سرشناسه : محمدی ری شهری، محمد، 1325 -
عنوان قراردادی : میزان الحکمه . فارسی - عربی
عنوان و نام پدیدآور : میزان الحکمه (با ترجمه فارسی)/ محمدی ری شهری ؛ ترجمه حمیدرضا شیخی ؛ مقابله و تصحیح علی حچیمی ... [و دیگران] ؛ ویراستار فارسی سعیدرضا علی عسکری، محمد باقری زاده اشعری، قاسم شیرجعفری ؛ ویراستار عربی کمال کاتب ... [و دیگران].
وضعیت ویراست : ویراست 2.
مشخصات نشر : قم: موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، سازمان چاپ و نشر، 1386-
مشخصات ظاهری : ج.
فروست : پژوهشکده علوم و معارف حدیث؛ 5.
شابک : دوره 978-964-493-200-7 : ؛ دوره، چاپ نهم 978-964-493-350-9 : ؛ 550000 ریال: ج. 1 978-964-493-201-4 : ؛ 850000 ریال: ج. 1، چاپ نهم 978-964-493-351-6 : ؛ 550000 ریال: ج.2 ٬ چاپ هفتم 978-964-493-202-1 : ؛ 850000 ریال: ج. 2، چاپ نهم 978-964-493-352-3 : ؛ 85000 ریال: ج. 3، چاپ نهم 978-964-493-353-0 : ؛ 550000 ریال: ج. 4 978-964-493-204-5 : ؛ 85000 ریال: ج. 4، چاپ نهم 978-964-493-354-7 : ؛ 55000 ریال (ج.5، چاپ هفتم) ؛ 850000 ریال: ج. 5، چاپ نهم 978-964-493-355-4 : ؛ 550000 ریال (ج.6 ٬ چاپ هفتم) ؛ 850000 ریال: ج. 6، چاپ نهم 978-964-493-356-1 : ؛ 85000 ریال: ج. 7، چاپ نهم 978-964-493-357-8 : ؛ 550000 ریال: ج. 8، چاپ هفتم 978-964-493-208-3 : ؛ 85000 ریال: ج. 8، چاپ نهم 978-964-493-358-5 : ؛ 85000 ریال: ج. 9، چاپ نهم 978-964-493-359-2 : ؛ 550000 ریال: ج. 10، چاپ هفتم 978-964-493-210-6 : ؛ 850000 ریال: ج. 10، چاپ نهم 978-964-493-360-8 : ؛ ج 10، چاپ دوازدهم 978-964-493-360-8 : ؛ 550000 ریال: ج.11، چاپ هفتم 978-964-493-200-7 : ؛ 700000 ریال: ج.11، چاپ هشتم 978-964-493-211-3 : ؛ 850000 ریال: ج. 11، چاپ نهم 978-964-493-361-5 : ؛ 550000 ریال: ج. 12، چاپ هفتم 978-964-493-212-0 : ؛ 850000 ریال: ج. 12، چاپ نهم 978-964-493-362-2 : ؛ 550000 ریال (ج. 13، چاپ هفتم) ؛ 700000 ریال: ج. 13، چاپ هشتم 978-964-493-200-7 : ؛ 85000 ریال: ج. 13، چاپ نهم 978-964-493-363-9 : ؛ 550000 ریال: ج. 14، چاپ هفتم 978-964-493-214-4 : ؛ 700000 ریال (ج.14 ٬ چاپ هشتم) ؛ 850000 ریال: ج.14، چاپ نهم 978-964-493-364-6 :
یادداشت : فارسی - عربی.
یادداشت : چاپ هفتم.
یادداشت : ج. 1 - 8 ، 9 و 10 - 14(چاپ نهم: 1387).
یادداشت : ج.2 ٬ 4، 5 ، 6، 8 10٬ - 14 (چاپ هفتم: 1386).
یادداشت : ج. 8 و 10(چاپ دوازدهم: 1390).
یادداشت : ج. 11، 13 ٬ 14 (چاپ هشتم: 1386).
یادداشت : کتابنامه.
یادداشت : نمایه.
مندرجات : ج. 1. آ - ب.- ج. 2. ب - ح.- ج. 3. ح - خ.- ج. 4. د - ر.- ج. 5. ز - ش.- ج.6. ش - ظ.- ج. 7. ع.- ج. 8. ع - غ.- ج.11. م - ن.- ج. 12. ن - ه.- ج. 13. ه - ی.- ج. 14. فهرست ها
موضوع : احادیث
موضوع : احادیث شیعه -- قرن 14
موضوع : احادیث اهل سنت -- قرن 14
شناسه افزوده : شیخی، حمیدرضا، 1337 -، مترجم
شناسه افزوده : علی عسکری، سعیدرضا، 1344 -، ویراستار
شناسه افزوده : کاتب، کمال، ویراستار
شناسه افزوده : موسسه علمی - فرهنگی دارالحدیث. سازمان چاپ و نشر
رده بندی کنگره : BP116/5/م3م9041 1386
رده بندی دیویی : 297/21
شماره کتابشناسی ملی : 1201714
ص :1
ص :2
ص :3
ص :4
سنن أبی داوود عن سَهْلِ بن الحَنْظَلِیّةِ :انَّهُم ساروا مَع رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَومَ حُنینٍ فأطْنَبوا السَّیْرَ، حتّی کانتْ عَشِیّةٌ ......... ثُمَّ قالَ: مَن یَحْرِسُنا اللَّیلَة؟ قالَ أنَسُ بنُ أبی مرثدٍ الغَنَوِیّ: أنا یا رسولَ اللّهِ.
قالَ: فأرکَبْ، فَرِکبَ فَرَسا لَهُ، فجاءَ إلی رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله فقالَ (لَهُ) رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : اسْتَقْبِلْ هذا الشِّعْبَ حتّی تَکونَ فی أعْلاهُ، و لا نُغَرَّنَّ مِن قِبَلِکَ اللَّیلَة . (1)
مجمع البیان :رُویَ لَمّا نَزلَ قولُه تعالی : و اللّهُ یَعْصِمُکَ مِن النّاسِ» (2) أنَّ النّبیَّ صلی الله علیه و آله قالَ لِحُرّاسٍ مِن أصْحابِهِ کانوا یَحْرُسونَهُ ، مِنهم سَعدٍ ، و حُذَیفةَ : الْحَقوا بمَلاحِقِکُم ، فإنَّ اللّهَ تعالی عَصَمَنی مِن النّاسِ . (3)
الدرّ المنثور عن عائشة :کانَ النَّبیُّ صلی الله علیه و آله یُحْرَسُ حتّی نَزَلَتْ : «و اللّهُ یَعْصِمُکَ مِن النّاسِ» ، فأخْرَجَ رأسَهُ مِن القُبَّةِ فقالَ : أیُّها النّاسُ ، انْصَرِفوا فَقَد عَصَمَنیَ اللّهُ . (4) (5)
782
نگهبانی از پیامبر
سنن أبی داوود :از سهل بن حنظلیّه نقل شده است که در روز جنگ حنین با پیامبر خدا صلی الله علیه و آله حرکت کردند و راه زیادی را پیمودند تا آن که شب شد ......... پیامبر فرمود: «امشب چه کسی از ما نگهبانی می کند؟» انس بن ابی مرثد غنوی عرض کرد: من، ای رسول خدا.
پیامبر فرمود: پس، سوار شو. او بر اسب خود نشست و نزد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آمد. رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: بالای این درّه برو. مبادا امشب از طرف تو غافلگیر شویم.
مجمع البیان :روایت شده است که چون آیه «و خداوند تو را از مردم حفظ می کند» نازل شد، پیامبر صلی الله علیه و آله به عدّه ای از اصحاب خود ، مانند سعد و حذیفه ، که از او محافظت می کردند فرمود : به خانه های خود بروید ؛ زیرا خداوند متعال مرا از گزند مردم مصون کرد .
الدرّ المنثور_ به نقل از عائشة _: پیامبر صلی الله علیه و آله همیشه محافظت می شد، تا آن که آیه «و خداوند تو را از مردم حفظ می کند» نازل شد و پیامبر سرش را از چادر بیرون کرد و فرمود : ای مردم! بروید، خداوند، خود، محافظت مرا به عهده گرفت.
ص :6
الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ و قد قیلَ لَهُ : أ لاَ نَحْرِسُکَ ؟ _: حَرَسُ امْرِیً أجَلُهُ . (1)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :کانَ لعلیٍّ علیه السلام غُلامٌ اسْمُهُ قَنَبرٌ، و کانَ یُحِبُّ علیّا علیه السلام حُبّا شدیدا ، فإذا خَرَج علیٌّ علیه السلام خَرَج علی أثَرِهِ بالسَّیفِ ، فرَآهُ ذاتَ لَیلةٍ فقالَ : یا قَنبرُ ، ما لَکَ ؟ قالَ : جِئْتُ لأمْشی خَلْفَکَ ، فإنَّ النّاسَ کما تَراهُم یا أمیرَ المؤمنینَ ، فخِفْتُ علَیکَ ! قالَ: وَیْحَکَ ، أ مِنْ أهلِ السّماءِ تَحْرِسُنی أمْ مِن أهلِ الأرضِ؟! قالَ : لا ، بَل مِن أهلِ الأرضِ ، قالَ : إنَّ أهلَ الأرضِ لا یَسْتطیعونَ لی شَیئا إلاّ بإذْنِ اللّهِ عزّ و جلّ مِن السّماءِ فارْجِعْ ، فرَجَعَ . (2)
783
اجل، بهترین نگهبان است
امام علی علیه السلام_ وقتی به ایشان عرض شد : از شما محافظت نکنیم ؟ _فرمود : اجلِ هر انسانی، او را محافظت می کند .
امام صادق علیه السلام :علی علیه السلام غلامی داشت به نام قنبر، که ایشان را بسیار دوست می داشت. هرگاه علی علیه السلام بیرون می رفت قنبر با شمشیر خود در پی آن حضرت روانه می شد. شبی قنبر را دید . فرمود : چه می خواهی قنبر؟ عرض کرد : آمده ام که پشت سر شما حرکت کنم . ای امیر مؤمنان! مردم را که می شناسی ! من بر جان شما بیمناکم . حضرت فرمود : وای بر تو ! آیا از اهل آسمان مرا محافظت می کنی یا از اهل زمین ؟! عرض کرد : از اهل زمین . فرمود : مردم روی زمین نمی توانند به من آسیبی برسانند، مگر آن که اذن خداوند عزّ و جلّ از آسمان در رسد، پس تو برگرد . و قنبر بازگشت .
ص :7
التوحید عن أبی حَیّان التیمی عن أبیه قالَ :بَیْنا علیُّ بنُ أبی طالبٍ علیه السلام یُعَبّئُ الکَتائبَ یَومَ صِفّینَ ، و مُعاویةُ مُسْتَقبِلُهُ علی فَرَسٍ لَهُ یَتَأکّلُ تَحْتَهُ تَأکُّلاً ، و علیٌّ علیه السلام علی فَرَسِ رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله المُرْتَجِزِ و بِیَدِهِ حَرْبَةُ رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله و هُو مُتَقَلِّدٌ سَیفَهُ ذو الفَقارِ ، فقالَ رجُلٌ من أصحابهِ : احْتَرِسْ یا أمیرَ المؤمنینَ ! فإنّا نَخْشی أنْ یَغْتالَکَ هذا المَلعونُ ، فقالَ علیه السلام : لَئنْ قُلتَ ذاکَ إنَّهُ غَیرُ مأمونٍ علی دِینهِ ، و إنَّهُ لأشْقی القاسِطینَ و ألْعَنُ الخارِجینَ علی الأئمّةِ المُهْتَدینَ، و لک_نْ کَف_ی بالأجَلِ حارِسا . لَیس أحَدٌ مِن النّاسِ إلاّ و مَعهُ مَلائکَةٌ حَفَظَةٌ یَحْفَظونَهُ ......... و کذلکَ أنا ، إذا حانَ أجَلی انْبَعَثَ أشْقاها فخَضَّبَ هذهِ مِن هذا _ و أشارَ إلی لِحْیَتِهِ و رَأسِهِ _ . (1)
کنز العمّال عن یَعلی بن مُرّةَ :کانَ علیٌّ یَخرُجُ باللَّیل إلی المَسجِدِ یُصلّی تَطَوُّعا ، فجِئْنا نَحْرِسُهُ ، فلَمّا فَرَغَ أتانا فقالَ : ما یُجْلِسُکُم ؟ قُلنا : نَحْرِسُکَ ، فقالَ : أ مِن أهلِ السَّماءِ تَحْرِسونَ ، أمْ مِن أهلِ الأرضِ؟
قُلنا : بَلْ مِن أهلِ الأرضِ . قالَ : إنَّهُ لا یکونُ فی الأرضِ شیءٌ حتّی یُقْضی فی السَّماءِ ، و لَیس من أحَدٍ إلاّ و قد وُکِّلَ به مَلَکانِ یَدْفَعانِ عَنهُ و یَکْلآنِهِ حتّی یَجیءَ قَدَرُهُ ، فإذا جاءَ قَدَرُهُ خَلَّیا بَیْنَهُ و بَینَ قَدَرِهِ . و إنَّ علَیَّ مِن اللّهِ جُنّةً حَصینَةً ، فإذا جاءَ أجَلی کُشِفَ عنّی . و إنَّهُ لا یَجِدُ طَعْمَ الإیمانِ حتّی یَعْلَمَ أنَّ ما أصابَهُ لَم یَکُنْ لِیُخْطئَهُ ، و ما أخْطأهُ لَم یَکُنْ لِیُصیبَهُ . (2) (3)
التوحید_ به نقل از ابو حیّان تیمی از پدرش _: در روز جنگ صفین علی بن ابی طالب علیه السلام مشغول آرایش دادن گردانهای خود بود . معاویه رو به روی آن حضرت بر اسب خود سوار بود و علی علیه السلام سوار بر اسب رسول خدا صلی الله علیه و آله رجز می خواند و زوبین رسول خدا صلی الله علیه و آله را در دست داشت و شمشیرش ذو الفقار را حمایل کرده بود. یکی از یارانش عرض کرد : مواظب باش ای امیر المؤمنین ! می ترسیم این ملعون، بی خبر به تو حمله کند . حضرت فرمود : درست است که او پایبند دینش نیست و شقی ترین ستمگران و ملعونترین یاغیان بر امامان رهیافته است، اما اجل بهترین نگهبان است . هر انسانی دو فرشته نگهبان دارد، که از او محافظت می کنند ......... من نیز چنینم . هرگاه اجلم فرا رسد ، شقی ترین اشقیا محاسنم را از خون سرم رنگین خواهد کرد.
کنز العمال_ به نقل از یعلی بن مرّه _: علی علیه السلام شبها برای خواندن نماز نافله به مسجد می رفت. ما برای محافظت از او رفتیم . وقتی نمازش را تمام کرد، نزد ما آمد و فرمود : چرا این جا نشسته اید ؟ گفتیم : برای محافظت از شما . فرمود : آیا از اهل آسمان مرا محافظت می کنید یا از اهل زمین ؟ عرض کردیم : از مردمان روی زمین . فرمود : در زمین هیچ اتفاقی نیفتد، مگر آن که در آسمان مقدّر شود . بر هر انسانی دو فرشته گمارده شده که از او دفاع و محافظت کنند، تا آن که تقدیرش فرا رسد. و چون تقدیرش فرا رسید، او را با آن تنها گذارند . مرا از جانب خداوند سپری استوار است و چون اجلم فرا رسد، آن سپر کنار رود . [بدانید] هیچ کس طعم ایمان را نچشد، مگر آن که بداند که آنچه به او رسیده نمی توانست نرسد و آنچه به او نرسیده نمی توانست برسد .
ص :8
ص :9
ص :10
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :خَمسُ خِصالٍ مَن لم تَکُنْ فیهِ خَصْلَةٌ مِنها فلَیس فیهِ کَثیرُ مُسْتَمْتَعٍ ، أوَّلُها : الوَفاءُ ، و الثّانیةُ : التَّدْبیرُ ، و الثّالثةُ : الحَیاءُ ، و الرّابعةُ : حُسنُ الخُلقِ، و الخامِسةُ _ و هِی تَجْمَعُ هذهِ الخِصالَ _ : الحُرِّیّةُ . (1)
784
آزادی و آزادگی
امام صادق علیه السلام :پنج خصلت است که در هر کس یکی از آنها نباشد خیر و بهره زیادی در او نیست : اول : وفاداری ، دوم تدبیر ، سوم : شرم و حیا ، چهارم : خوش خویی و پنجم _ که چهار خصلت دیگر را نیز در خود دارد _ : آزادگی .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أیُّها الناسُ ، إنّ آدمَ لَم یَلِدْ عَبدا و لا أمَةً ، و إنّ النّاسَ کلَّهُم أحْرارٌ . (2)
عنه علیه السلام :لا تَکُونَنَّ عَبدَ غَیرِکَ و قَد جَعلَکَ اللّهُ سُبْحانَه حُرّا . (3)
عنه علیه السلام :لا یَسْتَرِقَّنَّکَ الطّمَعُ و قَد جَعلَکَ اللّهُ حُرّا . (4)
عنه علیه السلام :لا تَکُنْ عَبدَ غَیرِکَ و قَد جَعلَکَ اللّهُ حُرّا، و ما خَیرُ خَیرٍ لا یُنالُ إلاّ بِشَرٍّ ، و یُسرٍ لا یُنالُ إلاّ بعُسْ_رٍ؟! (5)
785
همه مردم آزادند
امام علی علیه السلام :ای مردم ! آدم نه بنده ای زایید و نه کنیزی . مردم همه آزادند .
امام علی علیه السلام :بنده دیگران مباش که خداوند سبحان تو را آزاد آفریده است .
امام علی علیه السلام :طمع ، تو را به بندگی نگیرد، که خداوند تو را آزاد آفریده است .
امام علی علیه السلام :بنده دیگری مباش، که خدا تو را آزاد آفرید . در آن نیکی که جز با بدی و آن آسانی که جز با سختی به چنگ نیاید، چه خیر و برکتی است؟
ص :12
الإمامُ الحسینُ علیه السلام_ خِطابُهُ لِأَعدائِهِ _: وَیلَکُم إنْ لمْ یَکنْ لَکُم دِینٌ فَکُونُوا أحرارا فی الدُّنیا . (1)
امام حسین علیه السلام_ خطاب به دشمنانش _: وای بر شما! اگر دین ندارید ، در دنیا آزاده باشید.
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الحُرُّ حُرٌّ و لَو مَسَّهُ الضُّرُّ . (2)
عنه علیه السلام :الحُرُّ حُرٌّ و إنْ مَسَّهُ الضُّرُّ ، العَبدُ عَبدٌ و إنْ ساعَدَهُ القَدَرُ . (3)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنَّ الحُرَّ حُرٌّ علی جمیعِ أحْوالِهِ : إنْ نابَتْهُ نائبَةٌ صَبرَ لَها ، و إنْ تَداکَّتْ علَیهِ المَصائبُ لَم تَکْسِرْهُ و إنْ اُسِرَ و قُهِرَ و اسْتُبْدِلَ بالیُسرِ عُسرا، کما کانَ یُوسُفُ الصِّدِّیقُ الأمینُ صلواتُ اللّهِ علَیهِ : لَم یَضْرُرْ حُرِّیَّتَهُ أنِ اسْتُعِبدَ و قُهِرَ و اُسِرَ . (4)
786
آزاده همیشه آزاده است
امام علی علیه السلام :آزاده ، آزاده است گر چه سختی و گزند بیند .
امام علی علیه السلام :آزاده ، آزاده است هر چند سختی و مرارت بیند ؛ و بنده ، بنده است هرچند تقدیر یاریش کند .
امام صادق علیه السلام :آزاده در همه حال آزاده است . اگر بلا و سختی به او رسد شکیبایی ورزد و اگر مصیبتها بر سرش فرو ریزند او را نشکنند هرچند به اسیری افتد و مقهور شود و آسایش را از دست نهاده به سختی و تنگدستی افتد . چنان که یوسف صدیق امین، صلوات اللّه علیه ، به بندگی گرفته شد و مقهور و اسیر گشت اما این همه به آزادگی او آسیب نرساند .
عنه علیه السلام :إنَّ الحَی_اءَ و العِفَّ_ةَ مِن خَلائ_قِ الإیمانِ ، و إنّهُما لَسَجِیّةُ الأحْرارِ و شِیمَةُ الأبْرارِ . (1)
عنه علیه السلام :جَمالُ الحُرِّ تَجَنُّبُ العارِ . (2)
عنه علیه السلام :مَن قَضی ما اُسْلِفَ مِن الإحْسانِ فَهُو کامِلُ الحُرِّیّةِ . (3)
عنه علیه السلام :الحُرِّیّةُ مُنَزَّهَةٌ مِن الغِلِّ و المَکْرِ . (4)
عنه علیه السلام :لَن یُتَعَبَّدَ الحُرُّ حتّی یُزالَ عَنهُ الضُّرُّ . (5)
عنه علیه السلام :مِن تَوفیقِ الحُرِّ اکْتِسابُهُ المالَ مِن حِلِّهِ . (6)
عنه علیه السلام :ابْذِلْ مالَکَ فی الحُق_وقِ ، و واسِ بهِ الصَّدیقَ ؛ فإنَّ السَّخاءَ بالحُرِّ أخْلَ_قُ . (7)
الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إنَّ قَوما عَبَدوا اللّهَ شُکْرا فتِلکَ عِبادَةُ الأحْرارِ . (8)
امام علی علیه السلام :حیا و عفت از خصلتهای ایمان است . این دو، سرشت آزادگان و خوی نیکان است.
امام علی علیه السلام :زیباییِ آزاد مرد، به دوری کردن از ننگ است .
امام علی علیه السلام :هر که به وعده احسانی که در گذشته داده است عمل کند، آزادگی اش کامل است .
امام علی علیه السلام :آزادگی، از کینه توزی و نیرنگ منزّه است .
امام علی علیه السلام :آزاده هیچگاه بنده نگردد، مگر آن دم که کسی گرهی از کار او بگشاید .
امام علی علیه السلام :از توفیقات آزاده، به دست آوردن مال از راه حلال است .
امام علی علیه السلام :دارایی خود را در آنجا که حقّ است ببخش، و دوستت را در آن سهیم کن، که جامه بخشندگی بر تن آزاده مرد زیبنده تر است .
امام باقر علیه السلام :گروهی خداوند را از روی سپاسگزاری می پرستند و این پرستش آزادگان است .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن تَرکَ الشَّهَواتِ کانَ حُرّا . (9)
788
آنچه آزادگی می آورد
امام علی علیه السلام :هرکه خواهشهای نفس را فرو گذارد، آزاده است .
ص :14
عنه علیه السلام :لَیس مَنِ ابْتاعَ نَفْسَ_هُ فأعْتَقَ_ها کمَنْ باعَ نَفْسَهُ فأوْبَقَ_ها . (1)
عنه علیه السلام :العَبدُ حُرٌّ ما قَنِعَ ، الحُرُّ عَبدٌ ما طَمِعَ . (2)
عنه علیه السلام :مَن زَهِدَ فی الدُّنیا أعْتَقَ نَفْسَهُ و أرْضی رَبَّهُ . (3)
عنه علیه السلام :الدُّنیا دارُ مَمَرٍّ ، و النّاسُ فیها رجُلانِ : رجُلٌ باعَ نَفْسَهُ فأوْبَقَها ، و رجُلٌ ابْتاعَ نَفسَهُ فأعْتَقَها . (4)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنَّ صاحِبَ الدِّینِ ......... رَفضَ الشَّهَواتِ فصارَ حُرّا . (5)
عیسی علیه السلام :بما ذا نَفعَ امرؤٌ نَفْسَهُ باعَها بجمیعِ ما فی الدُّنیا ثُمَّ ترَکَ ما باعَها بهِ مِیراثا لغَیرِهِ ؟! أهلَکَ نفسَهُ، و لکنْ طُوبی لامْرئٍ خَلّصَ نَفْسَهُ و اخْتارَها علی جَمیعِ الدُّنیا . (6)
امام علی علیه السلام :آن که خود را خرید و آزاد ساخت، همچون کسی نیست که خویش را فروخت و اسیر ساخت.
امام علی علیه السلام :بنده قانع، آزاد است و آزاد طمعکار ، بنده .
امام علی علیه السلام :هرکه به دنیا پشت کند، خویش را آزاد کرده و پروردگار خود را خشنود ساخته است.
امام علی علیه السلام :دنیا سرای گذر است و مردم در آن دو دسته اند : مردی که خود را فروخت و اسیر کرد، و مردی که خویش را خرید و آزاد ساخت .
امام صادق علیه السلام :دیندار ......... خواهشها را کنار گذاشت و آزاده شد .
عیسی علیه السلام :چه سودی می برد آن که خود را به همه آنچه در دنیاست بفروشد و سپس آنچه را به بهای نفس خویش خریده است، برای دیگران به ارث گذارد ؟ چنین کسی خود را تباه کرده است . خوشا به حال کسی که جان خویش را برهاند و آن را بر همه دنیا برگزیند.
ص :15
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن قامَ بشَرائطِ العُبودِیَّةِ اُهِّلَ للعِتْقِ ، مَن قَصّرَ عَن أحْکامِ الحُرِّیّةِ اُعِیدَ إلی الرِّقِّ . (1)
789
به جا آوردن شرایط آزادگی
امام علی علیه السلام :هر که شرایط بندگی را به جا آورد، سزاوار آزادی شود و هر که در احکام و شرایط آزادگی کوتاهی ورزد، به بندگی باز گرفته شود .
الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إنّ یَزیدَ بنَ معاویةَ دَخلَ المَدینَةَ و هُو یُریدُ الحَجَّ، فبَعثَ إلی رجُلٍ مِن قُریشٍ فأتاهُ، فقالَ لَهُ یَزیدُ: أ تُقِرُّ لی أنَّکَ عَبدٌ لی، إنْ شِئتُ بِعْتُکَ و إنْ شِئْتُ اسْتَرَقَّیتُکَ؟ فقالَ لَهُ الرّجُلُ: و اللّهِ یا یَزیدُ، ما أنتَ بأکْرَمَ مِنّی فی قُریشٍ حَسَبا، و لا کانَ أبوکَ أفْضَلَ مِن أبی فی الجاهِلیَّةِ و الإسلامِ، و ما أنتَ بأفْضَلَ مِنّی فی الدِّینِ و لا بخیرٍ منّی، فکیفَ اُقِرُّ لکَ بما سألتَ؟! فقالَ لَهُ یَزیدُ: إنْ لَم تُقِرَّ لی و اللّهِ قَتَلْتُکَ، فقالَ لَهُ الرّجُلُ: لَیس قَتْلُکَ إیّایَ بأعْظَمَ مِن قَتْلِکَ الحسینَ بنَ علیٍ علیهما السلام ابنَ رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فأمَرَ بِه فقُتِلَ . (2)
790
کشته شدن در راه آزادی
امام باقر علیه السلام :یزید بن معاویه به قصد حج وارد مدینه شد و در پی مردی از قریش فرستاد و او آمد. یزید به او گفت: آیا اعتراف می کنی که تو بنده منی ؛ اگر بخواهم می فروشمت و اگر بخواهم تو را به بردگی می گیرم؟ آن مرد گفت: به خدا سوگند ای یزید! تو در میان قریش از من نژاده تر و والا تبارتر نیستی و پدرت نیز، چه در زمان جاهلیت و چه در زمان اسلام، از پدر من برتر نبود. در دینداری نیز از من برتر و بهتر نیستی. پس چگونه به خواست تو گردن نهم؟ یزید گفت: به خدا سوگند اگر اعتراف نکنی تو را می کشم. مرد گفت: کشتن من بالاتر و مهم تر از کشتن حسین بن علی علیه السلام ، فرزند رسول خدا، نیست. یزید دستور داد او را کشتند.
ص :16
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إیّاکَ و کُلَّ عمَلٍ یُنَفِّرُ عَنکَ حُرّا ، أو یُذِلُّ لَک قَدْرا ، أو یَجْلِبُ علَیکَ شَرّا ، أو تَحْمِلُ بهِ یَومَ القِیامَةِ وِزْرا . (1)
عنه علیه السلام :بالبِرِّ یُمْلَکُ الحُرُّ . (2)
عنه علیه السلام :خَیرُ البِرِّ ما وَصلَ إلی الأحْرارِ . (3)
عنه علیه السلام :قَد یُضامُ الحُرُّ . (4)
عنه علیه السلام :لَیس للأحْرارِ جَزاءٌ إلاّ الإکْرامُ . (5)
عنه علیه السلام :مَن أوْحَشَ النّاسَ تَبَرّأ مِن الحُرِّیّةِ . (6)
عنه علیه السلام :أفْضَلُ الکُنوزِ مَعروفٌ یُودَعُ الأحْرارَ ، و عِلْمٌ یَتَدارَسُهُ الأخْیارُ . (7)
عنه علیه السلام :إذا مَلَکْتَ فأعْتِقْ . (8)
عنه علیه السلام :أ لا حُرٌّ یَدَعُ هذهِ اللُّماظَةَ لأهْلِها ؟! إنّه لَیس لأنفُسِکُم ثَمَنٌ إلاّ الجَنّةَ،فلا تَبیعوها إلاّ بِها . (9)
791
گوناگون
امام علی علیه السلام :مبادا کاری کنی که آزاده ای را از تو گریزان کند ، یا قدر تو را بکاهد ، یا شرّ و بدی برایت به بار آورد ، یا در روز رستاخیز، بار گناهی بر دوشت کشی .
امام علی علیه السلام :با نیکی، آزاده به بندگی درآید.
امام علی علیه السلام :بهترین نیکی آن است که به آزادگان برسد .
امام علی علیه السلام :گاه باشد که در حقّ آزاده ستم شود .
امام علی علیه السلام :آزادگان شایسته پاداشی جز احترام و بزرگداشت نباشند.
امام علی علیه السلام :آن که مردم را به وحشت اندازد، از آزادگی بدور است .
امام علی علیه السلام :بهترین گنجها، احسانی است که به آزادگان سپرده می شود و دانشی است که نیکان فرا می گیرند .
امام علی علیه السلام :هر گاه [بنده ای را] مالک شدی آزاد کن .
امام علی علیه السلام :آیا آزاد مردی نیست که این خرده غذای لا به لای دندانها (دنیا) را برای اهلش وا گذارد ؟ بدانید که جانْ بهای شما جز بهشت نیست ؛ پس آن را جز به بهشت مفروشید .
ص :17
ص :18
الکتاب :
«إِنَّ الاْءِنْسَانَ خُلِقَ هَلُوعا * إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعا» . (1)
الحدیث :
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ما أحسَنَ بالإنسانِ أنْ لا یَشْتَهی ما لا یَنْبَغی! (2)
عنه علیه السلام :الحِرْصُ عَناءٌ مُؤبَّدٌ . (3)
عنه علیه السلام :الحِرصُ ذَمیمُ المَغَبّةِ . (4)
عنه علیه السلام :الحِرصُ أحَرُّ مِن النّارِ . (5)
عنه علیه السلام :الحِرصُ یُزْری بالمُرُوَّةِ . (6)
عنه علیه السلام :الحِرصُ مَطِیَّةُ التَّعَبِ . (7)
عنه علیه السلام :الحِرصُ مُوقِعٌ فی کثیرِ العُیوبِ . (8)
عنه علیه السلام :قَتَلَ الحِرصُ راکِبَهُ . (9)
792
آزمندی
قرآن :
«همانا انسان آزمند آفریده شده است . هرگاه بدی به او رسد بیتابی می کند» .
حدیث :
امام علی علیه السلام :چه زیبنده است که انسان آنچه را شایسته نیست نخواهد .
امام علی علیه السلام :آزمندی، رنجی جاویدان است .
امام علی علیه السلام :آزمندی، فرجامی نکوهیده دارد .
امام علی علیه السلام :آزمندی سوزان تر از آتش است .
امام علی علیه السلام :آزمندی، جوانمردی را لکه دار می کند .
امام علی علیه السلام :آزمندی، مَرکب رنج است .
امام علی علیه السلام :آزمندی، [انسان را] به عیبهای فراوانی در می افکند .
امام علی علیه السلام :آزمندی، سوار خود را می کُشد .
ص :20
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الحَریصُ تَعِبٌ . (1)
عنه علیه السلام :الحَریصُ مَتْعوبٌ فیما یَضُرُّهُ . (2)
عنه علیه السلام :رُبَّ حَریصٍ قَتَلَهُ حِرْصُهُ . (3)
عنه علیه السلام :لا حَیاءَ لحَریصٍ . (4)
الإمامُ الباقرُ علیه السلام :مَثَلُ الحَریصِ علی الدُّنیا مَثَلُ دُودَةِ القَزِّ : کُلَّما ازْدادَتْ مِن القَزِّ علی نَفْسِها لَفّا کانَ أبْعَدَ لَها مِن الخُروجِ ، حتّی تَموتَ غَمّا . (5)
793
آزمند
امام علی علیه السلام :حریص، همواره در رنج است .
امام علی علیه السلام :حریص ، خود را برای چیزی به رنج می افکند که برایش زیانبار است .
امام علی علیه السلام :بسا آزمندی که آزمندیش او را از پای در آورد .
امام علی علیه السلام :آزمند، شرم ندارد .
امام باقر علیه السلام :حکایت آزمندِ به دنیا، حکایت کرم ابریشم است که هرچه بیشتر ابریشم بر خود می تند ، با بیرون آمدن از پیله بیشتر فاصله می گیرد تا آن که سرانجام دق مرگ می شود .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ و قد سُئلَ : أیُّ ذُلٍّ أذَلُّ _: الحِرصُ علی الدُّنیا . (6)
عنه علیه السلام :الحَریصُ عَبدُ المَطامِعِ . (7)
عنه علیه السلام :الحَریصُ أسِیرُ مَهانَةٍ لا یُفَکُّ أسْ_رُهُ . (8)
عنه علیه السلام :الحِرصُ ذُلٌّ و عَناءٌ . (9)
794
آزمند، خوار است
امام علی علیه السلام_ در پاسخ به این پرسش که : کدام خواری بدتر است ؟ _فرمود : آزمندی به دنیا .
امام علی علیه السلام :آزمند ، بنده طمع ورزیهاست.
امام علی علیه السلام :آزمند ، اسیری زبون است که از بند اسارت هرگز نرهد .
امام علی علیه السلام :آزمندی، خواری و رنج است .
ص :21
عنه علیه السلام :الحِرصُ یُذِلُّ و یُشْقی . (1)
عنه علیه السلام :ما أذَلَّ النّفْسَ کالحِرصِ ، و لا شانَ العِرْضَ کالبُخْلِ . (2)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :ما أقْبَحَ بالمؤمنِ أنْ یَکونَ لَهُ رَغْبَةٌ تُذِلُّهُ! (3)
امام علی علیه السلام :آزمندی، آدمی را زبون و نگون بخت می کند .
امام علی علیه السلام :هیچ چیز چون آزمندی نفس را زبون نکند و چیزی چون بخل آبرو را نبرد .
امام صادق علیه السلام :چه زشت است برای مؤمن که میل و خواهشی خوار کننده داشته باشد!
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :الحَریصُ مَحْرومٌ، و هُو مَع حِرْمانِهِ مَذْمومٌ فی أیِّ شیءٍ کانَ، و کیفَ لا یکونُ مَحروما و قَد فَرَّ مِن وَثاقِ اللّهِ؟! (4)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الرِّزقُ مَقْسومٌ ، الحَریصُ مَحْرومٌ . (5)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :حُرِمَ الحَریصُ خَصْلَتَینِ و لَزِمَتْهُ خَصْلَتانِ : حُرِمَ القنَاعَةَ فافْتَقَدَ الرّاحَةَ ، و حُرِمَ الرِّضا فافْتَقَدَ الیَقینَ . (6)
795
آزمند، محروم است
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آدم حریص همیشه محروم است و افزون بر محروم بودن ، در هر کاری که می کند نکوهیده است . چگونه محروم نباشد، در حالی که از بند خداوند متعال گریخته است؟
امام علی علیه السلام :روزی، قسمت شده است ؛ حریص، محروم است .
امام صادق علیه السلام :آزمند از دو خصلت محروم شده و در نتیجه دو خصلت همراه او شده اند: از قناعت محروم است و در نتیجه آسایش را از دست داده است ، از رضایت محروم است و در نتیجه یقین را از کف داده است.
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الحَریصُ فَقیرٌ و لو مَلَکَ الدُّنیا بحَذافیرِها . (7)
796
آزمند، نیازمند است
امام علی علیه السلام :آزمند، نیازمند است اگر چه مالک همه دنیا باشد .
ص :22
عنه علیه السلام :الحِرصُ مَفْقَرةٌ . (1)
عنه علیه السلام :إظْهارُ الحِرصِ یُورِثُ الفَقرَ . (2)
عنه علیه السلام :الحِرصُ عَلامَةُ الفَقرِ . (3)
عنه علیه السلام :کُلُّ حَریصٍ فَقیرٌ . (4)
الإمامُ الحسنُ علیه السلام_ و قد سألَهُ أبوهُ عنِ الفَقْرِ _: الحِرصُ و الشَّرَهُ . (5)
امام علی علیه السلام :آز، نیاز است.
امام علی علیه السلام :آزمندی نمودن، نیازمندی به بار می آورد .
امام علی علیه السلام :آزمندی، نشانه نیازمندی است .
امام علی علیه السلام :هر آزمندی، نیازمند است .
امام حسن علیه السلام_ در پاسخ به پدر بزرگوارش که پرسید: فقر چیست ؟ _فرمود : آزمندی و سیری ناپذیری .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الحِرصُ عَلامَةُ الأشْقیاءِ . (6)
عنه علیه السلام :الحِرصُ أحَدُ الشَّقاءَینِ . (7)
عنه علیه السلام :الحِرصُ و الشَّرَهُ یُکْسِبانِ الشَّقاءَ و الذِّلَّةَ . (8)
عنه علیه السلام :فی الحِرصِ الشَّقاءُ و النَّصَبُ . (9)
عنه علیه السلام :کَثْرَةُ الحِرصِ تُشْقی صاحِبَهُ ، و تُذِلُّ جانِبَهُ . (10)
797
آزمند، بدبخت است
امام علی علیه السلام :آزمندی، نشانه نگون بختان است.
امام علی علیه السلام :آزمندی، یکی از دو بدبختی است.
امام علی علیه السلام :آزمندی و سیری ناپذیری، نگون بختی و خواری می آورند .
امام علی علیه السلام :در آزمندی، بدبختی و رنج است .
امام علی علیه السلام :حرص زیاد، آزمند را بدبخت و خوار می سازد .
ص :23
عنه علیه السلام :مَن حَرَصَ شَقِی و تَعَنّی . (1)
عنه علیه السلام :مَن کَثُرَ حِرصُهُ کَثُرَ شَقاؤهُ . (2)
عنه علیه السلام :أشْقاکُم أحْرَصُکُم . (3)
امام علی علیه السلام :آن که حریص شد خود را در بدبختی و رنج افکند .
امام علی علیه السلام :آن که زیاد حرص زند، شقاوتش (رنجش) بسیار شود .
امام علی علیه السلام :شقی ترین (در رنج ترین) شما، آزمندترین شماست .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الحَریصُ لا یَکْتَفی . (4)
عنه علیه السلام :إنّ الدُّنیا مَشْغَلَةٌ عن غَیرِها ، و لَم یُصِبْ صاحِبُها مِنها شیئا إلاّ فَتَحتْ لَهُ حِرْصا علَیها و لَهَجا بها، و لَن یَسْتَغْنیَ صاحِبُها بما نالَ فیها عَمّا لَم یَبْلُغْهُ مِنها . (5)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :کانَ أمیرُ المؤمنینَ صلواتُ اللّهِ علَیهِ یقولُ : ابنَ آدمَ ، إنْ کُنتَ تُریدُ مِن الدُّنیا ما یَکْفیکَ فإنَّ أیْسَرَ ما فیها یَکْفیکَ ، و إنْ کُنتَ إنَّما تُریدُ ما لا یَکْفیکَ فإنَّ کُلَّ ما فیها لا یَکْفیکَ . (6)
عنه علیه السلام :مَنْهومانِ لا یَشْبَعانِ : مَنْهومُ عِلمٍ ، و مَنْهومُ مالٍ . (7)
عنه علیه السلام :ما فَتحَ اللّهُ علی عَبدٍ بابا مِن أمْرِ الدّنیا إلاّ فَتحَ اللّهُ علَیهِ مِن الحِرصِ مِثْلَهُ . (8) (9)
798
سیری نا پذیری آزمند
امام علی علیه السلام :آزمند، بسنده نمی کند .
امام علی علیه السلام :همانا دنیا [آدمی را] سرگرم خود می سازد و دنیا پرست، به چیزی از دنیا نرسد، مگر آن که حرص و شیفتگی وی به آن افزون شود، و آنچه از این دنیا رسیده، وی را از آنچه بدان نرسیده بی نیاز نکند .
امام صادق علیه السلام :امیر المؤمنین ، صلوات اللّه علیه ، می فرمود : ای آدمیزاد ! اگر از دنیا به قدر کفایت خواهی همان کمترین دنیا تو را بس باشد و اگر بیش از کفایت خواهی همه دنیا هم تو را بس نباشد .
امام صادق علیه السلام :دو آزمندند که هرگز سیر نمی شوند: آزمند دانش و آزمند ثروت.
امام صادق علیه السلام :خداوند هیچ دری از دنیا به روی بنده ای نگشود، مگر آن که دری از آزمندی نیز به روی او گشود .
ص :24
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لا یُسْبَقُ بَطیءٌ بحَظِّهِ و لا یُدرِکُ حَریصٌ ما لَم یُقدَّرْ لَهُ . (1)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الحِرصُ یُنْقِصُ قَدْرَ الرَّجُلِ ، و لا یَزیدُ فی رِزْقهِ . (2)
عنه علیه السلام :الحِرصُ لا یَزیدُ فی الرِّزقِ ، و لکنْ یُذِلُّ القَدْرَ . (3)
الإمامُ الحسینُ علیه السلام :لَیستِ العِفّةُ بمانِعَةٍ رِزْقا ، و لا الحِرصُ بجالِبٍ فَضْلاً ، و إنَّ الرِّزقَ مَقْسومٌ و الأجَلَ مَحتومٌ ، و اسْتِعمالُ الحِرصِ طَالبُ المَأْثَمِ . (4)
799
آزمندی، روزی را زیاد نمی کند
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن که حرص نزند روزی خود را از دست نمی دهد و آن که حرص زند، به آنچه روزیش نیست نمی رسد .
امام علی علیه السلام :آزمندی، منزلت مرد را می کاهد و روزی او را هم زیاد نمی کند .
امام علی علیه السلام :آزمندی روزی را زیاد نمی کند، بلکه قدر و منزلت را خوار می سازد .
امام حسین علیه السلام :نه عفّت و مناعت مانع روزی می شود و نه حرص زدن روزی بیشتر می آورد ؛ زیرا روزی تقسیم شده و اجل حتمی است و حرص زدن طلب گناه است .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ و قد سُئلَ عنِ الحِرصِ : ما هُو ؟ _: هُو طَلَبُ القَلیلِ بإضاعَةِ الکَثیرِ . (5)
800
تفسیر آزمندی
امام علی علیه السلام_ در پاسخ به این پرسش که : آزمندی چیست ؟ _فرمود : به دست آوردن اندک، با از دست دادن بسیار .
ص :25
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :اعْلَمْ یا علیُّ ، أنّ الجُبْنَ و البُخْلَ و الحِرْصَ غَریزَةٌ واحِدَةٌ ، یَجْمَعُها سُوءُ الظَّنِّ . (1)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :رَدُّ الحِرصِ یَحْسِمُ الشَّرَهَ و المَطامِعَ . (2)
عنه علیه السلام :علی الشَّکِّ و قِلَّةِ الثِّقَةِ باللّهِ ، مَبْنی الحِرصِ و الشُّحِّ . (3)
عنه علیه السلام :شِدَّةُ الحِرصِ مِن قُوَّةِ الشَّرَهِ و ضَعْفِ الدِّینِ . (4)
801
ریشه آزمندی
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای علی ! بدان که ترسویی و بخل و آزمندی یک سرشتند و ریشه آنها بدگمانی [به خدا ]است .
امام علی علیه السلام :دست ردّ زدن به سینه آزمندی، ریشه سیری ناپذیری و طمعها را قطع می کند .
امام علی علیه السلام :بنای آزمندی و بخل شدید بر شکّ و کم اعتمادی به خدا استوار است .
امام علی علیه السلام :آزمندی زیاد، ناشی از نیروی سیری ناپذیری و سستی دین است .
بحار الأنوار عن أبی بَصیرٍ : قالَ لی الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :أ مَا تَحْزَنُ؟ أ مَا تَهْتَمُّ ؟ أ مَا تَأْلَمُ؟ قلتُ : بلی و اللّهِ . قالَ : فإذا کانَ ذلکَ مِنکَ فاذْکُرِ المَوتَ و وَحْدَتَکَ فی قَبْرِکَ ، و سَیَلانَ عَیْنَیکَ علی خَدَّیْکَ ، و تَقَطُّعَ أوْصالِکَ ، و أکْلَ الدُّودِ من لَحْمِکَ ، و بِلاکَ ، و انْقِطاعَکَ عنِ الدُّنیا ؛ فإنَّ ذلکَ یَحُثُّکَ علی العَملِ، و یَرْدَعُکَ عن کَثیرٍ مِن الحِرصِ علی الدُّنیا . (5)
802
عوامل باز دارنده آزمندی
بحار الأنوار_ به نقل از ابو بصیر _: امام صادق علیه السلام به من فرمود :آیا اندوهگین نمی شوی ؟آیا غم ، دلت را نمی گیرد؟ آیا دردمند نمی شوی ؟ عرض کردم : به خدا سوگند، چرا . فرمود : هرگاه چنین حالاتی به تو دست داد، مرگ و تنهایی قبر را به یاد آور و یاد کن آن زمانی را که چشمهایت ذوب گشته بر گونه هایت جاری شود و بندهایت از هم بگسلد و گوشت بدنت خوراک کرمها شود و پیکرت پوسیده گردد و از دنیا جدا شوی . اینهاست که تو را به عمل [برای آخرت] بر می انگیزند و از حرص زیاد به دنیا بازت می دارند .
ص :26
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّ ابنَ آدمَ لَحَریصٌ علی ما مُنِعَ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :لو بَعَثْتُ إلَیهِم فَنَهَیْتُهمْ أنْ یَأتوا الحَجونَ لَأتاهُ بَعضُهُم ، و إنْ لَم یَکُنْ لَهُ بهِ حاجَةٌ . (2)
803
آزمندی انسان نسبت به هر آنچه از او باز دارند
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همانا آدمی به آنچه از او باز دارند آزمند است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اگر به آنان پیغام دهم و از رفتن به حَجون (3) بازشان دارم، برخی از ایشان ، با آن که کاری در آن جا ندارند ، به آن جا خواهند رفت .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنْ کُنتَ حَریصا علی اسْتیفاءِ طَلَبِ المَضمونِ لَکَ ، فکُنْ حَریصا علی أداءِ المَفْروضِ علَیکَ . (4)
الإمامُ الباقرُ علیه السلام :لا حِرصَ کالمُنافَسَةِ فی الدَّرَجاتِ . (5)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :المؤمنُ لَهُ قُوَّةٌ فی دِینٍ ......... و حِرصٌ فی فِقْهٍ . (6)
804
آنچه آزمندی در آن شایسته است
امام علی علیه السلام :تو که برای به چنگ آوردن آنچه رسیدنش به تو ضمانت شده است (روزی) حرص می زنی، در انجام آنچه بر تو واجب شده است، نیز حریص باش .
امام باقر علیه السلام :هیچ حرصی چون رقابت برای رسیدن به درجات [عالی] نیست .
امام صادق علیه السلام :مؤمن در دین خود نیرومند است ......... و در فهم دین آزمند .
ص :27
ص :28
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ تعالی یُحِبُّ العَبدَ المؤمنَ المُحْتَرِفَ . (1)
جامع الأخبار عن ابن عبّاس :کانَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله إذا نَظَرَ إلی الرّجُلِ فأعْجَبَهُ ، قالَ : هَل لَهُ حِرْفَةٌ ؟ فإنْ قالوا : لا ، قالَ : سَقَطَ مِن عَیْنی . قیلَ : و کیفَ ذلکَ یا رسولَ اللّهِ ؟! قالَ : لأنَّ المؤمنَ إذا لَم یَکُن لَهُ حِرْفَةٌ یَعیشُ بدِینهِ . (2)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :تَعَرّضوا للتِّجارَةِ ؛ فإنَّ فیها غِنیً لَکُم عَمّا فی أیْدی النّاسِ ، و إنَّ اللّهَ عزّ و جلّ یُحِبُّ العَبدَ المُحْتَرِفَ الأمینَ . (3)
دعائم الإسلام عن جَعفرِ بنِ محمّدٍ علیه السلام أنّه سألَ بعضَ أصْحابِهِ عَمّا یتَصَرَّفُ فیهِ ، فقال :جُعِلتُ فِداکَ ، إنّی کَفَفْتُ یَدی عنِ التِّجارَةِ . قالَ: لِمَ ذلکَ ؟! قالَ: انْتِظاری هذا الأمرَ . قالَ: ذلکَ أعْجَبُ لَکُم ، تَذْهبُ أمْوالُکُم ! لا تَکْفُفْ عنِ التِّجارَةِ و الْتمِسْ مِن فَضْلِ اللّهِ ، وَ افْتَحْ بابَکَ و ابْسُطْ بِساطَکَ و اسْتَرْزِقْ رَبَّکَ . (4)
805
شغل و پیشه
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند متعال بنده مؤمن شاغل را دوست دارد .
جامع الأخبار_ به نقل از ابن عبّاس _: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هرگاه به کسی نگاه می کرد و از او خوشش می آمد ، می فرمود : شغلی هم دارد ؟ اگر می گفتند : نه ، می فرمود : از چشمم افتاد . عرض می شد : چرا ای رسول خدا؟! می فرمود : زیرا اگر مؤمن شغل و حرفه ای نداشته باشد دین خود را وسیله امرار معاشش می کند .
امام علی علیه السلام :به تجارت پردازید، که آن شما را از آنچه در دست مردم است بی نیاز می گرداند و خداوند عزّ و جلّ بنده پیشه ور درستکار را دوست دارد .
دعائم الإسلام :امام صادق علیه السلام از شغل یکی از اصحاب خود پرسید ، عرض کرد : فدایت شوم ، من تجارت را کنار گذاشته ام؛ فرمود : چرا ؟ عرض کرد : منتظر این امر (روی کار آمدن دولت و حکومت شما) بودم . حضرت فرمود : این از شما تعجب است ، ثروتتان از بین می رود . از تجارت دست مکش و فضل و برکت خدای را بجوی ، حجره ات را بگشای و بساط [کسب و کار] خود را پهن کن و از پروردگارت روزی بطلب .
ص :30
ص :31
ص :32
الکتاب :
«مِنَ الَّذِینَ هَادُوا یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَنْ مَوَاضِعِهِ» . (1)
«فَبِما نَقْضِهِمْ مِیثَاقَهُمْ لَعَنَّاهُمْ وَ جَعَلْنَا قُلُوبَهُمْ قاسِیَةً یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَنْ مَوَاضِعِهِ» . (2)
«سَمّاعُونَ لِلْکَذِبِ سَمّاعُونَ لِقَوْمٍ آخَرِینَ لَمْ یَأْتُوکَ یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ مِنْ بَعْدِ مَوَاضِعِهِ» . (3)
«أَفَتَطْمَعُونَ أَنْ یُؤْمِنُوا لَکُمْ وَ قَدْ کَانَ فَرِیقٌ مِنْهُمْ یَسْمَعُونَ کَلامَ اللّهِ ثُمَّ یُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ مَا عَقَلُوهُ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ» . (4)
«وَ أَنْزَلْنَا إِلَیْکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقا لِمَا بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ الْکِتَابِ وَ مُهَیْمِنا عَلَیْهِ» . (5)
«إِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنّا لَهُ لَحَافِظُونَ» (6) . (7)
806
تحریف
قرآن :
«بعضی از جهودان کلمات خدا را تحریف معنوی می کنند» .
«و اهل کتاب چون پیمان را شکستند لعنتشان کردیم و دلهایشان را سخت گردانیدیم . کلمات را از معنای خود منحرف می سازند» .
«گوش به دروغ می سپارند و برای گروهی دیگر که خود نزد تو نمی آیند سخن چینی می کنند و سخن خدا را دگرگون می سازند».
«آیا طمع می دارید که به شما ایمان بیاورند و حال آن که گروهی از ایشان کلام خدا را می شنیدند و با آن که حقیقت آن را می فهمیدند تحریفش می کردند و از کار خویش آگاه بودند ؟» .
«و این کتاب را به راستی بر تو نازل کردیم ؛ تصدیق کننده و حاکم بر کتابهایی است که پیش از آن بوده اند» .
«ما خود قرآن را نازل کرده ایم و خود نگهبانش هستیم». (8)
ص :34
ص :35
ص :36
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ظَرْفُ المؤمنِ نَزاهَتُهُ عنِ المَحارِمِ ، و مُبادَرَتُهُ إلی المَکارِمِ . (1)
عنه علیه السلام :أحسِنْ رِعایَةَ الحُرُماتِ ، و أقْبِلْ علی أهلِ المُروءاتِ . (2)
عنه علیه السلام :إذا رَغِبْتَ فی المَکارِمِ فاجْتَنِبِ المَحارِمَ . (3)
عنه علیه السلام :مِن أحْسَنِ المَکارِمِ تَجَنُّبُ المَحارِمِ . (4)
807
دوری کردن از حرامها
امام علی علیه السلام :زیرکی مؤمن به دوری کردنش از حرامها و شتاب او به سوی خصلتهای والاست .
امام علی علیه السلام :حرمتها را نیکو پاس بدار، و به جوانمردان روی آر .
امام علی علیه السلام :اگر خواهان صفات عالی هستی از حرامها دوری کن .
امام علی علیه السلام :از بهترین مکارم اخلاق، دوری کردن از حرامهاست .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لَو لَم یَنْهَ اللّهُ سُبحانَهُ عَن مَحارِمِهِ لَوجَبَ أنْ یَجْتَنِبَها العاقِلُ . (5)
808
دعوت عقل به دوری کردن از حرامها
امام علی علیه السلام :اگر خداوند سبحان هم از حرامهایش نهی نمی کرد، بر خردمند لازم بود که از آنها دوری کند .
ص :38
عنه علیه السلام :الانْقِباضُ عنِ المَح_ارِمِ م_ن شِیَمِ العُقَلاءِ ، و سَجِیّةِ الأکارِمِ . (1)
امام علی علیه السلام :خودداری از حرامها، خوی خردمندان و خصلت بزرگواران است .
الکتاب :
«قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ أَلاّ تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئا» . (3)
«إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنْزِیرِ وَ مَا أُهِلَّ بِهِ لِغَیْرِ اللّهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَیْرَ بَاغٍ وَ لا عادٍ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ» . (4)
«حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الخِنْزِیرِ وَ مَا أُهِلَّ لِغَیْرِ اللّهِ بِهِ وَ الْمُنْخَنِقَةُ وَ الْمَوْقُوذَةُ وَ الْمُتَرَدِّیَةُ وَ النَّطِیحَةُ وَ مَا أَکَلَ السَّبُعُ إِلاّ مَا ذَکَّیْتُمْ وَ مَا ذُبِحَ عَلَی النُّصُبِ وَ أَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلاَمِ» . (5)
«وَ یُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّبَاتِ وَ یُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبَائِثَ» . (6)
809
بعضی از محرّمات در قرآن
قرآن :
«بگو : بیایید تا آنچه را که پروردگارتان بر شما حرام کرده است ، برایتان بخوانم : این که به خدا شرک نورزید» .
«همانا مردار و خون و گوشت خوک و آنچه را که هنگام ذبح نام غیر خدا بر آن بخوانند بر شما حرام کرد ، اما کسی که ناچار شود در صورتی که ستمگر و متجاوز نباشد گناهی مرتکب نشده است ، که خدا آمرزنده و بخشاینده است» .
«حرام شد بر شما مردار و خون و گوشت خوک و هر حیوانی که به هنگام کشتنش نام دیگری جز اللّه را بر آن بگویند و آنچه خفه شده باشد یا به سنگ زده باشند یا از بالا در افتاده باشد یا به شاخ حیوانی دیگر بمیرد یا درندگان از آن خورده باشند مگر آن که ذبحش کنید . و نیز هرچه بر آستان بتان ذبح شود و آنچه به وسیله تیرهای قمار قسمت کنید» .
«چیزهای پاکیزه را بر آنها حلال می کند و چیزهای ناپاک را حرام» .
ص :39
الکتاب :
«حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهَاتُکُمْ وَ بَنَاتُکُمْ وَ أَخَوَاتُکُمْ وَ عَمَّاتُکُمْ وَ خَالاتُکُمْ وَ بَنَاتُ الْأَخِ وَ بَنَاتُ الْأُخْتِ وَ أُمَّهَاتُکُمُ الَّ_تِی أَرْضَعْنَکُمْ وَ أَخَوَاتُکُم مِّنَ الرَّضاعَةِ وَ أُمَّهَاتُ نِسَائِکُمْ وَ رَبائِبُکُمُ الَّ_تِی فِی حُجُورِکُم مِّن نِّسَائِکُمُ الَّ_تِی دَخَلْتُم بِهِنَّ فَإِن لَّمْ تَکُونُوا دَخَلْتُم بِهِنَّ فَلاَ جُنَاحَ عَلَیْکُمْ وَ حَلائِلُ أَبْنَائِکُمُ الَّذِینَ مِنْ أَصْلابِکُمْ وَ أَن تَجْمَعُوا بَیْنَ الْأُخْتَیْنِ إِلاَّ مَا قَدْ سَلَفَ إِنَّ اللَّهَ کَانَ غَفُورًا رَّحِیمًا» . (1)
«قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّیَ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَ ما بَطَنَ وَ الاْءِثْمَ وَ الْبَغْیَ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ أَنْ تُشْرِکُوا بِاللّهِ مَا لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَانا وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَی اللّهِ مَا لا تَعْلَمُونَ» . (2)
الحدیث :
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ما نهی اللّهُ سُبحانَهُ عن شَیءٍ إلاّ و أغْنی عَنهُ . (3)
810
حرام کردن زشت کاری ها و نا پاکی ها و بی نیازی به آنها
قرآن :
«[نکاح اینان] بر شما حرام شده است: مادرانتان، و دخترانتان، و خواهرانتان، و عمّه هایتان، و خاله هایتان، و دختران برادر، و دختران خواهر، و مادرهایتان که به شما شیر داده اند، و خواهران رضاعی شما، و مادران زنانتان، و دختران همسرانتان که [آن دختران] در دامان شما پرورش یافته اند و با آن همسران همبستر شده اید _ پس اگر با آنها همبستر نشده اید بر شما گناهی نیست [که با دخترانشان ازدواج کنید] _ و زنان پسرانتان که از پشت خودتان هستند، و جمع دو خواهر با همدیگر _ مگر آنچه که در گذشته رخ داده باشد _ که خداوند آمرزنده مهربان است».
«بگو : پروردگار من زشت کاریها را چه آشکار باشند و چه پنهان و نیز گناهان و افزونی جستن به ناحقّ را حرام کرده است. نیز حرام است چیزی را شریک خدا سازید که هیچ دلیلی بر وجود آن نازل نشده است ، یا درباره خدا چیزهایی بگویید که نمی دانید».
حدیث :
امام علی علیه السلام :خداوند سبحان [انسان را ]از چیزی نهی نفرموده، جز آن که [او را] از آن بی نیاز کرده است .
ص :40
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن أکَلَ لُقْمَةً مِن حَرامٍ لَم تُقْبَلْ لَهُ صلاةٌ أرْبَعینَ لَیلةً . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ عزّ و جلّ حَرّمَ الجَنّةَ جَسَدا غُذِیَ بحَرامٍ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :لا یَدخُلُ الجَنّةَ منَ نَبَتَ لَحمُهُ مِن السُّحْتِ، النّارُ أوْلی بهِ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :إذا وَقَعتِ اللُّقْمَةُ مِن حَرامٍ فی جَوفِ العَبدِ لَعَنهُ کُلُّ مَلَکٍ فی السّماواتِ و الأرضِ . (4)
عنه صلی الله علیه و آله :العِبادَةُ مَع أکْلِ الحَرامِ کالبِناءِ علی الرَّمْلِ _ و قیلَ : علی الماءِ _ . (5)
عنه صلی الله علیه و آله :لَرَدُّ دانَقٍ من حَرامٍ یَعْدِلُ عندَ اللّهِ سُبحانَهُ سَبعینَ ألفَ حجّةٍ مَبْرورَةٍ . (6)
عنه صلی الله علیه و آله :تَرْکُ دانَقِ حَرامٍ أحَبُّ إلی اللّهِ تعالی مِن مائةِ حِجّةٍ من مالٍ حلالٍ . (7)
811
حرام خواری
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس یک لقمه حرام بخورد، تا چهل شب نمازی از او پذیرفته نشود .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند عزّ و جلّ بهشت را بر بدنی که از مال حرام تغذیه شود، حرام کرده است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که گوشتش از خوراک حرام بروید، به بهشت نمی رود . آتش به او سزاوارتر است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرگاه لقمه حرام به اندرون بنده وارد شود، تمام فرشتگان آسمانها و زمین او را نفرین کنند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عبادت کردن با وجود حرام خواری مانند ساختن بنایی است بر روی شن _ و به قولی : بر روی آب _ .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر آینه، ردّ کردن یک دانق (8) حرام، نزد خدا برابر است با هفتاد هزار حجّ پذیرفته.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :رها کردن یک دانق حرام نزد خداوند متعال، دوست داشتنی تر است از صد حجّ، که از مال حلال باشد .
ص :41
عنه صلی الله علیه و آله :تَرْکُ لُقْمَةِ حَرامٍ أحَبُّ إلی اللّهِ من صلاةِ ألفَی رَکْعَةٍ تَطَوُّعا . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :لا یَکتَسِبُ العَبدُ مالاً حَراما فیَتَصَدَّقُ مِنهُ فَیوجَرُ عَلَیهِ، و لا یُنفِقُ مِنهُ فیُبارِکُ (اللّهُ) لَهُ فیهِ، و لا یَترُکُهُ خَلفَ ظَهرِهِ إلاّ کانَ رادَّهُ (زادَهُ) إلَی النّارِ . (2)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :بِئْسَ الطَّعامُ الحَرامُ . (3)
تنبیه الخواطر :أکَلَ علیٌّ علیه السلام تَمْرَ دَقَلٍ و شَرِبَ علیهِ الماءَ و ضَرَبَ علی بَطْنِهِ ، و قالَ : مَن أدخَلَ بطنَهُ النّارَ فأبْعَدَهُ اللّهُ . (4)
الإمامُ الباقرٌ علیه السلام :إنَّ الرّجُلَ إذا أصابَ مالاً مِن حَرامٍ لَم یُقْبَلْ مِنهُ حَجُّ و لا عُمْرَةٌ و لا صِلَةُ رَحِمٍ حتّی أنّه یَفْسُدُ فیهِ الفَرْجُ . (5)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ فی قولهِ عزّ و جلّ : «وَ قَدِمْنَا إِلی مَا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَبَاءً مَّنثُورًا» (6) _: أمَا و اللّهِ إنْ کانت أعمالُهُم أشدَّ بَیاضا مِن القُباطیِّ ، و لکنْ کانوا إذا عَرَضَ لهُمُ الحرامُ لم یَدَعوهُ . (7)
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :فرو گذاشتن یک لقمه حرام، نزد خدا محبوبتر از خواندن هزار رکعت نماز مستحبی است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اگر آدمی مال حرامی به دست آورد و از آن صدقه دهد، اجری به او داده نشود و اگر از آن انفاق کند، خداوند برای او در آن برکت قرار ندهد و آن مال حرام پس از او باقی نماند ، مگر این که سوق دهنده ( ره توشه) او به سوی آتش باشد.
امام علی علیه السلام :بد خوراکی است [خوراک ]حرام .
تنبیه الخواطر :امام علی علیه السلام خرمایی از نا مرغوبترین نوع آن تناول کرد و روی آن آبی نوشید و دستی به شکمش زد و فرمود : هر کس آتش وارد شکم خود کند، خداوند او را [از رحمت خود ]دور سازد .
امام باقر علیه السلام :هرگاه انسان مالی از حرام به دست آورد نه حجّی از او پذیرفته شود ، نه عمره ای و نه صله رحمی و حتی در ازدواج و زناشویی او تأثیر سوء می گذارد .
امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «و به اعمالی که کرده اند پردازیم و همه را چون ذرات خاک بر باد دهیم» _فرمود : به خدا سوگند، گر چه اعمالشان سفیدتر از کتان مصری بود اما چنان بودند که هرگاه با حرامی رو به رو می شدند آن را فرو نمی گذاشتند .
ص :42
الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :إنَّ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله کانَ یأتی أهلَ الصُّفَّةِ و کانوا ضِیفانَ رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، کانوا هاجَروا مِن أهالیهِم و أموالِهِم إلی المَدینَةِ فأسْکَنَهُم رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله صُفَّةَ المَسجِدِ، و هُم أربَعُمِائةِ رجُلٍ [ کان]، یُسَلِّمُ علَیهِم بالغدوةِ و العَشِیِّ، فأتاهُم ذاتَ یومٍ فمِنهُم مَن یَخصِفُ نَعلَهُ ، و مِنهُم مَن یَرقَعُ ثَوبَهُ ، و مِنهُم مَن یَتَفلّی ، و کانَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَرزُقُهُم مُدّا مُدّا مِن تمرٍ فی کُلِّ یَومٍ .
فقامَ رجُلٌ مِنهُم فقالَ : یا رسولَ اللّهِ ، التَّمرُ الّذی تَرْزُقُنا قَد أحْرَقَ بطُونَنا !
فقالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : أمَا إنّی لَوِ اسْتَطَعْتُ أنْ اُطْعِمَکُمُ الدُّنیا لَأطعَمْتُکُم ، و لکنْ مَن عاشَ مِنکُم من بَعدی فسَیُغدی علَیهِ بالجِفانِ و یُراحُ علَیهِ بالجِفانِ ، و یَغدو أحَدُکُم فی قَمیصةٍ و یَروحُ فی اُخری ، و تُنَجِّدونَ بُیوتَکُم کما تُنَجَّدُ الکَعبَةُ .
فقامَ رجُلٌ فقالَ : یا رسولَ اللّهِ ، إنّا علی ذلکَ الزَّمانِ بالأشْواقِ ! فمَتی هُو ؟!
قالَ صلی الله علیه و آله : زَمانُکُم هذا خَیرٌ مِن ذلکَ الزّمانِ ، إنَّکُم إنْ مَلَأتُم بطُونَکُم مِن الحَلالِ تُوشِکونَ أنْ تَملؤوها مِن الحَرامِ . (1) (2)
امام کاظم علیه السلام :اهل صفّه میهمان رسول خدا صلی الله علیه و آله بودند. آنها خان و مان خود را رها کرده به مدینه هجرت کرده بودند . پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آنان را که چهل مرد بودند در صفّه مسجد اسکان داد . آن حضرت هر صبح و شام نزد ایشان می رفت و بر آنان سلام می داد . روزی بر صفّه نشینان وارد شد، دید یکی کفش خود را پینه می کند ، دیگری لباسش را وصله می زند و عده ای هم جامه های خود را از شپش پاک می کنند . پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هر روز یک مُدّ (تقریبا یک چارک) خرما به آنها می داد . مردی از میان آنها برخاست و عرض کرد : ای رسول خدا ! خرمایی که به ما می دهی معده های ما را سوزاند! پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : بدانید که اگر می توانستم دنیا را خوراک شما کنم این کار را می کردم اما کسانی از شما که پس از من زنده بمانند صبح و شام غذای سیر خواهند خورد ، هر کدام صبح یک پیراهن خواهید پوشید و شب پیراهنی دیگر و خانه هایتان را ، همانند کعبه ، بر افراشته و آراسته خواهید کرد.
مردی برخاست و گفت : ای رسول خدا ! ما مشتاق چنان روزی هستیم ! کی فرا خواهد رسید؟!
فرمود : این زمان شما بهتر از آن زمان است . شما اگر شکمهای خود را از حلال پر کنید، هیچ بعید نیست که آن را از حرام نیز پر نمایید .
ص :43
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن قَدرَ علی امرأةٍ أو جاریَةٍ حَراما فَتَرکَها مَخافَةَ اللّهِ حَرَّمَ اللّهُ عزّ و جلّ علَیهِ النّارَ ، و آمَنَهُ اللّهُ تَعالی مِن الفَزَعِ الأکْبَرِ ، و أدْخَلَهُ اللّهُالجَنّةَ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :لا یَقْدِرُ رَجُلٌ علی حَرامٍ ثُمَّ یَدَعُهُ ، لَیس بهِ إلاّ مَخافَةُ اللّهِ ، إلاّ أبْدَلَهُ اللّهُ فی عاجِلِ الدُّنیا قَبْلَ الآخِرَةِ ما هُو خَیرٌ لَهُ مِن ذلکَ . (2)
812
ثواب کسی که توانایی ارتکاب حرامی را داشته باشد و آن را انجام ندهد
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس این امکان برایش پیش آید که با زن یا کنیزی به حرام نزدیکی کند اما از ترس خدا دست به این کار نزند، خداوند عزّ و جلّ آتش را بر او حرام گرداند و او را از آن هراس بزرگ ایمن دارد و به بهشتش برد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر مردی بتواند کار حرامی انجام دهد و آن را فقط به خاطر ترس از خدا فرو گذارد خداوند ، پیش از آخرت ، در همین دنیا بهتر از آن را به وی عوض دهد .
ص :44
ص :45
الکتاب :
«وَ مَنْ یَتَوَلَّ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْغَالِبُونَ» . (1)
«رَضِیَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ أُولئِکَ حِزْبُ اللّهِ أَلاَ إِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» . (2)
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن أحَبَّ أنْ یَرکَبَ سَفینَةَ النَّجاةِ ، و یَسْتَمسِکَ بالعُرْوَةِ الوُثْقی ، و یَعْتَصِمَ بحَبلِ اللّهِ المَتینِ ، فلْیُوالِ علِیّا بَعدی ، و لْیُعادِ عَدُوَّهُ ، و لْیَأْتَمَّ بالأئمّةِ الهُداةِ مِن وُلدِهِ ؛ فإنَّهُم خُلَفائی و أوْصیائی ......... حِزبُهُم حِزبی، و حِزبی حِزبُ اللّهِ عزّ و جلّ، و حِزبُ أعْدائهِم حِزبُ الشّیطانِ . (3)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أ یَسُرُّکَ أنْ تَکونَ مِن حِزبِ اللّهِ الغالِبینَ ؟ اتَّقِ اللّهَ سُبحانَهُ و أحْسِنْ فی کُلِّ اُمورِکَ ؛ فإنَّ اللّهَ مَع الّذینَ اتَّقَوا و الّذینَ هُم مُحْسِنونَ . (4)
813
حزب خدا
قرآن :
«هرکه با خدا و پیامبر او و مؤمنان دوستی کند، بداند که حزب خداوند پیروز است» .
«خدا از ایشان خشنود گشت و آنان از خدا خشنود شدند . اینان حزب خدایند. بدانید که حزب خدا رستگار و پیروز است» .
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرکه دوست دارد بر کشتی نجات بنشیند و به دستگیره محکم چنگ زند و به ریسمان ناگسستنی خداوند بیاویزد ، پس از من، با علی دوستی ورزد و با دشمنش دشمنی نماید و از امامان هدایتگر نسل او پیروی کند ؛ زیرا که آنان جانشین و وصی من هستند ......... حزب آنان، حزب من است و حزب من، حزب خداوند عزّ و جلّ است و حزب دشمنان آنان، حزب شیطان است .
امام علی علیه السلام :آیا خوش داری که از حزب پیروز خدا باشی ؟ از خداوند سبحان بترس و در همه کارهایت خوب عمل کن ؛ زیرا که خداوند با تقوا پیشگان و نیکوکاران است .
ص :46
عنه علیه السلام :نَحنُ النُّجَباءُ و أفْراطُنا أفْراطُ الأنْبیاءِ ، حِزبُنا حِزبُ اللّهِ ، و الفِئَةُ الباغِیَةُ حِزبُ الشّیطانِ . (1)
عنه علیه السلام :علَیکُم بالتَّمَسُّکِ بحبلِ اللّهِ و عُرْوَتِهِ ، و کونوا مِن حِزبِ اللّهِ و رسولِهِ ، و الْزَموا عَهدَ اللّهِ و مِیثاقَهُ علَیکُم ؛ فإنَّ الإسلامَ بَدأ غَریبا و سیَعودُ غَریبا . (2)
عنه علیه السلام :طُوبی لِنَفْسٍ أدَّتْ إلی رَبِّها فَرْضَها ......... فی مَعْشَرٍ أسْهَرَ عُیونَهُم خَوفُ مَعادِهِم ، و تَجافَتْ عَن مَضاجِعِهِم جُنوبُهُم، و هَمْهَمَتْ بذِکْرِ ربِّهم شِفاهُهُم ، و تَقَشّعَتْ بطُولِ اسْتِغفارِهِم ذُنوبُهُم ، اُولئکَ حِزبُ اللّهِ، ألاَ إنَّ حِزبَ اللّهِ هُمُ المُفلِحونَ . (3)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :نَحنُ و شیعَتُنا حِزبُ اللّهِ، و حِزبُ اللّهِ هُمُ الغالِبونَ . (4)
عنه علیه السلام_ فی زیارةِ الحُسینِ علیه السلام _: و ثَبِّتْ قُلوبَ شِیعَتِهِم و حِزْبِکَ علی طاعَتِهِم و وِلایَتِهم و نُصْرَتِهِم و مُوالاتِهِم . (5)
امام علی علیه السلام :ماییم آن بزرگان والا تبار ، پرچمهای ما پرچمهای پیامبران است و حزب ما حزب خداست و آن گروه یاغیِ تجاوزگر حزب شیطان اند .
امام علی علیه السلام :به ریسمان خدا و دستگیره او چنگ زنید و از حزب خدا و پیامبر او باشید و عهد و پیمانی را که با خدا بسته اید پاس دارید ؛ که اسلام غریبانه آغاز شد و بزودی غریب خواهد شد .
امام علی علیه السلام :خوشا کسی که وظیفه خود را در برابر پروردگارش ادا کرد ......... آنان که خوف روز رستخیز، شب هنگام، چشمانشان را بیدار نگه داشته و پهلوهایشان را از بستر نرم دور ساخته و لبهایشان به ذکر خداوند می جنبد و از بسیاری استغفار، گناهانشان زدوده شده است ؛ آنان حزب خداوندند و بدانید که حزب خدا همان رستگارانند.
امام صادق علیه السلام :ما و شیعیانمان حزب خداییم و حزب خدا پیروز است .
امام صادق علیه السلام_ در زیارت امام حسین علیه السلام _گفت : [خداوندا] دلهای شیعیان آنان و حزب خودت را در فرمانبرداری از ایشان و یاری دادنشان و دوستیشان استوار گردان .
ص :47
الکتاب :
«اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطَانُ فَأَنْسَاهُمْ ذِکْرَ اللّهِ أُولئِکَ حِزْبُ الشَّیْطَانِ أَلاَ إِنَّ حِزْبَ الشَّیْطَانِ هُمُ الْخَاسِرُونَ» . (1)
«إنَّ الشَّیْطانَ لَکُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوّا إنَّمَا یَدْعُو حِزْبَهُ لِیَکُونُوا مِنْ أَصْحَابِ السَّعِیرِ» . (2)
الحدیث :
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أیُّها النّاسُ ، إنّما بَدْءُ وُقوعِ الفِتَنِ أهْواءٌ تُتَّبَعُ ......... و لَو أنَّ الحَقَّ خَلَصَ لَم یَکُنِ اخْتِلافٌ ، و لکنْ یُؤخَذُ مِن هذا ضِغْثٌ و مِن هذا ضِغْثٌ فیُمْزَجانِ فیَجیئانِ مَعا ، فهُنالِکَ اسْتَحْوَذَ الشّیطانُ علی أوْلیائِه ، و نَجا الّذینَ سَبَقَتْ لَهُم مِن اللّهِ الحُسْنی . (3)
عنه علیه السلام : ......... و لکنَّنی آسی أنْ یَلیَ أمرَ هذهِ الاُمّةِ سُفَهاؤها و فُجّارُها ، فَیتّخِذوا مالَ اللّهِ دُوَلاً ، و عِبادَهُ خَوَلاً ، و الصّالِحینَ حَرْبا ، و الفاسِقینَ حِزْبا . (4)
814
حزب شیطان
قرآن :
«شیطان بر آنان چیره شده است و نام خدا را از یادشان برده است . ایشان حزب شیطانند . آگاه باشید که حزب شیطان زیان کارانند» .
«همانا شیطان دشمن شماست ، پس شما نیز او را دشمن دارید ؛ جز این نیست که او حزب خود را فرا می خواند تا از دوزخیان باشند».
حدیث :
امام علی علیه السلام :ای مردم ! جز این نیست که فتنه ها، به سبب پیروی از خواهشهای نفسانی، آغاز می شود ......... اگر حقّ خالص و یکدست بود اختلافی پیش نمی آمد . اما اندکی از حقّ و مشتی از باطل گرفته و درهم آمیخته می شوند . در این جاست که شیطان بر دوستداران خود چیره می شود ، اما آنان که نیکی (لطف) خداوند پیشاپیش شامل حالشان شده نجات یابند .
امام علی علیه السلام : ......... اما اندوه و تأسف من از این است که بی خردان و نابکاران، کار این امت را به دست گیرند و مال خدا را دست به دست گردانند و بندگان او را، به بندگی خود گیرند و با صالحان بستیزند و تبهکاران را دار و دسته خود کنند .
ص :48
عنه علیه السلام_ من خُطبةٍ لَهُ حِینَ بَلغَهُ خَبرُ الناکِثینَ بَیْعَتَهُ _: ألاَ و إنَّ الشّیطانَ قَد ذَمَّرَ حِزْبَهُ ، و اسْتَجْلَبَ جَلَبَهُ ، لِیَعودَ الجَورُ إلی أوْطانِهِ ، و یَرجِعَ الباطِلُ إلی نِصابِهِ . و اللّهِ ، ما أنْکروا علَیَّ مُنْکَرا ، و لا جَعلوا بَینی و بَینَهُم نَصَفا . (1)
عنه علیه السلام :ألاَ و إنَّ الشَّیطانَ قد جَمعَ حِزْبَهُ ، و اسْتَجْلَبَ خَیْلَهُ و رَجِلَهُ ، و إنَّ مَعی لَبَصیرتی . (2)
عنه علیه السلام_ مِن خُطبةٍ لَهُ یَصِفُ فیها المُنافِقینَ _: فَهُم لُمَةُ الشَّیطانِ ، و حُمَةُ النِّیرانِ ، اُولئکَ حِزبُ الشَّیطانِ ، ألاَ إنَّ حِزبَ الشَّیطانِ هُمُ الخاسِرونَ . (3)
الإمامُ الحسینُ علیه السلام_ مِن خُطبةٍ لَه خَطبَ بها لمّا رأی صُفوفَ أهلِ الکوفةِ بکَربلاءَ کاللّیلِ و السَّیلِ _: فنِعْمَ الرَّبُّ رَبُّنا ، و بِئْسَ العِبادُ أنْتُم : أقْرَرْتُم بالطّاعَةِ ، و آمَنْتُم بالرَّسولِ محمّدٍ صلی الله علیه و آله ثُمَّ أنتُم رَجَعْتُم إلی ذُرِّیَّتِه و عِتْرَتِهِ تُریدونَ قَتْلَهُم ، لَقدِ اسْتَحْوَذَ علَیکُم الشَّیطانُ فأنْساکُمْ ذِکْرَ اللّهِ العَظیمِ . (4) (5)
امام علی علیه السلام_ در قسمتی از خطبه خویش ، پس از شنیدن خبر ناکثین (بیعت شکنان در جنگ جمل) _فرمود : هان ! شیطان حزب خود را برانگیخته و لشکر خویش را فرا خوانده است، تا ستم به جای خود باز آید و باطل به جایگاه نخستش بازگردد ؛ به خدا سوگند، ناروایی نبود که به من نسبت ندهند و میان من و خودشان منصفی را به داوری نگماشتند .
امام علی علیه السلام :هان ! شیطان دار و دسته خود را گرد آورده و نیروهای سواره و پیاده خود را از هر سو فرا خوانده است ، اما من بصیرت خود را دارم .
امام علی علیه السلام_ در قسمتی از خطبه خویش در توصیف منافقان _فرمود : آنان گروه شیطان و شعله آتش جهنم هستند. آنان حزب شیطانند و بدانید که حزب شیطان بازنده و زیان کارند .
امام حسین علیه السلام_ در سخنانی در کربلا وقتی چشمش به سپاهیان کوفه افتاد که سیل آسا به سویش سرازیر شده بودند و از انبوهی ، چون شب تار سیاه می نمودند _: فرمود : چه خوب پروردگاری است پروردگار ما و چه بد بندگانی هستید شما ؛ به فرمانبری از خدا اعتراف کردید و به پیامبر، محمّد، ایمان آوردید و اینک کمر به قتل فرزندان و عترت او بسته اید . هر آینه شیطان بر شما چیره شده و یاد خدای بزرگ را از ذهن شما برده است .
ص :49
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الحَزْم کِیاسَةٌ . (1)
عنه علیه السلام :الحَزمُ صِناعَةٌ ، ثَمَرةُ الحَزمِ السَّلامَةُ ، مَن لَم یُقَدِّمْهُ الحَزمُ أخَّرَهُ العَجْزُ . (2)
عنه علیه السلام :مَن أخَذَ بالحَزمِ اسْتَظْهَرَ ، مَن أضاعَ الحَزمَ تَهوَّرَ . (3)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :الحَزمُ مِشْکاةُ الظَّنِّ . (4)
الإمامُ الهادیُّ علیه السلام :اُذْکُرْ حَسَراتِ التَّفریطِ تَأخُذْ بقَدیمِ الحَزمِ . (5)
816
دور اندیشی
امام علی علیه السلام :دور اندیشی، زیرکی است .
امام علی علیه السلام :دور اندیشی یک هنر است ، ثمره دور اندیشی سالم ماندن [از آسیبها ]است ، کسی که دور اندیشی او را پیش نبرد ، ناتوانی او را عقب اندازد.
امام علی علیه السلام :آن که دور اندیش باشد، احتیاط کند و آن که دور اندیشی را رها کند بی باک شود .
امام صادق علیه السلام :دور اندیشی، چراغدان گمانه زنی است .
امام هادی علیه السلام :افسوسهای ناشی از کوتاهی کردن را به یاد آر، دور اندیشی دیرین را فرا چنگ می داری .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن تَورَّطَ فی الاُمورِ بغَیرِ نَظَرٍ فی العَواقِبِ فَقد تَعرَّضَ للنَّوائبِ . (6)
817
عاقبت اندیشی
امام علی علیه السلام :هر کس بدون عاقبت اندیشی در کارها دست به کاری زند، خود را گرفتار سختیها و مصائب کند .
ص :52
عنه علیه السلام :مَن تَورَّطَ فی الاُمورِ غَیرَ ناظِرٍ فی العَواقِبِ فَقد تَعرَّضَ لمَدْرَجاتِ النَّوائبِ . (1)
عنه علیه السلام :التَّدْبیرُ قَبلَ العَملِ یُؤْمِنُکَ مِن النَّدَمِ . (2)
عنه علیه السلام :مَن نَظرَ فی العَواقِبِ سَلِمَ مِن النَّوائبِ ، مَن فَکَّر فی العَواقبِ أمِنَ المَعاطِبَ . (3)
عنه علیه السلام :إذا لَوّحْتَ الفِکْرَ فی أفْعالِکَ ، حَسُنَتْ عَواقِبُکَ فی کُلِّ أمْرٍ . (4)
عنه علیه السلام :رَوِّ قَبلَ الفِعْلِ ، کَی لا تُعابَ بما تَفْعَلُ . (5)
عنه علیه السلام :أعْقَلُ النّاسِ أنْظَرُهُم فی العَواقِبِ . (6)
بحار الأنوار :فیما أوصی بهِ آدمُ ابنَه شِیثَ علیهما السلام: إذا عَزَمْتُم علی أمرٍ فانْظُروا إلی عَواقِبِهِ ، فإنّی لَو نَظَرْتُ فی عاقِبَةِ أمْری لَم یُصِبْنی ما أصابنَی . (7)
امام علی علیه السلام :هر کس دست به کاری زند، بی آن که در عواقب آن بیندیشد ، خود را در معرض انواع گرفتاریها اندازد.
امام علی علیه السلام :اندیشیدن پیش از کار، تو را از پشیمانی ایمن می دارد .
امام علی علیه السلام :هرکه در عواقب امور بنگرد، از گرفتاریها در سلامت ماند ؛ هرکه در عواقب امور بیندیشد، از مهلکه ها در امان ماند .
امام علی علیه السلام :هرگاه در کارهایت بیندیشی ، در هر کاری، نیک فرجام شوی .
امام علی علیه السلام :پیش از کار بیندیش، تا به سبب کاری که می کنی سرزنش نشوی .
امام علی علیه السلام :خردمندترین مردم، عاقبت اندیش ترین آنهاست .
بحار الأنوار :در سفارشهای آدم علیه السلام به فرزندش شیث علیه السلام آمده است: هرگاه عزم کاری کردید در عاقبت آن بیندیشید ؛ زیرا که من اگر در عاقبت کار خود می اندیشیدم، آنچه به سرم آمد، نمی آمد.
ص :53
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنَّ رجُلاً أتی رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله فقالَ : یا رسولَ اللّهِ ، أوْصِنی . فقالَ لَهُ: فهَل أنتَ مُسْتَوْصٍ إنْ أوْصَیْتُکَ ؟ حتّی قالَ ذلکَ ثَلاثا، فی کُلِّها یقولُ الرّجُلُ : نَعَم یا رسولَ اللّهِ. فقالَ لَهُ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : فإنّی اُوصیکَ إذا أنتَ هَمَمْتَ بأمْرٍ فتَدبَّرْ عاقِبَتَهُ ، فإنْ یَکُنْ رُشْدا فأمْضِهِ ، و إنْ یَکُنْ غَیّا فانْتَهِ عَنهُ . (1)
عنه علیه السلام :النَّظَرُ فی العَواقِبِ تَلْقیحُ القُلوبِ. (2)
الإمامُ الجوادُ علیه السلام :مَن لَم یَعْرِفِ المَوارِدَ أعْیَتْهُ المَصادِرُ . (3)
امام صادق علیه السلام :مردی خدمت پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: ای رسول خدا! به من سفارشی کن ؛ پیامبر فرمود : اگر به تو سفارشی کنم به آن عمل می کنی ؟ پیامبر سه بار این سخن را فرمود و آن مرد هر سه بار جواب داد : آری ، ای رسول خدا . پس رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود : به تو سفارش می کنم که هرگاه خواستی کاری کنی، در عاقبت آن بیندیش ؛ اگر کار درستی بود، آن را انجام ده و اگر نادرست و گمراه کننده بود از آن خودداری کن .
امام صادق علیه السلام :عاقبت اندیشی بارور کننده دلهاست .
امام جواد علیه السلام :هر کس نداند کاری را از کجا آغاز کند، از به سرانجام رساندن آن درماند.
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :رَوِّ تَحْزِمْ ، فإذا اسْتَوْضَحْتَ فاجْزِمْ . (4)
عنه علیه السلام :اعْلَمْ أنّ مِن الحَزمِ العَزْمَ . (5)
عنه علیه السلام :الظَّفَرُ بالحَزْمِ و الجَزْمِ . (6)
عنه علیه السلام :مِن الحَزمِ صِحَّةُ العَزْمِ ، مِن الحَزْمِ قُوّةُ العَزْمِ . (7)
818
دور اندیشی و تصمیم گیری
امام علی علیه السلام :فکر کن، تا دور اندیش شوی و چون همه جوانب کار برایت روشن شد، آن گاه تصمیم قطعی بگیر .
امام علی علیه السلام :بدان که تصمیم و اراده از دور اندیشی است .
امام علی علیه السلام :پیروزی، با دور اندیشی و اراده پایدار به دست می آید .
امام علی علیه السلام :تصمیم درست، از دور اندیشی است ؛ تصمیم استوار، از دور اندیشی است .
ص :54
عنه علیه السلام :مَن قَلَّ حَزمُهُ ضَعُفَ عَزمُهُ . (1)
عنه علیه السلام :مَن أظْهَرَ عَزْمَهُ بَطَلَ حَزْمُهُ . (2)
عنه علیه السلام :لا خَیرَ فی عَزمٍ بلا حَزمٍ . (3)
امام علی علیه السلام :هر که دور اندیشی اش کم باشد، تصمیم و عزمش سست است .
امام علی علیه السلام :هر که تصمیم خود را آشکار سازد، دور اندیشی اش باطل و بی اثر گردد .
امام علی علیه السلام :در تصمیمی که با دور اندیشی همراه نباشد خیری نیست .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الحَزمُ حِفْظُ ما کُلِّفْتَ ، و تَرْکُ ما کُفِیتَ . (4)
عنه علیه السلام :الحَزمُ حِفظُ التّجرِبةِ . (5)
عنه علیه السلام :الحَزمُ النَّظَرُ فی العَواقِبِ ، و مُشاوَرَةُ ذَوی العُقولِ . (6)
عنه علیه السلام :إنَّما الحَزمُ طاعَةُ اللّهِ و مَعْصیَةُ النَّفْسِ . (7)
عنه علیه السلام :أصْلُ الحَزمِ الوُقوفُ عِندَ الشُّبْهَةِ . (8)
عنه علیه السلام :الظَّفَرُ بالحَزمِ ، و الحَزمُ بإجالَةِ الرَّأْیِ ، و الرَّأْیُ بتَحْصینِ الأسْرارِ . (9)
819
تفسیر دور اندیشی
امام علی علیه السلام :دور اندیشی این است که به آنچه مکلّف شده ای مواظبت کنی و آنچه را از دوش تو برداشته شده است وا گذاری .
امام علی علیه السلام :دور اندیشی، نگهداری تجربه است .
امام علی علیه السلام :دور اندیشی، عاقبت نگری است و رایزنی با خردمندان .
امام علی علیه السلام :دور اندیشی، فرمان بردن از خداست و نافرمانی کردن نفس .
امام علی علیه السلام :ریشه دور اندیشی باز ایستادن در هنگام شبهه است .
امام علی علیه السلام :پیروزی با دور اندیشی به دست آید و دور اندیشی با به کار انداختن اندیشه و اندیشه با راز داری .
ص :55
عنه علیه السلام :إنَّ مِن الحَزمِ أنْ تَتَّقوا اللّهَ ، و إنَّ مِن العِصْمَةِ ألاّ تَغْتَرّوا باللّهِ . (1)
الإمامُ الحسنُ علیه السلام_ لَمّا سألَهُ أبوهُ : ما الحَزمُ ؟ _: أنْ تَنْتَظِرَ فُرْصَتَکَ ، و تُعاجِلَ ما أمْکَنَکَ . (2)
عنه علیه السلام :الاحْتِراسُ مِن النّاسِ بسُوءِ الظَّنِّ هُو الحَزمُ . (3)
الإمامُ الباقرُ علیه السلام :قیلَ لرسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله : ما الحَزمُ ؟ قالَ : مُشاوَرَةُ ذَوی الرّأیِ و اتِّباعُهُم . (4)
الإمامُ العسکریُّ علیه السلام :إنّ ......... للحَزمِ مِقْدارا ، فإنْ زادَ علَیهِ فهُو جُبْنٌ . (5)
امام علی علیه السلام :از دور اندیشی است که از خدا تقوی داشته باشید و از جمله مصونیت از گناه آن است که به خدا غرّه نشوید.
امام حسن علیه السلام_ در پاسخ به پدر بزرگوارش که پرسید: دور اندیشی چیست؟ _فرمود : این که منتظر رسیدن فرصت خود باشی و چون فرصت دست داد، بشتابی .
امام حسن علیه السلام :با بدبینی خود را از مردم حفظ کردن، همان دور اندیشی و احتیاط است .
امام باقر علیه السلام :به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله عرض شد : دوراندیشی چیست ؟ فرمود : مشورت کردن با صاحب نظران و پیروی کردن از نظر آنها .
امام عسکری علیه السلام :همانا ......... دور اندیشی و احتیاط اندازه ای دارد که اگر از آن فراتر رود، بزدلی است .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الحازِمُ مَن لَم یَشْغَلْهُ غُرورُ دُنْیاهُ عنِ العَمَلِ لاُخْراهُ . (6)
عنه علیه السلام :الحازِمُ مَن تَخیَّرَ لخُلَّتِهِ ؛ فإنَّ المَرْءَ یُوزَنُ بخَلیلِهِ . (7)
820
دور اندیش
امام علی علیه السلام :دور اندیش کسی است که فریبندگی دنیا او را از کار برای آخرتش باز ندارد .
امام علی علیه السلام :دور اندیش کسی است که دوست خوب برگزیند ؛ زیرا آدمی به دوست خود سنجیده می شود .
ص :56
عنه علیه السلام :الحازِمُ لا یَسْتَبِدُّ برَأیهِ . (1)
عنه علیه السلام :الحازِمُ مَن حَنَّکَتْهُ التَّجارِبُ ، و هَذَّبَتْهُ النَّوائبُ . (2)
عنه علیه السلام :إنَّ الحازِمَ مَن شَغَلَ نَفْسَه بجِهادِ نَفْسِهِ فأصْلَحَها ، و حَبَسها عَن أهْوِیَتِها و لَذّاتِها فمَلَکَها . (3)
عنه علیه السلام :إنَّما الحازِمُ منَ کانَ بنَفْسِهِ کُلُّ شُغْلِهِ ، و لدِینهِ کُلُّ هَمِّهِ ، و لآخِرَتهِ کُلُّ جِدِّهِ . (4)
عنه علیه السلام :للحازِمِ فی کُلِّ فِعلٍ فَضْلٌ . (5)
عنه علیه السلام :للحازِم مِن عَقلِهِ عَن کُلِّ دَنیّةٍ زاجِرٌ . (6)
عنه علیه السلام :لا یَصبِرُ علی الحَقِّ إلاّ الحازِمُ الأریبُ . (7)
عنه علیه السلام :لا یَدْهَشُ عِند البَلاءِ الحازِمُ . (8)
عنه علیه السلام :الحازِمُ مَن کَفَّ أذاهُ . (9)
عنه علیه السلام :الحازِمُ منِ اطَّرَحَ المُؤَنَ و الکُلَفَ . (10)
امام علی علیه السلام :دور اندیش، خود رأی نیست .
امام علی علیه السلام :دور اندیش کسی است که تجربه ها او را آبدیده و دشواریهای زمانه وی را وارسته کرده باشد .
امام علی علیه السلام :دور اندیش کسی است که خود را به جهاد با نفسش مشغول دارد و آن را اصلاح گرداند و نفس را از خواهشها و لذّتهایش باز بدارد و زمام آن را در اختیار گیرد .
امام علی علیه السلام :دور اندیش کسی است که همواره سرگرم جهاد با نفس خویش باشد و همه همّتش صرف دینش شود و همه تلاشش برای آخرتش باشد .
امام علی علیه السلام :برای دور اندیش در هر کار فضیلت و افتخاری است .
امام علی علیه السلام :خرد دور اندیش او را از هر گونه پستی باز می دارد .
امام علی علیه السلام :در راه حقّ، کسی جز دور اندیشِ خردمند، پایداری نورزد .
امام علی علیه السلام :دور اندیش، در گرفتاریها سرگردان نمی شود .
امام علی علیه السلام :دور اندیش کسی است که آزار نرساند .
امام علی علیه السلام :دور اندیش کسی است که بارهای گران و رنج آور را از خود دور کند.
ص :57
عنه علیه السلام :الحازِمُ مَن داری زَمانَهُ . (1)
عنه علیه السلام :الحازِمُ مَن تَرکَ الدُّنیا للآخِرَةِ . (2)
عنه علیه السلام :الحازِمُ مَن تَجَنّبَ التّبذیرَ و عافَ السَّرَفَ . (3)
عنه علیه السلام :الحازِمُ مَن لا یَشْغَلُهُ النِّعْمَةُ عنِ العَملِ للعاقِبَةِ . (4)
عنه علیه السلام :الحازِمُ مَن شَکرَ النِّعْمَةَ مُقْبِلَةً ، و صَبَرَ عَنها و سَلاها مُوَلِّیةً مُدْبِرةً . (5)
عنه علیه السلام :الحازِمُ مَن یُؤَخِّرُ العُقوبَةَ فی سُلطانِ الغَضَبِ ، و یُعَجِّلُ مُکافَأةَ الإحْسانِ اغْتِناما لفُرْصَةِ الإمْکانِ . (6)
عنه علیه السلام :الحازِمُ مَن جادَ بما فی یَدِهِ ، و لَم یُؤَخِّرْ عَملَ یَومِهِ إلی غَدِهِ . (7)
امام علی علیه السلام :دور اندیش کسی است که با روزگار خود مدارا کند .
امام علی علیه السلام :دور اندیش کسی است که دنیا را از بهر آخرت رها کند .
امام علی علیه السلام :دور اندیش کسی است که از اسراف و تبذیر دوری کند .
امام علی علیه السلام :دور اندیش کسی است که برخورداری از نعمت و ثروت او را از کار برای آخرت باز ندارد .
امام علی علیه السلام :دور اندیش کسی است که چون نعمتی به او رو کند، شکرش را به جای آورد و هرگاه نعمتی از او روی گرداند و بازگردد، شکیبایی ورزد و در فکر و خیال آن نباشد.
امام علی علیه السلام :دور اندیش کسی است که در هنگام بر افروخته شدن آتش خشم، کیفر دادن را به تأخیر اندازد و به محض دست دادن فرصت ممکن، برای جبران کردن احسان بشتابد .
امام علی علیه السلام :دور اندیش کسی است که آنچه در دست دارد ببخشد و کار امروزش را به فردا نیفکند .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أحْزَمُ النّاسِ أکْظَمُهُمْ للغَیْظِ . (8)
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ أکْیَسَکُم أکْثَرُکُم ذِکْرا للمَوتِ ، و إنَّ أحْزَمَکُم أحْسَنُکُمُ اسْتِعْدادا لَهُ . (9)
821
دور اندیش ترین مردم
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دور اندیش ترین مردم کسی است که بیش از هر کس بر خشم خویش چیره آید .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :زیرکترین شما کسی است که بیشتر از دیگران به یاد مرگ باشد، و دور اندیش ترین شما آماده ترینتان برای آن است .
ص :58
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أحْزَمُکُم أزْهَدُکُم . (1)
عنه علیه السلام :أحْزَمُ النّاسِ مَنِ اسْتَهانَ بأمرِ دُنیاهُ . (2)
عنه علیه السلام :أحْزَمُ النّاسِ مَن تَوهَّمَ العَجْزَ لفَرْطِ اسْتِظْهارِهِ . (3)
عنه علیه السلام :أحْزَمُ النّاسِ مَن کانَ الصّبرُ و النَّظَرُ فی العواقِبِ شِعارَهُ و دِثارَهُ . (4)
عنه علیه السلام :أحْزَمُ النّاسِ رَأیا مَن أنْجَزَ وَعْدَهُ ، و لَم یُؤَخِّرْ عَملَ یَومِهِ لغَدِهِ . (5)
عنه علیه السلام :کَمالُ الحَزمِ اسْتِصْلاحُ الأضْدادِ و مدُاجاةُ الأعْداءِ . (6)
عنه علیه السلام :غایَةُ الحَزمِ الاسْتِظْهارُ . (7)
عنه علیه السلام :أفْضلُ الحَزمِ الاسْتِظْهارُ . (8)
عنه علیه السلام :مِن أفْضَلِ الحَزمِ الصّبرُ علی النَّوائبِ . (9)
امام علی علیه السلام :دور اندیش ترین شما، زاهدترین شماست .
امام علی علیه السلام :دور اندیش ترین مردم کسی است که کار دنیای خود را به چیزی نگیرد .
امام علی علیه السلام :دور اندیش ترین مردم کسی است که از کثرت یار گیری، خود را ناتوان پندارد .
امام علی علیه السلام :دور اندیش ترین مردمان کسی است که شکیبایی و عاقبت اندیشی، جامه زیرین و زبرین او باشد .
امام علی علیه السلام :دور اندیش ترین مردم کسی است که به وعده خود عمل کند و کار امروزش را به فردا نیفکند .
امام علی علیه السلام :صلح جویی با مخالفان و مدارا با دشمنان، کمال دور اندیشی است .
امام علی علیه السلام :یار گرفتن، نهایت دوراندیشی است .
امام علی علیه السلام :یار گرفتن، برترین دوراندیشی است.
امام علی علیه السلام :شکیبایی در برابر دشواریها از برترین دور اندیشیهاست .
ص :59
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الطُّمَأنینَةُ قَبلَ الخُبْرَةِ خِلافُ الحَزمِ . (1)
عنه علیه السلام :آفَةُ الحَزمِ فَوتُ الأمرِ . (2)
عنه علیه السلام :بإصابَةِ الرّأیِ یَقْوی الحَزمُ . (3)
عنه علیه السلام :مَن یُجَرِّبْ یَزْدَدْ حَزما . (4)
عنه علیه السلام :طاعَةُ دَواعی الشُّرورِ تُفْسِدُ عَواقِبَ الاُمورِ . (5)
الإمامُ الرِّضا علیه السلام :مَنِ اسْتَحْزَمَ و لَم یَحْذَرْ فقدِ اسْتَهْزأ بنَفسِهِ . (6)
822
گوناگون
امام علی علیه السلام :اعتماد کردن پیش از آزمودن، خلاف دور اندیشی است .
امام علی علیه السلام :آفت دور اندیشی، از دست دادن کار [و فرصت ]است .
امام علی علیه السلام :با درست اندیشی دور اندیشی قوّت می گیرد .
امام علی علیه السلام :آن که تجربه کند، دور اندیش تر شود .
امام علی علیه السلام :پیروی از انگیزه های زشت کاری فرجام کارها را تباه می کند .
امام رضا علیه السلام :کسی که بخواهد دور اندیشی کند، اما محتاط و برحذر نباشد خود را مسخره کرده است .
ص :60
عیسی علیه السلام :مَن کَثُرَ هَمّهُ سَقُمَ بَدنُه . (1)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الهَمُّ نِصفُ الهَرَمِ . (2)
عنه علیه السلام :الهمُّ یُذیبُ الجَسَدَ . (3)
عنه علیه السلام :الهمُّ أحدُ الهَرَمَینِ . (4)
عنه علیه السلام :الهمُّ یُنحِلُ البَدنَ . (5)
عنه علیه السلام :الحُزنُ یَهْدِمُ الجَسَدَ . (6)
عنه علیه السلام :الغَمُّ مَرَضُ النَّفْسِ . (7)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :الأحْزانُ أسْقامُ القُلوبِ، کما أنَّ الأمْراضَ أسْقامُ الأبْدانِ . (8)
823
اندوه
مسیح علیه السلام :آن که اندوه بسیار خورد، تنی بیمار داشته باشد .
امام علی علیه السلام :اندوه، نیمی از پیری است.
امام علی علیه السلام :غصّه و اندوه، بدن را آب می کند .
امام علی علیه السلام :اندوه، یکی از دو [عامل ]پیری است .
امام علی علیه السلام :غصّه و اندوه، بدن را نحیف و رنجور می سازد .
امام علی علیه السلام :اندوه، بدن را متلاشی می کند .
امام علی علیه السلام :اندوه، بیماری روان است .
امام صادق علیه السلام :اندوهها، نا خوشی های دلند؛ همچنان که بیماریها نا خوشیهای تن .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن نَظرَ إلی ما فی أیْدی النّاسِ طالَ حُزنُهُ ، و دامَ أسَفُهُ . (9)
824
عوامل اندوه زا
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که چشمش به دست مردم باشد، اندوهش دراز و افسوسش پایدار شود .
ص :62
عنه صلی الله علیه و آله :رُبَّ شَهْوةِ ساعةٍ تُورِثُ حُزنا طویلاً . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :أنا زَعیمٌ بثَلاثٍ لِمَن أکَبَّ علی الدُّنیا : بفَقرٍ لا غَناءَ لَهُ ، و بشُغْلٍ لا فَراغَ لَهُ ، و بهَمٍّ و حُزنٍ لا انْقِطاعَ لَهُ . (2)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن غَضِبَ علی مَن لا یقدِرُ أنْ یَضُرَّهُ ، طالَ حُزْنُهُ و عَذّبَ نَفْسَهُ . (3)
عنه علیه السلام :ما رأیتُ ظالِما أشْبَهَ بمظلومٍ من الحاسِدِ ؟ نَفَسٌ دائمٌ ، و قَلبٌ هائمٌ ، و حُزنٌ لازِمٌ . (4)
عنه علیه السلام :مَن قَصَّر فی العملِ ابْتُلی بالهَمِّ . (5)
عنه علیه السلام :إیّاکَ و الجَزَعَ ؛ فإنَّهُ یَقْطَعُ الأملَ ، و یُضعِفُ العَملَ ، و یُورِثُ الهَمَّ . (6)
عنه علیه السلام :مَنِ اسْتَشْعَرَ شَعَفَها (7) مَلأتْ قَلبَهُ أشْجانا ، لَهُنّ رَقْصٌ علی سُوَیْداءِ قَلبهِ کرَقیصِ الزُّبدَةِ علی أعْراضِ المَدْرَجَةِ ، هَمٌّ یُحزِنُهُ (8) و هَمٌّ یَشْغَلُهُ ، کذلکَ حتّی یُؤخَذَ بکَظْمِهِ . (9)
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بسا لذتی که دمی بپاید اما اندوهی دراز بر جای گذارد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که به دنیا بچسبد، من سه چیز را برای او قطعی می دانم : فقری که هیچ گاه به بی نیازی نینجامد ، مشغولیتی که هرگز از آن خلاصی ندارد و غم و اندوهی که برایش پایانی نیست .
امام علی علیه السلام :هر که بر کسی خشم گیرد که توان آسیب رساندن به او را ندارد، اندوهش دراز گردد و خود را عذاب دهد.
امام علی علیه السلام :ستمگری ندیدم که به ستمدیده ماننده تر باشد مگر حسود ؟ او جانی خسته دارد و دلی سرگشته و اندوهی پیوسته .
امام علی علیه السلام :هر که در عمل کوتاهی کند، به اندوه گرفتار آید .
امام علی علیه السلام :از بیتابی کردن بپرهیز ؛ که آن امید را قطع می کند و عمل را ضعیف می گرداند و اندوه می آورد .
امام علی علیه السلام :آن که جامه شیفتگی به دنیا را بر تن کند، دلش پر از غمهایی شود که بر میانه دلش برقصند، همچون رقصیدن کف و خاشاک سیلاب، هنگام گذر از پیچ و خم درّه ها . خواهشی [دنیوی ]اندوهگینش می کند و خواهشی دیگر سرگرمش می سازد و چنین است تا سر انجام راه نَفَسش می گیرد [و می میرد].
ص :63
الإمامُ الباقرُ علیه السلام :دَخلَ محمّدٌ بنُ مسلمٍ بنِ شِهابٍ الزُّهریُّ علی علیِّ بنِ الحسینِ علیهما السلام و هُو کئیبٌ حَزینٌ ، فقالَ لَهُ زینُ العابدینَ علیه السلام : ما بالُکَ مَغموما ؟ قالَ : غُمومٌ و هُمومٌ تَتَوالی علَیَّ ؛ لِما امتُحِنْتُ بهِ مِن جِهَةِ حُسّادِ نِعمَتی ، و الطّامِعینَ فِیَّ ، و مِمَّنْ أرْجوهُ و مِمَّنْ أحْسَنْتُ إلَیهِ فیُخْلِفُ ظَنّی ، فقالَ لَهُ علیُّ بنُ الحسینِ علیهما السلام : احْفَظْ علَیکَ لِسانَکَ تَمْلِکْ بهِ إخْوانَکَ . (1)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :الرَّغْبةُ فی الدّنیا تُورِثُ الغَمَّ و الحُزنَ، و الزُّهدُ فی الدُّنیا راحةُ القَلبِ و البَدَنِ . (2)
عنه علیه السلام :لَمّا نَزلَتْ هذهِ الآیةُ : «لا تَمُدّنَّ عَیْنَیْکَ إلی مَا مَتَّعْنا بِهِ أزْواجَا مِنْهُمْ و لا تَحْزَنْ عَلَیهِمْ و اخْفِضْ جَناحَکَ للمُؤمِنینَ» (3) قالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : مَن لَم یَتَعزَّ بعَزاءِ اللّهِ تَقَطّعتْ نَفسُهُ علی الدُّنیا حَسَراتٍ ، و مَن رمی ببَصَرِهِ إلی ما فی یَدِ غَیرهِ کَثُرَ هَمُّهُ و لَم یَشْفِ غَیْظَهُ . (4) (5)
امام باقر علیه السلام :محمّد بن مسلم بن شهاب زهری، با حالی افسرده و غمگین خدمت علی بن الحسین علیهما السلام آمد. امام زین العابدین علیه السلام به او فرمود : چرا غمگینی؟ عرض کرد : غمها و اندوهها، پیاپی بر من وارد می شوند ؛ زیرا از آنان که به نعمتهای من حسادت می ورزند و چشم طمع به مال من دوخته اند و کسانی که به آنان امید دارم و نومیدم می سازند و کسانی که به آنان خوبی می کنم و با من بدی می کنند، رنج می برم . علی بن الحسین علیه السلام به او فرمود : زبانت را نگه دار، تا برادرانت را از دست ندهی .
امام صادق علیه السلام :دنیا خواهی، غم و اندوه می آورد و پشت کردن به دنیا مایه آسایش جان و تن است .
امام صادق علیه السلام :وقتی این آیه نازل شد : «اگر بعضی از مردان و زنانشان را به چیزی بهره ور ساخته ایم، تو بدان چشم مدوز و غم آن را مخور و در برابر مؤمنان فروتن باش» پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که به دلداری دادن خدا آرام نگیرد جانش بر دنیا حسرتها خورد و هر که چشمش به داراییهای دیگران باشد ، اندوهش بسیار شود و ناراحتیش بهبود نیابد .
ص :64
1 _ ولایة اللّه
الکتاب :
«أَلاَ إِنَّ أَوْلِیَاءَ اللّهِ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ». (1)
2 _ حسن الیقین
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اطْرَحْ عَنکَ وارِداتِ الهمُومِ (الاُمورِ) ، بعَزائمِ الصّبرِ و حُسنِ الیَقینِ . (2)
عنه علیه السلام :نِعْمَ طارِدُ الهُمومِ الیَقینُ . (3)
3 _ الاتّکال علی القدر
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :نِعْمَ الطّاردُ للهَمِّ الاتِّکالُ علی القَدَرِ . (4)
الإمامُ الحسینُ علیه السلام :وُجِدَ لَوحٌ تَحتَ حائطِ مَدینةٍ مِن المَدائنِ ، فیه مَکتوبٌ : أنا اللّهُ لا إلهَ إلاّ أنا ، و محمّدٌ نَبِیّی ، و عَجِبْتُ لِمَنْ أیْقَنَ بالمَوتِ کیفَ یَفْرَحُ ؟! و عَجِبْتُ لِمَن أیْقَنَ بالقَدَرِ کیفَ یَحْزَنُ ؟! (5)
825
درمان اندوه
1 _ دوستی خدا
قرآن :
«بدانید که دوستان خدا را هراسی نیست و اندوهگین نمی شوند».
2 _ یقین نیکو
امام علی علیه السلام :اندوههای [دل ]خویش را با صبر استوار و یقینِ نیکو بزدای .
امام علی علیه السلام :چه نیکو غم زدایی است، یقین .
3 _ تکیه بر تقدیر
امام علی علیه السلام :خوب غم زداینده ای است توکل کردن بر تقدیر [الهی] .
امام حسین علیه السلام :زیر دیوار یکی از شهرها، لوحی پیدا شد که در آن نوشته بود : من خدا هستم و جز من، خدایی نیست و محمّد پیامبر من است . در شگفتم از کسی که به مرگ یقین دارد، چگونه شادی می کند؟! و در شگفتم از کسی که به تقدیر یقین دارد، چگونه غم می خورد؟!
ص :65
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنْ کانَ کُلُّ شیءٍ بقَضاءٍ و قَدَرٍ ، فالحُزْنُ لِما ذا ؟! (1)
4 _ الرضا بالقضاء
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّ اللّهَ _ بحُکْمِهِ و فَضْلِه _ جَعلَ الرَّوحَ و الفَرحَ فی الیقینِ و الرِّضا ، و جَعلَ الهَمَّ و الحُزنَ فی الشَّکِّ و السُّخْطِ . (2)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن أصْبَحَ علی الدُّنیا حَزینا أصْبَحَ علی اللّهِ ساخِطا . (3)
عنه علیه السلام :إنَّ اللّهَ _ بعَدْلِه و حِکْمَتِهِ و عِلْمِهِ _ جَعلَ الرَّوحَ و الفَرَحَ فی الیَقینِ و الرِّضا عنِ اللّهِ ، و جَعلَ الهَمَّ و الحُزْنَ فی الشَّکِّ و السُّخْطِ ، فارْضوا عنِ اللّهِ و سَلِّموا لأمْرِهِ . (4)
الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :مَنِ اغْتَمَّ کانَ للغَمِّ أهْلاً ، فیَنبغی للمؤمنِ أنْ یکونَ باللّهِ و بما صَنعَ راضِیا . (5)
امام صادق علیه السلام :اگر همه چیز به قضا و قدر است پس اندوه خوردن چرا ؟!
4 _ خشنودی به قضاء الهی
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند _ از روی حکمت و لطف خویش _ آسایش و شادمانی را در یقین و خرسندی قرار داد و غم و اندوه را در شک و نا خرسندی [از خدا] .
امام صادق علیه السلام :هر که برای دنیا غمگین شود، از پروردگار خویش ناخشنود است.
امام صادق علیه السلام :خداوند _ از روی عدالت و حکمت و علم خود _ آسایش و شادمانی را در یقین و رضایت از خدا قرار داد و غم و اندوه را در شکّ و نارضایتی [از او] ؛ پس، از خدا راضی باشید و در برابر فرمان او گردن نهید .
امام کاظم علیه السلام :آن که غم خورد، شایسته غم و اندوه است ؛ پس مؤمن باید به خدا و آنچه او می کند، خرسند باشد .
ص :66
5 _ معرفة الدنیا و التدبیر فی مواجهتها
الکتاب :
لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلَی ما فاتَکُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ وَ اللّهُ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ». (1)
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أیُّها النّاسُ ، هذهِ دارُ تَرَحٍ لا دارُ فَرَحٍ ، و دارُ الْتِواءٍ لا دارُ اسْتِواءٍ ، فمَن عَرَفها لَم یَفْرَحْ لِرَجاءٍ ، و لَم یَحْزَنْ لِشَقاءٍ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :الدُّنیا دُوَلٌ ، فما کانَ لَکَ مِنها أتاک علی ضَعْفِکَ ، و ما کانَ علَیکَ لَم تَدْفَعْهُ بقُوّتِکَ ، و مَنِ انْقَطَعَ رَجاؤهُ مِمّا فاتَ اسْتَراحَ بَدَنُهُ ، و مَن رَضِیَ بِما رَزقَهُ اللّهُ قَرَّتْ عَیْنُهُ . (3)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الشَّیْءُ شَیْئانِ : شَیءٌ قَصُرَ عَنّی لَم اُرزَقْهُ فیما مَضی و لا أرْجوهُ فیما بَقِیَ ، و شَیءٌ لا أنالُهُ دُون وَقْتِهِ و لَوِ اسْتَعَنْتُ علَیهِ بقُوّةِ أهلِ السَّماواتِ و الأرضِ ، فما أعْجَبَ أمرَ هذا الإنسانِ : یَسُرُّهُ دَرْکُ ما لَم یَکُن لِیَفوتَهُ ، و یَسوؤهُ فَوتُ ما لَم یَکُنْ لِیُدْرِکَهُ . و لَو أنَّهُ فَکّرَ لأبْصَرَ ، و لَعَلِمَ أنَّهُ مُدَبَّرٌ ، و اقْتَصَرَ علی ما تَیَسّرَ، و لَم یَتَعرّضْ لِما تَعَسّرَ ، و اسْتَراحَ قَلبُهُ مِمّا اسْتَوْعَرَ ، فبِأیِّ هذَینِ اُفْنی عُمْری ؟! (4)
5 _ شناخت دنیا و تدبیر هنگام روبرو شدن با آن
قرآن :
«تا بر آنچه از دست داده اید اندوه مخورید و برای آنچه به شما داده است شاد مشوید . خداوند هیچ متکبر فخر فروشی را دوست ندارد» .
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای مردم ! دنیا سرای غم است نه سرای شادی ، سرای دشواری است نه سرای آسودگی. پس ، هر که آن را شناخت با امیدی شاد نشد و با سختی و عسرتی اندوهگین نگشت .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دنیا دست به دست شدنی است . آنچه از دنیا نصیب تو باشد اگر ناتوان هم باشی، به تو می رسد و آنچه به زیان تو باشد، به زور نمی توانی آن را از خود دور کنی . هر کسی از آنچه از دستش رفته امید برکَنَد، تنش آسوده باشد، و هرکه به آنچه خداوند روزیش کرده خرسند گردد، شادمان باشد .
امام علی علیه السلام :چیزها بر دو گونه اند: یا چیزی بوده که در گذشته روزی من نشده، و در آینده نیز امیدی به رسیدن آن ندارم و یا چیزی است که تا زمانش نرسد، من به آن نخواهم رسید، هرچند برای رسیدن به آن از نیروی اهل آسمانها و زمین مدد جویم . چه شگفت آور است کار این انسان ؛ از رسیدن به چیزی که حتماً به او می رسید شاد می شود، و برای از دست دادن چیزی که هرگز به او نمی رسید، اندوهناک . اگر می اندیشید، دیده بصیرتش باز می شد و می فهمید که برای او، از پیش برنامه ریزی شده است و به آنچه آسان می رسد، بسنده می کرد و در پی آنچه شدنی نیست، نمی رفت و دلش از آنچه به دشواری به دست می آید، آسوده می شد. پس ، به خاطر کدام یک از این دو چیز، عمر خویش را تباه کنم؟!
ص :67
عنه علیه السلام :الدَّهرُ یَومانِ : یَومٌ لکَ و یَومٌ علَیکَ، فإنْ کانَ لَکَ فلا تَبْطَرْ ، و إنْ کانَ علَیکَ فلا تَضْجَرْ . (1)
عنه علیه السلام :لا تُشْعِرْ قَلبَکَ الهَمَّ علی ما فاتَ ، فیَشْغَلَکَ عَمّا هُو آتٍ (2) . (3)
مطالب السؤول عن ابنِ عبّاسٍ :ما انْتَفَعْتُ بکلامٍ بَعدَ رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله کانْتِفاعی بکِتابٍ کَتَبَهُ علیُّ بنُ أبی طالبٍ علیه السلام ، فإنَّهُ کَتبَ إلَیَّ : أمّا بَعدُ فإنَّ المَرءَ یَسوؤهُ فَوتُ ما لَم یَکُن لِیُدْرِکَهُ ، و یَسُرُّهُ دَرْکُ ما لَم یَکُن لِیَفوتَهُ ، فلْیَکُنْ سُرورُکَ بما نِلْتَ مِن آخِرَتِکَ ، و لْیَکُن أسَفُکُ علی ما فاتَکَ مِنها ، و ما نِلْتَ مِن دُنْیاکَ فلا تَکُنْ بهِ فَرِحا ، و ما فاتَکَ مِنها فلا تَأْسَ علَیهِ حُزْنا ، و لْیَکُنْ هَمُّکَ فیما بَعدَ المَوتِ . و السَّلامُ . (4)
الإمامُ الحسنُ علیه السلام :اجْعَلْ ما طَلَبْتَ مِن الدُّنیا فَلَم تَظْفَرْ بهِ بمَنزِلَةِ ما لَم یَخْطُرْ بِبالِکَ . (5)
امام علی علیه السلام :زمانه، دو روز است : روزی با توست و دیگر روز بر تو . اگر با تو بود، سرمست مشو و اگر بر تو بود، دلگیر نشو .
امام علی علیه السلام :برای آنچه از دست رفته است اندوه به دلت راه مده، که تو را از آنچه می آید باز می دارد .
مطالب السؤول_ به نقل از ابن عباس _: بعد از سخن پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ، از هیچ سخنی به اندازه نامه ای که علی بن ابی طالب علیه السلام برای من نوشت بهره مند نشدم . او به من نوشت : اما بعد ، آدمی برای نرسیدن به آنچه به او نمی رسید اندوهگین می شود و از رسیدن به آنچه نمی شد به او نرسد شاد می شود . پس ، آنجا شادی کن که به چیزی از آخرت خود رسیده ای و آن جا اندوهگین شو که چیزی از آخرت خود را از دست داده ای. اگر به چیزی از دنیای خود رسیدی شادی مکن و اگر چیزی از آن را از دست دادی اندوهگین مشو . همّ و غم خود را برای پس از مرگ به کار گیر ؛ و السلام .
امام حسن علیه السلام :آنچه را از دنیا طلبیده ای و بدان نرسیده ای، به منزله آن پندار که هرگز به اندیشه ات خطور نکرده است.
ص :68
6 _ أکل العنب
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :شَکا نَبیٌّ مِن الأنبیاءِ إلی اللّهِ الغَمَّ ، فأمَرهُ بأکْلِ العِنَبِ . (1)
عنه علیه السلام :لَمّا حَسَرَ الماءُ عن عِظامِ المَوتی فرأی ذلکَ نُوحٌ علیه السلام جَزِعَ جَزَعا شَدیدا و اغْتَمَّ لِذلکَ ، فأوْحی اللّهُ إلَیهِ أنْ : کُلِ العِنَبَ الأسْوَدَ لِیَذهَب غمُّکَ . (2)
7 _ نظافة الثیاب
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :غَسْلُ الثِّیابِ یُذهِبُ الهَمَّ و الحُزنَ . (3)
8 _ غسل الرأس
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن وَجَدَ هَمّا و لا یَدری ما هُو فلْیَغْسِلْ رأسَهُ . (4)
9 _ الاستعانة من اللّه
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :قَولُ : «لا حَولَ و لا قُوّةَ إلاّ باللّهِ» فیهِ شِفاءٌ مِن تِسعَةٍ و تِسْعینَ داءً ، أدْناها الهَمُّ . (5)
6 _ خوردن انگور
امام صادق علیه السلام :یکی از پیامبران از غم و اندوه به درگاه خداوند شِکوه کرد ؛ خداوند به او دستور داد انگور تناول کند .
امام صادق علیه السلام :چون آب فروکش کرد و استخوانهای مردگان نمایان گردید و نوح علیه السلام آن صحنه را دید، بسیار بیتاب شد و اندوهگین گشت . پس، خداوند متعال به او وحی کرد که انگور سیاه بخور، تا غمت زدوده شود .
7 _ نظافت لباس
امام علی علیه السلام :شستن جامه ها (نظافت لباس) ، غم و اندوه را می برد .
8 _ شستن سر
امام صادق علیه السلام :هر کس در خود اندوهی بیابد و علت آن را نداند، سر خود را بشوید.
9 _ یاری جستن از خدا
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :جمله «لا حول و لا قوّة الاّ باللّه » نود و نه درد را شفا می دهد که ساده ترین آنها اندوه است .
ص :69
عنه صلی الله علیه و آله :أمانٌ لاُمّتی مِن الهَمِّ : «لا حَولَ و لا قُوّةَ إلاّ باللّهِ ، لا مَلْجَأَ و لا مَنجْی مِن اللّهِ إلاّ إلَیهِ» . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن أکْثَرَ الاسْتِغْفارَ جَعلَ اللّهُ لَهُ مِن کُلِّ هَمٍّ فَرَجا ، و مِن کُلِّ ضِیقٍ مَخْرَجا ، و رَزَقَهُ مِن حَیثُ لا یَحْتَسِبُ . (2)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إذا اشْتَدَّ الفَزَعُ فإلی اللّهِ المَفْزَعُ . (3)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إذا حَزَنکَ أمرٌ مِن سُلطانٍ أو غَیرِهِ فأکْثِرْ مِن قَولِ : «لا حَولَ و لا قُوّةَ إلاّ باللّهِ» ؛ فإنَّها مِفتاحُ الفَرَجِ ، و کَنزٌ مِن کُنوزِ الجَنّةِ . (4)
عنه علیه السلام :إذا نَزَلَتِ الهُمومُ فعَلَیکَ بِ_ «لا حَولَ و لا قُوّةَ إلاّ باللّهِ» . (5)
الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :اعلَمْ أنَّ اللّهَ ......... لَم یَفرِجْ المَحزونینَ بقَدْرِ حُزْنِهِم ، و لکنْ بقَدْرِ رأفَتِهِ و رَحمَتِهِ . (6)
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ذکر «لا حول و لا قوّة الاّ باللّه ، لا ملجأ و لا منجی من اللّه الاّ الیه (هیچ دگرگونی و نیرویی مگر به اتّکای خدا نیست و پناه و گریزی از خدا جز به سوی او نیست)» امّت مرا از غم و اندوه در امان می دارد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که زیاد استغفار کند، خداوند گره غمهای او را بگشاید و از هر تنگنایی بیرونش برد و از جایی که گمان نمی برد، روزیش رساند .
امام علی علیه السلام :هر گاه بیتابی شدّت گرفت، باید به خدا پناه بُرد .
امام صادق علیه السلام :هرگاه از سوی حاکمان، یا دیگران اندوهی به تو رسید، ذِکر «لا حول و لا قوّة الاّ باللّه (هیچ قوّت و قدرتی مگر به اتّکای خدا نیست)» را فراوان بگو ؛ که آن کلید گشایش است و گنجی از گنجهای بهشت.
امام صادق علیه السلام :هرگاه غمها بر تو فرود آمد، بر تو باد گفتن ذِکر «لا حول و لا قوّة الاّ باللّه » .
امام کاظم علیه السلام :بدان که خداوند ......... از غمزدگان به اندازه غم و اندوهشان گرهِ غم نگشود، بلکه به اندازه مهر و رأفت خود غمشان را زدود .
ص :70
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :ما مِن دارٍ فیها فَرْحَةٌ إلاّ یَتْبَعُها تَرْحَةٌ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :مَع کُلِّ فَرْحَةٍ تَرْحَةٌ . (2)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :کلُّ سُرورٍ مُتَنغِّصٌ . (3)
826
غم و شادی با هم هستند
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ خانه ای نیست که در آن شادی باشد، جز این که در پی آن، غمی بدان رسد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :با هر شادی غمی است .
امام علی علیه السلام :هر نوشی را نیشی است .
الکتاب :
«وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِی أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ إنَّ رَبَّنا لَغَفُورٌ شَکُورٌ» . (4)
«کُلَّمَا أَرَادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْهَا مِنْ غَمٍّ أُعِیدُوا فِیهَا وَ ذُوقُوا عَذَابَ الْحَرِیقِ» . (5)
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :ما مِن هَمٍّ إلاّ و لَهُ فَرَجٌ إلاّ هَمَّ أهلِ النّارِ . (6)
827
گره هر اندوهی گشوده می شود جز اندوه دوزخیان
قرآن :
«و گفتند : سپاس خداوندی را که اندوه ما را زدود ؛ همانا پروردگار ما آمرزنده و قدر دان است» .
«هر گاه ، که خواهند از آن عذاب ، از اندوهی بیرون آیند بار دیگر آنان را بدان باز گردانند که : بچشید عذاب آتش سوزنده را».
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ اندوهی نیست که زدوده نشود، مگر اندوه دوزخیان .
ص :71
علل الشرائع عن أبی بصیرٍ :دَخَلتُ علی أبی عبدِ اللّهِ علیه السلام و مَعی رجُلٌ مِن أصْحابِنا ، فقُلتُ لَهُ : جُعِلتُ فِداکَ یا بنَ رسولِ اللّهِ ، إنّی لَأغْتَمُّ و أحْزَنُ مِن غَیرِ أنْ أعْرِفَ لِذلکَ سَببا ، فقالَ أبو عبدِ اللّهِ علیه السلام : إنَّ ذلکَ الحُزنَ و الفَرحَ یَصِلُ إلَیکُم مِنّا؛ لأنّا إذا دَخلَ علَینا حُزنٌ أو سُرورٌ کانَ ذلکَ داخِلاً علَیکُم ، لأنّا و إیّاکُم مِن نُورِ اللّهِ عزّ و جلّ . (1)
الکافی عن جابرٍ الجُعفیِّ :تَقَبَّضْتُ بَینَ یَدَی أبی جعفرٍ علیه السلام ، فقُلتُ : جُعِلتُ فِداکَ ، رُبَّما حَزِنتُ مِن غَیرِ مُصیبَةٍ تُصیبُنی أو أمْرٍ یَنزِلُ بِی ، حتّی یَعْرِفَ ذلکَ أهلی فی وَجْهی و صَدیقی ، فقالَ : نَعَم یا جابرُ ، إنّ اللّهَ عزّ و جلّ خَلقَ المؤمنینَ مِن طِینةِ الجِنانِ و أجْری فیهِم مِن ریحِ رُوحِهِ ، فلذلکَ المؤمنُ أخو المؤمنِ لأبیهِ و اُمّهِ ، فإذا أصابَ رُوحا مِن تلکَ الأرواحِ فی بَلَدٍ من البُلْدانِ حُزنٌ ، حَزِنتْ هذهِ لأنَّها مِنها . (2)
828
علت شادی و اندوهی که به ظاهر دلیل ندارند
علل الشرائع_ به نقل از ابو بصیر _: با یکی از یارانمان خدمت امام صادق علیه السلام رسیدیم . به آن حضرت عرض کردم : فدایت شوم، یا بن رسول اللّه ! من [گاه ]بدون آن که بدانم دلیلش چیست غمگین و اندوهناک می شوم ! امام صادق علیه السلام فرمود : آن غم و شادی از ما به شما می رسد ، زیرا اگر اندوهی یا سروری به ما رسد بر شما نیز وارد می شود؛ چون ما و شما از نور خداوند عزّ و جلّ هستیم.
الکافی_ به نقل از جابر جعفی _: در حضور امام باقر علیه السلام دلم گرفت . عرض کردم : فدایت شوم ، گاهی اوقات بدون آن که مصیبتی یا گرفتاریی به من رسد، اندوهگین می شوم، چندان که همسرم و دوستم آن را در چهره ام می خوانند. فرمود : همین طور است، جابر ! خداوند عزّ و جلّ مؤمنان را از طینت بهشتی آفرید و از نسیم روح خویش در آنها روان ساخت، از این روست که مؤمن برادر تنی مؤمن است . پس هرگاه به یکی از آن ارواح در شهری اندوهی رسد، آن روح دیگر اندوهگین شود؛ زیرا از جنس اوست.
ص :72
بحار الأنوار :رُوی أنَّه سئلَ العالِمُ علیه السلام عنِ الرّجُلِ یُصْبِحُ مَغْموما لا یَدْری سَببَ غَمِّهِ ، فقالَ : إذا أصابَهُ ذلکَ فلْیَعْلَمْ أنَّ أخاهُ مَغْمومٌ ، و کذلکَ إذا أصْبَحَ فَرْحانَ لغَیرِ سَببٍ یُوجِبُ الفَرَحَ ، فباللّهِ نَسْتَعینُ علی حُقوقِ الإخْوانِ . (1)
بحار الأنوار :روایت شده است که از امام کاظم علیه السلام سؤال شد: فردی غمگین می شود بی آن که علت اندوه خود را بداند ؟ فرمود : اگر اندوهی به او رسد بداند که برادرش غمی دارد . همچنین است اگر بی دلیل شاد شود . پس ، در ادای حقوق برادران از خدا مدد می جوییم .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :ما عُبِدَ اللّهُ عزّ و جلّ علی مِثْلِ طُولِ الحُزْنِ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله_ و قد سُئلَ : أینَ اللّهُ ؟ _: عِندَ المُنْکَسِرةِ قُلوبُهُم . (4)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :کَم مِن حَزینٍ وَفَدَ بِه حُزنُهُ علی سُرورِ الأبَدِ ! (5)
عنه علیه السلام :مَن طالَ حُزنُهُ علی نَفْسِهِ فی الدُّنیا، أقَرَّ اللّهُ عَینَهُ یَومَ القِیامَةِ و أحَلَّهُ دارَ المُقامةِ . (6)
829
اندوه پسندیده
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند عزّ و جلّ با چیزی همانند اندوه طولانی عبادت نشده است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در پاسخ به این پرسش که : خدا کجاست ؟ _فرمود : نزد شکسته دلان .
امام علی علیه السلام :بسا اندوهگینی که اندوهش او را به شادمانی همیشگی کشاند .
امام علی علیه السلام :هر که در دنیا بر نفس خویش اندوه بسیار خورد، خداوند در روز قیامت او را شادمان گرداند و در سرای ماندگاری جایش دهد .
ص :73
عنه علیه السلام :ما اکْتَحَلَ أحَدٌ بمِثْلِ مَکْحولِ الحُزنِ . (1)
کنز الفوائد :رُویَ إنَّ اللّهَ تعالی یَقولُ : یا بنَ آدمَ ، فی کُلِّ یَومٍ یُؤتی رِزْقُکَ و أنتَ تَحْزَنُ، و یَنْقُصُ عُمرُکَ و أنتَ لا تَحْزَنُ ، تَطْلُبُ ما یُطْغیکَ و عندَکَ ما یَکْفیکَ ! (2)
بحار الأنوار :إنَّ داوودَ علیه السلام قالَ : إلهی ، أمَرْتَنی أنْ اُطَهِّرَ وَجْهی و بَدَنی و رِجْلی بالماءِ ، فبِما ذا اُطَهِّرُ لکَ قَلبی ؟ قالَ : بالهُمومِ و الغُمومِ . (3)
الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :إنَّ اللّهَ یُحِبُّ کُلَّ قَلبٍ حَزینٍ . (4)
الإمامُ الباقرُ علیه السلام :قَرَأتُ فی کِتابِ علیٍّ علیه السلام : إنَّ المؤمنَ یُمْسی حَزینا و یُصبِحُ حَزینا ، و لا یَصْلُحُ لَهُ إلاّ ذلکَ . (5)
بحار الأنوار عن جابرٍ الجُعفیِّ :قالَ لی الإمامُ الباقرُ علیه السلام : یا جابرُ ، إنّی لَمَحْزونٌ ، و إنّی لَمُشْتَغِلُ القَلبِ . قلتُ : و ما حُزنُکَ و ما شُغْلُ قَلبِکَ ؟ قالَ : یا جابرُ ، إنَّهُ مَن دَخلَ قَلبَهُ صافی خالِصِ دِینِ اللّهِ شَغَلَهُ عَمّا سِواهُ . (6)
امام علی علیه السلام :هیچ کس سرمه ای چون سرمه اندوه به چشم نکشید .
کنز الفوائد :روایت شده است که خداوند متعال می فرماید : ای آدمیزاد ! هر روز، روزی تو می رسد و تو باز غم به دل راه می دهی؟ و از عمرت کاسته می گردد، اما اندوهی به خود راه نمی دهی؟ چندان می جویی که تو را به طغیان وا می دارد، در حالی که آنچه داری، کفایتت می کند؟!
بحار الأنوار :داوود علیه السلام عرض کرد: الهی! فرمانم دادی که صورت و بدن و پاهایم را با آب بشویم ، دلم را با چه بشویم؟ فرمود: با غمها و اندوهها.
امام زین العابدین علیه السلام :خداوند دلهای حزین را دوست دارد .
امام باقر علیه السلام :در کتاب علی علیه السلام خواندم که مؤمن بام و شامش را به اندوه می گذراند و جز این به صلاح او نیست .
بحار الأنوار_ به نقل از جابر جعفی _فرمود : امام باقر علیه السلام به من فرمود : ای جابر ! من محزونم و دلم مشغول است. عرض کردم : اندوه و دل مشغولی شما چیست ؟ فرمود : ای جابر ! هر کس که دین ناب و زلال خداوند به دلش راه یابد، او را از هر چه جز اوست باز دارد .
ص :74
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :أوحی اللّهُ إلی عیسی ابنِ مریمَ علیه السلام : اکْحُلْ عَیْنَیکَ بمِیلِ الحُزنِ إذا ضَحِکَ البَطّالونَ . (1)
عنه علیه السلام :إنْ کانَ المَوتُ حَقّا فالفَرَحُ لِما ذا ؟! (2)
عنه علیه السلام :نَفَسُ المَهْمومِ لَنا المُغْتَمِّ لظُلْمِنا تَسْبیحٌ ، و هَمُّهُ لأمْرِنا عِبادَةٌ . (3)
مصباح الشریعة_ فیما نسبه الی الإمام الصادق علیه السلام _: الحُزنُ مِن شِعارِ العارِفینَ ، لکَثْرَةِ وارِداتِ الغَیبِ علی سَرائرهِم ، و طُولِ مُباهاتِهِم تَحتَ سِتْرِ الکِبْریاءِ ......... و لَو حُجِبَ الحُزنُ عن قُلوبِ العارِفینَ ساعةً لاسْتَغاثُوا ، و لَو وُضِعَ فی قُلوبِ غَیرِهِم لاسْتَنْکَروهُ . (4)
امام صادق علیه السلام :خداوند به عیسی بن مریم علیه السلام وحی فرمود : آن گاه که هرزگان می خندند، تو با میلِ اندوه بر چشمانت سرمه بکش .
امام صادق علیه السلام :اگر مرگ حقّ است ، دیگر شادی چرا؟!
امام صادق علیه السلام :کسی که برای ما نگران باشد و به خاطر ستمی که بر ما برود غمگین ، نفس کشیدنش تسبیح است و غم خواریش برای ما عبادت .
مصباح الشریعة_ در آنچه به امام صادق علیه السلام نسبت داده است _: حزن [همچون جامه زیرین ]همواره با عارفان است؛ به سبب کثرت واردات غیبی بر دلهایشان، و افتخار بسیارشان بر زیر پوشش کبریا بودن ......... اگر اندوه، لحظه ای از دلهای عارفان کنار رود، دست به استغاثه بر می دارند و اگر در دلهای دیگران نهاده شود، آن را خوش ندارند .
ص :75
ص :76
الکتاب :
«وَ قَالُوا رَبَّنَا عَجِّلْ لَنَا قِطَّنَا قَبْلَ یَوْمِ الْحِسَابِ» . (1)
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :ألا و إنّکم فی یومِ عملٍ وَ لا حِسابَ فِیهِ ، و یُوشِکُ أنْ تَکونوا فی یَومِ حِسابٍ لَیس فیهِ عَملٌ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله_ مِن وصایاهُ لِمُعاذِ بنِ جَبَلٍ _: اُوصیکَ بتَقوی اللّهِ ......... و الجَزَعِ مِن الحِسابِ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :و الّذی نَفْسی بِیَدِهِ ، إنَّهُ لَیَخْتَصِمُ حتّی الشّاتَینِ فیما انْتَطَحَتا . (4)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :جَعلَ اللّهُ لکُلِّ عَملٍ ثَوابا و لکُلِّ شَیءٍ حِسابا . (5)
عنه علیه السلام :الحِسابُ قَبلَ العِقابِ ، الثَّوابُ بَعدَ الحِسابِ . (6)
830
حسابرسی
قرآن :
«و گفتند : پروردگار ما ! پیش از روز حسابرسی ، در رسیدگی به نامه اعمال ما تعجیل کن» .
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هلا ! اینک شما در روزی هستید که هنگام عمل است و حسابرسی در آن نیست، و زودا که به روزی برسید که روز حسابرسی است نه جای عمل .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در سفارشهای خود به معاذ بن جبل _فرمود : تو را سفارش می کنم به تقوای خدا ......... و نگرانی از روز حسابرسی .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سوگند به آن که جانم در دست [قدرت ]اوست، حتی به حساب دو گوسفند که به یکدیگر شاخ زده باشند، رسیدگی خواهد شد .
امام علی علیه السلام :خداوند برای هر کاری پاداشی قرار داده است و برای هر چیزی حسابی .
امام علی علیه السلام :حسابرسی پیش از کیفر است؛ پاداش بعد از حسابرسی [اعمال] .
ص :78
الکتاب :
«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَ اتَّقُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ» . (1)
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أکْیَسُ الکَیِّسِینَ مَن حاسَبَ نَفْسَهُ و عَمِلَ لِما بَعدَ المَوتِ ، و أحْمَقُ الحَمْقی مَنْ أتْبَعَ نَفْسَهُ هَواهُ ، و تَمنّی علی اللّهِ الأمانِیَّ . (2)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :حاسِبوا أنْفُسَکُم بأعْمالِها ، و طالِبوها بأداءِ المَفْروضِ علَیها ، و الأخْذِ من فَنائها لبَقائها ، و تَزَوّدوا و تَأهَّبوا قَبلَ أنْ تُبْعَثوا . (3)
عنه علیه السلام :قَیِّدوا أنْفُسَکُم بالمُحاسَبَةِ ، و امْلِکوها بالمُخالَفَةِ . (4)
عنه علیه السلام :حاسِبْ نَفْسَکَ لنَفْسِکَ ؛ فإنَّ غَیرَها مِن الأنْفُسِ لَها حَسیبٌ غَیرُکَ . (5)
الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :ابنَ آدمَ ، إنّکَ لا تَزالُ بخَیرٍ ما کانَ لکَ واعِظٌ مِن نَفْسِکَ ، و ما کانَتِ المُحاسَبَةُ مِن هَمِّکَ . (6)
831
تشویق به محاسبه نفس
قرآن :
«ای کسانی که ایمان آورده اید ! از خدا بترسید و هر نفسی بنگرد که برای فردا چه پیش فرستاده است . از خدا بترسید که خدا به آنچه می کنید آگاه است» .
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :زیرکترین زیرکان کسی است که از نفْس خویش حساب کشد و برای بعد از مرگ کار کند، و احمق ترین احمق ها کسی است که نفْس خود را دنباله رو هوس خویش کند و از خدا آرزوها طلبد .
امام علی علیه السلام :به حساب اعمال نفْس خود رسیدگی کنید و از آن بخواهید که وظایف خود را انجام دهد و از آن جایی که رفتنی است برای آن جایی که ماندنی است، بهره برگیرد. پیش از آن که [بمیرید و ]بر انگیخته شوید، توشه بردارید و خود را آماده کنید .
امام علی علیه السلام :نفسهای خود را با حسابرسی به بند کشید؛ و با مخالفت کردن با آن، زمامش را در اختیار گیرید .
امام علی علیه السلام :تو به حساب نفْس خودت رسیدگی کن؛ زیرا دیگران را حسابرسی جز تو هست .
امام زین العابدین علیه السلام :ای فرزند آدم ! تو تا زمانی که خود واعظ خویش باشی و به محاسبه [اعمال نفس ]خویش پردازی پیوسته در خیر و خوبی به سر خواهی برد.
ص :79
بحار الأنوار :فی الزَّبورِ : ابنَ آدمَ ، جُعِلَتْ لَکُمُ الدُّنیا دَلائلَ علی الآخِرَةِ، و إنَّ الرّجُلَ مِنکُم یَسْتأجِرُ الرّجُلَ فیَطْلُبُ حِسابَهُ فَتُرْعَدُ فَرائصُهُ مِن أجْلِ ذلکَ ، و لَیسَ یَخافُ عُقوبَةَ النّارِ ، و أنْتُم مُکْثِرونَ التَّمَرُّدَ . (1)
بحار الأنوار :در زبور آمده است : ای فرزند آدم ! دنیا را برای شما نشانه هایی بر آخرت قرار دادم . [چرا ]وقتی یکی از شما مردی را به کار می گیرد و سپس او حسابش را از صاحب کار می طلبد، عضلات بدنش به لرزه در می آید ، ولی از کیفر آتش نمی ترسد، در حالی که شما بسیار نافرمانی می کنید .
الکتاب :
«لِلّهِ مَا فِی السَّماوَاتِ وَ مَا فِی الْأرْضِ وَ إِنْ تُبْدُوا مَا فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحَاسِبْکُمْ بِهِ اللّهُ فَیَغْفِرُ لِمَنْ یَشَاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشَاءُ وَ اللّهُ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ» . (2)
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :حاسِبوا أنْفُسَکُم قَبلَ أنْ تُحاسَبوا ، و زِنوها قَبلَ أنْ تُوزَنوا ، و تَجَهَّزوا للعَرْضِ الأکْبَرِ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :حاسِبوا أنْفُسَکُم قَبلَ أنْ تُحاسَبوا ، و مَهِّدوا لها قَبلَ أنْ تُعذَّبوا ، و تَزَوَّدوا للرّحیلِ قَبلَ أنْ تُزْعَجوا ، فإنَّما هُو مَوقِفُ عَدْلٍ ، و اقْتِضاءُ حَقٍّ ، و سُؤالٌ عن واجِبٍ ، و قَد أبْلَغَ فی الإعْذارِ مَن تَقَدّمَ بالإنذْارِ . (4)
832
به حساب خود برسید پیش از آن که به حسابتان برسند
قرآن :
«آنچه در آسمانها و زمین است از آن خداست . اگر آنچه درون خود دارید آشکار سازید یا پنهان دارید خداوند به حساب آن می رسد ، پس هرکه را خواهد ببخشد و هرکه را خواهد عذاب کند و خدا بر هر کاری تواناست» .
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیش از آن که مورد حسابرسی قرار گیرید، خود به حساب نفستان برسید و پیش از آن که سنجیده شوید، خود نفستان را در ترازوی سنجش بگذارید و برای آن حسابرسی بزرگ آماده شوید.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیش از آن که حسابرسی شوید، به حساب نفْس خود برسید و پیش از آن که عذاب شوید، نفستان را آماده کنید و پیش از آن که [خواه ناخواه ]بُرده شوید، ره توشه سفر بردارید ، که آن جا جایگاه عدالت است و مطالبه حقّ و سؤال از واجبات و وظایف. پس آن که پیشاپیش هشدار داد کاملاً معذور است .
ص :80
عنه صلی الله علیه و آله_ لأبی ذرّ الغفاریّ _: یا أبا ذرٍّ ، حاسِبْ نَفْسَکَ قَبلَ أنْ تُحاسَبَ ، فإنَّهُ أهْوَنُ لِحِسابِکَ غَدا ، وزِنْ نَفْسَکَ قَبلَ أنْ تُوزَنَ ، و تَجَهَّزْ للعَرْضِ الأکْبَرِ یَومَ تُعْرَضُ لا یَخْفی علی اللّهِ خافِیَةٌ . (1)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :فحاسِبوا أنْفُسَکُم قَبلَ أنْ تُحاسَبوا ، فإنَّ أمْکِنَةَ القِیامَةِ خَمْسونَ مَوْقِفا ، کُلُّ مَوقِفٍ مَقامُ ألْفِ سَنَةٍ ، ثُمَّ تَلا هذهِ الآیةَ : «فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ خَمْسِینَ ألْفَ سَنَةٍ» (2) . (3)
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ به ابو ذر غفاری فرمود _: ای ابوذر! پیش از آن که حسابرسی شوی، تو خود به حساب خویش برس ، که این کار حسابرسی فردای [قیامت ]تو را آسان می سازد ؛ و پیش از آن که اعمالت سنجیده شود، خود اعمالت را بسنج و برای آن حسابرسی بزرگ ، آماده شو، روزی که اعمالت بررسی می شود و هیچ امر پوشیده ای بر خداوند پوشیده نیست .
امام صادق علیه السلام :از نفْسهای خود حساب بکشید، پیش از آن که از شما حساب بکشند؛ زیرا در قیامت، پنجاه موقف [حسابرسی ]است و توقف در هر موقفی هزار سال به درازا می کشد. امام علیه السلام سپس این آیه را تلاوت کرد: «در روزی که اندازه آن پنجاه هزار سال است».
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ما أحَقَّ الإنْسانَ أنْ تَکونَ لَهُ ساعةٌ لا یَشْغَلُهُ شاغِلٌ ، یُحاسِبُ فیها نَفْسَهُ ، فیَنْظُرُ فیما اکْتَسَبَ لَها و علَیها فی لَیلِها و نَهارِها! (4)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :حقٌّ علی کلِّ مُسلمٍ یَعْرِفُنا أنْ یَعْرِضَ عَمَلَهُ فی کُلِّ یَومٍ و لَیلةٍ علی نَفْسِهِ ، فیَکونَ مُحاسِبَ نَفْسِهِ ، فإنْ رأی حَسَنةً اسْتَزادَ مِنها ، و إنْ رأی سَیّئةً اسْتَغْفَر مِنها ، لِئلاّ یَخْزی یَومَ القِیامَةِ . (5)
833
ضرورت محاسبه هر روز نفْس
امام علی علیه السلام :چه سزاوار است که انسان ساعتی از روز را فقط به حسابرسی نفْس خود اختصاص دهد و ببیند که در شبانه روز چه کارهایی به سود یا زیان خود انجام داده است.
امام صادق علیه السلام :بر هر مسلمانی که نسبت به ما معرفت دارد، لازم است در هر شبانه روز، عمل خود را بررسی کند و حسابرس نفْس خویش باشد . اگر دید کار خوبی انجام داده است، به دنبال بیشتر از آن باشد و اگر دید کار بدی از او سر زده است، استغفار کند، تا در روز رستاخیز سرشکسته و رسوا نشود.
ص :81
عنه علیه السلام :إذا أوَیْتَ إلی فِراشِکَ فانْظُرْ ما سَلَکْتَ فی بَطنِکَ و ما کَسَبْتَ فی یَومِک، و اذْکُرْ أنَّکَ مَیِّتٌ و أنَّ لَکَ مَعادا . (1)
الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :لَیس مِنّا مَن لَم یُحاسِبْ نَفْسَهُ فی کُلِّ یَومٍ ، فإنْ عَمِلَ خَیرا اسْتَزادَ اللّهَ مِنهُ و حَمِدَ اللّهَ علَیهِ ، و إنْ عَمِلَ شَیئا شَرّا اسْتَغْفَرَ اللّهَ و تابَ إلَیهِ . (2)
امام صادق علیه السلام :هرگاه به بستر خود رفتی، در این باره بیندیش که چه خوراکی به معده خود فرستاده ای و در آن روز چه کارهایی کرده ای و به یاد آور که می میری و تو را بازگشتی هست .
امام کاظم علیه السلام :از ما نیست کسی که هر روز به حساب خود رسیدگی نکند و ببیند که اگر کار نیکی انجام داده است از خداوند توفیق انجام بیشتر آن را بخواهد و خدا را بر آن سپاس گوید و اگر کار بدی انجام داده است از خدا آمرزش بخواهد و توبه کند .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لا یَکونُ العَبدُ مؤمنا حتّی یُحاسِبَ نفسَهُ أشَدَّ مِن مُحاسَبَةِ الشَّریکِ شَریکَهُ و السَّیّدِ عَبْدَهُ . (4)
عنه صلی الله علیه و آله :لا یَک_ونُ الرّج_لُ مِ_ن المُتَّقینَ حتّی یُحاسِبَ نَفسَهُ أشدَّ مِن مُحاسَبَةِ الشَّریکِ شَریکَهُ ، فَیعْلَمَ مِنْ أینَ مَطْعَمُهُ ؟ و مِن أینَ مَشْرَبُهُ ؟ و مِنْ أینَ مَلْبَسُهُ ؟ أ مِن حِلٍّ أمْ مِن حَرام ؟ (5)
834
سخت گیری در محاسبه نفْس
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بنده، مؤمن نباشد مگر آن گاه که سخت تر از حسابرسی شریک از شریکش و خواجه از غلامش، از نفْس خود حساب بکشد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آدمی در زمره تقوا پیشگان نباشد مگر آنگاه که سخت تر از حسابرسی شریک از شریکش، از خود حساب کشد تا بداند که از کجا خورده است، از کجا آشامیده است، از کجا پوشیده است، از حلال یا از حرام؟
ص :82
الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ و قد سُئلَ عن کَیفیّةِ مُحاسَبَةِ النَّفْسِ _: إذا أصْبَحَ ثُمَّ أمسی رَجَعَ إلی نَفْسِهِ ، و قالَ : یا نَفْسُ ، إنَّ هذا یَومٌ مَضی علَیکِ لا یَعودُ إلَیکِ أبدا ، و اللّهُ سائلُکِ عَنهُ فیما أفْنَیتِهِ ، فما الّذی عَمِلْتِ فیهِ ؟ أ ذَکَرْتِ اللّهَ أمْ حَمِدْتیهِ؟ أ قَضَیْتِ حَقَّ أخٍ مؤمنٍ ؟ أ نَفَّسْتِ عَنهُ کُرْبتَهُ ؟ أ حَفِظْتیهِ بِظَهْرِ الغَیبِ فی أهْلِهِ و ولدِهِ ؟ أ حَفِظْتیهِ بَعدَ المَوتِ فی مُخَلَّفیهِ؟ أ کَفَفْتِ عن غیبَةِ أخٍ مؤمنٍ بفَضْلِ جاهِکِ ؟ أ أعَنْتِ مسلما ؟ ما الّذی صَنَعتِ فیهِ ؟ فیَذکُرُ ما کانَ مِنهُ ، فإنْ ذَکَرَ أنَّهُ جَری مِنهُ خیرٌ حَمِدَ اللّهَ عزّ و جلّ و کَبَّرَهُ علی تَوفیقِهِ ، و إنْ ذَکرَ مَعْصیَةً أو تَقْصیرا اسْتَغْفَرَ اللّهَ عزّ و جلّ و عَزَمَ علی تَرْکِ مُعاوَدَتِهِ . (1)
835
چگونگی حسابرسی
امام علی علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از نحوه محاسبه نفْس _فرمود : چون صبح را به شب رساند، به سراغ نفْس خویش رود و بگوید : ای نفْس ! امروز بر تو گذشت و هرگز سوی تو برنمی گردد . خداوند از تو خواهد پرسید که آن را چگونه سپری کردی ؟ در آن روز چه کردی ؟ آیا خدا را یاد کردی، یا سپاس و ستایشش گفتی؟ آیا حقّ برادر مؤمنی را گزاردی؟ آیا بار غمی از دل او برداشتی ؟ آیا در نبودِ او هوای زن و فرزندان او را داشتی ؟ آیا وقتی مُرد، به بازماندگان او رسیدگی کردی ؟ آیا با استفاده از مقام و موقعیّتت، از غیبت برادر مؤمنی جلوگیری کردی ؟ آیا مسلمانی را یاری رساندی ؟ چه کاری برای او کرده ای ؟ آن گاه کارهایی که کرده است بر می شمرد ؛ اگر کار خیری از وی سر زده باشد، خدا را سپاس گوید و به شکرانه توفیقی که به وی عنایت کرده، خدا را به بزرگی یاد کند، و اگر دید گناهی یا تقصیری از او سر زده است، از خداوند عزّ و جلّ آمرزش بخواهد و تصمیم بگیرد که دیگر آن را تکرار نکند .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن تَعاهَدَ نَفْسَهُ بالمُحاسَبَةِ أمِنَ فیها المُداهَنَةَ . (2)
836
ثمره محاسبه نفْس
امام علی علیه السلام :هر کس پیوسته به حساب نفْس خود برسد، از سازشکاری با او در امان ماند .
ص :83
عنه علیه السلام :مَن حاسَبَ نفسَهُ وقَفَ علی عُیوبِهِ، و أحاطَ بذُنوبِهِ ، و اسْتَقالَ الذُّنوبَ ، و أصْلَحَ العُیوبَ . (1)
عنه علیه السلام :ثَمَرةُ المُحاسَبةِ صَلاحُ النَّفْسِ . (2)
عنه علیه السلام :مَن حاسبَ نَفْسَهُ رَبِحَ ، و مَن غَفَلَ عَنها خَسِرَ ، و مَن خافَ أمِنَ . (3)
عنه علیه السلام :حاسِبوا أنْفُسَکُم تَأمَنوا مِن اللّهِ الرّهَبَ ، و تُدْرِکوا عِندَهُ الرّغَبَ . (4)
عنه علیه السلام :مَن حاسَبَ نَفسَهُ سَعِدَ . (5)
امام علی علیه السلام :هر که به محاسبه نفْس خود پردازد به عیبهایش آگاه شود و به گناهانش پی ببرد و گناهان را جبران کند و عیبها را برطرف سازد .
امام علی علیه السلام :ثمره محاسبه، اصلاح نفْس است.
امام علی علیه السلام :هرکه به حساب نفس خود برسد سود برد، و هر کس از آن غافل ماند زیان کند، و هر کس بترسد ایمن ماند .
امام علی علیه السلام :به حساب نفْس خود برسید، تا از تهدیدهای خدا در امان مانید و به نویدهای او دست یابید .
امام علی علیه السلام :هرکه نفس خود را حسابرسی کند نیکبخت شود .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أوَّلُ ما یُسألُ عَنهُ العَبدُ حُبُّنا أهلَ البیتِ . (6)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنَّ أوَّلَ ما یُسألُ عنهُ العَبدُ إذا وَقفَ بینَ یَدیِ اللّهِ جلّ جلالُهُ الصَّلَواتُ المَفْروضاتُ ، و عنِ الزَّکاةِ المَفْروضَةِ ، و عنِ الصِّیامِ المَفروضِ ، و عنِ الحَجِّ المَفْروضِ ، و عَن وَلایَتِنا أهلَ البیتِ ، فإنْ أقَرَّ بوَلایَتِنا ثُمَّ ماتَ علَیها قُبِلَتْ مِنهُ صَلاتُهُ و صَومُهُ و زَکاتُهُ و حَجُّهُ . (7) (8)
837
نخستین چیزی که از انسان درباره آن سؤال می شود
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نخستین چیزی که بنده درباره آن پرسش می شود، محبت ما خاندان است .
امام صادق علیه السلام :هنگامی که بنده در برابر خداوند ، جلّ جلاله ، بایستد نخستین پرسشی که از او می شود درباره نمازهای واجب، زکات واجب ، روزه واجب ، حجّ واجب و ولایت ما اهل بیت است. اگر با اعتراف به ولایت و دوستی ما از این دنیا برود، نماز و روزه و زکات و حجّش پذیرفته می شود .
ص :84
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :کُلُّ نَعیمٍ مَسؤولٌ عَنهُ یَومَ القِیامَةِ إلاّ ما کانَ فی سبیلِ اللّهِ تعالی . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :کُلُّ نَعیمٍ مَسؤولٌ عَنهُ صاحِبُهُ إلاّ ما کانَ فی غَزْوٍ أو حَجٍّ . (2)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن ذَکَرَ اسمَ اللّهِ علی الطَّعامِ لَم یُسألْ عن نَعیمِ ذلکَ الطَّعامِ أبدا . (3)
الإمامُ الباقرُ أو الإمامُ الصّادقُ علیهما السلام :ثلاثٌ لا یُسألُ عَنها العَبدُ : خِرْقَةٌ یُواری بها عَوْرَتَهُ ، أو کِسْرَةٌ یَسُدُّ بها جَوْعَتَهُ، أو بَیتٌ یَکُنُّهُ مِن الحَرِّ و البَرْدِ . (4)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :ثلاثةُ أشْیاءَ لا یُحاسَبُ العَبدُ المؤمنُ علَیهِنَّ : طَعامٌ یأکُلُهُ ، و ثَوبٌ یَلْبَسُهُ ، و زَوجَةٌ صالِحَةٌ تُعاوِنُهُ و یُحْصِنُ بها فَرْجَهُ . (5)
838
آنچه مورد بازخواست قرار نمی گیرد
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :روز قیامت از هر نعمتی باز خواست می شود، مگر آنچه در راه خداوند متعال صرف شده باشد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر صاحب نعمتی از نعمتهایش باز خواست می شود، مگر آنچه در جهاد یا حجّ مصرف شده باشد.
