ص :2

ص :3

ص :4

التّعزیة (تسلیت)

العشرة (معاشرت)

عاشوراء (عاشورا)

العشق (عشق)

التَّعصُّب (تعصّب)

العصمة (عصمت)

التّعظیم (بزرگداشت)

العفّة (عفّت)

العفو (گذشت)

عفو اللّه سبحانه (گذشت خداوند سبحان)

العافیة (عافیت)

العقوبة (کیفر)

العقل (خرد)

الاعتکاف (اعتکاف)

العلم (دانش و دانایی)

العُمر (عُمر)

العمل (عمل)

عَرضُ الأعمال (عرضه اعمال)

کتاب الأعمال (نامه اعمال)

المُعانَقة (معانقه)

العَهد (پیمان)

المَعاد (معاد)

المعاد «أشراطُ الساعةِ« (معاد «نشانه های فرا رسیدن قیامت»)

المعاد «صفةُ المحشر» (معاد «خصوصیّت محشر»)

العادَة (عادت)

العِید (عید)

الاستِعاذة (پناه بردن به خدا)

العَیب (عیب)

التَّعییر (سرزنش کردن)

العَیش (زندگی)

ص :6

عنه علیه السلام :فَضیلَةُ السّادَةِ حُسنُ العِبادَةِ . (1)

عنه علیه السلام :إذا أحَبَّ اللّهُ عَبدا ألهَمَهُ حُسنَ العِبادَةِ . (2)

عنه علیه السلام :دَوامُ العِبادَةِ بُرهانُ الظَّفَرِ بِالسَّعادَةِ . (3)

عنه علیه السلام :فی الانفِرادِ لِعِبادَةِ اللّهِ کُنُوزُ الأرباحِ . (4)

عنه علیه السلام :ما تَقَرَّبَ مُتَقَرِّبٌ بمِثلِ عِبادَةِ اللّهِ . (5)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :قالَ اللّهُ تبارَکَ وَ تعالی : یا عِبادیَ الصِّدِّیقینَ، تَنَعَّموا بِعِبادَتی فی الدُّنیا؛ فإنَّکُم تَتَنَعَّمون بِها فی الآخِرَةِ . (6)

(7)

امام علی علیه السلام :برتری سروران ، در عبادت نیکوست.

امام علی علیه السلام :هرگاه خداوند بنده ای را دوست بدارد، نیکویی عبادت را در دل او افکند.

امام علی علیه السلام :استمرار عبادت، دلیل دستیابی به سعادت است.

امام علی علیه السلام :گنجهای پر سود در خلوتِ عبادت خداست.

امام علی علیه السلام :هیچ تقرّب جوینده ای، با چیزی چون عبادت خدا، به او نزدیک نشد.

امام صادق علیه السلام :خدای تبارک و تعالی فرموده است: ای بندگان راستین من! در دنیا از نعمت عبادت من برخوردار شوید؛ زیرا که در آخرت به سبب آن متنعّم می گردید.

عنه علیه السلام :فی التَّوراةِ مَکتوبٌ : یَا بنَ آدمَ، تَفَرَّغْ لِعِبادَتی أملَأْ قلبَکَ غِنیً، و لا أکِلْکَ إلی طلَبِکَ ، و عَلَیَّ أن أسُدَّ فاقَتَکَ و أملَأَ قلبَکَ خَوفا مِنّی، و إن لا تَفَرَّغْ لِعِبادَتی أملَأْ قلبَکَ شُغلاً بالدُّنیا ثُمّ لا أسُدُّ فاقَتَکَ، وَ أکِلُکَ إلی طَلَبِکَ . (1)

امام صادق علیه السلام :در تورات نوشته شده است: ای پسر آدم! برای عبادت من زمان قرار ده تا دلت را از بی نیازی آکنده سازم و تو را به خواسته ات وا نگذارم؛ و بر من است که دَرِ نیازمندی را به روی تو ببندم و دلت را از ترس خود لبریز سازم . اگر خود را وقف عبادت من نسازی، دلت را از گرفتاری به دنیا پُر کنم، سپس در نیاز را به رویت نبندم و تو را به خواسته ات وا گذارم.

الإمامُ الرِّضا علیه السلام :أوّلُ عِبادَةِ اللّهِ تعالی مَعرِفَتُهُ ، و أصلُ مَعرِفَةِ اللّهِ تَوحیدُهُ . (1)

امام رضا علیه السلام :سر آغاز عبادت خداوند متعال ، شناخت اوست و ریشه شناخت خدا یگانه دانستن او.

عنه صلی الله علیه و آله :حُسنُ الظَّنِّ باللّهِ مِن عِبادَةِ اللّهِ تعالی . (1)

عیسی علیه السلام_ لِرجُلٍ _: ما تَصنَعُ ؟ قالَ : أتَعَبَّدُ، قالَ : فمَن یَعودُ علَیکَ ؟ قالَ : أخی، قالَ: أخوکَ أعبَدُ مِنکَ . (2)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :التَّفَکُّرُ فی مَلَکوتِ السّماواتِ و الأرضِ عِبادَةُ المُخلِصینَ . (3)

عنه علیه السلام :التَفَکُّرُ فِی آلاءِ اللّهِ نِعْمَ العِبادَةُ . (4)

عنه علیه السلام :إنّ مِنَ العِبادَةِ لِینَ الکَلامِ و إفشاءَ السَّلامِ . (5)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ فَوقَ کلِّ عِبادَةٍ عِبادَةً، و حُبُّنا أهلَ البَیتِ أفضَلُ عِبادَةٍ . (6)

(7)

الإمامُ زینَ العابدینُ علیه السلام :إنّی أکرَهُ أن أعبُدَ اللّهَ و لا غَرَضَ لی إلاّ ثَوابُهُ، فأکونَ کالعَبدِ الطَّمِعِ المُطَمَّعِ؛ إن طَمِعَ عَمِل و إلاّ لَم یَعمَلْ، و أکرَهُ أن (لا) أعبُدَهُ إلاّ لِخَوفِ عِقابِهِ، فأکونَ کالعَبدِ السُّوءِ؛ إن لَم یَخَفْ لَم یَعمَلْ. قیلَ : فِلمَ تَعبُدُهُ ؟ قالَ : لِما هُو أهلُهُ بِأیادِیهِ علَیَّ و إنعامِهِ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :(إنّ) العُبّادَ ثَلاثةٌ : قَومٌ عَبَدوا اللّهَ عَزَّ و جلَّ خَوفا فتِلکَ عِبادَةُ العَبیدِ، وَ قَوم عَبَدوا اللّهَ تَبارکَ و تَعالی طَلَبَ الثَّوابِ فتِلکَ عِبادَةُ الاُجَراءِ، و قَوم عَبَدوا اللّهَ عَزَّ و جلَّ حُبّا لَهُ فَتِلکَ عِبادَةُ الأحرارِ، و هِیَ أفضَلُ العِبادَةِ . (2)

عنه علیه السلام :إنّ النّاسَ یَعبُدونَ اللّهَ عَزَّ و جلَّ علی ثَلاثةِ أوجُهٍ : فطَبَقةٌ یَعبُدونَهُ رَغبَةً فِی ثَوابِهِ فتِلکَ عِبادَةُ الحُرَصاءِ و هُو الطَّمَعُ، و آخَرونَ یَعبُدونَهُ فَرَقا مِنَ النّارِ فتِلکَ عِبادَةُ العَبیدِ و هِیَ الرَّهبَةُ، و لکنّی أعبُدُهُ حُبّا لَهُ عَزَّ و جلَّ فتِلکَ عِبادَةُ الکِرامِ وَ هُو الأمنُ؛ لِقَولِهِ عَزَّ و جلَّ : «و هُمْ مِنْ فَزَعٍ یَوْمَئذٍ آمِنونَ» (3) و لِقَولِه عَزَّ و جلَّ : «قُلْ إِنْ کُنْتُم تُحِبُّونَ اللّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ» (4) فمَن أحَبَّ اللّهَ أحَبَّهُ اللّهُ عَزَّ و جلَّ، وَ مَن أحَبَّهُ اللّهُ عَزَّ و جلَّ کانَ مِنَ الآمِنینَ . (5)

امام زین العابدین علیه السلام :خوش ندارم که خدا را عبادت کنم و از آن هدفی نداشته باشم جز [ رسیدن به ]پاداش او؛ زیرا در این صورت مانند برده طمعکارم که اگر به چیزی چشم داشته باشد کار می کند و گرنه کار نمی کند . همچنین خوش ندارم خدا را فقط به سبب ترس از کیفر او عبادت کنم ؛ چه در این حال همچون بنده نابکاری خواهم بود که اگر نترسد ، کار نمی کند. عرض شد: پس، برای چه خدا را عبادت می کنی؟ فرمود: زیرا او به سبب الطاف و نعمتهایش به من ، سزاوار عبادت است.

امام صادق علیه السلام :عبادت کنندگان سه دسته اند: گروهی خداوند عزّ و جلّ را از ترس عبادت می کنند، که این عبادت بردگان است؛ گروهی خدای تبارک و تعالی را به طمع ثواب عبادت می کنند، که این عبادت مزدوران است؛ و گروهی خداوند عزّ و جلّ را از سر عشق و محبّت به او عبادت می کنند که این عبادت آزادگان است و این برترین عبادت است.

امام صادق علیه السلام :مردم در عبادت خداوند عزّ و جلّ بر سه گروهند: یک گروه او را به هوای پاداشش عبادت می کند ، که این عبادت آزمندان است و آن طمع باشد. گروهی دیگر او را از ترس دوزخ عبادت می کنند ، که این عبادت بردگان است و آن ترس باشد . امّا من خداوند عزّ و جلّ را به خاطر عشق و محبّت به او عبادت می کنم و این عبادت کریمان است و آن مایه امن و امان باشد؛ به دلیل این سخن خداوند عزّ و جلّ که: «و آنان از ترس و هراس آن روز در امانند» و نیز به دلیل این سخن خداوند عزّ و جلّ که : «بگو اگر خدا را دوست دارید، از من پیروی کنید تا خدا دوستتان بدارد و گناهان شما را بر شما ببخشاید، و خداوند آمرزنده مهربان است» بنا بر این، هرکه خدا را دوست بدارد خداوند عزّ و جلّ نیز او را دوست دارد و هر که خداوند عزّ و جلّ دوستش بدارد از وحشت روز قیامت در امان است.

ص :18

الإمامُ الرِّضا علیه السلام :لَو لَم یُخَوِّفِ اللّهُ النّاسَ بِجَنّةٍ و نارٍ لَکانَ الواجِبُ أن یُطیعوهُ و لا یَعصُوهُ؛ لِتَفَضُّلِهِ علَیهِم و إحسانِهِ إلَیهِم و ما بَدَأهُم بهِ مِن إنعامِهِ الَّذی ما استَحَقّوهُ . (1)

(2)

امام رضا علیه السلام :اگر خداوند مردم را به بهشت و دوزخی هم وعده و وعید نمی داد، باز لازم بود که از او اطاعت کنند و نا فرمانیش نکنند؛ زیرا به آنان تفضّل و نیکی فرموده و نعمتهایش را در اختیارشان گذاشته است، بی آن که [به سبب انجام عملی] استحقاق آن را داشته باشند.

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :مَن أصغی إلی ناطِقٍ فقَد عَبَدَهُ، فإن کانَ النّاطِقُ یُؤَدّی عَنِ اللّهِ عَزَّ و جلَّ فقَد عَبَدَ اللّهَ، و إن کانَ النّاطِقُ یُؤَدّی عنِ الشَّیطانِ فقَد عَبَدَ الشَّیطانَ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لیسَ العِبادَةُ هِیَ السُّجودَ و لا الرُّکوعَ، إنّما هِیَ طاعَةُ الرِّجالِ، مَن أطاعَ المَخلوقَ فی مَعصِیَةِ الخالِقِ فقَد عَبَدَهُ . (2)

عنه علیه السلام :مَن أطاعَ رَجُلاً فی مَعصِیَةٍ فقَد عَبَدَهُ . (3)

عنه علیه السلام_ و قَد سَألَهُ أبو بَصیرٍ عَن قَولِهِ تَعالی : «اتَّخَذوا أَحْبارَهُم و رُهْبانَهُم أرْبابا مِن دُونِ اللّهِ» (4) _: أما و اللّهِ ما دَعَوهُم إلی عِبادَةِ أنفُسِهِم، و لَو دَعَوهُم إلی عِبادَةِ أنفُسِهِم لَما أجابوهُم، و لکِنْ أحَلّوا لَهُم حَراما و حَرَّموا عَلَیهِم حَلالاً، فعَبَدوهُم مِن حَیثُ لا یَشعُرون . (5)

(6)

امام باقر علیه السلام :هرکه به گوینده ای گوش سپارد، او را بندگی کرده است؛ اگر آن گوینده از خداوند عزّ و جلّ بگوید شنونده خدا را عبادت کرده و اگر از طرف شیطان بگوید شیطان را عبادت کرده باشد.

امام صادق علیه السلام :عبادت به سجود و رکوع نیست ، بلکه به فرمانبری از دیگران است؛ هرکه فرمان آفریده ای را که مخالفِ فرمان آفریدگار است ، اطاعت کند بی گمان او را عبادت کرده است.

امام صادق علیه السلام :هرکه از کسی در معصیت خدا فرمان برد، هر آینه او را بندگی کرده است.

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به سؤال ابو بصیر از آیه «[یهودیان] علما و راهبان خود را، به جای خدا، صاحب اختیار خود گرفتند» _: به خدا سوگند آن علما و راهبان آنان را به عبادت خود فرا نخواندند. اگر ایشان را به عبادت خود دعوت می کردند قطعاً دعوتشان را نمی پذیرفتند؛ بلکه حرامی را برای آنان حلال کردند و حلالی را حرام ، و بدین ترتیب، نا خود آگاه علما و راهبان خود را عبادت و بندگی کردند.

ص :20

عنه علیه السلام :غَضُّ الطَّرفِ عَن مَحارِمِ اللّهِ سُبحانَهُ أفضَلُ عِبادَةٍ . (1)

عنه علیه السلام :أفضَلُ العِبادَةِ إخلاصُ العَمَلِ . (2)

عنه علیه السلام :لا عِبادَةَ کَالخُضوعِ . (3)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :ما عُبِدَ اللّهُ بِشیءٍ أفضَلَ مِن عِفَّةِ بَطنٍ و فَرْجٍ . (4)

عنه علیه السلام_ لَمَّا سُئلَ عَن أفضَلِ العِبادَةِ _: ما مِن شیءٍ أحَبَّ إلَی اللّهِ عَزَّ و جلَّ مِن أن یُسألَ وَ یُطلَبَ مِمّا عِندَهُ . (5)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :أفضَلُ العِبادَةِ العِلمُ بِاللّهِ و التَّواضُعُ لَهُ . (6)

عنه علیه السلام :أفضَلُ العِبادَةِ إدمانُ التَّفَکُّرِ فی اللّهِ و فی قُدرَتِهِ . (7)

عنه علیه السلام :و اللّهِ ما عُبِدَ اللّهُ بِشیءٍ أفضَلَ مِن أداءِ حَقِّ المُؤمِنِ . (8)

عنه علیه السلام :ما عُبِدَ اللّهُ بِشیءٍ أفضَلَ مِنَ الصَّمتِ وَ المَشیِ إلی بَیتِهِ . (9)

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :ما عُبِدَ اللّهُ بِشَیءٍ أفضَلَ مِنَ العَقلِ . (10)

امام علی علیه السلام :چشم بستن از حرامهای خداوند سبحان، برترین عبادت است.

امام علی علیه السلام :برترین عبادت، خالص گردانیدن عمل است.

امام علی علیه السلام :عبادتی چون فروتنی نیست.

امام باقر علیه السلام :خداوند به چیزی برتر از عفّت بطن و فرج، عبادت نشده است.

امام باقر علیه السلام_ در پاسخ به پرسش از برترین عبادت _فرمود : نزد خداوند عزّ و جلّ چیزی محبوبتر از این نیست که از آنچه نزد اوست خواسته و طلبیده شود.

امام صادق علیه السلام :برترین عبادت، شناخت خدا و فروتنی در برابر اوست.

امام صادق علیه السلام :برترین عبادت، اندیشیدن مداوم درباره خدا و قدرت اوست.

امام صادق علیه السلام :به خدا سوگند که خداوند به چیزی برتر از گزاردن حق مؤمن، عبادت نشده است.

امام صادق علیه السلام :خداوند به چیزی برتر از خاموشی و رفتن به خانه او (حج)، عبادت نشده است.

امام کاظم علیه السلام :خداوند به چیزی برتر از خِرَد، عبادت نشده است.

ص :22

الإمامُ الجوادُ علیه السلام :أفضَلُ العِبادَةِ الإخلاصُ . (1)

(2)

امام جواد علیه السلام :برترین عبادت، اخلاص است.

الإمامُ الرِّضا علیه السلام :لَیسَتِ العِبادَةُ کَثرَةَ الصِّیامِ وَ الصَّلاةِ، وَ إنَّما العِبادَةُ کَثرَةُ التَّفَکُّرِ فی أمرِ اللّهِ . (1)

(2)

امام رضا علیه السلام :عبادت به فراوانی روزه و نماز نیست بلکه عبادت به بسیار اندیشیدن در کار خداست.

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :مَن أصابَ مالاً مِن أربَعٍ لَم یُقبَلْ مِنهُ فی أربَع : مَن أصابَ مالاً مِن غُلولٍ أو رِبا أو خِیانَةٍ أو سِرقَةٍ، لَم یُقبَلْ مِنهُ فی زَکاةٍ و لا فی صَدَقةٍ و لا فی حَجٍّ و لا فی عُمرَةٍ . (1)

عنه علیه السلام :إنَّ الرَّجُلَ إذا أصابَ مالاً مِن حرامٍ لَم یُقبَلْ مِنهُ حَجٌّ و لا عُمرَةٌ و لا صِلَةُ رَحِمٍ. (2)

(3)

امام باقر علیه السلام :هرکه از چهار راه مالی به دست آورد، چهار چیز از او پذیرفته نشود: کسی که از راه دزدیدن غنایم یا ربا یا خیانت [در امانت] یا سرقت ، مالی به دست آورد ، نه زکاتی از او پذیرفته می شود، نه صدقه ای، نه حجّی و نه عمره ای.

امام باقر علیه السلام :هرگاه مرد مالی از حرام به دست آورد، نه حجّی از او پذیرفته می شود نه عمره ای و نه صله رحمی.

الإمامُ زینَ العابدینُ علیه السلام_ فی الدُّعاءِ _: أسألُکَ مِنَ الشَّهادَةِ أقسَطَها، و مِنَ العِبادَةِ أنشَطَها . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لا تُکَرِّهوا إلی أنفُسِکُمُ العِبادَةَ . (2)

(3)

امام زین العابدین علیه السلام_ در دعا _گفت : خدایا! از شهادت دادن، عادلانه ترین آن را و از عبادت با نشاط ترینش را از تو مسألت دارم.

امام صادق علیه السلام :عبادت را به نفسهای خود تحمیل نکنید.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی صِفةِ المَلائکةِ _: و إنَّهُم عَلی مَکانِهِم مِنکَ، و مَنزِلَتِهِم عِندَکَ، وَ استِجْماعِ أهوائهِم فیکَ، وَ کَثرَةِ طاعَتِهِم لَکَ، و قِلَّةِ غَفلَتِهِم عَن أمرِکَ، لَو عایَنوا کُنهَ ما خَفِیَ عَلَیهِم مِنکَ لَحَقَّروا أعمالَهُم، وَ لَزَرَوْا عَلی أنفُسِهِم، وَ لَعَرَفوا أنَّهُم لَم یَعبُدوکَ حَقَّ عِبادَتِکَ ، و لَم یُطیعوکَ حَقَّ طاعَتِکَ . (1)

عنه علیه السلام_ فی خِلقَةِ المَلائکةِ _: أما إنَّهُم عَلی مَکانَتِهِم مِنکَ، و طَواعِیَتِهِم إیّاکَ، وَ مَنزِلَتِهِم عِندَکَ، و قِلَّةِ غَفلَتِهِم عَن أمرِکَ، لَو عایَنوا ما خَفِیَ عَنهُم مِنکَ لاَحتَقَروا أعمالَهُم، و لَأزْرَوا عَلی أنفُسِهِم، و لَعَلِموا أنَّهُم لَم یَعبُدوکَ حَقَّ عِبادَتِکَ، سُبحانَکَ خالِقا و مَعبودا ! (2)

عنه علیه السلام_ فی المُناجاةِ _: إلهی، إن کُنتَ لا تَرحَمُ إلاّ المُجِدِّینَ فی طاعَتِکَ فإلی مَن یَفزَعُ المُقَصِّرونَ ؟! و إن کُنتَ لا تَقبَلُ إلاّ مِنَ المُجتَهِدینَ فإلی مَن یَلتَجِئُ المُفَرِّطونَ؟! (3)

امام علی علیه السلام_ در توصیف فرشتگان _فرمود : آنان با همه مقام و منزلتی که نزد تو دارند و با این که همه دلخواهشان منحصر در توست و با وجود کثرت طاعتشان از تو و اندک بودن غفلتشان از امر تو، اگر کُنه آنچه که از تو بر آنان پوشیده است مشاهده کنند، بی گمان اعمال خود را ناچیز شمارند و خویشتن را سرزنش کنند و پی برند که تو را چنان که شایسته عبادت توست عبادت نکرده اند ، و آن سان که سزاوار فرمانبری از توست فرمان نبرده اند.

