‏عنوان و نام پدیدآور : فرهنگ جامع سخنان امام حسین علیه‌السلام: ترجمه کتاب موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام/ تالیف گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم علیه‌السلام محمود شریفی... [و دیگران]؛ ترجمه علی مویدی؛ زیرنظر سازمان تبلیغات اسلامی
‏وضعیت ویراست : [ویرایش ]۲
‏مشخصات نشر : قم: نشر معروف، ۱۳۷۸.
‏مشخصات ظاهری : ص ۹۵۹
‏شابک : 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال
‏وضعیت فهرست نویسی : فهرستنویسی قبلی
‏یادداشت : عنوان اصلی: موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام.
‏یادداشت : چاپ چهارم: ۱۳۸۱؛ ۲۰۰۰۰ ریال
‏یادداشت : کتابنامه: ص. [۹۵۳] - ۹۵۹؛ همچنین به‌صورت زیرنویس
‏موضوع : حسین‌بن علی(ع)، امام سوم، ۶۱ - ۴ق. -- احادیث
‏موضوع : حسین‌بن علی(ع)، امام سوم، ۶۱ - ۴ق. -- کلمات قصار
‏شناسه افزوده : شریفی، محمود، . - ۱۳۳۱
‏شناسه افزوده : مویدی، علی، ۱۳۲۸ - ، مترجم
‏شناسه افزوده : سازمان تبلیغات اسلامی. پژوهشکده باقرالعلوم(ع). گروه حدیث
‏رده بندی کنگره : BP۴۱/۷/ش‌۴م‌۸۰۴۱ ۱۳۷۸
‏رده بندی دیویی : ۲۹۷/۹۵۳
‏شماره کتابشناسی ملی : م‌۷۹-۴۱۰۴

قال: حدّثنی مصعب بن سلام، قال أبو حیّان التّمیمیّ، عن «1» أبی عبیدة، عن هرثمة ابن سلیم، قال: غزونا مع علیّ بن أبی طالب غزوة صفّین، فلمّا نزلنا «2» بکربلا، صلّی بنا صلاة، فلمّا سلّم رُفع إلیه من تُربتها، فشمّها، ثمّ قال: واهاً لکِ أیّتها «3» التّربة، لیحشرنّ منکِ قوم یدخلون الجنّة بغیر حساب.
فلمّا رجع هرثمة من غزوته إلی امرأته- وهی جرداء بنت سمیر، وکانت شیعة لعلیّ- «4» فقال لها زوجها هرثمة «4»: ألا أعجّبکِ من صدیقکِ أبی الحسن؟ لمّا نزلنا کربلا «5» رَفع إلیه «5» من تربتها، فشمّها وقال: واهاً لکِ یا تربة، لیحشرنّ منکِ قوم یدخلون الجنّة بغیر حساب وما عِلمُه بالغیب؟ فقالت «6»: دعنا منک أ یّها الرّجل؛ فإنّ أمیر المؤمنین لم یقل إلّاحقّاً.
فلمّا بعث عبیداللَّه بن زیاد البعث الّذی بعثه إلی الحسین بن علیّ «7» وأصحابه، قال «7»:
کنت فیهم فی الخیل الّتی بعث إلیهم، فلمّا انتهیت إلی القوم وحسین وأصحابه عرفتُ المنزل الّذی «8» نزل بنا علیّ فیه «8» والبقعة الّتی رُفع إلیه «9» من ترابها، والقول الّذی قاله، فکرِهت مسیری، فأقبلت علی فرسی حتّی وقفت علی الحسین، فسلّمت علیه، وحدّثتُه بالّذی
__________________________________________________
(1)- [فی البحار مکانه: قال نصر: حدّثنا منصور بن سلام عن حیّان التّیمیّ، عن ...].
(2)- [البحار: نزل].
(3)- [البحار: یا].
(4) (4) [البحار: حدّثها هرثمة فیما حدّث فقال لها].
(5- 5) [البحار: وقد أخذ حصّة].
(6)- [زاد فی البحار: المرأة له].
(7) (7) [لم یرد فی البحار].
(8) (8) [البحار: نزلنا فیه مع علیّ].
(9)- [لم یرد فی البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 2
سمعت من أبیه فی هذا المنزل، فقال الحسین: «1» معنا أنت أو «1» علینا؟ فقلت: یا ابن رسول اللَّه! لا معک ولا علیک، ترکت أهلی وولدی أخاف علیهم من ابن زیاد. فقال الحسین: «2» فولّ هرباً «2» حتّی لاتری لنا «3» مقتلًا؛ فوَ الّذی نفسُ محمّد بیده لایری «4» مقتلنا الیوم رجل ولایغیثنا إلّاأدخله اللَّه النّار «4». قال: فأقبلت فی الأرض هارباً «5» حتّی خفی علیَّ مقتله «6».
نصر بن مزاحم، وقعة صفّین،/ 140- 141/ عنه: المجلسی، البحار، 32/ 419- 420
هرثمة بن سلمة، قال: غزوت مع علیّ علیه السلام صفّین، فلمّا نزل کربلاء صلّی بنا الفجر، فلمّا سلّم علی الصّفوف، رفع إلیه من ترابها، فشمّها.
ثمّ قال: آهٍ لکِ من تربة، لیحشرنّ منکِ قوم یدخلون الجنّة بغیر حساب.
فلمّا انصرفت قلت لأهلی- وکانت تحبّ علیّاً صلوات اللَّه علیه وتتولّاه-: ألا اخبرکِ عن علیّ- وقصصت علیها القصّة-، وقلت لها: وما یدریه بذلک، وما أطلعه اللَّه علی الغیب؟
قالت: دعنا منک، فإنّ أمیر المؤمنین لم یقل إلّاحقّاً.
فلمّا نزل الحسین بن علیّ علیه السلام وأصحابه کربلاء، کنت فی البعث الّذی بعث عبیداللَّه إلی الحسین علیه السلام وأصحابه، فلمّا انتهیت إلیهم عرفت الموضع الّذی صلّی بنا علیّ علیه السلام فیه وذکرت قوله. وکرهت مسیری، وأقبلت علی فرسی حتّی أتیت الحسین علیه السلام، فسلّمت علیه، وحدّثته بالّذی سمعت من أبیه فی ذلک الموضع.
فقال لی: أفمعنا أنت أم علینا؟
__________________________________________________
(1) (1) [البحار: أمعنا أم].
(2) (2) [البحار: اذهب].
(3)- [لم یرد فی البحار].
(4- 4) [البحار: الیوم أحد مقتلنا ثمّ لا یعینا إلّادخل النّار].
(5)- [البحار: اشتدّ هرباً].
(6)- [البحار: مقتلهم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 3
قلت: یا ابن رسول اللَّه! لا علیک ولا معک، ترکت ولداً وعیالًا أخاف عبیداللَّه.
فقال علیه السلام: أمّا لا؛ فولّ هارباً حتّی لا تسمع لنا صوتاً، ولا تری لنا مقتلًا- فوَ الّذی نفسی بیده- لا یسمع صوتنا، ولا یری مقتلنا الیوم أحد فلا یعیننا إلّاأدخله اللَّه النّار.
فأدبرتُ هارباً حتّی لا أسمع لهم صوتاً، ولا أری لهم مقتلًا.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 141- 142 رقم 1083
حدّثنا أحمد بن الحسن القطّان، قال: حدّثنا الحسن بن علیّ السّکریّ، قال: حدّثنا محمّد بن زکریّا، قال: حدّثنا قیس بن حفص الدّارمیّ، قال: حدّثنی حسین الأشقر، قال: حدّثنا منصور بن الأسود، عن أبی حسّان التّیمیّ، عن نشیط بن عبید، عن رجل منهم، عن جرداء بنت سمین، عن زوجها هرثمة بن أبی مسلم قال: غزونا مع علیّ بن أبی طالب علیه السلام صفّین، فلمّا انصرفنا نزل کربلاء، فصلّی بها الغداة، ثمّ رفع إلیه من تربتها، فشمّها، ثمّ قال: واهاً لکِ أ یّتها التّربة، لیحشرنّ منکِ قوم یدخلون الجنّة بغیر حساب.
فرجع هرثمة إلی زوجته- وکانت شیعة لعلیّ علیه السلام- فقال: ألا أحدّثکِ عن ولیّکِ أبی الحسن بکربلا؟ فصلّی، ثمّ رفع إلیه من تربتها، فقال: واهاً لکِ أ یّتها التّربة، لیحشرنّ منکِ أقوام یدخلون الجنّة بغیر حساب، قالت: أ یّها الرّجل! فإنّ أمیرالمؤمنین لم یقل إلّا حقّاً.
فلمّا قدم الحسین علیه السلام، قال هرثمة: کنت فی البعث الّذین بعثهم عبیداللَّه بن زیاد، فلمّا رأیت المنزل والشّجر ذکرت الحدیث، فجلست علی بعیری، ثمّ صرت إلی الحسین علیه السلام، فسلّمت علیه، فأخبرته بما سمعت من أبیه فی ذلک المنزل الّذی نزل به الحسین علیه السلام، فقال: معنا أنت أم علینا؟ فقلت: لا معک ولا علیک، خلفت صبیة أخاف علیهم عبیداللَّه ابن زیاد، قال: فامض حیث لا تری لنا مقتلًا، ولا تسمع لنا صوتاً، فوَ الّذی نفس الحسین بیده لا یسمع الیوم واعیتناً أحد فلا یعیننا، إلّاأکبّه اللَّه لوجهه فی جهنّم ... «1»
__________________________________________________
(1)- هرثمة بن ابی‌مسلم گوید: با علی بن ابی‌طالب، به نبرد صفین رفتیم. چون برگشتیم، در کربلا منزل-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 4
الصّدوق، الأمالی،/ 136- 137 المجلس 28 رقم 6/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 255- 256؛ البحرانی، العوالم، 17/ 147؛ القمّی، نفس المهموم،/ 57 رقم 33
أخبرنا أبو القاسم هبّة اللَّه بن عبداللَّه الواسطیّ، أنا أبو بکر الخطیب، أنا عبدالکریم ابن محمّد بن أحمد الضّبّیّ، أنا علیّ بن عمر الحافظ، نا محمّد بن نوح الجندیسابوریّ، نا علیّ بن حرب الجندیسابوریّ، أنا إسحاق بن سلیمان، عن عمرو بن أبی قیس، عن یحیی بن سعید أبی حیّان، عن قُدامة الضّبّیّ، عن جرداء ابنة سمیر، عن زوجها هرثمة بن سلمیّ، قال: خرجنا مع علیّ فی بعض غزوة، فسار حتّی انتهی إلی کربلاء، فنزل إلی شجرة، فصلّی إلیها، فأخذ تربة من الأرض، فشمّها، ثمّ قال: واهاً لکِ تربة، لیقتلنّ بکِ قوم یدخلون الجنّة بغیر حساب.
قال: فقفلنا من غزواتنا وقُتل علیّ ونسیت الحدیث، قال: وکنت فی الجیش الّذین ساروا إلی الحسین، فلمّا انتهیت إلیه نظرت إلی الشّجرة، فذکرت الحدیث، فتقدّمت علی فرسٍ لی، فقلت: ابشرک ابن بنت رسول اللَّه (ص)، وحدّثته الحدیث، قال: معنا أو علینا؟
__________________________________________________
- کرد و نماز بامداد را در آن خواند و از خاکش برگرفت و بوسید. سپس فرمود: «خوشا به تو ای خاک پاک! باید از تو قومی محشور شوند که بی‌حساب به بهشت روند.»
هرثمه نزد زن خود که از شیعیان علی علیه السلام بود، برگشت، گفت: «مولایت ابو الحسن در کربلا نازل شد و نماز خواند و از خاکش برگرفت و گفت: خوشا به تو ای خاک! از تو مردمی محشور شوند که بی‌حساب به بهشت روند.»
گفت: «ای مرد! امیر المؤمنین جز حق نگوید.»
چون حسین به کربلا آمد، هرثمه گفت: من در قشونی بودم که عبیداللَّه‌بن زیاد فرستاده بود و چون این منزل و درخت‌ها را دیدم، حدیث علی علیه السلام به یادم آمد و بر شتر خود سوار شدم و خدمت حسین علیه السلام رفتم و سلام دادم و آن چه از پدرش در این منزل شنیده بودم، به او گزارش دادم. فرمود: «تو با ما هستی یا در برابر ما؟»
گفتم: «نه این و نه آن. من کودکانی به جا گذاردم و از عبیداللَّه بر آن‌ها ترسانم.»
فرمود: «پس به جایی برو که کشتن ما نبینی و ناله ما نشنوی. سوگند بدان که جان حسین به دست اوست، امروز کسی نباشد که فریاد ما را بشنود و ما را یاری نکند، جز آن که خدایش به رو در دوزخ افکند.»
کمره ای، ترجمه امالی،/ 136- 137
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 5
قلت: لا معک ولا علیک، ترکت عیالًا، وترکته. قال: أمّا لا؛ فولّ فی الأرض، فوَ الّذی نفس حسین بیده لایشهد قتلنا الیوم رجل إلّادخل جهنّم، [قال:] فانطلقت هارباً مولیاً فی الأرض حتّی خفی عَلَیَّ مقتله.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 216، (ط المحمودی)،/ 235- 236؛ تهذیب ابن بدران، 4/ 338؛ مختصر ابن منظور، 7/ 146
قال نصر: وحدّثنا منصور بن سلام التّمیمیّ، قال: حدّثنا حیّان التّیمیّ، عن أبی عبیدة، عن هرثمة بن سلیم، قال: غزونا مع علیّ علیه السلام صفّین، فلمّا نزل بکربلاء صلّی بنا، فلمّا سلّم رفع إلیه من تربتها، فشمّها، ثمّ قال: واهاً لکِ یا تربة! لیُحشرنّ منکِ قوم یدخلون الجنّة بغیر حساب.
قال: فلمّا رجع هرثمة من غزاته إلی امرأته جَرْداء بنت سمیر- وکانت من شیعة علیّ علیه السلام- حدّثها هرثمة فیما حدّث، فقال لها: ألا أعجّبکِ من صدیقکِ أبی حسن؟! قال: لمّا نزلنا کربلاء، وقد أخذ حفنة من تربتها، فشمّها، وقال: «واهاً لکِ أ یّتها التّربة! لیُحشرنّ منکِ قوم یدخلون الجنّة بغیر حساب»، وما علمه بالغیب؟ فقالت المرأة له: دعنا منک أ یّها الرّجل؛ فإنّ أمیرالمؤمنین علیه السلام لم یقل إلّاحقّاً.
قال: فلمّا بعث عبیداللَّه بن زیاد البعث الّذی بعثه إلی الحسین علیه السلام، کنت فی الخیل الّتی بعث إلیهم؛ فلمّا انتهیت إلی الحسین علیه السلام وأصحابه، عرفت المنزل الّذی نزلنا فیه مع علیّ علیه السلام، والبقعة التّی رفع إلیه من تربتها، والقول الّذی قاله، فکرهتُ مسیری، فأقبلت علی فرسی حتّی وقفت علی الحسین علیه السلام، فسلّمت علیه، وحدّثته بالّذی سمعت من أبیه فی هذا المنزل؛ فقال الحسین: أمعنا أم علینا؟ فقلت: یا ابن رسول اللَّه، لا معک ولا علیک؛ ترکتُ ولدی وعیالی، أخاف علیهم من ابن زیاد، فقال الحسین علیه السلام: فولّ هرباً حتّی لا تری مقتلنا؛ فوَ الّذی نفس حسین بیده لا یری الیوم مقتلنا أحد ثمّ لا یعیننا، إلّادخل النّار.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 6
قال: فأقبلت فی الأرض أشتدّ هرباً، حتّی خفی علیَّ مقتلهم. «1»
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 3/ 169- 170/ عنه: المجلسی، البحار، 41/ 338
__________________________________________________
(1)- به سند متصل تا شیخ صدوق رحمه الله به اسنادش از هرثمة بن ابی‌مسلم گفت: «ما در صفین با علی علیه السلام جهاد کردیم و چون برگشتیم، در کربلا منزل ساخت و نماز صبح را در آن خواند. و از تربتش به دست و دادند و برداشت و فرمود: «آفرین بر تو ای خاکی که چند فوج از تو محشور شوند و بی‌حساب به بهشت روند.»
هرثمه، نزد زنش که از شیعیان علی بود برگشت و گفت: «می‌خواهم برای تو از مولایت ابو الحسن حدیثی بگویم، در کربلا منزل کرد و نماز خواند و خاکش را برداشت، فرمود: آفرین بر تو ای خاک که چند قوم از تو محشور شوند و بی‌حساب به بهشت روند.»
فرمود: «ای مرد، امیر المؤمنین خبر حق بگوید.»
چون حسین به کربلا آمد، هرثمه گوید: من در میان لشگریان عبیداللَّه بن زیاد بودم و چون آن منزل و آن اشجار را دیدم، یاد آن حدیث افتادم و سوار شتر خود شدم و خدمت حسین علیه السلام رسیدم و بر او سلام کردم و آن چه را از پدرش درباره منزلی که فرود آمده بود، شنیده بودم به او گزارش دادم. فرمود: «با ما خواهی بود یا در برابر ما؟»
گفتم: «نه با شمایم و نه در برابر شما، من کودکانی به جا گذاردم که از عبیداللَّه بر آن‌ها ترسانم.»
فرمود: «پس به جایی برو که نه کشته ما را ببینی و نه آواز ما را بشنوی. به حق آن که جان حسین به دست اوست، امروز کسی نباشد که فریاد ما را بشنود و به ما کمک نکند، جز آن که خدا او را به رو در دوزخ افکند.»
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 19
در امالی صدوق رحمه الله و جلد عاشر بحار از هرثمة بن ابی مسلم که از اصحاب امیر المؤمنین علیه السلام بود روایت فرموده که گفت: «بعد از مراجعت از صفین، چون به زمین کربلا رسیدیم، آن جناب فرود آمد، نماز صبح گذارد. پس قدری از خاک آن برداشت و بو کرد و فرمود: «واهاً لکِ أیّتها التّربة، لیحشرنّ منکِ أقوام یدخلون الجنّة بغیر حساب.»
یعنی: «ای خاک! چه‌قدر خوش‌بو هستی. هرآینه از تو محشور می‌شود جماعتی که داخل بهشت می‌شوند، بی‌حساب.»
پس هرثمه به نزد زن خود رفت و آن زن شیعه بود، گفت: «آیا به تو خبر ندهم از مولایت ابو الحسن علیه السلام که در کربلا فرود آمد؟ پس از آن نماز گذارد و قدری از خاک آن برداشت و بو کرد و فرمود: واهاً لکِ أیّتها التّربة، لیحشرنّ منکِ أقوام یدخلون الجنّة بغیر حساب.»
آن زن گفت: «ای مرد، امیر المؤمنین علیه السلام نمی‌گوید مگر حق.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 7
(وقال) إنِّی خرجت مع عبیداللَّه علی الخیل ونسیت الحدیث، حتّی مررت بالشّجرة الّتی صلّی إلیها علیّ، فکأنِّی أنظر إلیه، فضربت خاصرة فرسی حتّی صرت إلی الحسین وقصصت علیه القصّة، فقال: یا هرثمة! علینا أم معنا؟ قلت: لا علیک ولا معک، قال:
ولِمَ؟ قلت: إنِّی ترکت خلفی ذرّیّة ضعفاء أخاف من ابن زیاد علیهم، فقال: أمّا فالحق بهم، فإنّه لا یسمع واعیتنا رجل لا یجیبنا، إلّاأکبّه اللَّه فی النّار.
ابن طاوس، الملاحم والفتن،/ 172- 173

الهفهاف بن المهنّد الرّاسبیّ، من البصرة.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 156/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 173؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 2/ 122- 123
راسب بن مالک بن مَیْدَعان بن نصر بن الأزد بن الغوث بن نَبْت بن مالک بن زید بن کهلان بن سبأ بن یَشْجُب بن یَعْرُب بن قحطان (من وُلد سام بن نوح أو هود علیهما السلام)، الیمانیّة کلّها راجعة إلی وُلد قحطان.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 386، 329- 330، 474
__________________________________________________
- پس چون حسین علیه السلام به کربلا آمد، هرثمه داخل لشگر عبیداللَّه بود. می‌گوید: چون به آن جا آمدم و آن منزل و آن درخت را دیدم، آن خبر به خاطرم آمد. بر شتر سوار شدم و به نزد آن جناب رفتم. پس سلام کردم و خبر دادم او را از آن چه از پدرش در آن منزلی که آن جناب در آن وارد شده، شنیدم. پس آن جناب فرمود: «آیا به یاری ما آمده ای یا به جنگ ما؟»
عرض کردم: «نه به یاری شما و نه به جنگ شما. دختری دارم، بر او از عبیداللَّه بن زیاد می‌ترسم.»
فرمود: «پس برو تا کشته شدن ما را نبینی و صدای غریبی ما را نشنوی. فوَ الّذی نفس حسین بیده لا یسمع الیوم واعیتنا أحد فلا یعیننا، إلّاأکبّه اللَّه فی نار جهنّم؛ به خدا قسم، امروز صدای ناله ما را احدی نمی‌شنود که ما را یاری نکند، مگر آن که خداوند او را به رو به آتش می‌اندازد.»
سدهی اصفهانی، نفایس الاخبار،/ 203- 204
(1)- [الرّقم فی یسار الخطّ المائل لعدد أصحاب الإمام الحسین علیه السلام، والرّقم فی یمین الخطّ المائل لعدد المستشهدین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 8
ومنهم الهفهاف بن المهنّد الرّاسبیّ البصریّ الّذی قُتل یوم الطّفّ بعد شهادة الحسین علیه السلام علی ما رواه حمید بن أحمد فی کتاب الحدائق.
توضیح: الرّاسبیّ نسبة إلی راسب، بطن من الأزد.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 257/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 203؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 400، 402
الهفهاف بن المهنّد الرّاسبیّ البصریّ، الضّبط الهفهاف بفائین أوّلهما ساکنة، وهائین مفتوحتین، بعد الثّانی ألف وفاء؛ والمهنّد بالمیم المضمومة، والهاء، والنّون المشدّدة المفتوحتین، والدّال المهملة، سُمِّی به الرّجل، وقد مرّ ضبط الرّاسبیّ فی عبداللَّه بن وهب.
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 303
الضّبط الرّاسبیّ بالرّاء المهملة والألف والسّین المهملة المکسورة والباء الموحّدة من تحت والیاء، بطن من الأزد. قال ابن داود: منسوب إلی راسب بن جدعان بن مالک بن نصر ابن الأزد بن الغوث. وفی الأنساب: الرّاسبیّ، بکسر السّین والباء الموحّدة، منسوب إلی بنی راسب، وهی قبیلة نزلت البصرة، واتّفقّ أنّ رجلًا اختلف فیه بنو راسب وبنو طفارة بالبصرة، کلّ واحد من القبیلتین کانت تقول هو منّا، فقال واحد: نشدّه ونرمیه فی الماء، فإن طفا فهو من بنی طفاوة، وإن رسب فهو من بنی راسب، فترکوه، انتهی.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 223
الهفهاف بن المهنّد الرّاسبیّ البصریّ.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 203

قال: کان الهفهاف هذا فارساً، شجاعاً، بصریّاً، من الشّیعة، ومن المخلصین فی الولاء، له ذکر فی المغازی والحروب، وکان من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام، وحضر معه مشاهده
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 9
کلّها، ولمّا عقد الألویة أمیر المؤمنین علیه السلام یوم صفّین، ضمّ تمیم البصرة إلی الأحنف بن قیس، وأمّر علی حنظلة البصرة أعین بن ضبیعة، وعلی أزد البصرة الهفهاف بن المهنّد الرّاسبیّ الأزدیّ، وعلی ذهل البصرة خالد بن معمّر، وکان ملازماً لعلیّ علیه السلام إلی أن قُتل، فانضمّ بعده إلی ابنه الحسن علیه السلام، ثمّ إلی الحسین علیه السلام.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 257/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 203؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 400- 401
قد ذکر أهل السّیر أنّ الرّجل کان فارساً، شجاعاً، بصریّاً، من الشّیعة، ومن المخلصین فی الولاء، له فی المغازی والحروب، وکان من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام، وحضر معه مشاهده، وأمّره علیه السلام فی صفّین علی أزد البصرة، وکان ملازماً له علیه السلام إلی أن قُتل، فانضمّ إلی الحسن علیه السلام، ثمّ إلی الحسین علیه السلام ...
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 303

وخرج الهفهاف بن المهنّد الرّاسبیّ، من البصرة، حین سمع بخروج الحسین علیه السلام، فسارحتّی انتهی إلی العسکر بعد قتله، فدخل عسکر عمر بن سعد، ثمّ انتضی سیفه، وقال:
«یا أ یّها الجند المجنّد، أنا الهفهاف بن المهنّد، أبغی عیال محمّد»، ثمّ شدّ فیهم.
قال علیّ بن الحسین علیهما السلام: فما رأی النّاس منذ بعث اللَّه محمّداً صلی الله علیه و آله و سلم، فارساً- بعد علیّ بن أبی طالب علیه السلام «1»- قتل بیده ما قتل، فتداعوا علیه خمسة نفر، فاحتوشوه، حتّی قتلوه، رحمه اللَّه تعالی.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 156/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 173؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 2/ 122- 123
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الحدائق الوردیّة: استمع منه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 10
فلمّا سمع بخروج الحسین علیه السلام من مکّة إلی العراق، خرج من البصرة، فسار حتّی انتهی إلی العسکر بعد «1» صلاة العصر، «2» فدخل علی «3» عسکر عمر بن سعد، فسأل القوم:
ما الخبر؟ أین الحسین بن علیّ؟ فقالوا له: مَنْ أنت؟ قال: أنا الهفهاف الرّاسبیّ البصریّ، جئت لنصرة الحسین علیه السلام حین سمعت خروجه من مکّة إلی العراق، «4» فقالوا له: قد قتلنا الحسین علیه السلام وأصحابه وأنصاره وکلّ مَنْ لحق به وانضمّ إلیه، ولم یبق غیر النِّساء والأطفال وابنه العلیل علیّ بن الحسین علیه السلام، أما تری هجوم القوم علی المخیّم وسلبهم بنات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله؟ فلمّا سمع الهفهاف بقتل الحسین علیه السلام وهجوم القوم «5» «6» انتضی سیفه وهو یرتجز ویقول:
یا أ یّها الجند المجنّد أنا الهفهاف بن المهنّد
أحمی عیالات محمّد
ثمّ شدّ فیهم «7» کلیث العرین یضربهم بسیفه، فلم یزل یقتل کلّ من دنا منه من عیون الرّجال حتّی قتل من القوم جماعة کثیرة سوی من جرح، وقد کانت الرّجال لتشتدّ «8» علیه، فیشدّ علیها بسیفه، فتنکشف عنه انکشاف المعزی إذا شدّ فیها الذّئب وهو فی ذلک یرتجز بالشِّعر المقدّم «9»، وقد أثخن بالجراح، فصاح عمر بن سعد بقومه: الویل لکم، احملوا علیه من کلّ جانب، ثمّ قال علیّ بن الحسین علیه السلام: فی ذلک الیوم، فما «10» رأی النّاس
__________________________________________________
(1)- [فی وسیلة الدّارین: فانضمّ بعده إلی ابنه الحسن علیه السلام ثمّ إلی الحسین علیه السلام بعد ...].
(2)- [زاد فی وسیلة الدّارین: سأل أین الحسین علیه السلام].
(3)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(4)- [أضاف فی المعالی: وبلغنی نزوله بکربلاء وهو غریب وحید].
(5)- [وسیلة الدّارین: للنّاس].
(6)- [أضاف فی المعالی: علی بنات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله].
(7)- [وسیلة الدّارین: علیهم].
(8)- [وسیلة الدّارین: تشدّ].
(9)- [وسیلة الدّارین: المتقدّم].
(10)- [وسیلة الدّارین: قلّما].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 11
منذ بعث اللَّه محمّد صلی الله علیه و آله فارساً شجاعاً بعد علیّ بن أبی طالب علیه السلام قتل ما قتل کهذا الرّجل، فتداعوا علیه، فأقبل خمسة عشر نفراً، فاحتوشوه حتّی قتلوه فی حومة الحرب بعدما عقروا فرسه، رضوان اللَّه علیه.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 257- 258/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 203- 204؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 401
ولمّا بلغه خروج الحسین علیه السلام من مکّة إلی العراق، خرج من البصرة، فسار حتّی انتهی إلی العسکر بعد الوقعة، فدخل علی عسکر عمر بن سعد، فسأل القوم: ما الخبر؟
أین الحسین بن علیّ علیه السلام؟ فقالوا له: مَنْ أنت؟ فقال: أنا الهفهاف الرّاسبیّ البصریّ، جئت لنصرة الحسین علیه السلام. أما تری هجوم القوم علی المخیّم، وسلبهم بنات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله؟ فلمّا سمع الهفهاف بقتل الحسین علیه السلام وهجوم القوم، انتضی سیفه وشدّ فیهم کلیث العرین یضربهم بسیفه، فلم یزل یقتل کلّ مَنْ دنا منه حتّی قتل منهم جمعاً کثیراً حتّی اثخن بالجراح، فحمل علیه جمع واحتوشوه حتّی قتلوه، رضوان اللَّه علیه.
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 304

ثمّ برز من بعده [وهب بن وهب] هلال بن حجّاج، وهو یقول:
أرمی بها معلمة أفواقها «1» والنّفس لا ینفعها إشفاقها
فقتل منهم ثلاثة عشر رجلًا «2»، ثمّ قُتل رضی الله عنه. «3»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی البحار، وفی هامشه: بأفواهها خ ل، والأفواق جمع الفوق بالضّمّ: فشقّ رأس السّهمّ حیث یقع الوتر].
(2)- [لم یرد فی روضة الواعظین].
(3)- بعد از او [وهب] هلال بن حجاج به میدان رفت و می‌سرود:
تیر نشاندار زنم بر عدو سود نبخشد به کسی ترس او
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 12
الصّدوق، الأمالی،/ 162/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 321؛ البحرانی، العوالم، 17/ 170؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 161
[تفرّد به الصّدوق فی أمالیه، وهو یحتمل أ نّه متّحد مع هلال بن نافع البجلیّ لاتِّحاد رجزهما وعدد المقتولین من الأعداء بیده. أنظر نافع بن هلال رقم 2850/ 348 المجلّد السّادس عشر].

هو متّحد مع نافع بن هلال، راجع رقم 285/ 348، وقد ذکرت المصادر التالیة اسمه هلال بن نافع.
__________________________________________________
- سیزده تن از آن‌ها کشت و شهید شد.
کمره ای، ترجمه امالی،/ 162
بعد از او [زیاد بن مهاصر کندی] هلال بن حجاج، در امواج حرب غوطه خورده و سیزده کس را به تیغ آبدار به اسفل درک نار فرستاد و خود را به سایر شهدا ملحق گردانید.
به روایت دیگر، تا تیر در ترکش داشت، به سوی مخالفان انداخت. چون تیرهای او تمام شد، دست به قایمه تیغ آبدار برد و سیزده نفر را به سقر فرستاد. پس دست‌های او را شکستند و او را دستگیر کردند، به نزد عمر نجس بردند، و به حکم آن ملعون او را گردن زدند 1.
1. بحار الانوار، 45/ 27. [این خبر را بحار الانوار در مورد هلال بن نافع الجملی ذکر کرده است].
مجلسی، جلاء العیون،/ 667
بالجمله چون وهب به درجه شهادت مرتقی 1 و حدایق 2 جنان و ملاقات حور العین و غلمان را در این کردار وآن گرم بازار خویش به موهبت گرفت، هلال بن حجاج (رفع اللَّه درجته) آهنگ نبرد و اندیشه هم‌آورد کرد، و این شعر بخواند:
أرمی بها معلمة أفواقها والنّفس لا ینفعها أشفاقها 3
پس، از آن جماعت نکوهیده آیت، سیزده تن در آتش نیران گردگان ساخت. و خویشتن علیه الرحمة والغفران، در فرادیس جنان مسکن جست.
1. مرتقی: بالا رفته و نایل شده.
2. حدائق جمع حدیقه: بستانی که دیوار دارد.
3. با تیرهایی که سوفارهای آن نشانه دار است، می‌زنم. ترسیدن برای جان سودی ندارد.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 117- 118
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 13
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 147، 200
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 236، 254
ابن طاوس، اللّهوف،/ 80 «1»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 251، 263، 296/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 27 وسائر المصادر.
ابن أمیر الحاج، شرح شافیة أبی فراس،/ 355، 360

وقُتل من همدان: همّام بن سلمة القانصیّ.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 156/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 173؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 2/ 122

فی تکملة نقد الرِّجال عن کتاب الاغاثة أو الاستغاثة، تألیف الشّریف أبی القاسم علیّ بن أحمد الکوفیّ العلویّ، المتوفّی سنة 352، وأنّ نسبه هو فی ترجمة علیّ بن الحسین الأکبر إلی کمال الدّین میثم البحرانیّ تبعاً لغیره. وأ نّه أنکر فیه کون خدیجة تزوّجت قبل رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم بغیره، وقال: قد صحّت الرّوایة عندنا بأ نّه کان لها أخت من امِّها تُسمّی هالة، قد تزوّجها رجل من بنی تمیم یُقال له أبو هند، فأولدها ابناً اسمه هند بن أبی هند وابنتین: زینب ورقیّة، وماتَ أبو هند وقد بلغ ابنه مبالغ الرِّجال والابنتان طفلتان،
__________________________________________________
(1)- [ذکر مثیر الأحزان واللّهوف شخصاً من أصحاب عمر بن سعد لعنة اللَّه علیهم اسمه «هلال بن نافع»، قال هلال بن نافع: إنِّی لواقع فی عسکر عمر بن سعد لعنة اللَّه علیه. ابن نما، مثیر الأحزان،/ 39؛ مثله ابن طاوس، اللّهوف،/ 128].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 14
وکانت موجودتین حین تزوّج رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم خدیجة بنت خویلد ورسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم حین تزوّج بها، ومات هالة بعد ذلک بمدّة یسیرة وخلفت الطّفلتین: زینب ورقیّة فی حجر رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم وحجر خدیجة [...]، فکان رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم فی نسب ابنتی أبی هند کما وصفناه فی سنّة العرب فی الجاهلیّة، فدرج نسبهما عند العامّة، وکان اسم اختها خاملًا مجهولًا، فظنّوا لما غلب اسم خدیجة علی اسم هالة اختها، ثمّ نُسب هند إلیها أنّ أبا هند کان متزوِّجاً بخدیجة قبل رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، وأنّ هنداً کان قد عمّر حتّی لحق أیام الحسین علیه السلام فقُتل بین یدیه وهو شیخ، فذکر أ نّه قُتل قبل الحسین هند التمیمیّ وأ نّه کان هند ابن خالة فاطمة بنت الحسین علیه السلام.
الأمین، أعیان الشّیعة، 6/ 309

ذکرنا ترجمته فی المجلّد الثّانی عشر، ص 398.

وخرج من بعده [عبدالرّحمان بن یزید] یحیی بن سلیم المازنیّ، وهو یقول:
«2» [لأضربنّ «2» القوم «3» ضرباً فیصلا ضرباً شدیداً فی العداة «4» معجلا
__________________________________________________
(1)- از اسامی شهدا در کتب آل محمد (ص) ثبت بعضی از آنها در زیارت شهدا مذکور و برخی در کتب مقاتل مسطور است، و این که این عدیم العلم قلیل البضاعه صدر الدین ابن الفاضل العلّامه استخراج کرده ام اینها بودند صف بستند [...] هند بن ابی مهند.
قزوینی، ریاض القدس، 1/ 300
(2)- ما بین الحاجزین من د و بر، وفی الأصل موضعه: شعراً.
(3)- فی د: الیوم.
(4)- فی د: العدات.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 15
لا عاجزاً فیها ولا مُوَلْولا ولا أخاف الیوم موتاً مقبلا
لکنّنی کاللّیث أحمی أشبلا]
ثمّ حمل، فقاتل حتّی قُتل- رحمه الله-.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 194
(ثمّ) خرج «1» من بعده «1» [عبدالرّحمان بن عبداللَّه الیزنیّ] یحیی بن سلیم المازنیّ وهو یقول:
لأضربنّ الیوم ضرباً فیصلا ضرباً شدیداً «2» فی العدی مستأصلا
لا عاجزاً عنهم ولا مهلّلا ما أنا إلّااللّیث یحمی الأشبُلا
«1» ثمّ حمل «1»، فقاتل قتالًا شدیداً حتّی قُتل.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 17- 18/ عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 418
ثمّ برز [بعد عبدالرّحمان بن عبداللَّه الیزنیّ] یحیی بن سلیم المازنیّ، وهو یقول:
لأضربنّ القوم ضرباً فیصلا ضرباً شدیداً فی العدا معجلا
لا عاجزاً فیها ولا مولولا ولا أخاف الیوم موتاً مقبلا «3»
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 102/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 288
وقال صاحب المناقب: فخرج «4» یحیی بن سلیم المازنیّ وهو یرتجز ویقول:
«5» لأضربنّ «5» القوم ضرباً فیصلا «6» ضرباً شدیداً فی العداة «7» معجلا
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی بحر العلوم].
(2)- [فی المصدر: طلحفی].
(3)- و بعد از وی، یحیی بن سلیم المازنی بیرون آمده، رجزی می‌گفت و جنگ می‌کرد تا کشته شد.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 157
(4)- [وسیلة الدّارین: ثمّ برز].
(5) (5*) [لم یرد فی الدّمعة].
(6)- [وسیلة الدّارین: معضلًا].
(7)- [فی الأسرار: الغداة، وفی وسیلة الدّارین: العدی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 16
لا عاجزاً فیها «1» ولا مُوَلْوِلاولا أخاف الیوم موتاً مقبلا لکنّنی کاللّیث أحمی أشبلا (5*) «2» ثمّ حمل «2»، فقاتل حتّی قُتل، رحمه الله. «3»
المجلسی، البحار، 45/ 24/ عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 267- 268؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 305؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 296؛ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 210
یحیی بن سلیم المازنیّ.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 210
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: فیه].
(2- 2) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(3)- پس یحیی بن سلیم مازنی، به‌پایمردی در معرکه دوید و رخت از سرای فانی به بهشت جاوید کشید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 671
و دیگر، یحیی بن سلیم المازنی رخصت یافته، آهنگ جهاد نمود و این رجز بگفت:
لأضربنّ القوم ضرباً فیصلًا ضرباً شدیداً فی العداة مُعجِلًا
لا عاجزاً فیها ولا مُوَلْوِلًا ولا أخافُ الیومَ موتاً مُقبِلًا 1
لکنّنی کاللّیث أحمی أشبُلًا 2
و همچنان رزم داد و بسیار کس بکشت، تا درجه شهادت یافت.
1. مولول (اسم فاعل از مصدر ولوال): ناله و فریاد زننده.
2. دشمنان را با شتاب ضربت سخت و بران می‌زنم. نه از مرگی که ناچار خواهد آمد، می‌ترسم و نه عجز و بی‌تابی نشان می‌دهم. بلکه مانند شیری از شیرزادگان دفاع می‌کنم.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 293
و قتل جماعتی به دست یحیی بن سلیم.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 371
بعد از او، یحیی بن سلیم مازنی به میدان رفت و می‌سرود:
«بر این لشگر زنم یک ضرب کاری یگانه ضربت دشمن شکاری
نه زان درمانده نه تردید دارم که جز مردن ندارم انتظاری»
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 132
یحیی بن سلیم مازنی:
ابن شهرآشوب و خوارزمی نام او را ذکر کرده‌اند.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 109
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 17

فبرز من بعده [یزید بن مظاهر الأسدیّ] یحیی بن کثیر الأنصاریّ، وهو یقول:
ضاق الخناقُ بابن سعدٍ وابنه بلقاهما لفوارس الأنصارِ
ومهاجرین مخضّبین رماحهم تحت العجاجة من دم الکفّارِ
خُضبت علی عهد النّبیّ محمّدٍ والیومَ تُخضَبُ من دم الفجّارِ
خانوا حسیناً والحوادثُ جمّةٌ ورضوا یزیداً والرِّضا فی النّارِ
فالیوم نُشغلها بحدِّ سُیوفنا بالمشرفیّة والقنا الخَطّارِ
قال: ثمّ حمل علی القوم، ولم یزل یقاتل حتّی قتل خمسین فارساً، ثمّ قُتل رحمه الله.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 69
وقتل یحیی بن کثیر الأنصاریّ أربعین رجلًا، ثمّ استُشهد رضی الله عنه.
ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 360
[عن مقتل شهاب الدّین العاملیّ] برز من بعده یحیی بن کثیر الأنصاریّ، فحمل علیهم وهو یقول:
ضاق الخناق یا ابن سعد وابنه ببرازه لفوارس الأنصار
ومهاجرین مخضِّبین رماحهم تحت العجاجة من دم الکفّار
خضبت علی عهد النّبیّ محمّد والیوم تخضب من دم الفجّار
أضربهم بالسّیف أرضی أحمداً أعناق آل امیّة الأشرار
قال: ولم یزل یقاتل حتّی قتل من القوم خمسمائة مبارز، وقُتل أمام الحسین علیه السلام. «1»
__________________________________________________
(1)- بالجمله، از پس او، یحیی بن کثیر الانصاری اجازت مبارزت یافت وبه میدان شتافت و این اشعار را-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 18
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 284
یحیی بن کثیر الأنصاریّ:
أقول: ذکر فی الحوادث وفرسان الهیجاء ج 2، ص 146، ناقلًا عن شرح قصیدة أبی فراس الحمدانیّ رحمه الله والنّاسخ: إنّ یحیی بن کثیر الأنصاریّ برز إلی الجهاد، فقاتل وقتل من القوم أربعین رجلًا، ثمّ استشهد رضوان اللَّه علیه. وفی النّاسخ أیضاً، ناقلًا عن أبی مخنف: إنّه استأذن الحسین علیه السلام، فأذن الحسین علیه السلام له، وبرز إلی المیدان وهو یرتجز ویقول:
ضاق الخناق بابن سعد وابنه بلقاهما لفوارس الأنصار
ومهاجرین مخضّبین رماحهم تحت العجاجة من دم الکفّار
خضبت علی عهد النّبیّ محمّد والیوم تخضب من دم الفجّار
__________________________________________________
- تذکره کرد:
ضاق الخناقُ بابن سعدٍ وابنه بلقاهُما لفوارس الأنصارِ
ومهاجرین مخضّبین رماحَهُم تحت العَجاجة من دم الکفّارِ
خُضبت علی عهد النّبیّ محمّد والیوم تُخضبُ من دم الفجّار
خانوا حسیناً والحوادثُ جُمّةٌ ورضوا یزیداً والرِّضا فی النّارِ
فالیوم نُشغلُها بحدِّ سیوفنا بالمشرفیّة والقنا الخطّارِ
هذا علی ابن الأوسِ فرضٌ واجبٌ والخزرجیّة فتیةِ النّجّارِ 1
و شجاعت و شهامتی بزرگ نمودار کرد. به روایت ابی‌مخنف، پنجاه تن از کفار را بکشت، و در شرح شافیه مسطور است که چهل کس بکشت، آن‌گاه کشته گشت.
1. خلاصه اشعار: ابن سعد و پسرش از روبرو شدن با سواران مهاجرین و انصار که نیزه آن‌ها از خون مردم بی‌دین و گنه‌کار رنگین بوده و می‌باشد، نزدیک است خفه شوند. با حسین پیمان شکنی و یزید را خرسند نمودند. آن‌ها و یزید در آتش اند. امروز بر انصار واجب و لازم است که با نیزه و شمشیرهای بران، همان آتش را در میان اینان شعله‌ور کنند.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 292- 293
و کشته شدن پنجاه تن به دست یحیی بن کثیر.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 371
اکنون بر سر سخن رویم و نام آنان را که فاضل مجلسی (علیه الرحمه) یاد نفرموده است، فرایاد آریم و نام راوی را با اسناد باز نماییم. و تاکنون چند که از شهدا باز نموده‌ایم، بیش و کم پنج تن بر آن چه فاضل مجلسی نگاشته افزوده ایم: [...] چهارم: یحیی بن کثیر.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 309
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 19
خانوا حسیناً والحوادث جمّة ورضوا یزیداً والرِّضا فی النّار
فالیوم نشغلها بحدِّ سیوفنا بالمشرفیّة والقنا الخطّار
هذا علی ابن الأوس فرض واجب والخزرجیّة فتیة النّجّار
فقاتل حتّی قُتل، رضوان اللَّه علیه.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 210- 211

__________________________________________________
(1)- آن گاه از یمین و شمال نگران شد. اصحاب را همگان کشته دید و برادران و فرزندان را در خاک و خون آغشته نگریست. پس ندا در داد که:
«یا مسلم بن عقیل! ویا هانی بن عروة! ویا حبیب بن مظاهر! ویا زهیر بن القین! ویا یزید بن مظاهر! ویا یحیی بن کثیر! ویا هلال بن نافع! ویا إبراهیم بن الحصین! ویا عُمیر بن المطاع! ویا أسد الکلبیّ! ویا عبداللَّه بن عقیل! ویا مسلم بن عوسجة! ویا داود بن الطّرمّاح! ویا حرّ الرّیاحیّ! ویا علیّ بن الحسین! ویا أبطال الصّفا! ویا فرسان الهیجاء! ما لی أنادیکم فلا تجیبونی؟ وأدعوکم فلا تسمعونی؟ أنتم نیام، أرجوکم تنتبهون؟ أم حالت مودّتکم عن إمامکم فلا تنصرونه؟ فهذه نساء الرّسول صلی الله علیه و آله لفقدکم قد علاهنّ النّحول، فقوموا من نومتکم، أ یّها الکرام! وادفعوا عن حرم الرّسول الطّغاة اللّئام، ولکن صرعکم واللَّه ریب المنون، وغدر بکم الدّهر الخؤون، وإلّا لما کنتم عن دعوتی تقصرون، ولا عن نصرتی تحتجبون. فها نحن علیکم مفتجعون، وبکم لاحقون، فإنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون.»
از آن پس که شهدا را یک یک به نام بخواند، فرمود: «ای شجعان روز دار و بُرد! و ای فرسان تنگنای نبرد! چه افتاد مرا که می‌خوانم شما را و پاسخ نمی‌گویید و دعوت می‌کنم و اجابت نمی‌فرمایید؟ ارجو 1 که از این خواب انگیخته شوید. آیا مودت شما از امام شما بگشت که نصرت او را دست بازداشتید؟ اینک زنان رسول خدایند که بی نصرت شما اسیر رنج و عنایند. هم‌اکنون برخیزید و این طغات لئام 2 را از حرم او دفع دهید. همانا مرگ بر شما دست یافت و بخت از شما به نحوست دهر روی برتافت؛ واگر نه شما در اجابت دعوت من کندی نکردید و از نصرت من باز ننشستید. هم اکنون ما از برای شما آزرده و غمنده ایم و از قفای شما آینده و گراینده ایم.»
و این اشعار قرائت فرمود:
«قوم إذا نودوا لدفع مُلمّة والقوم بین مُدَعَّسٍ ومکردسٍ 3
لبسوا القلوب علی الدّروع وأقبلوا یتهافتون علی ذهاب الأنفس
نصروا الحسین فیا لها من فتیةٍ عافوا الحیاة وألبسوا من سندس»
1. ارجو: امیدوارم.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 20

یحیی بن هانی بن عروة [روی] عن أبی حمیر «1»، عن کعب «المطر زوج «2» الأرض»:
قاله محمّد بن یوسف، عن سفیان، عن یحیی بن هانی.
البخاری، التّاریخ الکبیر، 8/ 309 رقم 3126
قال أبو مخنف: وحدّثنی نُمَیر بن وعلة، عن أبی الودّاک، قال: «3» کانت رَوْعة «4» اخت عمرو بن الحجّاج تحت هانی بن عروة «5»، وهی امّ یحیی بن هانی. «6»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 364/ مثله المفید، الإرشاد، 2/ 45؛ الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 203؛ ابن طاوس، اللّهوف،/ 52؛ محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 184
یحیی بن هانی بن عروة بن فضفاض، ویقال: قعاص المرادیّ الکوفیّ.
__________________________________________________
- 2. لئام (جمع لئیم): مردمان پس فطرت.
3. مدعس (اسم مفعول از مصدر تدعیس): نیزه زدن. مکردس (اسم مفعول از ماضی کردس): دسته دسته کردن اسبان و مقصود از این مصراع برپا بودن جنگ است. معنی این اشعار در ص 95 این جلد ذکر می‌شود.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 377- 378
(1)- هکذا فی الأصلین وهکذا ضبطه ابن ماکولا، وقد یشتبه بتبیع ابن امرأة کعب، فإنّ یحیی هذا یروی‌عنه کما فی التّهذیب وغیره، وقد قال ابن معین إنّ کنیة تبیع أبو حمیر، قاله ابن ماکولا، فتأمّل، واللَّه أعلم- ح.
(2)- هکذا فی قطّ وإکمال ابن ماکولا، ووقع فی صف «روح»- ح.
(3)- [إلی هنا لم یرد فی الإرشاد واللّهوف].
(4)- [فی الإرشاد والخوارزمی واللّهوف: رویحة].
(5)- [إلی هنا حکاه فی اللّهوف].
(6)- و هم ابی‌مخنف از گفته ابی الوداک آورده که روعه خواهر عمرو بن الحجاج زن هانی بن عروه بود و مادر یحیی بن هانی بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2940
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 21
«1» سمع أباه، وأنس بن مالک، وعبدالحمید بن محمود المعولیّ البصریّ، ورجاء الزّبیدیّ، ونُعَیم بن دجاجة، وأبا حُذیفة عبداللَّه بن محمّد، والحارث بن قیس صاحب ابن مسعود، وأبا حمیر صاحب کعب الأحبار، وأبا خیثمة عبدالرّحمان بن أبی سبرة الجعفیّ، و [تبع] ابن عامر ابن اخت کعب.
وحدّث عن فروة بن مسیک.
روی عنه: شعبة، والثّوریّ، وشریک بن عبداللَّه، وأشعث بن سوار الأثرم، صاحب التّوابیت، وأبو کیران الحسن بن عقبة المرادیّ، وأبو جناب یحیی بن أبی حیّة الکلبیّ، وأبو بکر بن عیّاش، والحسن بن عمرو الفقیمیّ، وکان سیِّداً بالکوفة.
ووفد علی الولید بن عبدالملک.
أخبرنا أبو منصور محمّد بن أحمد بن عبدالمنعم الإمام، أنا أبو منصور شجاع، وأبو زید أحمد ابنا علیّ بن شجاع، وأبو عیسی عبدالرّحمان بن محمّد بن زیاد، وأبو بکر محمّد ابن أحمد بن الحسن بن ماجة.
ح وأخبرنا أبوالفضل عبیداللَّه بن محمّد بن إبراهیم بن سعدویه، أنا المطهر بن عبدالواحد ابن محمّد، وأبو عیسی بن زیاد، وأبو بکر بن ماجة.
ح وأخبرنا أبو شکر حمد بن أحمد بن حمد بن الخطّاب، أنا محمّد بن عمر الطّهرانیّ والمطهّر البزانیّ.
ح وأخبرنا أبو العبّاس أحمد بن سلامة بن الرّطبیّ القاضیّ، وأبو الوفاء عبداللَّه بن محمّد الدّشتیّ، وأبو منصور فاذشاه بن أحمد بن نصر بن علیّ بن الحسین بن فاذشاه، وأبو عبداللَّه محمّد بن حمد بن [أحمد بن] علیّ الصّوفیّ، وأبو عبداللَّه الحسین بن حمد بن محمّد بن عمرویه، وأبو سعید شیبان بن عبداللَّه بن شیبان المؤدّب، وأبو غانم أحمد بن عبدالواحد بن محمّد بن زیاد، وأبو سعد حامد بن أحمد بن علیّ، وأبو عبداللَّه محمّد بن
__________________________________________________
(1) (1*) [المختصر: حدّث عن أبی حذیفة بسنده إلی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 22
أبی القاسم إبراهیم بن محمّد، وأبو نصر الحسین بن رجاء بن محمّد بن سُلَیم، وأبو عبداللَّه ظفر بن إسماعیل بن الحسن بن عبدالواحد، وأبو المناقب ناصر بن حمزة بن ناصر، قالوا:
أنا أبو بکر بن ماجة.
ح وأخبرنا أبو القاسم رستم بن محمّد بن عبدالرّحمان القاضی، وأبو القاسم إسماعیل ابن محمّد بن الفضل، وأبو المظفّر بندار بن أبی زُرْعة البیع، وأبو المعالی لیث بن أبی الفوارس البزّار، قالوا: أنا أبو عیسی بن زیاد.
ح وأخبرنا أبو غالب محمّد بن الحسن، أنا المطهّر بن عبدالواحد.
ح وأخبرنا أبو القاسم زاهر بن طاهر، أنا أبو الحسن عبیداللَّه بن محمّد بن إسحاق بن مَندة، قالوا: أنا أبو جعفر أحمد بن محمّد بن المرزبان الأبهریّ، نا أبو جعفر محمّد بن إبراهیم بن [یحیی بن] الحکم، نا أبوجعفر محمّد بن سلیمان بن حبیب المصیصیّ، نا أبو بکر بن عیّاش، نا یحیی بن هانی.
حدّثنی أبو حُذیفة، عن عبدالملک بن محمّد بن بشیر، عن (1*) عبدالرّحمان بن علقمة، قال: قدم وفد ثقیف علی النّبیّ (ص) ومعهم هدیّة، فقال رسول اللَّه (ص): «ما هذه معکم، هدیّة أم صدقة؟ فإنّ الصّدقة یبتغی بها وجه اللَّه، وإنّ الهدیّة یبتغی بها وجه الرّسول وقضاء الحاجة»، قالوا: لا، بل هدیّة، فقبلها منهم [14513] «1». «2» انتهی حدیث إسماعیل الحافظ، وزادوا: ثمّ جعلوا یستفتونه ویسألونه، فما صلّی الظّهر إلّا مع العصر.
أخبرنا أبو القاسم إسماعیل بن أحمد بن عمر، أنا أبو الحسین بن النّقّور، أنا عیسی بن علیّ، أنا عبداللَّه بن محمّد، حدّثنی جدِّی، نا أبو بکر بن عیّاش، حدّثنی یحیی بن [هانی.
حدّثنی أبو] حذیفة، عن عبدالملک بن محمّد بن بشیر، عن عبدالرّحمان بن علقمة،
__________________________________________________
(1)- مجمع الزّوائد: 9/ 343.
(2) (- 2*) [المختصر: ثمّ جعلوا یستفتونه ویسألونه، فما صلّی الظّهر إلّامع العصر وحدّث].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 23
قال: قدم وفد ثقیف ومعهم هدیّة، قد جاءوا بها، فقال لهم- یعنی النّبیّ (ص)-: «ما هذه؟
أهدیّة أم صدقة؟ فإنّ الصّدقة یبتغی بها وجه اللَّه، وإنّ الهدیّة یبتغی بها وجه الرّسول وقضاء الحاجة»، فقالوا: هدیّة، فقبلها منهم [14514] «1».
أخبرنا أبو القاسم هبّة اللَّه بن محمّد بن عبدالواحد، أنا أبو علیّ الحسن بن المذهب، أنا أحمد بن جعفر، نا عبداللَّه بن أحمد، حدّثنی أبی، نا عبدالرّحمان بن مهدی، عن سفیان، عن (2*) یحیی بن هانی.
عن عبدالحمید بن محمود، قال: صلّیت مع أنس یوم الجمعة، فدفعنا إلی السّواریّ، فتقدّمنا أو تأخّرنا، فقال أنس: کنّا نتّقی هذا علی عهد رسول اللَّه (ص). «2» أخبرنا أبو القاسم زاهر بن طاهر، أنا أبو بکر البیهقی، أنا أبو القاسم بن أبی هاشم العلویّ- بالکوفة- وأبو بکر بن الحسن القاضی- بنیسابور- قالا: أنا أبو جعفر بن دحیم، نا محمّد بن الحسین بن أبی الحسن، نا قبیصة بن عقبة، عن سفیان، نا یحیی بن هانی.
عن عبدالحمید بن محمود، قال: کنّا مع أنس بن مالک فی الصّفّ، فصفّوا بنا حتّی ألقینا بین السّواری، فتأخّر، فلمّا صلّی، قال: قد کنّا نتّقی هذا علی عهد رسول اللَّه (ص).
أخبرنا أبو منصور بن زُریق، أنا أبو الغنائم بن المأمون، أنا أبو القاسم بن حبابة، نا أبو بکر عبداللَّه بن سلیمان بن الأشعث، نا محمّد بن بشّار، نا یحیی، عن سفیان، عن یحیی ابن هانی بن عروة المرادیّ:
عن عبدالحمید بن محمود، قال: صلّیت إلی جنب أنس بن مالک، فزحمنا إلی السّواری، فقال: کنّا نتّقی هذا علی عهد رسول اللَّه (ص)، قال أبو بکر: هذه سنّة تفرّد بها أهل الکوفة.
وقد رواه ثُمامة عن أنس، ولکن ثُمامة ضعیف.
__________________________________________________
(1)- مجمع الزّوائد: 9/ 343.
(2) (- 2*) [المختصر: وحدّث].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 24
أخبرنا أبو القاسم بن السّمرقندیّ، وأبو جعفر محمّد بن علیّ بن محمّد بن أحمد بن السّمنانیّ، أنا [أبو] محمّد الصّریفینیّ، أنا أبو القاسم بن حبابة، نا أبو القاسم البغویّ، نا علیّ بن الجعد، أنا شعبة، عن یحیی بن هانی، قال: سمعت عمر بن الخطّاب یقول:
لا هجرة بعد رسول اللَّه (ص).
أخبرنا أبو البرکات بن المبارک، أنا أبو الفضل بن خیرون، أنا أبو القاسم بن بشران، أنا أبو علیّ بن الصّوّاف، نا محمّد بن عثمان بن أبی شیبة، نا أبی، نا عبدالرّحیم بن سلیمان، عن أشعث، عن یحیی بن هانی، قال: وفدنا إلی الولید بن عبدالملک، ومعنا أنس بن مالک.
أخبرنا أبو البرکات الأنماطیّ، [أنا أبو الفضل بن خیرون]، أنا أبو العلاء الواسطیّ، أنا أبو بکر البابسیریّ، أنا أبو أمیّة الأحوص بن المفضّل، نا أبی، قال: هانی بن عروة ابن فروة بن مسیک، وحدّث الثّوریّ عن یحیی بن هانی بن عروة.
أنبأنا أبو الغنائم بن النّرسیّ، ثمّ حدّثنا أبو الفضل بن ناصر.
أخبرنا أحمد بن الحسن، والمبارک بن عبدالجبّار، وابن النّرسیّ- واللّفظ له- قالوا:
أنا أبو أحمد، زاد أحمد ومحمّد بن الحسن، قالا: أنا أحمد بن عبدان، أنا محمّد بن سهل، أنا البخاریّ، قال:
یحیی بن هانی، قال أبو نُعَیم: نا سفیان عن یحیی بن هانی، عن عبدالحمید بن محمود:
کنّا مع أنس بن مالک، ورأی أمیراً من الأمراء، فدفعونا حتّی [قمنا] بین السّاریتین، فجعل أنس یتأخّر، وقال: کنّا نتّقی هذا علی عهد رسول اللَّه (ص).
ثمّ قال: یحیی بن هانی المرادیّ (2*)، عن أبی حمیر، عن کعب، «المطر روح الأرض». «1» قال ابن یوسف عن سفیان.
وقال محمّد بن حاتم بن بزیع، نا یحیی بن أبی بکیر، عن شعبة، قال: یحیی بن هانی
__________________________________________________
(1) (- 1*) [المختصر: وکان یحیی بن هانی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 25
ابن عروة أخبرنی- وکان سیِّد أهل الکوفة-، قال: سمعت نُعیم بن دجاجة سمعت عمر:
لا هجرة بعد النّبیّ (ص)، یعنی بعد وفاته.
هکذا فرّق البخاری بینهما وجعلهما ابن أبی حاتم، واحداً، وهو أشبه، فقال:
ما أخبرنا أبو الحسین الأبرقوهیّ- إذناً- وأبو عبداللَّه الأدیب- شفاهاً-، قالا: أنا أبو القاسم بن مندة، أنا أبو علیّ- إجازة-.
ح قال: وأنا أبو طاهر، أنا علیّ.
قالا: أنا ابن أبی حاتم، قال «1»: یحیی بن هانی بن عروة بن قعاص المرادیّ، کوفیّ، وکان من أشراف العرب، روی عن عبدالحمید بن محمود، ورجاء الزّبیدیّ، وأبیه، ونعیم ابن دجاجة، وأبی حمیر، روی عنه الثّوریّ، وشعبة، وشریک بن عبداللَّه، سمعت أبی یقول ذلک.
ذکره أبی عن إسحاق- یعنی: ابن منصور- عن یحیی بن معین، قال: یحیی بن هانی ابن عروة المرادیّ، ثقة، وسألت أبی عن یحیی بن هانی بن عروة، فقال (1*): ثقة، صالح، «2» روی عنه الثّوریّ، وشعبة، سیِّد من سادات الکوفة.
أخبرنا أبو القاسم بن السّمرقندیّ، أنا أبو بکر بن الطّبریّ، أنا أبو الحسین بن الفضل، أنا عبداللَّه بن جعفر، نا یعقوب، نا أبو نُعَیم، نا سفیان، عن یحیی بن هانی المرادیّ، وعن شبیب بن غرقدة، وعن عیّاش العامریّ، قال یعقوب: کلّ هؤلاء کوفیّون، ثقات.
قال: ونا یعقوب، نا قبیصة، نا سفیان، عن یحیی بن هانی بن عروة، کوفیّ، ثقة.
أخبرنا أبو عبداللَّه البلخیّ، أنا أبو منصور محمّد بن الحسین بن عبداللَّه، أنا أحمد بن محمّد بن أحمد البرقانیّ، قال: وسمعته- یعنی الدّارقطنیّ- یقول: یحیی بن هانی، یحدِّث عنه أبو بکر بن عیّاش، والثّوریّ، کوفیّ، یحتجّ به.
__________________________________________________
(1)- الجرح والتّعدیل لابن أبی حاتم: 9/ 195.
(2)- [إلی هنا حکاه فی المختصر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 26
أخبرنا أبو غالب الماوردیّ، أنا أبو الحسن السّیرافیّ، أنا أحمد بن إسحاق، نا أحمد بن عمران، نا موسی، نا خلیفة، قال: سنة تسع وثلاثین، فیها خرج أبو مریم بناحیة الفرات، فوجّه إلیه علیّ یحیی بن هانی، ثمّ سار علیّ، فقتل أبا مریم. ذکر ذلک أبو عُبیدة.
[قال ابن عساکر:] لا أری یحیی هذا صاحب التّرجمة، فإنِّی لا أراه أدرک علیّاً، واللَّه أعلم.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 68/ 175- 179، مختصر ابن منظور، 27/ 302- 303
(یحیی) بن هانی بن عروة المرادیّ، تابعیّ، صغیر، أرسل شیئاً، فذکره ابن شاهین فی الصّحابة، وأورده من طریق ابن الکلبیّ، حدّثنا أبو کبران المرادیّ عن یحیی بن هانی بن عروة المرادیّ قال: وقد فروة بن مسیک علی النّبیّ صلی الله علیه و آله مفارقاً ملوک کندة، فذکر الحدیث.
(قلت): وأبوه هانی بن عروة معدود فی المخضرمین، وقد مضی فی حرف الهاء. ولیحیی روایة عن أنس ونعیم بن دجاجة وأبی حذیفة وغیرهم، روی عنه شعبة والثّوریّ وشریک وأبو بکر بن عیّاش وغیرهم. قال أبو حاتم الرّازی: ثقة، صالح، من سادات أهل الکوفة؛ وذکره ابن حبّان فی ثقات أتباع التّابعین. وقال یحیی بن بکیر عن شعبة: کان سیِّد أهل الکوفة فی زمانه. ووثّقه النّسائیّ وغیره، وحدیثه فی السّنن الثّلاثة.
ابن حجر، الإصابة، 3/ 639 رقم 9434
المجلس العاشر فی ذکر جماعة کثیرة من أصحاب الحسین علیه السلام الّذین قتلوا معه یوم الطّفّ ممّن لیس لهم فی النّاحیة ذکر، وقد ذکر بعض علماء الفریقین ترجمة حال أولئک الجماعة فی کتب المقاتل والسّیر والرّجال، فأردنا ذکرهم ها هنا لئلّا یخلو المقام من أسمائهم.
فنقول، وباللَّه التّوفیق، منهم «1» یحیی بن هانی بن عروة المرادیّ.
أقول: قال العسقلانیّ فی الإصابة: هو یحیی بن هانی بن عروة بن نمران بن عمرو بن
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 27
قعّاس بن عبد یغوث بن مخدش بن حصر بن غنم بن مالک بن عوف بن منبه بن عطیف المرادیّ العطیفیّ.
قال أبو مخنف: وکانت روعة اخت عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ تحت هانی بن عروة.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 255- 256/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 209- 210
روعة اخت عمرو بن الحجّاج، کانت تحت هانی بن عروة، وهی امّ یحیی بن هانی الّذی قُتل بالطّفّ مع الحسین علیه السلام فی الحملة الاولی.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 281
یحیی بن هانی بن عروة المرادیّ العطیفیّ، نسبة إلی بنی عطف، بطن من مراد.
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 322

فلمّا قتل عبیداللَّه بن زیاد مسلم بن عقیل وهانیاً، فرّ یحیی خوفاً من ابن زیاد واختفی عند قومه، فلمّا سمع بمجی‌ء الحسین علیه السلام ونزوله بکربلاء، جاء إلیه فیمن جاء، وانضمّ إلیه.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 256/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 210
وقد ذکر أهل السّیر: إنّه لمّا قتل هانی مع مسلم بن عقیل، فرّ ابنه یحیی واختفی عند قومه خوفاً من ابن زیاد، فلمّا سمع بنزول الحسین علیه السلام بکربلاء، جاء وانضمّ إلیه، ولزمه إلی أن نشب القتال یوم الطّفّ، فتقدّم وقتل من القوم رجالًا کثیرة، ثمّ نال شرف الشّهادة، رضوان اللَّه علیه.
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 322

فلمّا کان یوم الطّفّ ونشب القتال، تقدّم أمام الحسین علیه السلام حتّی قُتل بین یدیه فی الحملة الاولی مع من قُتل. وقیل: والقائل محمّد بن أبی طالب الحسینیّ فی مقتله: قتل مبارزة. قال: ثمّ برز إلیهم یحیی بن هانی المرادیّ وهو یرتجز ویقول:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 28
أغشاکم ضرباً بحدِّ السّیف لأجل مَنْ حلَّ بأرضِ الخیف
بقدرة الرّحمان ربّ الکیف أضربکم ضرباً بغیر حیف
وجعل یقاتل حتّی قتل من القوم رجالًا کثیرة، ثمّ قُتل، رضوان اللَّه علیه.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 256/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 210

قال هشام بن محمّد، عن أبی مخنف، قال: حدّثنی یحیی بن هانی بن عروة، أنّ نافع ابن هلال کان یقاتل یومئذٍ وهو یقول: «أنا الجملیّ، أنا علی دین علیّ».
قال: فخرج إلیه رجل یقال له مزاحم بن حُرَیث، فقال: أنا علی دین عثمان، فقال له:
أنت علی دین شیطان، ثمّ حمل علیه، فقتله، فصاح عمرو بن الحجّاج بالنّاس: یا حمقی! أتدرون مَنْ تقاتلون؟ فرسان المصر؛ قوماً مستمیتین، لا یبرزنّ لهم منکم أحد، فإنّهم قلیل، وقلّما یبقون، واللَّه لو لم ترموهم إلّابالحجارة لقتلتموهم؛ فقال عمر بن سعد:
صدقت، الرّأی ما رأیت، وأرسل إلی النّاس یعزم علیهم أ لّایبارز رجل منکم رجلًا منهم. «1»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 435/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 264
__________________________________________________
(1)- یحیی بن هانی گوید: نافع‌بن هلال پیکار می‌کرد و می‌گفت: «من جملی ام، من بر دین علی ام.»
گوید: مردی به نام مزاحم، پسر حریث سوی وی آمد و گفت: «من بر دین عثمان ام.»
گفت: «بر دین شیطانی.»
و بدو حمله برد و خونش بریخت.
گوید: عمرو بن حجاج بانگ برآورد که: «ای احمقان! می‌دانید با کی‌ها جنگ دارید؟ با یکه سواران شهر که گروهی جانبازند! هیچ کس از شما با آن‌ها هماوردی نکند. آن‌ها کم اند و چندان دوام نخواهند کرد. به خدا اگر با سنگ بزنیدشان می‌کشیدشان.»
عمر بن سعد گفت: «راست گفتی، رأی درست همین است.»
و کس سوی قوم فرستاد و تأکید کرد که هیچ کس از شما هماورد یکی از آن‌ها نشود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3036
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 29
قال أبو مخنف: فحدّثنی یحیی بن هانی، قال: قال عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ لابن مطیع: أ یّها الرّجل! لا یُسقَط فی خَلَدک، ولا تُلقِ بیَدِکَ، اخرج إلی النّاس فاندبهم إلی عدوّک فاغزهم، فإنّ النّاس کثیر عددهم، وکلّهم معک إلّاهذه الطّاغیة الّتی خرجت علی النّاس، واللَّه مخزیها ومهلکها، وأنا أوّل منتدب، فأندب معی طائفة، ومع غیری طائفة. قال: فخرج ابن مطیع، فقام فی النّاس، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: أ یّها النّاس، إنّ من أعجب العجب عجزکم عن عُصبة منکم قلیل عددها، خبیث دینها، ضالّة مضلّة.
اخرجوا إلیهم فامنعوا منهم حریمکم، وقاتلوهم عن مصرکم، وامنعوا منهم فیئکم، وإلّا واللَّه لیشارکنّکم فی فیئکم من لا حقّ له فیه. واللَّه لقد بلغنی أنّ فیهم خمسمائة رجل من محرّریکم علیهم أمیر منهم، وإنّما ذهاب عزّکم وسلطانکم وتغیّر دینکم حین یکثرون.
ثمّ نزل.
قال: ومنعهم یزید بن الحارث أن یدخلوا الکوفة. قال: ومضی المختار من السّبخة حتّی ظهر علی الجبّانة، ثمّ ارتفع إلی البیوت؛ بیوت مُزینة وأحمس وبارق، فنزل عند مسجدهم وبیوتهم، وبیوتهم شاذّة منفردة من بیوت أهل الکوفة، فاستقبلوه بالماء، فسقی أصحابه، وأبی المختار أن یشرب. قال: فظنّ أصحابه أ نّه صائم، وقال أحمر بن هدیج بن هَمْدان لابن کامل: أتری الأمیر صائماً؟ فقال له: نعم، هو صائم، فقال له: فلو أ نّه کان فی هذا الیوم مفطراً کان أقوی له؛ فقال له: إنّه معصوم، وهو أعلم بما یصنع؛ فقال له:
صدقت، أستغفر اللَّه. وقال المختار: نِعم مکان المقاتل هذا، فقال له إبراهیم بن الأشتر: قد هزمهم اللَّه وفلّهم، وأدخل الرّعب قلوبهم، وتنزل ها هنا! سر بنا؛ فواللَّه ما دون القصر أحد یمنع، ولا یمتنع کبیر امتناع؛ فقال المختار: لیُقم ها هنا کلّ شیخ ضعیف وذی علّة، وضعوا ما کان لکم من ثقل ومتاع بهذا الموضع حتّی تسیروا إلی عدوِّنا. ففعلوا، فاستخلف المختار علیهم أبا عثمان النّهدیّ، وقدّم إبراهیم بن الأشتر أمامه، وعبّی أصحابه علی الحال الّتی کانوا علیها فی السّبخة.
قال: وبعث عبداللَّه بن مطیع عمرو بن الحجّاج فی ألفی رجل، فخرج علیهم من سکّة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 30
الثّوریّین، فبعث المختار إلی إبراهیم أن اطوه ولا تقم علیه. فطواه إبراهیم، ودعا المختار یزید بن أنس، فأمره أن یصمد لعمرو بن الحجّاج، فمضی نحوه، وذهب المختار فی أثر إبراهیم، فمضوا جمیعاً حتّی إذا انتهی المختار إلی موضع مصلّی خالد بن عبداللَّه وقف، وأمر إبراهیم أن یمضی علی وجهه حتّی یدخل الکوفة من قِبَل الکناسة، فمضی، فخرج إلیه من سکّة ابن محرز، وأقبل شمر بن ذی الجوشن فی ألفین، فسرّح المختار إلیه سعید بن منقذ الهَمْدانیّ، فواقعه، وبعث إلی إبراهیم أن اطوه، وامض علی وجهک. فمضی حتّی انتهی إلی سکّة شبث، وإذا نوفل بن مساحق بن عبداللَّه بن مخرَمة فی نحو من ألفین- أو قال:
خمسة آلاف، وهو الصّحیح- وقد أمر ابن مطیع سوید بن عبدالرّحمان، فنادی فی النّاس:
أن الحقوا بابن مساحق. قال: واستخلف شبث بن رِبْعیّ علی القصر، وخرج ابن مطیع حتّی وقف بالکُناسة. «1»
الطّبری، التاریخ، 6/ 28- 29
__________________________________________________
(1)- یحیی بن هانی گوید: عمرو بن حجاج زبیدی به ابن مطیع گفت: «ای مرد! خاطرت شکسته نشود و از تلاش باز نمان، میان مردم برو و آن‌ها را سوی دشمن روان کن و با آن‌ها بجنگ که شمار مردم بسیار است و همه با تواند به جز این طغیانگر که بر ضد مردم قیام کرده و خدا او را زبون و هلاک می‌کند، من نخستین کسم که سوی دشمن می‌روم. گروهی را با من بفرست و گروهی را با دیگری بفرست.»
گوید: ابن مطیع به نزد مردم آمد و حمد خدا گفت و ثنای او کرد، آن‌گاه گفت: «ای مردم! شگفت‌ترین شگفتی‌هاست که شما در مقابل این گروه وامانده اید که شمارشان اندک است و دینشان خبیث، گمراهند و گمراه کن. سوی آن‌ها روید، حریم خویش را از آن‌ها مصون دارید، برای حفظ شهرتان با آن‌ها نبرد کنید و غنیمتتان را محفوظ دارید وگرنه به خدا کسانی شریک غنیمتتان می‌شوند که حقی بدان ندارند. به خدا شنیده ایم که پانصد کس از آزادکردگان شما میان آن‌ها هستند که سالاری از خودشان دارند، وقتی اینان بسیار شوند نیرو و قدرتتان برود و دینتان دیگر شود.»
آن‌گاه پایین آمد.
گوید: یزیدبن حارث کسان مختار را از ورود به کوفه منع کرد.
گوید: پس، مختار از شوره‌زار برفت تا به میدان رسید، آن‌گاه سوی خانه‌های مزینه و احمس و بارق رفت و به نزدیک مسجد و خانه‌هایشان جای گرفت، خانه‌های قوم پراکنده بود و از خانه‌های مردم کوفه جدا بود، پس برای وی آب آوردند که یاران خود را سیراب کرد، اما خود مختار آب ننوشید.
گوید: یاران وی پنداشتند که وی روزه دارد، احمر بن هدیج همدانی به ابن‌کامل گفت: «به نظرت امیر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 31

وقُتل من عبدالقیس، من أهل البصرة: یزید بن ثبیط.
وابناه: عبداللَّه، وعبیداللَّه، ابنا یزید.
__________________________________________________
- روزه دارد؟»
گفت: «آری.»
گفت: «اگر امروز روزه نداشت بهتر بود.»
گفت: «او معصوم است و بهتر می‌داند چه می‌کند.»
گفت: «راست گفتی، از خدا آمرزش می‌خواهم.»
گوید: مختار گفت: «این جا برای جنگجو نکو جایی است.»
ابراهیم گفت: «خدا آن‌ها را هزیمت کرد و به پراکندگی داد و ترس در دلهاشان نهاد و تو این جا می‌مانی، حرکت کنیم که به خدا در مقابل قصر کس نیست که دفاع کند و مقاومت چندانی نخواهد کرد.»
مختار گفت: «هر که پیر است و ناتوان یا آسیب دیده این جا بماند هر چه بار و کالا دارید این جا بگذارید تا سوی دشمن رویم.»
گوید: چنان کردند. مختار، ابو عثمان نهدی را پیش آن‌ها نهاد و ابراهیم بن اشتر را پیش فرستاد و یاران خود را به همان صورت که در شوره‌زار بوده بودند، بیاراست.
گوید: عبداللَّه بن مطیع، عمرو بن حجاج را با دو هزار کس فرستاد که از کوچه ثوریان سوی آن‌ها آمد. مختار کس پیش ابراهیم فرستاد که: او را دور بزن و با وی مقابل مشو، ابراهیم او را دور زد.
مختار، یزید بن انس را خواست و گفت: سوی عمرو بن حجاج رود. یزید سوی او رفت و مختار از دنبال ابراهیم روان شد. همگی برفتند تا مختار به محل نمازگاه خالد بن عبداللَّه رسید و توقف کرد و به ابراهیم گفت که راه خویش را دنبال کند و از جانب بازار وارد کوفه شود. ابراهیم از راه کوچه ابن‌محرز آهنگ بازار کرد.
گوید: شمر بن ذی الجوشن با دو هزار کس بیامد و مختار، سعید بن منقذ همدانی را سوی او فرستاد که با وی نبرد کرد، و کس سوی ابراهیم فرستاد که: او را دور بزن و به راه خویش برو، و او برفت تا به کوچه شبث رسید. نوفل‌بن مساحق با حدود دو هزار کس- یا گفت پنج هزار کس و درست چنین است- آن جا بود، ابن مطیع به سوید بن عبدالرحمان گفته بود ندا دهد که: سوی ابن مساحق روید.
گوید: ابن مطیع، شبث بن ربعی را در قصر نهاد و خود او برون شد و در بازار جای گرفت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 8/ 3311- 3313
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 32
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 153/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 2/ 121
یزید «1» بن ثبیط، وهو من عبد القسّ [...] ابنان له: عبداللَّه وعبداللَّه، قُتل معه هو وابناه.
الطّبری، التاریخ، 5/ 354/ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 267؛ النّویری، نهایة الإرب، 20/ 387
من أصحاب الحسین بن علیّ علیهما السلام: یزید بن ثبیط «2».
الطّوسی، الرّجال،/ 81/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 377؛ الإسترآبادی، منهج المقال،/ 373؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 2/ 342؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 211
من أصحاب الحسین بن علیّ علیهما السلام: عبیداللَّه وعبداللَّه، معروفان.
الطّوسی، الرّجال،/ 77/ عنه: الإسترآبادی، منهج المقال،/ 208
عبداللَّه وعبیداللَّه ابنا زید البصریّ.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 113
العبدیّ: بفتح العین المهملة، وسکون الباء المنقوطة بواحدة، وفی آخرها الدّال المهملة.
هذه النّسبة إلی «عبد القیس» فی ربیعة بن نزار، وهو: عبد القیس بن أفصی بن دُعْمیّ ابن جَدیلة بن أسد بن ربیعة بن نزار، والمنتسب إلیه مخیّر بین أن یقول «عبدیّ» أو «عَبْقَسیّ». «3»
السّمعانی، الأنساب، 4/ 135
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی نهایة الإرب: أبی].
(2)- [زاد فی وسیلة الدّارین: البصریّ].
(3)- باب الیاء من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...] یزید بن ثبیط.
سپهر، ناسخ التّواریخ أمیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 211
باب العین من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...].
عبداللَّه و عبیداللَّه، معروف هستند.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 210
از شهدا که مورخان و محدثان یاد از او نکرده‌اند [...] و دیگر یزید بن ثبیت القیسی است.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 314
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 33
(فی العبدیّین). من أنصار الحسین علیه السلام، یزید بن ثبیط العبدیّ، عبد قیس البصریّ.
وابناه: عبداللَّه بن یزید بن ثبیط العبدیّ البصریّ، وعبیداللَّه بن یزید بن ثبیط العبدیّ البصریّ.
(ضبط الغریب): ممّا وقع فی هذه التّرجمة (ثبیط) بالثّاء المثلّثة، والباء المفردة، والیاء المثنّاة تحت، والطّاء المهملة، علم مصغّر، ویمضی فی بعض الکتب ثبیت وثبیط، وهما تصحیف.
السّماوی، إبصار العین،/ 110
قُتل مع الحسین علیه السلام فی الطّفّ سبعة نفر، وقُتل آباؤهم معهم: عبداللَّه بن یزید وعبیداللَّه ابن یزید.
السّماوی، إبصار العین،/ 129/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 415، 416
قُتل فی الطّفّ مع الحسین خمسة إخوة من بنی هاشم، وهم: عبداللَّه وعبیداللَّه ولدا یزید العبدیّ.
السّماوی، إبصار العین،/ 130/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 417
أقول: قال أبو علیّ فی رجاله: یزید بن ثبیط القیسیّ البصریّ، من أصحاب الحسین علیه السلام، قُتل معه بکربلاء. وقال علماء السّیر: إنّ یزید بن ثبیط القیسیّ العبدیّ البصریّ من عبد قیس، وابناه عبداللَّه بن یزید بن ثبیط العبدیّ البصریّ، وعبیداللَّه بن یزید بن ثبیط العبدیّ البصریّ.
توضیح: ضبط ما وقع فی هذه التّرجمة ثبیط بالثّاء المثلّثة، والباء المفردة، والباء المثنّاة تحت، والظّاء المهملة. وفی بعض الکتب: ثبیت، ونبیط، وهما تصحیف من النّسّاخ.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 224/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 211
یزید بن ثبیط القیسیّ العبدیّ البصریّ. الضّبط: ثبیط بالثّاء المثلّثة المضمومة، والباء الموحّدة المفتوحة، والیاء المثنّاة من تحت السّاکنة، والطّاء المهملة. وقد مرّ ضبط القیسیّ فی أبان بن أرقم، لکن لا یخفی أنّ هذا لیس منسوباً إلی قیس عیلان، بل إلی عبد قیس، وإلحاق القیسی بالعبدیّ فی کلماتهم لذلک، ولو قالوا عیقسی لقام مقام النّسبتین.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 34
التّرجمة: عدّه الشّیخ رحمه الله فی رجاله من أصحاب الحسین علیه السلام.
أقول: هو من المستشهدین بین یدیه بالطّفّ.
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 325
القیسیّ بالقاف المنقّطة باثنتین المفتوحة، ثمّ الیاء السّاکنة، ثمّ السّین المهلمة؛ نسبة إلی قیس عیلان أبی قبیلة، واسمه إلناس بن مضر، أخو إلیاس.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 3
عبداللَّه وعبیداللَّه، عدّهما الشّیخ رحمه الله فی رجاله من أصحاب الحسین علیه السلام، وقال:
معروفان، وعرضه أنّهما من شهداء کربلاء.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 196
عبداللَّه بن یزید بن ثبیط القیسیّ، من أصحاب الحسین علیه السلام ومن المستشهدین بین یدیه یوم الطّفّ مع أخیه عبیداللَّه وأبیه یزید، وقد وقع التّسلیم علیهم بالخصوص فی زیارة النّاحیة المقدّسة، وزاده ذلک شرفاً علی شرف الشّهادة.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 224
عبیداللَّه بن یزید بن ثبیط القیسیّ، من أصحاب الحسین علیه السلام، استشهد مع أخیه عبداللَّه وأبیه یزید یوم الطّفّ، وزاد علی شرف شهادته شرف تسلیم الحجّة المنتظر عجّل اللَّه تعالی فرجه علینا بخصوصه فی زیارة النّاحیة المقدّسة.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 242
یزید بن ثبیط العبدیّ، من عبد القیس البصریّ. کان من الشّیعة، وقُتل مع الحسین علیه السلام بکربلاء.
الأمین، أعیان الشّیعة، 10/ 305
یزید بن ثبیط العبدیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 612
عبداللَّه بن یزید العبدیّ. عبیداللَّه بن یزید العبدیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
عبداللَّه وعبیداللَّه أبناء یزید بن ثبیط- أو نبیط- العبدیّ البصریّ. لهما ذکر فی (الزّیارة)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 35
وفی کثیر من کتب السّیر والمقاتل.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 387
ومنهم یزید بن ثبیط العبدیّ البصریّ.
المیانجی، العیون العبری،/ 107
عبداللَّه وعبیداللَّه ابنی یزید بن ثبیط البصریّ. یزید بن ثبیط البصریّ. «1»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 170- 211
عبدالقیس بن أفْصی بن دَعْمیّ بن جَدیلة بن أسد بن ربیعة بن نزار بن مَعَدِّ بن عَدْنان، من وُلد إسماعیل علیه السلام بنو ربیعة بالیمن.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 9، 292، 295

کان یزید من «2» الشّیعة، ومن أصحاب أبی الأسود، وکان شریفاً فی قومه.
السّماوی، إبصار العین،/ 110/ عنه: المیانجی، العیون العبری،/ 107؛ مثله المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 325
__________________________________________________
(1)- یزید بن نبیط (ثبیت عبدی): طبری نام او را در تاریخ خویش آورده و در «زیارت» نام او بر اثر تصحیف، «یزیدبن ثبیت قیسی» ثبت شده است. در «رجبیه»، «بدر بن رقیط» ذکر شده و استاد و سرور ما آقای خویی، از او با نام «بدربن رقید» یاد کرده است.
عبدی: منسوب به عبدالقیس (عرب شمال).
هاشم زاده، ترجمه انصار الحسین علیه السلام،/ 110- 111
عبداللَّه بن یزید بن نبیط (ثبیت) عبدی: طبری و ابن شهرآشوب، نام او را در شمار کشته شدگان اولین حمله ذکر نموده اند. ابن شهرآشوب به جای «ابن یزید»، «ابن زید» نقل کرده است.
در «زیارت» و «رجبیه» چنین آمده است: «السّلام علی بدر بن رقیط وابنیه عبداللَّه وعبیداللَّه.»
«سلام بر بدر بن رقیط و دو پسرش عبداللَّه وعبیداللَّه.»
او مردی جوان و اهل بصره بود.
عبدی: منسوب به «عبدالقیس»، از اعراب عدنان (عدنان، عرب شمال).
عبیداللَّه بن یزید بن نبیط (ثبیت) عبدی: او برادر «عبداللَّه بن یزید» است که در بالا نامش ذکر شد. در مصادر مورد بررسی، از او همچون برادرش یاد کرده اند و نشانه‌ها یکی است.
هاشم زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 98، 99
(2)- [فی تنقیح المقال مکانه: وقد ذکر العسقلانی وغیره: أ نّه کان من ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 36
لهم ذکر فی الحروب والمغازی، وقال العسقلانی فی الإصابة: یزید بن ثبیط العبدیّ من الشّیعة ومن أصحاب أبی الأسود الدّؤلی، وکان شریفاً فی قومه.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 224/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 211