امام علی علیه السلام :هر کس در هنگام خوردن غذا نام خدا را بگوید، درباره نعمت آن خوراک هرگز مورد سؤال قرار نخواهد گرفت .
امام باقر یا امام صادق علیهما السلام :سه چیز است که بنده درباره آنها باز خواست نمی شود: تکّه پارچه ای که به وسیله آن خود را می پوشاند ، تکّه نانی که با آن سدّ جوع می کند، و خانه ای که او را از گرما و سرما محفوظ می دارد .
امام صادق علیه السلام :سه چیز است که بنده مؤمن، درباره آنها باز خواست نمی شود : غذایی که می خورد، لباسی که می پوشد، همسر پاکی که او را مددکار است و با وجود او، از آلوده شدن به گناه محفوظ می ماند .
ص :85
الکتاب :
«ثُمَّ لَتُسْأَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ» . (1)
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لا تَزولُ قَدَما عَبدٍ یَومَ القِیامَةِ حتّی یُسألَ عَن أربَعٍ : عَن عُمرِهِ فیما أفْناهُ ، و (عَن) شَبابِهِ فیما أبْلاهُ ، و عَن مالِهِ مِن أینَ اکْتَسَبهُ و فیما أنْفَقَهُ ، و عَن حُبِّنا أهلَ البَیتِ . (2)
الکافی عن أبی خالدٍ الکابُلیِّ:دَخَلتُ علی أبی جعفرٍ علیه السلام فَدعا بالغَداءِ، فأکَلْتُ مَعهُ طَعاما ما أکَلْتُ طَعاما قَطُّ أنْظَفَ مِنهُ و لا أطْیَبَ ، فلَمّا فَرَغْنا مِن الطَّعامِ قالَ : یا أبا خالدٍ ، کیفَ رَأیتَ طَعامَکَ ، أو قالَ : طَعامَنا؟ قلتُ : جُعِلتُ فِداکَ، ما رأیتُ أطْیَبَ مِنهُ و لا أنْظَفَ قَطُّ ، و لکنّی ذَکَرتُ الآیةَ الَّتی فی کتابِ اللّهِ عزّ و جلّ : « ......... ثُمّ لَتُسْألُنَّ یَومَئذٍ عنِ النَّعیمِ» . قالَ أبو جعفرٍ علیه السلام : لا إنّما تُسألون عَمّا أنتُم علَیهِ مِن الحقِّ . (3)
839
آنچه مورد بازخواست قرار می گیرد
قرآن :
«سپس به یقین در آن روز از نعمت باز خواست می شوید».
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در روز قیامت، بنده قدم از جای خود بر ندارد تا آن گاه که از چهار چیز باز خواست شود : از عمرش، که در چه راهی صرف کرده است؟ از جوانیش؛ که در چه راهی به سر آورده است؟ از مالش؛ که از کجا آورده و در کجا خرج کرده است؟ و از دوستی ما خاندان .
الکافی_ به نقل از ابو خالد کابلی _: خدمت امام باقر علیه السلام رسیدم . دستور داد صبحانه آوردند من نیز با آن حضرت غذا خوردم ، غذایی که تا آن وقت به آن خوبی و خوش مزگی نخورده بودم . وقتی از خوردن دست کشیدیم فرمود : ای ابو خالد ! غذایت _ یا فرمود : غذای ما _ را چگونه یافتی ؟ عرض کردم : قربانت گردم . هرگز غذایی به این خوبی و خوش مزگی ندیده ام ؛ اما این آیه از کتاب خدا به یادم آمد :
« ......... سپس آن روز از نعمت باز خواست می شوید» . امام باقر علیه السلام فرمود : آنچه درباره اش از شما باز خواست می کنند، عقیده حقّی است که شما دارید .
ص :86
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ فی قولِهِ تعالی : «لتُسْأَلُنَّ یَومَئذٍ عَنِ النَّعیمِ» _: تُسألُ هذهِ الاُمَّةُ عَمّا أنْعَمَ اللّهُ علَیهِم برسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ بأهْلِ بَیْتِهِ علیهم السلام . (1)
عنه علیه السلام_ أیضا _: نَحنُ مِن النَّعیمِ . (2)
عنه علیه السلام_ أیضا _: إنَّ اللّهَ أکْرَمُ مِن أنْ یَسألَ مؤمنا عَن أکْلِهِ و شُرْبِهِ . (3)
عنه علیه السلام :کانَ فیما وَعَظَ بهِ لُقمانُ ابنَهُ : اعْلَمْ أنَّکَ ستُسألُ غَدا إذا وَقَفْتَ بینَ یدَیِ اللّهِ عزّ و جلّ عَن أربعٍ : شَبابِکَ فیما أبْلَیْتَهُ ، و عُمرِکَ فیما أفْنَیْتَهُ ، و مالِکَ مِمّا اکْتَسَبْتَهُ ، و فیما أنْفَقْتَهُ ، فتَأهَّبْ لِذلکَ و أعِدَّ لَهُ جَوابا . (4)
عنه علیه السلام_ فی قولِ اللّهِ : «إنَّ السّمْعَ و البَصَرَ و الفُؤادَ کُلُّ أُولئکَ کانَ عَنْهُ مَسؤولاً» _: یُسألُ السَّمعُ عَمّا یَسمَعُ ، و البَصرُ عمّا یَطرِفُ ، و الفُؤادُ عَمّا عَقَدَ علَیهِ . (5) (6)
امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «در آن روز از نعمت سؤال می شوید» _فرمود : این امّت درباره نعمت وجود رسول خدا صلی الله علیه و آله و سپس اهل بیت علیهم السلام که خداوند به آنان داده است ، بازخواست می شوند .
امام صادق علیه السلام_ نیز در ذیل همین آیه _فرمود : ما جزو این نعمتیم .
امام صادق علیه السلام_ نیز درباره همین آیه _فرمود : خداوند کریمتر از آن است که از مؤمنی درباره خورد و خوراکش باز خواست کند .
امام صادق علیه السلام :از جمله اندرزهای لقمان به پسرش این بود : بدان که فردا چون در برابر خداوند عزّ و جلّ بایستی، از چهار چیز باز خواست شوی : جوانیت؛ که در چه راهی به سر آوردی؟ عمرت؛ که در چه راهی صرف کردی؟ مال و دارایی ات؛ که از کجا آوردی و در چه راهی خرج کردی؟ پس، برای آن هنگام مهیّا شو و پاسخی آماده کن .
امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «گوش و چشم و دل همگی بازخواست خواهند شد» _فرمود : از گوش درباره شنیده هایش سؤال می شود و از چشم درباره دیده هایش و از دل درباره عقیده اش.
ص :87
الکتاب :
«وَ الَّذِینَ یَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَ یَخَافُونَ سُوءَ الْحِسَابِ» . (1)
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :شَیْئانِ یَکْرَهُهُما ابنُ آدمَ : یَکرَهُ المَوتَ و المَوتُ راحَةٌ للمؤمنِ مِن الفِتْنَةِ ، و یَکْرَهُ قِلَّةَ المالِ و قِلَّةُ المالِ أقَلُّ للحِسابِ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :اقْنَعْ بِما اُوتیتَهُ یَخِفَّ علَیکَ الحِسابُ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :حَسِّنْ خُلقَکَ یُخَفِّفِ اللّهُ حِسابَکَ . (4)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنِ اسْتَطَعْتَ أنْ لا تَنالَ مِن الدُّنیا شَیئا تُسألُ عَنهُ غَدا فافْعَلْ . (5)
840
آنچه حسابرسی روز رستاخیز را آسان می سازد
قرآن :
«آنان که آنچه را خدا به پیوستن آن فرمان داده است پیوند می دهند و از پروردگارشان می ترسند و از سختی حسابرسی بیم دارند» .
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دو چیز است که آدمی آنها را ناخوش دارد : مرگ را ناخوش دارد، در حالی که مرگ مایه آسودگی مؤمن از فتنه و گمراهی است، تنگدستی را ناخوش دارد، در حالی که دارایی اندک حسابرسی را کمتر و ساده تر می کند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :به آنچه به تو داده شده است قناعت کن، تا کار حسابرسی بر تو آسان گردد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اخلاقت را نیکو گردان خداوند حساب تو را سبک می کند .
امام صادق علیه السلام :اگر توانستی از دنیا چیزی به دست نیاوری که فردا از آن باز خواست شوی، این کار را بکن .
ص :88
عنه علیه السلام :إنَّ صِلَةَ الرَّحِمِ تُهَوِّنُ الحِسابَ یَومَ الِقیامَةِ ، ثُمّ قَرأَ : « (الّذینَ) یَصِلونَ ما أمَرَ اللّهُ بهِ أنْ یُوصَلَ و یَخْشَونَ رَبَّهُم و یَخافُونَ سُوءَ الحِسابِ» . (1)
امام صادق علیه السلام :صله رحم، حسابرسی روز قیامت را آسان می کند . سپس این آیه را تلاوت کرد : «آنان که آنچه را خدا به پیوستن آن فرمان داده است پیوند می دهند و از پروردگارشان می ترسند و از سختی حسابرسی بیم دارند» .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ فی قولهِ تعالی : «ثُمَّ أوْرَثْنا الکِتابَ الّذینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادنا فَمِنهُم ظالِمٌ لِنَفسِه و مِنهُم مُقتصِدٌ و مِنهُم س_ابق بالخَی_رات باذن اللّه ......... » (2) _: فأمّا الّذینَ سَبَقوا فاُولئکَ یَدْخُلونَ الجَنّةَ بغَیرِ حِسابٍ ، و أمّا الّذینَ اقْتَصَدوا فاُولئکَ یُحاسَبونَ حِسابا یَسیرا ، و أمّا الّذینَ ظَلموا أنفسَهُم فاُولئکَ الّذین یُحْبَسونَ فی طُول المَحْشَرِ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :اُمَّتی ثلاثةُ أثلاثٍ : فثُلثٌ یَدخُلونَ الجَنّةَ بغَیرِ حِسابٍ و لا عَذابٍ ، و ثُلثٌ یُحاسَبونَ حِسابا یَسیرا ثُمَّ یَدخُلونَ الجَنّةَ ، و ثُلثٌ یُمَحَّصونَ و یُکْشَفونَ . (4)
841
گروههای مردم در حسابرسی
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ درباره آیه «سپس کتاب را به کسانی که برگزیدیم به ارث دادیم پس برخی از آنان بر خود ستمکارند و برخی از ایشان میانه رو و برخی از آنان در کارهای نیک به اذن خدا پیشتازند» _فرمود : پیشتازان، بدون حسابرسی وارد بهشت می شوند و میانه روها به آسانی حسابرسی می شوند و آنان که به خود ستم کردند ، کسانی اند که در تمام مدّت محشر نگه داشته می شوند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امت من به سه قسمت تقسیم می شوند: یک سوم، بدون حساب و عذابی به بهشت می روند، یک سوم، حسابرسی آسانی دارند و سپس وارد بهشت می شوند و یک سوم دیگر ، گداخته و خالص می شوند .
ص :89
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :و النّاسُ یَومَئذٍ علی طَبَقاتٍ و مَنازِلَ، فمِنهُم مَن یُحاسَبُ حِسابا یَسیرا و یَنْقَلِبُ إلی أهْلِهِ مَسْرورا ، و مِنهُمُ الّذینَ یَدخُلونَ الجَنّةَ بغَیرِ حِسابٍ ؛ لأنَّهُم لَم یَتَلَبّسوا مِن أمْرِ الدُّنیا بشَیءٍ ، و إنّما الحِسابُ هُناکَ علی مَن تَلَبّسَ بها هاهُنا ، و مِنهُم مَن یُحاسَبُ علی النَّقِیرِ و القِطْمیرِ و یَصیرُ إلی عَذابِ السَّعیرِ . (1)
امام علی علیه السلام :در آن روز مردم چند گروهند : برخی از آنان مختصری حسابرسی می شوند و شادمان نزد خانواده خود برمی گردند ، برخی بدون حسابرسی وارد بهشت می شوند ؛ زیرا هیچ آلودگی دنیوی ندارند ؛ کسی در آن جا حسابرسی می شود که در این جا به دنیا آلوده شده باشد ؛ بعضی هم درباره گودی زیر هسته خرما و پوست نازک بین خرما و هسته آن (درباره کمترین جزئیات اعمالشان) باز خواست و به عذاب آتش شعله ور گرفتار می شوند .
الکتاب :
«لِلَّذِینَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِمُ الْحُسْنَی وَ الَّذِینَ لَمْ یَسْتَجِیبُوا لَهُ لَوْ أَنَّ لَهُمْ مَا فِی الْأَرْضِ جَمِیعا وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لاَفْتَدَوا بِهِ أُولئِکَ لَهُمْ سُوءُ الْحِسَابِ وَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمِهَادُ» . (2)
«وَالَّذِینَ یَصِلُونَ ما أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَ یَخَافُونَ سُوءَ الْحِسَابِ» . (3)
الحدیث :
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ فی قولهِ تعالی : «و یَخافُونَ سُوءَ الحِسابِ» _: یُحْسَبُ علَیهِمُ السّیّئاتُ و یُحْسَبُ لَهُمُ الحَسَناتُ، و هُو الاسْتِقْصاءُ . (4)
842
حسابرسی سخت و شدید
قرآن :
«برای آنان که دعوت پروردگارشان را پذیرفتند پاداش نیکویی است . و کسانی که دعوت او را نپذیرفته اند ، اگر هر آنچه را که بر روی زمین است و همانند آن را داشته باشند ، فدا دهند ، آنان به سختی باز خواست خواهند شد و مکانشان جهنم است و بد جایگاهی است» .
«و آنان که آنچه را خداوند به پیوند دادن آن فرمان داده است پیوند می دهند و از پروردگارشان می ترسند و از سختی حسابرسی بیم دارند».
حدیث :
امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «و از سختی حسابرسی بیم دارند» _فرمود : بدیها و خوبیهایشان به طور دقیق و کامل حسابرسی می شود .
ص :90
تفسیر العیاشی عن حماد بن عثمان :ان أبا عبد اللّه علیه السلام قال لِرجُلٍ شَکاهُ بعضُ إخوانِهِ : ما لِأخیکَ فُلانٍ یَشْکوکَ ؟ فقالَ : أ یَشْکونی أنِ اسْتَقْصَیْتُ حَقّی ؟!
قالَ : فجَلسَ مُغْضَبا،ثُمَّ قالَ : کأنَّکَ إذا اسْتَقْصَیْتَ لَم تُسِئْ؟! أ رأیتَ ما حکی اللّهُ تبارکَ و تعالی : «و یَخافونَ سُوءَ الحِسابِ» ، أخافوا أنْ یَجورَ علَیهِم ؟! لا و اللّهِ، ما خافوا إلاّ الاسْتِقْصاءَ، فسَمّاهُ اللّهُ سُوءَ الحِسابِ ، فمَنِ اسْتَقْصی فَقَد أساءَ . (1)
تفسیر عیاشی_ به نقل از حماد بن عثمان _: امام صادق علیه السلام به مردی که یکی از برادرانش،از او شکوه کرده بود فرمود : چرا فلان برادرت از تو شکایت دارد ؟ عرض کرد : آیا از این که تمام حقّ خود را از او خواسته ام شکایت دارد؟!
حضرت با عصبانیت نشست و آن گاه فرمود : خیال می کنی این که تمام حقّت را از او خواسته ای کار بدی نیست ؟ آیا وقتی خداوند تبارک و تعالی می فرماید : «و از سختی حسابرسی می ترسند» ترسشان از این است که خدا به آنها ستم کند ؟ نه به خدا، ترس آنها جز از حسابرسی مو شکافانه نیست، که خداوند آن را حسابرسی سخت و سنگین نامیده است ؛ پس هر که تمام حقّ خود را بخواهد بد کرده است .
الکتاب :
«فَأَمّا مَنْ أُوتِیَ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ * فَسَوْفَ یُحَاسَبُ حِسَابا یَسِیرا» . (3)
843
کسانی که آسان حسابرسی می شوند
قرآن :
«هر کس نامه اعمالش به دست راستش داده شود ، آسان حسابرسی خواهد شد» .
ص :91
الحدیث :
الإمامُ الباقرُ علیه السلام :قالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله کُلُّ مُحاسَبٍ مُعذَّبٌ ، فقالَ لَهُ قائلٌ : یا رسولَ اللّهِ ، فأینَ قولُ اللّهِ عزّ و جلّ: «فَسَوْفَ یُحَاسَبُ حِسابا یَسیرا» ؟ قالَ : ذلکَ العَرْضُ ، یَعنی التَّصَفُّحَ . (1)
المستدرک علی الصحیحین عن أبی هریرة :قالَ رسولُ اللّهُ صلی الله علیه و آله : ثَلاثٌ مَن کُنَّ فیهِ حاسَبَهُ اللّهُ حِسابا یَسیرا ، و أدْخَلَهُ الجَنّةَ برَحمَتِهِ . قالوا : لمن یا رسولَ اللّهِ ؟ قالَ : تُعْطی مَن حَرَمَکَ ، و تَعْفو عَمّن ظَلمَکَ ، و تَصِلُ مَن قَطَعکَ . (2)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إذا بَعثَ اللّهُ المؤمنَ مِن قَبرِهِ خَرجَ مَعهُ مِثالٌ یَقْدِمُ أمامَهُ ، کُلّما رأی المؤمنُ هَوْلاً مِن أهْوال یَومِ القِیامَةِ قالَ لَهُ المِثالُ : لا تَفْزَعْ و لا تَحْزَنْ و أبْشِرْ بالسُّرورِ و الکَرامَةِ مِن اللّهِ عزّ و جلّ ، حتّی یَقِفَ بَینَ یدَیِ اللّهِ عزّ و جلّ فیُحاسِبَهُ حِسابا یَسیرا . (3)
تفسیر نور الثقلین :رُوِیَ : إنَّ الحِسابَ الیَسیرَ هُو الإثابَةُ علی الحَسَناتِ و التَّجاوُزُ عنِ السَّیّئاتِ ، و مَن نُوقِشَ الحِسابَ عُذِّبَ . (4)
حدیث :
امام باقر علیه السلام :رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود : هر که حسابرسی شود عذاب شدنی است . کسی به آن حضرت عرض کرد : ای رسول خدا ! پس این سخن خداوند عزّ و جلّ چه می شود که : «آسان حسابرسی خواهد شد»؟ پیامبر فرمود : آن، یک دیدن و مرور است، یعنی تورّقی بیش نیست .
المستدرک الوسائل_ به نقل از ابو هریرة _: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : سه خصلت است که در هر کسی باشد خداوند حسابرسی آسانی از او به عمل آورد و به رحمت خود، او را وارد بهشت کند. عرض کردند : آن سه چیست ای رسول خدا ؟ فرمود : به کسی که تو را [از چیزی] محروم کرده عطا کنی، با کسی که رابطه اش را با تو قطع کرده پیوند برقرار کنی، و از کسی که به تو ستم کرده است درگذری.
امام صادق علیه السلام :آن گاه که خداوند مؤمن را از قبرش برانگیزد، همراه او مِثالی بیرون آید که پیشاپیش او حرکت می کند و هر زمان که مؤمن با یکی از صحنه های هراس انگیز قیامت رو به رو شود، آن مثال می گوید : نترس و غم مخور ؛ مژده باد تو را به شادمانی و کرامت خداوند عزّ و جلّ ؛ تا آن که مؤمن در برابر خداوند عزّ و جلّ می ایستد و حسابرسی آسانی می شود .
تفسیر نور الثقلین :روایت شده است که حسابرسی آسان، پاداش دادن به کارهای نیک و چشم پوشی از گناهان است. اگر در حسابرسیِ کسی چون و چرا شود، عذاب خواهد شد .
ص :92
الکتاب :
«قُلْ یا عِبادِ الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّکُم لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا فِی هَذِهِ الدُّنْیا حَسَنَةٌ وَ أَرْضُ اللّهِ وَاسِعَةٌ إِنَّمَا یُوَفَّی الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسَابٍ» . (1)
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ فی قولهِ تعالی : «ثُمَّ أوْرَثْنا الِکتابَ الّذینَ اصْطَفَیْنا ......... » (2) _: فأمّا الّذینَ سَبَقوا فاُولئکَ یَدخُلونَ الجَنّةَ بغَیرِ حِسابٍ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :یَقولُ اللّهُ تعالی : أیْ عِبادیَ الّذینَ قاتَلوا فی سَبیلی ، و قُتِلوا و اُوذوا فی سَبیلی ، و جاهَدوا فی سَبیلی ، ادْخُلوا الجَنّةَ ، فیَدخُلونَها بغَیرِ عَذابٍ و لا حِسابٍ . (4)
عنه صلی الله علیه و آله :یَکْفیکَ مِنها [أیْ مِن الدُّنیا] ما سَدَّ جُوعَکَ و واری عَوْرَتَکَ ، فإنْ یَکُن بَیتٌ یَکُنُّکَ فَذاکَ ، و إنْ تَکُنْ دابَّةٌ تَرْکَبُها فبَخٍ بَخٍ ، و إلاّ فالخُبزُ و ماءُ الجَرِّ ، و ما بَعدَ ذلکَ حِسابٌ علَیکَ أو عَذابٌ . (5)
844
کسانی که بدون حسابرسی به بهشت می روند
قرآن :
«بگو : ای بندگان من که ایمان آورده اید ! از پروردگار خود بترسید . برای آنان که در حیات این جهانی نیکی کرده اند پاداش نیک است و زمین خداوند فراخ است . مزد صابران بی حساب و نقص داده می شود» .
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ درباره آیه «آن گاه کتاب را به کسانی که برگزیده ایم به ارث دهیم ......... » _فرمود : پیشتازان بدون حسابرسی به بهشت روند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند متعال فرموده است : ای بندگان من که در راه من جنگیدید و در راه من کشته شدید و آزار دیدید و در راه من جهاد کردید! به بهشت درآیید، پس ، آنان، بی آن که عذابی بینند و حسابرسی شوند، به بهشت درآیند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از دنیا همان اندازه که گرسنگی تو را برطرف سازد و بدن برهنه ات را بپوشاند، تو را بس است . اگر خانه ای باشد که تو را محفوظ دارد، چه خوب و اگر مرکبی باشد که سوارش شوی، که به به و اگر اینها را نداشتی به همان نان و آب سبو بسنده کن، که بیش از آن ، یا سبب بازخواست تو خواهد شد، یا مایه عذاب تو خواهد گشت .
ص :93
عنه صلی الله علیه و آله :إذا کانَ یَومُ القِیامَةِ أنْبَتَ اللّهُ لِطائفةٍ مِن اُمّتی أجْنِحَةً ، فیَطیرونَ مِن قُبورِهم إلی الجِنانِ یَسْرَحونَ فیها و یَتَنعَّمونَ کیفَ شاؤوا ، فتَقولُ لهُمُ المَلائکَةُ : هَل رَأیْتُم حِسابا ؟ فیقولونَ : ما رَأینا حِسابا ، فیقولونَ : هَل جُزْتُم علی الصِّراطِ ؟ فیقولونَ : ما رَأینا صِراطا ، فیقولونَ لَهُم : هَل رَأیْتُم جَهَنّمَ ؟ فیقولونَ : ما رَأیْنا شَیئا ، فتقولُ المَلائکَةُ : مِن اُمّةِ مَن أنتُم ؟ فیقولونَ : مِن اُمّةِ محمّدٍ صلی الله علیه و آله .
فیقولونَ : نَشَدْناکُمُ اللّهَ ، حَدِّثونا ما کانَتْ أعْمالُکُم فی الدُّنیا ؟ فیقولونَ : خَصْلَتانِ کانَتا فِینا ، فَبلّغَنا اللّهُ هذهِ المنزِلَةَ بفَضْلِ رَحمَتِهِ ، فیقولونَ : و ما هُما ؟ فیقولونَ : کُنّا إذا خَلَونا نَسْتَحی أنْ نَعْصِیَهُ ، و نَرْضی بالیَسیرِ مِمّا قَسمَ لَنا ، فتقولُ المَلائکَةُ : یَحِقُّ لَکُم هذا . (1)
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در روز رستاخیز، خداوند برای گروهی از امّت من بالهایی می رویاند که با آنها از گورهای خود به بهشت پرواز می کنند و در آن به گشت و گذار می پردازند و هر گونه بخواهند از نعمتهایش برخوردار می شوند. فرشتگان از آنها پرسند: آیا حسابرسی شدید ؟ جواب دهند : ما حسابی ندیدیم . پرسند : آیا از صراط گذشتید؟ پاسخ دهند : ما صراطی ندیدیم. پرسند : آیا دوزخ را دیدید ؟ پاسخ دهند : ما چیزی ندیدیم. فرشتگان گویند : شما از امت که هستید ؟ پاسخ دهند : از امت محمّد صلی الله علیه و آله . فرشتگان گویند : شما را به خدا سوگند می دهیم به ما بگویید که اعمال شما در دنیا چه بود ؟ پاسخ دهند : دو خصلت در ما بود که خداوند به فضل رحمت خود ما را بدین مقام رساند . پرسند : آن دو خصلت کدام است؟ گویند : ما در خلوت و تنهایی خود از معصیت خدا شرم می کردیم، و به همان اندک روزیی که قسمت ما شده بود خرسند بودیم. پس فرشتگان گویند: این مقام حقّ شماست.
ص :94
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن عَمِلَ للّهِ تعالی أعْطاهُ أجْرَهُ فی الدُّنیا و الآخِرَةِ ، و کَفاهُ المُهِمَّ فیهِما ، و قَد قالَ اللّهُ تعالی: «یا عِبادِ الّذینَ آمَنوا اتَّقوا رَبَّکُمْ للَّذینَ أحْسَنوا فی هذِه الدُّنیا حَسَنةٌ و أرْضُ اللّهِ واسِعَةٌ إنّما یُوفّی الصَّابرونَ أجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسابٍ» ، فما أعطاهُمُ اللّهُ فی الدُّنیا لَم یُحاسِبْهُم بهِ فی الآخِرَةِ . (1)
الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :إذا جَمعَ اللّهُ الأوَّلینَ و الآخِرینَ یُنادی مُنادٍ : أینَ الصّابِرونَ لِیَدْخُلوا الجَنّةَ جَمیعا بغَیرِ حِسابٍ ......... : قالَتِ المَلائکَةُ لَهُم : _ مَن أنتُم ؟ قالوا : الصّابرونَ . قالوا : و ما کانَ صَبْرُکُم ؟ قالوا: صَبَرْنا علی طاعَةِ اللّهِ ، و صَبَرْنا عَن مَعصِیَةِ اللّهِ . (2)
عنه علیه السلام :إذا جَمعَ اللّهُ عزّ و جلّ الأوَّلینَ و الآخِرینَ ، قامَ مُنادٍ فنادی یُسمِعُ النّاسَ فیقولُ : أینَ المُتَحابّونَ فی اللّهِ ؟ قالَ : فیَقومُ عُنُقٌ مِن النّاسِ فیُقالُ لَهُم : اذْهَبوا إلی الجَنّةِ بغَیرِ حِسابٍ . (3)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :قالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : إذا نُشِرَتِ الدَّواوینُ و نُصِبَتِ المَوازینُ لم یُنْصَبْ لأهلِ البَلاءِ مِیزانٌ ، و لَم یُنْشَرْ لَهُم دِیوانٌ ، و تلا هذِه الآیةَ : « ......... إنَّما یُوَفّی الصّابِرونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسَابٍ » . (4)
امام علی علیه السلام :کسی که برای خداوند متعال کار کند، خداوند مزد او را در دنیا و آخرت عطا فرماید و خواسته های او را در هر دو سرای بر آورد ؛ خداوند متعال فرموده است : «ای بندگان من که ایمان آورده اید! از پروردگار خود بترسید. برای کسانی که در این دنیا نیکی کنند پاداش نیک است و زمین خدا فراخ می باشد. جز این نیست که شکیبایان مزد خود را بی حساب و نقص دریافت می کنند» . آنچه را که خداوند در دنیا به آنان بدهد، در آخرت با ایشان حساب نمی کند .
امام زین العابدین علیه السلام :آن گاه که خداوند همه انسانها را گرد آورد، منادیی جار زند : کجایند شکیبایان که همگی بدون حسابرسی به بهشت روند ......... فرشتگان به ایشان گویند : شما که هستید ؟ گویند : شکیبایان . فرشتگان پرسند : شکیبایی شما چه بود؟ پاسخ دهند : در راه طاعت خدا و خویشتنداری از نافرمانی او شکیبایی ورزیدیم .
امام زین العابدین علیه السلام :آن گاه که خداوند عزّ و جلّ همه آدمیان را، از اولین تا آخرین نفر، جمع کند منادیی برخیزد و با صدایی که همگان بشنوند بانگ برآورد : کجایند آنان که برای خدا دوستی می ورزیدند ؟ پس گروهی از مردم برخیزند و به آنان گفته شود : بدون حسابرسی وارد بهشت شوید .
امام صادق علیه السلام :رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود : آن گاه که نامه های اعمال گشوده و ترازوها برپا شود، برای بلا دیدگان ترازویی برپا نگردد و نامه عملی گشوده نشود . آن گاه این آیه را تلاوت کرد : «جز این نیست که شکیبایان مزد خود را بی حساب و نقص دریافت می کنند».
ص :95
عنه علیه السلام :إذا کانَ یَومُ القِیامَةِ قامَ عُنُقٌ مِن النّاسِ حتّی یَأتوا بابَ الجَنّةِ فیَضْرِبوا بابَ الجَنّةِ ، فیُقالُ لَهُم : مَن أنتُم ؟ فیقولونَ : نحنُ الفُقَراءُ ، فیقالُ لَهُم : أقَبْلَ الحِسابِ؟! فیقولونَ : ما أعْطَیْتُمونا شَیئا تُحاسِبونا علَیهِ ! فیقولُ اللّهُ عزّ و جلّ: صَدَقوا ، ادْخُلوا الجَنّةَ . (1)
امام صادق علیه السلام :در روز قیامت گروهی از مردم برخیزند و نزدیک بهشت آیند و در را بکوبند . به آنان گفته شود : شما کیستید ؟ گویند : ما تهی دستانیم . گفته شود: آیا پیش از حسابرسی می خواهید وارد بهشت شوید؟ گویند: به ما چیزی ندادید تا درباره آن از ما باز خواست کنید . پس ، خداوند عزّ و جلّ فرماید : راست می گویند ؛ به بهشت در آیید .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّ اللّهَ عزّ و جلّ یُحاسِبُ کُلَّ خَلقٍ إلاّ مَن أشْرَکَ باللّهِ ، فإنَّهُ لا یُحاسَبُ یَومَ القِیامَةِ و یُؤْمَرُ بهِ إلی النّارِ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :سِتّةٌ یَدْخُلونَ النّارَ بغَیرِ حِسابٍ : الاُمَراءُ بالجَورِ ، و العَرَبُ بالعَصَبیَّةِ ، و الدَّهاقِینُ بالکِبْرِ ، و التُّجّارُ بالکِذْبِ ، و العُلَماءُ بالحَسدِ ، و الأغْنیاءُ بالبُخْلِ . (4)
845
کسانی که بدون حسابرسی به دوزخ می روند
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند عزّ و جلّ از همه خلایق حساب می کشد مگر از کسی که به خدا شرک ورزیده باشد . در روز قیامت دستور داده می شود که او را بدون حسابرسی به دوزخ افکنند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :شش گروه بدون حسابرسی به دوزخ می روند: فرمانروایان به سبب ستمگری ، عربها به سبب عصبیّت [قبیله ای و نژادی] ، ملاّکان به سبب تکبّر ، بازرگانان به سبب دروغگویی ، علما به سبب حسادت و ثروتمندان به سبب بخل .
ص :96
تنبیه الخواطر :_ قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله _: سِتّةٌ یَدخُلونَ النّارَ قَبلَ الحِسابِ بسِتَّةٍ. قیلَ : یا رسولَ اللّهِ صلّی اللّهُ علَیکَ ، مَن هُم ؟ قالَ : الاُمَراءُ بالجَورِ ، و العَرَبُ بالعَصَبِیَّةِ ، و الدَّهاقینُ بالکِبْرِ ، و التُّجّارُ بالخِیانَةِ ، و أهلُ الرُّسْتاقِ بالجَهالَةِ ، و العُلَماءُ بالحَسدِ . (1)
الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :اعْلَموا _ عِبادَ اللّهِ _ أنَّ أهْلَ الشِّرکِ لا یُنْصَبُ لَهُمُ المَوازینُ ، و لا یُنْشَرُ لَهُمُ الدَّواوینُ ، و إنَّما یُحْشَرونَ إلی جَهَنّمَ زُمَرا ، و إنَّما نَصْبُ المَوازینِ و نَشْرُ الدَّواوینِ لأهْلِ الإسلامِ . (2)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :ثَلاثةٌ یُدْخِلُهمُ اللّهُ النّارَ بغَیرِ حِسابٍ ......... إمامٌ جائرٌ ، و تاجرٌ کَذوبٌ ، و شَیخٌ زانٍ . (3)
تنبیه الخواطر :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : شش گروهند که بدون حسابرسی به سبب شش خصلت به دوزخ می روند . عرض شد : یا رسول اللّه ! درود خدا بر تو ، آنان کیستند ؟ فرمود : فرمانروایان به سبب ستمگری ، عربها به سبب عصبیّت [قبیله ای و نژادی] ، ملاّکان به سبب کبر ، بازرگانان به سبب خیانت ، روستائیان به سبب جهالت و نادانی و علما به سبب حسادت .
امام زین العابدین علیه السلام :ای بندگان خدا ! بدانید که برای مشرکان نه ترازوها برپا می شود و نه نامه های اعمال گشوده می گردد، بلکه دسته جمعی به سوی دوزخ رانده می شوند. همانا برپا شدن ترازوها و گشوده شدن نامه اعمال تنها برای اهل اسلام صورت می پذیرد .
امام صادق علیه السلام :سه نفرند که خداوند آنها را بدون حسابرسی به دوزخ می برد ......... پیشوای منحرف و ستمگر ، تاجر دروغگو و پیر مرد زناکار .
ص :97
الکتاب :
«إِنَّ اللّهَ سَرِیعُ الْحِسَابِ» . (1)
«ثُمَّ رُدُّوا إِلَی اللّهِ مَوْلاهُمُ الْحَقِّ أَلاَ لَهُ الْحُکْمُ وَ هُوَ أَسْرَعُ الْحَاسِبِینَ» . (2)
الحدیث :
الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ و قد سُئلَ : کیفَ یُحاسِبُ اللّهُ الخَلْقَ علی کَثْرَتِهِم ؟ _: کما یَرْزُقُهم علی کَثْرَتِهِم . (3)
مجمع البیان :و رُوِیَ : إنَّهُ سُبحانَهُ یُحاسِبُ جَمیعَ عِبادِهِ علی مِقْدارِ حَلْبِ شاةٍ . و هذا یدُلُّ علی أنَّهُ لا یَشْغَلُهُ مُحاسَبَةُ أحَدٍ عَن مُحاسَبَةِ غَیرِهِ ، و یَدُلُّ علی أنَّهُ سُبحانَهُ یَتکلَّمُ بلا لِسانٍ و لَهَواتٍ ؛ لِیَصِحَّ أنْ یُحاسِبَ الجَمیعَ فی وَقتٍ واحدٍ . (4)
846
سریعترین حسابرس
قرآن :
«همانا خداوند حسابها را زود خواهد رسید» .
«سپس به نزد خدا ، مولای حقیقی خویش باز گردانده شوند . بدان که حکم، حکم اوست و او سریعترین حسابگران است» .
حدیث :
امام علی علیه السلام_ در پاسخ به این پرسش که خداوند چگونه به حساب آن همه خلایق می رسد ؟ _فرمود : همان گونه که آن همه را روزی می دهد .
مجمع البیان :روایت شده است که خداوند سبحان در مدتی به اندازه زمان دوشیدن یک گوسفند همه بندگانش را حسابرسی می کند، و این دلیل آن است که حسابرسی هر فرد او را از رسیدن به حساب دیگری باز نمی دارد ، و نیز نشانگر آن است که خداوند سبحان بدون استفاده از زبان و زبانک، سخن می گوید و از این رو، همگان را همزمان مورد حسابرسی قرار می دهد .
ص :98
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الحَسَدُ مَرضٌ لا یُؤْسی . (1)
عنه علیه السلام :الحَسَدُ دَأْبُ السَّفِلِ و أعْداءِ الدُّوَلِ . (2)
عنه علیه السلام :الحَسدُ مِقْنَصَةُ إبْلیسَ الکُبری . (3)
عنه علیه السلام :الحَسدُ حَبْسُ الرُّوحِ . (4)
عنه علیه السلام :الحَسدُ شَرُّ الأمْراضِ . (5)
عنه علیه السلام :الحَسدُ أحَدُ العَذابَینِ . (6)
عنه علیه السلام :الحَسدُ عَیبٌ فاضِحٌ ، و شُحٌّ فادِحٌ ، لا یَشْفی صاحِبَهُ إلاّ بُلوغُ آمالِهِ فیمَن یَحْسُدُهُ . (7)
عنه علیه السلام :رأسُ الرَّذائلِ الحَسدُ . (8)
عنه علیه السلام :إذا أمْطَرَ التَّحاسُدُ نَبَتَ التَّفاسُدُ . (9)
عنه علیه السلام :للّهِ دَرُّ الحَس_دِ م_ا أعْدَلَ_هُ ! بَ_دأَ بصاحِبِهِ فقَتلَهُ . (10)
847
حسد
امام علی علیه السلام :حسد، دردی بی درمان است.
امام علی علیه السلام :حسد، خوی فرومایگان و تنگ نظران است .
امام علی علیه السلام :حسادت، دام بزرگ ابلیس است.
امام علی علیه السلام :حسادت، زندان روح است .
امام علی علیه السلام :حسادت، بدترین بیماری است.
امام علی علیه السلام :حسادت، یکی از دو عذاب است.
امام علی علیه السلام :حسادت، عیبی رسوا و بخلی سهمگین است و حسود، تا به آرزوی خود درباره محسودش نرسد، آرام نمی گیرد .
امام علی علیه السلام :حسد، سر آمد رذیلت هاست .
امام علی علیه السلام :هر گاه حسادت فرو بارد، گیاه تبهکاری بروید .
امام علی علیه السلام :آفرین بر حسادت ! چه عدالت پیشه است ! پیش از همه صاحب خود را می کشد !
ص :100
عنه علیه السلام :مَن وَلِعَ بالحَسدِ وَلِعَ بهِ الشُّؤْمُ . (1)
عنه علیه السلام :الحَسدُ مَطِیَّةُ التَّعبِ . (2)
عنه علیه السلام :ثَمرَةُ الحَسدِ شَقاءُ الدُّنیا و الآخِرَةِ . (3)
عنه علیه السلام :مَن تَرکَ الحَسدَ کانَتْ لَهُ المَحَبّةُ عِندَ النّاسِ . (4)
امام علی علیه السلام :هر که شیفته حسادت باشد، نحسی و شور بختی شیفته او گردد .
امام علی علیه السلام :حسادت، مَرکَب رنج است .
امام علی علیه السلام :ثمره حسادت، رنج و بدبختی در دنیا و آخرت است .
امام علی علیه السلام :هر که حسادت را رها کند، محبوب مردمان شود .
الکتاب :
«وَ مِنْ شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَدَ» . (5)
الحدیث :
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الحاسِدُ لا یَشْفیهِ إلاّ زَوالُ النِّعمَةِ . (6)
عنه علیه السلام :الحاسِدُ یَفْرَحُ بالشُّرورِ ، و یَغْتَمُّ بالسُّرورِ . (7)
عنه علیه السلام :الحاسِدُ یَری أنَّ زَوالَ النِّعمَةِ عَمَّن یَحسُدُهُ نِعْمَةٌ علَیهِ . (8)
848
حسود
قرآن :
«و از شرّ و گزند حسود آن گاه که حسادت ورزد» .
حدیث :
امام علی علیه السلام :حسود را جز نابودی نعمتِ [محسود ]شفا ندهد .
امام علی علیه السلام :حسود از بدیها (ناراحتیهای دیگران) شاد می شود و از شادیها[ی مردم ]غمگین .
امام علی علیه السلام :حسود، زوال نعمت از محسود را برای خود نعمت می داند .
ص :101
عنه علیه السلام :الحاسِدُ یُظْهِرُ وُدَّهُ فی أقْوالِهِ ، و یُخْفی بُغْضَهُ فی أفْعالِهِ ، فلَهُ اسْمُ الصَّدیقِ و صِفَةُ العَدُوِّ . (1)
عنه علیه السلام :ما رَأیْتُ ظالِما أشْبَهَ بمَظْلومٍ مِن الحاسِدِ . (2)
عنه علیه السلام :ما رَأیتُ ظالِما أشْبَهَ بمَظلومٍ مِن الحاسِدِ : نَفَسٌ دائمٌ ، و قَلبٌ هائمٌ ، و حُزنٌ لازمٌ . (3)
عنه علیه السلام :یَکْفیکَ مِن الحاسِدِ أنَّهُ یَغْتَمُّ وَقتَ سُرورِکَ . (4)
عنه علیه السلام :حَسْبُ الحاسِدِ ما یَلْقی . (5)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :النَّصیحَةُ مِن الحاسِدِ مُحالٌ . (6)
عنه علیه السلام :الحاسِدُ مُضِرٌّ بنَفْسِهِ قَبلَ أنْ یَضُرَّ بالمَحسودِ ، کإبْلیسَ أوْرَثَ بحَسَدِهِ لِنَفْسِهِ اللَّعْنَةَ و لآدمَ علیه السلام الاجْتِباءَ . (7)
امام علی علیه السلام :حسود به زبان لاف دوستی می زند و در عمل، مخفیانه دشمنی می ورزد؛ بنا بر این ، او نام دوست را برخود دارد اما صفت دشمن را .
امام علی علیه السلام :ستمگری چون حسود ندیدم، که به ستمدیده شبیه تر باشد .
امام علی علیه السلام :ستمگری چون حسود ندیدم، که به ستمدیده شبیه تر باشد : جانی سرگردان دارد و دلی بیقرار و اندوهی پیوسته .
امام علی علیه السلام :از حسود همین برای تو بس است که وقتی تو شادی، او غمگین است .
امام علی علیه السلام :آنچه حسود [از حسادت خود ]می کشد، او را بس است .
امام صادق علیه السلام :خیرخواهی و راهنمایی از حسود محال است .
امام صادق علیه السلام :حسود، پیش از آن که به محسود زیان رساند، به خود زیان می زند؛ مانند ابلیس، که با حسد ورزی، برای خود نفرین خرید و برای آدم علیه السلام برگزیدگی .
ص :102
الکتاب :
«أَمْ یَحْسُدُونَ النّاسَ عَلَی ما آتَاهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْرَاهِیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکا عَظِیما» . (1)
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :قالَ اللّهُ عزّ و جلّ لموسی بنِ عِمرانَ : یا بنَ عِمرانَ ، لا تَحْسُدنَّ النّاسَ علی ما آتَیْتهُمْ مِن فَضْلی ، و لا تَمُدَّنَّ عینَیکَ إلی ذلکَ ، و لا تُتْبِعْهُ نَفْسَکَ ، فإنَّ الحاسِدَ ساخِطٌ لنِعَمی ، صادٌّ لقِسْمی الّذی قَسَمْتُ بینَ عِبادی . (2)
شرح نهج البلاغة عن ابن مسعود عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله :ألا لا تُعادُوا نِعَمَ اللّهِ . قیلَ : یا رسولَ اللّهِ ، و مَنِ الّذی یُعادِی نِعَمَ اللّهِ ؟! قالَ : الّذینَ یَحْسُدونَ النّاسَ . (3)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :بَینما موسی بنُ عِمرانَ یُناجی رَبَّهُ و یُکَلّمُهُ إذ رأی رجُلاً تَحتَ ظِلِّ عَرشِ اللّهِ ، فقالَ : یا رَبِّ ، مَن هذا الّذی قَد أظَلّهُ عَرشُکَ ؟ فقالَ : یا موسی ، هذا مِمّن لَم یَحْسُدِ النّاسَ علی ما آتاهُمُ اللّهُ مِن فَضلِهِ . (4)
849
ناراحتی حسود از نعمتهای خدا
قرآن :
«یا بر مردم به خاطر نعمتی که خدا از فضل خویش به آنان ارزانی داشته است حسادت می ورزند ؟ هر آینه ما به خاندان ابراهیم کتاب و حکمت دادیم و فرمانروایی بزرگی ارزانی داشتیم» .
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند عزّ و جلّ به موسی بن عمران فرمود: ای پسر عمران ! به نعمتی که به مردم عطا کرده ام حسد مبر و چشم به آن نعمت مدوز و دل در پی آن نداشته باش ؛ زیرا که حسود از نعمتهای من ناراحت است و از قسمتی که برای بندگانم مقرر داشته ام روی گردان .
شرح نهج البلاغة_ به نقل از ابن مسعود از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله _: هان ! با نعمتهای خدا دشمنی مکنید. عرض شد : ای رسول خدا ! چه کسی با نعمتهای خدا دشمنی می کند ؟ فرمود : آنان که به مردم حسادت می ورزند .
امام صادق علیه السلام :آن گاه که موسی بن عمران در حال مناجات و سخن گفتن با پروردگارش بود، مردی را زیر سایه عرش خداوند دید . عرض کرد : ای پروردگار من! این کیست که در سایه عرش توست؟ خدا فرمود : ای موسی ! او از کسانی است که بر نعمتهایی که خدا به مردم داده است، حسادت نورزیده است.
ص :103
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الحَسودُ کثیرُ الحَسَراتِ ، مُتضَاعَفُ السَّیّ_ئاتِ . (1)
عنه علیه السلام :الحَسودُ سَریعُ الوَثْبَةِ ، بطَیءُ العَطْفَةِ . (2)
عنه علیه السلام :الحَسودُ لا یَبْرَأُ . (3)
عنه علیه السلام :الحَسودُ لا خُلّةَ لَهُ . (4)
عنه علیه السلام :الحَسودُ لا یَسودُ . (5)
عنه علیه السلام :الحَسودُ غَضْبانُ علی القَدَرِ . (6)
عنه علیه السلام :بِئْسَ الرَّفیقُ الحَسودُ . (7)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لَیستْ لبَخیلٍ راحَةٌ ، و لا لحَسودٍ لَذَّةٌ . (8)
عنه علیه السلام :لا راحَةَ لحَسودٍ . (9)
850
حسود
امام علی علیه السلام :حسود، پُر حسرت است، و گناهانش مضاعف.
امام علی علیه السلام :حسود، زود خشم می گیرد و کینه از دلش دیر می رود .
امام علی علیه السلام :حسود [از بیماری حسادت ]شفا نمی یابد .
امام علی علیه السلام :حسود را دوست نباشد .
امام علی علیه السلام :حسود، آقا و سرور نمی شود.
امام علی علیه السلام :حسود از تقدیر [خدا ]خشمگین است.
امام علی علیه السلام :بد رفیقی است، حسود .
امام صادق علیه السلام :بخیل را آسایشی نیست و حسود را لذّتی.
امام صادق علیه السلام :حسود آسایش ندارد .
ص :104
عنه علیه السلام :لا یَطْمَعنَّ ......... الحَسودُ فی راحةِ القَلبِ . (1)
عنه علیه السلام :لَیس ......... لحَسودٍ غِنیً . (2)
امام صادق علیه السلام :حسود نباید ......... به آسودگی دل امید بندد .
امام صادق علیه السلام :برای هیچ حسودی ......... بی نیازی پیدا نمی شود .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :اسْتَعینوا علی قَضاءِ حَوائجِکُم بالکِتْمانِ ، فإنَّ کُلَّ ذی نِعمَةٍ مَحسودٌ . (4)
851
هر صاحب نعمتی محسود است
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در برآوردن نیازهای خود از کتمان کمک گیرید ، زیرا هر صاحب نعمتی محسود واقع می شود .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :ألاَ إنَّهُ قد دَبَّ إلَیکُم داءُ الاُمَمِ مِن قَبْلِکُم و هُو الحَسدُ ، لَیس بحالِقِ الشَّعْرِ ، لکنَّهُ حالِقُ الدِّینِ . (5)
عنه صلی الله علیه و آله :إیَّاکُم و الحَسدَ ؛ فإنَّهُ یَأکُلُ الحَسَناتِ کما تَأکُلُ النّارُ الحَطَبَ . (6)
الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إنَّ الحَسَد لَیَأکُلُ الإیمانَ کما تَأکُلُ النّارُ الحَطَبَ . (7)
852
حسادت و ایمان
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هان ! بیماری امتهای پیشین به شما سرایت کرده، و آن حسادت است ؛ این بیماری نه موی سر را ، که دین را می تراشد و از بین می برد.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از حسادت بپرهیزید؛ زیرا حسنات و نیکیها را فرو می خورد، همچنان که آتش هیزم را .
امام باقر علیه السلام :حسد ایمان را می خورد، همان گونه که آتش هیزم را می خورد .
ص :105
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :آفَةُ الدِّینِ : الحَسدُ و العُجْبُ و الفَخْرُ . (1)
امام صادق علیه السلام :آفت دین ، حسد و خودپسندی و فخر فروشی است .
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :یَقولُ إبْلیسُ لجُنودِهِ : ألْقُوا بَیْنهُمُ الحَسدَ و البَغْیَ ؛ فإنَّهُما یَعْدِلانِ عندَ اللّهِ الشِّرْکَ . (2)
عنه علیه السلام :إیّاکُم أنْ یَحْسُدَ بَعضُکُم بَعْضا ؛ فإنَّ الکُفْرَ أصلُهُ الحَسدُ . (3)
853
حسادت و کفر
امام صادق علیه السلام :ابلیس به لشکر خود می گوید : میان آنان حسادت و تجاوزگری افکنید ، که این دو خوی نزد خدا، برابر با شرک است .
امام صادق علیه السلام :از حسادت کردن به یکدیگر بپرهیزید ؛ زیرا کفر، ریشه اش حسادت است .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الحَسدُ یُضْنی الجَسدَ . (4)
عنه علیه السلام :الحَسدُ یُذیبُ الجَسدَ . (5)
عنه علیه السلام :الحَسدُ یُنْشئُ الکَمَدَ . (6)
عنه علیه السلام :الحَسودُ أبدا عَلیلٌ . (7)
عنه علیه السلام :الحَسودُ دائمُ السُّقمِ و إنْ کانَ صَحیحَ الجِسمِ . (8)
854
زیانهای جسمانی حسادت
امام علی علیه السلام :حسادت، تن را فرسوده و علیل می کند.
امام علی علیه السلام :حسادت، بدن را آب می کند .
امام علی علیه السلام :حسادت، اندوه و دلمردگی می آورد .
امام علی علیه السلام :حسود، همواره رنجور است .
امام علی علیه السلام :حسود، همیشه مریض حال است، هر چند تنش سالم باشد .
ص :106
عنه علیه السلام :العَجَبُ لغَفلَةِ الحُسّادِ عن سَلامَةِ الأجْسادِ . (1)
عنه علیه السلام :صِحّةُ الجَسَدِ مِن قِلَّةِ الحَسدِ . (2)
عنه علیه السلام :الحَسدُ لا یَجْلِبُ إلاّ مَضرَّةً و غَیْظا ، یُوهِنُ قَلبَکَ و یُمْرِضُ جِسمَکَ . (3)
امام علی علیه السلام :شگفت است که حسودان از تندرستی غافلند .
امام علی علیه السلام :سلامت جسم، از کمی حسادت است .
امام علی علیه السلام :حسادت، نتیجه ای جز زیان و ناراحتی که دلت را سست و تنت را بیمار می گرداند، به بار نمی آورد .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :کادَ الحَسدُ أنْ یَغلِبَ القَدَرَ . (4)
عنه صلی الله علیه و آله :کادَ الحَسدُ أنْ یَسبِقَ القَدَرَ . (5)
855
حسادت و تقدیر
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نزدیک است که حسادت بر تقدیر چیره آید .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نزدیک است که حسادت از مقدّرات پیشی گیرد
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أمّا عَلامةُ الحاسِدِ فأربعةٌ : الغِیبةُ و التَّمَلُّقُ و الشَّماتَةُ بالمُصیبَةِ (6) . (7)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :قالَ لُقمانُ لابنِهِ : للحاسِدِ ثَلاثُ عَلاماتٍ : یَغْتابُ إذا غابَ ، و یَتَملّقُ إذا شَهِدَ ، و یَشْمَتُ بالمُصیبَةِ . (8)
.
856
نشانه حسود
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حسود چهار نشانه دارد : غیبت کردن، چاپلوسی کردن و شاد شدن از گرفتاری [دیگران] . (9)
امام صادق علیه السلام :لقمان به فرزندش گفت : حسود را سه نشانه است : پشت سر غیبت می کند ، در حضور تملّق می گوید و از گرفتاری دیگران شاد می شود .
ص :107
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إذا تَطَیّرتَ فامْضِ ، و إذا ظَنَنْتَ فلا تَقْضِ ، و إذا حَسَدتَ فلا تَبْغِ . (1)
857
در موقع احساس حسد چه باید کرد؟
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرگاه فال بد زدی، اعتنایی نکن و هرگاه گمان بردی، [زود ]داوری مکن و چون حسد بردی، ستم مکن . (2)
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لا حَسَدَ إلاّ فی اثنتَینِ : رجُلٍ آتاهُ اللّهُ مالاً فهُو یُنْفِقُ مِنهُ آناءَ اللّیلِ و آناءَ النّهارِ ، و رجُلٍ آتاهُ اللّهُ القُرآنَ فهُو یَقومُ بهِ آناءَ اللّیلِ و آناءَ النّهارِ (3) . (4)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ المؤمنَ یَغْبِطُ و لا یَحْسُدُ ، و المُنافِقُ یَحْسُدُ و لا یَغْبِطُ . (5)
عنه علیه السلام_ و قد سُئلَ عَن قولِ اللّهِ : «و لا تَتَمنَّوا ما فَضَّلَ اللّهُ بهِ بَعْضَکُم علی بَعْضٍ» (6) _: لا یَتَمنّی الرّجُلُ امْرأةَ الرّجُلِ و لا ابنَتَهُ ، و لکنْ یَتَمنّی مِثلَهُما . (7)
858
حسادت پسندیده
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حسادت (9) جز در دو مورد روا نیست : رشک بردن به مردی که خداوند به او مال و ثروتی داده و او آن را شب و روز انفاق می کند، و رشک بردن به مردی که خداوند به او قرآن عطا فرموده است و او شبانه روز به آن می پردازد .
امام صادق علیه السلام :مؤمن غبطه می خورد و حسادت نمی ورزد ؛ منافق حسادت می ورزد و غبطه نمی خورد .
امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به پرسش از آیه «آن چیزی را که خداوند با آن برخی را بر برخی دیگر برتری داده است آرزو نکنید» _فرمود : مرد ، زن یا دختر کس دیگری را آرزو نکند، بلکه آرزو کند که مانند آنها را داشته باشد.
ص :108
الکتاب :
«وَ أَنْذِرْهُمْ یَوْمَ الْحَسْرَةِ إِذْ قُضِیَ الْأَمْرُ وَ هُمْ فِی غَفْلَةٍ وَ هُمْ لا یُؤْمِنُونَ» . (1)
«أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یَا حَسْرَتَی عَلَی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللّهِ وَ إِنْ کُنْتُ لَمِنَ السّاخِرِینَ» . (2)
«وَ یَوْمَ یَعَضُّ الظّالِمُ عَلَی یَدَیْهِ یَقُولُ یا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلاً» . (3)
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنَّ أشَدَّ النّاسِ نَدامَةً یَومَ القِیامَةِ ، رجُلٌ باعَ آخِرَتَهُ بدُنیا غَیرِهِ . (4)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنَّ أعْظَمَ الحَسَراتِ یَومَ القِیامَةِ ، حَسْرَةُ رجُلٍ کَسَبَ مالاً فی غَیرِ طاعَةِ اللّهِ ، فوَرِثَهُ رجُلٌ فأنْفَقَهُ فی طاعةِ اللّهِ سُبحانَهُ ، فدَخَلَ بهِ الجَنّةَ ، و دَخَلَ الأوَّلُ بهِ النّارَ . (5)
859
آن که بیش از همه افسوس خورد
قرآن :
«آنان را از روز حسرت که کار به پایان آمده و آنان همچنان در حال غفلت و بی ایمانی هستند ، بترسان» .
«تا کسی نگوید : ای دریغا بر کوتاهی ای که در کار خدا کردم و از مسخره کنندگان بودم».
«روزی که کافر، دستان خود را به دندان گزد و گوید : ای کاش راهی را که رسول در پیش گرفته بود ، می رفتم» .
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پشیمانترین مردمان در روز رستاخیز کسی است که آخرت خود را برای دنیای دیگری بفروشد .
امام علی علیه السلام :بزرگترین افسوس در روز قیامت ، افسوس مردی است که مالی را به ناروا گرد آورده و آن را برای کسی بر جای گذاشته و او آن را در راه طاعت خداوند سبحان خرج کرده باشد و بدان سبب به بهشت رود و او به دوزخ .
ص :110
عنه علیه السلام_ و قد سُئلَ : مَن أعظَمُ النّاسِ حَسْرةً ؟ _: مَن رأی مالَهُ فی مِیزانِ غَیرِهِ ، فأدخَلَهُ اللّهُ بهِ النّارَ ، و أدخَلَ وارِثَهُ بهِ الجَنّةَ . (1)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ أعظَمَ النّاسِ یَومَ القِیامَةِ (حَسْرَةً) مَن وَصفَ عَدْلاً ثُمَّ خالَفَهُ إلی غَیرِهِ . (2)
عنه علیه السلام :إنّ الحَسْرَةَ و النَّدامَةَ و الوَیْلَ کُلَّهُ لِمَنْ لَم یَنْتَفِعْ بما أبْصَرَهُ ، و مَن لَم یَدْرِ ما الأمرُ الّذی هُو علَیهِ مُقیمٌ : أ نَفْعٌ لَهُ أمْ ضُرٌّ؟ (3)
امام علی علیه السلام_ در پاسخ به این سؤال که پر افسوس ترین مردمان کیست ؟ _فرمود : کسی که مال و دارایی خود را در ترازوی دیگری بیند و خداوند او را به سبب آن به دوزخ برد و وارث وی را به سبب آن [به خاطر انفاقش ]روانه بهشت سازد.
امام صادق علیه السلام :بیشترین افسوس را در روز قیامت کسی می خورد که سخن از عدالت بگوید اما خود با دیگران به عدالت رفتار نکند .
امام صادق علیه السلام :دریغ و پشیمانی و آه همه زان کسی است که از دانش و بینش خود بهره ای نگیرد و نداند که آنچه در کار آن است به سود اوست یا به زیانش .
ص :111
ص :112
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :وَجَدْتُ الحَسَنةَ نُورا فی القَلبِ ، و زَیْنا فی الوَجْهِ ، و قُوّةً فی العَملِ ، و وَجَدتُ الخَطیئةَ سَوادا فی القَلبِ ، و وَهْنا فی العَملِ ، و شَیْنا فی الوَجْهِ . (1)
860
نیکی
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نیکی را نور دل و آرایه رخسار و نیروی کار یافتم، و بدی و گناه را سیاهی دل و سستی در کار و زشتی چهره .
الکتاب :
«إِلاّ مَنْ ظَلَمَ ثُمَّ بَدَّلَ حُسْنا بَعْدَ سُوءٍ فَإِنِّی غَفُورٌ رَحِیمٌ» . (3)
«وَ أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهارِ وَ زُلَفا مِنَ اللَّیْلِ إِنَّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئَاتِ» . (4)
الحدیث :
الإمامُ الباقرُ علیه السلام :ما أحْسَنَ الحَسَناتِ بعدَ السّیّئاتِ ! و ما أقْبحَ السَّیّئاتِ بعدَ الحَسَناتِ ! (5)
861
تأثیر نیکی، پس از بدی
قرآن :
«مگر کسی که ستم کرده باشد و پس از بدکاری ، نیکوکار شود؛ زیرا من آمرزنده و مهربانم» .
«نماز بگزار در آغاز و انجام روز و ساعاتی از شب ؛ زیرا نیکیها بدیها را از میان می برند» .
حدیث :
امام باقر علیه السلام :چه زیباست نیکیهای پس از بدیها! و چه زشت است بدیهای پس از خوبیها!
ص :114
عنه علیه السلام :إنّی لَم أرَ شَیئا قَطُّ أشَدَّ طَلَبا و لا أسْرَعَ دَرْکا ، من حَسَنةٍ مُحْدَثةٍ لذَنبٍ قَدیمٍ . (1)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن عَمِلَ سَیّئةً فی السِّرِّ فلْیَعْملْ حَسَنةً فی السِّرِّ ، و مَن عَمِلَ سَیّئةً فی العَلانِیَةِ فلْیَعْملْ حَسَنةً فی العَلانِیَةِ . (2)
امام باقر علیه السلام :براستی که من هرگز ندیده ام چیزی مانند کار نیک جدید را که اینچنین به شدّت در تعقیب یک گناه قدیمی برآید و اینچنین سریع خود را به آن رساند [و آن را محو سازد].
امام صادق علیه السلام :هرکه در نهان، کار بدی انجام دهد، باید در نهان نیز کار خوبی انجام دهد و هرکه آشکارا کار بدی کند، باید آشکارا نیز کار نیکی انجام دهد .
الکتاب :
«إِنَّ اللّهَ لا یَظْلِمُ مِثْقالَ ذَرَّةٍ وَ إِنْ تَکُ حَسَنَةً یُضَاعِفْهَا وَ یُؤْتِ مِنْ لَدُنْهُ أَجْرا عَظِیما» . (4)
«مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا وَ مَنْ جاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَلاَ یُجْزَی إِلاَّ مِثْلَهَا وَ هُمْ لاَ یُظْلَمُونَ» . (5)
«مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْهَا وَ هُمْ مِنْ فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ» . (6)
862
چند برابر شدن نیکیها
قرآن :
«خداوند هم سنگ ذرّه ای ستم نمی کند. اگر نیکیی باشد آن را دو برابر می کند و از جانب خود مزدی بزرگ می دهد» .
«هر کس کار نیکی انجام دهد، ده برابر به او پاداش دهند و هر که کار بدی انجام دهد تنها همانند آن کیفر بیند و به آنان ستم نمی شود» .
«هر کس که کار نیکی کند، بهتر از آن را پاداش گیرد و نیکوکاران از وحشت آن روز [قیامت ]در امان باشند» .
ص :115
الحدیث:
تحف العقول :قال الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام : یا سَوْأَتاهْ لِمَن غَلَبتْ إحْداتُهُ عَشَراتِهِ _ یُریدُ أنَّ السَّیّئةَ بواحِدَةٍ و الحَسَنةَ بعَشرَهٍ _ . (1)
الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام_ فی قولهِ تعالی : «مَنْ جاءَ بالحَسَنةِ فلَهُ عَشْرُ أمْثالِها ......... » _: فالحَسَنةُ الواحِدَةُ إذا عَمِلَها کُتِبَتْ لَهُ عَشْرا ، و السَّیّئةُ الواحِدَةُ إذا عَمِلَها کُتِبَتْ لَهُ واحِدَةً ، فنَعوذُ باللّهِ مِمَّن یَرتَکِبُ فی یَومٍ واحدٍ عَشرَ سَیّئاتٍ ، و لا تَکونُ لَهُ حَسَنةٌ واحِدَةٌ ، فَتغْلِبُ حَسَناتِهِ سَیّئاتُهُ . (2)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إذا أحْسَنَ المُؤمنُ عمَلَهُ ، ضاعَفَ اللّهُ عَمَلَهُ لکُلِّ حَسَنةٍ سَبعَمائةٍ ، و ذلکَ قولُ اللّهِ تبارکَ و تعالی : «و اللّهُ یُضاعِفُ لِمَنْ یَشاءُ» (3) . (4)
حدیث :
تحف العقول :امام زین العابدین علیه السلام فرمود : «بدا به حال کسی که یک هایش بر دَه هایش غالب آید!» . مراد حضرت ، این است که بدی هایش که یک برابر حساب می شود از خوبی هایش که ده برابر حساب می شود، بیشتر شود .
امام زین العابدین علیه السلام_ درباره آیه «هر که خوبی کند ده برابر مانند آن پاداش بیند ......... » _فرمود : کسی که یک کار نیک انجام دهد، ده کار نیک برایش منظور شود و هر که یک بدی انجام دهد، برایش همان یکی نوشته می شود . پس، به خدا پناه می بریم از کسی که در یک روز، ده کار بد مرتکب می شود اما یک کار نیک هم انجام نمی دهد تا نیکیهایش بر بدیهایش غالب آید .
امام صادق علیه السلام :هرگاه مؤمن کار خوبی انجام دهد خداوند هر کار خوب او را هفتصد برابر کند و این سخن خداوند تبارک و تعالی است که فرموده است : «و خداوند برای هر کس که بخواهد مضاعف گرداند» .
أفضَلُ الحَسَناتِ
کنز العمّال عن خالد بن الولید :جاء رجلُ إلی رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، ......... قالَ : أیّ حَسَنَةٍ أفضلُ عندَ اللّهِ؟ قالَ : حُسنُ الخُلقِ و التّواضُعُ و الصّبرُ علی البَلِیّةِ و الرِّضاءُ بالقَضاءِ . قالَ : أیُّ سَیّئةٍ أعظَمُ عِند اللّهِ ؟ قالَ : سُوءُ الخُلقِ و الشُّحُّ المُطاعُ . (5) (6)
863
بهترین کارهای نیک
کنز العمّال_ به نقل از خالد بن ولید _: مردی خدمت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد : برترین کارهای نیک نزد خدا چیستند ؟ حضرت فرمود: خوش خویی و فروتنی و صبر بر بلا و گرفتاری و خرسندی به قضا . سؤال شد : بزرگترین بدی ها نزد خدا کدامند ؟ فرمود: بد خویی و بخلِ فرمانروا [بر آدمی].
ص :116
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن ساءَتْهُ سَیّئتُهُ و سَرَّتْهُ حَسنَتُهُ فهُو مؤمنٌ . (1)
الإمامُ الباقرُ علیه السلام :سُئلَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله عن خِیارِ العِبادِ ، فقالَ: الّذینَ إذا أحْسَنوا اسْتَبْشَروا ، و إذا أساؤوا اسْتَغْفَروا . (2)
الإمامُ الرِّضا علیه السلام :المؤمنُ الّذی إذا أحْسَنَ اسْتَبْشَرَ ، و إذا أساءَ اسْتَغْفَرَ . (3)
864
خوشحال شدن از کار خوب
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرکه کار بدش او را ناراحت کند و از کار خوبش خوشحال گردد، همو مؤمن است .
امام باقر علیه السلام :از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله درباره بهترین بندگان سؤال شد . فرمود : کسانی که چون کار نیک کنند، شادمان شوند و هرگاه بد کنند، آمرزش طلبند.
امام رضا علیه السلام :مؤمن کسی است که چون کار نیک انجام دهد، شادمان شود و هرگاه بدی کند، آمرزش بطلبد .
ص :117
ص :118
الکتاب :
«وَ ابْتَغِ فِیما آتَاکَ اللّهُ الدَّارَ الاْخِرَةَ وَ لا تَنْسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیا وَ أَحْسِنْ کَمَا أَحْسَنَ اللّهُ إِلَیْکَ وَ لا تَبْغِ الْفَسادَ فِی الْأَرْضِ إِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ الْمُفْسِدِینَ» . (1)
«وَ أَنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللّهِ وَ لاَ تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَةِ وَ أَحْسِنُوا إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ» . (2)
«إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الاْءِحْسَانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبَی وَ یَنْهَی عَنِ الْفَحْشآءِ وَ الْمُنکَرِ وَ الْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ» . (3)
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :زِینَةُ العِلمِ الإحْسانُ . (5)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أحَقُّ النّاسِ بالإحْسانِ مَن أحْسَنَ اللّهُ إلَیهِ، و بَسَطَ بالقُدْرَةِ یَدَیهِ . (6)
865
فضیلتِ نیکی کردن
قرآن :
«در آنچه خدا به تو داده است، سرای آخرت را بجوی و بهره ات را از دنیا فراموش مکن و نیکی کن همچنان که خدا به تو نیکی کرده است . و دنبال فساد و تبهکاری در روی زمین مباش که خداوند تبهکاران را دوست ندارد» .
«و در راه خدا انفاق کنید و خود را با دستهای خویش به هلاکت نیندازید و نیکی کنید که خداوند نیکوکاران را دوست دارد» .
«همانا خداوند به دادگری و نیکوکاری و بخشش به خویشاوندان، فرمان می دهد و از فحشاء و زشت کاری و ستم نهی می کند . او شما را اندرز می دهد باشد که پند گیرید» .
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :زیورِ دانش، نیکوکاری است .
امام علی علیه السلام :سزاوارترین مردم به نیکی کردن، کسی است که خداوند به او نیکی کرده و قدرت در اختیارش نهاده است .
ص :120
عنه علیه السلام :الإحْسانُ غَریزَةُ الأخْی_ارِ ، و الإساءَةُ غَریزَةُ الأشْرارِ . (1)
عنه علیه السلام :الإحْسانُ غُنْمٌ . (2)
عنه علیه السلام :الإحْسانُ ذُخْرٌ ، و الکَریمُ مَن حازَهُ . (3)
عنه علیه السلام :علَیکَ بالإحْسانِ ، فإنَّهُ أفْضَلُ زِراعَةٍ ، و أرْبَحُ بِضاعَةٍ . (4)
عنه علیه السلام :أفْضَلُ الإیمانِ الإحْسانُ . (5)
عنه علیه السلام :بالإحْسانِ و تَغَمُّدِ الذُّنوبِ بالغُفرانِ یَعْظُمُ المَجدُ . (6)
عنه علیه السلام :رأسُ الإیمانِ الإحْسانُ إلی النّاسِ . (7)
عنه علیه السلام :نِعْمَ زادُ المَعادِ الإحْسانُ إلی العِبادِ . (8)
عنه علیه السلام :زَکاةُ الظَّفَرِ الإحْسانُ . (9)
عنه علیه السلام :صَنائعُ الإحْسانِ مِن فَضائلِ الإنسانِ . (10)
امام علی علیه السلام :نیکی کردن، سرشت خوبان است و بدی کردن سرشت بدکاران .
امام علی علیه السلام :نیکی کردن، غنیمت است .
امام علی علیه السلام :نیکی کردن، گنج است و کریم، کسی است که مالک این گنج شود .
امام علی علیه السلام :بر تو باد نیکوکاری، که آن بهترین کشت، و سود آورترین کالاست.
امام علی علیه السلام :برترین ایمان، نیکوکاری است.
امام علی علیه السلام :با نیکی کردن و چشم پوشی از گناهان ، عزّت و احترام زیاد می شود .
امام علی علیه السلام :رأس ایمان، نیکی کردن به مردم است .
امام علی علیه السلام :چه نیکو توشه ای است برای معاد، نیکی کردن به بندگان .
امام علی علیه السلام :زکات پیروزی ، نیکی کردن است .
امام علی علیه السلام :انجام نیکوکاری، از فضایل انسان است.
ص :121
عنه علیه السلام :لَو رأیتُ_مُ الإحْسانَ شَخْص_ا لَرأیتُموهُ شَکْلاً جَمیلاً یَفوقُ العالَمینَ . (1)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لإسحاقَ بنِ عمّارٍ _: أحسِنْ یا إسحاقُ إلی أولیائی ما اسْتَطَعْتَ ، فما أحسَنَ مؤمنٌ إلی مؤمنٍ و لا أعانَهُ إلاّ خَمَشَ وَجهَ إبْلیسَ ، وَ قرَّحَ قَلبَهُ . (2)
امام علی علیه السلام :اگر نیکوکاری مجسّم می شد، بی گمان آن را در شکل و قیافه ای زیباتر از همه جهانیان می دیدید .
امام صادق علیه السلام_ به اسحاق بن عمّار _فرمود : ای اسحاق! تا می توانی به دوستداران من نیکی کن ؛ زیرا هیچ مؤمنی به مؤمن دیگر نیکی نکرد و او را یاری نداد ، مگر این که با آن کار چهره ابلیس را خراشید و دلش را جریحه دار کرد.
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الإحْسانُ مَحَبّةٌ . (3)
عنه علیه السلام :سَببُ المَحَبّةِ الإحْسانُ . (4)
عنه علیه السلام :مَن کَثُرَ إحْسانُهُ أحَبَّهُ إخْوانُهُ . (5)
عنه علیه السلام :مَن کَثُرَ إحْسانُهُ کَثُرَ خَدَمُهُ و أعْوانُهُ . (6)
عنه علیه السلام :مَن أحْسَنَ إلی النّاسِ اسْتَدامَ مِنهُمُ المَحَبَّةَ . (7)
866
نیکوکاری و محبّت
امام علی علیه السلام :نیکوکاری، محبّت است .
امام علی علیه السلام :نیکی کردن، سبب محبّت است .
امام علی علیه السلام :آن که احسانش زیاد باشد، دوستان و برادرانش او را دوست بدارند .
امام علی علیه السلام :آن که بسیار نیکوکار باشد ، خدمت گزاران و یارانش بسیار شود.
امام علی علیه السلام :آن که به مردم نیکی کند، محبّت آنان را [نسبت به خود] استمرار بخشد.
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :جُبِلَتِ القُلوبُ علی حُبِّ مَن أحسَنَ إلَیها ، و بُغْضِ مَن أساءَ إلَیها . (8)
867
با احسان، دلها به دست آید
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دلها بر محبت کسی که به آنها خوبی کند و بر نفرت از کسی که به آنها بدی روا دارد ، سرشته شده است .
ص :122
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الإحْسانُ یَستعبدُ الإنسانَ. (1)
عنه علیه السلام :الإنْسانُ عَبدُ الإحْسانِ . (2)
عنه علیه السلام :الإحْسانُ یَسْتَرِقُّ الإنسانَ . (3)
عنه علیه السلام :کَم مِن إنسانٍ اسْتَعْبَدهُ إحْسانٌ ! (4)
عنه علیه السلام :أحسِنْ تَسْتَرِقَّ . (5)
عنه علیه السلام :ما اسْتُعْبِدَ الکِرامُ بمِثْلِ الإکْرامِ . (6)
عنه علیه السلام :بالإحْسانِ تُمْلَکُ القُلوبُ . (7)
عنه علیه السلام :احْتَجْ إلی مَن شِئتَ تَکُن أسیرَهُ ، و اسْتَغْنِ عَمَّن شِئتَ تَکُنْ نَظیرَهُ ، و أفْضِلْ علی مَن شِئتَ تَکُن أمیرَهُ . (8)
امام علی علیه السلام :نیکی کردن، انسان را بنده[ی احسان کننده ]می کند .
امام علی علیه السلام :انسان، بنده احسان است .
امام علی علیه السلام :نیکی کردن، آدمی را به بند [احسان کننده ]می کشد .
امام علی علیه السلام :بسا انسانهایی که بنده احسان شده اند!
امام علی علیه السلام :نیکی کن تا به بند کشی .
امام علی علیه السلام :بزرگواران با چیزی همانند اکرام به بندگی گرفته نشدند .
امام علی علیه السلام :با نیکی کردن، دلها تصرّف می شود .
امام علی علیه السلام :دست نیاز به سوی هر که خواهی دراز کن، تا اسیر او شوی ؛ و از هر که خواهی بی نیازی جوی، تا همتای او گردی؛ و به هر که خواهی خوبی کن، تا فرمانروای او باشی.
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أحْسِنْ إلی مَن أساءَ إلَیکَ . (9)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنّ إحْسانَکَ إلی مَن کادَکَ مِن الأضْدادِ و الحُسّادِ ، لأغْیَظُ علَیهِم مِن مَواقِعِ إساءتِکَ مِنهُم، و هُو داعٍ إلی صَلاحِهِم . (10)
868
خوبی کردن به کسی که بدی کرده است
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :به کسی که در حقّ تو بدی کرده است ، خوبی کن .
امام علی علیه السلام :خوبی کردن تو به دشمنان و بد خواهانت از بدی کردنت به آنها در ایشان مؤثرتر است و موجب اصلاح آنان می شود .
ص :123
عنه علیه السلام :أحْسِنْ إلی المُسیءِ تَمْلِکْهُ . (1)
عنه علیه السلام :أصْلِحِ المُسیءَ بحُسْنِ فِعالِکَ ، و دُلَّ علی الخَیرِ بجَمیلِ مَقالِکَ . (2)
عنه علیه السلام :الإحْسانُ إلی المُسیءِ أحسَنُ الفَضْلِ . (3)
عنه علیه السلام :الإحْسانُ إلی المُسیءِ یَسْتَصْلِحُ العَدُوَّ . (4)
عنه علیه السلام :اجْعَلْ جَزاءَ النِّعْمَةِ علَیکَ ، الإحْسانَ إلی مَن أساءَ إلَیکَ . (5)
عنه علیه السلام :لا یَحوزُ الغُفْرانَ إلاّ مَن قابَلَ الإساءَةَ بالإحْسانِ . (6)
عنه علیه السلام :لا یَکونَ_نَّ أخ_وکَ علی الإس_اءَةِ إلَیکَ أقوی منکَ علی الإحْسانِ إلَیهِ . (7)
امام علی علیه السلام :به آن که بد کرده است خوبی کن، تا مالکش شوی .
امام علی علیه السلام :با کردار نیک خود ، بدکردار را اصلاح کن و با گفتار خوش و زیبایت، به خیر و خوبی راهنمایی کن .
امام علی علیه السلام :نیکی کردن به بدی کننده، نیکوترین احسان است .
امام علی علیه السلام :نیکی کردن به آن که بدی کرده است، دشمن را به آشتی کشاند .
امام علی علیه السلام :پاداش نعمتی را که به تو داده شده، نیکی کردن به کسی قرار ده که در حقّ تو بدی کرده است.
امام علی علیه السلام :آمرزش را به دست نیاورد، مگر کسی که بدی را با نیکی پاسخ دهد .
امام علی علیه السلام :مبادا قدرتِ برادرت بر بدی کردن با تو، بیشتر از قدرتِ تو بر خوبی کردن به او باشد .
ص :124
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :المُحسِنُ مُعانٌ ، المُسیءُ مُهانٌ . (1)
عنه علیه السلام :المُحسِنُ حَیٌّ و إن نُقِلَ إلی مَنازِلِ الأمْواتِ . (2)
عنه علیه السلام :المُحسِنُ مَن عَمَّ النّاسَ بالإحْسانِ . (3)
عنه علیه السلام :إنَّ المؤمنینَ مُحْسِنونَ . (4)
عنه علیه السلام :کُلُّ مُحسِنٍ مُسْتَأنسٌ . (5)
869
نیکوکار
امام علی علیه السلام :نیکوکار یاری شود ؛ بدی کننده خوار و بی کس مانَد .
امام علی علیه السلام :نیکوکار زنده است ، هرچند به خانه های مردگان منتقل شود .
امام علی علیه السلام :نیکوکار کسی است که به همه مردم نیکی کند .
امام علی علیه السلام :همانا مؤمنان، نیکو کارند .
امام علی علیه السلام :هر نیکوکاری محبوب است .
الکتاب :
«وَ الَّذِینَ جَاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَ إِنَّ اللّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ» . (6)
«إِنَّ اللّهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوا وَ الَّذِینَ هُمْ مُحْسِنُونَ» . (7)
870
خداوند با نیکوکاران است
قرآن :
«و آنان که در راه ما جهاد کنند راههایمان را به ایشان نشان می دهیم و همانا خدا با نیکوکاران است».
«همانا خدا با پرهیزگاران است و با آنان که نیکو کارند» .
ص :125
تَفسیرُ الإحسانِ
تفسیر نور الثقلین :فی قولهِ تعالی : «و من أحسن دینا مِمّن أسْلَمَ وَجْهَهُ للّهِ و هو مُحْسِنٌ» (1) : رُویَ أنَّ النَّبیَّ صلی الله علیه و آله سُئل عنِ الإحْسانِ ، فقالَ : أنْ تَعبُدَ اللّهَ کأنَّکَ تَراهُ ، فإنْ لَم تَکُن تَراهُ فإنَّهُ یَراکَ . (2)
المحاسن عن عمرَ بنِ یزیدَ :سَمِعتُ أبا عبدِ اللّهِ علیه السلام یقولُ : إذا أحسَنَ المؤمنُ عَملَهُ ضاعَفَ اللّهُ عمَلَهُ لکلِّ حَسنةٍ سَبعَمائةٍ ......... فقلتُ لَهُ : و ما الإحْسانُ ؟ قالَ: فقالَ: إذا صَلّیْتَ فأحسِنْ رُکوعَکَ و سُجودَکَ، و إذا صُمْتَ فَتَوقَّ کلَّ ما فیهِ فَسادُ صَومِکَ ......... و کلُّ عَملٍ تَعمَلُهُ للّهِ فلْیَکُن نَقِیّا مِنَ الدَّنَسِ . (3) (4)
871
تفسیر نیکوکاری
تفسیر نور الثقلین :درباره آیه «و دینِ چه کسی بهتر است از کسی که از روی اخلاص رو به خدا کند و نیکوکار بُوَد ؟» روایت شده است که از پیامبر صلی الله علیه و آله درباره نیکی و احسان سؤال شد ، فرمود : احسان این است که خدای را چنان پرستی که گویی او را می بینی؛ زیرا اگر تو او را نبینی او تو را می بیند .
المحاسن_ به نقل از عمر بن یزید _: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود : هرگاه مؤمن کارش را نیکو انجام دهد، خداوند هر کار نیک او را هفتصد برابر گرداند ......... . عرض کردم : نیکوکاری چیست ؟ فرمود : [نیکوکاری این است که ]چون نمازگزاری، رکوع و سجودت را نیکو به جای آور و هرگاه روزه گرفتی از هر آنچه روزه را تباه و باطل می کند دوری کن ......... و هر کاری که برای خدا می کنی، باید از آلودگی پاک باشد.
ص :126
الکتاب :
«إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ وَ إِنْ أَسَأْتُمْ فَلَها فَإِذَا جَاءَ وَعْدُ الاْخِرَةِ لِیَسُوؤا وُجُوهَکُمْ وَ لِیَدْخُلُوا الْمَسْجِدَ کَمَا دَخَلُوهُ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ لِیُتَبِّرُوا ما عَلَوْا تَتْبِیرَا» . (1)
«قَدْ جَاءَکُمْ بَصَائِرُ مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ عَمِیَ فَعَلَیْها وَ مَا أَنَا عَلَیْکُمْ بِحَفِیظٍ» . (2)
«وَ مَنْ جَاهَدَ فَإِنَّمَا یُجَاهِدُ لِنَفْسِهِ إِنَّ اللّهَ لَغَنِیٌّ عَنِ الْعَالَمِینَ» . (3)
الحدیث :
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنّکَ إنْ أحسَنْتَ فنفسَکَ تُکْرِمُ ، و إلَیها تُحْسِنُ ، إنّکَ إنْ أسأتَ فنَفسَکَ تَمْتَهِنُ ، و إیّاها تَغْبِنُ . (5) (6)
872
هر که نیکی کند به خود کرده است
قرآن :
«اگر نیکی کنید به خود کرده اید و اگر بدی کنید نیز به خود کرده اید. و چون وعده دوم فرا رسید ، کسانی بر سرتان فرستادیم تا شما را غمگین سازند و چون بار اوّل که به مسجد در آمده بودند به مسجد در آیند و به هر چه دست یابند نابود سازند» .
«بینشهایی از پروردگارتان به شما رسیده است . پس، هر که از روی بصیرت بنگرد به سود خود اوست و هرکه چشم بصیرت برهم نهد به زیان اوست . و من نگهدارنده شما نیستم».
«هر که جهاد کند به سود خود کرده است ، همانا خدا از همه جهانیان بی نیاز است» .
حدیث :
امام علی علیه السلام :تو اگر نیکی کنی خودت را گرامی داشته ای و به خودت نیکی کرده ای ؛ اگر بدی کنی خودت را خوار کرده ای و به خودت زیان رسانده ای .
ص :127
الکتاب:
وَ قِیلَ لِلَّذِینَ اتَّقَوا ما ذَا أَنْزَلَ رَبُّکُمْ قَالُوا خَیْرا لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا فِی هذِهِ الدُّنْیَا حَسَنَةٌ وَ لَدَارُ الاْخِرَةِ خَیْرٌ وَ لَنِعْمَ دَارُ الْمُتَّقِینَ» . (1)
قُلْ یا عِبادِ الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّکُمْ لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا فِی هذِهِ الدُّنْیَا حَسَنَةٌ وَ أَرْضُ اللّهِ وَاسِعَةٌ إِنَّما یُوَفَّی الصّابِرُونَ أَجْرَهُم بِغَیْرِ حِسابٍ» . (2)
873
ثمرات نیکوکاری در دنیا
قرآن :
«از پرهیزگاران پرسند : پروردگار شما چه چیز نازل کرده است ؟ گویند : بهترین را ، به آنان که در این دنیا نیکی می کنند ، نیکی پاداش دهند و سرای آخرت نیکوتر از آن است . و جایگاه پرهیزگاران چه جایگاه خوبی است» .
«بگو : ای بندگان من که ایمان آورده اید ! از پروردگارتان بترسید . برای آنان که در حیات این جهانی نیکی کرده اند ، پاداش نیک است و زمین خدا پهناور است . جز این نیست که مزد صابران ، بی حساب و نقص ادا می شود» .
ما یَتَرَتَّبُ عَلی إحسانِ المُشرِکینَ
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ لِعدیّ بنِ حاتِمٍ _: إنَّ أباکَ أرادَ أمْرا فأدْرَکَهُ، یَعنی الذِّکْرَ . (4)
کنز العمّال عن سلمانِ بنِ عامرٍ الضَّبِّیّ :قلتُ : یا رسولَ اللّهِ، إنَّ أبی کانَ یَقْری الضَّیفَ ، و یُکْرِمُ الجارَ ، و یَفی بالذِّمَّةِ ، و یُعْطی فی النّائِبَةِ ، فما یَنْفَعُهُ ذلکَ ؟ قالَ : ماتَ مُشْرِکا ؟ قلتُ : نَعَم . قالَ : أمَا إنَّها لا تَنْفَعُهُ ، و لکنَّها تَکونُ فی عَقِبهِ أنَّهُم لَن یُخْزَوا أبَدا ، و لَن یُذَلّوا أبَدا ، و لَن یَفْتَقِروا أبَدا . (5)
874
نتیجه نیکوکاری مشرکان
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ به عدی بن حاتم _فرمود : پدر تو دنبال چیزی بود و به آن رسید ؛ یعنی نام و آوازه .
کنز العمّال_ به نقل از سلمان بن عامر ضبّی _: عرض کردم : ای رسول خدا! پدرم مردی میهمان نواز و همسایه دار بود ، به پیمان وفا می کرد و در گرفتاریها و سختیها دستگیر بود. آیا اینها برای او سودی دارد ؟ پیامبر پرسید : آیا او مشرک، مرد ؟ عرض کردم : آری . فرمود : اینها به حال او سودی ندارد، امّا به سبب این کارها بازماندگان او هرگز گرفتار و خوار و نیازمند نمی شوند .
ص :128
کنز العمّال عن عائشةَ :قلتُ : یا رسولَ اللّهِ ، ابنُ جدعانَ کانَ فی الجاهلیّةِ یَصِلُ الرَّحِمَ ، و یُطِعمُ المِسکِینَ ، فهل ذلکَ نافِعُهُ؟ قالَ : یا عائشةُ ، إنَّه لَم یَقُلْ یَوما : رَبِّ اغْفِرْ لی خَطیئَتی یَومَ الدِّینِ . (1)
کنز العمّال_ به نقل از عایشه _: عرض کردم : ای رسول خدا ! ابن جدعان در زمان جاهلیت، صله رحم به جای می آورد و مستمندان را اطعام می کرد. آیا اینها سودی به حال او دارند؟ فرمود : ای عایشه ! او حتی یک روز نگفت : پروردگارا ! در روز جزا گناه مرا ببخش .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :جُحودُ الإحْسانِ یَحدو علی قُبحِ الامْتِنانِ . (3)
عنه علیه السلام :جُحودُ الإحْسانِ یُوجِبُ الحِرْمانَ . (4)
875
نمک نشناسی
امام علی علیه السلام :نادیده گرفتن احسان [دیگران]، منت گذاری زشت آنان را سبب می شود .
امام علی علیه السلام :نادیده گرفتن احسان، موجب محرومیت [از احسان] می شود .
ص :129
عنه علیه السلام :مَن کَتمَ الإحْسانَ عُوقِبَ بالحِرْمانِ . (1)
امام علی علیه السلام :هرکه نیکی [دیگران] را پوشیده بدارد ، با [کیفرِ] محرومیت مجازات شود .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن قَطعَ مَعْهودَ إحْسانِهِ قَطعَ اللّهُ مَوجودَ إمْکانِهِ . (3)
عنه علیه السلام :تَمامُ الإحْسانِ تَرْکُ المَنِّ بِهِ . (4)
الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :مَن لم یَجِدْ للإساءَةِ مَضَضا ، لَم یَکُنْ عِندَهُ للإحْسانِ مَوْقِعٌ . (5)
876
گوناگون
امام علی علیه السلام :کسی که رشته احسان خود را قطع کند، خداوند توانایی [بر نیکی کردن ]را از او بگیرد.
امام علی علیه السلام :کمال احسان، منّت ننهادن به سبب آن است .
امام کاظم علیه السلام :هرکه بدی برایش ناگوار و رنج آور نباشد ، خوبی و احسان نیز در نظرش جایگاهی ندارد.
ص :130
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ فی حدیثِ المفضَّلِ _: أ فَرَأیتَ لَو نُقصَ الإنسانُ مِن هذهِ الخِلالِ الحِفْظَ وَحدَهُ کیفَ کانَتْ تکونُ حالُهُ ؟! و کَم مِن خَلَلٍ کانَ یَدخُلُ علَیهِ فی اُمورِهِ و مَعاشِهِ و تَجارِبهِ إذا لم یَحْفَظْ ما لَهُ و عَلَیهِ ، و ما أخَذَهُ و ما أعطی ، و ما رأی و ما سَمِعَ ......... ثُمَّ کانَ لا یَهتدی لطریقٍ لو سَلَکَهُ ما لا یحصی ، و لا یَحفَظُ عِلْما و لو دَرَسَهُ عُمْرَهُ ، و لا یَعْتَقِدُ دِینا ، و لا یَنْتَفِعُ بتَجْرِبَةٍ ، و لا یَسْتَطیعُ أن یَعْتَبِر شیئا علی ما مضی ، بَل کانَ حَقیقا أنْ یَنْسَلِخَ مِن الإنْسانیّةِ أصْلاً .
......... و أعظمُ من النِّعمَةِ علی الإنسانِ فی الحِفْظِ النِّعمَةُ فی النِّسْیانِ ؛ فإنَّهُ لولا النِّسْیانُ لَما سَلا أحَدٌ عن مُصیبَةٍ . (1)
877
نعمتِ حافظه
امام صادق علیه السلام_ در حدیث مفضّل _فرمود : آیا اندیشیده ای که اگر انسان از میان این ویژگیها، فقط حافظه را کم داشت، حال و روزش چگونه بود ؟ و اگر موضوعات سودمند و زیانبار و گرفته ها و داده ها و دیده ها و شنیده های خود را در حافظه اش نگه نمی داشت چه اختلالاتی در کارها و زندگی و تجربیاتش به وجود می آمد ......... ؟ اگر راهی را بارها و بارها می پیمود، باز آن را گم می کرد ، اگر همه عمرش را درس می خواند، دانشی را به خاطر نمی سپرد ، به دینی اعتقاد نمی یافت و از تجربه ای بهره مند نمی شد و نمی توانست از گذشته ها کمترین عبرتی بگیرد ، به طور کلی سزاوار بود که از انسان بودن یکسره خارج شود .
......... بالاتر از نعمتِ حافظه برای انسان، نعمتِ فراموشی است ؛ زیرا اگر فراموشی نبود، هیچ کس هیچ مصیبتی را از یاد نمی برد .
ص :132
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :حِفْظُ الغُلامِ کَالوَسْمِ علی الحَجَرِ ، و حِفْظُ الرّجُلِ بَعد ما یَکْبُرُ کالکِتابَةِ علی الماءِ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :مَثَلُ الّذی یَتَعلّمُ فی صِغَرهِ کالنَّقْشِ فی الحَجَرِ ، و مَثَلُ الّذی یَتَعلّمُ فی کِبَرِهِ کالّذی یَکتُبُ علی الماءِ . (2)
878
حفظ کردن در خُردسالی
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حفظ کردن خرد سال مانند نشانی است که بر سنگ کنده می شود و حفظ کردن در کهن سالی مانند نوشتن روی آب است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حکایت کسی که در خرد سالی می آموزد همچون نقشی است که روی سنگ کنده می شود و حکایت کسی که در کهن سالی می آموزد همانند کسی است که بر آب بنویسد .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :ثلاثةٌ یُذهِبنَ النِّسیانَ و یُحْدِثْنَ الذِّکْرَ : قِراءةُ القُرآنِ ، و السِّواکُ ، و الصِّیامُ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :یا علیُّ ، ثَلاثةٌ یَزِدْنَ فی الحِفْظِ و یُذْهِبنَ السُّقْمَ : اللّبانُ ، و السِّواکُ ، و قِراءةُ القُرآنِ . (4)
879
آنچه حافظه را زیاد می کند
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سه چیز فراموشی را از بین می برد و حافظه می آورد : تلاوت قرآن ، مسواک زدن و روزه .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای علی ! سه چیز حافظه را زیاد می کند و بیماری را می زداید : کُندُر ، مسواک زدن و تلاوت قرآن .
ص :133
ص :134
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الحِقْدُ اَلْأمُ العُیوبِ . (1)
عنه علیه السلام :ألْأمُ الخُلقِ الحِقدُ . (2)
عنه علیه السلام :الحِقدُ یُذْرِی . (3)
عنه علیه السلام :الحِقدُ مَثارُ الغَضَبِ . (4)
عنه علیه السلام :الحِقدُ شِیمَةُ الحَسَدةِ . (5)
عنه علیه السلام :الحِقْد داءٌ دَوِیٌّ ، و مَرَضٌ مُوبِی . (6)
عنه علیه السلام :الحِقدُ خُلقٌ دَنِیٌّ ، و مَرَضٌ مُرْدِی . (7)
عنه علیه السلام :الحِقدُ مِن طَبائِعِ الأشْرارِ . (8)
عنه علیه السلام :الحِقدُ نارٌ لا تُطْفَأُ إلاّ بالظَّفَرِ . (9)
عنه علیه السلام :طَهِّروا قُلوبَکُم مِن الحِقدِ ؛ فإنَّهُ داءٌ موبئٌ . (10)
عنه علیه السلام :رأسُ العُیوبِ الحِقْدُ . (11)
880
کینه توزی
امام علی علیه السلام :کینه توزی، پست ترین عیبهاست .
امام علی علیه السلام :پست ترین خوی ، کینه توزی است .
امام علی علیه السلام :کینه توزی، [هستی انسان را ]بر باد می دهد .
امام علی علیه السلام :کینه ، خشم برانگیز است .
امام علی علیه السلام :کینه توزی، خصلت حسودان و بدخواهان است.
امام علی علیه السلام :کینه توزی، دردی سخت و مرضی مهلک و مُسری است .
امام علی علیه السلام :کینه توزی، خویی پست و مرضی کشنده است .
امام علی علیه السلام :کینه توزی از خصلتهای اشرار و نابکاران است .
امام علی علیه السلام :کینه توزی، آتشی است که جز با پیروز شدن فرو نشانده نمی شود .
امام علی علیه السلام :دلهای خود را از کینه پاک کنید؛ که آن دردی مهلک است .
امام علی علیه السلام :کینه توزی، سرآمد همه عیبهاست .
ص :136
عنه علیه السلام :الدُّنیا أصْغَرُ و أحْقَرُ و أنْزرُ مِن أنْ تُطاعَ فیها الأحْقادُ . (1)
عنه علیه السلام :إنَّما اللَّبیبُ مَنِ اسْتَسَلَّ الأحْقادَ . (2)
عنه علیه السلام :سَبَبُ الفِتَنِ الحِقْدُ . (3)
عنه علیه السلام :سِلاحُ الشَّرِّ الحِقْدُ . (4)
عنه علیه السلام :مَنِ اطَّرَحَ الحِقدَ اسْتَراحَ قَلبُهُ و لُبُّهُ . (5)
عنه علیه السلام :مَن زَرَعَ الإحَنَ حَصَدَ المِحَنَ . (6)
عنه علیه السلام :مَن کَثُرَ حِقدُهُ قلَّ عِتابُهُ . (7)
عنه علیه السلام :احْتَرِسوا مِن سَوْرَةِ الجَمْدِ و الحِقْدِ و الغَضَبِ و الحَسَدِ ، و أعِدّوا لکُلِّ شَیءٍ مِن ذلکَ عُدَّةً تُجاهِدونَهُ بِها ، مِن الفِکْرِ فی العاقِبَةِ ، و مَنْعِ الرَّذیلَةِ ، و طَلَبِ الفَضیلَةِ ، و صَلاحِ الآخِرَةِ ، و لُزومِ الحِلْمِ . (8)
الإمامُ الهادیُّ علیه السلام :العِتابُ خَیرٌ مِن الحِقْدِ . (9)
امام علی علیه السلام :دنیا کوچکتر و حقیرتر و ناچیزتر از آن است که در آن از کینه ها پیروی شود .
امام علی علیه السلام :خردمند کسی است که کینه ها را از دل بیرون کند .
امام علی علیه السلام :علت فتنه ها و آشوبها کینه توزی است .
امام علی علیه السلام :جنگ افزارِ شرارت و بدی ، کینه توزی است .
امام علی علیه السلام :هرکه کینه را دور ریزد، دل و دماغش آسوده گردد .
امام علی علیه السلام :آن که کینه بکارد، رنج و محنت بِدروَد .
امام علی علیه السلام :هرکه کینه اش زیاد شود، سرزنش و گله گزاری او کم گردد .
امام علی علیه السلام :از حدّت بخل و کینه توزی و خشم و حسادت بپرهیزید و برای مبارزه با هر یک از آنها جنگ افزاری مانند اندیشیدن در عاقبت آنها ، مبارزه با رذیلت و طلب فضیلت و اصلاح کار آخرت و لزوم بردباری و گذشت فراهم آورید .
امام هادی علیه السلام :سرزنش کردن بهتر است از کینه به دل گرفتن .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الحَقودُ مُعذَّبُ النّفسِ ، مُتَضاعَفُ الهَمِّ . (10)
881
کینه توز
امام علی علیه السلام :جانِ کینه توز در عذاب است و اندوهش دو چندان .
ص :137
عنه علیه السلام :أشدُّ القُلوبِ غِلاًّ قَلبُ الحَقودِ . (1)
عنه علیه السلام :بِئسَ العَشیرُ الحَقودُ . (2)
عنه علیه السلام :لیسَ لحَقودٍ اُخُوّةٌ . (3)
عنه علیه السلام :لا مَودَّةَ لِحَقودٍ . (4)
عنه علیه السلام :لا یَکونُ الکریمُ حَقودا . (5)
الإمامُ الصَّادقُ علیه السلام :قالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : أ لاَ اُخبِرُکُم بأبعَدِکُم مِنّی شَبَها ؟ قالوا : بلی یا رسولَ اللّهِ . قالَ : الفاحِشُ المُتَفَحِّشُ البَذِیُّ البَخیلُ المُخْتالُ الحَقودُ الحَسودُ . (6)
الإمامُ العسکریُّ علیه السلام :أقلُّ النّاسِ راحةً الحَقودُ . (7)
امام علی علیه السلام :بد خواه ترین دلها ، دل کینه توز است .
امام علی علیه السلام :بد همنشینی است، کینه توز .
امام علی علیه السلام :کینه توز را اخوّت و برادری نیست .
امام علی علیه السلام :کینه توز، پایبند دوستی و مودّتی نیست.
امام علی علیه السلام :آدم بزرگوار، کینه توز نیست .
امام صادق علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : آیا به شما بگویم که بی شباهت ترین شما به من کیست ؟ عرض کردند : آری ، ای رسول خدا! فرمود : دشنام گویِ بی پروا از شنیدن دشنام و لوده و بخیل و خودپسند و کینه توز و حسود .
امام عسکری علیه السلام :کم آسایش ترین مردم، کینه توز است .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ فی صِفةِ المؤمنِ _: قلیلاً حِقْدُهُ . (8)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :حِقدُ المؤمنِ مَقامُهُ ، ثُمَّ یُفارِقُ أخاهُ فلا یَجِدُ علَیهِ شَیئا ، و حِقْدُ الکافِرِ دَهْرُهُ . (9)
882
کینه در دل مؤمن نمی پاید
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در وصف مؤمن _فرمود : کینه اش اندک است .
امام صادق علیه السلام :کینه مؤمن یک لحظه است و زمانی که از برادر خود جدا شد، در دل خود کینه ای نسبت به او نگه نمی دارد ؛ اما کینه کافر مادام العمر است .
ص :138
عنه علیه السلام :المؤمنُ یَحقِدُ ما دامَ فی مَجلسِهِ ، فإذا قامَ ذهبَ عنهُ الحِقدُ . (1)
امام صادق علیه السلام :کینه مؤمن تا زمانی است که نشسته است، همین که برخاست کینه نیز از دل او می رود .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :احْتَمِلْ أخاکَ علی ما فیهِ ، و لا تُکْثِرِ العِتابَ ؛ فإنّهُ یُورِثُ الضَّغینَةَ . (2)
883
آنچه کینه می آورد
امام علی علیه السلام :برادرت را با همان خصوصیاتی که دارد تحمّل کن و زیاد سرزنش نکن ؛ زیرا این کار کینه می آورد .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :حُسنُ البِشْرِ یَذهَبُ بالسَّخیمَةِ . (3)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اُحْصُدِ الشَّرَّ مِ_ن صَ_درِ غَیرِکَ بقَلْعِهِ مِن صَدرِکَ . (4)
عنه علیه السلام :عِندَ الشَّدائدِ تَذهَبُ الأحْقادُ . (5)
884
آنچه کینه را می برد
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خوش رویی، کینه را می برد .
امام علی علیه السلام :با بر کندن شر از سینه خود، آن را از سینه دیگران درو کن.
امام علی علیه السلام :در هنگام سختیها و گرفتاریها، کینه ها از بین می رود .
ص :139
ص :140
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لا یَزْرَأنَّ أحدُکُم بأحدٍ من خَلقِ اللّهِ فإنَّهُ لا یَدری أیُّهُم ولیُّ اللّهِ . (1)
لقمانُ علیه السلام_ لابنِهِ _: یا بُنیَّ لا تُحَقِّرنَّ أحَدا بخُلْقانِ ثِیابِهِ ؛ فإنَّ ربَّکَ و ربَّهُ واحدٌ . (2)
885
نهی از کوچک شمردن مردم
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ یک از شما نباید احدی از بندگان خدا را خوار و بی مقدار بشمرد ؛ زیرا نمی داند که کدام یک از آنها دوست خداست .
لقمان علیه السلام_ به فرزندش _فرمود : فرزندم ! هیچ کس را به سبب کهنه بودن جامه اش حقیر مشمار ؛ زیرا که پروردگار تو و او یکی است .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَنِ اسْتَذَلّ مؤمنا أو مؤمنةً ، أو حَقّرَهُ لفَقْرِهِ أو قِلَّةِ ذاتِ یَدِهِ ، شَهَرَهُ اللّهُ تعالی یَومَ القِیامَةِ ، ثُمّ یَفْضَحُهُ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :لا تُحَقِّرنَّ أحَدا مِن المسلمینَ ، فإنَّ صَغیرَهُم عِند اللّهِ کَبیرٌ . (4)
عنه صلی الله علیه و آله :حَسْبُ ابنِ آدمَ من الشَّرِّ أنْ یُحَقِّرَ أخاهُ المسلمَ . (5)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنَّ اللّهَ تَبارکَ و تعالی یَقولُ : مَن أهانَ لی وَلیّا فقد أرْصَدَ لمُحارَبَتی ، و أنا أسرَعُ شَیءٍ إلی نُصْرَةِ أوْلیائی . (6)
886
بر حذر داشتن از تحقیر مؤمن
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس مرد یا زن مؤمنی را، به سبب تهیدستی یا کم بضاعتی، خوار و حقیر شمارد، خداوند متعال در روز رستاخیز او را انگشت نما و سپس رسوایش کند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ مسلمانی را خوار و حقیر مشمار؛ زیرا کوچک آنان هم نزد خداوند بزرگ است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در بدی فرزند آدم همین بس که برادر مسلمان خود را تحقیر کند .
امام صادق علیه السلام :خداوند تبارک و تعالی می فرماید : هر که یکی از دوستان مرا خوار شمارد، آماده جنگ با من شده است و من در یاری دادن دوستدارانم شتابنده ترینم .
ص :142
عنه علیه السلام :قالَ اللّهُ عزّ و جلّ : لِیأْذَنْ بحَربٍ منّی مَن أذلَّ عَبدیَ المؤمنَ . (1)
عنه علیه السلام :مَن حَقّر مؤمنا مِسْکینا لم یَزَلِ اللّهُ لَهُ حاقِرا ماقِتا حتّی یَرجِعَ عن مَحْقَرَتِهِ إیّاهُ . (2)
امام صادق علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ می فرماید : هر کس بنده مؤمن مرا خوار کند باید به من اعلان جنگ دهد .
امام صادق علیه السلام :هرکه مؤمن بینوایی را حقیر شمارد، خداوند پیوسته او را تحقیر کند و دشمنش دارد تا آن گاه که از تحقیر او دست بردارد .
ص :143
ص :144
الکتاب :
«وَ ما خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ مَا بَیْنَهُما إِلاّ بِالْحَقِّ وَ إِنَّ السّاعَةَ لاَتِیَةٌ فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الجَمِیلَ» . (1)
الحدیث :
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الحقُّ أقوی ظَهیرٍ . (3)
عنه علیه السلام :الحقُّ سَیفٌ قاطِعٌ . (4)
عنه علیه السلام :الحقُّ سَیفٌ علی أهلِ الباطلِ . (5)
عنه علیه السلام :الحقُّ مَنْجاةٌ لکُلِّ عامِلٍ ، و حُجّةٌ لکلِّ قائلٍ . (6)
عنه علیه السلام :الحقُّ أبْلَجُ مُنَزَّهٌ عنِ المُحاباةِ و المُراءاةِ . (7)
عنه علیه السلام :الحَقُّ أوسَعُ مِن الأرضِ . (8)
عنه علیه السلام :إنَّ الحقَّ أحْسَنُ الحَدیثِ ، و الصّادِعُ بهِ مُجاهِدٌ ، و بالحقِّ اُخبِرُکَ فأرْعِنی سَمعَکَ . (9)
887
ح_قّ
قرآن :
«ما آسمانها و زمین و آنچه را میان آنهاست جز به حقّ نیافریدیم . و بی تردید قیامت فرا می رسد . پس گذشت کن ، گذشتی نیکو» .
حدیث :
امام علی علیه السلام :حقّ، نیرومندترین پشتیبان است .
امام علی علیه السلام :حقّ، شمشیری بُرّان است .
امام علی علیه السلام :حقّ، شمشیری است بر ضدّ باطل گرایان.
امام علی علیه السلام :حقّ، برای هر عمل کننده ای نجات بخش است و برای هر گوینده ای حجّت و دلیل .
امام علی علیه السلام :حقّ، روشن است و از یاری و به رخ کشیدن بی نیاز .
امام علی علیه السلام :حقّ، گسترده تر از کره خاک است .
امام علی علیه السلام :همانا حقّ ، نیکوترین سخن است و کسی که آشکارا حقّ بگوید، مجاهد است و من تو را از حقّ آگاه می کنم، پس ، گوش خود را به من سپار .
ص :146
عنه علیه السلام :ألاَ و إنَّ الحَقَّ مَطایا ذُلُلٌ ، رَکِبَها أهلُها و اُعطُوا أزِمَّتَها ، فسارَتْ بِهِمُ الهُوَیْنا حتّی أتَتْ ظِلاًّ ظَلیلاً . (1)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ الحقَّ مُنِیفٌ فاعمَلوا بهِ . (2)
امام علی علیه السلام :هلا ! حقّ ها مرکبهایی رام هستند که صاحبانشان بر آنها نشستند و زمام آنها را به دست گرفتند . پس ، این مرکبها سواران خود را به آرامی و ملایمت بردند تا به سایه ای گسترده رسیدند .
امام صادق علیه السلام :حقّ، بلند پایه و ارجمند است ؛ پس به آن عمل کنید .
الکتاب :
«بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَی الْبَاطِلِ فَیَدْمَغُهُ فَإِذَا هُوَ زَاهِقٌ وَ لَکُمُ الْوَیْلُ مِمّا تَصِفُونَ» . (3)
«کَتَبَ اللّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلِی إِنَّ اللّهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ» . (4)
الحدیث :
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن أبْدی صَفْحَتَهُ للحقِّ هلَکَ . (5)
عنه علیه السلام :مَن صارَعَ الحقَّ صُرِعَ . (6)
عنه علیه السلام :قَلیلُ الحقِّ یَدفَعُ کثیرَ الباطِلِ ، کما أنَّ القَلیلَ مِن النّارِ یُحْرِقُ کثیرَ الحَطَبِ . (7)
888
حقّ، باطل را درهم می کوبد
قرآن :
«بلکه حقّ را بر سر باطل می زنیم ، تا آن را درهم کوبد و باطل نابود شونده است . و وای بر شما از آنچه به خدا نسبت می دهید» .
«خدا مقرر داشته که : البته من و پیامبرانم پیروز می شویم ؛ زیرا خدا توانا و پیروزمند است» .
حدیث :
امام علی علیه السلام :هرکه در برابر حقّ سینه سپر کند نابود شود .
امام علی علیه السلام :هر که با حقّ پنجه در افکند به خاک افتد.
امام علی علیه السلام :اندکی حقّ، باطل بسیاری را نابود کند، همچنان که اندکی آتش، هیمه های فراوانی را بسوزاند .
ص :147
عنه علیه السلام :الغالِبُ بالشَّرِّ مَغْلوبٌ ، المُحارِبُ للحقِّ مَحْروبٌ . (1)
عنه علیه السلام :المَغْلوبُ بالحقِّ غالِبٌ . (2)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لَیس مِن باطلٍ یَقومُ بإزاءِ الحقِّ إلاّ غلَبَ الحقُّ الباطِلَ ، و ذلکَ قولُهُ : «بَلْ نَقْذِفُ بالحَقِّ علی الباطِلِ فیَدْمَغُهُ ......... » . (3)
امام علی علیه السلام :آن که با توسل به شرّ و بدی پیروز شود، شکست خورده است و آن که با حقّ بستیزد، در هم شکسته و غارت شود .
امام علی علیه السلام :مغلوب حقّ، [در حقیقت ]غالب است .
امام صادق علیه السلام :هیچ باطلی نیست که در برابر حقّ بایستد مگر آن که حقّ بر باطل چیره شود و این سخن خداوند است : «بلکه حقّ را بر سر باطل می زنیم تا آن را درهم کوبد ......... » .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن یَطلُبِ العِزَّ بغَیرِ حقٍّ یَذِلَّ، و مَن عانَدَ الحقَّ لَزِمَهُ الوَهْنُ . (5)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :العِزُّ أنْ تَذِلَّ للحقِّ إذا لَزِمَکَ . (6)
الإمامُ العسکریُّ علیه السلام :ما تَرَکَ الحقَّ عزیزٌ إلاّ ذَلَّ ، و لا أخَذَ بهِ ذلیلٌ إلاّ عَزَّ . (7)
889
حقّ و عزّت
امام علی علیه السلام :هر کس با تکیه به غیر حقّ جویای عزّت شود به ذلّت در افتد، و هر که با حقّ عناد ورزد خوار گردد .
امام صادق علیه السلام :عزّت آن است که چون حقّی بر گردنت آمد در برابر آن فروتنی کنی .
امام عسکری علیه السلام :هیچ عزیزی حقّ را فرو نگذاشت، مگر آن که ذلیل شد ؛ و هیچ ذلیلی به آن چنگ نزد، مگر این که عزیز گشت .
ص :148
الکتاب:
«أَمْ یَقُولُونَ بِهِ جِنَّةٌ بَلْ جَاءَهُمْ بِالْحَقِّ وَ أَکْثَرُهُمْ لِلْحَقِّ کَارِهُونَ» . (1)
«لَقَدْ جِئْنَاکُمْ بِالْحَقِّ وَ لَکِنَّ أَکْثَرَکُمْ لِلْحَقِّ کَارِهُونَ» . (2)
الحدیث:
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :الحقُّ ثَقیلٌ مُرٌّ و الباطِلُ خَفیفٌ حُلْوٌ ، و رُبَّ شَهْوَةِ ساعةٍ تُورِثُ حُزْنا طویلاً . (3)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنَّ الحقَّ ثَقیلٌ مَرِیءٌ ، و إنّ الباطِلَ خَفیفٌ وَبِیءٌ . (4)
عنه علیه السلام :الحقُّ کُلُّه ثَقیلٌ ، و قد یُخَفِّفُهُ اللّهُ علی أقوامٍ طَلَبوا العاقِبَةَ فصَبَّروا نُفوسَهُم ، و وَثِقوا بصِدْقِ مَوعودِ اللّهِ لمَن صَبرَ و احْتَسَبَ ، فکنْ مِنهُم و اسْتَعِنْ باللّهِ . (5)
890
سنگینی حقّ
قرآن :
«یا می گویند که او دیوانه است ؟ نه ، پیامبرشان حقّ را برای آنان آورد ، ولی بیشترینشان از حقّ کراهت دارند» .
«هر آینه ما حقّ را برای شما آوردیم ولی بیشترتان از حقّ کراهت دارید» .
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حقّ، سنگین و تلخ است و باطل، سبک و شیرین. و بسا لذّت شهوتی که ساعتی بیش نپاید، اما اندوهی دراز در پی آرد .
امام علی علیه السلام :همانا حقّ سنگین است اما گوارا، و باطل سبک و آسان است اما کشنده.
امام علی علیه السلام :حقّ همه اش سنگین است، امّا خداوند آن را بر مردمانی که جویای عاقبت و آخرتند، سبک می گرداند و از این رو ، جانهایشان را به شکیبایی وا می دارند و درستی وعده خدا را به کسانی که در راهش شکیبایی می ورزند و از او امید پاداش می برند، باور دارند؛ پس تو از این عدّه باش و از خدا کمک بجوی .
891
الصَّبرُ عَلَی الحَقِّ
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اصبرْ علی مَرارةِ الحقِّ ، و إیّاکَ أنْ تَنْخَدِعَ لحَلاوَةِ الباطِلِ . (6)
891
تحمّل کردن حقّ
امام علی علیه السلام :تلخی حقّ را تحمّل کن، و مبادا که فریب شیرین بودن باطل را بخوری .
ص :149
عنه علیه السلام :لا یصبِرُ للحقِّ إلاّ مَن یَعرِفُ فضلَهُ . (1)
الإمامُ الباقرُ علیه السلام :لَمّا حَضَرَتْ أبی علیَّ ابنَ الحسینِ علیه السلام الوَفاةُ ضَمَّنی إلی صَدْرِهِ ثُمَّ قالَ : أیْ بُنیَّ ، اُوصیکَ بِما أوْصانی أبی حِینَ حَضَرَتْهُ الوَفاةُ _ و بما ذَکَرَ أنّ أباهُ علیه السلام أوصاهُ بهِ _ : أیْ بُنَیَّ ، اصبِرْ علی الحقِّ و إنْ کانَ مُرّا . (2)
عنه علیه السلام :اصبِرْ نَفسَکَ علی الحقِّ ؛ فإنَّهُ مَن مَنَعَ شیئا فی حقٍّ أعطی فی باطِلٍ مِثْلَیهِ . (3)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ و قدِ اسْتَفْتاهُ رجُلٌ مِن أهلِ الجَبلِ فأفْتاهُ بخِلافِ ما یُحِبُّ ، فرأی أبو عبدِ اللّهِ الکَراهَةَ فیهِ _: یا هذا ، اصْبِرْ علی الحقِّ ، فإنَّهُ لَم یَصبِرْ أحدٌ قَطُّ لحَقٍّ إلاّ عَوّضَهُ اللّهُ ما هُو خَیرٌ لَه . (4)
امام علی علیه السلام :حقّ را تحمّل نکند، مگر کسی که ارزش آن را بشناسد .
امام باقر علیه السلام :چون هنگام رحلت پدرم علی بن الحسین علیه السلام فرا رسید، مرا در آغوش گرفت و فرمود : فرزندم ! من به تو همان سفارشی را می کنم که پدرم در هنگام فرا رسیدن رحلتش به من کرد و فرمود که پدر او نیز به وی همان سفارش را کرده است : فرزندم ! حقّ را تحمّل کن هرچند تلخ باشد .
امام باقر علیه السلام :خود را در برابر [پذیرش ]حقّ، به صبوری وادار؛ زیرا کسی که حقّی را ادا نکند، به اندازه دو برابر آن در باطل خرج کند .
امام صادق علیه السلام_ وقتی مردی از اهالی جبل از ایشان استفتایی کرد و فتوای ایشان بر خلاف میل او بود و ناراحتی در چهره اش مشاهده شد _فرمود : ای مرد ! حقّ را تحمّل کن ؛ زیرا هیچ کس حقّی را تحمّل نکرد، مگر این که خداوند در عوض ، چیزی به او عطا فرمود که برایش بهتر است .
الکتاب :
«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلّهِ وَ لَوْ عَلَی أَنْفُسِکُمْ أَوِ الْوَالِدَیْنِ وَ الْأَقْرَبِینَ» . (5)
892
لزوم حقّ گویی هر چند به زیان خود
قرآن :
«ای کسانی که ایمان آورده اید ! به عدالت برخیزید و برای خدا شهادت دهید هرچند علیه خودتان یا پدر و مادر و خویشاوندان شما بوده باشد» .
ص :150
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أتْقی النّاسِ مَن قالَ الحقَّ فیما لَهُ و عَلَیهِ . (1)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :فی قائمةِ سَیفٍ مِن سُیوفِ رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله صَحیفَةٌ فِیها ......... قُلِ الحقَّ و لو علی نفسِکَ . (2)
عنه علیه السلام :إنّ أفْضلَ النّاسِ عندَ اللّهِ مَن کانَ العَملُ بالحقِّ أحَبَّ إلیهِ _ و إنْ نَقَصَهُ و کَرَثَهُ _ مِن الباطِلِ و إنْ جَرَّ إلَیهِ فائدةً و زادَهُ . (3)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :ثلاثةٌ هُم أقرَبُ الخَلقِ إلی اللّهِ عزّ و جلّ یَومَ القِیامَةِ حتّی یَفْرُغَ مِن الحِسابِ: ......... و رجُلٌ قالَ الحقَّ فیما عَلَیهِ و لَهُ . (4)
عنه علیه السلام :إنّ مِن حقیقةِ الإیمانِ أنْ تُؤْثِرَ الحقَّ و إنْ ضَرَّکَ علی الباطِلِ و إنْ نَفعَکَ . (5)
عنه علیه السلام :إنّ للمؤمنِ علی المؤمنِ سَبْعةَ حُقوقٍ ، فأوْجَبُها أنْ یَقولَ الرّجُلُ حقّا و إنْ کانَ علی نَفْسِه أو علی والِدَیْهِ ، فلا یَمیلَ لَهُم عنِ الحقِّ . (6)
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :با تقواترین مردم کسی است که حقّ را بگوید، چه به سودش باشد چه به زیانش .
امام علی علیه السلام :بر قبضه شمشیری از شمشیرهای رسول خدا صلی الله علیه و آله نوشته شده بود ......... حقّ را بگو هر چند علیه خودت .
امام علی علیه السلام :برترین مردم نزد خدا کسی است که عمل به حقّ را از عمل به باطل بیشتر دوست داشته باشد _ اگر چه برای او زیانمند و غمبار باشد _ و باطل برایش سودمند و فزاینده .
امام صادق علیه السلام :در روز قیامت سه کس از همه مردمان به خداوند عزّ و جلّ نزدیکترند تا آن گاه که از حسابرسی فارغ شود: ......... و مردی که حقّ را ، له یا علیه خود ، بگوید.
امام صادق علیه السلام :نشانه ایمان راستین آن است که حقّ را ، هرچند به زیانت باشد ، بر باطل ، اگر چه سودت رساند ، ترجیح دهی .
امام صادق علیه السلام :مؤمن را بر مؤمن هفت حقّ است ؛ واجبترین آنها این است که آدمی حقّ را بگوید، هرچند علیه خود یا پدر و مادرش باشد و به خاطر آنها از حقّ منحرف نشود .
ص :151
الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :قُلِ الحقَّ و إنْ کانَ فیهِ هَلاکُکَ ، فإنَّ فیهِ نَجاتَکَ ......... و دَعِ الباطِلَ و إنْ کانَ فیهِ نَجاتُکَ فإنّ فیهِ هَلاکَکَ . (1)
امام کاظم علیه السلام :حقّ را بگو اگر چه نابودی تو در آن باشد ؛ زیرا که نجات تو در آن است ......... و باطل را فروگذار هر چند نجات تو در آن باشد ؛ زیرا که [در واقع] نابودی تو در آن است .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :ما أنْفَقَ مؤمنٌ مِن نَفَقةٍ هی أحَبُّ إلی اللّهِ عزّ و جلّ مِن قَولِ الحقِّ فی الرِّضا و الغَضَبِ . (2)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ مِن وصایاهُ لابْنِهِ الحُسینِ علیه السلام _: یا بُنیَّ ، اُوصیکَ بتَقْوی اللّهِ فی الغِنی و الفَقرِ ، و کَلِمَةِ الحقِّ فی الرِّضا و الغَضَبِ . (3)
893
گفتن حقّ در حال خشنودی و خشم
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمن هیچ انفاقی نکرد که نزد خداوند عزّ و جلّ محبوبتر از گفتن حقّ در هنگام خشم و خشنودی باشد .
امام علی علیه السلام_ در سفارشهای خود به فرزندش حسین علیه السلام _فرمود : فرزندم ! تو را سفارش می کنم به ترس از خدا در توانگری و تهیدستی، و گفتن حقّ در خشنودی و خشم.
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :ألاَ لا یَمْنَعَنَّ رجُلاً مَهابَةُ النّاسِ أنْ یَتکَلَّم بالحقِّ إذا عَلِمَهُ . ألاَ إنّ أفضَلَ الجِهادِ کَلِمَةُ حقٍّ عندَ سُلطانٍ جائرٍ . (4)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :کانَ أبی علیه السلام یَقولُ : قُمْ بالحقِّ و لا تَعَرّضْ لِما نابَکَ . (5) (6)
894
حقّ گویی در برابر پیشوای ستمگر
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هان ! مبادا ترس از مردم مانع آن شود که کسی حقّ را بداند و نگوید. بدانید که برترین جهاد سخن حقّی است که در برابر فرمانروای ستمگر و منحرف گفته شود .
امام صادق علیه السلام :پدرم علیه السلام می فرمود : برای اقامه حقّ قیام کن و از پیامدهایش مهراس .
ص :152
کنز العمّال عن عبید اللّه بن أبی رافع :إنّ الحَرورِیَّةَ لَمّا خَرَجَتْ ، و هُو مَع علیِّ بنِ أبی طالبٍ قالوا : لا حُکْمَ إلاّ للّهِ ، قالَ علیٌّ: کَلِمَةُ حَقٍّ اُریدَ بها باطِلٌ . (1)
کنز العمّال عن قتادة :لَمّا سَمِعَ علیٌّ المُحَکِّمةَ قالَ : مَن هؤلاءِ ؟ قیلَ لَهُ : القُرّاءُ . قالَ : بَلْ هُمُ الخَیّانونَ العَیّابونَ . قالَ : إنَّهُم یَقولونَ : لا حُکْمَ إلاّ للّهِ ! قالَ : کَلِمَةُ حقٍّ عُنِیَ بها باطِلٌ . (2)
895
سخنی حقّ برای هدفی باطل
کنز العمال_ به نقل از عبید اللّه بن أبو رافع _: زمانی که حروریه (خوارج) سر به نافرمانی برداشتند من با علی بن ابی طالب بودم. آنها می گفتند : داوری جز از آن خدا نیست . علی فرمود : این سخن حقّی است برای هدف باطلی .
کنز العمّال_ به نقل از قتادة _: چون علی ندای دعوت کنندگان به حکمیت را شنید، پرسید: اینان کیستند ؟ عرض شد : قاریانند . فرمود : [نه،] بلکه آنان خیانتکاران عیب جویند . آنها می گویند: داوری جز از آن خدا نیست . سخن حقّی است، اما هدف باطلی را با آن دنبال می کنند.
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :اقْبَلِ الحَقَّ مِمَّن أتاکَ بهِ _ صَغیرٌ أو کَبیرٌ _ و إن کانَ بَغیضا ، و ارْدُدِ الباطِلَ علی مَن جاءَ بهِ مِن صَغیرٍ أو کَبیرٍ و إنْ کانَ حَبیبا . (4)
896
حقّ پذیری
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حقّ را از هر کس که برایت آورد _ کوچک یا بزرگ _ بپذیر هر چند دشمنت باشد و باطل را هر که آورد کوچک یا بزرگ به خودش برگردان هرچند دوستت باشد .
ص :153
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : السّابِقونَ إلی ظِلِّ العَرشِ طُوبی لَهُم . قیلَ : یا رسولَ اللّهِ ، و مَن هُم ؟ فقالَ : الّذینَ یَقْبَلونَ الحقَّ إذا سَمِعوهُ ، و یَبْذُلونَهُ إذا سُئِلوهُ ، و یَحْکُمونَ للنّاسِ کحُکْمِهِم لأنفُسِهِم . (1)
عنه علیه السلام :فلا تَنْفِروا مِن الحقِّ نِفارَ الصَّحیحِ مِن الأجْرَبِ ، و الباری من ذِی السَّقَمِ . (2)
امام علی علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : خوشا به حال شتابندگان به سوی سایه عرش . عرض شد : ای رسول خدا ! آنان چه کسانی هستند ؟ فرمود : کسانی که چون حقّ را بشنوند، بپذیرند و هرگاه حقّ از آنان خواسته شود، دریغ نورزند و برای مردم همان گونه داوری کنند که برای خود می کنند.
امام علی علیه السلام :از حقّ مگریزید، آن گونه که انسان سالم از شخص گر، و تندرست از بیمار می گریزد.
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن ضاقَ صَدرُهُ لَم یَصْبِرْ علی أداءِ حقٍّ . (3)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنَّ اللّهَ إذا أرادَ بعَبدٍ خَیرا شرَحَ صَدرَهُ للإسلامِ ، فإذا أعْطاهُ ذلکَ أنْطَقَ لِسانَهُ بالحقِّ و عَقَدَ قَلبَهُ علَیهِ فعَمِلَ بهِ ، فإذا جَمعَ اللّهُ لَهُ ذلکَ تَمَّ لَهُ إسْلامُهُ ......... ، و إذا لَم یُرِدِ اللّهُ بعَبدٍ خَیرا وَکَلَهُ إلی نفسِهِ ، و کانَ صَدرُهُ ضَیِّقا حَرَجا ، فإنْ جرَی علی لِسانِه حقٌّ لَم یَعْقِدْ قَلبَهُ علَیهِ ، و إذا لَم یَعقِدْ قَلبَهُ علَیهِ لَم یُعْطِهِ اللّهُ العَملَ بهِ . (4) (5)
897
دریا دلی در پذیرش حقّ
امام علی علیه السلام :کسی که سینه اش تنگ باشد، تحمّل به جای آوردن حقّ را ندارد .
امام صادق علیه السلام :خداوند هرگاه خوبی بنده ای را بخواهد، سینه اش را برای اسلام فراخ می گرداند و هر گاه این نعمت را به او داد، زبانش را به حقّ گویا کند و دلش را به آن عقیده مند سازد، پس ، او به حقّ عمل کند و چون خداوند این همه را به او دهد، اسلامش را کامل کرده است ......... و هرگاه خداوند خوبی بنده ای را نخواهد، او را به خودش وا گذارد و سینه اش تنگ و در فشار باشد ، اگر حقّی بر زبانش جاری شود، در دل به آن اعتقادی نداشته باشد و چون عقیده قلبی نداشته باشد، خداوند توفیق عمل به آن را به او ندهد .
ص :154
الکتاب:
«ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ إِلاّ قَلِیلاً مِنْکُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُونَ» . (1)
«فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَذَّبَ بِآیَاتِ اللّهِ وَ صَدَفَ عَنْها سَنَجْزِی الَّذِینَ یَصْدِفُونَ عَنْ آیَاتِنَا سُوءَ الْعَذَابِ بِما کانُوا یَصْدِفُونَ» . (2)
898
روی گرداندن از حقّ
قرآن :
«سپس ، جز اندکی از شما بقیه پشت کردید و روی گردان شدید» .
«کیست ستمکارتر از آن کس که آیات خدا را دروغ پنداشت و از آنها روی گردان شد؟ بزودی کسانی را که از آیات ما روی گردان شده اند ، به سبب این روی گردانی ، به عذابی بد کیفر خواهیم داد» .
الکتاب :
«فَذلِکُمُ اللّهُ رَبُّکُمُ الْحَقُّ فَمَاذَا بَعْدَ الْحَقِّ إِلاَّ الضَّلاَلُ فَأَنَّی تُصْرَفُونَ» . (4)
الحدیث :
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنّ مَن لا یَنْفعُهُ الحقُّ یَضُرُّهُ الباطِلُ ، و مَن لا یَسْتَقیمُ بهِ الهُدی تَضُرُّهُ الضَّلالةُ ، و مَن لا یَنْفعُهُ الیقَینُ یَضُرُّهُ الشَّکُّ . (5)
899
کسی که حقّ سودش ندهد باطل زیانش رساند
قرآن :
«این اللّه پروردگار بر حقّ شماست ، بعد از حقیقت جز گمراهی چیست ؟ پس به کجا روی می آورید ؟» .
حدیث :
امام علی علیه السلام :براستی هر کس را حقّ، سود ندهد، باطل، زیانش رساند و هرکه به راه هدایت نرود ، به کج راهه گمراهی در افتد و هرکه یقین، او را سود نبخشد ، شکّ زیانش رساند .
ص :155
الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ لَمّا أتاهُ الحارِثُ بنُ حَوطٍ فقالَ : أ تَرانی أظُنُّ أصْحابَ الجَملِ کانوا علی ضَلالَةٍ ؟! _: یا حارِثُ ، إنّکَ نَظَرْتَ تَحْتَکَ و لَم تَنْظُرْ فَوقَکَ فَحِرْتَ ، إنّکَ لَم تَعْرِفِ الحقَّ فتَعْرفَ مَن أتاهُ ، و لَم تَعْرِفِ الباطِلَ فتَعْرِفَ مَن أتاهُ . (1)
عنه علیه السلام_ لَمّا قالَ لَهُ الحارِثُ : ما أری طَلْحَةَ و الزُّبیرَ و عائشةَ احْتَجّ_وا إلاّ عل_ی حقٍّ _: إنّ الح_قَّ و الباطِ_لَ لا یُعرَفانِ بالنّاسِ ، و لک_نِ اعْرِفِ الح_قَّ باتِّب_اعِ مَنِ اتَّبعَهُ ، و الباطِ_لَ باجْتِنابِ مَنِ اجْتَنَبَهُ . (2)
عنه علیه السلام :إنّ الحقَّ لا یُعرَفُ بالرِّجالِ، اعْرِفِ الحقَّ تَعرِفْ أهلَهُ . (3)
الأمالی للمُفیدِ :فقالَ لَهُ [الإمام علی علیه السلام ]الحارِثُ : لَو کَشَفتَ _ فِداکَ أبی و اُمّی _ الرَّینَ عَن قُلوبِنا و جَعَلْتَنا فی ذلکَ علی بَصیرةٍ مِن أمْرِنا . قالَ علیه السلام : قَدْکَ ؛ فإنّکَ امْرؤٌ مَلْبوسٌ علَیکَ ، إنّ دِینَ اللّهِ لا یُعرَفُ بالرِّجالِ بَلْ بآیَةِ الحقِّ، فاعْرِفِ الحقَّ تَعْرِفْ أهلَهُ . (4) (5)
900
معیار شناخت حقّ
امام علی علیه السلام_ در پاسخ به حارث بن حوط وقتی نزد ایشان آمد و گفت : آیا فکر می کنی که من اصحاب جمل را گمراه می دانم ؟! _فرمود : ای حارث ! تو پایینت را نگریسته ای و بالایت را نگاه نکرده ای و از این رو در حیرت و سرگردانی به سر می بری. تو حقّ را نشناختی، تا اهلش را بشناسی و باطل را نشناختی، تا باطل گرایان را بشناسی.
امام علی علیه السلام_ در پاسخ به سخن حارث که گفت : به نظر من طلحه و زبیر و عایشه به حقّ احتجاج می کردند _فرمود : همانا حقّ و باطل به مردم (شخصیّت افراد) شناخته نمی شود، بلکه حقّ را به پیروی کسانی که از آن پیروی می کنند بشناس و باطل را به اجتناب کسانی که از آن اجتناب می کنند .
امام علی علیه السلام :حقّ به شخصیتها شناخته نمی شود ؛ خودِ حقّ را بشناس تا پیروان آن را بشناسی .
الأمالی للمفید :حارث به آن حضرت (امام علی علیه السلام ) عرض کرد : پدر و مادرم فدایت باد ! کاش زنگار از دلهای ما می زدودی و در این موضوع ما را از بینش لازم برخوردار می ساختی. امام علیه السلام فرمود: بس کن . تو مردی هستی که امر بر تو مشتبه شده است . همانا دین خدا با اشخاص شناخته نمی شود، بلکه با معیار و نشانه حقّ شناخته می گردد ؛ پس حقّ را بشناس، تا اهلش را بشناسی .
ص :156
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :عمّ_ارٌ خَلَطَ اللّهُ الإیمانَ ما بینَ قَرْنِهِ إلی قَدَمِهِ ، و خَلطَ الإیمانَ بلَحْمِهِ و دَمِهِ ، یَزولُ مَع الحقِّ حَیثُ زالَ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :إذا اخْتَلفَ النّاسُ کانَ ابنُ سُمَیّةَ معَ الحقِّ . (2)
901
عمّار با حقّ است
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند عمار را از سر تا پایش، با ایمان مخلوط ساخته ، و ایمان را با گوشت و خونش در آمیخته است، هر جا حقّ باشد، او نیز هست .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرگاه مردم چند دسته شوند، فرزند سمیّه (عمّار) با حقّ است .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اعْلَموا أنّ اللّهَ تبارکَ و تعالی یُبْغِضُ مِن عِبادهِ المُتَلوِّنَ ، فلا تَزولوا عنِ الحقِّ و وَلایةِ أهلِ الحقِّ؛ فإنّ مَنِ اسْتَبْدَلَ بِنا هَلکَ و فاتَتْهُ الدُّنیا و خَرجَ مِنها (بحَسْرةٍ) . (4)
902
بوقلمون صفت
امام علی علیه السلام :بدانید که خداوند تبارک و تعالی بندگان بوقلمون صفت خود را دشمن می دارد. پس ، از حقّ و دوستی با اهل حقّ جدا نشوید ؛ زیرا که هر کس، دیگران را به جای ما برگیرد، هلاک شود و دنیا را از دست بدهد و [با آه و افسوس] از دنیا برود .
ص :157
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :اعْلَموا أنّ اللّهَ تعالی یُبْغِضُ مِن خَلْقِهِ المُتَلوِّنَ ، فلا تَزولوا عنِ الحقِّ و أهْلِهِ ؛ فإنّ مَنِ اسْتَبدَّ بالباطِلِ و أهْلِهِ هَلکَ و فاتَتْهُ الدُّنیا . (1)
بحار الأنوار :رُوِیَ : أنّ اللّهَ یُبْغِضُ مِن عِبادِهِ المائِلینَ ، فلا تَزِلّوا عنِ الحقِّ ، فمَنِ اسْتَبْدَلَ بالحقِّ هَلکَ و فاتَتْهُ الدُّنیا و خَرجَ مِنها ساخِطا . (2)
امام صادق علیه السلام :بدانید که خداوند متعال از بنده ای که هر لحظه به رنگی در آید، نفرت دارد . پس ، هیچگاه از حقّ و پیروانش جدا نشوید، که هر کس به باطل و باطل گرایان بیاویزد، هلاک شود و دنیا از دستش برود .
بحار الأنوار :روایت شده است که : خداوند بندگان کج و منحرف خود را دشمن دارد ؛ پس، از حقّ منحرف نشوید ؛ زیرا کسی که باطل را به جای حقّ بگیرد، نابود شود و دنیا را از دست بدهد و با ناراحتی از دنیا برود .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الحقُّ أوْسَعُ الأشیاءِ فی التَّواصُفِ ، و أضْیَقُها فی التَّناصُفِ ، لا یَجْری لأحدٍ إلاّ جَری عَلَیهِ ، و لا یَجْری علَیهِ إلاّ جَری لَهُ ، و لَو کانَ لأحَدٍ أنْ یَجْریَ لَهُ و لا یَجْریَ علَیهِ لَکانَ ذلکَ خالِصا للّهِ سُبحانَهُ . (3)
عنه علیه السلام :لا تَمْنَعَنّکُم رِعایةُ الحقِّ لأحدٍ عن إقامَةِ الحقِّ علَیهِ . (4)
903
حقّ دو جانبه است
امام علی علیه السلام :حقّ در توصیف و گفتار گسترده ترین چیزهاست، اما در عمل تنگترین چیزهاست. کسی را حقّی نیست جز آن که بر او نیز حقّی است و بر او حقّی نیست جز آن که او را نیز [بر دیگری ]حقّی است . اگر بنا بود کسی را حقّی باشد اما بر او حقّی نه ، آن کس فقط خداوند سبحان بود .
امام علی علیه السلام :رعایت حقّ کسی نباید مانع شما از اقامه حقّ بر او شود . (5)
ص :158
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن مَشی مَع مَظْلومٍ حتّی یُثْبِتَ لَهُ حَقَّهُ ، ثَبّتَ اللّهُ تعالی قدَمَیهِ یَومَ تَزِلُّ الأقْدامُ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن أنْعَشَ حقّا بلِسانِهِ جری لَهُ أجْرُهُ . (2)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :خُضِ الغَمَراتِ إلی الحقِّ حیثُ کانَ . (3)
عنه علیه السلام :مَن تَعَمّقَ لَم یُنِبْ إلی الحقِّ . (4)
عنه علیه السلام :لا دَلیلَ أنْصَحُ مِنِ اسْتِماعِ الحقِّ . (5)
عنه علیه السلام :الْزَمِ الحقَّ یُنْزِلْکَ مَنازِلَ أهلِ الحقِّ یَومَ لا یُقْضی إلاّ بالحقِّ . (6)
عنه علیه السلام :مَن تَعدّی الحقَّ ضاقَ مَذهَبُهُ ، و مَنِ اقْتَصَرَ علی قَدْرِهِ کانَ أبْقی لَهُ . (7)
عنه علیه السلام :اعْلَموا رَحِمَکُمُ اللّهُ أنَّکمُ فی زمانٍ القائلُ فیهِ بالحقِّ قَلیلٌ ، و اللّسانُ عن الصِّدقِ کَلیلٌ ، و اللاّزِمُ للحقِّ ذلیلٌ . (8)
904
گوناگون
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس برای اثباتِ حقِّ ستمدیده ای، با او همراهی کند ، خداوند متعال در آن روزی که گامها می لغزند، گامهایش را استوار گرداند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرکه با زبان (بیان) خود حقّی را زنده کند، اجر آن را ببرد .
امام علی علیه السلام :برای رسیدن به حقّ هر جا که باشد، در سختی ها غوطه ور شو .
امام علی علیه السلام :هر که تند روی (9) کند به حقّ نرسد .
امام علی علیه السلام :هیچ راهنمایی صادقتر از گوش سپردن به حقّ نیست .
امام علی علیه السلام :پیوسته با حقّ باش، تا تو را در آن روزی که جز به حقّ داوری نمی شود، در جایگاه پیروان حقّ جای دهد.
امام علی علیه السلام :هرکه از حقّ فراتر رود، راهش تنگ شود و هرکه به اندازه خود بسنده کند، برایش پایدارتر ماند .
امام علی علیه السلام :خدایتان رحمت کناد ! بدانید که شما در روزگاری به سر می برید که حقّ گویان اندکند و زبان از راستگویی کُند است و پیرو حقّ خوار و ضعیف .
ص :159
ص :160
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّ حُقوقَ اللّهِ جَلَّ ثَناؤُه أعْظَمُ مِن أنْ یَقومَ بِها العِبادُ ، و إنّ نِعَمَ اللّهِ أکْثَرُ مِن أنْ یُحْصیَها العِبادُ ، و لکنْ أمْسُوا و أصْبِحوا تائِبینَ . (1)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام : ......... لکنَّهُ سَبحانَهُ جَعَلَ حقَّهُ علی العِبادِ أنْ یُطیعوهُ ، و جَعلَ جَزاءهُم علَیهِ مُضاعَفَةَ الثَّوابِ تَفَضُّلاً مِنهُ . (2)
عنه علیه السلام :لکنْ مِن واجِبِ حُقوقِ اللّهِ علی عِبادِهِ النَّصیحَةُ بمَبْلَغِ جُهْدِهِم ، و التَّعاوُنُ علی إقامَةِ الحقِّ بَینَهُم . (3)
905
حقوق خداوند متعال
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حقوق خداوند جلّ ثناؤه بزرگتر از آن است که بندگان بتوانند آنها را به جای آورند و نعمتهای خدا بیشتر از آن است که بندگان شماره کنند ، اما شب و روز توبه کنید.
امام علی علیه السلام : ......... اما خداوند سبحان حقّ خود را بر بندگان این قرار داد که او را فرمان برند و در مقابل ، برای آنان این حقّ را قائل شد که از روی تفضل خویش ، چند برابر پاداششان دهد .
امام علی علیه السلام :از حقوق واجبِ خداوند بر بندگانش این است که با تمام توانشان خیر خواه یکدیگر باشند و برای بر پا داشتن حقّ در میان خویش، همیاری کنند .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ثُمَّ جَعلَ سُبحانَهُ مِن حُقوقِهِ حُقوقا افْتَرَضَها لبَعضِ النّاسِ علی بَعضٍ ، فجَعَلَها تَتَکافَأُ فی وُجوهِها ، و یُوجِبُ بَعضُها بَعضا ، و لا یُسْتَوْجَبُ بَعضُها إلاّ ببَعضٍ . (4)
906
حقوق مردم نسبت به یکدیگر
امام علی علیه السلام :آن گاه خداوند سبحان از جمله حقوق خویش ، حقوقی را میان بندگان بر یکدیگر واجب فرمود و آن حقّها را با هم برابر نهاد و واجب شدن حقّی را در مقابل گزاردن حقّی قرار داد ، حقّی برای کسی واجب نشود مگر آن که در مقابلش حقّی به گردن او باشد .
ص :162
عنه علیه السلام_ مِن خُطبةٍ لَهُ علیه السلام فی أوَّلِ خِلافَتِهِ _: و شَدَّ بالإخْلاصِ و التَّوحیدِ حُقوقَ المسلِمینَ فی مَعاقِدِها، فالمسلِمُ مَن سَلِمَ المسلِمونَ مِن لِسانِهِ و یَدِهِ إلاّ بالحقِّ ، و لا یَحِلُّ أذی المُسلمِ إلاّ بما یَجِبُ . (1)
امام علی علیه السلام_ در بخشی از خطبه خویش در آغاز خلافتش _فرمود : و به سبب اخلاص و یکتا پرستی مسلمانان، در جای خود برای آنان حقوقی مقرر فرمود. پس مسلمان کسی است که مسلمانان از دست و زبان او آسوده باشند، مگر آن که پای حقّ در میان آید، و آزار رساندن مسلمان روا نیست، مگر آن جا که خداوند واجب فرموده است .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :جَعلَ اللّهُ سبحانَهُ حُقوقَ عِبادِهِ مُقَدِّمَةً لحُقوقِهِ ، فمَن قامَ بحُقوقِ عِبادِ اللّهِ کانَ ذلکَ مُؤَدّیا إلی القِیامِ بحُقوقِ اللّهِ . (2)
907
مقدّم داشتن حقوق مردم
امام علی علیه السلام :خداوند سبحان حقوق مردم را پیش روی حقوق خود گردانید ، پس هر که حقوق بندگان خدا را رعایت کند، این کار به رعایت کردن حقوق خدا بینجامد .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :و أعظَمُ ما افْتَرضَ [ اللّهُ ]سبحانَهُ مِن تلکَ الحُقوقِ : حقُّ الوالی علی الرَّعِیَّةِ ، و حقُّ الرَّعِیَّةِ علی الوالی . (3)
908
مهمترین حقوق
امام علی علیه السلام :از میان آن حقوق که خداوند سبحان واجب فرموده، مهمترینش حقّ زمامدار بر ملّت است و حقّ ملّت بر زمامدار .
ص :163
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّ أحَدَکُم لَیَدَعُ مِن حُقوقِ أخیهِ شَیئا ، فیُطالِبُهُ بهِ یَومَ القِیامَةِ فیُقْضی لَهُ و علَیهِ . (1)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لا تُضَیّعَنَّ حقَّ أخیکَ اتِّکالاً علی ما بینَکَ و بینَهُ ؛ فإنّهُ لَیس لکَ بأخٍ مَن ضَیَّعْتَ حقَّهُ. (2)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن عَظّمَ دِینَ اللّهِ عظّمَ حقَّ إخْوانِهِ ، و مَنِ اسْتَخَفَّ بدِینهِ اسْتَخَفَّ بإخْوانِهِ . (3)
عنه علیه السلام :کَما لا یَقْدِرُ أحدٌ أن یَصِفَ فَضْلَنا و ما أعْطانا اللّهُ و ما أوْجَبَ اللّهُ مِن حُقوقِنا، فکذلکَ لا یَقْدِرُ أحَدٌ أنْ یَصِفَ حقَ المؤمنِ و یَقومَ بهِ مِمّا أوْجَبَ اللّهُ علی أخیهِ المؤمنِ . (4)
عنه علیه السلام :ما عُبِدَ اللّهُ بشیءٍ أفضَلَ مِن أداءِ حقِّ المؤمنِ . (5)
الإمامُ العسکریُّ علیه السلام :أعْرَفُ النّاسِ بحُقوقِ إخْوانِهِ و أشَدُّهُم قَضاءً لَها أعْظَمُهُم عِند اللّهِ شَأنا . (6)
909
حقوق برادران
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرگاه یکی از شما چیزی از حقوق برادر خود را فرو گذارد و او در روز قیامت از وی آن حقّ را مطالبه کند، به سود صاحب حقّ و به زیان این شخص داوری شود .
امام علی علیه السلام :به اتّکای رفاقت و دوستی ، حقّ برادرت را ضایع مکن ؛ زیرا کسی که حقّش را ضایع کنی، برادر تو نیست .
امام صادق علیه السلام :هر که دین خدا را ارج نهد، برای حقوق برادران خود نیز ارج قایل باشد و هرکه دین خدا را خفیف شمارد، به برادران خود نیز اهمیّتی ندهد .
امام صادق علیه السلام :همان گونه که هیچ کس نمی تواند فضل ما و آنچه را خداوند به ما عطا فرموده و حقوقی را که برای ما [بر مردم ]واجب کرده است، وصف کند، هیچ کس نیز نمی تواند حقّ مؤمن را توصیف کند و حقوقی را که خداوند برای او بر برادر مؤمنش واجب کرده است ادا کند .
امام صادق علیه السلام :خداوند به چیزی برتر از ادای حقّ مؤمن عبادت نشده است .
امام عسکری علیه السلام :آن که به حقوق برادران خود آشناتر باشد و در رعایت کردن آنها کوشاتر ، نزد خداوند ارجمندتر است .
ص :164
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :حقُّ المسلمِ علی المسلمِ سِتٌّ : إذا لَقِیتَهُ فسَلِّمْ علَیهِ ، و إذا دَعاکَ فأجِبْهُ ، و إذا اسْتَنْصَحَکَ فانْصَحْ لَهُ ، و إذا عَطَسَ فحَمِدَ اللّهَ فشَمِّتْهُ ، و إذا مَرِضَ فعُدْهُ ، و إذا ماتَ فاتّبِعْهُ (1) . (2)
الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :و أمّا حقُّ أخیکَ فأنْ تَعلَمَ أنَّهُ یَدُکَ و عِزُّکَ و قُوّتُکَ ، فلاَ تتّخِذْهُ سِلاحا علی مَعصیَةِ اللّهِ ، و لا عُدّةً للظُّلمِ لخلقِ اللّهِ ، و لا تَدَعْ نُصْرتَهُ علی عَدُوّهِ و النَّصیحَةَ لَهُ ، فإنْ أطاعَ اللّهَ و إلاّ فلْیَکُنِ اللّهُ أکْرَمَ علَیکَ مِنهُ . (3)
الإمامُ الباقرُ علیه السلام :مِن حقِّ المؤمنِ علی أخیهِ المؤمنِ أن یُشْبِعَ جَوْعَتَهُ ، و یُواریَ عَورَتَهُ ، و یُفرِّجَ عَنهُ کُرْبَتهُ ، و یَقْضیَ دَیْنَهُ ، فإذا ماتَ خَلَفَهُ فی أهلِهِ و ولدِهِ . (4)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :حقُّ المسلمِ علی المسلمِ أنْ لا یَشبَعَ و یَجوعَ أخوهُ ، و لا یَروی و یَعْطَشَ أخوهُ ، و لا یَکْتَسی و یَعْری أخوهُ . (5)
910
حقوق مؤمنان بر یکدیگر
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مسلمان را بر مسلمان شش حقّ است: هرگاه با وی رو به رو شدی سلام کن ، هر گاه تو را دعوت کرد اجابتش کن ، اگر از تو راهنمایی خواست او را راهنمایی کن ، هرگاه عطسه کرد و الحمد للّه گفت به او «یَرْحَمُکَ اللّه » بگو، اگر بیمار شد به عیادتش برو و چون درگذشت در تشییع جنازه اش شرکت کن .
امام زین العابدین علیه السلام :حقّ برادرت این است که بدانی او دست تو و عزت تو و نیروی توست. پس مبادا او را حربه ای برای نافرمانی خدا، و پشتوانه ای برای ستم کردن به بندگان خدا قرار دهی ؛ از یاری رساندن او در برابر دشمنش و خیرخواهی برای او فروگذار مباش ؛ اگر فرمانبردار خدا بود چه بهتر، و گرنه باید خداوند نزد تو گرامیتر از او باشد.
امام باقر علیه السلام :از حقوق مؤمن بر مؤمن این است که گرسنگی او را بزداید ، بدن برهنه اش را بپوشاند ، اندوهش را برطرف سازد، قرضش را بپردازد و پس از مرگش به زن و فرزندان او رسیدگی کند .
امام صادق علیه السلام :حقّ مسلمان بر مسلمان این است که تا برادرش گرسنه است، او سیر و پُر نخورد و تا برادرش تشنه است، او سیراب نگردد و تا برادرش برهنه است، او خود را نپوشاند .
ص :165
عنه علیه السلام :للمؤمنِ علی المؤمنِ سَبْعَةُ حُقوقٍ واجِبَةٍ لَهُ مِن اللّهِ عزّ و جلّ ، و اللّهُ سائلُهُ عَمّا صَنَعَ فیها : الإجْلالُ لَهُ فی عَیْنِهِ ، و الوُدُّ لَهُ فی صَدرِهِ ، و المُواساةُ لَهُ فی مالِهِ ، و أنْ یُحِبَّ لَهُ ما یُحِبُ لنَفْسِهِ، و أنْ یُحرِّمَ غِیبَتَهُ، و أنْ یَعودَهُ فی مَرضِ، و یُشَیّعَ جَنازَتَهُ و لا یَقولَ فیهِ بعدَ مَوتِهِ إلاّ خَیرا . (1)
الکافی عن معلّی بن خنیس:سَأَلتُ أبا عَبدِ اللّه علیه السلام عَن حَقِّ المُؤمِنِ، فَقالَ: سَبعونَ حَقّا لا اُخبِرُکَ إلاّ بِسَبعَةٍ، فَإنّی عَلَیکَ مُشفِقٌ أخشی ألاّ تَحتَمِلَ، فَقُلتُ: بَلی إن شاءَ اللّهُ، فَقالَ: لا تَشبَع و یَجوعُ و لا تَکتَسی و یَعری ؛ و تَکونُ دَلیلَهُ و قَمیصَهُ الّذی یَلبَسُهُ و لِسانَهُ الّذی یَتَکَلَّمُ بِهِ و تُحِبُّ لَهُ ما تُحِبُّ لِنَفسِکَ و إن کانَت لَکَ جارِیَةٌ بَعَثتَها لِتُمَهِّدَ فِراشَهُ و تَسعی فی حَوائجِهِ بِاللَّیلِ وَ النّهارِ، فَإِذا فَعَلتَ ذلِکَ وَصَلَت وِلایَتُکَ بِوِلایَتِنا و وِلایَتُنا بِوِلایَةِ اللّهِ عَزَّ و جَلَّ . (2)
الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :إنّ مِن واجِبِ حقِّ أخیکَ أنْ لا تَکْتُمَهُ شَیئا تَنْفَعُهُ بهِ لأمرِ دُنیاهُ و آخِرَتِهِ ، و لا تَحْقِدَ علَیهِ و إنْ أساءَ ، و أجِبْ دَعوَتَهُ إذا دَعاکَ ، و لا تُخَلِّ بَینَهُ و بَینَ عَدُوّهِ مِن النّاسِ و إنْ کانَ أقرَبَ إلَیهِ مِنکَ ، و عُدْهُ فی مَرَضِهِ . (3)
امام صادق علیه السلام :مؤمن را بر مؤمن هفت حقّ است که خداوند عزّ و جلّ آنها را بر او واجب کرده است و خدا درباره آنها از او بازخواست می کند: او را در چشم خود بزرگ شمارد ، در دل دوستش بدارد ، با مال و دارایی خود یاریش رساند ، بر او همان پسندد که بر خود می پسندد ، غیبت او را حرام شمارد ، در بیماری به عیادتش رود ، در تشییع جنازه اش شرکت کند و بعد از مرگ جز به خوبی از وی یاد نکند .
الکافی_ به نقل از معلّی بن خنیس _: از امام صادق علیه السلام درباره حقّ مؤمن سؤال کردم حضرت فرمود: حقّ مؤمن بر مؤمن هفتاد حقّ است که من تنها هفت حقّ را برایت می گویم و من بیمناکم و می هراسم که تاب نیاوری.
گفتم: ان شاء اللّه تاب می آورم ، فرمود: تا او گرسنه است تو سیر نخوری، تا او برهنه است تو نپوشی و راهنمای او باشی و لباس او باشی که بپوشد و زبان او باشی که بدان سخن گوید و هر چه برای خود دوست داری برای او دوست بداری و اگر کنیزی در اختیار داری برای او بفرست و شب و روز سعی در برآوردن حوائج او نما وقتی این چنین کردی به ولایت ما که ولایت خداوند است نائل می شوی .
امام کاظم علیه السلام :از جمله حقوق واجب برادرت این است که آنچه را برای دنیا و آخرت او سودمند است از وی پوشیده نداری ، کینه اش را به دل نگیری، هر چند بد کند ، هرگاه تو را دعوت کرد دعوتش را اجابت کنی ، او را در مقابل دشمنش تنها نگذاری، هرچند به او از تو نزدیکتر باشد و در هنگام بیماری به عیادتش بروی .
ص :166
الإمامُ الرِّضا علیه السلام_ و قد سُئلَ عن حقِّ المؤمنِ علی المؤمنِ _: إنّ مِن حقِّ المؤمنِ علی المؤمنِ المَوَدَّةَ فی صَدْرِهِ ، و المُواساةَ فی مالِهِ ......... و لا یقولُ لَهُ : اُفٍّ ، فإذا قالَ لَهُ : «اُفٍّ» فلیسَ بَینَهُما وَلایَةٌ ، و إذا قالَ لَهُ : أنتَ عَدُوّی فقد کفّرَ أحدُهُما صاحِبَهُ ، و إذا اتَّهمَهُ انْماثَ الإیمانُ فی قَلبِهِ کما یَنْماثُ المِلْحُ فی الماءِ . (1)
امام رضا علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از حقّ مؤمن بر مؤمن _فرمود : از جمله حقوق مؤمن بر مؤمن این است که در دل او را دوست بدارد ، با مال و ثروتش او را کمک رساند ......... و به او «اُفّ» نگوید، که اگر چنین بگوید دیگر میان آنها پیوند دوستی نباشد و اگر به او بگوید : تو دشمن من هستی، یکی از آن دو ، دیگری را کافر شمرده است؛ هرگاه به او تهمتی زند، ایمان در دلش آب شود، همان گونه که نمک در آب حل می شود.
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ و قد سُئلَ عن أدْنی حقِّ المؤمنِ علی أخیهِ _: أنْ لا یَسْتأثِرَ علَیهِ بما هُو أحْوَجُ إلَیهِ مِنهُ . (2)
عنه علیه السلام_ فی بیانِ حُقوقِ المؤمنِ علی المؤمنِ _: أیْسَرُ حقٍّ مِنها أنْ تُحِبَّ لَهُ ما تُحِبُّ لنَفْسِکَ ، و تَکْرَهَ لَهُ ما تَکْرَهُ لنَفْسِکَ . (3)
911
کمترین حقّ مؤمن بر برادرش
امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از کمترین حقّ مؤمن بر برادرش _فرمود : آنچه را که او بدان نیازمندتر است به خود اختصاص ندهد.
امام صادق علیه السلام_ در بیان حقوق مؤمن بر مؤمن _فرمود : مترین این حقوق آن است که برای او همان چیزی را دوست داشته باشی که برای خود دوست داری و بر او نپسندی آنچه را بر خود نمی پسندی .
ص :167
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اعْرِفوا الحقَّ لمَنْ عَرفَهُ لَکُم ، صَغیرا کانَ أو کَبیرا ، وَضِیعا کانَ أو رَفِیعا . (1)
الاختصاص_ قال الإمام الصّادقُ علیه السلام _: مَن قَضی حقَّ مَن لا یَقْضی حقَّهُ فکأنّما قد عَبَدهُ مِن دونِ اللّهِ. و قالَ علیه السلام : اخْدُمْ أخاکَ، فإنِ اسْتَخْدَمَکَ فلا و لا کَرامَةَ ! قالَ : و قیلَ: أعرِفُ لِمَنْ لا تَعرِفُ لی ؟ فقالَ: و لا کَرامَةَ ، قالَ: و لا کَرامَتَینِ . (2)
912
لزوم حقّ شناسی متقابل
امام علی علیه السلام :کسی که برای تو حقّ قائل است ، کوچک باشد یا بزرگ ، وضیع باشد یا شریف ، تو نیز برای او حقّ قائل شو .
الاختصاص :امام صادق علیه السلام فرمود : اگر کسی حقّ دیگری را رعایت کند، بی آن که آن دیگری حقّ او را بگزارد، چنان است که وی را پرستیده باشد، نه خدا را . و فرمود : تو خود به برادرت خدمت کن ؛ اما اگر او از تو خدمتکاری خواست، هرگز این کار را نکن. راوی می گوید : به امام عرض شد : کسی که برای من حقّ نمی شناسد برایش حقّی قائل باشم؟ فرمود: نه ، هیچ احترامی هم برایش قائل نشو .