امام علی علیه السلام_ درباره آفرینش فرشتگان _فرمود : آنان با همه منزلتی که نزد تو دارند و طاعتی که می کنند و جایگاهی که نزدت دارند و کمتر از کار تو غافل و بی خبرند، اگر آنچه را از [عظمت] تو بر آنها پوشیده است مشاهده کنند، هر آینه اعمال خود را ناچیز شمارند و خویشتن را سرزنش نمایند و دریابند که تو را ، چنان که حقّ توست بندگی نکرده اند. پاک و منزّهی تو، ای آفریدگار و ای معبود!

امام علی علیه السلام_ در مناجات _گفت : الهی! اگر تو جز به کسانی که در طاعت تو می کوشند رحم نمی کنی، پس تقصیرکاران به سوی چه کسی بگریزند؟ و اگر جز از کسانی که سخت کوشند نمی پذیری ، پس کوتاهی کنندگان به چه کسی پناه برند؟

ص :27

الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ لِجابِرٍ _: یا جابِرُ، لا أخرَجَکَ اللّهُ مِنَ النَّقصِ و (لا) التَّقصیرِ . (1)

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :عَلَیکَ بِالجِدِّ، لا تُخرِجَنَّ نَفسَکَ مِن حَدِّ التَّقصیرِ فی عِبادَةِ اللّهِ عَزَّ و جلَّ و طاعَتِهِ؛ فإنَّ اللّهَ لا یُعبَدُ حَقَّ عِبادَتِهِ . (2)

الکافی عن الفضلِ بنِ یونسَ عن أبی الحَسن علیه السلام :أکثِرْ مِن أن تَقولَ : اللّهُمَّ لا تَجعَلْنی مِنَ المُعارینَ و لا تُخرِجْنی مِنَ التَّقصیرِ . قالَ : قُلتُ : أمَّا المُعارونَ فقَد عَرَفتُ أنَّ الرَّجُلَ یُعارُ الدِّینَ ثُمّ یَخرُجُ مِنهُ، فما مَعنی لا تُخرِجْنی من التَّقصیرِ ؟ فَقالَ : کلُّ عَمَلٍ تُریدُ بِهِ اللّهَ عَزَّ و جلَّ فَکُن فیهِ مُقَصِّرا عِندَ نَفسِکَ؛ فإنَّ النّاسَ کُلَّهُم فی أعمالِهِم فیما بَینَهُم و بَینَ اللّهِ مُقَصِّرونَ إلاّ مَن عَصَمَ_هُ اللّهُ عَزَّ و جلَّ . (3)

(4)

امام باقر علیه السلام_ به جابر _فرمود : ای جابر! خداوند تو را از کاستی و تقصیر بیرون نَبَرد . (5)

امام کاظم علیه السلام :همواره بکوش و خود را در عبادت و طاعت خداوند عزّ و جلّ بی تقصیر مدان؛ زیرا خداوند آن گونه که شایسته عبادت اوست ، عبادت نمی شود.

الکافی_ به نقل از فضل بن یونس _: امام کاظم علیه السلام فرمود : بسیار بگو: خدایا! مرا از عاریه داران قرار مده و از حدّ تقصیر بیرونم مبر. عرض کردم: معنای «عاریه داران، را می دانم؛ که شخصی دین را به طور عاریه می گیرد و سپس از آن خارج می شود. اما معنای «مرا از حد تقصیر بیرونم مبر» چیست؟ حضرت فرمود: هر کاری که برای خدا انجام می دهی خود را در آن مقصّر بدان؛ زیرا همه مردم در کارهایی که برای خدا می کنند، مقصّر هستند، مگر کسی که خداوند عزّ و جلّ نِگَهش دارد.

ص :28

عنه علیه السلام :بِحَقٍّ أقولُ لَکُم : مَن لا یُنَقِّی مِن زَرعِه الحَشیشَ یَکثُرْ فیهِ حَتّی یَغمُرَهُ فیُفسِدَهُ، و کذلِکَ مَن لا یُخرِجُ مِن قَلبِهِ حُبَّ الدّنیا یَغمُرُهُ حَتّی لا یَجِدَ لِحُبِّ الآخِرَةِ طَعما . (1)

مسکّن الفؤاد :فی أخبارِ داوودَ علیه السلام : ما لِأولِیائی و الهَمَّ بالدّنیا ؟! إنّ الهَمَّ یُذهِبُ حَلاوَةَ مُناجاتی مِن قُلوبِهِم . یا داوودُ، إنَّ مَحَبَّتی مِن أولِیائی أن یَکونوا رُوحانِیّینَ لا یَغتَمّونَ . (2)

(3)

عیسی علیه السلام :حقیقتی را به شما بگویم: کسی که علفهای هرز زراعت خود را وجین نکند، آن علفها زیاد می شود ، تا جایی که تمام مزرعه را فرا می گیرد و زراعت را از بین می برد؛ همچنین کسی که دوستی دنیا را از دلش بیرون نکند، دنیا دوستی دلش را فرا گیرد ، تا جایی که طعم آخرتْ دوستی را نچشد.

مسکّن الفؤاد :در خبرهای داود علیه السلام آمده است: دوستان مرا به غمِ دنیا خوردن چکار؟ غمِ دنیا شیرینی مناجات را از دلهایشان می برد. ای داود! من دوست دارم که دوستان من روحانی باشند و غمِ دنیا را به خود راه ندهند.

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :ما أقبَحَ الفَقرَ بَعدَ الغِنی، و أقبَحَ الخَطیئَةَ بَعدَ النُّسکِ ! وَ أقبَحُ مِن ذلِکَ العابِدُ للّهِِ ثُمّ یَترُکُ عِبادَتَهُ . (1)

امام کاظم علیه السلام :چه زشت است نیازمندی بعد از توانگری و چه زشت است گناه به دنبال عبادت و زشت تر از اینها کار کسی است که عبادت خدا را پیشه کند و سپس از عبادتش دست شوید.

ص :32

عنه علیه السلام :یَنظُرُ المُؤمِنُ إلَی الدّنیا بِعَینِ الاعتِبارِ، و یَقتاتُ مِنها بِبَطنِ الاضطِرارِ . (1)

عنه علیه السلام :أفضَلُ العَقلِ الاعتِبارُ، وَ أفضَلُ الحَزمِ الاستِظهارُ، وَ أکبَرُ الحُمقِ الاغتِرارُ . (2)

عنه علیه السلام :بِالاستِبصارِ یَحصُلُ الاعتِبارُ . (3)

عنه علیه السلام :ک_سبُ العَقلِ الاعتِبارُ و الاستِظهارُ ، و کَسبُ الجَهلِ الغَفلَةُ و الاغتِرارُ . (4)

عنه علیه السلام :مَن جَهِلَ قَلَّ اعتِبارُهُ . (5)

عنه علیه السلام :مَن لَم یَعتَبِرْ بِتَصاریفِ الأیّامِ لَم یَنزَجِر بِالمَلامِ . (6)

عنه علیه السلام :اُوصیکُم بِتقوَی اللّهِ ......... و داوُوا بِها الأسقامَ ، و بادِروا بِها الحِمامَ، و اعتَبِروا بِمَن أضاعَها، و لا یَعتَبِرَنَّ بِکُم مَن أطاعَها . (7)

(8)

امام علی علیه السلام :مؤمن دنیا را با دیده عبرت می نگرد و از روی ناچاری، از آن خوراک بر می گیرد.

امام علی علیه السلام :برترین خرد، عبرت گرفتن است و برترین دوراندیشی، احتیاط کردن و پشتیبان جُستن است و بزرگترین بی خردی، فریب خوردن (و غفلت) است.

امام علی علیه السلام :با بصیرت است، که عبرت آموختن حاصل می شود.

امام علی علیه السلام :دستاوردِ خرد، پند گرفتن و احتیاط است و دستاورد نابخردی، غفلت و فریب خوردگی.

امام علی علیه السلام :هرکه نابخرد باشد، پند گرفتنش اندک است.

امام علی علیه السلام :هرکه از دگرگونیها و پیشامدهای زمانه درس نگیرد، سرزنش در او کارگر نباشد.

امام علی علیه السلام :شما را به تقوای الهی سفارش می کنم ......... با آن بیماریها را درمان کنید و با آن به پیشواز مرگ روید و از کسانی که آن را فرو گذاشتند، عبرت گیرید و مبادا مایه عبرت کسانی شوید که راه تقوا در پیش می گیرند.

ص :35

«لَقَدْ کانَ فِی قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لاُِولِی الْألْبابِ ما کانَ حَدِیثا یُفْتَرَی وَ لکِنْ تَصْدِیقَ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَ تَفْصِیلَ کُلِّ شَیْءٍ وَ هُدیً وَ رَحْمَةً لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ». (1)

«یُقَلِّبُ اللّهُ الَّلیْلَ وَ النَّهارَ إنَّ فِی ذلِکَ لَعِبْرَةً لِأُولِی الْأبْصارِ» . (2)

الحدیث :

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الزَّمانُ یُریکَ العِبَرَ . (3)

عنه علیه السلام :و إنَّ لَکُم فی القُرونِ السّالِفَةِ لَعِبرَةً، أینَ العَمالِقَةُ و أبناءُ العَمالِقَةِ ؟ ! أینَ الفَراعِنَةُ وَ أبناءُ الفَراعِنَةِ ؟! أینَ أصحابُ مَدائنِ الرَّسِّ الّذین قَتَلوا النَّبِیّینَ، و أطفَؤوا سُنَنَ (سِیَرَ) المُرسَلِینَ، و أحیَوا سُنَنَ الجَبّارینَ . (4)

عنه علیه السلام :إنَّ الاُمورَ إذا اشتَبَهَت اعتُبِرَ آخِرُها بِأوَّلِها . (5)

عنه علیه السلام_ لَمّا تَلا : «أَلْهاکُمُ التَّکاثُرُ * حَتّی زُرْتُمُ المَقابِرَ» (6) _: أ فَبِمَصارِعِ آبائهِم یَفخَرونَ ؟! ......... و لَأَن یَکونوا عِبَرا أحَقُّ مِن أن یَکونوا مُفتَخَرا ......... و لَئن عَمِیَت آثارُهُم و انقَطَعَت أخبارُهُم، لَقَد رَجَعَت فِیهِم أبصارُ العِبَرِ، و سَمِعَت عَنهُم آذانُ العُقولِ، و تَکَلَّموا مِن غَیرِ جِهاتِ النُّطقِ . (7)

«در داستانهایشان برای خردمندان عبرتی است. این داستانی بر ساخته نیست بلکه تصدیق سخن پیشینیان و تفصیل هر چیزی است و برای آنها که ایمان آورند هدایت است و رحمت».

«خدا شب و روز را می گرداند، همانا در این امر عبرتی برای اهل بصیرت است».

حدیث:

امام علی علیه السلام :روزگار، عبرتها را به تو نشان می دهد.

امام علی علیه السلام :راستی که در اقوام و ملل پیشین برای شما درس عبرتی است. کجایند عمالقه (8) و زادگان عمالقه؟ کجایند فرعونان و فرعون زادگان؟ کجایند مردمان شهرهای رَسّ؛ همانان که پیامبران را کشتند و سنّتهای فرستادگان الهی را از بین بردند و شیوه های ستمگران را زنده ساختند؟

امام علی علیه السلام :هرگاه امور همانند (و مورد اشتباه) شوند، فرجام آنها با آغازشان سنجیده می شود.

امام علی علیه السلام_ پس از تلاوت این آیه که : «شما را فخر فروشی به یکدیگر مشغول داشت، تا آن جا که به دیدن گورها رفتید» _فرمود : آیا به گورهای پدرانشان می نازند؟ ......... اگر آنان مایه عبرت باشند سزاوارتر است تا وسیله فخر و نازش .........

اگر آثار آنان ناپدید گشته و خبرهایشان از بین رفته، دیدگان عبرت آموز به آنان می نگرد و گوشهای خردها سخنان آنان را می شنود؛ آنان با ابزارهایی غیر از ابزار گفتار ، سخن می گویند.

ص :37

عنه علیه السلام :ثمّ إنَّ الدّنیا دارُ فَناءٍ و عَناءٍ، و غِیَرٍ و عِبَرٍ ......... و مِن غِیَرِها أنَّکَ تَرَی المَرحومَ مَغبوطا، و المَغبوطَ مَرحوما، لَیسَ ذلِکَ إلاّ نَعیما زلَّ (زالَ) و بُؤسا نَزَلَ، (1) و مِن عِبَرِها أنَّ المَرءَ یُشرِفُ عَلی أملِهِ فَیقتَطِعُهُ حُضورُ أجَلِهِ . (2)

عنه علیه السلام :المُدَّةُ و إن طالَت قَصیرَةٌ، و الماضی لِلمُقیمِ عِبرَةٌ، و المَیِّتُ لِلحَیِّ عِظَةٌ . (3)

عنه علیه السلام :إنَّ لِلباقینَ بِالماضینَ مُعتَبَرا، إنّ لِلآخِرِ بِالأوَّلِ مُزدَجَرا . (4)

عنه علیه السلام :قَدِ اعتَبَرَ بِالباقی مَنِ اعتَبَرَ بِالماضی . (5)

عنه علیه السلام :کَفَی مُخبِرا عَمّا بَقِیَ مِنَ الدّنیا ما مَضی مِنها . (6)

امام علی علیه السلام :وانگهی دنیا سرای نیستی و رنج و دگرگونیها و عبرتهاست ......... نمونه دگرگونیهایش این است که شخصی را می بینی که [تا دیروز] قابل ترحّم بود و [امروز] بر او رشک برده می شود و دیگری را می بینی که [تا دیروز] بر او رشک برده می شد و [امروز ]قابل ترحّم است و این نیست مگر بدان سبب که نعمتی از چنگش بیرون رفته و بینوایی و مسکنتی بدو رسیده است. نمونه عبرتهای آن این است که آدمی به آرزوی خود نزدیک می شود، اما فرا رسیدن مرگ ، مانع رسیدن او به آرزویش می گردد.

امام علی علیه السلام :مدّت [عمر] هر چند دراز باشد، کوتاه است و آن که رفته برای آن که هنوز هست، مایه عبرت است و مرده برای زنده، مایه پند.

امام علی علیه السلام :رفتگان برای ماندگان مایه عبرتند و گذشتگان برای آیندگان سبب باز ایستادن [از دنیاخواهی و معصیت خدا].

امام علی علیه السلام :کسی که از گذشته عبرت گرفت، برای آنچه باقی مانده عبرت گرفته است.

امام علی علیه السلام :گذشته دنیا، برای خبر دادن از آینده آن کافی است.

ص :38

عنه علیه السلام :کَفی مُعتَبَرا لاُِولی النُّهی ما عَرَفوا . (1)

عنه علیه السلام :فی تَصاریفِ الدّنیا اعتِبارٌ . (2)

عنه علیه السلام :فی تَصاریفِ القَضاءِ عِبرَةٌ لاُِولی الألبابِ و النُّهی . (3)

عنه علیه السلام :فی تَعاقُبِ الأیّامِ مُعتَبَرٌ لِلأنامِ . (4)

عنه علیه السلام :لَوِ اعتَبَرتَ بِما أضَعتَ مِن ماضی عُمرِکَ لَحَفِظتَ ما بَقِیَ . (5)

عنه علیه السلام_ مِن کِتابِهِ إلی مُعاوِیةَ _: و لَوِ اعتَبَرتَ بِما مَضی حَفِظتَ ما بَقِیَ . (6)

عنه علیه السلام_ مِن کِتابِهِ إلَی الحارِثِ الهَمْدانیِّ _: و صَدِّقْ بِما سَلَفَ مِنَ الحَقِّ، و اعتَبِرْ بِما مَضی مِنَ الدّنیا لِما بَقِیَ مِنها؛ فإنَّ بعَضَها یُشبِهُ بَعضا، و آخِرُها لاحِقٌ بِأوَّلِها، وَ کُلُّها حائلٌ مُفارِقٌ . (7)

عنه علیه السلام :و اعتَبِروا بِالغِیَرِ (الغیرَةَ)، و انتَفِعوا بِالنُذُرِ . (8)

امام علی علیه السلام :برای عبرت گرفتن خردمندان، آنچه را [از دنیا] شناخته اند کافی است.

امام علی علیه السلام :در پیشامدها و دگرگونیهای دنیا، عبرت آموزی است .

امام علی علیه السلام :در دگرگونیهای قضا[ی الهی ]برای صاحبدلان و خردمندان عبرت است.

امام علی علیه السلام :در پی هم آمدن روزها (دولت ها) ، درس عبرتی است برای مردمان.

امام علی علیه السلام :اگر از عمر گذشته خود که تلف کرده ای عبرت گیری، بی گمان باقیمانده عمرت را پاس داری.

امام علی علیه السلام_ در نامه ای به معاویه _نوشت : اگر از آنچه گذشته است عبرت می گرفتی، آنچه را مانده است قدر می دانستی.

امام علی علیه السلام_ در نامه خود به حارث هَمْدانی _نوشت : آنچه را در گذشته حقّ بوده است، تصدیق و باور کن و از گذشته دنیا برای باقیمانده آن عبرت گیر؛ زیرا پیشامدهای دنیا مانند یکدیگرند و پایان آن به آغازش پیوسته است و همه آن زوال پذیر و از دست رفتنی است.

امام علی علیه السلام :از دگرگونیها[ی زمانه ]عبرت آموزید و از هشدارها بهره گیرید.

ص :39

عنه علیه السلام :و اعتَبِروا بِما قَد رَأیتُم مِن مَصارِعِ القُرون قَبلَکُم، قَد تَزایَلَت أوصالُهُم، و زالَ_ت أبصارُهُم و أسماعُهُم، و ذَهَبَ شَرَفُهُم و عِزُّهُم، و انقَطَعَ سُرورُهُم و نَعیمُهُم . (1)

عنه علیه السلام :فاعتَبِروا بِما کانَ مِن فِعلِ اللّهِ بِإبلیسَ؛ إذ أحبَطَ عَمَلَهُ الطَّویلَ، وَ جَهدَهُ الجَهیدَ (الجَمیلَ) . (2)

عنه علیه السلام :فاعتَبِروا بِما أصابَ الاُمَمَ المُستَکبِرینَ مِن قَبلِکُم؛ مِن بأسِ اللّهِ و صَوْلاتِه و وَقائعِهِ و مَثُلاتِه . (3)

عنه علیه السلام :فاعتَبِروا بِحال وُلْدِ إسماعیلَ و بَنی إسحاقَ و بَنی إسرائیلَ :، فما أشَدَّ اعتِدالَ الأحوالِ، و أقرَبَ اشتِباهَ الأمثالِ! (4)

عنه علیه السلام :فاعتَبِروا بِنُزولِکُم مَنازِلَ مَن کانَ قَبلَکُم، و انقِطاعِکُم عَن أوصَلِ (أصلِ _ أهلِ) إخوانِکُم. (5)

عنه علیه السلام_ قَبلَ شَهادَتِه عَلی سَبیلِ الوَصِیَّةِ _: أنا بِالأمسِ صاحِبُکُم، و الیَومَ عِبرَةٌ لَکُم، و غَدا مُفارِقُکُم. (6)

امام علی علیه السلام :از نابودی نسلهای پیش از خود که دیده اید عبرت گیرید: بندهای بدنشان از هم گسیخت و چشمها و گوشهایشان نابود شد و شُکوه و شوکتشان از میان رفت و شادی و نعمتشان، به سر رسید.

امام علی علیه السلام :از رفتار خدا با ابلیس پند گیرید، آن گاه که عمل طولانی مدت و کوشش توان فرسایش را بر باد داد.

امام علی علیه السلام :از عذاب خدا و یورشها و بلاها و کیفرهای او که بر سر ملتهای گردن کش پیش از شما آمده است، درس گیرید.

امام علی علیه السلام :از حال و روز فرزندان اسماعیل و پسران اسحاق و پسران اسرائیل علیهم السلام پند گیرید؛ زیرا که سرگذشتها سخت همسانند و داستانها[ی گذشتگان ]همانندیِ بس نزدیکی دارند!

امام علی علیه السلام :از این که جایگزین پیشینیان خود شده اید و از نزدیکترین برادران خود جدا شده اید [و می شوید] پند گیرید.

امام علی علیه السلام_ در سفارشی پیش از شهادتش _فرمود: من تا دیروز یار و همدم شما بودم و امروز مایه عبرت شمایم و فردا از شما جدایم.