قال أبو مخنف: وذکر أبو المخارق الرّاسبیّ، قال: اجتمع ناس من الشّیعة بالبصرة «1» فی «2» منزل امرأة من عبدالقیس «3» یقال لها ماریة ابنة سعد- «4» أو منقذ «4»- أیّاماً «5»، وکانت تتشیّع «6»، وکان «7» منزلها لهم مألفاً یتحدّثون فیه 7، 4 وقد بلغ ابن زیاد إقبال الحسین «8»، فکتب إلی عامله بالبصرة «9» أن یضع «10» المناظر «11» ویأخذ بالطّریق «4».
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الأعیان: (أیّام إرادة الحسین علیه السلام الخروج إلی العراق)].
(2)- [فی بحرالعلوم مکانه: وکانت الشّیعة فی البصرة تجتمع فی ...].
(3)- [من الطّبریّ، 4/ 487 فی حرب الجمل: وعبد القیس بأسرها فی الطّریق بین علیّ وأهل البصرة ینتظرون مرور علیّ بهم، وهم آلاف وفی الماء ألفان وأربعمائة.
مردم عبد القیس به تمامی در میان راه میان علی و مردم بصره بودند و انتظار وی را داشتند. اینان چند هزار کس بودند و دو هزار و چهار صد کس نیز بر آب بودند].
(4- 4) [لم یرد فی بحر العلوم].
(5)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
(6)- [فی نفس المهموم والأعیان وبحرالعلوم: تتشیّع].
(7- 7) [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: دارها مألفاً للشّیعة یجتمعون فیه ویتحدّثون].
(8)- [زاد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: ومکاتبة أهل العراق له].
(9)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: وأمره].
(10)- [نفس المهموم: یصنع].
(11)- [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: المناظرة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 37
قال: فأجمع «1» یزید بن ثُبَیط «2» «3» «4» الخروج- وهو من عبدالقیس- إلی الحسین، وکان «5» له بنون عشرة «4»، فقال: أ یّکم یخرج معی «6»؟ فانتدب معه «7» ابنان له «7»: عبداللَّه وعبیداللَّه، فقال لأصحابه «8» فی بیت تلک المرأة «8»: إنِّی قد أزمعتُ علی الخروج، وأنا خارج «9»، فقالوا له: إنّا نخاف علیک «10» أصحاب ابن زیاد؛ فقال: إنِّی واللَّه «11» لو قد «12» استوت أخفافهما «13» بالجَدَد «12» لهانَ علیَّ طلب من طلبنی. «14» «15» قال: ثمّ خرج فتقدّی «16» فی الطّریق حتّی انتهی إلی حسین علیه السلام، فدخل «17» فی رحله
__________________________________________________
(1)- [بحر العلوم: فعزم].
(2)- [فی المصدر: نبیط].
(3)- [أضاف فی المعالی: أو ثبیت البصریّ، وزاد فی بحرالعلوم: علی].
(4- 4) [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: إلی الحسین علیه السلام، وکان له بنون عشرة (فی وسیلة الدّارین: عشرة بنین) فدعاهم إلی الخروج معه].
(5)- [فی المعالی مکانه: فأزمع یزید بن ثبیط أو ثبیت البصریّ الخروج إلی الحسین علیه السلام وهو من عبدالقیس، وکان ...].
(6)- [زاد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: متقدِّماً].
(7- 7) [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: اثنان].
(8) (8) [لم یرد فی المعالی].
(9)- [زاد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: فمَنْ یخرج معی].
(10)- [أضاف فی المعالی: من].
(11)- [زاد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: أن].
(12- 12) [المعالی: استویت علی راحلتی وأخذت الطّریق].
(13)- [فی ذخیرة الدّارین والأعیان ووسیلة الدّارین وبحرالعلوم: أخفافها].
(14)- [إلی هنا حکاه عنه فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
(15) (- 15*) [بحر العلوم: ثمّ خرجوا، فقدّموا علی الحسین بمکّة، ثمّ ساروا معه، فقُتلوا معه].
(16)- [فی نفس المهموم والمعالی والأعیان: فقوی].
(17)- [نفس المهموم: فدخله].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 38
بالأبطح، وبلغ الحسین مجیئه، فجعل یطلبه، وجاء الرّجل إلی رحل الحسین، فقیل له:
قد خرج إلی منزلک، فأقبل فی أثره، ولمّا لم یجده الحسین جلس فی رحله ینتظره، وجاء البصریّ، فوجده فی رحله جالساً، فقال: «بِفَضْلِ اللَّهِ وَبِرَحْمَتِهِ فَبِذلِکَ فَلْیَفْرَحُوا»، «1» قال:
فسلّم علیه «1»، وجلس إلیه، فخبّره «2» بالّذی جاء له، فدعا له بخیر، ثمّ أقبل معه حتّی أتی «3»، فقاتل معه، فقُتل معه هو «4» وابناه (15*). «5»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 353- 354/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 91- 92؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 224؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 10/ 305؛ بحر العلوم، مقتل الحسین (الهامش)،/ 150؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 254؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 211- 212
__________________________________________________
(1) (1) [المعالی: السّلام علیک یا ابن رسول اللَّه، فسلّم].
(2)- [المعالی: وأخبره].
(3)- [زاد فی نفس المهموم والمعالی والأعیان: کربلاء].
(4)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(5)- ابو المخارق راسبی گوید: کسانی از شیعیان در بصره در خانه زنی از عبدالقیس، به نام ماریه دختر سعد یا منقذ فراهم آمدند و چند روز ببودند. ماریه شیعه بود و خانه اش محل دیدار شیعیان بود که در آن جا سخن می‌کردند. ابن زیاد از آمدن حسین خبر یافته بود و به عامل خویش در بصره نوشته بود که دیدگاه نهد و راه را بگیرد.
گوید: یزید بن نبیط که از مردم عبدالقیس بود، بر آن شد که سوی حسین رود. وی ده پسر داشت، گفت: «کدامتان با من می‌آیید؟»
دو تن از پسرانش به نام عبداللَّه و عبیداللَّه آماده شدند. یزید در خانه آن زن گفت: «آهنگ رفتن کرده ام و می‌روم.»
گفتند: «از یاران ابن زیاد بر تو بیم داریم.»
گفت: «وقتی مرکب من در دشت به راه افتد، هر که خواهد از پی من برآید.»
گوید: یزید روان شد و شتابان برفت تا پیش حسین علیه السلام رسید و در ابطح به محل وی رفت. حسین از آمدن وی خبر یافت و به طلب او برون آمد. آن مرد به محل حسین رفت، گفتند: «به طرف منزلگاه تو آمده.»
و از پی او برفت. و چون حسین او را نیافت، در محل وی در انتظارش نشست. آن‌گاه مرد بصری بیامد و او را در محل خویش نشسته دید و گفت: «به کرم و رحمت خدا باید شادمان بود.»
آن گاه سلام گفت و به نزد حسین نشست و منظوری را که برای آن آمده بود، با وی بگفت که برای او دعای خیر کرد. آن‌گاه با وی ببود تا حرکت کرد. یزید همراه امام بجنگید و او و دو پسرش با وی کشته شدند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2925
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 39
واجتمع النّاس من الشّیعة بالبصرة فی منزل امرأة من عبدالقیس یقال لها: ماریة بنت سعد، وکانت تتشیّع، وکان منزلها لهم مألفاً یتحدّثون فیه.
فعزم یزید بن ثبیط علی الخروج إلی الحسین، وهو من عبدالقیس، وکان له بنون عشرة، فقال: أ یّکم یخرج معی؟ فخرج معه ابنان له: عبداللَّه، وعبیداللَّه، فساروا، فقدموا علیه بمکّة، ثمّ ساروا معه، فقُتلوا معه.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 267
وقدم علی الحسین رضی الله عنه من البصرة یزید بن أبی نُبَیْط وابناه عبداللَّه وعبیداللَّه إلی مکّة، فکانوا معه حتّی قُتل وقُتلوا معه.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 387
(قال) أبوجعفر الطّبریّ: «1» کانت ماریة ابنة المنقذ العبدیّة تتشیّع، وکانت دارها مألفاً للشّیعة یتحدّثون فیه، وقد کان ابن زیاد بلغه «1» إقبال الحسین علیه السلام ومکاتبة أهل العراق له: «2» فأمر عامله «2» أن یضع المناظر، ویأخذ الطّریق، فأجمع یزید «3» بن ثبیط «3» علی الخروج إلی الحسین علیه السلام، وکان له بنون عشرة، فدعاهم إلی «4» الخروج معه، «5» وقال: أ یّکم یخرج معی متقدّماً «5»؟ فانتدب له اثنان: عبداللَّه وعبیداللَّه. فقال لأصحابه، فی بیت تلک المرأة:
إنِّی قد أزمعت علی الخروج، وأنا خارج، فمَنْ یخرج معی؟ فقالوا له: إنّا نخاف أصحاب ابن زیاد. فقال: إنِّی واللَّه أن «6» لو قد استوت أخفافها بالجدد «7» لهان علیَّ طلب مَنْ طلبنی. «8»
ثمّ خرج وابناه، وصحبه عامر، ومولاه، وسیف بن مالک، والأدهم بن امیّة. وقوی
__________________________________________________
(1) (1) [العیون: بعد بلوغه].
(2) (2) [العیون: کتب إلی عامله بالبصرة].
(3- 3) [العیون: هذا].
(4)- [العیون: علی].
(5- 5) [لم یرد فی العیون].
(6)- [لم یرد فی العیون].
(7)- (الجدد) صلب الأرض، وفی المثل: مَنْ سلک الجدد أمن العثار.
(8)- [إلی هنا حکی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین بدله عن الطّبریّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 40
فی الطّریق «1» حتّی انتهی إلی الحسین علیه السلام، وهو «2» بالأبطح من مکّة، فاستراح فی رحله، ثمّ خرج إلی الحسین علیه السلام «3» إلی منزله «3»، وبلغ الحسین علیه السلام مجیئه، فجعل یطلبه حتّی جاء إلی رحله، «3» فقیل له: قد خرج إلی منزلک «3»، فجلس فی رحله ینتظره، وأقبل یزید لمّا لم یجد الحسین علیه السلام فی منزله، وسمع أ نّه ذهب إلیه، راجعاً علی أثره، فلمّا رأی الحسین علیه السلام فی رحله، قال: «بِفَضْلِ اللَّهِ وَبِرَحْمَتِهِ فَبِذلِکَ فَلْیَفْرَحُوا»، السّلام علیک یا ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، «4» ثمّ سلّم علیه «4»، وجلس إلیه، وأخبره بالّذی جاء له، فدعا له الحسین علیه السلام بخیر، ثمّ ضمّ رحله إلی رحله.
السّماوی، إبصار العین،/ 110- 111/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 224- 225؛ المیانجی، العیون العبری،/ 107- 108؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 212
ذکر أهل السّیر: إنّه کان له بنون عشرة، فدعاهم إلی الخروج معه إلی الحسین علیه السلام، فانتدب منهم اثنان: عبداللَّه وعبیداللَّه ونفر من الشّیعة من البصرة أیّام سدّ الطّریق، فأتوا إلی الأبطح من مکّة، فاستراح فی رحله، ثمّ خرج إلی الحسین علیه السلام، وقد بلغ الحسین علیه السلام مجیئه، فجعل یطلبه حتّی جاء إلی رحله، فجلس فی رحله ینتظره، وأقبل یزید لمّا لم یجد الحسین علیه السلام فی منزله، وسمع أ نّه ذهب إلیه راجعاً علی أثره، فلمّا رأی الحسین علیه السلام فی رحله، قال: «بِفَضْلِ اللَّهِ وَبِرَحْمَتِهِ فَبِذلِکَ فَلْیَفْرَحُوا»، السّلام علیک یا ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، ثمّ سلّم علیه، وجلس إلیه، وأخبره بالّذی جاء له، فدعا له الحسین علیه السلام بخیر، ثمّ ضمّ رحله إلی رحله. «5»
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 325
__________________________________________________
(1)- (قوی فی الطّریق): تتبّع الطّریق القواء، أی القفر الخالی.
(2)- [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: فدخل].
(3) (3) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
(4) (4) [لم یرد فی العیون].
(5)- ازدی گوید: ابو المخارق راسبی ذکر کرده که شیعیان بصره در منزل یک بانویی به نام ماریه دختر سعد یا منقذ از تیره عبدالقیس که شیعه بود، انجمنی داشتند و چند روزی منزل، محل اجتماع آنان بود و در آن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 41
وکانت «ماریة» ابنة سعد أو منقذ، أ یّما، وهی من الشّیعة المخلصین، ودارها مألفاً لهم یتحدّثون فیه فضل أهل البیت، فقال یزید بن نبیط، وهو من عبدالقیس، لأولاده، وهم عشرة: أ یّکم یخرج معی، فانتدب منهم اثنان: عبداللَّه وعبیداللَّه، وقال له أصحابه فی بیت تلک المرأة: نخاف علیک أصحاب ابن زیاد، قال: واللَّه لو قد استوت أخفافها بالجدد، لهانَ علیَّ طلب من طلبنی، وصحبه عامر مولاه وسیف بن مالک والأدهم بن امیّة، فوافوا الحسین بمکّة، وضمّوا رحالهم إلی رحله حتّی وردوا کربلاء وقُتلوا معه.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 163
قالوا: وانتدب لنصرة الحسین علیه السلام من أهل البصرة خمسة نفر، وهم: یزید بن نبیط العبدیّ، وابناه: عبداللَّه وعبیداللَّه، وصحبه عامر مولاه، وسیف بن مالک، والأدهم بن امیّة.
__________________________________________________
- جا با هم انس می‌گرفتند. و به ابن زیاد خبر رسید که حسین به سوی عراق می‌آید و به کارگزار خود در بصره نوشت، دیده به آن‌ها بگمارد و راه را ببندد.
گوید: یزید بن نبیط از تیره عبدالقیس، قصد خروج و نصرت حسین را داشت و او را ده پسر بود، به آن‌ها گفت: «کدام با من همراه می‌شوید؟»
دو تن از آن‌ها به نام عبداللَّه و عبیداللَّه او را اجابت کردند، و در منزل همان بانو به دوستانش گفت: «من قصد خروج دارم.»
گفتند: «ما از گماشتگان ابن زیاد بر تو ترسانیم.»
گفت: «اگر سم شترانم به صحرا رسید، تعقیب آنان بر من آسان است.»
سپس بیرون شد و نیرومند راه برید تا در مکه به حسین علیه السلام رسید.
او در ابطح به سرا پرده حسین علیه السلام رفت و آن حضرت، چون خبر ورود او را شنیده بود، برای دیدار او رفته بود، به او گفتند: «حسین علیه السلام برای دیدارت بیرون رفته است. او هم سوی منزل خود برگشت. آن حضرت در آن جا به انتظارش نشسته بود. تا چشمش بر او افتاد، گفت: «به فضل و رحمت حق باید خوشدل شوند.»
سلام بر آن حضرت کرد و خدمت او نشست و از قصد خود به او خبر داد و آن حضرت درباره او دعای خیر کرد و با او به کربلا آمد و جنگید و خود و دو پسرش شهید شدند.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 38- 39
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 42
وهؤلاء خفّوا بالخروج قبل أن یتجهّز ابن مسعود، فأخذوا یجدّون السّیر حتّی وافوا الحسین بمکّة، وضمّوا رحالهم إلی رحله حتّی وردوا کربلاء، وقُتلوا معه بأجمعهم فی مکان واحد.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 150
وخرج یزید بن ثبیط- أو نبیط- العبدیّ البصریّ، وقد جاء من البصرة مع ولدیه:
عبداللَّه وعبیداللَّه [...] بعد أن وصل کتاب الحسین علیه السلام إلی أشراف البصرة، فالتحق بالحسین بمکّة ورافقه إلی کربلاء. «1»
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 419

المقتولون من أصحاب الحسین فی الحملة الاولی: [...] عبداللَّه وعبیداللَّه ابنا زید البصریّ. «2»
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 113/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 64؛ البحرانی، العوالم، 17/ 341؛ القمّی، نفس المهموم،/ 295؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)، 387، 419؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 94، 170، 212؛ مثله محمّد ابن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 330
__________________________________________________
(1)- موقعی که نامه‌ای از امام حسین علیه السلام به اهالی بصره رسید، که در آن امام آنان را برای یاری خویش دعوت می‌کرد، عبداللَّه همراه پدرش یزید بن نبیط از بصره خارج شدند.
هاشم زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 98
وقتی‌که نامه امام حسین علیه السلام خطاب به بزرگان بصره رسید، او همراه دو فرزندش «عبداللَّه» و «عبیداللَّه» از بصره برای پیوستن به امام، به طرف مکه حرکت کرد. او در بصره به گروه شیعیان پیوسته بود.
هاشم زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 111
(2)- در مناقب گفته در حمله اول کشتگان اصحاب حسین علیه السلام از این قرار است: [...] عبداللَّه و عبیداللَّه پسران زید بصری.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 136
و از اصحاب سیدالشهدا نیز این جمله در اول حمله شهید شدند: [...] و دیگر عبیداللَّه بن یزید بن ثبیت القیسی.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 282
و از اصحاب سیدالشهدا نیز این جمله در اول حمله شهید شدند: [...] عبداللَّه بن یزید بن ثبیت القیسی.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 282
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 43
وما زال معه حتّی قُتل «1» بین یدیه، فی الطّفّ «2» مبارزة، وقُتل ابناه فی الحملة الاولی کما ذکره السّرویّ.
السّماوی، إبصار العین،/ 111/ مثله: المیانجی، العیون العبری،/ 108
وما زال معه حتّی قُتل بین یدیه فی الطّفّ مبارزة، وقُتل ابناه عبداللَّه وعبیداللَّه فی الحملة الاولی مع من قُتل، رضوان اللَّه علیهم.
وفی المناقب لابن شهرآشوب قال: ومن المقتولین یوم الطّفّ فی الحملة الاولی عبداللَّه وعبیداللَّه ابنا یزید بن ثبیط القیسی البصریّ.
وفی البحار مثل ما مرّ بروایة المناقب.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 225/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 212
وما زال معه حتّی قُتل فی الطّفّ بین یدیه مبارزة، وقُتل ابناه عبداللَّه وعبیداللَّه فی الحملة الاولی، رضوان اللَّه علیهم، وقد زادهم شرفاً علی شرف الشّهادة تسلیم الحجّة المنتظر عجّل اللَّه تعالی فرجه علیه وعلیهما بالخصوص فی زیارة النّاحیة المقدّسة.
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 325
وفی إبصار العین، قال: إنّ ابنیه قُتلا فی الحملة الاولی قبله، وقُتل هو بعدهما مبارزة.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 254
فاستشهد [یزید] بین یدیه مبارزة بعد الظّهر.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 419
__________________________________________________
(1)- [العیون: قتلوا].
(2)- [إلی هنا حکاه فی العیون].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 44

وفی «1» رثائه ورثاء ولدیه، یقول ولده عامر بن یزید:
یا فرو قومی فاندبی خیر البریّة فی القبور
وابکی الشّهید بعبرةٍ من فیض دمع ذی «2» درور
وارث «3» الحسین مع التّفجّع والتأوّه والزّفیر
قتلوا الحرام من الأیمّة فی الحرام من الشّهور
وابکی یزید مجدّلا وابنیه فی حرّ الهجیر
مترمِّلین دماؤهم تجری علی لبب النّحور
یا لهف نفسی لم تفُز معهم بجنّات وحور «4»
فی أبیات کما ذکر ذلک أبو العبّاس الحمیری وغیره من المؤرِّخین «4».
السّماوی، إبصار العین،/ 111/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 254؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 419
قال أبو العبّاس الحمیری أشعاراً فی حقّ یزید بن ثبیط وابناه عبداللَّه وعبیداللَّه علیهم الرّحمة:
یا فرو قومی فاندبی خیر البریّة فی القبور
وابکی الشّهید بعبرة من فیض دمع ذی درور
وارثی الحسین مع التّفجّع والتّأوّه والزّفیر
قتلوا الإمام من الأئمّة فی الحرام من الشّهور
__________________________________________________
(1)- [زاد فی بحر العلوم: رثا الحسین و].
(2)- [لم یرد فی المعالی].
(3)- [فی المعالی وبحر العلوم: وارثی].
(4- 4) [لم یرد فی المعالی وبحر العلوم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 45
وابکی یزید مجدّلًا وابنیه فی حرّ هجیر
مترمِّلین دمائهم تجری علی لبب الصّخور
یا لهف نفسی لم تفُز معهم بجنّاتٍ وحور
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 212

السّلام علی زید [أو یزید] «1» بن ثبیت القیسیّ.
السّلام علی عبداللَّه وعبیداللَّه ابنی یزید بن ثُبیط «2» القیسیّ. «3»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 576 (ط قم)، 3/ 781، مصباح الزّائر،/ 283- 284/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 273، 45/ 72؛ البحرانی، العوالم، 17/ 339؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 304؛ سپهر، ناسخ التّواریخ سیّدالشّهداء علیه السلام، 3/ 23؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 413؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 224؛ المیانجی، العیون العبری،/ 320؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 170، 212

قُتل من آل همدان: یزید بن عبداللَّه «4» المشرقیّ.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 156/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 173؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 2/ 122
__________________________________________________
(1)- [من العوالم، ناسخ التّواریخ والأسرار].
(2)- [فی مصباح الزّائر: نبیط، وفی البحار والعوالم وتظلّم الزّهراء والعیون: ثبیت].
(3)- «سلام بر زید بن ثبیت قیسی.»
«سلام بر عبداللَّه و عبیداللَّه پسران یزید بن ثبیت قیسی.»
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 146
(4)- قال السّماویّ: فی اسمه واسم أبیه خلاف، والمعروف أ نّه (بریر بن خضیر). [الحدائق الوردیّة: خضیر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 46
رجل من شیعته [الحسین علیه السلام] یقال له یزید بن الحصین الهمدانیّ.
قال إبراهیم بن عبداللَّه [أو إبراهیم بن عبیداللَّه بن موسی بن یونس بن أبی إسحاق السّبیعیّ] راوی الحدیث: هو خال أبی إسحاق الهمدانیّ.
الصّدوق، الأمالی،/ 150، 158 المجلس 30/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 218؛ البحرانی، العوالم، 17/ 167؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 286؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 273
یزید بن حصین «1» الهمدانیّ.
الکشّی، اختیار معرفة الرّجال (ط جامعة مشهد)،/ 79؛ مثله ابن طلحة، مطالب السّؤول (ط بیروت)،/ 262؛ الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 47؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 191؛ ابن أمیر الحاج، شرح شافیة أبی فراس،/ 354؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 262
من أصحاب الحسین بن علیّ علیهما السلام: یزید بن الحصین المشرقیّ. «2»
الطّوسی، الرّجال،/ 81/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 377؛ الإسترآبادی، منهج المقال،/ 373؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 2/ 342؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 213
__________________________________________________
(1)- [ (ط مؤسّسة آل البیت)، 1/ 293: خضیر، وهو یحتمل بریر بن خضیر الهمدانیّ].
(2)- باب الیاء من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...].
یزید بن الحصین المشرقی از اشخاصی است که از آن حضرت علیه السلام روایت کرده است.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 211
از شهدا که مورخان و محدثان یاد از او نکرده اند، [...] و دیگر، یزید بن حصین الهمدانی المشرقی القاری است.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 314
معلوم باد که در این اسم، چندین صورت به نظر رسیده، یزید الحصین بدون اضافه بذیربن الحصین با ذال معجمه و اضافه بریر بن الحصین با دال و راء مهمله و اضافه بر ابن و بریر بن حصیر با صاد و راء مهملتین و بریر بن حضیر با ضاد معجمه و بریر بن خضیر با خاء و ضاد معجمتین و اصح همین صورت اخیر است.
بالجمله، ابراهیم بن عبداللَّه را، راوی حدیث می‌گوید: وی خالوی ابو اسحاق همدانی بود.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 109- 110
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 47
یزید بن حصین.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 178
أقول: قال محمّد بن عبداللَّه الکنجی فی کتاب کفایة الطّالب: یزید بن حصین الهمدانیّ المشرقیّ، وبنو مشرق بطن من همدان.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 179/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 213
یزید بن حصین المشرقیّ، عدّه الشّیخ رحمه الله فی رجاله من أصحاب الحسین علیه السلام.
وقد زاده شرفاً علی شرف الشّهادة تسلیم الحجّة المنتظر عجّل اللَّه تعالی فرجه علیه فی زیارة النّاحیة المقدّسة: السّلام علی یزید بن حصین الهمدانیّ المشرقیّ القاریّ المجدل بالمشرفی، انتهی.
وقد مرّ ضبط حصین فی أنس بن أبی مرثد، وضبط المشرقیّ فی علیّ بن الزّبّال.
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 325
ومنهم یزید بن حصین المشرقیّ.
المیانجی، العیون العبری،/ 114
یزید المشرقیّ. وخرج یزید بن الحصین الهمدانیّ المشرقیّ القاریّ، فقاتل، فقُتل. ولقد ورد له ذکر فی (الزّیارة)، وفی رجال الشّیخ، ص 81.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 418
یزید بن حصین المشرقیّ الهمدانیّ الکوفیّ. «1»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 213
[وهو یحتمل أ نّه متّحد مع برید بن خضیر المهدانیّ، أنظر المجلّد، 15/ 198- 281 رقم 44/ 54].
__________________________________________________
(1)- یزید بن حصین همدانی مشرقی قاری:
شیخ طوسی نام او را ذکر کرده. در «زیارت» نیز نامش آمده است.
هاشم زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 109- 110
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 48

کان یُقال له سیِّد القرّاء.
الکشّی، اختیار معرفة الرّجال (ط جامعة مشهد)،/ 79
کان زاهداً.
ابن طلحة، مطالب السّؤول (ط بیروت)،/ 262/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 47؛ ابن أمیر الحاج، شرح شافیة أبی فراس،/ 354
شخص من أهل الزّهد والورع.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 191؛ مثله الشّبلنجی، نور الأبصال،/ 262
کان رجلًا شریفاً ناسکاً، بطلًا من أبطال الکوفة وعابداً من عبّادها، وله ذکر فی المغازی والحروب، وکان من خیار الشّیعة.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 179/ مثله: المیانجی، العیون العبری،/ 114؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 213
وأقول: قد ذکر أهل السّیر، ومنهم الکنجی فی محکیّ کفایة الطّالب: إنّ یزید هذا کان رجلًا شریفاً ناسکاً، بطلًا من أبطال الکوفة، وعابداً من عبّادها، وله ذکر فی المغازی والحروب، وکان من خیار الشّیعة.
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 325

وممّن بایع مسلماً، فلمّا خُذِلَ مسلم، خرجَ من الکوفة، فمالَ إلی الحسین علیه السلام.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 179/ مثله: المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 325؛ المیانجی، العیون العبری،/ 114- 115؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 213
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 49

فما زال عبیداللَّه یجهّز مقدماً ومعه طائفة من النّاس إلی أن اجتمع عند عمر بن سعد اثنان وعشرون ألفاً ما بین فارس وراجل، وأوّل من خرج إلی عمر بن سعد الشّمر بن ذی الجوشن السّکونیّ فی أربعة آلاف فارس، «1» ثمّ زحفت خیل عمر بن سعد حتّی نزلوا جانب الفرات وحالوا بین الماء وبین الحسین وأصحابه.
ثمّ کتب عبیداللَّه کتاباً إلی عمر بن سعد یحثّه علی مناجزة الحسین علیه السلام، فعندها ضیّق الأمر علیهم «2» واشتدّ بهم العطش، فقال «3» إنسان من أصحاب الحسین علیه السلام یقال له «3» یزید ابن حصین الهمدانیّ- وکان زاهداً- للحسین علیه السلام: ائذن لی یا ابن رسول اللَّه لآتی ابن سعد فأکلّمه فی أمر الماء عساه یرتدع، فقال له: ذلک إلیک.
فجاء الهمدانیّ إلی عمر بن سعد، فدخل علیه ولم یسلِّم «4»، قال: یا أخا همدان! ما منعک من السّلام علیَّ «5»؟ ألست مسلماً أعرف اللَّه ورسوله؟ فقال له الهمدانیّ: لو کنت مسلماً کما تقول لما خرجت إلی عترة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم ترید قتلهم، وبعد، فهذا ماء الفرات یشرب منه کلاب السّواد وخنازیرها، وهذا الحسین بن علیّ وإخوته ونساؤه وأهل بیته یموتون عطشاً، قد حِلْتَ بینهم وبین «6» ماء الفرات أن یشربوه و «6» تزعم أ نّک تعرف اللَّه ورسوله؟
فأطرق عمر بن سعد، ثمّ قال: واللَّه یا أخا همدان إنِّی لأعلم حرمة أذاهم، ولکن:
دعانی عبیداللَّه من دون قومه إلی خطّة فیها خرجت لحینی
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی شرح الشّافیة].
(2)- [إلی هنا لم یرد فی نفس المهموم].
(3- 3) [لم یرد فی شرح الشّافیة].
(4)- [زاد فی کشف الغمّة: علیه].
(5)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(6- 6) [شرح الشّافیة: الماء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 50
فوَ اللَّه ما أدری وإنِّی لواقف علی خطر لا أرتضیه ومین
أ أترک ملک الرّیّ والرّیّ رغبة أم أرجع مطلوباً بدم «1» حسین
وفی قتله النّار التّی لیس دونها حجاب وملک الرّیّ قرّة عینی
یا أخا همدان! ما أجد نفسی تجیبنی إلی ترک الرّیّ لغیری. فرجع یزید بن حصین، فقال للحسین علیه السلام: یا ابن رسول اللَّه! إنّ عمر بن سعد قد رضی أن یقتلک بولایة الرّیّ.
ابن طلحة، مطالب السّؤول (ط حجری)،/ 75- 76 (ط بیروت)،/ 262- 263/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 47- 48؛ ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 354- 355؛ القمّی، نفس المهموم،/ 217- 218
وصار ابن زیاد یمدّه بالجیوش شیئاً بعد شی‌ء إلی أن اجتمع عند عمر بن سعد عشرون «2» ألف مقاتل ما بین فارس وراجل، وأوّل من خرج مع عمر بن سعد الشّمر بن ذی الجوشن فی «3» أربعة آلاف فارس، ثمّ زحفت خیل ابن سعد حتّی نزلت «3» بشاطئ الفرات وحالوا بین الحسین وأصحابه وبین الماء، فعند ذلک ضاق الأمر علی الحسین علیه السلام وعلی أصحابه، واشتدّ بهم العطش، وکان مع الحسین علیه السلام شخص «4» من أهل الزّهد والورع یقال له یزید بن الحصین الهمدانیّ، فقال للحسین علیه السلام: ائذن لی یا ابن رسول اللَّه فی أن آتی «5» مقدّم هؤلاء «5» عمر بن سعد، فأکلّمه فی الماء لعلّه أن یرتدع، فأذن «5» له، وقال:
ذلک إلیک إذا شئت «5»، فجاء الهمدانیّ إلی عمر بن سعد، فکلّمه فی الماء، فامتنع منه، فلم یجبه إلی ذلک، فقال له: هذا ماء الفرات تشرب منه الکلاب «6» والذّئاب وغیر ذلک «6»،
__________________________________________________
(1)- [فی شرح الشّافیة ونفس المهموم: بقتل].
(2)- [لم یرد فی نور الأبصار].
(3) (3) [نور الأبصار: خیل کثیرة، ثمّ ساروا جمیعاً حتّی نزلوا].
(4)- [نور الأبصار: رجل].
(5) (5) [لم یرد فی نور الأبصار].
(6) (6) [نور الأبصار: والدّواب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 51
وتمنعه الحسین ابن بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله «1» وإخوته ونساؤه «1» وأهل بیته والعترة الطّاهرة یموتون عطشاً، وقد حلت بینهم وبین الماء وأنت تزعم أ نّک تعرف اللَّه ورسوله؟ فأطرق عمر بن سعد، ثمّ قال: یا أخا همدان! إنّی لأعلم حقیقة ما تقول، وأنشد «2» یقول:
دعانی عبیداللَّه من دون قومه إلی خصلة فیها خرجت لحینی
فوَ اللَّه ما أدری وإنِّی لواقف علی خطر لا أرتضیه ومین
أ أخذ ملک الرّیّ والرّیّ رغبتی «3» وأرجع مطلوباً بدم حسین
وفی قتله النّار الّتی لیس دونها حجاب وملک الرّیّ قرّة عینی
ثمّ قال: یا أخا همدان! ما تجیبنی نفسی إلی ترک الرّیّ لغیری، فرجع یزید بن الحصین الهمدانیّ إلی الحسین علیه السلام وأخبره بمقالة ابن سعد، فلمّا عرف الحسین ذلک منهم تیقّن أنّ القوم مقاتلوه.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 191- 192/ مثله الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 261- 262
فقد نقل عن عمر بن سعد لعنه اللَّه عندما وبّخه الرّجل الهمدانیّ علی خروجه علی الحسین ومنعه الماء وأهل بیته، أ نّه قال فی جوابه: یا أخا همدان! واللَّه إنِّی أعرَف النّاس بحقّ الحسین علیه السلام وحرمته عند اللَّه تعالی وعند رسوله، ولکنّی حائر فی أمری ما أدری کیف أصنع فی هذا الوقت، کنت أتفکّر فی أمری، وخطر ببالی أبیات من الشّعر، فقال:
دعانی عبیداللَّه من دون قومه إلی بدعة فیها خرجت لحینی
فوَ اللَّه ما أدری وإنِّی لصادق أفکّر فی أمری علی خطرین
أ أترک ملک الرّیّ والرّیّ منیتی أم أرجع مأثوماً بقتل حسین
وفی قتله النّار لیس دونها حجاب وملک الرّیّ قرّة عینی
__________________________________________________
(1- 1) [نور الأبصار: وأولاده].
(2)- [نور الأبصار: وأنشأ].
(3)- [نور الأبصار: بعینی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 52
ثمّ قال: یا أخا همدان! إنّ نفسی لأمّارة بالسّوء ما تحسن لی ترک ملک الرّیّ، وإنِّی إذا قتلت حسیناً أکون أمیراً علی سبعین ألف فارس. «1»
الطّریحی، المنتخب،/ 296- 297
وکان معه إلی أن حالوا بین الحسین علیه السلام وبین الماء، فقال للحسین علیه السلام: ائذن لی یا ابن رسول اللَّه فی أن آتی عمر بن سعد مقدّم هؤلاء، فأکلّمه فی الماء، لعلّه أن یرتدع، فأذن له، فجاء الهمدانیّ إلی عمر بن سعد وکلّمه فی الماء، فامتنع ولم یجبه إلی ذلک، فقال
__________________________________________________
(1)- چون تشنگی بر اهل بیت و اصحاب آن حضرت غلبه کرد، یزید بن حصین همدانی به خدمت آن حضرت آمد و اجازت طلبید که با آن کافران سنگین دل سخنی چند بگوید. چون رخصت یافت، در برابر آن گروه شقاوت اثر آمد و گفت: «ایها الناس! به درستی که حق تعالی محمد را به حق و راستی فرستاد که بشارت دهد مردم را به ثواب خدا و بترساند ایشان را از عذاب او و دعوت نماید خلایق را به سوی خالق و چراغ افروخته راه هدایت بود. اینک آب فرات، سگ و خوک از آن می‌آشامند و شما حایل شده اید میان آب و فرزند پیغمبر خود.»
آن سگان بی‌حیا در جواب گفتند که: «سخن بسیار مگو، او را آب نمی‌دهیم تا از تشنگی هلاک شود، چنان چه عثمان تشنه کشته شد.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 656
بامدادان که بعد از سقایت عباس، اصحاب محتاج آب شدند، به روایت شرح شافیه و مطالب السؤول، یزید بن حصین همدانی، به حضرت حسین علیه السلام آمد و عرض کرد: «یابن رسول اللَّه! اگر اجازت رود، عمر بن سعد را دیدار کنم، باشد که از این غوایت 1 باز آید.»
فرمود: «روا باشد.»
پس یزید به نزد ابن سعد آمد و او را سلام نگفت. ابن سعد گفت: «یا اخا همدان! چه چیز تو را از سلام با من مانع افتاد؟ مگر من مسلمان نبودم و خدا و رسول را نستودم؟»
یزید بن حصین گفت: «ای پسر سعد! اگر تو چنان که گویی مسلمانی، چگونه بر عترت رسول خدا بیرون شدی و مقاتلت او را تصمیم عزم دادی؟ و اینک آب فرات است که کلب و خنزیر از آن می‌آشامند و حسین بن علی و برادران و زنان و فرزندان او از تشنگی هلاک می‌شوند، و تو در میان ایشان و فرات حاجز و حایل می‌شوی و گمان می‌کنی که مسلمانی و خدا و رسول را می‌شناسی؟»
عمربن سعد خجل شد و لختی سر فرو داشت، پس سر برآورد.
فقال: «یا أخا همدان! ما أجد نفسی تُجیبنی إلی ترک الرّیّ لغیری».
گفت: «ای برادر همدان! چند که با نفس کاوش کردم، اجابت نفرمود که ولایت ری را دست باز دارم تا دیگری به دست گیرد.»
یزید بن حصین باز شتافت و عرض کرد: «یابن رسول اللَّه! پسر سعد رضا داده است که تو را عرضه هلاک و دمار دارد تا از حکومت ری برخوردار گردد.»
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 196- 197
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 53
له: هذا ماء الفرات یشرب منه الکلاب والدّواب، وتمنعه من ابن بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وأولاده وأهل بیته والعترة الطّاهرة یموتون عطاشاً، وقد حلت بینهم وبین الماء وتزعم أ نّک تعرف اللَّه ورسوله؟ فأطرق عمر بن سعد، ثمّ قال: یا أخا همدان! إنِّی لأعلم ما تقول، وأنشأ یقول:
دعانی عبیداللَّه من دون قومه إلی خصلة «1» فیها خرجت لحینی
فوَ اللَّه ما أدری وإنِّی لواقف «2» علی خطر لا أرتضیه ومین «2»
أ أترک ملک الرّیّ والرّیّ منیتی أو أرجع مطلوباً بدم حسین
وفی قتله النّار الّتی لیس دونها حجاب وملک الرّیّ قرّة عینی
ثمّ قال: یا أخا همدان! ما أجد نفسی تجیبنی إلی ترک ملک الرّیّ لغیری، فرجع یزید ابن حصین الهمدانیّ إلی الحسین علیه السلام وأخبره بمقالة ابن سعد اللّعین، فلمّا عرف الحسین علیه السلام ذلک منهم تیقّن أنّ القوم مقاتلوه لا محالة، وأمر أصحابه، فاحتفروا حفیرة شبیهة بالخندق، وجعلوه جبهة واحدة یکون القتال فیها.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 179/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 213
کان معه إلی أن حالوا بین الحسین وبین الماء، فقال للحسین علیه السلام: ائذن لی یا ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فی أن آتی عمر بن سعد مقدّم هؤلاء، فأکلّمه فی الماء، لعلّه أن یرتدع، فأذن له، فجاء الهمدانیّ إلی عمر بن سعد وکلّمه فی الماء، ولم یجبه إلی ذلک، فرجع إلی الحسین علیه السلام. «3»
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 325
__________________________________________________
(1)- [وسیلة الدّارین: بدعة].
(2- 2) [وسیلة الدّارین: أفکّر فی أمری علی خطرین].
(3)- محمد بن طلحه و علی بن عیسی اربلی گویند: چون تشنگی آن‌ها سخت شد، یکی از اصحاب حسین به نام زید بن حصین همدانی که مردی زاهد بود، به حسین عرض کرد: «یابن رسول اللَّه! اجازه بده نزد ابن سعد بروم و با او سخن بگویم درباره آب، شاید از این مخالفت برگردد.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 54
وفی أخبار الزّمان للقرمانی، ص 108: «وخرج من بین أصحاب الحسین یزید بن الحصین، فقال لابن سعد: یا ابن سعد، هذا الفرات تشرب منه الکلاب، وهذا الحسین ابن بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وأهل بیته عطاشی، وأنت تزعم أ نّک تعرف اللَّه ورسوله؟
فأطرق ابن سعد برأسه إلی الأرض ولم یتکلّم».
ومثل ذلک فی کشف الغمّة للأربلی ج 2، ص 260، طبع قم.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 272
وکن معه إلی أن حالوا بینه علیه السلام وبین الماء، فاستأذن الحسین علیه السلام فی أن یأتی عمر ابن سعد ویکلّمه فی الماء، فأذن له، فجاء إلیه وکلّمه، ولم یجبه إلی ذلک، فرجع إلی الحسین علیه السلام.
المیانجی، العیون العبری،/ 115

فبلغ العطش من الحسین علیه السلام وأصحابه، «1» فدخل علیه «1» رجل من شیعته یقال له یزید بن الحصین الهمدانیّ.
__________________________________________________
- همدانی بر عمر وارد شد و سلام نکرد. عمر گفت: «ای همدانی! مگر مرا مسلمان ندانی که سلام ندادی؟!»
در جواب گفت: «اگر چنان چه می‌گویی مسلمان بودی، نمی‌آمدی خاندان رسول خدا را بکشی و این آب فرات که سگ و خوک بیابان از آن می‌نوشند، بر حسین‌بن علی و برادران و زنان و خاندان او ببندی تا از تشنگی بمیرند و نگذاری از آن بنوشند و گمان بری که خدا و رسولش می‌شناسی؟»
عمر سعد سر به زیر انداخت و گفت: «ای اخا همدان! من می‌دانم آزار آن‌ها حرام است، ولی:
عبیداللَّه ز قوم خود گذشت و داد فرمانم که سوی مرگ خود آیم به کار خویش درمانم
به حقِ حق نمی‌دانم به کار خویش حیرانم دلم شوریدگی دارد که کاری پر خطر دارم
گذارم ملک ری را آن چه می‌بود آرزوی من و یا برگردم و خآون حسینی را به سر دارم
سزای کشتن او دوزخی بی‌پرده می‌بینم ولی از ملک ری بینا و روشن هر دو چشمانم»
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 96
(1- 1) [مثیر الأحزان: فقال له].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 55
فقال: یا ابن رسول اللَّه! أتأذن لی «1» فأخرج «2» إلیهم، فأکلِّمهم «1»، فأذن له، فخرج إلیهم، فقال: یا «3» معشر النّاس! إنّ اللَّه عزّ وجلّ بعث محمّداً بالحقِّ «4» بشیراً ونذیراً، وداعیاً إلی اللَّه بإذنه، وسراجاً منیراً، وهذا ماء الفرات تقع «5» فیه «6» خنازیر السّواد وکلابها «6»، وقد حیل بینه وبین ابنه «7»، فقالوا: یا یزید «8» فقد أکثرت الکلام، فاکفف «9» «10»، فوَ اللَّه لیعطش الحسین کما عطش من کان قبله، «11» فقال الحسین: اقعد یا یزید، ثمّ وثب الحسین علیه السلام متوکّیاً «12» علی سیفه، فنادی بأعلی صوته، فقال: أنشدکم اللَّه! «13» هل تعرفونی؟ قالوا:
نعم، أنت ابن رسول اللَّه وسبطه «13». «14» قال: أنشدکم اللَّه! هل تعلمون 14 أنّ جدِّی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله؟ قالوا: اللَّهمّ نعم.
قال: أنشدکم اللَّه! هل تعلمون أنّ امِّی فاطمة بنت محمّد؟ قالوا: اللَّهمّ نعم.
قال: أنشدکم اللَّه! هل تعلمون أنّ أبی علیّ بن أبی طالب؟ قالوا اللَّهمّ نعم.
__________________________________________________
(1- 1) [مثیر الأحزان: فی أن أخرج إلی القوم].
(2)- [روضة الواعظین: أن أخرج].
(3)- [فی المقرّم مکانه: واستأذن الحسین بریر بن خضیر فی أن یکلّم القوم، فأذن له، فوقف قریباً منهم (أو بإزاء القوم) ونادی: یا ...].
(4)- [لم یرد فی المقرّم وبحرالعلوم].
(5)- [روضة الواعظین: یقع].
(6- 6) [الأسرار: الخنازیر السّود والکلاب].
(7)- [فی المقرّم وبحر العلوم: ابن بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وزاد فیهما: أفجزاء محمّد هذا؟].
(8)- [فی المقرّم وبحرالعلوم: بریر].
(9)- [بحر العلوم: اکفف].
(10)- [أضاف فی روضة الواعظین والمقرّم: عنّا].
(11)- [إلی هنا حکاه فی المقرّم وبحر العلوم].
(12)- [روضة الواعظین: متّکیاً].
(13- 13) [لم یرد فی روضة الواعظین ومثیر الأحزان].
(14- 14) [روضة الواعظین: أتعلمون].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 56
قال: أنشدکم اللَّه! هل تعلمون أنّ جدّتی خدیجة «1» بنت خویلد «1» أوّل نساء هذه الامّة إسلاماً؟ قالوا: اللَّهمّ نعم.
قال: أنشدکم اللَّه! هل تعلمون أنّ سیِّد الشّهداء حمزة عمّ أبی؟ قالوا: اللَّهمّ نعم.
قال: فأنشدکم اللَّه! هل تعلمون أنّ جعفر الطّیّار فی الجنّة عمِّی؟ قالوا: اللَّهمّ نعم.
قال: فأنشدکم اللَّه! هل تعلمون أنّ هذا سیف رسول اللَّه وأنا متقلِّده؟ قالوا: اللَّهمّ نعم.
قال: فأنشدکم اللَّه! هل تعلمون «2» أنّ هذه عمامة رسول اللَّه أنا لابسها؟ قالوا: اللَّهمّ نعم.
قال: فأنشدکم اللَّه! هل تعلمون أنّ علیّاً کان أوّلهم إسلاماً وأعلمهم «3» علماً وأعظمهم‌حلماً، وأ نّه ولیّ کلّ مؤمن ومؤمنة؟ قالوا: اللَّهمّ نعم.
قال: فبِمَ تستحلّون دمی؟ وأبی الذّائذ «4» عن الحوض غداً یذود عنه رجالًا کما یذاد «5» البعیر الصّادر عن الماء، ولواء الحمد فی ید جدّی یوم القیامة؟ قالوا: قد علمنا ذلک کلّه ونحن غیر تارکیک حتّی تذوق الموت عطشاً.
فأخذ الحسین علیه السلام بطرف لحیته «6» وهو یومئذ ابن سبع وخمسین سنة، ثمّ قال: اشتدّ غضب اللَّه علی الیهود حین «7» قالوا: عزیز ابن اللَّه، «8» واشتدّ غضب اللَّه علی النّصاری حین
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی مثیر الأحزان، وفی روضة الواعظین: سیِّدة نساء العالمین].
(2)- [روضة الواعظین: تدرون].
(3)- [فی الدّمعة والأسرار: وأکثرهم].
(4)- [روضة الواعظین: الذّابد].
(5)- [روضة الواعظین: بداد].
(6)- [زاد فی مثیر الأحزان: الشّریفة].
(7)- [روضة الواعظین: حیث].
(8- 8) [لم یرد فی روضة الواعظین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 57
قالوا المسیح ابن اللَّه 8، واشتدّ غضب اللَّه علی المجوس حین عبدوا النّار من دون اللَّه، واشتدّ «1» غضب اللَّه علی قومٍ قتلوا نبیّهم، واشتدّ غضب اللَّه «1» علی هذه العصابة الّذین یریدون قتل ابن نبیّهم. «2»
الصّدوق، الأمالی،/ 158- 159/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 318- 319؛ البحرانی، العوالم، 17/ 167- 168؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 286- 288؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 273- 274؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 64- 65؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 159- 160؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 285؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 376- 377
__________________________________________________
(1) (1) [روضة الواعظین: غضبه].
(2)- تشنگی بر حسین و یارانش غلبه کرد. یکی از یارانش به نام یزید (بریر خ ب) بن حصین همدانی (راوی حدیث ابراهیم بن عبداللَّه گوید، او خال ابی‌اسحاق همدانی بوده) خدمت آن‌حضرت آمد و عرض کرد: «یابن رسول اللَّه! به من اجازه ده بروم و با این لشگر سخن کنم.»
به او اجازه داد. نزد آن‌ها رفت و گفت: «ای گروه مردم! به راستی خدا محمد را به راستی فرستاد تا بشیر و نذیر و داعی به خدا باشد به اجازه او و چراغ فروزنده باشد. این آب فرات است که خوک های ده نشینان و سگانشان در آن غوطه خورند و از فرزند او دریغ داشتید.»
در جواب گفتند: «ای یزید! بسیار سخن دراز کردی، بس کن، باید حسین تشنگی کشد، چنان چه کسانی‌پیش از او تشنه ماندند.»
حسین فرمود: «یزید بنشین.»
و خود از جا جست و بر شمشیر تکیه داد و به آواز بلند فریاد کرد و فرمود: «شما را به خدا آیا مرا می‌شناسید؟»
گفتند: «آری، تو زاده رسول خدایی و سبط او.»
گفت: «شما را به خدا می‌دانید جدم رسول خداست؟»
- «به خدا آری.»
- «به خدا می‌دانید مادرم فاطمه دختر محمد است؟»
- «به خدا آری.»
- «شما را به خدا، می‌دانید که پدرم علی بن ابی‌طالب است؟»
گفتند: «به خدا آری.»
- «می‌دانید جده ام خدیجه دختر خویلد، اول زن این امت است؟»
گفتند: «به خدا آری.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 58
__________________________________________________
- گفت: «شما را به خدا می‌دانید سیدشهدا حمزه عموی پدر من است؟»
گفتند: «به خدا آری.»
- «می‌دانید جعفر طیار در بهشت عم من است؟»
گفتند: «به خدا آری.»
- «شما را به خدا می‌دانید این شمشیر رسول خداست به کمرم؟»
گفتند: «به خدا آری.»
- «شما را به خدا، می‌دانید این عمامه رسول خداست بر سر من؟»
- «به خدا آری.»
- «شما را به خدا می‌دانید علی در مسلمانی پیش از همه است و در علم و حلم برتر از همه است و ولی هر مؤمن و مؤمنه است؟»
گفتند: «به خدا آری.»
فرمود: «پس برای چه خون من حلال دانید و با آن که پدرم فردای قیامت بر سر حوض است و مردانی را از آن برکنار سازد مانند شترانی که از سر آب رانند و پرچم حمد روز قیامت به دست جد من است؟»
گفتند: «همه این‌ها را می‌دانیم و از تو دست بر نداریم تا از تشنگی بمیری.»
حسین که آن روز پنجاه و هفت سال داشت دست به محاسن خود گرفت و فرمود: «خشم خدا بر یهود آن‌گاه سخت شد که گفتند عزیر پسر خداست، و بر نصاری آن‌گاه سخت شد که گفتند مسیح پسر خداست، و بر مجوس آن‌گاه که آتش را به جای خدا پرستیدند، و سخت باشد خشم او بر مردمی که پیغمبر خود را کشتند، و سخت است خشم او بر این جمعی که قصد دارند پسر پیغمبر خود را بکشند.»
کمره ای، ترجمه امالی،/ 158- 159
بالجمله به ترجمه حدیث مبارک اشارت کنیم: این وقت حسین علیه السلام و اصحابش را عطش فرو گرفت، پس مردی از شیعیان آن حضرت که او را بریر بن الحصین الهمدانی می‌گفتند، پس عرض کرد: «یابن رسول اللَّه! آیا مرا رخصت می‌دهی تا به این گروه بیرون شوم، و با ایشان مکالمت نمایم؟»
امام علیه السلام او را اذن داد و بریر به سوی ایشان شد.
فقال: «یا معشر النّاس، إنّ اللَّه عزّ وجلّ بعث محمّد بالحقّ بشیراً ونذیراً وداعیاً إلی اللَّه بإذنه وسراجاً منیراً، وهذا ماء الفرات تقع فیه خنازیر السّواد وکلابها، وقد حیل بینه وبین ابنه».
با آن جماعت خطاب کرده، گفت: «ای مردمان! همانا خدای تعالی محمد را به حق و راستی بشیر و نذیر و داعی الی اللَّه 1 به اذن اللَّه و سراج منیر 2 و آفتاب عالمگیر مبعوث ساخت، یعنی او را دارای این مراتب و مفاخر گرداند، اینک آب فرات است که خوک‌ها و سگ‌های این شهر و بیابان از آن می‌آشامند، لکن شما-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 59

ولقد مزح حبیب بن مظاهر الأسدیّ، فقال له یزید بن حصین «1» الهمدانیّ، وکان یقال له سیِّد القرّاء: یا أخی! لیس هذه بساعة ضحک، قال: فأیّ موضع أحقّ من هذا بالسّرور؟ واللَّه ما هو إلّاأن تمیل علینا هذه الطُّغام بسیوفهم، فنعانق الحور العین. قال‌الکشّیّ: هذه الکلمة مستخرجة من کتاب مفاخرة الکوفة والبصرة. «2»
الکشّیّ، اختیار معرفة الرّجال (ط جامعة مشهد)،/ 79 (ط مؤسّسة آل البیت)، 1/ 293،/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 93؛ البحرانی، العوالم، 17/ 334
فعدل الحسین إلی خیمة قد نُصبت، فاغتسل فیها واطّلی بالنّورة، وتطیّب بمسکٍ کثیر، ودخل بعده بعض الأمراء، ففعلوا کما فعل، فقال بعضهم لبعض: ما هذا فی هذه السّاعة؟
فقال بعضهم: دعنا منک، واللَّه ما هذه بساعة باطل، فقال «3» یزید بن حصین «3»: واللَّه لقد علم قومی أنِّی ما أحببت الباطل شابّاً ولا کهلًا، ولکن واللَّه إنِّی لمستبشر بما نحن
__________________________________________________
- در میان این آب و پسر این چنین پیغمبر، حایل و مانع شده‌اید.»
در جواب گفتند: «بریر! سخن به دراز آوردی، کوتاه کن، سوگند با خدای، حسین تشنه بخواهد بود چنان چه تشنه بود آن کس که پیش از وی بود.» یعنی عثمان بن عفان.
مناشده آن حضرت با کوفیان
فقال الحسین علیه السلام: «اقعد یا بریر.»
امام حسین علیه السلام فرمود: «ای بریر! به جای خویش باش.»
و از آن پس خویشتن به پای جست، و در حالی که به شمشیر مبارک تکیه نهاده بود، به آوازی بلند این کلمات ادا فرمود:
قال: أنشدکم اللَّه، هل تعرفونی ...».
1. داعی الی اللَّه باذنه: خواننده به سوی خدا به اذن او.
2. سراج منیر: چراغ نوربخش.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 109- 110
(1)- [ط مؤسّسة آل البیت، 1/ 293: خضیر].
(2)- [راجع: ترجمة حبیب بن مظاهر الأسدی، موسوعة الإمام الحسین علیه السلام، الجزء 15 ص 563].
(3) (3) [فی أکثر المصادر هو بریر بن خضیر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 60
لاحقون، واللَّه ما بیننا وبین الحور العین إلّاأن یمیل علینا هؤلاء القوم، فیقاتلوننا.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 178
وخرج حبیب بن مظاهر یضحک، فقال له یزید بن الحصین: ما هذه ساعة ضحک، قال حبیب: وأیّ موضع أحقّ بالسّرور من هذا؟ ما هو إلّاأن یمیل علینا هؤلاء بأسیافهم، فنعانق الحور.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 263

خرج من أصحاب ابن سعد (لعنه اللَّه) یزید بن مقبل من بنی أسد، فخرج إلیه من أصحاب الحسین علیه السلام یزید بن الحصین، فتلاقیا وتضاربا، فسبقه یزید بن الحصین بضربة، فلم تعمل به، فضربه ضربة ثانیة قطع بها مغفرهُ وفلق هامته، فخرّ صریعاً وعجّل اللَّه بروحه إلی النّار، ثمّ صالَ وجالَ وحملَ علی القوم حملة الأسد الغضبان، فقتل منهم جماعة وعاد إلی موضعه، وهو یقول:
أنا یزید ما أنا بالفاشل أضربکم عن الحسین بن علیّ
ضرب غلام ارجحیّ بطل حتّی ألاقی یوم حشری عملی
ثمّ عاد إلی البراز، فبرز إلیه مرّة بن منقذ العبدیّ، فتجاولا ساعة، ثمّ تفرّقا عن سلمة، ثمّ حمل کلّ واحد منهما علی صاحبه، فلزم بعضهما بعضاً، فتماسکا، ثمّ إنّهما وقعا إلی الأرض، ثمّ إنّ یزید بن الحصین وقع علی صدره وهمّ أن یذبحه، ولزم السّیف بیده، فنادی: یا أهل الحمیّة، فحمل علیه کعب بن جابر الأزدیّ بالرّمح، فطعنه بظهر بن الحصین، وأمّا ابن العبدیّ فقطع أنفه وبعض وجهه، فقال له مرّة: قد أنعمت علیَّ یا أخا الأزد بنعمة لا أنساها لک.
فرجع کعب إلی اخته نورة، فقالت له: لِمَ لا نصرت الحسین، فقد أتیت بذنب عظیم، فأنشأ یقول:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 61
سلی تُخْبَری عنِّی وأنتِ ذمیمة غداة حسین والرِّماح شوارع
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 285
ثمّ إنّ عسکر ابن سعد برز لمقاتلة الحسین علیه السلام وأصحابه وأحدقوا بهم من کلِّ جانب ووضعوا السّیوف فی أصحاب الحسین علیه السلام ورموهم بالنّبال وهم یقاتلونهم إلی أن قُتل من أصحاب الحسین علیه السلام ما یزید عن الخمسین «1»، والهمدانیّ یقاتل معهم إلی أن قُتل بین یدی الحسین علیه السلام، وکان قتله قبل الظّهر فی الحملة الاولی مع من قُتل، رضوان اللَّه علیه.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 179/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 213
وکان مع من جاهد من أصحابه علیه السلام وممّن قتل قبل الظّهر، رضوان اللَّه علیهم جمیعاً.
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 325
وکان مع من جاهد من أصحابه علیه السلام وممّن قُتل قبل الظّهر.
المیانجی، العیون العبری،/ 115
کعب بن جابر العبدیّ، شهد مقتل الحسین بن علیّ علیهما السلام مع عبیداللَّه بن زیاد، وقال:
سلنی تخبرنی عنِّی وأنتِ ذمیمة غداة الحسین والرِّماح شوارعُ
مع یزنیّ ولم تُخنْهُ کُعُوبُهُ وأبیض مسنون الغرارین قاطعُ
فجرّدته فی عصبةٍ لیس دینهم بدینی وأبی لابن عفّان تابعُ
أشدّ وأحمی بالسّیوف لدی الوغی وما کلّ مَنْ یحمی الذِّمار یُقارعُ
المرزبانی، معجم الشّعراء، 1/ 74
__________________________________________________
(1)- [زاد فی وسیلة الدّارین: فی الحملة الاولی کما ذکرنا أسمائهم فی أوائل ذکر أصحاب الحسین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 62

السّلام علی «1» یزید بن حصین «1» المشرقیّ «2» القارئ المجدّل «3». «4»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 576 (ط قم)، 3/ 77، مصباح الزّائر،/ 282/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 272، 45/ 70؛ البحرانی، العوالم، 17/ 338؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 304؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 179؛ سپهر، ناسخ التّواریخ سیدالشّهداء علیه السلام، 3/ 22؛ المامقانی، تنقیح المقال، 3- 6/ 325؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 413؛ المیانجی، العیون العبری،/ 318؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 213

وقُتل من کندة: یزید بن زید [بدراً] «5» بن المهاصر.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 155/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ المحلّی، الحدائق الوردیّة، 2/ 122
أبو الشّعثاء یزید بن زیاد بن المهاصر بن النّعمان الکندیّ.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 405، أنساب الأشراف، 3/ 197
__________________________________________________
(1- 1) [مصباح الزّائر: بریر بن خضیر].
(2)- [فی الأسرار وناسخ التّواریخ وتظلّم الزّهراء: المشرفیّ].
(3)- [زاد فی البحار ج 45، والعوالم وناسخ التّواریخ وذخیرة الدّارین وتظلّم الزّهراء وتنقیح المقال: بالمشرقیّ].
(4)- «سلام بر یزید بن حصین همدانی مشرقی، قاری قرآن و جنگجوی صحنه نبرد.»
هاشم زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 146
(5)- [من الحدائق].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 63
قال أبو مخنف: حدّثنی فُضَیل بن خُدیج الکندی: أنّ یزید بن زیاد بن المهاصر، وهو أبو الشّعثاء الکندیّ [أو الکنانیّ] «1» «2» من بنی بَهْدَلة.
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 445/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 240؛ القمّی، نفس المهموم،/ 283؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 395؛ مثله ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 185
قال أبو مخنف: حدّثنی عبدالرّحمان بن جندب، عن عقبة بن سمعان، قال: [...] یزید ابن زیاد بن المهاصر وأبو الثّعثاء الکندیّ ثمّ الهلالیّ.
الطّبریّ، التاریخ، 5/ 408
رجل من أصحاب الحسین «3» یُکنّی أبا الشّعثاء الکندیّ.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 136؛ مثله الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 231؛ محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 246
یزید بن المهاجر الکندیّ [أو الکنانیّ] «4».
المفید، الإرشاد، 2/ 85
زیاد بن مهاصر (مهاجر) الکندیّ.
الصّدوق، الأمالی،/ 161/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 320؛ البحرانی، العوالم، 17/ 170؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 161
أبو الشّعثاء الکندیّ، وهو یزید بن أبی زیاد.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 293
یزید بن المهاصر [...]، وکان یکنّی أبا الشّعثاء، من بنی بهدلة من کندة.
__________________________________________________
(1)- [من البدایة].
(2)- [إلی هنا حکاه فی بحرالعلوم].
(3)- [فی المطبوع: الحرّ بن یزید، لعلّه من أصحاب الحسین علیهم السلام؛ لأنّه عارض رسول عبیداللَّه بن زیاد لعنة اللَّه علیهم، ولا یصدر مثل هذا ممّن کان من أصحاب الحرّ].
(4)- [من ط مؤسّسة آل البیت، 2/ 83].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 64
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 32/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 30، 31؛ البحرانی، العوالم، 17/ 274؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 311؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 298
یزید بن زیاد أبو الشّعثاء.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 25/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 300/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 30؛ البحرانی، العوالم، 17/ 273؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 310؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 298
أبو الشّعثاء یزید بن أبی زیاد الکندیّ.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 455
(وبنو المثل بن معاویة قبیلة) من العرب (منهم أبو الشّعثاء یزید) ابن زیاد (الکندیّ).
الزّبیدی، تاج العروس، 8/ 112
(فی الکندیّین). من أنصار الحسین علیه السلام، یزید بن زیاد بن مهاصر، أبو الشّعثاء الکندیّ البهدلیّ. «1» (بهدلة): حیّ من کندة، منهم یزید هذا. (مهاصر): جدّه، وهو بالصّاد المهملة، ویمضی فی بعض الکتب بالجیم، وهو غلط من النّسّاخ «1».
السّماوی، إبصار العین،/ 102/ مثله المیانجی، العیون العبری،/ 137
أقول: قال أبو مخنف: هو یزید بن زیاد بن مهاصر أبو الشّعثاء الکندیّ البهدلیّ، من بنی بهدلة.
توضیح: بهدلة، حیّ من کندة، منهم یزید بن زیاد هذا، عرجلة: قطعة من الجبل وجماعة من المشاة، مهاصر: جدّ یزید، «2» وهو بالصّاد المهملة، وفی بعض الکتب بالجیم، وهو غلط من النّسّاخ «2».
__________________________________________________
(1) (1) [لم یرد فی العیون].
(2) (2) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 65
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 239- 240/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 103
یزید بن زیاد بن مهاصر أبو الشّعثاء الکندیّ البهدلیّ، من بنی بهدلة من کندة. وفی القاموس: إنّ بنی بهدل حیّ من بنی سعد. [...]
وهو تخصیصه بالتّسلیم علیه فی زیارة النّاحیة المقدّسة، وفی بعض النّسخ بالجیم بدل الصّاد.
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 326
(الثّالث) أبو الشّعثاء یزید بن زیاد بن مهاصر بالصّاد، الکندیّ البهدلیّ. «1»
القمّی، نفثة المصدور،/ 646
أبو الشّعثاء، اسمه یزید بن زیاد بن مهاصر البدلیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 2/ 361
یزید بن زیاد بن مهاصر الکندیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 612
أبو الشّعثاء الکندیّ. ورد اسمه فی الزّیارة، کما فی البحار ج 45، ص 72، طبع طهران الجدید باسم یزید بن زیاد بن مهاصر، کما أورد الخوارزمی فی مقتله ج «2»، ص 25، طبع النّجف مع الکنایة، کما ذکره ابن شهرآشوب فی المناقب ج 4، ص 113، بنسبة الجعفیّ، وقال الطّبریّ فی تاریخه. «2»
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 395
أبو الشّعثاء الکندیّ الّذی تشرّف بلقاء الحسین فی طریق زبالة.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 103
[أنظر مشجّرة کندة فی حجر بن عدیّ، ص 1000- 1001].
__________________________________________________
(1)- ابو الشعثاء یزیدبن زیاد مهاصر با صاد، کندی بهدلی.
کمره ای، ترجمه نفثة المصدور،/ 336
(2)- یزید بن زیاد بن مهاصر، ابوشعشاء کندی:
طبری و ابن شهرآشوب و خوارزمی نام او را ذکر کرده اند.
در «زیارت» نام او «ابن مظاهر» آمده است.
برخی از مصادر نیز بر اثر اشتباه «ابن مهاجر» ذکر کرده اند.
یزید بن زیاد از اهالی کوفه بوده است. (یمن، عرب جنوب).
هاشم زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 110
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 66
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 67

قال أبو مخنف: حدّثنی فضیل بن خدیج الکندیّ: أنّ یزید بن زیاد «1»، وکان رامیاً.
الطّبریّ، التاریخ، 5/ 445؛ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 455؛ ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 185
کان یزید رجلًا شریفاً شجاعاً فاتکاً [...] وکان رامیاً.
السّماوی، إبصار العین،/ 102/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 283، نفثة المصدور،/ 646- 647؛ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 239، 240؛ المیانجی، العیون‌العبری،/ 137؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 103، 104
ثمّ إنّه قال أهل السّیر: کان رجلًا شریفاً، شجاعاً، فاتکاً. «2»
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 326

وکان أبو الشّعثاء مع من خرج مع عمر بن سعد، ثمّ صار إلی الحسین حین ردّوا ما سأل، ولم ینفذوه، فقاتل حتّی قُتل.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 405، أنساب الأشراف، 3/ 198
قال أبو مخنف: حدّثنی عبدالرّحمان بن جندب، عن عقبة بن سمعان، قال: [...] حتّی انتهوا إلی نینوی، المکان الّذی نزلَ به الحسین، قال: فإذا راکب علی نجیبٍ له وعلیه السّلاح متنکِّباً قوساً مقبل من الکوفة [...]، فنظر إلی رسول عبیداللَّه یزید بن زیاد بن المهاصر أبو الشّعثاء الکندیّ ثمّ البَهْدلیّ، فعنّ له، فقال: أمالک بن النّسر الکندیّ؟ قال:
نعم، وکان أحد کندة، فقال له یزید بن زیاد: ثکلتک امّک! ماذا جئت فیه؟ إلی آخر الخبر.
الطّبریّ، التاریخ، 5/ 407، 408
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی نهایة الإرب].
(2)- که مردی شریف و شجاع و دلاور بود.
کمره ای، ترجمه نفثة المصدور،/ 336
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 68
قال أبو مخنف: حدّثنی فضیل بن خدیج الکندیّ [...]، وکان یزید «1» بن زیاد من المهاصر، ممّن «1» خرج مع عمر بن سعد «2» إلی «3» الحسین «2».
فلمّا ردّوا الشّروط علی الحسین، مال إلیه، «2» فقاتل معه حتّی قُتل «2». «4»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 445- 446/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 240؛ القمّی، نفس المهموم،/ 283؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 395؛ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 292؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 104
فنظر یزید بن المهاجر الکندیّ [أو الکنانیّ]، وکان مع الحسین علیه السلام إلی رسول ابن زیاد، فعرفه، قال له یزید: ثکلتکَ امّک ماذا جئتَ فیه؟
المفید، الإرشاد، 2/ 85
یزید بن المهاصر [...]، وصار مع الحسین.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 32
وکان یزید هذا ممّن خرج مع عمر بن سعد، فلمّا ردّوا ما عرض علیهم الحسین، عَدَل إلیه، فقاتل حتّی قُتل.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 455
خرج إلی الحسین من الکوفة من قبل أن یتّصل به الحرّ.
السّماوی، إبصار العین،/ 102/ مثله: القمّی، نفثة المصدور،/ 645؛ المیانجی، العیون العبری،/ 137
خرج من الکوفة إلی الحسین علیه السلام، فصادفه فی الطّریق من قبل أن یتّصل الحرّ بن یزید الرّیاحیّ به، فلزمه حتّی أتی کربلاء.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 239/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 103
__________________________________________________
(1) (1) [الکامل: هذا فیمن].
(2- 2) [لم یرد فی الکامل وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
(3)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: حرب].
(4)- گوید: ابو الشعثا از جمله کسانی بود که همراه عمر بن سعد، به مقابله حسین آمده بودند و چون شرایط حسین را نپذیرفتند، سوی وی رفت و همراه وی جنگید.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3051
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 69
فجاءه لیلة التّاسع من المحرّم.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 240/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 104
وحضر مع الحسین علیه السلام الطّفّ، وجاهد حتّی استشهد بین یدیه، رضوان اللَّه علیه.
وقد نال بعد شرف الشّهادة شرفاً آخر. «1»
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 326
وکان أبو الشّعثاء الکندیّ، وهو یزید بن زیاد مع ابن سعد، فلمّا ردّوا الشّروط علی الحسین صار معه. «2»
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 300

قال [أبو مخنف: حدّثنی عبدالرّحمان بن جندب، عن عقیة بن سمعان، قال: فلمّا ارتحلنا من حضر بنی مقاتل ...]: فلمّا أصبح، نزل فصلّی الغداة، ثمّ عجّل الرّکوب، فأخذ یتیاسر بأصحابه یرید أن یفرّقهم، فیأتیه الحرّ بن یزید فیردّهم فیردّه، فجعل إذا ردّهم إلی الکوفة ردّاً شدیداً امتنعوا علیه فارتفعوا، فلم یزالوا یتسایرون حتّی انتهوا إلی نینوی؛ المکان الّذی نزل به الحسین؛ قال: فإذا «3» راکبٌ علی نجیبٍ له وعلیه السّلاح
__________________________________________________
(1)- یزید بن مهاصر با ابن سعد از کوفه به کربلا آمد و چون پیشنهادهای حسین را همه رد کردند، به حسین علیه السلام گرایید و به همراه او جنگید تا کشته شد رحمه الله.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 129
از کوفه قبل از حرکت حر بیرون آمد و خدمت حسین رسید.
کمره ای، ترجمه نفثة المصدور،/ 336
(2)- کلام طبری درباره او دچار آشفتگی و دوگانگی است. یک بار می‌گوید: او بعد از آن که سپاه اموی سخنان امام را نپذیرفتند و رد کردند به سوی امام حسین علیه السلام گرایش پیدا کرد و از سپاه ابن زیاد روی گرداند.
و دیگر بار می‌گوید که: او پیش از ملاقات و برخورد حر با امام، از کوفه به سوی اردوی امام حسین علیه السلام حرکت کرد.
کلام سید امین نیز درباره او دچار همین آشفتگی می‌باشد.
هاشم زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 110
(3)- [فی ذخیرة الدّارین مکانه: وقال أبو جعفر: لمّا کتب الحرّ بن یزید إلی عبیداللَّه بن زیاد فی أمر الحسین‌وجعل یسایره، فإذا ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 70
متنکّب قوساً مُقبلٌ من الکوفة، فوقفوا جمیعاً ینتظرونه، فلمّا انتهی إلیهم سلّم علی الحرّ ابن یزید وأصحابه، ولم یسلّم علی الحسین علیه السلام وأصحابه. فدفع إلی الحرّ کتاباً من عبیداللَّه بن زیاد، فإذا فیه: أمّا بعد، فجعجع بالحسین حین یبلغُک کتابی، ویقدم علیک رسولی، فلا تُنزله إلّابالعراء فی غیر حصن وعلی غیر ماء، وقد أمرتُ رسولی أن یلزمک ولا یفارقک حتّی یأتینی بإنفاذک أمری؛ والسّلام.
قال: فلمّا قرأ الکتاب، قال لهم الحرّ: هذا کتاب الأمیر عبیداللَّه بن زیاد یأمرنی فیه أن أجعجع بکم فی المکان الّذی یأتینی فیه کتابه، وهذا رسوله، وقد أمره ألّا یفارقنی حتّی أنفذ رأیه وأمره، فنظر إلی رسول عبیداللَّه یزید بن زیاد بن المهاصر أبو الشّعثاء الکِنْدیّ، ثمّ البهدلیّ، فعنّ له، فقال: أمالک بن النُّسیر البَدّیّ؟ قال: نعم- وکان أحد کِنْدة- فقال له یزید بن زیاد: ثکلتک امّک! ماذا جئت فیه؟ قال: وما جئتُ فیه! أطعتُ إمامی، ووفیتُ ببیعتی، فقال له أبو الشّعثاء: عصیتَ ربّک، وأطعت إمامک فی هلاک نفسک، کسبت العار والنّار، قال اللَّه عزّ وجلّ: «وَجَعَلْناهُمْ أئِمّةً یَدْعُونَ إلی النّارِ وَیَوْمَ الْقِیامَةِ لَایُنْصَرُونَ» «1»
، فهو إمامک. «2» قال: وأخذ الحرّ بن یزید القوم بالنّزول فی ذلک المکان علی غیر ماء ولا فی قریة، فقالوا: دعنا ننزل فی هذه القریة- یعنون نینوی- أو هذه القریة- یعنون الغاضریّة- أو هذه الأخری- یعنون شُفَیّة-.
فقال: لا واللَّه ما أستطیع ذلک، هذا رجل قد بُعث إلیّ عیناً، فقال له زهیر بن القین:
یا ابن رسول اللَّه، إنّ قتال هؤلاء أهوَن من قتال من یأتینا من بعدهم، فلعمری لیأتینا من بعد مَن تری ما لا قبَل لنا به؛ فقال له الحسین: ما کنتُ لأبدأهم بالقتال؛ فقال له زهیر بن القین: سر بنا إلی هذه القریة حتّی تنزلها فإنّها حصینة، وهی علی شاطئ الفرات، فإن منعونا قاتلناهم، فقتالهم أهوَن علینا من قتال من یجی‌ء من بعدهم؛ فقال له الحسین: وأیّة قریة هی؟ قال: هی العَقْر، فقال الحسین: اللَّهمّ إنِّی أعوذ بک من العَقْر،
__________________________________________________
(1)- القصص: 41.
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی ذخیرة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 71
ثمّ نزل، وذلک یوم الخمیس، وهو الیوم الثّانی من المحرّم سنة إحدی وستّین. «1»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 407، 408- 409/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 239- 240؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 103- 104
__________________________________________________
(1)- گوید: و چون صبح درآمد، فرود آمد و نماز صبحگاه بکرد. آن گاه با شتاب برنشست و یاران خود را به جانب چپ برد. می‌خواست متفرقشان کند، اما حر می‌آمد و آن‌ها را باز پس می‌برد. حسین نیز اورا پس می‌برد و چون آن‌ها را سوی کوفه می‌کشید، مقاومت می‌کردند و راه بالا می‌گرفتند و همچنان با هم راه پیمودند تا به نینوا رسیدند؛ جایی که حسین منزلگاه کرد.
گوید: در این وقت سواری بر اسبی اصیل پدیدار شد که مسلح بود و کمانی به شانه داشت و از کوفه می‌آمد. همگی بایستادند و منتظر وی بودند و چون به آن‌ها رسید، به حر بن یزید و یارانش سلام گفت، اما به حسین علیه السلام و یارانش سلام نگفت. آن‌گاه نامه‌ای به حر داد که از ابن‌زیاد بود و چنین نوشته بود:
«وقتی نامه من به تو رسید و فرستاده‌ام بیامد، حسین را بدار در زمین باز بی‌حصار و آب. به فرستاده‌ام دستور داده‌ام با تو باشد و از تو جدا نشود تا خبر بیارد که دستور مرا اجرا کرده‌ای، والسلام.»
گوید: وقتی حر نامه را بخواند، بدان‌ها گفت: «این‌نامه امیر عبیداللَّه‌بن‌زیاد است که به من دستور می‌دهد شما را در همان‌جا که نامه‌اش به من می‌رسد، بدارم. این فرستاده اوست که گفته از من جدا نشود تا نظر وی اجرا شود.»
گوید: ابو الشعثا، یزید بن زیاد مهاجر کندی نهدی، به فرستاده عبیداللَّه زیاد نگریست و رو به او کرد و گفت: «مالک بن نسیر بدّی هستی؟»
گفت: «بله.»
گوید: وی نیز یکی از مردم کنده بود.
گوید: یزیدبن زیاد بدو گفت: «مادرت عزادارت شود، به چه کار آمده‌ای؟»
گفت: «به کاری آمده‌ام که اطاعت پیشوایم کرده‌ام و به بیعتم عمل کرده ام.»
ابو الشعثا گفت: «عصیان پروردگار کرده ای و اطاعت پیشوای خویش در کار هلاکت خویش، و ننگ و جهنم جسته ای که خدای عز وجل گوید:
«وجَعَلْنا منهُم أئمّة یدعونَ إلی النّارِ ویوم القیامةِ لا یُنصرون».
یعنی: آن‌ها را پیشوایان کردیم که به سوی جهنم بخوانند و روز رستاخیز یاری نبینند. پیشوای تو چنین است.»
گوید: حر جماعت را وادار کرد در همان‌جا فرود آیند، بی‌آب و آبادی.
گفتند: «بگذارمان در این دهکده فرود آییم.»
مقصودشان نینوا بود.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 72
فلم یزل الحسین رضی الله عنه «1» واقفاً مقابلهم وکلّ واحد منهم آخذ «2» بعنان فرسه. وإذا کتاب قد ورد من الکوفة، من عبیداللَّه «3» بن زیاد إلی الحرّ بن یزید «4»: أمّا بعد، یا أخی! إذا أتاک کتابی فجعجع بالحسین ولا تفارقه حتّی تأتینی به، فإنِّی أمرت رسولی أن لا یفارقک حتّی یأتینی بانفاذ أمری إلیک- والسّلام.
قال: فلمّا قرأ الحرّ الکتاب بعث إلی ثقات أصحابه، فدعاهم، ثمّ قال: ویحکم، أورد علیَّ کتاب عبیداللَّه بن زیاد یأمرنی أن أقدم إلی الحسین «5» بما یسوؤه، وواللَّه «5» ما تطاوعنی نفسی، ولا تجیبنی إلی ذلک. فالتفت رجل من أصحاب الحسین «6» یکنّی أبا الشّعثاء «7»
__________________________________________________
- گفت: «نه، به خدا قدرت این کار ندارم. این مرد را به مراقبت من فرستاده اند.»
گوید: زهیر بن قین گفت: «ای پسر پیمبر خدا! جنگ با اینان، آسان‌تر از جنگ کسانی است که پس از این به مقابله با ما می‌آیند به جان خودم. از پی اینان که می‌بینی، کسانی سوی ما آیند که تاب مقابله آن‌ها نیاریم.»
حسین گفت: «من کسی نیستم که جنگ آغاز کنم.»
گفت: «پس سوی این دهکده رویم و آن‌جا فرود آییم که استوار است و بر کنار فرات. اگر نگذارندمان با آن‌ها می‌جنگیم که جنگ با آن‌ها آسان‌تر از جنگ کسانی است که از پی آن‌ها می‌رسند.»
حسین گفت: «این چه دهکده ای است؟»
گفت: «عقر.»
حسین گفت: «خدایا! از عقر به تو پناه می‌برم.»
آن‌گاه فرود آمد و این به روز پنجشنبه، دوم محرم سال شصت و یکم بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2999- 3001
(1)- لیس فی د.
(2)- فی د: مأخذ.
(3)- فی د و بر: عبداللَّه.
(4)- من د و بر، وفی الأصل: زید.
(5) (5) فی د: إلی ما یسوؤه، فواللَّه.
(6)- [المطبوع: الحرّ بن یزید، ولیس (ابن یزید) فی د، وفی الأصل: «زید» بدل «یزید»، لعلّه من أصحاب‌الحسین علیهم السلام؛ لأنّه عارض رسول عبیداللَّه بن زیاد لعنة اللَّه علیهم ولا یصدر مثل هذا ممّن کان من أصحاب الحرّ].
(7)- فی النّسخ: الببغاء.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 73
الکندیّ، إلی رسول عبیداللَّه بن زیاد، فقال له: فیما ذا جئت؟ ثکلتک امّک، فقال له:
أطعت إمامی، ووفیت ببیعتی، وجئت برسالة أمیری. فقال له أبو الشّعثاء «1»: لقد عصیت ربّک، وأطعت إمامک، وأهلکت نفسک، واکتسبت عاراً، فبئس الإمام إمامک! قال اللَّه عزّ وجلّ: «وَجَعَلْناهُم أئِمّةً یَدْعُونَ إلی النّارِ ویوم القِیامَةِ لا یُنْصَرُون».
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 136- 137
فلمّا أصبح، نزل فصلّی «2» الغداة «3»، ثمّ عجّل الرّکوب، فأخذ «4» یتیاسر بأصحابه «5» یرید أن یفرِّقهم «5» فیأتیه «6» الحرّ بن یزید فیردّه وأصحابه «7». «8» فجعل إذا ردّهم نحو الکوفة «9» ردّاً شدیداً «9» امتنعوا علیه، فارتفعوا «10» «8» «11» فلم «12» یزالوا یتیاسرون «13» کذلک حتّی انتهوا إلی نینوی «14» المکان «15» الّذی نزل به الحسین علیهما السلام 11 14، فإذا راکب علی نجیبٍ
__________________________________________________
(1)- فی النّسخ: الببغاء.
(2)- [زاد فی البحار والعوالم ومثیر الأحزان والعیون: بهم].
(3)- [إلی هنا لم یرد فی الأسرار].
(4)- [فی الأعیان مکانه: ولم یزل الحسین علیه السلام سائراً حتّی انتهی إلی قصر بنی مقاتل، ثمّ ارتحل من قصر بنی مقاتل فأخذ ...].
(5- 5) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(6)- [روضة الواعظین: یأتیهم].
(7)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(8- 8) [لم یرد فی العیون].
(9) (9) [لم یرد فی إعلام الوری].
(10)- [لم یرد فی إعلام الوری].
(11- 11) [لم یرد فی الأسرار].
(12)- [فی بحر العلوم مکانه: قالوا: ولمّا طلع الفجر نزل الحسین وأهل بیته وأصحابه، فصلّی بهم صلاة الغداة، ثمّ عجّل فی الرّکوب وأخذ یتیاسر والحرّ یسایره، ویحاول ردّه إلی الکوفة، والحسین علیه السلام یمنتع علیه امتناعاً شدیداً، فلم ...].
(13)- [فی روضة الواعظین والبحار والعوالم ومثیر الأحزان: یتسایرون، وفی إعلام الوری: یسایرون].
(14- 14) [لم یرد فی مثیر الأحزان والأعیان وبحر العلوم].
(15)- [فی إعلام الوری والبحار والعوالم والدّمعة: بالمکان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 74
له «1» «2» علیه السّلاح «3» متنکِّب قوساً «3» مقبل من الکوفة، «3» فوقفوا «4» جمیعاً ینتظرونه 2 3.
فلمّا انتهی إلیهم سلّم علی الحرّ وأصحابه «5» ولم یسلّم علی الحسین وأصحابه «6»، «7» ودفع إلی الحرّ کتاباً «3» من عبیداللَّه بن زیاد «3» «8» فإذا فیه «8»: أمّا بعد، فجعجع بالحسین حین یبلغک «9» کتابی «10» «2» ویقدم علیک رسولی «2»، ولا تنزله إلّابالعراء «11» فی غیر حصن «12» و «13» علی غیر «13» ماء «11»، فقد أمرتُ رسولی أن «14» یلزمک و 14 لا یفارقک حتّی یأتینی بإنفاذک أمری، والسّلام. «15» «16» «17» فلمّا قرأ الکتاب «18» قال لهم الحرّ 18: هذا کتاب الأمیر عبیداللَّه یأمرنی أن
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی مثیر الأحزان والعیون].
(2- 2) [لم یرد فی إعلام الوری].
(3- 3) [لم یرد فی العیون].
(4)- [فی المعالی مکانه: بینما الحسین علیه السلام یسیر متنکّباً عن الطّریق ویسیر معه الحرّ وأصحابه علی ناحیة، إذ أقبل رجل راکب علی نجیب له وعلیه السّلاخ متنکّباً قوسه مقبلًا من ناحیة الکوفة فوقفوا ...].
(5)- [لم یرد فی إعلام الوری].
(6)- [لم یرد فی الأسرار ومثیر الأحزان].
(7)- [أضاف فی الأعیان: فإذا هو مالک بن النّسر الکندیّ].
(8- 8) [لم یرد فی روضة الواعظین].
(9)- [فی نفس المهموم: یأتیک، وفی المعالی: بلغک].
(10)- [زاد فی الدّمعة والمعالی وبحرالعلوم ومثیر الأحزان والعیون: هذا].
(11- 11) [فی مثیر الأحزان: علی غیر ماء ولا کلاء].
(12)- [من ط مؤسّسة آل البیت وفی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار والمعانی وبحر العلوم: خضر].
(13- 13) [إعلام الوری: لا].
(14- 14) [لم یرد فی المعالی ومثیر الأحزان].
(15) (15*) [لم یرد فی روضة الواعظین وإعلام الوری ومثیر الأحزان].
(16) (16*) [المعالی: فنظر إلی رسول ابن زیاد یزید بن زیاد بن المهاجر وکان فی عسکر الحرّ أوّلًا ثمّ بعد ذلک لحق بالحسین علیه السلام قال].
(17) (17**) [بحرالعلوم: فقرأ الحرّ کتاب ابن زیاد علی الحسین وأصحابه. فقالوا: دعنا ننزل (نینوی أو الغاضریّات أو شفیّة). فقال: لا أستطیع، إنّ الرّجل عینٌ علیَّ. فالتفت زهیرُ بن القین إلی الحسین وقال].
(18- 18) [الأعیان: جاء به إلی الحسین علیه السلام ومعه الرّسول، فقال].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 75
أجعجع بکم فی المکان الّذی یأتی «1» کتابه وهذا رسوله، وقد أمره أن لا یفارقنی حتّی أنفذ «2» أمره «3» فیکم، «4» فنظر «5» یزید بن المهاجر الکندیّ «6»، وکان مع الحسین علیه السلام إلی رسول ابن زیاد، فعرفه «5»، فقال له یزید (16*): ثکلتک امّک، ماذا جئت فیه؟ قال: «7» أطعت إمامی ووفیت ببیعتی، فقال له «8» ابن المهاجر «8»: بل عصیت ربّک وأطعت إمامک فی هلاک نفسک، وکسبت العار والنّار، وبئس الإمام إمامک، قال اللَّه تعالی: «وَجَعَلْناهُم أئِمّةً یَدعُونَ إلی النّارِ ویَومَ القِیامَةِ لا یُنْصَرُون»، فإمامک منهم 3 4 (15*)، «9» وأخذهم الحرّ بالنّزول فی ذلک المکان «3» علی غیر ماء ولا فی قریة «3»، فقال له الحسین علیه السلام: دعنا ویحک ننزل «10» فی هذه القریة أو هذه، یعنی نینوی «11» أو الغاضریّة، «12» أو هذه، یعنی شفّة «13» 11 12، قال: «14»
__________________________________________________
(1)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والمعالی والعیون والأعیان: یأتینی، وزاد فی الأعیان: فیه].
(2)- [أضاف فی الأعیان: رأیه و].
(3- 3) [لم یرد فی الأعیان].
(4- 4) [لم یرد فی العیون].
(5- 5) [نفس المهموم: إلی رسول ابن زیاد یزید ابن زیاد بن المهاجر أبو الشّعثاء الکندی، ثمّ النّهدیّ قعن، فقال: أمالک بن النّسیر البدّیّ؟ قال: نعم، وکان أحد کندة].
(6)- [ط مؤسّسة آل البیت والأسرار: الکنانیّ].
(7)- [أضاف فی نفس المهموم: ما جئت فیه].
(8- 8) [فی نفس المهموم: أبو الشّعثاء، وفی المعالی: یزید].
(9)- [زاد فی المعالی: فعرض له الحرّ].
(10)- [إعلام الوری: أنزل].
(11- 11) [إعلام الوری: أو هذه یعنی الغاضریّة].
(12- 12) [لم یرد فی روضة الواعظین ومثیر الأحزان والعیون].
(13)- [فی ط مؤسّسة آل البیت: شفنة، والدّمعة: شفینة، والمعالی‌شفیثة، وزاد فی المعالی: وفی (القمقام) شفیة، بفتح أوّله وکسر ثانیه منسوب إلی الشّفاء، قال یحتمل أنّ مراده کربلا باعتبار أنّ تربته وترابه شفاء لکلّ داء وفیه نظر].
(14)- [زاد فی روضة الواعظین وإعلام الوری والبحار والعوالم ونفس المهموم والمعالی والأعیان ومثیر الأحزان والعیون: لا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 76
واللَّه ما «1» أستطیع ذلک، هذا رجل قد بعث «2» إلیَّ «3» عیناً علیَّ «4»، «5» فقال «6» زهیر بن القین:
إنِّی واللَّه «7» «8» ما أراه «8» یکون «9» بعد «10» الّذی ترون إلّاأشدّ ممّا ترون (17**) یا ابن رسول اللَّه! إنّ قتال هؤلاء «11» القوم «12» السّاعة أهون علینا 4 11 من قتال من یأتینا من بعدهم، «13» فلعمری لیأتینا «14» بعدهم «13» «15» ما لا 15 قبل لنا بهم «16» به «5»؟ فقال الحسین علیه السلام:
ما کنت لأبدأهم بالقتال «17» «18» ثمّ نزل «19» وذلک یوم الخمیس، وهو الیوم الثّانی من المحرّم سنة إحدی وستّین 18 2. «20»
__________________________________________________
(1)- [من ط مؤسّسة آل البیت، وفی المعالی والأعیان: لا].
(2- 2) [الأعیان: علیَّ عیناً ثمّ إنّ الحسین علیه السلام قام ورکب وکلّما أراد المسیر یمنعونه تارة ویسایرونه تارة أخری حتّی بلغ کربلاء].
(3)- [لم یرد فی إعلام الوری والأسرار ومثیر الأحزان].
(4)- [لم یرد فی المعالی].
(5- 5) [العیون: فأشار زهیر بن القین للحسین علیه السلام بالقتال معهم وأ نّه أهون علیهم، من قتال: من یأتیهم من بعدهم].
(6)- [زاد فی روضة الواعظین ومثیر الأحزان: له].
(7)- [زاد فی الدّمعة: لا أری أن یکون].
(8- 8) [فی البحار والعوالم والمعالی ومثیر الأحزان: لا أری أن].
(9)- [لم یرد فی روضة الواعظین].
(10)- [أضاف فی إعلام الوری: هذا].
(11) (11) [روضة الواعظین: الباغیة أهون].
(12)- [لم یرد فی الأسرار ونفس المهموم وبحرالعلوم].
(13) (13) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(14)- [زاد فی الأسرار ونفس المهموم والمعالی: من].
(15- 15) [إعلام الوری: من].
(16)- [لم یرد فی إعلام الوری والأسرار ونفس المهموم والمعالی ومثیر الأحزان وبحرالعلوم].
(17)- [إلی هنا حکاه عنه فی مثیر الأحزان].
(18- 18) [بحر العلوم: حتّی یبدؤونی].
(19)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی].
(20)- و چون صبح شد، فرود آمده، نماز بامداد بخواند و به شتاب سوار شد و با همراهان و اصحاب-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 77
__________________________________________________
- سمت چپ را گرفته ومی‌خواست آنان را از لشگر حر پراکنده سازد. پس حر بن یزید می‌آمد واو ویارانش را (به سمت راست که به کوفه می‌رفت) باز می‌گرداند. هرگاه حر آنان را به سمت کوفه بازمی‌گرداند و سخت می‌گرفت، آنان نیز مقاومت کرده و از رفتن به سمت راست خودداری می‌کردند. حر با همراهان به کناری می‌رفتند. پس همچنان به سمت چپ رفتند تا به نینوا، همان جا که حسین علیه السلام فرود آمد، رسیدند. در این هنگام سواری که بر اسبی نیکو سوار بود و سلاح جنگ به تن داشت و کمان بر دوش افکنده بود، از سمت کوفه رسید. پس همگی چشم به راه او ایستادند. چون به آنان رسید، به حربن یزید و همراهانش سلام کرده و به حسین علیه السلام و یارانش سلام نکرد و نامه‌ای از عبیداللَّه‌بن زیاد به حر داد که در آن نامه نوشته بود: «اما بعد، چون نامه من به تو رسید و فرستاده من نزد تو آمد، کار را بر حسین سخت بگیر و اورا در زمینی بی‌پناهگاه که نه سبزی در آن‌جا باشد و نه آبی فرود آر. پس همانا من فرستاده خود را دستور داده ام همراه تو باشد و از تو جدا نشود تا خبر انجام دستور مرا برایم بیاورد. والسلام.»
چون نامه را خواند، حر به آن حضرت و یارانش گفت: «این نامه امیر، عبیداللَّه است که به من دستور داده همان‌جا که نامه رسید، برای فرود آمدن به شما سخت بگیرم. این نیز فرستاده اوست که دستور داده از من جدا نشود تا دستورش را درباره شما انجام دهم.»
پس یزید بن مهاجر کندی که در میان یاران حسین علیه السلام بود، به فرستاده ابن‌زیاد نگاه کرده، او را شناخت، پس به او گفت: «مادرت به عزایت بنشیند، این چه کار ناشایسته‌ای است که به دنبال آن آمده‌ای؟»
گفت: «پیروی از امام خود نموده و به بیعت خود پایداری کرده‌ام؟»
یزیدبن مهاجر به او گفت: «بلکه خدای خود را نافرمانی کرده و پیشوای (ناحق) خود را درباره نابودی خودت پیروی کرده و ننگ و آتش را برای خویشتن فراهم کرده‌ای و بد امام و پیشوایی است امام تو. خدای تعالی فرماید: وگردانیدیم ایشان را پیشوایانی که می‌خوانند بسوی آتش و روز قیامت یاری نمی‌شوند. (سوره قصص، آیه 41) و پیشوای تو از این پیشوایان است!»
و حربن یزید کار را سخت گرفت که در همان مکانی که نه آب بود و نه آبادی، پیاده شوند. حسین علیه السلام فرمود: وای به حال تو! بگذار به این ده یعنی نینوا و غاضربه یا آن دیگری یعنی شفیه فرود آییم.»
گفت: «به خدا نمی‌توانم (زیرا) این فرستاده مردی است که برای دیده‌بانی نزد من آمده که ببیند آیا من به دستور عبیداللَّه رفتار می‌کنم یا نه و من ناچارم در برابر چشم او دستورش را انجام دهم.»
زهیر بن قین گفت: «به خدا ای فرزند رسول خدا! من می‌بینم که کار پس از آن چه اکنون می‌بینید، سخت‌تر باشد. همانا جنگ با این گروه در این ساعت بر ما آسان تر است از جنگیدن کسانی که پس از این به نزد ما خواهند آمد؟ به جان خودم سوگند پس از این لشکری به سوی ما آیند که ما برابری آنان نتوانیم. پس اجازه فرما با اینان بجنگیم؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 78
المفید، الإرشاد، 2/ 84- 86/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 380؛ البحرانی، العوالم، 17/ 230- 231؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 253- 254؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 254- 255؛ القمّی، نفس المهموم،/ 203- 204؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 281- 282؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 44- 45؛ المیانجی، العیون العبری،/ 76- 77؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 200- 201؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 155؛ الطّبرسی، إعلام الوری،/ 230- 231؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 613
«1» فلم یزل الحرّ موافقاً للحسین حتّی «1» دنت صلاة الظّهر، فقال الحسین للحجّاج بن مسروق: أذِّن یرحمک اللَّه، وأقِم الصّلاة حتّی نصلِّی. فأذّن «1» الحجّاج للظّهر «1»، فلمّا فرغ «2» صاح الحسین بالحرّ: «3» یا ابن یزید «3»! أترید أن تصلِّی بأصحابک وأنا أصلِّی بأصحابی؟
فقال الحرّ: «4» لا، بل أنت تصلِّی ونحن نصلِّی بصلاتک یا أبا عبداللَّه، فقال للحجّاج أقم، فأقام «4»، وتقدّم الحسین للصّلاة «5»، فصلّی بالعسکرین جمیعاً.
فلمّا فرغ «6» وثب قائماً متّکئاً «7» علی قائم سیفه، «1» وکان فی إزار ورداء ونعلین «1»، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: أ یّها النّاس! معذرة «8» إلیکم أقدمها إلی اللَّه وإلی «8» مَنْ حضر من
__________________________________________________
- حسین علیه السلام فرمود: «من کسی نیستم که آغاز جنگ ایشان کنم و من این کار را شروع نخواهم کرد.»
پس آن حضرت فرود آمد و آن در روز پنجشنبه دوم محرم سال شصت و یک هجری بود.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 84- 86
(1) (1) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(2)- [أضاف فی تسلیة المجالس: من أذانه].
(3) (3) [تسلیة المجالس: فقال].
(4) (4) [تسلیة المجالس: بل أنت صلّ ونصلّی بصلاتک].
(5)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(6)- [أضاف فی تسلیة المجالس: من صلاته].
(7)- [تسلیة المجالس: اتّکی].
(8) (8) [تسلیة المجالس: إلیّ وإلی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 79
المسلمین، إنِّی «1» لم آتکم، وفی روایة «1» لم أقدم إلی بلدکم حتّی أتتنی کتبکم، وقدمت علیَّ رسلکم أن أقدم إلینا فإنّه لیس علینا إمام، فلعلّ اللَّه أن یجمعنا بک علی الهدی والحق «2»، فإنّ کنتم علی ذلک «3» فقد جئتکم، فإن تعطونی ما أطمئِنّ إلیه وأثق به من عهودکم ومواثیقکم، أدخل معکم «1» إلی مصرکم «1»، وإن لم تفعلوا وکنتم «4» لمقدمی کارهین ولقدومی علیکم باغضین «4»، انصرفت عنکم «2» إلی المکان الّذی «5» منه جئت إلیکم «5».
فقال «6» الحرّ: «7» واللَّه إنّا ما ندری بهذه الکتب الّتی تقول.
فقال الحسین: یا عقبة بن سمعان، أخرج لی «2» الخرجین، فأخرجهما «1» وأتی بهما مملوئین من کتب أهل الکوفة «1»، فنثر «8» الکتب بین یدیه.
فقال الحرّ: إنّا «2» لسنا من هؤلاء.
«1» فبینا هم علی تلک الحال «1» وإذا کتاب «9» ورد من الکوفة من عبیداللَّه بن زیاد إلی الحرّ ابن یزید الرّیاحیّ: أمّا بعد یا حرّ، فإذا أتاک کتابی هذا «2»، فجعجع بالحسین بن علیّ ولا تفارقه حتّی تأتینی به، فإنِّی قد أمرت رسولی أن یلزمک «10» ولا یفارقک حتّی تأتی «11» بإنفاذ أمری إلیک، والسّلام.
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(2)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(3)- [تسلیة المجالس: عهدکم].
(4- 4) [تسلیة المجالس: کارهین لقدومی].
(5- 5) [تسلیة المجالس: جئت منه، والسّلام].
(6)- [أضاف فی تسلیة المجالس: له].
(7)- [أضاف فی تسیلة المجالس: أما].
(8)- [تسلیة المجالس: فنشر].
(9)- [تسلیة المجالس: بکتاب قد].
(10)- [تسلیة المجالس: یلازمک].
(11)- [تسلیة المجالس: تأتینی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 80
فلمّا قرأ الحرّ الکتاب، بعث إلی ثقات «1» أصحابه، فدعاهم، ثمّ قال: ویحکم! إنّه «2» قد ورد علیَّ کتاب «3» عبیداللَّه بن «3» زیاد یأمرنی أن أقدم علی الحسین بما یسوءه ولا واللَّه ما تطاوعنی نفسی «4» ولا تجیبنی إلی ذلک أبداً «4». فالتفت «5» رجل من أصحاب الحسین «6» یُکنّی «7» أبا الشّعثاء الکندیّ إلی رسول ابن زیاد، وقال له: فیم «8» جئت، ثکلتکَ امّک؟
فقال «9» له الرّسول «9»: أطعت إمامی ووفیت ببیعتی وجئت برسالة أمیری.
فقال له أبو الشّعثاء! لعمری، لقد عصیت ربّک و «10» إمامک وأهلکت نفسک «11» واکتسبت واللَّه عاراً، وناراً «11»، فبئس الإمام إمامک «12» الّذی قال اللَّه فیه «12»: «وَجَعَلْناهُم أئِمّةً یدعُونَ إلی النّارِ ویوم القِیامَةِ لا یُنْصَرُون» «13»
. «14»
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 231- 232/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 245- 246
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: بقایة من].
(2)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(3) (3) [تسلیة المجالس: هذا اللّعین ابن].
(4) (4) [تسلیة المجالس: بذلک لا تجیبنی].
(5)- [أضاف فی تسلیة المجالس: إلیه].
(6)- [فی المطبوع وتسلیة المجالس: الحرّ، لعلّه من أصحاب الحسین علیهم السلام؛ لأنّه عارض رسول عبیداللَّه ابن زیاد لعنة اللَّه علیهم، ولا یصدر مثل هذا ممّن کان فی أصحاب الحرّ].
(7)- [تسلیة المجالس: یقال له].
(8)- [تسلیة المجالس: فیما].
(9- 9) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(10)- [أضاف فی تسیلة المجالس: أطعت].
(11- 11) [تسلیة المجالس: والتبست عاراً].
(12) (12) [تسلیة المجالس: قال اللَّه سبحانه].
(13)- سورة القصص: 41.
(14)- برگشتیم به روایت اول: چون صبح شد، فرود آمدند و نماز بامداد گذاردند. حضرت سوار شد و هر چند می‌خواستند به جانب دیگر بروند، لشگر حر ممانعت می‌نمودند تا آن که به زمین کربلا رسیدند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 81
__________________________________________________
- حضرت پرسید که: «این زمین چه نام دارد؟»
گفتند: «این را کربلا می‌گویند.»
چون امام مظلوم آن نام محنت انجام را شنید، آب حسرت از دیده‌های مبارکش فرو ریخت و فرمود: «این موضع کرب و بلا و محل محنت و عناست و این جای ریختن خون شهیدان کربلاست.»
در این حال از دور سواره‌ای پیدا شد که به تعجیل به جانب ایشان می‌تاخت. چون به نزدیک رسید، بر حضرت سلام نکرد و نزد حر رفت و بر او سلام کرد و نامه ابن زیاد را به او داد. چون نامه را گشود، آن ملعون نوشته بود که: «هر جا نامه من به تو برسد، حسین را فرود آور و او را در بیابانی فرود آر که آب و آبادانی نباشد و کاررا بر او تنگ گردان و باید که پیک من خبر به من آرد که تو اطاعت فرمان من کرده‌ای.»
چون حر نامه آن لعین را خواند، مضمون نامه را در میان لشگر آن جناب ندا کرد. یزید بن مهاجر پیک ابن زیاد را شناخت و به او گفت: «مادرت به ماتم تو بنشیند! این چه پیام است که تو آورده‌ای؟»
آن ملعون گفت: «اطاعت امام خود کرده ام و وفا به بیعت خود نموده ام.»
ابن مهاجر گفت: «بلکه معصیت پروردگار خود کرده‌ای و عار دنیا و نار عقبا برای خود مهیا کرده ای و امام تو از آن امامان است که حق تعالی در حق ایشان می‌فرماید که: گردانیم ایشان را امامان که می‌خوانند مردم را به سوی آتش و در روز قیامت یاری کرده نمی‌شوند.»
پس حر در آن‌جا فرود آمد و حضرت فرمود: «بگذار که در نینوا یا غاضریه یا محل دیگر که آب و آبادانی داشته باشد، فرود آییم.»
حر گفت که: «امیر این مرد را فرستاده و حکمی کرده است و مخالفت حکم او نمی‌توانم کرد.»
زهیر بن قین گفت: «یابن رسول اللَّه! دستوری دهید که ما با ایشان مقاتله کنیم که جنگ ما با ایشان آسان‌تر است از جنگ با لشگرهای بی‌حد و احصا که بعد از این خواهند آمد.»
حضرت فرمود: «من می‌خواهم حجت خدا را بر ایشان تمام کنم و ابتدا به قتال ایشان نمی‌کنم.»
پس به ضرورت در آن‌جا فرود آمدند و سرادق عصمت و جلالت را بری اهل‌بیت رسالت برپا کردند و به قول جمعی روز چهارشنبه یا پنجشنبه دوم ماه محرم سال شصت و یکم هجرت بود و به قول بعضی روز هشتم ماه محرم بود.
مجلسی، جلاء العیون،/ 640- 641
این هنگام مردی را نگریستند که شاکی السلاح بر شتری رهوار برآمده و کمانی از بر دوش افکنده و از طریق کوفه به تعجیل و تقریب زمین را در هم می‌نوردد و زودا که درمی‌رسد. هر دو لشگر به نظاره او درایستادند. چون فراز آمد، حسین علیه السلام را نادیده انگاشت و حر بن یزید را سلام داد و تحیت فرستاد و مکتوب ابن زیاد را که بدین منوال نگاشته بود، به نزد او گذاشت:
«أمّا بعد، فجعجع بالحسین حین یبلغک کتابی هذا ویقدم علیک رسولی ولا تنزله إلّابالعراء فی غیر خُضر وعلی غیر ماء، وقد أمرت رسولی أن یلزمک ولا یفارقک حتّی یأتینی بإنفاذ أمری، والسّلام».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 82
(قال) أبو مخنف: لمّا کاتب الحرّ ابن زیاد فی أمر الحسین علیه السلام، وجعل یسایره، جاء إلی الحرّ رسول ابن زیاد مالک بن النّسر البدّیّ، ثمّ الکندیّ، فجاء به الحرّ وبکتابه إلی الحسین علیه السلام، کما یذکر فی ترجمة الحرّ، وکما قصصناه. فعن مالک لیزید هذا، فقال یزید:
__________________________________________________
- در جمله می‌گوید: «چون رسول من با تو رسید و مکتوب مرا با تو رسانید، کار را بر حسین سخت و صعب بگیر و اورا مگذار فرود شود، جز در زمین بی‌آب و علف. فرستاده خود را فرموده ام که از تو جدا نشود و نگران تو باشد. چون امر مرا به نفاذ رسانی، نیکو خدمتی تو را به من رساند.»
حر آن مکتوب را مطالعه نمود و بر حسین و اصحاب او نیز قرائت فرمود و گفت: «اینک عبیداللَّه بن زیاد فرمان کرده است که در مکانی که مکتوب او را مطالعه نمودم، شما را فرود آورم.»
در میان اصحاب حسین علیه السلام، یزیدبن مهاجر الکندی، فرستاده ابن‌زیاد را بشناخت و روی بدو آورد و گفت: «مادر بر تو بگرید، چه نکوهیده رسالت بود که تو بر ذمت نهادی؟»
گفت: «امام خویش را اطاعت کردم و در تقدیم خدمت او تشیید 1 بیعت نمودم.»
فقال له ابن المهاجر: «بل عصیت ربّک وأطعت إمامک فی هلاک نفسک وکسبت العار والنّار، وبئس الإمام إمامک. قال اللَّه: «وَجَعَلْناهُمْ أئِمّةً یَدْعُونَ إلی النّارِ وَیَوْمَ الْقِیمَةِ لَایُنْصَرُونَ» 2 فإمامک منهم».
ابن مهاجر گفت: «بلکه عصیان کردی پروردگار خود را و اطاعت کردی امام خود را در هلاک خود و در تقدیم این خدمت بهره تو در دنیا و در آخرت نار شد. چنان که خدای فرماید: امامان شما دعوت می‌کنند شما را به آتش دوزخ و در قیامت شما را نصرت نتوانند کرد.»
جلوگیری حر از حضرت حسین علیه السلام
بالجمله، حسین علیه السلام اصحاب خود را فرمان کرد تا کوچ دهند و ایشان به هر جانب که خواستند، روان شد. سپاه حر در برابر آمدند و حایل و حاجز گشتند و گفتند: «الّا آن که در این زمین بی‌آب و علف فرود آیید.»
فقال له الحسین: «دعنا ویحک ننزل هذه القریة أو هذه یعنی نینوی والغاضریة أو هذه یعنی شفِیّة».
فرمود: «ای حر! دست بازدار تا در یکی از این قرا فرود آییم.»
عرض کرد: «لا واللَّه از قدرت با زوی من بیرون است، چه اینک فرستاده ابن‌زیاد مرا نگران است تا در امتثال امر او چه کنم.»
زهیر بن القین در خشم شد و عرض کرد: «یابن رسول اللَّه! سوگند با خدای آن‌چه از این پس بر ما درآید، اشد بر این است که امروز می‌نگریم. صواب آن است که هم در این ساعت با ایشان مقاتلت آغازیم. قسم به جان من که از این پس لشگری در جنگ ما انجمن شود که مقاتلت ایشان را برنتابیم.»
حسین علیه السلام فرمود: «من ابتدا به مقاتلت ایشان نمی‌کنم تا بر این جماعت حجت تمام شود.»
1. ساختن و بلند نمودن.
2. قرآن کریم (28- 41).
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 164- 166
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 83
أمالک بن النّسر أنت؟ قال: نعم، فقال له: ثکلتک امّک! ماذا جئت به؟ قال: وما جئت به؟ أطعت إمامی، ووفیت ببیعتی. فقال له أبو الشّعثاء: عصیت ربّک، وأطعت إمامک، فی هلاک نفسک؛ وکسبت العار والنّار؛ ألم تسمع قوله تعالی: «وَجَعَلْناهُم أئِمّةً یَدعُونَ إلی النّارِ ویومَ القِیامةِ لا یُنْصَرُون»، فهرأ مالک.
(ضبط الغریب): ممّا وقع فی هذه التّرجمة (هرأ) الرّجل بکلامه، أکثر الخنا والخطأ به، فمعنی العبارة: أجابه مالک بجواب غیر لائق لخطأئه، وخناه. وربّما صحّفت الکلمة بهزا، فمعناها: أجابه مالک بکلام فیه سخریّة. «1»
السّماوی، إبصار العین،/ 102
__________________________________________________
(1)- (د مل) بامدادی فرود شد و نماز صبح خواند و شتابانه سوار شد و به دست چپ میل کرد و می‌خواست یاران خود را پراکنده کند. حربن یزید می‌آمد و اورا با اصحابش برمی‌گردانید و چون به سختی آن‌ها را به سمت کوفه برمی‌گرداند، سرباز می‌زدند و عقب می‌کشیدند و به همین روش با هم می‌رفتند تا به نینوا رسیدند؛ آن‌جا که حسین علیه السلام منزل کرد. ناگاه سواری بر اسب رهواری سلاح دار کمان بر دوش از کوفه می‌آمد. همه ایستادند و به او نگاه کردند. چون به آن‌ها رسید، به حر و یارانش سلام کرد و بر حسین و یارانش سلام نداد و نامه ای از عبیداللَّه بن زیاد به حر داد و به‌ناگهان در آن نوشته بود:
«اما بعد، چون نامه من به تو رسید و فرستاده ام نزد تو آمد، به حسین سخت بگیر و او را در یک زمین عریان بازداشت کن که نه قلعه‌ای داشته باشد و نه آبی. به فرستاده‌ام دستور دادم با تو باشد و از تو جدا نشود تا به من خبر رساند که دستور مرا اجرا کردی، والسلام.»
حر چون نامه را خواند، به آن‌ها گفت: «این نامه امیر عبیداللَّه است و به من دستور داده که هر جا نامه اش به من رسید، شما را بازداشت کنم و این هم فرستاده اوست که مأمور بازرسی است برای اجرای دستور او (ط).»
یزید بن مهاجر ابو الشعثای کندی نهدی نگاهی به فرستاده ابن زیاد کرد و گفت: «تو مالک بن نسیر بدّی هستی؟»
گفت: «آری.» او یکی از مردم کنده بود.
گفت: «مادرت بر تو بگرید، چه دستوری آوردی؟!!»
گفت: «چه آوردم؟ از امام خود فرمان بردم و به بیعت خود وفا کردم.»
ابو الشعثا گفت: «پروردگار خود را نافرمانی کنی و امام خود را فرمان بری که خود را هلاک کنی و ننگ و دوزخ به دست آری؟ چه بد امامی داری. خدای عز وجل (در سوره قصص 41) فرماید: بعضی از آن‌ها را امامانی نمودیم که به دوزخ دعوت کنند و روز قیامت پیروز نشوند. امام تو از آن‌هاست.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 84
قال الطّبریّ: لمّا جاء مالک بن النّسیر البدّیّ من قِبَل عبیداللَّه إلی الحرّ لیجعجع بالحسین علیه السلام، قال له أبو الشّعثاء الکندیّ من أصحاب الحسین: ثکلتک امّک، ماذا جئت فیه؟ قال: وما جئت فیه، أطعت إمامی ووفیت بیعتی.
التّستری، الأربعون حدیثاً،/ 63
وأشاعوا بالکوفة فعله وظهر فسقه ومداومته شرب الخمر، فهجم علیه جماعة من المسجد، منهم أبوزینب بن عوف الأزدیّ، وجندب بن زهیر الأزدیّ وغیرهما، فوجدوه سکران مضطجعاً علی سریره لا یعقل، فأیقظوه من رقدته، فلم یستیقظ، ثمّ تقایا علیهم ما شرب من الخمر، فانتزعوا خاتمه من یده وخرجوا من فورهم إلی المدینة، فأتوا عثمان ابن عفّان، فشهدوا عنده علی الولید أ نّه شرب الخمر، فقال عثمان: وما یدریکما أ نّه شرب خمراً؟ قالا: هی الخمر الّتی کنّا نشربها فی الجاهلیّة، وأخرجا خاتمه، فدفعاه إلیه، فدرأ فی صدورهما، وقال: تنحّیا عنِّی. فخرجا وأتیا علیّ بن أبی طالب وأخبراه بالقصّة، فأتی عثمان وهو یقول: «دفعت الشّهود وأبطلت الحدود»، فقال له عثمان: فما تری؟ قال:
أری أن تبعث إلی صاحبک، فإن أقاما الشّهادة علیه فی وجهه ولم یدلِ بحجّة أقمت علیه الحدّ. فلمّا حضر الولید دعاهما عثمان، فأقاما الشّهادة علیه ولم یدلِ بحجّة، فألقی عثمان السّوط إلی علیّ، فقال علیّ لابنه الحسن: قم یا بنیّ، فأقم علیه ما أوجب اللَّه علیه.
__________________________________________________
- حر آن‌ها را واداشت در همان‌جا که نه دهی بود و نه آبی منزل کنند. حسین فرمود: «وای بر تو! بگذار در این ده نینوا یا غاضریه یا در این ده شفیه منزل کنیم.»
گفت: «به خدا نمی‌توانم چنین رخصتی بدهم، این مرد بازرس من است.»
زهیر بن قین عرض کرد: «یابن رسول اللَّه! آن چه پس از این باشد، بدتر از این است که می‌بینیم و جنگ با این عده حاضر برای ما آسان‌تر است از جنگ با آن‌ها که بعد از این آیند. به جان خودم پس از این آن‌قدر لشگر آید که تاب آن‌ها را نداریم.»
حسین علیه السلام فرمود: «من به آن‌ها حمله نمی‌کنم.»
و در همان‌جا منزل کرد و روز پنجشنبه دوم محرم سال شصت و یک بود.
سید گوید: حسین ایستاد در میان یارانش حمد و ثنای خدا کرد و به جدش صلوات فرستاد و فرمود: «پیشامدی کرده که می‌بینید.»
و خطبه‌ای را که در موقع بر خورد به حر ذکر کردیم، نقل کرده است.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 90
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 85
فقال: یکفیه بعض ما تری. فلمّا نظر إلی امتناع الجماعة عن إقامة الحدّ توقّیاً لغضب عثمان لقرابته منه، أخذ علیّ السّوط ودنا منه، فلمّا أقبل نحوه سبّه الولید، وقال: یا صاحب مکس. فقال عقیل بن أبی طالب- وکان ممّن حضر-: إنّک لتتکلّم یا ابن أبی معیط کأ نّک لاتدری مَنْ أنت وأنت علج من أهل صفوریّة (وهی قریة بین عکا واللّجون من أعمال الأردن من بلاد طبریة کان ذکر أنّ أباه کان یهودیّاً منها)، فأقبل الولید یروغ من علیّ، فاجتذبه، فضرب به الأرض وعلاه بالسّوط، فقال عثمان: لیس لک أن تفعل به هذا. قال: بلی وشرّ من هذا إذا فسق ومنع حقّ اللَّه تعالی أن یؤخذ منه- إلی آخره.
قلت: ویل لهم ولأئمّتهم، أولئک الّذین اشتروا الضّلالة بالهدی، فما ربحت تجارتهم وما کانوا مهتدین، صدقوا إنّ هؤلاء أئمّة إلّاأ نّهم أئمّة وصفهم اللَّه تعالی بقوله: «وَجَعَلْناهُم أئِمّةً یَدْعُونَ إلی النّار» کما قال یزید بن زیاد الکندیّ من أصحاب الحسین علیه السلام لمالک ابن النّسیر البدّیّ رسول عبیداللَّه بن زیاد إلی الحرّ لمّا قال مالک بأ نّه أطاع إمامه ذلک.
التّستری، الأربعون حدیثاً،/ 140- 141
وقد ذکرنا کلامه مع رسول ابن زیاد إلی الحرّ ومقتله فی نفس المهموم. «1»
القمّی، نفثة المصدور،/ 645