الإمامُ الباقرُ أو الإمامُ الصّادقُ علیهما السلام :لا تُوجِبْ علی نفسِکَ الحُقوقَ ، و اصْبِرْ علی النَّوائبِ . (3)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :جمَعَنا أبو جعفرٍ علیه السلام فقالَ : یا بَنِیَّ ، إیّاکُم و التَّعَرُّضَ للحُقوقِ ، و اصْبِروا علی النَّوائب ، و إنْ دَعاکُم بَعضُ قَومِکُم إلی أمرٍ ضَرَرُهُ علَیکُم أکْثَرُ مِن نَفْعِهِ لَکُم فلا تُجیبوهُ . (4)
913
بر خود حقوق واجب نکنید
امام باقر یا امام صادق علیهما السلام :بر خود حقوق واجب نکن و در برابر مشکلات و سختیها صبور باش .
امام صادق علیه السلام :[پدرم] امام باقر علیه السلام ما را جمع کرد و فرمود : فرزندان من ! خود را در معرض حقوق قرار ندهید و بر مشکلات و سختیها صبور باشید و اگر فردی از خویشانتان، شما را به کاری فرا خواند که ضرر آن برای شما بیشتر از فایده اش بود، قبول نکنید .
ص :168
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لا یَحْتَکِرُ إلاّ الخَوّانونَ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :لا یَحْتَکِرُ إلاّ خاطئٌ . (2)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الاحْتِکارُ داعِیَةُ الحِرْمانِ . (3)
عنه علیه السلام :الاحْتِکارُ شِیمَةُ الفُجّارِ . (4)
عنه علیه السلام :الاحْتِکارُ رَذیلَةٌ . (5)
عنه علیه السلام :الاحْتِکارُ مَطِیَّةُ النَّصَبِ . (6)
عنه علیه السلام :مِن طَبائعِ الأغْمارِ إتْعابُ النُّفوسِ فی الاحْتِکارِ . (7)
عنه علیه السلام_ فیما کَتَبَهُ للأشتَرِ حینَ وَلاّهُ مِصرَ _: ......... و اعْلَمْ _ مَع ذلکَ _ أنّ فی کثیرٍ مِنهُم ضِیقا فاحِشا ، و شُحّا قَبیحا ، و احْتِکارا للمَنافِعِ ، و تَحَکُّما فی البِیاعاتِ ، و ذلکَ بابُ مَضَرَّةٍ للعامَّةِ ، و عَیْبٌ علی الوُلاةِ ، فامْنَعْ مِن الاحْتِکارِ ؛ فإنَّ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله مَنعَ مِنهُ . (8)
914
احتکار
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :جز خیانتکاران، احتکار نمی کنند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی جز گنهکار، دست به احتکار نمی زند .
امام علی علیه السلام :احتکار، موجب محرومیت است.
امام علی علیه السلام :احتکار، خوی نابکاران است .
امام علی علیه السلام :احتکار، رذیلت است .
امام علی علیه السلام :احتکار، مرکب رنج است .
امام علی علیه السلام :به رنج افکندن خود برای احتکار از خصلتهای ابلهان است .
امام علی علیه السلام_ در فرمان زمامداری مصر به مالک اشتر _نوشت : ......... با این همه ، بدان که بسیاری از تاجران در داد و ستد بیش از اندازه سختگیرند و بخل ورزی ناپسندی دارند و به منظور سود بیشتر کالا را احتکار می کنند و به دلخواه نرخ گران می بندند و این کار برای توده مردم زیانبار و برای حکمرانان عیب و ننگ است . بنا بر این ، از احتکار جلوگیری کن ؛ زیرا که رسول خدا صلی الله علیه و آله از آن منع فرموده است .
ص :170
عنه علیه السلام :کُلُّ حُکْرَةٍ تَضُرُّ بالنّاسِ و تُغْلی السِّعْرَ علَیهِم فلا خَیرَ فیها . (1)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنَّ اللّهَ عزّ و جلّ تَطَوّلَ علی عِبادِهِ بالحَبَّةِ فسَلّطَ علَیها القُمَّلَةَ ، و لو لا ذلکَ لخَزَنَتْها المُلوکُ کما یَخْزُنونَ الذَّهَبَ و الفِضَّةَ . (2)
امام علی علیه السلام :هر احتکاری که به مردم زیان رساند و نرخها را بالا برد خیر و برکتی ندارد.
امام صادق علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ با نعمت دانه (گندم و ......... ) بر بندگانش منت نهاد و شپش را آفت آن قرار داد و اگر نه چنین بود زمام داران آن را نیز همچون زر و سیم می اندوختند .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :المُحْتَکِرُ مَلْعونٌ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :المُحتَکِرُ فی سُوقِنا کالمُلْحِدِ فی کِتابِ اللّهِ . (4)
عنه صلی الله علیه و آله :یَقومُ المُحتَکِرُ مَکْتوبٌ بَینَ عَیْنَیهِ : یا کافِرُ ، تَبَوّأْ مَقْعدَکَ مِن النّارِ ! (5)
عنه صلی الله علیه و آله :بِئسَ العَبدُ المُحتَکِرُ ، إنْ أرْخَصَ اللّهُ تعالی الأسْعارَ حَزِنَ ، و إنْ أغْلاها اللّهُ فَرِحَ . (6)
عنه صلی الله علیه و آله :یُحْشَ_رُ الحَکّ_ارونَ و قَتَلَةُ الأنْفُ_سِ إلی جَهَنّمَ فی دَرَجةٍ . (7)
915
محتکر
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :محتکر، ملعون (به دور از رحمت خدا) است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که در بازار ما دست به احتکار زند به منزله کسی است که کتاب خدا را انکار کند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در قیامت بر پیشانی محتکر نوشته شده است: ای کافر! جایگاهت دوزخ باد!
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بد بنده ای است محتکر ! اگر خداوند متعال قیمتها را کاهش دهد، او اندوهگین می شود و اگر گران کند شاد می گردد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :محتکران و آدم کشان در جهنم هم درجه اند .
ص :171
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :المُحْتَکِرُ مَحرومٌ نِعْمتَهُ . (1)
عنه علیه السلام :المُحتَکِرُ البَخیلُ جامعٌ لمَن لا یَشْکُرُهُ ، و قادِمٌ علی مَنْ لا یَعْذِرُهُ . (2)
عنه علیه السلام :المُحتَکِرُ آثِمٌ عاصٍ . (3)
امام علی علیه السلام :محتکر، از نعمت خود محروم است .
امام علی علیه السلام :محتکرِ بخیل برای کسی (وارث) گرد می آورد که از او تشکر نمی کند و به سوی کسی (خداوند) می رود که عذرش را نمی پذیرد.
امام علی علیه السلام :محتکر، گنهکار و عصیانگر است .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن جَمعَ طَعاما یَتَربّصُ بهِ الغَلاءَ أربَعینَ یَوما فقد بَرِئَ من اللّهِ و بَرِئَ اللّهُ مِنهُ . (4)
عنه صلی الله علیه و آله :أیُّما رجُلٍ اشْتَری طَعاما فکَبسَهُ أربَعینَ صَباحا یُریدُ بهِ غَلاءَ المُسلِمینَ ، ثُمَّ باعَهُ فتَصدّقَ بثَمنِهِ لَم یَکُنْ کَفّارَةً لِما صَنَعَ . (5)
عنه صلی الله علیه و آله :مَنِ احْتَکَرَ فَوقَ أربَعینَ یَوما ، فإنَّ الجَنّةَ تُوجَدُ رِیحُها مِن مَسیرَةِ خَمسِمائةِ عامٍ ، و إنّهُ لَحَرامٌ علَیهِ . (6)
عنه صلی الله علیه و آله :مَنِ احْتَکَرَ طَعاما عل_ی اُمَّت_ی أربَعینَ یَوما و تَصَدّقَ بهِ لَم تُقْبَلْ مِنهُ . (7)
916
آن که چهل روز احتکار کند
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس خوراکی را به امید گران شدن چهل روز انبار کند از خداوند بری شده و خدا نیز از او بری و بیزار است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس خوراکی را بخرد و برای این که آن را به مسلمانان گران بفروشد چهل روز انبار کند و پس از چهل روز آن را بفروشد و همه درآمد آن را هم صدقه بدهد کفاره گناه او نخواهد شد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس بیش از چهل روز احتکار کند، بوی بهشت ، که از مسافت پانصد سال به مشام می رسد ، بی تردید بر او حرام است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس خوراکی را بر امت من چهل روز احتکار کند ، اگر همه آن را هم صدقه بدهد، از او پذیرفته نشود .
ص :172
الکتاب :
«یُؤْتِی الْحِکْمَةَ مَنْ یَشَاءُ وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْرا کَثِیرا وَ ما یَذَّکَّرُ إِلاّ أُولُوا الْأَلْبابِ» . (1)
«لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَ یُزَکِّیْهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلاَلٍ مُبِینٍ» . (2)
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :کَلِمَةُ الحِکمَةِ یَسْمَعُها المؤمنُ خَیرٌ مِن عِبادَةِ سَنةٍ . (3)
عیسی علیه السلام :إنّ الحِکمَةَ نُورُ کُلِّ قَلبٍ . (4)
لُقمانُ علیه السلام_ مِن وصیَّتِهِ لابنهِ _: یا بُنَیّ ، تَعلَّمِ الحِکمَةَ تَشْرُفْ ؛ فإنَّ الحِکمَةَ تَدُلُّ علی الدِّینِ ، و تُشَرِّفُ العَبْدَ علی الحُرِّ ، و تَرفَعُ المِسکینَ علی الغَنیِّ ، و تُقَدِّمُ الصَّغیرَ علی الکَبیرِ . (5)
917
فضیلتِ حکمت
قرآن :
«به هرکه خواهد حکمت عطا کند و به هرکه حکمت عطا شود نیکی فراوان داده شده است و جز خردمندان پند نپذیرند» .
«هر آینه خداوند بر مؤمنان انعام فرموده آن گاه که در میان آنان از خودشان پیامبری مبعوث کرد تا آیاتش را بر آنها بخواند و پاکشان سازد و کتاب و حکمتشان بیاموزد هرچند پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند» .
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سخن حکیمانه ای را که مؤمن بشنود بهتر از عبادت یک سال است .
مسیح علیه السلام :همانا حکمت، روشنایی هر دلی است .
لقمان علیه السلام_ در سفارشهای خود به فرزندش _فرمود : فرزندم ! حکمت بیاموز تا ارجمند شوی ! زیرا که حکمت، به دین رهنمون می شود و بنده را بر آزاده شرافت می بخشد و تهیدست را از ثروتمند بالاتر برد و کوچک را از بزرگ پیش می اندازد .
ص :174
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الحِکمَةُ رَوضَةُ العُقَلاءِ ، و نُزْهَةُ النُّبَلاءِ . (1)
عنه علیه السلام :الحِکمَةُ شَجَرةٌ تَنْبُتُ فی القَلبِ ، و تُثْمِرُ علی اللِّسانِ . (2)
عنه علیه السلام :لَو اُلْقِیَتِ الحِکمَةُ علی الجِبالِ لَقَلْقَلَتْها . (3)
عنه علیه السلام :مِن خَزائنِ الغَیبِ تَظْهَرُ الحِکمَةُ . (4)
عنه علیه السلام :مَن عُرِفَ بالحِکمَةِ لَحَظَتْهُ العُیونُ بالوَقارِ و الهَیبةِ . (5)
عنه علیه السلام :الحِکَمُ رِیاضُ النُّبَلاءِ ، العُلومُ نُزْهَةُ الاُدَباءِ . (6)
عنه علیه السلام :مَن عَرَفَ الحِکَمَ لَم یَصْبِرْ علی الازْدِیادِ مِنها . (7)
امام علی علیه السلام :حکمت، گلزار خردمندان است و گردشگاه فرزانگان .
امام علی علیه السلام :حکمت درختی است که در دل می روید و بر زبان به بار می نشیند .
امام علی علیه السلام :اگر حکمت بر کوهها افکنده شود، آنها را به جنبش در آورد .
امام علی علیه السلام :حکمت، از خزانه های غیب آشکار می شود .
امام علی علیه السلام :هر کس به حکمت شناخته شود، چشمها با دیده وقار و شکوه به او بنگرند .
امام علی علیه السلام :حکمتها، بوستانهای فرزانگان است و دانشها، گردشگاه دانشمندان .
امام علی علیه السلام :آن که حکمتها را شناخت در کسب هر چه بیشتر آنها شکیبایی را از دست بدهد .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :کادَ الحَکیمُ أنْ یَکونَ نَبیّا . (8)
عنه صلی الله علیه و آله :لا حَلیمَ إلاّ ذو عَثْرَةٍ ، و لا حَکیمَ إلاّ ذو تَجْرِبةٍ . (9)
918
فضیلتِ حکیم
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حکیم، به پیامبری نزدیک است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ بردباری بدون لغزش و هیچ حکیمی بدون تجربه نیست.
ص :175
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الحَکیمُ یَشْفی السّائلَ ، و یَجودُ بالفَضائلِ . (1)
عنه علیه السلام :الحُکَماءُ أشْرَفُ النّاسِ أنْفُسا ، و أکْثَرُهُم صَبرا ، و أسْرَعُهُم عَفْوا ، و أَوسَعُهُم أخْلاقا . (2)
عنه علیه السلام :أعْیی ما یکونُ الحَکیمُ إذا خاطَبَ سَفیها . (3)
عنه علیه السلام :إنّ کَلامَ الحَکیمِ إذا کانَ صَوابا کانَ دَواءً ، و إذا کانَ خَطاءً کانَ داءً . (4)
امام علی علیه السلام :حکیم، عطش پرسنده را فرو می نشاند و فضیلت نثار می کند .
امام علی علیه السلام :حکیمان، شریف جان ترین، شکیباترین ، با گذشت ترین و خوش خوترین مردمان هستند .
امام علی علیه السلام :خسته کننده ترین چیز برای شخص حکیم، آن است که مخاطبش شخصی سفیه و نادان باشد .
امام علی علیه السلام :سخنِ حکیم، اگر درست باشد، درمان است و اگر نادرست باشد، درد است .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :کلمةُ الحکمةِ ضالّةُ المؤمنِ ، فحیثُ وجدَها فهُو أحقُّ بها . (6)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الحِکمَةُ ضَالّةُ المؤمنِ ، فاطْلُبوها و لَو عندَ المُشرِکِ تکونوا أحَقَّ بها و أهلَها . (7)
919
حکمت، گمشده مؤمن است
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سخن حکیمانه، گمشده مؤمن است ، پس هر جا آن را بیابد به آن سزاوارتر است .
امام علی علیه السلام :حکمت، گمشده مؤمن است ؛ پس آن را بجویید گر چه نزد مشرک باشد زیرا که شما بدان سزاوارتر و شایسته ترید .
ص :176
عنه علیه السلام :الْحِکْمَةُ ضالَّةُ المُؤْمِنِ ، فخُذِ الحِکْمَةَ و لَو مِن أهلِ النِّفاقِ . (1)
عنه علیه السلام :الحِکمَةُ ضالَّةُ کُلِّ مؤمنٍ ، فخُذوها و لَو مِن أفْواهِ المُنافِقینَ . (2)
عنه علیه السلام :خُذِ الحِکمَةَ أنّی کانتْ ؛ فإنَّ الحِکمَةَ تَکونُ فی صَدْرِ المُنافِقِ فتَلَجْلَجُ فی صَدرِهِ حتّی تَخْرُجَ ، فتَسْکُنَ إلی صَواحِبِها فی صَدرِ المؤمنِ . (3)
عیسی علیه السلام :لَو وَجَدْتُم سِراجا یَتوَقَّدُ بالقَطِرانِ فی لَیلَةٍ مُظلِمَةٍ لاسْتَضَأْتُم بهِ و لَم یَمْنَعْکُم مِنهُ رِیحُ نَتْنِهِ، کذلکَ یَنبغی لَکُم أنْ تأخُذوا الحِکمَةَ مِمَّنْ وَجَدْتُموها مَعهُ و لا یَمْنَعَکُم مِنهُ سُوءُ رَغْبَتِهِ فیها . (4)
الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :لا تُحَقِّرِ اللُّؤْلُؤةَ النَّفیسَةَ أنْ تَجْتَلِبَها مِن الکِبا الخَسیسَةِ ؛ فإنَّ أبی حَدّثَنی قالَ : سَمِعتُ أمیرَ المؤمنینَ علیه السلام یقولُ : إنّ الکَلِمَةَ مِن الحِکمَةِ لَتَتلَجْلَجُ فی صَدرِ المُنافِقِ نِزاعا إلی مَظانِّها حتّی یَلْفِظَ بها، فیَسْمَعَها المؤمنُ فیکونَ أحقَّ بها و أهلها فیَلْقَفَها . (5)
امام علی علیه السلام :حکمت، گمشده مؤمن است؛ پس ، آن را، گر چه از منافقان، فرا گیرید .
امام علی علیه السلام :حکمت گمشده هر مؤمنی است. پس ، آن را فرا چنگ آورید گر چه از دهان منافقان باشد .
امام علی علیه السلام :حکمت را هر کجا باشد فرا گیرید ؛ زیرا حکمت در سینه منافق می باشد، و پیوسته ناآرام است تا از آن جا خارج شده در سینه مؤمن، در کنار همگنان خود آرام گیرد .
مسیح علیه السلام :اگر چراغی بیابید که در دل شب با قطران (6) می سوزد، از نور آن بهره می گیرید و بوی بد آن، مانع این کار شما نمی شود ، همچنین شایسته است که شما حکمت را در هر که یافتید، فرا گیرید و بی رغبتی او به آن، مانع شما نشود .
امام زین العابدین علیه السلام :بیرون کشیدن مرواریدی گرانبها از میان زباله های کثیف را کاری پست و حقیر مشمار ؛ زیرا پدرم فرمود : شنیدم که امیر المؤمنین علیه السلام می فرماید : سخن حکمت آمیز، به عشقِ قرار گرفتن در جایگاه واقعی خود، در سینه منافق بی تابی می کند، تا آن گاه که بیرون افکنده شود و مؤمن که بدان سزاوارتر و شایسته تر است، آن را می شنود و می رباید.
ص :177
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لَیس بحَکیمٍ مَن لَم یُعاشِرْ بالمَعروفِ مَن لا بُدَّ لَهُ مِن مُعاشَرَتِهِ ، حتّی یَجْعَلَ اللّهُ لَهُ من ذلکَ مَخْرَجا . (1)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لَیس بحَکیمٍ مَنِ ابْتَذَلَ بانْبِساطِهِ إلی غَیرِ حَمیمٍ . (2)
عنه علیه السلام :لَیس بحَکیمٍ مَن قصَدَ بحاجَتِهِ غَیرَ کَریمٍ . (3)
عنه علیه السلام :لیسَ الحَکیمُ مَن لَم یُدارِ مَن لا یَجِدُ بُدّا مِن مُداراتِهِ . (4)
عنه علیه السلام :لَیس بِعاقِلٍ مَنِ انْزَعَجَ مِن قَولِ الزُّورِ فیهِ ، و لا بحَکیمٍ مَن رضِیَ بثَن_اءِ الجاهلِ علَیهِ . (5)
920
کارهایی که برازنده حکیم نیست
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حکیم نیست آن که با کسی که چاره ای از معاشرت با او ندارد، به خوبی معاشرت نکند، تا آن که خداوند برای او راه نجاتی از معاشرت با وی فراهم آورد .
امام علی علیه السلام :حکیم نیست، کسی که از شوخی و خوش و بش کردن با غیر خویشاوند و دوست، نپرهیزد.
امام علی علیه السلام :حکیم نیست، کسی که نیاز خود را نزد شخص غیر کریم برد .
امام علی علیه السلام :حکیم نیست آن که مدارا نکند با کسی که چاره ای جز مدارا با او ندارد .
امام علی علیه السلام :خردمند نیست، کسی که از سخن نادرست درباره خود ناراحت شود، و حکیم نیست کسی که از مدح و ثنای نادان از خود خرسند گردد .
الکتاب :
«یُؤْتِی الْحِکْمَةَ مَنْ یَشَاءُ وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْرا کَثِیرا وَ ما یَذَّکَّرُ إِلاّ أُولُوا الْأَلْبَابِ» . (6)
921
تفسیر حکمت
قرآن :
«به هرکه خواهد حکمت عطا کند و به هر کس حکمت عطا شود خوبی فراوان داده شده است و جز خردمندان پند نپذیرند» .
ص :178
«وَ لَقَدْ آتَیْنَا لُقْمَانَ الْحِکْمَةَ أَنِ اشْکُرْ لِلّهِ وَ مَنْ یَشْکُرْ فَإِنَّما یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللّهَ غَنِیٌّ حَمِیدٌ» . (1)
الحدیث :
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أوّلُ الحِکمَةِ تَرْکُ اللَّذّاتِ ، و آخِرُها مَقْتُ الفانِیاتِ . (2)
عنه علیه السلام :حَدُّ الحِکمَةِ الإعْراضُ عَن دارِ الفَناءِ ، و التَّوَلُّهُ بدارِ البَقاءِ . (3)
عنه علیه السلام :مِن الحِکمَةِ أنْ لا تُنازِعَ مَن فَوقَکَ ، و لا تَسْت_ذِلَّ مَ_ن دُونَ_کَ ، و لا تَتَعاط_ی ما لیسَ فی قُدْرَتِکَ ، و لا یُخالِفَ لِسانُکَ قَلبَکَ ، و لا قَولُکَ فِعلَکَ ، و لا تَتَکلّمَ فیما لا تَعلَمُ ، و لا تَتْرُکَ الأمرَ عِندَ الإقْبالِ و تَطْلُبَهُ عِندَ الإدْبارِ . (4)
عنه علیه السلام :و مِن حِکمَتِهِ _ یَعنی المَرءَ _ عِلمُهُ بنَفْسِهِ . (5)
عنه علیه السلام :و أیُّ کَلِمَةِ حُکْمٍ جامِعَةٍ : أنْ تُحِبَّ للنّاسِ ما تُحِبُّ لنَفْسِکَ ، و تَکْرَهَ لَهُم ما تَکْرَهُ لَها ؟ ! (6)
«هر آینه به لقمان حکمت دادیم و گفتیم : خدا را سپاس گوی ؛ زیرا هرکه سپاس گوید به سود خود سپاس گفته و هرکه ناسپاسی کند، خدا بی نیاز و ستودنی است» .
حدیث :
امام علی علیه السلام :نخستین گام حکمت، وا نهادن لذتهاست و آخرین گام آن، دشمن داشتن هر آنچه فانی می شود .
امام علی علیه السلام :مرز حکمت، روی گرداندن از سرای فانی و دل بستن به سرای جاوید است .
امام علی علیه السلام :از حکمت است که با فرا دست خود نستیزی و در برابر فرو دست، خود را خوار نشماری و به کاری که در توان تو نیست نپردازی و زبانت با دلت و گفتارت با کردارت ناسازگار نباشد و درباره آنچه نمی دانی سخن نگویی و وقتی کاری به تو رو می آورد رهایش نکنی و چون از تو روی گرداند دنبالش نروی .
امام علی علیه السلام :و از حکمت آدمی ، خود شناسی اوست.
امام علی علیه السلام :چه سخن حکیمانه جامعی است این سخن که: آنچه بر خود می پسندی برای مردم نیز بپسند و آنچه برای خود نمی پسندی برای آنها نیز نپسند!
ص :179
عنه علیه السلام :کانتِ الفُقَهاءُ و الحُکَماءُ إذا کاتَبَ بَعضُهُم بَعْضا کَتَبوا بثَلاثٍ لیسَ مَعَهُنَّ رابِعَةٌ : مَن کانتِ الآخِرَةُ هَمَّهُ کَفاهُ اللّهُ هَمَّهُ مِن الدُّنیا ، و مَن أصْلَحَ سَریرَتَهُ أصْلَحَ اللّهُ عَلانِیَتَهُ، و مَن أصْلَحَ فیما بَیْنَهُ و بَینَ اللّهِ أصْلَحَ اللّهُ فیما بَینَهُ و بینَ النّاسِ . (1)
الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ فی تفسیرِ قول اللّه : «و مَن یُؤْتَ الحِکْمَةَ فَقَد اُوتِیَ خَیرا کَثیرا» _: المَعرِفَةُ . (2)
عنه علیه السلام_ و قد سألَهُ أبو بصیرٍ عن قولِ اللّهِ : «و مَن یُؤْتَ الحِکْمَةَ فَقَد اُوتیَ خَیرا کَثیرا» _: هِی طاعَةُ اللّهِ و مَعرِفَةُ الإمامِ. (3)
عنه علیه السلام_ أیضا فی تفسیر الآیة _: مَعرِفَةُ الإمامِ و اجْتِنابُ الکَبائرِ الّتی أوْجَبَ اللّهُ علَیها النّارَ . (4)
عنه علیه السلام :قیلَ لِلُقمانَ : ما الّذی أجْمَعْتَ علَیهِ مِن حِکمَتِکَ ؟ قالَ : لا أتَکلَّفُ ما قَد کُفِیتُهُ ، و لا اُضیِّعُ ما وُلِّیتُهُ . (5)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ أیضا _: إنّ الحِکمَةَ المَعرِفَةُ و التَّفَقّهُ فی الدِّینِ ، فمَن فَقِهَ مِنکُم فهُو حَکیمٌ . (6)
امام علی علیه السلام :فقیهان و حکیمان هرگاه با یکدیگر مکاتبه می کردند سه نکته می نوشتند که چهارمی نداشت : هرکه همه فکرش آخرت باشد، خداوند دنیای او را کفایت کند ، هر کس درون خود را درست گرداند، خداوند برونش را اصلاح کند و هرکه رابطه میان خود و خدایش را درست کند، خداوند رابطه میان او و مردم را سامان دهد .
امام باقر علیه السلام_ در تفسیر قول خداوند که فرمود: «و به هر کس حکمت عطا شود خوبی فراوان داده شده است» _فرمود : [مراد از حکمت ]معرفت است .
امام باقر علیه السلام_ در پاسخ به سؤال ابو بصیر از آیه «و به هر کس حکمت عطا شود خوبی فراوان داده شده است» _: مراد از حکمت، فرمانبری از خدا و شناخت امام است .
امام باقر علیه السلام_ نیز در تفسیر همان آیه _فرمود : مراد از حکمت ، شناخت امام و دوری کردن از گناهان کبیره است، گناهانی که خداوند کیفر آتش را برای آنها مقرّر داشته است .
امام باقر علیه السلام :به لقمان گفته شد : خلاصه حکمت تو چیست ؟ گفت : برای تحصیل آنچه مرا کفایت شده است خود را به زحمت نمی اندازم و آنچه را عهده دارش شده ام تباه نمی گردانم .
امام صادق علیه السلام_ نیز در تفسیر همان آیه _فرمود : همانا حکمت عبارت است از شناخت و فهم دین ؛ پس هر یک از شما که در دین فقیه و فهیم باشد، حکیم است.
ص :180
الإمامُ الکاظمُ علیه السلام_ فِی وَصِیَّتِهِ لِهشَام _: ثُمّ ذَکرَ اُولی الألبابِ بأحْسَنِ الذِّکرِ و حَلاّهُم بأحْسَنِ الحِلْیةِ ، فقالَ : «یُؤتی الحِکمةَ مَن یَشاءُ وَ مَن یُؤتَ الحِکمَةَ فَقَد اُوتِیَ خَیرا کَثیرا» . یا هِشامُ ! إنّ اللّهَ یقولُ : «إنّ فی ذلکَ لَذِکری لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ» (1) یعنی العَقلَ ، و قالَ : «و لَقد آتَیْنا لُقْمانَ الحِکْمَةَ» (2) قالَ : الفَهْمَ و العَقلَ . (3)
عنه علیه السلام :قیلَ لِلُقمانَ : ما یَجْمَعُ مِن حِکْمتِکَ؟ قالَ : لا أسْألُ عَمّا کُفِیتُهُ ، و لا أتَکَلّفُ ما لا یَعْنینی . (4)
بحار الأنوار :دخلَ لُقمانُ علی داوودَ و هو یَسْرِدُ الدِّرْعَ ......... فأرادَ أنْ یَسألَهُ فأدْرَکَتْهُ الحِکمَةُ فسَکَتَ ، فلَمّا أتَمَّها لَبِسَها و قالَ : نِعْمَ لَبوسُ الحَربِ أنتِ ، فقالَ : الصَّمتُ حِکمَةٌ و قَلیلٌ فاعِلُهُ ، فقالَ لَه داوودُ علیه السلام : بحقٍّ ما سُمّیتَ حکیما . (5)
امام کاظم علیه السلام_ در سفارش خود به هشام _فرمود : آن گاه [خداوند] از خردمندان با بهترین نام یاد کرد و زیباترین زیور را بر قامت آنان پوشانید؛ و فرمود : «به هر که خواهد حکمت عطا کند و به هر کس حکمت عطا شود خوبی فراوان داده شده است» . ای هشام ! خداوند می فرماید: «هر آینه در آن پند و یاد آوری است برای کسی که دل دارد» یعنی خِرَد . و فرمود : «همانا لقمان را حکمت دادیم» [یعنی ]فهم و خِرَد .
امام کاظم علیه السلام :به لقمان گفته شد : چکیده حکمت تو چیست ؟ گفت : از آنچه می دانم نمی پرسم و برای آنچه به من مربوط نمی شود خود را به زحمت نمی اندازم .
بحار الأنوار :لقمان بر داوود وارد شد. دید زره می بافد ......... خواست از او بپرسد، اما حکمت به سراغش آمد و خاموش ماند . وقتی داوود کار بافتن زره را تمام کرد، آن را پوشید و گفت : تو جامه خوبی برای جنگ هستی. لقمان گفت: سکوت، حکمت است و کسانی که آن را رعایت کنند اندکند. داوود علیه السلام به او گفت : تو را، به حقّ حکیم نامیده اند .
ص :181
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :رأسُ الحِکمَةِ مَخافَةُ اللّهِ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :خَشْیَةُ اللّهِ رأسُ کُلِّ حِکمَةٍ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :إنّ أشْرَفَ الحَدیثِ ذِکْرُ اللّهِ ، و رأسَ الحِکمَةِ طاعَتُهُ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :إنّ الرِّفْقَ رأسُ الحِکمَةِ . (4)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :حِفْظُ الدِّین ثَمرَةُ المَعرِفَةِ و رَأسُ الحِکْمَةِ . (5)
عنه علیه السلام :رَأسُ الحِکمَةِ تَجنُّبُ الخُدَعِ . (6)
عنه علیه السلام :رأسُ الحِکمَةِ لُزومُ الحقِّ و طاعَةُ المُحِقِّ . (7)
922
سرآمد حکمت
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ترس از خدا، سرآمد حکمت است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ترس از خدا، سرآمد هر حکمتی است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین سخن، ذکر خداست و سرآمد حکمت، اطاعت از اوست .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مدارا کردن، سرآمد حکمت است .
امام علی علیه السلام :حفظ دین، ثمره معرفت و سرآمد حکمت است .
امام علی علیه السلام :دوری از فریبها ، سرآمد حکمت است .
امام علی علیه السلام :ملازمت با حقّ و فرمانبری از مُحقّ، سرآمد حکمت است .
بحار الأنوار :فی حدیثِ المعراجِ : یا أحمدُ، إنّ العبدَ إذا أجاعَ بَطْنَهُ و حَفِظَ لِسانَهُ عَلَّمْتُهُ الحِکمَةَ ، و إنْ کانَ کافرا تکونُ حِکمَتُهُ حُجّةً علَیهِ و وَبالاً ، و إنْ کانَ مؤمنا تکونُ حِکمَتُهُ لَهُ نورا و بُرهانا و شِفاءً و رَحمَةً ، فیَعلَمُ ما لَم یَکُن یَعلَمُ و یُبْصِرُ ما لَم یَکُن یُبْصِرُ ، فأوَّلُ ما اُبَصِّرُهُ عُیوبَ نَفْسِهِ حتّی یَشْتَغِلَ عَن عُیوبِ غَیرِهِ ، و اُبصِّرُهُ دَقائقَ العِلمِ حتّی لا یَدْخُلَ علَیهِ الشَّیطانُ . (8)
923
آنچه حکمت می آورد
بحار الأنوار :در حدیث معراج آمده است : ای احمد ! هر گاه بنده شکم خویش را گرسنگی دهد و زبانش را نگه دارد، حکمت را به او بیاموزم . اگر کافر باشد حکمت او دلیلی بر ضد او و وبال گردنش خواهد بود و اگر مؤمن باشد حکمتش برای او نور و برهان و شفا و رحمت خواهد شد. پس، آنچه را نمی دانسته است، بداند و آنچه را نمی دیده است، ببیند . نخستین چیزی که به او نشان دهم عیبهای خود اوست، تا بدین سبب از پرداختن به عیبهای دیگران باز ماند، و دقایق علم را به او نشان دهم، تا شیطان به وجود او راه نیابد .
ص :182
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اغْلِبِ الشّهْوَةَ تَکْمُلْ لکَ الحِکمَةُ . (1)
عنه علیه السلام :کَسْبُ الحِکمَةِ إجْمالُ النُّطقِ ، و اسْتِعْمالُ الرِّفْقِ . (2)
عنه علیه السلام :لا حِکمَةَ إلاّ بعِصْمَةٍ . (3)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن زَهِدَ فی الدُّنیا أثْبَتَ اللّهُ الحِکمَةَ فی قَلبِهِ ، و أنْطَقَ بها لِسانَهُ . (4)
تنبیه الخواطر :قیل لِلُقمانَ علیه السلام : أ لَسْتَ عبدَ آلِ فُلانٍ ؟ قالَ : بلی . قیلَ : فما بَلغَ بکَ ما نَری ؟ قالَ : صِدقُ الحدیثِ ، و أداءُ الأمانَةِ، و تَرکُ ما لا یَعْنینی ، و غَضُّ بَصَری ، و کَفُّ لِسانی ، و عِفّةُ طُعْمَتی ، فمَن نَقَصَ عن هذا فهُو دُونی ، و مَن زادَ علَیهِ فهُو فَوقی ، و مَن عَمِلَهُ فهُو مِثْلی . (5)
امام علی علیه السلام :بر شهوت (خواهش نفس) چیره شو ، حکمتت به کمال می رسد .
امام علی علیه السلام :به دست آوردن حکمت با کوته گویی و در پیش گرفتن نرمی و مدارا میسر می شود.
امام علی علیه السلام :حکمت، جز با خویشتنداری از گناه به دست نمی آید .
امام صادق علیه السلام :هرکه به دنیا پشت کند، خداوند حکمت را در دلش استوار گرداند و زبانش را به آن گویا سازد .
تنبیه الخواطر :به لقمان علیه السلام گفته شد : مگر تو بنده فلان خاندان نیستی ؟ گفت : چرا . گفته شد : پس از چه راه به این مقام که می بینیم رسیدی؟ گفت : با راستگویی و امانتداری و فرو گذاشتن هر آنچه بیهوده است و فروهشتن چشمانم [از حرام] ، و نگه داشتن زبانم ، و خوردن غذای حلال و پاکیزه . پس هر کس کمتر از این باشد، فرو دست من است و هرکه بیش از اینها داشته باشد، فراتر از من است و هرکه اینها را داشته باشد، همتای من است .
ص :183
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :القَلبُ یَتَحمّلُ الحِکمَةَ عند خُلُوِّ البَطْنِ ، القَلبُ یَمُجُّ الحِکمَةَ عند امْتِلاءِ البَطْنِ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن أکَلَ طَعاما للشَّهْوَةِ حَرّمَ اللّهُ علی قَلبِهِ الحِکمَةَ . (2)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :التُّخمَةُ تُفْسِدُ الحِکمَةَ ، البِطْنَةُ تَحْجُبُ الفِطْنَةَ . (3)
عنه علیه السلام :لا تَجْتَمِعُ الشَّهوَةُ و الحِکمَةُ . (4)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :الغَضَبُ مَمْحَقةٌ لقَلبِ الحکیمِ ، و مَن لم یَمْلِکْ غَضَبَهُ لَم یَمْلِکْ عَقلَهُ . (5)
الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :إنّ الزَّرعَ یَنْبُتُ فی السَّهلِ و لا یَنْبُتُ فی الصَّفا ، فکذلکَ الحِکمَةُ تَعْمُرُ فی قَلبِ المُتواضِعِ، و لا تَعْمُرُ فی قَلبِ المُتَکبِّرِ الجبّارِ ؛ لأنَّ اللّهَ جَعلَ التَّواضُعَ آلةَ العَقلِ . (6)
924
موانع کسب حکمت
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن گاه که شکم خالی باشد، دل حکمت را می پذیرد ؛ زمانی که معده پر باشد، دل حکمت را بیرون می افکند.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس غذایی را برای شهوت [و لذّت و نه سدّ جوع] بخورد، خداوند حکمت را بر دل او حرام گرداند .
امام علی علیه السلام :پرخوری، حکمت را تباه می کند ؛ شکم بارگی، هوش و ذکاوت را می برد .
امام علی علیه السلام :شهوت و حکمت با هم جمع نمی شوند .
امام صادق علیه السلام :خشم، دل حکیم را تباه می کند و کسی که اختیار خشم خود را نداشته باشد اختیار عقل خویش را ندارد .
امام کاظم علیه السلام :همانا زراعت در دشت می روید و بر روی کوه نمی روید. حکمت نیز چنین است، در دلهای افتاده آبادان می شود و در دل خود ستای گردن فراز پرورش نمی یابد (7) ؛ زیرا که خداوند افتادگی را ابزار خِرد قرار داده است .
ص :184
عیسی علیه السلام :إنّهُ لَیس علی کلِّ حالٍ یَصلُحُ العَسَلُ فی الزِّقاقِ، و کذلکَ القُلوبُ لَیس علی کلِّ حالٍ تَعْمُرُ الحِکمَةُ فیها ، إنّ الزِّقَّ ما لَم یَنْخَرِقْ أو یَقْحَلْ أو یَتْفَلْ فسَوفَ یکونُ للعَسلِ وِعاءً ، و کذلکَ القُلوبُ ما لَم تَخْرِقْها الشَّهَواتُ و یُدَنِّسْها الطّمَعُ و یُقسِها النَّعیمُ فسوفَ تکونُ أوْعِیَةً للحِکمَةِ . (1)
الإمامُ الهادیُّ علیه السلام :الحِکمَ_ةُ لا تَنْجَ_عُ فی الطِّباعِ الفاسِدَةِ . (2)
مسیح علیه السلام :هر خیکی، مناسب عسل نیست و همچنین است دلها، هر دلی که حکمت پرور نمی باشد . خیک، تا زمانی که پاره نشده و نخشکیده و نپوسیده، می تواند ظرفِ عسل باشد . همچنین است دلها، تا زمانی که شهوتها آنها را ندریده و طمع آلوده شان نکرده و خوشی و نعمت آنها را سخت نکرده است، ظرف حکمت می توانند بود .
امام هادی علیه السلام :حکمت در جانهای فاسد مؤثر نمی افتد .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :غَیرُ مُنْتَفِعٍ بالحِکمَةِ عَقلٌ مَعلولٌ بالغَضَبِ و الشَّهْوَةِ . (3)
عنه علیه السلام :غَیرُ مُنْتَفِعٍ بالعِظاتِ قَلبٌ مُتَعلِّقٌ بالشَّهَواتِ . (4)
925
کسی که از حکمت بهره ای نمی برد
امام علی علیه السلام :اندیشه ای که مریضِ خشم و شهوت است، از حکمت بهره ای نبرد.
امام علی علیه السلام :دلِ در بند شهوات، از پند و اندرزها سودی بر نمی گیرد .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :کُلَّما قَوِیَتِ الحِکمَةُ ضَعُفَتِ الشَّهْوَةُ . (6)
926
آثار حکمت
امام علی علیه السلام :هر چه حکمت نیرومندتر شود، شهوت و خواهشهای نفسانی ناتوانتر می شود .
ص :185
عنه علیه السلام :مَن ثَبتَتْ لَهُ الحِکمَةُ عَرَفَ العِبرَةَ . (1)
عنه علیه السلام :کیفَ یَصْبِرُ علی مُبایَنَةِ الأضْدادِ مَن لَم تُعِنْهُ الحِکمَةُ ؟! (2)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :کَثرةُ النَّظَرِ فی الحِکمَةِ تَلْقَحُ العَقلَ . (3)
امام علی علیه السلام :هر که حکمت در دلش جای گیرد، عبرت شناس شود .
امام علی علیه السلام :کسی که حکمت یاریش نرساند چگونه تواند بر مخالفت دشمنان شکیبایی ورزد؟!
امام صادق علیه السلام :اندیشیدن زیاد در حکمت، خرد را بارور می سازد .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :واضِعُ العِلمِ عندَ غَیرِ أهلِهِ کمُقَلِّدِ الخَنازِیرِ الجَوهَرَ و اللُّؤْلُؤَ و الذَّهبَ . (4)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنّ الحُکَماءَ ضَیَّعوا الحِکمَةَ لَمّا وَضَعوها عِند غَیرِ أهْلِها . (5)
الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :لا تَمْنَحوا الجُهّالَ الحِکمَةَ فتَظْلِموها ، و لا تَمْنَعوها أهْلَها فتَظْلِموهُم . (6)
927
مراقبت از حکمت
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که دانش را به نااهلان سپارد، چونان کسی است که گوهر و مروارید و طلا را به گردن خوکان بیاویزد .
امام علی علیه السلام :حکیمان آن گاه حکمت را تباه کردند که آن را در اختیار نااهلان گذاشتند .
امام کاظم علیه السلام :حکمت را در اختیار نادانان مگذارید که در غیر این صورت به آن ستم کرده اید ، و آن را از اهلش دریغ نکنید که در غیر این صورت به آنان ستم روا داشته اید .
ص :186
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّ هذهِ القُلوبَ تَمَلُّ کَما تَمَلُّ الأبْدانُ ، فأهْدُوا إلَیها طَرائفَ الحِکَمِ . (1)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :کُلُّ شَیءٍ یُمِلُّ ما خَلا طَرائِفَ الحِکَمِ . (2)
928
حکمتهای تازه و دلنشین
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :این دلها نیز، همچون بدنها ، خسته می شوند ؛ پس [برای زدودن خستگی آنها] سخنان دلنشین حکیمانه را به آنها پیشکش کنید .
امام علی علیه السلام :هر چیزی ملال آور می شود، جز سخنان دلنشین حکیمانه .
ص :187
ص :188
الکتاب :
«وَ لَقَدْ آتَیْنَا لُقْمَانَ الْحِکْمَةَ أَنِ اشْکُرْ للّهِِ وَ مَنْ یَشْکُرْ فَإِنَّمَا یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللّهَ غَنِیٌّ حَمِیدٌ» . (1)
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :حَقّا أقولُ : لَم یَکُن لُقمانُ نَبیّا و لکنْ کانَ عَبدا کَثیرَ التَّفکُّرِ حَسَنَ الیَقینِ ، أحَبَّ اللّهَ فأحَبَّهُ و مَنَّ علَیهِ بالحِکمَةِ .
کانَ نائما نِصفَ النَّهارِ إذ جاءَهُ نِداءٌ : یا لُقمانُ ، هَل لَکَ أن یَجعَلَکَ اللّهُ خَلیفَةً فی الأرضِ تَحکُمُ بینَ النّاسِ بالحَقِّ ؟ فأجابَ الصَّوتَ : إنْ خَیَّرَنی ربِّی قَبِلتُ العافِیَةَ و لَم أقبَلِ البَلاءَ ، و إنْ عَزمَ علَیَّ فسَمعا و طاعَةً ؛ فإنّی أعلَمُ أنّهُ إنْ فَعَلَ بی ذلکَ أعانَنی و عَصَمَنی .
فقالتِ الملائکةُ بصوتٍ لا یَراهُم : لِمَ یا لُقمانُ ؟ قالَ : لأنَّ الحُکمَ أشَدُّ المَنازِلِ و آکَدُها ، یَغشاهُ الظُّلمُ مِن کلِّ مَکانٍ ، إن وُقِیَ فبِالحَریِّ أنْ یَنجو ، و إنْ أخطَأَ أخطَأَ طَریقَ الجَنّةِ ، و مَن یَکُن فی الدُّنیا ذَلیلاً و فی الآخِرَةِ شَریفا خَیرٌ مِن أن یکونَ فی الدُّنیا شَریفا و فی الآخِرَةِ ذَلیلاً ، و مَن یَختَرِ الدُّنیا علَی الآخِرَةِ تَفُتْهُ الدُّنیا و لا یُصیبُ الآخِرَةَ .
فتَعَجَّبَتِ المَلائکةُ مِن حُسنِ مَنطِقِهِ ، فنامَ نَومَةً فاُعطِیَ الحِکمَةَ فانتَبهَ یَتَکلَّمُ بها ، ثُمّ کانَ یُوازِرُ داوودَ بحِکمَتِهِ ، فقالَ لَهُ داوودُ : طُوبی لکَ یا لُقمانُ ، اُعطِیتَ الحِکمَةَ و صُرِفَت عنکَ البَلوی . (2)
929
حکمت لقمان
قرآن :
«و براستی، لقمان را حکمت دادیم که : خدا را سپاس بگزار و هر که سپاس بگزارد، در حقیقت برای خود سپاس می گزارد و هر کس کفران ورزد، همانا خداوندْ بی نیاز ستوده است».
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حقیقتی را بگویم : لقمان پیامبر نبود، امّا بنده ای بود که زیاد می اندیشید و یقینی نیکو و راستین داشت. خدا را دوست می داشت و خدا هم دوستدار او شد و نعمت حکمت را به وی ارزانی داشت.
نیمروزی در حالی که خوابیده بود، ندایی به او رسید که : ای لقمان! آیا می خواهی خداوند تو را خلیفه خود در روی زمین کند تا میان مردم به حق حکم کنی؟ لقمان در جواب آن ندا گفت : اگر پروردگارم مرا مخیّر سازد، عافیت را می پذیرم و بلا (گرفتاری) را نمی پذیرم. ولی اگر او اراده کرده که مرا خلیفه گرداند، به جان و دل می پذیرم؛ زیرا می دانم که اگر این کار را با من بکند خودش نیز مرا یاری و نگهداری می کند.
فرشتگان که لقمان آنها را نمی دید، گفتند : چرا، ای لقمان؟ گفت : زیرا داوری سخت ترین و دشوارترین منزلگاه هاست و ظلم (تضییع حقّ) از هر سو آن را فرا می گیرد. اگر در داوری راه صواب رود امید نجات دارد [نه یقین به آن] و اگر راه خطا پیماید راه بهشت را اشتباه پیموده است. اگر کسی در دنیا خوار و بی نام و نشان باشد و در آخرت شریف و آبرومند، بهتر است از اینکه در دنیا شریف و ارجمند باشد و در آخرت خوار و بی مقدار و کسی که دنیا را بر آخرت برگزیند، دنیا از دستش می رود و به آخرت هم نمی رسد.
فرشتگان از منطق و گفتار زیبای او به شگفت آمدند. لقمان به خواب رفت و در عالم خواب به او حکمت داده شد و چون از خواب بیدار شد، سخنان حکمت آمیز می گفت و برای داوود، حکیمانه و زارت می کرد. داوود به او گفت : خوشا به حالت ای لقمان! حکمت به تو داده شد و بلا و گرفتاری [خلافت و داوری میان مردم] از تو برداشته شد.
ص :190
الإمامُ الباقرُ علیه السلام :قیلَ لِلُقمانَ : ما الّذی أجمَعتَ علَیهِ مِن حِکمَتِکَ ؟ قالَ : لا أتَکَلّفُ ما قد کُفِیتُهُ ، و لا اُضَیِّعُ ما وُلِّیتُهُ . (1)
تفسیر القمّی :الإمامُ الصّادقُ علیه السلام _ لَمّا سألَهُ حَمّادٌ عن لُقمانَ و حِکمَتِهِ _ : أما و اللّهِ ما اُوتِیَ لُقمانُ الحِکمَةَ بِحَسَبٍ و لا مالٍ و لا أهلٍ و لا بَسطٍ فی جِسمٍ و لا جَمالٍ.
و لکنّهُ کانَ رجُلاً قَویّا فی أمرِ اللّهِ ، مُتَوَرِّعا فی اللّهِ ، ساکِتا سَکِینا ، عَمیقَ النَّظَرِ ، طَویلَ الفِکَرِ ، حَدیدَ النَّظَرِ ، مُستَعبِرا بالعِبَرِ ، لَم یَنَمْ نَهارا قَطُّ ، و لَم یَرَهُ أحَدٌ مِن النّاسِ علی بَولٍ و لا غائطٍ و لا اغتِسالٍ لشِدَّةِ تَسَتُّرِهِ و عُمقِ نَظَرِهِ و تَحَفُّظِهِ فی أمرِهِ ، و لَم یَضحَکْ مِن شیءٍ قَطُّ مَخافَةَ الإثمِ ، و لم یَغضَبْ قَطُّ ، و لَم یُمازِحْ إنسانا قَطُّ ، و لَم یَفرَحْ بشیءٍ إنْ أتاهُ مِن أمرِ الدُّنیا و لا حَزَنَ مِنها علی شیءٍ قَطُّ ، و قَد نَکَحَ مِن النِّساءِ و وُلِدَ لَهُ مِن الأولادِ الکَثیرَةُ ، و قَدَّمَ أکثَرَهُم أفراطا فما بَکی علی مَوتِ أحَدٍ مِنهُم ، و لَم یَمُرَّ برجُلَینِ یَختَصِمانِ أو یَقتَتِلانِ إلاّ أصلَحَ بینَهُما و لَم یَمضِ عَنهُما حتّی یُحابّا (2) ، و لَم یَسمَعْ قَولاً قَطُّ مِن أحَدٍ استَحسَنَهُ إلاّ سألَ عن تَفسیرِهِ و عمَّن أخَذَهُ ، و کانَ یُکثِرُ مُجالَسَةَ الفُقَهاءِ و الحُکَماءِ، و کانَ یَغشَی القُضاةَ و المُلوکَ و السَّلاطینَ فیَرثی للقُضاةِ ما ابتُلوا بهِ ، و یَرحَمُ للمُلوکِ و السَّلاطینِ لعِزَّتِهِم باللّهِ و طُمأنینَتِهِم فی ذلکَ ، و یَعتَبِرُ و یَتَعَلّمُ ما یَغلِبُ بهِ نَفسَهُ و یجُاهِدُ بهِ هَواهُ و یَحتَرِزُ بهِ مِن الشَّیطانِ ، فکانَ یُداوی قَلبَهُ بالفِکَرِ ، و یُداوی نفسَهُ بالعِبَرِ ، و کانَ لا یَظعَنُ إلاّ فیما یَنفَعُهُ ؛ فبِذلکَ اُوتِیَ الحِکمَةَ و مُنِحَ العِصمَةَ .
فإنّ اللّهَ تبارکَ و تعالی أمَرَ طَوائفَ مِن المَلائکةِ حِینَ انتَصَفَ النَّهارُ و هَدَأتِ العُیونُ بالقائلَةِ فنادَوا لُقمانَ حیثُ یَسمَعُ و لا یَراهُم فقالوا : یا لُقمانُ ، هَل لَکَ أن یَجعَلَکَ اللّهُ خَلیفَةً فی الأرضِ تَحکُمُ بینَ النّاسِ ؟ فقالَ لُقمانُ : إنْ أمَرَنی اللّهُ بذلکَ فالسَّمعُ و الطّاعَةُ ؛ لأنّهُ إنْ فَعَلَ بِی ذلکَ أعانَنی علَیهِ و عَلَّمَنی و عَصَمَنی ، و إنْ هُو خَیَّرنی قَبِلتُ العافِیَةَ .
فقالَتِ المَلائکةُ : یا لُقمانُ ، لِمَ قُلتَ ذلکَ ؟ قالَ: لأنّ الحُکمَ بینَ النّاسِ مِن أشَدِّ المَنازِلِ مِن الدِّینِ و أکثَرِها فِتَنا و بَلاءً ما یَخذُلُ و لا یُعانُ و یَغشاهُ الظُّلمُ مِن کلِّ مَکانٍ ، و صاحِبُهُ فیهِ بَین أمرَینِ ؛ إنْ أصابَ فیه الحَقَّ فبالحَرِیِّ أن یَسلَمَ ، و إن أخطأَ أخطأَ طَریقَ الجَنّةِ ، و مَن یَکُن فی الدُّنیا ذَلیلاً و ضَعیفا کانَ أهوَنَ علَیهِ فی المَعادِ أن یکونَ فیهِ حَکَما سَرِیّا شَریفا ، و مَنِ اختارَ الدُّنیا علَی الآخِرَةِ یَخسَرْهُما کِلتَیهِما تَزولُ هذهِ و لا تُدرَکُ تلکَ .
قالَ: فتَعَجَّبَتِ المَلائکةُ مِن حِکمَتِهِ و استَحسَنَ الرّحمنُ مَنطِقَهُ ، فلَمّا أمسی و أخَذَ مَضجَعَهُ مِن اللّیلِ أنزَلَ اللّهُ علَیهِ الحِکمَةَ فغَشّاهُ بها مِن قَرنِهِ إلی قَدَمِهِ و هُو نائمٌ و غَطّاهُ بالحِکمَةِ غِطاءً ، فاستَیقَظَ و هُو أحکَمُ النّاسِ فی زَمانهِ ، و خَرَجَ علَی النّاسِ یَنطِقُ بالحِکمَةِ و یُثبِتُها فیها .
قالَ : فلَمّا اُوتِیَ الحُکمَ بالخِلافَةِ و لَم یَقبَلْها ، أمَرَ اللّهُ المَلائکةَ فنادَت داوودَ بالخِلافَةِ فقَبِلَها و لَم یَشتَرِطْ فیها بشَرطِ لُقمانَ ، فأعطاهُ اللّهُ الخِلافَةَ فی الأرضِ و ابتُلِیَ فیها غَیرَ مَرّةٍ ، و کلُّ ذلکَ یَهوی فی الخَطإ یَقبَلُهُ اللّهُ و یَغفِرُ لَهُ ، و کانَ لُقمانُ یُکثِرُ زیارَةَ داوودَ علیه السلام و یَعِظُهُ بمَواعِظِهِ و حِکمَتِه و فَضلِ عِلمِهِ ، و کانَ داووُد یَقولُ لَهُ : طُوبی لکَ یا لُقمانُ ! اُوتِیتَ الحِکمَةَ و صُرِفَت عنکَ البَلِیَّةُ ، و اُعطِیَ داوودُ الخِلافَةَ و ابتُلِیَ بالحُکمِ و الفِتنَةِ .
ثُمّ قالَ أبو عبدِ اللّهِ علیه السلام : «و إذْ قَالَ لُقْمانُ لابنِهِ و هُوَ یَعِظُهُ یا بُنَیَّ لا تُشْرِکْ باللّهِ إنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظیمٌ» (3) ، قالَ : فوَعَظَ لُقمانُ لابنِهِ بآثارٍ حتّی تَفَطّرَ و انشَقَّ .
و کانَ فیما وَعَظَهُ بهِ _ یا حَمّادُ _ أن قالَ : یا بُنَیَّ، إنّکَ مُنذُ سَقَطتَ إلَی الدُّنیا استَدبَرتَها و استَقبَلتَ الآخِرَةَ ، فدارٌ أنتَ إلَیها تَسیرُ أقرَبُ إلَیکَ مِن دارٍ أنتَ عَنها مُتَباعِدٌ . یا بُنَیَّ جالِسِ العُلَماءَ و زاحِمْهُم برُکبَتَیکَ ، لا تُجادِلْهُم فیَمنَعوکَ ، و خُذْ مِن الدُّنیا بَلاغا و لا تَرفُضْها فتَکونَ عِیالاً علَی النّاسِ ، و لا تَدخُلْ فیها دُخولاً یُضِرُّ بآخِرَتِکَ ، و صُمْ صَوما یَقطَعُ شَهوَتَکَ ، و لا تَصُمْ صَوما یَمنَعُکَ مِن الصَّلاةِ ؛ فإنّ الصَّلاةَ أحَبُّ إلَی اللّهِ مِن الصِّیامِ .
یا بُنَیَّ ، إنّ الدُّنیا بَحرٌ عَمیقٌ قد هَلَکَ فیها عالَمٌ کثیرٌ ؛ فاجعَلْ سَفینَتَکَ فیها الإیمانَ ، و اجعَلْ شِراعَها التَّوکُّلَ ، و اجعَلْ زادَکَ فیها تَقوَی اللّهِ ، فإنْ نَجَوتَ فبِرحمَةِ اللّهِ ، و إنْ هَلَکتَ فبِذُنوبِکَ .
یا بُنیَّ ، إنْ تأدَّبتَ صَغیرا انتَفَعتَ بهِ کبیرا ، و مَن غَنِیَ بالأدَبِ اهتَمَّ بهِ ، و مَنِ اهتَمَّ بهِ تَکلَّفَ عِلمَهُ ، و مَن تَکلَّفَ عِلمَهُ اشتَدَّ طَلَبُهُ ، و مَنِ اشتَدَّ طَلَبُهُ أدرَکَ مَنفَعتَهُ ، فاتّخِذْهُ عادَةً فإنّکَ تَخلفُ فی سَلَفِکَ ، و تَنفَعُ بهِ مَن خَلفَکَ ، و یَرتَجیکَ فیهِ راغِبٌ ، و یَخشی صَولَتَکَ راهِبٌ . و إیّاکَ و الکَسَلَ عنهُ و الطَّلَبَ لغَیرِهِ ، فإنْ غُلِبتَ علَی الدّنیا فلا تُغلَبَنَّ علَی الآخِرَةِ ، و إذا فاتَکَ طَلَبُ العِلمِ فی مَظانِّهِ فقد غُلِبتَ علَی الآخِرَةِ ، و اجعَلْ فی أیّامِکَ و لَیالِیکَ و ساعاتِکَ لنفسِکَ نَصیبا فی طَلَبِ العِلمِ ؛ فإنّکَ لَن تَجِدَ لَهُ تَضییعا أشَدَّ مِن تَرکِهِ ، و لا تُمارِیَنَّ فیهِ لَجُوجا ، و لا تُجادِلَنَّ فَقیها ، و لا تُعادِیَنَّ سُلطانا ، و لا تُماشِیَنَّ ظَلُوما و لا تُصادِقَنَّهُ ، و لا تُصاحِبَنَّ فاسِقا نَطِفا (4) ، و لا تُصاحِبَنَّ مُتَّهَما ، و اخزِنْ عِلمَکَ کما تَخزِنُ وَرقَکَ . (5)
یا بُنَیَّ ، خَفِ اللّهَ خَوفا لو أتَیتَ القِیامَةَ ببِرِّ الثّقلَینِ خِفتَ أن یُعَذِّبَکَ ، و ارْجُ اللّهَ رَجاءً لَو وافَیتَ القِیامَةَ بإثمِ الثّقلَینِ رَجَوتَ أن یَغفِرَ لکَ .
فقالَ لَهُ ابنُهُ : یا أبتِ ، کیفَ اُطیقُ هذا و إنّما لی قَلبٌ واحِدٌ ؟ فقالَ لَهُ لُقمانُ : یا بُنَیَّ لوِ استُخرِجَ قَلبُ المؤمنِ فشُقَّ لَوُجِدَ فیهِ نُورانِ : نُورٌ للخَوفِ و نُورٌ للرَّجاءِ (6) ، لَو وُزِنا لَما رَجَحَ أحَدُهُما علَی الآخَرِ بمِثقالِ ذَرَّةٍ ، فمَن یُؤمِنْ باللّهِ یُصَدِّقْ ما قالَ اللّهُ ، و مَن یُصَدِّقْ ما قالَ اللّهُ یَفعَلْ ما أمَرَ اللّهُ ، و مَن لَم یَفعَلْ ما أمَرَ اللّهُ لَم یُصَدِّقْ ما قالَ اللّهُ ، فإنَّ هذهِ الأخلاقَ تَشهَدُ بَعضُها لبَعضٍ .
فمَن یُؤمِنْ باللّهِ إیمانا صادِقا یَعمَلْ للّهِ خالِصا ناصِحا ، و مَن عَمِلَ للّهِ خالِصا ناصِحا فقد آمَنَ باللّهِ صادِقا ، و مَن أطاعَ اللّهَ خافَهُ ، و مَن خافَهُ فقد أحَبَّهُ ، و مَن أحَبَّهُ اتّبَعَ أمرَهُ ، و مَنِ اتَّبَعَ أمرَهُ استَوجَبَ جَنَّتَهُ و مَرضاتَهُ ، و مَن لَم یَتَّبِعْ رِضوانَ اللّهِ فَقد هانَ علَیهِ سَخَطُهُ ، نَعوذُ باللّهِ مِن سَخَطِ اللّهِ .
یا بُنَیَّ ، لا تَرکَنْ إلَی الدُّنیا و لا تَشغَلْ قَلبَکَ بها، فما خَلَقَ اللّهُ خَلقا هُوَ أهوَنُ علَیهِ مِنها ، أ لا تَری أنّهُ لَم یَجعَلْ نَعیمَها ثَوابا للمُطِیعینَ ، و لَم یَجعَلْ بَلاءَها عُقوبَةً للعاصِینَ ؟ ! (7)
امام باقر علیه السلام :به لقمان گفته شد : کدام حکمت است که جامع همه حکمت های توست؟ گفت : اینکه خود را درباره چیزی که برایم ضمانت شده است، به زحمت نیندازم و آنچه را که به خود من وا گذار شده است [یعنی عمل را]، ضایع نگردانم.
تفسیر القمّی :امام صادق علیه السلام در پاسخ به سؤال حمّاد از لقمان و حکمت او فرمود : به خدا قسم که حکمت، به سبب شرافت خانوادگی یا مال و ثروت یا زن و فرزند یا قدرت جسمی و یا زیبایی، به لقمان داده نشد. بلکه او مردی بود در کار خدا نیرومند و با نشاط، پارسا، خاموش و آرام، ژرف اندیش، پر تفکّر، تیزبین، پند آموز از عبرت ها. هرگز در روز نخوابید، هیچ کس او را در حال قضای حاجت یا شستشوی بدنش ندید؛ زیرا به شدّت با حیا و ژرف اندیش و مراقب حرکات و سکنات خویش بود. هرگز از چیزی نخندید؛ چون می ترسید گناه باشد. هرگز عصبانی نشد، هرگز با کسی شوخی نکرد، هیچ گاه برای دست یافتن به چیزی از دنیا شاد نشد و برای از دست دادن چیزی از آن اندوهگین نگشت. زنان بسیاری گرفت و فرزندان بسیاری به دنیا آورد، اما بیشتر آنان پیش از او به سرای آخرت شتافتند و او بر مرگ هیچ یک از آنان نگریست. هرگز از دو نفر که با هم بحث یا کتک کاری می کردند نگذشت، مگر اینکه آن دو را آشتی داد و با رفتن او با یکدیگر دوست شدند. هرگز سخن نیکویی از کسی نشنید، مگر آنکه معنای آن سخن و گوینده اصلیش را از او پرسید. با مردمان دانا و حکیم بسیار همنشینی می کرد، بر قاضیان و پادشاهان و دولتمردان وارد می شد و برای قاضیان از اینکه به چنان شغل خطرناکی گرفتار آمده اند، دلسوزی می کرد و نسبت به پادشاهان و دولتمردان که به سلطنت و قدرت دل بسته و از خدای بی خبر شده اند اظهار ترحّم می نمود. او عبرت می گرفت و عواملی را که با آن بر نفْس خود چیره آید و به وسیله آنها با هوس خویش بجنگد و از شیطان دوری کند، می آموخت. دلش را با اندیشیدن مداوا می کرد و نفْسش را با عبرت ها و به جایی سفر نمی کرد، مگر اینکه برایش سودمند باشد. این چنین بود که به او حکمت عطا گردید و عصمت و مصونیت از گناه ارزانیش شد.
خداوند تبارک و تعالی در نیمروزی که چشم ها با خواب نیمروزی آرام گرفته بود، به دسته ای از فرشتگان دستور داد به طوری که لقمان صدایشان را بشنود و خودشان را نبیند، او را ندا دهند و گویند : ای لقمان! آیا می خواهی خداوند تو را خلیفه خود در زمین قرار دهد تا میان مردم داوری کنی؟ لقمان گفت: اگر خداوند مرا به این کار فرمان دهد با جان و دل می پذیرم؛ چون اگر او این کار را با من بکند، خودش هم مرا کمک می کند و نحوه داوری را تعلیم می دهد و از خطا نگهم می دارد، ولی اگر انتخاب را به من وا گذارد من کُنج عافیت را اختیار می کنم.
فرشتگان گفتند : ای لقمان! چرا این حرف را زدی؟ گفت : زیرا داوری میان مردم، از دشوارترین و پر فتنه و پر بلاترین منزلگاه های دین است. آدمی تنها می ماند و کسی هم کمکش نمی کند و ظلم و حق کشی از هر سو آن را در میان دارد و کسی که عهده دار این منصب می شود، از دو حال خارج نیست : اگر مطابق حقّ داوری کند در این صورت جا دارد که به سلامت رهد و اگر خطا کند راه بهشت را خطا پیموده است. کسی که در دنیا خوار و ناتوان باشد، در قیامت راحت تر می تواند رئیس و آقا و ارجمند باشد و کسی که دنیا را بر آخرت برگزیند، هر دوی آنها را می بازد؛ چون دنیایش تمام می شود و به آخرت هم نمی رسد. امام علیه السلام فرمود : فرشتگان از حکمت لقمان شگفت زده شدند و خداوند رحمان گفتار و منطق او را پسندید. چون شب شد و لقمان به بستر خویش رفت، خداوند حکمت را بر وی نازل کرد و از سر تا پایش را غرق حکمت نمود و او همچنان در خواب بود و خداوند پوششی از حکمت بر وی پوشاند و وقتی بیدار شد حکیم ترین مردم روزگارش شده بود و میان مردم می آمد و سخنان حکیمانه می گفت و حکمت را نشر و گسترش می داد.
امام صادق علیه السلام فرمود : پس از آنکه حکم خلافت به لقمان داده شد و او آن را نپذیرفت، خداوند به فرشتگان دستور داد و آنها خلافت را به داوود پیشنهاد کردند و داوود آن را پذیرفت، بدون آنکه شرطی را که لقمان کرده بود بیان کند. پس خداوند خلافت در زمین را به داوود داد و بارها در این کار مبتلا و آزموده شد و هر بار دچار لغزش و خطا می شد. امّا خداوند او را می پذیرفت و می بخشیدش. لقمان زیاد به دیدن داوود علیه السلام می رفت و با موعظه ها و سخنان حکیمانه و دانش بسیار خود او را اندرز می داد و داوود به او می گفت:خوشا به حالت ای لقمان! حکمت به تو داده شد و به بلای خلافت گرفتار نشدی، امّا به داوود خلافت داده شد و به کار داوری و فتنه گرفتار آمد.
امام صادق علیه السلام سپس این آیه را تلاوت کرد : «و آن گاه که لقمان در مقام اندرز به فرزندش گفت : ای فرزندم! به خدا شرک نورز؛ زیرا که شرک ستمی بزرگ است» . حضرت فرمود : لقمان فرزند خود را به مطالبی پند و اندرز داد، تا جایی که او رویید و شکفت.
ای حمّاد! از جمله اندرزهای او به فرزندش این بود که گفت : فرزندم! تو از همان روزی که به دنیا افتادی پشت به دنیا و رو به آخرت کردی. پس، خانه ای که به سویش در حرکت هستی نزدیکتر به توست از خانه ای که در حال دور شدن از آن هستی. فرزندم! با دانایان همنشینی کن و زانو به زانوی آنان بزن، با آنان مجادله مکن که دانش خود را از تو دریغ کنند. از دنیا به قدر کفاف برگیر و به کلّی آن را دور مینداز تا سر بار مردم باشی و آن چنان هم به دنیا مپرداز که به آخرتت زیان رساند. آن قدر روزه بگیر که از شهوت تو جلوگیری کند و چندان روزه مگیر که تو را از نماز باز دارد؛ زیرا نماز نزد خداوند محبوبتر از روزه است.
فرزندم! دنیا دریایی ژرف است که مردمان بسیاری در آن نابود شده اند. پس در این دریا کشتی خود را ایمان قرار ده و بادبانش را توکّل و ره توشه ات را تقوای خدا؛ اگر نجات یافتی به سبب رحمت و مهربانی خدا نجات یافته ای، و اگر هلاک شدی به سبب گناهان خودت هلاک شده ای.
فرزندم! اگر در خردسالی ادب آموختی، در بزرگسالی از آن بهره مند خواهی شد و کسی که ادب را سرمایه و توانگری بداند، بدان اهتمام ورزد و کسی که نسبت به ادب اهتمام ورزد، در راه آموختن آن خود را به رنج و زحمت اندازد و هرکه در راه آموختنش رنج برد، سخت در پی آن برآید و هر که سخت در پی ادب برآید، به منافع آن برسد. پس، ادب را خوی و عادت خود گیر؛ زیرا با این کار جانشین گذشتگانت می شوی و جانشین خود را سود می رسانی و امیدوار به تو امید می بندد و بیمناک از صولت و ابّهت تو می ترسد. مبادا در فراگرفتن ادب سستی و تنبلی کنی و در طلب غیر آن برآیی. اگر در امر دنیا شکست خوردی، مبادا در کار آخرت دچار شکست شوی. اگر تحصیل علم را از جایگاهش از دست دادی، بدان که در کار آخرت شکست خورده ای. از روزها و شب ها و ساعات خود زمانی را هم به تحصیل علم اختصاص بده؛ زیرا هیچ چیز مانند ترک علم، علم را ضایع نمی کند. هیچ گاه با افراد لجوج بحث علمی نکن. با افراد دانا هرگز به جدال مپرداز. با هیچ قدرتمندی دشمنی مورز، با هیچ ستمگری همراهی و دوستی مکن، با هیچ گنهکار آلوده ای دوستی نکن و با هیچ شخصی که متّهم به گناه و فساد است، رفاقت مورز و دانش خود را مانند مال خود نگهداری کن .
فرزندم! از خداوند چنان بترس که اگر در روز قیامت نیکی های جنّ و انس را با خود بیاوری، باز بیم آن داشته باشی که عذابت کند و به خداوند چنان امیدوار باش که اگر روز قیامت با گناهان جنّ و انس بیایی، باز امید به آمرزش او داشته باشی.
فرزند لقمان به او گفت : ای پدر! چگونه طاقت و گنجایش چنین چیزی را داشته باشم، حال آنکه مرا یک دل بیش نیست؟ لقمان به او فرمود : فرزندم! اگر دل مؤمن را بیرون آورند و آن را بشکافند، در آن دو نور یافت می شود : نوری از بیم و نوری از امید. اگر این دو نور با هم وزن شوند، هیچ یک به وزن ذرّه ای سنگین تر از دیگری نخواهد بود. کسی که به خدا ایمان داشته باشد،آنچه را او گفته است تصدیق می کند و هر که گفته های خدا را باور کند، آنچه را خدا فرمان داده است به کار می بندد و کسی که فرمان خدا را به کار نبندد، گفته او را باور نکرده است. این خلق و خوی ها هر یک گواه بر دیگری است.
پس، کسی که صادقانه به خداوند ایمان بیاورد، خالصانه و بی ریا هم برای خدا کار می کند و کسی که خالصانه و بی ریا برای خدا کار کند، صادقانه به خدا ایمان آورده است. و کسی که از خدا اطاعت کند، از او می ترسد و کسی که از خدا بترسد، او را دوست هم دارد و کسی که او را دوست بدارد، فرمانش را پیروی می کند و کسی که فرمان او را پیروی کند، مستوجب بهشت و خشنودی خدا می شود و کسی که دنبال خشنودی خدا نباشد، از خشم و ناخشنودی خدا هم باکی ندارد. پناه می بریم به خدا از خشم و ناخشنودی او.
فرزندم! به دنیا اعتماد مکن و دلت را بدان مشغول مساز؛ زیرا خداوند هیچ آفریده ای نیافریده است که در نظر او خوارتر از دنیا باشد. مگر نمی بینی که نعمت های دنیا را پاداش مطیعان قرار نداده و بلای آن را نیز کیفر نافرمانان در نظر نگرفته است؟
ص :191
ص :192
ص :193
ص :194
ص :195
ص :196
ص :197
مجمع البیان :ذُکِرَ فی التفسیرِ أنّ مَولاهُ [یَعنی لُقمانَ ]دَعاهُ فقالَ : اذبَحْ شاةً فَأْتِنی بأطیَبِ مُضغَتَینِ مِنها ، فذَبَحَ شاةً و أتاهُ بالقَلبِ و اللِّسانِ (1) ، فسَألَهُ عن ذلکَ فقالَ : إنّهُما أطیَبُ شیءٍ إذا طابا و أخبَثُ شیءٍ إذا خَبُثا . (2)
لُقمانُ علیه السلام_ لابنِهِ و هُوَ یَعِظُهُ _: یا بُنَیَّ ، إن تَکُ فی شَکٍّ مِن المَوتِ فارفَعْ عن نَفسِکَ النَّومَ و لَن تَستَطیعَ ذلکَ ، و إن کُنتَ فی شَکٍّ مِن البَعثِ فادفَعْ عن نفسِکَ الانتِباهَ و لَن تَستَطیعَ ذلکَ ، فإنّکَ إذا فَکَّرتَ عَلِمتَ أنّ نفسَکَ بِیَدِ غَیرِکَ ، و إنّما النَّومُ بمَنزِلَةِ المَوتِ ، و إنّما الیَقَظَةُ بعدَ النَّومِ بمَنزِلَةِ البَعثِ بعدَ المَوتِ ......... .
یا بُنَیَّ ، لا تَقتَرِبْ فیَکونَ أبعَدَ لکَ ، و لا تَبعُدْ فتُهانَ ، کلُّ دابَّةٍ تُحِبُّ مِثلَها و ابنُ آدمَ لا یُحِبُّ مِثلَهُ! (3) لا تَنشُرْ بِرَّکَ (بَزَّکَ) إلاّ عِند باغِیهِ ، و کما لَیس بینَ الکَبشِ و الذِّئبِ خُلّةٌ کذلکَ لَیس بینَ البارِّ و الفاجِرِ خُلّةٌ ، مَن یَقتَرِبْ مِن الرَّفْثِ (الزِّفْتِ) یَعلَقْ بهِ بَعضُهُ ، کذلکَ مَن یُشارِکِ الفاجِرَ یَتَعلَّمْ مِن طُرُقِهِ . مَن یُحِبَّ المِراءَ یُشتَمْ ، و مَن یَدخُلْ مَدخَلَ السَّوءِ یُتَّهَمْ ، و مَن یُقارِنْ قَرینَ السَّوءِ لا یَسلَمْ ، و مَن لا یَملِکْ لِسانَهُ یَندَمْ .
یا بُنیَّ ، صاحِبْ مِائةً و لا تُعادِ واحِدا ، یا بُنَیَّ إنّما هُو خَلاقُکَ و خُلقُکَ ؛ فخَلاقُکَ دِینُکَ ، و خُلقُکَ بَینَکَ و بینَ النّاسِ ، فلا تَبغَّضَنَّ إلَیهِم ، و تَعَلَّمْ (4) مَحاسِنَ الأخلاقِ .
و یا بُنَیَّ ، کُن عَبدا للأخیارِ و لا تَکُن وَلَدا للأشرارِ . یا بُنیِّ ، علَیکَ بأداءِ الأمانَةِ تَسلَمْ دُنیاکَ و آخِرتُکَ ، و کُن أمِینا فإنَّ اللّهَ تعالی لا یُحِبُّ الخائنینَ . یا بُنیَّ ، لا تُرِ النّاسَ أنّکَ تَخشَی اللّهَ و قَلبُکَ فاجِرٌ . (5)
مجمع البیان :در تفسیر آمده است که خواجه لقمان او را صدا زد و گفت : گوسفندی ذبح کن و بهترین عضو آن را برایم بیاور. لقمان گوسفندی سر برید و دل و زبانش را برای خواجه اش برد. خواجه علّت را پرسید. لقمان گفت : این دو عضو هرگاه پاکیزه باشند، پاکیزه ترین چیزند و هرگاه ناپاک شوند، نا پاکترین چیز هستند.
لقمان علیه السلام_ در اندرز به فرزند خود _فرمود : فرزندم! اگر درباره مردن شک داری، خواب را از خودت بردار، امّا بدان که هرگز توان این کار را نداری و اگر درباره رستاخیز شک داری، بیدار شدن از خواب را از خودت بردار؛ لیکن بدان که هرگز نمی توانی چنین کنی. اگر بیندیشی پی می بری که جان تو در اختیار غیر توست و خواب در حقیقت به منزله مرگ است و بیدار شدن پس از خواب به منزله برانگیخته شدن پس از مرگ ......... .
فرزندم! نزدیک مشو که از تو دورتر می شود و دور مشو که خوار می شوی. هر جنبنده ای همتای خود را دوست دارد، مگر آدمیزاد که همتای خویش را دوست نمی دارد (6) ! احسان خود را جز به کسی که خواهان آن است عرضه مدار. همچنان که هیچ گاه میان گوسفند و گرگ دوستی برقرار نمی شود، میان نیکوکار و بدکار نیز دوستی وجود ندارد. کسی که به نجاست نزدیک شود، لا جرم مقداری از آن به بدن او می چسبد، همچنین کسی که با گنهکار درآمیزد برخی از روش های او را یاد می گیرد. کسی که مجادله را خوش داشته باشد، ناسزا شنود، کسی که به جای بد نام قدم گذارد، مورد تهمت و سوء ظن قرار گیرد. کسی که با بدان همنشینی کند، سالم نمی ماند. کسی که اختیار زبان خود را نداشته باشد، پشیمان می شود .........
فرزندم! صد دوست بگیر و یک دشمن مگیر. فرزندم! در حقیقت تو را بهره ای است و خویی. بهره ات همان دین توست و خویَت، طرز رفتارت میان مردم. پس، با آنان دشمنی مکن و خوی های نیکو را فراگیر.
فرزندم! بنده نیکان باش و فرزند بَدان مباش. فرزندم! امانت پرداز باش، تا دنیا و آخرتت سالم بماند. و امین باش؛ زیرا که خدای متعال خیانتکاران را دوست ندارد.فرزندم! وقتی دلت گنهکار است، به مردم چنان وانمود مکن که از خدا می ترسی.
ص :198
عنه علیه السلام_ أیضا _: یا بُنَیَّ ، إنّ النّاسَ قد جَمَعوا قَبلَکَ لأولادِهِم فلَم یَبقَ ما جَمَعوا و لَم یَبقَ مَن جَمَعوا لَهُ ، و إنّما أنتَ عَبدٌ مُستَأجَرٌ قد اُمِرتَ بعَمَلٍ و وُعِدتَ علَیهِ أجرا ، فأوفِ عَمَلَکَ و استَوفِ أجرَکَ ، و لا تَکُنْ فی هذهِ الدُّنیا بمَنزِلَةِ شاةٍ وَقَعَت فی زَرعٍ أخضَرَ فأکَلَت حتّی سَمِنَت فکانَ حَتفُها (1) عِند سِمنِها ، و لکنِ اجعَلِ الدُّنیا بمَنزِلَةِ قَنطَرَةٍ علی نَهرٍ جُزتَ علَیها ، و تَرکتَها و لَم تَرجِعْ إلَیها آخِرَ الدَّهرِ ، أخرِبْها و لا تُعَمِّرْها فإنّکَ لَم تُؤمَرْ بعِمارَتِها.
و اعلَمْ أنّکَ سَتُسألُ غَدا إذا وَقَفتَ بینَ یَدَیِ اللّهِ عَزَّ و جلَّ عن أربَعٍ : شَبابِکَ فیما أبلَیتَهُ ، و عُمرِکَ فیما أفنَیتَهُ ، و مالِکَ مِمّا اکتَسَبتَهُ ، و فیما أنفَقتَهُ ، فتَأهَّبْ لِذلکَ و أعِدَّ لَهُ جَوابا . و لا تأسَ علی ما فاتَکَ مِن الدُّنیا ؛ فإنّ قَلیلَ الدُّنیا لا یَدومُ بَقاؤهُ ، و کثیرَها لا یُؤمَنُ بَلاؤهُ ، فخُذْ حِذرَکَ ، و جِدَّ فی أمرِکَ ، و اکشِفِ الغِطاءَ عن وَجهِکَ ، و تَعرَّضْ لمَعروفِ ربِّکَ ، وجَدِّدِ التَّوبَةَ فی قَلبِکَ ، و اکمَشْ (2) فی فِراقِکَ (3) قبلَ أن یُقصَدَ قَصدُکَ ، و یُقضی قَضاؤکَ ، و یُحالَ بَینَکَ و بینَ ما تُریدُ . (4)
لقمان علیه السلام_ در موعظه به فرزندش _فرمود : فرزندم! پیش از تو مردم برای فرزندانشان جمع کردند، امّا نه آنچه جمع کردند، باقی ماند و نه آنان که برایشان جمع کردند. تو در حقیقت بنده اجیری هستی که مأموری کاری انجام دهی و در مقابل آن، وعده مزدی به تو داده اند. پس کار خود را کامل انجام بده و مزدت را کامل بگیر. در این دنیا چون گوسفندی مباش که در کشتزاری سرسبز افتاده و آن قدر چریده است که پروار گشته و مرگش با همان پروار شدن است؛ بلکه دنیا را چونان پُلی بر روی رودخانه ای بدان که از آن می گذری و پشت سر می گذاری و دیگر هرگز به سوی آن برنمی گردی. آن را ویران ساز و آبادش مساز؛ زیرا که مأمور به آباد کردن آن نیستی.
بدان که فردا چون در پیشگاه خداوند عزّ و جلّ بایستی، از چهار چیز بازخواست خواهی شد : از جوانیت که چگونه به پیری رساندی و از عمرت که در چه راه گذراندی و از مالت که از چه راه به دست آوردی و در چه راه خرج کردی. پس خود را برای آن روز آماده ساز و برای این پرسش ها، پاسخی فراهم کن. و برای آنچه از دنیا از دست داده ای اندوه مخور؛ زیرا اندکِ دنیا چندان نمی پاید و بسیارِ آن مایه فتنه و بلاست. پس، به هوش باش، و در کار خویش بکوش و پرده [ی غفلت] از چهره [ی دل ]خود کنار زن و پسند و خوبی پروردگارت را بجوی و در دلت هر دم توبه کن و پیش از آنکه قصد [جانِ ]تو شود و ایّامت به سر آید و مرگ میان تو و خواسته هایت فاصله اندازد، در استفاده از فرصتی که داری بشتاب.
ص :199
ص :200
عنه علیه السلام_ أیضا _: یا بُنَیَّ ، إیّاکَ و الضَّجَرَ و سُوءَ الخُلقِ و قِلّةَ الصَّبرِ ؛ فلا یَستَقیمُ علی هذهِ الخِصالِ صاحِبٌ ، و ألزِمْ نَفسَکَ التُّؤدَةَ (1) فی اُمورِکَ ، و صَبِّرْ علی مَؤوناتِ الإخوانِ نَفسَکَ ، و حَسِّنْ مَع جَمیعِ النّاسِ خُلقَکَ .
یا بُنَیَّ ، إن عَدِمَکَ ما تَصِلُ بهِ قَرابَتَکَ و تَتَفَضَّلُ بهِ علی إخوَتِکَ فلا یَعدِمَنَّکَ حُسنُ الخُلقِ و بَسطُ البِشرِ ؛ فإنّ مَن أحسَنَ خُلقَهُ أحَبَّهُ الأخیارُ و جانَبَهُ الفُجّارُ . و اقنَعْ بقِسمِ اللّهِ لکَ یَصْفُ عَیشُکَ ، فإن أرَدتَ أن تَجمَعَ عِزَّ الدُّنیا فاقطَعْ طَمَعَکَ مِمّا فی أیدی النّاسِ ، فإنّما بَلَغَ الأنبیاءُ و الصِّدِّیقونَ ما بَلَغوا بِقَطعِ طَمَعِهِم . (2)
لقمان علیه السلام_ در اندرز به فرزندش _فرمود : فرزندم! از بی حوصلگی و بد خویی و کم صبری بپرهیز؛ زیرا هیچ دوستی تحمّل این خصلت ها را ندارد. در کارهایت خود را به تأنّی و آرامش پایبند گردان و آن را بر تحمّل زحمات (بار هزینه های) برادران شکیبا ساز و با همه مردم خوش اخلاق باش.
فرزندم! اگر [از مال دنیا] چیزی نداری که با آن به خویشانت رسیدگی کنی و به برادرانت ببخشی، دست کم خوش خویی و خوشرویی [با آنان] را از دست مده؛ زیرا کسی که اخلاق خوش داشته باشد، نیکان او را دوست بدارند و بدکاران از وی دوری کنند. به قسمت خدا قانع باش، تا زندگی به کام تو گوارا شود. اگر می خواهی عزّت دنیا را یکجا داشته باشی، چشم طمع از آنچه مردم دارند برکن؛ چرا که انبیا و صدّیقان اگر به آن مقامات رسیدند، از آن روی بود که رشته طمع خود را بریدند.
ص :201
ص :202
الکتاب :
«وَ لا تَجْعَلُوا اللّهَ عُرْضَةً لِأَیْمَانِکُمْ أَنْ تَبَرُّوا وَ تَتَّقُوا وَ تُصْلِحُوا بَیْنَ النَّاسِ وَ اللّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ» . (1)
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :یا علیُّ ، لا تَحْلِفْ باللّهِ کاذِبا و لا صادِقا مِن غَیرِ ضَرورَةٍ ، و لا تَجْعَلِ اللّهَ عُرْضَةً لیَمینِکَ ؛ فإنّ اللّهَ لا یَرحَمُ و لا یَرعی مَن حَلفَ باسمِهِ کاذِبا . (2)
بحار الأنوار :قالَ الحَوارِیّونَ لعیسی بنِ مریمَ: أوْصِنا، فقالَ: قالَ موسی علیه السلام لقَومِهِ: لا تَحْلِفوا باللّهِ کاذِبینَ ، و أنا آمُرُکُم أنْ لا تَحْلِفوا باللّهِ صادِقینَ و لا کاذِبینَ . (3)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لا تَحْلِفوا باللّهِ صادِقینَ و لا کاذِبینَ ؛ فإنّهُ عزّ و جلّ یقولُ : «و لا تَجْعَلوا اللّهَ عُرْضَةً لأیْمانِکُم» . (4)
930
نهی از سوگند خوردن به خداوند سبحان
قرآن :
«خدا را دستاویز سوگندهای خویش قرار ندهید تا از نیکوکاری و تقوی و اصلاح در میان مردم باز ایستید ، که خدا شنوا و داناست» .
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای علی ! چنانچه ضرورتی در میان نباشد، نه به راست و نه به دروغ، به خدا سوگند مخور و خدا را دستاویز سوگند خود قرار مده ؛ زیرا خداوند به کسی که سوگند دروغ به نام او یاد کند، رحم نمی کند و از او مراقبت نمی نماید .
بحار الأنوار :حواریان، به عیسی بن مریم عرض کردند: ما را سفارشی کن . فرمود : موسی علیه السلام به قوم خود فرمود: به خدا، سوگندِ دروغ مخورید . و من به شما دستور می دهم که نه راست و نه دروغ، به خدا، سوگند مخورید .
امام صادق علیه السلام :راست یا دروغ، به خدا سوگند مخورید ؛ زیرا خداوند عزّ و جلّ می فرماید : «و خدا را دستاویز سوگندهای خود قرار مدهید» .
ص :204
«وَ لا تُطِعْ کُلَّ حَلاّفٍ مَهِینٍ» . (1)
«أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ تَوَلَّوْا قَوْمَا غَضِبَ اللّهُ عَلَیْهِمْ ما هُمْ مِنْکُمْ وَ لا مِنْهُمْ وَ یَحْلِفُونَ عَلَی الْکَذِبِ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ» . (2)
ثواب الأعمال :قالَ اللّهُ عزّ و جلّ : لا اُنیلُ رَحْمَتی مَن تَعرَّضَ للأیمانِ الکاذِبَةِ . (4)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :کیفَ یَسْلَمُ مِن عَذابِ اللّهِ المُتَسَرِّعُ إلی الیمینِ الفاجِرَةِ ؟! (5)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن حَلفَ علی یَمینٍ و هُو یَعلمُ أنّهُ کاذِبٌ فقَد بارَزَ اللّهَ عزّ و جلّ . (6)
عنه علیه السلام :مَن حَلفَ باللّهِ فلْیَصْدُقْ ، و مَن لَم یَصْدُقْ فلَیس مِن اللّهِ عزّ و جلّ فی شیءٍ . (7)
932
آثارُ الیَمینِ الفاجِرَةِ
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إیّاکُم و الیَمینَ الفاجِرَةَ ؛ فإنَّها تَدَعُ الدِّیارَ بَلاقِعَ مِن أهلِها . (9)
931
پرهیز از سوگند دروغ
قرآن :
«و از هر فرومایه ای که بسیار سوگند می خورد پیروی مکن» .
«آیا ندیده ای آن کسان را که با مردمی که خدا بر آنها خشم گرفته بود دوستی ورزیدند ؟ ایشان نه از شمایند و نه از ایشان . و خود می دانند که به دروغ سوگند می خورند» .
حدیث :
ثواب الأعمال :خداوند عزّ و جلّ فرموده است : من رحمت خود را شامل حال کسی که سوگند دروغ بخورد، نمی گردانم .
امام علی علیه السلام :چگونه از عذاب خدا در امان مانَد، کسی که بی محابا سوگند دروغ می خورد؟!
امام صادق علیه السلام :هرکه سوگندی خورد و بداند که دروغ می گوید به جنگ خدا رفته است .
امام صادق علیه السلام :هر کس به خدا، سوگند می خورد، باید راست بگوید و اگر راست نگوید، نزد خداوند عزّ و جلّ هیچ جایگاه و ارزشی ندارد .
932
پیامدهای سوگند دروغ
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از سوگند دروغ بپرهیزید، که آن، خانه ها را از ساکنانش خالی می کند .
ص :205
عنه صلی الله علیه و آله :الیَمینُ الصَّبْرُ الفاجِرَةُ تَدَعُ الدِّیارَ بَلاقِعَ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :الیَمینُ الکاذِبَةُ مَنْفَقَةٌ للسِّلْعَةِ مَمْحَقَةٌ للکَسْبِ . (2)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :الیَمینُ الصَّبرُ الکاذِبَةُ تُورِثُ العَقِبَ الفَقْرَ . (3)
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سوگندِ اجباریِ دروغ، خانه ها را تهی [از سکنه] می سازد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سوگند دروغ، کالا را رونق می دهد امّا برکت را از کسب می برد .
امام صادق علیه السلام :سوگند اجباری دروغ، برای بازماندگان فقر به بار می آورد .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لا یَمینَ فی قَطیعةِ رَحِمٍ . (4)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لا حِنْثَ و لا کَفّارَةَ علی مَن حَلَفَ تَقیّةً یَدفَعُ بذلکَ ظُلما عَن نَفْسِهِ . (5)
عنه علیه السلام :لا یَجوزُ یَمینٌ فی تَحْلیلِ حَرامٍ ، و لا تَحْریمِ حَلالٍ ، و لا قَطیعَةِ رَحِمٍ . (6)
عنه علیه السلام :لا یَمینَ فی مَعْصیَةِ اللّهِ . (7)
عنه علیه السلام_ فی قولهِ تعالی : «و لا تَجْعَلوا اللّهَ عُرْضَةً لأیْمانِکُم» (8) _: یَعنی الرّجُلَ یَحلِفُ أنْ لا یُکلِّمَ أخاهُ و ما أشْبَهَ ذلکَ، أو لا یُکلِّمَ اُمَّهُ . (9)
933
کسانی که شکستن سوگندشان گناه و کفّاره ندارد
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :قسم خوردن برای بریدن پیوند خویشاوندی ، صحیح و قابل اعتنا نیست .
امام صادق علیه السلام :کسی که برای دور کردن ستمی از خود و از روی تقیّه، سوگند یاد کند، در شکستن آن مرتکب گناه نشده و کفّاره ای به عهده اش نیست .
امام صادق علیه السلام :قسم یاد کردن برای حلال کردن حرامی یا حرام کردن حلالی و برای قطع پیوند خویشاوندی ، جایز و معتبر نیست .
امام صادق علیه السلام :سوگند خوردن برای انجام گناه، ارزش و اعتباری ندارد .
امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «خدا را دستاویز سوگندهای خود قرار مدهید» _فرمود : یعنی انسان سوگند بخورد با برادرش حرف نزند (و یا از این قبیل) ، یا با مادرش سخن نگوید .
ص :206
عنه علیه السلام :لا یَمینَ فی غَضبٍ ، و لا فی قَطیعَةِ رَحِمٍ ، و لا فی إجبَارٍ ، و لا فی إکْراهٍ . (1)
عنه علیه السلام_ فی قولِ اللّهِ عزّ و جلّ : «لا یُؤاخِذُکُمُ اللّهُ باللَّغْوِ فی أیْمانِکُم» (2) _: اللَّغْوُ قَولُ الرّجُلِ : «لا و اللّهِ» و «بلی و اللّهِ» ، و لا یَعْقِدُ علی شیءٍ . (3)
بحار الأنوار عن أبی بکرٍ الحَضرمیّ :قلت للإمامِ الصَّادقِ علیه السلام : نَحلِفُ لصاحِبِ العَشّارِ نُجیزُ بذلکَ مالَنا ؟ قالَ : نَعَم . و فی الرّجُلِ یَحْلِفُ تَقیَّةً ، قالَ : إنْ خشِیتَ علی دَمِکَ و مالِکَ فاحْلِفْ تَرُدَّهُ عنکَ بیَمینِکَ ، و إنْ رأیتَ أنّ یَمینَکَ لا یَرُدُّ عنکَ شَیئا فلا تَحْلِفْ لَهُم . (4)
امام صادق علیه السلام :سوگند در حال خشم ، یا برای قطع ارتباط با خویشان ، یا از روی اجبار و یا اکراه، اعتبار ندارد .
امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «خدا شما را به سبب سوگندهای لغوتان باز خواست نمی کند» _فرمود : لغو، این است که انسان بگوید : «نه، به خدا» ، «آری، به خدا» و قصد سوگند خوردن نداشته باشد .
بحار الأنوار_ به نقل از ابو بکر حضرمی _: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: آیا اجازه داریم برای رد کردن مال خود، در برابر باجگیر سوگند بخوریم؟ حضرت فرمود: آری ؛ انسان می تواند از روی تقیّه قسم بخورد . فرمود : اگر بر جان و مال خود ترسیدی ، برای دفع شرّ او از خودت، سوگند بخور . ولی اگر دیدی سوگند تو هیچ تأثیری در دفع او ندارد، سوگند یاد مکن .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أحْلِفوا الظّالِمَ إذا أرَدْتُم یَمینَهُ بأنّهُ بَریءٌ مِن حَولِ اللّهِ و قُوَّتِهِ ، فإنَّهُ إذا حَلفَ بها کاذِبا عُوجِلَ العُقوبةَ ، و إذا حَلفَ باللّهِ الّذی لا إلهَ إلاّ هُو لَم یُعاجَلْ ؛ لأنّهُ قد وَحّدَ اللّهَ تعالی . (5) (6)
934
نحوه سوگند دادن ستمگر
امام علی علیه السلام :هرگاه خواستید ستمگر را سوگند دهید، چنین سوگندش دهید که بگوید: از حول و قوّه خدا بدور باشم . زیرا اگر به دروغ چنین سوگندی یاد کند بی درنگ سزایش را خواهد چشید . اما اگر بگوید : سوگند به خدایی که جز او خدایی نیست . در کیفر او درنگ خواهد شد ؛ زیرا خداوند متعال را به یگانگی ستوده است .
ص :207
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إذا قالَ العبدُ : عَلِمَ اللّهُ ، و کان کاذِبا قالَ اللّهُ عزّ و جلّ : أ ما وَجَدْتَ أحَدا تَکذِبُ علَیهِ غَیری؟! (1)
935
کسی که به دروغ بگوید: «خدا می داند»
امام صادق علیه السلام :هرگاه بنده به دروغ بگوید: «خدا می داند [که این حرف من راست است]» خداوند عزّ و جلّ می فرماید : آیا کسی غیر از من نیافتی که به او دروغ بندی؟!
ص :208
الکتاب :
«یَسْأَلُونَکَ مَا ذَا أُحِلَّ لَهُمْ قُلْ أُحِلَّ لَکُمُ الطَّیِّبَاتُ وَ ما عَلَّمْتُمْ مِنَ الْجَوَارِحِ مُکَلِّبِینَ تُعَلِّمُونَهُنَّ مِمّا عَلَّمَکُمُ اللّهُ فَکُلُوا مِمّا أَمْسَکْنَ عَلَیْکُمْ وَ اذْکُرُوا اسْمَ اللّهِ عَلَیْهِ وَ اتَّقُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ سَرِیعُ الْحِسَابِ» . (1)
«یا أَیُّهَا الرُّسُلُ کُلُوا مِنَ الطَّیِّبَاتِ وَ اعْمَلُوا صَالِحا إِنِّی بِما تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ» . (2)
«یا أَیُّهَا النَّاسُ کُلُوا مِمَّا فِی الْأَرْضِ حَلاَلاً طَیِّبا وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ» . (3)
الحدیث :
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :علَیکَ بلُزومِ الحَلالِ ، و حُسنِ البِرِّ بالعِیالِ ، و ذِکرِ اللّهِ فی کُلِّ حالٍ . (4)
الدرّ المنثور :اُمِّ عبدِ اللّهِ اُختِ شدّادِ بنِ أوسٍ ، أنّها بَعثَتْ إلی النَّبیِّ صلی الله علیه و آله بقَدَحِ لَبَنٍ عِند فِطْرِهِ و هُو صائمٌ ، فَردَّ إلَیها رسولَها: أنّی لکِ هذا اللَّبَنُ ؟ قالتْ: مِن شاةٍ لی ، فرَدَّ إلَیها رسولَها : أنّی لکِ الشّاةُ ؟ فقالت : اشْتَرَیْتُها مِن مالی . فشَرِبَ مِنهُ ، فلمَّا کانَ مِن الغَدِ أتَتْهُ اُمُّ عبدِ اللّهِ فقالتْ: یا رسولَ اللّهِ ، بَعَثْتُ إلَیکَ بلَبَنٍ فردَدْتَ إلَیَّ الرّسولَ فیهِ ! فقالَ لَها : بذلکَ اُمِرَتِ الرُّسُلُ قَبْلی أنْ لا تَأکُلَ إلاّ طَیِّبا و لا تَعْمَلَ إلاّ صالِحا . (5)
936
خوردنِ حلال
قرآن :
«از تو می پرسند که چه چیز برای ایشان حلال شده است . بگو : چیزهای پاکیزه بر شما حلال شده است و [نیز خوردن صیدِ] آن حیوان هایی که به آنها آنچه را که خدایتان آموخته است تعلیم داده باشید . از آن صید که برایتان می گیرند و نگه می دارند بخورید و نام خدا را بر آن بخوانید و از خدا بترسید که او سریع الحساب است» .
«ای پیامبران ! از پاکیزه ها بخورید و کار شایسته کنید ، که من به آنچه می کنید دانا هستم» .
«ای مردم ! از آنچه در زمین حلال و پاکیزه است بخورید و به دنبال شیطان نروید که او دشمن آشکار شماست» .
حدیث :
امام علی علیه السلام :بر تو باد استفاده از حلال و نیکی کردن به خانواده و به یاد خدا بودن در همه حال .
الدرّ المنثور:اُم عبد اللّه ، خواهر شدّاد بن اوس ، کاسه شیری برای افطار پیامبر صلی الله علیه و آله که روزه داشت، فرستاد . پیامبر، فرستاده ام عبد اللّه را نزد او برگرداند که بپرسد ، این شیر را از کجا آورده است . ام عبد اللّه پیغام فرستاد که : از میش خودم [دوشیده ام]. پیامبر صلی الله علیه و آله بار دیگر فرستاده او را برگرداند که بپرسد میش را از کجا آورده است ؟ ام عبد اللّه جواب فرستاد که: از پول خودم آن را خریده ام .در این هنگام پیامبر صلی الله علیه و آله از آن شیر نوشید . فردای آن شب، ام عبد اللّه نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد : ای رسول خدا ! برای شما شیر فرستادم و شما فرستاده مرا برگرداندید و درباره آن شیر سؤال کردید ؟ پیامبر فرمود : پیامبرانِ پیش از من، چنین دستور داشتند که جز خوراک حلال و پاکیزه نخورند و جز کار شایسته نکنند [و من نیز باید چنان باشم].
ص :210
الکافی عن أبی جعفر الفَزاری :دَعا أبو عبدِ اللّهِ علیه السلام مَولیً لَهُ یقالُ لَه : مُصادِفٌ ، فأعْطاهُ ألْفَ دِینارٍ و قالَ لَهُ : تَجَهَّزْ حتّی تَخرُجَ إلی مِصرَ ، فإنّ عِیالی قد کَثُروا ......... فلَمّا دنَوا من مِصرَ اسْتَقْبلَتْهُم قافِلَةٌ ......... فأخْبَروهُم أنّهُ لَیس بمِصرَ مِنهُ شَیءٌ ، فتَحالَفوا و تَعاقَدوا علی أن لا یَنْقُصوا مَتاعَهُم مِن رِبحِ الدِّینارِ دِینارا ، فلَمّا قَبَضوا أمْوالَهُم و انْصَرَفوا إلی المَدینةِ ، فدَخلَ مُصادِفٌ علی أبی عبدِ اللّهِ علیه السلام و مَعهُ کِیسانِ، فی کُلِّ واحدٍ ألفُ دِینارٍ ، فقالَ : جُعِلتُ فِداکَ هذا رأسُ المالِ ، و هذا الآخَرُ رِبحٌ ، فقالَ : إنّ هذا الرِّبحَ کثیرٌ ، و لکنْ ما صَنَعْتَهُ فی المَتاعِ ؟ فحَدَّثَهُ کیفَ صَنَعوا و کیفَ تَحالَفوا ، فقالَ : سُبحانَ اللّهِ ! تَحْلِفونَ علی قَومٍ مُسلِمینَ ألاّ تَبِیعُوهُم إلاّ رِبْحَ الدِّینار دِینارا ؟! ثُمّ أخَذَ أحدَ الْکِیسَیْنِ فقالَ : هذا رأسُ مالی ، و لا حاجةَ لنا فی هذا الرِّبحِ . ثُمَّ قالَ : یا مُصادِفُ ! مُجادَلَةُ (1) السُّیوفِ أهْوَنُ من طَلَبِ الحَلالِ . (2) (3)
937
دشواری به دست آوردن مال حلال
الکافی_ به نقل از ابو جعفر فزاری _: امام صادق علیه السلام غلام خود، مُصادِف را فرا خواند و هزار دینار به او داد و فرمود : آماده شو که [برای تجارت] به مصر بروی، چون عائله ام زیاد شده است ......... وقتی به مصر نزدیک شدند، کاروانی به استقبال آنها آمد ......... و به اطلاعشان رساندند که کالاهای آنها در مصر کمیاب است، و با هم پیمان بستند که کالاهای خود را به کمتر از دو برابر خرید، نفروشند. پس از فروش کالا و گرفتن پول خود، به مدینه برگشتند. مصادف با دو کیسه، که در هر یک هزار دینار بود، خدمت امام صادق علیه السلام رسید و عرض کرد : فدایت شوم! این کیسه اصل سرمایه است و این یکی سود آن . حضرت فرمود : این ، سود زیادی است، با کالا چه کردی ؟ مصادف برای امام توضیح داد که چه کردند و چگونه با هم عهد و پیمان بستند . حضرت فرمود : سبحان اللّه ! علیه گروهی از مسلمانان هم پیمان می شوید که کالای خود را به آنان به کمتر از دو برابرِ خرید نفروشید ؟ آنگاه یکی از دو کیسه را گرفت و فرمود : این سرمایه من است و ما را به این سود نیازی نیست . آن گاه فرمود: ای مصادف ! شمشیر زدن، آسانتر از به دست آوردن مال حلال است .
ص :211
الکتاب :
«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَأْکُلُوا أَمْوَالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْبَاطِلِ إِلاّ أَنْ تَکُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْکُمْ وَ لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ إِنَّ اللّهَ کَانَ بِکُمْ رَحِیما» . (1)
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ مِن خُطبتهِ فی حجّةِ الوَداعِ _: أیُّها النّاسُ ، إنّما المؤمنونَ إخْوَةٌ ، و لا یَحِلُّ لِمؤمنٍ مالُ أخیهِ إلاّ مِن طِیبِ نَفْسٍ مِنهُ . (2)
938
استفاده از مال مؤمن، جز با رضایت او حلال نیست
قرآن :
«ای کسانی که ایمان آورده اید ! اموال یکدیگر را به ناحقّ مخورید ، مگر آن که تجارتی باشد که هر دو طرف بدان رضایت داده باشید . و یکدیگر را مکشید . هر آینه خدا با شما مهربان است» .
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در بخشی از خطبه حجّة الوداع _فرمود : ای مردم ! همانا مؤمنان با یکدیگر برادرند و بر هیچ مؤمنی استفاده از مال برادرش روا نیست، مگر با رضایت خود او .
ص :212
عنه صلی الله علیه و آله :حُرْمَةُ مالِ المسلمِ کحُرْمَةِ دمِهِ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :لا یَحِلُّ لامرئٍ مِن مالِ أخیهِ شیءٌ إلاّ بطِیبِ نَفْسٍ مِنهُ (2) . (3)
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حرمتِ مال مسلمان ، همچون حرمت خون اوست .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برای هیچ کس، چیزی از مال برادرش روا نیست، مگر با رضایت خود او . (4)
ص :213
ص :214
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :بُعِثْتُ للحِلْم مَرْکَزا ، و للعِلْمِ مَعْدِنا ، و للصَّبرِ مَسْکَنا . (1)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الحِلْمُ سَجِیّةٌ فاضِلَةٌ . (2)
عنه علیه السلام :الحِلمُ غِطاءٌ ساتِرٌ و العَقلُ حُسامٌ قاطِعٌ ، فَاسْتُرْ خَلَلَ خُلُقِکَ بحِلْمِکَ ، و قاتِلْ هَواکَ بعَقْلِکَ . (3)
عنه علیه السلام :الحِلمُ حِجابٌ منِ الآفاتِ . (4)
عنه علیه السلام :الحِلمُ رأسُ الرِّئاسَةِ . (5)
عنه علیه السلام :الحِلْمُ عَشِیرَةٌ . (6)
عنه علیه السلام :الحِلْمُ فِدامُ السَّفیهِ . (7)
عنه علیه السلام :الحِلمُ نورٌ جَوهَرُهُ العَقلُ . (8)
عنه علیه السلام :الحِلمُ تَمامُ العَقلِ . (9)
939
بُردباری (10)
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :من کانون بردباری و کان دانش و خانه شکیبایی، بر انگیخته شدم .
امام علی علیه السلام :بردباری، خصلتی ممتاز است .
امام علی علیه السلام :بردباری، پرده ای پوشنده است، و خِرد، شمشیری بُرنده؛ پس، عیبهای اخلاقی خود را با بردباری بپوشان، و با خِردت، به جنگ با هوی و هوست برخیز .
امام علی علیه السلام :بردباری، مانعی در برابر آفتهاست .
امام علی علیه السلام :بردباری، رأس ریاست و سروری است .
امام علی علیه السلام :بردباری ، خود ، ایل و قبیله ای است .
امام علی علیه السلام :بردباری، پوزه بند نابخرد است .
امام علی علیه السلام :بردباری، نوری است که جوهره آن خرد است .
امام علی علیه السلام :بردباری، کمال خرد است .
ص :216
عنه علیه السلام :الحِلمُ نِظامُ أمْرِ الْمُؤْمِنِ . (1)
عنه علیه السلام :لا عِزَّ أنفَعُ مِن الحِلمِ . (2)
عنه علیه السلام :لا عِزَّ أرفَعُ مِن الحِلمِ . (3)
عنه علیه السلام :تَعلَّموا الحِلمَ ؛ فإنّ الحِلمَ خلیلُ المؤمنِ و وَزیرُهُ . (4)
عنه علیه السلام :کفی بالحِلمِ وَقارا . (5)
عنه علیه السلام :العَقلُ خلیلُ المَرءِ ، و الحِلمُ وَزیرُهُ . (6)
عنه علیه السلام :وَجَدْتُ الحِلمَ و الاحْتِمالَ أنْصَرَ لی مِن شُجْعانِ الرِّجالِ . (7)
عنه علیه السلام :إنّکَ مُقَوَّمٌ بأدبِکَ ، فَزَیِّنْهُ بالحِلمِ . (8)
عنه علیه السلام :جَمالُ الرّجُلِ حِلمُهُ . (9)
عنه علیه السلام :مَن غاظَکَ بقُبْحِ السَّفَهِ علَیکَ، فَغِظْهُ بحُسنِ الحِلمِ عَنهُ . (10)
الإمامُ الحسینُ علیه السلام :إنّ الحِلْمَ زِینَةٌ . (11)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ فی صِفَةِ المؤمنِ _: لا یُری فی حِلمِهِ نَقْصٌ ، و لا فی رَأیِهِ وَهْنٌ . (12)
امام علی علیه السلام :بردباری، مایه سامان یافتن کار مؤمن است .
امام علی علیه السلام :عزّتی سودمندتر از بردباری نیست .
امام علی علیه السلام :عزّتی والاتر از بردباری نیست .
امام علی علیه السلام :بردباری را فراگیرید که بردباری دوست و دستیار مؤمن است .
امام علی علیه السلام :برای وقار آدمی همان بردباری بس است .
امام علی علیه السلام :خرد ، دوست آدمی است و بردباری دستیار او .
امام علی علیه السلام :بردباری و تحمّل را بیشتر از مردان شجاع، یاور خود یافتم .
امام علی علیه السلام :تو به ادبت سنجیده می شوی؛ پس ادبت را با بردباری آذین کن .
امام علی علیه السلام :زیبایی مرد، بردباری اوست .
امام علی علیه السلام :هرکه با زشتیِ سبکسری، تو را خشمگین کرد، تو با زیباییِ بردباری او را به خشم آور .
امام حسین علیه السلام :بردباری، زیور است .
امام صادق علیه السلام_ در وصف مؤمن _فرمود : در بردباری او کاستی، و در اندیشه اش سستی دیده نمی شود .
ص :217
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنْ لَم تَکُن حَلیما فَتَحَلَّمْ ؛ فإنَّهُ قَلَّ مَن تَشبَّهَ بقَومٍ إلاّ أوْشَکَ أنْ یکونَ مِنهُم . (1)
عنه علیه السلام :خَیرُ الحِلمِ التَّحَلُّمُ . (2)
عنه علیه السلام :مَن لا یَتَحلَّمُ لا یَحْلُمُ . (3)
عنه علیه السلام :مَن تَحَلَّمَ حَلُمَ . (4)
عنه علیه السلام :قد یَتَزَیّی بالحِلمِ غَیرُ الحَلیمِ . (5)
عنه علیه السلام :مِن أحسَنِ أفْعالِ القادِرِ أن یَغضَبَ فیَحلُمَ . (6)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إذا لَم تَکُن حَلیما فتَحَلَّمْ . (7)
940
تمرین بردباری
امام علی علیه السلام :اگر بردبار نیستی، وانمود کن که بردباری؛ زیرا کمتر کسی است که خود را شبیه گروهی کند و بزودی یکی از آنان نشود .
امام علی علیه السلام :بهترین بردباری، واداشتن خود به بردباری است .
امام علی علیه السلام :کسی که خود را به بردباری وادار نکند، بردبار نشود .
امام علی علیه السلام :هرکه خود را به بردباری زند، بردبار شود .
امام علی علیه السلام :گاه باشد که انسانِ غیر بردبار جامه بردباری پوشد .
امام علی علیه السلام :از بهترین کارهای انسان قدرتمند این است که چون خشمگین شود بردباری ورزد.
امام صادق علیه السلام :اگر بردبار نیستی، خود را به بردباری وادار .
الکتاب :
«إِنَّ إِبْرَاهِیمَ لَحَلِیمٌ أَوَّاهٌ مُنِیبٌ» . (8)
941
فضیلتِ بردبار
قرآن :
«همانا ابراهیم بردبار و نرمدل و فرمانبردار است» .
ص :218
الحدیث:
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :کادَ الحَلیمُ أنْ یَکونَ نَبِیّا . (1)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الحَلیمُ مَنِ احْتَمَلَ إخوانَهُ . (2)
عنه علیه السلام :الحَلیمُ الّذی لا یَشُقُّ علَیهِ مُؤْنةُ الحِلْمِ . (3)
عنه علیه السلام_ و قد سُئلَ عن أقوی الخَلقِ _: الحلیمُ . (4)
الإمامُ الرِّضا علیه السلام :لا یَکونُ الرّجُلُ عابِدا حتّی یکونَ حَلیما . (5)
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آدم بردبار به پیامبری نزدیک است .
امام علی علیه السلام :بردبار کسی است که برادران خود را تحمل کند .
امام علی علیه السلام :بردبار کسی است که سختیِ بردباری بر او گران نیاید .
امام علی علیه السلام_ در پاسخ به این پرسش که نیرومندترین آفریدگان کیست ؟ _فرمود : بردبار .
امام رضا علیه السلام :آدمی عابد نباشد، مگر آن که بردبار باشد .
ما یورِثُ الحِلمَ
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :بِوُفورِ العقلِ یَتَوفّرُ الحِلمُ . (6)
عنه علیه السلام :لا یَکونُ حَلیما حتّی یکونَ وَقورا . (7)
عنه علیه السلام :علَیکَ بالحِلمِ ؛ فإنّهُ ثمَرَةُ العِلمِ . (8)
عنه علیه السلام :الحِلمُ و الأناةُ تَوْأمانِ یُنْتِجُهما عُلُوُّ الهِمَّةِ . (9)
942
آنچه بردباری می آورد
امام علی علیه السلام :با زیاد شدن عقل بردباری زیاد می شود.
امام علی علیه السلام :آدمی بردبار نباشد، مگر آن گاه که با وقار باشد .
امام علی علیه السلام :بر تو باد بردباری ، زیرا که ثمره دانایی است .
امام علی علیه السلام :بردباری و وقار دو همزادند که مولود بلند همّتی هستند .
ص :219
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :فأمّا الحِلمُ فمِنهُ رُکوبُ الجَمیلِ ، و صُحبَةُ الأبْرارِ ، و رَفْعٌ مِن الضَّعَةِ ، و رَفْعٌ مِن الخَساسَةِ ، و تَشَهّی الخَیرِ ، و تَقَرُّبُ صاحِبِه مِن مَعالی الدَّرَجاتِ ، و العَفوُ ، و المَهلُ ، و المَعروفُ ، و الصَّمتُ ، فهذا ما یَتَشَعّبُ للعاقلِ بحِلمِهِ . (1)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن حَلُمَ سادَ . (2)
عنه علیه السلام :السِّلْمُ ثمرة الحلمِ . (3)
عنه علیه السلام :الحِلْمُ حِلیةُ العِلمِ ، و عِلَّةُ السِّلمِ . (4)
عنه علیه السلام :مَن حَلُمَ عن عَدُوِّهِ ظَفِرَ بهِ . (5)
عنه علیه السلام :الحِلمُ یُطْفِئُ نارَ الغَضَبِ ، و الحِدّةُ تُؤَجِّجُ إحْراقَهُ . (6)
عنه علیه السلام :إنّ أوّلَ عِوَضِ الحَلیمِ مِن خَصْلَتِهِ ، أنّ الناسَ أعْوانُهُ علی الجاهِلِ . (7)
عنه علیه السلام :مَنِ اسْتَعانَ بالحِلمِ علَیکَ غلَبَکَ و تَفَضّلَ علَیکَ . (8)
943
ثمرات بردباری
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از بردباری است : آراسته شدن به خوبیها ، همنشینی با نیکان ، ارجمند شدن ، عزیز گشتن ، رغبت به نیکی ، نزدیک شدنِ بردبار به درجات عالی ، گذشت، آرامش و تأنّی ، احسان و خاموشی و این است آنچه برای خردمند با بردباریش حاصل شود.
امام علی علیه السلام :هر که بردبار باشد، آقایی کند .
امام علی علیه السلام :صلح و آشتی، میوه بردباری است .
امام علی علیه السلام :بردباری، زینت دانش است و ریشه صلح و آشتی .
امام علی علیه السلام :آن که در برابر دشمنش بردباری نشان دهد بر او پیروز شود .
امام علی علیه السلام :بردباری، آتش خشم را فرو می نشاند و تندی، شعله آن را فروزان می کند .
امام علی علیه السلام :نخستین عوضی که بردبار از این خصلت خود می گیرد، این است که مردم در برابر نادان به یاری او بر می خیزند .
امام علی علیه السلام :آن که در برابر تو، از بردباری مدد جوید، بر تو چیره شود و برتری یابد .
ص :220
عنه علیه السلام :بالحِلمِ تَکثُرُ الأنْصارُ . (1)
عنه علیه السلام :بالحِلمِ عنِ السَّفیهِ یَکثُرُ الأنْصارُ علَیهِ . (2)
عنه علیه السلام :الحِلمُ عِندَ شِدَّةِ الغَضَبِ یُؤمِنُ غَضَبَ الجَبّارِ . (3)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :یَظْفَرُ مَن یَحْلُمُ . (4)
عنه علیه السلام :کفی بالحِلمِ ناصِرا . (5)
امام علی علیه السلام :با بردباری است که یاران زیاد می شوند.
امام علی علیه السلام :بردباری کردن در برابر نادان، یاران انسان را بر ضد نادان زیاد می کند .
امام علی علیه السلام :بردباری کردن در اوج خشم، آدمی را از خشم [خدای] جبّار در امان می دارد .
امام صادق علیه السلام :هر که بردبار باشد، پیروز می شود .
امام صادق علیه السلام :بردباری، بهترین یاور است .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لیسَ بحَلیمٍ مَن لَم یُعاشِرْ بالمَعروفِ مَن لا بُ_دَّ لَ_هُ مِن مُعاشَرَتِهِ حَتّی یَجعَلَ اللّهُ لَهُ مِن ذلک مَخرَجا . (6)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لَیس الحَلیمُ مَن عَجَزَ فهَجَمَ و إذا قَدَرَ انْتَقَمَ ، إنَّمَا الْحَلیمُ مَن إذا قَدَرَ عفا ، و کانَ الحِلمُ غالبا علی کُلِّ أمْرِهِ . (7)
عنه علیه السلام :لا حِلمَ کالصَّبرِ و الصّمتِ . (8)
عنه علیه السلام :کَمالُ العِلمِ الحِلمُ ، و کَمالُ الحِلمِ کَثرَةُ الاحْتِمالِ و الکَظْمِ . (9)
944
تفسیر بردباری
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بردبار نیست آن که با کسی که چاره ای از معاشرت با او ندارد، به نیکی معاشرت نکند، تا این که خداوند برای او راه گریزی از معاشرت با وی فراهم آورد.
امام علی علیه السلام :بردبار نیست کسی که چون ناتوان شود هجوم برد و چون قدرت یابد انتقام کشد ، بلکه بردبار کسی است که قدرت [انتقام] داشته باشد، اما گذشت کند و بردباری بر تمامی امور او غالب باشد .
امام علی علیه السلام :هیچ بردباریی چون شکیبایی و خاموشی نیست .
امام علی علیه السلام :کمال دانش بردباری است، و کمال بردباری به تحمّل فراوان و فرو خوردن خشم.
ص :221
الإمامُ الحسنُ علیه السلام_ و قد سُئلَ عنِ الحِلْمِ _: کَظْمُ الغَیظِ و مِلْکُ النَّفْسِ . (1)
الإمامُ الباقرُ علیه السلام :لَیس الحَلیمُ الّذی لا یَتّقی أحَدا فی مکانِ التَّقوی . (2)
مصباح الشریعة_ فیما نسبه إلی الإمام الصّادق علیه السلام _: الحِلمُ سِراجُ اللّهِ ......... و الحِلمُ یَدورُ علی خَمسَةِ أوْجُهٍ : أنْ یکونَ عزیزا فَیذِلَّ ، أو یَکونَ صادقا فیُتَّهمَ ، أو یَدْعوَ إلی الحقِّ فیُسْتَخَ_فَّ بهِ ، أو أنْ یُؤذی بلا ج_رمٍ ، أو أنْ یُطالِبَ بالحقِّ و یُخالِف_وهُ فیهِ ، فإن آتَیْ_تَ کُلاًّ مِنها حَقَّهُ فَق_د أصَبْ_تَ . (3)
امام حسن علیه السلام_ در پاسخ به پرسش از معنای بردباری _فرمود : فرو خوردن خشم و خویشتنداری .
امام باقر علیه السلام :بردبار نیست آن که از هیچ کس، در جایی که باید ترسید، نترسد.
مصباح الشریعة_ در آنچه به امام صادق علیه السلام نسبت داده است _: بردباری، چراغ خداست ......... بردباری پنج صورت دارد : کسی که عزیز باشد و خوار شود ، یا درستکار باشد و تهمت زده شود ، یا به حقّ دعوت کند و به سبب آن تحقیر و توهین شود، یا بدون آن که گناهی کرده باشد آزار بیند، یا خواهان حقّ شود، اما مردم با او مخالفت ورزند ؛ اگر حقّ هر یک از این پنج مورد را ادا کردی، بردبار هستی .
الکتاب :
«وَ اللّهُ عَلِیمٌ حَلِیمٌ» . (4)
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :و الّذی نَفْسی بِیَدِهِ ، ما جُمِعَ شَیءٌ إلی شَیءٍ أفضَلَ مِن حِلمٍ إلی عِلمٍ . (5)
945
بردباری و دانش
قرآن :
«و خداوند دانا و بردبار است» .
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سوگند به آن که جانم در دست اوست، چیزی با چیزی جمع نشد که بهتر از جمع علم و حلم باشد .
ص :222
عنه صلی الله علیه و آله :ما اُضیفَ شَیءٌ إلی شَیءٍ أفضَلَ مِن حِلمٍ إلی عِلمٍ . (1)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لَن یُثْمِرَ العِلمُ حتّی یُقارِنَهُ الحِلمُ . (2)
عنه علیه السلام :العِلمُ أصلُ الحِلمِ ، الحِلمُ زینَةُ العِلمِ . (3)
الإمامُ الباقرُ علیه السلام :الحِلمُ لِباسُ العالِمِ ، فلا تَعْرَیَنَّ مِنهُ . (4)
عنه علیه السلام :ما شِیبَ شَیءٌ بشَیءٍ أحسَنَ مِن حِلمٍ بعِلمٍ . (5)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :علَیکَ بالحِلمِ فإنّهُ رُکْنُ العِلمِ . (6)
عنه علیه السلام :المؤمنُ لَهُ قُوّةٌ فی دینٍ ......... و عِلمٌ فی حِلمٍ . (7)
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ گاه چیزی به چیزی دیگر افزوده نشد که بهتر و زیبنده تر از افزوده شدن بردباری به دانش باشد.
امام علی علیه السلام :دانش، تا با بردباری قرین نشود، هرگز به بار ننشیند .
امام علی علیه السلام :دانش، ریشه بردباری است ؛ [و ]بردباری زیور دانش .
امام باقر علیه السلام :بردباری، جامه دانشمند است؛ پس هرگز خود را از این جامه برهنه مساز .
امام باقر علیه السلام :هرگز دو چیز با هم آمیخته نشدند که بهتر از آمیخته شدن دانش و بردباری باشند.
امام صادق علیه السلام :بر تو باد بردباری، که آن رکن دانش است .
امام صادق علیه السلام :مؤمن در دین خود قوی است ......... و دانش را با بردباری در آمیخته است .
الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :إنّهُ لَیُعْجِبُنی الرّجُلُ أنْ یُدرِکَهُ حِلمُهُ عِندَ غَضَبِهِ . (8)
946
بردباری هنگام خشم
امام زین العابدین علیه السلام :من از مردی که هنگام خشم بردباری کند، خوشم می آید .
ص :223
لقمانُ علیه السلام :لا یُعْرَفُ الحَلیمُ إلاّ عِندَ الغَضَبِ . (1)
لقمان علیه السلام :بردبار، جز هنگام خشم شناخته نشود .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أحلَمُ النّاسِ مَن فَرَّ مِن جُهّالِ النّاسِ . (2)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ لمّا سُئلَ عن أحلَمِ النّاسِ _: الّذی لا یَغْضَبُ . (3)
عنه علیه السلام :أفضَلُ الحِلمِ کَظْمُ الغَیظِ و مِلْکُ النَّفْسِ مَع القُدْرَةِ . (4)
عنه علیه السلام :أحْیاکُم أحْلَمُکُم . (5)
947
بردبارترین مردم
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بردبارترین مردم کسی است که از مردمان نابخرد بگریزد .
امام علی علیه السلام_ در پاسخ به پرسش از بردبارترین مردم _فرمود : کسی که خشمگین نمی شود .
امام علی علیه السلام :برترین بردباری، فرو خوردن خشم و خویشتنداری در هنگام توانایی [بر گرفتن انتقام ]است .
امام علی علیه السلام :با حیاترین شما، بردبارترین شماست .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :آفةُ الحِلمِ الذُّلُّ . (6)
عنه علیه السلام :إذا کانَ الحِلمُ مَفْسَدةً کانَ العَفوُ مَعْجَزَةً . (7)
948
آفت بردباری
امام علی علیه السلام :آفتِ بردباری، خواری است .
امام علی علیه السلام :آن جا که بردباری تباهی آورد، گذشت و عفو نشانگر ناتوانی است .
ص :224
الکتاب:
«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَسْأَلُوا عَنْ أَشْیاءَ إِنْ تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُمْ وَ إِنْ تَسْأَلُوا عَنْها حِینَ یُنَزَّلُ الْقُرْآنُ تُبْدَ لَکُمْ عَفَا اللّهُ عَنْها وَ اللّهُ غَفُورٌ حَلِیمٌ» . (1)
«قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَمَغْفِرَةٌ خَیْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ یَتْبَعُهَا أَذیً وَ اللّهُ غَنِیٌّ حَلِیمٌ» . (2)
«إِنْ تُقْرِضُوا اللّهَ قَرْضا حَسَنا یُضاعِفْهُ لَکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللّهُ شَکُورٌ حَلِیمٌ» . (3)
الحدیث :
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنّ حِلمَ اللّهِ تعالی علی المَعاصی جَرَّأَکَ ، وَ بِهَلَکَةِ نَفْسِکَ أغْراکَ . (4)
عنه علیه السلام_ فی دُعائهِ _: الحَمدُ للّهِ الّذی یَحلُمُ عنّی حتّی کأنّنی لا ذَنبَ لی ! (5)
949
بردباری خداوند سبحان
قرآن :
«ای کسانی که ایمان آورده اید ! از چیزهایی مپرسید که چون آشکار شوند اندوهگینتان می کنند و اگر سؤال از آنها را تا به هنگام نزول قرآن وا گذارید، برایتان آشکار خواهد شد . خدا از آنها عفو کرده است که خدا آمرزنده و بردبار است».
«گفتار نیکو و بخشایش، بهتر از صدقه ای است که آزاری به دنبال داشته باشد . و خدا بی نیاز و بردبار است ».
«و اگر به خدا وامی نیکو دهید برایتان دو برابرش خواهد کرد . و شما را می آمرزد که خدا قدر دان و بردبار است» .
حدیث :
امام علی علیه السلام :همانا بردباری خداوند متعال تو را به ارتکاب گناهان جسور کرده و به نابودی و به هلاکت در افکندن خودت ترغیب نموده است .
امام علی علیه السلام_ در دعا _گفت : ستایش خدایی را که در برابر من گذشت و بردباری نشان می دهد ، چنان که گویی مرا هیچ گناهی نیست.
ص :225
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لا بُدَّ ......... للحَلیمِ مِن هَفْوَةٍ . (1)
امام صادق علیه السلام : ......... شخص بردبار نیز دچار لغزش می شود.
ص :226
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :بَسْطُ الوَجْهِ زِینَةُ الحِلْمِ . (1)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :حَسْبُ المَرءِ ......... مِن حِلْمِهِ تَرْکُهُ الغَضبَ عِند مُخالَفَتِهِ . (2)
950
گوناگون
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :گشاده رویی، زیور بردباری است .
امام علی علیه السلام : ......... در بردباری آدمی همین بس که چون با مخالفتی رو به رو شود، خشم خویش را نگه دارد .
ص :227
الکتاب :
«وَ قُلِ الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِی لَمْ یَتَّخِذْ وَلَدا وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ شَرِیکٌ فِی الْمُلْکِ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلِیٌّ مِنَ الذُّلِّ وَ کَبِّرْهُ تَکْبِیرا» . (1)
«وَ قُلِ الْحَمْدُ لِلّهِ سَیُرِیکُمْ آیَاتِهِ فَتَعْرِفُونَها وَ ما رَبُّکَ بِغافِلٍ عَمّا تَعْمَلُونَ» . (2)
«وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماوَاتِ وَ الْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اللّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ» . (3)
«وَ لَئِنْ سَألْتَهُمْ مَنْ نَزَّلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَحْیَا بِهِ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِ مَوْتِها لَیَقُولُنَّ اللّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ» . (4)
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :کُلُّ أمْرٍ ذی بالٍ لا یُبْدأُ فیهِ بِحَمدِ اللّهِ فَهُوَ أقْطَعُ . (5)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لا یَحْمَدْ حامِدٌ إلاّ ربَّهُ ، و لا یَلُمْ لائمٌ إلاّ نَفْسَهُ . (6)
951
ستایش از آنِ خداست
قرآن :
«بگو : ستایش از آن خدایی است که فرزندی ندارد و او را شریکی در ملکش نیست و به مذلت نیفتد که به یاری محتاج شود . پس او را تکبیر گوی ، تکبیری شایسته» .
«بگو : ستایش خدا راست . بزودی آیات خود را به شما خواهد نمود تا آنها را بشناسید . و پروردگار تو از آنچه می کنید بی خبر نیست» .
«اگر از آنها بپرسی که چه کسی آسمانها و زمین را آفریده است ؟ هر آینه گویند : خدا . بگو : ستایش از آن خداست ؛ اما بیشتر آنها نمی دانند» .
«اگر از آنان بپرسی که چه کسی از آسمان باران فرستاد و به وسیله آن زمین مرده را زنده کرد ؟ هر آینه گویند : خدا . بگو : ستایش از آن خداست ؛ اما اکثر آنان نمی فهمند» .
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرکار مهمی که با ستایش خداوند آغاز نشود، به سرانجام نرسد .
امام علی علیه السلام :هیچ ستاینده ای جز پروردگار خویش را نستاید و هیچ نکوهشگری جز خود را نکوهش نکند .
ص :228
عنه علیه السلام_ فی خُطبةِ یَومِ الجُمُعةِ _: الحَمدُ للّهِ أحقِّ مَن خُشِیَ و حُمِدَ ، و أفضَلِ مَنِ اتُّقِیَ و عُبِدَ ، و أولی مَن عُظِّمَ و مُجِّدَ . نَحمَدُهُ لعَظیمِ غَنائهِ ، و جَزیلِ عَطائِهِ ، و تَظاهُرِ نَعْمائِهِ ، و حُسْنِ بَلائِه . (1)
عنه علیه السلام :الحَمدُ للّهِ الّذی جَعلَ الحَمدَ مِفتاحا لذِکْرِهِ ، و سَبَبا للمَزیدِ مِن فَضْلِهِ ، و دَلیلاً علی آلائهِ و عَظَمتِهِ . (2)
امام علی علیه السلام_ در خطبه روز جمعه _فرمود : ستایش از آنِ خدایی است که سزاوارترین کسی است که از او بهراسند و ستایشش کنند و برترین کسی است که از او پروا شود و بندگیش کنند و شایسته ترین کس به تعظیم و تمجید است . او را بر کمال بی نیازیش و عطای فراوانش و نعمتهای آشکارش و آزمایش نیکویش می ستاییم .
امام علی علیه السلام :ستایش از آن خدایی است که ستایش را کلید یاد خود و مایه فزونی فضل و نعمتش و رهنمایِ نعمتها و عظمت خویش قرار داد.
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :کانَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله إذا وَرَدَ علَیهِ أمرٌ یَسُرُّهُ قالَ : الحَمدُ للّهِ علی هذهِ النِّعمَةِ . و إذا وَرَدَ علَیهِ أمرٌ یَغْتَمُّ بهِ قالَ: الحَمدُ للّهِ علی کُلِّ حالٍ . (3)
952
ستودن خدا در همه حال
امام صادق علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هرگاه از چیزی خوشحال می شد می فرمود : «الحمد للّه علی هذه النعمة (خدا را بر این نعمت سپاس)». و هرگاه امر ناراحت کننده ای به ایشان می رسید می فرمود : «الحمد للّه علی کلّ حال (خدا در هر حال ستودنی است)» .
ص :229
ص :230
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الحُمْقُ أدْوَأُ الدّاءِ . (1)
عنه علیه السلام :الحُمقُ داءٌ لا یُداوی ، و مَرَضٌ لا یَبْرأُ . (2)
عنه علیه السلام :الحُمقُ أضَرُّ الأصْحابِ . (3)
عنه علیه السلام :الحُمقُ شَقاءٌ . (4)
عنه علیه السلام :الحُمقُ فی الوطَنِ غُربَةٌ . (5)
عنه علیه السلام :الأحمَ_قُ غری_بٌ فی بَلْدَتِ_هِ ، مُهانٌ بَینَ أعِزّتِهِ . (6)
عنه علیه السلام :أضَرُّ شَیءٍ الحُمْقُ . (7)
عنه علیه السلام :أفْقَرُ الفَقْرِ الحُمْقُ . (8)
عنه علیه السلام :فَقْرُ الحُمقِ لا یُغْنیهِ المالُ . (9)
عنه علیه السلام :ما العَدُوُّ إلی عَدُوِّهِ أسْوأَ تَضْیِیعا مِن الأحمَقِ إلی نَفْسِهِ . (10)
953
نکوهش حماقت
امام علی علیه السلام :بی خردی، بدترین درد است.
امام علی علیه السلام :بی خردی، دردی بی درمان و مرضی لا علاج است .
امام علی علیه السلام :بی خردی، زیانبارترین همنشین است.
امام علی علیه السلام :بی خردی، بدبختی است .
امام علی علیه السلام :بی خردی، غریب بودن در وطن است .
امام علی علیه السلام :بی خرد حتّی در شهر خود غریب است و در میان عزیزانش، خوار .
امام علی علیه السلام :زیانبارترین چیز، بی خردی است.
امام علی علیه السلام :بدترین فقر، بی خردی است .
امام علی علیه السلام :فقرِ بی خردی را ثروت برطرف نمی کند.
امام علی علیه السلام :زیانی که بی خرد به خود می زند دشمن به دشمنش نمی زند .
ص :232
عیسی علیه السلام_ لَمّا سئلَ عنِ الأحمَقِ _: المُعجَبُ برأیهِ و نَفْسِهِ ، الّذی یَری الفَضلَ کُلَّهُ لَه لا علَیهِ ، و یُوجِبُ الحقَّ کُلَّهُ لنَفْسِهِ و لا یُوجِبُ علَیها حقّا ، فذاکَ الأحمَقُ الّذی لا حِیلةَ فی مُداواتِه . (1)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الأحمَقُ إنِ اسْتُنبِهَ بجَمیلٍ غَفَلَ ، و إن اسْتُنْزِلَ عن حَسَنٍ نَزَلَ ، و إن حُمِلَ علی جَهْلٍ جَهِلَ ، و إنْ حَدّثَ کَذبَ ، لا یَفْقَهُ ، و إنْ فُقِّهَ لا یَتَفَقّه . (2)
عنه علیه السلام :مَن نَظرَ فی عُیوبِ النّاسِ فأنْکَرها ثُمّ رَضِیَها لِنَفْسِهِ فذلکَ الأحمَقُ بعَینِهِ . (3)
عنه علیه السلام :تُعرفُ حَماقَةُ الرّجُلِ بالأشَرِ فی النِّعمَةِ ، و کَثْرَةِ الذُّلِّ فی المِحْنَةِ . (4)
عنه علیه السلام :تُعرَفُ حَماقَةُ الرّجُلِ فی ثلاثٍ : فی کلامِهِ فیما لا یَعْنیهِ ، و جَوابِهِ عَمّا لا یُسألُ عَنهُ ، و تَهَوُّرِهِ فی الاُمورِ . (5)
عنه علیه السلام :الأحمَقُ ......... لا یَنْفَکُّ عن نَقْصٍ و خُسْرانٍ . (6)
954
صفات احمق
عیسی علیه السلام_ در پاسخ به این سؤال که احمق کیست ؟ _فرمود : خود رأی خودپسند ، کسی که هرچه فضیلت است از آن خود می داند و برای دیگران، بر خود هیچ فضیلتی قائل نیست، همه حقوق را برای خود می داند و هیچ حقّی برای دیگران بر خود قائل نیست. این است آن احمقی که چاره ای برای درمان او وجود ندارد. (7)
امام علی علیه السلام :احمق را اگر به کار خوبی متوجّه کنی، غافل می شود ، اگر بخواهی از نیکی دست بکشد، دست می کشد ، اگر به نادانی وادارش کنی، در پی نادانی می رود ، چون سخن گوید، دروغ به زبان آورد ، فهم ندارد و اگر هم به او تفهیم کنی، نمی فهمد .
امام علی علیه السلام :کسی که عیبهای دیگران را ببیند و آنها را زشت شمارد اما همان عیبها را در خود بپسندد، احمق واقعی است .
امام علی علیه السلام :حماقت انسان، از این راه شناخته می شود که در هنگام برخورداری سرمست شود و در تنگدستی خود را بسیار خوار کند .
امام علی علیه السلام :حماقت آدمی، از سه چیز شناخته می شود: از بیهوده گوییهایش، از پاسخ دادنش به چیزی که از او سؤال نمی شود، و از تهوّرش در کارها .
امام علی علیه السلام :آدم احمق ......... هیچ گاه از عیب و زیان کاری جدا نیست .
ص :233
عنه علیه السلام :مِن أماراتِ الأحمَقِ کَثْرَةُ تَلَوُّنِهِ . (1)
عنه علیه السلام :مِن دلائلِ الحُمقِ دالّةٌ بغَیرِ آلةٍ ، و صَلَفٌ بغَیرِ شَرَفٍ . (2)
عنه علیه السلام :احْذَرِ الأحمَقَ ؛ فإنَّ الأحمَقَ یَری نَفْسَهُ مُحْسِنا و إنْ کانَ مُسیئا ، و یَری عَجْزَهُ کَیْسا و شَرَّهُ خَیرا . (3)
عنه علیه السلام :الحُمقُ یُوجِبُ الفُضولَ . (4)
عنه علیه السلام :الحُمقُ الاسْتِهْتارُ بالفُضولِ ، و مُصاحَبَةُ الجَهولِ . (5)
عنه علیه السلام :الأحْمقُ لا یَحسُنُ بالهَوانِ . (6)
عنه علیه السلام :رُکوبُ المَعاطِبِ عُنوانُ الحَماقَةِ . (7)
عنه علیه السلام :للأحمَقِ مَعَ کُلِّ قَولٍ یَمینٌ . (8)
عنه علیه السلام :مِن الحُمقِ الاتِّکالُ علی الأملِ . (9)
عنه علیه السلام :لا یَسْتَخِفُّ بالعِلمِ و أهلِهِ إلاّ أحمَقُ جاهِلٌ . (10)
عنه علیه السلام :لا تَرُدَّ علی النّاسِ کلَّ ما حَدّثوکَ ؛ فکفی بذلکَ حُمْقا . (11)
امام علی علیه السلام :از نشانه های احمق این است که هر دم به رنگی در می آید .
امام علی علیه السلام :به خود نازیدن، بی آن که اسباب آن فراهم باشد و خود ستایی، بدون برخورداری از شرافت لازم، از نشانه های حماقت است.
امام علی علیه السلام :از احمق بر حذر باش ؛ زیرا آدم احمق، خودش را اگر چه بدکار باشد ، نیکوکار می داند و ناتوانیش را زیرکی و شرّ و بدیش را خیر و خوبی می شمارد .
امام علی علیه السلام :حماقت موجب کارهای بیهوده می شود .
امام علی علیه السلام :شیفتگی به کارهای بیهوده و همنشینی با نادان حماقت است .
امام علی علیه السلام :آدم احمق، با تحقیر و خواری هم درست نشود.
امام علی علیه السلام :دست زدن به کارهای مهلک نشانه بی خردی است .
امام علی علیه السلام :شخص احمق با هر سخنش سوگندی همراه است .
امام علی علیه السلام :تکیه کردن به آرزو، از حماقت است .
امام علی علیه السلام :کسی، جز احمق نادان، دانش و دانشمندان را خفیف نمی شمارد .
امام علی علیه السلام :سعی نکن هرچه مردم برای تو می گویند ردّ کنی که این نشانه حماقت است.
ص :234
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :کُنْ علی حَذَرٍ مِن الأحمَقِ إذا صاحَبْتَهُ، و مِن الفاجِرِ إذا عاشَرْتَهُ، و مِن الظّالِمِ إذا عامَلْتَهُ . (1)
عنه علیه السلام :عَدُوٌّ عاقِلٌ خَیرٌ مِن صَدیقٍ أحمَقَ . (2)
عنه علیه السلام :بُعدُ الأحمَقِ خَیرٌ مِن قُرْبِهِ ، و سُکوتُهُ خَیرٌ مِن نُطْقِهِ . (3)
عنه علیه السلام :النَّظَرُ إلی الأحمَقِ یُسْخِنُ العَینَ . (4)
عنه علیه السلام :مُقاساةُ الأحمَقِ عذابُ الرُّوحِ . (5)
عنه علیه السلام :احْذَرِ الأحمَقَ ؛ فإنّ مُداراتَهُ تُعَنِّیکَ ، و مُوافَقَتَهُ تُرْدِیکَ ، و مُخالَفَتَهُ تُؤذِیکَ ، وَ مُصاحَبَتَهُ وَبالٌ عَلَیکَ . (6)
عنه علیه السلام :مَوَدّةُ الأحمَقِ کشَجَرَةِ النّارِ یأکُلُ بَعْضُها بَعْضا . (7)
الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام_ فی وصیّتهِ لابنهِ الباقرِ علیه السلام _: إیّاکَ یا بُنیَّ أنْ تُصاحِبَ الأحمَقَ أو تُخالِطَهُ ، و اهْجُرْهُ و لا تُحادِثْهُ ؛ فإنّ الأحمَقَ هُجْنَةٌ غائبا کانَ أو حاضِرا ، إنْ تَکَلَّم فضَحَهُ حُمقُهُ ، و إنْ سَکَتَ قَصُرَ بهِ عِیُّهُ ، و إنْ عَمِلَ أفسَدَ ، و إنِ اسْتُرعِیَ أضاعَ . لا عِلمُهُ مِن نَفْسِهِ یُغْنیهِ ، و لا عِلمُ غَیرهِ یَنْفَعُهُ ، و لا یُطیعُ ناصِحَهُ ، و لا یَستریحُ مقارِنُهُ ، تَوَدُّ اُمُّهُ أنّها ثَکَلَتْهُ ، و امْرَأتُهُ أنّها فَقَدتْهُ ، و جارُهُ بُعدَ دارِهِ ، و جَلیسُهُ الوَحْدةَ مِن مُجالَسَتِهِ . إنْ کانَ أصْغَرَ مَن فی المَجلِسِ أعْنی مَن فَوقَهُ ، و إنْ کانَ أکْبَرَهُم أفْسَدَ مَن دُونَهُ . (8)
955
همنشینی با احمق
امام علی علیه السلام :هرگاه با احمق همنشین شدی و هرگاه با بدکار معاشرت کردی و هرگاه با ستمگر برخورد نمودی بر حذر باش.
امام علی علیه السلام :دشمنِ دانا، بهتر از دوستِ نادان است .
امام علی علیه السلام :دوری احمق، بهتر از نزدیک بودن اوست، و سکوتش بهتر از سخن گفتنش .
امام علی علیه السلام :نگاه کردن به احمق روشنی چشم را می برد.
امام علی علیه السلام :تحمّل کردن احمق، مایه عذاب روح است .
امام علی علیه السلام :از احمق دوری کن ؛ زیرا که مدارا کردن با او، تو را به رنج می افکند و سازگاری با او، تو را هلاک می کند و مخالفت با او، آزارت می دهد و همراهی با او، باعث سختی و گران باری توست.
امام علی علیه السلام :دوستی با احمق، مانند درخت آتش است که شاخه هایش یکدیگر را می سوزانند.
امام زین العابدین علیه السلام_ در سفارش به فرزند بزرگوار خود حضرت باقر علیه السلام _فرمود : فرزندم ! از همنشینی یا رفت و آمد با احمق بپرهیز و از او دوری کن و با وی همسخن مشو ؛ زیرا آدم احمق، غایب باشد یا حاضر ، پست و فرومایه است ؛ هرگاه زبان به سخن گشاید حماقتش او را رسوا کند و هرگاه خاموش شود به دلیل ناتوانی در سخن گفتن باشد ، اگر کاری کند خرابی به بار آورد و چون مسؤولیتی به عهده گیرد آن را تباه سازد ، نه علم خودش به کار او می آید و نه دانش دیگران سودش می رساند ، به سخن خیرخواه خود گوش نمی دهد، و همنشینش از دست او آسوده نیست ، مادرش آرزوی مرگ او را دارد و همسرش آرزوی از دست دادن او را و همسایه اش آرزوی رفتن از همسایگی اش را و همنشینش آرزوی خلاصی از همنشینی او را. اگر در مجلسی کمترین فرد مجلس باشد بالاتر از خود را به رنج افکند و اگر بالاترین فرد باشد فرو دستان خود را به فساد و تباهی کشاند .
ص :235
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن لَم یَجْتَنِبْ مُصادقَةَ الأحمَقِ أوْشَکَ أنْ یَتَخلّقَ بأخْلاقِهِ . (1)
امام صادق علیه السلام :هرکه از دوستی با احمق دوری نکند بزودی خلق و خوی او را به خود گیرد .
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ عیسی بنَ مَریمَ علیه السلام قالَ: داوَیْتُ المَرْضی فشَفَیتُهُم بإذنِ اللّهِ ، و أبْرَأتُ الأکْمَهَ و الأبْرَصَ بإذنِ اللّهِ ، و عالَجْتُ المَوْتی فأحْیَیتُهُم بإذنِ اللّهِ ، و عالَجْتُ الأحمَقَ فلَم أقْدِرْ علی إصْلاحِهِ (3) . (4)
956
درمان احمق
امام صادق علیه السلام :عیسی بن مریم گفت : بیماران را طبابت کردم و به اذن خدا آنان را درمان کردم ، کورانِ مادر زاد و مبتلایان به پیسی را به اذن خدا بهبود بخشیدم ، و مردگان را به اذن خدا زنده کردم، اما احمق را نتوانستم اصلاح کنم. (5)
ص :236
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أحمَقُ الحُمْقِ الفُجورُ . (1)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ و قد سُئلَ عَن أحمَقِ النّاسِ _: المُغْتَرُّ بالدُّنیا و هُو یَری ما فیها مِن تَقَلُّبِ أحْوالِها . (2)
عنه علیه السلام :أحمَقُ النّاسِ مَن ظَنَّ أنّهُ أعْقَلُ النّاسِ . (3)
عنه علیه السلام :أحمَقُ النّاسِ مَن یَمْنَعُ البِرَّ و یَطْلُبُ الشُّکْرَ ، و یَفعَلُ الشَّرَّ و یَتَوقّعُ ثَوابَ الخَیرِ . (4)
عنه علیه السلام :أحمَقُ النّاسِ مَن أنْکَر علی غَیرِهِ رَذیلَةً و هُو مُقیمٌ علَیها . (5)
عنه علیه السلام :أکثَرُ النّاسِ حُمْقا الفَقیرُ المُتَکبِّرُ . (6)
عنه علیه السلام :أحمَقُ الحُمْقِ الاغْتِرارُ . (7)
957
احمق ترین آدمها
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بدترین حماقت، نابکاری و هرزگی است .
امام علی علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از احمق ترین آدمها _فرمود : کسی که دگرگونیهای دنیا را می بیند و باز، دلبسته و فریفته آن می شود .
امام علی علیه السلام :احمق ترین مردم کسی است که خود را خردمندترین مردم می داند .
امام علی علیه السلام :احمق ترین آدمها کسی است که خوبی نمی کند و انتظار تشکر دارد و بدی می کند و توقع پاداش نیک دارد .
امام علی علیه السلام :احمق ترین مردم کسی است که عیب دیگران را زشت می شمارد، در حالی که خود آن عیب را داراست .
امام علی علیه السلام :احمق ترین مردم، تهیدست متکبّر است .
امام علی علیه السلام :بدترین حماقت، غفلت است .
ص :237
عنه علیه السلام :أکبَرُ الحُمْقِ الإغْراقُ فی المَدحِ و الذَّمِّ . (1)
عنه علیه السلام :مِن أعظَمِ الحُمْقِ مُؤاخاةُ الفُجّارِ . (2)
عنه علیه السلام :لا حُمقَ أعظَمُ مِن الفَخْرِ . (3)
عنه علیه السلام :مِن کمالِ الحَماقَةِ الاخْتِیالُ فی الفاقَةِ . (4)
امام علی علیه السلام :بزرگترین حماقت، افراط در ستایش و نکوهش است .
امام علی علیه السلام :دوستی کردن با نابکاران، بالاترین حماقت است .
امام علی علیه السلام :حماقتی بالاتر از فخر فروشی نیست.
امام علی علیه السلام :تکبّر داشتن در زمان تنگدستی، از کمال حماقت است .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لا عُوقِبَ الأحمَقُ بمِثْلِ السُّکوتِ عَنه . (5)
عنه علیه السلام :السُّکوتُ علی الأحمَقِ أفضَلُ (مِن) جَوابِهِ . (6)
958
جواب احمق
امام علی علیه السلام :احمق به چیزی مانند سکوت در برابر او، مجازات نشده است .
امام علی علیه السلام :سکوت در برابر احمق، بهتر از جواب دادن به اوست .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :العاجِلَةُ غُرورُ الحَمْقی . (7)
عنه علیه السلام :الآمالُ غُرورُ الحَمقی . (8)
عنه علیه السلام :الدُّنیا غَنیمَةُ الحَمقی . (9)
959
گوناگون
امام علی علیه السلام :دنیای زودگذر ، فریب دهنده مردمان احمق است .
امام علی علیه السلام :آرزوها نابخردان را می فریبد .
امام علی علیه السلام :دنیا، غنیمت ابلهان است .
ص :238
عنه علیه السلام :اللّهوُ قُوتُ الحَماقَةِ . (1)
عنه علیه السلام :الفَرَحُ بالدُّنیا حُمْقٌ . (2)
عنه علیه السلام :التَّکبُّرُ عَینُ الحَماقَةِ . (3)
عنه علیه السلام :مِن الحُمقِ الدّالّةُ علی السُّلطانِ . (4)
عنه علیه السلام :مِن الخُرْقِ المُعاجَلةُ قبلَ الإمْکانِ ، و الأناةُ بَعدَ الفُرْصَةِ . (5)
الإمامُ الحسنُ علیه السلام :ما أعْرِفُ أحَدا إلاّ و هُو أحمَقُ فیما بَینَهُ و بَینَ ربِّهِ . (6)
امام علی علیه السلام :هوسرانی خوراک حماقت است .
امام علی علیه السلام :شاد شدن به دنیا، حماقت است .
امام علی علیه السلام :گردن فرازی، عین حماقت است .
امام علی علیه السلام :نازیدن و گستاخی بر پادشاه از حماقت است .
امام علی علیه السلام :شتاب کردن در کاری پیش از توانایی بر آن و درنگ کردن بعد از دست یافتن به فرصت، نشانه حماقت است.
امام حسن علیه السلام :هیچ کس را نمی شناسم جز آن که در آنچه میان او و پروردگار اوست احمق است .
ص :239
ص :240
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :نِعْمَ البَیتُ الحَمّامُ ؛ تُذکَرُ فیهِ النّارُ ، و یَذهَبُ بالدَّرَنِ . (1)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :ثَلاثةٌ یُسْمِنَّ و ثَلاثةٌ یُهْزِلْنَ ، فأمّا الّتی یُسْمِنَّ : فإدْمانُ الحَمّامِ ، و شَمُّ الرائحَةِ الطَّیّبَةِ ، و لُبْسُ الثِّیابِ اللَّیّنَةِ ، و أمّا الّتی یُهْزِلْنَ : فإدْمانُ أکْلِ البَیضِ، و السَّمَکِ، و الطَّلْعِ . (2)
عنه علیه السلام :ثَلاثٌ یَهْدِمْنَ البدَنَ و رُبّما قَتَلْنَ : أکْلُ القَدیدِ الغابِّ ، و دُخولُ الحَمّامِ علی البِطْنَةِ ، و نِکاحُ العَجائزِ . (3)
عنه علیه السلام :لا تَدخُلِ الحَمّامَ إلاّ و فی جَوفِکَ شَیءٌ یُطفِئُ عنکَ وهَجَ المَعِدَةِ ، و هُو أقْوی للبَدَنِ . و لا تَدخُلْهُ و أنتَ مُمْتَلئٌ مِن الطَّعامِ . (4)
960
حمّام
امام علی علیه السلام :نیکو خانه ای است حمام : هم یادآور آتش [دوزخ] است، و هم چرک را می برد .
امام صادق علیه السلام :سه چیز انسان را فربه می کند و سه چیز لاغر می سازد. آن سه که فربه می کند : حمام رفتن مداوم ، استشمام بوی خوش و پوشیدن لباس نرم است ؛ و آن سه که لاغر می کند : خوردن زیاد تخم مرغ ، ماهی و خرمای نارس است .
امام صادق علیه السلام :سه چیز بدن را خراب می کند و حتّی کشنده است : خوردن آبگوشت شب مانده ، حمام رفتن با شکم پر، و نزدیکی کردن با زنان سالخورده .
امام صادق علیه السلام :زمانی حمام برو که در معده ات اندک چیزی که حرارت آن را فرو نشاند، وجود داشته باشد . این برای تقویت بدن تو بهتر است . با شکم پر نیز حمام نرو .
ص :242
الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :الحَمّامُ _ یَومٌ و یَومٌ لا _ یُکْثِرُ اللّحْمَ ، و إدْمانُهُ کلَّ یَومٍ یُذیبُ شَحْمَ الکُلْیتَینِ . (1)
امام کاظم علیه السلام :یک روز در میان حمام رفتن انسان را چاق می کند و هر روز حمام رفتن چربی گرده ها را آب می کند.
ص :243
ص :244
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :امْنُنْ علی مَن شِئْتَ تَکُنْ أمیرَهُ ، و احْتَجْ إلی مَن شِئْتَ تَکُنْ أسیرَهُ ، و اسْتَغْنِ عَمّن شِئتَ تَکُنْ نَظیرَهُ . (1)
عنه علیه السلام :مَنِ احْتَجْتَ إلَیهِ هُنْتَ علَیهِ . (2)
الإمامُ الجوادُ علیه السلام :الحَوائجُ تُطلَبُ بالرَّجاءِ ، و هِی تَنْزِلُ بالقَضاءِ ، و العافِیَةُ أحْسَنُ عَطاءٍ . (3)
961
نیاز
امام علی علیه السلام :به هرکه خواهی خوبی کن، تا فرمانروای او شوی ، دست نیاز به سوی هرکه خواهی دراز کن، تا اسیرش گردی و از هرکه خواهی بی نیازی جوی، تا همتای او شوی .
امام علی علیه السلام :به هرکه نیاز پیدا کنی، نزدش خوار می شوی .
امام جواد علیه السلام :نیازها، با امیدواری خواسته می شود و با قضای الهی نازل می شود و عافیت،بهترین عطاست.
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن سَعی فی حاجَةِ أخیهِ المؤمنِ فکأنّما عَبدَ اللّهَ تِسعَةَ آلافِ سَنةٍ ، صائما نَهارَهُ قائما لَیلَهُ . (4)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن سَعی فی حاجَةِ أخیهِ المسلمِ _ طَلَبَ وَجْهِ اللّهِ _ کَتبَ اللّهُ عزّ و جلّ لَهُ ألفَ ألفِ حَسَنةٍ . (5)
962
بر آوردن نیازها
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که در راه برآوردن نیاز برادر مؤمن خود بکوشد، چنان است که نُه هزار سال با روزه گرفتن و شب زنده داری خدا را عبادت کرده باشد .
امام صادق علیه السلام :هر که _ برای رضای خدا _ در راه برآوردن نیاز برادر مسلمان خود بکوشد، خداوند عزّ و جلّ هزار هزار حسنه برایش بنویسد .
ص :246
عنه علیه السلام :مَن کانَ فی حاجَةِ أخیهِ المؤمنِ المسلمِ کانَ اللّهُ فی حاجَتِهِ ما کانَ فی حاجَةِ أخیهِ . (1)
عنه علیه السلام_ فی حدیثٍ طویلٍ _: لَأنْ أسْعی مَع أخٍ لی فی حاجَةٍ حتّی تُقْضی أحَبُّ إلَیَّ مِن أنْ أعتِقَ ألفَ نَسَمةٍ ، و أحمِلَ علی ألفِ فَرَسٍ فی سبیلِ اللّهِ مُسْرَجَةً مُلْجَمَةً . (2)
الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :إنّ للّهِ عِبادا فی الأرضِ یَسْعَونَ فی حوائجِ النّاسِ ، هُمُ الآمِنونَ یَومَ القِیامَةِ . (3)
امام صادق علیه السلام :کسی که به فکر برآوردن نیاز برادر مؤمن مسلمان خود باشد، تا زمانی که در فکر نیاز او باشد، خداوند در کار نیاز وی باشد .
امام صادق علیه السلام_ در ضمن حدیثی مفصّل _فرمود : اگر برای برآوردن نیاز برادر خود بکوشم، تا نیازش برطرف شود، نزد من خوشتر است از این که هزار بنده آزاد کنم و هزار اسب زین کرده و لگام بسته [برای جهاد] در راه خدا هدیه کنم.
امام کاظم علیه السلام :خدا را در زمین بندگانی است که برای رفع نیازهای مردم می کوشند . اینان در روز قیامت در امان هستند.
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :قالَ اللّهُ عزّ و جلّ : الخَلقُ عِیالی، فأحَبُّهُم إلَیَّ ألْطَفُهُم بهِم، و أسْعاهُم فی حَوائجِهِم . (5)
عنه علیه السلام_ فی قولهِ تعالی : «وَ جعَلَنی مُبارَکا أینَ ما کُنْتُ» (6) _: نَفّاعا . (7)
963
محبوبترین مردم نزد خدا مفیدترین آنها برای مردم است
امام صادق علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ فرموده است : مردم خانواده من هستند ، پس، محبوبترین آنان نزد من کسانی هستند که با مردم مهربانتر و در راه برآوردن نیازهای آنان کوشاتر باشند .
امام صادق علیه السلام_ درباره آیه : «و هر جا باشم مرا با برکت قرار داد» _فرمود : [یعنی ]بسیار نفع رسان .
