :در جنگ حدیبیّه با پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بیرون آمدیم. آن حضرت صد شتر قربانی کرد و تعداد ما هزار و هفتصد نفر بود و با آنان جنگ افزار و پیادگان و سواران بودند. در میان شتران قربانی پیامبر صلی الله علیه و آله شتر ابو جهل نیز بود. آن حضرت در حدیبیّه فرود آمد و قریش با ایشان با این شرط صلح کردند که قربانگاه این شتران همان جایی باشد که ما متوقّفشان کرده ایم [و وارد مکّه نشویم] .

کنز العمّال _ به نقل از ایاس بن سلمه از پدرش _ :قریش سهیل بن عمرو و حویطب بن عبد العزّی و مکرز بن حفص را برای عقد قرارداد صلح، پیش پیامبر صلی الله علیه و آله فرستادند. هنگامی که پیامبر خدا چشمش به آنها افتاد و سهیل را در میان آن افراد دید فرمود: این قوم کار شما را سهل کردند، خویشاوندان شما را نزدتان فرستاده اند و خواهان صلح هستند. پس، قربانیها را [به طرف آنها ]حرکت دهید و لبیّک گویید شاید این کار دلهای آنان را نرم کند. صدای لبیک از گوشه و کنار اردوگاه برخاست و بانگ لبیّک همه جا پیچید. آن سه نفر آمدند و تقاضای صلح کردند.

در حالی که مردم با یکدیگر صلح کرده بودند و در میان مسلمانان تعدادی از [اسرای ]مشرکان بودند و در میان مشرکان تعدادی از [اسرای ]مسلمانان، ابو سفیان ناگاه حمله کرد و سیل مردان مسلح در وادی به راه افتاد. من شش نفر از مشرکان مسلّح را در حالی که آنها را می راندم و هیچ کاری نمی توانستند بکنند، نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آوردم. اما پیامبر نه چیزی از آنها گرفت و نه کشت، بلکه بخشید. و ما به مشرکان حمله بردیم و همه اسیرانمان را از دست مشرکان آزاد کردیم ولی اُسرای آنها همچنان در دست ما باقی ماند.

سپس قریش نزد سهیل بن عمرو و حویطب بن عبد العزی آمدند و آنها را مأمور عقد قرارداد صلح کردند. پیامبر صلی الله علیه و آله علی و طلحه را فرستاد و علی قرارداد صلح را چنین نوشت : به نام خداوند بخشاینده مهربان. این پیمان صلحی است که محمّد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله با قریش می بندد و بر این مفاد مصالحه می کنند که نسبت به یکدیگر خیانت و سرقت انجام ندهند و هر کس از یاران محمّد که به قصد حج یا عمره یا تجارت وارد مکه شود، جان و مالش در امان است و هر کس از قریش که به قصد تجارت در مصر و شام از مدینه عبور کند، جان و مالش در امان است. و هر کس از قریش که به محمّد پناهنده شود، باید بازگردانده شود و چنانچه از یاران محمّد کسی به قریش پناهنده شود، برگردانده نشود. این بند قرارداد بر مسلمانان گران آمد. اما پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : هر کس از ما که به قریش پناهنده شود، خداوند او را [از رحمت خود] دور گرداند و هر کس از قریش که به ما پناهنده شود، او را برمی گردانیم. و اگر خدا بداند که او قلباً مسلمان است، برایش گشایش قرار می دهد. یکی دیگر از مفاد صلح نامه این بود که پیامبر در سال آینده در چنین ماهی عمره به جا آورد و هیچ گونه سواره نظام و جنگ افزاری با خود نیاورد مگر همان مقدار که مسافر در نیام خود حمل می کند و فقط سه شب در مکه اقامت کنند. و قربانی کردن امسال هم در همین جایی صورت گیرد که توقف کرده اند و همان جا قربانگاه باشد و وارد مکه نشوند. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : ما قربانیها را می رانیم و شما جلو آنها را می گیرید.

ص :403


1- البقرة : 114.
2- (انظر) البقرة : 190 ، 196 ، المائدة : 94 ، الأنفال : 34 ، الحجّ : 25، الفتح : 10 ، 27 ، الممتحنة : 10 ، 11.
3- کنز العمّال : 30148.
4- الإغلال : الخیانة أو السرقة الخفیّة ، و الإسلال : من سلّ البعیر و غیره فی جوف اللیل إذا انتزعه من بین الإبل ، و هی السلة. (النهایة : 3/ 380).
5- کنز العمّال : 30149.

ص :404

ص :405

کنز العمّال عن عبد اللّهِ بن أبی أوفی :کُنّا یومَ الشَّجرَةِ ألفا و أربَعَ مِئَةٍ أو ألفا و ثلاثَمِئَةٍ ، و کانَت أسلَمُ یومَئذٍ ثُمنُ المُهاجِرینَ . (1)

کنز العمّال :إنَّ قُرَیشا صالَحُوا النبیَّ صلی الله علیه و آله مِنهُم سُهَیلُ بنُ عَمرٍو ، فقالَ النبیُّ صلی الله علیه و آله لِعَلیٍّ : اُکتُبْ بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ ، فقالَ سُهَیلٌ : أمّا بسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ فلا نَدرِی ما بسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ ، و لکنِ اکتُبْ بما نَعرِفُ : بِاسمِکَ اللَّهُمَّ ، فقالَ : اکتُبْ مِن مُحمَّدٍ رسولِ اللّهِ ، قالوا : لو عَلِمنا أنّک رَسولُ اللّهِ لاتَّبَعناکَ ، و لکنِ اکتُبْ اسمَکَ و اسمَ أبِیکَ، فقالَ النبیُّ صلی الله علیه و آله : اکتُبْ مِن محمّدِ بنِ عبدِ اللّهِ ، فَاشتَرَطُوا علَی النبیِّ صلی الله علیه و آله أنَّ مَن جاءَ مِنکُم لَم نَرُدَّهُ علَیکُم ، و مَن جاءَ مِنّا رَدَدتُمُوهُ علَینا ، فقالوا : یا رسولَ اللّهِ ، أ نَکتُبُ هذا ؟ قالَ : نَعَم ، إنّهُ مَن ذَهَبَ منّا إلَیهِم فَأبعَدَهُ اللّهُ ، و مَن جاءَنا مِنهُم سَیَجعَلُ اللّهُ لَهُ فَرَجا و مَخرجا . (2)

(3)

کنز العمّال _ به نقل از عبد اللّه بن ابی اوفی _ :در روز بیعت رضوان، تعداد ما هزار و چهار صد یا هزار و سیصد نفر بود. و قبیله اسلم در آن روز یک هشتم مهاجران بودند.

کنز العمّال :قریش با پیامبر صلی الله علیه و آله قرارداد صلح امضا کردند و یکی از آنان سهیل بن عمرو بود. پیامبر صلی الله علیه و آله به علی فرمود : بنویس : بسم اللّه الرحمن الرحیم؛ سهیل گفت : ما نمی دانیم بسم اللّه الرحمن الرحیم چیست؛ بلکه چیزی را بنویس که برایمان آشناست. بنویس :باسمک اللهم. حضرت فرمود : بنویس : از محمّد پیامبر خدا. نمایندگان قریش گفتند : اگر معتقد بودیم که تو پیامبر خدا هستی از تو پیروی می کردیم. به جای آن نام خودت و نام پدرت را بنویس. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : بنویس : از محمّد پسر عبد اللّه .

یکی از شروط آنان با پیامبر صلی الله علیه و آله این بود که اگر کسی از مسلمانان پیش مشرکان رفت، او را برنگردانند و اگر از آنان کسی به پیامبر پناهنده شد او را برگردانند. یاران پیامبر صلی الله علیه و آله عرض کردند : ای پیامبر خدا! این شرط را بنویسیم؟ فرمود : آری؛ زیرا اگر از ما کسی به آنان پناهنده شود، خداوند او را [از رحمت خود] دور گرداند و اگر کسی از آنان به ما پناهنده شود، بزودی خداوند برای او گشایش و برونشوی قرار خواهد داد.

ص :406


1- کنز العمّال : 30150.
2- کنز العمّال : 30151.
3- (انظر) بحار الأنوار : 20 / 317 ب2. کنز العمّال : 10 / 384.

3010 - غَزوَةُ خَیبَرَ وفَدَکَ
3010 - جنگ خیبر و فدک

الکتاب :

«سَیَقُولُ الْمُخَلَّفُونَ إِذا انْطَلَقْتُمْ إِلَی مَغانِمَ لِتَأْخُذُوها ذَرُونا نَتَّبِعْکُمْ یُرِیدُونَ أَنْ یُبَدِّلُوا کَلامَ اللّهِ قُلْ لَنْ تَتَّبِعُونا کَذَلِکُمْ قالَ اللّهُ مِنْ قَبْلُ فَسَیَقُولُونَ بَلْ تَحْسُدُونَنا بَلْ کانُوا لا یَفْقَهُونَ إِلاَّ قَلِیلاً» . (1)

الحدیث :

کنز العمّال عن بُرَیدة :لَمّا کانَ یومُ خَیبَرَ أخَذَ اللِّواءَ أبو بکرٍ ، فَرَجَعَ و لَم یُفتَحْ لَهُ ، فَلَمّا کانَ مِن الغَدِ أخَذَ عُمَرُ و لَم یُفتَحْ لَهُ ، و قُتِلَ ابنُ مُسلِمَةَ و رَجَعَ الناسُ ، فقالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : لَأدفَعَنَّ لِوائی هذا إلی رَجُلٍ یُحِبُّ اللّهَ و رسولَهُ و یُحِبُّهُ اللّهُ و رسولُهُ ، لَن یَرجِعَ حتی یُفتَحَ علَیهِ . فَبِتنا طَیِّبةً أنفُسُنا أنَّ الفَتحَ غَدا ، فَصَلّی رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله الغَداةَ ثُمّ دَعا بِاللِّواءِ و قامَ قائما ، فما مِنّا مِن رَجُلٍ لَهُ مَنزِلَةٌ مِن رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله إلاّ و هُو یَرجُو أن یکونَ ذلکَ الرَّجُلَ ؛ حتّی تَطاوَلتُ أنا لها و رَفَعتُ رَأسِی لِمَنزِلَةٍ کانَت لی مِنهُ ، فَدَعا علیَّ بنَ أبی طالبٍ و هو یَشتَکِی عَینَیهِ فَمَسَحَها ثمَّ دَفَعَ إلَیهِ اللِّواءَ فَفُتِحَ لَهُ! (2)

3010

جنگ خیبر و فدک

قرآن :

«چون برای گرفتن غنایم به راه بیفتید، آنان که از جنگ تخلّف ورزیده اند خواهند گفت : بگذارید تا ما هم از پی شما بیاییم. می خواهند سخن خدا را دیگرگون کنند. بگو : شما هرگز از پی ما نخواهید آمد. خدا از پیش چنین گفته است. سپس خواهند گفت : بلکه بر ما حسد می برید؟ نه، اینان جز اندکی نمی فهمند».

حدیث :

کنز العمّال_ به نقل از بریده _: در روز جنگ خیبر، ابو بکر پرچم را گرفت اما بدون آن که موفق به فتح شود برگشت. روز بعد عمر پرچم را گرفت و او هم ناکام برگشت و ابن مسلمه کشته شد و مردم (مسلمانان) برگشتند. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : این پرچم را به کسی خواهم داد که خدا و رسولش را دوست دارد و خدا و رسولش نیز او را دوست دارند و هرگز بر نمی گردد تا فتح و پیروزی نصیبش شود. ما آن شب را خوشحال از این که فردا روز پیروزی است، به صبح رساندیم. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نماز صبح را خواند و آن گاه پرچم را خواست و از جا بلند شد. هر یک از ما که نزد پیامبر خدا قرب و منزلتی داشت امیدوار بود که آن مرد او باشد. حتی من به خاطر قرب و منزلتی که نزد پیامبر داشتم گردن کشیدم و سرم را بالا گرفتم. اما پیامبر خدا علی بن ابی طالب را صدا زد. علی علیه السلام مبتلا به چشم درد بود. پیامبر خدا دستی بر چشم او کشید و آن گاه پرچم را به وی سپرد و فتح و پیروزی نصیب او شد.

ص :407


1- الفتح : 15.
2- کنز العمّال : 30120.

کنز العمّال عن بریدة :لَمّا نَزَلَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله بِحَضرَةِ خَیبَرَ فَزِعَ أهلُ خَیبرَ فقالوا : جاءَ محمّدٌ فی أهلِ یَثربَ ! فَبَعَثَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله عُمرَ بنَ الخَطّابِ بالناسِ ، فَلَقِیَ أهلَ خَیبَرَ فَرَدُّوهُ و کَشَفُوهُ هو و أصحابَهُ ، فَرَجَعُوا إلی رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله یُجَبِّنُ أصحابَهُ و یُجَبِّنُهُ أصحابُهُ ، فقالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : لاَُعطِیَنَّ اللِّواءَ غَدا رَجُلاً یُحِبُّ اللّهَ و رسولَهُ و یُحِبُّهُ اللّهُ و رسولُهُ ، فلَمّا کانَ الغدُ تَطاوَلَ لها أبو بکرٍ و عُمرُ فَدَعا علیّا و هو یَومَئذٍ أرمَدُ ، فَتَفَلَ فی عَینِهِ و أعطاهُ اللِّواءَ ، فانطَلَقَ بالناسِ فَلَقِیَ أهلَ خَیبَرَ و لَقِیَ مَرحبا الخَیبَریَّ فإذا هو یَرتَجِزُ و یقولُ :

قَدْ عَلِمَتْ خَیبَرُ أنّی مَرحَبُ

شاکِی السِّلاحِ بَطَلٌ مُجَرَّبُ

إذا اللُّیُوثُ أقْبَلَتْ تَلَهَّبُ

أطعَنُ أحیانا و حِینا أضرِبُ

فَالتَقَی هو و علیٌّ ، فَضَرَبَهُ عَلِیٌّ ضَربَةً علی هامَتِهِ بالسیفِ عَضَّ السیفُ مِنها بالأضراسِ و سَمِعَ صَوتَ ضَربَتِهِ أهلُ العَسکَرِ ، فما تَتامَّ آخِرُ الناسِ حتی فُتِحَ لِأوَّلِهِم . (1)

کنز العمّال_ به نقل از بریده _: چون پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در نزدیک خیبر فرود آمد، اهل خیبر دچار ترس و هراس شدند و گفتند : محمّد با یثربیان آمد.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله عمر بن خطّاب را با مسلمانان فرستاد و او با اهل خیبر به نبرد پرداخت،اما آنان او و نیروهایش را عقب زدند. عمر در حالی که یارانش را متهم به بزدلی می کرد و آنان او را بُزدل می شمردند، نزد پیامبر خدا برگشتند. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود :فردا پرچم را به مردی می دهم که خدا و رسولش را دوست دارد و خدا و رسولش نیز او را دوست دارند. روز بعد، ابو بکر و عمر گردن می کشیدند که پرچم به یکی از آنها داده شود، اما پیامبر صلی الله علیه و آله علی را صدا زد. در آن روز علی مبتلا به چشم درد بود. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در چشم او اندکی آب دهان انداخت و پرچم را به وی سپرد. علی با نیروهای مسلمان حرکت کرد و به مقابله با اهل خیبر شتافت و با مرحب خیبری رو به رو شد که این رجز را می خواند :

خیبر می داند که من مرحب هستم.

غرق سلاح و پهلوانی کار آزموده ام.

آن گاه که شیران ژیان رو آورند

گاه نیزه می زنم و گاه شمشیر

او و علی رو یا روی هم قرار گرفتند و علی با شمشیر چنان ضربتی بر فرق او زد که تا به دندانهایش رسید و صدای ضربتش را همه اردوگاه شنیدند و هنوز آخرین افراد لشکر نیامده بودند که خیبر به دست اوّلیها فتح شد.

ص :408


1- کنز العمّال : 30121.

کنز العمّال عن حُسَیل بن خارِجَةَ الأشجَعیّ :قَدِمتُ المَدینةَ فی جَلَبٍ أبِیعُهُ ، فَاُتِیَ بی إلی رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله فقالَ : یا حسیلُ ، هَل لک أن اُعطِیَکَ عِشرینَ صاعَ تَمرٍ علی أن تَدُلَّ أصحابِی هؤلاءِ علی طریقِ خَیبَرَ ؟ فَفَعَلتُ ، فلمّا قَدِمَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله خَیبَرَ أتَیتُهُ فَأعطانِی العِشرینَ صاعَ تَمرٍ ، ثُمّ اُتِیَ بی إلَیهِ ، فقالَ لی : یا حُسیلُ ، إنّی لم اُوتَ بِامرِئٍ ثلاثا فلم یُسلِمْ ، فَخَرَجَ الحَبلُ مِن عُنُقِهِ الأصفَرَ ، قالَ : فَأسلَمتُ . (1)

کنز العمّال عن أبی طَلحَةَ :کنتُ رَدیفَ النبیِّ صلی الله علیه و آله فلو قلتُ : إنَّ رُکبَتِی تَمَسُّ رُکبَتَهُ ، فَسَکَتَ عنهُم حتّی إذا کانَ عِندَ السَّحَرِ أغارَ علَیهِم ، و قالَ : إنّا إذا نَزَلنا بساحَةِ قَومٍ فَساءَ صَباحُ المُنذَرِینَ . (2)

کنز العمّال عن أبی طلحة :لَمّا أصبَحَ النبیُّ صلی الله علیه و آله خَیبَرَ و قد أخَذُوا مَساحِیَهُم (3) و مَکاتِلَهُم و غَدَوا علی حُرُوثِهم ، فلمّا رَأوُا النبیَّ صلی الله علیه و آله مَعهُ الخمیسُ نَکَصُوا مُدبِرِینَ ، فقالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : اللّهُ أکبَرُ اللّهُ أکبرُ خَرِبَت خَیبَرُ ، إنّا إذا نَزَلنا بساحَةِ قَومٍ فَساءَ صَباحُ المُنذَرِینَ . (4)

کنز العمّال_ به نقل از حسیل بن خارجه اشجعی _: من برای فروش کالا وارد مدینه شدم . مرا نزد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بردند. حضرت فرمود : ای حسیل!حاضری بیست پیمانه خرما به تو بدهم و تو در مقابل آن راه خیبر را به این یاران من نشان دهی؟ من این کار را کردم. و چون پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به خیبر رسید، نزد آن حضرت رفتم و او بیست پیمانه خرما به من داد. بعد از آن مرا [به اسیری] نزد پیامبر خدا بردند؛ آن حضرت به من فرمود : ای حسیل! هیچ کس نزد من [به اسیری ]آورده نشد که سه روز باشد و مسلمان نشود و ریسمان زرد [اسارت] از گردنش بیرون آید. حسیل گفت : من هم مسلمان شدم.

کنز العمّال_ به نقل از ابو طلحه _: من پشت سر پیامبر صلی الله علیه و آله سوار بودم، به طوری که زانویم با زانوی آن حضرت تماس داشت. پیامبر شب به خیبر حمله نکرد و چون سحرگاه شد، بر آنان یورش آورد. و فرمود : ما هرگاه در میدان قومی فرود آییم، بیم داده شدگان صبح بدی خواهند داشت. (5)

کنز العمّال_ به نقل از ابو طلحه _: وقتی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به خیبر رسید اهالی خیبر با بیل و زنبیلهای خود برای رفتن به مزارعشان بیرون آمدند و چون پیامبر و سپاه اسلام را دیدند، برگشتند و فرار کردند. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : اللّه اکبر، اللّه اکبر. خیبر ویران شد (سقوط کرد) : ما هر گاه در میدان قومی فرود آییم، بیم داده شدگان صبح بدی خواهند داشت.

ص :409


1- کنز العمّال : 30123.
2- کنز العمّال : 30124.
3- المساحی : جمع مسحاة ، و هی المجرفة من الحدید ، و المیم زائدة ، لأنّه من السحو : الکشف و الإزالة . (النهایة : 4/328).
4- کنز العمّال : 30125.
5- برگرفته از صافّات: 177 .

الطبقات الکبری عن إیاس بن سَلمةَ عن أبیهِ :بارَزَ عَمِّی یَومَ خَیبَرَ مَرحبَ الیَهودیَّ فقالَ مَرحبٌ :

قد عَلِمَتْ خَیبَرُ أنّی مَرْحَبُ

شاکِی السِّلاحِ بَطَلٌ مُجَرَّبُ

إذا الحُروبُ أقبَلَت تَلَهَّبُ

فقالَ عَمِّی عامِرٌ :

قد عَلِمَتْ خَیبَرُ أنّی عامِرُ

شاکِ السِّلاحِ بَطَلٌ مُغامِرُ

فَاختَلَفا ضَربَتَینِ فوَقَعَ سیفُ مَرحَبٍ فی تُرسِ عامِرٍ و ذَهَبَ عامرٌ یَسفُلُ لَهُ ، فَرَجَعَ السیفُ علی ساقِهِ فَقَطَعَ أکحَلَهُ فکانت فیها نَفسُهُ ، قالَ سَلمةُ ابنُ الأکوَعِ : فلَقِیتُ ناسا مِن أصحابِ رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله فقالوا : بَطَلَ عَمَلُ عامِرٍ ، قَتَلَ نفسَهُ ! قالَ سَلمةُ : فَجِئتُ إلی رسولِ اللهِ صلی الله علیه و آله أبکِی ، فقلتُ : یا رسولَ اللّهِ ، أبَطَلَ عَملُ عامِرٍ؟ قالَ: و مَن قالَ ذاکَ ؟ قلتُ : اُناسٌ مِن أصحابِکَ ، قالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : کَذَبَ مَن قالَ ذاکَ ، بَل لَهُ أجرُهُ مَرَّتَینِ . إنّهُ حِینَ خَرَجَ إلی خَیبَرَ جَعَلَ یَرجُزُ بأصحابِ رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله و فیهِمُ النبیُّ یَسوقُ الرِّکابَ و هو یقولُ :

تَاللّهِ لولا اللّهُ ما اهتَدَینا

و ما تَصَدَّقنا و ما صَلَّینا

إنّ الذینَ کَفَرُوا عَلَینا

إذا أرادُوا فِتنَةً أَبَینا

و نَحنُ عن فَضلِکَ ما استَغنَینا

فَثَبِّتِ الأقدامَ إن لاقَینا

و أنزِلَنْ سَکِینَةً عَلَینا

فقالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : مَن هذا ؟ قالوا : عامِرٌ یا رسولَ اللّهِ . قالَ : غَفَرَ لکَ رَبُّکَ . قالَ : و ما استَغفَرَ لإِنسانٍ قَطُّ یَخُصُّهُ إلاّ استُشهِدَ،فلَمّا سَمِعَ ذلکَ عمرُ بنُ الخطّابِ قالَ : یا رسولَ اللّهِ ، لو ما مَتَّعتَنا بعامرٍ ! فَتَقَدَّمَ فَاستُشهِدَ ، قالَ سَلمةُ : ثُمّ إنَّ نبیَّ اللّهِ صلی الله علیه و آله أرسَلَنی إلی علیٍّ فقالَ : لاَُعطِیَنَّ الرایَةَ الیومَ رَجُلاً یُحِبُّ اللّهَ و رسولَهُ و یُحِبُّهُ اللّهُ و رسولُهُ . قالَ : فَجِئتُ بهِ أقُودُهُ أرمَدَ فَبَصَقَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله فی عَینَیهِ ثُمّ أعطاهُ الرایَةَ ، فَخَرَجَ مَرحَبٌ یَخطِرُ بِسَیفِهِ فقالَ :

قد عَلِمَتْ خَیبَرُ أنّی مَرْحَبُ

شاکِ السلاحِ بَطَلٌ مُجَرَّبُ

إذا الحروبُ أقبَلَتْ تَلَهَّبُ

فقالَ علیٌّ صلواتُ اللّهِ علَیهِ و بَرَکاتُهُ :

أَنا الذی سَمَّتنی اُمِّی حَیدَرَه

کَلَیثِ غاباتٍ کَرِیهِ المَنظَرَه

أکِیلُهم بالصّاعِ کَیلَ السَّندَرَة (1)

فَفَلَقَ رَأسَ مَرحَبٍ بالسیفِ ، و کانَ الفَتحُ علی یَدَیهِ . (2) (3)

الطبقات الکبری_ به نقل از ایاس بن سلمه از پدرش _: در روز خیبر عمویم برای جنگ با مرحب یهودی به میدان رفت. مرحب این رجز را خواند :

خیبر می داند که من مرحب هستم

غرق در سلاحم و پهلوانی کار آزموده ام

آن گاه که آتش جنگها شعله ور شود

عموی من عامر نیز چنین رجز خواند :

خیبر می داند که من عامر هستم

سرا پا مسلّحم و پهلوانی ماجرا جویم.

آن دو سپس دو ضربه ردّ و بدل کردند. شمشیر مرحب در سپر عامر گیر کرد و عامر از قسمت پایین بدن مرحب ضربه ای زد و شمشیر به ساق پای خود او برگشت و شاهرگ پایش را قطع کرد و بر اثر آن مُرد. سلمة بن اکوع می گوید : من به عدّه ای از یاران پیامبر خدا صلی الله علیه و آله برخوردم و آنان گفتند : کار عامر تباه گشت، خودش را کشت. سلمه می گوید : من با چشم گریان، نزد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آمدم و عرض کردم : ای پیامبر خدا! آیا کار عامر تباه شد؟ پیامبر فرمود : چه کسی این حرف را زده است؟ عرض کردم : گروهی از یاران شما. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : دروغ گفته هر که این حرف را زده است. بلکه عامر دو پاداش دارد.

عامر در راه رفتن به خیبر برای یاران پیامبر خدا صلی الله علیه و آله که پیامبر نیز در میانشان بود، رجز می خواند و سواران را به حرکت وا می داشت.او این اشعار را می خواند :

به خدا قسم، اگر خدا نبود ما هدایت نمی شدیم

و زکات نمی دادیم و نماز نمی خواندیم

کسانی که ما را انکار کردند هرگاه بخواهند فتنه و آشوب به پا کنند

ما زیر بار نمی رویم ما از فضل و عنایت تو بی نیاز نیستیم

پس در هنگام رو یا رویی با دشمن

گامهایمان را استوار بدار و بر ما ثبات و آرامش فرو فرست.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : این کیست؟ عرض کردند : عامر است ای پیامبر خدا. حضرت فرمود : پروردگارت تو را بیامرزاد. سلمه می گوید : پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هرگز برای کسی اختصاصاً طلب آمرزش نکرد مگر این که او به شهادت رسید. عمر بن خطّاب چون این سخن [پیامبر] را شنید عرض کرد : ای پیامبر خدا! کاش [او را دعا نمی کردی و] ما را از وجود عامر بهره مند می ساختی!عامر به میدان جنگ رفت و شهید شد. سلمه می گوید : پیامبر خدا صلی الله علیه و آله سپس مرا دنبال علی علیه السلام فرستاد و فرمود : امروز این پرچم را به مردی می دهم که خدا و رسولش را دوست دارد و خدا و رسولش نیز او را دوست می دارند. سلمه می گوید : من نزد علی رفتم و او را که مبتلا به چشم درد بود، آوردم. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در چشمان علی آب دهان گذاشت و آن گاه پرچم را به او سپرد.در این هنگام مرحب بیرون آمد و در حالی که شمشیر خود را در هوا می چرخاند گفت :

خیبر می داند که من مرحب هستم

غرق در سلاحم و پهلوانی کار آزموده ام

آن گاه که آتش جنگها شعله ور شود.

علی صلوات اللّه علیه و برکاته نیز فرمود :

من آنم که مادرم مرا حیدر نامید.

همچون شیر بیشه ها وحشتناک و پر هیبتم

آنان را با پیمانه بزرگ کیل می کنم.

پس، سر مرحب را با شمشیر شکافت و فتح و پیروزی به دست او صورت گرفت . (4)

ص :410


1- السَّندرة : ضرب من الکیل غُراف جُراف واسع . و السندر : مکیال معروف ، و فی حدیث علیّ علیه السلام : أکیلکم بالسیف کیل السندرة (لسان العرب : 4/382).
2- الطبقات الکبری : 2/110 ، و کذا ذُکرت الأبیات فی صحیح مسلم فی کتاب الجهاد فی حدیث طویل 3 / 1440 / 1807 .
3- (انظر) بحار الأنوار : 21 / 1 باب 22. کنز العمّال : 10 / 385.
4- الطبقات الکبری : 2 / 110. این ابیات همچنین در صحیح مسلم، کتاب الجهاد، باب غزوه ذی قرد و جز آن، در حدیثی مفصّل تحت شماره 1807 ذکر شده است.

ص :411

3011 - غَزوَةُ مُؤتَةَ
3011 - جنگ موته

الأمالی للطوسی :لَمّا قَدِمَ جعفرُ بنُ أبی طالبٍ رضی الله عنه مِن بِلادِ الحَبَشَةِ بَعَثَهُ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله إلی مُؤتَةَ ، و استَعمَلَ عَلَی الجیشِ مَعهُ زیدَ بنَ حارِثَةَ و عبدَ اللّهِ بنَ رَواحَةَ ، فَمَضَی الناسُ معهُم حتّی کانُوا بِتُخُومِ البَلقاءِ ، فَلَقِیَهُم جُمُوعُ هِرَقلَ مِنَ الرُّومِ و العَرَبِ ، فَانحازَ المُسلمونَ إلی قَریَةٍ یقالُ لَها : مُؤتَةُ ، فَالتَقَی الناسُ عِندَها ، و اقتَتَلُوا قِتالاً شَدیدا . (1) (2)

3011

جنگ موته

الأمالی للطوسی :هنگامی که جعفر بن ابی طالب از سرزمین حبشه برگشت، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله او را به سوی موته گسیل داشت و در کنار او زید بن حارثه و عبد اللّه بن رواحه را نیز به فرماندهی سپاه گماشت [که چنانچه جعفر کشته شود، زید فرماندهی را به عهده بگیرد و اگر زید هم کشته شد، عبد اللّه فرمانده شود]. مسلمانان به راه افتادند تا به سرزمین بلقاء رسیدند و در آن جا با لشکریان رومی و عرب هرقل رو به رو شدند. مسلمانان خود را به قریه ای به نام «مؤته» کشیدند و در آن جا میان دو سپاه جنگ درگرفت و مسلمانان به سختی جنگیدند.

ص :412


1- الأمالی للطوسی : 141/230.
2- (انظر) بحار الأنوار : 21 / 50 باب 24. کنز العمّال : 10 / 555.

3012 - غَزوَةُ ذاتِ السَّلاسِلِ
3012 - جنگ ذات السلاسل

الکتاب :

«وَ الْعادِیاتِ ضَبْحا * فَالْمُورِیاتِ قَدْحا * فَالْمُغِیراتِ صُبْحا * فَأَثَرْنَ بِهِ نَقْعا * فَوَسَطْنَ بِهِ جَمْعا» . (1)

الحدیث :

الأمالی للطوسی عن الحلبیّ :سألتُ أبا عبدِ اللّهِ علیه السلام عَن قولِ اللّهِ عزّ و جلّ : «وَ الْعادِیاتِ ضَبْحا» ، قال : وجَّهَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله عُمَرَ بنَ الخطَّابِ فی سریَّةٍ ، فرجَعَ مُنهَزِما یُجبِّنُ أصحابَهُ و یُجَبِّنونَهُ أصحابُهُ ، فلمَّا انتهی إلی النبیِّ صلی الله علیه و آله قال لِعلیّ علیه السلام : أنتَ صاحِبُ القَومِ ، فتهیَّأْ أنتَ و مَن تُریدهُ من فُرسانِ المُهاجرینَ و الأنصارِ ، فَوجَّههُ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله فقالَ لَهُ : اکمُنِ النَّهارَ و سِرِ اللَّیلِ و لا یُفارِقْکَ العینُ ، قالَ : فانتَهی علیٌّ علیه السلام إلی ما أمَرَهُ بهِ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله فسارَ إلَیهِم ، فَلَمّا کانَ عِندَ وَجهِ الصُّبحِ أغارَ عَلَیهِم ، فأنزلَ اللّهُ علی نبیِّهِ صلی الله علیه و آله : «وَ الْعادِیاتِ ضَبْحا» إلی آخرِها . (2) (3)

3012

جنگ ذات السلاسل

قرآن :

«سوگند به اسبهای دونده نفس زننده. سوگند به اسبانی که با سُم از سنگ آتش می جهانند. و سوگند به اسبانی که بامدادان هجوم آوردند. و در آن جا غبار برانگیختند. و در آن جا همه را در میان گرفتند».

حدیث :

الأمالی للطوسی_ به نقل از حلبی _: از امام صادق علیه السلام درباره قول خداوند عزّ و جلّ «سوگند به اسبان دونده» سؤال کردم حضرت فرمود : پیامبر خدا عمر بن خطّاب را به نبردی فرستاد . شکست خورده برگشت در حالی که او یارانش را و یارانش او را به ترسویی متهم می کردند. وقتی خبر این ماجرا به پیامبر رسید ، به علی علیه السلام فرمود : تو امیر سپاهی ، پس آماده شو و هر آنکس از سواران مهاجر و انصار را می خواهی برگزین .

پیامبر او را [برای نبرد] فرستاد و به او فرمود : به هنگام روز مخفی شو و شب حرکت کن و بی جاسوس و ناآگاه نمان .

[امام صادق] فرمود : علی به آنچه پیامبر فرمان داده بود ، عمل کرد و به سوی ایشان حرکت کرد و صبح به دشمنان یورش برد . پس خداوند در این هنگام سوره «وَ الْعَ_ادِیَ_اتِ ضَبْحًا» را بر پیامبرش نازل فرمود .

ص :413


1- العادیات : 1 _ 5.
2- الأمالی للطوسی : 407/913 .
3- (انظر) بحار الأنوار : 21 / 66 باب 25. کنز العمّال : 1 / 564.

3013 - غَزوَةُ الفَتحِ
3013 - جنگ فتح مکه

الکتاب :

«وَ قُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ وَ اجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطانا نَصِیرا * و قُلْ جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقا» . (1)

«وَ یَقُولُونَ مَتَی هَذا الْفَتْحُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ * قُلْ یَوْمَ الْفَتْحِ لا یَنْفَعُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِیمانُهُمْ وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ * فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ انْتَظِرْ إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ» . (2)

3013

جنگ فتح مکه

قرآن :

«بگو : ای پروردگار من! مرا به راستی و نیکویی داخل گردان و به راستی و نیکویی بیرون بر و مرا از جانب خود پیروزی و یاری عطا کن. بگو : حق آمد و باطل نابود شد. حقّا که باطل نابود شدنی است».

«می گویند : اگر راست می گویید، پیروزی چه وقت خواهد بود؟ بگو : در روز پیروزی ایمان آوردن کافران سودشان ندهد و مهلتشان ندهند. پس، از ایشان اعراض کن و منتظر باش که آنها نیز در انتظارند».

ص :414


1- الإسراء : 80 و 81.
2- السجدة : 28_30.

(1)

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنَّ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله سارَ إلی بَدرٍ فی شهرِ رَمَضانَ ، و افتَتَحَ مَکَّةَ فی شهرِ رَمَضانَ . (2)

الإمامُ الرِّضا علیه السلام :دَخَلَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یومَ فَتحِ مکَّةَ و الأصنامُ حَولَ الکعبَةِ ، و کانَت ثلاثَمِائةٍ و سِتِّینَ صَنَما ، فَجَعَلَ یَطعَنُها بِمِخصَرَةٍ فی یَدِهِ و یقولُ : «جاءَ الحَقُّ و زَهَقَ الباطلُ إِنَّ الباطلَ کانَ زَهُوقا» ، جاءَ الحَقُّ و ما یُبدِئُ الباطِلُ و ما یُعیدُ . فَجَعَلَت تُکَبُّ لِوَجهِها . (3)

کنز العمّال :لَمّا کانَ یومُ الفَتحِ و رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله بمکَّةَ ، أرسَلَ إلی صَفوانَ بنِ اُمَیَّةَ و إلی أبی سُفیانَ بنِ حَربٍ و إلَی الحارثِ ابنِ هِشامٍ ، قالَ عمرُ : فَقُلتُ : قَد أمکَنَ اللّهُ مِنهُم لَأعرِفَنَّهُم بما صَنَعُوا ، حتی قالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : مَثَلِی و مَثَلُکُم کَما قالَ یوسفُ لإِخوَتِهِ : «لا تَثْرِیبَ علَیکُمُ الیومَ یَغْفِرُ اللّهُ لَکُم و هُو أَرْحَمُ الرّاحِمِینَ» (4) ، قالَ عمرُ : فَانفَضَحتُ حَیاءً مِن رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ؛ کَراهِیَةَ أن یَکونَ بَدَرَ مِنّی و قد قالَ لَهُم رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ما قالَ . (5)

حدیث :

امام علی علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در ماه رمضان به جنگ بدر رفت و در ماه رمضان نیز مکه را فتح کرد.

امام رضا علیه السلام :روزی که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله مکه را فتح کرد، بتها که تعدادشان سیصد و شصت عدد بود پیرامون کعبه نصب شده بودند.آن حضرت با چوبی که در دستش بود به آنها می زد و می فرمود : حق آمد و باطل نابود شد، براستی که باطل نابود شدنی است. حق آمد و باطل دیگر آغاز نمی شود و بر نمی گردد. در این هنگام بتها یکی یکی به رو در می افتادند.

کنز العمّال :چون روز فتح شد و پیامبر خدا به مکه در آمد، دنبال صفوان بن امیه و ابو سفیان بن حرب و حارث بن هشام فرستاد. عمر می گوید : من با خودم گفتم : خدا آنها را به چنگ ما انداخت، سزای اعمالشان را به آنها خواهم چشاند. اما پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به آنان فرمود : من امروز به شما همان می گویم که یوسف به برادرانش گفت : «امروز ملامتی بر شما نیست. خداوند شما را ببخشاید که او مهربانترین مهربانان است». عمر گفت : من از این که چنان فکری در مغزم گذشت و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به آنها چنان گفت، از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله شرمنده شدم.

ص :415


1- (انظر) القصص : 85 ، الفتح : 1 _ 4 ، الممتحنة : 1 _ 12 ، النصر : 1 _ 3.
2- الأمالی للطوسی : 342/701.
3- بحار الأنوار : 21/116/11.
4- یوسف : 92 .
5- کنز العمّال : 30158.

کنز العمّال عن عبد الرَّحمنِ بنُ صَفوانَ :لَبِستُ ثِیابِی یومَ فَتحِ مَکَّةَ ، ثُمّ انطَلَقتُ فَوافَقتُ النبیَّ صلی الله علیه و آله حینَ خَرَجَ مِن البیتِ ، فَسَألتُ عُمرَ : أیَّ شَیءٍ صَنَعَ النبیُّ صلی الله علیه و آله حینَ دَخَلَ البیتَ ؟ فقالَ : صَلَّی رَکعتَینِ . (1)

کنز العمّال عن عُثمانَ بنِ عفّانَ أنّهُ أتَی النبیَّ صلی الله علیه و آله یومَ فَتحِ مَکَّةَ [ و قَد ] أخَذَ بیدِ ابنِ أبی سَرحٍ و قالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن وَجَدَ ابنَ أبی سرحٍ فَلْیَضرِبْ عُنُقَهُ و إن وَجَدَهُ مُتَعَلِّقا بأستارِ الکَعبَةِ ، فقالَ : یا رسولَ اللّهِ ، فَیَسَعُ ابنَ أبی سَرحٍ ما وَسِعَ الناسَ ! و مَدَّ إلَیهِ یَدَهُ فَصَرَفَ عُنقَهُ و وَجهَهُ ، ثُمّ مَدَّ إلَیهِ یَدَهُ فَصَرَفَ عَنهُ یَدَهُ ، ثمّ مَدَّ إلَیهِ یَدَهُ أیضا فَبایَعَهُ و آمَنَهُ ، فلَمّا انطَلَقَ قالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : أ ما رَأیتُمونی فیما صَنَعتُ ؟ قالوا : أ فلا أومَأتَ إلَینا یا رسولَ اللّهِ؟! قالَ رسولُ اللّهِ : لیسَ فی الإسلامِ إیماءٌ و لا فَتکٌ ، إنّ الإیمانَ قَیدُ الفَتکِ و النبیُّ لا یُومِئُ ؛ یَعنِی بالفَتکِ الخِیانَةَ . (2)

کنز العمّال_ به نقل از عبد الرحمن بن صفوان _: روز فتح مکه لباسم را پوشیدم و از خانه بیرون آمدم و در راه با پیامبر خدا که از کعبه بیرون آمده بود،برخوردم. از عمر پرسیدم : پیامبر صلی الله علیه و آله وقتی داخل کعبه شد چه کرد؟ عمر گفت : دو رکعت نماز خواند.

کنز العمّال :از عثمان بن عفّان نقل شده است که وی در روز فتح مکه، دست ابن ابی سرح را گرفت و او را [برای گرفتن امان ]نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آورد _ پیامبر خدا صلی الله علیه و آله قبلاً دستور داده بود که هر کس ابن ابی سرح را دید او را بکشد، گر چه خود را به پرده های کعبه آویخته باشد _ و عرض کرد : ای پیامبر خدا! ابن ابی سرح را هم مانند بقیه مردم ببخش. ابن ابی سرح دستش را به سوی پیامبر دراز کرد، اما پیامبر سرش را از او برگرداند. بار دیگر دستش را دراز کرد، پیامبر خدا دستش را از او کنار کشید. برای بار سوم دست خود را به سوی آن حضرت کشید و این بار پیامبر با او بیعت کرد و امانش داد. وقتی او رفت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : مگر ندیدید با او چه کردم؟ عرض کردند : ای پیامبر خدا! چرا به ما اشاره نفرمودید [که او را بکشیم]؟ پیامبر خدا فرمود : در اسلام اشاره کردن و بی خبر کشتن (ترور) وجود ندارد. ایمان، بی خبر کشتن را ممنوع کرده و پیامبران به غافلگیر کردن و خیانت اشاره نمی کنند.

ص :416


1- کنز العمّال : 30159.
2- کنز العمّال : 30160.

کنز العمّال عن جابر :دَخَلنا مَع رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله مکَّةَ و فِی البیتِ و حَولَ البیتِ ثلاثُ مِئةٍ و سِتُّونَ صَنَما تُعبَدُ مِن دونِ اللّهِ ، فَأمَرَ بها رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله فکُبَّت کُلُّها لِوُجوهِها ، ثُمّ قالَ : «جاءَ الحقُّ و زَهَقَ الباطِلُ إنّ الباطِلَ کانَ زَهوقا» ، ثمّ دَخَلَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله البیتَ فَصَلّی فیهِ رَکعتَینِ ، فَرَأی فیهِ تِمثالَ إبراهیمَ و إسماعیلَ و إسحاقَ قد جَعَلُوا فی یَدِ إبراهیمَ الأزلامَ (1) یَستَقسِمُ بها ، فقالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : قاتَلَهُمُ اللّهُ ! ما کانَ إبراهیمُ یَستَقسِمُ بِالأزلامِ . (2)

کنز العمّال عن سُهَیلِ (3) بنِ عَمرٍو :کنز العمّال عن سُهَیلِ (4) بنِ عَمرٍو : لَمّا دَخَلَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله مکَّةَ و ظَهَرَ اقتَحَمتُ بَیتِی و أغلَقتُ عَلَیَّ بابِی، و أرسَلتُ إلَی ابنِی عبدِ اللّهِ بنِ سُهَیلٍ أنِ اُطلُبْ لی جِوارا مِن محمّدٍ صلی الله علیه و آله ؛ فإنّی لا آمَنُ أن اُقتَلَ! فَذَهَبَ عبدُ اللّهِ بنُ سُهَیلٍ فقالَ : یا رسولَ اللّهِ ، أبِی تُؤْمِنُهُ ؟ قالَ : نَعَم هو آمِنٌ بأمانِ اللّهِ فَلْیَظهَرْ . ثمّ قالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله لمَن حولَهُ: مَن لَقِیَ مِنکم سُهَیلاً فلا یَشُدَّ إلَیهِ النَّظَرَ فَلْیَخرُجْ ، فَلَعَمرِی إنَّ سُهَیلاً لَهُ عَقلٌ و شَرَفٌ و ما مِثلُ سُهَیلٍ جَهِلَ الإسلامَ ، و لقد رَأی ما کانَ یُوضَعُ فیهِ أنّهُ لَم یکُنْ لَهُ بنافِعٍ ، فَخَرَجَ عبدُ اللّهِ إلی أبیهِ فَأخبَرَهُ بمَقالَةِ رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فقالَ سُهَیلٌ : کانَ و اللّهِ بَرّا صَغیرا و کبیرا ، فکانَ سُهَیلٌ یُقبِلُ و یُدبِرُ ، و خَرَجَ إلی حُنَینٍ مَع رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله و هُو علی شِرکِهِ حَتّی أسلَمَ بالجِعرانَةِ ، فَأعطاهُ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَومَئذٍ مِن غَنائمِ حُنَینٍ مِئةً مِن الإبِلِ . (5)

کنز العمّال_ به نقل از جابر _: هنگامی که با پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وارد مکه شدیم،در خانه کعبه و پیرامون آن سیصد و شصت بت نصب شده بود که به جای خدا عبادت می شدند. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله دستور داد همه آنها را سرنگون کردند. سپس فرمود : حق آمد و باطل نابود شد و براستی که باطل نابود شدنی است. آنگاه داخل کعبه رفت و دو رکعت نماز خواند. در آن جا پیکره ابراهیم و اسماعیل و اسحاق را مشاهده کرد و دید در دست ابراهیم چوبه های تیرهای قمار، قرار دارد و در حال قرعه زدن است. پیامبر خدا فرمود: خدا اینان (مشرکان) را بکشد، ابراهیم کسی نبود که با تیرهای قمار قرعه بزند.

کنز العمّال_ به نقل از سهیل بن عمرو _: زمانی که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وارد مکه شد و پیروز گردید، من به خانه ام رفتم و در را به روی خودم بستم و به فرزندم عبد اللّه بن سهیل پیغام فرستادم که از محمّد برایم امان بگیرد؛ زیرا از کشته شدن ایمن نیستم. عبد اللّه بن سهیل نزد پیامبر رفت و عرض کرد : ای پیامبر خدا! آیا پدرم را امان می دهید؟ حضرت فرمود : آری، او در امان خداست؛ بنا بر این، از خانه بیرون بیاید. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آن گاه به کسانی که پیرامونش بودند، فرمود : هر یک از شما سُهیل را دید به او نگاه تند نکند. او باید از خانه بیرون بیاید. به جان خودم قسم که سهیل آدم خردمند و بزرگواری است و کسی چون او چنان نیست که اسلام را نشناسد و بخوبی می داند که آیینی که بر آن بوده است برایش سودی ندارد. پس، عبد اللّه نزد پدر خود رفت و فرموده پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را به اطلاع او رسانید. سُهیل گفت : به خدا قسم که او در خُردی و بزرگی نیکوکار بوده و هست. سهیل در اسلام آوردن همچنان سرگردان و مردد بود و در جنگ حنین با آن که هنوز مشرک بود، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را همراهی کرد و در جِعرانه اسلام آورد. و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در آن روز از غنایم حنین یکصد شتر به او داد.

ص :417


1- الأزلام : هی القِداح التی کانت فی الجاهلیّة علیها مکتوب الأمرُ و النهی: افعل و لا تفعل ، کان الرجل منهم یضعها فی وعاء له فإذا أراد سفرا أو زواجا أو أمرا مهمّا أدخل یده فأخرج زَلَما ، فإن خرج الأمر مضی لشأنه ، و إن خرج النهی کفّ عنه و لم یفعله. (النهایة 2/311).
2- کنز العمّال : 30161.
3- فی المصدر «سهل» و هو تصحیفٌ ظاهر .
4- فی المصدر «سهل» و هو تصحیفٌ ظاهر .
5- کنز العمّال : 30168.

کنز العمّال عن یحیَی بن یزیدَ بنِ أبی مریمَ السَّلولیّ عن أبیهِ عن جدِّهِ:شَهِدتُ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یومَ فَتحِ مَکَّةَ و الهَدیُ معکوفا ، فجاءَهُ الحارثُ بنُ هِشامٍ فقالَ : یا محمّدُ ، جِئتَنا بِأوباشٍ مِن أوباشِ الناسِ تُقاتِلُنا بِهِم ؟! فقالَ لَهُ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : اُسکُتْ ، هَؤلاءِ خیرٌ مِنکَ و مِمَّن أخَذَ بِأخذِکَ ، هؤلاءِ یُؤمِنونَ بِاللّهِ و رسولِهِ . (1) (2)

کنز العمّال_ به نقل از یحیی بن یزید بن ابی مریم سلولی از قول پدر خود از جدش _: در روز فتح مکه که جلو قربانیها را گرفته بودند، به حضور پیامبر خدا صلی الله علیه و آله رسیدم. حارث بن هشام نزد حضرت آمد و گفت : ای محمّد! مشتی فرومایه و اوباش آورده ای که به کمک آنها با ما بجنگی؟ پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود : خاموش؛ اینها بهتر از تو و هم مسلکان تو هستند. اینان به خدا و فرستاده او ایمان دارند.

ص :418


1- کنز العمّال : 30169.
2- (انظر) القتل : باب 3225. بحار الأنوار : 21 / 91 باب 26. کنز العمّال : 10 / 497.

3014 - غزوَةُ حُنَینٍ وَالطائفِ وأوطاسٍ
3014 - جنگ حنین و طائف و اوطاس

الکتاب :

«لَقَد نَصَرَکُمُ اللّهُ فِی مَواطِنَ کَثِیرَةٍ وَ یَوْمَ حُنَیْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْکُمْ کَثْرَتُکُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْکُمْ شَیْئا وَ ضاقَتْ عَلَیْکُمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّیْتُمْ مُدْبِرِینَ * ثُمَّ أَنْزَلَ اللّهُ سَکِینَتَهُ عَلَی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ وَ أَنْزَلَ جُنُودًا لَمْ تَرَوْها وَ عَذَّبَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ ذَلِکَ جَزاءُ الْکافِرینَ * ثُمَّ یَتُوبُ اللّهُ مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ عَلَی مَنْ یَشاءُ و اللّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ» . (1)

(2)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ مِن دعائهِ صلی الله علیه و آله یومَ حُنَینٍ _: اللّهُمَّ إنَّکَ إن تَشَأْ لا تُعبَدْ بعدَ هذا الیومِ . (3)

3014

جنگ حنین و طائف و اوطاس

قرآن :

«خدا شما را در بسیاری جاها یاری کرد. و نیز در روز حنین، آن گاه که انبوهی لشکرتان شما را به شگفت آورده بود ولی کمتر سودی به شما نداد و زمین با همه فراخیش بر شما تنگ شد و بازگشتید و به دشمن پشت کردید. آن گاه خدا آرامش خود را بر پیامبرش و بر مؤمنان فرو فرستاد و سپاهیانی فرستاد که آنها را ندیدید و کافران را عذاب کرد و این کیفر کافران است. از آن پس خدا توبه هر کس را که بخواهد می پذیرد و خدا آمرزنده و مهربان است».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در دعای خود در جنگ حنین _گفت : بار خدایا! تو، اگر بخواهی، بعد از این روز دیگر پرستش نخواهی شد.

ص :419


1- التوبة : 25 _ 27.
2- (انظر) التوبة : 58 .
3- کنز العمّال : 30226.

کنز العمّال :قالَ رجلٌ للبَراءِ : هَل کُنتُم وَلَّیتُم یومَ حُنَینٍ یا أبا مارَّةَ (1) ؟ قالَ : أشهَدُ علَی النبیِّ صلی الله علیه و آله أنَّهُ ما وَلّی ، و لکنِ انطَلَقَ أخفاءٌ مِن الناسِ ، و حُشِرَ إلی هذا الحَیِّ مِن هَوازنَ و هُم قَومٌ رُماةٌ ، فَرَمَوهُم بِرَشقٍ مِن نَبلٍ کأنّها رجلٌ مِن جَرادٍ فَانکَشَفُوا ، فَأقبَلَ القَومُ إلی رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله و أبو سُفیانَ بنُ الحارثِ یَقُودُ بَغلَتَهُ ، فَنَزَلَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله فَاستَنصَرَ و دَعا و هُو یقولُ :

أنا النبیُّ لا کَذِبْ

أنا ابنُ عبدِ المُطَّلِبْ

اللّهُمّ أنزِلْ نَصرَکَ . قالَ : و اللّهِ إذا احمَرَّ البَأسُ نَتَّقِی بهِ ، و إنَّ الشُّجاعَ الذی یُحاذِی بهِ . (2)

کنز العمّال :لَمّا کانَ یومُ حُنَینٍ قالَ النبیُّ صلی الله علیه و آله : الآن حَمِیَ الوَطیسُ ، و کانَ علیُّ بنُ أبی طالبٍ أشَدَّ الناسِ قِتالاً بینَ یَدَیهِ . (3)

الإمامُ الحسینُ علیه السلام :کانَ مِمَّن ثَبَتَ مَع رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله یومَ حُنَینٍ : العبّاسُ ، و علیٌّ ، و أبو سفیانَ بنُ الحارثِ ، و عَقیلُ بنُ أبی طالبٍ ، و عبدُ اللّهِ بنُ الزبیرِ بنِ عبدِ المُطَّلِبِ ، و الزبیرُ بنُ العَوّامِ ، و اُسامَةُ بنُ زیدٍ . (4)

کنز العمّال :مردی به براء گفت : ای ابا مارّه! (5) آیا در جنگ حنین گریختید؟ او گفت : گواهی می دهم که پیامبر صلی الله علیه و آله نگریخت، بلکه مسلمانان شتابان و بی زره به سوی این تیره هوازن، که مردمانی تیرانداز بودند، رهسپار شدند. آنان مسلمانان را تیر باران کردند، به طوری که انبوه تیرهای آنان همچون هجوم دسته های ملخ بود. لذا مسلمانان پراکنده شدند و گریختند. دشمن به طرف پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ، در حالی که ابو سفیان بن حارث، لگام استر آن حضرت را گرفته بود، هجوم آورد. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله از استر فرود آمد و از خداوند طلب نصرت کرد و دعا نمود و می گفت :

من پیامبر هستم و این دروغ نیست

من پور عبد المطّلبم

خدایا! نصرت و یاریت را فرو فرست . براء گوید : به خدا سوگند هرگاه جنگ شدّت می گرفت ما خود را در پناه پیامبر قرار می دادیم و کسی که به موازات او می ایستاد براستی شجاع بود.

کنز العمّال :در جنگ حنین پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : حالا تنور جنگ شعله ور شد. در آن روز علی بن ابی طالب پیشاپیش پیامبر، از همه افراد سخت تر می جنگید.

امام حسین علیه السلام :از کسانی که در جنگ حنین همراه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله پایداری کردند، عباس بود و علی و ابو سفیان بن حارث و عقیل بن ابی طالب و عبد اللّه بن زبیر بن عبد المطلب و زبیر بن عوام و اُسامة بن زید.

ص :420


1- هکذا فی المصدر، و الصحیح فی کنیته «أبو عمارة» . انظر : اُسد الغابة : 1 / 362 و الاستیعاب: 1/239.
2- کنز العمّال : 30206.
3- کنز العمّال : 30225.
4- کنز العمّال : 30214.
5- در مصدر چنین آمده لیکن کنیه صحیح او چنانکه در اسد الغابة آمده ابو عماره است .

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :ما مَرَّ بالنبِیِّ صلی الله علیه و آله یَومٌ کانَ أشَدَّ علَیهِ مِن یومِ حُنَینٍ، و ذلکَ أنَّ العَرَبَ تَباغَت علَیهِ. (1)

(2)

امام صادق علیه السلام :روزی سخت تر از روز جنگ حنین بر پیامبر صلی الله علیه و آله نگذشت؛ چرا که عربها بر ضد آن حضرت یاغی شدند.

3015 - غَزوَةُ تَبوکَ
3015 - جنگ تبوک

الکتاب :

قاتِلُوا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ لا بِالْیَوْمِ الاْخِرِ وَ لا یُحَرِّمُونَ ما حَرَّمَ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ لا یَدِینُونَ دِینَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ حَتَّی یُعْطُوا الْجِزْیَةَ عَنْ یَدٍ وَ هُمْ صاغِرُونَ» . (3)

(4)

3015

جنگ تبوک

قرآن :

«با کسانی از اهل کتاب که به خدا و روز قیامت ایمان نمی آورند و چیزهایی را که خدا و پیامبرش حرام کرده است بر خود حرام نمی کنند و دین حق را نمی پذیرند، بجنگید تا آن گاه که به دست خود ذلیلانه جزیه دهند».

ص :421


1- بحار الأنوار : 21/180/16.
2- (انظر) کنز العمّال : 10 / 539 ، 553 ، 566. بحار الأنوار : 21 / 146 باب 28.
3- التوبة : 29.
4- (انظر) التوبة : 38 ، 57 ، 61 ، 63 _ 66 ، 81 ، 96 ، 102 ، 106 ، 118 ، 121. بحار الأنوار: 21/185 ، باب 29 و ص252 باب 30. کنز العمّال : 10 / 562.

ص :422

388 - الغُسل

388 - غسل

اشاره

(1)

(2)

ص :423


1- و لمزید الاطّلاع راجع : کنز العمّال : 9 / 538 _ 571 «الغسل». بحار الأنوار : 81 / 1 «أبواب الأغسال». وسائل الشیعة : 2 / 678 «أبواب غسل المیّت». وسائل الشیعة : 2 / 927 «أبواب غسل المسّ». وسائل الشیعة : 2 / 936 «أبواب الأغسال المسنونة».
2- انظر: عنوان 77 «الجنابة».

3016 - عِلَّةُ الغُسلِ
3016 - علت غسل

الإمامُ الرِّضا علیه السلام :عِلَّةُ غُسلِ الجَنابَةِ النَّظافَةُ ، و تَطهیرُ الإنسانِ نفسَهُ ممّا أصابَهُ مِن أذاهُ ، و تَطهیرُ سائرِ جَسَدِهِ ......... . (1)

عنه علیه السلام :عِلَّةُ غُسلِ المَیِّتِ أنّهُ یُغَسَّلُ ؛ لأنّهُ یُطَهَّرُ و یُنَظَّفُ مِن أدناسِ أمراضِهِ ، و ما أصابَهُ مِن صُنُوفِ عِلَلِهِ ؛ لأنّهُ یَلقَی المَلائکةَ و یُباشِرُ أهلَ الآخِرَةِ .........

و عِلَّةٌ اُخری أنّهُ یَخرُجُ مِن الأذَی الذی مِنهُ خُلِقَ فَیُجنَبُ ، فیَکونُ غُسلَهُ لَهُ .

و عِلّةُ اغتِسالِ مَن غَسَّلَهُ أو مَسَّهُ فظاهِرَةٌ لِما أصابَهُ مِن نَضحِ المَیِّتِ ؛ لأنَّ المَیِّتَ إذا خَرَجَتِ الرُّوحُ مِنهُ بَقِیَ أکثَرُ آفَتِهِ ، فلذلک یُتَطَهَّرُ مِنهُ و یُطَهَّرُ . (2)

عنه علیه السلام :عِلَّةُ غُسلِ العیدِ و الجُمُعَةِ و غَیرِ ذلکَ مِن الأغسالِ ؛ لِما فیهِ مِن تَعظیمِ العَبدِ رَبَّهُ ، و استِقبالِهِ الکریمَ الجلیلَ ، و طَلَبِ المَغفِرَةِ لِذُنوبِهِ . (3)

3016

علت غسل

امام رضا علیه السلام :علت غسل جنابت، پاکیزگی است و این که انسان خودش را از آلودگی ای که به او رسیده و نیز سایر بدنش را پاک کند ......... .

امام رضا علیه السلام :علت غسل دادن میّت آن است که از آلودگیهای بیماریهایش و انواع مرضهایی که در وجودش بوده پاک و پاکیزه شود؛ زیرا او به ملاقات فرشتگان می رود و با اهل آخرت تماس می گیرد .........

علت دیگرش این است که منی و نجاستی که انسان از آن آفریده شده است، در هنگام مرگ از میّت خارج می شود و جنب می گردد. پس، بدین جهت باید غسل داده شود.

علت غسل کردن کسی که میّت را غسل داده یا او را مسّ کرده نیز روشن است؛ زیرا ترشحات بدن میّت به او سرایت می کند. چه، وقتی روح از بدن میّت خارج شود، بیشترِ آلودگیها و آفات او باقی می ماند.از این رو، هم باید او را پاکیزه کرد و هم خود را [از آلودگی هایی که بر اثر تماس با بدن او به انسان می رسد ]پاک و تمیز گردانید.

امام رضا علیه السلام :علت غسل عید و جمعه و دیگر غسلها، تعظیم و احترام بنده نسبت به پروردگارش و روی کردن به آن بخشنده بزرگوار و طلب آمرزش برای گناهان خود است.

ص :424


1- بحار الأنوار : 81/2/2 .
2- بحار الأنوار : 81/3/3.
3- بحار الأنوار : 81/3/3.

3017 - أنواعُ الغُسلِ
3017 - انواع غسل

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :الغُسلُ فی سَبعةَ عَشرَ مَوطِنا : لیلةِ سَبعةَ عَشرَ مِن شهرِ رَمَضانَ ، و لیلةِ تِسعَةَ عَشرَ ، و لیلةِ إحدی و عِشرینَ ، و لیلةِ ثَلاثٍ و عِشری_نَ و فیه_ا یُرج_ی لیل_ةُ القَ_درِ ، و غُس_لُ العِیدَینِ ، و إذا دَخَلتَ الحَرَمَینِ ،و یومٍ تُحرِمُ ، و یومِ الزِّیارَةِ ، و یومٍ تَدخُلُ البیتَ ، و یومِ التَّروِیَةِ ، و یومِ عَرَفةَ ، و إذا غَسَّلتَ مَیِّتا و کَفَّنتَهُ ، أو مَسِستَهُ بعدَ ما یَبرُدُ ، و یومِ الجُمُعَةِ ، و غُسلُ الکُسوفِ إذا احتَرَقَ القُرصُ کُلُّهُ فَاستَیقَظتَ و لَم تُصَ_لِّ فعلَیکَ أن تَغتَسِلَ و تَقضِیَ الصلاةَ ، و غُسلُ الجَنابَةِ فَریضَةٌ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنَّ الغُسلَ فی أربَعَةَ عَشَرَ مَوطِنا : غُسلُ المَیِّتِ ، و غُسلُ الجُنُبِ ، و غُسلُ مَن غَسَّلَ المَیِّتَ ، و غُسلُ الجُمُعةِ، و العِیدَینِ ، و یومِ عَرَفَةَ ، و غُسلُ الإحرامِ ، و دُخولِ الکَعبَةِ ، و دُخولِ المَدینةِ ، و دُخولِ الحَرَمِ ، و الزِّیارَةِ ، و لیلةِ تِسعَ عَشرَةَ و إحدی و عِشرینَ و ثلاثٍ و عِشرینَ مِن شهرِ رَمَضانَ . (2)

3017

انواع غسل

امام باقر علیه السلام :غسل در هفده مورد می باشد: در شب هفدهم و شب نوزدهم و شب بیست و یکم و شب بیست و سوم [ماه رمضان] که در این شبها [یا شب بیست و سوم] احتمال شب قدر می رود و غسل عیدین (فطر و قربان) و در هنگام داخل شدن به حرمین (خانه خدا و حرم پیامبر خدا) و در روز زیارت [خانه خدا و طواف آن] و روزی که داخل کعبه می شوی و روز ترویه (هشتم ذی حجّه) و روز عرفه (نهم ذی حجّه) و هرگاه میّتی را غسل دهی و کفن کنی، یا بعد از آن که بدنش سرد شده باشد، بدنت با او تماس پیدا کند و روز جمعه و غسل خورشید گرفتگی در صورتی که تمام قرص خورشید بگیرد و از خواب بیدار شوی و نماز به جا نیاورده باشی. در این صورت باید غسل کنی و نماز را قضا کنی و [بالاخره ]غسل جنابت واجب است.

امام صادق علیه السلام :غسل در چهارده مورد صورت می گیرد : غسل میّت، غسل جنابت، غسل کسی که میّت را غسل می دهد، غسل جمعه، غسل عیدین، غسل روز عرفه، غسل احرام، غسل برای وارد شدن به کعبه، غسل برای داخل شدن به مدینه، غسل برای داخل شدن به حرم [الهی]، غسل زیارت و غسل شب های نوزدهم و بیست و یکم و بیست و سوم ماه رمضان.

ص :425


1- وسائل الشیعة : 2/937/4.
2- الخصال : 498/5.

وسائل الشیعة عن سَمَاعة :سألتُ أبا عبدِ اللّهِ علیه السلام عن غُسلِ الجُمُعَةِ ، فقالَ : واجِبٌ فِی السَّفَرِ و الحَضَرِ ، إلاّ أنّهُ رُخِّصَ للنِّساءِ فِی السفرِ و قلّةِ الماءِ . و قالَ : غُسلُ الجَنابَةِ واجِبٌ ، و غُسلُ الحائضِ إذا طَهُرَت واجِبٌ ، و غُسلُ الاستِحاضَةِ واجِبٌ إذا احتَشَت بالکُرْسُفِ فَجازَ الدمُ الکُرْسُفَ _ إلی أن قالَ : _ و غُسلُ النُّفَساءِ واجِبٌ ، و غُسلُ المَولودِ واجِبٌ ، و غُسلُ المَیِّتِ واجِبٌ ، و غُسلُ مَن مَسَّ المَیِّتَ واجِبٌ، و غُسلُ المُحرِمِ واجِبٌ ، و غُسلُ یومِ العَرَفَةِ واجِبٌ ، و غُسلُ الزِّیارَةِ واجِبٌ إلاّ مِن عِلَّةٍ ، و غُسلُ دُخولِ البیتِ واجِبٌ ، و غُسلُ دُخولِ الحَرَمِ یُستَحَبُّ أن لا تَدخُلَهُ إلاّ بغُسلٍ ، و غُسلُ المُباهَلَةِ واجِبٌ ، و غُسلُ الاستِسقاءِ واجِبٌ ، و غُسلُ أوَّلِ لیلةٍ مِن شهرِ رَمَضانَ مُستَحَبٌّ ، و غُسلُ لیلةِ إحدی و عِشرینَ سُنَّةٌ ، و غُسلُ لیلةِ ثلاثٍ و عِشرینَ سُنَّةٌ لا تَترُکْها ؛ لأنّهُ یُرجی فی إحدیهِما لیلةُ القَدرِ ، و غُسلُ یومِ الفِطرِ ، و غُسلُ یومِ الأضحی سُنَّةٌ لا اُحِبُّ تَرکَها ، و غُسلُ الاستِخارَةِ مُستَحبٌّ . (1)

وسائل الشیعة_ به نقل از سماعه _از امام صادق علیه السلام درباره غسل جمعه سؤال کردم حضرت فرمود : در سفر و غیر سفر واجب است، جز این که در سفر، با وجود کمبود آب، برای زنان رخصت داده شده [و این وجوب از گردن آنها برداشته شده است]. حضرت فرمود: غسل جنابت واجب است، غسل حائض، بعد از آن که پاک شد، واجب است و غسل استحاضه، هرگاه زن مستحاضه بر شرمگاه خود مقدار زیادی پنبه بگذارد و خون از آن بیرون زند، بر او واجب است _ تا آن جا که فرمود: _ غسل نفاس واجب است، غسل نوزاد واجب است، غسل میّت واجب است، غسل مسّ میّت واجب است، غسل کسی که مُحرِم می شود واجب است، غسل روز عرفه (نهم ذی حجّه) واجب است، غسل زیارت [خانه خدا و طواف آن] واجب است، مگر این که شخص بیماری داشته باشد، غسل داخل شدن به خانه (کعبه) واجب است، غسل داخل شدن به حرم مستحبّ است، که کسی جز با غسل وارد آن نشود و غسل مباهله واجب است، غسل نماز باران واجب است، غسل شب اول ماه رمضان مستحبّ است، غسل شب بیست و یکم [ماه رمضان] سنّت است، غسل شب بیست و سوم را ترک مکن؛ زیرا در یکی از این دو شب احتمال شب قدر می رود، غسل روز [عید] فطر و غسل روز [عید ]قربان سنّت است و من دوست ندارم آنها را ترک کنم و غسل استخاره (نماز استخاره) مستحبّ است. (2)

ص :426


1- و رواه الصَّدوق بإسناده عن سماعة بن مهران نحوه إلاّ أنّهُ قالَ : و غُسلُ دُخولِ الحَرَمِ واجِبٌ یُسْتَحَبُّ أن لا تَدخُلَهُ إلاّ بغُسلٍ . و رواه الکلینیُّ ، عن محمّد بن یحیی ، عن أحمد بن محمّد ، عن عثمان بن عیسی نحوه ، إلاّ أنّه أسقط غسل من مسَّ میِّتا ، و غسل المحرم ، و غسل یوم عرفة ، و غسل دخول الحرم ، و غسل المباهلة . أقول : حمل الشیخ و غیره الوجوب علی الاستحباب المؤکَّد فی غیر الأغسال السِّتَّة الواجبة ، و ذکروا أنَّ الأخبار دالَّة علی نفی وجوبها . وسائل الشیعة : 2/937/3.
2- شیخ صدوق مانند این حدیث را به اسناد خود از سماعة بن مهران روایت کرده، با این تفاوت که در روایت او آمده است : غسل هنگام داخل شدن به حرم لازم است و مستحبّ است که جز با غسل وارد آن نشوی. شیخ کلینی نیز مانند این حدیث را از محمّد بن یحیی از احمد بن محمّد از عثمان بن عیسی روایت کرده، منتها غسل مسّ میت و غسل مُحرم و غسل روز عرفه و غسل در هنگام داخل شدن به حرم و غسل مباهله را، نیاورده است. شیخ و دیگران، وجوبِ غسل در این موارد را، بجز در غسلهای ششگانه واجب، حمل بر استحباب مؤکّد کرده اند و گفته اند که: اخبار و روایات [دیگر] بر واجب نبودن این غسلها دلالت دارند.

الإمامُ الرِّضا علیه السلام_ فی کتابٍ کَتَبَهُ إلَی المأمونِ _: و غُسلُ یومِ الجُمُعةِ سُنَّةٌ ، و غُسلُ العیدَینِ ، و غسلُ دُخولِ مکَّةَ و المَدینةِ ، و غُسلُ الزِّیارَةِ ، و غُسلُ الإحرامِ ، و أوَّلِ لیلةٍ مِن شهرِ رَمَضانَ و لیلةِ سَبعَ عَشرَةَ و لیلةِ تِسعَ عَشرَةَ و لیلةِ إحدی و عِشرینَ و لیلةِ ثلاثٍ و عِشرینَ من شهرِ رَمَضانَ ، هذه الأغسالُ سُنَّةٌ ، و غُسلُ الجَنابَةِ فَریضةٌ ، و غُسلُ الحَیضِ مِثلُهُ . (1)

امام رضا علیه السلام_ در نامه ای به مأمون _نوشت : غسل روز جمعه سنّت است، غسل عیدین (فطر و قربان) و غسل داخل شدن به مکّه و مدینه و غسل زیارت و غسل اِحرام و غسل شب اوّل و شب هفدهم و شب نوزدهم و شب بیست و یکم و شب بیست و سوم ماه رمضان، سنّت است. غسل جنابت واجب است و غسل حیض نیز مانند آن [واجب ]است.

ص :427


1- وسائل الشیعة : 2/937/6.

ص :428

389 - الغِشّ

389 - دغلکاری

اشاره

(1)

(2)

ص :429


1- و لمزید الاطّلاع راجع : کنز العمّال : 4 / 59 ، 158 «الغشّ». وسائل الشیعة : 12 / 208 باب 86 «تحریم الغشّ بما یخفی».
2- انظر: عنوان 510 «النُّصح».

3018 - ذَمُّ الغِشِّ
3018 - نکوهش دغلکاری

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :المسلمُ أخو المسلمِ ، و لا یَحِلُّ لِمسلمٍ باعَ مِن أخیهِ بَیعا فیهِ عَیبٌ إلاّ بَیَّنَهُ لَهُ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :المُؤمِنُونَ بَعضُهُم لِبَعضٍ نَصَحَةٌ وادُّونَ و إن بَعُدَت مَنازِلُهُم و أبدانُهُم ، و الفَجَرَةُ بعضُهُم لِبَعضٍ غَشَشَةٌ مُتَخاوِنُونَ و إنِ اقتَرَبَت مَنازِلُهُم و أبدانُهُم . (2)

الترغیب و الترهیب عن أبی سباعٍ:اشتَرَیتُ ناقَةً مِن دارِ واثِلةَ ابنِ الأسقَعِ ، فَلَمّا خَرَجتُ بها أدرَکَنِی یَجُرُّ إزارَهُ ، فقالَ : اشتَرَیتَ ؟ قُلتُ : نَعَم ، قالَ : اُبَیِّنُ لکَ ما فِیها ، قلتُ : و ما فِیها ؟ قالَ : إنَّها لَسَمِینَةٌ ظاهِرَةُ الصِّحَّةِ . قالَ : أرَدتَ بها سَفرا ، أو أرَدتَ بها لَحما ؟ قلتُ : أرَدتُ بها الحَجَّ ، قالَ : فَارتَجِعْها ، فقالَ صاحِبُها : ما أرَدتَ إلی هذا أصلَحَکَ اللّهُ ، تُفسِدُ عَلیَّ ؟ ! قالَ : إنّی سَمِعتُ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یقولُ : لا یَحِلُّ لِأحَدٍ یَبِیعُ شیئا إلاّ بَیَّنَ ما فِیهِ ، و لا یَحِلُّ لِمَن عَلِمَ ذلکَ إلاّ بَیَّنَهُ . (3)

3018

نکوهش دغلکاری

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مسلمان، برادر مسلمان است و بر هیچ مسلمانی روا نیست کالای معیوبی را به برادرش بفروشد، مگر این که او را از آن عیب آگاه سازد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمنان با یکدیگر یکرنگ و مهربانند هر چند خانه ها و پیکرهایشان از هم دور باشد و نابکاران با یکدیگر دغلکار و خیانت کارند هر چند خانه ها و پیکرهایشان نزدیک به هم باشد.

الترغیب و الترهیب_ به نقل از ابو سباع _: ناقه ای از منزل واثلة بن اسقع خریدم و چون آن را بیرون آوردم، در حالی که اِزارش به زمین کشیده می شد، خودش را به من رساند و گفت : خریدی؟ گفتم: آری. گفت : خصوصیت آن را برایت توضیح می دهم. گفتم : چه خصوصیتی دارد؟ گفت : شتری چاق و سالم است. پرسید : آیا برای سفر می خواهی یا برای گوشتش؟ گفتم : آن را برای سفر حجّ می خواهم. گفت : پس، آن را پس بده. صاحب شتر گفت: خدا خیرت دهد، می خواهی کار را بر من خراب کنی (معامله را به هم بزنی)؟ واثله گفت:من از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود : بر هیچ کس روا نیست چیزی را بفروشد، مگر این که هر عیب و ایرادی دارد به خریدار بگوید و هر کسِ دیگری هم از آن عیبها اطلاع داشته باشد، باید بگوید.

ص :430


1- کنز العمّال : 9502.
2- الترغیب و الترهیب : 2/575/12.
3- الترغیب و الترهیب : 2/574/10.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الغِشُّ سَجِیَّةُ المَرَدَةِ . (1)

عنه علیه السلام :الغِشُّ یَکسِبُ المَسَبَّةَ . (2)

عنه علیه السلام :الغِشُّ شَرُّ المَکرِ . (3)

عنه علیه السلام :الغِشُّ مِن أخلاقِ اللِّئامِ . (4)

عنه علیه السلام :الغَشُوشُ لِسانُهُ حُلوٌ و قَلبُهُ مُرٌّ . (5)

عنه علیه السلام :مِن عَلامَةِ الشَّقاءِ غِشُّ الصَّدِیقِ . (6)

عنه علیه السلام :شَرُّ الناسِ مَن یَغُشُّ الناسَ . (7)

تهذیب الأحکام عن الحلبی عن أبی عبد اللّه علیه السلام قال:سألتُه عنِ الرَّجُلِ یکونُ عِندَهُ لَونانِ مِن طَعامٍ واحِدٍ و سِعرُهُما شتی و أحَدُهُما خَیرٌ مِنَ الآخَرِ ، فَیَخلِطُهُما جَمیعا ثُمّ یَبِیعُهُما بِسِعرٍ واحِدٍ : لا یَصلُحُ لَهُ أنْ یَفعَلَ ذلکَ یَغُشُّ بهِ المسلمینَ حتّی یُبَیِّنَهُ . (8)

امام علی علیه السلام :دغلکاری، خصلت مردمان سرکش است.

امام علی علیه السلام :دغلکاری، ناسزا شنیدن در پی دارد.

امام علی علیه السلام :دغلکاری، بدترین نیرنگ است.

امام علی علیه السلام :دغلکاری، از اخلاق فرومایگان است.

امام علی علیه السلام :دغلکار، زبانش شیرین است و دلش تلخ.

امام علی علیه السلام :از نشانه های بدبختی، دغلکاری با دوست است.

امام علی علیه السلام :بدترین مردم، کسی است که با مردم دغلکاری کند.

تهذیب الأحکام_ به نقل از حلبی _: از امام صادق علیه السلام سؤال کردم : مردی از یک ماده غذایی دو نوع آن را دارد و قیمت هر دو مختلف است اما یکی مرغوبتر از دیگری می باشد. لذا آنها را با هم مخلوط می کند و همه را به یک قیمت می فروشد حضرت فرمود : درست نیست که این کار را بکند و بدین وسیله به مسلمانان غِشّ روا دارد مگر این که واقعیت را به آنها بگوید.

ص :431


1- غرر الحکم : 421.
2- غرر الحکم : 615.
3- غرر الحکم : 740.
4- غرر الحکم : 1299.
5- غرر الحکم : 1575.
6- غرر الحکم : 9297.
7- غرر الحکم : 5677.
8- تهذیب الاحکام : 7/34/140.