وبَرَکَ أبو الشّعثاء یزید بن زیاد بن المهاصر بن النّعمان الکندیّ بین یدی الحسین، فرمی ثمانیة أسهم، أصاب منها بخمسة قتلت خمسة نفر، وقال:
أنا یزید وأبی المهاصر أشجع من لیث بغیل خادر
یا ربّ إنِّی للحسین ناصر ولابن سعد رافض مهاجر
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 405، أنساب الأشراف، 3/ 197
__________________________________________________
(1)- و گفت وگوی او را با فرستاده ابن زیاد، و شهادت او را در نفس المهموم یاد کردیم.
کمره ای، ترجمه نفثة المصدور،/ 336
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 86
قال أبو مخنف: حدّثنی فُضَیل بن خُدیج الکندیّ أنّ یزید بن زیاد؛ وهو أبو الشّعثاء الکندیّ من بنی بَهْدَلة جثا علی رکبتیه بین یدی الحسین علیه السلام، فرمی «1» بمائة سهم، ما سقط منها «2» خمسة أسهم، «3» وکان رامیاً «3»، فکان کلّما رمی، قال: أنا ابن بهدلة، فرسان العرجلة «4»؛ «5» ویقول حسین «6» «5»: اللَّهمّ سدّد رمیته، واجعل ثوابه الجنّة؛ فلمّا «7» رمی بها، قام، فقال: ما سقط منها إلّاخمسة أسهم «7»، ولقد تبیّن لی أنِّی قد قتلتُ خمسة نفر، «8» وکان فی أوّل مَنْ قُتل، وکان رجزُه یومئذ «8»:
أنا یزیدُ وأبی مُهاصر «9» أشجعُ من «9» لیث بغیلٍ خادر «10»
یا ربّ إنِّی للحسین ناصر ولابن سعد تارکٌ وهاجر «11» «12»
__________________________________________________
(1)- [فی بحر العلوم مکانه: وکان یزید بن زیاد بن مهاصر أبو الشّعثاء الکندیّ رامیاً مهدّفاً، فجثا علی‌رکبته بین یدی الحسین علیه السلام بعدما عُقرت فرسه، فرمی ...].
(2)- [زاد فی نفس المهموم: إلّا].
(3- 3) [لم یرد فی بحر العلوم].
(4)- [بحر العلوم: العجلة].
(5- 5) [بحر العلوم: والحسین علیه السلام یدعو له ویقول].
(6)- [نفس المهموم: الحسین علیه السلام].
(7- 7) [بحر العلوم: نفذت سهامه قام وهو یقول].
(8- 8) [بحر العلوم: ثمّ حمل علی القوم بسیفه وهو یقول].
(9- 9) [بحر العلوم: کأنّنی].
(10)- [زاد فی نفس المهموم: والطّعن عندی للطّغاة حاضر خ].
(11)- [زاد فی نفس المهموم: (وفی یمینی صارم وباترخ، وزاد فی بحر العلوم: فلم یزل یقاتل حتّی قتل منهم تسعة نفر، ثمّ قُتل رضوان اللَّه علیه].
(12)- فضیل بن خدیج کندی گوید: ابو الشعثای کندی از تیره بنی بهدله، پیش روی حسین زانو زد و یکصد تیر بینداخت که جز پنج تیر به زمین نیفتاد که تیراندازی چیره دست بود و چون تیری می‌انداخت می‌گفت: «منم فرزند بهدله، یکه سوار عرجله.»
گوید: و حسین می‌گفت: «خدایا! تیر وی را به هدف برسان و پاداش وی را بهشت کن.»
گوید: و چون یکصد تیر را بینداخت، برخاست و گفت: «جز پنج تیر به زمین نیفتاد و معلومم شد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 87
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 445/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 283؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 395- 396
وبرز من بعده [مالک بن أنس الکاهلیّ] زیاد بن مهاصر (مهاجر «1») الکندیّ، فحمل علیهم وأنشأ یقول:
[أنا زیاد وأبی مهاصر] «2» أشجع من لیث «3» العرین (العزیز «4») الخادر «3»
یا ربّ إنِّی للحسین ناصر ولابن سعد تارک مهاجر
فقتل منهم تسعة، ثمّ قُتل رضی الله عنه. «5»
الصّدوق، الأمالی،/ 161/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 320؛ البحرانی، العوالم، 17/ 170؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 161
(ثمّ) رماهم یزید بن زیاد، أبو الشّعثاء، بمائة سهم، ما أخطأ منها بخمسة أسهم، وکان کلّما رمی قال الحسین: اللَّهمّ سدّد رمیته، واجعل ثوابه الجنّة. فحملوا علیه فقتلوه.
__________________________________________________
- که پنج کس را کشته‌ام.»
گوید: وی جزو نخستین کسانی بود که کشته شدند.
گوید: وی آن روز رجزی می‌خواند به این مضمون:
«منم یزید که پدرم مهاصر بود
دلیرتر از شیر بیشه
خدایا! من یاور حسینم
و از ابن سعد دوری گرفته ام.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3051
(1)- [لم یرد فی‌العوالم، وفی روضة الواعظین: أو مصاهر].
(2)- [من روضة الواعظین والبحار والعوالم].
(3- 3) [روضة الواعظین: القرین الخادر].
(4)- [لم یرد فی البحار والعوالم].
(5)- پس از او [مالک بن انس کاهلی] زیاد بن مهاجر کندی حمله کرد و می‌گفت:
«منم زیاد و پدرم مهاجر از شیر بیشه اشجعم ای کافر
پروردگارا مر حسین را ناصر وز ابن سعد تارک و مهاجر»
نه کس کشت و کشته شد رضی الله عنه.
کمره ای، ترجمه امالی،/ 161
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 88
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 25
وجثا أبو الشّعثاء الکندیّ- وهو یزید بن أبی زیاد- بین یدی الحسین، فرمی بمائة سهم ما سقط منها خمسة أسهم، وکلّما رمی یقول له الحسین: اللَّهمّ سدّد رمیته، واجعل ثوابه الجنّة، [...] فقاتل بین یدیه، وکان أوّل من قُتل.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 293
وخرج یزید بن المهاجر، فقتل خمسة من أصحاب عمر بالنّشاب، وصار مع الحسین وهو یقول:
أنا یزید وأبی المهاجر کأنّنی لیث بِغیل خادز
یا ربّ إنّی للحسین ناصر ولابن سعد تارک وهاجر
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 32/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 30- 31؛ البحرانی، العوالم، 17/ 274؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 311؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 298
وجاء أبو الشّعثاء یزید بن أبی زیاد الکندیّ، وکان رامیاً، فجثا علی رکبتیه بین یدی الحسین، فرمی بمائة سهم، ما سقط منها خمسة أسهم.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 455
قال أبو مخنف: وحدّثنی فضیل بن خدیج الکندیّ أنّ یزید بن زیاد، وکان رامیاً، وهو أبو الشّعثاء الکنانیّ من بنی بهدلة. جثا علی رکبتیه بین یدی الحسین، فرمی بمائة سهم ما سقط منها علی الأرض خمسة أسهم، فلمّا فرغ من الرّمی، قال: قد تبیّن لی أ نّی قتلت خمسة نفر:
أنا یزید وأنا المهاجر أشجع من لیث قوی حادر
یا ربّ إنِّی للحسین ناصر ولابن سعد تارک وهاجر «1»
__________________________________________________
(1)- آن‌گاه یزید بن زیاد ابو الشعثا، هشت تیر به جانب اهل غدر و نفاق انداخته، پنج تن از آن جماعت بر زمین افکند و هر تیری که می‌انداخت، امام می‌گفت: «اللَّهمّ سدِّد رمیته واجعل له ثواب الجنّة».
و آخر الامر مخالفان غلبه کرده او را کشتند.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 160.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 89
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 185- 186
قال: ثمّ [بعد غلام ترکیّ للحسین علیه السلام] رماهم یزید بن زیاد أبو الشّعثاء بثمانیة أسهم، ما أخطأ منها بخمسة أسهم، وکان کلّما رمی قال الحسین علیه السلام: اللَّهمّ سدّد رمیته، واجعل ثوابه الجنّة، فحملوا علیه، فقتلوه. «1»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 300/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 30؛ البحرانی، والعوالم، 17/ 273؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 310؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 298
__________________________________________________
(1)- پس زیاد بن شعثا به میدان تاخت و هشت تیر که داشت، به سوی لشگر مخالفان انداخت، و به آن تیرها پنج منافق را به جهنم فرستاد. و هر تیر که می‌انداخت حضرت می‌فرمود که: «خداوندا تیرش را بر نشانه آشنا کن، و در عوض آن بهشت را به او عطا کن.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 673
بعد از او [مالک بن انس الکاهلی] زیاد بن مهاجر کندی بر آن طاغیان حمله آورد و نه نفر ایشان را به قتل رسانید، و خود را به ریاض جنان کشید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 667
از پس او [غلام ترکی] یزید بن زیاد بن شعثا، به میدان مبارزت آمد. و او را هشت چوبه تیر در کنانه 1 بود. این جمله را به سوی اعدا گشاد داد. پنج چوبه تیر از سهام او خطا نکرد و پنج تن را به خاک افکند. و در هر تیر که از کمان می‌گشاد، حسین علیه السلام می‌فرمود: «اللَّهمّ! سدّد رمیته واجعل ثوابه الجنّة.»
یعنی: «ای پروردگار! تیر او را بر نشان بنشان و پاداش کردار او را بهشت جاودان بگردان.»
بالجمله، کوفیان او را در پره افکندند و از هر جانب او را زخمی و ضربتی زدند تا مقتول گشت.
1. کنانه، به کسر کاف: جعبه تیر یا همیان آن.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 306- 307
آن گاه یزید بن مهاجر که ابوالشعثاء کنیت داشت از مردم بنی بهدله از طایفه کنده، به میدان آمد و این رجز گفت:
«أنا یزید وأبی المهاصر کأنّنی لیث بغیل خادر
یا ربّ إنِّی للحسین ناصر ولابن سعد تارک وهاجر» 1
او نیز قتال داد و پنج تن را با پیکان تیر به بئس المصیر 2 فرستاد. آن‌گاه کوفیان بر او تاختند و او را به دیگر شهدا ملحق ساختند.
1. من چون شیر بیشه، یزید پسر مهاصرم. پروردگارا! من از پسر سعد بریده و حسین را یاورم.
2. بئس المصیر: کنایه از دوزخ.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 307- 308
نخستین، زیاد مصاهر الکندی است. عبداللَّه‌بن محمد رضا الحسینی در جلد دویم جلاء العیون از مؤلفات-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 90
(وروی) أبو مخنف: أنّ أبا الشّعثاء قاتل فارساً، فلمّا «1» عقرت فرسه، جثا علی رکبتیه بین یدی الحسین علیه السلام، فرمی بمائة سهم، ما سقط منها «2» خمسة «3»؛ وکان رامیاً، وکان کلّما رمی قال:
أنا ابن بهدلة فرسان العرجلة
فیقول الحسین علیه السلام: اللَّهمّ سدّد رمیته، واجعل ثوابه الجنّة؛ «4» فلمّا نفدت سهامه، قام فقال: ما سقط منها إلّاخمسة «4»، ثمّ حمل علی القوم بسیفه، وقال:
أنا یزید وأبی مهاصر کأنّنی لیث بغیل خادر
یا ربّ إنِّی للحسین ناصر ولابن سعد تارک وهاجر
فلم یزل یقاتل حتّی قُتل، رضوان اللَّه علیه.
(العرجلة): القطعة من الخیل، وجماعة المشاة.
__________________________________________________
- خود می‌نویسد که: بعد از مالک‌بن انس، زیاد مصاهر الکندی بر لشگر ابن‌سعد حمله کرد و نه تن از آن گروه را با تیغ بگذرانید، آن گاه مقتول گشت.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 309
از پس او رحمة اللَّه علیه [مالک بن انس]، زیاد بن مهاصر الکندی روی به میدان کرد، بر آن گروه حمله گران بیفکند و این ارجوزه بخواند:
«أنا زیاد وأبی مهاصر أشجع من لیث العرین الخادر
یا ربّ إنّی للحسین ناصر ولابن سعد تارک مهاجر» 1
پس از آن گروه نابه‌کار، نه تن به بئس القرار 2 رهسپار ساخت، و خود علیه الرحمه از شربت شهادت کامکار، و در جنان جاوید برخوردار گشت.
1. من زیاد پسر مهاصرم، از شیر بیشه پردل‌تر و نیرومند ترم. پروردگارا! من یار و یاور حسین علیه السلام و از عمر سعد دور بریده و بیزارم.
2. بئس القرار: جایگاه بد و مراد جهنم است.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 116- 117
و به قتل رسیدن پنج تن از آنان، به تیر یزید بن زیاد.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 372
و به قتل رسیدن نه تن از آن جماعت خبیث، به دست زیاد مصاهر کندی.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 372
(1)- [فی العیون مکانه: قاتل، فلمّا ...].
(2)- [أضاف فی العیون: إلّا].
(3)- [أضاف فی العیون: أسهم].
(4) (4) [لم یرد فی العیون].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 91
السّماوی، إبصار العین،/ 102/ مثله: المیانجی، العیون العبری،/ 137
وقال أبو مخنف: حدّثنی فضیل بن خدیج الکندیّ أنّ یزید بن زیاد [...]، فقاتل بین یدیه فارساً وهو یرتجز ویقول:
أنا یزید وأبی مهاصر أشجع من لیث بغیل خادر
یا ربّ إنِّی للحسین ناصر ولابن سعد تارک وهاجر
وهو یقاتلهم حتّی عقرت فرسه، ثمّ جثا علی رکبتیه بین یدی الحسین علیه السلام، فرمی بمائة سهم ما سقط منها إلّاخمسة أسهم، وکان رامیاً، فکان کلّما رمی، قال:
أنا ابن بهدلة فرسان العرجلة
فکان یدعو له الحسین علیه السلام ویقول: اللَّهمّ سدّد رمیه واجعل ثوابه الجنّة. فلمّا رمی ونفدت سهامه، قام، فقال: ما سقط منها إلّاخمسة، ثمّ حمل علی القوم یضربهم بسیفه حتّی قتل من القوم ثمانیة عشر رجلًا سوی من جرح، ثمّ رجع إلی الحسین علیه السلام، فقال:
أوفیت یا ابن رسول اللَّه؟ قال: نعم، أنت أمامی فی الجنّة، فلم یزل یقاتل «1» وهو یرتجزبالشّعر المتقدّم حتّی قُتل، رضوان اللَّه علیه «1».
وفی العوالم قال: ثمّ رماهم یزید بن زیاد بن مهاصر الکندیّ أبو الشّعثاء بمائة سهم ما أخطأ منها إلّاخمسة أسهم، وکان کلّما رمی یدعو له الحسین علیه السلام ویقول: اللَّهمّ سدّد رمیه واجعل ثوابه الجنّة، فحملوا علیه من کلّ جانب وقتلوه.
وقال الصّدوق وابن طاوس: وبرز إلیهم یزید بن مهاصر الکندیّ وهو یرتجز بالشّعر المتقدّم، فقتل منهم تسعة عشر رجلًا، ثمّ قُتل فی حومة الحرب، رضوان اللَّه علیه. «2»
__________________________________________________
(1) (1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2)- ازدی گوید: فضیل بن خدیج کندی برایم باز گفت که یزیدبن زیاد ابو الشعثاء کندی از بنی بهدله، جلو حسین بر دو زانوی خود تکیه زد و صد تیر انداخت و از آن صد تیر، پنج تیر به نشان نخورد. او-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 92
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 240/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 104
وکان رامیاً، فجثا علی رکبتیه بین یدی الحسین ورمی بمائة سهم، والحسین یقول:
اللَّهمّ سدّد رمیته، واجعل ثوابه الجنّة. فلمّا نفدت سهامه، قام وهو یقول: لقد تبیّن لی أنِّی قتلت منهم خمسة.
ثمّ حمل علی القوم، فقتل تسعة نفر، وقُتل.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 300

وفیه یقول الکمیت الأسدیّ:
ومال أبو الشّعثاء أشعث دامیا وأنّ أبا حجل قتیل مجحل
السّماوی، إبصار العین،/ 103

السّلام علی یزید بن «1» زیاد بن «1» المهاصر «2» الکندیّ. «3»
__________________________________________________
- تیرانداز زبردستی بود و هر تیری پرتاب می‌کرد، می‌گفت: «أنا ابن بهدلة فرسان العرجلة.»
و حسین می‌فرمود: «بارخدایا! تیر زدنش را محکم کن و ثوابش را بهشت بده.»
چون همه تیرها را انداخت، برخاست و گفت: «از آن‌ها پنج تیر فرو افتاد و آن چه فهمیدم پنج تن را کشتم.»
و او جزو دسته اول کشته شد و در آن روز این رجز را می‌سرود:
«منم یزید و پدرم مهاصر اشجعم از شیر بیشه حاضر
بر طاغیان نیزه زنم چه ماهر پروردگارا مر حسین را ناصر
از ابن سعدم تارک و مهاجر در دست من شمشیر تیز دلدر»
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 129
(1- 1) [لم یرد فی ناسخ التّواریخ].
(2)- [فی الإقبال: المظاهر، وفی وسیلة الدّارین: المهاجر].
(3)- «سلام بر یزید بن زیاد بن مظاهر کندی.»
هاشم زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 146
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 93
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 577 (ط قم) 3/ 79، مصباح الزّائر،/ 284/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 273، 45/ 72؛ البحرانی، العوالم، 17/ 339؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 304؛ سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 3/ 24؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 239؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 413؛ المیانجی، العیون العبری،/ 321؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 103

وبرز من بعده [زهیر بن القین] یزید بن مظاهر الأسدیّ، وهو یقول:
أنا یزید وأبی مظاهر أشجع من لیث الشّری مبادر
والطّعن عندی للطّغاة حاضر یا ربّ إنّی للحسین ناصر
ولابن هند تارک وهاجر وفی یمینی صارم وباتر
ثمّ حمل علی القوم، ولم یزل یقاتل حتّی قتل خمسین فارساً، ثمّ قتلوه رضوان اللَّه علیه.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 68- 69
وعن مقتل أبی مخنف، ننقل: یزید بن مظاهر برز إلی المیدان وهو یرتجز ویقول:
أنا یزید وأنا ابن مظاهر أشجع من لیث الثّری مبادر
والطّعن عندی للطّغاة حاضر یا ربّ إنِّی للحسین ناصر
ولابن هند تارک وهاجر وفی یمینی صارم وباتر
وحمل علی القوم کحملة الأسد حتّی قتل منهم خمسین رجلًا، حتّی أحاطوه من کلّ جانب وقتلوه، رضوان اللَّه علیه.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 215
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 94

قال: ثمّ توجّه نحو القوم «1» وقال: ویلکم! علی مَ تقاتلونی، علی حقّ ترکته، أم علی سنّة غیّرتها، أم علی شریعة بدّلتها؟ فقالوا: بل نقاتلک بغضاً منّا لأبیک وما فعل بأشیاخنا یوم بدر وحُنین، فلمّا سمع کلامهم بکی «1» وجعل «2» ینظر یمیناً وشمالًا، فلم یر أحداً من أنصاره «3» إلّامَنْ صافح التّراب جبینه، ومن قطع الحمام أنینه «3»، فنادی علیه السلام: یا مسلم بن عقیل، ویا هانی بن عروة، ویا حبیب بن مظاهر، ویا زهیر بن القین، «3» ویا یزید بن مظاهر، ویا فلان ویا فلان «3»، یا أبطال الصّفا، ویا فرسان الهیجا! ما لی انادیکم فلا تجیبون «4»، وأدعوکم فلا تسمعون «5»، أنتم نیام، أرجوکم تنتبهون، أم حالت مودّتکم عن إمامکم فلا تنصروه؟ هذه نساء الرّسول لفقدکم قد علاهنّ النّحول، فقوموا عن نومتکم أ یّها الکرام، وادفعوا عن حرم الرّسول الطّغاة اللّئام، ولکن صرعکم واللَّه ریب المنون، وغدر بکم الدّهر الخؤون، وإلّا لما کنتم عن نصرتی تقصّرون، ولا عن دعوتی تحتجبون، فها نحن علیکم مفتجعون، وبکم لاحقون، فإنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون. «6» ثمّ أنشأ یقول:
قوم إذا نودوا لدفع ملمّة والخیل بین مدعّس ومکردس
لبسوا القلوب علی الدّروع وأقبلوا یتهافتون علی ذهاب الأنفس
نصروا الحسین فیا لهم من فتیة عافوا الحیاة وألبسوا من سندس «7»
__________________________________________________
(1) (1) [لم یرد فی المعالی].
(2)- [فی العیون مکانه: وفی النّاسخ وغیره، ثمّ توجّه إلی قتال أعدائه وجعل ...].
(3) (3) [لم یرد فی العیون].
(4)- [العیون: تجیبونی].
(5)- [العیون: تسمعونی].
(6)- [إلی هنا حکاه فی العیون].
(7)- آن گاه از یمین و شمال نگران شد، اصحاب را همگان کشته دید و برادران و فرزندان را در خاک و خون آغشته نگریست، پس ندا در داد که:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 95
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 84- 85/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 19- 20؛ المیانجی، العیون العبری،/ 180
__________________________________________________
- «یا مسلم بن عقیل! ویا هانی بن عروة! ویا حبیب بن مظاهر! ویا زهیر بن القین! ویا یزید بن مظاهر! ویا یحیی بن کثیر! ویا هلال بن نافع! ویا إبراهیم بن الحصین! ویا عمیر بن المطاع! ویا أسد الکلبیّ! ویا عبداللَّه بن عقیل! ویا مسلم بن عوسجة! ویا داود بن الطّرمّاح! ویا حرّ الرّیاحیّ! ویا علیّ بن الحسین! ویا أبطال الصّفا! ویا فرسان الهیجاء! مالی أنادیکم فلا تجیبونی؟ وأدعوکم فلا تسمعونی؟ أنتم نیام، أرجوکم تنتبهون، أم حالت مودّتکم عن إمامکم فلا تنصرونه؟ فهذه نساء الرّسول صلی الله علیه و آله لفقدکم قد علاهنّ النّحول، فقوموا من نومتکم، أیّها الکرام! وادفعوا عن حرم الرّسول الطّغاة اللّئام، ولکن صرعکم واللَّه ریب المنون، وغدر بکم الدّهر الخؤون، وإلّا لما کنتم عن دعوتی تقصرون، ولا عن نصرتی تحتجبون، فها نحن علیکم مفتجعون، وبکم لاحقون، فإنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون.» از آن پس که شهدا را یک یک به نام بخواند، فرمود: «ای شجعان روز دار و بُرد! و ای فرسان تنگنای نبرد! چه افتاد مرا که می‌خوانم شما را و پاسخ نمی‌گویید، و دعوت می‌کنم و اجابت نمی‌فرمایید؟ ارجو 1 که از این خواب انگیخته شوید. آیا مودت شما از امام شما بگشت که نصرت اورا دست بازداشتید؟ اینک زنان رسول خدایند که بی‌نصرت شما اسیر رنج و عنایند. هم اکنون برخیزید و این طغات لئام 2 را از حرم او دفع دهید. همانا مرگ بر شما دست یافت و بخت از شما به نحوست دهر روی برتافت؛ وگرنه شما در اجابت دعوت من کندی نکردید و از نصرت من باز ننشستید. هم‌اکنون ما از برای شما آزرده و غمنده‌ایم و از قفای شما آینده و گراینده‌ایم.» و این اشعار قرائت فرمود:
«قوم إذا نودوا لدفع ملمّة والقوم بین مدعّس ومکردس 3
لبسوا القلوب علی الدّروع وأقبلوا یتهافتون علی ذهاب الأنفس
نصروا الحسین فیا لها من فتیة عافوا الحیاة وألبسوا من سندس
1. ارجو: امیدوارم.
2. لئام (جمع لئیم): مردمان پس فطرت.
3. مدعّس (اسم مفعول از مصدر تدعیس): نیزه زدن. مکردس (اسم مفعول از ماضی کردس): دسته دسته کردن اسبان و مقصود از این مصراع برپا بودن جنگ است. گروهی که هر گاه در شدت جنگ برای رفع گرفتاری خوانده شوند دلهای خود را بالای زره ها پوشیده و برای جانبازی بر یک دیگر پیشی می‌گیرند.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 377- 378
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 96

(یزید) بن مغفّل بن عوف بن عمیر بن کلیب العامریّ، تقدّم نسبه فی ترجمة أخیه زهیر، ولهما إدراک، واستشهدا جمیعاً بالقادسیّة. ذکر ذلک ابن الکلبیّ، وذکر المرزبانیّ فی معجم الشّعراء یزید بن مغفّل الکوفیّ، أنشد له قوله وهو یقاتل مع الحسین بن علیّ.
فإمّا أن یکون اثنین أو أحد القولین، فی مکان قتله خطأ.
ابن حجر، الإصابة، 3/ 637 رقم 9417
(القسم الثّالث) (زهیر) بن المغفّل بن عوف بن عمیر بن کلب بن ذُهَل بن یسار بن والبة بن الدّئل ابن سعد مناة بن عامر، له إدراک، وشهد القادسیّة فی عهد عمر، فاستشهد بها، ذکره ابن الکلبیّ. «1»
ابن حجر، الإصابة، 1/ 562 رقم 2984
ومع الحسین علیه السلام یومئذ الحجّاج بن مسروق وزید بن مغفّل الجعفیّان.
ابن حاتم الشّامی، الدّرّ النّظیم،/ 549
وُلد عبداللَّه بن کعب بن الحارث بن کعب بن عبداللَّه بن مالک بن نصر بن الأزد [بن الغوث بن نَبْت بن مالک بن زید بن کهلان بن سبأ بن یَشْجب بن یعرب بن قحطان، من وُلد سام بن نوح أو هود علیهما السلام]: عمرو وهو غامد. فوُلد غامد: سعد مناة وظَبْیان، بطن. فولدُ سعد مناة: الدّول وثعلبة بطن، ووُلد الدّول بن سعد مناة: ثعلبة بطن، ومازن بطن، کثیر بطن ووالبة بطن. منهم: عبدالرّحمان بن مخنف بن سلیمان بن الحارث بن عوف ابن ثعلبة بن عامر بن ذُهَل بن مازن بن ذُبیان بن ثعلبة بن الدّول بن سعد مناة بن غامد،
__________________________________________________
(1)- از شهدا که مورخان و محدثان یاد از او نکرده اند [...] و دیگر زید بن معقل الجعفی است.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 314
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 97
وهم بیت الأزد بالکوفة. وعَمارة بن الصَّقْعب وعبداللَّه قُتلا یوم الجمل، ومنهم أبو ظَبْیان الأعرج وهو عبد شمس بن الحارث بن کثیر بن جشم بن سبیع بن مالک بن ذُهَل بن مازن بن ذُبیان بن ثعلبة بن الدّول بن سعد مناة بن غامد، وفد علی رسول اللَّه (ص) وهو صاحب رایة قومه یوم القادسیّة، وابنه طارق وکان من الأشراف، وابن أخیه جُنْدَب بن زهیر بن الحارث بن کثیر، کان علی الرّجّالة یوم صفّین مع علیّ، وبها قُتل وأبو زینب زُهیر بن عوف بن الحارث بن کثیر الّذی شهد علی الولید بن عُتبة بشرب الخمر، قُتل یوم صفّین [...]، وسفیان بن عوف بن المغفّل بن عوف بن عمیر بن کلب بن ذُهَل بن سیّار بن والبة بن الدُّول بن سعد مناة بن غامد صاحب الصّرائف إلی أرض الرّوم، وقیس وزهیر ویزید والحَکَم بنو المغفّل أعمام سفیان المذکور، وقُتل قیس وزهیر یوم القادسیّة، وقُتل یزید والحَکَم یوم النّخیلة وجندب بن کعب بن عبداللَّه بن جرء بن عامر بن مالک ابن ذُهَل بن ثعلبة بن ظَبیان بن غامد الّذی تُلقِّبه الشّیعة بجندب الخیر، وینسبون إلیه أ نّه قتل السّاحر بین یَدی الولید بن عُقْبة.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 377- 379
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 98
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 99
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 100
یزید بن مغفّل بن جعف «1» بن سعد العشیرة «1» المذحجیّ الجعفیّ.
«1» (ضبط الغریب): ممّا وقع فی هذه التّرجمة (جعف) بضمّ الجیم، وسکون العین المهملة، ثمّ الفاء، بطن من سعد العشیرة.
(مغفّل) بوزن مکرّم، بالغین والفاء المعجمتین، ثمّ اللّام. «1»
السّماوی، إبصار العین،/ 91/ مثله المیانجی، العیون العبری،/ 146
أقول: قال العسقلانی فی الإصابة: هو یزید بن مغفّل بن عوف بن عمیر بن کلب بن ذهل بن سیّار بن لبة بن الدّئل بن سعد بن مناة بن عامر بن جعف بن سعد العشیرة المذحجیّ الجعفیّ.
توضیح: ضبط ما وقع فی هذه التّرجمة جُعف بضمّ الجیم وسکون العین المهملة، ثمّ الفاء: بطن من سعد العشیرة، والنّسبة جعفیّ.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 227/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 214
یزید بن مغفّل الجعفیّ: [...] وزاد علی شرفه شرف تخصیصه علیه السلام إیّاه بالسّلام فی زیارة النّاحیة المقدّسة.
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 328
یزید بن مغفّل الجعفیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 612/ عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 419
ثمّ خرج یزید بن مغفّل بن مجمع بن جعفیّ بن سعد العشیرة المذحجیّ الجعفیّ.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 419
یزید بن مغفّل بن جعف بن سعد العشیرة المذحجیّ الجعفیّ الکوفیّ. «2»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی العیون].
(2)- زید بن معقل جعفی:
نام او در «زیارت ناحیه»، نسخه «الاقبال» به همین عنوان ذکر شده.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 101
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 214
[أنظر مشجّرته، المجلّد، 16/ 1216- 1217].

کان یزید بن مغفّل أحد الشّجعان من الشّیعة، والشّعراء المجیدین.
قال المرزبانیّ فی معجم الشّعراء: کان من التّابعین، وأبوه من الصّحابة.
السّماوی، إبصار العین،/ 91/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 227؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 214
له إدراک النّبیّ صلی الله علیه و آله، وشهد القادسیّة هو وأخوه زهیر بن مغفّل فی عهد عمر بن الخطّاب.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 227/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 214
قال أهل السّیر: إنّه أدرک النّبیّ صلی الله علیه و آله وشهد القادسیّة فی عهد عمر.
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 328
وکان من الشّیعة المخلصین، ومن التّابعین، وأبوه من الصّحابة.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 419
وکان قد أدرک النّبیّ صلی الله علیه و آله، وشهد القادسیّة فی عهد عمر، وکان أحد الشّجعان من الشّیعة والشّعراء المجیدین.
المیانجی، العیون العبری،/ 146
__________________________________________________
- نسخه دیگر از «زیارت»، «بدر بن معقل جعفی» آمده و استاد خویی نیز نام اورا به همین ترتیب ذکر کرده است. (معجم رجال الحدیث، 3/ 266)
شیخ طوسی بی آن که تصریحی بر شهادت او بنماید، از او نام می‌برد. و ما معتقدیم که «زیدبن معقل جعفی» و «منذر بن مفضل جعفی» که نامش در «رجبیه» آمده است، یکی هستند.
جعفی: منسوب به «جعف». تیره ای از قبیله مذحج. قبیله ای از عرب قحطان.
(یمن، عرب جنوب).
هاشم زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 87
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 102

وکان من أصحاب علیّ علیه السلام. حارب معه فی صفّین، وبعثه فی حرب الخرّیت من الخوارج، فکان علی میمنة معقل بن قیس، عندما قُتل الخریت، کما ذکره الطّبریّ.
السّماوی، إبصار العین،/ 91
وقال أبو جعفر الطّبریّ: کان یزید بن مغفّل من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام وحارب معه فی صفّین، ثمّ بعثه فی وقعة الخوارج إلی حرب الخرّیت بن راشد النّاجی من بنی ناجیة بأرض الأهواز مع معقل بن قیس، وکان معقل أمیراً علی الفریقین من أهل البصرة والکوفة، فکان علی میمنته یزید بن مغفّل الجعفیّ، وعلی میسرته منجاب بن راشد الضّبّیّ من أهل البصرة، عندما قُتل الخریت وأصحابه الّذین کانوا معه نحواً من ثلثمائة من العلوج والأکراد ما بین راکب وراجل.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 227/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 214
کان من أصحاب أمیر المؤمنین، وحارب معه فی صفّین، ثمّ بعثه فی وقعة الخوارج إلی حرب الخریث بن راشد النّاجی بأرض الأهواز تحت إمارة معقل بن قیس، کان یزید هذا فی میمنة العسکر.
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 328
وکان من أصحاب علیّ علیه السلام، حارب معه فی صفّین، وبعثه فی حرب الخرّیت من الخوارج.
المیانجی، العیون العبری،/ 146
[قال نصر: فحدّثنا عُمر، وقال: حدّثنا الصّلت بن زهیر، قال: حدّثنی عبدالرّحمان ابن مخنف] قال: صرع یزید بن المغفّل إلی جنبی، فقتلت صاحبه وقمتُ علی رأسه «1»، وقتل أبو زُبَیب بن عروة، فقتلتُ صاحبه، وجاءنی سفیان بن عوف، فقال: أقتلتم «2»
__________________________________________________
(1)- الکلام بعدها إلی کلمة «صاحبه» ساقط من ح.
(2)- فی الأصل: «أفیکم» وأثبت ما فی ح.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 103
یا معشر الأزد یزیدَ بن المغفّل؟ فقلت له: [إی‌واللَّه، إنّه لَهَذا الّذی ترانی قائماً علی رأسه.
قال: ومَنْ أنت حیّاک اللَّه؟ قلت: أنا عبدالرّحمان بن مخنف. فقال: الشّریف الحکیم، حیّاکَ اللَّه ومرحباً بکَ یا ابن عمّ، أفلا تدفعه إلیَّ فأنا عمُّه سفیان بن عوف بن المغفّل؟
فقلت]: مرحباً بک، أمّا الآن فنحنُ أحقُّ به منک، ولسنا بدافِعِیه إلیک، وأمّا ما عدا ذلک، فلعمری أنتَ عمُّه ووارثه «1».
نصر بن مزاحم، وقعة صفّین،/ 261- 262/ عنه: ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 5/ 208- 209