ص :247
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن مَشی فی عَونِ أخیهِ و مَنْفعتِهِ فلَهُ ثَوابُ المُجاهِدینَ فی سبیلِ اللّهِ . (1)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن مَشی فی حاجَةِ أخیهِ المؤمنِ _ یَطلُبُ بذلکَ ما عِندَ اللّهِ _ حتّی تُقْضی لَهُ ، کَتبَ اللّهُ عزّ و جلّ لَهُ بذلکَ مِثْلَ أجْرِ حِجّةٍ و عُمْرَةٍ مُبْرورَتَینِ ، و صَومِ شَهرَینِ مِن أشْهُرِ الحُرُمِ ، و اعْتِکافَهُما فی المَسْجدِ الحَرامِ . و مَن مَشی فیها بِنِیَّةٍ و لَم تُقْضَ کَتبَ اللّهُ لَهُ بذلکَ مِثْلَ حِجّةٍ مَبْرورَةٍ . (2)
عنه علیه السلام :إنّ العَبدَ لَیَمْشی فی حاجَةِ أخیهِ المؤمنِ فیُوَکِّلُ اللّهُ عزّ و جلّ بهِ مَلَکَینِ : واحدا عَن یَمینِه و آخَرَ عَن شِمالِهِ ، یَسْتَغْفِرانِ لَهُ ربَّهُ و یَدعُوانِ بقَضاءِ حاجَتهِ . (3)
عنه علیه السلام :الماشی فی حاجَةِ أخیهِ کالسّاعی بینَ الصَّفا و المَرْوَةِ . (4)
964
گام برداشتن برای رفع حاجت مؤمن
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که برای کمک به برادر خود و نفع رساندن به او اقدام کند پاداش مجاهدان در راه خدا را خواهد داشت.
امام صادق علیه السلام :هر کس در راه برآوردن نیاز برادر مؤمنش گام بردارد، تا برآورده شود _ و از این کار ثواب الهی را بجوید _ خداوند عزّ و جلّ به پاداش این کار، برایش ثواب یک حجّ و یک عمره پذیرفته و روزه دو ماه از ماه های حرام (5) با اعتکاف این دو ماه در مسجد الحرام بنویسد و هر کس به نیّت روا ساختن حاجت او قدم بردارد، امّا موفّق به این کار نشود، خداوند به پاداش آن، ثواب یک حجّ پذیرفته شده را منظور دارد . پس ، در کار خیر شوق نشان دهید .
امام صادق علیه السلام :زمانی که بنده ای برای برطرف ساختن نیاز برادر مؤمن خود قدم بردارد، خداوند عزّ و جلّ دو فرشته را ، یکی در سمت راست او و دیگری در سمت چپش ، بر وی بگمارد، که از پروردگارش برای او آمرزش طلبند و برای روا شدن حاجتش دعا کنند .
امام صادق علیه السلام :کسی که در راه برطرف ساختن نیاز برادر خود قدم بردارد چونان کسی است که سعی میان صفا و مروه به جای آورد .
ص :248
الکافی :رُوِیَ أنّ عابِدَ بنی إسْرائیلَ کانَ إذا بَلغَ الغایَةَ فی العِبادَةِ صارَ مَشّاءً فی حَوائجِ النّاسِ . (1)
الکافی :روایت شده است که در میان بنی اسرائیل هرگاه عابدی به نهایت درجه عبادت می رسید، برای برآوردن نیازها و رفع مشکلات مردم به راه می افتاد .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن قضی لأخیهِ المؤمنِ حاجَةً کانَ کمَنْ عَبدَ اللّهَ دَهرَهُ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن قضی لمؤمنٍ حاجةً قضی اللّهُ لَهُ حوائجَ کَثیرَةً أدْناهُنَّ الجَنّةُ . (4)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن قَضی لأخیهِ المؤمنِ حاجَةً قضی اللّهُ عزّ و جلّ لَهُ یَومَ القِیامَةِ مِائةَ ألفِ حاجَةٍ مِن ذلکَ ، أوَّلُها الجَنّةُ . (5)
عنه علیه السلام :ما قضی مسلمٌ لمسلمٍ حاجَةً إلاّ ناداهُ اللّهُ تبارکَ و تعالی : علَیَّ ثَوابُکَ ، و لا أرضْی لَکَ بدُونِ الجَنّةِ . (6)
الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :إنّ خَواتِیمَ أعْمالِکُم قَضاءُ حَوائجِ إخْوانِکُم و الإحْسانُ إلَیهِم ما قَدَرْتُم ، و إلاّ لَم یُقْبَلْ مِنکُم عَمَلٌ . (7)
965
برآوردن حاجت مؤمن
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس برای برادر مؤمن خود حاجتی برآورد، چنان است که همه عمرش را به عبادت خدا سر کرده باشد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس یک نیاز مؤمنی را روا سازد، خداوند نیازهای فراوان او را روا سازد، که کمترین آنها بهشت است .
امام صادق علیه السلام :هر کس یک نیاز از برادر مؤمن خود را برآورده سازد، خداوند عزّ و جلّ در روز رستاخیز صد هزار نیاز او را برآورد که نخستین آنها بهشت است.
امام صادق علیه السلام :هرگاه مسلمانی نیاز مسلمانی را برآورد، خداوند تبارک و تعالی او را ندا دهد که : پاداش تو به عهده من، و من به کمتر از بهشت برای تو راضی نمی شوم.
امام کاظم علیه السلام :همانا مُهرهای [تأیید ]اعمال شما برآوردن نیازهای برادرانتان و نیکی کردن به آنان در حدّ توانتان است، اگر چنین نباشد، هیچ عملی از شما پذیرفته نشود .
ص :249
الإمامُ الباقرُ علیه السلام :لَأنْ أعُولَ أهلَ بَیتٍ مِن المسلمینَ، أسُدُّ جَوعَتَهُم و أکْسو عَوْرَتَهُم ، فأکُفَّ وُجوهَهُم عَنِ النّاسِ ، أحَبُّ إلَیَّ مِن أنْ أحِجَّ حِجّةً و حِجّةً (و حِجّةً) و مِثْلَها و مِثْلَها ، حتّی بَلغَ عَشْرا ، و مِثْلَها و مِثْلَها ، حتّی بَلغَ السَّبعینَ . (1)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لَقَضاءُ حاجَةِ امْرئٍ مؤمنٍ أفضَلُ مِن حِجّةٍ و حِجّةٍ و حِجّةٍ ، حتّی عَدَّ عَشرَ حِجَجٍ . (2)
عنه علیه السلام :لَقَضاءُ حاجَةِ امْرئٍ مؤمنٍ أحَبُّ إلی (اللّهِ) مِن عِشرینَ حِجّةً ، کُلُّ حجّةٍ یُنْفِقُ فیها صاحِبُها مائةَ ألفٍ . (3)
عنه علیه السلام :قَضاءُ حاجَةِ المؤمنِ أفضَلُ مِن ألفِ حِجّةٍ مُتَقَبّلَةٍ بمَناسِکِها ، و عِتْقِ ألفِ رَقَبةٍ لِوَجْهِ اللّهِ ، و حُمْلانِ ألفِ فَرَسٍ فی سبیلِ اللّهِ بسُرُجِها و لُجُمِها . (4)
966
برآوردن حاجت مؤمن، برتر از حجّ است
امام باقر علیه السلام :اگر تأمین مخارج یک خانواده مسلمان را بر عهده گیرم و آنان را از گرسنگی و برهنگی برهانم تا آبرویشان را نزد مردم حفظ کنم، نزد من خوشتر است از این که حجّ روم و حجّ روم و حجّ روم و مثل آن و مثل آن _ و امام علیه السلام تا ده بار این را تکرار کرد و در ادامه فرمود : _ و مثل آن و مثل آن _ و این را هم فرمود تا به هفتاد بار رسید _ .
امام صادق علیه السلام :برآوردن نیاز مؤمن به یقین برتر از یک حجّ و یک حجّ و یک حجّ و ......... است، و حضرت تا ده حجّ شمرد.
امام صادق علیه السلام :روا ساختن حاجت مؤمن نزد خدا از بیست حجّ که برای هر حجّ صد هزار [درهم یا دینار ]خرج شده باشد ، محبوبتر است .
امام صادق علیه السلام :برآوردن نیاز مؤمن برتر است از هزار حجّ که با مناسکش پذیرفته شود، و از آزاد کردن هزار بنده در راه خدا و هدیه دادن هزار اسبِ زین و لگام شده در راه خدا .
ص :250
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن مَنَعَ طالِبا حاجَتَهُ و هُو قادِرٌ علی قَضائها فَعلَیهِ مثْلُ خَطیئةِ عَشّارٍ . (1)
الإمامُ الباقرُ علیه السلام :مَن بَخِلَ بمَعونَةِ أخیهِ المسلمِ و القِیامِ لَهُ فی حاجَتهِ ابتُلِیَ بمَعونَةِ مَن یَأثَمُ علَیهِ و لا یُؤجَرُ . (2)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :أیُّما رجُلٍ مسلمٍ أتاهُ رجُلٌ مسلمٌ فی حاجَةٍ ، و هُو یَقْدِرُ علی قَضائها فمَنَعهُ إیّاها ، عَیّرَهُ اللّهُ یَومَ القِیامَةِ تَعْییرا شَدیدا ، و قالَ لَهُ : أتاکَ أخوکَ فی حاجَةٍ قد جَعَلْتُ قَضاءَها فی یَدِکَ فمَنَعْتَهُ إیّاها، زُهْدا منکَ فی ثَوابِها ! و عِزَّتی ، لا أنْظُرُ إلَیکَ الیَومَ فی حاجَةٍ مُعَذَّبا کُنتَ أو مَغْفورا لکَ . (3)
عنه علیه السلام :مَن سألَهُ أخوهُ المؤمنُ حاجَةً مِن ضُرٍّ فمَنَعهُ مِن سَعةٍ و هُو یَقْدِرُ علَیها _ مِن عِندِهِ أو مِن عندِ غَیرِهِ _ حَشَرهُ اللّهُ یَومَ القِیامَةِ مَغْلولَةً یدُهُ إلی عُنُقِهِ حتّی یَفْرُغَ اللّهُ مِن حِسابِ الخَلقِ . (4)
967
کسی که از برآوردن نیاز برادر خود امتناع کند
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که بتواند حاجت نیازمندی را برآورد و دست ردّ به سینه او زند، گناهش چون گناه باجگیر است .
امام باقر علیه السلام :کسی که از کمک به برادر مسلمان خود و برآوردن حاجت او دریغ کند، خداوند او را گرفتار کمک به کسی کند که به سببِ آن کمک، گناهکار شود و مزدی هم نَبَرد .
امام صادق علیه السلام :اگر مسلمانی برای حاجتی و کاری نزد مسلمانی بیاید و او بتواند کارسازی کند و نکند، خداوند در روز قیامت او را سخت توبیخ کند و فرماید : برادرت برای حاجتی نزد تو آمد و من برآوردن آن را در دست تو قرار دادم، اما به ثواب این کار بی رغبتی کردی و دست ردّ به سینه او زدی! به عزّت خودم سوگند، چه دوزخی باشی یا آمرزیده ، به هیچ حاجتی از تو اعتنایی نکنم .
امام صادق علیه السلام :کسی که برادر مؤمنش، در هنگام تنگدستی، نیاز خود را به او بگوید و او بتواند _ خودش یا از طریق کسی دیگر _ حاجتش را روا سازد و نکند، خداوند در روز قیامت وی را، در حالی که دستش به گردنش بسته شده است، محشور فرماید و تا فارغ شدن از حساب بندگان خود، همچنان او را نگه دارد .
ص :251
عنه علیه السلام :ما مِن مؤمنٍ یَخذُلُ أخاهُ و هُو یَقْدِرُ علی نُصْرَتهِ إلاّ خَذَلَهُ اللّهُ فی الدُّنیا و الآخِرَةِ . (1)
عنه علیه السلام :ما مِن مؤمنٍ بَذَلَ جاهَهُ لأخیهِ المؤمنِ إلاّ حَرَّم اللّهُ وَجْهَهُ علی النّارِ و لَم یَمَسَّهُ قَتَرٌ و لا ذِلَّةٌ یَومَ القِیامَةِ . و أیُّما مؤمنٍ بَخِلَ بِجاهِهِ علی أخیهِ المؤمنِ و هُو أوْجَهُ جاها مِنهُ إلاّ مَسَّهُ قَتَرٌ و ذِلَّةٌ فی الدُّنیا و الآخِرَةِ ، و أصابَتْ وَجْهَهُ یَومَ القِیامَةِ لَفَحاتُ النِّیرانِ مُعَذَّبا کانَ أو مَغْفورا لَهُ . (2)
عنه علیه السلام :أیُّما رجُلٍ مِن شِیعَتِنا أتاهُ رجُلٌ مِن إخْوانِنا فاسْتَعانَ بهِ فی حاجَةٍ فلَم یُعِنْهُ و هُو یَقْدِرُ ، ابْتَلاهُ اللّهُ عزّ و جلّ بأنْ یَقْضیَ حوائجَ عَدُوٍّ مِن أعْدائنا یُعذّبُهُ اللّهُ علَیهِ یَومَ القِیامَةِ . (3)
عنه علیه السلام :أیُّما مؤمنٍ حَبَسَ مؤمنا عن مالِهِ و هُو مُحتاجٌ إلَیهِ لَم یَذُقْ و اللّهِ مِن طَعامِ الجَنّةِ ، و لا یَشْرَبُ مِن الرَّحیقِ المَخْتومِ . (4)
امام صادق علیه السلام :هر گاه مؤمنی بتواند برادر خود را یاری رساند، اما تنهایش گذارد، خداوند در دنیا و آخرت او را تنها گذارد .
امام صادق علیه السلام :هیچ مؤمنی نیست که از آبروی خود برای برادر مؤمنش مایه بگذارد، مگر آن که خداوند روی او را بر آتش حرام گرداند و در روز قیامت سختی و خواری به او نرسد، و هر مؤمنی که از برادر مؤمن خود مقام و آبروی بیشتر داشته باشد، اما در استفاده از مقام و آبروی خود برای کمک به او دریغ ورزد، در دنیا و آخرت سختی و خواری بیند و در روز قیامت شعله های آتش، چهره اش را فرو گیرد ، خواه دوزخی باشد یا آمرزیده .
امام صادق علیه السلام :هرگاه یکی از برادران ما دست حاجت به سوی یکی از شیعیان ما دراز کند و او بتواند کمکش کند و دریغ ورزد، خداوند عزّ و جلّ او را به برآوردن نیاز یکی از دشمنان ما مبتلا می کند و به سبب آن در روز قیامت عذاب شود .
امام صادق علیه السلام :هر مؤمنی که برادر مؤمن نیازمند خود را از مال خویش محروم کند ، به خدا قسم که طعم خوراک بهشت را نچشد و از شراب ناب سر به مهر [بهشت ]ننوشد .
ص :252
الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :مَن قَصدَ إلَیهِ رجُلٌ من إخوانِهِ مُسْتَجیرا بِه فی بَعْضِ أحْوالِهِ فلَم یُجِرْهُ بَعدَ أن یَقْدِرَ علَیهِ ، فَقد قَطَعَ وَلایةَ اللّهِ عزّ و جلّ . (1)
عنه علیه السلام :مَن أتاهُ أخوهُ المؤمنُ فی حَاجةٍ فإنّما هِی رَحْمَةٌ مِن اللّهِ تبارکَ و تعالی ساقَها إلَیه ، فإنْ قَبِلَ ذلکَ فَقد وَصَلَهُ بوَلایَتِنا ، و هُو مَوصولٌ بوَلایةِ اللّهِ . و إن رَدّهُ عن حاجَتِه و هُو یِقْدِرُ علی قَضائها سَلّطَ اللّهُ علَیهِ شُجاعا مِن نارٍ یَنْهَشُهُ فی قَبْرِهِ إلی یَومِ القِیامَةِ . (2)
امام کاظم علیه السلام :کسی که برادرش نزد او برود و در موردی از وی کمک (پناه) بخواهد و او بتواند و کمکش نکند رشته پیوند با خداوند عزّ و جلّ را بریده است (ایمانش سلب شده است) .
امام کاظم علیه السلام :هر کس برادر مؤمنش برای کاری و حاجتی نزد او آید، این، در حقیقت، رحمتی است از سوی خداوند تبارک و تعالی که به جانب او سوق داده است . پس، اگر حاجت او را روا سازد خود را به ولایت ما پیوند زده و ولایت ما هم به ولایت خدا پیوسته است . اما اگر می تواند حاجت او را برآورَد و برنیاورَد، خداوند در قبرش ماری آتشین بر او مسلط گرداند که تا روز قیامت وی را نیش زند.
الإمامُ الباقرُ علیه السلام :أیُّما مسلمٍ أتی مسلما _ زائرا أو طالِبَ حاجَةٍ و هُو فی مَنزِلِهِ _ فاسْتَأذَنَ لَه و لَم یَخْرُجْ إلَیهِ ، لَم یَزَلْ فی لَعْنَةِ اللّهِ عزّ و جلّ حتّی یَلْتَقِیا . (4)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن صارَ إلی أخیهِ المؤمنِ فی حاجَتِهِ أو مُسَلِّما فحَجَبَهُ ، لَم یَزَلْ فی لَعْنةِ اللّهِ إلی أنْ حَضَرَتْهُ الوَفاةُ . (5)
968
کسی که خود را از دسترس مؤمن نیازمند دور نگه دارد
امام باقر علیه السلام :هرگاه مسلمانی برای دیدار مسلمانی دیگر یا حاجت خواهی از او به منزل وی رود و اجازه ورود بخواهد و او بیرون نیاید ، تا زمانی که همدیگر را دیدار کنند ، پیوسته در لعنت خدا باشد .
امام صادق علیه السلام :کسی که برای طلب حاجت خود، یا برای سلام و احوالپرسی نزد برادر مؤمن خود رود و او خود را از وی مخفی کند ، تا زنده است، پیوسته در لعنت خدا باشد .
ص :253
عنه علیه السلام :أیُّما مؤمنٍ کانَ بَیْنَهُ و بینَ مؤمنٍ حِجابٌ ضَرَبَ اللّهُ عزّ و جلّ بَینَهُ و بینَ الجَنّةِ سَبعینَ ألفَ سُورٍ ، ما بَینَ السُّورِ إلی السُّورِ مَسیرَةُ ألفِ عامٍ . (1)
امام صادق علیه السلام :هر مؤمنی که خود را از دسترس مؤمن دیگر دور نگه دارد، خداوند عزّ و جلّ میان او و بهشت هفتاد هزار حصار بکشد، که میان هر حصار با حصار دیگر، هزار سال راه است.
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن کسا أخاهُ المؤمنَ مِن عُرْیٍ کَساهُ اللّهُ مِن سُنْدُسِ الجَنّةِ و إسْتَبْرَقِها و حَریرِها ، و لَم یَزَلْ یَخوضُ فی رِضْوانِ اللّهِ ما دامَ علی المَکْسُوِّ مِنهُ سِلْکٌ . (2)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن کسا مؤمنا ثَوْبا مِن عُرْیٍ کَساهُ اللّهُ مِن إسْتَبْرَقِ الجَنّةِ . و مَن کسا مؤمنا ثَوْبا مِن غِنیً لَم یَزَلْ فی سِترٍ مِن اللّهِ ما بَقِیَ مِن الثَّوبِ خِرْقَةٌ . (3)
عنه علیه السلام :مَن کسا أخاهُ کِسْوَةَ شِتاءٍ أو صَیْفٍ کانَ حَقّا علی اللّهِ أنْ یَکْسُوَهُ مِن ثِیابِ الجَنّةِ ، و أنْ یُهَوِّنَ علَیهِ سَکَراتِ المَوتِ ، و أنْ یُوسِّعَ علَیهِ فی قَبرِهِ ، و أنْ یَلقی المَلائکَةَ إذا خَرجَ مِن قَبرِهِ بالبُشْری . (4)
969
کسی که برادر مؤمن خود را بپوشاند
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که برادر مؤمن برهنه خود را بپوشاند خداوند از دیبای نازک و دیبای ستبر و حریر بهشت بر تن او کند، و تا زمانی که نخی از آن جامه باقی است ، پیوسته او در رضوان الهی غوطه ور باشد .
امام صادق علیه السلام :هرکه مؤمن برهنه ای را بپوشاند، خداوند دیبای ستبر بهشتی بر تن او کند و هر که جامه ای بر تن مؤمنی کند، تا تکّه ای از آن جامه باقی است، پیوسته او در پوشش و ستر الهی باشد .
امام صادق علیه السلام :هر که لباسی زمستانی یا تابستانی به برادر خود بپوشاند، بر خداست که از جامه های بهشت بر تن او کند و سختیهای مردن را بر وی آسان گرداند و در قبرش بر او گشایش دهد و آن گاه که سر از گور بردارد، فرشتگان با بشارت به استقبالش روند .
ص :254
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنَّ الرّجُلَ لَیَسْألُنی الحاجَةَ فاُبادِرُ بقَضائها ؛ مَخافَةَ أنْ یَسْتَغْنیَ عنها ، فلا یَجِدَ لَها مَوقِعا إذا جاءَتْهُ . (1)
عنه علیه السلام :إنّی لاُسارِعُ إلی حاجَةِ عَدُوّی خَوفا أنْ أرُدَّهُ فیَسْتَغْنیَ عنّی . (2)
970
شتاب در برآوردن نیازها
امام صادق علیه السلام :هرگاه مردی دست نیاز به سوی من دراز کند ، در رفع نیاز و مشکل او شتاب می ورزم ؛ زیرا بیم آن می رود که کار از کار بگذرد و اقدام من در کمک به او، دیگر به کارش نیاید .
امام صادق علیه السلام :من در برآوردن حاجت دشمن خود شتاب می کنم ؛ زیرا می ترسم دست ردّ به سینه او زنم و او از من بی نیاز شود .
الإمامُ الحسینُ علیه السلام :لا تَرْفَعْ حاجَتَکَ إلاّ إلی أحدِ ثَلاثةٍ : إلی ذِی دِینٍ ، أو مُروّةٍ ، أو حَسَبٍ ؛ فأمّا ذو الدِّینِ فیَصُونُ دِینَهُ ، و أمّا ذو المُروّةِ فإنّهُ یَسْتَحیی لِمُرُوَّتهِ ، و أمّا ذو الحَسَبِ فیَعْلَمُ أنّکَ لَم تُکْرِمْ وَجهَکَ أنْ تَبْذِلَهُ لَهُ فی حاجَتِکَ ، فهُو یَصونُ وَجهَکَ أنْ یَرُدَّکَ بغَیرِ قَضاءِ حاجَتِکَ . (3)
971
آداب حاجت خواهی
امام حسین علیه السلام :حاجت خود را جز نزد سه کس مَبَر : نزد دیندار ، یا جوانمرد ، یا بزرگ زاده ؛ زیرا دیندار، برای حفظ دین خود نیازت را برآوَرَد و جوانمرد، از مردانگی خود شرم می کند و بزرگ زاده، می داند که تو با رو انداختن به او آبرویت را فروختی و او با برآوردن نیازت، آبروی تو را حفظ می کند .
ص :255
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :تُدخِلُ یَدَکَ فی فَمِ التِّنِّینِ إلی المِرْفَقِ خَیرٌ لکَ مِن طَلَبِ الحَوائجِ إلی مَن لَم یَکُنْ لَهُ و کانَ . (1)
الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إنّما مَثَلُ الحاجَةِ إلی مَن أصابَ مالَهُ حَدیثا کمَثَلِ الدِّرْهَمِ فی فَمِ الأفْعی : أنتَ إلَیهِ مُحْوِجٌ و أنتَ مِنها علی خَطرٍ . (2)
972
حاجت خواهی از نو کیسه
امام صادق علیه السلام :اگر دست خود را تا آرنج در دهان اژدها کنی بهتر است تا این که دست نیاز به سوی تازه به دوران رسیده دراز کنی .
امام باقر علیه السلام :حکایت کسی که نیازمند نو کیسه باشد، حکایت درهمی است که در دهان افعی است، که هم به آن نیاز داری و هم از افعی در خطری .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اللّهُمَّ لا تَجعَلْ بی حاجَةً إلی أحدٍ مِن شِرارِ خَلْقِکَ ، و ما جَعَلْتَ بی من حاجَةٍ فاجْعَلْها إلی أحْسَنِهِم وَجْها ، و أسْخاهُم بها نَفْسا ، و أطْلَقِهِم بها لِسانا ، و أقلِّهِم علَیَّ بها مَنّا . (4)
عنه علیه السلام :قلتُ : اللّهُمَّ لا تُحْوِجْنی إلی أحَدٍ مِن خَلقِکَ ، فقالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : یا علیُّ ، لا تَقُولَنَّ هکذا ، فلَیس مِن أحَدٍ إلاّ و هُو مُحتاجٌ إلی النّاسِ . قالَ : فقلتُ : یا رسولَ اللّهِ، فما أقولُ ؟ قالَ : قُل : اللّهُمَّ لا تُحْوِجْنی [إلی ]شِرارِ خَلْقِکَ . قلتُ : یا رسولَ اللّهِ ، مَن شِرارُ خلقِهِ ؟ قالَ : الّذینَ إذا أعْطَوا مَنُّوا و إذا مَنَعوا عابُوا . (5)
973
نیازمند شدن به بدان
امام علی علیه السلام :خدایا ! مرا به هیچ یک از بدان خلقت نیازمند مگردان ، اگر مرا محتاج کسی کردی به خوش روترین و بخشنده ترین کس و آن که نیازم را با زبان خوش برآورد و کمتر بر من منت نهد ، محتاج گردان .
امام علی علیه السلام :من گفتم : بار خدایا! مرا محتاج هیچ یک از آفریدگانت مکن . پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : ای علی ! هیچ گاه چنین مگو ؛ زیرا هیچ کس نیست که به مردم نیاز نداشته باشد . عرض کردم : ای رسول خدا! پس چه بگویم ؟ فرمود : بگو : خدایا! مرا به آفریدگان بَدَت محتاج مکن . عرض کردم : ای پیامبر خدا ! آفریدگان بد او کیستند؟ فرمود : کسانی که اگر چیزی بدهند، منّت گذارند و اگر ندهند، سرزنش و نکوهش کنند .
ص :256
الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام_ لِمَن قالَ بحَضْرَتِهِ: اللّهُمَّ أغْنِنی عَن خَلْقِکَ _: لَیس هکذا ، إنّما النّاسُ بالنّاسِ، و لکِنْ قُل : اللّهُمَّ أغْنِنی عن شِرارِ خَلْقِکَ . (1)
امام زین العابدین علیه السلام_ به کسی که در حضور آن حضرت عرض کرد: خدایا! مرا از بندگانت بی نیاز گردان _فرمود : این طور نگو؛ زیرا مردم به هم نیازمندند؛ بلکه بگو : خدایا! مرا از بدان خلقت بی نیاز گردان .
ص :257
ص :258
الکتاب :
«یا أیَّها الّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ حَقَّ تُقاتِه و لا تَمُوتُنَّ إلاّ و أنتُم مُسلِمُون». (1)
«فَاتّقُوا اللّهَ ما استَطَعْتُم و اسْمَعُوا و أَطِیعُوا و أَنفِقُوا خَیراً لِأَنفُسِکُم وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفسِهِ فَأُولئِکَ هُمُ المُفلِحُونَ». (2)
الحدیث :
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اِتَّقُوا اللّهَ حَقَّ تُقاتِه ، و اسْعَوا فی مَرْضاتِه ، و احْذَرُوا ما حذَّرَکُم مِن ألیمِ عَذابِه . (3)
عنه علیه السلام :فَاتَّقُوا اللّهَ عِبادَ اللّهِ جِهَةَ ما خَلَقَکُم لَهُ . و احْذَرُوا مِنهُ کُنْهَ ما حَذَّرَکُم مِن نَفْسِه . (4)
عنه علیه السلام :أخوکَ دِینُکَ، فاحْتَطْ لدِینِکَ بم شِئتَ . (5)
974
برای دین خود احتیاط کن
قرآن :
«ای مؤمنان! از خداوند چنانکه سزاوار پروای اوست پروا کنید و جز در مسلمانی نمیرید».
«تا آنجا که می توانید از خداوند پروا کنید و گوش دهید و اطاعت کنید و به انفاق بپردازید که به خیر خودتان است ، و کسانی که از آزمندی نفس خویش در امان بمانند رستگارند».
حدیث :
امام علی علیه السلام :از خدا پروا کنید آن گونه که سزاوار اوست و برای خشنودی او بکوشید و از آنچه شما را از عذاب دردناک حذر نمود حذر نمایید .
امام علی علیه السلام :ای بندگان خدا! از خدا پروا کنید ، که برای این آفریده شده اید و از اساس آنچه شما را از آن ترسانیده اند برحذر باشید.
امام علی علیه السلام :برادر تو دین توست ؛ پس تا می توانی مواظب دین خود باش .
ص :260
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لَکَ أنْ تَنْظُرَ الحَزْمَ و تأخُذَ الحائطَةَ لدِینِکَ . (1)
عنه علیه السلام :خُذْ بالاحْتیاطِ فی جَمیعِ ما تَجِدُ إلَیهِ سبیلاً. (2)
امام صادق علیه السلام :در دین خود دوراندیش و محتاط باش .
امام صادق علیه السلام :در همه کارهایی که برایت پیش می آید، محتاط باش .
ص :261
ص :262
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لِکُلِّ شَیءٍ حِیلَةٌ . (1)
عنه علیه السلام :الحِیلَةُ فائدَةُ الفِکْرِ . (2)
عنه علیه السلام :مَن قَعدَ عَن حِیلَتِهِ أقامَتْهُ الشّدائدُ . (3)
عنه علیه السلام :أماراتُ الدُّولِ إنْشاءُ الحِیَلِ . (4)
عنه علیه السلام :التَّلطُّفُ فی الحِیلَةِ أجْدی مِن الوَسیلَةِ . (5)
عنه علیه السلام :مَن جَهِلَ وُجُوهَ الآراءِ أعْیَتْهُ الحِیَلُ . (6)
عنه علیه السلام :رُبَّ مُحْتالٍ صَرَعَتْهُ حِیلَتُهُ . (7)
الإمامُ الرِّضا علیه السلام :مَن طَلَبَ الأمرَ مِن وَجْهِهِ لَم یَزِلَّ ، فإنْ زَلَّ لَم تَخْذُلْهُ الحِیلَةُ . (8)
975
چاره
امام علی علیه السلام :هر چیزی، چاره ای دارد.
امام علی علیه السلام :چاره، حاصل اندیشیدن است .
امام علی علیه السلام :هرکه از چاره اندیشی باز نشیند، سختیها او را بر پای دارند .
امام علی علیه السلام :چاره جویی، از نشانه های دولتمندی است.
امام علی علیه السلام :دقّت و ظرافت چاره جویی، سودمندتر از وسیله و دستاویز است .
امام علی علیه السلام :کسی که از نظرات گوناگون و خوب آگاه نباشد، حیله ها او را از پای درآورند .
امام علی علیه السلام :بسا چاره اندیشی که چاره اش او را به خاک در افکند.
امام رضا علیه السلام :هر کس کاری را از راهش بجوید نلغزد و اگر هم لغزید در چاره کردنش در نمی ماند.
ص :264
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :اعلَموا أنّهُ لَیس مِن شیءٍ إلاّ و یَکادُ صاحِبُهُ یَشبَعُ مِنهُ و یَمَلُّه إلاّ الحیاةَ ؛ فإنّهُ لا یَجِدُ فی المَوتِ راحةً ، و إنّما ذلکَ بمَنزِلَةِ الحِکمَةِ الّتی هِی حیاةٌ للقَلبِ المَیّتِ ، و بَصَرٌ للعَینِ العَمْیاءِ ، و سَمْعٌ للاُذُنِ الصَّمّاءِ ، و رِیٌّ للظّمآنِ ، و فیها الغِنی کلُّهُ و السّلامَةُ . (1)
الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إنّ اللّهَ عزّ و جلّ ......... خَلَقَ الحیاةَ قَبلَ المَوتِ . (2)
976
زندگی
امام علی علیه السلام :بدانید که هیچ چیزی نیست جز این که دارنده اش از آن سیر و خسته می شود، مگر زندگی ؛ زیرا در مرگ آسودگی نمی بیند . و آن [ چیزی] که سیری نیاورد به منزله حکمت است که مایه حیات دلِ مرده و بینایی چشم نابینا و شنوایی گوش ناشنوا و سیرابی تشنه کام است و در آن بی نیازی کامل [از دنیا ]و سلامت [از عذاب آخرت ]است .
امام باقر علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ ......... زندگی را پیش از مرگ آفرید .
الکتاب :
«أَ وَ لَمْ یَرَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّ السَّماوَاتِ وَ الْأَرْضَ کانَتا رَتْقا فَفَتَقْنَاهُمَا وَ جَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ کُلَّ شَیْءٍ حَیٍّ أَ فَلاَ یُؤْمِنُونَ» . (3)
977
آب و زندگی
قرآن :
«آیا کافران نمی دانند که آسمانها و زمین بسته بودند و ما آنها را گشودیم و هر چیز زنده ای را از آب پدید آوردیم؟ چرا ایمان نمی آورند؟» .
ص :266
الحدیث:
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :طَعْمُ الماءِ الحیاةُ . (1)
حدیث :
امام صادق علیه السلام :مزه آب ، زندگی است .
الإمامُ العسکریُّ علیه السلام :خَیرٌ مِن الحیاةِ ما إذا فَقَدْتَهُ أبْغَضْتَ الحیاةَ ، و شَرٌّ مِن المَوتِ ما إذا نَزَلَ بِکَ أحْبَبتَ المَوتَ . (3)
978
بهتر از زندگی
امام عسکری علیه السلام :بهتر از زندگی آن است که هرگاه آن را از دست دهی از زندگی بیزار شوی، و از مرگ بدتر آن چیزی است که هرگاه بدان گرفتار آیی، آرزوی مرگ کنی .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لا حیاةَ إلاّ بالدِّینِ ، و لا مَوتَ إلاّ بجُحودِ الیَقینِ ، فاشْرَبوا العَذْبَ الفُراتَ یُنَبِّهْکُم مِن نَوْمَةِ السُّباتِ ، و إیّاکُم و السَّمائم المُهْلِکاتِ . (4)
عنه علیه السلام :التّوحیدُ حیاةُ النّفْسِ . (5)
979
زندگی حقیقی
امام علی علیه السلام :زندگی، جز به دینداری نیست و مرگ، جز با از دست دادن یقین نیست . پس از آب شیرین و گوارا (اسلام ناب) بنوشید، تا شما را از خواب غفلت بیدار کند و از سموم کشنده (دین های ساختگی) بپرهیزید .
امام علی علیه السلام :توحید، حیات جان است .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الذِّکْرُ الجَمیلُ أحَدُ الحَیاتَینِ . (6)
980
انواع زندگی
امام علی علیه السلام :نام نیک، یکی از دو زندگی است .
ص :267
عنه علیه السلام :الذِّکْرُ الجَمیلُ أحَدُ العُمْرَینِ . (1)
عنه علیه السلام :العِلْمُ إحْدی (أحَدُ) الحیاتَینِ . (2)
عنه علیه السلام :السّهَرُ أحَدُ الحیاتَینِ . (3)
عنه علیه السلام :اکْتَسِبوا العِلْمَ یُکْسِبْکُمُ الحیاةَ . (4)
عنه علیه السلام :بالعِلْمِ تَکونُ الحیاةُ . (5)
امام علی علیه السلام :نام نیک، یکی از دو عمْر است . (7)
امام علی علیه السلام :دانش، یکی از دو زندگی است .
امام علی علیه السلام :شب زنده داری، یکی از دو زندگی است .
امام علی علیه السلام :دانش فراگیرید، تا برای شما زندگی به ارمغان آورد .
امام علی علیه السلام :زندگی، به دانایی است .
ص :268
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ لَمّا أبْصَرَ ناقَةً مَعْقولَةً و علَیها جِهازُها _: أینَ صاحِبُها ؟ مُروهُ فلْیَسْتعِدَّ غَدا للخُصومَةِ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :إنّ اللّهَ یُحِبُّ الرِّفْقَ و یُعینُ علَیهِ ، فإذا رَکِبْتُمُ الدَّوابَّ العُجْفَ فأنْزِلوها مَنازِلَها ، فإنْ کانتِ الأرضُ مُجْدِبَةً فانْجوا عَنها ، و إنْ کانتْ مُخْصِبةً فأنْزِلُوها مَنازِلَها . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :ارْکَبوا هذهِ الدَّوابَّ سالِمَةً و اتَّدِعُوها سالِمَةً ، و لا تَتَّخِذوها کَراسِیَّ لأحادیثِکُم فی الطُّرُقِ و الأسْواقِ ، فَرُبَّ مَرْکوبَةٍ خَیرٌ مِن راکِبِها و أکْثَرُ ذِکْرا للّهِ تبارکَ و تعالی مِنهُ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :لَو غُفِرَ لَکُم ما تَأتونَ إلی البَهائِم لَغُفِرَ لَکُم کَثیرا . (4)
عنه صلی الله علیه و آله :أ لاَ تَتَّقی اللّهَ فی هذهِ البَهیمَةِ الّتی مَلّکَکَ اللّهُ تعالی إیّاها ؟! فإنّهُ شَکا إلَیّ أنّکَ تُجیعُهُ و تُدْئبُهُ . (5)
981
حقوق حیوانات
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ وقتی ماده شتری را دید که زانویش بسته شده و بارش همچنان بر پشت اوست _فرمود : صاحب او کجاست ؟ به او بگویید خودش را برای شکایت [این شتر در قیامت] آماده کند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند ملایمت و مدارا کردن را دوست دارد و بر انجام آن کمک می کند . پس ، هرگاه چارپایان لاغر را سوار شدید ، آنها را در منزلهایشان فرود آورید . اگر زمین خشک و بی گیاه بود با شتاب از آن بگذرید و اگر سرسبز و پر علف بود، آنها را در آن جا استراحت دهید .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :چارپایان سالم را سوار شوید و آنها را سالم نگه دارید و آنها را کرسی خطابه و صحبتهای خود در کوچه ها و بازارها نکنید؛ زیرا بسا مرکوبی که از سوارش بهتر و بیشتر از او به یاد خداوند تبارک و تعالی باشد.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اگر ستمی که به حیوانات می کنید بر شما بخشیده شود، بسیاری از گناهان شما بخشوده شده است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آیا درباره این بی زبانی که خداوند در اختیار تو گذاشته است، از خدا نمی ترسی؟! او از درد و رنجی که به وی می رسانی نزد من شکایت کرد .
ص :270
عنه صلی الله علیه و آله :لَعنَ اللّهُ مَن مَثَّلَ بالحَیوانِ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :الثّالثُ مَلْعونٌ _ یَعنی علی الدّابّةِ _ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :للدّابّةِ علی صاحِبِها سِتُّ خِصالٍ : یَعْلِفُها إذا نَزلَ ، و یَعْرِضُ علَیها الماءَ إذا مَرَّ بهِ ، و لا یَضْرِبُها إلاّ علی حقٍّ ، و لا یُحَمّلُها ما لا تُطیقُ (3) ، و لا یُکلّفُها مِن السَّیرِ إلاّ طاقَتَها ، و لا یَقِفُ علَیها فُواقا . (4)
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ الدَّابّةَ تقولُ : اللّهُمَّ ارْزُقنی مَلِیکَ صِدْقٍ ؛ یُشْبِعُنی ، و یَسْقِینی ، و لا یُحَمِّلُنی ما لا اُطیقُ . (5)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام عن رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله أنّه سَمِعَ رجُلاً یَلعَنُ بَعیره ، فقالَ [ صلی الله علیه و آله ] :ارجِعْ ، و لا تَصْحَبْنا علی بَعیرٍ مَلْعونٍ ! (6)
بحار الأنوار :عن اُمِّ کُلثوم _ فی حدیثِ وَفاةِ أبیها أمیرِ المؤمنینَ علیه السلام _ : ......... ثُمّ نَزلَ إلی الدّارِ ، و کانَ فی الدّارِ إوَزٌّ قد اُهدِیَ إلی أخی الحسینِ علیه السلام ، فلَمّا نَزَلَ خَرَجْنَ وَراءَهُ و رَفْرَفْنَ وَصِحْنَ فی وَجْهِهِ ، و کانَ قَبلَ تلکَ اللّیلَةِ لَم یَصِحْنَ ......... ثُمّ قالَ : یا بُنَیّةُ ، بحَقّی علَیکِ إلاّ ما أطْلَقْتِیهِ ؛ فقد حَبسْتِ ما لَیس لَهُ لسانٌ و لا یَقْدِرُ علی الکلامِ إذا جاعَ أو عَطِشَ ، فأطْعِمیهِ و اسْقِیهِ و إلاّ خَلِّی سبیلَهُ یأکُل مِن حَشائشِ الأرضِ . (7) (8)
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :لعنت خدا بر کسی که حیوانی را مُثْله کند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سومین نفر ملعون است. _ و مراد حضرت راکب سوم بر پشت حیوان است _ .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حیوان شش حقّ به گردن صاحب خود دارد : هر گاه از آن پیاده شد علفش دهد ، هرگاه از آبی گذشت آبش دهد ، به ناحقّ آن را نزند ، بیشتر از قدرتش آن را بار نکند ، بیشتر از توانش آن را راه نبرد و مدت زیادی روی آن درنگ نکند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حیوانات می گویند : خدایا! صاحب خوبی نصیب من کن ؛ کسی که مرا از آب و غذا سیر کند و بیش از توانم بر من بار ننهد .
امام صادق علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله شنید که مردی شتر خود را لعنت می کند ، فرمود : برگرد ، با شتر لعنت شده همراه ما نیا .
بحار الأنوار :_ در حدیث رحلت امیر المؤمنین علیه السلام آمده است _: ام کلثوم گفت: ......... آن گاه امام علیه السلام به حیاط خانه رفت . در [حیاط ]خانه چند غاز بود که به برادرم حسین علیه السلام هدیه شده بود ، غازها دنبال امام علیه السلام به راه افتادند و پَر و بال می زدند و رو به روی ایشان فریاد می کردند. تا آن شب چنین سر و صدایی راه نینداخته بودند ......... سپس امام فرمود : دخترم ! به حقّی که مرا بر توست سوگند، این حیوانات را آزاد کن . تو چیزی را نگه داشته ای که زبان ندارد و نمی تواند بگوید گرسنه است یا تشنه . یا آنها را آب و غذا بده، یا آزادشان کن که از علفهای زمین بچرند .
ص :271
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لا تَضْرِبوا الدَّوابَّ علی وُجوهِها ؛ فإنَّها تُسَبِّحُ بحَمْدِ اللّهِ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :اضْرِبوها علی النِّفارِ ، و لا تَضْربوها علی العِثارِ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله_ و قد مَرَّ صلی الله علیه و آله بحِمارٍ قد وُسِمَ فی وَجهِهِ _: أ مَا بَلَغَکُم أنّی لَعَنْتُ مَن وَسَمَ البَهیمَةَ فی وَجْهِها أو ضَرَبَها فی وَجْهِها ؟! (3)
کتاب من لا یحضره الفقیه :حَجَّ علیُّ بنُ الحسینِ علیهما السلام علی ناقَةٍ لَهُ أربَعینَ حِجّةً ؛ فما قَرَعَها بسَوْطٍ . (4) (5)
982
زدن حیوانات
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :به صورت حیوانات نزنید؛ زیرا آنها حمد و تسبیح خدا می گویند.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حیوان را برای چموشی و سرکشی کردن بزنید، اما به خاطر لغزیدن نزنید .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ وقتی الاغی را دید که صورتش را داغ نهاده اند _فرمود : مگر نشنیده اید که من لعنت کرده ام آن کسی را که صورت حیوان را داغ بنهد، یا بر صورت آن تازیانه زند؟
کتاب من لا یحضره الفقیه :علی بن حسین علیهما السلام، چهل بار با شترِ خود به حجّ رفت ولی یک تازیانه بر آن نزد.
ص :272
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :غُفِرَ لامْرأةٍ مُومِسَةٍ مرَّتْ بکلبٍ علی رأسِ رَکِیٍّ یَلْهَثُ کادَ یَقْتُلُهُ العَطَشُ ، فنَزَعَتْ خُفَّها فأوْثَقَتْهُ بخِمارِها فنَزَعَتْ لَهُ مِن الماءِ ، فغُفِرَ لَها بذلکَ . (1)
983
ثواب مهربانی با حیوانات
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :زنی بد کاره سگی را دید که بر سر چاهی له له می زند و کم مانده است از تشنگی بمیرد . او کفش خود را در آورد و آن را به روسری خود بست و به وسیله آن از چاه آب کشید [و به آن حیوان داد] ؛ و به سبب این کار آمرزیده شد.
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :عُذِّبَتِ امْرأةٌ فی هِرٍّ رَبَطتْهُ حتّی ماتَ ، و لم تُرْسِلْهُ فیأکُلَ مِن خِشاشِ الأرضِ ، فوجَبَتْ لَها النّارُ بذلکَ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :رأیتُ فی النّارِ صاحِبةَ الهِرّةِ تَنْهَشُها مُقْبِلَةً و مُدْبِرَةً ، کانتْ أوثَقَتْها فلَم تکُنْ تُطعِمُها و لَم تُرْسِلْها تأکُلُ مِن خِشاشِ الأرضِ . (3)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ امرأة عُذِّبَتْ فی هِرّةٍ رَبَطتْها حتّی ماتَتْ عَطَشا . (4)
984
کیفر آزار دادن حیوانات
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :زنی به سبب آن که گربه ای را بسته بود و اجازه نمی داد برای غذای خود شکار کند و بدین سبب مُرد ، مستوجب آتش دوزخ گشت .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در دوزخ زنی را دیدم که گربه اش از هر طرف او را گاز می گرفت ؛ علّتش این بود که [در دنیا ]آن حیوان را بسته بود و نه غذایش می داد و نه آزادش می کرد که خودش حیوانی را شکار کند .
امام صادق علیه السلام :زنی به سبب آن که گربه ای را بسته بود تا از تشنگی مرد ، به عذاب گرفتار آمد .
ص :273
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ مُحسِنٌ یُحِبُّ الإحسانَ ، فإذا قَتَلتُم فَأحسِنوا القِتلَةَ ، و إذا ذَبَحتُم فَأحسِنُوا الذِّبحَةَ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :إذا حَکَمتُم فَاعدِلُوا ، و إذا قَتَلتُم فَأحسِنوا ، فإنّ اللّهَ مُحسِنٌ یُحِبُّ المُحسِنینَ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ کَتَبَ الإحسانَ علی کُلِّ شیءٍ ، فإذا قَتَلتُم فَأحسِنوا القِتلَةَ ، و إذا ذَبَحتُم فَأحسِنوا الذِّبحَةَ ، و لْیُحِدَّ أحَدُکُم شَفرَتَهُ و لْیُرِحْ ذَبیحَتَهُ . (3)
الترغیب و الترهیب عن ابن عبّاس :مَرَّ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله علی رَجُلٍ واضِعٍ رِجلَهُ علی صَفحَةِ شاةٍ و هُو یُحِدُّ شَفرَتَهُ ، و هی تَلحَظُ إلَیهِ بِبَصَرِها ، قالَ : أ فلا قَبلَ هذا ؟ أ وَ تُریدُ أن تُمیتَها مَوتَتَینِ ؟ ! (4)
985
آنچه به هنگام ذبح[ حیوانات] شایسته است
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند نیکو کار است و نیکوکاری را دوست دارد. پس هر گاه [حیوانی را برای خوردن ]می کشید، خوب بکشید و هرگاه ذبح می کنید، خوب ذبح کنید.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :چون حکم (داوری) کردید، عادلانه حکم کنید و چون [حیوانی را برای خوردن ]کشتید، نیکو بکشید؛ زیرا که خداوند نیکو کار است و نیکوکاران را دوست دارد.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند، در هر موردی به نیک عمل کردن فرمان داده است. پس، هرگاه می کشید، نیکو بکشید و هرگاه ذبح می کنید، نیکو ذبح کنید و هر کس، باید کارد خود را خوب تیز کند و ذبیحه خود را راحت کند.
الترغیب و الترهیب_ به نقل از ابن عبّاس: رسول خدا صلی الله علیه و آله مردی را دید که پایش را روی سینه گوسفندی گذاشته و مشغول تیز کردن کارد خود است و گوسفند به او خیره شده است. فرمود: نمی توانستی قبلاً کاردت را تیز کنی؟ نکند می خواهی جان این حیوان را دوبار بستانی؟!
ص :274
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :ما مِن دابَّةٍ _ طائرٍ و لا غَیرِهِ _ یُقتَلُ بغَیرِ الحقِّ إلاّ ستُخاصِمُهُ یَومَ القِیامَةِ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن قَتلَ عُصْفورا عَبَثا عَجَّ إلی اللّهِ یَومَ القِیامَةِ مِنهُ ، یقولُ : یا رَبِّ ، إنّ فُلانا قَتلَنی عَبَثا و لَم یَقتُلْنی لِمَنفَعَةٍ . (2)
مسند ابن حنبل عن عبد اللّه بن عمرو بن العاص :إنّ رسول اللّه صلی الله علیه و آله قال : مَن قَتلَ عُصْفورا بغَیرِ حقِّهِ سألَهُ اللّهُ تعالی عنهُ یَومَ القِیامَةِ. قِیلَ: یا رسولَ اللّه و ما حقُّهُ ؟ قالَ : یَذبَحُهُ ذَبْحا و لا یَأخُذُ بعُنُقِهِ فیَقْطَعُهُ . (3)
کنز العمّال :نَهی [رسول اللّه صلی الله علیه و آله ] عن قَتلِ کُلِّ ذی رُوحٍ إلاّ أنْ یُؤذی . (4)
986
به ناحقّ کشتن حیوانات
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر حیوانی _ پرنده یا جز آن _ که به ناحقّ کشته شود در روز قیامت از قاتل خود شکایت خواهد کرد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس گنجشکی را بی سبب بکُشد، آن گنجشک در روز قیامت از او به درگاه خدا بنالد و بگوید : پروردگار من ! فلانی مرا نه برای استفاده که بی سبب کشت .
مسند ابن حنبل_ به نقل از عبد اللّه بن عمرو بن العاص _: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : هر کس گنجشکی را ، بدون رعایت حقّ آن ، بکُشد خداوند متعال در روز قیامت از او بازخواست کند . عرض شد : حقّ گنجشک چیست ؟ فرمود : این که او را ذبح کند، نه این که گردنش را بکَنَد .
کنز العمال :[رسول اللّه صلی الله علیه و آله ] از کشتن هر جانداری نهی فرمود، مگر آن که آزار و آسیب برساند .
التاج الجامع للأصول عن ابن عباس :نهی النَّبیُّ صلی الله علیه و آله عنِ التَّحْریشِ بَینَ البَهائمِ . (6)
987
نهی از به جان هم انداختن حیوانات
التاج الجامع للأصول_ به نقل از ابن عباس _: پیامبر صلی الله علیه و آله از به جان هم انداختن حیوانات نهی فرمود .
ص :275
ص :276
الکتاب :
«فَجَاءَتْهُ إِحْدَاهُمَا تَمْشِی عَلَی اسْتِحْیَاءٍ قالَتْ إِنَّ أَبِی یَدْعُوکَ لِیَجْزِیَکَ أَجْرَ ما سَقَیْتَ لَنا فَلَمّا جاءَهُ وَ قَصَّ عَلَیْهِ الْقَصَصَ قالَ لا تَخَفْ نَجَوْتَ مِنَ الْقَوْمِ الظّالِمِینَ» . (1)
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :الحیاءُ لا یَأتی إلاّ بخَیرٍ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :الحیاءُ خَیرٌ کُلُّهُ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :إنّ الحیاءَ مِن شرائعِ الإسلامِ . (4)
عنه صلی الله علیه و آله :ما کانَ الفُحْشُ فی شَیءٍ إلاّ شانَهُ ، و لا کانَ الحیاءُ فی شَیءٍ قَطُّ إلاّ زانَهُ . (5)
عنه صلی الله علیه و آله :لو کانَ الحیاءُ رجُلاً لکانَ صالِحا . (6)
عنه صلی الله علیه و آله :إنّ اللّهَ یُحِبُّ الحَیِیَّ المُتَعفِّفَ ، و یُبْغِضُ البَذِیَّ السّائلَ المُلْحِفَ . (7)
988
فضیلت شرم
قرآن :
«یکی از آن دو [دختر شعیب] که به آزرم راه می رفت نزد او (موسی) آمد و گفت: پدرم تو را می خواند تا مزد آب دادنت را بدهد . چون نزد او آمد و سرگذشت خویش بگفت ، گفت : مترس ، که تو از مردم ستمکاره نجات یافته ای» .
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :شرم، جز خوبی به بار نمی آورد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :شرم، سراسر خیر و خوبی است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :شرم، از شرایع اسلام است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بی شرمی با چیزی همراه نشد، مگر این که آن را زشت گردانید. و حیا، با چیزی همراه نگشت، مگر این که آن را آراست .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اگر شرم به صورت مردی مجسّم می شد، هر آینه مردی صالح و نیکوکار بود .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند، با حیایِ پاکدامن را دوست دارد و از گدایِ سمج بی شرم نفرت دارد .
ص :278
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الحیاءُ سَبَبٌ إلی کُلِّ جَمیلٍ. (1)
عنه علیه السلام :أحسَنُ مَلابِسِ الدِّینِ الحیاءُ . (2)
عنه علیه السلام :الحیاءُ تَمامُ الکَرَمِ ، و أحسَنُ الشِّیَ_مِ . (3)
عنه علیه السلام :الحیاءُ مِفْتاحُ کُلِّ الخَیرِ . (4)
عنه علیه السلام :مَن کساهُ الحیاءُ ثَوبَهُ خَفِیَ علی النّاسِ عَیْبُهُ . (5)
عنه علیه السلام :أعقَلُ النّاسِ أحْیاهُم . (6)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام فی رِسالَةٍ کَتَبَها إلی أصحابهِ و أمَرَهم بمُدارَسَتِها و النّظرِ فیها _ :علَیْکُم بالحیاءِ ، و التَّنَزُّهِ عَمّا تَنَزَّهَ عَنهُ الصّالحونَ قَبْلَکُم . (7)
مصباح الشریعة_ فیما نسبه إلی الإمام الصادق علیه السلام _: الحیاءُ نُورٌ جَوهَرُهُ صَدرُ الإیمانِ ، و تَفْسیرُهُ التَّثَبُّتُ عِندَ کُلِّ شَیءٍ یُنْکِرُهُ التَّوحیدُ و المَعرِفَةُ . (8)
امام علی علیه السلام :شرم، وسیله رسیدن به هر زیبایی است.
امام علی علیه السلام :زیباترین جامه دین، شرم است .
امام علی علیه السلام :شرم، کمال بزرگواری و بهترین خوی است.
امام علی علیه السلام :شرم، کلید همه خوبیهاست .
امام علی علیه السلام :هر کس که شرم، جامه خود را بر او بپوشاند، عیبش بر مردم پوشیده مانَد .
امام علی علیه السلام :خردمندترین مردم، با شرم ترین آنهاست .
امام صادق علیه السلام_ در نامه ای به اصحاب خود که به آنان دستور داد پیوسته آن را بخوانند و از نظر بگذرانند _نوشت : بر شما باد شرم و دوری کردن از آنچه مردمان صالح پیش از شما از آنها دوری کردند .
مصباح الشریعة_ در آنچه به امام صادق علیه السلام نسبت داده است _: شرم نوری است که ذات و جوهر آن صدرِ ایمان است ، معنای شرم این است که در برابر هر آنچه با توحید و معرفت ناسازگار است خویشتنداری کنی .
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ خِصالَ المَکارِمِ بَعْضُها مُقیَّدٌ ببَعْضٍ ، یُقَسِّمُها اللّهُ حَیثُ یشاءُ ، تَکونُ فی الرّجُلِ و لا تکونُ فی ابنِهِ، و تکونُ فی العَبدِ و لا تکونُ فی سَیّدِهِ : صِدْقُ الحَدیثِ ، و صِدْقُ النّاسِ ، و إعْطاءُ السّائلِ ، و المُکافَأةُ بالصَّنائعِ ، و أداءُ الأمانَةِ ، و صِلَةُ الرَّحِمِ ، و التّودُّدُ إلی الجارِ و الصّاحبِ ، و قِرَی الضَّیفِ ، و رأسُهنَّ الحیاءُ . (9)
989
شرم سر آمد مکارم اخلاق است
امام صادق علیه السلام :خصلت های نیک، یکی بسته به دیگری است ، خداوند آنها را به هر که خود خواهد می دهد . ممکن است در مرد باشد، ولی در فرزندش نباشد ، در بنده باشد و در خواجه اش نباشد . [این خویها عبارتند از :] راستگویی ، صداقت با مردم ، عطا کردن به درخواست کننده، جبران کردن خوبیها ، امانتداری ، صله رحم ، دوستی و مهربانی با همسایه و یار ، میهمان نوازی و در رأس همه اینها شرم .
ص :279
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أمّا الحیاءُ فیتَشَعَّبُ مِنهُ: اللِّینُ ، و الرّأفَةُ ، و المُراقَبَةُ للّهِ فی السِّرِّ و العَلانِیَةِ ، و السّلامَةُ ، و اجْتِنابُ الشَّرِّ ، و البَشاشَةُ ، و السَّماحَةُ ، و الظَّفَرُ ، و حُسْنُ الثّناءِ علی المَرءِ فی النّاسِ، فهذا ما أصابَ العاقِلُ بالحیاءِ ، فطُوبی لِمَن قَبِلَ نَصیحَةَ اللّهِ و خافَ فَضیحَتَهُ . (1)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الحیاءُ یَصُدُّ عنْ فِعْلِ القَبیحِ . (2)
عنه علیه السلام :سَبَبُ العِفَّةِ الحیاءُ . (3)
990
پیامدهای شرم
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اما آنچه از شرم منشعب می شود: نرمش ، مهربانی ، در نظر داشتن خدا در آشکار و نهان ، سلامت [نفْس]، دوری کردن از بدی ، خوشرویی، گذشت و بخشندگی ، موفّقیت و خوشنامی در میان مردم است . اینها فوایدی است که خردمند از شرم می برد . پس خوشا کسی که نصیحت خدا را بپذیرد و از رسواگری او بترسد .
امام علی علیه السلام :شرم، مانع زشت کاری می شود .
امام علی علیه السلام :علت پاکدامنی، شرم است.
ص :280
عنه علیه السلام :أصْلُ المُروءَةِ الحیاءُ ، و ثَمَرتُها العِفَّةُ . (1)
عنه علیه السلام :علی قَدْرِ الحیاءِ تکونُ العِفَّةُ . (2)
عنه علیه السلام :حَسْبُ المَرءِ ......... مِن حیائهِ أنْ لا یَلْقی أحَدا بما یَکْرَهُ . (3)
عنه علیه السلام :الحیاءُ غَضُّ الطَّرْفِ . (4)
امام علی علیه السلام :ریشه جوانمردی ، شرم است و میوه آن ، پاکدامنی .
امام علی علیه السلام :[اندازه] پاکدامنی به اندازه حیا بستگی دارد .
امام علی علیه السلام : ......... در شرم آدمی همین بس که با کسی آن گونه که او ناخوشایند می دارد رفتار نکند .
امام علی علیه السلام :شرم، فروهشتن چشم است .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّ لِکُلِّ دِینٍ خُلُقا ، و إنّ خُلُقَ الإسلامِ الحیاءُ . (5)
عنه صلی الله علیه و آله :الحیاءُ هُو الدِّینُ کلُّهُ . (6)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :کَثْرَةُ حیاءِ الرّجُلِ دَلیلُ إیمانِهِ . (7)
عنه علیه السلام :لا إیمانَ کالحی_اءِ و السَّخ_اءِ . (8)
الإمامُ الحسنُ علیه السلام :لا حیاءَ لِمنْ لا دِینَ لَهُ . (9)
الإمامُ الباقرُ علیه السلام :الحیاءُ و الإیمانُ مَقْرونانِ فی قَرَنٍ، فإذا ذَهبَ أحَدُهُما تَبِعَهُ صاحِبُهُ . (10)
991
شرم و ایمان
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر دینی را خویی است ، خوی اسلام، شرم است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :شرم، همه دین است .
امام علی علیه السلام :شرمِ زیاد مرد نشانه ایمان اوست .
امام علی علیه السلام :ایمانی چون شرم و بخشندگی نیست .
امام حسن علیه السلام :شرم ندارد کسی که دین ندارد .
امام باقر علیه السلام :شرم و ایمان به هم پیوسته اند ؛ هرگاه یکی از آنها برود، دیگری هم در پی آن روانه شود .
ص :281
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ الحیاءَ و العَفافَ و العِیَّ _ عِیّ اللّسانِ لا عِیّ القلبِ _ مِن الإیمانِ ، و الفُحْشَ و البَذاءَ و السّلاطَةَ مِن النِّفاقِ . (1)
عنه علیه السلام :لا إیمانَ لِمَن لا حیاءَ لَهُ . (2)
الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :الحیاءُ مِن الإیمانِ ، و الإیمانُ فی الجَنّةِ . و البَذاءُ مِن الجَفاءِ ، و الجَفاءُ فی النّارِ . (3)
امام صادق علیه السلام :شرم و پاکدامنی و کُندی _ کندی زبان، نه کندی دل _ از ایمان است، و زشت گویی و بد زبانی و دریدگی از نفاق .
امام صادق علیه السلام :ایمان ندارد کسی که شرم ندارد .
امام کاظم علیه السلام :شرم، از ایمان است و ایمان، در بهشت جای دارد و فحّاشی از بی ادبی است و بی ادبی در دوزخ است.
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :قُرِنَتِ الهَیْبَةُ بالخَیْبَةِ ، و الحیاءُ بالحِرْمانِ . (4)
عنه علیه السلام :قُرِنَ الحیاءُ بالحِرْمانِ . (5)
عنه علیه السلام :الحیاءُ مَحْرَمَةٌ . (6)
عنه علیه السلام :الحیاءُ یَمْنَعُ الرِّزْقَ . (7)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن رَقَّ وَجْهُهُ رَقَّ عِلْمُهُ . (8)
992
شرم نکوهیده
امام علی علیه السلام :ترس، با ناکامی قرین است، و کم رویی با محرومیّت.
امام علی علیه السلام :کم رویی با محرومیّت قرین است .
امام علی علیه السلام :کم رویی، محرومیّت آور است.
امام علی علیه السلام :کم رویی مانع روزی است .
امام صادق علیه السلام :هرکه کم رو باشد، کم دانش شود .
ص :282
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :الحیاءُ حیاءانِ : حیاءُ عَقْلٍ و حیاءُ حُمْقٍ ، فحَیاءُ العَقلِ العِلْمُ ، و حَیاءُ الحُمْقِ الجَهْلُ . (1)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَنِ اسْتَحیی مِن قَولِ الحَقِّ فهُو أحمَقُ . (2)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :الحیاءُ علی وَجْهَینِ ، فمِنهُ ضَعْفٌ و مِن_هُ قُوَّةٌ ، و إسلامٌ و إیمانٌ . (3)
993
حیای خردمندانه و حیای نابخردانه
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حیا دو گونه است : حیای خردمندانه و حیای احمقانه. حیایِ خردمندانه، دانش است، و حیایِ احمقانه، جهل و نادانی .
امام علی علیه السلام :کسی که از گفتن حقّ شرم کند احمق است .
امام صادق علیه السلام :شرم بر دو گونه است ؛ یک شرم ضعف و ناتوانی است و شرمِ دیگر قدرت و اسلام و ایمان .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن لَم یَسْتَحیِ مِن اللّهِ فی العَلانِیَةِ لَم یَسْتَحیِ مِن اللّهِ فی السِّرِّ . (4)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن لَم یَسْتَحیِ مِن النّاسِ لَم یَسْتَحیِ مِن اللّهِ سبحانَهُ . (5)
الإمامُ العسکریُّ علیه السلام :مَن لَم یَتَّقِ وُجوهَ النّاسِ لَم یَتَّقِ اللّهَ . (6)
994
نتیجه بی شرمی
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که در آشکار، از خدا شرم نکند ، در نهان نیز از او شرم نمی کند .
امام علی علیه السلام :کسی که از مردم شرم نکند، از خداوند سبحان نیز شرم نمی کند .
امام عسکری علیه السلام :کسی که از مردم پروا نکند، از خدا نیز پروا ننماید .
ص :283
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لم یَبْقَ مِن أمْثالِ الأنْبیاءِ علیهم السلام إلاّ قَولُ النّاسِ : إذا لَم تَسْتَحیِ فاصْنَعْ ما شِئْتَ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :آخِرُ ما أدْرَکَ النّاسُ مِن کَلامِ النُّبُوّةِ الاُولی : إذا لَم تَسْتَحیِ فاصْنَعْ ما شِئتَ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :إنّ آخِرَ ما یَتعَلّقُ بهِ أهلُ الجاهِلیَّةِ مِن کلامِ النُّبوّةِ : إذا لَم تَسْتَحیِ فاصْنَعْ ما شِئتَ . (3)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن لَم یَسْتَحیِ مِن العَیبِ ، و یَرْعَوِ عندَ الشَّیبِ ، و یَخْشَ اللّهَ بظَهْرِ الغَیبِ ، فلا خَیرَ فیهِ . (4)
الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :ما بَقیَ مِن أمْثالِ الأنْبیاءِ علیهم السلام إلاّ کَلِمَةُ : «إذا لَم تَسْتَحیِ فاعْمَلْ ما شِئتَ» . أمَا إنّها فی بَنی اُمیَّةَ . (5)
995
آدم بی شرم از هیچ کاری ابا ندارد
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از مثل های پیامبران علیهم السلام ، جز این سخنِ مردم بر جای نمانده است : وقتی حیا نداشتی، هر کاری می خواهی بکن .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آخرین سخنی که از پیامبران نخستین به مردم رسیده این است : چون حیا نداشتی، هر کاری خواستی بکن .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آخرین سخنی که مردمان جاهلی از سخن وحی گرفتند این است : اگر حیا نداری هر کار خواستی بکن .
امام صادق علیه السلام :کسی که از عیب و ننگ، حیا نداشته باشد و در پیری دست از خلافکاری نکشد و در نهان از خدا نترسد، خیری در او نیست .
امام کاظم علیه السلام :از مثل های پیامبران علیهم السلام جز این جمله بر جای نمانده است : اگر حیا نداشتی، هر کاری می خواهی بکن. آگاه باشید که این جمله درباره بنی امیّه است .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :اسْتَحْیِ مِن اللّهِ اسْتِحیاءَکَ مِن صالِحی جِیرانِکَ ؛ فإنّ فیها زِیادَةَ الیَقینِ . (6)
996
شرم داشتن از خدا
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از خدا حیا کن همچنان که از همسایگان خوب خود حیا می کنی ؛ زیرا حیا کردن از خدا بر یقین می افزاید .
ص :284
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أفضَلُ الحیاءِ اسْتِحْیاؤکَ مِن اللّهِ . (1)
عنه علیه السلام :الحیاءُ مِن اللّهِ یمَحْو کَثیرا مِن الخَطایا . (2)
الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :خَفِ اللّهَ تعالی لقُدْرَتِهِ علَیکَ ، و اسْتَحْیِ مِنهُ لِقُرْبِهِ مِنکَ . (3)
الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :اسْتَحْیوا مِن اللّهِ فی سَرائرِکُم کما تَسْتَحْیونَ مِن النّاسِ فی عَلانِیَتِکُم . (4)
امام علی علیه السلام :برترین حیا، حیا کردن از خداست .
امام علی علیه السلام :حیا از خدا، بسیاری از گناهان را پاک می کند .
امام زین العابدین علیه السلام :از خدا بترس، چون او بر تو تواناست و از او حیا کن، زیرا که به تو نزدیک است .
امام کاظم علیه السلام :در نهان از خدا حیا کنید همچنان که در آشکار از مردم حیا می کنید .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لِیَسْتَحیِ أحَدُکُم مِن مَلَکَیهِ اللَّذَینِ معَهُ ، کما یَسْتَحْیِی مِن رجُلَینِ صالِحَینِ مِن جِیرانِهِ، و هُما مَعهُ باللّیلِ و النّهارِ . (5)
عنه صلی الله علیه و آله_ مِن وَصایاهُ لأبی ذرٍّ _: یا أبا ذرٍّ ، اسْتَحْیِ مِن اللّهِ ؛ فإنّی و الّذی نَفْسی بِیَدِهِ لَأظَلُّ حِینَ أذْهَبُ إلی الغائطِ مُتَقَنِّعا بِثَوبی أسْتَحیی مِن المَلَکَینِ اللّذَینِ مَعی . (6)
997
حیا کردن از دو فرشته همراه آدمی
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر یک از شما باید از دو فرشته ای که با خود دارد حیا کند ، همچنان که از دو همسایه خوب خود که شب و روز در کنارش هستند حیا می کند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در سفارشهای خویش به ابوذر _فرمود : ای ابوذر ! از خدا شرم داشته باش ؛ به خدا سوگند من هنگامی که برای قضای حاجت می روم، از شرمِ دو فرشته همراهم، چهره خود را با جامه ام می پوشانم .
ص :285
الإمامُ الباقرُ علیه السلام :قالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : اسْتَحْیوا مِن اللّهِ حَقَّ الحیاءِ ، فقیلَ : یا رسولَ اللّهِ ، و مَن یَسْتَحْیی مِن اللّهِ حَقَّ الحیاءِ ؟! فقال : مَنِ اسْتَحْیی مِن اللّهِ حَقَّ الحیاءِ فلْیَکْتُبْ أجَلَهُ بینَ عَیْنَیهِ ، و لْیَزْهَدْ فی الدُّنیا و زِینَتِها ، و یَحْفَظِ الرّأسَ و ما حَوی ، و البَطْنَ و ما وَعی ، و لا یَنْسی المَقابِرَ و البلی . (1)
الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :رحِمَ اللّهُ منِ اسْتَحْیی مِن اللّهِ حَقَّ الحیاءِ ، فَحفِظَ الرّأسَ و ما حَوی ، و البَطْنَ و ما وَعی ، و ذَکَرَ المَوتَ و البِلی ، و عَلِمَ أنّ الجَنّةَ مَحْفوفَةٌ بالمَکارِهِ و النّارَ مَحفوفَةٌ بالشَّهَواتِ . (2)
998
شرم حقیقی
امام باقر علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: از خدا حقیقتا حیا کنید . عرض شد : ای پیامبر خدا! چه کسی از خدا حقیقتا حیا می کند؟ فرمود : کسی که از خدا حقیقتا حیا داشته باشد، باید اجل خود را در برابر دیدگانش قرار دهد ، به دنیا و فریبندگیهای آن پشت کند ، مواظب سر و اندیشه خود و شکم و خوراک خود باشد و گورستان و پوسیده شدن [بدن ها] را از یاد نبرد .
امام کاظم علیه السلام :رحمت خدا بر کسی که از خدا، حقیقتا حیا کند ؛ پس ، سر و اندیشه خود و شکم و خوراک خویش را پاس دارد و مردن و پوسیدن را به یاد داشته باشد و بداند که بهشت درآمیخته با سختیهاست و دوزخ پیچیده در خواهشها و هوسها .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أحسَنُ الحیاءِ اسْتِحْیاؤکَ مِن نَفْسِکَ . (3)
999
اوج حیا
امام علی علیه السلام :زیباترین حیا، حیای تو از خویشتن است .
ص :286
عنه علیه السلام :غایَةُ الحیاءِ أنْ یَسْتَحییَ المَرءُ مِن نَفْسِهِ . (1)
عنه علیه السلام :حیاءُ الرّجُلِ مِن نَفْسِهِ ثَمَرَةُ الإیمانِ . (2)
عنه علیه السلام :مِن تَمامِ المُرُوَّةِ أنْ تَسْتَحییَ مِن نَفْسِکَ . (3)
عنه علیه السلام :مِن أفْضَلِ الوَرَعِ أنْ لا تُبْدیَ فی خَلْوَتِکَ ما تَسْتَحیی مِن إظْهارِهِ فی عَلانِیَتِکَ . (4)
امام علی علیه السلام :اوج حیا این است که آدمی از خودش حیا کند .
امام علی علیه السلام :حیای آدمی از خود، ثمره ایمان است.
امام علی علیه السلام :از کمالات جوانمردی، این است که از خود حیا کنی .
امام علی علیه السلام :از برترین پارسایی[ها] این است که در خلوت کاری نکنی که در آشکار از انجامش حیا می کنی .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن ألْقی جِلْبابَ الحیاءِ لا غِیبَةَ لَهُ . (5)
عنه صلی الله علیه و آله :الحیاءُ عَشْرةُ أجْزاءٍ ، فتِسْعَةٌ فی النِّساءِ و واحِدٌ فی الرِّجالِ . (6)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ثَلاثٌ لا یُسْتَحیی مِنهُنَّ : خِدْمَةُ الرَّجلِ ضَیْفَهُ ، و قِیامُهُ عن مَجْلسِهِ لأبیهِ و مُعلّمِهِ ، و طَلَبُ الحقِّ و إنْ قَلَّ . (7)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :طَلَبُ الحَوائجِ إلی النّاسِ اسْتِلابٌ للعِزّةِ و مَذْهَبةٌ للحیاءِ . (8)
1000
گوناگون
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که تن پوش حیا را دور افکند، غیبت او اشکال ندارد.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حیا ده جزء دارد ؛ نُه جزء آن در زنان است و یک جزء در مردان .
امام علی علیه السلام :از سه کار شرم نباید کرد : خدمت کردن به میهمان ، از جا بر خاستن در برابر پدر و آموزگار خویش، و مطالبه حقّ، گر چه اندک باشد .
امام صادق علیه السلام :دست نیاز به سوی مردم دراز کردن، عزّت را سلب می کند و حیا را می برد .
ص :287
ص :288
الخاتمة (فرجام)
المخدّر (موادّ مخدّر)
الخدمة (خدمت کردن)
الخوارج (خوارج)
الخسران (زیان کاری)
الخشوع (فضیلت خشوع)
الخصومة (مشاجره)
الخطبة (سخنرانی)
الخطّ (خطّ و خوشنویسی)
الاخلاص (اخلاص)
ص :289
الاختلاف (اختلاف)
الخلافة (جانشینی)
الخلقة (آفرینش)
الخالق (آفریدگار)
الخلق (اخلاق)
الخمر (شراب)
الخمس (خمس)
الخمول (گمنامی)
الخوف (ترس)
الخیانة (خیانت)
الخیر (خوبی)
الاستخارة (طلب خیر از خدا)
الخیاطة (خیّاطی)
ص :290
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لا یَزالُ المؤمنُ خائفا من سُوءِ العاقِبَةِ، لا یَتَیقّنُ الوُصولَ إلی رِضْوانِ اللّهِ حتّی یکونَ وَقتُ نَزْعِ رُوحِهِ و ظُهورِ مَلَکِ المَوتِ لَهُ . (1)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنْ خُتِمَ لکَ بالسَّعادَةِ صِرْتَ إلی الحُبورِ ، و أنتَ مَلِکٌ مُطاعٌ ، و آمِنٌ لا یُراعُ ، یَطوفُ علَیکُم وِلْدانٌ کأنَّهُم الجُمانُ بکَأسٍ مِن مَعینٍ ، بَیْضاءَ لَذّةٍ للشَّارِبینَ . (2)
عنه علیه السلام :کُلُّ مَخْلوقٍ یَجْری إلی ما لا یَدْری . (3)
1001
فرجام
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمن پیوسته از بد فرجامی هراسان است و تا زمان جان کندن و ظاهر شدن ملک الموت بر او یقین ندارد که به رضوان الهی خواهد رسید .
امام علی علیه السلام :اگر فرجامت با نیک بختی قرین شود، به سوی نعمتها خواهی رفت و شهریاری مطاع خواهی شد و در امان و بدور از هراس خواهی بود ، نوجوانانی همچون رشته مروارید با جامهایی از چشمه خوشگوار که سفید است و نوشندگان را لذّت بخشد ، بر گرد شما بچرخند .
امام علی علیه السلام :هر آفریده ای به سوی سرنوشتی که از آن بی خبر است، به پیش می رود .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :خَی_رُ الأُم_ورِ خَیرُه_ا عاقِبَةً . (4)
1002
ملاک کار، فرجام آن است
پی_امب_ر خ_دا صلی الله علیه و آله :بهت_ری_ن ک_ارها، خوش فرجام ترین آنهاست .
ص :292
عنه صلی الله علیه و آله :مِلاکُ العَمَلِ خَواتیمُهُ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :الاُمورُ بتَمامِها ، و الأعْمالُ بخَواتِمِها . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ الرّج_لَ لَیعْمَلُ الزَّمَنَ الطّویلَ بعَمَلِ أهْلِ الجَنّةِ ، ثُمّ یُخْتَمُ لَهُ بعَمَلِ أهْلِ النّارِ . و إنَّ الرّجُلَ لَیَعْمَلُ الزَّمَنَ الطّویلَ بعَمَلِ أهْلِ النّارِ ، ثُمَّ یُخْتَمُ عَمَلُهُ بعَمَلِ أهْلِ الجَنّةِ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :إنّ العَبدَ لَیعْمَلُ عَملَ أهْلِ الجَنّةِ فیما یَری النّاسُ و إنّهُ لَمِنْ أهْلِ النّارِ ، و إنَّهُ لَیعْمَلُ عَمَلَ النّارِ فیما یَری النّاسُ و إنَّهُ لَمِنْ أهْلِ الجَنّةِ ، و إنَّما الأعْمالُ بالخَواتیمِ . (4)
عنه صلی الله علیه و آله :لا علَیکُم أنْ تُعْجَبوا بأحَدٍ حتّی تَنْظُروا بما یُخْتَمُ لَهُ ، فإنَّ العامِلَ یَعْمَلُ زَمانا مِن عُمرِهِ أو بُرْهَةً مِن دَهْرِهِ بعَمَلٍ صالحٍ لو ماتَ علَیهِ دَخَلَ الجَنّةَ، ثُمَّ یَتَحَوّلُ فیَعْمَلُ عَمَلاً سَیّئا . (5)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَکْروهٌ تُحمَدُ عاقِبَتُهُ خَیرٌ مِن مَحبوبٍ تُذَمُّ مَغَبّتُهُ . (6)
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ملاک کار، فرجام آن است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کارها به تمام شدن آنهاست، و اعمال به عاقبت آنها.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :[گاه] آدمی زمانی دراز عمل اهل بهشت را انجام می دهد، اما سرانجامش به عمل اهل دوزخ ختم می شود و [گاه ]انسان روزگاری دراز مرتکب اعمال دوزخیان می شود، اما عاقبتش به عمل بهشتیان می انجامد.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همانا بنده [گاه] عملی می کند که در نظر مردم، کار اهل بهشت است، در حالی که او از دوزخیان است، و [گاه ]کارهایی می کند که در نگاه مردم، کار دوزخیان است، در حالی که او بهشتی است . همانا اعمال به عاقبت آنهاست .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تا فرجام کسی بر شما معلوم نشده از [اعمال خوب] او به شگفت نیایید . چه آن که آدمی [گاه ]زمانی دراز از عمر خود، یا برهه ای از روزگارش را کارهای شایسته می کند که اگر با همان وضع بمیرد به بهشت می رود، اما ناگهان تغییر می کند و کارهای ناشایست انجام می دهد .
امام علی علیه السلام :کار ناخوشایندی که فرجام آن پسندیده باشد، بهتر است از کار خوشایندی که فرجامش نکوهیده باشد .
ص :293
عنه علیه السلام :إنّ حَقیقةَ السّعادَةِ أن یُخْتَمَ للمَرءِ عَمَلُهُ بالسَّعادَةِ ، و إنَّ حَقیقةَ الشَّقاءِ أنْ یُخْتَمَ للمَرْءِ عَمَلُهُ بالشَّقاءِ . (1)
عنه علیه السلام :الدُّنیا کُلُّها جَهْلٌ إلاّ مَواضِعَ العِلْمِ ، و العِلْمُ کُلُّهُ حُجَّةٌ إلاّ ما عُمِلَ بهِ ، و العَمَلُ کُلُّهُ رِیاءٌ إلاّ ما کانَ مُخْلَصا ، و الإخْلاصُ علی خَطَرٍ حتّی یَنْظُرَ العَبدُ بما یُخْتَمُ لَهُ . (2)
کنز العمّال :جاءَ عَمرو بنُ جُرْم_وزٍ إلی علیِّ بنِ أبی طالبٍ بسَیفِ الزُّبیرِ ، فأخَذَهُ علیٌّ فنَظَرَ إلَیهِ ، ثُمَّ قالَ : أمَا و اللّهِ لَرُبَّ کُرْبَةٍ و کَرِیهٍ قَد فَرّجَها صاحِبُ هذا السَّیفِ عَن وَجْهِ رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ! (3)
معانی الأخبار :قالَ عیسی علیه السلام : إنَّ النّاسَ یقولونَ : إنّ البِناءَ بأساسِهِ و أنا لا أقولُ لَکُم کذلکَ . قالوا : فماذا تقولُ یا رُوحَ اللّهِ ؟ قالَ : بحَقٍّ أقولُ لَکُم : إنّ آخِرَ حَجَرٍ یَضَعُهُ العامِلُ هُو الأساسُ . (4)
قال أبو فَرْوَةَ _ و هُو راوی الحدیثِ _ : إنَّما أرادَ خاتِمَةَ الأمْرِ .
امام علی علیه السلام :حقیقت خوشبختی آن است که عمل انسان به خوشبختی ختم شود، و حقیقت بدبختی آن است که عمل انسان با بدبختی به سرانجام رسد.
امام علی علیه السلام :دنیا سراسر نادانی است، مگر آن جا که علم باشد و علم همه اش حجّت [بر ضد عالم ]است، مگر آنچه مورد عمل قرار گیرد و عمل یکسره ریا است، مگر آن چه از روی اخلاص باشد و اخلاص در معرض خطر است، تا بنده بنگرد که عاقبتش چون است .
کنز العمّال :عمرو بن جُرموز شمشیر زبیر را نزد علی بن ابی طالب آورد . حضرت آن را گرفت و بدان نگاهی کرد و فرمود : به خدا قسم چه بسیار رنج و اندوهها که صاحب این شمشیر از چهره پیامبر خدا صلی الله علیه و آله زدود [امّا ......... ].
معانی الأخبار :مسیح علیه السلام فرمود: مردم می گویند : ساختمان به شالوده آن است، اما من به شما چنین نمی گویم . عرض کردند : پس شما چه می گویی، ای روح اللّه ؟ فرمود : حقیقتی را به شما بگویم : آخرین سنگی که کارگر می گذارد، اساس کار است .
ابو فروه ، راوی حدیث ، می گوید : مراد آن حضرت، عاقبت کار است .
ص :294
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :یُسْلَکُ بالسَّعیدِ طَریقَ الأشْقیاءِ حتّی یَقولَ النّاسُ : ما أشْبَهَهُ بِهِم ، بَلْ هُو مِنهُم !ثُمّ یَتَدارَکُهُ السَّعادَةُ . و قَد یُسْلَکُ بالشَّقِیِّ طَریقَ السُّعَداءِ حتّی یَقولَ النّاسُ : ما أشْبَهَهُ بهِم ، بَلْ هُو مِنْهُم ! ثُمّ یَتَدارَکُهُ الشَّقاء . إنّ مَن عَلِمَهُ اللّهُ تعالی سَعیدا و إنْ لَم یَبْقَ مِن الدُّنیا إلاّ فُواقُ ناقَةٍ خَتَمَ لَهُ بالسَّعادَةِ . (1)
امام صادق علیه السلام :گاه انسان خوشبخت، راه شور بختان را می پیماید، چندان که مردم می گویند : چقدر او شبیه نگون بختان است، بلکه یکی از آنان است ؛ اما سرانجام، خوشبختی به سراغش می آید . و گاه انسان بدبخت [در آغاز ،] راه نیکبختان را می پوید، تا آن جا که مردم می گویند : چقدر او شبیه سعادتمندان است، بلکه از خود آنان است، اما سرانجام، بدبختی، او را فرا می گیرد. کسی که علم خدا، بر خوشبختی او تعلّق گرفته است، اگر از عمر دنیا [زمانی] به اندازه فاصله میان دو شیر دوشیدن شتر باقی مانده باشد ، سرانجام خوشبخت می شود .
الکتاب :
«وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاَةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْها لا نَسْأَلُکَ رِزْقا نَحْنُ نَرْزُقُکَ وَ الْعَاقِبَةُ لِلتَّقْوی» . (3)
«تِلْکَ الدَّارُ الاْخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِینَ لا یُریدُونَ عُلُوّا فِی الْأَرْضِ وَ لاَ فَسَادا وَ الْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ» . (4)
الحدیث :
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنْ أرَدْتَ أنْ یُؤْمِنَکَ اللّهُ سُوءَ العاقِبَةِ فاعْلَمْ أنَّ ما تَأْتیهِ مِن خَیرٍ فبفَضْلِ اللّهِ و تَوفیقِهِ ، و ما تَأْتیهِ مِن سُوءٍ فبِإمْهالِ اللّهِ و إنْظارِهِ إیّاکَ و حِلْمِهِ و عَفْوِهِ عَنکَ . (5)
1003
موجبات نیک فرجامی
قرآن :
«کسان خود را به نماز فرمان ده و خود در آن کار پافشاری کن . از تو روزی نمی خواهیم . ما به تو روزی می دهیم . و فرجام از آن پرهیزگاری است».
«این سرای آخرت را از آن کسانی ساخته ایم که در این جهان نه خواهان برتری جویی هستند و نه خواهان فساد ، و فرجام نیک از آن پرهیزگاران است» .
حدیث :
امام علی علیه السلام :اگر می خواهی که خداوند تو را از بد عاقبتی نگه دارد بدان که هر خوبی که به تو می رسد از فضل و توفیق خداست و هر بدی که به تو می رسد خداوند به تو مهلت و فرصت داده است .از بردباری و گذشت او نسبت به خودت بترس .
ص :295
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن کانَ عاقِلاً خُتِمَ لَهُ بالجَنّةِ إنْ شاءَ اللّهُ . (1)
عنه علیه السلام_ لبعضِ النّاسِ _: إنْ أرَدْتَ أنْ یُخْتَمَ بخَیرٍ عَمَلُکُ حتّی تُقْبَضَ و أنتَ فی أفْضَلِ الأعْمالِ فعَظِّمْ للّهِ حَقَّهُ أن تَبْذُلَ نَعْماءَهُ فی مَعاصیهِ ، و أنْ تَغْتَرَّ بحِلْمِهِ عَنکَ ، و أکْرِمْ کُلَّ مَن وَجَدْتَهُ یُذْکَرُ مِنّا أو یَنْتَحِلُ مَوَدّتَنا . (2)
الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :إنّ خَواتِیمَ أعْمالِکُم قَضاءُ حَوائجِ إخْوانِکُم و الإحْسانُ إلَیهِم ما قَدَرْتُم ، و إلاّ لَم یُقْبَلْ مِنکُم عَمَلٌ . حِنُّوا علی إخْوانِکُم ، و ارْحَموهُم تَلْحَقوا بِنا . (3)
امام صادق علیه السلام :آن که خردمند باشد، فرجامش ، به خواست خدا ، بهشت است .
امام صادق علیه السلام_ به یکی از مردم _فرمود : اگر می خواهی که عملت ختم به خیر شود و هنگام مردن با بهترین اعمال بمیری، حقّ خدا را پاس داشته نعمتهایش را در راه معصیت صرف نکن و به سبب بردباریی که نسبت به تو نشان می دهد دچار غرور و غفلت نشو و هر کس را که دیدی از ما به نیکی یاد می کند یا از محبت ما دم می زند گرامی بدار .
امام کاظم علیه السلام :پایان اعمال شما به این است که در حدّ توان خود، نیازهای برادرانتان را بر آورید و به آنان نیکی کنید . در غیر این صورت، اعمال شما پذیرفته نشود . با برادران خود مهربان و دلسوز باشید تا به ما بپیوندید .
الکتاب :
«قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِکُمْ سُنَنٌ فَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کَانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ» . (5)
1004
موجبات بد فرجامی
قرآن :
«پیش از شما سنتهایی بوده است ؛ پس بر روی زمین بگردید و بنگرید که فرجام آنها که پیامبران را به دروغگویی نسبت می دادند چه بوده است».
ص :296
وَ أَمْطَرْنَا عَلَیْهِمْ مَطَرا فَانْظُرْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُجْرِمِینَ» . (1)
وَ لا تَقْعُدُوا بِکُلِّ صِرَاطٍ تُوعِدُونَ وَ تَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ تَبْغُونَهَا عِوَجا وَ اذْکُرُوا إِذْ کُنْتُمْ قَلِیلاً فَکَثَّرَکُمْ وَ انْظُرُوا کَیْفَ کَانَ عاقِبَةُ الْمُفْسِدِینَ» . (2)
بَلْ کَذَّبُوا بِمَا لَمْ یُحِیطُوا بِعِلْمِهِ وَ لَمَّا یَأْتِهِمْ تَأْوِیلُهُ کَذلِکَ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَانْظُرْ کَیْفَ کَانَ عاقِبَةُ الظَّالِمِینَ» . (3)
الحدیث :
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الظُلْمُ وَخِیمُ العَاقِبَةِ . (4)
عنه علیه السلام :طَاعَةُ دَواعِی الشُّرورِ تُفسِدُ عَوَاقِبَ الاُمورِ. (5)
عنه علیه السلام :مَن عَبَدَ الدُّنیا و آثَرَها عَلی الآخِرَةِ استَوُخَمَ العَاقِبةَ . (6)
الکافی :فیما وعَظَ اللّهُ عزّ و جلّ عیسی علیه السلام : یا عِیسی اِعْقَلْ وَ تَفکّرْ و انظُرْ فی نواحِی الأرضِ کَیفَ کَانَ عَاقِبةُ الظّالِمین . (7)
«و [سپس چنان] بارانی [از سنگ] بر آنها بارانیدیم [که آنها را نابود ساخت] پس، بنگر که فرجام مجرمان چگونه بود».
«و بر سر راهها منشینید تا مؤمنان به خدا را بترسانید و از راه خدا روی گردان سازید و به کجروی وا دارید . و به یاد آرید آن گاه که اندک بودید ، خدا بر شمار شما افزود . و بنگرید که فرجام مفسدان چگونه بوده است».
«چیزی را دروغ شمردند که به علم آن احاطه نیافته بودند و هنوز از تأویل آن بی خبر بودند . کسانی که پیش از آنان بودند نیز پیامبران را چنین به دروغ نسبت دادند . پس بنگر که فرجام ستمکاران چگونه بوده است».
حدیث :
امام علی علیه السلام :ستم ، بد فرجام است.
امام علی علیه السلام :پیروی از انگیزه های زشت کاری فرجام کارها را تباه می کند.
امام علی علیه السلام :کسی که برده دنیا شود و آن را بر آخرت مقدّم دارد ، فرجام بدی خواهد داشت.
الکافی_ در آنچه خدای عزّ و جلّ به عیسی علیه السلام پند داد آمده _: ای عیسی! بیندیش و فکر کن و به دقت در اطراف زمین بنگر تا فرجام ستمکاران را ببینی.
ص :297
ص :298
سنن أبی داوود:نَهی رَسولُ اللّهِ علیه السلام عَن کُلِّ مُسکِرٍ و مُفَتِّرٍ . (1)
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :ألا إنَّ کُلَّ مُسکِرٍ حَرامٌ، و کُلَّ مُخَدِّرٍ حَرامٌ، و ما أسکَرَ کثیرهُ حَرامٌ قَلیلُهُ، و ما خَمَّرَ العَقلَ فَهُوَ حَرامٌ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :سَیأتی زَمانٌ علی اُمَّتی یَأکُلونَ شَیئا اسْمُهُ البَنْجُ ، أنا بَریءٌ مِنهُم ، و هُم بَریئونَ مِنّی . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :سَلِّموا علی الیَهودِ و النَّصاری و لا تُسَلِّموا علی آکِلِ البَنْجِ . (4)
عنه صلی الله علیه و آله :مَنِ احْتَقَرَ ذَنْبَ البَنْجِ فَقد کَفَرَ . (5)
1005
مصرف مواد مخدر
سنن أبی داوود :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله از هر مست کننده و سست کننده ای، منع کرد.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بدانید هر مست کننده ای حرام است، هر ماده تخدیرگری حرام است، و آنچه بسیارش مست کند، اندک آن نیز حرام است، و آنچه عقل را زایل می کند، حرام است.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :زمانی فرا رسد که امّت من، چیزی به نام بنگ مصرف می کنند . من از این افراد بیزار و به دورم و آنان از من دورند.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :به یهود و نصاری سلام کنید، اما به مصرف کننده بنگ سلام نکنید.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که گناهِ کشیدن بنگ را ناچیز شمارد، کافر است .
ص :300
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لا یَ_زالُ العَبدُ مِن اللّهِ و هُو مِنهُ ما لَم یُخْدَمْ ، فإذا خُدِمَ وَجَبَ علَیهِ الحِسابُ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :أیُّما مُسلمٍ خَ_دَمَ قَوما مِن المُسلمینَ إلاّ أعْطاهُ اللّهُ مِثْلَ عَدَدِهِم خُدّاما فی الجَنّةِ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :خِدْمَ_ةُ المؤمنِ لأخیهِ المؤمنِ دَرَجةٌ لا یُدْرَکُ فَضْلُها إلاّ بمِثْلِها . (3)
إثبات الوصیّة :رُوِیَ أنّهُ تعالی أوْح_ی إل_ی داوودَ علیه السلام : ما لِی أراکَ مُنْتَبِذا ؟! قالَ : أعْیَتْنی الخَلیقَةُ فِیکَ . قالَ : فماذا تُحبّ ؟ قالَ : مَحَبّتَکَ. قالَ : مِن مَحَبّتی التَّجاوُزُ عن عِبادِی ، فإذا رَأیْتَ لی مُریدا فکُنْ لَهُ خادِما . (4)
الکافی عن جمیل_ قال الإمام الصّادقُ علیه السلام _: المؤمِنونَ خَدَمٌ بَعْضُهُم لبَعْضٍ _ [قالَ جمیلٌ :] قلتُ : و کیفَ یَکونونَ خَدَما بَعْضُهم لبَعْضٍ ؟ قالَ _ : یُفیدُ بَعْضُهُم بَعْضا . (5)
1006
خدمت کردن
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بنده پیوسته از خداست و خدا از او، تا زمانی که به او خدمت نشود . وقتی به او خدمت شد، باید حساب پس دهد.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر مسلمانی که گروهی از مسلمانان را خدمت کند، خداوند به تعداد آنان در بهشت به او خدمتکار دهد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خدمت کردن مؤمن به برادر مؤمنش، مقامی است که فضیلت و ثواب آن جز با همانند آن (خدمت) به دست نیاید .
اثبات الوصیّة :روایت شده است که خداوند متعال به داوود علیه السلام وحی فرمود که : چه شده است که تو را گوشه گیر می بینم ؟! داوود عرض کرد : بندگانت به خاطر تو مرا خسته کرده اند . فرمود: چه می خواهی ؟ عرض کرد : محبّت تو را . فرمود : محبّت من به این است که از بندگانم در گذری و اگر دیدی کسی خواستار من است، او را خدمت کنی .
الکافی_ به نقل از جمیل _: امام صادق علیه السلام فرمود : مؤمنان خدمتکار یکدیگرند. :
عرض کردم : چگونه خدمتکار یکدیگرند؟ فرمود : به حال یکدیگر مفید واقع می شوند.
ص :302
عنه علیه السلام :إخْدِمْ أخاکَ ، فإنِ اسْتَخْدَمَکَ فلا و لا کَرامَةَ . (1)
امام صادق علیه السلام :برادر خود را خدمت کن، اما اگر او از تو خدمت خواست خدمتش نکن و وقعی هم بدو مگذار .
ص :303
ص :304
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :عَهِدَ إلَیّ النَّبیُّ صلی الله علیه و آله أنْ اُقاتِلَ النّاکِثینَ و القاسِطینَ و المارِقینَ . (1)
عنه علیه السلام :اُمِرْتُ بقِتالِ ثَلاثةٍ : القاسِطینَ و النّاکِثینَ و المارِقینَ ؛ فأمّا القاسِطونَ فأهْلُ الشّامِ ، و أمّا النّاکِثونَ فذَکَرَهُم ، و أمّا المارِقونَ فأهْلُ النَّهْروانِ _ یَعنی الحَرورِیَّةَ _ . (2)
عنه علیه السلام :فلَمّ_ا نَهَضْتُ بالأمْ_رِ نَکَثَتْ طائفةٌ ، و مَرَقَتْ اُخْری ، و قَسَطَ آخَرونَ ، کأنّهُم لَم یَسْمَعوا اللّهَ سُبحانَهُ یَقولُ : «تِلْکَ الدّارُ الآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلّذینَ لا یُریدونَ عُلُوّا فی الأرْضِ و لا فَسادا و العَاقِبَةُ للمُتَّقینَ» . (3) بلی و اللّهِ ، لَقد سَمِعوها و وَعَوها ، و لکنَّهُم حَلِیَتِ الدُّنیا فی أعْیُنِهِم و رَاقَهُم زِبْرِجُها . (4)
1007
قاسطین ، ناکثین ، مارقین
امام علی علیه السلام :پیامبر صلی الله علیه و آله به من سفارش کرد که با ناکثین و قاسطین و مارقین بجنگم .
امام علی علیه السلام :من به جنگ با سه گروه مأمورم : قاسطین و ناکثین و مارقین . اما قاسطین، شامیانند، و ناکثین _ آنان را نام برد _ و مارقین که نهروانیانند _ و منظور حضرت، حروریه (خوارج) بودند _ .
امام علی علیه السلام :آن گاه که خلافت را به دست گرفتم گروهی پیمان شکستند (ناکثین) و دسته ای از دین بیرون شدند (مارقین) و گروهی راه ستم در پیش گرفتند (قاسطین). گویی نشنیدند که خداوند سبحان می فرماید : «آن سرای آخرت را برای کسانی قرار می دهیم که خواهان سرکشی و فساد نیستند و فرجام نیک از آن پرهیزگاران است» . آری ! به خدا سوگند که آنان این سخن را شنیدند و آن را فهم کردند، اما دنیا در چشمان آنها آراسته شد و زرق و برق آن شیفته شان کرد.
ص :306
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :دَخَلَ علَیَّ اُناسٌ مِن أهْلِ البَصرةِ فسَألونی عن طَلْحَةَ و الزُّبیرِ ، فقلتُ لَهُم : کانا إمامَینِ مِن أئمَّةِ الکُفْرِ ، إنّ علِیّا صلواتُ اللّهِ علَیهِ یَومَ البَصرةِ لَمّا صَفَّ الخُیولَ قالَ لأصْحابِهِ : لا تَعْجَلوا علی القَومِ حتّی اُعْذَرَ فیما بَینی و بینَ اللّهِ و بینَهُم . فقامَ إلَیهِم فقالَ: یا أهلَ البَصرةِ، هَلْ تَجِدونَ علَیَّ جَورا فی الحُکْمِ ؟ قالوا : لا ......... ثُمَّ ثَنی إلی أصْحابِهِ فقالَ : إنّ اللّهَ یَقولُ فی کتابهِ : «و إنْ نَکَثوا أیْمانَهُم مِن بَعْدِ عَهْدِهِم و طَعَنوا فی دِینِکُم فقَاتِلوا أئمَّةَ الکُفْرِ» . (1) فقالَ أمیرُ المؤمنینَ علیه السلام : و الّذی فَلَقَ الحَبَّةَ و بَرَأَ النَّسَمَةَ و اصْطَفی محمّدا صلی الله علیه و آله بالنُّبُوَّةِ إنّکُم لأصْحابُ هذهِ الآیَةِ ، و ما قُوتِلوا مُنْذُ نَزَلَتْ . (2)
1008
ناکثین
امام صادق علیه السلام :گروهی از مردم بصره نزد من آمدند و درباره طلحه و زبیر نظرم را پرسیدند ، گفتم : آنان دو تن از سردمداران کفر هستند . علی، صلوات اللّه علیه ، در جنگ بصره، وقتی سواران خود را آرایش داد، به یارانش فرمود: در جنگ با این قوم شتاب مکنید تا میان خود و خداوند متعال و آنان حجّت را تمام کنم . پس نزد آنان رفت و به بصریان فرمود: آیا فکر می کنید که من در حکومت مرتکب ستمی شده ام ؟ گفتند : نه ......... سپس نزد یاران خود برگشت و فرمود : خداوند در کتاب خود می فرماید : «اگر پس از پیمان بستن عهد و سوگندهای خود را شکستند و در دین شما طعن زدند با سردمداران کفر قتال کنید» . پس ، امیر المؤمنین علیه السلام فرمود : سوگند به آن که دانه را شکافت و مردمان را آفرید و محمّد صلی الله علیه و آله را به نبوّت برگزید، این آیه درباره شماست و از زمانی که نازل شده با چنین گروهی جنگ نشده است .
الکتاب :
«قُلْ هَلْ نُنَبِّئُکُمْ بِالْأَخْسَرِینَ أَعْمَالاً * الَّذِینَ ضَلَّ سَعْیُهُمْ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَ هُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعا» . (3)
1009
مارقین
قرآن :
«بگو : آیا زیانکارترین مردمان را به شما بشناسانم؟ آنان که کوشششان در زندگی دنیا تباه شد و حال آن که می پندارند کاری نیکو می کنند».
ص :307
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنَّ قَوما یَتَعَمّقونَ فی الدِّینِ ، یَمْرُقونَ مِنهُ کما یَمْرُقُ السَّهمُ مِن الرَّمِیَّةِ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :سیَخْرُجُ فی آخِرِ الزّمانِ قَومٌ أحْداثُ الأسْنانِ ، سُفَهاءُ الأحْلامِ ، یَقولونَ مِن قَولِ خَیرِ البَرِیَّةِ ، یَقْرَؤونَ القُرآنَ لا یُجاوِزُ حَناجِرَهُم ، یَمْرُقونَ مِن الدِّینِ کما یَمْرُقُ السّهمُ مِن الرَّمِیَّةِ ، فإذا لَقِیتُموهُم فاقْتُلوهُم ، فإنّ فی قَتْلِهِم أجْرا لِمَن قَتَلَهُم عِندَ اللّهِ یَومَ القِیامَةِ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :سیَخْرُجُ قَومٌ یَقْرؤونَ القُرآنَ لا یُجاوِزُ تَراقِیَهُم ، یَمْرُقونَ مِن الدِّینِ کما یَمْرُقُ السّهمُ مِن الرَّمِیَّةِ . (3)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :سَمِعْتُ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یقولُ : یَخْرُجُ فی آخرِ الزّمانِ قَومٌ أحْداثُ الأسْنانِ ، سُفَهاءُ الأحْلامِ ، قَوْلُهُم مِن خَیرِ أقْوالِ أهْلِ البَرِیَّةِ ، صَلاتُهُم أکْثَرُ مِن صَلاتِکُم ، و قِراءتُهُم أکْثَرُ مِن قِراءتِکُم ، لا یُجاوِزُ إیمانُهُم تَراقِیَهُم _ أو قالَ حَناجِرَهُم _ یَمْرُقونَ مِن الدِّینِ کما یَمْرُقُ السَّهمُ مِن الرَّمِیَّةِ ، فاقْتُلوهُم . (4)
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :گروهی در دین تند روی می کنند و همچنان که تیر از هدف می گذرد،از دین بیرون می روند.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بزودی در آخر الزمان گروهی پیدا می شوند کم سنّ و سال و سبک سر . سخن بهترین خلق خدا را به زبان می آورند و قرآن می خوانند اما از حنجره های آنان فراتر نمی رود ، از دین خارج می شوند همچون گذر تیر از هدف . هر گاه آنان را دیدید بکشیدشان ؛ زیرا که کشندگان آنها در روز قیامت نزد خدا پاداش دارند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بزودی مردمی سر بر می دارند که قرآن می خوانند، اما از استخوان ترقوه شان فراتر نمی رود . مانند گذر تیر از هدف ، از دین خارج می شوند .
امام علی علیه السلام :شنیدم که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله می فرماید : در آخر الزمان مردمی سر برمی دارند کم سال و سبکسر . بهترین سخنان را به زبان می آورند ، بیش از شما نماز می خوانند ، بیش از شما قرآن تلاوت می کنند ، اما ایمان آنها از استخوان چنبره _ یا فرمود : از حنجره هایشان _ فراتر نمی رود . آنان همانند فراتر رفتن تیر از هدف ، از دین خارج می شوند . این افراد را بکشید.
ص :308
عنه علیه السلام :إنّ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله أمَرَنی بقِتالِ القاسِطینَ ، و هُم هؤلاءِ الّذینَ سَیْرُنا إلَیهِم ، و النّاکِثینَ و هُم هؤلاءِ الّذین فَرَغْنا مِنهُم ، و المارِقینَ و لَم نَلْقَهُم بَعدُ ، فسِیروا إلی القاسِطینَ فهُم أهَمُّ علَینا مِن الخَوارِجِ ، سِیروا إلی قَومٍ یُقاتِلونَکُم کَیْما یَکونوا جَبّارینَ ، یَتّخِذُهُمُ النّاسُ أرْبابا ، و یَتّخِذونَ عِبادَ اللّهِ خَوَلاً ، و مالَهُم دُوَلاً . (1)
عنه علیه السلام :إنّ نَبیَّ اللّهِ صلی الله علیه و آله قالَ : إنّهُ سیَخْرُجُ قَومٌ یَتَکَلّمونَ بالحَقِّ لا یُجاوِزُ حُلوقَهُم ، یَخْرُجونَ مِن الحقِّ کما یَخرُجُ السَّهْمِ مِن الرَّمِیَّةِ . (2)
عنه علیه السلام_ و قد تَلا رجُلٌ هذهِ الآیةَ بحَضْرَتِهِ _: أهلُ حَرُوراءَ مِنهُم . (3)
کنز العمّال عن أبی بکرة :اُتی النَّبیُّ صلی الله علیه و آله بمُوَیلٍ ، فقَعَدَ النَّبیُّ صلی الله علیه و آله یَقْسِمُهُ ، فکانَ یأخُذُ مِنهُ بِیَدِهِ، ثُمّ یَلْتَفِتُ عن یَمینِهِ کأنَّهُ یُخاطِبُ رَجُلاً ساعةً ثُمّ یُعْطیهِ مَن عِندَهُ ، و کانوا یَرَوْنَ أنَّ الّذی یُخاطِبُهُ جَبْرَئیلُ ، فأتاهُ رجُلٌ و هُو علی تلکَ الحالِ أسْوَدُ طویلٌ مُشَمِّرٌ مَحْلوقُ الرّأسِ بَینَ عَیْنَیْهِ أثَرُ السُّجودِ فقالَ : یا محمّدُ، و اللّهِ ما تَعْدِلُ ! فغَضِبَ النّبیُّ صلی الله علیه و آله حتّی احْمَرّتْ وَجْنَتاهُ فقالَ : وَیْحَکَ ! فمَنْ یَعْدِلُ إذا لم أعْدِلْ ؟! فقالَ أصْحابُهُ : أ لاَ نَضْرِبُ عُنُقَهُ ؟ فقالَ : لا اُریدُ أنْ یَسْمَعَ المُشرِکونَ أنّی أقْتُلُ أصْحابی ، إنّهُ یَخْرُجُ هذا فی أمْثالِهِ و فی أشْباهِهِ و فی ضُرَبائِهِ (4) ، یَأتیهِمُ الشّیطانُ مِن قِبَلِ دِینِهِم، یَمْرُقونَ مِن الدِّینِ کما یَمْرُقُ السَّهْمُ مِن الرَّمِیَّةِ ، لا یَتَعلّقونَ مِن الإسلامِ بشَیءٍ . (5)
امام علی علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به من دستور داده است که با قاسطین ، همینان که به سوی آنها در حرکتیم و با ناکثین ، همانانی که جنگ با آنان را پشت سر گذاشتیم و با مارقین که هنوز با آنان رو به رو نشده ایم ، بجنگم . پس ، پیش به سوی قاسطین، که اهمیت آنان برای ما از خوارج بیشتر است ، پیش به سوی قومی که با شما می جنگند ، تا جبارانی گردند و مردم آنان را به خداوندگاری بگیرند و آنان، بندگان خدا را به بندگی خود گیرند و اموالشان را میان خود دست به دست کنند .
امام علی علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله [به من ]فرمود : بزودی گروهی آشکار خواهند شد که سخن حقّ می گویند اما از حلقومشان فراتر نمی رود ، از حقّ بیرون می روند، همچون بیرون رفتن تیر [از هدف] . (6)
امام علی علیه السلام_ در پاسخ به کسی که این آیه را در حضور آن حضرت تلاوت کرد _فرمود : حروریان (خوارج) از این افرادند .
کنز العمّال_ به نقل از ابو بکرة _: اندکی مال نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آوردند . آن حضرت به تقسیم کردن آنها پرداخت . قسمتی از آن را بر می داشت و لحظاتی به سمت راست خود متوجّه می شد، مثل این که با کسی حرف می زند و سپس آن مال را به کسانی که نزدش بودند می داد. حضّار فکر می کردند که ایشان با جبرئیل سخن می گوید. در این حال مردی سیاه و بلند قد و آستین بالا زده و سر تراشیده که در پیشانیش اثر سجده بود از راه آمد و گفت : ای محمّد ! به خدا قسم عدالت نمی ورزی . پیامبر صلی الله علیه و آله خشمگین شد، چندان که گونه هایش سرخ گشت و فرمود : وای بر تو! اگر من عادل نیستم، پس چه کسی عادل است؟! اصحابش عرض کردند: گردنش را بزنیم ؟ فرمود : نمی خواهم مشرکان بشنوند که من اصحاب خود را می کشم، او با امثال و نظایر و هم مسلکان خود سر به شورش بر می دارند و شیطان هم در دینشان نفوذ می کند و بسان فرا رفتن تیر از هدف ، از دین برون می روند و به هیچ چیزی از اسلام پایبند نیستند.
ص :309
کنز العمّال عن عبد اللّه بن عمرو :إنّ رجُلاً أتی النَّبیَّ صلی الله علیه و آله یَومَ حُنینٍ و هُو یَقْسِمُ تِبْرا فقالَ : یا محمّدُ، اعْدِلْ ! فقالَ : وَیْحَکَ ! مَن یَعْدِلُ إذا لَم أعْدِلْ ؟! _ أو عِندَ مَن یُلْتَمَسُ العَدلُ بَعدی ؟ ! _ ثُمّ قالَ : یُوشِکُ أنْ یأتیَ قَومٌ مِثلُ هذا یَسألونَ کِتابَ اللّهِ و هُم أعْداؤهُ، یَقْرَؤونَ کِتابَ اللّه و لا یَحُلُّ حَناجِرَهُم، مُحَلَّقَةً رؤوسُهُم ، فإذا خَرَجوا فاضْرِبوا رِقابَهُم . (1)
کنز العمّال_ به نقل از عبد اللّه بن عمرو _: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در روز جنگ حنین شمشهای طلا را تقسیم می کرد ؛ مردی از راه رسید و گفت: ای محمّد ! عادل باش ! پیامبر فرمود : وای بر تو ! اگر من عادل نباشم چه کسی عادل است ؟ _ یا فرمود : پس از من عدالت را نزد چه کسی خواهید یافت ؟ _ . آن گاه فرمود : زودا که مردمی چون این بیایند که خواهان کتاب خدا باشند در حالی که دشمن آنند ، کتاب خدا را می خوانند اما از حنجره های آنان فراتر نمی رود، سرهای تراشیده دارند ؛ هر گاه اینان سر بر داشتند گردنشان را بزنید .
ص :310
کنز العمّال عن أبی أیّوبَ الأنصاریِّ :إنّ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله عَهِدَ إلَینا أنْ نُقاتِلَ مَع علیٍّ النّاکِثینَ ، فَقد قاتَلْناهُم ، و عَهِدَ إلَینا أنْ نُقاتِلَ مَعهُ القاسِطینَ ، فهذا وَجْهُنا إلَیهِم _ یَعنی مُعاویةَ و أصْحابَهُ _ و عَهِدَ إلَینا أنْ نُقاتِلَ مَع علیٍّا لمارِقینَ، فَلَم أرَهُم بَعدُ (1) . (2)
کنز العمّال_ به نقل از ابو ایّوب انصاری _: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به ما سفارش فرمود که همراه علی با ناکثین بجنگیم و ما هم با آنان جنگیدیم؛ سفارش کرد که در رکاب علی با قاسطین بجنگیم و اینک به سوی آنان _ یعنی معاویه و یارانش _ می رویم ؛ و سفارش کرد که همراه علی با مارقین بجنگیم، که من هنوز آنان را ندیده ام . (3)
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنَّ بَنی إسْرائیلَ اخْتَلَفوا ، فلَم یَزَلِ اخْتِلافُهُم بَینَهُم حتّی بَعَثوا حَکَمَینِ ، فضَلاّ و أضَلاّ . و إنّ هذهِ الاُمّةَ ستَخْتَلِفُ فلا یَزالُ اخْتلافُهُم بَینَهُم حتّی یَبْعَثوا حَکَمَینِ ضَلاّ و ضَلَّ مَنِ اتّبَعَهُما . (4)
1010
خبر دادن پیامبر صلی الله علیه و آله از دو حَکَم
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بنی اسرائیل دچار اختلاف شدند و همچنان با هم در اختلاف به سر می بردند، تا آن که [برای رفع اختلاف خود ]دو حَکَم و داور انتخاب کردند، اما آن دو، خود گمراه شدند و دیگران را گمراه کردند . این امت نیز بزودی دچار اختلاف خواهند شد و همچنان با یکدیگر در اختلاف به سر خواهند برد، تا آن که دو حَکَم برگزینند که کج راهه روند و پیروانشان را نیز به کج راهه کشانند.
الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ و قد قامَ إلیه رجُلٌ مِن أصْحابِهِ فقالَ : نَهَیْتَنا عَنِ الحُکومَةِ ثُمَّ أمَرْتَنا بِها، فلَم نَدْرِ أیَّ الأمْرَیْنِ أرْشَدَ ! فصَفَقَ علیه السلام إحْدی یَدَیْهِ علی الاُخْری ، ثُمَّ قالَ _: هذا جَزاءُ مَن تَرَکَ العُقْدَةَ ، أمَا و اللّهِ لَو أنّی حِینَ أمَرْتُکُم بهِ حَمَلْتُکُم علی المَکْروهِ الّذی یَجْعَلُ اللّهُ فیهِ خَیْرا _ فإنِ اسْتَقَمْتُم هَدَیْتُکُم ، و إنِ اعْوَجَجْتُم قَوّمْتُکُم ، و إنْ أبَیْتُم تَدارَکْتُکُم _ لَکانَتِ الوُثْقی ، و لکِنْ بِمَنْ؟! و إلی مَنْ ؟! (5)
1011
احتجاج امام در موضوع دو حَکَم
امام علی علیه السلام_ وقتی که یکی از اصحابش برخاست و به آن حضرت عرض کرد : ابتدا ما را از پذیرفتن حکمیت باز داشتی و سپس دستور دادی آن را بپذیریم . نمی دانیم کدام یک درست تر است ؟ و حضرت دست بر دست زد _فرمود : این [حیرت و سرگشتگی ]سزای کسی [چون شما] است که رأی درست را [که همان رأی من یعنی نهی از پذیرش حکمیت بود ]رها کرده است ؛ به خدا سوگند، اگر آنگاه که به شما فرمان [جنگ با معاویه ]دادم ، شما را به کاری ناخوشایند وا می داشتم _ که خدا خیری در آن نهاده بود و چون پایدار می ماندید هدایتتان می کردم و اگر کج می رفتید راستتان می کردم و اگر سر باز می زدید مجبورتان می کردم _ البته آن روش اطمینان بخش تر بود، اما به کمک چه کسی و یاری خواستن از که؟!
ص :311
عنه علیه السلام_ للخوارِجِ و قد خَرَجَ إلی مُعَسْکَرِهِم و هُم مُقیمونَ علی إنْکارِ الحُکومَةِ _: أ لَمْ تَقولوا عِندَ رَفْعِهِمُ المَصاحِفَ حِیلَةً و غِیلَةً و مَکْرا و خَدیعَةً : إخْوانُنا و أهْلُ دَعْوَتِنا ، اسْتَقالونا و اسْتَراحوا إلی کِتابِ اللّهِ سُبحانَهُ ، فالرَّأیُ القَبولُ مِنهُم ، و التّنْفیسُ عَنهُم ! فقُلتُ لَکُم : هذا أمْرٌ ظاهِرُهُ إیمانٌ ، و باطِنُهُ عُدْوانٌ ، أوَّلُهُ رَحمَةٌ ، و آخِرُهُ نَدامَةٌ ؟! (1)
عنه علیه السلام_ لَمّا حَکّمَ الحَکَمَینِ قالتْ لَهُ الخوارِجُ : حَکّمْتَ رَجُلَینِ ؟ _: ما حَکّمْتُ مَخْلوقا ، إنَّما حَکّمْتُ القُرآنَ . (2)
عنه علیه السلام :فأجْمَ_عَ رَأیُ مَلَئکُم عل_ی أنِ اخْتاروا رَجُلَینِ ، فأخَذْن_ا علَیهِما أنْ یُجَعْجِعا عِندَ القُرآن و لا یُج_اوِزاهُ ، و تَکونَ ألسِنَتُهُما مَعهُ و قُلوبُهُما تَبَعَهُ ، فَتاها عَن_هُ ، و تَرَک_ا الحقَّ و هُما یُبْصِرانِهِ . (3)
امام علی علیه السلام_ [آن گاه که] به اردوگاه خوارج، که بر نپذیرفتن حکمیت پافشاری می کردند ، رفت _فرمود : آیا هنگامی که قرآنها را، از روی حیله و فریب و مکر و خدعه، بر سر نیزه ها کردند نگفتید : آنها برادران ما و همدینان مایند . از ما خاتمه جنگ را می خواهند و به کتاب خداوند سبحان روی آورده اند . رأی درست آن است که خواست آنها را بپذیریم و اندوهشان را بر طرف سازیم؟ آن زمان من به شما گفتم : این کار آنها ظاهرش ایمان است و باطنش دشمنی ، آغازش دلسوزی است و فرجامش پشیمانی .
امام علی علیه السلام_ زمانی که حکمین را پذیرفت و خوارج گفتند : دو انسان را حَکَم قرار دادی ؟ _فرمود : من هیچ مخلوقی را حکم قرار ندادم، بلکه قرآن را داور کردم .
امام علی علیه السلام :آن گاه رأی بزرگان شما بر این شد که دو مرد را انتخاب کردند و ما از آنان پیمان گرفتیم که در محدوده قرآن عمل کنند و از آن فراتر نروند و زبانشان با قرآن باشد و دلهایشان پیرو آن ؛ اما هر دو از قرآن دست کشیدند و حقّ را فرو گذاشتند، در حالی که آن را می دیدند.
ص :312
عنه علیه السلام :أصابَکُم حاصِبٌ ، و لا بَقِیَ مِنکُم آثِرٌ (آبِرٌ) ! أ بَعْدَ إیمانی باللّهِ و جِهادی مَعَ رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله أشْهَدُ علی نَفْسی بالکُفْرِ ؟! لَقد ضَلَلْتُ إذا و مَا أنا مِنَ المُهْتَدِینَ (1) ، فاُوبُوا شَرَّ مَآبٍ و ارْجِعوا علی أثَرِ الأعْقابِ .
أمَا إنّکُم سَتَلْقَوْنَ بَعْدی ذُلاًّ شامِلاً ، و سَیْفا قاطِعا ، و أَثَرَةً یَتَّخِذُها الظّالِمونَ فِیکُم سُنَّةً . (2)
عنه علیه السلام :و قد کُنتُ نَهَیْتُکُم عن هذهِ الحُکومَةِ فأبَیْتُم عَلَیَّ إباءَ المُنابِذینَ (المُخالِفینَ)، حتّی صَرَفْتُ رَأیی إلی هَواکُم ، و أنْتُم مَعاشِرُ أخِفّاءُ الهَامِ ، سُفَهاءُ الأحْلامِ ، و لَم آتِ _ لا أبا لَکُم _ بُجْرا، و لا أرَدْتُ لَکُم ضُرّا . (3)
شرح نهج البلاغة :ذَکرَ أبو جعفرٍ محمّدُ بنُ جریرٍ الطَّبریُّ فی «التّاریخ»: أنَّ علِیّا علیه السلام لَمّا دَخَلَ الکوفَةَ دَخَلَها مَعهُ کَثیرٌ مِن الخَوارِجِ ، و تَخَلّفَ مِنهُم بالنُّخَیْلَةِ و غَیرِها خَلْقٌ کَثیرٌ لَم یَدْخُلوها، فدَخَلَ حُرْقوصُ ابنُ زُهَیرٍ السَّعْدیُّ و زُرْعَةُ بنُ البُرجِ الطائیُّ _ و هُما مِن رُؤوسِ الخوارِجِ _ علی علیٍّ علیه السلام ، فقالَ لَهُ حُرْقوصٌ : تُبْ مِن خَطیئَتِکَ ، و اخْرُجْ بِنا إلی مُعاویَةَ نُجَاهِدْهُ ، فقالَ لَه علیٌّ علیه السلام : إنّی کنتُ نَهَیْتُکُم عَنِ الحُکومَةِ فأبَیْتُم ، ثُمّ الآنَ تَجْعَلونَها ذَنْبا ؟! أمَا إنّها لَیستْ بمَعْصیَةٍ ، و لکنّها عَجْزٌ مِن الرّأیِ و ضَعْفٌ فی التَّدْبیرِ ، و قد نَهَیْتُکُم عَنهُ . فقالَ زُرعَةُ : أمَا و اللّهِ لَئنْ لَمْ تَتُبْ مِن تَحْکیمِکَ الرِّجالَ لأقْتُلَنّکَ ، أطلُبُ بذلکَ وَجْهَ اللّهِ و رِضْوانَهُ ! فقالَ علیٌّ علیه السلام : بُؤْسا لکَ ، ما أشْقاکَ ! کأنّی بِکَ قَتیلاً تَسْفی علَیکَ الرِّیاحُ ! قالَ زُرعَةُ : وَدِدْتُ أنَّهُ کانَ ذلکَ ! (4) (5)
امام علی علیه السلام :طوفان شن بر شما بوزد و نسلتان بریده شود! آیا پس از ایمان به خدا و جهاد در کنار پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بر کفر خویش گواهی دهم ؟ «در این صورت گمراه باشم و از رهیافتگان نباشم» ؛ به بدترین سرنوشت گرفتار آیید و به راه گذشتگان خود روید ! بدانید که پس از من خواری و ذلّتی تمام شما را فرا خواهد گرفت و به شمشیری برّان دچار خواهید شد و ستمگران، ستم بر شما را شیوه خود خواهند کرد.
امام علی علیه السلام :من شما را از این حکمیت باز داشتم، اما شما همچون دشمن (مخالف)، از پذیرش دستور من سر باز زدید، تا جایی که رأی خود را به خواسته شما تغییر دادم که گروهی سبک سر و نا بخردید . من برای شما _ ای ناکسان _ شر و بدی نیاوردم و زیان و ضرری برایتان نخواستم .
شرح نهج البلاغه :محمّد بن جریر طبری در «تاریخ» خود می گوید : وقتی علی علیه السلام وارد کوفه شد بسیاری از خوارج با آن حضرت به آن جا آمدند و شمار فراوانی از آنان نیز در نُخَیله و دیگر جاها ماندند و به کوفه نیامدند . حُرقوص بن زهیر سعدی و زُرعة بن برج طائی _ از سران خوارج _ نزد علی علیه السلام آمدند . حرقوص گفت : از گناه خودت توبه کن و با ما بیا تا به جهاد با معاویه رویم . علی علیه السلام فرمود : من بودم که شما را از حکمیت باز داشتم، اما شما نپذیرفتید و اینک آن را گناه می شمارید؟ بدانید که حکمیت گناه نبود، بلکه ناشی از ناتوانی رأی و سستی تدبیر بود و من شما را از آن بازداشتم. زرعه گفت : به خدا قسم اگر از داور قرار دادن این مردان توبه نکنی، تو را برای خدا و رضای الهی می کشم. علی علیه السلام فرمود: بینوای نگون بخت ! گویا کشته تو را می بینم که باد بر آن می وزد ! زرعه گفت : دوست دارم که چنین باشد!
ص :313
ص :314
الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی حَربِ الخوارجِ _: مَصارِعُهُم دُونَ النُّطْفَةِ ، و اللّهِ لا یُفْلِتُ مِنهُم عَشَرَةٌ ، و لا یَهْلِکُ مِنکُم عَشَرَةٌ . (1)
عنه علیه السلام :احْمِلوا علَیهِم ، فوَ اللّهِ لا یُقْتَلُ مِنکُم عَشَرَةٌ ، و لا یَسْلَمُ مِنهُم عَشَرَةٌ . فحَمَلَ علَیهِم فطَحَنَهُم طَحْنا ، قُتِلَ مِن أصْحابِهِ علیه السلام تِسْعَةٌ ، و أفْلَتَ مِن الخوارِجِ ثَمانِیَةٌ . (2)
کنز العمّال :لَمّا سارَ علیٌّ إلی النَّهْرَوانِ سِرْتُ مَعهُ ، فقالَ علیٌّ : و الّذی فَلَقَ الحَبَّةَ و بَرأ النَّسَمَةَ ، لا یَقْتُلونَ مِنکُم عَشَرَةً و لا یَبْقی مِنهُم عَشَرَةٌ . فلَمّا سَمِعَ النّاسَ ذلکَ حَمَلوا علَیهِم فقَتَلوهُم (3) . (4)
1012
خبر دادن امام از سرنوشت خوارج
امام علی علیه السلام_ در جنگ با خوارج _فرمود : قتلگاه آنان این سوی نهر است ، به خدا سوگند، از آنان ده نفر نخواهند گریخت و از شما ده نفر کشته نخواهند شد .
امام علی علیه السلام :بر آنان بتازید که به خدا قسم از شما ده تن کشته نشوند و از آنان ده تن جان سالم به در نبرند . پس ، بر آنان تاخت و خُردشان کرد . از یاران امام علیه السلام نُه نفر کشته شدند و از خوارج هشت نفر گریختند .
کنز العمّال :من همراه علی علیه السلام به نهروان رفتم . او فرمود : سوگند به آن که دانه را شکافت و مردمان را بیافرید، از شما ده تن کشته نمی شوند و از آنان ده تن بر جای نمی مانند . یاران امام با شنیدن این سخن، بر نهروانیان حمله کردند و آنها را کشتند . (5)
شرح نهج البلاغة :و سَبَبُ تَسْمِیَتِهِم الحَرورِیّةَ أنّ علِیّا علیه السلام لَمّا ناظَرَهُم _ بَعدَ مُناظَرَةِ ابنِ عبّاسٍ إیّاهُم _ کانَ فیما قالَ لَهُم : أ لاَ تَعْلَمونَ أنّ هؤلاءِ القَومَ لَمّا رَفَعوا المَصاحِفَ قلتُ لَکُم : إنّ هذهِ مَکیدَةٌ و وَهْنٌ ، و إنَّهُم لو قَصَدوا إلی حُکْمِ المَصاحِفِ لَأتَوْنی ......... أ فتَعْلَمون أنَّ أحَدا کانَ أکْرَهَ للتّحْکیمِ مِنّی ؟ قالوا : صَدَقْتَ . قالَ : فَهَلْ تَعْلَمونَ أنَّکُمُ اسْتَکْرَهْتُمونی علی ذلکَ ؟! ......... فرَجَعَ مَعَهُ مِنهُم ألْفانِ مِن حَرُوراءَ ، و قَد کانوا تَجَمَّعوا بها ، فقالَ لَهُم علیٌّ : ما نُسَمّیکُم ؟ ثُمَّ قالَ: أنْتُمُ الحَرورِیّةُ؛ لاجْتِماعِکُم بحَرُوراءَ . (6)
1013
علّت نامگذاری خوارج به حروریّه
شرح نهج البلاغة :علّت نامگذاری خوارج به حروریه این است که وقتی علی علیه السلام _ بعد از مناظره ابن عباس با خوارج _ با ایشان مناظره کرد، از جمله به ایشان فرمود : مگر نه این که وقتی این جماعت قرآنها را [بر نیزه ]افراشتند من به شما گفتم : این یک مکر و نشان ضعف آنهاست . اگر مقصودشان داوری قرآنها باشد، پیش من می آمدند ......... مگر نه این که هیچ کس به اندازه من حکمیت را ناخوش نمی داشت ؟ گفتند : درست است . فرمود : مگر نه این که شما مرا ناچار به پذیرفتن حکمیت کردید؟! ......... پس دو هزار نفر از خوارج به همراه امام علیه السلام از محل تجمع خود در حروراء برگشتند . علی به آنان فرمود: چه نامی بر شما گذاریم ؟ آن گاه خودش فرمود: حروریه، چون که در حروراء گرد آمده بودید.
ص :315
شرح نهج البلاغة عن أبی العبّاسِ :و لَقِیَهُم _ أیِ الخوارجَ _ عبدُ اللّهِ بنُ خَبّابٍ فی عُنُقِهِ مُصْحَفٌ ، علی حِمارٍ و مَعهُ امْرَأتُهُ و هِی حامِلٌ ، فقالوا لَهُ : إنّ هذا الّذی فی عُنُقِکَ لَیأمُرُنا بقَتْلِکَ ! فقالَ لَهُم : ما أحْیاهُ القرآنُ فأحْیُوهُ و ما أماتَهُ فأمِیتُوهُ . فوَثَبَ رجُلٌ مِنهُم علی رُطَبةٍ سَقَطَتْ مِن نَخْلَةٍ فَوضَعَها فی فِیهِ ، فصاحُوا بهِ ، فلَفَظَها تَوَرُّعا ! و عَرضَ لرجُلٍ مِنهُم خِنْزیرٌ فضَرَبَهُ فقَتَلَهُ ، فقالوا : هذا فسادٌ فی الأرضِ ، و أنْکَروا قَتْلَ الخِنْزِیرِ .
ثُمّ قالوا لابنِ خَبّابٍ: حَدِّثْنا عَن أبیکَ : فقالَ : إنّی سَمِعْتُ أبی یقولُ : سَمِعْتُ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یقولُ : ستَکونُ بَعدی فِتْنَةٌ یَموتُ فیها قَلبُ الرّجُلِ کما یَموتُ بَدَنُهُ ، یُمْسِی مُؤمنا و یُصْبِحُ کافِرا، فکُنْ عبدَ اللّهِ المَقْتولَ ، و لا تَکُنِ القاتِلَ ......... قالوا: فمَا تَقولُ فی علیٍّ بَعدَ التَّحْکیمِ و الحُکومَةِ؟ قالَ : إنّ علیّا أعْلَمُ باللّهِ و أشَدُّ تَوَقِّیا علی دِینهِ ، و أنْفَذُ بَصیرَةً ، فقالوا : إنَّکَ لَستَ تَتّبِعُ الهُدی ، إنّما تَتّبِعُ الرِّجالَ علی أسْمائهِم ! ثُمَّ قَرَّبوهُ إلی شاطئِ النَّهْرِ ، فأضْجَعوهُ فذَبَحوهُ .
قالَ أبو العبّاسِ : و ساوَموا رجُلاً نَصْرانیّا بنَخْلَةٍ لَهُ ، فقالَ : هِی لَکُم ، فقالوا : ما کُنّا لِنَأخُذَها إلاّ بثَمَنٍ ، فقالَ : وا عَجَباهْ ! أ تَقْتُلونَ مِثْلَ عبدِ اللّهِ ابنِ خَبّابٍ ، و لا تَقْبَلونَ جنی نَخْلَةٍ إلاّ بثَمَنٍ؟! (1)
1014
کشته شدن عبد اللّه بن خَبّاب
شرح نهج البلاغة_ به نقل از ابو العبّاس _: عبد اللّه بن خبّاب، در حالی که به گردن خود قرآنی آویخته و با همسر آبستنش بر الاغی سوار بود، به خوارج برخورد. آنها به او گفتند : همان که به گردنت آویخته ای ما را به کشتن تو فرمان می دهد . عبد اللّه به آنان گفت: آنچه را قرآن زنده کرده است زنده کنید و آنچه را میرانده است بمیرانید. از میان خوارج مردی برجست و خرمایی را که از درخت افتاده بود برداشت و در دهان گذاشت . هم مسلکانش بر سر او فریاد کشیدند و او از روی مقدس مآبی خرما را از دهانش بیرون انداخت ! نیز به یکی از آنان خوکی حمله کرد و او آن حیوان را زد و از پا در آورد . یارانش گفتند : این کار فساد در زمین است و کشتن خوک را ناروا شمردند .
آن گاه به ابن خبّاب گفتند : از پدرت برایمان حدیثی بگو . عبد اللّه گفت : از پدرم شنیدم که گفت : شنیدم پیامبر خدا صلی الله علیه و آله می فرماید : پس از من فتنه ای پدید خواهد آمد که دل آدمی در آن می میرد همچنان که تن می میرد . [آدمی ]شب هنگام مؤمن است و بامدادان کافر. و تو، عبد اللّهِ مقتول باش نه قاتل ......... خوارج گفتند: نظرت درباره علی، پس از تحکیم و حکمیت چیست ؟ عبد اللّه گفت : علی خدا شناسترین و دین دارترین و با بصیرت ترین مردمان است . خوارج گفتند : تو از حقّ و هدایت پیروی نمی کنی، بلکه از نام و شهرت افراد پیروی می کنی ! سپس او را به ساحلِ رود بردند و به پهلو خواباندند و سرش را بریدند .
ابو العباس می گوید : خوارج از یک نفر مسیحی خواستند درخت خرمایش را به آنها بفروشد ؛ او گفت : نخل از شما باشد . خوارج گفتند : ما آن را جز در برابر پول نمی گیریم . مسیحی گفت : شگفتا! شما مردی مثل عبد اللّه بن خبّاب را می کشید و حالا می گویید میوه درخت خرمایی را جز در برابر پول قبول نمی کنید .
ص :316
ص :317
شرح نهج البلاغة_ بَعدَ قَتْلِ ابن خَبّابٍ _: اسْتَنْطَقَهُم علیٌّ علیه السلام بقَتْلِ عبدِ اللّهِ بنِ خَبّابٍ ، فأقَرّوا بهِ ، فقالَ : انْفَرِدوا کتائبَ لأسْمَعَ قَوْلَکُم کَتیبَةً کَتیبَةً . فتَکَتَّبوا کتائبَ ، و أقَرّتْ کُلُّ کَتیبَةٍ بمِثْلِ ما أقَرّتْ بهِ الاُخْری مِن قَتْلِ ابنِ خَبّابٍ ، و قالوا: و لَنَقْتُلَنَّکَ کَما قَتَلْناهُ ! فقالَ علیٌّ : و اللّهِ ، لَو أقَرَّ أهْلُ الدُّنیا کُلُّهُم بقَتْلِهِ هکذا و أنا أقدِرُ علی قَتْلِهِم بهِ لَقَتَلْتُهُم . ثُمَّ الْتَفَتَ إلی أصْحابِهِ فقالَ لَهُم : شُدّوا علَیهِم ، فأنا أوَّلُ مَن یَشُدُّ علَیهِم . (1)
و فی روایةٍ عن الإمامِ علیٍّ علیه السلام _ فی ذِکرِ أصْحابِ الجَملِ _ : فو اللّهِ ، لَو لَم یُصیبوا مِن المُسلِمینَ إلاّ رجُ_لاً واحِ_دا مُعْتَمدینَ (مُتَعمِّ_دینَ ) لِقَتْلِهِ بِلا جُ_رْمٍ جَ_رَّهُ لَحَ_لَّ لی قَتْلُ ذلکَ الجَیشِ کُلِّهِ ؛ إذْ حَضَروهُ فلَم یُنْکِروا و لَم یَدْفَعوا عَنهُ . (2)
1015
نظر امام درباره قاتلان ابن خبّاب
شرح نهج البلاغة_ پس از کشته شدن ابن خبّاب _: علی علیه السلام درباره قتل او از خوارج استنطاق کرد . آنان به کشتن او اقرار کردند . حضرت فرمود : گروه گروه شوید تا حرفهای هر یک از گروههای شما را جداگانه بشنوم . آنها گروه گروه شدند و هر گروهی مثل گروه دیگر به قتل ابن خبّاب اعتراف کردند و گفتند : تو را هم مثل او می کشیم . علی علیه السلام فرمود : به خدا قسم ، اگر همه مردم دنیا به این چنین کشتن او اعتراف کنند و من توانایی کشتن آنها را داشته باشم همه آنها را می کشم. آن گاه رو به اصحابش کرد و فرمود : بر اینان سخت گیرید که من نخستین کسی هستم که بر آنان سخت می گیرم .
در روایتی از امام علی علیه السلام درباره اصحاب جمل آمده است : به خدا سوگند اگر حتی یک نفر از مسلمانان را بدون جرم و گناهی ، به عمد می کشتند کشتن همه آن سپاه بر من روا بود ؛ زیرا آن لشکر حضور داشته اند و اعتراض ننموده و از وی دفاع نکرده اند.
ص :318
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :یَکونُ فی اُمَّتی أشباهُ هذا یَقرَأونَ القُرآنَ لا یُجاوِزُ تَراقِیَهُم یَمرُقونَ مِنَ الدّین کما یَمرُقُ السَهْمُ مِنَ الرَّمِیَّةِ کُلَّما قُطِعَ قَرْنٌ نَشَأَ قَرْنٌ ، حتّی یَخْرُجَ فی بَقِیَّتِهِم الدَّجّالُ . (1)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ و قَد مَرَّ بقَتْلی الخَوارجِ _: بُؤْسا لَکُم ! لَقد ضَرَّکُم مَن غَرَّکُم . فقیلَ لَهُ : مَن غَرَّهُم یا أمیرَ المؤمنینَ ؟ فقالَ : الشَّیطانُ المُضِلُّ ، و الأنْفُسُ الأمّارَةُ بالسُّوءِ ، غَرَّتْهُم بالأمانیِّ ، و فَسَحَتْ لَهُم ، بِالمَعاصی، و وَعَدَتْهُم الإظْهارَ ، فاقْتَحَمَتْ بهِم النّارَ . (2)
عنه علیه السلام :أیُّها النّاسُ ، فإنّی فَقَأْتُ عَینَ الفِتنَةِ ، و لَم یَکُن لِیَجْتَرِئَ علَیها أحَدٌ غَیری بَعدَ أنْ ماجَ غَیْهَبُها (ظُلْمَتُها) ، و اشْتَدَّ کَلَبُها . (3)
عنه علیه السلام_ لَمّا قُتلَ الخوارِجُ فقیلَ لَهُ : یا أمیرَ المؤمنینَ، هَلکَ القَومُ بأجْمَعِهِم _: کَلاّ و اللّهِ، إنَّهُم نُطَفٌ فی أصْلابِ الرِّجالِ و قَراراتِ النّساءِ ، کُلَّما نَجَمَ مِنهُم قَرْنٌ قُطِعَ ، حتّی یکونَ آخِرُهُم لُصوصا سَلاّبِینَ . (4)
1016
پس از کشته شدن خوارج
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در بین امّتم افرادی می باشند که قرآن می خوانند، امّا از استخوان ترقوه شان فراتر نمی رود [و ]مانند گذر تیر از هدف، از دین خارج می شوند. هر گاه شاخی قطع شود شاخی دیگر بروید تا آن که از میان باقیمانده آنان، دجال سر بر آرد.
امام علی علیه السلام_ در هنگام عبور از جنازه خوارج _فرمود : بدا به حال شما! آن کس که فریبتان داد به شما زیان رساند. عرض شد: ای امیر مؤمنان! چه کسی فریبشان داد ؟ فرمود : شیطان گمراه کننده و نفس فرمان دهنده به بدی؛ به آرزوهای خام فریبشان داد و میدان گناهان را بر آنان فراخ گردانید و به آنان وعده پیروزی داد و آن گاه آنان را در کام آتش فرو برد .
امام علی علیه السلام :ای مردم ! من چشم فتنه را در آوردم، در زمانی که تاریکیش موج می زد و هاری و سختی آن اوج گرفته بود و کسی جز من جرأت دفع آن را نداشت .
امام علی علیه السلام_ آن گاه که خوارج کشته شدند و به ایشان عرض شد: ای امیر مؤمنان! این جماعت همه نابود شدند . فرمود : هرگز ، به خدا قسم که آنها نطفه هایی در پشت مردان و زهدانهای زنان هستند . هر گاه شاخی از آنان بروید ، قطع گردد تا این که سرانجام از آنان عده ای راهزن و دزد بر جای ماند .
ص :319
کنز العمّال عن قتادة :لَمّا قَتَلَهُم [الخوارجَ ]قالَ رجُلٌ : الحَمدُ للّهِ الّذی أبادَهُم و أراحَنا مِنهُم ، فقالَ علیٌّ : کَلاّ و الّذی نَفْسی بِیَدِهِ ، أنَّ مِنهُم لَمَن فی أصْلابِ الرِّجال لَم تَحْمِلْهُ النِّساءُ بَعدُ ، و لَیَکونَنَّ آخِرُهُم لُصّاصا جَرّادِینَ . (1)
کنز العمّال عن أبی جعفر الفراء :سَمِعَ علیٌّ أحَدَ ابْنَیْهِ _ إمّا الحسنَ أو الحسینَ _ یقول : الحَمدُ للّهِ الّذی أراحَ اُمّةَ محمّدٍ مِن هذهِ العِصابَةِ ، فقالَ علیٌّ : لَو لَم یَبْقَ مِن اُمّةِ محمّدٍ إلاّ ثَلاثةٌ لَکانَ أحَدُهُم علی رأیِ هؤلاءِ ، إنَّهُم لَفی أصْلابِ الرِّجالِ و أرْحامِ النِّساءِ . (2)
کنز العمّال_ بنقل از قتادة _: پس از آن که امام علی علیه السلام خوارج را کشت،مردی گفت: سپاس و ستایش خدایی را که آنان را نابود ساخت و ما را از شرّشان آسوده کرد . علی فرمود : هرگز ، سوگند به آن که جانم در دست اوست برخی از آنها هنوز در صلب های مردان هستند و زنان هنوز باردارشان نشده اند . آخرین افراد آنها به جماعتی دزد و چپاولگر تبدیل خواهند شد.
کنز العمّال_ بنقل از أبو جعفر فراء _: علی شنید که یکی از فرزندانش ، حسن یا حسین، می گوید: خدای را شکر که امّت محمّد را از شرّ این جماعت آسوده ساخت ، فرمود : اگر از امّت محمّد تنها سه نفر بر جای ماند، یکی از آنها بر عقیده این جماعت خواهد بود . آنان [هنوز ]در صلب های مردان و زهدانهای زنان هستند .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لا تُقاتِلوا (تَقْتُلوا) الخَوارِجَ بَعدی ؛ فلَیس مَن طَلبَ الحقَّ فأخْطَأهُ، کَمَن طَلبَ الباطِلَ فأدْرَکَهُ (4) . (5)
1017
نهی امام از کشتن خوارج بعد از ایشان
امام علی علیه السلام :بعد از من با خوارج نجنگید (خوارج را نکشید) ؛ زیرا کسی که طالب حقّ باشد و به آن نرسد همچون کسی نیست که جویای باطل باشد و به آن دست یابد . (6)
ص :320
الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ و قد سَمِعَ رجُلاً یَسُبُّ الخوارِجَ _: لا تَسُبُّوا الخوارِجَ ، إنْ کانوا خالَفوا إماما عادِلاً أو جَماعَةً فقاتِلوهُم ، فإنَّکُم تُؤْجَرونَ فی ذلکَ . و إنْ خالَفوا إماما جائرا فلا تُقاتِلوهُم ، فإنّ لَهُم بذلکَ مَقالاً . (1)
عنه علیه السلام_ و قد ذُکِرَتِ الخوارِجُ فسَبُّوهُم _: أمّا إذا خَرَجوا (2) علی إمامِ هُدیً فسُبُّوهُم ، و أمّا إذا خَرَجوا علی إمامِ ضَلالَةٍ فلا تَسُبُّوهُم ، فإنّ لَهُم بذلکَ مَقالاً . (3) (4)
1018
نهی از جنگیدن با خوارج در صورتی که با فرمانروای ستمگر مخالفت کنند
امام علی علیه السلام_ وقتی شنید که کسی خوارج را دشنام می دهد _فرمود : خوارج را دشنام ندهید ؛ اگر با پیشوای عادل یا جماعت مسلمانان از راه مخالفت در آمدند ، با آنان بجنگید، که برای این کار پاداش می برید . اما اگر با پیشوایی ستمگر مخالفت کردند [در کنار ستمگر] با ایشان نجنگید ؛ زیرا برای کار خود دلیلی دارند .
امام علی علیه السلام_ [وقتی] در جمعی سخن از خوارج به میان آمد و آنان خوارج را دشنام دادند _فرمود : اگر در برابر پیشوای هدایتگر قد علم کردند دشنامشان دهید، اما اگر بر ضدّ پیشوای ستمگر شوریدند، دشنامشان ندهید؛ زیرا برای این کار خود دلیلی دارند.
ص :321
ص :322
الکتاب :
«قُلْ لِمَنْ ما فِی السَّماوَاتِ وَ الْأَرْضِ قُلْ للّهِِ کَتَبَ عَلَی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ لَیَجْمَعَنَّکُمْ إِلَی یَوْمِ الْقِیامَةِ لا رَیْبَ فِیهِ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ» . (1)
«وَ مَنْ خَفَّتْ مَوَازِینُهُ فَأُولئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ بِما کانُوا بِآیاتِنا یَظْلِمُونَ» . (2)
«فَاعْبُدُوا ما شِئْتُمْ مِنْ دُونِهِ قُلْ إِنَّ الْخَاسِرِینَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلِیهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَلاَ ذلِکَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِینُ» . (3)
الحدیث :
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن حاسَبَ نَفْسَهُ رَبِحَ ، و مَن غَفَلَ عَنها خَسِرَ . (4)
عنه علیه السلام_ فیما کَتبَ إلی مُعاویَةَ _: فنَفْسَکَ نَفْسَکَ ، فَقَد بَیّنَ اللّهُ لکَ سبیلَکَ ، و حیثُ تَناهَتْ بکَ اُمورُکَ ، فقد أجْرَیْتَ إلی غایةِ خُسْرٍ ، و مَحَلّةِ کُفْرٍ . (5)
1019
آنان که خود را به زیان افکنده اند
قرآن :
«بگو : از آن کیست آنچه در آسمانها و زمین است ؟ بگو : از آن خداست . بخشایش را بر خود مقرر داشته است . همه شما را در روز قیامت ، که در آن تردیدی نیست ، گرد می آورد . آنان که خود را به زیان افکنده اند همانان ایمان نمی آورند».
«آنان که ترازوی اعمالشان سبک گشته است کسانی هستند که به آیات ما ایمان نیاورده بودند و از این رو به خود زیان رسانیده اند» .
«پس جز او هر چه را خواهید بپرستید . بگو : زیانکاران کسانی هستند که در روز قیامت خود و خاندانشان را به زیان افکندند ، بدانید که این همان زیان آشکار است» .
حدیث :
امام علی علیه السلام :کسی که از نفس خود حساب بکشد، سود برد و هر که از آن غافل ماند، زیان کند .
امام علی علیه السلام_ در نامه ای به معاویه _نوشت : خویشتن را دریاب ، خویشتن را دریاب که خداوند راه تو را برایت روشن کرده است، و تا همین جا که پیش رفته ای، به نهایتِ زیان کاری و جایگاه کفر و نافرمانی تاخته ای .
ص :324
عنه علیه السلام :مَن قَصّرَ فی أیّامِ أمَلِهِ قَبْلَ حُضورِ أجَلِهِ فقد خَسِرَ عَمَلَهُ و ضَرَّهُ أجَلُهُ . (1)
الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ فی قولهِ تعالی : «قُلْ إنَّ الخاسِرینَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلِیهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَلاَ ذلِکَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِینُ» _: غَبَنوا أنْفُسَهُم و أهْلیهِم یَومَ القِیامَةِ . (2)
امام علی علیه السلام :آن کس که در روزهای امیدش [به عمل ]و پیش از فرا رسیدن اجلش کوتاهی کند، زیانکار باشد و اجلش به او ضرر زند .
امام باقر علیه السلام_ درباره آیه «بگو : زیانکاران کسانی هستند که در روز قیامت خود و خاندانشان را به زیان افکندند ، بدانید که این همان زیان آشکار است» _فرمود : [آنان که ]در روز قیامت خود و خانواده شان را مغبون کردند .
الکتاب :
«وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الاْءِسْلاَمِ دِینا فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِی الاْخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِینَ» . (3)
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :الخاسِرُ مَن غَفَلَ عَن إصْلاحِ المَعَادِ . (5)
1020
زیانکاران
قرآن :
«هر کس دینی جز اسلام بجوید هرگز از وی پذیرفته نشود و در آخرت از زیانکاران باشد» .
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :زیانکار کسی است که از آباد کردن آخرت غافل ماند .
ص :325
عنه صلی الله علیه و آله :المُنْفِقُ عُمرَهُ فی طَلَبِ الدُّنیا خاسِرُ الصَّفْقَةِ ، عادِمُ التَّوفیقِ . (1)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :فرُبَّ دائبٍ مُضِیعٌ ، و رُبَّ کادِحٍ خاسِرٌ . (2)
عنه علیه السلام :لا تَأمَنَنَّ علی خَی_رِ ه_ذهِ الاُمَّةِ عَذابَ اللّهِ ، لقَولهِ تعالی : «فلا یَأمَنُ مَکْرَ اللّهِ إلاّ القَومُ الخاسِرونَ» (3) . (4)
عنه علیه السلام :احْذَرْ أنْ یَراکَ اللّهُ عِندَ مَعْصیَتِهِ ، و یَفْقِدَکَ عِندَ طاعَتِهِ ، فتَکونَ مِن الخاسِرینَ . (5)
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که عمر خود را در طلب دنیا صرف کند در این معامله زیان کرده و توفیق را از دست داده است .
امام علی علیه السلام :بسا کوشایی که کار را تباه می کند و بسا زحمتکشی که زیان می بیند.
امام علی علیه السلام :بر بهترین فرد این امت از عذاب خدا ایمن مباش ؛ زیرا خدای بزرگ می فرماید: «از مکر خدا جز زیانکاران خود را ایمن نپندارند».
امام علی علیه السلام :بپرهیز از این که خداوند تو را در حال معصیتش ببیند و در حال طاعتش نبیند که در این صورت از زیانکاران خواهی بود.
الکتاب :
«وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللّهَ عَلَی حَرْفٍ فَإِنْ أَصَابَهُ خَیْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَ إِنْ أَصَابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلَی وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْیا وَ الاْخِرَةَ ذلِکَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِینُ» . (6)
الحدیث :
الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ و قد سُئلَ : مَنِ العَظیمُ الشَّقاءِ ؟ _: رجُلٌ تَرَکَ الدُّنیا للدُّنیا فَفاتَتْهُ الدُّنیا و خَسِرَ الآخِرَةَ ، و رَجُلٌ تَعَبّدَ و اجْتَهَدَ و صامَ رِیاءً للنّاسِ فذاکَ حُرِمَ لذّاتِ الدُّنیا مِن دُنْیانا و لَحِقَهُ التَّعَبُ الّذی لَو کانَ بهِ مُخْلِصا لاسْتَحَقَّ ثوابَهُ . (7)
1021
زیان کاری در دنیا و آخرت
قرآن :
«و از میان مردم کسی است که خدا را فقط در یک حال می پرستد. اگر خیری به او رسد دلش بدان آرام گیرد و اگر آزمایشی پیش آید رخ برتابد (دگرگون شود). در دنیا و آخرت زیان بیند و این همان زیان آشکار است» .
حدیث :
امام علی علیه السلام_ در پاسخ به این سؤال که : بدبخت بزرگ کیست ؟ _فرمود : مردی که دنیا را به خاطر دنیا وا گذارد و بدین سبب دنیا را از دست دهد و آخرت را زیان کند و مردی که برای خودنمایی عبادت و کوشش کند و روزه بگیرد ؛ چنین کسی به خاطر دنیا از لذتهای دنیا محروم گشته و خود را به رنجی در افکنده است که اگر برای خدا می بود سزاوار پاداش او می شد.
ص :326
عنه علیه السلام :مَعاشِرَ النّاسِ (المسلمینَ) ، اتَّقوا اللّهَ ، فکَم مِن مُؤَمِّلٍ ما لا یَبْلُغُهُ ، و بانٍ ما لا یَسْکُنُهُ ، و ج_امعٍ ما سَ_وفَ یَترُکُهُ ، و لَعلّهُ مِن باطِ_لٍ جَمعَهُ ، و مِن حقٍّ مَنعَهُ ، أصابَهُ حَراما ، و احْتَمَلَ بهِ آثاما ، فباءَ بوِزْرِهِ ، و قَدِمَ علی ربِّهِ ، آسِفا لاهِفا ، قَد خَسِرَ الدُّنیا و الآخِرَةَ ، ذلکَ هُو الخُسْرانُ المُبینُ . (1)
نهج البلاغة:_ الإمام علی علیه السلام _و قد لَقِیَهُ عندَ مَسیرِهِ إلی الشّامِ دَهاقِینُ الأنْبارِ ، فتَرَجَّلوا لَهُ و اشْتَدّوا بینَ یَدَیْهِ _ : ما هذا الّذی صَنَعْتُموهُ ؟ فقالوا : خُلُقٌ مِنّا نُعَظِّمُ بهِ اُمَراءنا ، فقالَ : و اللّهِ ، ما یَنْتَفِعُ بهذا اُمَراؤکُم ، و إنّکُم لَتَشُقُّونَ علی أنْفُسِکُم فی دُنیاکُم ، و تَشْقَوْنَ بهِ فی آخِرَتِکُم ، و ما أخْسَرَ المَشَقّةَ وراءها العِقابُ ، و أرْبَحَ الدَّعَةَ مَعها الأمانُ مِن النّارِ . (2)
امام علی علیه السلام :ای مردم (ای مسلمانان)! از خدا بترسید ؛ که بَسا آرزومندی که به آرزوی خود نرسید و بسا سازنده ای که در عمارت خود مسکن نگزید و بسا گرد آورنده ای که بزودی آن چه را گرد آورده، وا گذارَد و شاید که آن را از راه ناروا گرد آورده و یا با نپرداختن حقّی آن را به هم رسانده، آن را از راه حرام به دست آورده و به خاطر آن زیر بار گناه مانده است ؛ پس گناه آن را به دوش کشد و با دریغ و اندوه نزد پروردگارش رَوَد . چنین کسی «در دنیا و آخرت زیانکار باشد و این همان زیان آشکار است» .
نهج البلاغة :امام علی علیه السلام _ وقتی در مسیر خود به شام می رفت ، گروهی از زمین داران انبار به آن حضرت برخوردند و به احترام ایشان از اسبها پیاده شدند و پیشاپیش او دویدند _ فرمود : این چه کاری بود که کردید؟ گفتند : این روش ماست، که بدان امیران خود را احترام می نهیم . حضرت فرمود : به خدا سوگند که امیران شما از این کار سودی نمی برند و شما نیز با این کار در این جهان خود را به رنج می افکنید و در آن جهان به بدبختی گرفتار می آیید . چه زیانبار است رنجی که در پی آن عذاب باشد و چه سودمند است آسایشی که رهایی از آتش دوزخ همراه آن باشد .
ص :327
الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی خِطابهِ لشُریحِ بنِ الحارثِ قاضیهِ _: فانْظُرْ یا شُریحُ ، لا تَکونُ ابْتَعْتَ هذهِ الدّارَ مِن غَیرِ مالِکَ ، أو نَقَدْتَ الثَّمَنَ مِن غَیرِ حَلالِکَ ، فإذا أنتَ قَد خَسِرْتَ دارَ الدُّنیا و دارَ الآخِرَةِ . (1)
الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :إنّ فی النّاسِ مَن خَسِرَ الدُّنیا و الآخِرَةَ ، یَتْرُکُ الدُّنیا للدُّنیا ، و یَری أنَّ لَذّةَ الرِّئاسَةِ الباطِلَةِ أفْضَلُ مِن لَذّةِ الأمْوالِ و النِّعَمِ المُباحَةِ المُحَلَّلَةِ ، فیَتْرُکُ ذلکَ أجْمَعَ طَلَبا للرِّئاسَةِ . (2)
امام علی علیه السلام_ به قاضی خود شریح بن حارث _فرمود : توجه کن ای شریح ! مبادا این خانه را جز از مال خودت خریده باشی، یا بهای آن را جز از مال حلال داده باشی. در غیر این صورت هم در دنیا و هم در سرای آخرت زیان کرده ای.
امام زین العابدین علیه السلام :برخی مردمان، دنیا و آخرت را از دست می دهند . دنیا را به خاطر دنیا وا می گذارند و لذّت ریاست باطل را برتر از لذّت اموال و نعمتهای مباح و حلال می دانند، و این همه را برای دست یافتن به ریاست رها می کنند .
الکتاب :
«قُلْ هَلْ نُنَبِّئُکُمْ بِالْأَخْسَرِینَ أَعْمَالاً * الَّذِینَ ضَلَّ سَعْیُهُمْ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَ هُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعا» . (3)
«الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ وَ یَبْغُونَهَا عِوَجًا وَ هُم بِالْأَخِرَةِ کَ_افِرُونَ ......... لا جَرَمَ أَنَّهُمْ فِی الاْخِرَةِ هُمُ الْأَخْسَرُونَ» . (4)
1022
زیان کارترین ها
قرآن :
«بگو : آیا به شما خبر دهیم زیانکارترین مردمان کیستند؟ کسانی که کوشش آنان در زندگی این جهان هدر رفت و می پندارند که کار نیک می کنند» .
«همانان که [مردم را] از راه خدا باز می دارند و آن را کج می شمارند و خود، آخرت را باور ندارند ......... شکّ نیست که آنان در آخرت زیان کارترند» .
ص :328
إِنَّ الَّذِینَ لاَ یُؤْمِنُونَ بِالْأَخِرَةِ زَیَّنَّا لَهُمْ أَعْمَ__الَهُمْ فَهُمْ یَعْمَهُونَ * أُولئِکَ الَّذِینَ لَهُمْ سُوءُ الْعَذَابِ وَ هُمْ فِی الاْخِرَةِ هُمُ الْأَخْسَرُونَ» . (1)
وَ أَرَادُوا بِهِ کَیْدا فَجَعَلْنَاهُمُ الْأَخْسَرِینَ» . (2)
الحدیث :
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أخْسَرُ النّاسِ مَن قَدَرَ علی أنْ یَقولَ الحقَّ و لَم یَقُلْ . (3)
عنه علیه السلام :إنّ أخْسَرَ النّاسِ صَفْقَةً و أخْیَبَهُم سَعْیا: رجُلٌ أخْلَقَ بَدنَهُ فی طَلبِ مالِهِ و لَم تُساعِدْهُ المَقادیرُ علی إرادَتِهِ ، فخَرجَ مِن الدُّنیا بحَسْرَتِهِ ، و قَدِمَ علی الآخِرَةِ بتَبِعَتِهِ . (4)
عنه علیه السلام :مَن أخْسَرُ مِمَّن تَعَوَّضَ عنِ الآخِرَةِ بالدُّنیا؟! (5)
عنه علیه السلام :ما أخْسَرَ مَن لَیس لَهُ فی الآخِرَةِ نَصِیبٌ ! (6)
عنه علیه السلام :أخْسَرُکُم أظْلَمُکُم . (7)
«کسانی که به آخرت ایمان ندارند، کردارهایشان را در نظرشان بیاراستیم [ تا همچنان] سرگشته بمانند. ایشان همان کسانند که عذاب سخت از آن آنهاست و در آخرت زیان کارترینند» .
«می خواستند برای او [ ابراهیم] مکری بیندیشند ولی ما زیان کارترشان کردیم» .
حدیث :
امام علی علیه السلام :زیانکارترین مردم کسی است که بتواند حقّ بگوید، ولی نگوید .