ص :40

عنه علیه السلام_ فی صِفَةِ الإسلامِ _: فجَعَلَهُ ......... آیَةً لِمَن تَوَسَّمَ، و تَبصِرَةً لِمَن عَزَمَ، وَ عِبرَةً لِمَنِ اتَّعَظَ . (1)

کنز الفوائد :رویَ أنّ أمیرَ المؤمنینَ علیه السلام مَرَّ عَلَی المَدائنِ فلَمّا رَأی آثارَ کِسری و قُربَ خَرابِها ، قالَ رَجُلٌ مِمَّن مَعَهُ :

جَرَتِ الرِّیاحُ عَلی رُسومِ دِیارِهِم

فکَأَنَّهُ_م کان_وا عَلی میع_ادِ

فقالَ أمیرُ المؤمنین علیه السلام أ فَلا قُلتَ: «کَمْ تَرَکُوا مِنْ جَنّاتٍ وَ عُیونٍ* و زُروعٍ و مَقامٍ کریمٍ * و نَعْمَةٍ کَانوا فیها فاکِهینَ * کَذلِکَ و أَورَثْناها قَوما آخَرینَ * فَما بَکَتْ عَلَیهِمُ السَّماءُ و الأرضُ و ما کانوا مُنظَرینَ» (2) ؟! (3)

امام علی علیه السلام_ در توصیف اسلام _فرمود : خداوند اسلام را ......... نشانه ای قرار داد برای کسی که جویای نشان است و مایه بینش برای کسی که مصمّم [به پیمودن راه راست و انجام کارهای نیک] است و عبرت، برای کسی که پند پذیر است.

کنز الفوائد:روایت شده است که امیر المؤمنین علیه السلام از مداین می گذشت. چون آثار کسرا و نزدیک شدن ویرانی آن را دید، مردی از همراهان آن حضرت این شعر را بر خواند:

بادها بر ویرانه خانه هایشان وزید

گویی آنان بر سر وعده گاه بودند

امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: چرا [این آیه را ]نمی گویی: «بعد از خود چه باغها و چشمه ها بر جای گذاشتند. و چه کشتزارها و خانه های مجلّل . و نعمتی که در آن غرق شادمانی بودند. بدین سان بودند و ما آن نعمتها را به مردمی دیگر وا گذاشتیم. نه آسمان بر آنها گریست و نه زمین ، و از مهلت داده شدگان نبودند؟»

عنه علیه السلام :ما أکثَرَ العِبَرَ، وَ ما أقَلَّ المُعتَبِرینَ ! (1)

بحار الأنوار :الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام : مِسکینٌ ابنُ آدَمَ ! لَهُ فی کُلِّ یَومٍ ثَلاثُ مَصائبَ لا یَعتَبِرُ بِواحِدَةٍ مِنهُنَّ، و لَوِ اعتَبَرَ لَهانَت عَلَیهِ المَصائبُ و أمرُ الدُّنیا: فَأمّا المُصیبَةُ الاُولی : فالیَومُ الَّذی یَنقُصُ مِن عُمرِهِ، و إنْ نالَهُ نُقصانٌ فی مالِهِ اغتَمَّ بِهِ، و الدِّرهَمُ یَخلُفُ عَنهُ وَ العُمرُ لا یَرُدُّهُ شیء.

و الثانِیةُ : أنَّهُ یَستَوفی رِزقَهُ، فإن کانَ حَلالاً حُوسِبَ عَلَیهِ، و إن کانَ حَراما عُوقِبَ عَلَیهِ.

و الثّالِثَةُ أعظَمُ مِن ذلِکَ _ قیلَ : و ما هِیَ؟ قالَ _ : ما مِن یَومٍ یُمسی إلاّ و قَد دَنا مِنَ الآخِرَةِ مَرحَلَةً، لا یَدری عَلَی الجَنَّةِ أم عَلَی النّارِ ؟! (2)

امام علی علیه السلام :وه که چه بسیار است عبرتها و چه اندکند عبرت گیرندگان!

بحار الأنوار :امام زین العابدین علیه السلام : بینوا آدمی! هر روز سه مصیبت به او می رسد و حتی از یکی از آنها پند نمی گیرد که اگر پند می گرفت، سختیها و کار دنیا بر او آسان می شد: مصیبت نخست روزی است که از عمر او کم می شود. در صورتی که اگر از مال او چیزی کم گردد، اندوهگین می شود حال آن که درهم (مال) جایگزین دارد اما عمر از دست رفته جبران نمی شود.

مصیبت دوم این است که روزیش را به طور کامل دریافت می کند که اگر از راه حلال باشد باید حساب پس دهد و اگر از راه حرام باشد کیفر می بیند.

مصیبت سوم از اینها بزرگتر است. عرض شد: آن چیست؟ فرمود: هیچ روزی را به شب نمی رساند مگر این که یک منزل به آخرت نزدیک شده است، اما نمی داند به سوی بهشت یا به سوی آتش ؟!

عنه علیه السلام :دَوامُ الاعتِبارِ یُؤَدّی إلَی الاستِبصارِ، و یُثمِرُ الازدِجارَ . (1)

عنه علیه السلام :لا فِکرَ لِمَن لا اعتِبارَ لَهُ، لا اعتِبارَ لِمَن لا ازدِجارَ لَهُ . (2)

عنه علیه السلام :رَحِمَ اللّهُ امرَءاً تَفَکَّرَ فاعتَبَرَ، و اعتَبَرَ فَأبصَرَ . (3)

عنه علیه السلام :فی کُلِّ اعتِبارٍ استِبصارٌ . (4)

عنه علیه السلام :مَنِ اعتَبَرَ بِعَقلِهِ استَبانَ . (5)

عنه علیه السلام :مَن کَثُرَ اعتِبارُهُ قَلَّ عِثارُهُ . (6)

عنه علیه السلام :اِعتَبِرْ تَقتَنِعْ . (7)

عنه علیه السلام :مَنِ اعتَبَرَ بِالغِیَرِ لَم یَثِقْ بِمُسالَمَةِ الزَّمَنِ . (8)

عنه علیه السلام :مَن عَقَلَ اعتَبَرَ بِأمسِهِ، و استَظهَرَ لِنَفسِهِ . (9)

عنه علیه السلام :مَنِ اعتَبَرَ الاُمورَ وَقَفَ عَلی مَصادِقِها . (10)

عنه علیه السلام :مَنِ اعتَبَرَ بِغِیَرِ الدّنیا قَلَّت مِنهُ الأطماعُ . (11)

امام علی علیه السلام :عبرت گرفتن مداوم به بصیرت می انجامد و باز ایستادن [از گناه و خطا] را نتیجه می دهد.

امام علی علیه السلام :فکر و اندیشه ندارد کسی که عبرت نگیرد و عبرت نگرفته است کسی که [از خطا ]باز نایستد .

امام علی علیه السلام :رحمت خدا بر آن انسانی باد که بیندیشد و عبرت گیرد ، و عبرت گیرد و بینا شود.

امام علی علیه السلام :در هر عبرت گرفتنی، بینا شدنی است.

امام علی علیه السلام :هر که با خِردِ خود عبرت گیرد ، روشن بین شود.

امام علی علیه السلام :هرکه زیاد عبرت گیرد، کمتر بلغزد.

امام علی علیه السلام :عبرت گیر ، تا قانع شوی.

امام علی علیه السلام :هر که از دگرگونیها[ی زمانه ]عبرت گیرد، به سازگاری روزگار اعتماد نکند.

امام علی علیه السلام :هر که خردمند باشد، از دیروز خود عبرت گیرد و هشیار و آماده شود.

امام علی علیه السلام :هرکه کارها را بسنجد، بر مصداقهای آنها آگاه شود.

امام علی علیه السلام :هرکه از دگرگونیهای دنیا عبرت گیرد، طمعهای او کاهش پذیرد.

ص :43

عنه علیه السلام :مَن تَبَیَّنَت لَهُ الحِکمَةُ عَرَفَ العِبرَةَ، و مَن عَرَفَ العِبرَةَ فکأنَّما کانَ فی الأوَّلینَ . (1)

عنه علیه السلام :إنَّ من صَرَّحَت لَهُ العِبَرُ عَمّا بَینَ یَدَیهِ مِنَ المَثُلاتِ، حَجَزَتهُ التَّقوی عَن تَقَحُّمِ الشُّبُهاتِ . (2)

مصباحُ الشریعة_ فیما نسبه إلی الإمامِ الصّادقِ علیه السلام _: قالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : المُعتَبِرُ فی الدّنیا عَیشُهُ فیها کَعَیشِ النّائمِ یَراها و لا یَمَسُّها، و هُوَ یُزیلُ عَن قَلبِهِ و نَفسِهِ _ بِاستِقباحِهِ مُعامَلات المَغرورینَ بِها _ ما یُورِثُهُ الحِسابَ و العِقابَ . (3)

امام علی علیه السلام :کسی که حکمت بر او آشکار شود، عبرت را شناسد و هرکه عبرت را شناسد گویی با گذشتگان بوده است.

امام علی علیه السلام :کسی که به کیفرهایی که بر سر پیشینیان آمده است با دیده عبرت بنگرد، پرهیزگاری ، او را از فرو افتادن در شبهات باز دارد.

مصباح الشریعه_ در آنچه به امام صادق علیه السلام نسبت داده است _: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: عبرت گیرنده از دنیا، زندگیش در آن همانند زندگی کسی است که دنیا را در خواب می بیند و آن را لمس نمی کند؛ او، به سبب زشت دیدن رفتار فریب خوردگانِ دنیا، محبّت آنچه را که حسابرسی و کیفر دارد (مال حلال و حرام دنیا) از دل و جان خود می زداید.

ص :44

عنه علیه السلام :ما أضَرَّ المَحاسِنَ کالعُجبِ . (1)

عنه علیه السلام :ثَمَرَةُ العُجبِ البَغضاءُ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لا جَهلَ أضرُّ مِنَ العُجبِ . (3)

عنه علیه السلام :إنَّ عیسی بنَ مریمَ کانَ مِن شَرائعِهِ السَّیحُ فی البِلادِ، فخَرَجَ فی بعضِ سَیحِهِ و مَعَهُ رَجُلٌ مِن أصحابِهِ قَصیرٌ، و کانَ کَثیرَ اللُّزومِ لِعیسی علیه السلام ، فلَمّا انتَهی عیسی إلَی البَحرِ، قالَ : بِسمِ اللّهِ _ بِصِحَّةِ یَقینٍ مِنهُ _ فَمشی عَلی ظَهرِ الماءِ، فقالَ الرَّجُلُ القَصیرُ حینَ نَظَرَ إلی عیسی علیه السلام جازَهُ : بِسمِ اللّهِ _ بِصحَّةِ یَقینٍ مِنهُ _ فمَشی عَلَی الماءِ و لَحِقَ بِعیسی علیه السلام ، فدَخَلَهُ العُجبُ بِنَفسِهِ ......... فرُمِسَ فی الماءِ، فاستَغاثَ بِعیسی فَتناوَلَهُ مِنَ الماءِ فَأخرَجَهُ . (4)

(5)

امام علی علیه السلام :هیچ چیز مانند خودپسندی به خوبیها زیان نمی رساند.

امام علی علیه السلام :میوه خودپسندی و غرور، دشمنی و کینه توزی است.

امام صادق علیه السلام :هیچ نادانی ای زیانبارتر از خودپسندی نیست.

امام صادق علیه السلام :از شرایع (دین) عیسی بن مریم گشت و گذار در شهرها بود. روزی با یکی از یاران خود که مردی کوته قامت بود و اغلب با عیسی علیه السلام همراهی می کرد، برای سیاحت بیرون رفت. چون عیسی به دریا رسید با یقین درست گفت: به نام خدا و بر روی آب حرکت کرد. مرد کوتاه قد چون دید عیسی علیه السلام از آب گذشت با یقین درست گفت: به نام خدا و بر روی آب حرکت کرد تا به عیسی علیه السلام رسید. در این هنگام دچار خودپسندی شد ......... از این رو در آب فرو رفت و از عیسی کمک خواست. آن حضرت دستش را گرفت و او را از آب بیرون کشید.

عنه علیه السلام :عُجبُ المَرءِ بِنَفسِهِ أحَدُ حُسّادِ عَقلِهِ . (1)

عنه علیه السلام :مَن اُعجِبَ بِفِعلِهِ اُصیبَ بِعَقلِهِ . (2)

عنه علیه السلام :رِضاکَ عَن نَفسِکَ مِن فَسادِ عَقلِکَ . (3)

عنه علیه السلام :آفَةُ الُّلبِّ العُجبُ . (4)

عنه علیه السلام :اِتَّهِموا عُقولَکُم؛ فإنَّهُ مِنَ الثِّقَةِ بِها یَکونُ الخَطاءُ . (5)

عنه علیه السلام :المُعجَبُ لا عَقلَ لَهُ . (6)

عنه علیه السلام :العُجبُ یُفسِدُ العَقلَ . (7)

عنه علیه السلام :إزراءُ الرَّجُلِ عَلی نَفسِهِ بُرهانُ رَزانَةِ عَقلِهِ و عُنوانُ وُفورِ فَضلِهِ، إعجابُ المَرءِ بِنَفسِهِ بُرهانُ نَقصِهِ و عُنوانُ ضَعفِ عَقلِهِ . (8)

(9)

امام علی علیه السلام :خودپسندی انسان، یکی از حسودان خرد اوست.

امام علی علیه السلام :هرکه از کردار خود خوشش آید، خردش آسیب بیند.

امام علی علیه السلام :از خود راضی بودن تو، ناشی از تباهی خرد توست.

امام علی علیه السلام :آفت خرد، خودپسندی است.

امام علی علیه السلام :به خردهایتان خوش بین نباشید؛ زیرا خطا، ناشی از اعتماد کردن به آنهاست.

امام علی علیه السلام :خودپسند را خِردی نیست.

امام علی علیه السلام :خودپسندی، خرد را تباه می کند.

امام علی علیه السلام :انتقاد کردن آدمی از خود، دلیل استواری خرد و نشانگر فراوانی فضل اوست . خودپسندی آدمی، دلیل بر کمبود او و نشانه سستی خرد اوست.

ص :48

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :أمّا الثَّلاثُ المُوبِقاتُ : فَشُحٌّ مُطاعٌ، و هَویً مُتَّبَعٌ، و إعجابُ المَرءِ بِنَفسِهِ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن دَخَلَهُ العُجبُ هَلَکَ . (2)

(3)

امام باقر علیه السلام :اما آن سه خصلت مُهلک عبارتند از: فرمان بردن از خصلتِ سیری ناپذیری ، پیروی از هوا و هوس ، و خودپسندی.

امام صادق علیه السلام :به هر که خودپسندی راه یابد، نابود شود.

عنه علیه السلام :سَیِّئَةٌ تَسوؤکَ خَیرٌ عِندَ اللّهِ مِن حَسَنَةٍ تُعجِبُکَ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنَّ الرَّجُلَ لَیُذنِبُ الذَّنبَ فیَندَمُ عَلَیهِ، و یَعمَلُ العَمَلَ فَیَسُرُّهُ ذلِکَ، فَیتَراخی عَن حالِه تِلکَ، فَلأنْ یَکونَ عَلی حالِهِ تِلکَ خَیرٌ لَهُ مِمّا دَخَلَ فیهِ . (2)

عنه علیه السلام_ فی رَجُلٍ یَعمَلُ العَمَلَ وَ هُوَ خائفٌ مُشفِقٌ ثُمّ یَعمَلُ شَیئا مِنَ البِرِّ فیَدخُلُهُ شِبهُ العُجبِ بِهِ _: هُوَ فی حالِهِ الاُولی _ و هُوَ خائفٌ _ أحسَنُ حالاً مِنهُ فی حالِ عُجبِهِ . (3)

عنه علیه السلام :یَدخُلُ رَجُلانِ المَسجِدَ أحَدُهُما عابِدٌ و الآخَرُ فاسِقٌ، فیَخرُجانِ مِنَ المَسجِدِ و الفاسِقُ صِدِّیقٌ و العابِدُ فاسِقٌ؛ و ذلِکَ أنَّهُ یَدخُلُ العابِدُ المَسجِدَ و هُوَ مُدِلٌّ بِعِبادتِهِ و فِکرَتُهُ فی ذلِکَ، و یَکونُ فِکرَةُ الفاسِقِ فی التَّنَدُّمِ عَلی فِسقِهِ، فیَستَغفِرُ اللّهَ مِن ذُنو بِهِ . (4)

امام علی علیه السلام :گناهی که بر اثر آن ناراحت شوی، نزد خدا بهتر از کار نیکی است که تو را دچار خودپسندی کند .

امام صادق علیه السلام :آدمی گناهی می کند و از آن پشیمان می شود و سپس کار خوبی انجام می دهد و خوشحال می شود و بدین سبب از آن حالتی که داشت (پشیمانی از گناه) دور می افتد. در صورتی که اگر بر همان حالت پشیمانی بماند، برایش بهتر از حالت سُروری است که به او دست داده است.

امام صادق علیه السلام_ درباره آدمی که گناهی می کند و به سبب آن دچار ترس [از عذاب الهی ]می شود و بعد از آن کار خوبی انجام می دهد و گونه ای خودپسندی او را فرا می گیرد _فرمود : به سر بردن در همان حالت اوّلش ، یعنی ترسان بودن ، برای او بهتر است از حالت خود پسندیش.

امام صادق علیه السلام :دو مرد وارد مسجد می شوند یکی از آن دو عابد است و دیگری فاسق، اما هنگامی که از مسجد بیرون می روند آن فاسق به صدّیق (مؤمن راستین) تبدیل شده است و آن عابد به فاسق. علّتش این است که وقتی آن عابد وارد مسجد می شود، به عبادت خود می نازد و همه فکرش در این باره است. اما فاسق در اندیشه پشیمانی از بد کرداری خویش است و از این رو ، برای گناهان خود از خداوند طلب آمرزش می کند.

ص :51

الإمامُ الرِّضا علیه السلام :إنَّ رَجُلاً کانَ فی بَنی إسرائیلَ عَبَدَ اللّهَ تَبارَکَ و تَعالی أربَعینَ سَنَةً فلَم یَقبَلْ مِنهُ، فقالَ لِنَفسِهِ : ما اُوتیتَ إلاّ مِنکِ، و لا الذَّنبُ إلاّ لَکِ، فأوحَی اللّهُ تَبارَکَ وَ تعالی إلَیهِ : ذَمُّکَ نَفسَکَ أفضَلُ مِن عِبادَةِ أربَعینَ سَنَةً . (1)

امام رضا علیه السلام :مردی از بنی اسرائیل خداوند تبارک و تعالی را چهل سال عبادت کرد، اما عبادتش پذیرفته نشد. به خودش گفت: عیب کار از خود توست و کسی جز خودت مقصّر نیست. پس خدای تبارک و تعالی به او وحی فرمود که این نکوهش (انتقاد) تو از خودت، برتر از عبادت چهل سال بود .

عنه علیه السلام :الرّاضی عَن نَفسِهِ مَغبونٌ، و الواثِقُ بِها مَفتونٌ . (1)

عنه علیه السلام :مَن کانَ عِندَ نَفسِهِ عَظیما کانَ عِندَ اللّهِ حَقیرا . (2)

عنه علیه السلام :مَن رَضِیَ عَن نَفسِهِ ظَهَرَت عَلَیهِ المَعایِبُ . (3)

عنه علیه السلام :إذا أرَدتَ أن تَعظُمَ مَحاسِنُکَ عِندَ النّاسِ فلا تَعظُمْ فی عَینِکَ . (4)

عنه علیه السلام :هَلَکَ مَن رَضِیَ عَن نَفسِهِ و وَثِقَ بِما تُسَوِّلُهُ لَهُ . (5)

امام علی علیه السلام :کسی که از خود راضی باشد، مغبون گشته و کسی که به نفس خود اعتماد کند، فریب خورده است.

امام علی علیه السلام :هر که در نظرِ خودش بزرگ باشد، نزد خدا کوچک است.

امام علی علیه السلام :هر که از خود راضی باشد، عیبهایش آشکار می شود.

امام علی علیه السلام :اگر می خواهی خوبی هایت در نظر مردم بزرگ آیند، نباید در چشم خودت بزرگ جلوه کنند.

امام علی علیه السلام :کسی که از خود راضی باشد و به آنچه نفسش در نظر او می آراید اعتماد کند، به هلاکت درافتد.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی صِفةِ المَلائکَةِ _: و لَم یَتَوَلَّهُمُ الإعجابُ فیَستَکثِروا ما سَلَفَ مِنهُم، و لا تَرَکَت لَهُمُ استِکانَةُ الإجلالِ نَصیبا فی تَعظیمِ حَسَناتِهِم . (1)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :ثَلاثٌ قاصِماتُ الظَّهرِ : رَجُلٌ استَکثَرَ عَمَلَهُ، و نَسِیَ ذُنوبَهُ، و اُعجِبَ بِرَأیِهِ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :قالَ إبلیسُ _ لَعنةُ اللّهِ عَلَیهِ _ لِجُنودِهِ : إذا استَمکَنتُ مِنِ ابنِ آدَمَ فی ثَلاثٍ لَم اُبالِ ما عَمِلَ؛ فإنَّهُ غَیرُ مَقبولٍ مِنهُ : إذا استَکثَرَ عَمَلَهُ، و نَسِیَ ذَنبَهُ، و دَخَلَهُ العُجبُ . (3)

امام علی علیه السلام_ در وصف فرشتگان _فرمود : و خودپسندی بر آنان حاکم نگشته است، تا در نتیجه عبادتهای خود را بسیار شمارند و خضوع در برابر جلال و عظمت خدا، جایی برای این که حسنات خود را بزرگ ببینند، نگذاشته است.