قال أبو مخنف وغیره: کان الخرّیت بن راشد السّامیّ- من ولد سامة بن لویّ- مع علیّ بن أبی طالب فی ثلاثمائة من بنی ناجیة، فشهد معه الجمل بالبصرة، وشخص معه إلی صفّین، فشهد معه الحرب، فلمّا حکم الحکمان مثل بین یدی علیّ بالکوفة، فقال له:
واللَّه لا أطعت أمرک ولا صلّیت خلفک. فقال له علیّ: ثکلتک امّک، إذاً تعصی ربّک، وتنکث عهدک، ولا تضرّ إلّانفسک؛ ولِمَ تفعل ذلک؟ قال: لأنّک حکّمت فی الکتاب، وضعفت عن الحقّ حین جدّ الجدّ، ورکنت إلی القوم الّذین ظلموا أنفسهم، فأنا علیک زار وعلیهم ناقم، فدعاه علیّ إلی أن یناظره ویفاتحه، فقال: أعود إلیک غداً.
ثمّ أتی قومه، فأعلمهم ما جری بینه وبین علیّ، ولم یأت علیّاً، وسار من تحت لیلته من الکوفة ومعه قومه؛ وتوجّه نحو کسکر؛ فلقیه رجل من المسلمین فی طریقه، فسأله وأصحابه عن قوله فی علیّ، فقال: فیه خیراً، فوثبوا علیه بأسیافهم، فقطّعوه، فکتب‌قرظة بن کعب، وکان علی طساسیج السّواد، إلی علیّ: إنّ یهودیّاً سقط إلینا فأخبرنا أنّ خیلًا أقبلت من ناحیة الکوفة، فأتت قریة یقال لها: «نفّر» «2» فلقیت بها رجلًا من أهل
__________________________________________________
(1)- فی الأصل: «وأمّا بعد ذلک فأنت عمّه وأحقّ به» وأثبت ما فی ح (1/ 490).
(2)- قریة علی نهر الفرس من نواحی بابل من أعمال الکوفة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 104
تلک القریة یقال له: زاذان فرّوخ، فسألته عن دینه، قال: أنا مسلم. ثمّ سألوه عن أمیر المؤمنین، فقال: إمام هدی، فقطّعوه بأسیافهم، وأ نّهم سألوا الیهودیّ عن دینه، فقال: أنا یهودیّ. فخلّوا سبیله، فأتانا، فأخبرنا بهذه القصّة.
فکتب علیّ إلی أبی موسی الأشعریّ: إنِّی کنت أمرتک بالمقام فی دیر أبی موسی فیمن ضممت إلیک إلی أن یصحّ خبر القوم الظّالمی أنفسهم، الباغین عن أهل دینهم، وقد بلغنی أنّ جماعة مرّوا بقریة یقال لها: «نفّر»، فقتلوا رجلًا من أهل السّواد مصلّیاً، فانهض إلیهم علی إسم اللَّه، فإن لحقتهم فادعهم إلی الحقّ، فإن أبوه فناجزهم واستعن باللَّه علیهم.
ففاتوه ولم یلقهم وذلک قبل خروج إبی موسی للحکم.
ویقال: إنّ علیّاً لم یکتب إلی أبی موسی فی هذا الشّی‌ء، وکان علیّ قد وجّه زیاد بن خصفة وعبداللَّه بن وال التّیمیّ نحو البصرة فی کثف، فلحقهم زیاد بالمذار؛ وقد أقاموا هناک لیستریحوا ویرتحلوا، فکره زیاد حربهم علی تلک الحال- وکان رفیقاً حازماً مجرّباً- ثمّ دعا زیاد الخرّیت إلی أن ینتبذا ناحیة فیتناظرا، فتنحّیا حجرة مع کلّ واحد منهما خمسة من أصحابه، فسأل زیاد الخرّیت عن الّذی أخرجه إلی ما فعل، فقال: لم أرض صاحبکم ولا سیرته، فرأیت أن أعتزل وأکون مع من دعا إلی الشّوری، فسأله أن یدفع إلیه قتلة الرّجل المصلّی، فأبی ذلک وقال: ما إلیه سبیل، فهلّا أسلم صاحبک قتلة عثمان؟
فدعا کلّ واحد أصحابه فاقتتلوا أشدّ قتال حتّی تقصّفت الرِّماح، وانثنت السّیوف، وعقرت عامّة خیلهم، وحال بینهم اللّیل فتحاجزوا.
ثمّ إنّهم مضوا من لیلتهم إلی البصرة؛ واتّبعهم زیاد بن خصفة حین أصبح، فلمّا صار إلی البصرة بلغه مضیّهم إلی الأهواز، فلمّا صاروا إلیها تلاحق بهم قوم کانوا بالکوفة من أصحابهم اتّبعوهم بعد شخوصهم، وانضمّ إلیهم أعلاج وأکراد، فکتب زیاد إلی علیّ بخبرهم، وبما کان بینه وبینهم بالمذار، فکتب إلیه علیّ بالقدوم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 105
وقام معقل بن قیس الرّیاحی، فقال: أصلحَ اللَّه أمیر المؤمنین، إنّ لقاءنا هؤلاء بأعدادهم ابقاء علیهم، إنّ القوم عرب؛ والعدّة تصبر للعدّة فتنتصف منها، والرّأی أن توجّه إلی کلّ رجل عشرة من المسلمین لیجتاحوهم، فأمره بالشّخوص، وندب معه أهل الکوفة ألفین، وفیهم یزید بن المغفّل الأزدیّ، وکتب إلی ابن عبّاس أن یشخّص جیشاً إلی الأهواز لیوافوا معقلًا بها وینضمّوا إلیه، فوجّه إلیه خالد بن معدان الطّائیّ فی ألفی رجل من أهل البصرة، فلحقوا به، فلمّا وافوا معقلًا، نهض لمناجزة الخرّیت وألفافه، وقد بلغه أ نّه یرید قلعة برامهرمز، فأجدّ السّیر نحوه حتّی لحقه بقرب الجبل؛ فحاربه وعلی میمنته یزید بن المغفّل، وعلی میسرته منجاب بن راشد الضّبّیّ من أهل البصرة، فما لبث السّامیّ وأصحابه إلّاقلیلًا حتّی قتل من بنی ناجیة سبعون رجلًا، ومن أتباعه من العلوج والأکراد ثلاثمائة؛ وولّوا منهزمین حتّی لحقوا بأسیاف البحر، وبها جماعة من قومهم من بنی سامة بن لویّ، ومن عبدالقیس؛ فأفسدهم الخرّیت علی علیّ ودعاهم إلی خلافه، فصار معه بشر کثیر منهم وممّن والاهم من سائر العرب، وقال: إنّ حکم علیّ الّذی رضی به قد خلعه، والأمر بین المسلمین شوری، وقال لمَنْ یری رأی عثمان: إنّه قتل مظلوماً وأنا أطلب بدمه.
وکتب علیّ إلی أهل الأسیاف یدعوهم إلی الطّاعة، وأمر معقل بن قیس أن ینصب لهم رایة الأمان؛ فنصبها، فانفضّ عن الخرّیت عامّة من اتّبعه من النّاس، وکان معه قوم من النّصاری أسلموا، فاغتنموا فتنته، فارتدّوا وأقاموا معه، وارتدّ قوم ممّن والوهم.
وقال الخرّیت لقومه: امنعوا یا قوم حریمکم. فقال له رجل منهم: هذا ما جنیته علینا.
فقال: سبق السّیف العذل وقد صابت بقر.
وکان الخرّیت یوهم للخوارج أ نّه علی رأیهم، ویوهم للعثمانیّة أ نّه یطلب بدم عثمان.
ثمّ إنّ معقلًا عبّأ أصحابه، وأنشب الحرب بینه وبین الخرّیت ومَنْ معه، فصبروا ساعة؛ وحمل النّعمان بن صهبان علی الخرّیت، فطعنه طعنة، فصرعه ونزل إلیه، فوجده قد استقلّ، فحمل الخرّیت علیه، فاختلفا ضربتین، فقتله النّعمان بضربته، وقتل أکثر ذلک الجمع وهرب، فلهّم یمیناً وشمالًا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 106
وبعث معقل الخیل فی مظان بنی ناجیة، فأتی منهم برجال ونساء وصبیان، فأمّا من کان منهم مسلماً فإنّه منّ علیه وخلّی سبیله، وأمّا مَنْ کان نصرانیّاً أو مرتدّاً، فإنّه عرض علیهم الإسلام، فمَنْ قبله ترکه، ومن لم یقبله، وکان نصرانیّاً، سباه.
وکتب معقل إلی علیّ: أمّا بعد، فإنِّی أخبر أمیر المؤمنین أ نّا دفعنا إلی عدوّنا بالأسیاف، فوجدناهم قبائل ذات عدد وحدّ وجدّ، قد جمعوا لنا و تحازبوا علینا، فدعوناهم إلی الجماعة وبصّرناهم الرّشد، ورفعنا لهم رایة أمان، ففاءت منهم إلینا طائفة وبقیت طائفة أخری منابذة، فقاتلناهم، فضرب اللَّه وجوههم ونصرنا علیهم، فأمّا من کان منهم مسلماً فمننّا علیه، وأخذنا بیعته، وقبضنا صدقة ماله؛ وأمّا من ارتدّ فإنّا عرضنا علیه الإسلام فأسلموا إلّارجلًا واحداً فقتلناه؛ وأمّا النّصاری فإنّا سبیناهم وأقبلنا بهم لیکونوا نکالًا لمَنْ بعدهم من أهل الذِّمّة؛ کیلا یمنعوا الجزیة ویجترثوا علی قتال أهل القبلة.
وکان مصقلة بن هبیرة الشّیبانیّ عاملًا علی أردشیرخرّة من فارس، فمرّ بهم علیه، وهم خمسمائة إنسان، فصاحوا إلیه: یا أبا الفضل، یا فکّاک العناة، وحمّال الأثقال، وغیاث المعصبین، امنن علینا وافتدنا فأعتقنا- وکانت کنیة مصقلة أبو الفضیل، ولکنّهم کرهوا تصغیرها- فوجّه مصقلة إلی معقل بن قیس من یسأل بیعهم منه، فسامه معقل بهم ألف ألف درهم، فلم یزل یراوضه ویستنقصه حتّی سلّمهم إلیه بخمسمائة ألف درهم، ویقال:
بأربعمائة ألف درهم ودفعهم إلیه، فلمّا صاروا إلی مصقلة قال له معقل: علیَّ بالمال. فقال:
أنا باعث منه فی وقتی هذا بصدر، ثمّ متبعه صدراً حتّی لا یبقی علیَّ شی‌ء منه.
وقدم معقل علی علیّ، فأخبره الخبر؛ فصوّبه فیما صنع، وامتنع مصقلة من البعثة بشی‌ء من المال وکسره، وخلّی سبیل الأسری، فکتب علیّ فی حمله وأنفذ الکتاب مع أبی حرّة الحنفیّ، وأمره بأخذه بحمل ذلک المال، فإن لم یفعل أشخصه إلی ابن عبّاس لیأخذه به، لأ نّه کان عامله علی البصرة والأهواز وفارس، والمتولّی لحمل ما فی هذه النّواحی من الأموال إلیه، فلم یدفع إلیه من المال شیئاً، فأشخصه إلی البصرة، فلمّا وردها قیل له:
إنّک لو حملت هذا الشّی‌ء قومک لاحتملوه، فأبی أن یکلِّفهم إیّاه، ودافع ابن عبّاس به،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 107
وقال: أما واللَّه لو أنِّی سألت ابن عفّان أکثر منه لوهب لی، وقد کان أطعم الأشعث خراج آذربیجان.
ثمّ إنّه احتال حتّی هرب فلحق بمعاویة، فقال علیّ: ما له؟! ترّحه اللَّه، فعل فعل السّیِّد، وفرّ فرار العبید.
وقد یقال: إنّ أمر الخرّیت کان قبل شخوص ابن عبّاس إلی الشّام فی أمر الحکومة.
ویقال أیضاً: إنّه کان بعد انصرافه من الحکومة.
وحدّثنا علیّ بن عبداللَّه المدینیّ، حدّثنا سفیان بن عیینة عن عمّار الدّهنیّ، أ نّه سمعه من أبی الطّفیل: إنّ علیّاً سبی بنی ناجیة، وکانوا نصاری، قد أسلموا، ثمّ ارتدّوا، فقتل مقاتلتهم، وسبا الذّرّیّة، فباعهم من مصقلة بمائة ألف، فأدّی خمسین وبقیت خمسون، فأعتقهم ولحق بمعاویة، فأجاز علیّ عتقهم. قال عمّار: وأتی علیّ داره، فشعثها.
وحدّثنی عبداللَّه بن صالح العجلیّ، حدّثنا سفیان، عن عمّار الدّهنیّ قال: قدمت مکّة، فلقیت أبا الطّفیل عامر بن واثلة، فقلت: إنّ قوماً یزعمون أنّ علیّاً سبی بنی ناجیة وهم مسلمون. فقال: إنّ معقل بن قیس الرّیاحیّ لمّا فرغ من حرب الخرّیت بن راشد الحروریّ، سار علی أسیاف فارس؛ فأتی علی قومٍ من بنی ناجیة، فقال: ما أنتم؟ قالوا:
قوم مسلمون. فتخطّاهم، ثمّ أتی قوماً آخرین من بنی ناجیة، فقال: ما أنتم؟ قالوا:
نصاری، وقد کنّا أسلمنا، ثمّ رجعنا إلی النّصرانیّة، لعلمنا بفضلها علی غیرها من الأدیان.
فوضع فیهم السّیف، فقتل وسبا، وهم الّذین باعهم علیّ من مصقلة بن هبیرة الشّیبانیّ.
قالوا: وکتب وجوه بکر بن وائل إلی مصقلة یذمّون رأیه فی لحوقه بمعاویة وترکه علیّاً، فأقرأ معاویة الکتاب، فقال له: إنّک عندی لغیر ظنین، فلا علیک أن لا تقرئنی مثل هذا.
وکان نعیم بن هبیرة أخو مصقلة من شیعة علیّ، فکتب إلیه أن: صر إلیّ، فقد کلّمت معاویة فی تأمیرک واختصاصک، ووطأت لک عنده ما تحبّ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 108
وبعث بالکتاب مع نصرانیّ من نصاری بنی تغلب یقال له: جلوان، فظهر علیّ علیه وعلی الکتاب، ورفع إلیه أیضاً أ نّه یتجسّس، فأمر به، فقطعت یده، فمات، فقال نعیم بن هبیرة:
لا تأمننّ هداک اللَّه عن ثقة ریب الزّمان ولا تبعث کجلوانا
ماذا أردت إلی إرساله سفها ترجو سقاط امرئ ما کان خوّانا
عرّضته لعلیّ إنّه أسد یمشی العرضنة من أساد خفّانا
قد کنت فی منظر عن ذا ومستمع تأوی العراق وتدعی خیر شیبانا
لو کنت أدّیت مال القوم مصطبراً للحقّ أحییت بالإفضال موتانا
لکن لحقت بأهل الشّام ملتمسا فضل ابن هند وذاک الرّأی أشجانا
فالآن تکثر قرع المسنّ من ندم وما تقول وقد کان الّذی کانا
وظَلْتَ تبغضک الأحیاء قاطبة لم یرفع اللَّه بالبغضاء إنسانا
ثمّ إنّ معاویة بعد ذلک ولّی مصقلة طبرستان، وبعثه فی جیش عظیم، فأخذ العدوّ علیه المضائق، فهلک وجیشه، فقیل فی المثل: حتّی یرجع مصقلة من طبرستان.
وقالت بنو تغلب لمصقلة حین بلغها فعل علیّ بجلوان: عرّضت صاحبنا للقتل؟ فودّاه.
وقال الکلبیّ: هدم علیّ دار مصقلة حین هرب إلی معاویة، وتمثّل قول الشّاعر:
أری حرباً مفرّقة وسلما وعقداً لیس بالعقد الوکیع
وقال مصقلة حین بلغه قتل علیّ:
قضی وطراً منها علیّ فأصبحت إمارته فینا أحادیث راکب
وقال مصقلة:
أحمریّ لئن عاب أهل العراق علیّ لتنعاشی بنی ناجیة «1»
لأعظم من عتقهم رقّهم وکفّی بعتقهم عالیة
__________________________________________________
(1)- کذا فی النّسخة، غیر أنّ لفظه: «أحمریّ» غیر واضحة الکتابة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 109
وزایدت فیهم لإطلاقهم وغالیت إن العُلا غالیة
وقالوا لعلیّ حین هرب مصقلة: اردد سبایا بنی ناجیة إلی الرّقّ، فإنّک لم تستوف أثمانهم. فقال: لیس ذاک فی القضاء؛ قد عتقوا [أ] وقال: أعتقهم مبتاعهم، وصارت أثمانهم دیناً علی معتقهم [ظ].
وقال الشّاعر فی بنی ناجیة:
سما لکم بالخیل قوداً عوابسا أخو ثقة ما یبرح الدّهر غازیا
فصبّحکم فی رجله وخیوله بضرب یری منه المدجّج هاویا
فأصبحتم من بعد کبر ونخوة عبید العصا لا تمنعون الذّراریا
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 177- 184، أنساب الأشراف، 2/ 411- 421
[الخرّیت بن راشد وإظهاره الخلاف علی علیّ]: وممّا کان فی هذه السّنة- أعنی سنة ثمان وثلاثین- إظهار الخرّیت بن راشد فی بنی ناجیة الخلاف علی علیّ وفراقُه إیّاه؛ کالّذی ذکر هشام بن محمّد، عن أبی مخنف، عن الحارث الأزدیّ، عن عمّه عبداللَّه بن فُقَیم، قال: جاء الخرّیت بن راشد إلی علیّ- وکان مع الخرّیت ثلثمائة رجل من بنی ناجیة مقیمین مع علیّ بالکوفة، قدموا معه من البصرة، وکانوا قد خرجوا إلیه یوم الجمل، وشهدوا معه صفّین والنّهروان- فجاء إلی علیّ فی ثلاثین راکباً من أصحابه یسیر بینهم حتّی قام بین یدی علیّ، فقال له: واللَّه یا علیّ لا أطیع أمرک، ولا أصلِّی خلفک، وإنّی غداً لمفارقک. وذلک بعد تحکیم الحَکَمَین، فقال له علیّ: ثکلتک امّک! إذاً تعصی ربّک، وتنکث عهدک، ولا تضرّ إلّانفسک. خبِّرنی لِمَ تفعل ذلک؟ قال: لأنّک حکّمت فی الکتاب «1»، وضعفت عن الحقّ إذ جدّ الجدّ، ورکنت إلی القوم الّذین ظلموا أنفسهم، فأنا علیک زار، وعلیهم ناقم، ولکم جمیعاً مُباین. فقال له علیّ: هلمّ أدارسک الکتاب، وأناظرک فی السّنن، وأفاتحک أموراً من الحقّ أنا أعلم بها منک، فلعلّک تعرف ما أنت له الآن منکر، وتستبصر
__________________________________________________
(1)- النّویری: «حکّمت الرّجال».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 110
ما أنت عنه الآن جاهل. قال: فإنِّی عائد إلیک؛ قال: لایستهوینّک الشّیطان، ولا یستخفّنّک الجهل، وواللَّه لئن استرشدتنی واستنصحتنی وقبلت منّی لأهدینّک سبیل الرّشاد.
فخرج من عنده منصرفاً إلی أهله، فعجلت فی أثره مسرعاً. وکان لی من بنی عمّه صدیق، فأردت ألقی ابن عمّه ذلک فأعلمه بشأنه، ویأمره بطاعة أمیر المؤمنین ومناصحّته، ویخبره أنّ ذلک خیر له فی عاجل الدّنیا وآجل الآخرة. فخرجت حتّی انتهیت إلی منزله وقد سبقنی، فقمت عند باب داره، وفی داره رجال من أصحابه لم یکونوا شهدوا معه دخوله علی علی. قال: فواللَّه ما جزم شیئاً ممّا قال، وممّا ردّ علیه، ثمّ قال لهم: یا هؤلاء، إنِّی قد رأیت أن أفارق هذا الرّجل، وقد فارقته علی أن أرجع إلیه من غد، ولا أرانی إلّا مفارقه من غد. فقال له أکثر أصحابه: لا تفعل حتّی تأتیه، فإن أتاک بأمر تعرفه قبلت منه، وإن کانت الأخری فما أقدرک علی فراقه. فقال لهم: فنعم ما رأیتم. قال: ثمّ إنّی استأذنت علیه، فأذنوا لی، فدخلتُ، فقلت: أنشدک اللَّه أن تفارق أمیر المؤمنین، وجماعة المسلمین، وأن تجعل علی نفسک سبیلًا، وأن تقتل من أری من عشیرتک! إنّ علیّاً لعلی الحقّ. قال: فأنا أغدو إلیه فأسمع منه حجّته، وأنظر ما یعرض علیَّ به ویذکر، فإن رأیت حقّاً ورُشداً قبلتُ، وإن رأیت غیّاً وجوراً ترکتُ. قال: فخلوت بابن عمّه ذلک- قال:
وکان أحد نفره الأدنین، وهو مدرک بن الرّیّان، وکان من رجال العرب- فقلت له: إنّ لک علیَّ حقّاً لإخائک وودّک ذلک علیَّ بعد حقّ المسلم علی المسلم. إنّ ابن عمّک کان منه ما قد ذکر لک، فأجدّ به، فاردد علیه رأیه، وعظّم علیه ما أتی، فإنّی خائف إن فارق أمیر المؤمنین أن یقتل نفسه وعشیرته. فقال: جزاک اللَّه خیراً من أخ! فقد نصحت وأشفقت، إن أراد صاحبی فراق أمیر المؤمنین فارقته وخالفته، وکنت أشدّ النّاس علیه.
وأنا بعدُ فإنّی خال به، ومشیر علیه بطاعة أمیرالمؤمنین ومناصحته والإقامة معه، وفی ذلک حظّه ورشده.
فقمت من عنده، وأردتُ الرّجوع إلی أمیرالمؤمنین لأعلمه بالّذی کان، ثمّ اطمأننت إلی قول صاحبی، فرجعتُ إلی منزلی، فبتّ به، ثمّ أصبحت، فلمّا ارتفع الضّحی أتیت
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 111
أمیر المؤمنین، فجلستُ عنده ساعة وأنا أرید أن أحدّثه بالّذی کان من قوله لی علی خلوة، فأطلت الجلوس، فلم یزدد النّاس إلّاکثرة، فدنوت منه، فجلستُ وراءه، فأصغی إلیّ بأذنیه، فخبّرته بما سمعت من الخرّیت بن راشد، وبما قلت له، وبما ردّ علیَّ، وبما کان من مقالتی لابن عمّه، وبما ردّ علیَّ، فقال: دعه، فإن عرف الحقّ وأقبل إلیه عرفنا ذلک وقبلنا منه، وإن أبی طلبناه. فقلت: یا أمیرالمؤمنین، ولِمَ لا تأخذه الآن وتستوثق منه وتحبسه؟ فقال: إنّا لو فعلنا هذا بکلّ من نتّهمه من النّاس ملأنا سجننا منهم، ولا أراه- یعنی الوثوب علی النّاس والحبس والعقوبة- حتّی یُظهروا لنا الخلاف. قال: فسکتّ عنه، وتنحّیت، فجلست مع القوم.
ثمّ مکث ما شاء اللَّه. ثمّ إنّه قال: ادنُ منّی؛ فدنوتُ منه، فقال لی مسرّاً: اذهب إلی منزل الرّجل، فاعلم لی ما فعل، فإنّه کلّ یوم لم یکن یأتینی فیه إلّاقبل هذه السّاعة.
فأتیتُ منزله، فإذا لیس فی منزله منهم دَیّار، فدعوتُ علی أبواب دور أخری کان فیها طائفة من أصحابه، فإذا لیس فیها داع ولا مجیب، فرجعت. فقال لی حین رآنی: وطنوا «1» فأمنوا، أم جنبوا فظعنوا؟! فقلت: بل ظعنوا فأعلنوا، فقال: قد فعلوها! بُعداً لهم کما بَعِدت ثمود! أما لو قد أشرعت لهم الأسنّة وصببت علی هامهم السّیوف، لقد ندموا. إنّ الشّیطان الیوم قد استهواهم وأضلّهم، وهو غداً متبرِّئ منهم، ومخلّ عنهم.
فقام إلیه زیاد بن خصفة، فقال: یا أمیر المؤمنین، إنّه لو لم یکن من مضرّة هؤلاء إلّا فراقهم إیّانا لم یعظم فقدُهم فنأسی علیهم، فإنّهم قلّما یزیدون فی عددنا لو أقاموا معنا، وقلّما ینقصون من عددنا بخروجهم عنّا، ولکنّا نخاف أن یفسدوا علینا جماعة کثیرة ممّن یقدمون علیه «2» من أهل طاعتک، فَأْذَنْ لی فی اتّباعهم حتّی أردّهم علیک إن شاء اللَّه.
فقال له علیّ: وهل تدری أین توجّه القوم؟ فقال: لا، ولکنِّی أخرج فأسأل وأتبع الأثر.
فقال له: اخرج رحمک اللَّه حتّی تنزل دیر أبی موسی، ثمّ لا تتوجّه حتّی یأتیک أمری،
__________________________________________________
(1)- وطنَ بالمکان: أقام.
(2)- ابن الأثیر: «علیک».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 112
فإنّهم إن کانوا خرجوا ظاهرین للنّاس فی جماعة، فإنّ عمّالی ستکتب إلیّ بذلک، وإن کانوا متفرّقین مستخفین فذلک أخفی لهم، وسأکتب إلی عمّالی فیهم. فکتب نسخة واحدة فأخرجها إلی العمّال:
أمّا بعد، فإنّ رجالًا خرجوا هُرّاباً ونظنّهم وجّهوا نحو بلاد البصرة، فسل عنهم أهل بلادک، واجعل علیهم العیون فی کلّ ناحیة من أرضک، واکتب إلیّ بما ینتهی إلیک عنهم؛ والسّلام.
فخرج زیاد بن خصفة حتّی أتی داره، وجمع أصحابه، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال:
أمّا بعد، یا معشر بکر بن وائل، فإنّ أمیر المؤمنین ندبنی لأمر من أمره مهمّ له، وأمرنی بالانکماش فیه، وأنتم شیعتُه وأنصارُه، وأوثق حیّ من الأحیاء فی نفسه، فانتدبوا معی السّاعة، واعجلوا. قال: فوَ اللَّه ما کان إلّاساعة حتّی اجتمع له منهم مائة وعشرون رجلًا أو ثلاثون؛ فقال: اکتفینا، لا نرید أکثر من هذا، فخرجوا حتّی قطعوا الجسر، ثمّ دیر أبی موسی، فنزله، فأقام فیه بقیّة یومه ذلک ینتظر أمر أمیر المؤمنین.
قال أبو مخنف: فحدّثنی أبو الصّلت الأعور التّیمیّ، عن أبی سعید العُقَیلیّ، عن عبداللَّه ابن وال التّیمیّ، قال: واللَّه إنّی لعند أمیرالمؤمنین، إذ جاءه فیج، کتاب بیدیه، من قبل قَرَظَة بن کعب الأنصاریّ.
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم. أمّا بعد، فإنّی أخبر أمیرالمؤمنین أنّ خیلًا مرّت بنا من قِبَل الکوفة متوجّهة نحو نِفّر، وإنّ رجلًا من دهاقین أسفل الفرات قد صلّی یقال له: زاذان‌فرّوخ، أقبل من قِبَل أخواله بناحیة نِفّر، فعرضوا له، فقالوا: أمسلم أنت أم کافر؟ فقال:
بل أنا مسلم، قالوا: فما قولک فی علیّ؟ قال: أقول فیه خیراً، أقول: إنّه أمیر المؤمنین، وسیِّد البشر، فقالوا له: کفرت یا عدوّ اللَّه! ثمّ حملت علیه عصابة منهم، فقطّعوه، ووجدوا معه رجلًا من أهل الذِّمّة، فقالوا: ما أنت؟ قال: رجل من أهل الذّمّة، قالوا: أمّا هذا فلا سبیل علیه، فأقبل إلینا ذلک الذّمّیّ فأخبرنا هذا الخبر، وقد سألت عنهم فلم یخبرنی أحد عنهم بشی‌ء، فلیکتب إلیّ أمیرالمؤمنین برأیه فیهم أنته إلیه، والسّلام.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 113
فکتب إلیه:
أمّا بعد، فقد فهمتُ ما ذکرتَ من العصابة الّتی مرّت بک فقتلت البرّ المسلم، وأمِن عندهم المخالف الکافر، وإنّ أولئک قوم استهواهم الشّیطان، فضلّوا وکانوا کالّذین حسبوا أ لّاتکون فتنة فعموا وصمّوا، فأسمع بهم وأبصر یوم تُخبَر أعمالهم. والزم عملک، وأقبِل علی خراجک فإنّک کما ذکرت فی طاعتک ونصیحتک؛ والسّلام.
قال أبو مخنف: وحدّثنی أبو الصّلت الأعور التّیمیّ عن أبی سعید العُقَیلیّ، عن عبداللَّه ابن وال، قال: کتب علیّ علیه السلام معی کتاباً إلی زیاد بن خصفة، وأنا یومئذ شابّ حدث:
أمّا بعد، فإنِّی کنت أمرتک أن تنزل دیر أبی موسی حتّی یأتیک أمری وذلک لأنِّی لم أکن علمت إلی أیّ وجه توجّه القوم، وقد بلغنی أ نّهم أخذوا نحو قریة یقال لها نِفّر، فاتّبع آثارهم، وسل عنهم، فإنّهم قد قتلوا رجلًا من أهل السّواد مصلِّیاً، فإذا أنت لحقتهم فارددهم إلیّ، فإن أبوا فناجزهم، واستعن باللَّه علیهم، فإنّهم قد فارقوا الحقّ، وسفکوا الدّم الحرام، وأخافوا السّبیل، والسّلام.
قال: فأخذتُ الکتاب منه، فمضیتُ به غیر بعید، ثمّ رجعتُ به، فقلت: یا أمیر المؤمنین، ألا أمضی مع زیاد بن خصفة إذا دفعتُ إلیه کتابک إلی عدوّک؟ فقال: یا ابن أخی، افعل، فوَ اللَّه إنِّی أرجو أن تکون من أعوانی علی الحقّ، وأنصاری علی القوم الظّالمین؛ فقلت له: أنا واللَّه یا أمیر المؤمنین کذلک ومن أولئک، وأنّا حیث تحبّ.
قال ابن وال: فوَ اللَّه ما أحبّ أنّ لی بمقالة علیَّ تلک حُمر النّعم.
قال: ثمّ مضیت إلی زیاد بن خصفة بکتاب علیّ وأنا علی فرس لی رائع کریم، وعلیَّ السّلاح، فقال لی زیاد: یا ابن أخی، واللَّه ما لی عنک من غناء، وإنّی لأحبّ أن تکون معی فی وجهی هذا؛ فقلت له: قد استأذنتُ فی ذلک أمیر المؤمنین فأذن لی، فسرّ بذلک.
قال: ثمّ خرجنا حتّی أتینا نِفّر، فسألنا عنهم، فقیل لنا: قد ارتفعوا نحو جَرْجَرایا، فاتّبعناهم، فقیل لنا: قد أخذوا نحو المذار، فلحقناهم وهم نزول بالمذار، وقد أقاموا به
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 114
یوماً ولیلة، وقد استراحوا وأعلفوا وهم جامّون، فأتیناهم وقد تقطّعنا ولغبنا وشقینا ونصبنا، فلمّا رأونا وثبوا علی خیولهم فاستووا علیها، وجئنا حتّی انتهینا إلیهم، فواقفناهم، ونادانا صاحبهم الخرّیت بن راشد: یا عمیان القلوب والأبصار، أمع اللَّه أنتم وکتابه وسنّة نبیّه، أم مع الظّالمین؟ فقال له زیاد بن خصفة: بل نحن مع اللَّه ومن اللَّه وکتابه ورسوله آثر عنده ثواباً من الدّنیا منذ خلقت إلی یوم تفنی، أ یّها العُمی الأبصار، الصّمّ القلوب والأسماع. فقال لنا: أخبرونی ما تریدون؟ فقال له زیاد- وکان مجرّباً رفیقاً-: قد تری ما بنا من اللّغوب والسّغوب، والّذی جئنا له لایُصلحه الکلام علانیة علی رؤوس أصحابی وأصحابک، ولکن أنزل وتنزل، ثمّ نخلو جمیعاً فنتذاکر أمرنا هذا جمیعاً وننظر، فإن رأیت ما جئناک فیه حظّاً لنفسک قبلته، وإن رأیت فیما أسمعه منک أمراً أرجو فیه العافیة لنا ولک لم أردده علیک. قال: فانزل بنا؛ قال: فأقبل إلینا زیاد، فقال: انزلوا بنا علی هذا الماء؛ قال: فأقبلنا حتّی إذا انتهینا إلی الماء، نزلناه فما هو إلّاأن نزلنا فتفرّقنا، ثمّ تحلّقنا من عشرة وتسعة وثمانیة وسبعة، یضعون طعامهم بین أیدیهم فیأکلون، ثمّ یقومون إلی ذلک الماء فیشربون. وقال لنا زیاد: علّقوا علی خیولکم، فعلّقنا علیها مخالیها، ووقف زیاد بیننا وبین القوم، وانطلق القوم فتنحّوا ناحیة، ثمّ نزلوا، وأقبل إلینا زیاد، فلمّا رأی تفرّقنا وتحلّقنا قال: سبحان اللَّه، أنتم أهل حرب؟ واللَّه لو أنّ هؤلاء جاؤوکم السّاعة علی هذه الحال ما أرادوا من غیرکم أفضل من حالکم الّتی أنتم علیها. اعجلوا، قوموا إلی خیلکم، فأسرعنا، فتحشحشنا، فمنّا من ینتقض، ثمّ یتوضّأ، ومنّا من یشرب، ومنّا من یسقی فرسه، حتّی إذا فرغنا من ذلک کلّه، أتانا زیاد وفی یده عرق ینهشه، فنهش منه نهشتین أو ثلاثاً، وأتی بأداوة فیها ماء، فشرب منه، ثمّ ألقی العرق من یده. ثمّ قال:
یا هؤلاء، إنّا قد لقینا القوم، وواللَّه إنّ عدّتکم کعدّتهم، ولقد حزرتکم وإیّاهم، فما أظنّ أحد الفریقین یزید علی الآخر بخمسة نفر، وإنّی واللَّه ما أری أمرهم وأمرکم إلّایرجع إلی القتال، فإن کان إلی ذلک ما یصیر بکم وبهم الأمور فلا تکونوا أعجز الفریقین. ثمّ قال لنا: لیأخذ کلّ امرئ منکم بعنان فرسه حتّی أدنو منهم، وادعو إلیّ صاحبهم فأکلِّمه،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 115
فإن بایعنی علی ما أرید وإلّا فإذا دعوتکم فاستووا علی متون الخیل، ثمّ أقبلوا إلیّ معاً غیر متفرّقین.
قال: فاستقدم أمامنا وأنا معه، فأسمع رجلًا من القوم یقول: جاءکم القوم وهم کالّون معیون، وأنتم جامّون مستریحون، فترکتموهم حتّی نزلوا وأکلوا وشربوا واستراحوا؛ هذا واللَّه سوء الرّأی! واللَّه لا یرجع الأمر بکم وبهم إلّاإلی القتال. فسکتوا، وانتهینا إلیهم، فدعا زیاد بن خصفة صاحبهم، فقال: اعتزل بنا فلننظر فی أمرنا هذا، فوَ اللَّه لقد أقبل إلیّ زیاد فی خمسة، فقلت لزیاد: ادع ثلاثة من أصحابنا حتّی تلقاهم فی عدّتهم؛ فقال لی: ادع مَن أحببت منهم، فدعوت من أصحابنا ثلاثاً، فکنّا خمسة وخمسة. فقال له زیاد: ما الّذی نقمت علی أمیرالمؤمنین وعلینا إذ فارقتنا؟ فقال: لم أرض صاحبکم إماماً، ولم أرض سیرتکم سیرة، فرأیت أن أعتزل وأکون مع من یدعو إلی الشّوری من النّاس، فإذا اجتمع النّاس علی رجل لجمیع الأمّة رضاً کنت مع النّاس. فقال له زیاد:
ویحک! وهل یجتمع النّاس علی رجل منهم یدانی صاحبک الّذی فارقته علماً باللَّه وبسنن اللَّه وکتابه، مع قرابته من الرّسول (ص) وسابقته فی الإسلام! فقال له: ذلک ما أقول لک؛ فقال له زیاد: ففیم قتلت ذلک الرّجل المسلم؟ قال: ما أنا قتلته، إنّما قتلته طائفة من أصحابی، قال: فادفعهم إلینا؛ قال: ما إلی ذلک سبیل؛ قال: کذلک أنت فاعل؟ قال: هو ما تسمع؛ قال: فدعونا أصحابنا ودعا أصحابه، ثمّ أقبلنا؛ فوَ اللَّه ما رأینا قتالًا مثله منذ خلقنی ربِّی، قال: اطّعنّا واللَّه بالرّماح حتّی لم یبق فی أیدینا رمح، ثمّ اضطربنا بالسّیوف حتّی انحنت وعقر عامّة خیلنا وخیلهم، وکثرت الجراح فیما بیننا وبینهم، وقُتل منّا رجلان:
مولی زیاد کانت معه رایته یدعی سُوَیداً، ورجل من الأبناء یدعی وافد بن بکر، وصرعنا منهم خمسة، وجاء اللّیل یحجز بیننا وبینهم، وقد واللَّه کرهونا وکرهناهم، وقد جرح زیاد وجرحت.
قال: ثمّ إنّ القوم تنحّوا وبتنا فی جانب، فمکثوا ساعة من اللّیل، ثمّ إنّهم ذهبوا واتّبعناهم حتّی أتینا البصرة، وبلغنا أ نّهم أتوا الأهواز، فنزلوا بجانب منها، وتلاحق بهم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 116
اناس من أصحابهم نحو من مائتین کانوا معهم بالکوفة، ولم یکن لهم من القوّة ما یُنهضهم معهم حتّی نهضوا فاتّبعوهم فلحقوهم بأرض الأهواز، فأقاموا معهم. وکتب زیاد بن خصفة إلی علیّ:
أمّا بعد، فإنّا لقینا عدوّ اللَّه النّاجیّ بالمذار، فدعوناهم إلی الهدی والحقّ، وإلی کلمة السّواء، فلم ینزلوا علی الحقّ، وأخذتهم العزّة بالإثم، وزیّن لهم الشّیطان أعمالهم، فصدّهم عن السّبیل، فقصدوا لنا، وصمدنا صمدهم، فاقتتلنا قتالًا شدیداً ما بین قائم الظّهیرة إلی دلوک الشّمس، فاستشهد منّا رجلان صالحان، وأصیب منهم خمسة نفر وخلّوا لنا المعرکة، وقد فشت فینا وفیهم الجراح. ثمّ إنّ القوم لما لبسهم اللّیل خرجوا من تحته متنکّبین إلی أرض الأهواز، فبلغنا أ نّهم نزلوا منها جانباً ونحن بالبصرة نداوی جراحنا، وننتظر أمرک رحمک اللَّه؛ والسّلام علیک.
فلمّا أتیته بکتابه قرأه علی النّاس، فقام إلیه معقل بن قیس، فقال: أصلحک اللَّه یا أمیر المؤمنین! إنّما کان ینبغی أن یکون مع من یطلب هؤلاء مکان کلّ رجل منهم عشرة من المسلمین، فإذا لحقوهم استأصلوهم وقطعوا دابرهم، فأمّا أن یلقاهم أعدادهم فلعمری لیصبرنّ لهم، هم قوم عرب، والعدّة تصبر للعدّة، وتنتصف منها. فقال: تجهّز یا معقل بن قیس إلیهم. وندب معه ألفین من أهل الکوفة، منهم یزید بن المغفّل «1» الأزدیّ.
وکتب إلی ابن عبّاس:
أمّا بعد، فابعث رجلًا من قبلک صلیباً شجاعاً معروفاً بالصّلاح فی ألفی رجل، فلیتبع معقلًا، فإذا مرّ ببلاد البصرة فهو أمیر أصحابه حتّی یلقی معقلًا، فإذا لقی معقلًا فمعقل أمیر الفریقین، ولیسمع من معقل ولیطعه، ولا یخالفه، ومُر زیاد بن خصفة فلیُقبل، فنعم المرء زیاد، ونعم القبیل قبیله!
قال أبو مخنف: وحدّثنی أبو الصّلت الأعور، عن أبی سعید العُقیلیّ، قال: کتب علیّ
__________________________________________________
(1)- ابن الأثیر: «المعقل».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 117
إلی زیاد بن خصفة:
أمّا بعد، فقد بلغنی کتابک، وفهمتُ ما ذکرت من أمر النّاجیّ وإخوانه الّذین طبع اللَّه علی قلوبهم، وزیّن لهم الشّیطان أعمالهم فهم یعمهون، ویحسبون أ نّهم یُحسنون صُنعاً، ووصفت ما بلغ بک وبهم الأمر، فأمّا أنت وأصحابک فللّه سعیکم، وعلی اللَّه تعالی جزاؤکم! فأبشر بثواب اللَّه خیر من الدّنیا التّی یقتل الجهّال أنفسهم علیها، فإنّ ما عندکم ینفد وما عند اللَّه باق، ولنجزینّ الّذین صبروا أجرهم بأحسن ما کانوا یعملون. وأمّا عدوّکم الّذین لقیتموهم فحسبهم بخروجهم من الهدی إلی الضّلال، وارتکابهم فیه، وردّهم الحقّ، ولجاجهم فی الفتنة، فذرهم وما یفترون، ودعهم فی طغیانهم یعمهون، فتسمع وتبصّر، کأ نّک بهم عن قلیل بین أسیر وقتیل. أقبل إلینا أنت وأصحابک مأجورین، فقد أطعتم وسمعتم، وأحسنتم البلاء؛ والسّلام.
ونزل النّاجیّ جانباً من الأهواز، واجتمع إلیه علوج من أهلها کثیر، أرادوا کسر الخراج، ولصوص کثیرة، وطائفة أخری من العرب تری رأیه.
حدّثنی عمر بن شبّة، قال: حدّثنا أبو الحسن، عن علیّ بن مجاهد، قال: قال الشّعبیّ:
لمّا قتل علیّ علیه السلام أهل النّهروان، خالفه قوم کثیر، وانتقضت علیه أطرافه، وخالفه بنو ناجیة، وقدم ابن الحضرمیّ البصرة، وانتقض أهل الأهواز، وطمع أهل الخراج فی کسره، ثمّ أخرجوا سهل بن حنیف من فارس، وکان عامل علیّ علیها، فقال ابن عبّاس لعلیّ:
أکفیک فارس بزیاد، فأمره علیّ أن یوجّهه إلیها، فقدم ابن عبّاس البصرة، ووجّهه إلی فارس فی جمع کثیر، فوطئ بهم أهل فارس، فأدّوا الخراج.
رجع الحدیث إلی حدیث أبی مخنف. قال أبو مخنف: وحدّثنی الحارث بن کعب، عن عبداللَّه بن فُقَیم الأزدیّ، قال: کنت أنا وأخی کعب فی ذلک الجیش مع معقل بن قیس، فلمّا أراد الخروج أقبل إلی علیّ، فودّعه، فقال: یا معقل، اتّق اللَّه ما استطعت، فإنّها وصیّة اللَّه للمؤمنین، لا تبغ علی أهل القبلة، ولا تظلم أهل الذّمّة، ولا تتکبّر فإنّ اللَّه لا یحبّ المتکبّرین. فقال: اللَّه المستعان؛ فقال له علیّ: خیر مستعان؛ قال: فخرج وخرجنا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 118
معه حتّی نزلنا الأهواز، فأقمنا ننتظر أهل البصرة، وقد أبطئوا علینا، فقام فینا معقل بن قیس، فقال: أ یّها النّاس، إنّا قد انتظرنا أهل البصرة، وقد أبطؤوا علینا، ولیس بحمد اللَّه بنا قلّة ولا وحشة إلی النّاس، فسیروا بنا إلی هذا العدوّ القلیل الذّلیل، فإنّی أرجو أن ینصرکم اللَّه وأن یهلکهم.
قال: فقام إلیه أخی کعب بن فُقَیم، فقال: أصبت- أرشدک اللَّه- رأیک! فوَ اللَّه إنِّی لأرجو أن ینصرنا اللَّه علیهم، وإن کانت الأخری فإنّ فی الموت علی الحقّ تعزیة عن الدّنیا. فقال: سیروا علی برکة اللَّه؛ قال: فسرنا، وواللَّه ما زال معقل لی مکرماً وادّاً، ما یعدل بی من الجند أحداً؛ قال: ولا یزال یقول: کیف قلت: إنّ فی الموت علی الحقّ تعزیة عن الدّنیا؟ صدقت واللَّه وأحسنت ووُفّقت! فوَ اللَّه ما سرنا یوماً حتّی أدرکنا فیج یشتدّ بصحیفة فی یده من عند عبداللَّه بن عبّاس: أمّا بعد، فإن أدرکک رسولی بالمکان الّذی کنت فیه مقیماً، أو أدرکک وقد شخصت منه، فلا تبرح المکان الّذی ینتهی فیه إلیک رسولی، واثبت فیه حتّی یقدم علیک بعثُنا الّذی وجّهناه إلیک، فإنِّی قد بعثتُ إلیک خالد ابن معدان الطّائیّ، وهو من أهل الإصلاح والدّین والبأس والنّجدة، فاسمع منه، واعرف ذلک له؛ والسّلام.
فقرأ معقل الکتاب علی النّاس، وحمد اللَّه، وقد کان ذلک الوجه هالهم. قال: فأقمنا حتّی قدم الطّائیّ علینا، وجاء حتّی دخل علی صاحبنا، فسلّم علیه بالإمرة، واجتمعنا جمیعاً فی عسکر واحد. قال: ثمّ إنّا خرجنا، فسرنا إلیهم، فأخذوا یرتفعون نحو جبال رامهرمز یریدون قلعة بها حصینة، وجاءنا أهل البلد، فأخبرونا بذلک، فخرجنا فی آثارهم نُتبعهم، فلحقناهم وقد دنوا من الجبل، فصففنا لهم، ثمّ أقبلنا إلیهم، فجعل معقل علی میمنته یزید بن المغفّل، وعلی میسرته منجاب بن راشد الضّبّیّ من أهل البصرة، وصفّ الخرّیت بن راشد النّاجیّ مَن معه من العرب، فکانوا میمنة، وجعل أهل البلد والعلوج ومن أراد کسر الخراج وأتباعهم من الأکراد میسرة. قال: وسار فینا معقل بن قیس یحرّضنا ویقول لنا: عباد اللَّه! لا تعدلوا القوم بأبصارکم، غضّوا الأبصار، وأقلّوا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 119
الکلام، ووطّنوا أنفسکم علی الطّعن والضّرب، وأبشروا فی قتالهم بالأجر العظیم، إنّما تقاتلون مارقة مرقت من الدّین، وعلوجاً منعوا الخراج وأکراداً، انظرونی، فإذا حملتُ فشدّوا شدّة رجل واحد. فمرّ فی الصّفّ کلّه یقول لهم هذه المقالة، حتّی إذا مرّ بالنّاس کلّهم أقبل حتّی وقف وسط الصّفّ فی القلب، ونظرنا إلیه ما یصنع! فحرّک رایته تحریکتین، فواللَّه ما صبروا لنا ساعة حتّی ولّوا، وشدخنا منهم سبعین عربیّاً من بنی ناجیة، ومن بعض من اتّبعهم من العرب، وقتلنا نحواً من ثلثمائة من العلوج والأکراد. قال کعب بن فُقَیم: ونظرت فیمن قُتل من العرب، فإذا أنا بصدیقی مدرک بن الرّیّان قتیلًا، وخرج الخرّیت بن راشد وهو منهزم حتّی لحق بأسیاف البحر، وبها جماعة من قومه کثیر، فما زال بهم یسیر فیهم ویدعوهم إلی خلاف علیّ، ویبیّن لهم فراقه، ویخبرهم أنّ الهدی فی حربه، حتّی اتّبعه منهم ناس کثیر، وأقام معقل بن قیس بأرض الأهواز، وکتب إلی علیّ معی بالفتح، وکنت أنا الّذی قدمتُ علیه، فکتب إلیه:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، لعبداللَّه علیّ أمیر المؤمنین، من معقل بن قیس. سلام علیک، فإنِّی أحمد إلیک اللَّه الّذی لا إله إلّاهو، أمّا بعد، فإنّا لقینا المارقین، وقد استظهروا علینا بالمشرکین، فقتلناهم قتل عاد وإرَم، مع أن لم نعدُ فیهم سیرتک، ولم نقتل من المارقین مدبراً ولا أسیراً، ولم نُدَفِّف منهم علی جریح، وقد نصرک اللَّه والمسلمین، والحمد للَّه‌ربّ العالمین.
قال: فقدمتُ علیه بهذا الکتاب، فقرأه علی أصحابه، واستشارهم فی الرّأی، فاجتمع رأی عامّتهم علی قول واحد، فقالوا له: نری أن تکتب إلی معقل بن قیس فیتبع أثر الفاسق، فلا یزال فی طلبه حتّی یقتله أو ینفیه، فإنّا لا نأمن أن یُفسد علیک النّاس. قال:
فردّنی إلیه، وکتب معی:
أمّا بعد، فالحمد للَّه‌علی تأیید أولیائه، وخذلان أعدائه، جزاک اللَّه والمسلمین خیراً، فقد أحسنتم البلاء، وقضیتم ما علیکم، وسل عن أخی بنی ناجیة، فإن بلغک أ نّه قد استقرّ ببلد من البلدان فسر إلیه حتّی تقتله أو تنفیه، فإنّه لن یزال للمسلمین عدوّاً،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 120
وللقاسطین ولیّاً، ما بقی؛ والسّلام علیک.
فسأل معقل عن مستقرّه، والمکان الّذی انتهی إلیه، فنبِّئ بمکانه بالأسیاف، وأ نّه قد ردّ قومه عن طاعة علیّ، وأفسد من قِبَله من عبدالقیس ومَنْ والاهم من سائر العرب، وکان قومه قد منعوا الصّدقة عام صفّین ومنعوها فی ذلک العام أیضاً، فکان علیهم عِقالان، فسار إلیهم معقل بن قیس فی ذلک الجیش من أهل الکوفة وأهل البصرة، فأخذ علی فارس حتّی انتهی إلی أسیاف البحر، فلمّا سمع الخرّیت بن راشد بمسیره إلیه أقبل علی مَنْ کان معه من أصحابه ممّن یری رأی الخوارج، فأسرّ لهم: إنِّی أری رأیکم، فإنّ علیّاً لن ینبغی له أن یُحکّم الرّجال فی أمر اللَّه، وقال للآخرین مندِّداً لهم: إنّ علیّاً حکّم حَکَماً ورضی به، فخلعه حکمه الّذی ارتضاه لنفسه، فقدرضیتُ أنا من قضائه وحکمه ما ارتضاه لنفسه، وهذا کان الرّأی الّذی خرج علیه من الکوفة. وقال سرّاً لِمَنْ یری رأی عثمان: أنا واللَّه علی رأیکم، قد واللَّه قُتل عثمان مظلوماً، فأرضی کلّ صنف منهم، وأراهم أ نّه معهم، وقال لِمَنْ منع الصّدقة: شدّوا أیدیکم علی صدقاتکم، وصلوا بها أرحامکم، وعودوا بها إن شئتم علی فقرائکم، وقد کان فیهم نصاری کثیر قد أسلموا، فلمّا اختلف النّاس بینهم، قالوا: واللَّه لدیننا الّذی خرجنا منه خیر وأهدی من دین هؤلاء الّذی هم علیه؛ ما ینهاهم دینهم عن سفک الدّماء، وإخافة السّبیل، وأخذ الأموال. فرجعوا إلی دینهم، فلقی الخرّیت أولئک، فقال لهم: ویحکم! أتدرون حکم علیّ فیمَنْ أسلم من النّصاری، ثمّ رجج إلی نصرانیّته؟ لا واللَّه ما یسمع لهم قولًا، ولا یری لهم عذراً، ولا یقبل منهم توبة، ولا یدعوهم إلیها، وإنّ حکمه فیهم لضرب العنق ساعة یستمکن منهم.
فما زال حتّی جمعهم وخدعهم، وجاء من کان من بنی ناجیة ومن کان فی تلک النّاحیة من غیرهم، واجتمع إلیهم ناس کثیر.
فحدّثنی علیّ بن الحسن الأزدیّ، قال: حدّثنا عبدالرّحمان بن سلیمان، عن عبدالملک ابن سعید بن حاب، عن الحرّ، عن عمّار الدّهنیّ، قال: حدّثنی أبو الطّفیل، قال: کنت فی الجیش الّذین بعثهم علیّ بن أبی طالب إلی بنی ناجیة، فقال: فانتهینا إلیهم، فوجدناهم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 121
علی ثلاث فرق، فقال أمیرنا لفرقة منهم: ما أنتم؟ قالوا: نحن قوم نصاری، لم نر دیناً أفضل من دیننا، فثبتنا علیه، فقال لهم: اعتزلوا، وقال للفرقة الأخری: ما أنتم؟ قالوا:
نحن کنّا نصاری، فأسلمنا، فثبتنا علی إسلامنا، فقال لهم: اعتزلوا؛ ثمّ قال للفرقة الأخری‌الثّالثة: ما أنتم؟ قالوا: نحن قوم کنّا نصاری، فأسلمنا، فلم نر دیناً هو أفضل من دیننا الأوّل؛ فقال لهم: أسلموا، فأبوا؛ فقال لأصحابه: إذا مسحتُ رأسی ثلاث مرّات فشدّوا علیهم، فاقتلوا المقاتلة، واسبوا الذّرّیّة. فجی‌ء بالذّرّیّة إلی علیّ، فجاء مصقلة بن هبیرة، فاشتراهم بمائتی ألف، فجاء بمائة ألف فلم یقبلها علیّ، فانطلق بالدّراهم، وعمد إلیهم مصقلة فأعتقهم ولحق بمعاویة، فقیل لعلیّ: ألا تأخذ الذّرّیّة؟ فقال: لا، فلم یعرض لهم.
رجع الحدیث إلی حدیث أبی مخنف: قال أبو مخنف: وحدّنثی الحارث بن کعب، قال:
لمّا رجع إلینا معقل بن قیس قرأ علینا کتاباً من علیّ:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، من عبداللَّه علیّ أمیر المؤمنین إلی من یُقرأ علیه کتابی هذا من المؤمنین والمسلمین، والنّصاری والمرتدِّین؛ سلام علیکم وعلی من اتّبع الهدی وآمن باللَّه ورسوله وکتابه والبعث بعد الموت وأوفی بعهد اللَّه ولم یکن من الخائنین. أمّا بعد، فإنّی أدعوکم إلی کتاب اللَّه، وسنّة نبیّه، والعمل بالحقّ، وبما أمر اللَّه فی الکتاب، فمن رجع إلی أهله منکم وکفّ یده واعتزل هذا الهالک الحارب الّذی جاء یحارب اللَّه ورسوله والمسلمین، وسعی فی الأرض فساداً، فله الأمان علی ماله ودمه، ومَنْ تابعه علی حربنا والخروج من طاعتنا، استعنّا باللَّه علیه، وجعلنا اللَّه بیننا وبینه، وکفی باللَّه نصیراً!
وأخرج معقل رایة أمان، فنصبها، وقال: مَن أتاها من النّاس فهو آمن، إلّاالخرّیت وأصحابه الّذین حاربونا وبدؤونا أوّل مرّة. فتفرّق عن الخرّیت جُلّ مَن کان معه من غیر قومه، وعبّأ معقل بن قیس أصحابه، فجعل علی میمنته یزید بن المغفّل الأزدیّ، وعلی میسرته المنجاب بن راشد الضّبّیّ، ثمّ زحف بهم نحو الخرّیت، وحضر معه قومه مسلموهم ونصاراهم ومانعه الصّدقة منهم.
قال أبو مخنف: وحدّثنی الحارث بن کعب، عن أبی الصّدّیق النّاجیّ، أنّ الخرّیت
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 122
یومئذ کان یقول لقومه: امنعوا حریمکم، وقاتلوا عن نسائکم وأولادکم، فوَ اللَّه لئن ظهروا علیکم لیقتلنّکم ولیسبّنّکم.
فقال له رجل من قومه: هذا واللَّه ما جنته علینا یداک ولسانک. فقال: قاتلوا للَّه‌أنتم! سبق السّیف العذل، إیهاً، واللَّه لقد أصابت قومی داهیة!
قال أبو مخنف: وحدّثنی الحارث بن کعب، عن عبداللَّه بن فُقَیم، قال: سار فینا معقل فحرّض النّاس فیما بین المیمنة والمیسرة یقول: أ یّها النّاس المسلمون، ما تزیدون أفضل ممّا سیق لکم فی هذا الموقف من الأجر العظیم؛ إنّ اللَّه ساقکم إلی قوم منعوا الصّدقة، وارتدّوا عن الإسلام، ونکثوا البیعة ظلماً وعدواناً، فأشهد لمن قُتل منکم بالجنّة، ومن عاش فإنّ اللَّه مقرّ عینه بالفتح والغنیمة. ففعل ذلک حتّی مرّ بالنّاس کلّهم، ثمّ إنّه جاء حتّی وقف فی القلب برایته، ثمّ إنّه بعث إلی یزید بن المغفّل وهو فی المیمنة: أن احمل علیهم، فحمل علیهم، فثبتوا وقاتلوا قتالًا شدیداً. ثمّ إنّه انصرف حتّی وقف موقفه الّذی کان به فی المیمنة، ثمّ إنّه بعث إلی منجاب بن راشد الضّبّیّ وهو فی المیسرة. ثمّ إنّ منجاباً حمل علیهم فثبتوا وقاتلوا قتالًا شدیداً طویلًا، ثمّ إنّه رجع حتّی وقف فی المیسرة، ثمّ إنّ معقلًا بعث إلی المیمنة والمیسرة: إذا حملتُ فاحملوا بأجمعکم. فحرّک رایته وهزّها، ثمّ إنّه حمل وحمل أصحابه جمیعاً، فصبروا ساعة لهم. ثمّ إنّ النّعمان بن صُهبان الرّاسبیّ من جَرْم بصُر بالخرّیت بن راشد، فحمل علیه، فطعنه، فصرعه عن دابّته، ثمّ نزل وقد جرحه فأثخنه، فاختلفا ضربتین، فقتله النّعمان بن صُهبان، وقُتل معه فی المعرکة سبعون ومائة، وذهبوا یمیناً وشمالًا، وبعث معقل بن قیس الخیل إلی رحالهم، فسبی مَنْ أدرک منهم، فسبی رجالًا کثیراً ونساءً وصبیاناً. ثمّ نظر فیهم؛ فأمّا مَنْ کان مسلماً فخلّاه وأخذ بیعته وترک له عیاله، وأمّا مَنْ کان ارتدّ فعرض علیهم الإسلام. فرجعوا وخلّی سبیلهم وسبیل عیالهم إلّاشیخاً منهم نصرانیّاً یقال له: الرُّماحس «1» بن منصور؛ قال: واللَّه ما زللتُ منذ عقلتُ إلّافی خروجی من دینی، دین الصّدق إلی دینکم دین السّوء، لا واللَّه لا أدع
__________________________________________________
(1)- النّویری: «الرّماعس».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 123
دینی، ولا أقرب دینکم ما حییت. فقدّمه، فضرب عنقه، وجمع معقل النّاس، فقال:
أدّوا ما علیکم فی هذه السّنین من الصّدقة. فأخذ من المسلمین عقالین، وعمد إلی النّصاری وعیالهم فاحتملهم مقبلًا بهم، وأقبل المسلمون معهم یشیّعونهم، فأمر معقل بردِّهم، فلمّا انصرفوا تصافحوا فبکوا، وبکی الرِّجال والنِّساء بعضهم إلی بعض. قال: فأشهد أنِّی رحمتُهم رحمة ما رحمتُها أحداً قبلهم ولا بعدهم.
قال: وکتب معقل بن قیس إلی علیّ: أمّا بعد، فإنِّی أخبر أمیر المؤمنین عن جنده وعدوّه؛ إنّا دفعنا إلی عدوّنا بالأسیاف، فوجدنا بها قبائل ذات عدّة وحدّة وجدّ، وقد جُمعت لنا، وتحزّبت علینا، فدعوناهم إلی الطّاعة والجماعة، وإلی حکم الکتاب والسّنّة، وقرأنا علیهم کتاب أمیر المؤمنین، ورفعنا لهم رایة أمان، فمالت إلینا منهم طائفة، وبقیت طائفة أخری منابذة، فقبلنا من الّتی أقبلت، وصمدنا صمداً للّتی أدبرت، فضرب اللَّه وجوههم ونُصِرنا علیهم؛ فأمّا مَنْ کان مسلماً فإنّا مننّا علیه وأخذنا بیعته لأمیر المؤمنین، وأخذنا منهم الصّدقة الّتی کانت علیهم، وأمّا من ارتدّ فإنّا عرضنا علیه الرّجوع إلی الإسلام وإلّا قتلناه. فرجعوا غیر رجل واحد، فقتلناه؛ وأمّا النّصاری فإنّا سبیناهم، وقد أقبلنا بهم لیکونوا نکالًا لمن بعدهم من أهل الذّمّة، لکیلا یمنعوا الجزیة، ولکیلا یجترئوا علی قتال أهل القبلة، وهم أهل الصّغار والذّلّ، رحمک اللَّه یا أمیر المؤمنین، وأوجب لک جنّات النّعیم؛ والسّلام علیک!
ثمّ أقبل بهم حتّی مرّ بهم علی مصقلة بن هبیرة الشّیبانیّ، وهو عامل علیّ علی أردشیر خُرّه، وهم خمسمائة إنسان، فبکی النّساء والصّبیان، وصاح الرّجال: یا أبا الفضل، یا حامی الرِّجال «1»، وفکّاک العُناة، امنن علینا فاشترنا وأعتقنا؛ فقال مصقلة: أقسم باللَّه لأتصدّقنّ علیهم، إنّ اللَّه یجزی المتصدّقین. فبُلّغها عنه معقل، فقال: واللَّه لو أعلم أ نّه قاله توجّعاً لهم، وزراءً علیکم، لضربتُ عنقه، ولو کان فی ذلک تفانی تمیم وبکر بن وائل. ثمّ إنّ مصقلة بعث ذُهل بن الحارث الذّهلیّ إلی معقل بن قیس، فقال له: بِعنی بنی ناجیة؛
__________________________________________________
(1)- بعدها فی ابن الأثیر: «ومأوی المعضب».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 124
فقال: نعم، أبیعکم بألف ألف، ودفعهم إلیه، وقال له: عجّل بالمال إلی أمیر المؤمنین؛ فقال: أنا باعث الآن بصدر، ثمّ أبعثُ بصدر آخر کذلک؛ حتّی لا یبقی منه شی‌ء إن شاء اللَّه تعالی. وأقبل معقل بن قیس إلی أمیر المؤمنین، وأخبره بما کان منه فی ذلک، فقال له:
أحسنت وأصبت، وانتظر علیّ مصقلة أن یبعث إلیه بالمال، وبلغ علیّاً أنّ مصقلة خلّی سبیل الأساری ولم یسألهم أن یعینوه فی فکاک أنفسهم بشی‌ء، فقال: ما أظنّ مصقلة إلّا قد تحمّل حمالة؛ ألا أراکم سترونه عن قریب ملبّداً. ثمّ إنّه کتب إلیه: أمّا بعد، فإنّ من أعظم الخیانة خیانة الأمّة، وأعظم الغشّ علی أهل المصر غشّ الإمام، وعندک من حقّ المسلمین خمسمائة ألف، فابعث بها إلیّ ساعة یأتیک رسولی، وإلّا فأقبل حین تنظر فی کتابی، فإنّی قد تقدّمت إلی رسولی إلیک أ لّایدعک أن تقیم ساعة واحدة بعد قدومه علیک إلّاأن تبعث بالمال؛ والسّلام علیک.
وکان الرّسول أبو جُرّة الحنفیّ، فقال له أبو جُرّة: إن تبعث بالمال السّاعة وإلّا فاشخص إلی أمیر المؤمنین. فلمّا قرأ کتابه أقبل حتّی نزل البصرة، فمکث بها أیّاماً. ثمّ إنّ ابن عبّاس سأله المال، وکان عمّال البصرة یحملون من کُوَر البصرة إلی ابن عبّاس، ویکون ابن عبّاس هو الّذی یبعث به إلی علیّ؛ فقال له: نعم، أنظرنی أیّاماً، ثمّ أقبل حتّی أتی علیّاً فأقرّه أیّاماً، ثمّ سأله المال، فأدّی إلیه مائتی ألف، ثمّ إنّه عجز فلم یقدر علیه.
قال أبو مخنف: وحدّثنی أبو الصّلت الأعور، عن ذُهل بن الحارث، قال: دعانی مصقلة إلی رحله، فقُدّم عشاؤه، فطعمنا منه، ثمّ قال: واللَّه إنّ أمیر المؤمنین یسألنی هذا المال، ولا أقدر علیه، فقلت: واللَّه لو شئت ما مضت علیک جمعة حتّی تجمع جمیع المال؛ فقال: واللَّه ما کنت لأحمّلها قومی، ولا أطلب فیها إلی أحد. ثمّ قال: أما واللَّه لو أنّ ابن هند هو طالبنی بها أو ابن عفّان لترکها لی؛ ألم تر إلی ابن عفّان حیث أطعم الأشعث من خراج أذربیجان مائة ألف فی کلّ سنة! فقلت له: إنّ هذا لا یری هذا الرّأی، لا واللَّه ما هو بباذل شیئاً کنت أخذته، فسکت ساعة، وسکتّ عنه، فلا واللَّه ما مکث إلّالیلة واحدة بعد هذا الکلام حتّی لحق بمعاویة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 125
وبلغ ذلک علیّاً، فقال: ما له؟ ترّحه اللَّه؛ فعل فعل السّیِّد، وفرّ فرار العبد، وخان خیانة الفاجر! أما واللَّه لو أ نّه أقام فعجز ما زدنا علی حبسه، فإن وجدنا له شیئاً أخذناه، وإن لم نقدر علی مال ترکناه. ثمّ سار إلی داره فنقضها وهدمها، وکان أخوه نعیم بن هبیرة شیعیّاً، ولعلیّ مناصحا، فکتب إلیه مصقلة من الشّام مع رجل من النّصاری من بنی تغلب یقال له حُلوان:
أمّا بعد، فإنّی کلّمت معاویة فیک، فوعدک الإمارة، ومنّاک الکرامة، فأقبل إلیّ ساعة یلقاک رسولی إن شاء اللَّه؛ والسّلام.
فأخذه مالک بن کعب الأرحبیّ، فسرّح به إلی علیّ، فأخذ کتابه، فقرأه، فقطع ید النّصرانیّ، فمات، وکتب نُعیم إلی أخیه مصقلة:
لا ترمینّ هداک اللَّه معترضاً بالظّنّ منک فما بالی وحُلوانا!
ذاک الحریص علی ما نال من طمع وهو البعید فلا یحزنک إذ خانا
ماذا أردت إلی إرساله سفهاً ترجو سقاط امرئ لم یُلْفَ وَسْنانا
عرّضته لعلیّ إنّه أسد یمشی العرضنة من آساد خفّانا «1»
قد کنت فی منظر عن ذا ومستمع تحمی العراق وتُدعی خیر شیبانا
حتّی تقحّمت أمراً کنت تکرهه للرّاکبین له سرّاً وإعلانا
لو کنت أدّیت ما للقوم مصطبر اًللحقّ أحییت أحیاناً وموتانا
لکن لحقت بأهل الشّام ملتمساً فضل ابن هند وذاک الرّأی أشجانا
فالیوم تقرع سنّ الغُرم من ندم ماذا تقول وقد کان الّذی کانا!
أصبحت تبغضک الأحیاء قاطبة لم یرفع اللَّه بالبغضاء إنسانا
فلمّا وقع الکتاب إلیه علم أنّ رسوله قد هلک، ولم یلبث التّغلبیّون إلّاقلیلًا حتّی بلغهم هلاک صاحبهم حُلوان، فأتوا مصقلة، فقالوا: إنّک بعثت صاحبنا فأهلکته، فإمّا أن تحییه وإمّا أن تدیه، فقال: أمّا أن أحییه فلا أستطیع، ولکنِّی سأدیه؛ فوداه.
__________________________________________________
(1)- یمشی العرضنة: یعدو لیسبق غیره.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 126
قال أبو مخنف: وحدّثنی عبدالرّحمان بن جندب، قال: حدّثنی أبی، قال: لمّا بلغ علیّاً مصاب بنی ناجیة وقتل صاحبهم، قال: هوتْ امّه! ما کان أنقص عقله، وأجرأه علی ربّه! فإنّ جائیاً جاءنی مرّة، فقال لی: فی أصحابک رجال قد خشیتُ أن یفارقوک، فما تری فیهم؟ فقلت له: إنِّی لا آخذ علی التّهمة، ولا أعاقب علی الظّنّ، ولا أقاتل إلّامن خالفنی وناصبنی وأظهر لی العداوة، ولست مقاتله حتّی أدعوه وأعذر إلیه، فإن تابَ ورجعَ إلینا قبلنا منه، وهو أخونا، وإن أبی إلّاالاعتزام علی حربنا استعنّا علیه اللَّه وناجزناه. فکفّ عنّی ما شاء اللَّه. ثمّ جاءنی مرّة أخری، فقال لی: قد خشیت أن یفسد علیک عبداللَّه بن وهب الرّاسبیّ وزید بن حصین، إنِّی سمعتهما یذکرانک بأشیاء لو سمعتها لم تفارقهما علیها حتّی تقتلهما أو توبقهما، فلا تفارقهما من حبسک أبداً، فقلت: إنِّی مستشیرک فیهما، فماذا تأمرنی به؟ قال: فإنِّی آمرک أن تدعو بهما، فتضرب رقابهما، فعلمت أ نّه لا ورع ولا عاقل، فقلت: واللَّه ما أظنّک ورعاً ولا عاقلًا نافعاً، واللَّه لقد کان ینبغی لک لو أردتُ قتلهم أن تقول: اتّق اللَّه، لِمَ تستحلّ قتلهم ولم یقتلوا أحداً، ولم ینابذوک، ولم یخرجوا من طاعتک! «1»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 113- 132
__________________________________________________
(1)- سخن از خبر خریت
عبداللَّه بن فقیم گوید: خریت بن راشد، سوی علی آمد. سیصد کس از مردم بنی ناحیه نیز با وی بودند که با علی در کوفه اقامت داشتند و پس از جنگ جمل از بصره همراه وی آمده بودند و در جنگ صفین و نهروان حضور داشته بودند.
خریت با سی سوار از یاران خویش به جانب علی آمد و پیش روی وی ایستاد و گفت: «به خدا ای علی، دستور تو را اطاعت نمی‌کنم، و پشت سرت نماز نمی‌کنم، و فردا از تو جدا می‌شوم.»
این حادثه پس از آن بود که حکمان حکم داده بودند.
علی گفت: «مادرت عزادارت شود. در این صورت عصیان پروردگار خویش کرده‌ای و پیمان شکسته‌ای و جز خویشتن را زیان نرسانی. بگو چرا چنین می‌کنی؟»
گفت: «به سبب آن که در کار قرآن حکمیت آورده‌ای و به هنگام حادثه در کار حق سستی کرده ای و به کسانی که ستمگر خویش بوده‌اند اعتماد کرده‌ای، من با تو مخالفم و با آن‌ها کینه توز، و از همه‌تان جدایی می‌گیرم.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 127
__________________________________________________
- علی گفت: «بیا تا قرآن را برای تو بخوانم و درباره سنت با تو سخن کنم و چیزهایی از مطالب حق را که بهتر از تو می‌دانم، با تو بگویم. شاید آن چه را اکنون نمی‌دانی بدانی.»
گفت: «پیش تو باز می‌گردم.»
علی گفت: «شیطان تورا گمراه نکند، و نادانی به سبکسری ات نکشاند، به خدا اگر از من هدایت جویی و اندرز خواهی و بپذیری، به راه رشادت می‌برم.»
گوید: خریت از پیش علی برون شد و سوی کسان خود رفت. من با شتاب از دنبال وی برفتم که یکی از عمو زادگان وی دوست من بود. می‌خواستم پسر عمویش را ببینم و قصه وی را بگویم و بخواهم که او را به اطاعت و نیکخواهی امیر مؤمنان دعوت کند و بگوید که این کار در این دنیا و هم در آخرت برای او بهتر است.
برفتم تا به منزل خریت رسیدم. او زودتر از من رسیده بود. بر در خانه‌اش ایستادم. کسانی از یارانش که هنگام رفتنش پیش علی، حضور نداشته بودند، آن جا بودند. به خدا چیزی از سخنانی را که با علی گفته بود و جواب وی را نگفته نگذاشت. پس از آن گفت: «ای کسان، سر آن دارم که از این مرد جدا شوم. آمده ام که فردا باز پیش او روم، اما چنان می‌بینم که فردا از او جدا می‌شوم.»
بیش‌تر یارانش گفتند: «چنین مکن تا پیش او روی. اگر چیزی گفت که موافق آن بودی، می‌پذیری. وگرنه جدایی از او دشوار نیست.»
گفت: «رأی درست همین است.»
گوید: من اجازه خواستم که دادند و پیش وی رفتم و گفتم: «تورا به خدا از امیر مؤمنان و جمع مسلمانان جدا مشو و خود را به خطر مینداز و این کسان را که از عشیره ات با تو هستند، به کشتن مده علی بر حق است.»
گفت: «فردا می‌روم و حجت او را می‌شنوم، ببینم چه می‌گوید. اگر حق و درست بود، می‌پذیرم و اگر گمراهی و نادرست بود، جدا می‌شوم.»
گوید: با عمو زاده وی خلوت کردم که از خاصانش بود. نامش مدرک بن ریان بود و از مردان بنام عرب بود. بدو گفتم: «تو را به سبب یاری و دوستی حقی بر من هست، و این به علاوه حقی است که مسلمان بر مسلمان دارد. پسر عمویت چنان کرد که با تو گفت. بکوش و رأی او را بگردان و عمل او را زشت شمار که بیم دارم اگر از امیر مؤمنان جدا شود، خودش را و عشیره‌اش را به کشتن دهد.»
گفت: «خدایت پاداش نیک دهاد که نیکو یاوری، و نیکخواهی و رأفت آورده‌ای. اگر خریت بخواهد از امیر مؤمنان جدا شود، از او جدا می‌شوم و مخالفت می‌کنم و می‌گویم، از اطاعت و نیکخواهی امیرمؤمنان نگردد و با وی بماند که بخت و هدایت وی در این است.»
گوید: از پیش وی برخاستم و خواستم پیش امیر مؤمنان بازگردم و قصه را با وی بگویم که از گفته یار-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 128
__________________________________________________
- خویش اطمینان یافته بودم. به منزل خویش بازگشتم و شب را به سر بردم و روز بعد وقتی لختی از روز گذشت، پیش امیر مؤمنان رفتم ومدتی در حضور وی نشستم. می‌خواستم گفته‌ها را در خلوت با وی بگویم. نشستنم طول کشید و پیوسته مردم بیش‌تر می‌شدند. نزدیک رفتم و پشت سرش نشستم. گوش به من فرا داد که آن چه را از خریت شنیده بودم و با وی گفته بودم، با سخنانی که میان من و عمو زاده اش رفته بود با وی بگفتم.
گفت: «ولش کن. اگر به حق تسلیم شد و بدان رو کرد، این را رعایت کنیم. و اگر اصرار کرد، رهایش نکنیم.»
گفتم: «ای امیر مؤمنان، چرا هم‌اکنون او را نمی‌گیری که پیمان بگیری یا بداری.»
گفت: «اگر با همه کسانی که از آن‌ها بدگمانیم چنین کنیم، زندان‌هایمان از آن‌ها پر شود. رأی من این است که دستگیری و حبس و کیفرشان وقتی باید که مخالفت ما را علنی کنند.»
گوید: خاموش ماندم و کنار نشستم و با قوم ببودم. مدتی چندان که خدا می‌خواست گذشت. به من گفت: «نزدیک من آی.»
بدو نزدیک شدم. آهسته به من گفت: «به خانه این مرد برو ببین چه می‌کند، که هر روز پیش از این وقت به نزد من آمده بود.»
سوی خانه خریت رفتم. در خانه وی از جماعت کس نبود. بر در خانه‌های دیگر که یاران وی منزل داشتند، بانگ زدم. هیچ کس نبود. بازگشتم و چون علی مرا دید، گفت: «مانده‌اند و ایمنند، یا ترسیده اند و رفته‌اند؟»
گفتم: «رفته‌اند و مخالفت آشکار کرده‌اند.»
گفت: «چنین کرده‌اند! خدا لعنتشان کند، چنان که قوم ثمود را لعنت کرد. اگر نیزه‌ها را به طرف آن‌ها بالا برم و شمشیرها را به سرهایشان ریزم، پشیمان می‌شوند. اکنون شیطان به هوسشان انداخته و گمراهشان کرده. فردا از آن‌ها بیزاری می‌کند و رهاشان می‌کند.»
گوید: زیاد بن خصفه برخاست و گفت: «ای امیر مؤمنان، اگر زیان فقط جدایی آنان بود، چندان مهم نبود که تأسف خوریم که اگر با ما بودند جمع ما را چندان نمی‌افزودند. از رفتنشان نیز شمار ما کاستی بسیار نمی‌گیرد. اما بیم آن هست که جمع بسیار از مردم مطیع ترا که پیش وی می‌روند، به تباهی کشاند. به من اجازه بده که دنبالشان کنم و ان شاء اللَّه آن‌ها را سوی تو بازگردانم.»
علی گفت: «می‌دانی کجا رفته اند؟»
گفت: «نه، می‌روم و می‌پرسم و به دنبالشان می‌روم.»
گفت: «خدایت رحمت کند. برو و نزدیک دیر ابوموسی فرود آی. از آن جا مرو تا دستور من بیاید، که اگر آن‌ها آشکارا و به جمع رفته باشند، عاملان من برایم خواهند نوشت، و اگر پراکنده و نهانی رفته باشند،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 129
__________________________________________________
- یافتنشان آسان نیست. درباره آن‌ها به عاملانم می‌نویسم.»
آن‌گاه متنی نوشت و برای همه عاملان فرستاد:
«اما بعد، کسانی به فرار برون شده‌اند و پنداریم که سوی بصره رفته‌اند. از مردم دیار خویش درباره آن‌ها بپرس و به هر ناحیه از سرزمین خود خبرگیران گمار و هر خبری از آن‌ها به تو رسید، برای من بنویس. والسلام.»
گوید: زیادبن خصفه سوی خانه رفت و یاران خویش را فراهم آورد و حمد خدا گفت و ثنای او کرد و سپس گفت: «اما بعد، ای گروه بکربن وائل، امیرمؤمنان مرا به کاری فرستاده که برای وی مهم است و گفته بدان پردازم. شما پیروان و یاران اویید که بیش از همه قبایل به شما اعتماد دارد. همین دم با من حرکت کنید و شتاب کنید.»
گوید: چیزی نگذشت که از آن قوم یکصد و بیست یا سی کس بر او فراهم آمد که گفت: «بس است، بیش از این نمی‌خواهیم.»
و برفتند تا از پل گذشتند و به دیر ابوموسی رسیدند که آن جا فرود آمد. و باقی روز را به سر برد و منتظر دستور امیرمؤمنان بود.
عبداللَّه بن وال تیمی گوید: به نزد امیر مؤمنان بودم که پیک آمد و نامه‌ای از طرف قرظة بن کعب انصاری به دست داشت که چنین بود:
«به نام خدای رحمان رحیم
اما بعد، امیر مؤمنان را خبر می‌دهم که گروهی سوار از این جا گذشت که از کوفه می‌آمد و سوی نِفَّرْ می‌رفت. یکی از دهقانان پایین فرات که مسلمان بوده به نام زاذان فروخ از پیش داییان خود از ناحیه نفر می‌آمده که راه بر او گرفته اند و گفته اند: مسلمانی یا کافر؟ که گفته: مسلمانم.
گفته اند: درباره علی چه می‌گویی؟
گفته: نیک می‌گویم. می‌گویم که او امیرمؤمنان است و سرور آدمیان.
بدو گفته‌اند: دشمن خدا، کفر آوردی.
آن‌گاه گروهی از آن‌ها بدو هجوم برده و پاره پاره‌اش کرده‌اند. مرد دیگری از اهل ذمه همراه او بوده که گفته اند: کیستی؟
گفته: یکی از اهل ذمه‌ام.
گفته اند: با این کاری نمی‌شود کرد.
نوشته بود: این ذمی پیش ما آمده و این خبر را با ما بگفت. من درباره این جمع پرسش کردم و کسی چیزی از آن‌ها نگفت. امیرمؤمنان رأی خویش را درباره آن‌ها بنویسد، تا کار بندم. والسلام.»
علی بدو نوشت:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 130
__________________________________________________
- «اما بعد، آن چه را درباره آن گروه یاد کرده بودی که از آن جا گذشته اند و نکو کار مسلمانان را کشته اند و مخالف کافر را محفوظ داشته اند، بدانستم. اینان جماعتی هستند که شیطان به هوسشان افکنده و گمراه شده اند و همانند آن کسانی شده‌اند که پنداشته‌اند فتنه نخواهد بود و کور و کر شده‌اند. شنوا و بینای اعمالشان باش و به کار خویش باش و به گرفتن خراج پرداز که چنان که گفته ای مطیع و نکیخواهی. والسلام.»
عبداللَّه‌بن وال گوید: علی همراه من نامه‌ای به زیادبن خصفه نوشت. آن وقت جوانی نوسال بودم. نامه چنین بود:
«اما بعد، من به تو گفته بودم که در دیر ابوموسی فرود آیی تا دستور من برسد؛ زیرا نمی‌دانستم که این قوم به کدام طرف رفته اند. اما خبر رسید که آن‌ها سوی دهکده ای رفته اند که نِفَّرْ نام دارد. به دنبالشان برو و سراغشان را بگیر که یکی از مردم سواد را که مسلمان بوده، کشته اند. اگر به آن‌ها رسیدی، سوی من بازشان گردان. و اگر نپذیرفتند، با آن‌ها جنگ کن. و از خدای بر ضد آن‌ها کمک بخواه که از حق جدایی گرفته‌اند و خون حرام را ریخته اند و راه‌ها را نا امن کرده‌اند. والسلام.»
گوید: نامه را از او گرفتم و مقداری راه، نه چندان دور، برفتم. آن‌گاه با نامه بازگشتم و گفتم: «ای امیر مؤمنان! وقتی نامه تو را به زیاد بن خصفه دادم، با وی به طرف دشمنان تو بروم؟»
گفت: «برادر زاده! برو. به خدا امیدوارم که در کار حق از جمله یاران من باشی و بر ضد قوم ستمگران کمکم کنی.»
گفتم: «به خدا ای امیرمؤمنان، چنینم و از جمله یاران توأم و چنانم که می‌خواهی.»
ابن‌وال گوید: به خدا نمی‌خواهم به جای این گفته علی، شتران سرخ‌موی داشته باشم.
گوید: پس از آن با نامه علی پیش زیادبن خصفه رفتم. بر اسبی خوب و اصیل بودم و سلاح داشتم. زیاد به من گفت: «برادرزاده! به‌خدا از تو صرف‌نظر نمی‌توانم کرد. می‌خواهم در این سفر همراه من باشی.»
گفتم: «برای این کار از امیرمؤمنان اجازه خواسته‌ام و اجازه داده.»
گوید: پس از آن حرکت کردیم، تا به نفّر رسیدیم و سراغ آن جمع را گرفتیم. گفتند که سوی جرجرایا رفته‌اند. به دنبالشان رفتیم، گفتند: راه مذار گرفته‌اند. در مذار بودند که به آن‌ها رسیدیم. یک روز و شب آن جا بوده بودند. استراحت کرده بودند، و علف داده بودند و تازه نفس بودند. وقتی به آن‌ها رسیدیم، خسته و کوفته و وامانده بودیم. و چون ما را دیدند، به طرف اسبان خویش جستند و بر آن نشستند. و چون با آن‌ها مقابل شدیم، سالارشان خریت‌بن راشد به ما بانگ زد که: «ای کوردل و دیدگان! شما با خدا و کتاب وی و سنت پیمبرش هستید، یا با ستمگرانید؟»
زیادبن خصفه گفت: «ای کوردیدگان و کردلان و گوشان! ما با خداییم و از جمله آن کسانیم که خدا و کتاب وی و پیمبرش را بر همه دنیا از هنگام خلقت تا به روز فنا ترجیح می‌دهیم.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 131
__________________________________________________
- خریت گفت: «به ما بگویید چه می‌خواهید؟»
زیاد که مردی مجرب و ملایم بود، گفت: «می‌بینی که ما خسته‌ایم و درباره مقصود ما آشکارا در میان یاران من و یاران تو سخن نمی‌توان گفت. فرود آی. ما نیز فرود می‌آییم و خلوت می‌کنیم و در کار فیمابین سخن می‌کنیم. اگر مقصود ما را موافق میل خویش دیدی، می‌پذیری. اگر در سخنان تو چیزی یافتیم که برای ما و تو از آن امید عافیت توان داشت رد نمی‌کنیم.»
گفت: «پس فرود آییم.»
گوید: زیاد به طرف ما آمد و گفت: بر لب این آب فرود آییم.
برفتیم و چون نزدیک آب رسیدیم، فرود آمدیم و متفرق شدیم و حلقه های ده و نه و هشت و هفت نفری شدیم که غذای‌خویش را در میان نهاده بودند و می‌خوردند. آن‌گاه سوی آب می‌رفتند و می‌نوشیدند.
زیاد به ما گفت: «اسبان خود را لگام بزنید.»
که لگام زدیم. وی میان ما و آن قوم بایستاد. آن قوم برفتند و در جانب دیگر فرود آمدند.
زیاد سوی ما آمد و چون پراکندگی و حلقه زدن ما را بدید، گفت: «سبحان اللَّه، شما را می‌گویند مردم جنگی؟! به خدا اگر اینان در این وقت که شما بر این حالید بیایند، چیزی بهتر از این نمی‌خواهند. بشتابید و به طرف اسبان خویش روید.»
گوید: و ما شتابان برخاستیم. بعضی‌ها لباس خود را تکان می‌دادند و وضو می‌گرفتند. بعضی‌ها آب می‌نوشیدند. بعضی‌ها اسب خویش را آب می‌دادند. و چون همه این کارها را به سر بردیم، زیاد بیامد. استخوانی به دست داشت که گاز می‌زد. دو یا سه گاز بدان زد و قمقمه ای آوردند که آب داشت. از آن بنوشید، آن‌گاه استخوان را بینداخت و گفت: «ای گروه، ما با این قوم تلاقی کرده ایم. به خدا عده آن‌ها همانند عده شماست. شما را با آن‌ها سنجیده‌ام. به خدا هیچ یک از دو گروه با دیگری بیش‌تر از پنج کس تفاوت ندارد. به خدا کار ما و آن‌ها به جنگ می‌کشد. اگر سرانجام کار چنین شد، گروه ناتوان مباشید.»
آن‌گاه به ما گفت: «هر کدامتان عنان اسبتان را بگیرید تا من به آن‌ها نزدیک شوم و سالارشان را پیش من بخوانید تا با او سخن کنم. اگر با من بر آن چه می‌خواهم بیعت کرد که بهتر، وگرنه، وقتی شما را خواندم، بر اسبان نشینید و همگان سوی من آیید و متفرق مباشید.»
گوید: زیاد پیش روی ما رفت. من با وی بودم و شنیدم که یکی از آن قوم می‌گفت: «این جمع وقتی نزدیک شما آمدند، خسته و وامانده بودند و شما تازه نفس بودید. گذاشتیدشان تا فرود آمدند و خوردند و نوشیدند و استراحت کردند. به خدا این درست نبود. به خدا سرانجام کار شما و آن‌ها جنگ است.»
آن‌گاه خاموش شدند و ما به آن‌ها نزدیک شدیم. زیادبن خصفه، سالارشان را پیش خواند و گفت: «بیا به گوشه‌ای رویم و در کار خویش بنگریم.»
آن‌ها پنج کس بودند که سوی زیاد آمدند. من به زیاد گفتم: «سه تن از یارانمان را می‌خوانم که ما نیز-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 132
__________________________________________________
- به شمار آن‌ها باشیم.»
گفت: «هر که را می‌خواهی بخوان.»
گوید: من سه کس از یارانمان را خواندم که ما نیز پنج کس شدیم، در مقابل پنج کس.
آن‌گاه زیاد بدو گفت: «به امیرمؤمنان و به ما چه اعتراض داری که از ما جدا شده‌ای؟»
گفت: «یارتان را به امامت نپسندیدم و رفتارتان را نپسندیدم و چنین دیدم که کناره گیرم و با کسی باشم که به شورا می‌خواند. و چون کسان بر یکی هم‌سخن شدند که مورد رضایت همه امت بود، من نیز با کسان باشم.»
زیاد گفت: «وای تو، آیا کسان بر یکی هم‌سخن توانند شد که در معرفت خدا و علم سنت و کتاب خدا و قرابت پیمبر و سابقه در اسلام همسنگ کسی باشد که از او جدا شده‌ای؟»
گفت: «همین بود که گفتم.»
زیاد گفت: «برای چه این مرد مسلمان را کشتی؟»
گفت: «من او را نکشتم. گروهی از یاران من او را کشتند.»
گفت: «آن‌ها را به ما بده.»
گفت: «این کار نشدنی است.»
گفت: «که این طور می‌کنی؟»
گفت: «همان است که شنیدی.»
گوید: ما یاران خویش را خواندیم. او نیز یاران خویش را خواند، و رو به رو شدیم. به خدا از وقتی که خدایم آفریده بود، چنین جنگی ندیده بودم.
نخست با نیزه‌ها جنگیدیم، چندان که نیزه به دست‌هایمان نماند. سپس با شمشیرها ضربت زدیم، چندان که کج شد. و بیش‌تر اسبان ما و آن‌ها پی شد و بسیار کس از ما و آن‌ها زخمدار شدند. دو کس نیز از ما کشته شدند؛ غلام زیاد که پرچم وی را به دست داشت به نام سوید، و یکی از ابنا به نام وافد پسر بکر. از آن‌ها نیز پنج کس را کشته بودیم. شب درآمد و از هم جدا شدیم. به خدا آن‌ها از ما نفرت کرده بودند، ما نیز از آن‌ها نفرت کرده بودیم. زیاد زخمی شده بود. من نیز زخمی شده بودم.
گوید: آن قوم به یک سو رفتند. ما نیز به یک سو بیارامیدیم. لختی از شب گذشته بود که روان شدند و ما از پی آن‌ها برفتیم تا به بصره رسیدیم و شنیدیم که سوی اهواز رفته‌اند و در یکی از نواحی آن جا فرود آمده‌اند و در حدود دویست تن از یارانشان که در کوفه مانده بودند و نتوانسته بودند با آن‌ها حرکت کنند به ایشان پیوسته بودند و همگی به سرزمین اهواز اقامت گرفته بودند.
گوید: زیادبن خصفه به علی نوشت:
«اما بعد، با دشمن خدا ناجی در مذار تلاقی کردیم و آن‌ها را به هدایت و حق و کلمه انصاف دعوت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 133
__________________________________________________
- کردیم. اما به حق تسلیم نشدند و دستخوش غرور گناه شدند. و شیطان اعمالشان را در نظرشان بیاراست و آهنگ ما کردند. ما نیز به مقابله برخاستیم و از نیمروز تا غروب آفتاب جنگی سخت کردیم. دو مرد پارسا از ما شهید شد، و پنج کس از آن‌ها کشته شد و نبردگاه را به ما واگذاشتند. بسیار کس از ما و آن‌ها زخمی شده بود و چون شب درآمد، آن قوم سوی سرزمین اهواز رفتند و خبر یافتیم که در یکی از نواحی آن جا فرود آمده‌اند. ما در بصره زخمیان خودمان را مداوا می‌کنیم و در انتظار دستور توایم. خدایت رحمت کناد و درود بر تو باد.»
گوید: چون نامه وی را پیش علی بردم، آن را برای مردم بخواند. معقل‌بن قیس به‌پا خاست و گفت: «ای امیرمؤمنان! خدا تو را قرین صلاح بدارد. می‌باید همراه کسی که به تعقیب این قوم می‌رود، در مقابل هر یک از آن‌ها ده کس از مسلمانان باشد، که چون به آن جا رسیدند، نابودشان کنند. که اگر جمعی برابر، با آن‌ها تلاقی کند، مقاومت آرند که مردمی بادیه نشینند. که با جمع برابر خویش مقاومت کنند و آسیب زنند.»
گفت: «ای معقل، برای حرکت سوی آن‌ها آماده شو.»
دو هزار کس از مردم کوفه را همراه وی کرد که یزید بن مغفل ازدی از آن جمله بود. به ابن‌عباس نوشت:
«اما بعد، مردی سرسخت و دلیر و معروف به پارسایی را با دو هزار کس بفرست که از پی معقل برود و چون از ولایت بصره عبور می‌کند، سالار همراهان خود باشد تا به معقل رسد. و چون بدو رسید، معقل سالار هر دو گروه باشد و او مطیع معقل شود و مخالفت وی نکند. به زیادبن خصفه دستور بده، بیاید که زیاد مردی نکوست و مقتول وی مقتولی نکو بوده است.»
ابوسعید عقیلی گوید: علی به زیادبن خصفه نوشت:
«اما بعد، نامه تو به من رسید و آن چه را درباره ناجی و یارانش که خدا بر دل هاشان مهر زده و شیطان اعمالشان را در نظرشان زینت داده بود و به خطا پنداشته بودند که رفتاری نکو دارند نوشته بودی، با آن چه از ماجرای فیما بین یاد کرده بودی بدانستم. کوشش تو و یارانت در راه خدا بوده و پاداششان به عهده خدای تعالی است. شما را به ثواب خدای بشارت که از دنیایی که جاهلان بر سر آن خودشان را به کشتن می‌دهند، بهتر است که آن چه پیش شماست فنا می‌شود و آن چه به نزد خداست باقی می‌ماند. و او فرمود که اهل ثبات را پاداشی بهتر از عملشان می‌دهیم. اما دشمنی که با وی تلاقی کرده اید، همین بسشان که از هدایت به ضلالت رفته‌اند و بدان پرداخته‌اند و از حق بگشته‌اند و لجوجانه به فتنه افتاده اند. با دروغشان بگذارشان که در طغیان فرو روند و تو شنوا و بینا باش. به زودی خواهی دید که اسیر می‌شوند یا مقتول. تو ویارانت پیش من آیید که مأجورید که اطاعت کرده اید و فرمانبر برده‌اید و سخت کوشیده‌اید. والسلام.»
گوید: ناجی در ناحیه ای از اهواز مقر گرفت و بسیاری از مردم کافر آن جا که می‌خواستند خراج را بشکنند، با بسیاری از دزدان و گروهی از عربان که عقیده خوارج داشتند، بر وی فراهم آمدند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 134
__________________________________________________
- شعبی گوید: وقتی علی علیه السلام نهروانیان را بکشت، بسیار کسان با وی مخالف شدند و ولایت آشفته شد و بنی‌ناجیه به مخالفت وی برخاستند. ابن‌حضرمی به بصره آمد. مردم اهواز بشوریدند و خراج‌پردازان طمع آوردند که خراج را بشکنند. پس از آن سهل بن حنیف، عامل علی را از فارس بیرون کردند. ابن عباس به علی گفت: «کار فارس را به وسیله زیاد سامان می‌دهم.»
علی دستور داد که زیاد را در آن جا فرستد. ابن‌عباس به بصره رفت و زیاد را با جمعی بسیار به فارس فرستاد که مردم فارس را سرکوب کرد و خراج دادند.
عبداللَّه بن فقیم ازدی گوید: من و برادرم، کعب، در سپاه با معقل بن قیس بودیم. و چون می‌خواست حرکت کند، پیش علی رفت که با وی وداع کرد و گفت: «ای معقل، چندان که توانی از خدا بترس که خدا به مؤمنان چنین سفارش کرده است، به مسلمانان تعدی مکن، به ذمیان ستم مکن، گردن فرازی مکن که خدا گردن فرازان را دوست ندارد.»
معقل گفت: «یاری از خدا باید جست.»
گفت: «نکو یاوری است.»
گوید: معقل روان شد. ما نیز با وی روان شدیم تا به اهواز رسیدیم، و آن جا در انتظار مردم بصره بماندیم که تأخیر کرده بودند. معقل میان ما به سخن ایستاد و گفت: «ای مردم! ما در انتظار مردم بصره‌ایم که تأخیر کرده‌اند. به حمد خدای، جمع ما کم نیست و از کس باک نداریم. سوی این دشمنان کم و زبون حرکت کنیم که امیدوارم خدا ظفرتان دهد و آن‌ها را هلاک کند.»
گوید: برادر من کعب پسر فقیم به سخن ایستاد و گفت: «درست گفتی. خدا رأی تو را قرین صواب بدارد. به خدا، امیدوارم که خدا ما را بر آن‌ها ظفر دهد وگرنه، مرگ در راه حق مایه آسودگی از دنیاست.»
گفت: «به برکت خدا حرکت کنید.»
گوید: روان شدیم. به خدا معقل مرا محترم می‌داشت و هیچ کس از سپاه را با من برابر نمی‌کرد و پیوسته می‌گفت: چه خوش گفتی که مرگ در راه حق، مایه آسایش از دنیاست. به خدا راست گفتی و نکو گفتی و توفیق داشتی.
گوید: به خدا هنوز یک منزل نرفته بودیم که پیک به ما رسید که شتابان راه می‌سپرد و نامه ای از عبداللَّه‌بن عباس به دست داشت که چنین بود:
«اما بعد، اگر فرستاده من در جایی که هستی به تو رسید، یا وقتی رسید که از آن جا حرکت کرده ای، از آن جا که فرستاده من به تو می‌رسد حرکت مکن تا گروهی که سوی تو فرستاده ایم برسد، که من خالد بن معدان طایی را که مرد اصلاح است و دین و دلیری و شجاعت، سوی تو فرستاده‌ام. حرف او را بشنو و قدر او را بدان. والسلام.»
گوید: معقل نامه را برای مردم خواند و حمد خدا کرد که از این سفر بیمناک بودند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 135
__________________________________________________
- گوید: پس بماندیم تا طایی بیامد و پیش معقل رسید و به او سلام امارت گفت و هر دو در یک اردوگاه فراهم شدند. پس از آن حرکت کردیم و سوی آن قوم رفتیم، و آن‌ها سوی کوهستان رامهرمز بالا رفتن گرفتند که می‌خواستند به قلعه استواری که آن جا بود برسند. مردم ولایت بیامدند و قصه را به ما بگفتند و ما از پی قوم حرکت کردیم. نزدیک کوه رسیده بودند که به آن‌ها رسیدیم و صف بستیم و با آن‌ها روبه‌رو شدیم.
گوید: معقل، یزید بن مغفل را بر پهلوی راست خویش نهاد، منجاب بن راشد ضبی را که از مردم بصره بود بر پهلوی چپ نهاد. خریت‌بن راشد ناجی عربان خویش را به صف کرد که پهلوی راست وی بودند. مردم ولایت و کافران و کسانی که می‌خواستند خراج را بشکنند و کردان همدستشان به پهلوی چپ بودند.
گوید: معقل میان ما روان شد، ترغیبمان می‌کرد و می‌گفت: «بندگان خدا! چشم به این قوم مدوزید. چشم فرو نهید و سخن کم‌تر کنید و دل به جنگیدن دهید و خوشدل باشید که در کار جنگ با این قوم پاداش بزرگ دارید. با کسی می‌جنگید که از دین برون شده و کافران و کسانی که خراج نداده اند و کردان، به من بنگرید، وقتی حمله بردم حمله کنید.»
گوید: معقل بر همه صف گذشت و این سخن با کسان می‌گفت و چون بر همه کسان گذشت، بیامد و وسط صف در قلب ایستاد. ما بدو می‌نگریستیم که چه می‌کند. پرچم خویش را دو بار حرکت داد. به خدا حریفان اندکی مقاومت کردند. آن‌گاه پشت بکردند و هفتاد عرب از مردم بنی‌ناجیه و دیگر عربان همراهشان و سیصد کس از کافران و کردان بکشتیم.
کعب بن فقیم گوید: در میان کشتگان عرب نظر کردم و دوستم مدرک بن ریان را کشته دیدم. خریت بن راشد فراری برفت تا به سواحل دریا رسید که گروه بسیار از قبیله وی آن جا بودند. پیوسته میان آن‌ها می‌گشت و به مخالفت علی دعوتشان می‌کرد و می‌گفت که از او جدا شده و هدایت در جنگ با علی است تا بسیار کس از آن‌ها به پیروی او آمدند.
معقل در سرزمین اهواز بماند و همراه من خبر فتح را برای علی نوشت و من بودم که پیش وی رفتم. چنین نوشت:
«به نام خدای رحمان رحیم
به بنده خدا علی امیر مؤمنان، از معقل‌بن قیس. درود بر تو باد. حمد خدایی می‌کنم که خدایی جز او نیست. اما بعد، با بی‌دینان تلاقی کردیم که از مشرکان بر ضد ما کمک گرفته بودند، و آن‌ها را چون قوم عاد و ارم بکشتیم. در صورتی که در مورد آن‌ها از روش تو تجاوز نکردیم و از بی‌دینان، فراری و اسیر نکشتیم و زخمی را بی‌جان نکردیم. خدا، تو و مسلمانان را ظفر داد و حمد خدا پروردگار جهانیان را.»
این نامه را پیش علی بردم که آن را برای یاران خود بخواند و با آن‌ها مشورت کرد. و رأی همگان یکی بود که گفتند، به معقل بن قیس بنویس که به دنبال این فاسق برود و پیوسته به طلب او باشد تا خونش-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 136
__________________________________________________
- بریزد یا از ولایت برون کند که بیم داریم مردم را بر ضد تو برانگیزد.
علی مرا پس فرستاد و همراه من نامه ای نوشت به این مضمون:
«اما بعد، حمد خدای که دوستان خویش را کمک کرد و دشمنان خویش را زبون. خدا تو و مسلمانان را پاداش نیک دهد که خوب کوشیدید و تکلیفتان را انجام دادید. سراغ ناجی را بگیر. اگر خبر یافتی که در یکی از شهرها مقر گرفته، سوی او برو و خونش بریز یا از ولایت برونش کن که وی تا وقتی زنده باشد، همچنان دشمن مسلمانان و دوست ستمگران خواهد بود. و سلام بر تو باد.»
گوید: معقل از جایگاه ناجی پرسش کرد که گفتند در سواحل است. و قوم خویش را از اطاعت علی بگردانید و مردم عبدالقیس و دیگر عربان مجاورشان را به تباهی کشانیده است. و چنان بود که قوم ناجی به سال صفین زکات نداده بودند. در این سال نیز ندادند و دو زکات دادنی بودند. معقل بن قیس، با همان سپاه که از مردم کوفه و مردم بصره بود روان شد و راه فارس گرفت تا به سواحل دریا رسید. و چون خریت بن راشد از آمدن وی خبر یافت، به آن گروه از همراهان خود که عقیده خوارج داشتند پرداخت، و نهانی با آن‌ها گفت که عقیده شما دارم و علی نمی‌باید مردان را در کار خدا حکمیت دهد. و به گروهی دیگر برای آن که سرسختشان کند، گفت: «علی حکمی معین کرد و بدان رضایت داد و حکمش که به رضایت تعیین کرده بود، خلعش کرد. من نیز به قضاوت و حکمیتی که بدان رضایت داده بود، رضایت دادم.»
وی با همین نظر از کوفه برون آمده بود و با آن گروه که طرفدار عثمان بودند، گفت: «به خدا، من پیرو عقیده شما هستم. به خدا، عثمان به ستم کشته شد.»
گوید: بدین سان هر گروه را راضی کرد و چنان وانمود که هم عقیده آن‌هاست. به کسانی که زکات نداده بودند، گفت: «زکات خودرا محکم نگاهدارید وبه وسیله آن به خویشاوندانتان کمک کنید، یا اگر می‌خواهید به فقیرانتان دهید.»
گوید: در میان جماعت گروهی بسیار از نصاری بودند که مسلمان شده بودند و چون میان مسلمانان اختلاف افتاده بود، گفته بودند: «به خدا، دین ما که از آن برون شده‌ایم، بهتر است و از دین اینان به هدایت نزدیک‌تر که دینشان از خونریزی و راه‌بندی و مصادره اموال بازشان نمی‌دارد.»
و به دین خویش باز رفتند. خریت اینان را بدید و گفت: «وای شما، می‌دانید حکم علی درباره نصارایی که مسلمان شده اند و سپس به نصرانیت بازگشته اند چیست؟ به خدا سخنی از آن‌ها نمی‌شنود و عذری نمی‌پذیرد و توبه‌شان را قبول نمی‌کند و به توبه دعوت نمی‌کند. حکم وی درباره آن‌ها چنان است که وقتی بر آن‌ها تسلط یافت، گردنشان را بزند.
و همچنان کوشید تا آن‌ها را فراهم آورد و فریبشان داد. و همه مردم بنی‌ناجیه و دیگر کسانی که در آن ناحیه بودند، بیامدند و مردم بسیار بر آن‌ها فراهم شدند.
ابو الطفیل گوید: من جزو سپاهی بودم که علی‌بن ابی‌طالب سوی بنی‌ناجیه فرستاد. پیش آن‌ها رسیدیم-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 137
__________________________________________________
- که سه گروهند. سالار ما به گروهی از آن‌ها گفت: «شما چه کسانید؟»
گفتند: «ما نصاراییم و دینی را بهتر از دین خویش ندیده‌ایم و بر آن ثابت مانده‌ایم.»
به آن‌ها گفت: «به یک سو روید.»
سپس به گروه دیگر گفت: «شما چه کسانید؟»
گفتند: «ما نصرانی بوده‌ایم که مسلمان شده‌ایم و بر اسلام خویش باقی مانده‌ایم.»
گفت: «به یک سو روید.»
آن‌گاه به گروه دیگر گفت: «شما چه کسانید؟»
گفتند: «ما نصرانیانیم که مسلمان شده بودیم، اما دینی را بهتر از دین خودمان ندیده‌ایم.»
به آن‌ها گفت: «مسلمان شوید.»
اما نپذیرفتند.
به یاران خود گفت: «وقتی سه بار دست به سر خود کشیدم، به آن‌ها حمله برید و جنگاوران را بکشید و زن و فرزند را به اسیری گیرید.»
گوید: اسیران را پیش علی آوردند. مصقلة بن هبیره شیبانی بیامد و آن‌ها را به دویست هزار درهم خرید و یک صد هزار درهم پیش علی آورد که نپذیرفت و با درهم ها برفت و اسیران را آزاد کرد و به معاویه پیوست. به علی گفتند: «اسیران را نمی‌گیری؟»
گفت: «نه.»
و متعرض آن‌ها نشد.
حارث‌بن کعب گوید: وقتی معقل‌بن قیس پیش ما آمد، نامه‌ای از علی برایمان خواند به این مضمون:
«به نام خدای رحمان رحیم
از بنده خدا، علی امیر مؤمنان، به هر کس از مؤمنان و مسلمانان و نصرانیان و مرتدان که این نامه بر آن‌ها خوانده شود. درود بر شما و هر که پیروی هدایت کرده و به خدا و پیمبر و کتاب وی و زندگی پس از مرگ ایمان آورده و به پیمان خدا وفا کرده و از خیانتگران نبوده.
اما بعد، من شما را به کتاب خدا و روش پیمبر و عمل به حق که خدا در قرآن بدان فرمان داده دعوت می‌کنم. هر کس از شما که سوی کسان خویش باز گردد و دست بدارد و از این ملعون حربی که به جنگ خدا و پیمبر و مسلمانان آمده و در زمین به تباهی کوشیده کناره کند، جان و مالش در امان است و هر که در کار جنگ و نافرمانی پیرو او شود، بر ضد وی از خدا کمک می‌جوییم و خدا را میان خودمان و او قرار می‌دهیم که خدا یاوری نکوست.»
گوید: معقل پرچم امانی برافراشت و گفت: «هر که سوی آن رود در امان است؛ مگر خریت و یارانش که به جنگ ما آمده‌اند و با ما جنگ آغازیده‌اند.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 138
__________________________________________________
- و بیش تر کسانی که با خریت بودند و از قوم وی نبودند، از اطرافش پراکنده شدند.
آن‌گاه معقل سپاه بیاراست. یزید بن مغفل ازدی را بر پهلوی راست گماشت، منجاب بن راشد ضبی را بر پهلوی‌چپ گماشت وسوی خریت حمله‌برد که مردم قبیله‌اش از مسلمان ونصاری و زکات‌ندادگان با وی بودند.
ابو الصدیق ناجی گوید: آن روز خریت به قوم خویش گفت: «از حریم خویش دفاع کنید و برای حفظ زنان و فرزندان خویش بجنگید. به خدا اگر بر شما غالب شوند، می‌کشندتان و اسیر می‌گیرند.»
یکی از مردان قومش بدو گفت: «به خدا این بلیه را دست و زبان تو پدید آورد.»
گفت: «خدا خوب کرده ها، بجنگید که کار از این گفت وگوها گذشته. به خدا قوم من عقلشان را از دست داده اند.»
عبداللَّه بن فقیم گوید: معقل میان ما آمد و از میمنه تا میسره به ترغیب کسان پرداخت. می‌گفت: «ای مردم مسلمان! از پاداش بزرگی که در این جنگ به دست می‌آورید بیش تر چه می‌خواهید؟ خدا شما را سوی قومی روان کرده که از سر ظلم و تعدی زکات نداده اند و از اسلام بگشته اند و بیعت شکسته اند. شهادت می‌دهم که هر کس از شما کشته شود، بهشتی است، و هر که بماند، خدا دیده او را به فتح و غنیمت روشن کند.»
گوید: چنین کرد تا به همه کسان گذشت. آن‌گاه بیامد و با پرچم خویش در قلب بایستاد. پس از آن، کس پیش یزید بن مغفل ریاحی فرستاد که در پهلوی راست بود و گفت: «سوی آن‌ها حمله بر.»
یزید حمله برد که ثبات ورزیدند و سخت بجنگیدند. آن‌گاه یزید بازگشت و در پهلوی راست به جای خویش بایستاد. پس از آن، معقل کسی سوی پهلوی راست و پهلوی چپ فرستاد که: وقتی من حمله بردم، همگی حمله برید. آن‌گاه پرچم خویش را بجنبانید و حمله برد. یارانش نیز حمله بردند که مدتی در مقابلشان ثبات ورزیدند. پس از آن نعمان‌بن صهبان راسبی جرمی، خریت‌بن راشد را بدید و بدو حمله برد و ضربتی بزد که از مرکب بیفتاد. او نیز از مرکب پیاده شد. خریت زخمی شده بود. ضربتی در میانه رد و بدل شد و نعمان او را بکشت. یکصد و هفتاد کس از یاران وی نیز در نبردگاه کشته شدند و دیگران از راست و چپ گریختند.
آن‌گاه معقل بن قیس، سواران را به اردوگاهشان فرستاد و هر که را به دست آورد، اسیر گرفت. از مرد و زن و کودک، اسیر بسیار بود. آن‌گاه در اسیران نگریست. هر که مسلمان بود آزاد شد و از او بیعت گرفت و زن و فرزندش را بداد. آن‌ها که مرتد شده بودند، اسلام بر آن‌ها عرضه کرد که بازآمدند و آزادشان کرد. زن و فرزندشان را نیز آزاد کرد؛ مگر یک پیر نصرانی به نام رماجس، پسر منصور که گفت: «به خدا در عمر خویش خطایی نکرده‌ام، جز این که از دین پاک خویش به دین بد شما آمدم. نه، به خدا تا زنده باشم، دین خودم را رها نمی‌کنم، و به دین شما نزدیک نمی‌شوم.»
و معقل گردنش را بزد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 139
__________________________________________________
- گوید: آن‌گاه معقل کسان را فراهم آورد و گفت: «زکاتی را که بابت این سال‌ها به عهده دارید، بدهید.»
و دو زکات از آن‌ها گرفت. پس از آن نصرانیان را با زن و فرزند همراه برد. مسلمانان به بدرقه آن‌ها آمده‌بودند ومعقل بگفت که پسشان فرستادند. وقتی می‌خواستند بروند، به همدیگر دست دادند و بگریستند؛ مردان با مردان و زنان با زنان می‌گریستند.
گوید: چنان نسبت به آن‌ها رقت کردم که هرگز درباره کسی چنان رقت نکرده‌ام.
گوید: معقل‌بن قیس به علی نوشت:
«اما بعد، امیرمؤمنان را از کار سپاهش و دشمنش خبر می‌دهم: سوی دشمن رفتم که در سواحل بود. آن جا با قبایلی انبوه و دلیر و کوشا روبه‌رو شدیم که بر ضد ما فراهم آمده بودند و آماده مخالفت ما بودند. آن‌ها را به اطاعت و جماعت و حکم کتاب و سنت دعوت کردیم و نامه امیرمؤمنان را برای آن‌ها خواندیم و پرچم امان برایشان برافراشتیم. گروهی از آن‌ها سوی ما متمایل شدند و گروه دیگر به دشمنی باقی ماندند. از آن‌ها که آمده بودند، پذیرفتیم و با مخالفان جنگیدیم که خدا زبونشان کرد و ما را بر آن‌ها ظفر داد. هر که مسلمان بود، آزادش کردیم و برای امیرمؤمنان از او بیعت گرفتیم و زکاتی را که به عهده داشتند از آنها گرفتیم. هر که مرتد بود، گفتیم به مسلمانی بازآید و گرنه او را خواهیم کشت. همه باز آمدند مگر یکی که اورا کشتیم. نصرانیان را به اسیری گرفتیم و همراه می‌آریم که مایه عبرت دیگر اهل ذمه شود، و این مردم حقیر و زبون از جزیه دادن سرباز نزنند و جرأت جنگ مسلمانان نکنند. ای امیر مؤمنان، خدایت رحمت کند و جنات نعیم را بر تو واجب کند و سلام بر تو باد.»
گوید: آن‌گاه اسیران را بیاورد تا بر مصقله‌بن هبیره شیبانی گذر کرد که عامل اردشیر خره بود. اسیران پانصد کس بودند. زنان و کودکان بگریستند و مردان بانگ برآوردند که ای ابو الفضل! ای حمایتگر مردان و رها کننده رنجوران! بر ما منت گذار ما را بخر و آزاد کن.
مصقله گفت: «به خدا سوگند که آن‌ها را تصدق می‌کنم که خداوند تصدق کنان را دوست دارد.»
این سخن به معقل رسید و گفت: «به خدا اگر می‌دانستم این را به همدردی آن‌ها و تحقیر شما گفته، گردنش را می‌زدم؛ گرچه این کار مایه فنای قبیله تمیم و بکربن وائل شود.»
پس از آن مصقله، ذهل بن حارث ذهلی را پیش معقل بن قیس فرستاد و گفت: «بنی ناجیه را به من بفروش.»
گفت: «خوب، آن‌ها را به یک هزار هزار به تو می‌فروشم.»
آن‌گاه سواران را بدو داد و گفت: «زودتر مال را برای امیرمؤمنان بفرست.»
گفت: «اکنون قسمتی را می‌فرستم. پس از آن قسمت دیگر را می‌فرستم تا چیزی از آن نماند. ان شاء اللَّه تعالی.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 140
__________________________________________________
- گوید: معقل‌بن قیس پیش امیر مؤمنان آمد و کاری را که در مورد اسیران کرده بود با وی بگفت.
علی گفت: «نکو کردی و به جا کردی.»
و همچنان در انتظار بود که مصقله مال را بفرستد. آن‌گاه خبر یافت که مصقله اسیران را آزاد کرده و از آن‌ها نخواسته که در کار آزادی خویش با وی کمک کنند و گفت: «به نظرم مصقله تعهدی کرده که خواهید دید از انجام آن عاجز می‌ماند.»
آن‌گاه بدو نوشت:
«اما بعد. بزرگ‌ترین خیانت، خیانت به امت است و بزرگ‌ترین دغلی با مردم شهر، دغلی با امام است. پانصد هزار حق مسلمانان به عهده توست. وقتی فرستاده من پیش تو می‌رسد، آن را بفرست وگرنه همین که نامه مرا دیدی، بیا که به فرستاده‌ام گفته‌م، از آن پس که پیش تو می‌رسد، نگذاردت به جای مانی؛ مگر آن که مال را بفرستی و سلام بر تو باد.»
گوید: فرستاده ابو جره حنفی بود. ابو جره به مصقله گفت که همان دم مال را بفرستد و گرنه سوی امیر مؤمنان آید. و چون مصقله نامه را بخواند، بیامد تا به بصره رسید، و روزی چند آن جا بماند. پس از آن، ابن عباس مال را از او مطالبه کرد و چنان بود که عاملان بصره از ولایات بصره پیش ابن عباس می‌فرستادند و او بود که پیش علی می‌فرستاد.
مصقله به ابن عباس گفت: «خوب، چند روزی مهلتم بده.»
پس از آن پیش علی رفت که چند روزی فرصت داد، و سپس مال را از او خواست که دویست هزار بداد و از پرداخت عاجز ماند.
ابو الصلت اعور به نقل از ذهل بن حارث گوید: مصقله مرا به محل خویش خواند. شام وی را بیاوردند و از آن بخوردیم. آن‌گاه گفت: «امیر مؤمنان این مال را از من می‌خواهد که قدرت پرداخت ندارم.»
گفتم: «اگر می‌خواهی، یک جمعه نمی‌گذرد که همه مال را فراهم توانی کرد.»
گفت: «به خدا کسی نیستم که آن را بر قوم خویش بار کنم و یا از کسی بخواهم.»
پس از آن گفت: «به خدا اگر پسر هند این را از من می‌خواست یا پسر عفان، این را به من می‌بخشید. مگر ندیدی که پسر عفان هر سال از خراج آذربایجان یک صد هزار به اشعث می‌خورانید؟»
گفتم: «این، چنین نمی‌کند، به خدا، چیزی را که گرفته‌ای نمی‌بخشد.»
گوید: وی لختی خاموش ماند. من نیز خاموش ماندم. به خدا یک روز پس از این گفت وگو سوی معاویه رفت و چون خبر به علی رسید، گفت: «خدا لعنتش کند. چرا همانند آقا عمل کرد و همانند بنده فرار کرد و همانند بدکار، خیانت کرد. به خدا اگر مانده بود و توان دادن نداشت، بیش از حبس وی کاری نمی‌کردیم. اگر چیزی از مال وی به دست می‌آمد می‌گرفتیم و اگر مالی به دست نمی‌آوردیم، رهایش می‌کردیم.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 141

(وروی) صاحب الخزانة: أنّ یزید بن المغفّل کان مع الحسین علیه السلام فی مجیئه من مکّة.
__________________________________________________
- آن‌گاه علی سوی خانه وی رفت و آن را بگشود و درهم کوفت. برادر مصقله، نعیم بن هبیره شیعه و نیکخواه علی بود. مصقله از شام همراه یکی از نصارای بنی تغلب به نام حلوان برای او نامه نوشت به این مضمون:
«اما بعد، من درباره تو با معاویه سخن کردم، وعده امارت و امید حرمت داد. همان دم که فرستاده من پیش تو آمد، بیا. والسلام.»
گوید: مالک بن کعب ارحبی، فرستاده را بگرفت و پیش علی آورد که نامه را گرفت و بخواند، و دست نصرانی‌را ببرید که بمرد. نعیم به‌مصقله برادر خویش نامه‌ای نوشت که شعری دراز است و چون نامه بدو رسید، بدانست‌که فرستاده‌اش هلاک شده و چیزی نگذشت که مردم‌تغلب از مرگ حلوان خبر یافتند وپیش مصقله آمدند و گفتند: «تو یار ما را فرستادی و اورا به هلاکت دادی. یا اورا زنده کن، یا خون‌بهایش را بده.»
گفت: «زنده اش نمی‌توانم کرد اما خون‌بهایش را می‌دهم.»
و بداد.
عبدالرحمان‌بن جندب به نقل از پدرش گوید: وقتی خبر شکست بنی‌ناجیه و کشته شدن خریت به علی رسید، گفت: «مادرش بیفتد. چه کم خرد بود و چه با پروردگار خویش جسور. یک بار یکی پیش من آمد و گفت: در میان یاران تو کسانی هستند که بیم دارم از تو جدایی گیرند. درباره آن‌ها چه رأی داری؟
گفتم: به سبب تهمت مؤاخذه نمی‌کنم و به موجب گمان عقوبت نمی‌کنم. و جز با کسی که به مخالفت و دشمنی من برخاسته باشد و آشکارا دشمنی کرده باشد، جنگ می‌کنم؛ آن هم پس از آن که دعوتش کنم و اتمام حجت کنم. اگر توبه کرد و به سوی ما بازگشت، از او می‌پذیریم که برادر ماست و اگر نپذیرفت و به جنگ ما مصمم بود، از خدا بر ضد وی کمک خواهیم و با او جنگ کنیم.
و آن کس، چندان که خدا خواست از من بازماند. پس از آن بار دیگر پیش من آمد و گفت: بیم دارم که عبداللَّه بن وهب راسبی و زید بن حصین به تباهی روند. شنیدمشان که درباره تو چیزها می‌گفتند که اگر می‌شنیدی، رهاشان نمی‌کردی تا بکشی‌شان یا عقوبتشان کنی. نگذارشان که بیرون حبس باشند.»
گفتم: با تو مشورت می‌کنم. می‌گویی چه کنم؟
گفت: می‌گویم آن‌ها را پیش خوانی و گردنشان را بزنی.»
گوید: و من بدانستم که او نه پرهیزکار است و نه خردمند. گفتمش: «به خدا نه پرهیزکاری، نه خردمند کاردان. به خدا اگر من قصد کشتن آن‌ها را داشتم، می‌باید به من می‌گفتی از خدا بترس. چرا کشتن آن‌ها را روا می‌داری که کسی را نکشته اند و از تو جدا نشده اند و از اطاعتت بیرون نرفته اند.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 6/ 2645- 2669
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 142
السّماوی، إبصار العین،/ 91/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 227؛ المیانجی، العیون العبری،/ 146؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 414
کان مع الحسین فی مجیئه من مکّة.
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 328
کان مع الحسین علیه السلام من مکّة إلی کربلاء.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 419

قال أبو مخنف لوط بن یحیی الأزدیّ: لمّا أقبل الحسین بن علیّ علیهما السلام أتی قصر بنی مقاتل ونزل فرأی فسطاطاً مضروباً، فقال: لِمَنْ هذا الفسطاط؟ فقیل: لعبیداللَّه بن الحرّ الجعفیّ، ومع الحسین علیه السلام یومئذٍ الحجّاج بن مسروق وزید بن مغفّل الجعفیّان. فبعث إلیه الحسین علیه السلام الحجّاج بن مسروق. فلمّا أتاه قال له: یا ابن الحرّ! أجب الحسین بن علیّ علیهما السلام، إلی آخر الخبر. [أنظر المجلّد، 15/ 696- 699].
ابن حاتم الشّامی، الدّرّ النّظیم،/ 549
وأرسله مع الحجّاج الجعفیّ إلی عبیداللَّه بن الحرّ، کما ذکرته فی ترجمة الحجّاج.
السّماوی، إبصار العین،/ 91
فی کتاب الدّرّ النّظیم لیحیی بن سعید الشّامیّ، قال: لمّا أقبل الحسین علیه السلام إلی العراق أتی قصر بنی مقاتل ونزل، فرأی فسطاطاً مضروباً، فقال: لِمَنْ هذا الفسطاط؟ فقیل:
لعبیداللَّه بن الحرّ الجعفیّ، و «1» مع الحسین علیه السلام یومئذ یزید بن مغفّل الجعفیّ، لأنّه کان مع الحسین علیه السلام فی مجیئه من مکّة، فبعثه علیه السلام مع الحجّاج بن مسروق الجعفیّ إلی عبیداللَّه ابن الحرّ یدعوه إلی نصرته، فلم ینصره، فندم علی ترکه الحسین علیه السلام.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 227/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 214
__________________________________________________
(1)- [زاد فی وسیلة الدّارین: کان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 143

قُتل حینئذٍ وهو یقول:
إن تنکرونی فأنا ابن المغفّل شاک لدی الهیجاء غیر أعزل
وفی یمینی نصف سیف مُنْصَل أعلو به الفارس وسط القسطل
ابن حجر، الإصابة، 3/ 637
(وذکر) أهل المقاتل والسّیر «1»: فلمّا «2» التحم القتال فی الیوم العاشر، استأذن یزید بن مغفّل الحسین علیه السلام «3» فی البراز «3»، فأذن له، فتقدّم «4» وهو یقول:
أنا یزید وأنا ابن معقل وفی یمینی نصل سیف منجل «5»
أعلو به الهامات وسط القسطل عن الحسین الماجد المفضّل «6»
ثمّ قاتل حتّی قُتل. «7» وقال المرزبانیّ فی معجمه: إنّه لمّا جدّ القتال تقدّم «8» وهو یقول:
إن تنکرونی فأنا ابن مغفّل شاک لدی الهیجاء غیر أعزل
وفی یمینی نصل «9» سیف منصل أعلو به الفارس وسط القسطل
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی العیون، وأضاف فی ذخیرة الدّارین: ومنهم علیّ بن شهرآشوب فی المناقب قال:].
(2)- [فی وسیلة الدّارین مکانه: قال ابن شهرآشوب: لمّا ...].
(3- 3) [العیون: للبراز].
(4)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: أمام القوم].
(5)- [ذخیرة الدّارین: مصقل].
(6)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: ابن رسول اللَّه خیر مرسل].
(7)- [إلی هنا لم یرد فی بحر العلوم، وإلی هنا حکاه فی العیون، وأضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: من القوم نیّفاً وعشرین رجلًا وقال العسقلانیّ فی الإصابة].
(8)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: بین یدی الحسین علیه السلام وهو یرتجز].
(9)- [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: نصف].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 144
قال: فقاتل قتالًا «1» لم یر مثله «2» حتّی قتل جماعة «3»، ثمّ قُتل رضی الله عنه. «4» (القسطل): العجاج فی الحرب من المصادمة والمکافحة «4».
السّماوی، إبصار العین،/ 91/ عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 419؛ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 227- 228؛ المیانجی، العیون العبری،/ 146؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 214- 215
واستأذنه فی وقعة الطّفّ، فبرز وقتل من القوم جمعاً کثیراً، ثمّ استشهد، رضوان اللَّه علیه.
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 328

السّلام علی یزید «5» [أو زید «6» أو بدر «7»] بن معقل الجعفیّ. «8»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)/ 576، (ط قم)، 3/ 78، مصباح الزّائر،/ 284/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 273، 45/ 72؛ البحرانی، العوالم، 17/ 239؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 304؛ سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 3/ 23؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 227؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 413؛ المیانجی، العیون العبری،/ 320؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 214
__________________________________________________
(1)- [زاد فی بحر العلوم: شدیداً].
(2)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: قطّ].
(3)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: من القوم].
(4- 4) [لم یرد فی بحرالعلوم].
(5)- [من ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
(6)- [من الإقبال والبحار ج 45].
(7)- [من مصباح الزّائر والبحار ج 98].
(8)- سلام بر بدر بن معقل جعفی.
هاشم زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 146
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 145

وخرج من بعده [أنیس بن معقل الأصبحیّ] یزید بن [زیاد بن- «1»] المهاصر الجعفیّ وهو یقول:
«2» [أنا «2» یزید وأبی مهاصر لیث عبوس فی العرین حاذر
یا ربّ إنِّی للحسین ناصر ولابن سعد تارک وهاجر
وابن زیاد خاذل وغادر وللأعادی مبغض ونافر
وکلّهم إلی الجحیم صائر]
قال: ثمّ حمل، فقاتل حتّی قُتل- رحمه الله-.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 199
(ثمّ) خرج من بعده [أنیس بن معقل الأصبحیّ] یزید بن مهاصر الجعفیّ وهو یقول:
أنا یزید وأبی مهاصر لیث عرین فی العرین خادر
یا ربّ إنّی للحسین ناصر ولابن سعد تارک وهاجر
ثمّ حمل وقاتل حتّی قُتل.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 19
[بعد أنیس بن معقل الأصبحیّ] ثمّ برز یزید بن المهاصر الجعفیّ مرتجزاً:
أنا یزید وأبی مهاصر لیث هصور فی العرین خادر
یا ربّ إنِّی للحسین ناصر ولابن سعد تارک وهاجر
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 103
وقتل یزید بن مهاجر نیفاً وأربعین رجلًا، واستُشهد رضی الله عنه.
ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 360
__________________________________________________
(1)- من الطّبریّ.
(2)- ما بین الحاجزین من د و بر، وموضعه فی الأصل: «شعراً».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 146
[عن مقتل شهاب الدّین العاملیّ] قال: وبرز من بعده یزید بن مهاجر، وأنشأ یقول شعراً:
یا ربّ إنِّی للحسین ناصر ولابن سعد تارک وهاجر
ذاک الزّنیم ابن الزّنیم الفاجر نجل اللّئام الغادر المماکر
قال: ولم یزل یقاتل حتّی قتل من القوم أربعمائة مبارزاً، ثمّ استشهد أمام الحسین علیه السلام. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 284
یزید بن مهاجر: ذکر المحلّاتی فی فرسان الهیجاء ج «2»، ص 153، ناقلًا عن شرح قصیدة أبی فراس الحمدانیّ: إنّه برز إلی الجهاد، فقاتل حتّی قتل من القوم أربعین رجلًا من عسکر عمر بن سعد حتّی قُتل. «2»
[وهو متّحد مع یزید بن زیاد بن المهاصر أبو الشّعثاء الکندیّ لاتحاد رجزهما. أنظر رقم 300/ 364 ص 62- 93 من هذا المجلّد].
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 215
__________________________________________________
(1)- و تباه شدن پنج نفر از تیر یزید بن مهاجر.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 372
(2)- یزید بن مهاجر جعفی:
خوارزمی به ذکر نام او مبادرت کرده.
به نظر ما او همان: «یزیدبن زیادبن مهاجر ابوشعثاء کندی» می‌باشد که نامش قبلًا ذکر شده.
جعفی: منسوب به عشیره جعفی‌بن سعد که تیره‌ای است از «عشیره سعد» و از قبایل مذحج که از عرب «قحطان» است.
(یمن، عرب جنوب).
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 117
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 147

قال أبو جعفر: حدّثنا محروز بن منصور، عن أبی مخنف لوط بن یحیی، قال: حدّثنا عبّاس بن عبداللَّه، عن عبداللَّه بن عبّاس، قال: أتیتُ الحسین وهو یخرج إلی العراق، فقلت له: یا ابن رسول اللَّه! لا تخرج، فقال: یا ابن عبّاس! أما علمتَ إن منعتنی من هناک فأنّ مصارع أصحابی هناک، قلت له: فأنّی لک ذلک؟ قال: بسرٍّ سرّه لی وعلم اعطیته.
قال أبو جعفر: وحدّثنا أبو محمّد سفیان، عن وکیع، عن الأعمش، قال لی أبو محمّد الواقدیّ وزرارة بن حلح: لقینا الحسین قبل أن یخرج إلی العراق بثلاث لیال، فأخبرناه بضعف النّاس فی الکوفة وأنّ قلوبهم معه وسیوفهم علیه، فأومأ بیده نحو السّماء، ففتحت أبواب السّماء ونزل من الملائکة عدد لایحصیهم إلّااللَّه، وقال: لولا تقارب الأشیاء وحبوط الأجر لقاتلتهم بهؤلاء، ولکن أعلم علماً أنّ هناک مصرعی ومصارع أصحابی لا ینجو منهم إلّاولدی علیّ.
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 74/ عنه: ابن حاتم الشّامیّ، الدّرّ النّظیم،/ 530
وروی أبو أیّوب بن نوح، عن صفوان بن یحیی، عن أبی إسماعیل، عن حمزة بن حمران، عن أبی جعفر علیه السلام، قال: ذکرتُ خروج الحسین وتخلّف ابن الحنفیّة عنه، فقال:
یا أبا حمزة! إنِّی ساحدِّثک مَنْ بما لا تشکّ فیه بعد مجلسنا هذا: أنّ الحسین لمّا فصل متوجِّهاً إلی العراق، دعا بقرطاس وکتب فیه:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین بن علیّ إلی بنی هاشم. أمّا بعد، فإنّه مَنْ لحقَ بی استشهد ومَنْ تخلّف عنِّی فإنّه لم یبلغ الفتح.
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 77/ عنه: ابن حاتم الشّامیّ، الدّرّ النّظیم،/ 532
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 148
وکان سبب قتل الحسین، أ نّه کتب إلیه أهل العراق یطلبون منه أن یقدم إلیهم لیُبایعوه بالخلافة، وکثر تواتر الکتب علیه من العامّة ومن ابن عمّه مسلم بن عقیل، فلمّا ظهر علی ذلک عبیداللَّه بن زیاد، نائب العراق لیزید بن معاویة، فبعث إلی مسلم بن عقیل یضرب عنقه، ورماه من القصر إلی العامّة، فتفرّق ملؤهم وتبدّدت کلمتهم، هذا وقد تجهّز الحسین من الحجاز إلی العراق، ولم یشعر بما وقع، فتحمّل بأهله ومَنْ أطاعه، وکانوا قریباً من ثلثمائة.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة (ط دار المعرفة)، 6/ 616

ما ذکره الصّفّار فی بصائر الدّرجات،/ 290- 291 رقم 6 مثله فی دلائل الإمامة للطّبری،/ 77 والدّرّ النّظیم لابن حاتم الشّامیّ،/ 532 [راجع المجلّد، 15/ 443- 444].
بعد الرّقم 136 فی المجلّد، 15/ 1295، سیأتی: زید بن مغفّل الجعفیّ، ذکره ابن حاتم الشّامیّ، الدّرّ النّظیم،/ 594، [وهو متّحد مع یزید بن المغفّل الجعفیّ، رقم 302/ 366 ص 96 من هذا المجلّد].

