ص :2

ص :3

ص :4

عنه صلی الله علیه و آله :ألاَ و مَن ذَرَفَتْ عَیناهُ مِن خَشیةِ اللّهِ، کانَ لَهُ بکلِّ قَطرةٍ قَطَرَتْ مِن دُموعِهِ قَصرٌ فی الجنّةِ ، مُکَلَّلٌ بالدُّرِّ و الجَوهرِ ، فیهِ ما لا عَینٌ رأتْ ، و لا اُذُنٌ سَمِعَتْ ، و لا خَطَرَ علی قلبِ بَشَرٍ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :سَبعةٌ فی ظِلِّ عَرشِ اللّهِ عزّ و جلّ یومَ لا ظِلَّ إلاّ ظلُّهُ ......... و رجُلٌ ذَکرَ اللّهَ عزّ و جلّ خالیا ففاضَتْ عَیناهُ مِن خَشیةِ اللّهِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :مَن خَرَجَ مِن عَینَیهِ مِثلُ الذُّبابِ مِن الدَّمْعِ مِن خَشیَةِ اللّهِ آمَنَهُ اللّهُ بهِ یَومَ الفَزَعِ الأکبَرِ . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :بُکاءُ العُیونِ و خَشْیَةُ القلوبِ مِن رَحْمَةِ اللّهِ تعالی ذِکرُهُ ، فإذا وَجَدتُموها فاغتَنِموا الدُّعاءَ . (4)

عنه علیه السلام :البُکاءُ مِن خَشیَةِ اللّهِ مِفتاحُ الرَّحمةِ . (5)

عنه علیه السلام :البُکاءُ مِن خَشیةِ اللّهِ یُنیرُ القلبَ ، و یَعْصِمُ مِن مُعاوَدَةِ الذَّنبِ . (6)

عنه علیه السلام :مِن کَرَمِ المَرءِ بُکاؤهُ علی ما مَضی مِن زَمانِهِ . (7)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بدانید که هر کس چشمانش از ترس خدا اشک ریزد ، در برابر هر قطره اشک او، کاخی آذین بسته به مروارید و گوهر در بهشت به او می دهند. در آن کاخ چیزهایی است که هیچ چشمی ندیده، هیچ گوشی نشنیده و بر دل هیچ بشری خطور نکرده است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در آن روز که سایه ای جز سایه عرش خداوند عزّ و جلّ نیست هفت تن در سایه عرش اویند: ......... و مردی که در خلوت، یاد خداوند عزّ و جلّ کند و از ترس خدا اشک از دیدگانش سرازیر شود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس از ترس خدا به اندازه مگسی اشک از چشمش خارج شود خداوند او را در آن روزِ ترس بزرگ ایمن می گرداند.

امام علی علیه السلام :گریه چشمها و ترس دلها نشانه رحمت خدای بلند نام است. هرگاه این دو را در خود یافتید دعا کردن را غنیمت شمرید.

امام علی علیه السلام :گریستن از ترس خدا کلید رحمت است.

امام علی علیه السلام :گریستن از ترس خدا دل را نورانی می کند و از خو گرفتن به گناه مصون می دارد.

امام علی علیه السلام :گریستنِ آدمی بر زمان از دست رفته اش ، نشانه بزرگی اوست.

ص :7

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :ما مِن قَطرةٍ أحَبَّ إلی اللّهِ عزّ و جلّ مِن قَطْرَتَینِ : قَطرةُ دَمٍ فی سبیلِ اللّهِ ، و قَطرةُ دَمعَةٍ فی سَوادِ اللّیلِ ، لا یُریدُ بها عبدٌ إلاّ اللّهَ عزّ و جلّ . (1)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :کُلُّ عَینٍ باکیةٌ یومَ القیامةِ غیرَ ثلاثٍ : عینٌ سَهِرَتْ فی سبیلِ اللّهِ ، و عینٌ فاضَتْ مِن خَشیَةِ اللّهِ ، و عَینٌ غَضّتْ عن مَحارِمِ اللّهِ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :ما مِن شیءٍ إلاّ و لَهُ کَیْلٌ أو وَزنٌ إلاّ الدُّموعَ ، فإنّ القَطرةَ مِنها تُطْفِئُ بِحارا مِن نارٍ ، و إذا اغْرَوْرَقَتِ العَینُ بمائها لَم یَرْهَقْ وَجهَهُ قَتَرٌ و لا ذِلَّةٌ ، فإذا فاضَتْ حَرَّمَهُ اللّهُ علی النّارِ ، و لَو أنّ باکیا بکی فی اُمَّةٍ لَرُحِموا . (3)

عنه علیه السلام :إنْ لَم یُجِبْکَ البُکاءُ فَتَباکَ ، فإنْ خَرجَ مِنکَ مِثلُ رأسِ الذُّبابِ فَبَخٍ بَخٍ . (4)

امام زین العابدین علیه السلام :هیچ قطره ای نزد خدا محبوبتر از این دو قطره نیست: قطره خونی که در راه خدا ریخته می شود و قطره اشکی که فقط برای خداوند عزّ و جلّ در دل شب فرو می غلتد .

امام باقر علیه السلام :روز رستاخیز همه چشمها گریانند مگر سه چشم: چشمی که در راه خدا شب را نخفته باشد، و چشمی که از ترس خدا گریان شده باشد، و چشمی که از محرّمات خدا فروهشته باشد.

امام صادق علیه السلام :هر چیزی پیمانه ای یا وزنی دارد مگر اشکها؛ زیرا قطره ای اشک، دریاهایی از آتش را فرو می نشاند. هرگاه چشم غرق در اشک خود شود، گَرد هیچ فقر و ذلّتی بر چهره آن نمی نشیند. و هرگاه اشکها سرازیر شود خداوند آن چهره را بر آتش حرام می گرداند. و اگر گرینده ای در میان امّتی بگرید همه آن امّت مشمول رحمت می شوند.

امام صادق علیه السلام :اگر گریه ات نمی آید خود را به گریه بزن که اگر از چشمانت به اندازه سر مگسی اشک بیرون آمد زهی به سعادتت.

بحار الأنوار :_ فیما اُوح_یَ إلی عیسی علیه السلام _: ابْ_کِ علی نَفسِکَ بُکاءَ مَن قَد وَدَّعَ الأهلَ ، و قَلا الدُّنیا ، و تَرَکَها لأهلِها، و صارَتْ رَغبتُهُ فیما عِندَ إلهِهِ . (1)

بحار الأنوار:_ در وحی های خداوند متعال به عیسی علیه السلام آمده است _: به حال خود گریه کن، همچون گریه کسی که با خانواده[اش ]بدرود گفته و با نفرت، از دنیا دوری جسته و آن را برای دنیا پرستان رها کرده و به آنچه نزد پروردگارش می باشد دل بسته است.

ص :10

ص :14

عنه علیه السلام :ثلاثةٌ فیهِنَّ البَلاغةُ : التّقَرُّبُ مِن معنی البُغْیةِ ، و التَّبَعُّدُ مِن حَشْوِ الکلامِ ، و الدَّلالةُ بالقلیلِ علی الکثیرِ . (1)

امام صادق علیه السلام :بلاغت در سه چیز است: نزدیک شدن به معنای مورد نظر، دوری کردن از گفتار حشو و زاید، و رساندن معنای زیاد با عبارت کوتاه.

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ لَیُبغِضُ الرَّجُلَ البَلیغَ الّذی یَلعَبُ بلِسانِهِ کما تَلعَبُ الباقِرَةُ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :لَعَنَ اللّهُ الّذین یُشَقِّقونَ الخُطَبَ تَشْقِیقَ الشِّعْرِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :سیَکونُ قَومٌ یأکُلونَ بألْسِنَتِهِم کما تأکُلُ البَقرُ مِن الأرضِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :شِرارُ اُمَّتی : الثَّرْثارُونَ و المُتَشَدِّقونَ المُتَفَیْهِقونَ ، و خِیارُ اُمّتی أحاسِنُهُم أخْلاقا . (4)

(5)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند از مرد سخن آور زبان بازی که مانند گاو با زبان خود بازی می کند، نفرت دارد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نفرین خدا بر کسانی که در سخنرانی ریز پردازی می کنند، گویا که مو می شکافند!

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بزودی مردمی خواهند آمد که همان گونه که گاو از زمین علف می خورد، با زبانهای خود می خورند (هر رطب و یابسی را به هم می بافند).

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بدترین افراد امّت من پُر گویان و کسانی هستند که بی پروا زبان می گشایند و زیاده گویی می کنند، و بهترین افراد امّتم نیک خوترین آنهایند.

عنه علیه السلام :علاَمةُ العِیّ : تَکْرارُ الکلامِ عند المُناظَرةِ ، و کَثْرةُ التَّبَجُّحِ (التَّنَحنُحِ) عند المُحاوَرةِ . (1)

عنه علیه السلام :إنّا لاَُمَراءُ الکلامِ ، و فینا تَنَشَّبَتْ عُروقُهُ و علَینا تَهَدَّلَتْ غُصونُهُ . (2)

عنه علیه السلام :لا تَجعَلْ ذَرَبَ لِسانِکَ علی مَن أنطَقَکَ ، و لا بَلاغةَ قولِکَ علی مَن سَدَّدَکَ . (3)

امام علی علیه السلام :تکرار کردن کلام به هنگام مناظره و کثرت خود ستایی (صاف کردن راه گلو و سینه) هنگام گفتگو، نشانه درماندگی در سخن است.

امام علی علیه السلام :ماییم امیران سخن؛ رگ و ریشه های سخن در ما دویده و شاخه های آن بر ما آویخته است.

امام علی علیه السلام :تیزی زبانت را سوی کسی که به تو سخن گفتن آموخته است نشانه مرو و نه شیوایی سخنت را سوی کسی که تو را استواری بخشیده است.

ص :19

ص :20

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : اللّهُمَّ ارحَم خُلَفائی ! _ ثَلاثا _ قیلَ : یا رَسولَ اللّهِ ، و مَن خُلَفاؤُکَ ؟ قالَ : الَّذینَ یُبَلِّغونَ حَدیثی و سُنَّتی ، ثُمَّ یُعَلِّمونَها اُمَّتی . (1)

عنه علیه السلام :رُسُلُ اللّهِ سبحانَهُ تراجِمةُ الحقِّ و السُّفراءُ بینَ الخالقِ و الخَلْقِ . (2)

امام علی علیه السلام :رسول خدا سه بار فرمود : «خداوندا ! به جانشینانم رحم کن!» . گفته شد : ای رسول خدا! جانشینان شما کیان اند؟ فرمود : «آنان که حدیث و سنّت مرا تبلیغ می کنند و آنها را به امّت من می آموزند».

امام علی علیه السلام :فرستادگان خداوند سبحان، مترجمان حق و سفیران میان آفریدگار و آفریدگان هستند.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنَّ الرَّجُلَ لَیَتَکَلَّمُ بِالکَلِمَةِ فَیَکتُبُ اللّهُ بِها إیمانا فی قَلبِ آخَرَ ، فَیَغفِرُ لَهُما جَمیعا . (1)

امام صادق علیه السلام :شخصی سخنی بر لب جاری می کند و خداوند به یُمن آن ، ایمان را در قلب شخصی دیگر ثبت می کند و در پی آن ، هر دو را با هم می بخشد.

2 _ التَّبیینُ

الکتاب:

«وَ إِنْ تُکَذِّبُوا فَقَدْ کَذَّبَ اُمَمٌ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ مَا عَلَی الرَّسُولِ إِلاّ الْبَلاغُ الْمُبِینُ» . (1)

«وَ أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ احْذَرُوا فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّمَا عَلی رَسُولِنا البَلاغُ المُبِینُ» . (2)

«أُولئِکَ الَّذینَ یَعْلَمُ اللّهُ مَا فِی قُلُوبِهِمْ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ عِظْهُمْ وَ قُلْ لَهُمْ فی أَنْفُسِهِمْ قَوْلاً بَلِیغا» . (3)

الحدیث:

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لِرُسلِ اللّهِ فی کُلِّ حُکمٍ تَبیِینٌ . (4)

3 _ الشَّجاعَةُ

الکتاب:

«الَّذِینَ یُبَلِّغُونَ رِسَالاَتِ اللّهِ وَ یَخْشَوْنَهُ وَ لا یَخْشَوْنَ أحَدا إِلاّ اللّهَ وَ کَفی بِاللّهِ حَسِیبا» . (5)

(6)

2 _ روشنگری

قرآن :

«اگر شما تکذیب می کنید مردمانی هم که پیش از شما بودند تکذیب کردند و بر عهده پیامبر جز تبلیغی روشنگر هیچ نیست».

«و خدا و پیامبرش را اطاعت کنید و بر حذر باشید. اگر روی گردان شوید بدانید که وظیفه پیامبر ما تنها رسانیدن پیام روشن خداوند است».

«خداوند از دلهایشان آگاه است. از آنان اعراض کن و اندرزشان بده و برای جانهای آنها سخنی بلیغ و رسا بگو».

حدیث :

امام علی علیه السلام :پیامبران خدا در هر حکمی توضیحی دارند.

3 _ شجاعت

قرآن :

«آنان که پیامهای خود را می رسانند و از او بیم دارند و از کسی جز خدا بیم به دل راه نمی دهند. و خدا برای حسابرسی کافی است».

ص :25

4 _ التَّبشیرُ و النصحُ و المداراةُ

الکتاب:

«یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنّا أَرْسَلْنَاکَ شَاهِدا وَ مُبَشِّرا وَ نَذِیْرا وَ دَاعِیا إِلَی اللّهِ بِإذْنِهِ وَ سِرَاجا مُنِیرا» . (1)

«أُبَلِّغُکُمْ رِسَالاتِ رَبِّی وَ أَنَا لَکُمْ نَاصِحٌ أَمِینٌ» . (2)

«اذْهَبَا إِلی فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَی * فَقُولاَ لَهُ قَوْلاً لَّیِّنًا لَّعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشَی » . (3)

الحدیث:

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :اُمِرتُ بِمُداراةِ النّاسِ کَما اُمِرتُ بِتَبلیغِ الرِّسالَةِ . (4)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ فی ذِکرِ فَضیلَةِ الرَّسولِ الکَریمِ _: بَعَثَهُ وَ النّاسُ ضُلاّلٌ فی حَیرَةٍ، و حاطِبُونَ فی فِتنَةٍ ......... فَبالَغَ صلی الله علیه و آله فِی النَّصیحَةِ، وَ مَضی عَلی الطَّریقَةِ، و دَعا إلَی الحِکمَةِ وَ المَوعِظَةِ الحَسَنَةِ . (5)

الدرّ المنثور :لَمّا نَزلَتْ «یا أیُّها النّبیُّ إنّا أرسلناکَ شاهدا و مبشّرا و نذیرا» ، و قد کانَ [ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ]أمَرَ علیّا و مُعاذا أنْ یَسیرا إلی الیَمنِ ، فقالَ : انطَلِقا فبَشِّرا و لا تُنَفِّرا ، و یَسِّرا و لا تُعَسِّرا ، فإنّهُ قد اُنزِلَ علَیَّ «یا أیُّها النَّبیُّ ......... » . (6) (7)

4 _ نوید بخشی و خیرخواهی و مدارا

قرآن :

«ای پیامبر! ما تو را شاهد و نوید بخش و هشدار دهنده و دعوت کننده به سوی خدا به اجازه او و چراغی تابناک فرستادیم».

«پیام های پروردگارم را به شما می رسانم و برای شما خیرخواهی امینم».

«به سوی فرعون بروید که او به سرکشی برخاسته است ، و با او سخنی نرم گویید، شاید که پند پذیرد یا بترسد».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همان گونه که به تبلیغ رسالتْ مأموریت یافته ام ، به مدارا با مردم فرمان دارم.

امام علی علیه السلام_ در بیان فضیلت رسول اکرم _فرمود : [خداوند ]زمانی او را به رسالت برانگیخت که مردم، در سرگردانی، گمراه و در فتنه، غرق بودند ......... خیرخواهی را به نهایت رساند و در مسیر راست ره پیمود و [مردم را] به حکمت و اندرز نیکو فرا خواند.

الدرّ المنثور :همین که آیه «ای پیامبر ! ما تو را فرستادیم تا شاهد و نوید بخش و بیم دهنده باشی» نازل شد، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام و معاذ دستور داد که به یمن روند. و به آنان فرمود: بروید، و نوید دهید و [کسی را ]فراری ندهید و آسان گیرید و سختگیری نکنید؛ زیرا آیه «ای پیامبر ......... » بر من نازل شده است.

ص :26

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :کونوا دُعاةً لِلنّاسِ بِالخَیرِ بِغَیرِ ألسِنَتِکُم ؛ لِیَرَوا مِنکُمُ الاِجتِهادَ وَ الصِّدقَ وَ الوَرَعَ . (1)

امام صادق علیه السلام :مردم را به غیر از زبانتان به خوبی فرا خوانید ، باید در شما کوشش ، راستی و پارسایی ببینند.

الکافی عن سلیمان بن خالد:قُلتُ لأَِبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام : إنَّ لی أهلَ بَیتٍ و هُم یَسمَعونَ مِنّی ، أ فَأَدعوهُم إلی هذَا الأَمرِ ؟ فَقالَ : نَعَم ؛ إنَّ اللّهَ یَقولُ فی کِتابِهِ : «یَ_ا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاس وَ الْحِجَارَةُ» (1)

. (2)

(3)

الکافی_ به نقل از سلیمان بن خالد _: به امام صادق علیه السلام گفتم : من خانواده ای دارم که از من شنوایی دارند . آیا آنان را به این امر (امامت شما) فرا خوانم؟ فرمود : «آری، که خداوند در قرآن می فرماید : ای کسانی که ایمان آورده اید! خودتان و کسانتان را از آتشی که سوختِ آن مردم و سنگ ها هستند ، حفظ کنید ».

ص :29

ص :30

الحدیث:

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :الغُلامُ لا یَجوزُ أمرُهُ فی الشِّراءِ و البَیْعِ ، و لا یَخرُجُ مِن الیُتْمِ حتّی یَبلُغَ خَمسَ عَشَرةَ سَنةً ، أو یَحْتلِمَ ، أو یُشْعِرَ أو یُنبِتَ قبلَ ذلکَ . (1)

عنه علیه السلام :الجَارِیَةُ إذا بَلَغتْ تِسعَ سِنینَ ذَهَبَ عَنها الیُتمُ ، و زُوِّجَتْ و اُقِیمَتْ عَلیها الحُدودُ التَّامَّةُ علَیها وَ لَها . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :حَدُّ بُلوغِ المرأةِ تِسعُ سِنینَ . (3)

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام_ و قد سألهُ أخوهُ عنِ انْقِطاعِ الیُتْمِ _: إذا احْتَلَمَ و عَرفَ الأخْذَ و الإعْطاءَ . (4)

حدیث :

امام باقر علیه السلام :خرید و فروش توسط کودک جایز نیست و [پسر] از یتیمی به در نمی آید مگر زمانی که پانزده ساله شود، یا پیش از آن محتلم گردد و یا ریش و یا موی [در شرمگاه] درآورد.

امام باقر علیه السلام :دختر هنگامی که به نه سالگی رسید ، دیگر یتیم نیست و می تواند ازدواج کند و حدود شرعی بر او قابل اجراست و خود نیز حقّ استیفا دارد [مانند استیفای حقّ قذف] .

امام صادق علیه السلام :زمان بالغ شدن دختر، نُه سالگی است.

امام کاظم علیه السلام_ در پاسخ به سؤال برادر خود درباره پایان دوره یتیمی _فرمود: زمانی که محتلم شود و از داد و ستد سر در آورد.