امام علی علیه السلام :زیانکارترین مردم در داد و ستد و نا کامترینشان در سعی و تلاش مردی است که تن خویش را در طلب مال بفرساید امّا مقدرات با خواست او مساعدت نکند و آن گاه با دریغ و حسرت از دنیا رود و با وزر وبال آن به آخرت روی نهد .
امام علی علیه السلام :چه کسی زیان کارتر از آن که آخرت را با دنیا عوض کرد ؟
امام علی علیه السلام :چه زیانکار است کسی که او را در آخرت نصیب و بهره ای نباشد!
امام علی علیه السلام :زیانکارترین شما، ستمکارترین شماست .
ص :329
عنه علیه السلام_ فی کتابهِ إلی مصقلةَ عاملِهِ علی أرْدَشیرَ خرّةَ _: بَلغَنی عنکَ أمرٌ إنْ کُنتَ فَعَلْتَهُ فَقد أسْخَطتَ إلهَکَ ، و عَصَیتَ إمامَکَ ؛ أنّکَ تَقْسِمُ فَیْءَ المسلِمینَ الّذی حازَتْهُ رِماحُهُم و خُیولُهُم ، و اُریقَتْ علَیهِ دِماؤهُم ، فیمَنِ اعْتامَکَ مِن أعْرابِ قَومِکَ ......... لا تُصْلِحْ دُنیاکَ بمَحْقِ دِینِکَ ، فتَکونَ مِن الأخْسَرینَ أعْمالاً . (1)
الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ فی قولهِ عزّ و جلّ : «قُل هَل نُنَبّئکُم بالأخْسَرینَ أعمالاً ......... » _: هُمُ النَّصاری و القِسِّیسونَ و الرُّهْبانُ و أهلُ الشُّبُهاتِ و الأهْواءِ مِن أهلِ القِبْلَةِ و الحَرورِیّةِ و أهلِ البِدَعِ . (2)
امام علی علیه السلام_ در نامه خود به مصقله ، کارگزار خود در اردشیر خُرّه _نوشت : درباره تو گزارشی به من رسیده است، که اگر براستی آن گونه عمل کرده باشی، خدایت را به خشم آورده ای و امام خود را نافرمانی کرده ای ؛ تو غنیمت مسلمانان را که نیزه ها و اسبهای آنان [در به دست آمدن آن ]فراهم آمده و خونشان برای آن ریخته شده است، میان عربهای خویشاوند خود، که تو را برگزیده اند تقسیم کرده ای ......... دنیای خویش را با نابود کردن دینت آباد مگردان، که در این صورت از زیانکارترین مردمان خواهی بود .
امام باقر علیه السلام_ درباره آیه «بگو : آیا به شما خبر دهیم زیانکارترین مردمان کیستند ؟» _فرمود : آنان مسیحیان ، کشیشان ، راهبان و مسلمانان پیرو شبهات و خواهشهای نفس و حروریه (خوارج) و بدعت گذاران هستند .
ص :330
الکتاب :
«أَ لَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللّهِ وَ مَا نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَ لا یَکُونُوا کَالَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِن قَبْلُ فَطالَ عَلَیْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ» . (1)
«إِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ مِن قَبْلِهِ إِذَا یُتْلَی عَلَیْهِمْ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقَانِ سُجَّدًا * وَ یَقُولُونَ سُبْحانَ رَبِّنَا إِن کَانَ وَعْدُ رَبِّنَا لَمَفْعُولاً * وَ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقَانِ یَبْکُونَ وَ یَزِیدُهُمْ خُشُوعا» . (2)
الحدیث :
إرشاد القلوب :فی حدیثِ المِعراجِ : ما عَرَفَنی عَبدٌ و خَشَعَ لی إلاّ خَشَعَ لَهُ کُلُّ شیءٍ . (4)
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنَّ أوَّلَ شیءٍ یُرفَعُ مِن هذهِ الاُمّةِ الأمانَةُ و الخُشوعُ ، حتّی لا تَکادُ تَری خاشِعا . (5)
1023
فضیلت خشوع
قرآن :
«آیا مؤمنان را وقت آن نرسیده که دلهایشان در برابر یاد خدا و آن سخن حقّ که نازل شده است خاشع شود و همانند آن مردمی نباشند که پیش از این کتابشان دادیم و چون مدتی بر آمد دلهایشان سخت شد و بسیاری از آنان نافرمان شدند ؟» .
«بی گمان کسانی که پیش از [نزول] آن دانش یافته اند، چون [این کتاب] بر آنان خوانده شود سجده کنان به روی در می افتند و می گویند : منزه است پروردگار ما . وعده پروردگار ما انجام شدنی است و به رو در می افتند» .
حدیث :
ارشاد القلوب :در حدیث معراج به نقل از خداوند متعال آمده است : هیچ بنده ای مرا نشناخت و در برابرم خاشع نشد مگر آن که همه اشیاء در برابر او خشوع کردند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نخستین چیزی که از میان این امت رخت بر می بندد، امانتداری و خشوع است، چندان که تقریبا مسلمان خاشعی نمی یابی .
ص :332
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :نِعْ_مَ عَونُ الدُّعاءِ الخُش_وعُ . (1)
عنه علیه السلام :اعْلَمْ أنَّ الإعْجابَ ضِدُّ الصَّوابِ و آفَةُ الألْبابِ ، فإذا أنتَ هُدِیتَ لقَصْدِکَ فکُنْ أخْشَعَ ما تَکونُ لِرَبِّکَ . (2)
الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام_ ف_ی الدُّع_اءِ _: و أَعوذُ بکَ مِن نَفْسٍ لا تَقْنَعُ و بَطْنٍ لا یَشْبَعُ ، و قَلبٍ لا یَخْشَعُ . (3)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لا إیمانَ إلاّ بعَمَلٍ ، و لا عَمَلَ إلاّ بیَقینٍ ، و لا یَقینَ إلاّ بالخُشوعِ . (4)
امام علی علیه السلام :خشوع، نیکو یاوری است برای دعا .
امام علی علیه السلام :بدان که خودپسندی خلاف درستی و آفت خردهاست . اگر می خواهی راه راست را بپیمایی، تا می توانی در برابر پروردگارت خاشع باش .
امام زین العابدین علیه السلام_ در دعا _گفت : خدایا! به تو پناه می برم از نفسی که قانع نمی شود و شکمی که سیر نمی گردد و دلی که خاشع نمی شود .
امام صادق علیه السلام :ایمان نباشد مگر با عمل، و عمل نباشد مگر با یقین، و یقین تحقق نمی یابد مگر با خشوع .
الکتاب :
«فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ وَهَبْنا لَهُ یَحْیَی وَ أَصْلَحْنا لَهُ زَوْجَهُ إِنَّهُمْ کانُوا یُسارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ وَ یَدْعُونَنا رَغَبَا وَ رَهَبَا وَ کَانُوا لَنَا خَاشِعِینَ» . (5)
1024
صفات خاشعان
قرآن :
«دعای او (زکریا) را مستجاب کردیم و به او یحیی را بخشیدیم و زنش را برایش شایسته گردانیدیم . اینان در کارهای نیک شتاب می کردند و با امید و بیم ما را می خواندند و در برابر ما خاشع بودند» .
ص :333
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أمّا عَلامَةُ الخاشِعِ فأربَعةٌ : مُراقَبَةُ اللّهِ فی السِّرِّ و العَلانِیَةِ ، و رُکوبُ الجَمیلِ ، و التَّفَکُّرُ لیَومِ القِیامَةِ ، و المُناجاةُ للّهِ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله_ فی جَوابِ السُّؤالِ عنِ الخُشوعِ _: التَّواضُعُ فی الصَّلاةِ ، و أنْ یُقْبِلَ العَبدُ بقَلبِهِ کُلِّهِ علی رَبِّهِ عزّ و جلّ . (2)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن خَشَعَ قَلبُهُ خَشَعَتْ جَوارِحُهُ . (3)
عنه علیه السلام :لِیَخْشَعْ للّهِ سُبحانَهُ قَلبُکَ ، فمَن خَشعَ قَلبُهُ خَشعَتْ جَمیعُ جَوارِحِهِ . (4)
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نشانه خاشع چهار چیز است : حساب بردن از خدا در نهان و آشکار، انجام کارهای نیک ، اندیشیدن برای روز قیامت، و راز و نیاز با خدا .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در پاسخ به پرسش از خشوع _فرمود : تواضع داشتن در نماز و این که بنده با تمام دل و وجود به پروردگارش عزّ و جلّ روی آورَد.
امام علی علیه السلام :کسی که دلش خاشع شد، اندامهایش نیز خاشع شود .
امام علی علیه السلام :دلت باید برای خداوند سبحان خاشع شود؛ که هر کس دلش خاشع شد، همه ارکان بدنش خاشع شود .
الکتاب :
«فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَ وَهَبْنَا لَهُ یَحْیی وَ أَصْلَحْنَا لَهُ زَوْجَهُ إِنَّهُمْ کَانُوا یُسَارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ وَ یَدْعُونَنَا رَغَبَا وَ رَهَبَا وَ کانُوا لَنَا خَاشِعِینَ» . (5)
1025
خشوع، زیور اولیاست
قرآن :
«دعای او (زکریا) را مستجاب کردیم و به او یحیی را بخشیدیم و زنش را برایش شایسته گردانیدیم . اینان در کارهای نیک شتاب می کردند و با امید و بیم ما را می خواندند و در برابر ما خاشع بودند» .
ص :334
الحدیث :
بحار الأنوار :فیما أوْحی اللّهُ تعالی إلی موسی و هارونَ : إنَّما یَتَزیَّنُ لی أوْلیائی بالذِّلِّ و الخُشوعِ و الخَوفِ الّذی یَنْبُتُ فی قُلوبِهِم فیَظْهَرُ علی أجْسادِهِم . (1)
الکافی :فیما ناجی اللّهُ تبارکَ و تعالی موسی علیه السلام : أسْمِعْنی لَذاذَةَ التَّوراةِ بصَوتٍ خاشِعٍ حَزینٍ . (2)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی صِفَةِ المُتَّقینِ _: مِن عَلامَةِ أَحَدِهِم أَنّکَ تَری لَه قُوَّةً فی دِینٍ و حَزْما فی لِینٍ ......... و خُشوعا فی عِبادَةٍ . (3)
عنه علیه السلام_ فی صِفَةِ المؤمنینَ _: هَیْبتُهُمُ الخُشوعُ . (4)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :أوْحی اللّهُ تعالی إلی عیسی ابنِ مریمَ علیه السلام : یا عیسی ، هَبْ لی مِن عَیْنَیکَ الدُّموعَ ، و مِن قَلبِکَ الخُشوعَ ، و اکْحُلْ عَیْنَیْکَ بِمِیلِ الحُزْنِ إذا ضَحِکَ البَطّالونَ ، و قُمْ علی قُبورِ الأمْواتِ ، فنادِهِم بالصَّوتِ الرَّفیعِ لَعلّکَ تَأخُذُ مَوعِظَتَکَ مِنهُم ، و قُلْ: إنّی لاحِقٌ بِهم فی اللاّحِقینَ . (5)
حدیث :
بحار الأنوار :از وحیهای خداوند متعال به موسی و هارون [این بود که] : همانا دوستان من با خواری و خشوع و ترس که در دلهایشان می روید و بر بدنهایشان آشکار می شود ، خود را برای من می آرایند .
الکافی :در نجواهای خداوند متعال با موسی علیه السلام آمده است : حلاوت تورات را با آوازی خاشع و حزین به گوش من برسان .
امام علی علیه السلام_ در وصف پرهیزگاران _فرمود : از نشانه های آنان این است که آنها را در دین ، قدرتمند می بینی و در عین نرمی، دوراندیش ......... و در عبادت، خاشع.
امام علی علیه السلام_ در وصف مؤمنان _فرمود : شُکوهشان خشوع است .
امام صادق علیه السلام :خداوند متعال به عیسی بن مریم علیه السلام وحی فرمود که : ای عیسی ! از چشمان خود اشک و از دل خود، خشوع به من ببخش و آن گاه که هرزگان خوش و خندانند، تو با میلِ اندوه، چشمان خود را سرمه کش و بر سر گورهای مردگان بایست و آنان را با فریاد صدا بزن، شاید پند خود را از ایشان بگیری و بگو که من هم همراه دیگران به ایشان خواهم پیوست.
ص :335
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إیّاکُ_م و تَخَشُّ_عَ النِّفاقِ ، و هُو أنْ یُری الجَسَدُ خاشِعا و القَلبُ لَیس بخاشِعٍ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :تَعَوّذوا باللّهِ مِن خُشوعِ النِّفاقِ، خُشوعِ البَدَنِ و نِفاقِ القَلبِ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :ما زادَ خُشوعُ الجَسَدِ علی ما فی القَلبِ فهُو عندَنا نِفاقٌ . (3)
1026
خاشع نمایی منافقانه
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از خاشع نمایی منافقانه بپرهیزید و آن، چنین است که بدن را خاشع نشان دهی در حالی که دل خاشع نیست .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از خشوع منافقانه به خدا پناه برید ، خشوع تن و نفاق دل .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که جسمش، بیش از دلش خاشع باشد، این، نفاق است .
ص :336
الکتاب :
«هذَانِ خَصْمَانِ اخْتَصَمُوا فِی رَبِّهِمْ فَالَّذِینَ کَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِیَابٌ مِنْ نارٍ یُصَبُّ مِنْ فَوْقِ رُؤُوسِهِمُ الْحَمِیمُ» . (1)
الحدیث :
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :المُخاصَمَةُ تُبْدی سَفَهَ الرّجُلِ و لا تَزیدُ فی حَقِّهِ . (2)
عنه علیه السلام :مَن بالَغَ فی الخُصومَةِ أَثِمَ ، و مَن قَصّرَ فیها ظَلَمَ ، و لا یَستَطیعُ أنْ یَتَّقیَ اللّهَ مَن خاصَمَ . (3)
الإمامُ الباقرُ علیه السلام :الخُصومَةُ تَمْحَقُ الدِّینَ ، و تُحْبِطُ العَمَلَ ، و تُورِثُ الشَّکَّ . (4)
عنه علیه السلام :إیّاکَ و الخُصوماتِ ، فإنَّها تُورِثُ الشَّکَّ ، و تُحْبِطُ العَمَلَ ، و تُرْدی صاحِبَها ، و عسی أنْ یَتَکلّمَ الرّجُلُ بالشَّیءِ لا یُغْفَرُ لَهُ . (5)
1027
مشاجره
قرآن :
«این دو گروه درباره پروردگارشان به مشاجره برخاسته اند. برای آنان که کافرند جامه هایی از آتش بریده اند و از بالا بر سرشان آب جوشان می ریزند» .
حدیث :
امام علی علیه السلام :مشاجره ، نادانی انسان را آشکار می کند و چیزی به [مطلبِ] حقّ او نمی افزاید.
امام علی علیه السلام :آن که در مشاجره زیاده روی کند، گنهکار است و آن که در مشاجره کوتاهی کند، [بر خود ]ستم کرده است. مشاجره گر نمی تواند تقوای الهی داشته باشد .
امام باقر علیه السلام :مشاجره، دین را نابود و عمل را باطل می کند و شکّ و تردید به بار می آورد .
امام باقر علیه السلام :از مشاجرات بپرهیزید که شکّ و تردید به بار می آورند و عمل را بی اجر می کنند و مشاجره کننده را نابود می گردانند و بسا که انسان [در هنگام مجادله کردن] سخنی نا بخشودنی به زبان آورد .
ص :338
عنه علیه السلام :إیّاکُم و أصْحابَ الخُصوماتِ و الکَذّابینَ ؛ فإنَّهُم تَرَکوا ما اُمِروا بعِلْمِهِ ، و تَکَلّفوا ما لَم یُؤمَروا بعِلْمِهِ حتّی تَکَلّفوا عِلْمَ السَّماءِ . (1)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لا یُخاصِمُ إلاّ مَن قد ضاقَ بِما فی صَدرِهِ . (2)
عنه علیه السلام :لا یُخاصِمُ إلاّ شاکٌّ فی دِینِهِ أو مَن لا وَرَعَ لَهُ . (3)
عنه علیه السلام :إیّاکُم و الخُصومَةَ ، فإنَّها تَشْغَلُ القَلبَ ، و تُورِثُ النِّفاقَ ، و تُکْسِبُ الضَّغائنَ . (4)
عنه علیه السلام :إیّاکُم و الخُصومَةَ فی الدِّینِ ، فإنَّها تَشْغَلُ القَلبَ عَن ذِکْرِ اللّهِ عزّ و جلّ ، و تُورِثُ النِّفاقَ ، و تُکْسِبُ الضَّغائنَ ، و تَسْتَجیزُ الکِذْبَ . (5)
الکافی عن غیاث بن ابراهیم :کانَ أبو عبدِ اللّهِ علیه السلام إذا مَرَّ بجَماعَةٍ یَخْتَصِمونَ لا یَجوزُهُم حتّی یَقولَ ثَلاثا : اتَّقوا اللّهَ ، یَرْفَعُ بها صَوْتَهُ . (6)
امام باقر علیه السلام :از مشاجره گران و دروغگویان بپرهیزید ؛ چه، آنان، آنچه را باید بیاموزند رها کرده اند ، امّا برای آموختن آنچه به آموختنش فرمان ندارند، خود را به زحمت می اندازند، چندان که در فراگرفتن علم آسمان خود را به تکلّف وا می دارند .
امام صادق علیه السلام :مشاجره نکند، مگر کسی که از آنچه در سینه دارد، به تنگ آمده باشد .
امام صادق علیه السلام :مشاجره نکند، مگر آن که در دین خود شک دارد، یا کسی که ورع ندارد .
امام صادق علیه السلام :از مشاجره کردن بپرهیزید که آن دل را مشغول می کند و موجب نفاق می شود و کینه به بار می آورد.
امام صادق علیه السلام :از مشاجره کردن در دین بپرهیزید، که آن، دل را از یاد خداوند عزّ و جلّ باز می دارد و موجب نفاق می شود و کینه به بار می آورد و راه بر دروغ می گشاید .
الکافی_ به نقل از غیاث بن إبراهیم _: امام صادق علیه السلام هرگاه بر گروهی می گذشت که مشغول مشاجره کردن بودند، از آنها رد نمی شد، مگر آن که سه بار با صدای بلند می فرمود : از خدا بترسید .
ص :339
الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :مُرْ أصْحابَکَ أنْ یَکُفّوا مِن ألْسِنَتِهِم ، و یَدَعوا الخُصومَةَ فی الدِّینِ ، و یَجْتَهِدوا فی عِبادَةِ اللّهِ عزّ و جلّ . (1)
امام کاظم علیه السلام :به یاران خود دستور بده که زبانشان را نگه دارند و مشاجره کردن در دین را وا گذارند و در عبادت خداوند عزّ و جلّ بکوشند .
ص :340
مسند ابن حنبل عن أبی هریرة :قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : کُلُّ کَلامٍ أو أمرٍ ذی بالٍ لا یُفتَحُ بِذِکرِ اللّهِ عزّ و جلّ فَهُوَ أبتَرُ _ أو قالَ : أقطَعُ _ . (1)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :قولوا عِندَ افتِتاحِ کُلِّ أمرٍ صَغیرٍ أو عَظیمٍ : بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ. (2)
عنه علیه السلام :إنَّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله حَدَّثَنی عَنِ اللّهِ عزّ و جلّ أنَّهُ قالَ : کُلُّ أمرٍ ذی بالٍ لَم یُذکَر ، «بِسمِ اللّهِ» فیهِ فَهُوَ أبتَرُ . (3)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لا تَدَع «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ» و إن کانَ بَعدَهُ شِعرٌ . (4)
1028
آغازگری با «بسم اللّه الرحمن الرحیم»
مسند ابن حنبل _ به نقل از ابو هریره _ :رسول خدا فرمود : هر گفتار یا کاری که ارزشمند باشد و با یاد خدای عزّ و جلّ آغاز نشود ، نا تمام است (یا آن که فرمود : قطع شده است).
امام علی علیه السلام :در آغاز هر کار کوچک یا بزرگ بگویید : «بسم اللّه الرحمن الرحیم».
امام علی علیه السلام :همانا رسول خدا صلی الله علیه و آله به نقل از خداوند عزّ و جلّ برای من نقل کرده که چنین فرموده است : «هر کار ارزشمندی که در آن بسم اللّه گفته نشود ، نا تمام است» .
امام صادق علیه السلام :«بسم اللّه الرحمن الرحیم» را رها نکن ، حتی اگر پس از آن ، شعر باشد.
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :کُلُّ کَلامٍ لا یُبدَأُ فیهِ بِالحَمدِ للّهِِ فَهُوَ أجذَمُ (5) . (6)
1029
حمد خدا گفتن و درود فرستادن بر رسول خدا
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گفتاری که با سپاس خدا شروع نشود ، چون دستْ بریده ، گفتاری نا تمام است. (7)
ص :342
عنه صلی الله علیه و آله :کُلُّ أمرٍ ذی بالٍ لا یُبدَأُ فیهِ بِحَمدِ اللّهِ وَ الصَّلاةِ عَلَیَّ فَهُوَ أقطَعُ أبتَرُ ، مَمحوقٌ مِن کُلِّ بَرَکَةٍ . (1)
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کار ارزشمندی که با ستایش الهی و درود بر من آغاز نشود ، گفتاری نا تمام و ناقص است ، و از هر برکتی محروم است. (2)
«وَ مَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلاَّ بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِیُبَیِّنَ لَهُمْ فَیُضِلُّ اللّهُ مَن یَشَاءُ وَ یَهْدِی مَن یَشَاءُ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ» . (1)
«فَهَلْ عَلَی الرُّسُلِ إِلاَّ الْبَلاغُ الْمُبِینُ» . (2)
«فَإِن تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا عَلَیْکَ الْبَلاغُ الْمُبِینُ» . (3)
«فَإِنَّمَا یَسَّرْناهُ بِلِسَانِکَ لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقِینَ وَ تُنذِرَ بِهِ قَوْمًا لُّدًّا» . (4)
«وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِّن لِّسَانِی * یَفْقَهُوا قَوْلِی» . (5)
الحدیث:
صحیح البخاری عن عائشة :إنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کانَ یُحَدِّثُ حَدیثا ، لَو عَدَّهُ العادُّ لَأَحصاهُ . (6)
مسند ابن حنبل عن عائشة :کانَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله لا یَسرُدُ سَردَکُم هذا ؛ یَتَکَلَّمُ بِکَلامٍ بَینَهُ فَصلٌ ، یَحفَظُهُ مَن سَمِعَهُ . (7)
سنن أبی داوود عن عائشة :کانَ کَلامُ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله کَلاما فَصلاً ؛ یَفهَمُهُ کُلُّ مَن سَمِعَهُ . (8)
1030
آشکار سخن گفتن
قرآن :
«و اطاعت خدا و اطاعت پیامبر کنید ، و برحذر باشید! پس اگر روی گرداندید، بدانید که بر عهده پیامبر ما، فقط رساندن [پیام ]آشکار است» .
«بر پیامبر [خدا وظیفه ای] جز ابلاغ [رسالت ]نیست ؛ و خداوند ، آنچه را آشکار و آنچه را پوشیده می دارید ، می داند» .
«و ما هیچ پیامبری را جز به زبان قومش نفرستادیم، تا [حقایق را ]برای آنان بیان کند. پس خدا هر که را بخواهد ، بی راه می گذارد ، و هر که را بخواهد ، هدایت می کند ؛ و اوست ارجمند حکیم» .
«و آیا جز ابلاغ آشکار ، بر پیامبران [وظیفه ای ]است ؟» .
«پس اگر روی گردان شوند، بر تو فقط ابلاغ آشکار است» .
«در حقیقت، ما این [قرآن] را بر زبان تو آسان ساختیم تا پرهیزگاران را بدان نوید، و مردم ستیزه جو را بدان بیم دهی» .
«و از زبانم گره بگشای، تا سخنم را بفهمند» .
حدیث :
صحیح البخاری_ به نقل از عایشه _: هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله سخنی می گفت، اگر کسی آن را می شمُرد ، می توانست آن را بشمارد.
مسند ابن حنبل_ به نقل از عایشه _: رسول خدا صلی الله علیه و آله به سان شما پشت سر هم سخن نمی گفت . وقتی سخنی می گفت ، بین آن ، چنان فاصله می انداخت که هر کس می شنید ، به خاطر می سپرد.
ص :344
الإمامُ الحسنُ علیه السلام عَن هِندِ بنِ أبی هالَةَ التَّمیمِیِ_ و کانَ وَصّافا لِحِلیَةِ النَّبِیِ صلی الله علیه و آله _: کانَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله . . . یَتَکَلَّمُ بِجَوامِعِ الکَلِمِ فَصلاً ، لا فُضولَ فیهِ و لا تَقصیرَ . (1)
سنن أبی داوود_ به نقل از عایشه _: گفتار رسول خدا صلی الله علیه و آله گفتاری با فاصله] و آشکار [بود ، که هر کس آن را می شنید ، می فهمید.
امام حسن علیه السلام به نقل از هند بن ابو هاله تمیمی_ که توصیف کننده زیبایی پیامبر صلی الله علیه و آله بود _: رسول خدا ......... به تمام جوامع کَلِم (گفتارهای جامع) ، آشکارا سخن می گفت ، بی آن که در آن ، فزونی یا کاستی باشد.
الکتاب :
«یَ_ا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ قُولُوا قَوْلاً سَدِیدًا» . (2)
«ادْعُ إِلَی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُم بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَن ضَلَّ عَن سَبِیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ» . (3)
الحدیث :
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن سَدَّدَ مَقالَهُ بَرهَنَ عَن غَزارَةِ فَضلِهِ . (4)
عنه علیه السلام :أحسَنُ القَولِ السَّدادُ . (5)
عنه علیه السلام :أحسَنُ الکَلامِ ما زانَهُ حُسنُ النِّظامِ ، و فَهِمَهُ الخاصُّ وَ العامُّ . (6)
1031
درستی در گفتار
قرآن :
«ای کسانی که ایمان آورده اید! از خدا پروا دارید و سخنی استوار گویید» .
«با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت کن ، و با آنان به آن ]شیوه ای [که نیکوتر است ، مجادله نمای . در حقیقت، پروردگار تو به ]حال [کسی که از راه او منحرف شده ، داناتر ، و او به ]حال [راه یافتگان] نیز [داناتر است» .
حدیث :
امام علی علیه السلام :کسی که با استواری سخن گوید ، فراوانی فضل خود را آشکار ساخته است.
امام علی علیه السلام :بهترین سخن ، سخن استوار است.
امام علی علیه السلام :بهترین گفتار آن است که ترتیب نیک ، بدان آراستگی ببخشد ، و خاص و عام آن را بفهمند.
ص :345
عنه علیه السلام :أحسَنُ الکَلامِ ما لا تَمُجُّهُ الآذانُ ، و لا یُتعِبُ فَهمُهُ الأَفهامَ . (1)
امام علی علیه السلام :بهترین گفتار آن است که گوش ها از آن بیزاری نجویند ، و فهمش فکرها را خسته نسازد.
سنن أبی داوود عن عائشة :کانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إذا بَلَغَهُ عَنِ الرَّجُلِ الشَّیءُ لَم یَقُل : «ما بالُ فُلانٍ یَقولُ ؟ !» ، و لکِن یَقولُ : «ما بالُ أقوامٍ یَقولونَ کَذا و کَذا ؟ !» . (2)
المعجم الکبیر عن خوّات بن جبیر :نَزَلنا مَعَ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله مَرَّ الظَّهرانِ ، فَخَرَجتُ مِن خِبائی ، فَإِذا أنَا بِنِسوَةٍ یَتَحَدَّثنَ فَأَعجَبنَنی ، فَرَجَعتُ فَاستَخرَجتُ عَیبَتی ، فَاستَخرَجتُ مِنها حُلَّةً فَلَبِستُها و جِئتُ فَجَلَستُ مَعَهُنَّ ، و خَرَجَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله مِن قُبَّتِهِ فَقالَ : أبا عَبدِ اللّهِ ، ما یُجلِسُکَ مَعَهُنَّ؟ فَلَمّا رَأَیتُ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله هِبتُهُ وَ اختَلَطتُ ، قُلتُ : یا رَسولَ اللّهِ جَمَلٌ لی شَرَدَ ، فَأَنَا أبتَغی لَهُ قَیدا ، فَمَضی . . . و تَوَضَّأَ فَأَقبَلَ وَ الماءُ یَسیلُ مِن لِحیَتِهِ عَلی صَدرِهِ _ أو قالَ : یَقطُرُ مِن لِحیَتِهِ عَلی صَدرِهِ _ فَقالَ : أبا عَبدِ اللّهِ ، ما فَعَلَ شِرادُ جَمَلِکَ ؟ ثُمَّ ارتَحَلنا ، فَجَعَلَ لا یَلحَقُنی فِی المَسیرِ إلاّ قالَ : السَّلامُ عَلَیکَ أبا عَبدِ اللّهِ ، ما فَعَلَ شِرادُ ذلِکَ الجَمَلِ؟ فَلَمّا رَأَیتُ ذلِکَ تَعَجَّلتُ إلَی المَدینَةِ وَ اجتَنَبتُ المَسجِدَ وَ المُجالَسَةَ إلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ، فَلَمّا طالَ ذلِکَ تَحَیَّنتُ ساعَةَ خَلوَةِ المَسجِدِ ، فَأَتَیتُ المَسجِدَ فَقُمتُ اُصَلّی ، و خَرَجَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله مِن بَعضِ حُجَرِهِ فَجأَةً ، فَصَلّی رَکعَتَینِ خَفیفَتَینِ ، و طَوَّلتُ رَجاءَ أن یَذهَبَ و یَدَعَنی ، فَقالَ : طَوِّل أبا عَبدِ اللّهِ ما شِئتَ أن تُطَوِّلَ ؛ فَلَستُ قائِما حَتّی تَنصَرِفَ . فَقُلتُ فی نَفسی : وَ اللّهِ لَأَعتَذِرَنَّ إلی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله و لاَُبرِئَنَّ صَدرَهُ . فَلَمّا قالَ : السَّلامُ عَلَیکَ أبا عَبدِ اللّهِ ، ما فَعَلَ شِرادُ ذلِکَ الجَمَلِ ؟ فَقُلتُ : وَ الَّذی بَعَثَکَ بِالحَقِّ ، ما شَرَدَ ذلِکَ الجَمَلُ مُنذُ أسلَمَ . فَقالَ : رَحِمَکَ اللّهُ ! _ ثَلاثا _ ثُمَّ لَم یَعُد لِشَیءٍ مِمّا کانَ . (3)
1032
اشاره در آن جا که صراحت بدان روا نباشد
سنن أبی داوود_ به نقل از عایشه _: هرگاه چیزی (سخن ناروایی) از فردی به ایشان صلی الله علیه و آله می رسید ، نمی فرمود : «فلانی را چه شده که ]چنین [می گوید ؟!» ؛ بلکه می فرمود : «مردم را چه شده که چنین و چنان می گویند؟!» .
المعجم الکبیر_ به نقل از خوّات بن جبیر _: به همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله در منطقه مرَّ الظهران فرود آمدیم . من از چادرم خارج شدم . ناگهان ، زنانی را دیدم که با یکدیگر سخن می گویند و از گفتگوی آنان خوشم آمد . به خیمه بازگشتم و جامه دانم را بیرون آوردم و از میان آن ، جامه ای بیرون آورده ، پوشیدم و آمدم با آن زنان نشستم. در این هنگام ، رسول خدا از خیمه خود خارج شد و فرمود : «ای ابو عبد اللّه ! برای چه با زنان نشسته ای؟». چون رسول خدا را دیدم ، هول کردم و خود را باختم . گفتم : ای رسول خدا! شترم گریخته و به دنبال ریسمان او هستم ......... پیامبر صلی الله علیه و آله رفت و وضو ساخت و در حالی که آب از محاسن ایشان بر سینه شان جاری بود (یا آن که گفت : قطره های آب وضو از محاسن ایشان بر سینه شان می چکید) ، برگشت و فرمود : «ای ابو عبد اللّه ! سرانجام گریختن شترت چه شد؟» .
آنگاه کوچ کردیم. پیامبر در راه هرگاه به من برمی خورد ، می فرمود : «سلام بر تو ای ابو عبد اللّه ! سرانجام گریختن آن شتر چه شد؟» . وقتی این را دیدم ، به سوی مدینه شتاب کردم و از رفتن به مسجد و هم نشینی با پیامبر صلی الله علیه و آله اجتناب کردم. پس از مدّتی با استفاده از یک ساعتِ خلوت مسجد ، وارد مسجد شدم و برای نماز خواندن ایستادم . ناگهان رسول خدا از یکی از اتاق های خود خارج شد و دو رکعت نماز کوتاه خواند . من به امید آن که ایشان برود و مرا تنها گذارد ، نماز را طولانی کردم . فرمود : «ای ابو عبد اللّه ! هر قدر که می خواهی ، نمازت را طولانی کن که من تا نماز را تمام کنی ، همچنان خواهم ایستاد». با خود گفتم : سوگند به خدا! پیش رسول خدا عذر خواهم خواست و ایشان را راحت می کنم. از این رو ، هنگامی که فرمود : «سلام بر تو ای ابو عبد اللّه ! سرانجام گریختن شترت چه شد؟» ، گفتم : سوگند به آن که تو را به حقّ به رسالت برانگیخته ، آن شتر ، از زمان تمکین ، نگریخته است. آنگاه ]رسول خدا [سه بار فرمود : «خدا تو را رحمت کند!» و دیگر هرگز به آن ماجرا اشاره نکرد.
ص :346
عیسی علیه السلام :یا مَعشَرَ الحَوارِیّینَ ، لا تُلقُوا اللُّؤلُؤَ لِلخِنزیرِ ؛ فَإِنَّهُ لا یَصنَعُ بِهِ شَیئا . و لا تُعطُوا الحِکمَةَ مَن لا یُریدُها ؛ فَإِنَّ الحِکمَةَ أحسَنُ مِنَ اللُّؤلُؤِ ، و مَن لا یُریدُها أشَرُّ مِنَ الخِنزیرِ . (1)
1033
مراعات شایستگی مخاطب
عیسی علیه السلام :ای جمعیت حواریان! گوهر را بر گردن خوک نیفکنید ، که با آن کاری انجام نمی دهد ، و حکمت را به آن که خواهان آن نیست ، ندهید ؛ زیرا حکمتْ بهتر از گوهر است ، و آن که خواهان حکمت نیست ، بدتر از خوک است.
ص :347
عنه علیه السلام :لا تَطرَحُوا الدُّرَّ تَحتَ أرجُلِ الخَنازیرِ . (1)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :کانَ المَسیحُ علیه السلام یَقولُ : إنَّ التّارِکَ شِفاءَ المَجروحِ مِن جُرحِهِ شَریکٌ لِجارِحِهِ لا مَحالَةَ ؛ و ذلِکَ أنَّ الجارِحَ أرادَ فَسادَ المَجروحِ ، وَ التّارِکَ لإِِشفائِهِ لَم یَشَأ صَلاحَهُ ، فَإِذا لَم یَشَأ صَلاحُهُ فَقَد شاءَ فَسادَهُ اضطِرارا . فَکَذلِکَ لا تُحَدِّثوا بِالحِکمَةِ غَیرَ أهلِها فَتَجهَلوا، و لا تَمنَعوها أهلَها فَتَأثَموا. وَ لیَکُن أحَدُکُم بِمَنزِلَةِ الطَّبیبِ المُداوی ؛ إن رَأی مَوضِعا لِدَوائِهِ ، و إلاّ أمسَکَ . (2)
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :آفَةُ العِلمِ النِّسیانُ ، و إضاعَتُهُ أن تُحَدِّثَ بِهِ غَیرَ أهلِهِ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ عیسَی بنَ مَریَمَ علیه السلام قامَ فی بَنی إسرائیلَ ، فَقالَ : یا بَنی إسرائیلَ ، لا تُحَدِّثوا بِالحِکمَةِ الجُهّالَ فَتَظلِموها ، و لا تَمنَعوها أهلَها فَتَظلِموهُم . (4)
عیسی علیه السلام :دُرّ را زیر پای خوکان نیفکنید.
امام صادق علیه السلام :مسیح علیه السلام می فرمود : کسی که درمان جراحت مجروح را رها کند ، لا جرم با مجروح کننده آن شخص ]در این جرم [شریک است ؛ زیرا کسی که مجروح کرده ، نابودی مجروح را می خواسته ، و آن که درمانش را رها کرده ، به دنبال خیرخواهی او نبوده است . پس اگر خیر او را نمی خواسته ، پس به ناگزیر ، نابودی او را خواسته است . به همین ترتیب ، حکمت را برای نااهل بازگو نکنید که مایه جهالت شما خواهد بود ؛ و آن را از اهلش دریغ نکنید که گناه خواهید کرد ؛ بلکه باید هر یک از شما به سان طبیبِ مداوا کننده باشد که هر جا نیاز به مداوا دید ، اقدام کند و در غیر این صورت ، از مداوا باز ایستد.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آفت علم ، فراموشی است، و ضایع کردن آن به این است که برای نااهل بازگویش کنی.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عیسی بن مریم علیه السلام در میان بنی اسرائیل ایستاد و گفت : «ای بنی اسرائیل! حکمت را برای نادانان بازگو مکنید که در این صورت ، به حکمت ستم کرده اید ، و آن را از اهلش دریغ نکنید که در این صورت ، به آنان ستم کرده اید».
ص :348
عنه صلی الله علیه و آله :واضِعُ العِلمِ عِندَ غَیرِ أهلِهِ کَمُقَلِّدِ الخَنازیرِ الجَوهَرَ وَ اللُّؤلُؤَ وَ الذَّهَبَ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :لا تُعَلِّقُوا الدُّرَّ فی أعناقِ الخَنازیرِ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :لا تَطرَحُوا الدُّرَّ فی أفواهِ الکِلابِ . (3)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی وَصِیَّتِهِ لِلحَسَنِ علیه السلام _: مِن صِفَةِ العالِمِ ألاّ یَعِظَ إلاّ مَن یَقبَلُ عِظَتَهُ ، و لا یَنصَحَ مُعجَبا بِرَأیِهِ ، و لا یُخبِرَ بِما یَخافُ إذاعَتَهُ . (4)
عنه علیه السلام :واضِعُ العِلمِ عِندَ غَیرِ أهلِهِ ظالِمٌ لَهُ . (5)
عنه علیه السلام_ فِی الحِکَمِ المَنسوبَةِ إلَیهِ _: نَقلُ الصُّخورِ مِن مَواضِعِها أهوَنُ مِن تَفهیمِ مَن لا یَفهَمُ . (6)
عنه علیه السلام_ فِی الحِکَمِ المَنسوبَةِ إلَیهِ _: اِحذَر کَلامَ مَن لا یَفهَمُ عَنکَ ؛ فَإِنَّهُ یُضجِرُکَ . (7)
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن که علم را نزد نااهل می سپارد ، به سان کسی است که جواهر، لؤلؤ و طلا را به گردن خوک ها آویخته باشد.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دُرّ را به گردن خوک ها نیاویزید.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :درّ را در میان دهان سگ ها نیندازید.
امام علی علیه السلام_ در وصیّت خود به امام حسن علیه السلام _فرمود : از ویژگی های عالم آن است که تنها کسی را اندرز می دهد که پذیرای آن باشد، و آن که را فریفته رأی و نظر خویش است ، اندرز نمی کند ، و آنچه را که از انتشارش بیم دارد ، گزارش نمی دهد.
امام علی علیه السلام :آن که علم را به نااهل می سپارد ، بدان ستم کرده است.
امام علی علیه السلام_ چنان که در حکمت های منسوب به ایشان آمده _فرمود : جا به جا کردن صخره ها از جایگاه آنها ، از فهماندن به آن که نمی فهمد ، آسان تر است.
امام علی علیه السلام_ در حکمت های منسوب به ایشان _فرمود : از سخن گفتن به آن که گفتارت را نمی فهمد ، پرهیز کن ، که تو را سختْ رنج خواهد داد.
ص :349
عنه علیه السلام_ فِی الحِکَمِ المَنسوبَةِ إلَیهِ _: لا تُحَدِّث بِالعِلمِ السُّفَهاءَ فَیُکَذِّبوکَ ، و لاَ الجُهّالَ فَیَستَثقِلوکَ ، و لکِن حَدِّث بِهِ مَن یَتَلَقّاهُ مِن أهلِهِ بِقَبولٍ و فَهمٍ ؛ یَفهَمُ عَنکَ ما تَقولُ ، و یَکتُمُ عَلَیکَ ما یَسمَعُ ؛ فَإِنَّ لِعِلمِکَ عَلَیکَ حَقّا کَما أنَّ عَلَیکَ فی مالِکَ حَقّا ؛ بَذلُهُ لِمُستَحِقِّهِ ، و مَنعُهُ عَن غَیرِ مُستَحِقِّهِ . (1)
عنه علیه السلام_ فِی الحِکَمِ المَنسوبَةِ إلَیهِ _: اِحتَرِس مِن ذِکرِ العِلمِ عِندَ مَن لا یَرغَبُ فیهِ ، و مِن ذِکرِ قَدیمِ الشَّرَفِ عِندَ مَن لا قَدیمَ لَهُ ؛ فَإِنَّ ذلِکَ مِمّا یُحقِدُهُما عَلَیکَ . (2)
عنه علیه السلام :إنَّ الحُکَماءَ ضَیَّعُوا الحِکمَةَ لَمّا وَضَعوها عِندَ غَیرِ أهلِها . (3)
امام علی علیه السلام_ در حکمت های منسوب به ایشان _فرمود : دانش را برای سفیهان بازگو مکن که تو را تکذیب می کنند ، و برای نادانان بازگو مکن که در پذیرش آن سنگینی می کنند ؛ بلکه برای کسی بازگو کن که شایسته آن باشد و آن را از روی فهمیدن پذیرا باشد، آنچه را به او می گویی ، بفهمد، و آنچه را از تو می شنود ، کتمان کند ؛ زیرا دانش تو بر تو حقّی دارد ، همان گونه که مالت بر تو حقّی دارد ، که باید آن را به مستحقّ آن ببخشی ، و از آن که استحقاق آن را ندارد ، ممانعت نمایی.
امام علی علیه السلام_ چنان که در حکمت های منسوب به ایشان آمده _فرمود : از یاد کردِ علم نزد آن که بدان اشتیاق ندارد ، بپرهیز ، و از یاد کردِ آن که دارای شرافت دیرینه است ، نزد آن که در شرافتْ دیرینه ای ندارد ، اجتناب کن که باعث کینه جویی او نسبت به تو می شود.
امام علی علیه السلام :حکیمان ، چون حکمت را به نااهل آن سپردند ، آن را ضایع کردند.
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لا تُحَدِّثُوا النّاسَ بِما لا یَعرِفونَ ؛ أ تُحِبّونَ أن یُکَذَّبَ اللّهُ و رَسولُهُ ؟ ! (4)
1034
مراعات توان مخاطب
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برای مردم آنچه را نمی دانند ]و نمی پذیرند] ، بازگو نکنید . آیا دوست دارید که خدا و رسولش مورد تکذیب قرار گیرند؟
ص :350
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أ تُحِبّونَ أن یُکَذَّبَ اللّهُ و رَسولُهُ ؟ ! حَدِّثُوا النّاسَ بِما یَعرِفونَ ، و أمسِکوا عَمّا یُنکِرونَ . (1)
دعائم الإسلام :الإمام الصادق علیه السلام _ لأصحاب له اجتمعوا إلیه _ : حَدِّثُوا النّاسَ بِما یَعرِفونَ ، و دَعوا ما یُنکِرونَ ؛ أ تُحِبّونَ أن یُسَبَّ اللّهُ و رَسولُهُ ؟ ! قالوا : و کَیفَ یُسَبُّ اللّهُ و رَسولُهُ ؟ قالَ : یَقولونَ إذا حَدَّثتُموهُم بِما یُنکِرونَ : «لَعَنَ اللّهُ قائِلَ هذا» ، و قَد قالَهُ اللّهُ عزّ و جلّ و رَسولُهُ صلی الله علیه و آله . (2)
عنه علیه السلام :ما کَلَّمَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله العِبادَ بِکُنهِ عَقلِهِ قَطُّ . قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : إنّا مَعاشِرَ الأَنبِیاءِ اُمِرنا أن نُکَلِّمَ النّاسَ عَلی قَدرِ عُقولِهِم . (3)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لَیسَ کُلُّ العِلمِ یَستَطیعُ صاحِبُ العِلمِ أن یُفَسِّرَهُ لِکُلِّ النّاسِ ؛ لِأَنَّ مِنهُمُ القَوِیَّ وَ الضَّعیفَ ، و لِأَنَّ مِنهُ ما یُطاقُ حَملُهُ و مِنهُ ما لا یُطاقُ حَملُهُ ، إلاّ مَن یُسَهِّلُ اللّهُ لَهُ حَملَهُ و أعانَهُ عَلَیهِ مِن خاصَّةِ أولِیائِهِ . (4)
امام علی علیه السلام :آیا دوست دارید که خدا و رسولش مورد تکذیب قرار گیرند؟ برای مردم آنچه را می پذیرند ، بازگو کنید و از گفتن آنچه انکارش می کنند ، پرهیز نمایید.
دعائم الإسلام :امام صادق علیه السلام _ به اصحاب خود که به گردش اجتماع کرده بودند _ فرمود : «برای مردم ، آنچه را می پذیرند ، بازگو کنید و آنچه را انکار می کنند ، وا گذارید . آیا دوست دارید که خدا و رسولش مورد دشنام قرار گیرند؟». گفتند : چگونه خدا و رسولش دشنام می شوند؟ فرمود : «وقتی شما چیزی را که انکارش می کنند برای آنها بازگو می کنید ، می گویند : خداوند ، گوینده این گفتار را لعنت کند! ، در حالی که خداوند عزّ و جلّ و رسول او آن را گفته اند».
امام صادق علیه السلام :رسول خدا هرگز با مردم با ژرفای عقل خود ، سخن نگفته است. رسول خدا فرموده است : «ما جمعیت پیامبران ، فرمان گرفته ایم که با مردم به اندازه عقلشان سخن گوییم».
امام علی علیه السلام :هر علمی چنان نیست که صاحب آن بتواند آن را برای تمام مردم تبیین کند ؛ زیرا برخی از مردم [در عقل ]قوی و برخی ضعیف اند ، و برخی دانش ها قابل تحمّل و بعضی غیر قابل تحمّل اند، مگر برای آن که از اولیای مخصوص خداوند باشد که خدا شنیدن آن را برایش آسان کند و او را در این کار ، کمک رساند.
ص :351
عنه علیه السلام_ فِی الحِکَمِ المَنسوبَةِ إلَیهِ _: لا تُعامِلِ العامَّةَ فی ما اُنعِمَ بِهِ عَلَیکَ مِنَ العِلمِ کَما تُعامِلُ الخاصَّةَ . وَ اعلَم أنَّ للّهِِ سُبحانَهُ رِجالاً أودَعَهُم أسرارا خَفِیَّةً ، و مَنَعَهُم عَن إشاعَتِها . وَ اذکُر قَولَ العَبدِ الصّالِحِ لِموسی _ و قَد قالَ لَهُ : «هَلْ أَتَّبِعُکَ عَلَی أَن تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْدًا» (1) ، قالَ : «إِنَّکَ لَن تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْرًا * وَ کَیْفَ تَصْبِرُ عَلَی مَا لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْرًا » (2) . (3)
عنه علیه السلام :خالِطُوا النّاسَ بِما یَعرِفونَ ، و دَعوهُم مِمّا یُنکِرونَ ،و لا تَحمِلوهُم عَلی أنفُسِکِم و عَلَینا ؛ إنَّ أمرَنا صَعبٌ مُستَصعَبٌ لا یَحتَمِلُهُ إلاّ مَلَکٌ مُقَرَّبٌ ، أو نَبِیٌّ مُرسَلٌ ، أو عَبدٌ قَدِ امتَحَنَ اللّهُ قَلبَهُ لِلإِیمانِ . (4)
الإمامُ زین العابدین علیه السلام :أمّا حَقُّ المُستَنصِحِ : فَإِنَّ حَقَّهُ أن . . .تُکَلِّمَهُ مِنَ الکَلامِ بِما یُطیقُهُ عَقلُهُ ؛ فَإِنَّ لِکُلِّ عَقلٍ طَبَقَةً مِنَ الکَلامِ یَعرِفُهُ و یَجتَنِبُهُ . (5)
امام علی علیه السلام_ چنان که در حکمت های منسوب به ایشان آمده _فرمود : با عموم مردم در نعمت علم که به تو ارزانی شده ، به سان خواصّ آنان برخورد نکن ، و بدان که خداوند ، بندگانی دارد که رازهای نهانی را به آنان وا گذاشته و آنان را از انتشارش باز داشته است ؛ و سخن عبد صالح به موسی[ علیه السلام ]را به یاد آر که وقتی موسی[ علیه السلام ]به او گفت : «آیا تو را به شرط این که از بینشی که آموخته شده ای به من یاد دهی ، پیروی کنم؟» ، آن عبد صالح در پاسخش گفت : «تو هرگز نمی توانی همپای من صبر کنی ؛ و چگونه می توانی بر چیزی که به شناخت آن احاطه نداری صبر کنی؟».
امام علی علیه السلام :با مردم طبق آنچه می پذیرند ، برخورد کنید ، و از آنچه انکارش می کنند ، اجتناب نمایید، و بار آنان را بر دوش خود یا ما نگذارید ؛ زیرا امر ما دشوار و پیچیده است که جز فرشته ای مقرّب یا پیامبری فرستاده شده یا بنده ای که خداوند ، دل او را به ایمان آزموده باشد ، تاب تحمّل آن را ندارد.
امام زین العابدین علیه السلام :اما حقّ آن که پند می گیرد : حقّ او آن است که ......... به او سخنی بگویی که عقلش تاب آن را دارد ؛ زیرا برای هر سطح عقل ، طیفی از گفتار است که آن را می شناسد و از آن ، اجتناب می کند.
ص :352
الکافی عن یعقوب بن الضّحّاک عن رجل من أصحابنا سرّاجٍ_ و کانَ خادِما لِأَبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام _: بَعَثَنی أبو عَبدِ اللّهِ علیه السلام فی حاجَةٍ _ و هُوَ بِالحیرَةِ _ أنَا و جَماعَةً مِن مَوالیهِ . قالَ : فَانطَلَقنا فیها ، ثُمَّ رَجَعنا مُغتَمّینَ .
قالَ : و کانَ فِراشی فِی الحائِرِ الَّذی کُنّا فیهِ نُزولاً ، فَجِئتُ و أنَا بِحالٍ ، فَرَمَیتُ بِنَفسی ، فَبَینا أنَا کَذلِکَ إذا أنَا بِأَبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام قَد أقبَلَ . قالَ : فَقالَ : قَد أتَیناکَ _ أو قالَ : جِئناکَ _ فَاستَوَیتُ جالِسا ، و جَلَسَ عَلی صَدرِ فِراشی ، فَسَأَلَنی عَمّا بَعَثَنی لَهُ ، فَأَخبَرتُهُ ، فَحَمِدَ اللّهَ .
ثُمَّ جَری ذِکرُ قَومٍ ، فَقُلتُ : جُعِلتُ فِداکَ ! إنّا نَبرَأُ مِنهُم ؛ إنَّهُم لا یَقولونَ ما نَقولُ . قالَ : فَقالَ : یَتَوَلَّونا و لا یَقولونَ ما تَقولونَ ؛ تَبرَؤونَ مِنهُم ؟ ! قالَ : قُلتُ : نَعَم . قالَ : فَهُوَ ذا عِندَنا ما لَیسَ عِندَکُم ، فَیَنبَغی لَنا أن نَبرَأَ مِنکُم ؟ !قالَ : قُلتُ : لا ، جُعِلتُ فِداکَ ! قالَ : و هُوَ ذا عِندَ اللّهِ ما لَیسَ عِندَنا ، أ فَتَراهُ اطَّرَحَنا ؟ ! قالَ : قُلتُ : لا وَ اللّهِ ، جُعِلتُ فِداکَ ! ما نَفعَلُ ؟ قالَ : فَتَوَلَّوهُم ، و لا تَبرَؤوا مِنهُم ؛ إنَّ مِنَ المُسلِمینَ مَن لَهُ سَهمٌ ، و مِنهُم مَن لَهُ سَهمانِ ، و مِنهُم مَن لَهُ ثَلاثَةُ أسهُمٍ ، و مِنهُم مَن لَهُ أربَعَةُ أسهُمٍ ، و مِنهُم مَن لَهُ خَمسَةُ أسهُمٍ ، و مِنهُم مَن لَهُ سِتَّةُ أسهُمٍ ، و مِنهُم مَن لَهُ سَبعَةُ أسهُمٍ ؛ فَلَیسَ یَنبَغی أن یُحمَلَ صاحِبُ السَّهمِ عَلی ما هُوَ عَلَیهِ صاحبُ السَّهمَینِ ، و لا صاحِبُ السَّهمَینِ عَلی ما عَلَیهِ صاحِبُ الثَّلاثَةِ ، و لا صاحِبُ الثَّلاثَةِ عَلی ما عَلَیهِ صاحِبُ الأَربَعَةِ ، و لا صاحِبُ الأَربَعَةِ عَلی ما عَلَیهِ صاحِبُ الخَمسَةِ ، و لا صاحِبُ الخَمسَةِ عَلی ما عَلَیهِ صاحِبُ السِّتَّةِ ، و لا صاحِبُ السِّتَّةِ عَلی ما عَلَیهِ صاحِبُ السَّبعَةِ .
و سَأَضرِبُ لَکَ مَثَلاً : إنَّ رَجُلاً کانَ لَهُ جارٌ _ و کانَ نَصرانِیّا _ فَدَعاهُ إلَی الإِسلامِ و زَیَّنَهُ لَهُ ، فَأَجابَهُ ، فَأَتاهُ سَحیرا فَقَرَعَ عَلَیهِ البابَ ، فَقالَ لَهُ : مَن هذا ؟ قالَ : أنَا فُلانٌ . قالَ : و ما حاجَتُکَ ؟ فَقالَ : تَوَضَّأ وَ البَس ثَوبَیکَ ، و مُرَّ بِنا إلَی الصَّلاةِ . قالَ : فَتَوَضَّأَ و لَبِسَ ثَوبَیهِ و خَرَجَ مَعَهُ . قالَ : فَصَلَّیا ما شاءَ اللّهُ ، ثُمَّ صَلَّیَا الفَجرَ ، ثُمَّ مَکَثا حَتّی أصبَحا . فَقامَ الَّذی کانَ نَصرانِیّا یُریدُ مَنزِلَهُ ، فَقالَ لَهُ الرَّجُلُ : أینَ تَذهَبُ ! النَّهارُ قَصیرٌ ، وَ الَّذی بَینَکَ و بَینَ الظُّهرِ قَلیلٌ . قالَ : فَجَلَسَ مَعَهُ إلی أن صَلَّی الظُّهرَ .
ثُمَّ قالَ : و ما بَینَ الظُّهرِ وَ العَصرِ قَلیلٌ . فاحتَبَسَهُ حَتّی صَلَّی العَصرَ . قالَ : ثُمَّ قامَ و أرادَ أن یَنصَرِفَ إلی مَنزِلِهِ ، فَقالَ لَهُ : إنَّ هذا آخِرُ النَّهارِ ، و أقَلُّ مِن أوَّلِهِ . فَاحتَبَسَهُ حَتّی صَلَّی المَغرِبَ . ثُمَّ أرادَ أن یَنصَرِفَ إلی مَنزِلِهِ ، فَقالَ لَهُ : إنَّما بَقِیَت صَلاةٌ واحِدَةٌ . قالَ : فَمَکَثَ حَتّی صَلَّی العِشاءَ الآخِرَةَ ، ثُمَّ تَفَرَّقا .
فَلَمّا کانَ سَحیرا ، غَدا عَلَیهِ فَضَرَبَ عَلَیهِ البابَ ، فَقالَ : مَن هذا ؟ قالَ : أنَا فُلانٌ . قالَ : و ما حاجَتُکَ ؟ قالَ : تَوَضَّأ وَ البَس ثَوبَیکَ وَ اخرُج بِنا فَصَلِّ ، قالَ : اُطلُب لِهذَا الدّینِ مَن هُوَ أفرَغُ مِنّی ؛ أنَا إنسانٌ مِسکینٌ ، و عَلَیَّ عِیالٌ . فَقالَ أبو عَبدِ اللّهِ علیه السلام : أدخَلَهُ فی شَیءٍ أخرَجَهُ مِنهُ ! _ أو قالَ : أدخَلَهُ مِن مِثلِ هذِه و أخرَجَهُ مِن مِثلِ هذا ! (1)
الکافی_ به نقل از یعقوب بن ضحّاک ، به نقل از مردی از شیعیان که زین اسب می ساخت و خدمتگزار امام صادق علیه السلام بود _: امام صادق علیه السلام در حالی که در حیره بود ، من و گروهی از اصحاب خود را برای کاری فرستاد . ما برای آن کار ، رهسپار شدیم . آنگاه ناراحت بازگشتیم. بستر من در فضایی بود که در آن فرود آمدیم . من به همان حالت اندوه ، آمدم و خود را روی بستر انداختم . در همین هنگام دیدم که امام صادق علیه السلام می آید . فرمود : «ما نزد شما آمدیم» .
من به صورت نشسته در جای خود قرار گرفتم و [امام ]بالای سرِ بستر من نشست و درباره کاری که روانه ام کرده بود ، از من پرسید . من گزارش کار را به ایشان دادم . پس خدا را سپاس گفت. آنگاه از گروهی سخن به میان آمد. عرض کردم : فدایت شوم! ما از آنان بیزاری می جوییم . آنان ، بدانچه ما معتقدیم ، اعتقاد ندارند. فرمود : «آنان ولایت ما را پذیرایند و آنچه شما می گویید ، نمی گویند . آیا از آنان برائت می جویید؟». گفتم : آری . فرمود : «پس به نظرت چون آنچه نزد ماست ، نزد شما نیست ، شایسته است که از شما بیزاری جوییم؟» . گفتم : نه، فدایت شوم! فرمود : «آنچه نزد خداست ، نزد ما نیست. آیا به نظرت خداوند ما را رها کرده است؟» . گفتم : فدایت شوم! به خدا قسم، نه . پس چه کنیم؟ فرمود : «با آنان دوست باشید و از آنان بیزاری نجویید ؛ زیرا برخی از مسلمانان ، دارای یک سهم ، و برخی دارای دو سهم ، و برخی دارای سه سهم ، و برخی دارای چهار سهم ، و برخی دارای پنج سهم ، و برخی دارای شش سهم ، و برخی دارای هفت سهم اند ؛ و شایسته نیست آنچه بر دوش صاحب دو سهم است ، بر آن که دارای یک سهم است ، تحمیل شود ، و آنچه بر دوش صاحب سه سهم است ، بر آن که دارای دو سهم است ، و آنچه بر دوش صاحب چهار سهم است ، بر آن که دارای سه سهم است ، و آنچه بر دوش صاحب پنج سهم است ، بر آن که دارای چهار سهم است ، و آنچه بر دوش صاحب شش سهم است ، بر آن که دارای پنج سهم است ، و آنچه بر دوش صاحب هفت سهم است ، بر آن که دارای شش سهم است ، تحمیل شود.
برایت مَثَلی می زنم : مردی همسایه ای مسیحی داشت . او را به اسلام دعوت کرد و اسلام را برایش زیبا تصویر نمود و آن مرد مسیحی نیز دعوتش را پاسخ داد [و مسلمان شد]. آنگاه سحرگاه نزد او رفت و درِ خانه اش را کوفت. همسایه اش گفت : کیست؟ گفت : من فلانی [همسایه مسلمان تو ]هستم. گفت : چه کار داری؟ گفت : وضو بگیر و لباس هایت را بپوش و مهیّای نماز خواندن با ما باش.
آن مرد تازه مسلمان ، وضو گرفت و لباس هایش را پوشید و به همراه آن همسایه مسلمان ، رهسپار شد. آن دو فراوان نماز خواندند . آنگاه نماز صبح خواندند . سپس تا بامداد در مسجد ماندند. مرد نصرانی به قصد خانه اش برخاست. همسایه مسلمان به او گفت : کجا می روی؟ روز کوتاه است و تا ظهر ، وقتِ اندکی مانده است . آن مرد تا نماز ظهر همراه او نشست. همسایه مسلمان گفت : بین نماز ظهر و عصر ، زمان کوتاهی مانده است، از این رو ، مرد تازه مسلمان را تا نماز عصر نگاه داشت. مرد نصرانی برخاست تا به خانه اش برود ؛ اما همسایه مسلمانش گفت : دیگر آخرِ روز است ، و از آغاز آن ، کوتاه تر است .
بدین ترتیب ، آن مرد را تا خواندن نماز مغرب نگاه داشت . آنگاه وقتی آن مرد خواست به سوی خانه اش رهسپار شود ، باز همسایه مسلمان گفت : تنها یک نماز مانده است. آن مرد تازه مسلمان ، ماند تا نماز عشاء را خواند. آنگاه از هم جدا شدند.
وقتی سحرگاه روز دوم شد ، همسایه مسلمان ، مجدّدا درِ خانه تازه مسلمان را زد . آن مرد گفت : کیستی؟ گفت : من فلانی هستم. گفت : چه کار داری؟ گفت : وضو بگیر و لباس هایت را بپوش و برای ادای نماز بیرون بیا. تازه مسلمان گفت : برای چنین دینی به دنبال کسی باش که از من بی کارتر باشد . من انسانی تهی دست هستم و عیالمندم. همسایه مسلمان ، آن مرد مسیحی را به چیزی داخل کرد که از آن خارجش ساخت» (یا آن که فرمود : «او را بدین ترتیب ، وارد اسلام کرد و بدین ترتیب ، خارجش ساخت»)!
ص :353
ص :354
ص :355
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّی لَأَتَخَوَّلُکُم بِالمَوعِظَةِ تَخَوُّلاً ؛ مَخافَةَ السَّأمَةِ عَلَیکُم . (1)
مسند ابن حنبل عن قیس بن أبی حازم عن أبیه :رَآنِی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله و هُوَ یَخطُبُ و أنَا فِی الشَّمسِ ، فَأَمَرَنی فَحَوَّلتُ إلَی الظِّلِّ . (2)
صحیح البخاری عن عکرمة عن ابن عبّاس :حَدِّثِ النّاسَ کُلَّ جُمُعَةٍ مَرَّةً ، فَإِن أبَیتَ فَمَرَّتَینِ ، فَإِن أکثَرتَ فَثَلاثَ مِرارٍ . و لا تُمِلَّ النّاسَ هذَا القُرآنَ . و لا اُلفِیَنَّکَ تَأتِی القَومَ و هُم فی حَدیثٍ مِن حَدیثِهِم فَتَقُصُّ عَلَیهِم ، فَتَقطَعُ عَلَیهِم حَدیثَهُم فَتُمِلُّهُم ؛ و لکِن أنصِت ، فَإِذا أمَروکَ فَحَدِّثهُم و هُم یَشتَهونَهُ ، فَانظُرِ السَّجعَ مِنَ الدُّعاءِ فَاجتَنِبهُ ؛ فَإِنّی عَهِدتُ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله و أصحابَهُ لا یَفعَلونَ إلاّ ذلِکَ . (3)
1035
مراعات شادابی مخاطب
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :من از بیم خسته شدن شما ، برای موعظه کردن به دنبال فرصت مناسب می گردم.
مسند ابن حنبل_ به نقل از قیس بن ابی هازم به نقل از پدرش _: پیامبر صلی الله علیه و آله در حالی که سخنرانی می کرد ، مرا دید که میان آفتابم . فرمان داد تا جایم را به سایبان تغییر دادم.
صحیح البخاری_ به نقل از عکرمه ، به نقل از ابن عباس _: برای مردم در هر جمعه تنها یک بار سخن بگو ، و اگر اصرار داری ، [فقط ]دو بار باشد ، و اگر بیشتر می خواهی ، [فقط] سه بار باشد و با این قرآن ، ملامت مردم را فراهم نکن. مبادا نزد گروهی بروی و در حالی که در حال گفتگو هستند ، سخن آنان را ببُری و با سخن گفتنت باعث خستگی آنان بشوی ؛ بلکه خاموش بمان و هرگاه از تو خواستند ، برایشان سخن بگو، که در این صورت ، بدان مشتاق خواهند بود ، و در دعا از آهنگین گویی اجتناب کن . من با پیامبر خدا و یاران وی هم روزگار بودم و ندیدم جز آن که چنین رفتار می کردند.
ص :356
الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فِی الحِکَمِ المَنسوبَةِ إلَیهِ _: مَن لَم یَنشَط لِحَدیثِکَ فَارفَع عَنهُ مُؤنَةَ الاِستِماعِ مِنکَ . (1)
عنه علیه السلام :إنَّ لِلقُلوبِ شَهوَةً و إقبالاً و إدبارا ، فَائتوها مِن قِبَلِ شَهوَتِها و إقبالِها ؛ فَإِنَّ القَلبَ إذا اُکرِهَ عَمِیَ . (2)
امام علی علیه السلام_ چنان که در حکمت های منسوب به ایشان آمده _فرمود : هر کس که برای سخن تو نشاط نشان ندهد ، زحمت شنیدن سخنت را از او بردار.
امام علی علیه السلام :دل ها دارای میل، اقبال و اِدبارند . شما از رهگذر میل و اقبال آن ، بدان راه یابید، که اگر دل به کاری وادار شود ، کور می شود.
الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی ذِکرِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله _: طَبیبٌ دَوّارٌ بِطِبِّهِ ، قَد أحکَم مَراهِمَهُ ، و أحمی مَواسِمَهُ ، یَضَعُ ذلِکَ حَیثُ الحاجَةُ إلَیهِ ؛ مِن قُلوبٍ عُمیٍ ، و آذانٍ صُمٍّ ، و ألسِنَةٍ بُکمٍ ، مُتَتَبِّعٌ بِدَوائِهِ مَواضِعَ الغَفلَةِ و مَواطِنَ الحَیرَةِ (3) . (4)
1036
مراعات مقتضای حال
امام علی علیه السلام_ در توصیف پیامبر صلی الله علیه و آله _فرمود : [او ]طبیبی بود در گردش . مرهم های خود را به محکمی به کار می بست ، و داغ های خود را به جا می نهاد ، و هر آن جا که نیاز بود ، به کار می بست ، اعم از : دل های کور و گوش های کر و زبان های نا گویا . با دوای خود ، در پی جایگاه های غفلت و مکان های سرگردانی می گشت. (5)
ص :357
عنه علیه السلام :لا تَتَکَلَّمَنَّ إذا لَم تَجِد لِلکَلامِ مَوقِعا . (1)
عنه علیه السلام :کُن کَالطَّبیبِ الرَّفیقِ ؛ الَّذی یَضَعُ الدَّواءَ بِحَیثُ یَنفَعُ . (2)
الإمامُ الحسینُ علیه السلام_ لاِبنِ عَبّاسٍ _: یَا بنَ عَبّاسٍ ، لا تَکَلَّمَنَّ فی ما لا یَعنیکَ ؛ فَإِنَّنی أخافُ عَلَیکَ فیهِ الوِزرَ . و لا تَکَلَّمَنَّ فی ما یَعنیکَ حَتّی تَری لِلکَلامِ مَوضِعا ؛ فَرُبَّ مُتَکَلِّمٍ قَد تَکَلَّمَ بِالحَقِّ فَعیبَ . (3)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لا تَکَلَّم بِما لا یَعنیکَ ، و دَع کَثیرا مِنَ الکَلامِ فی ما یَعنیکَ حَتّی تَجِدَ لَهُ مَوضِعا ؛ فَرُبَّ مُتَکَلِّمٍ تَکَلَّمَ بِالحَقِّ بِما یَعنیهِ فی غَیرِ مَوضِعِهِ فَتَعِبَ . (4)
عنه علیه السلام_ لِأَصحابِهِ _: اِسمَعوا مِنّی کَلاما هُوَ خَیرٌ لَکُم مِنَ الدُّهمِ المُوَقَّفَةِ : لا یَتَکَلَّم أحَدُکُم بِما لا یَعنیهِ، وَ لیَدَع کَثیرا مِنَ الکَلامِ فی ما یَعنیهِ حَتّی یَجِدَ لَهُ مَوضِعا ؛ فَرُبَّ مُتَکَلِّمٍ فی غَیرِ مَوضِعِهِ جَنی عَلی نَفسِهِ بِکَلامِهِ . (5)
امام علی علیه السلام :وقتی برای گفتار ، زمان مناسبی نمی بینی ، سخن مگو.
امام علی علیه السلام :به سان طبیب مداراگر باش که دوا را در آن جایی که سود بخشد ، می نهد.
امام حسین علیه السلام_ به ابن عباس _فرمود : ای ابن عباس! در آنچه سودی به تو نبخشد ، سخن مگو ، که من می ترسم گناهی بر دوش تو باشد ؛ و بدانچه سود بخشد ، تنها هنگامی سخن بگو که برای گفتار ، فرصت را مناسب بینی ، که بسا گوینده ای به حقّ سخن گوید ؛ امّا مورد نکوهش قرار گیرد.
امام صادق علیه السلام :بدانچه سودت نبخشد ، سخن مگو و بسیاری از کلام مفید را وا گذار ، مگر آن که فرصت را برای آن مناسب بیابی، که ای بسا گوینده ای که مفید و به حق ، سخن می گوید ، امّا چون به جایش نیست ، به زحمت می افتد.
امام صادق علیه السلام_ به یارانش _فرمود : از من گفتاری بشنوید که برای شما از شتران سیاه موی (6) بهتر است : هیچ کس بدانچه سودش نبخشد ، سخن نگوید، و در آن جا که مفید است ، بسیاری از گفتار را وا نهد ، مگر آن که زمان مناسب بیابد، که بسا گوینده ای که نا به جا سخن گوید و با گفتارش بر خود جفا کند.
ص :358
صحیح البخاری عن ابن عبّاس :لَمّا بَعَثَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مُعاذَ بنَ جَبَلٍ إلی نَحوِ أهلِ الیَمَنِ ، قالَ لَهُ : إنَّکَ تَقدَمُ عَلی قَومٍ مِن أهلِ الکِتابِ ، فَلیَکُن أوَّلَ ما تَدعوهُم إلی أن یُوَحِّدُوا اللّهَ تَعالی ، فَإِذا عَرَفوا ذلِکَ فَأَخبِرهُم أنَّ اللّهَ فَرَضَ عَلَیهِم خَمسَ صَلَواتٍ فی یَومِهِم و لَیلَتِهِم ، فَإِذا صَلَّوا فَأَخبِرهُم أنَّ اللّهَ افتَرَضَ عَلَیهِم زَکاةً فی أموالِهِم تُؤخَذُ مِن غَنِیِّهِم فَتُرَدُّ عَلی فَقیرِهِم ، فَإِذا أقَرّوا بِذلِکَ فَخُذ مِنهُم ، و تَوَقَّ کَرائِمَ أموالِ النّاسِ . (1)
التّوحید عن ابن عبّاس :جاءَ أعرابِیٌّ إلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقالَ : یا رَسولَ اللّهِ ، عَلِّمنی مِن غَرائِبِ العِلمِ . قالَ : ما صَنَعتَ فی رَأسِ العِلمِ حَتّی تَسأَلَ عَن غَرائِبِهِ ؟ !قالَ الرَّجُلُ : ما رَأسُ العِلمِ یا رَسولَ اللّهِ ؟ قالَ : مَعرِفَةُ اللّهِ حَقَّ مَعرِفَتِهِ . قالَ الأَعرابِیُّ : و ما مَعرِفَةُ اللّهِ حَقَّ مَعرِفَتِهِ ؟ قالَ : تَعرِفُهُ بِلا مِثلٍ و لا شِبهٍ و لا نِدٍّ ، و أنَّهُ واحِدٌ أحَدٌ ظاهِرٌ باطِنٌ أوَّلٌ آخِرٌ ، لا کُفوَ لَهُ و لا نَظیرَ ، فَذلِکَ حَقُّ مَعرِفَتِهِ . (2)
1037
مراعات ترتیب اهمّیت
صحیح البخاری_ به نقل از ابن عباس _: هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله معاذ بن جبل را به سوی مردم یمن فرستاد ، به او فرمود : تو نزد گروهی از اهل کتاب می روی. از این رو ، می باید نخستین دعوت تو از آنان ، یکتا پرستی خداوند متعال باشد. اگر توحید را شناختند ، به آنان باز گو که خداوند در شبانه روزشان پنج نماز بر آنان واجب کرده است ؛ و هرگاه نماز را به پای داشتند ، به آنان بگو که خداوند ، در اموالشان زکات قرار داده تا از بی نیازشان ستانده شود و به تهی دستشان داده شود . پس هرگاه بدان اذعان کردند ، از آنان زکات بگیر و از گزیده اموال مردم ، اجتناب کن.
التوحید_ به نقل از ابن عباس _: مردی بادیه نشین نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و گفت : ای رسول خدا! از شگفتی های دانش به من بیاموز. فرمود : «تو با اساس علم چه کرده ای که حال ، خواهان شگفتی های آن هستی؟!» . آن مرد گفت : اساس علم چیست ای رسول خدا؟ فرمود : «شناخت خداوند ، چنان که بایسته اوست». اعرابی گفت : شناخت بایسته خداوند چیست؟ فرمود : «او را بشناسی که نظیر، شبیه و انباز ندارد و او یگانه ، یکتا، ظاهر، باطن، اوّل و آخر است و هم سنگ و همسان ندارد . این است حقّ شناخت خداوند».
ص :359
تنبیه الغافلین عن عبد اللّه بن مسوّر الهاشمیّ :جاءَ رَجُلٌ إلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله و قالَ : جِئتُکَ لِتُعَلِّمَنی مِن غَرائِبِ العِلمِ . قالَ : ما صَنَعتَ فی رَأسِ العِلمِ ؟ قالَ : و ما رَأسُ العِلمِ ؟ قالَ : هَل عَرَفتَ الرَّبَّ عزّ و جلّ ؟ قالَ : نَعَم . قالَ : فَماذا فَعَلتَ فی حَقِّهِ ؟ قالَ: ما شاءَ اللّهُ. قالَ: و هَل عَرَفتَ المَوتَ؟ قالَ : نَعَم . قالَ : فَماذا أعدَدتَ لَهُ ؟ قالَ : ما شاءَ اللّهُ . قالَ : اِذهَب فَاحکُم بِها هُناکَ ، ثُمَّ تَعالَ حَتّی اُعَلِّمَکَ مِن غَرائِبِ العِلمِ .
فَلَمّا جاءَهُ بَعدَ سِنینَ ، قالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله : ضَع یَدَکَ عَلی قَلبِکَ ، فَما لا تَرضی لِنَفسِکَ لا تَرضاهُ لِأَخیکَ المُسلِمِ ، و ما رَضیتَهُ لِنَفسِکَ فَارضَهُ لِأَخیکَ المُسلِمِ ، و هُوَ مِن غَرائِبِ العِلمِ . (1)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ مِن وَصِیَّتِهِ لاِبنِهِ الحَسَنِ علیه السلام _: . . . و أن أبتَدِئَکَ بِتَعلیمِ کِتابِ اللّهِ عزّ و جلّ و تَأویلِهِ ، و شَرائِعِ الإِسلامِ و أحکامِهِ ، و حَلالِهِ و حَرامِهِ ، لا اُجاوِزُ ذلِکَ بِکَ إلی غَیرِهِ . (2)
تنبیه الغافلین_ به نقل از عبد اللّه بن مسوّر هاشمی _: مردی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و گفت : نزد شما آمدم تا از شگفتی های دانش به من بیاموزی. فرمود : «تو با اساس علم چه کرده ای؟» . مرد گفت : اساس علم چیست؟ فرمود : «آیا پروردگار عزّ و جلّ را شناخته ای؟». گفت : آری . فرمود : «در ادای حقّش چه کرده ای؟». گفت : آنچه خدا خواسته است. فرمود : «آیا مرگ را شناخته ای؟». گفت : آری . فرمود : «برای مرگ ، چه فراهم کرده ای؟». گفت : آنچه خدا خواسته است. فرمود : «برو و بر این کار ، استوار باش . آنگاه بیا تا از شگفتی های علم به تو بیاموزم».
پس از آن که آن مرد پس از گذشت سالیانی بازگشت ، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : «دستت را بر دلت بگذار و هر آنچه را برای خود نمی پسندی ، برای برادر مسلمانت نپسند ؛ و هر آنچه را برای خود می پسندی ، برای برادر مسلمانت بپسند . این ، از شگفتی های دانش است» .
امام علی علیه السلام_ در وصیّت خویش به فرزندش حسن علیه السلام _فرمود : ......... و این که آغاز می کنم به آموزش قرآن و تأویل آن و شرایع و احکام اسلام و حلال و حرام آن به تو ، و از تو به دیگری نگذرم.
ص :360
المعجم الکبیر عن أبی اُمامة :إنَّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله کانَ إذا بَعَثَ أمیرا قالَ : أقصِرِ الخُطبَةَ ، و أقِلَّ الکَلامَ . (1)
سنن أبی داوود عن عمّار بن یاسر :أمَرَنا رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله بِإِقصارِ الخُطَبِ . (2)
سنن أبی داوود عن جابر بن سمرة السّوائیّ :کانَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله لا یُطیلُ المَوعِظَةَ یَومَ الجُمُعَةِ ، إنَّما هُنَّ کَلِماتٌ یَسیراتٌ . (3)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :جَودَةُ الکَلامِ فِی الاِختِصارِ . (4)
عنه علیه السلام :الکَلامُ کَالدَّواءِ ؛ قَلیلُهُ یَنفَعُ ، و کَثیرُهُ قاتِلٌ . (5)
عنه علیه السلام :اِختَصِر مِن کَلامِکَ مَا استَحسَنتَهُ ؛ فَإِنَّهُ بِکَ أجمَلُ ، و عَلی فَضلِکَ أدَلُّ . (6)
1038
رعایت اختصار
المعجم الکبیر_ به نقل از ابو امامه _: هرگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله فرماندهی را گسیل می داشت ، می فرمود : «خطابه را کوتاه کن و کم ، سخن بگو» .
سنن أبی داوود_ به نقل از عمّار بن یاسر _: رسول خدا صلی الله علیه و آله ما را به کوتاه کردن خطابه ها فرمان داد.
سنن أبی داوود_ به نقل از جابر بن سمره سوّایی _: رسول خدا صلی الله علیه و آله ، موعظه روز جمعه را طولانی نمی کرد و خطابه ایشان ، تنها چند کلمه کوتاه بود.
امام علی علیه السلام :زیبایی گفتار ، در کوتاه بودن آن است.
امام علی علیه السلام :گفتار ، مثل داروست که اندک آن سود می بخشد و زیادی آن ، کُشنده است.
امام علی علیه السلام :تا آن جا که روا می دانی ، گفتارت را مختصر کن، چون برای تو مناسب تر است و بر فضیلت تو رهنمون تر است.
ص :361
عنه علیه السلام :خَیرُ الکَلامِ ما لا یُمِلُّ و لا یَقِلُّ . (1)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ حینَ قیلَ لَهُ : مَا البَلاغَةُ ؟ _: مَن عَرَفَ شَیئا قَلَّ کَلامُهُ فیهِ . و إنَّما سُمِّیَ البَلیغُ ؛ لِأَنَّهُ یُبلِغُ حاجَتَهُ بِأَهوَنِ سَعیِهِ . (2)
امام علی علیه السلام :بهترین گفتار آن است که نه ملال آور و نه نارسا باشد.
امام صادق علیه السلام_ هنگامی که به ایشان گفته شد : بلاغت چیست؟ _فرمود : آن است که هر کس چیزی را شناخته ، سخنش درباره آن اندک باشد ؛ و به بلیغ ، از آن جهت بلیغ گفته شده که با کم ترین تلاش ، می تواند خواسته خود را برساند.
ص :362
الکتاب :
«وَ ما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتَابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذا لاَرْتابَ الْمُبْطِلُونَ» . (1)
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :ألِقِ الدَّواةَ ، و حَرِّفِ القَلَمَ ، و انْصِبِ الباءَ ، و فَرِّقِ السِّینَ ، و لا تُغَوِّرِ المِیمَ ، و حَسِّنِ اللّهَ ، و مُدَّ الرَّحمنَ ، و جَوِّدِ الرَّحیمَ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله_ فی قولهِ تعالی : «أوْ أثَارَةٍ مِنْ عِلْمٍ » (3) _: الخَطُّ . (4)
الدّر المنثور عن عطاء بن یسار :سُئلَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله عنِ الخَطِّ ، فقالَ : عَلّمَهُ نَبیٌّ ، و مَن کانَ وافَقَهُ عَلِمَ . (5)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الخَطُّ لِسانُ الیَدِ . (6)
عنه علیه السلام_ فیما قالَ لِکاتِبهِ عُبیدِ اللّهِ بنِ أبی رافعٍ _: ألِقْ دَواتَکَ ، و أطِلْ جِلْفَةَ قَلَمِکَ ، وَ فَرّجْ بَینَ السُّطورِ ، و قَرْمِطْ بَینَ الحُروفِ ، فإنَّ ذلکَ أجْدَرُ بصَباحَةِ الخَطِّ . (7)
1039
خطّ و خوشنویسی
قرآن :
«تو پیش از قرآن هیچ نوشته ای را نمی خواندی و به دست خویش چیزی نمی نوشتی . اگر چنان بود اهل باطل به شکّ افتاده بودند» .
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دوات را لیقه بگذار ، قلم را کج برش زن ، حرف باء [در بسم اللّه الرحمن الرحیم ]را بکش ، سین را باز بنویس ، میم را شکم نده ، اللّه را زیبا بنویس، رحمان را بکش و رحیم را نیکو بنویس .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ درباره آیه «یا نشانه ای از دانش»_ فرمود : مقصود، خط است .
الدرّ المنثور_ به نقل از عطاء بن یسار _: از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله درباره خط سؤال شد ، فرمود : پیامبری آن را تعلیم داد و همراهانش آموختند .
امام علی علیه السلام :خط ، زبانِ دست است .
امام علی علیه السلام_ به کاتب خود عبید اللّه بن ابی رافع _فرمود : در دوات خود لیقه بگذار و نوک قلمت را دراز بتراش و میان خطها فاصله بگذار و حرفها را نزدیک هم بنویس ؛ زیرا این کار باعث زیبایی خط می شود .
ص :364
عنه علیه السلام :افْتَحْ بَرْیَةَ قَلَمِکَ ، و أسْمِکْ شَحْمَتَهُ ، و أیْمِنْ قِطّتَکَ یَجُدْ خَطُّکَ . (1)
امام علی علیه السلام :نوک قلمت را بشکاف و پره آن را ستبر گردان و آن را از راست برش بزن تا خطّت خوش شود .
ص :365
ص :366
الکتاب :
«قَالَ فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ * إِلاّ عِبَادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ» . (1)
«إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نسْتَعِینُ» . (2)
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ مُخْبِرا عَن جَبْرَئیلَ عنِ اللّهِ عزّ و جلّ أنَّهُ قالَ _: الإخْلاصُ سِرٌّ مِن أسْراری ، اسْتَوْدَعتُهُ قَلبَ مَن أحْبَبْتُ مِن عِبادی . (4)
عنه صلی الله علیه و آله :بالإخْلاصِ تَتَفاضَلُ مَراتِبُ المؤمِنینَ . (5)
عنه صلی الله علیه و آله :اعْمَلْ لِوَجْهٍ واحدٍ یَکْفیکَ الوُجوهَ کُلَّها . (6)
1040
فضیلت اخلاص
قرآن :
«[شیطان] گفت : سوگند به عزت تو که همه آنان را گمراه می کنم ، مگر بندگان مخلص تو را» .
«فقط تو را می پرستیم و تنها از تو یاری می خواهیم» .
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :جبرئیل از جانب خداوند عزّ و جلّ خبر داد که اخلاص سرّی از اسرار من است و من آن را به دل بندگانی که دوستشان دارم ، می سپارم .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برتری درجات مؤمنان بر یکدیگر به اخلاص است.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برای خدا کار کن ، تو را از همگان کفایت می کند .
ص :368
عنه صلی الله علیه و آله :ثلاثٌ لا یَغِلُّ عَلَیهِنَّ قَلبُ امْریٍ مُسلمٍ : إخْلاصُ العَمَلِ للّهِ ، و النَّصیحَةُ لأئمَّةِ المُسلمینَ ، و اللُّزومُ لجَماعَتِهِم . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّما نَصرَ اللّهُ هذهِ الاُمَّةَ بضُعَفائها بِدعوَتِهِم و صَلاتِهِم و إخْلاصِهِم . (2)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الإخْلاصُ أشْرَفُ نِهایَةٍ . (3)
عنه علیه السلام :الإخْلاصُ غایَةٌ . (4)
عنه علیه السلام :الإخْلاصُ غایَةُ الدِّینِ . (5)
عنه علیه السلام :الإخْلاصُ عِبادَةُ المُقَرَّبینَ . (6)
عنه علیه السلام :الإخْلاصُ مِلاکُ العِبادَةِ . (7)
عنه علیه السلام :الإخْلاصُ أعْلی الإیمانِ . (8)
عنه علیه السلام :الإخْلاصُ شِیمَةُ أفاضِلِ النّاسِ . (9)
عنه علیه السلام :فی إخْلاصِ الأعْمالِ تَنافُسُ اُولِی النُّهی و الألْبابِ . (10)
عنه علیه السلام :فی الإخْلاصِ یَکونُ الخَلاصُ . (11)
عنه علیه السلام :کُلَّما أخْلَصْتَ عَمَلاً بَلَغْتَ مِن الآخِرَةِ أملاً . (12)
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سه چیز است که دل مردِ مسلمان در انجام آنها، با ناخالصی آمیخته نمی شود: کار مخلصانه برای خدا ، خیر خواهی و نصیحت رهبران مسلمانان، و همراهی با جامعه مسلمانان .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همانا خداوند، این امت را به سبب مستضعفان آنها و دعا و اخلاص و نمازشان نصرت بخشید.
امام علی علیه السلام :اخلاص، عالیترین هدف است .
امام علی علیه السلام :اخلاص ، هدف است .
امام علی علیه السلام :اخلاص غایت دین است .
امام علی علیه السلام :اخلاص، عبادت مقرّبان است .
امام علی علیه السلام :اخلاص اساس عبادت است .
امام علی علیه السلام :اخلاص ، اوج ایمان است .
امام علی علیه السلام :اخلاص، خصلت والاترین انسانهاست.
امام علی علیه السلام :رقابت خردمندان و صاحبدلان، در خالص گردانیدن اعمال است .
امام علی علیه السلام :رهایی و نجات در اخلاص است .
امام علی علیه السلام :هر عملی را که خالص انجام دهی، در آخرت به آرزویی دست می یابی .
ص :369
عنه علیه السلام :غایَةُ الیَقینِ الإخْلاصُ . (1)
عنه علیه السلام :طُوبی لِمَن أخْلَصَ للّهِ عَمَلَهُ و عِلْمَهُ ، و حُبَّهُ و بُغْضَهُ ، و أخْذَهُ و تَرْکَهُ ، و کَلامَهُ و صَمْتَهُ ، و فِعْلَهُ و قَولَهُ . (2)
عنه علیه السلام :طُوبی لِمَن أخْلَصَ للّهِ العِبادَةَ و الدُّعاءَ ، و لَم یَشْغَلْ قَلْبَهُ بما تَری عَیْناهُ ، و لَم یَنْسَ ذِکْرَ اللّهِ بما تَسْمَعُ اُذُناهُ ، و لَم یَحْزَنْ صَدرُهُ بما اُعْطِیَ غَیرُهُ . (3)
الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام_ فی مُناجاتِهِ _: و اجْعَلْ جِهادَنا فیکَ ، و هَمَّنا فی طاعَتِکَ ، و أخْلِصْ نِیّاتِنا فی مُعامَلَتِکَ . (4)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :ما أنْعَمَ اللّهُ عزّ و جلّ علی عَبدٍ أجَلَّ مِن أنْ لا یَکونَ فی قَلبِهِ مَع اللّهِ عزّ و جلّ غَیْرُهُ . (5)
مصباح الشریعة_ فیما نسبه إلی الإمام الصادق علیه السلام _: لا بُدَّ للعَبدِ مِن خالِصِ النِّیَّةِ فی کُلِّ حَرَکَةٍ و سُکونٍ ، إذْ لَو لَم یَکُنْ بهذا المَعنی یَکونُ غافِلاً ، و الغافِلونَ قَد وَصَفَهُمُ اللّهُ بقَولِهِ: «اُولئک کَالأنْعامِ بَلْ هُمْ أضَلُّ سَبیلاً» (6) . (7)
امام علی علیه السلام :غایت یقین، اخلاص است .
امام علی علیه السلام :خوشا آن که عمل و علمش، دوستی و دشمنیش ، انجام دادن و ترک کردنش ، سخن و سکوتش، و کردار و گفتارش فقط برای خدا باشد.
امام علی علیه السلام :خوشا آن که عبادت و دعایش را برای خدا خالص گرداند و آنچه می بیند، دلش را به خود مشغول نسازد و آنچه می شنود، او را از یاد خدا غافل نکند و به سبب آنچه به دیگران داده شده، سینه اش را غم و اندوه نگیرد.
امام زین العابدین علیه السلام_ در مناجات _گفت : جهاد ما را در راه خود قرار ده و کوشش ما را مصروف طاعت خود گردان و در معامله با خودت نیّتهایمان را خالص کن .
امام صادق علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ نعمتی بالاتر از این به بنده اش نداده است که در قلبش جز خدا نباشد .
مصباح الشریعة_ در آنچه به امام صادق علیه السلام نسبت داده است _: بنده باید در تمام حرکات و سکنات خود نیّت خالص داشته باشد ؛ زیرا اگر چنین نباشد، غافل است و غافلان را خداوند چنین وصف کرده است که «آنان همچون چارپایانند و بلکه گمراهترند» .
ص :370
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :تَصْفِیَةُ العَمَلِ أشَدُّ مِن العَمَلِ ، و تَخْلیصُ النِّیّةِ عنِ الفَسادِ أشَدُّ علی العامِلِینَ مِن طُولِ الجِهادِ . (1)
عنه علیه السلام :تَصْفِیَةُ العَمَلِ خَیرٌ مِن العَمَلِ . (2)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :الإبْقاءُ علی العَمَلِ حتّی یَخْلُصَ أشَدُّ مِن العَمَلِ . (3)
1041
دشواری اخلاص
امام علی علیه السلام :خالص گردانیدن عمل، سخت تر از خود عمل است و پاک کردن نیت از فساد و ناخالصی برای عمل کنندگان، از جهاد طولانی دشوارتر است .
امام علی علیه السلام :پاک کردن عمل [از ناخالصیها ]بهتر از خود عمل است.
امام صادق علیه السلام :پایداری بر عمل تا خالص بماند ، سخت تر از خود عمل است.
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أخْلِصْ قَلبَکَ یَکْفِکَ القَلیلُ مِن العَمَلِ . (5)
عنه صلی الله علیه و آله :أخْلِصْ دِینَکَ یَکْفِکَ القَلیلُ مِن العَمَلِ . (6)
1042
کافی بودن کار اندک مخلصانه
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دلت را خالص گردان ، کارِ اندک، تو را بس باشد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دینت را خالص گردان ، تا کار اندک برای تو بس باشد.
ص :371
الکافی :فیما ناجی اللّهُ تبارکَ و تعالی موسی علیه السلام : یا موسی ، ما اُریدَ بهِ وَجْهی فکَثیرٌ قَلیلُهُ ، و ما اُریدَ بهِ غَیری فقَلیلٌ کَثیرُهُ . (1)
الکافی :در نجواهای خداوند متعال با موسی علیه السلام آمده است: ای موسی ! هر کاری که برای من انجام شود اندکش زیاد است و آنچه برای غیر من انجام گیرد زیادش هم اندک است .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :طُوبی للمُخْلِصینَ ، اُولئکَ مَصابیحُ الهُدی ، تَنْجَلی عَنهُم کُلُّ فِتْنَةٍ ظَلْماءَ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :العُلَماءُ کُلُّهُم هَلْکی إلاّ العامِلینَ ، و العامِلونَ کُلُّهُم هَلْکی إلاّ المُخْلِصینَ، و المُخْلِصونَ علی خَطَرٍ . (3)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنَّ للّهِ عِبادا عامَلوهُ بخالِصٍ مِن سِرِّهِ ، فشَکَرَ لَهُم بخالِصٍ مِن شُکْرِهِ ، فاُولئکَ تَمُرُّ صُحُفُهُم یَومَ القِیامَةِ فُرَّغا ، فإذا وَقَفوا بَینَ یَدَیهِ مَلأها لَهُم مِن سِرِّ ما أسَرُّوا إلَیهِ . (4)
عنه علیه السلام :أینَ الّذینَ أخْلَصوا أعْمالَهُم للّهِ ، و طَهَّروا قُلوبَهُم بمَواضِعِ ذِکرِ اللّهِ ؟! (5)
1043
فضیلت مخلص
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خوشا به حال مخلِصان؛ آنان چراغهای هدایتند که هر فتنه تیره ای از سوی آنها زدوده می شود .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عالمان همه به هلاکت درافتند مگر آنان که به علم خود عمل کنند و عاملان همه هلاک شوند، مگر آنان که از روی اخلاص کار کنند، و مخلصان در خطرند.
امام علی علیه السلام :خدا را بندگانی است که با دل و درونی خالص با وی معامله می کنند و خداوند نیز پاداش خالص خود را به آنان می دهد ؛ نامه های عمل اینان در روز قیامت [به ظاهر] خالی است و چون در برابر او بایستند، آنها را از اعمال سرّی میان خود و ایشان ، آکنده سازد .
امام علی علیه السلام :کجایند آنان که اعمال خود را برای خدا خالص گردانیدند و دلهایشان را با جایگاه یاد خدا کردن، پاکیزه ساختند؟!
ص :372
عدّة الداعی عن المُفَضّلِ بن صالح :قالَ الإمامُ الصّادقُ علیه السلام : إنَّ للّهِ عِبادا عامَلوهُ بخالِصٍ مِن سِرِّهِ ، فعامَلَهُم بخالِصٍ مِن بِرِّهِ ، فهُمُ الّذینَ تَمُرُّ صُحُفُهُم یَومَ القِیامَةِ فُرَّغا ، وَ إذا وَقَفوا بَینَ یدَیهِ تعالی مَلَأها مِن سِرِّ ما أسَرُّوا إلَیهِ . فقلتُ : یا مَولای ، و لِمَ ذلکَ؟ فقالَ : أجَلَّهُم أنْ تَطَّلِعَ الحَفَظَةُ علی ما بَینَهُ و بَینَهُم . (1)
الإمامُ الهادیُّ علیه السلام :لو سَلَکَ النّاسُ وادِیا و شِعْبا لسَلَکْتُ وادیَ رجُلٍ عَبَدَ اللّهَ وحْدَهُ خالِصا . (2)
الإمامُ العسکریُّ علیه السلام :لَو جَعَلْتُ الدُّنیا کُلَّها لُقْمَةً واحِدَةً و لَقَّمْتُها مَن یَعبُدُ اللّهَ خالِصا لَرَأیتُ أنّی مُقَصِّرٌ فی حَقِّهِ . (3)
عدّة الداعی_ به نقل از مفضّل بن صالح _: امام صادق علیه السلام فرمود : همانا خداوند را بندگانی است که خالصانه با او معامله کنند و خدا نیز از اجر و پاداش خالص خود به ایشان دهد. اینان کسانی هستند که در روز قیامت نامه های اعمالشان خالی است و چون در برابر خداوند متعال بایستند آنها را از اعمال سرّی میان خود و ایشان پر کند. عرض کردم : سرورم ! چرا چنین است [که نامه های اعمالشان سفید و خالی است] ؟ فرمود : زیرا خداوند شأن آنان را بالاتر از این قرار داده که فرشتگان نگهبان از آنچه میان خود و ایشان است آگاه شوند .
امام هادی علیه السلام :اگر مردمان هر یک به وادی و درّه ای روند، من در وادی آن مردی قدم می گذارم که خدای یگانه را مخلصانه عبادت می کند .
امام عسکری علیه السلام :اگر همه دنیا را یک لقمه کنم و آن را در دهان کسی گذارم که از روی اخلاص ، خدا را عبادت می کند، باز به نظرم در حقّ او کوتاهی کرده ام .
بحار الأنوارفی قصّةِ موسی و شُعیبٍ علیهما السلام: فلَمّا دَخلَ علی شُعیبٍ إذا هُو بالعَشاءِ مُهَیّأٌ ، فقالَ لَهُ شُعیبٌ : اجْلِسْ یا شابُّ فتَعَشَّ ، فقالَ لَهُ موسی : أعوذُ باللّهِ . قالَ شُعیبٌ : و لِمَ ذاکَ ؟ أ لَسْتَ بجائِعٍ ؟ قالَ : بَلی ، و لکنْ أخافُ أنْ یَکونَ هذا عِوَضا لِما سَقَیتُ لَهُما ، و أنا مِن أهلِ بَیتٍ لا نَبیعُ شَیئا مِن عَمَلِ الآخِرَةِ بِملْ ءِ الأرضِ ذَهَبا ، فقالَ لَهُ شُعیبٌ : لا و اللّهِ یا شابُّ ، و لکنّها عادَتی و عادَةُ آبائی : نَقْری الضَّیْفَ و نُطْعِمُ الطَّعامَ . قالَ : فجَلَسَ موسی یَأکُلُ . (5)
1044
اخلاص موسی علیه السلام
بحار الأنواردر داستان موسی و شعیب علیهما السلام آمده است: زمانی که موسی نزد شعیب رفت، شعیب آماده خوردن شام بود . پس ، به موسی گفت : ای جوان ! بنشین و شام بخور . موسی گفت : پناه به خدا . شعیب گفت : چرا؟ مگر گرسنه نیستی ؟ موسی گفت : چرا، اما می ترسم این پاداش آبی باشد که برای دخترانت از چاه کشیدم ؛ من از خاندانی هستم که اگر همه زمین پر از طلا شود، کمترین کار آخرت را به آن نمی فروشیم . شعیب گفت: ای جوان ! به خدا این پاداش آن کار تو نیست، بلکه میهمان نوازی و اطعام، رسم و عادت ما و پدران ماست . در این هنگام موسی برای خوردن شام نشست .
ص :373
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إذا عَمِلْتَ عَمَلاً فاعْمَلْ للّهِ خالِصا ؛ لأنَّهُ لا یَقْبَلُ مِن عِبادِهِ الأعْمالَ إلاّ ما کانَ خالِصا . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :أخْلِصوا أعْمالَکُم للّهِ ؛ فإنَّ اللّهَ لا یَقْبَلُ إلاّ ما خَلَصَ لَهُ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ تعالی لا یَقْبَلُ مِن العَمَلِ إلاّ ما کانَ لَهُ خالِصا ، و ابْتَغِ بهِ وَجْهَهُ . (3)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لَیستِ الصّلاةُ قِیامَکَ و قُعودَکَ ، إنَّما الصَّلاةُ إخْلاصُکَ ، و أنْ تُریدَ بها اللّهَ وَحْدَهُ . (4)
1045
نقش اخلاص در پذیرفته شدن اعمال
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرگاه کاری کردی، آن را تنها برای خدا انجام ده ؛ زیرا او تنها اعمال خالص بندگانش را می پذیرد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اعمال خود را برای خدا خالص گردانید؛ زیرا خداوند نپذیرد، مگر آنچه را که خالص برای او باشد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند متعال تنها آن عملی را می پذیرد که خالص و محض رضای او باشد .
امام علی علیه السلام :نماز به قیام و قعود تو نیست، بلکه نماز، آن است که از روی اخلاص و تنها از روی خدا خواهی باشد .
ص :374
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :قالَ اللّهُ تَبارَک و تعالی : أنا خَیرُ شَریکٍ ، مَن أشْرَکَ بِی فی عَمَلِهِ لَن أقْبَلَهُ، إلاّ ما کانَ لی خالِصا . (1)
امام صادق علیه السلام :خداوند متعال فرموده است : من بهترین شریک هستم ؛ هر کس در عمل خود برای من شریک بیاورد، هرگز آن را نپذیرم [و به شریک دهم]، مگر عملی را که خالص برای من باشد .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لَوِ ارْتَفَعَ الهَوی لَأَنِفَ غَیرُ المُخلِصِ مِن عَمَلِهِ . (3)
عنه علیه السلام :العَملُ کُلُّهُ هَباءٌ إلاّ ما اُخْلِصَ فیهِ . (4)
عنه علیه السلام :ضاعَ مَن کانَ لَهُ مَقْصَدٌ غَیرُ اللّهِ . (5)
1046
انسان بی اخلاص
امام علی علیه السلام :اگر هوی و هوس از میان برود ، انسان بی اخلاص از عملش شانه خالی کند .
امام علی علیه السلام :اعمال، همه بر باد است، مگر آنچه از روی اخلاص باشد .
امام علی علیه السلام :هرکه مقصدی جز خدا داشته باشد، تباه شود .
الکتاب :
«أَلا لِلّهِ الدِّینُ الْخَالِصُ» . (6)
«قُلْ إِنِّی أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللّهَ مُخْلِصا لَهُ الدِّینَ * وَ أُمِرْتُ لِأَنْ أَکُونَ أَوَّلَ الْمُسْلِمِینَ» . (7)
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :تَمامُ الإخْلاصِ اجْتِنابُ المَحارِمِ . (8)
1047
دین خالص
قرآن :
«آگاه باشید که دین خالص از آن خداست».
«بگو : من مأمور شده ام که خدا را بپرستم و برای او دین را خالص گردانم و فرمان دارم که نخستین مسلمان باشم» .
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دوری کردن از حرامها، کمال اخلاص است .
ص :375
بحار الأنوار عن أبی هریرة و عبد اللّه بن عبّاس قالا:خطبنا رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله فقالَ : أیُّها النّاسُ ، إنَّهُ مَن لَقِیَ اللّهَ عزّ و جلّ یَشْهَدُ أنْ لا إلهَ إلاّ اللّهُ مُخْلِصا لَم یَخْلِطْ مَعَها غَیرَها دَخَلَ الجَنّةَ . فقامَ علیُّ بنُ أبی طالبٍ صلواتُ اللّهِ علَیهِ ، فقالَ : یا رسولَ اللّهِ ، بأبی أنتَ و اُمِّی! و کیفَ یَقولُها مُخْلِصا لا یَخْلِطُ مَعَها غَیرَها؟ فَسِّرْ لَنا هذا حتّی نَعْرِفَهُ .
فقالَ : نَعَمْ ، حِرْصا علی الدُّنیا و جَمْعا لَها مِن غَیرِ حِلّها ، و رِضا بِها ، و أقوامٌ یَقولونَ أقاوِیلَ الأخْیارِ و یَعْمَلونَ أعْمالَ الجَبابِرَةِ ، فمَنْ لَقِیَ اللّهَ عزّ و جلّ و لَیس فیهِ شَیءٌ مِن هذهِ الخِصالِ و هُو یَقولُ : «لا إلهَ إلاّ اللّهُ» فلَهُ الجَنّةُ ، فإنْ أخَذَ الدُّنیا و تَرَکَ الآخِرَةَ فلَهُ النّارُ . (1)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :تَمامُ الإخْلاصِ تَجَنُّبُ المَعاصی . (2)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن قالَ: «لا إلهَ إلاّ اللّهُ» مُخْلِصا دَخَلَ الجَنّةَ ، و إخْلاصُهُ أنْ یَحْجِزَهُ «لا إلهَ إلاّ اللّهُ» عَمّا حَرّمَ اللّهُ . (3) (4)
بحار الأنوار_ به نقل از ابو هریره و عبد اللّه بن عبّاس _: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به ما روی کرد و فرمود: ای مردم ! هر کس از روی اخلاص گواهی دهد که خدایی جز اللّه نیست و هیچ چیز دیگری را با این شهادت خود نیامیزد و در این حال خدا را دیدار کند، وارد بهشت شود . علی بن ابی طالب ، صلوات اللّه علیه ، برخاست و عرض کرد : ای رسول خدا ! پدر و مادرم فدایت باد ، چگونه آن را با اخلاص و به دور از هر شائبه ای بگوید ؟ برایمان بیان فرما تا بدانیم .
پیامبر فرمود : آری ، آزمندی به دنیا و به دست آوردن آن از راه غیر حلال و دل خوش کردن به آن و مردمانی هستند که سخنان نیکان را بر زبان می رانند، اما رفتار ستمگران را در پیش می گیرند . کسی که خداوند عزّ و جلّ را دیدار کند در حالی که از این خصلتها پاک باشد و «لا اله الا اللّه » بگوید ، به بهشت رود و کسی که دنیا را برگیرد و آخرت را وا گذارد، روانه به دوزخ شود .
امام علی علیه السلام :کمال اخلاص ، به دوری کردن از گناهان است .
امام صادق علیه السلام :هر کس مخلصانه «لا إله الاّ اللّه » بگوید به بهشت رود و اخلاصش به این است که «لا إله الاّ اللّه » او را از آنچه خداوند حرام کرده است باز دارد .
ص :376
معانی الأخبار :جَبرئیلُ علیه السلام _ لَمّا سألَهُ النّبیُّ صلی الله علیه و آله عن تَفسیرِ الإخْلاصِ _ : المُخْلِصُ الّذی لا یَسألُ النّاسَ شَیئا حتّی یَجِدَ ، و إذا وَجدَ رَضِیَ ، و إذا بَقِیَ عِندَهُ شیء أعْطاهُ فِی اللّهِ ، فإنَّ مَن لَم یَسألِ المَخلوقَ فَقَد أقَرَّ للّهِ عزّ و جلّ بالعُبودِیَّةِ ، و إذا وَجَدَ فرَضِیَ فهُو عنِ اللّهِ راضٍ ، و اللّهُ تبارکَ و تعالی عنهُ راضٍ ، و إذا أعطی للّهِ عزّ و جلّ فهُو علی حَدِّ الثِّقَةِ برَبِّهِ عزّ و جلّ . (1)
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أمّا عَلامَةُ المُخْلِ_صِ فأربَع_ةٌ : یَسْلَمُ قَلبُهُ ، و تَسْلَمُ جَوارِحُ_هُ ، و بَ_ذَلَ خَیْرَهُ ، و کَفَّ شَرَّهُ . (2)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن لَم یَخْتَلِفْ سِرُّهُ و عَلانِیَتُهُ ، و فِعلُهُ و مَقالَتُهُ فق_د أدّی الأمانَ_ةَ و أخْلَ_صَ العِبادَةَ . (3)
1048
علامت مخلص
معانی الأخبار :جبرئیل علیه السلام _ در پاسخ به سؤال پیامبر صلی الله علیه و آله از تفسیر اخلاص _ گفت : مخلِص کسی است که از مردم هیچ نخواهد، تا خود بدان دست یابد و هرگاه بدان دست یافت خشنود شود و هرگاه چیزی نزدش باقی ماند، آن را [به دیگران ]بخشد ؛ زیرا کسی که از مخلوق چیزی نخواهد، به عبودیت برای خداوند عزّ و جلّ اقرار کرده است و چون به نیاز خود رسید و خشنود گشت، از خدا خشنود شده و خداوند تبارک و تعالی نیز از او خشنود است و هرگاه [آنچه برایش باقی مانده ]به خاطر خداوند عزّ و جلّ ببخشد، به مرتبه اعتماد بر پروردگارش عزّ و جلّ رسیده است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نشانه مخلص چهار چیز است : قلبی سلیم دارد ، اعضا و جوارحش تسلیمند، خیرش [به دیگران ]می رسد و از بدی کردن خوددار است.
امام علی علیه السلام :کسی که ظاهر و باطنش و کردار و گفتارش یکی باشد، امانت را پرداخته و عبادت را خالص کرده است .
ص :377
عنه علیه السلام :الزُّهدُ سَجِیَّةُ المُخْلِصینَ . (1)
عنه علیه السلام :فَرضَ اللّهُ ......... الصِّی_امَ ابْتِ_لاءً لإخْلاصِ الخَلقِ . (2)
امام علی علیه السلام :پارسایی ، خوی مخلصان است .
امام علی علیه السلام :خداوند ......... روزه را واجب کرد تا اخلاص بندگان را بیازماید .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنَّ لِکُلِّ حَقٍّ حَقیقةً ، و ما بَلغَ عَبدٌ حقیقةَ الإخْلاصِ حتّی لا یُحِبَّ أنْ یُحْمَدَ علی شیءٍ مِن عَمَلٍ للّهِ . (3)
الدّر المنثور عن أبی ثمامَةَ :قالَ الحَواریّونَ لعیسی علیه السلام : یا رُوحَ اللّهِ ، مَنِ المُخلِصُ للّهِ ؟ قالَ : الّذی یَعْمَلُ للّهِ لا یُحِبُّ أنْ یَحْمَدَهُ النّاسُ علَیهِ . (4)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :العِبادَةُ الخالِصَةُ أنْ لا یَرجوَ الرّجُلُ إلاّ رَبَّهُ ، و لا یَخافَ إلاّ ذَنْبَهُ . (5)
الإمامُ الباقرُ علیه السلام :لا یَکونُ العَبْدُ عابِدا للّهِ حقَّ عِبادَتِهِ حتّی یَنْقَطِعَ عنِ الخَلْقِ کُلِّهِم إلَیهِ ، فحینَئذٍ یقولُ : هذا خالِصٌ لی، فیَقْبَلُهُ بکَرَمِهِ . (6)
1049
حقیقت اخلاص
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر حقّی را حقیقتی است و بنده به حقیقت اخلاص نرسد، مگر آن گاه که دوست نداشته باشد در برابر کاری که برای خدا می کند، تمجید و ستایش شود .
الدرّ المنثور_ به نقل از ابو ثماثمة _: حواریون به عیسی علیه السلام عرض کردند : یا روح اللّه ! مخلِص برای خدا کیست ؟ فرمود: کسی که برای خدا کار کند و دوست نداشته باشد مردم او را به خاطر آن بستایند .
امام علی علیه السلام :عبادت خالص این است که آدمی جز به پروردگار خویش امید نبندد و جز از گناه خویش نترسد .
امام باقر علیه السلام :بنده ، خدای را چنان که حقّ عبادت اوست عبادت نکند، مگر آن گاه که از همه خلق بریده ، به خداوند روی آورد. در این هنگام خداوند فرماید: این، خالص برای من است. و به لطف و کرم خویش او را پذیرا شود .
ص :378
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :العَمَلُ الخالِصُ : الّذی لا تُریدُ أنْ یَحْمَدَکَ علَیهِ أحَدٌ إلاّ اللّهُ عزّ و جلّ (1) . (2)
امام صادق علیه السلام :عمل خالص آن است که نخواهی کسی جز خداوند عزّ و جلّ ، تو را بر انجام آن بستاید. (4)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :سَبَبُ الإخلاصِ الیَقینُ . (5)
عنه علیه السلام :الإخْلاصُ ثَمَرةُ الیَقینِ . (6)
عنه علیه السلام :إخْلاصُ العَمَلِ مِن قُوَّةِ الیَقینِ و صَلاحِ النِّیَّةِ . (7)
عنه علیه السلام :الإخْلاصُ ثَمَرةُ العِبادَةِ . (8)
1050
آنچه اخلاص می آورد
امام علی علیه السلام :علّت اخلاص، یقین است .
امام علی علیه السلام :اخلاص، میوه یقین است .
امام علی علیه السلام :اخلاصِ عمل، ناشی از نیروی یقین و درستی نیّت است .
امام علی علیه السلام :اخلاص، میوه عبادت است .
ص :379
عنه علیه السلام :إنّ إخلاصَ العَمَلِ الیَقینُ . (1)
عنه علیه السلام :علی قَدْرِ قُوَّةِ الدِّینِ یکونُ خُلوصُ النِّیَّةِ . (2)
عنه علیه السلام :ثَمَرةُ العِلمِ إخْلاصُ العَمَلِ . (3)
عنه علیه السلام :قَلِّلِ الآمالَ تَخْلُصْ لَک الأعمالُ . (4)
عنه علیه السلام :أوَّلُ الإخْلاصِ الیَأسُ مِمّا فی أیْدی النّاسِ . (5)
عنه علیه السلام :أصْلُ الإخْلاصِ الیَأسُ مِمّا فی أیْدی النّاسِ . (6)
عنه علیه السلام :مَن رَغِبَ فیما عِندَ اللّهِ أخْلَصَ عَمَلَهُ . (7)
الإمامُ الباقرُ علیه السلام :ادْفَعْ عن نَفْسِکَ حاضِرَ الشَّرِّ بحاضِرِ العِلْمِ ، و اسْتَعْمِلْ حاضِرَ العِلْمِ بخالِصِ العَمَلِ ، و تَحَرَّزْ فی خالِصِ العَمَلِ مِن عَظیمِ الغَفْلَةِ بشِدَّةِ التَّیَقُّظِ ، و اسْتَجْلِبْ شِدَّةَ التَّیقُّظِ بصِدْقِ الخَوفِ . (8)
امام علی علیه السلام :براستی که اخلاصِ عمل [همان ]یقین است.
امام علی علیه السلام :خلوص نیّت، به اندازه شدّت دینداری است.
امام علی علیه السلام :ثمره دانش اخلاص عمل است .
امام علی علیه السلام :آرزوهایت را کم کن ، اعمالت خالص می شود .
امام علی علیه السلام :سرآغاز اخلاص چشم امید برکندن از دست مردمان است .
امام علی علیه السلام :ریشه اخلاص چشم برکندن از دست مردمان است .
امام علی علیه السلام :کسی که خواهان آن چیزها باشد که نزد خداست، عمل خود را خالص گرداند .
امام باقر علیه السلام :شرّ و بدی را با حضورِ علم از خود بران و با عملِ خالصانه، علم را به کارگیر و در عمل خالص، با هوشیاری شدید، از غفلت دوری کن و با خوف راستین [از خدا ]هوشیاری کامل را به دست آر.
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :ما أخْلَصَ عَبدٌ للّهِ عزّ و جلّ أربَعینَ صباحا إلاّ جَرَتْ یَنابِیعُ الحِکمَةِ مِن قَلبِهِ علی لِسانِهِ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :قالَ اللّهُ عزّ و جلّ : لا أطَّلِعُ علی قَلبِ عَبدٍ فأعْلَمُ مِنهُ حُبَّ الإخْلاصِ لِطاعَتی لِوَجْهی و ابْتِغاءَ مَرْضاتی إلاّ تَولّیتُ تَقویمَهُ و سیاسَتَهُ . (2)
1052
آثار اخلاص
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ بنده ای چهل روز برای خدا اخلاص نورزید، مگر آن که چشمه های حکمت از دلش به زبانش جاری شد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند عزّ و جلّ فرماید : هرگاه دل بنده ام را بنگرم و دریابم که از روی اخلاص و برای خشنودی من طاعتم را به جا می آورد ، اصلاح و تربیت او را خود به عهده گیرم.
ص :381
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :غایَةُ الإخْلاصِ الخَلاصُ . (1)
عنه علیه السلام :المُخْلِصُ حَرِیٌّ بالإجابَةِ . (2)
عنه علیه السلام :عِند تَحَقُّقِ الإخْلاصِ تَسْتَنیرُ البَصائرُ . (3)
عنه علیه السلام :بالإخْلاصِ تُرْفَعُ الأعْمالُ . (4)
عنه علیه السلام :لَو خَلَصَتِ النِّیّاتُ لَزَکَتِ الأعْمالُ . (5)
عنه علیه السلام :مَن أخْلَصَ النِّیَّةَ تَنَزّهَ عنِ الدَّنِیَّةِ . (6)
عنه علیه السلام :فی إخلاصُ النِّیّاتِ نَجاحُ الاُمورِ . (7)
عنه علیه السلام :أخْلِصْ تَنَلْ . (8)
عنه علیه السلام :مَن أخْلَصَ بَلَغَ الآمالَ . (9)
الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :فأمّا حقُّ اللّهِ الأکبرُ علَیکَ فأنْ تَعْبُدَهُ، لا تُشْرِکَ بهِ شَیئا ، فإذا فَعلْتَ ذلکَ بإخْلاصٍ جَعلَ لکَ علی نَفسِهِ أنْ یَکْفِیَکَ أمْرَ الدُّنیا و الآخِرَةِ . (10)
امام علی علیه السلام :غایت اخلاص، رهایی است .
امام علی علیه السلام :مخلص، سزاوار اجابت [دعا ]است .
امام علی علیه السلام :چون اخلاص تحقق یابد، دیده بصیرت روشنی گیرد .
امام علی علیه السلام :با وجود اخلاص است که اعمال [به درگاه خدا ]بالا می رود .
امام علی علیه السلام :اگر نیّتها خالص شود، اعمال پاکیزه گردد.
امام علی علیه السلام :هر که نیّت را خالص گردانَد، از پستی دور مانَد .
امام علی علیه السلام :موفقیت کارها به خالص کردن نیّتهاست .
امام علی علیه السلام :اخلاص داشته باش ، تا کامروا شوی.
امام علی علیه السلام :هر که اخلاص ورزد، به آرزوهایش برسد .
امام زین العابدین علیه السلام :حقّ خداوند بزرگ بر تو این است که او را بپرستی و شریکی برایش قائل نشوی، اگر از روی اخلاص چنین کنی ، [او خود] کار دنیا و آخرت تو را کفایت می کند.
ص :382
عنه علیه السلام_ فی الدَّعاءِ _: اللّهُمَّ صلِّ علی محمّدٍ و آلِ محمّدٍ ، و اجْعَلْنا مِمَّن جاسُوا خِلالَ دِیارِ الظّالِمینَ ، و اسْتَوْحَشوا مِن مُؤانَسَةِ الجاهِلینَ ، و سَمَوا إلی العُلُوِّ بنُورِ الإخْلاصِ . (1)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنَّ المؤمنَ لَیَخشَعُ لَهُ کُلُّ شیءٍ و یَهابُهُ کُلُّ شیءٍ . إذا کانَ مُخلِصا للّهِ أخافَ اللّهُ مِنهُ کُلَّ شیءٍ ، حتّی هَوامَّ الأرضِ و سِباعَها و طَیرَ السَّماءِ . (2)
الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :قالَ عیسی علیه السلام : یا عَبیدَ السَّوءِ ، نَقُّوا القَمْحَ و طَیِّبوهُ و أدِقّوا طَحْنَهُ تَجِدوا طَعْمَهُ و یَهْنِئْکُم أکْلُهُ ، کذلکَ فأخْلِصوا الإیمانَ و أکْمِلوهُ تَجِدوا حَلاوَتَهُ و یَنْفَعْکُم غِبُّهُ . (3)
بحار الأنوار عن صحیفةِ إدریسَ علیه السلام :مَن خَلَصَ إیمانُهُ أمِنَ دِینُهُ . (4)
امام زین العابدین علیه السلام_ در دعا _گفت : خدایا! بر محمّد و خاندانش درود فرست و ما را از کسانی قرار ده که خانه های ستمگران را [برای نابود کردن آنها ]می کاوند و از همدمی با نادانان می گریزند و با روشنایی اخلاص به سوی مراتب عالی بالا می روند.
امام صادق علیه السلام :همه اشیاء در برابر مؤمن خاشعند و از هیبت او می هراسند . اگر برای خدا اخلاص ورزد خداوند همه چیز ، حتی گزندگان و درندگان زمین و پرندگان هوا را از او بترساند .
امام کاظم علیه السلام :مسیح علیه السلام فرمود : ای بندگان بد ! گندم را پاک و تمیز کنید و خوب آردش نمایید، تا طعم آن را خوب بچشید و گوارایتان گردد . همچنین ایمان را خالص و کامل گردانید، تا شیرینی آن را بیابید و سرانجامش شما را سود رساند .
بحار الأنوار :در کتاب ادریس علیه السلام آمده است : آن که ایمانش خالص باشد، دینش سالم و در امان مانَد.
الإمامُ الباقرُ علیه السلام :ما بینَ الحقِّ و الباطِلِ إلاّ قِلَّةُ العَقلِ . قیلَ : و کیفَ ذلکَ یا بنَ رسولِ اللّهِ ؟ قالَ : إنَّ العَبدَ یَعمَلُ العَمَلَ الّذی هُو للّهِ رِضا فیُریدُ بهِ غَیرَ اللّهِ ، فلَو أنَّهُ أخْلَصَ للّهِ لَجاءَهُ الّذی یُریدُ فی أسْرَعَ مِن ذلکَ . (5) (6)
1053
میان اخلاص و ریا
امام باقر علیه السلام :میان حقّ و باطل [چیزی ]جز کم خردی نیست . عرض شد : چگونه، ای زاده رسول خدا؟ فرمود : آدمی کاری را که رضای خدا در آن است، برای غیر خدا انجام می دهد ، در صورتی که اگر آن را محض رضای خدا انجام می داد، خداوند او را به هدفی که از آن کار داشت زودتر می رساند.
ص :383
ص :384
الکتاب :
«کَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللّهُ النَّبیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ وَ أَنْ_زَلَ مَعَهُ_مُ الْکِت_ابَ بِالْحَ_قِّ لِیَحْکُمَ بَیْنَ النّاسِ فِیمَا اخْتَلَفُ_وا فِیهِ وَ مَا اخْتَلَفَ فِی_هِ إِلاَّ الَّذِینَ أُوتُوهُ» . (1)
«وَ مَا کَانَ النَّاسُ إِلاّ أُمَّةً وَاحِدَةً فَاخْتَلَفُوا وَ لَوْ لا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ فِیما فِیهِ یَخْتَلِفُونَ» . (2)
الحدیث :
الإمامُ الباقرُ علیه السلام :کانوا قَبلَ نُوحٍ اُمّةً واحِدَةً علی فِطْرَةِ اللّهِ لا مُهْتَدینَ و لا ضُلاّلاً ، فَبعَثَ اللّهُ النَّبِیّینَ . (3)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ و قد سُئلَ عن قولِ اللّهِ: «کانَ النّاسُ اُمّةً واحِدَةً» _: کانَ هذا قَبلَ نُوحٍ اُمّةً واحِدَةً ......... کانوا ضُلاّلاً ، کانوا لا مُؤمنینَ و لا کافِرینَ و لا مُشْرِکینَ . (4)
1054
مردم امّتی واحد بودند
قرآن :
«مردم یک امت بودند ، پس خدا پیامبران بشارت دهنده و ترساننده را بفرستاد و بر آنها کتاب بر حقّ نازل کرد تا آن کتاب در آنچه مردم اختلاف دارند حکم کند ولی جز کسانی که بر آنها کتاب نازل شد در آن اختلاف نکردند» .
«و مردم جز یک امت نبودند ، میانشان اختلاف افتاد . و اگر نبود و عده ای که پیش از این از جانب پروردگارت مقرّر گشته بود بی گمان در آنچه بر سر آن اختلاف می کنند داوری شده بود» .
حدیث :
امام باقر علیه السلام :پیش از نوح، مردم یک امت بودند و بر سرشت خدایی ؛ نه رهیافته و نه گمراه . پس خداوند پیامبران را برانگیخت .
امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از آیه «مردم یک امت بودند» _فرمود : پیش از نوح، مردم یک امت بودند ......... در سرگشتگی به سر می بردند. نه مؤمن بودند ، نه کافر و نه مشرک .
ص :386
وَ لَوْ شَاءَ اللّهُ لَجَعَلَکُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَ لکِنْ لِیَبْلُوَکُمْ فِی ما آتَاکُمْ» . (1)
وَ لَوْ شَاءَ اللّهُ لَجَعَلَکُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَ لکِنْ یُضِلُّ مَنْ یَشَاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشَاءُ وَ لَتُسْأَلُنَّ عَمَّا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ» . (2)
وَ لَوْ شَاءَ اللّهُ لَجَعَلَهُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ لکِنْ یُدْخِلُ مَنْ یَشَاءُ فِی رَحْمَتِهِ وَ الظَّالِمُونَ مَا لَهُمْ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا نَصِیرٍ» (3) . (4)
1055
اگر خدا می خواست شما را یک امّت می کرد
قرآن :
«اگر خدا می خواست، همه شما را یک امت می کرد ولی خواست تا شما را در آنچه ارزانیتان کرده است بیازماید» .
«اگر خدا می خواست، همه شما را یک امت کرده بود ولی هرکه را بخواهد بیراه می نهد و هرکه را بخواهد راهنمایی می کند و به یقین از هر کاری که می کنید بازخواست می شوید».
«اگر خدا می خواست، همه را یک امت کرده بود ولی او هر کس را که بخواهد به رحمت خویش در آورد و ستمکاران هیچ دوست و یاوری ندارند». (5)
الکتاب :
«إِنَّ هذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَ أَنا رَبُّکُمْ فَاعْبُدُونِ» . (6)
1056
امّت اسلامی امّتی واحد است
قرآن :
«این امت شما، یک امت است و من پروردگار شما هستم؛ پس مرا بپرستید» .
ص :387
«وَ إِنَّ هذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَ أَنا رَبُّکُمْ فَاتَّقُونِ» (1) . (2)
«همانا این امت شما، یک امت است و من پروردگار شما هستم ؛ پس از من بترسید» . (3)
الکتاب :
«وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعا وَ لا تَفَرَّقُوا وَ اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانا» . (4)
الحدیث :
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :و الْزَموا السَّوادَ الأعْظَمَ ، فإنَّ یَدَ اللّهِ مَع الجَماعةِ ، و إیّاکُم و الفُرْقَةَ ، فإنَّ الشّاذَّ مِن النّاسِ للشَّیطانِ ، کما أنّ الشّاذَّ مِن الغَنَمِ للذِّئبِ . (5)
1057
تشویق به دور افکندن اختلاف
قرآن :
«همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید و از نعمتی که خدا به شما ارزانی داشته است یاد کنید : آن گاه که دشمن یکدیگر بودید و او دلهایتان را به هم مهربان ساخت و به سبب این نعمت او با هم برادر شدید».
حدیث :
امام علی علیه السلام :با اکثریت [دین دار] جامعه همراه شوید ؛ زیرا دست خدا با جماعت است . از پراکندگی بپرهیزید که جدا شده از مردم، طعمه شیطان است، همچنان که گوسفند جدا شده از رمه، طعمه گرگ است .
ص :388
عنه علیه السلام :لِیَرْدَعْکُمُ الإسلامُ و وَقارُهُ عنِ التَّباغی و التَّهاذی ، و لتَجْتَمِعْ کَلِمَتُکُم ، و الْزَموا دِینَ اللّهِ الّذی لا یَقْبَلُ مِن أحَدٍ غَیْرَهُ ، و کَلِمَةَ الإخْلاصِ الّتی هِی قِوامُ الدِّینِ . (1)
الإمامُ الحسنُ علیه السلام :إنَّهُ لَم یَجْتَمِعْ قَومٌ قَطُّ علی أمرٍ واحِدٍ إلاّ اشْتَدَّ أمْرُهُم و اسْتَحْکَمَتْ عُقْدَتُهُم ، فاحْتَشِدوا فی قِتالِ عَدُوِّکُم مُعاویةَ و جُنودِهِ و لا تَخاذَلوا . (2)
امام علی علیه السلام :باید که اسلام و متانت آن، شما را از تعدّی و پریشان گویی نسبت به یکدیگر باز دارد و یک سخن و متّحد شوید . به دین خدا، که هیچ دینی جز آن از کسی پذیرفته نمی شود، و به کلمه اخلاص (توحید) که جانمایه دین است، چنگ زنید .
امام حسن علیه السلام :هرگز گروهی در کاری یکدست و متّحد نشدند، مگر آن که کارشان استحکام یافت و پیوندشان استوار گشت . پس، شما نیز در نبرد با دشمنتان، معاویه و سپاهش، گرد هم آیید و از یاری یکدیگر دست نکشید .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :ما اخْتَلَفَتْ اُمَّةٌ بَعدَ نَبِیّها إلاّ ظَهرَ أهْلُ باطِلِها علی أهْلِ حقِّها . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :لا تَخْتَلفوا ، فإنَّ مَن کانَ قَبْلَکُمُ اخْتَلَفوا فَهلَکوا . (4)
عنه صلی الله علیه و آله :لا تَخْتَلِفوا فتَخْتَلِفَ قُلوبُکُم . (5)
عنه صلی الله علیه و آله :أذَهَبتُم مِن عِندی جَمیعا و جِئْتُم مُتَفَرِّقینَ ؟! إنّما أهْلَکَ مَن کانَ قَبْلَکُمُ الفُرقَةُ . (6)
1058
پیامدهای اختلاف
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ امتی پس از پیامبر خود گرفتار اختلاف نشد مگر آن که باطل گرایان آن بر حقّ خواهانش پیروز گشتند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :با هم اختلاف نکنید ؛ که پیشینیان شما دچار اختلاف شدند و نابود گشتند.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :با یکدیگر ناسازگاری مکنید که دلهایتان ناسازگار و پراکنده می شود .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از نزد من، یکپارچه رفتید و پراکنده برگشتید ؟! پیشینیان شما را، همین تفرقه نابود کرد .
ص :389
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :احْذَروا ما نَزَلَ بالاُمَمِ قَبْلَکُم مِن المَثُلاَتِ بسُوءِ الأفْعالِ و ذَمیمِ الأعْمالِ ، فتَذَکّروا فی الخَیرِ و الشَّرِّ أحْوالَهُم ، و احْذَروا أنْ تَکونوا أمْثالَهُم .
فإذا تَفَکّرْتُم فی تَفاوُتِ حالَیْهِم فالْزَموا کُلَّ أمرٍ لَزِمَتِ العِزّةُ بهِ شَأنَهُم (حالَهُم) ، و زاحَتِ الأعْداءُ لَهُ عَنهُم ، و مُدَّتِ العافِیَةُ بهِ علَیهم ، و انْقادَتِ النِّعْمَةُ لَهُ مَعهُم ، و وَصَلَتِ الکَرامَةُ علَیهِ حَبْلَهُم : مِن الاجْتِنابِ للفُرْقَةِ ، و اللُّزومِ للاُلْفَةِ ، و التَّحاضِّ علَیها ، و التَّواصی بها . و اجْتَنِبوا کُلَّ أمرٍ کَسَرَ فِقْرَتَهُم ، و أوْهَنَ مُنَّتَهُم : مِن تَضَاغُنِ القُلوبِ ، و تَشاحُنِ الصُّدورِ ، و تَدابُرِ النُّفوسِ ، و تَخاذُلِ الأیْدی . و تَدبَّروا أحْوالَ الماضینَ مِن المؤمنینَ قَبْلَکُم ......... فانْظُروا کیفَ کانوا حیثُ کانتِ الأمْلاءُ مُجْتَمِعةً ، و الأهْواءُ مُؤْتَلِفَةً (مُتَّفِقَةً) ، و القلوبُ مُعْتَدِلَةً ، و الأیْدی مُتَرادِفَةً (مُتَرافِدَةً) ، و السُّیوفُ مُتَناصِرَةً ، و البَصائرُ نافِذَةً ، و العزائمُ واحِدةً . أ لَمْ یکونوا أرْبابا فی أقْطارِ الأرَضینَ ، و مُلوکا علی رِقابِ العالَمینِ ؟! فانْظُروا إلی ما صاروا إلَیهِ فی آخِرِ اُمورِهِم ، حِینَ وَقَعتِ الفُرقَةُ ، و تَشَ الاُلْفَةُ ، و اخْتَلَفَتِ الکَلِمَةُ و الأفْئدَةُ ، و تَشَعّبوا مُخْتَلِفینَ ، و تَفَرّقوا مُتَحارِبینَ (مُتَحازِبینَ) ، قَد خَلعَ اللّهُ عَنهُم لِباسَ کَرامَتِهِ ، و سَلَبَهُم غَضارَةَ نِعْمَتِهِ ، و بَقِیَ قَصصُ أخْبارِهِم فیکُم عِبَرا للمُعْتَبِرینَ . (1)
امام علی علیه السلام :از بلاهایی که به سبب اعمال زشت و نکوهیده بر سر ملتهای پیش از شما آمد بپرهیزید، و احوال خوب و بدشان را به یاد آرید و خود را از همانند شدن به آنان باز دارید.
پس اگر در احوال نیک و بد آنان اندیشه کردید همان کاری را عهده دار شوید که عزیزشان گرداند و دشمنانشان را از سرشان راند و زمان عافیت آنان را به درازا کشاند و نعمت و فراوانی به سراغشان آمد و نیکوکاری و بزرگواری باعث پیوندشان گردید و آن، از تفرقه و پراکندگی اجتناب ورزیدن و به یکدیگر مهربانی کردن و همدیگر را به این کار تشویق نمودن است. و از کارهایی که پشت آنان را شکست و قدرت آنان را از بین برد، دوری کنید ؛ کارهایی چون کینه توزی دلها و دشمنی سینه ها و بریدن از یکدیگر و دست شستن از یاری هم. و در احوال مؤمنان پیش از خود نیز بیندیشید ......... و بنگرید که آنان چگونه بودند، آن گاه که جمعیتها فراهم بودند و خواسته ها یکی و دلها یکسان و دستها یار هم بودند و شمشیرها به کمک یکدیگر می آمدند و بینشها ژرف و اراده ها یکی بودند. آیا آنان مهتران سراسر زمین نبودند و بر گرده جهانیان، تسلّط نداشتند؟ نیز به فرجام کار آنها بنگرید آن گاه که در میانشان جدایی افتاد و رشته الفت از هم گسست و سخنها و دلهایشان از هم گونه گون گشت و جدا شدند و به حزب ها و دسته های گوناگون تقسیم گشتند . در این هنگام خداوند جامه کرامت را از تن آنان برون آورد و نعمتهای فراوانش را از ایشان گرفت و داستان سرگذشت آنها در میان شما ماند تا درس عبرتی برای عبرت آموزان باشد .
ص :390
عنه علیه السلام :أیْمُ اللّهِ ، ما اخْتَلَفتْ اُمّةٌ قَطُّ بَعدَ نَبِیّها إلاّ ظَهرَ أهْلُ باطِلِها علی أهْلِ حَقِّها إلاّ ما شاءَ اللّهُ . (1)
عنه علیه السلام :إیّاکُم و التَّلَوُّنَ فی دِینِ اللّهِ ، فإنَّ جَماعَةً فیما تَکْرَهونَ مِن الحقِّ خَیرٌ مِن فُرقَةٍ فیما تُحِبّونَ مِن الباطِلِ ، و إنّ اللّهَ سُبحانَهُ لَم یُعْطِ أحَدا بفُرقَةٍ خَیرا ، مِمّن مَضی و لا مِمّن بَقِی . (2)
عنه علیه السلام :إنَّ الشَّیطانَ یُسَنّی لَکُم طُرُقَهُ ، و یُریدُ أنْ یَحُلَّ دِینَکُم عُقْدةً عُقْدةً ، و یُعْطیَکُم بالجَماعةِ الفُرقَةَ ، و بالفُرقَةِ الفِتْنَةَ ، فاصْدِفوا عن نَزَغاتِهِ و نَفَثاتِهِ . (3)
امام علی علیه السلام :به خدا سوگند یاد می کنم که هیچ امتی پس از پیامبر خود دچار اختلاف نشد، جز آن که باطل گرایانِ آن امّت بر حقّ خواهانش چیره گشتند، مگر آن جا که خدا نخواست .
امام علی علیه السلام :از چند رنگی و اختلاف در دین خدا بپرهیزید ؛ زیرا یکپارچگی در آنچه حقّ است _ ولی شما آن را ناخوش می دارید _ از پراکندگی در آنچه باطل است _ اما خوشایند شما می باشد _ بهتر است . خداوند سبحان به هیچ یک از گذشتگان و باقی ماندگان، بر اثر تفرقه و جدایی، خیر و خوبی عطا نکرده است .
امام علی علیه السلام :همانا شیطان راههای خود را برای شما آسان و هموار می کند و می خواهد بند بندِ دین شما را بگسلاند و به جای یکپارچگی، پراکندگی نصیبتان کند و بر اثر پراکندگی، فتنه و فساد پدید آورد . پس، از وسوسه ها و افسونهایش روی گردان شوید .
ص :391
عنه علیه السلام :و اللّهِ ، لَأظُنُّ أنَّ هؤلاءِ القَومَ سَیُدالونَ مِنکُم باجْتِماعِهِم علی باطِلِهم و تَفَرُّقِکُم عن حقِّکُم . (1)
عنه علیه السلام :لا یَزالُ هذا الأمرُ فی بَنی اُمَیّةَ ما لم یَخْتلِفوا بَیْنَهُم . (2)
عنه علیه السلام :إنّ لِبَنی اُمَیّةَ مِرْوَدا یَجْرونَ فیهِ ، و لَو قدِ اخْتَلَفوا فیما بَینَهُم ثُمَّ کادَتْهُمُ الضِّباعُ لَغَلبَتْهُم! (3)
عنه علیه السلام :ما اخْتَلفَتْ دَعْوَتان إلاّ کانتْ إحْداهُما ضَلالةً . (4)
امام علی علیه السلام :به خدا سوگند ، گمان می کنم که این قوم بزودی بر شما چیره شوند ؛ زیرا آنان بر باطل خود همداستانند و شما در حقّ خود دچار تفرقه و پراکندگی هستید.
امام علی علیه السلام :تا زمانی که میان بنی امیه اختلاف نیفتد، حکومت پیوسته در دست آنان خواهد بود.
امام علی علیه السلام :بنی امیه را مهلتی است که در آن می تازند، و آن گاه که در میانشان اختلاف افتد، [چنان دچار ضعف خواهند شد که ]کفتارها بر آنان چیره گردند!
امام علی علیه السلام :هیچ گاه دو دعوت بر خلاف یکدیگر نشد مگر این که یکی از آن دو [دعوت به ]گمراهی بود .
الکتاب :
قُلْ هُوَ الْقَادِرُ عَلَی أَنْ یَبْعَثَ عَلَیْکُمْ عَذَابا مِنْ فَوْقِکُمْ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ أَوْ یَلْبِسَکُمْ شِیَعَا وَ یُذِیقَ بَعْضَکُمْ بَأْسَ بَعْضٍ انْظُرْ کَیْفَ نُصَرِّفُ الاْیاتِ لَعَلَّهُمْ یَفْقَهُونَ» . (5)
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّی صَلَّیتُ صَلاةَ رَغْبَةٍ و رَهْبَةٍ و سألتُ ربّی ثَلاثا ، فأعطانی اثنَتَینِ و مَنَعنی واحِدَةً ؛ سألتُهُ أنْ لا یَبْتَلیَ اُمَّتی بالسِّنینَ ففَعَلَ ، و سألتُهُ أنْ لا یُظْهِرَ علَیهِم عَدُوَّهُم ففَعَلَ ، و سألتُهُ أنْ لا یَلْبِسَهُم شِیَعا فأبی علَیَّ . (6)
1059
اختلاف، کیفری الهی است
قرآن :
«بگو : او قادر است که از فراز سرتان یا از زیر پاهایتان عذابی بر شما بفرستد یا شما را گروه گروه در هم افکند و خشم و کین گروهی را به گروه دیگر بچشاند . بنگر که آیات خدا را چگونه گوناگون بیان می کنیم . باشد که بفهمند».
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :من نماز بیم و امید گزاردم و سه چیز از پروردگارم طلبیدم که دو تای آنها را به من داد و یکی دیگر را نداد. از خداوند خواستم امّت مرا به قحطی گرفتار نکند ، پذیرفت . خواستم دشمنشان را بر آنان چیره نگرداند پذیرفت. خواستم که جامه پراکندگی بر آنان نپوشاند، نپذیرفت.
ص :392
الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ لَمّا قالَ لَه بعضُ الیَهودِ : ما دَفَنْتُم نَبیَّکُم حتّی اخْتَلَفْتُم فیهِ ! _: إنَّما اخْتَلَفْنا عَنهُ لا فیهِ ، و لکنَّکُم ما جَفّتْ أرْجُلُکُم مِن البَحرِ حتّی قُلْتُم لنَبیِّکُم : «اجْعَلْ لَنا إلها کَما لَهُمْ ءآلِهَةٌ قالَ إنَّکُمْ قَومٌ تَجْهَلُونَ» (1) . (2)
الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ فی قولهِ تعالی : «أوْ یَلْبِسَکُمْ شِیَعَا» _: و هُو اخْتِلافٌ فی الدِّینِ و طَعْنُ بَعضِکُم علی بَعضِ . «و یُذیقَ بَعْضَکُم بَأسَ بَعْضٍ» و هُو أنْ یَقْتُلَ بَعضُکُم بَعْضا ، و کُلُّ هذا فی أهلِ القِبْلَةِ . (3)
امام علی علیه السلام_ در پاسخ به یهودیی که به امام علیه السلام گفت: هنوز پیامبر خود را دفن نکرده درباره او دچار اختلاف شدید! _فرمود : ما، در جانشینی او اختلاف کردیم نه درباره خود او. اما شما، هنوز پاهایتان از آب دریا نخشکیده بود که به پیامبرتان گفتید : «همچنان که آنان را خدایان است برای ما نیز خدایی در نظر گیر ، پس او گفت : شما مردمی نادانید».
امام باقر علیه السلام_ درباره آیه «یا جامه، پراکندگی بر شما بپوشاند» _فرمود : مقصود پراکندگی در دین و انگ زدن آنان به یکدیگر است . «و خشم و کین گروهی را به گروه دیگر بچشاند» این است که یکدیگر را می کشند . و همه اینها درباره مسلمانان است .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :اخْتِلافُ اُمّتی رَحمَةٌ . (4)
1060
معنای «اختلاف امت من رحمت است»
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اختلاف امّت من، رحمت است .
ص :393
معانی الأخبار عن عبد المُؤمِن الأنصاریّ :قلت للإمامِ الصّادقِ علیه السلام : إنّ قَوما رَوَوا أنَّ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله قالَ : إنّ اخْتِلافَ اُمَّتی رَحمَةٌ؟ فقالَ : صَدَقوا . قلتُ : إنْ کانَ اخْتِلافُهُم رَحمَةً فاجْتِماعُهُم عَذابٌ ؟ قالَ : لَیس حیثُ ذَهَبْتَ و ذَهَبوا ، إنَّما أرادَ قولَ اللّهِ عزّ و جلّ: «فلَولا نَفَرَ مِن کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ» (1) ، فأمَرَهُم أنْ یَنْفِروا إلی رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله و یَخْتَلِفوا إلَیهِ فیَتَعلّموا ثُمَّ یَرْجِعوا إلی قَومِهِم فیُعَلّموهُم ، إنّما أرادَ اخْتِلافَهُم مِن البُلْدانِ ، لا اخْتِلافا فی دِینِ اللّهِ ، إنّما الدِّینُ واحِدٌ . (2)
معانی الأخبار _ به نقل از عبد المؤمن انصاری _ :به امام صادق علیه السلام عرض کردم : عدّه ای روایت می کنند که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : اختلاف امت من، رحمت است؟ امام پاسخ داد : راست می گویند. عرض کردم : اگر اختلاف آنان رحمت است پس اتّحاد ایشان عذاب است ؟ حضرت فرمود : معنای این حدیث آن گونه که تو و آنان فهمیده اید نیست، بلکه منظور پیامبر، این سخن خداوند عزّ و جلّ است که : «چرا از هر گروهی از ایشان جماعتی کوچ نمی کنند تا (جماعتی بمانند و) در دین آگاهی پیدا کنند» . خداوند به آنان فرمان داد که از هر سو نزد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بروند و پیش او آمد و شد کنند و آموزش ببینند و سپس، نزد مردم خود برگردند و تعلیمات دین را به آنها نیز بیاموزند . منظور پیامبر، آمد و شد آنها از شهرهایشان بود نه اختلاف در دین خدا؛ دین، البته یکی است. (3)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ و قد قالَ لَهُ حریزٌ : إنَّهُ لَیس شیءٌ أشَدَّ علَیَّ منِ اخْتِلافِ أصْحابِنا _: ذلکَ مِن قِبَلی . (4)
بحار الأنوار :الإمام الکاظم علیه السلام عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله قال : اخْتِلافُ أصْحابی لَکُم رَحمَةٌ . _ و قالَ _ : إذا کانَ ذلکَ جَمَعْتُکُم علی أمرٍ واحِدٍ . _ و سُئلَ عنِ اخْتِلافِ أصْحابِنا فقالَ علیه السلام _ : أنا فَعَلتُ ذلکَ بکُم ، لوِ اجْتَمَعْتُم علی أمرٍ واحِدٍ لاُخِذَ برِقابِکُم . (5)
1061
معنای «اختلاف اصحاب من رحمت است»
امام صادق علیه السلام _ در پاسخ به حریز که به ایشان عرض کرد :برای من چیزی گرانتر از اختلاف اصحابمان نیست _ فرمود : این، از طرف خود من است .
بحار الأنوار :امام کاظم علیه السلام _ به نقل از رسول خدا _ فرمود : اختلاف اصحاب من برای شما رحمت است . و فرمود : با ظهور حقّ و قیام قائم، شما را یکپارچه می کنم . درباره اختلاف و پراکندگی اصحاب ما از ایشان (امام کاظم علیه السلام ) سؤال شد ، فرمود : من، خود، این کار را با شما کرده ام . اگر بر یک امر فراهم می آمدید، گردنهایتان زده می شد.
ص :394
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ و قد سُئلَ : ما جَماعَةُ اُمَّتِکَ ؟ _: مَن کانَ علی الح_قِّ و إنْ کانوا عَشرَةً . (1)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الجَماعَةُ أهلُ الحقِّ و إنْ کانوا قَلیلاً ، و الفُرقَةُ أهلُ الباطِلِ و إنْ کانوا کَثیرا . (2)
عنه علیه السلام :اجْتَمَعَ القَومُ علی الفُرقَةِ، و افْتَرَقوا علی الجَماعَةِ ، کأنَّهُم أئمَّةُ الکِتابِ و لَیس الکِتابُ إمامَهُم . (3)
عنه علیه السلام :أمّا أهلُ الجَماعَةِ فأنا و مَنِ اتَّبعَنی و إنْ قَلُّوا ، و ذلکَ الحقُّ عَن أمرِ اللّهِ و أمرِ رسولِهِ ، فأمّا أهلُ الفُرقَةِ فالمُخالِفونَ لِی و مَنِ اتَّبعَنی و إنْ کَثُروا . (4)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :سُئلَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله عَن جماعَةِ اُمَّتهِ ، فقالَ : جَماعَةُ اُمَّتی أهلُ الحقِّ و إنْ قَلُّوا . (5) (6)
1062
معنای جماعت و جدایی
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در پاسخ به این پرسش که جماعت امّتت کیست ؟ _فرمود : کسانی که بر حقّ باشند، هر چند از ده نفر فراتر نروند .
امام علی علیه السلام :جماعت، همان پیروان حقّند، گر چه تعدادشان اندک باشد و جدایی، همان باطل گرایانند، هرچند شمارشان فراوان باشد .
امام علی علیه السلام :آن مردم بر جدایی همداستان شدند و از جماعت جدا گشتند، گویی آنان پیشوای قرآنند، نه قرآن پیشوای آنان .
امام علی علیه السلام :امّا اهل جماعت ، منم و کسانی که پیروان من هستند، هرچند پیروانم اندک باشند و این حقّ، به دستور خدا و پیامبر او می باشد . اما اهل تفرقه، مخالفان من و مخالفان پیروان من هستند، هرچند فراوان باشند .
امام صادق علیه السلام :از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله درباره جماعت امّتش سؤال شد ، فرمود : جماعت امت من، حق گرایانند ؛ هرچند اندک باشند .
ص :395
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنَّما أنتُم إخْوانٌ علی دِینِ اللّهِ ، ما فَرّقَ بَینَکُم إلاّ خُبْثُ السَّرائرِ ، و سُوءُ الضَّمائرِ ، فلا تَوَازَرونَ (تأزِرون) و لا تَنَاصَحونَ ، و لا تَبَاذَلونَ و لا تَوَادّونَ . (1)
عنه علیه السلام :لَو سَکَتَ الجاهِلُ ما اخْتَلَفَ النّاسُ . (2)
1063
علّت تفرقه و جدایی
امام علی علیه السلام :شما برادر دینی یکدیگرید و آنچه میان شما جدایی انداخته، درون پلید و بد نهادی است ، به این سبب باری از دوش همدیگر برنمی دارید و برای هم خیرخواهی نمی کنید و به هم بذل و بخشش نمی کنید و با هم دوستی نمی ورزید .
امام علی علیه السلام :اگر نادان خاموشی می گزید، مردم دچار اختلاف نمی شدند .
ص :396
الکتاب :
«وَ إِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی جَاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً قالُوا أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ قالَ إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ» . (1)
«یَا دَاوُدُ إِنّا جَعَلْناکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النّاسِ بِالْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوَی فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبِیلِ اللّهِ إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَن سَبِیلِ اللّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ بِما نَسُوا یَوْمَ الْحِسابِ» . (2)
الحدیث :
مائة منقبة :قالَ اللّه تعالی فی مُحکَمِ کِتابِه «و إذْ قَالَ رَبُّکَ لِلمَلائِکَةِ إِنّی جَاعِلٌ فی الأرضِ خَلِیفَة» فَکَانَ آدَمُ أوَّلَ خَلِیفَةِ اللّه . (4)
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن أمَرَ بالمَعروفِ و نَهی عنِ المُنکَرِ هُو خَلیفَةُ اللّهِ فی الأرضِ ، و خَلیفَةُ کِتابهِ ، و خَلیفَةُ رسولِهِ . (5)
1064
جانشین خدا
قرآن :
«و چون پروردگارت به فرشتگان گفت : من در زمین جانشینی می گمارم ، گفتند : آیا کسی را می گماری که در آن جا فساد کند و خونها بریزد و حال آن که ما به ستایش تو تسبیح می گوییم و تو را تقدیس می کنیم ؟ گفت : آنچه من می دانم شما نمی دانید» .
«ای داود ! ما تو را خلیفه روی زمین گردانیدیم . در میان مردم به حقّ داوری کن و از پی هوای نفس مرو که تو را از راه خدا منحرف سازد . آنان که از راه خدا منحرف شوند ، بدان سبب که روز حساب را از یاد برده اند ، به عذابی سخت گرفتار می شوند» .
حدیث :
مائة منقبة :خداوند متعال در آیه های استوار کتابش فرمود: «و چون خدایت به فرشتگان گفت : بی گمان من جانشین در زمین قرار خواهم داد» و نخستین جانشین آدم علیه السلام بود.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که امر به معروف و نهی از منکر کند ، جانشین خدا در روی زمین و جانشین کتاب او و جانشین پیامبر اوست .
ص :398
الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی صِفَةِ مَن یَحفَظُ اللّهُ بِهِم حُجَجَهَ و بَیِّناتِهِ _: هَجَمَ بِهمُ العِلمُ علی حَقیقَةِ البَصیرَةِ، وَ باشَرُوا رُوحَ الیقَینِ ، و استَلانُوا ما استَعوَرَهُ المُترَفُون ، و أنِسُوا بِما اسْتَوحَشَ مِنهُ الجاهِلُونَ ، صَحِبُوا الدُّنیا بأبْدانٍ أرواحُها مُعَلَّقةٌ بالمَحَلِّ الأعلی ، اُولئِکَ خُلَفاءُ اللّهِ فی أرضِهِ و الدُّعاةُ إلی دِینِه آهٍ آهٍ شوقا إلی رُؤیَتِهم . (1)
عنه علیه السلام :أنَا و الحَسنُ و الحُسَینُ وَ تِسعَةٌ مِن وُلْدِ الحُسَینِ علیه السلامُ ، خُلَفاءُ اللّهِ فی أرضِهِ ، و اُمَناؤُهُ عَلی وَحْیهِ ، و أَئمَّةُ المُسلِمینَ بعدَ نَبِیِّهِ ، وَ حُجَجُ اللّهِ علی بَرِیَّتِه . (2)
الإمامُ الرِّضا علیه السلام :الأَئِمَّةُ خُلَفاءُ اللّهِ عزّ و جلّ فی أرضِهِ . (3)
امام علی علیه السلام_ در توصیف آنان که خداوند حجتها و نشانه هایش را به واسطه ایشان نگاه می دارد _فرمود : دانش، آنان را به نهایت بصیرت رسانده است و به روح یقین رسیده اند. آن چه را ناز پروردگان دشوار دیده اند ، براحتی پذیرفته اند و بدان چه نادانان از آن رمیده اند ، انس گرفته اند. با کالبدهایشان با دنیا همراه گشته اند و جانهایشان از ملأ اعلی آویخته است . اینان جانشینان خداوند در زمین و دعوتگران به دینش هستند. وه که چه مشتاق دیدار آنانم!
امام علی علیه السلام :من و حسن و حسین و نُه فرزند از نسل حسین علیه السلام جانشینان خدا در زمین او هستیم و امینان بر وحیش و پیشوای مسلمانان پس از پیامبرش و حجّت های الهی بر بندگانش.
امام رضا علیه السلام :امامان ، جانشینان خداوند عزّ و جلّ در زمین هستند.
ص :399
ص :400
الکتاب :
«وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَ کانَ عَرْشُهُ عَلَی الْمَاءِ» . (1)
«وَ اللّهُ خَلَقَ کُلَّ دَآبَّةٍ مِنْ مَآءٍ فَمِنْهُم مَنْ یَمْشِی عَلَی بَطْنِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلَی رِجْلَیْنِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلَی أَرْبَعٍ یَخْلُقُ اللّهُ ما یَشاءُ إِنَّ اللّهَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ» . (2)
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :کلُّ شیءٍ خُلِقَ مِن ماءٍ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :خَلقَ اللّهُ السَّماءَ الدُّنیا مِن المَوجِ المَکْفوفِ . (4)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ و قد سُئلَ : مِمَّ خَلق السَّماواتِ ؟ _: مِن بُخارِ الماءِ . (5)
عنه علیه السلام :و کانَ منِ اقْتِدارِ جَبَروتِهِ و بَدیعِ لطَائفِ صَنْعَتِه أنْ جَعلَ مِن ماءِ البَحرِ الزّاخِرِ المُتَراکِمِ المُتَقاصِفِ یَبَسا جامِدا ، ثُمَّ فَطَرَ مِنهُ أطْباقا فَفَتقَها سَبْعَ سَماواتٍ . (6)
1065
منشأ آفرینش
قرآن :
«و او کسی است که آسمانها و زمین را در شش روز بیافرید و عرش او بر آب بود».
«و خداوند هر جنبنده ای را از آب آفرید . پس بعضی از آنها روی شکم خود می روند و بعضی بر دو پا می روند و بعضی بر چهار پا می روند . خدا هر چه بخواهد می آفریند ؛ زیرا خدا بر هر کاری تواناست» .
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر چیزی از آب آفریده شده است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند آسمان فُرودین (اوّل) را از موج مهار شده آفرید .
امام علی علیه السلام_ در پاسخ به این سؤال که : آسمانها از چه آفریده شده است ؟ _فرمود : از بخار آب.
امام علی علیه السلام :از نشانه های توانایی و سلطنت خداوند و شگفتی آفرینشهای ظریف او این است که از آب دریای ژرفِ بر هم ریخته پُر موج ، [زمین ]خشک و جامد را آفرید ، آن گاه طبقاتی از آن خلق کرد و پس از پیوستگی، آنها را از هم باز کرد و هفت آسمان را پدید آورد .
ص :402
بحار الأنوار عن حَبّة العُرَنیِّ :سَمِعْتُ علیّا علیه السلام ذاتَ یَومٍ یَحْلِفُ : و الّذی خَلقَ السّماءَ مِن دُخَانٍ و ماءٍ . (1)
الإمامُ الباقرُ علیه السلام :کانَ کلُّ شیءٍ ماءً و کانَ عَرشُهُ علی الماءِ ، فأمرَ اللّهُ عزّ ذِکرُهُ الماءَ فاضْطَرَمَ نارا ، ثُمَّ أمرَ النّارَ فخَمَدَتْ ، فارْتَفَع مِن خُمودِها دُخانٌ ، فخَلقَ اللّهُ عزّ و جلّ السّماواتِ مِن ذلکَ الدُّخَانِ ، و خَلقَ اللّهُ عزّ و جلّ الأرضَ مِن الرَّمادِ . (2)
بحار الأنوار_ به نقل از حبّه عرنی _: یک روز شنیدم که علی علیه السلام چنین سوگند می خورد : سوگند به آن که آسمان را از نوعی دود و آب آفرید .
امام باقر علیه السلام :همه چیز آب بود، و عرش خدا بر آب بود . پس خداوند _ عزّ ذکره _ آب را فرمان داد ، و آن آتشی شعله ور شد. سپس فرمان داد آتش خاموش شد و از آن دودی برخاست . پس خداوند عزّ و جلّ آسمانها را از آن دود بیافرید و خداوند عزّ و جلّ زمین را از خاکستر [آن آتش ]خلق کرد .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنَّ أوَّلَ شَیْءٍ خَلقَهُ اللّهُ القَلَمُ ، فأمَرهُ فکَتَبَ کُلَّ شَیْءٍ یَکونُ . (4)
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ أوَّلَ ما خَلقَ اللّهُ القَلَمُ ، فقالَ لَهُ : اکْتُبْ ، قالَ : یا رَبِّ ، و ما ذا أکتُبُ ؟ قالَ : اکْتُبْ مَقادِیرَ کلِّ شیءٍ حتّی تَقومَ السّاعةُ . (5)
1066
نخستین آفریده خداوند سبحان
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نخستین چیزی که خدا آفرید، قلم بود و آن گاه به آن فرمان داد و قلم هر آنچه را که باید خلق می شد، نوشت .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نخستین چیزی که خدا آفرید، قلم بود و به آن فرمود : بنویس . گفت: پروردگارا! چه بنویسم ؟ فرمود : مقدّرات (اندازه های) هر آنچه را تا روز قیامت پدید خواهد آمد ، بنویس .
ص :403
عنه صلی الله علیه و آله :أوَّلُ ما خَلَقَ اللّهُ العقَلُ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :أوَّلُ ما خَلقَ اللّهُ نُوری . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ أوَّلَ ما خَلقَ اللّهُ عزّ و جلّ أرْواحُنا ، فأنْطَقَها بتَوحیدِهِ و تَمْجیدِهِ ، ثُمَّ خَلقَ المَلائکَةَ . (3)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ و قد سئلَ عَن أوَّلِ ما خَلقَ اللّهُ _: خَلقَ النُّورَ . (4)
الإمامُ الباقرُ علیه السلام :أوَّلُ شَیءٍ خَلقَهُ مِن خَلْقِهِ الشّیءُ الّذی جَمیعُ الأشیاءِ مِنهُ ، و هُو الماءُ . (5)
عنه علیه السلام_ لَمّا جاءَ إلَیهِ رجُلٌ مِن عُلَماءِ أهلِ الشّامِ فقالَ : ......... إنّی أسألُکَ عَن أوَّلِ ما خَلقَ اللّهُ مِن خَلْقِهِ ، فإنَّ بَعضَ مَن سألتُهُ قالَ : القَدَرُ ، و قالَ بَعضُهُمُ : القَلَمُ ، و قالَ بَعْضُهُم : الرُّوحُ _: ما قالوا شَیئا ......... لَو کانَ أوّلُ ما خَلقَ مِن خَلقِهِ الشّیءَ مِن الشّیءِ إذا لَم یَکُنْ لَهُ انْقِطاعٌ أبدَا ، و لَم یَزَلِ اللّهُ إذا و مَعهُ شیءٌ لَیس هُو یَتَقدّمُهُ . و لکنّهُ کانَ إذْ لا شیءَ غَیرُهُ ، و خَلقَ الشَّیءَ الّذی جَمیعُ الأشیاءِ مِنهُ ، و هُو الماءُ الّذی خَلقَ الأشیاءَ مِنهُ ، فجَعَلَ نَسبَ کلِّ شیءٍ إلی الماءِ ، و لم یَجْعَلْ للماءِ نَسَبا یُضافُ إلَیهِ . (6)
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نخستین چیزی که خدا آفرید، عقل بود .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نخستین چیزی که خدا بیافرید، نور من بود .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نخستین موجودی که خداوند عزّ و جلّ بیافرید، ارواح ما بود ، و آن گاه آنها را به توحید و تمجید خود گویا کرد ، سپس فرشتگان را خلق فرمود.