امام باقر علیه السلام :سه چیز کمر شکن است: مردی که کار خود را زیاد شمارد و گناهانش را از یاد برد و شیفته رأی خود باشد.

امام صادق علیه السلام :ابلیس _ که لعنت خدا بر او باد _ به لشکریانش گفت: اگر در سه کار بر فرزند آدم چیره آیم ، دیگر باکی ندارم که چه کاری می کند؛ زیرا آن کار از او پذیرفته نمی شود: هرگاه عملش را زیاد شمارد و گناهش را از یاد برد و خودپسند شود.

عنه علیه السلام :اِعلَموا أنَّهُ لا یُصَغَّرُ ما ضَرُّهُ یَومَ القِیامَةِ، و لا یُصَغَّرُ ما یَنفَعُ یَومَ القِیامَةِ، فکونوا فیما أخبَرَکُمُ اللّهُ کمَن عایَنَ . (1)

عنه علیه السلام :اِفعَلوا الخَیرَ و لا تُحَقِّروا مِنهُ شَیئا؛ فإنَّ صَغیرَهُ کَبیرٌ، و قَلیلَهُ کَثیرٌ . (2)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :لا تَستَصغِرَنَّ حَسَنَةً أن تَعمَلَها؛ فإنَّکَ تَراها حَیثُ یَسُرُّکَ . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لا تَستَقِلَّ ما یُتَقَرَّبُ بِهِ إلَی اللّهِ عَزَّ و جلَّ و لَو بِشِقِّ تَمرَةٍ . (4)

امام علی علیه السلام :بدانید که هر آنچه در روز رستاخیز زیان می رساند، کوچک نیست و هر آنچه در روز رستاخیز سود می رساند نیز کوچک نیست. پس درباره آنچه [از قیامت که ]خداوند به شما خبر داده است همانند کسی باشید که آن را به چشم می بیند.

امام علی علیه السلام :کار خوب انجام دهید و هیچ کار خوبی را کوچک مشمارید؛ زیرا کوچک آن هم بزرگ است و اندکش بسیار.

امام باقر علیه السلام :کار خوبی را که می کنی هرگز کوچک مشمار؛ زیرا آن را در جایی خواهی دید که خوشحالت می کند.

امام صادق علیه السلام :چیزی را که مایه تقرّب تو به خداوند عزّ و جلّ می شود، کوچک مشمار، اگر چه [بخشش] نصف خرمایی باشد.

ص :56

الإمامُ الرِّضا علیه السلام :تَصَدَّقْ بِالشَّیءِ و إن قَلَّ، فإنَّ کُلَّ شَیءٍ یُرادُ بِهِ اللّهُ و إن قلَّ _ بَعدَ أن تَصدُقُ النِّیَّةُ فیهِ _ عَظیمٌ . (1)

(2)

امام رضا علیه السلام :صدقه دهید هر چند اندک باشد؛ زیرا هر چیزی که برای خدا باشد، گر چه اندک _ اگر با نیّت درست و خالص صورت گیرد _ بزرگ است.

عنه صلی الله علیه و آله :فإنّهُ لَیسَ عَبدٌ یَتَعَجَّبُ بِالحَسَناتِ إلاّ هَلَکَ . (1)

عیسی علیه السلام :یا مَعشَرَ الحَوارِیِّینَ، کَم مِن سِراجٍ أطفَأتهُ الرّیحُ، و کَم مِن عابِدٍ أفسَدَهُ العُجبُ ! (2)

الإمامُ الباقرُ أو الإمامُ الصّادقُ علیهما السلام :إنَّ اللّهَ تَبارَکَ و تَعالی یَقولُ : إنَّ مِن عِبادی مَن یَسألُنی الشَّیءَ مِن طاعَتی لاُِحِبَّهُ، فأصرِفُ ذلکَ عَنهُ لِکَی لا یُعجِبَهُ عَمَلُه . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :قالَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ لِداوودَ علیه السلام : یا داوودُ، أنذِرِ الصِّدِّیقینَ ألاّ یُعجَبوا بِأعمالِهِم؛ فإنَّهُ لَیسَ عَبدٌ أنصِبُهُ لِلحِسابِ إلاّ هَلَکَ . (4)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ بنده ای نیست که از کارهای خوبش دچار خودپسندی شود، مگر این که هلاک گردد.

عیسی علیه السلام :ای گروه حواریان! بسا چراغی که باد آن را خاموش کرد و بسا عابدی که خودپسندی تباهش ساخت.

امام باقر یا امام صادق علیهما السلام :خدای تبارک و تعالی می فرماید: برخی از بندگان من از من توفیق طاعتی می طلبند تا بدان وسیله دوستشان بدارم، اما من آن را به آنان نمی دهم، مبادا از عمل خود دچار خودپسندی شوند.

امام صادق علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ به داود علیه السلام فرمود: ای داود! مؤمنان راستین را هشدار ده که به اعمال خود مغرور نشوند؛ زیرا بنده ای نیست که به پای حسابش کشم، مگر این که هلاک شود.

ص :58

عنه علیه السلام_ فی صِفَةِ المُؤمِنِ _: کُلُّ سَعیٍ أخلَصُ عِندَهُ مِن سَعیِهِ، و کُلُّ نَفسٍ أصلَحُ عِندَهُ مِن نَفسِهِ . (1)

عنه علیه السلام :لا تَکُن مِمَّن ......... یُعجَبُ بِنَفسِهِ إذا عُوفِیَ، و یَقنَطُ إذا ابتُلِیَ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :سَهِرَ داوودُ علیه السلام لَیلةً یَتلو الزَّبورَ فأعجَبَتهُ عِبادَتُه، فنادَتهُ ضِفدَعٌ : یا داوودُ، تَعَجَّبتَ من سَهَرِکَ لَیلةً و إنّی لَتَحتَ هذِهِ الصَّخرَةِ مُنذُ أربَعینَ سَنَةً ما جَفَّ لِسانی عَن ذِکرِ اللّهِ تَعالی ! (3)

عنه علیه السلام :مَن لا یَعرِفُ لِأحَدٍ الفَضلَ فهُوَ المُعجَبُ بِرَأیِهِ . (4)

امام علی علیه السلام_ در توصیف مؤمن _فرمود : در نظر او هر کاری خالص تر از کار اوست و هر نفْسی صالحتر از نفْس او می باشد.

امام علی علیه السلام :از کسانی مباش که ......... چون عافیت یابند، خودپسند شوند و چون گرفتار آیند، نومید گردند.

امام صادق علیه السلام :داود علیه السلام شبی را به تلاوت زبور بیدار گذراند و از عبادت خویش خوشش آمد . قورباغه ای او را صدا زد: ای داود! تو از یک شب زنده داری چنین خوشت آمد و من چهل سال است که زیر این تخته سنگ، زبانم از ذکر خداوند عزّ و جلّ باز نایستاده است!

امام صادق علیه السلام :کسی که برای دیگران ارزشی قائل نباشد، خودبین و خود رأی است.

ص :60

عنه علیه السلام :عَجِبتُ لِمَن یَری أنَّهُ یَنقُصُ کُلَّ یَومٍ فی نَفسِهِ و عُمرِهِ و هُوَ لا یَتَأهَّبُ لِلمَوتِ ! (1)

عنه علیه السلام :عَجِبتُ لِمَن عَرَفَ سُوءَ عَواقِبِ اللَّذّاتِ کَیفَ لا یَعِفُّ ! (2)

عنه علیه السلام :عَجِبتُ لِمَن عَلِمَ شِدَّةَ انتِقامِ اللّهِ مِنهُ و هُوَ مُقیمٌ عَلَی الإصرارِ ! (3)

عنه علیه السلام :عَجِبتُ لِمَن یَتَصدّی لإِصلاحِ الناسِ و نَفسُهُ أشَدُّ شَیءٍ فَسادا، فلا یُصلِحُها و یَتَعاطی إصلاحَ غَیرِهِ ! (4)

عنه علیه السلام :عَجِبتُ لِمَن عَرَفَ دَواءَ دَائهِ فلا یَطلُبُهُ، و إن وَجَدَهُ لَم یَتَداوَ بِهِ ! (5)

عنه علیه السلام :عَجِبتُ لِمَن لا یَملِکُ أجَلَهُ کَیفَ یُطیلُ أمَلَهُ ! (6)

عنه علیه السلام :عَجِبتُ لِمَن یُقالُ : إنَّ فیهِ الشَّرَّ الّذی یَعلَمُ أنَّهُ فیهِ کَیفَ یَسخَطُ ! (7)

عنه علیه السلام :عَجِبتُ لِمَن یُوصَفُ بِالخَیرِ الَّذی یَعلَمُ أنَّهُ لَیسَ فیهِ کَیفَ یَرضی ! (8)

امام علی علیه السلام :در شگفتم از کسی که می بیند هر روز از جانش و عمرش کاسته می شود و با این حال برای مرگ آماده نمی گردد!

امام علی علیه السلام :در شگفتم از کسی که فرجام ناگوار خوش گذرانیها را می داند، چگونه [از آنها ]خودداری نمی ورزد!

امام علی علیه السلام :در شگفتم از کسی که می داند خداوند به سختی از او انتقام خواهد گرفت و با این حال [بر نافرمانی ]پای می فشرد!

امام علی علیه السلام :در شگفتم از کسی که به اصلاح مردم دست می زند در حالی که خود از همه فاسدتر است و خویشتن را اصلاح نمی کند و به کار اصلاح دیگران می پردازد!

امام علی علیه السلام :در شگفتم از کسی که داروی درد خود را می شناسد و آن را نمی جوید و اگر هم بیابدش، خود را با آن درمان نمی کند!

امام علی علیه السلام :در شگفتم از کسی که اختیاردار اجل خود نیست، چگونه آرزویش را دراز می کند!

امام علی علیه السلام :در شگفتم از کسی که گفته می شود در او بدی وجود دارد و خودش می داند که آن بدی در او هست، چگونه [از شنیدن این سخن ]ناراحت می شود!

امام علی علیه السلام :در شگفتم از کسی که خوبیی را به او نسبت می دهند و خودش می داند که آن خوبی را ندارد، چگونه خوشحال می شود!

ص :63

الإمامُ زینَ العابدینُ علیه السلام :عَجِبتُ لِمَن یَحتَمی عَنِ الطَّعامِ لِمَضَرَّتِهِ، وَ لا یَحتَمی مِنَ الذَّنبِ لِمَعَرَّتِهِ ! (1)

(2)

امام زین العابدین علیه السلام :در شگفتم از کسی که از غذای زیان آور پرهیز می کند، اما از گناه که زیانبار است نمی پرهیزد!

عنه علیه السلام :العَجَبُ کلُّ العَجَبِ للمُصَدِّقِ بِدارِ الخُلودِ و هُوَ یَعمَلُ لِدارِ الغُرورِ ! (1)

عنه علیه السلام :العَجَبُ کلُّ العَجَبِ لِلمُختالِ الفَخورِ الَّذی خُلِقَ مِن نُطفَةٍ، ثُمّ یَصیرُ جِیفَةً، و هُوَ فیما بَینَ ذلِکَ لا یَدری کَیفَ یَصنَعُ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :العَجَبُ کلُّ العَجَبِ مِمَّن یُعجَبُ بِعَمَلِهِ، و لا یَدری بِمَا یُختَمُ لَهُ ! (3)

(4)

امام باقر علیه السلام :شگفتی تمام از کسی است که سرای جاودانگی را باور دارد و برای سرای فریب کار می کند!

امام باقر علیه السلام :شگفتی تمام از متکبّرِ فخر فروشی است که از نطفه ای آفریده شده و سپس به مرداری تبدیل می شود و در این میان نمی داند که چگونه رفتار کند!

امام صادق علیه السلام :شگفتیِ تمام از کسی است که به عمل خود مغرور می شود، در حالی که نمی داند فرجامش چگونه خواهد بود!

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنَّ مِن أعجَبِ العَجائبِ أنَّ مُعاوِیةَ بنَ أبی سُفیانَ و عَمرَو بنَ العاصِ السَّهْمیّ أصبَحا یُحَرِّضانِ الناسَ عَلَی طَلَبِ الدِّینِ! (1)

عنه علیه السلام :العَجَبُ هُوَ الدّنیا، و غَفلَتُنا فیها أعجَبُ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لَمّا سُئلَ عَمّا فی وَصِیّةِ لُقمانَ _: کانَ فیها الأعاجیبُ، و کانَ أعجَبُ ما کانَ فیها أن قالَ لاِبنِهِ : خَفِ اللّهَ عَزَّ و جلَّ خِیفَةً لَو جِئتَهُ بِبِرِّ الثَّقَلَینِ لَعَذَّبَکَ، و ارجُ اللّهَ رجاءً لَو جِئتَهُ بِذُنوبِ الثَّقَلَینِ لَرَحِمَکَ . (3)

الخرائج و الجرائح عن المِنه_الِ ب_نِ عَم_رو :أن_ا و اللّهِ رَأی_تُ رأسَ الحُسَینِ علیه السلام حینَ حُمِلَ، وَ أنا بِدِمَشقَ، وَ بینَ یَدَیهِ رَجُلٌ یَقرَأ «الکَهفَ» حتّی بَلَغَ قَولَهُ : «أمْ حَسِبتَ أنَّ أصحابَ الکَهفِ و الرَّقیمِ کانوا مِن آیاتِنا عَجَبا» (4)

، فأنطَقَ اللّهُ الرّأسَ بِلِسانٍ ذَرِبٍ ذَلقٍ فقالَ : أعجَبُ مِن أصحابِ الکَهفِ قَتلی و حَملی ! (5)

امام علی علیه السلام :از شگفت ترین شگفت ها این است که معاویة بن ابی سفیان و عمرو بن عاص مشوّق مردم به طلب دین شده اند!

امام علی علیه السلام :دنیا شگفت است و شگفت تر از آن غفلت ما در آن است .

امام صادق علیه السلام_ در توضیح محتوای وصیت لقمان فرمود: در آن مطالب شگفتی بود و شگفت ترین مطلبش این بود که به فرزندش فرمود: از خداوند عزّ و جلّ چنان بترس که اگر با کارهای نیک جنّ و انس بر او وارد شوی، باز تو را عذاب خواهد کرد، و به او چنان امیدوار باش که اگر با گناهان جنّ و انس بر او وارد شوی، تو را خواهد بخشید.

الخرائج و الجرائح_ به نقل از منهال بن عمرو _: به خدا سوگند که من در دمشق بودم و سر حسین علیه السلام را دیدم که حمل می شد و پیشاپیش آن مردی سوره کهف را می خواند و چون به این آیه رسید: «آیا پنداشتی که اصحاب کهف و رقیم (6) از نشانه های شگفت آور ما بوده اند؟»، خداوند عزّ و جلّ آن سر [شریف] را گویا کرد و آن سر با زبانی تند و رسا فرمود: شگفت تر از اصحاب کهف، کشتن من و حمل من است!

ص :66

ص :68

عنه علیه السلام :إنَّ اللّهَ سُبحانَهُ جَعَلَ الطّاعةَ غَنیمَةَ الأکیاسِ عِندَ تَفریطِ العَجَزَةِ . (1)

عنه علیه السلام :الغِیبَةُ جُهدُ العاجِزِ . (2)

عنه علیه السلام :و اللّهِإنَ امرَأً یُمَکِّنُ عَدُوَّهُ مِن نَفسِه یَعرُقُ لَحمَهُ، وَ یهشِمُ عَظمَهُ، و یَفری جِلدَهُ، لَعَظیمٌ عَجزُهُ، ضَعیفٌ ما ضُمَّتْ عَلَیهِ جَوانِحُ صَدرِهِ . (3)

عنه علیه السلام_ مِن وَصیَّتِه لاِبنِهِ الحَسَنِ علیه السلام فی صِفَةِ اللّهِ سُبحانَهُ _: أوَّلٌ قَبلَ الأشیاءِ بِلا أوّلیَّةٍ، و آخِرٌ بَعدَ الأشیاءِ بِلا نِهایَةٍ، عَظُمَ عَن أن تَثبُتَ رُبوبِیَّتُهُ بِإحاطَةِ قَلبٍ أو بَصَرٍ، فإذا عَرَفتَ ذلِکَ فافعَلْ کما یَنبَغی لِمِثلِکَ أن یَفعَلَهُ فی صِغَرِ خَطَرِهِ، و قِلَّةِ مَقدِرَتِهِ، و کَثرَةِ عَجزِهِ، و عَظیمِ حاجَتِهِ إلی رَبِّهِ فی طَلَبِ طاعتِهِ . (4)

امام علی علیه السلام :خداوند سبحان طاعت [خود] را در آن جایی که نا توانان کوتاهی می ورزند، غنیمت زیرکان قرار داده است.

امام علی علیه السلام :غیبت کردن، کار شخص ناتوان است.

امام علی علیه السلام :به خدا سوگند، کسی که دشمنش را بر خود چنان چیرگی دهد که گوشتش را جدا سازد و استخوانش را بشکند و پوستش را بکَنَد، شخص بسیار ناتوان و بُزدلی است.

امام علی علیه السلام_ ضمن وصیت به فرزند بزرگوارش حسن علیه السلام در توصیف خداوند سبحان _نوشت : آغازی است پیش از همه چیز و او را آغازی نیست و پایان همه چیز است و او را پایانی نیست؛ بزرگتر از آن است که ربوبیّت او با احاطه دل، یا دیده ای ثابت شود. اکنون که اینها را دانستی، آن گونه که از چون تویی ناچیز و کم توان و پُر عجز و بسیار نیازمند به پروردگار، سزاوار است در پی طاعت او برآی.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لا عاجِزَ أعجَزُ مِمَّن أهمَلَ نَفسَهُ فأهلَکَها . (1)

عنه علیه السلام :أعجَزُ النّاسِ مَن قَدَرَ عَلی أن یُزیلَ النَّقصَ عَن نَفسِهِ و لَم یَفعَلْ . (2)

عنه علیه السلام :أعجَزُ النّاسِ آمَنُهُم لِوُقوعِ الحَوادِثِ و هُجومِ الأجَلِ . (3)

عنه علیه السلام :أعجَزُ النّاسِ مَن عَجَزَ عَن إصلاحِ نَفسِهِ . (4)

عنه علیه السلام :أعجَزُ الناسِ من عَجَزَ عَنِ الدّعاءِ . (5)

عنه علیه السلام :أعجَزُ النّاسِ مَن عَجَزَ عَنِ اکتِسابِ الإخوانِ، و أعجَزُ مِنهُ مَن ضَیَّعَ مَن ظَفِرَ بِهِ مِنهُم . (6)

امام علی علیه السلام :هیچ ناتوانی، نا توان تر از کسی نیست که نفْس خود را وا نهاد و در نتیجه، آن را به هلاکت کشاند.

امام علی علیه السلام :نا توان ترین مردم، کسی است که بتواند نقص خود برطرف سازد و این کار را نکند.

امام علی علیه السلام :نا توان ترین مردم، کسی است که خود را بیش از همه از گزند پیشامدها و یورش اجل در امان داند.

امام علی علیه السلام :نا توان ترین مردم، کسی است که از اصلاح خود ناتوان باشد.

امام علی علیه السلام :نا توان ترین مردم، کسی است که از دعا کردن ناتوان باشد.

امام علی علیه السلام :نا توان ترین مردم، کسی است که از به دست آوردن دوست ناتوان باشد و نا توان تر از او کسی است که دوستانی را که به دست آورده است، از کف بدهد.