ص :33

ص :34

ص :37

ص :38

عنه علیه السلام :مَرِضَ أمیرُ المؤمنینَ علیه السلام فعادَهُ قَومٌ فقالوا لَه : کیفَ أصبحتَ یا أمیرَ المؤمنینَ ؟ فقالَ : أصبحتُ بِشَرٍّ ! فقالوا لَه : سُبحانَ اللّه ! هذا کلامُ مِثلِکَ؟! فقالَ : یقولُ اللّهُ تعالی : «و نَبلُوکُم بِالشَّرِّ وَ الخیرِ فتنةً» فالخیرُ الصِّحّةُ و الغِنی ، و الشّرُّ المَرضُ و الفقرُ ، ابْتِلاءً و اخْتِبارا . (1)

امام صادق علیه السلام :امیر المؤمنین علیه السلام بیمار شد و گروهی به عیادت آن حضرت رفتند و عرض کردند: چگونه اید ای امیر المؤمنین؟ فرمود: بد. عرض کردند: سبحان اللّه ! چنین سخنی از چون شمایی؟! فرمود: خداوند متعال می فرماید: «و شما را با بد و خوب می آزماییم» . خوبی، همان تندرستی و توانگری است و بدی، همان بیماری و ناداری. و این هر دو برای آزمایش و امتحان است.

«أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تُتْرَکُوا وَ لَمّا یَعْلَمِ اللّهُ الَّذِینَ جَاهَدُوا مِنْکُمْ وَ لَمْ یَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللّهِ وَ لا رَسُولِهِ وَ لا الْمُؤْمِنِینَ وَلِیجَةً وَ اللّهُ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ» . (1)

«وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ حَتّی نَعْلَمَ الْمُجَاهِدِینَ مِنْکُمْ وَ الصّابِرِینَ وَ نَبْلُوَ أَخْبَارَکُمْ» . (2)

«وَ لَوْ یَشَاءُ اللّهُ لاَنْتَصَرَ مِنْهُمْ وَ لکِنْ لِیَبْلُوَ بَعْضَکُمْ بِبَعْضٍ» (3) .

«الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیَاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً و هُوَ العَزِیزُ الغَفُورُ» . (4)

«إِنّا جَعَلْنَا ما عَلَی الْأَرْضِ زِینَةً لَهَا لِنَبْلُوَهُمْ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً» . (5)

«وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیّامٍ وَ کانَ عَرْشُهُ عَلَی الْمَاءِ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أحْسَنُ عَمَلاً» . (6)

الحدیث:

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ألاَ إنّ اللّهَ تعالی قد کَشفَ الخَلقَ کَشْفةً ، لا أنّه جَهِلَ ما أخْفَوهُ مِن مَصُونِ أسْرارِهِم و مَکْنونِ ضَمائرِهِم ، و لکنْ لِیَبلُوَهُم أیُّهُم أحْسَنُ عَملاً ، فیکونَ الثّوابُ جَزاءً و العِقابُ بَواءً . (7)

«آیا پنداشته اید که به خود وا گذار می شوید بی آن که خدا کسانی از شما را که جهاد می کنند و جز خدا و پیامبرش و مؤمنان همدمی نمی گیرند، معلوم دارد؟ و خدا به آنچه می کنید آگاه است».

«و البته شما را می آزماییم تا مجاهدان و صابرانتان را بشناسیم و گزارشهای [ مربوط به ] شما را بررسی کنیم».

«اگر خدا می خواست هر آینه از آنان انتقام می گرفت ولی خواست تا شما را به وسیله یکدیگر بیازماید».

«همان که مرگ و زندگی را بیافرید تا شما را بیازماید که کدامتان نکو کارترید و اوست شکست نا پذیر و آمرزنده».

«ما هر چه را بر روی زمین است زینت آن قرار دادیم تا آن_ان را بیازماییم که کدامشان نیکو کارترند».

«اوست آن که آسمانها و زمین را در شش روز بیافرید و عرشش بر آب بود، تا شما را بیازماید که کدام یک از شما نکو کارتر است».

حدیث :

امام علی علیه السلام :بدانید که خداوند متعال درون مردمان را آشکار ساخت نه این که از رازهای نهفته و درونهای پوشیده شان آگاه نبود بلکه تا آنان را بیازماید که کدام یک بهتر عمل می کنند. آن گاه ثواب، سزای [کار نیک] باشد و عقاب، کیفر [کار بد].

ص :42

عنه علیه السلام_ فی قولهِ تعالی: «إنّما أموالُکم و أولادُکم فتنةٌ» _: و معنی ذلک أنّه یَخْتبِرُهُم بالأموالِ و الأولادِ لِیَتَبیّنَ السّاخِطَ لِرزقِهِ و الرّاضی بقِسمِهِ ، و إنْ کانَ سبحانه أعلَمَ بهِم مِن أنفسِهِم ، و لکنْ لِتظْهرَ الأفعالُ الّتی بِها یُستَحَقُّ الثّوابُ و العِقابُ . (1)

عنه علیه السلام :فی تَقلُّبِ الأحْوالِ عُلِمَ جواهِرُ الرِّجالِ ، و الأیّامُ تُوضِحُ لکَ السَّرائرَ الکامِنَةَ . (2)

عنه علیه السلام_ فی ابتلاءِ الملائکةِ بسَجْدةِ آدمَ _: و لَو أرادَ اللّهُ أنْ یَخلُقَ آدَم مِن نورٍ یَخطِفُ الأبْصارَ ضِیاؤهُ ......... لَفعَلَ ، و لَو فَعلَ لَظلَّتْ لَهُ الأعْناقُ خاضِعةً ، و لَخَفَّتِ البَلوی فیهِ علی الملائکةِ ، و لکنَّ اللّهَ سبحانه یَبْتَلی خَلقَهُ بِبَعضِ ما یَجْهلونَ أصْلَهُ ، تَمییزا بالاخْتِبارِ لَهُم و نَفْیا للاسْتِکبارِ عنهُم . (3)

عنه علیه السلام :کُلّما کانتِ البَلوی و الاختبارُ أعظمَ کانتِ المَثُوبةُ و الجَزاءُ أجْزَلَ ، أ لاَ تَرَونَ أنَّ اللّه سبحانه اخْتَبرَ الأوَّلِینَ مِن لَدُنْ آدمَ صلواتُ اللّهِ علیهِ إلی الآخِرینَ مِن هذا العالَمِ بأحجارٍ لا تَضُرُّ و لا تَنفَعُ ، و لا تُبصِرُ و لا تَسمَعُ ، فجَعَلَها بَیتَهُ الحَرامَ الّذی جَعَلَهَ اللّهُ للنّاسِ قِیاما ......... ؟!

و لکنّ اللّه یَخْتبِرُ عِبادَهُ بأنواعِ الشَّدائدِ ، و یَتَعبّدُهُم بأنواعِ المَجاهِدِ ، و یَبْتَلیهِم بضُروبِ المَکارِهِ ؛ إخْراجا للتَّکَبُّرِ مِن قلوبهِمْ ، و إسْکانا للتَّذَلُّلِ فی نُفوسِهِم ، و لِیَجْعلَ ذلکَ أبوابا فُتُحا إلی فضلِهِ ، و أسبابا ذُلُلاً لِعَفوِهِ . (4)

امام علی علیه السلام_ درباره آیه «همانا داراییها و فرزندانتان مایه آزمایشند» _فرمود: معنایش این است که خداوند سبحان بندگان خود را به وسیله ثروت و فرزند می آزماید تا معلوم شود چه کسی از روزی خود ناخشنود است و چه کسی به بهره خود راضی.گر چه خداوند سبحان بندگان را بهتر از خود آنان می شناسد، اما [می آزماید ]تا کردارهایی که پاداش و کیفر سزاوار آن است، پدیدار شود.

امام علی علیه السلام :در دگرگونیهای احوال و زمانه است که گوهر مردان شناخته می شود، و روزگار نیّت های پنهان را برای تو آشکار می سازد.

امام علی علیه السلام_ درباره آزمودن فرشتگان با سجده کردن بر آدم _فرمود: اگر خدا می خواست آدم را از نوری خیره کننده ......... بیافریند بی گمان می توانست چنین کند و اگر چنین می کرد، گردنها در برابر او فرود می آمد و کار آزمایش بر فرشتگان آسان می شد، لیک خداوند سبحان، آفریدگان خود را به چیزهایی که اصل آن را نمی دانند می آزماید، تا با امتحان [فرمانبر و نافرمان ]ایشان را جدا سازد و خصلتِ خودْ بزرگ بینی را از آنان بزداید و تکبّر را از ایشان دور سازد.

امام علی علیه السلام :هر چه امتحان و آزمایش بزرگتر باشد ثواب و پاداش فراوانتر است. مگر نمی بینید که خداوند سبحان پیشینیان را، از زمان آدم صلوات اللّه علیه تا آخرین نفر از مردم این جهان، با سنگهایی که زیان و سودی نمی رسانند و نمی توانند ببینند و بشنوند، آزمود و آن سنگها را خانه با حرمت خود ساخت؛ خانه ای که برای مردم بر پا گردانید ......... ؟!

اما خداوند بندگانش را با انواع سختیها می آزماید و با رنج و کوششهای گوناگون به بندگی وادارشان می کند و با انواع ناخوشایندها امتحانشان می کند تا خود بزرگ بینی را از دلهایشان بیرون کند و فروتنی را در جانهاشان جای دهد و این را درهایی قرار دهد گشوده به سوی فضل و بخشش خود و وسایلی آماده برای گذشت و آمرزش خویش.

ص :43

عنه علیه السلام :لَتُبَلْبَلُنّ بَلْبَلةً ، و لَتُغربَلُنّ غَرْبَلةً ، حتّی یعودَ أسفلُکُم أعلاکم ، و أعلاکم أسفلَکُم ، و لیَسبقنّ سَبّاقونَ کانوا قَصَّروا، و لیُقَصِّرَنَّ سبّاقونَ کانوا سَبَقوا . (1)

عنه علیه السلام :لا تَفرَحْ بالغَناءِ و الرَّخاءِ ، و لا تَغتمَّ بالفقرِ و البلاءِ؛ فإنّ الذَّهبَ یُجَرَّبُ بالنّارِ ، و المؤمنُ یُجَرَّبُ بالبلاءِ . (2)

الإمامُ الحسینُ علیه السلام_ فی المَسیرِ إلی کربلاءَ _: إنّ النّاسَ عَبیدُ الدُّنیا ، و الدِّینُ لَعْقٌ علی ألْسِنَتِهِم ، یَحُوطونَهُ ما دَرَّتْ مَعایِشُهُم، فإذا مُحِّصوا بالبلاءِ قَلَّ الدَّیّانونَ . (3)

امام علی علیه السلام :همانا شما درهم آمیخته و غربال خواهید شد تا آن که پایین است به رو آید و آن که بالاست به زیر رود و آنان که وا پس مانده اند پیش برانند و آنان که پیش افتاده اند وا پس مانند.

امام علی علیه السلام :به ثروت و رفاه، دل شاد مشو و از تهیدستی و گرفتاری، اندوه به دل راه مده؛ زیرا طلا با آتش گداخته و ناب می شود و مؤمن با بلا و گرفتاری.

امام حسین علیه السلام_ در راهِ رفتن به کربلا _فرمود: براستی که مردم، بندگان دنیا هستند و دین [فقط] بر سر زبان آنهاست و آن را تا زمانی که برای آنها آب و نان دارد، می چرخانند و چون در بوته آزمایش گذاشته شوند، آن گاه دین دارانْ اندکند.

ص :44

الإمامُ الرِّضا علیه السلام_ فی قولهِ تعالی: «لِیَبْلُوَکُم أیُّکُم أحْسَنُ عَمَلاً» _: إنّه عزّ و جلّ خَلقَ خَلقَهُ لیبلوَهم بِتَکلیفِ طاعتِهِ و عِبادتِهِ، لا علی سبیلِ الامْتِحانِ و التَّجْرِبةِ ؛ لأن_هُ لَم یَزَلْ عَلِیما بکُلِّ شَیءٍ . (1)

(2)

امام رضا علیه السلام_ در تفسیر آیه «تا شما را بیازماید که کدام یک نکو کارترید» _فرمود : خداوند عزّ و جلّ بندگان خود را آفرید تا ایشان را با تکلیف به طاعت و عبادتش بیازماید و این کار را برای امتحان و [کسب ]تجربه نکرد؛ زیرا او همواره به همه چیز آگاه است.

عنه صلی الله علیه و آله :کانَ الرّجُلُ قَبلَکُم یُؤخَذُ فیُحفَرُ لَهُ الأرضُ فیُجعَلُ فیها، فَیُجاءُ بالمِنْشارِ فیُوضَعُ علی رأسِهِ فیُشَقُّ باثنَینِ ما یَصُدُّهُ ذلکَ عن دِینِهِ ، و یُمَشَّطُ بأمْشاطِ الحدیدِ مِمّا دُونَ لَحمِهِ مِن عَظمٍ أو عَصَبٍ ما یَصُدُّهُ ذلکَ عن دِینِهِ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنَّ البلاءَ أسْرَعُ إلی المؤمنِ التّقیِّ مِن المَطرِ إلی قَرارِ الأرضِ . (2)

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :ما مِن مؤمنٍ تُصیبُهُ رَفاهِیَةٌ فی دَولةِ الباطلِ إلاّ ابتُلیَ قَبلَ مَوتِهِ ببدنِهِ أو مالِهِ ، حتّی یَتَوفّرَ حَظُّهُ فی دَولةِ الحقِّ . (3)

الخرائج و الجرائح عن الإمام زینِ العابدین علیه السلام :فما تَمُدّونَ أعیُنَکُم ؟ ! أ لستُم آمِنینَ ؟ ! لَقد کانَ مِن قَبلِکُم مَن هُو علی ما أنتُم علَیهِ ، یُؤخَذُ فیُقْطَعُ یَدُهُ و رِجْلُهُ و یُصلَبُ ، ثُمّ تَلا : «أمْ حَسِبتُم أن تَدخُلوا الجنّةَ وَ لَمّا یَأتِکُمْ مَثَلُ الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِکُمْ» . (4)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :[در دورانهای] پیش از شما ، مرد [مؤمن] را می گرفتند و زمین را می کندند و او را در گودال می گذاشتند و با ارّه ، از فرق سر ، به دو نیمش می کردند و با این همه ، از دین خود دست بر نمی داشت. با شانه های آهنین، گوشت بدنش را تا استخوان و عصب می کندند و این همه او را از دینش باز نمی داشت.

امام علی علیه السلام :شتاب بلا به سوی مؤمنِ پرهیزگار بیشتر از شتاب باران به سوی زمین گود است.

امام زین العابدین علیه السلام :هیچ مؤمنی نیست که در دولت باطل ، رفاه و آسایشی به او رسد، مگر آن که پیش از مردن، در بدن یا دارایی اش گرفتاری ای پیش آید تا بهره او در دولت حقّ بیشتر فراهم آید.

الخرائج و الجرائح_ به نقل از امام زین العابدین علیه السلام _: چرا [به رفاه دیگران ]چشم می دوزید؟! آیا در امان نیستید؟! پیش از شما کسانی بودند که حال و روز شما را داشتند؛ دستگیر می شدند و دست و پایشان قطع می شد و به دار آویخته می گشتند. آن گاه حضرت این آیه را تلاوت کرد: «آیا می پندارید که وارد بهشت می شوید ، حالْ آن که هنوز مانند آنچه بر سر پیشینیان شما آمده ، بر شما نگذشته است ؟!».

ص :46

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :بَعثَ اللّهُ نبیّا حَبَشیّا إلی قَومِهِ، فقاتَلَهُم فقُتِلَ أصْحابُهُ و اُسِروا، و خَدُّوا لهُم اُخْدودا مِن نارٍ، ثُمّ نادَوا : مَن کانَ مِن أهلِ مِلّتِنا فلْیَعْتزِلْ ، و مَن کانَ علی دینِ هذا النّبیِّ فلْیَقْتحِمِ (1) النّارَ ، فجَعَلوا یَقْتَحِمونَ النّارَ ، و أقبَلَتِ امْرأةٌ مَعها صَبیٌّ لَها فَهابَتِ النّارَ، فقالَ لَها صَبِیُّها: اقْتَحِمی، قال: فاقْتَحَمتِ النّارَ، و هُم أصْحابُ الاُخْدودِ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ أشدَّ النّاسِ بلاءً الأنبیاءُ، ثُمّ الّذین یَلُونَهُم ، ثُمّ الأمْثَلُ فالأمثلُ . (3)

عنه علیه السلام :الدُّنیا سِجنُ المؤمنِ ، فأیُّ سِجنٍ جاءَ مِنهُ خیرٌ؟! (4)

96 . عنه علیه السلام :إنَّ أهلَ الحقِّ لَم یَزالوا مُنذُ کانوا فی شِدّةٍ، أمَا إنَّ ذلکَ إلی مُدّةٍ قَلِیلَةٍ و عافیةٍ طویلةٍ . (5)

عنه علیه السلام_ فی قولهِ تعالی: «و اذکُرْ فی الکتابِ إسماعیلَ» (6) _: سَلّطَ اللّهُ علَیهِ قومَهُ فکَشَطوا وَجهَهُ و فَرْوَةَ رأسِهِ ......... و لَیس هُو إسماعیلَ بنَ إبراهیمَ . (7)

امام باقر علیه السلام :خداوند پیامبری حبشی برای قوم خودش برانگیخت. او با آنان جنگید و یارانش کشته و اسیر گشتند. آنان شیارهایی در زمین کندند و در آنها آتش افروختند و آن گاه [خطاب به پیروان اسیر آن پیامبر ]فریاد زدند: هر که بر آیین ماست به کناری رود و هر که پیرو دین این پیامبر است خود را به آتش زند. آنان خود را به دل آتش می زدند. زنی همراه کودک خود جلو آمد، اما از آتش ترسید. کودکش به او گفت: درون آتش رو و مادر خود را در دل آتش افکند. و اینان، همان اصحاب اُخدودند.

امام صادق علیه السلام :سخت ترین بلاها و آزمایشها را پیامبران از سر می گذرانند، پس از آنها جانشینان و پیروانشان و سپس به ترتیب ، کسانی که نزد خدا مقامی ارجمندتر دارند.

امام صادق علیه السلام :دنیا، زندان مؤمن است؛ کدام زندان است که از آن خیری رسد؟!

امام صادق علیه السلام :اهل حق تا بوده اند همیشه در سختی قرار داشته اند؛ اما بدانید که [دوره ]این سختی، کوتاه است، ولی آسایشی طولانی [در پی] دارد .

امام صادق علیه السلام_ در تفسیر آیه «و در کتاب از اسماعیل یاد کن» _فرمود : خداوند قوم اسماعیل [بن حزقیل ]را بر او مسلّط کرد و آنها پوست سر و صورتش را کندند ......... این اسماعیل ، آن اسماعیل پسر ابراهیم علیه السلام نیست.

ص :47

عنه علیه السلام :قد کانَ قَبلَکُم قَومٌ یُقتَلونَ و یُحرَقونَ و یُنشَرونَ بالمَناشِیرِ و تَضِیقُ علَیهِمُ الأرضُ بِرُحْبِها فما یَردُّهُم عمّا هُم علَیهِ شَیءٌ مِمّا هُم فیهِ مِن غیر تِرَةٍ وَ تَروا مَن فَعلَ ذلکَ بهِم و لا أذیً ، بَل ما نَقِموا مِنهُم إلاّ أنْ یؤمِنوا باللّهِ العَزیزِ الحَمیدِ ، فاسْألوا ربَّکُم دَرَجاتِهِم ، و اصبِروا علی نَوائبِ دَهرِکُم تُدْرِکوا سَعْیَهُم . (1)

(2)

امام صادق علیه السلام :پیش از شما مردمی بودند که کشته می شدند، سوخته می شدند، با ارّه قطعه قطعه می شدند و زمین با همه فراخی بر آنان تنگ می گشت، ولی هیچ یک از اینها، آنان را از دین حق و عقیده شان، روی گردان نمی کرد. آنان نه ستمی کرده و نه آزاری رسانده بودند که سزاوار این کیفرها باشند، بلکه تنها بدین سبب از آنان انتقام می کشیدند که به خدای توانا و ستوده ایمان داشتند. از خدا بخواهید که درجات آنان را به شما عطا فرماید. بر سختیها و گرفتاریهای زمان خود صبوری ورزید، تا به پای تلاش آنها برسید.