ما ذکره الطّبری فی دلائل الإمامة،/ 75 (فی کرامة الإمام الحسین علیه السلام فی ابنه علیّ الأکبر علیه السلام)/ عنه: ابن حاتم الشّامیّ فی الدّرّ النّظیم،/ 531 [راجع المجلّد، 12/ 1061].
بعد الرّقم 336 فی المجلّد، 16/ 995، سیأتی: المغیرة بن نوفل بن الحارث بن عبدالمطّلب بن هاشم بن عبد مناف [بن قصیّ بن کلاب بن مرّة بن کعب بن لؤی بن غالب ابن فهر بن مالک بن النّصر بن کنانة بن خزیمة بن مدرکة بن إلیاس بن مضر بن نزار بن معد بن عدنان، من ولد إسماعیل علیه السلام]، کان مع الحسین بن علیّ علیهما السلام، فأصابه فی الطّریق، فعزم علیه الحسین علیه السلام أن یرجع، فرجع، فلمّا بلغه قتله قال یرثیه:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 149
أحزننی الدّهر وأبکانی والدّهر ذو صرف وألوان
أفردنی من تسعةٍ قتلوا بالطّفِّ أضحوا رهن أکفان
وستّة لیس لهم مشبه بنی عقیل خیر فرسان
والمرء عون وأخیه معنی کلاهما هیّج أحزانی
مَنْ کان مسروراً بما نالنا شامیّاً یوماً فمل آن
المرزبانی، معجم الشّعراء، 1/ 85
[هو من أصحاب سیِّد الشّهداء علیه السلام وزوجته أمامة بنت أبی العاص من أسراء الطّفّ علیهم السلام. تزوّجها بعد أمیر المؤمنین علیه السلام. أنظر نسبه فی المجلّد، 10/ 14، وهو ابن أخیه عبداللَّه بن الحارث بن عبدالمطّلب، یُکنّی أبو الهیّاج من شهداء الطّفّ علیهم السلام [أنظر رقم 18/ 23 المجلّد، 15/ 107- 108]، وزوجته رملة بنت أمیر المؤمنین علیه السلام، من أسراء الطّفّ علیهم السلام].

ما ذکره الرّاوندیّ فی الخرائج والجرائح، 2/ 577 رقم 1/ عنه: فی الدّرّ النّظیم لابن حاتم الشّامیّ،/ 565 [راجع المجلّد، 16/ 1005- 1006].

من همدان، کنیته أبو الحارث، من أهل الکوفة. روی عن ابن مسعود، روی عنه أبو إسحاق السّبیعی، قُتل یوم الخازر، وکان مولی الحسین بن علیّ.
ابن حبّان، الثّقات، 5/ 511
هبیرة بن یریم أبو الحارث، مولی الحسین بن علیّ. وتوفّی هبیرة سنة ستّ وستّین، وکان مع المختار.
ابن حبّان، کتاب مشاهیر علماء الأمصار،/ 107 رقم 811
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 150

__________________________________________________
(1)- و ملاعین که سر حسین از کوفه بیرون آوردند، خائف بودند از قبایل عرب که غوغا کنند و از ایشان باز ستانند. پس راهی که به عراق است ترک کردند و بی‌راه می‌رفتند. چون به نزدیک قبیله‌ای رسیدند، علوفه طلب کردندی و گفتندی که سرهای خارجی چند داریم. بدین صفت می‌رفتند تا به بعلبک رسیدند. قاسم بن ربیع که والی آن جا بود گفت، شهر را آئین بستند. و با چند هزار دف و نای و چنک و طبل سر حسین علیه السلام به شهر بردند. چون مردم را معلوم شد که سر حسین علیه السلام است، یک نیمه شهر خروج کردند و اکثر آئین‌ها بسوختند، و چند روز فتنه‌ها پدید آمد.
ملاعین که با سر حسین علیه السلام بودند، پنهان از آن جا بیرون رفتند، در مرزین رسیدند. و آن اول شهری است از شهرهای شام. نصربن عتبه لعین آن جا حاکم بود. از قبل یزید شادی‌ها کرد و شهر آئین بست و همه شب به رقص مشغول بودند. ابری و برقی پیدا شد و آئین‌ها را جمله بسوخت.
عمرسعد و شمر گفتند، این قوم شومند. و از آن جا به میافارقین رفتند. و رؤسای شهر با هم خصومت کردند و هر یک می‌گفتند که این سر را از در دروازه من درآورند، که هر یکی آئین‌ها بسته بودند. میان ایشان حرب افتاد و چند هزار خلق کشته شد. سگان کوفه ده روز در شهر بماندند و از آن جا به ایذار آمدند به نصیبین.
منصور بن الیاس گفت، زیاده از هزار آئین بستند. لعین که سر حسین داشت، خواست که به شهر رود، اسب او فرمان نبرد. چند اسب بیاوردند فایده نبود. ناگاه سر امام حسین علیه السلام از نیزه بیفتاد. ابراهیم موصلی آن جا بود. سر را نیک احتیاط کرد، دانست که سر حسین علیه السلام است. خلق را ملامت بسیار کرد و شامیان او را شهید کردند.
سر را بیرون شهر بداشتند و چندان نثارها جهت ملاعین کوفه کردند که شرح آن ممکن نیست. روز سوم گردی و غباری برآمد و جهان تاریک شد. خلق بدگمان شدند و گفتند: «اگر از این جا نروید شما را بکشیم.»
ملاعین از آن جا تا به شهر شبدیز رفتند.
عمادالدین طبری، کامل بهایی،/ 291- 292
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 151

فبینما هو کذلک، إذ دخل علیه جاثلیق النّصاری، وکان شیخاً کبیراً، فنظر إلی رأس الحسین علیه السلام وقال: ما هذا أ یّها الخلیفة؟ فقال: هذا رأس الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، وامّه فاطمة علیها السلام بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله. قال: فبم استوجب القتل؟ قال: لأنّ أهل العراق دعوه للخلافة «1»، فقتله عاملی عبیداللَّه بن زیاد (لعنه اللَّه) وبعث إلیّ برأسه. فقال له جاثلیق النّصاری: اعلم أنِّی کنت السّاعة فی البقعة راقداً «2»، إذ سمعت رجفة شدیدة، فنظرت، وإذا بغلام شابّ کأ نّه الشّمس «3» وقد نزل من السّماء، ومعه رجالٌ، فقلت لبعضهم:
مَنْ هذا؟ فقال لی: رسول اللَّه والملائکة یعزّونه بولده «4» الحسین علیه السلام.
ثمّ قال: ارفع الرّأس من بین یدیک، یا ویلک، وإلّا أهلکک اللَّه. فقال له یزید الملعون:
جئتنا بأحلامک الکاذبة؟ یا غلمان، خذوه «5». فجعلوا یسحبونه، ثمّ أمر بضربه، فأوجعوه ضرباً، فنادی: یا أبا عبداللَّه! اشهد لی عند جدِّک، فأنا أشهد أن لا إله إلّااللَّه وحده لا شریک له، وأشهد أنّ محمّداً عبده ورسوله.
فغضب یزید (لعنه اللَّه)، فقال: اسلبوه روحه. فقال: یا یزید! إن شئت تضرب، وإن شئت لم تضرب، فهذا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله واقف بإزائی وبیده قمیص من نور وتاج من نور، وهو یقول لی: لیس بینی وبینک أن اتوّجک بهذا التّاج وألبسک هذا القمیص إلّاأن تخرج من الدّنیا، ثمّ أنت رفیقی فی الجنّة، ثمّ قضی نحبه.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 128- 129/ عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 511
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: لیجلس علی الخلافة].
(2)- [لم یرد فی الأسرار].
(3)- [زاد فی الأسرار: فی وجهه].
(4)- [الأسرار: علی ولده].
(5)- [الأسرار: أخرجوه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 152
هذا وقال أبو مخنف فی بعض نسخ کتابه: قال سهل: فبینما یزید لعنه اللَّه جالس ورأس الحسین علیه السلام بین یدیه وهو ینکث ثنایاه بالقضیب، إذ دخل علیه جاثلیق النّصاری وعلیه ثیاب سود، وعلی رأسه برنس، وبیده عکّازة، وکان شیخاً کبیراً، فنظر إلی رأس الحسین علیه السلام، فقال: یا یزید! هذا رأس مَن؟ قال: رأس خارجیّ خرج علینا بأرض العراق.
فقال: وما اسمه؟ فقال: الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهما السلام. قال: ومَنْ امّه؟ فقال:
فاطمة الزّهراء بنت محمّد المصطفی صلی الله علیه و آله، فقال له الجاثلیق: فبما استوجب القتل؟ قال:
لأنّ أهل العراق دعوه وکتبوا إلیه وأرادوا أن یجعلوه خلیفة، فقتله عاملی عبیداللَّه بن زیاد، وبعث إلیّ برأسه. قال الجاثلیق: یا یزید! ارفعه من بین یدیک وإلّا هلکت.
اعلم أنِّی کنت نائماً، إذ سمعت هدّة عظیمة من قبل السّماء، ورأیت شخصاً قد نزل من السّماء کأ نّه القمر والنّور یشرق من وجهه ومعه رجال کثیرة، فقلت لبعضهم: مَنْ هذا؟
فقیل: محمّد المصطفی صلی الله علیه و آله وهؤلاء الملائکة قد نزلوا من السّماء یعزّونه بولده، فقد قتلته امّته من بعده لا أنالهم اللَّه شفاعته یوم القیامة.
قال یزید علیه اللّعنة: ویلک، أتیت تخبرنا بأحلامک الکاذبة، واللَّه لأضربنّ عنقک، ثمّ أمر أن یضربوه بالسِّیاط حتّی آلموه وأوجعوه، فقال: یا أبا عبداللَّه! اشهد لی عند جدّک رسول اللَّه صلی الله علیه و آله إنّی أشهد أن لا إله إلّااللَّه وحده لا شریک له، وأنّ محمّداً عبده ورسوله.
فغضب یزید لعنه اللَّه من إسلامه، وقال: اضربوه، فجعلوا یضربونه حتّی رضّوا جسده، فقال له: یا یزید! إن شئت تضرب وإن شئت أن لا تضرب، فهذا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله واقف بإزائی وبیده قمیص من نور وتاج من نور، وهو یقول: هنیئاً لک یا هذا بالجنّة، وحین خروجک من الدّنیا نلبسک هذا التّاج والقمیص وتکون معنا فی الجنّة.
قال سهل: فتعجّبت من کلامه، فما استتمّ کلامه حتّی هلک، رحمة اللَّه علیه. «1»
__________________________________________________
(1)- و هم در این وقت جاثلیق نصاری از در درآمد و از یزید پرسش کرد که: «این سر که در طشت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 153
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 133- 134

قال سهل: وخرجت جاریة من قصر یزید (لعنه اللَّه)، فرأته ینکت ثنایا الإمام علیه السلام، فقالت: قطع اللَّه یدیک ورجلیک، أتنکت ثنایا طال ما قبّلهما «1» رسول اللَّه صلی الله علیه و آله؟ «2» قال لها:
قطع اللَّه رأسکِ، ما هذا الکلام؟ فقالت له: اعلم یا یزید «2» «3» کنت بین «4» النّائمة والیقضانة «4»،
__________________________________________________
- زر جا داده اند، از آن کیست؟»
گفت: «سر حسین بن علی است و مادرش فاطمه دختر رسول خداست.»
گفت: «از چه روی قتل بر وی واجب افتاد؟»
یزید گفت: «مردم عراق او را دعوت کردند تا به مسند خلافت برنشانند. عامل من عبیداللَّه بن زیاد او را بکشت و سرش را به من فرستاد.»
جاثلیق گفت: «وای بر تو ای یزید! من در این ساعت در بیعه 1 جا داشتم. لختی بخفتم که ناگاه صیحه‌ای شنیدم و جوانی چون آفتاب دیدم که از آسمان فرود شد و با او فرشتگان نزول کردند. گفتم: کیست؟ گفتند: رسول خدا با فرشتگان بر فرزندش حسین تعزیت می‌کند و می‌نالد. وای بر تو ای یزید! خداوندت هلاک کناد.»
یزید در خشم شد و گفت: «خوابی به دروغ می‌زنی و بر من حجت می‌کنی؟»
و فرمان کرد تا غلامان او را به در بردند و به ضربی بیازردند. فریاد برداشت که: «یا ابا عبداللَّه! گواه باش در نزد جدت که من مسلمانی گرفتم و کلمه بگفتم.»
یزید در غضب شد و گفت: «او را بر دار کنید.»
جاثلیق گفت: «آن چه می‌خواهی می‌کن. اینک رسول خدا در برابر من به یک دست پیراهنی از نور و به دست دیگر تاجی از نور دارد و می‌فرماید: «لیس بینی وبین أن اتوِّجک بهذا التّاج والبسک بهذا القمیص إلّاأن تخرج من الدّنیا. ثمّ أنت رفیقی فی الجنّة».
یعنی: «این تاج بر سر نتوانی گذاشت، الّا آن که از دنیا بیرون شوی. آن‌گاه رفیق من باشی در بهشت.»
این بگفت و درگذشت.
1. بیعه: معبد نصاری.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 3/ 151- 152
(1)- [الدّمعة: قبّل].
(2- 2) [الأسرار: إنِّی].
(3)- [زاد فی الدّمعة: أنِّی].
(4- 4) [الدّمعة: النّوم والیقظة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 154
إذ نظرت إلی باب من السّماء قد انفتح «1»، وإذا «2» بسُلّمٍ من نور قد نزل من السّماء إلی الأرض، وإذا بغلامین أمردین، علیهما ثیاب خضر وهما ینزلان علی ذلک السُّلّم، وقد بُسط لهما فی ذلک الحال بساط من زبرجد الجنّة، وقد أخذ نور ذلک البساط من المشرق إلی المغرب، وإذا برجلٍ رفیع القامة، مدوّر الهامة، قد أقبل یسعی حتّی جلس فی وسط ذلک البساط ونادی: یا أبی آدم اهبط، فهبط رجل دُرّیّ اللّون، طویل، ثمّ نادی: یا أبی سام اهبط، فهبط، ثمّ نادی: یا أبی إبراهیم اهبط، فهبط، ثمّ نادی: یا أبی إسماعیل اهبط، فهبط، ثمّ نادی: یا أخی موسی اهبط، فهبط، ثمّ نادی: یا أخی عیسی اهبط، فهبط، ثمّ رأیت امرأة واقفة قد نشرت شعرها وهی تنادی: یا امّی حوّاء اهبطی، یا امّی خدیجة اهبطی، یا امِّی هاجر اهبطی، ویا اختی سارة اهبطی، ویا اختی مریم اهبطی، وإذا هاتف من الجوّ «3» یقول: هذه فاطمة الزّهراء ابنة محمّد المصطفی زوجة علیّ المرتضی امّ سیِّد الشّهداء المقتول بکربلاء، ثمّ إنّها نادت: یا أبتاه، ألا تری «4» ما صنعت «4» امّتک بولدک الحسین علیه السلام؟
فبکی رسول اللَّه علیهما السلام «5» وقال: ألا تری «6» ما فعلت الطّغاة بولدی «7» یا أبی آدم؟ فبکی آدم علیه السلام «8» وبکی کلّ من کان حاضراً حتّی بکت الملائکة لبکائهم، ثمّ إنِّی رأیت رجالًا
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة والأسرار: فتح].
(2)- [زاد فی الدّمعة والأسرار: أنا].
(3)- [الدّمعة: الجنّ].
(4) (4) [الدّمعة: إلی ما فعلت].
(5)- [زاد فی الدّمعة: بکاءً شدیداً وأقبل].
(6)- [زاد فی الدّمعة والأسرار: إلی].
(7)- [زاد فی الدّمعة: الحسین من بعدی لا أنالهم اللَّه شفاعتی یوم القیامة].
(8)- [زاد فی الدّمعة: بکاءً شدیداً].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 155
کثیرة حول الرّأس، وقائلًا یقول: خذوا صاحب الدّار وأحرقوه بالنّار، فخرجت أنت یا یزید من الدّار وأنت تقول: النّار النّار، أین المفرّ من النّار؟ فأمر بضرب عنقها، «1» فقالت: ألا لعنة اللَّه علی الظّالمین «1». «2» «3»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 129- 130/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 114- 115؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 520
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأسرار].
(2)- [زاد فی الدّمعة: وفی بعض نسخ کتاب أبی مخنف، فأقبل علیها وقال: یا ویلکِ! ما هذا الکلام، أردتِ أن تخجلینی بین أهل مملکتی؟ فأمر بضرب عنقها رضی اللَّه عنها].
(3)- بعد از آن می‌گوید که سهل شهرزوری گفت: در آن اثنا که ما به یکی روز از روزها در حضور یزید وقوف داشتیم، ناگاه زنی پدیدار گشت که در پوشش های خویش خرامان و دامان کشان با چهری دلاویز و مویی مشک بیز که هرگز به آن حسن و جمال و روی و موی هیچ کس را ندیده بودم، روی آورده تا بر یزید درآمد و گفت: «این سر از آنِ کیست؟»
گفت: «سر حسین است.»
گفت: سوگند با خدای که بر جدش و پدرش و مادرش و اهلش سخت دشوار است که اورا بر این حال نگران شوند. سوگند به خدای در این ساعت که به خواب اندر بودم، دیدم درهای آسمان برگشوده شد و پنچ ملک با کلالیب 1 و اره های آهنین آتشین هبوط 2 نموده، همی‌گفتند: ما را خداوند جبار فرمان کرده است که این سرای را بسوزانیم.»
یزید به آن زن روی کرد و گفت: «وای بر تو! همانا در ملک و نعمت من پرورش جویی، و اکنون چنین کلمات گویی؟ سوگند با خدای تورا به سخت‌تر کشتنی می‌کشم.»
آن زن گفت: «چه کار مرا از این بلیت نجات می‌دهد؟»
گفت: «بر منبر شوی و علی و اولادش را سب نمایی.»
گفت: «چنین کنم.»
پس یزید فرمان کرد تا مردمان حاضر شدند، و به آن زن گفت: «بر منبر شو و به آنچه تورا امر کردم، به پای بر.»
پس از جای برخاست و بر منبر شد، و گفت: «ای مردمان! همانا یزید مرا فرمان کرده است که علی و اولادش را سب نمایم؛ با این که علی ساقی کوثر و حامل لواء حمد و فرزندانش سید جوانان اهل‌بهشت هستند. بشنوید تا چگویم دانسته باشید که لعنت جمله لعنت کنندگان بر یزید و آنان که در قتل حسین بیعت کردند و مشایعت نمودند به او و صلوات خدای بر علی و اولاد علی و شیعیان ایشان باد! از آن روز که خدای جهان را بیافرید تا روزگار رستاخیز، من بر این عقیدت زنده ام و بر این بمیرم و بر این مبعوث شوم.»
پس یزید سخت برآشفت و گفت: «کیست؟ که شر اورا از من کفایت کند.»
مردی نا خجسته و شریر گفت: «من این کار می‌کنم.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 156
فی التّبر المذاب: کان اللّعین بیده قضیب خیزران، فکشف عن شفتی أبی عبداللَّه وثنایاه ونکتها بالقضیب، قال مجاهد: فوَ اللَّه لم یبق أحد فی النّاس إلّامن عابه وسبّه وترکه، وخرجت جاریة من قصر یزید، وقالت: یا یزید! قطع اللَّه یدیک ورجلیک، أتنکت ثنایا طالما قبّلها رسول اللَّه صلی الله علیه و آله؟ فقال لها: ویلکِ، ما هذا الکلام؟ أردتِ أن تخجلینی بین أهل مملکتی؟ فأمر بضرب عنقها.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 153

وادخل الرّأس إلی یزید، علیه اللّعنة، فابتدر قاتل الحسین إلی یزید، فقال:
إملأ رکابی فضّةً أو «1» ذهبا إنِّی قتلتُ الملک المحجّبا
قتلت خیر النّاس امّاً وأبا «2» ضربته بالسّیف حتّی انقلبا «2»
فأمر یزید بقتله، وقال: «3» حین علمت أ نّه «3» خیر النّاس امّاً وأباً، لِمَ «4» قتلته؟!
وجعل الرّأس فی طشت، وهو ینظر إلی أسنانه وهو یقول:
لیت أشیاخی ببدرٍ شهدوا جزع الخزرج من وقع الأسل
فأهلّوا واستهلّوا فرحاً ثمّ قالوا «5» یا یزید لا تشل
فجزیناهم ببدرٍ مثلها وباحدٍ یوم احد فاعتدل
لست «6» من خندف إن لم أنتقم من بنی أحمد ما کان فعل
__________________________________________________
- پس برخاست و اورا با شمشیر بزد و آن زن بمرد (رحمها اللَّه تعالی).
1. کلالیب، جمع کلاب: انبر آهنگران.
2. هبوط: فرود آمدن. سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 212- 214
(1)- [العوالم: و].
(2- 2) [لم یرد فی البحار والعوالم].
(3- 3) [فی البحار والعوالم: إن علمت أنّ].
(4)- [فی البحار والعوالم: فلِمَ].
(5)- «ولقالوا» م.
(6)- [إلی هنا مکانه فی الأسرار: فأقول: إنّ صاحب الخرائج قد ذکر بعد نقل قول یزید: لست ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 157
فدخل علیه زید بن أرقم ورأی الرّأس فی الطّست وهو یُضرَب بالقضیب علی أسنانه، فقال: کفّ عن ثنایاه، فطالما رأیت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یقبّلها.
فقال یزید: لولا أ نّک شیخ «1» خرفت لقتلتک. ودخل علیه رأس الیهود، فقال: ما هذا الرّأس؟ فقال: رأس خارجیّ. قال: ومَنْ هو؟ قال: الحسین.
قال: ابن مَنْ؟ قال: ابن علیّ. قال: ومَنْ امّه؟ قال: فاطمة. قال: ومَنْ فاطمة؟
قال: بنت محمّد. قال: نبیّکم؟! قال: نعم.
قال: لا جزاکم اللَّه خیراً، بالأمس کان نبیّکم والیوم قتلتم ابن بنته؟!
ویحک إنّ بینی وبین داود النّبیّ نیّفاً وسبعین «2» أباً، فإذا رأتنی الیهود کفّرت «3» لی «4».
ثمّ مال إلی الطّست وقبّل الرّأس، وقال: أشهد أن لا إله إلّااللَّه، وأنّ جدّک محمّداً رسول اللَّه، وخرج. فأمر یزید بقتله. «5»
الرّاوندی، الخرایج والجرایح، 2/ 580- 581/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 186- 187؛ البحرانی، العوالم، 17/ 400- 401؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 512
__________________________________________________
(1)- [زاد فی البحار والعوالم والأسرار: کبیر].
(2)- [فی البحار والعوالم والأسرار: ثلاثین].
(3)- یقال کفّر- بتشدید الفاء- لسیّده: إذا انحنی ووضع یده علی صدره، وطأطأ رأسه کالرّکوع تعظیماً له.
(4)- [فی البحار والعوالم والأسرار: إلیّ].
(5)- بدین منوال می‌رفتند تا نزد یزید پلید بنهادند، و یهودی آن‌جا حاضر بود. گفت: «این سر کیست؟»
یزید گفت: «یکی بود در عراق عرب بر من خروج کرده، گفتم تا عبیداللَّه بن زیاد اورا کشت.»
گفت: «از اولاد کیست؟»
گفت: «پسر علی است از فاطمه بنت محمد صلی الله علیه و آله.»
یهود گفت: «ای شوخ بی‌دین، از من تا به داود نبی هفتاد پشت است، یهودان خاک پای مرا سجده کنند. و اگر موسی را نسلی بودی، معبود ما بودی. تو فرزندان محمد نبی خود را کشتی و دعوی امتی او می‌کنی؟»
یزید گفت: «اگرنه آن است که رسول صلی الله علیه و آله گفت: مَنْ آذی ذمِّیاً آذانی؛ هر که ذمی را ایذا کند مرا آزرده-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 158
وعن أبی عبدالرّحمان بن عبداللَّه بن عقبة بن لهیعة الحضرمیّ، عن أبی الأسود محمّد ابن عبدالرّحمان، قال: لقینی رأس الجالوت بن یهوذا، فقال: واللَّه إنّ بینی وبین داود سبعین أباً، وأنّ الیهود تلقانی فتعظِّمنی، وأنتم لیس بین ابن النّبیّ وبینه إلّاأب واحد قتلتم ولده.
وکان یزید یتّخذ مجالس الشّراب واللّهو والقیان والطّرب ویحضر رأس الحسین بین یدیه.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 56
وروی ابن لهیعة عن أبی الأسود محمّد بن عبدالرّحمان، قال: لقینی رأس الجالوت «1»، فقال: واللَّه إنّ بینی وبین داود لسبعین أباً، وإنّ الیهود تلقانی فتعظِّمنی وأنتم لیس «2» «3» بین ابن نبیّکم وبینه «3» إلّاأب واحد قتلتم ولده. «4»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 189/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 141؛ البحرانی، العوالم، 17/ 442؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 129؛ القمّی، نفس المهموم،/ 458؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 273؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 391
__________________________________________________
- باشد. فرمودمی تا گردن تو بزدندی.»
یهود گفت: «عجب وقاحتی داری، رسول تو برای یهود خصومت خواهد کردن پس برای فرزند خود نخواهد کرد.»
یزید گفت، یهود را گردن بزنند. یهود کلمه شهادت عرضه کرد و اقرار به نبوت محمد صلی الله علیه و آله و امامت علی و حسن و حسین علیهم السلام کرد و سر حسین را برگرفت و بوسه‌ها داد تا دست او گرفتند و بیرون خانه بردند و شهید کردند. یزید گفت: «برای آن اسلام آورد تا اورا نکشم.»
عماد الدین طبری، کامل بهایی، 2/ 297- 298
(1)- [زاد فی الدّمعة: ابن یهودا].
(2)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(3- 3) [فی البحار والعوالم: بینکم وبین ابن نبیّکم].
(4)- و ابن لهیعه از ابی الاسود محمد بن عبداللَّه روایت کرده است که رأس الجالوت (بزرگ یهودان) مرا ملاقات کرد و گفت: «به خدا میان من و داود هفتاد پدر فاصله است و یهود وقتی به من می‌رسند احترامم می‌گذارند. و میان فرزند پیغمبر شما و پیغمبر، یک پدر بیش‌تر فاصله نیست که فرزندانش را کشتید.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 189- 190
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 159
قال: ودخل علیه رأس الجالوت، فرأی الرّأس بین یدیه، فقال: أ یّها الخلیفة! راس مَنْ هذا؟ قال: هذا رأس الحسین علیه السلام، قال: فمَنْ امّه؟ قال: فاطمة بنت محمّد صلی الله علیه و آله، قال: فبم استوجب القتل؟ قال: إنّ أهل العراق «1» کتبوا إلیه و «1» دعوه «2» أن یجعلوه خلیفة، فقتله عاملی عبیداللَّه بن زیاد (لعنه اللَّه)، فقال رأس الجالوت: ومن أحقّ منه بالخلافة وهو ابن بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله؟ فما أکفرکم؟ وقال: اعلم یا یزید (لعنه اللَّه) أنّ بینی وبین داود علیه السلام مائة وثلاثون جدّاً، والیهود یعظِّمونی ولا یرون «3» التّزویج إلّابرضائی ویأخذون التّراب من تحت أقدامی ویتبرّکون به، وأنتم بالأمس کان نبیّکم بین أظهرکم، والیوم وثبتم علی ولده فقتلتموه، فتبّاً لکم ولدینکم. فقال یزید: لولا أن بلغنی عن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله أ نّه قال: «مَنْ قتل معاهداً کنتُ خصمه یوم القیامة» لقتلتک لتعرّضک «4». فقال رأس الجالوت: یا یزید! یکون خصم من قتل معاهداً ولا یکون خصم مَنْ قتل ولده؟ ثمّ قال رأس الجالوت: یا أبا عبداللَّه، اشهد لی عند جدّک فأنا أشهد أن لا إله إلّااللَّه «1» وحده لا شریک له «1»، وأشهد أنّ محمّداً عبده ورسوله، فقال له یزید: الآن خرجت من دینک ودخلت فی دین الإسلام، فقد برأنا منک «5»، ثمّ أمر بضرب عنقه. «6»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 127- 129/ عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 510- 511
__________________________________________________
(1) (1) [لم یرد فی الأسرار].
(2)- [زاد فی الأسرار: وأرادوا].
(3)- [الأسرار: یردّنّ].
(4)- [زاد فی الأسرار: لی].
(5)- [الأسرار: من دمک].
(6)- و هم‌چنان سید و ابن‌نما حدیث می‌کنند که: رأس الجالوت 1 که یک تن از احبار یهود بود، گفت: «از من تا داود نبی هفتاد پدر واسطه است. جماعت یهود از تعظیم و تکریم من دقیقه‌ای فرو نمی‌گذارند و شما پسر پیغمبر خود را که یک واسطه بیش در میان نیست، به قتل می‌رسانید؟! هلاک بادید شما، و نابود باد دین شما.»
یزید برآشفت و گفت: «اگرنه این بود که از رسول خدا به من رسید:
حیث قال: «مَنْ قتل معاهداً کنتُ خصمه یوم القیامة» لقتلتک.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 160

(أخبرنا) عین الأئمّة بإسناده الّذی مرّ آنفاً؛ عن زید بن علیّ؛ وعن محمّد بن الحنفیّة؛ عن علیّ بن الحسین زین العابدین أ نّه قال: لمّا أتی برأس الحسین علیه السلام إلی یزید، کان یتّخذ مجالس الشّرب، ویأتی برأس الحسین فیضعه بین یدیه ویشرب علیه، فحضر ذات یوم «1» أحد مجالسه «1» رسول ملک الرّوم، وکان من «2» أشراف الرّوم وعظمائها «2»، فقال: یا ملک العرب! رأس مَنْ هذا؟
فقال له یزید: ما لک ولهذا الرّأس؟
قال: إنِّی إذا رجعت إلی ملکنا یسألنی عن کلِّ شی‌ء رأیته؛ فأحببت أن أخبره بقصّة هذا الرّأس وصاحبه؛ لیشارکک «3» فی الفرح والسّرور.
فقال یزید: هذا رأس الحسین بن علیّ بن أبی طالب.
__________________________________________________
- آن جا که فرمود: آن کس که معاهد 2 و اهل ذمه را بکشد، فردای قیامت من با او مخاصمه خواهم کرد، امروز تو را به سلامت نمی‌گذاشتم.»
رأس الجالوت گفت: «رسول خدا با قاتل معاهد مخاصمت خواهد کرد. آیا با قاتل فرزندش خصومت نخواهد داشت؟!»
این بگفت و بانگ برآورد که: «یا ابا عبداللَّه! در نزد جدت گواه باش که من مسلمانی گرفتم.»
و کلمه بگفت. یزید گفت: «اکنون که از شرط معاهد بیرون شدی، قتل تو روا باشد.»
و فرمان داد، اورا گردن زدند.
1. رأس الجالوت: معرب «رش کالوتا» است. و «رش» در لغت عبری به معنی سر و «کالوتا» قبیله‌ای از بنی اسرائیل است که بزرگ ایشان را به زبان عبری «رش کالوتا» و به عربی «رأس الجالوت» نامند.
2. معاهد: کافری که با مسلمانان پیمان صلح بسته و تحت حمایت آن‌هاست.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 3/ 151
و از آن پس داستان رأس الجالوت را می‌نگارد، که آن کلمات بگذاشت؛ و به فرمان آن ملعون شهید گردید.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 213
(1) (1) [تسلیة المجالس: فی مجلس یزید].
(2- 2) [تسلیة المجالس: عظمائهم].
(3)- [تسلیة المجالس: حتّی تشارکک].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 161
فقال: ومَنْ «1» امّه؟
قال: فاطمة الزّهراء.
قال: بنت مَنْ؟
قال: بنت رسول اللَّه.
فقال الرّسول: افّ لک ولدینک! ما دین أخسّ من دینک، اعلم إنّی من أحفاد داود، وبینی وبینه آباء کثیرة، والنّصاری یعظّمونی ویأخذون التّراب من تحت قدمیّ تبرّکاً «2»، لأنِّی من أحفاد داود، وأنتم تقتلون ابن بنت رسول اللَّه وما بینه وبین رسول اللَّه إلّاامّ واحدة، فأیّ دین هذا «3»؟
ثمّ قال له الرّسول: یا یزید! هل سمعت بحدیث کنیسة الحافر؟
فقال یزید: قل حتّی أسمع.
فقال: إنّ بین عمّان والصّین بحراً مسیرته سنة، لیس فیه عمران «4» إلّابلدة واحدة فی وسط الماء، طولها ثمانون فرسخاً؛ «5» وعرضها کذلک «5»، وما علی وجه الأرض بلدة أکبر منها، ومنها یحمل الکافور والیاقوت «6» والعنبر، وأشجارهم العود «6»؛ وهی فی أیدی النّصاری لا ملک لأحد فیها من الملوک، وفی تلک البلدة کنائس کثیرة، أعظمها کنیسة الحافر، فی محرابها حقّة من ذهب معلّقة فیها حافر یقولون: إنّه حافر حمار کان یرکبه عیسی، وقد «7» زیّنت حوالی الحقّة بالذّهب والجواهر والدّیباج والأبریسم «7»، وفی کلّ عام «8» یقصدها
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی تسلیة المجالس: کانت].
(2)- [أضاف فی تسلیة المجالس: به].
(3)- [تسلیة المجالس: دینکم].
(4)- [تسلیة المجالس: عامر].
(5- 5) [تسلیة المجالس: فی ثمانین].
(6) (6) [تسلیة المجالس: أشجارهم العود ومنهم یحمل العنبر].
(7) (7) [تسلیة المجالس: زیّنوا حول الحقّة من الذّهب والدّیباج ما لا یوصف].
(8) (8*) [تسلیة المجالس: یقصدونها العلماء من النّصاری یطوفون بتلک الحقّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 162
عالم من النّصاری، فیطوفون حول الحقّة ویزورونها (8*) ویقبّلونها، ویرفعون حوائجهم إلی اللَّه ببرکتها «1» هذا شأنهم ودأبهم بحافر حمار یزعمون أ نّه حافر حمار «2» کان یرکبه عیسی نبیّهم «2»؛ وأنتم تقتلون ابن بنت نبیّکم، لا بارک اللَّه فیکم ولا فی دینکم.
فقال یزید لأصحابه: اقتلوا هذا النّصرانیّ؛ فإنّه یفضحنا «3» إن رجع إلی بلاده ویشنّع علینا «4»، فلمّا أحسّ النّصرانیّ بالقتل، قال: یا یزید أترید قتلی؟
قال: نعم.
قال: فاعلم أ نّی رأیت البارحة نبیّکم فی منامی «5» وهو یقول لی: یا نصرانیّ! أنت من أهل الجنّة. فعجبت «6» من کلامه «7» حتّی نالنی هذا، فأنا «7» أشهد أن لا إله إلّااللَّه وأنّ محمّداً «8» عبده ورسوله، ثمّ أخذ الرّأس وضمّه إلیه وجعل یبکی حتّی قُتل «8». «9» (وروی) مجد الأئمّة السّرخسکیّ عن أبی عبداللَّه الحدّاد «9» أنّ النّصرانیّ اخترط سیفاً «10» وحمل علی یزید لیضربه «11»، فحال الخدم بینهما وقتلوه «12» وهو یقول الشّهادة.
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(2- 2) [تسلیة المجالس: عیسی].
(3)- [تسلیة المجالس: تفضحنا].
(4)- [تسلیة المجالس: علیَ].
(5)- [تسلیة المجالس: المنام].
(6)- [تسلیة المجالس: فتعجّبت].
(7- 7) [تسلیة المجالس: وها أنا].
(8- 8) [تسلیة المجالس: رسول اللَّه، ثمّ وثب إلی رأس الحسین علیه السلام وضمّه إلی صدره وجعل یقبِّله ویبکی حتّی قُتل رحمه الله].
(9- 9) [تسلیة المجالس: وفی روایة].
(10)- [تسلیة المجالس: سیفه].
(11)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(12)- [تسلیة المجالس: ثمّ قُتل علی المکان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 163
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 72- 73/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة الجالس وزینة المجالس، 2/ 397- 399
فحضر مجلسه رسول ملک الرّوم، وکان من أشرافهم، فقال: یا ملک العرب! هذا رأس مَنْ؟
قال: ما لک ولهذا الرّأس؟ قال: إنِّی إذا رجعت إلی ملکنا یسألنی عن کلّ شی‌ء شاهدته، فأحببت أن أخبره بقضیّة هذا الرّأس وصاحبه لیشارکک فی الفرح والسّرور، قال: هذا رأس الحسین بن علیّ. قال: ومَنْ امّه؟ قال: فاطمة بنت رسول اللَّه. فقال النّصرانیّ: افّ لک ولدینک، لی دین أحسن من دینکم، إنّ أبی من حفدة داود علیه السلام، وبینی وبینه آباء کثیرة، والنّصاری یعظّمون قدری ویأخذون من تراب قدمی تبرّکاً بأنِّی من الحوافد، وقد قتلتم ابن بنت نبیّکم ولیس بینه وبینه إلّاامّ واحدة، فقبّح اللَّه دینکم.
ثمّ قال لیزید: ما اتّصل إلیک حدیث کنیسة الحافر؟ قال: قل. قال: بین عمّان والصّین بحر مسیرة سنة، فیه جزیرة لیس بها عمران إلّابلدة واحدة فی الماء طولها ثمانون فرسخاً فی ثمانین ما علی وجه الأرض مدینة مثلها، منها یحمل الکافور والعنبر والیاقوت، أشجارها العود وهی فی أکفّ النّصاری، فیها کنائس کثیرة أعظمها کنیسة الحافر، فی محرابها حقّة ذهب معلّقة، فیها حافر حمار یقولون: کان یرکبه عیسی علیه السلام وحول الحقّة مزیّن بأنواع الجواهر والدّیباج، یقصدها فی کلّ عام عالم من النّصاری وأنتم تقتلون ابن بنت نبیّکم؟ لا بارک اللَّه فیکم ولا فی دینکم.
فقال یزید: اقتلوه لئلّا یفضحنی فی بلاده، فلمّا أحسّ بالقتل، قال: ترید أن تقتلنی؟
قال: نعم. قال: اعلم أ نّی رأیت البارحة نبیّکم فی المنام یقول: یا نصرانیّ! أنت من أهل الجنّة، فتعجّبت من کلامه، وأنا أشهد أن لا إله إلّااللَّه، وأنّ محمّداً رسوله.
ثمّ نهض إلی الرّأس، فضمّه إلی صدره، وقبّله وبکی، فقُتل.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 56
وروی عن زین العابدین علیه السلام، قال: لمّا اتی برأس الحسین علیه السلام إلی یزید کان یتّخذ مجالس الشّرب «1» ویأتی برأس الحسین علیه السلام ویضعه بین یدیه ویشرب علیه، فحضر ذات
__________________________________________________
(1)- [فی البحار والعوالم والأسرار والعیون والمعالی: الشّراب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 164
یوم فی مجلسه رسول ملک الرّوم، وکان من أشراف الرّوم وعظمائهم، فقال: یا ملک العرب! هذا رأس مَنْ؟ فقال له یزید: ما لکَ ولهذا الرّأس؟ فقال: إنِّی إذا رجعت إلی ملکنا یسألنی عن کلّ شی‌ء رأیته، فأحببت أن أخبره بقصّة هذا الرّأس وصاحبه حتّی یشارکک فی الفرح والسّرور، فقال یزید علیه اللّعنة: هذا رأس الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، فقال الرّومی: مَنْ امّه؟ فقال: فاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فقال النّصرانی:
افّ لک ولدینک، لی دین أحسن من دینکم «1»، أنّ أبی من حوافد «2» داود علیه السلام وبینی وبینه آباء کثیرة، والنّصاری یعظِّمونی «3» ویأخذون من تراب قدمیّ تبرّکاً «4» بأنِّی «5» من حوافد «4» داود علیه السلام، وأنتم تقتلون ابن بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وما بینه وبین نبیّکم إلّاامّ واحدة، «6» فأیّ دین دینکم.
ثمّ قال لیزید: هل سمعت حدیث کنیسة الحافر؟ فقال له: «7» قل حتّی أسمع «7»، «8» فقال:
بین عمّان والصّین بحر مسیرة سنة، لیس فیها عمران إلّابلدة واحدة فی وسط الماء طوله ثمانون فرسخاً فی ثمانین فرسخاً «9»، ما علی وجه الأرض بلدة أکبر منها، ومنها یحمل
__________________________________________________
(1)- [فی البحار والعوالم والأسرار: دینک].
(2)- [الدّمعة: أحفاد].
(3)- [فی البحار والعوالم والدّمعة وتظلّم الزّهراء والمعالی: یعظِّموننی].
(4- 4) [فی الدّمعة: بی لأنّی من أحفاد].
(5)- [البحار: بأبی].
(6)- [زاد فی الدّمعة: قبّح اللَّه دینکم].
(7) (7) [نفس المهموم: أقول: ثمّ ذکر حکایة فی تعظیم نصاری ما من حمار یزعمون أ نّه حمار کان یرکبه‌عیسی علیه السلام لم نذکره للاختصار. ثمّ غیر یزید وقال:].
(8) (- 8*) [العیون: وذکر رحمه الله حکایة فی تعظیم النّصاری حافر حمار یزعمون أ نّه حمار کان یرکبه عیسی علیه السلام ثمّ قال:].
(9)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 165
الکافور والیاقوت، أشجارهم العود والعنبر، وهی فی أیدی النّصاری لا ملک لأحد من الملوک فیها سواهم، وفی تلک البلدة کنائس کثیرة «1» وأعظمها کنیسة الحافر 10، فی محرابها حقّة ذهب معلّقة فیها حافر یقولون إنّ هذا حافر حمار کان یرکبه عیسی علیه السلام وقد زیّنوا حول الحقّة «2» بالدّیباج یقصدها فی کلِّ عام عالم من النّصاری ویطوفون حولها ویقبِّلونها «3» ویرفعون حوائجهم إلی اللَّه تعالی عندها «4»، هذا (8*) شأنهم ورأیهم «5» بحافر حمار یزعمون أ نّه حافر حمار کان یرکبه عیسی علیه السلام نبیّهم، وأنتم تقتلون ابن بنت نبیّکم، فلا بارک اللَّه تعالی فیکم ولا فی دینکم.
فقال یزید لعنه اللَّه: اقتلوا هذا النّصرانیّ لئلّا یفضحنی فی بلاده، فلمّا أحسّ النّصرانیّ بذلک، قال له: أترید أن تقتلنی؟ قال: نعم، قال: اعلم أ نّی رأیت البارحة نبیّکم فی المنام یقول: یا نصرانیّ! أنت من أهل الجنّة، فتعجّبت من کلامه، و «6» أشهد أن لا إله إلّااللَّه وأنّ محمّداً رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، ثمّ وثب إلی رأس الحسین علیه السلام، فضمّه إلی صدره وجعل یُقبِّله ویبکی حتّی قُتل. «6»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 190- 193/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 141- 142؛ البحرانی، العوالم، 17/ 442- 443؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 129- 130؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 509- 510؛ القمّی، نفس المهموم،/ 458- 459؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 273- 274؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 168- 169؛ المیانجی، العیون العبری،/ 279- 280؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 391- 392
«7»
__________________________________________________
(1) (10) [لم یرد فی المعالی].
(2)- [زاد فی الدّمعة: بالذّهب].
(3)- [الدّمعة: ویقبلون أرکانها].
(4)- [لم یرد فی البحار والعوالم].
(5)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والعیون: دأبهم].
(6)- [زاد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء والعیون والمعالی: أنا].
(7)- و از امام زین العابدین روایت شده است که چون سر بریده حسین را نزد یزید آوردند، مجالس می‌گساری ترتیب می‌داد و سر مبارک را می‌آورد و در مقابل خود می‌گذاشت و بر آن سفره می‌خوارگی می‌کرد. روزی سفیر پادشاه روم که خود یکی از اشراف و بزرگان بود، در مجلس حضور داشت. گفت: «ای شاه عرب! این سر از کیست؟»
یزید گفت: «تو را با این سر چه کار؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 166
__________________________________________________
- گفت: «من که به نزد پادشاه باز می‌گردم، از آن چه دیده ام از من می‌پرسد. دوست داشتم که داستان این سر و صاحب سر را برایش گفته باشم تا او نیز شریک شادی و سرور تو باشد.»
یزید ملعون گفت: «این سر حسین‌بن علی‌بن ابی‌طالب است.»
رومی گفت: «مادرش کیست؟»
گفت: «فاطمه دختر رسول خدا.»
نصرانی گفت: «نفرین بر تو و دین تو، دین من که بهتر از دین شماست؛ زیرا پدر من از نوادگان داود است و میان من و داود پدران بسیاری فاصله است و نصاری مرا بزرگ می‌شمارند و از خاک پای من به عنوان تبرک که من نواده داودم برمی‌دارند. و شما پسر دختر رسول خدا را می‌کشید، با این که میان او و پیغمبر شما یک مادر بیش‌تر فاصله نیست. این چه دینی است؟»
سپس به یزید گفت: «داستان کلیسای حافر را شنیده‌ای؟»
گفت: «بگو تا بشنوم.»
گفت: «دریایی است میان عمان و چین که یک سال راه است و هیچ آبادی در آن نیست، مگر یک شهر که در وسط دریاست؛ هشتاد فرسخ در هشتاد فرسخ. شهری بزرگ‌تر از آن به روی زمین نیست. صادراتش کافور و یاقوت است و درختانش همه عود است و عنبر. و در تصرف نصاری است و هیچ یک از پادشاهان را به جز نصاری آن جا ملکی نیست. و در این شهر کلیساهای بسیاری است که از همه بزرگ‌تر کلیسای حافر است. از محراب آن کلیسا حقه طلایی آویزان است که ناخنی در میان آن حقه است و می‌گویند: ناخن درازگوشی است که عیسی سوار بر آن می‌شد. نصاری آن حقه را بر حریری پیچیده اند و همه ساله یک جهان از نصاری آن جا می‌آیند و بر گرد آن حقه طواف می‌کنند و آن را می‌بوسند و در نزد آن حاجت‌های خود را از خدای تعالی می‌خواهند. این رفتار و عقیده آنان است نسبت به ناخن درازگوشی که به گمانشان ناخن درازگوش سواری پیغمبرشان است. و شما پسر دختر پیغمبر خود را می‌کشید؟ خداوند شما را دین شما را مبارک نکند.»
یزید لعین گفت: «این نصرانی را بکشید تا آبروی مرا در کشور خود نبرد.»
چون نصرانی احساس کرد که یزید در صدد کشتن اوست گفت: «مگر تصمیم کشتن مرا داری؟»
گفت: «آری.»
گفت: «بدان‌که من دیشب پیغمبر شما را در خواب دیدم که به من می‌فرمود: ای نصرانی! تو اهل بهشتی. و من از سخن آن‌حضرت در شگفت شدم. شهادت می‌دهم که نیست خدایی به‌جز خداوند و محمد فرستاده اوست.»
سپس از جای‌خود پرید و سر حسین علیه السلام را برداشت و بر سینه گرفت و او را می‌بوسید و گریه می‌کرد تا کشته شد.
فهری، ترجمه لهوف،/ 190- 193
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 167
__________________________________________________
- سید سجاد علیه السلام می‌فرماید: یک روز ما را احضار کرد و هم چنان می‌گسار بود و بر سر پدرم می‌نگریست. این وقت کس در طلب رسول قسطنط ملک روم فرستاد؛ چون او درآمد و بنشست، گفت: «ای پادشاه عرب! این سر کیست؟»
پاسخ داد که: «تو را با این سر حاجت چیست؟»
گفت: «چون من به نزد ملک خویش باز شوم، از هر کم و بیش از من پرسش می‌کند. می‌خواهم تا قصه این سر را بدانم و به عرض پادشاه خویش برسانم تا شاد و با شادی تو انباز 1 شود.»
یزید گفت: «این سر حسین‌بن علی‌بن ابی‌طالب است.»
گفت: «مادرش کیست؟»
گفت: «فاطمه، دختر رسول خدا.»
نصرانی گفت: «وای بر تو و بر دین تو! دین مرا با دین تو انباز نتوان داشت. همانا نژاد من به داود نبی منتهی می‌شود و میان من و داود بسیار کس واسطه است و مردم نصاری خاک قدم مرا از برای تبرک مأخوذ می‌دارند. و شما پسر پیغمبر خود را که افزون از یک مادر واسطه نیست، به قتل می‌رسانید؟! گوش فرا من دار تا حدیث کنیسه حافر را با تو بگویم.»
یزید گفت: «بگو.»
گفت: «در بحر عمان در طریق چین جزیره‌ای است، هشتاد در هشتاد فرسنگ و در آن جزیره شهری عظیم است و کافور و عنبر و یاقوت احمر از آن جا به دست می‌آید و در اراضی آن درختان عود عظیم می‌شود و در آن شهر کنیسه ای چند است. یکی را کنیسه حافر گویند و در محراب آن کنیسه، حقه ای از زر سرخ آویخته‌اند و در آن حقه سُمِی است. می‌گویند این حافر 2 حماری است که عیسی بر آن سوار می‌شد. علمای نصاری هر سال به زیارت آن حافر می‌روند و در گرد آن طواف می‌دهند و اسعاف حوایج خویش را طلب می‌کنند و شما پسر پیغمبر خویش را می‌کشید؟
لا بارک اللَّه فیکم ولا فی دینکم.»
یزید گفت: «این نصرانی را گردن بزنید که در مملکت خویش زبان به سب و شتم ما خواهد گشود.»
نصرانی چون این‌بدانست، گفت: «دوش پیغمبر شما را در خواب دیدم. مرا بشارت بهشت‌داد. در عجب شدم. اکنون سرّ آن مکشوف افتاد.»
پس کلمه بگفت و مسلمانی گرفت و آن سر مبارک را برداشت و بر سینه بچفسانید و ببوسید تا گاهی که از دستش بستدند و گردنش بزدند.
1. انباز: شریک.
2. حافر: سم حیوان.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 3/ 150- 151
و از حضرت سید الساجدین علیه السلام روایت کرده اند که چون سر مبارک سید شهدا علیه السلام را به نزد یزید-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 168
__________________________________________________
- آوردند، آن ملعون آن سر منوّر را در مجلس شراب حاضر می‌کرد و شراب زهرمار می‌کرد. روزی رسول پادشاه فرنگ در مجلس او حاضر شد، و از اشراف و بزرگان ایشان بود، گفت: «ای پادشاه عرب! این سر کیست؟»
یزید گفت: «تو را با این سر چه کار است؟»
گفت: «چون من به نزد پادشاه خود می‌روم، از احوال این ملک سؤال می‌کند، می‌خواهم بر احوال این سر مطلع شوم و به او خبر دهم تا او با شما در فرح و شادی شریک گردد.»
یزید گفت: «این سر حسین‌بن علی‌بن ابی‌طالب است.»
فرنگی گفت: «مادر او کیست؟»
گفت: «فاطمه دختر رسول خدا.»
نصرانی گفت: «اف باد بر تو و بر دین تو، دین من نیکوتر است از دین تو. بدان که پدر من از فرزندان حضرت داود است. میان من و او پدران بسیار هست، و نصارا مرا تعظیم می‌نمایند و خاک پای مرا برای تبرک برمی‌دارند. و شما فرزند پیغمبر خود را می‌کشید، و میان او و پیغمبر شما یک مادر بیش‌تر در میان نیست؟ بد دینی است دین شما.»
پس به یزید گفت که: «آیا شنیده‌ای حکایت کلیسای حافر را؟»
گفت: «بگو تا بشنوم.»
نصرانی گفت: «میان عمان و چین دریایی هست که یک سال مسافت آن است. و در آن میان معموره ای نیست به غیر یک شهر که در میان آب واقع است، و طول آن هشتاد فرسخ در هشتاد فرسخ است. و بر روی زمین شهری از آن بزرگ‌تر نیست. و کافور و یاقوت و عنبر را از آن جا می‌آورند. و درختان آن عود است، و آن در دست نصارا است. و در آن شهر کلیسای بسیاری هست. و بزرگ‌ترین کلیساهای ایشان کنیسه حافر است، و در محراب آن حقه طلائی آویخته است که در آن حقه سُمی هست که می‌گویند، سُم حماری است که عیسی بر آن سوار می‌شده است. و دور آن حقه را به طلا و دیبا مزیّن گردانیده‌اند، و در هر سال گروه بسیار از نصارا از اطراف عالم به زیارت آن کنیسه می‌روند و بر دور آن حقه طواف می‌کنند، و آن را می‌بوسند و در آن‌جا حاجت خود را از قاضی‌الحاجات طلب می‌نمایند. ایشان چنین رعایت می‌کنند سُم درازگوشی را که گمان می‌کنند که سُم دراز گوش عیسی است. و شما پسر دختر پیغمبر خود را می‌کشید؟ خدا برکت ندهد شما را در خود و دین خود.»
یزید گفت: «بکشید این نصرانی که ما را در بلاد خود رسوا نکند.»
چون نصرانی این سخن را شنید، گفت: «می‌خواهی مرا بکشی؟»
یزید گفت: «بلی.»
نصرانی گفت: «دیشب پیغمبر شما را در خواب دیدم، گفت: ای نصرانی تو از اهل بهشتی، و من تعجب-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 169
والتفت رسول قیصر إلی یزید، وقال: إنّ عندنا فی بعض الجزائر حافر حمار عیسی علیه السلام، ونحنُ نحجّ إلیه فی کلِّ عامٍ من الأقطار، ونهدی إلیه النّذور ونُعظِّمه کما تُعظِّمون کتبکم، فأشهد أنّکم علی باطل، فأغضب یزید هذا القول، وأمر بقتله، فقام إلی الرّأس وقبّله، وتشهّد الشّهادتین، وعند قتله سمع أهل المجلس من الرّأس الشّریف صوتاً عالیاً فصیحاً: «لا حول ولا قوّة إلّاباللَّه».
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 458

فی الکتاب المتقدّم ذکره نقل: أ نّه لمّا وصلت الرّؤوس والسّبی إلی عسقلان، أمر رئیسها أن یزیّن البلد، وأمر أصحاب اللّهو والزّهو أن یلعبوا ویضربوا الطّبول والعود، وعملوا اللّهو وجلسوا فی القصور باللّهو والطّرب، وکان فی ذلک البلد رجل تاجر اسمه زریر الخزاعیّ، وکان واقفاً بالسّوق، فلمّا رأی النّاس فرحین وکلّ منهم یقول للآخر: أیّام مبارکة علیک. قال لبعضهم: إنّ هذا الفرح والسّرور ما سببه وما سبب تزیین الأسواق، فقالوا له: کأ نّک غریب؟ قال: نعم. فقالوا له: اعلم یا هذا أ نّه کان فی العراق جماعة مخالفون لیزید ولم یبایعوه، فبعث إلیهم عسکراً، فقتلوهم، فهذه رؤوسهم وهذا السّبی لهم. فقال زریر: أهؤلاء کانوا کفرة أم مسلمین، فقیل له: إنّهم کانوا سادات الزّمان.
فقال: ما کان سبب خروجهم علی یزید؟ فقالوا: إنّ مقدّمهم کان یقول: أنا ابن رسول اللَّه وأنا بالخلافة أحقّ، فقال: من کان أبوه ومن کانت امّه وما اسمه؟ فقیل له: یا زریر، کان اسمه الحسین، واسم أخیه الحسن علیهما السلام، وامّه فاطمة الزّهراء بنت محمّد المصطفی، وأبوه علیّ المرتضی.
فلمّا سمع هذا الکلام اسودّت الدّنیا فی عینیه وضاقت مع رحبها علیه، فجاء قریباً من السّبی، فلمّا وقعت عینه علی مولای زین العابدین علیه السلام بکی بکاءً شدیداً، وأنّ أ نّة
__________________________________________________
- کردم از سخن او، وشهادت می‌دهم به وحدانیت الهی و رسالت حضرت رسالت پناهی.»
پس برجست و سر مبارک را بر سینه خود چسبانید و می‌بوسید و می‌گریست تا کشته شد. 1
1. ملهوف، 220.
مجلسی، جلاء العیون،/ 742- 743
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 170
عظیمة، فقال له علیّ بن الحسین علیهما السلام: ما لی أراک یا هذا تبکی وجمیع أهل البلد فی فرح وسرور؟ فقال زریر: یا مولای! أنا رجل غریب وقد وقعت الیوم فی هذا البلد المشؤوم، وأنا تاجر وقد سألت أهل البلد عن فرحهم وسرورهم، فأجابونی باغ تباغی علی یزید، فقتله وبعث رأسه إلی الشّام ونساؤه سبایا. فلمّا سألته عن اسمه واسم أبیه قالوا: الحسین بن علیّ بن أبی طالب، وجدّه محمّد المصطفی صلی الله علیه و آله، فقلت: مَنْ کان أحقّ منه بالخلافة؟ فخمدوا.
فقال مولای زین العابدین علیه السلام: أری منک أ یّها التّاجر المعرفة وریح المحبّة، جزاک اللَّه خیراً. فقال: یا سیِّدی مرنی لأخدمک. فقال علیه السلام: قل للّذی هو حامل رأس أبی الحسین علیه السلام أن یتقدّم علی النّساء ویعتزل عنهنّ لیتمّ للنّساء حجابهنّ ویشتغلوا بالرّأس عن النّظر إلی النّساء، فمضی زریر من وقته وأعطی حامل الرّأس خمسین مثقالًا من الذّهب والفضّة، وقال له: ارید أن تتقدّم إلی قدّام ولا تکون بین النّساء، قال: فاعتزل حامل الرّأس واستراحت النّساء من مدّ النّظر إلیهنّ، وعاد النّاس یتفرّجون علی الرّؤوس.
ثمّ قال زریر: یا سیِّدی! هل لک حاجة؟ فقال: إن کان فی رحلک ثیاب زائدة فائتنی بها، فمضی زریر وجاء لکلّ واحدة من النّساء بثوب، وإلی زین العابدین علیه السلام بعمامة.
قال زریر: فبینما نحن فی هذا الحال، وإذا قد قامت زعقات وصیاح فی السّوق، فتأمّلت فی ذلک، وإذا هو الشّمر لعنه اللَّه، فأخذتنی الحمیّة، فجئت إلیه ولعنته وشتمته ومسکت بلجام فرسه وقلت: لعنک اللَّه یا شمر، رأس من الّذی وضعته علی الرّمح وهؤلاء النِّساء والأطفال الّذین سلبتهم وسبیتهم أولاد من یکونون؟ أرکبتهم الجمال بغیر وطاء، قطع اللَّه یدیک ورجلیک وأعمی قلبک وعینیک، فصاح الشّمر لعنه اللَّه فی عسکره أن اضربوه، فحاطوا به، فضربوه وطعنوه واجتمع علیه أهل البلد ورموه بالحجارة حتّی وقع مغشیّاً علیه، فظنّوا أ نّه قد قُتل، فترکوه ومضوا.
فلمّا کان نصف اللّیل قام زریر وردّ روعه إلیه، وعاد مرّة یحبو ومرّة یتمرّغ علی الأرض علی ظهره وبطنه من شدّة الجراح، ووصل إلی مسجد سلیمان النّبیّ علیه السلام، وإذا هو
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 171
باناس رؤوسهم مکشوفة، وأزیاقهم مشقوقة، وأعینهم باکیة، وقلوبهم محترقة، فقال لهم زریر: ما بالکم باکین والنّاس فی هذا البلد فرحون مسرورون؟ فقالوا: أ یّها القادم علینا من فوج الخوارج، فإن کنت من المحبّین المؤمنین فاجلس وشارکنا فی المصیبة، فقال زریر: حاشا للَّه‌أن أکون من أهل الشّقاوة، والآن قد قُتلت فی محبّة الحسین علیه السلام وأهل بیته وما جری علیهم وعلی نسائهم، ولکنّ اللَّه الحافظ حفظنی. وأراهم الطّعن فی بدنه، فاشتغلوا بالبکاء وإقامة العزاء.
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 76- 78

قال الرّاوی: وجاء شیخ ودنا من نساء «1» الحسین علیه السلام وعیاله، وهم «2» فی ذلک الموضع «2» فقال «3»: الحمد للَّه‌الّذی قتلکم وأهلککم، وأراح البلاد من «4» رجالکم، وأمْکَنَ أمیر المؤمنین منکم، فقال له علیّ بن الحسین علیه السلام: یا شیخ! هل قرأت القرآن؟ قال: نعم. قال: فهل عرفت «5» هذه الآیة: «قل لا أسألَکُم علیهِ أجْراً إلّاالمَوَدّةَ فی القُرْبی» «6»
؟ قال الشّیخ: نعم «7»، قد قرأت ذلک «8».
فقال علیّ علیه السلام له: فنحنُ القربی «9» یا شیخ، فهل «10» قرأت «11» فی بنی إسرائیل «11»:
__________________________________________________
(1)- [تظلّم الزّهراء: رأس].
(2- 2) [فی البحار والعوالم والأسرار والمعالی: أقیموا علی درج باب المسجد].
(3)- [فی تسلیة المجالس مکانه: وروی أ نّهم لمّا دخلوا دمشق وأقیموا علی درج المسجد منتظرین الإذن‌من یزید حیث یقام السّبی أقبل شیخ من أهل الشّام حتّی دنا منهم فقال ...].
(4)- [فی المطبوع: عن].
(5)- [تسلیة المجالس: قرأت].
(6)- الشّوری: 33.
(7)- [لم یرد فی تسلیة المجالس والبحار والدّمعة والأسرار والمعالی].
(8)- [لم یرد فی المعالی].
(9) (9*) [لم یرد فی المعالی].
(10) (10*) [لم یرد فی تسلیة المجالس والبحار والأسرار].
(11- 11) [لم یرد فی العیون].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 172
«وآتِ ذا القُرْبی حقّه» «1»
؟ فقال الشّیخ: قد قرأت «2»، فقال علیّ بن الحسین: فنحن القُربی (9*) یا شیخ، فهل (10*) قرأت هذه الآیة: «واعلموا إنّما غنمتم من شَیْ‌ءٍ فإنّ للَّهِ خُمْسَهُ وللرّسولِ ولِذِی القُرْبی» «3»
؟ قال: نعم.
فقال له علیّ علیه السلام: فنحن القربی یا شیخ، «4» فهل قرأت هذه الآیة: «إنّما یریدُ اللَّهُ لیُذْهِبَ عنکُم الرِّجْسَ أهلَ البَیْتِ ویُطهِّرکُم تطهیراً» «5»
؟ قال الشّیخ: قد قرأت ذلک. فقال علیّ علیه السلام: فنحن أهل البیت الّذین «6» خصّصنا اللَّه «7» بآیة الطّهارة «6» یا شیخ «7».
قال الرّاوی: فبقی الشّیخ «8» ساکتاً «9» نادماً علی ما تکلّم به «10»، وقال: باللَّه إنّکم «11» هم؟
فقال علیّ بن الحسین علیهما السلام: «12» تاللَّه «13» أ نّا «12» لنحن هم من غیر شکّ، وحقّ جدّنا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، «14» إنّا نحن هم 14 «15». فبکی الشّیخ ورمی عمامته «16»، ثمّ رفع رأسه إلی السّماء
__________________________________________________
(1)- الإسراء: 26.
(2)- [زاد فی الدّمعة: ذلک].
(3)- الأنفال: 41.
(4)- [زاد فی تظلّم الزّهراء: لکن].
(5)- الأحزاب: 33.
(6- 6) [تظلّم الزّهراء: اختصّنا اللَّه بالطّهارة].
(7- 7) [تسلیة المجالس: به].
(8)- [زاد فی تسلیة المجالس: مبهوتاً ساعة].
(9)- [لم یرد فی الدّمعة].
(10)- [زاد فی تسلیة المجالس: ثمّ رفع رأسه إلی السّماء، فقال: اللَّهمّ إنِّی أتوب إلیک من بغض هؤلاء القوم، ثمّ التفت إلی علیّ بن الحسین علیهما السلام].
(11)- [تسلیة المجالس: أنتم].
(12- 12) [العیون: باللَّه].
(13)- [لم یرد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء].
(14- 14) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(15)- [زاد فی تظلّم الزّهراء: بلا شکّ].
(16)- [المعالی: بعمامته].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 173
وقال: اللَّهمّ «1» إنِّی أبرأ «1» إلیک من عدوّ آل محمّد صلی الله علیه و آله و سلم من جنّ وإنس، ثمّ قال: هل لی من توبة؟ فقال له: نعم، إن تبت تاب اللَّه علیک، وأنت معنا، فقال: أنا تائب، فبلغ یزید ابن معاویة «2» حدیث الشّیخ، فأمر به، فقُتل «2». «3»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 176- 178/ عنه: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 382- 384؛ المجلسی، البحار، 45/ 129؛ البحرانی، العوالم، 17/ 429- 430؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 89- 90؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 495؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 262- 263؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 148- 149؛ المیانجی، العیون العبری،/ 257- 258
__________________________________________________
(1) (1) [فی المطبوع وتظلّم الزّهراء والعیون: إنّا نبرأ].
(2- 2) [تسلیة المجالس: مقالته، فأمر بقتله].
(3)- مردی از مشایخ شام چون ایشان را دیدار کرد، از اسرای کفار دانست.
فقال لهم: «الحمد للَّه‌الّذی قتلکم وأهلککم وقطع قرن الفتنة».
یعنی: «سپاس خدای را که کشت شما را و هلاک ساخت شما را و شاخ فتنه را از بن برکند و از سب و شتم و فحش هیچ دقیقه‌ای فرو نگذاشت.»
چون خاموش شد، سید سجاد علیه السلام به سخن آمد و فرمود: «ای شیخ! آیا کتاب خدای را تلاوت کرده باشی؟»
گفت: «قرائت کرده‌ام.»
فرمود: «این آیه مبارکه را قرائت کردی که: «قُلْ لا أسْأ لُکُمْ عَلَیْهِ أجْراً إلّاالمَوَدّةَ فی الْقُرْبی» 1؟»
عرض کرد: «قرائت کردم.»
فرمود: «بدین آیت گذشته باشی: «وَآتِ ذَا القُرْبی حَقّهُ» 2؟»
عرض کرد: «گذشته باشم.»
فرمود: «این‌آیت را تلاوت‌کردی: «إنّما یُرِیْدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» 3؟»
عرض کرد: «خوانده‌ام.»
فرمود: «ای شیخ! این آیات در حق ما فرود شده [است]. ماییم ذی القربی و ماییم آن اهل بیت که خداوند از هر آلایشی پاک و پاکیزه فرمود.»
شیخ شامی چون این کلمات بشنید، دست به سوی آسمان برافراشت و سه کرت عرض کرد: «اللَّهمّ إنِّی أتوب إلیک، اللَّهمّ إنِّی أبرأ إلیک من عدوّ آل محمّد ومن قتلة أهل بیت محمّد».
یعنی: «از در توبت و انابت بیرون شدم.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 174
__________________________________________________
- عرض کرد: «الهی! بیزارم از دشمنان محمد و کشندگان اهل بیت محمد. همانا چند که قرائت قرآن کردم به معنی این کلمات راه نبردم.»
آن‌گاه عرض کرد: «یابن رسول اللَّه! آیا توبه من پذیرفته است؟»
فرمود: «إن تبت تاب اللَّه علیک وأنت معنا».
یعنی: «اگر توبه کنی، خداوند می‌پذیرد و تو با ما خواهی بود.»
عرض کرد: «من تائبم.»
چون این خبر به یزید رسید، فرمان کرد تا او را به قتل رساندند.
1. قرآن کریم «42- 22».
2. قرآن کریم «17- 28».
3. قرآن کریم «33- 33».
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 3/ 118- 119
راوی گفت: پیرمردی آمد و به زنان و عیالات حسین علیه السلام که بر درِ مسجد ایستاده بودند، نزدیک شد و گفت: «سپاس خدای را که شما را بکشت و نابود کرد و شهرها را از مردان شما آسوده نمود و امیرالمؤمنین را بر شما مسلط کرد.»
علی بن الحسین به او فرمود: «ای پیرمرد! قرآن خوانده‌ای؟»
گفت: «آری.»
فرمود: «معنای این آیه را نیکو درک کرده ای: بگو ای پیغمبر، من برای رسالت مزدی از شما نمی‌خواهم به جز دوستی خویشاوندانم؟»
پیرمرد گفت: «آری، این آیه را خوانده‌ام.»
علی علیه السلام فرمود: «خویشاوندان پیغمبر ماییم. ای شیخ! در سوره بنی‌اسرائیل خوانده ای که: حق خویشاوندان ادا کن؟»
شیخ گفت: «خوانده‌ام.»
علی بن الحسین فرمود: «خویشاوند ماییم. ای پیرمرد! این آیه را خوانده ای: بدانید هر چه سود بردید پنج یک آن مخصوص خداست و رسول و خویشاوندان رسول؟»
گفت: «آری.»
علی علیه السلام به او فرمود: «ماییم خویشاوندان پیغمبر. این آیه را خوانده‌ای: خداوند خواسته است که پلیدی را از شما خاندان بردارد و شما را پاک و پاکیزه فرماید؟»
شیخ گفت: «این آیه را خوانده‌ام.»
علی علیه السلام فرمود: «ماییم آن خاندانی که خداوند آیه تطهیر را مخصوص ما نازل فرموده است.»
راوی گفت: پیرمرد ساکت ایستاد و آثار پشیمانی از آن چه گفته بود، بر چهره اش نمایان بود. پس از-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 175
__________________________________________________
- لحظه‌ای گفت: «تو را به خدا شما همانید که گفتی؟»
علی بن الحسین فرمود: «به خدا قسم بدون شک ما همان خاندانیم. به حق جدم، رسول خدا که ما همان خاندانیم.»
پیرمرد گریان شد و عمامه بر زمین زد و سپس سر بر آسمان برداشت و گفت: «بارالها! ما که از دشمنان جنی و انسی آل محمد بیزاریم.»
پس به حضرت عرض کرد: «آیا راه توبه ای برای من هست؟»
فرمود: «آری، اگر توبه کنی خداوند توبه تو را می‌پذیرد و تو با ما خواهی بود.»
عرض کرد: «من توبه کارم.»
گزارش رفتار این پیرمرد به یزید رسید، دستور داد او را کشتند.
فهری، ترجمه لهوف،/ 176- 178
پس آن‌کافران، حرم و اولاد سید پیغمبران را بر درِ مسجد جامع دمشق که جای اسیران بود باز داشتند. و مرد پیری از اهل شام به نزد ایشان آمد و گفت: «الحمد للَّه‌که خدا شما را کشت و شهرها را از مردان شما راحت داد، و یزید را بر شما مسلط گردانید.»
چون سخن خود را تمام کرد، جناب امام زین العابدین علیه السلام فرمود: «ای شیخ! آیا قرآن خوانده ای؟»
گفت: «بلی.»
فرمود: «این آیه را خوانده ای: «قُلْ لا أسْألُکُمْ عَلَیْهِ أجْراً إلّاالمَوَدّةَ فی القُرْبی» 1؟»
گفت: «بلی.»
حضرت فرمود: «آن‌ها ماییم که حق تعالی، مودت ما را مزد رسالت گردانیده است.»
باز فرمود که: «این آیه را خوانده ای: «وَآتِ ذا القُرْبی حَقّهُ» 2؟»
گفت: «بلی.»
فرمود: «ماییم آن‌ها که حق تعالی پیغمبر خود را امر کرده است که حق ما را به ما عطا کند.»
«آیا این آیه را خوانده ای: «وَاعْلَمُوا أنّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَی‌ءٍ فَأنَّ للَّهِ خُمْسَهُ وَلِلرّسُولِ وَلِذِی القُرْبی» 3؟»
گفت: «بلی.»
حضرت فرمود: «ماییم ذوالقربی که اقرب اقربای آن حضرتیم.»
«آیا خوانده ای این آیه را: «إِنَّما یُریدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أهْلَ البَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» 4؟»
گفت: «بلی.»
حضرت فرمود: «ماییم اهل بیت رسالت که حق تعالی شهادت به طهارت ما داده است.»
آن مرد گریان شد و از گفته های خود پشیمان شد، و عمامه خود را از سر انداخت و رو به آسمان گردانید و گفت: «خداوندا! بیزاری می‌جویم به سوی تو از دشمنان آل محمد از جن و انس.»
پس به خدمت حضرت عرض کرد که: «اگر توبه کنم آیا توبه من قبول می‌شود؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 176

قال المجلسی عطّر اللَّه مرقده فی البحار: أقول: روی فی بعض مؤلّفات أصحابنا مرسلًا:
أنّ نصرانیّاً أتی رسولًا من ملک الرّوم إلی یزید لعنه اللَّه، وقد حضر فی مجلسه الّذی أتی إلیه برأس الحسین علیه السلام، فلمّا رأی النّصرانی رأس الحسین بکی وصاح وناح حتّی ابتلّت لحیته بالدّموع، ثمّ قال: اعلم یا یزید إنّی دخلت المدینة تاجراً فی أیّام حیاة النّبیّ صلی الله علیه و آله وقد أردت أن آتیه بهدیّة، فسألت من أصحابه: أیّ شی‌ء أحبّ إلیه من الهدایا؟ فقالوا:
الطّیب أحبّ إلیه من کلّ شی‌ء، وإنّ له رغبة فیه، قال: فحملت من المسک فارتین، وقدراً من العنبر الأشهب، وجئت بها إلیه، وهو یومئذ فی بیت زوجته امّ سلمة (صلّی اللَّه علیها)، فلمّا شاهدت جماله ازداد عینی من لقائه نوراً ساطعاً، وزادنی منه سرور، وقد تغلق قلبی بمحبّته، فسلّمت علیه ووضعت العطر بین یدیه، فقال صلی الله علیه و آله: ما هذا؟ قلت: هدیّة محقّرة أتیت بها إلی حضرتک، فقال لی: ما اسمک؟ فقلت: اسمی عبد الشّمس، فقال لی: بدّل اسمک، فأنا اسمِّیک عبدالوهّاب، إن قبلت منِّی الإسلام قبلت منک الهدیّة، قال: فنظرته وتأمّلته، فعلمت أ نّه نبیّ، وهو النّبیّ الّذی أخبرنا عنه عیسی حیث قال: إنّی مبشّر لکم برسول یأتی من بعدی اسمه أحمد، فاعتقدت ذلک وأسلمت علی یده فی تلک السّاعة ورجعت إلی الرّوم وأنا أخفی الإسلام، ولی مدّة من السّنین، وأنا مسلم مع خمس من البنین وأربع من البنات، وأنا وزیر ملک الرّوم ولیس لأحد من النّصاری اطّلاع علی حالنا، واعلم یا یزید إنِّی یوم کنت فی حضرة النّبیّ صلی الله علیه و آله وهو فی بیت امّ سلمة، رأیت
__________________________________________________
- فرمود: «بلی.»
آن مرد توبه کرد. و چون خبر به یزید پلید رسید او را به قتل رسانید.
1. سوره شوری/ آیه 23.
2. سوره اسراء/ آیه 26.
3. سوره انفال/ آیه 41.
4. سوره احزاب/ آیه 33.
مجلسی، جلاء العیون،/ 730- 731
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 177
هذا العزیز الّذی رأسه وضع بین یدیک مهیناً حقیراً، قد دخل علی جدِّه من باب الحجرة، والنّبیّ صلی الله علیه و آله فاتح باعه لیتناوله وهو یقول: مرحباً بک یا حبیبی، حتّی أ نّه تناوله وأجلسه فی حجره، وجعل یُقبِّل شفتیه ویرشف ثنایاه وهو یقول: بعد عن رحمة اللَّه من قتلک یا حسین وأعان علی ذلک، والنّبیّ صلی الله علیه و آله مع ذلک یبکی.
فلمّا کان الیوم الثّانی کنت مع النّبیّ صلی الله علیه و آله فی مسجده، إذ أتاه الحسین مع أخیه الحسن علیهما السلام، وقال: یا جدّاه! قد تصارعت مع أخی الحسن، ولم یغلب أحدنا الآخر، وإنّما نرید أن نعلم أ یّنا أشدّ قوّة من الآخر، فقال لهما النّبیّ صلی الله علیه و آله: یا حبیبیّ، یا مهجتی! إنّ التّصارع لا یلیق بکما، ولکن اذهبا فتکاتبا، فمَنْ کان خطّه أحسن کذلک، تکون قوّته أکثر، قال: فمضیا وکتب کلّ واحد منهما سطراً، وأتیا إلی جدّهما النّبیّ صلی الله علیه و آله، فأعطیاه اللّوح لیقضی بینهما، فنظر النّبیّ صلی الله علیه و آله إلیها ساعة ولم یرد أن یکسر قلب أحدهما، لأنّه تأمّل فی أمرهما، لو قال: خطّ الحسن أحسن کان یغتمّ الحسین علیه السلام، ولو قال: خطّ الحسین أحسن کان یغتمّ الحسن علیه السلام، فقال لهما: یا حبیبیّ! إنّی نبیّ امّیّ لا أعرف الخطّ، اذهبا إلی أبیکما لیحکم بینکما، وینظر أ یّکما أحسن خطّاً، قال: فمضیا إلیه، وقام النّبیّ صلی الله علیه و آله أیضاً معهما، ودخلوا جمیعاً إلی منزل فاطمة، فما کان إلّاساعة وإذا النّبیّ مقبل وسلمان الفارسیّ معه، وکان بینی وبین سلمان صداقة ومودّة، فسألته کیف حکم أبوهما بینهما، وخطّ أ یّهما أحسن؟ قال سلمان رضی الله عنه: لمّا أتیا إلی أبیهما وتأمّل حالهما، رقّ لهما، ولم یرد أن یکسر قلب أحدهما، قال لهما: امضیا إلی امّکما، فهی تحکم بینکما، فأتیا إلی امّهما وعرضا علیها ما کتبا فی اللّوح، وقالا: یا امّاه! إنّ جدّنا أمرنا أن نتکاتب، فکلّ من کان خطّه أحسن تکون قوّته أکثر، فتکاتبنا وجئنا إلیه، فوجّهنا إلی أبینا، فلم یحکم بیننا، ووجّهنا إلیکِ، فتفکّرت فاطمة بأن جدّهما وأباهما ما أرادا کسر خاطرهما، أنا ماذا أصنع وکیف أحکم بینهما؟ فقالت لهما: یا قرّتی عینی! إنِّی أقطع قلادتی علی رأسکما، فأیّکما یلتقط من لؤلؤها أکثر کان خطّه أحسن، وتکون قوّته أکثر، قال: وکان فی قلادتها سبع لؤلؤات، ثمّ إنّها قامت فقطعت قلادتها علی رأسهما، فالتقط الحسن ثلاث
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 178
لؤلؤات والتقط الحسین علیه السلام ثلاث لؤلؤات، وبقیت الأخری، فأراد کلّ منهما تناولها، فأمر اللَّه تعالی جبرئیل بنزوله إلی الأرض وأن یضرب بجناحه تلک اللّؤلؤة، ویقدها نصفین، فأخذ کلّ منهما نصفاً.
فانظر یا یزید کیف رسول اللَّه صلی الله علیه و آله لم یدخل علی أحدهما ألم ترجیح الکتابة، ولم یردکسر قلبهما، وکذلک أمیر المؤمنین علیه السلام وفاطمة، وکذلک ربّ العزّة لم یرد کسر قلب أحدهما، بل أمر من قسم اللّؤلوة بینهما لجبر قلبهما، وأنت هکذا تفعل بابن بنت رسول اللَّه؟ افّ لک ولدینک یا یزید.
ثمّ إنّ النّصرانیّ نهض إلی رأس الحسین علیه السلام واحتضنه وجعل یقبِّله وهو یبکی ویقول:
یا حسین! اشهد لی عند جدِّک محمّد المصطفی، وعند أبیک علیّ المرتضی، وعند امّک فاطمة الزّهراء صلوات اللَّه علیهم أجمعین. «1»
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 182- 184
__________________________________________________
(1)- در آن روز ملک التجار روم عبدالشمس نام آن جا حاضر بود، گفت: «یا امیر! قریب شصت سال باشد که من تجارت می‌کردم. از قسطنطنیه به مدینه رفتم و ده برد یمنی و ده نافه مشک و دو من عنبر داشتم. به خدمت رسول رفتم، او در خانه ام‌سلمه بود. انس‌بن مالک اجازت خواست، من به خدمت او رفتم و این هدایا که مذکور شد نزد او بنهادم. از من قبول کرد و من مسلمان شدم. مرا عبدالوهاب نام کرد، لیکن اسلام را پنهان دارم، از خوف ملک روم. و در خدمت رسول بودم که حسن و حسین علیهما السلام درآمدند و رسول ایشان را ببوسید و بر ران خود نشانید. امروز تو سرایشان را از تن جدا کرده، به قضیب ثنایای حسین علیه السلام که بوسه گاه رسول خداست می‌زنی؟
در دیار ما دریایی است و در آن دریا جزیره‌ای، و در آن جزیره صومعه‌ای، و در آن صومعه چهار سم خر است که گویند، عیسی علیه السلام روزی بر آن سوار شده بود. آن را برگرفته و در صندوق نهاده، سلاطین و امرای روم و عامه مردم، هر سال آن جا به حج روند و طواف آن صومعه کنند و حریر آن سم تازه کنند و آن کهنه را پاره پاره کرده به تحفه برند. شما با فرزندان رسول خدا این می‌کنید؟»
یزید گفت: «بر ما تباه کرد.»
گفت تا عبدالوهاب را گردن زنند. عبدالوهاب زبان برگشود به کلمه شهادت و اقرار به نبوت محمد و امامت حسین علیه السلام کرد، و لعنت کرد بر یزید و آبا و اجداد او. بعد از آن او را شهید کردند.
عماد الدین طبری، کامل بهایی، 2/ 295- 296
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 179

قال علیّ بن الحسین علیه السلام للرّجل: باللَّهِ علیکَ إلّاما أذِنْتَ لی أن أصعد المِنْبَر وأتکلّم بکلامٍ فیه رضاً للَّهِ ولرسوله صلی الله علیه و آله و سلم، فقال له: إصعدْ وقُلْ ما بدا لکَ، قال: فصعدَ المِنْبَر وتکلّم بکلام الأنبیاء بعذوبةِ لسانٍ وفصاحةٍ وبلاغةٍ، فأقبلَ إلیه النّاسُ من کُلِّ مکانٍ، فقال: أیُّها النّاس! مَنْ عَرَفَنی فقد عَرَفَنی، ومَنْ لم یَعْرُفْنی فأنا اعرِّفهُ بنفسی، أنا علیُّ بنُ الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، أنا ابن مَنْ حَجَّ ولبّی، أنا ابنُ مَنْ طافَ وسعی، أنا ابنُ زَمْزَمَ والصَّفا، أنا ابنُ فاطمةَ الزّهراء، أنا ابنُ المذْبُوحِ مِنَ القَفا، أنا ابنُ العَطْشان حتّی قَضی، أنا ابن مَنْ مَنَعُوهُ مِنَ الماءِ وأحلُّوهُ علی سائر الوَری، أنا ا بنُ محمّدٍ المُصْطَفی، أنا ابنُ صَریعِ کَرْبلا، أنا ابنُ مَنْ راحَتْ أنصارهُ تحتَ الثّری، أنا ابنُ مَنْ غَدَتْ حَریمُهُ أسْری، أنا ابنُ مَنْ ذُبِحَتْ أطْفالُهُ من غَیْرِ سُوءٍ، أنا ابنُ مَنْ أضْرَمَ الأعْداءُ فی خَیْمَتِهِ لَظی، أنا ابنُ مَنْ أضْحی صَریعاً بالعرا، أنا ابنُ مَنْ لا لهُ غُسْلٌ ولا کَفَنُ یُری، أنا ابنُ مَنْ رَفَعُوا رَأسَهُ علی القَنا، أنا ابنُ مَنْ هُتِکَتْ حَریمُهُ بأرْضِ کَرْبَلا، أنا ابنُ مَنْ جِسْمُهُ بأرْضٍ وَرَأسُهُ باخْری، أنا ابنُ مَنْ لایری حَوْلَهُ غیرَ الأعداء، أنا ابنُ مَنْ سُبِیَتْ حَریمُهُ وإلی الشّامِ تُهدی، أنا ابنُ مَنْ لا ناصِرَ لَهُ ولا حِمی.
ثمّ قال سلام اللَّه علیه: أیُّها النّاس! قد فَضَّلَنا اللَّهُ بِخَمْسٍ، فینا واللَّه مَخْتَلَف الملائکةِ ومَعْدِنُ الرِّسالةِ، وفینا نَزَلَت الآیات ونحنُ قُدْنا العالمین للهُدی، وفینا الشّجاعة فلم نَخَفْ بأساً والبراعة والفصاحة إذا افتخر الفُصحا، وفینا الهُدی إلی سبیلِ السَّواء، والعِلْمَ لِمَنْ أراد أن یَسْتَفیدَ عِلْماً، والمحبّة فی قُلوبِ المُؤْمِنینَ من الوَری، ولنا الشّأن الأعْلی فی الأرْضِ والسّماء، ولولانا ما خلقَ اللَّهُ الدّنْیا وکلُّ فَخْرٍ دون فَخْرِنا یَهْوی، ومُحِبُّنا یُسْقی وباغِضُنا یَوْمَ القِیامَةِ یَشْقی.
قال: فلمّا سمعَ النّاسُ کلامه، ضجّوا بالبُکاءِ والنّحیبِ وعَلَتْ الأصْوات، فخافَ یزیدُ لعنه اللَّه الفتنة، فأمرَ المُؤذِّن أن یَقْطَعَ علیهِ خطبتَهُ، فصعدَ المُؤذِّن، وقال: اللَّه أکبر، فقال
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 180
الإمام علیه السلام: کَبّرْتَ کَبیراً وعَظّمْتَ عَظیماً، وقُلْتَ حَقّاً، فقال المُؤذِّن: أشْهٌدُ أن لا إله إلّا اللَّه، فقال علیه السلام: أشْهَدُ بِها مَعَ کُلِّ شاهِدٍ وأقِرُّ بها مَعَ کُلِّ جاحِد، فقال المُؤذِّن: أشْهَدُ أنّ مُحمّداً رَسولُ اللَّه، فَبَکی عَلیٌّ علیه السلام، وقال: یا یزید: سألتُکَ باللَّهِ مُحَمّدٌ جَدِّی أم جَدَّک؟
فقال: جَدّکَ، فقال له: فَلِمَ قَتَلْتَ أهْلَ بَیْتِهِ؟ فَلَمْ یَرُدُ علیه جواباً، ودَخَلَ دارَهُ وقال: لا حاجَةَ لی بالصّلاة.
قال: فقامَ المِنْهالُ بنُ عمرو إلی علیّ بن الحُسین علیه السلام فقال له: کیفَ أصْبَحْتَ یا ابن رسولِ اللَّه؟ فقال له الإمام علیه السلام: کیفَ حالُ مَنْ أصْبَحَ وَقَدْ قُتِلَ أبُوهُ وقَلَّ ناصِرُهُ وینظُرُ إلی حَرَمٍ مِنْ حَوْلِهِ اساری قد فَقَدُوا السِّتْرَ والغِطاءَ، وقد أعْدَمُوا الکافِل والحِمی، فهَلْ ترانی إلّاأسیراً ذلیلًا قد عُدِمَتُ النّاصِرَ والکَفیلَ، قد کسیتُ أنا وأهل بیتی ثِیابَ الأسی وقد حُرِّمَ علینا جَدید العُری، فإن تسأل فها أنا کما تری، قد شَمَتَتْ فینا الأعداء ونترقّب الموتَ صباحاً ومساءً.
ثمّ قال: قد أصبحتِ العَرَبُ تَفْتَخِرُ علی العَجَمِ بأنّ مُحمّداً مِنْهُم، وأصْبَحَتْ قُرَیْشٌ تَفْتَخِرُ علی سائِرَ العَرَبِ بأنّ مُحمّداً مِنْهُم، ونحنُ أهْلُ بَیْتِهِ أصْبَحْنا مَقْتُولینَ مَظْلُومینَ قد حَلّت بِنا الرّزایا، نُساقُ سَبایا ونُجْلَبُ هَدایا، کأنّ حَسَبَنا مِنْ أسْقَطِ الحَسَبِ، ومُنْتَسَبنا مِنْ أرذَلِ النَّسَب، کأنْ لم نَکُن علی هامِ الَمجْدِ رَقَیْنا، وعلی بِساطِ الجَلیلِ سَعَیْنا، وأصْبَحَ المُلْکُ لِیَزیدَ وجُنُودِهِ، وأضْحَتْ بنو المُصْطَفی مِنْ أدْنی عَبیده.
قال: فَعَلَتِ الأصْواتُ مِنْ کُلِّ جانِبٍ بالبُکاءِ والنّحِیبِ، قال: فخَشی یزیدُ الفِتْنَة، وقال لِلّذِی أصْعَدَهُ المِنْبَر: وَیْحَکَ! أرَدْتَ بِصُعُودِهِ زَوالَ مُلْکِی؟ فقال: واللَّه ما عَلِمْتُ أنّ هذا الغُلامُ یَتَکَلَّمُ بِمِثْلِ هذا الکَلام، فقال له یزید لعنه اللَّه: ما عَلِمْتَ أنّ هذا من أهْلِ بَیْتِ النُّبُوّة ومَعْدِنَ الرِّسالَةِ؟ فقال له المُؤذِّن: إذا کانَ کذلک، فَلِمَ قَتَلْتَ أباهُ، فأمَرَ بِضَرْبِ عُنُقِه. مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 130- 138
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 181

من أسراء الطّفّ علیهم السلام. راجع المجلّد الحادی عشر، ص 1084- 1086.