امام علی علیه السلام_ وقتی از ایشان درباره نخستین آفریده خدا سؤال شد _فرمود : نور را آفرید.
امام باقر علیه السلام :نخستین چیزی که خدا آفرید و همه چیزهای دیگر از او به وجود آمد، آب بود.
امام باقر علیه السلام_ وقتی یکی از علمای شام خدمت ایشان رسید و عرض کرد: ......... من از شما درباره نخستین آفریده خدا می پرسم ؛ زیرا این سؤال را از دیگران نیز پرسیده ام ؛ یکی گفته : تقدیر ؛ دیگری پاسخ داده : قلم ؛ و بعضی هم گفته اند : روح _فرمود : جوابی در خور نداده اند ......... اگر نخستین مخلوقی که خدا آفرید، از شی ء [نه لا شی ء ]آفریده شده باشد، در این صورت خداوند هرگز منقطع [از موجودات ]نبوده و همواره با او چیزی بوده که خدا بر او تقدّم نداشته است (همواره موجودی قدیم به قدمت خدا وجود داشته است) در حالی که خدا بود و هیچ چیز با او نبود و سپس چیزی را آفرید که منشأ همه موجودات شد و آن آب است، که دیگر چیزها را از آن بیافرید . پس هر چیزی را به آب منسوب کرد و آب را به چیزی نسبت نداد .
ص :404
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنَّ اللّهَ جَلَّ ثَناؤهُ خَلقَ العَقلَ ، و هُو أوَّلُ خَلْقٍ خَلَقهُ مِن الرُّوحانِیّینَ . (1)
امام صادق علیه السلام :خداوند _ جلّ ثناؤه _ عقل را بیافرید و آن، نخستین موجود روحانی (مجرّدی) است که خدا آفرید .
الکتاب :
«أَ وَ لَمْ یَرَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ کانَتَا رَتْقَا فَفَتَقْنَاهُمَا وَ جَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ کُلَّ شَیءٍ حَیٍّ أَ فَلاَ یُؤْمِنُونَ» . (2)
«الْحَمْ_دُ للّهِِ الَّ_ذِی خَلَ_قَ السَّم_اوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ جَعَ_لَ الظُّلُمَاتِ وَ النُّورَ ثُمَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهمْ یَعْدِلُونَ» . (3)
«أَ أَنْتُمْ أَشَدُّ خَلْقَا أَمِ السَّمَاءُ بَنَاهَا * رَفَعَ سَمْکَهَا فَسَوَّاها * وَ أَغْطَشَ لَیْلَهَا وَ أَخْرَجَ ضُحَاها * وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلکَ دَحَاها * أَخْرَجَ مِنْهَا مَاءَهَا وَ مَرْعَاهَا * وَ الْجِبَالَ أَرْسَاها» . (4)
الحدیث :
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :خَلقَ الخَلْقَ علی غَیرِ تَمْثیلٍ و لا مَشُورَةِ مُشیرٍ ، و لا مَعُونَةِ مُعینٍ ، فتَمَّ خَلْقُهُ بأمْرِهِ ، و أذْعَنَ لطاعَتِهِ فأجابَ . (5)
1067
آفرینش جهان
قرآن :
«آیا کافران نیندیشیدند که آسمانها و زمین درهم بسته بود و ما آن دو را گشودیم و هر موجود زنده ای را از آب آفریدیم ؛ پس ، آیا ایمان نمی آورند؟» .
«ستایش از آن خداوندی است که آسمانها و زمین را بیافرید و تاریکیها و روشنی را پدیدار کرد ، با این همه، کافران [غیر او را] با پروردگار خویش برابر می دانند» .
«آیا خلقت شما سخت تر است یا این آسمان که او بنا نهاد؟ سقفش را برافراشت و بپرداختش . شبش را تاریک ساخت و روشناییش را آشکار کرد. و پس از آن زمین را بگستراند . و از آن آب بیرون آورد و چراگاهها پدید کرد . و کوهها را استوار گردانید» .
حدیث :
امام علی علیه السلام :خداوند موجودات را بدون در دست داشتن هیچ نمونه ای و بدون مشورت با هیچ مشاوری و بدون کمک گرفتن از هیچ یاوری، آفرید و خلقت به فرمان او تمام و کامل شد و همگی به طاعتش اقرار کردند .
ص :405
عنه علیه السلام :لَم یَخْلُقِ الأشیاءَ مِن اُصولٍ أزَلیَّةٍ ، و لا مِن أوائلَ أبَدِیَّةٍ ، بَل خَلقَ ما خَلقَ فأقامَ حَدَّهُ ، و صَوّرَ ما صَوّرَ فأحْسَنَ صُورَتَهُ . (1)
عنه علیه السلام :خَلقَ الخَلائِقَ علی غَیرِ مِثالٍ خَلا مِن غَی_رِهِ ، و لَ_م یَسْتَعِ_نْ عل_ی خَلْقِه_ا بأحَدٍ مِن خَلْقِهِ . (2)
عنه علیه السلام :مُبْتَدِعُ الخَلائقِ بعِلْمِهِ ، و مُنْشِئُهُم بحُکْمِهِ ، بلا اقْتِداءٍ و لا تَعلیمٍ ، و لا احْتِذاءٍ لمِثالِ صانِعٍ حَکیمٍ ، و لا إصابَةِ خَطأٍ ، و لا حَضْرَةِ مَلأٍ . (3)
الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ فی قولِهِ تعالی : «أ وَ لم یرَ الّذینَ کَفروا أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ کانَتَا رَتْقَا فَفَتَقْنَاهُمَا» _: کانتِ السّماءُ رَتْقا لا تُنْزِلُ القَطْرَ ، و کانَتِ الأرضُ رَتْقا لا تُخْرِجُ النّباتَ ، ففَتَقَ اللّهُ السّمَاءَ بالقَطْرِ ، و فَتَقَ الأرضَ بالنَّباتِ . (4)
امام علی علیه السلام :اشیاء را از موادّی ازلی یا نمونه هایی ابدی نیافرید، بلکه آفرید آنچه آفرید و اندازه اش را تعیین کرد و صورتی داد به آنچه داد و آن صورت را به نیکوترین شکل نگاشت .
امام علی علیه السلام :موجودات را بدون نمونه ای که از غیر او صادر شده باشد، خلق کرد و در آفریدن آنها از هیچ یک از مخلوقاتش کمک نگرفت.
امام علی علیه السلام :[اوست] آفریننده آفریدگان به علم خویش و پدید آورنده بدون تقلید و پیروی و آموختن و یا الگو قرار دادن از نمونه سازنده ای حکیم و یا به خطا رفتن و یا جماعتی را [برای یاری و مشورت] گرد آوردن .
امام باقر علیه السلام_ درباره آیه «آیا کافران نیندیشیدند که آسمانها و زمین درهم بسته بود و ما آن دو را گشودیم» _فرمود : آسمان فرو بسته بود و باران نمی بارید و زمین فرو بسته بود و گیاهی نمی رویاند ، پس، خداوند با باران، آسمان را گشود و زمین را با رویاندن گیاه باز کرد .
ص :406
عنه علیه السلام :إنَّ اللّهَ تبارکَ و تعالی ......... خَلقَ الأشیاءَ لا مِن شَیءٍ ، و مَن زَعَمَ أنَّ اللّهَ تعالی خَلقَ الأشیاءَ مِن شَیءٍ فَقد کَفرَ ؛ لأنَّهُ لَو کانَ ذلکَ الشَّیءُ الّذی خَلقَ مِنهُ الأشْیاءَ قَدیما مَعهُ فی أزَلیَّتِهِ و هُوِیَّتِهِ کانَ ذلکَ الشّیءُ أزَلِیّا . (1)
امام باقر علیه السلام :خداوند تبارک و تعالی ......... موجودات را بیافرید اما نه از چیزی، و هر کس بگوید که خداوند متعال موجودات را از چیزی آفریده کافر است ؛ زیرا اگر آن چیز که اشیاء را از آن آفریده، قدیم به قدمت و ازلیت خدا باشد، پس آن چیز هم ازلی خواهد بود .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :فمِن شَواهِدِ خَلْقِهِ خَلقُ السّماواتِ مُوَطَّداتٍ بلا عَمَدٍ ، قائماتٍ بلا سَنَدٍ . دَعاهُنَّ فأجَبْنَ طائِعاتٍ مُذْعِناتٍ ، غَیرَ مُتَلَکّئاتٍ و لا مُبْطِئاتٍ . و لَو لا إقْرارُهُنَّ لَهُ بالرُّبوبِیَّةِ و إذْعانُهُنَّ بالطَّواعِیَةِ لَما جَعَلَهُنَّ مَوضِعا لعَرشِهِ ، و لا مَسْکَنا لمَلائکَتِهِ ، و لا مَصْعَدا للکَلِمِ الطَّیِّبِ و العَمَلِ الصّالحِ مِن خَلْقِهِ . جَعلَ نُجومَها أعْلاما یَسْتَدِلُّ بها الحَیْرانُ فی مُخْتَلِفِ فِجاجِ الأقْطارِ . لم یَمنعْ ضَوءَ نُورِها ادْلِهْمامُ سُجُفِ اللّیلِ المُظْلِمِ ، و لا اسْتَطاعَتْ جَلابِیبُ سَوادِ الحَنادِسِ أنْ تَرُدَّ ما شاعَ فی السّماواتِ مِن تَلَأْلُؤِ نُورِ القَمَرِ . (3)
1068
آفرینش آسمانها
امام علی علیه السلام :و از نشانه های آفرینش او پدید آوردن آسمانهای استوار و ایستایِ بدون ستون و تکیه گاه است . خداوند اراده ایجاد آنها را فرمود و آنها با اطاعت و رغبت و بی هیچ درنگ و کُندی اجابتش کردند. اگر اقرار آنها بر خداوندی او و اعتراف آنها به طاعت و بندگیش نبود، آنها را جایگاه عرش خویش و مکان فرشتگان و محل فرا بردن گفتار نیکو و کردار شایسته بندگانش قرار نمی داد . ستارگان آسمان را نشانه هایی ساخت تا افراد سرگردان در آمد و شدِ راههای زمین به وسیله آنها مسیر خویش را بیابند . پرده های شب تار، پرتو نور آنها را نپوشانده و ردای سیاه شبهای تاریک، توانایی محو درخشش نور پراکنده ماه در آسمان را ندارد.
ص :407
عنه علیه السلام :و نَظَمَ بِلا تَعْلیقٍ رَهَواتِ فُرَجِها ، و لاحَمَ صُدوعَ انْفِراجِها ، و وَشَّجَ بَیْنها و بینَ أزْواجِها ، و ذَلّلَ للهابِطینَ بأمْرِهِ، و الصّاعِدینَ بأعْمالِ خَلقِهِ ، حُزُونَةَ مِعراجِها ، و ناداها بعدَ إذْ هِی دُخَانٌ فالْتَحَمَتْ (فالْتَجَمَتْ) عُری أشْراجِها ، و فَتَقَ بَعدَ الارْتِتاقِ صَوامِتَ أبْوابِها ، و أقامَ رَصَدا مِنَ الشُّهُبِ الثَّواقِبِ علی نِقابِها ، و أمْسَکَها مِن أنْ تَمورَ فی خَرْقِ الهَواءِ بأیْدِهِ ، و أمَرَها أنْ تَقِفَ مُسْتسلِمةً لأمرِهِ .
و جَعلَ شَمْسَها آیةً مُبْصِرةً لِنَهارِها ، و قَمَرَها آیةً مَمْحُوَّةً مِن لَیلِها ، و أجْراهُما فی مَناقِلِ مَجْراهُما ، و قدَّرَ سَیْرَهُما (مَسیرَهُما) فی مَدارِجِ دَرَجِهِما ، لِیُمیَّزَ بینَ اللّیلِ و النَّهارِ بِهِما ، و لِیُعْلَمَ عدَدُ السِّنِینَ و الحِسابُ بمَقادِیرِهِما .
ثُمَّ عَلَّقَ فی جَوِّها فَلَکَها ، و ناطَ بها زِینَتَها ، مِن خَفِیّاتِ دَرارِیِّها ، و مَصابِیحِ کَواکِبِها ، و رمَی مُسْتَرِقِی السَّمعِ بثَواقِبِ شُهُبِها ، و أجْراها علی أذْلالِ تَسْخیرِها مِن ثَباتِ ثابِتِها ، و مَسیرِ سائرِها ، و هُبوطِها و صُعودِها (معودها) و نُحوسِها و سُعودِها . (1)
امام علی علیه السلام :راههای گشاده آسمانها را، بی آن که به جایی پیوسته باشد، منظم ساخت و شکافهای وسیعش را به هم پیوست و هر آسمانی را با آسمانهای دیگر مرتبط کرد و دشواری [آمد و شد ]آن را برای فرود آیندگان به فرمان او، و بالا روندگانی که اعمال و کردار بندگان را می برند، آسان نمود و چون آسمانها از دود و بخار بودند، ندا داد تا قطعه های پراکنده آن به هم پیوستند و گرد آمدند و پس از جمع شدن و گرد آمدن، درهای بسته آنها را گشود و از ستاره های درخشان، بر راههایِ آسمان نگهبان گماشت و با قدرت خویش از به جنبش درآمدن آنها در فضای باز، جلوگیری کرد و بفرمود تا در جای خویش بایستند و به امر او تسلیم باشند .
خورشید آسمان را نشانه ای روشنگر برای روز، و ماه آن را که نورش محو می شود، آیتی برای شب قرار داد و آنها را در مسیرشان روانه ساخت و حرکت آنها را در منازل و راههایی که باید طی کنند تعیین نمود، تا با سیر آنها، شب و روز مشخص و شمار سالها و حساب کارها دانسته شود.
سپس ، فلک را در فضا معلّق نگه داشت و زینتهایش را به آن آویخت که عبارتند از: ستارگانی نهان چونان دُرّ سفید و ستارگانی همانند چراغِ روشن و نیز شهابهای تابان که شیطانهایی را که گوش ایستادند (استراق سمع می کردند) براند و جای ستارگان ثابت و مسیر ستارگان سیّار و فرود (غروب) و صعود (طلوع) و سعد و نحس هر یک را به تسخیر خویش در آورد.
ص :408
الکتاب :
«اللّهُ الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ یَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَیْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ وَ أَنَّ اللّهَ قَدْ أَحاطَ بِکُلِّ شَیْءٍ عِلْما» . (1)
الحدیث :
الإمامُ الرِّضا علیه السلام_ و قد بَسطَ کَفَّهُ الیُسْری ثُمَّ وَضَعَ الیُمْنی علَیها _: هذهِ أرضُ الدُّنیا ، و السَّماءُ الدُّنیا علَیها فَوقَها قُبَّةٌ ، و الأرضُ الثّانِیةُ فَوقَ السَّماءِ الدُّنیا و السَّماءُ الثّانِیةُ فَوقَها قُبَّةٌ _ و هکذا ساقَ الحدیثَ إلی أنْ قالَ : _ و السَّماءُ السّابعَةُ فَوقَها قُبّةٌ ، و عَرشُ الرّحمنِ تبارکَ و تعالی فَوقَ السّماءِ السّابِعَةِ ، و هُو قَولُ اللّهِ: «الّذی خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ ......... » . (3) (4)
1069
هفت آسمان
قرآن :
«خدا همان کسی است که هفت آسمان و از زمین نیز همانند آنها را آفرید . فرمان او در میان آنها فرود می آید، تا بدانید که خدا بر هر چیزی تواناست و علم او بر همه چیز احاطه دارد» .
حدیث :
امام رضا علیه السلام_ وقتی دست چپ خود را باز کرد و دست راستش را روی آن گذاشت _فرمود : این زمین دنیاست و آسمان فرودین (اوّل) همان گنبد روی آن است و زمین دوم روی آسمان پایین است و آسمان دوم گنبد روی آن است و همین گونه یکی یکی برشمرد و در پایان فرمود : آسمان هفتم گنبد روی آن (زمین هفتم) است و عرش خداوند متعال بر فراز آسمان هفتم جای دارد . این است معنای سخن خداوند که فرمود: «خدایی که هفت آسمان را بیافرید ......... » .
ص :409
الکتاب :
«إِنَّ رَبَّکُمُ اللّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَی عَلَی الْعَرْشِ یُدَبِّرُ الْأَمْرَ ما مِن شَفِیعٍ إِلاّ مِنْ بَعْدِ إِذْنِهِ ذلِکُمُ اللّهُ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ» . (1)
«وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَ کَانَ عَرْشُهُ عَلَی الْمَاءِ» . (2)
«قُلْ أَ ئِنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ الْأَرْضَ فِی یَوْمَیْنِ وَ تَجْعَلُونَ لَهُ أَنْدَادا ذلِکَ رَبُّ الْعَالَمِینَ * وَ جَعَلَ فِیهَا رَوَاسِیَ مِنْ فَوْقِها وَ بَارَکَ فِیْهَا وَ قَدَّرَ فِیْهَا أَقْوَاتَهَا فِی أَرْبَعَةِ أَیَّامٍ سَوَاءً لِلسَّائِلِینَ * ثُمَّ اسْتَوَی إِلَی السَّمَاءِ وَ هِیَ دُخانٌ فَقَالَ لَهَا وَ لِلْأَرْضِ ائْتِیَا طَوْعا أَوْ کَرْها قَالَتا أَتَیْنَا طائِعِینَ * فَقَضَاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ فِی یَوْمَیْنِ وَ أَوْحَی فِی کُلِّ سَمَاءٍ أَمْرَهَا وَ زَیَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْیَا بِمَصَابِیحَ وَ حِفْظا ذلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلیمِ» . (3)
الحدیث :
الإمامُ الرِّضا علیه السلام_ فی قولهِ تعالی : «و هُوَ الّذی خَلَقَ السَّماواتِ و الأرْضَ فی سِتَّةِ أیّامٍ وَ کَانَ عَرْشُهُ عَلَی الْمَاءِ» _: إنَّ اللّهَ تبارکَ و تعالی خَلقَ العَرشَ و الماءَ و المَلائکَةَ قَبلَ خَلقِ السّماواتِ و الأرضِ ، و کانَتِ الملائکَةُ تَسْتَدِلُّ بأنْفُسِها و بالعَرشِ و الماءِ علی اللّهِ عزّ و جلّ ، ثُمَّ جَعلَ عَرشَهُ علی الماءِ لیُظْهِرَ بذلکَ قُدْرَتَهُ للملائکةِ ، فَیَعلَمُوا أنَّهُ علی کُلِّ شیءٍ قدیرٌ ، ثُمَّ ......... خَلقَ السّماواتِ و الأرضَ فی سِتَّةِ أیّامٍ و هُو مُسْتَولٍ علی عَرشِهِ ، و کانَ قادِرا علی أنْ یَخْلُقَها فی طَرْفَةِ عَینٍ ، و لکنَّهُ عزّ و جلّ خَلقَها فی سِتَّةِ أیّامٍ لیُظْهِرَ للملائکةِ ما یَخْلُقُهُ مِنها شَیئا بَعدَ شَیءٍ ، و تَسْتَدِلَّ بحُدوثِ ما یَحْدُثُ علی اللّهِ تعالی مَرّةً بعدَ مرّةٍ . (4)
1070
آفرینش آسمانها و زمین در شش روز
قرآن :
«پروردگار شما اللّه است که آسمانها و زمین را در شش روز بیافرید ؛ سپس به عرش پرداخت ، ترتیب کارها را از روی تدبیر بداد. جز به رخصت او شفاعت کننده ای نباشد . این است اللّه پروردگار شما . او را بپرستید . چرا پند نمی گیرید ؟» .
«او کسی است که آسمانها و زمین را در شش روز بیافرید و عرشش بر آب بود» .
«بگو : آیا به کسی که زمین را در دو روز آفرید کافر می شوید و برای او همتایان قرار می دهید ؟ اوست پروردگار جهانیان . بر روی زمین کوهها پدید آورد و آن را پر برکت ساخت و به مدت چهار روز روزیِ همه را معیّن کرد ، یکسان برای همه سائلان . سپس به آسمان پرداخت و آن دودی بود . پس به آسمان و زمین گفت : خواه یا ناخواه بیایید . گفتند : فرمانبردار آمدیم . آن گاه هفت آسمان را در دو روز پدید آورد و در هر آسمانی امرش را به آن وحی کرد . و آسمان فرودین را به چراغهایی بیاراستیم و محفوظش داشتیم . این است تدبیر آن پیروزمند دانا» .
حدیث :
امام رضا علیه السلام_ درباره آیه «و او کسی است که آسمانها و زمین را در شش روز بیافرید و عرشش بر آب بود» _فرمود : خداوند تبارک و تعالی ، پیش از آفریدن آسمانها و زمین ، عرش و آب و فرشتگان را بیافرید و فرشتگان از وجود خود و عرش و آب به وجود خداوند عزّ و جلّ راه می بردند . سپس عرش خود را بر روی آب قرار داد تا بدین گونه قدرت خویش را بر فرشتگان آشکار سازد و آنها بدانند که او بر هر کاری تواناست؛ آن گاه ......... در حالی که بر عرش خویش استیلا داشت آسمانها و زمین را در شش روز خلق کرد . او می توانست آنها را در یک چشم به هم زدن بیافریند، اما در شش روز آفرید، تا آنچه را از آسمان و زمین به تدریج می آفریند بر فرشتگان آشکار کند، تا از طریق پدید آمدن پدیده ها، اندک اندک به وجود خداوند متعال پی برند.
ص :410
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ لَمّا قالَ لَهُ رَجُل : یا رسولَ اللّهِ ما هذه السَّماءُ؟ _: هذا مَوجٌ مَکْفوفٌ عَنکُم . (1)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ لَمّا سُئل عن سماءِ الدُّنیا مِمّا هی؟ _: مِن مَوجٍ مَکْفوفٍ . (2)
1071
آسمان دنیا
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در پاسخ به سؤال مردی که پرسید: ای رسول خدا! این آسمان چیست؟ _فرمود : آن موجی است که از شما باز داشته شده است .
امام علی علیه السلام_ نیز در پاسخ به این سؤال که آسمان دنیا از چه درست شده است _فرمود : از موجی مهار شده.
ص :411
الکتاب :
«اللّهُ الَّذِی رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَیرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها ثُمَّ اسْتَوَی عَلَی الْعَرْشِ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُسَمّیً یُدَبِّرُ الْأَمْرَ یُفَصِّلُ الاْیاتِ لَعَلَّکُمْ بِلِقاءِ رَبِّکُمْ تُوقِنُونَ» . (1)
«خَلَقَ السَّمَاوَاتِ بِغیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها وَ أَلْقَی فِی الْأَرْضِ رَوَاسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ وَ بَثَّ فِیها مِنْ کُلِّ دَابَّةٍ وَ أَنَزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَنْبَتْنا فِیها مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَرِیمٍ» . (2)
الحدیث :
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :فنَظَرَتِ العَینُ إلی خَلْقٍ مُخْتَلِفٍ مُتَّصِلٍ بَعْضُهُ ببَعضٍ ، و دَلَّها القَلبُ علی أنّ لذلکَ خالِقا ؛ و ذلکَ أنَّهُ فَکّرَ حیثُ دَلّتْهُ العَینُ علی ما عایَنَتْ مِن عِظَم السَّماءِ و ارْتِفاعِها فی الهواءِ بغَیرِ عَمَدٍ و لا دِعامَةٍ تُمْسِکُها ، و أنَّها لا تَتَأخّرُ فتَنْکَشِطَ ، و لا تَتَقدّمُ فتَزولَ ، و لا تَهْبِطُ مَرّةً فتَدْنوَ ، و لا تَرْتَفِعُ فلا تُری . (3)
1072
ستون آسمان
قرآن :
«اللّه همان خداوندی است که آسمانها را بی هیچ ستونی که آن را ببینید برافراشت . سپس به عرش پرداخت و خورشید و ماه را که هر یک تا زمانی معیّن در حرکتند رام کرد . کارها را می گرداند و آیات را بیان می کند باشد که به دیدار پروردگارتان یقین کنید» .
«آسمانها را بی هیچ ستونی که ببینید بیافرید و بر روی زمین کوهها را بیفکند تا شما را نلرزاند و از هر گونه جنبنده ای در آن بپراکند . و از آسمان آب فرستادیم و در زمین هر گونه گیاه نیکویی رویاندیم» .
حدیث :
امام صادق علیه السلام :چشم [انسان]، آفریده های گوناگون پیوسته و وابسته به هم را دید و دل، او را به این نکته رهنمون شد که آنها را آفریدگاری است ؛ چه ، دل در آنچه دیدگان دید ، اندیشید، از شکوه آسمان و برافراشته شدن آن در فضا، بی آن که ستون و تکیه گاهی نگهش داشته باشد و بی آن که پس رود و محو شود ، یا پیش آید و زوال گیرد ، و نه یکباره فرو افتد و نزدیک شود و نه بالا رود و ناپدید گردد .
ص :412
تفسیر القمّی :الحسینُ بنُ خالدٍ عن أبی الحسن الرِّضا علیه السلام : قلت له : أخبرنی عن قَولِ اللّهِ: «و السَّماءِ ذاتِ الحُبُکِ» (1) فقال : هِی مَحْبوکَةٌ إلی الأرضِ ، و شَبَکَ بَینَ أصابِعِهِ ، فقلتُ : کیفَ تکونُ مَحْبوکَةً إلی الأرضِ و اللّهُ یقولُ : «رَفَعَ السَّماواتِ بغَیرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها» ؟! فقالَ : سُبحانَ اللّهِ ! أ لیسَ اللّهُ یقولُ : «بغَیرِ عَمَدٍ تَرَونَها» ؟! فقلتُ : بَلی ، فقالَ : ثَمَّ عَمَدٌ و لکنْ لا تَرَونَها . (2)
تفسیر القمّی :حسین بن خالد : از امام رضا علیه السلام درباره آیه «سوگند به آسمانِ مشبَّک» پرسیدم ، حضرت انگشتان دو دستش را درهم فرو برد و فرمود : آسمان به زمین محکم بسته شده است .
عرض کردم : چگونه به زمین بسته است در حالی که خداوند می فرماید : «آسمان را بدون ستونی که ببینید برافراشت» ؟
حضرت فرمود : سبحان اللّه ! مگر نه این که خداوند می فرماید : «بدون ستونی که ببینید»؟! عرض کردم : چرا . فرمود : ستونی وجود دارد، ولی شما آن را نمی بینید .
الکتاب :
«رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ» . (3)
«الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یُؤمِنُونَ بِهِ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا» . (4)
«وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ لا یَؤُودُهُ حِفْظُهُمَا وَ هُوَ العَلِیُّ الْعَظِیمُ» . (5)
1073
عرش و کرسی
قرآن :
«پروردگار عرش عظیم» .
«آنان که عرش را حمل می کنند و آنان که بر گرد آن هستند به ستایش پروردگارشان تسبیح می گویند و به او ایمان دارند و از او برای مؤمنان آمرزش می خواهند» .
«کرسی او آسمانها و زمین را در بر دارد . نگهداری آسمانها و زمین بر او دشوار نیست . او بلند پایه و بزرگ است» .
ص :413
الحدیث:
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :ما السّماواتُ السَّبْعُ فی الکُرْسِیِّ إلاّ کحَلْقَةٍ مُلْقاةٍ فی أرضٍ فَلاةٍ ، و فَضلُ العَرشِ علی الکُرْسِیِّ کفَضْلِ الفَلاةِ علی تلکَ الحَلْقَةِ . (1)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :العَرشُ فی وَجْهٍ هُو جُملَةُ الخَلقِ ، و الکُرْسِیُّ وعاؤهُ . و فی وَجْهٍ آخرَ العَرشُ هُو العِلْمُ الّذی أطْلَعَ اللّهُ علَیهِ أنبیاءَهُ و رسُلَهُ و حُجَجَهُ . و الکُرْسِیُّ هو العِلمُ الّذی لَم یُطْلِعِ(اللّهُ) علَیهِ أحَدا مِن أنبیائهِ و رسولِهِ (2) و حُجَجِهِ علیهم السلام . (3)
عنه علیه السلام_ فی قولهِ تعالی : «وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ و الأرْضَ» _: عِلمُهُ . (4)
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هفت آسمان در برابر [عظمت ]کرسی، همچون حلقه ای است فتاده در یک بیابان و برتری عرش بر کرسی، همانند برتری آن بیابان است بر آن حلقه .
امام صادق علیه السلام :عرش ، به یک معنا ، مجموعه آفرینش است و کرسی ، ظرف آن . به معنایی دیگر ، عرش، آن علمی است که خداوند پیامبران و رسولان و حجّتهای خویش را بر آن آگاه کرد و کرسی، آن علمی است که خداوند هیچ یک از پیامبران و رسولان و حجّتهای خویش را بر آن آگاه نکرد .
امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «کرسی او آسمانها و زمین را در بر دارد» _فرمود : مقصود، علم اوست .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :سُبحانَکَ ما أعْظَمَ ما نَری مِن خَلْقِکَ ! و ما أصْغَرَ کُلَّ عَظیمةٍ فی جَنْبِ قُدْرَتِکَ ! و ما أهْوَلَ ما نَری مِن مَلَکوتِکَ ! و ما أحْقَرَ ذلکَ فیما غابَ عَنّا مِن سُلطانِکَ ! و ما أسْبَغَ نِعَمَکَ فی الدُّنیا ! و ما أصْغَرَها فی نِعَمِ الآخِرَةِ ! (6)
1074
عظمت آفرینشِ پنهان از دید ما
امام علی علیه السلام :ای خداوند سبحان ! چه عظیم و پر شکوه است آنچه از آفرینش تو می بینیم! و چه خُرد است هر بزرگی در برابر قدرت تو ! و چه هول انگیز است آنچه ما از ملکوت تو می بینیم! و چه حقیر است آنچه ما می بینیم در برابر قدرت و سلطنت نا پیدای تو از دیدگان ما! چه بسیار است نعمتهای تو در این دنیا ! و چه اندک است این نعمتها در برابر نعمتهای آخرت!
ص :414
عنه علیه السلام :و ما الّذی نَری مِن خَلْقِکَ و نَعْجَبُ لَهُ مِن قُدْرَتِکَ و نَصِفُهُ مِن عَظیمِ سُلطانِکَ ! و ما تَغَیّبَ عنّا مِنهُ ، و قَصُرَتْ أبْصارُنا عَنهُ ، و انْتَهَتْ عُقولُنا دُونَهُ ، و حالَتْ سُتورُ الغُیوبِ بَینَنا و بَینَهُ أعْظَمُ ! (1)
امام علی علیه السلام :چه بزرگ است آنچه ما از آفرینش تو می بینیم و از قدرت تو در پدید آوردن آن به شگفت می آییم و آن را به عنوان نشانه بزرگی و قدرت تو وصف می کنیم ! و چه بزرگتر از اینهاست، آنچه از ما پنهان است و دیدگان ما از دیدن آنها قاصر است و خِردهای ما را به آنها دسترس نیست و پرده های غیب، میان ما و آنها حایل شده است!
الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ لَمّا سُئلَ عنِ العالَمِ العُلْویِّ _: صُورٌ عارِیَةٌ عنِ المَوادِّ ، عالِیَةٌ عنِ القُوَّةِ و الاسْتِعدادِ، تَجلّی لَها فأشْرَقَتْ، و طالَعَها فتلَأْلأَت، و ألْقی فی هُوِیَّتِها مِثَالهُ فأظْهَرَ عَنها أفْعالَهُ . (2)
1075
خصوصیت عالم برین
امام علی علیه السلام_ در پاسخ به پرسش از عالم بالا _فرمود : صورتهایی است برهنه از مواد، فراتر از قوّه و استعداد ؛ خداوند بر آن صورتها تجلّی کرد و آنها، نورِ وجود یافتند و به آنها نگریست و درخشان شدند ، مثال و شبیه خود را در ماهیّت آنها افکند پس افعال خود را از آنها پدیدار ساخت .
الکتاب :
«الحَمدُ للّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ» . (3)
الحدیث :
الإمامُ الباقرُ علیه السلام :لَعلّکَ تَری أنَّ اللّهَ إنّما خَلقَ هذا العالَمَ الواحِدَ ، و تَری أنَّ اللّهَ لَم یَخْلُقْ بَشَرا غَیرَکُم ! بلی و اللّهِ ، لَقد خَلقَ اللّهُ ألفَ ألفِ عالَمٍ ، و ألْفَ ألفِ آدمَ ، أنتَ فی آخِرِ تِلکَ العوالِمِ و اُولئکَ الآدَمِیّینَ . (4)
1076
عالَمها
قرآن:
«ستایش از آن خدای یکتاست؛ خداوندگار عالَمها».
حدیث :
امام باقر علیه السلام :شاید فکر می کنی که خداوند فقط همین یک عالم را آفریده و بشری جز شما خلق نکرده است ؛ به خدا سوگند که خداوند هزار هزار عالم و هزار هزار آدم بیافریده که تو در آخرین آن عالمها و آن آدمیان هستی .
ص :415
عنه علیه السلام :لَقد خَلَق اللّهُ عزّ و جلّ فی الأرضِ مُنذُ خَلَقَها سَبْعَةَ عالَمینَ لَیس هُم مِن وُلدِ آدَمَ . (1)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ للّهِ عزّ و جلّ اثْنَی عَشَر ألفَ عالَمٍ ، کلُّ عالَمٍ مِنهُم أکْبَرُ مِن سَبْعِ سَماواتٍ و سَبْعِ أرَضینَ . (2)
امام باقر علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ از آن گاه که زمین را آفرید، هفت عالم بیافرید، که از فرزندان آدم نیستند .
امام صادق علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ را دوازده هزار عالم است که هر کدام آنها از هفت آسمان و هفت زمین بزرگتر است .
الکتاب :
«الَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْءٍ خَلَقَهُ وَ بَدَأَ خَلْقَ الاْءِنْسانِ مِنْ طِینٍ» . (4)
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ فی قولهِ تعالی : «أحْسَنَ کُلَّ شَیْءٍ خَلَقَهُ» _: أمَا إنّ اسْتَ القِرَدَةِ لیسَتْ بحَسَنةٍ ، و لکنَّهُ أحْکَمَ خَلْقَها . (5)
1077
زیبایی آفرینش
قرآن :
«آن که هرچه را آفرید، نیکو آفرید و خلقت انسان را از گِل آغاز کرد» .
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ درباره آیه «همه چیز را خوب آفرید» _فرمود : البته نشیمنگاه بوزینه زیبا نیست، اما خلقتش استوار است .
ص :416
الدرّ المنثور عن الشرید بن سوید :أبصَرَ النبیُّ صلی الله علیه و آله رجُلاً قد أسْبَلَ إزارَهُ، فَقَال له : ارْفَعْ إزارَکَ ، فقالَ : یا رسولَ اللّهِ ، إنّی أحْنَفُ تَصْطکُّ رُکْبَتایَ . قالَ : ارْفَعْ إزارَکَ ، کُلُّ خَلْقِ اللّهِ حَسَنٌ . (1)
الدرّ المنثور عن أبی اُمامَةَ :بَینما نحنُ مَع رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله إذْ لَحِقَنا عَمرُو بنُ زُرارةَ الأنصاریّ فی حُلّةٍ قد أسْبَلَ ، فأخَذَ النّبیُّ صلی الله علیه و آله بناحِیَةِ ثَوبِهِ فقالَ : یا رسولَ اللّهِ ، إنّی أخْمَشُ السّاقَینِ ، فقالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : یا عَمْرَو بنَ زُرارَةَ ، إنَّ اللّهَ أحْسَنَ کُلَّ شَیءٍ خَلقَهُ . یا عَمرو بن زُرارةَ ، إنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ المُسبِلینَ (2) . (3)
الدرّ المنثور_ به نقل از شرید بن سوید _: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به مردی که اِزارش (5) را روی زمین می کشید فرمود : اِزارت را بالا بزن . عرض کرد : ای پیامبر خدا ! من کج پا هستم و زانوهایم به هم می خورد. پیامبر فرمود: اِزارت را بالا بزن، همه آفریده های خدا خوب است .
الدرّ المنثور_ به نقل از ابو امامه _: ما در خدمت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بودیم که عمرو بن زراره انصاری با جامه ای فرو افتاده تا روی زمین از راه رسید . پیامبر کنار لباس او را گرفت . عمرو عرض کرد : ای پیامبر خدا ! ساقهای پای من کج است . پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای عمرو بن زراره ! خدا هر چه آفریده ، خوب آفریده است. ای عمرو بن زراره ! خداوند کسانی را که دامنه پیراهن خود را تا روی زمین رها کنند، دوست ندارد . (6)
ص :417
ص :418
التوحید :_ قال الإمامُ الصّادقُ علیه السلام لعبدِ الکریمِ بنِ أبی العَوْجاءِ و هُو مُنْکِرٌ للمَبدَإ و المَعادِ _: إنْ یَکُنِ الأمُر کما تَقولُ _ و لَیس کما تَقولُ _ نَجَوْنا و نَجَوْتَ ، و إنْ یَکُنِ الأمرُ کما نَقولُ _ و هُو کما نَقولُ _ نَجَوْنا و هَلَکْتَ. فأقْبَلَ عبدُ الکریمِ مَن مَعهُ فقالَ:وَجَدتُ فی قَلبی حَزازَةً فَرُدّونی ، فَرَدُّوهُ و ماتَ . (1)
بحار الأنوار :_ عن الإمام الصّادق علیه السلام أیضا _: إنْ یَکُنِ الأمرُ علی ما یقولُ هؤلاءِ _ و هُو علی ما یقولونَ ؛ یَعنی أهلَ الطَّوافِ _ فَقد سَلِموا و عَطِبْتُم ، و إنْ یَکُنِ الأمرُ کما تَقولونَ _ و لَیس کما تَقولونَ _ فَقَدِ اسْتَوَیْتُم و هُم. (2)
بحار الأنوار :_ الإمام الصّادق علیه السلام _فی مُناظَرَتِهِ الطَّبیبَ الهِنْدیّ _ : قلتُ : أ رَأیْتَ إنْ کانَ القَولُ قَوْلَکَ فهَل یُخافُ علَیَّ شَیْءٌ مِمّا اُخَوّفُکَ بهِ مِن عِقابِ اللّهِ ؟ قالَ : لا . قلتُ : أ فرَأیْتَ إنْ کانَ کما أقولُ و الحقُّ فی یَدِی أ لَسْتُ قد أخَذْتُ فیما کنتُ اُحاذِرُ مِن عِقابِ الخالِقِ بالثِّقَةِ و أنّکَ قد وَقَعتَ بجُحودِکَ و إنْکارِکَ فی الهَلَکَةِ ؟ قالَ : بلی . قلتُ : فأیُّنا أوْلی بالحَزْمِ و أقْرَبُ مِن النَّجاةِ ؟ قالَ : أنتَ . (3)
1078
دعوت عقل به دفع ضرر احتمالی
التوحید :امام صادق علیه السلام به عبد الکریم بن ابی العوجاء که منکر مبدأ و معاد بود فرمود _ : اگر حقیقت چنان باشد که تو می گویی _ که البته چنین نیست _ هم ما و هم تو نجات یافته ایم و اگر حقیقت آن باشد که ما می گوییم _ که همین طور هم هست _ ما نجات یافته ایم و تو هلاک گشته ای . عبد الکریم رو به همراهان خود کرد و گفت : در قلبم سوزش و اندوهی احساس کردم ، مرا ببرید . یارانش او را بردند و عبد الکریم مرد.
بحار الأنوار :_ امام صادق علیه السلام نیز به ابن ابی العوجاء فرمود _: اگر حقیقت آن باشد که اینها (طواف کنندگان کعبه) می گویند _ که همین هم هست _ آنان به سلامت رسته اند و شما به هلاکت درافتاده اید. و اگر موضوع چنان باشد که شما می گویید _ که البته چنین نیست _ شما و آنها یکسان هستید.
بحار الأنوار :_ امام صادق علیه السلام در مناظره با پزشک هندی _: گفتم : اگر عقیده تو درست باشد، آیا کیفر خدا، که من، تو را از آن می ترسانم، برای من ترسی دارد ؟ گفت : نه . گفتم : اگر عقیده من درست باشد _ که همین هم هست و حقّ به جانب من می باشد _ آیا من که از کیفر خدا می ترسیده ام تکیه گاه مطمئنّی نگرفته ام و تو با انکار و تکذیبت به هلاکت نیفتاده ای؟ گفت: چرا. گفتم: پس کدام یک از ما دور اندیش تر و به نجات نزدیکتریم؟ گفت: تو.
ص :420
بحار الأنوار عن محمّد بن عبد اللّه الخراسانیّ خادم الرضا علیه السلام :دَخلَ رجُلٌ مِن الزَّنادِقَةِ علی الرِّضا علیه السلام و عِندَهُ جَماعَةٌ ، فقالَ لَهُ أبو الحسنِ علیه السلام : أ رَأیْتَ إنْ کانَ القَولُ قَولَکُم _ و لیسَ هُو کما تَقولونَ _ أ لَسْنا و إیّاکُم شَرَعا سَواءً ، و لا یَضُرُّنا ما صَلَّیْنا و صُمْنا و زَکَّیْنا و أقْرَرْنا ؟ فسَکَتَ ، فقالَ أبو الحسنِ علیه السلام : إنْ یَکُنِ القَولُ قَوْلَنا _ و هُو کما نَقولُ _ أ لَسْتُم قد هَلَکْتُم و نَجَوْنا؟! (1)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ مِمّا نُقِلَ عَنهُ ، و قیلَ لغَیرِهِ _:
زَعَمَ المُنَجِّمُ و الطَّبیبُ کِلاهُما
أنْ لا مَعادَ، فقلتُ: ذاکَ إلَیْکُما
إنْ صَحّ قَولُکُما فلَستُ بخاسِرٍ
أو صَحَّ قَولی فالوَبالُ علَیْکُما (2)
بحار الأنوار_ به نقل از محمّد بن عبد اللّه خراسانی خادم امام رضا علیه السلام _: جماعتی در خدمت امام رضا علیه السلام بودند، که زندیقی وارد شد . حضرت به او فرمود : اگر سخن شما درست باشد _ که نیست _ در این صورت آیا نه این است که ما و شما یکسان هستیم و نماز و روزه و زکات و ایمان ما زیانی به ما نمی رساند؟ زندیق خاموش ماند .
سپس امام رضا علیه السلام فرمود : اگر سخن ما درست باشد _ که هست _ آیا شما به هلاکت درنیفتاده اید و ما نجات نیافته ایم؟!
امام علی علیه السلام_ در ابیات زیر که منسوب به ایشان است و بعضی هم آنها را از دیگران دانسته اند _فرمود :
منجّم و طبیب هر دو ادعا کردند/
که معادی در کار نیست، گفتم خود ببینید
اگر سخن شما درست باشد من زیان نکرده ام/
و اگر سخن من درست باشد، شما کیفر می بینید.
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الحَمدُ للّهِ المُتَجلّی لخَلْقِهِ بخَلْقِهِ ، و الظّاهِرِ لقُلوبِهِم بحُجّتِهِ . (3)
1079
ناتوانی خردها از انکار خدا
امام علی علیه السلام :ستایش خدایی را که با آفرینشِ موجودات، بر جهانیان آشکار گشته و به برهان خویش، بر دلهای آنان نمودار است .
امام علی علیه السلام :ستایش خدایی را که به امور پنهانی داناست و نشانه های آشکاری بر هستی او گواه است و دیدن او با بینایی چشم ظاهری ممکن نیست ، پس ، نه چشمی که او را ندیده است، انکارش می کند و نه دلی که هستی او را اثبات می کند، به کنه ذاتش پی می برد ......... پس اوست آن که نشانه های هستی بر اقرار باطنی منکران او گواهی می دهد .
ص :421
عنه علیه السلام :الحَمدُ للّهِ الّذی بَطَنَ خَفیّاتِ الاُمورِ ، و دَلّتْ (وَ ذلّتْ) علَیهِ أعْلامُ الظُّهورِ ، و امْتَنعَ علی عَینِ البَصیرِ ، فلا عَینُ مَن لَم یَرَهُ تُنْکِرُهُ ، و لا قَلبُ مَن أثْبَتَهُ یُبصِرُهُ ......... فهُو الّذی تَشْهَدُ لَهُ أعْلامُ الوُجودِ علی إقْرارِ قَلبِ ذی الجُحودِ . (1)
عنه علیه السلام :و أقامَ مِن شَواهِدِ البَیِّناتِ علی لَطیفِ صَنْعَتِهِ و عَظیمِ قُدْرَتِهِ ما انْقادَتْ لَهُ العُقولُ ، مُعْتَرِفَةً بهِ ، و مُسَلِّمَةً لَهُ ، و نَعَقَتْ فی أسْماعِنا دَلائلُهُ علی وَحْدانِیّتِهِ . (2)
عنه علیه السلام :الّذی بَطَنَ مِن خَفیّاتِ الاُمورِ ، و ظَهرَ فی العُقولِ بما یُری فی خَلقِهِ مِن عَلاماتِ التَّدبیرِ ، الّذی سُئلتِ الأنْبیاءُ عَنهُ فلَم تَصِفْهُ بِحَدٍّ و لا بِبَعْضٍ ، بَل وَصَفَتْهُ بفِعالِهِ و دَلّتْ علَیهِ بآیاتِهِ . لا تَسْتَطیعُ عُقولُ المُتَفَکّرینَ جَحْدَهُ ، لأنّ مَن کانتِ السَّماواتُ و الأرضُ فِطْرَتَهُ و ما فیهِنَّ و ما بَینهُنَّ و هُو الصّانعُ لَهُنّ ، فلا مَدْفَعَ لقُدْرتِهِ . (3)
التوحید عن هِشامِ بنِ الحَکَمِ :کانَ زِنْدیقٌ بمِصرَ یَبْلُغُهُ عن أبی عبدِ اللّهِ علیه السلام عِلمٌ ، فخَرجَ إلی المَدینَةِ لِیُناظِرَهُ فلَم یُصادِفْهُ بها ، فقیلَ لَهُ : هُو بمَکّةَ ، فخَرجَ الزِّنْدیقُ إلی مَکّةَ .........
فلمّا فَرَغَ أبو عبدِ اللّهِ علیه السلام أتاهُ الزِّنْدیقُ فقَعَدَ بَینَ یَدَیْهِ ، و نَحنُ مُجْتَمِعونَ عِندَهُ ، فقالَ للزِّنْدیقِ : أ تَعلَمُ أنّ للأرضِ تَحتا و فَوقا ؟ قالَ : نَعَم . قالَ : فدَخَلْتَ تَحتَها ؟ قالَ : لا . قالَ : فما یُدْریکَ بما تَحتَها ؟ قالَ : لا أدْری ، إلاّ أنّی أظُنُّ أنْ لَیس تَحتَها شَیْءٌ . قالَ أبو عبدِ اللّهِ علیه السلام : فالظَّنُّ عَجْزٌ ما لَم تَسْتَیقِنْ .
قال أبو عبدِ اللّهِ علیه السلام : فصَعِدْتَ السَّماءَ ؟ قالَ : لا . قالَ : فتَدْری ما فیها ؟ قالَ : لا . قالَ : فأتَیْتَ المَشرِقَ و المَغرِبَ فنَظَرْتَ ما خَلْفَهُما ؟! قالَ : لا . قالَ : فعَجَبا لکَ ، لَم تَبْلُغِ المَشرِقَ ، و لَم تَبْلُغِ المَغرِبَ ، و لَم تَنْزِلْ تَحتَ الأرضِ ، و لَم تَصْعَدِ السّماءَ ، و لَم تَخْبُرْ هُنالِکَ فتَعْرِفَ ما خَلفَهُنَّ و أنتَ جاحِدٌ ما فیهِنَّ ! و هَل یَجحَدُ العاقِلُ ما لا یَعرِفُ ؟!
فقالَ الزِّنْدیقُ : ما کَلّمَنی به_ذا أح_دٌ غَیرُکَ . ق_الَ أبو عبدِ اللّهِ علیه السلام : فأن_تَ فی شَ_کٍّ مِن ذل_کَ ، فلَعلَّ هُ_و ، أو لَع_لَّ لَیس هُو ! ق_الَ الزِّنْ_دیقُ : و لَعلَّ ذاکَ .
فقال أبو عبدِ اللّهِ علیه السلام : أیُّها الرّجُلُ ، لَیس لِمَنْ لا یَعلَمُ حُجّةٌ علی مَن یَعلَمُ ، فلا حُجّةَ للجاهِلِ علی العالِمِ .
یا أخا أهل مِصرَ ، تَفَهّمْ عنّی ، فإنّا لا نَشُ_کُّ ف_ی اللّهِ أبَ_دا . أ مَ_ا تَ_ری الشّم_سَ و القَم_رَ و اللّی_لَ و النّه_ارَ یَلِج_انِ و لا یَشْتَبِه_انِ ، یَذْهَب_انِ و یَرْجِعانِ؟! .........
قالَ هِشامٌ : فآمَنَ الزِّنْدیقُ علی یَدَیْ أبی عبدِ للّهِ علیه السلام . (4)
امام علی علیه السلام :و از دلایل آشکاری که بر لطف و ظرافت آفرینش او و بر شُکوه قدرت او گواهند، چیزی است که خِردها به او اعتراف دارند و در برابرش منقادند و سر تسلیم فرو دارند و دلایل وحدانیت او، در گوشهای ما فریاد می زنند.
امام علی علیه السلام :خدایی که نهانیهای امور را می داند و به سبب نشانه های تدبیر که در آفریده هایش دیده می شود، بر خِردها آشکار است ؛ خدایی که درباره او از پیامبران پرسیدند، اما آنان او را به حدّ و جزء توصیف نکردند، بلکه به افعالش وصف کردند و از طریق نشانه هایش به او ره نمودند ؛ اندیشه های متفکّران نتواند وجود او را انکار کند ؛ زیرا کسی که آسمانها و زمین و آنچه را که در آنها و در بین آنهاست، آفریده است، قدرتش انکار ناپذیر است .
التوحید_ به نقل از هشام بن حکم _: زندیقی مصری ، آوازه دانش امام صادق علیه السلام را شنیده بود . از این رو به مدینه آمد تا با ایشان مناظره کند، اما آن حضرت را در مدینه نیافت . به او گفته شد : حضرت در مکّه است . زندیق راهی مکّه شد .........
چون امام صادق علیه السلام از طواف فارغ شد زندیق نزد ایشان آمد و در مقابل امام _ که ما نیز گرد حضرتش بودیم _ نشست . امام به زندیق فرمود : آیا می دانی که زمین را پایین و بالایی است ؟ عرض کرد : آری . فرمود : آیا پایین زمین رفته ای ؟ عرض کرد : خیر. فرمود : پس چه می دانی که پایین زمین چیست ؟ عرض کرد : نمی دانم ، ولی گمان می کنم که زیر آن چیزی نیست . امام علیه السلام فرمود : تا به چیزی یقین نیابی، گمان کارساز نیست .
امام صادق علیه السلام فرمود : آیا به آسمان بالا رفته ای ؟ عرض کرد : خیر . فرمود : می دانی در آن جا چیست ؟ عرض کرد : خیر . فرمود : آیا به مشرق و مغرب رفته ای و آن سوی آنها را دیده ای ؟عرض کرد : خیر . حضرت فرمود : شگفتا از تو ، تو نه به مشرق رفته ای نه به مغرب ، نه زیر زمین فرو رفته ای و نه به آسمان بر رفته ای و آن جاها را نیازموده ای تا بدانی در ورای آنها چیست و با این حال آنچه را در آنهاست انکار می کنی ! آیا عاقل، چیزی را که نمی داند انکار می کند؟!
در این هنگام زندیق گفت : تاکنون کسی جز شما با من اینچنین سخن نگفته بود. حضرت علیه السلام فرمود : بنا بر این ، تو در این موضوع شکّ داری که شاید درست باشد یا درست نباشد؟ زندیق گفت: شاید چنین باشد .
امام صادق علیه السلام فرمود : ای مرد ! کسی را که نمی داند، بر آن که می داند برهانی نیست و جاهل را بر عالم حجّت نباشد .
ای برادر مصری ! از من بشنو، که ما درباره خدا هرگز شکّ نداریم . آیا نمی بینی خورشید و ماه و شب و روز بی آن که دچار خطا شوند، می آیند و می روند ؟ .........
هشام گفت : آن زندیق، در پایان به دست امام صادق علیه السلام ایمان آورد .
ص :422
ص :423
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :کُلُّ قائمٍ بغَیرِهِ مَصْنوعٌ ، و کُلُّ مَوجودٍ فی سِواهُ مَعْلولٌ . (1)
عنه علیه السلام :کُلُّ مَعْروفٍ بِنَفْسِهِ مَصْنوعٌ ، و کُلُّ قائمٍ فی سِواهُ مَعْلولٌ . (2)
1080
هر پدیده متّکی به غیر، معلول است
امام علی علیه السلام :هر آنچه متّکی به غیر خود باشد، مصنوع است و هر موجودی که به سبب غیرِ خود وجود یابد، معلول است .
امام علی علیه السلام :هر آنچه به خود (3) شناخته شود مصنوع است و هر متّکی به غیر خود، معلول است .
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ فی مُناظَرَتِهِ ابنَ أبی العَوْجاءِ لمّا قالَ له : ما الدّلیلُ علی حَدَثِ الأجْسامِ ؟ _: إنّی ما وَجَدتُ شَیئا صَغیرا و لا کَبیرا إلاّ إذا ضُمَّ إلَیهِ مِثْلُهُ صارَ أکْبرَ ، و فی ذلکَ زَوالٌ و انْتِقالٌ عنِ الحالَةِ الاُولی . و لَو کانَ قَدیما ما زالَ و لا حالَ ؛ لأنّ الّذی یَزولُ و یَحولُ یَجوزُ أنْ یُوجَدَ و یَبطُلَ ، فیکونُ بوجودِهِ بَعدَ عَدَمِهِ دُخولٌ فی الحَدَثِ ، و فی کَونِهِ فی الاُولی دُخولُهُ فی العَدَمِ ، و لَن یَجْتَمِعَ صِفَةُ الأزَلِ و العَدَمِ فی شَیءٍ واحِدٍ . (4) (5)
1081
دلیل بر حدوث اجسام چیست؟
امام صادق علیه السلام_ در مناظره خود با ابن ابی العوجاء چون پرسید : دلیل بر حادث بودن اجسام چیست؟ _فرمود : من هیچ چیز خُرد و کلانی را ندیده ام، مگر آن که هرگاه مانندش به آن ضمیمه شود بزرگتر گردد و این موجب می شود تا آن شی ء از حالت نخستین خود در آمده، حالتی دیگر به خود گیرد . اگر آن شی ء [نه حادث ، بلکه] قدیم بود زوال و تغییر در آن راه نمی یافت؛ زیرا آنچه دستخوش زوال و تغییر می شود، می تواند هستی یابد و یا نیست شود . پس با هستی یافتن از پس نیستی، به مرحله حدوث راه می یابد و در حالت نخست [نیز ]در دنیای عدم قدم می گذارد ، حال آن که صفت ازل و عدم هرگز در یک شی ء جمع نمی شوند .
ص :424
الکتاب :
«فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفا فِطْرَةَ اللّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللّهِ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النّاسِ لا یَعْلَمُونَ» . (1)
«صِبْغَةَ اللّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّهِ صِبْغَةً وَ نَحْنُ لَهُ عابِدُونَ» . (2)
«وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُ_مْ عَلَی أَنْفُسِهِ_مْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُ_مْ قالُ_وا بَلَ_ی شَهِدْن_ا أَنْ تَقُولُ_وا یَ_وْمَ الْقِیامَ_ةِ إِنّ_ا کُنّا عَنْ هذَا غافِلِینَ» . (3)
1082
دلیل نخست بر اثبات وجود خدا
شناخت فطری (1)
قرآن :
«با یکتا پرستی روی به دین آور . فطرتی است که خداوند همه را بدان فطرت بیافریده است و در آفرینش خدا تغییری نیست . دین پاک و پایدار ، این است . ولی بیشتر مردم نمی دانند» .
«این نگارگری خداست و چه کسی از خدا خوش نگارتر است ؟ ما پرستندگان او هستیم» .
«و پروردگار تو از پشت بنی آدم فرزندانشان را بیرون آورد و آنان را بر خودشان گواه گرفت و پرسید : آیا من پروردگارتان نیستم ؟ گفتند : آری ، گواهی می دهیم . تا در روز قیامت نگویید که ما از آن بی خبر بودیم» .
ص :425
وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ لَیَقُولُنَ اللّهُ» . (1)
حُنَفَاءَ لِلّهِ غَیْرَ مُشْرِکِینَ بِهِ وَ مَنْ یُشْرِکْ بِاللّهِ فَکَأَنَّما خَرَّ مِنَ السَّماءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّیْرُ أَوْ تَهْوِی بِهِ الرِّیحُ فِی مَکانٍ سَحِیقٍ» . (2)
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :کُلُّ مَوْلودٍ یُولَدُ علی الفِطرَةِ ، یَعنی علی المَعْرِفَةِ بأنّ اللّهَ عزّ و جلّ خالِقُهُ ، فذلکَ قَولُهُ : «و لَئنْ سَألْتَهُم مَن خَلَقَ السّماواتِ و الأرضَ لَیَقُولُنَّ اللّهُ» . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :کُلُّ مَولودٍ یُولَدُ علی الفِطرَةِ ، و إنّما أبَواهُ یُهَوِّدانِهِ و یُنَصِّرانِهِ . (4)
عنه صلی الله علیه و آله_ فی غَزوَةٍ قَتَلَ فیها المُسلِمونَ أبناءَ المُشرِکینَ _: ألا إنّ خِیارَکُم أبناءُ المُشرِکینَ . ثُمّ قالَ : ألا لا تَقْتُلوا ذُرِّیَّةً ، کُلُّ مَولودٍ یُولَدُ علی الفِطرَةِ ، فما یَزالُ علَیها حتّی یُعْرِبَ عَنها لِسانُهُ ، فأبَواهُ یُهَوِّدانِهِ أو یُنَصِّرانِهِ أو یُمَجِّسانِهِ . (5)
«اگر از آنان بپرسی که چه کسی آسمانها و زمین را آفریده است ، هر آینه می گویند : خدا» .
«روی آوردگان به خدا باشید و نه شرک آوردگان به او؛ و هر کس به خدا شرک آورد ، چونان کسی است که از آسمان فرو افتد و مرغ [شکاری]او را بر باید یا باد او را به مکانی دور اندازد».
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر نوزادی بر فطرت زاده می شود ، یعنی می داند که خداوند عزّ و جلّ آفریدگار اوست. این است معنای سخن خداوند که : «اگر از آنان بپرسی چه کسی آسمانها و زمین را آفریده است هر آینه گویند : خدا» .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر مولودی بر فطرت (توحید) زاده می شود و این پدر و مادر او هستند که وی را یهودی و نصرانی بار می آورند.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در یکی از غزوات که طی آن مسلمانان فرزندان مشرکان را کشتند _فرمود : بدانید که بهترین افراد شما، فرزندان همان مشرکان هستند. سپس فرمود: هان! نسل کشی مکنید، هر مولودی بر اساس فطرت (توحید) به دنیا می آید و پیوسته بر آن است تا آن که زبانش از آن پرده بر می دارد، اما پدر و مادرش او را یهودی یا نصرانی و یا مجوسی بار می آورند .
ص :426
الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ فی قولهِ تعالی : «حُنَفاءَ للّهِ ......... » و قَد سُئلَ ما الحَنیفِیَّةُ ؟ _: هِی الفِطرَةُ الّتی فَطَرَ النّاسَ علَیها ، فَطَرَ اللّهُ الخَلقَ علی مَعْرِفَتِهِ . (1)
عنه علیه السلام_ فی قولهِ تعالی : «فِطْرَةَ اللّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا» _: فَطَرهُم علی مَعْرفَتِهِ أنَّهُ رَبُّهُم ، و لَو لا ذلکَ لَم یَعْلَموا _ إذا سُئِلوا _ مَن رَبُّهُم و لا مَن رازِقُهُم . (2)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ أیضا فی الآیةِ _: التّوحیدُ . (3)
عنه علیه السلام_ فی قولهِ تعالی : «و إذْ أخَذَ ربُّ_کَ مِن بَنی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُ_مْ عَلَی أَنْفُسِهِ_مْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُ_مْ قالُ_وا بَلَ_ی شَهِدْن_ا أَنْ تَقُولُ_وا یَ_وْمَ الْقِیامَ_ةِ إِنّ_ا کُنّا عَنْ هذَا غافِلِینَ» _: ثَبتَتِ المَعرِفَةُ فی قُلوبِهِم ، و نَسُوا المَوقِفَ ، و سَیَذْکُرونَهُ یَوما ، و لَو لا ذلکَ لَم یَدْرِ أحَدٌ مَن خالِقُهُ و لا مَن رازِقُهُ . (4)
امام باقر علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از آیین حنیف در آیه «حنفاء للّه ......... » _فرمود : مراد فطرتی است که خداوند مردم را بر آن سرشته است ؛ خداوند خلق را با سرشت خداشناسی آفریده است .
امام باقر علیه السلام_ درباره آیه «فطرتی است که خداوند همه را بدان فطرت بیافریده است» _فرمود : آنان را بر سرشت خداشناسی و این که او پروردگارشان است آفرید ؛ و اگر چنین نبود در پاسخ به این پرسش که چه کسی پروردگارشان است و چه کسی آنها را روزی می دهد، در می ماندند .
امام صادق علیه السلام_ نیز درباره همین آیه _فرمود : مقصود توحید است .
امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «و پروردگار تو از پشت بنی آدم فرزندانشان را بیرون آورد و آنان را بر خودشان گواه گرفت و پرسید : آیا من پروردگارتان نیستم ؟ گفتند : آری ، گواهی می دهیم تا در روز قیامت نگویید که ما از آن بی خبر بودیم» _فرمود : خداشناسی در دلهایشان استوار گشت و روز «اَلَست» و اخذ گواهی را از یاد بردند ؛ امّا روزی به یادش می آورند . و اگر چنین نبود هیچ کس نمی دانست که آفریدگار و روزی دهنده او کیست.
ص :427
الکتاب :
«وَ إِذَا مَسَّ الاْءِنْسَانَ الضُّرُّ دَعَانَا لِجَنْبِهِ أَوْ قَاعِدا أَوْ قَائِما فَلَمّا کَشَفْنا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ کَأَنْ لَمْ یَدْعُنا إِلَی ضُرٍّ مَسَّهُ کَذلِکَ زُیِّنَ لِلْمُسْرِفِینَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ» . (1)
«وَ إِذَا مَسَّ النَّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُمْ مُنِیبِینَ إِلَیْهِ ثُمَّ إِذَا أَذَاقَهُمْ مِنْهُ رَحْمَةً إِذَا فَرِیقٌ مِنْهُمْ بِرَبِّهِمْ یُشْرِکُونَ» . (2)
«وَ إِذَا مَسَّ الاْءِنْسَانَ ضُرٌّ دَعَا رَبَّهُ مُنِیبا إِلَیْهِ ثُمَّ إِذَا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِنْهُ نَسِیَ ما کانَ یَدْعُوا إِلَیْهِ مِن قَبْلُ وَ جَعَلَ للّهِِ أَنْدَادا لِیُضِلَّ عَن سَبِیلِهِ قُلْ تَمَتَّعْ بِکُفْرِکَ قَلِیلاً إِنَّکَ مِنْ أَصْحابِ النَّارِ» . (3)
الحدیث :
الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی تَفسیرِ«اللّه » _: هُو الّذی یَتَألَّهُ إلَیهِ عِندَ الحَوائجِ و الشَّدائدِ کُلُّ مَخْلوقٍ عِندَ انْقِطاعِ الرَّجاءِ مِن جَمیعِ مَن هُو دُونَهُ ، و تَقَطُّعِ الأسْبابِ مِن کُلِّ مَن سِواهُ ، و ذلکَ أنَّ کُلَّ مُتَرَئّسٍ فی هذهِ الدُّنیا و مُتَعَظِّمٍ فیها و إنْ عَظُمَ غَناؤهُ و طُغْیانُهُ و کثُرَتْ حَوائجُ مَن دُونَهُ إلَیهِ فإنّهُم سَیَحْتاجونَ حَوائجَ لا یَقْدِرُ علَیها هذا المُتَعاظِمُ . و کذلکَ هذا المُتَعاظِمُ یَحتاجُ حَوائجَ لا یَقْدِرُ علَیها ، فَینْقَطِعُ إلی اللّهِ عِندَ ضَرورَتِهِ و فاقَتِهِ ، حتّی إذا کُفِیَ هَمَّهُ عادَ إلی شِرْکِهِ . (4)
1083
دلیل دوم بر اثبات وجود خدا
شناخت فطری (2)
قرآن :
«چون به آدمی گزندی رسد، [در همه حال] ما را به دعا می خواند چه بر پهلو خفته باشد و چه نشسته یا ایستاده. و چون آن گزند را از او دور سازیم، چنان می گذرد که گویی ما را برای دفع آن گزندی که به او رسیده بود هرگز نخوانده است . اعمال اسرافکاران، اینچنین در نظرشان آراسته شده است» .
«چون به آدمیان زیانی رسد، پروردگارشان را بخوانند و به درگاه او توبه کنند و چون رحمت خویش را به آنها بچشاند گروهی از آنان به پروردگارشان شرک می آورند» .
«چون به آدمی گزندی رسد، به پروردگارش روی می آورد و او را می خواند ، آن گاه چون به او از جانب خود نعمتی بخشد همه آن دعاها را که پیش از این کرده بود از یاد می برد و برای خدا همتایانی قرار می دهد تا [خود و دیگران را ]گمراه کند . بگو : اندکی از کفرت بهره مند شو ، که تو از دوزخیان خواهی بود» .
حدیث :
امام علی علیه السلام_ در تفسیر «اللّه » _فرمود : او کسی است که هر مخلوقی در هنگام نیازها و گرفتاریها ، وقتی امیدش از همه کس قطع می شود و رشته همه سببها ، جز او ، بریده می گردد، به وی روی می آورد ؛ چه آن که هر انسانی هر چند در این دنیا خود را رئیس بخواند و بزرگ بداند و بی نیازی و گردن فرازییش بسیار باشد و دیگران به او نیاز فراوان داشته باشند، همین نیازمندان نیازهایی برایشان پیدا خواهد شد که آن شخص، قادر به بر آوردن آنها نیست و برای خود همین شخص نیز نیازهایی پیش می آید که توان بر آوردن آنها را ندارد. پس، هنگام ضرورت و نیازمندی، به خدا روی می آورد، اما همین که نیازش برآورده شود، دوباره ره شرک می پوید .
ص :428
الإمامُ الرِّضا علیه السلام :بصُنْعِ اللّهِ یُسْتَدلُّ علَیهِ ، و بالعُقولِ یُعتَقَدُ مَعرِفَتُهُ ، و بالفِطْرَةِ تَثْبُتُ حُجَّتُهُ . (1)
الإمامُ العسکریُّ علیه السلام_ فی تفسیرِ البَسْملَةِ _: اللّهُ هُو الّذی یَتألَّهُ إلَیهِ عِندَ الحَوائجِ و الشَّدائدِ کُلُّ مَخْلوقٍ عِندَ انْقِطاعِ الرَّجاءِ مِن کُلِّ مَن هُوَ دُونَهُ ، و تَقَطُّعِ الأسْبابِ مِن جَمیعِ مَن سِواهُ . یقولُ : بِسمِ اللّهِ ، أیْ أسْتَعینُ علی اُموری کُلِّها باللّهِ الّذی لا تَحِقُّ العِبادَةُ إلاّ لَهُ ، المُغیثُ إذا اسْتُغیثَ ، و المُجیبُ إذا دُعِیَ ، و هُو ما قالَ رجُلٌ للصّادقِ علیه السلام : یا ابنَ رسولِ اللّهِ ، دُلَّنی علی اللّهِ، ما هُو ؟ فَقدْ أکْثَرَ علَیَّ المُجادِلونَ و حَیَّرونی ، فقالَ لَهُ : یا عبدَ اللّهِ ، هَل رَکِبْتَ سَفینَةً قَطُّ ؟ قالَ : نَعَم . قالَ : فهَل کُسِرَ بِکَ حَیثُ لا سَفینَةَ تُنْجیکَ و لا سِباحَةَ تُغْنیکَ ؟ قالَ : نَعَم . قالَ : فهَلْ تَعَلّقَ قَلبُکَ هُنالِکَ أنّ شَیئا مِن الأشْیاءِ قادِرٌ علی أنْ یُخَلِّصَکَ مِن وَ رْطَتِکَ ؟ فقالَ : نَعَم . قالَ الصّادقُ علیه السلام : فذلِکَ الشّیءُ هُو اللّهُ القادِرُ علی الإنْجاءِ حَیثُ لا مُنْجیَ ، و علی الإغاثَةِ حَیثُ لا مُغِیثَ . (2)
امام رضا علیه السلام :از آفرینش خدا، به وجود او پی برده می شود و با خردها شناخته می شود و با فطرت ، برهان بر وجود او ثابت می شود.
امام عسکری علیه السلام_ در تفسیر «بسم اللّه الرحمن الرحیم» _فرمود : اللّه هموست که هر مخلوقی در نیازها و گرفتاریها وقتی امیدش از همه ، جز او قطع می شود و رشته هر سببی جز او بریده می گردد ، به وی روی می آورد . می گویی : بسم اللّه . یعنی در همه کارهایم از خدایی کمک می گیرم که عبادت و پرستش سزاوار جز او نیست و هرگاه فریاد خواهی شود به فریاد می رسد و هرگاه خوانده شود اجابت می کند . این همان نکته ای است که مردی به امام صادق علیه السلام عرض کرد : یا بن رسول اللّه ! مرا به وجود خدا راهنمایی کن که مجادله گران بر من هجوم آورده سرگشته و حیرانم کرده اند . امام صادق علیه السلام به او فرمود : ای بنده خدا ! آیا هرگز کشتی سوار شده ای؟ عرض کرد : آری . فرمود : آیا پیش آمده که کشتی بشکند و در آن جا نه کشتی دیگری باشد که تو را برهاند و نه شنا کردن کارساز باشد؟ عرض کرد : آری. فرمود : آیا در آن هنگام دلت متوجه موجودی شده است که می تواند تو را از هلاک نجات دهد؟ عرض کرد : آری . امام صادق علیه السلام فرمود : آن موجود همان خدای توانایی است که آن جا که هیچ نجات دهنده دیگری نیست نجات می دهد و آن جا که فریادرسی نیست به فریاد می رسد .
ص :429
الکتاب :
«أَمْ خُلِقُوا مِنْ غَیْرِ شَیْءٍ أَمْ هُمُ الْخَالِقُونَ * أَمْ خَلَقُوا السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ بَلْ لا یُوقِنُونَ» . (1)
الحدیث :
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :کُلُّ صانِعِ شَیْءٍ فمِن شَیْءٍ صَنَعَ ، و اللّهُ لا مِن شَیْءٍ صَنَعَ ما خَلَقَ . (2)
عنه علیه السلام :الحمد للّه ......... الدّالِّ علی قِدَمِهِ بحُدوثِ خَلْقِهِ ، و بحُدُوثِ خَلْقِهِ علی وُجودِهِ ......... مُسْتَشْهِدٌ بِحُدُوثِ الأشْیاءِ علی أزَلیّتِهِ ، و بما وَسَمَها بهِ مِن العَجْزِ علی قُدْرَتِهِ ، و بما اضْطَرَّها إلَیهِ مِن الفَناءِ علی دَوامِهِ . (3)
1084
دلیل سوم بر اثبات وجود خدا
قانون علیّت
قرآن :
«آیا از ناچیز آفریده شده اند یا خود آفریننده خویشند؟ یا آسمانها و زمین را آفریده اند ؟ نه ، بلکه به یقین نرسیده اند» .
حدیث :
امام علی علیه السلام :هر کس چیزی بسازد، آن را از چیزی [دیگر ]ساخته است ، اما خداوند آنچه را ساخته از چیزی نیافریده است .
امام علی علیه السلام :سپاس و ستایش خداوندی را که ......... حدوث آفریدگانش را دلیل قدیم بودن و وجود خود قرار داد ......... حدوث اشیاء را گواه ازلی بودن خود گرفت و با داغ ناتوانی که بر آنان نهاد، آنها را گواه قدرت خود و فنای حتمی آنها را گواه جاودانگی خویش گرفت.
ص :430
عنه علیه السلام :الحَمدُ للّهِ الدّالِّ علی وُجودِهِ بخَلْقِهِ ، و بمُحْدَثِ خَلْقِهِ علی أزَلیّتِهِ . (1)
الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ و قد سألَهُ رجُلٌ مِن عُلَماءِ أهلِ الشّامِ : ......... فالشَّیْءُ خَلقَهُ مِن شَیْءٍ أو مِن لا شَیءٍ ؟ _: خَلقَ الشَّیْءَ لا مِن شَیْءٍ کانَ قَبلَهُ . و لَو خَلقَ الشَّیْءَ مِن شَیْءٍ ، إذا لَم یَکُنْ لَهُ انْقِطاعٌ أبدا ، و لَم یَزَلِ اللّهُ إذا و مَعهُ شَیْءٌ ، و لکنْ کانَ اللّهُ و لا شَیْءَ مَعهُ . (2)
بحار الأنوار:-الإمامُ الصّادقُ علیه السلام مِن مُناظَرَتِهِ زِنْدیقا ، قالَ الزِّنْدیقُ: مِن أیِّ شَیْءٍ خَلقَ الأشْیاءَ ؟ _: لا مِن شَیْءٍ ، فقالَ : کیفَ یَجیءُ مِن لا شَیْءٍ ، شَیْءٌ ؟ قالَ علیه السلام : إنّ الأشْیاءَ لا تَخْلو أنْ تَکونَ خُلِقَتْ مِن شَیْءٍ أو مِن غَیرِ شَیْءٍ ، فإنْ کانتْ خُلِقَتْ مِن شَیْءٍ کانَ مَعهُ فإنّ ذلکَ الشّیْءَ قَدیمٌ ، و القَدیمُ لا یَکونُ حَدیثا و لا یَفْنی و لا یَتَغیّرُ ، و لا یَخْلو ذلکَ الشَّیْءُ مِن أنْ یَکونَ جَوْهَرا واحِدا و لَوْنا واحِدا، فمِن أینَ جاءتْ هذهِ الألْوانُ المُخْتَلِفَةُ و الجَواهِرُ الکَثیرَةُ المَوجودَةُ فی هذا العالَمِ مِن ضُروبٍ شَتّی ؟ و مِن أینَ جاءَ المَوْتُ ، إنْ کانَ الشَّیْءُ الّذی اُنْشِئَتْ مِنهُ الأشْیاءُ حیّا ؟ أو مِن أینَ جاءتِ الحیاةُ إنْ کانَ ذلکَ الشَّیْءُ مَیِّتا ؟ و لا یَجوزُ أنْ یَکونَ مِن حَیٍّ و مَیِّتٍ قَدیمَیْنِ لَم یَزالا ، لأنّ الحیَّ لا یَجیءُ مِنهُ مَیِّتٌ و هُو لَم یَزَلْ حیّا ، و لا یَجوزُ أیضا أنْ یَکونَ المَیِّتُ قَدیما لَم یَزَلْ بما هُو بهِ مِن المَوْتِ، لأنَّ المَیِّتَ لا قُدْرَةَ لَهُ و لا بَقاءَ. قالَ: مِن أینَ قالوا إنَّ الأشیاءَ أزَلیَّةٌ؟ قالَ علیه السلام : ......... إنَّ الأشْیاءَ تَدُلُّ علی حُدوثِها مِن دَوَرانِ الفَلَکِ بما فیهِ ......... و تَحَرُّکِ الأرضِ و مَن علَیها ، و انْقِلابِ الأزْمِنَةِ ، و اخْتِلافِ الوَقتِ و الحَوادِثِ الّتی تَحْدُثُ فی العالَمِ ، مِن زِیادَةٍ و نُقْصانٍ و مَوْتٍ و بِلیً ، و اضْطِرارِ النَّفْسِ إلی الإقْرارِ بأنّ لَها صانِعا و مُدَبِّرا ؟ أ ما تَری الحُلْوَ یَصیرُ حامِضا ، و العَذْبَ مُرّا ، و الجَدیدَ بالِیا ، و کُلٌّ إلی تَغَیُّرٍ و فَناءٍ ؟! (3)
امام علی علیه السلام :ستایش خداوندی را که آفریدگان خود را دلیل بر وجود خویش ساخت و حادث بودن آنها را دلیل بر ازلیّتش .
امام باقر علیه السلام_ در پاسخ به یکی از علمای شام که از ایشان پرسید: ......... پس اشیاء را از چیز آفریده است یا از هیچ ؟ _فرمود : اشیاء را آفرید نه از چیزی که پیش از آن وجود داشته باشد. اگر شی ء را از شی ء آفریده باشد، هرگز میان او و اشیاء انقطاع نبوده و همواره چیزی با خدا می باشد . حال آن که خدا بوده و چیزی با او نبوده است .
بحار الأنوار :امام صادق علیه السلام در مناظره با زندیقی که گفت : خداوند اشیاء را از چه آفریده است؟ فرمود : از چیزی نیافرید. عرض کرد : چگونه چیز از هیچ به وجود می آید ؟ فرمود : اشیاء از دو حال خارج نیستند : یا از چیزی آفریده شده اند یا از چیزی آفریده نشده اند؛ اگر از چیزی آفریده شده اند که آن چیز پیوسته با خدا بوده ؛ پس آن چیز، قدیم است و قدیم، نه حادث می شود، نه فانی می گردد و نه تغییر می پذیرد . حال ، آن شی ء ، یک جوهر و یک رنگ (عرض) است ، در این صورت این همه رنگ (اعراض) گوناگون و جواهر فراوان موجود در این عالم، از کجا آمده است؟ اگر آن چیزی که اشیاء همه از او پدید آمده زنده است، پس مرگ از کجا آمده است ؟ و اگر آن چیز، مرده است حیات و زندگی از کجا آمده است ؟ ممکن نیست که از یک مُرده و یک زنده قدیمی ازلی به وجود آمده باشند . زیرا از زنده ازلی، مُرده پدید نمی آید . همچنین ممکن نیست که مُرده ازلی و قدیم وجود داشته باشد ؛ زیرا موجود مُرده را قدرت و بقایی نیست . [زندیق ]گفت : از چه رو گفته اند که موجودات ازلی اند ؟ حضرت فرمود: ......... چرخش سپهر و هر آنچه در آن است ......... و حرکت زمین و هر آنچه بر آن است و دگرگونی زمانها و اختلاف زمان و حوادثی که در عالم رخ می دهد و مرگ و پوسیدگی و نا گزیری نفس به اقرار به این که او را آفریدگار و مدبّر است، همگی نشانگر حدوث اشیاء است . مگر نمی بینی که شیرین، ترش می شود و خوش مزه، تلخ و نو، فرسوده و هر چیزی به سوی دگرگونی و نابودی می رود؟
ص :431
ص :432
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ و قد سُئلَ عنِ الدَّلیلِ علی الواحِدِ ؟ _: ما بِالخَلْقِ مِن الحاجَةِ . (1)
عنه علیه السلام_ لمّا سألَهُ أبو شاکرٍ الدَّیْصانیُّ : ما الدّلیلُ علی أنّ لکَ صانِعا ؟ _: وَجَدتُ نَفْسی لا تَخْلو مِن إحْدی جِهَتَینِ : إمّا أنْ أکون صَنَعْتُها أنا أو صَنَعَها غَیری ؛ فإن کنتُ صَنَعتُها أنا فلا أخْلو مِن أحدِ مَعْنَیَینِ ، إمّا أنْ أکونَ صَنَعتُها و کانتْ مَوجودَةً أو صَنَعْتُها و کانتْ مَعْدومَةً ، فإنْ کنتُ صَنَعْتُها و کانتْ مَوجودةً فَقَدِ اسْتَغْنَتْ بوجودِها عن صَنْعَتِها ، و إن کانتْ مَعْدومَةً فإنّکَ تَعلمُ أنّ المَعْدومَ لا یُحْدِثُ شَیئا ، فقد ثَبَتَ المَعنی الثّالثُ أنّ لی صانِعا و هُو اللّهُ رَبُّ العالَمِینَ ، فقامَ و ما أحارَ جَوابا . (2)
امام صادق علیه السلام_ وقتی از ایشان سؤال شد : دلیل بر وجود [خدای] یگانه چیست ؟ _فرمود : نیازمندی آفریده ها.
امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به این پرسش ابو شاکر دیصانی که : دلیل بر این که تو را آفریدگاری است چیست ؟ _فرمود : خودم را از دو حال خالی نیافتم : یا من خود را آفریده ام یا کسی دیگر مرا آفریده است . اگر من خود را آفریده ام از دو حال خارج نیستم : یا بوده ام و خود را آفریده ام و یا نبوده ام و خود را پدید آورده ام . اگر قبلاً بوده ام و خود را پدید آورده ام نیازی به پدید آوردن ندارم و اگر نبوده ام تو می دانی که معدوم چیزی را به وجود نمی آورد ، پس شقّ سوم ثابت می شود و آن این که مرا آفریدگاری است و آن همان خدای پروردگار جهانیان است . ابو شاکر که پاسخی برای گفتن نداشت، برخاست .
الکتاب :
«وَ فِی خَلْقِکُمْ وَ مَا یَبُثُّ مِنْ دَابَّةٍ آیَاتٌ لِقَومٍ یُوقِنُونَ» . (4)
1085
دلیل چهارم بر اثبات وجود خدا
نشانه ها
قرآن :
«و در آفرینش شما و پراکنده شدن جنبندگان نشانه هایی [بر وجود خدا] است برای اهل یقین».
ص :433
«إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ لاَیَاتٍ لِأُولِی الْألْبَابِ» . (1)
الحدیث :
الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ و قد سُئلَ عن إثْباتِ الصّانعِ _: البَعْرَةُ تَدُلُّ علی البَعیرِ ، و الرَّوْثَةُ تَدُلَّ علی الحَمیرِ ، و آثارُ القَدَمِ تَدُلُّ علی المَسیرِ ، فهَیْکَلٌ عُلْویٌّ بهذهِ اللَّطافَةِ ، و مَرْکَزٌ سُفْلیٌّ بهذهِ الکَثافَةِ کیفَ لا یَدُلاّنِ علی اللّطیفِ الخَبیرِ ؟ ! (2)
عنه علیه السلام_ کانَ کثیرا ما یقولُ إذا فَرَغَ مِن صَلاة اللّیلِ _: أشهَدُ أنّ السّماواتِ و الأرضَ و ما بَینَهُما آیاتٌ تَدُلُّ علَیکَ ، و شَواهِدُ تَشْهدُ بما إلَیهِ دَعَوتَ . کلُّ ما یُؤدِّی عنکَ الحُجَّةَ و یَشْهدُ لکَ بالرُّبوبیّةِ مَوْسومٌ بآثارِ نِعْمَتِکَ ، و مَعالِمِ تَدبیرِکَ . (3)
عنه علیه السلام :بصُنْعِ اللّهِ یُسْتَدَلُّ علَیهِ ، و بالعُقولِ تُعْتَقَدُ مَعْرفَتُهُ ، و بالفِکْرَةِ تَثْبُتُ حُجّتُهُ ، و بآیاتهِ احْتَجَّ علی خَلْقِهِ . (4)
عنه علیه السلام :ظَهرَتْ فی بَدائعِ الّذی أحْدَثَها آثارُ حِکمَتِهِ ، و صارَ کُلُّ شَیءٍ خَلقَ حُجَّةً لَهُ و مُنْتَسِبا إلَیهِ ، فإنْ کانَ خَلْق_ا صامِت_ا فحُجَّتُهُ بالتَّدبیرِ ناطِقَةٌ فیهِ . (5)
«همانا در آفرینش آسمانها و زمین و گردش شب و روز نشانه هایی است برای خردمندان» .
حدیث :
امام علی علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از اثبات صانع _فرمود : پشکل شتر بر وجود شتر دلالت دارد و سرگین الاغ بر وجود الاغ و ردّ پا بر وجود رهگذر . پس ، چگونه پیکره ای آسمانی با این لطافت و کالبدی زمینی با این ستبری، بر وجود خدایی لطیف و خبیر دلالت ندارد؟!
امام علی علیه السلام_ در بیشتر اوقات که از نماز شب فراغت می یافت _می گفت: گواهی می دهم که آسمانها و زمین و آنچه میان آنهاست، نشانه هایی بر وجود تو است و گواههایی بر آنچه به سوی آن دعوت کردی . هر آنچه حجّت تو را بیان می کند و به پروردگاری تو گواهی می دهد، نشان آثار نعمتهای تو و علایم تدبیر تو را بر خود دارد.
امام علی علیه السلام :از آفریده های خدا به وجود او راه برده می شود و با خردها شناخت او راسخ می شود و با تفکر و اندیشه، برهان بر هستی او آشکار می گردد و از طریق آیات و نشانه های او حجّت وی، بر خلقش تمام می شود.
امام علی علیه السلام :آثار حکمت خداوند، در بدایعی که پدید آورده آشکار است و هر چیزی که آفرید، حجّت او شد و نسبت بدو یافت . پس، اگر آفریده ای بی زبان و خاموش باشد [آثار ]تدبیر خدا در آن، حجّت گویای اوست .
ص :434
عنه علیه السلام :و لَو فَکّروا فی عَظیمِ القُدرَةِ و جَسیمِ النِّعمَةِ لرَجَعوا إلی الطَّریقِ و خافوا عذابَ الحَریقِ ، و لکنّ القُلوبَ عَلیلَةٌ و الأبْصارَ مَدْخولَةٌ .
أ فَلا یَنْظُرون إلی صَغیرِ ما خَلقَ : کیفَ أحکَمَ خَلْقَهُ ، و أتْقَنَ تَرْکیبَهُ ، و فَلقَ لَهُ السَّمعَ و البَصرَ ، و سَوّی لَهُ العَظْمَ و البَشَرَ ؟
انْظُروا إلی النَّملَةِ فی صِغَرِ جُثَّتِها و لَطافَةِ هَیْئَتِها لا تَکادُ تُنالُ بلَحْظِ البَصَرِ و لا بمُسْتَدرَکِ الفِکَرِ ، کیفَ دَبَّتْ علی أرْضِها و ضَنَّتْ علی رِزْقِها .........
لو فَکّرْتَ فی مَجاری أکْلِها ، فی عُلُوِّها و سُفْلِها ، و ما فی الجَوفِ مِن شَراسِیفِ بَطْنِها ، و ما فی الرّأسِ مِن عَیْنِها و اُذُنِها ، لَقَضَیتَ مِن خَلْقِها عَجَبا و لَقِیتَ مِن وَصْفِها تَعَبا .........
فانْظُ_رْ إلی الشّمسِ و القَم_رِ ، و النَّباتِ و الشَّجَرِ ، و الماءِ و الحَجَرِ ، و اخْتِلافِ اللّیلِ و النّهارِ ، و تَفَجُّرِ هذهِ بحار ، و کَثْرَةِ هذهِ الجِبالِ ، و طُولِ هذهِ القِلالِ ، و تَفَرُّقِ هذهِ اللُّغاتِ و الألْسُنِ المُخْتَلِفاتِ .
فالوَیْلُ لِمَن أنْکَرَ المُقَدِّرَ ، و جَحَدَ المُدَبِّرَ ! زَعَموا أ نّهم کالنَّباتِ ما لَهُم زارِعٌ ، و لا لاخْتِلافِ صُوَرِهِم صانِعٌ ! لَم یَلْجَأوا إلی حُجَّةٍ فیما ادَّعَوا ، و لا تَحْقیقٍ لِما وَعَوا ، و هَل یَکونُ بِناءٌ مِن غَیرِ بانٍ أو جِنایَةٌ مِن غَیرِ جانٍ ؟! (1)
امام علی علیه السلام :اگر در قدرت شگرف و نعمتهای عظیم [خداوند] می اندیشیدند بی گمان به راه می آمدند و از عذاب دوزخ می هراسیدند امّا دلها بیمار است و اندیشه ها آفت زده.
آیا به موجود کوچک مخلوق او نمی نگرند که چگونه آن را استوار آفرید و اجزایش را به دقّت به هم پیوست و برایش سوراخ گوش و چشم گشود و استخوان و پوست برایش پدید آورد؟
به همین مورچه ریز و نازک اندام که تقریبا به چشم نمی آید و با اندیشه درک نمی گردد، بنگرید که چگونه روی زمین راه می رود و برای به دست آوردن روزیش تلاش می کند .........
اگر در مجاری خوراک و بالا و پایین مورچه و اطراف و پهلوهای شکمش و در چشم و گوشش بیندیشی، از آفرینش او شگفت زده می شوی و در وصف آن به زحمت می افتی .........
به خورشید و ماه و گیاه و درخت و آب و سنگ و گردش این شب و روز و جریان این دریاها و فراوانی این کوهها و بلندی این قلّه ها و پراکندگی این لغات و لهجه ها و زبانهای گوناگون بنگر .
وای بر آن کس که ناظم و مدبّر این همه را انکار کند . تصوّر می کنند که همچون گیاهان خودرو هستند و برزگری ندارند و برای اَشکال گوناگون آنها آفریننده ای نیست . اینان برای ادّعای خود به دلیلی پناه نبردند و در باورهای خود تحقیق نکردند . آیا ممکن است ساختمانی بدون سازنده و یا [حتی ]جنایتی بدون جنایتگر پدید آید ؟!
ص :435
الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ فی قول_هِ تعال_ی : «و مَن کانَ فی هذهِ أعْمی فهُوَ فی الآخِرَةِ أعْمی» (1) _: فمَن لَم یَدُلَّهُ خَلقُ السّماواتِ و الأرضِ و اخْتِلافُ اللّیلِ و النّهارِ ، و دَوَرانُ الفَلَکِ بالشَّمسِ و القَمرِ ، و الآیاتُ العَجیباتُ علی أنّ وَراءَ ذلکَ أمرا هُو أعْظَمُ مِنهُ ، «فهُو فی الآخِرَةِ أعمی» . قالَ : فهُو عمّا لَم یُعایِنْ أعْمی و أضَلُّ سبیلاً . (2)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ و قد سألَهُ زِنْدیقٌ : ما الدَّلیلُ علی صانِعِ العالَمِ ؟ _: وجودُ الأفاعیلِ الّتی دَلّتْ علی أنّ صانِعاً صَنَعَها ، أ لا تَری أنّکَ إذا نَظَرْتَ إلی بِناءٍ مُشَیَّدٍ مَبْنیٍّ عَلِمتَ أنّ لَهُ بانِیا ، و إنْ کُنتَ لَم تَرَ البانیَ و لَم تُشاهِدْهُ؟! (3)
امام باقر علیه السلام_ درباره آیه «کسی که در این دنیا کور باشد در آخرت نیز کور است» _فرمود : کسی که آفرینش آسمانها و زمین و گردش شب و روز و چرخش خورشید و ماه و دیگر نشانه های شگفت آور او را به این نکته رهنمون نشود که در پس همه اینها خبر بسیار بزرگتری هست «در آخرت نیز کور است»، یعنی خدا می گوید: از مشاهده آنچه ندیده ، کور است و ره گم کرده تر.
امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به زندیقی که پرسید : دلیل وجود سازنده جهان چیست؟ _فرمود : وجود کارها و پدیده هایی که نشان می دهد سازنده ای آنها را ساخته است ، مگر نه این که وقتی ساختمانی را می بینی پی می بری که معمار و سازنده ای دارد، هر چند او را ندیده و مشاهده اش نکرده باشی؟
ص :436
عنه علیه السلام :أوَّلُ العِبَرِ و الأدِلَّةِ علی الباری جَلّ قُدْسُهُ تَهْیئَةُ هذا العالَمِ و تألیفُ أجْزائهِ و نَظْمُها علی ما هِی علَیهِ ، فإنّکَ إذا تَأمَّلْتَ العالَمَ بفِکْرِکَ و مَیَّزْتَهُ بعَقلِکَ وجَدتَهُ کالبَیتِ المَبْنیِّ المُعَدِّ فیهِ جمیعُ ما یَحتاجُ إلَیه عِبادُهُ ؛ فالسَّماءُ مَرْفوعَةٌ کالسَّقفِ ، و الأرضُ مَمْدودَةٌ کالبِساطِ ، و النُّجومُ مَنْضودَةٌ کالمَصابیحِ ، و الجَواهِرُ مَخْزونَةٌ کالذَّخائِرِ ، و کلُّ شَیْءٍ فیها لِشأنِهِ مُعَدٌّ ، و الإنْسانُ کالمُمَلَّکِ ذلکَ البَیتَ ، و المُخَوَّلِ جَمیعَ ما فیهِ ، و ضُروبُ النَّباتِ مُهَیّأةٌ لَمَآرِبهِ ، و صُنوفُ الحَیوانِ مَصْروفَةٌ فی مَصالِحِه و مَنافِعِه ، ففی هذا دِلالةٌ واضِحَةٌ علی أنّ العالَمَ مَخْلوقٌ بتَقْدیرٍ و حِکمَةٍ ، و نِظامٍ و مُلاءمَةٍ ، و أنّ الخالِقَ لَهُ واحِدٌ . (1)
الإمامُ الرِّضا علیه السلام_ و قد سئلَ عنِ الدّلیلِ علی حُدوثِ العالَمِ _: أنتَ لَم تَکُنْ ثُمّ کنتَ ، و قد عَلِمتَ أنّکَ لَم تُکَوّنْ نَفْسَکَ ، و لا کَوّنَکَ مَن هُو مِثلُکَ . (2)
عنه علیه السلام_ فی قولهِ تعالی : «و مَن کان فی هذهِ أعمی فَهو فی الآخِرَةِ أَعمی» _: یَعنی أعْمی عنِ الحقائقِ المَوجودَةِ . (3)
امام صادق علیه السلام :نخستین نشان و دلیل بر وجود آفریدگار، جلّ قدسه ، پدید آوردن این جهان و ترکیب اجزای آن و نظم بخشیدن آن اجزا به شکل فعلی است. هر گاه درباره این جهان به اندیشه و خرد خویش تأمّل و دقّت کنی آن را همانند خانه ای یابی که هر آنچه بندگانش بدان نیاز دارند در آن فراهم است. آسمان همچون سقف، برافراشته شده و زمین همانند فرش، گسترده است و ستارگان، مانند چراغها کنار هم چیده شده اند و گوهرها همانند گنجینه هایی در دل زمین اندوخته شده اند . هر چیز عالم به جای خود فراهم گشته است و انسان همچون مالک این خانه است و صاحب همه اثاث و لوازم آن . انواع گیاهان برای اهداف او آماده گشته و حیوانات گوناگون در خدمت مصالح و منافع او می باشند . این همه آشکارا نشانگر این است که عالم بر اساس یک برنامه و حکمت و نظم و هماهنگی آفریده شده و آفریدگار آن یکی است.
امام رضا علیه السلام_ در پاسخ به پرسش از دلیل حدوث عالم _فرمود : تو نبودی و سپس بود شدی [از طرفی هم ]می دانی که تو خود خودت را به وجود نیاورده ای و کسی مانند تو نیز، تو را هستی نبخشیده است.
امام رضا علیه السلام_ درباره آیه «کسی که در این دنیا کور باشد در آخرت نیز کور است» _فرمود : یعنی از دیدن حقایقی که وجود دارد کور و ناتوان است .
ص :437
الکتاب :
«فَلْیَنْظُرِ الاْءِنْسَانُ مِمَّ خُلِقَ» . (1)
«وَ مِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَکُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ إِذَا أَنْتُمْ بَشَرٌ تَنْتَشِرُونَ» . (2)
«وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ مِنَ الْمَاءِ بَشَرا فَجَعَلَهُ نَسَبا وَ صِهْرا وَ کانَ رَبُّکَ قَدِیرا» . (3)
«خَلَقَ الاْءِنْسَانِ مِنْ عَلَقٍ» . (4)
«إِنَّا خَلَقْنَا الاْءِنْسَانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَبْتَلِیهِ فَجَعَلْناهُ سَمِیعا بَصِیرا» . (5)
«یَخْلُقُکُمْ فِی بُطُونِ أُمَّهَاتِکُمْ خَلْقا مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ فِی ظُلُمَاتٍ ثَلاَثٍ ذلِکُمُ اللّهُ رَبُّکُمْ لَهُ الْمُلْکُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ فَأَنَّی تُصْرَفُونَ» . (6)
الحدیث :
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أمْ هذا الّذی أنْشَأهُ فی ظُلُماتِ الأرْحامِ و شُغُفِ الأسْتارِ نُطْفَةً دِهاقا ......... ثُمّ مَنَحَهُ قَلبا حافِظا ، و لِسانا لافِظا ، وَ بصَرا لاحِظا ، لِیَفْهَمَ مُعْتَبِرا ، و یُقَصِّرَ مُزْدَجِرا ، حتّی إذا قامَ اعْتِدالُهُ و اسْتَوی مِثالُهُ ، نَفَرَ مَسْتَکْبِرا . (7)
1086
آفرینش انسان
قرآن :
«باید که انسان بنگرد از چه چیز آفریده شده است» .
«از نشانه های قدرت اوست که شما را از خاک بیافرید تا انسان شدید و به هر سو پراکنده گشتید» .
«اوست که آدمی را از آب بیافرید و او را نسب و پیوند ساخت . و پروردگار تو به این کارها تواناست» .
«انسان را از لخته خون آفرید» .
«ما آدمی را از نطفه ای آمیخته بیافریدیم تا او را امتحان کنیم و شنوا و بینایش ساخته ایم» .
«شما را در شکم مادرانتان در چند مرحله در درون تاریکیهای سه گانه آفرینش بخشید . این است خدای یکتا پروردگار شما . فرمانروایی از آن اوست .خدایی جز او نیست . پس ، چگونه روی گردانتان می سازند ؟» .
حدیث :
امام علی علیه السلام :آیا این انسان همان کسی نیست که خداوند او را در تاریکیهای زهدان و پرده های غلاف مانند آفرید ، از نطفه ای که ریخته شد ......... آن گاه به او دلی حفظ کننده و زبانی گویا و چشمی بینا بخشید تا بفهمد و عبرت گیرد و از زشت کاریها باز ایستد. اما چون قد راست کرد و به نهایت رشد خود رسید، گردن فرازانه روی برگرداند .
ص :438
الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ فی قولهِ تعالی : «مِن نُطْفَةٍ أمْشاجٍ» (1) _: ماءُ الرَّجلِ و ماءُ المرأةِ اخْتَلَطا جَمیعا . (2)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :و العَجَبُ مِن مَخْلوقٍ یَزْعُمُ أنّ اللّهَ یَخْفی علی عِبادِهِ و هُو یَری أثَرَ الصُّنْعِ فی نَفْسِهِ بتَرْکیبٍ یَبْهَرُ عَقْلَهُ ، و تَألیفٍ یُبْطِلُ حُجَّتَهُ (جُحودَهُ) ! و لَعَمْری لَو تَفَکّروا فی هذِه الاُمورِ العِظام لَعایَنوا مِن أمرِ التَّرْکیبِ البَیِّنِ ، و لُطْفِ التَّدبیرِ الظّاهِرِ ، و وُجودِ الأشیاءِ مَخلوقَةً بَعدَ أنْ لَم تَکُنْ ، ثُمّ تَحَوُّلِها مِن طَبیعَةٍ إلی طَبیعَةٍ ، و صَنیعَةٍ بَعدَ صَنیعَةٍ ، ما یَدُلُّهُم علی الصّانعِ . (3)
بحار الأنوار :الإمامُ الصّادقُ علیه السلام _ لَمّا دَخلَ علَیهِ ابنُ أبی العَوْجاءِ _ : یا بنَ أبی العَوْجاءِ ، أ مَصْنوعٌ أنتَ أمْ غَیرُ مَصنوعٍ ؟ قالَ : لَستُ بمَصْنوعٍ ، فقالَ لَهُ الصّادقُ علیه السلام : فلَو کُنتَ مَصْنوعا کیفَ کنتَ تکونُ ؟ فلَم یُحِرْ ابنُ أبی العَوْجاءِ جَوابا ، و قامَ و خَرجَ . (4)
امام باقر علیه السلام_ درباره آیه «از نطفه ای آمیخته» _فرمود : آب مرد و زن که با هم آمیخته شوند .
امام صادق علیه السلام :شگفت از بنده ای است که می پندارد خداوند بر بندگان خود پوشیده است، در حالی که اثر آفرینش را در وجود خود، با ترکیبی حیرت آور و پیوندی که بر [انکارش] (5) خط بطلان می کشد ، مشاهده می کند . به جان خودم سوگند! اگر در این پدیده های بزرگ می اندیشیدند، بی گمان این ترکیبِ روشن و تدبیرِ آشکار و پدید آمدن اشیایی که نبوده اند و تغییر و تحوّل آنها از حالی به حالی دیگر و از ساختاری به ساختاری دیگر، آنها را به وجود آفریدگار رهنمون می شد.
بحار الأنوار :امام صادق علیه السلام وقتی ابن ابی العوجاء نزد ایشان آمد فرمود : ای ابن ابی العوجاء ! آیا تو مخلوقی یا غیر مخلوق؟ او گفت: غیر مخلوق. امام فرمود: اگر مخلوق بودی چگونه بودی؟ ابن ابی العوجاء در جواب ماند و برخاست و بیرون رفت .
ص :439
التوحید :قال الإمام الصادق علیه السلام _ لابن أبی العوجاء _ : أ مَصْنوعٌ أنتَ أم غَیرُ مَصنوعٍ ؟ فقالَ عبدُ الکریمِ بنُ أبی العَوْجاءِ : بل أنا غَیرُ مَصنوعٍ ، فقالَ لَهُ العالِمُ علیه السلام : فصِفْ لی : لَو کُنتَ مَصنوعا کیفَ کنتَ تکونُ ؟ فبقیَ عبدُ الکریمِ مَلِیّا لا یُحِیرُ جَوابا ، و وَلِعَ بخَشَبَةٍ کانتْ بَینَ یَدَیهِ ، و هُو یقولُ : طویلٌ عَریضٌ عَمیقٌ قَصیرٌ مُتَحرِّکٌ ساکِنٌ ، کلُّ ذلکَ صفةُ خَلْقِهِ ! فقالَ لَهُ العالِمُ علیه السلام : فإنْ کنتَ لمْ تَعْلَمْ صِفَةَ الصَّنْعَةِ غَیرَها فاجْعَلْ نَفسَکَ مَصْنوعا لِما تَجِدُ فی نَفْسِکَ مِمّا یَحْدُثُ مِن هذهِ الاُمورِ . (1)
الإمامُ الرِّضا علیه السلام_ و قد سألَهُ رجُلٌ مِن الزَّنادِقَةِ : فما الدّلیلُ علَیهِ ؟ _: إنّی لَمّا نَظَرتُ إلی جَسَدی فلَم یُمْکِنّی فیهِ زِیادَةٌ و لا نُقْصانٌ فی العَرضِ و الطُّولِ و دَفعِ المَکارِهِ عنهُ و جَرِّ المَنفَعَةِ إلَیهِ عَلِمتُ أنّ لهذا البُنْیانِ بانِیا ، فأقْرَرْتُ بهِ . مَع ما أری من دَوَران الفَلَکِ بقُدْرَتِهِ ، و إنْشاءِ السَّحابِ ، و تَصْریفِ الرِّیاحِ ، و مَجْری الشّمسِ و القَمَرِ و النُّجومِ ، و غیرِ ذلکَ مِن الآیاتِ العَجیباتِ المُتْقَناتِ ، عَلِمْتُ أنّ لِهذا مُقَدِّرا و مُنْشِئا . (2) (3)
التوحید :امام صادق علیه السلام در یکی از مناظره ها خطاب به ابن ابی العوجاء فرمود : آیا تو مخلوق هستی یا غیر مخلوق ؟ عبد الکریم بن ابی العوجاء گفت : من غیر مخلوق هستم . امام علیه السلام فرمود : به من بگو اگر مخلوق بودی چگونه وضعی داشتی ؟ عبد الکریم مدّت درازی خاموش ماند و جوابی نداد و در حالی که با چوبی که مقابلش بود بازی می کرد می گفت: دراز، پهن، گود ، کوتاه ، متحرّک ، ساکن ، همه اینها صفت مخلوق است. امام علیه السلام فرمود : اگر برای مخلوق صفاتی جز اینها نمی دانی، پس خودت را مخلوق بدان ؛ زیرا که این صفات را در خودت می یابی.
امام رضا علیه السلام_ در پاسخ به زندیقی که پرسید: دلیل وجود خدا چیست ؟ _فرمود : من وقتی به جسم خود نگریستم و دیدم که نمی توانم در قد و پهنای آن کم و زیاد کنم و بدیها (بیماریها) را از آن دور سازم و سود و منفعتی به آن برسانم، دریافتم که این ساختمان را معمار و سازنده ای است ؛ پس به وجود او اقرار کردم .
افزون بر این ، از مشاهده چرخش فلک به قدرت او ، و پدید آوردن ابرها و به حرکت در آوردن بادها و حرکت خورشید و ماه و ستارگان و دیگر نشانه های متقنِ شگفت آور، پی بردم که این همه را مدبّر و پدید آورنده ای است .
ص :440
الکتاب :
«هُوَ الَّذِی یُصَوِّرُکُمْ فِی الْأَرْحامِ کَیْفَ یَشَاءُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ» . (1)
«هُوَ اللّهُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنَی یُسَبِّحُ لَهُ ما فِی السَّماوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ» . (2)
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله_ لأمیرِ المؤمنینَ علیه السلام _: قُلْ ما أوَّلُ نِعمَةٍ بَلاکَ اللّهُ عزّ و جلّ و أنْعَمَ علَیکَ بِها ؟ قالَ : أنْ خَلَقَنی ......... فما الثّالثةُ ؟ قالَ : أنْ أنْشَأنی _ فلَهُ الحَمدُ _ فی أحْسَنِ صُورةٍ و أعْدَلِ تَرْکیبٍ . قالَ: صَدَقْتَ . (3)
1087
صورتگری در زهد آنها
قرآن :
«اوست که شما را در رحم مادران به هر سان که خواسته باشد می نگارد . نیست خدایی جز او که پیروزمند و حکیم است» .
«اوست خدایی که آفریدگار است ، صورت بخش است ، اسمهای نیکو از آن اوست ، هر چه در آسمانها و زمین است تسبیح گوی او هستند و او پیروزمند و حکیم است» .
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ به امیر المؤمنین علیه السلام _فرمود : بگو نخستین نعمتی که خداوند عزّ و جلّ به تو ارزانی داشت چیست ؟ عرض کرد: این که مرا آفرید ......... سومین نعمت چیست ؟ گفت : این که به حمد اللّه مرا در بهترین شکل و متناسبترین ترکیب به وجود آورد . فرمود : درست گفتی .
ص :441
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :تَعْتَلِجُ النُّطْفَتانِ فی الرَّحِمِ ، فأیَّتُهما کانتْ أکثرَ جاءتْ تُشْبِهُها . (1)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ اللّهَ تبارکَ و تعالی إذا أرادَ أنْ یَخْلُقَ خَلْقا جَمعَ کُلَّ صُورَةٍ بَینَهُ و بَینَ أبیهِ إلی آدَمَ ، ثُمّ خَلَقَهُ علی صُورَةِ أحَدِهِم ، فلا یَقولَنَّ أحَدٌ : هذا لا یُشْبِهُنی و لا یُشْبِهُ شَیئا مِن آبائی ! (2)
امام علی علیه السلام :دو نطفه [از زن و مرد] در رحم با هم می آمیزند و هر یک از آن دو بیشتر باشد، نوزاد شبیه او می شود .
امام صادق علیه السلام :خداوند تبارک و تعالی هر گاه بخواهد کسی را بیافریند، هر شکل و صورتی که میان او و پدرش تا آدم وجود دارد جمع می کند و سپس وی را به شکل یکی از آنها می آفریند ، بنا بر این ، هیچ کس نباید بگوید که این اصلاً شبیه من، یا شبیه پدران من نیست .
الکتاب :
کَیْفَ تَکْفُرُونَ بِاللّهِ وَ کُنْتُمْ أَمْوَاتا فَأَحْیاکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یُحْیِیکُمْ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ» . (3)
یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَیُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنْ الْحَیِّ وَ یُحْیِی الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ کَذلِکَ تُخْرَجُونَ» . (4)
1088
آفرینش روح
قرآن :
«چگونه به خدا کفر می ورزید در حالی که مرده بودید و شما را زنده کرده و سپس شما را می میراند و آن گاه دوباره زنده می کند و سرانجام به سوی او باز می گردید ؟!».
«زنده را از مرده بیرون می کشد و مرده را از زنده و زمین مرده را زنده می گرداند و این چنین بیرون آورده می شوید».
ص :442
الکتاب :
«وَ مِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوَاجا لِتَسْکُنُوا إِلَیْها وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً إِنَّ فِی ذلِکَ لاَیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ» . (1)
«فَاطِرُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوَاجا وَ مِنَ الْأَنْعامِ أَزْوَاجا یَذْرَأُکُمْ فِیهِ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ» . (2)
«وَ اللّهُ خَلَقَکُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ جَعَلَکُمْ أَزْوَاجا وَ مَا تَحْمِلُ مِنْ أُنْثَی وَ لا تَضَعُ إِلاّ بِعِلْمِهِ وَ ما یُعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَ لا یُنْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلاَّ فِی کِتابٍ إِنَّ ذلِکَ عَلَی اللّهِ یَسِیرٌ» . (3)
الحدیث :
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لَو رَأیتَ فَرْدا مِن مِصْراعَیْنِ فیه کَلّوبٌ ، أ کنتَ تَتَوهّمُ أنَّهُ جُعِلَ کذلکَ بلا مَعنی ؟ بَلْ کُنتَ تَعلمُ ضَرورَةً أنّهُ مَصْنوعٌ یَلْقی فَردا آخَرَ ، فتُبْرِزُهُ لِیکونَ فی اجْتِماعِهِما ضَرْبٌ مِن المَصلَحَةِ ، و هکذا تَجِدُ الذَّکَرَ مِن الحَیوانِ کأنّهُ فَردٌ مِن زَوْجٍ مَهَیّأٌ مِن فَردٍ اُنْثی ، فَیلْتَقیانِ لِما فیهِ مِن دَوامِ النَّسْلِ و بَقائهِ ، فَتَبّا و خَیْبَةً و تَعْسا لمُنْتَحلی الفَلسَفةِ ، کیفَ عَمِیَتْ قُلوبُهُم عن هذهِ الخِلْقَةِ العَجیبَةِ ، حتّی أنْکروا التّدبیرَ و العَمْدَ فیها ؟! (5)
1089
آفرینش جفتها
قرآن :
«و از نشانه های قدرت اوست که برایتان از جنس خودتان جفتها آفرید تا به ایشان آرامش یابید و میان شما دوستی و مهربانی نهاد . همانا در این نشانه هایی است برای مردمی که بیندیشند» .
«آفریدگار آسمانها و زمین است . برای شما از خودتان جفتهایی آفرید و نیز برای چارپایان جفتهایی پدید آورد. با آفرینش همسران بر شمارتان می افزاید . هیچ چیز همانند او نیست و اوست شنوا و بینا» .
«خدا شما را از خاک و سپس از نطفه بیافرید. آنگاه جفتهای یکدیگرتان قرار داد. هیچ زنی آبستن نمی شود و نمی زاید مگر به علم او . و عمر هیچ سالخورده ای به درازا نکشد و از عمر کسی کاسته نگردد ، جز آن که همه در کتابی نوشته شده است . و این کارها بر خدا آسان است» .
حدیث :
امام صادق علیه السلام :اگر دیدی که یکی از دو لنگه در، زلفین (6) دارد، آیا گمان می بری آن زلفین بی خود و بی جهت نصب شده است؟ نه ، بلکه بی شکّ پی می بری که تعبیه شده تا با لنگه دیگر جفت و بسته شود . لذا لنگه دیگر را فراهم می آوری تا از اجتماع آنها سودی حاصل شود . به همین صورت است، وجود حیوان نر . گویی فردی از یک جفت است که برای فردِ ماده مهیّا شده است . پس نر و ماده با هم جفت می شوند، زیرا که دوام و بقای نسل در این است . هلاک و نومید و نگون بخت بادا این مدّعیان فلسفه ! چگونه دیده دلشان، این آفرینش شگفت را نمی بیند چندان که وجود تدبیر و آگاهی و قصد را در آن انکار می کنند؟
ص :443
الکتاب :
«سُبْحَانَ الَّذِی خَلَقَ الْأَزْوَاجَ کُلَّها مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ وَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ مِمَّا لا یَعْلَمُونَ» . (1)
«أَ وَ لَمْ یَرَوْا إِلَی الْأَرْضِ کَمْ أَنْبَتْنَا فِیهَا مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَرِیمٍ * إِنَّ فِی ذلِکَ لاَیَةً وَ ما کانَ أَکْثَرُهُمْ مُؤْمِنِینَ» . (2)
«وَ مِنْ کُلِّ شَیْءٍ خَلَقْنَا زَوْجَیْنِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ» . (3)
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :فهذا الّذی نُشاهِدُهُ مِن الأشْیاءِ بَعْضُها إلی بَعْضٍ مُفْتَقِرٌ ، لأنَّهُ لا قِوامَ للبَعْضِ إلاّ بما یَتّصِلُ بهِ ، کما تَری البِناءَ مُحْتاجا بَعْضُ أجْزائهِ إلی بَعْضٍ ، و إلاّ لَم یَتَّسِقْ و لَم یَسْتَحْکِمْ ، و کذلکَ سائرُ ما نَری . (4)
1090
جفت بودن اشیاء
قرآن :
«منزّه است آن خدایی که همه جفتها را بیافرید ، چه از آنچه زمین می رویاند و چه از خودهایشان و چه آن چیزهایی که نمی شناسند» .
«آیا به زمین ننگریستند که در آن از هر گیاهی جفتی نیکو رویانیدیم . همانا در این عبرت و نشانه است ولی بیشترشان ایمان نمی آورند» .
«و از هر چیزی جفتی بیافریده ایم ، باشد که عبرت گیرید» .
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :این اشیائی که می بینیم هر یک به دیگری نیازمند است؛ زیرا قوام و بقای هر یک بسته به دیگری است. همچنان که اجزای یک ساختمان، محتاج و وابسته به یکدیگرند و گر نه هماهنگ و مستحکم نمی ماند. همچنین است دیگر چیزهایی که می بینیم .
ص :444
الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی وصفِ اللّهِ تعالی بذِکرِ بعضِ أفعالهِ _: مُؤلِّفٌ بَینَ مُتَعادِیاتِها ، مُفَرِّقٌ بَینَ مُتَدانیاتِها ، دالّةً بتَفْریقِها علی مُفَرِّقِها ، و بتَألیفِها علی مُؤَلِّفِها ، و ذلکَ قولُهُ عزّ و جلّ : «و مِنْ کُلِّ شَیءٍ خَلَقْنا زَوْجَینِ لَعَلّکُمْ تَذَکَّرونَ» . (1)
عنه علیه السلام :أجَّلَ الأشیاءَ لأوْقاتِها ، و لاءَمَ بینَ مُخْتَلِفاتِها ، و غَرَّزَ غَرائزَها ، و ألْزَمَها أشْباحَها . (2)
عنه علیه السلام :و لَم یَخْلُقْ شیئا فَرْدا قائما بنَفْسِهِ دُونَ غَیرِهِ ؛ لِلّذی أرادَ مِن الدِّلالَةِ علی نَفْسِهِ و إثْباتِ وجُودِهِ ، فاللّهُ تَبارکَ و تعالی فَرْدٌ واحِدٌ لا ثانیَ مَعَهُ یُقیمُهُ و لا یَعْضُدُهُ و لا یَکُنُّهُ ، و الخَلْقُ یُمْسِکُ بعضُهُ بَعْضا بإذنِ اللّهِ و مَشیئَتِهِ . (3)
عنه علیه السلام_ فی وصفِ خلقِ اللّه لِلأشیاءِ _: أقامَ مِن الأشْیاءِ أوَدَها ، و نَهّی معالِمَ حُدودِها ، و لأمَ (و لاءمَ) بقُدْرَتِه بینَ مُتَضادّاتِها ، و وَصَلَ أسْبابَ قَرائنِها . (4)
امام علی علیه السلام_ در توصیف خداوند متعال با ذکر برخی افعال او _فرمود : اشیای دور و متباین را به هم نزدیک کرد و میان نزدیکها جدایی افکند، تا با جدایی افکندن میان آنها، بر جدا کننده رهنمون شود و با نزدیک و فراهم آوردن آنها، بر فراهم آورنده. این است معنای سخن خداوند متعال که می فرماید : «از هر چیزی جفتی بیافریدیم باشد که عبرت گیرید» .
امام علی علیه السلام :[خداوند پدید آمدن] اشیاء را به زمان خودشان موکول کرد ، میان اشیای گوناگون سازگاری پدید آورد و به هر یک، سرشت و نهادی مخصوص ارزانی داشت و هر یک را با همانندش همراه کرد .
امام علی علیه السلام :خداوند هیچ چیزی را به صورت فردی مستقل و بدون جفت نیافریده است، تا از این طریق مردم را به خود راهنمایی و وجود خویش را [برای آنان ]اثبات کند ؛ زیرا که خداوند تبارک و تعالی یکتا و یگانه است و او را دومی نیست تا قوامش به او باشد و حمایتش کند ، امّا مخلوقات، به اذن و مشیّت خدا به یکدیگر وابسته اند .
امام علی علیه السلام_ در توصیف آفرینش اشیاء به وسیله خدا _فرمود : پس کجی همه اشیاء را راست گردانید و حدودشان را معیّن کرد و با قدرت خود میان اشیای ناسازگار، سازگاری پدید آورد و آنها را با هم پیوند داد.
ص :445
الإمامُ الرِّضا علیه السلام :إنّما تحُدُّ الأدواتُ أنفُسها، و تُشیرُ الآلَةُ إلی نَظائرِها، و فی الأشْیاءِ یُوجَدُ فِعالُها ، مَنَعَتْها «مُنذَ» القِدْمَةَ ، وَ حَمَتْها «قَد» الأزَلِیَّةَ ، و جَنَّبَتْها «لَولا» التّکْمِلَةَ . افْتَرَقَتْ فَدَلّتْ علی مُفَرِّقِها ، و تَبایَنَتْ فأعْرَبَتْ عَن مُبایِنِها ، لِمَا تَجلّی صانِعُها للعُقولِ . (1)
عنه علیه السلام :إنّما تحُدُّ الأدواتُ أنفُسها، و تُشیرُ الآلَةُ إلی نَظائرِها، و فی الأشیاءِ یُوجَدُ أفْعالُها ......... لَولا الکَلِمَةُ افْتَرقَتْ فدَلّتْ علی مُفَرِّقِها، و تَبایَنَتْ فأعْرَبَتْ عَن مُبایِنِها ، لَمَا تَجلّی صانِعُها للعُقولِ . (2)
امام رضا علیه السلام :ابزارها خود را محدود می کنند، و آلات به همانندهای خود اشاره دارند و [اثر ]کار آنها در موجودات یافت می شود، اشیاء با کلمه «مُنْذ (از زمان ......... ) از ملک قِدَم خارج می شوند و با کلمه «قد» [که محدودیت زمانی را می رساند] از ازلیت بیرون می آیند و با کلمه «لولا»ی تکمله ، از کامل بودن دور می شوند . اشیاء از هم جدا و پراکنده شدند و بدین سان بر فاعل جدا کننده دلالت کردند و با یکدیگر مباین شدند و از وجود کسی که آنها را از یکدیگر متمایز کرده است، پرده برداشتند . و بدین سان، آفریننده اشیاء بر خردها آشکار و جلوه گر شد .
امام رضا علیه السلام :ابزارها خود را می شناسانند، و آلات و اسباب به همانندهای خود اشاره دارند، و افعال و کردارِ اشیاء در خود آنها یافت می شود ......... اگر موجودات از هم جدا نشده بودند، تا بدین سان بیانگر وجود جدا کننده ای باشند و اگر از یکدیگر متمایز و متباین نمی شدند، تا از این راه بر وجود خدایی که میان آنها تباین و تمایز ایجاد کرده دلالت کنند، هرگز سازنده آنها بر خردها آشکار و هویدا نمی گشت .
الکتاب :
«یا أَیُّهَا النّاسُ اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللّهِ عَلَیْکُمْ هَلْ مِنْ خَالِقٍ غَیْرُ اللّهِ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ فَأَنَّی تُؤْفَکُونَ» . (3)
1091
روزی و خداشناسی
قرآن :
«ای مردم ! نعمتی را که خدا به شما ارزانی داشته است یاد کنید . آیا جز خدا آفریننده دیگری هست که شما را از آسمان و زمین روزی دهد ؟ خدایی جز او نیست ، پس چگونه عقیده شما را دگرگون می سازند؟» .
ص :446
«أَمَّنْ هذَا الَّذِی یَرْزُقُکُمْ إِنْ أَمْسَکَ رِزْقَهُ بَلْ لَجُّوا فِی عُتُوٍّ وَ نُفُورٍ» . (1)
الحدیث :
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أیُّها المَخْلوقُ السَّویُّ ، و المُنْشَأُ المَرْعِیُّ ، فی ظُلُماتِ الأرْحامِ و مُضاعَفاتِ الأستارِ ، بُدِئْتَ مِن سُلالَةٍ مِن طِینٍ ، و وُضِعتَ فی قَرارٍ مَکینٍ ، إلی قَدَرٍ مَعلومٍ و أَجلٍ مَقْسومٍ ، تَمُورُ فی بَطنِ اُمِّکَ جَنینا ، لا تُحیرُ دُعاءً ، و لا تَسمَعُ نِداءً ، ثُمّ أُخْرِجْتَ مِن مَقَرِّکَ إلی دارٍ لَم تَشْهَدْها ، و لَم تَعرِفْ سُبُلَ مَنافِعِها ، فمَن هَداکَ لاجْتِرارِ الغِذاءِ مِن ثَدْیِ اُمِّکَ ، و عَرّفَکَ عِند الحاجَةِ مواضِع طَلَبِکَ و إرادَتِکَ ؟ (2)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :ما أقْبَحَ بالرّجُلِ یَأتی علَیهِ سَبْعونَ سَنةً أو ثَمانونَ سَنةً یَعیشُ فی مُلکِ اللّهِ و یَأکُلُ مِن نِعَمِه ، ثُمّ لا یَعرِفُ اللّهَ حَقَّ مَعْرفَتِهِ ! (3)
عنه علیه السلام :فَکِّرْ یا مُفضّلُ فی الأفْعالِ الّتی جُعِلَتْ فی الإنْسانِ مِن الطُّعْمِ ......... و لَو کانَ الإنْسانُ إنّما یَصیرُ إلی أکْلِ الطَّعامِ لِمَعْرفَتِهِ بحاجَةِ بَدَنِهِ إلَیهِ و لَم یَجِدْ مِن طِباعِهِ شَیئا یَضْطَرُّهُ إلی ذلکَ کانَ خَلیقا أنْ یَتَوانی عَنهُ أحْیانا بالتَّثقُّلِ و الکَسَلِ ، حتّی یَنْحَلَّ بَدَنُهُ فیَهْلِکَ . (4)
«آیا کسی هست که به شما روزی دهد اگر او روزی خویش باز دارد ؟ [نه ،] بلکه در سرکشی و دوری از حقّ لجاج می ورزند» .
حدیث :
امام علی علیه السلام :ای انسانی که در کمال اعتدال و تناسب آفریده شده ای و در تاریکیهای زهدانها و پرده های تو بر تو شکل گرفته و پرورده شده ای ، آفرینشت از عصاره گِلی آغاز شد و در جایگاهی آرام و امن تا زمانی مشخص و مهلتی تعیین شده نهاده شدی . آن گاه که جنین هستی، در شکم مادرت می جنبی، نه سخنی را پاسخ می دهی و نه آوازی را می شنوی . آن گاه از قرارگاه خود به سرایِ بیرون، آورده شدی، که آن را ندیده ای و راههای کسب سود و منافع آن را نمی دانی . چه کسی تو را به مکیدن شیر از پستان مادرت راهنمایی کرد؟ و چه کسی جایگاههای طلب و خواستن را به تو آموخت ؟
امام صادق علیه السلام :چه زشت است که آدمی در مُلک خداوند، هفتاد یا هشتاد سال زندگی کند و از نعمتهای او بخورد، اما خدای را چنان که باید نشناسد!
امام صادق علیه السلام :ای مفضّل! در افعالی چون خوردن و ......... که در وجود انسان نهاده شده است بیندیش.اگر قرار بود انسان از روی آگاهی به نیازهای بدنش، به خوردن غذا مبادرت می ورزید، و در نهاد او انگیزه ای وجود نداشت که او را به این کار ناچار سازد، بی گمان در خوردن غذا تنبلی و سستی می ورزید ، چندان که بدنش فرسوده می شد و از میان می رفت .
ص :447
الکتاب :
«قالَ رَبُّنَا الَّذِی أعْطی کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَی» . (1)
«اللّهُ یَعْلَمُ ما تَحْمِلُ کُلُّ أُنْثَی وَ ما تَغِیضُ الْأَرْحامُ وَ ما تَزْدَادُ وَ کُلُّ شَیْءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدَارٍ» . (2)
«الَّذِی لَهُ مُلْکُ السَّماوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ لَمْ یَتَّخِذْ وَلَدا وَ لَمْ یَکُن لَّهُ شَرِیکٌ فِی الْمُلْکِ وَ خَلَقَ کُلَّ شَیْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِیرا» . (3)
«إِنَّا کُلَّ شَیْءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ» . (4)
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :قَدَّرَ اللّهُ المقادیرَ قَبلَ أَنْ یَخلُقَ السَماواتِ و الأرض بِخَمسینَ الفَ سَنَةٍ . (5)
1092
تعیین حدّ و اندازه اشیاء
قرآن :
«گفت : پروردگار ما همان کسی است که هر چیزی را خلقتی در خور ، ارزانی داشت و سپس هدایتش کرد» .
«خدا می داند که هر ماده ای چه باردار است و در رحمها چه از آن می کاهد و چه بدان می افزاید و هر چیز را در نزد او مقداری معیّن است» .
«آن کس که فرمانروایی آسمانها و زمین از آن اوست و فرزندی نگرفته است و او را شریکی در فرمانروایی نیست و هر چیز را بیافرید و آن را به اندازه آفرید» .
«ما هر چیز را به اندازه آفریده ایم» .
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند ، مقدّرات را پنجاه هزار سال پیش از آفرینش آسمان ها و زمین تقدیر کرد.
ص :448
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :قَدَّرَ ما خَلَقَ فَأحْکَمَ تَقدیرَهُ . وَ دَبَّرهُ فَألطَفَ تَدبیرَهُ . (1)
الکافی عن محمّد بن مسلم :سألت الإمام الصّادقَ علیه السلام عن قولِ اللّهِ عزّ و جلّ : «أعْطی کُلَّ شَیءٍ خَلْقَهُ ثُمّ هَدی» قال : لیسَ شَیءٌ مِن خَلقِ اللّهِ إلاّ و هُو یَعرِفُ مِن شَکْلهِ الذَّکَر مِن الاُنْثی . قلتُ : ما یَعْنی «ثُمّ هَدی» ؟ قالَ : هَداهُ للنِّکاحِ و السِّفاحِ مِن شَکلِهِ (2) . (3)
امام علی علیه السلام :آنچه را آفرید به درستی و استواری اندازه کرد و آن را به ریز بینی تدبیر نمود . (4)
الکافی_ به نقل از محمّد بن مسلم _: از امام صادق علیه السلام از آیه «آفرینش هر چیزی را به او ارزانی داشت و سپس هدایتش کرد» سؤال کردم. حضرت فرمود : هیچ موجودی از آفریده های خداوند نیست، مگر آن که نر و ماده از جنس خود را می شناسند. عرض کردم : جمله «سپس هدایتش کرد» به چه معناست ؟ فرمود : هر موجودی را به جفت شدن و نزدیکی کردن با جنس مخالف از نوع خود راهنمایی کرد . (5)
الکتاب :
«الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ * عَلَّمَ الاْءِنْسَانَ مَا لَمْ یَعْلَمْ» . (6)
«وَ اللّهُ أَخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهَاتِکُمْ لا تَعْلَمُونَ شَیْئا وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصَارَ وَ الْأَفْئِدَةَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ» . (7)
1093
تعلیم انسان
قرآن :
«خدایی که به وسیله قلم آموزش داد . به آدمی آن چه را که نمی دانست بیاموخت» .
«و خدا شما را از دل مادرانتان بیرون آورد و هیچ نمی دانستید و برایتان چشم و گوش و دل بیافرید ، شاید سپاس گویید» .
ص :449
الکتاب :
«وَ مِنْ آیَاتِهِ خَلْقُ السَّماوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلاَفُ أَلْسِنَتِکُمْ وَ أَلْوَانِکُمْ إِنَّ فِی ذلِکَ لاَیَاتٍ لِلْعَالِمِینَ» . (1)
«وَ مَا ذَرَأَ لَکُمْ فِی الْأَرْضِ مُخْتَلِفا أَلْوَانُهُ إِنَّ فِی ذلِکَ لاَیةً لِقَوْمٍ یَذَّکَّرُونَ» . (2)
«فَأَخْرَجْنَا بِهِ ثَمَرَاتٍ مُخْتَلِفَا أَلْوَانُهَا وَ مِنَ الْجِبَالِ جُدَدٌ بِیْضٌ وَ حُمْرٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهَا وَ غَرَابِیبُ سُودٌ * وَ مِنَ النَّاسِ وَ الدَّوَابِّ وَ الْأَنْعَامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ کَذلِکَ إِنَّمَا یَخْشَی اللّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ» . (3)
الحدیث :
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الوَیْلُ لِمَنْ أنْکَرَ المُقَدِّرَ ، و جَحَدَ المُدَبِّرَ ! زَعَموا أنَّهُم کالنَّباتِ ما لَهُم زارِعٌ ، و لا لاخْتِلافِ صُوَرِهِم صانِعٌ ، لَم یَلْجَأوا إلی حُجَّةٍ فیما ادّعَوا ، و لا تَحْقیقٍ لِما وَعَوا . (4)
1094
تنوع زبانها و رنگها
قرآن :
«و از نشانه های خداست آفرینش آسمانها و زمین و گونه گونی زبانها و رنگهای شما . هر آینه در اینها نشانه هایی است برای دانشمندان» .
«در زمین چیزهایی با رنگهای گوناگون آفرید . همانا در این نشانه ای است برای مردمی که پند می گیرند» .
«و به سبب آن (باران)، میوه های رنگارنگ آفریدیم و از کوهها راهها پدید آوردیم ؛ سفید و سرخ و رنگارنگ و به غایت سیاه . از مردم و جنبندگان و چارپایان نیز به رنگهای گوناگون آفریدیم . هر آینه از میان بندگان خدا تنها دانشمندان از او می ترسند» .
حدیث :
امام علی علیه السلام :وای بر کسی که وجود خدای مقدِّر و مدبِّر را انکار کند . پنداشته اند که چون گیاهِ خودرویند و آنان را برزگری نیست و شکلها و قیافه های گوناگون آنان سازنده ای ندارد؟ اینان برای اثبات ادعای خود دلیل و برهانی ندارند و در باورشان تحقیق نکرده اند .
ص :450
الکتاب :
«یا بَنِی آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنَا عَلَیْکُمْ لِبَاسا یُوَارِی سَوْآتِکُمْ وَ رِیشا وَ لِبَاسُ التَّقْوی ذلِکَ خَیْرٌ ذلِکَ مِنْ آیَاتِ اللّهِ» . (1)
«وَ هُوَ الَّذِی سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْکُلُوا مِنْهُ لَحْمَا طَرِیَّا وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْیَةً تَلْبَسُونَهَا وَ تَرَی الْفُلْکَ مَوَاخِرَ فِیهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ» . (2)
«وَ اللّهُ جَعَلَ لَکُمْ مِمَّا خَلَقَ ظِلاَلاً وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الْجِبَالِ أَکْنَانا وَ جَعَلَ لَکُمْ سَرَابِیلَ تَقِیکُمُ الْحَرَّ وَ سَرَابِیلَ تَقِیکُمْ بَأْسَکُمْ» . (3)
«وَ اللّهُ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ بُیُوتِکُمْ سَکَنا وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ جُلُودِ الْأَنْعَامِ بُیُوتا تَسْتَخِفُّونَهَا یَوْمَ ظَعْنِکُمْ وَ یَوْمَ إِقَامَتِکُمْ وَ مِنْ أَصْوَافِهَا وَ أَوْبَارِهَا وَ أَشْعَارِهَا أَثَاثا وَ مَتَاعا إِلَی حِینٍ» . (4)
الحدیث :
الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ فی قول_هِ تعالی : «لَ_م نَجْعَلْ لَهُم مِن دُونِها سِتْرا* کذلکَ» (5) _: لَم یَعْلَموا صَنْعَةَ البُیوتِ . (6)
1095
پوشاک ، سایه ها ، خانه ها
قرآن :
«ای بنی آدم ! برای شما جامه ای فرو فرستادیم تا بدن برهنه تان را بپوشانید و نیز جامه زینت . و جامه پرهیزگاری از هر جامه ای بهتر است . و این یکی از آیات خداست» .
«اوست که دریا را رام کرد تا از آن گوشت تازه بخورید و از آن زیورهایی بیرون آورید که خویشتن را بدانها بیارایید . و کشتیها را بینی که دریاها را می شکافند و پیش می روند تا از فضل خدا روزی بطلبند ، باشد که سپاس گویید» .
«خدا برای شما از چیزهایی که آفریده است سایه ها پدید آورد و در کوهها برایتان غارها ساخت و جامه هایی که شما را از گرما حفظ می کند و جامه هایی که در جنگ نگه دار شماست» .
«خدا خانه هایتان را جای آرامشتان قرار داد و از پوست چارپایان برایتان خیمه ها ساخت تا به هنگام سفر و به هنگام اقامت در رنج نیفتید و از پشم و کرک و مویشان تا روز قیامت برایتان اث خانه و اسباب زندگی ساخت» .
حدیث :
امام باقر علیه السلام_ درباره آیه «که غیر از پرتو آن (آفتاب) برایشان هیچ پوششی قرار نداده ایم» _فرمود : خانه سازی بلد نبودند.
ص :451
الکتاب:
«وَ مِنْ آیَاتِهِ مَنامُکُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ ابْتِغاؤُکُمْ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّ فِی ذلِکَ لاَیاتٍ لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ» . (1)
«أَ لَمْ یَرَوْا أَنّا جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِیَسْکُنُوا فِیهِ وَ النَّهَارَ مُبْصِرا إِنَّ فِی ذلِکَ لاَیَاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ» . (2)
الحدیث:
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ للمفضل بن عمر _: فَکِّرْ یا مُفَضَّلُ فی الأفْعالِ الّتی جُعِلَتْ فی الإنْسانِ مِن الطُّعْمِ و النَّومِ ......... لَو کانَ إنّما یَصیرُ إلی النَّوم بالتَّفَکُّرِ فی حاجَتِهِ إلی راحَةِ البَدَنِ و إجْمامِ قُواهُ کانَ عَسی أنْ یَتَثاقَلَ عَن ذلکَ ، فیَدْمَغهُ حتّی یَنْهَکَ بَدَنُهُ . (4)
1096
خواب
قرآن :
«و از نشانه های وجود او خوابیدن شما در شب و روز و روزی طلبیدن شماست. در این [پدیده ]نشانه هایی است برای مردمی که می شنوند» .
«آیا نمی بینند که شب را پدید آوردیم تا در آن بیارامند و روز را روشنی بخشیدیم ؟ همانا در این [پدیده ]نشانه هایی است برای مردمی که ایمان می آورند» .
حدیث :
امام صادق علیه السلام_ به مفضل بن عمر _: ای مفضّل ! درباره کارهایی چون خوردن و خوابیدن و ......... که در وجود انسان نهاده شده است بیندیش . اگر انسان [تنها] با اندیشیدن به نیازش به آسودگی بدن و تجدید قوا به سوی خواب می رفت، چه بسا که در این کار سنگینی و تنبلی می کرد تا جایی که بدنش فرسوده و نابود می شد .
الکتاب :
قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللّهُ عَلَیْکُمُ اللَّیْلَ سَرْمَدا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ مَنْ إِلهٌ غَیْرُ اللّهِ یَأْتِیکُمْ بِضِیَاءٍ أَ فَلاَ تَسْمَعُونَ» . (5)
1097
گردش شب و روز
قرآن :
«بگو : چه تصوّر می کنید اگر خداوند شبتان را تا روز قیامت طولانی سازد ؟ جز او کدام معبودی است که شما را روشنایی ارزانی دارد ؟ مگر نمی شنوید ؟» .
ص :452
«قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللّهُ عَلَیْکُمُ النَّهارَ سَرْمَدا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ مَنْ إِلهٌ غَیْرُ اللّهِ یَأْتِیکُمْ بِلَیْلٍ تَسْکُنُونَ فِیهِ أَ فَلاَ تُبْصِرُونَ» . (1)
الحدیث:
الإمامُ زینُ العابدین علیه السلام :الحَمْدُ للّهِ الَّذی خَلَقَ اللّیلَ و النهارَ بِقوَّتِه ، وَ میّزَ بَینَهُما بِقُدرَتهِ، و جَعَلَ لِکُلِّ واحِدٍ مِنهُما حدّا مَحدُوداً و أمَداً مَمدُوداً، یُولِجُ کُلَّ واحدٍ مِنهُما فی صَاحِبِه، وَ یُولِجُ صُاحِبَهُ فِیهِ بتقدیرٍ مِنهُ لِلعِبادِ فیما یَغذُوهم بِه و یُنشِئُهم علیهِ . (3)
«بگو : چه تصوّر می کنید اگر خداوند روزتان را تا روز قیامت طولانی سازد ؟ جز او کدام معبود است که شما را شب ارزانی دارد که در آن بیاسایید؟ مگر نمی بینید؟» .
حدیث :
امام زین العابدین علیه السلام :سپاس خدایی را که شب و روز را به قدرت خود آفرید و آن دو را از هم جدا ساخت و برای هر یک مرزی معیّن و زمانی مشخص قرار داد. این را در آن فرو می برد و آن را در این و هر یک را به اندازه تا بندگان را روزی و پرورش دهد.
الکتاب :
«وَ فِی الْأَرْضِ آیَاتٌ لِلْمُوقِنِینَ» . (4)
«وَ مِنْ آیَاتِهِ أَنْ تَقُومَ السَّمَاءُ وَ الْأَرْضُ بِأَمْرِهِ ثُمَّ إِذَا دَعاکُمْ دَعْوَةً مِنَ الْأَرْضِ إِذَا أَنْتُمْ تَخْرُجُونَ» . (5)
«إِنَّ اللّهَ یُمْسِکُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولاَ وَ لَئِنْ زَالَتا إِنْ أَمْسَکَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ إِنَّهُ کانَ حَلِیما غَفُورا» . (6)
1098
آفرینش زمین
قرآن :
«و در زمین نشانه هایی است برای دارندگان یقین» .
«و از نشانه های اوست که آسمان و زمین به فرمان او بر پای ایستاده اند . سپس چون شما را از زمین فرا خواند شما [از زمین ]بیرون می آیید» .
«همانا خداوند آسمانها و زمین را نگه می دارد تا نیفتند و اگر بیفتند ، پس از او هیچ یک از شما نمی تواند آنها را نگه دارد . هر آینه خدا بردبار و آمرزنده است» .
ص :453
«اللّهُ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ قَرَارا وَ السَّماءَ بِناءً وَ صَوَّرَکُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَکُمْ وَ رَزَقَکُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ ذلِکُمُ اللّهُ رَبُّکُمْ فَتَبارَکَ اللّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ» . (1)
الحدیث :
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أنْشَأَ الأرضَ فأمْسَکَها مِن غیرِ اشْتِغالٍ ، و أرْساها علی غَیرِ قَرارٍ ، و أقامَها بغَیرِ قوائمَ ، و رَفَعَها بغَیرِ دَعائمَ ، و حَصَّنَها مِن الأوَدِ و الاعْوِجاجِ ، و مَنَعَها مِن التّهافُتِ و الانْفِراجِ . (3)
عنه علیه السلام :فأنْهَدَ جِبالَها عَن سُهولِها ، و أساخَ قَواعِدَها فی مُتونِ أقْطارِها ......... و جَعَلَها للأرضِ عِمادا ، و أرَّزَها فیها أوْتادا ، فسَکَنَتْ علی حَرَکَتِها مِن أنْ تَمِیدَ بأهْلِها ، أو تَسیخَ بحِمْلِها ، أو تَزولَ عَن مَواضِعِها . (4)
«خداست که زمین را قرارگاه شما ساخت و آسمان را چون بنایی بیفراشت و شما را صورت بخشید و صورتهایتان را نیکو ساخت و از چیزهایی پاکیزه و خوش روزیتان داد .این است خدا پروردگار شما ، برتر و بزرگوار است خدا پروردگار جهانیان» .
حدیث :
امام علی علیه السلام :[خداوند] زمین را ایجاد کرد و آن را نگه داشت، بی آن که وی را مشغول سازد. و آن را بر جایی بدون قرار استوار کرد و بی هیچ پایه ای بر پایش داشت و بی هیچ ستونی برافراشتش و آن را از کجی و انحراف نگاه داشت و از افتادن و شکافتن آن جلوگیری کرد .
امام علی علیه السلام :کوههای زمین را از دشتها و پستیهایش برآمده ساخت و ریشه آنها را در دل زمینهای اطرافشان و جاهایی که برقرار هستند، فرو برد ......... و آنها را تکیه گاه زمین و میخهای نگهدارنده آن قرار داد . پس ، آن گاه زمین در عین متحرّک بودن، آرام گرفت، تا ساکنان خود را در سقوط و اضطراب قرار ندهد ، یا آنچه را حمل کرده است فرو نیندازد ، یا آن را از جای خویش جا به جا نکند .
ص :454
عنه علیه السلام :رَفعَ السَّماءَ بغَیرِ عَمَدٍ ، و بَسَطَ الأرضَ علی الهَواءِ بغَیرِ أرْکانٍ . (1)
عنه علیه السلام :کَبَسَ الأرضَ علی مَوْرِ أمْواجٍ مُسْتَفْحِلَةٍ ، و لُجَجِ بِحارٍ زاخِرَةٍ ......... و سَکنَتِ الأرضُ مَدْحُوّةً فی لُجَّةِ تَیّارِهِ ......... فسَکَنتْ مِن المَیَدانِ لرُسوبِ الجِبالِ فی قِطَعِ أدیمِها و تَغَلْغُلِها ، مُتَسَرِّبَةً فی جَوْباتِ خَیاشِیمِها . (2)
عنه علیه السلام :و وَتّدَ بالصُّخورِ مَیَدانَ أرضِهِ . (3)
الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام_ فی قولِه تعالی : «الّذی جَعَلَ لَکُمُ الأرضَ فِراشا» (4) _: جَعَلَها مُلائمَةً لطَبائعِکُم ، مُوافِقَةً لأجْسادِکُم ، لَم یَجْعَلْها شَدیدَةَ الحَمْی و الحَرارَةِ فتُحْرِقَکُم ، و لا شَدیدَةَ البَرْدِ فتُجمِدَکُم ، و لا شَدیدَةَ طِیبِ الرِّیحِ فتَصْدَعَ هاماتِکُم ، و لا شَدیدَةَ النَّتْنِ فتُعْطِبَکُم . (5)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ للمفضّل بن عمر _: فَکِّرْ یا مُفَضّلُ فی هذهِ المَعادِنِ و ما یَخْرُجُ مِنها مِن الجَواهِرِ المُخْتلِفَةِ ، مِثلِ الجِصِّ ، و الکِلْسِ ، و الجِبْسینِ ، و الزَّرانیخِ ، و المَرتکِ ، و القُوینا (القوبنا) ، و الزِّیْبَقِ ، و النُّحاسِ، و الرَّصاصِ، و الفِضّةِ، و الذّهبِ، و الزَّبَرْجَدِ ، و الیاقوتِ ، و الزُّمُرُّدِ ، و ضُروبِ الحِجارَةِ ، و کذلکَ ما یَخرُجُ منها مِن القارِ ، و المُومیا ، و الکِبْریتِ ، و النّفْطِ ، و غیرِ ذلک مِمّا یَسْتَعْمِلُهُ النّاسُ فی مَآرِبِهِم ، فهَل یَخْفی علی ذی عَقلٍ أنّ هذهِ کُلَّها ذَخائِرُ ذُخِرَتْ للإنْسانِ فی هذهِ الأرضِ لیَسْتَخرِجَها فیَسْتَعمِلَها عِند الحاجَةِ إلَیها ؟ ثُمّ قَصُرَتْ حِیلَةُ النّاسِ عَمّا حاوَلوا مِن صَنْعَتِها علی حِرْصِهِم و اجْتِهادِهِم فی ذلکَ ، فإنّهُم لَو ظَفِروا بما حاوَلوا مِن هذا العِلمِ کانَ لا مَحالةَ سَیظْهَرُ و یَسْتَفیضُ فی العالَمِ حتّی تَکْثُرَ الفِضَّةُ و الذَّهبُ ، و یَسْقُطا عِند النّاسِ ، فلا یکونَ لَهُما قِیمَةٌ . (6)
امام علی علیه السلام :آسمان را بدون ستون و تکیه گاه برافراشت و زمین را بدون تکیه به ستونی در هوا بگستراند .
امام علی علیه السلام :زمین را در میان تلاطم و هیجانهای امواج و دریاهای مملو از آب فرو برد ......... و زمین در میان آن آب پر موج قرار گرفت ......... و زمین به سبب نفوذ کوهها در آن و فرو رفتن ریشه های آن در منافذش از لرزش باز ایستاد و آرام گرفت .
امام علی علیه السلام :و جنبش و لرزش زمین را، به وسیله سنگهای بزرگ و کوهها، میخکوب و استوار گردانید .
امام زین العابدین علیه السلام_ درباره آیه «آن خدایی که زمین را بستر شما کرد» _فرمود : زمین را مناسب با طبایع شما و سازگار با بدنهایتان قرار داد . آن را، نه چندان گرم و حرارتی کرد که شما را بسوزاند و نه آن چنان سرد که یخ زنید و نه آن چنان خوشبو که سر درد گیرید و نه چندان بد بو که شما را به سختی اندازد .
امام صادق علیه السلام_ به مفضل بن عمر _: ای مفضّل! در این معدنها و گوهرها و کانیهای گوناگونی که از آنها استخراج می شود، بیندیش ؛ کانیهایی چون گچ و آهک و زرنیخ (7) و مُرتَک (مردار سنگ) و تونیون و جیوه و مس و سرب و نقره و طلا و زبرجد و یاقوت و زمرّد و انواع سنگها و نیز زفت (قیر طبیعی) و مومیا و گوگرد و نفت و دیگر چیزهایی از این دست، که مردم به وسیله آنها نیازهایشان را بر طرف می سازند . آیا بر هیچ خردمندی پوشیده است که همه این ذخایر در دل این زمین برای انسان اندوخته شده است، تا آنها را استخراج کند و به کارشان بزند؟ سپس چاره اندیشیهای حریصانه و آزمندانه مردم برای ساختن این کانیها به جایی نرسید ؛ که اگر آنها در کوششِ خود، برای دست یافتن به دانش ساختن این مواد موفّق می شدند، بی گمان در دنیا چندان طلا و نقره زیاد می شد که از نظر مردم می افتاد و ارزش خود را از دست می داد .
ص :455
الکتاب :
«خَلَقَ السَّماوَاتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها وَ أَلْقَی فِی الْأَرْضِ رَوَاسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ وَ بَثَّ فِیهَا مِنْ کُلِّ دَابَّةٍ وَ أَنْزَلْنَا مِنَ السَّماءِ مَاءً فَأَنْبَتْنَا فِیها مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَرِیمٍ» . (1)
1099
آفرینش کوهها
قرآن :
«آسمانها را بی هیچ ستونی که ببینید بیافرید و بر روی زمین کوهها را بیفکند تا شما را نلرزاند و از هر گونه جنبنده ای در آن بپراکند و از آسمان آب فرستادیم و در زمین از هر گیاهی جفتی نیکو برویاندیم» .
ص :456
الحدیث:
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :و وَتَّدَ بالصُّخورِ مَیَدانَ أرضِهِ . (1)
عنه علیه السلام :عَدّلَ حَرَکاتِها بالرّاسیاتِ مِن جَلامِیدِها ، و ذَواتِ الشَّناخیبِ الشُّمِّ (الصُّمِّ) مِن صَیاخِیدِها . (2)
عنه علیه السلام :و جَبَلَ جَلامیدَها ، و نُشُوزَ مُتونِها و أطْوادِها، فأرْساها فی مَراسیها ، و ألْزَمَها قَراراتِها ، فمَضَتْ رُؤوسُها فی الهَواءِ ، و رَسَتْ اُصولُها فی الماءِ ، فأنْهَدَ جبالَها عَن سُهولِها ، و أساخَ قَواعِدَها فی مُتونِ أقْطارِها و مَواضِعِ أنْصابِها ، فأشْهَقَ قِلالَها ، و أطالَ أنْشازَها ، و جَعَلَها للأرضِ عِمادا ، و أرَّزَها فیها أوْتادا ، فسَکَنَتْ علی حَرَکَتِها . (3)
حدیث :
امام علی علیه السلام :و جنبش و لرزش زمین را، به وسیله صخره ها و کوهها، میخکوب و استوار کرد .
امام علی علیه السلام :حرکات زمین را به وسیله صخره های عظیم و قلّه کوههایِ بلند و محکم، متعادل کرد.
امام علی علیه السلام :و صخره ها و تپّه های بلند و کوههای زمین را آفرید و آنها را در جاهای خود استوار نگاهداشت ؛ پس ستیغ کوهها، در فضا برافراشته شد و ریشه های آنها در آب فرو رفت و کوههای آن را از پستیها و دشتهایش برآمده ساخت و ریشه های آنها را در دل زمینهای اطرافشان و جاهایی که برقرار هستند فرو برد ، قلّه های آنها را به سوی آسمان کشید و نوک آنها را دراز گردانید ، آنها را تکیه گاه زمین و میخهای نگهدارنده آن قرار داد ؛ پس زمین در عین متحرّک بودن، آرام گرفت .
الکتاب :
«وَ مِنْ آیَاتِهِ أَنَّکَ تَرَی الْأَرْضَ خَاشِعَةً فَإِذَا أَنْزَلْنَا عَلَیْها الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ إِنَّ الَّذِی أَحْیاها لَمُحْیِی الْمَوْتَی إِنَّهُ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ» . (4)
1100
آفرینش آبها
قرآن :
«و از نشانه های اوست که تو زمین را خشک می بینی و چون آب بر آن بفرستیم به جنبش آید و گیاه برویاند ، آن کس که آن را زنده می کند همان زنده کننده مردگان است که او بر هر چیزی تواناست».
ص :457
«أَ فَرَأَیْتُمُ الْمَاءَ الَّذِی تَشْرَبُونَ * أَ أَنْتُمْ أَنْزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ أَمْ نَحْنُ الْمُنْزِلُونَ * لَوْ نَشَاءُ جَعَلْنَاهُ أُجَاجا فَلَولاَ تَشْکُرُونَ» . (1)
«أَ وَ لَمْ یَرَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّ السَّماوَاتِ وَ الْأَرْضَ کانَتا رَتْقا فَفَتَقْناهُما وَ جَعَلْنا مِنَ الْمَاءِ کُلَّ شَیْءٍ حَیٍّ أَ فَلا یُؤْمِنُونَ» . (2)
«به آبی که می نوشید اندیشیده اید ؟ آیا شما آن را از ابر فرو می فرستید یا ما فرو فرستنده ایم ؟ اگر می خواستیم آن را تلخ می گردانیدیم . پس چرا سپاس نمی گویید ؟» .
«آیا کافران نمی دانند که آسمانها و زمین بسته بودند و ما آنها را گشودیم و هر چیز زنده ای را از آب پدید آوردیم ؟ چرا ایمان نمی آورند ؟» .
الکتاب :
«وَ هُوَ الَّذِی سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْکُلُوا مِنْهُ لَحْمَا طَرِیّا وَ تسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْیَةً تَلْبَسُونَها وَ تَرَی الْفُلْکَ مَوَاخِرَ فِیهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ» . (4)
«وَ آیَةٌ لَهُمْ أَنَّا حَمَلْنَا ذُرِّیَّتَهُمْ فِی الْفُلْکِ الْمَشْحُونِ * وَ خَلَقْنا لَهُمْ مِنْ مِثْلِهِ ما یَرْکَبُونَ * وَ إِنْ نَشَأْ نُغْرِقْهُمْ فَلا صَرِیخَ لَهُمْ وَ لا هُمْ یُنْقَذُونَ» . (5)
1101
رام کردن دریاها
قرآن :
«او خدایی است که دریا را رام کرد تا از آن گوشت تازه بخورید و از آن جامه ای که می پوشید استخراج کنید و کشتیها را می بینی که دریاها را می شکافند و پیش می روند تا فضل او را بجویند ، باشد که سپاس گویید» .
«آیتی دیگر برای آنان این است که نیاکانشان را در آن کشتی انباشته شده سوار کردیم .و برایشان همانند کشتی چیزی آفریدیم که بر آن سوار شدند. و اگر می خواستیم همه را غرق می ساختیم و آنها را هیچ فریادرسی نبود و رهایی نمی یافتند» .
ص :458
الحدیث:
الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی مُناجاتِهِ _: أنتَ الّذی فی السَّماءِ عظَمَتُکَ ، و فی الأرضِ قُدرَتُکَ ، و فی البحار عَجائبُکَ ، و فی الظُّلُماتِ نُورُکَ . (1)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :فإذا أرَدتَ أنْ تَعرِفَ سَعةَ حِکمَةِ الخالِقِ و قِصَرَ عِلمِ المَخلوقینَ فانْظُرْ إلی ما فی البحار مِن ضُروبِ السَّمَکِ ، و دَوابِّ الماءِ ، و الأصْدافِ و الأصْنافِ الّتی لا تُحْصی و لا تُعْرَفُ مَنافِعُها إلاّ الشّیْءَ بَعدَ الشّیْءِ ، یُدرِکُهُ النّاسُ بأسْبابٍ تَحْدُثُ . (2)
حدیث :
امام علی علیه السلام_ در مناجات خود _گفت : تو آنی که بزرگیت در آسمان است و قدرتت در زمین و شگفتیهایت در دریاها و نورت در تاریکیها .
امام صادق علیه السلام :اگر خواهی که به گستردگی حکمت آفریدگار، و ناچیزی دانش آفریدگان پی بری، به انواع ماهیهای دریاها و جنبندگان آبی و صدفها و دیگر انواع و اصناف [جانوران دریایی ]بنگر که به شماره نیایند و منافع آنها جز اندک، اندک شناخته نشوند، مردم [در آینده] با ابزارها و وسایل نو پدید، به آنها پی می برند .
الکتاب :
«إِنَّ اللّهَ فالِقُ الْحَبِّ وَ النَّوی یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ مُخْرِجُ الْمَیِّتِ مِنَ الْحَیِّ ذلِکُمُ اللّهُ فَأَنَّی تُؤْفَکُونَ» . (3)
«وَ الْأَرْضَ مَدَدْناها وَ أَلْقَیْنا فِیها رَوَاسِیَ وَأَنْبَتْنا فِیهَا مِنْ کُلِّ شَیْءٍ مَوْزُونٍ» . (4)
1102
آفرینش گیاهان
قرآن :
«همانا خداست که دانه و هسته را می شکافد و زنده را از مرده بیرون می آورد و مرده را از زنده بیرون می آورد . این است خدای یکتا ، پس چگونه از [حق ]منحرف می شوید ؟» .
«و زمین را گستردیم و در آن کوههای عظیم افکندیم و از هر چیز به شیوه ای موزون و سنجیده در آن رویانیدیم» .
ص :459
«وَ هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ نَبَاتَ کُلِّ شَیْءٍ فَأَخْرَجْنَا مِنْهُ خَضِرًا نُّخْرِجُ مِنْهُ حَبًّا مُّتَرَاکِبًا وَ مِنَ النَّخْلِ مِن طَ_لْعِهَا قِنْوَانٌ دَانِیَةٌ وَ جَنَّ_اتٍ مِّنْ أَعْنَابٍ وَ الزَّیْتُونَ وَ الرُّمَّانَ مُشْتَبِهًا وَ غَیْرَ مُتَشَ_ابِهٍ . انْظُرُوا إِلَی ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَ یَنْعِهِ إِنَّ فِی ذلِکُمْ لآیَاتٍ لِقَومٍ یُؤْمِنُونَ» . (1)
«أَ وَ لَمْ یَرَوْا إِلَی الْأَرْضِ کَمْ أَنْبَتْنَا فِیهَا مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَرِیمٍ * إِنَّ فِی ذلِکَ لاَیَةً وَ ما کانَ أَکْثَرُهُم مُؤْمِنِینَ» . (2)
«أَ فَرَأَیْتُمْ مَا تَحْرُثُونَ * أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ * لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْنَاهُ حُطامَا فَظَلْتُمْ تَفَکَّهُونَ» . (3)
«أَ فَرَأَیْتُمُ النَّارَ الَّتِی تُورُونَ * أَ أَنْتُمْ أَنْشَأْتُمْ شَجَرَتَهَا أَمْ نَحْنُ الْمُنْشِئُونَ» . (4)
«اوست خدایی که از آسمان باران فرستاد و بدان باران هر گونه نباتی را رویانیدیم و از شکوفه درخت خرما خوشه هایی است نزدیک به هم. و [نیز ]باغهایی از انگور و زیتون و انار _ همانند و غیر همانند _ خارج نمودیم. به میوه هایش آن گاه که پدید می آیند و آن گاه که می رسند بنگرید که در آنها نشانه هایی است برای آنان که ایمان می آورند» .
«آیا به زمین ننگریسته اند که چقدر از هر گونه گیاهان نیکو در آن رویانیده ایم ؟ در این نشانه هایی است ولی بیشترشان ایمان نمی آورند» .
«آیا چیزی را که می کارید دیده اید ؟ آیا شما آن را می رویانید یا ما رویانیده ایم ؟ اگر می خواستیم خاشاکش می ساختیم تا در شگفت بمانید» .
«آیا در آتشی که می افروزید اندیشیده اید ؟ آیا درختش را شما آفریده اید یا ما آفریننده ایم ؟» .