ص :72

(1)

الحدیث :

الإمامُ العسکریُّ علیه السلام_ فی قولِهِ تَعالی : «أ لم * ذلِکَ الکِتابُ» (2) _: أی یا مُحَمَّدُ، هذَا الکِتابُ الَّذی أنزَلناهُ عَلَیکَ هُوَ الحُروفُ المُقَطَّعةُ الَّتی مِنها ألِفٌ، لامٌ، مِیمٌ، و هُوَ بِلُغَتِکُم و حُروفِ هِجائکُم، فَأتوا بِمِثلِهِ إن کُنتُم صادِقینَ، و استَعینوا عَلی ذلکَ بِسائرِ شُهَدائکُم . (3)

الخرائج و الجرائح :إنَّ ابنَ أبی العَوجاءِ و ثَلاثَةَ نَفَرٍ مِنَ الدَّهرِیَّةِ اتَّفَقوا عَلی أن یُعارِضَ کُلُّ واحِدٍ مِنهُم رُبعَ القُرآنِ و کانوا بِمکَّةَ، و عاهَدوا عَلی أن یَجیئُوا بِمُعارَضَتِه فی العامِ القابِلِ، فلَمّا حالَ الحَولُ و اجتَمَعوا فی مَقامِ إبراهیمَ علیه السلام (أیضا)، قالَ أحدُهُم : إنّی لَمّا رَأیتُ قَولَهُ : «وَ قِیلَ یا أَرضُ ابْلَعی ماءَکِ و یا سَماءُ أَقْلِعی و غِیضَ الماءُ و قُضِیَ الأَمْرُ» (4) کَفَفتُ عَنِ المُعارَضةِ، و قالَ الآخَرُ : و کَذلِکَ أنا لَمّا وَجَدتُ قَولَهُ : «فَلمّا اسْتَیأَسُوا مِنهُ خَلَصوا نَجِیّا» (5) أیِسْتُ مِنَ المُعارَضَةِ ، و کانوا یُسِرُّونَ بِذلکَ ؛ إذ مَرَّ عَلَیهِمُ الصّادِقُ علیه السلام فالتَفَتَ إلَیهِم و قَرَأ (عَلَیهِم) : «قُلْ لَئنِ اجْتَمَعَتِ الإِنْسُ و الجِنُّ عَلی أَن یَأْتوا بِمِثلِ هذَا القُرآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیرا» فَبُهِتوا . (6) (7)

حدیث:

امام عسکری علیه السلام_ درباره آیه «الم * ذلک الکتاب» _فرمود : یعنی، ای محمد! این کتابی که بر تو فرو فرستادیم، مجموعه ای از حروف مقطّعه است که از جمله آنهاست: الف و لام و میم. این قرآن به زبان شما و با الفبای شماست. پس، اگر راست می گویید، مانند آن را بیاورید و در این راه از دیگر حاضرانتان نیز کمک بگیرید.

الخرائج و الجرائح:ابن ابی العوجاء و سه تن از دهریان در مکّه با هم قرار گذاشتند که هر نفرشان مبارزه با یک چهارم قرآن را به عهده گیرد و سال آینده در مکّه نتیجه کار خود را به یکدیگر بگویند. سال بعد آن چهار نفر در مقام ابراهیم گرد هم آمدند. یکی از آنها گفت: من وقتی آیه «و گفته شد: ای زمین آب خود را فرو بر، و ای آسمان از بارش باز ایست. و آب فروکش کرد و کار تمام شد» را دیدم، از مبارزه باز ایستادم. دیگری گفت: من نیز وقتی به آیه «پس چون از آن نومید شدند، راز گویان [برای مشورت] به کناری رفتند» برخوردم، از مبارزه نومید شدم. آنها از این موضوع آهسته با هم صحبت می کردند. امام صادق علیه السلام بر آنها گذشت و رو به ایشان کرده این آیه را تلاوت نمود: «بگو: اگر انس و جن گرد آیند تا مانند این قرآن را بیاورند، [هرگز ]مانند آن را نیاورند هر چند به مدد یکدیگر برخیزند»؛ که آن چهار نفر بهت زده شدند.

ص :76

ص :78

عنه علیه السلام_ فی وَصِیَّتِهِ لاِبنِهِ الحَسَنِ علیه السلام لَمّا حَضَرَهُ المَوتُ _: أنهاکَ عَنِ التَّسَرُّعِ بِالقَولِ و الفِعلِ . (1)

عنه علیه السلام :العَجولُ مُخطِئٌ و إن مَلَکَ، المُتَأنّی مُصیبٌ و إن هَلَکَ . (2)

عنه علیه السلام :أصابَ مُتَأنٍّ أو کادَ، أخطَأ مُستَعجِلٌ أو کادَ . (3)

عنه علیه السلام :التَأنّی فی الفِعلِ یُؤمِنُ الخَطَلَ، التَّرَوّی فی القَولِ یُؤمِنُ الزَّلَلَ . (4)

عنه علیه السلام_ فی وَصِیَّتِهِ لاِبنِه الحَسَنِ علیه السلام _: أخِّرِ الشَّرَّ؛ فإنَّکَ إذا شِئتَ تَعَجَّلتَهُ . (5)

عنه علیه السلام :تَأخِیرُ الشَّرِّ إفادَةُ خَیرٍ . (6)

عنه علیه السلام :یا عَبدَ اللّهِ لا تَعجَلْ فی عَیبِ أحَدٍ (عَبدٍ) بِذَنبِهِ، فَلَعَلَّهُ مَغفورٌ لَهُ، و لا تَأمَنْ عَلی نَفسِکَ صَغیرَ مَعصِیَةٍ ، فلَعَلَّکَ مُعَذَّبٌ عَلَیهِ . (7)

عنه علیه السلام_ مِن کِتابِهِ لِلأشتَرِ لَمّا وَلاّهُ مِصرَ _: لا تَعجَلَنَّ إلی تَصدیقِ ساعٍ؛ فإنَّ السّاعِیَ غاشٌّ، و إن تَشَبَّهَ بِالنّاصِحینَ . (8)

امام علی علیه السلام_ در سفارش هنگام مرگ به فرزندش حسن علیه السلام _فرمود : تو را از شتاب در گفتار و کردار نهی می کنم.

امام علی علیه السلام :آدم شتابکار دچار اشتباه می شود، هرچند به مطلوب برسد. کسی که با آرامش کار کند، کارش صحیح است گر چه هلاک شود.

امام علی علیه السلام :کسی که با آرامش کار کرد به مطلوب رسید، یا بدان نزدیک شد. شتابکار به خطا رفت، یا بدان نزدیک شد.

امام علی علیه السلام :آرامش در کردار، از اشتباهکاری در امان می دارد و اندیشیدن در گفتار، از لغزش.

امام علی علیه السلام_ در سفارش به فرزند خود حسن علیه السلام _فرمود : بدی را به تأخیر افکن؛ زیرا هر زمان بخواهی می توانی آن را جلو اندازی.

امام علی علیه السلام :به تأخیر افکندن بدی، خود نوعی به دست آوردن (رساندن) خوبی است.

امام علی علیه السلام :ای بنده خدا! در عیبجویی هیچ کس به خاطر گناهش، شتاب مکن؛ زیرا ممکن است آمرزیده شده باشد. ولی در مورد خودت، از گناه کوچکی هم که کرده ای ایمن مباش؛ چرا که شاید برای همان گناه عذاب شوی.

امام علی علیه السلام_ در فرمان ولایت مصر به مالک اشتر _فرمود : در پذیرفتن سخنان سعایت کننده، شتاب به خرج مده؛ زیرا سعایت کننده بدخواه است، هرچند خود را خیرخواه جلوه دهد.

ص :81

عنه علیه السلام :مِن کَمالِ الحِلمِ تَأخیرُ العُقوبَةِ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَ_عَ التَّثَبُّتِ تَک_ونُ السَّلامَةُ، و مَعَ العَجَلَةِ تَکونُ النَّدامَةُ . (2)

امام علی علیه السلام :به تأخیر افکندن کیفر، نشانه کمال بردباری است.

امام صادق علیه السلام :با آرامش و درنگ، سلامت [از خطا و لغزش] همراه است و با شتابزدگی، پشیمانی.

عنه علیه السلام :التُّؤَدَةُ مَمدوحَةٌ فی کُلِّ شَیءٍ إلاّ فی فُرَصِ الخَیرِ . (1)

عنه علیه السلام :التَّثبُّتُ خَیرٌ مِنَ العَجَلَةِ إلاّ فی فُرَصِ البِرِّ، العَجَلَةُ مَذمومَةٌ فی کُلِّ أمرٍ إلاّ فیما یَدفَعُ الشَّرَّ . (2)

عنه علیه السلام :لا یَستَقیمُ قَضاءُ الحَوائجِ إلاّ بِثَلاثٍ: بِاستِصغارِها لِتَعظُمَ، و بِاستِکتامِها لِتَظهَرَ، و بِتَعجیلِها لِتَهنُؤَ . (3)

عنه علیه السلام :لَیسَ مِن عادَةِ الکِرامِ تَأخیرُ الإنعامِ . (4)

عنه علیه السلام :لا تُؤَخِّرْ إنالَةَ المُحتاجِ إلی غَدٍ؛ فإنَّکَ لا تَدری ما یَعرِضُ لَکَ و لَهُ فی غَدٍ . (5)

(6)

امام علی علیه السلام :درنگ در هر چیزی پسندیده است، مگر در فرصتهایی که برای انجام کار خوب دست می دهد.

امام علی علیه السلام :درنگ کردن بهتر از شتاب کاری است، مگر در فرصتهای کار خیر. شتابزدگی در هر کاری نکوهیده است، مگر برای دور کردن بدی.

امام علی علیه السلام :برآوردن نیازهای مردم پا نگیرد، مگر با مراعات سه کار: با کوچک شمردن آن ها، تا در نتیجه [در نظر خدا و مردم ]بزرگ گردند، با پنهان داشتن آن ها، تا در نتیجه آشکار شوند، و با شتاب کردن در برآوردن آن ها، تا [بر نیازمند ]گوارا شوند.

امام علی علیه السلام :به تأخیر انداختن احسان، از عادت کریمان نیست.

امام علی علیه السلام :عطا کردن به نیازمند را به فردا مینداز؛ زیرا نمی دانی که فردا برای تو و او چه پیش خواهد آمد.

عنه علیه السلام :العَجَلُ قَبلَ الإمکانِ یوجِبُ الغُصَّةَ . (1)

عنه علیه السلام_ مِن وَصایاهُ لِمُحَمَّدِ بنِ أبی بَکرٍ لَمّا وَلاّهُ مِصرَ _: صَلِّ الصَّلاةَ لِوَقتِها المُؤَقَّتِ لَها، و لا تُعَجِّلْ وَقتَها لِفَراغٍ، و لا تُؤَخِّرْها عَن وَقتِها لاِشتِغالٍ . (2)

عنه علیه السلام_ من خُطبَةٍ لَهُ یومِئُ فیها إلَی المَلاحِمِ _: لا تَستَعجِلوا ما هُوَ کائنٌ مُرصَدٌ، و لا تَستَبطِئُوا ما یَجیءُ بِهِ الغَدُ، فکَم مِن مُستَعجِلٍ بِما إن أدرَکَهُ وَدَّ أنَّهُ لَم یُدرِکْهُ . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَنِ ابتَدَأ بِعَمَلٍ فی غَیرِ وَقتِهِ کانَ بُلوغُهُ فی غَیرِ حِینِهِ . (4)

امام علی علیه السلام :شتاب کردن پیش از توانایی یافتن بر کاری، موجب اندوه است.

امام علی علیه السلام_ در ضمن سفارشهای خود به محمّد بن ابی بکر، هنگامی که ولایت مصر را به او سپرد _نوشت : نماز را در وقتی که برای آن معیّن شده است بخوان و به خاطر بیکاری ، آن را جلو مینداز و به سبب کار و گرفتاری نیز آن را از وقتش به تأخیر میفکن .

امام علی علیه السلام_ در خطبه ای که طی آن به حوادث آینده اشاره می کند _فرمود : در رسیدن به آنچه منتظر و آماده است، شتاب مکنید و آنچه را که فردا خواهد آمد، کُند مشمارید؛ زیرا بسا شتابنده به سوی چیزی که اگر به آن برسد، آرزو کند ای کاش به آن نرسیده بود.

امام صادق علیه السلام :کسی که کاری را پیش از فرا رسیدن زمان آن شروع کند، بی موقع برسد.

ص :85

ص :86

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :العَدلُ أحلی مِنَ الماءِ یُصیبُهُ الظَّمآنُ . (1)

عنه علیه السلام :العَدلُ أحلی مِنَ الشَّهدِ، و ألیَنُ مِنَ الزُّبدِ، و أطیَبُ ریحا مِنَ المِسکِ . (2)

امام صادق علیه السلام :عدالت، از آبی که شخص تشنه به آن می رسد شیرین تر است.

امام صادق علیه السلام :عدالت از عسل شیرین تر، از خامه نرمتر و از مشک خوش بوتر است.

عنه علیه السلام :العَدلُ یُریحُ العامِلَ بِهِ مِن تَقَلُّدِ المَظالِمِ . (1)

عنه علیه السلام :بِالعَدلِ تَصلُحُ الرَّعِیَّةُ . (2)

عنه علیه السلام :بِالعَدلِ تَتَضاعَفُ البَرَکاتُ . (3)

عنه علیه السلام :عَدلُ السُّلطانِ خَیرٌ مِن خِصبِ الزَّمانِ . (4)

عنه علیه السلام :العَدلُ نِظامُ الإمرَةِ . (5)

عنه علیه السلام :اِعدِلْ تَحکُمْ . (6)

عنه علیه السلام :اِعدِلْ تَملِکْ . (7)

عنه علیه السلام :سِیاسَةُ العَدل ثَلاثٌ : لینٌ فی حَزمٍ، و استِقصاءٌ فی عَدلٍ، و إفضالٌ فی قَصدٍ . (8)

عنه علیه السلام :ما عُمِّرَتِ البُلدانُ بِمِثلِ العَدلِ . (9)

عنه علیه السلام :فی العَدلِ الاقتِداءُ بِسُنَّةِ اللّهِ و ثَباتُ الدُّوَلِ . (10)

(11)

امام علی علیه السلام :عدالت، کسی را که به آن عمل کند، از آمدن مظالم و حقوق مردم به عهده اش آسوده می کند.

امام علی علیه السلام :با عدالت است که کار رعیّت اصلاح می شود.

امام علی علیه السلام :به سبب عدالت، برکتها دو چندان می شود.

امام علی علیه السلام :عدالتِ فرمانروا، بهتر از فراخی و حاصلخیزی زمانه است.

امام علی علیه السلام :عدالت، رشته نظام بخش فرمانروایی است.

امام علی علیه السلام :عدالت پیشه کن تا [همچنان ]حکومت کنی.

امام علی علیه السلام :به عدالت رفتار کن تا پادشاهی کنی.

امام علی علیه السلام :سیاستِ دادگرانه سه چیز است: نرمیِ توأم با دوراندیشی، عدالت کامل، و احسان همراه با میانه روی.

امام علی علیه السلام :با هیچ چیز مانند عدالت، شهرها آباد نگردیده است.

امام علی علیه السلام :در عدالت، اقتدا کردن به سنّت خدا و پایداری دولتهاست.

ص :90

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :ما أوسَعَ العَدلَ ! إنَّ النّاسَ یَستَغنُونَ إذا عُدِلَ عَلَیهِم . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :العَدلُ أحلی مِنَ الماءِ یُصیبُهُ الظَّمآنُ، ما أوسَعَ العَدلَ إذا عُدِلَ فیهِ و إن قَلَّ! (2)

عنه علیه السلام :تَبِعَ حَکیمٌ حَکیما سَبعَ مِائَةِ فَرسَخٍ فی سَبع کَلِماتٍ، فمِنها أنَّهُ سَألَهُ : ما أوسَعُ مِنَ الأرضِ ؟ قالَ : العَدلُ أوسَعُ مِنَ الأرضِ . (3)

امام باقر علیه السلام :چه گسترده است دامنه عدالت! اگر عدالت در جامعه اجرا شود، مردم بی نیاز می شوند.

امام صادق علیه السلام :عدالت، از آبی که انسانِ تشنه به آن می رسد شیرین تر است . چقدر [دامنه] عدالت گسترده است اگر در کار عدالت ورزند، هر چند آن کار اندک باشد.

امام صادق علیه السلام :حکیمی برای هفت جمله هفت صد فرسنگ در پی حکیمی دیگر رفت. یکی از آن هفت جمله این بود که از او پرسید: فراختر از زمین چیست؟ آن حکیم پاسخ داد: عدالت، فراختر از زمین است.

عنه علیه السلام :ثَلاثٌ مَن کُنَّ فیهِ أوجَبْنَ لَهُ أربَعا عَلَی النّاسِ : مَن إذا حَدَّثَهُم لَم یَکذِبْهُم، و إذا خالَطَهُم لَم یَظلِمْهُم، و إذا وَعَدَهُم لَم یُخلِفْهُم، وَجَبَ أن تَظهَرَ فی النّاسِ عَدالَتُهُ، و تَظهَرَ فیهِم مُروءَتُهُ، و أن تَحرُمَ عَلَیهِم غِیبَتُهُ، و أن تَجِبَ عَلَیهِم اُخُوَّتُهُ . (1)

(2)

امام صادق علیه السلام :سه چیز است که هر کس دارا باشد، آن سه، چهار وظیفه را در قبال او بر مردم واجب گردانند: کسی که هرگاه با مردم سخن گوید به ایشان دروغ نگوید و هرگاه با آنان بیامیزد در حقّشان ستم نکند و هرگاه و عده ای به آنان دهد خلف وعده نکند، واجب است که عدالت او در میان مردم آشکار شود و مروّتش در میان آنان هویدا گردد و غیبت از او برایشان حرام باشد و برادریش بر آنها لازم آید.

عنه علیه السلام_ لَمّا سُئلَ : بِمَ تُعرَفُ عَدالَةُ الرَّجُلِ حَتّی تُقبَلَ شَهادَتُهُ ؟ _: أن تَعرِفوهُ بِالسَّترِ و العَفافِ و الکَفِّ عَنِ البَطنِ و الفَرجِ و الیَدِ و اللِّسانِ، و یُعرَفَ بِاجتِنابِ الکَبائرِ الَّتی أوعَدَ اللّهُ عَلَیها النّارَ مِن شُربِ الخَمرِ، و الزِّنا، و الرِّبا، و عُقوقِ الوالِدَینِ، و الفِرارِ مِنَ الزَّحفِ و غَیرِ ذلکَ، و الدّالّ علی ذلکَ کُلِّهِ و السَّاتِر لجَمیعِ عُیوبِهِ _ حَتّی یَحرُمَ عَلَی المُسلِمینَ تَفتیشُ ما وَراءَ ذلکَ مِن عَثَراتِهِ و غِیبَتِهِ، و یَجِبُ عَلَیهِم تَوَلِّیهِ و إظهارُ عَدالَتِهِ فی النّاسِ _ المُتَعاهِد لِلصَّلَواتِ الخَمسِ إذا وَاظَبَ عَلَیهِنَّ وَ حافَظَ مَواقیتَهُنَّ بِإحضارِ جَماعَةِ المُسلِمینَ، و أن لا یَتَخَلَّفَ عَن جَماعَتِهِم وَ مُصَلاّهُم إلاّ مِن عِلّةٍ . (1)

الأمالی للصدوق عن عَلقَمَةَ :قالَ الصّادِقُ جَعفرُ بنُ محمّدٍ علیه السلام و قَد قلتُ لهُ : یَابن رَسولِ اللّه ، أخبرنی مَن تُقبَلُ شهادتُهُ و مَن لا تُقبلُ شهادتُه، فقالَ : کُلُّ مَن کانَ عَلی فِطرَةِ الإسلامِ جازَت شَهادَتُه .

قالَ : فقُلتُ لَهُ : تُقبَلُ شَهادَةُ المُقتَرِفِ للذُّنوبِ ؟ فقالَ : یا عَلقَمَةُ، لَو لَم تُقبَلْ شَهادَةُ المُقتَرِفینَ لِلذُّنوبِ لَما قُبِلَت إلاّ شَهاداتُ الأنبِیاءِ و الأوصِیاءِ صلوات اللّه علیهم؛ لِأنَّهُم هُمُ المَعصومونَ . (2)

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به این سؤال که از چه طریق عدالت آدمی شناخته می شود، تا در نتیجه شهادتش پذیرفته شود _فرمود : او را به داشتن حیا و پاکدامنی و نگهداشتن شکم و شهوت و دست و زبان [از حرام و ناروا ]بشناسید. و همچنین با دوری کردن از گناهان کبیره، که خداوند بر آنها وعده آتش داده است؛ مانند شرابخواری، زنا، ربا خواری، نافرمانی از پدر و مادر، فرار از میدان جهاد و جز اینها شناخته می شود. کسی که همه این امور را از خود نشان دهد و تمام عیبهایش را پوشیده نگه دارد _ به طوری که کنجکاوی از دیگر لغزشهای او و غیبت کردن از وی، بر مسلمانان حرام و به دوستی گرفتن او و آشکار کردن عدالتش در میان مردم، بر آنان واجب و لازم آید _ و به نمازهای پنجگانه برسد، یعنی بر این نمازها مواظبت کند، و با حاضر شدن در جماعت مسلمانان، آنها را به موقع بخواند و از حضور در جماعت و مصلاّی آنان سرباز نزند، مگر عذری داشته باشد [او را عادل بدانید].