من أسراء الطّفّ علیهم السلام.
[ابنهما محمّد الأوسط، من شهداء الطّفّ علیهم السلام وبعد أمیر المؤمنین علیه السلام، زوجها المغیرة ابن نوفل بن الحارث بن عبدالمطّلب، ذکره المرزبانی فی معجم الشّعراء، 1/ 85، کان مع الحسین بن علیّ علیهما السلام، فأصابه فی الطّریق فعزم علیه الحسین علیه السلام أن یرجع، فرجع إلی آخر الخبر. أنظر ص 148- 149 من هذا المجلّد، وانظر نسبه، المجلّد، 10/ 14].
راجع المجلّد التّاسع، ص 865- 879، والمجلّد العاشر، ص 14، 26، 29، والمجلّد الحادی عشر، ص 1032 س 20، 1081، وانظر شجرتها (فی المجلّد، 13، بین الرّقم 776- 777.
ما ذکره المصعب الزّبیری فی نسب قریش،/ 22 (فی أمامة فی المجلّد، 11/ 868/ عنه ابن عساکر، تاریخ دمشق، 3/ 105).
وأمّا زینب: فزوِّجت من أبی العاص بن الرّبیع، فولدت منه بنتاً سمّاها أمامة، فتزوّج بها أمیر المؤمنین بعد وفاة فاطمة علیها السلام.
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 40
وبنات رسول اللَّه (ص): زینب وامّ کلثوم ورقیّة وفاطمة رضی اللَّه عنهنّ، فأمّا زینب بنت رسول اللَّه (ص) فزوّجها رسول اللَّه (ص) من أبی العاص بن الرّبیع، فولدت له أمامة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 182
بنت أبی العاص، وهی الّتی کان رسول اللَّه (ص) یُصلِّی وهو رافعها علی عاتقه، فإذا رکع وضعها وإذا قام رفعها، وماتت أمامة ولم تعقب.
ابن حبّان، الثّقات، 2/ 143
حدّثنی أبوبکر محمّد بن أحمد بن بالویه، ثنا إبراهیم بن إسحاق الحربی، قال: أبو العاص ابن الرّبیع زوج بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم وابن خالتها، امّه هالة بنت خویلد أخت خدجیة، واسم أبی العاص مهشم، وکان یُلقّب بجرو البطحاء، ولدت زینب بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم لأبی العاص، علیّ بن أبی العاص وأمامة بنت أبی العاص، وتوفِّی أبو العاص سنة إحدی عشر فی خلافة أبی بکر.
حدّثنا أبو العبّاس محمّد بن یعقوب، ثنا أبو زرع الدّمشقی، ثنا أحمد بن خالد الوهبی، ثنا محمّد بن إسحاق، عن داود بن الحصین، عن عکرمة، عن ابن عبّاس رضی اللَّه عنهما، قال: ردّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم زینب علی أبی العاص بالنِّکاح الأوّل، ولم یحدث شیئاً. هذا إسناد صحیح علی شرط مسلم، وقد رُوی أنّ النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم ردّها علیه بنکاحٍ جدید.
حدّثناه أبو بکر بن إسحاق، حدّثنا عبداللَّه بن أحمد بن حنبل، حدّثنی أبی، ثنا عبدالرزّاق، أخبرنی حمید بن أبی رومان، عن الحجّاج بن أرطأة، عن عمرو بن شعیب، عن أبیه، عن جدِّه، قال: أسلمت زینب بنت النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم قبل زوجها أبی العاص بسنة، ثمّ أسلم أبو العاص، فردّها النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم بنکاحٍ جدید.
الحاکم النّیشابوری، المستدرک، 3/ 638- 639
حدّثنا أبو عبداللَّه الأصبهانی، ثنا محمّد بن عبداللَّه بن رستة، ثنا سلیمان بن داود الشّاذکونی، حدّثنی محمّد بن عمر، قال: وأبو العاص بن الرّبیع بن عبدالعزّی بن عبدشمس ابن عبد مناف بن قصی، واسم أبی العاص مقسم، وامّه هالة بنت خویلد بن أسد بن عبدالعزّی بن قصی، وخالته خدیجة بنت خویلد زوج النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم، وکان النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم زوّجه ابنته زینب قبل الإسلام، فولدت له علیّاً وأمامة، فتوفِّی علیّ وهو صغیر وبقیت أمامة إلی أن تزوّجها علیّ بن أبی طالب بعد وفاة فاطمة رضی اللَّه عنها، وکان أبو العاص فیمَنْ شهد بدراً مع المشرکین، فأسرهُ عبداللَّه بن جبیر بن النّعمان الأنصاریّ رضی اللَّه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 183
عنهما، فلمّا بعث أهل مکّة فی فداء أساراهم، قدم فی فداء أبی العاص أخوه عمرو بن الرّبیع بمالٍ دفعت إلیه زینب، وقد ذکرت فی ما تقدّم ما وقع بینه وبین زینب بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، إلی أن استشهدت زینب، فاسمع الآن حسن عاقبة أبی العاص وحسن اسلامه وانتقاله إلی المدینة، حتّی توفِّی بحضرة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم.
الحاکم النّیشابوری، المستدرک، 3/ 236
أخبرنا أبو الحسین محمّد بن الحسین بن محمّد بن الفضل القطّان ببغداد، أنبأ عبداللَّه ابن جعفر بن دستورویه، ثنا یعقوب بن سفیان، حدّثنی الحجّاج بن أبی منیع، ح وأخبرنا أبو عبداللَّه الحافظ، ثنا أبو العبّاس محمّد بن یعقوب، ثنا أبو أسامة الحلبی، ثنا حجّاج ابن أبی منیع الرّصافی، حدّثنی جدِّی عبیداللَّه بن أبی زیاد، عن الزّهری، قال: أوّل امرأة تزوّجها رسول اللَّه (ص) خدیجة بنت خویلد بن أسد بن عبدالعزّی بن قصی، تزوّجها فی الجاهلیّة وأنکحه إیّاها أبوها خویلد، فولدت لرسول اللَّه (ص) القاسم وبه کان یُکنّی الطّاهر وزینب ورقیّة وامّ کلثوم وفاطمة رضی اللَّه عنهم.
فأمّا زینب بنت رسول اللَّه (ص)، فتزوّجها أبو العاص بن الرّبیع بن عبدالعزّی بن عبد شمس بن عبد مناف فی الجاهلیّة، فولدت لأبی العاص جاریة اسمها أمامة، فتزوّجها علیّ بن أبی طالب رضی الله عنه، بعدما توفِّیت فاطمة بنت رسول اللَّه (ص)، رضی اللَّه عنها، فتوفّی علیّ رضی الله عنه وعنده أمامة رضی اللَّه عنها، فخلف علی أمامة بعد علیّ بن أبی طالب رضی الله عنه، المغیرة بن نوفل بن الحارث بن عبدالمطّلب بن هاشم، فتوفِّیت عنده، وامّ أبی العاص بن الرّبیع هالة بنت خویلد بن أسد، وخدیجة رضی اللَّه عنها خالته، اخت امّه.
البیهقی، السّنن الکبری، 7/ 70، دلائل النّبوّة، 7/ 282- 283/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 3/ 77، 97- 98
وما ذکره ابن عبدالبرّ فی الإستیعاب، 4/ 237- 240 (فی أمامة، ذکرناه فی المجلّد 9/ 870- 871، مأخوذ عنه: الصّفدی، الوافی بالوفیات، 9/ 377- 378).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 184
وفی حدیث ابن عَجْلانَ وعثمان بن أبی سلیمان وبُکیر: رأیتُ النّبیّ (ص) یؤمُّ النّاسَ وأمامةُ بنت أبی العاص علی عاتِقِه، فإذا رکعَ وضعَها، وإذا رفعَ من السّجدة أعادَها.
المعنی واحد. «1»
مسلم، الصّحیح، 1/ 398- 399 رقم 42- (543) باب 9/ عنه: الجمع بین الصّحیحین، 1/ 645 رقم 729- العاشر
ثمّ تزوّج [أمیر المؤمنین علیه السلام] أمامة بنت زینب بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، وقُتل، وخلف أربع حرائر منهنّ: أمامة. «2»
ابن حاتم الشّامی، الدّرّ النّظیم،/ 411
زینب بنت رسول اللَّه (ص): أکبر بناته، وُلدت سنة ثلاثین من عمره (ص)، تزوّجها أبو العاص بن الرّبیع ابن خالتها هالة بنت خویلد، وقد تقدّم ذکر إرجاعها إلیه فی ترجمته، توفِّیت سنة ثمان، ونزل أبوها (ص) فی قبرها، رضوان اللَّه وسلامه علیها، وابنتها أمامة تزوّجها أمیر المؤمنین بوصیّةٍ من فاطمة علیها السلام، وکان (ص) یحبّها ویحملها فی الصّلاة، واهدیت إلیه قلادة، فقال: لأدفعها لأحبّ أهلی إلیَّ، فقال النِّساء ذهبت بها ابنة أبی قحافة، فدعا (ص) أمامة فأعلقها فی عنقها.
قلت: ویحمل علی أنّها أحبّ ممّن هو دونها فی المنزلة.
ورُوی أنّ أمیر المؤمنین علیه السلام لمّا حضرتهُ الوفاة، قال لأمامة: إنِّی لا آمن أن یخطبکِ هذا الطّاغیة، یعنی معاویة، فإن کان لکِ فی الرِّجال حاجة فقد رضیتُ لکِ المغیرة بن نوفل عشیراً، فلمّا انقضت عدّتها، کتب معاویة إلی مروان یأمرهُ أن یخطبها علیه، ویبذل مائة ألف دینار، فلمّا خطبها أرسلت إلی المغیرة أنّ هذا قد أرسل یخطبنی، فإن کان لکَ بنا حاجة فأقْبِل، فأقبل وخطبها من الحسن بن علیّ علیهما السّلام، فزوّجها منه. أخرجه ابن عبدالبرّ وابن حجر.
__________________________________________________
(1)- وبنی عبدالعزی بن عبدشمس، از ایشان بود. ابو العاصی بن الربیع بن عبدالعزی داماد پیامبر، امامه دختر او بود و علی علیه السلام بعد از فاطمه اورا به زنی گرفت.
آیتی، العبر (تاریخ ابن خلدون)، 1/ 374
(2)- [أنظر تمام الخبر فی المجلّد، 16/ 190- 194].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 185
قلت: هو المغیرة بن نوفل بن الحارث بن عبدالمطّلب.
مجدالدّین الیمنی، لوامع الأنوار، 3/ 200- 201
أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع: کان النّبیّ (ص) یحبّها، فدخل علی أهله ومعه قلادة جزع، فقال: لأعطینها أحبّکنّ إلیَّ. فقلن: یدفعها إلی إبنة أبی بکر. فدعی بابنة أبی العاص من زینب بنت رسول اللَّه (ص)، فأعلقها فی عنقها. وتزوّجها علیّ بن أبی طالب بعد وفاة فاطمة، ثمّ تزوّجها المغیرة بن نوفل. وخطبها معاویة فأبته.
کحالة، أعلام النّساء، 1/ 77

لم یخف علی أهل المزارات والتّاریخ ذکر وفاة امّ البنین ومدفنها، ففی کنز المطالب المخطوط للعلّامة محمّد باقر القراباغیّ: أنّ امّ البنین توفّیت بعد مقتل الحسین ودُفنت بالبقیع بالقرب من فاطمة الزّهراء.
السّابقی، مرقد العقیلة زینب،/ 103
وحکی أ نّه لمّا بلغ موت لبید بن ربیعة الشّاعر عمّ حزام والد امّ البنین امّ العبّاس بن أمیر المؤمنین علیه السلام أوصی بنتیها بالنّیاحة علیه سنة، فقال:
ونائحتان تندبان بعاقل أخی ثقة لا عین منه ولا أثر
فقوما وقولا بالّذی تعلمانه ولا تخمشا وجهاً ولا تحلقا شعر
إلی الحول ثمّ اسم السّلام علیکما ومن یبک حولًا کاملًا فقد اعتذر
فناحت بنتاه سنة کاملة، کما أ نّه نیح علی الحسین علیه السلام سنة کلّ یوم ولیلة. «1»
__________________________________________________
(1)- و حکایت شده است که چون خبر مرگ لبید بن ربیعه شاعر عم حزام پدر ام البنین مادر عباس بن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 186
القمّی، نفس المهموم،/ 676
لها ذکر فی الجزء التّاسع.

راجع ص 3- 112.
ثمّ تزوّ امّ البنین الکلابیّة، وکان له من امّ البنین الکلابیّة: العبّاس وعبداللَّه وجعفر وعثمان. قُتل وخلّف أربع حرائر، منهنّ: [...] امّ البنین. «1»
ابن حاتم الشّامی، الدّرّ النّظیم،/ 411، 430

راجع ص 156- 167.

راجع ص 554.

راجع ص 555- 560.
__________________________________________________
- امیر المؤمنین رسید در ضمن به دو دختر خود وصیت کرده بود تا یک سال بر او نوحه سرایی کنند و گفته است:
دو تا نوحه خوانند و گریان بمردی موثق که از او عین و آثار نبود به دنیا
بنالید و گوئید هر چیز دانید نه روئی خراشان نه موئی تراشا
به سالی در این ماتم و پس سلامت ز یک سال گریه شود عذر گویا
دو دخترش یک سال بر او نوحه سرائی کردند چنان چه بر حسین علیه السلام هم یک سال هر شب و روز نوحه سرائی کرد.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 350- 351
(1)- [أنظر تمام الخبر فی المجلّد، 16/ 190- 194].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 187

من أسراء الطّفّ علیهم السلام. وهی امّ جعفر بن عقیل بن أبی طالب، من شهداء الطّفّ علیهم السلام.
وقال أبوبشر الدّولابیّ فی کتاب الکنی والأسماء: وامّه [جعفر بن عقیل علیه السلام] واقفة بباب الخیمة تنظر إلیه لمّا قُتل. «1»
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 156/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 230
راجع المجلّد، 14/ 570- 590.

من أسراء الطّفّ علیهم السلام. وزوجها جعفر بن عقیل من شهداء الطّفّ علیهم السلام. راجع المجلّد الحادی عشر، ص 1070- 1074، والمجلّد الرّابع عشر، ص 570- 590.

من أسراء الطّفّ علیهم السلام. وهی امّ خدیجة بنت أمیر المؤمنین علیه السلام، وزوجها عبدالرّحمان ابن عقیل، وأبناهما سعد وعقیل، وهم من شهداء الطّفّ علیهم السلام.
راجع المجلّد الحادی عشر، ص 1065- 1069، 1081، والمجلّد الرّابع عشر، ص 593- 613.
__________________________________________________
(1)- ام الثغر، نامش خوصاء، ولی به کنیه مشهور است بنت عمرو بن عامر کلابی: ابو الفرج. در مقاتل الطالبیین گوید: عقیل بن ابی‌طالب او را تزویج کرد، جعفر بن عقیل از او متولد گردید که در زمین کربلا شهادت یافت. و این ام الثغر با فرزندش جعفر در زمین کربلا هم همراه بود چنان چه شرح آن را در فرسان الهیجاء ایراد کرده ام.
محلّاتی، ترجمه ریاحین الشریعه، 3/ 317
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 188

وهما [خَلَف ومسلم] من شهداء الطّفّ علیهم السلام.
خَلَف بن مسلم بن عوسجة الأسدیّ الکوفیّ، عُدّ من شهداء الطّفّ، کما عن الهادی الأمینیّ.
الّنمازی، مستدرکات علم رجال الحدیث، 3/ 339

رثاءها فی المدینة عند نعی الحسین علیه السلام أو رجوع السّبایا علیهم السلام من الطّفّ.
ذکرها الطّبریّ فی تاریخه، 5/ 390 [راجع المجلّد، 14/ 748].

ولمّا رأت امرأة من بنی بکر بن وائل [بن قاسط بن هِنْب بن أفصی بن دُعمی بن جدیلة بن أسد بن ربیعة بن نزار بن معدّ بن عدنان من (وُلد إسماعیل علیه السلام)]. وقد توزّعوا سلب النِّساء، قالت: یا آل بکر! أتُسلب بنات رسول اللَّه؟ لا حکم إلّاللَّه، یا لثارات المصطفی، فردّها زوجها «2».
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 40
__________________________________________________
(1)- ام خلف زوجه مسلم بن عوسجه. سید عطاء اللَّه شافعی در کتاب روضة الاحباب گوید: که مسلم بن عوسجه را پسری بود. چون پدر را کشته دید مانند شیر شرزه بردمید. حضرت حسین اورا از آهنگ خود بازداشت، و فرمود: «ای جوان! پدرت شهید شد، و اگر تو نیز کشته شوی مادرت در این بیابان قَفْر در پناه کدام کسی گریزد؟» پسر مسلم خواست طریق مراجعت سپارد، مادرش شتاب زده سر راه بر او گرفت، و گفت: «ای فرزند! سلامت نفس را بر نصرت پسر پیغمبر اختیار می‌کنی؟ هرگز از تو رضا نخواهم شد.»
پسر مسلم عنان برتافت، و حمله گران افکند و مادرش از قفایش فریاد همی کرد که: «ای پسر! شاد باش که هم اکنون از دست ساقی کوثر سیراب خواهی شد.» و او مردانه همی کوشید تا پس از قتل سی تن از مشرکان شربت شهادت نوشید. کوفیان سر اورا بریده، به سوی مادرش افکندند. مادر سر اورا برداشت و ببوسید، و چنان بگریست که همگنان همگان بگریسته اند. و محکی از جلد سوم ابواب الجنان است که این جوان پسر مسلم بن عوسجه نامش خلف بود.
محلّاتی، ترجمه ریاحین الشریعه، 3/ 305- 306
(2)- [جمهرة الأنساب، لابن حزم،/ 10، 302].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 189
قال: وتسابقَ القوم علی نهب بیوت آل الرّسول وقرّة عین البتول، حتّی جعلوا ینتزعون ملحفة المرأة علی ظهرها، وخرج بنات آل الرّسول صلی الله علیه و آله و سلم وحریمه یتساعدنَ علی البکاء ویندبنَ لفراق الحماة والأحبّاء.
وروی حمید بن مسلم، قال: رأیتُ امرأةً من بنی بکر بن وائل کانت مع زوجها فی أصحاب عمر بن سعد، فلمّا رأت القوم قد اقتحموا علی نساء الحسین علیه السلام وفسطاطهنّ وهم یسلبوهنّ، أخذت سیفاً وأقبلت نحو الفسطاط، وقالت: یا آل بکر بن وائل! أتُسلب بنات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، لا حُکم إلّاللَّه، یا لثارات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فأخذها زوجها وردّها إلی رحله. «1»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 131- 132
ولمّا دخل النّاس بعد قتل الحسین الفسطاط- فسطاط النِّساء- للنّهب، أقبلت امرأة من عسکر ابن سعد کانت مع زوجها، فلمّا اقتحم النّاس الفسطاط وأقبلوا یسلبون النِّساء، أخذت سیفاً وأقبلت نحو الفسطاط، ونادت: یا آل بکر بن وائل! أتُسْلَب بنات رسول اللَّه؟ یا لثارات رسول اللَّه، فأخذها زوجها فرّدها إلی رحله.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 235

فسرّح [ابن سعد لعنة اللَّه علیه] برأسه [الحسین علیه السلام] من یومه ذلک مع خولی بن یزید وحمید بن مسلم الأزدیّ إلی عبیداللَّه بن زیاد، أقبل خولی فأراد القصر، فوجد
__________________________________________________
(1)- راوی گفت: مردم برای غارت خانه های اولاد پیغمبر و نور چشم زهرا حمله بردند حتی چادری که زن بکمرش بسته بود کشیده و می‌بردند و دختران و زنان خاندان پیغمبر از خیمه‌ها بیرون ریختند و دسته جمعی می‌گریستند و بر کشتگانشان نوحه سرایی میر کردند.
حمید بن مسلم روایت کرده است: زنی از طائفه بکر بن وائل را که به همراه شوهرش بود در میان اصحاب عمر بن سعد دیدم که چون دید مردم ناگهان بر زنان ودختران حسین علیه السلام تاختند و شروع به غارت و چپاول نمودند، شمشیری به دست گرفت و رو به خیمه آمد و صدا زد: ای مردان قبیله بکر! آیا لباس از تن دختران رسول خدا به یغما می‌رود؟ مرگ بر این حکومت غیر خدایی، ای کشندگان رسول خدا، شوهری دست اورا بگرفت و به جایگاه خویش بازش برد.
فهری، ترجمه لهوف،/ 131- 132
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 190
باب القصر مُغلقاً، فأتی منزله، فوضعه تحت إجانة فی منزله وله امرأتان، امرأة من بنی أسد والأخری من الحضرمیین یُقال لها النّوار ابنة مالک بن عقرب، وکانت تلک اللّیلة لیلة الحضرمیّة، قال هشام: فحدّثنی أبی عن النّوار بنت مالک، قالت: أقبل خولی برأس الحسین علیه السلام، فوضعه تحت إجانة فی الدّار، ثمّ دخل البیت، فآوی إلی فراشه، فقلتُ له:
ما الخبر، وما عندک؟ قال: جئتکِ بغنی الدّهی [أو جئتکِ بالذّهب] «1»، هذا رأس الحسین معکِ فی الدّار، قالت: فقلت: ویلک! جاء النّاس بالذّهب والفضّة وجئتَ برأس ابن بنت رسول اللَّه، لا واللَّه لاتجمع رأسی ورأسک فی بیت أبداً. قالت: فقمتُ من فراشی وخرجتُ إلی الدّار، فدعا الأسدیّة فأدخلها إلیه، وجلستُ أنظر، قالت: فوَ اللَّه ما زلتُ أنظر إلی نورٍ یسطع مثل العمود من السّماء إلی الإجانة، ورأیتُ طیوراً بیضاء ترفرف حولها، فلمّا أصبح غدا بالرّأس إلی عبیداللَّه بن زیاد.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 455/ عنه: المازرندرانی، معالی السّمطین، 2/ 93
[وأیضاً راجع عاقبة خولی وامرأتین فی المجلّد، 9/ 753- 758 فی العنوان: عاقبة قاتله [عثمان بن أمیر المؤمنین علیهما السلام]].
وفی کتاب التّبر المذاب: أنّ حامل الرّأس الشّریف إلی الکوفة، شمر بن ذی الجوشن، وفیه لمّا حمل الشّمر رأس الحسین علیه السلام، جعله فی مخلاة وذهبَ به إلی منزله، فوضعهُ علی التّراب وجعل علیه إجانة، فخرجت امرأته لیلًا وکانت صالحة، فرأت نوراً ساطعاً من عند الرّأس إلی عنان السّماء، فجاءت إلی الإجانة فسمعت أنیناً من تحتها، فجاءت إلی الشّمر (لعنه اللَّه) وقالت: رأیتُ کذا وکذا، فأیّ شی‌ءٍ تحت الإجانة؟ قال لعنه اللَّه: رأس خارجیّ قتلته وأرید أن أذهب به إلی یزید (لعنه اللَّه) لیعطینی علیه مالًا کثیراً. قالت:
ومَنْ یکون؟ قال (لعنه اللَّه): الحسین بن علیّ، فصاحت وخرّت مغشیّة، فلمّا أفاقت قالت:
یا شرّ المجوس! أما خِفْتِ من إله الأرض والسّماء! قتلتَ ابن بنت رسول اللَّه وابن علیّ
__________________________________________________
(1)- [من المعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 191
المرتضی، ثمّ خرجت من عنده باکیةً ورفعت الرّأس وقبّلتهُ ووضعتهُ فی حجرها ودعت نساء یُساعدنها بالبکاء علیه، وقالت: لعنَ اللَّه قاتلک، فلمّا جنّ اللّیل غلبها النّوم، فرأت کأنّ الحائط قد انشقّ بنصفین وکأنّ البیت قد غشیه نور وجاءت سحابة، فإذا فیها امرأتان، فأخذتا الرّأس، فسألت عنهما، فقیل: إنّهما خدیجة وفاطمة علیهما السّلام، ثمّ رأت رجالًا وفی وسطهم إنسان وجهه کالقمر لیلة تمامه وکماله، فسألت عنه، فقیل: محمّد صلی الله علیه و آله و سلم، وعن یمینه حمزة وجعفر وأصحابه، فبکوا وقبّلوا الرّأس، ثمّ جاءت خدیجة وفاطمة علیهما السّلام إلی امرأة شمر (لعنه اللَّه)، وقالتا لها: تمنّی ما شئت. فإنّ لکِ منّة ویداً بما فعلتِ، فإن أردتِ أن تکونی من رفقائنا فی الجهنّة فأصلحی أمرکِ فإنّا منتظروکِ، فانتبهت من النوم، ورأس الحسین علیه السلام فی حجرها، فجاء الشّمر (لعنه اللَّه) لطلب الرّأس، فلم تدفعه إلیه، وقالت له: یا عدوّ اللَّه! طلِّقنی فإنّک یهودیّ، واللَّه لا أکون معک أبداً، فطلّقها، فقالت: واللَّه لا أدفع إلیکَ هذا الرّأس أو تقتلنی، فضربها ضربةً کانت منیّتها فیها، وعجّل اللَّه بروحها إلی الجنّة.
هذه المرأة الصّالحة قُتلت فی نصرة الحسین «1» علیه السلام.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 93- 94
وامرأة أخری قُتلت أیضاً فی نصرة الحسین علیه السلام، لکن بالکوفة، وهی امرأة شمر بن ذی الجوشن، وسیأتی تفصیله إن شاء اللَّه.
المازندرانی، معالی السّمطین، 1/ 387

من أسراء الطّفّ علیهم السلام.
ومنهنّ (امّ رافع) زوجة أبی رافع القبطیّ، واسمه هرمز مولی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم علی ما ذکره الذّهبی فی کتاب تجرید الأسماء والکنی، وامّ رافع اسمها سلمی، مشهورة باسمها
__________________________________________________
(1)- [تفرّد به المعالی]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 192
وکنیتها، ویقال: إنّها مولاة صفیّة بنت عبدالمطّلب علی ما رواه العسقلانیّ فی الإصابة، ویقال لها أیضاً: مولاة النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم وخادمة النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم، تخدم فی بیته إلی أن توفِّی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، ثمّ انضمّت بعده إلی بنته فاطمة، وکانت «1» فی بیتها إلی أن توفِّیت، وکانت فی بیت علیّ علیه السلام إلی أن قُتل، ثمّ انضمّت إلی ابنه الحسن علیه السلام، ثمّ بعده انضمّت إلی اخته زینب، وکانت فی بیتها إلی أن خرجت مع أخیها الحسین علیه السلام من المدینة، فخرجت الجاریة معها حتّی أتت کربلاء.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 230/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 425

وهی زوجة وهب بن عبداللَّه بن جناب الکلبیّ.
ذکرها الخوارزمی فی مقتل الحسین، 2/ 12- 13، حضور هانی فی الطّفّ [أنظر المجلّد، 15/ 136- 140 وذکرها محمّد بن أبی طالب فی تسلیة المجالس، 2/ 285- 286/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 16- 17 وسائر المصادر. من شهداء الطّفّ علیهم السلام. راجع المجلّد الخامس عشر، ص 131- 139 رقم 33/ 41.
وقُتلت امرأة أخری فی نصرة الحسین علیه السلام، وهی زوجة وهب کما ذکر فی محلّه.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 94

من أسراء الطّفّ علیهم السلام. راجع المجلّد الحادی عشر، ص 1050- 1051، 1081.

من أسراء الطّفّ علیهم السلام. وهی امّ زینب الصّغری، وزوجها محمّد بن عقیل بن أبی طالب، من شهداء الطّفّ علیهم السلام. راجع المجلّد الحادی عشر، ص 1052- 1060، 1081.
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 193

من أسراء الطّفّ علیهم السلام. راجع المجلّد الحادی عشر، ص 1078- 1080.

ذکرها الخوارزمی فی مقتله، 2/ 21- 22، ومحمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 297- 298، والمجلسی فی البحار، 45/ 27- 28، من أصحاب سیِّد الشّهداء علیهم السلام [أنظر المجلّد، 16/ 1- 2].

قال: ومکث الحسین طویلًا من النّهار کلّما انتهی إلیه رجل من النّاس انصرف عنه، وکره أن یتولّی قتلَه وعظیم إثمه علیه؛ قال: وإنّ رجلًا من کِنْدة یُقال له مالک بن النُّسیر من بنی بَدّاء، أتاه فضرَبَهُ علی رأسه بالسّیف، وعلیه بُرنُس له، فقطع البُرنُس، وأصاب السّیف رأسَه، فأدمی رأسَه، فامتلأ البُرنُس دماً، فقال له الحسین: لا أکلتَ بها ولا شربتَ، وحشرکَ اللَّه مع الظّالمین! قال: فألقی ذلک البُرنُس، ثمّ دعا بقَلنْسُوَة فلبسها، واعتمّ، وقد أعیا وبَلّد، وجاء الکندیّ حتّی أخذ البُرنُس- وکان من خزٍّ- فلمّا قدم به بعد ذلک علی امرأته امّ عبداللَّه ابنة الحرّ أخت حسین بن الحرّ البَدّیّ، أقبل یَغسِل البُرنُسَ من الدّم، فقالت له امرأته: أسَلبَ ابن بنت رسولِ اللَّه (ص) تُدخِلُ بیتی! أخْرِجْهُ عنِّی؛ فذکر أصحابهُ أ نّه لم یزل فقیراً بشرٍّ حتّی مات.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 448
وأخذ برنسه مالک بن بشیر الکندیّ، وکان من خزٍّ، وأتی امرأته، فقالت له: أسَلب الحسین علیه السلام یدخل بیتی؟! واختصما، قیل لم یزل فقیراً حتّی هلک.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 40

من أسراء الطّفّ علیهم السلام. راجع المجلّد الحادی عشر، ص 989- 993، 1081.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 194

ذکرها ابن شهرآشوب فی المناقب، 4/ 104، من أصحاب سیِّد الشّهداء علیهم السلام، وهو متّحد مع امّ شاب لاتحاد رجزهما ورجز ابنیهما [أنظر المجلّد، 15/ 2- 3].

من أسراء الطّفّ علیهم السلام.
قیل: وُصفت بالصّغری، وقیل: اسمها نفیسة، وقیل: هما ثنتان، وذکرنا فی المجلّد، 11/ 988، البحث عن کلِّ واحدة بتفصیل. وذکرنا فی ترجمة عبداللَّه الأکبر بن عقیل ابن أبی طالب الشّهید، أ نّه تزوّج واحدة من بنات أمیر المؤمنین علیه السلام، وذکروا أربعة أسماء (امّ هانی، میمونة، امّ کلثوم الصّغری ونفیسة). ولم یتعیّن لدینا أ نّه مَنْ منهنّ زوجته، فلیراجع المجلّد، 14/ 614- 628. راجع المجلّد الحادی عشر، ص 982- 988.

من أسراء الطّفّ علیهم السلام. أبوها عبداللَّه بن جعفر بن أبی طالب، وزوجها قاسم بن محمّد بن جعفر بن أبی طالب، من شهداء أو أسراء الطّفّ علیهم السلام.
راجع المجلّد العاشر، ص 337- 365، والمجلّد الرّابع عشر، ص 830، 850- 877.
عدّها من وُلدها علیها السلام عند:
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 25، 241 (راجع المجلّد، 10/ 337)
المصعب الزّبیری، نسب قریش، 82 (راجع المجلّد، 10/ 337- 338، والمجلّد، 14/ 879)
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 225 (راجع المجلّد، 10/ 339)
ابن قتیبة، المعارف (ط دار إحیاء التّراث العربی)،/ 89- 90 (راجع المجلّد، 14/ 880)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 195
ابن طیفور، بلاغات النّساء (ط دار الأضواء)،/ 164- 165 (راجع المجلّد، 10/ 339)
الدّولابی، الذّریّة الطّاهرة،/ 166 (راجع المجلّد، 10/ 340)
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 144، السّیرة النّبویّة،/ 409- 410 (راجع المجلّد، 10/ 341)
ابن حزم، الجمهرة،/ 68 (راجع المجلّد، 14/ 891، 860)
ابن حزم، الجمهرة،/ 140 (راجع المجلّد، 10/ 341)
الطّبرسی، أعلام الوری،/ 204 (راجع المجلّد، 10/ 342)
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 361 (راجع المجلّد، 14/ 894)
ابن الأثیر، أسد الغابة، 5/ 469 (راجع المجلّد، 10/ 343)
البرّی، الجوهرة،/ 19 (راجع المجلّد، 10/ 344)
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 192 (ط بیروت)،/ 175 (راجع المجلّد، 10/ 343، 344، والمجلّد، 14/ 904- 905)
المحبّ الطّبری، ذخائر العقبی،/ 167/ مثله الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 284 (راجع المجلّد، 10/ 344)
ابن الطّقطقیّ، الأصیلی،/ 58 (راجع المجلّد، 10/ 345)
عدّها فی جملة الأسراء عند:
الحائری، ذخائر الدّارین، 1/ 169/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 245
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 2/ 24

من أسراء الطّفّ علیهم السلام. راجع المجلّد الحادی عشر، ص 573- 976، والمجلّد الرّابع عشر، ص 829- 836.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 196
ما لم یأت فیه:
وعدّ امّ کلثوم بنت فاطمة الزّهراء علیها السلام عند: ابن حاتم الشّامی، الدّرّ النّظیم،/ 429 [أنظر ص 220 من هذا المجلّد].
وُلدت فی عهد النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم، وقال أبو عمر: وُلدت قبل وفاة النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم.
ابن عبدالبرّ، الاستیعاب، 4/ 468 «1»

فوُلد عُمَرُ بن الخطّاب: وزَیْدَ بن عُمَر؛ ورُقیّةَ بنت عُمَر، تزوّجها إبراهیم بن نعیم بن عبداللَّه بن أسید بن عبد بن عَوْفَ بن عُبَیْد بن عُوَیْج بن عدیّ بن کعب، فولدت له جاریّةً، وماتت الجاریة، وامُّهما: امّ کُلْثوم بنت علیّ بن أبی طالب، وامّها: فاطمة بنت رسول اللَّه (ص). کان عُمَر خطب امّ کُلْثوم إلی علیٍّ؛ فقال له: «إنّها صغیرةُ». فقال عُمَرُ:
«زوِّجنی، یا أبا الحسن!»، فقال له علیٌّ: «أبعثُها إلیک؛ فإن رَضِیتَ، فقد زوّجْتُکَها».
فأتت امُّ کُلْثوم عُمَرَ؛ فقالت: «یُقْرِئُکَ أبی السّلام، ویقولُ لک: هل رَضِیتَ الحُلَّة؟»، فقال عُمَرُ: «نعم! ورَضِیَ اللَّه عنکِ»، ووضع یده علی ساقها أو شی‌ءٍ من جسمها؛ فقالت له: «أتفعل هذا؟ لولا أنّک أمیرُ المُؤمنین لکسرتُ أنْفَک!»، ثمّ خرجت حتّی جاءت أباها؛ فأخبرتهُ الخبر، وقالت: «بَعَثْتَنی إلی شیخِ سُوء!»، فقال: «مَهْلًا یا بُنَیَّة، فإنّهُ زَوْجُکِ!».
وزَیْداً الأصْغَر ابن عُمَر، دَرَجَ؛ وعُبَیْدَاللَّه، وامّهما: امّ کُلْثُوم بنت جَرْوَل بن مالک بن المُسَیَّب، من خُزاعة؛ وأخوهما لُامِّهما: عبداللَّه الأکبرُ ابن أبی جَهْم بن حُذَیْفَة بن غانم.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 348- 349
__________________________________________________
(1)- [ما جاء فی المجلّد، 11/ 575، 584 من رقم (467) صفحة الاستیعاب تصحیف، والصّحیح الرّقم 468].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 197

وامّ کلثوم بنت أبی بکر؛ ولدت لطلحة بن عُبَیْداللَّه: زکریّاء وعائشة، ابْنَی طَلْحة؛ ثمّ خلف علیها عبدالرّحمان بن عبداللَّه بن أبی ربیعة بن المُغیرة المخزومیُّ، فولدت له: عثمانَ، وإبراهیمَ، وموسی؛ وامّها: حَبِیبة ابنة خارِجة بن زید بن أبی زُهَیْر، من بنی الحارث بن الخَزْرَج. وامّ کلثوم ابنة أبی بکر هذه الّتی قال أبو بکر لعائشة ابنته حین حضرتهُ الوفاة:
«إنّما هُما أخَوَاکِ واخْتاکِ»، قالت عائشة: «هذه أسماء، قد عَرَفْتُها؛ فَمَنْ الاخری؟»، قال:
«ذُو بَطْنِ بِنْتِ خارِجَة، قد الْقِیَ فی خَلَدِی جاریة»، فکانت کما قال؛ ووُلِدَتْ بعد موته.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 278
أخبرنی محمّد بن عبداللَّه الرّازیّ، قال: حدّثنا أحمد بن الحارث، عن المدائنی، عن مسلمة بن محارب، قال:
قال رجل من قریش لعمر بن الخطّاب: ألا تتزوّج امّ کلثوم بنت أبی بکر، فتَحْفظهُ بعد وفاته، وتخلُفه فی أهله. فقال عمر: بلی، إنِّی لأحبّ ذاک؛ فاذهب إلی عائشة، فاذکر لها ذلک، وعد إلیَّ بجوابها. فمضی الرّسول إلی عائشة، فأخبرها بما قال عمر، فأجابته إلی ذلک، وقالت له: حبّاً وکرامة. ودخل إلیها بعَقِب ذلک المغیرة بن شعبة، فرآها مهمومة.
فقال لها: ما لکِ یا امّ المؤمنین؟ فأخبرتهُ برسالة عمر، وقالت: إنّ هذه جاریة حَدَثة، وأردتُ لها ألْیَن عیشاً من عمر. فقال لها: علیَّ أن أکفیک. وخرجَ من عندها، فدخلَ علی عمر، فقال: بالرِّفاء والبنین، قد بلغنی ما أتیته من صلة أبی بکر فی أهلِه، وخِطْبَتک امّ کلثوم. فقال: قد کان ذلک. قال: إلّاأنّک، یا أمیر المؤمنین، رجل شدید الخُلُق علی أهلِک، وهذه صبیّة حدیثة السِّنّ، فلا تزال تنکر علیها الشّی‌ء، فتضربها فتصیح: یا أبتاه! فیغمّک ذلک، وتتألّم له عائشة، ویذکرون أبا بکر، فیبکون علیه، فتجدِّد لهم المصیبة به، مع قُرْب عهدها فی کلِّ یوم. فقال له: متی کنت عند عائشة، واصدقنی؟ فقال: آنفاً. فقال عمر: أشهد أنّهم کرهونی، فتضمّنت لهم أن تصرفنی عمّا طلبت، وقد أعفیتهم. فعاد إلی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 198
عائشة، فأخبرها الخبر، وأمسکَ عمر من معاودتها.
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث)، 16/ 329- 330

حدّثنا أحمد بن عبدالعزیز الجوهریّ وأحمد بن عبیداللَّه بن عمّار، قالا: حدّثنا عمر ابن شبّة، قال: حدّثنا علیّ بن محمّد النّوفلیّ، عن محمّد بن سلیمان الباقلانیّ، عن قتادة، عن غنیم بن قیس، قال:
کان المغیرة بن شعبة یختلف إلی امرأة من ثقیف یُقال لها الرَّقْطاء، فلقیه أبو بکرة، فقال له: أین ترید؟ قال: أزور آل فلان. فأخذ بتلابیبه، وقال: إنّ الأمیر یُزار ولا یزور.
وحدّثنا بخبره لما شهد علیه الشّهود عند عمر، أحمد بن عبیداللَّه بن عمّار، وأحمد بن عبدالعزیز، قالا: حدّثنا عمر بن شبّة، فرواه عن جماعة من رجاله، بحکایات متفرِّقة.
قال عمر بن شبّة: حدّثنی أبو بکر العُلَیمی، قال: أخبرنا هشام، عن عیینة بن عبدالرّحمان بن جَوشن، عن أبیه، عن أبی بکرة.
قال عمر بن شبّة: وحدّثنا عمرو بن عاصم، قال: حدّثنا حمّاد بن سلمة، عن علیّ ابن یزید، عن عبدالرّحمان بن أبی بکرة.
قال أبو زید عمر بن شبّة: وحدّثنا علیّ بن محمّد بن حبّاب بن موسی، عن مجالد، عن الشّعبیّ.
قال: وحدّثنا محمّد بن عبداللَّه الأنصاریّ، قال: حدّثنا عوف، عن قسامة بن زهیر.
قال أبو زید عمر بن شبّة: قال الواقدیّ: حدّثنا عبدالرّحمان بن محمّد بن أبی بکرة، عن أبیه، عن مالک بن أوس بن الحَدَثان.
__________________________________________________
(1)- [هکذا ذکرنا خبره فی المجلّد، 11/ 664- 667، عن ابن خلّکان فی وفیات الأعیان، 6/ 364- 367].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 199
قال: وحدّثنی محمّد بن الجهم، عن علیّ بن أبی هاشم، عن إسماعیل بن أبی عبلة، عن عبدالعزیز بن صهیب، عن أنس بن مالک:
أنّ المغیرة بن شعبة کان یخرج من دار الإمارة وَسْط النّهار، وکان أبو بکرة یلقاه یفقول له: أین یذهب الأمیر؟ فیقول: آتی حاجة. فیقول له: حاجة ماذا؟ إنّ الأمیر یُزار ولا یزور.
قال: وکانت المرأة الّتی یأتیها جارةً لأبی بکرة. قال: فبینا أبو بکرة فی غرفةٍ له مع أصحابه وأخویه نافع وزیاد، ورجل آخر، یُقال له شبل بن معبد، وکانت غرفة جارته تلک بحذاء غرفة أبی بکرة. فضربت الرِّیح باب المرأة ففتحته. فنظر القوم فإذا هم بالمغیرة ینکحها. فقال أبوبکرة: هذه بلیّة ابتُلیتم بها، فانظروا. فنظروا حتّی أثبتوا. فنزل أبوبکرة فجلس حتّی خرج علیه المغیرة من بیت المرأة، فقال له: إنّه قد کان من أمرِکَ ما قد علمت، فاعتزِلنا. قال: وذهب لیُصلِّی بالنّاس الظّهر، فمنعه أبو بکرة، وقال له: لا واللَّه لا تُصلِّی بنا وقد فعلتَ ما فعلت. فقال النّاس: دعوه فلیصلِّ، فإنّه الأمیر، واکتبوا بذلکم إلی عمر. فکتبوا إلیه، فوردَ کتابه بأن یَقْدَموا علیه جمیعاً، المغیرة والشّهود.
وقال المدائنیّ فی حدیثه عن حبّاب بن موسی: وبعث عمر بأبی موسی الأشعریّ علی البصرة. وعزمَ علیه ألّا یضع کتابه من یده حتّی یرحل المغیرة بن شعبة. قال: قال علیّ ابن أبی هاشم فی حدیثه: إنّ أبا موسی قال لعمر لمّا أمره أن یرحل من وقته: أوَ خیر من ذلک یا أمیر المؤمنین: نترکه یتجهّز ثلاثاً، ثمّ یخرج. قال: فصلّینا صلاة الغداة بظهر المِربد، ودخلنا المسجد، فإذا هم یُصلّون: الرِّجال والنِّساء مختلطین. فدخل رجل علی المغیرة، فقال له: إنِّی رأیتُ أبا موسی فی جانب المسجد، علیه بُرْنُس. فقال له المغیرة: ما جاء زائراً ولاتاجراً. فدخلنا علیه ومعه صحیفة مل‌ء یده، فلمّا رآنا قال: الأمیر؟ فأعطاه أبوموسی الکتاب. فلمّا قرأه ذهب یتحرّک عن سریره. فقال له أبو موسی: مکانک، تجهّز ثلاثاً.
وقال الآخرون: إنّ أبا موسی أمرهُ أن یرحل من وقته. فقال له المغیرة: لقد علمتَ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 200
ما وُجهتَ فیه، فألا تقدّمت فصلّیت. فقال له أبو موسی: ما أنا وأنت فی هذا الأمر إلّا سواء. فقال له المغیرة: فإنِّی أحبّ أن أقیم ثلاثاً لأتجهّز. فقال: قد عزم علیّ أمیر المؤمنین ألّا أضع عهدی من یدی إذا قرأته علیک، حتّی أرحِّلَک إلیه. قال: إن شئتَ شفّعتنی وأبررتَ قسم أمیر المؤمنین. قال: وکیف؟ قال: تؤجِّلنی إلی الظّهر، وتمسک الکتاب فی یدک. قالوا: فقد رُئی أبو موسی یمشی مُقبلًا ومُدبراً، وإنّ الکتاب لفی یده معلّقاً بخیط.
فتجهّز المغیرة، وبعثَ إلی أبی موسی بعقیلة، جاریة عربیّة من سَبی الیمامة، من بنی حنیفة؛ ویُقال إنّها مولدة الطّائف، ومعها خادم لها. وسار المغیرة حتّی صلّی الظّهر، حتّی قدم علی عمر. وقال فی حدیث محمّد بن عبداللَّه الأنصاریّ: فلمّا قدم علی عمر، قال له:
إنّه قد شُهِدَ علیکَ بأمرٍ إن کان حقّاً لأن تکون متّ قبل ذلک کان خیراً لک.
قال أبو زید: وحدّثنی الحکم بن موسی، قال: حدّثنا یحیی بن حمزة، عن إسحاق بن عبداللَّه بن أبی فروة، عن عبداللَّه بن عبدالرّحمان الأنصاریّ، عن مصعب بن سعد:
أنّ عمر بن الخطّاب جلس، ودعا المغیرة والشّهود. فتقدّم أبو بکرة. فقال له: أرأیته بین فخذیها؟ قال: نعم واللَّه، لکأنِّی أنظر إلی تشریم جُدَریّ بفخذیها. فقال له المغیرة:
لقد أطلفت النّظر. فقال له: لم آلُ أن أثبت ما یخزیک اللَّه به؟ فقال له عمر: لا واللَّه حتّی تشهد لقد رأیته یلج فیه کما یلج المِرْوَد المُکْحُلة. فقال: نعم أشهد علی ذلک. فقال له:
اذهب عنک مُغیرة، ذهب رُبْعک.
ثمّ دعا نافعاً فقال له: علامَ تشهد؟ قال: علی مثل شهادة أبی بکرة. قال: لا، حتّی تشهد أ نّه کان یلج فیه وُلوج المِرْوَد فی المُکْحُلة. فقال: نعم حتّی بلغ قُذَذه. فقال: اذهب عنک مغیرة، ذهب نِصفک.
ثمّ دعا الثّالث، فقال: علامَ تشهد؟ فقال: علی مثل شهادة صاحبیَّ. فقال له علیّ بن أبی طالب علیه السلام: اذهب عنک مغِیرة، ذهب ثلاثة أرباعِک. قال: حتّی مکث یبکی إلی المهاجرین، فبکوا. وبکی إلی امّهات المؤمنین، حتّی بکینَ معه، وحتّی لا یجالس هؤلاء الثّلاثة أحد من أهل المدینة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 201
قال: ثمّ کتب إلی زیاد، فقدِم علی عمر. فلمّا رآه جلس له فی المسجد، واجتمع إلیه رؤوس المهاجرین والأنصار. قال المغیرة: ومعی کلمة قد رفعتها لأکلِّم القوم. قال: فلمّا رآه عمر مقبلًا قال: إنِّی لأری رجلًا لن یخزیَ اللَّه علی لسانه رجلًا من المهاجرین.
قال أبو زید: وحدّثنا عفّان، قال: حدّثنا السَّرِیّ بن یحیی، قال: حدّثنا عبدالکریم ابن رشید، عن أبی عثمان النّهدیّ، قال:
لمّا شَهِدَ عند عمر الشّاهد الأوّل علی المغیرة، تغیّر لذلک لون عمر. ثمّ جاء آخر فشهد، فانکسر لذلک انکساراً شدیداً. ثمّ جاء رجل شابّ یخطِر بین یدیه، فرفع عمر رأسه إلیه، وقال له: ما عندک یا سَلْح العُقاب. وصاح أبو عثمان صیحة تحکی صیحة عمر. قال عبدالکریم: لقد کِدْت أن یُغْشَی علیَّ.
وقال آخرون: قال المغیرة: فقمتُ إلی زیاد، فقلت له: لا مخبأ لعطر بعد عَروس. ثمّ قلت: یا زیاد، اذکر اللَّه، واذکر موقف یوم القیامة؛ فإنّ اللَّه وکتابه ورسوله وأمیر المؤمنین قد حقنوا دمی، إلّاأن تتجاوز إلی ما لم ترَ ما رأیت، فلا یحملک شرّ منظر رأیته علی أن تتجاوزه إلی ما لم تر، فوَ اللَّه لو کنت بین بطنی وبطنها ما رأیت أین سلک ذکری منها.
قال: فترنّقت عیناه، واحمرّ وجهه، وقال: یا أمیر المؤمنین! أما أن أحُقَّ ما حقّ القوم فلیس ذلک عندی؛ ولکنِّی رأیتُ مجلساً قبیحاً، وسمعتُ نفَساً حثیثاً وانبهاراً، ورأیته متبطِّنها.
فقال له: أرأیته یدخله کالمِیل فی المکحلة. فقال: لا.
وقال غیر هؤلاء: إنّ زیاداً قال له: رأیتهُ رافعاً برجلیها، ورأیتُ خصیتیه تتردّدان بین فخذیها، ورأیتُ حُفْزاً شدیداً، وسمعتُ نَفَساً عالیاً. فقال له: أرأیتهُ یُدخله ویُخرجهُ کالمِیل فی المکحلة؟ فقال: لا. فقال عمر: اللَّه أکبر. قُمْ إلیهم فاضربهم. فقام إلی أبی بکرة، فضربهُ ثمانین، وضرب الباقین، وأعجبه قول زیاد: ودرأ عن المغیرة الرّجْم. فقال أبو بکرة بعد أن ضُرِب: فإنِّی أشهد أنّ المغیرة فعل کذا وکذا. فهمّ عمر بضربه، فقال له علیّ علیه السلام: إن ضربته رجمتُ صاحبک. ونهاهُ عن ذلک.
قال: یعنی أ نّه إن ضربهُ جعل شهادته بشهادتین، فوجبَ بذلک الرّجم علی المغیرة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 202
قال: واستتاب عمر أبا بکرة. فقال: إنّما تستتیبنی لتقبل شهادتی. قال: أجَل. قال:
لا أشهد بین اثنین ما بقیت فی الدّنیا. قال: فلمّا ضُرِبوا الحدّ، قال المغیرة: اللَّه أکبر، الحمد للَّه الّذی أخزاکم. فقال له عمر: اسکت، أخزی اللَّه مکاناً رأوکَ فیه. قال: وأقام أبوبکرة علی قوله، وکان یقول: واللَّه ما أنسی رَقَط فخذیها. قال: وتابَ الاثنان، فقُبِلت شهادتهما.
قال: وکان أبو بکرة بعد ذلک إذا دُعِیَ إلی شهادةٍ یقول: اطلب غیری، فإنّ زیاداً قد أفسد علیَّ شهادتی.
قال أبو زید: وحدّثنی سلیمان بن داود بن علیّ، قال: حدّثنی إبراهیم بن سعد، عن أبیه، عن جدِّه، قال:
لمّا ضُرِبَ أبوبکرة، أمرت امّه بشاةٍ فذُبِحَت، وجعلت جلدها علی ظهره. قال: فکان أبی یقول: ما ذاک إلّامن ضربٍ شدید.
حدّثنا ابن عمّار والجوهریّ، قالا: حدّثنا عمر بن شبّة، قال: حدّثنا علیّ بن محمّد، عن یحیی بن زکریّا، عن مجالد، عن الشّعبیّ، قال:
کانت امّ جمیل بنت عمر، الّتی رُمیَ بها المغیرة بن شعبة بالکوفة، تختلف إلی المغیرة فی حوائجها، فیقضیها لها. قال: ووافقتُ عمر بالموسم والمغیرة هناک، فقال له عمر: أتعرف هذه؟ قال: نعم؛ هذه امّ کلثوم بنت علیّ. فقال له عمر: أنتجاهل علیّ؟ واللَّه ما أظنّ أبا بکرة کذب علیک، وما رأیتکَ إلّاخفتَ أن ارمی بحجارة من السّماء.
حدّثنی أحمد بن الجعد، قال: حدّثنا محمّد بن عباد، قال: حدّثنا سفیان بن عیینة، عن عمرو بن دینار، عن أبی جعفر، قال:
قال علیّ بن أبی طالب علیه السلام: لئن لم ینته لأتبعنه أحْجاره. وقال غیره: لئن أخذت المغیرة لأتبعته أحجاره.
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث)، 16/ 330- 333
[وقد بحثنا عن هذا الموضوع فی المجلّد، 11/ 589- 860، وللبحث تفصیل یحتاج إلی تحقیق أکثر، وسنقوم به فی مجالٍ آخر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 203

من أسراء الطّفّ علیهم السلام. وبنتهما رملة، وزوجها أبو الهیاج، من شهداء الطّفّ علیهم السلام.
[أنظر المجلّد، 15/ 107- 108 رقم 18/ 23]. راجع المجلّد الحادی عشر، ص 1075- 7610، 1081.

وهی امّ وهب بن عبداللَّه بن جناب الکلبیّ. ذکرها محمّد بن أبی طالب فی تسلیة المجالس، 2/ 285- 286/ عنه المجلسی، البحار، 45/ 16- 17. حضورها فی الطّفّ [أنظر المجلّد، 15/ 132- 133]، وذکرها الخوارزمی فی مقتله، 2/ 12- 13، من شهداء الطّفّ علیهم السلام. راجع المجلّد الخامس عشر، ص 139- 140 رقم 34/ 42.

وهی زوجة عبداللَّه بن عمیر الکلبیّ، وذکرها الطّبری فی تاریخه، 5/ 438. من شهداء الطّفّ علیهم السلام. راجع المجلّد الخامس عشر، ص 140- 157 رقم 35/ 43.

وهی امّ وهب بن وهب النّصرانیّ. ذکرها الصّدوق فی أمالیه،/ 161، والخوارزمی فی مقتله، 2/ 13، ومحمّد بن أبی طالب فی تسلیة المجالس، 2/ 287، وأبی مخنف فی مقتله (المشهور)،/ 43- 44، 71، وابن أمیر الحاجّ فی شرح شافیة أبی فراس،/ 361، وسائر المصادر من أصحاب سیّد الشّهداء علیهم السلام. راجع المجلّد الخامس عشر، ص 158- 164 رقم 44.

من أسراء الطّفّ علیهم السلام. زوجها عبداللَّه الأکبر بن عقیل بن أبی طالب، وهل هو من
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 204
شهداء الطّفّ لیس بمعلوم، وابناهما محمّد من شهداء الطّفّ علیهم السلام. راجع المجلّد الحادی عشر، ص 982، 1061- 1064، والمجلّد الرّابع عشر، ص 614- 628.

وامّ عَمْرو بن جنادة «2»، فإنّها علی ما رُوی؛ أخذت بعد قتل ولدها رأسه، وضربت به رجلًا فقتلته، ثمّ أخذت سیفا، وجعلت تقول:
أنا عجوز فی النِّسا ضعیفة بالیة خاویة نحیفة
__________________________________________________
(1)- ام عمرو بن جناده.
نامش بحریه بنت مسعود الخزرجی، مکشوف باد که رجز مذکور را که ام وهب سروده به این مادر عمرو ابن جناده نسبت کنند و منافات ندارد که آن منظره رقت بار خون زنان را هم به جوش آورده که سر از پای نشناخته و در مقام جانبازی متوالیاً به میدان تاخته‌اند و جنگ را آماده شدند.
در ناسخ گوید: جوانی به تحریض مادر عزم میدان کرد، چنان چه تفصیل آن را در فرسان الهیجا ایراد کرده‌ام. بالجمله مادر، او را گفت: «اخرج یا بنیّ وقاتل بین یدی ابن بنت رسول اللَّه.»
لاجرم آن جوان شاکی السلاح طریق فوز و فلاح گرفت، فقال الحسین: «هذا شابّ قُتل أبوه فی المعرکة ولعلّ امّه تکره خروجه.»
فقال الغلام: «یا ابن رسول اللَّه! بأبی أنت وامِّی، إنّ امِّی أمرتنی».
«مادرم این شمشیر بر میان من بست تا در پیش روی شما جانبازی کنم و در آن جهان سرافرازی نمایم.»
لاجرم امام او را اجازه مبارزت داد، چون به حربگاه برآمد، این ارجوزه بساخت:
أمیری حسین ونعم الأمیر سرور فؤاد البشیر النّذیر
له طلعة مثل شمس الضّحی له غُرّة مثل بدرٍ المنیر
همی کوشید تا شربت شهادت نوشید، سر او را از تن جدا کردند و به لشکرگاه حسین انداخته اند.
مادر، سر فرزند خود برگرفت و به سینه چسبانید و آن را بوسید و گفت: «احسنت ای پسرک من، ای مایه شادمانی من، و ای روشنی چشم من.»
پس آن سررا با تمام غضب به سوی دشمن پرتاب کرد، از قضا بر مقتل مردی آمد و اورا بکشت، آن‌گاه عمود خیمه بگرفت و حمله بر لشگر ابن‌سعد نمود و ارجوزه مذکور در ترجمه ام وهب را قرائت نمود و دو تن را به دار البوار فرستاد. حضرت حسین علیه السلام فرمان کرد تا او را باز دارند و فرمود: «جهاد بر زنان نیست.»
محلّاتی، ریاحین الشریعه،/ 304- 305
(2)- [ذکرناه فی المجلّد، 16/ 516- 527 رقم 213/ 257].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 205
أضربکم بضربة عنیفة دون بنی فاطمة الشّریفة «1»
فأتاها الحسین علیه السلام وردّها إلی الخیمة، علی ما ذکره جماعة من أهل المقاتل.
السّماوی، إبصار العین،/ 133/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 414
ورأس عمرو بن جنادة، فإنّه رمی به أیضاً إلی نحو الحسین، فأخذته امّه وضربت به رجلًا علی ما روی، فقتلته. ثمّ أخذت عمود الخیمة، فأرادت القتال، فمنعها الحسین علیه السلام.
السّماوی، إبصار العین،/ 132/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 415
وعمرو بن جنادة، فإنّ امّه واقفة تأمره بالقتال وتراه یُقتل وتنظر إلیه.
السّماوی، إبصار العین،/ 130/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 416
وامّ عمرو بن جنادة خرجت بعد قتله تقاتل.
الزّنحانی، وسیلة الدّارین،/ 414

رثاء بناته فی المدینة عند نعی الحسین علیه السلام أو رجوع السّبایا من الطّفّ، أسماءهنّ:
زینب، امّ لقمان، ام هانی، أسماء (وهی زوجة عمر الأکبر ابن أمیر المؤمنین علیه السلام)، رملة، زینب وامّ کلثوم، [راجع المجلّد، 14/ 746- 764].

من أسراء الطّفّ علیهم السلام.
قال، وکان «3» لمسلم بنت عمرها إحدی عشرة سنة مع «4» الحسین علیه السلام. فلمّا قام الحسین
__________________________________________________
(1)- [رجزها متّحد مع رجز امّ شاب قُتل أبوه فی المعرکة، أنظر المجلّد، 16/ 1- 5].
(2)- [ذکرها أیضاً فی المجلّد، 1 ط/ 473- 475].
(3)- [فی الأسرار والمعالی: کانت].
(4)- [زاد فی الدّمعة والعیون: عیال].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 206
من مجلسه، جاء إلی «1» الخیمة، فعزّز «1» البنت، وقرّبها من منزله «2»، فحسّت البنت بالشّرّ، «3» لأنّه علیه السلام کان قد «3» مسح علی رأسها وناصیتها کما یفعل بالأیتام، فقالت: یا عمّ! ما رأیتک قبل هذا الیوم تفعل بی مثل ذلک، أظنّ أ نّه قد استشهد والدی، فلم یتمالک الحسین علیه السلام من البکاء، وقال: یا ابنتی «4»! أنا أبوکِ وبناتی أخواتکِ، فصاحت ونادت بالویل «5»، فسمع أولاد مسلم ذلک الکلام، وتنفّسوا «6» الصّعداء، وبکوا بکاءً شدیداً «7»، ورموا بعمائمهم إلی الأرض «8».
قال، لمّا «9» تأمّل الحسین علیه السلام هذا الحال، «10» وقتل مسلم «10»، وأنّ أهل الکوفة هم الّذین أعانوا علی قتل أمیر المؤمنین علیه السلام ونهب الحسن وضربه بالخنجر علی فخذه، فبکی بکاءً شدیداً حتّی اخضلّت لحیته «11» بالدّموع. «12»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الدّمعة والعیون].
(2)- [المعالی: مجلسه].
(3- 3) [فی الدّمعة والعیون: وکان الحسین علیه السلام، والمعالی: فإنّ الحسین علیه السلام قد].
(4)- [فی الدّمعة والعیون: بنیّة].
(5)- [زاد فی الدّمعة والعیون: والثّبور، وإلی هنا حکاه فی العیون].
(6)- [الأسرار: تنافسوا].
(7)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة].
(8)- [زاد فی المعالی: ونادوا: وا مسلماه، وا ابن عقیلاه. ما أشبه هذا الیوم وصیحة ابنة مسلم، وبکائها وبکاء أولاد مسلم وصرختهم وضجّتهم بیوم عاشوراء، وبکاء سکینة وبنات رسول اللَّه حین أقبل إلیهم جواد أبی عبداللَّه علیه السلام نظرت سکینة إلی الفرس، فرأت الجواد عاریاً، والسّرج خالیاً من راکبه، فهتکت خمارها ونادت: واللَّه قُتل أبی الحسین علیه السلام، فسمعن النّساء برزن من الخدور].
(9)- [فی الأسرار والمعالی: و].
(10- 10) [لم یرد فی المعالی].
(11)- [زاد فی المعالی: الشّریفة].
(12)- گریه دختر مسلم بر پدر
اعثم کوفی در کتاب خود می‌نویسد که: مسلم بن عقیل را دختری سیزده ساله بود که با دختران حسین علیه السلام می‌زیست وشبانه‌روز با ایشان مصاحبت داشت. چون امام حسین علیه السلام خبر مسلم بشنید، به سراپرده-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 207
الطّریحی، المنتخب،/ 372/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 246- 247؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 250؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 266؛ المیانجی، العیون العبری،/ 65
(وروی) بعض المؤرّخین أنّ الحسین لمّا قام من مجلسه بالثّعلبیّة، توجّه نحو النّساء، وانعطف علی ابنة لمسلم صغیرة. فجعل یمسح علی رأسها، فکأنّها أحسّت، فقالت: ما فعل أبی؟ فقال: یا بنیّة! أنا أبوکِ، ودمعت عینه، فبکت البنت وبکت النّساء لذلک.
السّماوی، إبصار العین،/ 48
ونُقل عن بعض التّواریخ: أ نّه کانت لمسلم بن عقیل بنت کان لها من العمر ثلاث عشرة سنة أو أقلّ- اسمها (حمیدة)- وکانت تعیش فی بیت الحسین علیه السلام وتدرج مع بناته لا تفارقهنّ.
ولمّا أخبر الحسین علیه السلام فی ذلک المکان بقتل مسلم، جاء ودخل خیمة النّساء، ودعا بتلک البنت، وجعل یلاطفها ویعطف علیها، فاستشعرت البنت من ذلک المصیبة، فقالت:
یا عمّ، أراک تعطف علیَّ عطفک علی الأیتام، أفاصیب أبی مسلم؟
فرقّ الحسین لها وجرت دمعته، وقال لها:
یا بنیّة لا تحزنی، فلئن اصیب أبوکِ فأنا أبوکِ وبناتی أخواتکِ.
فلمّا سمعت البنت هذا الکلام من الحسین، صرخت وأعولت، فسمع صراخها آل عقیل،
__________________________________________________
- خویش درآمد و دختر مسلم را پیش خواست و نوازشی به زیادت و مراعاتی بیرون عادت با وی فرمود. دختر مسلم را از آن حال صورتی در خیال مصوّر گشت، عرض کرد: «یا ابن رسول اللَّه! با من ملاطفت بی‌پدران و عطوفت یتیمان مرعی می‌داری، مگر مسلم را شهید کرده باشند؟»
حسین علیه السلام را نیروی شکیب برفت، پس بگریست و گفت: «ای دختر! اندوهگین مباش، اگر مسلم نباشد، من پدر تو باشم و خواهرم مادر تو باشد و دخترانم خواهران تو باشند و پسرانم برادران تو باشند.»
دختر مسلم فریاد برآورد و زار زار بگریست و پسرهای مسلم سرها از عمامه عریان ساختند و به های های بانگ گریه درانداختند و اهل‌بیت در این مصیبت، با ایشان موافقت کردند و به سوگواری پرداختند و حسین علیه السلام از شهادت مسلم عظیم کوفته خاطر گشت.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 145- 146
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 208
فارتفعت أصواتهم بالبکاء، وانتحبوا انتحاباً عالیاً، وساعدهم أهل بیت الحسین فی النّوح والبکاء. وعظم علی أبی عبداللَّه المصاب، واشتدّ به الحزن.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 248
وفی بعض الکتب قیل: وکان لمسلم بنت عمرها أحد عشر سنة (وعن أعثم الکوفیّ ثلاثة عشر سنة) مع عیال الحسین علیه السلام.
المیانجی، العیون العبری،/ 65
اسمها [بنت مسلم] حمیدة، وامّها امّ کلثوم بنت علیّ علیه السلام، وقیل اسمها عاتکة، وامّها رقیّة بنت علیّ، وعمرها سبع سنین، وهی الّتی سحقت یوم الطّفّ بعد شهادة الحسین علیه السلام لمّا هجم القوم علی المخیّم، وکانت مع الحسین علیه السلام. «1»
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 226
وعاتکة بنت مسلم بن عقیل بن أبی طالب، الّتی کانت لها من العمر سبع سنین، وبین مَنْ اسرت مع الأسری إلی الشّام، فهؤلاء کلّهم من أولاد أبی طالب علیهم السلام.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 236- 237
__________________________________________________
(1)- دختر مسلم بن عقیل
در «ناسخ التواریخ» اعثم کوفی نقل کند که مسلم بن عقیل را دختری سیزده ساله بود. چون در منزل زباله خبر قتل مسلم به حضرت سیدالشهدا رسید. به خیمه زنان درآمد، و دختر مسلم را پیش خواست، و نوازشی به زیادت و مراعاتی بیرون عادت با وی فرمود. دختر مسلم از آن حال، صورتی در خیال مصور گشت، عرض کرد: «یابن رسول اللَّه! با من ملاطفت بی‌پدران و عطوفت یتیمان مرعی می‌داری، مگر مسلم را شهید کرده باشند؟»
حسین علیه السلام را نیروی شکیب برفت، پس بگریست و گفت: «ای دختر! اندوهگین مباش، اگر مسلم نباشد من پدر تو باشم و خواهرم مادر توست و دخترانم خواهران تو و پسرانم برادران تو باشند.»
دختر مسلم فریاد برآورد، و زار زار بگریست، الی آخر آن چه در فرسان الهیجا ذکر کرده ام.
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 4/ 229- 230
دختر مسلم بن عقیل
و مادرش رقیه از بانوان دشت کربلا هستند، در جلد چهارم ذکری از ایشان خواهد شد.
محلّاتی، ترجمه ریاحین الشریعه، 3/ 318
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 209
من زوجات علیّ علیه السلام: الصّهباء التّغلبیّة: خرجت مع بنتها رقیّة الکُبری زوجة ابن عمّها مسلم بن عقیل بن أبی طالب، ومعها بنتها عاتکة وابناها عبداللَّه ومحمّد أولاد مسلم اللّذان قُتلا یوم الطّفّ.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 227- 228

فقال عمرو بن الحجّاج حین رأی ذلک: یا حمقی! أتدرون مَنْ تقاتلون؟ إنّما تقاتلون نقاوة فرسان أهل المصر، وقوماً مستقتلین مستمیتین، فلا یبرزنّ لهم منکم أحد فإنّهم قلیل وقلّ ما یبقون، واللَّه لو لم ترموهم إلّابالحجارة لقتلتموهم.
فقال عمر: صدقت، هذا [هو] الرّأی، ونادی: ألا لا یبارزنّ رجل منکم رجلًا من أصحاب الحسین.
ثمّ إنّ عمرو بن الحجّاج حمل علی الحسین من نحو میمنة عمر بن سعد ممّا یلی الفرات، واضطربوا ساعة، فصُرع مسلم بن عوسجة الأسدیّ أوّل أصحاب الحسین، فلم یلبث أن مات، فصاحت جاریة له: یا ابن عوسجتاه، یا سیِّداه.
وکان الّذی قتله مسلم بن عبداللَّه الضّبابیّ وعبدالرّحمان بن خشکارة البجلیّ.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 400، أنساب الأشراف، 3/ 192- 193
وارتفعت الغبرة، فإذا «2» هم به «2» صریع «3»، فمشی «4» إلیه الحسین «5» فإذا به رمق «5»، «6»
__________________________________________________
(1)- [ذکرناه فی المجلّد، 16/ 876- 985 رقم 272 رقم 272/ 330].
(2) (2) [العیون: مسلم].
(3)- [فی بحر العلوم مکانه: وثارت لشدّة الجلاد غبرة عظیمة، فیما انجلت إلّاومسلم بن عوسجة صریع ...].
(4)- [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین مکانهم: فقالوا: ولمّا صرع مسلم بن عوسجة مشی ...].
(5- 5) [فی إبصار العین وبحرالعلوم: ومعه حبیب بن مظاهر].
(6)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: ومع الحسین علیه السلام حبیب بن مظاهر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 210
«1» فقال: رحمک ربّک یا مسلم بن عوسجة، «فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَی نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَما بَدّلُوا تَبْدِیلًا» «2»
. «3» ودنا «4» منه حبیب بن مظاهر «1»، فقال: عزّ «5» علیَّ مصرعُک یا مسلم، أبشر بالجنّة، فقال له مسلم قولًا ضعیفاً: بشّرک اللَّه بخیر! فقال له حبیب: لولا إنِّی «6» أعلم أنِّی فی «7» أثرک لاحق بک «8» من ساعتی هذه «8» لأحببت أن توصینی «9» «7» بکلِّ ما أهمّک «10» حتّی أحفظک فی کلّ ذلک بما أنت «11» أهل له فی القرابة والدِّین «10»؛ قال: بل أنا «11» أوصیک بهذا «12» رحمک اللَّه- وأهوی بیده «12» إلی الحسین- أن تموت دونه، قال: أفعل وربّ الکعبة؛ «13» «14» «15» قال: فما کان بأسرع من أن «16» مات فی أیدیهم 15 16، وصاحت جاریة «17» له،
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد إبصار العین].
(2)- سورة الأحزاب، 23.
(3)- [زاد فی بحر العلوم: وکان به رمق الحیاة].
(4)- [فی الأعیان مکانه: وروی الطّبریّ عن أبی مخنف بسنده أ نّه لمّا صرع مسلم بن عوسجة الأسدیّ أوّل أصحاب الحسین علیه السلام مشی ...].
(5)- [العیون: یعزّ].
(6)- [لم یرد فی بحرالعلوم والعیون].
(7- 7) [العیون: الأثر لأحببت أن توصی إلیّ].
(8- 8) [لم یرد فی بحر العلوم].
(9)- [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: توصی إلیّ].
(10- 10) [فی بحر العلوم: قال مسلم، وفی العیون: فقال مسلم: إنِّی].
(11- 11) [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: أنت له أهل من الدِّین والقرابة].
(12- 12) [فی بحر العلوم والعیون: أشار].
(13)- [زاد فی بحر العلوم: ولأنعمنّک عیناً].
(14)- [إلی هنا حکاه فی إبصار العین وذخیرة الدّارین والأعیان ووسیلة الدّارین].
(15- 15) [العیون: ثمّ مات].
(16- 16) [بحر العلوم: فاضت نفسه بینهما].
(17) (17*) [لم یرد فی العیون، وفی بحر العلوم: وا مسلماه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 211
فقالت (17*): یا ابن عوسجتاه! یا سیِّداه «1». «2»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 435- 436/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 265؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 392- 393؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 555؛ مثله: السّماوی، إبصار العین،/ 59؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 190- 191؛ المیانجی، العیون العبری،/ 102- 103؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 123- 124
فمشی إلیه الحسین، فإذا به رمق، فقال له الحسین: رحمک اللَّه یا مسلم، «فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَی نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِیلًا»، ودنا منه حبیب بن مظاهر، فقال له: عزّ واللَّه علیَّ مصرعک یا مسلم، أبشر بالجنّة. فقال قولًا ضعیفاً: بشّرک اللَّه بخیر. فقال له حبیب: لولا أنِّی أعلم أ نّی لاحق بک فی أثرک من ساعتی هذه، لأحببت أن توصی إلیّ بکلّ ما أهمّک، حتّی أحفظک فی ذلک، لما أنت أهله فی القرابة والدِّین. فقال له: بلی! أوصیک بهذا رحمک اللَّه- وأومأ إلی الحسین- أن تموت دونه. فقال له: أفعل وربّ الکعبة.
__________________________________________________
(1)- [زاد فی العیون: یقول الشّاعر:
نصروه أحیاءً وعند مماتهم یوصی بنصرته الشّفیق شفیقاً
أوصی ابن عوسجة حبیباً قال قاتل دونه حتّی الحِمام تذوقاً]
(2)- گوید: آن‌گاه عمروبن حجاج و یارانش برفتند و غبار برفت، و مسلم را دیدند که به زمین افتاده بود. حسین سوی وی رفت، هنوز رمقی داشت و به او گفت: «ای مسلم پسر عوسجه! پروردگارت رحمتت کند. بعضی از ایشان تعهد خویش را به سر برده و شهادت یافته و بعضی از ایشان منتظرند، و به هیچ وجه تغییری نیافته اند.»
حبیب بن مظاهر نیز بدو نزدیک شد و گفت: «ای مسلم! مرگ تو بر من گران است، تورا مژده بهشت.»
گوید: مسلم با صدای نارسا به او گفت: «خدایت مژده خیر دهاد.»
حبیب بن مظاهر گفت: «اگر نبود که می‌دانم که از پی توام و همین دم به تو می‌رسم، دوست داشتم هر چه را می‌خواهی به من وصیت کنی تا به انجام آن پردازم، به سبب آن که دینداری و خویشاوندی.»
گفت: «خدایت رحمت کند، وصیت من همین است (و با دست به حسین اشاره کرد) که پیش روی او بمیری.»
گفت: «به پروردگار کعبه چنین می‌کنم.»
گوید: چیزی نگذشت که در دست آن‌ها بمرد و کنیزی که داشت بانگ زد: «وای ابن عوسجه ام، وای سرورم.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3037
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 212
فما أسرع من أن مات. فصاحت جاریة له: یا سیِّداه! یا ابن عوسجتاه.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 15- 16
ومسلم صریع، فمشی إلیه الحسین، وبه رمق، فقال: رحمک اللَّه یا مسلم بن عوسجة، «مِنْهُمْ مَنْ قَضَی نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ»، ودنا منه حبیب بن مظهّر، وقال: عزّ علیَّ مصرعک، أبشر بالجنّة، ولولا إنِّی أعلم أنّنی فی أثرک، لاحق بک، لأحببت أن توصینی حتّی أحفظک بما أنت له أهل؛ فقال: أوصیک بهذا، رحمک اللَّه، وأومأ بیده نحو الحسین، أن تموت دونه؛ فقال: أفعل، ثمّ مات مسلم، وصاحت جاریة له، فقالت: یا ابن عوسجة! «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 290
__________________________________________________
(1)- حسین علیه السلام چون این بدید، مانند عقاب که از فراز به نشیب آید، بر سر او حاضر شد و حبیب ابن مظاهر نیز به ملازمت خدمت آن حضرت شتاب گرفت.
فقال الحسین: «یرحمک اللَّه یا مسلم! «فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَی نَحْبَهُ، وَمِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِیلًا».»
آن‌گاه حبیب بن مظاهر بر سر بالین او آمد و گفت: «ای مسلم! سخت بر من این رنج و شکنج تو گران می‌آید، اکنون شاد باش که در بهشت خدای جای داری.»
مسلم به بانگی سخت ضعیف گفت: «خداوند تو را به خیر و سعادت بشارت دهاد.»
حبیب گفت: «ای مسلم! اگر دانستم که پس از تو، مرا زمانی زیست خواهد بود، می‌گفتم مرا وصیتی کن تا در انجام آن اهتمام کنم، لکن می‌دانم که در ساعت با تو خواهم پیوست.»
مسلم گفت: «تو را وصیت می‌کنم به این مرد.»
و اشارت کرد به سوی حسین علیه السلام و گفت: «تا جان در تن داری، در رکاب او رزم می‌زن.»
حبیب گفت: «سوگند با خدای، جز این نکنم.»
آن‌گاه مسلم عرض کرد: «یابن رسول اللَّه! می‌روم تا جد و پدرت را از رسیدن تو بشارت دهم.»
این بگفت و درگذشت. مسلم را کنیزکی بود، چون مولای خود را کشته دید، بر سر او آمد و فریاد برداشت که: «یا سیداه! یا ابن عوسجتاه.»
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 276
راوی گوید: گرد فرو نشست و او را به خون غلطان دیدند. حسین بر بالینش رفت و هنوز رمقی در تن داشت، فرمود: «پروردگارت رحمت کند ای مسلم‌بن عوسجه، بعضی از آنان درگذشتند و برخی به انتظار نشستند و خود را از دست ندادند.»
حبیب‌بن مظاهر نزدیک او رفت و گفت: «به خاک و خون غلطیدن تو بر من بسیار ناگوار است. مژده-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 213
ومسلم بن عوسجة، فإنّه جاء بعیاله إلی الحسین علیه السلام، فانضمّ إلیه، وضمّ عیاله إلی عیال الحسین علیه السلام؛ فلمّا قُتل، صاحت جاریة له: وا سیّداه، وا مسلم بن عوسجتاه.
فعلم القوم قتله، کما عرفت فی ترجمته.
السّماوی، إبصار العین،/ 128/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 418
برزت بین الأعداء یوم الطّفّ من مخیم الحسین خمسة نسوة وهنّ: ... جاریة مسلم ابن عوسجة صُرع، فخرجت صائحة: وا سیِّداه.
السّماوی، إبصار العین،/ 133/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 414

من أسراء الطّفّ علیهم السلام.
قال الرّاوی: وجاءت جاریة من ناحیة خیم الحسین علیه السلام، فقال لها رجل: یا أمة اللَّه! إنّ سیِّدکِ قُتل، قالت الجاریة: فأسرعتُ إلی سیِّدتی وأنا أصیح، فقمنَ فی وجهی وصحن. «1»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 131
__________________________________________________
- بادت به بهشت.»
مسلم با آوازی نارسا جواب گفت: «خدایت مژده دهد به خیر.»
حبیب به او گفت: «اگر نه این بود که می‌دانم هم اکنون به دنبال تو روانم و خود را به تو می‌رسانم، دوست داشتم که هر چه در دل داری به من وصیت کنی تا تو را در آنچه فرمایی، به حق خویشاوندی و هم‌کیشی خدمت کنم.»
گفت: «سفارش این آقا را به تو می‌کنم- و با دست اشاره به حسین علیه السلام کرد- باید قربان او شوی.»
گفت: «به پروردگار کعبه چنان کنم.»
و دیری نپایید که در دست آنان جان داد. رحمت خدا بر او باد. کنیزی داشت، فریاد کشید: «وا ابن عوسجتاه! وا سیداه.»
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 120
(1)- راوی گفت: کنیزی از طرف خیمه‌های حسین آمد، مردی به او گفت: ای کنیز خدا! آقای تو کشته شد، کنیز گفت: چون این خبر را شنیدم با شتاب و فریادکنان نزد بانوی خود رفتم، آنان که مرا دیدند به پا خواستند و شیون و فریاد آغاز کردند.
فهری، ترجمه لهوف،/ 131
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 214

من أسراء الطّفّ علیهم السلام.
راجع المجلّد الحادی عشر، ص 1081- 1083.

من أسراء الطّفّ علیهم السلام. ولها ذکر أیضاً فی هذا المجلّد، ص 331 سطر 12.
وخرجت من المدینة عمّته معه اسمها جُمانة- بضمّ أوّله وتخفیف المیم وبعد الألف نون- بنت أبی طالب، وهی امّ عبداللَّه بن أبی سفیان بن الحارث بن عبدالمطلّب، تزوّجها أبو سفیان بن الحارث، فولدت له عبداللَّه، وهی اخت امّ هانیة بنت أبی طالب.
وعبداللَّه کان مع خاله علیّ بن أبی طالب بصفّین «1»، وقاتل حتّی قُتل بین یدیه، کما ذکره نصر بن مزاحم المنقریّ الکوفیّ فی کتابه، وامّه جاءت مع الحسین علیه السلام بکربلاء.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 228/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 424

من أسراء الطّفّ علیهم السلام.
ومنهنّ حسنیّة علی ما رواه صاحب ضیاء العالمین عن کتاب ربیع الأبرار للزّمخشریّ قال: حسنیّة جاریة للحسین، اشتراها من نوفل بن الحارث بن عبدالمطّلب، ثمّ تزوّجها سهم، فولدت منه (منجحاً)، فهو مولی الحسین علیه السلام، له ذکر أیضاً فی النّاحیة: «السّلام علی منجح مولی الحسین»، وهی کانت تخدم فی بیت علیّ بن الحسین علیه السلام زین العابدین إلی أن خرج الحسین من المدینة إلی العراق، فخرجت الجاریة معه وابنها منجح معها
__________________________________________________
(1)- [زاد فی وسیلة الدّارین: فی حرب معاویة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 215
حتّی أتت کربلاء. «1»
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 231/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 426
[أنظر ترجمة منجح فی المجلّد، 16/ 996- 1000 رقم 281/ 339].

من أسراء الطّفّ علیهم السلام.
راجع المجلّد الحادی عشر، ص 1077.

من أسراء الطّفّ علیهم السلام.
وزوجها عبدالرّحمان بن عقیل بن أبی طالب، وابناهما سعد وعقیل، وهم من شهداء الطّفّ علیهم السلام.
راجع المجلّد الحادی عشر، ص 1065- 1069، والمجلّد الرّابع عشر، ص 593- 613.
__________________________________________________
(1)- حسنیه:
یکی از جواری حضرت سید الشهداست، علامه مامقانی در رجال خود در ترجمه منجح به تقدیم جیم بر وزن محسن ضبط کرده.
و منقول از ربیع الابرار زمخشری است که حسنیه را حضرت حسین از نوفل بن حارث بن عبدالمطلب خریده و او را به مردی که (سهم) نام داشت تزویج کرد، منجح از او متولد گردید و این حسنیه در خانه امام زین العابدین خدمت می‌کرد تا این که با پسرش منجح به همراه حضرت سید الشهدا به کربلا آمد، پسرش منجح به درجه رفیعه شهادت رسید و مادرش با اهل بیت در مصائب شریک و سهیم بود.
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 318
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 216

__________________________________________________
(1)- [ذکرناه فی المجلّد، 15/ 1138- 1266 رقم 107/ 132].
زوجه زهیر بن القین:
نامش دیلم، چون حضرت حسین علیه السلام از مکه طریق عراق گرفت، جماعتی از قبیله فزاره و بجیله که آهنگ عراق داشته‌اند به اتفاق آن حضرت از مکه بیرون شدند، زهیر بن القین البجلی رأس آن جماعت بود، لکن ایشان از بیم بنی امیه مکروه می‌داشته اند که به اتفاق آن حضرت حرکت کنند. لاجرم چون به منزل می‌رسیدند از آن جا که خیمه های حضرت حسین علیه السلام بود به یک سوی می‌شدند و جداگانه منزلی می‌پرداخته اند در این منزل هنگامی که مشغول غذا بودند و دست در خورش و خوردن داشته اند که از جانب حضرت حسین علیه السلام رسولی درآمد و گفت: «ای زهیر بن القین! ابوعبداللَّه تو را می‌طلبد.»
آن جماعت از مخالفت بنی‌امیه سخت هراسان و بیمناک شدند و از این سوی بی‌فرمانی حسین را آسان نمی‌شمردند، لاجرم سراسیمه لقمه‌ها از دست فرو گذاشتنه‌اند و بی‌هشانه بنشسته‌اند کأنّما علی رؤوسهم الطّیر، در این وقت دختر عمرو زوجه زهیر بن القین که دیلم نام داشت گفت: «سبحان اللَّه! پسر رسول خدا کس به سوی تو می‌فرستد و تو را طلب می‌فرماید و تو او را اجابت نمی‌کنی؟ برخیز و بشتاب و بشنو تا چه گوید و باز شو.»
زهیر برخواست وبه شتاب‌رفت، زمانی نگذشت که خندان و شادان برگشت، تو گفتی که از چهره‌گانش خورشید برمی‌تابد، چون برسید فرمان کرد تا خیمه او را برکندند و اثقال او را برهم نهادند و بر لشکرگاه حسین حمل دادند و گفت: «من عزیمت درست کردم که در ملازمت حسین کوچ دهم و جان خود را فدای حسین بنمایم.»
پس مال خود را با زن و بنی اعمام خود عطا کرد و فرمود: «دیلم را به اهل خود برسانید که من دوست ندارم او زحمت اسر و سبی بیند.»
دیلم بایستاد و بگریست و شوهر را وداع گفت، وقالت: «خار اللَّه لک، أسألک أن تذکرنی یوم القیامة عند جدّ الحسین علیه السلام».
و به روایت اعثم کوفی: دیلم با زهیر گفت: «تو همی خواهی در رکاب پسر مرتضی جانبازی کنی، من چرا نخواهم در خدمت دختر مصطفی سرافرازی کنم؟»
پس به همراه زهیر روانه شد.
و ظاهراً صحیح این است، و بنا بر قول اعثم کوفی این زن هم در مصائب اهل بیت شریک بوده. و چون زهیر شهید شد، زوجه او کفنی به غلام زهیر داد که: «برو آقای خود را کفن کن.»
آن غلام هنگامی که به قتلگاه رسید و بدن حسین را برهنه دید با خود گفت، بدن آقای خود را کفن کنم و بدن حسین برهنه بماند؟ هرگز چنین کاری نکنم. به خدا قسم سپس آن کفن را بر حسین پوشانید و برای زهیر کفن دیگر تهیه کرد (تذکرة الخواص).
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 306- 307
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 217

میزاتها العائلیّة
امرأته [زهیر بن القین] دَیلم «1» بنت عمرو.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 378- 379، أنساب الأشراف، 3/ 167
دَلهم بنت عمر وامرأة زهیر بن القین.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 396 «2»
زوجته [زهیر] [وهی] «3» دَیلم «1» بنت عمرو.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 23؛ مثله ابن طاوس، اللّهوف،/ 72؛ المجلسی، البحار، 44/ 371
امرأته [زهیر] وهی دَیلم «1» بنت عمرو.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 237
[وذکرنا أخبارها فی المجلّد، 15/ 1148- 1168، 1264- 1265، أنظر هناک].

من أسراء الطّفّ علیهم السلام. وهی زوجة الإمام الحسین علیه السلام، وهی امّ عبداللَّه الشّهید وسکینة.
راجع المجلّد الثانی عشر، ص 758- 1014 متفرّقاً، والمجلّد الثّالث عشر، ص 1- 3، 39، 136- 141، 788- 833.
ما لم یأت فیها:
امرؤ القیس بن عدیّ بن أوس بن جابر بن کعب بن علیم الکلبیّ، أصهار الحسین ابن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام.
الثّقفی، الغارات، 2/ 426
__________________________________________________
(1)- [جاء فی المجلّد، 15/ 1148 سطر 13 و 1159 سطر 5، و 1160 سطر 9: دَلهم].
(2)- [ما جاء رقم الصّفحة تاریخ الطّبری، 5/ 391- 392 فی المجلّد، 15/ 1153 تصحیف، والصّحیح،/ 396- 397].
(3)- [من اللّهوف].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 218
وصیّة الإمام الحسین علیه السلام لأخواته وبناته وزوجته الرّباب:
ثمّ قال علیه السلام: یا زینب! ویا امّ کلثوم! ویا فاطمة! ویا رباب! انظرنَ إذا أنا قُتِلْتُ فلا تشققنَ علیّ جیباً، ولا تخمشنَ علیَّ وجهاً، ولا تقلنَ فیَّ هجراً.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 238
[أنظر الخبر بتمامه فی المجلّد، 10/ 511- 513].

من أسراء الطّفّ علیهم السلام. وزوجها مسلم بن عقیل علیه السلام، وابناهما: عبداللَّه ومحمّد، وهما من شهداء الطّفّ علیهما السلام.
راجع المجلّد الحادی عشر، ص 1042- 1049، والمجلّد الرّابع عشر، ص 78- 85، 689- 736.

راجع المجلّد العاشر، ص 81.

من أسراء الطّفّ علیهم السلام. راجع المجلّد الحادی عشر، ص 1050- 1051.

من أسراء الطّفّ علیهم السلام. راجع المجلّد الثّالث عشر، ص 1083- 1093.

من أسراء الطّفّ علیهم السلام. وزوجها عبداللَّه بن أبی سفیان بن الحارث بن عبدالمطّلب المعروف بأبی الهیاج، من شهداء الطّفّ علیهم السلام. [أنظر المجلّد، 15/ 107- 108 رقم 18/ 23 ونسبه فی المجلّد، 10/ 14]. راجع المجلّد الحادی عشر، ص 1075- 1076.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 219

من أسراء الطّفّ علیهم السلام.
ومنهنّ (روضة) کانت مولاة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم علی ما ذکره الطّبریّ فی تفسیر سورة النّور عند قوله تعالی: «لا تدخلوا بیوتاً غیر بیوتکم حتّی تُسلِّموا علی أهْلِها»، فأخرج من طریق عمرو بن سعید الثّقفیّ أنّ رجلًا استأذن علی النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم، فقال: ألجُ، فقال النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم لأمةٍ یُقال لها روضة: قومی إلی هذا فعلّمیه، فإنّه لا یحسن أن یستأذن فقولی له: یقول السّلام علیکم، ادخل. فسمعها الرّجل، فقال لها، فقال: ادخل، وکانت الأمة تخدم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم إلی أن توفِّی صلی الله علیه و آله و سلم، وبعده انضمّت إلی بنته فاطمة، وکانت تخدمها إلی أن توفّیت فاطمة، ثمّ بعدها انضمّت إلی علیّ بن أبی طالب علیه السلام وکانت فی بیت علیّ تخدم أولاده إلی أن زوّج علیّ علیه السلام ابنته زینب من عبداللَّه بن جعفر، وکانت فی بیت عبداللَّه تخدم زینب وأولادها إلی أن خرج الحسین علیه السلام من المدینة إلی العراق، فخرجت اخته معه وخرجت الجاریة معها حتّی أتت کربلاء.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 230/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 425

من أسراء الطّفّ علیهم السلام. وزوجها محمّد بن عقیل بن أبی طالب، من شهداء الطّفّ علیهم السلام. راجع المجلّد العاشر، ص 23، والمجلّد الحادی عشر، ص 1052- 1062 [فی ص 1054 سطر 12، العبارة: قُتل أبوه محمّد بن الحسین، تصحیف، والصّحیح: قُتل أبوه محمّد مع الحسین علیه السلام]، والمجلّد الرّابع عشر، ص 595 سطر 15، ص 642- 647.

علیهما السلام
راجع المجلّد العاشر، ص 80.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 220

من أسراء الطّفّ علیهم السلام. وزوجها عبداللَّه بن جعفر بن أبی طالب. راجع المجلّد العاشر بتمامه، والحادی عشر، ص 1- 571، والمجلّد الرّابع عشر، ص 878- 928، فی العنوان:
أولاد عبداللَّه بن جعفر.

فاطمة الزّهراء وأولادها علیهم السلام
وُلد له علیه السلام من فاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم: الحسن والحسین وزینب وامّ کلثوم.
ابن حاتم الشّامی، الدّرّ النّظیم،/ 429

ما ذکره ابن أبی الحدید فی شرح نهج البلاغة، 4/ 73 (فی أبی زینب)، مثله ذکر المفید فی الإرشاد، 1/ 310 (أنظر المجلّد، 10/ 88، والمجلّد، 13/ 228- 229).