الکتاب :
«وَ مِنْ آیَاتِهِ أَنْ یُرْسِلَ الرِّیِاحَ مُبَشِّرَاتٍ وَ لِیُذِیقَکُمْ مِنْ رَحْمَتِ_هِ وَ لِتَجْ_رِیَ الْفُلْ_کُ بِأَمْ_رِهِ وَ لِتَبْتَغُ_وا مِن فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ» . (5)
«أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللّهَ یُزْجِی سَحَابا ثُمَّ یُؤَلِّفُ بَیْنَهُ ثُمَّ یَجْعَلُهُ رُکَاما فَتَرَی الوَدْقَ یَخْرُجُ مِنْ خِلاَلِهِ وَ یُنَزِّلُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ جِبَالٍ فِیهَا مِنْ بَرَدٍ فَیُصِیبُ بِهِ مَنْ یَشَاءُ وَ یَصْرِفُهُ عَمَّنْ یَشَاءُ یَکَادُ سَنَا بَرْقِهِ یَذْهَبُ بِالْأَبْصَارِ» . (6) (7)
1103
فرستادن بادها
قرآن :
«و از نشانه های قدرت او آن است که بادهای مژده دهنده را می فرستد تا رحمت خود را به شما بچشاند و تا کشتیها به فرمان او روان باشند و از فضل او روزی بجویید . باشد که سپاس گویید» .
«آیا ندیده ای که خدا ابرهایی را به آهستگی می راند ، آن گاه آنها را به هم می پیوندد و ابری انبوه پدید می آورد ؟ و باران را بینی که از خلال آن بیرون می آید . و از آسمان ، از آن کوهها که در آن جاست تگرگ می فرستد و هر که را خواهد با آن می زند و از هر که می خواهد بازش می دارد . روشنایی برقش نزدیک باشد که دیدگان را کور سازد».
ص :460
الحدیث:
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :الرِّیاحُ ثَمانٍ ، أربَعٌ مِنها عَذابٌ ، و أربَعٌ مِنها رَحمَةٌ ؛ فالعَذابُ مِنها : العاصِفُ ، و الصَّرْصَرُ ، و العَقیمُ ، و القاصِفُ ، و الرَّحمَةُ مِنها : النّاشِراتُ ، و المُبَشِّراتُ ، و المُرسَلاتُ ، و الذّارِیاتُ .
فیُرسِلُ اللّهُ المُرْسَلاتِ فتُثیرُ السَّحابَ ، ثُمّ یُرسِلُ المُبَشِّراتِ فتُلْقِحُ السَّحابَ ، ثُمّ یُرسِلُ الذّاریاتِ فتَحْمِلُ السَّحابَ ، فتَدُرُّ کما تَدُرُّ اللّقحَةُ ، ثُمّ تُمطِرُ_ و هُنَّ اللَّواقِحُ _ ثُمَّ یُرسِلُ النّاشِراتِ فتَنْشُرُ ما أرادَ . (1)
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بادها هشت نوعند چهار نوع آن عذاب است و چهار نوعش رحمت ، آن چهار که عذابند اینهاست : طوفان ، بادهای بسیار سردِ پُر سر و صدا ، بادهای سوزان، و تندباد . و آن چهار که رحمتند اینهاست : بادهای پخش کننده ، بادهای نوید دهنده ، بادهای فرستنده (ابرزا) و بادهای پراکنده کننده .
خداوند بادهای «فرستنده» را می فرستد که [اینها ]ابرها را به وجود می آورند ، سپس بادهای «نوید دهنده» را می فرستد، که ابرها را بارور می سازند ، آن گاه بادهای «پراکنده کننده» را می فرستد که ابرها را به حرکت در می آورند و ابرها مانند ماده شتر پُر شیر، پُر باران می شوند و سپس می بارند و اینها ابرهای بارور شده اند . سرانجام بادهای پخش کننده را می فرستد که به وسیله آنها آنچه را که بخواهد پراکنده می کند .
الکتاب :
«وَ مِنْ آیَاتِهِ اللَّیْلُ وَ النَّهارُ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ لا تَسْجُدُوا لِلشَّمْسِ وَ لا لِلْقَمَرِ وَ اسْجُدُوا لِلّهِ الَّذِی خَلَقَهُنَّ إِنْ کُنْتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ» . (3)
1104
آفرینش خورشید و ماه
قرآن :
«و از نشانه های اوست شب و روز و خورشید و ماه . در برابر خورشید و ماه سجده نکنید بلکه خدایی را که آنها را آفریده است سجده کنید اگر براستی او را می پرستید» .
ص :461
«وَ الشَّمْسُ تَجْرِی لِمُسْتَقَرٍّ لَهَا ذلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ» . (1)
«لاَ الشَّمْسُ یَنْبَغِی لَهَا أنْ تُدْرِکَ الْقَمَرَ و لاَ اللَّیْلُ سَابِقُ النَّهَارِ وَ کُلٌّ فِی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ» . (2)
«هُوَ الَّذِی جَعَلَ الشَّمْسَ ضِیَاءً وَ الْقَمَرَ نُورا وَ قَدَّرُهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَ الحِسَابَ مَا خَلَقَ اللّهُ ذلِکَ إِلاّ بِالْحَقِّ یُفَصِّلُ الاْیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ» . (3)
الحدیث :
الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام_ مِن دُعائهِ عِند رُؤیةِ الهِلالِ _: أیُّها الخَلْقُ المُطیعُ الدّائبُ السَّریعُ ، المُتَرَدِّدُ فی مَنازِلِ التَّقْدیرِ ، المُتَصَرِّفُ فی فَلَکِ التَّدْبیرِ ، آمَنْتُ بمَن نَوّرَ بکَ الظُّلَمَ ، و أوْضَحَ بکَ البُهَمَ ، و جَعلَکَ آیةً مِن آیاتِ مُلْکِهِ . (5)
«و خورشید به سوی قرارگاه خود روان است . این فرمان خدای پیروزمند و داناست» .
«نه خورشید را سزد که به ماه رسد و نه شب را که از روز پیشی گیرد . هر یک در مدار خود شناورند» .
«اوست آن که خورشید را فروغ بخشید و ماه را روشنایی داد و برایش منازلی معیّن ساخت تا از شمار سالها و حساب آگاه شوید . خدا همه اینها را جز به حقّ نیافرید و آیات را برای مردمی که می دانند به تفصیل بیان می کند» .
حدیث :
امام زین العابدین علیه السلام_ در دعای خود هنگام رؤیت هلال _گفت : ای آفریده فرمانبَر و ای رونده شتابان ، که در منزلهای معیّن، آمد و شد داری و در فلک تدبیر و نظم می چرخی! به آن که تاریکیها را به سبب تو روشن کرد و ظلمتها را به نور تو زدود و تو را نشانه ای از نشانه های پادشاهی خویش قرار داد، ایمان آوردم .
ص :462
الکتاب :
«لَخَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ أَکْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ» . (1)
«وَ مِنْ آیَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ مَا بَثَّ فِیهِمَا مِنْ دَابَّةٍ و هُوَ عَلَی جَمْعِهِمْ إِذَا یَشَاءُ قَدِیرٌ» . (2)
«إِنَّ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ لاَیَاتٍ لِلْمُؤْمِنینَ» . (3)
«قُلِ انْظُرُوا مَا ذَا فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما تُغْنِی الاْیَاتُ وَ النُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ» . (4)
«وَ کَأَیِّنْ مِنْ آیَةٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ یَمُرُّونَ عَلَیْهَا وَ هُمْ عَنْهَا مُعْرِضُونَ» . (5)
«وَ جَعَلْنَا السَّمَاءَ سَقْفا مَحْفُوظا وَ هُمْ عَنْ آیَاتِها مُعْرِضُونَ» . (6)
1105
آفرینش آسمانها
قرآن :
«هر آینه آفرینش آسمانها و زمین مهمتر از آفرینش مردمان است اما بیشتر مردم نمی دانند» .
«و از نشانه های اوست آفریدن آسمانها و زمین و جنبندگانی که در زمین پراکند. و او اگر بخواهد ، بر گرد آوردن آنها تواناست» .
«همانا در آسمانها و زمین نشانه هایی است برای مؤمنان» .
«بگو : بنگرید که چه چیزهایی در آسمانها و زمین است . این آیات و هشدارها قومی را که ایمان نمی آورند سود نمی بخشد» .
«چه بسیار نشانه هایی در آسمانها و زمین است که بر آن می گذرند و از آن رخ بر می تابند» .
«و ما آسمان را سقفی نگه داشته شده قرار دادیم در حالی که آنان از نشانه های آن روی بر می تابند» .
ص :463
الحدیث:
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :سُبحانَکَ ما أعْظَمَ ما نَری مِن خَلْقِکَ ! و ما أصْغَرَ کُلَّ عَظیمَةٍ فی جَنبِ قُدْرتِکَ ! و ما أهْوَلَ ما نَری مِن مَلَکوتِکَ ! و ما أحْقَرَ ذلکَ فیما غابَ عنّا مِن سُلطانِکَ ! و ما أسْبَغَ نِعَمَکَ فی الدُّنیا ! و ما أصْغَرَها فی نِعَمِ الآخِرَةِ ! (1)
حدیث :
امام علی علیه السلام :منزّهی تو ای خدا، چه بزرگ است آنچه از آفریده های تو می بینیم ! و چه خُرد و اندک است هر بزرگی در برابر قدرت تو ! چه هول انگیز است آنچه از ملکوت (پادشاهی) تو می بینیم ! و چه خُرد و حقیر است اینها در برابر آنچه از قدرتِ تو، از دیدگان ما پنهان است ! و چه بسیار است نعمتهای تو در دنیا ! و چه ناچیزند این نعمتها در برابر نعمتهای آخرت!
الدَّلیلُ الخامِسُ علی إثباتِ الصَّانِعِ
فَسْخُ العزائمِ و نَقْضُ الهممِ
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :عَرفْتُ اللّهَ سُبحانَهُ بفَسْخِ العَزائمِ ، و حَلِّ العُقودِ ، و نَقْضِ الهِمَمِ . (2)
عنه علیه السلام_ و قد سُئلَ عنِ الدَّلیلِ علی إثْباتِ الصّانعِ _: ثَلاثةُ أشْیاءَ : تَحْویلُ الحالِ ، و ضَعْفُ الأرْکانِ ، و نَقْضُ الهِمَّةِ . (3)
الإمامُ الحسینُ علیه السلام :إنّ رجُلاً قامَ إلی أمیرِ المؤمنینَ علیه السلام فقالَ: یا أمیرَ المؤمنینَ ، بِما ذا عَرَفْتَ ربَّکَ ؟ قالَ : بفَسْخِ العَزْمِ و نَقْضِ الهَمِّ ؛ لَمّا هَمَمْتُ فحِیلَ بَینی و بَینَ هَمّی ، و عَزمْتُ فخالَفَ القَضاءُ عَزْمی ، عَلِمْتُ أنّ المُدَبِّرَ غَیری . (4)
1106
دلیل پنجم بر اثبات وجود خدا
بر هم زدن تصمیمها و در هم شکستن خواسته ها
امام علی علیه السلام :من خداوند سبحان را به درهم شکستن عزمها و فرو ریختن تصمیمها و برهم خوردن اراده ها و خواستها شناختم .
امام علی علیه السلام_ وقتی از ایشان سؤال شد : دلیل بر اثبات صانع چیست؟ _فرمود : سه چیز : دگرگونی حالات ، سست و نا توان شدن اعضای بدن، و برهم خوردن خواست و اراده.
امام حسین علیه السلام :مردی در برابر امیر المؤمنین علیه السلام برخاست و عرض کرد : ای امیر مؤمنان ! خدا را به چه شناختی؟ حضرت فرمود : به بر هم زدن تصمیم و در هم شکستن قصد. وقتی قصد کاری کردم، میان من و قصدم مانعی به وجود آمد و آنگاه که تصمیمی گرفتم، قضای الهی با تصمیم من ناسازگاری کرد . پس دانستم که تدبیر کننده ای جز من وجود دارد .
ص :464
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ و قد سُئلِ : بِما عَرفْتَ ربَّکَ ؟ _: بفَسْخِ العَزْمِ و نَقْضِ الهَمِّ ؛ عَزمْتُ ففُسِخَ عَزْمی ، و هَمَمْتُ فنُقِضَ هَمّی . (1)
امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به این سؤال که: خدایت را به چه شناختی؟ _فرمود : به درهم شکستن تصمیم و برهم خوردن خواست و اراده . تصمیم گرفتم و تصمیمم را درهم شکست، و اراده کردم اما اراده ام را برهم زد .
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ فی جوابِ قولِ المُفَضَّلِ : یا مَولایَ ، إنّ قَوما یَزْعُمونَ أنَّ هذا مِن فِعلِ الطَّبیعَةِ _: سَلْهُمْ عَن هذهِ الطَّبیعَةِ : أ هِیَ شَیْءٌ لَهُ عِلمٌ و قُدرَةٌ علی مِثْلِ هذهِ الأفْعالِ ، أمْ لَیست کذلکَ ؟ فإنْ أوْجَبوا لَها العِلْمَ و الُقْدرَةَ فما یَمْنَعُهُم مِن إثْباتِ الخالِقِ ؟ فإنّ هذهِ صَنْعَتُهُ ، و إنْ زَعَموا أنّها تَفْعَلُ هذهِ الأفْعالَ بغَیرِ عِلْمٍ و لا عَمْدٍ و کانَ فی أفْعالِها ما قَد تَراهُ مِن الصَّوابِ و الحِکمَةِ عُلِمَ أنّ هذا الفِعْلَ للخالِقِ الحَکیمِ ، و أنّ الّذی سَمَّوهُ طبیعَةً هُو سُنّةٌ فی خَلْقِهِ الجارِیَةُ علی ما أجْراها علَیهِ . (2)
1107
طبیعت و نسبت دادن آفرینش به آن
امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به مفضّل که عرض کرد : مولای من ! عده ای می گویند آفرینش کار طبیعت است _فرمود : از آنان بپرس که آیا این طبیعت دارای علم است و توانایی انجام چنین کارهایی را دارد یا نه ؟ اگر جواب دهند که آری علم و قدرت دارد ، در این صورت چه چیز مانع از آنها می شود که آفریدگار را اثبات کنند (چرا به وجود آفریدگاری با این خصوصیات قایل نباشند)؟؛ زیرا طبیعت ساخته و آفریده اوست . اگر گفتند که طبیعت این کارها را بدون آگاهی و قصد انجام می دهد ، با توجه به این که در کارهای آن درستی و حکمت (اتقان) مشاهده می کنی معلوم می شود که این فعل (طبیعت) کار آفریدگار حکیم است و آنچه را که آنان طبیعت می نامند همان قانونی است که خداوند در آفرینش و عالم هستی جاری کرده است .
ص :465
عنه علیه السلام :فأمّا أصْحابُ الطَّبائعِ فقالوا : إنَّ الطّبیعَةَ لا تَفْعَلُ شَیئا لغَیرِ مَعنی ، و لا تَتَجاوز عَمّا فیهِ تَمامُ الشَّیءِ فی طَبیعَتِهِ ، و زَعَموا أنّ الحِکمَةَ تَشْهَدُ بذلکَ ، فقیلَ لَهُم : فمَن أعْطی الطَّبیعَةَ هذهِ الحِکمَةَ و الوُقوفَ علی حُدودِ الأشْیاءِ بلا مُجاوَزَةٍ لَها، و هذا قد تَعْجِزُ عَنهُ العُقولُ بَعْدَ طُولِ التَّجارِبِ؟! فإنْ أوْجَبوا للطَّبیعَةِ الحِکمَةَ و القُدْرَةَ علی مِثْلِ هذهِ الأفْعالِ فَقد أقَرّوا بما أنْکَروا ؛ لأنَّ هذهِ هِی صِفاتُ الخالِقِ ، و إنْ أنْکَروا أنْ یکونَ هذا للطّبیعَةِ فهذا وَجْهُ الخَلْقِ یَهْتِفُ بأنَّ الفِعْلَ لِخالِقٍ حَکیمٍ . (1)
امام صادق علیه السلام :طبیعیون می گویند : طبیعت هیچ کار بی معنا و هدفی نمی کند و از محدوده طبیعت هر شی ء فراتر نمی رود . می گویند حکمت [موجود در طبیعت ]گواه این مطلب است . [در پاسخ باید ]از آنها پرسیده شود : چه کسی این حکمت را به طبیعت داده و آن را از حدود اشیاء آگاه کرده ، به طوری که از آن فراتر نمی رود ؟ این نکته ای است که خردها پس از آن همه تجربه، از درک آن درمانده اند . آنها که برای طبیعت حکمت (دانش) و توانایی بر انجام چنین کارهایی را لازم می شمارند، در حقیقت به وجود آنچه انکارش می کنند اعتراف کرده اند ؛ زیرا اینها صفات خالق است. و اگر بگویند که حکمت و قدرت را فعلِ طبیعت نمی دانند، این خود طبیعت است که ندا در می دهد: کار ، کار آفریدگاری حکیم می باشد.
الکتاب :
«وَجَدْتُهَا وَ قَوْمَها یَسْجُدُونَ لِلشَّمْسِ مِنْ دُونِ اللّهِ وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ فَهُمْ لا یَهْتَدُونَ * أَلاّ یَسْجُدُوا للّهِِ الَّذِی یُخْرِجُ الْخَبْ ءَ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ یَعْلَمُ ما تُخْفُونَ وَ ما تُعْلِنُونَ» . (2)
«وَ مَا مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا طَائِرٍ یَطِیرُ بِجَناحَیْهِ إِلاّ أُمَمٌ أَمْثَالُکُمْ ما فَرَّطْنَا فِی الْکِتَابِ مِنْ شَیْءٍ ثُمَّ إِلَی رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ» . (3)
1108
خداشناسی حیوانات
قرآن :
«دیدم که خودش و مردمش به جای خدا خورشید را سجده می کنند . و شیطان اعمالشان را در نظرشان بیاراسته و از راه خدا منحرفشان کرده بود و به راه راست رهنمون نشده بودند . [آری شیطان چنین کرده بود] تا برای خدایی که نهان آسمانها و زمین را آشکار می کند و هر چه را پنهان می دارید یا آشکار می سازید می داند ، سجده نکنند».
«هیچ جنبنده ای در روی زمین نیست و هیچ پرنده ای با بالهای خود در هوا نمی پرد مگر آن که امتهایی چون شما هستند . ما در این کتاب هیچ چیزی را فروگذار نکرده ایم و سپس همه نزد پروردگارشان گرد آورده می شوند».
ص :466
الحدیث :
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَهْما اُبْهِمَ علی البَهائمِ مِن شَیءٍ فلا یُبْهَمُ علَیها أربَعُ خِصالٍ : مَعرِفَةُ أنّ لَها خالِقا ، و مَعرِفَةُ طَلَبِ الرِّزْقِ ......... . (1)
الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :إنَّ النّاسَ أصابَهُم قَحْطٌ شَدیدٌ علی عَهد سُلیمانَ بنِ داوودَ علیهما السلام ، فشَکَوا ذلکَ إلَیهِ و طَلَبوا إلَیهِ أنْ یَسْتَسْقیَ لَهُم . فقالَ لَهُم: إذا صَلّیتُ الغَداةَ مَضَیْتُ ، فلَمّا صلّی الغَداةَ مَضی و مَضَوا ، فلَمّا أنْ کانَ فی بعضِ الطَّریقِ إذا هُو بنَمْلَةٍ رافِعَةٍ یَدَها إلی السّماءِ ، واضِعَةٍ قَدَمَیها إلی الأرضِ و هِی تقولُ : اللّهُمّ إنّا خَلْقٌ مِن خَلْقِکَ ، و لا غِنی بِنا عن رِزْقِکَ ، فلا تُهْلِکْنا بذُنوبِ بَنی آدَمَ ، فقالَ سُلیمانُ علیه السلام : ارجِعوا فقد سُقِیتُم بغَیرِکُم . قالَ : فسُقُوا فی ذلکَ العامِ ما لم یُسْقَوا مِثْلَهُ قَطُّ . (2)
حدیث :
امام صادق علیه السلام :اگر هر چیز بر بهایم مبهم و پوشیده مانَد چهار امر بر آنها پوشیده نیست : آگاهی از این که آفریدگاری دارند، و آگاهی از طلب روزی و ......... .
امام کاظم علیه السلام :در عهد سلیمان بن داوود علیه السلام مردم گرفتار خشک سالی سختی شدند. پس ، به آن حضرت شکایت برده از ایشان خواستند که طلب باران کند . سلیمان علیه السلام فرمود : بعد از نماز صبح برای طلب باران بیرون خواهم رفت . چون نماز صبح را خواند به همراه مردم بیرون رفت . در راه مورچه ای را دید که بر دو پای خود ایستاده و دست به آسمان برداشته است و می گوید : پروردگارا! ما نیز از آفریدگان تو هستیم و از روزی تو بی نیاز نیستیم .ما را به سبب گناهان آدمیان هلاک مفرما . در این هنگام سلیمان علیه السلام به مردم گفت : برگردید که به سبب موجوداتی جز شما، باران داده شدید . پس در آن سال چنان بارانی بر ایشان باریدن گرفت که هرگز مانند آن را به خود ندیده بودند .
ص :467
الکتاب :
«ثُمَّ کَانَ عاقِبَةَ الَّذِینَ أَسَاؤُوا السُّوأی أَنْ کَذَّبُوا بِآیَاتِ اللّهِ وَ کَانُوا بِهَا یَسْتَهْزِئُونَ» . (1)
«بَلْ هُوَ آیَاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ ما یَجْحَدُ بِآیَاتِنَا إِلاَّ الظَّالِمُونَ» . (2)
«قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَیَحْزُنُکَ الَّذِی یَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لا یُکَذِّبُونَکَ وَ لکِنَّ الظّالِمِینَ بِآیَاتِ اللّهِ یَجْحَدُونَ» . (3)
«وَ جَحَدُوا بِهَا وَ اسْتَیْقَنَتْهَا أَنْفُسُهُمْ ظُلْما وَ عُلُوّا فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُفْسِدِینَ» . (4)
«سَأَصْرِفُ عَنْ آیَاتِیَ الَّذِینَ یَتَکَبَّرُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ» . (5)
«قُلِ انْظُرُوا ما ذَا فِی السَّماوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ مَا تُغْنِی الاْیَاتُ وَ النُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ» . (6)
الحدیث :
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :وَ لَعَمْری ، ما اُتیَ الجُهّالُ مِن قِبَلِ رَبِّهِم ، و إنَّهُم لَیَرونَ الدَّلالاتِ الواضِحاتِ و العَلاماتِ البَیِّناتِ فی خَلْقِهِم ، و ما یُعایِنونَ مِن مَلَکوتِ السَّماواتِ و الأرضِ ، و الصُّنْعِ العَجیبِ المُتْقَنِ الدّالِّ علی الصّانِع ، و لکنَّهُم قَومٌ فَتَحوا علی أنْفُسِهم أبْوابَ المَعاصی و سَهَّلوا لَها سبیلَ الشَّهَواتِ ، فغَلَبَتِ الأهْواءُ علی قُلوبِهِم ، و اسْتَحْوَذَ الشَّیطانُ بظُلْمِهِم علَیهِم ، و کذلکَ یَطْبَعُ اللّهُ علی قُلوبِ المُعْتَدینَ . (7)
1109
علت انکار خدا
قرآن :
«سپس فرجام آن کسان که مرتکب کارهای بد شدند این شد که آیات خدا را دروغ انگاشتند و آنها را به تمسخر می گرفتند».
«بلکه قرآن آیاتی است روشن که در سینه اهل دانش جای دارد و آیات ما را جز ستمگران انکار نمی کنند» .
«می دانیم که سخنانشان تو را اندوهگین می سازد ؛ آنان تو را تکذیب نمی کنند بلکه این ستمگران سخن خدا را انکار می کنند» .
«با آن که در دل به آن یقین آورده بودند ولی از روی ستم و برتری جویی انکارش کردند . پس بنگر که عاقبت تبهکاران چگونه بود».
«آن کسانی را که به ناحقّ در زمین سرکشی می کنند ، زودا که از آیات خویش روی گردان سازم» .
«بگو : بنگرید که چه چیزهایی در آسمانها و زمین است . و این آیات و هشدارها قومی را که ایمان نمی آورند سود نمی دهد».
حدیث :
امام صادق علیه السلام :به جان خودم سوگند که خداوند، [ در مورد این] مردمانِ نادان (خدا نشناس) خداوند کوتاهی نکرده است . آنان دلالتهای آشکار و نشانه های روشن را در آفرینش خود می بینند و ملکوت آسمانها و زمین و آفرینش شگفت آوری را که در کمال اتقان و نظم است و بر وجود آفریدگار دلالت دارد مشاهده می کنند، اما آنان، مردمانی هستند که درهای گناهان را به روی خود گشودند و راه شهوتها را بر خویش هموار کردند و در نتیجه، هواهای نفس بر دلهایشان چیره گشت و به سبب ستمی که بر خویش روا داشتند، شیطان بر آنان مسلّط گشت و خداوند این چنین بر دلهای متجاوزان مُهر می نهد [و در نتیجه خدا را نمی شناسند] .
ص :468
ص :469
ص :470
أهَمِّیَةُ الخُلُقِ (1)
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :الخُلقُ وِعاءُ الدِّینِ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :لَمّا خَلقَ اللّهُ تعالی الإیمانَ قالَ : اللّهُمَّ قَوِّنی ، فَقَوّاهُ بحُسنِ الخُلقِ و السَّخاءِ . و لَمّا خَلقَ اللّهُ الکُفرَ قالَ : اللّهُمَّ قَوِّنی ، فَقَوّاهُ بالبُخلِ و سُوءِ الخُلقِ . (3)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :رُبَّ عَزیزٍ أذَلّهُ خُلقُهُ ، و ذَلیلٍ أعَزَّهُ خُلقُهُ . (4)
1110
اهمیت اخلاق (6)
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اخلاق ، ظرف دین است.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :چون خداوند متعال ایمان را آفرید ، ایمان گفت : خدایا ! مرا نیرومند گردان ، و خداوند آن را به خوش خویی و بخشندگی نیرومند ساخت . و چون کفر را آفرید ، کفر گفت : خدایا ! مرا توانا گردان ، و خداوند او را به بخل و بد خویی توانمند ساخت .
امام علی علیه السلام :بسا ارجمندی که اخلاقش او را خوار گردانید و بسا خواری که اخلاقش او را ارجمند ساخت .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :الإسلامُ حُسنُ الخُلقِ . (7)
1111
خوش خویی
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اسلام ، خوش خویی است .
ص :472
عنه صلی الله علیه و آله :حُسنُ الخُلقِ نِصْفُ الدِّینِ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :حُسنُ الخُلقِ ذَهَبَ بخَیرِ الدُّنیا و الآخِرَةِ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :ما حَسّنَ اللّهُ خَلقَ امرئٍ و خُلقَهُ فیُطْعِمَهُ النّارَ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :لَو یَعلَمُ العَبدُ ما فی حُسن الخُلقِ لَعلِمَ أنَّهُ مُحتاجٌ أنْ یکونَ لَهُ خُلقٌ حَسنٌ . (4)
الخصال عن حسین بن زید عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلامعن رسول اللّه صلی الله علیه و آله : ثلاثٌ مَن لَم تَکُن فیهِ فلَیس مِنّی و لا مِن اللّهِ عزّ و جلّ . قیلَ : یا رسولَ اللّهِ ، و ما هُنَّ ؟ قالَ : حِلْمٌ یَرُدُّ بهِ جَهْلَ الجاهِلِ ، و حُسنُ خُلقٍ یَعیشُ بهِ فی النّاسِ ، و وَرَعٌ یَحْجِزُهُ عن مَعاصی اللّهِ عزّ و جلّ . (5)
عنه صلی الله علیه و آله :زَوَّجتُ المِقدادَ و زَیدا لِیکونَ أشْرَفُکُم عندَ اللّهِ أحْسَنَکُم خُلقا . (6)
بحار الأنوار عن جریرِ بنِ عبدِ اللّهِ :قالَ لی رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : إنّکَ امْرؤٌ قَد أحْسَنَ اللّهُ خَلْقَکَ فأحْسِنْ خُلقَکَ . (7)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لا قَرینَ کحُسنِ الخُلقِ . (8)
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نیک خویی ، نصف دین است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نیک خویی ، خیر دنیا و آخرت را از آن خود کرده است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند خِلقت و خوی کسی را نیکو نگردانید تا او را طعمه آتش سازد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اگر بنده بداند که خوش خویی چه ثمراتی دارد ، هر آینه داند که به داشتن خوی نیکو نیازمند است .
الخصال به نقل از حسین بن زید از امام صادق از پدرانش علیهم السلاماز پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : سه چیز است که هر کس نداشته باشد نه از من است و نَه از خداوند عزّ و جلّ . عرض شد : ای رسول خدا ! آنها کدامند؟ فرمود : بردباری ، که به وسیله آن رفتار جهالت آمیز نادان را دفع کند ، اخلاقِ خوش ، که با آن در میان مردم زندگی کند و پاکدامنی ، که او را از معاصی خداوند عزّ و جلّ باز دارد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مقداد و زید را من همسر دادم تا معلومتان شود که شریف ترین شما نزد خدا ، نیک خوترین شماست .
بحار الأنوار_ به نقل از جریر بن عبد اللّه _: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به من فرمود :تو کسی هستی که خداوند زیبایت آفریده است ، پس ، اخلاقت را نیز زیبا گردان .
امام علی علیه السلام :هیچ همنشینی چون خوش خویی نیست .
ص :473
عنه علیه السلام :الخُلقُ المَحمودُ مِن ثِمارِ العقلِ، الخُلقُ المَذمومُ مِن ثِمارِ الجَهلِ . (1)
عنه علیه السلام :عُنوانُ صَحیفَةِ المؤمنِ حُسنُ خُلقِهِ . (2)
عنه علیه السلام :کَفی بالقَناعَةِ مُلْکا ، و بحُسنِ الخُلقِ نَعیما . (3)
عنه علیه السلام :الخُلقُ السَّجِیحُ أحَدُ النِّعْمتَینِ . (4)
عنه علیه السلام :حُسنُ الخُلقِ مِن أفضَلِ القِسَمِ و أحْسَنِ الشِّیَمِ . (5)
عنه علیه السلام :حُسنُ الخُلقِ أحَدُ العَطاءَیْنِ . (6)
عنه علیه السلام :حُسنُ الخُلقِ رأسُ کُلِّ بِرٍّ . (7)
عنه علیه السلام :أرضی النّاسِ مَن کانَتْ أخْلاقُهُ رَضِیَّةً . (8)
عنه علیه السلام :أحْسنُ السَّناءِ الخُلقُ السَّجِیحُ . (9)
عنه علیه السلام :مَن حَسُنَتْ خَلیقَتُهُ طابَتْ عِشْرَتُهُ . (10)
امام علی علیه السلام :خوی پسندیده ، از میوه های خِرد است و خوی نکوهیده ، از میوه های نادانی .
امام علی علیه السلام :سر لوحه نامه [اعمال ]مؤمن ، خوش خویی اوست.
امام علی علیه السلام :مُلک قناعت بس است و نعمت خوش خویی بس .
امام علی علیه السلام :نرمخویی یک نعمت است .
امام علی علیه السلام :نیک خویی از بهترین نصیبها و نیکوترین خصلتهاست .
امام علی علیه السلام :خوش خویی ، یک عطیّه [از سوی خداوند ]است .
امام علی علیه السلام :نیک خویی ، سرآمد همه نیکیهاست .
امام علی علیه السلام :خرسندترین مردمان کسی است که اخلاقش پسندیده باشد .
امام علی علیه السلام :بهترین رفعت ، نرمخویی است .
امام علی علیه السلام :آن که اخلاقش نیکو باشد ، معاشرتش نیکوست .
ص :474
الإمامُ الحسنُ علیه السلام :إنّ أحسَنَ الحَسَنِ الخُلقُ الحَسَنُ . (1)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لا عَیشَ أهْنَأُ مِن حُسنِ الخُلقِ . (2)
امام حسن علیه السلام :همانا نیک ترین نیکویی ، خوی نیکوست .
امام صادق علیه السلام :زندگیی گواراتر از اخلاق خوش نیست .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن حَسَّنَ خُلقَهُ بَلّغَهُ اللّهُ درَجَةَ الصّائمِ القائمِ . (4)
عنه صلی الله علیه و آله :إنّ العَبدَ لَیَبلُغُ بحُسنِ خُلقِهِ عَظیمَ دَرَجاتِ الآخِرَةِ و شَرَفِ المَنازِل ، و إنَّهُ لَضَعیفُ العِبادَةِ . (5)
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ الرّجُلَ یُدرِکُ بحُسنِ خُلقِهِ دَرَجةَ الصّائمِ القائمِ ، و إنَّهُ لَیُکْتَبُ جَبّارا و لا یَمْلِکُ إلاّ أهلَهُ! (6)
عنه صلی الله علیه و آله :إنّ صاحِبَ الخُلقِ الحَسنِ لَهُ مِثلُ أجْرِ الصّائمِ القائمِ . (7)
1112
پاداش خوش خویی
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن که اخلاق خویش را نیکو گرداند ، خداوند او را به مقام روزه گیرِ شب زنده دار رساند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بنده ، هر چند در عبادت ضعیف باشد ، با اخلاق نیک خود در آخرت به درجات بزرگ و منزلتهای والایی دست می یابد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آدمی با حُسن خلق خود ، به رتبه روزه گیر شب زنده دار می رسد ، و در زمره گردن فرازان (فرمانروایان) به شمار می آید ، در حالی که جز بر خانواده خود فرمانروایی ندارد!
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همانا انسان خوش خو را پاداشی همانند پاداش روزه گیر شب زنده دار است.
ص :475
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنَّ اللّهَ تبارکَ و تعالی لَیُعْطی العَبدَ مِن الثَّوابِ علی حُسنِ الخُلقِ کما یُعطی المُجاهِدَ فی سبیلِ اللّهِ یَغدو علَیهِ و یَروحُ . (1)
عنه علیه السلام :ما یَقْدِمُ المؤمنُ علی اللّهِ عزّ و جلّ بعَملٍ بعدَ الفرائضِ أحَبَّ إلی اللّهِ تعالی مِن أنْ یَسَعَ النّاسَ بخُلقِهِ . (2)
امام صادق علیه السلام :خداوند تبارک و تعالی بر خوش خوییِ بنده ثوابی را می دهد ، همانند ثواب مجاهدی که هر بام و شام در راه خدا جهاد کند .
امام صادق علیه السلام :مؤمن ، بعد از واجبات ، عملی محبوبتر از خوش اخلاقی با مردم نزد خداوند متعال نمی آورد .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أوَّلُ ما یُوضَعُ فی مِیزانِ العَبدِ یَومَ القِیامَةِ حُسنُ خُلقِهِ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :ما مِن شیءٍ أثقَلُ فی المیزانِ مِن حُسنِ الخُلقِ . (4)
عنه صلی الله علیه و آله :ما یُوضَعُ فی مِیزانِ امرئٍ یَومَ القِیامَةِ أفضَلُ مِن حُسنِ الخُلقِ . (5)
1113
بهترین چیز در ترازوی اعمال
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نخستین چیزی که روز قیامت در ترازوی اعمال بنده گذاشته می شود، حُسن خلق اوست .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در ترازوی اعمال، چیزی سنگینتر از خوش خویی نیست .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در قیامت چیزی برتر از خوش خویی در ترازوی اعمال آدمی نهاده نمی شود .
ص :476
الکتاب:
«وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظیمٍ» . (1)
الحدیث:
الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ فی قولهِ تعالی : «إنّکَ لَعلی خُلُقٍ عظیمٍ» _: هُو الإسلامُ . (2)
عنه علیه السلام_ فی الآیةِ أیضا _: علی دِینٍ عَظیمٍ . (3)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :کانَ فیما خاطَبَ اللّهُ تعالی بِهِ نبیَّهُ صلی الله علیه و آله أنْ قالَ لَهُ : یا محمّدُ «إنّکَ لَعلی خُلقٍ عظیمٍ» قالَ : السَّخاءُ، و حُسنُ الخُلقِ . (4)
عنه علیه السلام :کانَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله خُلُقهُ القُرآنُ قولُهُ عزّ و جلّ : «خُ_ذِ العَفْ_وَ و أْمُ_رْ بالعُ_رْفِ و أعْ_رِضْ عَ_نِ الجاهِلینَ» (5) . (6)
1114
شکوه و عظمت اخلاق پیامبر صلی الله علیه و آله
قرآن :
«همانا تو بر خُلقی عظیم هستی» .
حدیث :
امام باقر علیه السلام_ درباره آیه «همانا تو بر خُلقی عظیم هستی» _فرمود : آن [خُلق] ، اسلام است .
امام باقر علیه السلام_ نیز درباره همان آیه _فرمود : یعنی بر دینی بزرگ .
امام صادق علیه السلام :از جمله خطابهایی که خداوند متعال به پیامبرش صلی الله علیه و آله نمود این بود که فرمود : ای محمّد ! «همانا تو بر خُلقی عظیم هستی» یعنی بخشندگی و خوش خویی .
امام صادق علیه السلام :اخلاق پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ، [تجسّمِ ]این سخن خداوند عزّ و جلّ بود : « عفو را پیشه کن و به نیکی فرمان ده و از جاهلان روی گردان» .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّ أحَبّکُم إلَیَّ و أقرَبَکُم مِنّی یَومَ القِیامَةِ مَجلِسا أحْسَنُکُم خُلقا ، و أشَدُّکُم تَواضُعا . (8)
1115
خوش خویی و کمال دین
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :محبوبترین شما نزد من و نزدیکترینتان به من در روز قیامت ، خوش خوترین و افتاده ترین شماست .
ص :477
عنه صلی الله علیه و آله :أکمَلُ المؤمنینَ إیمانا أحْسَنُهُم خُلقا . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :أشْبَهُکُم بِی أحْسَنُکُم خُلقا . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :إنّ اللّهَ یُحِبُّ مَعالِیَ الأخْلاقِ و یَکْرَهُ سَفْسافَها . (3)
بحار الأنوار عن الإمام الصّادق عن أبیه عن جدّه عن الإمام علیّ علیهم السلامعن رسول اللّه صلی الله علیه و آله إنّه قالَ : یا عَلیُّ أ لاَ اُخبِرُکُ بأشْبَهِکُم بِی خُلقا ؟ قالَ :
بلی یا رسولَ اللّهِ ، قالَ : أحْسَنُکُم خُلقا أعظَمُکُم حِلْما ، و أبَرُّکُم بقَرابَتِهِ ، و أشَدُّکُم مِن نَفسِهِ إنْصافا . (4)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :رَوِّضوا أنفُسَکُم علی الأخْلاقِ الحَسَنَةِ ؛ فإنّ العَبدَ المُسلِمَ یَبلُغُ بحُسْنِ خُلقِهِ دَرجَةَ الصّائمِ القائمِ . (5)
عنه علیه السلام :تَنافَسوا فی الأخْلاقِ الرَّغِیبَةِ ، و الأحْلامِ العَظیمَةِ ، و الأخْطارِ الجلیلَةِ ، یَعْظُمْ لَکُمُ الجَزاءُ . (6)
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن مؤمن ایمانش کاملتر است که اخلاقش نیکوتر باشد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :شبیه ترین شما به من ، خوش خوترین شماست .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند خویهای والا را دوست دارد و خویهای پست را ناخوش می دارد .
بحار الأنوار از امام صادق از پدرش از جدّش از امام علی علیه السلام از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله که به امیر المؤمنین علیه السلام فرمود :ای علی! آیا تو را خبر ندهم که اخلاق کدام یک از شما به من شبیه تر است ؟ عرض کرد : بفرمایید ، ای رسول خدا. فرمود : آن که از همه شما خوش خوتر و بردبارتر و به خویشاوندانش نیکو کارتر و با انصافتر باشد .
امام علی علیه السلام :نفْسهای خود را بر اخلاق نیکو تمرین دهید ؛ زیرا که بنده مسلمان، با حُسنِ خُلقِ خود به درجه روزه گیرِ شب زنده دار می رسد .
امام علی علیه السلام :در کسب خویهای پسندیده و آرزوهای بزرگ و منزلتهای والا با یکدیگر رقابت کنید، تا پاداش بزرگ یابید.
ص :478
عنه علیه السلام :إنْ کُنْتُم لا مَحالَةَ مُتَنافِسِینَ فتَنافَسوا فی الخِصالِ الرَّغیبَةِ و خِلالِ المَجدِ . (1)
عنه علیه السلام :لَو کُنّا لا نَرْجو جَنّةً، و لا نَخْشی نارا و لا ثَوابا و لا عِقابا لَکانَ یَنْبَغی لَنا أنْ نَطلُبَ مَکارِمَ الأخْلاقِ؛ فإنَّها مِمّا یدُلُّ علی سبیلِ النَّجاحِ . (2)
عنه علیه السلام :علَیکُم بمَکارِمِ الأخْلاقِ فإنّها رِفْعَةٌ ، و إیّاکُم و الأخْلاقَ الدَّنِیَّةَ فإنّها تَضَعُ الشَّریفَ و تَهْدِمُ المَجْدَ . (3)
امام علی علیه السلام :اگر چاره ای از رقابت کردن ندارید ، پس در به دست آوردن خصلتهای پسندیده و خویهای بزرگوارانه رقابت کنید .
امام علی علیه السلام :حتّی اگر هم به بهشت امید نمی داشتیم و از دوزخ نمی هراسیدیم و پاداش و کیفری در میان نمی بود، باز شایسته بود که در طلب مکارم اخلاق (4) برآییم؛ زیرا که راه موفقیت و پیروزی، در تحصیل مکارم اخلاق است .
امام علی علیه السلام :بر شما باد تحصیل مکارم اخلاق که آن مایه رفعت است و از خویهای پست دوری کنید که آن انسانهای شریف را پست می کند و بزرگواری را از بین می برد .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّما بُعِثْتُ لاُتَمِّمَ مَکارِمَ الأخْلاقِ . (5)
عنه صلی الله علیه و آله :إنّما بُعِثْتُ لاُتَمِّمَ حُسْنَ الأخْلاقِ . (6)
عنه صلی الله علیه و آله :جَعلَ اللّهُ سُبحانَهُ مَکارِمَ الأخْلاقِ صِلَةً بَینَهُ و بَینَ عِبادِهِ ، فحَسْبُ أحَدِکُم أنْ یَتَمسّکَ بخُلقٍ مُتَّصِلٍ باللّهِ . (7)
1116
تشویق به کسب مکارم اخلاق
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :من، در حقیقت، برای این برانگیخته شده ام که مکارم اخلاق را به کمال رسانم .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :من، در حقیقت، برای این برانگیخته شده ام که نیکویی خویها را به کمال رسانم .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند سبحان مکارم اخلاق را سبب پیوند میان خود و بندگانش قرار داده است ، پس ، هر یک از شما را همین بس که به خویی که متّصل به خداست، چنگ آویزد .
ص :479
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ثابِروا علی اقْتِناءِ المَکارِمِ . (1)
عنه علیه السلام :ابْذِلْ فی المَکارِمِ جُهْدَکَ تَخْلُصْ مِن الَمآثمِ ، و تُحْرِزِ المَکارِمَ . (2)
عنه علیه السلام :فَهَبْ أنّهُ لا ثَوابَ یُرجی و لا عِقابَ یُتَّقی ، أ فَتَزْهَدونَ فی مَکارِمِ الأخْلاقِ؟! (3)
عنه علیه السلام :یا کُمَیلُ ، مُرْ أهلَکَ أنْ یَروحوا فی کَسْبِ المَکارِمِ ، و یُدْلِجوا فی حاجَةِ مَن هُو نائمٌ . (4)
امام علی علیه السلام :در راه کسب مکارم اخلاق پشتکار و پایداری ورزید .
امام علی علیه السلام :برای تحصیل مکارم اخلاق، نهایت کوشش خود را به کارگیر، تا از گناهان برهی و مکارم را به دست آوری.
امام علی علیه السلام :گیرم که امید به پاداش و ترس از کیفر در میان نباشد ، آیا باید به مکارم اخلاق پشت کنید؟
امام علی علیه السلام :ای کمیل ! به خانواده خود فرمان ده که در روز به دنبال کسب مکارم اخلاق باشند و در شب نیاز کسی را که خفته است بر آورند .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنّما تفسیرُ حُسنِ الخُلقِ: ما أصابَ الدُّنیا یَرْضی ، و إنْ لَم یُصِبْهُ لَم یَسْخَطْ . (5)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : أ لا اُنَبّئُکُم بخِیارِکُم ؟ قالوا : بلی یا رسولَ اللّهِ . قالَ : أحاسِنُکُم أخْلاقا المُوَطّئونَ أکْنافا ، الّذینَ یألَفونَ و یُؤْلَفونَ . (6)
بحار الأنوار :جاءَ رجُلٌ إلی رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله مِن بَینِ یدَیهِ فقالَ : یا رسولَ اللّهِ ، ما الدِّینُ ؟ فقالَ : حُسنُ الخُلقِ . ثُمَّ أتاهُ عَن یَمینِهِ فقالَ : ما الدِّینُ ؟ فقالَ : حُسنُ الخُلقِ . ثُمّ أتاهُ مِن قِبَلِ شِمالِهِ فقالَ : ما الدِّینُ ؟ فقالَ : حُسنُ الخُلقِ . ثُمّ أتاهُ مِن وَرائهِ فقالَ : ما الدِّینُ ؟ فالْتَفَتَ إلَیهِ و قاَل : أ مَا تَفْقَهُ ؟! الدِّینُ هُو أنْ لا تَغْضَبَ . (7)
1117
معنای حُسن خلق
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :معنای حُسن خلق این است که: اگر دنیا به انسان رو کرد ، خشنود باشد و اگر رو نکرد ، خشمگین نشود .
امام صادق علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : آیا شما را از بهترین افرادتان خبر ندهم ؟ عرض کردند : چرا ، ای رسول خدا . حضرت فرمود : خوش خوترین شما ، آنانند که نرمخو و بی آزارند ، با دیگران اُنس می گیرند و دیگران نیز با آنان اُنس می گیرند.
بحار الأنوار :مردی از روبروی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ، خدمت آن حضرت آمد و پرسید : ای رسول خدا ! دین چیست ؟ فرمود : خوش خویی . سپس از طرف راست آمد و پرسید: دین چیست؟ فرمود: خوش خویی. آن گاه از طرف چپ آن حضرت آمد و پرسید : دین چیست؟ فرمود: خوش خویی. سپس از پشت سر ایشان آمد و پرسید: دین چیست ؟ حضرت به طرف او برگشت و فرمود : مگر نمی فهمی؟! دین ، آن است که خشم نگیری .
ص :480
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :حُسنُ الخُلقِ فی ثَلاثٍ : اجْتِنابُ المَحارِمِ ، و طَلَبُ الحَلالِ ، و التَّوَسُّعُ علی العِیالِ . (1)
عنه علیه السلام :إنَّ بَذْلَ التّحیَّةِ مِن مَحاسِنِ الأخْلاقِ . (2)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لَمّا سُئلَ عَن حَدّ حُسنِ الخُلقِ _: تُلینُ جانِبَکَ ، و تُطیِّبُ کلامَکَ ، و تَلْقی أخاکَ ببِشْرٍ حَسَنٍ . (3)
امام علی علیه السلام :خوش خویی در سه چیز است : دوری کردن از کارهای حرام ، طلب حلال ، و فراهم آوردن آسایش و رفاه برای خانواده .
امام علی علیه السلام :سلام کردن از خویهای نیک است .
امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به پرسش از معنای حُسن خلق _فرمود : حُسن خلق این است که نرمخو و مهربان باشی ، گفتارت پاکیزه و مؤدبانه باشد و با برادرت با خوشرویی برخورد کنی .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :العَدلُ حَسَنٌ و لکنْ فی الاُمَراءِ أحسَنُ ، السَّخاءُ حَسَنٌ و لکنْ فی الأغْنِیاءِ أحسَنُ ، الوَرَعُ حَسنٌ و لکنْ فی العُلَماءِ أحسَنُ ، الصَّبرُ حَسنٌ و لکنْ فی الفُقَراءِ أحسَنُ ، التَّوبَةُ حَسنٌ و لکنْ فی الشَّبابِ أحسَنُ ، الحَیاءُ حَسنٌ و لکنْ فی النِّساءِ أحسَنُ . (5)
1118
تفسیر مکارم اخلاق
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عدالت نیکوست، اما در فرمانروایان نیکوتر است ؛ بخشندگی زیباست، اما در توانگران زیباتر است ؛ پارسایی نیکوست، اما در دانشمندان نیکوتر است ؛ شکیبایی نیکوست، اما در فقیران نیکوتر است ؛ توبه نیکوست، اما در جوانان نیکوتر است ؛ و شرم و حیا نیکوست، اما در زنان نیکوتر است .
ص :481
عنه صلی الله علیه و آله :علَیکُم بمَکارِمِ الأخْلاقِ ، فإنّ اللّهَ عزّ و جلّ بَعثَنی بها . و إنَّ مِن مَکارِمِ الأخْلاقِ أنْ یَعْفُوَ الرّجُلُ عَمَّنْ ظَلمَهُ ، و یُعْطیَ مَن حَرمَهُ ، و یَصِلَ مَن قَطعَهُ ، و أنْ یَعودَ مَن لا یَعودُهُ . (1)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنّ مِن مَکارِمِ الأخْلاقِ أنْ تَصِلَ مَن قَطعَکَ ، و تُعطِیَ مَن حَرمَکَ ، و تَعْفوَ عَمَّن ظَلمَکَ . (2)
عنه علیه السلام :لا تَکْمُلُ المَکارِمُ إلاّ بالعَفافِ و الإیثارِ . (3)
عنه علیه السلام :مِن أعْوَدِ الغَنائمِ دَولَهُ الأکارِمِ . (4)
عنه علیه السلام :إذا رَغِبتَ فی المَکارِمِ فاجْتَنِبِ المَحارِمَ . (5)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ اللّهَ تبارکَ و تعالی خَصَّ رَسولَهُ صلی الله علیه و آله بمَکارِمِ الأخْلاقِ ، فامْتَحِنوا أنفسَکُم ؛ فإن کانتْ فِیکُم فاحْمَدوا اللّهَ عزّ و جلّ و ارغَبوا إلَیهِ فی الزّیادَةِ مِنها . فذکَرَها عَشرَةً : الیَقینُ ، و القَناعَةُ ، و الصَّبرُ ، و الشُّکرُ ، و الحِلْمُ ، و حُسنُ الخُلقِ ، و السَّخاءُ ، و الغَیرَةُ ، و الشَّجاعَةُ ، و المُروءَةُ . (6)
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بر شما باد تحصیل مکارم اخلاق؛ زیرا که خداوند عزّ و جلّ مرا برای آنها برانگیخت. و از مکارم اخلاق است که آدمی، از کسی که به وی ستم کرده است در گذرد، و به کسی که چیزی را از او دریغ داشته است عطا کند، و با آن که از وی بُریده است پیوند برقرار سازد و از آن که به عیادتش نرفته است، عیادت کند.
امام علی علیه السلام :از جمله مکارم اخلاق این است که با آن که از تو پیوند بُریده ارتباط برقرار کنی ، به آن که از تو دریغ ورزیده، عطا کنی و از آن که به تو ستم کرده درگذری.
امام علی علیه السلام :مکارم اخلاق به کمال نرسد ، مگر با عفاف و ایثار .
امام علی علیه السلام :از سودمندترین غنیمتها، دولت کریمان است .
امام علی علیه السلام :اگر خواهان مکارم اخلاق هستی، از حرامها دوری کن .
امام صادق علیه السلام :خداوند تبارک و تعالی مکارم اخلاق را به رسولش صلی الله علیه و آله ارزانی داشت . پس شما نیز خود را بیازمایید ، اگر این خویها در شما بود، خداوند عزّ و جلّ را سپاس گویید و از او این مکارم را بیشتر بخواهید . سپس حضرت آنها را ده خوی برشمرد : یقین ، قناعت ، صبر ، شکر ، بردباری ، خوش خویی ، بخشندگی ، غیرت ، شجاعت و مردانگی .
ص :482
عنه علیه السلام :المَکارِمُ عَشْرٌ ، فإنِ اسْتَطَعْتَ أنْ تکونَ فیکَ فلْتَکُنْ ، فإنّها تَکونُ فی الرّجُلِ و لا تکونُ فی ولدِهِ ، و تکونُ فی ولدِهِ و لا تکونُ فی أبیهِ ، و تکونُ فی العَبدِ و لا تکونُ فی الحُرِّ : صِدْقُ البَأسِ ، و صِدقُ اللِّسانِ ، و أداءُ الأمانَةِ ، و صِلَةُ الرَّحِمِ ، و إقْراءُ الضَّیفِ ، و إطْعامُ السّائلِ ، و المُکافاةُ علی الصَّنایعِ ، و التَّذَمُّمُ للجارِ ، و التّذَمُّمُ للصاحِبِ ، و رأسُهُنَّ الحَیاءُ . (1)
عنه علیه السلام_ و قد سُئلَ عن مَکارِمِ الأخْلاقِ _: العَفْوُ عَمّنْ ظَلَمَکَ ، و صِلَةُ مَن قَطعَکَ ، و إعْطاءُ مَن حَرمَکَ ، و قَولُ الحقِّ و لَو علی نَفْسِکَ . (2)
عنه علیه السلام_ لِجرّاحِ المَدائنیِّ _: أ لاَ اُحَدِّثُکَ بمَکارِمِ الأخْلاقِ ؟ الصَّفْحُ عنِ النّاسِ ، و مُؤاساةُ الرّجُلِ أخاهُ فی مالِهِ ، و ذِکْرُ اللّهِ کثیرا . (3)
امام صادق علیه السلام :مکارم [اخلاق] ده تاست ، اگر می توانی آنها را داشته باش؛ زیرا گاهی شخص آنها را دارد، ولی فرزندش ندارد و گاهی در فرزند هست و در پدرش نیست و گاهی در بنده هست و در آزاد نیست [این ده خوی کریمانه عبارتند از : ]پایمردی در جنگ، راستگویی ، امانتداری ، صله رحم، میهمان نوازی ، اطعام بینوا ، جبران کردن نیکیها ، مراعات حقّ همسایه ، مراعات حقّ رفیق، و در رأس همه، شرم و حیا .
امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از مکارم اخلاق _فرمود : گذشت از کسی که به تو ستم کرده است ، ارتباط برقرار کردن با کسی که از تو بُریده است ، عطا کردن به آن که از دادن چیزی به تو دریغ کرده است و گفتن حقّ، اگر چه بر ضدّ خودت باشد .
امام صادق علیه السلام_ به جرّاح مدائنی _فرمود :
آیا به تو بگویم که مکارم اخلاق چیست ؟ گذشت کردن از مردم ، مواسات نسبت به برادر [دینی ]خود، و بسیار به یاد خدا بودن .
ص :483
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :رأسُ العِلمِ التَّمْیِیزُ بینَ الأخْلاقِ ، و إظْهارُ محَمْودِها ، و قَمْعُ مَذْمومِها . (1)
عنه علیه السلام :الفَضائلُ أربَعةُ أجْناسٍ ، أحَدها : الحِکمَةُ و قِوامُها فی الفِکْرَةِ ، و الثّانی : العِفَّةُ و قِوامُها فی الشّهْوَةِ ، و الثّالثُ : القُوَّةُ و قِوامُها فی الغَضَبِ ، و الرّابعُ : العَدلُ و قِوامُهُ فی اعْتِدالِ قُوی النَّفْسِ . (2)
1119
تشخیص خویها از یکدیگر
امام علی علیه السلام :تشخیص خویها از یکدیگر ، و آشکار کردن خویهای پسندیده ، و سرکوب کردن خویهای ناپسند ، سرآمد دانش و دانایی است .
امام علی علیه السلام :فضایل بر چهار گونه اند: اوّل : حکمت که جانمایه آن در فکر و اندیشه است ؛ دوم : عفّت که شالوده آن شهوت است ؛ سوم : قدرت و توانایی که اساس آن خشم است و چهارم : عدالت که ریشه آن، اعتدال هوای نفْس است .
ص :484
الإمامُ العسکریُّ علیه السلام :إنّ للسَّخاءِ مِقْدارا فإنْ زادَ علَیهِ فهُو سَرَفٌ ، و للحَزْمِ مِقْدارا فإنْ زادَ علَیهِ فهُو جُبْنٌ ، و للاقْتِصادِ مِقْدارا فإنْ زادَ علَیهِ فهُو بُخْلٌ ، و للشَّجاعَةِ مِقْدارا فإنْ زادَ علَیهِ فهُو تَهوُّرٌ (1) . (2)
امام عسکری علیه السلام :همانا بخشندگی را اندازه ای است ، که اگر از آن فراتر رود ، اسراف است و دور اندیشی و احتیاط را اندازه ای است ، که چون از آن تجاوز شود ، بزدلی است و صرفه جویی را حدّی است ، که اگر از آن فراتر رود ، بخل است و شجاعت را نیز اندازه ای است ، که فراتر از آن تهوّر و بی باکی است . (3)
ص :485
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :الأخْلاقُ مَنائحُ مِن اللّهِ عزّ و جلّ، فإذا أحَبَّ عَبدا مَنحَهُ خُلقا حَسَنا ، و إذا أبْغَضَ عَبدا مَنحَهُ خُلقا سَیّئا . (1)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :حُسنُ الأخْلاقِ بُرْهانُ کَرَمِ الأعْراقِ . (2)
عنه علیه السلام :أطهَرُ النّاسِ أعْراقا أحْسَنُهُم أخْلاقا . (3)
الکافی عن إسحاقَ بنِ عمّارٍ عن الإمامِ الصّادقِ علیه السلام :الخُل_قُ مَنیحَةٌ یَمنَحُها اللّهُ عزّ و جلّ خَلقَهُ ، فمِنهُ سَجِیَّةٌ ، و مِنهُ نِیَّةٌ . فَقُلْتُ : فأیَّتُهُما أفضَلُ ؟ فقالَ : صاحِبُ السَّجِیَّةِ هُو مَجْبولٌ لا یَستَطیعُ غَیرَهُ ، و صاحِبُ النِّیَّةِ یَصْبِرُ علی الطّاعَةِ تَصَبُّرا ، فهُو أفْضَلُهُما . (4)
1120
ارزش اخلاق
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خویها داده هایی از جانب خداوند عزّ و جلّ هستند . پس ، هرگاه خداوند بنده ای را دوست بدارد ، خوی نیکو بدو عطا کند و هرگاه بنده ای را دشمن بدارد، خوی ناپسند به وی دهد .
امام علی علیه السلام :حُسن اخلاق، دلیل بر شرافت خانوادگی است .
امام علی علیه السلام :پاک نژادترین مردمان، خوش اخلاقترین آنهاست .
الکافی_ به نقل از اسحاق بن عمّار _: امام صادق علیه السلام فرمود: خُلق و خوی ، بخششی است که خداوند عزّ و جلّ به آفریدگانش می دهد. برخی از آنها غریزی است و برخی به نیّت و قصد است [و با تصمیم و تمرین به دست می آید] . عرض کردم: کدام یک از این دو بهتر است؟ فرمود: کسی که خویِ غریزی دارد، بر آن سرشته شده و جز آن نتواند کند و صاحب خوی اکتسابی ، بر انجام طاعت صبوری می ورزد، پس این بهتر است.
ص :486
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :المَکارِمُ بالمَکارِهِ ، الثَّوابُ بالمَشَقَّةِ . (1)
1121
دشواری تحصیل مکارم
امام علی علیه السلام :مکارم اخلاق با دشواری به دست می آید و مزد و ثواب با رنج .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :خَیرُ المَکارِمِ الإیثارُ . (3)
عنه علیه السلام :أعلی مَراتِبِ الکَرَمِ الإیثارُ . (4)
عنه علیه السلام :مِن أحسَنِ المَکارِمِ تَجَنُّبُ المَحارِمِ . (5)
عنه علیه السلام :مِن أحسَنِ المَکارِمِ بَثُّ المَعْروفِ . (6)
عنه علیه السلام :أحسَنُ المَکارِمِ الجُودُ . (7)
عنه علیه السلام :أحسَنُ المَکارِمِ عَفْوُ المُقْتَدِرِ وجُودُ المُفْتَقِرِ . (8)
عنه علیه السلام :العَفْوُ تاجُ المَکارِمِ . (9)
1122
بهترین مکارم اخلاق
امام علی علیه السلام :بهترین مکارم اخلاق ، ایثار است .
امام علی علیه السلام :بالاترین مرتبه بخشندگی و کرامت ، ایثار است .
امام علی علیه السلام :از خوبترین مکارم اخلاق ، دوری کردن از حرامهاست .
امام علی علیه السلام :از خوبترین مکارم اخلاق ، اشاعه کارهای نیک است .
امام علی علیه السلام :خوبترین مکارم اخلاق ، بخشندگی است .
امام علی علیه السلام :بهترین مکارم اخلاق ، گذشت توانا [بر انتقام ]است و بخشش کسی که خود نیازمند است.
امام علی علیه السلام :گذشت، تاج مکارم اخلاق است .
ص :487
عنه علیه السلام :قَضاءُ اللّوازِمِ مِن أفضَلِ المَکارِمِ . (1)
عنه علیه السلام :أفضَلُ الکَرَمِ إتْمامُ النِّعَمِ . (2)
امام علی علیه السلام :برآوردنِ آنچه [از حقوق ]لازم و واجب است ، از برترین مکارم اخلاق است.
امام علی علیه السلام :برترین کرم و بخشندگی این است که نعمت را [بر کسی] تمام کنی .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :عَوِّدْ نَفسَکَ السَّماحَ ، و تَخَیّرْ لَها مِن کُلِّ خُلقٍ أحسَنَهُ ، ف_إنّ الخَ_یرَ عادَةٌ . (3)
عنه علیه السلام :تَجَنَّبْ مِن کُلِّ خُلقٍ أسْوَأهُ ، و جاهِدْ نَفْسَکَ علی تَجَنُّبِهِ ، فإنَّ الشَّرَّ لَجاجَةٌ . (4)
1123
انتخاب خویهای نیک
امام علی علیه السلام :نفْس خود را به بخشندگی عادت ده و از هر خویی، خوبترینش را برای آن برگزین ؛ زیرا که خوبی یک عادت است.
امام علی علیه السلام :از بدترینِ هر خویی بپرهیز و در راه دوری کردن از آن با نفْست جهاد کن ؛ زیرا که [ادامه دادن راهِ] بدی، یک دندگی و لجاجت است .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :حُسنُ الخُلقِ یُثْبِتُ المَودَّةَ . (5)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن حَسُنَ خُلقُهُ کَثُرَ مُحِبّوهُ ، و أنِسَتِ النُّفوسُ بهِ . (6)
عنه علیه السلام :حَسِّنْ خُلقَکَ یُخَفِّفِ اللّهُ حِسابَکَ . (7)
عنه علیه السلام :حُسنُ الأخْلاقِ یُدِرُّ الأرْزاقَ ، و یُؤْنِسُ الرِّفاقَ . (8)
عنه علیه السلام :فی سَعَةِ الأخْلاقِ کُنوزُ الأرْزاقِ . (9)
1124
پیامدهای خوش خویی
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حُسنِ خُلق، رشته دوستی را استوار می کند .
امام علی علیه السلام :آن که خوی نیک داشته باشد، دوستانش زیاد شوند و دلها به او انس و الفت گیرند.
امام علی علیه السلام :اخلاقت را نیکو گردان تا خداوند حسابت را آسان گرداند .
امام علی علیه السلام :اخلاق نیکو روزیها را زیاد می کند و میان دوستان اُنس و اُلفت پدید می آورد .
امام علی علیه السلام :گنجهای روزی، در گشاده خویی است .
ص :488
عنه علیه السلام :بحُسنِ الأخْلاقِ تُدَرُّ الأرْزاقُ . (1)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :حُسنُ الخُلقِ یَزیدُ فی الرِّزقِ . (2)
عنه علیه السلام :إنّ البِرَّ و حُسنَ الخُلقِ یَعْمُرانِ الدِّیارَ ، و یَزیدانِ فی الأعْمارِ . (3)
عنه علیه السلام :الخُلقُ الحَسنُ یَمیثُ الخَطیئةَ کما تَمیثُ الشَّمسُ الجَلیدَ . (4)
عنه علیه السلام :قالَ لقمانُ لابنهِ : یا بُنیَّ ، إنْ عَدِمَکَ ما تَصِلُ بهِ قَرابتَکَ ، و تَتَفَضّلُ بهِ علی إخْوَتِکَ ، فلا یَعْدَمنَّکَ حُسنُ الخُلقِ ، و بَسْطُ البِشْرِ ، فإنّهُ مَن أحسَنَ خُلقَهُ أحَبَّهُ الأخْیارُ و جانَبَهُ الفُجّارُ . (5)
امام علی علیه السلام :با اخلاق نیکوست که روزیها زیاد می شود .
امام صادق علیه السلام :خوش خویی روزی را زیاد می کند .
امام صادق علیه السلام :نیکی کردن و خوش خویی خانه ها را آباد و عمرها را زیاد می کند .
امام صادق علیه السلام :خوش خویی گناه را ذوب می کند ، همچنان که آفتاب یخ را .
امام صادق علیه السلام :لقمان به فرزندش گفت : فرزندم ! اگر چیزی نداشتی که با آن به خویشانت رسیدگی کنی و به برادرانت احسان نمایی ، [دست کم] نیک خویی و خوشرویی خود را از دست مده ؛ زیرا کسی که نیک خو باشد، نیکان او را دوست بدارند و بدکاران از وی دوری کنند .
الکتاب :
«فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شَاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللّهِ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ» . (6)
1125
پیامدهای بد خویی
قرآن :
«به سبب رحمت خداست که تو با آنان چنین خوش خوی و مهربان هستی . اگر تندخو و سخت دل می بودی از گرد تو پراکنده می شدند ؛ پس بر آنها ببخشای و برایشان آمرزش بخواه و در کارها با ایشان مشورت کن و چون تصمیم گرفتی بر خدای توکل کن که خدا توکل کنندگان را دوست دارد» .
ص :489
«عُتُلٍّ بَعْدَ ذلِکَ زَنِیمٍ» . (1)
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :الخُلقُ السَّیِّئُ یُفسِدُ العَملَ کما یُفسِدُ الخَلُّ العَسلَ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :سُوءُ الخُلقِ ذَنبٌ لا یُغْفَرُ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله_ و قد سُئلَ عنِ الشُّؤْمِ _: سُوءُ الخُلقِ . (4)
عنه صلی الله علیه و آله :خَصْلَتانِ لا یَجْتَمعانِ فی مؤمنٍ : البُخلُ و سُوءُ الخُلقِ . (5)
عنه صلی الله علیه و آله_ و قد قیلَ لَهُ : إنّ فُلانَةَ تَصومُ النّهارَ و تَقومُ اللّیلَ ، و هِی سَیِّئةُ الخُلقِ تُؤْذی جِیرانَها بلِسانِها _: لا خَیرَ فیها ، هِی مِن أهْلِ النّارِ . (6)
عنه صلی الله علیه و آله_ عِندَ ما دَفنَ سعدَ بنَ مُعاذٍ قَد أصابَتْهُ ضَمَّةٌ . فسُئلَ رسول اللّه صلی الله علیه و آله عن ذلکَ فقالَ صلی الله علیه و آله _: نَعَم ، إنَّهُ کانَ فی خُلقِهِ مَع أهلِهِ سُوءٌ . (7)
عنه صلی الله علیه و آله :إنّ العَبدَ لَیَبلُغُ ......... بِسُوءِ خُلقِهِ أسْفَلَ دَرَجَة فی جَهنَّمَ . (8)
«[وی] درشت خوی مردی [است] ، ناشناخته نسب» .
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خویِ بد، کار را تباه می کند، همان گونه که سرکه عسل را.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بد خویی گناهی نا بخشودنی است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در پاسخ به این پرسش که شومی چیست _فرمود : بد خویی .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دو خوی در مؤمن فراهم نیاید : بخل و بد خویی .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ [هنگامی که] به ایشان عرض شد : فلان زن روزها را روزه می گیرد و شبها را به عبادت می گذراند اما بد اخلاق است و همسایگانش را با زبان خود می آزارد _فرمود : خیری در او نیست؛ او دوزخی است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در بیان علّت فشاری که به هنگام دفن سعد بن معاذ بر او وارد آمد _فرمود : آری ، او با خانواده اش کمی بَد خُلق بود .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همانا بنده ......... با بد اخلاقیش به پایین ترین درجه دوزخ می رسد .
ص :490
الإمامُ الکاظمُ عن آبائه علیهم السلام: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : أبی اللّهُ لِصاحِبِ الخُلقِ السَّیِّئِ بالتَّوبَةِ ، فقیلَ : یا رسولَ اللّهِ ، و کیفَ ذلکَ ؟ قالَ : لأنّهُ إذا تابَ مِن ذَنبٍ وَقعَ فی أعْظَمَ مِن الذَّنبِ الّذی تابَ مِنهُ . (1)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :سُوءُ الخُلقِ شَرُّ قَرینٍ . (2)
عنه علیه السلام :سُوءُ الخُلقِ نَکَدُ العَیْشِ و عذابُ النَّفْسِ . (3)
عنه علیه السلام :سُوءُ الخُلقِ یُوحِشُ النَّفسَ ، و یَرفَعُ الاُنْسَ . (4)
عنه علیه السلام :سُوءُ الخُلقِ یُوحِشُ القَریبَ ، و یُنَفِّرُ البَعیدَ . (5)
عنه علیه السلام_ و قد سُئلَ عن أدْوَمِ النّاسِ غَمّا _: أسْوَأُهُم خُلقا . (6)
عنه علیه السلام :الخُلقُ السَّیِّئُ أحَدُ العَذابَینِ . (7)
عنه علیه السلام :لا وَحْشَةَ أوْحَشُ مِن سُوءِ الخُلقِ . (8)
امام کاظم از پدرانش علیهم السلام: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : خداوند از آدم بد خوی توبه نمی پذیرد. عرض شد : ای رسول خدا ، چرا؟ فرمود : چون هرگاه از گناهی توبه می کند، در ورطه گناهی بدتر از آن که توبه کرده است می افتد.
امام علی علیه السلام :بد خویی، بدترین همنشین است .
امام علی علیه السلام :بد خویی، مایه تیره روزی و شکنجه روح است .
امام علی علیه السلام :بد خویی، انسان را تنها می کند و الفت و دوستی را از بین می برد .
امام علی علیه السلام :بد خویی، نزدیکان را می آزارد و می رماند و بیگانه را فراری می دهد .
امام علی علیه السلام_ در پاسخ به این سؤال که اندوه چه کسی پایدارتر است _فرمود : آن که از همه بد خوتر باشد .
امام علی علیه السلام :بد خویی، خود، یک نوع عذاب است .
امام علی علیه السلام :هیچ تنهایی و وحشتی بیش از تنهایی بد خویی نیست .
ص :491
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنَّ سُوءَ الخُلقِ لَیُفسِدُ العَملَ کما یُفسِدُ الخَلُّ العسَلَ . (1)
عنه علیه السلام :قالَ لُقمانُ لابنهِ : یا بُنیَّ ، إیّاکَ و الضَّجَرَ ، و سُوءَ الخُلقِ ، و قِلَّةَ الصّبرِ ، فلا یَستَقیمُ علی هذهِ الخِصالِ صاحِبٌ ، و ألْزِمْ نَفسَکَ التُّؤَدَةَ فی اُمورِکَ ، و صَبِّرْ علی مَؤوناتِ الإخْوانِ نَفْسَکَ، و حَسِّنْ مَع جَمیعِ النّاسِ خُلقَکَ . (2)
امام صادق علیه السلام :بد خویی کردار را تباه می سازد آنسان که سرکه عسل را .
امام صادق علیه السلام :لقمان به فرزندش گفت: فرزندم ! از غمزدگی و بی حوصلگی و بد خویی و کم صبری دوری کن که هیچ دوستی، تحمّل این خصلتها را ندارد . در کارهایت آرام و بردبار باش و در تحمّل زحمات برادران، صبوری کن و با همگان خوش خو باش .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن ساءَ خُلقُهُ مَلَّهُ أهلُهُ . (4)
عنه علیه السلام :مَن ضاقَت ساحَتُهُ قَلّتْ راحَتُهُ . (5)
عنه علیه السلام :مَن ساءَ خُلقُهُ أعْوَزَهُ الصَّدیقُ و الرَّفیقُ . (6)
عنه علیه السلام :مَن ساءَ خُلقُهُ ضاقَ رِزْقُهُ . (7)
عنه علیه السلام :السَّیِّئُ الخُلقِ کثیرُ الطَّیْشِ، مُنَغَّصُ العَیْشِ . (8)
1126
فرجام بد خویی
امام علی علیه السلام :آن که بد اخلاق باشد خانواده اش از او دلتنگ و بیزار شوند .
امام علی علیه السلام :هر که کم تحمّل [و تندخو ]باشد آسایشش اندک گردد .
امام علی علیه السلام :کسی که بد اخلاق باشد، از پیدا کردن دوست و همراه درمانَد .
امام علی علیه السلام :هرکه اخلاقش بد باشد روزیش تنگ شود .
امام علی علیه السلام :آدم بد خوی بسیار خطا کند و زندگیش تلخ شود .
ص :492
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن ساءَ خُلقُهُ عَذّبَ نَفْسَهُ . (1)
امام صادق علیه السلام :هر که بد اخلاق باشد، خودش را عذاب دهد .
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :اللَّحْمُ یُنْبِتُ اللَّحْمَ ، و مَن تَرَکَ اللَّحْمَ أربَعینَ یَوما ساءَ خُلقُهُ و مَن ساءَ خُلقُهُ فأذِّنوا فی أُذُنِهِ . (2)
عنه علیه السلام :غَلاءُ السِّعرِ یُسِیءُ الخُلُقَ ، و یُذهِبُ الأمانَةَ ، و یُضجِرُ المَرءَ المُسلمَ . (3)
1127
موجبات بد خویی
امام صادق علیه السلام :گوشت، گوشت می رویاند و هر کس چهل روز گوشت نخورد بد خُلق شود و هر کس بد خوی شد، در گوشش اذان بگویید.
امام صادق علیه السلام :گرانی نرخ، اخلاق را بد می کند، امانتداری را از بین می برد و انسان مسلمان را دلتنگ و بی قرار می سازد .
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : أ لا اُخبِرُکُم بأبعَدِکُم مِنّی شَبَها ؟ قالوا : بلی یا رسولَ اللّهِ . قالَ : الفاحِشُ المُتَفَحِّشُ البَذیءُ ، البَخیلُ ، المُخْتالُ ، الحَقودُ ، الحَسودُ ، القاسِی القَلبِ ، البَعیدُ مِن کُلِّ خَیرٍ یُرْجی ، غَیرُ المَأمونِ مِن کُلِّ شَرٍّ یُتَّقی . (4)
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :یا أبا ذرٍّ ! لا تَکُنْ عَیّابا ، و لا مَدّاحا ، و لا طَعّانا ، و لا مُمارِیا . (5)
1128
تفسیر خویهای نکوهیده
امام صادق علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : آیا شما را از کم شباهت ترینتان به خودم آگاه نسازم ؟ عرض کردند : چرا، ای رسول خدا؛ فرمود : زشت گویِ بی آبرویِ بی شرم ، بخیل ، متکبّر، کینه توز ، حسود ، سنگدل ، کسی که هیچ خیری از او بر نمی خیزد و کسی از شرّش در امان نیست .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای ابوذر! نه عیب جوی باش و نه ثناگوی و نه طعنه زن و نه مجادله گر.
ص :493
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :تِسْعةُ أشْیاءَ مِن تِسْعةِ أنْفُسٍ هُنّ مِنهُم أقْبَحُ مِن غَیرِهِم : ضِیقُ الذَّرْعِ مِن المُلوکِ ، و البُخلُ مِن الأغْنیاءِ ، و سُرعَةُ الغَضَبِ مِن العُلَماءِ ، و الصِّبا مِن الکُهولِ ، و القَطیعَةُ مِن الرُّؤوسِ ، و الکِذْبُ مِن القُضاةِ ، و الزَّمانَةُ مِن الأطِبّاءِ ، و البَذاءُ مِن النِّساءِ ، و البَطْشُ مِن ذوی السُّلْطانِ . (1)
الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام_ مِن دُعائهِ فی الاسْتِعاذَةِ مِن المَکارِهِ و سَیِّئ الأخْلاقِ و مَذامِّ الأفْعالِ _: اللّهُمّ إنّی أعوذُ بِکَ مِن هَیَجانِ الحِرْصِ ، و سَوْرَةِ الغَضَبِ ، و غَلَبةِ الحَسَدِ ، و ضَعْفِ الصّبرِ ، و قِلَّةِ القَناعَةِ ، و شَکاسَةِ الخُلقِ . (2)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إیّاک و خَصْلَتینِ : الضَّجَرَ و الکَسلَ ، فإنّک إنْ ضَجِرْتَ لَم تَصبِرْ علی حقٍّ ، و إن کَسِلْتَ لَم تُؤَدِّ حَقّا . (3)
امام علی علیه السلام :نُه خصلت از نُه گروه زشت تر است تا از دیگران : درماندگی و ناتوانی از فرمانروایان ، بخل ورزی از توانگران ، زود خشمی از دانشمندان ، بچگی از میان سالان ، جدایی [از مردم ]از سران، دروغگویی از قاضیان ، بیماری مزمن از پزشکان ، بی حیایی از زنان و سختگیری و ستمگری از قدرتمندان .
امام زین العابدین علیه السلام_ در دعای خویش در پناه بردن به خدا از ناملایمات و بد اخلاقی و کردارهای نکوهیده _گفت : بار خدایا ! به تو پناه می برم از برانگیخته شدنِ آزمندی و تند شدنِ آتش خشم و چیره گشتن حسادت و کم صبری و قانع نبودن و درنده خویی .
امام صادق علیه السلام :از دو خصلت بپرهیز : بیتابی و تنبلی ؛ زیرا اگر بیتاب و کم حوصله باشی، بر حقّ شکیبایی نکنی و اگر سست و تنبل باشی، حقّی را نپردازی.
ص :494
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أکْرَمُ الأخْلاقِ السَّخاءُ ، و أعَمُّها نَفْعا العَدلُ . (1)
عنه علیه السلام :أشْرَفُ الخَلائقِ التّواضُعُ و الحِلْمُ و لِینُ الجانِبِ . (2)
عنه علیه السلام :أحسَنُ الأخْلاقِ ما حَملَکَ علی المَکارِمِ . (3)
عنه علیه السلام :إنّ أزْیَنَ الأخْلاقِ الوَرَعُ و العَفافُ . (4)
الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ و قد سُئلَ عن أفضَلِ الأخْلاقِ _: الصّبرُ و السّماحَةُ . (5)
1129
برترین خویها
امام علی علیه السلام :گرامیترین خویها بخشندگی است، و آن خوی که سودش فراگیرتر است دادگری است .
امام علی علیه السلام :شریفترین خویها فروتنی و بردباری و نرمخویی است .
امام علی علیه السلام :خوبترین خویها آن است که تو را به تحصیل مکارم اخلاق وا دارد .
امام علی علیه السلام :زیبنده ترین خویها پارسایی و پاکدامنی است .
امام باقر علیه السلام_ در پاسخ به این پرسش که برترین خویها کدام است _فرمود : شکیبایی و بخشندگی .
الإمامُ الباقرُ علیه السلام :أشْرَفُ أخْلاقِ الأئمَّةِ و الفاضِلینَ مِن شِیعَتِنا: التَّقِیَّةُ ، و أخْذُ النَّفْسِ بحُقوقِ الإخْوانِ . (7)
1130
زیباترین خصلتها
امام باقر علیه السلام :بهترین اخلاق امامان و شیعیان با فضیلت ما ، تقیّه و ملزم کردن خود به رعایت حقوق برادران است .
ص :495
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لَمّا سألَهُ یحیی بنُ عِمرانَ الحَلبیّ عن أجْمَلِ الخِصالِ _: وَقارٌ بلا مَهابَةٍ ، و سَماحٌ بلا طَلَبِ مُکافاةٍ ، و تَشاغُلٌ بغَیرِ مَتاعِ الدُّنیا . (1)
امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به پرسش یحیی بن عمران حلبی از زیباترین خصلتها _فرمود : وقار، بدونِ هیبت و بخشش، بدون انتظارِ پاداش و سرگرم شدن به غیر مال و متاع دنیا .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إذا کانَ فی رَجُلٍ خَلّةٌ رائقَةٌ فانْتَظِروا أخَواتِها . (2)
عنه علیه السلام :إذا دَعاکَ القُرآنُ إلی خَلّةٍ جَمیلةٍ فَخُذ نَفْسَکَ بأمْثالِها . (3)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ خِصالَ المَکارِمِ بَعْضُها مُقیَّدٌ ببَعْضٍ . (4)
1131
همبستگی سجایای اخلاقی
امام علی علیه السلام :اگر در وجود کسی خصلتی پسندیده باشد انتظار خصلتهای پسندیده دیگری را نیز در او داشته باشید .
امام علی علیه السلام :هر گاه قرآن تو را به خویی نیک فرا خواند ، خود را به مشابه های آن وادار کن .
امام صادق علیه السلام :خصلتهای نیک اخلاقی به یکدیگر بسته اند .
ص :496
الکتاب :
«وَ مِنْ ثَمَرَاتِ النَّخِیلِ وَ الْأَعْنَابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَکَرا وَ رِزْقا حَسَنا إِنَّ فِی ذلِکَ لاَیَةً لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ» . (1)
«یَسْأَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِمَا إِثْمٌ کَبِیرٌ وَ مَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَ إِثْمُهُمَا أَکْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمَا وَ یَسْأَلُونَکَ ما ذَا یُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللّهُ لَکُمُ الاْیاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ» . (2)
«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَیْسِرُ وَ الْأَنْصَابُ وَ الْأَزْلاَمُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ» . (3)
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لَعنَ اللّهُ الخَمرَ ، و عاصِرَها ، و غارِسَها ، و شارِبَها ، و ساقِیَها ، و بائعَها ، و مُشْتَرِیَها ، و آکِلَ ثَمَنِها ، و حامِلَها ، و المَحْمولَةَ إلَیهِ . (4)
1132
شراب
قرآن :
«و از میوه های نخلها و تاکها شرابی مستی آور و رزقی نیکو به دست می آورید و خردمندان را در این عبرتی است».
«تو را از شراب و قمار می پرسند ، بگو : در آن دو گناهی بزرگ و سودهایی است برای مردم . و گناهشان از سودشان بیشتر است . و از تو می پرسند چه چیز انفاق کنند ، بگو : آنچه [از نیازمندیشان ]افزون آید . خدا آیات را اینچنین برای شما بیان می کند ، باشد که بیندیشید» .
«ای کسانی که ایمان آورده اید ! شراب و قمار و بتها و شرط بندی با تیرها، پلیدی و کار شیطان است . از آن اجتناب کنید تا رستگار شوید» .
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند شراب و شرابگیر و آن را که درختی برای تهیه شراب بکارد و شرابخوار و ساقی شراب و شراب فروش و خریدار شراب و کسی که پول شراب فروشی را بخورد و کسی که آن را حمل کند و کسی را که شراب برایش حمل شود لعنت کرده است.
ص :498
عنه صلی الله علیه و آله :إنّ اللّهَ لَعنَ الخَمرَ ، و عاصِرَها ، و مُعْتَصِرَها ، و شارِبَها ، و ساقِیَها ، و حامِلَها ، و المَحْمولَةَ إلَیهِ ، و بائِعَها ، و مُشْتَرِیَها ، و آکِلَ ثَمَنِها . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :لا تُجْمَعُ الخَمرُ و الإیمانُ فی جَوفِ أو قَلبِ رجُلٍ أبدا . (2)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :ما بَعثَ اللّهُ نبیّا قَطُّ إلاّ و قَد عَلِمَ اللّهُ أنّهُ إذا أکْمَلَ لَه دِینَهُ کانَ فیهِ تَحْریمُ الخَمرِ ، و لَم تَزَلِ الخَمرُ حَراما ، إنّ الدِّینَ إنّما یُحَوِّلُ مِن خَصْلَةٍ ثُمّ اُخْری ، فلَو کانَ ذلکَ جُمْلَةً قَطّعَ بِهِم (بالنّاسِ) دُونَ الدِّینِ . (3)
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خدا لعنت کرده است شراب و شرابگیر و شرابخوار و ساقی شراب و حمل کننده آن را و کسی را که برایش حمل می شود و فروشنده و خریدار و کسی را که از پول شراب مصرف کند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :شراب و ایمان هرگز در درون یا دل کسی با هم جمع نمی شوند .
امام صادق علیه السلام :خداوند هرگز پیامبری را برنینگیخت، مگر آن که می دانست که چون دین او را کامل کند، تحریم شرابخواری نیز در آن است . شراب، همیشه حرام بوده است. همانا دین، مرحله به مرحله (تدریجا) کامل می شود و اگر از همان ابتدا کامل بود مردم دین را نمی پذیرفتند .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :الخَمرُ اُمُّ الفَواحِشِ و الکبائرِ . (5)
عنه صلی الله علیه و آله :الخَمرُ اُمُّ الفَواحِشِ و أکْبَرُ الکَبائرِ . (6)
1133
شراب، مادر زشت کاریها
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :شراب، مادرِ زشت کاریها و گناهان بزرگ است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :شراب ریشه زشتیها و بزرگترین گناه کبیره است .
ص :499
عنه صلی الله علیه و آله :الخَمرُ اُمُّ الخَبائثِ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :الخمرُ جِماعُ الإثْمِ ، و اُمُّ الخَبائثِ ، و مِفْتاحُ الشَّرِّ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :جُمِعَ الشَّرُّ کُلُّهُ فی بَیتٍ ، و جُعِلَ مِفْتاحُهُ شُرْبَ الخَمرِ . (3)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :شُرْبُ الخَمرِ مِفْتاحُ کُلِّ شَرٍّ ، و شارِبُ الخَمرِ مُکَذِّبٌ بکِتابِ اللّهِ عزّ و جلّ ، و لَو صَدّقَ کِتابَ اللّهِ حَرَّمَ حَرامَهُ . (4)
عنه علیه السلام :إنّ اللّهَ عزّ و جلّ جَعلَ للشَّرِّ أقْفالاً ، و جَعلَ مَفاتیحَ تِلکَ الأقْفالِ الشَّرابَ ، و أشَرُّ مِن الشّرابِ الکِذْبُ . (5)
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :شراب ، ریشه پلیدیهاست .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :شراب، مجمع انواع گناهان و ریشه پلیدیها و کلید بدیهاست .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بدیها همه در یک خانه جمع شده اند و کلید آن خانه شرابخواری است .
امام صادق علیه السلام :شرابخواری کلید هر بدی است و شراب خوار ، کتاب خداوند عزّ و جلّ را دروغ می شمارد ، زیرا اگر آن را باور داشت، حرام آن را بر خود حرام می دانست .
امام صادق علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ قفلهایی بر در بدی و پلیدی زده و کلیدهای آن قفلها را شراب قرار داده است و از شراب بدتر، دروغ است .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن کانَ یُؤمنُ باللّهِ و الیَومِ الآخِرِ فلا یَجْلِسْ علی مائدَةٍ یُشْرَبُ علَیها الخَمرُ . (6)
عنه صلی الله علیه و آله :مَلْعونٌ مَلْعونٌ مَن جَلسَ طائعا علی مائدَةٍ یُشرَبُ علَیها الخَمرُ . (7)
1134
نهی از نشستن بر سفره های شراب
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که به خدا و روز واپسین ایمان داشته باشد، نباید بر سر سفره ای بنشیند که در آن شراب خورده می شود .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ملعون است، ملعون است کسی که با میل خود بر سر سفره ای که در آن شراب نوشیده می شود بنشیند .
ص :500
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لا تَجْلِسوا علی مائدَةٍ یُشْرَبُ علَیها الخَمرُ ، فإنّ العَبدَ لا یَدْری مَتی یُؤخَذُ . (1)
امام علی علیه السلام :بر سر سفره ای که در آن شراب نوشیده می شود منشینید ؛ زیرا که آدمی نمی داند چه وقت جانش ستانده می شود.
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :فَرضَ اللّهُ ......... تَرْکَ شُرْبِ الخَمرِ تَحْصینا للعَقلِ . (2)
الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إنَّ اللّهَ حَرّمَ الخَمرَ لِفعْلِها و فَسادِها . (3)
عنه علیه السلام :أفاعِیلُ الخَمرِ تَعْلو علی کُلِّ ذَنبٍ ، کما تَعْلو شَجَرتُها علی کُلِّ شَجَرةٍ . (4)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ عِندَ ما سألَهُ المُفَضّلُ عن عِلَّةِ تَحریمِ الخَمرِ _: حَرّمَ اللّهُ الخَمرَ لِفِعْلِها و فَسادِها ، لأنّ مُدْمِنَ الخَمرِ تُورِثُهُ الارْتِعاشَ ، و تَذهَبُ بنُورِهِ ، و تَهْدِمُ مُرُوّتَهُ ، و تَحْمِلُهُ علی أنْ یَجْتَرئَ علی ارتِکابِ المَحارِمِ ، و سَفْکِ الدِّماءِ ، و رُکوبِ الزِّنا ، و لا یُؤمَن إذا سَکِرَ أنْ یَثِبَ علی حُرَمِهِ و لا یَعْقِلُ ذلکَ ، و لا یَزیدُ شارِبَها إلاّ کُلَّ شَرٍّ . (5)
1135
علّت تحریم شراب
امام علی علیه السلام : ......... خداوند برای حفظ عقل ، ترک شرابخواری را واجب گردانید .
امام باقر علیه السلام :خداوند شراب را به علّت تأثیر بد و فسادانگیز بودن آن حرام فرمود.
امام باقر علیه السلام :همان گونه که درخت شراب از هر درختی بلندتر می شود ، تأثیرات بد شراب نیز از هر گناهی بیشتر است .
امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به سؤال مفضّل از علّت تحریم شراب _فرمود : خداوند شراب را به علّت تأثیر بد و فسادی که به وجود می آورد حرام کرد ؛ زیرا میگسار دچار رعشه [در اندام ]می شود ، و شراب نورانیت و جوانمردی و مروتش را از بین می برد و او را در ارتکاب کارهای حرام و خونریزی و زنا، گستاخ می کند و این خطر برایش وجود دارد که چون مست و لا یعقل شود به محارم خود تجاوز کند . شراب بر شراب خوار جز شر و بدی نمی افزاید .
ص :501
الإمامُ الرِّضا علیه السلام :حَرّمَ اللّهُ الخَمرَ لِما فیها مِن الفَسادِ ، و مِن تَغْییرِها عُقولَ شارِبِیها ، و حَمْلِها إیّاهُم علی إنْکارِ اللّهِ عزّ و جلّ ، و الفِرْیَةِ علَیهِ و علی رُسُلِهِ ، و سائرِ ما یکونُ مِنهُم مِن الفَسادِ و القَتلِ . (1)
امام رضا علیه السلام :خداوند شراب را حرام فرمود ؛ زیرا شراب تباهی می آورد ، عقل شراب خواران را دگرگون می کند و آنان را به انکار خدای عزّ و جلّ و دروغ و تهمت بستن به او و پیامبرش وا می دارد و دیگر اعمالی چون تبهکاری و قتل که از شراب خواران سر می زند .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن شَرِبَ الخَمرَ لَم یُقْبَلْ مِنهُ صَلاةٌ أربَعینَ لَیلَةً ، فإنْ عادَ فأربَعینَ لَیلَةً مِن یَومِ شَرِبَها ، فإنْ ماتَ فی تِلکَ الأربَعینَ مِن غَیرِ تَوبَةٍ سَقاهُ اللّهُ یَومَ القِیامَةِ مِن طِینَةِ خَبالٍ . (2)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن شَرِبَ الخَمَر و هُو یَعلَمُ أنّها حَرامٌ سقَاهُ اللّهُ مِن طِینَةِ خَبالٍ . (3)
الإمامُ الصّادقُ عن آبائه علیهم السلامعن الإمام علیّ علیه السلام : مُدْمِنُ الخَمرِ یَلْقی اللّهَ عزّ و جلّ حِینَ یَلْقاهُ کعابِدِ وَثَنٍ . فَقالَ حجرُ بنُ عَدِیّ : یا أمیرَ المؤمنینَ ما المُدْمِنُ ؟ قالَ : الّذی إذا وَجَدَها شَرِبَها . (4)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن شَرِبَ المُسْکِرَ لَم تُقْبَلْ صَلاتُهُ أربَعینَ یَوما و لَیلَةً . (5)
1136
عاقبت شرابخواری
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که شراب بنوشد تا چهل شب نمازی از او پذیرفته نشود و اگر دوباره نوشید، از روزی که نوشیده تا چهل شب دیگر نمازش مقبول نیفتد و اگر در خلال آن چهل روز بمیرد و توبه نکرده باشد، خداوند در روز رستاخیز او را از زردابه بدن دوزخیان، بنوشاند .
امام علی علیه السلام :هر کس شراب بنوشد در حالی که می داند حرام است ، خداوند او را از زردابه بدن دوزخیان، بنوشاند .
امام صادق از پدرانش علیهم السلاماز امام علی علیه السلام : دائم الخمر همچون بت پرست خدا را دیدار خواهد کرد . حجر بن عدی به آن حضرت عرض کرد : دائم الخمر کیست ؟ فرمود : کسی که هرگاه شراب بیابد بنوشد .
امام علی علیه السلام :کسی که مستی آور بنوشد تا چهل شبانه روز نمازش پذیرفته نشود .
ص :502
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :شارِبُ الخَمرِ لا تُصَدِّقوهُ إذا حَدّثَ ، و لا تُزَوِّجوه إذا خَطَبَ ، و لا تَعودوهُ إذا مَرِضَ ، و لا تَحْضَروهُ إذا ماتَ ، و لا تأتَمِنوهُ علی أمانَةٍ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :لا تجالِسوا مَع شارِبِ الخَمرِ ، و لا تَعودوا مَرْضاهُم ،و لا تُشَیِّعوا جَنائزَهُم ، و لا تُصَلّوا علی أمْواتِهِمْ ؛ فإنّهُم لابُ أهلِ النّارِ کما قالَ اللّهُ : «اخسَؤُوا فیها و لا تُکَلِّمونِ» (2) . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :مَثَلُ شارِبِ الخَمرِ کمَثَلِ الکِبْریتِ ، فاحْذَروهُ لا یُنْتِنْکُم کما یُنْتِنُ الکِبْریتُ . و إنّ شارِبَ الخَمرِ یُصْبِحُ و یُمْسِی فی سَخَطِ اللّهِ ، و ما مِن أحَدٍ یَبیتُ سَکْرانَ إلاّ کانَ للشَّیطانِ عَروسا إلی الصّباحِ ، فإذا أصْبَحَ وَجبَ علَیهِ أن یَغْتَسِلَ کما یَغْتَسِلُ مِن الجَنابَةِ . (4)
1137
نحوه رفتار با شراب خوار
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :شراب خوار اگر سخنی گفت باور نکنید ، اگر خواستگاری کرد به او زن ندهید ، اگر بیمار شد به عیادتش نروید ، اگر مُرد بر جنازه اش حاضر نشوید، و به او امانت مسپارید .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :با شراب خوار همنشینی نکنید ، اگر بیمار شدند عیادتشان نروید ، جنازه شان را تشییع نکنید ، بر مرده شان نماز نخوانید ؛ زیرا آنان سگهای دوزخ هستند ، چنان که خداوند [خطاب به آنان در دوزخ ]می فرماید : «دور شوید [دور شدن سگ ها] در آتش و با من سخن مگویید».
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :شراب خوار به گوگرد می ماند ؛ به او نزدیک مشوید که شما را بدبو می کند همچنان که گوگرد بدبو می کند. شراب خوار شب و روز در خشم خداست . هر کس شب را به مستی سر کند ، تا صبح، عروس شیطان است . و از این رو ، صبح باید غسل کند، همچنان که غسل جنابت می کند .
ص :503
عنه صلی الله علیه و آله :من باتَ سَکْرانَ باتَ عَروسا للشَّیطانِ . (1)
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که شب را به مستی گذراند تا صبح عروس شیطان باشد .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :یَجیءُ مُدمِنُ الخَمرِ یَومَ القِیامَةِ مُزْرَقَّةً عَیْناهُ ، مُسْوَدّا وَجهُهُ ، مائلاً شِقُّهُ ، یَسیلُ لُعابُهُ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :یَخرُجُ الخَمّارُ مِن قَبرِهِ مَکْتوبٌ بَینَ عَینَیْهِ: آیِسٌ مِن رَحمَةِ اللّهِ . (4)
عنه صلی الله علیه و آله :و الّذی بَعثَنی بالحقِّ نَبیّا ، إنّ شارِبَ الخَمرِ یَأتی یَومَ القِیامَةِ مُسْوَدّا وَجْهُهُ ، یَضْرِبُ برَأسِهِ الأرضَ و یُنادی : وا عَطَشاهْ ! (5)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ أهلَ الرَّیِّ فی الدُّنیا مِن المُسْکِرِ یَموتونَ عِطاشا ، و یُحْشَرونَ عِطاشا ، و یَدخُلونَ النّار عِطاشا . (6)
1138
چگونگی محشور شدن شراب خوار
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دائم الخمر در روز قیامت در حالی که چشمانش کبود ، چهره اش سیاه ، لبهایش آویخته و آب دهانش سرازیر است ، آورده می شود .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :میگسار ، در حالی از گور خود خارج می شود که بر پیشانیش نوشته شده است: نومید از رحمت خدا .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سوگند به آن که مرا بحقّ پیامبر کرد، در روز رستاخیز شراب خوار را می آورند ، در حالی که چهره اش سیاه است و سرش را به زمین می کوبد و می گوید : آه از تشنگی!
امام صادق علیه السلام :آنان که در دنیا از مسکرات سیراب شوند ، تشنه کام می میرند و تشنه کام محشور می شوند و تشنه کام به دوزخ می روند .
بحار الأنوار:_ قال رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله _: مَن تَرَکَ الخَمرَ لغَیرِ اللّهِ سَقاهُ اللّهُ مِن الرَّحیقِ المَخْتومِ ، فقالَ علیٌّ علیه السلام :لغَیرِ اللّهِ ؟! قالَ : نَعَم و اللّهِ ، صِیانَةً لنفسهِ . (7)
1139
تشویق به ترک شرابخواری هرچند به خاطر غیر خدا
بحار الأنوار :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : هر که برای غیر خدا [هم که شده ]شرابخواری را رها کند ، خداوند او را از شراب [بهشتی ]ناب و مهر شده بنوشاند . علی علیه السلام عرض کرد : برای غیر خدا؟! فرمود : آری ، به خدا قسم ؛ برای حفظ [سلامت ]خویش .
ص :504
تفسیر القمّی عن الإمامِ الصّادق علیه السلام :مَن تَرَکَ الخمرَ لغَیرِ اللّهِ سَقاهُ اللّهُ مِن الرَّحیقِ المَخْتومِ . قالَ : یا بنَ رسولِ اللّهِ ، مَن تَرکَ الخَمرَ لغَیرِ اللّهِ ؟! قالَ : نَعَم و اللّهِ ، صِیانَةً لنَفْسِهِ . (1)
تفسیر القمی از امام صادق علیه السلام :کسی که شرابخواری را برای غیر خدا [هم که شده ]رها کند، خداوند او را از شراب [بهشتی ]ناب و مُهر شده بنوشاند . راوی عرض کرد : یا بن رسول اللّه ! کسی که شراب را برای غیر خدا ترک کند ؟! فرمود : آری به خدا قسم ، برای حفظ [سلامت] خویش .
الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :إنّ اللّهَ عزّ و جلّ لم یُحَرِّمِ الخَمرَ لاسْمِها، و لکنّهُ حَرّمَها لعاقِبَتِها ؛ فما کانَ عاقِبَتُهُ عاقِبَةَ الخَمرِ فهُو خَمرٌ . (2)
1140
حرام بودن هر آنچه تأثیر شراب داشته باشد
امام کاظم علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ شراب را به خاطر نامش حرام نکرده بلکه به سبب پیامدهای آن حرامش کرده است . پس ، هر چیزی که پیامدهای شراب را داشته باشد آن نیز شراب است .
ص :505
ص :506
الکتاب :
«وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَأَنَّ للّهِِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَی وَالْیَتامَی» . (1)
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنَّهُ لَیسَ لی مِن هذا الفَیْءِ شَیْءٌ ولا هذا _ وأشارَ إلی وَبْرَةٍ مِن سَنامِ بَعیرٍ _ إلاّ الخُمْسَ ، والخُمْسُ مَرْدودٌ علیکُم ، فأدُّوا الخَیْطَ والمِخْیَطَ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :إیّاکُم والغُلولَ ؛ الرّجُلُ یَنْکَحُ المَرأةَ ، أو یَرکَبُ الدّابّةَ قَبلَ أنْ تُخَمَّسَ . (3)
الإمامُ الباقرُ علیه السلام _ لَمّا قَرأ علَیهِ أبو حمزةَ الثُّمالیّ آیةَ الخُمسِ _ :ما کانَ للّهِ فهُو لرسولِهِ ، وما کانَ لرسولِهِ فهُو لَنا . (4)
1141
خُمس
قرآن :
«بدانید که هر گونه غنیمتی به دست آورید ، خُمس (یک پنجم) آن از آنِ خدا و پیامبر و خویشاوندان و یتیمان است» .
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نه از این غنیمت [جنگی ]و نه از این کُرک کوهان شتر، چیزی جز خُمس، از آنِ من نیست و همان خمس هم به شما برگردانده می شود ؛ پس حتی نخ و سوزن [غنیمتی] را هم بدهید .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از خیانت کردن در غنایم بپرهیزید؛ اگر پیش از خارج کردن خمسِ غنیمت ، مردی با زنی [از اسیران جنگی ]درآمیزد یا مَرکبی [از غنایم] را سوار شود، آن خیانت در غنایم است .
امام باقر علیه السلام_ وقتی ابو حمزه ثمالی آیه خمس را برای ایشان تلاوت کرد _فرمود : آنچه از خداست، متعلّق به پیامبر اوست و آنچه متعلّق به پیامبر اوست، به ما تعلّق دارد .
ص :508
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ یُحِبّ الأبْرارَ الأخْفِیاءَ الأتْقِیاءَ الّذینَ إذا غابُوا لَم یُفْتَقَدوا ، و إذا حَضَروا لَم یُدْعَوا ، ولَم یُعْرَفوا . (1) قُلوبُهُم مَصابیحُ الهُدی ، یُخْرَجون مِن کُلِّ غَبْراءَ مُظْلِمَةٍ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :أحَبُّ العِبادِ إلی اللّهِ تعالی الأتْقِیاءُ الأخْفِیاءُ ، الّذین إذا غابُوا لَم یُفْتَقَدوا ، و إذا شَهِدوا لَم یُعْرَفوا ، اُولئکَ أئمَّةُ الهُدی ومَصابیحُ العِلْمِ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :ما قَرُبَ عَبدٌ مِن سُلطانٍ إلاّ تَباعَدَ مِن اللّهِ تعالی ، ولا کَثُرَ مالُهُ إلاّ اشْتَدَّ حِسابُهُ ، ولا کَثُرَ تَبَعهُ إلاّ کَثُرَ شَیاطینُهُ . (4)
عنه صلی الله علیه و آله :ألاَ إنّ خَیرَ عِبادِ اللّهِ التَّقیُّ النّقیُّ الخَفیُّ ، و إنّ شَرَّ عِبادِ اللّهِ المُشارُ إلَیهِ بالأصابِعِ . (5)
1142
فضیلت گمنامی و آثار آن
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند نیکوکاران بی نام و نشانِ خدا ترس را دوست دارد ؛ کسانی که هرگاه غایب باشند کسی جویایشان نمی شود، و وقتی حضور دارند، کسی از آنان دعوت نمی کند و شناخته شده نیستند . دلهایشان چراغ هدایت است ، [و ]از هر تاریکی و ظلمتی خارج می گردند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :محبوبترین بندگان نزد خداوند متعال پرهیزگاران گمنامند ؛ همانان که هرگاه غایب باشند کسی جویایشان نمی شود و وقتی حضور دارند نا شناخته اند . آنان پیشوایان هدایتند و چراغهای دانش .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ بنده ای به فرمانروایی نزدیک نشد، مگر آن که از خداوند متعال دور گشت، و ثروتش فراوان نشد، مگر آن که حسابش سخت گشت، و مریدانش زیاد نشدند، مگر آن که شیطانهایش افزون گشتند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هان ! بهترین بندگان خدا کسی است که با تقوی و پاک و گمنام باشد و بدترین بندگان خدا کسی است که انگشت نما باشد .
ص :510
عنه صلی الله علیه و آله :لا یَزالُ العَبدُ بخَیرٍ ما لَم یُعْرَفْ مَکانُهُ ، فإذا عُرِفُ مَکانُهُ لَبِسَتْهُ فِتْنَةٌ لا یَثْبُتُ لَها إلاّ مَن ثَبَّتهُ اللّهُ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :رُبَّ ذی طِمْرَیْنِ لا یُؤْبَهُ لَهُ ، لَو أقْسَمَ علی اللّهِ لأبَرّهُ . (2)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :تَبَذَّلْ ولا تُشهَّرْ ، وأخْفِ شَخْصَکَ لِئلاّ تُذْکَرَ وتُعْلَمَ ، واکْتُمْ واصْمُتْ تَسْلَمْ _ وأوْمأَ بِیَدِهِ إلی صَدرِهِ _ تَسُرُّ الأبْرارَ ، وتَغیظُ الفُجّارَ _ وأومَأَ بِیَدِهِ إلی العامَّةِ _ . (3)
عنه علیه السلام :تَبذّلْ لا تَشْتَهِرْ ، ولا تَرْفَعْ شَخْصَکَ لِتُذْکَرَ بعِلْمٍ ، واسْکُتْ واصْمُتْ تَسْلَم ، تَسُرُّ الأبْرارَ وتَغیظُ الفُجّارَ . (4)
عنه علیه السلام _ لکُمَیلِ بنِ زِیادٍ _ :رُوَیْدَکَ لا تُشْهَرْ ، وأخْفِ شَخْصَکَ لاتُذْکَرْ ، تَعلَّمْ تَعْلَمْ . (5)
عنه علیه السلام _ فی وصف آخر الزمان _: وذلکَ زَمانٌ لا یَنْجو فیهِ إلاّ کُلُّ مؤمنٍ نُوَمَةٍ ، إنْ شَهِدَ لَم یُعْرَفْ ، و إنْ غابَ لَم یُفْتَقَدْ ، اُولئکَ مَصابیحُ الهُدی وأعْلام السُّری . (6)
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بنده تا زمانی که جایگاهش دانسته نباشد، در خیر و خوشی به سر می برد ، اما همین که جایگاهش شناخته شد، فتنه ای به سراغش آید که بر آن پایداری نتواند ، مگر آن کس که خداوند پایدارش بدارد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بسا یک لا قبایِ ژنده پوشی که کسی به او اعتنا نمی کند، اما اگر خدا را سوگند دهد، خداوند سوگندش را بپذیرد [و دعا یا نفرینش را مستجاب کند] .
امام علی علیه السلام :ساده پوش باش و خود را شهره مکن و خود را پنهان دار، تا یاد تو نکنند و زبانزد نشوی، و راز دار باش و خاموش تا سالم و در امان بمانی _ سپس با دست خود به سینه اش اشاره کرد و ادامه داد _ تا نیکان را شادمان کنی و نابکاران را _ با دستش به عامّه (مخالفان) اشاره فرمود _ به خشم آوری.
امام علی علیه السلام :ساده پوش باش تا شهره نشوی و خودت را عَلَم نکن تا مشهور و شناخته شوی. سکوت و خاموشی گزین تا سالم مانی ، نیکان را شاد سازی و نابکاران را به خشم آوری .
امام علی علیه السلام_ به کمیل بن زیاد _فرمود : آرام باش، و خود را شهره مساز ، خویش را پنهان دار تا یاد تو نکنند ، علم بیاموز تا دانا شوی .
امام علی علیه السلام_ در توصیف آخر الزمان _فرمود : زمانی می رسد که هیچ کس در آن زمان نجات نمی یابد، مگر مؤمن حق پرستِ بی نام و نشان که اگر حضور داشته باشد، کسی او را نمی شناسد و اگر غایب باشد، کسی به جستجویش نمی آید. این افراد چراغهای هدایتند و نشانه های روشن برای شب روان .
ص :511
عنه علیه السلام :إنَّ فی الخُمولِ لَراحَةً . (1)
عنه علیه السلام :کَثْرَةُ المَعارِفِ مِحْنَةٌ ، و(کَثْرَةُ) (2) خِلْطَةِ النّاسِ فِتْنَةٌ . (3)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنْ قَدَرْتُم أنْ لا تُعْرَفوا فافْعَلوا ، وما علَیکَ إنْ لَم یُثْنِ علَیکَ النّاسُ ؟! وما علَیکَ أنْ تکونَ مَذْموما عِندَ النّاسُ؟! إذا کنتَ عِندَ اللّهِ مَحْمودا؟! (4)
عنه علیه السلام :مَن أرادَ أنْ یُرْفَعَ ذِکْرُهُ فلْیُخْمِلْ أمْرَهُ . (5)
عنه علیه السلام :عَزَّتِ السّلامَةُ حتّی لَقد خَفِیَ مَطْلَبُها ، فإنْ یَکُنْ فی شَیْءٍ فیُوشِکُ أنْ یکونَ فی الخُمولِ . (6)
امام علی علیه السلام :براستی که آسایش در گمنامی است .
امام علی علیه السلام :دانسته های بسیار مایه رنج و محنت است و آمیزش زیاد با مردم موجب فتنه .
امام صادق علیه السلام :اگر توانستید ناشناخته بمانید، چنین کنید ؛ وقتی نزد خدا ستوده باشی نگران نباش که مردم ستایشت نکنند و نگران نباش که در نظرشان نکوهیده ای .
امام صادق علیه السلام :هرکه خواهد نامش بلند شود، باید گمنامی پیشه کند .
امام صادق علیه السلام :س_لامت چن_دان کمیاب است که راه جستن آن پوشیده و ناپیداست و اگر سلامت در چیزی باشد، تقریباً در گمنامی است .
ص :512
الکتاب :
«تَتَجَافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفا وَ طَمَعا وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ» . (1)
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :رأسُ الحِکمَةِ مَخافَةُ اللّهِ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :جِماعُ الخَیرِ خَشْیَةُ اللّهِ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :أعْلی النّاسِ مَنزِلَةً عِندَ اللّهِ أخوَفُهُم مِنهُ . (4)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الخَوفُ جِلْبابُ العارِفینَ . (5)
عنه علیه السلام :الخَشیَةُ مِن عذابِ اللّهِ شِیمَةُ المُتّقینَ . (6)
عنه علیه السلام :خَشیَةُ اللّهِ جِماعُ الإیمانِ . (7)
عنه علیه السلام :احْذَروا مِن اللّهِ ما حَذّرَکُم مِن نَفْسِهِ ، و اخْشَوهُ خَشیَةً یَظْهَرُ أثَرُها علَیکُم . (8)
1143
ترس [از خدا]
قرآن :
«از بستر خواب پهلو تهی می کنند ، پروردگارشان را با بیم و امید می خوانند و از آنچه روزیشان کرده ایم انفاق می کنند» .
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سرآمد حکمت ترس از خداست.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کانون خوبیها ترس از خداست .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بلند پایه ترین مردم نزد خدا ترسانترین آنها از اوست .
امام علی علیه السلام :ترس [از خدا] ردای خداشناسان است .
امام علی علیه السلام :ترس از عذاب خدا، خوی پرهیزگاران است .
امام علی علیه السلام :ترس از خدا کانون ایمان است .
امام علی علیه السلام :از خدا برحذر باشید ، چنان که او شما را از خودش برحذر داشته است و از او بترسید آن گونه که آثار آن در شما آشکار شود .
ص :514
عنه علیه السلام_ فی وَصیَّتِهِ لابنِهِ الحسنِ عِندَ الوَفاةِ _: اُوصیکَ بخَشْیَةِ اللّهِ فی سِرِّ أمْرِکَ و عَلانِیَتِکَ . (1)
عنه علیه السلام :اسْتَعِینوا علی بُعدِ المَسافَةِ بطُولِ المَخافَةِ . (2)
عنه علیه السلام :إنّ اللّهَ إذا جَمعَ النّاسَ نادی فیهِم مُنادٍ : أیُّها النّاسُ ، إنَّ أقْرَبَکُمُ الیَومَ مِن اللّهِ أشَدُّکُم مِنهُ خَوفا . (3)
الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :ابنَ آدَمَ ، لا تَزالُ بخَیرٍ ......... ما کانَ الخَوفُ لکَ شِعارا و الحُزنُ دِثارا . (4)
الإمامُ الباقرُ علیه السلام :تَحرَّزْ مِن إبْلیسَ بالخَوفِ الصّادِقِ ، و إیّاکَ و الرّجاءَ الکاذِبَ ؛ فإنّه یُوقِعُکَ فی الخَوفِ الصّادِقِ . (5)
عنه علیه السلام :لا مُصیبَةَ کعَدَمِ العَقلِ ، و لا عدَمَ عَقلٍ کقِلّةِ الیَقینِ ، و لا قِلّةَ یَقینٍ کفَقدِ الخَوفِ ، و لا فَقدَ خَوفٍ کقِلّةِ الحُزنِ علی فَقْدِ الخَوفِ . (6)
امام علی علیه السلام_ در وصیّت خود به هنگام وفات به فرزندش حسن علیه السلام _فرمود : تو را وصیّت می کنم که در نهان و آشکار از خدا بترسی .
امام علی علیه السلام :برای پیمودن راه دراز (سفر آخرت) از ترس طولانی [از خدا و عذاب آخرت ]کمک بگیرید .
امام علی علیه السلام :آن گاه که خداوند [ در روز قیامت ]مردم را گرد آوَرَد، آواز دهنده ای در میان آنان ندا دهد که : ای مردم ! امروز نزدیکترین شما به خداوند کسی است که [در دنیا] بیش از همه خدا ترس بوده است .
امام زین العابدین علیه السلام :ای فرزند آدم ! تا زمانی که ترس [از خدا] جامه زیرین تو باشد و اندوه بالاپوشت پیوسته در خیر و خوبی خواهی بود .
امام باقر علیه السلام :با ترس راستین، خود را از ابلیس حفظ کن و از امید دروغین بپرهیز ؛ زیرا که تو را در ترس واقعی می افکند .
امام باقر علیه السلام :مصیبتی چون بی خردی نیست و بی خردیی چون کم یقینی و کم یقینیی چون نترسیدن [از خدا] و نترسیدنی چون نداشتن غم از دست دادن ترس [از خدا] .
ص :515
بحار الأنوار:حَفصٌ : ما رأیْتُ أحَدا أشَدَّ خَوفا علی نَفْسِهِ مِن موسی بنِ جعفرٍ علیهما السلام ، و لا أرْجی للنّاسِ مِنهُ . (1)
بحار الأنوار :حفص گوید: هیچ کس را بیمناکتر بر نفس خویش و امیدوارتر [به خدا] برای مردم از موسی بن جعفر علیهما السلام ندیدم.
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :ثَلاثٌ مُنْجِیاتٌ ......... خَوفُ اللّهِ فی السِّرِّ کأنّکَ تَراهُ ، فإنْ لَم تَکُن تَراهُ فإنّهُ یرَاکَ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله_ فی وَصیّتِهِ لعلیٍّ علیه السلام _: اُوصیکَ فی نَفْسِکَ بخِصالٍ فاحْفَظْها عنّی ......... الثّالثةُ : الخَوفُ مِن اللّهِ عزّ ذِکْرُهُ کأنّکَ تَراهُ . (3)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :خَفِ اللّهَ کأنّکَ تَراهُ ، فإنْ کُنتَ لا تَراهُ فإنَّهُ یَراکَ ، فإنْ کُنتَ تَری أنّهُ لا یَراکَ فَقد کَفَرتَ ، و إنْ کُنتَ تَعْلَمُ أنّهُ یَراکَ ثُمَّ اسْتَتَرْتَ عنِ المَخْلوقینَ بالمَعاصی و بَرَزْتَ لَهُ بِها فَقد جَعَلْتَهُ فی حَدِّ أهْوَنِ النّاظِرینَ إلَیکَ . (4)
1144
از خدا چنان بترس که گویی او را می بینی
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سه چیز نجات بخش است ......... ترس از خدا در نهان چنان که گویی او را می بینی ؛ چه اگر تو او را نمی بینی او تو را می بیند.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در سفارش خود به علی علیه السلام _فرمود : تو را به داشتن خصلتهایی سفارش می کنم . آنها را از من به خاطر بسپار ......... سوم: ترس از خداوند عزّ و جلّ، چنان که گویی او را می بینی .
امام صادق علیه السلام :از خدا چنان بترس که گویی او را می بینی ؛ چه، اگر تو او را نمی بینی، او تو را می بیند . اگر فکر کنی که او تو را نمی بیند ، هر آینه کافر شده ای و اگر بدانی که او تو را می بیند و با این حال دور از چشم مردم و در برابر دیدگان خدا گناه کنی، بی گمان او را در حدّ پست ترین بینندگان خود قرار داده ای .
الکتاب :
«وَ مِنَ النَّاسِ وَ الدَّوَابِّ وَ الْأَنْعَامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ کَذلِکَ إِنَّمَا یَخْشَی اللّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ إِنَّ اللّهَ عَزِیزٌ غَفُورٌ» . (5)
1145
خدا ترسی به اندازه خدا شناسی است
قرآن :
«همچنین از مردم و جنبندگان و چارپایان گوناگون [آفرید] . هر آینه از میان بندگان خدا تنها دانشمندان از او می ترسند . همانا خداوند پیروزمند و آمرزنده است» .
ص :516
الحدیث:
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن کانَ باللّهِ أعْرَفَ کانَ مِن اللّهِ أخْوَفَ . (1)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أعْلَمُ النّاسِ باللّهِ سُبحانَهُ أخْوَفُهُم مِنهُ . (2)
عنه علیه السلام :أکْثَرُ النّاسِ مَعرِفَةً لنَفْسِهِ أخْوَفُهُم لرَبِّهِ . (3)
الإمامُ الباقرُ علیه السلام :فی حِکمَةِ آلِ داوودَ : یا بنَ آدَمَ ، أصْبَحَ قلبُکَ قاسِیا و أنتَ لعَظَمةِ اللّهِ ناسِیا ، فلَو کُنتَ باللّهِ عالِما و بعَظَمَتِهِ عارِفا لَم تَزَلْ مِنهُ خائفا . (4)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن عَرَفَ اللّهَ خافَ اللّهَ ، و مَن خافَ اللّهَ سَخَتْ نَفْسُهُ عنِ الدُّنیا . (5)
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرکه خدا شناس تر باشد خدا ترس تر است .
امام علی علیه السلام :عالمترین مردم به خداوند سبحان، ترسانترین آنها از اوست .
امام علی علیه السلام :خود شناس ترین مردم ، خدا ترس ترین آنهاست .
امام باقر علیه السلام :در حکمت آل داوود آمده است : ای فرزند آدم ! دلت سخت گشته است و بزرگی خدا را از یاد برده ای ؛ اگر خدا را می شناختی و بزرگیش را می دانستی ، همواره از او ترسان بودی .
امام صادق علیه السلام :آن که خدا را شناخت، از خدا ترسید و آن که از خدا ترسید، دل از دنیا برکنْد .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :ألا إنّ المؤمنَ یَعْمَلُ بینَ مَخافَتَینِ : بینَ أجَلٍ قَد مَضی لا یَدْری ما اللّهُ صانِعٌ فیهِ ، و بینَ أجَلٍ قد بَقِیَ لا یَدْری ما اللّهُ قاضٍ فیهِ ، فلْیَأخُذِ العَبْدُ المؤمنُ مِن نَفْسِهِ لنَفْسِهِ و مِن دُنیاهُ لآخِرَتِهِ ، و فی الشَّیْبَةِ قَبلَ الکِبَرِ ، و فی الحیاةِ قَبلَ المَماتِ؛ فوالّذی نَفْسُ محمّدٍ بِیَدِهِ ، ما بَعدَ الدُّنیا مِن مُسْتَعْتَبٍ ، و ما بَعدَها مِن دارٍ إلاّ الجَنّةَ أوِ النّارَ . (7)
1146
مؤمن میان دو ترس به سر می برد
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همانا مؤمن میان دو ترس کار می کند : میان زمانی که از عمرش گذشته است و نمی داند خدا با او چه می کند، [و می آمرزدش یا نه!] و میان زمانی که از عمرش باقی مانده است و نمی داند خدا درباره او چه حکم خواهد کرد . پس ، باید که بنده مؤمن، از خود برای خود، و از دنیایش برای آخرتش و در جوانی، پیش از پیری و در زندگی، پیش از فرا رسیدن مرگ ، بهره برگیرد ؛ زیرا سوگند به آن که جان محمّد در دست اوست، پس از دنیا دیگر عذرخواهی و توبه ای در کار نیست و بعد از آن، سرایی جز بهشت یا دوزخ نباشد .
ص :517
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنّ المؤمنَ لا یُصْبِحُ إلاّ خائفا و إنْ کانَ مُحْسِنا ، و لا یُمْسِی إلاّ خائفا و إنْ کانَ مُحْسِنا ، لأنّهُ بَینَ أمْرَینِ : بَینَ وَقْتٍ قد مَضی لا یَدْری ما اللّهُ صانِعٌ بهِ ، و بینَ أجَلٍ قدِ اقْتَربَ لا یَدْری ما یُصیبُهُ مِن الهَلَکاتِ . (1)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :المؤمنُ بَینَ مَخافَتَینِ: ذَنبٌ قَد مَضی لا یَدْری ما صَنعَ اللّهُ فیهِ ، و عُمرٌ قَد بَقیَ لا یَدْری ما یَکْتَسِبُ فیهِ مِن المَهالِکِ ، فهُو لا یُصْبِحُ إلاّ خائفا و لا یُصْلِحُهُ إلاّ الخَوفُ . (2)
امام علی علیه السلام :مؤمن ، هرچند نیکوکار باشد، شب و روز را در بیم و هراس به پایان می برد؛ زیرا او میان دو حالت قرار دارد: زمانی که گذشته است، و نمی داند خدا با او چه کرده است و اجلی که نزدیک گشته، و نمی داند چه خطراتی گریبان گیرش خواهد شد .
امام صادق علیه السلام :مؤمن میان دو ترس به سر می برد : گناهی که در گذشته کرده است و نمی داند خدا با آن چه کرده است [و آن را بخشیده یا نه!] و عمری که باقی مانده است و نمی داند در آن مدت چه گناهان مهلکی مرتکب خواهد شد؛ بنا بر این ، مؤمن پیوسته ترسان است و جز ترس اصلاحش نکند .
ص :518
الکتاب :
«أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آناءَ اللَّیْلِ ساجِدا وَ قائِما یَحْذَرُ الاْخِرَةَ وَ یَرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ إِنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْبَابِ» . (1)
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لَو تَعْلَمونَ قَدْرَ رَحمَةِ اللّهِ لاتَّکَلْتُم علَیها و ما عَمِلْتُم إلاّ قلیلاً ، و لَو تَعْلَمونَ قَدْرَ غَضَبِ اللّهِ لَظَنَنْتُم بأنْ لا تَنْجوا . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :لو یَعلَمُ المؤمنُ ما عِندَ اللّهِ مِن العُقوبَةِ ما طَمِعَ فی الجَنّةِ أحَدٌ ، و لَو یَعْلَمُ الکافِرُ ما عِندَ اللّهِ مِن الرَّحمَةِ ما قَنَطَ مِن الجَنّةِ أحَدٌ . (3)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :خَیرُ الأعْمالِ اعْتِدالُ الرَّجاءِ و الخَوفِ . (4)
عنه علیه السلام :خَفْ ربَّکَ خَوفا یَشغَلُک عن رَجائهِ ، و ارْجُهُ رَجاءَ مَن لا یَأمَنُ خَوفَهُ . (5)
1147
مؤمن در بیم و امید به سر می برد
قرآن :
«آیا آن کس که در همه ساعات شب در سجده و قیام به عبادت پرداخته و از آخرت بیمناک و به رحمت پروردگار خویش امیدوار است با آن کس که چنین نیست یکسان است ؟ بگو : آیا آنهایی که می دانند با آنهایی که نمی دانند برابرند ؟ تنها خردمندان پند می پذیرند» .
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اگر اندازه رحمت خدا را بدانید بر آن تکیه خواهید کرد و جز اندکی عمل نخواهید کرد و اگر اندازه خشم خدا را بدانید خواهید پنداشت که هرگز نجات نمی یابید .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اگر مؤمن از کیفر خدا آگاه بود، هیچ کسی به بهشت امید نمی بست و اگر کافر از رحمت خدا آگاه بود هیچ کسی از بهشت نومید نمی شد .
امام علی علیه السلام :بهترین کارها، برابر بودن بیم و امید است .
امام علی علیه السلام :از پروردگارت چنان بترس که تو را از امید بستن به او باز دارد و چونان کسی به او امید بند که اُمیدش خالی از ترس نیست.
ص :519
عنه علیه السلام :إنِ اسْتَطَعْتُم أنْ یَشْتَدَّ خَوفُکُم مِن اللّهِ و أنْ یَحْسُنَ ظَنُّکُم بهِ فاجْمَعوا بَینَهُما ، فإنّ العَبدَ إنّما یکونُ حُسنُ ظَنِّهِ برَبّهِ علی قَدْرِ خَوفهِ مِن رَبّهِ ، و إنَّ أحسَنَ النّاسِ ظَنّا باللّهِ أشَدُّهُم خَوفا للّهِ . (1)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :یَنْبَغی للمؤمنِ أنْ یَخافَ اللّهَ خَوفا کأنّهُ یُشْرِفُ علی النّارِ ، و یَرْجوَهُ رَجاءً کأنّهُ مِن أهْلِ الجَنّةِ . (2)
عنه علیه السلام :ارْجُ اللّهَ رَجاءً لا یُجَرّئُکَ علی مَعاصیهِ ، و خَفِ اللّهَ خَوفا لا یُؤْیِسُکَ مِن رَحمَتِهِ . (3)
عنه علیه السلام :کانَ أبی علیه السلام یقولُ : إنّهُ لَیس مِن عَبدٍ مؤمنٍ إلاّ و فی قَلْبهِ نُورانِ : نورُ خِیفَةٍ و نورُ رَجاءٍ ، لَو وُزِنَ هذا لَم یَزِدْ علی هذا ، و لَو وُزِنَ هذا لَم یَزِدْ علی هذا . (4)
عنه علیه السلام :مِن وصایا لُقمانَ لابنهِ : خَفِ اللّهَ عزّ و جلّ خِیفَةً لَو جِئْتَهُ ببِرِّ الثّقلَینِ لعَذّبَکَ ، و ارْجُ اللّهَ رجَاءً لَو جِئْتَهُ بذُنوبِ الثّقلَینِ لَرحِمَکَ . (5)
امام علی علیه السلام :اگر می توانید میان ترس شدید از خدا و خوش گمانیتان به او ، جمع کنید ؛ زیرا خوش گمانی (امیدواری) بنده به خدا، به اندازه بیم او از پروردگارش می باشد. خوش گمانترین مردم به خداوند، خدا ترس ترین آنان است .
امام صادق علیه السلام :سزاوار است که مؤمن از خداوند چنان بترسد که گویی بر لبه دوزخ قرار دارد، و به او چنان امیدوار باشد که گویی اهل بهشت است .
امام صادق علیه السلام :به خداوند چنان امیدوار باش که تو را بر انجام گناهان بی پروا نکند و از خدا چنان بترس که تو را از رحمت او نومید نسازد .
امام صادق علیه السلام :پدرم علیه السلام می فرمود: هیچ بنده مؤمنی نیست مگر آن که در دلش دو نور است : نور ترس و نور امید که اگر هر یک از آنها را وزن کنی بر دیگری فزونی نیابد .
امام صادق علیه السلام :از سفارشهای لقمان به فرزندش این بود: از خداوند عزّ و جلّ چنان بترس که اگر نیکیِ جنّ و انس را نزدش آوری [باز گمان کنی که] تو را عذاب کند و به او چنان امیدوار باش که اگر گناهان جنّ و انس را نزدش ببری، تو را خواهد بخشید .
ص :520
لُقمانُ علیه السلام_ لابنهِ و هُو یَعِظُهُ _: یا بُنَیَّ ، کُنْ ذا قَلبَینِ : قَلبٌ تَخافُ باللّهِ (1) خَوفا لا یُخالِطُهُ تَفْریطٌ ، و قَلبٌ تَرجو بهِ اللّهَ رَجاءً لا یُخالِطُهُ تَغْریرٌ . (2)
لقمان علیه السلام_ در اندرز به فرزندش _فرمود : فرزندم ! دارای دو دل باش : با یک دل از خدا بترس ، ترسی که در آن تفریط راه نیابد و با دلی دیگر به خدا امیدوار باش ، امیدی که تو را غرّه نسازد .
الکتاب :
«وَ أَمّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَنَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی * فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ المَأْوی» . (4)
الحدیث :
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن رَجا شَیئا طَلَبهُ ، و مَن خافَ شَیئا هَربَ مِنهُ ، ما أدْری ما خَوفُ رجُلٍ عَرضَتْ لَهُ شَهْوَةٌ فلَم یَدَعْها لِما خافَ مِنهُ ! و ما أدْری ما رَجاءُ رجُلٍ نَزلَ بهِ بَلاءٌ فلَم یَصبِرْ علَیهِ لِما یَرْجو ! (5)
عنه علیه السلام :کُلُّ خَوفٍ مُحَقَّقٌ إلاّ خَوفَ اللّهِ فإنّهُ مَعلولٌ ......... إنْ هُ_و خافَ عَبدا مِن عَبیدِهِ أعْطاهُ مِن خَوفِهِ ما لا یُعْطی رَبَّهُ ، فجَع_لَ خَوفَهُ مِن العِبادِ نَقْدا ، و خَوفَهُ مِن خالِقهِ ضِمارا و وَعْدا . (6)
1148
نشانه های خدا ترس
قرآن :
«اما هر کس که از مقام پروردگارش ترسان باشد و نفس را از هوی باز دارد قطعا بهشت جایگاه اوست» .
حدیث :
امام علی علیه السلام :کسی که به چیزی امیدوار باشد ، در طلب آن بر می آید و آن که از چیزی بترسد ، از آن می گریزد . من نمی دانم ترس و بیمِ آن کسی که با خواهشی نفسانی رو به رو شود ، اما آن را ، به سبب آنچه از آن می ترسد (عذاب و کیفر الهی) ، رها نمی کند، چه معنا دارد؟! و نمی دانم امیدواری کسی که به سختی و مصیبتی گرفتار می شود، اما امیدش [به اجر و ثواب الهی] او را به شکیبایی در برابر آن وا نمی دارد، چه مفهومی دارد؟!
امام علی علیه السلام :هر ترسی حقیقی است ، جز ترس از خدا که بیمار است (7) ......... اگر کسی از بنده ای از بندگان خدا بترسد ، از روی ترس، به گونه ای با او برخورد می کند که با پروردگار خود نمی کند . پس، او ترس از بندگان را نقد قرار داده و ترس از آفریدگارِ خویش را نسیه و وعده .
ص :521
عنه علیه السلام :إنّ للّهِ عِبادا کَسَرَتْ قُلوبَهُم خَشْیَةُ اللّهِ ، فاسْتَکْفَوا عنِ المَنْطِقِ ، و إنّهُم لَفُصَحاءُ عُقَلاءُ ألِبّاءُ نُبَلاءُ ، یَسْبِقونَ إلَیهِ بالأعْمالِ الزّاکِیَةِ ، لا یَسْتَکثِرونَ لَهُ الکَثیرَ ، و لا یَرْضَونَ لَهُ القَلیلَ ، یَرَونَ أنفُسَهُم أنّهُم شِرارٌ ، و إنّهُمُ الأکْیاسُ الأبْرارُ . (1)
عنه علیه السلام :العَجَبُ مِمَّن یَخافُ العِقابَ فلَم یَکُفَّ ، و رَجا الثَّوابَ فلَم یَتُبْ و یَعْمَلْ ! (2)
عنه علیه السلام :مَن خافَ رَبَّهُ کَفّ ظُلْمَهُ . (3)
الإمامُ الباقرُ علیه السلام :لا خَوفَ کخَوفٍ حاجِزٍ ، و لا رَجاءَ کرَجاءٍ مُعینٍ . (4)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لا یکونُ العَبدُ مؤمنا حتّی یکونَ خائفا راجِیا ، و لا یکونُ خائفا راجِیا حتّی یکونَ عامِلاً لِما یَخافُ و یَرْجو . (5)
عنه علیه السلام :الخائفُ مَن لَم تَدَعْ لَهُ الرَّهْبةُ لِسانا یَنْطِقُ بهِ . (6)
امام علی علیه السلام :همانا خداوند را بندگانی است که ترس از خدا دلهایشان را شکسته است و از این رو ، زبان در کام کشیده اند در حالی که مردمانی سخنور و خردمند و صاحب دل و نجیب هستند، با اعمال پاک به سوی خدا می شتابند، اعمال زیاد را در پیشگاه او زیاد نمی شمارند و به عمل اندک خشنود نمی شوند ، خود را بدترین مردمان می دانند، در حالی که مردمانی زیرک و نیکو کارند.
امام علی علیه السلام :تعجب است از کسی که از کیفر می ترسد ولی از گناه باز نمی ایستد، و به پاداش امید دارد، اما توبه و عمل نمی کند!
امام علی علیه السلام :کسی که از پروردگار خویش بترسد از ستمکاری خود داری کند .
امام باقر علیه السلام :هیچ ترسی چون ترسِ بازدارنده [از گناه و کیفر شدن] و هیچ امیدی چون امیدِ یاری کننده [بر کار نیک و رسیدن به ثواب الهی] نیست .
امام صادق علیه السلام :بنده، مؤمن نباشد مگر آن گاه که بیمناک و امیدوار باشد و بیمناک و امیدوار نباشد مگر آن گاه که بیم و امید او را به عمل کشاند .
امام صادق علیه السلام :خائف [از خدا] کسی است که هراس، زبانی برایش نگذاشته که با آن سخن بگوید .
ص :522
عنه علیه السلام :إنّ حُبَّ الشَّرَفِ و الذِّکْرِ لا یَکونانِ فی قَلبِ الخائفِ الرّاهِبِ . (1)
الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :إنّه لَم یَخَفِ اللّهَ مَن لَم یَعْقِلْ عنِ اللّهِ ، و مَن لَم یَعْقِلْ عنِ اللّهِ لَم یَعْقِدْ قَلبُهُ علی مَعرِفَةٍ ثابِتَةٍ یُبْصِرُها و یَجِدُ حقَیقَتَها فی قَلبِهِ ، و لا یَکونُ أحَدٌ کذلکَ إلاّ مَن کانَ قَولُهُ لفِعْلِهِ مُصَدِّقا ، و سِرُّهُ لعَلانِیَتِهِ مُوافِقا . (2)
امام صادق علیه السلام :جاه خواهی و شهرت طلبی در قلبِ انسانِ ترسانِ هراسان [از خداوند و عذاب او ]وجود ندارد .
امام کاظم علیه السلام :از خدا نترسد آن که درباره او نیندیشد ؛ و کسی که دارای بصیرت الهی (4) نباشد ، دلش با شناخت استواری که آن را ببیند و حقیقتش را در دل خویش بیابد پیوند نخورد . و هیچ کس چنین نباشد مگر آن که گفتارش کردارش را تأیید کند و باطنش با ظاهرش سازگار باشد .
الکتاب :
«وَ لَنُسْکِنَنَّکُمُ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِهِمْ ذلِکَ لِمَنْ خَافَ مَقَامِی وَ خافَ وَعِیدِ» . (5)
«وَ لِمَنْ خَافَ مَقَامَ ربِّهِ جَنَّتَانِ» . (6)
الحدیث :
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لا تَخافوا ظُلْمَ رَبِّکُم ، و لکنْ خافوا ظُلْمَ أنْفُسِکُم . (7)
1149
تفسیر ترس
قرآن :
«و حتماً شما را پس از ایشان در آن سرزمین جای خواهیم داد . این از آنِ کسی است که از عظمت من و از وعده عذاب من بترسد».
«و برای آن کس که از عظمت پروردگارش بترسد دو بهشت است» .
حدیث :
امام علی علیه السلام :از ستم پروردگارتان نترسید [زیرا او به کسی ستم نمی کند] بلکه از ستم خود بر خویش بترسید .
ص :523
عنه علیه السلام :لا تَخَفْ إلاّ ذَنْبَکَ ، لا تَرْجُ إلاّ رَبَّکَ . (1)
عنه علیه السلام :لا یَرْجُوَنَّ أحَدٌ مِنکُم إلاّ رَبَّهُ ، و لا یَخافَنَّ إلاّ ذَنْبَهُ . (2)
عنه علیه السلام :حَسْبُ المَرءِ مِن کَمالِ المُرُوَّةِ تَرْکُهُ ما لا یَجْمُلُ بهِ ......... و مِن صلاحِهِ شِدَّةُ خَوفِهِ مِن ذُنوبِهِ . (3)
عنه علیه السلام :إذا خِفْتَ الخالِقَ فَرَرْتَ إلَیهِ ، إذا خِفْتَ المَخْلوقَ فَرَرْتَ مِنهُ . (4)
التفسیر المنسوب إلی الإمامِ العسکریِّ علیه السلام عن محمّد بن زیاد و محمّد بن سیّار :نَظرَ أمیر المؤمنین علیّ علیه السلام إلی رَجُلٍ فرأی أثّرَ الخَوفُ علَیهِ ، فقال : ما بالُکَ ؟ قالَ : إنّی أخافُ اللّهَ ، قالَ : یا عبدَ اللّهِ ، خَفْ ذُنوبَکَ ، و خَفْ عَدلَ اللّهِ علَیکَ فی مَظالِمِ عِبادِهِ ، و أطِعْه فیما کَلّفَکَ ، و لا تَعْصِهِ فیما یُصْلِحُکَ ، ثُمّ لا تَخَفِ اللّهَ بعدَ ذلکَ ، فإنّهُ لا یَظْلِمُ أحَدا ، و لا یُعذِّبُهُ فَوقَ اسْتِحْقاقِهِ أبَدا ، إلاّ أنْ تَخافَ سُوءَ العاقِبَةِ بأنْ تُغَیِّرَ أو تُبَدِّلَ . فإنْ أرَدْتَ أنْ یُؤمِنَکَ اللّهُ سُوءَ العاقِبَةِ فاعْلَمْ أنّ ما تَأتیهِ مِن خَیرٍ فبفَضْلِ اللّهِ و تَوْفیقهِ ،و ما تَأتیهِ مِن شَرٍّ فبإمْهالِ اللّهِ و إنْظارِهِ إیّاکَ ، و حِلْمِهِ عَنکَ . (5)
امام علی علیه السلام :جز از گناه خود مترس و جز به پروردگار خویش امید مبند .
امام علی علیه السلام :هیچ یک از شما نباید جز به پروردگار خویش امید بندد و جز از گناه خویش بترسد.
امام علی علیه السلام :در کمال جوانمردی آدمی همین بس، که آنچه را زیبنده او نیست فرو گذارد ......... و در کمال پاکی و درستی او همین بس، که از گناهان خویش بسیار هراسان باشد .
امام علی علیه السلام :هر گاه از آفریدگار بترسی به سوی او گریزی و هرگاه از مخلوق بترسی از وی بگریزی.
تفسیر منسوب به امام عسکری علیه السلام ، از محمّد بن زیاد و محمّد بن سیّار ، امام علی علیه السلام هنگامی که مردی را دید که آثار ترس در او هویدا بود فرمود :تو را چه شده است؟ عرض کرد: از خدا می ترسم. حضرت فرمود: ای بنده خدا! از گناهان خویش بترس، و از این که بر بندگان او ستم کنی و خداوند به عدل خود با تو رفتار کند هراسان باش، تکالیف او را انجام ده و از فرمانهای او، که تو را اصلاح می کند ، سرپیچی مکن . چون این کارها را کردی، دیگر از خداوند ترسی به دل راه مده، که او به هیچ کس ستم نمی کند و هرگز کسی را بیش از آنچه سزاوار باشد، عذاب نمی دهد، مگر آن که از بد عاقبتی و این که اعمال و رفتارت تغییر یابد، ترسان باشی. اگر خواهی که خداوند تو را از بد فرجامی در امان دارد، این را بدان که هر کار خوبی که می کنی، از فضل و توفیق خداست و هر کار بدی که می کنی، از امهال و فرصت دهی خداوند به تو و بردباری او نسبت به تو می باشد.
ص :524
الکتاب :
«إِنَّ فِی ذلِکَ لاَیَةً لِمَنْ خَافَ عَذَابَ الآخِرَةِ ذلِکَ یَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النّاسُ وَ ذلِکَ یَوْمٌ مَشْهُودٌ» . (1)
«وَ لَنُسْکِنَنَّکُمُ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِهِمْ ذلِکَ لِمَنْ خَافَ مَقَامِی وَ خَافَ وَعِیدِ» . (2)
«وَ لِمَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ جَنَّتَانِ» . (3)
«وَ أَمّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَنَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوَی * فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوَی» . (4)
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لَو خِفْتُمُ اللّهَ حقَّ خِیفَتِهِ لَعَلِمْتُمُ العِلمَ الّذی لا جَهلَ مَعهُ ، و لَو عَرَفْتُمُ اللّهَ حقَّ مَعرِفَتِهِ لَزالتْ بِدُعائکُمُ الجِبالُ . (5)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن خافَ أدْلَجَ ، و مَن أدْلَجَ بَلغَ المَنزِلَ . ألاَ إنَّ سِلْعَةَ اللّهِ غالِیَةٌ ، ألاَ إنّ سِلْعَةَ اللّهِ الجَنّةُ . (6)
1150
ثمرات ترس
قرآن :
«در اینها برای کسانی که از عذاب آخرت بیمناکند عبرتی است ، در آن روز که مردم گرد آورده شوند و آن روز که مردم را در آن حاضر آورند» .
«و شما را پس از ایشان در آن سرزمین جای خواهیم داد . این از آنِ کسی است که از عظمت من و از وعده عذاب من بترسد» .
«و برای آن که از مقام پروردگار خویش بترسد، دو بهشت است» .
«و اما آن که از مقام پروردگار خویش ترسید و نفس را از هوی باز داشت ، همانا بهشت جایگاه اوست» .
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اگر از خدا چنان که باید و شاید بترسید هر آینه دانشی به دست آورید که از هر گونه جهل و نادانی به دور است، و اگر خدای را چنان که باید و شاید بشناسید، هر آینه با دعای شما کوهها از جای کنده شود.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن که [از خطر راه و راهزنان ]بترسد شبانه حرکت کند و کسی که شَب رو باشد ، به منزل رسد . بدانید که کالای خدا گرانبهاست ، بدانید که کالای خدا بهشت است .
ص :525
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن خافَ أدْلَجَ . (1)
عنه علیه السلام :الخَوفُ سِجْنُ النّفْسِ عَن الذُّنوبِ ، و رادِعُها عنِ المَعاصی . (2)
عنه علیه السلام :نِعْمَ الحاجِزُ عنِ المَعاصی الخَوفُ . (3)
عنه علیه السلام :خَفِ اللّهَ خَوفَ مَن شَغَلَ بالفِکْرِ قَلْبَهُ، فإنّ الخَوفَ مَظِنَّةُ الأمْنِ و سِجْنُ النّفْسِ عنِ المَعاصی . (4)
عنه علیه السلام :مَن کَثُرَتْ مَخافَتُهُ قَلّتْ آفَتُهُ . (5)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ فی قولهِ تعالی : «و لِمَنْ خافَ مَقامَ ربِّهِ جَنَّتانِ» _: مَن عَلِمَ أنّ اللّهَ یَراهُ و یَسْمعُ ما یَقولُ و یَعلَمُ ما یَعمَلُهُ مِن خَیرٍ أو شَرٍّ ، فیَحْجِزُهُ ذلکَ عنِ القَبیحِ مِن الأعْمالِ فذلکَ الّذی خافَ مَقامَ رَبِّهِ ، و نَهی النّفسَ عنِ الهَوی . (6)
امام علی علیه السلام :آن که بترسد، شبانه راه پیماید.
امام علی علیه السلام :ترس ، بازداشتگاه نفس از گناهان و جلوگیرنده آن از نا فرمانیهاست .
امام علی علیه السلام :ترس، بازدارنده خوبی است از گناهان.
امام علی علیه السلام :از خداوند چونان کسی بترس که دل خویش را با اندیشه [درباره خدا ]مشغول داشته است؛ زیرا ترس، جایگاه امن و بازداشتگاه نفس از گناهان است .
امام علی علیه السلام :آن که ترسش [از خدا] زیاد باشد کمتر آسیب بیند .
امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «و برای آن که از مقام پروردگار خویش بترسد دو بهشت است» _فرمود : کسی که بداند خداوند او را می بیند و گفته هایش را می شنود و هر کار خوب و بدی بکند، خدا از آن آگاه است، و بدین سبب از زشت کاری باز ایستد ، او همان کسی است که از مقام پروردگار خویش ترسیده و نفْس را از هوی و هوس باز داشته است .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن خافَ اللّهَ عزّ و جلّ خافَ مِنهُ کُلُّ شَیءٍ ، و مَن لَم یَخَفِ اللّهَ أخافَهُ اللّهُ مِن کلِّ شَیءٍ . (7)
1151
هرکه از خدا بترسد، همه چیز از او بترسد
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرکه از خداوند عزّ و جلّ بترسد، همه اشیاء از او بترسند و هرکه از خدا نترسد، خداوند او را از همه چیز بترساند .
ص :526
عنه صلی الله علیه و آله :مَنِ اتَّقی اللّهَ أهابَ اللّهُ مِنهُ کُلَّ شَیءٍ ، و مَن لَم یَتّقِ اللّهَ أهابَهُ اللّهُ مِن کُلِّ شَیءٍ . (1)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن خافَ اللّهَ آمَنَهُ اللّهُ سُبحانَهُ مِن کُلِّ شَیءٍ ، مَن خافَ النّاسَ أخافَهُ اللّهُ سُبحانَهُ مِن کُلِّ شَیءٍ . (2)
الإمامُ الحسنُ علیه السلام :مَن عَبدَ اللّهَ عَبّدَ اللّهُ لَهُ کُلَّ شَیءٍ . (3)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن خافَ اللّهَ أخافَ اللّهُ مِنهُ کُلَّ شَیءٍ ، و مَن لَم یَخَفِ اللّهَ أخافَهُ اللّهُ مِن کُلِّ شَیءٍ . (4)
الأمالی للطوسی عن صفوان الجمّال :_ قال الصادق علیه السلام للمُعَلّی بنِ خُنَیسٍ _: یا مُعلّی ، اعْزِزْ باللّهِ یُعْزِزْکَ . قالَ : بما ذا یا بنَ رسولِ اللّهِ ؟ قالَ : یا مُعلّی ، خَفِ اللّهَ تعالی یَخَفْ مِنکَ کُلُّ شَیءٍ . (5)
الإمامُ الهادیُّ علیه السلام :مَنِ اتّقی اللّهَ یُتّقی . (6)
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که از خدا بترسد، خداوند همه چیز را از او هراسان کند و هرکه از خدا نترسد، خداوند او را از همه چیز هراسان سازد .
امام علی علیه السلام :هرکه از خدا ترسد، خداوند او را از هر چیز در امان دارد و هرکه از مردم ترسد، خداوند سبحان او را از همه چیز هراسان کند.
امام حسن علیه السلام :هر که خدا را بندگی کند خداوند همه اشیاء را بنده او گرداند .
امام صادق علیه السلام :هرکه از خدا بترسد خداوند همه چیز را از او بترساند و هرکه از خدا نترسد خداوند او را از همه چیز ترسان کند .
الأمالی للطوسی_ به نقل از صفوان الجمّال _: امام صادق علیه السلام به معلّی بن خنیس فرمود _ : ای معلّی! از خداوند، عزّت و قدرت بخواه تا تو را قدرتمند و توانا کند . عرض کرد : چگونه ، یا بن رسول اللّه ؟ فرمود : ای معلّی ! از خدا بترس ، تا همه چیز از تو بترسد.
امام هادی علیه السلام :هر که از خدا پروا کند، همگان از او پروا کنند .
ص :527
الکتاب :
«أَلاَ إِنَّ أَوْلِیَاءَ اللّهِ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ * الَّذِینَ آمَنُوا وَ کَانُوا یَتَّقوُنَ» . (1)
«إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لاَ هُمْ یَحْزَنُونَ» . (2)
«إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هادُوا وَ الصَّابئُونَ وَ النَّصارَی مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الاْخِرِ وَ عَمِلَ صَالِحا فَلاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ» . (3)
«بَلَی مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ للّهِِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَ لاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لاَ هُمْ یَحْزَنُونَ» . (4)
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مَن عَرَضَتْ لَهُ فاحِشَةٌ أو شَهْوَةٌ فاجْتَنَبَها مِن مَخافَةِ اللّهِ عزّ و جلّ حَرّمَ اللّهُ علَیهِ النّارَ ، و آمَنَهُ مِن الفَزَعِ الأکْبَرِ ، و أنْجَزَ لَهُ ما وَعدَهُ فی کِتابهِ فی قَولهِ : «و لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنّتانِ» (6) . (7)
1152
نقش خدا ترسی در ایمنی
قرآن :
«آگاه باشید که دوستان خدا را بیمی نیست و غمگین نمی شوند ، همان کسانی که ایمان آوردند و پروا پیشه می کردند».
«هر آینه آنان که گفتند پروردگار ما خداست و سپس پایداری ورزیدند ، بیمی بر آنان نیست و اندوهگین نمی شوند».
«هر آینه از میان آنان که ایمان آورده اند و یهود و صابئان و نصارا هر که به خدا و روز واپسین ایمان داشته باشد و کار شایسته کند بیمی بر او نیست و محزون نمی شود» .
«آری ، هر کس که از روی اخلاص رو به خدا کند و نیکوکار بود ، پاداشش را از پروردگارش خواهد گرفت و دستخوش بیم و اندوه نمی شود» .
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که با عملی زشت یا خواهشی نفسانی رو به رو شود و از ترس خداوند عزّ و جلّ از آن دوری کند، خداوند آتش را بر او حرام گرداند و از آن ترس و وحشت بزرگ (روز قیامت) در امانش دارد و آنچه را در کتاب خود در آیه «و برای آن که از مقام پروردگارش بترسد دو بهشت است» به او وعده داده است، برایش عملی سازد .
ص :528
عنه صلی الله علیه و آله :قالَ اللّهُ تبارَکَ و تعالی : و عِزَّتی و جَلالی ، لا أجْمَعُ علی عَبْدی خَوفَینِ ، و لا أجْمَعُ لَه أمْنَینِ ، فإذا أمِنَنی فی الدُّنیا أخَفْتُهُ یَومَ القِیامَةِ ، و إذا خافَنی فی الدُّنیا أمِنْتُهُ یَومَ القِیامَةِ . (1)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الخَوفُ أمانٌ . (2)
عنه علیه السلام :مَن خافَ أمِنَ . (3)
عنه علیه السلام :ثَمرَةُ الخَوفِ الأمنُ . (4)
عنه علیه السلام :خَفْ تأمَنْ ، و لا تَأمَنْ فتَخَفْ . (5)
عنه علیه السلام :خَفْ رَبَّکَ و ارْجُ رَحمتَهُ؛ یُؤْمِنْکَ مِمّا تَخافُ و یُنِلْکَ ما رَجَوتَ . (6)
عنه علیه السلام :لا یَنْبَغی للعاقِلِ أنْ یُقیمَ علی الخَوفِ إذا وَجدَ إلی الأمْنِ سَبیلاً . (7)
الإمامُ الحسینُ علیه السلام_ و قد قیلَ لَهُ : ما أعْظَمَ خَوفَکَ مِن رَبِّکَ ! _: لا یَأمَنُ یَومَ القِیامَةِ إلاّ مَن خافَ اللّهَ فی الدُّنیا . (8)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مِسْکینٌ ابنُ آدَمَ ! لَو خافَ مِن النّارِ کما یَخافُ مِن الفَقْرِ لأَمِنَهُما جَمیعا ، و لو خافَ اللّهَ فی الباطِنِ کما یَخافُ خَلْقَهُ فی الظّاهِرِ لسَعِدَ فی الدّارَینِ . (9)
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خدای تبارک و تعالی فرمود: به عزّت و جلالم سوگند که برای بنده ام دو ترس و دو امنیت فراهم نمی آورم : اگر در دنیا خود را از من ایمن بداند در روز رستاخیز او را هراسان کنم و اگر در دنیا از من بترسد در روز قیامت او را ایمن گردانم .
امام علی علیه السلام :ترس، [مایه]امنیت است.
امام علی علیه السلام :آن که ترسید، در امان مانْد .
امام علی علیه السلام :میوه ترس ، امنیت است .
امام علی علیه السلام :بترس، تا ایمن بمانی ، و خود را در امان مدان، که گرفتار ترس می شوی .
امام علی علیه السلام :از پروردگارت بترس و به رحمت او امیدوار باش، تا تو را از آنچه می ترسی، ایمن دارد و به آنچه امید داری ، برساند .
امام علی علیه السلام :خردمند را نسزد که چون راه رسیدن به امنیت را بیابد ، باز هم ترس پیشه کند .
امام حسین علیه السلام_ در پاسخ به این گفته که : چقدر از پروردگارت ترسانی؟! _فرمود : در روز رستاخیز ایمن نیست مگر آن کس که در دنیا از خداوند ترسان باشد .
امام صادق علیه السلام :بیچاره آدمیزاد ! اگر همچنان که از ناداری می ترسد ، از دوزخ می ترسید، از هر دوی آنها در امان می ماند، و اگر همچنان که در آشکار از مردم می ترسد، در نهان نیز از خدا می ترسید، در هر دو سرای سعادتمند می شد .
ص :529
الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :إنّ اللّهَ ......... لَم یُؤمِنِ الخائفینَ بقَدْرِ خَوفِ_هِم ، و لکنْ آمَنَهُ_م بقَ_دْرِ کَرَمِهِ و جُودِهِ . (1)
امام کاظم علیه السلام :خداوند ......... ترسندگان را نه به اندازه خوف و ترس آنان ، بلکه به اندازه کرم و بخشندگی خود [از عذاب ]ایمن می گرداند .
الخصال :أنواعُ الخَوفِ خَمسةٌ : خَوفٌ ، و خَشْیَةٌ ، و وَجَلٌ ، و رَهْبَةٌ ، و هَیْبَةٌ . فالخَوفُ للعاصینَ ، و الخَشْیَةُ للعالِمینَ ، و الوَجَلُ للمُخْبِتینَ ، و الرَّهْبَةُ للعابِدینَ ، و الهَیْبَةُ للعارِفینَ . أمّا الخَوفُ فلأجْلِ الذُّنوبِ قالَ اللّهُ عزّ و جلّ : «و لِمَنْ خافَ مَقامَ ربِّهِ جَنّتانِ» . (2) و الخَشْیَةُ لأجْلِ رُؤیَةِ التَّقْصیرِ ، قالَ اللّهُ عزّ و جلّ : «إنَّما یَخْشَی اللّهَ مِن عِبادِهِ العُلَماءُ» . (3) و أمّا الوَجَلُ فلأجْل تَرْکِ الخِدْمَةِ ، قالَ اللّهُ عزّ و جلّ : «الّذینَ إذا ذُکِرَ اللّهُ وَجِلَتْ قُلوبُهُم» . (4) و الرَّهْبَةُ لرؤیَةِ التَّقْصیِر ، قالَ اللّهُ عزّ و جلّ : «و یَدْعُونَنا رَغَبا و رَهَبا» . (5) و الهَیْبَةُ لأجْلِ شَهادَةِ الحقِّ عِندَ کَشْفِ الأسْرارِ ؛ أسْرارِ العارِفینَ ، قالَ اللّهُ عزّ و جلّ : «و یُحَذِّرُکُمُ اللّهُ نَفْسَهُ» (6) یُشیرُ إلی هذا المَعنی . (7)
1153
انواع ترس
الخصال :ترس پنج گونه است : خوف ، خشیت ، وَجَل ، رَهْبت ، و هیبت . خوف از آنِ گنهکاران است ، خشیت ویژه دانشمندان ، وَجَل از آنِ فروتنان و خاشعان، رهبت از آنِ عابدان ، و هیبت از آنِ عارفان. اما خوف، به خاطر گناهان است، خداوند متعال فرموده است: «و برای کسی که از مقام پروردگارش بترسد دو بهشت است» و خشیت، به سبب مشاهده تقصیر است، خداوند عزّ و جلّ فرموده است : «از میان بندگان خدا تنها دانشمندان از او می ترسند» و وَجَل، به سبب ترک خدمت است ، خداوند عزّ و جلّ فرموده است: «آنان که چون یاد خدا شود، دلهایشان ترسان گردد»، و رهبت، به خاطر مشاهده تقصیر است، خداوند عزّ و جلّ فرموده است : «از روی امید و بیم ما را می خوانند» و هیبت، به سبب مشاهده حقّ در هنگام کشف اسرار ، [یعنی ]اسرار عارفان می باشد، خداوند عزّ و جلّ فرموده است : «خداوند شما را از خویش بر حذر می دارد» که اشاره به همین معنا دارد .
ص :530
الکتاب :
«إِنَّمَا ذلِکُمُ الشَّیْطَانُ یُخَوِّفُ أَوْلِیَاءَهُ فَلاَ تَخَافُوهُمْ وَ خَافُونِ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ» . (1)
«الَّذِینَ یُبَلِّغُونَ رِسَالاَتِ اللّهِ وَ یَخْشَوْنَهُ وَ لا یَخْشَوْنَ أَحَدا إِلاَّ اللّهَ وَ کَفَی بِاللّهِ حَسِیبا» . (2)
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :ما سلّطَ اللّهُ علی ابنِ آدَمَ إلاّ مَن خافَهُ ابنُ آدَمَ ، و لَو أنّ ابنَ آدَمَ لَم یَخَفْ إلاّ اللّهَ ما سَلّطَ اللّهُ علَیهِ غَیرَهُ و لا وُکِلَ ابنُ آدَمَ إلاّ إلی مَن رَجاهُ ، و لَو أنّ ابنَ آدَمَ لَم یَرْجُ إلاّ اللّهَ ما وُکِلَ إلی غَیرِهِ . (4)
1154
بر حذر داشتن از ترسیدن از غیر خدا
قرآن :
«آن شیطان است که در دل دوستان خود بیم می افکند. اگر ایمان آورده اید از آنها مترسید ، از من بترسید» .
«کسانی که پیامهای خدا را می رسانند و از او می ترسند و از هیچ کس جز او نمی ترسند ، خدا برای حسابرسی اعمالشان کافی است ».
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند بر آدمی مسلّط نکرد مگر کسی را که آدمی از او می ترسد . اگر آدمی از کسی جز خدا نمی ترسید خداوند جز خود کسی را بر او مسلط نمی کرد . و آدمی وا گذار نشد مگر به کسی که به او امید بست . اگر آدمی جز به خدا امید نمی بست به غیر خدا وا گذار نمی شد.
ص :531
الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی حقِّ مَن ذَمَّهُ _: جَعلَ خَوفَهُ مِن العِبادِ نَقْدا ، و خَوفَهُ مِن خالِقِه ضِمارا و وَعْدا . (1)
عنه علیه السلام :لَم یُوجِسْ موسی علیه السلام خِیفَةً علی نَفْسِهِ ، بَلْ أشْفَقَ مِن غَلَبَةِ الجُهّالِ و دُوَلِ الضَّلالِ . (2)
عنه علیه السلام :شَرُّ النّاسِ مَن یَخْشی النّاسَ فی رَبّهِ ، و لا یَخْشی رَبَّهُ فی النّاسِ . (3)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنَّ المؤمنَ وَلیُّ اللّهِ ، یُعینُهُ و یَصْنَعُ لَهُ ، و لا یَقولُ علَیهِ إلاّ الحقَّ ، و لا یَخافُ غَیرَهُ . (4)
امام علی علیه السلام_ درباره کسی که او را نکوهش می کرد _فرمود : ترس از بندگان را نقد می شمارد و ترس از آفریدگارش را نسیه و وعده .