عنه صلی الله علیه و آله :لا یَجْنی علی المَرءِ إلاّ یَدُهُ . (1)

(2)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بر آدمی، جز دست او جنایت نمی کند.

عنه علیه السلام_ فی قولهِ تعالی: «لولا أنْ یکونَ النّاسُ اُمّةً واحدةً ......... » _: عَنی بذلکَ اُمّةَ محمّدٍ أنْ یَکونوا علی دِینٍ واحدٍ کُفّارا کُلّهُم . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ أیضا فی الآیةِ _: لَو فَعلَ اللّهُ ذلکَ لَما آمَنَ أحَدٌ ، و لکنَّهُ جَعلَ فی المؤمنینَ أغْنیاءَ و فی الکافِرینَ فُقَراءَ ، و جَعلَ فی الکافِرینَ أغْنیاءَ و فی المؤمنینَ فُقَراءَ ، ثُمّ امْتَحَنهُم بالأمرِ و النَّهیِ ، و الصَّبرِ و الرِّضا . (2)

عنه علیه السلام :قالَ اللّهُ عزّ و جلّ: لولا أنْ یَجِدَ عَبدی المؤمنُ فی قَلبِهِ لَعَصَبْتُ رأسَ الکافرِ بعِصابَةِ حدیدٍ لا یُصَدَّعُ رأسُهُ أبدا . (3)

(4)

امام زین العابدین علیه السلام_ درباره آیه «اگر نه آن بود که همه مردم یک امّت می شدند ......... » _فرمود : مقصود خداوند از این آیه، امّت محمّد است که به یک دین [دیگر ]در آیند و همگی کافر شوند.

امام صادق علیه السلام_ در تفسیر همین آیه _فرمود : اگر خدا چنین می کرد، هیچ کس ایمان نمی آورد. اما او در میان مؤمنان، توانگر و تهیدست قرار داد و در میان کافران نیز توانگر و تهیدست. آن گاه آنان را با امر و نهی و صبر و رضا بیازمود.

امام صادق علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ فرموده است: اگر بنده مؤمن من به دل نمی گرفت، هر آینه سر کافر را دستاری آهنی می بستم تا هرگز سر درد نگیرد.

عنه صلی الله علیه و آله :إنّ اللّهَ لَیَتعَهّدُ عبدَهُ المؤمنَ بأنواعِ البلاءِ کما یَتَعهّدُ أهلَ البیتِ سَیِّدُهم بِطُرَفِ الطَّعام . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إذا رأیتَ ربَّکَ یُوالی علَیکَ البلاءَ فاشْکُرْهُ، إذا رأیتَ ربَّکَ یُتابِعُ علَیکَ النِّعَمَ فاحْذَرْهُ . (2)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إنَّ اللّهَ عزّ و جلّ لَیَتعاهَدُ المؤمنَ بالبلاءِ کما یَتعاهَدُ الرَّجُلُ أهلَهُ بالهَدِیّةِ مِن الغَیبةِ ، و یَحْمیهِ الدُّنیا کما یَحْمی الطّبیبُ المریضَ . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :المَصائبُ مِنَحٌ مِن اللّهِ ، و الفَقرُ مَخزونٌ عندَ اللّهِ . (4)

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :لَن تَکونوا مؤمنینَ حتّی تَعُدّوا البلاءَ نِعمَةً و الرَّخاءَ مُصیبَةً ، و ذلکَ أنَّ الصَّبرَ عِند البلاءِ أعظَمُ مِن الغَفلةِ عندَ الرَّخاءِ . (5)

الإمامُ العسکریُّ علیه السلام :ما مِن بَلِیّةٍ إلاّ و للّهِ فیها نِعمَةٌ تُحیطُ بِها . (6)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همچنان که مرد خانه با خوراکی های نوبر ، خانواده خود را می نوازد خداوند نیز بنده مؤمن خود را با انواع بلاها می نوازد .

امام علی علیه السلام :هرگاه دیدی پروردگارت بلا از پی بلا بر تو نازل می کند ، سپاسگزار او باش. و هرگاه دیدی نعمتهای پروردگارت پیاپی به تو می رسد از او برحذر باش (بترس) .

امام باقر علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ مؤمن را با بلا و سختی می نوازد، همچنان که مرد خانه با آوردن هدیه از سفر، خانواده خود را می نوازد، و او را از دنیا پرهیز می دهد، همچنان که پزشک بیمار را پرهیز می دهد .

امام صادق علیه السلام :مصیبتها، هدیه هایی هستند از سوی خداوند، و فقر، در خزانه خدا نگهداری می شود [و آن را جز به بندگان خاصّش نمی دهد] .

امام کاظم علیه السلام :شما هرگز مؤمن نیستید مگر آن که بلا و گرفتاری را نعمت شمارید و آسایش و رفاه را مصیبت؛ زیرا صبر بر بلا و گرفتاری ارزشمندتر است از غفلت به هنگام آسایش و خوشی.

امام عسکری علیه السلام :هیچ گرفتاری و بلایی نیست مگر آن که نعمتی از خداوند آن را در میان گرفته است.

ص :52

عنه علیه السلام :إنّ للّهِ عزّ و جلّ عِبادا فی الأرضِ مِن خالِصِ عِبادِهِ ، ما یَنزِلُ منَ السّماءِ تُحْفَةٌ إلی الأرضِ إلاّ صَرَفَها عنهُم إلی غیرِهِم ، و لا بَلِیّةٌ إلاّ صَرَفَها إلَیهِم . (1)

امام صادق علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ بر روی زمین بندگانی دارد ناب و خالص که هیچ تحفه ای از آسمان به زمین نمی فرستد، مگر این که آن تحفه را نصیب دیگران و نه آنان می کند و هیچ بلایی نمی فرستد، مگر این که آن را متوجّه ایشان می گرداند.

عنه علیه السلام_ و قد خَرجَ للاسْتِسْقاءِ _: إنّ اللّهَ یَبتَلی عِبادَهُ عندَ الأعمالِ السَّیِّئةِ بنَقْصِ الثَّمَراتِ و حَبْسِ البَرَکاتِ و إغْلاقِ خَزائنِ الخَیراتِ ، لِیَتوبَ تائبٌ و یُقْلِعَ مُقْلِعٌ و یَتَذکَّرَ مُتَذکِّرٌ و یَزْدَجرَ مُزْدَجِرٌ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :المؤمنُ لا یَمْضی علَیهِ أربَعونَ لَیلةً إلاّ عَرَضَ لهُ أمرٌ یُحزِنُهُ یُذَکَّرُ بهِ . (2)

عنه علیه السلام :إذا أرادَ اللّهُ عزّ و جلّ بعبدٍ خیرا فأذْنبَ ذَنبا تَبِعَهُ بنِقمَةٍ و یُذکِّرُهُ الاسْتِغفارَ ، و إذا أرادَ اللّهُ عزّ و جلّ بعبدٍ شَرّا فأذْنبَ ذَنبا تَبِعَهُ بنِعمَةٍ لِیُنْسِیَهُ الاسْتِغفارَ و یَتَمادی بهِ ، و هُو قولُ اللّهِ عزّ و جلّ : «سنَسْتدرِجُهُم من حیثُ لا یعلمونَ» (3) بالنِّعَمِ عند المَعاصی . (4)

عنه علیه السلام :ما منِ مؤمنٍ إلاّ و هُو یُذَکَّرُ فی کُلِّ أربَعینَ یَوما ببلاءٍ ، إمّا فی مالِهِ أو فی ولدِهِ أو فی نَفسِهِ فیؤجَرُ علَیهِ ، أو هَمٍّ لا یَدری مِن أینَ هُو . (5) (6)

امام علی علیه السلام_ هنگام بیرون رفتن برای طلب باران _فرمود : هرگاه بندگان خدا گناه و بد کرداری کنند خداوند آنان را به کاهش محصولات و بازداشت برکات و بستن دَرِ گنجینه های خیر مبتلا می سازد تا توبه گر توبه کند و گنهکار دل از گناه برکند و پند گیرنده پند پذیرد و نهی شده [از گناه ]باز ایستد.

امام صادق علیه السلام :مؤمن چهل شب بر او نمی گذرد جز آن که پیشامدی برایش شود که غمگینش سازد و بدان وسیله متنبّه گردد.

امام صادق علیه السلام :هرگاه خداوند خیر بنده ای را بخواهد و از او گناهی سر زند، در پی آن گناه به مصیبتی گرفتارش می سازد تا او را به یاد استغفار کردن اندازد. و هرگاه خداوند بدی بنده ای را خواهد و از او گناهی سر زند، در پی آن بدو نعمتی می بخشد تا آمرزش خواهی را از یاد ببرد و آن گناه را ادامه دهد. این است فرموده خداوند عزّ و جلّ که: «از جایی که خود نمی دانند بتدریج آنان را فرو می گیریم» یعنی با نعمت دادن به هنگام گناه.

امام صادق علیه السلام :هیچ مؤمنی نیست مگر آن که هر چهل روز یک بار ، به وسیله بلایی متنبّه می شود. این بلا یا به مال او می رسد ، یا به فرزندش یا به خودش ؛ که پاداش آن را می بیند ، و یا اندوهی به او می رسد که نمی داند از کجاست.

ص :55

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إنَّ اللّهَ تبارکَ و تعالی إذا کانَ مِن أمْرِهِ أن یُکرِمَ عَبدا و له عِندَه ذَنبٌ ابْتَلاهُ بالسُّقْمِ ، فإنْ لَم یَفعَلْ فبِالحاجةِ، فإنْ لَم یَفعَلْ شَدَّدَ علَیه عندَ المَوتِ . و إذا کانَ مِن أمرِهِ أنْ یُهینَ عَبدا و لَه عندَهُ حَسَنةٌ أصَحَّ بَدنَهُ، فإنْ لم یفعلْ وسَّعَ علَیهِ فی مَعیشتِهِ ، فإنْ لَم یَفعلْ هَوّنَ علَیهِ المَوتَ . (1)

بحار الأنوار عن یونسَ بنِ یعقوبَ:سمعتُ جعفرَ بنَ محمّدٍ علیه السلام یقولُ : مَلعونٌ مَلعونٌ کُلُّ بدَنٍ لا یُصابُ فی کلِّ أربعینَ یوما . قلتُ : ملعونٌ؟! قالَ : ملعونٌ . فلَمّا رأی عِظَمَ ذلکَ علَیَّ قالَ لی : یا یُونسُ ، إنّ مِن البَلِیّةِ الخَدْشَةَ و اللَّطْمَةَ و العَثْرَةَ و النَّکْبَةَ و القَفْزَةَ و انْقِطاعَ الشِّسْعِ و أشْباهَ ذلکَ.

یا یُونسُ، إنّ المؤمنَ أکْرَمُ علی اللّهِ تعالی مِن أنْ یَمُرَّ علَیهِ أربَعونَ لا یُمَحِّصُ فیها ذُنوبَهُ ، و لَو بغَمٍ یُصیبُهُ لا یَدری ما وَجهُهُ . و اللّهِ، إنَّ أحَدَکُم لَیَضَعُ الدَّراهِمَ بینَ یدَیهِ فَیَزِنُها فیَجِدُها ناقِصةً فیَغْتَمُّ بذلکَ ثُمّ یَزِنُها فیَجِدُها سَواءً ، فیکونُ ذلکَ حَطّا لبَعضِ ذُنوبِهِ . (2) (3)

امام باقر علیه السلام :هرگاه خداوند متعال بنایش این باشد که بنده ای را گرامی بدارد و آن بنده گناهی کرده باشد او را به بیماری مبتلا می گرداند، اگر چنین نکرد به فقر و نیازمندی دچارش می سازد و اگر این را هم نکرد هنگام جان کندن بر او سخت می گیرد. و اگر بنایش این باشد که بنده ای را خوار و بی مقدار سازد و او کاری نیک نزد خدا داشته باشد، تن سالم به او می دهد، اگر چنین نکرد زندگی اش را فراخ می گرداند و اگر این را هم نکرد مرگ را بر او آسان می سازد.

بحار الأنوار_ به نقل از یونس بن یعقوب _: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود : ملعون است، ملعون آن بدنی که هر چهل روز بلایی به آن نرسد. عرض کردم: ملعون است؟! فرمود: ملعون است. چون آن حضرت دید این مطلب بر من گران آمده است فرمود: ای یونس! جراحت برداشتن، سیلی خوردن، لغزیدن، گرفتاری ، از جا پریدن، پاره شدن بند کفش و امثال اینها، همه بلاست.

ای یونس! مؤمن نزد خداوند متعال ارجمندتر از آن است که چهل روز بر او بگذرد و خداوند در آن مدّت گناهانش را پاک نکند، گر چه با رسیدن اندوهی به او، که خود نمی داند علّتش چیست. به خدا سوگند، فردی از شما درهمهایش را جلوی خود می گذارد و آنها را وزن می کند و می بیند کم است و غمگین می شود .

دوباره آنها را وزن می کند و می بیند درست است. همین اندوه، برخی گناهان او را فرو می ریزد.

ص :57

عنه علیه السلام :إذا أحَبَّ اللّهُ قَوما أو أحبَّ عبدا صَبَّ علَیهِ البلاءَ صَبّا، فلا یَخرُجُ مِن غَمٍّ إلاّ وقَعَ فی غَمٍّ . (1)

(2)

امام صادق علیه السلام :هرگاه خداوند مردمی یا بنده ای را دوست بدارد بر سر او بلا می ریزد و از غمی به در نمی آید مگر آن که در غمی دیگر فرو می افتد.

عنه علیه السلام :کُلَّما ازْدادَ العبدُ إیمانا ازْدادَ ضِیقا فی مَعیشَتِهِ . (1)

عنه علیه السلام_ عندَ ما قالَ لَه رجلٌ: و اللّهِ ، إنّی لاَُحِبُّکُم أهلَ البیتِ _: فاتّخِذْ للبلاءِ جِلْبابا ، فو اللّهِ إنَّهُ لَأسْرَعُ إلَینا و إلی شِیعتِنا مِن السَّیلِ فی الوادِی ، و بنا یَبدأ البلاءُ ثُمّ بِکُم ، و بنا یَبدأ الرَّخاءُ ثُمّ بِکُم . (2)

عنه علیه السلام :یُبتلی المرءُ علی قَ_دْرِ حُبِّهِ . (3)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّما المؤمنُ بمنزِلَةِ کَفّةِ المِیزانِ : کُلّما زِیدَ فی إیمانِهِ زِیدَ فی بلائِهِ . (4)

عنه علیه السلام_ فی کتابِ علیٍّ علیه السلام _: إنّما یُبتلی المؤمنُ علی قَدْرِ أعمالِهِ الحَسَنةِ ، فمَن صَحَّ دینُهُ و حَسُنَ عملُهُ اشْتدَّ بلاؤهُ ، و ذلکَ أنَّ اللّهَ عزّ و جلّ لَم یَجعلِ الدُّنیا ثوابا لمؤمنٍ ، و لا عُقوبةً لکافرٍ، و مَن سَخُفَ دِینُهُ و ضَعُفَ عملُهُ قلَّ بلاؤهُ . (5)

عنه علیه السلام :و إنْ کانَ النّبیُّ مِن الأنبیاءِ لَیأتی قَومَهُ فیقومُ فیهِم ، یأمرُهُم بطاعةِ اللّه و یَدْعوهُم إلی توحیدِ اللّهِ و ما معَهُ مَبِیتُ لَیلةٍ ، فما یَترکُونَهُ یَفرَغُ مِن کلامِهِ و لا یَستَمِعونَ إلَیهِ حتّی یَقتُلوهُ ، و إنّما یَبْتَلی اللّهُ تبارکَ و تعالی عِبادَهُ علی قَدْرِ مَنازِلِ_هِم عِندَهُ . (6)

امام باقر علیه السلام :هر چه بر ایمان بنده افزوده شود زندگی او سخت تر و تنگتر می شود.

امام باقر علیه السلام_ به مردی که به امام علیه السلام عرض کرد: به خدا قسم من شما خاندان را دوست دارم _فرمود : پس، بلا را ردای خود گردان؛ زیرا سوگند به خدا که بلا به سوی ما و شیعیان ما شتابنده تر از سیل در درّه است. بلا و گرفتاری از ما آغاز می شود، سپس به شما می رسد و آسایش از ما آغاز می گردد، آن گاه به شما می رسد.

امام باقر علیه السلام :انسان به اندازه محبّتش [نسبت به خدا] بلا می بیند.

امام صادق علیه السلام :مؤمن مانند کفّه ترازوست: هر چه بر ایمانش افزوده شود بلا و گرفتاری اش فزونی می گیرد.

امام صادق علیه السلام :در کتاب علی علیه السلام آمده است: همانا مؤمن به اندازه کارهای نیکش بلا می بیند . پس، هر که دینش درست و کردارش نیکو باشد بلایش سخت است؛ زیرا خداوند عزّ و جلّ دنیا را پاداش مؤمن و کیفر کافر قرار نداده است. و هر که دینش سست و کردارش ضعیف باشد بلایش اندک است.

امام صادق علیه السلام :پیامبری از پیامبران در میان قوم خود ظهور می کرد و آنان را به فرمانبری از خدا فرمان می داد و به یکتا پرستی فرا می خواند و سر پناهی که شب را در آن بگذراند نداشت. پس نمی گذاشتند سخنش را تمام کند و حرفهایش را نشنیده او را می کشتند. راستی که خداوند تبارک و تعالی بندگان خود را به فراخورِ منزلتی که نزد او دارند، مبتلا می کند.

ص :60

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :مَثَلُ المؤمنِ مَثَلُ کَفَّتَیِ المِیزانِ : کلّما زِیدَ فی إیمانِهِ زِیدَ فی بلائِهِ ، لِیَلْقی اللّهَ عزّ و جلّ و لا خَطیئةَ لَه . (1)

امام کاظم علیه السلام :مؤمن به دو کفّه ترازو می ماند که هر چه بر ایمان او افزوده شود بلایش فزونی می گیرد تا خداوند عزّ و جلّ را بدون گناه، دیدار کند.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ و قد سُئلَ عن قولِ اللّهِ : «و ما أصابکم من مصیبة فبما کسبت أیدکم» : أ رأیتَ ما أصابَ علیّا و أهلَ بیتِه: هُو بِما کَسَبَتْ أیدیهِم ، و هُم أهلُ طهارةٍ مَعصومونَ؟ قالَ _: إنّ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله کانَ یَتوبُ إلی اللّهِ و یَستَغفِرُهُ فی کُلِّ یومٍ و لَیلةٍ مِائةَ مَرّةٍ من غیرِ ذَنبٍ ، إنّ اللّهَ یَخُصُّ أوْلِیاءهُ بالمَصائبِ لِیأجُرَهُم علَیها مِن غیرِ ذَنبٍ . (1)

بحار الأنوار :_ فی دعاءِ النُّدْبَةِ _: اللَّهُمَّ لکَ الحَمدُ علی ما جَری بهِ قَضاؤکَ فی أولیائِکَ الّذینَ اسْتَخلَصتَهُم لنفسِکَ و دِینِکَ، إذ اخْتَرْتَ لَهُم جَزیلَ ما عِندکَ مِن النَّعیمِ المُقیمِ ، الّذی لا زَوالَ لَهُ و لا اضْمِحْلالَ . (2)

(3)

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به پرسش از آیه «هر مصیبتی به شما می رسد دستاورد خود شماست» _فرمود : آیا می پنداری آنچه بر سر علی و خاندان او آمد، دستاورد خودشان بود؟ در حالی که آنان پاک و معصوم بودند. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بی آن که گناهی کرده باشد، در شبانه روز یکصد بار به درگاه خدا توبه و استغفار می کرد. خداوند اولیای خود را بی آن که گناهی کرده باشند، به مصیبت ها گرفتار می سازد تا بدین وسیله پاداششان دهد.

بحار الأنوار:_ در دعای ندبه آمده است _: خدایا! تو را می ستاییم برای آنچه بر اولیای خود، همانان که برای خود و دینت برگزیده ای، مقدّر کرده ای؛ چون نعمت فراوان و پایداری ]در برابر بلاها [برایشان فراهم آورده ای؛ نعمتی که زوال و نابودی نمی پذیرد.