روی عبداللَّه بن علیّ بن عبّاس، عن أبیه علیّ بن عبّاس، عن زینب بنت علیّ بن أبی طالب علیه السلام، قالت: لمّا أجمع أبو بکر علی منع فاطمة فدک، بلغها ذلک، فلاثت خمارها علی رأسها، ثمّ أقبلت فی لمةٍ من حفدتها ونساء قومها تطأ ذیلها لا تخرم مشیتها مشیة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، حتّی دخلت المسجد علی أبی بکر وهو فی حشدٍ من المهاجرین والأنصار، فنیطت دونهم ملاءةً، ثمّ أنّت أنّةً ارتجّت لها القلوب، وذرفت لها العیون، وأجهش لها القوم بالبکاء، ثمّ أمهلتهم حتّی هدأت فورتهم، وقالت:
الحمدُ للَّه‌علی ما أنعم، وله الشّکر علی ما ألهم، والثّناء بما قدم من عموم نعم ابتدأها، وسبوغ آلاء أسداها، وتظاهر مننن أولاها، وکمال مواهب والاها. أحمدهُ بمحامدٍ جلّ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 221
عن الإحصاء عددها، ونأی عن المجازات أمدها، وتفاوت عن الإدراک أبدها، واستثنی الشّکی بإفضالها، واستحمد إلی الخلائق باجزالها، وآمن بالنّدب إلی أمثالها.
وأشهدُ أن لا إله إلّااللَّه، کلمة جعل الإخلاص تأویلها، وضمّن القلوب موصولها، وأبان فی الفکر محصولها، وأظهر فیها معقولها، الممتنعة من الأبصار رؤیته، ومن الألسن صفته، ومن الأوهام الإحاطة به، ابتدع الأشیاء لا من شی‌ء کان قبله، وأنشأها بلا احتذاء امتثله، وفطرها لغیر فائدة زادته إلّاإظهاراً لقدرته، وتعبّداً لبریّته، وإعزازاً لأهل دعوته، ثمّ جعل الثّواب لأهل طاعته، وجعل العقاب لأهل معصیته، زیادة لأولیائه عن نقمته، وحیاشة لهم إلی جنّته.
وأشهد أنّ محمّداً عبده ورسوله، واختاره قبل أن ینتجبه، واصطفاه قبل أن یبعثه، إذ الخلائق تحت الغیوب مکنونة، وبستر الأهاویل مصونة، وبنهایة العدم مقرونة، علمّاً من اللَّه تعالی بمآیل الأمور، وإحاطة منه بحوادث الدّهر، ومعرفة منه بمواضع المقدور، ابتعثه إتماماً لعلمه، وعزیمة علی إمضاء حکمه، وإنفاذاً لمقادیر حتمه.
فرأی علیه السلام الامم فرقاً فی أدیانها، عابدة لنیرانها، عاکفة علی أوثانها، منکرة للَّه‌عزّ وجلّ مع عرفانها، فأنار اللَّه به ظلمها، وجلی عن الأبصار غممها، وفرّج عن القلوب بُهمها، وقام فی النّاس بالهدایة، وأنقذهم من الغوایة، وهداهم إلی الدِّین القویم، ودعاهم إلی الطّریق المستقیم.
ثمّ قبضه اللَّه عزّ وجلّ إلیه قبض رأفة واختیار، وتکرمة وهبٍّ، ونقله عن تعب هذه الدّار، موضوعاً عن عنقه الأوزار، مخلّداً فی دار القرار، محتفّاً به الملائکة الأبرار، فی مجاورة الملک الجبّار، رضوانه علیه وعلی أهل بیته الأخیار، وصلّی اللَّه علی نبیِّه وأمینه علی وحیه وصفیِّه من الخلائق وسلّم کثیراً.
ثمّ التفتت إلی أهل المجلس وقالت: وأنتم عباد اللَّه نصب أمره ونهیه، وحملة معالم علمه ووحیه، وامناؤه علی أنفسکم، وبلغاؤه إلی الامم، خوّلکم عَهده الّذی قدّمه إلیکم، وبقیّته الّتی استخلفها فیکم کتاب اللَّه، بصائره نیِّرة لذوی الألباب،، وآی کاشفة سرائره
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 222
وبرهانه، وحججه النّیِّرة، ومواعظه المکرّرة، ومحارمه المحذِّرة، ورخصه الموهوبة، وشرائعه المکتوبة، وفضائله المندوبة. ففرض لم الإیمان تطهیراً من الشِّرک، والصّلاة تنزیهاً عن الکبر، والزّکاة تحصیناً للأموال وزیادةً فی الأرزاق، والصِّیام تثبیتاً للإخلاص وتنسّکاً للقلوب وتنبیهاً لماسة الشّعب لها علی مواساة ذوی الإملاق والإقتار والمسکنة والافتقار، والحجّ تشییداً للدِّین وإحیاءً للسّنن وإعلاناً للشّریعة، والعدل فی الحکم متناشاً للرعیّة وتمسّکاً للقلوب، وطاعتنا أهل البیت نظاماً للملّة، وإمامتنا لَمّاً للفرقة، والجهاد عِزّاً للإسلام، والصّبر معونةً فی الاستیجاب، والقصاص حقناً للدِّماء، والأمر بالمعروف مصلحةً للعامّة، والوفاء بالنّذر تعریضاً للمغفرة، وتوفیة المکاییل والموازین تغییراً للبخسة، واجتناب قذف المحصنات حجاباً من اللّعنة، والنّهی عن أکل أموال الأیتام حمایةً من الآثام وکشفاً للظّلام، وبرّ الوالدین وقایةً من السّخط، وصلة الأرحام مبقاة للعدد وإنساءً فی العمر، وتحریم الشِّرک إخلاصاً للرّبوبیّة، والإنتهاء عن شرب الخمور صوناً عن الرِّجس، والنّهی عن المنکر جمعاً للکلمة، ومجانبة السّرقة نشراً للعفّة، فاتّقوا اللَّه حقّ تفاته وأطیعوه فیما أمرکم به، وانتهوا عمّا نهاکم عنه، واتّبعوا العلم وتمسّکوا به، فإنّما یخشی اللَّه من عباده العلماء.
ألا وإنِّی فاطمة بنت محمّد، أقولها عَوْداً علی بداء، ولا أقول إذ أقول سرفاً ولا شططاً، وها أنا قائلة، فاسمعوا ما أقول بأسماعٍ واعیةٍ وقلوبٍ ناهیةٍ: «لَقَد جاءَکُم رَسُولٌ مِن أنْفُسِکُم عَزیزٌ عَلیهِ ما عَنِتُّم حَرِیصٌ عَلَیْکُم بالمُؤْمِنینَ رَؤُوفٌ رَحیم» «1»
، فإن تعزوه تجدوه أبی دون نسائکم، وأخا ابن عمِّی دون رجالکم، فبلّغ بالنذارة، وصدع بالرِّسالة، مائلًا عن مدرجة النّاکثین، ناکباً عن سنن المشرکین، ضارباً لأثباجهم، آخذاً بأکظامهم، یجذّ الأصنام، وینکت الهام، داعیاً إلی سبیل ربّه بالحکمة والموعظة الحسنة حتّی انهزم الجمع وولّی الدّبر، وحتّی تولّی اللّیل عن صحبه، وأسفر الحقّ عن محضه، ونطق زعیم الدِّین، وخرست شقاشق الشّیاطین، وفهتم بکلمة الإخلاص، وکنتم علی شفا حفرةٍ من النّار،
__________________________________________________
(1)- التّوبة، 128.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 223
مذقة الشّارب، ونهزة الطّاعن، وقبسة العجلان، وموطئ الأقدام، تشربون الرّنق، وتقتاتون القدّ، أذلّة خاشعین، تخافون أن یتخطّفکم النّاس من حولکم ز
فأنقذکم اللَّه بنبیِّه صلی الله علیه و آله بعد اللّتیّا والّتی، وبعد أن مُنی ببُهم الرِّجال وذؤبان العرب «کُلّما أوقدُوا ناراً لِلْحَرْبِ أطْفأها اللَّه»، وکلّما نجم ناجم بالضّلال أو فغرت فاغرة للمشرکین، قذف أخاهُ فی لهواتها، فلا ینکفئ حتّی یطأ صماخها بأخمصه، ویخمد لهبها بحدِّ سیفه، مکدوداً دؤوباً فی ذات اللَّه عزّ وجلّ، وأنتم وادعون فی رفاهیةٍ آمنون، تتوکّفون الأخبار، وتنکصون عن النِّزال، وترمقون ما یصیر إلیه الحال، حتّی اختار اللَّه لنبیِّه صلی الله علیه و آله دار أنبیائه ومحلّ أصفیائه، ظهرت حسکة النِّفاق، وسمل جلباب الدِّین، ونطق کاظم، ونبغ خامل، وهدر فنیق الباطل یخطر فی عرصاتکم، فأطلع الشّیطان رأسه من مغرسه صارخاً بکم، فوجدکم لدعوته مستجیبین، وللغرّة ملاحظین، واستنهضکم فوجدکم إلیه سراعاً، وأحمشکم فألفاکم لدعوته غضاباً، فوسمتم غیر إبلکم، وأوردتم غیر شربکم، هذا والعهد قریب، والکلم رحیب، والجرح لمّا یندمل، والرّسول لمّا یُقْبَر، إنذاراً زعمتم خوف الفتنة «ألا فی الفتنةِ سَقَطُوا وإنّ جَهَنّم لمُحیطةٌ بالکافِرین».
فهیهات منکم، وأین بکم؟ وأنّی تؤفکون؟ وکتاب اللَّه بین أظهُرِکُم، شرائعه واضحة، وزواجره وأوامره لائحة، رغبة عنه إلی ما سواه «بِئْسَ للظّالِمین بَدَلًا»، «وَمَن یَبْتَغِ غیرَ الإسْلامِ دِیناً فَلَن یُقْبَلَ منهُ وهوَ فی الآخِرَةِ مِنَ الخاسِرِین». هذا ولم تلبثوا بعد اختها إلّا ریث سکوتی حتّی نفر نهادها، وسلس قیادها، یسرّون حسواً فی ارتغاد، ونصبر منکم‌علی مثل حزّ المدی، وأنتم الآن تزعمون أن لا إرث لنا، کأنّکم لم تسمعوا اللَّه یقول:
«وَوَرثَ سُلیمان داود»، وبعض خبر زکریّا حیث یقول: «فَهَبْ لی مِن لَدُنْکَ وَلِیّاً* یَرِثُنی»، ویزعم زعیمکم أنّ النّبوّة والخلافة لا تجتمع لأحدٍ خلافاً علی اللَّه تعالی إذ یقول لنبیِّه داود علیه السلام: «یا داود إنّا جَعَلْناکَ خلیفة فی الأرْض»، ثمّ جعل ابنه وارثه وجمع فیهما النّبوّة والخلافة، وقال تعالی: «یُوصیکُم اللَّهُ فی أوْلادِکُم»، وقال عزّ وجلّ: «إن ترکَ خَیْراً الوَصیّة للوالِدَینِ والأقْرَبِین»، وقال تعالی: «واتّقوا اللَّهَ الّذی تساءَلُونَ به والأرْحام»،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 224
وأنتَ تزعم أن لا إرثَ لی مع أبی! وتحتجّ بقولٍ لم یقلهُ ولا سمعهُ أحد منه، ونحن حضنة علمه، وعارفو سرِّه وعلانیته، أفخصّکم اللَّه بآیةٍ دوننا أخرجنا اللَّه منها؟! أم تقولون إنّا أهل ملّتین لا نتوارث؟! أم أنتَ أعلم بمخصوص القرآن منّا؟! أبی اللَّه ذلک ورسوله وصالح المؤمنین، قد علمنا أنّ نبوّة محمّد لا تورث وإنّما یورث ما دونها.
إنّ النّبیّ صلی الله علیه و آله قد ملّکنی فدک فی حیاته تملیکاً صحیحاً شرعیّاً لا شرطَ فیه ولا رجعة ولا مثنویّة، ولم تزل فی یدی أحکم فیها برأیی، وعلیّ وکیلی فیها، واللَّه شاهدٌ بذلک علیَّ، فإن کنت لا تسمع قولی ولا تحفل بمقامی، فاللَّه حسبی وکهفی ورجای، وأقول کما قال نبیّ اللَّه یعقوب: «بَلْ سَوَّلَت لکُم أنفُسکُم أمْراً فَصَبرٌ جَمیلٌ واللَّهُ المُسْتَعانُ عَلی ما تَصِفُون»، «أفَحُکْم الجاهلیّةِ تَبْغُونَ ومَنْ أحْسَن مِنَ اللَّهِ حُکْماً لقومٍ یوقِنُون».
إیه یا معاشر المسلمین! أابتزّ إرثیه من أبیه، أفی کتاب اللَّه یا ابن أبی قحافة أن تَرِث أباک ولا أرث أبی؟! لقد جئت شیئاً فریّاً، فدونکها مخطومة مزمومة، تلقاک یوم حشرک ونشرک، ونِعْمَ الحکم اللَّه، ونِعْمَ الزّعیم محمّد، والموعد القیامة، وعند السّاعة یخسر المُبطِلون، ولکلِّ نبأ مستقرٍّ، وسوف تعلمون.
ثمّ صمتت علیها السلام لاستماع الجواب، فقال أبو بکر: لقد صدقتِ، کان بالمؤمنین رؤوفاً رحیماً، وعلی الکافرین عذاباً ألیماً، فإذا عزوناه وجدناه أباکِ وأخا خلیلک دون الأخلّاء، آثره علی کلِّ حمیم، وساعدهُ علی الأمر الجسیم، لا یحبّهم إلّاعظیم السّعادة، ولا یبغضهم إلّا ردی الولادة، أنتم آل رسول اللَّه الطّیِّبون، وأهل بیته المنتجبون، وخیرة اللَّه المصطفون، أمّا ما ذکرتِ من المیراث، فقد دفعتُ إلیکم ما خلّفه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله من آلةٍ وأثاثٍ وکراع، ومنعتکِ ما سواه اتِّباعاً لقوله حیث یقول: «نحنُ معاشر الأنبیاء لا نورث»، والرّائد لا یکذِّب أهله، وکفی باللَّه شهیداً.
ثمّ إنّها صلوات اللَّه علیها نهضت فعطفت علی قبر أبیها صلّی اللَّه علیهما، وطافت به، وتمثّلت بشعر هند ابنة ابانة، وقد یُقال إنّها القائلة له:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 225
قد کان بعدکَ أنباءٌ وهنبثةٌ لو کنتَ شاهدها لم تکثر الخَطْبُ
إنّا فقدناکَ فقدَ الأرضِ وابلها فاختل لأهلکَ واحضرهم فقد نکِبُوا
تجهّمتنا رجالٌ واستخفّ بنا أهل النِّفاق ونحنُ الیوم نُغتصَبُ
أبدت رجال لنا نجوی صدورهم لمّا مضیت وحالَت دونکَ التُّربُ
فکنت بدراً ونوراً یُستضاء به علیکَ تُنزلُ من ذی العزّةِ الکُتُبُ
وکان جبریل بالآیاتِ یؤنسنا فغبتَ عنّا فکلّ الخیر محتجبُ
فقد رُزِینا بما لم یرزه أحد من البریّة لا عجمٌ ولا عربُ
فسوفَ نبکیکَ ما عشنا وما بقیت منّا العیون بتهمالٍ لها سکبُ
ووصلت بذلک بأن قالت:
قد کنت ذات حمیةٍ ما عشت لی أمشی البراح وأنت کنت جناحی
فالیوم أخضع للذّلیل وأتّقی منه وأدفع ظالمی بالزّاح
وإذا بکت قمریّة شجناً لها لیلًا علی غصنٍ بکیتُ صباحی
ثمّ انحرفت إلی مجلس الأنصار، وقالت: معاشر البقیّة وأعضاد الملّة وحضنة الإسلام! ما هذه الفترة عن نصرتی؟! والسِّنة فی ظلامتی؟! والونیّة عن معونتی؟! والغمیزة فی حقِّی؟! أما کان رسول اللَّه صلی الله علیه و آله أبی والمرء یُحفظ فی والده؟! ما أسرع ما أخذتم وأعجل ما بدّلتم؟
تقولون أنّ محمّداً مات، فخطب جلیل استوسع وهیه، واستنهر فتقه، وفُقد راتیه، وأظلمت الأرض لغیبته، واکتأبت خیرةُ اللَّه لمصیبته، وخشعت الجبال، وأکدت الآمال، واضیع الحریم، ونبذت الحرمة، وفُتنت الامّة، وغشیت الظّلمة، وماتَ الحقّ، فتلک نازلة أعلن بها کتاب اللَّه فی أفنیتکم، ممساکم ومصبحکم، هتافاً هتافاً لقبله ما حلّت بأنبیاء اللَّه ورسله «وما محمّدٌ إلّارَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُل، أفإن ماتَ أو قُتِلَ انقلبتُم علی أعقابِکُم ومَن یَنْقَلِب علی عَقِبَیْهِ فلن یضرّ اللَّهَ شیئاً وسیجزی اللَّه الشّاکرین».
ابنی قیلة! أ اهتضم إرثی بمرأی منکم ومسمع، تشملکم الدّعوة وینالکم الخبر، وفیکم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 226
العدّة والعدد، ولکم الدّار والإیمان، وأنتم واللَّه نخبة اللَّه الّتی انتخب، وخیرته الّتی انتجب لنا أهل البیت، فکافحتم إلیهم، ینهاکم فتنتهون، ویأمرکم فتأتمرون، حتّی دارت لکم بنا رحی الإسلام، ودرّ حلب الإسلام، وسکنت ثغرة الشِّرْک، وهدأت دعوة الهرج، واستوسق نظام الدِّین، فحرتم بعد البیان، وخمتم بعد البرهان، ونکصتم بعد ثبوت الأقدام، إتِّباعاً لقومٍ نکثوا أیمانهم «أتخشونَهُم فاللَّهُ أحقّ أن تخشوهُ إن کُنْتُم مُؤْمِنین».
ألا وقد واللَّه أراکم قد أخلدتم إلی الخفض، ورکنتم إلی الدّعة، وعجتم عن الدِّین «فإن تکفروا أنتم ومَنْ فی الأرْضِ جَمیعاً فإنّ اللَّه لغنیٌّ حمیدٌ».
ألا وقد قلت الّذی قلت علی معرفةٍ بالخذلة الّتی خامرتکم، والفتنة الّتی غمرتکم، ولکنّها فیضة النّفس، ونفثة الغیض، وبثّة الصّدر، ومعذرة الحجّة.
فدونکم فاعنقوا بها، دَبِرَةَ الظّهر، نقبةَ الخُفّ، موسومةً بالعار، باقیة الشّنار، موصولة بنار اللَّه الموقدة الّتی تطّلع علی الأفئدة، فبعین اللَّه ما تفعلون بنا «وسَیَعْلَمُ الّذینَ ظَلَمُوا أیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُون»، وأنا ابنة نذیر لکم بین یَدَی عذاب شدید، وانتظروا إنّا منتظرون.
ثمّ ولّت منصرفة. فقال أبو بکر لعمر: تبّت یداکَ لو ترکتنی لرفیت الخرق، ورتقتُ الفتق، وراجعتُ الحقّ، وأکففتُ عنِّی غرب هذه الألسنة بردِّ فدکٍ علی أهلِها.
فقال عمر: إذا یکون فی ذلک وهن أرکانک، وانهباط بنیانک، وزوال سلطانک، وحدوث ما أشفقت منه علیک.
فقال له: کیف لک بابنة محمّد وقد علم النّاس ما دعت إلیه وما نحن لها علیه؟
فقال: هل هی إلّاغمزة انجلت، وساعة انقضت، وکأنّ ما قد فات لم یکن، ثمّ قال:
ما قد مضی ممّا مضی کما مضی وما مضی فما مضی قد انقضی
ثمّ إنّ فاطمة علیها السلام لقیت أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام فی فورتها وهی مُغضبة، فقالت: یا ابن أبی طالب! اشتملت شملة الجنین، وقعدت حُجرة الظّنین، نقضت قادمة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 227
الأجدل، وخانک ریش الأعزل، هذا ابن أبی قحافة یبتزّنی نحلة أبی وبلغة ابنیّ، لقد أجهرَ فی ظلامتی، وألدّ فی خصامتی حین خلستنی بنو قیلة نصرها، والمهاجرة وصلها ن وغضّت الجماعة دونی طرفها، فلا مانع ولا دافع، خرجتُ مخاصمةً ورجعتُ راغمة، افترشتُ الدنآة، وآنست بالهنات، ما کففت قائلًا، ولا أغنیت طائلًا، یا لیتنی ولا خیار لی [لیتنی] مُتُّ قبل ذلّتی ودون هینتی، عذیری اللَّه منهم ماحیاً، ومن عتیق عادیاً، ویلٌ ویلٌ لی فی کُلِّ شارقٍ، ویلٌ لی فی کلِّ غارب، مات العمد، واسترذل العضد، شکوای إلی أبی، وعدوای إلی ربِّی، اللَّهمّ أنتَ أشدّ قوّة.
فقال لها علیّ علیه السلام: لا ویل لکِ، الویل لمَنْ ساءکِ، فنهنهی عن وجدکِ یا ابنة الصّفوة، وبقیّة النّبوّة، ما ونیتُ عن دینی، ولا أخطأتُ مقدوری، فإن کنتِ تریدین البلغة فرزقکِ مقدور، وکفیلکِ مأمون، وما اعِدَّ لکِ خیر ممّا قُطِع عنک، فاحتسبی.
فقالت: حسبی اللَّه. وسکتت.
قال: فقالت امّ سلمة رضی اللَّه عنها، حیث سمعت ما جری لفاطمة علیها السلام: ألمثل فاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یُقال هذا القول، هی واللَّه الحوراء بین الإنس، والنّفس للنّفس، رُبِّیت فی حجور الأتقیاء، وتناولتها أیدی الملائکة، ونمت فی حجور الطّاهرات، ونشأت خیر نشاء، ورُبِّیت خیر مربّی. أتزعمون أنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله حرّم علیها میراثه ولم یُعْلِمْها، وقد قال اللَّه تعالی: «وانْذِر عَشیرتکَ الأقْربین». أفأنذرها وخالفت متطلِّبة وهی خیرة النّسوان، وامّ سادة الشّبّان، وعدیلة ابنة عمران، تمّت بأبیها رسالات ربّه، فوَ اللَّه لقد کان شفق علیها من الحرّ والقرّ، ویوسِّدها یمینه، ویلحفها بشماله. رویداً ورسول اللَّه صلی الله علیه و آله بمرأی منکم، وعلی اللَّه تردون، واهاً لکم فسوف تعلمون.
قال: فحُرمت امّ سلمة عطاءها فی تلک السّنة.
ابن حاتم الشّامی، الدّرّ النّظیم،/ 465- 480
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 228

ما ذکره ابن طاوس (عبد الکریم) فی فرحة الغریّ،/ 34- 35 (فی المجلّد، 11/ 868)/ مثله فی الدّرّ النّظیم لابن حاتم الشّامی،/ 420- 421
قال: فلمّا کانت لیلة تسع عشرة من شهر رمضان، دخلت امّ کلثوم علی أبیها وهی باکیة، فقالت: یا أبتاه! علی مَنْ تخلِّف الیتامی الصِّغار والضّعفاء، فبکی علیه السلام، وقال:
أخلِّفکم علی مَنْ خلّفنی حبیبی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله. ثمّ قال لها: یا امّ کلثوم! اخرجی واخفی الباب.
قالت امّ کلثوم: ففعلتُ ذلک ونحنُ مجتمعون ولیس فی البیت آدمیّ غیره، فسمعنا قائل یقول من داخل البیت: أفمن یُلقی فی النّار خیر أم مَنْ یأتی آمناً یوم القیامة! وقال آخر: الیوم تضعضعت أرکان الإیمان، وذهب نور الإسلام، وقبض رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، ومات علیّ بن أبی طالب، إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون.
قالت امّ کلثوم: فلمّا سمعت الصّوت، أفزعنا، فدخلنا علی علیّ علیه السلام، فإذا هو فارقَ الدّنیا وهو مسجّی بثوبه، فدُفن أمیر المؤمنین، وهمَّ الحسن والحسین علیهما السلام بإمضاء وصیّته فی ابن ملجم لعنه اللَّه.
ابن حاتم الشّامی، الدّرّ النّظیم،/ 414

فلمّا وافی کربلاء، قال: فی أیّ موضع نحن؟ قالوا: بکربلاء [...] قالت له أخته زینب:
لعلّک تخبرنا بأ نّک تغضب نفسک، فقال علیه السلام: لو تُرِکَ القَطا لنام.
أبو طالب الزّیدیّ، تیسیر المطالب،/ 91- 92/ مثله المحلّی، الحدائق الوردّیة، 2/ 114
[أنظر الخبر بتمامه فی المجلّد، 10/ 514- 515، ذکرناه عن الحدائق الوردیّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 229

وأقام عمر بن سعد بقیّة یومه الثّانی إلی زوال الشّمس، ثمّ نادی فی النّاس بالرّحیل، وتوجّه إلی الکوفة ومعه بنات الحسین وأخواته ومَنْ کان معه من النِّساء والصِّبیان، وعلیّ بن الحسین فیهم وهو مریض، «1» بالذّرب وقد أشفی «1».
المفید، الإرشاد، 2/ 118؛ مثله الطّبری، إعلام الوری،/ 244؛ ابن حاتم الشّامی، الدّرّ النّظیم،/ 559
ذکر ابن حاتم الشّامی فی الدّرّ النّظیم،/ 559- 560 خطبتها فی الکوفة/ مثله ذکرها الشّبلنجی فی نور الأبصار،/ 378- 379 (مع قلیل التفاوت فی العبارات)، ذکرناها فی المجلّد، 10/ 882- 884.

ولمّا وصل رأس الحسین علیه السلام ووصل ابن سعد من غد یوم وصوله ومعه بنات الحسین وأهله، [ثمّ ذکر دخول رأس الحسین علیه السلام الکوفة ومجلس ابن زیاد وما عمل لعنة اللَّه علیه به علیه السلام وکلام زید بن أرقم الأنصاریّ وما مضی].
ابن حاتم الشّامی، الدّرّ النّظیم،/ 560- 561
[ذکرناها فی المجلّد، 10/ 899- 905].

علیهما السلام
من أسراء الطّفّ علیهم السلام. راجع المجلّد العاشر، ص 79.

من أسراء الطّفّ علیهم السلام. راجع المجلّد الثّالث عشر، ص 1094- 1096.
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الدّرّ النّظیم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 230

راجع المجلّد الحادی عشر، ص 977- 981.

من أسراء الطّفّ علیهم السلام. وزوجها عبداللَّه الأکبر بن الحسن، من شهداء الطّفّ علیهم السلام.
راجع المجلّد الثّالث عشر، ص 126- 787، والمجلّد الثّانی عشر، ص 321- 322.

قال: وخرج غلام من تلک الأبنیة وفی اذنیه دُرّتان وهو مذعور، فجعل یلتفت یمیناً وشمالًا، فحمل علیه هانی بن ثبیت لعنه اللَّه، فقتله، فصارت شهربانو تنظر إلیه ولا تتکلّم کالمدهوشة. «1»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 313/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 46؛ البحرانی، العوالم، 17/ 288؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 332؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 201؛ القمّی، نفس المهموم،/ 229؛ المازندرانی، معالی السّمطین، 1/ 404؛ الجوهری، مثیر الأحزان،/ 84
__________________________________________________
(1)- در کتب معتبر مسطور است که: بعد از شهادت علی‌اکبر، طفلی از سراپرده حسین علیه السلام بیرون شد و چندان از آن واقعه هولناک در هول و هرب 1 بود که اندام مبارکش چون سیماب ناب مترجرج 2 بود. دو گوشواره از لآل 3 در گوش داشت که از لرزش سر و تن او لرزان بود بیرون از سراپرده ترسان و لرزان بایستاد و به جانب شمال و یمین نگران بود. هانی بن ثبیت بر او حمله کرد و اورا از پا درآورد.
همانا علمای احادیث نسب آن کودک شهید را مرقوم نداشته اند. آنچه من بنده فحص کرده ام، نام او عبداللَّه بن الحسین است. چه از احادیث و اخبار چنان مستفاد می‌شود که: حسین علیه السلام را پسری به نام عبداللَّه بود.
بعضی گویند: علی‌اصغر را نام عبداللَّه بوده و علی‌اصغر لقب او است.
این سخن نیز استوار نباشد. چه واجب می‌کند که علی‌اکبر و علی اوسط را نیز نام دیگر باشد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 231
[ذکرت أخبار هذا الطّفل الشّهید فی موضعین، أحدهما فی المجلّد، 13/ 75- 76، فی العنوان: غلام یشبه القمر وفی اذنیه دُرّتان (ابن الحسین علیهما السلام والأخری فی المجلّد، 14/ 680- 688، فی العنوان: محمّد بن أبی سعید بن عقیل بن أبی طالب علیهم السلام بروایة اخری)].

من أسراء الطّفّ علیهم السلام.
ثمّ إنّ اللّعین [یزید] أمر بإحضار السّبایا، فاحضروا بین یدیه، فلمّا حضروا عنده جعل ینظر إلیهنّ ویسأل مَنْ هذه ومَنْ هذا؟ فقیل: امّ کلثوم الکبری وامّ کلثوم الصّغری، وهذه صفیّة وهذه امّ هانی وهذه رقیّة بنات علیّ وهذه سکینة وهذه فاطمة بنت الحسین، وهذا علیّ بن الحسین.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 486/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 103؛ الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 504؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 162- 163؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 386
__________________________________________________
- و این که در بحار الانوار و بعضی از کتب مسطور است که: «وقتی آن کودک شهید شد، شهربانو بی‌خویشتن و مدهوشانه نگران او بود.»
این سخن نیز از درجه صحت ساقط است. چه شهربانو در هنگام ولادت علی بن الحسین وداع جهان گفت و در سفر کربلا ملازمت خدمت سیدالشهدا را نداشت؛ العلم عند اللَّه.
1. بر وزن فرس؛ فرار.
2. ترجرج: لرزش، از این سوی به آن سوی شدن.
3. لآل یا لؤلؤ: درّ و گوهر.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 356
یکی از بانوان دشت کربلاست، ارباب مقاتل گفته‌اند که در روز عاشورا طفلی از سراپرده بیرون شد و دو گوشواره از دُرّ در گوش داشت و از وحشت و حیرت به جانب چپ و راست نظر می‌کرد، از آن واقعه هولناک در بیم و اضطراب بود که گوشواره‌های او از لرزش سر و تن او لرزان بود، در این حال بناگاه سنگین‌دلی که او را هانی بن ثبیت می‌گفته اند بر او حمله کرد و او را شهید نمود و گفته اند که در وقت شهادت آن‌طفل مادرش شهربانو ایستاده و مدهوشانه به او نظر می‌کرد و یارای سخن گفتن و حرکت کردن نداشت.
و مخفی نماند که این شهربانو غیر مادر امام زین العابدین است، چه آن که به اتفاق مورخین در حال نفاس به رحمت حق پیوست.
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 309
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 232

من أسراء الطّفّ علیهم السلام. راجع المجلّد الثّانی عشر، ص 1097- 1101.

من أسراء الطّفّ علیهم السلام. وولداهما عمر ورقیة الکبری، وزوجها مسلم بن عقیل، وابنها عبداللَّه، وهما من شهداء الطّفّ علیهم السلام، وبنتها عاتکة.
راجع المجلّد التاسع، ص 916- 924 «1»، 973- 975، والمجلّد العاشر، ص 10، والمجلّد الحادی عشر، ص 1042- 1049، 1081 «2»، وما لم یأت فیهم.
ثمّ تزوّج [أمیر المؤمنین علیه السلام] امّ حبیب التّغلبیّة «3»، وکان له من امّ حبیب التّغلبیّة:
عمر ورقیّة.
ابن حاتم الشّامی، الدّرّ النّظیم،/ 411، 430
التّغلبیّ: تغلب بن وائل بن قاسط بن هنب بن أفصی بن دُعمی بن جلیلة بن أسد بن ربیعة بن نزار بن معدّ بن عدنان (من وُلد إسماعیل علیه السلام).
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 9- 10، 292، 303
[أنظر مشجّرتها فی المجلّد، 9/ 919 فی المیزات العائلیة لابنها عمر].

من أسراء الطّفّ علیهم السلام.
قال: ثمّ نادی علیه السلام: یا امّ کلثوم، یا زینب، ویا سکینة، ویا رقیّة، ویا عاتکة، ویا
__________________________________________________
(1)- [ما جاء فی المجلّد، 9/ 920 سطر 5 عدد 56، لرقم صفحة الطّبقات لابن سعد ج 4، تصحیف، والصّحیح: ابن سعد، الطّبقات، 5/ 86].
(2)- [ما جاء فی المجلّد، 10/ 1081 السطر الأخیر عدد 272- 228، لرقم صفحة معالی السّبطین، ج 2، تصحیف، والصّحیح: معالی السّبطین، 2/ 227- 228].
(3)- [المطبوع: الثّعلبیّة، أنظر بتمام الخبر فی المجلّد، 16/ 190- 195].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 233
صفیّة! علیکنّ منِّی السّلام، فهذا آخر الاجتماع، وقد قرب منکم الافتجاع.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 84
ثمّ نادی: یا امّ کلثوم، ویا سکینة، ویا رقیّة، ویا عاتکة، ویا زینب، یا أهل بیتی! علیکنّ منِّی السّلام، فلمّا سمعن، رفعن أصواتهنّ بالبکاء.
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 346 (ط أسوة)، 3/ 79
[أنظر المجلّد الثّالث عشر، ص 293، 296].

راجع موسوعة الإمام الحسین علیه السلام، المجلّد، 6/ 470

من أسراء الطّفّ علیهم السلام. زوجها أبو سعید بن عقیل، أو أبو محمّد بن أبی سعید بن عقیل بن أبی طالب، من شهداء الطّفّ علیهم السلام.
راجع المجلّد الحادی عشر، ص 989- 1041، والمجلّد الرّابع عشر، ص 664- 679.

ما ذکره ابن عساکر فی تاریخ دمشق، 45/ 239 رقم 9590/ عنه: ابن کثیر، البدایة والنّهایة (ط دار المعرفة)، 6/ 455. [أنظر المجلّد، 11/ 1027- 1028].

وهی زوجة الإمام السّجّاد علیه السلام، وامّ الإمام محمّد الباقر علیه السلام، وهم من أسراء الطّفّ علیهم السلام.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 234
راجع المجلّد الثّانی عشر، ص 3- 82 «1»، 764، 824 (سطر 9)، 875، 876، 881.
وُلد علیّ بن الحسین علیهما السلام خمسة عشر ولداً [...] محمّد المکنّی أبا جعفر الباقر علیهما السلام، امّه امّ الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام. ولمّا دُفن ضربت امرأته علی قبره فسطاطاً.
وُلد [الإمام الباقر] علیه السلام فی المدینة، فی یوم الجمعة غرّة رجب، سنة سبع وخمسین من الهجرة قبل قتل الحسین علیه السلام بثلاث سنین.
وامّه: امّ الحسن بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام، وهو هاشمیّ من هاشمیِّین، علویّ من علویِّین.
ابن حاتم الشّامی، الدّرّ النّظیم،/ 591، 603، 604
ما روی الکلینی فی الأصول من الکافی، 1/ 469، والخصیبی فی الهدایة الکبری، 240/ 241، والطّبری فی دلائل الإمامة،/ 95، والرّاوندی فی الدّعوات،/ 68- 69 رقم 165 (فی فضائل فاطمة بنت الحسن المجتبی علیهما السلام)/ عنه: ابن حاتم الشّامی فی الدّرّ المنثور،/ 603 (راجع المجلّد، 12/ 12- 13، 14). وما روی الطّبری فی دلائل الإمامة،/ 94- 95 وابن الخشّاب فی تاریخ موالید الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 182- 183 (حدیث جابر بن عبداللَّه الأنصاری عن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم فی الإمام الباقر علیه السلام وملاقاته معه)، مثله فی الدرّ النّظیم لابن حاتم الشّامی،/ 603، 604 (راجع المجلّد، 12/ 19، 876).
ولقبه: الباقر بحدیثٍ رواه جابر بن عبداللَّه رضی الله عنه، أنّ رسول اللَّه قال له: «یوشک أن تبقی حتّی تلقی لی ولداً من الحسین یُقال له محمّد، یبقر علم الدِّین بقراً، فإذا لقیته فأقرأه منِّی السّلام». والشّاکر، والهادی، والأمین، ویدُعی بالشّبیه لأنّه کان یُشبّه برسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
ابن حاتم الشّامی، الدّرّ النّظیم،/ 603
__________________________________________________
(1)- [ما جاء فی المجلّد، 12/ 8 سطر 1، للحسین تصحیف، والصّحیح: للحسن علیه السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 235

من أسراء الطّفّ علیهم السلام. وزوجها الجریح بالطّفّ الحسن المثنّی.
راجع المجلّد الثّالث عشر، ص 834- 1073، والمجلّد الثّانی عشر، ص 493- 660 متفرِّقاً، و 742- 753.
ما لم یأت فیه:

ما روی الصّدوق فی أمالیه،/ 182 رقم 8 المجلس 34/ عنه: المجلسی، البحار، 27/ 74- 75 رقم 1 باب 40. [راجع المجلّد 13/ 907- 909].

ما ذکره الدّولابی فی الذّرِّیّة الطّاهرة،/ 129 رقم 156/ عنه: ابن کثیر، البدایة والنّهایة (ط دار المعرفة)، 6/ 455. [أنظر المجلّد، 13/ 927].
ما ذکره ابن عساکر فی تاریخ دمشق، 45/ 338- 339/ عنه: ابن کثیر، البدایة والنّهایة (ط دار المعرفة)، 6/ 454. [أنظر المجلّد، 13/ 927- 928].

راجع المجلّد الثّالث عشر، ص 1074- 1082.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 236

من أسراء الطّفّ علیهم السلام.

فضّة [...] خادمة «1» سوداء.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 409
جاریتهم [أهل البیت علیهم السلام] فضّة.
محمّد بن سلیمان، المناقب، 1/ 178؛ مثله الصّدوق، الأمالی،/ 257 المجلس 44 رقم 11؛ الحسکانی، شواهد التّنزیل، 2/ 394؛ ابن شهرآشوب، المناقب، 3/ 373
کانت لهم جاریة نوبیّة تُدعی فضّة.
الفرات، التفّسیر،/ 521 رقم 676- 1
کانت لفاطمة علیها السلام جاریة یُقال لها فضّة.
القاضی النّعمان، 2/ 328/ مثله ابن شهرآشوب، المناقب، 2/ 361
فضّة جاریة فاطمة.
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 46، 49
جاریة لهما [فاطمة وعلیّ علیهما السلام] یُقال لها فضّة.
الثّعلبی، التفّسیر (الکشف والبیان) 10/ 98؛ مثله الخوارزمی، المناقب،/ 268
جاریة لهم تُسمّی فضّة.
الطّوسی، مجمع البیان، 10/ 404
جاریة لهم نوبیّة یُقال لها فضّة.
الحسکانی، شواهد التّنزیل، 2/ 398؛ مثله المحمودی، فرائد السّمطین، 2/ 54- 55
فضّة جاریة لهما [علیّ وفاطمة علیهما السلام].
الزّمخشری، الکشّاف، 4/ 197/ عنه: ابن طاوس، سعد السّعود،/ 141؛ مثله البیضاوی، أنوار التّنزیل وأسرار التّأویل، 5- 3/ 195؛ الآلوسی البغدادی، روح المعانی، 29/ 157
__________________________________________________
(1)- [المطبوع: خادم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 237
خادمته [أمیر المؤمنین علیه السلام] فضّة، وزبرا، وسلافة.
ابن شهرآشوب، المناقب، 3/ 306/ عنه: المجلسی، بحارالأنوار، 42/ 180
فضّة خادمة الزّهراء علیها السلام.
ابن شهرآشوب، المناقب، 3/ 338
جاریة إلیها علیها السلام للخادمة وسمّاها فضّة.
ابن شهرآشوب، المناقب،/ 343
(س* فضّة) النّوبیّة، جاریة فاطمة الزّهراء بنت رسول اللَّه (ص).
ابن الأثیر، أسد الغابة، 5/ 530
الجاریة یُقال لها فضّة.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 281؛ مثله الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 302
فضّة جاریة فاطمة علیها السلام.
ابن طاوس، مهج الدّعوات،/ 442
جاریتهما فضّة.
العلّامة الحلّی، کشف الیقین،/ 117؛ مثله الدّیلمی، إرشاد القلوب،/ 198
خادمتهم فضّة.
العلّامة الحلّی، نهج الحقّ وکشف الصّدق،/ 184
فضّة [الجاریة] کانت فضّة بنت ملک الهند.
البرسی، مشارق أنوار الیقین،/ 148
(فضّة) النّوبیّة، جاریة فاطمة الزّهراء.
ابن حجر، الإصابة، 4/ 376 رقم 875
أسماء أبوابهم: فضّة، أمتها [فاطمة الزّهراء علیها السلام].
الکفعمی، المصباح،/ 522
فضّة، هی جاریة الزّهراء علیها السلام، اشتراها لها أمیر المؤمنین علیه السلام، قیل إنّها کانت من بنات الملوک ملک الهند، کما قال البرسیّ، أو ملک الحبشة، کما قال غیره. «1»
النّقدی، زینب الکبری (الهامش)،/ 64
__________________________________________________
(1)- فصل هفتم در ذکر خدمت گزاران صدیقه طاهره سلام اللَّه علیها [...].-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 238

عمرو بن داود، عن أبی عبداللَّه جعفر بن محمّد صلوات اللَّه علیه، قال:
کانت لفاطمة علیها السلام جاریة، یقال لها: فضّة، فصارت من بعدها إلی علیّ بن أبی طالب صلوات اللَّه علیه، فزوّجها من أبی ثعلبة الحبشیّ، فأولدها ابناً، ثمّ مات عنها أبو ثعلبة، وتزوّجها من بعده سلیک الغطفانیّ، ثمّ توفِّی ابنها من أبی ثعلبة، فامتنعت من سلیک أن یقربها، فشکاها إلی عمر وذلک فی أیّامه. فقال لها عمر: ما یشتکی منکِ سلیک، یا فضّة؟
فقالت: أنت تحکم فی ذلک، وما یخفی علیک لِمَ منعته من نفسی!
قال عمر: ما أجد لکِ فی ذلک رخصة.
قالت: یا أبا حفص، ذهبت بک المذاهب، إنّ ابنی من غیره مات، فأردت أن أستبرئ نفسی بحیضة، فإذا أنا حضت علمت أنّ ابنی مات ولا أخ له. وإن کنت حاملًا کان الّذی فی بطنی أخوه.
فقال عمر: شعرة من [آل] أبی طالب أفقه من عدی.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 2/ 328- 329 رقم 672
__________________________________________________
- و من جمله جناب فضه نوبیه کنیز آن مخدره بود. در مصباح کفعمی است که فضه باب فاطمه سلام اللَّه علیها بود.
خراسانی، منتخب التواریخ،/ 68، 69
فضه خادمه، کنیز فاطمه زهرا علیها السلام:
علامه مجلسی در ج 9 بحار ص 575 روایتی از اختصاص نقل می‌فرماید: علیا مخدره فضه، دختر پادشاه هند بوده و آن روایت عن قریب ذکر خواهد شد. (در خصائص)
فاطمیه گوید: از خادمات و موالیات این خانواده عالیة الدرجات، فضه خادمه است که در خدمتگزاری خمسه طیبه علیهم السلام اغفال و اهمال نکرده و همیشه میل قلبی و رضایت خاطر عاطر این بزرگواران را به قدر امکان بر میل و رضای خود ترجیح می‌داد.
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 313- 314
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 239
ومن ذلک ذکر الجاحظ عن النّظام فی کتاب الفتیا ما ذکر عمرو بن داود عن الصّادق علیه السلام قال: کان لفاطمة علیها السلام جاریة یقال لها فضّة، فصارت من بعدها لعلیّ علیه السلام، فزوّجها من أبی ثعلبة الحبشیّ، فأولدها ابناً، ثمّ مات عنها أبو ثعلبة، وتزوّجها من بعده أبو ملیک الغطفانیّ، ثمّ توفّی ابنها من أبی ثعلبة، فامتنعت من أبی ملیک أن یقربها، فاشتکاها إلی عمر، وذلک فی أیّامه، فقال لها عمر: ما یشتکی منکِ أبو ملیک یا فضّة؟ فقالت: أنت تحکم فی ذلک وما یخفی علیک، قال عمر: ما أجد لکِ رخصة، قالت: یا أبا حفص، ذهب بک المذاهب، أنّ ابنی من غیره مات، فأردت أن استبرئ نفسی بحیضة، فإذا أنا حضت علمت أنّ ابنی مات ولا أخ له، وإن کنت حاملًا کان الولد فی بطنی أخوه، فقال عمر:
شعرة من آل أبی طالب أفقه من عدی.
ابن شهرآشوب، المناقب، 2/ 361/ عنه: المجلسی، البحار، 40/ 227- 228
مالک بن دینار: رأیت فی موعد الحجّ امرأة ضعیفة علی دابّة نحیفة والنّاس ینصحونها لتنکص، فلمّا توسّطنا البادیة، کلّت دابّتها، فعذلتها فی إتیانها، فرفعت رأسها إلی السّماء وقالت: لا فی بیتی ترکتنی ولا إلی بیتک حملتنی، فوعزّتک وجلالک لو فعل بی هذا غیرک لما شکوته إلّاإلیک، فإذا شخص أتاها من الفیفاء «1» وفی یده زمام ناقة، فقال لها: ارکبی، فرکبت وسارت النّاقة کالبرق الخاطف، فلمّا بلغت المطاف رأیتها تطوف، فحلّفتها مَنْ أنتِ؟ فقالت: أنا شهرة بنت مسکة بنت فضّة، خادمة الزّهراء علیها السلام.
ابن شهرآشوب، المناقب، 3/ 338/ عنه: المجلسی، البحار، 43/ 46
أبو القاسم القشیریّ فی کتابه: قال بعضهم: انقطعتُ فی البادیة عن القافلة، فوجدت امرأة، فقلت لها: مَنْ «2» أنتِ؟
__________________________________________________
(1)- الفیفاء: البادیة.
(2)- [فی البحار مکانه: قال صاحب البحار فی الجزء العاشر ص 26: إنّ فضّة حجّت مع أربعة من أولادها، وانقطعت فی الطّریق عن القافلة، فرآها رجل من عرب البادیة، وقبل أن یسلّم قال لها: من ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 240
فقالت: «وقُل سَلامٌ فسوفَ تعلمون» «1»
.فسلّمت علیها، فقلت: ما تصنعین ها هنا؟
قالت: «مَن یَهْدِ اللَّهُ فلا مُضلَّ له» «2»
.فقلت: أمن الجنّ أنتِ أم من الإنس؟
قالت: «یا بَنی آدَمَ خِذُوا زِینَتَکُم» «3»
.فقلت: من أین أقبلتِ؟ قالت: «یُنادَوْنَ مِن مَکانٍ بَعِید» «4»
.فقلت «5»: أین تقصدین؟ قالت: «وللَّهِ علی النّاسِ حِجُّ البَیْت» «6»
.فقلت: متی انقطعتِ «7»؟
قالت: «ولقد خَلَقْنا السّمواتِ والأرْضَ فی سِتّةِ أیّام» «8»
.فقلت: أتشتهین طعاماً؟
فقالت: «وما جَعَلْناهُم جَسَداً لا یأکلونَ الطّعام» «9»
.فأطعمتها، ثمّ قلت: «10» هرولی «11» ولا تعجلی 10 11.
قالت: «لا یُکلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إلّاوُسْعَها» «12»
.__________________________________________________
(1)- الزّخرف: 89.
(2)- لم نجد بهذا اللّفظ آیة فی القرآن والموجود فیه: الزّمر: 38 «ومَن یهدی اللَّه فما لهُ من مُضِلّ».
(3)- الأعراف: 31.
(4)- فُصِّلت: 44.
(5)- [بطلة کربلاء: قال].
(6)- آل عمران: 97.
(7)- [زاد فی زینب الکبری: عن القافلة].
(8)- ق: 38، بزیادة: وما بینهما. بعد الأرض.
(9)- الأنبیاء: 8.
(10- 10) [بطلة کربلاء: عجِّلی بالسّیر معی].
(11- 11) [زینب الکبری: واستعجلی].
(12)- البقرة: 286.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 241
فقلت: أردفکِ؟ فقالت: «لو کانَ فِیهِما آلهةٌ إلّااللَّهُ لَفَسَدَتا» «1»
.فنزلت فأرکبتها.
فقالت: «سُبحانَ الّذی سَخّرَ لنا هذا» «2»
.فلمّا أدرکنا القافلة، قلت: ألکِ أحد فیها؟
قالت: «یا داود إنّا جَعَلْناکَ خَلیفةً فی الأرْض» «3»
، «وما مُحمّدٌ إلّارَسُولٌ» «4»
، «یا یحیی خُذِ الکِتاب» «5»
، «یا مُوسی إنِّی أنا رَبُّک» «6»
.فصحت بهذه الأسماء، فإذا أنا بأربعة شباب متوجِّهین نحوها، فقلت: مَنْ هؤلاء منکِ؟
قالت: «المالُ والبَنُونَ زینةُ الحَیاةِ الدُّنیا» «7»
. فلمّا أتوها، قالت: «یا أبتِ اسْتأجِرْهُ إنّ خَیْرَ مَنِ اسْتأجَرْتَ القَویُّ الأمِین» «8»
، «9» فکافونی بأشیاء، فقالت «9»: «واللَّهُ یُضاعِفُ لِمَن یَشاء» «10»
، فزادوا علیَّ، فسألتهم عنها، فقالوا: هذه امّنا فضّة، جاریة الزّهراء علیها السلام، ما تکلّمت منذ عشرین سنة إلّابالقرآن. «11»
المجلسی، البحار، 43/ 86- 87/ عنه: النّقدی، زینب الکبری،/ 65- 66؛ مغنیة، الحسین وبطلة کربلاء،/ 171- 172
«11»
__________________________________________________
(1)- الأنبیاء: 22.
(2)- الزّخرف: 13.
(3)- ص: 25.
(4)- آل عمران: 144.
(5)- مریم: 13.
(6)- طه: 11 و 12.
(7)- الکهف: 46.
(8)- القصص: 26.
(9- 9) [بطلة کربلاء: فاعطوه بعض الشّی‌ء، فاستقلته فضّة، وتلت].
(10)- البقرة: 263.
(11)- جناب فضه بیست سال ابداً تکلمی نکرد مگر به آیات کریمه قرآنیه. در عاشر بحار از مناقب روایت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 242
__________________________________________________
- کرده از ابو القاسم قشیری، گفت: در بیابان از قافله دور افتادم، چشمم به زنی افتاد، گفتم: «تو کیستی؟»
این آیه را تلاوت کرد: «وقُل سَلام فسوف یعلمون».
پس سلام کردم، گفتم: «چه می‌کنید در این بیابان؟»
این آیه را تلاوت کرد: «مَن یهدی اللَّهُ فلا مُضِلّ له».
گفتم: «آیا از جنی یا از انس؟»
این آیه را تلاوت کرد: «یا بنی آدَمَ خذو زینتکم عند کلِّ مسجد».
گفتم: «از کجا می‌آیی؟»
این آیه را تلاوت کرد: «ینادَوْن من مکانٍ بعید».
گفتم: «قصد کجا داری؟»
این آیه را تلاوت کرد: «وللَّهِ علی النّاسِ حِجُّ البَیْت».
گفتم: «چند وقت است که از قافله دور افتاده‌ای؟»
گفت: «ولقد خَلَقْنا السّمواتِ والأرْضَ فی سِتّةِ أیّام».
گفتم: «آیا طعامی میل داری؟»
گفت: «وما جَعَلْناهُم جَسَداً لا یأکلونَ الطّعام».
پس به او طعام خورانیدم، گفتم: «تعجیل کن در رفتن.»
گفت: «لا یُکلِّفُ اللَّهُ نفساً إلّاوسعها».
گفتم: «تو را به ردیف خود سوار کنم؟»
گفت: «لو کانَ فیهما آلهةٌ إلّااللَّهُ لَفَسَدَتا».
پس من پیاده شدم و آن زن را سوار کردم، گفت: «الحمدُ للَّهِ الّذی سَخّرَ لنا هذا».
پس چون به قافله رسیدیم، گفتم: «شما در قافله کسی را دارید؟»
گفت: «یا داود إنّا جعلناکَ خلیفة فی الأرض»، «وما مُحمّدٌ إلّارَسُول»، «یا یَحْیی خُذِ الکِتابَ بِقُوّة»، «یا موسی إنِّی أنا ربّک».
پس من آن چهار اسم را ندا کردم، دیدم چهار جوان آمدند به طرف آن زن، گفتم: «ای زن! این‌ها کیانند؟»
گفت: «المالُ والبنونَ زینةُ الحَیاةِ الدّنیا».
پس چون رسیدند به آن زن، گفت: «یا أبتِ اسْتأجِرْهُ إنّ خَیْرَ مَنِ اسْتأجَرْتَ القَویُّ الأمِین».
پس آن جوان‌ها به من احسان نمودند، گفت: «واللَّهُ یُضاعِفُ لِمَن یَشاء».
پس زیاده احسان کردند، پس از آن‌ها سؤال کردم: «این زن کیست؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 243
__________________________________________________
- گفتند: «این زن مادر ما فضه، کنیز حضرت زهرا است و مدت بیست سال است که تکلمی نمی‌کند مگر به آیات قرآنیه.»
و عجب از این آن است که سبط آن مخدره مستجاب الدعوه بوده. در مناقب از مالک دینار روایت کرده گفت: در بیابان مکه زن ضعیفه‌ای دیدم که بر دابه لاغری سوار است، و مردم زمان بازگشتنشان بود. چون به وسط بیابان رسیدم دیدم دابه نحیفه او مانده، عاجز است از آمدن اورا ملامت کردم که چرا با این مرکب لاغر حرکت کردی؟ پس سر به آسمان بلند کرد و گفت:
«الهی لا فی بیتی ترکتنی ولا إلی بیتک حملتنی، فوَعِزّتکَ وجلالکَ لو فعل بی هذا غیرک لما شکوته إلّاإلیک».
پس ناگاه دیدم شخصی را که از بیابان آمد زمام ناقه ای در دست گرفته، گفت: سوار شو، پس آن زن سوار شد و آن ناقه مثل برق حرکت کرد. پس چون به طوافگاه رسیدم دیدم آن زن طواف می‌کند، پس قسم دادم اورا که: «تو کیستی؟»
گفت: «أنا شهرة بنت مسکة بنت فضّة خادمة الزّهراء».
خراسانی، منتخب التواریخ، 69- 70
ابوالقاسم القشیری در کتاب خود رقم کرده می‌گوید: زنی را در بادیه دیدار کردم که از قافله باز مانده بود، گفتم: «کیستی و از کجایی؟»
فقالت: «وقُل سَلامٌ فسوفَ تعلمون».
این آیه مبارکه را قرائت کرد کنایت از آن که نخستین سلام کن آن‌گاه سخن بگوی. بر وی سلام کردم و جواب بستدم و گفتم: «چه می‌کنی در این جا؟»
قالت: «مَن یَهْدی اللَّهُ فلا مُضِلّ له».
کنایت از آن که کسی را که خداوند هدایت می‌کند بر طریق ضلالت نمی‌رود، گفتم: «از جماعت جن باشی یا از مردم انس؟»
فقالت: «یا بنی آدمَ خِذُوا زِینَتَکُم».
یعنی: بیرون فرزندان آدم نیستم.
گفتم: «از کجا می‌آیی؟»
قالت: «ینادَوْنَ مِن مکانٍ بَعید».
بنمود که از راه دور می‌رسم.
گفتم: «به کجا می‌روی؟»
قالت: «وللَّهِ علی النّاسِ حِجُّ البیت».
نمودار کرد که آهنگ مکه دارم.
گفتم: «چند روز است که بیرون شده؟»
قالت: «ولقد خلقنا السّموات والأرض فی ستّةٍ أیّام».-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 244
وفضّة وما أدراک ما فضّة؟ هی بنت لبعض ملوک الهند، کما یراه البرسیّ صاحب «مشارق الأنوار»؛ أو من أهل الحبشة، کما یروی عن ابن عبّاس والإمام الصّادق علیه السلام، ولذلک تُذکر فی الکتب بفضّة النّوبیّة، وهکذا ذکره فی «الإصابة» وتفسیر الثّعلبی فی تفسیر سورة الإنسان. ویری العلّامة النّقدیّ أ نّها بنت لبعض ملوک الحبشة. ورأینا فی بعض الآثار ولاتحصرنا الآن، أنّها جاءت مع جعفر الطّیّار علیه السلام لمّا رجع عن الحبشة، أو اشتراها
__________________________________________________
- یعنی شش روز است که بیرون شده‌ام.
گفتم: «آیا خواستار طعام و اکل و شربی باشی؟»
فقالت: «وما جعلناهم لا یأکلون الطّعام».
معلوم کرد که به اکل طعام رغبتی دارم، لاجرم او را طعام خورانیدم. آن‌گاه گفتم: «اکنون عجلت کن در رفتن تا قافله را دریابیم.»
قالت: «لا یُکلِّفُ اللَّهُ نفساً إلّاوُسْعَها».
گفتم: «اگر نتوانی سرعت کرد با من ردیف شو.»
فقالت: «لو کانَ فیهما آلهةٌ إلّااللَّهُ لَفَسَدتا».
کنایت از آن که چون زن و مرد بر یک بارکی 1 سوار شوند مورد فساد است، ناچار من فرود آمدم و او را سوار کردم.
فقالت: «سُبحانَ الّذی سَخّرَ لنا هذا».
چون قافله را ادراک کردیم و در رسیدیم گفتم: «از برای تو در این قافله یار و یاوری به دست می‌شود؟»
قالت: «یا داود إنّا جَعَلْناکَ خلیفة فی الأرض»، «وما محمّدٌ إلّارَسُول»، «یا یحیی خذ الکتاب»، «یا موسی إنّی أنا اللَّه».
از این آیات مبارکه بنمود که مرا چهار کس در این قافله است، نخستین داود نام دارد و دوم محمد و سه دیگر یحیی و چهارم موسی، و این هنگام هر چهار تن به سوی ما پذیره شدند، گفتم: «اینان کیانند؟»
قالت: «المالُ والبَنُونَ زینةُ الحَیاةِ الدُّنیا».
مکشوف افتاد که پسرهای وی اند، چون برسیدند، قالت: «یا أبتِ اسْتأجِرْهُ إنّ خَیْرَ مَنِ اسْتأجَرْتَ القویُّ الأمین».
ایشان را بنمود که مرا پاداش کنند در ازای آن نیکی که با وی کرده‌ام، لاجرم مرا از بعضی اشیا عطایی کردند، فقالت: «واللَّهُ یُضاعِفُ لِمَن یَشاء».
کنایت از آن که عطای مرا دو چندان کنند، و چنان کردند. پس بپرسیدم که: «کیست این زن؟»
گفتند: «فضه کنیز فاطمه علیها السلام است، اکنون بیست سال است که بیرون قرآن سخن نکرده است.»
1. بارکی: نام اسب است.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زهرا علیها السلام،/ 344- 345
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 245
أمیر المؤمنین علیه السلام لخدمة فاطمة علیها السلام. شاطرت فضّة الزّهراء علیها السلام، وخدمتها مدّة، وتجلّت فیها خصال سیِّدتها الجلیلة، من زهد وتقوی، وورع، حتّی بلغت مرتبة لا تدانیها امرأة من الامّة.
عرفت معانی القرآن ورموزها، فلم تتکلّم عشرین سنة إلّابه. ولمّا أعجب الخلیفة الثّانی علمها بالفقه وذکائها، لم یسعه إلّاأن قال: شعرة من آل أبی طالب أفقه من عمر ابن الخطّاب، ذکره الجاحظ عن الصّادق علیه السلام. شارکت فضّة النّوبیّة سادتها فی نزول سورة الإنسان، وهی إحدی ممّن نزلت فی شأنهم، ثبت ذلک بالأخبار الصّحیحة الثّابتة عن طرق الخاصّة والعامّة.
قالت الکاتبة الدّمشقیّة- زینب الفوازیة- فی ذکر کونها ممّن نزلت فیهم السّورة:
ساوت نفسها بسیِّدتها، فنالت بذلک فخراً لم ینله غیرها من نساء العرب، وبقیت بخدمة آل البیت حتّی توفّاها اللَّه.
السّابقی، مرقد العقیلة زینب،/ 234- 235
وقد روی الرّواة أنّ امرأة أصلها من الهند تسمّی فضّة، کانت تختلف وتتردّد إلی بیت فاطمة تعینها علی بعض الأعمال البیتیّة، وإنّها أصبحت بعد ذلک من القانتات الصّالحات، فکیف بمَنْ کان من هذا البیت فی الصّمیم؟ وممّا یحکی عن فضّة هذه أنّها بقیت بعد سیِّدتها فاطمة عشرین عاماً لا تتکلّم إلّابالقرآن. «1»
مغنیة، الحسین وبطلة کربلاء،/ 171
__________________________________________________
(1)- شوهرهای فضه و اولاد او
در خصائص فاطمیه گوید: فضه جاریه ای است که اختصاص و تعلق به فاطمه زهرا داشت. پس از رحلت آن مخدره کبری، در آن خانواده به خدمت آل طه و عصمت مشغول بود. و از حدیث شریفی که در عوالم العلوم از مناقب از جاحظ از نظام در کتاب فتیا از عمرو بن داود از حضرت صادق علیه السلام روایت کرده است، معلوم می‌شود، فضه خادمه به امر امیرالمؤمنین علیه السلام دو شوهر کرده و مضمون حدیث این است که فاطمه زهرا جاریه‌ای داشت موسومه به فضه، پس بعد از فاطمه اختصاص به امیر المؤمنین یافت. آن بزرگوار فضه را به ابو ثعلبه حبشی تزویج کرده و از او پسری متولد شد. بعد از ولادت این پسر ابو ثعلبه وفات کرد. بعد از او مردی که او را سلیک غطفان می‌گفتند فضه را به او تزویج کردند. در این بین پسر ابو ثعلبه نیز-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 246
__________________________________________________
- وفات کرد. روزی سلیک به نزد عمر آمد و از فضه شکایت کرد که نمی‌گذارد من با وی نزدیکی کنم. عمر فضه را طلبید از وی جهت را پرسید.
فضه گفت: «در این مدت از حیض استبراء می‌نمودم که اگر حامله ام حمل من طفلی است که برادر این طفلی است که از من فوت شده است، و اگر حیض شدم معلوم است که از ابو ثعلبه فرزندی نیست.»
عمر گفت: «شعرة من آل أبی طالب أفقه من عدی.»
یعنی: «یک موی از آل ابی‌طالب فقیه‌تر است از قبیله عدی.»
و چون فضه در علم فقه دانا بود غرضش تحصیل علم به وجود مولود و عدم آن بود. اگر حیض نشود و این احتیاط و اعتیاد بین زنان مرسوم و معمول است. کما فی علل الشرایع: إنّ الّذین یشترون الإماء بأموالهم ثمّ یأتوهنّ قبل أن یستبرؤوهنّ فأولئک الزّناة بموالیهم.
یعنی، به درستی که آن چنان کسانی که کنیزان می‌خرند، پس با آن‌ها نزدیکی می‌کنند، قبل از این که تا مدت معلومه آن‌ها را استبرا نکنند، پس این جماعت زنا کنندگان با مال خود می‌باشند. یعنی با این که ملک یمین آن‌هاست زانی‌اند.»
و اخباری در بحار مروی است که دلالت دارد، فضه فرزندان عدیده داشته، شاید از شوهر دیگری غیر از سلیک بوده. و از آن جمله ابو القاسم قشیری در کتابش نقل کرده است که: روزی در بیابان از قافله باز ماندم، زنی را دیدم، پرسیدم: «تو کیستی؟»
گفت: «فَقُل سَلامٌ فسوفَ تَعْلَمُون».
پس سلام کردم و گفتم: «در این بیابان چه می‌کنی؟»
فرمود: «مَن یَهْدی اللَّهُ فلا مُضِلَّ له».
گفتم: «آیا از آدمیانی یا از پری؟»
گفت: «یا بَنی آدَمَ خِذُوا زِینَتَکُم عندَ کُلِّ مَسْجِد».
گفتم: «از کجا می‌آیی؟»
گفت: «یُنادَوْنَ مِن مَکانٍ بَعید».
گفتم: «اراده کجا داری؟»
گفت: «وللَّهِ علی النّاسُ حِجُّ البَیْتِ من اسْتَطاعَ إلیهِ سَبیلًا».
گفتم: «چند روز است از خانه بیرون شدی؟»
فرمود: «ولقد خَلَقْنا السّمواتِ والأرْضَ فی سِتّةِ أیّام».
گفتم: «غذا و طعامی میل داری؟»
فرمود: «وما جَعَلْناهُم جَسَداً لا یأکلونَ الطّعام».
ما حضری که داشتم به وی دادم، تناول کرد. آن‌گاه خواهش کردم که: «اکنون عجلت کن در راه رفتن.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 247
__________________________________________________
- گفت: «لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إلّاوُسْعَها».
گفتم: «بیا به ردیف من سوار شو.»
فرمود: «لو کانَ فیهما آلهةٌ إلّااللَّهُ لَفَسَدَتا».
لاجرم پیاده شدم و او را سوار کردم، گفت: «الحمدُ للَّهِ الّذی سَخّرَ لنا هذا».
چون به قافله رسیدم، گفتم: «در این قافله کسی را داری؟»
گفت: «یا داود إنّا جعلناکَ خلیفةً فی الأرض»، «وما مُحمّدٌ إلّارَسُول»، «یا یحیی خذ الکتاب»، «یا مُوسی إنِّی أنا ربّک».
پس میان قافله آمدم و به این اسماء بانگ برآوردم. چهار جوان بدیدم که به سوی آن زن توجه کردند. من از وی سؤال کردم: «این جوانان کیانند؟»
گفت: «المالُ والبنونَ زینةُ الحَیاةِ الدُّنیا».
پس بدیشان، خطاب کرد، فرمود: «یا أبَتِ اسْتأجِرْهُ إنّ خَیْرَ من اسْتأجَرْتَ القَویُّ الأمِین».
پس آن جوانان مکافات کردند و به من احسان نمودند. پس گفت: «واللَّهُ یُضاعِفُ لِمَن یَشاء».
آن جنابان بر انعام خودشان افزودند. آن‌گاه از ایشان پرسیدم: «این زن کیست؟»
گفتند: «این مادر ما فضه، جاریه فاطمه زهرا سلام اللَّه علیها است که بیست سال است به قرآن تکلم می‌نماید.»
و ایضاً ابن شهرآشوب در مناقب از مالک دینار حدیث کند که گفت: «در موقع حج زنی ضعیفه بر دابه نحیفه ای دیدم سوار است و مردم زمان بازگشتشان بود. چون به وسط بیابان رسیدم، دیدم دابه نحیفه او مانده، عاجز است از آمدن. او را ملامت کردم که: «چرا با این مرکب لاغر حرکت کردی؟»
پس سر به آسمان بلند کرد و گفت: «لا فی بیتی ترکتنی ولا إلی بیتک حملتنی، فوَعِزّتک وجلالک لو فعل بی هذا غیرک لما شکوته إلّاإلیک».
یعنی: «نه مرا به خانه‌ام گذاردی و نه به خانه‌ات رسانیدی. قسم به عزت و جلال تو اگر جز تو با من کسی این عمل را می‌کرد، شکایتش را به حضرت تو می‌آوردم.»
در آن وقت شخصی از بیابان پیدا شد، در دست او زمام ناقه‌ای بود. به آن زن گفت: «سوار شو.»
چون سوار شد، آن ناقه مانند برق خاطف از نظرم گذشت. چون به مطاف رسیدم، او را بدیدم، گفتم: «ای زن کیستی؟»
گفت: «من شهره دختر مسکه بنت فضه، امه فاطمة الزهرا سلام اللَّه علیها.»
و مرحوم مجلسی مدرک این دو خبر را در بحار الانوار از دو نفر مشیخه اهل سلوک و عرفان حکایت می‌نماید که بهترند از بعضی رواة کثیر الروایه غیر ضابط.
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 317- 319
و در عبادت و اطاعت پروردگار اهتمام تمام می‌نمود، و در امتثال اوامر خاتون عصمت و بانوی عفت،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 248
__________________________________________________
- حضرت صدیقه طاهره، ایستادگی وهمراهی به جد داشت، و در تحلم وبردباری وتحمل بلایا وشکرگزاری از اتراب و قرنای خود، مزیت دیگری فرا گرفت. عاقبت در قرآن مجید در سوره مبارکه: «هل أتی» از وی تمجید مخصوص رسید و در الطاف الهیه و افضال رحمانیه با علی بن ابی‌طالب وفاطمه زهرا و حسنین علیهم السلام در میزان نصفت و عدل، مستغرق و مستوعب گردید. پس به سیره مطهره مصطفویه، رذائل و ذمائم نفس دنیه را از خود بریخت، و به مکارم اخلاق نبویه به مفاد: «ولَکُم فی رَسُولِ اللَّهِ اسْوَةٌ حَسَنَة» پیوست، و در خدمت حضرت رسالت به فنون تلطف و تعطف افتخار یافت، و هیچ وقت از حدود طاعات و ورود به خیرات تجاوز و تهاون را جایز ندانست. محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 314
فضه خادمه را کافی است این فضل رفیع و قدر منیع که نسبت وی به قدوه خواتین و زبده نساء عالمین است، یعنی او را خادمه فاطمه می‌خوانند و جاریه با صدق و خلوصش می‌نامند. و دیگر ادراک خدمت این بزرگواران، و استفاضه از فرمایشات ایشان، با رضایت خاطرشان از او، اجری بی‌پایان و فیضی دور از حوصله امکان دارد و نتیجه‌اش همان باشد که در خبر سابق عمربن الخطاب به فضه گفت: «یک موی آل ابی‌طالب، فقیه‌تر است از قبیله عدی.»
و این معیت که اتحاد به آل ابی‌طالب از ثمرات تبعیت است که فرمودند: ومن تبعنی فإنّه منِّی. و دیگر، در شأن نزول: «هل أتی» و آوردن جبرئیل، سی آیه از آیات کریمه را در حق حضرت امیر و فاطمه و حسنین و فضه خادمه علیهم السلام، بدون استثنای وی از آیه ای از آیات شاهد مراد است. همانا از فوائد و علائم، متابعت و خلوص مودت او است، و آن بر حسب ظاهر، صبر و شکیبایی و گرسنگی در مدت سه روز او است که همراهی به موالی خود کرده و در اطعام قرص نانی که به مسکین و یتیم و اسیر کردند، و خود را از ثواب این اطعام و انفاق باز نداشتند، و عاقبت در حمای قرای ولی النعم حقیقی آمد، از طعام‌های بهشتی تناول نموده، و خادمه با مخدومه خود، در کنار یک خان بنشست و از نعم باقیه و اخرویه متنعمه گشت. با آن که بسیاری از بندگان گرسنگی کشیدند و قرص‌های نان و طعام‌های رنگین به فقیران خورانیدند، بدین منزلت عظمی و موهبت نرسیدند.
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 321- 322
معنی متابعت این است که بنده نسبت به مولای خود مقام تسلیم و رضا را داشته باشد. غلامی را آقای او خرید و از او پرسید: «چه می‌خواهی؟»
گفت: «هر چه تو بخواهی.»
پرسید: «چه می‌خوری؟»
گفت: «هر چه بخورانی.»
پرسید: «کجا می‌خوابی؟»
گفت: «هر جا بخوابانی.»
پرسید: «چه می‌پوشی؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 249

ومن ذلک [من کرامات أمیر المؤمنین علیه السلام] قصّة فضّة الجاریة، وأ نّها لمّا جاءت إلی بیت الزّهراء علیها السلام، «1» ولمّا دخلت بیت النّبوّة ومعدن الرّحمة ومنبع العصمة ودار الحکمة وام الأئمّة «1»، لم تجد هناک إلّاالسّیف والدّرع والرّحی، وکانت فضّة بنت ملک الهند، وکان عندها ذخیرة من الأکسیر، فأخذت قطعة من النّحاس وألانتها وجعلتها علی هیئة سمکة وألقت علیها الدّواء وصبغتها ذهباً، فلمّا جاء أمیر المؤمنین علیه السلام وضعتها بین یدیه، فلمّا رآها قال: أحسنتِ یا فضّة لکن لو أذبتِ الجسد لکان الصّبغ أعلی والقیمة أغلی، فقالت: یا سیِّدی، أتعرف هذا العلم؟ فقال: نعم، وهذا الطّفل یعرفه- وأشار إلی الحسین علیه السلام- فجاء وقال کما قال أمیر المؤمنین علیه السلام، ثمّ قال لها أمیر المؤمنین: نحن نعرف أعظم من هذا، ثمّ أومی بیده، وإذا عنق من ذهب وکنوز «الأرض» سائرة، فقال لها: ضعیها مع أخواتها، فوضعتها، فسارت.
البرسی، مشارق أنوار الیقین،/ 148- 149/ عنه: المجلسی، البحار، 41/ 273- 274 رقم 29
کانت عندها ذخیرة من الأکسیر صنعت النّحاس ذهباً، فأرته لأمیر المؤمنین علیه السلام، فأراها علیه السلام کنوز الأرض، ثمّ قال: یا فضّة، إنّا ما خلقنا لهذا. «2»
النّقدی، زینب الکبری (الهامش)،/ 64- 65
__________________________________________________
- گفت: «هر چه می‌پوشانی.» یعنی در جنب رضای مولای خود رأی و اراده ندارم.
علیای مخدره، فضه خادمه را حال چنین بود، گرسنه بود هنگامی که ایشان گرسنه بودند، تشنه بود هنگامی‌که ایشان تشنه بودند، نمی‌خوابید هنگامی که ایشان نمی‌خوابیدند، روزه می‌گرفت هنگامی که ایشان روزه می‌گرفتند، چون افطار خود را به یتیم و اسیر و مسکین می‌دادند، او هم می‌داد.
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 325- 326
(1) (1) [لم یرد فی البحار].
(2)- دانا بودن فضه به علم کیمیا
علامه مجلسی در نهم بحار باب «ما ظهر من معجزات امیر المؤمنین فی الجمادات والنّباتات» ص 575 نقلًا-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 250
__________________________________________________
- از کتاب اختصاص روایت می‌کند: بأنّ فضّة کانت بنت ملک الهند، وکانت عندها ذخیرة من الأکسیر، فلمّا دخلت بیت فاطمة لم تجد هناک إلّاالسّیف والدّرع والرّحی، فأخذت قطعة من النّحاس والانتها وجعلتها علی هیئة سبیکة، وألقت علیها الدّواء وصنعها ذهباً. فلمّا جاء أمیر المؤمنین وضعتها بین یدیه، فلمّا رآها، قال: أحسنتِ یا فضّة، لکن لو أذبتِ الجسد لکان الصّبغ أعلی والقیمة أغلی، فقالت: یا سیِّدی! أتعرف هذا العلم؟ قال: نعم، وهذا الطّفل یعرفه- وأشار إلی الحسین علیه السلام- فجاء الحسین، فقال کما قال أمیر المؤمنین، فقال أمیر المؤمنین: نحن نعرف أعظم من هذا، ثمّ أومأ بیده، فإذا عنق من ذهب وکنوز الأرض، ثمّ قال: ضعیها مع أخواتها، فوضعتها، وسارت.
حاصل ترجمه این حدیث شریف آن که چون فضه خادمه، خدمت مقدس سید اولیا و ابو الائمه الاصفیا رسید، و حالت فقر و تهی دستی آن خانواده را دید، بر ایشان به غایت حسرت و افسوس خورد. در نزد وی، دوایی اندوخته بود که از آن مس را زر می‌کرد. چون فضه دختر پادشاه هند بود، ولی به چه کیفیت در مدینه افتاده، درست مطلب روشن نیست، به جهت آن که در زمان پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم، لشگر اسلام به هندوستان نرفته، و آن اراضی، در زمان عبدالملک‌بن مروان فتح شده است، ولی ممکن است که سلطان حبشه، نجاشی در تحت بیرق اسلام وارد شده بود، با ملک هند حربی کرده باشد، و فضه را به غنیمت گرفته و آن را لایق خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دانسته، به عنوان هدیه فرستاده، یا آن که قیصر روم، مکرر برای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هدیه می‌فرستاد، از جمله فضه خادمه بود، یا آن که آن مخدره نور اسلام در دلش تابیده، و خودش را در معرض اسارت درآورده که به خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم مشرف شود. چنان چه، علیا مخدره نرجس خاتون، همین عمل را کرد که به خدمت امام حسن عسکری علیه السلام برسد. کیف کان مطلب روشن نیست، واللَّه العالم بحقایق الامور. روی هم رفته، با کمال مهر و محبت، فضه خادمه، برای جلوه صنعت و حسن خدمت خویش، قطعه ای از مس را گرفته، آن را بدان دوا طلا کرده، و بر مولای خود عرضه داشت.
آن جناب، خندان به وی نگران شد، فرمود: «ای فضه! نیکو عملی است، ولی اگر این جسد را آب می‌کردی، رنگ آن نیکوتر و قیمت آن بیش‌تر بود.»
و جسد اصطلاح است در این زمان، بین اهل کیمیا، از برای فلزات معدنیه حجریه.
پس فضه عرض کرد: «مگر شما را از این علم بهره است؟»
فرمودند: «آری، این فرزند من هم می‌داند.»
و اشاره به سوی حضرت حسین علیه السلام نمود. پس حضرت سید الشهدا، نزدیک آمد و وصف نمود کیمیا را، مثل وصف کردن امیرالمؤمنین علیه السلام.
پس آن حضرت فرمود: «ما آل محمد، بزرگ‌تر و بالاتر این را می‌دانیم.»
پس اشاره به یک طرفی فرمودند. فضه نگاه کرد، دید، طلا مانند گردن شتر با گنج‌های زمین سیر می‌کند. پس فرمود: «ای فضه! این قطعه طلا را هم با آن‌ها بگذار.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 251

وفی الصّحیحین: أنّ علیّاً علیه السلام قال: اشتکی ممّا أندء «1» بالقرب، فقالت فاطمة علیها السلام:
واللَّه إنِّی أشتکی یدی ممّا أطحن «2» بالرّحی. وکان عند النّبیّ صلی الله علیه و آله أساری، فأمرها أن‌تطلب من النّبیّ خادماً؛ فدخلت علی النّبیّ وسلّمت علیه ورجعت؛ فقال أمیرالمؤمنین:
ما لکِ؟ قالت: واللَّه ما استطعت أن أکلِّم رسول اللَّه من هیبته، فانطلق علیّ معها إلی النّبیّ، فقال لهما: جاءت بکما حاجة؟ فقال علیّ: مجاراتهما «3»، فقال: لا، ولکنِّی أبیعهم وأنفق أثمانهم علی أهل الصّفة؛ وعلّمها تسبیح الزّهراء.
کتاب «4» الشّیرازیّ: أ نّها لمّا ذکرت حالها وسألت جاریة بکی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فقال:
یا فاطمة! والّذی بعثنی بالحقِّ أنّ فی المسجد أربعمائة رجل ما لهم طعام ولا ثیاب، ولولا خشیتی خصلة لأعطیتک ما سألت، یا فاطمة إنِّی لا أرید أن ینفکّ عنکِ أجرکِ إلی الجاریة، وإنّی أخاف أن یخصمکِ علیّ بن أبی طالب یوم القیامة بین یدی اللَّه عزّ وجلّ إذا طلب حقّه منکِ، ثمّ علّمها صلاة التّسبیح، فقال أمیر المؤمنین: مضیتِ تریدین من رسول
__________________________________________________
- فضه اطاعت نمود و آن قطعه طلا را هم با آن‌ها نهاد، از نظر غائب شد، و آن حضرت، نام اجزای آن دوا را یک به یک بیان فرموند. فضه از خود برفت، و با آن غنای ذاتی و فقر صوری ایشان به شگفت آمده، از این جهت، خود را در عالم کشف و شهود مشاهده می‌نمود و پیوسته بر مراسم بندگی خود می‌افزود، از آن که پادشاه ممالک امکان را در کسوه فقر با کمال پریشانی می‌دید.
کس در جهان ندارد یک بنده چون تو حافظ زیرا که چون تو شاهی کس در جهان ندارد
پس امیر المؤمنین علیه السلام، برای فضه، قدری از بی اعتباری دنیای دنیه ذکر کرد، و شمه ای از اعتبارات عقبای باقیه که دار القرار است، شرح داد، تا این که دیده فضه حق بین و روشن گردید.
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 319- 321
(1)- [المطبوع: أند].
(2)- [البحار: أطحن].
(3)- المجاراة: المذاکرة والمناظرة فی الحدیث.
(4)- [فی نور الثّقلین مکانه: فی کتاب المناقب لابن شهرآشوب بعد ذکر فاطمة علیها السلام وما تلقی من الطّحن‌کتاب ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 252
اللَّه الدّنیا، فأعطانا اللَّه ثواب الآخرة.
قال أبو هریرة: فلمّا خرج رسول اللَّه من عند فاطمة، أنزل اللَّه علی رسوله «وأمّا تعرضنّ عنهم ابتغاء رحمةٍ من ربِّکَ ترجوها»، یعنی عن قرابتک وابنتک فاطمة ابتغاء «1»، یعنی طلب رحمة من ربّک، یعنی رزقاً «2» من ربّک ترجوها «فَقُل لَهُم قَوْلًا مَیْسُوراً» یعنی قولًا حسناً، فلمّا نزلت هذه الآیة، أنفذ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله جاریة إلیها للخدمة وسمّاها فضّة.
ابن شهرآشوب، المناقب، 3/ 341- 342/ عنه: المجلسی، البحار، 43/ 85؛ الحویزی، نور الثّقلین، 3/ 157
وفی کتاب المستغیثین من طریقه بسند له من طریق الحسین بن العلا، عن جعفر بن محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب: أنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله أخدم فاطمة ابنته جاریة اسمها فضّة النّوبیّة، وکانت شاطرة الخدمة.
وورد فی الخبر أنّ علیّاً اقتسم خدمة البیت مع فاطمة، فکان علیّ یحتطب ویستقی ویکنس، وکانت فاطمة تطحن وتعجن وتخبز.
وفی کتاب اللّمعة البیضاء روی: أنّ النّبیّ صلی الله علیه و آله رأی یوماً فاطمة تطحن بیدها وترضع ولدها الحسن علیه السلام، فدمعت عینا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فقال: یا بنتاه! تعجلی مرارة الدّنیا بحلاوة الآخرة؟ فقالت: یا رسول اللَّه! الحمد للَّه‌علی نعمائه، وأشکره علی آلائه، فأنزل اللَّه تعالی: «وَلَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی»، ثمّ أرسل إلیها بعد مدّة فضّة الخادمة المشهورة لتخدمها، وفیه أ نّه کان للنّبیّ صلی الله علیه و آله أساری وکانت فاطمة تشتکی إلی علیّ حالها، وسألت جاریة، وساق الحدیث إلی أن قال: ثمّ أنفذ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله جاریة إلیها للخدمة سمّاها فضّة. «3»
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 228- 229
__________________________________________________
(1)- [زاد فی البحار: مرضاة اللَّه].
(2)- [نور الثّقلین: طلب رزق].
(3)- در حلیه اوزاعی از زهری مروی است: قال: لقد طحنت فاطمة بنت رسول اللَّه حتّی مجلت یداها-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 253
__________________________________________________
- وطبّ الرّحی فی یدها؛ یعنی: چند دست آس بگردانید که دست‌های مبارکش آبله آورد و جز اندک نتوانست دست آس را بگردانید.
و دیگر در صحیحین مرقوم است: إنّ علیّاً قال: اشتکی ممّا أندّ بالقرب، فقالت فاطمة: واللَّه إنِّی أشتکی یدیّ ممّا أطحن بالرّحی؛ یعنی: علی علیه السلام شکایت کرد که چندان حمل مشک نموده‌ام که بدن مرا بیازرده و پوست را بپراکنده است، و فاطمه نیز شکایت فرمود که دست‌های من از زحمت گردانیدن آسیا از کار شده است. چون در این وقت در حضرت رسول خدا گروهی از اسیران حاضر بودند، امیر المؤمنین علیه السلام فاطمه را فرمود: «به نزدیک پدر شو و خدمتکاری طلب کن.»
لاجرم فاطمه علیها السلام به حضرت رسول آمد و سلام داد، جواب بستد و بی آن که اظهار حاجت کند مراجعت فرمود. امیر المؤمنین علیه السلام گفت: «بگوی تا چه داری.»
فقالت: «واللَّه ما استطعت أن أکلّم رسول اللَّه من هیبته.»
عرض کرد: «سوگند با خدای از هبیت رسول خدای نیروی سخن کردن نیافتم.»
این وقت علی علیه السلام فاطمه را برداشت و به حضرت رسول آمد، پیغمبر فرمود: «همانا حاجتی شما را بدین جانب جنبش داد؟»
امیر المؤمنین علیه السلام صورت حال را به شرح کرد، فقال: «لا، ولکنِّی أبیعهم وأنفق أثمانهم علی أهل الصّفّة». وعلّمها تسبیح الزّهراء.
پیغمبر فرمود: «از جماعت اسیران فاطمه را خدمتکاری نمی‌دهم و ایشان را می‌فروشم و بهای ایشان را به اصحاب صفه بذل می‌فرمایم.» و در ازای آن فاطمه را تسبیح زهرا بیاموخت.
و به روایتی در کتاب شیرازی مسطور است وقتی که فاطمه شرح حال خویش را در حضرت رسول خدا به عرض رسانید و جاریه طلب نمود، آن حضرت بگریست، فقال: «یا فاطمة! والّذی بعثنی بالحقّ إنّ فی المسجد أربعمائة رجل ما لهم طعام ولا ثیاب، ولولا خشیتی خصلة لأعطیتک ما سألتِ، یا فاطمة! إنِّی لا أرید أن ینفکّ عنکِ أجرکِ إلی جاریة، وإنِّی أخاف أن یخصمکِ علیّ بن أبی طالب یوم القیامة بین یدی اللَّه عزّ وجلّ إذا طلب حقّه منکِ» ثمّ علّمها صلاة التّسبیح.
رسول خدا فرمود: «ای فاطمه! سوگند بدان کس که مرا به راستی مبعوث فرمود اینک در مسجد از اهل صفّه چهارصد تن حاضر است و ایشان را نه طعامی است مهنا و نه جامه ای است مهیا، اگر بیمناک نبودم که از تو فضیلتی فوت شود تو را جاریه عطا می‌کردم، هان ای فاطمه! نمی‌خواهم اجری که خاص توست بر جاریه فرود آید و بیم دارم که فردای قیامت در حضرت خداوند علی از درِ مخاصمت بیرون شود و حق خود را از تو طلب کند.» آن‌گاه تسبیح فاطمه را در ازای کنیز با او عطا فرمود.
چون فاطمه مراجعت کرد، فقال أمیر المؤمنین: «مضیتِ تریدین من رسول اللَّه الدّنیا فأعطانا اللَّه ثواب الآخرة».-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 254
__________________________________________________
- امیر المؤمنین علیه السلام فاطمه را فرمود: «تو در حضرت رسول به طلب دنیا شتافتی و بهره آخرت یافتی.»
ابوهریره می‌گوید: وقتی بیرون شد فاطمه زهرا از نزد رسول خدا، این آیه مبارکه بر وی فرود آمد: «وأمّا تُعرضنّ عنهم ابتغاء رَحْمَةٍ من ربِّکَ ترجوها فقُل لهُم قولًا مَیْسُوراً»؛ یعنی: ای محمد! در طلب رزق و رحمت خدا از قرابت و فرزندی فاطمه اعراض می‌فرمایی، پس با ایشان سخن نیکو می‌فرمای.
بالجمله بعد از نزول این آیت مبارکه، رسول خدا کنیزکی که فضه نام داشت به نزد فاطمه فرستاد.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زهرا علیها السلام، 4/ 440- 442
و ابتدای حال این جاریه خجسته مآل آن است که محمد بن شهرآشوب مازندرانی طاب ثراه از صحیحین و کتاب ابوبکر شیرازی نقل کرده که: جمعی از اسیران را خدمت خاتم پیغمبران به غنیمت آوردند. جناب امیر المؤمنین از کشیدن آب به مشک، و آسیا کردن فاطمه زهرا به دست، خواستند، تمنای خادمه‌ای از جناب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نمایند، و از شدت زحمت، شکایت به حضرتش عرضه دادند، پس جناب فاطمه را از برای اظهار این حاجت و عرض این مسئلت، خدمت پیغمبر فرستاد.
پس از زمان اندکی، آن مخدره مراجعت فرمود. و خدمت حضرت شاه ولایت عرض نمود: «چون شرفیاب حضور مهر ظهور پدر والاتبار خود شدم، از هیبت آن بزرگوار، در خود قدرت گفتار ندیدم، لهذا مراجعت نمودم.»
آن‌گاه حضرت امیر با فاطمه زهرا همراهی کرده، خدمت پیغمبر رسیدند. آن جناب فرمود: «آیا حاجتی دارید؟»
حضرت امیر عرض کرد: «با یکدیگر بدین عزم و قرارداد، شرفیاب شدیم، تا خادمه ای برای خدمت خانه استدعا کرده، استخدام نماییم.»
آن جناب فرمود: «این سبایا و اساری باید فروخته شود، و قیمت آن‌ها صرف اصحاب صفه شود.»
پس تسبیح زهرا که بهترین تعقیبات است، تعلیم فاطمه فرمود.
و به روایت دیگر آن که: چون پیغمبر اطلاع یافت از عزیمت و شدت حالت ایشان، گریست و فرمود: «قسم به حق کسی که مرا به رسالت فرستاده، در مسجد چهارصد نفرند که غذا و جامه ندارند، اگر خوف آن نداشتم که از شما ثواب و اجر اخروی جدا و منفک شود، هر چه می‌خواستی می‌دادم.»
و مقصود آن جناب، ظاهراً این بود که دادن جاریه به فاطمه، باعث فوات ثواب، اجر انفاق به اصحاب صفه می‌شود. پس در این انفاق، اجری است مخصوص، و صبر در این شدائد، اجری است بزرگ‌تر. آن‌گاه خطاب به فاطمه فرمود که: «من می‌ترسم ای فاطمه، علی بن ابی‌طالب علیه السلام فردای قیامت با تو خصومت کند، در وقتی که بین یدی اللَّه ایستد و حق خود را از تو بخواهد.»
پس به وی، تسبیح حضرت زهرا را تعلیم نمود، چون مراجعت کرد، بنا به روایت دیگر: در وقتی که حضرت امیر علیه السلام در خانه انتظار قدوم وی را می‌کشید، فرمود: «مضیتِ تریدین من رسول اللَّه الدّنیا-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 255