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام_ لَمّا مَرَّ بهشامِ بنِ الحَکَمِ و هو یَبِیعُ السَّابِرِیَّ فِی الظِّلالِ _: یا هِشامُ ، إنّ البَیعَ فِی الظِلِّ غِشٌّ ، و إنَّ الغِشَّ لا یَحِلُّ . (1)

امام کاظم علیه السلام_ چون بر هشام بن حکم که در سایه (تاریکی) مشغول فروختن پارچه شاپوری بود، گذشت _فرمود : ای هشام! فروختن کالا در سایه، دغلی است، و دغلی [در معامله] روا نیست.

3019 - التَّحذیرُ مِنَ الغِشِّ
3019 - پرهیز از دغلکاری

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :یا صاحِبَ الطَّعامِ ، أسفَلُ هذا مِثلُ أعلاهُ ؟ مَن غَشَّ المُسلمینَ فلیسَ مِنهُم . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :لیسَ مِنّا مَن غَشَّ مُسلِما أو ضَرَّهُ أو ماکَرَهُ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن غَشَّ مُسلِما فی شِراءٍ أو بَیعٍ فلیسَ مِنّا ، و یُحشَرُ یومَ القِیامَةِ مَع الیَهودِ ؛ لأنَّهم أغَشُّ الخَلقِ لِلمُسلِمینَ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :لیسَ مِنّا مَن غَشَّ مُسلِما . (5)

سنن أبی داوود :إنّ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله مَرَّ بِرَجُلٍ یَبِیعُ طَعاما ، فَسَألَهُ : کیفَ تَبِیعُ ؟ فَأخبَرَهُ ، فَاُوحِیَ إلَیهِ أن أدخِلْ یَدَکَ فیهِ ، فَأدخَلَ یَدَهُ فیه فإذا هو مَبلولٌ ، فقالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : لیسَ مِنّا مَن غَشَّ . (6)

3019

پرهیز از دغلکاری

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ به گندم فروشی _فرمود : ای گندم فروش! آیا زیر این هم مانند روی آن است؟ هر که با مسلمانان دغلکاری کند، از آنها نیست.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از ما نیست کسی که به مسلمانی غشّ روا دارد یا به او زیان رساند یا به او نیرنگ زند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس در خریدن یا فروختن با مسلمانی دغلکاری کند، از ما نیست و روز قیامت با یهود محشور می شود؛ زیرا یهود دغلکارترین مردم نسبت به مسلمانان هستند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از ما نیست کسی که با مسلمانی دغلکاری کند.

سنن أبی داوود :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بر مردی گذشت که گندم می فروخت، پرسید : چند می فروشی؟ آن مرد قیمت را به حضرت گفت. به پیامبر وحی شد که دستت را داخل ظرف گندم فرو ببر. حضرت دست خود را در آن فرو برد و دستش مرطوب شد. آنگاه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : از ما نیست کسی که تقلّب کند.

ص :432


1- الکافی : 5/160/6.
2- کنز العمّال : 9512.
3- تحف العقول : 42.
4- الأمالی للصدوق : 515/707 .
5- کتاب من لا یحضره الفقیه : 3/273/3986.
6- سنن أبی داوود : 3/272/3452.

الترغیب و الترهیب :إنَّ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله مَرَّ علی صُبْرَةِ طَعامٍ ، فَأدخَلَ یَدَهُ فیها فَنالَت أصابِعُهُ بَلَلاً ، فقالَ : ما هذا یا صاحِبَ الطَّعامِ ؟ قالَ : أصابَتهُ السماءُ یا رسولَ اللّهِ . قالَ : أ فَلا جَعَلتَهُ فَوقَ الطَّعامِ حتّی یَراهُ الناسُ؟! مَن غَشَّنا فَلَیسَ مِنّا . (1)

کنز العمّال :مَرّ رسولُ اللّه صلی الله علیه و آله بِرَجُلٍ یَبِیعُ طَعاما قد خَلَطَ جَیِّدا بِقَبِیحٍ، فقالَ له النبیُّ صلی الله علیه و آله : ما حَمَلَکَ علی ما صَنَعتَ ؟ ! فقالَ : أرَدتُ أن یَنفُقَ ! فقالَ لَهُ النبیُّ صلی الله علیه و آله : مَیِّزْ کُلَّ واحِدٍ مِنهُما علی حِدَةٍ ؛ لیسَ فی دِینِنا غِشٌّ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :المُؤمنُ لا یَغُشُّ أخاهُ ، و لا یَخُونُهُ ، و لا یَخذُلُهُ ، و لا یَتَّهِمُهُ . (3)

عنه علیه السلام :مِن عَلامَةِ الشَّقاءِ غِشُّ الصَّدِیقِ . (4)

الترغیب و الترهیب :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بر تلّی از گندم گذشت. دستش را داخل آن فرو برد و انگشتانش به رطوبتی خورد. فرمود : این چیست، ای فروشنده؟ عرض کرد : ای پیامبر خدا! باران به آن خورده است. حضرت فرمود : چرا آن قسمت را رو قرار ندادی تا مردم ببینند؟ هر که با ما تقلّب کند از ما نیست.

کنز العمّال :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به مردی که گندم مرغوب و نا مرغوبی را با هم مخلوط کرده بود و می فروخت فرمود : چرا این کار را کرده ای؟ عرض کرد : می خواستم [جنس نا مرغوب] به فروش برسد. پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود : آنها را از هم جدا کن. در دین ما دغلکاری جایی ندارد.

امام علی علیه السلام :مؤمن برادر خود را نمی فریبد، به او خیانت نمی کند، او را تنها نمی گذارد و او را متّهم نمی سازد.

امام علی علیه السلام :از نشانه های بدبختی، دغلکاری با دوست است.

ص :433


1- الترغیب و الترهیب : 2/571/2.
2- کنز العمّال : 9974.
3- الخصال : 622/10.
4- غرر الحکم : 9297.

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :مَرَّ النبیُّ صلی الله علیه و آله فِی سُوقِ المَدینةِ بطَعامٍ فقالَ لِصاحِبِهِ : ما أرَی طَعامَکَ إلاّ طَیِّبا ، و سَألَهُ عن سِعرِهِ ، فَأوحَی اللّهُ عَزَّ و جلَّ إلَیهِ أن یَدُسَّ یَدَیهِ فِی الطَّعامِ فَفَعَلَ فَأخرَجَ طَعاما رَدِیّا ، فقال لِصاحِبِهِ : ما أراکَ إلاّ و قد جَمَعتَ خِیانَةً و غِشّا لِلمُسلِمینَ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لیسَ مِنّا مَن غَشَّنا . (2)

امام باقر علیه السلام :پیامبر صلی الله علیه و آله در بازار مدینه از کنار بار گندمی عبور کرد. به صاحب آن فرمود: می بینم گندم خوب و مرغوبی داری. و از قیمت آن پرسید. پس، خداوند عزّ و جلّ به آن حضرت وحی فرمود که دستت را داخل ظرف فرو بَر. پیامبر صلی الله علیه و آله این کار را کرد و گندمِ نا مرغوبی بیرون آورد. پس، به صاحب آن فرمود: می بینم که با مسلمانان غلّ و غش می کنی .

امام صادق علیه السلام :از ما نیست کسی که با ما دغلکاری کند.

3020 - آثارُ الغِشِّ
3020 - پیامدهای دغلکاری

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن غَشَّ أخاهُ المُسلِمَ نَزَعَ اللّهُ عَنهُ بَرَکةَ رِزقِهِ، و أفسَدَ علَیهِ مَعیشَتَهُ، و وَکَلَهُ إلی نفسِهِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن باعَ عَیبا لَم یُبَیِّنْهُ لَم یَزَلْ فی مَقتِ اللّهِ ، و لَم تَزَلِ المَلائکةُ تَلعَنُهُ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن غَشَّ المُسلمینَ حُشِرَ مَعَ الیَهودِ یومَ القِیامَةِ ؛ لِأنَّهُم أغَشُّ الناسِ للمُسلِمینَ . (5)

3020

پیامدهای دغلکاری

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که به برادر مسلمان خود غشّ روا دارد، خداوند برکت را از روزی او بگیرد و زندگیش را بر وی تباه گرداند و او را به خودش وا گذارد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس کالای معیوبی را بفروشد بدون آن که عیبش را به خریدار گفته باشد، همواره در خشم خدا باشد و فرشتگان پیوسته نفرینش کنند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که [در معامله] با مسلمانان دغلکاری کند، روز قیامت با یهود محشور شود؛ زیرا این جماعت دغلکارترین مردم نسبت به مسلمانان هستند.

ص :434


1- الکافی : 5/161/7.
2- الکافی : 5/160/1.
3- بحار الأنوار : 76/365/30.
4- کنز العمّال : 9501.
5- کتاب من لا یحضره الفقیه : 3/273/3987.

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :مَلعونٌ مَن غَشَّ مُسلِما أو ماکَرَهُ أو غَرَّهُ . (1)

امام کاظم علیه السلام :ملعون است کسی که به مسلمانی غشّ روا دارد، یا به او نیرنگ زند یا فریبش دهد.

3021 - أفظَعُ الغِشِّ
3021 - زشت ترین دغلکاری

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ مِن عَهدِهِ إلی بعضِ عُمّالِهِ _: إنَّ أعظَمَ الخِیانَةِ خِیانَةُ الاُمَّةِ، و أفظَعَ الغِشِّ غِشُّ الأئمَّةِ . (2)

عنه علیه السلام :مَن غَشَّ الناسَ فی دِینِهِم فَهُو مُعانِدٌ للّهِِ و رسولِهِ . (3)

(4)

3021

زشت ترین دغلکاری

امام علی علیه السلام_ در سفارش به یکی از کارگزاران خویش _نوشت : همانا بزرگترین خیانت، خیانت به امّت است و زشت ترین دغلکاری، دغلکاری نسبت به پیشوایان است.

امام علی علیه السلام :هر که در دین مردم با آنها دغلکاری کند، دشمن خدا و پیامبر اوست.

3022 - أغَشُّ النّاسِ
3022 - دغلکارترین مردم

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنَّ أنصَحَ الناسِ لنفسِهِ أطوَعُهُم لِرَبِّهِ ، و إنَّ أغَشَّهُم لنفسِهِ أعصاهُم لِرَبِّهِ . (5)

عنه علیه السلام :إنَّ أغَشَّ الناسِ أغَشُّهُم لنفسِهِ و أعصاهُم لِرَبِّهِ . (6)

عنه علیه السلام :مَن غَشَّ نَفسَهُ کانَ أغَشَّ لِغَیرِهِ . (7)

(8)

3022

دغلکارترین مردم

امام علی علیه السلام :خیر خواه ترین مردم نسبت به خویش کسی است که در برابر پروردگارش از همه فرمانبردارتر باشد و خیانت کارترین آنها به خود، نا فرمانترین آنها از پروردگار خویش است.

امام علی علیه السلام :همانا دغلکارترین مردم کسی است که با خود دغلکارتر و در برابر پروردگارش نا فرمانتر باشد.

امام علی علیه السلام :کسی که با خود دغلکار باشد با دیگری دغلکارتر است.

ص :435


1- بحار الأنوار : 103/82/8.
2- نهج البلاغة : الکتاب 26.
3- غرر الحکم : 8891.
4- (انظر) الخیانة : باب 1163.
5- نهج البلاغة : الخطبة 86.
6- غرر الحکم : 3516.
7- غرر الحکم : 9044.
8- (انظر) النُّصح : باب 3813.

ص :436

390 - الغَصب

390 - غصب

اشاره

(1)

(2)

ص :437


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 104 / 258 باب 4 «الغصب». وسائل الشیعة : 17 / 308 «کتاب الغصب». مستدرک الوسائل : 17 / 87 «کتاب الغصب». کنز العمّال : 10 / 636 _ 644 «الغصب».
2- انظر: عنوان 109 «الحرام» ، 127 «الحلال» ، 315 «الضمان» ، 329 «الظلم».

3023 - الغَصبُ
3023 - غصب

الکتاب :

«أَمَّا السَّفِینَةُ فَکَانَتْ لِمَسَ_کِینَ یَعْمَلُونَ فِی الْبَحْرِ فَأَرَدتُّ أَنْ أَعِیبَهَا وَ کانَ وَراءَهُمْ مَلِکٌ یأْخُذُ کُلَّ سَفِینَةٍ غَصْبا » . (1)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَنِ اقتَطَعَ مالَ مؤمنٍ غَصبا بغَیرِ حَقِّهِ لَم یَزَلِ اللّهُ مُعرِضا عَنهُ ، ماقِتا لأِعمالِهِ التی یَعمَلُها مِن البِرِّ و الخَیرِ ، لا یُثبِتُها فی حَسَناتِهِ حتّی یَتُوبَ و یَرُدَّ المالَ الذی أخَذَهُ إلی صاحِبِهِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن غَصَبَ رَجُلاً أرضا ظُلما لَقِیَ اللّهَ تعالی و هُو علَیهِ غَضبانُ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّه لا یَقتَطِعُ رَجُلٌ مالاً إلاّ لَقِیَ اللّهَ عَزَّ و جلَّ یومَ القِیامَةِ و هو أجذَمُ . (4)

3023

غصب

قرآن :

«اما آن کشتی از آنِ بینوایانی بود که در دریا کار می کردند. خواستم معیوبش کنم، زیرا در آن سوترشان پادشاهی بود که کشتیها[ی سالم] را به غصب می گرفت».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که مال مسلمانی را به ناحق غصب کند، خداوند پیوسته از او روی گردان باشد و از هر کار نیکی که می کند در خشم باشد و آنها را در شمار حسناتش ثبت نکند، تا آن گاه که توبه کند و مالی را که گرفته است به صاحبش برگرداند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس زمین کسی را به ناحق غصب کند، خداوند متعال را دیدار کند در حالی که بر او خشمگین است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ کس مالی را به زور نگیرد، مگر این که روز قیامت با بیماری جذام خداوند عزّ و جلّ را دیدار کند.

ص :438


1- الکهف : 79.
2- عوالی اللآلی : 1/364/56 .
3- کنز العمّال : 30366.
4- کنز العمّال : 30342.

عنه صلی الله علیه و آله :لا یَحِلُّ لاِمرِئٍ مُسلمٍ أن یَأخُذَ مالَ أخِیهِ بغَیرِ حَقِّهِ ؛ و ذلکَ لِما حَرَّمَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ مالَ المُسلمِ علَی المُسلمِ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الحَجَرُ الغَصِیبُ (2) فِی الدارِ رَهنٌ علی خَرابِها . (3)

عنه علیه السلام :و اللّهِ لأَن أبِیتَ علی حَسَکِ السَّعدانِ مُسَهَّدا ، أو اُجَرَّ فی الأغلالِ مُصَفَّدا ، أحَبُّ إلَیَّ مِن أن ألقَی اللّهَ و رسولَهُ یومَ القِیامَةِ ظالِما لِبَعضِ العِبادِ ، و غاصِبا لِشَیءٍ مِن الحُطامِ ! ......... و اللّهِ لو اُعطِیتُ الأقالیمَ السَّبعَةَ بِما تَحتَ أفلاکِها علی أن أعصِیَ اللّهَ فی نَملَةٍ أسلُبُها جِلبَ(خَملَةَ) شَعِیرَةٍ ما فَعَلتُهُ ! (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :أربَعةٌ لا یَجُزنَ فی أربَعٍ : الخِیانَةُ، و الغُلولُ، و السَّرِقَةُ ، و الرِّبا ، لا یَجُزنَ فی حَجٍّ ، و لا عُمرَةٍ ، و لا جِهادٍ ، و لا صَدَقةٍ . (5)

الإمامُ المهدیُّ علیه السلام :لا یَحِلُّ لأِحدٍ أن یَتَصَرَّفَ فی مالِ غَیرِهِ بغَیرِ إذنِهِ . (6)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بر هیچ مسلمانی روا نیست که مال برادرش را بناحق بگیرد؛ زیرا خداوند عزّ و جلّ مال مسلمان را بر مسلمان حرام کرده است.

امام علی علیه السلام :سنگ غصبی در خانه، ضامن ویرانی آن خانه است.

امام علی علیه السلام :به خدا سوگند اگر شب را بر روی خار سعدان بیدار بگذرانم، یا مرا بسته در غل و زنجیر بر زمین بکشند، خوشتر دارم از این که روز قیامت با دست آلوده به ستم بر بنده ای و غصب چیزی از حطام دنیا خدا و رسولش را دیدار کنم ......... به خدا سوگند اگر هفت اقلیم با آنچه در زیر آسمانهاست به من داده شود به این شرط که با ربودن پوست جوی از دهان موری خدا را نافرمانی کنم، هرگز چنین نخواهم کرد!

امام صادق علیه السلام :[صرف کردن] چهار چیز در چهار امر روا نیست : خیانت [در امانت] و کِش رفتن از غنایم و دزدی و ربا. [این اموال] قابل مصرف در حجّ و عمره و جهاد و صدقه (زکات) نیستند.

امام مهدی علیه السلام :بر هیچ کس روا نیست که بدون اجازه دیگری در مال او تصرف کند.

ص :439


1- کنز العمّال : 30343.
2- فی شرح نهج البلاغة: 19/72 «الغصب» بدل «الغصیب» .
3- نهج البلاغة: الحکمة 240 .
4- نهج البلاغة : الخطبة 224.
5- الکافی : 5/124/ 2.
6- وسائل الشیعة : 17/309/4.

3024 - عُقوبَةُ الغَصبِ
3024 - کیفر غصب کردن

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لَمّا سُئلَ عَمَّن أخَذَ أرضا بِغَیرِ حَقِّها و بَنی فیها _: یُرفَعُ بِناؤهُ ، و تُسَلَّمُ التُّربَةُ إلی صاحِبِها ؛ لیسَ لِعِرقِ ظالِمٍ حَقٌّ . (1)

3024

کیفر غصب کردن

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از حکم کسی که زمینی را به ناحق گرفته و ساختمانی در آن ساخته است _فرمود : ساختمانش ویران می گردد و زمین به صاحبش برگردانده می شود. برای عِرق ظالم (غاصب) حقی وجود ندارد . (2)

ص :440


1- وسائل الشیعة : 17/311/1.
2- «عرق ظالم» این است که شخصی در زمینی که قبلاً توسط کسی دیگر احیا شده، غاصبانه نهالی بکارد یا بذری بیفشاند یا بنایی احداث کند تا از این طریق مستوجب آن زمین شود. برای دیدن توضیحات بیشتر در این باره و حدیثی که از پیامبر صلی الله علیه و آله در همین خصوص نقل شده است مراجعه کنید به لسان العرب، ماده «عرق» _ م .

391 - الغَضَب

391 - خشم

اشاره

(1)

(2)

ص :441


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 73 / 262 باب 132 «ذمّ الغضب و مدح التنمّر فی ذات اللّه ». بحار الأنوار : 71 / 397 باب 93 «کظم الغیظ». کنز العمّال : 3 / 405 ، 784 «کظم الغیظ». وسائل الشیعة : 8 / 523 باب 114 «استحباب کظم الغیظ». المحجّة البیضاء : 5 / 289 «کتاب آفة الغضب و الحقد و الحسد».
2- انظر: عنوان 357 «التعصّب». الحقّ : باب 893 ، الحِلم : باب 946 ، الملامة : باب 3538.

3025 - الغَضَبُ مِفتاحُ کُلِّ شَرٍّ
3025 - خشم، کلید هر بدی است

الترغیب و الترهیب عن رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ لَمّا استَوصاهُ رجُلٌ _: لا تَغضَبْ ، قالَ : فَفَکَّرتُ حِینَ قالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ما قالَ ، فإذا الغَضَبُ یَجمَعُ الشَّرَّ کُلَّهُ . (1)

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :الغَضَبُ یُفسِدُ الإیمانَ کما یُفسِدُ الخَلُّ العَسَلَ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الغَضَبُ یُثِیرُ کَوامِنَ الحِقدِ . (3)

عنه علیه السلام :الغَضَبُ شَرٌّ إن أطَعتَهُ دَمَّرَ . (4)

عنه علیه السلام :الغَضَبُ مَرکَبُ الطَّیشِ . (5)

عنه علیه السلام :بِکَثرَةِ الغَضَبِ یکونُ الطَّیشُ . (6)

عنه علیه السلام :الغَضَبُ یُردِی صاحِبَهُ و یُبدِی مَعایِبَهُ . (7)

3025

خشم، کلید هر بدی است

الترغیب و الترهیب :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در پاسخ به مردی که از آن حضرت اندرزی خواست فرمود : خشمگین مشو. آن مرد می گوید : من در سخن پیامبر خدا صلی الله علیه و آله اندیشه کردم. دیدم که خشم فراهم آورنده همه بدیهاست.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خشم، ایمان را تباه می کند همان گونه که سرکه عسل را.

امام علی علیه السلام :خشم، کینه های نهفته را بر می انگیزد.

امام علی علیه السلام :خشم، شرّ است، اگر از آن فرمان بری ویران می کند.

امام علی علیه السلام :خشم، مَرکب سبکسری است.

امام علی علیه السلام :از خشمِ بسیار است که سبکسری سر می زند.

امام علی علیه السلام :خشم، صاحب خود را نابود می کند و عیبهایش را آشکار می سازد.

ص :442


1- الترغیب و الترهیب : 3/445/2.
2- بحار الأنوار : 73/267/22 .
3- غرر الحکم : 2164.
4- غرر الحکم : 1220.
5- غرر الحکم : 808.
6- غرر الحکم : 4264.
7- غرر الحکم : 1709.

عنه علیه السلام :مَن أطلَقَ غَضَبَهُ تَعَجَّلَ حَتفَهُ . (1)

عنه علیه السلام :بِئسَ القَرِینُ الغَضَبُ : یُبدِی المَعائبَ ، و یُدنِی الشَّرَّ ، و یُباعِدُ الخَیرَ . (2)

عنه علیه السلام :إنّکم إن أطَعتُم سَورَةَ الغَضَبِ أورَدَتکُم نِهایَةَ العَطَبِ . (3)

عنه علیه السلام :احتَرِسُوا مِن سَورَةِ الغَضَبِ ، و أعِدُّوا لَهُ ما تُجاهِدُونَهُ بهِ مِن الکَظمِ و الحِلمِ . (4)

عنه علیه السلام :لا نَسَبَ أوضَعُ مِن الغَضَبِ . (5)

عنه علیه السلام :عُقوبَةُ الغَضُوبِ و الحَقُودِ و الحَسُودِ تَبدَأُ بأنفُسِهِم ! (6)

عنه علیه السلام :مِن طَبائعِ الجُهّالِ التَّسَرُّعُ إلَی الغَضَبِ فی کُلِّ حالٍ . (7)

عنه علیه السلام :لا یَقُومُ عِزُّ الغَضَبِ بِذُلِّ الاعتِذارِ . (8)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :الغَضَبُ مِفتاحُ کُلِّ شَرٍّ . (9)

امام علی علیه السلام :هر که عنان خشم خود را رها کند، مرگش شتاب گیرد.

امام علی علیه السلام :چه بد همنشینی است خشم : عیبها را بر ملا می کند، بدی را نزدیک می آورد و خوبی را دور می گرداند.

امام علی علیه السلام :اگر از تندی خشم فرمان برید، شما را به نقطه پایان هلاکت برد.

امام علی علیه السلام :از تندی خشم، خود را نگه دارید و با آنچه از فرو خوردن خشم و بردباری در قبالش آماده ساخته اید، با آن به جهاد برخیزید .

امام علی علیه السلام :هیچ اصل و نسبی پست تر از خشم نیست.

امام علی علیه السلام :کیفر افراد عصبانی و کینه توز و حسود، نخست به خودشان می رسد.

امام علی علیه السلام :از خوی مردمان نادان این است که در هر حالی زود خشم می گیرند.

امام علی علیه السلام :عزّتِ خشم، با خواری پوزش خواهی قابل سنجش نیست.

امام صادق علیه السلام :خشم، کلید هر بدی است.

ص :443


1- غرر الحکم : 7948.
2- غرر الحکم : 4417.
3- غرر الحکم : 3855.
4- غرر الحکم : 2507.
5- الأمالی للصدوق : 399/515 .
6- غرر الحکم : 6325 ،
7- غرر الحکم : 9351.
8- غرر الحکم : 10793.
9- الکافی : 2/303/3.

عنه علیه السلام_ لَمّا سَألَهُ عبدُ الأعلی: عَلِّمْنی عِظَةً أتَّعِظُ بِها _: إنَّ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله أتاهُ رجُلٌ فَقالَ لَهُ : یا رسولَ اللّهِ ، عَلِّمْنی عِظَةً أتَّعِظُ بِها ، فقالَ لَهُ : انطَلِقْ و لا تَغضَبْ ، ثُمّ أعادَ إلَیهِ فقالَ لَهُ : اِنطَلِقْ و لا تَغضَبْ _ ثلاثَ مَرَّاتٍ _ . (1)

عنه علیه السلام :الغَضَبُ مَمحَقَةٌ لِقَلبِ الحَکیمِ . (2)

امام صادق علیه السلام_ به عبد الاعلی وقتی به ایشان عرض کرد : مرا اندرزی بیاموزید که آن را به کار بندم _فرمود : مردی خدمت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد : ای پیامبر خدا! مرا اندرزی بیاموزید که آن را به کار بندم. حضرت به او فرمود : برو و خشمگین مشو. مرد سخن خود را تکرار کرد، پیامبر باز فرمود : برو و خشمگین مشو. این پرسش و پاسخ سه بار تکرار شد.

امام صادق علیه السلام :خشم، نابود کننده دل شخص حکیم است.

3026 - الغَضَبُ جَمرَةٌ مِنَ الشَّیطانِ
3026 - خشم، اخگری است از شیطان

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :الغَضَبُ جَمرَةٌ مِن الشیطانِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :ألا و إنَّ الغَضَبَ جَمرَةٌ فی قَلبِ ابنِ آدمَ ، أ ما رَأیتُم إلی حُمرَةِ عَینَیهِ و انتِفاخِ أوداجِهِ ؟! فَمَن أحَسَّ بِشیءٍ مِن ذلکَ فَلْیَلصَقْ بالأرضِ . (4)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الغَضَبُ نارُ القُلوبِ . (5)

عنه علیه السلام :الغَضَبُ نارٌ مُوقَدَةٌ ، مَن کَظَمَهُ أطفَأها ، و مَن أطلَقَهُ کانَ أوَّلَ مُحتَرِقٍ بها . (6)

3026

خشم، اخگری است از شیطان

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خشم، اخگری است از شیطان.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بدانید که خشم اخگری است در دل فرزند آدم. مگر نمی بینید که چشمانش سرخ می شود و رگهای گردنش باد می کند. هر کس احساس کرد که به خشم در آمده است، باید به زمین بچسبد (بنشیند).

امام علی علیه السلام :خشم، آتش دلهاست.

امام علی علیه السلام :خشم، آتشی فروزان است. هر کس خشم خود را فرو خورد، این آتش را خاموش کرده است و هر کس جلو آن را رها کند، پیش از هر کس، خودش در آن آتش می سوزد.

ص :444


1- الکافی : 2/303/5.
2- الکافی : 2/305/13.
3- بحار الأنوار : 73/265/15.
4- الترغیب و الترهیب : 3/448/10.
5- غرر الحکم : 965.
6- غرر الحکم : 1787.

عنه علیه السلام_ فی وصیَّتِهِ لعبدِ اللّهِ بنِ العبّاسِ عندَ استِخلافِهِ إیّاهُ علَی البَصرَةِ _: و إیّاکَ و الغَضَبَ ؛ فإنّهُ طَیرَةٌ مِن الشیطانِ . (1)

عنه علیه السلام_ مِ_ن کت_ابٍ لَ_هُ إلَ_ی الح__ارِثِ الهَمْدانیِّ _: و احذَرِ الغَضَبَ ؛ فإنّهُ جُندٌ عَظیمٌ مِن جُنودِ إبلیسَ . (2)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إنَّ هذا الغَضَبَ جَمرَةٌ مِن الشیطانِ تَتَوَقَّدُ فی قَلبِ ابنِ آدمَ ، و إنّ أحَدَکُم إذا غَضِبَ احمَرَّت عَیناهُ ، و انتَفَخَت أوداجُهُ ، و دَخَلَ الشیطانُ فیهِ . (3)

امام علی علیه السلام_ در سفارش به عبد اللّه بن عبّاس هنگامی که او را در بصره جانشین خود نمود _فرمود : از خشم بپرهیز که آن سبک مغزی است و از سوی شیطان.

امام علی علیه السلام_ در نامه خود به حارث همدانی _نوشت : از خشم بپرهیز که آن لشکری بزرگ از سپاه شیطان است.

امام باقر علیه السلام :براستی که این خشم، اخگری از شیطان است که در دل فرزند آدم برافروخته می شود. هرگاه فردی از شما عصبانی می شود، چشمانش سرخ می گردد و رگهای گردنش باد می کند و شیطان به درون او راه می یابد.

3027 - الغَضَبُ ضَربٌ مِن الجُنونِ
3027 - خشم، نوعی دیوانگی است

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الحِدَّةُ ضَربٌ مِن الجُنونِ لأنَّ صاحِبَها یَندَمُ ، فإن لَم یَندَمْ فَجُنُونُهُ مُستَحکِمٌ . (4)

عنه علیه السلام :إیّاک و الغَضَبَ ، فَأوَّلُهُ جُنونٌ و آخِرُهُ نَدَمٌ . (5)

3027

خشم، نوعی دیوانگی است

امام علی علیه السلام :خشم و تندی، نوعی از دیوانگی است؛ زیرا صاحب آن پشیمان می شود و اگر پشیمان نشود، دیوانگیش قطعی است.

امام علی علیه السلام :زنهار از خشم؛ زیرا آغاز آن دیوانگی و انجامش پشیمانی است.

ص :445


1- نهج البلاغة : الکتاب 76.
2- نهج البلاغة: الکتاب69.
3- بحار الأنوار : 73/267/21.
4- نهج البلاغة : الحکمة 255.
5- غرر الحکم : 2635.

عنه علیه السلام :الغَضَبُ یُفسِدُ الألبابَ ، و یُبعِدُ مِن الصَّوابِ . (1)

عنه علیه السلام :أقدَرُ الناسِ علَی الصَّوابِ مَن لَم یَغضَبْ . (2)

عنه علیه السلام :شِدَّةُ الغَضَبِ تُغَیِّرُ المَنطِقَ ، و تَقطَعُ مادَّةَ الحُجَّةِ ، و تُفَرِّقُ الفَهمَ . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن لَم یَملِکْ غَضَبَهُ لَم یَملِکْ عَقلَهُ . (4)

امام علی علیه السلام :خشم، خردها را تباه می گرداند و از جاده صواب دور می سازد.

امام علی علیه السلام :تواناترین مردم در تشخیصِ درست، کسی است که خشمگین نشود.

امام علی علیه السلام :شدّت خشم، نحوه سخن گفتن را تغییر می دهد و ریشه برهان و دلیل را قطع می کند و فهم را از هم می گسلد.

امام صادق علیه السلام :هر که مالک خشم خویش نباشد، مالک خِرد خویش نخواهد بود.

3028 - الحَثُّ عَلی مِلکِ الغَضَبِ
3028 - تشویق به تسلّط بر خشم

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أ لا اُخبِرُکُم بِأشَدِّکُم ؟ مَن مَلَکَ نفسَهُ عِندَ الغَضَبِ . (5)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أفضَلُ المِلکِ مِلکُ الغَضَبِ . (6)

عنه علیه السلام :أحضَرُ الناسِ جَوابا مَن لَم یَغضَبْ . (7)

عنه علیه السلام :أشرَفُ المُروءَةِ مِلکُ الغَضَبِ و إماتَةُ الشَّهوَةِ . (8)

3028

تشویق به تسلّط بر خشم

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آیا شما را از قوی ترینتان خبر ندهم؟ کسی که در هنگام خشم، خویشتندار است.

امام علی علیه السلام :بهترین مالکیّت، مالک خشم بودن است.

امام علی علیه السلام :حاضر جوابترین مردم کسی است که خشمگین نشود.

امام علی علیه السلام :بالاترین انسانیّت، تسلّط داشتن بر خشم است و میراندن خواهش نفْس.

ص :446


1- غرر الحکم : 1356.
2- غرر الحکم : 3047.
3- بحار الأنوار : 71/428/78.
4- الکافی : 2/305/13.
5- نثر الدرر : 1/183.
6- غرر الحکم : 2904.
7- غرر الحکم : 2950.
8- غرر الحکم : 3102.

عنه علیه السلام :أعظَمُ الناسِ سُلطانا علی نفسِهِ مَن قَمَعَ غَضَبَهُ و أماتَ شَهوَتَهُ . (1)

عنه علیه السلام :رَأسُ الفَضائلِ مِلکُ الغَضَبِ و إماتَةُ الشَّهوَةِ . (2)

عنه علیه السلام :ضَبطُ النَّفسِ عِندَ حادِثِ الغَضَبِ یُؤمِنُ مَواقِعَ العَطَبِ . (3)

عنه علیه السلام :ظَفِرَ بالشیطانِ مَن غَلَبَ غَضَبَهُ ، ظَفِرَ الشیطانُ بِمَن مَلَکَهُ غَضَبُهُ . (4)

عنه علیه السلام :أعدَی عَدُوٍّ لِلمَرءِ غَضَبُهُ و شَهوَتُهُ ، فَمَن مَلَکَهُما عَلَت درجَتُهُ ، و بَلَغَ غایَتَهُ . (5)

عنه علیه السلام :الغَضَبُ عَدُوٌّ فلا تُمَلِّکْهُ نفسَکَ . (6)

عنه علیه السلام :مَن غَلَبَ علَیهِ غَضَبُهُ و شَهوَتُهُ فهُو فی حَیِّزِ البَهائمِ . (7)

عنه علیه السلام_ مِن کتابٍ لَهُ للأشتَرِ لَمّا وَلاّهُ مِصرَ _: اِملِکْ حَمِیَّةَ أنفِکَ، و سَورَةَ حَدِّکَ، و سَطوَةَ یَدِکَ، و غَربَ لسانِکَ، و احتَرِسْ مِن کُلِّ ذلکَ بکَفِّ البادِرَةِ ، و تَأخِیرِ السَّطوَةِ، [و ارفَعْ بَصَرَکَ إلَی السماءِ عندَ ما یَحضُرُکَ مِنهُ] (8) حتّی یَسکُنَ غَضَبُکَ فَتَملِکَ الاختِیارَ، و لَن تُحکِمَ ذلکَ مِن نفسِکَ حتَّی تُکثِرَ هُمُومَکَ بِذِکرِ المَعادِ إلی رَبِّکَ . (9)

امام علی علیه السلام :بزرگترین فرمانروا بر نفْس، کسی است که خشم خویش را درهم کوبد و خواهش نفْس خود را بمیراند.

امام علی علیه السلام :تسلّط داشتن بر خشم و میراندن خواهش نفْس، سرآمد فضایل است.

امام علی علیه السلام :خویشتنداری به هنگام بروز خشم، از افتادن در ورطه های هلاکت مصون می دارد.

امام علی علیه السلام :هر که بر خشم خویش چیره شود، بر شیطان پیروز شود و هر که مقهور خشم خویش شود، شیطان بر او پیروز گردد.

امام علی علیه السلام :دشمن ترین دشمن آدمی، خشم و شهوت اوست. پس هر که بر این دو مسلّط شود، درجه اش بالا رود و به هدفش برسد.

امام علی علیه السلام :خشم، دشمن توست. پس، او را برخود مسلّط مگردان.

امام علی علیه السلام :هر که خشم و شهوتش بر او چیره شوند، در جایگاه ستوران است.

امام علی علیه السلام_ در فرمان استانداری به مالک اشتر _نوشت : بادِ دماغ و تندیِ خشم و ضربِ دست و تیزیِ زبانت را مهار کن و با نگهداشتن زبانت به گاه خشم و درنگ کردن در حمله و نشان دادن ضرب دست، خود را از همه این صفات زشت نگه دار (و هرگاه این حالات به تو دست داد، نگاهت را به آسمان بردار) تا خشمت آرام گیرد و عنان اختیارت را در دست گیری و تو هرگز بر خود چنین تسلّطی پیدا نکنی، مگر آن گاه که فکر و ذکر خود را پیوسته متوجّه معاد و بازگشت به سوی پروردگارت گردانی.

ص :447


1- غرر الحکم : 3259.
2- غرر الحکم : 5237.
3- غرر الحکم : 5931.
4- غرر الحکم : 6048 _ 6049.
5- غرر الحکم : 3269.
6- غرر الحکم : 1337.
7- غرر الحکم : 8756.
8- ما بین المعقوفین لا یوجد فی نهج البلاغة و أثبتناه من تحف العقول .
9- نهج البلاغة : الکتاب 53 ، تحف العقول : 148.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن لَم یَملِکْ غَضَبَهُ لَم یَملِکْ عَقلَهُ . (1)

امام صادق علیه السلام :کسی که اختیاردار خشم خود نباشد، اختیاردار خِرد خود نیست.

3029 - أقوَی النّاسِ
3029 - قوی ترین مردم

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لیسَ الشَّدیدُ بالصُّرَعَةِ ، إنّما الشَّدیدُ الذی یَملِکُ نفسَهُ عندَ الغَضَبِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :الصُّرَعَةُ کُلُّ الصُّرَعَةِ ، الصُّرَعَةُ کلُّ الصُّرَعةِ ، الصُّرَعةُ کلُّ الصُّرَعةِ : الرَّجُلُ الذی یَغضَبُ فَیَشتَدُّ غَضَبُهُ ، و یَحمَرُّ وَجهُهُ ، و یَقشَعِرُّ جِلدُهُ ، فَیَصرَعُ غَضَبَهُ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله_ لَمّا رَأی قَوما یَدحُونَ حَجَرا _: أشَدُّکم مَن مَلَکَ نفسَهُ عندَ الغَضَبِ ، و أحمَلُکُم مَن عَفا بعدَ المَقدِرَةِ . (4)

3029

قوی ترین مردم

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پهلوانی، به زمین زدن حریف نیست. بلکه پهلوان کسی است که در هنگام خشم خویشتندار باشد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پهلوان تمام عیار، پهلوان تمام عیار، پهلوان تمام عیار، کسی است که به خشم آید و خشمش بالا گیرد و چهره اش سرخ گردد و مو بر بدنش راست شود، اما خشم خود را مغلوب کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ وقتی عدّه ای را دید که سنگی را پرتاب می کنند _فرمود : قوی ترین شما، کسی است که به هنگام خشم خود دار باشد و با تحمل ترین شما کسی است که با وجود قدرت داشتن [بر انتقام]، گذشت کند.

ص :448


1- الکافی : 2/305/13.
2- تنبیه الخواطر : 1/122.
3- الترغیب و الترهیب : 3/447/9.
4- بحار الأنوار : 77/148/67.

بحار الأنوار :قالَ [ رسولُ اللّهِ] صلی الله علیه و آله یَوما : أیُّها النّاسُ! ......... ما الصُّرَعَةُ فیکُم ؟ قالوا : الشَّدیدُ القَویُّ الذی لا یُوضَعُ جَنبُهُ ، فقالَ : بلِ الصُّرَعَةُ حَقُّ الصُّرَعَةِ رَجُلٌ وَکَزَ الشیطانُ فی قَلبِهِ و اشتَدَّ غَضبُهُ و ظَهَرَ دَمُهُ ، ثُمّ ذَکَرَ اللّهَ فَصَرَعَ بحِلمِهِ غَضَبَهُ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أقوَی الناسِ مَن قَوِیَ عَلی غَضبِهِ بِحِلمِهِ . (2)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :لا قُوَّةَ کَرَدِّ الغَضَبِ . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَرَّ رسولُ اللّهِ بقومٍ یَرفَعُونَ حَجرا فقالَ : ما هذا ؟ فقالوا : نَعرِفُ بذلک أشَدَّنا و أقوانا ، فقالَ : أ لا اُخبِرُکُم بِأشَدِّکُم و أقواکُم ؟ قالوا : بَلی یا رسولَ اللّهِ ، قالَ أشَدُّکُم و أقواکُمُ الذی إذا رَضِیَ لَم یُدخِلْهُ رِضاهُ فی إثمٍ و لا باطِلٍ ، و إذا سَخِطَ لَم یُخرِجهُ سَخَطُهُ مِن قَولِ الحَقِّ ، و إذا قَدَرَ لَم یَتَعاطَ ما لیسَ بِحَقٍّ . (4)

(5)

بحار الأنوار :روزی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : ای مردم! به نظر شما پهلوان کیست؟ عرض کردند : شخص نیرومند و پر زوری که پهلویش به خاک رسانده نشود. حضرت فرمود : اما پهلوان واقعی آن کسی است که شیطان به دلش مشت کوبد و خشمش بالا گیرد و خونش به جوش آید، اما خدا را یاد کند و با بردباری، خشم خود را بر زمین کوبد .

امام علی علیه السلام :قویترین مردم، کسی است که با بردباری بر خشم خود چیره شود.

امام باقر علیه السلام :هیچ قدرتی مانند جلوگیری از خشم نیست.

امام صادق علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بر عدّه ای گذشت که مشغول بالا بردن سنگی بودند. پرسید : چه می کنید؟ عرض کردند : زور آزمایی می کنیم. حضرت فرمود : آیا می خواهید به شما بگویم که قویترین و پهلوانترین شما کیست؟ عرض کردند : آری، ای پیامبر خدا. حضرت فرمود : قویترین و پهلوانترین شما، کسی است که هرگاه خوشحال باشد، دست به گناه و نادرستی نیالاید و هرگاه به خشم آید، خشمش او را از گفتن حق دور نگرداند و هرگاه قدرت پیدا کند، چیزی را به ناحق نگیرد.

ص :449


1- بحار الأنوار : 77/150/86.
2- غرر الحکم : 3182.
3- تحف العقول : 286.
4- مشکاة الأنوار : 382/1265.
5- (انظر) الشجاعة : ب194. الهوی : باب 3986.

3030 - الحَثُّ عَلی کَظمِ الغَیظِ
3030 - ترغیب به فرو خوردن خشم

الکتاب :

«وَ الْکاظِمِینَ الْغَیْظَ وَ الْعافِینَ عَنِ النَّاسِ» . (1)

«وَ إذا ما غَضِبُوا هُمْ یَغْفِرُونَ » . (2)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن کَظَمَ غَیظا مَلَأ اللّهُ جَوفَهُ إیمانا . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :ما تَجَرَّعَ عَبدٌ جُرعَةً أفضَلَ عِندَ اللّهِ مِن جُرعَةِ غَیظٍ کَظَمَها للّهِِ ابتِغاءَ وَجهِ اللّهِ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :مِن أحَبِّ السَّبیلِ إلَی اللّهِ عَزَّ و جلَّ جُرعَتانِ : جُرعَةُ غَیظٍ تَرُدُّها بِحِلمٍ ، و جَرعَةُ مُصیبَةٍ تَرُدُّها بِصَبرٍ . (5)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَتی أشفِی غَیظِی إذا غَضِبتُ ؟! أ حِینَ أعجِزُ عن الانتِقامِ فَیقالُ لی : لو صَبَرتَ ، أم حینَ أقدِرُ علَیهِ فیقالُ لی : لو عَفَوتَ (غَفَرتَ) ؟ ! (6)

3030

ترغیب به فرو خوردن خشم

قرآن :

«و [اهل تقوا] فرو خورندگان خشم و گذشت کنندگان از مردم[اند]».

«و [اهل ایمان ] چون به خشم آیند، می بخشند».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که خشمی را فرو خورد، خداوند درون او را از ایمان پُر کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بنده هیچ جرعه ای را سر نکشید که نزد خدا برتر از جرعه خشمی باشد که به خاطر رضای خدا آن را فرو خورَد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از محبوبترین راهها به سوی خداوند عزّ و جلّ دو جرعه است : جرعه خشمی که با بردباری آن را فرو بری و جرعه مصیبتی که با شکیبایی کردن آن را فرو بری.

امام علی علیه السلام :به هنگامی که خشمگین شوم کی خشمم را فرو بنشانم؟! آیا هنگامی که از انتقام گرفتن نا توانم و به من گفته می شود : بهتر است صبر کنی؟! یا هنگامی که توانایی انتقام دارم و به من گفته می شود : بهتر است گذشت کنی؟!

ص :450


1- آل عمران : 134.
2- الشوری : 37.
3- بحار الأنوار : 69/382/44.
4- کنز العمّال : 5819.
5- الکافی : 2/110/9.
6- نهج البلاغة : الحکمة 194 .

عنه علیه السلام :مَن خافَ اللّهَ لَم یَشْفِ غَیظَهُ . (1)

عنه علیه السلام_ مِن کتابٍ لَهُ إلَی الحارثِ الهَمْدانیِّ _: وَ اکظِمِ الغَیظَ ، و تَجاوَزْ عندَ المَقدِرَةِ ، و احلُمْ عندَ الغَضَبِ ، و اصفَحْ مَع الدَّولَةِ ؛ تَکُنْ لکَ العاقِبَةُ . (2)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :ما تَجَرَّعتُ جُرعَةً أحَبَّ إلَیَّ مِن جُرعَةِ غَیظٍ لا اُکافِی بها صاحِبَها . (3)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :مَن کَظَمَ غَیظا و هو یَقدِرُ علی إمضائهِ حَشا اللّهُ قَلبَهُ أمنا و إیمانا یومَ القِیامَةِ . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن کَظَمَ غَیظا و لو شاءَ أن یُمضِیَهُ أمضاهُ ، مَلَأ اللّهُ قلبَهُ یومَ القِیامَةِ رِضاهُ . (5)

عنه علیه السلام :مَن کَفَّ غَضَبَهُ سَتَرَ اللّهُ عَورَتَهُ . (6)

عنه علیه السلام :نِعمَ الجُرعَةُ الغَیظُ لِمَن صَبَرَ علَیها ......... . (7)

عنه علیه السلام :ما مِن جُرعَةٍ یَتَجَرَّعُها العَبدُ أحَبَ إلَی اللّهِ عَزَّ و جلَ مِن جُرعَةِ غَیظٍ یَتَجَرَّعُها عِندَ تَرَدُّدِها فی قَلبِهِ ، إمّا بِصَبرٍ و إمّا بِحِلمٍ . (8)

امام علی علیه السلام :کسی که از خدا بترسد، هنگام خشم انتقام نمی گیرد.

امام علی علیه السلام_ در نامه ای به حارث همدانی _نوشت : خشم را فرو خور و به هنگام توانایی گذشت کن و در هنگام عصبانیت بردبار باش و در وقت چیرگی ببخشای، تا سرانجامت نیکو باشد.

امام زین العابدین علیه السلام :هیچ جرعه ای سرنکشیدم که نزد من خوشتر از جرعه خشمی باشد که با آن طرف مقابل را تلافی نکنم (کیفر ندهم).

امام باقر علیه السلام :کسی که خشمی را فرو خورد در حالی که می تواند آن را اعمال کند، خداوند در روز قیامت دلش را از ایمنی و ایمان بیاکَنَد.

امام صادق علیه السلام :هر که خشمی را فرو خورد که اگر بخواهد می تواند آن را به کار بندد (از طرف خود انتقام بگیرد)، خداوند در روز قیامت دلش را از خشنودیِ خود پُر سازد.

امام صادق علیه السلام :هر که خشم خود را نگه دارد، خداوند عیب او را بپوشاند.

امام صادق علیه السلام :نیکو جرعه ای است خشم، برای کسی که بر آن شکیبایی ورزد.

امام صادق علیه السلام :محبوبترین جرعه نزد خداوند عزّ و جلّ که آدمی آن را می نوشد، جرعه خشمی است که در دلش به گردش در می آید و او آن را یا با صبر و یا با بردباری فرو می برد.

ص :451


1- غرر الحکم : 8158.
2- نهج البلاغة : الکتاب 69.
3- الکافی : 2/109/1.
4- الکافی : 2/110/7.
5- بحار الأنوار : 71/411/25.
6- بحار الأنوار : 73/264/11.
7- الکافی : 2/109/2.
8- الکافی : 2/111/13.

3031 - جَزاءُ مَن شَفی غَیظَهُ بِمَعصِیَةِ اللَّهِ
3031 - کیفر کسی که با معصیت خدا خشم خود را فرو بنشاند

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنَّ لِجَهَنَّمَ بابا لا یَدخُلُها إلاّ مَن شَفی غَیظَهُ بمَعصیَةِ اللّهِ تعالی . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن طَلَبَ شِفا غَیظٍ بغَیرِ حَقٍّ ، أذاقَهُ اللّهُ هَوانا بِحَقٍّ . (2)

عنه علیه السلام :إنَّ مِن عَزائمِ اللّهِ فِی الذِّکرِ الحَکیمِ ، التی علَیها یُثِیبُ و یُعاقِبُ ، و لها یَرضَی و یَسخَطُ ، أنّهُ لا یَنفَعُ عَبدا _ و إن أجهَدَ نفسَهُ و أخلَصَ فِعلَهُ _ أن یَخرُجَ مِن الدنیا لاقِیا رَبَّهُ بِخَصلَةٍ مِن هذِهِ الخِصالِ لَم یَتُبْ مِنها : أن یُشرِکَ بِاللّهِ فیما افتَرَضَ علَیهِ مِن عِبادَتِهِ ، أو یَشفِیَ غَیظَهُ بِهلاکِ نَفسٍ ......... . (3)

3031

کیفر کسی که با معصیت خدا خشم خود را فرو بنشاند

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همانا دوزخ را دری است که از آن وارد نشود مگر کسی که از طریق معصیت خداوند متعال خشم خود را فرو بنشاند.

امام علی علیه السلام :هر که بخواهد به ناحق خشم خود را فرو بنشاند، خداوند به حق، طعم خواری را به او بچشاند.

امام علی علیه السلام :از جمله حُکم های مهمّ خداوند در قرآن حکیم، که به واسطه آنها پاداش و کیفر می دهد و به سبب آنها خشنود و ناخشنود می شود، این است که چنانچه بنده با یکی از این خصلتها از دنیا به دیدار پروردگارش برود و از آنها توبه نکرده باشد، هر چند در عبادت خود را به زحمت انداخته و عملش را [برای خدا ]خالص گردانیده باشد، هیچ سودی نبرد : در عبادتی که خدا بر او واجب کرده است برایش شریک قرار دهد، یا با کشتنِ کسی، خشم خود را فرو بنشاند ......... .

3032 - ثَوابُ مَن کَفَّ غَضَبَهُ
3032 - پاداش کسی که خشم خود را نگه دارد

بحار الأنوار :أوحَی اللّهُ إلی داوودَ علیه السلام : إذا ذَکَرَنِی عَبدِی حینَ یَغضَبُ ، ذَکَرتُهُ یومَ القِیامَةِ فی جَمیعِ خَلقِی ، و لا أمحَقُهُ فِیمَن أمحَقُ . (4)

3032

پاداش کسی که خشم خود را نگه دارد

بحار الأنوار :خداوند به داوود علیه السلام وحی فرمود : هرگاه بنده من در هنگامی که خشم می گیرد مرا یاد کند، روز قیامت در میان همه خلقِ خود به یاد او باشم و او را به همراه کسانی که نابودشان می کنم، نابود نگردانم.

ص :452


1- تنبیه الخواطر : 1/121.
2- تحف العقول : 207.
3- نهج البلاغة : الخطبة 153.
4- بحار الأنوار : 73/266/18.

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ لَمّا سَألَهُ رَجُلٌ : اُحِبُّ أن أکُونَ آمِنا مِن سَخَطِ اللّهِ _: لا تَغضَبْ علی أحَدٍ تَأمَنْ غَضَبَ اللّهِ و سَخَطَهُ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن کَفَّ غَضَبَهُ کَفَّ اللّهُ عَنهُ عَذابَهُ . (2)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :مَکتوبٌ فِی التَّوراةِ ......... : یا موسی ، أمسِکْ غَضَبَکَ عَمَّن مَلَّکتُکَ علَیهِ ، أکُفَّ عنکَ غَضَبِی . (3)

عنه علیه السلام :مَن کَفَّ غَضَبَهُ عنِ الناسِ أقالَهُ اللّهُ نفسَهُ یومَ القِیامَةِ . (4)

الإمامُ الرِّضا علیه السلام :قالَ الحواریُّونَ لِعیسی علیه السلام : أیُّ الأشیاءِ أشَدُّ ؟ قالَ : أشَدُّ الأشیاءِ غَضَبُ اللّهِ . قالوا : فیما یُتَّقی غَضَبُ اللّهِ ؟ قال : بأن لا تَغضَبُوا . (5)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در پاسخ مردی که عرض کرد : دوست دارم از سَخَط خدا در امان باشم _فرمود : بر هیچ کس خشم مگیر، تا از خشم و ناخشنودی خدا ایمن باشی.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که جلو خشم خود را بگیرد، خداوند جلو عذاب خود را از او بگیرد.

امام باقر علیه السلام :در تورات نوشته شده است : ای موسی! خشم خود را از کسی که زیر دست تو قرارش داده ام باز گیر، تا من نیز خشم خود را از تو باز گیرم.

امام باقر علیه السلام :هر که خشم خود را از مردم باز دارد، خداوند در روز قیامت از گناه او در گذرد.

امام رضا علیه السلام :حواریون از حضرت عیسی علیه السلام سؤال کردند: سخت ترین چیزها چیست؟ حضرت فرمود : سخت ترین چیزها خشم خداست. عرض کردند : چگونه می توان خود را از خشم خدا نگه داشت؟ فرمود : به این که خشمگین نشوید.

ص :453


1- کنز العمّال : 44154.
2- بحار الأنوار : 73/263/7 .
3- الکافی : 2/303/7.
4- ثواب الأعمال : 161/1.
5- مشکاة الأنوار : 383/1267 .

3033 - بَدءُ الغَضَبِ
3033 - ریشه خشم

عیسی علیه السلام_ لَمّا سُئلَ عن بَدءِ الغَضَبِ _: الکِبرُ ، و التَجَبُّرُ ، و مَحقَرَةُ الناسِ (1) . (2)

3033

ریشه خشم

عیسی علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از ریشه خشم _فرمود : خود بزرگ بینی و گردن فرازی و حقیر شمردن مردم. (3)

3034 - دَواءُ الغَضَبِ
3034 - داروی خشم

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :یا علیُّ ، لا تَغضَبْ ، فإذا غَضِبتَ فَاقعُدْ و تَفَکَّرْ فی قُدرَةِ الرَّبِّ علَی العِبادِ و حِلمِهِ عَنهُم ، و إذا قیلَ لکَ : اِتَّقِ اللّهَ فَانبِذْ غَضَبَکَ ، و راجِعْ حِلمَکَ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :إذا غَضِبَ أحَدُکم و هو قائمٌ فَلْیَجلِسْ ، فإن ذَهَبَ عَنهُ الغَضَبُ و إلاّ فَلیَضطَجِعْ . (5)

3034

داروی خشم

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای علی! خشمگین مشو و هرگاه به خشم آمدی بنشین و درباره قدرتی که پروردگار بر بندگان دارد و گذشتی که از آنها می کند، بیندیش. و هرگاه به تو گفته شد : از خدا بترس، خشمت را دور افکن و به گذشت و بردباری خویش مراجعه کن.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرگاه یکی از شما خشمگین شد، اگر ایستاده است بنشیند و چنانچه خشمش برطرف نشد، دراز بکشد.

ص :454


1- مشکاة الأنوار : 383/1267 .
2- قال أبو حامد : قد عرفتَ أنَّ علاج کلِّ علّة بحَسم مادَّتها و إزالة أسبابها ، فلا بدَّ من معرفة أسباب الغضب ، و قد قال یحیی لعیسی علیهما السلام : أیُّ شیء أشدُّ ؟ قال عیسی : الکِبر و الفخر و التعزُّز و الحَمیَّة . و الأسبابُ المهیِّجة للغضب هی الزَّهو ، و العُجب، و المِزاح ، و الهَزل ، و الهُزء ، و التَّعییر ، و المُماراة ، و المُضادَّة ، و الغَدر ، و شِدَّة الحرص علی فضول المال و الجاه . و هی بأجمعها أخلاق ردیَّة مذمومة شرعا ، و لا خلاص من الغضب مع بقاء هذه الأسباب ، فلا بدَّ من إزالة هذه الأسباب بأضدادها . المحجّة البیضاء : 5/304.
3- ابو حامد غزالی می نویسد : دانستی که درمان هر دردی به قطع کردن ریشه و از بین بردن عوامل و علل آن است. پس، باید اسباب و عوامل خشم را شناخت. یحیی به عیسی علیهما السلام گفت : سخت ترین چیز کدام است؟ عیسی فرمود : تکبر و فخر فروشی و گردن فرازی و غرور. عوامل خشم افروز عبارتند از : غرور، خود پسندی، شوخی، یاوه گویی، ریشخند کردن، سرزنش نمودن، ستیز و مجادله، مخالفت و دشمنی کردن، بی وفایی و خیانت و حرص شدید به مال و مقام زیادی. اینها همگی خصلتهایی زشت و از نظر شرع نکوهیده اند و با وجود این عوامل، رهایی از دست خشم ممکن نیست. بنا بر این، باید این عوامل را، از طریق کسب خصلتهای ضدّ آنها، ریشه کن کرد.
4- تحف العقول : 14.
5- الترغیب و الترهیب : 3/450/16.

الترغیب و الترهیب عن أبی وائلٍ القاصّ :دَخَلنا علی عُروَةَ بنِ محمّدٍ السَّعدیِّ فَکَلَّمَهُ رجُلٌ فَأغضَبَهُ ، فقامَ فَتَوَضَّأ فقالَ : حَدَّثَنی أبی عن جَدِّی عَطیّةَ قالَ : قالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : إنَّ الغَضَبَ مِن الشّیطانِ ، و إنَّ الشیطانَ خُلِقَ مِن النارِ ، و إنّما تُطفَأُ النارُ بالماءِ ، فإذا غَضِبَ أحَدُکم فَلْیَتَوَضَّأْ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :داوُوا الغَضَبَ بالصَّمتِ ، و الشَّهوَةَ بالعَقلِ . (2)

عنه علیه السلام :أیُّما رَجُلٍ غَضِبَ و هو قائمٌ فَلْیَلزَمِ الأرضَ مِن فَورِهِ ؛ فإنّهُ یُذهِبُ رِجزَ الشیطانِ . (3)

عنه علیه السلام :جِهادُ الغَضَبِ بالحِلمِ بُرهانُ النُّبلِ . (4)

عنه علیه السلام :تَجَرُّعُ غَصَصِ الحِلمِ یُطفِئُ نارَ الغَضَبِ . (5)

عنه علیه السلام :ضادُّوا الغَضَبَ بِالحِلمِ . (6)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :أیُّما رَجُلٍ غَضِبَ و هو قائمٌ فَلْیَجلِسْ فإنّهُ سَیَذهَبُ عَنهُ رِجزُ الشیطانِ ، و إن کانَ جالِسا فَلْیَقُمْ ......... . (7) (8)

الترغیب و الترهیب_ به نقل از ابو وائل قاص _: نزد عروة بن محمّد رفتیم و مردی با او سخنی گفت و عصبانیش کرد. عروه برخاست و وضو گرفت و گفت : پدرم از جدّم عطیّه برایم حدیث کرد و گفت : پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : خشم از شیطان است و شیطان از آتش آفریده شده است و آتش با آب خاموش می شود. پس، هرگاه فردی از شما خشمگین شد، وضو بگیرد.

امام علی علیه السلام :خشم را با خاموشی درمان کنید و خواهش نفس را با خرد.

امام علی علیه السلام :هر کس خشمگین شود، اگر ایستاده است بیدرنگ بنشیند؛ زیرا این کار وسوسه شیطان را از بین می برد.

امام علی علیه السلام :با بردباری به جنگ خشم رفتن، نشانه شرافتمندی است.

امام علی علیه السلام :اندوه های بردباری را جرعه جرعه نوشیدن، آتش خشم را خاموش می کند.

امام علی علیه السلام :با بردباری به جنگ خشم بروید.

امام باقر علیه السلام :هر کس خشمگین شود، اگر ایستاده است بنشیند؛ در این صورت، وسوسه شیطان از او دور می شود و اگر نشسته است برخیزد ......... .

ص :455


1- الترغیب و الترهیب : 3/451/19.
2- غرر الحکم : 5155.
3- بحار الأنوار : 73/265/14.
4- غرر الحکم : 4773.
5- غرر الحکم : 4487.
6- غرر الحکم : 5911.
7- بحار الأنوار : 73/264/9.
8- (انظر) المحجّة البیضاء : 5 / 305 «بیان علاج الغضب بعد هیجانه ».

3035 - الغَضَبُ المَمدوحُ
3035 - خشم ستوده

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ مِن کتابٍ لَهُ إلی أهلِ مصرَ لمّا وَلّی علَیهِمُ الأشتَرَ _: مِن عبدِ اللّهِ علیٍّ أمیرِ المؤمنینَ ، إلَی القَومِ الذینَ غَضِبُوا للّهِِ حِینَ عُصِیَ فی أرضِهِ ، و ذُهِبَ بِحَقِّهِ ......... . (1)

عنه علیه السلام_ لأصحابِهِ _: و قد تَرَونَ عُهودَ اللّهِ مَنقوضَةً فلا تَغضَبُونَ ، و أنتُم لِنَقضِ ذِمَمِ آبائکُم تَأنَفُونَ ! (2)

عنه علیه السلام :کانَ صلی الله علیه و آله لا یَغضَبُ للدنیا ، فإذا أغضَبَهُ الحقُّ لَم یَعرِفْهُ أحَدٌ و لم یَقُمْ لِغَضَبِهِ شَیءٌ حتّی یَنتَصِرَ لَهُ . (3)

عنه علیه السلام :مَن أحَدَّ سِنانَ الغَضَبِ للّهِِ سبحانَهُ ، قَوِیَ علی أشدّاءِ الباطِلِ . (4)

عنه علیه السلام :مَن شَنِئ الفاسِقینَ و غَضِبَ للّهِِ ، غَضِبَ اللّهُ لَهُ و أرضاهُ یومَ القِیامَةِ . (5)

3035

خشم ستوده

امام علی علیه السلام_ در نامه ای به مصریان آن گاه که مالک اشتر را به امارت بر آنها گماشت _نوشت : از بنده خدا علی امیر مؤمنان، به مردمی که چون خداوند در زمینش نافرمانی شد و حقش پایمال گشت، برای او به خشم آمدند ......... .

امام علی علیه السلام_ به یاران خود _فرمود : شما پیمانهای خدا را شکسته می بینید اما به خشم نمی آیید، در حالی که از شکسته شدن پیمانهای پدرانتان به غیرت می آیید و ناراحت می شوید!

امام علی علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله برای دنیا به خشم نمی آمد اما هرگاه حق او را به خشم می آورد، هیچ کس او را نمی شناخت و هیچ چیز نمی توانست جلو خشم او را بگیرد تا آن گاه که انتقام [حق را ]می گرفت.

امام علی علیه السلام :هر کس سر نیزه خشم را به خاطر خداوند سبحان تیز کند، بر نیروهای باطل چیره شود.

امام علی علیه السلام :هر که با نابکاران دشمنی ورزد و برای خدا خشم گیرد، خداوند به خاطر او خشم گیرد و روز قیامت خشنودش گرداند.

ص :456


1- . نهج البلاغة : الکتاب38.
2- نهج البلاغة : الخطبة 106.
3- المحجّة البیضاء : 5/303.
4- . غرر الحکم : 8750 .
5- نهج البلاغة : الحکمة 31.

عنه علیه السلام_ عندَ وَداعِ أبی ذَرٍّ لَمّا سَیَّرَهُ عثمانُ إلَی الرَّبَذَةِ _: یا أبا ذَرٍّ ، إنّک إنّما غَضِبتَ للّهِِ عَزَّ و جلَّ ، فَارجُ مَن غَضِبتَ لَهُ ، إنّ القَومَ خافُوکَ علی دُنیاهُم و خِفتَهُم علی دِینِکَ ، فَأرحَلُوکَ عَن الفِناءِ و امتَحَنُوکَ بالبَلاءِ ، و و اللّهِ لو کانَتِ السماواتُ و الأرضُ علی عَبدٍ رَتقا ثُمّ اتَّقَی اللّهَ عَزَّ و جلَّ جَعَلَ لَهُ مِنها مَخرَجا ، فلا یُؤنِسْکَ إلاّ الحَقُّ ، و لا یُوحِشْکَ إلاّ الباطِلُ ......... (1) . (2)

الإمامُ زین العابدین علیه السلام :قالَ موسی بنُ عمرانَ علیه السلام : یا ربِّ ، مَن أهلُکَ الذینَ تُظِلُّهُم فی ظِلِّ عَرشِکَ یومَ لا ظِلَّ إلاّ ظِلُّکَ ؟ فَأوحَی اللّهُ إلَیهِ : ......... و الذینَ یَغضَبُونَ لِمَحارِمی إذا استُحِلَّت مِثلَ النِّمِرِ إذا جُرِحَ! (3)

(4)

امام علی علیه السلام_ آنگاه که عثمان ابوذر را به ربذه تبعید کرد و حضرت برای خداحافظی با او بیرون رفت _فرمود : ای ابوذر! تو به خاطر خدا خشم گرفتی. پس به همان کسی که از بهر او به خشم آمدی امیدوار باش. این جماعت بر دنیای خویش از تو ترسیدند و تو بر دین خود از آنها ترسیدی. از این رو، تو را از خانه ات کوچاندند و به رنج و سختیت در افکندند. به خدا سوگند، اگر آسمانها و زمین بر روی بنده ای بسته باشد اما این بنده تقوای خدا در پیش گیرد، خداوند برای او برونشوی می گشاید. پس، با چیزی جز حق همدم مشو و از چیزی جز باطل مگریز ......... . (5)

امام زین العابدین علیه السلام :موسی علیه السلام به خداوند عرض کرد : پروردگارا! کیستند آن کسان تو که در آن روزی که هیچ سایه ای جز سایه تو نیست آنها در سایه عرش تو هستند؟ خداوند به او وحی فرمود : ......... و کسانی که هرگاه حرامهای من حلال شمرده شوند، مانند پلنگ زخم خورده خشمناک می شوند!

ص :457


1- . الکافی : 8/206/251.
2- حکی عن أبی ذرّ رضوان اللّه علیه أنّه لمّا أخرجه معاویة من الشام خرج معه ناس إلی دیر المُرّان ، فَودّعهم و وصّاهم _ إلی أن قال _ : أیُّها الناسُ ، اجمَعُوا مَع صَلاتِکم و صَومِکُم غَضَبا للّه ِِ عَزَّ و جلَّ إذا عُصِیَ فی الأرضِ ، و لا تُرضُوا أئمَّتَکُم بِسَخَطِ اللّه ِ ، و إن أحدَثُوا ما لا تَعرِفُونَ فَجانِبُوهم و أزرُوا علَیهِم و إن عُذِّبتُم و حُرِمتُم و سُیِّرتُم حتّی یَرضَی اللّه ُ عَزَّ و جلَّ ......... .الأمالی للمفید : 163/4 .
3- وسائل الشیعة : 11/416/3.
4- (انظر) الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر: باب 2659.
5- نقل شده است که وقتی معاویه ابوذر _ رضوان اللّه علیه _ را از شام بیرون کرد، عده ای از مردم تا دیر المران با او همراهی کردند و در آن جا ابوذر با آنان خداحافظی کرد و سفارشهایی نمود، از جمله گفت: ای مردم! در کنار نماز و روزه خود، برای خداوند عزّ و جلّ نیز، هرگاه که در زمین نافرمانی شود، به خشم آیید و پیشوایان خود را به بهای خشمگین کردن خدا خشنود مسازید و اگر کاری پدید آوردند که برای شما آشنا نیست از ایشان دوری ورزید و از کارشان خرده گیری کنید، هر چند شکنجه بینید و محروم شوید و تبعید گردید، تا آن که خداوند عزّ و جلّ خشنود شود ......... .

3036 - مَن لَم یَغضَب فِی الجَفوَةِ
3036 - کسی که از بد رفتاری نسبت به خودبه خشم نیاید

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :مَن لَم یَغضَبْ فی الجَفوَةِ ، لَم یَشکُرْ فِی النِّعمَةِ . (1)

عنه علیه السلام :مَن لَم یَجِدْ لِلإساءَةِ مَضَضا لم یَکُن لِلإحسانِ عِندَهُ مَوقِعٌ (2) . (3)

(4)

3036

کسی که از بد رفتاری نسبت به خود به خشم نیاید

امام کاظم علیه السلام :کسی که از بدی دیدن به خشم نیاید، از خوبی دیدن سپاس نگزارد.

امام کاظم علیه السلام :کسی که هرگاه به او بدی شود،ناراحتی در خود نیابد، خوبی کردن به او نیز در نظرش ارزشی ندارد. (5)

ص :458


1- بحار الأنوار : 73/264/10.
2- بحار الأنوار : 74/198/34.
3- قال أبو حامد : الناس فی هذه القوَّة [ یعنی قوَّة الغضب ]علی درجات ثلاث فی أوَّل الفِطرة : من التفریط و الإفراط و الاعتدال . أمّا التفریط فبِفَقد هذه القوَّة أو ضَعفها و ذلک مذموم ، و هو الذی یقال فیه : إنّه لا حَمیَّة له ؛ و لذلک قیل : مَن استُغضِب فلم یَغضَب فهو حمار ! فمن فقد قوَّة الحمیَّة و الغضب أصلاً فهو ناقص جدّا ، و قد وصف اللّه الصَّحابة بالشدَّة و الحمیَّة فقال : «أشِدّاءُ علی الکُفّارِ» الفتح : 29 . و قال تعالی: «یا أیّها النبیُّ جاهِدِ الکُفّارَ و المنافقینَ و اغلُظْ علیهم» التوبة : 73 . و إنّما الغِلظة و الشدّة من آثار القوَّة الحمیَّة و هو الغضب. و أمّا الإفراط فهو أن تغلب هذه الصفة حتّی تخرج من سیاسة العقل و الدِّین و طاعتهما ......... و إنّما المحمود غضب یَنتظرُ إشارةَ العقل و الدِّین ،فینبعث حیث تجب الحمیّة و ینطفی حیث یَحسُن الحلم ، و حفظه علی حدِّ الاعتدال ......... . المحجّة البیضاء : 5/296 _ 299.
4- (انظر) الفضیلة : باب 3162. التعصّب : باب 2700.
5- ابو حامد غزالی می نویسد : این نیرو _ یعنی نیروی خشم _ در مرحله اول و ابتدایی به سه گونه در مردم ظهور می کند : تفریط و افراط و اعتدال. تفریط، عبارت است از فقدان این نیرو یا ضعف آن. و این خصلتی نکوهیده است و به چنین کسی می گویند: شخص بی حمیت. از همین رو گفته شده است : کسی که موجبات خشم او فراهم آید و با این حال خشمگین نشود، خر است! بنا بر این، کسی که نیروی غیرت و خشم را بکلّی فاقد باشد، شخصی است بسیار ناقص. خداوند صحابه را به داشتن خشم و خشونت توصیف کرده و فرموده است : «با کافران سختگیر و خشنند». فرموده است : «ای پیامبر! با کافران و منافقان جهاد کن و بر آنان سخت گیر». سختگیری و خشونت از آثار نیروی غیرت و خشم است. افراط آن است که این صفت بر وجود شخص چیره گردد، تا جایی که از قلمرو حاکمیت عقل و دین و فرمانبرداری آنها خارج شود ......... . خشم پسندیده آن خشمی است که منتظر اشاره عقل و دین باشد و هر جا که غیرت اقتضا کند، بر انگیخته شود و هر جا بردباری پسندیده باشد آرام گیرد و نیروی خشم خود را در حدّ اعتدال نگه دارد ......... .

3037 - النَّوادِرُ
3037 - گوناگون

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن غَضِبَ علی مَن لا یَقدِرُ علی مَضَرَّتِهِ طالَ حُزنُهُ و عَذَّبَ نفسَهُ . (1)

عنه علیه السلام :ألا و إنّ هذهِ الدنیا التی أصبَحتُم تَتَمَنَّونَها و تَرغَبُونَ فیها ، و أصبَحَت تُغضِبُکُم و تُرضِیکُم لَیسَت بِدارِکُم . (2)

عنه علیه السلام :أبقِ لِرِضاکَ مِن غَضَبِکَ ، و إذا طِرتَ فَقَعْ شَکِیرا . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :المؤمنُ إذا غَضِبَ لَم یُخرِجْهُ غَضَبُهُ مِن حَقٍّ ، و إذا رَضِیَ لم یُدخِلْهُ رِضاهُ فی باطِلٍ ، و الذی إذا قَدَرَ لم یَأخُذْ أکثَرَ مِمّا لَهُ . (4)

الإمامُ الحسنُ علیه السلام :لا یُعرَفُ الرأیُ إلاّ عندَ الغَضبِ . (5)

الإمامُ الهادیُّ علیه السلام :الغَضَبُ علی مَن تَملِکُ لُؤمٌ . (6)

(7)

3037

گوناگون

امام علی علیه السلام :هر که بر کسی خشم گیرد که نمی تواند به او زیانی برساند، اندوهش به درازا کشد و خود را شکنجه دهد.

امام علی علیه السلام :بدانید این دنیایی که آرزومند آن شده اید و بدان رغبت می ورزید و او شما را گاه به خشم می آورد و گاه خشنود می سازد، سرای [همیشگی ]شما نیست.

امام علی علیه السلام :در هنگام خشم جایی برای خشنودیت نیز باقی بگذار و هرگاه خشم گرفتی مگذار اوج بگیرد.

امام صادق علیه السلام :مؤمن هرگاه خشمگین شود، خشمش او را از جاده حق بیرون نمی برد و هرگاه [از کسی] خشنود شود، خشنودیش او را به باطل نمی کشاند و کسی است که چون قدرت پیدا کند، بیشتر از آنچه حق اوست بر نمی دارد.

امام حسن علیه السلام :اندیشه، جز به هنگام خشم شناخته نشود.

امام هادی علیه السلام :خشم گرفتن بر کسی که مالک (اختیار دار) او می باشی، پستی است.

ص :459


1- غرر الحکم : 8728.
2- نهج البلاغة : الخطبة 173.
3- غرر الحکم : 2340.
4- بحار الأنوار : 78/209/85.
5- بحار الأنوار : 78/113/7.
6- أعلام الدین : 311 .
7- (انظر) النبوّة (الخاصّة): باب 3755.

ص :460

392 - الاستِغفار

392 - آمرزش خواهی از خدا

اشاره

(1)

(2)

ص :461


1- و لمزید الاطّلاع راجع : نهج الذکر : الاستغفار . بحار الأنوار : 93 / 275 باب 15 «الاستغفار». کنز العمّال : 1 / 475 ، 2 / 257 «الاستغفار».
2- انظر: عنوان 59 «التوبة» ، الصلاة : باب 2239. الذنب : باب 1389 _ 1391. الحیوان : باب 983 ، العلم : باب 2807 ، 2813. القلب : باب 3355.

3038 - الاستِغفارُ
3038 - آمرزش خواهی

الکتاب :

«وَ الَّذِینَ إذا فَعَلُوا فاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أنْفُسَهُمْ ذَکَرُوا اللّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ» . (1)

«وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءًا أوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللّهَ یَجِدِ اللّهَ غَفُورا رَحِیما » . (2)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :خَیرُ الدعاءِ الاستِغفارُ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :خَیرُ العِبادَةِ الاستِغفارُ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :طُوبی لِمَن وُجِدَ فی صحیفَتِهِ استِغفارٌ کثیرٌ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :الاستِغفارُ فِی الصَّحیفَةِ یَتَلَألَأُ نورا . (6)

عنه صلی الله علیه و آله :طُوبی لمَن وُجِدَ فی صَحیفَةِ عَمَلِهِ یَومَ القِیامَةِ تَحتَ کُلِّ ذَنبٍ : أستَغفِرُ اللّهَ . (7)

3038

آمرزش خواهی

قرآن :

«و [اهل تقوا] کسانی [هستند] که چون کار زشتی کنند یا به خود ستم ورزند، خدا را یاد می کنند و برای گناهانشان آمرزش می طلبند».

«و هر کس که کار بدی کند یا به خود ستم نماید، سپس از خدا آمرزش بخواهد، خداوند را آمرزنده و مهربان می یابد».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین دعا، آمرزش خواهی است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین عبادت، استغفار کردن است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خوشا به حال کسی که در نامه اعمالش، استغفار بسیار وجود داشته باشد .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :استغفار در نامه اعمال، مانند نور می درخشد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خوشا به حال کسی که روز قیامت در نامه اعمالش، زیر هر گناهی جمله «استغفر اللّه » یافت شود.

ص :462


1- آل عمران : 135.
2- النساء : 110.
3- الکافی : 2/504/1.
4- الکافی : 2/517/2 .
5- الترغیب و الترهیب : 2/468/6.
6- کنز العمّال : 2064.
7- بحار الأنوار : 5/329/26.

عنه صلی الله علیه و آله :مَن أحَبَّ أن تَسُرَّهُ صحیفَتُهُ فَلْیُکثِرْ فیها مِن الاستِغفارِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :أکثِرُوا مِن الاستِغفارِ ؛ فإنّ اللّهَ عَزَّ و جلَّ لم یُعَلِّمْکُمُ الاستِغفارَ إلاّ و هُو یُریدُ أن یَغفِرَ لَکُم . (2)

مستدرک الوسائل عنه صلی الله علیه و آله :إنّ اللّهَ تعالی یَغفِرُ لِلمُذنِبِینَ إلاّ مَن لا یُریدُ أن یُغفَرَ لَهُ ! قالوا : یا رسولَ اللّهِ ، مَنِ الذی یُریدُ أن لا یُغفَرَ لَهُ ؟ ! قالَ : مَن لا یَستَغفِرُ . (3)

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن کَثُرَتْ هُمومُهُ فَعلَیهِ بالاستِغفارِ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :قالَ إبلیسُ : و عِزَّتِکَ لا أبرَحُ اُغوِی عِبادَکَ ما دامتْ أرواحُهُم فی أجسادِهِم ، فقالَ : و عِزَّتی و جَلالِی، لا أزالُ أغفِرُ لَهُم ما استَغفَرونی . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :أ لا أدُلُّکُم علی دائکُم و دَوائکُم ؟! ألا إنَّ داءَکُمُ الذُّنوبُ ، و دَواءَکُمُ الاستِغفارُ . (6)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس دوست دارد که نامه اعمالش او را خوشحال کند، استغفارِ در آن را زیاد گرداند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :زیاد استغفار کنید؛ زیرا خداوند عزّ و جلّ آمرزش خواهی را به شما یاد نداد، مگر برای این که می خواهد شما را بیامرزد.