عنه صلی الله علیه و آله :یقولُ اللّهُ عزّ و جلّ : یا دُنیا ، تَمَرَّری علی عَبدیَ المؤمِن بأنواعِ البلاءِ ، و ضَیِّقی علَیهِ فی معیشتِهِ ، و لا تَحْلَولِی فیَرکُنَ إلیکِ . (1)

(2)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند عزّ و جلّ می فرماید: ای دنیا! با بلاهای گوناگون به کام بنده مؤمن من تلخ شو و زندگی را بر او تنگ گیر و به کامش شیرین میا تا] مبادا ] به تو میل کند.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إنّ فی الجَنّةِ مَنزِلةً لا یَبلُغُها عبدٌ إلاّ بالابْتِلاءِ فی جَسدِهِ . (1)

عنه علیه السلام :إنّه لَیکونُ لِلعبدِ مَنزِلةٌ عند اللّهِ فما یَنالُها إلاّ بإحْدی خَصْلتَینِ : إمّا بذَهابِ مالِهِ أو ببَلِیّةٍ فی جَسدِهِ . (2)

(3)

امام صادق علیه السلام :همانا در بهشت منزلتی است که هیچ بنده ای بدان نمی رسد مگر با بلایی که [در دنیا] به بدنش می رسد.

امام صادق علیه السلام :بنده را نزد خداوند منزلتی است که بدان نمی رسد مگر با یکی از این دو: یا با از بین رفتن دارایی اش، یا با رسیدن بلایی به جسمش.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :إنّ مِن البلاءِ الفاقةَ ، و أشدُّ مِن ذلکَ مَرضُ البَدنِ ، و أشدُّ مِن ذلکَ مَرضُ القلبِ . (1)

عنه علیه السلام :أکبَرُ البلاءِ فَقرُ النَّفسِ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :ثلاثٌ مَنِ ابتُلیَ بواحدةٍ مِنهُنَّ تَمنَّی الموتَ : فَقرٌ مُتَتابِعٌ ، و حُرْمَةٌ فاضِحَةٌ ، و عدُوٌّ غالِبٌ . (3)

عنه علیه السلام :ثلاثٌ مَنِ ابتُلیَ بواحدةٍ منهُنَّ کانَ طائحَ العقلِ : نِعمَةٌ مُوَلِّیةٌ ، و زَوجَةٌ فاسِدةٌ ، و فَجِیعةٌ بِحَبیبٍ . (4)

(5)

امام علی علیه السلام :بینوایی، بلاست و بدتر از بینوایی بیماری تن است و از آن بدتر بیماری دل است.

امام علی علیه السلام :بزرگترین بلا، فقر شخصیت است.

امام صادق علیه السلام :سه چیز است که هر کس به یکی از آنها گرفتار شود آرزوی مرگ کند: فقر پیاپی، محرومیت رسوا ، و دشمن چیره.

امام صادق علیه السلام :سه چیز است که هر کس به یکی از آنها گرفتار آید پریشان عقل می شود: نعمتِ از دست رفته، همسر بدکار ، و داغ عزیز.

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :تقولُ ثلاثَ مرّاتٍ، إذا نَظَرتَ إلی المُبتلی مِن غیرِ أنْ تُسمِعَهُ : الحمدُ للّهِ الّذی عافانی مِمّا ابتلاکَ بهِ و لو شاءَ فعلَ . مَن قالَ ذلکَ لَم یُصِبْهُ ذلکَ البلاءُ أبدا . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :إذا رأیتَ الرَّجُلَ قدِ ابْتُلِی و أنْعَمَ اللّهُ علَیکَ فقُلْ : اللّهُ_مَّ إنّ_ی لا أسْخَرُ و لا أفْخَرُ، و لکنْ أحمَدُکَ علی عَظیمِ نَعْم_ائکَ علَ_یَّ . (2)

امام باقر علیه السلام :هرگاه بلا زده ای را دیدی به گونه ای که او نشنود سه بار بگو: سپاس و ستایش خدایی را که به بلای تو گرفتارم نکرد که اگر می خواست می توانست چنین کند. هر کس این جمله را بگوید هرگز به آن بلا دچار نمی گردد.

امام صادق علیه السلام :هرگاه دیدی مردی به بلایی دچار است و خداوند به تو نعمت ارزانی داشته، بگو: خدایا! مسخره نمی کنم و به خود نمی بالم امّا تو را به سبب نعمتهای بزرگی که به من داده ای سپاس می گویم.

ص :70

الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :مَن رمی النّاسَ بِما فیهِم رَمَوهُ بِما لیسَ فیهِ . (1)

معانی الأخبار عن ابن أبی یعفور عن الإمامِ الصّادقِ علیه السلام :مَن باهَتَ مؤمنا أو مؤمنةً بما لیسَ فیهِما حَبَسهُ اللّهُ عزّ و جلّ یومَ القیامةِ فی طِینةِ خَبالٍ، حتّی یَخرُجَ مِمّا قالَ، قُلتُ و ما طِینةُ خَبالٍ؟ قالَ: صَدیدٌ یَخرُجُ مِن فُروجِ المُومِساتِ ، یَعنی الزَّوانی . (2)

امام زین العابدین علیه السلام :هر کس به مردم عیبی را نسبت دهد که دارند مردم به او عیبی را که ندارد نسبت می دهند.

معانی الأخبار_ به نقل از ابن ابی یعفور _: امام صادق علیه السلام فرمود : هر کس به مرد یا زن مؤمن بهتان زند ، خداوند در روز رستاخیز او را در طینت خبال نگه می دارد ، تا این که از آنچه درباره او گفته است خارج شود. عرض کردم: طینت خبال چیست؟ فرمود: چرک و کثافتی است که از فرْج زنان فاحشه بیرون می آید.

ص :74

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ لأبی العبّاسِ فی المُباهَلة _: تُشَبِّکُ أصابِعَکَ فی أصابِعِهِ ثُمَّ تقولُ : «اللّهُمَّ إنْ کانَ فُلانٌ جَحَدَ حقّا و أقَرَّ بباطلٍ فأصِبْهُ بِحُسْبانٍ مِن السَّماءِ أو بِعذابٍ مِن عِندِکَ» و تُلاعِنُهُ سَبعینَ مرّةً . (1)

عنه علیه السلام :إنّ نَصاری نَجْرانَ لَمّا وَفَدوا علی رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله و کانَ سیّدُهُم الأهْتَمَ و العاقِبَ و السَّیّدَ ......... فقالوا : إلی ما تَدْعون ؟ فقالَ : إلی شَهادَةِ أنْ لا إلهَ إلاّ اللّهُ و أنّی رسولُ اللّهِ و أنّ عیسی عَبدٌ مَخلوقٌ یأکُلُ و یَشْرَبُ و یُحْدِثُ ......... فقالَ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : فباهِلُونی ، فإنْ کُنتُ صادقا نزلَتِ اللّعنةُ علَیکُم ، و إنْ کنتُ کاذبا اُنزِلَتْ علَیَّ ، فقالوا : أنْصَفْتَ ، فتَواعَدوا للمُباهَلةِ.

فلَمّا رجَعوا إلی مَنازِلهم قالَ رؤساؤهُم ......... : إنْ باهَلَنا بقَومِهِ باهَلْناهُ ، فإنَّهُ لیسَ بِنَبیٍّ ، و إنْ باهَلَنا بأهْلِ بَیتِهِ خاصّةً فلا نُباهِلُهُ ، فإنَّهُ لا یُقْدِمُ علی أهلِ بیتِهِ إلاّ و هُو صادقٌ.

فلَمّا أصبَحوا جاؤُوا إلی رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله و معَهُ أمیرُ المؤمنینَ و فاطمةُ و الحسنُ و الحسینُ صلوات اللّه علیهم ......... فَعَرَفوا (2) و قالوا لرسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله : نُعْطیکَ الرِّضا فَأعْفِنا من المُباهَلة ، فصالَحَهُم رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله علی الجِزیةِ و انْصَرَفُوا . (3)

امام صادق علیه السلام_ به ابو العباس درباره مباهله _فرمود : پنجه ات را در پنجه او می گذاری، آن گاه می گویی: «خدایا ! اگر فلانی حقّی را انکار یا به باطلی اقرار کرده او را به بلایی آسمانی، یا عذابی از جانب خودت گرفتار کن» و هفتاد بار او را نفرین کن.

امام صادق علیه السلام :نصارای نجران به همراه رئیس و نایب و ......... نزد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آمدند و عرض کردند: ما را به چه دعوت می کنی؟ فرمود: به این که شهادت دهید خدایی جز اللّه نیست و من فرستاده خدایم و عیسی بنده ای مخلوق است که می خورد و می آشامد و صحبت می کند ......... پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: پس با من مباهله کنید. اگر من راستگو باشم لعن و نفرین ، شما را می گیرد و اگر دروغگو باشم لعن و نفرین ، مرا می گیرد. گفتند: منصفانه است. آن گاه وعده مباهله گذاشتند.

وقتی به خانه های خود برگشتند بزرگانشان گفتند: اگر با قوم خود به مباهله آمد با او مباهله می کنیم ؛ زیرا در این صورت او پیامبر نیست اما اگر فقط با خانواده اش برای مباهله آمد با او مباهله نمی کنیم؛ چون اگر خانواده اش را به خطر انداخت حتما راست می گوید.

صبح که شد نزد پیامبر خدا آمدند، دیدند آن حضرت ، امیر المؤمنین و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام را همراه خود آورده است . آنان متوجّه شدند و به رسول خدا گفتند: با تو توافق می کنیم، ما را از مباهله معاف بدار. پس، رسول خدا بر گرفتن جزیه از آن ها مصالحه کرد و آنان پراکنده شدند و رفتند.

ص :77

ص :78

صحیح مسلم عن جابر:کُنّا یومَ الحُدَیبِیَةِ ألْفا وأربَعَ مائةٍ ، فَبایَعْناهُ [ صلی الله علیه و آله ]و عُمَرُ آخِذٌ بِیَدِهِ تَحتَ الشَّجرةِ و هِی سَمُرةٌ . بایَعْناهُ علی أنْ لا نَفِرَّ ، و لَم نُبایِعْهُ علی المَوتِ . (1)

صحیح مسلم عن سَلَمةَ بنِ الأکْوَعِ_ و قَد سُئل: علی أیِّ شَیءٍ بایَعْتُم رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یومَ الحُدَیبِیَةِ ؟ _: علی المَوتِ . (2)

کنز العمّال عن سهلَ بنِ سعدٍ:بایَعْتُ النَّبیَّ صلی الله علیه و آله أنا و أبو ذَرٍّ و عُبادَةُ بنُ الصّامتِ و أبو سعیدٍ الخُدریُّ و محمّدُ بنُ مَسلمةَ و سادِسٌ علی أنْ لا تَأخُذَنا فی اللّهِ لَوْمَةُ لائمٍ ، و أمّا السّادِسُ فاسْتَقالَهُ فأقالَهُ . (3)

(4)

صحیح مسلم_ به نقل از جابر _: در روز حدیبیّه ، ما هزار و چهارصد نفر بودیم و با پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ، در حالی که عمر دست ایشان را گرفته بود، زیر درخت سَمُره (5) بیعت کردیم. با پیامبر بر سر این موضوع بیعت کردیم که نگریزیم؛ با او بر سر مرگ بیعت نکردیم.

صحیح مسلم_ به نقل از سلمة بن اکوع ، در پاسخ به این پرسش که در روز حدیبیّه با پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بر سر چه موضوعی بیعت کردید؟ _: بر سر مرگ.

کنز العمّال_ به نقل از سهل بن سعد _: من و ابوذر و عبادة بن صامت و ابو سعید خدری و محمّد بن مسلمه و نفر ششمی با پیامبر صلی الله علیه و آله بر سر این موضوع بیعت کردیم که در راه خدا از سرزنش هیچ سرزنشگری نهراسیم. اما نفر ششم از پیامبر خواست او را از این بیعت معاف دارد و پیامبر هم او را معاف داشت.

ص :81

الإمامُ الجوادُ علیه السلام :کانتْ مُبایَعةُ رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله النِّساءَ أنْ یَغْمِسَ یَدَهُ فی إناءٍ فیهِ ماءٌ ثُمّ یُخرِجُها ، و تَغمِسَ النِّساءُ بأیْدیهِنَّ فی ذلکَ الإناءِ بالإقْرارِ و الإیمانِ باللّهِ و التّصدیقِ برسولِهِ . (1)

امام جواد علیه السلام :بیعت پیامبر خدا با زنان بدین گونه بود که دستش را در ظرف آبی فرو می برد و بیرون می آورد و زنان نیز با اظهار اقرار و ایمان به خدا و تصدیق پیامبرش دستان خود را در آن فرو می بردند.

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :ثلاثٌ مُوبِقاتٌ : نَکْثُ الصَّفْقَةِ، و تَرْکُ السُّنّةِ ، و فِراقُ الجَماعةِ . (1)

الإمامُ الرِّضا علیه السلام :لا یَعْدَمُ المرءُ دائرةَ السّوءِ مَعَ نَکْثِ الصَّفْقةِ . (2)

(3)

امام کاظم علیه السلام :سه چیز مایه هلاکت است: شکستن پیمان ، رها کردن سنّت ، و جدا شدن از جماعت.

امام رضا علیه السلام :آدم پیمان شکن از پیشامد بد در امان نیست.

عنه علیه السلام :تَکَأْکَأْتُم علَیَّ تکَأْکُؤَ الإبلِ علی حِیاضِها ؛ حِرْصا علی بَیْعتی . (1)

عنه علیه السلام :دَعُونی و التَمِسوا غَیْری ، فإنّا مُستَقبِلونَ أمْرا لَه وُجوهٌ و ألوانٌ ، لا تَقومُ لَهُ القُلوبُ . (2)

امام علی علیه السلام :از شور و شوق بیعت با من ، مانند شتران تشنه ای که دور آبگیرها جمع می شوند، گرد من جمع شدید.

امام علی علیه السلام :مرا وا گذارید و در پی کسی دیگر روید؛ زیرا ما [در صورت روی کار آمدن ]به استقبال کاری می رویم که چند چهره و رنگارنگ است [چندان که ]دلها در برابرش استوار نمی ماند.

ص :85

ص :86

ص :88

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مِن النّاسِ مَن رِزقُهُ فی التّجارةِ ، و مِنهُم مَن رِزقُهُ فی السَّیف ، و مِنهُم مَن رِزقُهُ فی لِسانِهِ . (1)

امام صادق علیه السلام :بعضی مردم روزیشان در تجارت است، برخی روزیشان در شمشیر است و برخی دیگر روزیشان در زبانشان .

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :أربَعةٌ یَنْظُرُ اللّهُ عزّ و جلّ إلَیهِم یَومَ القیامةِ : مَن أقالَ نادِما ، أو أغاثَ لَهْفانَ ، أو أعْتَقَ نَسَمةً ، أو زَوّجَ عَزَبا . (1)

عنه علیه السلام :أیُّما مسلِمٍ أقالَ مسلِما بَیعَ نَدامَةٍ أقالَهُ اللّهُ عزّ و جلّ عَثْرتَهُ یَومَ القیامةِ . (2)

(3)

امام صادق علیه السلام :چهار نفرند که خداوند در روز رستاخیز به آنان توجّه می کند: کسی که تقاضای فسخ معامله را از آن که پشیمان شده بپذیرد، یا اندوه غمزده ای را بزداید، یا بنده ای را آزاد کند، یا بی همسری را همسر دهد.

امام صادق علیه السلام :هرگاه مسلمانی از معامله پشیمان شود و تقاضای فسخ کند و مسلمان طرف دیگر معامله تقاضای فسخ معامله را بپذیرد، خداوند در روز رستاخیز از لغزشهای او درمی گذرد.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَرَّ أمیرُ المؤمنینَ علیه السلام علی جاریةٍ قدِ اشْتَرَتْ لَحْما مِن قَصّابٍ و هِی تقولُ : زِدْنی ، فقالَ لَهُ أمیرُ المؤمنینَ علیه السلام : زِدْها؛ فإنَّهُ أعظَمُ للبَرَکةِ . (1)

عنه علیه السلام :لا یکونُ الوفاءُ حتّی یُرجَّحَ . (2)

عنه علیه السلام :لا یکونُ الوفاءُ حتّی یَمیلَ المِیزانُ . (3)

(4)

امام صادق علیه السلام :امیر المؤمنین رد می شد، دید دختری از قصّاب گوشت خریده و می گوید: سنگینتر بکش. امیر المؤمنین علیه السلام به قصّاب فرمود: بیشترش بده؛ زیرا این کار برکت را می افزاید.

امام صادق علیه السلام :کامل دادن [کالا ]تحقّق نخواهد یافت تا آنگاه که [کفه ترازو ]بچربد.

امام صادق علیه السلام :کامل کشیدن [کالا] وقتی است که کفه ترازو سنگین شود.

(1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ لِرجُلٍ یُوصیهِ و مَعهُ سِلْعَةٌ یَبیعُها _: سَمِعْتُ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یقولُ : السَّماحُ وَجهٌ مِن الرِّباحِ . (1)

(2)

امام علی علیه السلام_ در سفارش به مردی که مشغول فروختن کالایی بود _فرمود : از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: گذشت و آسان گیری نوعی سود است.

عنه علیه السلام :رِبْحُ المؤمنِ علی المؤمنِ رِبا ، إلاّ أنْ یَشْتریَ بأکْثَرَ مِن مائةِ دِرْهَمٍ فاربَحْ علَیهِ قُوتَ یَومِکَ ، أو یَشْتَرِیَهُ للتِّجارةِ فارْبَحُوا علَیهِم و ارْفُقوا بهِم . (1)

عنه علیه السلام_ و قد سُئلَ عنِ الخَبَرِ الّذی رُویَ أنّ رِبْحَ المؤمنِ علی المؤمنِ رِبا ، ما هُو ؟ _: ذاکَ إذا ظَهرَ الحقُّ و قامَ قائمُنا أهلَ البیتِ ، فأمّا الیومَ فلا بأسَ . (2)

(3)

امام صادق علیه السلام :سود گرفتن مؤمن از مؤمن رباست، مگر این که جنسی را به بیشتر از صد درهم بخرد در این صورت به اندازه خوراک روزانه ات روی قیمت آن بکش. یا این که برای تجارت کردن بخرد که در این صورت نیز از آنان سود بگیرید ولی مدارا کنید.

امام صادق علیه السلام_ آنگاه که درباره این روایت که سود گرفتن مؤمن از مؤمن رباست سؤال شد _فرمود: این در زمانی است که حق حاکم شود و قائم ما خاندان قیام کند؛ اما امروزه اشکالی ندارد.

کنز العمّال :کان علیٌّ علیه السلام یَجیء إلی السُّوقِ فیقومُ مَقاما له ، فیقولُ : السّلامُ علیکم أهلَ السُّوقِ ، اتَّقوا اللّهَ فی الحَلْفِ ، فإنّ الحَلفَ یُزجی السِّلْعَةَ و یَمْحَقُ البَرَکةَ، التّاجرُ فاجرٌ إلاّ مَن أخذَ الحقَّ و أعْطاهُ . (1)

کنز العمّال :امام علی علیه السلام به بازار می آمد و در جایگاه خود می ایستاد و می فرمود: درود بر شما ای بازاریان! از خدا بترسید و سوگند مخورید؛ زیرا سوگند خوردن کالا را رونق می دهد و برکت را می برد. تاجر، فاجر است مگر آن کسی که در داد و ستد ، حق را رعایت کند.