الأمالی للصدوق_ به نقل از علقمه _: به امام صادق علیه السلام عرض کردم : ای پسر رسول خدا! شهادت چه کسی قبول می شود و شهادت چه کسی قبول نمی شود؟ حضرت فرمود : هرکه بر سرشت اسلام باشد، شهادت دادنش جایز است. عرض کردم: آیا شهادت گنهکار پذیرفته می شود؟ حضرت فرمود: ای علقمه! اگر بنا باشد شهادت دادن گنهکاران پذیرفته نشود، در این صورت جز شهادت پیامبران و اوصیا پذیرفته نخواهد شد؛ زیرا تنها اینان از گناه پاکند.

ص :98

عنه علیه السلام :غایَةُ العَدلِ أن یَعدِلَ المَرءُ فی نَفسِهِ . (1)

عنه علیه السلام :لا عَدلَ أفضَلُ مِن رَدِّ المَظالِمِ . (2)

(3)

امام علی علیه السلام :نهایت عدالت، این است که آدمی با خودش به عدالت رفتار کند.

امام علی علیه السلام :هیچ عدالتی، برتر از ردّ مظالم نیست.

عنه صلی الله علیه و آله :مَن لاحَی الرِّجالَ سَقَطَت مُروءَتُهُ و ذَهَبَت کَرامَتُهُ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مُعاداةُ الرِّجالِ مِن شِیَمِ الجُهّالِ . (2)

عنه علیه السلام :رَأسُ الجَهلِ مُعاداةُ النّاسِ . (3)

عنه علیه السلام :مِن سُوءِ الاختِیارِ مُغالَبَةُ الأکفاءِ و مُعاداةُ الرِّجالِ . (4)

عنه علیه السلام :مِن سُوءِ الاختِیارِ مُغالَبَةُ الأکفاءِ ، و مُکاشَفَةُ الأعداءِ ، و مُناواةُ مَن یَقدِرُ عَلَی الضَّرّاءِ . (5)

عنه علیه السلام_ فی کَلامِهِ لِبَنیهِ _: یا بَنِیَّ، إیّاکُم و مُعاداةَ الرِّجالِ ؛ فإنَّهُم لا یَخلُونَ مِن ضَربَینِ : مِن عاقِلٍ یَمکُرُ بِکُم ، أو جاهِلٍ یَعجَلُ عَلَیکُم . (6)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرکه با مردم بستیزد ، انسانیتش ساقط شود و حرمتش از بین برود.

امام علی علیه السلام :دشمنی کردن با مردان از خصلتهای مردمان نابخرد است.

امام علی علیه السلام :رأس نابخردی، دشمنی کردن با مردم است.

امام علی علیه السلام :چیره جویی بر همتایان و دشمنی کردن با مردان، انتخابی نارواست.

امام علی علیه السلام :چیره جویی بر همتایان، و آشکار ساختن دشمنی با دشمنان، و مخالفت کردن با کسی که می تواند گزند برساند، انتخاب بدی است.

امام علی علیه السلام_ در گفتاری به فرزندانش _فرمود : فرزندان من! از دشمنی کردن با مردم بپرهیزید؛ زیرا آنان از دو نوع خارج نیستند: یا دانایند که با شما مکر می کنند یا نادانند که در ضدّیت با شما شتاب می ورزند.

ص :105

الإمامُ زینَ العابدینُ علیه السلام :لا تُعادِیَنَّ أحَدا و إن ظَنَنتَ أنَّهُ لا یَضُرُّکَ ، و لا تَزهَدَنَّ فی صَداقَةِ أحَدٍ و إن ظَنَنتَ أنَّهُ لا یَنفَعُکَ ، فإنَّکَ لا تَدری مَتی تَرجُو صَدیقَکَ ، و لا تَدری مَتی تَخافُ عَدُوَّکَ . (1)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إیّاکُم و الخُصومَةَ ؛ فإنَّها تُفسِدُ القَلبَ و تُورِثُ النِّفاقَ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إیّاکَ و عَداوَةَ الرِّجالِ ؛ فإنَّها تُورِثُ المَعَرَّةَ و تُبدی العَورَةَ . (3)

الإمامُ الجوادُ علیه السلام :لا تُعادِ أحَدا حَتّی تَعرِفَ الَّذی بَینَهُ وَ بَینَ اللّهِ تَعالی ، فإن کانَ مُحسِنا لا یُسلِمُهُ إلَیکَ ، و إن کانَ مُسیئا فإنَّ عِلمَکَ بِهِ یَکفیکَهُ فلا تُعادِهِ . (4)

(5)

امام زین العابدین علیه السلام :هرگز با کسی دشمنی مکن، هرچند گمان بری که او به تو زیان نمی رساند، و به دوستی با هیچ کس بی رغبتی مکن، هرچند تصوّر کنی که سودی به تو نمی رساند؛ زیرا نمی دانی که چه وقت به دوستت محتاج می شوی و نمی دانی کی از دشمنت ترسان می گردی.

امام باقر علیه السلام :از ستیزه گری دوری کنید؛ زیرا این کار دل را تباه می کند و نفاق به بار می آورد.

امام صادق علیه السلام :از دشمنی کردن با مردمان بپرهیز؛ زیرا این کار ننگ و زیان در پی دارد و عیب و بدی را آشکار می سازد.

امام جواد علیه السلام :با هیچ کس دشمنی مکن تا آنگاه که بدانی رابطه او با خداوند عزّ و جلّ چگونه است؛ اگر نیکوکار باشد خداوند او را تسلیم تو نمی کند و اگر بدکار باشد همین شناخت تو از او، تو را از وی کفایت می کند. بنا بر این، با وی دشمنی مکن.

عنه علیه السلام :مَن زَرَعَ العُدوانَ حَصَدَ الخُسرانَ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن زَرَعَ العَداوَةَ حَصَدَ ما بَذَرَ . (2)

عنه علیه السلام :الانتِقادُ عَداوَةٌ . (3)

امام علی علیه السلام :هرکه تخم دشمنی بکارد، زیان درو کند.

امام صادق علیه السلام :هرکه [تخم] دشمنی بکارد، همان دِرَوَد که کاشته است.

امام صادق علیه السلام :خرده گیری، مایه دشمنی است.

عنه علیه السلام :مَن لَم یُبالِکَ فهُوَ عَدُوُّکَ . (1)

عنه علیه السلام :أصدِقاؤکَ ثَلاثَةٌ و أعداؤکَ ثَلاثَةٌ، فأصدِقاؤکَ : صَدیقُکَ ، و صَدیقُ صَدیقِکَ ، و عَدُوُّ عَدُوِّکَ . و أعداؤکَ : عَدُوّکَ ، و عَدُوُّ صَدیقِکَ ، و صَدیقُ عَدُوِّکَ . (2)

الإمامُ الجوادُ علیه السلام :قَد عاداکَ مَن سَتَرَ عَنکَ الرُّشدَ اتِّباعا لِما تَهواهُ . (3)

(4)

امام علی علیه السلام :کسی که از تو باک نداشته باشد (به تو اهمیت ندهد) او دشمن توست.

امام علی علیه السلام :دوستان تو سه گروهند و دشمنانت نیز سه گروه؛ دوستانت عبارتند از: دوست تو و دوست دوست تو و دشمن دشمن تو. دشمنانت عبارتند از: دشمن تو و دشمن دوست تو و دوست دشمن تو.

امام جواد علیه السلام :کسی که به خاطر پیروی از دلخواه تو، راه درست را بر تو پنهان دارد، بی گمان با تو دشمنی کرده است.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الهَوی أعظَمُ العَدُوَّینِ . (1)

عنه علیه السلام :أعدی عَدُوٍّ لِلمَرءِ غَضَبُهُ و شَهوَتُهُ ، فَمَن مَلَکَهُما عَلَت دَرَجَتُهُ و بَلَغَ غایَتَهُ . (2)

عنه علیه السلام :نَفسُکَ أقرَبُ أعدائکَ إلَیکَ . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :اِحذَروا أهواءَکُم کَما تَحذَرونَ أعداءَکُم ، فلَیسَ شَیءٌ أعدی لِلرِّجالِ مِن اتِّباعِ أهوائهِم و حَصائدِ ألسِنَتِهِ_م . (4)

(5)

امام علی علیه السلام :هوس، بزرگترین دشمنان است.

امام علی علیه السلام :دشمن ترین دشمن آدمی، خشم و شهوت اوست. هرکه بر این دو چیره شود، مقامش بلند گردد و به هدف خود برسد.

امام علی علیه السلام :نفْس تو، نزدیکترین دشمنانت به توست.

امام صادق علیه السلام :از هوسهای خود بپرهیزید، همچنان که از دشمنانتان پرهیز می کنید؛ زیرا برای مردان چیزی دشمن تر از پیروی هوسهایشان و درو شده های زبانهایشان وجود ندارد.

«وَ إذَا رَأیْتَهُمْ تُعْجِبُکَ أجْسامُهُمْ وَ إنْ یَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ کَأنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ یَحْسَبُونَ کُلَّ صَیْحَةٍ عَلَیْهِمْ هُمُ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُمْ قاتَلَهُمُ اللّهُ أنَّی یُؤْفَکُونَ» . (1)

«چون آنها را ببینی ، تو را از ظاهرشان خوش می آید و چون سخن بگویند، به سخنشان گوش می دهی. گویی چوبهایی هستند به دیوار تکیه داده. هر آوازی را به زیان خود می پندارند. آنان دشمن هستند، از آنها حذر کن. خدایشان بکشد ! به کجا منحرف می شوند؟»

الحدیث:

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أوهَنُ الأعداءِ کَیدا مَن أظهَرَ عدَاوتَهُ . (2)

عنه علیه السلام :مَن أظهَرَ عَداوَتَهُ قَلَّ کَیدُهُ . (3)

الإمامُ العسکریُّ علیه السلام :أضعَفُ الأعداءِ کَیدا مَن أظهَرَ عَداوَتَهُ . (4)

(5)

حدیث:

امام علی علیه السلام :سست مکرترین دشمنان، کسی است که دشمنی خود را آشکار سازد.

امام علی علیه السلام :هرکه دشمنی خود را آشکار سازد، (نقشه) نیرنگش کاستی گیرد.

امام عسکری علیه السلام :سست اندیش ترین دشمنان، کسی است که دشمنی خود را آشکار سازد.

عنه علیه السلام :لا تَأمَنْ عَدُوّا و إن شَکَرَ . (1)

عنه علیه السلام :لا تَستَصغِرَنَ عَدُوّا و إن ضَعُفَ . (2)

عنه علیه السلام :جِماعُ الغُرورِ فی الاستِنامَةِ إلَی العَدُوِّ . (3)

امام علی علیه السلام :از هیچ دشمنی ایمن مباش، اگر چه سپاسگزاری کند.

امام علی علیه السلام :هیچ دشمنی را دست کم مگیر، هر چند ناتوان باشد.

امام علی علیه السلام :اعتماد کردن به دشمن، عامل فریب خوردن [از او] است.

عنه علیه السلام :مَن کانَ نَفعُهُ فی مَضَرَّتِکَ ، لَم یَخلُ فی کُلِّ حالٍ من عَداوَتِکَ . (1)

عنه علیه السلام :مَن ضَعُفَ جِدُّهُ قَوِیَ ضِدُّهُ . (2)

عنه علیه السلام :مَن رَکِبَ جِدَّهُ قَهَرَ ضِدَّهُ . (3)

عنه علیه السلام :مَن قارَنَ ضِدَّهُ کَشَفَ عَیبَهُ و عَذّبَ قَلبَهُ . (4)

الإمامُ زینَ العابدینُ علیه السلام :کَفی بِنَصرِ اللّهِ لَکَ أن تَری عَدُوَّکَ یَعمَلُ بِمَعاصیَ اللّهِ فیکَ . (5)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :کَفَی المُؤمِنَ مِنَ اللّهِ نُصرَةً أن یَری عَدُوَّهُ یَعمَلُ بِمَعاصی اللّهِ . (6)

امام علی علیه السلام :هرکه سودش در زیان تو باشد، در هیچ حالی از دشمنی تو دست بردار نیست.

امام علی علیه السلام :هرکه جدّیّتش سستی گیرد، دشمنش نیرومند گردد.

امام علی علیه السلام :هرکه بر مرکب جدّیت خویش نشیند، دشمنش را مقهور سازد.

امام علی علیه السلام :هرکه با دشمن خود همدم شود، عیب خویش را فاش سازد و روحش را شکنجه دهد.

امام زین العابدین علیه السلام :از یاری خدا همین تو را بس که ببینی دشمنت درباره تو دست به معصیت خدا می زند.

امام صادق علیه السلام :مؤمن را همین یاری از جانب خدا بس که ببیند دشمنش معصیت خدا می کند.

ص :113

ص :114

بیان :

قال العلاّمةُ الطباطبائیُّ فی «المیزان فی تفسیر القرآن» تحت عنوان «کلامٌ فی معنی العذاب فی القرآن» :

القرآنُ یعدّ معیشة الناسی لربّه ضَنْکا و إن اتّسعت فی أعیُننا کلّ الاتّساع ، قال تعالی : «و مَنْ أعْرَضَ عَن ذِکْرِی فَإنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً» (1) ، و یعدّ الأموالَ و الأولاد عذابا و إن کنّا نعدّها نعمة هنیئة ، قال تعالی : «وَ لا تُعْجِبْکَ أمْوالُهُمْ و أولادُهُمْ إنَّما یُرِیدُ اللّهُ أنْ یُعَذِّبَهُمْ بِها فِی الدُّنْیا وَ تَزْهَقُ أنفُسُهُمْ و هُم کافِرونَ» . (2) و حقیقة الأمر _ کما مرّ إجمال بیانه فی تفسیر قوله تعالی : «و قُلْنا یا آدَمُ اسْکُنْ أنتَ وَ زَوْجُکَ الجَنَّةَ» (3) ، أنّ سرور الإنسان و غمّه و فرحه و حزنه و رغبته و رهبته و تعذّبه و تنعّمه کلّ ذلک یدور مَدار ما یراه سعادةً أو شقاوةً ، هذا أوّلاً . و أنّ النعمة و العذاب و ما یقاربهما من الاُمور تختلف باختلاف ما تُنسب إلیه ، فللروح سعادة و شقاوة و للجسم سعادة و شقاوة ، و کذا للحیوان منهما شیء و للإنسان منهما شیء و هکذا ، و هذا ثانیا .

و الإنسان المادیّ الدنیویّ الذی لم یتخلّق بأخلاق اللّه تعالی و لم یتأدّب بأدبه یری السعادةَ المادیّة هی السعادة ، و لا یعبأ بسعادة الرُّوح و هی السعادة المعنویّة ، فیتولّع فی اقتناء المال و البنین و الجاه و بَسطِ السلطة و القدرة . و هو و إن کان یرید مِن قبل نفس هذا الذی ناله لکنّه ما کان یرید إلاّ الخالص من التنعّم و اللذّة علی ما صوّرهُ له خیاله ، و إذا ناله رأی الواحد من اللذّة محفوفا بالاُلوف من الألم . فما دام لم یَنَل ما یریده کان اُمنیة و حسرة ، و إذا ناله وجده غیر ما کان یریده ؛ لِما یری فیه من النواقص و یجد معه من الآلام و خذلان الأسباب التی رَکَن إلیها ، و لم یتعلّق قلبه بأمر فوقها فیه طمأنینة القلب و السلوة عن کلّ فائتة ، فکان أیضا حسرة ، فلا یزال فیما وجده متألّما به معرضا عنه طالبا لما هو خیر منه لعلّه یَشفی غلیل صدره ، و فیما لم یجده متقلّبا بین الآلام و الحسرات ، فهذا حاله فیما وجده ، و ذاک حاله فیما فقده .

و أمّا القرآن فإنّه یری أنّ الإنسان أمر مؤلّف من روح خالدةٍ و بدن مادیّ متحوّل متغیّر ، و هو علی هذا الحال حتّی یرجع إلی ربّه فیتمّ له الخلود من غیر زوال ، فما کان فیه سعادة الروح محضا کالعلم و نحو ذلک فهو من سعادته ، و ما کان فیه سعادة جسمه و روحه معا کالمال و البنین إذا لم تکن شاغلة عن ذکر اللّه و موجبة للإخلاد إلی الأرض فهو أیضا من سعادته و نِعمَت السعادة . و کذا ما کان فیه شقاء الجسم و نقص لما یتعلّق بالبدن و سعادة الروح الخالدةٍ کالقتل فی سبیل اللّه و ذَهاب المال و الیسار للّه تعالی فهو أیضا من سعادته ؛ بمنزلة التحمّل لِمُرّ الدواء ساعةً لحیازة الصحّة دهرا.

و أمّا ما فیه سعادة الجسم و شقاء الروح فهو شقاء للإنسان و عذاب له ، و القرآن یسمّی سعادة الجسم فقط متاعا قلیلاً لا ینبغی أن یعبأ به ، قال تعالی : «لا یَغُرَّنَّکَ تَقَلُّبُ الَّذینَ کَفَرُوا فی البِلادِ* مَتاعٌ قَلِیلٌ ثُمَّ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ و بِئسَ الْمِهادُ» . (4) و کذا ما فیه شقاء الجسم و الروح معا یعدّه القرآن عذابا کما یعدّونه عذابا ، لکن وجه النظر مختلف ؛ فإنّه عذاب عنده لما فیه من شقاء الروح، و عذاب عندهم لما فیه من شقاء الجسم ، و ذلک کأنواع العذاب النازلة علی الاُمم السالفة ، قال تعالی : «أَ لَمْ تَرَ کَیفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِعادٍ * إِرَمَ ذَاتِ العِمادِ * الَّتِی لَمْ یُخْلَقْ مِثْلُها فِی البِلادِ * وَ ثَمودَ الَّذِینَ جَابُوا الصَّخْرَ بِالوَادِ * و فِرْعَوْنَ ذِی الأَوْتادِ* الَّذِینَ طَغَوْا فِی الْبِلادِ * فَأَکْثَرُوا فِیها الفَسادَ * فَصَبَّ عَلَیْهِمْ رَبُّکَ سَوْطَ عَذابٍ * إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصادِ» . (5)

و السعادةُ و الشقاوةُ لذوی الشعور یتقوّمان بالشعور و الإدراک ؛ فإنّا لا نعدّ الأمر اللذیذ الذی نِلناه و لم نحسّ به سعادةً لأنفسنا ، کما لا نعدّ الأمر المؤلم غیر المشعور به شقاء ، و من هنا یظهر أنّ هذا التعلیم القرآنیّ الذی یسلک فی السعادة و الشقاوة غیر مسلک المادّة ، و الإنسان المولع بالمادّة لا بدّ من أن یستتبع نوع تربیة یری بها الإنسانُ السعادة الحقیقیّة التی یشخّصها القرآن سعادةً و الشقاوة الحقیقیّة شقاوة ، و هو کذلک ، فإنّه یلقن علی أهله أن لا یتعلّق قلوبهم بغیر اللّه ، و یروا أنّ ربّهم هو المالک الذی یملک کلّ شیء ، فلا یستقلّ شیء إلاّ به ، و لا یقصد شیء إلاّ له .

و هذا الإنسان لا یری لنفسه فی الدنیا إلاّ السعادة : بین ما کان فیه سعادة روحه و جسمه ، و ما کان فیه سعادة روحه محضا ، و أمّا ما دون ذلک فإنّه یراه عذابا و نَکالا ، و أمّا الإنسان المتعلّق بهوی النفس و مادّة الدنیا فإنّه و إن کان ربّما یری ما اقتناه من زینة الدنیا سعادة لنفسه و خیرا و لذّة ، فإنّه سوف یطّلع علی خَبطه فی مشیه ، و انقلبت سعادته المظنونة بعینها شقاوة علیه ، قال تعالی : «فَذَرْهُمْ یَخوضُوا وَ یَلْعَبُوا حَتّی یُلاقُوا یَوْمَهُمُ الَّذِی یُوعَدُونَ» (6) ، و قال تعالی : «لَقَدْ کُنتَ فِی غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَکَشَفْنا عَنکَ غِطاءَکَ فَبَصَرُکَ الْیَومَ حَدِیدٌ» (7) ، و قال تعالی : «فَأَعْرِضْ عَمَّنْ تَوَلّی عَن ذِکْرِنا وَ لَمْ یُرِدْ إِلاّ الْحَیاةَ الدُّنْیا * ذلِکَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ الْعِلْمِ» (8) ، علی أ نّهم لا یصفو لهم عیش إلاّ و هو منغَّص بما یربو علیه من الغمّ و الهمّ .

و من هنا یظهر : أنّ الإدراک و الفکر الموجود فی أهل اللّه و خاصّة القرآن غیرهما فی غیرهم مع کونهم جمیعا من نوع واحد هو الإنسان ، و بین الفریقین وسائط من أهل الإیمان ممّن لم یستکمل التعلیم و التربیة الإلهیّین .