مستدرک الوسائل :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : خداوند متعال، گنهکاران را می آمرزد مگر کسی را که خودش نخواهد آمرزیده شود. عرض کردند : ای پیامبر خدا! چه کسی خواهان آن است که آمرزیده نشود؟ فرمود : کسی که آمرزش نمی طلبد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که غم و اندوهش بسیار شود، استغفار کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ابلیس گفت : به عزّتت سوگند که تا بندگانت جان در بدن دارند، از گمراه کردنشان دست نمی کشم. خداوند فرمود : به عزّت و جلالم سوگند، تا زمانی که از من آمرزش بطلبند، آنان را می آمرزم.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آیا شما را به دردتان و داروی دردتان راهنمایی نکنم؟ بدانید که درد شما گناهان است و دارویتان استغفار .

ص :463


1- الترغیب و الترهیب : 2/469/7.
2- تنبیه الخواطر : 1/5.
3- مستدرک الوسائل : 12/122/13685.
4- الکافی : 8/93/65.
5- الترغیب و الترهیب : 2/467/3.
6- الترغیب و الترهیب : 2/468/4.

عنه صلی الله علیه و آله :لِکُلِّ داءٍ دواءٌ ، و دواءُ الذُّنوبِ الاستِغفارُ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :أنزَلَ اللّهُ عَلَیَّ أمانَینِ لاُمَّتی : «و ما کانَ اللّهُ لِیُعَذِّبَهُم و أنتَ فیهِم و ما کانَ اللّهُ مُعَذِّبَهُم وَ هُم یَستَغفِرونَ» فإذا مَضَیتُ تَرَکتُ فیهِمُ الاستِغفارَ إلی یَومِ القِیامَةِ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :کانَ فی الأرضِ أمانانِ مِن عذابِ اللّهِ ، و قد رُفِعَ أحَدُهُما ، فَدُونَکُمُ الآخَرَ فَتَمَسَّکوا بهِ : أمّا الأمانُ الذی رُفِعَ فهُو رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، و أمّا الأمانُ الباقِی فالاستِغفارُ ، قالَ اللّهُ تعالی : «وَ ما کانَ اللّهُ لِیُعَذِّبَهُم و أنتَ فیهِم و ما کانَ اللّهُ مُعَذِّبَهُم وَ هُم یَستَغفِرونَ» (3) . (4)

عنه علیه السلام :الاستِغفارُ یَمحُو الأوزارَ . (5)

عنه علیه السلام :عَجِبتُ لِمَن یَقنَطُ و مَعهُ الاستِغفارُ ! (6)

عنه علیه السلام :تَعَطَّرُوا بالاستِغفارِ لا تَفضَحْکُم روائحُ الذُّنوبِ . (7)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر دردی دارویی دارد و داروی گناهان استغفار است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند دو امان برای امّتم بر من نازل فرمود : «تا تو در میان آنها هستی خدا عذابشان نمی کند و تا زمانی که آمرزش می طلبند، خدا آنان را به عذاب نمی رساند». پس، چون من رفتم، آمرزش خواهی تا روز قیامت را در میان شما باقی گذاشتم.

امام علی علیه السلام :بر روی زمین دو عامِل ایمن کننده از عذاب خدا وجود داشت که یکی از آن دو از دست رفت. پس آن دیگری را بگیرید و بدان چنگ در زنید. امّا آن ایمنی بخشی که از دست رفت، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بود و آن که باقی است، استغفار است. خداوند متعال می فرماید : « [ای محمّد!] تا تو در میان آنان هستی، خدا عذابشان نمی کند و تا زمانی که آمرزش می طلبند، خدا عذابشان نکند».

امام علی علیه السلام :آمرزش خواهی، گناهان را پاک می کند.

امام علی علیه السلام :در شگفتم از کسی که آمرزش خواهی را دارد و با این حال نومید می شود.

امام علی علیه السلام :با آمرزش خواهی، خود را معطّر کنید تا بوی گناهان شما را رسوا نکند.

ص :464


1- کنز العمّال : 2089.
2- کنز العمّال : 2081.
3- الأنفال : 33 .
4- نهج البلاغة : الحکمة 88.
5- غرر الحکم : 342.
6- نهج البلاغة : الحکمة 87.
7- بحار الأنوار : 93/278/7.

عنه علیه السلام :أفضَلُ التوسُّلِ الاستِغفارُ . (1)

عنه علیه السلام :سلاحُ المُذنِبِ الاستِغفارُ . (2)

عنه علیه السلام :لا شَفیعَ أنجَحُ مِن الاستِغفارِ . (3)

عنه علیه السلام :مَن اُعطِیَ الاستِغفارَ لم یُحرَمِ المَغفِرَةَ . (4)

عنه علیه السلام :ما کانَ اللّهُ لِیَفتَحَ علی عَبدٍ بابَ الشُّکرِ و یُغلِقَ عَنهُ بابَ الزِّیادَةِ ،و لا لِیَفتَحَ علی عَبدٍ بابَ الدعاءِ و یُغلِقَ عَنهُ بابَ الإجابَةِ، و لا لِیَفتَحَ لِعَبدٍ بابَ التَّوبةِ و یُغلِقَ عَنهُ بابَ المَغفِرَةِ . (5)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنَّ مِن أجمَعِ الدعاءِ أن یقولَ العَبدُ الاستِغفارَ . (6)

عنه علیه السلام :ادفَعُوا أبوابَ البَلاءِ بالاستِغفارِ . (7)

الإمامُ الرِّضا علیه السلام :مَثَلُ الاستِغفارِ مَثَلُ وَرَقٍ علی شَجَرةٍ تَحَرَّکُ فَیَتَناثَرُ . (8)

امام علی علیه السلام :بهترین توسّل، استغفار است.

امام علی علیه السلام :حربه گنهکار، آمرزش خواهی است.

امام علی علیه السلام :هیچ شفیعی، مؤثرتر از آمرزش خواهی نیست.

امام علی علیه السلام :به هر کس [نعمتِ] استغفار داده شود از آمرزیده شدن محروم نشود.

امام علی علیه السلام :نشاید که خداوند درِ سپاسگزاری را به روی بنده ای بگشاید و درِ افزون شدن نعمت را به رویش ببندد و درِ دعا را به روی بنده ای باز کند و درِ اجابت را به رویش ببندد و درِ توبه را به روی بنده ای بگشاید و درِ آمرزیدن را به رویش ببندد.

امام صادق علیه السلام :یکی از جامعترین دعاها این است که بنده استغفار بگوید.

امام صادق علیه السلام :درهای بلا را با آمرزش خواهی ببندید.

امام رضا علیه السلام :حکایت استغفار [و ریختن گناهان به سبب آن ]حکایت برگ درخت است که با تکان خوردن درخت می ریزد.

ص :465


1- غرر الحکم : 2887.
2- غرر الحکم : 5562.
3- غرر الحکم : 10658.
4- نهج البلاغة : الحکمة 135.
5- نهج البلاغة : الحکمة 435.
6- الدعوات : 49/119.
7- الاُصول الستّة عشر : 77 .
8- الکافی : 2/504/3.

3039 - مَدحُ المُستَغفِرینَ بِالأسحارِ
3039 - ستایش آمرزش خواهان در سحرگاهان

الکتاب :

«الصَّابِرِینَ وَ الصَّادِقِینَ و الْقانِتِینَ و الْمُنْفِقِینَ وَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأسْحَارِ» . (1)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ تعالی یُحِبُّ ثلاثةَ أصواتٍ : صَوتَ الدِّیکِ ، و صَوتَ قارِئِ القرآنِ ، و صَوتَ الذین یَستَغفِرونَ بالأسحارِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :ثلاثةٌ مَعصومونَ مِن إبلیسَ و جنودِهِ : الذاکرونَ للّهِِ ، و الباکُونَ مِن خَشیَةِ اللّهِ ، و المُستَغفِرونَ بِالأسحارِ . (3)

مستدرک الوسائل :رُوِیَ أنَّ داوودَ علیه السلام سَألَ جَبرَئیلَ عن أفضَلِ الأوقاتِ ، قالَ : لا أعلَمُ ، إلاّ أنَّ العَرشَ یَهتَزُّ فی الأسحارِ . (4)

لقمانُ علیه السلام_ فی وصیَّتِهِ لابنِهِ _: یا بُنَیَّ ، لا یکونُ الدِّیکُ أکیَسَ مِنکَ ،یقومُ فی وَقتِ السَّحَرِ و یَستَغفِرُ ، و أنتَ نائمٌ ! (5)

3039

ستایش آمرزش خواهان در سحرگاهان

قرآن :

«[بندگان خدا] شکیبایان و راستگویان و فرمانبرداران و انفاق کنندگان و آمرزش خواهان در سحرگاهان [هستند]».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند متعال سه بانگ را دوست دارد : بانگ خروس و بانگ قاری قرآن و بانگ کسانی که در سحرگاهان آمرزش می طلبند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سه گروهند که از گزند ابلیس و لشکریان او مصونند : کسانی که به یاد خدا هستند، کسانی که از خوف خدا گریانند و آمرزش خواهانِ در سحرگاهان.

مستدرک الوسائل :روایت شده است که داوود علیه السلام از جبرئیل درباره بهترین اوقات سؤال کرد و جبرئیل پاسخ داد : نمی دانم، ولی عرش در سحرگاهان می لرزد.

لقمان علیه السلام_ در سفارش به فرزند خود _فرمود : فرزندم! مبادا خروس از تو زرنگتر باشد، هنگام سحر که تو در خوابی او بر می خیزد و آمرزش می طلبد!

ص :466


1- آل عمران : 17.
2- مستدرک الوسائل : 12/146/13742 .
3- إرشاد القلوب : 196 .
4- مستدرک الوسائل : 12 / 146 / 13743 .
5- مستدرک الوسائل : 12/146/13744.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنّ اللّهَ عَزَّ و جلَّ إذا أرادَ أن یُصِیبَ أهلَ الأرضِ بعَذابٍ قالَ : لولا الذین یَتحابُّونَ بجَلالِی ، و یَعمُرُونَ مساجِدی ، و یَستَغفِرونَ بالأسحارِ ، لأنزَلتُ عذابِی . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : خَیرُ وَقتٍ دَعَوتُمُ اللّهَ عَزَّ و جلَّ فیه الأسحارُ ، و تلا هذهِ الآیَةَ فی قولِ یعقوبَ علیه السلام : «سَوفَ أسْتَغْفِرُ لَکُم رَبِّی» [و ]قالَ : أخَّرَهُم إلی السَّحَرِ . (2)

عنه علیه السلام_ فی قولِهِ تعالی : «و المُستَغفِرینَ بالأسْحارِ » _:المُصَلِّینَ وَقتَ السَّحَرِ . (3)

عنه علیه السلام_ فی قولِهِ تعالی: «و بالأسحارِ هُم یَستَغفِرُونَ» _: کانوا یَستَغفِرُونَ اللّه فِی الوَترِ سَبعِینَ مَرَّةً فِی السَّحَرِ . (4)

عنه علیه السلام :إنَّ مَنِ استَغفَرَ اللّهَ سَبعینَ مَرَّةً فی وقتِ السَّحَرِ فهُو مِن أهلِ هذهِ الآیةِ . (5)

امام علی علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ هرگاه اراده می کند که به زمینیان عذابی رساند، می فرماید : اگر نبودند کسانی که به واسطه عظمت و شکوه من با یکدیگر مِهر می ورزند و مسجدهای مرا آباد می سازند و در سحرگاهان آمرزش می طلبند، قطعا عذابم را فرو می فرستادم.

امام صادق علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : بهترین زمان برای آنکه در آن خداوند عزّ و جلّ را بخوانید سحر است. و این آیه را که سخن یعقوب علیه السلام است، تلاوت کرد: «بزودی از پروردگارم برای شما بخشایش می طلبم» و فرمود : دعا برای آنها را به وقت سحر موکول کرد.

امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «و آمرزش خواهانِ در سحرگاهان» _فرمود : یعنی کسانی که سحرگاه نماز می گزارند.

امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «و در سحرگاهان آمرزش می طلبند» _فرمود : کسانی بودند که هنگام سحر در نماز وتر هفتاد بار استغفار می کردند.

امام صادق علیه السلام :کسی که در هنگام سحر هفتاد مرتبه از خداوند استغفار کند، او از اهل این آیه است.

ص :467


1- وسائل الشیعة : 11/374/1.
2- الکافی : 2/477/6.
3- مجمع البیان : 2/714 .
4- مجمع البیان : 9/234 .
5- مجمع البیان : 2/714 .

عنه علیه السلام :مَن قالَ فی وَترِهِ إذا أوتَرَ : «أستَغفِرُ اللّهَ و أتوبُ إلَیهِ» سَبعینَ مَرَّةً و هُو قائمٌ ، فَواظَبَ علی ذلکَ حتّی یَمضِیَ لَهُ سَنَةٌ ، کَتَبَهُ اللّهُ عِندَهُ مِن المُستَغفِرِینَ بالأسحارِ ، و وَجَبَت لَهُ المَغفِرَةُ مِنَ اللّهِ عَزَّ و جلَّ . (1)

عنه علیه السلام_ فی قَول یعقوبَ لبَنیه : «سَوفَ أستَغفرُ لکُم رَبّی» (2) _: أخَّرَها إلی السَّحَرِ لیلةَ الجُمُعةِ . (3)

الکافی :کان أبو الحسن الأوّل علیه السلام إذا رَفَعَ رَأسَهُ مِن آخِرِ رَکعَةِ الوَترِ قالَ : هذا مَقامُ مَن حَسَناتُهُ نِعمَةٌ مِنکَ ، و شُکرُهُ ضَعیفٌ ، و ذَنبُهُ عظیمٌ ، و لیسَ لَهُ إلاّ دَفعُکَ و رَحمَتُکَ ؛ فإنّکَ قُلتَ فی کتابِکَ المُنزَلِ علی نبیِّکَ المُرسَلِ صلی الله علیه و آله : «کانُوا قَلیلاً مِن اللَّیلِ ما یَهْجَعُونَ * و بالأسحارِ هُم یَستَغفِرونَ» (4) طالَ هُجُوعِی ، و قَلَّ قِیامِی ، و هذا السَّحَرُ و أنا أستغفِرُکَ لذَنبِی استِغفارَ مَن لَم یَجِدْ لنفسِهِ ضَرّا و لا نَفعا ، و لا مَوتا و لا حَیاةً و لا نُشورا ، ثُمّ یَخرُّ ساجِدا صلواتُ اللّهِ علَیهِ . (5) (6)

امام صادق علیه السلام :هر کس در نماز وتر خود در حالی که ایستاده است هفتاد مرتبه بگوید : «أستغفر اللّه و أتوب إلیه» و این کار را تا یک سال ادامه دهد، خداوند نام او را در زمره آمرزش خواهانِ در سحرگاهان بنویسد و آمرزش خداوند عزّ و جلّ بر او لازم گردد.

امام صادق علیه السلام_ درباره کلام یعقوب به فرزندش : «بزودی از پروردگارم برای شما بخشایش می طلبم» _فرمود : دعا کردن برای آنان را تا سحرگاه شب جمعه به تأخیر انداخت.

الکافی :امام کاظم علیه السلام هرگاه از رکعت آخر نماز وتر سر بر می داشت عرضه می داشت : «این کسی است که حسناتش نعمتی است از سوی تو و شکر گزاریش ناچیز است و گناهش بزرگ و چیزی جز حمایت و رحمت تو ندارد. و تو در کتاب خود که بر پیامبر مرسل خویش نازل کردی فرمودی: «اندکی از شب را می خوابیدند و در سحرگاهان استغفار می کردند». خفتنم به درازا است و شب زنده داریم اندک و اینک سحر است و من برای گناهم از درگاه تو آمرزش می طلبم؛ آمرزش خواهیِ کسی که نه سود و زیانش در اختیار اوست و نه مرگ و نه زندگی و نه رستاخیزش» . سپس آن حضرت، صلوات اللّه علیه، به سجده می افتاد.

ص :468


1- الخصال : 581/3.
2- یوسف : 98 .
3- کتاب من لا یحضره الفقیه : 1/442/1242 .
4- الذاریات : 17 و 18 .
5- الکافی : 3/325/16 .
6- (انظر) عنوان 250 «السهر» ، 301 «صلاة اللّیل». وسائل الشیعة : 11/374 باب 94 «استحباب الاستغفار فی السحر».

3040 - دَورُ الاستِغفارِ فی نَفیِ الخَطیئَةِ
3040 - نقش آمرزش خواهی در زدودن گناه

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :یَهُمُّ العَبدُ بالحَسَنةِ فَیَعمَلُها ، فإن هُو لم یَعمَلْها کَتَبَ اللّهُ لَهُ حَسَنةً بحُسنِ نِیَّتِهِ ، و إن هُو عَمِلَها کَتَبَ اللّهُ له عَشرا ، و یَهُمُّ بالسیّئةِ أن یَعمَلَها فإن لم یَعمَلْها لم یُکتَبْ علَیهِ شیءٌ ، و إن هُو عَمِلَها اُجِّلَ سَبعَ ساعاتٍ ، و قالَ صاحبُ الحَسَناتِ لصاحِبِ السَّیّئاتِ و هُو صاحِبُ الشِّمالِ : لا تَعجَلْ عسی أن یُتْبِعَها بحَسَنةٍ تَمحُوها ؛ فإنَّ اللّهُ عَزَّ و جلَّ یقولُ : «إنّ الحَسَناتِ یُذْهِبنَ السَّیّئاتِ» (1) أو الاستِغفارِ ، فإن هُو قالَ : أستَغفِرُ اللّهَ الذی لا إلهَ إلاّ هُو عالِمُ الغَیبِ و الشَّهادَةِ العزیزُ الحکیمُ الغفورُ الرَّحیمُ ذُو الجلالِ و الإکرامِ و أتوبُ إلَیهِ ، لم یُکتَبْ علَیهِ شیءٌ ، و إن مَضَت سَبعُ ساعاتٍ و لم یُتبِعْها بِحَسَنةٍ و استِغفارٍ قالَ صاحِبُ الحَسَناتِ لصاحِبِ السَّیّئاتِ : اُکتُبْ علَی الشَّقِیِّ المَحرومِ ! (2)

3040

نقش آمرزش خواهی در زدودن گناه

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بنده قصد می کند کار خوبی انجام دهد؛ اگر آن کار را انجام نداد، خداوند به سبب نیّت خوب او یک ثواب برایش می نویسد و اگر آن را انجام داد، دَه ثواب برایش رقم می زند. و بنده آهنگ کار بد می کند؛ اگر آن را انجام نداد، گناهی برایش نوشته نمی شود و اگر انجامش داد، هفت ساعت مهلت داده می شود و فرشته مأمور ثبت خوبیها به فرشته بدیها، که فرشته دست چپ است، می گوید : شتاب مکن، شاید به دنبال آن کارِ بد، کار خوبی انجام دهد که آن بدی را پاک گرداند؛ زیرا خداوند عزّ و جلّ می فرماید : «همانا خوبیها بدیها را از بین می برند» یا شاید آمرزش بخواهد. پس اگر گوید : «استغفر اللّهَ الذی لا اله الاّ هو عالم الغیبِ و الشهادة العزیز الحکیم الغفور الرحیم ذو الجلال و الاکرام و أتوب الیه»، گناهی بر او نوشته نمی شود. ولی چنانچه هفت ساعت بگذرد و بعد از آن گناه ثوابی نکند و آمرزش هم نخواهد، فرشته مأمور خوبیها به فرشته مأمور بدیها و گناهان می گوید : بنویس، بر ضدّ این شور بخت محروم!

ص :469


1- هود : 114 .
2- الکافی : 2/429/4.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ العَبدَ إذا أذنَبَ ذَنبا اُجِّلَ مِن غُدوَةٍ إلَی اللیلِ ، فإنِ استَغفَرَ اللّهَ لم یُکتَبْ علَیهِ . (1)

عنه علیه السلام :مَن عَمِلَ سَیّئةً اُجِّلَ فیها سَبعَ ساعاتٍ مِن النهارِ، فإن قالَ: أستَغفِرُ اللّهَ الذی لا إلَهَ إلاّ هو الحَیُّ القَیُّومُ _ ثلاثَ مَرّاتٍ _ لم تُکتَبْ علَیهِ . (2)

امام صادق علیه السلام :هرگاه بنده گناهی مرتکب شود، از بامداد تا شب به او مهلت داده می شود. اگر آمرزش خواست، آن گناه برایش نوشته نمی شود.

امام صادق علیه السلام :هر کس گناهی کند، هفت ساعت از روز به او مهلت داده می شود. اگر در این مدت سه بار گفت : «أستغفر اللّه الذی لا إله إلاّ هو الحیّ القیّوم»، آن گناه برایش نوشته نمی شود.

3041 - الاستِغفارُ وزِیادَةُ الرِّزقِ
3041 - آمرزش خواهی و افزایش روزی

الکتاب :

«وَ أنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إلَیْهِ یُمَتِّعْکُمْ مَتاعا حَسَنا إِلَی أجَلٍ مُسَمَّیً وَ یُؤْتِ کُلَّ ذِی فَضْلٍ فَضْلَهُ» . (3)

«وَ یا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْرارا وَ یَزِدْکُمْ قُوَّةً إلَی قُوَّتِکُمْ وَ لا تَتَوَلَّوْا مُجْرِمِینَ» . (4)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن لَزِمَ الاستِغفارَ جَعَلَ اللّهُ لَهُ مِن کُلِّ هَمٍّ فَرَجا ، و مِن کُلِّ ضِیقٍ مَخرَجا . (5)

3041

آمرزش خواهی و افزایش روزی

قرآن :

«و نیز از پروردگارتان آمرزش بخواهید و به درگاهش توبه کنید، تا شما را از رزقی نیکو، تا مدتی که مقرّر است، برخوردار سازد و هر شایسته انعامی را از فضل خود عطا فرماید».

«و ای قوم من! از پروردگارتان آمرزش بخواهید و آن گاه به درگاه او توبه برید، تا باران را پیاپی بر شما فرو ریزد و بر نیرویتان بیفزاید و چون گنهکاران رخ بر متابید».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس زیاد آمرزش بخواهد، خداوند از هر غمی برای او گشایشی قرار دهد و از هر تنگنایی برونشوی.

ص :470


1- الکافی : 2/437/1.
2- الکافی : 2/437/2.
3- هود : 3.
4- هود : 52.
5- الدعوات : 86/29 .

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الاستِغفارُ یَزِیدُ فی الرِّزقِ . (1)

عنه علیه السلام :اِستَغفِرْ تُرزَقْ . (2)

عنه علیه السلام :و قد جَعَلَ اللّهُ سبحانَهُ الاستِغفارَ سَبَبا لِدُرورِ الرِّزقِ و رَحمَةِ الخَلقِ ، فقالَ سبحانَهُ : «اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إنّهُ کانَ غَفّارا » (3) فَرَحِمَ اللّهُ امرَأً استَقبَلَ تَوبَتَهُ ، و استَقالَ خَطیئتَهُ ، و بادَرَ مَنِیّتَهُ . (4)

کنز العمّال :أنّ أعرابیّا شکا إلی علیِّ ابنِ أبی طالب علیه السلام شِدّةً لَحِقَتهُ ، و ضِیقا فِی المالِ ، و کَثرَةً مِنَ العِیالِ فقالَ له : علَیکَ بِالاستِغفارِ ؛ فإنَّ اللّهَ عَزَّ و جلَّ یقولُ : «اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُم إنّهُ کانَ غَفّارا» الآیات . فعادَ إلَیهِ ، فقالَ : یا أمیرَ المؤمنینَ ، إنّی قدِ استَغفَرتُ اللّهَ کثیرا و ما أری فَرَجا مِمّا أنا فیه ! فقالَ : لَعَلَّکَ لا تُحسِنُ أن تَستَغفِرَ . قالَ : عَلِّمْنی ، قالَ : أخلِصْ نِیَّتَکَ ، و أطِعْ رَبَّکَ ، و قُل : اللّهُمّ إنّی أستَغفِرُکَ مِن کُلِّ ذَنبٍ قَوِیَ علَیهِ بَدَنی بعافِیَتِکَ ......... صَلِّ علی خِیَرَتِکَ مِن خَلقِکَ محمّدٍ النبیِّ صلی الله علیه و آله و آلِهِ الطَّیِّبِینَ الطاهِرینَ ، و فَرِّجْ عَنّی ......... قالَ الأعرابیُّ : فَاستَغفَرتُ بذلکَ مِرارا، فَکَشَفَ اللّهُ عَنِّی الغَمَّ و الضِّیقَ و وَسَّعَ عَلَیَّ فِی الرِّزقِ و أزالَ المِحنَةَ . (5) (6)

امام علی علیه السلام :آمرزش خواهی، روزی را می افزاید.

امام علی علیه السلام :استغفار کن تا روزی داده شوی.

امام علی علیه السلام :خداوند سبحان، آمرزش خواهی را سبب فزونی روزی و رسیدن رحمت به خلق قرار داده و فرموده است : «از پروردگارتان طلب آمرزش کنید که او بسی آمرزنده است» پس، رحمت خدا بر کسی که به توبه روی آورد و گذشتن از گناهش را بخواهد و پیش از مرگش کاری بکند.

کنز العمّال :عربی بادیه نشین از سختی زندگی و تنگدستی و عیالواری نزد علی علیه السلام شِکوه کرد حضرت فرمود : بر تو باد استغفار کردن؛ زیرا خدای عزّ و جلّ می فرماید : «از پروردگارتان طلب آمرزش کنید که او بسی آمرزنده است» تا آخر آیه.

آن مرد بعد از مدّتی نزد امام علیه السلام برگشت و عرض کرد : یا امیر المؤمنین! من از درگاه خدا بسیار آمرزش طلبیدم، اما گشایشی در کار خود نمی بینم! حضرت فرمود : شاید راه درست استغفار کردن را نمی دانی. عرض کرد : به من یاد دهید. حضرت فرمود : نیّت خویش را خالص گردان و از پروردگارت اطاعت کن و بگو : «اللهم انی استغفرک من کلّ ذنب قوی علیه بدنی بعافیتک ......... صلّ علی خیرتک من خلقک محمّد النبی و آله الطیّبین الطاهرین، و فرّج عنّی ......... ».

آن عرب بادیه نشین گوید : من بدین سان بارها استغفار کردم و خداوند اندوه و تنگدستی را از من بر طرف ساخت و روزیم را گشایش داد و رنج و محنتم را زدود.

ص :471


1- بحار الأنوار : 93/277/4.
2- غرر الحکم : 2228 .
3- نوح : 10 .
4- نهج البلاغة : الخطبة 143.
5- کنز العمّال : 3966.
6- (انظر) الرزق : باب 1493.

3042 - استِغفارُ المُقَرَّبینَ
3042 - آمرزش خواهی مقرّبان

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّهُ لَیُغانُ (1) عَلی قَلبِی ، و إنّی لَأستَغفِرُ اللّهَ فی کُلِّ یَومٍ سَبعینَ مَرّةً . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :کانَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَتوبُ إلَی اللّهِ فی کلِّ یَومٍ سَبعینَ مَرّةً مِن غَیرِ ذَنبٍ . (3)

الکافی عن زیدٍ الشحّامِ عن أبی عبد اللّه علیه السلام :کانَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَتوبُ إلَی اللّهِ عَزَّ و جلَّ فی کُلِّ یَومٍ سَبعینَ مَرّةً . فقلتُ : أ کانَ یقولُ : أستَغفِرُ اللّهَ و أتوبُ إلَیهِ ؟ قالَ : لا ، و لکنْ کانَ یقولُ : أتُوبُ إلَی اللّهِ (4) . (5) (6)

3042

آمرزش خواهی مقرّبان

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :گاه قلبم را غباری می گیرد (7) و من روزی هفتاد مرتبه از درگاه خدا آمرزش می طلبم.

امام صادق علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بدون آن که گناهی کرده باشد، روزی هفتاد بار به درگاه خداوند توبه می کرد.

الکافی_ به نقل از زید شحام _: امام صادق علیه السلام فرمود : پیامبر خدا صلی الله علیه و آله روزی هفتاد بار به درگاه خداوند عزّ و جلّ توبه می کرد. عرض کردم : آیا می گفت : «أستغفر اللّه و أتوب الیه»؟ حضرت فرمود : نه، بلکه می گفت : «أتوب الی اللّه ». (8)

ص :472


1- قال الجزریّ : الغین : الغیم ، و غینت السماء تغان: إذا أطبق علیها الغیم ، و قیل : الغین شجر ملتفّ . أراد ما یغشاه من السهو الذی لا یخلو منه البشر ؛ لأنّ قلبه أبدا کان مشغولاً باللّه تعالی، فإن عرض له وقتا ما عارض بشریّ یشغله من اُمور الاُمّة و المِلّة و مصالحهما عدّ ذلک ذنبا و تقصیرا ، فیفزع إلی الاستغفار. (النهایة : 3/403) .
2- مستدرک الوسائل : 5/320/5987.
3- الزهد للحسین بن سعید : 73/195 .
4- الکافی : 2/438/4.
5- قال أبو حامد _ فی بیان عمومیَّة وجوب التوبة فی الأشخاص و الأحوال _ : و أمّا بیان وجوبها علی الدوام و فی کلِّ حال فهو أنَّ کلَّ بشر لا یخلو عن معصیة بجوارحه، فإن خلا فی بعض الأحوال عن معصیة الجوارح فلا یخلو عن الهمِّ بالذنوب بالقلب، فإن خلا عن الهمِّ فلا یخلو عن وسواس الشیطان بإیراد الخواطر المتفرِّقة المذهلة عن ذکر اللّه ، فإن خلا عنه فلا یخلو عن غفلة و قصور فی العلم باللّه و بصفاته و آثاره . و کلُّ ذلک نقص و له أسباب، و ترک أسبابه بتشاغل أضدادها رجوع عن طریق إلی ضدِّه. و المراد بالتوبة الرجوع ، و لا یُتصوَّر الخلوُّ فی حقِّ الآدمیِّ عن هذا النقص ، و إنّما یتفاوتون فی المقادیر ، فأمّا الأصل فلا بدَّ منه ؛ و لهذا قال صلی الله علیه و آله : «إنّه لَیُغانُ علی قَلبِی حتّی أستَغفِرَ اللّه َ تعالی فی الیَومِ و اللَّیلَةِ سَبعینَ مَرّةً» و لذلک أکرمه اللّه بأن قال : «لِیَغْفِرَ لکَ اللّه ُ ما تَقَدَّمَ مِن ذَنبِکَ و ما تَأخَّرَ» الفتح:2.و إذا کان هذا حاله فکیف حال غیره؟! أقول (القائل : الفیض رضوان اللّه تعالی علیه) : قد بیَّنّا فی کتاب «قواعد العقائد» من ربع العبادات أنَّ ذنب الأنبیاء و الأوصیاء علیهم السلام لیس کذنوبنا ، بل إنّما هو تَرکُ دوام الذکر و الاشتغال بالمباحات و حرمانهم زیادةَ الأجر بسبب ذلک ، روی فی «الکافی» بسند حسن عن علیِّ بن رئاب قال : سألتُ أبا عبدِ اللّه ِ علیه السلام عن قولِ اللّه ِ تعالی : «و ما أصابَکُم مِن مُصیبَةٍ فَبِما کَسَبَتْ أیدیکُم و یَعْفُو عَن کَثیرٍ» الشوری : 30 . أ رَأیتَ ما أصابَ علیّا و أهلَ بیتِهِ علیهم السلام مِن بَعدِهِ، هُو بما کَسَبَت أیدِیهِم و هُم أهلُ بیتِ طَهارَةٍ مَعصُومونَ ؟ فقالَ : إنَّ رسولَ اللّه ِ صلی الله علیه و آله کانَ یَتوبُ إلَی اللّه ِ و یَستَغفِرُهُ فی کلِّ یَومٍ و لیلَةٍ مِئةَ مَرَّةٍ من غَیرِ ذَنبٍ ، إنَّ اللّه َ یَخُصُّ أولیاءَهُ بالمَصائبِ لِیَأجُرَهُم علَیها مِن غَیرِ ذَنبٍ .الکافی : 2/450/2 . یَعنی کَذُنُوبِنا .المحجّة البیضاء : 7/17 ، 18.
6- (انظر) التوبة : باب 462. العنوان 435 «المقرّبون».
7- در متن حدیث لَیُغانُ آمده است که از الغین است. جزری می گوید: غَین: ابر، و غینت السماء تغان: ابر آسمان را پوشاند. به قولی: غین، یعنی درختِ درهم پیچیده و انبوه. منظور حضرت، سهوی است که هیچ بشری از آن به دور نیست و آن حضرت را نیز گاهی فرا می گرفت؛ چه دل ایشان همیشه مشغول خدای تعالی بود. لذا اگر گاهی عارضه ای بشری بر آن بزرگوار عارض می شد که او را از امور امّت و دین و مصالح آنها باز می داشت، آن را برای خود گناه و تقصیری می شمرد و لذا به استغفار پناه می برد. (حاشیه المحجّة البیضاء).
8- ابو حامد غزالی،در توضیح وجوب توبه برای همگان و در همه حال، می نویسد : و اما بیان وجوب توبه به طور مستمر و در همه حال، این است که هیچ بشری خالی از معصیت نیست، حال یا با اعضا و جوارح خود نافرمانی خدا می کند، یا اگر در برخی حالات از معصیت با جوارح خالی باشد، نیّت گناه در دل او راه پیدا می کند و اگر از قصد گناه هم خالی باشد، از وسوسه های شیطان که افکار گوناگون غافل کننده از یاد خدا در دل او می افکند به دور نیست و اگر از این هم به دور باشد از غفلت و قصور در شناخت خدا و صفات و افعال او خالی نیست. اینها همه نقص است و این نقص علل و اسبابی دارد و رها کردن این علل و اسباب با پرداختن به علل و عوامل ضد آنها، بازگشت از یک راه است به راهی مخالف آن و مراد از توبه هم بازگشت است. به هر حال، خالی بودن آدمی از این نقص قابل تصوّر نیست، منتها اندازه این نقص در انسانها فرق می کند، ولی اصل آن گریز ناپذیر است. به همین دلیل پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرموده است : «گاه دلم را غباری می گیرد تا جایی که شبانه روزی هفتاد مرتبه از خدا آمرزش می طلبم» و نیز از همین رو خداوند آن حضرت را به این آیه گرامی داشته است : «تا خدا گناهان قبل و بعد تو را ببخشاید». وقتی پیامبر خدا چنین حالی داشته باشد، دیگران چگونه حالی خواهند داشت؟ می گویم (گوینده فیض _ رضوان اللّه تعالی علیه _ است) : در کتاب قواعد العقاید در بخش عبادتها، توضیح دادیم که گناه پیامبران و اوصیای آنان مانند گناهان ما نیست. بلکه گناه آنان عبارت است از: ترک دوام ذکر خدا و سرگرم شدن به امور مباح و در نتیجه، محروم شدن از زیادی اجر و پاداش. در کافی به سندی نیکو از علی بن رئاب روایت شده است که گفت : از ابو عبد اللّه امام صادق علیه السلام درباره آیه «و هر گرفتاری و مصیبتی که به شما می رسد به سبب اعمال خودتان است و خدا از بسیاری گناهان گذشت می کند» پرسیدم و عرض کردم : آیا به نظر شما گرفتاریهایی که به علی علیه السلام و بعدا به خانواده او رسید، به سبب اعمال خود آنها بوده در حالی که آنان خاندانی پاک و معصومند؟ حضرت فرمود : پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بدون آن که گناهی کرده باشد شبانه روز صد بار به درگاه خدا توبه می کرد و آمرزش می طلبید. همانا خداوند اولیای خود را گرفتار مصائب می کند تا به سبب آن اجر و پاداششان دهد، بدون آن که گناهی کرده باشند . مقصود گناهی مانند گناهان ماست.

ص :473

3043 - التَّحذیرُ مِنَ الاستِغفارِ مَعَ الإصرارِ
3043 - پرهیز از آمرزش خواهی با وجود ادامه دادن به گناه

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :خَیرُ الاستِغفارِ عِندَ اللّهِ الإقلاعُ و النَّدَمُ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الاستِغفارُ مَع الإصرارِ ذُنوبٌ مُجَدَّدَةٌ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :المُقیمُ علَی الذَّنبِ و هُو مِنهُ مُستَغفِرٌ کَالمُستَهزئَ . (3)

الإمامُ الرِّضا علیه السلام :المُستَغفِرُ مِن ذَنبٍ و یَفعَلُهُ کَالمُستَهزئَ بربِّهِ . (4)

عنه علیه السلام :مَنِ استَغفَرَ بلِسانِهِ و لم یَندَمْ بقَلبِهِ فَقدِ استَهزَأ بنفسِهِ . (5)

(6)

3043

پرهیز از آمرزش خواهی با وجود ادامه دادن به گناه

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین استغفار نزد خدا، ترک گناه و پشیمانی [از آن] است.

امام علی علیه السلام :آمرزش خواهی[ها] با وجود ادامه دادن به گناه، خود گناهانی تازه اند.

امام صادق علیه السلام :کسی که از گناه استغفار کند و باز به آن ادامه دهد، مانند شخص مسخره کننده است.

امام رضا علیه السلام :کسی که از گناهی استغفار می کند و باز آن را انجام می دهد، مانند کسی است که پروردگارش را ریشخند کند.

امام رضا علیه السلام :هر که به زبانش آمرزش بخواهد و در دلش [از گناه خود ]پشیمان نباشد، خودش را ریشخند کرده است.

ص :474


1- تنبیه الخواطر : 2/123.
2- تحف العقول : 223.
3- بحار الأنوار : 6/36/54.
4- الکافی : 2/504/3.
5- بحار الأنوار : 78/356/11.
6- (انظر) الذنب : باب 1380. ص التوبة : باب 467.

3044 - مَن لا یَنفَعُهُ الاستِغفارُ
3044 - کسی که آمرزش خواهی سودش نمی دهد

الکتاب :

«اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أوْ لا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِینَ مَرَّةً فَلَنْ یَغْفِرَ اللّهُ لَهُمْ ذلِکَ بِأنَّهُمْ کَفَرُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ اللّهُ لا یَهْدِی الْقَومَ الْفاسِقِینَ» . (1)

«سَواءٌ عَلَیْهِمْ أسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ یَغْفِرَ اللّهُ لَهُمْ إنَّ اللّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفاسِقِینَ» . (2)

(3)

3044

کسی که آمرزش خواهی سودش نمی دهد

قرآن :

«برایشان آمرزش بخواهی یا آمرزش نخواهی [فرقی نمی کند]، اگر هفتاد بار هم بر ایشان آمرزش بخواهی، خدا هرگز آنان را نخواهد آمرزید؛ زیرا به خدا و پیامبرش کفر ورزیدند و خدا مردم نافرمان را هدایت نمی کند».

«تفاوتی نمی کند که برایشان آمرزش بخواهی یا آمرزش نخواهی، خدا هرگز آنان را نخواهد آمرزید. همانا خدا مردم نافرمان را هدایت نمی کند».

ص :475


1- التوبة : 80.
2- المنافقون : 6.
3- (انظر) الذنب : باب 1372 ، 1380. الجهاد (الإجتهاد فی طاعة اللّه ) : باب 602.

ص :476

393 - الغَفلة

393 - غفلت

اشاره

(1)

(2)

ص :477


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 73 / 154 باب 125 «الغفلة و اللهو».
2- انظر: عنوان 171 «الذِّکر» ، 332 «العِبرة» ، 474 «اللغو» ، 477 «اللهو». 547 «الموعظة» ، السُّوق : باب 1920 ، معرفة اللّه : باب 2593.

3045 - التَّحذیرُ مِنَ الغَفلَةِ
3045 - هشدار نسبت به غفلت

الکتاب :

«لَقَدْ کُنْتَ فِی غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطاءَکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ» . (1)

(2)

الحدیث :

بحار الأنوار :فی حدیثِ المِعراجِ : یا أحمدُ ، اجعَلْ هَمَّکَ هَمّا واحِدا ، فاجعَلْ لِسانَکَ لِسانا واحِدا ، و اجعَلْ بَدَنَکَ حَیّا ، لا تَغفُلْ عنّی ، من یَغفلْ عنّی لا اُبالِی بأیِّ وادٍ هَلَکَ . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الغَفلَةُ أضَرُّ الأعداءِ . (4)

عنه علیه السلام :الغَفلَةُ شِیمَةُ النَّوکی . (5)

عنه علیه السلام :الغَفلَةُ ضَلالُ النُّفوسِ ، و عُنوانُ النُّحوسِ . (6)

3045

هشدار نسبت به غفلت

قرآن :

«تو از این غافل بودی، پس ما پرده ات را از برابرت کنار زدیم و امروز چشمانت تیز بین است».

حدیث :

بحار الأنوار :در حدیث معراج آمده است : ای احمد! اهتمامت را یکی کن و زبانت را یک زبان ساز و بدنت را زنده بدار و از من غافل مباش، هر که از من غافل باشد، اهمّیتی ندهم که در کدام وادی هلاک شود.

امام علی علیه السلام :غفلت، زیانبارترین دشمن است.

امام علی علیه السلام :غفلت، خصلت احمقان است.

امام علی علیه السلام :غفلت، گمراهی جانها و سر لوحه انواع شومی هاست.

ص :478


1- ق : 22.
2- (انظر) الأعراف : 205 ، یونس : 7 ، 8 ، مریم : 39 ، الأنبیاء : 1 ، 2 ، 97.
3- بحار الأنوار : 77/29/6 .
4- غرر الحکم : 472.
5- غرر الحکم : 897.
6- غرر الحکم : 1404.

عنه علیه السلام :الغَفلَةُ ضَلالَةٌ . (1)

عنه علیه السلام :الغَفلَةُ تَکسِبُ الاغتِرارَ ، و تُدنِی مِنَ البَوارِ . (2)

عنه علیه السلام :الغَفلَةُ طَرَبٌ . (3)

عنه علیه السلام :الغَفلَةُ فَقدٌ . (4)

عنه علیه السلام :الغَفلَةُ ضِدُّ الحَزمِ . (5)

عنه علیه السلام :وَیلٌ لِمَن غَلَبَت علَیهِ الغَفلَةُ ، فَنَسِیَ الرِّحلَةَ و لم یَستَعِدَّ . (6)

عنه علیه السلام :مِن دَلائلِ الدَّولَةِ قلَّةُ الغَفلَةِ . (7)

عنه علیه السلام :فِی السُّکونِ إلَی الغَفلَةِ اغتِرارٌ . (8)

عنه علیه السلام :اِحذَرْ مَنازِلَ الغَفلَةِ و الجَفاءِ ، و قِلّةَ الأعوانِ علی طاعَةِ اللّهِ . (9)

عنه علیه السلام :فَیا لَها حَسرَةً علی کُلِّ ذِی غَفلَةٍ أن یکونَ عُمُرُهُ علَیهِ حُجّةً ، و أن تُؤَدِّیَهُ أیّامُهُ إلَی الشِّقوَةِ ! (10)

عنه علیه السلام_ فی صفةِ المُتّقینَ _: یَبِیتُ حَذِرا و یُصبِحُ فَرِحا ، حَذِرا لِما حُذِّرَ مِن الغَفلَةِ ، و فَرِحا بِما أصابَ مِن الفَضلِ و الرَّحمَةِ . (11)

امام علی علیه السلام :غفلت، گمراهی است.

امام علی علیه السلام :غفلت، فریب خوردگی می آورد و به هلاکت نزدیک می گرداند.

امام علی علیه السلام :غفلت، باعث فرحناکی و سرمستی می شود.

امام علی علیه السلام :غفلت، موجب گم کردن [راه حق ]است.

امام علی علیه السلام :غفلت، ضد دوراندیشی است.

امام علی علیه السلام :وای بر کسی که غفلت بر او چیره آید و در نتیجه، سفر [آخرت] را فراموش کند و خود را آماده نسازد.

امام علی علیه السلام :یکی از نشانه های دولت (اقبال)،کمیِ غفلت است.

امام علی علیه السلام :روی آوردن به غفلت، موجب فریب خوردن است.

امام علی علیه السلام :از منزلهای غفلت و جفا و کمی یاورانِ بر طاعت خدا، دوری کن!

امام علی علیه السلام :ای دریغا بر هر غافلی که عمرش بر ضد او حجت باشد و روزهایش او را به سوی بدبختی کشاند .

امام علی علیه السلام_ در وصف پرهیزگاران _فرمود: شب را در پروا به سر می برد و روز را با شادی؛ پروا به خاطر غفلتی که او را از آن پرهیز داده اند و شاد از فضل و رحمتی که به او رسیده است.

ص :479


1- غرر الحکم : 196.
2- غرر الحکم : 2125.
3- غرر الحکم : 221.
4- غرر الحکم : 85.
5- غرر الحکم : 1031.
6- غرر الحکم : 10088.
7- غرر الحکم : 9410.
8- غرر الحکم : 6454.
9- غرر الحکم : 2600.
10- نهج البلاغة : الخطبة 64.
11- نهج البلاغة : الخطبة 193.

عنه علیه السلام_ أیضا _: إن کانَ فِی الغافِلینَ کُتِبَ فِی الذاکِرینَ، و إن کانَ فِی الذاکِرینَ لم یُکتَبْ مِنَ الغافِلِینَ . (1)

عنه علیه السلام_ فی صفةِ الملائکةِ _: و إنّهُم علی مَکانِهِم مِنکَ ، و مَنزِلَتِهِم عِندَکَ ، و استِجماعِ أهوائهِم فیکَ ، و کَثرَةِ طاعَتِهِم لکَ ، و قِلَّةِ غَفلَتِهِم عن أمرِکَ ، لو عایَنوا کُنهَ ما خَفِیَ علَیهِم منکَ لَحَقَّرُوا أعمالَهُم . (2)

عنه علیه السلام_ أیضا _: لا تَعدُو علی عَزیمَةِ جِدِّهِم بَلادَةُ الغَفَلاتِ، و لا تَنتَضِلُ فی هِمَمِهِم خَدائعُ الشَّهَواتِ . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إن کانَ الشیطانُ عَدُوّا فالغَفلَةُ لِما ذا ؟ ! (4)

امام علی علیه السلام_ نیز در وصف پرهیزگاران _فرمود : اگر در میان غافلان باشد از شمار یاد کنندگان خدا قلمداد می شود و اگر در میان یاد کنندگان خدا باشد، در زمره غافلان نوشته نمی شود [و از ذاکران عقب نماند].

امام علی علیه السلام_ در وصف فرشتگان _فرمود: آنان با همه مقام و منزلتی که نزد تو دارند و با آن که همه خواهشهایشان در تو متمرکز است و با وجود طاعت بسیارشان از تو و کمی غفلتشان از کار تو، اگر کُنه عظمت تو را، که بر آنان پوشیده است، مشاهده می کردند، بی گمان اعمال خود را کوچک و ناچیز می شمردند.

امام علی علیه السلام_ در وصف فرشتگان _فرمود: نادانیِ غفلتها بر تصمیم آنها چیره نگردد و تیرهایِ خدعه آلودِ شهوتها، در اراده ها و همّتهای آنان کارگر نمی افتد.

امام صادق علیه السلام :اگر شیطان دشمن است، پس غفلت چرا؟

3046 - الغَفلَةُ وَالیَقَظَةُ
3046 - غفلت و بیداری

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ضادُّوا الغَفلَةَ بالیَقَظَةِ . (5)

عنه علیه السلام :الیَقَظَةُ نورٌ . (6)

3046

غفلت و بیداری

امام علی علیه السلام :با بیداری، به جنگ غفلت بروید.

امام علی علیه السلام :بیداری، روشنایی است.

ص :480


1- نهج البلاغة : الخطبة 193.
2- نهج البلاغة : الخطبة 109.
3- نهج البلاغة : الخطبة 91.
4- بحار الأنوار : 78/190/1.
5- غرر الحکم : 5925.
6- غرر الحکم : 104.

عنه علیه السلام :الیَقَظَةُ استِبصارٌ . (1)

عنه علیه السلام :التَّیقُّظُ فِی الدِّینِ نِعمَةٌ علی مَن رُزِقَهُ . (2)

عنه علیه السلام :مَن لم یَستَظهِرْ بالیَقَظَةِ لم یَنتَفِعْ بالحَفَظَةِ . (3)

عنه علیه السلام :فَأفِقْ أیُّها السامِعُ مِن سَکرَتِکَ ، و استَیقِظْ مِن غَفلَتِکَ ، و اختَصِر مِن عَجَلَتِکَ . (4)

عنه علیه السلام :ما بَرِحَ للّهِِ _ عَزَّت آلاؤهُ _ فی البُرهَةِ بعدَ البُرهَةِ ، و فی أزمانِ الفَتراتِ ، عِبادٌ ناجاهُم فی فِکْرِهِم ، و کَلَّمَهُم فی ذاتِ عُقولِهِم ، فاستَصبَحُوا بِنُورِ یَقَظَةٍ فی الأبصارِ و الأسماعِ و الأفئدَةِ . (5)

(6)

امام علی علیه السلام :بیداری، بینش یافتن است.

امام علی علیه السلام :بیداری در دین، نعمتی است که روزی افراد می شود.

امام علی علیه السلام :کسی که به بیداری تکیه نکند، از نگهبانان نفعی نبرد.

امام علی علیه السلام :ای شنونده! از مستی خود به هوش آی و از خواب غفلتت بیدار شو و از شتابت بکاه.

امام علی علیه السلام :برای خداوند _ که نعمتهایش گرامی باد _ در هر برهه ای از زمان و در فاصله های زمانی میان بعثت پیامبران، همواره بندگانی بوده است که با آنان در اندیشه هایشان نجوا کرد و در درون خردهایشان با آنان سخن گفت و بدین سبب آنان چشمها و گوشها و دلهایشان از نور بیداری تابناک گردید.

3047 - الحَثُّ عَلَی الاستیقاظِ
3047 - تشویق به بیدار شدن از خواب غفلت

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أ لا مُستَیقِظٌ مِن غَفلَتِهِ قبلَ نَفادِ مُدَّتِهِ ؟ ! (7)

3047

تشویق به بیدار شدن از خواب غفلت

امام علی علیه السلام :آیا کسی هست که پیش از آن که عمرش به سر آید، از خواب غفلت خویش بیدار شود؟

ص :481


1- غرر الحکم : 176.
2- غرر الحکم : 2058.
3- غرر الحکم : 8991.
4- نهج البلاغة : الخطبة 153.
5- نهج البلاغة : الخطبة 222.
6- (انظر) الغفلة : باب 3050 ،3. العنوان 194 «المراقبة».
7- غرر الحکم : 2752.

عنه علیه السلام :أ لا مُنتَبِهٌ مِن رَقدَتِهِ قبلَ حینِ مَنِیَّتِهِ ؟ ! (1)

عنه علیه السلام :اِنتِباهُ العُیونِ لا یَنفَعُ مَع غَفلَةِ القُلوبِ . (2)

عنه علیه السلام :سُکرُ الغَفلَةِ و الغُرورِ أبعَدُ إفاقَةً مِن سُکرِ الخُمورِ . (3)

عنه علیه السلام :یا أیُّها الإنسانُ ، ما جَرَّأکَ علی ذَنبِکَ ، و ما غَرَّکَ بِرَبِّکَ ، و ما أ نَّسَکَ بهَلَکَةِ نَفسِکَ ؟ ! أ ما مِن دائکَ بُلُولٌ ، أم لیسَ مِن نَومَتِکَ یَقَظَةٌ ؟ ! (4)

عنه علیه السلام :قد دارستُکُمُ الکِتابَ ، و فاتَحْتُکُمُ الحِجاجَ ، و عَرَّفتُکُم ما أنکَرتُم ، و سَوَّغتُکُم ما مَجَجتُم ، لو کانَ الأعمی یَلحَظُ ، أو النائمُ یَستَیقِظُ ! (5)

عنه علیه السلام :مالی أراکُم أشباحا بلا أرواحٍ ، و أرواحا بلا أشباحٍ ، و نُسّاکا بلا صَلاحٍ ، و تُجّارا بلا أرباحٍ ، و أیقاظا نُوَّما ، و شُهودا غُیَّبا ، و ناظِرَةً عَمیاءَ ؟ ! (6)

امام علی علیه السلام :آیا کسی هست که پیش از فرا رسیدن مرگش، از خواب بیدار شود؟

امام علی علیه السلام :با وجود غفلت دلها، بیداری چشمها سودی نمی بخشد.

امام علی علیه السلام :مستی غفلت و فریب، دیرتر از مستی شرابها زایل می شود.

امام علی علیه السلام :هان ای انسان! چه چیز تو را بر گناهت دلیر کرد و چه چیز تو را به پروردگارت دلیر ساخت و چه چیز تو را با نابودی خودت مأنوس و دمخور کرد؟ مگر درد تو دوایی ندارد؟ یا خواب تو را بیداری نیست؟

امام علی علیه السلام :من قرآن را به شما آموختم و باب دلایل و براهین را به روی شما گشودم و آنچه را نمی شناختید، به شما شناساندم و آنچه را که از دهان به بیرون پرت می کردید، به مذاق شما گوارا ساختم. ای کاش که نابینا بینا می گشت، یا خفته بیدار می شد!

امام علی علیه السلام :چه شده است که شما را همچون بدنهای بی جان و جانهای بی بدن و عابدانِ نا پرهیزگار و بازرگانانِ بی سود و بیدارانِ خفته و حاضرانِ غایب و چشمدارانِ نابینا می بینم؟

ص :482


1- غرر الحکم : 2751.
2- غرر الحکم : 1870.
3- غرر الحکم : 5651.
4- نهج البلاغة : الخطبة 223.
5- نهج البلاغة : الخطبة 180.
6- نهج البلاغة : الخطبة 108.

3048 - الغافِلُ غَیرُ مَغفولٍ عَنهُ
3048 - از غافل ، غفلت نشده است

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :عَجَبٌ لِغافِلٍ و لیسَ بمَغفولٍ عَنهُ ، و عَجَبٌ لطالِبِ الدنیا و المَوتُ یَطلُبُهُ ، و عَجَبٌ لضاحِکٍ مِلْ ءَ فیهِ و هُو لا یَدرِی أ رَضِیَ اللّهُ [عَنهُ ]أم سَخِطَ لَهُ ! (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :عَجِبتُ لِغَفلَةِ ذَوِی الألبابِ عن حُسنِ الارتیادِ، و الاستِعدادِ للمَعادِ . (2)

عنه علیه السلام :اُوصِیکُم بذِکرِ المَوتِ ، و إقلالِ الغَفلَةِ عَنهُ ، و کیفَ غَفلَتُکُم عمّا لیسَ یُغفِلُکم ؟ ! (3)

عنه علیه السلام :أ وَ لَستُم تَرَونَ أهلَ الدنیا یُصبِحُونَ و یُمسُونَ علی أحوالٍ شَتّی: فَمَیِّتٌ یُبکی ، و آخَرُ یُعَزّی،و صَریعٌ مُبتلی، و عائدٌ یَعودُ ، و آخَرُ بنفسِهِ یَجُودُ ، و طالِبٌ للدنیا و المَوتُ یَطلُبُهُ ، و غافِلٌ و لیسَ بمَغفولٍ عَنهُ ، و علی أثَرِ الماضِی ما یَمضِی الباقِی ! (4)

3048

از غافل ، غفلت نشده است

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در شگفتم از کسی که او غافل است و از او غافل نیستند، و در شگفتم از کسی که در پی دنیاست، در صورتی که مرگ در پی اوست، و در شگفتم از کسی که دهانش را به خنده می گشاید در حالی که نمی داند آیا خدا [ از او ]خشنود است یا ناخشنود.

امام علی علیه السلام :از غافل بودن خردمندان برای نیکو طلب کردنِ [توشه و ذخیره آخرت ]و آماده شدن برای بازگشتگاه تعجّب می کنم.

امام علی علیه السلام :شما را سفارش می کنم که به یاد مرگ باشید و از آن کمتر غفلت ورزید؛ چگونه از چیزی غفلت می کنید که او از شما غافل نیست؟

امام علی علیه السلام :آیا مردم دنیا را نمی بینید که در طی شب و روز دستخوش احوال گونه گون می شوند؟ یکی می میرد و برایش می گریند و دیگری را تسلیت می گویند. یکی بیمار و زمینگیر است و دیگری به عیادتش می رود. یکی در حال جان کندن است و دیگری در پی دنیاست، حال آن که مرگ در پی اوست. یکی در غفلت به سر می برد، حال آن که از او غافل نیستند و آنچه باقی است در پی آنچه رفته می رود!

ص :483


1- الأمالی للمفید : 75/9.
2- غرر الحکم : 6263.
3- نهج البلاغة : الخطبة 188.
4- نهج البلاغة : الخطبة 99.

عنه علیه السلام :أیُّها الناسُ غیرُ المَغفولِ عَنهُم ، و التارِکونَ المَأخوذَ مِنهُم ، مالی أراکُم عنِ اللّهِ ذاهِبینَ ، و إلی غیرِهِ راغِبینَ ؟ ! (1)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :وَیحَکَ یا بنَ آدمَ ! الغافِلُ و لیسَ بمَغفولٍ عَنهُ ، ابنَ آدمَ إنّ أجَلَکَ أسرَعُ شَیءٍ إلَیکَ ، قد أقبَلَ نَحوَکَ حَثیثا یَطلُبُکَ ......... ! (2)

بحار الأنوار عن سلمان الفارِسیّ :عَجِبتُ بِسِتٍّ : ثلاثةٌ أضحَکَتنِی و ثلاثةٌ أبکَتنی ، فأمّا التی أبکَتنی : فَفِراقُ الأحِبَّةِ محمّدٍ صلی الله علیه و آله ، و هَولُ المُطَّلَعِ ، و الوُقوفُ بینَ یَدَی اللّهِ عَزَّ و جلَّ .

و أمَّا التی أضحَکَتنِی فطالِبُ الدنیا و المَوتُ یَطلُبُهُ ، و غافِلٌ و لیسَ بمَغفولٍ عَنهُ ، و ضاحِکٌ مِل ءَ فِیهِ و لا یَدرِی أ رُضِیَ لَهُ أم سُخِطَ . (3)

امام علی علیه السلام :ای مردمی که از کار شما غافل نیستند و ای مردمی که [خدا و اوامر او را ]رها کرده اید و[هر چه دارید از جان و مال و فرزند] از شما گرفته می شود، چه شده است که می بینم از خدا روی گردان شده اید و به غیر او روی آورده اید؟

امام زین العابدین علیه السلام :وای بر تو ای آدمی زاده! ای غافلی که از تو غافل نیستند، ای فرزند آدم! مرگِ تو شتابانتر از هر چیز دیگری به سوی تو می آید؛ سراسیمه سوی تو آمده است و تو را می جوید.

بحار الأنوار_ به نقل از سلمان فارسی _: از شش چیز در شگفتم: سه چیز آن مرا می خنداند و سه چیز دیگر به گریه ام می اندازد. آن سه چیز که مرا به گریه می اندازد: جدایی از دوستان، یعنی محمّد صلی الله علیه و آله است و هراس و وحشت قیامت و ایستادن در پیشگاه خداوند عزّ و جلّ.

و اما آن سه چیزی که مرا به خنده وا می دارد: یکی آن کسی است که در پی دنیاست، حال آن که مرگ در پی او می باشد، دیگری کسی که در غفلت به سر می برد حال آن که از او غافل نیستند [و خداوند ناظر و مراقب اعمال اوست] و سوم کسی که دهانش به خنده باز می شود در صورتی که نمی داند آیا از او خشنودند یا ناخشنود.

3049 - تَنبیهٌ لِلغافِلینَ
3049 - بیدار باشِ غافلان

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الحَذَرَ ، الحَذَرَ ، أیُّها المُستَمِعُ ! و الجِدَّ الجِدَّ أیُّها الغافِلُ ! و لا یُنَبِّئُکَ مِثلُ خَبیرٍ . (4)

3049

بیدار باشِ غافلان

امام علی علیه السلام :هشدار، هشدار، ای شنونده! بکوش، بکوش، ای بی خبر! که هیچ کس مانند [منِ ]آگاه، تو را خبردار نمی کند.

ص :484


1- نهج البلاغة : الخطبة 175.
2- تنبیه الخواطر : 2/47.
3- بحار الأنوار : 78/453/24.
4- نهج البلاغة : الخطبة 153.

عنه علیه السلام :اُولی الأبصارِ و الأسماعِ ، و العافیَةِ و المَتاعِ ، هَل مِن مَناصٍ أو خَلاصٍ ، أو مَعاذٍ أو مَلاذٍ ، أو فِرارٍ أو مَحارٍ ، أم لا ؟ ! فأنّی تُؤفَکُونَ ، أم أینَ تُصرَفونَ ، أم بما ذا تَغتَرُّونَ ؟ ! (1)

عنه علیه السلام :فاستَدرِکُوا بَقیَّةَ أیّامِکُم ، و اصبِرُوا لَها أنفسَکُم ؛ فإنّها قَلیلٌ فی کثیرِ الأیّامِ التی تَکونُ مِنکُم فیها الغَفلَةُ و التَّشاغُلُ عَنِ المَوعِظَةِ . (2)

عنه علیه السلام :أ لَستُم فی مَساکِنِ مَن کانَ قَبلَکُم أطوَلَ أعمارا ، و أبقی آثارا ......... ثُمّ ظَعَنُوا عنها بغَیرِ زادٍ مُبَلِّغٍ ، و لا ظَهرٍ قاطِعٍ ، فَهَل بَلَغَکُم أنَّ الدنیا سَخَت لَهُم نَفسا بِفِدیَةٍ ......... و هل زَوَّدَتهُم إلاّ السَّغَبَ ......... أ فهذهِ تُؤثِرُونَ ؟ ! (3)

عنه علیه السلام :قد غابَ عن قُلوبِکُم ذِکرُ الآجالِ ، و حَضَرَتکُم کَواذِبُ الآمالِ ، فصارَت الدنیا أملَکَ بِکُم مِن الآخِرَةِ ! (4)

امام علی علیه السلام :هلا! ای دارندگان چشم های بینا و گوشهای شنوا و ای برخورداران از تندرستی و مال( دنیا)! آیا جای گریزی، یا راه نجاتی، یا پناهگاهی، یا تکیه گاهی، یا راه فراری و یا طریق بازگشتی هست یا نیست؟ پس، به کجا باز می گردید؟ یا کجا می روید؟ یا فریب چه چیز را می خورید؟

امام علی علیه السلام :بقیه عمر خود را دریابید و جانهای خود را برای آن شکیبا سازید؛ زیرا این چند روزه در مقابل روزهای بسیاری که در غفلت و روی گردانی از پند و اندرز گذرانیده اید اندک است.

امام علی علیه السلام :آیا شما در منازل همان کسانی نیستید که پیش از شما بودند و عمرشان درازتر و آثارشان پاینده تر ......... بود و سپس بی هیچ توشه ای، که آنها را به مقصد رساند و بی هیچ مرکبی که راه را درنوردد، کوچ کردند؟ آیا شنیده اید که دنیا برای [آزادی ]جان آنان فدیه ای داده باشد ؟ ......... و آیا جز گرسنگی، توشه ای به آنان داد ؟ ......... آیا چنین دنیایی را بر می گزینید؟

امام علی علیه السلام :یاد مرگها از دلهای شما رخت بربسته است و آرزوهای دروغین شما را فرا گرفته است و از این رو، دنیا بیش از آخرت بر شما تسلّط یافته است.

ص :485


1- نهج البلاغة : الخطبة 83 .
2- نهج البلاغة : الخطبة 86 .
3- نهج البلاغة : الخطبة 111 .
4- نهج البلاغة : الخطبة 113 .

عنه علیه السلام :ما بالُکُم تَفرَحُونَ بالیَسیرِ مِنَ الدنیا تُدرِکُونَهُ ، و لا یَحزُنُکُمُ الکثیرُ منَ الآخِرَةِ تُحرَمُونَهُ ؟ ! و یُقلِقُکُم الیَسیرُ مِنَ الدنیا یَفُوتُکُم ، حتّی یَتَبَیَّنَ ذلکَ فی وُجوهِکُم ؟ ! (1)

عنه علیه السلام :وَیحَ ابنِ آدمَ ما أغفَلَهُ ، و عن رُشدِهِ ما أذهَلَهُ ! (2)

عنه علیه السلام_ مِن کلامٍ لَهُ بعدَ تلاوَتِهِ : «ألْهاکُمُ التَّکاثُرُ حَتّی زُرْتُمُ المَقابِرَ» _: یا لَهُ مَراما ما أبعَدَهُ ! و زَورا ما أغفَلَهُ ! و خَطَرا ما أفظَعَهُ ! (3)

عنه علیه السلام :کیفَ یُراعِی النَبْأةَ مَن أصَمَّتْهُ الصَّیحَةُ ؟ ! (4)

عنه علیه السلام :فَیا لَها حَسرَةً علی کُلِّ ذِی غَفلَةٍ أن یکونَ عُمُرُهُ علَیهِ حُجَّةً، و أن تُؤَدِّیَهُ أیّامُهُ إلَی الشَّقوَةِ ! (5)

عنه علیه السلام :کَم مِن غافِلٍ یَنسِجُ ثَوبا لِیَلبَسَهُ و إنّما هُو کَفَنُهُ ! و یَبنِی بَیتا لِیَسکُنَهُ و إنّما هو مَوضِعُ قَبرِهِ ! (6)

امام علی علیه السلام :چه شده است که با دست یافتن به اندکی از دنیا شاد می شوید و برای از دست دادن نعمت فراوان آخرت اندوهگین نمی شوید؟! و اندک چیز دنیا که از کفتان می رود، شما را نگران می سازد، چندان که آثار این نگرانی در چهره های شما آشکار می شود؟! .

امام علی علیه السلام :وای بر فرزند آدم که چه غافل است و از رشد (صلاح) سرگشته و گم کرده راه!

امام علی علیه السلام_ بعد از تلاوت آیه «فخر فروشی بر یکدیگر شما را به خود مشغول ساخت چندان که به زیارت گورها رفتید» _فرمود: وای که چه مقصدِ دوری! و چه زیارت کنندگان غافلی! و چه افتخار کردن زشت و رسوایی!

امام علی علیه السلام :آن که فریاد را نشنیده است، چگونه صدای آهسته را بشنود؟

امام علی علیه السلام :ای دریغ بر هر غافلی که عمرش بر ضد او حجت باشد و روزهای عمرش، او را به سوی شور بختی کشانَد.

امام علی علیه السلام :ای بسا غافلی که پارچه ای می بافد تا آن را بپوشد، اما کفن او می شود و خانه ای می سازد تا در آن بنشیند، اما همان جا قبر او می شود.

ص :486


1- نهج البلاغة : الخطبة 113 .
2- غرر الحکم : 10093 .
3- نهج البلاغة : الخطبة 221 .
4- نهج البلاغة : الخطبة 4 .
5- نهج البلاغة: الخطبة 64.
6- بحار الأنوار : 77/401/26.

بحار الأنوار :ممّا ناجَی اللّهُ تعالی بهِ موسی علیه السلام : کیفَ یَجِدُ قَومٌ لَذَّةَ العَیشِ لولا التَّمادی فِی الغَفلَةِ ، و الاتِّباعُ للشِّقوَةِ ، و التَّتابُعُ للشَّهوَةِ ، و مِن دونِ هذا یَجزَعُ الصِّدِّیقُونَ ؟ ! (1)

بحار الأنوار :از جمله نجواهای خداوند متعال با موسی علیه السلام ، این بود : اگر فرو رفتن در خواب غفلت و پیمودنِ راه بدبختی و پیروی از شهوات نبود، چگونه عدّه ای می توانستند لذّت زندگی را بچشند! به خاطر نبودن این [غفلت ها] در مؤمنان راستین است که آنان بی تابی می کنند.

3050 - ما یَمنَعُ الغَفلَةَ
3050 - غفلت زداها

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :یا أبا ذرٍّ ، هُمَّ بالحَسَنَةِ و إن لم تَعمَلْها ؛ لِکیلا تُکتَبَ مِن الغافِلینَ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :بِدَوامِ ذِکرِ اللّهِ تَنجابُ الغَفلَةُ . (3)

عنه علیه السلام :إنَّ مَن عَرَفَ الأیّامَ لم یَغفُلْ عنِ الاستِعدادِ . (4)

عنه علیه السلام :استَعینُوا علی بُعدِ المَسافَةِ بِطُولِ المَخافَةِ ، فَکَم مِن غافِلٍ وَثِقَ لِغفلَتِهِ و تَعَلَّلَ بِمُهلَتِهِ ، فَأمَّلَ بَعیدا و بَنی مَشِیدا ، فَنَقَصَ بقُربِ أجَلِهِ بُعدَ أمَلِهِ ، فاجَأتهُ مَنِیَّتُهُ بِانقِطاعِ اُمنِیَّتِهِ . (5)

3050

غفلت زداها

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای ابا ذر! آهنگ کار نیک کن، هر چند آن را به کار نبندی تا در زمره غافلان نوشته نشوی.

امام علی علیه السلام :با پیوسته به یاد خدا بودن است که پرده غفلت کنار می رود.

امام علی علیه السلام :هر که ایّام را شناخت، از آماده شدن [برای آخرت] غافل نگشت.

امام علی علیه السلام :برای دوری راه، از ترسِ ممتد مدد گیرید؛ زیرا چه بسیار غافلی که به غفلت خود اعتماد کرد و مهلت عمر خود را بهانه قرار داد و از این رو، آرزو را دراز گردانید و کاخ بلند برافراشت؛ اما نزدیک شدن اجلش، درازی آرزویش را کوتاه کرد و سر رسیدن ناگهانی مرگش، امید او را قطع کرد.

ص :487


1- بحار الأنوار : 77/38/7.
2- مکارم الأخلاق : 2/378/2661.
3- غرر الحکم : 4269.
4- التوحید : 74/27.
5- بحار الأنوار : 77/440/48.

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :أیّما مُؤمِنٍ حافَظَ علَی الصَّلواتِ المَفروضَةِ فَصَلاّها لِوَقتِها فَلَیسَ هذا مِن الغافِلینَ . (1)

امام باقر علیه السلام :هر مؤمنی که به نمازهای واجب اهمیت دهد و آنها را به وقتش بخواند، از غافلان نیست.

3051 - أغفَلُ النّاسِ
3051 - غافلترین مردم

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أغفَلُ الناسِ مَن لَم یَتَّعِظْ بِتَغَیُّرِ الدنیا مِن حالٍ إلی حالٍ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن لم یَعتَبِرْ بِغِیَرِ الدنیا و صُرُوفِها لم تَنجَعْ فیهِ المَواعِظُ . (3)

عنه علیه السلام :دُعِیتُم إلَی الأمرِ الواضِحِ ، فلا یَصُمُّ عن ذلکَ إلاّ أصَمُّ ، و لا یَعمی عن ذلکَ إلاّ أعمی ، و مَن لم یَنفَعْهُ اللّهُ بِالبَلاءِ و التَّجارِبِ لم یَنتَفِعْ بِشیءٍ مِنَ العِظَةِ ، و أتاهُ التَّقصیرُ مِن أمامِهِ ، حتّی یَعرِفَ ما أنکَرَ ، و یُنکِرَ ما عَرَفَ . (4)

(5)

3051

غافلترین مردم

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :غافلترین مردم کسی است که از دگرگونی احوال دنیا پند نگیرد.

امام علی علیه السلام :کسی که از دگرگونیها و تغییرات دنیا عبرت نگیرد، اندرزها در او کارگر نمی افتد.

امام علی علیه السلام :شما به امر روشنی دعوت شده اید. پس ، از شنیدن آن عاجز نباشد، مگر کسی که کر باشد؛ و از دیدن آن درمانده نباشد، مگر کسی که کور باشد؛ و کسی که خداوند با بلاها و تجربه ها سودش نرساند، از هیچ اندرزی بهره مند نشود (6) و کوته بینی از پیشِ رویش به او رسد تا بدانجا که زشت را زیبا و زیبا را زشت بپندارد.

3052 - موجِباتُ الغَفلَةِ
3052 - آنچه غفلت زاید

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن بَدا جَفا ، و مَن تَبِعَ الصَّیدَ غَفَلَ ، و مَن لَزِمَ السُّلطانَ افتُتِنَ . (7)

3052

آنچه غفلت زاید

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که بادیه نشین شود، از فرهنگ دور افتد و هر که در پی شکار باشد، غافل گردد و هر که ملازمت سلطان اختیار کند، به فتنه درافتد.

ص :488


1- الکافی : 3/270/14.
2- بحار الأنوار : 77/112/2.
3- غرر الحکم : 9011.
4- نهج البلاغة : الخطبة 176.
5- (انظر) عنوان 332 «العِبرة» ، 547 «الموعظة».
6- هر که نامخت از گذشت روزگار هیچ ناموزد ز هیچ آموزگار.
7- تنبیه الخواطر : 2/170.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اِحذَرُوا الغَفلَةَ ؛ فإنّها مِن فَسادِ الحِسِّ . (1)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :اِعلَمْ وَیحَکَ یَا بنَ آدمَ ! أنَّ قَسوَةَ البِطنَةِ ، و کِظَّةَ المِلْأةِ ، و سُکرَ الشِّبَعِ ، و غِرَّةَ المُلکِ ، مِمّا یُثَبِّطُ و یُبطِئُ عنِ العَمَلِ ، و یُنسِی الذِّکرَ ، و یُلهِی عنِ اقتِرابِ الأجَلِ ، حتّی کَأنَّ المُبتَلی بِحُبِّ الدنیا بهِ خَبَلٌ مِن سُکرِ الشَّرابِ . (2)

الإمامُ الباقرُ أو الإمامُ الصّادقُ علیهما السلام:کُلُّ القَومِ ألهاهُمُ التَّکاثُرُ حتّی زارُوا المَقابِرَ ! (3)

امام علی علیه السلام :از غفلت بپرهیزید که آن ناشی از تباهی حسّ و دریافت است.

امام زین العابدین علیه السلام :وای بر تو ای فرزند آدم! بدان که سنگینیِ پُرخوری و رخوت و تنبلیِ برخاسته از انباشتنِ معده و مستی سیری و غفلتِ حاصل از قدرت، از چیزهایی هستند که انسان را در زمینه عمل کُند و تنبل می کنند و ذکر خدا را از یاد او می برند و از نزدیک بودن مرگ، غافل می سازند، تا جایی که گرفتار دوستی دنیا، گویی از مستیِ شراب، دیوانه شده است.

امام باقر یا امام صادق علیهما السلام :تفاخر به بسیاریِ مال و فرزند، همه مردم را به غفلت کشاند تا جایی که به دیدن گورها رفتند.

3053 - عَلاماتُ الغافِلِ
3053 - نشانه های غافل

لُقمانُ علیه السلام_ لابنِهِ و هو یَعِظُهُ _: یا بُنَیَّ ، لِکُلِّ شَیءٍ علامةٌ یُعرَفُ بها و یُشهَدُ علَیها ......... و للغافِلِ ثلاثُ علاماتٍ : السَّهوُ ، و اللَّهوُ ، و النِّسیانُ . (4)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی صفةِ الغافِلِ _: و هُو فی مُهلَةٍ مِن اللّهِ ، یَهوِی مَع الغافِلینَ ، و یَغدُو مَع المُذنِبینَ ، بلا سَبیلٍ قاصِدٍ ، و لا إمامٍ قائدٍ ......... حتّی إذا کَشَفَ لَهُم عن جَزاءِ مَعصِیَتِهِم،و استَخرَجَهُم مِن جَلابِیبِ غفلَتِهِم ، استَقبَلُوا مُدبِرا ، و استَدبَرُوا مُقبِلاً ، فلم یَنتَفِعُوا بما أدرَکُوا مِن طَلِبَتِهِم ، و لا بما قَضَوا مِن وَطَرِهِم . (5)

3053

نشانه های غافل

لقمان علیه السلام_ در اندرز به فرزندش _فرمود : پسرم! هر چیزی را نشانه ای است که با آن شناخته می شود و به وجود آن گواهی می دهد ......... و غافل را سه نشانه است : سهو و سرگرمی و فراموشی.

امام علی علیه السلام_ در توصیف غافل _فرمود : او در این چند صباحی که خداوند مهلتش داده است، با غافلان سرگرم است و روز خود را با گنهکاران سپری می کند، بی آن که راه راستی را بپیماید و پیشوایی راهنما داشته باشد ......... تا آن که خداوند کیفر گناهانشان را به آنان نشان داد و از پس پرده های غفلت بیرونشان آورْد، به آنچه بدان پشت کرده بودند (مرگ و آخرت) روی نهادند و به آنچه بدان روی آورده بودند (دنیا) پشت کردند و نه از آنچه طلبیدند و بدان رسیدند سودی بردند و نه از خواسته های خود که به آنها دست یافتند، بهره ای یافتند.

ص :489


1- غرر الحکم : 2584.
2- تحف العقول : 273.
3- الأمالی للمفید : 184/7.
4- الخصال : 121/113.
5- نهج البلاغة : الخطبة 153.

عنه علیه السلام_ أیضا _: کأنَّ المَعنِیَّ سِواها ، و کأنَّ الحَظَّ فی إحرازِ دُنیاها ! (1)

عنه علیه السلام :لا عَمَلَ لغافِلٍ . (2)

الإمامُ الحسنُ علیه السلام :الغَفلَةُ تَرکُکَ المَسجِدَ، و طاعَتُکَ المُفسِدَ . (3)

امام علی علیه السلام_ در وصف غافل _فرمود : گویی مقصود [و مخاطبِ اوامر و نواهی و وعد و وعید الهی ]چیزی جز دلهاست و گویی بهره مندی و سعادت آنها، در به دست آوردن دنیایشان است.

امام علی علیه السلام :غافل را عمل [ صالح ] نباشد.

امام حسن علیه السلام :غفلت آن است که مسجد [رفتن برای نماز] را ترک کنی و از تبهکار فرمان بری.

3054 - آثارُ الغَفلَةِ
3054 - پیامدهای غفلت

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن غَفَلَ جَهِلَ . (4)

عنه علیه السلام :مَن طالَت غَفلَتُهُ تَعَجَّلَت هَلَکَتُهُ . (5)

عنه علیه السلام :مَن غَلَبَت علَیهِ الغَفلَةُ ماتَ قَلبُهُ . (6)

3054

پیامدهای غفلت

امام علی علیه السلام :هر که غافل شود، نادان مانَد.