عنه صلی الله علیه و آله :تاجِرُ الدُّنیا مُخاطِرٌ بنفسِهِ و مالِهِ ، و تاجِرُ الآخِرَةِ غانِمٌ رابِحٌ ، و أوَّلُ رِبْحهِ نَفسُهُ ثُمَّ جَنّةُ المَأوی . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :بِضاعةُ الآخِرَةِ کاسدةٌ ، فاستَکْثِروا مِنها فی أوانِ کَسادِها . (2)

عنه علیه السلام :لا تِجارَةَ کالعَملِ الصّالحِ ، و لا رِبحَ کالثَّوابِ . (3)

عنه علیه السلام :إنّی لَم أرَ مِثلَ الجنّةِ نامَ طالِبُها ، و لا کالنّارِ نامَ هارِبُها ، و لا أکْثرَ مُکْتَسبا مِمَّن کَسَبهُ لیومٍ تُذخَرُ فیهِ الذَّخائرُ و تُبْلی فیهِ السَّرائرُ . (4)

عنه علیه السلام :الأعمالُ فی الدُّنیا تِجارَةُ الآخِرَةِ . (5)

عنه علیه السلام :الرّابِحُ مَن باعَ العاجِلَةَ بالآجِلَةِ . (6)

عنه علیه السلام :اکْتِسابُ الحَسَناتِ مِن أفضَلِ المَکاسِبِ . (7)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تاجرِ دنیا خود و مالش را به خطر می افکند و تاجرِ آخرت غنیمت و سود می برد. نخستین سود او نفس اوست و سپس بهشت برین.

امام علی علیه السلام :بازارِ کالای آخرت، کساد است . پس در همان کسادی، زیاد خریداری کنید .

امام علی علیه السلام :هیچ تجارتی چون عمل صالح نیست و هیچ سودی همچون ثواب [الهی ]نیست.

امام علی علیه السلام :براستی من چیزی چون بهشت ندیده ام که جوینده اش در خواب باشد و چیزی چون دوزخ ندیده ام که گریزان از آن نیز در خواب باشد و [کاسبی] کاسبتر از کسی ندیدم که کسبش برای زمانی باشد که به خاطرش ذخیره ها اندوخته می شود و نهانیها آشکار می گردد.

امام علی علیه السلام :اعمال در دنیا، تجارت آخرت است.

امام علی علیه السلام :سود بَر کسی است که دنیا را به آخرت بفروشد.

امام علی علیه السلام :به دست آوردن حسنات، از بهترین درآمدهاست.

ص :104

عنه علیه السلام :أربَحُ النّاسِ منِ اشْتَری بالدُّنیا الآخِرَةَ . (1)

عنه علیه السلام :إنَّ لأنفُسِکُم أثْمانا فلا تَبیعوها إلاّ بالجَنّةِ . (2)

عنه علیه السلام :إنَّ مَن باعَ نَفسَهُ بغیرِ الجَنّةِ فقد عَظُمَتْ علَیهِ المِحْنةُ . (3)

عنه علیه السلام :لیسَ المَتْجَرُ أنْ تَری الدُّنیا لنَفْسِکَ ثَمَنا و مِمّا لَکَ عند اللّهِ عِوَضا . (4)

عنه علیه السلام :إیّاکَ أنْ تَبیعَ حَظَّکَ مِن ربِّکَ و زُلْفَتکَ لَدَیهِ بحَقیرٍ مِن حُطامِ الدُّنیا . (5)

(6)

امام علی علیه السلام :بیشترین سود را کسی برده است که آخرت را با دنیا بخرد.

امام علی علیه السلام :همانا جان شما بهایی دارد؛ پس آن را جز به [بهای] بهشت مفروشید.

امام علی علیه السلام :هر کس خود را به بهایی جز بهشت بفروشد به بدبختی و رنجی عظیم افتاده است.

امام علی علیه السلام :تجارت این نیست که دنیا را بهای جان خود بینی و آن را به جای پاداش الهی بدانی.

امام علی علیه السلام :مبادا بهره خود از پروردگارت و تقرّب و منزلتی را که نزد او داری، به ته مانده بی ارزش دنیا بفروشی.

عنه صلی الله علیه و آله :یا بنَ مسعودٍ، و الّذی بَعَثنی بالحقِّ نَبیّا إنَّ مَن یَدَعُ الدُّنیا و یُقبِلُ علی تِجارهِ الآخِرَةِ فإنَّ اللّهَ تعالی یَتَّجِرُ لَهُ مِن وراءِ تِجارتِهِ، و یُربِحُ اللّهُ تِجارتَهُ، یقولُ اللّهُ تعالی : «رِجالٌ لا تُلهیهم تِجارَةٌ وَ لاَ بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللّهِ وَ إِقامِ الصَّلاَةِ وَ إِیتاءِ الزَّکاةِ» . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَنِ اتَّخَذَ طاعةَ اللّهِ بِضاعةً أتَتْهُ الأرْباحُ مِن غیرِ تِجارةٍ . (2)

(3)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای پسر مسعود! سوگند به آن کس که به حق مرا [ به پیامبری ]برانگیخت ، هر کس دنیا را وا گذارَد و به تجارتِ آخرت رو کند، خداوند متعال، پشت سر تجارت او برایش تجارت می کند و به تجارتش سود می بخشد. خداوند متعال می فرماید: «مردانی که هیچ تجارت خرید و فروشی ، از یاد خدا و نماز گزاردن و زکات دادن بازشان نمی دارد».

امام علی علیه السلام :هر کس فرمانبری از خدا را کالای خویش سازد ، بی آن که تجارت کند سودها به طرف او سرازیر می شود.

عنه علیه السلام :مَن طَلبَ الدُّنیا بعَملِ الآخِرَةِ کانَ أبْعَدَ لَهُ مِمّا طَلَبَ . (1)

بحار الأنوار عن فقه الرضا علیه السلام :لا تَأْکلوا النّاسَ بآلِ محمّدٍ ، فإنَّ التَّأکُّلَ بهِم کُفرٌ . (2)

(3)

امام علی علیه السلام :کسی که با کاری آخرتی در طلب دنیا برآید از مطلوب خود دورتر می شود.

بحار الأنوار_ به نقل از فقه الرضا علیه السلام _: خاندان محمّد را وسیله امرار معاش خود نسازید که وسیله ارتزاق قرار دادن ایشان ، کفر است .

ص :108

عنه صلی الله علیه و آله :یَا بنَ مَسعودٍ ، سَیَأتی مِن بَعدی أقوامٌ یَأکُلونَ طَیِّباتِ الطَّعامِ و ألوانَها ، و یَرکَبونَ الدَّوابَّ ، و یَتَزَیَّنونَ بِزینَةِ المَرأَةِ لِزَوجِها ، و یَتَبَرَّجونَ تَبَرُّجَ النِّساءِ ، و زِیُّهُم مِثلُ زِیِّ المُلوکِ الجَبابِرَةِ ، هُم مُنافِقو هذِهِ الاُمَّةِ فی آخِرِ الزَّمانِ ، شارِبُو القَهَواتِ ، (1) لاعِبونَ بِالکِعابِ ، راکِبُو الشَّهَواتِ ، تارِکُو الجَماعاتِ ، راقِدونَ عَنِ العَتَماتِ ، مُفَرِّطونَ فِی الغَدَواتِ ؛ یَقولُ اللّهُ تَعالی : «فَخَلَفَ مِن بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضَاعُواْ الصَّلَوةَ وَ اتَّبَعُواْ الشَّهَوَاتِ فَسَوْفَ یَلْقَوْنَ غَیًّا» . (2) یَا بنَ مَسعودٍ ، مَثَلُهُم مَثَلُ الدِّفلی ؛ زَهرَتُها حَسَنَةٌ و طَعمُها مُرٌّ ، کَلامُهُمُ الحِکمَةُ ، و أعمالُهُم داءٌ لا تَقبَلُ الدَّواءَ ؛ «أَ فَلاَ یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَی قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا» . (3)

یَا بنَ مَسعودٍ ، ما یَنفَعُ مَن یَتَنَعَّمُ فِی الدُّنیا إذا اُخلِدَ فِی النّارِ ؟! «یَعْلَمُونَ ظاهِرًا مِّنَ الْحَیَوةِ الدُّنْیَا وَ هُمْ عَنِ الاْخِرَةِ هُمْ غَافِلُونَ» . (4) یَبنونَ الدُّورَ ، و یُشَیِّدونَ القُصورَ ، و یُزَخرِفونَ المَساجِدَ ، لَیسَت هِمَّتُهُم إلاَّ الدُّنیا ، عاکِفونَ عَلَیها ، مُعتَمِدونَ فیها ، آلِهَتُهُم بُطونُهُم ؛ قالَ اللّهُ تَعالی : «وَ تَتَّخِذُونَ مَصَانِعَ لَعَلَّکُمْ تَخْلُدُونَ * وَ إِذَا بَطَشْتُم بَطَشْتُمْ جَبَّارِینَ * فَاتَّقُواْ اللَّهَ وَ أَطِیعُونِ» ، (5) و قالَ اللّهُ تَعالی : «أَ فَرَأیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَ_هَهُ هَوَیهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَی عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلَی سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلی بَصَرِهِ غِشوةٌ فَمَن یَهدیهِ مِن بَعدِ اللّه أَ فَلاَ تَذَکَّرُونَ» . (6) و ما هُوَ إلاّ مُنافِقٌ جَعَلَ دینَهُ هَواهُ ، و إلهَهُ بَطنَهُ ، کُلُّ مَا اشتَهی مِنَ الحَلالِ وَ الحَرامِ لَم یَمتَنِع مِنهُ ؛ قالَ اللّهُ تَعالی : «وَ فَرِحُواْ بِالْحَیَوةِ الدُّنْیَا وَ مَا الْحَیَوةُ الدُّنْیَا فِی الاْخِرَةِ إِلاَّ مَتَاعٌ» . (7)

یَا بنَ مَسعودٍ ، مَحاریبُهُم نِساؤُهُم ، و شَرَفُهُمُ الدَّراهِمُ وَ الدَّنانیرُ ، و هِمَّتُهُم بُطونُهُم ، اُولئِکَ هُم شَرُّ الأَشرارِ ، الفِتنَةُ مِنهُم و إلَیهِم تَعودُ .

یَا بنَ مَسعودٍ ، قَولُ اللّهِ تَعالی : «أَ فَرَءَیْتَ إِن مَّتَّعْناهُمْ سِنِینَ * ثُمَّ جَاءَهُم مَّا کَانُواْ یُ_وعَ_دُونَ * مَ_ا أَغْ_نَ_ی عَ_نْ_هُ_م مَّ_ا کَ_انُ_واْ یُمَتَّعُونَ» . (8)

یَا بنَ مَسعودٍ ، أجسادُهُم لا تَشبَعُ ، و قُلوبُهُم لا تَخشَعُ .

یَا بنَ مَسعودٍ ، الإِسلامُ بَدَأَ غَریبا و سَیَعودُ غَریبا کَما بَدَأَ ، فَطوبی لِلغُرَباءِ ! فَمَن أدرَکَ ذلِکَ الزَّمانَ مِن أعقابِکُم فَلا تُسَلِّموا عَلَیهِم فی نادیهِم ، و لا تُشَیِّعوا جَنائِزَهُم ، و لا تَعودوا مَرضاهُم ؛ فَإِنَّهُم یَستَنّونَ بِسُنَّتِکُم ، و یَظهَرونَ بِدَعواکُم ، و یُخالِفونَ أفعالَکُم ؛ فَیَموتونَ عَلی غَیرِ مِلَّتِکُم ، اُولئِکَ لَیسوا مِنّی و لا أنَا مِنهُم . (9)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای ابن مسعود! پس از من گروه هایی می آیند که غذاهای نِکو و رنگارنگ می خورند و بر چارپایان سوار می شوند و خود را چنان زینت می کنند که زنی برای همسرش زینت می کند و همچون زنان زیور آرایی می نمایند و همانند شاهان ستمگر جامه می پوشند ؛ آنان منافقانِ این امّت در آخر الزمان هستند که شراب می نوشند و با قاب ، قمار می کنند و شهوت می رانند و نمازهای جماعت را وا می نهند و خواب ابتدای شب را وا می گذارند و در صبحگاهان بسیار می خوابند . خدای تعالی می فرماید: «آن گاه ، کسانی جانشین اینان گشتند که نماز را وا نهادند و پیرو شهوت ها شدند . آنان به زودی در غَی (وادی ای در جهنم) فرو خواهند افتاد» .

ابن مسعود! آنان همانند خرزهره اند که گلی زیبا دارد ، اما مزه اش سخت تلخ است . گفتارشان حکیمانه جلوه می کند ؛ اما کردارشان بیماری ای درمان نا پذیر است : «آیا در قرآن نمی اندیشند یا بر قلب هاشان قفل ها است؟».

ابن مسعود! آن که در دنیا با ناز پروردگی زیست می کند ، چه سودی می برد آن گاه که در آتش جاودانه می گردد؟! «آنان به جلوه بیرونی زندگی دنیا آگاهند ؛ اما از آخرت بی خبرند» . خانه ها می سازند ؛ کاخ ها بر پا می کنند ؛ مسجدها را به زیور می آرایند ؛ مقصد همه تلاش هاشان تنها دنیا است و به آن روی آورده اند و دل بسته اند . خدایِ آنان ، شکم هاشان است . خدایِ برترین فرموده است: «با این پندار که همواره زنده اید ، دژها و کاخ ها برمی افرازید؟ و به گاه انتقام گیری ، همچون سرکشان رفتار می کنید؟ پس تقوای خدا را پیش گیرید و از من فرمان برید» . و نیز خدای برترین فرموده است: «آیا دیده ای آن که هوسش را خدای خود گرفت و خدا با وجود علم گمراهش ساخت و بر گوش و دلش مهر نهاد و بر دیده اش پرده انداخت ؟ پس از خدا چه کسی هدایتش خواهد کرد ؟ آیا پند نمی گیرید؟» چنین کسی جز منافق نیست که هوس خویش را دین خود ساخته و شکمش را خدای خویش ؛ از هر چه دلش بخواهد ، خواه حلال و خواه حرام ، نمی پرهیزد . خدای برترین فرموده است: «اینان به همین زندگی پست خشنودند ؛ اما این زندگی در برابر زندگی آخرت ، تنها کالایی ناچیز است» .

ابن مسعود! محراب های اینان زنانشانند ؛ شرافت ایشان در درهم و دینار است ؛ همه توانشان را در راه شکم خود به کار می گیرند . اینان در میان بَدان ، بدترینند ؛ هم خاستگاه فتنه اند و هم بازگشتگاه آن .

ابن مسعود! سخن خدای برترین چنین است: «مگر نمی دانی اگر سال ها آنان را برخوردار کنیم ، آنگاه عذاب موعود به آنها رسد آن چه از آن برخوردار می شدند به کارشان نمی آید؟».

ابن مسعود! کالبدهای ایشان هیچ سیری نمی پذیرد و دل هاشان نرم و رام نمی گردد .

ابن مسعود! اسلام غریبانه آغاز شد و به همان سان ، غریبانه باز خواهد گشت . پس خوشا سرانجامِ غریبان! از فرزندان شما ، هر کس که آن روزگار را دریابد، [خطاب به ایشان] سلام ندهید ؛ جنازه هاشان را تشییع نکنید ؛ بیمارانشان را عیادت ننمایید ؛ که آنان گر چه خود را با شما هم سنّت و هم آوا جلوه می دهند ، امّا رفتارشان همانند شما نیست . پس آنان مسلمان گونه نمی میرند و نه آن ها از منند و نه من از آن هایم .

ص :111

ص :112

الزهد لابن حنبل :اُتِیَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله بِسَویقٍ مِن سَویقِ اللَّوزِ ، فَلَمّا خیضَ قالَ : ما هذا ؟ قالوا : سَویقُ اللَّوزِ .

قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : أخِّروهُ عَنّی ؛ هذا شَرابُ المُترَفینَ . (1)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام_ من کتابٍ لَهُ علیه السلام إلی مُعاوِیةَ _: وَ کَیفَ أنتَ صانعٌ إذا تَکَشَّفَتْ عَنکَ جَلابِیبُ ما أنتَ فیهِ مِن دُنیا قد تَبَهَّجتَ بِزینَتِها ، و خُدِعْتَ بِلَذَّتِها ، دَعَتکَ فَأجَبتَها ، و قادَتْکَ فَاتّبعتَها ، و أمَرتکَ فأطَعتَها .

و إنَّه یُوشِکُ أن یَقِفَکَ واقفٌ علی ما لا یُنجِیکَ منه مِجَنّ ، فَاقْعَسْ عَن هذا الأَمرِ ، وَ خذْ اُهبَةَ الحِسابِ ، وَ شمِّرْ لِما قد نَزَل بِکَ ، و لا تُمَکِّن الغُواةَ مِن سَمعِک ، و إلاّ تَفْعل اُعلِمْکَ مَا أغفَلتَ من نَفسِکَ ؛ فإنَّکَ مُترَفٌ قد أَخَذ الشَّیطانُ مِنکَ مَأخَذَهُ ، وَ بلَغَ فِیکَ أَمَلهُ ، وَ جَری مِنکَ مَجرَی الرُّوحِ و الدَّمِ . (2)

الزهد لابن حنبل :معجون بادامی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آورده شد . چون آن را به هم زدند ، فرمود : «این چیست؟» . گفتند : معجون بادام . فرمود: «آن را از من دور کنید ؛ که آن ، نوشیدنی ناز پروردگان است» .

ص :113

عنه علیه السلام_ فی خُطبةِ القَاصِعَةِ و هیَ تَتَضمَّنُ ذمَّ إبلیس _: لقَدْ نَظَرتُ فَما وَجَدتُ أحدَاً مِنَ العالَمِین یَتَعَصَّبُ لِشَیءٍ مِن الأشیاءِ إلاّ عن عِلَّةٍ تَحتمِلُ تَموِیهَ الجُهلاءِ أو حُجّةٍ تَلیطُ بعقُولِ السُّفَهاء غَیرَکُم ، فَإنَّّکُم تَتَعصّبونَ لأمرٍ ما یُعرَفُ لَهُ سَبَبٌ و لا عِلّةٌ .

أمّا إبلیسُ فَتعَصَّبَ علی آدَمَ لِأَصلِه ، و طَعَن عَلیهِ فی خِلْقَتِه ، فقال : أنا نارِیٌّ و أنتَ طِینیٌّ .

و أمّا الأغنِیاءُ مِن مُترَفَةِ الاُمَمِ فَتَعصَّبُوا لآثَارِ مَوَاقِعِ النِّعَمِ ، « و قالوا نَحْنُ أَکْثَرُ أَمْوالاً وَ أَوْلادًا وَ مَا نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ» (1) . (2)

امام علی علیه السلام _ در نامه به معاویه _ نوشت :چه خواهی کرد آن هنگام که پرده های دنیایی که در آنی ، از پیش رویت برداشته می شود ؛ دنیایی که به آرایه هایش شادمان شده ای ، با لذّتش فریفته گشته ای ، تو را فرا خوانده و دعوتش را پذیرفته ای ، تو را کشانده و به دنبالش رفته ای، تو را فرمان داده و تو از وی فرمان بُرده ای؟ زود است که نگاه دارنده ای تو را بر حالی نگه دارد که هیچ سپری نتواند از آن رهایی ات دهد. پس ، از این امر (ادّعای خلافت ) دست بردار ، خود را برای حسابرسی آماده ساز ، برای آنچه بر تو فرود آمده (پیری و مقدّمات مرگ) ، دامن به کمر زن و گوش به گفتار گمراهان مسپار ؛ و اگر چنین نکنی ، تو را از [ عواقب ]غفلتی که از خویش کرده ای ، آگاه خواهم کرد . همانا خوش گذران شده ای و شیطان در تو راه یافته و به آرزوی خود رسیده و همانند جان و خون ، در وجود تو جاری شده است .

امام علی علیه السلام_ در خطبه قاصعه که در نکوهش شیطان است _فرمود : همانا نگریستم و هیچ یک از مردم جهان را ندیدم که در چیزی تعصّب ورزد، مگر آنکه تعصّبش را علّت و سببی است : یا فریب و اشتباه نادانان را در بر دارد یا تراوشهای ذهن مشتی مردم بی خرد را. و اینها شما نیستید؛ زیرا شما به چیزی تعصّب می ورزید که سبب و علّتش ناشناخته است ، اما شیطان به سبب اصل و نژاد خود بر آدم تعصّب ورزید، بر آفرینش او طعن زد و گفت : من از آتش آفریده شده ام و تو از گل. و توانگران خوش گذران جوامع تعصّبشان به مال و ثروت خود بود. چون خود را در آن همه نعمت و آسایش دیدند گفتند: «ما را مال و فرزند بیش است و ما عذاب نمی شویم».