فهذا ما یتحصّل من کلامه تعالی فی معنی العذاب ، و کلامه تعالی مع ذلک لا یستنکف عن تسمیة الشقاء الجسمانیّ عذابا ، لکن نهایته أنّه عذاب فی مرحلة الجسم دون الروح ، قال تعالی حکایةً عن أیّوب علیه السلام : «أَنِّی مَسَّنِیَ الشَّیْطانُ بِنُصْبٍ وَ عَذابٍ» (9) ، و قال تعالی : «وَ إذْ أَنجَیْناکُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَسُومُونَکُمْ سُوءَ العَذابِ یُقَتِّلُونَ أَبْناءَکُمْ و یَسْتَحْیُونَ نِساءَکُمْ و فِی ذلِکُمْ بَلاءٌ مِن رَبِّکُم عَظِیمٌ» . (10) فسمّی ما یصنعون بهم بلاءً و امتحانا من اللّه و عذابا فی نفسه لا منه سبحانه . (11) (12)

توضیح :

مرحوم علاّمه طباطبایی در المیزان فی تفسیر القرآن تحت عنوان «گفتاری درباره معنای عذاب در قرآن» می نویسد:

قرآن کریم، زندگی کسی را که پروردگارش را فراموش کند، تنگ و سخت می شمارد؛ هرچند به چشم ما کاملاً فراخ و مرفّه آید. خداوند عزّ و جلّ فرموده است: «و هرکه از یاد من روی گرداند، هر آینه او را زندگی تنگ و سختی باشد» . همچنین مال و فرزند را عذاب تلقی می کند، در صورتی که ما آنها را نعمتی گوارا می شماریم. خداوند عزّ و جلّ فرموده است: «داراییها و فرزندانشان تو را به اعجاب نیفکند. جز این نیست که خدا می خواهد به سبب آنها در دنیا عذابشان کند و در حال کفر، جان بسپارند».

همچنان که در تفسیر آیه «و گفتیم: ای آدم! تو و جفتت در بهشت ساکن شوید» توضیح دادیم، حقیقت امر آن است که خوشحالی و غم و شادی و اندوه و امید و ترسِ انسان و سختی کشیدن و آسایش دیدن او همگی، اولاً، بر محور نظر او درباره خوشبختی و بدبختی می چرخند؛ ثانیاً، نعمت و عذاب و اموری از این قبیل، بسته به این که به چه چیز نسبت داده شود، متفاوت است؛ مثلاً روح، برای خود نوعی خوشبختی و بدبختی دارد و جسم نوعی دیگر. همچنین این دو مقوله برای حیوان مفهومی دارد و برای انسان مفهومی و به همین ترتیب.

انسانِ ماده پرستِ دنیاخواه، که خُلق و خویهای الهی را به خود نگرفته و به آداب و تربیتهای او پرورده نشده است، خوشبختی را همان خوشبختی مادی می داند و به سعادت روح، یعنی خوشبختی معنوی، اهمیتی نمی دهد. از این رو، در راه به دست آوردن مال و فرزند و مقام و در راه سلطه جویی و قدرت طلبی، آزمندانه می کوشد. او گر چه پیش از این همان چیزی را می خواسته که اکنون به آن رسیده است، اما در حقیقت خواهان نعمتها و لذّتهای خالصی بوده که در خیال خود می پرورانده است. به همین علت، وقتی به لذتی می رسد، آن را همراه با هزاران درد و غم می یابد. بنا بر این، تا زمانی که به آنچه می خواهد نرسد، آن چیز برایش آرزو و مایه حسرت است و همین که به آن رسید می بیند آن چیزی که او می خواسته است نیست؛ زیرا در آن عیبها و کاستیهایی می بیند که با غم و دردها و بی ارزشی عواملی که به آنها دل خوش کرده بوده، همراه است. از طرف دیگر به چیزی فراتر از این امور مادی هم، که مایه آرامش دل و تسلاّی خاطر در برابر از دست رفته ها باشد، دل نبسته است. بنا بر این، باز گرفتار دریغ و حسرت می شود. بدین سان، او همواره آنچه به دست می آورد، مایه غم و درد او می شود و از این رو، رهایش می کند و به سراغ چیزی بهتر از آن می رود تا شاید دلِ دردمندش را شفا دهد. و آنچه به دست نمی آورد، مایه دردمندی و دریغ خوردنهای او می شود. آری، چنان است حال او وقتی چیزی را به دست می آورد و چنین است وقتی چیزی را به دست نمی آورد.

امّا قرآن کریم، انسان را پدیده ای فراهم آمده از روحی جاویدان و پیکرِ مادّیِ در حال تغییر و تحول، می داند. آدمی با این ترکیب همچنان به سر می برد تا زمانی که به سوی پروردگار خویش برگردد و در این زمان به جاودانگی می رسد و زوال و تغییری در او راه نمی یابد. بنا بر این، عواملی چون علم و مانند آن که مایه خوشبختی صرفاً روح باشند، از سعادت او به شمار می آیند و عواملی چون مال و فرزند که سعادت جسم و روح، هر دو، در آنهاست، چنانچه از ذکر و یاد خدا بازش ندارند و موجب نشوند که انسان به دنیا بچسبد، این عوامل نیز از جمله خوشبختی انسان و سعادتی نیکو هستند. همچنین است عواملی که باعث رنجهای جسمانی و نقص بدن و [در عوض ]سعادت روح جاویدان می شوند؛ مانند کشته شدن در راه خدا و از بین رفتن ثروت و رفاه به خاطر خداوند متعال. این عوامل نیز از جمله خوشبختی انسان است و به آن می مانند که آدمی برای دست یافتن به یک عمر سلامتی و تندرستی، تلخی دارو را لحظه ای تحمّل کند.

اما آنچه مایه خوشبختی جسم و بدبختی روح باشد، عامل بدبختی انسان و موجب عذاب و شکنجه اوست. قرآن خوشبختی جسمانیِ صرف را، برخورداری اندکی می شمارد که نباید به آن اعتنایی کرد. خداوند متعال فرموده است: «جولان کافران در شهرها تو را نفریبد. این برخورداریِ اندکی است.

پس از آن جایگاهشان جهنّم است و جهنّم بد آرامگاهی است».

قرآن، آنچه را موجب بدبختی جسم و روح باشد عذاب می شمارد؛ چنان که دنیا پرستان نیز آن را عذاب و شکنجه می دانند، اما دیدگاه این دو فرق می کند. این عوامل از نظر قرآن عذابند؛ چون مایه بدبختی روح هستند، و از نظر آنان عذاب و شکنجه است؛ چون سبب بدبختی بدنند. نمونه این دسته از عذابها، عذابهایی است که بر امتهای پیشین فرود آمد؛ خدای متعال فرموده است: «آیا ندیدی که پروردگار تو با قوم عاد چه کرد؟ و با اِرَم که ستونها داشت و همانند آن در هیچ شهری پدید نیامده بود؟ و قوم ثمود که در آن وادی سنگ را می بریدند. و قوم فرعون، آن دارنده میخها؟ کسانی که در شهرها طغیان کردند و در آنها بسیار فساد و تباهی کردند. پس، پروردگارت تازیانه عذاب را بر آنان فرود آورد. همانا پروردگار تو در کمینگاه است».

خوشبختی و بدبختی موجودات هوشمند، به هوش و ادراک بستگی دارد. مثلاً ما چیز لذّتبخشی را که به آن می رسیم، اما حسّش نمی کنیم، برای خود سعادت نمی شماریم. همچنان که چیز دردآور و غم انگیزی را که حسّ و درک نمی کنیم، بدبختی به شمار نمی آوریم. از این جا معلوم می شود که آموزش قرآنی در زمینه خوشبختی و بدبختی راهی غیر از شیوه و مسلک ماده و مادیگری می پیماید. انسانِ حریص به ماده و مادیات باید آن نوع تربیتی را پیروی کند که بر اساس آن، انسان، آن سعادت واقعی را که قرآن مشخص کرده است، سعادت شمارد و بدبختی حقیقی را بدبختی بداند. انسان تربیت شده قرآن، به خانواده خود آموزش می دهد که جز به خدا دل نبندند و پروردگارشان را مالک همه چیز بدانند و همه را وابسته به او و رهسپار به سوی او بشمارند.

این انسان، در دنیا سعادت خود را فقط در دو چیز می بیند: آنچه مایه سعادت روح و جسم اوست و آنچه موجب سعادت صرفاً روح اوست. جز این دو مورد، بقیه را مایه عذاب و شکنجه می داند. اما انسانِ پایبند خواهشهای نفْس و مادیات، گر چه گاه آنچه را از زر و زیور دنیا به دست می آورد، برای خود سعادت و خیر و لذت می بیند ، اما بزودی به رفتار اشتباه خود پی می برد و خوشبختی خیالی او دقیقاً برایش به بدبختی تبدیل می شود. خداوند متعال فرموده است: «رهایشان کن تا به بیهودگی و بازیچه در آیند، تا به آن روزی که وعده شان داده ایم برسند» و فرموده است: «تو از این غافل بودی ، سپس ما پرده از برابرت برداشتیم؛ پس، دیده ات امروز تیز شده است» . نیز فرموده است: «پس، تو نیز از کسی که از سخن ما روی گردان می شود و جز زندگی دنیوی را نمی جوید، اعراض کن. منتهای دانششان همین است» . این افراد، هیچگاه زندگی ، به تمام و کمال به کامشان نیست، بلکه همیشه به سبب غم و اندوهها، عیششان منغّص است.

از این جا معلوم می شود که : ادراک و اندیشه موجود در خداجویان و پیروان قرآن، غیر از ادراک و اندیشه موجود در دیگران است، گو این که همگی از یک نوع؛ یعنی نوع انسان هستند. و میان این هر دو گروه، مؤمنان متوسط و میان حالی هستند که تعلیم و تربیت الهی در وجود آنها به کمال نرسیده است.

این چیزی است که از سخن خداوند عزّ و جلّ در معنای عذاب به دست می آید. با این حال، خداوند عزّ و جلّ از این که بدبختی جسمانی را عذاب بنامد، خودداری نمی کند؛ منتها این عذابی است در مرحله جسم، نه روح. خداوند عزّ و جلّ به نقل از ایّوب علیه السلام می فرماید: «شیطان مرا به رنج و عذاب افکنده است». همچنین فرموده است: «و آنگاه که شما را از آل فرعون رهانیدیم؛ به عذابهای سختتان می آزردند ، پسرانتان را می کشتند و زنانتان را زنده نگه می داشتند. و در این، از جانب پروردگارتان آزمایشی بزرگ بود» . قرآن آنچه را فرعونیان با بنی اسرائیل می کردند، بلا و آزمایشی از جانب خدا و در عین حال عذاب می شمارد، اما نه عذابی از جانب خدای سبحان.

ص :117

ص :118

ص :119

ص :120

ص :121

ص :122

عنه صلی الله علیه و آله :یَکونُ فی آخِرِ الزَّمانِ فی هذِهِ الاُمَّةِ اُناسٌ مَعَهُم سِیاطٌ کَأنَّها أذنابُ البَقَرِ ، یَغْدونَ فی سَخَطِ اللّهِ و یَروحونَ فی غَضَبِهِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :لا تُعَذِّبوا بِعَذابِ اللّهِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّهُ لا یَنبَغی أن یُعَذِّبَ بِالنّارِ إلاّ رَبُّ النّارِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ تَعالی یُعَذِّبُ یَومَ القِیامَةِ الَّذینَ یُعَذِّبونَ النّاسَ فی الدّنیا . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :لا یَقِفَنَّ أحَدُکُم مَوقِفا یُضرَبُ رَجُلٌ فیهِ سَوطا ظُلما ؛ فإنَّ اللَّعنَةَ تَنزِلُ عَلی مَن حَضَرَهُ حَیثُ لَم یَدفَعوا عَنهُ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله :و الَّذی نَفسی بِیَدِه ، لا یَجلِدُ أحَدٌ أحَدا ظُلما إلاّ جُلِدَ غَدا فی نارِ جَهَنَّمَ مِثلَهُ . (6)

صحیح مسلم عن عُروَةَ عن هِشامِ بنِ حَکیمِ بنِ حِزامٍ :مَرَّ بِالشامِ عَلی اُناسٍ ، و قَد اُقیموا فی الشَّمسِ و صُبَّ عَلی رُؤوسِهِمُ الزَّیتُ ، فقالَ : ما هذا ؟ قیلَ : یُعَذَّبونَ فی الخَراجِ ، فقالَ : أما إنّی سَمِعتُ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَقولَ : إنَّ اللّهَ یُعَذِّبُ الَّذینَ یُعَذِّبونَ فی الدّنیا . (7)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در آخر الزمان در میان این امت مردمانی خواهند بود که با خود تازیانه هایی مانند دم گاو حمل می کنند. اینان روز و شبِ خود را در نارضایی و خشم خدا به سر می برند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :[مردم را] با عذاب خدا شکنجه نکنید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی حق ندارد با آتش، عذاب و شکنجه دهد، مگر خداوندِ آتش.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند عزّ و جلّ کسانی را که در دنیا مردم را شکنجه می دهند روز قیامت عذاب می کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ کس از شما نباید در جایی که مردی را به ستم تازیانه ای می زنند بایستد؛ زیرا لعنت خدا بر کسانی که در آن جا حاضر باشند و مانع زدن تازیانه نشوند، فرود می آید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سوگند به آن که جانم در دست اوست، هیچ کس تازیانه ای به ستم بر کسی نزند مگر این که فردای قیامت در آتش دوزخ همانند آن تازیانه بر او نواخته شود.

صحیح مسلم_ عروه به نقل از هشام بن حکیم بن حزام _: وی در شام به عدّه ای برخورد که در آفتاب سر پا نگه داشته شده و روی سرهایشان روغن ریخته شده بود. پرسید: چه خبر است؟ گفته شد: به خاطر ندادن خراج شکنجه می شوند. هشام گفت: بدرستی که از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرماید: خداوند کسانی را که در دنیا شکنجه دهند، شکنجه خواهد داد.

ص :124

سنن أبی داوود عن حَمزَةَ الأسلَمیِّ _ بَعدَ أن ذَکَرَ أنّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله أمَّرَهُ عَلی سَرِیَّةٍ قالَ _ :فخَرَجتُ فیها ، و قالَ : إن وَجَدتُم فُلانا فأحرِقوهُ بِالنّارِ ، فَولَّیتُ ، فنادانی فرَجَعتُ إلَیهِ ، فقالَ : إن وَجدتُم فُلانا فاقتُلوهُ و لا تُحرِقوهُ ؛ فإنَّهُ لا یُعَذِّبُ بِالنّارِ إلاّ رَبُّ النّارِ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن ضَرَبَ رَجُلاً سَوطا ظُلما ضَرَبَهُ اللّهُ تبارَکَ و تعالی بِسَوطٍ مِن نارٍَ . (2)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إنَّ أوَّلَ ما استَحَلَّ الاُمَراءُ العَذابَ لِکِذبَةٍ کَذَبَها أنَسُ بنُ مالکٍ عَلی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله : سَمَّرَ یَدَ رَجُلٍ إلَی الحائطِ، و مِن ثَمّ استَحلَّ الاُمَراءُ العَذابَ . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لَمّا سَألَهُ أبانُ الأحمَرُ عَن عِلّةِ تَسمِیَةِ فِرعَونَ ذا الأوتادِ _: لأنَّهُ کانَ إذا عَذَّبَ رَجُلاً بَسَطَهُ عَلَی الأرضِ عَلی وَجهِهِ ، و مَدَّ یَدَیهِ وَ رِجلَیهِ فأوتَدَها بِأربَعَةِ أوتادٍ فی الأرضِ ، و رُبَّما بَسَطَهُ عَلی خَشَبٍ مُنبَسِطٍ ، فوَتَّدَ رِجلَیِهِ و یَدَیهِ بِأربعَةِ أوتادٍ ، ثُمّ تَرَکَهُ عَلی حالِهِ حَتّی یَموتَ . (4) (5)

سنن أبی داوود_ به نقل از حمزه اسلمی _: رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا فرمانده گروهی از سپاهیان کرد و به من فرمود: اگر فلانی را دیدید، او را در آتش بسوزانید. من به راه افتادم. رسول خدا مرا صدا زد. به سوی ایشان برگشتم. حضرت فرمود: اگر فلان را دیدید، او را بکشید و نسوزانید؛ زیرا کسی با آتش شکنجه ندهد، مگر خداوند (خالق) آتش.

امام علی علیه السلام :هر کس کسی را به ستم تازیانه ای زند، خداوند متعال تازیانه ای از آتش بر او زند.

امام باقر علیه السلام :نخستین چیزی را که امیران روا شمردند، شکنجه بود، علّتش هم دروغی است که انس بن مالک به رسول خدا صلی الله علیه و آله بست و نقل کرد که آن حضرت دست مردی را به دیوار میخ زد. از این جا بود که اُمرا شکنجه دادن را روا شمردند.

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به پرسش ابان احمر از علّت نامگذاری فرعون به ذوی الاوتاد (دارنده میخها) _فرمود : چون وقتی می خواست مردی را شکنجه دهد، او را روی زمین دمر می خواباند و چهار دست و پایش را به زمین میخکوب می کرد. گاهی اوقات هم او را روی یک تخته پهن دراز می کرد و چهار دست و پایش را به تخته میخکوب می کرد و او را به همان حال می گذاشت تا می مرد.

ص :125

ص :126

عنه علیه السلام_ مِن کتابِهِ إلی قُثَمَ بنِ العَبّاسِ و هُوَ عامِلُهُ عَلی مَکَّةَ _: و إیّاکَ و ما یُعتَذَرُ مِنهُ ، و لا تَکُن عِندَ النَّعماءِ بَطِرا ، و لا عِندَ البَأساءِ فَشِلاً ، و السّلامُ . (1)

الإمامُ الحسینُ علیه السلام :إیّاکَ و ما تَعتَذِرُ مِنهُ ؛ فإنَّ المُؤمِنَ لا یُسیءُ و لا یَعتَذِرُ ، و المُنافِقَ کُلَّ یَومٍ یُسیءُ و یَعتَذِرُ . (2)

الإمامُ زینَ العابدینُ علیه السلام :إیّاکَ و ما یُعتَذَرُ مِنهُ . (3)

مشکاة الأنوار عن مُفَضّلِ بنِ عُمرَ:قالَ أبو عَبدِ اللّهِ علیه السلام : لا یَنبَغی لِلمُؤمِنِ أن یُذِلَّ نَفسَهُ ، قُلتُ : بِما یُذِلُّ نَفسَهُ ؟ قالَ : یَدخُلُ فیما یَعتَذِرُ مِنهُ . (4)

امام علی علیه السلام_ در نامه ای به قثم بن عباس، کارگزار خود در مکّه _نوشت : زنهار از انجام کاری که باعث عذرخواهی تو شود، و هنگام برخورداری از نعمتها سرمست مشو و در گاه سختی و تنگدستی، سستی به خود راه مده. و السلام.

امام حسین علیه السلام :زنهار از کاری که از آن پوزش بخواهی؛ زیرا مؤمن نه بدی می کند و نه پوزش می خواهد و منافق هر روز بدی می کند و پوزش می طلبد.

امام زین العابدین علیه السلام :از آنچه که باعث عذرخواهی می شود، بپرهیز.

مشکاة الأنوار_ به نقل از مفضل بن عمر _: امام صادق علیه السلام فرمود : شایسته نیست که مؤمن ، خود را خوار گرداند. عرض کردم: چگونه خود را خوار می کند؟ فرمود: کاری کند که از آن عذرخواهی نماید.

عنه علیه السلام :اِقبَلْ عُذرَ أخیکَ ، و إن لَم یَکُن لَهُ عُذرٌ فَالتَمِسْ لَهُ عُذرا . (1)

عنه علیه السلام_ فی وَصِیَّتِهِ لِمُحَمَّدِ بنِ الحَنَفِیَّةِ _: لا تَصرِمْ أخاکَ عَلَی ارتِیابٍ ، و لا تَقطَعْهُ دونَ استِعتابٍ ، لَعَلَّ لَهُ عُذرا و أنتَ تَلومُ بِهِ ، اِقبَلْ مِن مُتَنَصِّلٍ عُذرا ، صادِقا کانَ أو کاذِبا فتَنالَکَ الشَّفاعَةُ . (2)

عنه علیه السلام :اِقبَلْ أعذارَ النّاسِ تَستَمِتعْ بإخائهِم ، وَ القَهُمْ بِالبِشرِ تُمِتْ أضغانَهُم. (3)

عنه علیه السلام :أعقَلُ النّاسِ أعذَرُهُم لِلنّاسِ . (4)

الإمامُ زینَ العابدینُ علیه السلام :لا یَعتَذِرُ إلَیکَ أحَدٌ إلاّ قَبِلتَ عُذرَهُ ؛ و إن عَلِمتَ أنَّهُ کاذِبٌ . (5)

عنه علیه السلام :إن شَتَمَکَ رَجُلٌ عَن یَمینِکَ ثُمّ تَحَوَّلَ إلی یَسارِکَ و اعتَذَرَ إلَیکَ فَاقبَلْ عُذرَهُ . (6)

(7)

امام علی علیه السلام :عذر برادرت را بپذیر و اگر عذری نداشت برایش عذری بتراش.