امام علی علیه السلام :هر که غفلتش به درازا کشد، هلاکتش شتاب گیرد.

امام علی علیه السلام :هر که غفلت بر او چیره گردد، دلش بمیرد.

ص :490


1- غرر الحکم : 7228.
2- غرر الحکم : 10451.
3- بحار الأنوار : 78/115/10.
4- غرر الحکم : 7686.
5- غرر الحکم : 8318.
6- غرر الحکم : 8430.

عنه علیه السلام :دَوامُ الغَفلَةِ یُعمِی البَصیرَةَ . (1)

عنه علیه السلام :إیّاکَ و الغَفلَةَ و الاغتِرارَ بالمُهلَةِ ؛ فإنّ الغَفلَةَ تُفسِدُ الأعمالَ . (2)

عنه علیه السلام :مَن حاسَبَ نفسَهُ رَبِحَ ، و مَن غَفَلَ عنها خَسِرَ . (3)

عنه علیه السلام :مَن غَفَلَ عن حَوادِثِ الأیّامِ أیقَظَهُ الحِمامُ . (4)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إیّاکَ و الغَفلَةَ ؛ ففیها تکونُ قَساوَةُ القلبِ . (5)

امام علی علیه السلام :ادامه یافتن غفلت، دیده بصیرت را کور می کند.

امام علی علیه السلام :زنهار از غفلت و فریب مهلت [عمر] را خوردن؛ زیرا که غفلت کارها را تباه می کند.

امام علی علیه السلام :هر که نفس خود را حسابرسی کند، سود برد و هر که از آن غفلت ورزد، زیان بیند.

امام علی علیه السلام :هر که از حوادث روزگار غافل شود، دستِ تقدیرِ مرگ او را [از خواب غفلت] بیدار کند.

امام باقر علیه السلام :از غفلت بپرهیز؛ زیرا که در آن، قساوت دل است.

3055 - کَفی بِالمَرءِ غَفلَةً
3055 - در غفلتِ آدمی همین بس

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :کَفی بالرجُلِ غَفلَةً أن یُضَیِّعَ عُمُرَهُ فیما لا یُنجِیهِ . (6)

عنه علیه السلام :کَفی بِالمَرءِ غَفلَةً أن یَصرِفَ هِمَّتَهُ فیما لا یَعنِیهِ . (7)

(8)

3055

در غفلتِ آدمی همین بس

امام علی علیه السلام :در غفلت آدمی همین بس که عمر خود را در راه چیزهایی که او را نجات نمی دهد هدر کند.

امام علی علیه السلام :در غفلت انسان همین بس که همّ خود را صرف چیزهای بیهوده کند.

3056 - مَدحُ التَّغافُلِ
3056 - ستایش تغافل و نادیده گرفتن

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنّ العاقِلَ نِصفُهُ احتِمالٌ ، و نِصفُهُ تَغافُلٌ . (9)

3056

ستایش تغافل و نادیده گرفتن

امام علی علیه السلام :خردمند، نصفش تحمل و بردباری است و نصف دیگرش نادیده گیری.

ص :491


1- غرر الحکم : 5146.
2- غرر الحکم : 2717.
3- نهج البلاغة : الحکمة 208.
4- غرر الحکم : 9161.
5- بحار الأنوار : 78/164/1.
6- غرر الحکم : 7075.
7- غرر الحکم : 7074.
8- (انظر) الجهل : باب 611.
9- غرر الحکم : 2378.

عنه علیه السلام :تَغافَل یُحمَد أمرُکَ . (1)

عنه علیه السلام :أشرَفُ أخلاقِ الکریمِ تَغافُلُهُ عمّا یَعلَمُ . (2)

عنه علیه السلام :أشرَفُ خِصالِ الکَرَمِ غَفلَتُکَ عمّا تَعلَمُ . (3)

عنه علیه السلام :مِن أشرَفِ أعمالِ (أحوالِ) الکَریمِ غَفلَتُهُ عمّا یَعلَمُ . (4)

عنه علیه السلام :مَن لم یَتَغافَلْ و لا یَغُضَّ عن کثیرٍ مِن الاُمورِ تَنَغَّصَت عِیشَتُهُ . (5)

عنه علیه السلام :لا حِلمَ کالتَّغافُلِ ، لا عَقلَ کالتَّجاهُلِ . (6)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :صَلاحُ شَأنِ الناسِ التَّعایُشُ و التَّعاشُرُ مِلْ ءَ مِکیالٍ : ثُلُثاهُ فِطَنٌ ، و ثلثٌ تَغافُلٌ . (7)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :صَلاحُ حالِ التَّعایُشِ و التَّعاشُرِ مِلْ ءُ مِکیالٍ : ثُلثاهُ فِطنَةٌ و ثُلثُهُ تَغافُلٌ . (8)

امام علی علیه السلام :چشم پوشی کن، تا مورد ستایش قرار گیری.

امام علی علیه السلام :بهترین اخلاقِ بزرگواری، بی خبر وانمود کردن خود است از آنچه می داند.

امام علی علیه السلام :بهترین خصلت بزرگواری، این است که خود را از آنچه می دانی بی خبر وانمود کنی.

امام علی علیه السلام :از بهترین رفتارهای (حالات) شخص بزرگوار، نادیده گرفتن چیزی [از خطاها و بدیهای مردم] است که می داند.

امام علی علیه السلام :هر کس که نسبت به بسیاری چیزها بی توجهی و چشم پوشی نکند، زندگیش ناگوار شود.

امام علی علیه السلام :بردباری ای چون نادیده گرفتن نیست و خردی چون وانمود کردن به نادانی و بی اطلاعی نیست.

امام باقر علیه السلام :درستیِ وضع زندگی و معاشرت با مردم، پیمانه پُری را مانَد که دو سوم آن توجّه و هوشیاری است و یک سومش نادیده گرفتن.

امام صادق علیه السلام :درستی وضع زندگی اجتماعی و معاشرت، پیمانه پُری را مانَد که دو سوم آن توجه و هوشیاری است، و یک سومش چشم پوشی.

ص :492


1- غرر الحکم : 4570.
2- غرر الحکم : 3256.
3- الدعوات : 293/41 .
4- نهج البلاغة : الحکمة 222.
5- غرر الحکم : 9149.
6- غرر الحکم : 10502 ، 10503.
7- بحار الأنوار : 74/167/34.
8- تحف العقول : 359.

3057 - دَواءُ الغَفلَةِ
3057 - داروی غفلت

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی صفةِ النبیِّ صلی الله علیه و آله _: طَبیبٌ دَوّارٌ بِطِبِّهِ ، قد أحکَمَ مَراهِمَهُ ، و أحمی (أمضی) مَواسِمَهُ ، یَضَعُ ذلکَ حیثُ الحاجَةُ إلَیهِ ، مِن قلوبٍ عُمْیٍ ، و آذانٍ صُمٍّ ، و ألسِنَةٍ بُکمٍ ، مُتَتَبِّعٌ بِدوائهِ مَواضِعَ الغَفلَةِ ، و مَواطِنَ الحَیرَةِ . (1)

عنه علیه السلام :فَتَداوَ مِن داءِ الفَترَةِ فی قَلبِکَ بعَزِیمَةٍ ، و مِن کَرَی الغَفلَةِ فی ناظِرِکَ بِیَقَظَةٍ . (2)

عنه علیه السلام :و إنَّ للذِّکرِ لَأهلاً أخَذُوهُ مِن الدنیا بَدَلاً ، فلم تَشغَلْهُم تِجارَةٌ و لا بَیعٌ عَنهُ ، یَقطَعُونَ بهِ أیّامَ الحَیاةِ ، و یَهتِفُونَ بِالزَّواجِرِ عن مَحارِمِ اللّهِ فی أسماعِ الغافِلینَ . (3)

عنه علیه السلام :اُوصِیکُم بتَقوَی اللّهِ ......... أیقِظُوا بها نَومَکُم ، و اقطَعُوا بها یَومَکُم . (4)

3057

داروی غفلت

امام علی علیه السلام_ در وصف پیامبر صلی الله علیه و آله _فرمود : پزشکی است که با طبِّ خود همواره میان مردم می گردد. مرهمهایش را آماده کرده و نیشترش را سرخ نموده است و آنها را بر هر جا که نیاز باشد، می نهد : بر دلهای کور و گوشهای کر و زبانهای گنگ. با دارویش در پی یافتن جایگاههای غفلت و مراکز سرگردانی برمی آید [تا دارویش را بر آنها نهد].

امام علی علیه السلام :پس، با تصمیم و کوشش، دردِ سُستیِ دلِ خویش را درمان کن و با بیداری، خواب غفلت را از دیده ات بزدای.

امام علی علیه السلام :یاد خدا، اهلی دارد که آن را به جای دنیا برگرفته اند و از این رو، هیچ سوداگری و خرید و فروشی آنان را از یاد خدا باز نمی دارد؛روزهای زندگی را با یاد خدا سپری می کنند و سخنان بازدارنده از حرامهای خدا را در گوشهای غافلان فریاد می زنند.

امام علی علیه السلام :شما را به تقوای الهی سفارش می کنم ......... با تقوا خوابِ خود را به بیداری بدل کنید و روزِ خود را با آن به پایان برید.

ص :493


1- نهج البلاغة : الخطبة 108.
2- نهج البلاغة : الخطبة 223.
3- نهج البلاغة : الخطبة 222.
4- نهج البلاغة : الخطبة 191.

ص :494

394 - الغِلّ

394 - کینه و خیانت

اشاره

(1)

(2)

ص :495


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 79 / 180 باب 91 «السرقة و الغُلول».
2- انظر: عنوان 119 «الحِقد». المصافحة : باب 2223 ، المال : باب 3708.

3058 - الغِلُّ
3058 - کینه

الکتاب :

«وَ لا تَجْعَلْ فی قُلُوبِنا غِلاًّ لِلَّذِینَ آمَنُوا» . (1)

«وَ نَزَعْنا ما فِی صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ» . (2)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إذا لم تَغُلَّ اُمَّتی لم یَقُمْ لَها عَدُوٌّ أبَدا . (3)

عیسی علیه السلام :یا عَبِیدَ السّوءِ ، تَلومُونَ الناسَ علَی الظَّنِّ و لا تَلومُونَ أنفُسَکُم علَی الیَقینِ ؟ ! یا عَبیدَ الدنیا ، تَحلِقُونَ رُؤوسَکُم و تُقَصِّرُونَ قُمُصَکُم و تُنَکِّسونَ رُؤوسَکُم و لا تَنزِعونَ الغِلَّ مِن قُلوبِکُم ؟ ! (4)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الغِلُّ داءُ القُلوبِ . (5)

عنه علیه السلام :الغِلُّ بَذْرُ الشَّرِّ . (6)

3058

کینه

قرآن :

«و در دلهای ما نسبت به کسانی که ایمان آوردند، کینه قرار مده».

«و [از اهل بهشت ] کینه ای را که در سینه هایشان بود، بیرون کشیدیم».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرگاه امّت من نسبت به یکدیگر کینه نورزند، هرگز دشمنی در برابر آنها قد علم نمی کند.

عیسی علیه السلام :ای بندگان بد! مردم را با گمان [بدی که نسبت به آنها می برید ]سرزنش می کنید و خود را با یقین [که به بدی خویش دارید]سرزنش نمی کنید؟ ای بندگان دنیا! سرهایتان را می تراشید و پیراهنتان را کوتاه می کنید و سرهایتان را به زیر می افکنید و کینه را از دلهایتان برنمی کنید؟!

امام علی علیه السلام :کینه، بیماری دلهاست.

امام علی علیه السلام :کینه، تخم بدی است.

ص :496


1- الحشر : 10.
2- الحِجْر : 47.
3- کنز العمّال : 11044.
4- بحار الأنوار : 14/305/17.
5- غرر الحکم : 557.
6- غرر الحکم : 547.

عنه علیه السلام :الغِلُّ یُحبِطُ الحَسَناتِ . (1)

عنه علیه السلام :أشَدُّ القُلوبِ غِلاًّ قَلبُ الحَقُودِ . (2)

عنه علیه السلام :اُحصُدِ الشَرَّ مِن صَدرِ غَیرِکَ بِقَلْعِهِ مِن صَدرِکَ . (3)

عنه علیه السلام :قد اصطَلَحتم علَی الغِلِّ فیما بَینَکُم ، و نَبَتَ المَرعی عَلی دِمَنِکُم ، و تَصافَیتُم علی حُبِّ الآمالِ ، و تَعادَیتُم فی کَسبِ الأموالِ . (4)

عنه علیه السلام_ فی صفةِ الملائکةِ _: لم یُفَرِّقْهُم سُوءُ التَّقاطُعِ ، و لا تَولاّهُم غِلُّ التَّحاسُدِ . (5)

عنه علیه السلام :إنّی لَمِن قَومٍ لا تَأخُذُهُم فی اللّهِ لَومَةُ لائمٍ ، سِیماهُم سِیما الصِّدِّیقینَ، و کلامُهُم کلامُ الأبرارِ ......... لا یستَکبِرونَ ، و لا یَعلُونَ، و لا یَغُلُّونَ ، و لا یُفسِدُونَ . (6)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ فی قولهِ تعالی : «و نَزَعْنا ما فی صُدُورِهِم مِن غِلٍّ» _: العَداوَةَ تُنزَعُ مِنهُم . (7)

امام علی علیه السلام :کینه، کارهای نیک را از بین می برد.

امام علی علیه السلام :بد کینه ترین دلها، دل شخص کینه توز است.

امام علی علیه السلام :بدی را از سینه خودت درو کن، تا آن را از سینه دیگران برکنی.

امام علی علیه السلام :شما بر کینه ورزی به یکدیگر همداستان شده اید و گیاهان بر روی سرگین گاه های (8) (کینه های دیرینه) شما روییده است و در دلبستگی به آرزوها با یکدیگر همداستان شده اید و در به دست آوردن مال و ثروت، با یکدیگر دشمنی می کنید.

امام علی علیه السلام_ در وصف فرشتگان _فرمود : کارِ زشتِ جدایی و از هم بریدن، آنان را پراکنده نساخته است و کینه ناشی از حسد ورزی، بر آنان حکمفرما نشده است.

امام علی علیه السلام :من از آن مردمی هستم که سرزنش هیچ سرزنشگری آنان را از راه خدا باز نمی دارد. سیمایشان سیمای راستان است و گفتارشان گفتار نیکان ......... نه گردن فرازی می کنند، نه برتری می جویند، نه کینه در دل می پرورند و نه فساد می انگیزند.

امام باقر علیه السلام_ درباره آیه «و کینه ای را که در سینه های آنان بود بر کشیدیم» _فرمود: یعنی، دشمنی را از میان آنان ریشه کن می کند.

ص :497


1- غرر الحکم : 642.
2- غرر الحکم : 2932.
3- تنبیه الخواطر: 1/39.
4- نهج البلاغة : الخطبة 133.
5- نهج البلاغة : الخطبة 91.
6- نهج البلاغة : الخطبة 192 .
7- تفسیر القمّی : 1/231.
8- در متن حدیث «دِمَن» آمده است. «دِمَن»، جمع دِمْنه؛ به جایی گفته می شود که رمه چهارپایان (مانند گوسفند و شتر و گاو) را در آن جا استراحت می دهند و پر از سرگین آنها می شود. حضرت دلهای آنان را به چنین جایی تشبیه فرموده است. این واژه به معنای کینه های دیرینه نیز آمده است _ م .

3059 - مالا یَغُلُّ عَلَیهِ القَلبُ
3059 - آنچه دل نباید در آنها خیانت و ناراستی روا دارد

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :ثلاثٌ لا یَغُلُّ (1) علَیهِنَّ قلبُ امرئٍ مسلمٍ : إخلاصُ العَمَلِ للّهِ ، و مُناصَحَةُ وُلاةِ الأمرِ ، و لزومُ جَماعَةِ المُسلمینَ ؛ فإنَّ دَعوَتَهُم تُحیطُ مَن وَراءَهُم . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :خَطَبَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله الناسَ بِمِنی فی حِجّةِ الوَداعِ فی مَسجدِ الخَیفِ ، فَحَمِدَ اللّهَ و أثنی علَیهِ ، ثُمّ قالَ : ......... ثَلاثٌ لا یَغُلُّ علَیهِنّ قَلبُ امرئٍ مُسلِمٍ : إخلاصُ العَمَلِ للّهِِ ، و النَّصیحَةُ لِأئمّةِ المُسلمینَ ، و اللُّزومُ لِجَماعَتِهِم ؛ فإنّ دَعوَتَهُم مُحیطَةٌ مِن وَرائهِم . (3)

3059

آنچه دل نباید در آنها خیانت و نا راستی روا دارد

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سه چیز است که دلِ هیچ مرد مسلمانی در آنها خیانت و نا راستی (4) روا نمی دارد : خالص گردانیدن عمل برای خدا و خیرخواهی و صداقت نسبت به زمام داران و همراهی با جامعه مسلمانان؛ زیرا دعای آنها، ایشان را از هر سو در میان گرفته است. (5)

ص :498


1- قال ابن الأثیر : «ثلاث لا یغلّ علیهنّ قلب مؤمن» هو من الإغلال:الخیانة فی کلّ شیء.و یروی«یَغِلّ» بفتح الیاء ، من الغِلّ و هو الحقد و الشحناء : أی لا یدخله حقد یزیله عن الحقّ . و رُوی «یَغِلُ» بالتخفیف من الوغول : الدخول فی الشرّ ، و المعنی : أنّ هذه الخلال الثلاث تُستصلَح بها القلوب ، فمن تمسّک بها طَهُر قلبه من الخیانة و الدَّغَل و الشرّ ، و«علیهنّ» فی موضع الحال، تقدیره لا یغلّ کائنا علیهنّ قلب مؤمن . (النهایة : 3/ 381).
2- کنز العمّال : 44272. محیطة من ورائهم، أی تحوطهم و تکفیهم و تحفظهم (النهایة : 4 / 157). قال العلاّمة المجلسی : و یمکن أن یکون علی صیغة الموصول أو بالکسر حرف جر. و علی التقدیرین، یحتمل أن یکون المراد بالدعوة، دعاء النبی إلی الإسلام أو دعاؤه و شفاعته لنجاتهم و سعادتهم أو الأعم منه و من دعاء المؤمنین بعضهم لبعض . بأن یکون اضافة الدعوة الی الفاعل، و علی التقدیر الأول یحتمل أن یکون المعنی : أن دعوة النبی لیست مختصة بالحاضرین بل تبلیغه _ ع _ یشمل الغائبین و من یأتی من بعدهم من المعدومین (بحار الأنوار : 73/117). و علی احتمال کون الدعوة بمعنی الدعاء، صار معنی الکلام : فعلیکم بجماعة المسلمین فانّه یشمل دعائهم لأنفسهم و لغیرهم و علی تقدیر من حرف الجر، یحتمل أن یکون المعنی : فعلیکم بجماعة المسلمین ؛ لأن دعائهم یشمل کلّهم فیشمل ایّاکم .
3- الخصال : 149/182.
4- ابن اثیر در توضیح واژه «لا یُغِّل» که در متن عربی این حدیث آمده می گوید: این کلمه از باب افعال «اغلال»، است به معنای خیانت در هر چیزی. به صورت «یَغِلّ» نیز روایت شده که از «غِل» است به معنای کینه و بدخواهی. یعنی هیچ گونه کینه ای به دل او راه پیدا نمی کند که از حق دورش کند. به صورت «یَغِلُ» _ بدون تشدید لام _ نیز روایت شده که از ماده «و غول» به معنای داخل شدن در شرّ و بدی است. معنای حدیث این است که این سه کار موجب اصلاح دلهاست و هر که به آنها چنگ در زند، دلش از خیانت و دغلی و بدی پاک می ماند. «علیهنّ» نیز حالیه است و تقدیر آن چنین می باشد: لا یغل کائناً علیهن قلب مؤمن (دل مؤمن در حالی که این سه عمل را رعایت کند دچار خیانت و دغلی و بدی نمی شود) (النهایة : ج 3 ص 381).
5- آنها را احاطه می کند و برایشان کافی است و حفظشان می کند (النهایة). علاّمه مجلسی گفته است: احتمال دارد مَن موصول یا مِن حرف جر باشد. در هر دو صورت، احتمال دارد «دعوت» به معنای فراخوان پیامبر به اسلام یا دعا و شفاعت آن حضرت برای نجات و خوشبختی مسلمانان باشد و یا دعای پیامبر و مسلمانان برای یکدیگر باشد. یعنی اضافه دعوت به ضمیر هم اضافه مصدر به فاعل باشد. بنا بر احتمال اول، معنای جمله چنین است: دعوت پیامبر، اختصاص به حاضران در زمان ایشان ندارد و شامل بعد از ایشان هم می شود. در صورتی که دعوت به معنای دعا و مَن موصول باشد، معنا چنین می شود: با جماعت مسلمانان همراه باشید که دعایشان شامل خود و دیگران می شود و در صورتی که مِن باشد، یعنی دعایشان همه خودشان را در بر می گیرد و در نتیجه، شما را هم در بر می گیرد.

3060 - الغُلولُ
3060 - خیانت در غنیمت

الکتاب :

«وَ ما کانَ لِنَبِیٍّ أنْ یَغُلَّ وَ مَنْ یَغْلُلْ یَأْتِ بِما غَلَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ» . (1)

الحدیث :

الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ فی قولِهِ تعالی : «ما کانَ لِنَبِیٍّ أن یَغُلَّ ......... » _: و صَدَقَ اللّهُ ، لم یَکُنِ اللّهُ لِیَجعَلَ نَبِیّا غالاًّ «و مَنْ یَغْلُلْ یَأْتِ بِما غَلَّ یَوْمَ القِیامَةِ» و مَن غَلَّ شیئا رَآهُ یَومَ القِیامَةِ فِی النارِ ، ثُمّ یُکَلَّفُ أن یَدخُلَ إلَیهِ فَیُخرِجَهُ مِن النارِ . (2)

امام صادق علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در مراسم منای حجّة الوداع، در مسجد خیف، خطبه ایراد فرمود و ابتدا حمد و ثنای الهی گفت و سپس فرمود : ......... سه کار است که دلِ هیچ مرد مسلمانی نسبت به آنها خیانت و نا راستی روا نمی دارد: خالص گردانیدن عمل برای خدا و خیرخواهی و صداقت نسبت به پیشوایان مسلمانان و همراهی با جماعت آنان؛ زیرا دعوت و رسالتشان، آنها را از هر سو در میان گرفته است.

3060

خیانت در غنیمت (3)

قرآن :

«هیچ پیامبری را نسزد که در غنایم خیانت کند و هر که به چیزی خیانت کند آن را روز قیامت با خود بیاورد».

حدیث :

امام باقر علیه السلام_ درباره آیه «هیچ پیامبری را نسزد که در غنایم خیانت کند ......... » _فرمود : خداوند راست گفت. خدا هیچ گاه شخصی را که در غنایم خیانت کند، به پیامبری برنمی گزیند «و هر که خیانت کند روز قیامت چیزی را که به خیانت بُرده است بیاورد». هر کس از غنایم چیزی بدُزدد، روز قیامت آن را داخل آتش ببیند و او را مکلّف کنند که برود و آن را از داخل آتش بیرون بیاورد.

ص :499


1- آل عمران : 161.
2- تفسیر القمّی : 1/122.
3- غلول که در عنوان عربی آمده عبارت است از دزدی و کِش رفتن از غنایم، پیش از تقسیم آنها _ م .

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :الغُلولُ (1) کُلُّ شیءٍ غُلَّ عن الإمامِ ، و أکلُ مالِ الیَتیمِ شُبهَةً ، و السُّحْتُ شُبهَةٌ . (2)

عنه علیه السلام_ لِعلقَمةَ _: إنَّ رِضا الناسِ لا یُملَکُ و ألسِنَتَهُم لا تُضبَطُ ......... أ لم یَنسُبُوهُ [ یَعنِی النبیَّ صلی الله علیه و آله ]یَومَ بَدرٍ إلی أنّهُ أخَذَ لِنفسِهِ مِنَ المَغنَمِ قَطیفَةً حَمراءَ ؛ حتّی أظهَرَهُ اللّهُ عَزَّ و جلَّ علَی القَطیفَةِ و بَرَّأ نَبیَّهُ صلی الله علیه و آله مِن الخِیانَةِ ، و أنزَلَ بذلکَ (3) فی کتابِهِ : «و ما کانَ لِنبیٍّ أن یَغُلَّ ......... » . (4)

الدرّ المنثور عن ابنِ عبّاسٍ :نَزَلَت هذهِ الآیةُ : «و ما کانَ لِنبیٍّ أنْ یَغُلَّ» فی قَطیفَةٍ حَمراءَ افتُقِدَتْ یَومَ بَدرٍ ، فقالَ بعضُ الناسِ : لَعَلَّ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله أخَذَها ! فَأنزَلَ اللّهُ : «و ما کانَ لِنبیٍّ أن یَغُلَّ » . (5)

امام صادق علیه السلام :غلول عبارت است از هر چیزی که از امام دزدیده شود و خوردن مال یتیم به شبهه و خوردن حرام به شبهه.

امام صادق علیه السلام_ به علقمه _فرمود : مردم را نمی توان راضی کرد و جلو زبان آنها را نمی توان گرفت ......... مگر در جنگ بدر به پیامبر نسبت ندادند که رو انداز قرمز رنگی از غنایم را مخفیانه برای خودش برداشته است، تا آن که خداوند عزّ و جلّ به پیامبرش نشان داد که آن رو انداز کجاست و او را از خیانت مبرّا ساخت و در این باره این آیه را نازل فرمود که : «هیچ پیامبری را نسزد که خیانت کند ......... ».

الدرّ المنثور_ به نقل از ابن عباس _: آیه «و هیچ پیامبری را نسزد که خیانت کند» درباره رو انداز قرمز رنگی نازل شد که روز بدر ناپدید گشت و بعضی افراد گفتند : شاید پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آن را برداشته باشد. پس، خداوند این آیه را نازل فرمود : «هیچ پیامبری نسزد که خیانت کند ......... ».

ص :500


1- قال ابن الأثیر: قد تکرّر ذکر الغلول فی الحدیث ، و هو الخیانة فی المَغنَم و السرقة من الغنیمة قبل القِسْمة ، یقال : غلَّ فی المغنَم یَغُلُّ غُلولاً فهو غالٌّ ، و کلّ من خان فی شیءٍ خُفْیَة فقد غلّ، و سُمّیت غُلولاً لأنّ الأیدی فیها مغلولة : أی ممنوعة مَجعُول فیها غُلٌّ ، و هو الحدیدة التی تَجمع ید الأسیر إلی عُنقه ، و یقال لها: جامعة أیضا. (النهایة : 3/380).
2- تفسیر العیّاشی : 1/205/148.
3- راجع الدرّ المنثور : 2/361.
4- الأمالی للصدوق : 164/163.
5- الدرّ المنثور : 2/361.

الترغیب و الترهیب :لَمّا کانَ یومُ خَیبَرَ أقبَلَ نَفَرٌ مِن أصحابِ النبیِّ صلی الله علیه و آله فقالوا : فلانٌ شَهیدٌ ، و فلانٌ شَهیدٌ ، و فلانٌ شهیدٌ ، حتّی مَرُّوا علی رَجُلٍ فقالوا : فلانٌ شَهیدٌ ، فقالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : کَلاّ ، إنّی رَأیتُهُ فِی النارِ فی بُردَةٍ غَلَّها ، أو عَباءَةٍ غَلَّها . (1)

الترغیب و الترهیب :اُتِیَ النبیُّ صلی الله علیه و آله بِنَطْعٍ مِنَ الغَنیمَةِ ، فقیلَ : یا رسولَ اللّهِ ، هذا لکَ تَستَظِلُّ بهِ مِنَ الشَّمسِ . قالَ : أ تُحِبُّونَ أن یَستَظِلَّ نَبیُّکُم بِظِلٍّ مِن نارٍ ؟ ! (2)

الترغیب و الترهیب :روز خیبر عده ای از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله آمدند و عرض کردند : فلان کس شهید شد، فلان کس شهید شد، فلان کس شهید شد، تا آن که به نام مردی رسیدند و گفتند : فلانی هم شهید شد. در این هنگام پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : نه، من او را به سبب کِش رفتن بُردی یا عبایی از غنایم، در آتش دیدم.

الترغیب و الترهیب :سفره چرمینی از غنایم خدمت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آوردند و عرض کردند: ای پیامبر خدا! این مال شما باشد تا با آن برای خود سایه بانی کنید. حضرت فرمود : آیا دوست دارید که پیامبرتان در سایبانی از آتش سایه گیرد؟

ص :501


1- الترغیب و الترهیب : 2/307/4.
2- الترغیب و الترهیب : 2/310/11.

ص :502

395 - الغُلُوّ

395 - غلوّ

اشاره

(1)

ص :503


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 25 / 261 باب 9 «نفی الغلوّ فی النبیّ و الأئمّة صلوات اللّه علیه و علیهم». وسائل الشیعة: 18 / 552 باب 6 «حکم الغُلاة و القَدَریّة ». شرح نهج البلاغة: 5 / 5 «بدء ظهور الغُلاة».

3061 - التَّحذیرُ مِن الغُلوِّ فِی الدِّین
3061 - پرهیز از غُلوّ در دین

الکتاب :

«یا أهْلَ الْکِتابِ لا تَغْلُوا فی دِینِکُمْ وَ لا تَقُولُوا عَلَی اللّهِ إلاَّ الْحَقَّ إنَّما الْمَسِیحُ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ رَسُولُ اللّهِ وَ کَلِمَتُهُ أَلْقاهَا إِلَی مَرْیَمَ وَ رُوحٌ مِّنْهُ » . (1)

«ما کانَ لِبَشَرٍ أنْ یُؤْتِیَهُ اللّهُ الْکِتابَ و الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُوا عِبادا لِی مِنْ دُونِ اللّهِ» . (2)

(3)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لا تَرفَعُونِی فَوقَ حَقِّی ؛ فإنّ اللّهَ تعالی اتَّخَذَنی عَبدا قبلَ أن یَتَّخِذَنی نَبِیّا . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :صِنفانِ لا تَنالُهُما شَفاعَتی : سُلطانٌ غَشومٌ عَسُوفٌ ، و غالٍ فِی الدِّینِ مارِقٌ مِنهُ غیرُ تائبٍ و لا نازعٍ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :رَجُلانِ لا تَنالُهُما شَفاعَتی : صاحِبُ سُلطانٍ عَسوفٌ غَشومٌ ، و غالٍ فِی الدِّینِ مارِقٌ . (6)

3061

پرهیز از غُلوّ در دین

قرآن :

«ای اهل کتاب! در دین خود غلوّ نکنید و درباره خدا جز حق نگویید. هر آینه عیسی پسر مریم فرستاده خدا و کلمه او بود که آن را به سوی مریم افکند و روحی از جانب اوست».

«هیچ بشری را نسزد که خدا به او کتاب و حکمت و نبوّت داده باشد آن گاه به مردم بگوید که بندگان من باشید نه بندگان خدا».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مرا از حقّ خودم (حدّی که دارم) بالاتر نبرید؛ خداوند متعال مرا پیش از آن که پیامبر کند، بنده قرار داد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دو دسته اند که شفاعت من به آنها نمی رسد : فرمانروای سرکش و ستمگر و کسی که در دین غلوّ ورزد و از دین بیرون رود و از این عمل خود توبه نکند و دست نکشد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دو نفرند که شفاعت من به آنها نمی رسد : حکمرانِ ستمکار و سرکش و کسی که در دین غلو ورزد و از محدوده آن بیرون رود.

ص :504


1- النساء : 171.
2- آل عمران : 79 ، 80.
3- (انظر) الروم : 40 ، النساء : 172.
4- النوادر للراوندی : 125/143.
5- قرب الإسناد : 64/204.
6- بحار الأنوار : 25/269/13.

عنه صلی الله علیه و آله :صِنفانِ مِن اُمَّتِی لا نَصِیبَ لَهُما فی الإسلامِ : الغُلاةُ و القَدَرِیَّةُ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله_ لعلیّ علیه السلام _: یا علیُّ ، مَثَلُکَ فی اُمَّتی مَثَلُ المَسیحِ عیسَی بنِ مریمَ ، افتَرَقَ قَومُهُ ثلاثَ فِرَقٍ : فِرقَةٌ مؤمِنُونَ و هُمُ الحَواریُّونَ ، و فِرقَةٌ عادَوهُ و هُمُ الیَهودُ ، و فِرقَةٌ غَلَوا فیهِ فَخَرَجُوا عن الإیمانِ .

و إنَّ اُمَّتی سَتَفتَرِقُ فیکَ ثلاثَ فِرَقٍ ؛ ففِرقَةٌ شِیعَتُکَ وَ هُمُ المؤمنونَ ، و فِرقَةٌ عَدُوُّکَ و هُم الشاکُّونَ ، و فِرقَةٌ تَغلُو فیکَ و هُمُ الجاحِدونَ ، و أنتَ فِی الجَنَّةِ یا علیُّ و شیعَتُکَ و مُحِبُّ (مُحِبُّو) شیعَتِکَ ، و عَدُوُّکُ و الغالِی فِی النارِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله_ لعلیّ علیه السلام _: یا علیُّ ، مَثَلُکَ فی هذهِ الاُمَّةِ کَمَثَلِ عیسَی بنِ مَریمَ ؛ أحَبَّهُ قَومٌ فَأفرَطوا فیهِ ، و أبغَضَهُ قَومٌ فَأفرَطوا فیهِ ، قالَ : فَنَزَلَ الوَحیُ : «و لَمّا ضُرِبَ ابنُ مَریمَ مَثَلاً إذا قَومُکَ مِنهُ یَصِدُّونَ» (3) . (4)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دو گروه از امّت من بهره ای از اسلام ندارند : غُلات و قدریّه.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای علی! حکایت تو در میان امّت من، حکایت عیسی بن مریم است که مردم درباره او سه فرقه شدند : فرقه ای مؤمن ماندند ، و آنان همان حواریانند، فرقه ای با او دشمنی ورزیدند و آنان یهودیانند و فرقه ای درباره او غلوّ کردند و در نتیجه از ایمان خارج شدند .

امّت من نیز بزودی نسبت به تو سه فرقه خواهند شد : فرقه ای شیعه و پیرو تو هستند و آنان همان مؤمنانند، فرقه ای دشمن تو هستند و آنان شک کنندگانند و فرقه ای درباره تو غلوّ می کنند و آنان منکران [خدا] هستند . ای علی! تو و شیعیان تو و دوستدارانِ شیعیان تو در بهشت هستید و دشمن تو و غلوّ کننده درباره تو در آتشند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای علی! حکایت تو در میان این امّت، حکایت عیسی بن مریم است که گروهی او را دوست داشتند و درباره اش غلوّ کردند و گروهی او را دشمن داشتند و در دشمنی با او افراط ورزیدند. پس وحی نازل شد که : «و چون داستان پسر مریم آورده شد، قوم تو از آن بانگ [به ریشخند ]برداشتند».

ص :505


1- بحار الأنوار : 25/270/14.
2- بحار الأنوار : 25/264/4.
3- الزخرف : 57 .
4- بحار الأنوار : 25/284/34، و انظر الغارات : 2/589.

عنه صلی الله علیه و آله_ لعلیٍّ علیه السلام _: و الذی نفسِی بِیَدِهِ ، لولا أنِّی اُشفِقُ أن یقولَ طَوائفُ مِن اُمَّتی فیکَ ما قالَتِ النَّصاری فی ابنِ مَریمَ ، لَقُلتُ الیَومَ فیکَ مَقالاً لا تَمُرُّ بِمَلَأٍ مِن الناسِ إلاّ أخَذُوا التُّرابَ مِن تَحتِ قَدَمَیکَ لِلبَرَکَةِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله_ لعلیّ علیه السلام _: لولا أنِّی أخافُ أن یقالَ فیکَ ما قالَتِ النَّصاری فِی المَسیحِ ، لَقُلتُ الیَومَ فیکَ مَقالَةً لا تَمُرُّ بِمَلَأٍ مِن المُسلمینَ إلاّ أخَذُوا تُرابَ نَعلَیکَ و فَضلَ وَضُوئکَ یَستَشفُونَ بهِ ، و لکنْ حَسبُکَ أن تکونَ مِنّی و أنا مِنک تَرِثُنی و أرِثُکَ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :یَهلِکُ فِیَّ اثنانِ و لا ذَنبَ لی : مُحِبٌّ مُفْرِطٌ ، و مُبغِضٌ مُفَرِّطٌ . (3)

عنه علیه السلام :یَهلِکُ فِیَّ رَجُلانِ : مُحِبٌّ مُفرِطٌ یُقَرِّظُنی بما لیسَ لی ، و مُبغِضٌ یَحمِلُهُ شَنَآنی علی أن یَبهَتَنی . (4)

عنه علیه السلام :هَلَکَ فِیَّ رَجُلانِ : مُحِبٌّ غالٍ ، و مُبغِضٌ قالٍ . (5)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ به علی علیه السلام _فرمود : سوگند به آن که جانم در دست اوست، اگر نمی ترسیدم که گروههایی از امّت من درباره تو همان بگویند که مسیحیان درباره عیسی بن مریم گفتند،امروز درباره تو سخنی می گفتم که بر هیچ جماعتی از مردم نگذری، مگر این که از زیر پای تو برای تبرّک خاک بردارند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ به علی علیه السلام _فرمود: اگر نمی ترسیدم که مردم درباره تو همان گویند که مسیحیان درباره عیسی گفتند، امروز درباره تو سخنی می گفتم که بر هیچ جماعتی از مسلمانان نگذری، مگر این که خاک کفشها و زیادی آب وضوی تو را برای طلب شفا بردارند. اما تو را همین بس که تو از من هستی و من از تو هستم، تو از من ارث [انبیا و اوصیا را ]می بری و من از تو ارث می برم.

امام علی علیه السلام :در باب من دو گروه هلاک می شوند، در حالی که من بی گناهم : دوست افراطی و دشمن افراطی.

امام علی علیه السلام :در باب من دو کس هلاک می شوند : یکی دوست افراطی که در ستایش من چیزهایی می گوید که در خور من نیست و دیگری دشمنی که عداوتش با من او را وا می دارد تا به من بهتان زند.

امام علی علیه السلام :در باب من دو کس به هلاکت افتادند : دوست افراطی و دشمن کینه ورز.

ص :506


1- شرح نهج البلاغة: 5/4.
2- بحار الأنوار : 25/284/35.
3- عیون أخبار الرضا : 2/201/1 .
4- بحار الأنوار : 25/285/37.
5- نهج البلاغة : الحکمة 469.

عنه علیه السلام :یَهلِکُ فِیَّ رَجُلانِ : مُحِبٌّ مُفرِطٌ ، و باهِتٌ مُفتَرٍ . (1)

عنه علیه السلام :اللّهُمّ إنّی بَرِیءٌ مِنَ الغُلاةِ کَبَراءَةِ عیسَی بنِ مَریمَ مِنَ النَّصاری ، اللّهُمّ اخذُلْهُم أبَدا ، و لا تَنصُرْ مِنهُم أحَدا . (2)

عنه علیه السلام :إیّاکُم و الغُلُوَّ فِینا ، قُولُوا إنّا عَبِیدٌ مَربُوبُونَ ، و قُولوا فی فَضلِنا ما شِئتُم . (3)

عنه علیه السلام :لا تَتَجاوَزوا بنا العُبودیَّةَ ثُمّ قُولوا ما شِئتُم و لن تَبلُغُوا ، و إیّاکُم و الغُلُوَّ کَغُلُوِّ النَّصاری ؛ فإنّی بَریءٌ مِن الغالِینَ . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :جاءَ رَجُلٌ إلی رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله فقالَ : السلامُ علَیکَ یا رَبِّی ! فقالَ : مالَکَ لَعَنَکَ اللّهُ رَبِّی و رَبُّکَ اللّهُ ، أما وَ اللّهِ لکُنتَ ما عَلِمتُکَ لَجَبانا فِی الحَربِ لَئیما فِی السِّلمِ . (5)

عنه علیه السلام :أتی قَومٌ أمیرَ المؤمنینَ علیهِ السلامُ فقالوا : السلامُ علَیکَ یا رَبَّنا ! فاستَتابَهُم فلم یَتُوبُوا ، فَحَفَرَ لَهُم حَفیرَةً و أوقَدَ فیها نارا ، و حَفَرَ حَفیرَةً اُخری إلی جانِبِها و أفضی ما بَینَهُما ، فلَمّا لم یَتُوبُوا ألقاهُم فِی الحَفیرَةِ ، و أوقَدَ فِی الحَفیرَةِ الاُخری (نارا) حتّی ماتُوا . (6)

امام علی علیه السلام :در باب من دو کس هلاک می شوند : دوستداری که زیاده روی کند و دروغزنی که افترا بندد.

امام علی علیه السلام :بار خدایا! همچنان که عیسی بن مریم از نصارا بیزاری جست، من نیز از غالیان [در حقّ خود] بیزارم؛ بار خدایا! آنان را برای همیشه تنها و بی یاور گذار و هیچ کدام آنان را یاری مرسان.

امام علی علیه السلام :از غلو کردن درباره ما بپرهیزید و ما را بندگان پروریده بدانید. آن گاه هر چه خواستید در فضیلت ما بگویید.

امام علی علیه السلام :ما را از مرزِ بندگی [خدا] فراتر نبرید؛ آن گاه هر چه خواستید بگویید، که کم گفته اید. زنهار که مانند نصارا غلو کنید؛ زیرا من از غلو کنندگان بیزارم.

امام صادق علیه السلام :مردی خدمت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد : درود بر تو ای پروردگار من!حضرت فرمود: تو را چه شده است؟ لعنت خدا بر تو باد، پروردگار من و پروردگار تو اللّه است. هان! به خدا سوگند، از زمانی که می دانم، تو فردی بودی، در جنگ ترسو و در زمان صلح پستْ خو .

امام صادق علیه السلام :عده ای نزد امیر المؤمنین علیه السلام آمدند و عرض کردند : درود بر تو ای پروردگار ما! حضرت از آنها خواست توبه

کنند (از این عقیده خود دست بردارند) اما آنها توبه نکردند. پس، امام گودالی کند و در آن آتشی برافروخت و در کنار آن گودال دیگری کند و میان آن دو نقبی زد. وقتی آن عده توبه نکردند، حضرت آنان را در گودال انداخت و در گودال دیگر آتش افروخت تا این که مردند.

ص :507


1- نهج البلاغة : الحکمة 469، و انظر الغارات : 2/588.
2- بحار الأنوار : 25/284/32.
3- الخصال : 614/10.
4- بحار الأنوار: 25/274/20.
5- بحار الأنوار : 25/297/61.
6- الکافی : 7/259/18 ، و راجع بحار الأنوار : 25/285/38 و ص 286/39.

عنه علیه السلام_ لکاملٍ التَّمّارِ _: یا کاملُ ، اِجعَلْ لَنا رَبّا نَؤبْ إلَیهِ ، و قُولُوا فِینا ما شِئتُم . (1)

بحار الأنوار عن أبی بَصیر :قالَ لی أبو عبدِ اللّهِ علیه السلام : یا أبا محمّدٍ ، أبرَأُ مِمَّن یَزعُمُ أنّا أربابٌ . قلتُ : بَرِئ اللّهُ مِنهُ ، فقال : أبرَأُ مِمَّن یَزعُمُ أنّا أنبیاءُ ، قلتُ : بَرِئ اللّهُ مِنهُ . (2)

بحار الأنوار عن جعفر بن بَشیر الخزّاز عن إسماعیلَ بنِ عبدِ العزیز :قال أبو عبدِ اللّه علیه السلام : یا إسماعیلُ ، ضَعْ لی فِی المُتَوَضَّأِ ماءً ، قالَ : فَقُمتُ فَوَضَعتُ لَهُ ، قالَ : فَدَخَلَ ، قالَ : فقلتُ فی نفسِی : أنا أقولُ فیه کذا و کذا و یَدخُلُ المُتَوَضَّأ یَتَوَضَّأُ ؟ ! قالَ : فلَم یَلبَثْ أن خَرَجَ فقالَ : یا إسماعیلُ ، لا تَرفَعْ البِناءَ فَوقَ طاقَتِهِ فَیَنهَدِمَ ، اجعَلُونا مَخلوقینَ ، و قولوا فِینا ما شِئتُم فلن تَبلُغُوا . (3)

امام صادق علیه السلام_ به کامل تمّار _فرمود : ای کامل! برای ما پروردگاری باقی بگذار که به سوی او رجوع کنیم. آن گاه هر چه خواستید، درباره ما بگویید.

بحار الأنوار_ به نقل از ابو بصیر _: امام صادق علیه السلام به من فرمود : ای ابا محمّد! من از کسی که ما را خداوندگار می داند، بیزارم. عرض کردم : خدا از او بیزار باد. فرمود : من از کسی که ما را پیامبر می پندارد، بیزارم. عرض کردم : خدا از او بیزار باد.

بحار الأنوار_ به نقل از جعفر بن بشیر از اسماعیل بن عبد العزیز _: امام صادق علیه السلام فرمود : ای اسماعیل! در آبریز برایم مقداری آب بگذار؛ اسماعیل می گوید : من برخاستم و مقداری آب برای ایشان گذاشتم. حضرت داخل شد. با خودم گفتم : من درباره او چنین و چنان اعتقادی دارم و با این حال به آبریز می رود و شستشو می کند ! اسماعیل می گوید : طولی نکشید که حضرت بیرون آمد و فرمود : ای اسماعیل! ساختمان را بیش از قدرت تحمّلش بلند مساز که خراب می شود؛ ما را مخلوق بدانید. آن گاه هر چه خواستید درباره ما بگویید که کم گفته اید و حق مطلب را ادا نکرده اید.

ص :508


1- بحار الأنوار: 25/283/30.
2- بحار الأنوار: 25/297/60.
3- بحار الأنوار: 25/279/22.

الأمالی للطوسی :قالَ الصّادقُ علیه السلام : اِحذَرُوا علی شَبابِکُمُ الغُلاةَ لا یُفسِدُونَهُم ؛ فإنَّ الغُلاةَ شَرُّ خَلقِ اللّهِ ، یُصَغِّرُونَ عَظَمَةَ اللّهِ ، و یَدَّعُونَ الرُّبوبِیَّةَ لِعِبادِ اللّهِ ، و اللّهِ إنَّ الغُلاةَ شَرٌّ مِن الیَهودِ و النَّصاری و المَجوسِ و الذینَ أشرَکُوا ، ثُمّ قالَ : إلَینا یَرجِعُ الغالی فلا نَقبَلُهُ ، و بنا یَلحَقُ المُقَصِّرُ فَنَقبَلُهُ ، فقیلَ لَهُ : کیفَ ذلکَ یا بنَ رسولِ اللّهِ ؟ قالَ : لأنَّ الغالِیَ قدِ اعتادَ تَرکَ الصَّلاةِ و الزکاةِ و الصیامِ و الحَجِّ فلا یَقدِرُ علی تَرکِ عادَتِهِ و علَی الرُّجوعِ إلی طاعَةِ اللّهِ عَزَّ و جلَّ أبَدا ، و إنّ المُقَصِّرَ إذا عَرَفَ عَمِلَ و أطاعَ . (1)

الإمامُ الرِّضا علیه السلام_ لابنِ خالدٍ _: مَن قالَ بالتَّشبیهِ و الجَبرِ فهُو کافِرٌ مُشرِکٌ ، و نَحنُ مِنهُ بُراءٌ فِی الدنیا و الآخِرَةِ . یا بنَ خالدٍ ، إنّما وَضَعَ الأخبارَ عَنّا فِی التَّشبیهِ و الجَبرِ الغُلاةُ الذینَ صَغَّرُوا عَظَمَةَ اللّهِ تعالی، فَمَن أحَبَّهُم فقد أبغَضَنا ......... . (2)

الأمالی للطوسی :امام صادق علیه السلام فرمود : به هوش باشید که غُلات جوانان شما را فاسد نکنند زیرا غُلات بدترین خلق خدا هستند. عظمت خدا را پایین می آورند و برای بندگان خدا ادعای ربوبیّت می کنند. به خدا قسم که غُلات از یهود و نصارا و مجوس و مشرکان بدترند. حضرت سپس فرمود : غالی و افراط کننده به ما مراجعه می کند اما ما او را نمی پذیریم و تفریط کننده به ما می پیوندد و ما او را می پذیریم. عرض شد : علت چیست، یا بن رسول اللّه ؟ فرمود : چون فرد غلو کننده به ترک نماز و زکات و روزه و حج عادت کرده و هرگز قادر نیست از عادت خود دست بردارد و به طاعت خداوند عزّ و جلّ روی آورد، اما تفریط کننده وقتی حقیقت را بشناسد، به عبادات عمل می کند و از خدا فرمان می برد.

امام رضا علیه السلام_ به ابن خالد _فرمود : کسی که قائل به تشبیه و جبر باشد کافری مشرک است و ما در دنیا و آخرت از او بیزار هستیم. ای پسر خالد! اخباری را که از قول ما درباره تشبیه و جبر نقل می شود، همین غُلات ساخته اند که عظمت خداوند متعال را کوچک می کنند؛ پس هر که آنان را دوست داشته باشد، ما را دشمن دارد ......... .

ص :509


1- الأمالی للطوسی : 650/1349.
2- بحار الأنوار : 25/266/8.

عنه علیه السلام :الغُلاةُ کُفّارٌ ، و المُفَوِّضَةُ مُشرِکونَ ......... . (1)

عنه علیه السلام :مَن تَجاوَزَ بأمیرِ المؤمنینَ علیه السلام العُبودیَّةَ فهُو مِن المَغضوبِ علَیهِم و مِنَ الضالِّینَ . (2)

الإمامُ المهدیُّ علیه السلام_ لمحمّدَ بنِ علیِّ بنِ هلالٍ الکَرْخیّ _: یا محمّدَ بنَ علیٍّ ، تعالَی اللّهُ عَزَّ و جلَّ عمّا یَصِفُونَ ، سبحانَهُ و بِحَمدِهِ ، لیسَ نَحنُ شُرَکاءَهُ فی عِلمِهِ ، و لا فی قُدرَتِهِ . (3)

امام رضا علیه السلام :غلات کافرند و قائلان به تفویض مشرک ......... .

امام رضا علیه السلام :کسی که امیر المؤمنین را از مرز عبودیت خدا فراتر برد، از شمار کسانی است که مورد خشم خدایند و از گمراهان است.

امام مهدی علیه السلام_ به محمّد بن علی بن هلال کرخی _فرمود : ای محمّد بن علی! خداوند عزّ و جلّ از آنچه در وصفش می گویند برتر است، پاک است و ستایش، همه از آنِ اوست. ما نه در علم او شریک او هستیم و نه در قدرتش.

ص :510


1- بحار الأنوار : 25/273/19.
2- بحار الأنوار : 25/274/20.
3- بحار الأنوار: 25/266/9.

396 - الاغتِنام

396 - غنیمت شمردن

اشاره

(1)

ص :511


1- انظر : عنوان 337 «العجلة» ، 368 «العُمر». 194 «المُراقَبة » ، 413 «الفرصة».

3062 - ما یَنبَغی اغتِنامُهُ
3062 - چیزهایی که باید آنها را غنیمت شمرد

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :اِغتَنِمْ خَمسا قَبلَ خَمسٍ : حَیاتَکَ قبلَ مَوتِکَ ، و صِحَّتَکَ قَبلَ سُقمِکَ ، و فَراغَکَ قبلَ شُغلِکَ ، و شَبابَکَ قَبلَ هَرَمِکَ ، و غَناءَکَ قبلَ فَقرِکَ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی قولِهِ تعالی : «و لا تَنْسَ نَصیبَکَ مِنَ الدُّنیا» (2) _: لا تَنسَ صِحَّتَکَ و قُوَّتَکَ و فَراغَکَ و شَبابَکَ و نَشاطَکَ ، أن تَطلُبَ بها الآخِرَةَ . (3)

عنه علیه السلام :اِغتَنِمْ صَنائعَ الإحسانِ ، وَ ارْعَ ذِمَمَ الإخوانِ . (4)

عنه علیه السلام :اغتَنِمِ الصِّدقَ فی کُلِّ مَوطِنٍ تَغنَمْ ، و اجتَنِبِ الشَّرَّ و الکَذِبَ تَسلَمْ . (5)

عنه علیه السلام :إنّکُم إنِ اغتَنَمتُم صالِحَ الأعمالِ نِلتُم مِن الآخِرَةِ نِهایَةَ الآمالِ . (6)

عنه علیه السلام :خُذْ مِن نفسِکِ لِنفسِکَ ، و تَزَوَّدْ مِن یَومِکَ لِغَدِکَ ، و اغتَنِمْ غَفوَ الزَّمانِ ، و انتَهِزْ فُرصَةَ الإمکانِ. (7)

3062

چیزهایی که باید آنها را غنیمت شمرد

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پنج چیز را پیش از پنج چیز غنیمت شمار : زندگیت را پیش از مردنت، و تندرستیت را پیش از بیماریت، و فراغت و آسایشت را پیش از گرفتار شدنت، و جوانیت را پیش از پیر شدنت، و توانگریت را پیش از نیازمندیت.

امام علی علیه السلام_ درباره آیه «و بهره ات را از دنیا فراموش مکن» _فرمود : تندرستی و توانایی و فراغت و جوانی و شادابیت را از یاد مبر و با استفاده از اینها آخرت را بجوی.

امام علی علیه السلام :اعمال نیکو کارانه را غنیمت شمار و پیمانهایی را که با برادران بسته ای، رعایت کن.

امام علی علیه السلام :راستی را در هر جایی غنیمت شمار، تا سود بری و از بدی و دروغ دوری کن، تا سالم مانی.

امام علی علیه السلام :شما اگر کارهای نیک را غنیمت شمارید، در آخرت به اوجِ آرزوهای خود می رسید.

امام علی علیه السلام :از وجودِ خویشتن برای خودت بهره برگیر و از امروزت برای فردایت توشه بردار و خوابِ سبکِ زمانه را غنیمت شمار و فرصتِ توانایی را دریاب.

ص :512


1- کنز العمّال : 43490.
2- القصص : 77 .
3- معانی الأخبار : 325/1.
4- غرر الحکم : 2355.
5- غرر الحکم : 2427.
6- غرر الحکم : 3842.
7- غرر الحکم : 5046.

عنه علیه السلام :رَحِمَ اللّهُ امرَأً (عَبدا) سَمِعَ حُکما فَوَعی ......... اغتَنَمَ المَهَلَ، و بادَرَ الأجَلَ ، و تَزَوَّدَ مِن العَمَلِ . (1)

عنه علیه السلام_ فی وصیَّتِهِ لابنِهِ _: إذا وَجَدتَ مِن أهلِ الفاقَةِ مَن یَحمِلُ لکَ زادَکَ إلی یَومِ القِیامَةِ ، فَیُوافِیکَ بهِ غَدا حیثُ تَحتاجُ إلَیهِ ، فَاغتَنِمْهُ و حَمِّلْهُ إیّاهُ . (2)

عنه علیه السلام_ أیضا _: اغتَنِمْ مَنِ استَقرَضَکَ فی حالِ غِناکَ ، لِیَجعَلَ (یَحصلَ) قَضاءَهُ لکَ فی یَومِ عُسرَتِکَ . (3)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :اِغتَنِمْ مِن أهلِ زَمانِکَ خَمسا : إن حَضَرتَ لم تُعرَفْ ، و إن غِبتَ لم تُفتَقَدْ ، و إن شَهِدتَ لم تُشاوَرْ ، و إن قُلتَ لَم یُقبَلْ قَولُکَ ، و إن خَطَبتَ لم تُزَوَّجْ . (4)

امام علی علیه السلام :رحمت خدا بر آن کس (بنده ای) که سخن حکیمانه ای را شنید و پذیرا شد، ......... مهلت عمر را غنیمت شمرد و بر مرگ پیشی گرفت و از عمل توشه اندوخت.

امام علی علیه السلام_ در سفارش به فرزند خویش _فرمود : هرگاه از نیازمندان کسی را یافتی که با خودش توشه تو را به روز قیامت بَرَد و فردا روز که تو به آن توشه نیاز داری آن را به تو رساند، وجود او را غنیمت شمار و آن بارِ توشه را بر دوش او نِه .

امام علی علیه السلام_ در سفارش به فرزندش _فرمود : وجود کسی را که در روزگار توانگریت از تو وام خواهد تا در روز سختی و تنگ دستیت (روز قیامت) آن وام را به تو پس دهد، غنیمت شمار .

امام باقر علیه السلام :از مردم روزگارت پنج چیز را [برای خود] غنمیت دان : هرگاه حضور داشته باشی، تو را نشناسند و هرگاه غایب باشی، کسی جویای تو نشود و هرگاه در انجمنی باشی، با تو مشورت نشود و اگر سخنی گویی سخنت پذیرفته نشود و اگر به خواستگاری رفتی به تو همسر ندهند.

3063 - غَنیمَةُ الأکیاسِ
3063 - غنیمت زیرکان

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :غَنیمَةُ الأکیاسِ مُدارَسَةُ الحِکمَةِ . (5)

3063

غنیمت زیرکان

امام علی علیه السلام :غنیمت زیرکان، آموختن حکمت است.

ص :513


1- نهج البلاغة : الخطبة 76 .
2- نهج البلاغة: الکتاب31.
3- نهج البلاغة : الکتاب 31.
4- تحف العقول : 284.
5- غرر الحکم : 6441.

عنه علیه السلام :فَوتُ الغِنی غَنیمَةُ الأکیاسِ و حَسرَةُ الحَمقی . (1)

عنه علیه السلام :إنَّ شرائعَ الدِّینِ واحِدَةٌ ، و سُبُلَهُ قاصِدَةٌ ، مَن أخَذَ بها لَحِقَ و غَنِمَ ، و مَن وَقَفَ عنها ضَلَّ و نَدِمَ . (2)

عنه علیه السلام :إنَّ اللّهَ سبحانَهُ جَعَلَ الطاعَةَ غَنیمَةَ الأکیاسِ عندَ تَفرِیطِ العَجَزَةِ . (3)

(4)

امام علی علیه السلام :از دست شدن توانگری برای زیرکان، غنیمت است و برای نابخردان، مایه دریغ.

امام علی علیه السلام :شرایع دین یکی و راههای آن هموار است. هر آن کس که در این راهها قدم گذارد، برسد و غنیمت برد و هر آن کس که از آنها باز ایستد گمراه و پشیمان گردد.

امام علی علیه السلام :خداوند سبحان طاعت خود را، در آن جا که نا توانان از انجام آن کوتاه می آیند، غنیمتی برای زیرکان قرار داد.

ص :514


1- غرر الحکم : 6535.
2- نهج البلاغة : الخطبة 120.
3- نهج البلاغة : الحکمة 331.
4- (انظر) عنوان : 467 «الکیاسة».

397 - الغِنی

397 - توانگری

اشاره

(1)

(2)

ص :515


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 72 / 56 باب 95 «الغِنی و الکفاف». بحار الأنوار : 75 / 105 باب 49 «غِنَی النفس». کنز العمّال : 3 / 403 «الاستغناء عن الناس».
2- انظر: عنوان 163 «الدنیا» ، 207 «الزهد» ، 422 «الفقر» ، 499 «المال ». التواضع : باب 4033 ، القرآن : باب 3241.

3064 - الغِنی وَالطُّغیانُ
3064 - توانگری و سرکشی

الکتاب :

«کلاّ إنَّ الاْءنْسانَ لَیَطْغَی * أنْ رَءاهُ اسْتَغْنَی » . (1)

«أ یَحْسَبُونَ أنَّما نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مالٍ وَ بَنِینَ * نُسارِعُ لَهُمْ فِی الْخَیْراتِ بَلْ لا یَشْعُرُونَ » . (2)

ألْهاکُمُ التَّکاثُرُ» . (3)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّما أتَخَوَّفُ علی اُمَّتی مِن بَعدِی ثلاثَ خِلالٍ : أن یَتَأوَّلوا القرآنَ علی غیرِ تَأوِیلِهِ ، أو یَبتَغُوا زَلَّةَ العالِمِ ، أو یَظهَرَ فیهِمُ المالُ حتّی یَطغَوا و یَبطَرُوا . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :الغِنی عُقوبَةٌ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ الشَّیطانَ قالَ : لن یَنجُوَ مِنّی الغَنِیُّ مِن إحدی ثلاثٍ : إمّا أن اُزَیِّنَهُ فی عَینِهِ فَیَمنَعَهُ مِن حَقِّهِ ، و إمّا أن اُسَهِّلَ علَیهِ سبیلَهُ فَیُنفِقَهُ فی غیرِ حَقِّهِ ، و إمّا أن اُحَبِّبَهُ إلَیهِ فَیَکسِبَهُ بغیرِ حَقِّهِ . (6)

3064

توانگری و سرکشی

قرآن :

«نه چنین است، همانا انسان سرکشی می کند، هرگاه که خویشتن را توانگر بیند».

«آیا می پندارند که آن مال و فرزندان که ارزانیشان می داریم برای این است که می کوشیم خیری به آنها برسد؟ نه، آنها نمی فهمند».

«تفاخر در زیادی [مال و فرزند]، شما را غافل کرد».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پس از خود برای امّتم از سه چیز بیم دارم : تأویل نابجای قرآن، یا پی جویی لغزش عالِم، یا زیاد شدن مال و ثروت در میان آنها، آن گونه که سرکش و سرمست شوند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :توانگری، [نوعی ]کیفر است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :شیطان گفت : آدم ثروتمند از چنگ من خلاصی ندارد و او را به یکی از این سه چیز گرفتار می کنم : یا مال و ثروت را در نظر او می آرایم که در نتیجه، از پرداخت حقوق مالی خویش، خودداری می ورزد یا راههای مصرف آن را برایش آسان می کنم که در نتیجه، آنها را به ناحق خرج می کند و یا مال و ثروت را محبوب او می گردانم که در نتیجه، آن را از راههای ناروا به دست می آورد.

ص :516


1- العلق : 6 ، 7.
2- المؤمنون : 55 ، 56.
3- التکاثر : 1.
4- بحار الأنوار : 72/63/7.
5- بحار الأنوار : 72/68/29.
6- کنز العمّال : 16677.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الغِنی یُطغِی . (1)

عنه علیه السلام_ فی صفةِ أعجَبِ ما فِی الإنسانِ و هُو القَلبُ _: إن أفادَ مالاً أطغاهُ الغِنی ، و إن أصابَتهُ مُصیبَةٌ فَضَحَهُ الجَزَعُ . (2)

عنه علیه السلام :اِستَعِیذُوا بِاللّهِ مِن سَکرَةِ الغِنی ؛ فإنَّ لَهُ سَکرَةً بَعِیدَةَ الإفاقَةِ . (3)

عنه علیه السلام :لا تَکُن مِمَّن یَرجُو الآخِرَةَ بغیرِ العَمَلِ ......... إنِ استَغنی بَطِرَ و فُتِنَ ، و إنِ افتَقَرَ قَنَطَ و وَهَنَ . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :جاءَ رجُلٌ مُوسِرٌ إلی رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله نَقِیُّ الثَّوبِ فَجَلَسَ إلی رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فجاءَ رَجُلٌ مُعسِرٌ دَرِنُ الثَّوبِ فَجَلَسَ إلی جَنبِ المُوسِرِ ، فَقَبَضَ المُوسِرُ ثیابَهُ مِن تَحتِ فَخِذَیهِ ، فقالَ لَهُ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : أ خِفتَ أن یَمَسَّکَ مِن فَقرِهِ شَیءٌ ؟! قالَ : لا ، قالَ : فَخِفتَ أن یُصیبَهُ مِن غِناکَ شَیءٌ ؟! قالَ : لا ، قالَ : فَخِفتَ أن یُوَسِّخَ ثِیابَکَ ؟! قالَ : لا ، قالَ : فما حَمَلَکَ علی ما صَنَعتَ ؟ فقالَ : یا رسولَ اللّهِ ، إنَّ لی قَرینا یُزَیِّنُ لی کُلَّ قَبیحٍ ، و یُقَبِّحُ لی کُلَّ حَسَنٍ ، و قد جَعَلتُ لَهُ نِصفَ مالی ! فقالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله للمُعسِرِ : أ تَقبَلُ ؟ قالَ : لا ، فقالَ لَهُ الرَّجُلُ : و لِمَ ؟! قالَ : أخافُ أن یَدخُلَنی ما دَخَلَکَ ! (5)

امام علی علیه السلام :توانگری، سرکشی می آورد.

امام علی علیه السلام_ در وصف شگفت ترین عضو انسان؛ یعنی دل _فرمود : اگر به ثروتی برسد، توانگری او را یاغی می کند و اگر مصیبتی بدو رسد، بیتابی رسوایش می گرداند.

امام علی علیه السلام :از مستیِ توانگری به خدا پناه برید؛ زیرا توانگری را مستی ای است که دیر از سر می پرد.

امام علی علیه السلام :چونان کسی مباش که بدون عمل، به آخرت امید بسته است ......... چون توانگر شود، سرمست و مفتون گردد و چون نیازمند شود به نومیدی و سستی گراید.

امام صادق علیه السلام :مرد ثروتمندی با لباسهایی نو و پاکیزه خدمت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آمد و کنار آن حضرت نشست. پس از او مردی تهیدست با جامه های ژولیده و چرکین وارد شد و کنار آن ثروتمند نشست. مرد ثروتمند جامه خود را از زیر ران او کشید و جمع کرد. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود : ترسیدی که چیزی از فقر او به تو رسد؟ عرض کرد : نه. فرمود : ترسیدی از دارایی تو چیزی به او رسد؟ عرض کرد : نه. فرمود : ترسیدی لباست را کثیف کند؟ عرض کرد : نه. فرمود : پس چرا این کار را کردی؟ عرض کرد : ای پیامبر خدا! من همدمی (شیطانی) دارم که هر کار زشتی را در نظرم زیبا جلوه می دهد و هر کار خوبی را برایم زشت نمایش می دهد. اکنون نصف مال خود را به این مرد بخشیدم. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به آن مرد تهیدست فرمود : تو می پذیری؟ عرض کرد : نه. مرد ثروتمند به او گفت : چرا؟! گفت : می ترسم حالتی که به تو راه یافت، به من هم راه یابد!

ص :517


1- غرر الحکم : 23.
2- نهج البلاغة : الحکمة 108.
3- غرر الحکم : 2555.
4- نهج البلاغة : الحکمة 150.
5- الکافی : 2/262/11.

عنه علیه السلام :لا تَکُن بَطِرا فِی الغِنی ، و لا جَزِعا فِی الفَقرِ . (1)

(2)

امام صادق علیه السلام :در توانگری سرمست مشو و در تهیدستی بیتابی مکن.

3065 - الغِنی وَالتَّقوی
3065 - توانگری و پرهیزگاری

الکتاب :

«وَ وَجَدَک عائِلاً فَأغْنَی » . (3)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :نِعمَ العَونُ علی تَقوَی اللّهِ تَعالی الغِنی . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :نِعمَ العَونُ الدنیا علَی الآخِرَةِ . (5)

3065

توانگری و پرهیزگاری

قرآن :

«آیا تو را تنگ دست نیافت ؟ و توانگرت گردانید».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :توانگری نیکو یاوری است برای تقوایِ خداوند متعال .

امام صادق علیه السلام :چه خوب یاوری است دنیا برای آخرت.

ص :518


1- تحف العقول : 304.
2- (انظر) المال : باب 3692 _ 3694 ، 3696. المحجّة البیضاء : 6 / 91 ذم الغنی و مدح الفقر.
3- الضحی : 8.
4- الجعفریّات : 155 .
5- الکافی : 5/72/8.

عنه علیه السلام :سَلُوا اللّهَ الغِنی فِی الدّنیا و العافِیَةَ ، و فی الآخِرَةِ المَغفِرَةَ و الجَنَّةَ . (1)

عنه علیه السلام :خَمسٌ مَن لم تَکُنْ فیهِ لم یَتَهَنَّ بالعَیشِ : الصِّحَّةُ ، و الأمنُ ، و الغِنی ، و القَناعَةُ ، و الأنِیسُ المُوافِقُ . (2)

عنه علیه السلام :إنَّ مِن بَقاءِ المُسلمینَ و بَقاءِ الإسلامِ أن تَصیرَ الأموالُ عندَ مَن یَعرِفُ فیها الحَقَّ ، و یَصنَعُ (فیها) المَعروفَ ، فإنَّ مِن فَناءِ الإسلامِ و فَناءِ المُسلمینَ أن تَصیرَ الأموالُ فی أیدی مَن لا یَعرِفُ فیها الحَقَّ ، و لا یَصنَعُ فیها المَعروفَ . (3)

(4)

امام صادق علیه السلام :از خداوند توانگری و تندرستی در دنیا، و آمرزش و بهشت در آخرت را بخواهید.

امام صادق علیه السلام :پنج چیز است که هر کس آنها را نداشته باشد، زندگیش گوارا نیست : تندرستی، امنیّت، توانگری، قناعت و همدمِ سازگار.

امام صادق علیه السلام :از جمله [عوامل ]پایندگی مسلمانان و پایندگی اسلام، این است که اموال در دست کسی باشد که حق و حقوق آن را بشناسد و نیکی کند، و از [عوامل ]نابودی اسلام و نابودی مسلمانان، این است که اموال در دست کسی باشد که حق و حقوق آن را نشناسد و آن را در راههای نیکو کارانه به مصرف نرساند.

3066 - التَّجرِبَةُ بِالفَقرِ وَالغِنی
3066 - آزمودن به تهیدستی و توانگری

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الغِنی و الفَقرُ یَکشِفانِ جَواهِرَ الرجالِ و أوصافَها . (5)

عنه علیه السلام :المالُ یُبدِی جَواهِرَ الرِّجالِ و خَلائقَها . (6)

3066

آزمودن به تهیدستی و توانگری

امام علی علیه السلام :توانگری و تهیدستی، جوهره مردان و خصلتهای آنان را آشکار می سازد.

امام علی علیه السلام :ثروت، گوهر مردان و خویهای آنان را نمودار می سازد.

ص :519


1- الکافی : 5/71/4.
2- الأمالی للصدوق : 367/458 .
3- الکافی: 4 / 25 / 1.
4- (انظر) المال : ب369. الدنیا : باب 1221.
5- غرر الحکم : 1154.
6- غرر الحکم : 1155.

عنه علیه السلام_ فی صفةِ الدنیا _: مَن استَغنی فیها فُتِنَ ، و مَنِ افتَقَرَ فیها حَزِنَ . (1)

عنه علیه السلام :لا تَعتَبِرُوا الرِّضا و السُّخطَ بالمالِ و الوَلَدِ ، جَهلاً بمَواقِعِ الفِتنَةِ و الاختِبارِ فی مَوضِعِ الغِنی و الاقتِدارِ . (2)

عنه علیه السلام :قَدَّرَ الأرزاقَ فَکَثَّرَها و قَلَّلَها ، و قَسَّمَها علَی الضِّیقِ و السَّعَةِ فَعَدَلَ فیها لِیَبتلِیَ مَن أرادَ بِمَیسورِها و مَعسورِها ، و لِیَختَبِرَ بذلکَ الشُّکرَ و الصَّبرَ مِن غَنِیِّها و فَقیرِها . (3)

عنه علیه السلام :لا تَفرَحْ بالغَناءِ و الرَّخاءِ ، و لا تَغتَمَّ بالفَقرِ و البَلاءِ ، فإنَّ الذَّهَبَ یُجُرَّبُ بالنّارِ ، و المؤمنَ یُجَرَّبُ بِالبَلاءِ . (4)

(5)

امام علی علیه السلام_ در وصف دنیا _فرمود : هر که در آن توانگر گردید، به فتنه درافتاد و هر کس نیازمند گشت، به اندوه گرفتار آمد.

امام علی علیه السلام :پس، مال و فرزند را ملاک خشم و خشنودی خداوند مپندارید که این ناشی از جهل شما به امتحان و آزمایش الهی در توانگری و قدرتمندی است.

امام علی علیه السلام :روزیها را مقدّر ساخت و آن گاه آنها را زیاد و کم گردانید و به تنگی و گشایش تقسیم کرد و در این تقسیم به عدالت رفتار نمود، تا هر که را بخواهد در فراخی و تنگدستی بیازماید و بدین سان شکرگزاری و شکیباییِ توانگر و بی نوا را امتحان کند.

امام علی علیه السلام :به توانگری و رفاه شاد مباش و از تهیدستی و گرفتاری غمگین مشو؛ زیرا طلا با آتش آزموده می شود و مؤمن با بلا و گرفتاری.

3067 - تَفسیرُ الغِنی
3067 - توانگریِ حقیقی

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :خَیرُ الغِنی غِنَی النفسِ . (6)

عنه صلی الله علیه و آله :لیسَ الغِنی عن کَثرَةِ العَرَضِ (7) ، و لکنَّ الغِنی غِنَی النَّفسِ . (8)

3067

توانگریِ حقیقی

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین توانگری، توانگری نفْس است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :توانگری به فراوانی مال و ثروت نیست، بلکه توانگری [حقیقی] توانگری نفْس است.

ص :520


1- نهج البلاغة: الخطبة82.
2- نهج البلاغة : الخطبة 192.
3- نهج البلاغة: الخطبة91.
4- غرر الحکم : 10394.
5- (انظر) الابتلاء : باب 404.
6- الأمالی للصدوق : 576/788 .
7- العَرْض _ بفتح العین و سکون الراء ، و یحرّک _ : هو المتاع و کلّ شیءٍ سوی النقدین . (القاموس المحیط : 2/334).
8- تحف العقول : 57.

عنه صلی الله علیه و آله :الغِنی فِی القَلبِ ، و الفَقرُ فی القَلبِ . (1)

الترغیب و الترهیب عن أبی ذرٍّ :قالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : یا أبا ذَرٍّ ، أ تَری کَثرَةَ المالِ هُو الغِنی ؟ قلتُ : نَعَم یا رسولَ اللّهِ . قالَ : فَتَری قِلَّةَ المالِ هُو الفَقرَ ؟ قلتُ : نَعَم یا رسولَ اللّهِ . قالَ : إنّما الغِنی غِنَی القَلبِ ، و الفَقرُ فَقرُ القَلبِ .

ثُمّ سَألَنی عن رجُلٍ مِن قُرَیشٍ ، قالَ : هل تَعرِفُ فلانا ؟ قلتُ : نَعَم یا رسولَ اللّهِ . قالَ : فکیفَ تَراهُ _ أو تُراهُ ؟ قلتُ :إذا سَألَ اُعطِیَ ، و إذا حَضَرَ اُدخِلَ .

قالَ : ثمّ سَألنی عن رَجُلٍ مِن أهلِ الصُّفَّةِ ، فقالَ : هل تَعرِفُ فلانا ؟ قلتُ : لا و اللّهِ ، ما أعرِفُهُ یا رسولَ اللّهِ . فما زالَ یُجَلِّیهِ و یَنعَتُهُ حتّی عَرَفتُهُ ، فقلتُ : قد عَرَفتُهُ یا رسولَ اللّهِ . قالَ : فکیفَ تَراهُ _ أو تُراهُ ؟ قلتُ : هُو رجُلٌ مِسکینٌ مِن أهلِ الصُّفَّةِ ، فقالَ : هُو خَیرٌ مِن طِلاعِ الأرضِ (2) مِن الآخَرِ . (3)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :توانگری در دل است و نیازمندی نیز در دل .

الترغیب و الترهیب_ به نقل از ابوذر _: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به من فرمود : ای ابوذر! آیا فکر می کنی که داشتن ثروت زیاد توانگری است؟ عرض کردم : آری، ای پیامبر خدا. فرمود : پس به نظر تو تنگدستی همان فقر و نیازمندی است؟ عرض کردم : آری، ای پیامبر خدا. فرمود : جز این نیست که توانگری [واقعی]، توانگریِ دل است و نیازمندی [واقعی]، نیازمندیِ دل.

حضرت سپس درباره مردی از قریش از من پرسید و فرمود : آیا فلانی را می شناسی؟ عرض کردم : آری، ای پیامبر خدا. فرمود : او را چگونه می بینی، یا درباره اش چه گمان می بری؟ عرض کردم : هرگاه چیزی بخواهد، به او می دهند و هرگاه وارد جایی شود، او را با عزّت و احترام جا می دهند.

پیامبر خدا سپس از من درباره مردی از اهل صُفّه پرسید و فرمود : فلانی را می شناسی؟ عرض کردم : نه، به خدا، او را نمی شناسم، ای پیامبر خدا. حضرت مرتب نشانیهایش را به من می داد تا این که او را شناختم و عرض کردم : شناختمش ای پیامبر خدا. فرمود : او را چگونه می بینی، یا درباره اش چه گمان می بری؟ عرض کردم : مرد بینوایی است از اهل صفّه. فرمود : او به اندازه آنچه روی زمین است، از آن دیگری بهتر است.

ص :521


1- بحار الأنوار : 72/68/29.
2- طِلاعُ الشیء : ملؤه (الصحاح : 3/1254) .
3- الترغیب و الترهیب : 4/148/37.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :خَیرُ الغَناءِ (الغِنی) غَناءُ النفسِ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :غِنَی النَّفسِ أغنی مِن البَحرِ . (2)

امام علی علیه السلام :بهترین توانگری، بی نیازی نفْس است.

امام صادق علیه السلام :توانگری نفْس، بی نیاز کننده تر از دریاست.

3068 - أعظَمُ الغِنی
3068 - بزرگترین توانگری

أ . العقل

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لا غِنی کالعَقلِ . (3)

عنه علیه السلام :لا غِنی مِثلُ العَقلِ ، و لا فَقرَ أشَدُّ مِن الجَهلِ . (4)

عنه علیه السلام :إنَّ أغنَی الغِنَی العَقلُ ، و أکبَرَ الفَقرِ الحُمقُ . (5)

ب . الیقین

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :کَفی بِالیَقینِ غِنیً . (6)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مِفتاحُ الغِنَی الیَقینُ . (7)

3068

بزرگترین توانگری

الف _ خرد

امام علی علیه السلام :هیچ ثروتی چون خرد نیست.

امام علی علیه السلام :هیچ ثروتی چون خِرد نیست و هیچ نا داری ای بدتر از نادانی نیست.

امام علی علیه السلام :سرشارترین توانگری، خردمندی است و بزرگترین تهیدستی، نابخردی.

ب _ یقین

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین توانگری، یقین است.

امام علی علیه السلام :کلید توانگری، یقین است.