ص :114

عنه علیه السلام :اُنظُروا فِی الدُّنیا نَظَرَ الزّاهِدِ المُفارِقِ لَها؛ فَإِنَّها تُزیلُ الثّاوِیَ السّاکِنَ، و تُفَجِعُ المُترَفَ الآمِنَ، لا یُرجی مِنها ما تَوَلّی فَأَدبَرَ ، و لا یُدری ما هُوَ آتٍ مِنها فَیُنتَظَرَ . (1)

عنه علیه السلام :مَعاشِرَ شیعَتی ، اِحذَروا! فَقَد عَضَّتکُمُ الدُّنیا بِأَنیابِها ، تَختَطِفُ مِنکُم نَفسا بَعدَ نَفسٍ کَذِئابِها ، و هذِهِ مَطایَا الرَّحیلِ قَد اُنیخَت لِرُکّابِها ، ألا إنَّ الحَدیثَ ذو شُجونٍ ، فَلا یَقولَنَّ قائِلُکُم : إنَّ کَلامَ عَلِیٍّ مُتَناقِضٌ ؛ لِأَنَّ الکَلامَ عارِضٌ .

و لَقَد بَلَغَنی أنَّ رَجُلاً مِن قُطّانِ المَدائِنِ تَبِعَ بَعدَ الحَنیفِیَّةِ عُلوجَهُ ، (2) و لَبِسَ مِن نالَةِ دِهقانِهِ مَنسوجَهُ ، و تَضَمَّخَ بِمِسکِ هذِهِ النَّوافِجِ (3) صَباحَهُ ، وَ تَبَخَّرَ بِعودِ الهِندِ رَواحَهُ ، و حَولَهُ رَیحانُ حَدیقَةٍ یَشُمُّ نُفاحَهُ ، و قَد مُدَّ لَهُ مَفروشاتُ الرّومِ عَلی سُرُرِهِ . تَعسا لَهُ بَعدَ ما ناهَزَ السَّبعینَ مِن عُمُرِهِ ! و حَولَهُ شَیخٌ یَدِبُّ عَلی أرضِهِ مِن هَرَمِهِ ، و ذو یُتمَةٍ تَضَوَّرَ مِن ضُرِّهِ و مِن قَرَمِهِ ، (4) فَما واساهُم بِفاضِلاتٍ مِن عَلقَمِهِ ، لَئِن أمکَنَنِیَ اللّهُ مِنهُ لَأَخضِمَنَّهُ خَضمَ البُرِّ ، و لاَُقیمَنَّ عَلَیهِ حَدَّ المُرتَدِّ ، و لَأَضرِبَنَّهُ الثَّمانینَ بَعدَ حَدٍّ ، وَ لَأَسُدَّنَّ مِن جَهلِهِ کُلَّ مَسَدٍّ . تَعسا لَهُ ! أ فَلا شَعرٌ ؟! أ فَلا صُوفٌ ؟! أ فَلا وَبَرٌ ؟! أ فَلا رَغیفٌ قَفارُ اللَّیلِ إفطارٌ مُقَدَّمٌ ؟! (5) أ فَلا عَبرَةٌ عَلی خَدٍّ فی ظُلمَةِ لَیالٍ تَنحَدِرُ ؟! و لَو کانَ مُؤمِنا لاَتَّسَقَت لَهُ الحُجَّةُ إذا ضَیَّعَ ما لا یَملِکُ . (6)

امام علی علیه السلام :به دنیا با نظر پارسایی که از آن دوری می جوید ، بنگرید ؛ که آن نابود کننده کسی است که در آن رحل اقامت افکند و رفاه زده ایمن را به درد می آورد . بهره دنیا چون پشت کند ، دیگر امیدی به بازگشت آن نیست ؛ و آینده به روشنی دانسته نیست تا بتوان انتظارش را کشید .

امام علی علیه السلام :ای گروه های شیعیان ! سخت مراقب باشید! همانا دنیا شما را به دندان گزیده و همچون گرگ هایش یکان یکان شما را در می رباید . این مَرکبِ کوچ است که اکنون نزد سواران خود زانو زده است . هلاّ که سخن ، شاخه هایی دارد ؛ پس کسی از شما نگوید که سخن علی تناقض دارد ؛ چرا که کلام ، مخاطب ها و حالت های گوناگونی دارد .

به من خبر رسیده که مردی از ساکنان مدائن ، پس از مسلمان شدن ، از کافران پیروی کرده و جامه ای از خیاط خانه مهترِ آن شهر برگرفته ؛ و بامدادِ خود را به مشک دان هایش خوشبو کرده و شامگاهش را به عود هندی معطّر نموده ؛ و پیرامونش را گل بوستانی فراگرفته و آن را می بوید ؛ و فرش های رومی را بر تخت های خود گسترانیده است . پس از سپری کردن هفتاد سال ، چه بدبخت شده است! در پیرامون او پیر مردی است که از فرط پیری ، بر زمین می خزد ؛ و یتیمی است که از بد حالی و شدّت گرسنگی به خود می پیچد ؛ اما او [حتّی ]از پس مانده های غذای تلخش به وی نمی دهد . اگر خداوند مرا بر وی مسلّط فرماید ، همچون گندم می کوبمش و بر وی حدّ مرتد جاری می کنم و سپس هشتاد تازیانه می زنمش و راه عذر نادانی را بر او می بندم . آیا موی و پوست و کرک حیوان ، او را نبود؟ آیا تکه نانی نداشت تا کسی را افطار دهد؟ آیا در تاریکی شب ، اشکی بر گونه ای نمی غلتید؟ اگر وی مؤمن بود ، هر آینه آن گاه که مالِ غیر خود را تباه نمود ، حجّت بر وی تمام می شد .

ص :115

ص :116

الحدیث:

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :لیسَ شَیءٌ أحَبَّ إلی اللّهِ مِن مُؤمنٍ تائبٍ أو مُؤمنةٍ تائبةٍ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :کُلُّ بَنی آدمَ خَطّاءٌ، و خَیرُ الخَطّائینَ التَّوّابونَ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :أمَا و اللّهِ ، لَلّهُ أشَدُّ فَرَحا بتَوبَةِ عبدِهِ مِن الرّجُلِ براحِلَتِهِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :لَلّهُ أفْرَحُ بتَوبةِ عبدِهِ مِن العَقیمِ الوالِدِ، و مِن الضّ_الِّ الواجِدِ ، و مِن الظّمآنِ الوارِدِ . (4)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :تُوبوا إلی اللّهِ عزّ و جلّ، و ادْخُلوا فی مَحبّتِهِ، فإنَّ اللّهَ عزّ و جلّ یُحِبُّ التّوّابینَ و یُحِبُّ المُتَطهِّرینَ ، و المؤمنُ تَوّابٌ . (5)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :إنَّ مِن أحَبِّ عِبادِ اللّهِ إلی اللّهِ المُفَتَّنَ التّوّابَ . (6)

عنه علیه السلام :إنَّ اللّهَ تعالی أشَدُّ فَرَحا بتوبةِ عبدِهِ مِن رجُلٍ أضَلَّ راحِلَتَهُ و زادَهُ فی لیلةٍ ظَلْماءَ فوجَدَها ، فاللّهُ أشَدُّ فَرَحا بتَوبَةِ عبدِهِ مِن ذلکَ الرّجُلِ براحِلَتِهِ حِینَ وجَدَها . (7) (8)

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نزد خدا چیزی محبوبتر از مرد یا زن مؤمن توبه گر نیست.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همه آدمیان خطا می کنند و بهترین خطاکاران توبه کنندگانند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هان! سوگند به خدا ، که شادی خداوند از توبه بنده اش بیشتر است تا شاد شدن مرد از [پیدا کردن ]شترش.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر آینه شادی خداوند از توبه بنده خود بیشتر است تا شادی نازایی که بچّه می آورد و گم کرده ای که گمشده خود را می یابد و تشنه ای که به آب می رسد.

امام علی علیه السلام :به درگاه خداوند عزّ و جلّ توبه بَرید و به محبّت او درآیید؛ زیرا خداوند عزّ و جلّ توبه گران و پاکیزگان را دوست می دارد. مؤمن، توبه گر است.

امام باقر علیه السلام :از جمله محبوبترین بندگان نزد خداوند ، گنهکار توبه گر است.

امام باقر علیه السلام :شاد شدن خداوند از توبه بنده اش بیشتر است تا شاد شدن مردی که در شبی تار شتر و ره توشه خود را گم کند و سپس آن را بیابد. خداوند از توبه بنده خود شادتر می شود تا آن مرد که از پیدا کردن شتر خود شادمان می گردد.

ص :121

عنه علیه السلام_ أیضا _: و اجْعَلْنا مِن الّذینَ ......... قَطَعوا أسْتارَ نارِ الشَّهَواتِ بنَضْحِ ماءِ التَّوبَةِ ، و غَسَلوا أوْعِیَةَ الجَهلِ بِصَفْوِ ماءِ الحَیاةِ . (1)

امام زین العابدین علیه السلام_ در مناجات _گفت : و ما را از آنان قرار ده که ......... پرده های آتشِ خواهشهای نفس را با ریختن آب توبه گسستند و ظرفهای نادانی را با زلال آب زندگی شستند.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ فی قولهِ تعالی: «إنّ اللّه لا یغفرُ أن یُشرَکَ بهِ و یَغفرُ م_ا دونَ ذلکَ لمَن یش_اءُ» (1) _: الکَبائِرُ فما سِواها . (2)

(3)

امام صادق علیه السلام _ در تفسیر آیه «خداوند شرک ورزیدن به خود را نمی آمرزد و کمتر از آن را از هر که بخواهد می آمرزد» _ فرمود :منظور گناهان کبیره و غیر کبیره است.

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام_ و قد سُئ_لَ عن قولِ اللّهِ عزّ و جلّ: «و لَیستِ التّوبةُ للّذین ......... » _: ذلکَ إذا عایَنَ أمْرَ الآخِرَةِ . (1)

الکافی عن الإمام الصّادق علیه السلام :إذا بَلَغتِ النَّفْس هاهُنا _ و أشارَ بِیَدِهِ إلی حَلْقِهِ _ لَم یَکُن للعالِمِ تَوبَةٌ ، ثُمّ قَرَأ: «إنّما التّوبةُ علی اللّه للّذین یَعملونَ السُّوءَ بجهالةٍ» (2) . (3)

عنه علیه السلام :لا تَنْقَطعُ الحُجّةُ مِن الأرضِ إلاّ أربَعینَ یَوما قَبلَ یومِ القیامةِ ، فإذا رُفِعَتِ الحُجّةُ اُغلِقَتْ أبْوابُ التَّوبَةِ ، و لَم یَنْفَعْ نَفْسا إیمانُها لَم تَکُن آمَنَتْ . (4)

الإمامُ الرِّضا علیه السلام_ و قد سُئلَ عن عِلّةِ إغْراقِ اللّهِ فِرْعَونَ و ق_د آمَنَ بهِ و أقَرَّ بتَوحی_دِهِ _:َ لأنَّهُ آمنَ عندَ رُؤی_ةِ البَأْسِ ، و الإیمانُ عندَ رُؤیَةِ البَأْسِ غیرُ مَقبولٍ . (5)

امام صادق علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از آیه «کسانی که کارهای زشت می کنند ......... » _فرمود : آن زمانی است که امر آخرت را مشاهده کنند.

الکافی :امام صادق علیه السلام با دست خویش به گلوی مبارکش اشاره کرد و فرمود: هرگاه جان به این جا برسد عالِم [راهی به] توبه ندارد. آن گاه این آیه را تلاوت کرد: «همانا توبه بردن به درگاه خدا برای کسانی است که نادانسته بد می کنند».

امام صادق علیه السلام :زمین از حجّت تهی نمی ماند، مگر چهل روز پیش از روز رستاخیز. و چون حجّت برداشته شد، درهای توبه بسته می شود و آن گاه، ایمان آوردن کسانی که تا آن زمان ایمان نیاورده باشند سودی ندارد.

امام رضا علیه السلام_ در پاسخ به این پرسش که: چرا خداوند فرعون را با آن که ایمان آورد و به یگانگی او اقرار کرد غرق ساخت؟ _فرمود : زیرا او هنگامی ایمان آورد که عذاب را مشاهده کرد و ایمان آوردن به هنگام مشاهده عذاب پذیرفته نیست.

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :النَّدَمُ أحَدُ التَّوبَتَینِ . (1)

عنه علیه السلام :النَّدَمُ علی الخَطیئةِ اسْتِغْفارٌ . (2)

عنه علیه السلام :النَّدَمُ علی الذَّنبِ یَمنَعُ مِن مُعاوَدَتهِ . (3)

عنه علیه السلام :مَن نَدِمَ فقد تابَ، مَن تابَ فقد أنابَ . (4)

عنه علیه السلام :نَدمُ القلبِ یُکَفِّرُ الذَّنبَ . (5)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :کَفی بالنّدمِ تَوبَةً . (6)

عنه علیه السلام :إسْتَرجِعْ سالِفَ الذُّنوبِ بشِدَّةِ النَّدمِ و کَثرَةِ الاسْتِغْفارِ . (7)

امام علی علیه السلام :پشیمانی، نیمی از توبه است.

امام علی علیه السلام :پشیمانی از گناه، همان آمرزش خواهی است.

امام علی علیه السلام :پشیمانی از گناه، مانع تکرار گناه می شود.

امام علی علیه السلام :آن که پشیمان شود، توبه کرده است، هر که توبه کند، به سوی خدا بازگشته است.

امام علی علیه السلام :پشیمانیِ دل، گناه را می پوشاند.

امام باقر علیه السلام :برای توبه کردن پشیمانی کافی است.

امام باقر علیه السلام :با پشیمانیِ شدید و آمرزش خواهیِ فراوان، گناهان گذشته را محو کن.

عنه علیه السلام :النَّدمُ اسْتِغْفارٌ ، الإقْرارُ اعْتِذارٌ ، الإنْکارُ إصْرارٌ . (1)

عنه علیه السلام :المُقِ_رُّ بالذّن_وبِ تائ_بٌ . (2)

عنه علیه السلام :شافِعُ المُذنِبِ إقْرارُهُ ، و تَوبَتُهُ اعْتِذارُهُ . (3)

عنه علیه السلام :عاصٍ یُقِرُّ بذَنبِهِ خَیرٌ مِن مُطیعٍ یَفتَخِرُ بعَملِهِ . (4)

عنه علیه السلام :ما أخْلَقَ مَن عَرفَ ربَّهُ أن یَعْتَرِفَ بذَنبِهِ! (5)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :و اللّهِ ، ما یَنْجو مِن الذَّنْبِ إلاّ مَن أقَرَّ بهِ . (6)

عنه علیه السلام :لا و اللّهِ ما أرادَ اللّهُ تَعالی مِن النّاسِ إلاّ خَصْلَتَینِ : أنْ یُقِرّوا لَهُ بالنِّعَمِ فیَزیدَهُم ، و بالذُّنوبِ فَیَغفِرَها لَهُم . (7)

(8)

امام علی علیه السلام :پشیمانی، استغفار است، اعتراف به گناه، پوزش خواهی است و انکار آن، پای فشردن بر گناه است.

امام علی علیه السلام :معترف به گناه، توبه کننده است.

امام علی علیه السلام :شفیع گنهکار ، همان اعتراف اوست [به گناهان ]و توبه او ، همان پوزش خواهی اوست.

امام علی علیه السلام :گنهکاری که به گناه خویش اعتراف کند بهتر از فرمانبرداری است که به کار خویش ببالد.

امام علی علیه السلام :چه شایسته است کسی که پروردگار خویش را شناخته، به گناه خویش اعتراف کند.

امام باقر علیه السلام :به خدا سوگند تنها آن کس از گناه می رهد که به آن اعتراف کند.

امام باقر علیه السلام :سوگند به خدا که خداوند متعال از مردم جز دو کار نخواسته است: به نعمتهای او اعتراف کنند تا آنان را نعمت فزونتر دهد و به گناهان اقرار ورزند تا گناهانشان را بیامرزد.

ص :128

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :التَّوبَةُ علی أربَعةِ دَعائِمَ : نَدَمٌ بالقَلبِ ، و اسْتِغفَارٌ باللِّسانِ ، و عَملٌ بالجَوارِحِ ، و عَزْمُ أنْ لا یَعودَ . (1)

عنه علیه السلام :التَّوبَةُ نَدَمٌ بالقَلبِ ، و اسْتِغْفارٌ باللّسانِ، و تَرْکٌ بالجَوارِحِ، و إضْمارُ أنْ لا یَعودَ . (2)

عنه علیه السلام :الاستِغفَارُ دَرَجةُ العِلِّیّینَ ، و هُو اسمٌ واقعٌ علی سِتَّةِ مَع_انٍ : أوّلُها الن_دمُ عل_ی ما مضی ، و الثّانی العَزْمُ علی تَرْکِ العَوْدِ إلَیهِ أبَدا ، و الثّالثُ أنْ تُؤدّیَ إلی المَخْلوقینَ حُقوقَهُم ......... و الرّابعُ أنْ تَعْمِدَ إلی کُلِّ فَریضةٍ علَیکَ ضَیَّعْتَها فتُؤدّیَ حَقَّها ، و الخامسُ أنْ تَعْمِدَ إلی اللَّحمِ الَّذی نَبَتَ علی السُّحتِ فتُذیبَهُ بالأحْزانِ حتّی تُلْصِقَ الجِلدَ بالعَظمِ و یَنْشَأ بَینَهُما لَحمٌ جدیدٌ ، و السّادسُ أنْ تُذیقَ الجِسمَ ألَمَ الطّاعةِ کما أذَقتَهُ حَلاوةَ المَعصیةِ ، فعند ذلکَ تقولُ : أستَغْفِرُ اللّهَ . (3)

عنه علیه السلام :ثَمَرةُ التَّوبَةِ اسْتِدْراکُ فَوارِطِ النَّفْسِ . (4)

امام علی علیه السلام :توبه بر چهار پایه استوار است: پشیمانی در دل، آمرزش خواهی به زبان، عمل کردن با اعضای بدن، و تصمیم بر باز نگشتن به گناه.

امام علی علیه السلام :توبه، عبارت است از: پشیمانی با دل و آمرزش خواهی با زبان و ترک گناه در عمل و مصمّم شدن بر تکرار نکردن آن.

امام علی علیه السلام :همانا برای استغفار ، درجه علیّین قرار داده شده است و آن (استغفار) نامی است که شش معنا در بر دارد: نخست پشیمانی از گذشته؛ دوم تصمیم بر ترک همیشگی آن؛ سوم بازگرداندن حقوق خلایق به آنان ......... ؛ چهارم ادا کردن حقّ هر عمل واجب که حقّ آن را ضایع کرده ای؛ پنجم این که گوشت برآمده از مال حرام را با اندوهها آب کنی، چندان که پوست به استخوان چسبد و میان آن دو گوشتی تازه روید ؛ و ششم آن که سختی طاعت را به تن بچشانی چنان که شیرینی معصیت را به کام او ریخته بودی. آن گاه [پس از همه این مراحل ]بگویی: أستغفِرُ اللّه .

امام علی علیه السلام :ثمره توبه، جبران زیاده رویهای نفس است.

ص :130

بحار الأنوار عن کُمَیلَ بنِ زِیادٍ:قلتُ لأمیرِ المؤمِنینَ علیه السلام : ......... فما حَدُّ الاسْتِغْفارِ ؟ قالَ : یا بنَ زِیادٍ ، التَّوبَةُ . قلتُ : بَسْ ؟ (1) قالَ : لا . قلتُ : فکیفَ ؟ قالَ : إنَّ العَبدَ إذا أصابَ ذَنْبا یقولُ : أسْتَغفِرُ اللّهَ ، بالتَّحْریکِ . قلتُ : و ما التَّحْریکُ ؟ قالَ : الشَّفَتانِ و اللِّسانِ ، یُریدُ أنْ یَتْبَعَ ذلکَ بالحقیقةِ. قلتُ : و ما الحقیقةُ؟

قالَ: تَصدیقٌ فی القلبِ ، و إضْمارُ أنْ لا یَعودَ إلی الذَّنبِ الّذی استَغْفَرَ مِنهُ.