امام علی علیه السلام :موسی علیه السلام هرگز برخود نترسید ، بلکه از چیره گشتن نادانان و پیروز شدن گمراهان ترسید .
امام علی علیه السلام :بدترین انسان کسی است که در کار پروردگارش، از مردم بترسد ولی نسبت به مردم ، از پروردگار خویش نترسد .
امام صادق علیه السلام :همانا مؤمن دوست خداست، یاریش می رساند و برای او کار می کند ، و درباره او جز حقّ نمی گوید، و از غیر او نمی ترسد.
الکتاب :
«یُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَ لا یَخَافُونَ لَوْمَةَ لاَئِمٍ» . (6)
«إِنَّما ذلِکُمُ الشَّیْطانُ یُخَوِّفُ أَوْلِیاءَهُ فَلاَ تَخافُوهُمْ وَ خافُونِ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ» . (7)
1155
آن جا که نباید ترسید
قرآن :
«در راه خدا جهاد می کنند و از سرزنش هیچ سرزنشگری نمی هراسند» .
«آن شیطان است که در دل دوستان خود بیم می افکند . اگر ایمان آورده اید از آنها مترسید . از من بترسید» .
ص :532
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :طُوبی لِمَن شَغَلَهُ خَوفُ اللّهِ عَن خَوفِ النّاسِ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :لا تَخَفْ فی اللّهِ لَوْمَةَ لائمٍ . (2)
الخصال عن أبی ذرٍّ :أوْصانی رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله أنْ لا أخافَ فی اللّهِ لَوْمَةَ لائمٍ . (3)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لا تَخافوا فی اللّهِ لَوْمَةَ لائمٍ ، یَکْفِکُم مَن أرادَکُم و بَغی علَیکُم . (4)
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خوشا آن که ترس از خدا او را از ترس از مردم باز داشته باشد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در راه خدا از سرزنش هیچ سرزنش کننده ای پروا به دل راه مده .
الخصال_ به نقل از ابو ذرّ _: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به من سفارش فرمود که در راه خدا از سرزنش هیچ سرزنشگری نهراسم .
امام علی علیه السلام :در راه خدا از سرزنش هیچ نکوهشگری مترسید، که او شما را در برابر هر کس که بخواهد به شما گزندی برساند و ستمی روا دارد، محافظت می کند .
الکتاب :
أَ فَأَمِنُوا مَکْرَ اللّهِ فَلاَ یَأْمَنُ مَکْرَ اللّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْخَاسِرُونَ» . (6)
وَ مَکَرُوا مَکْرا وَ مَکَرْنَا مَکْرا وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ» . (7)
الحدیث :
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن أمِنَ مَکْرَ اللّهِ بَطَلَ أمان_هُ . (8)
1156
از مکر خدا نباید ایمن بود
قرآن :
«آیا پنداشتند که از مکر (کیفر) خدا در امانند ؟ از مکر خدا جز زیانکاران ایمن ننشینند» .
«و غافل بودند که اگر آنها حیله ای اندیشیده اند، ما نیز حیله ای اندیشیده ایم» .
حدیث :
امام علی علیه السلام :هرکه از مکر خدا ایمن نشیند، ایمن نمانَد .
ص :533
الإمامُ الحسینُ علیه السلام :إیّاکَ أنْ تکونَ مِمَّن یَخافُ علی العِبادِ مِن ذُنوبِهِم و یَأْمَنُ العُقوبَةَ مِن ذَنبِهِ ، فإنَّ اللّهَ تبارکَ و تعالی لا یُخْدَعُ عَن جَنّتِهِ ، و لا یُنالُ ما عِندَهُ إلاّ بطاعَتِهِ ، إنْ شاءَ اللّهُ . (1)
امام حسین علیه السلام :از آنان مباش که بر بندگان از گناهانشان می ترسند، اما خویشتن را از کیفر گناهان خویش ایمن می شمارند؛ زیرا خداوند تبارک و تعالی در [اعطای] بهشت خود، فریب نمی خورد و جز با طاعتِ خداوند به آنچه [از ثواب و بهشت ]نزد اوست نتوان رسید. اگر خدا خواهد.
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن أصَرَّ علی ذَنبِهِ اجْتَری علی سَخَطِ ربِّهِ . (3)
عنه علیه السلام :تعالی اللّهُ مِن قَوِیٍّ ما أحْلَمَهُ ! و تَواضَعْتَ مِن ضَعیفٍ ما أجْرَأکَ علی مَعاصیهِ ! (4)
عنه علیه السلام :إنّ اللّهَ سُبحانَهُ لَیُبْغِضُ الوَقِحَ المُتَجَرّئَ علی المَعاصی . (5)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ قَوما أذْنَبوا ذُنوبا کثیرةً فأشْفَقوا مِنها و خافُوا خَوفا شَدیدا ، و جاءَ آخَرونَ فقالوا : ذُنوبُکُم علَیْنا ، فأنْزَلَ اللّهُ عزّ و جلّ علَیهِمُ العَذابَ ، ثُمّ قالَ تبارکَ و تعالی : خافونی و اجْتَرَأتُم ؟! (6)
1157
برحذر داشتن از گستاخی
امام علی علیه السلام :کسی که بر گناهان خویش اصرار ورزد، در برابر خشم پروردگارش گستاخ و بی پروا شده است .
امام علی علیه السلام :وه که چه بردبار است آن خدای نیرومند ! و تو موجود ناتوان چه گستاخی بر نافرمانی او!
امام علی علیه السلام :همانا خداوند سبحان، انسان وقیحِ گستاخ بر گناهان را دشمن دارد .
امام صادق علیه السلام :مردمی گناهان بسیار کردند و بر اثر آن هراسان شدند و [از عذاب خدا ]سخت بیمناک گشتند . عدّه ای آمدند و گفتند : گناهان شما به گردن ما . پس خداوند عزّ و جلّ بر آنان عذاب فرستاد و آن گاه خداوند متعال فرمود : آنان از من ترسیدند ، و شما گستاخی کردید؟!
ص :534
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إذا خِفْتَ صُعوبَةَ أمْرٍ فاصْعُبْ لَهُ یَذِلَّ لکَ ، و خادِعِ الزَّمانَ عَن أحْداثِهِ تَهُنْ علَیکَ . (1)
عنه علیه السلام :إذا هِبْتَ أمْرا فقَعْ فیهِ ، فإنّ شِدَّةَ تَوقّیهِ أعْظَمُ مِمّا تَخافُ مِنهُ . (2)
1158
رفتار مناسب در هنگام ترس از چیزی
امام علی علیه السلام :هرگاه از سختی کاری ترسیدی در برابر آن سرسختی نشان ده ، رامت می شود، و در برابر حوادث روزگار چاره اندیشی کن ، بر تو آسان می شوند .
امام علی علیه السلام :هر گاه از کاری ترسیدی خود را به کام آن بینداز ؛ زیرا ترس از آن کار زیانبارتر از اقدام به آن کار است .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن لَم یُخِفْ أحَدا لَم یَخَفْ أبدا . (3)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إذا دَخَلتَ مَدْخَلاً تَخافُهُ فاقْرَأ هذهِ الآیةَ: «رَبِّ أدْخِلْنی مُدْخَلَ صِدْقٍ و أخْرِجْنی مُخْرَجَ صِدْقٍ و اجْعَلْ لی مِن لَدُنْکَ سُلْطانا نَصیرا» (4) ، فإذا عایَنْتَ الّذی تَخافُهُ فاقْرَأ آیةَ الکُرْسِیِّ . (5)
الإمامُ الرِّضا علیه السلام :مَن لَم یَخَفِ اللّهَ فی القَلیلِ لَم یَخَفْهُ فی الکَثیرِ . (6)
1159
گوناگون
امام علی علیه السلام :هرکه کسی را نترساند هرگز نترسد .
امام صادق علیه السلام :هرگاه وارد جایی شدی که می ترسی، این آیه را بخوان : «ربّ ادخلنی مدخل صدق و اخرجنی مخرج صدق و اجعل لی من لدنک سلطاناً نصیراً (پروردگارا! مرا به ورودگاه راستین وارد و از خروجگاه راستین خارج کن و از جانب خویش ، قدرتی یاریگر برایم قرار بده)» و هرگاه کسی را که از او می ترسی دیدی آیة الکرسی بخوان .
امام رضا علیه السلام :کسی که در [گناهِ] اندک از خدا نترسد در [گناهِ] بسیار هم از او نمی ترسد .
ص :535
ص :536
الکتاب :
(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَخُونُوا اللّهَ وَ الرَّسُولَ وَ تَخُونُوا أَمانَاتِکُمْ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ) . (1)
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أربَعٌ لا تَدخُلُ بَیتا واحِدَةٌ مِنهُنَّ إلاّ خَرِبَ و لَم یَعْمُرْ بِالبَرکَةِ : الخِیانَةُ ، و السَّرِقةُ ، و شُربُ الخَمرِ ، و الزِّنا . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :لَیسَ مِنّا مَن خَانَ بالأمانَةِ . (4)
عنه صلی الله علیه و آله :لَیسَ مِنّا مَن خانَ مُسلِما فی أهلِهِ و مالِهِ . (5)
عنه صلی الله علیه و آله :المَکْرُ و الخَدِیعَةُ و الخِیانَةُ فی النّارِ . (6)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الخِیانَةُ أخو الکَذِبِ . (7)
1160
خیانت
قرآن :
«ای کسانی که ایمان آورده اید! می دانید که نباید به خدا و پیامبرش خیانت کنید و در امانت خیانت ورزید» .
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :چهار چیز است که یکی از آنها به خانه ای درنیاید ، مگر این که آن خانه ویران شود و روی برکت را نبیند : خیانت ، دزدی ، شرابخواری و زنا.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از ما نیست کسی که در امانت خیانت کند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از ما نیست کسی که نسبت به زن و مال مسلمانی خیانت ورزد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حیله گری و فریب و خیانت در دوزخند.
امام علی علیه السلام :خیانت، برادر دروغ است.
ص :538
عنه علیه السلام :الخِیانَةُ غَدْرٌ . (1)
عنه علیه السلام :الخِیانَةُ صِنْوُ الإفْکِ . (2)
عنه علیه السلام :الخِیانَةُ رأسُ النِّفاقِ . (3)
عنه علیه السلام :إیّاکَ و الخِیانَةَ فإنَّها شَرُّ مَعصِیَةٍ ، و إنّ الخائنَ لَمُعذَّبٌ بالنّارِ علی خِیانَتِهِ . (4)
عنه علیه السلام :جانِبوا الخِیانَةَ ؛ فإنَّها مُجانَبَةُ الإسلامِ . (5)
عنه علیه السلام :رأسُ النِّفاقِ الخِیانَةُ . (6)
عنه علیه السلام :رأسُ الکُفر الخِیانَةُ . (7)
عنه علیه السلام :مَنِ اسْتَهانَ بالأمانَةِ وَقَعَ فی الخِیانَةِ . (8)
عنه علیه السلام :الخِیانَةُ دَلیلٌ علی قِلّةِ الوَرَعِ و عَدمِ الدِّیانَةِ . (9)
عنه علیه السلام :شَرُّ النّاسِ مَن لا یَعْتقِدُ الأمانَةَ، و لا یَجْتنِبُ الخِیانَةَ . (10)
علل الشرائع عن أبی ثُمامَةَ :دخَلْتُ علی أبی جعفر علیه السلام و قلتُ لَه : جُعِلتُ فِداکَ ، إنّی رجُلٌ اُریدُ أنْ اُلازِمَ مکّةَ و علَیَّ دَینٌ للمُرجِئةِ ، فمَا تقولُ ؟ قالَ : ارجِعْ إلی مُؤدّی دَینِکَ و انظُرْ أنْ تَلقی اللّهَ تَعالی و لَیسَ علَیکَ دَینٌ ، فإنّ المؤمنَ لا یَخونُ . (11)
امام علی علیه السلام :خیانت، عهد شکنی است .
امام علی علیه السلام :خیانت، همزاد دروغ و بهتان است .
امام علی علیه السلام :خیانت، در رأس نفاق است .
امام علی علیه السلام :از خیانت کردن بپرهیز که آن بدترین گناه است و خائن به سبب خیانت کاری خود به آتش عذاب شود .
امام علی علیه السلام :از خیانت دوری کنید که خیانت کردن، دور شدن از اسلام است.
امام علی علیه السلام :اوج نفاق ، خیانت است .
امام علی علیه السلام :رأس کفر ، خیانت است .
امام علی علیه السلام :کسی که به امانت اهمیت ندهد، گرفتار خیانت شود .
امام علی علیه السلام :خیانت کردن، نشانگر کمبود پارسایی و نبود دینداری است.
امام علی علیه السلام :بدترین مردم کسی است که به امانتداری اعتقاد نداشته باشد و از خیانت پرهیز نکند .
علل الشرائع_ به نقل از ابو ثمامه _: خدمت امام باقر علیه السلام رسیدم و عرض کردم : فدایت شوم ، من می خواهم مجاور مکّه شوم و به مُرجئه (12) بدهکارم ، چه می فرمایی ؟ فرمود : بدهی خود را بپرداز و مواظب باش که خدای تعالی را بدون آن که دَینی به گردنت باشد دیدار کنی ؛ زیرا مؤمن خیانت نمی کند .
ص :539
الکافی عن محمّد بن مرازم عن أبیه أو عمّه :شهدت أبا عبد اللّه علیه السلام و هُوَ یُحاسِبُ وکیلاً لَهُ ، و الوکیلُ یُکثِرُ أنْ یقولَ : و اللّهِ ما خُنْتُ ، و اللّهِ ما خُنْتُ ، فقال له أبو عبد اللّه علیه السلام : یا هذا ، خِیانَتُکَ و تَضْییعُکَ علَیَّ مالِی سَواءٌ ؛ لأنّ الخِیانَةَ شَرُّها علَیکَ . (1) ثُمَّ قالَ : قالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : لَو أنّ أحدَکُم هَرَبَ مِن رِزقِهِ لَتَبِعَهُ حتّی یُدْرِکَهُ کما أنّهُ إنْ هَرَبَ مِن أجَلِهِ تَبِعَهُ حتّی یُدْرِکَهُ ، مَن خانَ خِیانةً حُسِبَتْ علَیهِ مِن رِزقِهِ و کُتِبَ علَیهِ وِزْرُها . (2)
عنه علیه السلام :یُجبَلُ المؤمنُ علی کُلِّ طَبیعةٍ إلاّ الخِیانَةَ و الکَذِبَ . (3)
عنه علیه السلام :بُنِیَ الإنسانُ علی خِصالٍ ، فمَهْمَا بُنِیَ علَیهِ فإنَّهُ لا یُبْنی علی الخِیانَةِ و الکَذِبِ . (4)
الکافی_ به نقل از محمّد بن مرازم از پدرش یا عمویش _: در حضور امام صادق علیه السلام بودم در حالی که از وکیل خود حساب می کشید و او پیوسته می گفت : به خدا من خیانت نکرده ام، به خدا من خیانت نکرده ام امام صادق علیه السلام به او فرمود : ای فلانی ! فرقی نمی کند که خیانت کرده باشی، یا مال مرا هدر داده باشی ؛ زیرا شرّ خیانت به خود تو باز می گردد. سپس فرمود : پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : اگر از روزیِ خود بگریزید، رزق و روزی در پی شما می آید تا به شما برسد ، همچنان که اگر از اجل خود بگریزید ، به دنبالتان می آید تا به شما برسد . و کسی که خیانتی کند، به همان مقدار از روزیش کم می شود و گناه آن برایش نوشته می گردد .
امام صادق علیه السلام :مؤمن بر هر خویی سرشته می شود مگر خیانت و دروغ .
امام صادق علیه السلام :انسان بر خصلتهایی ساخته شده است، اما بر هر خصلتی ساخته شود ، بر خیانت و دروغ ساخته نمی شود.
ص :540
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لا تَخُنْ مَن خانَکَ فتکونَ مِثلَهُ . (1)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لا تَخُنْ مَنِ ائتمَنَکَ و إنْ خانَکَ ، و لا تَشِنْ عَدُوَّکَ و إنْ شانَکَ . (2)
الکافی عن سُلیمانَ بنِ خالدٍ :سألت أبا عبد اللّه علیه السلام عَن رجُلٍ وقَعَ لی عِندَهُ مالٌ فَکابَرَنی علَیهِ و حلَفَ ، ثُمّ وقَعَ لَه عِندی مالٌ ، فآخُذُهُ مکانَ مالِی الّذی أخَذَهُ و أجحَدُهُ و أحْلِفُ علَیهِ کما صنَعَ ؟ فقال : إنْ خانَکَ فَلا تَخُنْهُ ، فلا تَدخُلْ فیما عِبْتَهُ علَیهِ . (3)
الکافی عن مُعاویةَ بنِ عمّارٍ :قلت لأبی عبد اللّه علیه السلام : الرّجُلُ یکونُ لِی علَیهِ الحقُّ فیَجْحَدُنِیهِ ثُمَّ یَسْتَودِعُنی مالاً ، أ لِیَ أنْ آخُذَ مالِی عِندَهُ ؟ قال : لا ، هذهِ خِیانَةٌ . (4)
1161
نهی از خیانت کردن، حتّی به خیانتکار
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :به کسی که به تو خیانت کرده است خیانت نکن که تو نیز چون او خواهی بود .
امام علی علیه السلام :به آن که تو را امین شمرده است خیانت مکن ، هرچند او به تو خیانت ورزد و دشمنت را بد نام مکن هرچند او تو را بد نام کرده باشد .
الکافی_ به نقل از سلیمان بن خالد _: از امام صادق علیه السلام پرسیدم : من به مردی مالی سپردم و او انکار کرد و سوگند خورد که چیزی به او نداده ام . سپس مالی از او به دست من افتاد ؛ آیا می توانم آن را به جای مالی که از من گرفت و انکارش کرد و سوگند خورد، بردارم؟ حضرت فرمود : اگر او خیانت کرد تو خیانت مکن و کاری را که بر او خرده می گیری، خودت مرتکب نشو .
الکافی_ به نقل از معاویة بن عمار _: به امام صادق علیه السلام عرض کردم : من به کسی پولی می سپارم و او انکار می کند که به وی چیزی سپرده ام ، بعد از مدتی او مالی به من می سپارد . آیا می توانم آن را به جای پولی که نزد او دارم [و به من نمی دهد ]بردارم ؟ فرمود : نه ، این خیانت است .
ص :541
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إفْشاءُ سِرِّ أخیکَ خِیانَةٌ ، فاجتَنِبْ ذلکَ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :أمّا علاَمةُ الخائنِ فأربَعةٌ: عِصْیانُ الرّحمانِ ، و أذی الجِیرانِ ، و بُغْضُ الأقْرانِ ، و القُرْبُ إلی الطُّغْیانِ . (2)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الخائنُ مَن شَغَلَ نفسَهُ بغَیرِ نَفْسِهِ ، و کانَ یَومُهُ شَرّا مِن أمْسِهِ . (3)
الإمامُ الباقرُ علیه السلام_ فی قولِه تعالی : «لا تَخُونوا اللّهَ و الرَّسُولَ و تَخونوا أماناتِکُم ......... » (4) _: فخِیانَةُ اللّهِ و الرّسولِ مَعْصیَتُهُما ، و أمّا خِیانَةُ الأمانَةِ فکُلُّ إنسانٍ مَأمونٌ علی ما افْتَرَضَ اللّهُ عزّ و جلّ علَیهِ . (5)
الخصال عن أبی هارونَ المَکْفوفِ :قال لی أبو عبد اللّه علیه السلام یا أبا هارونَ ، إنّ اللّهَ تبارکَ و تعالی آلی علَی نفسِهِ أن لا یُجاوِرَهُ خائنٌ . قالَ : قلتُ : و ما الخائنُ ؟ قالَ : مَنِ ادّخَرَ عن مؤمنٍ درْهَما أو حَبَسَ عَنهُ شیئا مِن أمرِ الدُّنیا . (6)
1162
تفسیر خیانت و خائن
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :فاش کردن راز برادرت خیانت است ؛ پس از این کار دوری کن .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نشانه خیانتکار چهار چیز است : نافرمانی خدای رحمان ، آزار رساندن به همسایگان ، نفرت از همگنان، و نزدیک شدن به طغیان و سرکشی .
امام علی علیه السلام :خیانتکار کسی است که خودش را رها کرده به معایب دیگران بپردازد و امروزش بدتر از دیروزش باشد .
امام باقر علیه السلام_ درباره آیه : «به خدا و پیامبر خیانت نکنید و در امانتهایتان خیانت مورزید ......... » _فرمود : خیانت به خدا و پیامبر، همان نافرمانیِ ایشان است و اما خیانت در امانت، هر انسانی امانتدارِ فرایضی است که خداوند عزّ و جلّ بر او واجب کرده است .
الخصال_ به نقل از ابو هارون نابینا _امام صادق علیه السلام به من فرمود : ای ابی هارون! خداوند تبارک و تعالی با خود عهد کرده است که خائنی را همجوار خود نکند . هارون می گوید : عرض کردم : خائن کیست ؟ فرمود : آن که درهمی یا چیزی از مال دنیا را از مؤمنی دریغ دارد و پنهان کند .
ص :542
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :أی_ُّما رجُلٍ مِن أصْحابِنا اسْتَعانَ بهِ رجُلٌ من إخْوانِهِ فی حاجَةٍ ، فلَم یُبالِغْ فیها بکُلِّ جُهْدِه ، فقد خانَ اللّهَ و رسولَهُ و المؤمنینَ . (1)
الإمامُ الجوادُ علیه السلام :کَفی بالمَرءِ خِیانَةً أنْ یکونَ أمینا للخَوَنَةِ . (2)
امام صادق علیه السلام :هر یک از یاران ما که برادرش در مشکلی از او کمک بخواهد و وی با تمام توان خود در کمک به او نکوشد ، هر آینه به خدا و پیامبر او و مؤمنان خیانت کرده است .
امام جواد علیه السلام :در خیانت کاری مرد همین بس که امانتدار خیانتکاران باشد.
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :تَناصَحوا فی العِلمِ ، فإنّ خِیانَةَ أحَدِکُم فی عِلْمِه أشَدُّ مِن خِیانَتِهِ فی مالِهِ . (3)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :غایَةُ الخِیانَةِ خِیانَةُ الخِلِّ الوَدودِ ، و نَقْضُ الْعُهُودِ . (4)
عنه علیه السلام :من أفْحَشِ الخِیانَةِ خِیانَةُ الوَدائعِ . (5)
عنه علیه السلام :إنّ أعْظَمَ الخِیانَةِ خیانَةُ الاُمّةِ (الأمَنةِ) ، و أفْظَعَ الغِشِّ غِشُّ الأئمّةِ . (6)
1163
اوج خیانت
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در علم و دانش با یکدیگر صادق باشید ؛ زیرا خیانت در علم، بدتر از خیانت در مال است .
امام علی علیه السلام :اوج خیانت ، خیانت کردن به دوست صمیمی و شکستن عهد و پیمانهاست .
امام علی علیه السلام :یکی از زشت ترین خیانتها ، خیانت در سپرده هاست .
امام علی علیه السلام :بزرگترین خیانت، خیانت به امّت است و زشت ترین دغل ، دغلکاری با پیشوایان است.
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الغَدْرُ أقْبَحُ الخِیانَتَینِ . (7)
1164
گوناگون
امام علی علیه السلام :عهد شکنی، زشت ترین خیانت است .
ص :543
عنه علیه السلام :إذا ظَهَرتِ الجِنایاتُ (الخِیاناتُ) ارتَفَعتِ البَرَکاتُ . (1)
عنه علیه السلام :لَرُبَّما خانَ النَّصیحُ المؤتَمنُ و نَصَحَ المُسْتَخانُ . (2)
عنه علیه السلام :مَن أمِنَ الزَّمانَ خانَهُ . (3)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :شَرُّ الرِّجالِ التُّجّارُ الخَوَنةُ . (4)
امام علی علیه السلام :هرگاه گناهان (خیانتها) آشکار شود، برکتها از میان برود .
امام علی علیه السلام :گاه باشد که مشاور مورد اعتماد، خیانت کند و [بر عکس] آن که مورد اعتماد نیست، صداقت نشان دهد.
امام علی علیه السلام :هرکه زمانه را امین شمرد [و به او اعتماد نمود ]زمانه به او خیانت کرد .
امام صادق علیه السلام :بدترین مردمان، بازرگانانِ خیانت کارند .
ص :544
الکتاب :
(یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَرا وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَها وَ بَیْنَهُ أَمَدا بَعِیدا وَ یُحَذِّرُکُمُ اللّهُ نَفْسَهُ وَ اللّهُ رَؤُوفٌ بِالْعِبَادِ) . (1)
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :اطْلُبوا الخَیرَ دَهرَکُم ، و اهْرُبوا مِن النّارِ جُهدَکُم ؛ فإنّ الجَنّةَ لا یَنامُ طالِبُها ، و إنّ النّارَ لا یَنامُ هارِبُها . (2)
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آلهالخَیرُ کثیرٌ ، و فاعِلُهُ قلیلٌ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :مَنْ یَزرَعْ خَیرا یُوشِکْ أنْ یَحْصِدَ خَیرا . (4)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :فِعلُ الخَیرِ ذَخیرَةٌ باقِیَةٌ ، و ثَمَرةٌ زاکِیَةٌ . (5)
عنه علیه السلام :علَیکُم بأعْمالِ الخَیرِ فتَبادَروها ، و لا یکُنْ غَیرُکُم أحقَّ بها مِنکُم . (6)
1165
خوبی
قرآن :
«روزی که هر کس کارهای خوب و کارهای بد خود را در برابر خویش حاضر بیند ، آرزو کند که ای کاش میان او و کردار بدش فاصله ای بزرگ بود . و خداوند شما را از خودش برحذر می دارد و خدا بر بندگانش مهربان است» .
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همه عمر خویش را جویای خوبی باشید و تا می توانید از آتش بگریزید ؛ که جوینده بهشت و گریزنده از آتش خواب ندارند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کارهای خوب، بسیار است، ولی کننده آنها اندک .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که خوبی بکارد زودا که خوبی بدرود.
امام علی علیه السلام :کار خوب ، اندوخته ای ماندنی و میوه ای پاکیزه و خوشگوار است .
امام علی علیه السلام :در انجام کارهای نیک شتاب ورزید، و مباد که دیگران به آنها سزاوارتر از شما شوند .
ص :546
عنه علیه السلام :غارِسُ شَجَرةِ الخَیرِ یَجْتَنیها أحْلی ثَمَرةٍ . (1)
عنه علیه السلام :مَن فَعلَ الخَیرَ فبِنَفْسِه بَدَأ . (2)
عنه علیه السلام :مَن لَبِسَ الخَیرَ تَعَرّی مِن الشَّرِّ . (3)
امام علی علیه السلام :کشتگر درخت خوبی ، شیرین ترین میوه را از آن می چیند .
امام علی علیه السلام :هر کس کار خوب کند ، نتیجه اش پیش از همه به خود او رسد .
امام علی علیه السلام :هرکه جامه خوبی به تن کند، از بدی برهنه شود .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الخَیرُ أسهَلُ مِن فِعلِ الشَّرِّ . (4)
عنه علیه السلام :إنّکُم بِعَینِ مَن حَرّمَ علَیکُمُ المَعْصیَةَ ، و سَهَّلَ لَکُم سُبُلَ الطَّاعَةِ . (5)
الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إنّ الخَیرَ ثَقُلَ علی أهلِ الدُّنیا علی قَدْرِ ثِقَلِهِ فی مَوازینِهِم یَومَ القِیامَةِ . (6)
1166
آسانی و دشواری کار خوب
امام علی علیه السلام :کار خوب، آسانتر از کار بد است .
امام علی علیه السلام :شما در برابر دیدگان کسی هستید که معصیت را بر شما حرام کرده و راههای طاعت را برایتان هموار ساخته است .
امام باقر علیه السلام :کار خوب بر مردم دنیا همان قدر سنگین است که روز قیامت در ترازوی اعمالشان سنگینی می کند.
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :جِماعُ الخَیرِ خَشیَةُ اللّهِ . (8)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن حُرِمَ الرِّفْقَ فَقد حُرِمَ الخَیرَ کُلَّهُ . (9)
1167
مجمع خوبیها
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ترس از خدا، مجمع خوبیهاست .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که از نرمخویی و مدارا محروم باشد، از همه خوبیها محروم است .
ص :547
عنه صلی الله علیه و آله :إنّما یُدْرَکُ الخَیْرُ کُلُّهُ بالعَقلِ ، و لا دِینَ لِمَن لا عَقلَ لَهُ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :العِلمُ رأسُ الخَیرِ کُلِّهِ ، و الجَهلُ رأسُ الشَّرِّ کُلِّهِ . (2)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :جُمِعَ الخَیرُ کُلُّهُ فی ثَلاثِ خِصالٍ : النَّظَرُ ، و السُّکوتُ ، و الکلامُ ؛ فکُلُّ نَظرٍ لَیسَ فیهِ اعْتِبارٌ فهُوَ سَهْوٌ ، و کلُّ سُکوتٍ لَیسَ فیهِ فِکْرَةٌ فهُوَ غَفلَةٌ ، و کلُّ کلامٍ لَیسَ فیهِ ذِکْرٌ فهُوَ لَغْوٌ ، فطُوبی لِمَنْ کانَ نَظَرُهُ عِبَرا ، و سُکوتُهُ فِکْرا ، و کلامُه ذِکْرا ، و بکی علی خَطیئَتِهِ ، و أمِنَ النّاسُ شرَّهُ . (3)
عنه علیه السلام :ثَلاثٌ هُنَّ جِماعُ الخَیرِ : إسْداءُ النِّعَمِ ، و رِعایَةُ الذِّمَمِ ، وصِلَةُ الرَّحِمِ . (4)
عنه علیه السلام :جِماعُ الخَیرِ فی العَملِ بما یَبقی ، و الاسْتِهانَةِ بما یَفنی . (5)
عنه علیه السلام :جِماعُ الخَیرِ فی المُوالاةِ فی اللّهِ ، و المُعاداةِ فی اللّهِ ، و المَحبَّةِ فی اللّهِ ، و البُغْضِ فی اللّهِ . (6)
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همانا با عقل، به همه خوبیها می توان رسید و آن کس که عقل ندارد، دین ندارد.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانایی، سرآمد همه خوبیهاست و نادانی، سرآمد همه بدیها .
امام علی علیه السلام :همه خوبیها در سه خصلت گرد آمده است: نگاه، سکوت و سخن. پس هر نگاهی که مایه عبرت نباشد سهو است و هر سکوتی که با اندیشیدن همراه نباشد غفلت است و هر سخنی که یاد خدا در آن نباشد لغو است . پس ، خوشا آن که نگاهش عبرت باشد و سکوتش اندیشه و سخنش ذکر خدا، و بر گناه خویش بگرید و مردم از گزند او در امان باشند.
امام علی علیه السلام :سه چیز مجمع خوبیهاست : خیر رساندن [به دیگران] ، رعایت عهد و پیمانها، و صله رحم .
امام علی علیه السلام :عمل کردن به آنچه ماندنی است و حقیر شمردن آنچه از بین رفتنی است ، مجمع همه خوبیهاست .
امام علی علیه السلام :دوستی کردن برای خدا و دشمنی ورزیدن برای خدا و دوست داشتن برای خدا و نفرت داشتن برای خدا ، مجمع همه خوبیهاست .
ص :548
عنه علیه السلام :إنّ الخَیرَ کُلَّهُ فیمَن عَرفَ قَدْرَهُ . (1)
عنه علیه السلام :الخَیرُ کلُّهُ فیمَن عَرفَ قَدْرَ نَفْسِهِ . (2)
الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :رأیتُ الخَیرَ کُلَّهَ قدِ اجْتَمَعَ فی قَطْ_عِ الطَّمَ_عِ عَمّ_ا فی أیْ_دی النّاسِ . (3)
عنه علیه السلام :الخَیرُ کُلُّهُ صِیانَةُ الإنْسانِ نَفْسَهُ . (4)
الإمامُ الباقرُ علیه السلام :أوْحی اللّهُ تعالی إلی آدَمَ علیه السلام: یا آدَمُ ، إنّی أجْمَعُ لکَ الخَیرَ کُلَّهُ فی أرب_َعِ کلماتٍ : واحِدةٌ مِنهُنَّ لی ، و واحِدةٌ لکَ ، و واحِدةٌ فیما بَیْنی و بَیْنَکَ ، و واحِدةٌ فیما بَیْنَکَ و بَیْنَ النّاسِ ؛ فأمّا الّتی لی فتَعبُدُنی و لا تُشْرِکُ بی شیئا ، و أمّا الّتی لکَ فاُجازیکَ بعَملِکَ أحْوَجَ ما تکونُ إلَیهِ ، و أمّا الّتی بَیْنی و بَیْنکَ فعلَیکَ الدُّعاءُ و علَیَّ الإجابَةُ ، و أمّا الّتی فیما بَیْنکَ و بَینَ النّاسِ فتَرْضی للنّاسِ ما تَرْضی لِنَفْسِکَ . (5)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :الخَیرُ کُلُّهُ أمامَکَ ، و إنّ الشَّرَّ کُلَّهَ أمامَکَ ، و لَن تَری الخَیرَ و الشَّرَّ إلاّ بعدَ الآخِرَةِ ؛ لأنّ اللّهَ عزّ و جلّ جَعَلَ الخَیرَ کُلَّهُ فی الجَنّةِ ، و الشَّرَّ کُلَّهُ فی النّارِ . (6)
امام علی علیه السلام :به راستی تمام خوبی در کسی است که ارزش و اندازه اش را بشناسد .
امام علی علیه السلام :همه خوبیها در وجود کسی است که قدر و اندازه خویش را بشناسد .
امام زین العابدین علیه السلام :همه خوبیها را در بر کندن چشم طمع از مال و منال مردم ، فراهم دیدم .
امام زین العابدین علیه السلام :همه خیر و خوبی در خویشتن داری است .
امام باقر علیه السلام :خداوند به آدم علیه السلام وحی فرمود : ای آدم ! من همه خوبیها را در چهار جمله برای تو گرد می آورم : یکی از آنها، از آنِ من است ، یکی از آنِ تو ، یکی به من و تو مربوط می شود و یکی به رابطه تو و مردم . اما آن که مخصوص من باشد، این است که مرا بپرستی و هیچ چیز را شریک من نگردانی. و آن که از آنِ تو باشد، این است که من به کار تو پاداش دهم در حالی که بیش از هر وقت دیگر به آن نیازمندی. و آن که میان من و تو باشد، این است که تو دعا کنی و من اجابت کنم. و آن که به رابطه میان تو و مردم مربوط می شود، این است که برای آنان همان پسندی که برای خود می پسندی .
امام صادق علیه السلام :همه خوبی و تمام بدی فرا روی توست، و خیر و شر کلّی را جز در آخرت نبینی ؛ زیرا خداوند عزّ و جلّ همه خوبی را در بهشت، و تمام بدی را در دوزخ قرار داده است .
ص :549
عنه علیه السلام :جُعِلَ الشَّرُّ کلُّهُ فی بَیتٍ و جُعِلَ مِفتاحُهُ حُبَّ الدُّنیا ، و جُعِلَ الخَیر کُلُّهُ فی بَیتٍ و جُعِلَ مِفتاحُهُ الزُّهْدَ فی الدُّنیا . (1)
قضاء حقوق المؤمنین :قال الصادق علیه السلام : ما علی أحَدِکُم أنْ یَنالَ الخَیرَ کُلَّهُ بالیَسیرِ ؟! قالَ الرّاوی: قلتُ : بما ذا جُعِلْتُ فِداکَ ؟ قالَ : یَسُرُّنا بإدْخالِ السُّرورِ علی المؤمنینَ مِن شیعَتِنا . (2)
امام صادق علیه السلام :تمام بدی در خانه ای نهاده شده و دنیا دوستی کلید آن گشته است، و همه خوبی در خانه ای قرار داده شده و کلید آن، دل بر کندن از دنیا قرار داده شده است .
قضاء حقوق المؤمنین :امام صادق علیه السلام فرمود : چه می شود اگر هر یک از شما با اندک کاری ، به همه خوبیها دست یابد؟! راوی می گوید : عرض کردم : فدایت شوم ، با چه کاری ؟ فرمود : با شاد کردن شیعیان مؤمن ما، ما را شاد کند.
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أربَعٌ مَن اُعْطِیَهُنَّ فَقَد اُعْطِیَ خَیرَ الدُّنیا و الآخِرَةِ : بَدنا صابِرا ، و لِسانا ذاکِرا ، و قَلْبا شاکِرا ، و زَوْجَةً صالِحَةً . (4)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن اُعْطِیَ أربَعَ خِصالٍ فی الدُّنیا فَقدْ اُعْطِیَ خَیرَ الدُّنیا و الآخِرَةِ و فازَ بحَظِّهِ مِنهُما : وَرَعٌ یَعْصِمُهُ عن مَحارِمِ اللّهِ ، و حُسْنُ خُلقٍ یَعیشُ بهِ فی النّاسِ ، و حِلْمٌ یَدفَعُ بهِ جَهلَ الجاهِلِ ، وَ زوْجَةٌ صالِحَةٌ تُعینُهُ علی أمرِ الدُّنیا و الآخِرَةِ . (5)
1168
عوامل رسیدن به خیر دنیا و آخرت
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :چهار چیز است که به هر کس داده شود خیر دنیا و آخرت به او داده شده است : بدن شکیبا، زبان گویا به ذکر خدا ، دل سپاسگزار، و همسر شایسته .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :به هر کس در دنیا چهار خصلت داده شود، خیر دنیا و آخرت به او داده شده و بهره خویش را از دنیا و آخرت برگرفته است : پرهیزگاری، که او را از حرامهای خدا باز دارد، و خوش خویی، که با آن در میان مردم زندگی کند ، و بردباری، که با آن جهالت نادان را از خود دور سازد، و همسر شایسته، که در کار دنیا و آخرت او را یاری رساند .
ص :550
الإمامُ زین العابدین علیه السلام :قال رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : أ لا اُخبِرُکُم بما یکونُ بهِ خَیرُ الدُّنیا و الآخِرَةِ ، و إذا کُرِبْتُم و اغْتَمَمْتُم دَعَوتُمُ اللّهَ ففَرّجَ عَنکُم؟! قالوا : بلی ، یا رسول اللّه . قالَ : قولوا : لا إلهَ إلاّ اللّهُ ربُّنا لا نُشرِکُ بهِ شَیئا ، ثُمَّ ادْعوا بما بَدا لَکُم . (1)
کنز العمّال عن أنس :قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : مَن جَمعَ اللّهُ لَهُ أربَعَ خِصالٍ جَمعَ اللّهُ لَهُ خَیرَ الدُّنیا و الآخِرَةِ . قیلَ : ما هِی یا رسولَ اللّهِ ؟ قالَ : قَلْبا شاکِرا ، و لِسانا ذاکِرا ، و دارا قَصْدا ، و زَوجَةً صالِحَةً . (2)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :جُمِعَ خَیرُ الدُّنیا و الآخِرَةِ فی کِتْمانِ السِّرِّ و مُصادَقَةِ الأخْیارِ . (3)
عنه علیه السلام :ثلاثٌ مَن کُنَّ فیهِ فَقَد رُزِقَ خَیرَ الدُّنیا و الآخِرَةِ ، هُنَّ : الرِّضا بالقَضاءِ ، و الصّبرُ علی البَلاءِ ، و الشُّکْرُ فی الرَّخاءِ . (4)
عنه علیه السلام :ما أعطی اللّهُ سُبحانَهُ العَبدَ شیئا مِن خَیرِ الدُّنیا و الآخِرَةِ إلاّ بحُسْنِ خُلقِهِ و حُسنِ نِیَّتِهِ . (5)
امام زین العابدین علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : آیا به شما خبر ندهم که خیر دنیا و آخرت در چیست و هرگاه افسرده و غمگین شدید و خدا را خواندید او غمتان را بزداید؟! عرض کردند : چرا، ای پیامبر خدا. فرمود: بگویید: «لا إلهَ إلاّ اللّهُ، ربُّنا لا نشرک به شیئا (معبودی جز خدا نیست . او پروردگار ماست و چیزی را شریک او نمی دانیم)». و سپس آنچه می خواهید از خدا بطلبید.
کنز العمال_ به نقل از أنس _: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : هر که را خداوند چهار خصلت دهد، خیر دنیا و آخرت را به او داده است . عرض شد : ای پیامبر خدا ! آن چهار خصلت کدام است ؟ فرمود : دلی سپاسگزار ، زبانی گویا به ذکر خدا ، خانه ای متوسط، و همسری شایسته .
امام علی علیه السلام :خوبی دنیا و آخرت در راز داری و دوستی با نیکوکاران گرد آمده است .
امام علی علیه السلام :سه چیز است که هر کس داشته باشد خیر دنیا و آخرت روزیش شده است . آن سه چیز عبارتند از : راضی بودن به قضای الهی ، صبر کردن بر بلا و گرفتاری، و شکر کردن در هنگام آسایش و رفاه .
امام علی علیه السلام :خدای سبحان چیزی از خیر دنیا و آخرت را به بنده ای نداد مگر به سبب خوش خویی و نیت پاک او .
ص :551
عنه علیه السلام :أربَعٌ مَن اُعْطِیَهُنَّ فَقَد اُعْطِیَ خَیرَ الدُّنیا و الآخِرَة : صِدقُ حَدیثٍ ، و أداءُ أمانَةٍ ، و عِفَّةُ بَطْنٍ ، و حُسنُ خُلقٍ . (1)
عنه علیه السلام :جاءَ رجُلٌ إلی النَّبیِّ صلی الله علیه و آله فقالَ : عَلِّمْنی عَمَلاً یُحِبُّنی اللّهُ علَیهِ ، و یُحِبُّنی المَخلوقونَ ، و یُثْری اللّهُ مالِی ، و یُصِحُّ بدَنی ، و یُطیلُ عُمری ، و یَحشُرُنی مَعکَ . قالَ: هذهِ سِتُّ خِصالٍ تَحْتاجُ إلی سِتِّ خِصالٍ : إذا أرَدتَ أنْ یُحِبَّکَ اللّهُ فخَفْهُ و اتَّقِهِ ، و إذا أرَدتَ أنْ یُحِبَّکَ المَخلوقونَ فأحْسِنْ إلَیهِم و ارفُضْ ما فی أیْدیهِم ، و إذا أرَدتَ أنْ یُثرِیَ اللّهُ مالَکَ فَزَکِّهِ ، و إذا أرَدتَ أنْ یُصِحَّ اللّهُ بدَنَکَ فأکْثِرْ مِن الصَّدَقَةِ ، و إذا أرَدتَ أنْ یُطیلَ اللّهُ عُمرَکَ فَصِلْ ذَوی أرْحامِکَ ، و إذا أرَدتَ أنْ یَحْشُرَکَ اللّهُ مَعی فأطِلِ السُّجودَ بینَ یَدَیِ اللّهِ الواحِدِ القَهّارِ . (2)
الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام_ و قد کَتبَ الَیهِ رجُلٌ مِن أهلِ الکوفَةِ یَسْتَخبِرُهُ عَن خَیرِ الدُّنیا و الآخِرَةِ ، فکتَبَ _: بِسْمِ اللّهِ الرّحمنِ الرّحیمِ ، أمّا بَعدُ ، فإنَّ مَن طَلَبَ رِضا اللّهِ بسَخَطِ النّاسِ کَفاهُ اللّهُ اُمورَ النّاسِ ، و مَن طَلَبَ رِضا النّاسِ بسَخَطِ اللّهِ و کَلَهُ اللّهُ إلی النّاسِ ، و السّلامُ . (3)
امام علی علیه السلام :چهار چیز است که به هر کس داده شود خیر دنیا و آخرت به او داده شده است: راستگویی ، امانتداری ، عفت شکم، و خوش خویی .
امام علی علیه السلام :مردی خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد : مرا کاری بیاموز که به سبب آن، خداوند و بندگانش مرا دوست بدارند و خدا ثروتم را زیاد کند و تندرستم بدارد و عمرم را دراز گرداند و با تو محشورم فرماید . پیامبر فرمود : این شش چیز که بر شمردی، نیاز به شش چیز دارد : اگر خواهی خداوند تو را دوست بدارد، از او بترس و تقوای او پیش گیر ؛ اگر خواهی که مردمان دوستت بدارند، به آنان نیکی کن و چشم طمع از دست آنان بر گیر ؛ اگر خواهی خداوند دارایی تو را زیاد گرداند، مالت را پاک کن ؛ اگر خواهی که خداوند تو را تندرست بدارد، زیاد صدقه بده؛ و اگر خواهی که خداوند عمرت را دراز گرداند صله ارحام کن ؛ و اگر خواهی که تو را با من محشور فرماید، در پیشگاه خدایِ واحدِ قهّار سجده های طولانی کن .
امام زین العابدین علیه السلام_ در پاسخ به مردی از اهالی کوفه که نامه ای به ایشان نوشت و درباره خیر دنیا و آخرت از ایشان جویا شد _نوشت : به نام خداوند بخشنده مهربان . اما بعد، کسی که در راه خشنود کردن خدا، از خشم مردم پروایی نداشته باشد ، خداوند او را از امور مردم بی نیاز گرداند و خود، کفایتش کند. و هر که برای جلب خشنودی مردم، خدا را به خشم آورد ، خداوند او را به مردم وا گذارد ، و السلام .
ص :552
الإمامُ الباقرُ علیه السلام :وجَدْنا فی کِتابِ علیٍّ علیه السلام أنّ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله قالَ _ و هُوَ علی مِنبرِهِ _ : و الّ_ذی لا إلهَ إلاّ هُو ، ما اُعْطِیَ مؤمنٌ قَطُّ خَیرَ الدُّنیا و الآخِرَةِ إلاّ بِحُسنِ ظَنِّهِ باللّهِ ، و رَجائهِ لَهُ ، و حُسنِ خُلقِ_هِ ، و الکَ_فِّ ع_ن اغْتِی_ابِ المؤمنینَ . (1)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ و قد سألَهُ رجُلٌ أنْ یُعَلّمَهُ ما یَنالُ بهِ خَیرَ الدنُّیا و الآخِرَةِ و لا یُطَوِّلَ علَیهِ _: لا تَکْذِبْ . (2)
عنه علیه السلام :ثَلاثةُ أشیاءَ فی کُلِّ زمانٍ عَزیزَةٌ : الأخُ فی اللّهِ ، و الزَّوجَةُ الصّالِحَةُ الألیفَةُ فی دِینِ اللّهِ ، و الوَلَدُ الرّشیدُ ، و مَن أصابَ أحَدَ الثَّلاثَةِ فَقَد أصابَ خَیرَ الدّارَینِ و الحَظَّ الأوْفَرَ مِن الدُّنیا . (3)
عنه علیه السلام :إنْ أرَدْتَ أنْ تَقَرَّ عَینُکَ و تَنالَ خَیرَ الدُّنیا و الآخِرَةِ فاقْطَعِ الطَّمَعَ عمّا فی أیْدِی النّاسِ ، و عُدَّ نَفْسَکَ فی المَوْتی ، و لا تُحَدِّثَنَّ نَفْسَکَ أنّکَ فَوقَ أحَدٍ مِن النّاسِ ، و اخْزُنْ لِسانَکَ کما تَخْزُنُ مالَکَ . (4)
امام باقر علیه السلام :در کتاب علی علیه السلام خواندیم که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بر فراز منبر فرمود: سوگند به خدای یگانه که هرگز خیر دنیا و آخرت به مؤمنی داده نشد، مگر به سبب خوش گمانی و امیدواری او به خدا، و خوش خویی او، و خویشتنداریش از غیبت مؤمنان.
امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به مردی که از ایشان خواهش کرد به او چیزی بیاموزد که مایه رسیدن به خیر دنیا و آخرت و مختصر باشد _فرمود : دروغ نگو .
امام صادق علیه السلام :سه چیز همیشه کمیاب است : برادر دینی ، همسر شایسته و همراه در دینداری، و فرزند سر به راه ؛ هر که یکی از این سه را داشته باشد به خیر دنیا و آخرت و بهره فراوان دنیا دست یافته است.
امام صادق علیه السلام :اگر خواهی که به آرزویت برسی و به خیر دنیا و آخرت دست یابی، چشم طمع از مال مردم برگیر و خود را از مردگان بشمار، و خویشتن را از هیچ کس برتر و بالاتر مپندار، و همچنان که از دارایی خود نگهداری می کنی ، زبانت را نیز نگه دار .
ص :553
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لَی_سَ الخَ_یرُ أنْ یَکْثُرَ مالُ_کَ و ول_دُکَ ، و لک_نَّ الخَیرَ أنْ یَکْثُرَ عِلمُکَ ، و أنْ یَعْظُمَ حِلمُکَ ، و أن تُباهِیَ النّاسَ بِعبادَةِ ربِّکَ ، فإنْ أحسَنْتَ حَمِدْتَ اللّهَ ، و إن أسَأتَ اسْتَغْفَرتَ اللّهَ . (1)
عنه علیه السلام :ما خَیرٌ بِخَیرٍ بَعدَهُ النّارُ ، و ما شَرٌّ بِشرٍّ بَعدَهُ الجَنّةُ . (2)
الإمامُ الحسنُ علیه السلام :الخَیرُ الّذی لا شَرَّ فیهِ: الشُّکرُ مَع النِّعمَةِ ، و الصَّبرُ علی النّازِلَةِ . (3)
1169
تفسیر خوبی
امام علی علیه السلام :خیر و خوبی این نیست که مال و فرزند زیاد داشته باشی، بلکه خیر این است که تو را دانش بسیار و بردباری زیاد باشد، و با عبادت پروردگارت بر مردمان سرفرازی کنی، و هر گاه خوبی کنی خداوند را سپاس گویی، و چون بدی کنی از پروردگارت آمرزش بخواهی.
امام علی علیه السلام :خیری که در پی آن دوزخ باشد، خیر نیست و شرّی که بهشت در پی آورد، شرّ نیست .
امام حسن علیه السلام :خیری که در آن هیچ شرّی نیست : شکر بر نعمتهاست و شکیبایی در برابر ناملایمات.
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إذا أرادَ اللّهُ بعَبدٍ خَیرا فَقَّهَهُ فی الدِّینِ ، و ألهَمَهُ رُشْدَهُ . (4)
عنه صلی الله علیه و آله :إذا أرادَ اللّهُ عزّ و جلّ بعَبدٍ خَیرا فَقَّهَهُ فی الدِّینِ، و زَهَّدَهُ فی الدُّنیا، و بَصَّرَهُ بعُیوبِ نَفْسِهِ . (5)
1170
هرگاه خداوند خوبی بنده ای را بخواهد
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرگاه خداوند خوبی بنده ای را بخواهد او را در دین فقیه و آگاه گرداند، و راه صلاح را به او الهام کند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرگاه خداوند خوبی بنده ای را بخواهد او را در دین فقیه و آگاه گرداند ، به دنیا بی اعتنایش کند، و بینای عیبهایش سازد .
ص :554
عنه صلی الله علیه و آله :إذا أرادَ اللّهُ بعَبدٍ خَیرا جَعلَ لَهُ واعِظا مِن نَفْسِهِ یأمُرُهُ و یَنْهاهُ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :إذا أرادَ اللّهُ بعَب_دٍ خَی_را عاتَبَ_هُ فی مَنامِهِ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :إذا أرادَ اللّهُ بعَبدٍ خَیرا فَتحَ لَه قُفْلَ قَلْبهِ ، و جَعلَ فیهِ الیَقینَ و الصِّدقَ ، و جَعلَ قلبَهُ واعِیا لِما سَلَکَ فیهِ ، و جَعلَ قلبَهُ سلیما ، و لسانَهُ صادِقا ، و خَلِیقَتَهُ مُستَقیمَةً ، و جَعلَ اُذُنَهُ سَمیعَةً ، و عَینَهُ بَصیرَةً . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :یقولُ اللّهُ تعالی : ......... أیُّما عَبدٍ خلَقْتُه فهدَیْتُه إلی الإیمانِ ، و حَسَّنْتُ خُلقَهُ ، و لَم أبْتَلِهِ بالبُخْلِ ، فإنّی اُریدُ بهِ خَیرا . (4)
کنز العمّال عن أبی عنبة:_ قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله _: إذا أرادَ اللّهُبعَبدٍ خَیرا عَسَلَهُ . قیلَ : و ما عَسَلَهُ ؟ قالَ : یَفتَحُ لَهُ عمَلاً صالِحا قَبلَ مَوتِهِ ثُمَّ یَقْبِضُهُ علَیهِ . (5)
کنز العمّال عن عمرو بن الحمق :_ قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله _ : إذا أرادَ اللّهُ بعَبدٍ خَیرا اسْتَعْمَلَهُ . قیلَ : کیفَ یَستَعمِلُهُ ؟ قالَ : یَفتَحُ لَهُ عمَلاً صالِحا بَینَ یَدیْ مَوتِهِ حتّی یَرْضی مَن حَولَهُ . (6)
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :چون خداوند خیر بنده ای را بخواهد، واعظی درونی برای او قرار دهد که به خوبیها فرمانش دهد و از بدیها بازش دارد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه خداوند خوبی بنده ای را بخواهد او را در خواب سرزنش می کند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه خداوند خوبی بنده ای را بخواهد قفل دلش را می گشاید و یقین و صدق در آن جای می دهد و آن گاه قلب او را از مسیرش آگاه می گرداند و قلبی سلیم و زبانی راستگو و خویی نیکو و گوشی شنوا و چشمی بینا عطایش می کند.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند متعال می فرماید: ......... هر بنده ای که بیافرینم و سپس به ایمان رهنمونش شوم و اخلاقش را نیکو گردانم و به بخل گرفتارش نسازم، خیر او را خواسته ام.
کنز العمال_ به نقل از ابو عنبة _: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : هرگاه خداوند خیر بنده ای را بخواهد او را خوش نام و ستودنی کند. عرض شد: چگونه او را خوش نام و ستودنی می کند؟ فرمود: قبل از مرگش عمل شایسته ای برای او پیش می آورد و سپس جانش را می ستاند .
کنز العمال_ به نقل از عمرو بن الحمق _: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : هر گاه خداوند خوبی بنده ای را بخواهد، او را به کار می گیرد . عرض شد : چگونه به کارش می گیرد ؟ فرمود : در هنگام مرگ کار شایسته ای برایش پیش می آورد، تا آن که اطرافیانش خشنود شوند.
ص :555
کنز العمّال عن أبی أمامة :_ قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله _: إذا أرادَ اللّهُ بعَبدٍ خَیرا طَهَّرهُ قَبلَ مَوتِهِ . قیلَ : و ما طَهورُ العَبدِ ؟ قالَ : عَملٌ صالِحٌ یُلْهِمُهُ إیّاهُ حتّی یَقْبِضَهُ علَیهِ . (1)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إذا أرادَ اللّهُ بعَبدٍ خَیرا أعَفَّ بَطنَهُ و فَرْجَهُ . (2)
عنه علیه السلام :إذا أرادَ اللّهُ بعَبدٍ خَیرا ألْهَمَهُ الْقَناعَةَ ، و أصْلَحَ لَه زَوجَهُ . (3)
عنه علیه السلام :إذا أرادَ اللّهُ بعَبدٍ خَیرا فَقَّهَهُ فی الدِّینِ ، و ألْهَمَهُ الْیَقینَ . (4)
عنه علیه السلام :إذا أرادَ اللّهُ بعَبدٍ خَیرا ألهَمَهُ الاقْتِصادَ و حُسنَ التَّدْبیرِ ، و جَنَّبَهُ سُوءَ التّدْبیرِ و الإسْرافَ . (5)
عنه علیه السلام :إذا أرادَ اللّهُ بعَبدٍ خَیرا مَنَحَهُ عَقلاً قَویما ، و عَمَلاً مُستَقیما . (6)
عنه علیه السلام :إذا أرادَ اللّهُ بعَبدٍ خَیرا أعَفَّ بَطْنَهُ عنِ الطَّعامِ ، و فَرْجَهُ عنِ الحَرامِ . (7)
کنز العمال_ به نقل از أبو امامة _: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : چون خداوند خیر بنده ای را بخواهد، پیش از مرگ او را پاک می گرداند . عرض شد : چه چیز بنده را پاک می کند ؟ فرمود : انجام عمل شایسته ای را به او الهام می فرماید و آنگاه جانش را می ستاند .
امام علی علیه السلام :چون خداوند خیر بنده ای را بخواهد، او را در شکم و شهوت عفیف گرداند .
امام علی علیه السلام :وقتی خداوند خوبی بنده ای را بخواهد به او قناعت عطا کند، و همسرش را شایسته گرداند.
امام علی علیه السلام :هر گاه خداوند خوبی بنده ای را بخواهد، او را در دین فقیه و آگاه گرداند، و یقین به او الهام فرماید .
امام علی علیه السلام :چون خداوند خیر بنده ای را بخواهد به او صرفه جویی و حُسنِ تدبیر عطا کند و او را از سوء تدبیری و اسراف، دور سازد .
امام علی علیه السلام :هرگاه خداوند خوبی بنده ای را بخواهد، او را خِردی استوار و عملی درست ببخشد .
امام علی علیه السلام :هرگاه خداوند خوبی بنده ای را بخواهد، شکمش را از خوراک [حرام] و شهوتش را از کار حرام پاک نگه دارد.
ص :556
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إذا أرادَ اللّهُ بعَبدٍ خَیرا زَهَّدهُ فی الدُّنیا ، و فَقَّههُ فی الدِّینِ ، و بَصَّرَهُ عُیوبَها ، و مَن اُوتِیَهُنَّ فَقد اُوتِیَ خَیرَ الدُّنیا و الآخِرَةِ . (1)
عنه علیه السلام :إنَّ اللّهَ عزّ و جلّ إذا أرادَ بعَبدٍ خَیرا نَکَتَ فی قَلبِهِ نُکْتَةً بَیْضاءَ ، فَجالَ القَلبُ بطَلَبِ الحقِّ ، ثُمَّ هُو إلی أمْرِکُم أسْرَعُ مِن الطّیرِ إلی وَکْرِهِ . (2)
التوحید عن سلیمان بن خالد :عن الإمامِ الصّادقِ علیه السلام : إنّ اللّهَ تبارک و تعالی إذا أرادَ بَعبدٍ خَیرا نَکَتَ فی قلبِهِ نُکْتَةً مِن نُورٍ ، و فَتحَ مَسامِعَ قَلبِهِ ، و وکَّلَ بهِ مَلَکا یُسدِّدُهُ . و إذا أرادَ بعَبدٍ سُوءا نَکَتَ فی قلبِه نُکْتَةً سَوْداءَ ، و سَدَّ مَسامِعَ قَلبِهِ ، و وکَّلَ بهِ شَیطانا یُضِلُّهُ . ثُمَّ تلا هذهِ الآیةَ : «فمَن یُرِدِ اللّهُ أنْ یَهدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ للإسلامِ» (3) . (4)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ اللّهَ إذا أرادَ بعَبدٍ خَیرا شَرحَ صَدرَهُ للإسلامِ ، فإذا أعْطاهُ ذلکَ أنْطقَ لِسانَهُ بالحقِّ ، و عَقَدَ قلبَهُ علَیهِ فعَمِلَ بهِ ، فإذا جَمعَ اللّهُ لَهُ ذلکَ تَمَّ لَهُ إسلامُهُ . (5)
امام صادق علیه السلام :هر گاه خداوند خوبی بنده ای را بخواهد او را به دنیا بی اعتنا گرداند، در دین فقیه و آگاهش کند، و به عیبهایش بینا سازد؛ این سه خصلت به هر کس داده شود، خوبی دنیا و آخرت به او داده شده است.
امام صادق علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ چون خوبی بنده ای را بخواهد، نقطه ای سفید در قلب او ایجاد کند که در نتیجه آن ، دل، در طلب حقّ به گردش در آید و آن گاه شتابانتر از پرنده ای که به آشیانه اش رسد ، به عقیده شما گراید .
التوحید_ به نقل از سلیمان بن خالد _: امام صادق علیه السلام : خداوند عزّ و جلّ چون خوبی بنده ای را بخواهد، نقطه ای نورانی در دلش پدید آورد و گوشهای دلش را بگشاید و فرشته ای راهنما بر او بگمارد . و چون بدی بنده ای را خواستار شود، نقطه ای سیاه در دلش ایجاد کند و گوشهای دلش را ببندد و شیطانی گمراه کننده بر او بگمارد . سپس حضرت این آیه را تلاوت کرد: «و هر که را خداوند خواهان هدایتش شود سینه اش را برای اسلام بگشاید».
امام صادق علیه السلام :هر گاه خداوند خیر بنده ای را بخواهد سینه اش را برای اسلام فراخ گرداند ؛ و چون این نعمت را به او عطا کند، زبانش به حقّ گویا شود و دلش با حقّ گره خورد و به آن عمل کند و چون خداوند این امور را در او گرد آورد، اسلامش به کمال رسیده است .
ص :557
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إذا أرادَ اللّهُ بقَومٍ خَیرا أکثَرَ فُقَهاءَهُم و أقَلَّ جُهّالَهُم ، فإذا تکَلّمَ الفقیهُ وَجدَ أعْوان_ا ، و إذا تَکلَّمَ الج_اهِلُ قُهِ_رَ . و إذا أرادَ بقَ_ومٍ شَرّا أکثرَ جُهّالَهُ_م و أق_لَّ فُقَهاءَهُ_م ، و إذا تَکلَّ_مَ الجاهِ_لُ وَج_دَ أعْوانا ، و إذا تَکلَّ_مَ الفَقی_هُ قُهِرَ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ تبارکَ و تعالی إذا أرادَ بقَومٍ بَقاءً أو نَم_اءً رزَقَهُ_مُ القَصْ_دَ و العَفافَ ، و إذا أرادَ بقَ_ومٍ اقْتِطاع_ا فَت_حَ لَهُم أو فَتَ_حَ علَیهِم ب_ابَ خِیانَ_ةٍ ، «حتّی إذا فَرِحُوا بِما اُوتُوا أخَذْناهُم بَغْتَةً فَإذا هُم مُبْلِسونَ» (2) . (3)
الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إذا أرادَ اللّهُ بقَومٍ خَیرا أسمَعَهُم ، و لَو أسمَعَ مَن لَم یَسمَعْ لَولّی مُعْرِضا کأنْ لَم یَسْمَعْ . (4)
1171
هرگاه خداوند خوبی مردمی را بخواهد
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه خداوند خوبی مردمی را بخواهد، شمارِ دین شناسان آنان را زیاد گرداند، و نادانانشان را کم کند . پس چون فقیه سخنی بگوید، برای سخن خود یارانی بیابد و چون نادان سخنی بگوید شکست خورد و هر گاه خداوند بدی مردمی را بخواهد، نادانان آنان را زیاد کند و فقیهانشان را کم گرداند و چون نادان سخن بگوید برای گفته های خود یارانی بیابد و چون فقیه سخن بگوید مقهور شود .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند تبارک و تعالی هرگاه ماندگاری یا رُشد مردمی را بخواهد، صرفه جویی و پاکدامنی روزیشان کند و هرگاه نابودی آنها را بخواهد، دَرِ خیانت کاری از طرف خودشان یا از طرف دیگران به آنان را به رویشان بگشاید «تا از آنچه یافته بودند شادمان گشتند، پس به ناگاه آنان را فرو گرفتیم و همگان نومید گردیدند».
امام باقر علیه السلام :هرگاه خداوند خوبی مردمی را بخواهد، به آنان گوش شنوا دهد. و اگر کسی گوشِ باطنیِ شنوا نداشته باشد ، اگر هم خدا سخن حقّ را به گوش [ظاهری] او برساند، توجّهی نمی کند ، چنان که گویی آن را نشنیده است .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إذا أرادَ اللّهُ بأهلِ بَیْتٍ خَیرا فَقّهَهُم فی الدِّینِ ، و وقَّرَ صَغیرُهُم کبیرَهُم ، و رزَقَهُمُ الرِّفقَ فی مَعیشَتِهِم ، و القَصْدَ فی نَفَقاتِهِم ، و بَصّرَهُم عُیوبَهُم فیَتُوبوا مِنها ، و إذا أرادَ بِهم غیرَ ذلکَ تَرَکهُم هَمَلاً . (6)
1172
هرگاه خداوند خوبیِ خانواده ای را بخواهد
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرگاه خداوند خوبی خانواده ای را بخواهد آنان را در دین فقیه و آگاه کند ، کوچک آنان بزرگشان را گرامی و محترم شمارد ، در معیشتشان ملایمت و مدارا و در هزینه هایشان میانه روی روزیشان کند ، به عیبهایشان بینا گرداند و در نتیجه از آنها دست بکشند و توبه کنند ؛ و اگر برای خانواده ای خوبی نخواهد آنان را به حال خود رها کند .
ص :558
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ یُحِبُّ مِن الخَیرِ ما یُعجَّلُ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن فُتِحَ لَهُ بابُ خَیرٍ فَلْیَنْتَهِزْهُ ، فإنَّهُ لا یَدْری مَتی یُغْلَقُ عَنهُ . (2)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :بادِرِ الخَیرَ تَرْشُدْ . (3)
عنه علیه السلام :بادِروا بعَملِ الخَیرِ قَبلَ أنْ تُشْغَلوا عَنه بغَیرِهِ . (4)
الإمامُ الباقرُ علیه السلام :مَن هَمَّ بشَیءٍ مِن الخَیرِ فلْیُعَجِّلْهُ ، فإنَّ کُلَّ شَیءٍ فیهِ تَأخیرٌ فإنَّ للشَّیطانِ فیهِ نَظْرَةً . (5)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إذا هَمَمْتَ بِخَیرٍ فلا تُؤخِّرْهُ ، فإنَّ اللّهَ تبارکَ و تعالی رُبَّما اطَّلَع علی عَبدِهِ و هُو علی الشَّیءِ مِن طاعَتِهِ فیقولُ : و عزَّتی و جَلالی ، لا اُعذِّبُکَ بَعدَها . (6)
1173
تشویق به تعجیل در کارهای خوب
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند آن کار خوب را دوست دارد که با تعجیل صورت گیرد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس دَرِ کار خیری به رویش گشوده شود ، باید در استفاده از این فرصت بشتابد ؛ زیرا او نمی داند که این در کی به رویش بسته می شود .
امام علی علیه السلام :در انجام کار خیر شتاب کن ، تا [به راه راست] هدایت شوی .
امام علی علیه السلام :در انجام کار خوب شتاب کنید، پیش از آن که به سبب پرداختن به کاری دیگر از آن بازمانید .
امام باقر علیه السلام :هر که قصد کار خوبی کند ، در انجام آن شتاب ورزد ؛ زیرا هر چیزی که در آن تأخیر شود، شیطان فرصتی به دست می آورد .
امام صادق علیه السلام :هرگاه تصمیم به انجام کار خیری گرفتی ، آن را به تأخیر مینداز ؛ زیرا خداوند تبارک و تعالی ، گاه بر بنده خود که به کاری از طاعت او مشغول است، می نگرد و می گوید : به عزّت و جلالم سوگند، که پس از این طاعت ، تو را دیگر عذاب نکنم .
ص :559
عنه علیه السلام :کانَ أبی یَقولُ : إذا هَمَمْتَ بخَیرٍ فبادِرْ ، فإنَّکَ لا تَدْری ما یَحْدُثُ . (1)
عنه علیه السلام :إذا هَمَّ أحدُکُم بخَیرٍ أو صِلَةٍ فإنَّ عن یَمینِهِ و شِمالِهِ شَیطانَیْنِ ، فَلْیُبادِرْ لا یَکُفّاهُ عَن ذلکَ . (2)
امام صادق علیه السلام :پدرم می فرمود : چون آهنگ کار خوبی کردی ، در انجام آن شتاب کن ؛ زیرا نمی دانی که چه پیش می آید .
امام صادق علیه السلام :هرگاه یکی از شما قصد کاری نیک، یا رساندن نفعی به دیگری کند ، دو شیطان در جانب راست و چپ او حاضر شوند ؛ پس او باید عجله کند، تا آن دو شیطان او را از آن کار باز ندارند .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :خَیرُ الصَّحابَةِ أربَعةٌ، و خَیرُ السَّرایا أربعُ مائةٍ ، و خَیرُ الجُیوشِ أربَعةُ آلافٍ . (4)
عنه صلی الله علیه و آله:خَیرُ المِلَل مِلّةُ إبراهیمَ علیه السلام . (5)
عنه صلی الله علیه و آله :خَیرُ السُّنَنِ سُنَّةُ محمّدٍ . (6)
عنه صلی الله علیه و آله :خَیرُ الزّادِ التّقوی . (7)
عنه صلی الله علیه و آله :خَیرُ العِلمِ ما نَفعَ . (8)
1174
معنای خوبی در موارد مختلف
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین یاران ، یارانِ چهار نفری هستند و بهترین گروهان ، گروهانِ چهارصد نفری و بهترین لشکر ، لشکرِ چهار هزار نفری .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین آیین ها ، آیین ابراهیم علیه السلام است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین سنّتها، سنّت محمّد است.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین ره توشه ، تقوی است.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین دانش آن است که سودمند باشد.
ص :560
عنه صلی الله علیه و آله :خَیرُ الأعْمالِ ما نفَعَ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :خَیرُ الهُدی ما اتُّبِعَ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :خَیرُ الغِنی غِنی النّفْسِ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :خَیرُ ما اُلْقِیَ فی القَلبِ الیَقینُ . (4)
عنه صلی الله علیه و آله :خَیرُ الأیدی المُنفِقَةُ . (5)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :خَیرُ إخْوانِکَ مَن واساکَ ، و خَیرٌ مِنهُ مَن کَفاکَ . (6)
عنه علیه السلام :خَیرُ مالِکَ ما أعانَکَ علی حاجَتِکَ . (7)
عنه علیه السلام :خَیرُ مَن صَبَرْتَ علَیهِ مَن لا بُدَّ لکَ مِنهُ . (8)
عنه علیه السلام :خَیرُ البِلادِ ما حَمَلَکَ . (9)
الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :خَیرُ مَفاتیحِ الاُمورِ الصِّدقُ ، و خَیرُ خَواتیمِها الوَفاءُ . (10)
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین کارها آن است که مفید باشد.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین رهنمود (روش) آن است که پیروی شود .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین بی نیازی و توانگری، بی نیازی نفس است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین چیزی که در دل افکنده شده، یقین است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین دستها ، دستهای انفاقگر است.
امام علی علیه السلام :بهترین برادر تو کسی است که به تو کمک مالی کند و بهتر از او آن است که تو را از [رو زدن به] دیگران بی نیاز گرداند .
امام علی علیه السلام :بهترین دارایی تو آن است که برای رفع نیازت به مدد تو آید .
امام علی علیه السلام :بهترین کسی که [باید] در برابرش صبر و تحمّل داشته باشی ، کسی است که تو را از او گریزی نیست .
امام علی علیه السلام :بهترین سرزمین آن است که تو را تحمّل کند . (11)
امام زین العابدین علیه السلام :بهترین سرآغاز کارها، راستی است و بهترین سرانجام آنها، وفاداری .
الکتاب :
(وَ اذْکُرْ عِبَادَنَا إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْحَاقَ وَ یَعْقُوبَ أُولِی الْأَیْدِی وَ الْأَبْصَارِ * إِنّا أَخْلَصْنَاهُمْ بِخَالِصَةٍ ذِکْرَی الدَّارِ * وَ إِنَّهُمْ عِنْدَنَا لَمِنَ الْمُصْطَفَیْنَ الْأَخْیَارِ * وَ اذْکُرْ إِسْمَاعِیلَ وَ الْیَسَعَ وَ ذَا الْکِفْلِ وَ کُلٌّ مِنَ الْأَخْیَارِ) . (12)
1175
بهترین مردمان
قرآن :
«و بندگان ما ابراهیم و اسحاق و یعقوب ، آن مردان قدرتمند و با بصیرت را یاد کن . ما آنان را به خصلتی ویژه گرداندیم که یاد سرای آخرت ، بود. آنان در نزد ما برگزیدگان و نیکانند . و اسماعیل و یَسَع و ذو الکفل را یاد کن که همه از نیکانند» .
ص :561
الحدیث :
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :خَیرُ النّاسِ مَنزِلَةً رجُلٌ علی مَتْنِ فَرَسهِ یُخِیفُ العَدُوَّ و یُخِیفونَهُ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :خَیرُ النّاسِ مَنِ انْتَفعَ بهِ النّاسُ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله_ لمّا قالَ لَه رَجُلٌ : اُحِبُّ أنْ أکونَ خَیرَ النّاسِ _: خَیرُ النّاسِ مَن یَنفَعُ النّاسَ ، فکُنْ نافِعا لَهُم . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :خَیرُ الرِّجالِ مَن کانَ بَطیءَ الغَضَبِ ، سَریعَ الرِّضا . (4)
عنه صلی الله علیه و آله :إنّ مِن خَیرِ رِجالِکُمُ التَّقیَّ النَّقیَّ السَمْحَ الکَفَّیْنِ ، النّقیَّ الطّرَفَیْنِ ، البَرَّ بوالِدَیْهِ ، و لا یُلْجِئُ عِیالَهُ إلی غَیرِهِ . (5)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ لمّا سُئلَ عن خِیارِ النّاسِ عندَ اللّهِ عزّ و جلّ _: أخْوَفُهُم للّهِ ، و أعمَلُهُم بالتَّقوی ، و أزْهَدُهُم فی الدُّنیا . (6)
عنه علیه السلام :خَیرُ النّاسِ مَن نَفعَ النّاسَ . (7)
حدیث :
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین منزلت را آن مردی دارد که بر پشت اسب خویش بنشیند و دشمن را به هراس افکند و دشمنان ، او را بترسانند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین انسان کسی است که مردم از او بهره مند شوند .
امام صادق علیه السلام :شخصی به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله عرض کرد : دوست دارم که بهترین مردم باشم ؛ حضرت فرمود : بهترین مردم کسی است که به حال مردم سودمند باشد ؛ پس تو برای آنان سودمند باش .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین مردان کسی است که دیر به خشم آید و زود خشنود شود .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین مردان شما آن کسی است که پرهیزگار، پاک، گشاده دست، پاک زبان و پاکدامن باشد ، به پدر و مادر خود نیکی کند، و خانواده اش را محتاج دیگران نسازد.
امام علی علیه السلام_ در پاسخ به این پرسش که : بهترین مردمان نزد خداوند عزّ و جلّ کیانند؟ _فرمود : خدا ترس ترین آنها ، پایبندترین آنها به تقوی ، و بی اعتناترینشان به دنیا .
امام علی علیه السلام :بهترین فرد کسی است که به مردم سود برساند .
ص :562
عنه علیه السلام :خَیرُ النّاسِ مَن زَهدَتْ نَفْسُهُ ، و قَلَّتْ رَغبَتُهُ ، و ماتَتْ شَهوَتُهُ ، و خَلَصَ إیمانُهُ ، و صدَقَ إیقانُهُ . (1)
عنه علیه السلام :خَیرُ النّاسِ مَن کانَ فی یُسْرِهِ سَخِیّا شَکُورا ، خَیرُ النّاسِ مَن کانَ فی عُسْرِهِ مُؤْثِرا صَبورا . (2)
عنه علیه السلام :خَیرُ النّاسِ مَن أخرَجَ الحِرْصَ مِن قَلبِهِ ، و عَصی هَواهُ فی طاعَةِ ربِّهِ . (3)
عنه علیه السلام :خَیرُ النّاسِ مَن طَهَّرَ مِن الشّهَواتِ نَفْسَهُ ، و قَمَعَ غَضبَهُ ، و أرْضی ربَّهُ . (4)
عنه علیه السلام :خَیرُ النّاسِ مَن إنْ اُغْضِبَ حَلُمَ ، و إنْ ظُلِمَ غَفَرَ ، و إنْ اُسِیءَ إلَیهِ أحْسَنَ . (5)
عنه علیه السلام :خَیرُ النّاسِ مَن تَحمَّلَ مَؤونَةَ النّاسِ . (6)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :خِیارُکُم سُمَحاؤکُم ، و شِرارُکُم بُخَلاؤکُم . (7)
عنه علیه السلام :إنّ خَیرَ العِبادِ مَن یَجتَمِعُ فیهِ خَمسُ خِصالٍ : إذا أحسَنَ اسْتَبْشَرَ ، و إذا أساءَ اسْتَغْفَرَ ، و إذا اُعْطِیَ شَکَرَ ، و إذا ابتُلِیَ صَبرَ ، و إذا ظُلِمَ غَفرَ . (8)
امام علی علیه السلام :بهترین مردمان کسی است که نفسی زاهد داشته باشد ، خواهشهایش اندک باشد ، شهوتش مُرده باشد ، ایمانش ناب و خالص، و یقینش راستین باشد .
امام علی علیه السلام :بهترین مردم کسی است که در هنگام برخورداری، سخاوتمند و شاکر باشد ؛ بهترین مردم کسی است که در هنگام تنگدستی، ایثارگر و شکیبا باشد .
امام علی علیه السلام :بهترین مردم کسی است که آزمندی را از دل برون کند، و در راه طاعت پروردگارش هوای نفس خویش را نافرمانی کند .
امام علی علیه السلام :بهترین مردمان کسی است که نفس خویش را از شهوات پاک کند، و خشم خویش را در هم شکند، و پروردگارش را خشنود سازد .
امام علی علیه السلام :بهترین انسان کسی است که هر گاه به خشم آورده شود بردباری نشان دهد، و هر گاه به او ستم شود گذشت کند، و چون به وی بدی شود ، او خوبی کند .
امام علی علیه السلام :بهترین مردم کسی است که بار زحمتِ مردم را به دوش کشد.
امام صادق علیه السلام :بهترینِ شما بخشنده ترین شما هستند و بدترینِ شما بخیل ترینتان .
امام صادق علیه السلام :بهترین بندگان کسی است که پنج خصلت در او باشد : هر گاه خوبی کند شاد شود، اگر بدی کند بخشش طلبد، هرگاه چیزی به او داده شود سپاسگزاری کند ، هر گاه گرفتار شود شکیبایی ورزد، و هر گاه کسی به او ستم کند گذشت کند .
ص :563
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :خَیرُکُم مَن أعانَهُ اللّهُ علی نَفْسِهِ فمَلَکَها . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :خَیرُکُم مَن عَرَفَ سُرعَةَ رِحْلَتِهِ فتَزوَّدَ لَها . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :خَیرُکُم مَن ذَکّرَکُم باللّهِ رُؤیتُهُ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :خَیرُکُم مَن دعاکُم إلی فِعلِ الخَیرِ . (4)
عنه صلی الله علیه و آله :خَیرُکُم المُتَنَزِّهونَ عنِ المَعاصی و الذُّنوبِ . (5)
عنه صلی الله علیه و آله :خَیرُکُم مَن أطْعَمَ الطَّعامَ ، و أفْشی السّلامَ ، و صلّی و النّاسُ نِیامٌ . (6)
عنه صلی الله علیه و آله :خَیرُکُم مَن أطابَ الکلامَ ، و أطْعَمَ الطَّعامَ ، و صلّی باللّیلِ و النّاسُ نِیامٌ . (7)
الأمالی للطوسی عن ابن عباس :قیلَ : یا رسولَ اللّهِ ، أیُّ الجُلَساءِ خَیرٌ ؟ قالَ : مَن ذَکَّرکُم باللّهِ رُؤیَتُهُ ، و زادَکُم فی عِلمِکُم مَنْطِقُهُ، و ذَکَّرَکُم بِالآخِرَةِ عَمَلُهُ . (8)
1176
بهترین مؤمنان
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین شما کسی است که خداوند او را در برابر نفسش یاری رساند و در نتیجه ، زمام آن را در اختیار گیرد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین شما آن کسی است که می داند بزودی باید [از این سرای دنیا ]کوچید ، پس ره توشه بردارد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین شما کسی است که دیدن او، شما را به یاد خدا اندازد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین شما آن کسی است که شما را به کار خوب فرا خواند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین شما آنانند که از معاصی و گناهان پاکدامنند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین شما کسی است که مردم را اطعام کند ، به همگان سلام گوید، و شب هنگام که مردم خوابند، او نماز گزارد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین شما آن کسی است که سخن نیکو بگوید، و اطعام کند، و شب هنگام که مردم خوابند او نماز بگزارد .
الأمالی للطوسی_ به نقل از ابن عباس _: به پیامبر خدا عرض شد : ای رسول خدا ! کدام همنشین بهتر است ؟ فرمود : آن که دیدنش شما را به یاد خدا اندازد و گفتارش بر دانش شما بیفزاید و عملش آخرت را به یاد شما آورد .
ص :564
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :خَیرُ الاُمورِ عَزائمُها ، و شَرُّ الاُمورِ مُحْدَثاتُها . (1)
عنه صلی الله علیه و آله:خَیرُ الاُمورِ خَیرُها عاقِبَةً . (2)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :خَیرُ الاُمورِ ما أسْفَرَ عنِ الیَقینِ . (3)
عنه علیه السلام :خَیرُ الاُمورِ ما عَرِیَ عنِ الطَّمَعِ . (4)
عنه علیه السلام :خَیرُ الاُمورِ ما سَهُلَتْ مَبادِئُهُ ، و حَسُنَتْ خَواتِمُهُ ، و حُمِدَتْ عواقِبُهُ . (5)
عنه علیه السلام :خَیرُ الاُمورِ النَّمَطُ الأوسَطُ ؛ إلَیهِ یَرجِعُ الغالی و بهِ یَلْحَقُ التّالی . (6)
عنه علیه السلام :اُوصیکُم عِبادَ اللّهِ بتَقوی اللّهِ ؛ فإنّها خَیرُ ما تَواصی العِبادُ بهِ ، و خَیرُ عَواقِبِ الاُمورِ عِند اللّهِ . (7)
الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :خَیرُ الاُمورِ أوْسَطُها . (8)
1177
بهترین کار
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین کارها فرایض است، و بدترین کارها بدعتهاست .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین کارها نیک فرجامترین آنهاست .
امام علی علیه السلام :بهترین کارها آن است که به یقین بینجامد.
امام علی علیه السلام :بهترین کارها آن است که از طمع به دور باشد .
امام علی علیه السلام :بهترین کارها آن است که آغازش آسان ، پایانش خوش و پیامدهایش پسندیده باشد.
امام علی علیه السلام :بهترین کارها روش میانه است، که تند رونده به سوی آن برمی گردد و عقب مانده به آن می رسد .
امام علی علیه السلام :ای بندگان خدا ! شما را به تقوای خدا سفارش می کنم ؛ زیرا این، بهترین سفارشی است که بندگان به یکدیگر می کنند و در پیشگاه خداوند بهترین پایان امور است .
امام کاظم علیه السلام :بهترین کارها، میانه و معتدلترین آنهاست .
ص :565
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :افْعَلوا الخَیرَ و لا تَحْقِرُوا مِنهُ شیئا ؛ فإنَّ صَغیرَهُ کَبیرٌ ، و قَلیلَهُ کَثیرٌ . (1)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :لا تُصَغِّرْ شیئا مِن الخَیرِ ، فإنّکَ تَراهُ غدا حَیثُ یَسُرُّکَ . (2)
1178
کار خوبِ اندک را نباید کوچک شمرد
امام علی علیه السلام :کار خوب را انجام دهید و چیزی از آن را کوچک مشمارید ؛ زیرا خُرد آن بزرگ است و اندک آن بسیار.
امام صادق علیه السلام :کار خوب را هرگز خُرد مشمار؛ زیرا فردا[ی قیامت] آن را طوری می بینی که شادمانت می کند .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لا خَیرَ فی عَیشٍ إلاّ لرجُلَینِ: عالِمٌ مُطاعٌ ، و مُسْتَمِعٌ واعٍ . (3)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لا خَیرَ فی الدُّنیا إلاّ لرَجُلَینِ : رجُلٌ أذنَبَ ذُنوبا فهُوَ یَتَدارَکُها بالتّوبَةِ ، و رجلٌ یُسارِعُ فی الخَیراتِ . (4)
عنه علیه السلام_ أنّهُ کانَ یقولُ _: لا خَیرَ فی الدُّنیا إلاّ لأحَدِ رجُلَینِ : رجُلٌ یَزْدادُ کُلَّ یَومٍ إحْسانا ، و رجُلٌ یَتَدارَکُ سَیّئةً بالتّوبَةِ . (5)
1179
جز اینان خیر نبینند
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در زندگی جز دو کس را خیری نبوَد : عالِمی که فرمانش بُرده شود و شنونده ای که سخن را بفهمد .
امام علی علیه السلام :در دنیا جز دو کس را خیری نبوَد : یکی آن که گناهی کند و با توبه آن را جبران نماید و دیگری، کسی که در کارهای خوب شتاب ورزد .
امام علی علیه السلام_ همواره _می فرمود : در دنیا جز دو کس خیر نبینند : کسی که هر روز بر احسان و نیکوکاری خود می افزاید و کسی که گناهش را با توبه جبران می کند .
بحار الأنوار_ قال رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله _: أ لا أدلُّکُم علی خَیرِ أخْلاقِ الدُّنیا و الآخِرَةِ ؟ قالوا : بلی یا رسولَ اللّهِ ، قالَ : مَن وصَلَ مَن قَطَعهُ ، و أعطی مَن حَرمَهُ ، و عَفا عَمّنْ ظَلَمهُ . (6)
1180
بهترین اخلاق
بحار الأنوار :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : آیا شما را به بهترین اخلاق دنیا و آخرت راهنمایی نکنم؟ عرض کردند : بفرمایید، ای رسول خدا . حضرت فرمود : کسی که با آن که از او بریده است پیوند برقرار کند، و به کسی که از او دریغ کرده است عطا کند، و از کسی که به او ستم کرده است درگذرد.
ص :566
بحار الأنوار قال رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :أ لا اُخبِرُکُم بخَیرِ أخْلاقِ أهلِ الدُّنیا و الآخِرَةِ؟ قالوا : بلی یا رسولَ اللّهِ ، فقالَ : إفْشاءُ السّلامِ فی العالَمِ . (1)
بحار الأنوار :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : آیا شما را از بهترین اخلاق اهل دنیا و آخرت خبر ندهم ؟ عرض کردند : بفرمایید ، ای رسول خدا . حضرت فرمود : سلام کردن به همگان .
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :ثَلاثٌ مَن لَم تکُنْ فیهِ فلا یُرْجی خَیرُهُ أبَدا : مَن لَم یَخْشَ اللّهَ فی الغَیبِ ، و لَم یَرْعَوِ عِندَ الشَّیبِ، و لَم یَستَحیِ مِن العَیبِ . (3)
1181
آن که به خیرش امیدی نیست
امام صادق علیه السلام :سه چیز است که در هر کس نباشد، هرگز به خیر او امیدی نیست : کسی که در نهان از خدا نترسد، و در پیری [از گناه] باز نایستد، و از عیب و ننگ شرم نداشته باشد .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنّ الخَیرَ و الشّرَّ لا یُعْرَفانِ إلاّ بالنّاسِ ، فإذا أرَدتَ أنْ تَعرِفَ الخَیرَ فَاعْمَلِ الخَیرَ تَعرِفْ أهلَهُ ، و إذا أرَدتَ أنْ تَعرِفَ الشَّرَّ فاعْمَلِ الشَّرَّ تَعرِفْ أهلَهُ . (4) (5)
1182
معیار خوبی و بدی
امام علی علیه السلام :خوبی و بدی جز با مردم شناخته نمی شوند . پس اگر خواهی که خوبی را بشناسی، خوبی کن، اهل آن را می شناسی و اگر خواهی بدی را بشناسی، بدی کن، اهلش را می شناسی .
ص :567
بحار الأنوار :فی حدیثِ المِعراجِ : یا أحمدُ ، إنَّ أهلَ الخَیرِ و أهلَ الآخِرَةِ رَقیقَةٌ وُجوهُهم، کثیرٌ حَیاؤهُم، قلیلٌ حُمْقُهُم ، کثیرٌ نَفْعُهُم ، قلیلٌ مَکْرُهُم ، النّاسُ مِنْهم فی راحَةٍ، و أنفسُهُم مِنْهم فی تَعَبٍ ، کلامُهُم مَوْزونٌ ، مُحاسِبینَ لأنفُسِهِم مُتْعِبینَ لَها ، تَنامُ أعیُنُهم و لا تَنامُ قلوبُهُم ، أعینُهُم باکِیَةٌ ، و قُلوبُهُم ذاکِرَةٌ . إذا کُتِبَ النّاسُ مِن الغافِلینَ کُتِبوا مِن الذّاکِرینَ ......... لا یَشْغَلُهُم عَنِ اللّهِ شَیءٌ طَرْفَةَ عَینٍ ، و لا یُریدونَ کَثْرَةَ الطَّعامِ ، و لا کَثرةَ الکلامِ ، و لا کَثرةَ اللِّباسِ . النّاسُ عِندَهُم مَوْتی ، و اللّهُ عِندَهُم حیٌّ قَیّومٌ . (1)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ألاَ و إنّ اللّهَ سبحانَهُ قد جَعلَ للخَیرِ أهلاً، و للحقِّ دَعائمَ، و للطّاعَةِ عِصَما . (2)
1183
صفات اهل خیر
بحار الأنوار :در حدیث معراج آمده است : ای احمد! همانا اهل خیر و اهل آخرت مردمانی کم رو و پر شرم هستند ، نادانیشان اندک است و سودشان بسیار و مکرشان اندک ، مردم از دست آنان آسوده اند و خودشان از خویشتن در رنجند ، سخنشان سنجیده است، از نفسهای خود حساب می کشند و آن را سرزنش می کنند ، چشمانشان می خوابد اما دلهایشان نمی خوابد ، دیدگانشان گریان است ، دلهایشان به یاد خداست ، آن گاه که مردم در غفلت به سر می برند آنان در زمره ذاکرین هستند ......... هیچ چیز لحظه ای آنان را از خدا باز نمی دارد ، نه خواهان خوراک زیادند و نه خواستار پر گویی و نه خواهان پوشاک زیاد ، مردم نزد آنان مردگانند و خدا در نظرشان زنده و قیّوم .
امام علی علیه السلام :بدانید که خداوند سبحان برای خیر و خوبی اهلی قرار داده است و برای حقّ ستونهایی، و برای طاعت و بندگی نگاه دارانی.
ص :568
عنه علیه السلام :سُنّةُ الأخْیارِ : لِینُ الکلامِ ، و إفْشاءُ السّلامِ . (1)
امام علی علیه السلام :نرمی در گفتار، و سلام گفتن به همگان، شیوه نیکان است .
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :خَیرٌ مِن الخَیرِ مُعْطِیهِ . (3)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :فاعِلُ الخَیرِ خَیرٌ مِنهُ ، و فاعِلُ الشّرِّ شَرٌّ مِنهُ . (4)
عنه علیه السلام :افعَلوا الخَیرَ ما اسْتَطَعتُم ، فخَیرٌ مِن الخَیرِ فاعِلُهُ . (5)
عنه علیه السلام :لَیسَ بخَیرٍ مِنَ الخَیرِ إلاّ ثَوابُهُ . (6)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :أحْسنُ مِن الصِّدقِ قائلُهُ ، و خَیرٌ مِن الخَیرِ فاعِلُهُ . (7)
الإمامُ الهادیُّ علیه السلام :خَیرٌ مِن الخَیرِ فاعِلُهُ ، و أجمَلُ مِن الجَمیلِ قائلُهُ، و أرجَحُ مِن العِلمِ حامِلُهُ . (8)
1184
برتر از خوبی
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خوب تر از خوبی کسی است که خوبی می کند .
امام علی علیه السلام :خوبی کننده، بهتر از خودِ خوبی است و بدی کننده، بدتر از خودِ بدی است .
امام علی علیه السلام :تا می توانید خوبی کنید ؛ زیرا بهتر از خودِ خوبی، انجام دهنده آن است .
امام علی علیه السلام :چیزی بهتر از خوبی وجود ندارد ، مگر پاداش آن .
امام صادق علیه السلام :بهتر از راستگویی راست گوست، و بهتر از خوبی کسی است که خوبی می کند.
امام هادی علیه السلام :از خوبی بهتر، کسی است که خوبی می کند و از زیبایی زیباتر، کسی است که زیبا می گوید، و از علم برتر کسی است که دارنده آن است.
ص :569
مجمع البیان عن معاذ بن جبل:قال رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : إنْ شِئتَ أنْبأتُکَ بِأبْوابِ الخَیرِ ! قالَ : قلتُ : أجَلْ یا رسولَ اللّهِ . قالَ : الصّومُ جُنّةٌ ، و الصّدَقةُ تُکَفِّرُ الخَطیئةَ ، و قِیامُ الرّجُلِ فی جَوفِ اللّیلِ یَبتَغی وَجهَ اللّهِ ، ثُمَّ قَرأَ هذهِ الآیةِ : «تَتَجافی جُنوبُهُم عنِ المَضاجِعِ» . (1)
الکافی_ قال الباقرُ علیه السلام لِسلیمانَ بنِ خالدٍ _: إنْ شِئتَ أخْبَرْتُکَ بأبْوابِ الخَیرِ ! قلتُ : نعم ، جُعِلتُ فِداکَ . قالَ : الصّومُ جُنّةٌ مِن النّارِ ، و الصّدَقةُ تَذهَبُ بالخَطیئةِ ، و قِیامُ الرّجُلِ فی جَوفِ اللّیلِ بذِکرِ اللّهِ . (2)
المحاسن_ قال الصّادقُ علیه السلام لعلیِّ بنِ عبدِ العزیزِ _: أ لاَ اُخبِرُکُ بأبْوابِ الخَیرِ؟ : الصّومُ جُنّةٌ ، و الصّدَقَةُ تَحُطُّ الخَطیئةَ ، و قِیامُ الرّجُلِ فی جَوفِ اللّیلِ یُناجی ربَّهُ ، ثُمَّ قَرأَ: «تَتَجافی جُنوبُهُم عنِ المَضاجِعِ» (3) . (4)
1185
دروازه های خوبی
مجمع البیان_ به نقل از معاذ بن جبل _: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : آیا می خواهی تو را از ابواب خوبی آگاه کنم؟ معاذ می گوید: عرض کردم: آری ، ای پیامبر خدا . حضرت فرمود: روزه که سپری است، و صدقه، که گناه را می زداید، و برخاستن در دل شب برای طلب رضای خدا . سپس این آیه را تلاوت کرد : «از بسترهای خود پهلو تهی می کنند» .
الکافی :امام باقر علیه السلام به سلیمان بن خالد فرمود : اگر بخواهی تو را با دروازه های خوبی آشنا می کنم . [سلیمان می گوید : ]عرض کردم : آری، فدایت شوم . فرمود : روزه سپری در برابر آتش است و صدقه گناه را می برد، و برخاستن در دل شب برای ذکر و یاد خدا.
المحاسن :امام صادق علیه السلام به علی بن عبد العزیز فرمود : آیا تو را از دروازه های خوبی آگاه نکنم؟ روزه، که سپر است ، و صدقه که گناه را پاک می کند و برخاستن آدمی در دل شب برای مناجات با پروردگارش . سپس این آیه را تلاوت کرد: «از بسترهای خود پهلو تهی می کنند».
ص :570
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :الدّالُّ علی الخَیرِ کفاعِلِهِ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :دلیلُ الخَیرِ کفاعِلِهِ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن دَلَّ علی خَیرٍ فلَهُ مِثْلُ أجْرِ فاعِلِهِ . (3)
1186
ارزش راهنمایی کردن به کار خوب
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که به کار خوب راهنمایی کند، مانند کسی است که آن را انجام داده است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :راهنمای به خوبی، مانندِ کننده کار خوب است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اجر کسی که به کار خوبی راهنمایی کند، مانند اجر کسی است که آن را انجام دهد.
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ تبارکَ و تعالی اخْتارَ مِن الکلامِ أربَعةً ، و مِن الملائکةِ أربَعةً ، و مِن الأنبیاءِ أربَعةً ، و مِن الصّادقینَ أربَعةً ، و مِن الشُّهداءِ أربَعةً ، و مِن النّساءِ أربَعةً ، و مِن الشُّهورِ أربَعةً ، و مِن الأیّامِ أربَعةً ، و مِن البِقاعِ أربَعا .
فأمّا خِیَرتُهُ مِن الکلامِ : فسُبحانَ اللّهِ ، و الحَمدُ للّهِ ، و لا إلهَ إلاّ اللّهُ ، و اللّهُأکبرُ ، فمَن قالَها عُقَیْبَ کُلِّ صلاةٍ کَتبَ اللّهُ لَه عَشْرَ حَسناتٍ ، و مَحا عَنه عَشرَ سیّئاتٍ ، و رَفع لَه عَشرَ دَرَجاتٍ .
و أمّا خِیَرتُهُ مِن الملائکةِ : فجَبرئیلُ ، و مِیکائیلُ ، و إسْرافیلُ ، و عِزْرائیلُ .
و أمّا خِیَرتُهُ مِن الأنبیاءِ : فاخْتارَ إبراهیمَ خلیلاً ، و موسی کَلیما ، و عیسی رُوحا ، و محمّدا حَبیبا .
و أمّا خِیَرتُهُ مِن الصِّدّیقینَ : فیُوسُفُ الصِّدّیقُ ، و حَبیبٌ النَّجّارُ ، و علیُّ بنُ أبی طالبٍ . (4)
و أمّا خِیَرتُهُ مِن الشُّهداءِ : فیحیی بنُ زَکَریّا ، و جِرْجیسُ النَّبیُّ ، و حَمزَةُ بنُ عبدِ المطّلبِ ، و جعفرٌ الطّیّارُ .
و أمّا خِیَرتُهُ مِن النّساءِ : فمَریمُ بنتُ عِمرانَ ، و آسیةُ بنتُ مُزاحِمٍ امرأةُ فِرعَونَ ، و فاطمةُ الزّهراءُ ، و خدیجةُ بنتُ خُوَیلِدٍ .
و أمّا خِیَرتُهُ مِن الشُّهورِ : فرَجبٌ ، و ذو القَعْدةِ ، و ذو الحِجّةِ ، و مُحرَّمُ ، و هِی الأربعُ الحُرُمُ .
و أمّا خِیَرتُهُ مِن الأیّامِ : فیَومُ الفِطْر ، و یَومُ عَرَفةَ ، و یَومُ الأضْحی ، و یَومُ الجُمعةِ .
و أمّا خِیرَتُهُ مِن البِقاعِ : فمَکَّةُ ، و المَدینَةُ ، و بَیتُ المَقدِسِ ، و فارَ التّنُّورُ بالکوفَةِ .
و إنّ الصّلاةَ بمکّةَ بِمئةِ ألفِ صلاةٍ ، و بالمَدینَةِ بخَمسٍ و سَبعینَ ألفَ صلاةٍ ، و ببَیتِ المَقْدِسِ بخمسینَ ألفَ صلاةٍ ، و بالکوفةِ بخمسٍ و عشرینَ ألفَ صلاةٍ . (5)
1187
برگزیده های خداوند
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند تبارک و تعالی از سخن، چهار کلام را برگزید و از فرشتگان، چهار فرشته را و از پیامبران، چهار پیامبر را و از صدیقان، چهار صدیق را و از شهیدان، چهار شهید را و از زنان، چهار زن را و از ماه ها، چهار ماه را و از روزها، چهار روز را و از سرزمینها، چهار سرزمین را .
و اما بهترین سخنان برگزیده او اینهاست : سبحان اللّه و الحمد للّه و لا إله إلاّ اللّه و اللّه أکبر . هر کس، پس از هر نمازی این چهار جمله را بگوید، خداوند برای او ده حسنه بنویسد و ده گناه او را پاک کند و ده درجه او را بالا برد.
و اما فرشتگان برگزیده اش اینهایند : جبرئیل ، میکائیل ، اسرافیل و عزرائیل.
و اما پیامبران برگزیده اش : خداوند ابراهیم را خلیل خود برگزید و موسی را کلیم ( همسخن خود) و عیسی را روح [خود ]و محمّد را حبیب [خود] .
و اما صدیقان برگزیده او بدین قرار است : یوسف صدّیق ، حبیب نجّار و علی بن ابی طالب . (6)
و اما شهیدان برگزیده اش اینانند : یحیی بن زکریا ، جرجیسِ پیامبر ، حمزة بن عبد المطّلب و جعفر طیّار.
و انتخاب او از میان زنان اینهاست : مریم دختر عمران ، آسیه دختر مزاحم و همسر فرعون ، فاطمه زهرا و خدیجه دخت خویلد.
و اما ماههای برگزیده اش عبارت است از : رجب ، ذو القعده ، ذو الحجّه و محرّم، که چهار ماه حرامند .
و اما روزهای برگزیده اش اینهاست : روز عید فطر ، روز عرفه، روز عید قربان و روز جمعه.
و اما سرزمین های برگزیده او اینهاست: مکّه، مدینه، بیت المقدس و محل فوران تنور [که در مسجد] کوفه (7) است؛ نماز خواندن در مکّه، برابر با صد هزار نماز است و در مدینه، برابر با هفتاد و پنج هزار نماز و در بیت المقدس، برابر با پنجاه هزار نماز و در کوفه، برابر با بیست و پنج هزار نماز .
ص :571
ص :572
ص :573
ص :574
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :مِن سعادَةِ ابنِ آدَمَ اسْتَخارَتُهُ اللّهَ و رِضاهُ بما قَضی اللّهُ ، و مِن شِقْوَةِ ابنِ آدَمَ تَرْکُهُ اسْتِخارَةَ اللّهِ و سَخَطُ_هُ بما قَض_ی اللّهُ . (1)
الإمامُ علیٌّ علیه السلام :بَعثَنی رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله علی الیَمنِ فقالَ و هُو یُوصینی : یا علیُّ ، ما حارَ مَنِ اسْتَخارَ ، و لا نَدِمَ مَنِ اسْتَشارَ . (2)
عنه علیه السلام_ فی وصیّتِهِ لاِبْنِهِ علیهما السلام _: و أکْثِرِ الاسْتِخارَةَ . (3)
عنه علیه السلام :ما نَدِمَ مَنِ اسْتَخارَ . (4)
عنه علیه السلام :إذا أمْضَیتَ فاسْتَخِرْ . (5)
عنه علیه السلام :اسْتَخِرْ و لا تَتَخَیّرْ ، فکَم مَن تَخَیّرَ أمْرا کانَ هَلاکُهُ فیهِ . (6)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :أنزل اللّهُ : إنّ مِن شَقاءِ عَبْدی أنْ یَعمَلَ الأعْمالَ و لا یَستَخِیرُنی . (7)
1188
طلب خیر از خدا
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از خوشبختی آدمی این است که از خداوند طلب خیر کند و به قضای الهی خشنود باشد؛ و از بدبختی آدمی این است که از خداوند طلب خیر نکند و از قضای الهی ناخشنود باشد .
امام علی علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله مرا به یمن فرستاد و به من سفارشهایی کرد، از جمله فرمود : ای علی ! کسی که از خدا طلب خیر کند ، سرگردان نمی شود و کسی که مشورت کند ، پشیمان نمی گردد .
امام علی علیه السلام_ در وصیّت خود به فرزندش _فرمود : از خداوند بسیار طلب خیر کن.
امام علی علیه السلام :کسی که از خدا طلب خیر کند ، پشیمان نشود .
امام علی علیه السلام :هر گاه قصد کاری کردی، از خداوند طلب خیر کن .
امام علی علیه السلام :از خدا طلب خیر کن و بدون آن، کاری را انتخاب نکن ؛ زیرا بسا کسی که [بدون طلب خیر از خدا] کاری را انتخاب کرده و آن موجب نابودی او شده است .
امام صادق علیه السلام :خداوند این سخن را فرو فرستاد : از بدبختی بنده من این است که کارها را انجام دهد و از من درخواست خیر نکند .
ص :576
عنه علیه السلام :مَن دَخَلَ فی أمْرٍ بغَیرِ اسْتِخارَةٍ ثُمَّ ابْتُلیَ لَم یُؤجَرْ . (1)
عنه علیه السلام :ما اسْتَخارَ اللّهَ عزّ و جلّ عَبدٌ مؤمنٌ إلاّ خارَ لَهُ و إنْ وَقَعَ ما یَکْرَهُ . (2)
امام صادق علیه السلام :هر کس بدون طلب خیر از خدا اقدام به کاری کند و سپس گرفتار شود ، او را اجر و پاداشی نباشد .
امام صادق علیه السلام :هیچ بنده مؤمنی از خداوند عزّ و جلّ طلب خیر نکند ، جز آن که به او خیر دهد هر چند پیشامد ناخوشایندی برایش رخ دهد [چرا که باز خیر او درهمان است].
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :إذا هَمَمْتَ بأمْرٍ فاسْتَخِرْ ربَّکَ فیهِ سَبْعَ مرّاتٍ ، ثُمّ انظُرْ إلی الّذی یَسْبِقُ إلی قَلبِکَ فإنَّ الخِیَرَةَ فیهِ ، یَعنی : افْعَلْ ذلکَ . (3)
الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام_ مِن دُعائهِ فی الاسْتِخارَةِ _: اللّهُمَّ إنّی أسْتَخیرُکَ بعِلْمِکَ ، فصَلِّ علی محمّدٍ و آلهِ ، و اقْضِ لی بالخِیَرَةِ ، و ألْهِمْنا مَعرِفَةَ الاخْتِیارِ ، و اجْعَلْ ذلکَ ذَریعةً إلی الرِّضا بما قَضَیْتَ لَنا ، و التَّسْلیمِ لِما حَکَمْتَ ، فأزِحْ عنّا رَیْبَ الارْتِیابِ ، و أیِّدْنا بیَقینِ المُخْلصینَ . (4)
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لابنِ أبی یَعْفورٍ فی الاسْتِخارَةِ _: تُعَظِّمُ اللّهَ و تُمَجِّدُهُ و تَحْمَدُهُ و تُصلّی علی النَّبیِّ و آلهِ صلی الله علیه و آله ، ثُمّ تقولُ : اللّهُمَّ إنّی أسألُکَ بأنّکَ عالِمُ الغَیبِ و الشَّهادَةِ الرّحمنُ الرّحیمُ ، و أنتَ عَلاّمُ الغُیوبِ ، أسْتَخیرُ اللّهَ برَحْمتِهِ . (5)
1189
طلب خیر با دعا
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه قصد انجام کاری کردی ، درباره آن هفت بار از خدا طلب خیر کن . سپس ، بنگر که چه چیز زودتر به دلت خطور می کند ، خیر در همان است ؛ یعنی به همان عمل کن .
امام زین العابدین علیه السلام_ در دعای خویش درباره طلب خیر از خدا _گفت : بار خدایا ! من به سبب دانایی تو [به خیر و شر] از تو خیر و نیکی درخواست می کنم . پس بر محمّد و خاندان او درود فرست و خیر و نیکی را برایم مقدّر فرما و شناختِ انتخاب کردن را به ما الهام فرما و آن را وسیله خشنودی به آنچه برای ما مقدّر کرده ای و سر فرود آوردن به آنچه حکم نموده ای ، قرار ده و نگرانی شکّ و دو دلی را از ما دور کن و ما را با یقین مخلصان تأیید و یاری فرما.
امام صادق علیه السلام_ به ابن ابی یعفور درباره طلب خیر از خدا _فرمود : ابتدا خدا را به بزرگی و عظمت یاد می کنی و او را می ستایی و بر پیامبر و خاندانش درود می فرستی و سپس می گویی : «اللّهمّ إنّی اسئلک بأنّک عالم الغیب و الشهادة الرحمن الرحیم و أنت علاّم الغیوب ، أستخیر اللّه برحمته (پروردگارا! از تو که دانای غیب و آشکار و رحمان و رحیمی و تو که دانای تمام رازهایی تقاضا می کنم ؛ از خدا به مدد رحمتش طلب خیر می کنم)» .
ص :577
عنه علیه السلام :مَنِ اسْتَخارَ اللّهَ مَرّةً واحِدَةً و هُو راضٍ بهِ خارَ اللّهُ لَهُ حَتْما . (1)
عنه علیه السلام :ما مِن عَبدٍ مؤمنٍ یَسْتَخیرُ اللّهَ فی أمْرٍ یُریدُهُ مَرّةً واحِدَةً إلاّ قَذفَهُ بخَیرِ الأمْرَینِ . (2)
امام صادق علیه السلام :کسی که با طیب خاطر (از تَه دل) یک بار، از خدا طلب خیر کند، خداوند حتماً به او خیر عنایت خواهد کرد .
امام صادق علیه السلام :هیچ بنده مؤمنی نیست که برای کاری که می خواهد انجام دهد یک بار از خدا طلب خیر کند ، مگر آن که خداوند او را به بهترین آن دو کار [که در انتخاب آنها تردید دارد] راهنمایی کند .
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لِمَن قالَ لَهُ : اُریدُ الشَّیءَ و أستخیرُ اللّهَ فیهِ فلا یُوَفَّقُ فیه الرَّأیُ _: افْتَحِ المُصْحَفَ ، فانْظُرْ إلی أوّلِ ما تَری فَخُ_ذْ بهِ ، إنْ شاءَ اللّهُ . (4)
عنه علیه السلام :لا تَتَفأّلْ بالقُرآنِ (5) . (6)
1190
طلب خیر با قرآن
امام صادق علیه السلام_ به کسی که خدمت ایشان عرض کرد : گاه تصمیم به انجام کاری می گیرم و درباره آن از خدا طلب خیر می کنم ، اما فکرم به جایی نمی رسد _فرمود : قرآن را باز کن و به اولین آیه ای که چشمت می افتد ، به خواست خدا ، عمل کن .
امام صادق علیه السلام :به قرآن تفأُّل نزن . (7)
ص :578
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :صَلِّ رَکْعَتَینِ و اسْتَخِرِ اللّهَ . فو اللّهِ ، ما اسْتَخارَ اللّهَ مسلمٌ إلاّ خارَ لَهُ البَتّةَ . (1)
1191
طلب خیر با نماز
امام صادق علیه السلام :دو رکعت نماز بخوان و از خدا طلب خیر کن ؛ زیرا سوگند به خدا که هیچ مسلمانی از خدا طلب خیر نکند ، مگر آن که خداوند قطعا برای او خیر و نیکی قرار می دهد .
ص :579
ص :580
ص :581
رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :عَمَلُ الأبْرارِ مِنَ الرِّجالِ الخِیاطَةُ ، و عَمَلُ الأبْرارِ مِن النِّساءِ الغَزْلُ . (1)
تنبیه الخواطر :کانَ صلی الله علیه و آله یَخِیطُ ثَوبَهُ و یَخْصِفُ نَعْلَهُ ، و کانَ أکْثَرَ عَمَلِهِ فی بَیْتِه الخِیاطَةُ . (2)
1192
خیّاطی
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کار مردانِ نیک، خیّاطی است و کار زنانِ نیک ، ریسندگی .
تنبیه الخواطر :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله جامه خود را می دوخت و کفشش را پینه می کرد و بیشترین کار و سرگرمی او در خانه اش خیّاطی بود .
الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ عِند ما وقَفَ علی خَیّاطٍ _: یا خَیّاطُ ، ثَکلَتْکَ الثَّواکِلُ ! صَلِّبِ الخُیوطَ ، و دَقِّقِ الدُّروزَ ، و قارِبِ الغَرْزَ ، فإنّی سَمِعْتُ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یقولُ : یَحشُرُ اللّهُ الخَیّاطَ الخائِنَ و علَیهِ قَمیصٌ و رِداءٌ مِمّا خاطَ و خانَ فیهِ . و احْذَروا السُّقاطاتِ ، فإنّ صاحِبَ الثَّوبِ أحَقُّ بِها ، و لا تَتَّخِذْ بها الأیادیَ تَطْلُبُ المُکافاةَ . (3)
1193
خیّاط خیانتکار
امام علی علیه السلام_ آنگاه که بر در دکّان خیّاطی ایستاد _فرمود : ای خیّاط ! مادران بچّه مُرده در عزای تو بگریند! نخها را محکم کن و درزها را باریک گیر و کوکها را نزدیک هم بزن ؛ زیرا که از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله شنیدم می فرمود : خداوند، خیّاط خیانتکار را در پیراهن و ردایی از پارچه هایی که دوخته و در آنها خیانت کرده است محشور می کند . از برداشتن اضافات پارچه ها پرهیز کنید؛ زیرا صاحب جامه به آنها سزاوارتر است ؛ مبادا آنها را به عنوان دستمزد و پاداش بردارید .
ص :582
104 - الحرس5
782 - حِراسَةُ الرَّسولِ6
783 - کَفی بِالأجَلِ حارِساً7
105 - الحریّة11
784 - الحُرِّیَّةُ12
785 - النّاسُ کُلُّهُم أحرارٌ12
786 - الحُرُّ حُرٌّ فی جَمیعِ أحوالِهِ13
787 - شیمَةُ الحُرِّ13
788 - ما یورِثُ الحُرِّیَّةَ14
789 - القِیامُ بِشَرائِطِ الحُرِّیَّةِ16
790 - القَتلُ فی سَبیلِ الحُرِّیَّةِ16
791 - النَّوادِرُ17
106 - الحرص19
792 - الحِرصُ20
793 - الحَریصُ21
794 - الحَریصُ ذَلیلٌ21
795 - الحَریصُ مَحرومٌ22
796 - الحَریصُ فَقیرٌ22
797 - الحَریصُ شَقِیٌّ23
798 - جَشَعُ الحَریصِ24
799 - الحِرصُ لا یَزیدُ فِی الرِّزقِ25
800 - تَفسیرُ الحِرصِ25
801 - مادّةُ الحِرصِ26
802 - ما یَردَعُ عَنِ الحِرصِ26
803 - الإنسانُ حَریصٌ عَلی ما مُنِعَ27
804 - ما یَنبَغی الحِرصُ فیهِ27
107 - الحرفة29
805 - الحِرفَةُ30
108 - التحریف33
806 - التَّحریفُ34
109 - الحرام37
807 - اجتِنابُ المَحارِمِ38
808 - دَعوَةُ العَقلِ إلَی اجتِنابِ المَحارِمِ38
809 - نُبذَةٌ مِنَ المُحَرَّماتِ فِی القُرآنِ39
810 - تَحریمُ الفَواحِشِ وَالخَبائِثِ وَالغِنی عَنها40
811 - أکلُ الحَرامِ41
ص :583
812 - ثَوابُ مَن قَدَرَ عَلی حَرامٍ فَتَرَکَهُ44
110 - الحزب45
813 - حِزبُ اللَّهِ46
814 - حِزبُ الشَّیطانِ48
815 - کُلُّ حِزبٍ بِما لَدَیهِم فَرِحونَ50
111 - الحزم51
816 - الحَزمُ52
817 - النَّظَرُ فی عَواقِبِ الاُمورِ52
818 - الحَزمُ وَالعَزمُ54
819 - تَفسیرُ الحَزمِ55
820 - الحازِمُ56
821 - أحزَمُ النّاسِ58
822 - النَّوادِرُ60
112 - الحزن61
823 - الحُزنُ62
824 - ما یورِثُ الحُزنَ62
825 - عِلاجُ الحُزنِ65
826 - مُلازَمَةُ الأتراحِ لِلأفراحِ71
827 - لِکُلِّ هَمٍّ فَرَجٌ إلّا هَمَّ أهلِ النّارِ71
828 - عِلَّةُ الحُزنِ وَالفَرَحِ مِن غَیرِ سَبَبٍ یُعرَفُ72
829 - الحُزنُ المَمدوحُ73
113 - الحساب77
830 - الحِسابُ78
831 - الحَثُّ عَلی مُحاسَبَةِ النَّفسِ79
832 - حاسِبوا قَبلَ أن تُحاسَبوا80
833 - لُزومُ مُحاسَبَةِ النّفسِ فی کُلِّ یَومٍ81
834 - التَّشدیدُ فی مُحاسَبَةِ النَّفسِ82
835 - کَیفِیَّةُ المُحاسَبَةِ83
836 - ثَمَرَةُ المُحاسَبَةِ83
837 - أوَّلُ ما یُسألُ عَنهُ المَرءُ84
838 - ما لا یُحاسَبُ عَلَیهِ85
839 - ما یُحاسَبُ عَلَیهِ86
840 - ما یُهَوِّنُ حِسابَ یَومِ القِیامَةِ88
841 - أصنافُ النّاسِ فِی الحِسابِ89
842 - سوءُ الحِسابِ90
843 - مَن یُحاسَبُ حِساباً یَسیراً91
844 - مَن یَدخُلُ الجَنّةَ بِغَیرِ حِسابٍ93
845 - مَن یَدخُلُ النّارَ بِغَیرِ حِسابٍ96
846 - أسرَعُ الحاسِبِینَ98
114 - الحسد99
847 - الحَسَدُ100
848 - الحاسِدُ101
849 - سَخَطُ الحاسِدِ عَلی نِعَمِ اللَّهِ103
850 - الحَسودُ104
851 - کُلُّ ذی نِعمَةٍ مَحسودٌ105
852 - الحَسَدُ وَالإیمانُ105
853 - الحَسَدُ وَالکُفرُ106
854 - الحَسَدُ وَالجَسَدُ106
ص :584
855 - الحَسَدُ وَالقَدَرُ107
856 - عَلامَةُ الحاسِدِ107
857 - ما یَنبَغی عِندَ الإحساسِ بِالحَسَدِ108
858 - ما یَجوزُ الحَسَدُ فیهِ108
115 - الحسرة109
859 - أعظَمُ النّاسِ حَسرَةً110
116 - الحسنة113
860 - الحَسَنَةُ114
861 - أثَرُ الحَسَنَةِ بَعدَ السَّیِّئَةِ114
862 - تَضاعُفُ الحَسَناتِ115
863 - أفضَلُ الحَسَناتِ116
864 - الاستِبشارُ بِالحَسَنَةِ117
117 - الإحسان119
865 - فَضلُ الإحسانِ120
866 - الإحسانُ وَالمَحَبَّةُ122
867 - بِالإحسانِ تُملَکُ القُلوبُ122
868 - الإحسانُ إلی مَن أساءَ123
869 - المُحسِنُ125
870 - إنَّ اللَّهَ مَعَ المُحسِنینَ125
871 - تَفسیرُ الإحسانِ126
872 - مَن أحسَنَ أحسَنَ لِنَفسِهِ127
873 - ثَمَراتُ الإحسانِ فِی الدُّنیا128
874 - ما یَتَرَتَّبُ عَلی إحسانِ المُشرِکینَ128
875 - جُحودُ الإحسانِ129
876 - النَّوادِرُ130
118 - الحفظ131
877 - نِعمَةُ الحِفظِ132
878 - الحِفظُ فِی الصِّغَرِ133
879 - ما یَزیدُ فِی الحِفظِ133
119 - الحقد135
880 - الحِقدُ136
881 - الحَقودُ137
882 - سُرعةُ ذَهابِ حِقدِ المُؤمِنِ138
883 - ما یورِثُ الحِقدَ139
884 - ما یَطرُدُ الحِقدَ139
120 - التحقیر141
885 - النَّهیُ عَن تَحقیرِ النّاسِ142
886 - التَّحذیرُ مِن تَحقیرِ المُؤمِنِ142
121 - الحقّ145
887 - الحَقُّ146
888 - الحَقُّ یَدمَغُ الباطِلَ147
889 - الحَقُّ وَالعِزُّ148
890 - ثِقَلُ الحَقِّ149
891 - الصَّبرُ عَلَی الحَقِّ149
892 - وُجوبُ قَولِ الحَقِّ ولَو عَلَی النَّفسِ150
893 - قَولُ الحَقِّ فِی الرِّضا وَالغَضَبِ152
894 - کَلِمَةُ حَقٍّ عِندَ إمامٍ جائرٍ152
895 - کَلِمَةُ حَقٍّ یُرادُ بِها باطِلٌ153
ص :585
896 - قَبولُ الحَقِّ153
897 - انشِراحُ الصَّدرِ لِقَبولِ الحَقِّ154
898 - الإعراضُ عَنِ الحَقِّ155
899 - مَن لا یَنفَعُهُ الحَقُّ یَضُرُّهُ الباطِلُ155
900 - میزانُ مَعرِفَةِ الحَقِّ156
901 - عَمّارٌ مَعَ الحَقِّ157
902 - المُتَلَوِّنُ157
903 - لا یَجرِی الحَقُّ لِأحَدٍ إلّا جَری عَلَیهِ158
904 - النَّوادِرُ159
122 - الحقوق161
905 - حُقوقُ اللَّهِ تَعالی162
906 - حُقوقُ النّاسِ بَعضِهِم عَلی بعضٍ162
907 - تَقدیمُ حَقِّ النّاسِ163
908 - أعظَمُ الحُقوقِ163
909 - حُقوقُ الإخوانِ164
910 - حَقُّ المُؤمِنِ عَلَی المُؤمِنِ165
911 - أدنی حَقِّ المُؤمِنِ عَلی أخیهِ167
912 - اِعرِفِ الحَقَّ لِمَن عَرَفَهُ لَکَ168
913 - لا توجِب عَلی نَفسِکَ الحُقوقَ168
123 - الاحتکار169
914 - الاحتِکارُ170
915 - المُحتَکِرُ171
916 - مَنِ احتَکَرَ أربَعینَ یَوماً172
124 - الحکمة173
917 - فَضلُ الحِکمَةِ174
918 - فَضلُ الحَکیمِ175
919 - الحِکمَةُ ضالَّةُ المُؤمِنِ176
920 - ما لا یَنبَغی لِلحَکیمِ فِعلُهُ178
921 - تَفسیرُ الحِکمَةِ178
922 - رَأسُ الحِکمَةِ182
923 - ما یورِثُ الحِکمَةَ182
924 - ما یَمنَعُ الحِکمَةَ184
925 - مَن لا یَنتَفِعُ بِالحِکمَةِ185
926 - آثارُ الحِکمَةِ185
927 - المُحافَظَةُ عَلَی الحِکمَةِ186
928 - طَرائِفُ الحِکَمِ187
125 - حکمة لقمان189
929 - حِکمَةُ لُقمانَ190
126 - الحلف203
930 - النَّهیُ عَنِ الحَلفِ بِاللَّهِ سُبحانَهُ204
931 - التَّحذیرُ مِنَ الحَلفِ الکاذِبِ205
932 - آثارُ الیَمینِ الفاجِرَةِ205
933 - الَّذینَ لا حِنثَ ولا کَفّارَةَ عَلَیهِم206
934 - کَیفیَّةُ تَحلیفِ الظّالِمِ207
935 - مَن قالَ : « عَلِمَ اللَّهُ » کاذِباً208
127 - الحلال209
936 - أَکلُ الحَلالِ210
937 - صُعوبَةُ طَلَبِ الحَلالِ211
938 - لا یَحِلُّ مالُ المُؤمِنِ إلّا بِطیبِ نَفسِهِ212
128 - الحلم215
939 - الحِلمُ216
940 - التَّحَلُّمُ218
ص :586
941 - فَضلُ الحَلیمِ218
942 - ما یورِثُ الحِلمَ219
943 - ثَمَراتُ الحِلمِ220
944 - تَفسیرُ الحِلمِ221
945 - الحِلمُ وَالعِلمُ222
946 - الحِلمُ عِندَ الغَضَبِ223
947 - أحلَمُ النّاسِ224
948 - آفَةُ الحِلمِ224
949 - حِلمُ اللَّهِ سُبحانَهُ225
950 - النَّوادِرُ225
129 - الحمد227
951 - الحَمدُ لِلَّهِ228
952 - الحَمدُ لِلّهِ علی کُلِّ حالٍ229
130 - الحمق231
953 - ذَمُّ الحُمقِ232
954 - صِفاتُ الأحمَقِ233
955 - مُصاحَبَةُ الأحمَقِ235
956 - مُعالَجَةُ الأحمَقِ236
957 - أحمَقُ النّاسِ237
958 - جَوابُ الأحمَقِ238
959 - النَّوادِرُ238
131 - الحمام241
960 - الحَمّامُ242
132 - الحاجة245
961 - الحاجَةُ246
962 - قَضاءُ الحَوائِجِ246
963 - أحَبُّ النّاسِ إلَی اللَّهِ أنفَعُهم لِلنّاسِ247
964 - المَشیُ فی حاجَةِ المُؤمِنِ248
965 - قَضاءُ حاجَةِ المُؤمِنِ249
966 - قَضاءُ حاجَةِ المُؤمِنِ أفضَلُ مِنَ الحَجِّ250
967 - مَنِ امتَنَعَ عَن قَضاءِ حاجَةِ أخیهِ251
968 - مَنِ احتَجَبَ عَن مُؤمِنٍ مُحتاجٍ253
969 - مَن کَسا أخاهُ المُؤمِنَ254
970 - المُبادَرَةُ إلی قَضاءِ الحَوائِجِ255
971 - أدَبُ طَلَبِ الحاجَةِ255
972 - طَلَبُ الحاجَةِ مِن حَدیثِ النِّعمَةِ256
973 - الحاجَةُ إلی شِرارِ الخَلقِ256
133 - الاحتیاط259
974 - احتَط لِدِینِکَ260
134 - الحیلة263
975 - الحِیلَةُ264
135 - الحیاة265
976 - الحَیاةُ266
977 - الماءُ وَالحَیاةُ266
978 - ما هُوَ خَیرٌ مِنَ الحَیاةِ267
979 - الحَیاةُ الحَقیقِیَّةُ267
980 - أنواعُ الحَیاةِ267
136 - الحیوان269
981 - حُقوقُ الحَیَوانِ270
982 - ضَربُ الدّابَّةِ272
ص :587
983 - ثَوابُ الرِّفقِ بِالحَیَوانِ273
984 - جَزاءُ تَعذیبِ الحَیَوانِ273
985 - ما یَنبَغی عِندَ القَتلِ وَالذَّبحِ274
986 - قَتلُ الحَیَوانِ بِغَیرِ حَقٍّ275
987 - النَّهیُ عَنِ التَّحریشِ بَینَ البَهائِمِ275
137 - الحیاء277
988 - فَضلُ الحَیاءِ278
989 - الحَیاءُ رَأسُ المَکارِمِ279
990 - آثارُ الحَیاءِ280
991 - الحَیاءُ وَالإیمانُ281
992 - الحَیاءُ المَذمومُ282
993 - حَیاءُ العَقلِ وحَیاءُ الحُمقِ283
994 - ما یَتَرَتَّبُ عَلی عَدَمِ الحَیاءِ283
995 - إذا لَم تَستَحیِ فَاعمَلْ ما شِئتَ!284
996 - الاستِحیاءُ مِنَ اللَّهِ284
997 - الاستِحیاءُ مِنَ المَلَکَینِ285
998 - حَقُّ الحَیاءِ286
999 - غایَةُ الحَیاءِ286
1000 - النَّوادِرُ287
حرف الخاء289
138 - الخاتمة291
1001 - الخاتِمَةُ292
1002 - مِلاکُ العَمَلِ خَواتیمُهُ292
1003 - موجِباتُ حُسنِ العاقِبَةِ295
1004 - موجِباتُ سوءِ العاقِبَةِ296
139 - المخدّر299
1005 - تَناوُلُ المُخَدِّراتِ300
140 - الخدمة301
1006 - الخِدمَةُ302
141 - الخوارج305
1007 - القاسِطونَ ، النّاکِثونَ ، المارِقونَ306
1008 - النّاکِثونَ307
1009 - المارِقونَ307
1010 - إخبارُ النَّبِیِّ عَنِ الحَکَمَینِ311
1011 - احتِجاجُ الإمامِ فی أمرِ الحَکَمَینِ311
1012 - إخبارُ الإمامِ بمَصیرِ الخَوارجِ315
1013 - تَسمِیَةُ الخَوارجِ بِالحَرورِیَّةِ315
1014 - مَقتلُ عَبدِ اللَّهِ بنِ خبّابٍ316
1015 - رَأیُ الإمامِ فی قَتَلَةِ ابنِ خبّابٍ318
1016 - بَعدَ مَقتَلِ الخَوارجِ319
1017 - نهیُ الإمامِ عَن قَتلِ الخَوارجِ بَعدَهُ320
1018 - النَّهیُ عَن قِتالِ الخَوارجِ إذا خالفوا الإمامَ الجائِرَ321
142 - الخسران323
1019 - الَّذینَ خَسِروا أنفُسَهُم324
1020 - الخاسِرونَ325
1021 - خَسِرَ الدُّنیا وَالآخِرَةَ326
1022 - الأخسَرونَ328
143 - الخشوع331
1023 - فَضلُ الخُشوعِ332
ص :588
1024 - صِفاتُ الخاشِعینَ333
1025 - الخُشوعُ زینَةُ الأولِیاءِ334
1026 - تَخَشُّعُ النِّفاقِ336
144 - الخصومة337
1027 - الخُصومَةُ338
145 - الخطبة341
1028 - الاِفتِتاحُ بِالبَسمَلَةِ342
1029 - التَّحمیدُ للَّهِِ وَالصَّلاةُ عَلی رَسولِ اللَّهِ342
1030 - الوُضوحُ فِی الکَلامِ343
1031 - السَّدادُ فِی القَولِ345
1032 - التَّلویحُ فی ما لا یَنبَغِی التَّصریحُ بِهِ346
1033 - مُراعاةُ أهلِیَّةِ المُخاطَبِ347
1034 - مُراعاةُ طاقَةِ المُخاطَبِ350
1035 - مُراعاةُ نَشاطِ المُخاطَبِ356
1036 - مُراعاةُ مُقتَضَی الحالِ357
1037 - مُراعاةُ الأَهَمِّ فَالأَهَمِّ359
1038 - مُراعاةُ الاِختِصارِ361
146 - الخطّ363
1039 - الخَطُّ364
147 - الاخلاص367
1040 - فَضلُ الإخلاصِ368
1041 - صُعوبَةُ الإخلاصِ371
1042 - کِفایَةُ القَلیلِ مِنَ العَملِ مَعَ الإخلاصِ371
1043 - فَضلُ المُخلِصِ372
1044 - إخلاصُ موسی373
1045 - دَورُ الإخلاصِ فی قَبولِ الأعمالِ374
1046 - غَیرُ المُخلِصِ375
1047 - الدِّینُ الخالِصُ375
1048 - عَلامَةُ المُخلِصِ377
1049 - حَقیقَةُ الإخلاصِ378
1050 - ما یورِثُ الإخلاصَ379
1051 - مَوانِعُ الإخلاصِ380
1052 - آثارُ الإخلاصِ381
1053 - ما بَینَ الإخلاصِ وَالرِّیاءِ383
148 - الاختلاف385
1054 - کانَ النّاسُ اُمَّةً واحِدَةً386
1055 - لَو شاءَ اللَّهُ لَجَعَلَکُم اُمَّةً واحِدَةً387
1056 - الاُمَّةُ الإسلامِیِّةُ اُمَّةٌ واحِدَةٌ387
1057 - الحَثُّ عَلَی نَبذِ الاختِلافِ388
1058 - آثارُ الاختِلافِ389
1059 - الاختِلافُ عُقوبَةٌ إلهِیَّةٌ392
1060 - تَفسیرُ «اختِلافُ اُمَّتی رَحمَةٌ»393
1061 - تفسیرُ «اختِلافُ أصحابی رَحمَةٌ»394
1062 - تَفسیرُ الجَماعةِ وَالفُرقَةِ395
1063 - علَّةُ الفُرقةِ396
149 - الخلافة397
1064 - خَلیفَةُ اللَّهِ398
150 - الخلقة401
1065 - أصلُ الخِلقَةِ402
1066 - أوَّلُ ما خَلَقَ اللَّهُ سُبحانَهُ403
ص :589
1067 - خَلقُ العالَمِ405
1068 - خَلقُ السَّماواتِ407
1069 - السَّماواتُ السَّبعُ409
1070 - خَلقُ السَّماواتِ وَالأرضِ فی سِتَّةِ أیّامٍ410
1071 - سَماءُ الدُّنیا411
1072 - عَمَدُ السَّماءِ412
1073 - العَرشُ وَالکُرسِیُّ413
1074 - عَظَمَةُ ما غابَ عَنّا مِنَ الخِلقَةِ414
1075 - صِفَةُ العالَمِ العُلویِّ415
1076 - العَوالِمُ415
1077 - حُسنُ الخَلقِ416
151 - الخالق419
1078 - دَعوَةُ العَقلِ إلی دَفعِ الضَّرَرِ المُحتَمَلِ420
1079 - عَجزُ العقُولِ عَن إنکارِ اللَّهِ421
1080 - کُلُّ قائِمٍ فی سِواهُ مَعلولٌ424
1081 - مَا الدَّلیلُ عَلی حُدوثِ الأجسامِ ؟424
1082 - إثباتُ الصّانِعِ425
1083 - إثباتُ الصّانِعِ428
1084 - إثباتُ الصّانِعِ430
1085 - إثباتُ الصّانِعِ433
1086 - خَلقُ الإنسانِ438
1087 - التَّصویرُ فِی الأرحامِ441
1088 - خَلقُ الرّوحِ442
1089 - خَلقُ الأزواجِ443
1090 - زَوجِیَّةُ الأشیاءِ444
1091 - الرِّزقُ ومَعرِفَةُ اللَّهِ446
1092 - تَقدیرُ الأشیاءِ448
1093 - تَعلیمُ الإنسانِ449
1094 - اختِلافُ الألسِنَةِ وَالألوانِ450
1095 - اللِّباسُ ، الظِّلالُ ، البُیوتُ451
1096 - النَّومُ452
1097 - اختِلافُ اللَّیلِ وَالنَّهارِ452
1098 - خَلقُ الأرضِ453
1099 - خَلقُ الجِبالِ456
1100 - خَلقُ الماءِ457
1101 - تسخیرُ البِحارِ458
1102 - خَلقُ النَّباتاتِ459
1103 - إرسالُ الرِّیاحِ460
1104 - خَلقُ الشَّمسِ وَالقَمرِ461
1105 - خَلقُ السَّماواتِ463
1106 - إثباتُ الصّانِعِ464
1107 - الطَّبیعَةُ و إسنادُ الخَلقِ إلَیها465
1108 - البَهائِمُ ومَعرِفَةُ اللَّهِ466
1109 - عِلَّةُ الجُحودِ468
152 - الخلق471
1110 - أهَمِّیَةُ الخُلُقِ472
1111 - حُسنُ الخُلُقِ472
1112 - جزاء حُسنِ الخُلُقِ475
1113 - أفضَلُ ما یوضَعُ فِی المیزانِ476
1114 - عَظَمَةُ خُلُقِ النَّبِیِّ477
ص :590
1115 - حُسنُ الخُلُقِ وکَمالُ الدِّینِ477
1116 - الحَثُّ عَلی مَکارِمِ الأخلاقِ479
1117 - تَفسیرُ حُسنِ الخُلُقِ480
1118 - تَفسیرُ مَکارِمِ الأخلاقِ481
1119 - التَّمییزُ بَینَ الأخلاقِ484
1120 - قیمَةُ الأخلاقِ486
1121 - احتِفافُ المَکارِمِ بِالمَکارِهِ487
1122 - خَیرُ المَکارمِ487
1123 - اختِیارُ الأخلاقِ الحَسَنَةِ488
1124 - ثَمَراتُ حُسنِ الخُلُقِ488
1125 - مَضارُّ سوءِ الخُلُقِ489
1126 - عاقِبَةُ الخُلُقِ السَّیِّئِ492
1127 - مِن أسبابِ سوءِ الخُلُقِ493
1128 - تَفسیرُ الأخلاقِ المَذمومَةِ493
1129 - أفضَلُ الأخلاقِ495
1130 - أجمَلُ الخِصالِ495
1131 - ارتِباطُ السَّجایا بَعضِها بِبَعضٍ496
153 - الخمر497
1132 - الخَمرُ498
1133 - الخَمرُ اُمُّ الفَواحِشِ499
1134 - النَّهیُ عَنِ الجُلوسِ عَلی مَوائِدِ الخَمرِ500
1135 - عِلَّةُ تَحریمِ الخَمرِ501
1136 - عاقِبَةُ شُربِ الخَمرِ502
1137 - مُعامَلَةُ شارِبِ الخَمرِ503
1138 - صِفَةُ حَشرِ شارِبِ الخَمرِ504
1139 - الحَثُّ عَلی تَرکِ الخَمرِ ولَو لِغَیرِ اللَّهِ504
1140 - حُرمَةُ ما فَعَلَ فِعلَ الخَمرِ505
154 - الخمس507
1141 - الخُمسُ508
155 - الخمول509
1142 - فَضلُ الخُمولِ وآثارُهُ510
156 - الخوف513
1143 - الخَوفُ514
1144 - خَفِ اللَّهَ کأنَّکَ ترَاهُ516
1145 - المَخافَةُ مِنَ اللَّهِ عَلی قَدرِ العِلمِ بِهِ516
1146 - المُؤمِنُ بَینَ مَخافَتَینِ517
1147 - المُؤمِنُ بَینَ الخَوفِ وَالرَّجاءِ519
1148 - عَلاماتُ الخائِفِ521
1149 - تَفسیرُ الخَوفِ523
1150 - ثَمَراتُ الخَوفِ525
1151 - مَن خافَ اللَّهَ خافَ مِنهُ کُلُّ شَی ءٍ526
1152 - دَورُ الخَوفِ فی تَحَقُّقِ الأمنِ528
1153 - أنواعُ الخَوفِ530
1154 - التَّحذیرُ مِن مَخافَةِ غَیرِ اللَّهِ531
1155 - ما لا یَنبَغی مِنَ الخَوفِ532
1156 - التَّحذیرُ مِن أمنِ مَکرِ اللَّهِ533
1157 - التَّحذیرُ مِنَ التَّجَرِّی534
1158 - ما یَنبَغی عِندَ الخَوفِ مِمّا یُهابُ535
ص :591
1159 - النَّوادِرُ535
157 - الخیانة537
1160 - الخِیانَةُ538
1161 - النَّهیُ عَنِ الخِیانَةِ ولَو بِالخائِنِ541
1162 - تَفسیرُ الخِیانَةِ وَالخائِنِ542
1163 - غایَةُ الخِیانَةِ543
1164 - النَّوادِرُ543
158 - الخیر545
1165 - الخَیرُ546
1166 - سُهولَةُ الخَیرِ وصُعوبَتُهُ547
1167 - جَوامِعُ الخَیرِ547
1168 - ما یُنالُ بِهِ خَیرُ الدُّنیا وَالآخِرَةِ550
1169 - تَفسیرُ الخَیرِ554
1170 - إذا أرادَ اللَّهُ بِعَبدٍ خَیراً554
1171 - إذا أرادَ اللَّهُ بِقَومٍ خَیراً558
1172 - إذا أرادَ اللَّهُ بِأهلِ بَیتٍ خَیراً558
1173 - الحَثُّ عَلَی المُبادَرَةِ إلَی الخَیراتِ559
1174 - مَعنی الخَیرِ فی مَجالاتٍ شَتّی560
1175 - خِیارُ النّاسِ561
1176 - خَیرُ المُؤمِنینَ564
1177 - خَیرُ الاُمورِ565
1178 - النَّهیُ عَن تَحقیرِ القَلیلِ مِنَ الخَیرِ566
1179 - لا خَیرَ إلّا لِهؤُلاءِ566
1180 - خَیرُ الأخلاقِ566
1181 - مَن لا یُرجی خَیرُهُ567
1182 - میزانُ الخَیرِ وَالشَّرِّ567
1183 - صِفاتُ أهلِ الخَیرِ568
1184 - ما هُوَ أفضَلُ مِنَ الخَیرِ569
1185 - أبوابُ الخَیرِ570
1186 - قیمَةُ الدَّلالةِ عَلَی الخَیرِ571
1187 - خِیَرَةُ اللَّهِ تَعالی571
159 - الاستخارة575
1188 - الاستِخارَةُ576
1189 - الاستِخارَةُ بِالدُّعاءِ577
1190 - الاستِخارَةُ بِالقُرآنِ578
1191 - الاستِخارَةُ بِالصَّلاةِ579
160 - الخیاطة581
1192 - الخِیاطَةُ582
1193 - الخَیّاطُ الخائِنُ582
ص :592
105 - آزادی و آزادگی11
784 - آزادی و آزادگی12
785 - همه مردم آزادند12
786 - آزاده همیشه آزاده است13
787 - خوی آزادمرد13
788 - آنچه آزادگی می آورد14
789 - به جا آوردن شرایط آزادگی16
790 - کشته شدن در راه آزادی16
791 - گوناگون17
106 - آزمندی19
792 - آزمندی20
793 - آزمند21
794 - آزمند، خوار است21
795 - آزمند، محروم است22
796 - آزمند، نیازمند است22
797 - آزمند، بدبخت است23
798 - سیری ناپذیری آزمند24
799 - آزمندی، روزی را زیاد نمی کند25
800 - تفسیر آزمندی25
801 - ریشه آزمندی26
802 - عوامل باز دارنده آزمندی26
803 - آزمندی انسان نسبت به هر آنچه از او باز دارند27
804 - آنچه آزمندی در آن شایسته است27
151 - آفریدگار419
1078 - دعوت عقل به دفع ضرر احتمالی420
1079 - ناتوانی خردها از انکار خدا421
1080 - هر پدیده متّکی به غیر، معلول است424
1081 - دلیل بر حدوث اجسام چیست ؟424
1082 - اثبات وجود خدا425
1083 - اثبات وجود خدا428
1084 - اثبات وجود خدا430
1085 - اثبات وجود خدا433
1086 - آفرینش انسان438
1087 - صورتگری در زهدانها441
1088 - آفرینش روح442
1089 - آفرینش جفتها443
ص :593
1090 - جفت بودن اشیاء444
1091 - روزی و خداشناسی446
1092 - تعیین حدّ و اندازه اشیاء448
1093 - تعلیم انسان449
1094 - تنوع زبانها و رنگها450
1095 - پوشاک ، سایه ها ، خانه ها451
1096 - خواب452
1097 - گردش شب و روز452
1098 - آفرینش زمین453
1099 - آفرینش کوهها456
1100 - آفرینش آبها457
1101 - رام کردن دریاها458
1102 - آفرینش گیاهان459
1103 - فرستادن بادها460
1104 - آفرینش خورشید و ماه461
1105 - آفرینش آسمانها463
1106 - اثبات وجود خدا464
1107 - طبیعت و نسبت دادن آفرینش به آن465
1108 - خداشناسی حیوانات466
1109 - علت انکار خدا468
150 - آفرینش401
1065 - منشأ آفرینش402
1066 - نخستین آفریده خداوند سبحان403
1067 - آفرینش جهان405
1068 - آفرینش آسمانها407
1069 - هفت آسمان409
1070 - آفرینش آسمانها و زمین در شش روز410
1071 - آسمان دنیا411
1072 - ستون آسمان412
1073 - عرش و کرسی413
1074 - عظمت آفرینشِ پنهان از دید ما414
1075 - خصوصیت عالم برین415
1076 - عالَمها415
1077 - زیبایی آفرینش416
123 - احتکار169
914 - احتکار170
915 - محتکر171
916 - آن که چهل روز احتکار کند172
133 - احتیاط259
974 - برای دین خود احتیاط کن260
148 - اختلاف385
1054 - مردم امّتی واحد بودند386
1055 - اگر خدا می خواست شما را یک امّت می کرد387
1056 - امّت اسلامی امّتی واحد است387
1057 - تشویق به دور افکندن اختلاف388
1058 - پیامدهای اختلاف389
1059 - اختلاف، کیفری الهی است392
ص :594
1060 - معنای «اختلاف امت من رحمت است»393
1061 - معنای «اختلاف اصحاب من رحمت است»394
1062 - معنای جماعت و جدایی395
1063 - علّت تفرقه و جدایی396
147 - اخلاص367
1040 - فضیلت اخلاص368
1041 - دشواری اخلاص371
1042 - کافی بودن کار اندک مخلصانه371
1043 - فضیلت مخلص372
1044 - اخلاص موسی373
1045 - نقش اخلاص در پذیرفته شدن اعمال374
1046 - انسان بی اخلاص375
1047 - دین خالص375
1048 - علامت مخلص377
1049 - حقیقت اخلاص378
1050 - آنچه اخلاص می آورد379
1051 - موانع اخلاص380
1052 - آثار اخلاص381
1053 - میان اخلاص و ریا383
152 - اخلاق471
1110 - اهمیت اخلاق472
1111 - خوشخویی472
1112 - پاداش خوشخویی475
1113 - بهترین چیز در ترازوی اعمال476
1114 - شکوه و عظمت اخلاق پیامبرصلی الله علیه وآله477
1115 - خوشخویی و کمال دین477
1116 - تشویق به کسب مکارم اخلاق479
1117 - معنای حُسن خلق480
1118 - تفسیر مکارم اخلاق481
1119 - تشخیص خویها از یکدیگر484
1120 - ارزش اخلاق486
1121 - دشواری تحصیل مکارم487
1122 - بهترین مکارم اخلاق487
1123 - انتخاب خویهای نیک488
1124 - پیامدهای خوشخویی488
1125 - پیامدهای بدخویی489
1126 - فرجام بدخویی492
1127 - موجبات بدخویی493
1128 - تفسیر خویهای نکوهیده493
1129 - برترین خویها495
1130 - زیباترین خصلتها495
1131 - همبستگی سجایای اخلاقی496
112 - اندوه61
823 - اندوه62
824 - عوامل اندوه زا62
825 - درمان اندوه65
826 - غم و شادی با هم هستند71
ص :595
827 - گره هر اندوهی گشوده می شود جز اندوه دوزخیان71
828 - علت شادی و اندوهی که به ظاهر دلیل ندارند72
829 - اندوه پسندیده73
128 - بُردباری215
939 - بُردباری216
940 - تمرین بردباری218
941 - فضیلتِ بردبار218
942 - آنچه بردباری می آورد219
943 - ثمرات بردباری220
944 - تفسیر بردباری221
945 - بردباری و دانش222
946 - بردباری هنگام خشم224
947 - بردبارترین مردم224
948 - آفت بردباری224
949 - بردباری خداوند سبحان225
950 - گوناگون226
107 - پیشه29
805 - شغل و پیشه30
108 - تحریف33
806 - تحریف34
120 - تحقیر141
885 - نهی از کوچک شمردن مردم142
886 - بر حذر داشتن از تحقیر مؤمن142
156 - ترس513
1143 - ترس [از خدا ]514
1144 - از خدا چنان بترس که گویی او را می بینی516
1145 - خداترسی به اندازه خداشناسی است516
1146 - مؤمن میان دو ترس به سر می برد517
1147 - مؤمن در بیم و امید به سر می برد519
1148 - نشانه های خداترس521
1149 - تفسیر ترس523
1150 - ثمرات ترس525
1151 - هرکه از خدا بترسد، همه چیز از او بترسد526
1152 - نقش خدا ترسی در ایمنی528
1153 - انواع ترس530
1154 - بر حذر داشتن از ترسیدن از غیر خدا531
1155 - آن جا که نباید ترسید532
1156 - از مکر خدا نباید ایمن بود533
1157 - برحذر داشتن از گستاخی534
1158 - رفتار مناسب در هنگام ترس از چیزی535
1159 - گوناگون535
149 - جانشینی397
1064 - جانشین خدا398
ص :596
134 - چاره263
975 - چاره264
118 - حافظه131
877 - نعمتِ حافظه132
878 - حفظ کردن در خُردسالی133
879 - آنچه حافظه را زیاد می کند133
109 - حرام37
807 - دوری کردن از حرامها38
808 - دعوت عقل به دوری کردن از حرامها38
809 - بعضی از محرّمات در قرآن39
810 - حرام کردن زشتکاری ها و ناپاکی ها و بی نیازی به آنها40
811 - حرام خواری41
812 - ثواب کسی که توانایی ارتکاب حرامی را داشته باشد و آن را انجام ندهد44
110 - حزب45
813 - حزب خدا46
814 - حزب شیطان48
815 - هر حزبی به آنچه نزد آنهاست، شادمانند50
113 - حسابرسی77
830 - حسابرسی78
831 - تشویق به محاسبه نفس79
832 - به حساب خود برسید پیش از آن که به حسابتان برسند80
833 - ضرورت محاسبه هر روز نفْس81
834 - سخت گیری در محاسبه نفْس82
835 - چگونگی حسابرسی83
836 - ثمره محاسبه نفْس83
837 - نخستین چیزی که از انسان درباره آن سؤال می شود84
838 - آنچه مورد بازخواست قرار نمی گیرد85
839 - آنچه مورد بازخواست قرار می گیرد86
840 - آنچه حسابرسی روز رستاخیز را آسان می سازد88
841 - گروههای مردم در حسابرسی89
842 - حسابرسی سخت و شدید90
843 - کسانی که آسان حسابرسی می شوند91
844 - کسانی که بدون حسابرسی به بهشت می روند93
845 - کسانی که بدون حسابرسی به دوزخ می روند96
846 - سریعترین حسابرس98
114 - حسد99
847 - حسد100
848 - حسود101
849 - ناراحتی حسود از نعمتهای خدا103
850 - حسود104
ص :597
851 - هر صاحب نعمتی محسود است105
852 - حسادت و ایمان105
853 - حسادت و کفر106
854 - زیانهای جسمانی حسادت106
855 - حسادت و تقدیر107
856 - نشانه حسود107
857 - در موقع احساس حسد چه باید کرد؟108
858 - حسادت پسندیده108
121 - حقّ145
887 - حقّ146
888 - حقّ، باطل را درهم می کوبد147
889 - حقّ و عزّت148
890 - سنگینی حقّ149
891 - تحمّل کردن حقّ149
892 - لزوم حقّ گویی هر چند به زیان خود150
893 - گفتن حقّ در حال خشنودی و خشم152
894 - حقّ گویی در برابر پیشوای ستمگر152
895 - سخنی حقّ برای هدفی باطل153
896 - حقّ پذیری153
897 - دریا دلی در پذیرش حقّ154
898 - روی گرداندن از حقّ155
899 - کسی که حقّ سودش ندهد باطل زیانش رساند155
900 - معیار شناخت حقّ156
901 - عمّار با حقّ است157
902 - بوقلمون صفت157
903 - حقّ دو جانبه است158
904 - گوناگون159
122 - حقوق161
905 - حقوق خداوند متعال162
906 - حقوق مردم نسبت به یکدیگر162
907 - مقدّم داشتن حقوق مردم163
908 - مهمترین حقوق163
909 - حقوق برادران164
910 - حقوق مؤمنان بر یکدیگر165
911 - کمترین حقّ مؤمن بر برادرش167
912 - لزوم حقّ شناسی متقابل168
913 - بر خود حقوق واجب نکنید168
124 - حکمت173
917 - فضیلتِ حکمت174
918 - فضیلتِ حکیم175
919 - حکمت، گمشده مؤمن است176
920 - کارهایی که برازنده حکیم نیست178
921 - تفسیر حکمت178
922 - سرآمد حکمت182
923 - آنچه حکمت می آورد182
924 - موانع کسب حکمت184
925 - کسی که از حکمت بهره ای نمی برد185
ص :598
926 - آثار حکمت185
927 - مراقبت از حکمت186
928 - حکمتهای تازه و دلنشین187
125 - حکمت لقمان189
929 - حکمت لقمان190
127 - حلال209
936 - خوردنِ حلال210
937 - دشواری به دست آوردن مال حلال211
938 - استفاده از مال مؤمن، جز با رضایت او حلال نیست212
130 - حماقت231
953 - نکوهش حماقت232
954 - صفات احمق233
955 - همنشینی با احمق235
956 - درمان احمق236
957 - احمق ترین آدمها237
958 - جواب احمق238
959 - گوناگون238
131 - حمّام241
960 - حمّام242
136 - حیوانات269
981 - حقوق حیوانات270
982 - زدن حیوانات272
983 - ثواب مهربانی با حیوانات273
984 - کیفر آزار دادن حیوانات273
985 - آنچه به هنگام ذبح [ حیوانات شایسته است274
986 - به ناحقّ کشتن حیوانات275
987 - نهی از به جان هم انداختن حیوانات275
140 - خدمت کردن301
1006 - خدمت کردن302
143 - خشوع331
1023 - فضیلت خشوع332
1024 - صفات خاشعان333
1025 - خشوع، زیور اولیاست334
1026 - خاشع نمایی منافقانه336
146 - خطّ و خوشنویسی363
1039 - خطّ و خوشنویسی364
154 - خمس507
1141 - خُمس508
141 - خوارج305
1007 - قاسطین ، ناکثین ، مارقین306
1008 - ناکثین307
1009 - مارقین307
1010 - خبر دادن پیامبر از دو حَکَم311
1011 - احتجاج امام در موضوع دو حَکَم311
1012 - خبر دادن امام از سرنوشت خوارج315
1013 - علّت نامگذاری خوارج به حروریّه315
ص :599
1014 - کشته شدن عبداللَّه بن خَبّاب316
1015 - نظر امام درباره قاتلان ابن خبّاب318
1016 - پس از کشته شدن خوارج319
1017 - نهی امام از کشتن خوارج بعد از ایشان320
1018 - نهی از جنگیدن با خوارج در صورتی که با فرمانروای ستمگر مخالفت کنند321
158 - خوبی545
1165 - خوبی546
1166 - آسانی و دشواری کار خوب547
1167 - مجمع خوبیها547
1168 - عوامل رسیدن به خیر دنیا و آخرت550
1169 - تفسیر خوبی554
1170 - هرگاه خداوند خوبی بنده ای را بخواهد554
1171 - هرگاه خداوند خوبی مردمی رابخواهد558
1172 - هرگاه خداوند خوبیِ خانواده ای را بخواهد558
1173 - تشویق به تعجیل در کارهای خوب559
1174 - معنای خوبی در موارد مختلف560
1175 - بهترین مردمان561
1176 - بهترین مؤمنان564
1177 - بهترین کار565
1178 - کار خوبِ اندک را نباید کوچک شمرد566
1179 - جز اینان خیر نبینند566
1180 - بهترین اخلاق566
1181 - آن که به خیرش امیدی نیست567
1182 - معیار خوبی و بدی567
1183 - صفات اهل خیر568
1184 - برتر از خوبی569
1185 - دروازه های خوبی570
1186 - ارزش راهنمایی کردن به کار خوب571
1187 - برگزیده های خداوند571
160 - خیّاطی581
1192 - خیّاطی582
1193 - خیّاط خیانتکار582
157 - خیانت537
1160 - خیانت538
1161 - نهی از خیانت کردن، حتّی به خیانتکار541
1162 - تفسیر خیانت و خائن542
1163 - اوج خیانت543
1164 - گوناگون543
115 - دریغ109
859 - آن که بیش از همه افسوس خورد110
111 - دوراندیشی51
816 - دور اندیشی52
817 - عاقبت اندیشی52
818 - دور اندیشی و تصمیم گیری54
819 - تفسیر دور اندیشی55
820 - دور اندیش56
ص :600
821 - دور اندیش ترین مردم58
822 - گوناگون60
135 - زندگی265
976 - زندگی266
977 - آب و زندگی266
978 - بهتر از زندگی267
979 - زندگی حقیقی267
980 - انواع زندگی267
142 - زیانکاری323
1019 - آنان که خود را به زیان افکنده اند324
1020 - زیانکاران325
1021 - زیانکاری در دنیا و آخرت326
1022 - زیانکارترین ها328
129 - ستایش227
951 - ستایش از آنِ خداست228
952 - ستودن خدا در همه حال229
145 - سخنرانی341
1028 - آغازگری با «بسم اللَّه الرحمن الرحیم»342
1029 - حمد خدا گفتن و درود فرستادن بر رسول خدا342
1030 - آشکار سخن گفتن344
1031 - درستی در گفتار345
1032 - اشاره در آن جا که صراحت بدان روا نباشد346
1033 - مراعات شایستگی مخاطب347
1034 - مراعات توان مخاطب350
1035 - مراعات شادابی مخاطب356
1036 - مراعات مقتضای حال357
1037 - مراعات ترتیب اهمّیت359
1038 - رعایت اختصار361
126 - سوگند خوردن203
930 - نهی از سوگند خوردن به خداوند سبحان204
931 - پرهیز از سوگند دروغ205
932 - پیامدهای سوگند دروغ205
933 - کسانی که شکستن سوگندشان گناه و کفّاره ندارد206
934 - نحوه سوگند دادن ستمگر207
935 - کسی که به دروغ بگوید: «خدا می داند»208
153 - شراب497
1132 - شراب498
1133 - شراب، مادر زشتکاریها499
1134 - نهی از نشستن بر سفره های شراب500
1135 - علّت تحریم شراب501
1136 - عاقبت شرابخواری502
1137 - نحوه رفتار با شرابخوار503
1138 - چگونگی محشور شدن شرابخوار504
1139 - تشویق به ترک شرابخواری هر چند به خاطر غیر خدا504
ص :601
1140 - حرام بودن هر آنچه تأثیر شراب داشته باشد505
137 - شرم277
988 - فضیلت شرم278
989 - شرم در رأس مکارم اخلاق است279
990 - پیامدهای شرم280
991 - شرم و ایمان281
992 - شرم نکوهیده282
993 - حیای خردمندانه و حیای نابخردانه283
994 - نتیجه بی شرمی283
995 - آدم بی شرم از هیچ کاری ابا ندارد284
996 - شرم داشتن از خدا284
997 - حیا کردن از دو فرشته همراه آدمی285
998 - شرم حقیقی286
999 - اوج حیا286
1000 - گوناگون287
159 - طلب خیر از خدا575
1188 - طلب خیر از خدا576
1189 - طلب خیر با دعا577
1190 - طلب خیر با قرآن578
1191 - طلب خیر با نماز579
138 - فرجام291
1001 - فرجام292
1002 - ملاک کار، فرجام آن است292
1003 - موجبات نیک فرجامی295
1004 - موجبات بد فرجامی296
119 - کینه توزی135
880 - کینه توزی136
881 - کینه توز137
882 - کینه در دل مؤمن نمی پاید138
883 - آنچه کینه می آورد139
884 - آنچه کینه را می برد139
155 - گمنامی509
1142 - فضیلت گمنامی و آثار آن510
144 - مشاجره337
1027 - مشاجره338
139 - موادّ مخدّر299
1005 - مصرف مواد مخدر300
104 - نگاهبانی5
782 - نگهبانی از پیامبر6
783 - اجل، بهترین نگهبان است7
132 - نیاز245
961 - نیاز246
962 - بر آوردن نیازها246
963 - محبوبترین مردم نزد خدا مفیدترین آنها برای مردم است247
964 - گام برداشتن برای رفع حاجت مؤمن248
ص :602
965 - برآوردن حاجت مؤمن249
966 - برآوردن حاجت مؤمن، برتر از حجّ است250
967 - کسی که از برآوردن نیاز برادر خود امتناع کند251
968 - کسی که خود را از دسترس مؤمن نیازمند دور نگه دارد253
969 - کسی که برادر مؤمن خود را بپوشاند254
970 - شتاب در برآوردن نیازها255
971 - آداب حاجت خواهی255
972 - حاجت خواهی از نوکیسه256
973 - نیازمند شدن به بدان256
116 - نیکی113
860 - نیکی114
861 - تأثیر نیکی، پس از بدی114
862 - چند برابر شدن نیکیها115
863 - بهترین کارهای نیک116
864 - خوشحال شدن از کار خوب117
117 - نیکی کردن119
865 - فضیلتِ نیکی کردن120
866 - نیکوکاری و محبّت122
867 - با احسان، دلها به دست آید122
868 - خوبی کردن به کسی که بدی کرده است123
869 - نیکوکار125
870 - خداوند با نیکوکاران است125
871 - تفسیر نیکوکاری126
872 - هر که نیکی کند به خود کرده است127
873 - ثمرات نیکوکاری در دنیا128
874 - نتیجه نیکوکاری مشرکان128
875 - نمک نشناسی129
876 - گوناگون130
ص :603