ص :522


1- غرر الحکم : 4949.
2- معانی الأخبار : 177/1.
3- نهج البلاغة : الحکمة 54.
4- تحف العقول : 201.
5- نهج البلاغة : الحکمة 38.
6- الکافی : 2/85/1.
7- بحار الأنوار : 78/9/65.

ج . الحکمة

عنه علیه السلام :اِعلَمُوا أنّهُ لیسَ مِن شیءٍ إلاّ و یَکادُ صاحِبُهُ یَشبَعُ مِنهُ و یَمَلُّهُ إلاّ الحَیاةَ ، فإنّهُ لا یَجِدُ فِی المَوتِ راحَةً و إنّما ذلکَ بمَنزِلَةِ الحِکمَةِ التی هِی حَیاةٌ للقَلبِ المَیِّتِ ، و بَصَرٌ لِلعَینِ العَمیاءِ ، و سَمعٌ لِلاُذُنِ الصَّمّاءِ ، و رِیٌّ لِلظَّمآنِ ، و فیها الغِنی کُلُّهُ و السَّلامَةُ . (1)

د . الثقة باللّه

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن أرادَ أن یَکونَ أغنَی الناسِ فَلْیَکُنْ بما فی یَدِ اللّهِ أوثَقَ مِنهُ بما فی یَدِ غَیرِهِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله_ لأبی ذَرٍّ _: إن سَرَّکَ أن تَکُون أغنَی الناسِ فَکُن بما فی یَدِ اللّهِ عَزَّ و جلَّ أوثَقَ مِنکَ بما فی یَدِکَ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :اِستَغنُوا بِغِنَی اللّهِ . (4)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :غِنَی المؤمِنِ باللّهِ سبحانَهُ . (5)

ج _ حکمت

امام علی علیه السلام :بدانید که هیچ چیز نیست مگر این که دارنده اش از آن سیر و دلزده می شود، به جز زندگی ؛ که انسان در فقدانِ آن راحتی احساس نمی کند و آن به منزله حکمت است ؛ که موجب حیاتِ دل مرده و بیناییِ چشم کور و شنوایی گوشِ کر و سیراب شدن شخص تشنه است و بی نیازیِ کامل و سلامت در آن است.

د _ اعتماد به خدا

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که می خواهد توانگرترین مردم باشد، باید به آنچه در دست خداست اطمینان بیشتری داشته باشد تا به آنچه در دست جز اوست.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ به ابوذر _فرمود : اگر خوش داری که بی نیازترین مردم باشی، به آنچه در دست خداوند عزّ و جلّ است اطمینان بیشتری داشته باش تا به آنچه در دست خود توست.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :به توانگریِ خدا توانگر شوید.

امام علی علیه السلام :توانگری مؤمن، به [توکّل بر ]خداوند سبحان است.

ص :523


1- نهج البلاغة :الخطبة 133.
2- الکافی : 2/139/8.
3- مکارم الأخلاق : 2/376/2661.
4- کنز العمّال : 7155.
5- غرر الحکم : 6394.

عنه علیه السلام :الغِنی باللّهِ أعظَمُ الغِنی ، الغِنی بغَیرِ اللّهِ أعظَمُ الفَقرِ و الشَّقاءِ . (1)

عنه علیه السلام :مَنِ استَغنی باللّهِ افتَقَرَ الناسُ إلَیهِ . (2)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :ما استَغنی أحَدٌ بِاللّهِ إلاّ افتَقَرَ الناسُ إلَیهِ . (3)

(4)

ه . الاهتمام بالآخرة

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن أصبَحَ و الآخِرَةُ هَمُّهُ استَغنی بغَیرِ مالٍ ، و استَأنَسَ بغَیرِ أهلٍ ، و عَزَّ بغَیرِ عَشیرَةٍ . (5)

و . ملازمة الدین و التقوی

الکافی :کانَ رجلٌ یَدخُلُ علی أبی عبدِ اللّهِ علیه السلام مِن أصحابِهِ فَغَبَرَ زَمانا لا یَحُجُّ ، فَدَخَلَ علَیهِ بعضُ مَعارفِهِ فقالَ لَهُ : فلانٌ ما فَعَلَ ؟ قالَ: فَجَعَلَ یُضَجِّعُ الکلامَ ؛ یَظُنُّ أنّهُ إنّما یَعنِی المَیسَرَةَ و الدنیا ، فقالَ أبو عبدِ اللّهِ علیه السلام : کیفَ دِینُهُ ؟ فقالَ : کما تُحِبُّ ، فقالَ : هُو و اللّهِ الغِنی . (6)

امام علی علیه السلام :توانگر بودن به خدا، بزرگترین توانگری است؛ توانگر بودن به غیر خدا، بزرگترین ناداری و بدبختی است.

امام علی علیه السلام :هر که به خدا توانگر شود، مردم به او نیازمند گردند.

امام زین العابدین علیه السلام :هیچ کس به خدا توانگر نشد، مگر این که مردم به او نیازمند شدند.

ه _ اهتمام به آخرت

امام علی علیه السلام :هر که روز خود را بیاغازد و آخرت همّ و غم او باشد، با وجود ناداری، توانگر باشد و با وجود بی کسی، تنها نباشد و بدون داشتن ایل و تبار، نیرومند باشد.

و _ دینداری و تقوا

الکافی :مردی از اصحاب امام صادق علیه السلام بود که مرتب خدمت ایشان می رسید. مدّتی گذشت و حج نگزارد [و به خدمت امام نرسید]. یکی از آشنایانِ آن مرد به حضور امام رسید، امام از او پرسید : فلانی چه می کند؟ آن مرد به خیال این که مقصود حضرت دارایی و مال دنیاست [و به دلیل تنگدستی نمی تواند حج گزارد]، سعی کرد مطلب را در لفافه بیان کند؛ امام صادق علیه السلام به او فرمود : دینش چگونه است؟ عرض کرد : چنان که شما می پسندی. حضرت فرمود : به خدا قسم ثروت واقعی این است.

ص :524


1- غرر الحکم : 1817 و 1818.
2- کشف الغمّة : 3/137.
3- الدرّة الباهرة : 26.
4- (انظر) التوکّل : باب 4126.
5- الأمالی للطوسی : 580/1198.
6- الکافی : 2/216/4.

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إنَّ أهلَ التَّقوی هُمُ الأغنیاءُ، أغناهُمُ القَلیلُ مِن الدنیا فَمَؤونَتُهُم یَسِیرَةٌ . (1)

ز . حبّ أهل البیت

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :إنَّ رجُلاً جاءَ إلی سَیِّدِنا الصّادقِ علیه السلام فَشَکا إلَیهِ الفَقرَ ، فقالَ : لیسَ الأمرُ کما ذَکَرتَ ، و ما أعرِفُکَ فَقیرا، قالَ : و اللّهِ یا سَیِّدی ما استَبَیتُ ، و ذَکَرَ مِن الفَقرِ قِطعَةً ، و الصّادقُ یُکَذِّبُهُ _ إلی أن قالَ لَهُ _ : خَبِّرْنی لو اُعطِیتَ بالبَراءَةِ منّا مِئةَ دینارٍ ، کُنتَ تَأخُذُ ؟ قالَ : لا ، إلی أن ذَکَرَ اُلوفَ دَنانیرَ ، و الرَّجُلُ یَحلِفُ أنّهُ لا یَفعَلُ ، فقالَ لَهُ : مَن مَعهُ سِلعَةٌ یُعطی بها هذا المالَ لا یَبِیعُها ، هُو فَقیرٌ ؟ ! (2)

ح . القناعة

بحار الأنوار :أوحَی اللّهُ تعالی إلی داوود علیه السلام : وَضَعتُ الغِنی فِی القَناعَةِ و هُم یَطلُبُونَهُ فی کَثرَةِ المالِ فلا یَجِدُونَهُ . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لا کَنزَ أغنی مِن القَناعَةِ . (4)

امام باقر علیه السلام :براستی که پرهیزگاران، همان توانگرانند، اندکی از دنیا آنان را بی نیاز کرده و از این رو مخارجشان سبک و اندک است.

ز _ دوستی اهل بیت

امام کاظم علیه السلام :مردی خدمت سرورمان امام صادق علیه السلام آمد و از ناداری شکوه کرد. حضرت فرمود : چنان نیست که تو می گویی و به نظر من تو فقیر نیستی. مرد عرض کرد : سرورم! به خدا قسم خوراک شب خود را هم ندارم. و نمونه هایی از ناداری خود را برشمرد، اما حضرت صادق پیوسته گفته او را تکذیب می کرد، تا آن جا که به او فرمود : به من بگو اگر صد دینار به تو بدهند تا از ما بیزاری جویی آن را می ستانی؟عرض کرد : نه. حضرت مبلغ را به هزار دینار رسانید و آن مرد هر بار سوگند می خورد که این کار را نخواهد کرد. حضرت به او فرمود : کسی که چنین کالایی دارد و آن را با این قیمت نمی فروشد، آیا نادار است؟

ح _ قناعت

بحار الأنوار :خداوند متعال به داوود علیه السلام وحی فرمود :من توانگری را در قناعت قرار دادم و مردم آن را در فراوانی ثروت می جویند و از این رو نمی یابندش.

امام علی علیه السلام :هیچ گنجی سرشارتر از قناعت نیست.

ص :525


1- تحف العقول : 287.
2- الأمالی للطوسی : 298/584.
3- بحار الأنوار : 78/453/21.
4- نهج البلاغة : الحکمة 371.

عنه علیه السلام :الغَنیُّ مَنِ استَغنی بالقَناعَةِ . (1)

عنه علیه السلام :الغَنِیُّ مَن آثَرَ القَناعَةَ . (2)

عنه علیه السلام_ فی صفةِ الأنبیاءِ _: ......... و لکنَّ اللّهَ سبحانَهُ جَعَلَ رُسُلَهُ اُولِی قُوَّةٍ فی عَزائمِهِم ، و ضَعَفةً فیما تَرَی الأعیُنُ مِن حالاتِهِم ، مَع قَناعَةٍ تَملأُ القُلوبَ و العُیونَ غِنیً . (3)

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ و قد سَألَهُ رَجُلٌ : اُحِبُّ أن أکُونَ أغنَی الناسِ _: کُن قَنِعا تَکُن أغنَی الناسِ . (4)

الإمامُ الباقرُ (أ)و الإمامُ الصّادقُ علیهما السلام:مَن قَنِعَ بما رَزَقَهُ اللّهُ فهُو مِن أغنَی الناسِ . (5)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن رُزِقَ ثلاثا نالَ ثلاثا و هُو الغِنَی الأکبَرُ : القَناعَةُ بما اُعطِیَ ، والیَأسُ مِمّا فی أیدِی الناسِ ، و تَرکُ الفُضولِ . (6)

ط . الاستغناء عن الناس

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :اِستَغنُوا عنِ الناسِ و لو بشَوصِ (7) السِّواکِ . (8)

امام علی علیه السلام :توانگر کسی است که با قناعت توانگری جوید.

امام علی علیه السلام :توانگر کسی است که قناعت را برگزیند.

امام علی علیه السلام_ در وصف پیامبران _فرمود: ......... لیکن خداوند سبحان فرستادگان خود را صاحبان اراده هایی نیرومند قرار داد و به ظاهر، ضعیف و فقیر گرداند، همراه قناعتی که دلها و چشمها را از بی نیازی پُر می کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در پاسخ به مردی که عرض کرد : دوست دارم توانگرترین مردم باشم _فرمود: قانع باش، تا توانگرترین مردم باشی.

امام باقر یا امام صادق علیهما السلام :هر که به آنچه خداوند روزیش کرده است قانع باشد، توانگرترین مردم است.

امام صادق علیه السلام :هر که سه چیز روزیش شود، به سه چیز دست یابد و این بزرگترین توانگری است : قانع بودن به آنچه عطایش شده است، چشم امید برکندن از آنچه مردم دارند و ترک زیادیها (آنچه برای زندگی ضروری نیست).

ط _ بی نیازی از مردم

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دست نیاز به سوی مردم دراز نکنید، حتّی برای آب مسواک.

ص :526


1- غرر الحکم : 1272.
2- غرر الحکم : 1294.
3- نهج البلاغة :الخطبة 192.
4- کنز العمّال : 44154.
5- الکافی : 2/139/9.
6- تحف العقول : 318.
7- بِشَوصِ السِّواک : بغُسالته، و قیل: بما یتفتّتُ منه عند التسوّک. (النهایة: 2/509).
8- کنز العمّال : 7156.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَنِ استَغنی عنِ الناسِ أغناهُ اللّهُ سبحانَهُ . (1)

عنه علیه السلام :خَیرُ الغِنی تَرکُ السُّؤالِ . (2)

عنه علیه السلام :اِحتَجْ إلی مَن شِئتَ تَکُن أسیرَهُ ، و استَغنِ عَمَّن شِئتَ تَکُن نَظیرَهُ . (3)

ی . قلّة الأمانی

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أشرَفُ الغِنی تَرکُ المُنی . (4)

الإمامُ الحسنُ علیه السلام_ لَمّا سَألَهُ أمیرُ المؤمنینَ علیه السلام عنِ الغِنی _: قِلَّةُ أمانیکَ و الرِّضا بما یَکفیکَ . (5)

الإمامُ الهادیُّ علیه السلام :الغِنی قِلَّةُ تَمَنِّیکَ و الرِّضا بما یَکفِیکَ . الفَقرُ شَرَهُ النّفسِ و شِدَّةُ القُنُوطِ . (6)

ک . الزهد

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی صفةِ الدنیا _: حُکِمَ علی مُکثِرٍ مِنها بالفاقَةِ ، و اُعِینَ مَن غَنِیَ عَنها بالراحَةِ . (7)

امام علی علیه السلام :هر که از مردم بی نیازی جوید، خداوند سبحان او را بی نیاز گرداند.

امام علی علیه السلام :بهترین توانگری، ترک نیاز خواهی [از مردم] است.

امام علی علیه السلام :دست نیاز سوی هر که خواهی دراز کن، که بنده او می شوی و از هر که خواهی بی نیازی جوی، که همتای او خواهی بود.

ی _ اندک بودن آرزوها

امام علی علیه السلام :بهترین توانگری، ترک آرزوهاست.

امام حسن علیه السلام_ در پاسخ به پرسش امیر المؤمنین از او که : توانگری چیست؟ _فرمود : اندک بودن آرزوها و خرسندی به آنچه بسنده است.

امام هادی علیه السلام :توانگری، آن است که تمنّایت کم باشد و به آنچه تو را بسنده است خرسند باشی، و فقر یعنی سیری ناپذیری نفس و نومیدی شدید.

ک _ زهد ورزی

امام علی علیه السلام_ در وصف دنیا _فرمود : فزون خواهِ دنیا، محکوم به نیازمندی و ناداری است و کسی که از آن بی نیازی جوید، آسایش یار اوست.

ص :527


1- غرر الحکم : 8645.
2- إرشاد المفید : 1/304.
3- بحار الأنوار : 75/107/9.
4- نهج البلاغة: الحکمة34.
5- معانی الأخبار : 401/62.
6- الدرّة الباهرة : 41 .
7- نهج البلاغة : الحکمة 367.

عنه علیه السلام_ لأبی ذرٍّ لمّا اُخرِجَ إلَی الرَّبَذَةِ _: ما أحوَجَهُم إلی ما مَنَعتَهُم ، و ما أغناکَ عمّا مَنَعوکَ ! و سَتَعلَمُ مَنِ الرابِحُ غَدا . (1)

امام علی علیه السلام_ به ابوذر هنگام تبعیدش به ربذه _فرمود : چه نیازمندند آنان به چیزی که تو از آن منعشان کردی و چه بی نیازی تو از آنچه آنان تو را از آن منع کردند! و بزودی خواهی دانست که فردا[ی آخرت ]برنده کیست!

ل . تَرکُ الحِرص

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :أغنَی الغِنی مَن لم یَکُن لِلحِرصِ أسیرا . (2)

(3)

م . العِفَّةُ

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لا یکونُ غَنیّا حتّی یکونَ عَفیفا . (4)

ل _ حریص نبودن

امام صادق علیه السلام :بزرگترین توانگری را کسی دارد که اسیر حرص نباشد.

م _ عفاف

امام علی علیه السلام :[آدمی] توانگر نباشد،مگر آن گاه که خویشتندار باشد.

3069 - أغنَی الناسِ
3069 - توانگرترین مردم

عیسی علیه السلام :خادِمی یَدایَ ، و دابَّتی رِجلایَ ، و فِراشِی الأرضُ ، و وِسادی الحَجَرُ ......... أبِیتُ و لیسَ لی شیءٌ ، و اُصبِحُ و لیسَ لی شَیءٌ ، و لیسَ علی وَجهِ الأرضِ أحَدٌ أغنی مِنّی . (5)

3069

توانگرترین مردم

عیسی علیه السلام :خدمتگزار من، دستان من است و مرکب من، پاهای من و بسترم، زمین و بالشم، سنگ ......... شب را با دست خالی به سر می برم و روز را با تهیدستی سپری می کنم و با این حال در روی زمین توانگرتر از من وجود ندارد.

ص :528


1- نهج البلاغة : الخطبة 130.
2- الکافی : 2/316/7.
3- (انظر) القناعة : باب 3369.
4- بحار الأنوار : 78/8/64.
5- عدّة الداعی : 107 ، 108.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الغِنَی الأکبَرُ الیَأسُ عَمّا فی أیدِی الناسِ . (1)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :أظهِرِ الیَأسَ مِن الناسِ ؛ فإنَّ ذلکَ هُو الغِنی . (2)

امام علی علیه السلام :بزرگترین توانگری، چشم نداشتن به دست مردم است.

امام زین العابدین علیه السلام :چشم امید از مردم برکن؛ زیرا که این عین توانگری است.

3070 - هُمُ الأخسَرونَ ، ورَبِّ الکَعبَةِ!
3070 - به پروردگار کعبه قسم ، زیانکاران همانانند

الکتاب :

«ذَرْنِی وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِیدا * وَ جَعَلْتُ لَهُ مالاً مَمْدُودا * وَ بَنِینَ شُهُودا * وَ مَهَّدْتُ لَهُ تَمْهِیدا * ثُمَّ یَطْمَعُ أنْ أزِیدَ * کَلاَّ إنَّهُ کانَ لاِیاتِنا عَنِیدا * سَأُرْهِقُةُ صَعُودا» . (3)

الحدیث :

عیسی علیه السلام :بِحَقٍّ أقولُ لَکُم : إنَّ أکنافَ السَّماءِ لَخالیَةٌ مِن الأغنیاءِ ، و لَدُخولُ جَمَلٍ فی سَمِّ الخِیاطِ أیسَرُ مِن دُخولِ غَنیٍّ الجَنَّةَ . (4)

شرح نهج البلاغة :قد وَرَدَ فی الأخبارِ الصَّحیحةِ أنَّ أبا ذَرٍّ قالَ : انتَهیتُ إلی رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله و هو جالِسٌ فی ظِلّ الکعبَةِ ، فلمّا رَآنِی قالَ : هُمُ الأخسَرُونَ و رَبِّ الکعبَةِ ! فقلتُ : مَن هُم ؟ قالَ : هُمُ الأکثَرُونَ أموالاً ، إلاّ مَن قالَ : هکذا و هکذا مِن بینِ یدَیهِ و مِن خَلفِهِ و عن یَمینِهِ و عن شِمالِهِ ، و قلیلٌ ما هُم، ما مِن صاحِبِ إبِلٍ و لا بَقَرٍ و لا غَنَمٍ لا یُؤَدِّی زکاتَها إلاّ جاءَت یَومَ القِیامَةِ أعظَمَ ما کانَت و أسمَنَهُ ، تَنطَحُهُ بِقرُونِها ، و تَطَؤهُ بأظلافِها ، کُلَّما نَفِدَت اُخراها عادَت علَیهِ اُولاها حتّی یَقضیَ اللّهُ بینَ الناسِ . (5) (6)

3070

به پروردگار کعبه قسم ، زیانکاران همانانند

قرآن :

«مرا وا گذار با آن کس که خودم بتنهایی [او را ]آفریدم. و دارایی بسیار به او بخشیدم. و پسرانی آماده [به خدمت، ]دادم. و برایش [عیش خوش ]آماده کردم. باز [هم ]طمع دارد که بیفزایم. ولی نه؛ زیرا او با آیات ما عناد می ورزید. بزودی او را به بالا رفتن از گردنه [عذاب ]وادار می کنم».

حدیث :

عیسی علیه السلام :حقیقتا برایتان می گویم. کرانه های آسمان از توانگران تُهی است و داخل شدنِ اشتری (طنابی) به سوراخ سوزن آسانتر است از داخل شدن توانگر به بهشت.

شرح نهج البلاغة :در اخبار صحیح آمده است که ابوذر گفت : به سوی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله که در سایه کعبه نشسته بود، رفتم. چون مرا دید، فرمود : به خداوند کعبه قسم همانان هستند زیانکاران! عرض کردم :

چه کسانی؟ فرمود : آنان که مال و ثروت بیشتری دارند، مگر کسی که از پیش رو و پشت سر و از چپ و از راست چنین و چنان (انفاق و بخشش) کند و این افراد اندکند. هیچ شتردار و گاودار و گوسفند داری نیست که از پرداختن زکات آنها خودداری ورزد،مگر این که روز قیامت بزرگترین و فربه ترین آن دامها بیایند و او را شاخ و لگد زنند و آخرین رأس آنها که تمام شد، اوّلین آنها این کار را از سر گیرد، تا آن گاه که خداوند میان مردم داوری کند.

ص :529


1- نهج البلاغة : الحکمة 342 .
2- الأمالی للمفید : 183/6.
3- المدّثر : 11 _ 17.
4- بحار الأنوار : 72/55/85.
5- شرح نهج البلاغة: 19/240.
6- (انظر) المال : باب 3696.

3071 - مَن یُضاعَفُ لَهُ الأجرُ مِنِ الأغنِیاءِ
3071 - توانگرانی که مزد دو چندان دارند

الکتاب :

«وَ ما أمْوالُکُمْ وَ لا أوْلادُکُمْ بِالَّتِی تُقَرِّبُکُمْ عِنْدَنا زُلْفَی إلاَّ مَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحا فَأُولئِکَ لَهُمْ جَزاءُ الضِّعْفِ بِما عَمِلُوا وَ هُمْ فی الْغُرُفاتِ آمِنُونَ» . (1)

الحدیث :

الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ لَمّا ذُکِرَ عندَهُ مِن الأغنیاءِ مِن الشیعةِ، فکَأنَّهُ کَرِهَ ما سَمِعَ ما فیهِم _: إذا کان المؤمنُ غَنیّا رَحیما وَصُولاً لَهُ مَعروفٌ إلی أصحابِهِ ، أعطاهُ اللّهُ أجرَ ما یُنفِقُ فِی البِرِّ أجرَهُ مَرَّتَینِ ضِعفَینِ لأنَّ اللّهَتعالی یقولُ فی کتابِهِ : «و ما أموالُکُم و لا أولادُکُم بالّتی تُقَرِّبُکُم عِندَنا زُلْفی إلاّ مَن آمَنَ و عَمِلَ صالِحا فاُولئکَ لَهُم جَزاءُ الضِّعْفِ بِما عَمِلُوا و هُمْ فی الغُرُفاتِ آمِنونَ» . (2)

3071

توانگرانی که مزد دو چندان دارند

قرآن :

«و اموال و فرزندانتان چیزی نیست که شما را به پیشگاه ما نزدیک گرداند، مگر کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده باشند. پس، آنان را برای آنچه کرده اند، دو برابر پاداش است و آنان در غرفه ها[ی بهشتی ]آسوده خاطر خواهند بود».

حدیث :

امام باقر علیه السلام_ چون در حضورش از شیعیان ثروتمند سخن به میان آمد و آن گاه که به نظر رسید ایشان از سخنانی که درباره آنها گفته شد، خوشش نیامده _فرمود: چنانچه مؤمن، ثروتمند و غم خوار و بخشنده باشد و به یارانش نیکی و احسان کند، خداوند مزد آنچه را در کارهای نیک انفاق می کند، دو برابر به او دهد؛ زیرا خداوند متعال در کتاب خود می فرماید : «و اموال و فرزندانتان چیزی نیست که شما را به پیشگاه ما نزدیک گرداند، مگر کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده باشند. پس، آنان را برای آنچه کرده اند دو برابر پاداش است و آنان در غرفه ها[ی بهشتی ]آسوده خاطر خواهند بود».

ص :530


1- سبأ : 37.
2- علل الشرائع : 604/73.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لَمّا ذَکَرَ رجُلٌ عندَهُ الأغنیاءَ و وَقَعَ فیهِم _: اُسکُتْ ! فإنَّ الغَنیَّ إذا کانَ وَصُولاً لِرَحِمِهِ بارّا بِإخوانِهِ ، أضعَفَ اللّهُ لَهُ الأجرَ ضِعفَینِ ؛ لأنَّ اللّهَ یقولُ : «و ما أموالُکُم و لا أولادُکُم بالّتی تُقَرِّبُکُم عِندَنا زُلْفی إلاّ مَن آمَنَ و عَمِلَ صالِحا فاُولئکَ لَهُم جَزاءُ الضِّعْفِ بِما عَمِلُوا و هُمْ فی الغُرُفاتِ آمِنونَ » الآیة . (1)

امام صادق علیه السلام_ وقتی مردی در حضورش از توانگران سخن به میان آورد و از آنان بدگویی کرد _فرمود : خاموش! ثروتمند، چنانچه به خویشان خود رسیدگی کند و به برادرانش احسان نماید، خداوند دو برابر به او مزد می دهد؛ زیرا خدا می فرماید : «و اموال و فرزندانتان چیزی نیست که شما را به پیشگاه ما نزدیک گرداند، مگر کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده باشند. پس، آنان را برای آنچه کرده اند دو برابر پاداش است و آنان در غرفه ها[ی بهشتی ]آسوده خاطر خواهند بود».

3072 - مَسؤولِیَّةُ الأغنِیاءِ عَن جوعِ الفُقَراءِ
3072 - مسئولیت توانگران در گرسنگی تهیدستان

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنّ اللّهَ سبحانَهُ فَرَضَ فی أموالِ الأغنیاءِ أقواتَ الفُقَراءِ ، فما جاعَ فَقیرٌ إلاّ بما مُتِّعَ بهِ غَنیٌّ ، و اللّهُ تعالی سائلُهُم عن ذلکَ . (2)

3072

مسؤولیت توانگران در گرسنگی تهیدستان

امام علی علیه السلام :خداوند سبحان خوراک تهیدستان را در اموال توانگران قرار داده است. پس، هیچ تهیدستی گرسنه نماند، مگر به سبب این که ثروتمندی از حقّ او بهره مند شده است. و خدای بزرگ در این باره از آنان بازخواست می کند.

ص :531


1- . تفسیر القمّی : 2/203.
2- نهج البلاغة : الحکمة 328 .

عنه علیه السلام :إنَّ اللّهَ فَرَضَ علَی الأغنیاءِ فی أموالِهِم بقَدْرِ ما یَکفِی فُقَراءَهُم ، و إن جاعُوا وعَرُوا و جَهَدُوا فَبِمَنعِ الأغنیاءِ ، و حَقٌّ عَلَی اللّهِ أن یُحاسِبَهُم یَومَ القِیامَةِ و یُعذِّبَهُم علَیهِ . (1)

عنه علیه السلام :لا وِزرَ أعظَمُ مِن وِزرِ غَنیٍّ مَنَعَ المُحتاجَ . (2)

امام علی علیه السلام :همانا خداوند در اموال ثروتمندان به اندازه ای که [نیاز ]تهی دستانشان را کفایت کند، حق واجب فرموده است و اگر تهیدستان گرسنه و برهنه و رنجور شوند، به سبب آن است که ثروتمندان حقّ آنان را نداده اند و خدا حق دارد که روز قیامت ثروتمندان را بازخواست و برای این کار عذابشان کند.

امام علی علیه السلام :گناهی، بزرگتر از گناه ثروتمندی نیست که نیازمند را [از حقّش ]محروم کرده باشد.

3073 - النَّوادِرُ
3073 - گوناگون

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أقِلُّوا الدُّخولَ علَی الأغنیاءِ؛ فإنَّهُ أحری أن لا تَزدَرُوا نِعَمَ اللّهِ عَزَّ و جلَّ . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن أعظَمَکَ لإِکثارِکَ استَقَلَّکَ عِندَ إقلالِکَ . (4)

عنه علیه السلام :قَلیلٌ مِن الأغنیاءِ مَن یُواسِی و یُسعِفُ . (5)

عنه علیه السلام :کَم مِن غَنیٍّ یُستَغنی عَنهُ ! (6)

3073

گوناگون

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کمتر نزد توانگران روید؛ زیرا سزاوار است که نعمتهای خداوند عزّ و جلّ را خوار و حقیر نشمارید.

امام علی علیه السلام :کسی که تو را برای دارایی ات احترام کند، در هنگام نا داریت تو را خوار شمارَد.

امام علی علیه السلام :کم اند توانگرانی، که [با نیازمندان ]همدردی و کمک کنند.

امام علی علیه السلام :بسا توانگری که از او اظهار بی نیازی می شود!

ص :532


1- کنز العمّال : 16840.
2- غرر الحکم : 10738.
3- الترغیب و الترهیب : 4/186/79.
4- غرر الحکم : 8877.
5- غرر الحکم : 6739.
6- غرر الحکم : 6925.

عنه علیه السلام :الغَنیُّ الشَّرِهُ فَقیرٌ . (1)

عنه علیه السلام :مَنِ استَغنی کَرُمَ علی أهلِهِ ، و مَنِ افتَقَرَ هانَ علَیهِم . (2)

عنه علیه السلام :الغِنی فِی الغُربَةِ وَطَنٌ ، و الفَقرُ فی الوطنِ غُربَةٌ . (3)

عنه علیه السلام :الغِنی یُسَوِّدُ غَیرَ السَّیّدِ ، المالُ یُقَوِّی غَیرَ الأیِّد . (4)

عنه علیه السلام :لا یَنبَغِی لِلعَبدِ أن یَثِقَ بخَصلَتَینِ : العافِیَةِ و الغِنی، بَینا تَراهُ مُعافیً إذ سَقِمَ، و بَینا تَراهُ غَنِیّا إذِ افتَقَرَ . (5)

عنه علیه السلام :لا تَکُن مِمَّن یَرجُو الآخِرَةَ بغَیرِ العَمَلِ ......... اللهوُ مَع الأغنیاءِ أحَبُّ إلَیهِ مِن الذِّکرِ مَع الفُقَراءِ . (6)

عنه علیه السلام :إظهارُ الغِنی مِن الشُّکرِ ، إظهارُ التَّباؤسِ یَجلِبُ الفَقرَ . (7)

عنه علیه السلام :رُبَّ غَنِیٍّ أذَلُّ مِن نَقَدٍ ، رُبَّ فَقیرٍ أعَزُّ مِن أسَدٍ . (8)

امام علی علیه السلام :ثروتمندِ حریص، نیازمند

است.

امام علی علیه السلام :هر که توانگر باشد، نزد کسان خود گرامی است و هر که تهیدست باشد، نزد آنان خوار است.

امام علی علیه السلام :توانگری، در غربتْ وطن است و فقر، در وطنْ غربت.

امام علی علیه السلام :توانگری غیر آقا را آقایی می بخشد. مال، ناتوان را نیرومند می سازد.

امام علی علیه السلام :بنده را نشاید که به دو خصلت اعتماد کند : تندرستی و توانگری؛ زیرا در حالی که او را تندرست می بینی، ناگهان بیمار می شود و در حالی که توانگرش می بینی، ناگهان تهیدست می گردد.

امام علی علیه السلام :چونان کسی مباش که بدون عمل، به آخرت امید بسته است ......... لهو و لعب با توانگران را از ذکر خدا با بینوایان دوست تر می دارد.

امام علی علیه السلام :اظهار توانگری گونه ای شکر است. فقیر نشان دادن، فقر می آورد.

امام علی علیه السلام :بسا توانگری که از کَتَک (9) ذلیل تر است. بسا تهیدستی که از شیر عزیزتر است.

ص :533


1- بحار الأنوار : 78/10/67.
2- غرر الحکم : 8879.
3- نهج البلاغة : الحکمة 56.
4- غرر الحکم: 460، 461.
5- نهج البلاغة : الحکمة 426.
6- نهج البلاغة : الحکمة 150.
7- غرر الحکم : 1140 و 1141.
8- غرر الحکم : 5284 و 5285.
9- گونه ای گوسفند زشت منظر که دست و پاهایی کوچک دارد و در گذشته آن را از بحرین می آوردند. این نوع گوسفند در میان عربها به خواری و بی مقداری مشهور است _ م.

عنه علیه السلام :الغِنی و الفَقرُ بعدَ العَرضِ علَی اللّهِ . (1)

الإمامُ زینُ العابدین علیه السلام_ مِن دعائهِ فی الرِّضا بالقَضاءِ _: و اعْصِمْنِی مِن أنْ أظُنَّ بِذِی عُدمٍ خَساسَةً، أو أظُنَّ بصاحِبِ ثَروَةٍ فَضلاً ؛ فإنَّ الشَّریفَ مَن شَرَّفَتهُ طاعَتُکَ ، و العَزیزَ مَن أعَزَّتهُ عِبادَتُکَ . (2)

امام علی علیه السلام :آن گاه که کارها به پیشگاه خداوند[در قیامت] عرضه گردد، معلوم شود که چه کسی توانگر است و چه کسی تهیدست.

امام زین العابدین علیه السلام_ در دعای آن حضرت درباره خرسندی به قضای الهی _گفت : مرا مصون بدار از این که ناداری را پست انگارم یا ثروتمندی را [به دلیل ثروتش ]برتر و شریف شمارم؛ زیرا شریف کسی است که طاعتِ تو او را شرافت بخشیده باشد و عزیز کسی است که بندگیِ تو او را عزّت داده باشد.

ص :534


1- نهج البلاغة : الحکمة 452.
2- الصحیفة السجّادیّة : الدعاء 35.

398 - الغِناء

398 - خُنیاگری

اشاره

(1)

(2)

ص :535


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 79 / 239 باب 99 «الغِناء». بحار الأنوار : 79 / 248 باب 100 «المَعازِف و المَلاهی». بحار الأنوار : 79 / 254 باب 101 «ما جُوّز من الغناء» وسائل الشیعة : 12 / 225 باب 99 «تحریم الغناء». کنز العمّال : 15 / 211 «التغنّی ». کنز العمّال : 15 / 226 «الغناء». کنز العمّال : 15 / 228 «مباح الغناء». سنن أبی داوود : 4 / 281 «فی النهی عن الغناء».
2- انظر: عنوان 246 «الاستماع» ، 477 «اللهو».

3074 - ذَمُّ الغِناءِ
3074 - نکوهش خنیاگری

الکتاب :

«فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأوْثانِ وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ» . (1)

«وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللّهِ» . (2)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ بَعَثَنَی رَحمَةً للعالَمینَ، و لأِمحَقَ المَعازِفَ و المَزامیرَ و اُمورَ الجاهِلیّةِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :إیّاکُم و استِماعَ المَعازِفِ و الغِناءِ ؛ فإنّهُما یُنبِتانِ النِّفاقَ فِی القَلبِ کما یُنبِتُ الماءُ البَقلَ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :صَوتانِ مَلعونانِ فِی الدنیا و الآخِرَةِ : مِزمارٌ عندَ نِعمَةٍ ، و رَنَّةٌ عندَ مُصیبَةٍ . (5)

سنن أبی داوود عن شَیخٍ شَهِدَ أبا وائلٍ فی وَلِیمةٍ ، فَجَعَلُوا یَلعَبُونَ ، یَتَلَعَّبُونَ یُغَنُّونَ ، فَحَلَّ أبو وائلٍ حَبوَتَهُ و قالَ :سَمِعتُ عبدَ اللّهِ یقولُ : سَمِعتُ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یقولُ : الغِناءُ یُنبِتُ النِّفاقَ فِی القَلبِ . (6)

3074

نکوهش خنیاگری

قرآن :

«از پلیدی بتها دوری کنید و از گفتار باطل اجتناب ورزید».

«و برخی از مردم کسانی اند که سخن بیهوده را خریدارند تا [مردم را] بی [هیچ] دانشی از راه خدا گمراه کنند».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند مرا به عنوان رحمتی برای جهانیان برانگیخت و من سازها و نی ها و کارهای جاهلی را نابود (قدغن) می کنم.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :زنهار از گوش دادن به سازها و آوازها؛ زیرا این دو نفاق را در دل می رویانند، همچنان که آب سبزه را می رویاند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دو آوازند که در دنیا و آخرت لعنت شده هستند : آواز نی به هنگام خوشی و شیون در مصیبت.

سنن أبی داوود_ به نقل از پیری که ابو وائل را در مجلس ولیمه ای دیده بود _: مجلسیان شروع به لهو و لعب و پایکوبی و آوازه خوانی کردند.ابو وائل بلند شد و گفت : از عبد اللّه شنیدم که می گوید: از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود : آوازه خوانی نفاق در دل می رویاند.

ص :536


1- الحجّ : 30.
2- لقمان : 6.
3- بحار الأنوار : 79/250/2.
4- کنز العمّال : 40667.
5- کنز العمّال : 40661.
6- سنن أبی داوود : 4/282/4927.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :الغِناءُ مِمّا أوعَدَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ علَیهِ النارَ ، و هُو قَولُهُ عَزَّ و جلَّ : «و مِنَ الناسِ مَن یَشْتَری لَهْوَ الحَدیثِ لِیُضِلَّ عن سَبیلِ اللّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ و یَتَّخِذَها هُزُوا اُولئکَ لَهُم عَذابٌ مُهینٌ» . (1)

عنه علیه السلام_ فی قولِ اللّهِ عَزَّ و جلَّ: «و الذینَ لا یَشْهَدُونَ الزُّورَ» (2) _: هُو الغِناءُ . (3)

بحار الأنوار عن عبد الأعلی:سألتُ جعفرَ بنَ محمدٍ علیهما السلام عن قولِ اللّهِ عَزَّ و جلَّ : «فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الأوثانِ وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ» قالَ : الرِّجسُ مِن الأوثانِ الشِّطرَنجُ ، و قولُ الزُّورِ ، الغِناءُ . قلتُ : قولُهُ عَزَّ و جلَّ : «و مِنَ النّاسِ مَنْ یَشْتَرِی لَهْوَ الحَدیثِ» ؟ قالَ : مِنهُ الغِناءُ . (4)

کتاب من لا یحضره الفقیه :قالَ رجلٌ للصادِقِ علیه السلام : إنَّ لی جِیرانا و لَهُم جَوارٍ یَتَغَنَّینَ و یَضرِبنَ بِالعُودِ، فرُبّما دَخَلتُ المَخرَجَ فَاُطِیلُ الجُلوسَ استِماعا مِنِّی لَهُنَّ ! فقالَ لَهُ الصادقُ علیه السلام : لا تَفعَلْ ، فقالَ : و اللّهِ ما هو شیءٌ آتِیهِ بِرِجلی إنّما هو سَماعٌ أسمَعُهُ بِاُذُنی ، فقالَ لَهُ الصادقُ علیه السلام : تَاللّهِ أنتَ ! أ ما سَمِعتَ اللّهَ عَزَّ و جلَّ یقولُ: «إنَّ السَّمْعَ و البَصَرَ و الفُؤادَ کُلُّ اُولئکَ کانَ عَنهُ مَسْؤولاً» (5) ؟ ! فقالَ الرَّجُلُ کَأنّنی لم أسمَعْ بهذهِ الآیةِ مِن کتابِ اللّهِ عَزَّ و جلَّ مِن عَرَبیٍّ و لا عَجَمیٍّ ! لا جَرَمَ أنّی قد تَرَکتُها ، و أنا أستَغفِرُ اللّهَ تعالی . (6)

امام صادق علیه السلام :آوازه خوانی از جمله گناهانی است که خداوند عزّ و جلّ برای آن وعده آتش داده است، آن جا که می فرماید : «و از مردم کسانی هستند که سخن بیهوده را خریدارند تا [مردم را ]بی[هیچ ]دانشی از راه خدا گمراه کنند و راه خدا را به ریشخند گیرند. برای آنان عذابی خوار کننده خواهد بود».

امام صادق علیه السلام_ [در توصیف بندگان خدای رحمان در آیه ]«و کسانی که در مجلس زور (باطل) حضور نیابند» _: [مقصود از زور (باطل) ]آوازه خوانی است.

بحار الأنوار_ به نقل از عبد الأعلی _: از امام صادق علیه السلام درباره این سخن خداوند عزّ و جلّ : «از پلیدی بتها دوری کنید و از گفتار باطل اجتناب ورزید» سؤال کردم. فرمود : [مقصود از ]پلیدی بتها، شطرنج است و [منظور از] گفتار باطل، آوازه خوانی. عرض کردم : منظور از سخن بیهوده در آیه «و از مردم کسانی هستند که سخن بیهوده را خریدارند» چیست ؟ فرمود : یکی از مصادیق آن، آوازه خوانی است.

کتاب من لا یحضره الفقیه :مردی به امام صادق علیه السلام عرض کرد : همسایگانی دارم که آنان را کنیزکانی است که آواز می خوانند و عود می نوازند و گاهی اوقات من به مستراح می روم و برای این که ساز و آواز آنها را بشنوم نشستنم را طول می دهم. حضرت علیه السلام به او فرمود : این کار را نکن. مرد گفت : به خدا قسم از روی قصد آن جا نمی روم، بلکه آوازی است که با گوشم می شنوم. حضرت فرمود : عجبا از تو مگر نشنیده ای که خداوند تعالی می فرماید : «همانا گوش و چشم و دل ، از همه اینها بازخواست می شود»؟ آن مرد گوید : انگار این آیه کتاب خداوند عزّ و جلّ را از هیچ عرب و عجمی نشنیده بودم. لا جرم این عمل خود را ترک کردم و از خدای بزرگ آمرزش می طلبم.

ص :537


1- کتاب من لا یحضره الفقیه : 4/58/5092.
2- الفرقان : 72 .
3- الکافی : 6/433/13 .
4- بحار الأنوار : 79/245/20.
5- الاسراء : 36 .
6- کتاب من لا یحضره الفقیه : 1/80/177.

الإمامُ الرِّضا علیه السلام_ لمّا سَأَلَهُ محمّدُ بنُ أبی عَبّادٍ عنِ السَّماعِ، و کانَ مُشتَهرا بالسَّماعِ، و شُربِ النَّبیذِ _: لأِهلِ الحِجازِ رَأیٌ فیهِ، و هُو فی حَیِّزِ الباطِلِ و اللَّهوِ، أ ما سَمِعتَ اللّهَ تَعالی یقولُ «و إذا مَرُّوا بِاللَّغوِ مَرُّوا کِراما» (1) . (2)

سنن أبی داوود عن نافع :سَمِعَ ابنُ عُمَرَ مِزمارا ، قالَ : فَوَضَعَ إصبَعَیهِ علی اُذُنَیهِ و نَأی عنِ الطریقِ ، و قالَ لی : یا نافِعُ ، هل تَسمَعُ شیئا ؟ قالَ : فقلتُ : لا ، قالَ : فَرَفَعَ إصبَعَیهِ مِن اُذُنَیهِ ، و قالَ : کنتُ مَعَ النبیِّ صلی الله علیه و آله فَسَمِعَ مِثلَ هذا فَصَنَعَ مثلَ هذا . (3)

امام رضا علیه السلام_ در پاسخ به سؤال محمّد بن ابی عبّاد که به آوازه خوانی و شرابخواری شهره بود و درباره آوازه خوانی سؤال کرد _فرمود : اهل حجاز در این باره رأی و نظری دارند. در حالی که این عمل به منزله باطل و لهو است. مگر نشنیده ای که خداوند تعالی می فرماید : «و چون بر لغو بگذرند، با بزرگواری می گذرند».

سنن أبی داوود_ به نقل از نافع _: ابن عمر آواز نی ای را شنید. انگشتانش را در گوشهای خود کرد و دور شد و به من گفت : ای نافع! چیزی می شنوی؟ من گفتم : نه. در این هنگام انگشتانش را از گوشهای خود برداشت و گفت : من همراه پیامبر صلی الله علیه و آله بودم که چنین صدایی را شنید و یک چنین کاری کرد.

ص :538


1- الفرقان : 72 .
2- عیون أخبار الرضا : 2/128/5 .
3- سنن أبی داوود : 4/281/4924.

3075 - میراثُ الغِناءِ
3075 - میراث خنیاگری

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :الغِناءُ رُقْیَةُ الزِّنا . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :ثلاثٌ یُقسِینَ القَلبَ : استِماعُ اللهوِ ، و طَلَبُ الصَّیدِ ، و إتیانُ بابِ السُّلطانِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :أربعٌ یُفسِدنَ القَلبَ و یُنبِتنَ النِّفاقَ فِی القَلبِ کما یُنبِتُ الماءُ الشَّجَرَ : استِماعُ اللهوِ ، و البَذاءُ ، و إتیانُ بابِ السُّلطانِ ، و طَلَبُ الصَّیدِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :الغِناءُ یُنبِتُ النِّفاقَ فِی القَلبِ کما یُنبِتُ الماءُ الزَّرعَ . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :الغِناءُ یُورِثُ النِّفاقَ . (5)

عنه علیه السلام :الغِناءُ عُشُّ النِّفاقِ . (6)

3075

میراث خنیاگری

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آوازه خوانی، طلسم زناست.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سه چیز دل را سخت می گرداند : شنیدن لهو، شکار کردن، و آمد و شد به دربار سلطان.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :چهار چیز است که دل را تباه می کند و نفاق در دل می رویاند، همچنان که آب درخت را می رویاند : گوش دادن به سخنان لهو و بیهوده، بد زبانی، آمد و شد به دربار سلطان و شکار کردن.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آوازه خوانی، نفاق در دل می رویاند همچنان که آب، زراعت را.

امام صادق علیه السلام :آوازه خوانی، از خود نفاق بر جای می گذارد.

امام صادق علیه السلام :آوازه خوانی، لانه نفاق است.

ص :539


1- بحار الأنوار : 79/247/26 .
2- بحار الأنوار: 79/252/6.
3- الخصال : 227/63.
4- کنز العمّال : 40659.
5- بحار الأنوار : 79/241/7.
6- ثواب الأعمال : 291/12.

3076 - المُغَنِّیَةُ
3076 - زن خنیاگر

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :المُغَنِّیَةُ مَلعونَةٌ ، و مَن آواها و أکَلَ کَسبَها مَلعونٌ . (1)

عنه علیه السلام_ لمّا سُئلَ عن بَیعِ الجَوارِی المُغَنِّیاتِ _: شِراؤهُنَّ و بَیعُهُنَّ حَرامٌ ، و تَعلِیمُهُنّ کُفرٌ ، و استِماعُهُنَّ نِفاقٌ . (2)

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :إنَّ ثَمَنَ الکلبِ و المُغَنِّیَةِ سُحتٌ . (3)

الإمامُ الرِّضا علیه السلام_ و قد سُئلَ عن شِراءِ المُغَنِّیَةِ _: قد تَکونُ للرجُلِ الجاریَةُ تُلهِیهِ و ما ثَمَنُها إلاّ ثَمَنُ کَلبٍ ، و ثَمَنُ الکلبِ سُحتٌ ، و السُّحتُ فِی النارِ . (4)

3076

زن خنیاگر

امام صادق علیه السلام :زن آوازه خوان ملعون است و هر کس به او جای دهد و از درآمد او بخورد، ملعون است.

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از فروش کنیزکان آوازه خوان _فرمود : خرید و فروش آنها حرام است و آموزش دادن به آنها کفر است و گوش دادن به آواز آنها نفاق است.

امام کاظم علیه السلام :بهای [فروشِ ]سگ و کنیزک آوازه خوان، حرام است.

امام رضا علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از خریدن کنیز آوازه خوان _فرمود : گاهی مردی کنیزی دارد که آن کنیز ، او را دچار لهو و غفلت می سازد و بهای آن ، چیزی جز بهای سگ نیست و بهای سگ، حرام است و حرام، در آتشِ دوزخ.

ص :540


1- بحار الأنوار : 79/212/7.
2- الکافی : 5/120/5.
3- بحار الأنوار : 79/242/10.
4- الکافی : 5/120/4.

399 - الغَیب

399 - غیب

اشاره

(1)

(2)

ص :541


1- و لمزید الاطّلاع راجع : شرح نهج البلاغة: 5 / 9 «طُرق الإخبار عن الغیوب». بحار الأنوار : 18 / 105 باب 11 و ص 144 باب 12 «إخبار نبیّنا صلی الله علیه و آله بالمغیَّبات».
2- انظر: عنوان 179 «الرجعة» ، 141 «الخوارج» ، 60 «الثورة».

3077 - إخبارُ النَّبِیِّ صلی الله علیه وآله بِالمُغَیَّباتِ
3077 - اخبار غیبی پیامبرصلی الله علیه وآله

الکتاب :

«تِلْکَ مِنْ أنْباءِ الْغَیْبِ نُوحِیها إلَیْکَ ما کُنتَ تَعْلَمُها أنْتَ وَ لا قَوْمُکَ مِنْ قَبْلِ هذا فَاصْبِرْ إنَّ الْعاقِبَةَ لِلْمُتَّقِینَ» . (1)

«عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلَی غَیْبِهِ أحَدا * إلاَّ مَنِ ارْتَضَی مِنْ رَسُولٍ فَإنَّهُ یَسْلُکُ مِن بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَدا» . (2)

«الم * غُلِبَتِ الرُّومُ * فِی أدْنَی الأرْضِ وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَیَغْلِبُونَ * فِی بِضْعِ سِنِینَ لِلّهِ الْأمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ وَ یَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ * بَنَصْرِ اللّهِ یَنْصُرُ مَنْ یَشاءُ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ * وَعْدَ اللّهِ لا یُخْلِفُ اللّهُ وَعْدَهُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ» . (3)

«لَقَدْ صَدَقَ اللّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إنْ شاءَ اللّهُ آمِنِینَ مُحَلِّقِینَ رُؤُوسَکُمْ وَ مُقَصِّرِینَ لا تَخافُونَ فَعَلِمَ ما لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذلِکَ فَتْحا قَریبا» . (4)

«وَ إذْ یَعِدُکُمُ اللّهُ إحْدَی الطَّائِفَتَینِ أنَّها لَکُمْ وَ تَوَدُّونَ أنَّ غَیْرَ ذاتِ الشَّوکَةِ تَکُونُ لَکُمْ وَ یُرِیدُ اللّهُ أَنْ یُحِقَّ الْحَقَّ بِکَلِماتِهِ وَیَقْطَعَ دابِرَ الْکافِرِینَ» . (5)

3077

اخبار غیبی پیامبر صلی الله علیه و آله

قرآن :

«این از خبرهای غیب است که آن را به تو وحی می کنیم. پیش از این نه تو آن را می دانستی و نه قوم تو. پس شکیبا باش که فرجام [ نیک ]از آنِ تقوا پیشگان است».

«دانای نهان است و کسی را بر غیب خود آگاه نمی کند جز پیامبری را که از او خشنود باشد، که [ در این صورت ]برای او از پیش رو و از پشت سرش نگاهبانانی برخواهد گماشت».

«الف، لام، میم. رومیان شکست خوردند. در نزدیکترین سرزمین و بعد از شکستشان، در ظرف چند سالی، بزودی پیروز خواهند گردید. [ فرجام ]کار در گذشته و آینده از آنِ خداست و در آن روز است که مؤمنان از یاری خدا شاد می گردند. هر که را بخواهد یاری می کند و اوست شکست ناپذیر مهربان. وعده خداست. خدا وعده اش را خلاف نمی کند ولی بیشتر مردم نمی دانند».

«حقّا خدا رؤیای پیامبرش را تحقق بخشید ]و [شما بدون شکّ، به خواست خدا در حالی که سر تراشیده و موی ]و ناخن [کوتاه کرده اید، با خاطری آسوده در مسجد الحرام در خواهید آمد. خدا آنچه را که نمی دانستید دانست و غیر از این، پیروزی نزدیکی ]برای شما] قرار داد».

«و [به یاد آورید] هنگامی را که خدا یکی از دو دسته (کاروان تجارتی قریش یا سپاه ابو سفیان) را به شما وعده داد که از آنِ شما باشد و شما دوست داشتید که دسته بی سلاح برای شما باشد و[لی ]خدا می خواست حق (اسلام) را با کلمات خود ثابت و کافران را ریشه کن کند».

ص :542


1- هود : 49.
2- الجنّ : 26 ، 27 .
3- الروم : 1 _ 6.
4- الفتح : 27.
5- الأنفال: 7 .

«أمْ یَقُولُونَ نَحْنُ جَمِیعٌ مُنْتَصِرٌ * سَیُهْزَمُ الْجَمْعُ وَ یُوَلُّونَ الدُّبُرَ» . (1)

«فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أعْرِضْ عَن الْمُشْرِکِینَ * إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ * الَّذِینَ یَجْعَلُونَ مَعَ اللّهِ إلها آخَرَ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ» . (2)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لَتَفتَحَنَّ عِصابَةٌ مِن المسلمینَ کَنزَ آلِ کِسری الذی فی الأبیضِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله_ لِنِسائهِ و هُنَّ عِندَهُ جَمیعا _: لَیتَ شِعرِی ! أیَّتُکُنَّ صاحِبَةُ الجَمَلِ الأدبَبِ (4) تَنبَحُها کِلابُ الحَوأبِ ، یُقتَلُ عن یَمِینِها و شِمالِها قَتلی کثیرَةٌ کُلُّهُم فِی النارِ ، و تَنجُو بعدَ ما کادَت ؟! (5)

عنه صلی الله علیه و آله :یا علیُّ، إنَّکُم سَتُقاتِلُونَ بَنی الأصفَرِ ، و یُقاتلونَهُمُ الذینَ مِن بَعدِکُم ، حتّی یَخرُجَ إلَیهِم رَوقَةُ الإسلامِ أهلُ الحِجازِ الذینَ لا یَخافونَ فی اللّهِ لَومَةَ لائمٍ ، و یَفْتَتِحُونَ القُسطَنطینیَّةَ بالتَّسبیحِ و التَّکبیرِ ، فَیُصیبُونَ غنائمَ لم یُصِیبُوا مِثلَها . (6)

«یا می گویند : ما همگی انتقام گیرنده [و یار و یاور همدیگر ]هستیم. زودا که این جمع در هم شکسته شود و پشت کنند».

«پس آنچه را بدان مأموری آشکار کن و از مشرکان روی برتاب. که ما [شرّ ]ریشخندگران را از تو برطرف خواهیم کرد؛ همانان که با خدا معبودی دیگر قرار می دهند. پس بزودی [حقیقت را] خواهند دانست».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر آینه دسته ای از مسلمانان، گنج (پادشاهی) خاندان کسری در ایران را فتح خواهند کرد .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ به همسران خود که همگی نزد آن حضرت جمع بودند _فرمود : کاش می دانستم کدام یک از شما سواره آن شترِ پُر مویی (7) هستید که سگانِ حوأب بر او پارس می کنند و از چپ و راست او افراد زیادی کشته می شوند، که همگی در دوزخند و خودش از آن جنگ جانِ سالم به در می برد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای علی! بزودی شما با رومیان خواهید جنگید و افراد بعد از شما نیز با آنان خواهند جنگید، تا آن که زبدگان اسلام، [یعنی ]حجازیان، که در راه خدا از سرزنش هیچ سرزنشگری پروا ندارند، به سوی آنان گسیل می شوند و با بانگ تسبیح و تکبیر قسطنطنیه را می گشایند و غنایمی را به دست می آورند که مانند آن را به دست نیاورده اند.

ص :543


1- القمر : 44 ، 45.
2- الحِجر : 94 _ 96.
3- کنز العمّال: 31773.
4- الأَدَبُّ : الکثیرُ الوَبَر، و قیل : الکثیرُ وَبَرُ الوجه (لسان العرب : 1/373) .
5- شرح نهج البلاغة: 9/311.
6- کنز العمّال: 38419.
7- ادبب، به شتری می گویند که صورتش پر از کُرک باشد.

عنه صلی الله علیه و آله :لا تَقومُ الساعَةُ حتّی تُقاتِلوا قَوما صِغارَ الأعیُنِ عِراضَ الوُجوهِ ، کأنّ أعیُنَهُم حَدَقُ الجَرادِ ، کأنَّ وُجوهَهُمُ المَجانُّ المُطَرَّقَةُ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :لا تَقومُ الساعَةُ حتّی یُقاتِلَ المُسلمونَ التُّرکَ قَوما وُجوهُهُم کالمَجانِّ المُطَرَّقَةِ ، یَلبَسونَ الشَّعرَ و یَمشُونَ فِی الشَّعرِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :لا تَقومُ الساعَةُ حتّی یُقاتِلَ المُسلمونَ الیَهودَ ، فیَقتُلَهُمُ المُسلمونَ حتّی یَختَبئ الیَهودِیُّ وَراءَ الحَجَرِ و الشَّجَرِ ، فیقولَ الحَجَرُ و الشَّجَرُ : یا مُسلمُ ، یا عبدَ اللّهِ ! هذا یَهودِیٌّ خَلفِی فَتَعال فَاقتُلهُ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :سَیَخرُجُ ناسٌ إلَی المَغرِبِ یَأتُونَ یَومَ القِیامَةِ و وُجوهُهُم علی ضَوءِ الشَّمسِ . (4)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :قیامت برپا نشود، تا آن که با مردمانی ریز چشم و صورت پهن بجنگید، چشمانشان مانند چشم ملخ سیاه است و صورتهایشان مانند سپرهای روکش شده و تُو بر تُو (پهن و چین خورده و زمخت) است. (5)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :قیامت برپا نشود، تا آن که مسلمانان با ترکها بجنگند،مردمی که صورتهایشان مانند سپرهای روکش خورده و تُو بر تُو است، لباسهای مویی می پوشند و در [کفش هایی از] مو راه می روند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :قیامت برپا نشود، تا این که مسلمانان با یهود بجنگند و [در این جنگ ]مسلمانان یهود را می کُشند تا جایی که یهودی پشت سنگ و درخت پنهان می شود و آن سنگ و درخت می گوید: ای مسلمان! ای بنده خدا! این یهودی در پشت من پنهان است، بیا و او را بکش.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بزودی مردمی سوی مغرب گسیل می شوند. اینان در روز قیامت با چهره هایی مانند آفتاب می آیند.

ص :544


1- کنز العمّال: 38407.
2- کنز العمّال: 38405.
3- کنز العمّال: 38417.
4- کنز العمّال: 38460.
5- اشاره است به فتنه مغول ، چنان که در چند حدیث بعد خواهد آمد _ م.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :سمعتُ رسولَ اللهِ صل الله علیه و آله یقول لا تَذهَبُ اللیالی و لا الأیّامُ حتّی یَجتَمِعَ (أمرُ) هذه الاُمَّةِ علی رَجُلٍ واسِعِ السُّرْمِ ضَخْمِ البَلعومِ یَأکُلُ و لا یَشبَعُ ......... و إنّهُ لَمعاویَةُ . (1)

کنز العمّال عنه علیه السلام :أخْبَرَنِی الصادِقُ المَصدوقُ صلی الله علیه و آله أنّی لا أمُوتُ حتّی اُضرَبَ علی هذِهِ _ و أشارَ إلی مُقَدَّمِ رَأسِهِ الأیسَرِ _ فَتُخضَبُ هذهِ مِنها بِدَمٍ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لمّا حَفَرَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله الخَندَقَ مَرُّوا بِکُدیَةٍ (3) فَتَناوَلَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله المِعوَلَ مِن یدِ أمیرِ المؤمنینَ علیه السلام أو مِن یَدِ سلمانَ رَضِیَ اللّهُ عَنهُ ، فَضَرَبَ بها ضَربَةً فَتَفَرَّقَت بثَلاثِ فِرَقٍ ، فقالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : لقد فُتِحَ عَلَیَّ فی ضَربَتِی هذهِ کُنوزُ کِسری و قَیصَرَ ، فقالَ أحَدُهُما لصاحِبِهِ : یَعِدُنا بکُنوزِ کِسری و قَیصَرَ و ما یَقدِرُ أحَدُنا أن یَخرُجَ یَتَخَلّی ! (4)

امام علی علیه السلام :از پیامبر خدا صل الله علیه و آله شنیدم که فرمود شبها و روزها به سر نیاید، تا آن که این امّت بر گرد مردی فراهم آیند که روده ای فراخ و حلقی گشاد دارد و می خورد و سیر نمی شود. او معاویه است.

کنز العمّال :امام علی علیه السلام فرمود : «آن راستگویِ راست سخن، مرا خبر داد که من نخواهم مُرد تا آن که به این جا» به قسمت چپ سرش اشاره کرد «ضربت خورد و این (محاسن) از خون آن رنگین شود».

امام صادق علیه السلام :هنگامی که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله خندق را حفر می کرد، مسلمانان به تخته سنگ سختی برخوردند. پیامبر خدا کلنگ را از دست امیر المؤمنین علیه السلام یا از دست سلمان رضی الله عنه گرفت و بر آن ضربه ای زد که سه قطعه شد. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : هر آینه با این ضربه ام گنجهای کسرا و قیصر برایم گشوده شد. یکی از افراد به رفیق خود گفت : کسی از ما جرأت ندارد برای قضای حاجت بیرون رود و او به ما وعده گنجهای کسرا و قیصر را می دهد. (5)

ص :545


1- شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید : 44/16 .
2- کنز العمّال: 36571، و انظر أیضا: 35576، 36577، 36580، 36587، 36590 منه، و أیضا: تاریخ دمشق : 42/541 _ 551 .
3- الکُدیة _ بالضمّ _ : قطعة غلیظة صُلبة لا تعمل فیها الفأس (النهایة : 4/156).
4- الکافی : 8/216/264 ، و هذا الخبر ممّا رواه الخاصّة و العامّة بأسانید کثیرة ، بل قد یقال : إنّه من المتواترات . (راجع الغزوة : باب 3007 «غزوة الأحزاب») .
5- این خبر را شیعه و سنّی با اسناد فراوان روایت کرده اند و بعضا گفته می شود که از اخبار متواتر است (ر . ک : باب 3007، «جنگ احزاب»).

شرح نهج البلاغة :لمّا خَرَجَت عائشةُ و طَلحُةُ و الزُّبیرُ مِن مَکَّةَ إلَی البصرةِ ، طَرَقَت ماءَ الحَوأبِ _ و هُو ماءٌ لِبَنی عامِرِ بنِ صَعصَعَةَ _ فَنَبَحَتهُمُ الکِلابُ ، فَنَفَرَت صِعابُ إبلِهِم ، فقالَ قائلٌ مِنهُم : لَعَنَ اللّهُ الحَوأبَ ، فما أکثَرَ کِلابَها ! فلمّا سَمِعَت عائشةُ ذِکرَ الحَوأبِ قالَت : أ هذا ماءُ الحَوأبِ ؟ قالوا : نَعَم ، فقالَت : رُدُّونی رُدُّونی ! فَسَألُوها ما شَأنُها ؟ ما بَدا لَها ؟ فقالت : إنّی سَمِعتُ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یقولُ : کأنّی بِکِلابِ ماءٍ یُدعَی الحَوأبَ ، قد نَبَحَت بعضَ نِسائی ، ثُمّ قالَ لی : إیّاکِ یا حُمَیراءُ أن تَکُونِیها !

فقالَ لها الزبیرُ : مَهلاً یَرحَمُکِ اللّهُ ، فإنّا قد جُزنا ماءَ الحَوأبِ بفَراسِخَ کثیرَةٍ ! فقالت : أ عِندَکَ مَن یَشهَدُ بأنَّ هذهِ الکِلابَ النابِحَةَ لیسَت علی ماءِ الحَوأبِ ؟ فَلَفَّقَ لها الزُّبیرُ و طَلحَةُ خَمسینَ أعرابیّا جَعَلا لهم جُعلاً ، فَحَلَفُوا لها و شَهِدُوا أنَّ هذا الماءَ لیسَ بماءِ الحَوأبِ ! فکانَت هذهِ أوَّلَ شَهادَةِ زُورٍ فی الإسلامِ ، فَسارَت عائشةُ لِوَجهِها . (1)

شرح نهج البلاغة :هنگامی که عایشه و طلحه و زبیر مکّه را به سوی بصره ترک کردند، در راه به آبگاه حوأب _ که آبگاهی است متعلّق به بنی عامر بن صعصعه _ رسیدند. در آن جا سگها بر آنان پارس کردند و اشتران چموش رمیدند. یکی از آنان گفت : لعنت خدا بر حوأب، چقدر سگ دارد! عایشه چون نام حوأب را شنید، گفت : این جا آبگاه حوأب است؟ گفتند : آری. گفت : مرا برگردانید،مرا برگردانید. پرسیدند : چه شده است؟ چه اتفاقی افتاده است؟ گفت : از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود : گویی سگهای آبگاهی به نام حوأب را می بینم که بر یکی از همسران من پارس می کنند. آن گاه به من فرمود : زنهار ای حمیرا که تو آن زن باشی!

زبیر به عایشه گفت: خدایت رحمت کند، آرام باش. ما از آبگاه حوأب فرسنگها گذشته ایم! عایشه گفت : آیا کسی را داری که شهادت دهد، این سگهای پارس کننده از آبگاه حوأب نیستند؟ زبیر و طلحه پنجاه عرب بادیه نشین را اجیر کردند و آنها برای عایشه قسم خوردند و گواهی دادند که این آبگاه، آبگاه حوأب نیست! و این نخستین گواهی دروغ در اسلام بود.

عایشه با شنیدن این گواهی به راه خود ادامه داد.

ص :546


1- شرح نهج البلاغة: 9/310.

التشریف بالمنن عن قیس بن أبی حازمٍ :عن عائشةَ عنِ النبیِّ صلی الله علیه و آله أنّه قالَ لأزواجِهِ : أیَّتُکُنَّ التی تَنبَحُها کِلابُ الحَوأبِ ؟ ! فلمّا مَرَّت عائشةُ نَبَحَتِ الکِلابُ، فَسَألَت عنهُ فقِیلَ لها: هذا ماءُ الحَوأبِ، قالَت: ما أظُنُّنی إلاّ راجِعَةً، قیلَ لها: یا اُمَّ المؤمنینَ، إنّما تُصلِحینَ بینَ الناسِ ! (1)

کنز العمّال :إنّ النبیّ صلی الله علیه و آله لَقِیَهُما [ علیّا علیه السلام و الزُّبیرَ ]فی سَقِیفَةِ بنی ساعِدَةَ ، فقالَ : أ تُحِبُّهُ یا زبیرُ ؟ قالَ : و ما یَمنَعُنی ؟! قالَ : فکیفَ بکَ إذا قاتَلتَهُ و أنتَ ظالِمٌ لَهُ ؟! (2)

کنز العمّال عن حُذَیفة :علَیکُم بالفِئَةِ التی فیها ابنُ سُمَیَّةَ ؛ فإنّی سَمِعتُ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یقول : تَقتُلُهُ الفِئةُ الباغِیَةُ . (3)

کنز العمّال :قال الإمامُ علیٌّ علیه السلام للزُّبیرِ : نَشَدتُکَ بِاللّهِ ، هل تَعلَمُ أنّی کنتُ أنا و أنتَ فی سَقیفَةِ بنی فُلانٍ تُعالِجُنی و اُعالِجُکَ ، فَمَرَّ بی رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله فقالَ لی : کأنّکَ تُحِبُّهُ ؟ ! قلتُ : و ما یَمنَعُنِی ؟ قالَ : أما إنّهُ لیُقاتِلَنّکَ و هُو الظالِمُ . قالَ الزبیرُ : اللّهُمّ نَعَم ، ذَکَّرتَنی ما قد نَسِیتُ ، فَوَلّی راجِعا . (4)

التشریف بالمنن_ به نقل از قیس بن ابی حازم _: از قول عایشه از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده که آن حضرت به همسران خود فرمود : کدام یک از شما همان کسی است که سگهای حوأب بر او پارس می کنند؟ هنگامی که عایشه از این مکان عبور کرد، سگها بر او پارس کردند. عایشه درباره نام این محل پرسید، گفتند : این جا آبگاه حوأب است. عایشه گفت : به گمانم باید برگردم. به او گفته شد : ای اُمّ المؤمنین! تو فقط برای اصلاح میان مردم آمده ای [نه چیزی دیگر].

کنز العمّال :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وقتی آن دو (علی علیه السلام و زبیر) را در سقیفه بنی ساعده دید فرمود : آیا او را دوست داری ای زبیر؟ عرض کرد : چرا دوست نداشته باشم؟ پیامبر خدا فرمود : پس، چگونه ای آن گاه که ظالمانه (به ناحقّ) با او بجنگی؟!

کنز العمّال_ به نقل از حذیفه _: به [یاری ]گروهی که فرزند سمیّه (عمّار) در آن است بشتابید؛ زیرا از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود : او را گروه سرکش و یاغی به قتل می رسانند.

کنز العمّال :امام علی علیه السلام به زبیر فرمود : تو را به خدا، آیا یادت هست که من و تو در سقیفه بنی فلان بودیم و با هم زور آزمایی می کردیم و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بر من گذشت و به من فرمود: گویا دوستش داری! و من گفتم : چرا نه؟ و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : بدان که او به ستم با تو خواهد جنگید؟ زبیر گفت: بله ، درست است. چیزی را که فراموش کرده بودم، به یادم آوردی. پس، زبیر بازگشت و رفت [و از ادامه جنگ دست کشید].

ص :547


1- التشریف بالمنن : 76/18.
2- کنز العمّال : 31651.
3- کنز العمّال: 31719 و الظاهر أنّ الأخبار فی هذا المعنی متواترة ، فراجع کنز العمّال : 11/723 _ 728.
4- کنز العمّال : 31660.

کنز العمّال عن اُمّ سَلمَةَ :دَخَلَ الحسینُ علیه السلام علَی النبیِّ صلی الله علیه و آله و أنا جالِسَةٌ علَی البابِ ، فَتَطَلَّعتُ فَرَأیتُ فی کَفِّ النبیِّ صلی الله علیه و آله شَیئا یُقَلِّبُهُ و هُو نائمٌ علی بَطنِهِ ، فقلتُ : یا رسولَ اللّهِ ، تَطَلَّعتُ فَرَأیتُکَ تُقَلِّبُ شیئا فی کَفِّکَ و الصَّبیُّ نائمٌ علی بَطنِکَ و دُموعُکَ تَسِیلُ ! فقالَ : إنّ جَبرَئیلَ أتانی بالتُّربَةِ التی یُقتَلُ علَیها فَأخبَرَنِی أنَّ اُمَّتی یَقتُلُونَهُ . (1)

کنز العمّال عن محمّد بن عَمرِو بنِ حُسینٍ :کُنّا مَع الحسینِ بنَهرِ کَربلاءَ ، فَنَظَرَ إلی شَمْرٍ ذِی الجَوشَنِ فقالَ : صَدَقَ اللّهُ و رسولُهُ ! قالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : کأنّی أنظُرُ إلی کَلبٍ أبقَعَ یَلِغُ فی دِماءِ أهلِ بَیتِی ! و کانَ شَمْرٌ أبرَصَ . (2)

(3)

کنز العمّال_ به نقل از اُمّ سلمه _: حسین علیه السلام بر پیامبر صلی الله علیه و آله وارد شد. من دَم در نشسته بودم. سرک کشیدم. دیدم حسین روی شکم پیامبر صلی الله علیه و آله خوابیده و در دست پیامبر خدا چیزی است و آن را زیر و رو می کند. عرض کردم : ای پیامبر خدا! من سرک کشیدم و دیدم طفل روی شکم شما خوابیده و در دستتان چیزی هست و آن را زیر و رو می کنید و اشک می ریزید؟ پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : جبرئیل از آن خاکی که این کودک بر آن کشته می شود، برایم آورد و به من خبر داد که امّتم او را به قتل می رسانند.

کنز العمّال_ به نقل از محمّد بن عمرو بن حسین _: ما همراه حسین علیه السلام در کنار نهر کربلا بودیم. آن حضرت به شمر ذی الجوشن نگاهی کرد و فرمود: خدا و رسول او راست گفتند! پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «گویی سگِ پیسه ای را می بینم که در خون اهل بیت من زبان می زند!» . شمر ، پیس بود.

ص :548


1- کنز العمّال : 37668.
2- کنز العمّال : 37714.
3- (انظر) الثورة : باب 483 _ 485.

3078 - إخبارُ الإمامِ عَلِیٍّ علیه السلام بِالمُغَیَّباتِ
3078 - اخبار غیبی امام علی علیه السلام

نهج البلاغة :الإمامُ علیٌّ علیه السلام _ فی ذمِّ أهلِ البصرةِ بعدَ وَقعَةِ الجَمَلِ _ : کأنّی بمَسجِدِکُم کَجُؤْجُؤِ سَفینَةٍ قد بَعَثَ اللّهُ علَیها العَذابَ مِن فَوقِها و مِن تَحتِها ، و غَرِقَ مَن فی ضِمنِها .

و فی روایةٍ : و اَیمُ اللّهِ ، لَتَغرَقَنَّ بَلدَتُکُم حتّی کَأنِّی أنظُرُ إلی مَسجِدِها کَجُؤْجُؤِ سَفینَةٍ ، أو نَعامةٍ جاثِمَةٍ .

و فی روایةٍ : کَجُؤجُؤِ طَیرٍ فی لُجَّةِ بَحرٍ .

و فی روایةٍ اُخری : ......... کأنّی أنظُرُ إلی قَریَتِکُم هذهِ قد طَبَّقَها الماءُ ، حتّی ما یُری مِنها إلاّ شُرَفَ المَسجِدِ ، کأنّهُ جُؤجُؤ طَیرٍ فی لُجَّةِ بَحرٍ ! (1) . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ أیضا فیما یُخبِرُ بهِ عَنِ المَلاحِمِ بالبصرةِ _: یا أحنَفُ ، کأنّی بهِ و قد سارَ بالجَیشِ الذی لا یکون لَهُ غُبارٌ و لا لَجَبٌ ، و لا قَعقَعَةُ لُجُمٍ و لا حَمحَمَةُ خَیلٍ ، یُثیرُونَ الأرضَ بأقدامِهِم کأنّها أقدامُ النَّعامِ . (3)

3078

اخبار غیبی امام علی علیه السلام

نهج البلاغة :امام علی علیه السلام بعد از جنگ جمل در نکوهش بصریان فرمود : گویی مسجد شما را همچون دماغه کشتی ای می بینم که خداوند از بالا و پایین بر آن کشتی (شهر بصره) عذاب فرستاده و همه سرنشینان آن، غرق شده اند.

در روایتی دیگر آمده است : به خدا سوگند که هر آینه شهرتان غرق خواهد شد و گویی مسجد آن را می بینم که همچون دماغه کشتی [که از آب بیرون زده است ]یا همچون شترمرغی است که روی سینه اش خفته باشد.

در روایتی دیگر آمده است : همچون سینه پرنده ای در میان آب دریا.

و در روایتی دیگر آمده است : ......... گویی این شهر شما را می بینم که آب آن را فرا گرفته است، تا جایی که از آن تنها بلندیهای مسجد، همچون سینه پرنده ای در آب دریا، دیده می شود! (4)

امام علی علیه السلام_ نیز در پیشگویی از حوادثی که به سر بصره می آید _فرمود : ای احنف! گویی او (صاحب الزنج) را می بینم که سپاهی را به حرکت در آورده است که نه گرد و غباری دارد و نه سر و صدایی و نه آواز بر هم خوردن لگامها و نه شیهه اسبان. با گامهایشان، که گویی گامهای شترمرغان است، زمین را شیار می کنند. (5)

ص :549


1- راجع شرح نهج البلاغة: 1/253 و ج 4/53 روایات اُخری فی معنی ما فی المتن ، و ذکر ابن أبی الحدید أنّ ما أخبر به الإمام وقع مرّةً فی أیّام القادر باللّه ، و مرّة فی أیّام القائم باللّه .
2- نهج البلاغة : الخطبة 13 .
3- نهج البلاغة : الخطبة : 128، قال الشریف الرضی : یومئ بذلک إلی صاحب الزنج.
4- ابن ابی الحدید می گوید : آنچه امام علیه السلام از آن خبر داده است، یک بار در زمان خلافت القادر باللّه اتفاق افتاد و یک بار نیز در زمان القائم باللّه .
5- سید رضی می گوید : مراد آن حضرت، رییس سپاه زنگیان (علی بن محمد برقعی) است.

عنه علیه السلام_ أیضا _: فَوَیلٌ لکِ یا بصرَةُ عندَ ذلکَ مِن جَیشٍ مِن نِقَمِ اللّهِ لا رَهَجَ لَهُ و لا حِسَّ ، و سَیُبتَلی أهلُکِ بالمَوتِ الأحمَرِ ، و الجُوعِ الأغبَرِ . (1)

عنه علیه السلام_ لمّا عَزَمَ علی حَربِ الخَوارجِ و قیلَ لَهُ : إنّ القَومَ عَبَروا جِسرَ النَّهرَوانِ _: مَصارِعُهُم دُونَ النُّطفَةِ (2) ، و اللّهِ لا یُفلِتُ مِنهُم عَشرَةٌ ، و لا یَهلِکُ مِنکُم عَشرَةٌ . (3)

عنه علیه السلام_ فیما أخبَرَ به مِن فِتنَةِ المَغولِ _: کأنّی أراهُم قَوما کأنَّ وُجوهَهُمُ المَجانُّ المُطَرَّقَةُ ، یَلبَسونَ السَّرَقَ و الدِّیباجَ ، و یَعتَقِبُونَ الخَیلَ العِتاقَ ، و یکونُ هناکَ استِحرارُ قَتلٍ حتّی یَمشیَ المَجروحُ علَی المَقتولِ ، و یکونَ المُفلِتُ أقَلَّ مِن المَأسورِ . (4)

امام علی علیه السلام_ نیز در پیشگویی از حوادث بصره _فرمود : در آن هنگام، وای بر تو، ای بصره! از [حمله] سپاهی که از دستهای انتقام خداست! سپاهی که آن را نه گرد و غباری است و نه بانگ و هیاهویی. و زودا که ساکنان تو به مرگ سرخ و گرسنگی فرساینده، دچار شوند.