امام علی علیه السلام_ در سفارش به محمّد بن حنفیه _فرمود : به صرف شکّ و تردید، از برادرت مَبُر و بدون آن که از او بخواهی رضایت تو را به دست آورد، با وی قطع رابطه مکن؛ ممکن است عذری داشته باشد و تو [بی جهت] او را سرزنش کنی. عذرخواهیِ معذرت خواه را، چه راست بگوید یا دروغ، بپذیر تا شفاعت شامل حال تو بشود.

امام علی علیه السلام :عذر خواهی های مردم را بپذیر تا از برادری آنان بهره مند شوی، و با روی گشاده دیدارشان کن تا کینه هایشان بمیرد.

امام علی علیه السلام :خردمندترین مردم، عذر پذیرترین آنها از مردم است.

امام زین العابدین علیه السلام :هیچ کس از تو عذرخواهی نکند، مگر این که عذرش را بپذیر، گر چه بدانی که دروغ می گوید.

امام زین العابدین علیه السلام :اگر مردی از طرف راستت به تو ناسزا گفت و سپس به طرف چپت آمد و عذر خواست، عذرش را بپذیر.

ص :130

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :أنقَصُ النّاسِ عَقلاً مَن ظَلَمَ دُونَهُ ، و لَم یَصفَحْ عَمَّنِ اعتَذَرَ إلَیهِ . (1)

امام صادق علیه السلام :کم خِردترین مردم کسی است که به زیر دستش ستم کند و کسی را که از او عذرخواهی می کند، نبخشد.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :فی یَومٍ تَشخَصُ فِیهِ الأبصارُ و تُظلِمُ لَهُ الأقطارُ ......... فلا شَفیعٌ یَشفَعُ ، و لا حَمیمٌ یَنفَعُ ، و لا مَعذِرَةٌ تَدفَعُ . (1)

عنه علیه السلام :إنَّما هَلَکَ مَن کانَ قَبلَکُم بِطُولِ آمالِ_هِم و تَغَیُّبِ آجالِ_هِم ، حتّی نَزَل بِهِمُ المَوعودُ الّذی تُرَدُّ عَنهُ المَعذِرَةُ ، و تُرفَعُ عَنهُ التَّوبَةُ ، وَ تحُلُّ مَعَهُ القارِعَةُ و النِّقمَةُ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ فی قَولِهِ تَعالی : «و لا یُؤْذَنُ لَهُم فَیَعتَذِرونَ» (3) _: اللّهُ أجَلُّ و أعدَلُ [ و أعظَمُ ]مِن أن یَکونَ لِعَبدِهِ عُذرٌ لا یَدَعَهُ یَعتَذِرُ بِهِ ، و لکِنَّهُ فَلِجَ فلَم یَکُن لَهُ عُذرٌ . (4)

(5)

امام علی علیه السلام :روزی که در آن دیده ها خیره می ماند و همه جا تیره و تار می شود ......... نه شفیعی شفاعت می کند و نه خویشاوندی سود می رساند و نه عذری عذاب را دفع می کند.

امام علی علیه السلام :پیشینیان شما، در حقیقت، به سبب آرزوهای دراز و از یاد بردن مرگ به هلاکت در افتادند، تا آن که مرگ بر آنها فرود آمد؛ مرگی که عذر پذیر نیست و مجال توبه باقی نمی گذارد و مصیبت و کیفر با خود می آورد.

امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «به آنان اجازه داده نمی شود تا پوزش خواهند» _فرمود : خداوند بزرگوارتر و دادگرتر و بزرگتر از آن است که بنده اش عذری داشته باشد و اجازه ندهد عذرش را بیاورد، بلکه کاوش کرد، اما عذری برای او نیافت.

«لا تَعْتَذِرُوا قَدْ کَفَرْتُمْ بَعْدَ إیمانِکُمْ إنْ نَعْفُ عَنْ طائِفَةٍ مِنْکُمْ نُعَذِّبْ طائِفَةً بِأنَّهُمْ کانُوا مُجْرِمِینَ». (1)

«عذر میاورید. هر آینه بعد از ایمانتان کافر شدید. اگر گروهی از شما را ببخشیم، گروهی دیگر را چون مجرم بودند عذاب می دهیم».

الحدیث:

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :عَلَیکُم بِطاعَةِ مَن لا تُعذَرونَ بِجَهالَتِهِ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :ثَلاثَةٌ لا عُذرَ لِأحَدٍ فیها : أداءُ الأمانَةِ إلَی البَرِّ و الفاجِرِ ، و الوَفاءُ بِالعَهدِ لِلبَرِّ و الفاجِرِ، و بِرُّ الوالِدَینِ بَرَّینِ کانا أو فاجِرَینِ . (3)

عنه علیه السلام :ثَلاثَةٌ لا یُعذَرُ المَرءُ فیها: مُشاوَرَةُ ناصِحٍ ، و مُداراةُ حاسِدٍ ، و التَّحَبُّبُ إلَی النّاسِ . (4)

حدیث:

امام علی علیه السلام :بر شما باد فرمانبری از کسی که در نشناختن او عذرتان پذیرفته نیست.

امام صادق علیه السلام :سه چیز است که هیچ کس درباره آنها عذرش پذیرفته نیست: برگرداندن امانت به صاحبش نیک باشد یا بد وفای به عهد با نیک و بد، و نیکی کردن به پدر و مادر، خوب باشند یا بد.

امام صادق علیه السلام :سه چیز است که انسان درباره آنها معذور نیست: مشورت کردن با خیرخواه، و مدارا کردن با حسود، و دوستی ورزیدن با مردم.

الإمامُ الحسنُ علیه السلام :قَطَعَ العِلمُ عُذرَ المُتَعَلِّمِینَ . (1)

عنه علیه السلام :لا تُعاجِلِ الذَّنبَ بِالعُقوبَةِ ، و اجعَل بَینَهُما لِلاعتِذارِ طَریقا . (2)

الإمامُ الحسینُ علیه السلام :رُبَّ ذَنبٍ أحسَنُ مِن الاعتِذارِ مِنهُ . (3)

امام حسن علیه السلام :علم، راه عذر را بر جویندگان دانش بسته است.

امام حسن علیه السلام :گناه را زود کیفر مده، بلکه میان گناه و کیفر، راهی برای عذرخواهی باقی بگذار.

امام حسین علیه السلام :بسا گناهی که عذرش بدتر از خود آن گناه است .

ص :136

عنه صلی الله علیه و آله :کُلُّ العَرَبِ مِن وُلدِ إسماعیلَ بنِ إبراهیمَ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :اُلهِمَ إسماعیلُ هذَا اللِّسانَ العَرَبِیَّ إلهاما . (2)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :أوَّلُ مَن شُقَّ لِسانُهُ بِالعَرَبِیّةِ إسماعیلُ بنُ إبراهیمَ علیهما السلام و هُوَ ابنُ ثَلاثَ عَشَرَةَ سَنَةً ، و کانَ لِسانُهُ عَلی لِسانِ أبیهِ و أخیهِ ، فهُوَ أوَّلُ مَن نَطَقَ بِها ، و هُوَ الذَّبیحُ . (3)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همه عرب از نسل اسماعیل پسر ابراهیم هستند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :این زبان عربی بطور کامل به اسماعیل الهام شد.

امام باقر علیه السلام :نخستین کسی که به عربی زبان گشود، اسماعیل پسر ابراهیم بود که سیزده سال داشت. او [پیشتر] زبان پدر و برادرش را داشت. او نخستین کسی است که به زبان عربی سخن گفت و او همان ذبیح است.

ص :139

ص :140

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :دَخَلتُ أنا و فاطِمَةُ عَلی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله فوَجَدتُهُ یَبکی بُکاءً شَدیدا ، فقُلتُ : فِداکَ أبی و اُمّی یا رَسولَ اللّهِ ، ما الّذی أبکاکَ ؟ فقالَ : یا عَلِیُّ ، لَیلَةً اُسرِیَ بی إلَی السَّماءِ رَأیتُ نِساءً مِن اُمَّتی فی عَذابٍ شَدیدٍ . (1)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :لَمّا اُسرِیَ بِرَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله إلَی السَّماءِ فبَلَغَ البَیتَ المَعمورَ و حَضَرَتِ الصَّلاةُ فأذَّنَ جَبرئیلُ و أقامَ ، فتَقَدَّمَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، و صَفَّ المَلائکَةُ و النَّبِیّونَ خَلفَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لَمّا عُرِجَ بِرسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله انتَهی بِهِ جَبرَئیلُ علیه السلام إلی مَکانٍ فخَلّی عَنهُ ، فقالَ لَهُ : یا جَبرَئیلُ ، تُخَلِّینی عَلی هذِهِ الحالَةِ ؟! فقالَ : اِمضِهْ (3) ، فوَ اللّهِ لقَد وَطِئتَ مَکانا ما وَطِئهُ بَشَرٌ و ما مَشی فیهِ بَشَرٌ قَبلَکَ . (4)

امام علی علیه السلام :من و فاطمه بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد شدیم؛ دیدم آن حضرت سخت می گرید. عرض کردم: پدر و مادرم فدایت ای رسول خدا! چرا گریه می کنید؟ فرمود: ای علی! شبی که به آسمان برده شدم، زنانی از امت خود را در عذابی سخت دیدم.

امام باقر علیه السلام :شبی که رسول خدا صلی الله علیه و آله به آسمان برده شد، به بیت المعمور رسید و وقت نماز شد. جبرئیل اذان و اقامه گفت. رسول خدا صلی الله علیه و آله به امامت ایستاد و فرشتگان و پیامبران در پشت سر محمّد صلی الله علیه و آله صف کشیدند.

امام صادق علیه السلام :زمانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله به معراج برده شد، جبرئیل علیه السلام آن حضرت را به جایی رسانید و خود با ایشان نرفت. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای جبرئیل! در چنین وضعی مرا تنها می گذاری؟ جبرئیل گفت: برو، به خدا سوگند، در جایی قدم گذاشته ای که پای هیچ بشری به آن جا نرسیده و پیش از تو هیچ بشری به آن جا نرفته است.

ص :143

الإمامُ الرِّضا علیه السلام :قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : لَمّا اُسرِیَ بی إلَی السَّماءِ بَلَغَ بِی جَبرَئیلُ مَکانا لَم یَطَأْهُ قَطٌّ جَبرَئیلُ ، فکُشِفَ لَهُ فأراهُ اللّهُ مِن نورِ عَظَمَتِه ما أحَبَّ . (1)

(2)

امام رضا علیه السلام :رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چون شبانه به آسمان برده شدم، جبرئیل مرا به جایی رسانید که او خود هرگز قدم در آن جا ننهاده بود. پس، پرده ها برای رسول خدا کنار زده شد و خداوند از نور عظمت خود تا دوست داشت به او نشان داد.

ص :144

الإمامُ زینَ العابدینُ علیه السلام :مَن کَفَّ عَن أعراضِ المُسلِمینَ أقالَهُ اللّهُ عَزَّ و جلَّ عَثرَتَهُ یَومَ القِیامَةِ . (1)

امام زین العابدین علیه السلام :هرکه از لطمه زدن به آبروی مسلمانان خودداری کند، خداوند عزّ و جلّ روز قیامت از لغزش او در گذرد.

ص :148

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لا یَقبَلُ اللّهُ عَمَلاً إلاّ بِمَعرِفَةٍ ، و لا مَعرِفَةً إلاّ بِعَمَلٍ ، فمَن عَرَفَ دَلَّتهُ المَعرِفَةُ عَلَی العَمَلِ ، و مَن لَم یَعمَلْ فلا مَعرِفَةَ لَهُ . (1)

عنه علیه السلام :إنَّکُم لا تَکونونَ صالِحینَ حتّی تَعرِفوا ، و لا تَعرِفونَ حتّی تُصَدِّقوا ، و لا تُصَدِّقونَ حتّی تُسَلِّموا أبوابا أربَعَةً . (2)

(3)

امام صادق علیه السلام :خداوند هیچ عملی را جز با شناخت نپذیرد و هیچ شناختی را جز با عمل. پس هرکه شناخت پیدا کند، آن شناخت او را به عمل رهنمون شود و کسی که عمل نکند، شناخت ندارد.

امام صادق علیه السلام :شما نیکو کردار نیستید، مگر آن گاه که شناخت پیدا کنید و به شناخت نمی رسید، مگر آن گاه که تصدیق کنید و تصدیق نمی کنید، مگر آن گاه که به ابواب چهارگانه (4) گردن نهید.

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :مَن لَم یَعقِلْ عَنِ اللّهِ لَم یَعقِدْ قَلبَهُ عَلی مَعرِفةٍ ثابِتَةٍ یُبصِرُها و یَجِدُ حَقیقَتَها فی قَلبِهِ . (1)

امام کاظم علیه السلام :هرکه علم خود را از خدا [از طریق کتاب و سنّت] نگیرد، دلش با شناختی استوار، که آن را ببیند و حقیقتش را در قلب خویش بیابد، گره نخورد.

الأمالی للصدوق :فی مُناظَرَةِ الإمامِ الصّادِقِ و أبی شاکِرٍ الدَّیصانیِّ: قالَ أبو شاکِرٍ : قَد عَلمِتَ أنّا لا نَقبَلُ إلاّ ما أدرَکناهُ بِأبصارِنا ، أو سَمِعناهُ بِآذانِنا ، أو لَمَسناهُ بِأکُفِّنا ، أو شَمَمناهُ بِمَناخِرِنا ، أو ذُقناهُ بِأفواهِنا ، أو تَصَوَّرَ فی القُلوبِ بَیانا ، و استَنبَطَتهُ الرِّوایاتُ إیقانا . فقالَ الصادِقُ علیه السلام : ذَکَرتَ الحَواسَّ الخَمسَ و هِیَ لا تَنفَعُ شَیئا بِغَیرِ دَلیلٍ ، کَما لا تَقطَعُ الظُّلمَةُ بِغَیرِ مِصباحٍ . (1)

الإمامُ الرِّضا علیه السلام_ لَمّا سَألَهُ عِمرانُ الصّابی بِحَضرَةِ المَأمونِ: العَینُ نورٌ مُرَکَّبَةٌ ، أمِ الرُّوحُ تُبصِرُ الأشیاءَ مِن مَنظَرِها ؟ _: العَینُ شَحمَةٌ و هُوَ البَیاضُ و السَّوادُ ، و النَّظَرُ لِلرُّوحِ ، دَلیلُهُ أنَّکَ تَنظُرُ فیهِ فتَری صورَتَکَ فی وَسَطِهِ ، و الإنسانُ لا یَری صورَتَهُ إلاّ فی ماءٍ أو مِرآةٍ و ما أشبَهَ ذلکَ . (2)

(3)

الأمالی للصدوق :در مناظره امام صادق علیه السلام و ابو شاکر دیصانی آمده است: ابو شاکر گفت: می دانید که ما فقط آن چیزی را می پذیریم که با چشمان خود ببینیم، یا با گوشهایمان بشنویم، یا با دستهایمان لمس کنیم، یا با بینی خود ببوییم، یا با دهانمان بچشیم، یا در دلهایمان تصوّر روشنی از آن داشته باشیم، یا نقل و گزارشهای مسلّم و یقینی آن را به دست دهد. حضرت فرمود: حواس پنجگانه را ذکر کردی. این حواس بدون راهنما (عقل) هیچ سودی نمی بخشند، همچنان که تاریکی را بدون چراغ روشن نمی توانیم بپیمائیم.

امام رضا علیه السلام_ در پاسخ به عمران صابی که از پرسید: آیا چشم نوری مرکّب است یا روح ، اشیاء را از دریچه آن می بیند؟ _فرمود: چشم یک تکّه پیه سپید و سیاه است. و دیدن، کار روح است. دلیلش این است که تو در چشم دیگری نگاه می کنی و عکس خودت را در میان آن می بینی و انسان تصویر خود را جز در آب یا آینه و امثال آن نمی بیند.

ص :155

عنه علیه السلام_ مِن کَلامِهِ قَبلَ شَهادَتِهِ _: غَدا تَرَونَ أیّامی، و یُکشَفُ لَکُم عَن سَرائری، و تَعرِفونَنی بَعدَ خُلوِّ مَکانی ، و قِیامِ غَیری مَقامی . (1)

امام علی علیه السلام_ در سخنانی پیش از شهادت خود _فرمود : فردا به یاد روزگار من خواهید افتاد و رازهای من برایتان آشکار خواهد شد و پس از خالی شدن جای من و قرار گرفتن کسی جز من در آن مقام، مرا خواهید شناخت.

«یا أهْلَ الْکِتابِ قَدْ جاءَکُمْ رَسُولُنا یُبَیِّنُ لَکُمْ کَثِیرا مِمَّا کُنْتُمْ تُخْفُونَ مِنَ الْکِتابِ وَ یَعْفُو عَنْ کَثِیرٍ قَدْ جاءَکُمْ مِنَ اللّهِ نُورٌ وَ کِتابٌ مُبِینٌ» . (1)

(2)

«ای اهل کتاب! فرستاده ما نزد شما آمد، تا بسیاری از کتاب [خدا] را که پنهان می داشتید برایتان بیان کند و از بسیاری در گذرد. هر آینه از جانب خدا نوری و کتابی روشن و آشکار برای شما آمده است».

«وَ لَقَدْ جاءَکُمْ یُوسُفُ مِنْ قَبْلُ بِالْبَیِّناتِ فَما زِلْتُمْ فِی شَکٍّ مِمَّا جاءَکُمْ بِهِ حَتَّی إذا هَلَکَ قُلْتُمْ لَنْ یَبْعَثَ اللّهُ مِنْ بَعْدِهِ رَسُولاً کَذلِکَ یُضِلُّ اللّهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ مُرْتابٌ» . (1)

وَ ما یُضِلُّ بِهِ إلاَّ الْفاسِقِینَ» . (2)

یُثَبِّتُ اللّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الاْخِرَةِ وَیُضِلُّ اللّهُ الظّالِمِینَ وَ یَفْعَلُ اللّهُ ما یَشاءُ» . (3)

الحدیث :

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :نورُ الحِکمَةِ الجُوعُ ، و التَّباعُدُ مِنَ اللّهِ الشِّبَعُ ، و القُربَةُ إلَی اللّهِ حُبُّ المَساکینِ و الدُّنُوُّ مِنهُم ، لا تَشبَعوا فَیُطفَأَ نورُ المَعرِفةِ مِن قُلوبِکُم . (4)

(5)

«یوسف پیش از این با دلایل روشن بر شما مبعوث شد و شما در آن چه برایتان آورده بود، پیوسته در شک بودید. چون یوسف بمرد، گفتید: خدا پس از او هرگز پیامبری نخواهد فرستاد. اینچنین خدا گزافکار شک کننده را گمراه می سازد».

«با آن جز فاسقان را گمراه نسازد».

«خدا مؤمنان را به سبب اعتقاد استوارشان در دنیا و آخرت پایدار می دارد و خدا ظالمان را گمراه می سازد و خدا هر چه خواهد، همان می کند».

حدیث:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :گرسنگی، نور حکمت است، و سیری، مایه دور شدن از خدا . و دوستی با بینوایان و نزدیک شدن به آنها موجب نزدیک شدن به خداست . شکمهایتان را سیر نکنید، که نور شناخت در دلهای شما می فسرد.

ص :159

ص :160

عنه علیه السلام :کَفی بِالمَرءِ مَعرِفَةً أن یَعرِفَ نَفسَهُ . (1)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ فی وَصِیَّتِهِ لِجابِرٍ الجُعفیِّ _: لا مَعرِفةَ کَمَعرِفَتِکَ بِنَفسِکَ . (2)

الإمامُ الرِّضا علیه السلام :أفضَلُ العَقلِ مَعرِفَةُ الإنسانِ نَفسَهُ . (3)

امام علی علیه السلام :انسان را همین شناخت بس که خود را بشناسد.

امام باقر علیه السلام_ در سفارش خود به جابر جعفی _فرمود : هیچ شناختی چون شناخت تو از نفست نیست.

امام رضا علیه السلام :برترین [مرحله] خرد، خود شناسی انسان است.

عنه علیه السلام :مَن لَم یَعرِفْ نَفسَهُ بَعُدَ عَن سَبیلِ النَّجاةِ ، و خَبَطَ فی الضَّلالِ و الجَهالاتِ . (1)

عنه علیه السلام :أعظَمُ الجَهلِ جَهلُ الإنسانِ أمرَ نَفسِهِ . (2)

عنه علیه السلام :مَن شَغَلَ نَفسَهُ بِغَیرِ نَفسِهِ تَحَیَّرَ فی الظُّلُماتِ ، و ارتَبَکَ فی الهَلَکاتِ . (3)

امام علی علیه السلام :هرکه خود را نشناخت، از راه نجات دور افتاد و در وادی گمراهی و نادانیها قدم نهاد.

امام علی علیه السلام :بزرگترین نادانی، نادانی انسان نسبت به کارِ خویشتن است.

امام علی علیه السلام :هر که نفْس خود را به غیر نفْس خود مشغول دارد، در تاریکیها سرگردان شود و در ورطه هلاکتها گرفتار آید.