قالَ کُمیلٌ : فإذا فَعلَ ذلکَ فإنّهُ مِن المُستَغْفِرینَ ؟ قالَ : لا ......... لأنَّکَ لَم تَبْلُغْ إلی الأصْلِ بَعدُ.

قالَ کُمیلٌ : فأصْلُ الاستِغْفارِ ما هُوَ ؟ قالَ : الرُّجوعُ إلی التَّوبَةِ مِن الذّنبِ الّذی اسْتَغْفَرتَ مِنهُ، و هِی أوَّلُ دَرجَةِ العابِدِینَ ، و تَرْکُ الذَّنبِ و الاسْتِغْفارُ اسمٌ واقعٌ لِمَعانٍ سِتٍّ . (2)

(3)

بحار الأنوار_ به نقل از کمیل بن زیاد _: به امیر المؤمنین علیه السلام عرض کردم: حدّ استغفار چیست؟ فرمود : توبه، ای پسر زیاد! عرض کردم: فقط همین؟ فرمود: نه. عرض کردم: پس چه؟ فرمود: هرگاه بنده مرتکب گناهی می شود باید با حرکت دادن بگوید: أستغفر اللّه (از خدا آمرزش می طلبم). عرض کردم: حرکت دادن یعنی چه؟ فرمود: حرکت دادن لبها و زبان، به طوری که با آن حرکت لب و زبان، حقیقت استغفار را نیز اراده کند. عرض کردم: حقیقت [آن ]چیست؟ فرمود: تصدیق در دل و عزمِ بر باز نگشتن به گناهی که از آن آمرزش خواسته است.

عرض کرد[م]: هرگاه چنین کند، آیا از آمرزش خواهان است؟ فرمود: نه ......... زیرا تو هنوز به ریشه و اصل استغفار نرسیده ای.

عرض کرد[م]: پس اصل استغفار چیست؟ فرمود: بازگشت به توبه از گناهی که از آن آمرزش طلبیده ای. این نخستین درجه عابدان است. ترک گناه و استغفار نامی است که شش معنا را در بر می گیرد.

ص :131

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام_ فی قولِ اللّهِ عزّ و جلّ: «تُوبوا إلی اللّهِ توبةً نَصُوحا» _: یَتوبُ العبدُ ثُمّ لا یَرْجِعُ فیهِ . (1)

الإمامُ الهادیُّ علیه السلام_ و قد سُئلَ عنِ التّوبةِ النَّصُوحِ _: أنْ یَکونَ الباطِنُ کالظّاهِرِ و أفْضَلَ مِن ذلکَ . (2)

امام کاظم علیه السلام_ در توضیح آیه «به درگاه خدا توبه کنید، توبه ای نصوح» _فرمود : توبه نصوح این است که بنده توبه کند و دیگر به گناه باز نگردد.

امام هادی علیه السلام_ در پاسخ به سؤال از توبه نصوح _فرمود : توبه نصوح این است که باطن، همچون ظاهر، و بهتر از آن شود.

عنه علیه السلام :إنْ قارَفْتَ سَیّئةً فعَجِّلْ مَحْوَها بالتَّوبةِ . (1)

عنه علیه السلام :مُسَوِّفُ نَفسِهِ بالتَّوبةِ ، مِن هُجومِ الأجَلِ علی أعظَمِ الخَطَرِ . (2)

الإمامُ الجوادُ علیه السلام :تأخِیرُ التَّوبةِ اغْتِرارٌ ، و طُولُ التّسْویفِ حَیْرَةٌ . (3)

(4)

امام علی علیه السلام :هرگاه گناهی مرتکب شدی، به محو آن با توبه بشتاب.

امام علی علیه السلام :کسی که توبه را به فردا حوالت دهد، از هجوم مرگ در معرض بزرگترین خطر است.

امام جواد علیه السلام :به تأخیر افکندن توبه فریب و غفلت است و طولانی شدن و امروز و فردا کردن، مایه حیرت و سرگشتگی.

الحدیث:

رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله :ما جَلسَ قَومٌ یَذْکرونَ اللّهَ إلاّ ناداهُم مُنادٍ مِن السّماءِ : قومُوا فَقد بُدِّلَتْ سیّئاتُکُم حَسَناتٍ و غُفِرَتْ لَکُم جَمیعا . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :أوحی اللّهُ عزّ و جلّ إلی داوودَ النَّبیِّ علی نبیّنا و آلهِ و علَیهِ السّلامُ : یا داوودُ ، إنّ عَبدیَ المؤمنَ إذا أذْنَبَ ذَنبا ثُمّ رَجعَ و تابَ مِن ذلکَ الذَّنبِ و اسْتَحیی مِنّی عندَ ذِکْرِهِ غَفَرْتُ لَهُ ، و أنسَیْتُهُ الحَفَظَةَ و أبْدَلْتُهُ الحسَنَةَ ، و لا اُبالی و أنا أرْحَمُ الرّاحِمینَ . (2)

عنه علیه السلام_ فی قولهِ تعالی: «فاُولئِک یُبدّلُ اللّهُ سیّئاتِهم حَسَناتٍ» _: هذهِ فیکُم ، إنَّهُ یُؤتی بالمؤمنِ المُذنِبِ یَومَ القیامةِ حتّی یُوقَفَ بینَ یَدَیِ اللّهِ عزّ و جلّ ، فیکونُ هُوَ الّذی یَلِی حِسابَهُ ......... حتّی یُوقِفَهُ علی سَیّئاتِهِ کُلِّها ، کُلُّ ذلکَ یقولُ : أعْرِفُ ، فیقولُ : سَتَرْتُها علَیکَ فی الدُّنیا و أغْفِرُها لَکَ الیَومَ ، أبْدِلوها لِعَبدی حَسَناتٍ. قالَ : فتُرْفَعُ صَحیفَتُهُ للنّاسِ فیقولونَ : سُبحانَ اللّهِ، أ مَا کانَتْ لهذا العبدِ سَیّئةٌ واحِدةٌ؟! (3)

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ گروهی در انجمن خود یاد خدا نمی کنند، مگر آن که ندا دهنده ای از آسمان بر آنان ندا می دهد: برخیزید! که خداوند گناهان و زشتیهایتان را به نیکی بدل کرد و همه شما را آمرزید.

امام صادق علیه السلام :خداوند عزّ و جلّ به داوود پیامبر _ که بر پیامبر ما و خاندانش و بر او درود باد _ وحی کرد: ای داوود! هرگاه بنده مؤمن من گناهی کند و سپس از آن گناه برگردد و توبه نماید و به هنگام یاد کردن از آن گناه از من شرم کند، او را می آمرزم و آن گناه را از یاد فرشتگان نگهبان اعمال می برم و آن را به نیکی بدل می کنم . و از این کار باکی ندارم که من مهربانترین مهربانانم.

امام صادق علیه السلام_ درباره آیه «خداوند گناهان اینان را به نیکیها بدل می کند» _فرمود : این آیه درباره شماست. در روز رستاخیز مؤمن گنهکار را آورده، در برابر خداوند عزّ و جلّ نگه می دارند و خداوند، خود، به حسابش رسیدگی می کند ......... تا آن که وی را بر همه گناهانش آگاه می سازد و او همواره می گوید: می دانم. پس، خداوند به او می فرماید: در دنیا گناهان تو را پرده پوشی کردم ، و امروز آنها را می بخشم. گناهان بنده مرا به نیکی تبدیل کنید.

پس، نامه اعمال او در برابر مردم بالا برده می شود. آنها می گویند: سبحان اللّه ! آیا این بنده حتّی یک گناه هم نداشته است؟!

ص :138

ص :140

ص :142

عنه علیه السلام :ثوَابُ الآخِرَةِ یُنْسی مَشَقَّةَ الدُّنیا . (1)

عنه علیه السلام :إنَّ اللّهَ سُبحانَهُ وَضَعَ الثّوابَ علی طاعَتِهِ و العِقابَ علی مَعصِیَتِهِ ذِیادَةً لِعبادِهِ عَن نِقْمَتِهِ ، و حِیاشَةً لَهُم إلی جَنَّتِهِ . (2)

امام علی علیه السلام :پاداش آخرت، رنج و سختی دنیا را از یاد می برد.

امام علی علیه السلام :خداوند سبحان برای اطاعت از خود پاداش در نظر گرفت و برای نا فرمانی اش کیفر، تا بندگانش را از خشم و عذاب خویش دور دارد و به سوی بهشت خود براند.

عنه علیه السلام :ثَوابُ الجهادِ أعظَمُ الثَّوابِ . (1)

عنه علیه السلام :شَیْئان لا یُوزَنُ ثَوابُهُما : العَفوُ ، و العَدلُ . (2)

امام علی علیه السلام :پاداش جهاد بزرگترین پاداش است.

امام علی علیه السلام :دو چیز است که پاداشی هموزن آن نیست: گذشت و دادگری.

عنه صلی الله علیه و آله_ فی قولِه تعالی: «وَ لَدَیْنا مَزِیدٌ» _: یَتَجلّی لَهُم الرَّبُّ عزّ و جلّ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله_ و قد سُئلَ عن هذهِ الآیةِ «للّذینَ أحْسَنوا الحُسنی و زی_ادةٌ» _: للّ_ذی_نَ أحْسَنوا العَملَ فی الدُّنیا لَهُم الحُسْنی و هِیَ الجَنّةُ، و الزِّیادَةُ : النّظَرُ إلی وَجْهِ اللّهِ الکریمِ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله_ أیضا _: یَنْظُرونَ إلی رَبِّهِم بِلا کَیفِیّةٍ و لا حُدودٍ و لا صِفَةٍ مَعلومَةٍ . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مَن قابَلَ الإحْسانَ بأفضَلَ مِنهُ فقَد جازاهُ . (4)

(5)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در تفسیر آیه «و بیشتر از آن [نیز ]نزد ما هست» _فرمود : پروردگار عزّ و جلّ بر آنان تجلّی می کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در پاسخ به پرسش از این آیه که «برای آنان که کار نیک می کنند، نیکی است و چیزی افزون بر آن» _فرمود : برای آنان که در دنیا کار نیک کنند «نیکی» است، که همان بهشت است و «افزون بر آن» ، نظر کردن به وجه کریم خداست.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله_ در تفسیر همین آیه _فرمود : به پروردگار خویش می نگرند بی هیچ کیفیّتی و حدودی و صفتی شناخته شده .

امام علی علیه السلام :هر کس نیکی را به بهتر از آن پاسخ دهد آن را تلافی کرده است.

عنه علیه السلام :مَن سَمِ_عَ شیئا مِن الثّوابِ علی شَیءٍ فَصنَعَهُ کانَ لَهُ، و إنْ لَم یَکُنْ علی ما بلَغَهُ . (1)

(2)

امام صادق علیه السلام :هر کس بشنود که فلان کار پاداش دارد و آن را انجام دهد پاداشش به او می رسد، اگر چه بدان گونه که او شنیده نباشد.

الملاحم و الفتن عن عبدِ اللّهِ :بینَما نحنُ جُلوسٌ عندَ رسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله إذْ مَرَّ فِتْیَةٌ مِن قُرَیشٍ فَتَغیّرَ لَونُهُ، فقُلنا : یا رسولَ اللّهِ ، إنّا لا نَزالُ نَری فی وَجهِکَ شَیئا نَکْرَهُهُ! قالَ: إنّا أهلُ بَیتٍ اخْتارَ اللّهُ لَنا الآخِرَةَ علی الدُّنیا، و إنّ أهلَ بَیتی هؤلاءِ سَیُصیبُهُم بَعدی بَلاءٌ و تَطْریدٌ و تَشْریدٌ ، حتّی یَخرُجَ قَومٌ مِن هاهُنا _ و أوْمَأَ بیَدِهِ نحوَ المَشرِقِ _ مَعَهُم رایاتٌ سُودٌ ، یَسْألونَ الحقَّ فلا یُعطَونَهُ ، و یَسْألونَ فلا یُعْطَون فیُقاتِلونَ و یَصْبِرونَ، فیُعْطَونَ ما سَألوا فلا یَقْبَلونَهُ، حتّی یَدْفَعوها إلی رجُلٍ مِن أهلِ بَیتی یَمْلَأُها قِسْطا و عَدْلاً کما مُلِئَتْ ظُلْما و جَورا ، فمَنْ أدْرَکَهُم فلْیَأتِهِم و لَو حَبْوا علی الثَّلْجِ . (1)

الإمامُ الباقرُ علیه السلام :کأنّی بقومٍ قد خَرَجوا بالمَشرِقِ یَطْلُبونَ الحَقَّ فلا یُعْطَونَهُ ، ثُمّ یَطْلُبونَهُ فلا یُعْطَونَهُ ، فإذا رَأَوا ذلکَ وَضَعوا سُیوفَهُم علی عَواتِقِهِم ، فیُعْطَونَ ما سَألوهُ فلا یَقْبَلونَهُ ، حتّی یَقوموا، و لا یَدْفَعونَها إلاّ إلی صاحِبِکُم . قَتْلاهُم شُهَداءُ ، أمَا إنّی لَو أدْرَکْتُ ذلکَ لاسْتَبْقَیتُ نَفْسی لصاحِبِ هذا الأمرِ . (2)

الملاحم و الفتن_ به نقل از عبد اللّه _: در خدمت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نشسته بودیم که چند جوان قرشی از آن جا گذشتند. رنگ پیامبر دگرگون شد. عرض کردیم: ای پیامبر خدا ! ما در چهره شما حالت ناراحت کننده ای می بینیم! فرمود: ما خاندانی هستیم که خداوند آخرت را به جای دنیا برایمان برگزید. پس از من، خانواده ام گرفتار بلا و آوارگی و تبعید خواهند شد تا آن که مردمی از این جا _ با دستش به مشرق اشاره کرد _ با پرچمهای سیاه قیام کنند که حق را طلب می کنند اما به آنان نمی دهند. دوباره حق را می طلبند اما باز به آنان نمی دهند. پس دست به جنگ و مقاومت می زنند تا آن که خواسته آنان را می دهند اما ایشان نمی پذیرند تا آن را به مردی از خاندان من دهند که دنیا را پر از عدل و داد می کند همچنان که آکنده از انحراف و بی عدالتی شده بود. هر کس این مردم را درک کند، حتی اگر شده با خزیدن بر روی برف، به آنان بپیوندد.

امام باقر علیه السلام :گویا مردمانی را می بینم که در خاورْ زمین قیام کرده اند و حق را می طلبند، اما آن را به آنان نمی دهند. دوباره می طلبند باز به آنان داده نمی شود . چون چنین می بینند، شمشیرهای خود را برمی فرازند. در این هنگام خواسته شان داده می شود اما آنها نمی پذیرند تا آن که بر می خیزند و آن را تنها به مولای شما می دهند، کشتگان آنان شهیدند. بدانید که اگر من آن زمان را درک کنم جان خود را برای صاحب این امر حفظ خواهم کرد.

ص :152

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :کأنّی بالعجمِ فَساطِیطُهُم فی مسجدِ الکوفةِ، یُعلِّمونَ النّاسَ القرآنَ کما اُنزِلَ . (1)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :کیفَ أنتُم لَو ضَربَ أصحابُ القائمِ علیه السلام الفَساطِیطَ فی مسجدِ کوفانَ، ثُمّ یَخرُجُ إلَیهِمِ المِثالُ المُسْتَأنَفُ ، أمرٌ جدیدٌ ، علی العَربِ شدیدٌ . (2)

امام علی علیه السلام :گویی عجمها (ایرانیان) را می بینم که در مسجد کوفه چادر زده اند و قرآن را همان گونه که نازل شده است به مردم می آموزند.

امام صادق علیه السلام :چگونه اید شما آن گاه که یاران قائم علیه السلام در مسجد کوفه چادر می زنند و برای آنان امر بی سابقه و جدیدی آورده می شود که بر عربها گران می آید.

عنه علیه السلام :سَتَخْلو کُوفةُ مِن المؤمنینَ ، و یَأرِزُ عنها العِلمُ کما تَأرز الحَیّةُ فی جُحْرِها ، ثُمّ یَظهَرُ العلمُ ببلدةٍ یُقالُ لها قُمّ ، و تَصیرُ مَعْدِنا للعِلمِ و الفَضلِ، حتّی لا یَبقی فی الأرضِ مُسْتَضعَفٌ فی الدِّینِ حتّی المُخَدَّراتُ فی الحِجالِ ، و ذلکَ عند قُرْبِ ظُهورِ قائمِنا ، فیَجْعَلُ اللّهُ قُمّ و أهلَهُ قائمِینَ مَقامَ الحُجّةِ، و لو لا ذلکَ لَساخَتِ الأرضُ بأهْلِها، و لَم یَبْقَ فی الأرضِ حُجّةٌ ، فَیَفیضُ العِلمُ مِنهُ إلی سائرِ البلادِ فی المَشرِقِ و المَغرِبِ ، فَیتِمُّ حُجّةُ اللّهِ علی الخلقِ ، حتّی لا یَبْقی أحدٌ علی الأرضِ لم یَبْلُغْ إلیهِ الدِّینُ و العِلمُ ، ثُمّ یَظْهرُ القائمُ علیه السلام . (1)

عنه علیه السلام_ فی قولِه تعالی: «بَعَثْنا علَیکُم عِبادا لنا أُولی بأسٍ شدیدٍ فجاسُوا خلالَ الدِّیار» _: قَومٌ یَبْعَثُهُم اللّهُ قَبلَ خُروجِ القائمِ علیه السلام ، فلا یَدَعونَ وِتْرا لآلِ محمّدٍ إلاّ قَتَلوهُ . (2)

بحار الأنوار عن عَفّانِ البَصرِیّ :قالَ لی [الإمامُ الصادقُ علیه السلام ] : أ تدری لِمَ سُمّیَ قُمّ؟

قلتُ : اللّهُ و رسولُهُ و أنتَ أعلَمُ ، قالَ : إنّما سُمّیَ قُمّ لأنَّ أهلَهُ یَجتَمِعونَ معَ قائمِ آلِ محمّدٍ صلواتُ اللّهِ علَیهِ ، و یَقومونَ مَعهُ و یَسْتَقیمونَ علَیهِ و یَنْصُرونَهُ . (3)

امام صادق علیه السلام :بزودی کوفه از مؤمنان تهی خواهد گشت و علم از آن رخت برخواهد بست همانند ماری که در سوراخش پنهان می شود. آن گاه علم در شهری آشکار خواهد شد به نام قم. این شهر معدن علم و فضل می شود، تا آن جا که بر روی کُره زمین کسی نمی ماند که در دین ضعیف و ناتوان باشد حتی زنان پرده نشین؛ و این [واقعه ]نزدیک ظهور قائم ماست. خداوند قم و مردم آن را جانشین مقام حجّت می کند. اگر چنین نبود هر آینه زمین اهل خود را فرو می بلعید و در روی زمین حجّتی باقی نمی ماند. علم از این شهر به شهرهای دیگر در شرق و غرب عالم سرازیر می شود و بدین سان حجّت خدا بر بندگانش تمام می شود؛ چندان که در کُره خاک کسی نمی ماند که دین و دانش به او نرسیده باشد . سپس قائم علیه السلام ظهور می کند.

امام صادق علیه السلام_ در تفسیر آیه «بندگان خویش را که جنگاورانی دلاورند بر سرتان می فرستیم. آنها حتی درون خانه ها را هم می کاوند» _فرمود : اینان مردمی هستند که خداوند پیش از ظهور قائم می فرستد و آنان هر کس را که به خاندان محمّد صلی الله علیه و آله ستم کرده باشد می کُشند.