امام علی علیه السلام_ هنگامی که آهنگ جنگ با خوارج کرد و به ایشان گفته شد که آنان از پل نهروان گذشتند _فرمود : قتلگاه آنان این سوی آب است و به خدا سوگند که از آنان ده تن جان به در نبرند و از شما نیز ده تن کشته نشوند. (5)

امام علی علیه السلام _ در خبری درباره فتنه مغول فرمود :گویی قومی را می بینم که صورتهایشان مانند سپرهایشان روکش شده و تُو بر تُوست، ابریشم و دیبا می پوشند و اسبان اصیل را یدک می کشند. کشتار سختی رخ می دهد، به طوری که زخمیان بر روی کشتگان راه می روند و گریختگان کمتر

از اسیرانند.

ص :550


1- نهج البلاغة :الخطبة 102 .
2- قال الشریف الرضی : یعنی بالنطفة ماء النّهر ، و هی أفصح کنایة عن الماء و إن کان کثیرا جمّا.
3- نهج البلاغة : الخطبة 59 ، شرح نهج البلاغة: 5/3 ، قال ابن أبی الحدید : هذا الخبر من الأخبار التی تکاد تکون متواترة ، لاشتهاره و نقل الناس کافّة له، و هو من معجزاته وأخباره المفصّلة عن الغیوب. (راجع عنوان 138 «الخوارج»).
4- نهج البلاغة : الخطبة 128 . انظر ذیل الکلام فی حدیث 15160.
5- ابن ابی الحدید می گوید: این خبر از جمله خبرهایی است که به دلیل شهرت یافتن و نقل آن از سوی همه مردم، در حد متواتر است. و این، از معجزه ها و پیشگویی های مفصّل آن حضرت می باشد.

عنه علیه السلام :و اللّهِ لو شِئتُ أن اُخبِرَ کلَّ رَجُلٍ مِنکُم بمَخرَجِهِ و مَولِجِهِ و جَمیعِ شَأنِهِ لفَعَلتُ،و لکنْ أخافُ أن تَکفُروا فِیَّ بِرَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، ألاَ و إنّی مُفضِیهِ إلَی الخاصّةِ مِمّن یُؤمَنُ ذلکَ مِنهُ . (1)

عنه علیه السلام :لکَأنِّی أنظُرُ إلی ضِلِّیلٍ (2) قد نَعَقَ بالشامِ ، و فَحَصَ بِرایاتِهِ فی ضَواحی کُوفانَ ، فإذا فَغَرَت فاغِرَتُهُ ، و اشتَدَّت شَکیمَتُهُ ، و ثَقُلَت فی الأرضِ وَطأتُهُ ، عَضَّتِ الفِتنَةُ أبناءَها بِأنیابِها . (3)

امام علی علیه السلام :به خدا سوگند اگر بخواهم به هر فردی از شما خبر دهم که از کجا بیرون می رود و از کجا داخل می شود و همه حالاتش را بیان کنم، این کار را می کنم اما می ترسم [مرا پیامبر بدانید و در نتیجه ]باعث شوم به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله کافر شوید. بدانید که من این اخبار را به خاصّگان خود، که بیم چنین انحرافی در آنها نمی رود، می رسانم . (4)

امام علی علیه السلام :گویی شخص بسیار گمراهی (5) را می بینم که در شام بانگ بر می زند و درفشهای خویش را در اطراف کوفه می کوبد.پس، چون دهانش [به درندگی ]باز شود و افسار گسیختگی و درنده خویی اش شدّت گیرد و گامهایش بر زمین سنگین شود (ستم و بیدادگریش به اوج رسد). فتنه و آشوبْ فرزندان خود(فتنه گران)را به دندان گزد.

ص :551


1- نهج البلاغة :الخطبة 175 ، شرح نهج البلاغة: 10/10 ، قال ابن أبی الحدید فی ذیل الکلام : و قد ذکرنا فیما تقدّم من إخباره علیه السلام عن الغیوب طرَفا صالحا ، و من عجیب ما وقفت علیه من ذلک قوله فی الخطبة التی یذکر فیها الملاحم، و هو یشیر إلَی القرامطة : ینتحلون لنا الحبّ و الهوی ، و یُضمرون لنا البغض و القِلی ، و آیة ذلک قتلهم وُرّاثنا و هجرهم أحداثنا.
2- قال ابن أبی الحدید : هذا کنایة عن عبد الملک بن مروان ؛ لأنّ هذه الصفات و الأمارات فیه أتمّ منها فی غیره ، لأنّه قام بالشام حین دعا إلی نفسه ، و هو معنی نعیقه ، و فحصت رایاته بالکوفة تارةً حین شخص بنفسه إلَی العراق و قتل مصعبا ، و تارةً لمّا استخلف الاُمراء علَی الکوفة کبشر بن مروان أخیه و غیره، حتَّی انتهَی الأمر إلی الحجّاج ، و هو زمان اشتداد شکیمة عبد الملک و ثقل وطأته ، و حینئذٍ صَعُب الأمر جدا.
3- نهج البلاغة :الخطبة 101 .
4- ابن ابی الحدید در ذیل این سخن می نویسد : در باب اخبار غیبی امام علیه السلام که پیشتر گذشت، اخبار قابل ملاحظه ای را ذکر کردیم. یکی از سخنان شگفت انگیز حضرت در این زمینه، مطالبی است که در خطبه ای که طی آن به ذکر حوادث آینده می پردازد، فرموده است. در آن جا به قرامطه اشاره می کند و می فرماید : «به ظاهر دم از عشق و محبّت ما می زنند و در دل بغض و کینه نسبت به ما دارند و نشانه اش هم این است که وارثان ما را می کشند و جوانانمان را تبعید می کنند».
5- ابن ابی الحدید می گوید : کنایه از عبد الملک بن مروان است؛ زیرا این خصوصیات و نشانه ها در او بیشتر و کاملتر از دیگران است؛ چرا که او وقتی مردم را به خود فرا خواند، شام را به حرکت در آورد و این همان معنای جمله امام است که «در شام بانگ بر می زند». عبد الملک دو بار پرچمهای خود را در کوفه برافراشت. یک بار وقتی بود که خودش شخصا رهسپار عراق شد و مصعب را کشت و بار دیگر زمانی که فرماندارانی چون برادرش بشر بن مروان و دیگران را به جانشینی خود در کوفه منصوب کرد، تا آن که کار فرمانداری به حجّاج رسید و آن زمان اوج افسار گسیختگی و بیدادگریِ عبد الملک است و در آن زمان است که کار بسیار سخت و دشوار می شود.

عنه علیه السلام :أما إنّه سَیَظهَرُ علَیکُم بَعدِی رجُلٌ رَحْبُ البُلعُومِ مُندَحِقُ البَطنِ ، یَأکُلُ ما یَجِدُ، و یَطلُبُ ما لا یَجِدُ ، فاقتُلُوهُ و لن تَقتُلُوهُ ! (1)

عنه علیه السلام_ علی مِنبَرِ الکوفةِ _: ألا لَعَنَ اللّهُ الأفجَرَینِ مِن قُریشٍ ، بَنِی اُمَیَّةَ و بنی مُغیرَةَ ، أمّا بَنو مُغیرَةَ فَقَد أهلَکَهُمُ اللّهُ بالسَّیفِ یَومَ بَدرٍ ، و أمّا بَنو اُمیّةَ فَهَیهاتَ هَیهاتَ ! أما و الذی فَلَقَ الحَبَّةَ و بَرَأ النَّسَمةَ ، لو کانَ المُلکُ مِن وراءِ الجِبالِ لَیَثِبُوا علَیهِ حتّی یَصِلُوا . (2)

امام علی علیه السلام :بدانید که پس از من مردی فراخ حلق و برآمده شکم بر شما حکومت خواهد کرد که هر چه بیابد می خورد و آنچه ندارد می طلبد. پس او را بکشید [ گر چه می دانم که ]هرگز او را نخواهید کشت . (3)

امام علی علیه السلام_ بر فراز منبر کوفه _فرمود: هان! خدای لعنت کند دو گروه تبهکار از قریش : بنی امیه و بنی مغیره را. بنی مغیره را که خداوند در جنگ بدر به ضرب شمشیرها به هلاکت رساند و اما بنی امیه، هیهات! هیهات! هان! سوگند به خدایی که دانه را شکافت و انسان را آفرید، اگر حکومت در آن سوی کوهها باشد، اینان به طرف آن خیز بر می دارند تا بدان برسند.

ص :552


1- نهج البلاغة : الخطبة 57 ، شرح نهج البلاغة: 4/54 ، قال ابن أبی الحدید : کثیر من الناس یذهب إلی أنّه علیه السلام عَنی زیادا : و کثیر منهم یقول: إنّه عَنَی الحجّاج ، و قال قوم : إنّه عَنَی المغیرة بن شعبة ، و الأشبه عندی أنّه عَنَی معاویة؛ لأنّه کان موصوفا بالنَّهَم و کثرة الأکل ......... کان معاویة یأکل فیُکثر ، ثمّ یقول :ارفَعوا ، فو اللّه ما شَبِعتُ ، و لکن مَلِلتُ و تَعبت. و قد تظاهَرَت الأخبار أنّ رسول اللّه صلی الله علیه و آله دعا علی معاویة لمّا بعث إلیه یستدعیه فوجده یأکل ، ثمّ بعث فوجده یأکل ، فقال: «اللّهمّ لا تُشبِع بطنه» قال الشاعر: و صاحبٍ لی بطنه کالهاویة کأنّ فی أحشائه معاویة !
2- کنز العمّال : 31753.
3- ابن ابی الحدید می گوید : بسیاری معتقدند که مقصود امام علیه السلام از این شخص زیاد است. عده زیادی می گویند منظور حجّاج می باشد و گروهی گفته اند مقصود مغیرة بن شعبه است. اما به نظر من می رسد که منظور حضرت از این شخص، معاویه است؛ چرا که معاویه به پُرخوری و سیری ناپذیری شهرت داشت ......... معاویه آن قدر می خورد که می گفت : سفره را جمع کنید. به خدا قسم، خسته شدم و سیر نشدم. اخبار زیادی در دست است که پیامبر خدا کسی را در پی معاویه فرستاد که بیاید. آن شخص دید معاویه مشغول خوردن است. پیامبر خدا بعد از مدتی دوباره کسی دنبال او فرستاد و وقتی فرستاده آمد، دید هنوز مشغول خوردن است. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در نفرین به معاویه فرمود :«خدایا! شکمش را سیر نکن». شاعر نیز گفته است : دوستی دارم که شکمش چون جهنّم است. گویی در روده اش معاویه است !

عنه علیه السلام :فَاُقسِمُ بِاللّهِ یا بَنی اُمَیَّةَ عمّا قَلیلٍ لَتَعرِفُنَّها فی أیدِی غیرِکُم و فی دارِ عَدُوِّکُم (1) . (2)

عنه علیه السلام :أما وَ اللّهِ لَیُسَلَّطَنَّ علَیکُم غُلامُ ثَقیفٍ الذَّیّالُ المَیَّالُ ، یَأکُلُ خَضِرَتَکُم ، و یُذِیبُ شَحمَتَکُم ، إیهٍ أبا وَذَحَةَ! (3) ! (4)

عنه علیه السلام :أیُّها الناسُ ، إنّی دَعَوتُکُم إلَی الحَقِّ فَتَوَلَّیتُم عَنّی ، و ضَرَبتُکُم بالدِّرَّةِ فَأعیَیتُمُونِی ، أما إنّهُ سَیَلِیکُم بَعدِی وُلاةٌ لا یَرضُونَ مِنکُم بهذا حتّی یُعَذِّبُوکُم بِالسِّیاطِ و بالحَدِیدِ ، فأمّا أنا فلا اُعَذِّبُکُم بِهما ؛ إنّهُ مَن عَذَّبَ الناسَ فِی الدنیا عَذَّبَهُ اللّهُ فی الآخِرَةِ ، و آیَةُ ذلکَ أن یَأتِیَکُم صاحِبُ الیَمَنِ حتّی یَحُلَّ بَینَ أظهُرِکُم فَیَأخُذَ العُمّالَ و عُمّالَ العُمّالِ رجُلٌ یقالُ لَهُ : یوسفُ بنُ عَمرٍو ، یَأتِیکُم عندَ ذلکَ رَجُلٌ مِنّا أهلَ البیتِ فَانصُروهُ فإنّهُ داعٍ إلَی الحَقِّ . (5)

امام علی علیه السلام :به خدا سوگند، ای بنی امیه، بزودی خواهید دانست که این دنیا در دستان کسانی غیر از شما و در خانه دشمن شما خواهد بود.

امام علی علیه السلام :هان! به خدا سوگند که جوانی پُر نِخوت و منحرف و بیدادگر از بنی ثقیف بر شما مسلّط خواهد شد، که سبزه های (اموال) شما را می خورد و پیه و چربی شما را می گدازد. ادامه بده ای ابا وذحه! (6)

امام علی علیه السلام :ای مردم! من شما را به سوی حق فرا خواندم ، اما شما از من روی گرداندید. شما را با شلاق تأدیب کردم لیکن مرا خسته و مانده کردید. بدانید که پس از من حکمرانانی بر شما حکومت خواهند کرد که به این حدّ درباره شما رضایت نمی دهند، بلکه با تازیانه ها و آهن (شمشیر) شکنجه تان می کنند ، اما من با این دو شما را شکنجه نمی دهم؛ زیرا هر کس مردم را در دنیا شکنجه دهد خداوند در آخرت شکنجه اش خواهد کرد. نشان آن امر این است که فرمانروای یمن بیاید تا در میان شما جای کند. مردی که او را یوسف بن عمرو گویند، بیاید و کارگزاران و کارگزارانِ کارگزاران را دستگیر کند. در این هنگام مردی از خاندان ما قیام می کند.او را یاری کنید، که او شما را به حق دعوت می کند.

ص :553


1- راجع کنز العمّال: 11/363 _ 365 ، شرح نهج البلاغة: 7/176.
2- نهج البلاغة :الخطبة 105 .
3- قال الشریف الرضی : الوَذَحة : الخنفُساء ، و هذا القول یومئ به إلَی الحجّاج، و له مع الوَذَحة حدیث لیس هذا موضع ذکره.
4- نهج البلاغة : الخطبة 116 .
5- کتاب الغارات : 2/458.
6- سیّد رضی گوید : «وَذْحَه به معنای سوسکِ سرگین گردان است و این(ابا وذحه) اشاره به حجّاج دارد. حجّاج را با سرگین گردان داستانی است که جای گفتن آن این جا نیست».

عنه علیه السلام :أما إنّکُم سَتَلقَونَ بَعدِی ثَلاثا ، ذُلاًّ شامِلاً ، و سَیفا قاتِلاً ، و أثَرَةً یَتَّخِذُها الظالِمونَ علَیکُم سُنّةً ، فَسَتَذکُرونی عندَ تِلکَ الحالاتِ ، فَتَمَنَّونَ لو رَأیتُمونی و نَصَرتُمونِی و أهرَقتُم دِماءَکُم دُونَ دَمی ، فلا یُبعِدُ اللّهُ إلاّ مَن ظَلَمَ . (1)

عنه علیه السلام :اِعلَمُوا أنَّکُم إنِ اتَّبَعتُم طالِعَ المَشرِقِ سَلَکَ بِکُم مَناهِجَ الرسولِ صلی الله علیه و آله ، فَتَداوَیتُم مِن العَمی و الصَّمَمِ و البَکَمِ ، و کُفِیتُمُ مَؤونَةَ الطَّلَبِ و التَّعسُّفِ ، و نَبَذتُمُ الثِّقلَ الفادِحَ عنِ الأعناقِ ، و لا یُبعِدُ اللّهُ إلاّ مَن أبی و ظَلَمَ . (2)

کنز العمّال عن جُندَب :لمّا فارَقَتِ الخَوارجُ علیّا خَرَجَ فی طَلَبِهِم و خَرَجنا مَعهُ ، فانتَهَینا إلی عَسکرِ القَومِ فإذا لَهُم دَوِیٌّ کَدَوِیِّ النَّحلِ مِن قِراءةِ القرآنِ ، و إذا فیهم أصحابُ النَّقباتِ و أصحابُ البَرانِسِ! فلمّا رَأیتُهُم دَخَلَنی مِن ذلکَ شِدّةٌ فَتَنَحَّیتُ فَرَکَزتُ رُمحِی و نَزَلتُ عن فَرَسی و وَضَعتُ بُرنُسی فَنَشَرتُ علَیهِ دِرعی و أخَذتُ بمِقوَدِ فَرَسِی فقُمتُ اُصَلِّی إلی رُمحِی و أنا أقولُ فی صَلاتی : اللّهُمّ ، إن کانَ قِتالُ هؤلاءِ القَومِ لکَ طاعَةً فَأْذَنْ لی فیهِ ! و إن کانَ مَعصیَةً فَأرِنی بَراءَتَکَ !قالَ : فأنا کذلکَ إذ أقبَلَ عَلِیُّ بنُ أبی طالبٍ علی بَغلَةِ رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فلمّا جاءَ إلَیَّ قالَ : تَعَوَّذْ باللّهِ یا جُندَبُ مِن شَرِّ السَّخَطِ ! فَجِئتُ أسعی إلَیهِ ، و نَزَلَ فقامَ یُصَلِّی إذ أقبَلَ رجُلٌ علی بِرذَونٍ یُقَرِّبُ بهِ فقالَ : یا أمیرَ المؤمنینَ ، قالَ : ما شَأنُکَ ؟ قالَ : أ لکَ حاجَةٌ فِی القَومِ؟ قالَ: و ما ذاکَ ؟ قالَ :قد قَطَعوا النَّهرَ فَذَهَبوا ، قال : ما قَطَعوهُ ، قلتُ : سبحانَ اللّهِ ! ثُمّ جاءَ آخَرُ أرفَعُ مِنهُ فِی الجَریِ فقالَ : یا أمیرَ المؤمنینَ ، قالَ : ما تَشاءُ ؟ قالَ أ لکَ حاجَةٌ فِی القَومِ ؟ قالَ : و ما ذاکَ ؟ قالَ : قد قَطَعوا النَّهرَ فَذَهَبوا ، قلتُ : اَللّهُ أکبرُ ، قالَ عَلیٌّ : ما قَطَعوهُ ، قالَ : سبحانَ اللّهِ ! ثُمّ جاءَ آخَرُ فقالَ : قد قَطَعوا النَّهرَ فَذَهَبوا . قالَ عَلِیٌّ : ما قَطَعوهُ ، ثُمّ جاءَ آخَرُ یَستَحضِرُ بفَرَسِهِ فقالَ : یا أمیرَ المؤمنینَ ، قالَ : ما تَشاءُ ؟ قالَ : أ لکَ حاجَةٌ فِی القَومِ ؟ قالَ : و ما ذاکَ ؟ فقالَ : قد قَطَعوا النَّهرَ فَذَهَبوا ، قالَ علیٌّ : ما قَطَعوهُ و لا یَقطَعونَهُ و لَیُقتَلُنَّ دونَهُ ، عَهدٌ مِن اللّهِ و رسولِهِ ! قلتُ : اَللّهُ أکبَرُ ! ثُمّ قُمتُ فَأمسَکتُ لَهُ بالرِّکابِ ثُمّ رَکِبَ فَرَسَهُ ثُمّ رَجَعتُ إلی دِرعی فَلَبِستُها و إلی قَوسی فَعَلَّقتُها و خَرَجتُ اُسایرُهُ ، فقالَ لی : یا جُندَبُ ، قلتُ : لَبَّیکَ یا أمیرَ المؤمنینَ . قالَ : أمّا أنا فَأبعَثُ إلَیهِم رجُلاً یَقرَأُ المُصحَفَ یَدعُو إلی کتابِ اللّهِ رَبِّهِم و سُنَّةِ نَبِیِّهم فلا یُقبِلُ علَینا بوَجهِهِ حتی یَرشُقُوهُ بِالنَّبلِ . یا جُندَبُ ، أما إنّهُ لا یُقتَلُ مِنّا عَشرَةٌ و لا یَنجُو مِنهُم عَشرَهٌ، فانتَهَینا إلَی القَومِ و هُم فی مُعَسکَرِهِمُ الذی کانوا فیهِ لم یَبرَحُوا ، فَنادی عَلیٌّ فی أصحابِهِ فَصَفَّهُم ثُمّ أتَی الصَّفَّ مِن رأسِهِ ذا إلی رأسِهِ ذا مَرَّتَینِ ، ثُمّ قالَ : مَن یَأخُذُ هذا المُصحَفَ فَیَمشی بهِ إلی هؤلاءِ القَومِ فَیَدعُوَهُم إلی کتابِ اللّهِ رَبِّهِم و سُنَّةِ نَبِیِّهِم و هُو مَقتولٌ و لَهُ الجَنَّةُ؟ ! فلم یُجِبْهُ إلاّ شابٌّ مِن بَنی عامِرِ بنِ صَعصَعةَ ، فقالَ لَهُ علیٌّ : خُذْ ! فَأخَذَ المُصحَفَ ، فقالَ لَهُ : أما إنّکَ مَقتولٌ و لَستَ مُقبِلاً علَینا بوَجهِکَ حتّی یَرشُقوکَ بِالنَّبلِ ! فَخَرَجَ الشابُّ بالمُصحَفِ إلَی القَومِ ، فلمّا دَنا مِنهُم حیثُ یَسمَعُونَ قامُوا و نَشِبُوا الفَتی قبلَ أن یَرجِعَ . قالَ : فَرَماهُ إنسانٌ فأقبَلَ علَینا بوَجِهِهِ فَقَعَدَ ، فقالَ علیٌّ : دونَکُمُ القَومَ ! قالَ جُندَبٌ : فقَتَلتُ بِکَفِّی هذهِ بعدَ ما دَخَلَنی ما کانَ دَخَلَنی ثَمانیَةً قبلَ أن اُصَلِّیَ الظُّهرَ و ما قُتِلَ مِنّا عَشرَةٌ ، و لا نَجا مِنهُم عَشرَةٌ کما قالَ . (3)

امام علی علیه السلام :بدانید، که بزودی پس از من با سه چیز روبه رو می شوید : خواری و ذلّتی همه گیر و شمشیری کُشنده و انحصار طلبی و تبعیضی که ستمگران درباره شما در پیش می گیرند. در چنان شرایطی به یاد من خواهید افتاد و آرزو خواهید کرد که ای کاش مرا می دیدید و یاریم می دادید و خونتان را در راه من می ریختید. و خدا جز ستمگر را از رحمت خود دور ندارد.

امام علی علیه السلام :بدانید! اگر از کسی که از مشرق ظهور می کند پیروی کنید، بی گمان شما را به راههای پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ببرد و از کوری و کری و گنگی شفا یابید و از زحمتِ طلب و کجروی بی نیاز و آسوده گردید و بار سنگین و سخت را از گردنهای خویش فرو اندازید. و خداوند جز کسی را که نافرمانی و ستم کند [از رحمت خود و خیر و خوبی] دور نگرداند.

کنز العمّال_ به نقل از جندب _: چون خوارج از علی جدا شدند، حضرت در طلب آنها بیرون رفت و ما نیز همراه ایشان رفتیم. وقتی به اردوگاه آن جماعت رسیدیم، دیدیم بر اثر تلاوت قرآن، از میانشان همهمه ای، مانند همهمه زنبوران در کندوی عسل، بلند است. در میانشان افرادی بودند که دامن و کلاهْ برکی (جامه زاهدان) داشتند! چون این وضع را مشاهده کردم، دلم گرفت و به کناری رفتم و نیزه ام را به زمین فرو بردم و از اسبم پیاده شدم و کلاه برکی خود را برداشتم و زرهم را روی آن پهن کردم و افسار اسبم را گرفتم و به سوی نیزه ام به نماز ایستادم و در نمازم می گفتم : بار خدایا! اگر جنگ با این قوم فرمانبری از توست، به من اجازه بده و اگر معصیت و نافرمانی است، برائت خود را به من نشان بده! در همین حال بودم که علی بن ابی طالب علیه السلام سوار بر استر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله سوی من آمد! چون نزد من رسید، فرمود : ای جندب! از شرّ خشم و نارضایی به خدا پناه بر! من به طرف آن حضرت دویدم. امام از اسب پیاده شد و شروع به خواندن نماز کرد. در همین هنگام مردی سوار بر یابو آمد و به حضرت نزدیک شد و گفت: ای امیر المؤمنین! حضرت فرمود: چه شده است؟ گفت: آیا هنوز هم با این جماعت کار داری؟ حضرت فرمود : برای چه؟ گفت : از رودخانه گذشتند و رفتند. حضرت فرمود : رد نشده اند. و من گفتم : سبحان اللّه ! سپس مرد دیگری شتابان تر از او آمد و گفت : یا امیر المؤمنین! حضرت فرمود: چه می خواهی؟ عرض کرد : آیا هنوز هم با این جماعت کار داری؟ فرمود : مگر چه شده است؟ گفت: آنان رودخانه را پشت سر گذاشتند و رفتند. من گفتم : اللّه اکبر! حضرت فرمود: آنها عبور نکرده اند. و آن مرد گفت: سبحان اللّه ! پس از او دیگری آمد و گفت : از نهر گذشتند و رفتند. علی فرمود : از نهر رد نشده اند. سپس مرد دیگری در حالی که اسبش را می تازاند، آمد و گفت: یا امیر المؤمنین! امام فرمود: چه می خواهی؟ گفت: آیا باز هم با این جماعت کار داری؟ حضرت فرمود : مگر چه شده است؟ عرض کرد : از نهر گذشتند و رفتند. حضرت فرمود : نگذشته اند و نخواهند گذشت و در این سوی رودخانه کشته خواهند شد، این ، قولی است که خدا و پیامبرِ او داده اند! من گفتم :اللّه اکبر! و سپس برخاستم و برای امام رکاب گرفتم و ایشان [این بار ]بر اسب خویش نشستند و من به طرف زره خود رفتم و آن را پوشیدم و کمانم را برداشتم و به دوشم آویختم و همراه حضرت حرکت کردم. به من فرمود : ای جندب! عرض کردم : بله، یا امیر المؤمنین! فرمود: من مردی را به سوی این جماعت می فرستم و برایشان قرآن می خواند و آنان را به کتابِ پروردگارشان، خدا و به سنّت پیامبرشان دعوت می کند، اما او به سوی ما بر نخواهد گشت مگر این که او را هدف تیر قرار داده باشند. ای جندب! بدان که از ما ده نفر کشته نمی شوند و از آنها ده نفر نجات نمی یابند. ما به خوارج رسیدیم دیدیم که همچنان در اردوگاه خود هستند و از جای خود تکان نخورده اند. علی یاران خود را صدا زد و آنان را به صف کرد و از اول تا آخر صف را، دوبار پیمود. آن گاه فرمود : کیست که این قرآن را بگیرد و سوی این جماعت رَوَد و آنان را به کتابِ پروردگارشان، خدا و به سنّت پیامبرشان دعوت کند و او با این کار کشته می شود و بهشت از آنِ اوست؟ هیچ کس برنخاست مگر جوانی از بنی عامر بن صعصعه. علی به او فرمود : بگیر! او قرآن را گرفت. حضرت به او فرمود : بدان که تو کشته خواهی شد و به سوی ما نخواهی آمد مگر این که تو را آماج تیر قرار داده باشند! آن جوان قرآن به دست سوی خوارج رفت. چون نزدیک آنها رفت، تا جایی که صدا را می شنیدند، از جای برخاستند و پیش از آن که برگردد، به طرف او تیراندازی کردند. یک نفر به سوی آن جوان تیر انداخت و او به طرف ما آمد و نشست. در این هنگام علی گفت : این جماعت را بگیرید! من، پس از آن تردیدی که دچارش شده بودم، با همین دست خود پیش از آن که نماز ظهر را بخوانم، هشت نفر را کشتم و همچنان که علی گفته بود از ما ده نفر کشته نشد و از آنان ده نفر جان به در نبرد.

ص :554


1- کتاب الغارات : 2/492.
2- . الکافی : 8/66/22.
3- کنز العمّال : 31548.

ص :555

ص :556

کشف الیقین :العلاّمةُ الحلّی _ فی باب إخبار أمیر المؤمنین علیه السلام بالمُغَیَّبات _ : و من ذلک إخبارُه علیه السلام بعِمارَة بغدادَ و مُلکِ بنی العبّاسِ و ذِکرِ أحوالِهِم و أخذِ المَغول المُلکَ مِنهُم رواه والِدی رحمه الله ، و کانَ ذلکَ سَببَ سلامةِ أهلِ الحِلَّةِ و الکوفةِ و المَشهَدَینِ الشَّریفَینِ مِن القَتلِ ؛ لأنّهُ لَمّا وَصَلَ السُّلطانُ هُولاکو إلی بغدادَ قَبلَ أن یَفتَحَها هَرَبَ أکثرُ أهلِ الحِلّةِ إلَی البَطائحِ إلاّ القلیلَ ، و کانَ مِن جُملَةِ القَلیلِ والِدی رحمه الله و السیّدُ مجدُ الدینِ بنُ طاووسٍ و الفَقیهُ ابنُ أبی العِزِّ ، فأجمَعَ رأیُهُم علی مُکاتَبَةِ السُّلطانِ بأنّهُم مُطیعونَ داخِلونَ تَحتَ الإیلیَّة ، و أنفَذوا بهِ شَخصا أعجَمیّا . فأنفَذَ السُّلطانُ إلَیهِم فَرمانا مَع شَخصَینِ أحَدُهما (1) یقالُ لَهُ : تکلم ، و الآخَرُ یقالُ لَهُ :

علاءُ الدِّین ، و قالَ لَهُما : إن کانَت قُلوبُهُم کما وَرَدَت بهِ کُتُبُهم فیَحضُرونَ إلَینا ، فجاءَ الأمیرانِ فخافُوا لِعَدَمِ مَعرِفَتِهِم بما یَنتَهی الحالُ إلَیهِ ، فقالَ والِدی رحمه الله : إن جِئتُ وَحدی کفی؟ فقالا : نَعَم ، فأصعَدَ مَعهُما . فلمّا حَضرَ بینَ یدَیهِ _ و کانَ ذلکَ قبلَ فتحِ بغدادَ و قبلَ قتَلِ الخَلیفَةِ _ قالَ لَهُ : کیفَ أقدَمتُم علی مُکاتَبَتی و الحُضورِ عِندی قبلَ أن تَعلموا ما یَنتَهی إلَیهِ أمری و أمرُ صاحِبِکُم ؟ و کیفَ تأمَنون _ إن صالَحَنی و رَحَلتُ _ نِقمتَهُ؟ فقالَ لَهُ والِدی : إنّما أقدَمنا علی ذلکَ لأنّا رَوَینا عن إمامِنا علیِّ بنِ أبی طالبٍ علیه السلام أنّهُ قالَ فی خُطَبِهِ : «الزَّوراءُ ، و ما أدراکَ ما الزَّوراءُ ؟ أرضٌ ذاتُ أثلٍ ، یُشَیَّدُ فیها البُنیانُ ، و یَکثُرُ فیها السُّکّانُ ، و یَکونُ فیها مَحارِمُ (2) و خُزّانٌ ، یَتَّخِذُها وُلدُ العبّاسِ مَوطِنا ، و لِزُخرِفِهِم مَسکنا ، تَکونُ لَهُم دارَ لَهوٍ و لَعِبٍ ، یکونُ بها الجَورُ الجائرُ و الحَیفُ المُحیفُ و الأئمّةُ الفَجَرَةُ و القُرّاءُ الفَسَقَةُ و الوُزَراءُ الخَوَنَةُ ، تَخدِمُهُم أبناءُ فارِسَ و الرُّومِ ، لا یَأتَمِرُونَ بَینَهُم بمَعروفٍ إذا عَرَفُوهُ ، و لا یَنتَهونَ عن مُنکَرٍ إذا أنکَروهُ ، تَکتَفِی الرِّجالُ مِنهُم بالرِّجالِ و النِّساءُ بالنِّساءِ ، فعِندَ ذلکَ الغَمُّ الغَمیمُ و البُکاءُ الطَّویلُ و الوَیلُ و العَویلُ لأهلِ الزَّوراءِ مِن سَطَواتِ التُّرکِ ، و ما هُمُ التُّرکُ ؟ ! قَومٌ صِغارُ الحَدَقِ وُجوهُهُم کالمَجانِّ المُطَرَّقَةِ ، لِباسُهُمُ الحَدیدُ ، جُردٌ مُردٌ ، یَقدُمُهُم مَلِکٌ یَأتی مِن حیثُ بَدا مُلکُهُم ، جَهوَرِیُّ الصَّوتِ قَویُّ الصَّولَةِ عالِی الهِمَّةِ لا یَمُرُّ بمَدینَةٍ إلاّ فَتَحَها ، و لا تُرفَعُ علَیهِ رایَةٌ إلاّ نَکَّسَها ، الوَیلُ الوَیلُ لِمَن ناواهُ ، فلا یَزالُ کذلکَ حتّی یَظفَرَ» . فلمّا وصَفَ لنا ذلکَ و وَجَدنا الصِّفاتِ فیکُم رَجَوناکَ فَقَصَدناکَ ، فطَیَّبَ قُلوبَهُم و کَتَبَ لَهُم فَرمانا باسمِ والِدی رحمه الله یُطَیِّبُ فیهِ قُلوبَ أهلِ الحِلَّةِ و أعمالِها . (3)

کشف الیقین :علاّمه حلّی _ در باب اخبار غیبی امیر المؤمنین علیه السلام از آینده _ : از جمله این اخبار، خبر دادن حضرت از ساخته شدن بغداد و حکومت بنی عباس و بیان اوضاع و احوال آنان و سقوط حکومت آنان به دست مغول است. این خبر را پدرم رحمه الله نقل کرد و موجب نجات جان مردم حلّه و کوفه و نجف و کربلا شد؛ زیرا زمانی که هلاکو خان به بغداد رسید، پیش از فتح آن، بیشترِ اهالی حلّه،به سیلگاه های اطراف گریختند و تنها اندکی باقی ماندند که از جمله آنها پدر من رحمه الله بود و سیّد مجد الدین بن طاوس و فقیه ابن ابی العزّ، آنها به اتفاق آرا تصمیم گرفتند به سلطان (هلاکو خان) نامه بنویسند و اظهار اطاعت و فرمانبرداری کنند. آنها این نامه را به وسیله یک نفر غیر عرب فرستادند. هلاکو خان توسط دو نفر یکی به نام تُکْلم و دیگری به نام علاء الدین فرمانی برای علمای حلّه فرستاد و

به این دو نفر گفت: اگر دلهایشان با آنچه در نامه شان نوشته یکی است، پس نزد ما بیایند. آن دو سردار آمدند و از این که نمی دانستند کار به کجا خواهد کشید، بیمناک بودند.

پدرم رحمه الله گفت : اگر من تنها بیایم کافی است؟ آن دو گفتند : آری. پدرم با آن دو رفت. چون به حضور سلطان رسید _ در این زمان هنوز بغداد فتح نشده و خلیفه به قتل نرسیده بود _ او به پدرم گفت : چگونه جرأت کردید، پیش از آن که بدانید کار من با شما و خلیفه تان به کجا خواهد انجامید، به من نامه بنویسید و پیش من بیایید؟اگر خلیفه با من صلح کرد، چگونه از آتش خشم و انتقام او در امان خواهید بود؟ پدرم به او گفت : ما از آن رو جرأت این کار را به خود دادیم که از امام خود، علی بن ابی طالب علیه السلام ، روایت داریم که آن حضرت در [یکی از ]خطبه های خود فرمود : زوراء، و چه تو را از زوراء آگاه کرد؟ سرزمینی است دارای درختان شوره گز که ساختمانها در آن برافراشته می شود و جمعیت فراوانی در آن ساکن می شوند و دارای قرقگاهها[ی حکومتی ]و خزانه داران و آب انبارهاست. فرزندان عباس آن جا را مرکز خود و خزانه زر و سیم خویش می کنند و خانه لهو و لعب آنان می باشد. آن جا کانون ستمِ ستمگر و بیدادِ بیدادگر و پیشوایانِ نابکار و قاریان فاسد و وزیرانِ خیانتکار است. ایرانیان و رومیان آنها را خدمت می کنند. به خوبیها، با آن که بدانند خوب است، رفتار نمی کنند و از بدیها، با آن که بدانند بد است، خودداری نمی ورزند. مردانشان به مردان روی می آورند و زنان به زنان. در آن زمان، اندوه سخت و گریه بسیار و وای و واویلا بر اهالی زوراء از حملات ترکها؛ این ترکها کیستند؟ مردمانی ریز چشمند و صورتهایشان مانند سپرهای روکش شده و تُو بر تُو، لباسشان آهن است، بدنها و صورتهایشان از مو تهی است، پیشوایشان سلطانی است که از مرکز فرمانرواییشان می آید؛ صدایی رسا دارد، پر صولت و بلند پرواز است. از هیچ شهری نمی گذرد مگر این که آن را فتح می کند؛ هیچ پرچمی در برابر او برافراشته نمی شود مگر این که آن را سرنگون می سازد؛ وای و وای بر کسی که با او مخالفت کند،اوبه شیوه خود ادامه می دهد تا آن که پیروز شود. آن حضرت این اوصاف را برای ما بیان فرموده و ما آنها را در شما یافتیم و از این رو به تو امید بستیم و به سوی تو آمدیم. هلاکو به آنان آسایش خاطر داد و فرمانی به نام پدرم؛ برای اهالی حلّه نوشت و در آن به ساکنان حلّه و توابع آن اطمینان و آرامش دل داد.

ص :557


1- فی المصدر : «أحدها»، و الصحیح ما أثبتناه.
2- فی المصدر : «مهارم»، و الصحیح ما أثبتناه کما فی نهج السعادة: 3/433 الخطبة 115 .
3- کشف الیقین : 100/93.

ص :558

شرح نهج البلاغة عن المُبَرِّدِ :إنّ أمیر المؤمنین علیّا علیه السلام لمّا وُلدَ لعبدِ اللّهِ بن عبّاس مَولودٌ فَقَدَه وَقتَ صلاةِ الظُّهرِ، فقال : ما بالُ ابنِ العَبّاسِ لم یَحضُرْ ! قالوا : وُلِدَ لَهُ وَلَدٌ ذَکَرٌ یا أمیرَ المؤمنینَ ، قالَ : فَامضُوا بِنا إلَیهِ ، فَأتاهُ فقالَ لَهُ : شَکَرتَ الواهِبَ ، و بُورِکَ لکَ فِی المَوهوبِ ! ما سَمَّیتَهُ ؟ فقالَ : یا أمیرَ المؤمنینَ ، أ وَ یَجُوزُ لی أن اُسَمِّیَهُ حتّی تُسَمِّیَهُ ؟! فقال : أخرِجْهُ إلَیَّ ، فَأخرَجَهُ ، فَأخَذَهُ فَحَنَّکَهُ و دَعا لَهُ ، ثمّ رَدَّهُ إلَیهِ و قالَ : خُذْ إلَیکَ أبا الأملاکِ ، و قد سَمَّیتُهُ عَلیّا ، و کَنَّیتُهُ أبا الحَسَنِ . (1)

شرح نهج البلاغه_ به نقل از مبرّد _: امام علی علیه السلام وقتی عبد اللّه بن عباس را که فرزندش به دنیا آمده بود در نماز ظهر مشاهده نکرد، پرسید : چه شده است که فرزند عباس حاضر نیست؟ گفتند : یا امیر المؤمنین! خداوند پسری به او داده

است. فرمود : برخیزید نزد او برویم. حضرت، نزد ابن عباس آمد و گفت : خدا را شکر و قدم نو رسیده مبارک! نامش را چه گذاشته ای؟ عرض کرد : ای امیر المؤمنین! آیا من به خود اجازه دهم نامی روی او بگذارم؟ شما برایش اسم بگذارید. حضرت فرمود : نوزاد را بیاور. او نوزاد را آورد. حضرت طفل را گرفت و کامش را برداشت و برایش دعا کرد و آن گاه او را به وی برگرداند و گفت : بگیرش ای پدر شاهان! من نام او را علی و کنیه اش را ابو الحسن گذاشتم.

ص :559


1- شرح نهج البلاغة: 7/148.

کنز العمّال عن حبیبِ بنِ أبی ثابتٍ :قالَ علیٌّ علیه السلام لِرجُلٍ : لا مُتَّ حَتّی تُدرِکَ فَتی ثَقیفٍ ! قیلَ : یا أمیرَ المؤمنینَ ، ما فَتی ثَقیفٍ ؟ قالَ : لَیُقالَنَّ لَهُ یَومَ القِیامَةِ : اِکفِنا زاویَةً مِن زَوایا جَهَنَّمَ ! رجُلٌ یَملِکُ عِشرینَ أو بِضعا و عِشرینَ سَنَةً لا یَدَعُ للّهِِ مَعصیَةً إلاّ ارتَکَبَها . (1)

شرح نهج البلاغة عن هرثمة بن سلیمٍ:غَزَونا مَع علیٍّ علیه السلام صِفِّینَ ، فلَمّا نَزَلَ بِکَربلاءَ صَلّی بِنا ، فلمّا سَلَّمَ رَفَعَ إلَیهِ مِن تُربَتِها فَشَمَّها ، ثُمّ قالَ : واها لکِ یا تُربَةُ ! لَیُحشَرَنَّ مِنکِ قَومٌ یَدخُلُونَ الجَنَّةَ بغیرِ حِسابٍ . (2)

کنز العمّال_ به نقل از حبیب بن أبی ثابت _: امام علی علیه السلام به مردی فرمود : نمیری تا جوان ثقفی را درک کنی! عرض شد : ای امیر المؤمنین! جوان ثقفی کیست؟ فرمود : روز قیامت به او گفته می شود : گوشه ای از گوشه های جهنّم را پر کن، او مردی است که بیست یا بیست و اندی سال فرمان می راند و در این مدت از ارتکاب هیچ معصیتی فرو گذار نمی کند.

شرح نهج البلاغة_ به نقل از هرثمة بن سلیم _: به همراه علی علیه السلام در جنگ صفین شرکت کردیم. چون در کربلا فرود آمدیم، حضرت با ما نماز گزارد و بعد از آن که سلام نمازش را داد، مشتی از خاک آن جا برداشت و بویید و سپس فرمود : خوشا تو ای خاک! هر آینه از تو گروهی محشور خواهند شد که بدون حسابرسی وارد بهشت می شوند.

ص :560


1- کنز العمّال : 31749.
2- شرح نهج البلاغة: 3/169 ، انظر أیضا: ص 169 _ 171.

مشکاة الأنوار عن أمیر المؤمنینَ علیه السلام قالَ:إنّ مِن وَرائکم قَوما یَلقَونَ فِیَّ مِن الأذی و التَّشدیدِ و القَتلِ و التَّنکیلِ ما لم یَلقَهُ أحَدٌ فی الاُمَمِ السالِفَةِ ، ألا و إنَّ الصابِرَ مِنهُم المُوقِنَ بِی العارِفَ فَضلَ ما یُؤتی إلَیهِ فِیَّ ، لَمَعی فی دَرجَةٍ واحِدَةٍ . ثُمّ تَنَفَّسَ الصُّعَداءَ ، فقالَ : آه آه ! علی تلکَ الأنفُسِ الزاکیَةِ ، و القُلوبِ الرضیّةِ المَرْضیَّةِ ، اُولئکَ أخِلاّئی ، هُم مِنّی و أنا مِنهُم . (1)

التشریف بالمنن :إنّ أمیرَ المؤمنینَ علیه السلام وَقَفَ بالکوفةِ فِی المَوضِعِ الذی صُلِبَ فیهِ زیدُ بنُ علیٍّ علیه السلام فبَکی حتَّی اخضَلَّت لِحیَتُهُ و بَکی الناسُ لبُکائهِ ، فقیلَ لَهُ : یا أمیرَ المؤمنینَ، مِمَّ بُکاؤکَ ؛ فقد أبکَیتَ أصحابَکَ ؟! فقال: أبکی إنّ رجُلاً مِن وُلدِی یُصلَبُ فی هذا المَوضِعِ . (2)

الإمامُ الحسنُ علیه السلام :قالَ علیٌّ لأهلِ الکوفةِ : اللّهُمَّ کما ائتَمَنتُهُم فَخانُونی ، و نَصَحتُ لَهُم فَغَشُّونِی ، فَسَلِّطْ علَیهِم فَتی ثَقیفٍ الذَّیّالَ المَیّالَ ! یَأکُلُ خَضِرَتَها ، و یَلبَسُ فَروَتَها ، یَحکُمُ فیها بحُکمِ الجاهِلیَّةِ _ قالَ الحسنُ علیه السلام _ : و ما خُلِقَ الحَجّاجُ یومَئذٍ . (3)

مشکاة الأنوار :امام علی علیه السلام فرمود : پس از شما مردمی خواهند آمد که در راه من چنان آزار و سختی و کشتار و شکنجه ای می بینند، که در میان امّتهای پیشین احدی چنان رنجی به خود ندیده است. هان! کسانی از آنان که شکیبایی ورزند و به حقانیت من یقین داشته باشند و ثوابی را که در راه من به آنها داده می شود بشناسند، با من هم درجه اند. حضرت سپس آه سردی کشید و فرمود : دریغ و درد، از آن جانهای پاک و دلهای خشنود [از خدا ]و مورد خشنودی [خدا]! آنان دوستان صمیمی منند. آنان از من هستند و من از آنهایم.

التشریف بالمنن :امیر المؤمنین علیه السلام در کوفه، جایی که [بعدها] زید بن علی [بن حسین] علیه السلام به دار آویخته شد، ایستاد و چنان گریست که محاسن مبارکش تر شد و مردم از گریه اش گریستند. عرض شد : ای امیر المؤمنین! علت گریه تان چیست، که یارانت را به گریه انداختی؟ فرمود : برای آن می گریم که مردی از فرزندان من در این نقطه به دار آویخته خواهد شد.

امام حسن علیه السلام :علی علیه السلام به مردم کوفه فرمود: «بار خدایا! من به آنها اعتماد کردم و آنها به من خیانت ورزیدند. من برای آنان خیرخواهی کردم و آنان با من دغلکاری کردند. پس جوان پر نخوت بیدادگرِ منحرفِ ثقیف را بر آنان مسلّط گردان! همان که سبزه (اموال) کوفه را می خورد و پوستین آن را می پوشد و به شیوه جاهلیت در میان آنان حکومت می کند». در آن روز حجّاج هنوز متولّد نشده بود.

ص :561


1- مشکاة الأنوار : 476/1595 .
2- التشریف بالمنن : 244/355 .
3- کنز العمّال : 31747.

3079 - ما رُویَ فِی المُغَیَّباتِ بِلَفظِ «سَیأتی»
3079 - روایاتی که با عبارت «به زودی می آید»از حوادث آینده خبر می دهند

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :سَیأتی علی اُمَّتِی زَمانٌ لا یَبقی مِن القرآنِ إلاّ رَسمُهُ ، و لا مِنَ الإسلامِ إلاّ اسمُهُ ، یُسَمَّونَ بهِ و هُم أبعَدُ الناسِ مِنهُ ، مَساجِدُهُم عامِرَةٌ و هِی خَرابٌ مِن الهُدی ، فُقَهاءُ ذلکَ الزَّمانِ شَرُّ فُقَهاءَ تحتَ ظِلِّ السماءِ ، مِنهُم خَرَجَتِ الفِتنَةُ و إلَیهِم تَعُودُ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :سَیَأتِی علی اُمَّتِی زمانٌ تَخبُثُ فیهِ سَرائرُهُم ، و تَحسُنُ فیهِ عَلانِیَتُهُم طَمَعا فِی الدنیا ، لا یُریدُونَ بهِ ما عندَ اللّهِ رَبِّهِم ، یکونُ دِینُهُم رِیاءً ، لا یُخالِطُهُم خَوفٌ ، یَعُمُّهُمُ اللّهُ مِنهُ بعِقابٍ فَیَدعُونَهُ دُعاءَ الغَریقِ فلا یَستَجِیبُ لَهُم ! (2)

3079

روایاتی که با عبارت «به زودی می آید» از حوادث آینده خبر می دهند

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :به زودی روزگاری بر امّت من فرا می رسد که از قرآن جز نوشته هایش و از اسلام جز نامش باقی نمی ماند. خود را مسلمان می نامند در حالی که دورترین مردم از اسلامند؛ مسجدهایشان [از بنا ]آباد است، اما از هدایت خراب (تُهی) می باشد. فقیهان (دین شناسان) آن روزگار بدترین فقیهانِ زیر این آسمان کبودند، فتنه و گمراهی از آنها بر می خیزد و [باز ]به آنها بر می گردد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :به زودی زمانی بر امّت من می آید که درونهایشان پلید است و ظاهرشان را نیکو می سازند و انگیزه شان در این ظاهر سازی طمع دنیاست، نه کسب آنچه [از رضایت و ثواب] نزد پروردگارشان، خداست. دینشان ریایی است و خوفی [از خدا] با وجود آنها آمیخته نیست. خداوند کیفری از خود را شامل حال همه آنها می کند و آنها او را مانند دعای غریق می خوانند، اما دعایشان

به اجابت نمی رسد!

ص :562


1- بحار الأنوار : 2/109/14.
2- الکافی : 8/306/476.

عنه صلی الله علیه و آله :سَیأتی علَی الناسِ زَمانٌ لا یُنالُ المُلکُ فیهِ إلاّ بالقَتلِ و التَّجَبُّرِ ، و لا الغِنی إلاّ بالغَصبِ و البُخلِ ، و لا المَحَبَّةُ إلاّ باستِخراجِ الدِّینِ و اتِّباعِ الهَوی ، فَمَن أدرَکَ ذلکَ الزمانَ فَصَبرَ علَی الفَقرِ و هُو یَقدِرُ علَی الغِنی ، و صَبَرَ علَی البِغْضَةِ و هُو یَقدِرُ علَی المَحَبَّةِ ، و صَبَرَ علَی الذُلِّ و هُو یَقدِرُ علَی العِزِّ ، آتاهُ اللّهُ ثَوابَ خَمسینَ صِدِّیقا مِمَّن صَدَّقَ بی . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :سیأتی مِن بَعدی أقوامٌ یَأکُلُونَ طَیِّباتِ الطَّعامِ و ألوانَها ، و یَرکَبُونَ الدَّوابَّ ، و یَتَزَیَّنُونَ بِزینَةِ المرأةِ لِزَوجِها ، و یَتَبرَّجونَ تَبَرُّجَ النِّساءِ ، و زِیُّهُم مِثلُ زِیِّ المُلوکِ الجَبابِرَةِ ، هُم مُنافِقُو هذهِ الاُمَّةِ فی آخِرِ الزَّمانِ ......... مَحاریبُهُم نِساؤهُم ، و شَرَفُهُم الدَّراهِمُ و الدَّنانیر . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :سَیَأتِی بَعدَکُم قَومٌ یَأکُلُونَ أطائبَ الدّنیا و ألوانَها ، و یَنکِحُونَ أجمَلَ النِّساءِ و ألوانَها ......... عاکِفینَ علَی الدنیا یَغدُونَ و یَروحونَ إلَیها ، اتَّخَذُوها آلِهَةً مِن دُونِ إلهِهِم . (3)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :به زودی روزگاری بر مردم فرا می رسد که در آن، حکومت جز با کشتار و خود کامگی، و ثروت و توانگری جز با غصب و بخل ورزی، و محبوبیّت جز با کنار گذاشتن دین و پیروی از هوا و هوس به دست نیاید. پس،هر کس آن زمان را درک کند و با آن که می تواند توانگر شود بر فقر و تهیدستی صبر کند و با آن که می تواند محبوبیّت را به دست آورد، بر بغض و نفرت [مردم ]شکیبایی ورزد و با آن که می تواند قدرت به چنگ آورد، بر ضعف و برکناری از قدرت صبر کند، خداوند ثواب پنجاه صدّیق از صدّیقانی که مرا تصدیق کرده اند به او عطا خواهد کرد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :به زودی بعد از من مردمانی می آیند که غذاهای لذیذ و رنگارنگ می خورند و مرکبها سوار می شوند و مانند زن که خودش را برای شوهرش بزک می کند، خویشتن را می آرایند و مانند زنان خود آرایی و جلوه گری می کنند و هیأتشان هیأت سلاطین متکبّر و گردن کش است. آنان منافقان آخر الزمان این امّت هستند ......... قبله های [آمال] آنان زنانشان است و شرافت و شخصیتشان درهم و دینار.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :به زودی بعد از شما مردمی می آیند، که غذاهای خوش مزه و رنگارنگ دنیا را می خورند و با زنان زیبا روی و رنگارنگ ازدواج می کنند ......... به دنیا سخت می چسبند و روز و شب رو سوی آن دارند و به جای خدایشان، دنیا را به خدایی می گیرند.

ص :563


1- بحار الأنوار : 18/147/8.
2- مکارم الأخلاق : 2/344/2660 .
3- تنبیه الخواطر : 1/155.

عنه صلی الله علیه و آله :سَیأتِی فی آخِرِ الزَّمانِ عُلَماءُ یُزَهِّدُونَ فِی الدنیا و لا یَزهَدُونَ ، و یُرَغِّبونَ فی الآخِرَةِ و لا یَرغَبُونَ ، و یَنهَونَ عنِ الدُّخولِ علَی الوُلاةِ و لا یَنتَهُونَ ، و یُباعِدُونَ الفُقَراءَ ، و یُقَرِّبونَ الأغنیاءَ ، اُولئکَ هُمُ الجَبّارُونَ أعداءُ اللّهِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :سیأتی زَمانٌ علی اُمَّتی یَفِرُّونَ مِن العُلَماءِ کما یَفِرُّ الغَنَمُ عنِ الذِّئبِ ، فَإذا کانَ کذلِکَ ابتَلاهُمُ اللّهُ تعالی بثلاثةِ أشیاءَ : الأوَّلُ : یَرفَعُ البَرَکَةَ مِن أموالِهِم ، و الثانی : سَلَّطَ اللّهُ علَیهِم سُلطانا جائرا ، و الثالث : یَخرُجُونَ مِن الدنیا بلا إیمانٍ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :سَیأتی علَیکُم زَمانٌ یُکفَأُ فیهِ الإسلامُ کما یُکفَأُ الإناءُ بما فیهِ . (3)

عنه علیه السلام :سَیأتی عَلَیکُم مِن بَعدی زَمانٌ لیسَ فی ذلکَ الزَّمانِ شَیءٌ أخفی من الحَقِّ و لا أظهَرَ من الباطِلِ و لا أکثَرَ من الکَذِبِ علَی اللّهِ تَعالی و رَسولِهِ صلی الله علیه و آله . (4)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :به زودی در آخر الزمان علمایی می آیند که مردم را به دل برکندن از دنیا می خوانند، اما خود زهد نمی ورزند. به آخرت ترغیب می کنند و خود بدان رغبت نمی کنند. از وارد شدن به دستگاه حکمرانان نهی می کنند، اما خود از این کار خودداری نمی ورزند. از تهیدستان دوری می کنند و به ثروتمندان نزدیک می شوند. اینان، همان جبّارانِ دشمن خدا هستند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :به زودی زمانی بر امّتم فرا می رسد، که از علمایشان می گریزند همان گونه که گوسفند از گرگ می گریزد . وقتی چنین شد خداوند متعال آنها را به سه چیز گرفتار کند : اول این که برکت را از اموال ایشان می گیرد. دوم این که پادشاهی ستمگر را بر آنان مسلّط می گرداند و سوم این که بی ایمان از دنیا می روند.

امام علی علیه السلام :به زودی زمانی بر شما فرا می رسد که در آن زمان اسلام واژگون می شود، همچنان که ظرف واژگون می شود و آنچه در آن است می ریزد.

امام علی علیه السلام :به زودی زمانی بر شما می آید که در آن زمان چیزی نا پیداتر از حق، و پیداتر از باطل، و شایعتر از دروغ بستن به خداوند متعال و رسول او صلی الله علیه و آله نیست.

ص :564


1- تنبیه الخواطر : 1/301.
2- جامع الأخبار : 356/995.
3- نهج البلاغة :الخطبة 103.
4- الکافی : 8/387/586 .

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :سَیأتی علَیکُم زَمانٌ لا یَنجُو فیهِ مِن ذَوی الدِّینِ إلاّ مَن ظَنُّوا أنّهُ أبلَهُ ، و صَبَّرَ نفسَهُ علی أن یقالَ (لَهُ) : إنّهُ أبلَهُ لا عَقلَ لَهُ . (1)

امام صادق علیه السلام :به زودی زمانی بر شما بیاید که در آن، از دین داران تنها کسی نجات یابد که مردم گمان برند او ابله است و خود را در برابر این جمله که : او ابله و بی خرد است، به شکیبایی وا دارد.

3080 - ما رُویَ فِی المُغَیَّباتِ بِلَفظِ «یَأتی»
3080 - روایاتی که با عبارت «می آید» ازحوادث آینده خبر می دهند

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :یأتی زَمانٌ علی اُمَّتی اُمَراؤهُم یکونُونَ علَی الجَورِ ، و عُلَماؤهُم علَی الطَّمَعِ ، و عُبّادُهُم علَی الرِّیاءِ ، و تُجّارُهُم علَی أکلِ الرِّبا ، و نِساؤهُم علَی زِینَةِ الدنیا ، و غِلمانُهُم فِی التَّزویجِ،فعِندَ ذلکَ کَسادُ اُمَّتی ککَسادِ الأسواقِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :یَأتِی علَی الناسِ زَمانٌ لا یُبالی الرجُلُ ما تَلِفَ مِن دینِهِ إذا سَلِمَت لَهُ دُنیاهُ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :یأتی علَی الناسِ زَمانٌ یکونُ الناسُ فیه ذِئابا ، فَمَن لم یکن ذِئبا أکَلَتهُ الذِّئابُ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :یَأتی علَی الناسِ زَمانٌ إذا سَمِعتَ باسمِ رَجُلٍ خَیرٌ مِن أن تَلقاهُ ، فإذا لَقِیتَهُ خَیرٌ مِن أن تُجَرِّبَهُ ، و لو جَرَّبتَهُ أظهَرَ لکَ أحوالاً ، دِینُهُم دَراهِمُهُم ، و هِمَّتُهُم بُطونُهُم ، و قِبلَتُهُم نِساؤهُم ، یَرکَعونَ للرَّغیفِ و یَسجُدُونَ للدِّرهَمِ ، حَیاری سُکاری لا مُسلِمینَ و لا نَصاری! (5)

3080

روایاتی که با عبارت «می آید» از حوادث آینده خبر می دهند

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :زمانی بر امّت من می آید که زمام دارانشان ستمگرند و عُلمایشان طمعکار و عابدانشان ریاکار و بازرگانانشان ربا خوار و زنانشان در پی زیور دنیا و پسرانشان در تزویج. در چنین روزگاری [بازار] امّت من، مانند کسادی بازارها، کساد و بی رونق است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :زمانی بر مردم می آید که اگر دنیایِ مرد به سلامت باشد، از بین رفتن دینش برای او اهمیتی ندارد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :زمانی بر مردم می آید که در آن زمان مردم گرگ هستند. بنا بر این، اگر کسی گرگ نباشد، گرگها او را می خورند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :زمانی بر مردم می آید که اگر نام کسی را بشنوی بهتر از این است که او را ببینی و اگر او را ببینی بهتر از این است که وی را بیازمایی؛ چه اگر او را بیازمایی حالاتی [ناخوشایند] بر تو آشکار کند. دین آنها درهم هایشان است و همّ و غمشان شکمهایشان و قبله شان زنانشان. برای گرده ای نان، خم می شوند و برای درهم به خاک می افتند. سرگشته اند و مست. نه مسلمانند و نه ترسا.

ص :565


1- الکافی : 2/117/5.
2- جامع الأخبار : 356/997.
3- بحار الأنوار : 77/157/136.
4- تحف العقول : 54.
5- بحار الأنوار : 74/166/31.

عنه صلی الله علیه و آله :یَأتی علَی الناسِ زَمانٌ الصابِرُ علی دِینِهِ مِثلُ القابِضِ علَی الجَمرَةِ بِکَفِّهِ ، (فإن کانَ فی ذلکَ الزَّمانِ ذِئبا و إلاّ أکَلَتهُ الذِّئابُ) . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :و الذی بَعَثَنی بالحَقِّ لَیأتی علَی الناسِ زَمانٌ یَستَحِلُّونَ الخَمرَ یُسَمُّونَهُ النَّبیذَ ، علَیهِم لَعنَةُ اللّهِ و المَلائکةِ و الناسِ أجمَعینَ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :یَأتی علَی الناسِ زَمانٌ یَخلُقُ القرآنُ فی قُلوبِ الرِّجالِ کما تَخلُقُ الثِّیابُ علَی الأبدانِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :سیَأتی زَمانٌ علی اُمَّتی لا یَعرِفُونَ العُلَماءَ إلاّ بثَوبٍ حَسَنٍ ، و لا یَعرِفُونَ القرآنَ إلاّ بصَوتٍ حَسَنٍ ، و لا یَعبُدُونَ اللّهَ إلاّ فی شَهرِ رَمَضانَ ، فإذا کانَ کذلِکَ سَلَّطَ اللّهُ علَیهِم سُلطانا لا عِلمَ لَهُ ، و لا حِلمَ لَهُ ، و لا رَحمَ لَهُ . (4)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :زمانی بر مردم می آید که شکیبایِ بر دین، مانند کسی است که اخگری را در کف خویش گرفته باشد؛ در آن زمان اگر انسان گرگ باشد [ می تواند زندگی کند] و گر نه گرگها او را می خورند !

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سوگند به آن که مرا به حق برانگیخت، قطعا زمانی بر مردم فرا رسد، که شراب را حلال شمرند و نام نبیذ روی آن می گذارند. لعنت خدا و همه فرشتگان و مردم بر آنان باد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :روزگاری بر مردم بیاید که قرآن در دلهای مردم کهنه و فرسوده شود، همچنان که لباسها بر بدنها کهنه و فرسوده می شود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بزودی زمانی بر امّت من بیاید که علما را جز به لباس نیکو نشناسند و قرآن را جز به صدای خوش و خدا را جز در ماه رمضان عبادت نکنند. پس، هرگاه چنین زمانی فرا رسد، خداوند فرمانروایی بر آنان مسلّط گرداند که نه علم دارد و نه بردباری و نه رحم.

ص :566


1- مستدرک الوسائل : 12/330/14215 و ما بین الهلالین أثبتناه من الهامش نقلاً عن إحدی نُسخ الکتاب ؛ لکونها من عبارة المتن .
2- بحار الأنوار:77/102/1.
3- . تنبیه الخواطر : 1/217.
4- جامع الأخبار : 356/998 .

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :یَأتی علَی الناسِ زَمانٌ عَضُوضٌ ، یَعَضُّ المُوسِرُ فیهِ علی ما فی یَدَیهِ و لم یُؤمَرْ بذلکَ ، قالَ اللّهُ سبحانَهُ : «و لا تَنْسَوُا الفَضْلَ بَیْنَکُم» (1) تُنهَدُ فیهِ الأشرارُ ، و تُستَذَلُّ الأخیارُ ، و یُبایَعُ المُضطَرُّونَ ، و قد نَهی رسولُ اللّهِ عن بَیعِ المُضطَرِّینَ . (2)

عنه علیه السلام :یَأتی علَی الناسِ زَمانٌ لا یُقَرَّبُ فیهِ إلاّ الماحِلُ ، و لا یُظَرَّفُ فیهِ إلا الفاجِرُ ، و لا یُضَعَّفُ فیهِ إلاّ المُنصِفُ ، یَعُدُّونَ الصَّدقَةَ فیهِ غُرما ، و صِلَةَ الرَّحِمِ مَنّا ، و العِبادَةَ استِطالَةً علَی الناسِ! (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :یأتی علَی الناسِ زَمانٌ لیسَ فیهِ شیءٌ أعَزَّ مِن أخٍ أنِیسٍ، و کَسبِ دِرهَمِ حلالٍ . (4)

امام علی علیه السلام :روزگاری دشوار و گزنده بر مردم بیاید که در آن، توانگر، مال خویش را به دندان گیرد (انفاق نکند) در حالی که به این کار فرمان داده نشده، بلکه خداوند سبحان فرموده است : «احسان کردن به یکدیگر را فراموش نکنید». در آن زمان بَدان بلند پایه گردند و نیکان به ضعف و خواری کشیده شوند. و با مردمان مضطرّ و درمانده معامله شود در حالی که پیامبر خدا از معامله با درماندگان نهی فرموده است.

امام علی علیه السلام :زمانی بر مردم بیاید، که در آن زمان جز سخنْ چین، کسی مقرّب و محبوب نباشد و جز نابکار را زیرک نشمرند و جز منصف را ناتوان و زبون ندانند. در آن زمان صدقه (زکات) را خسارت می شمارند و صله رحم را منّتی که بر خویشان می نهند و عبادت را مایه برتری بر مردم.

امام صادق علیه السلام :زمانی بر مردم می آید، که در آن زمان چیزی کمیابتر از برادریْ همدم و به دست آوردن درهمی حلال نیست.

ص :567


1- . البقرة : 237 .
2- نهج البلاغة : الحکمة 468 .
3- نهج البلاغة : الحکمة 102 .
4- بحار الأنوار : 78/251/102.

عنه علیه السلام :یَأتی علَی النّاسِ زَمانٌ مَن سَألَ النّاسَ عاشَ و مَن سَکَتَ ماتَ . (1)

امام صادق علیه السلام :زمانی بر مردم می آید که هر کس دست خواهش به سوی مردم دراز کند زنده می ماند و هر کس خاموش ماند می میرد.

3081 - النَّبِیُّ یَعلَمُ الغَیبَ بِتَعلیمِ اللَّهِ
3081 - پیامبر با تعلیم خداوند، از غیب خبر دارد

الکتاب :

«عالِمُ الغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلَی غَیْبِهِ أحَدا * إلاّ مَنِ ارْتَضَی مِنْ رَسُولٍ فَإنَّهُ یَسْلُکُ مِن بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَدا» . (2)

الحدیث :

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنَّ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله ضَلَّت ناقَتُهُ ، فقالَ الناسُ فیها : یُخبِرُنا عن السَّماءِ و لا یُخبِرُنا عَن ناقَتِهِ ! فَهَبَطَ علَیهِ جَبرَئیلُ فقالَ : یا محمّدُ ، ناقَتُکَ فی وادِی کذا و کذا ، مَلفوفٌ خِطامُها بشَجَرَةِ کذا و کذا . قالَ : فَصَعِدَ المِنبَرَ ، فَحَمِدَ اللّهَ و أثنی علَیهِ و قالَ : یا أیُّها الناسُ ، أکثَرتُم عَلَیَّ فی ناقَتی ، ألا و ما أعطانیَ اللّهُ خَیرٌ مِمّا أخَذَ مِنّی ، ألا و إنَّ ناقَتی فی وادِی کذا و کذا ، مَلفوفٌ خِطامُها بشَجَرةِ کذا و کذا ، فَابتَدَرَها الناسُ فَوَجَدوها کما قالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله . (3)

3081

پیامبر با تعلیم خداوند، از غیب خبر دارد

قرآن :

«دانای نهان است و کسی را بر غیب خود آگاه نمی کند ، جز پیامبری را که از او خشنود باشد، که [در این صورت ]برای او از پیش رو و از پشت سرش، نگاهبانانی بر خواهد گماشت».

حدیث :

امام صادق علیه السلام :ناقه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله گم شد. مردم گفتند : برایمان از آسمان خبر می دهد، اما از شترش خبرمان نمی دهد [و نمی داند کجاست]! پس، جبرئیل بر حضرت فرود آمد و گفت : ای محمّد! ناقه ات در فلان و بهمان درّه است و مهارش به چنین و چنان درخت پیچ خورده است. پس، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله منبر رفت و خدا را حمد و ثنا گفت و فرمود : هلا ای مردم! شما درباره [گم شدن] ناقه من حرفها زدید. بدانید که آنچه خداوند به من داد، بهتر از آن چیزی است که از من گرفت. بدانید که ناقه من در چنین و چنان وادی است و مهارش به چنین و چنان درخت پیچ خورده است. مردم به طرف ناقه شتافتند و دیدند همان گونه است که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرموده بود.

ص :568


1- الکافی : 4/46/1 .
2- الجنّ : 26 ، 27.
3- بحار الأنوار : 18/129/38.

عنه علیه السلام :ضَلَّت ناقَةُ رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله فی غَزوَةِ تَبُوکَ ، فقالَ المُنافقونَ : یُحَدِّثُنا عَنِ الغَیبِ و لا یَعلَمُ مَکانَ ناقَتِهِ ! فأتاهُ جَبرَئیلُ علیه السلام فَأخبَرَهُ بما قالوا ، و قالَ : إنَّ ناقَتَکَ فی شِعْبِ کذا ، مُتَعَلِّقٌ زِمامُها بشَجَرَةِ بَحرٍ . فَنادی رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : الصلاةَ جامِعَةً، قالَ : فاجتَمَعَ الناسُ ، فقالَ : أیُّها الناسُ ، إنّ ناقَتی بِشِعبِ کذا ، فَبادَرُوا إلَیها حتّی أتَوها . (1)

عنه علیه السلام :إنَّ ناقَتَهُ [النَّبِیّ صلی الله علیه و آله ] افتُقِدَت، فَأرجَفَ (2) المُنافقونَ ، فقالوا : یُخبِرُنا بأسرارِ السَّماءِ و لا یَدرِی أینَ ناقَتُهُ ! فَسَمِعَ صلی الله علیه و آله ذلکَ فقالَ: إنّی و إن اُخبِرْکُم بِلَطائفِ السَّماءِ لکنِّی لا أعلَمُ مِن ذلکَ إلاّ ما عَلَّمَنی اللّهُ ، فلمّا وَسوَسَ إلَیهِمُ الشیطانُ بذلکَ دَلَّهُم علی حالِها ، و وَصَفَ لَهُمُ الشَّجرَةَ التی هِی مُتَعَلِّقَةٌ بها ، فَأتَوها فَوَجَدُوها علی ما وَصَفَ قد تَعَلَّقَ خِطامُها بِشَجَرَةٍ أشارَ إلَیها . (3)

امام صادق علیه السلام :در جنگ تبوک ناقه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله گم شد. منافقان گفتند : برای ما از غیب می گوید اما جای شترش را نمی داند! جبرئیل بر پیامبر صلی الله علیه و آله فرود آمد و گفته منافقان را به اطلاع حضرت رساند و گفت : ناقه ات در فلان درّه می باشد و مهارش به درخت تنومندی گیر کرده است. پس پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ندای نماز جماعت سر داد. مردم جمع شدند. حضرت فرمود : ای مردم! ناقه من در فلان درّه است. مردم به طرف آن شتافتند و شتر را یافتند.

امام صادق علیه السلام :ناقه پیامبر صلی الله علیه و آله گم شد.

منافقان دست به تبلیغات سوء زدند و گفتند : او از اسرار آسمان به ما خبر می دهد، اما نمی داند ناقه اش کجاست. حضرت این سخن را شنید و فرمود : درست است که من از اسرار آسمان به شما خبر می دهم، اما از این اسرار جز آن چه را که خداوند به من آموخته باشد، نمی دانم. چون مردم در این باره دستخوش وسوسه شیطان شدند، پیامبر آنان را از حال ناقه خود آگاهانید و نشانیهای درختی را که [مهار ]شتر به آن گره خورده بود به ایشان داد. مردم رفتند و دیدند که ماده شتر، همان گونه که پیامبر فرموده بود، مهارش به درختی با همان نشانیها آویخته شده است.

ص :569


1- قصص الأنبیاء : 308/408.
2- أرجف القوم : إذا خاضوا فی الأخبار السیّئة و ذکر الفتن (لسان العرب : 9/113) .
3- الخرائج و الجرائح : 1/30/25.

3082 - الإمامُ وعِلمُ الغَیبِ
3082 - امام و علم غیب

الکتاب :

«یَعْلَمُ ما بَیْنَ أیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا یُحِیطُونَ بِشَیْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إلاَّ بِما شاءَ » . (1)

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ لَمّا قالَ لَهُ بعضُ أصحابِهِ (و کانَ کَلبِیّا) : لَقَد اُعطِیتَ یا أمیرَ المؤمنینَ عِلمَ الغَیبِ ، فَضَحِکَ علیه السلام _: یا أخا کَلبٍ، لیسَ هُو بعِلمِ غَیبٍ ، و إنّما هُو تَعَلُّمٌ مِن ذِی عِلمٍ ، و إنَّما عِلمُ الغَیبِ عِلمُ الساعَةِ ، و ما عَدَّدَهُ اللّهُ سبحانَهُ بقولِهِ : «إِنَّ اللّهَ عِندَهُ عِلمُ السّاعَةِ و یُنَزِّلُ الغَیثَ و یَعْلَمُ ما فی الأرْحامِ» (2) فَیَعلَمُ اللّهُ سبحانَهُ ما فی الأرحامِ مِن ذَکَرٍ أو اُنثی ، و قَبیحٍ أو جَمیلٍ ، و سَخیٍّ أو بَخیلٍ ، و شَقیٍّ أو سَعیدٍ ، و مَن یکونُ فِی النارِ حَطبا ، أو فِی الجِنانِ للنَّبیِّینَ مُرافِقا ، فهذا عِلمُ الغَیبِ الذی لا یَعلَمُهُ أحَدٌ إلاّ اللّهُ ، و ما سِوی ذلکَ فَعِلمٌ عَلَّمَهُ اللّهُ نَبِیَّهُ فَعَلَّمَنیهِ ، و دَعا لِی بأن یَعِیَهُ صَدرِی ، و تَضطَمَّ علَیهِ جَوانِحی . (3)

3082

امام و علم غیب

قرآن :

«آنچه در پیش روی آنان و آنچه در پشت سرشان است، می داند. و به چیزی از علم او احاطه نمی یابند مگر به آن چه او خود بخواهد».

حدیث :

امام علی علیه السلام_ وقتی یکی از یاران ایشان [از قبیله کلب] به آن حضرت عرض کرد : «ای امیر المؤمنین! علم غیب به تو داده شده است»، پس از خنده ای _فرمود : ای مرد کلبی! این علم غیب نیست، بلکه بر اثر فرا گرفتن از صاحب علمی است. علم غیب، علم داشتن به زمان قیامت است و آنچه خداوند سبحان آنها را بر شمرده و فرموده است : «همانا علم قیامت نزد خداست و باران فرو می فرستد و آنچه را که در زهدانهاست، می داند». پس خداوند سبحان می داند که جنینی که در زهدانها[ی مادران ]است آیا پسر است یا دختر، زشت است یا زیبا، بخشنده است یا بخیل، بدبخت است یا خوشبخت. و می داند که چه کسی هیزم آتش جهنم است، یا در بهشت یار و همراه پیامبران. اینهاست علم غیبی که هیچ کس جز خداوند آنها را نمی داند. سوای اینها دانشی است که خداوند به پیامبرش آموخت و او هم آنها را به من یاد داد و برایم دعا کرد که سینه ام آن را نگه دارد و پهلوهایم آن را در میان گیرد.

ص :570


1- البقرة : 255.
2- لقمان : 34 .
3- نهج البلاغة :الخطبة 128.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لمّا سُئلَ : هل یَعلَمُ الإمامُ بالغَیبِ _: لا ، و لکن إذا أرادَ أن یَعلَمَ الشیءَ أعلَمَهُ اللّهُ ذلکَ . (1)

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام_ لَمّا سَألَهُ رَجُلٌ مِن أهلِ فارِسَ : أ تَعلَمُونَ الغَیبَ؟ _: قالَ أبو جعفرٍ علیه السلام یُبسَطُ لَنا العِلمُ فَنَعلَمُ ، و یُقبَضُ عنّا فلا نَعلَمُ . و قالَ : سِرُّ اللّهِ عَزَّ و جلَّ أسَرَّهُ إلی جَبرَئیلَ علیه السلام ، و أسَرَّهُ جَبرَئیلُ إلی محمّدٍ صلی الله علیه و آله ، و أسَرَّهُ محمّدٌ إلی مَن شاءَ اللّهُ . (2)

(3)

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به این پرسش که آیا امام غیب می داند _فرمود : نه، اما هرگاه بخواهد چیزی را بداند، خداوند آن را به او می آموزد.

امام کاظم علیه السلام_ در پاسخ به مردی از ایرانیان که پرسید : آیا شما غیب می دانید؟ _فرمود : امام باقر علیه السلام فرمود : چون علم [الهی ]برای ما گشوده شود، می دانیم و هرگاه بر ما بسته شود، نمی دانیم. و فرمود : علم، راز خدای عزّ و جلّ است که آن را با جبرئیل علیه السلام در میان گذاشت و جبرئیل با محمّد صلی الله علیه و آله در میان گذاشت و محمّد با هر که خواست آن را در میان نهاد.

ص :571


1- الکافی : 1/257/4.
2- الکافی : 1/256/1.
3- (انظر) الإمامة العامّة : باب 163. بحار الأنوار : 26 / 18 «أبواب علوم الأئمّة»ص 2 / 172 / باب 23.

ص :572

400 - الغِیبة

400 - غیبت

اشاره

(1)

(2)

ص :573


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 75 / 220 باب 66 «الغِیبة». وسائل الشیعة : 8 / 596 باب 152 «تحریم اغتیاب المؤمن». کنز العمّال : 3 / 584 «الغیبة». کنز العمّال : 3 / 595 ، 870 «رُخَص الغِیبة». شرح نهج البلاغة: 9 / 60 «أقوال مأثورة فی ذمّ الغیبة».
2- انظر: عنوان 246 «الاستماع» ، 70 «التجسّس». 344 «العِرض» ، 380 «العیب». الحسد : باب 856 ، الرِّبا : باب 1441.

3083 - النَّهیُ عنِ الغیبةِ
3083 - نهی از غیبت

الکتاب :

«وَ لا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضا أ یُحِبُّ أحَدُکُمْ أنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أخِیهِ مَیْتا فَکَرِهْتُمُوهُ وَ اتَّقُوا اللّهَ إنَّ اللّهَ تَوَّابٌ رَحِیمٌ» . (1)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ فی خُطبَةِ حِجّةِ الوَداعِ _: أیّها الناسُ ، إنَّ دِماءَکُم و أموالَکُم و أعراضَکُم علَیکُم حَرامٌ ، کَحُرمَةِ یَومِکُم هذا فی شَهرِکُم هذا فی بَلَدِکُم هذا ، إنَّ اللّهَ حَرَّمَ الغِیبَةَ کما حَرَّمَ المالَ و الدمَ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله_ لَمّا قالَت لَهُ عائشةُ : حَسبُکَ مِن صَفِیَّةَ کذا و کذا ! تَعنِی قَصیرَةً _: لقد قلتِ کَلِمَةً لو مُزِجَت بماءِ البَحرِ لَمَزَجَتهُ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :مَرَرتُ لیلةَ اُسرِیَ بی علی قَومٍ یَخمِشُونَ وُجوهَهُم بأظفارِهمِ ، فقلتُ : یا جَبرَئیلُ ، مَن هؤلاءِ ؟ فقالَ : هؤلاءِ الذینَ یَغتابُونَ الناسَ و یَقَعُونَ فی أعراضِهِم . (4)

3083

نهی از غیبت

قرآن :

«از یکدیگر غیبت نکنید؛ آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده اش را بخورد؟ آن را ناخوش دارید. [پس ]از خدا بترسید، که خدا توبه پذیر مهربان است».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در خطبه حجة الوداع _فرمود: ای مردم! همانا خونها و اموال و اَعراض شما بر شما حرام (محترم) است، همچون حرمت این روزِ شما در این ماهِ شما در این شهرِ شما. هر آینه خداوند غیبت را حرام کرد، همچنان که مال و خون را حرام گردانید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در پاسخ به عایشه که به آن حضرت گفت : تو را از صفیّه همین بس که چنین و چنان است و مقصودش این بود که قد کوتاه است _فرمود : هر آینه سخنی گفتی که اگر با آب دریا آمیخته شود، آن را می آلاید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در شب معراج، مردمی را دیدم که چهره های خود را با ناخنهایشان می خراشند. پرسیدم : ای جبرئیل! اینها کیستند؟ گفت : اینها کسانی هستند که از مردم غیبت می کنند و آبرویشان را می برند.

ص :574


1- الحجرات : 12.
2- شرح نهج البلاغة: 9/62.
3- کنز العمّال : 8040.
4- تنبیه الخواطر : 1/115.

عنه صلی الله علیه و آله :لمّا عُرِجَ بی مَرَرتُ بقَومٍ لَهُم أظفارٌ مِن نُحاسٍ ، یَخمِشُونَ وُجوهَهُم و صُدورَهُم ! فقلتُ : مَن هؤلاءِ یا جِبریلُ ؟ قالَ : هؤلاءِ الذینَ یَأکُلونَ لُحومَ الناسِ و یَقَعونَ فی أعراضِهِم . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :تَرکُ الغِیبَةِ أحَبُّ إلَی اللّهِ عَزَّ و جلَّ مِن عَشرَةِ آلافِ رَکعَةٍ تَطَوُّعا . (2)

الترغیب و الترهیب :قالَ رسولُ اللّه صلی الله علیه و آله : الغِیبَةُ أشَدُّ مِن الزِّنا ، قیلَ : و کیفَ ؟ قالَ : الرجلُ یَزنی ثُمّ یَتوبُ فَیَتُوبُ اللّهُ علَیهِ ، و إنّ صاحِبَ الغِیبَةِ لا یُغفَرُ لَهُ حتّی یَغفِرَ لَهُ صاحِبُهُ . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الغِیبَةُ جُهدُ العاجِزِ . (4)

عنه علیه السلام :الغِیبَةُ آیَةُ المُنافِقِ . (5)

عنه علیه السلام :إیّاکَ أن تَجعَلَ مَرکَبَکَ لِسانَکَ فی غِیبَةِ إخوانِکَ ، أو تَقولَ ما یَصیرُ علَیکَ حُجّةً ، و فی الإساءَةِ إلَیکَ عِلّةً . (6)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :چون به معراج بُرده شدم، بر مردمی گذشتم که ناخنهایی از مس داشتند و چهره ها و سینه های خود را ناخن می کشیدند! پرسیدم : اینها کیستند، ای جبرئیل؟ گفت : اینان کسانی هستند که گوشتِ مردم را می خورند و با آبروی آنها بازی می کنند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :غیبت نکردن نزد خداوند عزّ و جلّ، محبوبتر از ده هزار رکعت نماز مستحبی است.

الترغیب و الترهیب :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : غیبت کردن بدتر از زناست. عرض شد : چگونه؟ فرمود : مرد زنا می کند و سپس توبه می نماید و خدا توبه اش را می پذیرد. اما غیبتگر آمرزیده نمی شود، تا زمانی که غیبت شونده او را ببخشد.

امام علی علیه السلام :غیبت کردن، کار شخص ناتوان است.

امام علی علیه السلام :غیبت کردن، نشانه منافق است.

امام علی علیه السلام :زنهار که زبانت را در غیبت کردن از برادرانت مرکب خویش سازی، یا چیزی بگویی که حجّتی بر ضدّ تو شود و بهانه ای برای بدی کردن به تو گردد.

ص :575


1- الترغیب و الترهیب : 3/510/21.
2- بحار الأنوار : 75/261/66.
3- الترغیب و الترهیب : 3/511/24.
4- نهج البلاغة : الحکمة 461 .
5- غرر الحکم : 899.
6- غرر الحکم : 2724.

عنه علیه السلام :إیّاکَ و الغِیبةَ ؛ فإنّها تُمَقِّتُکَ إلَی اللّهِ و الناسِ ، و تُحبِطُ أجرَکَ . (1)

عنه علیه السلام :العاقِلُ مَن صانَ لِسانَهُ عنِ الغِیبَةِ . (2)

عنه علیه السلام :لا تُعَوِّدْ نفسَکَ الغِیبَةَ ؛ فإنّ مُعتادَها عَظیمُ الجُرمِ . (3)

عنه علیه السلام :أبغَضُ الخَلائقِ إلَی اللّهِ المُغتابُ . (4)

عنه علیه السلام :مِن أقبَحِ اللُّؤمِ غِیبَةُ الأخیارِ . (5)

عنه علیه السلام_ فِی النَّهیِ عن غِیبَةِ الناسِ _: و إنّما یَنبَغِی لأهلِ العِصمَةِ و المَصنوعِ إلَیهِم فِی السلامَةِ أن یَرحَموا أهلَ الذُّنوبِ و المَعصیَةِ ، و یکونَ الشُّکرُ هُو الغالِبَ علَیهِم ، و الحاجِزَ لَهُم عَنهُم ، فکیفَ بالعائبِ الذی عابَ أخاهُ و عَیَّرَهُ بِبَلواهُ ؟! أ ما ذَکَرَ مَوضِعَ سَترِ اللّهِ علَیهِ مِن ذُنوبِهِ ممّا هُو أعظَمُ مِن الذَّنبِ الذی عابَهُ بهِ ؟ ! و کیفَ یَذُمُّهُ بذَنبٍ قد رَکِبَ مِثلَهُ ؟ ! فإن لم یَکُنْ رَکِبَ ذلکَ الذَّنبَ بعَینِهِ فَقد عَصَی اللّهَ فیما سِواهُ مِمّا هو أعظَمُ مِنهُ . و ایمُ اللّهِ ، لَئن لم یَکُن عَصاهُ فِی الکبیرِ و عَصاهُ فِی الصغیرِ لَجَراءَتُهُ علی عَیبِ الناسِ أکبَرُ ! (6)

امام علی علیه السلام :از غیبت کردن بپرهیز؛ که این کار ، تو را نزد خدا و مردم مبغوض می سازد و پاداشت را بر باد می دهد.

امام علی علیه السلام :خردمند، کسی است که زبانش را از غیبت نگه دارد.

امام علی علیه السلام :خودت را به غیبت کردن عادت مده؛ زیرا شخص معتاد به غیبت گویی گناهش بسیار بزرگ است.

امام علی علیه السلام :منفورترین مردم نزد خدا، غیبتگر است.

امام علی علیه السلام :از زشت ترین فرو مایگیها، غیبت کردن از نیکان است.

امام علی علیه السلام_ در نهی از غیبت کردن از مردم _فرمود : افراد پاکدامن و برخوردار از نعمت پرهیزگاری باید و بجاست که با گنه ورزان و معصیت کاران مهربان و دلسوز باشند و سپاسگزاری [ به خاطر نعمت پاکدامنی و پرهیزگاری] بر ایشان چیره باشد و مانع غیبت آنها از گنهکاران شود. [حال چه رسد به عیبجویی] و چگونه از برادر خویش عیبجویی می کند و او را به گناهش سرزنش می نماید؟ مگر به یاد نمی آورد مقام ستّاری خدا را که گناه او را پوشاند، گناهی که بزرگتر از گناه آن برادری است که او را بدان سرزنش می کند! چگونه او را به خاطر گناهی نکوهش می کند که خودش چونان گناهی را مرتکب شده است؟ و اگر عین آن گناه را نکرده باشد، بی گمان با گناهی بزرگتر از آن، خدا را نافرمانی کرده است. به خدا سوگند که اگر با گناه بزرگی خدا را نافرمانی نکرده، و در گناه کوچکی او را نافرمانی کرده باشد، بی گمان همین گستاخی او در عیب گویی از مردم بزرگترین گناه است!

ص :576


1- غرر الحکم : 2632.
2- غرر الحکم : 1955.
3- غرر الحکم : 10300.
4- غرر الحکم : 3128.
5- غرر الحکم : 9311.
6- نهج البلاغة :الخطبة 140.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لا تَغتَبْ فتُغتَبُ ، و لا تَحفِرْ لِأخِیکَ حُفرَةً فَتَقَعَ فیها ؛ فإنَّکَ کما تَدینُ تُدانُ . (1)

عنه علیه السلام :لا یَطمَعَنَّ ......... المُغتابُ فی السلامَةِ . (2)

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :مَلعونٌ مَنِ اغتابَ أخاهُ . (3)

امام صادق علیه السلام :غیبت نکن، که از تو غیبت می شود. و برای برادرت چاه مکن که خود در آن می افتی؛ زیرا به هر دست بدهی، با همان دست پس می گیری.

امام صادق علیه السلام :غیبتگر . . .، نباید چشمِ طمع به سلامت داشته باشد.

امام کاظم علیه السلام :ملعون است کسی که از برادرش غیبت کند.

3084 - عاقِبَةُ الغیبَةِ
3084 - فرجام غیبت

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اِجتَنِبِ الغِیبَةَ ؛ فإنّها إدامُ کِلابِ النارِ . (4)

عنه علیه السلام :الغِیبَةُ قُوتُ کِلابِ النارِ . (5)

الإمامُ الحسینُ علیه السلام_ لِرجُلٍ اغتابَ عِندَهُ رجُلاً _: یا هذا، کُفَّ عنِ الغِیبَةِ؛ فإنّها إدامُ کِلابِ النارِ . (6)

3084

فرجام غیبت

امام علی علیه السلام :از غیبت کردن دوری کن؛ زیرا غیبت نواله سگهای دوزخ است.

امام علی علیه السلام :غیبت، خورش سگهای دوزخ است.

امام حسین علیه السلام_ به مردی که در حضور ایشان از دیگری غیبت کرد _فرمود : ای مرد! دست از غیبت بردار؛ زیرا غیبت خورش سگهای دوزخ است.

ص :577


1- بحار الأنوار : 75/249/16.
2- الخصال : 434/20.
3- بحار الأنوار : 78/333/9.
4- بحار الأنوار : 75/248/13.
5- غرر الحکم : 1144.
6- تحف العقول : 245.

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :إیّاکُم و الغِیبَةَ ؛ فإنّها إدامُ کِلابِ النارِ . (1)

عنه علیه السلام :_ لَمّا سَمِعَ رجُلاً یَغتابُ آخَرَ _: إنَّ لِکُلِّ شیءٍ إداما ، و إدامُ کِلابِ الناسِ الغِیبَةُ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :قالَ رَجُلٌ لعلیِّ بنِ الحسینِ علیهما السلام : إنَّ فُلانا یَنسُبُکَ إلی أنّکَ ضالٌّ مُبتدِعٌ ! فقالَ لَهُ علیُّ بنُ الحسینِ علیهما السلام : ما رَعَیتَ حقَّ مُجالَسَةِ الرجُلِ حیثُ نَقَلتَ إلَینا حَدیثَهُ ، و لا أدَّیتَ حَقِّی حیثُ أبلَغتَنی عن أخی ما لَستُ أعلَمُهُ ! ......... إیّاکَ و الغِیبَةَ فإنّها إدامُ کِلابِ النارِ ، وَ اعلَمْ أنّ مَن أکثَرَ مِن ذِکرِ عُیوبِ الناسِ شَهِدَ علَیهِ الإکثارُ أنّهُ إنّما یَطلُبُها بقَدرِ ما فیهِ . (3)

عنه علیه السلام :إیّاکَ و الغِیبَةَ ؛ فإنّها إدامُ کِلابِ النارِ . (4)

امام زین العابدین علیه السلام :زنهار از غیبت، که آن خورش سگهای دوزخ است.

امام زین العابدین علیه السلام_ وقتی شنید که مردی غیبت می کند _فرمود : هر چیزی نانخورشی دارد و نانخورشِ مردمان سگ صفت، غیبت است.

امام صادق علیه السلام :مردی به علی بن الحسین علیهما السلام گفت : فلانی به شما نسبت می دهد که گمراه و بدعت گذار هستی. علی بن الحسین به او فرمود: حقّ همنشینی با آن مرد را پاس نداشتی؛ زیرا سخن او را به ما منتقل کردی. حقّ مرا نیز به جا نیاوردی زیرا از برادرم چیزی به من رساندی که من آن را نمی دانستم! ......... از غیبت بپرهیز، که آن نواله سگهای دوزخ است و بدان کسی که از مردم زیاد عیب گویی کند، این عیب گویی زیاد بر این نکته گواهی دهد که او این عیبها را به همان اندازه ای که در خودش هست، می جوید (به همان اندازه عیب دارد ).

امام صادق علیه السلام :از غیبت بپرهیز، که آن نانخورش سگهای دوزخ است.

ص :578


1- بحار الأنوار : 75/256/43.
2- شرح نهج البلاغة: 9/62.
3- بحار الأنوار : 75/246/8 .
4- بحار الأنوار : 75/262/70.

3085 - الغیبَةُ و إشاعَةُ الفاحِشَةِ
3085 - غیبت و شایع کردن زشتکاری

الکتاب :

«إنَّ الَّذِینَ یُحِبُّونَ أنْ تَشِیعَ الْفاحِشَةُ فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ ألِیمٌ فِی الدُّنْیا وَ الاْخِرَةِ وَ اللّهُ یَعْلَمُ وَ أنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ» . (1)

الحدیث :

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن قالَ فی مُؤمِنٍ ما رَأتهُ عَیناهُ و سَمِعَتهُ اُذُناهُ ، فهُو مِن الذینَ قالَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ : «إنّ الّذینَ یُحِبُّونَ أنْ تَشِیعَ الفاحِشَةُ فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ ألِیمٌ فِی الدُّنْیا وَ الاْخِرَةِ وَ اللّهُ یَعْلَمُ وَ أنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ» . (2)

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام_ فی خِطابِهِ إلی محمّدِ بنِ الفُضَیلِ _: یا محمّدُ ، کَذِّبْ سَمعَکَ و بَصَرَکَ عن أخیکَ ، و إن شَهِدَ عِندَکَ خَمسونَ قَسامَةً و قالَ لکَ قَولاً فَصَدِّقْهُ و کَذِّبْهُم ، و لا تُذیعَنَّ علَیهِ شیئا تَشینُهُ بهِ ، و تَهدِمُ بهِ مُرُوءَتَهُ ، فیَکونَ مِن الذینَ قالَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ : «إنّ الّذینَ یُحِبُّونَ أن تَشِیعَ الفاحِشَةُ فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ ألِیمٌ فِی الدُّنْیا وَ الاْخِرَةِ وَ اللّهُ یَعْلَمُ وَ أنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ» . (3)

3085

غیبت و شایع کردن زشت کاری

قرآن :

«کسانی که دوست دارند زشت کاری در میان آنان که ایمان آورده اند شیوع پیدا کند، برای آنان در دنیا و آخرت عذابی پر درد خواهد بود. و خدا[ست که ]می داند و شما نمی دانید».

حدیث :

امام صادق علیه السلام :هر کس درباره مؤمن چیزی را که با چشمهای خود دیده و با گوشهای خود شنیده است بازگو کند، از شمارِ کسانی است که خدای عزّ و جلّ فرموده است : «کسانی که دوست دارند زشت کاری در میان آنان که ایمان آورده اند شیوع پیدا کند، برای آنان در دنیا و آخرت عذابی پر درد خواهد بود. و خدا[ست که ]می داند و شما نمی دانید».

امام کاظم علیه السلام_ به محمّد بن فُضیل _فرمود : ای محمّد! گوش و چشم خود را نسبت به برادرت دروغگو شمار و اگر پنجاه قسم یاد کننده نزد تو شهادت دهند و برادرت سخنی دیگر [و بر خلاف آنچه آنها گفته اند ]بگوید سخن او را باور کن و سخن آنان را باور مکن. علیه برادرت، مطلبی را که او را بد نام کنی و شخصیّتش را از بین ببری شایع مکن تا در زمره کسانی قرار گیری که خداوند عزّ و جلّ فرموده است : «کسانی که دوست دارند زشت کاری در میان آنان که ایمان آورده اند شیوع پیدا کند، برای آنان در دنیا و آخرت عذابی پر درد خواهد بود. و خدا[ست که ]می داند و شما نمی دانید».

ص :579


1- النور : 19.
2- الکافی : 2/357/2.
3- ثواب الأعمال : 295/1.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ذَوُو العُیوبِ یُحِبُّونَ إشاعَةَ مَعایبِ الناسِ؛ لِیَتَّسِعَ لَهُمُ العُذرُ فی مَعایبِهِم . (1)

الجعفریّات عن الإمام علیّ علیه السلام :لو وَجَدتُ مؤمنا علی فاحِشَةٍ لَسَتَرتُهُ بثَوبِی _ و قالَ علیه السلام : بثَوبِهِ هکذا _ . (2)

مستدرک الوسائل عن أمیرِ المؤمنین علیه السلام :أنَّه قال لهُ النَّبیُّ صلی الله علیه و آله : لو رَأیتَ رَجُلاً علی فاحِشَةٍ ؟ قالَ : أستُرُهُ ، قالَ : إن رَأیتَهُ ثانیا ؟ قالَ : أستُرُهُ بِإزارِی و رِدائی ، إلی ثلاثِ مَرّاتٍ ، فقالَ النبیُّ صلی الله علیه و آله : لا فَتی إلاّ علیٌّ . و قالَ صلی الله علیه و آله : اُستُروا علی إخوانِکُم . (3)

مصباح الشریعة_ فیما نسبه إلی الإمام الصّادقِ علیه السلام _: لا تَدَعِ الیَقینَ بالشکِّ، و المَکشوفَ بالخَفیِّ ، و لا تَحکُمْ علی ما لم تَرَهُ بما یُروی لکَ عَنهُ ، و قد عَظَّمَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ أمرَ الغِیبَةِ و سُوءِ الظَّنِّ بإخوانِکَ المُؤمِنینَ . (4)

(5)

امام علی علیه السلام :کسانی که خود عیب دارند، علاقه مند به شایع کردن عیبهای مردم هستند ، تا جایِ عذر و بهانه برای عیبهای خودشان باز شود.

الجعفریّات :امام علی علیه السلام فرمود : اگر مؤمنی را در حال ارتکاب فحشایی ببینم با جامه خود او را می پوشانم. و حضرت فرمود: با جامه اش به این صورت [او را می پوشانم].

مستدرک الوسائل :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به امیر المؤمنین علیه السلام فرمود : اگر مردی را در حال ارتکاب فحشایی دیدی [چه می کنی]؟عرض کرد: او را می پوشانم. فرمود: اگر دوباره او را دیدی؟ عرض کرد : تا سه بار با اِزار و ردایم او را می پوشانم. پس پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: جوانمردی جز علی نیست. و فرمود: برای برادران خود پرده پوشی کنید.

مصباح الشریعة_ در آنچه به امام صادق علیه السلام نسبت داده است _: نه یقین را با شک از دست ده و نه آشکار را با پنهان. و درباره آنچه خود ندیده ای، بر اساس گفته دیگران ، داوری مکن. خداوند عزّ و جلّ موضوع غیبت و بدگمانی به برادران مؤمنت را با اهمیت قرار داده است.

ص :580


1- غرر الحکم : 5198.
2- الجعفریّات : 242 .
3- مستدرک الوسائل: 12/426/14515.
4- مصباح الشریعة : 386 .
5- (انظر) العیب : باب 2970. مستدرک الوسائل : 12 / 424 باب 33.

3086 - الغیبَةُ وَالدِّینُ
3086 - غیبت و دین

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :الغِیبَةُ أسرَعُ فی دِینِ الرجُلِ المُسلمِ مِن الآکِلَةِ فی جَوفِهِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :مَنِ اغتابَ مُسلِما أو مُسلمَةً لم یَقبَلِ اللّهُ صَلاتَهُ و لا صیامَهُ أربَعینَ یَوما و لَیلةً ، إلاّ أن یَغفِرَ لَهُ صاحِبُهُ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :یُؤتی بأحَدٍ یَومَ القِیامَةِ یُوقَفُ بینَ یَدَیِ اللّهِ و یُدفَعُ إلَیهِ کتابُهُ فلا یَری حَسَناتِهِ ، فیقولُ : إلهی ، لیسَ هذا کتابِی ! فإنّی لا أری فیها طاعَتی ؟ ! فیقالُ لَهُ : إنّ رَبَّکَ لا یَضِلُّ و لا یَنسی ، ذَهَبَ عَمَلُکَ بِاغتِیابِ الناسِ . ثُمّ یُؤتی بآخَرَ و یُدفَعُ إلَیهِ کتابُهُ فَیَری فیهِ طاعاتٍ کثیرَةً ، فیقولُ : إلهی ، ما هذا کتابِی ! فإنّی ما عَمِلتُ هذهِ الطَّاعاتِ ! فیقالُ : لأنَّ فلانا اغتابَکَ فَدُفِعَت حَسَناتُهُ إلَیکَ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ الرَّجُلَ لَیُؤتی کتابَهُ مَنشورا فیقولُ: یا ربِّ، فأینَ حَسَناتٌ کذا و کذا عَمِلتُها لَیسَت فی صَحِیفَتی؟! فیقولُ : مُحِیَت باغتِیابِکَ الناسَ . (4)

3086

غیبت و دین

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :غیبت کردن در [نابودی] دین مرد، زودتر کارگر می افتد تا بیماری خوره در اندرون او.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس از مرد یا زن مسلمانی غیبت کند، خداوند تا چهل شبانه روز نماز و روزه او را نپذیرد مگر این که غیبت شونده او را ببخشد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :روز قیامت فردی را می آورند و او را در پیشگاه خدا نگه می دارند و کار نامه اش را به او می دهند، اما حسنات خود را در آن نمی بیند. عرض می کند : الهی! این کار نامه من نیست! زیرا من در آن طاعات خود را نمی بینم! به او گفته می شود : پروردگار تو نه خطا می کند و نه فراموش. عمل تو به سبب غیبت کردن از مردم بر باد رفت. سپس مرد دیگری را می آورند و کار نامه اش را به او می دهند. در آن طاعت بسیاری را مشاهده می کند. عرض می کند : الهی! این کار نامه من نیست! زیرا من این طاعات را به جا نیاورده ام! گفته می شود : فلانی از تو غیبت کرد و من حسنات او را به تو دادم.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کار نامه گشوده شده مرد را به او می دهند و او عرض می کند : پروردگارا! پس فلان و بهمان کارهای نیکی که کرده ام کجاست؟ در کار نامه ام نیستند. خداوند می فرماید : با غیبت کردن از مردم، آنها را نابود کردی.

ص :581


1- الکافی : 2/357/1.
2- بحار الأنوار : 75/258/53.
3- جامع الأخبار : 412/1144.
4- الترغیب و الترهیب : 3/515 /30.

عنه صلی الله علیه و آله :مَنِ اغتابَ مُسلما فی شَهرِ رَمَضانَ لم یُؤجَرْ علی صِیامِهِ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لا یَسُوءَنَّکَ ما یَقولُ الناسُ فیکَ ؛ فإنّهُ إن کانَ کما یَقولونَ کانَ ذَنبا عُجِّلَت عُقوبَتُهُ ، و إنْ کانَ علی خِلافِ ما قالوا کانَت حَسَنةً لم تَعمَلْها . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن رَوی علی مُؤمِنٍ رِوایَةً یُریدُ بها شَینَهُ و هَدمَ مُرُوَّتِهِ لِیَسقُطَ مِن أعیُنِ الناسِ ، أخرَجَهُ اللّهُ عَزَّ و جلَّ مِن وَلایَتِهِ إلی وَلایَةِ الشیطانِ . (3)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس در ماه رمضان از مسلمانی غیبت کند، برای روزه اش مزدی دریافت نخواهد کرد.

امام علی علیه السلام :از آنچه مردم درباره تو می گویند ناراحت نشو؛ زیرا اگر چنان باشد که آنها می گویند در کیفر گناه تو تعجیل شده است، و اگر چنان نباشد که آنها گفته اند [غیبت آنها ]حسنه ای باشد که تو انجامش نداده ای [بلکه آنها برای تو فراهم کرده اند].

امام صادق علیه السلام :هر کس علیه یک مؤمن مطلبی نقل کند که بخواهد با آن او را بد نام سازد و شخصیتش را از بین ببرد، تا بدین سبب از چشم مردم بیفتد، خداوند عزّ و جلّ او را از ولایت خود به سوی ولایت شیطان اخراج کند.

3087 - تَفسیرُ الغیبَةِ
3087 - معنای غیبت

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :الغِیبَةُ أن تَذکُرَ الرجُلَ بما فیهِ مِن خَلفِهِ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن ذَکَرَ رجُلاً بما فیهِ فَقدِ اغتابَهُ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :الغِیبَةُ ذِکرُکَ أخاکَ بما یَکرَهُ . (6)

3087

معنای غیبت

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :غیبت آن است که آنچه [از عیب] در کسی هست، پشت سر او بگویی.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس از کسی چیزی بگوید که در وجود او هست، غیبتش کرده است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :غیبت آن است که از برادرت چیزی بگویی، که خوش ندارد.

ص :582


1- بحار الأنوار : 75/258/53.
2- غرر الحکم : 10378.
3- بحار الأنوار : 75/254/36.
4- کنز العمّال : 8014.
5- کنز العمّال : 8033.
6- کنز العمّال : 8024 ،

عنه صلی الله علیه و آله :ما کَرِهتَ أن تُواجِهَ أخاکَ فهُو غِیبَةٌ . (1)

بحار الأنوار عن أبی ذرٍّ :دَخلتُ علی رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ......... فقلتُ : یا رسولَ اللّه أوصنی ......... فقالَ : ......... . یا أبا ذرٍّ، إیّاکَ و الغِیبَةَ؛ فإنَّ الغِیبَةَ أشَدُّ مِن الزِّنا ......... قلتُ : یا رسولَ اللّهِ ، و ما الغِیبَةُ ؟ قالَ : ذِکرُکَ أخاکَ بما یَکرَهُ ، قلتُ : یا رسولَ اللّهِ ، فإن کانَ فیهِ ذاکَ الذی یُذکَرُ بهِ ؟ قالَ : اِعلَمْ أنَّکَ إذا ذَکَرتَهُ بما هو فیهِ فقدِ اغتَبتَهُ ، و إذا ذَکَرتَهُ بما لیسَ فیهِ فَقَد بَهَتَّهُ . (2)

الترغیب و الترهیب :إنّ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله قالَ : أ تَدرُونَ ما الغِیبَةُ ؟ قالوا : اللّهُ و رسولُهُ أعلَمُ ، قالَ : ذِکرُکَ أخاکَ بما یَکرَهُ . قیلَ : أ رَأیتَ إن کانَ فی أخِی ما أقولُ ؟ قالَ : إن کانَ فیهِ ما تَقولُ فقدِ اغتَبتَهُ ، و إنْ لم یکُن فیهِ ما تَقولُ فقد بَهَتَّهُ . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :الغِیبَةُ أن تقولَ فی أخیکَ ما هُو فیهِ مِمّا قد سَتَرَهُ اللّهُ علَیهِ ، فأمّا إذا قلتَ ما لیسَ فیهِ فذلکَ قولُ اللّهِ :

«فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتانا و إثْما مُبِینا» (4) . (5)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر چیزی که خوش نداری رو به روی برادرت بگویی، آن غیبت است.

بحار الأنوار_ به نقل از ابوذر _: خدمت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله رسیدم ......... و گفتم : ای رسول خدا! مرا توصیه نمایید ......... حضرت فرمود : ای ابا ذر! از غیبت بپرهیز که غیبت بدتر از زناست ......... عرض کردم : ای پیامبر خدا! غیبت چیست؟ فرمود : غیبت این است که از برادرت چیزی بگویی که خوش ندارد. عرض کردم : ای پیامبر خدا! اگر آنچه درباره او گفته می شود در او باشد چه؟ فرمود: بدان که اگر آنچه در او هست بگویی غیبتش کرده ای و اگر آنچه در او نیست بگویی، به او بهتان زده ای.

الترغیب و الترهیب :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : آیا می دانید غیبت چیست؟ عرض کردند : خدا و پیامبر او بهتر می دانند. فرمود : این که از برادرت چیزی بگویی که خوش ندارد. عرض شد: اگر آنچه می گویم در برادرم بود چه؟ فرمود : اگر آنچه می گویی در او باشد، غیبتش کرده ای و اگر آنچه می گویی در او نباشد، به وی بهتان زده ای.

امام صادق علیه السلام :غیبت آن است که درباره برادرت چیزی بگویی که در او هست، اما خداوند آن را پوشانده است. اما اگر چیزی بگویی که در او نیست، این مشمول این سخن خداوند است که : «هر آینه بهتان یا گناهی آشکار به دوش کشید».

ص :583


1- کنز العمّال : 8030.
2- بحار الأنوار : 77/89/3.
3- الترغیب و الترهیب : 3/515/31.
4- النساء : 112 .
5- تفسیر العیّاشی : 1/275/270 .

عنه علیه السلام :الغِیبَةُ أن تقولَ فی أخیکَ ما سَتَرَهُ اللّهُ علَیهِ ، و أمّا الأمرُ الظاهِرُ فیهِ مِثلُ الحِدَّةِ و العَجَلَةِ فلا . (1)

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :مَن ذَکَرَ رجُلاً مِن خَلفِهِ بما هُو فیهِ ممّا عَرَفَهُ الناسُ لم یَغتَبْهُ ، و مَن ذَکَرَهُ مِن خَلفِهِ بما هُو فیهِ ممّا لا یَعرِفُهُ الناسُ اغتابَهُ . (2)

(3)

امام صادق علیه السلام :غیبت آن است که درباره برادرت چیزی بگویی که خداوند آن را پوشیده نگه داشته است، اما [سخن گفتن از ]خصلتهای آشکاری چون تندخویی و شتابزدگی، غیبت نیست.

امام کاظم علیه السلام :هر کس پشت سر دیگری چیزی بگوید که در او هست و مردم هم آن را می دانند غیبتش نکرده است، اما اگر کسی پشت سرش چیزی را بگوید که در او هست ولی مردم نمی دانند، غیبتش کرده است.

3088 - مَن یَحرُمُ اغتِیابُهُ
3088 - کسی که غیبتش حرام است

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن عامَلَ الناسَ فلم یَظلِمْهُم ، و حَدَّثَهُم فلم یَکذِبْهُم ، و وَعَدَهُم فلم یُخلِفْهُم ، فهُو ممَّن کَمُلَت مُرُوءَتُهُ ، و ظَهَرَت عَدالَتُهُ ، و وَجَبَت اُخُوَّتُهُ ، و حَرُمَت غِیبَتُهُ . (4)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :ثلاثٌ مَن کُنَّ فیهِ أوجَبنَ لَهُ أربَعا علَی الناسِ : مَن إذا حَدَّثَهُم لم یَکذِبْهم، و إذا خالَطَهُم لم یَظلِمْهُم ، و إذا وَعَدَهُم لم یُخلِفْهُم ، وَجَبَ أن یَظهَرَ فِی الناسِ عَدالَتُهُ ، و یَظهَرَ فیهِم مُرُوَّتُهُ ، و أن تَحرُمَ علَیهِم غِیبَتُهُ ، و أن تَجِبَ علَیهِم اُخُوَّتُهُ . (5)

3088

کسی که غیبتش حرام است

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که با مردم معامله کند و به آنان ستم نکند و با آنان سخن بگوید و دروغ نگوید و وعده شان دهد و خُلفِ وعده نکند، او از کسانی است که مروّتش کامل و عدالتش آشکار است و برادری کردن با او واجب و غیبت کردنش حرام است.

امام صادق علیه السلام :سه چیز است که در هر کس باشد چهار چیز را بر مردم در قبال او واجب گرداند: کسی که هرگاه به مردم سخنی بگوید، دروغ نگوید و هرگاه با آنان رفت و آمد داشته باشد، به ایشان ستم نکند و هرگاه وعده شان دهد خُلفِ وعده نکند، لازم است که عدالتش در میان مردم آشکار شود و مروّتش در میان آنان هویدا گردد و غیبت از او بر مردم حرام باشد و برادری کردن با او بر آنان واجب آید.

ص :584


1- بحار الأنوار : 75/246/7.
2- الکافی : 2/358/6.
3- (انظر) الغیبة : باب : 3088 ، 3089. بحار الأنوار: 75/221 «کلام الشهید الثانی فی معنَی الغیبة».
4- الخصال : 208/28.
5- بحار الأنوار : 75/251/25.

عنه علیه السلام :مَن لم تَرَهُ بِعَینِکَ یَرتَکِبُ ذَنبا أو لم یَشهَدْ علَیهِ بذلکَ شاهِدانِ فهُو مِن أهلِ العَدالَةِ و السَّترِ ، و شَهادَتُهُ مَقبولَةٌ ، و إن کانَ فی نفسِهِ مُذنِبا ، و مَنِ اغتابَهُ بما فیهِ فهُو خارِجٌ عن وَلایَةِ اللّهِ عَزَّ و جلَّ ، داخِلٌ فی وَلایَةِ الشیطانِ . (1)

امام صادق علیه السلام :کسی که به چشم خود ندیده ای گناهی کرده یا دو شاهد گواهی نداده اند که مرتکب گناهی شده، او عادل و پاکدامن به شمار می آید و شهادتش پذیرفته است، هر چند به نظر خودش گنهکار باشد. و هر کس از آنچه در این شخص وجود دارد غیبت کند، از ولایت خداوند عزّ و جلّ بیرون است و داخل ولایت شیطان می باشد.

3089 - مَن یَجوزُ اغتِیابُهُ
3089 - کسی که غیبتش رواست

الکتاب :

«لا یُحِبُّ اللّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إلاَّ مَنْ ظُلِمَ وَ کانَ اللّهُ سَمِیعا عَلِیما» . (2)

«وَ لا تُطِعْ کُلَّ حَلاَّفٍ مَهِینٍ * هَمَّازٍ مَشَّاءٍ بِنَمِیمٍ » . (3)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أربَعةٌ لَیست غِیبَتُهُم غِیبَةً : الفاسِقُ المُعلِنُ بِفِسقِهِ ، و الإمامُ الکَذّابُ إن أحسَنتَ لم یَشکُرْ و إن أسَأتَ لم یَغفِرْ، و المُتَفَکِّهونَ بالاُمَّهاتِ ، و الخارِجُ عنِ الجَماعَةِ الطاعِنُ علی اُمَّتِی الشاهِرُ علَیها بسَیفِهِ . (4)

3089

کسی که غیبتش رواست

قرآن :

«خداوند بانگ برداشتن به بد زبانی را دوست ندارد، مگر [از ]کسی که بر او ستم رفته باشد. و خدا شنوای داناست».

«و از هر قسم خورنده فرومایه ای فرمان مبر که عیب جوست و برای خبر چینی گام بر می دارد».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :چهار نفرند که غیبت کردن از آنها غیبت نیست : فاسقی که فسق خود را آشکار می سازد، پیشوای دروغگویی که اگر خوبی کنی، سپاسگزاری نمی کند و اگر بدی کنی، نمی بخشد، کسانی که از سر خنده و شوخی فحش مادر می دهند و کسی که از جماعت مسلمانان کناره گیرد و بر امّت من عیب گیرد و به روی آنها شمشیر کشد.

ص :585


1- بحار الأنوار : 75/248/12.
2- النساء : 148.
3- القلم : 10 و 11.
4- بحار الأنوار : 75/261/64.

عنه صلی الله علیه و آله :ثلاثةٌ لیسَ علَیهِم غِیبَةٌ : مَن جَهَرَ بِفِسقِهِ ، و مَن جارَ فی حُکمِهِ ، و مَن خالَفَ قولُهُ فِعلَهُ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :ثلاثةٌ لا تَحرُمُ علَیکَ أعراضُهُم : المُجاهِرُ بالفِسقِ ، و الإمامُ الجائرُ ، و المُبتَدِعُ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :لیسَ للفاسِقِ غِیبَةٌ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :لیسَ للفاجِرِ غِیبَةٌ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن لا حَیاءَ لَهُ لا غِیبَةَ لَهُ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :أ تَرعَوُونَ عن ذِکرِ الفاجِرِ أن تَذکُرُوهُ ؟! فَاذکُروهُ یَعرِفْهُ الناسُ . (6)

عنه صلی الله علیه و آله :أ تَرعَوُونَ عن ذِکرِ الفاجِرِ حتّی یَعرِفَهُ الناسُ ؟! فَاذکُرُوا الفاجِرَ بما فیهِ یَحذَرْهُ الناسُ . (7)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سه نفرند که بدگویی از آنها غیبت نیست : کسی که گناه خود را آشکارا کند، کسی که در داوری (حکومت) بی عدالتی ورزد و کسی که گفتارش خلاف کردارش باشد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سه نفرند که آبرو و حیثیت آنها بر تو حرمت ندارد : تظاهر کننده به گناه، پیشوایِ ستمگر و بدعت گذار.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :فاسق، غیبت ندارد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :فاجر، غیبت ندارد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که حیا ندارد، غیبتی بر او نیست.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آیا از بردن نام فاجر خودداری می ورزید؟ نامش را ببرید، تا مردم او را بشناسند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آیا از بردن نام فاجر که مردم او را بشناسند باز می ایستید؟ فاجر را با اعمال و کردارش معرفی کنید، تا مردم از او بر حذر باشند.

ص :586


1- تنبیه الخواطر : 2/252.
2- کنز العمّال : 8068.
3- کنز العمّال : 8071.
4- کنز العمّال : 8075.
5- کنز العمّال : 8073.
6- کنز العمّال : 8069.
7- کنز العمّال : 8070.

عنه صلی الله علیه و آله :حتّی مَتی تَرعَوُونَ عن ذِکرِ الفاجِرِ ؟! اِهتِکُوهُ حتّی یَحذَرَهُ الناسُ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الفاسِقُ لا غِیبَةَ لَهُ . (2)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :ثلاثةٌ لَیست لَهُم حُرمَةٌ : صاحِبُ هَویً مُبتَدِعٌ ، و الإمامُ الجائرُ ، و الفاسِقُ المُعلِنُ الفِسقَ . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إذا جاهَرَ الفاسِقُ بفِسقِهِ فلا حُرمَةَ لَهُ و لا غِیبَةَ . (4)

عنه علیه السلام_ فی قولِهِ تعالی : «لا یُحِبُّ اللّهُ الجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ القَولِ إلاّ مَن ظُلِمَ» _: مَن أضافَ قَوما فَأساءَ ضیافَتَهُم فهُو مِمَّن ظَلَمَ ، فلا جُناحَ علَیهِم فیما قالوا فیهِ . (5)

عنه علیه السلام_ أیضا _: إنّ الضَّیفَ یَنزِلُ بالرَّجُلِ فلا یُحسِنُ ضِیافَتَهُ ، فلا جُناحَ علَیهِ أن یَذکُرَ سُوءَ فِعلِهِ . (6)

الإمامُ الرِّضا علیه السلام :مَن ألقی جِلبابَ الحَیاءِ فلا غِیبَةَ لَهُ . (7)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تا کی از بردن نام فاجر خودداری می کنید؟ رسوایش سازید، تا مردم از او بر حذر باشند.

امام علی علیه السلام :فاسق، غیبت ندارد.

امام باقر علیه السلام :سه نفرند که حرمتی ندارند : فرقه گرای بدعت گذار، پیشوایِ ستمگر و گنهکاری که علنی گناه می کند.

امام صادق علیه السلام :هرگاه شخص فاسق آشکارا گناه کند، نه حرمتی دارد و نه غیبتی.

امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «خداوند بانگ برداشتن به بد زبانی را دوست ندارد مگر [از کسی] که بر او ستم رفته باشد» _فرمود : هر کس عدّه ای را میهمان کند و از آنها بد پذیرایی نماید، از کسانی است که ستم کرده است و اشکالی ندارد که میهمانان از او چیزی بگویند.

امام صادق علیه السلام_ نیز در بیان همین آیه _فرمود : میهمانی بر مردی وارد می شود و او بخوبی پذیراییش نمی کند. او می تواند از این رفتار بد میزبان یاد کند.

امام رضا علیه السلام :هر که پرده حیا را دور افکند، غیبت ندارد.

ص :587


1- کنز العمّال : 8074.
2- غرر الحکم : 1013.
3- قرب الإسناد : 176/645.
4- بحار الأنوار : 75/253/32.
5- وسائل الشیعة : 8/605/6 .
6- وسائل الشیعة : 8/605/7.
7- بحار الأنوار : 75/260/59.

(1)

کلامُ الشهیدِ الثانی فی الأعذارِ المُرَخِّصَةِ للغِیبةِ:

اعلم أنَّ المرخِّص فی ذکر مَساءة الغَیر هو غرض صحیح فِی الشرع لا یمکن التوصُّل إلیه إلاّ به ، فیدفع ذلک إثم الغیبة ، و قد حصروها فی عشرة :

الأوّل : الظُّلم ؛ فإنَّ من ذکر قاضیا بالظُّلم و الخیانة ، و أخذِ الرشوة ، کان مغتابا عاصیا ، و أمّا المظلوم من جهة القاضی فله أن یتظلَّم إلی من یرجو منه إزالة ظلمه ، و ینسبَ القاضی إلَی الظلم ؛ إذ لا یمکنه استیفاء حقِّه إلاّ به ، و قد قال صلی الله علیه و آله : لصاحِبِ الحَقِّ مَقالٌ ، و قال صلی الله علیه و آله : مَطْلُ الغَنِیِّ ظُلمٌ ، و قال صلی الله علیه و آله : مَطْلُ الواجِدِ یُحِلُّ عِرضَهُ و عُقوبَتَهُ .

الثانی : الاستعانة علی تغییر المنکر ، و ردِّ المعاصی إلی نهج الصلاح ، و مرجع الأمر فی هذا إلَی القصد الصحیح ، فان لم یکن ذلک هو المقصود کان حراما .

الثالثُ : الاستِفتاءُ ، کما تقول للمُفتی : ظلمنی أبی و أخی ، فکیف طریقی فِی الخلاص ؟ و الأسلم فی هذا التعریض بأن تقول : ما قولک فی رجل ظلمه أبوه أو أخوه ؟ و قد روی أنَّ هندا قالت للنبیِّ صلی الله علیه و آله : إنَّ أبا سفیانَ رَجُلٌ شحیحٌ لا یُعطِینی ما یَکفِینی أنا و وُلْدِی أ فآخُذُ مِن غیرِ عِلمِهِ ؟ فقال : «خُذِی ما یَکفِیکِ و وُلدَکِ بالمَعروفِ» ، فذَکَرتِ الشُّحَّ لها و لولدها و لم یزجرها رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، إذ کان قصدها الاستفتاء . (2)

الرابع : تحذیر المسلم من الوقوع فِی الخطر و الشرِّ ، و نُصح المستشیر ، فإذا رأیت متفقِّها یتلبَّس بما لیس من أهله فلک أن تنبِّه الناس علی نقصه و قصوره عمّا یؤهِّل نفسه له ، و تنبیههم علَی الخطر اللاحق لهم بالانقیاد إلیه ، و کذلک إذا رأیت رجلاً یتردَّد إلی فاسق یُخفی أمره ، و خِفتَ علیه من الوقوع بسبب الصُّحبة فیما لا یوافق الشرع ، فلک أن تنبِّهه علی فسقه مهما کان الباعث لک الخوف علی إفشاء البدعة و سرایة الفسق ، و ذلک موضع الغرور و الخدیعة من الشیطان ؛ إذ قد یکون الباعث لک علی ذلک هو الحسد له علی تلک المنزلة فیلبِّس علیک الشیطان ذلک بإظهار الشَّفقة علَی الخلق ......... و لتقتصر علَی العیب المنوط به ذلک الأمر ، فلا تذکر فی عیب التزویج ما یُخِلُّ بالشرکة أو المضاربة أو السفر مثلا ، بل تذکر فی کلِّ أمر ما یتعلَّق بذلک الأمر ، و لا تتجاوزه قاصدا نصح المستشیر لا الوقیعة ، و لو علم أنّه یترک التزویج بمجرَّد قوله : لا یصلح لک ، فهو الواجب ، فإن علم أنّه لا ینزجر إلاّ بالتصریح بعیبه فله أن یصرِّح به ، قال النبیُّ صلی الله علیه و آله : «أ تَرعَوُون عن ذِکرِ الفاجِرِ حتّی یَعرِفَهُ الناسُ ؟! اذکُرُوهُ بما فیه یَحذَرْهُ الناسُ» ، و قال صلی الله علیه و آله لفاطمةَ بنتِ قیسٍ حینَ شاوَرَتهُ فی خُطّابِها : «أمّا معاویةُ فَرَجُلٌ صُعلوکٌ لا مالَ لَهُ ، و أمّا أبو جَهمٍ فلا یَضَعُ العَصا عن عاتِقِهِ» . الخامس : الجرح و التعدیل للشاهد و الراوی ، و من ثمَّ وَضعَ العلماء کتبَ الرجال و قسَّموهم إلَی الثِّقات و المجروحین ، و ذکروا أسباب الجرح غالبا . و یُشترط إخلاص النصیحة فی ذلک کما مرَّ ، بأن یقصد فی ذلک حفظ أموال المسلمین و ضبط السُّنَّة و حمایتها عن الکذب ، و لا یکون حامله العداوة و التعصُّب ، و لیس له إلاّ ذکر ما یحلُّ بالشهادة و الروایة منه ، و لا یتعرَّض لغیر ذلک مثل کونه ابن مُلاعَنة و شُبهة ، إلاّ أن یکون متظاهرا بالمعصیة کما سیأتی .

السادس : أن یکون المَقول فیه مستحقّا لذلک لتظاهره بسببه ، کالفاسق المتظاهر بفسقه ، بحیث لا یستنکف من أن یُذکَر بذلک الفعل الذی یرتکبه ، فیذکر بما هو فیه لا بغیره، قال رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : «مَن ألقی جِلبابَ الحَیاءِ عن وَجهِهِ فلا غِیبةَ لَهُ» . و ظاهر الخبر جواز غیبته و إن استنکف عن ذکر ذلک الذنب . و فی جواز اغتیاب مطلق الفاسق احتمال ناشٍ من قوله صلی الله علیه و آله : «لا غِیبَة لفاسِقٍ» و رُدَّ بمنع أصل الحدیث ، أو بحمله علی فاسق خاصٍّ ، أو بحمله علَی النَّهی و إن کان بصورة الخبر ، و هذا هو الأجود إلاّ أن یتعلَّق بذلک غرض دینیٌّ و مقصد صحیح یعود علَی المغتاب بأن یرجو ارتداعه عن معصیته بذلک ، فیلحق بباب النهی عن المنکر .

السابع : أن یکون الإنسان معروفا باسم یُعرِب عن غِیبته کالأعرج و الأعمش فلا إثم علی من یقول ذلک ، کأن یقول : روی أبو الزناد الأعرج و سلیمان الأعمش و ما یجری مجراه ، فقد نقل العلماء ذلک لضرورة التعریف ، و لأنّه صار بحیث لا یکرهه صاحبه لو علمه بعد أن صار مشهورا به . و الحقُّ أنَّ ما ذکره العلماء المعتمدون من ذلک یجوز التعویل فیه علی حکایتهم ، و أمّا ما ذکره عن الأحیاء فمشروط بعلم رضا المنسوب إلیه لعموم النهی ، و حینئذٍ یخرج عن کونه غِیبة ، و کیف کان فلو وجد عنه معدلاً و أمکنه التعریف بعبارة اُخری فهو أولی ، و لذلک یقال للأعمی : «البصیر» عُدولا عن اسم النَّقص . الثامن : لو اطَّلع العدد الذین یثبت بهم الحدُّ أو التعزیر علی فاحشة جاز ذکرها عند الحکّام بصورة الشهادة فی حضرة الفاعل و غیبته ، و لا یجوز التعرُّض لها فی غیر ذلک إلاّ أن یتَّجه فیه أحد الوجوه الاُخری .

التاسع : قیل : إذا عَلم اثنان من رجل معصیة شاهداها فأجری أحدهما ذِکرها فی غیبة ذلک العاصی جاز ؛ لأنّه لا یؤثِّر عند السامع شیئا ، و إن کان الأولی تنزیه النفس و اللسان عن ذلک لغیر غرض من الأغراض المذکورة ، خصوصا مع احتمال نسیان المَقول له لذلک المعصیة ، أو خوف اشتهارها عنهما .

العاشر : إذا سمع أحدٌ مغتابا لآخر و هو لا یعلم استحقاقَ المقول عنه للغیبة و لا عدمه ، قیل : لا یجب نهی القائل ، لإمکان استحقاق المقول عنه ، فیحمل فعل القائل علَی الصحّة ما لم یعلم فساده ؛ لأنَّ ردعه یستلزم انتهاک حرمته ، و هو أحد المُحرَّمَین ، و الأولی التنبیه علی ذلک إلی أن یتحقَّق المخرج عنه ؛ لعموم الأدلَّة و ترک الاستفصال فیها ، و هو دلیل إرادة العموم حذرا من الإغراء بالجهل ، و لأنّ ذلک لو تمَّ لتمشّی فیمن یعلم عدم استحقاق المقول عنه بالنسبة إلَی السامع ، لاحتمال اطِّلاع القائل علی ما یوجب تسویغ مقاله ، و هو هدم قاعدة النهی عن الغیبة ، و هذا الفرد یستثنی من جهة سماع الغیبة و قد تقدَّم أنّه إحدَی الغِیبتَین .

و بالجملة : فالتحرُّز عنها من دون وجه راجح فی فعلها فضلاً عن الإباحة أولی ، لتتَّسم النفس بالأخلاق الفاضلة، و یؤیِّدُه إطلاق النهی فیما تقدَّم لقولِهِ صلی الله علیه و آله : «أ تَدرُونَ ما الغِیبةُ ؟ قالوا : اللّهُ و رسولُهُ أعلمُ ، قالَ : ذِکرُکَ أخاکَ بما یَکرَهُ» . و أمّا مع رُجحانها کردِّ المُبتَدِعة ، و زَجرِ الفَسَقة ، و التَّنفیر عنهم ، و التحذیر من اتِّباعهم ، فذلک یوصف بالوجوب مع إمکانه فضلاً من غیره ، و المُعتمَد فی ذلک کلِّه علَی المقاصد ، فلا یغفل المتیقِّظ عن ملاحظة مقصده و إصلاحه ، و اللّه الموفِّق . انتهی ملخَّص کلامه نوَّر اللّه ضریحه . (3) و قال الشهید رفع اللّه درجته فی قواعده : الغیبة محرَّمة بنصِّ الکتاب العزیز و الأخبار ، و هی قسمان : ظاهر و هو معلوم و خفیٌّ و هو کثیر ، کما فِی التعریض مثل : أنا لا أحضر مجلس الحکّام ، أنا لا آکل أموال الأیتام أو فلان ، و یشیر بذلک إلی من یفعل ذلک ، أو الحمد للّه الذی نزَّهنا عن کذا یأتی به فی معرض الشُّکر . و من الخفیِّ الإیماء و الإشارة إلی نقص فِی الغیر و إن کان حاضرا ، و منه لو فعل کذا کان خیرا ، و لو لم یفعل کذا لکان حسنا ، و منه التنقّص بمستحقِّ الغیبة لینبِّه به علی عیوب آخر غیر مستحقٍّ للغیبة ، أمّا ما یخطر فِی النفس من نقائص الغیر فلا یعدُّ غیبة ؛ لأنَّ اللّه تعالی عفا عن حدیث النفس ، و من الأخفی أن یذمَّ نفسه بطرائق غیر محمودة فیه أو لیس متَّصفا بها لینبِّه علی عورات غیره ، و قد جوِّزت صورة الغیبة فی مواضع سبعة :

الأوّل : أن یکون المَقول فیه مستحقّا لذلک ، لتظاهره بسببه ، کالکافر و الفاسق المتظاهر ، فیذکره بما هو فیه لا بغیره ، و منع بعض الناس من ذکر الفاسق و أوجب التعزیر بقذفه بذلک الفسق ، و قد روی الأصحاب تجویز ذلک ، قال العامّة : حدیث «لا غیبة لفاسق» أو «فی فاسق» لا أصل له ، قلت : و لو صحَّ أمکن حمله علَی النهی أی خبر یراد به النهی ، أمّا من یتفکَّه بالفسق و یتبجَّح به فی شعره أو کلامه فیجوز حکایة کلامه .

الثانی : شکایة المتظلِّم بصورة ظلمه . الثالث : النصیحة للمستشیر .

الرابع : الجرح و التعدیل للشاهد و الرّاوی .

الخامس : ذکر المُبتَدِعة و تصانیفهم الفاسدة و آرائهم المُضلَّة ، و لیقتصر علی ذلک القدر ، قال العامَّة : من مات منهم و لا شیعة له تُعظِّمه و لا خلَّف کتبا تُقرأ و لا ما یخشی إفساده لغیره ، فالأولی أن یُستَر بستر اللّه عَزَّ و جلَّ ، و لا یُذکر له عیب البتَّة ، و حسابه علَی اللّه عَزَّ و جلَّ ، و قال علیٌّ علیه السلام : «اُذکُرُوا مَحاسِنَ مَوتاکُم» ، و فی خبرٍ آخَرَ : «لا تَقُولُوا فی مَوتاکُم إلاّ خَیرا» .

السادس : لو اطَّلع العَددُ الذین یَثبُت بهم الحدُّ أو التعزیر علی فاحشة جاز ذِکرُها عند الحکّام بصورة الشهادة فی حضرة الفاعل و غیبته .

السابع : قیل : إذا علم اثنان من رجل معصیة شاهداها ، فأجری أحدهما ذکرَها فی غیبة ذلک العاصی جاز ؛ لأنّه لا یؤثِّر عند السامع شیئا ، و الأولی التنزُّه عن هذا ؛ لأنّه ذکر له بما یکره لو کان حاضرا ، و لأنّه ربّما ذکَّر أحدهما صاحبه بعد نسیانه ، أو کان سببا لاشتهارها .

و قال الشیخ البهائیُّ روَّح اللّه رُوحَه : و قد جُوِّزت الغیبة فی عشرة مواضع : الشهادة ، و النهی عن المنکر ، و شکایة المتظلِّم ، و نُصح المُستشیر ، و جرح الشاهد و الراوی ، و تفضیل بعض العلماء و الصنّاع علی بعض ، و غیبة المتظاهر بالفسق الغیر المستنکف علی قول ، و ذکر المشتهر بوصف ممیِّز له کالأعور و الأعرج مع عدم قصد الاحتقار و الذمِّ ، و ذکره عند من یعرفه بذلک بشرط عدم سماع غیره علی قول ، و التنبیه علَی الخطاء فِی المسائل العلمیَّة و نحوها بقصد أن لا یتَّبعه أحد فیها . (4)

گفتار شهید ثانی درباره مجوّزهای غیبت :

بدان، که مجوّز یاد کردن بدی دیگران، دنبال کردن هدف و غرضی است که از نظر شرع درست و موجّه باشد و جز با این هدف نمی توان به آن مجوّز دست یافت. این مجوّز، گناه غیبت را منتفی می سازد. این مجوّزها را در ده مورد منحصر کرده اند :

اول : ظلم و حق کشی. کسی که از قاضی به عنوان حق کش و خائن و رشوه گیر یاد کند، غیبتگر و گناهکار است. اما کسی که از قاضی ظلم و حق کشی دیده است، حق دارد برای رفع ظلم قاضی، به کسی که امید به کمک او دارد دادخواهی و تظلم کند و به قاضی نسبت ظلم و حق کشی بدهد؛ زیرا برای گرفتن حقِ خود راهی جز این ندارد. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرموده است : صاحب حق می تواند حرف بزند. و فرموده است : تعلّل ورزیدن و امروز و فردا کردن شخص توانگر [در پرداخت حقِ مردم ]ظلم است. و فرموده است : تعلّل و امروز و فردا کردن شخص دارا [در پرداخت بدهی خود] آبرو و کیفر او را حلال و روا می سازد.

دوم : کمک گرفتن برای برطرف ساختن منکر و زشت کاری و برگرداندن گنهکار به جاده صلاح و پاکی. مبنا در این کار همان قصد و نیّتِ درستْ است و اگر مقصود این نباشد که

گفتیم، غیبت کردن حرام است.

سوم : استفتا. مثل این که به مفتی و فقیه بگویی : پدرم و برادرم به من ظلم کرده اند؛ حالا برای نجات از این ظلم چه باید بکنم؟ بهتر آن است که این امر به صورت کنایه و اشاره گفته شود. مثلاً بگویی : نظرتان درباره کسی که پدر یا برادرش در حقِ او ظلم کنند چیست؟ روایت شده که هند (همسر ابو سفیان) به پیامبر صلی الله علیه و آله عرض کرد : ابو سفیان مرد خسیسی است و به اندازه کافی به من و بچه هایم خرجی نمی دهد. آیا می توانم بدون اطّلاعش از او چیزی بردارم؟ حضرت فرمود : به اندازه ای که رفع حاجت تو و فرزندانت را بکند، بردار. هند از ابو سفیان با صفت بخل و خسّت ورزیدن نسبت به خود و فرزندانش یاد می کند و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هم او را نهی نفرمود؛ زیرا قصدش استفتا بوده است. (5)

چهارم : بر حذر داشتن مسلمان از افتادن در ورطه خطر و بدی و راهنمایی کردن مشورت کننده. مثلاً هرگاه شخص فقیه نمایی را دیدی که جامه ای را پوشیده است که شایستگی آن را ندارد، حق داری مردم را نسبت به عدم شایستگی او به چنین مقامی متنبّه کنی و پیامد خطرناک پیروی از چنین کسی را به آنان گوشزد کنی. همچنین اگر دیدی کسی با فردی فاسق و نابکار اما ظاهِر الصلاح رفت و آمد دارد و تو بیم آن داری که به سبب همنشینی با او به کارهای خلاف شرع کشیده شود، می توانی فاسق بودن آن شخص را به او گوشزد کنی به شرط آن که انگیزه تو ترس از رواج بدعت و سرایت فسق و گناه باشد؛ چرا که این جا، جای فریبکاری و نیرنگ شیطان است؛ چون ممکن است انگیزه تو از این کار حسادت کردن به مقام و منزلت او باشد، ولی شیطان کار را بر تو مشتبه و چنین وانمود کند که قصد خیرخواهی و دلسوزی برای مردم را داری ......... در ذکر عیب باید به گفتن همان عیبی که به موضوع مربوط می شود بسنده کنی. مثلاً اگر کسی در زمینه ازدواج با تو مشورت کرد، عیبی را که مثلاً به کار مشارکت یا مضاربه یا سفر لطمه می زند نگویی، بلکه در هر چیزی عیب مربوط به همان موضوع را بیان کنی و از آن فراتر نروی و قصدت راهنمایی مشورت کننده باشد، نه بدگویی از طرف. اگر بدانی که مشورت کننده به صرف این که بگویی : این ازدواج به صلاح تو نیست، از آن ازدواج دست می کشد، در همین حدّ واجب است به او بگویی. و اگر بدانی که فقط در صورتی از ازدواج صرف نظر می کند که به عیب طرف تصریح کنی، حق داری این کار را بکنی. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : اَیا از ترس این که مردم شخص فاجر را بشناسند از بردن نام او خودداری می کنید؟ نام او را با عیبهایش بگویید تا مردم از وی بر حذر باشند. همچنین به فاطمه دختر قیس، که در امر خواستگاری خود با حضرت مشورت کرد، فرمود: معاویه آدم فقیر و ناداری است و ابو جهم چوبش را از دوشش فرو نمی گذارد. پنجم : جرح و تعدیل شاهد و راوی. به همین دلیل است که علما کتابهای رجال نوشته اند و راویان و رجال حدیث را به موثّق و نا موثّق تقسیم کرده اند و علّت یا علل نا موثق بودن آنها را غالباً ذکر نموده اند.در این مورد نیز همچنان که گذشت، اخلاص و خیرخواهی شرط است. یعنی مقصود از این کار (جرح و تعدیل) باید حفظ اموال مسلمانان و پاسداری از سنّت و محافظت آن از دروغ باشد و انگیزه اش دشمنی و تعصّب نباشد. در این مورد نیز فقط باید معایبی را که به موضوع شهادت و روایت از راوی مربوط می شود، ذکر کند و به عیوب دیگری مانند این که نطفه حرام یا شبهه است، نپردازد مگر این که، همچنان که خواهیم گفت، متظاهر به فسق و گناه باشد.

ششم : این که شخصی که از او بد گفته می شود، به دلیل تظاهر به امری، سزاوار آن باشد، مانند فاسق و گنهکاری که آشکارا گناه می کند به طوری که ابایی ندارد از این که گفته شود مرتکب فلان خلاف و گناه می شود. در این جا نیز باید همان عیب او را گفت، نه معایب و گناهان دیگرش را [که کسی خبر ندارد و تظاهر به آنها نمی کند]. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : کسی که نقاب شرم و حیا را از چهره خود بیندازد، غیبت ندارد. ظاهر این خبر گویای جایز بودن غیبت چنین کسی است، هرچند از ذکر گناهی که کرده است او را ننگ آید. دلیل بر جواز غیبت کردن از مطلق فاسق [چه تظاهر به فسق بکند و چه نکند ]احتمالی است که از این فرمایش پیامبر صلی الله علیه و آله ناشی می شود که فرمود : فاسق را غیبتی نیست اما این احتمال، با ردّ اصل حدیث یا حمل آن بر فاسقی خاصّ یا حملش بر نهی، هر چند به صورت خبری است، مردود می باشد. این شقّ اخیر [یعنی حمل آن بر نهی از غیبت فاسق] بهتر است، مگر این که پای هدفی دینی و غرض درستی نسبت به غیبت شونده در میان باشد. به این معنا که با غیبت از فاسق امیدوار باشد که از معصیت دست بر دارد. در این صورت غیبت از او، به موضوع نهی از منکر ارتباط پیدا می کند.

هفتم : این که انسان به نامی مشهور و شناخته شده باشد که غیبت او را آشکار و علنی می سازد، مانند لنگ و کور. در این صورت کسی که با این اوصاف از او یاد کند گناه نکرده است. مثلاً بگوید : ابو الزناد اعرج (لنگ) و سلیمان اعمش (شب کور) _ و القابی از این قبیل _ . علما، از روی ناچاری در معرفی اشخاص، این القاب و اسامی را نقل کرده اند؛ همچنین به این دلیل که این القاب چندان شهرت یافته است که اگر شخص متّصف به آنها بشنود، ناراحت نمی شود. حق آن است که القاب و نامهایی از این قبیل را که علمای مورد اعتماد ذکر کرده اند، می توان از قول آنان نقل کرد. اما به کار بردن این نامها درباره اشخاصی که زنده هستند، مشروط به این است که بدانیم از به کار بردن آنها درباره خود راضی هستند؛ چرا که نهی (و لا تنابذوا بالألقاب) عمومیت دارد. در صورت رضایت شخص، مسأله غیبت منتفی می شود. به هر حال، اگر بتوان به جای آن القاب تعبیرات ضدّ آنها را به کار برد و با عبارات دیگری معرفی کرد، بهتر است این کار صورت گیرد، مثلاً به جای کور تعبیر روشندل را به کار برد.

هشتم : اگر عدّه ای که به واسطه شهادت آنها حدّ یا تعزیر ثابت می شود، فحشایی را مشاهده کرده باشند، می توانند نزد قاضی در حضور مرتکب آن فحشا و یا در غیاب او به صورت شهادت از آن عمل زشت نام ببرند. ولی در جای دیگری، غیر از دادگاه، یاد کردن از آن خلافْ جایز نیست، مگر پای وجوه و دلایل دیگری در میان باشد.

نهم : گفته شده است که اگر دو نفر، شاهدِ سر زدن معصیتی از مردی باشند و در غیاب آن شخص درباره آن گناه دو نفری با هم صحبت کنند اشکالی ندارد؛ زیرا تأثیری به حال شنونده ندارد. گو این که بهتر است، چنانچه یکی از اغراض و اهداف پیش گفته را دنبال نمی کنند، نفسْ و زبان خود را از بیان آن گناه پاک نگه دارند، مخصوصاً که احتمال دارد طرف مقابل آن گناه را فراموش کرده باشد، یا بیم آن رود که از بین آن دو نفر به میان مردم سرایت کند و شایع شود.

دهم : هرگاه کسی بشنود که دیگری غیبتِ شخصی را می کند و نداند که آن شخص سزاوار غیبت هست یا نه، گفته شده است که واجب نیست گوینده را از غیبت کردن نهی کند؛ چون امکان دارد که غیبت شونده مستحق باشد. پس، تا زمانی که نداند حرفهای او نادرست و بی اساس است، باید کار گوینده را حمل بر صحّت کند؛ چرا که نهی کردن او از غیبت مستلزم هتک حرمت اوست و این خود

یکی از امور حرام و ممنوع است. اما [به نظر ما ]بهتر است نسبت به غیبت نکردن توجّه و تذکّر دهد؛ زیرا ادلّه [مربوط به غیبت ]عمومیت دارند و در آنها تفصیل داده نشده است و همین خود، نشانگر اراده عمومیت است تا مبادا اغراء به جهل شود.

به هر حال، چنانچه دلیلی که موجب رجحان غیبت کردن شود، چه رسد به مباح بودن آن، وجود نداشته باشد، بهتر است از غیبت خویشتنداری شود تا نفْس به اخلاق پسندیده آراسته گردد. مؤید این سخن، اطلاق نهی از غیبت است که قبلاً از قول پیامبر خدا آوردیم و گفتیم که آن حضرت فرمود : «آیا می دانید غیبت چیست؟» عرض کردند : خدا و پیامبر او بهتر می دانند . پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : «یاد کردن از برادرت به چیزی که او را ناخوش می آید». اما چنانچه مرجّحی برای غیبت وجود داشته باشد، مانند مبارزه با بدعت گذاران و باز داشتن گنهکاران و فاسقان از ارتکاب گناه و فسق و بر حذر داشتن مردم از آنان،در این صورت چنانچه امکان نهی از غیبت وجود داشته باشد، این کار واجب است. البته ملاک در همه این موارد، هدف و غرض می باشد. بنا بر این، باید هوشیار بود و هدف و غرض از غیبت و این را که قصد از آن اصلاح باشد همواره مدّ نظر داشت. و خدا توفیق دهنده است. پایان خلاصه سخن شهید ثانی، نوّر اللّه ضریحه. شهید اوّل، که خداوند بر درجاتش بیفزاید، در کتاب قواعد خود می گوید : به تصریح قرآن کریم و اخبار، غیبت کردن حرام است. غیبت دو گونه است : غیبت آشکارا، که معلوم است و غیبت ناپیدا، که موارد آن فراوان می باشد. چنان که مثلاً کسی با کنایه بگوید : من در محفل دولتمردان حاضر نمی شوم، من مال یتیم خور یا مال مردم خور نیستم و اشاره به کسی داشته باشد که این کارها را می کند. یا بگوید : خدا را شکر که ما را از فلان چیز پاک نگه داشت و با این شکر کردن به دیگری کنایه زند. از جمله غیبت کردنهای ناپیدا، ایما و اشاره کردن به عیب و نقص در دیگری است، گر چه آن فرد حاضر باشد. و نیز از آن جمله است، عباراتی مانند : اگر این کار را می کرد بهتر بود و خوب بود این کار را نمی کرد. همچنین از این نوع غیبت است که کسی نقایص و معایب شخص مستحقِ غیبت را بگوید، تا بدین وسیله عیبهای کس دیگری را که مستحق غیبت نیست گوشزد کند. اما خطور نقایص و عیبهای دیگران در ذهن و خاطر آدمی، غیبت به شمار نمی آید؛ زیرا خداوند متعال خطورات ذهنی را بخشیده است [و به سبب آنها کسی را کیفر نمی دهد]. از مخفی ترین نوع غیبتها این است که کسی خود را [نزد دیگران] به خاطر صفات ناپسندی که دارد یا در وجود او نیست، نکوهش کند تا بدین وسیله به عیبهای دیگران توجّه دهد.

غیبت کردن در هفت مورد، جایز دانسته شده است :

اول: این که شخص غیبت شونده، به علّت تظاهر به آنچه موجب غیبت شده، سزاوار غیبت باشد، مانند کافر و فاسقِ متظاهِر به کفر و فسق. در این جا فقط می توان همان صفاتی را که در او هست و به آنها تظاهر می کند یاد کرد، نه صفات دیگر او را [که به آنها تظاهر نمی کند]. بعضی اسم بردن از فاسق را منع کرده اند و نسبت دادن فسق را به او موجب تعزیر دانسته اند. امّا اصحاب [ما] آن را جایز دانسته اند. اهل سنّت گفته اند که حدیثِ «برای فاسق یا درباره فاسق ، غیبت نیست» اساسی ندارد. به نظر من اگر این حدیث درست باشد، می توان آن را حمل بر نهی کرد. یعنی یک جمله خبری است در معنای نهی و مقصود از آن نهی می باشد. و اما اگر کسی در اشعار و گفته های خود به صورت مزاح و شوخی از فسق و گناه سخن بگوید، نقل سخنان او اشکالی ندارد.

دوم : شکایت ستمدیده داد خواه از نوع ظلمی که به او رفته است.

سوم : راهنمایی کردن مشورت کننده.

چهارم : جرح و تعدیل شاهد و راوی.

پنجم : اسم بردن از بدعت گذاران و نوشته های فاسد و آرای گمراه کننده آنها. در این مورد باید به همین مقدار بسنده کرد. اهل سنّت می گویند: هر کس از آنان بمیرد و پیروانی نداشته باشد که بزرگش کنند و کتابها و نوشته هایی که خوانده شوند و نیز چیزی که بیم آن رود دیگران را به فساد کشاند از خود باقی نگذارد، بهتر آن است که همچنان که خداوند عزّ و جلّ عیب پوش است، عیبهایش پوشیده نگه داشته شود و هرگز از او عیب گویی نشود و حسابش با خداوند عزّ و جلّ است.

علی علیه السلام فرموده است : خوبیهای مردگان خود را یاد کنید. در خبری دیگر آمده است : از مردگان خود جز به خوبی، یاد نکنید.

ششم : اگر عدّه ای که به واسطه [شهادتِ ]آنها حدّ یا تعزیر ثابت می شود، بر کار زشت و گناهی آگاه شوند، می توانند نزد قاضی، چه در حضور شخص گنهکار و چه در غیاب او، به صورت شهادت از آن گناه یاد کنند.

هفتم: گفته شده است هرگاه دو نفر، شاهدِ سر زدن گناهی از یک نفر باشند، یکی از آنها می تواند، در غیاب آن گناهکار، با رفیقش که شاهد آن گناه بوده از آن گناه صحبت به میان آورد؛ زیرا چنین کاری تأثیری به حال شنونده ندارد. گر چه بهتر است از این کار خودداری شود؛ زیرا اولاً چیزی گفته است که اگر غیبت شونده حضور داشت، از شنیدن آن ناراحت می شد، ثانیاً: ممکن است که رفیقش آن گناه را فراموش کرده باشد و او با بیان آن به یادش آورده است، یا ممکن است سبب شیوع یافتن آن گناه شود.

شیخ بهایی،که خداوند روحش را شاد گرداند، می گوید : غیبت کردن در ده جا جایز شمرده شده است : شهادت دادن، نهی از منکر کردن، شکایتِ داد خواه، راهنماییِ مشورت کننده، جرح شاهد و راوی، برتری دادن بعضی از علما و صنعتگران بر برخی دیگر، به قولی ، غیبت کسی که به فسق تظاهر می کند و از ذکر آن ننگ ندارد، اسم بردن از کسی که به صفتی شهرت دارد و آن صفت موجب تمیز و شناسایی اوست؛ مانند یک چشم و لنگ، در صورتی که قصد تحقیر و نکوهش در کار نباشد و به قولی، اسم بردن از چنین شخصی نزد کسی که او را با آن خصوصیت می شناسد به شرط آن که کسی دیگر نشنود مُجاز است و نشان دادن خطاها و اشتباهات در مسائل علمی و امثال آن به این قصد و نیّت که کسی در آن مسائل از او پیروی نکند [نه به قصد تخریب و کوبیدن آن شخص].

ص :588


1- (انظر) الغیبة : باب : 3087. وسائل الشیعة : 8 / 604 باب154.
2- قال المجلسی : الأحوط حینئذٍ التعریض لکون الخبر عامّیّا، مع أنّه یحتمل أن یکون عدم المنع لفسق أبی سفیان و نفاقه.
3- بحار الأنوار : 75/231 _ 234.
4- بحار الأنوار : 75/238 _ 240.
5- مجلسی می گوید : در چنین مواردی احوط آن است که مطلب با گوشه و کنایه گفته شود؛ زیرا این خبر، عامّی است. وانگهی احتمال دارد که چون ابو سفیان مردی فاسق و منافق بوده است، پیامبر خدا هند را از آن نحوه بیان باز نداشته است.

ص :589

ص :590

ص :591

ص :592

ص :593

ص :594

ص :595

ص :596

ص :597

3090 - أصلُ الغیبَةِ
3090 - منشأ غیبت

مصباح الشریعة_ فیما نسبه إلی الإمام الصّادقُ علیه السلام _: أصلُ الغِیبَةِ تَتَنوَّعُ بعَشرَةِ أنواعٍ : شِفاءُ غَیظٍ ، و مَساءَةُ قَومٍ ، و تُهمَةٌ ، و تَصدیقُ خَبرٍ بلا کَشفِهِ ، و سُوءُ ظَنٍّ ، و حَسَدٌ ، و سُخریَةٌ ، و تَعجُّبٌ ، و تَبَرُّمٌ ، و تَزیِینٌ ، فإن أرَدتَ السلامَةَ فاذکُرِ الخالِقَ لا المَخلوقَ ، فَیَصِیرَ لکَ مَکانَ الغِیبَةِ عِبرَةً ، و مَکانَ الإثمِ ثوابا . (1)

(2)

3090

3090

منشأ غیبت

مصباح الشریعة_ در آنچه به امام صادق علیه السلام نسبت داده است _: منشأ غیبت به ده قسم تقسیم می شود : فرو نشاندنِ خشم، همراهی نشان دادن با عدّه ای، متّهم و بد نام بودن، تصدیق کردن یک خبر، بی آن که حقیقت آن بر وی معلوم باشد، بدگمانی، حسادت، ریشخند کردن،تعجّب و شگفتی، دلگیری و خود را خوب جلوه دادن. پس اگر خواهان سلامت [دین و دنیای خود] هستی، تنها به یاد آفریدگار باش و آفریدگان را فراموش کن، تا به جای غیبت کردن عبرت نصیبت شود و به جای گناه ثواب.

3091 - أقسامُ الغیبَةِ
3091 - انواع غیبت

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :ما اُحِبُّ أنّی حَکَیتُ إنسانا و أنَّ لی کذا و کذا . (3)

3091

انواع غیبت

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :من خوش ندارم ادای کسی را در بیاورم، و [در مقابل آن ]برای من چنین و چنان (اموال فراوان) باشد.

ص :598


1- مصباح الشریعة : 277 و 279 .
2- (انظر) کلام الشهید فی تبیین أصل الغیبة و علاجه بحار الأنوار : 75 / 226
3- کنز العمّال : 8035.

الترغیب و الترهیب عن عَمرُو بن شُعَیبٍ_ عن أبیهِ عن جدِّهِ _: أنّهم ذَکَرُوا عندَ رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله رجُلاً فقالوا : لا یَأکُلُ حتّی یُطعَمَ ، و لا یَرحَلُ حتی یُرحَلَ لَهُ ، فقالَ النبیُّ صلی الله علیه و آله : اغتَبتُمُوهُ ، فقالوا : یا رسولَ اللّهِ ، إنّما حَدَّثْنا بما فیهِ ! قال : حَسبُکَ إذا ذَکَرتَ أخاکَ بما فیهِ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنَّ مِن الغِیبَةِ أن تقولَ فی أخیکَ ما سَتَرَهُ اللّهُ علَیهِ . (2)

بیان :

قال الشهید الثانی رضوان اللّه علیه فی ذکر أقسام الغیبة : لمّا عرفتَ أنّ المراد منها ذِکرُ أخیک بما یکرهه منه لو بلغه أو الإعلام به أو التنبیه علیه ، کان ذلک شاملاً لما یتعلَّق بنُقصانٍ فی بدنه أو نسبه أو خلقه أو فعله أو قوله أو دینه أو دنیاه ، حتّی فی ثوبه و داره ، و قد أشار الصادق علیه السلام إلی ذلک _ أی فی مصباح الشریعة _ بقوله : وجوهُ الغِیبَةِ تَقَعُ بذِکرِ عَیبٍ فِی الخُلقِ و الفِعلِ و المُعامَلَةِ و المَذهَبِ و الجَهلِ و أشباهِهِ . فالبدن کذکرک فیه العمش و الحول و العور و القرع و القصر و الطّول و السّواد و الصّفرة و جمیع ما یتصوّر أن یوصف به ممّا یکرهه . و أمّا النّسب بأن تقول : أبوه فاسقٌ أو خبیث ، أو خسیس ، أو إسکاف ، أو حائک ، أو نحو ذلک ممّا یکرهه کیف کان ، و أمّا الخُلق بأن تقول : إنّه سیّء الخُلق بخیل متکبّر مُراءٍ شدید الغضب جبان ضعیف القلب و نحو ذلک . و أمّا فی أفعاله المتعلّقة بالدّین کقولک : سارق ، کذّاب ، شارب ، خائن ، ظالم ، متهاون بالصلاة ، لا یحسن الرکوع و السجود ، و لا یحترز من النجاسات ، لیس بارّا بوالدیه ، لا یحرس نفسه من الغیبة و التعرّض لأعراض الناس . و أمّا فعله المتعلّق بالدنیا کقولک : قلیل الأدب ، متهاون بالناس ، لا یری لأحد علیه حقّا ، کثیر الکلام ، کثیر الأکل ، نؤوم ، یجلس فی غیر موضعه ، و نحو ذلک ، و أمّا فی ثوبه کقولک : إنّه واسع الکمّ ، طویل الذّیل ، وسخ الثیاب ، و نحو ذلک .