بحار الأنوار_ به نقل از عفّان بصری _: امام صادق علیه السلام به من فرمود : آیا می دانی چرا گفته اند قم؟ عرض کردم: خدا و پیامبرش و شما بهتر می دانید. فرمود: از آن رو قم را قم نامیده اند که مردم آن بر گرد قائم آل محمّد صلوات اللّه علیه فراهم می آیند و همراه او قیام می کنند و در راه او پایداری می ورزند و یاری اش می رسانند.

ص :156

بحار الأنوار عن بعضِ أصحابِنا :کنتُ عند أبی عبدِ اللّهِ علیه السلام جالِسا إذْ قَرأَ هذهِ الآیةَ: «فَإذا جاءَ وعدُ اُولاهما بعَثْنا علیکم عِبادا لنا اُولی بأسٍ شدیدٍ فجاسُوا خِلالَ الدِّیارِ و کانَ وَعْدا مفعولاً» (1) فقُلنا : جُعِلْنا فِداکَ ، مَن هؤلاءِ ؟ فقالَ ، ثلاثَ مَرّاتٍ : هُمْ و اللّهِ أهلُ قُمّ . (2)

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :رجُلٌ مِن أهلِ قُمّ یدعو النّاسَ إلی الحقِّ ، یَجْتَمِعُ مَعهُ قَومٌ کَزُبرِ الحدیدِ ، لا تُزِلُّهُمُ الرِّیاحُ العَواصِفُ ، و لا یَمَلّونَ مِن الحَربِ ، و لا یَجْبُنونَ ، و علی اللّهِ یَتَوکّلونَ ، و العاقِبَةُ للمُتّقِینَ . (3)

بحار الأنوار_ به نقل از یکی از شیعیان _: در حضور ابو عبد اللّه (امام صادق علیه السلام ) نشسته بودم که این آیه را تلاوت کرد: «چون از آن دو [وعده]، وعده نخستین در رسد بندگان خویش را که جنگاورانی دلاورند بر سرتان فرستیم. آنها حتی درون خانه ها را هم می کاوند و این و عده ای انجام شدنی است». عرض کردیم: فدایت شویم، اینان کیانند؟ سه بار فرمود : به خدا قسم آنان مردمان قم هستند.

امام کاظم علیه السلام :مردی از قم مردم را به حق فرا می خواند و بر گرد او مردمانی فراهم می آیند که چونان پاره های آهن استوارند، طوفان ها آنها را به لرزه نمی اندازد و از جنگ خسته نمی شوند و بزدلی نشان نمی دهند، به خدا توکّل دارند و فرجام از آنِ پرهیزگاران است.

ص :157

ص :158

الجمعة (جمعه)

الجماع (آمیزش جنسی)

الجمال (زیبایی)

الجنابة (جنابت)

الجُند (سپاه)

الجنّة (بهشت)

الجنّ (جنّ)

الجنون (دیوانگی)

الجهاد الأصغر (جهاد اصغر)

الجهاد الأکبر (جهاد اکبر)

الجهاد (الاجتهاد فی طاعة اللّه ) (جهاد «سخت کوشی در فرمانبری از خدا»)

الجهل (نادانی)

جهنّم (دوزخ)

الجواب (پاسخ دادن)

الجود (بخشندگی)

الجار (همسایه)

الجاه (جاه و مقام)

ص :160

نزهة الناظر :جَمَعَ الحَجّاجُ بنُ یوسُفَ أهلَ العِلمِ و سَأَلَهُم عَنِ القَضاءِ و القَدَرِ ، فَقالَ أحَدُهم : سمعتُ أمیرَ المؤمنینَ عَلِیِّ بنَ أبی طالِبٍ علیه السلام یَقولُ :

یا بنَ آدمَ ، مَن وسَّعَ لَکَ الطَّریقَ ، لَم یأخُذ عَلَیک المَضیقَ .

و قالَ آخر : سَمِعتُه علیه السلام یَقولُ : إذا کانَت الخَطیئةُ عَلَی الخاطئ حَتما ، کان صلی الله علیه و آله القِصاصُ فی القضیّة ظُلما .

و قال آخر : سمعته علیه السلام یقول : ما کانَ مِن خَیرٍ فَبِأمرِ اللّهِ و بِعِلمِهِ ، و ما کانَ مِن شرٍّ فَبِعلمِ اللّهِ لا بِأمرِهِ .

فقالَ الحَجّاجُ : أ کُلُّ هذا مِن قولِ أبی تُرابٍ؟ لَقَد اغتَرَفوها مِن عَینٍ صافِیَةٍ (1) ! (2)

نزهة الناظر :حَجّاج بن یوسف دانشمندان را گرد آورد و از آنان درباره قضا و قدر پرسید.

پس یکی از آنان گفت : شنیدم امیر مؤمنان علی بن ابی طالب می گوید : ای آدمی زاده! آن که راه را برای تو باز نهاده است، بر تو تنگ نمی گیرد.

و دیگری گفت : شنیدم که علی علیه السلام می گوید: اگر خطا بر خطاکار واجب و حتمی باشد، حکم به قصاص او ظلم است .

و دیگری گفت: شنیدم که می فرماید : هر چه خیر باشد به فرمان و با آگاهی خداست و هر چه شرّ باشد با آگاهی خداست، اما به فرمان او نیست.

حَجّاج گفت: آیا همه اینها گفته ابو تراب است؟! بی گمان همه از یک آبشخور زلال برگرفته شده اند. (3)

ص :164

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :ما اسْتَطعتَ أنْ تَلومَ العبدَ علَیهِ فهُو مِنهُ، و ما لَم تَسْتَطِعْ أنْ تَلومَ العَبدَ علَیهِ فهُو مِن فِعلِ اللّهِ ، یقولُ اللّهُ تعالی للعبدِ : لِمَ عَصَیْتَ ؟ لِمَ فَسَقْتَ ؟ لِمَ شَرِبْتَ الخَمرَ ؟ لِمَ زَنَیْتَ؟ فهذا فعلُ العبدِ، و لا یقولُ لَه : لِمَ مَرِضْتَ؟ لِمَ قَصُرْتَ ؟ لِمَ ابْیَضَضْتَ ؟ لِمَ اسْوَدَدْتَ؟ لأنَّهُ مِن فِعلِ اللّهِ تعالی . (1)

الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :إنّ السَّیّئاتِ لا تَخْلو مِن إحدی ثلاثٍ : إمّا أنْ تکونَ مِن اللّهِ _ و لَیستْ مِنهُ _ فلا یَنبغی للرَّبِّ أنْ یُعذّبَ العبدَ علی ما لا یَرْتَکِبُ ، و إمَّا أنْ تکونَ مِنهُ و مِن العبدِ _ و لَیستْ کذلکَ _ فلا یَنبغی للشَّریکِ القَوِیِّ أنْ یظلِمَ الشَّریکَ الضَّعیفَ، و إمّا أنْ تکونَ مِن العبدِ _ و هِی مِنهُ _ فإنْ عَفا فبِکَرَمِهِ وجُودِهِ ، و إنْ عاقَبَ فبِذَنبِ العبدِ و جَریرَتِهِ . (2)

امام صادق علیه السلام :هر چیزی که بتوانی بنده را به سبب انجام آن سرزنش کنی کار خود اوست و هر آن چیزی که نتوانی بنده را به سبب آن سرزنش کنی کار خداست. خدای متعال به بنده اش می فرماید: چرا نافرمانی کردی؟ چرا نابکاری کردی؟ چرا شراب خوردی؟ چرا زنا کردی؟ پس، اینها کار بنده است. به او نمی فرماید: چرا بیمار شدی؟ چرا قد و قامتت کوتاه شد؟ چرا سفید پوست شدی؟ چرا سیاه پوست شدی؟ چون این امور فعل خداوند متعال است.

امام کاظم علیه السلام :گناهان از سه حال خارج نیستند: یا از جانب خدایند _ که البته چنین نیست _ در این صورت پروردگار را نشاید که بنده را برای آنچه مرتکب نشده عذاب کند. یا از جانب خدا و بنده، هر دو، است _ که البته چنین هم نیست _ در این صورت سزاوار نیست که شریک نیرومند به شریک ناتوان ستم روا دارد. یا این که از جانب بنده است _ که همین طور هم هست _ در این صورت اگر خداوند او را ببخشد از روی بزرگواری و بخشندگی چنین کرده است و اگر کیفرش دهد به سبب گناه و بزهکاری خود او کیفر داده است.

ص :165

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :اللّهُ تبارکَ و تعالی أکْرَمُ مِن أنْ یُکَلّفَ النّاسَ ما لا یُطِیقونَهُ، و اللّهُ أعَزُّ مِن أنْ یکونَ فی سُلطانِهِ ما لا یُریدُ . (1)

بحار الأنوار عن أبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام أنّهُ سَألهُ رجلٌ:أجَبَرَ اللّهُ العبادَ علی المعاصی؟ قالَ: لا، فقالَ: ففَوّضَ إلَیهِمُ الأمْر؟ قالَ : لا . قالَ : فماذا ؟ قالَ : لُطفٌ مِن ربِّکَ بینَ ذلکَ . (2)

بحار الأنوار عن المُفَضَّلِ عن الإمامِ الصّادقِ علیه السلام :لا جَبرَ و لا تَفویضَ ، و لکنْ أمرٌ بینَ أمرَینِ . قالَ : قلتُ : ما أمرٌ بینَ أمرَینِ ؟ قالَ : مَثَلُ ذلک مَثَلُ رجُلٍ رأیتَهُ علی معصیةٍ فنَهَیْتَهُ فلَم یَنْتَهِ ، فتَرَکتَهُ ففعلَ تلکَ المعصیةَ، فلیسَ حَیثُ لَم یَقْبلْ مِنکَ فَتَرکْتَهُ کُنتَ أنتَ الّذی أمَرتَهُ بالمعصیةِ . (3)

بحار الأنوار :إنّ الفضلَ بنَ سهلٍ سألَ الرِّضا علیه السلام بین یَدَیِ المأمونِ فقالَ : یا أبا الحسنِ، الخَلقُ مجبورون؟ فقالَ : اللّهُ أعْدَلُ مِن أنْ یُجبِرَ خَلقَهُ ثُمّ یُعَذّبَهُم ، قالَ : فَمُطْلَقونَ ؟ قالَ: اللّهُ أحْکَمُ مِن أنْ یُهْمِلَ عَبدَهُ و یَکِلَهُ إلی نَفسِهِ . (4)

امام صادق علیه السلام :خداوند تبارک و تعالی بزرگوارتر از آن است که به مردم بیش از توانشان تکلیف دهد و خداوند تواناتر از آن است که در حوزه قدرت حکومتش چیزی باشد که او نخواهد.

بحار الأنوار :مردی از امام صادق علیه السلام پرسید: آیا خداوند بندگان را به انجام معاصی مجبور ساخته است؟ فرمود: نه پرسید: پس، کار را به آنان تفویض کرده است؟ فرمود: نه. پرسید: پس حقیقت چیست؟ فرمود: لطفی است از سوی پروردگارت میان این دو امر.

بحار الأنوار_ به نقل از مفضّل بن عمر _: امام صادق علیه السلام فرمود : نه جبر است و نه تفویض بلکه امری است میان این دو. پرسیدم: امر میان این دو چیست؟ فرمود: برای مثال مردی را می بینی که گناه می کند و تو او را از آن باز می داری اما او نمی پذیرد و تو به حال خود رهایش می کنی و او گناه خود را انجام می دهد. پس، چون او به نهی تو اعتنایی نکرده و در نتیجه، به حال خود رهایش کرده ای نباید گفت که تو او را به گناه دستور داده ای.

بحار الأنوار :فضل بن سهل در حضور مأمون از امام رضا علیه السلام پرسید: ای ابا الحسن! آیا مردم مجبورند؟ فرمود: خداوند دادگرتر از آن است که آفریدگانش را مجبور کند و سپس عذابشان دهد. پرسید: پس آزاد و رهایند؟ فرمود: خداوند حکیمتر از آن است که بنده اش را رها کند و او را به خود وا گذارد.

ص :167

عنه صلی الله علیه و آله :یکونُ فی آخرِ الزَّمانِ قَومٌ یَعملونَ المعاصی ، و یَقولونَ : إنَّ اللّهَ قد قَدَّرها علَیهِم ! الرّادُّ علَیهِم کَشاهِرِ سَیفِهِ فی سبیلِ اللّهِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :لا یَدخُلُ الجَنّةَ ......... قَدَریٌّ . (2)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مَن زعَمَ أنّ اللّهَ یَجبُرُ عِبادَه علی المعاصی أو یُکلِّفُهُم ما لا یُطیقونَ فلا تأکُلوا ذَبیحَتَهُ ، و لا تَقْبَلوا شَهادَتَهُ ، و لا تُصَلُّوا وَراءهُ ، و لا تُعطُوهُ مِن الزّکاةِ شیئا . (3)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در آخر الزمان مردمی می آیند که گناه می کنند و می گویند: خداوند، گناه را بر آنان مقدّر کرده است ! کسی که با ادّعای آنان مبارزه کند، همچون کسی است که در راه خدا شمشیر کشیده باشد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :قَدَری مذهب ......... به بهشت نمی رود.

امام صادق علیه السلام :هر کس معتقد باشد که خداوند بندگان خود را بر انجام گناهان مجبور می کند یا بیش از توانشان به آنان تکلیف می دهد از ذبحش نخورید، شهادتش را نپذیرید، پشت سرش نماز نخوانید و چیزی از زکات به او ندهید.

عنه علیه السلام :الأعْمالُ علی ثلاثةِ أحْوالٍ : فَرائضُ و فَضائلُ و مَعاصٍ ، فأمّا الفرائضُ فبِأمْرِ اللّهِ و بِرِضی اللّهِ و بِقَضاءِ اللّهِ و تَقدیرِهِ و مَشیئتِهِ و عِلْمِهِ عزّ و جلّ. و أمّا الفَضائلُ فلیسَتْ بأمْرِ اللّهِ، و لکنْ بِرِضی اللّهِ و بِقَضاءِ اللّهِ و بمَشیئَةِ اللّهِ و بِعِلْمِ اللّهِ عزّ و جلّ. و أمّا المَعاصی فلیسَتْ بأمرِ اللّهِ ،و لکنْ بِقَضاءِ اللّهِ و بِقَدَرِ اللّهِ و بِمشیئَتهِ و عِلْمِهِ ، ثُمّ یُعاقِبُ علَیها . (1)

عنه علیه السلام :إنّ اللّه سُبحانَهُ أمَرَ عِبادَهُ تَخْییرا ، و نَهاهُمْ تَحْذیرا، و کَلّفَ یَسیرا و لَم یُکَلِّفْ عَسیرا، و أعطی علی القلیلِ کثیرا ، و لَم یُعْصَ مَغْلوبا ، و لَم یُطَعْ مُکرَها ، و لَم یُرْسلِ الأنبیاءَ لَعِبا . (2)

(3)

امام علی علیه السلام :اعمال بر سه دسته اند: فرایض و فضایل و معاصی. امّا فرایض، با فرمان خداوند عزّ و جلّ و به رضایت و قضا و قدر و مشیّت و علم اویند؛ فضایل با فرمان خداوند عزّ و جلّ نیستند، بلکه به رضایت و قضا و مشیّت و علم او می باشند؛ امّا گناهان، با فرمان خدا نیستند بلکه به قضا و قدر و خواست و علم خدا هستند و بر آنها کیفر می دهد.

امام علی علیه السلام :همانا خداوند سبحان بندگان خود را فرمان داده است در حالی که مختارند و آنان را نهی کرده است از روی هشدار. تکلیف آسان داده است و نه دشوار، و در برابر اندک، پاداشِ بسیار عطا فرموده است. نافرمانی از او به معنای ناتوانی او نیست و کسی را به اطاعت خود مجبور نکرده است و پیامبران را از سر بازی و سرگرمی نفرستاده است.

ص :170

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ الرَّجُلَ لَیُدرِکُ بالحِلْمِ دَرَجةَ الصّائمِ القائمِ،و إنَّهُ لَیُکْتَبُ جَبّارا و لا یَمْلکُ إلاّ أهلَ بَیتِهِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :یُحْشَرُ الجَبّارونَ و المُتَکبِّرون یَومَ القیامةِ فی صُورةِ الذَّرِّ، یَطأُهُمُ النّاسُ لِهَوانِهِم علی اللّهِ . (2)

المسیح علیه السلام :طُوبی لِمَن عَلّمَهُ اللّهُ کِتابَهُ، ثُمّ لَم یَمُتْ جَبّارا . (3)

الإمامُ علیٌّ علیه السلام :لا یَزْکو عَملُ مُتَجَبّرٍ . (4)

عنه علیه السلام :أینَ العَمالِقَةُ و أبناءُ العَمالِقَةِ ؟! أینَ الفَراعِنَةُ و أبناءُ الفَراعِنَةِ ؟! أینَ أصْحابُ مَدائنِ الرَّسِّ الّذینَ قَتلوا النَّبِیّینَ ، و أطْفَؤوا سُنَنَ المُرسَلینَ ، و أحْیَوا سُنَ_نَ الجَبّارینَ؟! (5)

عنه علیه السلام :فلا تُکَلِّمونی بما تُکَلَّمُ بهِ الجَبابِرَةُ، و لا تَتَحَفَّظوا منّی بما یُتَحَفَّظُ بهِ عندَ أهلِ البادِرَةِ، و لا تُخالِطونی بالمُصانَعَةِ . (6)

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :الجَبّارونَ أبْعَدُ النّاسِ مِن اللّهِ عزّ و جلّ یَومَ القیامةِ . (7)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :انسان ، با بردباری به مقامِ روزه دار شب زنده دار می رسد . و هم او می تواند در زمره جبّاران قلمداد شود، در حالی که جز بر خانواده خود سیطره ای ندارد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در رستاخیز ، جبّاران و گردنفرازان به شکل مورچه محشور می شوند و مردم آنها را لگدمال می کنند؛ چون که نزد خداوند خوار و بی مقدارند.

مسیح علیه السلام :خوشا آن که خداوند کتاب خویش را به او می آموزد و سرانجام جبّار نمی میرد.

امام علی علیه السلام :عمل انسان جبّار منش، پاکیزه و بالنده نیست.

امام علی علیه السلام :کجایند عمالقه (8) و فرزندان عمالقه؟! کجایند فرعونان و فرعون زادگان؟! کجایند مردمانی که در شهرهای رسّ (9) بودند؛ همانان که پیامبران را کشتند و سنّتهای فرستادگان الهی را نابود ساختند و راه و رسم جبّاران را زنده کردند؟!

امام علی علیه السلام :با من، آن گونه که با جبّاران سخن گفته می شود، سخن مگویید و چنان که از حاکمان بد خشم پرهیز می شود از من نپرهیزید و با ظاهر سازی و تملّق با من رفتار نکنید.

امام صادق علیه السلام :در روز رستاخیز، جبّاران دورترین مردمان از خداوند عزّ و جلّ هستند .

ص :173

ص :178

مجادله نیکو

قرآن :

«[ مردم را ] با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت بخوان و با آنان به شیوه ای که نیکوترست مجادله کن. پروردگارت به کسانی که از راه او منحرف شده اند داناتر و به هدایت یافتگان [ نیز ]داناتر است».

«با اهل کتاب جز به نیکوترین شیوه مجادله مکنید، مگر با آنان که ستم کرده اند. و بگویید: به آنچه بر ما نازل شده و آنچه بر شما نازل گردیده ایمان آوردیم و خدای ما و خدای شما یکی است و ما در برابر او گردن نهاده ایم».

حدیث :

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ماییم مجادله گران در دین خدا.

امام باقر علیه السلام :هر کس با زبان خود ، ما را در برابر دشمنمان یاری رساند ، در آن روزی که [برای حسابرسی] در پیشگاه حق می ایستد، خداوند عزّ و جلّ زبان او را به حجّت خویش گویا می سازد.

امام عسکری علیه السلام :در حضور [امام ]صادق علیه السلام از جدال کردن در دین و این که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام از این کار نهی کرده اند، سخن به میان آمد، [امام ]صادق علیه السلام فرمود: از آن به طور مطلق نهی نشده بلکه از مجادله کردن با روشی جز روش پسندیده تر نهی شده است.

ص :182