و اعلم أنَّ ذلک لا یقصر علی اللسان ، بل التلفّظِ به إنّما حُرّم لأنّ فیه تفهیم الغیر نقصان أخیک و تعریفه بما یکرهه ، فالتّعریض کالتّصریح ، و الفعل فیه کالقول و الإشارة و الإیماء و الغمز و الرّمز و الکنیة و الحرکة ، و کلّ ما یُفهم المقصود داخل فِی الغیبة ، مساوٍ للّسان فِی المعنی الذی حُرّم التلفّظ به لأجله ، و من ذلک ما روی عن عائشة أنّها قالت : دخلت علینا امرأة فلمّا ولّت أومأتُ بیدی أی قصیرة ، فقال صلی الله علیه و آله : اغتَبتِیها . و من ذلک المحاکاة بأن تمشی متعارجا أو کما یمشی فهو غیبة ، بل أشدّ من الغیبة ؛ لأنّه أعظم فِی التصویر و التفهیم ، و کذلک الغیبة بالکتاب فإنّ الکتاب _ کما قیل _ أحد اللّسانین . و من ذلک ذکر المصنّف شخصا معیّنا و تهجین کلامه فِی الکتاب إلاّ أن یقترن به شیء من الأعذار المحوجة إلی ذکره کمسائل الاجتهاد التی لا یتمّ الغرض من الفتوی و إقامة الدلائل علی المطلوب إلاّ بتزییف کلام الغیر و نحو ذلک . و یجب الاقتصار علی ما تندفع به الحاجة فی ذلک ، و لیس منه قوله : قال قوم کذا ما لم یصرّح بشخص معیّن ، و منها أن یقول الإنسان : بعض من مرّ بنا الیوم أو بعض من رأیناه حالُهُ کذا ، إذا کان المخاطب یفهم منه شخصا معیّنا ؛ لأنّ المحذور تفهیمه دون ما به التفهیم ، فأمّا إذا لم یفهمه عینه جاز ، کان رسول اللّه صلی الله علیه و آله إذا کره من إنسان شیئا قال : ما بالُ أقوامٍ یفعلونَ کذا و کذا ؟ ! و لا یُعیِّن .

و من أخبث أنواع الغیبة غیبة المتسمّین بالفهم و العلم المرائین ؛ فإنّهم یفهمون المقصود علی صفة أهل الصلاح و التقوی لیُظهروا من أنفسهم التعفّف عن الغیبة و یفهمون المقصود ، و لا یدرون بجهلهم أنّهم جمعوا بین فاحشتین : الریاء و الغیبة ، و ذلک مثل أن یذکر عنده إنسان فیقول : الحمد للّه الذی لم یبتلنا بحبّ الریاسة أو بحبّ الدّنیا أو بالتکیّف بالکیفیّة الفلانیّة ، أو یقول : نعوذ باللّه من قلّة الحیاء أو من سوء التوفیق ، أو نسأل اللّه أن یعصمنا من کذا ، بل مجرّد الحمد علی شیء إذا علم منه اتّصاف المحدّث عنه بما ینافیه و نحو ذلک فإنّه یغتابه بلفظ الدعاء و سمت أهل الصلاح ، و إنّما قصده أن یذکر عیبه بضرب من الکلام المشتمل علی الغیبة و الریاء و دعوی الخلاص من الرذائل ، و هو عنوان الوقوع فیها ، بل فی أفحشها .

و من ذلک أنّه قد یقدِّم مدح من یرید غیبته فیقول : ما أحسن أحوال فلان ! ما کان یقصّر فِی العبادات ، و لکن قد اعتراه فتور و ابتلی بما نبتلی به کلّنا ، و هو قلّة الصبر ! فیذکر نفسه بالذمّ و مقصوده أن یذمّ غیره ، و أن یمدح نفسه بالتشبّه بالصالحین فی ذمّ أنفسهم ، فیکون مغتابا مرائیا مزکّیا نفسه فیجمع بین ثلاث فواحش ، و هو یظنّ بجهله أنّه من الصالحین المتعفّفین عن الغیبة ، هکذا یلعب الشیطان بأهل الجهل إذا اشتغلوا بالعلم أو العمل، من غیر أن یتقنوا الطریق ، فیتعبهم و یُحبِط بمکائده عملهم و یضحک علیهم .

و من ذلک أن یذکر ذاکرٌ عیب إنسان فلا یتنبّه له بعض الحاضرین ، فیقول : سبحان اللّه ما أعجب هذا ! حتّی یصغی الغافل إلی المغتاب و یعلمَ ما یقوله ، فیذکرَ اللّه سبحانه و یستعملَ اسمَه آلة له فی تحقیق خبثه و باطله ، و هو یمنّ علی اللّه بذکره جهلاً منه و غرورا .

و من ذلک أن یقول : جری من فلان کذا و ابتلی بکذا ، بل یقول : جری لصاحبنا أو صدیقنا کذا تاب اللّه علینا و علیه ! یُظهر الدعاء و التألّم و الصداقة و الصّحبة ، و اللّه مطّلع علی خبث سریرته و فساد ضمیره ، و هو بجهله لا یدری أنّه قد تعرّض لمقتٍ أعظم ممّا یتعرّض له الجهّال إذا جاهروا بالغیبة .

و من أقسامها الخفیّة الإصغاء إلی الغیبة علی سبیل التعجّب ؛ فإنّه إنّما یُظهر التعجّب لیزید نشاطَ المغتاب فِی الغیبة فیزید فیها ، فکأنّه یستخرج منه الغیبة بهذا الطریق ، فیقول : عجبت ممّا ذکرتَه ما کنت أعلم بذلک إلی الآن ، ما کنت أعرف من فلان ذلک ! یرید بذلک تصدیق المغتاب و استدعاءَ الزیادة منه باللّطف ، و التصدیق للغیبة غیبة ، بل الإصغاء إلیها بل السکوت عند سماعها ......... . (3)

الترغیب و الترهیب_ به نقل از عمرو بن شعیب از پدرش از جدّش _: در حضور پیامبر خدا صلی الله علیه و آله از مردی سخن به میان آوردند و گفتند : باید غذا را در دهانش بگذارند و جهاز شترش را برای او ببندند . (4) پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : غیبتش را کردید.عرض کردند : ای پیامبر خدا! ما چیزی را [از معایب ]گفتیم که در او هست! پیامبر فرمود : [برای غیبت همین ]کافی است که درباره برادرت آن بگویی که در او هست.

امام صادق علیه السلام :از نمونه های غیبت آن است که درباره برادرت چیزی بگویی که خدا نسبت به او پرده پوشی کرده است.

توضیح :

شهید ثانی، رضوان اللّه علیه، در بیان اقسام غیبت می گوید : چون دانستی که مراد از غیبت این است که درباره برادرت چیزی بگویی که اگر به گوش او برسد، یا به خودش بگویی، یا به او گوشزد کنی ناراحت می شود، اینک بدان که این غیبت شامل ذکر عیب و نقص جسمی، خانوادگی، اخلاقی، رفتاری، گفتاری، دینی و دنیایی او و حتّی معایب لباس و خانه اش می شود.امام صادق علیه السلام در مصباح الشریعة به این موارد اشاره کرده فرموده است : با گفتن عیب جسمی و رفتاری و معاملاتی و مذهبی و بی سوادی و امثال اینها، غیبت صورت می پذیرد. ذکر معایب جسمی ، مانند این که بگویی : فلانی چشمانش عیبناک است، لوچ است، یک چشم است، کچل است، قد کوتاه است، قد دراز است، سیاه است، زرد است و خصوصیات دیگری از این قبیل که از شنیدن آنها ناراحت می شود. ذکر معایب نژادی و خانوادگی، مانند این که بگویی : پدرش فاسق یا پلید یا خسیس یا پینه دوز یا بافنده است، و هر چیز دیگری از این دست که خوشش نیاید. ذکر معایب اخلاقی مانند این که بگویی : بد اخلاق است، بخیل است، متکبّر است، ریاکار است، بد خشم است، ترسوست، بُزدل است و امثال اینها. معایب رفتاری که به مسائل دینی مربوط می شود، مثل این که بگویی : دزد است، دروغگوست، شراب خوار است، خیانتکار است، ستمگر و حق کش است، به نماز اهمیتی نمی دهد، رکوع و سجده را خوب بلد نیست، از نجاست پرهیز نمی کند، به پدر و مادرش نیکی نمی کند، از غیبت و آبرو ریزی خودداری نمی ورزد. معایب رفتاری مربوط به مسائل دنیوی مانند این که بگویی : بی ادب است، مردم را تحقیر می کند، برای هیچ کس بر خود حقّی قائل نیست ، پُر حرف است، پُر خور است، پُر خواب است، جای نشستنش را در مجالس بلد نیست و امثال اینها. و اما عیب گویی از لباس او عبارت از این است که مثلاً بگویی : آستینهایش گشاد است، دراز دامن است ، لباسهایش کثیف و چرکین است و جز اینها.

بدان که غیبت کردن به زبان منحصر نمی شود بلکه غیبت زبانی از این رو حرام شده که سبب فهماندن عیب و نقص برادرت به دیگران و معرفی کردن او به صفاتی است که خوشش نمی آید. بنا بر این، گوشه و کنایه زدن نیز مانند آشکارا گفتن است و با عمل این کار را کردن، مانند گفتن و اشاره و ایما و چشم و ابرو جنباندن و کنایه زدن و حرکات دست است و خلاصه هر عمل و حرکتی که رساننده مقصود باشد، داخل در غیبت می باشد و با غیبت زبانی فرقی نمی کند. از عایشه روایت شده است که گفت : زنی بر ما وارد شد. چون رفت، من با دستم اشاره ای کردم که یعنی قد کوتاه است. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : «غیبتش کردی». تقلید و ادای رفتار دیگران را در آوردن، مانند این که در راه رفتن ادای افراد لنگ را درآوری، این نیز غیبت و بلکه بدتر از غیبت است؛ زیرا این عمل به مراتب گویاتر از گفتار زبانی طرف را معرفی و مقصودت را می رساند. با کتاب و نوشته نیز غیبت تحقق می یابد؛ زیرا همچنان که گفته اند، کتاب و نوشته، یکی از دو زبان است. غیبتِ کتابی این است که نویسنده در کتاب خود از شخص معینی نام ببرد و از سخنان او عیب و ایراد بگیرد مگر این که در سخنان او عذرهایی باشد که لازم آورد نام او برده شود، مانند مسائل مربوط به اجتهاد که برای رسیدن به فتوا و اقامه دلیل بر مطلوب، لازم است سست و بی پایه بودنِ سخنان دیگری بیان شود و امثال اینها. اما در این باره نیز باید به همان اندازه ای که نیاز برطرف شود بسنده کرد. البته اگر شخصی در کتاب خود بگوید : عدّه ای چنین گفته اند و شخص معینی را نام نبرد، این غیبت نیست. اما اگر شخصی بگوید : فردی که امروز از کنار ما گذشت یا فردی که امروز او را دیدیم چنین و چنان است و مخاطب بفهمد که آن شخص کیست این کار غیبت است؛ زیرا آنچه منع شده است، صِرف فهماندن و معرفی کردن است و فرقی نمی کند که از چه راهی صورت گیرد. اما اگر از این نحوه بیان ما، شخص معیّنی فهمیده نشود، اشکالی ندارد. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هرگاه رفتار ناخوشایندی از کسی می دید، می فرمود : چه شده است که عدّه ای چنین و چنان می کنند؟ و شخص معینی را نام نمی برد.

یکی از زشت ترین و پلیدترین انواع غیبت، آن است که افراد متّصف به فهم و دانش اما ریاکار غیبت کنند؛ زیرا این اشخاص در زیر نقاب پاکدامنی و پرهیزگاری، مقصود خود را می فهمانند تا هم دامن خود را از غیبت پاک نشان دهند و هم مقصودشان را برسانند. این نادانان نمی دانند که با این عمل خود، همزمان دو کار زشت انجام داده اند : ریا و غیبت. برای مثال، در حضور چنین شخصی از کسی سخن به میان می آید و او می گوید : خدا را شکر که ما را به ریاست طلبی یا دنیا دوستی یافلان خصوصیت مبتلا نکرد. یا می گوید : پناه به خدا از بی شرمی و بی توفیقی. یا می گوید : خدا ما را از فلان چیز حفظ کند. حتی مجرد حمد و شکر گفتن خدا برای چیزی، اگر از آن فهمیده شود که شخصی که صحبتِ او در میان بوده است، صفتی مخالف آن چیز را دارد، این خود غیبت است که شخص با عبارت دعا و در لباس اهل صلاح و پاکی کرده و قصدی جز این ندارد که در قالب نوعی گفتار ، عیب او را بگوید؛ گفتاری که، هم غیبت در آن هست هم ریا و هم ادّعای دور بودن از رذایل؛ که این ادعا خود، نقطه افتادن در ورطه رذایل و بلکه در زشت ترین آنهاست.

یکی دیگر از موارد غیبت این است که گاهی اوقات فرد از کسی که می خواهد غیبتش کند در ابتدا تعریف و تمجید می نماید، مثلاً می گوید : خوش به حال فلانی. در عبادات کوتاهی نمی کند، اما گاه دستخوش سستی در عبادت می شود و مثل همه ما کم صبر و حوصله می شود. این غیبت کننده خودش را نکوهش می کند، اما مقصودش این است که، هم دیگری را نکوهش کند و هم به تقلید از پارسایان، که خودشان را نکوهش می کنند، خویشتن را بستاید. چنین کسی هم غیبتگر است هم ریاکار و هم خود ستا و بنا بر این همزمان، سه گناه و زشت کاری را در خود فراهم آورده است، ولی از روی نادانی گمان می کند که از افراد پاکدامن و مبرّا از غیبت است. آری، شیطان این چنین افراد نادان را به بازی می گیرد؛ افرادی را که خود را به علم یا عمل مشغول داشته اند، اما راه را به درستی نمی شناسند. شیطان این افراد را تعقیب می کند و با مکر و دسیسه های خود اعمال [عبادی] آنها را بر باد فنا می دهد و به آنان می خندد.

یکی دیگر از انواع غیبت این است که شخصی از کسی عیب گویی کند و بعضی حضّار به او توجه نکنند و او برای جلب توجه آنها و این که به سخنان او گوش کنند، می گوید : سبحان اللّه ، عجیب است! خداوند سبحان را یاد می کند و نام او را ابزاری برای تحقّق بخشیدن نیّت باطل و پلید خود می کند. و از روی جهل و غفلت بر خدا منّت می نهد که ذکر او گفته است.

نیز از جمله غیبت است این که بگوید : از فلانی چنین خطایی سر زد و به فلان بلا مبتلا شد. یا بگوید : از رفیق یا دوست ما، فلان کار نادرست سر زد. خدا ما و او را ببخشد. او اظهار دعا و همدردی و دوستی و رفاقت می کند، اما خدا از نیّت پلید و باطن نادرست او آگاه است. این نادان نمی داند که خود را در معرض خشم الهی قرار داده است که به مراتب بزرگتر از خشمی است که خداوند بر افراد بی اطلاع و نادانی که آشکارا غیبت می کنند، می گیرد.

یکی از اقسام غیبتِ ناپیدا گوش دادن به غیبت است، با اظهار تعجّب و شگفتی. و هدفش از اظهار تعجّب این است که شخص غیبت کننده را به نشاط آورد تا بیشتر غیبت کند.

گویی با این روش از دهان او غیبت می کشد. مثلاً می گوید : از حرفهایی که زدی تعجّب می کنم. تا به حال خبر نداشتم. نمی دانستم فلانی چنین آدمی است. او با این کار می خواهد سخنان غیبت کننده را تصدیق کند و با چرب زبانی کاری کند که بیشتر غیبت کند. در حالی که تصدیقِ غیبت، خود غیبت است، حتی گوش کردن به غیبت و بلکه سکوت کردن هنگام شنیدنِ غیبت نیز غیبت است .........

ص :599


1- الترغیب و الترهیب : 3/506/13.
2- معانی الأخبار : 184/1.
3- بحار الأنوار : 75/223 _ 225.
4- یعنی به حدّی ناتوان یا تنبل است که نیاز به کمک کسی دارد، تا به او آب و غذا بدهد و برای مسافرت باید او را بر دوش حمل کند یا بر مرکبش سوار شود.

ص :600

ص :601

ص :602

ص :603

ص :604

3092 - سَماعُ الغیبَةِ
3092 - گوش دادن به غیبت

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :السامِعُ لِلغِیبَةِ کالمُغتابِ . (1)

عنه علیه السلام_ و قد نَظَرَ إلی رجُلٍ یَغتابُ رجُلاً عندَ ابنِهِ الحسنِ علیه السلام _: یا بُنَیَّ ، نَزِّهْ سَمعَکَ عن مِثلِ هذا ؛ فإنّهُ نَظَرَ إلی أخبَثِ ما فی وِعائهِ فَأفرَغَهُ فی وِعائکَ ! (2)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :حقُّ السَّمعِ تَنزیهُهُ عن سَماعِ الغِیبَةِ، و سَماعِ ما لا یَحِلُّ سَماعُهُ . (3)

(4)

3092

گوش دادن به غیبت

امام علی علیه السلام :شنونده غیبت، مانند غیبت کننده است.

امام علی علیه السلام_ وقتی ملاحظه کرد که شخصی در حضور فرزند بزرگوارش حسن علیه السلام از کسی غیبت می کند _فرمود : فرزندم! گوش خود را از چنین کسی به دور دار؛ زیرا او به پلید و نجس ترین چیزهایی که در ظرف خود دارد نگریسته و آنها را در ظرف تو خالی کرده است.

امام زین العابدین علیه السلام :حق گوش این است که آن را از شنیدن غیبت و شنیدن هر آنچه شنیدنش روا نیست، دور نگه داری.

3093 - ثَوابُ رَدِّ الغیبَةِ
3093 - ثواب ردّ غیبت

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن تَطَوَّلَ علی أخِیهِ فی غِیبةٍ سَمِعَها فیهِ فی مَجلِسٍ فَرَدَّها عَنهُ ، رَدَّ اللّهُ عَنهُ ألفَ بابٍ مِن السُّوءِ فِی الدنیا و الآخِرَةِ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن اُغتِیبَ عِندَهُ أخوهُ المسلمُ، فاستَطاعَ نَصرَهُ فلم یَنصُرْهُ، خَذَلَهُ اللّهُ فِی الدنیا و الآخِرَةِ . (6)

3093

ثواب ردّ غیبت

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس در مجلسی بشنود که از برادرش غیبت می شود و آن را از او دفع کند، خداوند هزار باب بدی را در دنیا و آخرت از او دفع کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرگاه در حضور کسی از برادر مسلمانش غیبت شود و او بتواند یاریش دهد اما به یاری (دفاع از) او برنخیزد، خداوند در دنیا و آخرت تنهایش گذارد.

ص :605


1- غرر الحکم : 1171.
2- الاختصاص : 225.
3- الخصال : 566/1.
4- (انظر) الاستماع : باب 1885.
5- الأمالی للصدوق : 516/707 .
6- کتاب من لا یحضره الفقیه : 4/372.

عنه صلی الله علیه و آله :مَن رَدَّ عن أخیهِ غِیبَةً سَمِعَها فی مَجلِسٍ ، رَدَّ اللّهُ عَزَّ و جلَّ عنهُ ألفَ بابٍ مِن الشرِّ فِی الدنیا و الآخِرَةِ ، فإن لم یَرُدَّ عَنهُ و أعجَبَهُ کانَ علَیهِ کَوِزرِ مَنِ اغتابَ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن ذَبَّ عن عِرضِ أخیهِ بالغِیبَةِ کانَ حقّا علَی اللّهِ أن یُعتِقَهُ مِن النارِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن اغتِیبَ عندَهُ أخوهُ المسلمُ فلم یَنصُرْهُ ، و هُو یَستَطیعُ نَصرَهُ ، أدرَکَهُ إثمُهُ فِی الدنیا و الآخِرَةِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :إذا وُقِعَ فِی الرجُلِ و أنتَ فی مَلَأٍ ، فکُن للرجُلِ ناصِرا ، و للقَومِ زاجِرا ، و قُمْ عَنهُم . (4)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :مَن اغتِیبَ عِندَهُ أخوهُ المؤمنُ فَنَصَرَهُ و أعانَهُ ، نَصَرَهُ اللّه فِی الدنیا و الآخِرَةِ ، و مَن اغتِیبَ عِندَهُ أخوهُ المؤمنُ فلم یَنصُرْهُ (و لم یُعِنْهُ) و لم یَدفَعْ عَنهُ _ و هُو یَقدِرُ علی نُصرَتِهِ و عَونِهِ _ إلاّ خَفَضَهُ اللّهُ فِی الدنیا و الآخِرَةِ . (5) (6)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس در مجلسی غیبتی درباره برادر خود بشنود و آن را از او دفع کند، خداوند عزّ و جلّ هزار چشمه شرّ و بدی را در دنیا و آخرت از او دفع سازد. و اگر غیبت را از او دفع نگرداند و خوشحال هم بشود، گناهش همچون گناهِ کسی است که غیبت کرده است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس در غیاب برادرش از آبروی او دفاع کند، بر خداست که او را از آتش برهاند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که در حضورش از برادر مسلمان او غیبت شود و با آن که می تواند به یاری او برخیزد یاریش ندهد، گناهش در دنیا و آخرت دامنگیرش شود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اگر در میان جمعی بودی و از کسی غیبت شد، به یاری آن مرد برخیز و آن جمع را از غیبت کردن باز دار و از میانشان برخیز و برو.

امام باقر علیه السلام :کسی که در حضور او از برادر مؤمنش غیبت شود و او به یاریش برخیزد، خداوند در دنیا و آخرت او را یاری دهد. و کسی که در حضور او از برادر مؤمنش غیبت شود و او _ با آن که می تواند یاریش کند _ به یاری وی برنخیزد و از وی دفاع نکند، خداوند او را در دنیا و آخرت پست گرداند.

ص :606


1- ثواب الأعمال : 335/1.
2- الترغیب و الترهیب : 3/517/36.
3- الترغیب و الترهیب : 3/518/40.
4- کنز العمّال : 8028.
5- ثواب الأعمال : 178/2.
6- (انظر) العرض : باب 2543. وسائل الشیعة: 8/606 باب 156.

3094 - کَفّارَةُ الاغتِیابِ
3094 - کفّاره غیبت کردن

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ و قد سُئلَ عن کَفّارَةِ الاغتِیابِ _: تَستَغفِرُ اللّهَ لِمَنِ اغتَبتَهُ کُلَّما ذَکَرتَهُ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :کفّارَةُ الاغتِیابِ أن تَستَغفِرَ لِمَنِ اغتَبتَهُ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :کفّارَةُ مَنِ اغتَبتَ أن تَستَغفِرَ لَهُ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :إذا اغتابَ أحَدُکُم أخاهُ فلْیَستَغفِرِ اللّهَ ؛ فإنَّها کفّارَةٌ لَهُ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ مِن کفّارَةِ الغِیبَةِ أن تَستَغفِرَ لِمَنِ اغتَبتَهُ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :مَنِ اغتابَ أخاهُ المسلمَ ، فَاستَغفَرَ لَهُ ، فإنّها کَفّارَةٌ . (6)

(7)

3094

کفّاره غیبت کردن

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در پاسخ به این سؤال که کفّاره غیبت چیست _فرمود : کفّاره اش این است که هرگاه به یاد کسی که از او غیبت کرده ای افتادی، از خداوند برایش آمرزش بخواهی.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کفّاره غیبت این است که برای شخصی که از او غیبت کرده ای، آمرزش بطلبی.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کفّاره [گناه] کسی که غیبتش را کرده ای، این است که برایش آمرزش بطلبی.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرگاه یکی از شما غیبت برادرش را کرد، از خداوند آمرزش بطلبد؛ زیرا این کفّاره گناه اوست.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از جمله کفّاره های غیبت، این است که برای شخصی که غیبتش را کرده ای آمرزش بطلبی.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس از برادر مسلمان خود غیبت کند، برایش آمرزش بطلبد که این خود کفّاره ای است.

ص :607


1- الکافی : 2/357/4.
2- الأمالی للطوسی: 192/325 .
3- کنز العمّال : 8036.
4- کنز العمّال : 8037.
5- کنز العمّال : 8064.
6- کنز العمّال : 8065.
7- (انظر) وسائل الشیعة : 8 / 605 باب 155.

ص :608

401 - الغیرة

401 - غیرت

اشاره

(1)

(2)

ص :609


1- و لمزید الاطّلاع راجع : بحار الأنوار : 71 / 342 باب 84 «الغَیرة و الشَّجاعة». کنز العمّال : 3 / 385 ، 780 «الغَیرة». وسائل الشیعة : 14 / 107 باب 77 «وجوب الغَیرة علی الرِّجال».
2- انظر: عنوان 360 «العفّة».

3095 - مدحُ الغَیرةِ
3095 - ستایش غیرت

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّ الغَیرَةَ مِن الإیمانِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ الغَیرَةَ مِن الإیمانِ ، و إنّ المَذاءَ (2) مِن النِّفاقِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :الغَیرةُ مِن الإیمانِ ، و البَذاءُ من الجَفاءِ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :کانَ إبراهیمُ أبی غَیورا و أنا أغیَرُ مِنهُ ، و أرغَمَ اللّهُ أنفَ مَن لا یَغارُ مِن المؤمنینَ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ اللّهَ تعالی یُحِبُّ مِن عِبادِهِ الغَیورَ . (6)

عنه صلی الله علیه و آله :إنّی لَغَیُورٌ ، و اللّهُ عَزَّ و جلَّ أغیَرُ مِنّی ، و إنَّ اللّهَ تعالی یُحِبُّ مِن عِبادِهِ الغَیورَ . (7)

3095

ستایش غیرت

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :راستی که غیرت از ایمان است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :غیرت، از ایمان است و بی غیرتی از نفاق.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :غیرت، از ایمان است و بد زبانی از نا فرهیختگی.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پدرم ابراهیم با غیرت بود و من با غیرت تر از اویم. خدا ، بینی مؤمنی را که غیرت ندارد، به خاک مالد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند متعال بندگان غیرتمند خویش را دوست می دارد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :من غیرتمندم و خدای عزّ و جلّ از من غیرتمندتر است و خداوند متعال بندگان غیرتمند خود را دوست می دارد.

ص :610


1- کتاب من لا یحضره الفقیه : 3/444/4541.
2- المَذاء _ بفتح المیم _ کسماء : جمع الرجال و النساء و ترکهم یلاعب بعضهم بعضا، أو هو الدیاثة . (القاموس المحیط: 4/389) .
3- کنز العمّال : 7065.
4- بحار الأنوار : 103/250/44.
5- بحار الأنوار : 103/248/33.
6- کنز العمّال : 7070.
7- کنز العمّال : 7076.

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ تعالی لَیُبغِضُ الرجُلَ یُدخَلُ علَیهِ فی بَیتِهِ فلا یُقاتِلُ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :غَیرَةُ المُؤمِنِ باللّهِ سبحانَهُ . (2)

عنه علیه السلام :علی قَدْرِ الحَمِیَّةِ تکونُ الغَیرَةُ . (3)

عنه علیه السلام :غَیرَةُ الرجُلِ علی قَدرِ أنَفَتِهِ . (4)

عنه علیه السلام :قَدرُ الرجُلِ علی قَدرِ هِمَّتِهِ ......... و شَجاعَتُهُ علی قَدرِ أنَفَتِهِ ، و عِفَّتُهُ علی قَدرِ غَیرَتِهِ . (5)

عنه علیه السلام :ما زَنی غَیورٌ قطُّ . (6)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند متعال، بی گمان نفرت دارد از مردی که به زور وارد خانه اش شوند و او [برای دفاع از خود ]نجنگد.

امام علی علیه السلام :غیرت مؤمن، از خداوند سبحان است.

امام علی علیه السلام :غیرت به اندازه تعصّب و ننگ داشتن [از کارهای زشت ]، بستگی دارد.

امام علی علیه السلام :غیرتِ مرد به اندازه ننگ داشتن و تعصّب اوست.

امام علی علیه السلام :ارزش مرد به اندازه همّت اوست ......... و دلیری او، به اندازه ننگ داشتن اوست [از تن دادن به پستیها و زبونیها] و پاکدامنی او به اندازه غیرت او.

امام علی علیه السلام :هیچ غیرتمندی هرگز زنا نکرده است.

3096 - الغَیرةُ مِن صِفاتِ اللَّهِ
3096 - غیرت از صفات خداست

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :ألا و إنَّ اللّهَ حَرَّمَ الحَرامَ ، و حَدَّ الحُدودَ ، و ما أحَدٌ أغیَرَ مِن اللّهِ ، و مِن غَیرَتِهِ حَرَّمَ الفَواحِشَ . (7)

عنه صلی الله علیه و آله :لا أحَدَ أغیَرُ مِن اللّهِ ؛ فلذلکَ حَرَّمَ الفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنها و ما بَطَنَ . (8)

3096

غیرت از صفات خداست

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بدانید که خدا حرام را ممنوع فرموده و حدود را مشخص کرده است و کسی غیرتمندتر از خدا نیست و از غیرت اوست که زشت کاریها را حرام فرموده است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ کس غیرتمندتر از خدا نیست؛ از همین روست که زشت کاریها را، چه آشکار و چه نهان، حرام کرده است.

ص :611


1- کنز العمّال : 7074.
2- غرر الحکم : 6395.
3- غرر الحکم : 6175.
4- غرر الحکم : 6385.
5- نهج البلاغة : الحکمة 47.
6- نهج البلاغة : الحکمة 305.
7- بحار الأنوار : 76/332/1.
8- الدرّ المنثور : 3/447.

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ اللّهَ تعالی یَغارُ و إنّ المؤمنَ یَغارُ ، و غَیرَةُ اللّهِ أن یَأتِیَ المؤمنُ ما حَرَّمَ اللّهُ علَیهِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ تعالی یَغارُ للمسلمِ ، فَلْیَغَرْ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنَّ اللّهَ یَغارُ للمؤمِنِ ، فَلْیَغَرْ مَن لا یَغارُ ؛ فإنّهُ مَنکوسُ القَلبِ . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ اللّهَ تبارکَ و تعالی غَیورٌ یُحِبُّ کُلَّ غَیورٍ ، و لِغَیرَتِهِ حَرَّمَ الفواحِشَ ظاهِرَها و باطِنَها . (4)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :راستی که خداوند غیرت دارد و راستی که مؤمن غیرت دارد و غیرت خدا این است که مؤمن آنچه را خداوند بر او حرام کرده است، انجام دهد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همانا خداوند متعال نسبت به مسلمان غیرت دارد. پس مسلمان باید غیرت داشته باشد.

امام علی علیه السلام :همانا خداوند نسبت به مؤمن غیرت دارد؛ پس، بی غیرت از خود غیرت نشان دهد؛ زیرا که آدم بی غیرت واژگونه دل (زیبا بیننده زشتی) است.

امام صادق علیه السلام :خدای تبارک و تعالی غیرتمند است و هر غیرتمندی را دوست می دارد. و از غیرتمندی اوست که زشت کاریها را ، چه پیدا و چه ناپیدا، حرام فرموده است.

3097 - الدَّیّوثُ
3097 - مرد بی غیرت

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ لمّا سُئلَ عنِ الدَّیُّوثِ _: الذی تَزنِی امرَأتُهُ و هُو یَعلَمُ بها . (5)

کتاب من لا یحضره الفقیه :قالَ [رسولُ اللّهِ] صلی الله علیه و آله : إنَّ الجَنَّةَ لَتُوجَدُ ریحُها مِن مَسیرَةِ خَمسِمائةِ عامٍ ، و لا یَجِدُها عاقٌّ و لا دَیُّوثٌ . قیلَ : یا رسولَ اللّهِ ، و ما الدَّیُّوثُ ؟ قالَ : الذی تَزنِی امرأتُهُ و هُو یَعلَمُ بها . (6)

3097

مرد بی غیرت

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در پاسخ به این پرسش که : دیّوث کیست؟ _فرمود : مردی که زنش زنا دهد و او خبر داشته باشد.

کتاب من لا یحضره الفقیه :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : بوی بهشت از فاصله پانصد سال راه به مشام می رسد، اما فرزند نا خلف و شخص دیّوث آن را استشمام نمی کنند. عرض شد : ای پیامبر خدا! دیّوث کیست؟

فرمود : مردی که زنش زنا دهد و او از آن مطلع باشد.

ص :612


1- کنز العمّال : 7072.
2- کنز العمّال : 7071.
3- المحاسن : 1/204/355.
4- الکافی : 5/535/1.
5- وسائل الشیعة : 14/109/9.
6- کتاب من لا یحضره الفقیه : 3/444/4542.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إذا اُغِیرَ الرجُلُ فی أهلِهِ أو بَعضِ مَناکِحِهِ مِن مَملوکِهِ فلم یَغَرْ و لم یُغَیِّرْ ، بَعَثَ اللّهُ إلَیهِ طائرا یقالُ لَهُ : القَفَندَرُ حتّی یَسقُطَ علی عارِضَةِ بابِهِ ، ثُمّ یُمهِلَهُ أربَعینَ یوما ثُمّ یَهتِفَ بهِ : إنّ اللّهَ غَیورٌ یُحِبُّ کُلَّ غَیورٍ ......... ثُمّ یَطیرُ عَنهُ فَیَنزِعَ اللّهُ بعدَ ذلکَ مِنهُ رُوحَ الإیمانِ ، و تُسَمِّیَهُ المَلائکةُ : الدَّیُّوثَ . (1)

عنه علیه السلام :إنّ شَیطانا یقالُ لَهُ : القَفَندَرُ ، إذا ضُرِبَ فی مَنزِلِ الرَّجُلِ أربَعینَ صَباحا بالبَربَطِ و دَخَلَ علَیهِ الرِّجالُ، وَضَعَ ذلکَ الشیطانُ کُلَّ عُضوٍ مِنهُ علی مِثلِهِ مِن صاحِبِ البیتِ ، ثُمّ نَفَخَ فیهِ نَفخَةً فلا یَغارُ بعدَ هذا؛ حتّی تُؤتی نِساؤهُ فلا یَغارُ . (2)

عنه علیه السلام :إذا لم یَغِرِ الرجُلُ فهُو مَنکوسُ القَلبِ . (3)

(4)

امام صادق علیه السلام :هرگاه با زنِ یک مرد یا یکی از کنیزان او عملی ننگ آور صورت گیرد و او به غیرت نیاید و وضع را تغییر ندهد، خداوند پرنده ای به نام قَفَنْدَر به سوی آن مرد بفرستد که بر روی چارچوب در خانه او می نشیند و آن گاه چهل روز مهلتش می دهد. سپس بانگ سر می دهد : همانا خدا غیرتمند است و هر غیرتمندی را دوست می دارد ......... آن گاه پرواز می کند و می رود و از آن به بعد خداوند روح ایمان را از آن مرد بر می کَنَد و فرشتگان نام دیّوث بر او می نهند.

امام صادق علیه السلام :شیطانی است به نام قَفَندَر، که هرگاه در منزل مردی چهل بامداد بربط نواخته شود و مردها بر آن وارد شوند، آن شیطان هر یک از اعضای بدن خود را بر روی اعضای همانندش در بدن صاحب خانه بگذارد و سپس در او بدمد، که از آن پس دیگر غیرتی برایش نماند، به طوری که پیش زنانش بیایند و او غیرت به خرج ندهد.

امام صادق علیه السلام :مردی که غیرت نداشته باشد، واژگونه دل است.

ص :613


1- وسائل الشیعة : 14/108/4 .
2- وسائل الشیعة : 14/108/5.
3- الکافی : 5/536/2 .
4- (انظر) الزّنا : باب 1607.

3098 - ذمُّ التَّغایُرِ فی غیرِ مَوضِعِ الغَیرةِ
3098 - نکوهش غیرت ورزی و تعصّب بی جا

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مِن الغَیرَةِ ما یُحِبُّ اللّهُ ، و مِنها ما یَکرَهُ اللّهُ ، فأمّا ما یُحِبُّ فالغَیرَةُ فِی الرِّیبةِ، و أمّا ما یَکرَهُ فالغَیرَةُ فی غیرِ الرِّیبةِ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی وصیَّتِهِ لابنِهِ الحسنِ علیه السلام _: إیّاکَ و التَّغایُرَ فی غیرِ مَوضِعِ الغَیرَةِ، فإنَّ ذلکَ یَدعُو الصَّحیحَةَ مِنهُنَّ إلَی السَّقَمِ ، و لکن أحکِمْ أمرَهُنَّ فإن رَأیتَ عَیبا فَعَجِّلِ النَّکیرَ علَی الکبیرِ و الصغیرِ (2) . (3)

عنه علیه السلام :غَیرَةُ الرّجُلِ إیمانٌ ، غَیرَةُ المرأةِ عُدوانٌ . (4)

عنه علیه السلام :غَیرَةُ المرأةِ کُفرٌ ، و غَیرَةُ الرجُلِ إیمانٌ . (5)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :غَیرَةُ النِّساءِ الحَسَدُ ، و الحَسَدُ هو أصلُ الکُفرِ ، إنّ النِّساءَ إذا غِرْنَ غَضِبنَ ، و إذا غَضِبنَ کَفَرنَ إلاّ المُسلِماتِ مِنهُنَّ . (6)

3098

نکوهش غیرت ورزی و تعصّب بی جا

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :غیرتی هست که خدا دوست دارد و غیرتی هست که دوست ندارد. غیرتی که آن را دوست دارد غیرت ورزی هنگام شکّ است و غیرتی که دوست ندارد، غیرت نشان دادن در جایی است که شکّی در بین نباشد.

امام علی علیه السلام_ در سفارش به فرزند خود حسن علیه السلام _فرمود : از غیرت نابجا [نسبت به زنان ]بپرهیز که آن، زن سالم را به بیماری می کشاند و پاکدامن را به بدگمانی (اندیشه گنهکاری)، بلکه درباره آنان محکم کاری کن. آن گاه اگر عیبی دیدی در مجازات کوچک و بزرگ درنگ مکن.

امام علی علیه السلام :غیرتِ مرد [از ]ایمان است و غیرت ورزی زن ستم و تجاوز.

امام علی علیه السلام :غیرت زن کفر است و غیرت مرد ، ایمان.

امام باقر علیه السلام :غیرت زنان [از]حسادت است و حسادت ریشه کفر است. زنان هرگاه غیرت و رشک ورزند خشم گیرند و چون خشم گیرند به کفر گرایند، مگر زنان مسلمان.

ص :614


1- کنز العمّال : 7067.
2- فی نهج البلاغة : الکتاب 31 «و إیّاک و التغایر فی غیر موضع غیرة، فإنّ ذلک یدعو الصحیحة إلی السقم، و البریئة إلی الرَّیب».
3- بحار الأنوار : 77/214/1.
4- غرر الحکم : 6383 ، 6384.
5- نهج البلاغة : الحکمة 124.
6- الکافی : 5/505/4.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لا غَیرَةَ فی الحَلالِ ......... . (1)

الکافی :ذَکَرَ رجُلٌ لأبی عبدِ اللّهِ علیه السلام امرأتَهُ فَأحسَنَ علَیها الثَّناءَ ، فقالَ لَهُ أبو عبدِ اللّهِ علیه السلام : أغَرْتَها ؟ قالَ : لا ، قالَ : فَأغِرْها ، فَأغارَها فَثَبَتَت ، فقالَ لأبی عبدِ اللّهِ علیه السلام : إنّی قد أغَرتُها فَثَبَتَت ، فقالَ : هِی کما تَقولُ . (2)

(3)

امام صادق علیه السلام :در حلال، غیرت و تعصّب نیست ......... .

الکافی :مردی در حضور امام صادق علیه السلام از زن خود سخن به میان آورد و از او تعریف کرد. حضرت به او فرمود : آیا [تا به حال ]غیرت [و حسادت] او را تحریک کرده ای؟ عرض کرد : نه. فرمود : غیرتش را تحریک کن. آن مرد رشک همسر خود را برانگیخت، امّا زن پایداری نشان داد. مرد به امام صادق علیه السلام عرض کرد : غیرتش را تحریک کردم، اما شکیبایی به خرج داد. حضرت فرمود : پس او همان گونه است که تو می گویی.

ص :615


1- الکافی : 5/537/1.
2- الکافی : 5/505/5.
3- (انظر) وسائل الشیعة : 14 / 110 باب 78 و ص 175 باب 134.

ص :616

فهرست موضوعات عربی

367 - العلم5

2783 - فَضلُ العِلمِ6

2784 - المَحرومُ مِنَ العِلمِ10

2785 - العِلمُ أصلُ کُلِّ خَیرٍ11

2786 - العِلمُ وَالحَیاةُ13

2787 - العِلمُ وطاعَةُ اللَّهِ14

2788 - فَضلُ العِلمِ عَلَی المالِ15

2789 - العِلمُ وقیمَةُ المَرءِ16

2790 - أقرَبُ النّاسِ مِن دَرَجَةِ النُّبُوَّةِ18

2791 - العُلَماءُ وَرَثَةُ الأنبِیاءِ18

2792 - فَضلُ مِدادِ العُلَماءِ عَلی دِماءِ الشُّهَداءِ19

2793 - العالِمُ حَیٌّ وإن ماتَ20

2794 - فَضلُ العِلمِ عَلَی العِبادَةِ21

2795 - فَضلُ العالِمِ عَلَی العابِدِ22

2796 - سَبَبُ تَفضیلِ العالِمِ عَلَی العابِدِ23

2797 - مَوتُ العالِمِ25

2798 - النَّظَرُ إلی وَجهِ العالِمِ عِبادَةٌ26

2799 - الحَثُّ عَلی طَلَبُ العِلمِ26

2800 - طَلَبُ العِلمِ27

2801 - وُجوبُ طَلَبِ العِلمِ28

2802 - مَنهومانِ لا یَشبَعانِ28

2803 - طالِبُ العِلمِ29

2804 - طالِبُ العِلمِ وَالنُّبُوَّةُ31

2805 - طالِبُ العِلمِ وَالمَلائِکَةُ32

2806 - طالِبُ العِلمِ وَالجَنَّةُ33

2807 - استِغفارُ کُلِّ شَی ءٍ لِطالِبِ العِلمِ33

2808 - التَّعلیمُ34

2809 - ثَوابُ التَّعلیمِ36

2810 - آثارُ إنفاقِ العِلمِ37

2811 - میثاقُ التَّعلیمِ وَالبَیانُ38

2812 - التَّحذیرُ مِن کِتمانِ العِلمِ39

2813 - فَضلُ المُعَلِّمِ40

2814 - ذَمُّ المُستَأکِلِ بِالعِلمِ42

2815 - مَعنَی الاستِئکالِ بِالعِلمِ44

2816 - الحَثُّ عَلَی التَّعَلُّمِ45

2817 - مَن تَعَلَّمَ للَّهِِ46

ص :617

2818 - خَصائِصُ المُتَعَلِّمِ للَّهِِ48

2819 - مَن تَعَلَّمَ لِغَیرِ اللَّهِ48

2820 - ما لا یَنبَغی طَلَبُ العِلمِ لِأجلِهِ50

2821 - أصنافُ طَلَبَةِ العِلمِ52

2822 - ما یَنبَغی فی اختِیارِ المُعَلِّمِ56

2823 - اُنظُر إلی ما قالَ57

2824 - حَقُّ العِلمِ58

2825 - حُقوقُ المُتَعَلِّمِ عَلَی المُعَلِّمِ59

2826 - حُقوقُ المُعَلِّمِ عَلَی المُتَعَلِّمِ60

2827 - تَکریمُ العالِمِ63

2828 - ما یَنبَغی عَلَی المُتَعَلِّمِ63

2829 - حَدیثٌ جامِعٌ فی طَلَبِ العِلمِ64

2830 - فَضلُ العُلَماءِ69

2831 - العُلَماءُ اُمَناءُ اللَّهِ71

2832 - العالِمُ72

2833 - عَلاماتُ العالِمِ73

2834 - خَصائِصُ العالِمِ74

2835 - جَهلُ العالِمِ75

2836 - ثَمَرَةُ العِلمِ76

2837 - میراثُ العِلمِ77

2838 - ما یَتشَعَّبُ مِنَ العِلمِ81

2839 - ما یَنبَغی عَلَی العالِمِ81

2840 - ما یَنبَغی لِلعالِمِ82

2841 - خَطَرُ العَمَلِ بِلا عِلمٍ83

2842 - دَورُ العَمَلِ فی العِلمِ84

2843 - الحَثُّ عَلَی العَمَلِ بِالعِلمِ85

2844 - الانتِفاعُ بِالعِلمِ86

2845 - التَّحذیرُ مِنَ العِلمِ بِلا عَمَلٍ88

2846 - خَطَرُ العالِمِ المُتَهَتِّکِ وَالجاهِلِ المُتَنَسِّکِ90

2847 - التَّحذیرُ مِنَ الخِیانَةِ فِی العِلمِ91

2848 - ما یَهتَمُّ بِهِ العُلَماءُ91

2849 - العُلَماءُ الآمِرونَ غَیرُ العامِلینَ93

2850 - جَزاءُ الخُطَباءِ غَیرِ العامِلینَ95

2851 - تَشدیدُ العُقوبَةِ عَلَی العالِمِ96

2852 - أهوَنُ عُقوبَةِ العالِمِ97

2853 - أشَدُّ النّاسِ عَذاباً98

2854 - زَلَّةُ العالِمِ99

2855 - شِرارُ العُلَماءِ100

2856 - ذَمُّ عُلَماءِ السُّوءِ100

2857 - مَن لَیسَ مِن أهلِ العِلمِ101

2858 - خَطَرُ زِیادَةِ العِلمِ بِلا عَمَلٍ102

2859 - العُلَماءُ ومُخالَطَةُ المُلوکِ103

2860 - مَن یَنبَغی أن یُتَّهَمَ مِنَ العُلَماءِ104

2861 - تَفسیرُ العِلمِ104

2862 - تَفسیرُ العِلمِ وَالفَضلِ107

2863 - ذَمُّ عِلمٍ لا یَنفَعُ110

2864 - مَن زادَ عِلمُهُ عَلی عَقلِهِ111

2865 - غایَةُ العِلمِ111

ص :618

2866 - أنواعُ العُلومِ112

2867 - أدَبُ الأخذِ مِنَ العِلمِ113

2868 - رَأسُ العِلمِ113

2869 - خَیرُ العِلمِ114

2870 - ألزَمُ العِلمِ114

2871 - العُلومُ المَمنوعَةُ116

2872 - عِلمُ الحَلالِ والحَرامِ116

2873 - زینَةُ العِلمِ117

2874 - العِلمُ اللّدُنِّیُّ118

2875 - أعلَمُ النّاسِ119

2876 - انحِصارُ العِلمِ الصَّحیحِ بِأهلِ البَیتِ علیهم السلام120

2877 - النَّوادِرُ121

368 - العُمر123

2878 - العُمُرُ124

2879 - اغتِنامُ العُمُرِ125

2880 - تَضییعُ العُمُرِ128

2881 - بَقِیَّةُ العُمُرِ129

2882 - الحَثُّ عَلی إنفادِ العُمُرِ فی طاعَةِ اللَّهِ130

2883 - مَن یَکونُ عُمُرُهُ حُجَّةً عَلَیهِ131

2884 - أرذَلُ العُمُرِ133

2885 - ثَمَرَةُ طولِ الحَیاةِ134

2886 - ما یَزیدُ فِی العُمُرِ134

2887 - طولُ العُمُرِ وحُسنُ العَمَلِ136

2888 - المُؤمِنُ وطَلَبُ طولِ العُمُرِ137

2889 - حِکمَةُ جَهلِ الإنسانِ مِقدارَ العُمُرِ137

369 - العمل139

2890 - الحَثُّ عَلی العَمَلِ140

2891 - العَمَلُ وَالجَزاءُ144

2892 - العَمَلُ خَلیلٌ لا یُفارِقُ الإنسانَ150

2893 - لِکُلِّ عَمَلٍ نَباتٌ152

2894 - المُداوَمَةُ عَلَی العَمَلِ152

2895 - مَن عَمِلَ عَمَلاً فَلیَدُم عَلَیهِ سَنَةً154

2896 - ما یَتشَعَّبُ مِنَ المُواظَبَةِ عَلَی الخَیرِ155

2897 - قَلیلٌ تَدومُ عَلَیهِ خَیرٌ مِن کَثیرٍ مَملولٍ مِنهُ155

2898 - زِیادَةُ الفِعلِ عَلَی القَولِ156

2899 - أفضَلُ الأعمالِ157

2900 - ما یَزیدُ فی حُسنِ العَمَلِ و قُبحِهِ160

2901 - مَن یُتَقبَّلُ عَمَلُهُ162

2902 - مَن لا یَنفَعُهُ عَمَلُهُ162

2903 - مَن قُبِلَ مِنهُ عَمَلٌ166

2904 - الظّاهِرُ یَعکِسُ ما فِی الباطِنِ167

2905 - الأعمالُ الَّتی یَنبَغِی الحَذَرُ مِنها167

2906 - أدَبُ العَمَلِ168

2907 - ما یَنبَغِی الاتِّکالُ عَلَیهِ فِی النَّجاةِ169

2908 - شِدَّةُ الحاجَةِ إلَی العَمَلِ فِی القِیامَةِ170

2909 - دَورُ صَلاحِ الإنسانِ فی حِفظِ مَن تَعَلَّقَ بِهِ171

2910 - إتقانُ العَمَلِ171

2911 - النَّوادِرُ172

ص :619

370 - عَرضُ الأعمال175

2912 - عَرضُ الأعمالِ عَلَی اللَّهِ176

2913 - عَرضُ الأعمالِ عَلی رَسولِ اللَّهِ177

2914 - عَرضُ الأعمالِ عَلَی الأئِمَّةِ178

371 - کتابُ الأعمال181

2915 - کِتابُ الأعمالِ182

2916 - تَجَسُّمُ الأعمالِ183

372 - المُعانَقة193

2917 - المُعانَقَةُ194

373 - العَهد195

2918 - الَحثُّ عَلَی الوَفاءِ بِالعَهدِ196

2919 - العَهدُ وَالإیمانُ199

2920 - عَهدُ اللَّهِ سُبحانَهُ200

374 - المَعاد203

2921 - المَعادُ204

2922 - أسماءُ القِیامَةِ207

2923 - الدَّلیلُ الأوَّلُ لِإثباتِ المَعادِ208

2924 - الدَّلیلُ الثّانی لِإثباتِ المَعادِ215

2925 - الدَّلیلُ الثّالِثُ لِإثباتِ المَعادِ221

2926 - الدَّلیلُ الرّابِعُ لِإثباتِ المَعادِ225

2927 - الدَّلیلُ الخامِسُ لِإثباتِ المَعادِ227

2928 - کَیفِیَّةُ المَعادِ234

2929 - اِقتِرابُ السّاعَةِ237

2930 - تَفَرُّدُ اللَّهِ بِعِلمِ السّاعَةِ239

375 - المعاد (أشراطُ الساعة)243

2931 - أشراطُ السّاعَةِ244

2932 - نَفخَةُ الصَّعقِ248

2933 - زِلزالُ الأرضِ250

2934 - دَکُّ الأرضِ251

2935 - سَیرُ الجِبالِ252

2936 - مَدُّ الأرضِ253

2937 - اِنفِجارُ البِحارِ254

2938 - اِنکِدارُ النُّجومِ255

2939 - اِنشِقاقُ السَّماءِ258

2940 - نَفخَةُ القِیامِ262

2941 - یَومُ الخُروجِ264

376 - المعاد (صفةُ المحشر)269

2942 - صِفَةُ المَحشَرِ270

2943 - المُتَّقونَ فِی القِیامَةِ273

2944 - المُجرِمونَ فِی القِیامَةِ275

2945 - کِتابُ الأعمالِ280

2946 - أصحابُ الیَمینِ288

2947 - أصحابُ الشِّمالِ290

2948 - حَشرُ الوُحوشِ293

2949 - مَواقِفُ القِیامَةِ293

2950 - الکَوثَرُ295

377 - العادَة297

2951 - العادَةُ298

ص :620

2952 - غَلَبَةُ العادَةِ299

2953 - الخَیرُ عادَةٌ300

2954 - ما یَنبَغی الاتِّصافُ بِهِ300

2955 - صُعوبَةُ نَقلِ العاداتِ302

2956 - عادَةُ الأشرارِ302

2957 - عادَةُ الأخیارِ303

2958 - ذَمُّ اعتِیادِ النَّفسِ بِالّلذاتِ304

378 - العِید307

2959 - العیدُ308

2960 - خُطبَةُ أمیرِالمُؤمِنینَ فی عیدِ الفِطرِ310

2961 - عیدُ النَّیروزِ310

2962 - زینَةُ الأعیادِ313

379 - الاستِعاذة315

2963 - الاستِعاذَةُ316

380 - العَیب319

2964 - مَدحُ مَن شَغَلَهُ عَیبُهُ عَن عُیوبِ النّاسِ320

2965 - مَن أبصَرَ عَیبَ نَفسِهِ322

2966 - ذَمُّ الاشتِغالِ بِعُیوبِ النّاسِ ومُداهَنَةِ النَّفسِ323

2967 - کَفی بِالمَرءِ عَیباً !324

2968 - أکبَرُ العَیبِ325

2969 - مَن آخَذَ نَفسَهُ عَلَی العُیوبِ326

2970 - سَترُ العُیوبِ327

2971 - إهداءُ العُیوبِ328

2972 - تَتَبُّعُ العُیوبِ329

2973 - النَّهیُ عَن حِفظِ عُیوبِ الآخَرینَ332

2974 - التَّحذیرُ مِنَ الفَرَحِ بِسَقَطاتِ الآخَرینَ333

2975 - غِطاءُ العُیوبِ333

2976 - مَن جَهِلَ شَیئاً عابَهُ334

2977 - النَّوادِرُ335

381 - التَّعییر337

2978 - ذَمُّ التَّعییرِ338

2979 - التَّحذیرُ مِنَ الطَّعنِ341

382 - العَیش343

2980 - أهنَأُ العَیشِ344

2981 - أحسَنُ النّاسِ عَیشاً345

2982 - ما یُکَدِّرُ العَیشَ346

2983 - الإِقتِصادُ فِی المَعیشَةِ347

2984 - النَّوادِرُ349

حرف الغین351

383 - الغَبط353

2985 - المَغبوطون354

2986 - أغبَطُ النّاسِ356

384 - الغَبن357

2987 - الغَبنُ358

2988 - المَغبونونَ359

2989 - أغبَنُ الناسِ360

385 - الغَدر361

2990 - الغَدرُ362

ص :621

2991 - أقبَحُ الغَدرِ364

2992 - ذَمُّ الوَفاءِ لِأهلِ الغَدرِ364

2993 - الغَدرُ وَالکِیاسَةُ365

2994 - صِفَةُ حَشرِ الغادِرِ366

386 - الغُرور367

2995 - ذَمُّ الغُرورِ368

2996 - الاِغتِرارُ بِاللَّهِ372

2997 - الاِغتِرارُ بِالدُّنیا374

2998 - الاِغتِرارُ بِالنَّفسِ375

2999 - ما لا یَنبَغِی الاغتِرارُ بِهِ376

3000 - ما یَحولُ دونَ غُرورِ الإنسانِ377

387 - الغَزوة (غزوات النبیّ)381

3001 - غَزوَةُ بَدرٍ الکُبری382

3002 - غَزوَةُ الرَّجیعِ وغَزوَةُ مَعونَةَ386

3003 - غَزوَةُ اُحُدٍ وحَمراءَ الأسَدِ386

3004 - غَزوَةُ بَنِی النَّضیرِ390

3005 - غَزوَةُ ذاتِ الرِّقاعِ وغَزوَةُ عُسفانَ394

3006 - غَزوَةُ بَدرٍ الصُّغری395

3007 - غَزوَةُ الأحزابِ وبَنی قُرَیظَةَ395

3008 - غَزوَةُ بَنِی المُصطَلِقِ399

3009 - غَزوَةُ الحُدَیبِیَةِ وبَیعَةِ الرِّضوانِ403

3010 - غَزوَةُ خَیبَرَ وفَدَکَ407

3011 - غَزوَةُ مُؤتَةَ412

3012 - غَزوَةُ ذاتِ السَّلاسِلِ413

3013 - غَزوَةُ الفَتحِ414

3014 - غزوَةُ حُنَینٍ وَالطائفِ وأوطاسٍ419

3015 - غَزوَةُ تَبوکَ421

388 - الغُسل423

3016 - عِلَّةُ الغُسلِ424

3017 - أنواعُ الغُسلِ425

389 - الغِشّ429

3018 - ذَمُّ الغِشِّ430

3019 - التَّحذیرُ مِنَ الغِشِّ432

3020 - آثارُ الغِشِّ434

3021 - أفظَعُ الغِشِّ435

3022 - أغَشُّ النّاسِ435

390 - الغَصب437

3023 - الغَصبُ438

3024 - عُقوبَةُ الغَصبِ440

391 - الغَضَب441

3025 - الغَضَبُ مِفتاحُ کُلِّ شَرٍّ442

3026 - الغَضَبُ جَمرَةٌ مِنَ الشَّیطانِ444

3027 - الغَضَبُ ضَربٌ مِن الجُنونِ445

3028 - الحَثُّ عَلی مِلکِ الغَضَبِ446

3029 - أقوَی النّاسِ448

3030 - الحَثُّ عَلی کَظمِ الغَیظِ450

3031 - جَزاءُ مَن شَفی غَیظَهُ بِمَعصِیَةِ اللَّهِ452

3032 - ثَوابُ مَن کَفَّ غَضَبَهُ452

ص :622

3033 - بَدءُ الغَضَبِ454

3034 - دَواءُ الغَضَبِ454

3035 - الغَضَبُ المَمدوحُ456

3036 - مَن لَم یَغضَب فِی الجَفوَةِ458

3037 - النَّوادِرُ459

392 - الاستِغفار461

3038 - الاستِغفارُ462

3039 - مَدحُ المُستَغفِرینَ بِالأسحارِ466

3040 - دَورُ الاستِغفارِ فی نَفیِ الخَطیئَةِ469

3041 - الاستِغفارُ وزِیادَةُ الرِّزقِ470

3042 - استِغفارُ المُقَرَّبینَ472

3043 - التَّحذیرُ مِنَ الاستِغفارِ مَعَ الإصرارِ474

3044 - مَن لا یَنفَعُهُ الاستِغفارُ474

393 - الغَفلة477

3045 - التَّحذیرُ مِنَ الغَفلَةِ478

3046 - الغَفلَةُ وَالیَقَظَةُ480

3047 - الحَثُّ عَلَی الاستیقاظِ481

3048 - الغافِلُ غَیرُ مَغفولٍ عَنهُ483

3049 - تَنبیهٌ لِلغافِلینَ484

3050 - ما یَمنَعُ الغَفلَةَ487

3051 - أغفَلُ النّاسِ488

3052 - موجِباتُ الغَفلَةِ488

3053 - عَلاماتُ الغافِلِ489

3054 - آثارُ الغَفلَةِ490

3055 - کَفی بِالمَرءِ غَفلَةً491

3056 - مَدحُ التَّغافُلِ491

3057 - دَواءُ الغَفلَةِ493

394 - الغِلّ495

3058 - الغِلُّ496

3059 - مالا یَغُلُّ عَلَیهِ القَلبُ498

3060 - الغُلولُ499

395 - الغُلُوّ503

3061 - التَّحذیرُ مِن الغُلوِّ فِی الدِّین504

396 - الاغتِنام511

3062 - ما یَنبَغی اغتِنامُهُ512

3063 - غَنیمَةُ الأکیاسِ513

397 - الغِنی515

3064 - الغِنی وَالطُّغیانُ516

3065 - الغِنی وَالتَّقوی518

3066 - التَّجرِبَةُ بِالفَقرِ وَالغِنی519

3067 - تَفسیرُ الغِنی520

3068 - أعظَمُ الغِنی522

3069 - أغنَی الناسِ528

3070 - هُمُ الأخسَرونَ ، ورَبِّ الکَعبَةِ!529

3071 - مَن یُضاعَفُ لَهُ الأجرُ مِنِ الأغنِیاءِ530

3072 - مَسؤولِیَّةُ الأغنِیاءِ عَن جوعِ الفُقَراءِ531

3073 - النَّوادِرُ532

398 - الغِناء535

3074 - ذَمُّ الغِناءِ536

3075 - میراثُ الغِناءِ539

ص :623

3076 - المُغَنِّیَةُ540

399 - الغَیب541

3077 - إخبارُ النَّبِیِّ صلی الله علیه وآله بِالمُغَیَّباتِ542

3078 - إخبارُ الإمامِ عَلِیٍّ علیه السلام بِالمُغَیَّباتِ549

3079 - ما رُویَ فِی المُغَیَّباتِ بِلَفظِ «سَیأتی»562

3080 - ما رُویَ فِی المُغَیَّباتِ بِلَفظِ «یَأتی»565

3081 - النَّبِیُّ یَعلَمُ الغَیبَ بِتَعلیمِ اللَّهِ568

3082 - الإمامُ وعِلمُ الغَیبِ570

400 - الغِیبة573

3083 - النَّهیُ عنِ الغیبةِ574

3084 - عاقِبَةُ الغیبَةِ577

3085 - الغیبَةُ و إشاعَةُ الفاحِشَةِ579

3086 - الغیبَةُ وَالدِّینُ581

3087 - تَفسیرُ الغیبَةِ582

3088 - مَن یَحرُمُ اغتِیابُهُ584

3089 - مَن یَجوزُ اغتِیابُهُ585

3090 - أصلُ الغیبَةِ598

3091 - أقسامُ الغیبَةِ598

3092 - سَماعُ الغیبَةِ605

3093 - ثَوابُ رَدِّ الغیبَةِ605

3094 - کَفّارَةُ الاغتِیابِ607

401 - الغیرة609

3095 - مدحُ الغَیرةِ610

3096 - الغَیرةُ مِن صِفاتِ اللَّهِ611

3097 - الدَّیّوثُ612

3098 - ذمُّ التَّغایُرِ فی غیرِ مَوضِعِ الغَیرةِ614

ص :624

فهرست الفبایی موضوعات فارسی

392 - آمرزش خواهی از خدا461

3038 - آمرزش خواهی462

3039 - ستایش آمرزش خواهان در سحرگاهان466

3040 - نقش آمرزش خواهی در زدودن گناه469

3041 - آمرزش خواهی و افزایش روزی470

3042 - آمرزش خواهی مقرّبان472

3043 - پرهیز از آمرزش خواهی با وجود ادامه دادن به گناه474

3044 - کسی که آمرزش خواهی سودش نمی دهد475

379 - پناه بردن به خدا315

2963 - پناه بردن به خدا316

373 - پیمان195

2918 - تشویق به وفای به عهد196

2919 - پیمان و ایمان199

2920 - پیمان خداوند سبحان200

385 - پیمان شکنی361

2990 - پیمان شکنی362

2991 - زشت ترین پیمان شکنی364

2992 - نکوهش وفاداری به پیمان شکنان364

2993 - پیمان شکنی و زیرکی365

2994 - چگونگی محشور شدن پیمان شکن366

397 - توانگری515

3064 - توانگری و سرکشی516

3065 - توانگری و پرهیزگاری518

3066 - آزمودن به تهیدستی و توانگری519

3067 - توانگریِ حقیقی520

3068 - بزرگترین توانگری522

3069 - توانگرترین مردم528

3070 - به پروردگار کعبه قسم ، زیانکاران همانانند529

3071 - توانگرانی که مزد دو چندان دارند530

3072 - مسئولیت توانگران در گرسنگی تهیدستان531

3073 - گوناگون532

387 - جنگ (جنگهای پیامبر)381

3001 - جنگ بزرگ بدر382

ص :625

3002 - جنگ رجیع و جنگ معونه386

3003 - جنگ احد و حمراء الاسد386

3004 - جنگ بنی نضیر390

3005 - جنگ ذات الرقاع و جنگ عسفان394

3006 - جنگ بدر کوچک395

3007 - جنگ احزاب و بنی قریظه395

3008 - جنگ بنی مصطلق399

3009 - جنگ حدیبیّه و بیعت رضوان403

3010 - جنگ خیبر و فدک407

3011 - جنگ موته412

3012 - جنگ ذات السلاسل413

3013 - جنگ فتح مکه414

3014 - جنگ حنین و طائف و اوطاس419

3015 - جنگ تبوک421

391 - خشم441

3025 - خشم، کلید هر بدی است442

3026 - خشم، اخگری است از شیطان444

3027 - خشم، نوعی دیوانگی است445

3028 - تشویق به تسلّط بر خشم446

3029 - قوی ترین مردم448

3030 - ترغیب به فرو خوردن خشم450

3031 - کیفر کسی که با معصیت خدا خشم خود را فرو بنشاند452

3032 - پاداش کسی که خشم خود را نگه دارد452

3033 - ریشه خشم454

3034 - داروی خشم454

3035 - خشم ستوده456

3036 - کسی که از بد رفتاری نسبت به خودبه خشم نیاید458

3037 - گوناگون459

398 - خُنیاگری535

3074 - نکوهش خنیاگری536

3075 - میراث خنیاگری539

3076 - زن خنیاگر540

367 - دانش و دانایی5

2783 - ارزش دانش و دانایی6

2784 - محروم از دانش10

2785 - دانش ریشه همه خوبیهاست11

2786 - دانش و زندگی13

2787 - دانش و فرمانبری از خدا14

2788 - برتری علم بر ثروت15

2789 - دانش و ارزش آدمی16

2790 - نزدیکترین مردم به درجه پیامبری18

2791 - علما وارثان پیامبرانند18

2792 - برتری مُرکّب عالمان بر خون شهیدان19

2793 - دانشمند زنده است گرچه مرده باشد20

2794 - برتری دانش بر عبادت21

2795 - برتری عالم بر عابد22

2796 - علت برتری دادن عالم بر عابد23

2797 - درگذشت عالم25

2798 - نگریستن به چهره عالم عبادت است26

2799 - ترغیب به طلب دانش26

ص :626

2800 - تحصیل علم27

2801 - تحصیل علم واجب است28

2802 - دو پرخور سیر ناشدنی28

2803 - جویای دانش29

2804 - جوینده دانش و پیامبری31

2805 - جوینده دانش و فرشتگان32

2806 - جوینده دانش و بهشت33

2807 - آمرزش خواهی همه اشیاء برای جوینده دانش33

2808 - آموختن34

2809 - ثواب آموختن36

2810 - آثار انفاق کردن علم37

2811 - پیمان گرفتن برای آموزش دادن و روشنگری38

2812 - پرهیز از پوشیده داشتن دانش39

2813 - ارزش آموزگار40

2814 - نکوهش کسی که از راه علم ارتزاق کند42

2815 - معنای ارتزاق با علم44

2816 - تشویق به آموختن دانش45

2817 - کسی که برای خدا دانش آموزد46

2818 - ویژگیهای کسی که برای خدا می آموزد48

2819 - کسی که برای غیر خدا علم بیاموزد48

2820 - دانش را برای چند چیز نباید آموخت50

2821 - طبقات جویندگان دانش52

2822 - آنچه باید در گزینش آموزگاررعایت شود56

2823 - بنگر که چه گفت57

2824 - حقّ دانش58

2825 - حقوق دانش آموز بر آموزگار59

2826 - حقوق آموزگار بر دانش آموز60

2827 - گرامیداشت دانشمند63

2828 - نکاتی که باید دانش آموز رعایت کند63

2829 - یک حدیث جامع در باب تحصیل دانش64

2830 - ارزش علما69

2831 - عالمان امانتداران خدایند71

2832 - عالم72

2833 - نشانه های عالم73

2834 - ویژگیهای عالم74

2835 - نادانی عالم75

2836 - میوه دانش76

2837 - میراث دانش77

2838 - شاخه های دانش81

2839 - آنچه بر دانشمند سزاوار است81

2840 - آنچه زیبنده دانشمند است82

2841 - خطر عمل بدون علم83

2842 - نقش کار در دانش84

2843 - ترغیب به عمل کردن به علم85

2844 - بهره مند شدن از دانش86

2845 - بر حذر داشتن از علم بدون عمل88

2846 - خطر عالِمِ رسوا و عابدِ نادان90

2847 - پرهیز از خیانت در علم91

2848 - اهتمام دانشمندان91

ص :627

2849 - عالمان امر کننده بی عمل93

2850 - سزای خطیبان بی عمل95

2851 - سختگیری در کیفر عالِم96

2852 - کمترین کیفر عالِم97

2853 - سخت عذابترین مردم98

2854 - لغزش عالم99

2855 - علمای بد100

2856 - نکوهش عالمان بدکردار100

2857 - کسی که در شمار اهل علم نیست101

2858 - خطر افزایش علم، بی عمل102

2859 - عالمان و آمیزش با زمامداران103

2860 - عالمانِ در خور اتّهام و بدبینی104

2861 - تفسیر علم104

2862 - تفسیر علم و فضل107

2863 - نکوهشِ دانش ناسودمند110

2864 - کسی که دانشش بر خردش فزونی داشته باشد111

2865 - نهایت دانش111

2866 - انواع دانشها112

2867 - آداب فرا گرفتن دانش113

2868 - سرآمدِ دانش113

2869 - بهترین دانش114

2870 - لازمترین دانش114

2871 - دانشهای ممنوع116

2872 - دانش حلال و حرام116

2873 - زیور دانش117

2874 - علم لدنّی118

2875 - داناترین مردم119

2876 - منحصر بودن دانش درست در اهل بیت علیهم السلام120

2877 - گوناگون121

389 - دغلکاری429

3018 - نکوهش دغلکاری430

3019 - پرهیز از دغلکاری432

3020 - پیامدهای دغلکاری434

3021 - زشت ترین دغلکاری435

3022 - دغلکارترین مردم435

382 - زندگی343

2980 - گواراترین زندگی344

2981 - بهترین زندگی345

2982 - آنچه زندگی را تیره می سازد346

2983 - میانه روی در زندگی347

2984 - گوناگون349

381 - سرزنش کردن337

2978 - نکوهش سرزنش کردن338

2979 - پرهیز از طعن و بد گویی341

377 - عادت297

2951 - عادت298

2952 - چیره شدن بر عادت299

2953 - خوبی، عادت است300

2954 - صفاتی که سزاوار است آدمی به آنها خو گیرد300

2955 - دشواری تغییر دادن عادتها302

2956 - عادت بدان302

2957 - عادت نیکان303

ص :628

2958 - نکوهش عادت دادن خود به لذت ها304

368 - عُمر123

2878 - عمر124

2879 - غنیمت شمردن عمر125

2880 - هدر دادن عمر128

2881 - باقیمانده عمر129

2882 - ترغیب به گذراندن عمر در راه طاعت خدا130

2883 - کسی که عمرش علیه او حجّت است131

2884 - سالخوردگی133

2885 - حاصل عمر طولانی134

2886 - آنچه عمر را زیاد می کند134

2887 - عمر دراز و کار نیک136

2888 - مؤمن و طلب عمر دراز137

2889 - حکمت بی اطلاعی آدمی از اندازه عمرش137

369 - عمل139

2890 - تشویق به عمل140

2891 - عمل و سزا144

2892 - عمل، دوستی است که از انسان جدا نمی شود150

2893 - هر کرداری را گیاهی است152

2894 - مداومت در عمل152

2895 - هرکس عملی انجام دهد آن را تا یک سال ادامه دهد154

2896 - نتایج مداومت بر کار خیر155

2897 - عمل اندک مداوم بهتر از عمل بسیارملال آور است155

2898 - فزونی کردار بر گفتار156

2899 - برترین عمل157

2900 - آنچه به زیبایی و زشتی عمل می افزاید160

2901 - کسی که عملش پذیرفته می شود162

2902 - کسی که عملش او را سودی نمی بخشد162

2903 - کسی که یک عمل او پذیرفته شود166

2904 - ظاهر، منعکس کننده باطن است167

2905 - کارهایی که دوری کردن از آن هاسزاست167

2906 - آداب عمل168

2907 - آنچه برای نجات و رستگاری سزاواراست به آن تکیه شود169

2908 - نیاز شدید به عمل در قیامت170

2909 - نقش پاکی انسان در نگهداری آنچه متعلّق به اوست171

2910 - محکم کاری171

2911 - گوناگون172

370 - عرضه اعمال175

2912 - عرضه شدن اعمال بر خدا176

2913 - عرضه شدن اعمال بر پیامبر خدا177

2914 - عرضه شدن اعمال بر ائمّه178

371 - نامه اعمال181

2915 - نامه اعمال182

2916 - تجسّم اعمال183

ص :629

380 - عیب319

2964 - ستایش از کسانی که به جای عیب دیگران به معایب خود می پردازند320

2965 - کسی که عیب خود را ببیند322

2966 - نکوهش پرداختن به عیبهای مردم و نرمش با نفْس خود323

2967 - آدمی را همین عیب بس !324

2968 - بزرگترین عیب325

2969 - کسی که خودش را بر عیبهامؤاخذه کند326

2970 - عیب پوشی327

2971 - هدیه کردن عیبها328

2972 - عیبجویی329

2973 - نهی از نگه داشتن عیبهای دیگران332

2974 - از زمین خوردن دیگران خوشحال نشوید333

2975 - عیب پوشی333

2976 - هر که چیزی را نداند ، بر آن خرده گیرد334

2977 - گوناگون335

378 - عید307

2959 - عید308

2960 - خطبه امیر المؤمنین در عید فطر310

2961 - نوروز310

2962 - زیور عیدها313

384 - غَبن357

2987 - غَبن358

2988 - مغبونان359

2989 - مغبونترین مردمان360

388 - غسل423

3016 - علت غسل424

3017 - انواع غسل425

390 - غصب437

3023 - غصب438

3024 - کیفر غصب کردن440

393 - غفلت477

3045 - هشدار نسبت به غفلت478

3046 - غفلت و بیداری480

3047 - تشویق به بیدار شدن از خواب غفلت481

3048 - از غافل ، غفلت نشده است483

3049 - بیدار باشِ غافلان484

3050 - غفلت زداها487

3051 - غافلترین مردم488

3052 - آنچه غفلت زاید488

3053 - نشانه های غافل489

3054 - پیامدهای غفلت490

3055 - در غفلتِ آدمی همین بس491

3056 - ستایش تغافل و نادیده گرفتن491

3057 - داروی غفلت493

395 - غلوّ503

3061 - پرهیز از غُلوّ در دین504

396 - غنیمت شمردن511

3062 - چیزهایی که باید آنها را غنیمت شمرد512

ص :630

3063 - غنیمت زیرکان513

399 - غیب541

3077 - اخبار غیبی پیامبرصلی الله علیه وآله542

3078 - اخبار غیبی امام علی علیه السلام549

3079 - روایاتی که با عبارت «به زودی می آید»از حوادث آینده خبر می دهند562

3080 - روایاتی که با عبارت «می آید» ازحوادث آینده خبر می دهند565

3081 - پیامبر با تعلیم خداوند، از غیب خبر دارد568

3082 - امام و علم غیب570

400 - غیبت573

3083 - نهی از غیبت574

3084 - فرجام غیبت577

3085 - غیبت و شایع کردن زشتکاری579

3086 - غیبت و دین581

3087 - معنای غیبت582

3088 - کسی که غیبتش حرام است584

3089 - کسی که غیبتش رواست585

3090 - منشأ غیبت598

3091 - انواع غیبت598

3092 - گوش دادن به غیبت605

3093 - ثواب ردّ غیبت605

3094 - کفّاره غیبت کردن607

401 - غیرت609

3095 - ستایش غیرت610

3096 - غیرت از صفات خداست611

3097 - مرد بی غیرت612

3098 - نکوهش غیرت ورزی و تعصّب بی جا614

386 - فریفتگی و غفلت367

2995 - نکوهش فریفتگی و غفلت368

2996 - مغرور شدن به خدا372

2997 - فریب دنیا را خوردن374

2998 - فریب نفس را خوردن375

2999 - چیزهایی که نباید فریفته آنها شد376

3000 - آنچه مانع فریب خوردن و غفلت انسان می شود377

394 - کینه و خیانت495

3058 - کینه496

3059 - آنچه دل نباید در آنها خیانت و ناراستی روا دارد498

3060 - خیانت در غنیمت499

374 - معاد203

2921 - معاد204

2922 - نامهای رستاخیز207

2923 - دلیل اول برای اثبات معاد208

2924 - دلیل دوم برای اثبات معاد215

2925 - دلیل سوم برای اثبات معاد221

2926 - دلیل چهارم برای اثبات معاد225

2927 - دلیل پنجم برای اثبات معاد227

2928 - چگونگی معاد234

ص :631

2929 - نزدیکی زمان قیامت237

2930 - فقط خدا از زمان فرا رسیدن قیامت آگاه است239

376 - معاد (توصیف روز قیامت)269

2942 - توصیف روز قیامت270

2943 - پرهیزگاران در قیامت273

2944 - گنهکاران در قیامت275

2945 - نامه اعمال280

2946 - اصحابِ سمت راست288

2947 - اصحاب سمت چپ290

2948 - محشور شدن جانوران293

2949 - ایستگاههای قیامت293

2950 - کوثر295

375 - معاد (نشانه های فرا رسیدن قیامت)243

2931 - نشانه های فرا رسیدن قیامت244

2932 - نفخه بیهوش کننده248

2933 - زمین لرزه250

2934 - در هم کوفته شدن زمین251

2935 - به حرکت در آمدن کوهها252

2936 - گسترش یافتن زمین253

2937 - منفجر شدن دریاها254

2938 - تاریک شدن ستارگان255

2939 - شکافته شدن آسمان258

2940 - نفخه رستاخیز262

2941 - روز بیرون آمدن از گورها264

372 - معانقه193

2917 - معانقه194

383 - نکو حالی353

2985 - نکو حالان354

2986 - نکو حال ترین مردم356

ص :632

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109