حدّثنا أبو المفضّل محمّد بن عبداللَّه، قال: حدّثنا محمّد بن إبراهیم بن محمّد بن مالک الفزاریّ، قال: حدّثنا أبو بکر عبداللَّه بن بحر الجندیسابوریّ، قال: حدّثنا أحمد، قال:
حدّثنا محمّد، قال: حدّثنا عبداللَّه، قال: حدّثنا أبی، عن المفضّل بن عمر، قال: حدّثنی أبو عبداللَّه جعفر بن محمّد، قال: قال سلمان الفارسیّ: خرجت مع رسول اللَّه ذات لیلة وأنا أرید الصّلاة، فحاذیت باب علیّ علیه السلام، فإذا بهاتف من داخل الدّار یقول: اشتدّ صداع رأسی، وخلا بطنی، ودبرت کفِّی من طحن الشّعیر. فمض القول مضاً شدیداً، فدنوت من الباب، وقرعته قرعاً خفیفاً، فأجابتنی فضّة جاریة فاطمة وقالت: مَنْ هذا؟
قلت: سلمان، قالت: وراءک یا أبا عبداللَّه، فإنّ ابنة رسول اللَّه قریبة من الباب، علیها یسیر من الثِّیاب، فرمیت بعباءتی داخل الباب، فلبستها، ثمّ قالت: یا فضّة، قولی لسلمان یدخل، فإنّ سلمان منّا أهل البیت، فدخلت، فإذا بفاطمة جالسة وقدّامها رحی
__________________________________________________
- فأعطانا اللَّه ثواب الآخرة».
و مروی است ایضاً که: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در حجره فاطمه بود، یا در وقتی که فاطمه خدمت آن حضرت مشرف بود و این سؤال و جواب گذشت، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بیرون رفت از حجره اش، این آیه نازل شد: «وأمّا تعرضنَّ عنهم ابتغاء رحمةٍ من رَبِّکَ تَرْجُوها فقُل لهم قولًا میسوراً». چون رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، ثواب جزیل را در فروختن جاریه و انفاق به اصحاب صفه می‌دانست، لهذا اعراض فرمود از قضای حاجت دخترش فاطمه، و رضای خدا را در آن ارجح می‌دانست.
پس خداوند متعال فرمود: این اعراض تو از قرابت قریبه و فاطمه مرضیه، به جهت طلب ثواب و رحمت و رضای ماست که بدان امیداوری، لیکن به قول حسن، با فاطمه سخن بگوی که در آن هم رضای ما، و طلب ثواب و رحمت است. از این جهت آن پیغمبر رحمت در این آیه از قول میسور دانست از پروردگار متعال، اجازت است در استرضای خاطر فاطمه، بلکه ابتغا به رضوان اللَّه و رجا به رحمة اللَّه، در حقیقت برآوردن حاجت صدیقه کبری سلام اللَّه علیها است. پس جاریه را برای آن مخدره فرستاده و آن را فضه نام نهاد.
و پاره ای از اخبار متعلق به این باب، در جلد اول این کتاب، در احوالات فاطمه زهرا علیها السلام سبق ذکر یافت.
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 314- 316
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 256
تطحن بها الشّعیر، وعلی عمود الرّحی دم سائل قد أفضی إلی الحجر، فحانت منِّی التفاتة، فإذا بالحسن بن علیّ فی ناحیة الدّار یتضوّر من الجوع، فقلت: جعلنی اللَّه فداکِ یا ابنة رسول اللَّه، قد دبرت کفّاکِ من طحن الشّعیر وفضّة قائمة؟ فقالت: یا أبا عبداللَّه! أوصانی أبی أن تکون الخدمة یوماً لی ویوماً لها، وکان أمس یوم خدمتها، والیوم یوم خدمتی، فقلت: جعلنی اللَّه فداکِ، إنِّی مولی عتاقة، فقالت: أنت منّا أهل البیت، قلت:
فاختاری إحدی الخصلتین: إمّا أن أطحن لکِ الشّعیر أو أسکّت لکِ الحسن، قالت:
یا أبا عبداللَّه! أنا أسکّت الحسن، فإنِّی أرفق، وأنت تطحن الشّعیر. فسمعت الإقامة، فمضیت وصلّیت مع رسول اللَّه، ولمّا فرغت من الصّلاة رأیت علیّاً وهو علی میمنة رسول اللَّه، فجذبت رداءه وقلت: أنت ها هنا وفاطمة قد دبرت کفّاها من طحن الشّعیر؟ فقام وإنّ دموعه لتتحدّر علی لحیته، وأنّ رسول اللَّه لینظر إلیه حتّی خرج من باب المسجد، فلم یمکث إلّاقلیلًا حتّی رجع یتبسّم من غیر أن تستبین أسنانه، فقال رسول اللَّه: یا علیّ، خرجت وأنت باک، ورجعت وأنت متبسِّم؟ قال: دخلت الدّار، وإذا فاطمة نائمة مستلقیة، والحسن نائم علی صدرها، والرّحی تدور من غیر ید. فتبسّم رسول اللَّه، ثمّ قال: یا علیّ، أما علمت أنّ للَّه‌ملائکة سائرة فی الأرض یخدمون محمّداً وآل محمّد إلی أن تقوم السّاعة؟
الطّبریّ، دلائل الإمامة،/ 48- 50
ومنها: أنّ سلمان قال: کانت فاطمة علیها السلام جالسة، قدّامها رحی تطحن بها الشّعیر، وعلی عمود الرّحی دم سائل، والحسین فی ناحیة الدّار یبکی «1»، فقلت: یا بنت رسول اللَّه، دبرت کفّاکِ وهذه فضّة! «2» فقالت: أوصانی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله أن تکون الخدمة لها یوماً «3» ولی یوماً «3»، فکان أمس یوم خدمتها «2».
__________________________________________________
(1)- [البحار: یتضوّر من الجوع].
(2) (2) [حکاه عنه فی ناسخ التّواریخ].
(3- 3) [لم یرد فی البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 257
قال سلمان: «1» إنّی مولی عتاقة إمّا أن «2» أطحن الشّعیر، أو أسکّت «3» لکِ الحسین «3»؟
فقالت: أنا بتسکیته أرفق، وأنت تطحن الشّعیر، فطحنت شیئاً من الشّعیر، فإذا أنا بالإقامة، فمضیت وصلّیت مع رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فلمّا فرغت قلت لعلیّ ما رأیت، فبکی وخرج، ثمّ عاد یتبسّم «4»، فسأله عن ذلک رسول اللَّه صلی الله علیه و آله. «5» قال: دخلت علی فاطمة وهی مستلقیة لقفاها، والحسین نائم علی صدرها، وقدّامها الرّحی «6» تدور من غیر ید! فتبسّم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وقال: یا علیّ! أما علمت أنّ للَّه ملائکة سیّارة فی الأرض یخدمون محمّداً وآل محمّد إلی أن تقوم السّاعة؟! «5» «7»
الرّاوندی، الخرائج والجرائح، 2/ 530- 531 رقم 6/ عنه: المجلسی، البحار، 43/ 28- 29؛ سپهر، ناسخ التّواریخ حضرت زهرا علیها السلام،/ 252، 253
__________________________________________________
(1)- [زاد فی البحار: قلت].
(2)- [البحار: أنا].
(3- 3) [البحار: الحسین لکِ].
(4)- [البحار: فتبسّم].
(5) (5) [حکاه عنه فی ناسخ التّواریخ حضرت زهراء علیها السلام].
(6)- [البحار: رحی].
(7)- و دیگر در خرایج از سلمان فارسی مروی است، می‌فرماید: بودم و می‌نگریستم که فاطمه علیها السلام نشسته است و آسیایی در پیش روی اوست و بدان آرد می‌کند، مقداری از جو را، و حسین علیه السلام در میان خانه از شدت جوع به تضوّر و فریاد است، و عمود آسیا خون‌آلود گشته، گفتم: «ای دختر رسول خدا! کف‌های مبارک را چندین رنجه مکن، اینک کنیزک تو فضه حاضر است، طحن جو را به او گذار.»
فرمود: «رسول خدا مرا وصیت کرده است که خدمت خانه یک روز او را باشد و روزی مرا.»
دی نوبت او بود، سلمان گفت: «من بنده ای هستم آزاد شده، مرا به طحن شعیر بگمار یا باسکات حسین.»
فرمود: «با سکات حسین ارفقم، تو طحن شعیر می‌کن.»
لاجرم من مقداری از جو آرد کردم و طریق مسجد سپردم و با رسول خدای نماز گذاشتم، آن‌گاه صورت حال را به علی علیه السلام رسانیدم، آن حضرت بگریست و بیرون شد و چون باز آمد خندان بود، رسول خدای پرسش فرمود، فرمود: «داخل شدم بر فاطمه و او را نگریستم از پس پشت افتاده و حسین در سینه او به خواب شده و از پیش روی او آسیا به خویشتن می‌گردید بی آن که دستی بادید باشد و آن را بگرداند.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 258

أنبأنی مهذب الأئمّة هذا، أخبرنا أبو عبداللَّه أحمد بن محمّد بن علیّ بن أبی عثمان «2» الدّقّاق، أخبرنا أبو المظفّر هناد بن إبراهیم النّسفیّ، حدّثنا أبو الحسن علیّ بن یوسف بن محمّد بن الحجّاج الطّبریّ بساریة طبرستان «3»، حدّثنا أبو عبداللَّه الحسین بن جعفر بن محمّد الجرجانیّ، حدّثنا أبو عیسی إسماعیل بن إسحاق بن سلمان «4» النّصیبیّ، حدّثنا محمّد
__________________________________________________
- رسول خدا تبسمی فرمود و گفت: «یا علی! آیا می‌دانی که خدای را در زمین فریشتگان سیاره است و ایشان خدمتگزار محمد و آل محمدند تا گاهی که قیامت فرا رسد.»
و هم‌چنان در خرایج از ابوذر مروی است، می‌فرماید: رسول خدا مرا در طلب علی فرستاد و من به خانه آن حضرت درآمدم و ندا دردادم، هیچ کس پاسخ نگفت و در آن جا آسیایی دیدم که طحن می‌کرد و کسی در کنار آن نبود، دیگر باره بانگ زدم، این وقت علی علیه السلام از خانه بیرون شد، متفقاً به حضرت مصطفی آمدیم، رسول خدا گوش فرا داشت و علی چیزی گفت که من فهم نتوانستم کرد و به عرض رسانیدم که: «یا رسول اللَّه! مرا شگفت همی آید از آسیایی که در خانه علی دور می‌زد و طحن می‌کرد و کس با او نبود.»
قال: «إنّ ابنتی فاطمة ملأ اللَّه قلبها وجوارحها إیماناً ویقیناً، وإنّ اللَّه علم ضعفها، فأعانها علی دهرها وکفاها، أما علمت أنّ للَّه‌ملائکة موکّلین بمعونة آل محمّد؟»
فرمود: «خداوند پر و آکنده ساخت قلب و جوارح دختر من فاطمه را به ایمان و یقین و خداوند داناست بر ضعف فاطمه، لاجرم او را اعانت می‌کند و کفایت می‌فرماید، چند که زندگانی اوست، آیا نمی‌دانی که خدای را فرشتگانند که مأمورند به خدمت آل محمد؟»
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زهرا علیها السلام،/ 252- 254
(1)- [زاد فی الطّرائف: (قال عبدالمحمود): لعلّ ابن المغازلی اختصر هذا الحدیث، وکان له عذر فی إتمامه، أو کان قد جری هذا المعنی لعلیّ بن أبی طالب مرّة أخری، فأخبر أنس بالحالین، وإلّا فقد رواه صدر الأئمّة عندهم، أخطب خوارزم فی المناقب فقال:].
(2)- [زاد فی کشف الیقین ومدینة المعاجز: ویوسف، وأضاف فی الطّرائف: یوسف].
(3)- هکذا فی الأصلین، وأغلب الظّنّ أنّ الأصحّ هو: سارونیة کما جاء فی مراصد الاطّلاع وهی مدینة من‌تحت مدینة بطبرستان، بینها وبین البحر ثلاثة فراسخ.
(4)- [فی کشف الیقین ومدینة المعاجز: سلیمان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 259
ابن علیّ الکفرتوثیّ «1»، حدّثنی حمید «2» الطّویل، عن أنس بن مالک، قال: صلّی بنا «3» رسول اللَّه صلی الله علیه و آله صلاة العصر وأبطأ فی رکوعه «4» فی الرّکعة الاولی «4» حتّی ظننّا أ نّه قد سها وغفل، ثمّ رفع رأسه، فقال: سمع اللَّه لمَنْ حمده، ثمّ أوجز فی صلاته وسلّم، ثمّ أقبل علینا بوجهه کأ نّه القمر لیلة البدر فی وسط النّجوم، ثمّ «5» جثا علی رکبتیه وبسط قامته حتّی تلألأ المسجد بنور وجهه، ثمّ رمی بطرفه إلی الصّفّ الأوّل یتفقّد «6» أصحابه رجلًا رجلًا، ثمّ رمی بطرفه «7» إلی الصّفّ الثّالث یتفقّدهم رجلًا رجلًا «8»، ثمّ کثرت الصّفوف علی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، ثمّ قال: ما لی لا أری ابن عمِّی علیّ بن أبی طالب؟ «9» یابن عمِّی «10» «9»، فأجابه علیّ علیه السلام «11» من آخر الصّفوف وهو یقول: لبّیک لبّیک یا رسول اللَّه، فنادی النّبیّ بأعلی صوته: ادن منِّی یا علیّ، «12» فما زال علیّ یتخطّی «13» أعناق «14» المهاجرین والأنصار «15» حتّی
__________________________________________________
(1)- کفرتوثا: اسم للقریتین، أحدهما قریة کبیرة من أعمال الجزیرة ... وثانیهما من قری فلسطین ... انظرمعجم البلدان، [فی کشف الیقین: ثونی، وفی مدینة المعاجز: ثوثی]، وفی هامشه: فی الأصل: الکوفی، وفی البحار: الکفرتوتیّ.
(2)- [زاد فی کشف الیقین ومدینة المعاجز والطّرائف: بن زیاد].
(3)- [لم یرد فی کشف الیقین].
(4- 4) [لم یرد فی کشف الیقین والبحار والطّرائف].
(5)- [کشف الیقین: حتّی].
(6)- [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(7)- [البحار: نظره].
(8)- [زاد فی البحار: رسول اللَّه صلی الله علیه و آله].
(9- 9) [لم یرد فی البحار والطّرائف].
(10)- [کشف الیقین: عمّ].
(11)- [زاد فی مدینة المعاجز: کرّم اللَّه وجهه].
(12)- [زاد فی مدینة المعاجز: قال].
(13)- [زاد فی مدینة المعاجز: الصّفوف]، وفی هامشه: لیس فی المصدر.
(14)- [فی البحار والطّرائف: رقاب].
(15)- [زاد فی مدینة المعاجز: ممتدّة إلیه]، وفی هامشه: لیس فی المصدر والبحار.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 260
دنا المرتضی «1» من «2» المصطفی، فقال له «3» النّبیّ: «4» ما الّذی خلّفک عن الصّفِّ الأوّل؟ قال:
شککت «5» أنِّی «6» علی غیر طهر «7»، فأتیت منزل فاطمة، فنادیت: یا حسن، یا حسین، یا فضّة، فلم یجبنی أحد، فإذا بهاتف یهتف بی «3» من ورائی وهو ینادی: یا أبا الحسن، یا ابن عمّ النّبیّ! التفت «8»، فالتفتّ، فإذا أنا بسطل من ذهب «9» وفیه ماء وعلیه مندیل، فأخذت المندیل ووضعته علی منکبی الأیمن، وأومأت إلی الماء، فإذا الماء یفیض علی کفِّی، فتطهّرت، فأسبغت الطّهر، ولقد وجدته فی لین الزّبد وطعم «10» الشّهد ورائحة
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی کشف الیقین ومدینة المعاجز]، وفی هامش مدینة المعاجز: من المصدر.
(2)- فی المخطوطتین: إلی.
(3)- [لم یرد فی البحار].
(4)- [زاد فی کشف الیقین ومدینة المعاجز والطّرائف: یا علیّ]، وفی هامش مدینة المعاجز: من المصدر.
(5)- [فی کشف الیقین ومدینة المعاجز: کنت].
(6)- [لم یرد فی کشف الیقین ومدینة المعاجز والبحار: أ نّنی].
(7)- [فی کشف الیقین ومدینة المعاجز: طهور].
(8)- [لم یرد فی کشف الیقین].
(9)- لا یقال: التّوضّؤ بالأوانی المصنوعة من الذّهب والفضّة غیر جائز، لأنّ الأوانی المتعلّقة بالجنّة تختلف عن الأوانی الدّنیویّة ولا تجری علیها أحکام هذه الظّروف، ونظیرها الخمر الحریر والحلی من الذّهب والفضّة الّتی فی الجنّة، فالقرآن ناطق بتمتّع المؤمنین بهذه النّعم فی الجنّة کما جاء فی آیة [15] من سورة «محمّد»، آیة [33] من سورة «فاطر»، وآیات [12، 15، 16، 21] من سورة «الإنسان»، وآیة [31] من سورة «الکهف»، وآیة [23] من سورة «الحجّ»، وآیات [53 و 71] من سورة «الزّخرف»، فالخمر والحریر والذّهب الموجودة فی الجنّة کلّها حلال، طیّب، طاهر، فخمر الجنّة مثلًا لا علاقة لها بالخمر المادّیّة القذرة کما بیّن القرآن الکریم أنّ هذه الخمرة لا توجب السّکر، قال تعالی: «لا فیها غول ولا هم عنها ینزفون» الصّافّات: 47، فتلک الخمر لا توجب فساد العقل وذهابه ولا السّکر، بل لیس فیها إلّاالتیقّظ والنّشاط واللّذّة العقلیّة، فبینهما اختلاف ذاتی، ولا تشابه بینهما إلّافی الاسم، فإنّ فی الجنّة «ما لا عین رأت ولا اذن سمعت ولا خطرَ علی قلب بشر»، وکلّ هذه العبارات إشارات واستعارات لبیان أنّ ما یوجد هناک یختلف عن ما ألفه البشر فی هذه الحیاة، وقد توجد مثل هذه العبارات فی بیان الغناء فی الجنّة، وأین ما هناک ممّا هنا؟! رزقنا اللَّه وإیّاکم من نعیم الجنّة.
(10)- [مدینة المعاجز: طعمة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 261
المسک، ثمّ التفتّ ولا أدری من «1» وضع السّطل والمندیل ولا أدری من 11 أخذه، فتبسّم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فی وجهه وضمّه إلی صدره، فقبّل ما بین عینیه، ثمّ قال: یا أبا الحسن! ألا أبشّرک أنّ السّطل من الجنّة، والماء والمندیل من الفردوس الأعلی، والّذی هیّأک للصّلاة جبرئیل، والّذی مندلک میکائیل، «2» والّذی نفس محمّد بیده، ما زال إسرافیل قابضاً «3» علی رکبتی «4» بیده «2» حتّی لحقت معی الصّلاة «5» أفیلومنی «6» النّاس علی حبِّک؟ واللَّه تعالی وملائکته یحبّونک «7» فوق السّماء.
الخوارزمی، المناقب،/ 304- 306 رقم 300/ عنه: المجلسی، البحار، 39/ 116- 117؛ السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 1/ 163- 165 رقم 96؛ الحلّی، کشف الیقین (الهامش)،/ 315- 316؛ مثله ابن طاوس، الطّرائف،/ 86- 87

منه دعاء علّمه النّبیّ صلی الله علیه و آله لفضّة جاریة فاطمة علیها السلام، فاستجیب لها: یا واحداً لیس کمثله أحد، تمیت کلّ أحد، وتفنی کلّ أحد، وأنت واحد، لا تأخذک سنة ولا نوم.
ابن طاوس، مهج الدّعوات،/ 442
وذکر ابن صخر فی فوائده، وابن بشکوال فی کتاب المستغیثین من طریقه بسندٍ له من طریق الحسین بن العلاء، عن جعفر بن محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ، عن أبیه، عن علیّ أنّ رسول اللَّه صلّی اللَّه تعالی علیه وآله وسلّم أخدم فاطمة ابنته جاریة اسمها فضّة
__________________________________________________
(1) (11) [لم یرد فی البحار].
(2)- [زاد فی کشف الیقین ومدینة المعاجز: یا علیّ].
(3) (2) [فی مدینة المعاجز: بیده علی رکبتی، وفی البحار: بیدی علی رکبتی].
(4)- [فی کشف الیقین والطّرائف: منکبی].
(5)- [زاد فی البحار والطّرائف: وأدرکت ثواب ذلک].
(6)- [مدینة المعاجز: أتلومنی].
(7)- [زاد فی کشف الیقین ومدینة المعاجز والبحار: من].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 262
النّوبیّة، وکانت تشاطرها الخدمة، فعلّمها رسول اللَّه (ص) دعا تدعو به، فقالت لها فاطمة:
أتعجنین أو تخبزین؟ فقالت: بل أعجن یا سیِّدتی وأحتطب. فذهبت، واحتطبت، وبیدها حزمة، وأرادت حملها، فعجزت، فدعت بالدّعاء الّذی علّمها، وهو: یا واحد لیس کمثله أحد، تمیت کلّ أحد وتُفنی کلّ أحد، وأنت علی عرشک واحد، ولا تأخذک سنة ولا نوم.
فجاء أعرابیّ کأ نّه من أزد شنوءة، فحمل الحزمة إلی باب فاطمة.
ابن حجر، الإصابة، 4/ 376
فعلّمها رسول اللَّه صلی الله علیه و آله دعاء تدعو به، فقالت فاطمة لها: أتعجنین أو تخبزین؟ فقالت:
بل أعجن یا سیِّدتی وأحتطب، فذهبت واحتطبت بیدها حزمة، وأرادت حملها، فعجزت، فدعت بالدّعاء الّذی علّمها رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وهو: یا واحد لیس کمثله أحد، تمیت کلّ أحد، وتفنی کلّ أحد، وأنت علی عرشک واحد، ولا تأخذک سنة ولا نوم.
فجاء أعرابیّ، فحمل الحزمة إلی باب فاطمة علیها السلام.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 229

محمّد بن سلیمان قال: [حدّثنا] أبو أحمد عبدالرّحمان بن أحمد الهمدانیّ، حدّثنا أبو نعیم محمّد بن یحیی الخزاعیّ، قال: حدّثنا أبو نعیم الفضل بن دکین القرشیّ، قال:
حدّثنا فطر بن خلیفة «1» عمّن حدّثه قال:
مرض الحسن والحسین [علیهما السلام ...].
قال أبو أحمد: وأخبرنا عبدالوهاب بن أحمد البصریّ عن شعیب بن واقد، قال:
حدّثنا القاسم بن مهران عن اللّیث بن أبی سلیم، عن مجاهد:
عن ابن عبّاس قال: مرض الحسن والحسین، فعادهما رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم ومعه أبوبکر وعمر، فقال عمر: یا أبا الحسن! لو نذرت فی ابنیک نذراً إنِ اللَّه عافاهما. [ف] قال
__________________________________________________
(1)- هذا هو الصّواب، وفی أصلی: «فطر بن حنیف».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 263
[علیّ]: إن عافی اللَّه [ولدیّ] أصوم ثلاثة أیّام شکراً للَّه. وکذلک قالت فاطمة، فقال الصّبیّان: ونحن نصوم. وکذلک قالت جاریتهم فضّة.
فألبسهما اللَّه العافیة وأصبحوا صیاماً ولیس عندهم طعام، فانطلق علیّ إلی جار له من الیهود یقال له: شمعون، یعالج الصّوف، فقال له: لک أن تعطینی جزّة من صوف تغزلها لک ابنة محمّد صلی الله علیه و آله و سلم بثلاثة أصواع [من] شعیر؟ فقال: نعم، فأعطاه، فجاء بالشّعیر والصّوف، فأخبر فاطمة، فقبلت وأطاعت وسلّمت ورضیت، ثمّ عمدت، فغزلت الصّوف، ثمّ أخذت ما جاء [به علیّ] من الشّعیر، فطحنته وعجنته وخبزت منه خمسة أقراص، لکلّ واحد [منهم] قرصاً، وصلّی علیّ مع النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم المغرب، ثمّ أتی منزله [بعدما صلّی المغرب]، فوضع الخوان وجلس خمستهم، فأوّل لقمة کسرها علیّ، إذ [هو ب] مسکین قد وقفَ بالباب، فقال: السّلام علیکم یا أهل بیت النّبوّة، أنا مسکین من مساکین المسلمین، أطعمونی ممّا تأکلون أطعمکم اللَّه علی موائد الجنّة. فوضع [علیّ] اللّقمة من یده، ثمّ قال:
فاطم ذات المجد والیقین یا بنت خیر النّاس أجمعین
أما ترین البائس المسکین یشکو إلینا جائع حزین
کلّ امرئ بکسبه رهین «1» مَنْ یفعل الخیر یقف سمین
موعده فی جنّة رهین حرّمها اللَّه علی الضّنین
وصاحب البخل یقف حزین تهوی به النّیران إلی سجّین
ثمّ أقبلت فاطمة رحمة اللَّه علیها [وهی] تقول:
أمرک سمع یا ابن عمِّی طاعة ما بی من اللّؤم ولا ضراعة
غذّیت بالبرِّ وبالبراعة أرجو إذا أشبعت من مجاعة
أن ألحق الأحباب والجماعة وأدخل الجنّة فی شفاعة
__________________________________________________
(1). قال فی هامش أصلی بخط الأصل: «هذه الزیادة غیر موجودة فی کتاب محاسن الأزهار».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 264
ثمّ عمدت إلی ما علی الخوان، فدفعته إلی المسکین، وباتوا جیاعاً، وأصبحوا صیاماً ولم یذوقوا إلّاالماء القراح.
ثمّ عمدت إلی الثّلث الثّانی من الصّوف، فغزلته، ثمّ أخذت صاعاً، فطحنته وعجنته وخبزت منه خمسة أقرصة، لکلّ واحد قرص، وصلّی علیّ المغرب مع النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم، ثمّ أتی منزله، فلمّا وضع الخوان بین یدیه وجلس خمستهم، فأوّل لقمة کسرها علیّ، إذاً یتیم من یتامی المسلمین، فدقّ الباب، فقال: السّلام علیکم [یا] أهل بیت محمّد، أنا یتیم من یتامی المسلمین، أطعمونی ممّا تأکلون أطعمکم اللَّه علی موائد الجنّة. [ف] وضع علیّ اللّقمة ثمّ قال:
فاطم بنت السّیِّد الکریم بنت نبیّ لیس بالزّنیم «1»
قد جاءک اللَّه بذا الیتیم من یرحم الیوم یکن رحیم
موعده فی جنّة النّعیم حرّمها اللَّه علی اللّئیم
[و] صاحب البخل یقف ذمیم تهوی به النِّیران إلی الجحیم
شرابه الصّدید والحمیم
فأقبلت فاطمة رحمة اللَّه علیها تقول:
أنا سأعطیه ولا أبالی أمسوا جیاعاً وهم أشبالی
زاد شعیب فی حدیثه علی حدیث فطر بن خلیفة:
أصغرهما یقتل فی القتال فی کربلا یقتل باغتیال
للقاتل الویل مع الوبال تهوی به النّار إلی سفال
کبوله زادت علی الکبال
ثمّ عمدت [فاطمة إلی الأقراص] فأعطته جمیع ما علی الخوان، وباتوا جیاعاً لم
__________________________________________________
(1)- هذا المصرع کان فی هامش أصلی، وکان کاتب الأصل وضع فی متن أصلی علامة، ثمّ ذکر هذا المصرع فی الهامش وکتب بعده «صحّ».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 265
یذوقوا إلّاالماء القراح وأصبحوا صیاماً.
وعمدت فاطمة وغزلت الثّلث الباقی، وطحنت الصّاع الباقی وعجنته وخبزته خمسة أقرصة، لکلّ واحد [منهم] قرص، وصلّی علیّ رضی الله عنه مع النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم المغرب، ثمّ أتی منزله، فقربت إلیه الخوان وجلس خمستهم، فأوّل لقمة کسرها علیّ، إذ [هو ب] أسیر من أساری المشرکین قد وقف بالباب، فقال: السّلام علیکم یا أهل بیت محمّد، تأسّرونا وتشدّونا ولا تطعمونا، فوضع علیّ اللّقمة من یده، ثمّ قال:
فاطم یا بنت النّبیّ أحمد بنت نبیّ سیِّد مسوّد
قد جاءکِ الأسیر لیس یهتدِ مکبّل فی غلِّه مقیّد
یشکو إلینا الجوع قد تمرّد مَنْ یطعم الیوم یجده فی غد
عند العلیّ الواحد الموحّد ما یزرع الزّارع سوف یحصد
أعطیه کیلا تجعلیه أنکد
فأقبلت فاطمة رحمها اللَّه تقول:
لم یبق ممّا کان غیر صاع قد دبرت کفِّی مع الذّراع
شبلای واللَّه هما جیاع یا ربّ لا تترکهما ضیاع
أبوهما للخیر ذو اصطناع عبل الذّراعین طویل الباع
وما علی رأسی من قناعِ إلّا عباء نسجها ضیاع
ثمّ عمدوا إلی ما علی الخوان فأعطوه، وباتوا جیاعاً.
قال فطرفی حدیثه: فأنزل اللَّه «ویُطْعِمُونَ الطّعامَ علی حُبِّهِ مِسْکِیناً ویَتیماً وأسِیراً».
وزاد شعیب بن واقد فی حدیثه: وأقبل علیّ بالحسن والحسین نحو رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم وهما یرتعشان کالفراخ من شدّة الجوع، فلمّا بصر بهم [رسول اللَّه] قال: [یا] أبا الحسن! ما یسرّنی ما أری بکم، انطلق [بنا] إلی ابنتی فاطمة. فانطلقوا إلیها وهی فی محرابها قد لصق بطنها بظهرها من شدّة الجوع، وغارت عیناها، فلمّا رآها رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم ضمّها
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 266
إلیه وقال: أنتم ثلاث فیما أری وأنا غافل عنکم؟
فهبط جبرئیل علیه السلام بهذه الآیات: «إنّ الأبرار یشربون من کأس کان مزاجها کافوراً عیناً یشرب بها عباد اللَّه یفجّرونها تفجیراً».
قال: هی عین فی دار النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم یفجّر إلی دور الأنبیاء والمؤمنین.
«یُوفُونَ بالنّذْرِ ویَخافُونَ یَوْماً کانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیراً»، یعنی [بقوله «یوفون ...»] علیّاً وفاطمة والحسن والحسین وجاریتهم، [ومعنی قوله:] «وَیَخافُونَ یَوْماً کان شرّهُ مُسْتَطِیراً»، یقول: عابساً کلوحاً. «ویطعمون الطّعام علی حبّه مسکیناً ویتیماً وأسیراً» ویقولون إذا أطعموهم: «إنّما نُطْعِمُکُم لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُریدُ مِنْکُم جَزاءً» تکافونا به «ولا شکوراً» تثنون به علینا، ولکنّا إنّا إنّما أعطیناکم لوجه اللَّه وطلب ثوابه، قال اللَّه: «فوقاهُم اللَّهُ شَرَّ ذلِکَ الیَوم ولقّاهُم نَضْرَةً» فی الوجوه «وسروراً» فی القلوب «وجَزاهُم بما صَبَروا جَنّةً» یسکنونها «وحریراً» یفترشونه ویلبسونه، «مُتّکِئِینَ فیها علی الأرائِک» والأریکة:
السّریر علیها حجلة، «لا یَرون فیها شمساً ولا زمهریراً».
قال ابن عبّاس: بینا أهل الجنّة فی الجنّة، إذ رأوا عین الشّمس قد أشرقت لها الجنان، فیقول أهل الجنّة: یا ربّ إنّک قلت [فی کتابک]: «لا یرونَ فیها شمساً» فیرسل اللَّه عزّ وجلّ جبرئیل إلیهم، فیقول: لیس هذه شمساً، ولکن فاطمة وعلیّ ضحکا، فأشرقت الجنّة من نور ضحکهما، ونزلت «هَلْ أتی» إلی قوله: «وکان سَعْیکُم مَشْکُوراً».
محمّد بن سلیمان، المناقب، 1/ 177- 183 رقم 103
قال: حدّثنا أبو القاسم العلویّ، قال: حدّثنا فرات بن إبراهیم الکوفیّ [قال: حدّثنا محمّد بن إبراهیم بن زکریّا الغطفانیّ، قال: حدّثنی أبو الحسن هاشم بن أحمد بن معاویة بمصر عن محمّد بن بحر عن روح بن عبداللَّه. ش]:
عن جعفر بن محمّد، عن أبیه، عن جدِّه [علیهم السلام. ب، ر] قال: مرض الحسن والحسین علیهما السلام مرضاً شدیداً، فعادهما سیِّد ولد آدم محمّد صلی الله علیه و آله و سلم وعادهما أبو بکر وعمر، فقال
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 267
عمر لعلیّ: یا أبا الحسن، إن نذرت للَّه‌نذراً واجباً فإنّ کلّ نذر لا یکون للَّه‌فلیس منه [أ (خ ل)، ر: فیه] وفاء.
فقال علیّ بن أبی طالب [علیه السلام. أ]: إن عافی اللَّه ولدیّ ممّا بهما صمت للَّه‌ثلاثة أیّام متوالیات، وقالت فاطمة مثل مقالة علیّ، وکانت لهم جاریة نوبیّة تدعی فضّة، قالت:
إن عافی اللَّه سیِّدیّ ممّا بهما صمت للَّه‌ثلاثة أیّام.
فلمّا عافی اللَّه الغلامین ممّا بهما، انطلق علیّ إلی جار یهودیّ یقال له: شمعون بن حارا، فقال له: یا شمعون! اعطنی ثلاثة أصیع من شعیرة وجزّة صوف تغزله لک ابنة محمّد [صلی الله علیه و آله و سلم. أ]، فأعطاه الیهودیّ الشّعیر والصّوف، فانطلق إلی منزل فاطمة [علیها السلام. أ، ب] فقال لها: یا بنت رسول اللَّه! کلی هذا واغزلی هذا. فباتوا وأصبحوا صیاماً، فلمّا أمسوا، قامت الجاریة إلی صاع من الشّعیر وعجنته وخبزت منه خمسة أقراص: قرص لعلیّ، وقرص لفاطمة، وقرص للحسن، وقرص للحسین، وقرص للجاریة، وإنّ علیّاً صلّی مع النّبیّ [أ: رسول اللَّه] صلی الله علیه و آله و سلم، ثمّ أقبل إلی منزله [أ: منزل فاطمة] لیفطر، فلمّا أن وضع‌بین أیدیهم الطّعام وأرادوا أکله، فإذا سائل قد قام بالباب، فقال: السّلام علیکم یا أهل بیت محمّد، أنا مسکین من مساکین المسلمین، أطعمونی أطعمکم اللَّه من موائد الجنّة.
فألقی علیّ وألقی القوم من أیدیهم الطّعام، وأنشأ علیّ بن أبی طالب هذه الأبیات:
فاطم ذات الودّ والیقین یا بنت خیر النّاس أجمعین
أما ترین البائس المسکین قد جاء بالباب له حنین
یشکو إلی اللَّه ویستکین یشکو إلینا جائع حزین
کلّ امرئ بکسبه رهین مَنْ یفعل الخیر یقف سمین
ویدخل الجنّة آمنین حرمت الجنّة علی الضّنین
یهوی من النار إلی سجِّین ویخرج منها إن خرج بعد حین
قال: فأنشأت فاطمة علیها السلام وهی تقول:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 268
أمرک یا ابن العمّ سمع طاعة ما بی من لؤم ولا ضراعة
امط عنّی اللّؤم والرّقاعة غدیت بالبرّ له صناعة
إنِّی سأعطیه ولا أنهیه ساعة أرجو إن أطعمت من مجاعة
أن ألحق الأخیار والجماعة وأدخل الجنّة لی شفاعة
فأعطوه طعامهم وباتوا علی صومهم لم یذوقوا إلّاالماء، فلمّا أمسوا قامت الجاریة إلی الصّاع الثّانی، فعجنته وخبزت [منه. أ، ب] أقراص، وإنّ علیّاً صلّی مع النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم، ثمّ أقبل إلی منزله لیفطر، فلمّا وضع بین أیدیهم الطّعام وأرادوا أکله، إذا یتیم قد قام بالباب، فقال [ر: وقال]: السّلام علیکم یا أهل بیت محمّد [إنِّی. ر. أ: أنا] یتیم من یتامی المسلمین، أطعمونی أطعمکم اللَّه من موائد الجنّة. قال: فألقی علیّ وألقی القوم من بین أیدیهم الطّعام، وأنشأ علیّ بن أبی طالب علیه السلام [وهو یقول. أ، ب]:
فاطم بنت السّیِّد الکریم بنت نبیّ لیس بالزّنیم
قد جاءنا اللَّه بذی الیتیم ومن یسلم فهو السّلیم
حرمت الجنّة علی اللّئیم لایجوز [علی. ر] الصّراط المستقیم
طعامه الضّریع فی الجحیم فصاحب البخل یقف ذمیم
قال: فأنشأت فاطمة علیها السلام وهی تقول هذه الأبیات:
إنِّی سأعطیه ولا أبالی وأوثر اللَّه علی عیالی
واقض هذا الغزل فی الأغزال أرجو بذاک الفوز فی المال
أن یقبل اللَّه وینمی مالی ویکفنی همِّی فی أطفال
أمسوا جیاعاً وهم أشبال أکرمهم علیّ فی العیال
بکربلا یقتل اقتتال ولمن قتله الویل والوبال
کبولة فازت علی الأکبال
قال: فأعطوا طعامهم وباتوا علی صومهم [و. أ، ر] لم یذوقوا إلّاالماء وأصبحوا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 269
صیاماً، فلمّا أمسوا، قامت الجاریة إلی الصّاع الثّالث، فعجنته وخبزت منه خمسة أقراص، وإنّ علیّاً صلّی مع النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم، ثمّ أقبل إلی منزله یرید أن یفطر، فلمّا وضع بین أیدیهم الطّعام وأرادوا أکله، فإذا أسیر کافر قد قام بالباب، فقال: السّلام علیکم یا أهل بیت محمّد وآله، ما أنصفتمونا من أنفسکم، تأسرونا وتقیِّدونا [أ: وتعبدونا] ولا تطعمونا، أطعمونی فإنّی أسیر محمّد. فألقی علیّ وألقی القوم من [أ، ر: بین] أیدیهم الطّعام، فأنشأ علیّ بن أبی طالب علیه السلام وهو یقول:
یا فاطمة حبیبتی وبنت أحمد یا بنت مَنْ سمّاه اللَّه فهو محمّد
قد زانه اللَّه بخلق أغید قد جاءنا اللَّه بذی المقید
بالقید مأسور فلیس یهتدِ مَنْ یطعم الیوم یجده فی غد
عند الإله الواحد الموحّد وما زرعه الزّارعون یحصد
أعطیه ولا تجعلیه أنکد ثمّ اطلبی خزائن لم تنفد
قال: فأنشأت فاطمة علیها السلام وهی تقول:
یا ابن عمّ لم یبق إلّاصاع قد دبرت الکفّ مع الذّراع
ابنی واللَّه هما جیاع یا ربّ لا تترکهما ضیاع
أبوهما للخیر صنّاع قد یصنع الخیر بابتداع
عبل الذّراعین شدید الباع وما علی رأسی من قناع
إلّا قناع نسجه نساع
قال: فأعطوه طعامهم وباتوا علی صومهم [و. ر] لم یذوقوا إلّاالماء، فأصبحوا وقد قضی اللَّه علیهم نذرهم، وإنّ علیّاً [علیه السلام. أ، ر] أخذ بید الغلامین وهما کالفرخین لا ریش لهما یترجّجان من الجوع، فانطلق بهما إلی منزل النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم، فلمّا نظر إلیهما رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم اغرورقت عیناه بالدّموع وأخذ بید الغلامین، فانطلق بهما إلی منزل فاطمة علیها السلام، فلمّا نظر إلیها رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم وقد تغیّر لونها، وإذا بطنها لاصق بظهرها انکبّ علیها یقبّل بین عینیها، ونادته باکیة: وا غوثاه، باللَّه ثمّ بک یا رسول اللَّه من الجوع.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 270
قال: فرفع رأسه إلی السّماء وهو یقول: اللّهمّ أشبع آل محمّد. فهبط جبرئیل علیه السلام فقال: یا محمّد، إقرأ. قال: وما أقرأ؟ قال: إقرأ: «إنّ الأبرارَ یشربونَ مِن کأسٍ کانَ مِزاجُها کافوراً، عَیْناً یشرب» إلی آخر ثلاث آیات.
ثمّ إنّ علیّاً [علیه السلام. أ، ر] مضی من فور ذلک حتّی أتی أبا جبلة الأنصاریّ [رضی الله عنه. ر] فقال له: یا أبا جبلة، هل من قرض دینار؟ قال: نعم یا أبا الحسن، أشهد اللَّه وملائکته أن أکثر [أ، ر: اشترط] ما لی لک حلال من اللَّه ومن رسوله، قال: لا حاجة لی فی شی‌ء من ذلک، إن یک قرضاً قبلته. قال: فرفع [ب: فدفع] إلیه دیناراً.
ومرّ علیّ بن أبی طالب [علیه السلام. ر] یتخرّق أزقّة المدینة لیبتاع بالدّینار طعاماً، فإذا هو بمقداد بن الأسود الکندیّ قاعد علی الطّریق، فدنا منه وسلّم علیه وقال: یا مقداد، ما لی أراک فی هذا الموضع کئیباً حزیناً؟! فقال: أقول کما قال العبد الصّالح موسی بن عمران علیه الصّلاة والسّلام: «ربِّ إنِّی لما أنْزَلْتَ إلیَّ من خَیْرٍ فقیر». قال: ومنذ کم یا مقداد؟
قال: هذا أربع، فرجع علیّ ملیّاً، ثمّ قال: اللَّه أکبر، اللَّه أکبر، آل محمّد [صلی الله علیه و آله و سلم. أ، ر] منذ ثلاث وأنت یا مقداد مذ أربع!!! أنت أحقّ بالدّینار منِّی. قال: فدفع إلیه الدّینار.
ومضی حتّی دخل علی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم (فی مسجده. ب) [أ، ر: مسجد]، فلمّا انفتل رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم ضرب بیده إلی کتفه، ثمّ قال: یا علیّ، انهض بنا إلی منزلک لعلّنا نصیب به طعاماً، فقد بلغنا أخذک الدّینار من أبی جبلة. قال: فمضی وعلیّ یستحی [أ: مستحی] من رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم رابط علی بطنه حجراً من الجوع [ب: حجر المجاعة] حتّی قرعا علی فاطمة الباب، فلمّا نظرت فاطمة علیها السلام إلی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم وقد أثر الجوع فی وجهه، ولّت هاربة، قالت: وا سوأتاه من اللَّه ومن رسوله، کأنّ أبا الحسن ما علم أنّ [لیس. ب] عندنا مذ ثلاث.
ثمّ دخلت مخدعاً لها، فصلّت رکعتین، ثمّ نادت: یا إله محمّد، هذا محمّد نبیّک، وفاطمة بنت نبیّک، وعلیّ ختن نبیّک وابن عمّه، وهذان الحسن والحسین سبطا نبیّک، اللَّهمّ فإنّ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 271
بنی إسرائیل سألوک أن تنزل علیهم مائدة من السّماء فأنزلتها علیهم وکفروا بها، اللّهمّ فإنّ آل محمّد لا یکفرون بها.
ثمّ التفتت مسلّمة [أ: ملمّة]، فإذا هی بصحفة مملوءة ثرید ومرق «1»، فاحتملتها وضعتها بین یدی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، فأهوی بیده إلی الصّحفة، فسبّحت الصّحفة والثّرید والمرق، فتلا النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم: «وإن من شی‌ءٍ إلّایُسبِّح بحمده» [44/ الأسراء] ثمّ قال: کلوا من جوانب القصعة ولا تهدموا صومعتها فإنّ فیها البرکة.
فأکل النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم وعلیّ وفاطمة والحسن والحسین علیهم السلام، والنّبیّ یأکل وینظر إلی علیّ متبسّماً، وعلیّ یأکل وینظر إلی فاطمة متعجّباً، فقال له النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم: کلّ یا علیّ ولا تسأل فاطمة عن شی‌ء، الحمد للَّه‌الّذی جعل مثلک ومثلها مثل مریم بنت عمران وزکریّا «کُلّما دَخلَ علیها زکریّا المحراب وجَدَ عندها رِزْقاً قال: یا مریم أنّی لکِ هذا؟! قالت: هو من عندِ اللَّهِ إنّ اللَّهَ یرزقُ مَن یشاء بغیرِ حساب»، یا علیّ! هذا بالدّینار الّذی أقرضته، لقد أعطاک اللَّه اللّیلة خمسة وعشرین جزءاً من المعروف، فأمّا جزء واحد فجعل لک فی دنیاک أن أطعمک من جنّته و [أمّا. ر] أربعة وعشرون جزءاً قد ذخرها لک لآخرتک.
فرات، التّفسیر،/ 519- 526 رقم 676- 1
حدّثنا محمّد بن إبراهیم بن إسحاق، قال: حدّثنا أبو أحمد عبدالعزیز بن یحیی الجلودیّ البصریّ، قال: حدّثنا محمّد بن زکریّا، قال: حدّثنا شعیب بن واقد، قال: حدّثنا القاسم ابن بهرام، عن لیث، عن مجاهد، عن ابن عبّاس، وحدّثنا محمّد بن إبراهیم ابن إسحاق، قال: حدّثنا أبو أحمد عبدالعزیز بن یحیی الجلودیّ، قال: حدّثنا الحسن بن مهران، قال:
حدّثنا مسلمة بن خالد، عن الصّادق جعفر بن محمّد، عن أبیه علیه السلام فی «2» قوله عزّ وجلّ:
__________________________________________________
(1)- ر: زید وعرق. ب: مراق. أ: عراق. وفی المورد الثّانی فی أ، ر: العراق. ب: المراق، والمثبت من خ.
(2)- [فی نور الأبصار وفضائل الخمسة مکانهما: وفی مسامرات الشّیخ الأکبر: إنّ عبداللَّه بن عبّاس رضی‌اللَّه عنهما قال فی ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 272
«یوفون بالنّذر»، قال «1»: مرض الحسن والحسین علیهما السلام وهما صبیّان صغیران، فعادهما رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم ومعه «2» رجلان، فقال أحدهما «2»: یا أبا الحسن! لو نذرت فی «3» ابنیک نذراً إنِ اللَّه عافاهما، فقال: أصوم ثلاثة أیّام شکراً للَّه‌عزّ وجلّ، «4» وکذلک قالت فاطمة علیها السلام «4»، وقال الصِّبیّان: ونحن أیضاً نصوم ثلاثة أیّام، «5» وکذلک قالت جاریتهم فضّة «5»، فألبسهما اللَّه عافیة، فأصبحوا صیاماً «6» ولیس عندهم طعام.
فانطلق علیّ علیه السلام إلی جارّ له من الیهود یقال له: شمعون، یعالج الصّوف، فقال: هل لک أن تعطینی جزّة من صوف تغزلها لک ابنة محمّد بثلاثة أصوع من شعیر؟
قال: نعم، فأعطاه، فجاء بالصّوف والشّعیر، وأخبر فاطمة علیها السلام، فقبلت، وأطاعت، «7» ثمّ عمدت «7»، فغزلت ثلث الصّوف، ثمّ أخذت صاعاً من الشّعیر، فطحنته وعجنته «8» وخبزت منه «8» خمسة أقراص، لکلّ واحد قرصاً، وصلّی علیّ علیه السلام مع النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم المغرب، ثمّ أتی منزله، فوضع الخوان وجلسوا خمستهم «9»، فأوّل لقمة کسرها علیّ علیه السلام، إذا مسکین قد وقف بالباب «10»، فقال: السّلام علیکم یا أهل بیت محمّد، أنا مسکین «11» من مساکین المسلمین «11»، أطعمونی ممّا تأکلون، أطعمکم اللَّه علی «12» موائد الجنّة،
__________________________________________________
(1)- [نور الثّقلین: قالا].
(2) (2) [فی نور الأبصار وفضائل الخمسة: أبو بکر وعمر، قال عمر لعلیّ علیه السلام].
(3)- [نور الأبصار وفضائل الخمسة: عن].
(4) (4) [فی نور الأبصار وفضائل الخمسة: قالت فاطمة علیها السلام: وأنا أیضاً أصوم ثلاثة أیّام شکراً للَّه].
(5) (5) [فی نور الأبصار وفضائل الخمسة: وقالت جاریتها فضّة: وأنا أصوم ثلاثة أیّام].
(6)- [البرهان: صائمین].
(7) (7) [لم یرد فی نور الأبصار وفضائل الخمسة].
(8) (8) [فی نور الأبصار وفضائل الخمسة: خبزته].
(9)- [لم یرد فی نور الأبصار وفضائل الخمسة].
(10)- [فی نور الأبصار وفضائل الخمسة: علی الباب].
(11) (11) [لم یرد فی نور الأبصار].
(12)- [فی نور الأبصار وفضائل الخمسة: من].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 273
فوضع اللّقمة من یده، ثمّ قال:
فاطم ذات المجد والیقین یا بنت خیر النّاس أجمعین
أما ترین البائس المسکین جاء إلی الباب له حنین «1» یشکو «1» إلی اللَّه ویستکین
یشکو إلینا جائعاً حزین «1» کلّ امرء بکسبه رهین «1»
مَنْ یفعل الخیر یقف سمین موعده فی جنّة رهین
حرّمها اللَّه علی الضّنین وصاحب البخل «2» یقف حزین
تهوی به النّار إلی سجّین
شرابه الحمیم والغسلین «1» «3» «4» فأقبلت فاطمة علیه السلام تقول «4»:
أمرک سمع یا ابن عمّ وطاعة ما بی من لؤم ولا «5» وضاعة «6»
غذیت باللّبّ وبالبراعة أرجو إذا أشبعت من مجاعة
أن ألحق الأخیار والجماعة وأدخل الجنّة «7» فی شفاعة «7»
وعمدت إلی ما «8» کان علی «8» الخوان، فدفعته إلی المسکین، وباتوا جیاعاً وأصبحوا صیاماً، لم یذوقوا إلّاالماء القراح.
ثمّ عمدت إلی الثّلث الثّانی من الصّوف، فغزلته، ثمّ أخذت صاعاً «1» من الشّعیر «1»،
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی نور الأبصار وفضائل الخمسة].
(2)- [نور الثّقلین: النجل].
(3)- [زاد فی البرهان: یمکث فیه الدّهر والسّنین].
(4- 4) [فی نور الأبصار وفضائل الخمسة: فقالت فاطمة علیها السلام من حینها].
(5)- [نور الأبصار: وما]
(6)- [لم یرد فی نور الثّقلین والبرهان ونور الأبصار وکنز الدّقائق وفضائل الخمسة].
(7- 7) [فی نور الأبصار وفضائل الخمسة: بالشّفاعة].
(8) (8) [فی نور الأبصار وفضائل الخمسة: فی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 274
فطحنته وعجنته وخبزت منه خمسة أقراص، لکلّ واحد قرصاً، وصلّی علیّ المغرب مع النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم، ثمّ أتی منزله، فلمّا وضع الخوان بین یدیه، «1» وجلسوا خمستهم «1»، فأوّل لقمة کسرها علیّ علیه السلام، إذاً یتیم من یتامی المسلمین قد وقف بالباب فقال: السّلام علیکم یا أهل بیت محمّد! أنا یتیم من یتامی المسلمین، أطعمونی ممّا تأکلون، أطعمکم اللَّه علی «2» موائد الجنّة، فوضع علیّ علیه السلام اللّقمة من یده، ثمّ قال:
فاطم بنت السّیِّد الکریم «3» بنت نبیّ لیس بالزّنیم «3»
قد جاءنا اللَّه بذا الیتیم «4» من یرحم الیوم فهو رحیم «4»
موعده فی جنّة النّعیم «3» حرّمها اللَّه علی اللّئیم
وصاحب البخل یقف ذمیم تهوی النّار إلی الجحیم
شرابها الصّدید والحمیم «3»
فأقبلت فاطمة علیها السلام وهی تقول:
فسوف أعطیه ولا أبالی وأوثر اللَّه علی عیالی
أمسوا جیاعاً وهم أشبالی أصغرهما یُقتل فی القتال «3» بکربلا یُقتل باغتیال
لقاتلیه الویل مع وبال یهوی فی النّار إلی سفال «5»
کبوله زادت علی الأکبال «3»
ثمّ عمدت «6» فأعطته جمیع ما علی الخوان «6»، وباتوا جیاعاً لم یذوقوا إلّاالماء القراح، وأصبحوا صیاماً.
__________________________________________________
(1) (1) [فی نور الأبصار وفضائل الخمسة: وجلس].
(2)- [فی نور الأبصار وفضائل الخمسة: من].
(3- 3) [لم یرد فی نور الأبصار وفضائل الخمسة].
(4- 4) [فی نور الأبصار وفضائل الخمسة: من یطلب الیوم رضا الرّحیم].
(5)- [زاد فی روضة الواعظین: مصفر الیدین بالأغلال].
(6) (6) [فی نور الأبصار وفضائل الخمسة: إلی جمیع ما کان فی الخوان، فأعطته الیتیم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 275
وعمدت فاطمة علیها السلام «1» فغزلت الثّلث الباقی من الصّوف «1» وطحنت الصّاع الباقی وعجنته و «2» خبزت منه «2» خمسة أقراص، لکلّ واحد قرصاً، وصلّی علیّ علیه السلام المغرب مع النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم، ثمّ أتی منزله، «3» فقرب إلیه الخوان، وجلسوا خمستهم «3»، فأوّل لقمة کسرها علیّ علیه السلام، إذاً أسیر من «4» اسراء المشرکین قد وقف «4» بالباب، فقال: السّلام علیکم یا أهل بیت محمّد، «5» تأسروننا، وتشدّوننا، ولا تطعموننا «5»؟ فوضع علیّ علیه السلام اللّقمة من یده، ثمّ قال:
فاطم یا بنت النّبیّ أحمد بنت النّبیّ سیِّد مسوّد «6» قد «6» جاءکِ الأسیر 6 لیس یهتدِ
مکبّلًا فی «7» غلّهِ مقیّد «7» یشکو إلینا الجوع «8» قد تقدّد «8»
مَنْ یطعم الیوم یجده فی غد عند العلیّ الواحد الموحّد
ما یزرع الزّارع سوف «9» یحصد «10»
«11» فاعطی (فاعطنه) ولا تجعلیه ینکد 10 11 «12»
فأقبلت فاطمة علیها السلام وهی تقول:
لم یبق ممّا کان غیر صاع قد دبرت کفّی مع الذّراع
__________________________________________________
(1) (1) [فی نور الأبصار وفضائل الخمسة: إلی باقی الصّوف فغزلته].
(2) (2) [فی نور الأبصار وفضائل الخمسة: خبزته].
(3) (3) [فی نور الأبصار وفضائل الخمسة: فقربت إلیه الخوان، ثمّ جلس].
(4) (4) [فی نور الأبصار وفضائل الخمسة: أساری المسلمین].
(5- 5) [فی نور الأبصار وفضائل الخمسة: إنّ الکفّار أسّرونا وقیّدونا وشدّونا، فلم یطعمونا].
(6- 6) [فی نور الأبصار وفضائل الخمسة: هذا أسیر جاء].
(7- 7) [فی نور الأبصار وفضائل الخمسة: قیده القید].
(8- 8) [فی نور الأبصار وفضائل الخمسة: والتّشدّد].
(9)- [فی نور الأبصار وفضائل الخمسة: یوماً].
(10- 10) [لم یرد فی نور الأبصار وفضائل الخمسة].
(11- 11) [فی نور الثّقلین والبرهان وکنز الدّقائق: فأطعمی من غیر منّ أنکد].
(12)- [زاد فی روضة الواعظین: حتّی تجازی بالّذی تنفذ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 276
«1» شبلای «1» واللَّه هما جیاع یا ربّ لا تترکهما ضیاع
أبوهما للخیر، ذو اصطناع عبل الذّراعین طویل الباع
وما علی رأسی من قناع إلّا عباً نسجتها بصاع «1»
وعمدوا «2» إلی ما کان علی الخوان، «3» فأعطوه وباتوا جیاعاً «3» وأصبحوا مفطرین، ولیس عندهم شی‌ء. «4» قال شعیب فی حدیثه «4» وأقبل علیّ بالحسن والحسین علیهما السلام نحو رسول اللَّه، وهما یرتعشان کالفراخ «5» من شدّة الجوع، فلمّا «6» بصر بهم «6» النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم قال: یا أبا الحسن! شدّ «7» ما یسوءنی ما أری بکم، انطلق «8» إلی ابنتی فاطمة. فانطلقوا إلیها «9» وهی فی محرابها، قد لصق بطنها بظهرها من شدّة الجوع، وغارت عیناها، فلمّا رآها رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم ضمّها إلیه، وقال: وا غوثاه، «4» باللَّه أنتم منذ ثلاث فیما أری «4»، فهبط جبرئیل، فقال:
یا محمّد! خذ «10» ما هیّأ اللَّه لک فی «10» أهل بیتک، قال: ما آخذ یا جبرئیل؟ قال: «هل أتی علی الإنْسانِ حِینٌ مِنَ الدّهْر»، حتّی إذا بلغ إنّ هذا کان لکم جزاء، وکان سعیکم مشکوراً. «11»
__________________________________________________
(1- 1) [فی نور الأبصار وفضائل الخمسة:
وابنای واللَّه ثلاثاً جاعا یا ربّ لا تهلکهما ضیاعا]
(2)- [فی نور الأبصار وفضائل الخمسة: ثمّ عمدت].
(3- 3) [فی نور الأبصار وفضائل الخمسة: فأعطته إیّاه].
(4) (4) [لم یرد فی نور الأبصار وفضائل الخمسة].
(5)- [فی نور الأبصار وفضائل الخمسة: کالفرخین].
(6- 6) [فی نور الأبصار وفضائل الخمسة: أبصرهما].
(7)- [فی نور الأبصار وفضائل الخمسة: أشدّ].
(8)- [أضاف فی نور الأبصار وفضائل الخمسة: بنا].
(9)- [لم یرد فی روضة الواعظین ونور الثّقلین والبرهان].
(10) (10) [فی نور الأبصار وفضائل الخمسة: ضیافة].
(11)- [إلی هنا حکاه فی نور الأبصار وفضائل الخمسة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 277
وقال الحسن بن مهران فی حدیثه: فوثب النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم حتّی دخل منزل فاطمة علیها السلام، فرأی ما بهم، فجمعهم، ثمّ انکبّ علیهم یبکی ویقول: أنتم منذ ثلاث فیما أری، وأنا غافل عنکم، فهبط علیه جبرئیل بهذه الآیات: «إنّ الأبرار یَشْرَبُونَ من کأسٍ کانَ مِزاجُها کافُوراً، عیناً یشربُ بها عِباد اللَّهِ یُفجِّرُونَها تَفْجِیراً»، قال: هی عین فی دار النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم یفجّر إلی دور الأنبیاء والمؤمنین، «یُوفون بالنّذْر» یعنی علیّاً وفاطمة والحسن والحسین وجاریتهم، «ویَخافُونَ یَوْماً کان شَرّهُ مُستطیراً» یقولون عابساً کلوحاً «1»، «ویُطعمونَ الطّعامَ علی حُبِّه» یقول علی شهوتهم للطّعام وإیثارهم له مسکیناً من مساکین المسلمین ویتیماً من یتامی المسلمین وأسیراً من أساری المشرکین، ویقول إذا أطعموهم:
«إنّما نُطْعِمُکُم لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُریدُ مِنْکُم جزاءً ولا شکوراً»، قال: واللَّه ما قالوا، هذا لهم ولکنّهم أضمروه فی أنفسهم، فأخبر اللَّه بأضمارهم یقولون: «لا نُریدُ جَزاءً»، تکافوننا به، «ولا شکوراً» تثنون علینا به، ولکنّا: إنّما أطعمناکم لوجه اللَّه وطلب ثوابه. قال اللَّه تعالی ذکره: «فوقاهُم اللَّهُ شرّ ذلکَ الیَوْمَ ولقّاهُم نَضْرَةً» فی الوجوه وسرراً فی القلوب «وَجَزاهُم بما صَبَرُوا جَنّةً» یسکنونها، «وحَریراً» یفترشونه ویلبسونه، «مُتّکِئِینَ فیها علی الأرائِک» والأریکة السّریر علیه الحجلة، «لا یَرَوْنَ فیها شَمْساً ولا زَمْهَرِیراً».
قال ابن عبّاس: فبینا أهل الجنّة فی الجنّة إذا رأوا مثل الشّمس قد أشرقت لها الجنان، فیقول أهل الجنّة: یا ربّ! إنّک قلت فی کتابک: «لا یَرَوْنَ فِیها شَمْساً «2»»، فیرسل اللَّه جلّ اسمه إلیهم جبرئیل، فیقول: لیس هذه بشمس، ولکنّ علیّاً وفاطمة ضحکا، فأشرقت الجنان من نور ضحکهما، ونزلت «هل أتی» فیهم إلی قوله: «وکانَ سَعْیکُم مَشْکُوراً» «3»
. «4»
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی نور الثّقلین وکنز الدّقائق].
(2)- [زاد فی روضة الواعظین والبرهان: ولا زمهریراً].
(3)- [زاد فی روضة الواعظین: وقد طعن فی هذه الأبیات وأ نّها لیست بصحیحة وأ نّها ملحّنة مخلوقة، قلت: یجوز أن یکون الغلط من الرّاوی، لأنّه معلوم أ نّهم فصحاء بلغاء لا یجری اللّحن علی لسانهم علیهم السلام. وهذا أیضاً یوجب الثّواب للحسن والحسین علیهما السلام علی عملهما مع ظاهر الطّفولیّة فیهما، ولم یکن ذلک لغیرهما، لأنّ اللَّه تعالی عمّهما مع أبیهما وامّهما، وأخبر بضمیرهما. وزاد فی البرهان: قلت: القصّة رواها الخاصّ والعامّ معلومة عندهم بأ نّها نزلت فی علیّ وأهل بیته، فالتّشاغل بذکرها بأسانید المخالفین یطول بها الکتاب].
(4). امام صادق از پدرش در تفسیر: «یُوفُونَ بالنَّذْرِ» «وفا می‌کنند به نذر» (سوره هل اتی، آیه 7)، فرمود: حسن و حسین که کودک بودند، بیمار شدند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 278
__________________________________________________
- رسول خدا صلی الله علیه و آله با دو مرد، به عیادت آن‌ها آمد. یکی از آن‌ها گفت: «ای ابو الحسن! اگر برای دو فرزندت نذری می‌کردی، خدا آن‌ها را شفا می‌داد.»
فرمود: «سه روز به شکرانه خدا، روزه می‌دارم.»
و فاطمه علیها السلام گفت، و حسن و حسین هم گفتند: «ما هم سه روز روزه می‌داریم.»
و کنیزشان فضه هم، چنین نذری کرد. خدا، جامه عافیت به بر آن‌ها نمود. صبح، نیت روزه داشتند و طعامی نداشتند. علی علیه السلام، نزد همسایه یهودی خود، شمعون، که شغل پشم داشت رفت، و فرمود: «می‌توانی مقداری پشم به من بدهی، که دختر محمد برایت بریسد و سه صاع جو در عوض آن بدهی؟»
گفت: «آری.»
مقداری پشم با جو به آن حضرت داد، و او به فاطمه خبر داد. و قبول کرد و اطاعت نمود، و یک سوم پشم را رشت و یک صاع جو را برداشت، آسیا کرد، و خمیر کرد و پنج قرص نان از آن پخت، برای هر تن، قرصی. علی نماز مغرب را با پیغمبر خواند، و به منزل آمد و سفره گستردند، و هر پنج نشستند، افطار کنند. اول لقمه را که علی علیه السلام برداشت، مسکینی به در خانه ایستاد و گفت: «درود بر شما ای اهل بیت محمد، من مسکینی از مساکین مسلمانانم، مرا اطعام کنید و از چه می‌خورید، خدا از طعام بهشت به شما بخوراند.»
لقمه را از دست نهاد، و فرمود:
فاطمه ای صاحب مجد و یقین ای دخت خیر الناس کل اجمعین
بر در نبینی بینوا یک مسکین ایستاده می‌نالد زار و غمین
دارد شکایت با خدا آن کمین هر که کند خیر بگردد سمین
موعد او هست بهشت برین کرده خدایش به بخیلان حرام
صاحب بخل است مدامی حزین آتش دوزخ بردش در سجین
نوش حمیم است و همی با غسلین
فاطمه رو به علی علیه السلام کرد و گفت:
ای ابن عم امر تو سمع و طاعت مرا نه پستی است و نی ملامت
تو را خوراک از خرد و براعت مرا امید است از این مجاعت
پیوست با نیکان و با جماعت روم به فردوس ابا شفاعت
و هر چه در سفره بود، برداشت و به مسکین داد، و گرسنه خوابیدند و جز آب نچشیدند. و سپس ثلث-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 279
__________________________________________________
- دوم پشم را برداشت و رشت، و صاعی از جو برگرفت و آسیا کرد، و خمیر کرد و پخت و پنج قرص نان فراهم کرد، و برای هر سری، قرصی. و علی علیه السلام نماز مغرب را با پیغمبر خواند و به منزل آمد، و چون سفره گستردند، و پنج تن نشستند، و علی، اول لقمه برگرفت. یتیم مسلمانی، بر در خانه ایستاد و گفت: «درود بر شما خانواده محمد، من یتیم مسلمانم، از آن چه خود می‌خورید، به من بدهید، خدا به شما از خوراک بهشت عطا کند.»
علی لقمه از دست نهاد، و فرمود:
فاطمه دخت سید کریمان دخت پیمبری نه از لئیمان
باشد بخیل دائم از ذمیمان می‌کشدش به آتشی چه سوزان
می‌نوشد از صدید و از حمیمان
فاطمه رو به او کرد و می‌فرمود:
می‌دهمش بی باک من عطا را برمی‌گزینم بر همه خدا را
شب را گرسنه باشند این‌دو شبل ما را کشته شود کوچک ترش فکارا
در کربلا ربوده گردد زارا بر قاتلش صد وای و صد خسارا
دوزخ کشد او را به ته زنارا پندش بود سنگین تر از نصاری
سپس هر چه در سفره بود به آن یتیم داد، قسمت سوم پشم را رشت، و آخرین صاع جو را آسیاب کرد، و خمیر نمود و پنج قرص دیگر، برای هر سری، قرصی از آن پخت. علی نماز مغرب را با پیغمبر خواند و به منزل آمد، و سفره گستردند، و اول لقمه را که علی برگرفت، اسیری از مشرکان، از درِ خانه آواز داد: «ای خاندان محمد، ما را اسیر کنید و دربند نمایید و خوراک ندهید؟»
علی علیه السلام لقمه را از دست بر زمین نهاد و فرمود:
فاطمه ای دخت نبی احمد دخت نبی سید مسدد
آمد اسیری بر درت بی مسند دربند ناتوانیش مقید
دارد شکایت از مجاعه بی حد اطعام امروزت بیابی در غد
نزد خدای واحد موحد زارع درو کند هر آن چه کارد
بده تو مگذار که گردد فاسد
فاطمه می‌فرمود:
زان جو نمانده است غیر صاعم که نان کند دو دست و هم ذراعم
شبلان من گرسنه در کنارم وامگذارشان خدای کردگارم
که به ایشان در خیر شد پناهم با دست نیرومند او به راهم
نه معجزم به سر نه بر کف آهم به جز عبا که بافته ام به صاعم
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 280
__________________________________________________
- هر چه در سفره بود، برگرفتند و به آن اسیر دادند، و همه گرسنه خوابیدند. و صبح را روزه نبودند، و چیز خوردنی هم نداشتند.
شعیب در حدیث خود گوید: علی، حسن و حسین را نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آورد، و چون جوجه، از گرسنگی می‌لرزیدند. چون پیغمبر آن‌ها را به این حال دید، فرمود: «ای ابو الحسن! به سختی مرا بد آید، آن چه بر شما به نظر آید، برو نزد دخترم فاطمه، برویم.»
وهمه نزد فاطمه آمدند. واو در محرابش بود، واز گرسنگی شکمش به پشتش چسبیده بود، وچشم‌هایش به گودی رفته بود. چون رسول خدا صلی الله علیه و آله او را دید در آغوشش کشید و گفت: «به خدا استغاثه کنم که شما سه روز است به این حالید.»
جبرئیل فرود آمد و گفت: «ای محمد! بگیر آن چه را خدا برای خاندانت آماده کرده است.»
فرمود: «چه بگیرم؟»
گفت: « «هل أتی علی الإنسان حین من الدّهر»؛ گذشته است بر انسان دورانی که به یاد نبوده، تا رسید به این جا که «إنّ هذا کان لکم جزاء وکان سعیکم مشکوراً»؛ این است پاداش شما، و کوشش شما مورد قدردانی است.»
حسن بن مهران در حدیث خود گفته: پیغمبر از جا جست و به منزل فاطمه رفت، و فداکاری آن‌ها را دید، و آن‌ها را جمع کرد و بر سر آن‌ها خم شد و می‌گریست، و می‌فرمود: «شما از سه روز در این وضع بودید، و من متوجه نبودم.»
جبرئیل این آیات را آورد: «هل أتی- 5» به راستی، خوش کرداران از جامی نوشند که ممزوج از کافور است، از چشمه ای که بندگان خدا از آن نوشند و به خوبی آن را به جوش آرند.
فرمود: این چشمه ای است در خانه پیغمبر که روان شود تا خانه انبیا و مؤمنین، وفا کنند به نذر. مقصود، علی و فاطمه و حسن و حسین و کنیز آن‌هاست. و بترسند از روزی که شر آن پران است، یعنی عبوس و زشت چهره است و بخورانند خوراک را با فرط نیاز بدان، یعنی با اشتهای به آن، و آن را ایثار کنند به مسکینی از مساکین مسلمان، و یتیمی از مسلمان‌ها، و اسیری از اسرای مشرکان، و چون به آن‌ها بخورانند، بگویند: همانا اطعام کنیم شما را برای خدا، نخواهیم از شما پاداش و نه قدردانی. گفت: به خدا این جمله را برای آن‌ها به زبان نیاوردند، ولی در دل گرفتند، و خدا از آن خبر داد. گویند: عوضی از شما نخواهیم، و قدردانی، به ذکر ثنا توقع نداریم، تنها برای خدا به شما اطعام کردیم، و ثواب او خواهیم.
خدای تعالی فرمود: آن‌ها را خدا از شر این روز برکنار داشت، و از خرّمی چهره و شادی دل برخوردار کرد، برای شکیبایی آنان، عوض بهشت داد که در آن ساکن شوند، و فرش حریر که بگسترانند و بپوشند و بر تخت‌ها تکیه کنند. مقصود از اریکه، تختی است که بر آن حجله باشد، نه آفتاب سوزانی در آن بینند، و نه سرمای زمهریری.
ابن عباس گوید: در این میان که اهل بهشت در آن آرمیدند، تابشی از خورشید بینند که بهشت را درخشان کند-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 281
الصّدوق، الأمالی،/ 256- 262 المجلس 44 رقم 11/ عنه: الفتّال، روضة الواعظین،/ 160- 164؛ السّیّد هاشم البحرانی، البرهان، 4/ 412- 414؛ الحویزی، نور الثّقلین، 5/ 474- 477؛ المشهدیّ القمّی، کنز الدّقائق، 14/ 57، 70- 74؛ مثله الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 227- 229؛ الفیروزآبادی، فضائل الخمسة، 1/ 303- 305
نزلت [الآیات لسورة الدّهر] فی علیّ بن أبی طالب وفاطمة وجاریة لهما یُقال لها فضّة.
وکانت القصّة فیه [أنظر ص 288- 299].
الثّعلبی، التّفسیر (الکشف والبیان)، 10/ 98
أخبرنا أبو طاهر محمّد بن علیّ بن محمّد البیّع، أخبرنا أبو عبداللَّه أحمد بن محمّد بن عبداللَّه بن خالد الکاتب، حدّثنا أحمد بن جعفر بن محمّد بن سلم الخُتُّلیّ، حدّثنی عمر بن أحمد، قال: قرأت علی امِّی فاطمة بنت محمّد بن شعیب بن أبی مدین الزّیّات، قالت:
سمعت أباک أحمد بن روح یقول: حدّثنی موسی بن بهلول، حدّثنا محمّد بن مروان، عن لیث بن أبی سلیم، عن طاوس فی هذه الآیة: «ویُطْعِمُونَ الطّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً ویَتِیماً وأسِیراً»، الآیة نزلت فی علیّ بن أبی طالب، وذلک أ نّهم صاموا وفاطمة وخادمتهم، فلمّا کان عند الإفطار، وکانت عندهم ثلاثة أرغفة، قال: فجلسوا لیأکلوا، فأتاهم سائل، فقال: أطعمونی فإنِّی مسکین! فقام علیّ علیه السلام فأعطاه رغیفه، ثمّ جاء سائل فقال: أطعموا الیتیم! فأعطته فاطمة الرّغیف، ثمّ جاء سائل، فقال: أطعموا الأسیر! فقامت الخادمة فأعطته الرّغیف، وباتوا لیلتهم طاوین، فشکر اللَّه لهم، فأنزل فیهم هذه الآیات.
ابن المغازلی، المناقب،/ 272- 274 رقم 302
__________________________________________________
-، گویند: پروردگارا، تو در قرآن گفتی: که در آن آفتاب نبینند. خدای جل اسمه، جبرئیل را نزد آن‌ها فرستد، و اعلام کند که: این درخشانی از خورشید نیست، ولی علی و فاطمه خندیدند، و بهشت از نور خنده شان درخشان شد، و سوره «هل أتی» تا آیه «کان سَعْیکُم مشکوراً»، تلاش شما، قدردانی شده، درباره آن‌ها نازل شده.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 256- 262
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 282
وقال علیّ بن إبراهیم فی قوله: «إنّ الأبْرارَ یَشْرَبُونَ مِن کأسٍ کانَ مِزاجُها کافوراً»، یعنی بردها وطیبها، لأنّ فیها الکافور: «عَیْناً یَشْرَبُ بها عِبادَ اللَّه»، أی منها، وقوله:
«یُوفُونَ بالنّذْرِ ویخافُونَ یَوْماً کان شَرُّهُ مُسْتَطِیراً»، قال: المستطیر: العظیم، قوله:
«ویُطعمون الطّعامَ علی حُبِّهِ مسکیناً ویتیماً وأسیراً»، فإنّه حدّثنی أبی عن عبداللَّه بن میمون القدّاح، عن أبی عبداللَّه علیه السلام، قال: کان عند فاطمة علیها السلام شعیر، فجعلوه عصیدة، فلمّا أنضجوها ووضعوها بین أیدیهم جاء مسکین، فقال المسکین: رحمکم اللَّه، أطعمونا ممّا رزقکم اللَّه، فقام علیّ علیه السلام فأعطاه ثلثها، فما لبث أن جاء یتیم، فقال الیتیم: رحمکم اللَّه، أطعمونا ممّا رزقکم اللَّه، فقام علیّ علیه السلام فأعطاه ثلثها الثّانی، فما لبث أن جاء أسیر، فقال الأسیر: یرحمکم اللَّه، أطعمونا ممّا رزقکم اللَّه، فقام علیّ علیه السلام، فأعطاه الثّلث الباقی، وما ذاقوها، فأنزل اللَّه فیهم هذه الآیة إلی قوله: «وکان سعیکم مشکوراً» فی أمیر المؤمنین علیه السلام وهی جاریة فی کلِّ مؤمن فعل مثل ذلک للَّه‌عزّ وجلّ، «1» والقمطریر الشّدید، قوله:
«مُتّکِئِینَ فیها عَلی الأرائِک»، یقول: متّکئین فی الحجال علی السّرر، قوله: «ودانیةً عَلَیْهِم ظِلالُها»، یقول قریب ظلالها، منهم قوله: «وذُلِّلَت قُطُوفُها تَذْلِیلًا»، دلِّیت علیهم ثمارها، ینالها القائم والقاعد، قوله: «أکْواب کانت قَواریرا، قَواریرَ من فِضّةٍ» الأکواب: الأکواز العظام الّتی لا آذان لها ولا عری، «قَواریرَ من فِضّةٍ» الجنّة یشربون فیها: «قدّروها تقدیراً»، یقول: صُنِعَت لهم علی قدر رُتبتهم لا تحجیر فیه ولا فصل، قوله: «من سُنْدُسٍ واستبرق»، الاستبرق: الدّیباج.
القمّی، التّفسیر، 2/ 398- 399/ عنه: التّستری، الأربعون حدیثاً،/ 65- 66 رقم 13
روایة أمیر المؤمنین [علیه السلام] فیه «2»:
أخبرنا أحمد بن الولید بن أحمد بقراءتی علیه من أصله، قال: أخبرنی أبی أبو العبّاس
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی الأربعون].
(2)- وانظر الباب: (71) من غایة المرام، ص 368.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 283
الواعظ، حدّثنا أبو عبداللَّه محمّد بن الفضل النّحویّ ببغداد؛ فی جانب الرِّصافة؛ إملاءً سنة إحدی وثلاثین وثلاثمائة، حدّثنا الحسن بن علیّ بن زکریّا البصریّ، حدّثنا الهیثم ابن عبداللَّه الرّمّانیّ، قال: حدّثنی علیّ بن موسی الرّضا، حدّثنی أبی موسی، عن أبیه جعفر بن محمّد، عن أبیه محمّد، عن أبیه علیّ، عن أبیه الحسین، عن أبیه علیّ بن أبی طالب قال:
لمّا مرض الحسن والحسین، عادهما رسول اللَّه (ص) فقال لی: یا [أ] با الحسن! لو نذرت علی ولدیک للَّه‌نذراً أرجو أن ینفعهما اللَّه به. فقلت: علیَّ للَّه‌نذر لئن برئ حبیبای من مرضهما لأصومنّ ثلاثة أیّام. فقالت فاطمة: وعلیَّ للَّه‌نذر لئن برئ ولدای من مرضهما لأصومنّ ثلاثة أیّام. وقالت جاریتهم فضّة: وعلیَّ للَّه‌نذر لئن برئ سیِّدای من مرضهما لأصومنّ ثلاثة أیّام. فألبس اللَّه الغلامین العافیة، فأصبحوا ولیس عند آل محمّد قلیل ولا کثیر، فصاموا یومهم وخرج علیّ إلی السّوق، فإذا شمعون الیهودیّ [فی السّوق] وکان له صدیقاً، فقال له: یا شمعون! أعطنی ثلاثة أصوع شعیراً وجزّة صوف تغزله فاطمة. فأعطاه [شمعون] ما أراد، فأخذ الشّعیر فی ردائه والصّوف تحت حضنه ودخل منزله، فأفرغ الشّعیر وألقی الصّوف، فقامت فاطمة إلی صاعٍ من الشّعیر، فطحنته وعجنته وخبزت منه خمسة أقراص، وصلّی علیّ مع رسول اللَّه المغرب ودخل منزله لیفطر، فقدّمت إلیه فاطمة خبز شعیر وملحاً جریشاً وماءً قراحاً، فلمّا دنوا لیأکلوا، وقفَ مسکین بالباب، فقال: السّلام علیکم أهل بیت محمّد، مسکین من أولاد المسلمین، أطعمونا أطعمکم اللَّه من موائد الجنّة. فقال علیّ:
فاطم ذات الرّشد والیقین یا بنت خیر النّاس أجمعین
أما ترین البائس المسکین جاء إلینا جائع حزین
قد قام بالباب له حنین یشکو إلی اللَّه ویستکین
کلّ امرئ بکسبه رهین
فأجابته فاطمة وهی تقول:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 284
أمرک عندی یا ابن عمّ طاعة ما بی لؤم لا ولا ضراعة
فأعطه ولا تدعه ساعة نرجو له الغیاث فی المجاعة
ونلحق الأخیار والجماعة وندخل الجنّة بالشّفاعة
فدفعوا إلیه أقراصهم وباتوا لیلتهم لم یذوقوا إلّاالماء القراح، فلمّا أصبحوا عمدت فاطمة إلی الصّاع الآخر، فطحنته وعجنته وخبزت خمسة أقراص وصاموا یومهم، وصلّی علیّ مع رسول اللَّه صلی الله علیه و آله المغرب؛ ودخل منزله لیفطر، فقدّمت إلیه فاطمة خبز شعیر وملحاً جریشاً وماءً قراحاً، فلمّا دنوا لیأکلوا، وقف یتیم بالباب، فقال: السّلام علیکم [یا] أهل بیت محمّد، [أنا] یتیم من أولاد المسلمین، استشهد والدی مع رسول اللَّه یوم احد، أطعمونا أطعمکم اللَّه علی موائد الجنّة. فدفعوا إلیه أقراصهم، وباتوا یومین ولیلتین لم یذوقوا إلّاالماء القراح، فلمّا إن کان فی الیوم الثّالث عمدت فاطمة إلی الصّاع الثّالث وطحنته وعجنته وخبزت منه خمسة أقراص، وصاموا یومهم، وصلّی علیّ مع النّبیّ المغرب، ثمّ دخل منزله لیفطر، فقدّمت فاطمة [إلیه] خبز شعیر وملحاً جریشاً وماءً قراحاً، فلمّا دنوا لیأکلوا، وقف أسیر بالباب، فقال: السّلام علیکم یا أهل بیت النّبوّة، أطعمونا أطعمکم اللَّه، فأطعموه أقراصهم، فباتوا ثلاثة أیّام ولیالیها لم یذوقوا إلّاالماء القراح، فلمّا کان الیوم الرّابع عمد علیّ- والحسن والحسین یرعشان کما یرعش الفرخ- وفاطمة وفضّة معهم، فلم یقدروا علی المشی [کذا] من الضّعف، فأتوا رسول اللَّه، فقال: إلهی هؤلاء أهل بیتی یموتون جوعاً، فارحمهم یا ربّ واغفر لهم، [إلهی] هؤلاء أهل بیتی فاحفظهم ولا تنسهم، فهبط جبرئیل وقال: یا محمّد! إنّ اللَّه یقرأ علیک السّلام ویقول: قد استجبت دعاءک فیهم، وشکرت لهم، ورضیت عنهم، وقرأ: «إنّ الأبْرارَ یَشْرَبُونَ من کأسٍ کانَ مِزاجُها کافُوراً»- إلی قوله-: «إنّ هذا کانَ لکُم جَزاءً وکانَ سَعْیکُم مَشْکُوراً».
[والحدیث] اختصرته فی مواضع.
الحسّکانی، شواهد التّنزیل، 2/ 394- 397 رقم 1042
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 285
أخبرناه إسماعیل بن إبراهیم بن محمّد الواعظ «1»، أخبرنا عبداللَّه بن عمر بن أحمد الجوهریّ بمرو، سنة ستّ وستّین، [أخبرنا] محمود بن والان، حدّثنا جمیل بن یزید الحنوحردیّ «2»، حدّثنا القاسم بن بهرام، عن لیث بن أبی سلیم، عن مجاهد:
عن ابن عبّاس فی قول اللَّه تعالی: «یوفون بالنّذر» قال: مرض الحسن والحسین، فعادهما رسول اللَّه وعادهما عمومة العرب، فقالوا: یا أبا الحسن! لو نذرت علی ولدیک نذراً. فقال علیّ: إن برئا صمت ثلاثة أیّام شکراً. فقالت فاطمة کذلک. وقالت جاریة لهم نوبیّة یقال لها فضّة، کذلک. فألبس اللَّه الغلامین العافیة ولیس عند آل محمّد قلیل ولا کثیر، فانطلق علیّ إلی شمعون الخیبریّ- وکان یهودیّاً- فاستقرض منه ثلاثة أصوع من شعیر، فجاء به، فقامت فاطمة إلی صاع فطحنته واختبزته، وصلّی علیّ مع النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم، ثمّ أتی المنزل، فوضع الطّعام بین یدیه، إذ أتاهم مسکین، فأعطوه الطّعام، فلمّا کان الیوم الثّانی قامت إلی صاع فطحنته واختبزته، وصلّی علیّ مع النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم ثمّ أتی المنزل، فوضع الطّعام بین یدیه، إذ أتاهم یتیم.
وساق الحدیث بطوله [و] أنا اختصرته.
ورواه عن القاسم بن بهرام جماعة، منهم شعیب بن واقد «3»، ومحبوب بن حمید بن
__________________________________________________
(1)- عقد له صاحب منتخب السّیاق ترجمة حسنة تحت الرّقم: (300) منه، ص 173، من ط 1، قال:
إسماعیل بن إبراهیم بن محمّد بن محمویه الأستاد أبو إبراهیم بن أبی القاسم النّصرآباذیّ الواعظ الصّوفیّ ابن الصّوفیّ الثّقة المحدّث ابن المحدّث، أبوه أبو القاسم النّصرآباذیّ شیخ خراسان، وهذا إسماعیل خلف أبیه.
سمع الکثیر بنیسابور وخراسان والجبل والعراق والحجاز ... ومات فی المحرّم سنة (428).
(2)- کذا فی الأصل الکرمانیّ والیمنیّ کلیهما.
(3)- ورواه بسنده عنه وبسند آخر مطوّلًا مع الأبیات- محمّد بن سلیمان فی أوّل الجزء الثّانی فی الحدیث: (100) من مناقب علیّ الورق 38 ب/ قال:
قال أبو أحمد عبدالرّحمان بن أحمد الهمدانیّ، حدّثنا أبو نعیم بن محمّد بن یحیی الخزاعیّ قال:
حدّثنا أبو نعیم الفضل بن دکین القرشیّ، قال: حدّثنا فطر بن خلیفة [ظ] عمّن حدّثه، قال: مرض الحسن والحسین [...].-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 286
حمدویه البصریّ، ومحمّد بن حمدویه أبو رجاء. الحسّکانی، شواهد التّنزیل، 2/ 398- 399
وعن ابن عبّاس رضی الله عنه «إنّ الحسن والحسین مرضا، فعادهما رسول اللَّه (ص) فی ناس معه، فقالوا: یا أبا الحسن! لو نذرت علی ولدک، فنذر علیّ وفاطمة وفضّة جاریة «1» لهما إن برآ ممّا بهما أن یصوموا ثلاثة أیّام «1»، فشفیا وما معهم شی‌ء، فاستقرض علیّ من شمعون الخیبریّ الیهودیّ ثلاثة أصوع «2» من شعیر، فطحنت فاطمة صاعاً واختبزت خمسة أقراص «3» علی عددهم «3»، فوضعوها بین أیدیهم لیفطروا، فوقف علیهم «4» سائل، فقال:
السّلام علیکم أهل بیت محمّد، مسکین من مساکین المسلمین، أطعمونی أطعمکم اللَّه من موائد الجنّة «4»، فآثروه وباتوا لم یذوقوا إلّاالماء، وأصبحوا صیاماً، فلمّا أمسوا ووضعوا الطّعام «3» بین أیدیهم «3»، وقف علیهم یتیم، «5» فآثروه، ووقف علیهم «5» أسیر فی الثّالثة ففعلوا مثل ذلک. «3» فلمّا أصبحوا، أخذ علیّ رضی الله عنه بید الحسن والحسین وأقبلوا إلی رسول اللَّه (ص)، فلمّا أبصرهم وهم یرتعشون کالفراخ من شدّة الجوع، قال: ما أشدّ ما یسوءنی ما أری بکم، وقام فانطلق معهم، فرأی فاطمة فی محرابها قد التصق ظهرها ببطنها وغارت عیناها، فساءه ذلک «3»، فنزل جبریل وقال: خذها یا محمّد هنّاک اللَّه فی أهل بیتک، فأقرأه
__________________________________________________
- [وأیضاً] قال أبو أحمد: وأخبرنا عبدالوهاب بن أحمد البصریّ عن شعیب بن واقد، قال: حدّثنا القاسم ابن مهران، عن اللّیث بن أبی سلیم، عن مجاهد:
عن ابن عبّاس قال: مرض الحسن والحسین، فعادهما رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم ...
ورواه أیضاً فی الحدیث: (102- 103) فی الورق،/ 40/ ب/ وفی ط 1، ص ... قال: [حدّثنا عبیداللَّه بن محمّد، قال: حدّثنا أبو عبداللَّه محمّد بن زکریّا البصریّ] قال: وحدّثنی شعیب بن واقد، قال [حدّثنا] أبو مدین المزنیّ، قال: حدّثنا القاسم بن مهران، عن لیث بن مجاهد، عن ابن عبّاس.
قال: وحدّثنا یعقوب بن جعفر بن سلیمان، عن أبیه، [عن جدِّه، عن] علیّ بن عبداللَّه بن عبّاس، [عن ابن عبّاس] قال: مرض الحسن والحسین [وساقه] مثل الحدیث الأوّل.
(1) (1) [أنوار التّنزیل: لهما أصوم ثلاث إن بریا].
(2)- [سعد السّعود: أصواع].
(3) (3) [لم یرد فی أنوار التّنزیل].
(4- 4) [أنوار التّنزیل: مسکین].
(5) (5) [لم یرد فی سعد السّعود].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 287
السّورة».
الزّمخشری، الکشّاف، 4/ 197/ عنه: ابن طاوس، سعد السّعود،/ 141- 142؛ مثله البیضاوی، أنوار التّنزیل وأسرار التّأویل، 5- 3/ 195
قد روی الخاصّ والعامّ أنّ الآیات من هذه السّورة وهی قوله: «إنّ الأبرارَ یشربون» إلی قوله: «وکان سَعْیکُم مَشکُوراً» نزلت فی علیّ وفاطمة والحسن والحسین علیهم السلام وجاریة لهم تسمّی فضّة، وهو المرویّ عن ابن عبّاس ومجاهد وأبی صالح. (والقصّة طویلة).
جملتها أنّهم قالوا: مرضَ الحسن والحسین علیهما السلام، فعادهما جدّهما صلی الله علیه و آله و سلم ووجوه العرب وقالوا: یا أبا الحسن! لو نذرت علی ولدیک نذراً، فنذر صوم ثلاثة أیّام إن شفاهما اللَّه سبحانه، ونذرت فاطمة علیها السلام کذلک، وکذلک فضّة، فبرءا ولیس عندهم شی‌ء، فاستقرض علیّ علیه السلام ثلاثة أصوع من شعیر «1» من یهودیّ، وروی: أ نّه أخذها لیغزل له صوفاً «1» وجاء به إلی فاطمة علیها السلام، فطحنت صاعاً منها، فاختبزته، وصلّی علیّ المغرب، وقرّبته إلیهم، فأتاهم مسکین یدعو «2» لهم، وسألهم، فأعطوه «3» ولم یذوقوا إلّاالماء.
فلمّا کان الیوم الثّانی أخذت صاعاً، فطحنته وخبزته، وقدّمته إلی علیّ علیه السلام، فإذا یتیم «4» فی الباب «4» یستطعم، فأعطوه، ولم یذوقوا إلّاالماء.
فلمّا کان الیوم الثّالث عمدت إلی الباقی، فطحنته واختبزته، وقدّمته إلی علیّ علیه السلام، فإذا أسیر بالباب یستطعم، فأعطوه ولم یذوقوا إلّاالماء.
فلمّا کان الیوم الرّابع وقد قضوا نذورهم، أتی علیّ علیه السلام ومعه الحسن والحسین علیهما السلام إلی النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم وبهما ضعف، «5» فبکی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم «5» ونزل جبرئیل علیه السلام بسورة
__________________________________________________
(1) (1) [لم یرد فی التّأویل].
(2)- [التأویل: دعا].
(3)- [زاد فی التّأویل: إیّاه].
(4- 4) [کنز الدّقائق: بالباب].
(5) (5) [التّأویل: فلمّا رآهم النّبیّ صلی الله علیه و آله بکی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 288
«هَلْ أتی». «1»
وفی روایة عطاء عن ابن عبّاس: أنّ علیّ بن أبی طالب علیه السلام أجر نفسه لیستقی نخلًا بشی‌ء من شعیر لیلة حتّی أصبح، فلمّا أصبح وقبض الشّعیر، طحن ثلاثة، فجعلوا منه شیئاً لیأکلوه، یقال له الحریرة، فلمّا تمّ انضاجه أتی مسکین، فأخرجوا إلیه الطّعام، ثمّ عمل الثّلث الثّانی. فلمّا تمّ انضاجه أتی یتیم، فسأل، فأطعموه، ثمّ عمل الثّلث الثّالث، فلمّا تمّ انضاجه أتی أسیر من المشرکین، فسأل، فأطعموه وطووا یومهم ذلک، ذکره الواحدی فی تفسیره.
وذکر علیّ بن إبراهیم أنّ أباه حدّثه عن عبداللَّه بن میمون، عن أبی عبداللَّه علیه السلام، قال: کان عند فاطمة شعیر، فجعلوه عصیدة، فلمّا أنضجوها ووضعوها بین أیدیهم جاء مسکین، فقال المسکین: رحمکم اللَّه، فقام علیّ، فأعطاه ثلثها، فلم یلبث إن جاء یتیم، فقال الیتیم: رحمکم اللَّه، فقام علیّ علیه السلام فأعطاه الثّلث، ثمّ جاء أسیر، فقال الأسیر:
رحمکم اللَّه، فأعطاه علیّ علیه السلام الثّلث الباقی وما ذاقوها، فأنزل اللَّه سبحانه الآیات فیهم وهی جاریة فی کلّ مؤمن فعل ذلک للَّه‌عزّ وجلّ.
الطّبرسی، مجمع البیان، 10/ 404- 405/ عنه: الغروی، تأویل الآیات الطّاهرة،/ 724- 725؛ الحویزی، نور الثّقلین، 5/ 469- 471؛ المشهدیّ القمّی، کنز الدّقائق، 14/ 68- 69
وأخبرنی الشّیخ الإمام أبو محمّد العبّاس بن محمّد بن أبی منصور الغضاریّ الطّوسیّ- فیما کتب إلیّ من نیسابور- أخبرنا القاضی أبو سعید محمّد بن سعید بن محمّد بن الفرّخزادیّ، أخبرنا الإمام أبو إسحاق أحمد بن محمّد بن إبراهیم الثّعلبیّ، أخبرنا «2» الشّیخ
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی کنز الدّقائق].
(2)- [فی العمدة مکانه: ومن تفسیر الثّعلبی فی قوله تعالی: «هل أتی علی الإنسان»، قوله تعالی: «ویطعمون‌الطّعام علی حبّه مسکیناً ویتیماً وأسیراً»، بالإسناد المقدّم قال الثّعلبیّ: نزلت فی علیّ بن أبی طالب وفاطمة صلّی اللَّه علیهما وفی جاریتهما فضّة وقال: وکانت الفضّة فیه ما أخبرنا ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 289
أبو محمّد الحسن بن أحمد بن محمّد الشّیبانیّ العدل، «1» أخبرنا أبو حامد أحمد بن محمّد بن الحسن بن الشّرقیّ، «2» [قال: حدّثنا محبوب بن حمید النّصریّ] حدّثنا أبو محمّد عبداللَّه بن محمّد بن عبدالوهّاب الخوارزمیّ- ابن عمّ الأحنف بن قیس- «3» حدّثنا أحمد بن حمّاد المروزیّ، حدّثنی محبوب بن حمید البصریّ «4»، وسأله عن هذا الحدیث روح بن عبادة- ابن حامد- [حدّثنی القاسم بن بهرام، عن لیث، عن مجاهد، عن ابن عبّاس: «5» قال الإمام أبو إسحاق أحمد بن محمّد بن إبراهیم الثّعلبیّ «5»، وأخبرنا أیضاً عبداللَّه بن حامد، أخبرنی] أحمد بن عبداللَّه المزنیّ، حدّثنا أبو الحسن محمّد بن أحمد بن سهیل بن علیّ بن مهران الباهلیّ بالبصرة، حدّثنا أبو مسعود عبدالرّحمان بن فهر بن هلال، حدّثنی القاسم ابن یحیی، «6» عن أبی علیّ العنزیّ «7» «6»، عن محمّد بن السّائب «8»، عن أبی صالح، عن «9» ابن
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی تفسیر الثّعلبیّ والعمدة: قرائة علیه فی صفر سنة سبع وثمانین وثلاثمائة].
(2)- [من تفسیر الثّعلبیّ].
(3)- [أضاف فی تفسیر الثّعلبیّ والعمدة: فی سنة ثمان وخمسین ومائتین].
(4)- [العمدة: القصریّ].
(5) (5) [لم یرد فی العمدة وتفسیر الثّعلبیّ].
(6) (6) [لم یرد فی العمدة].
(7)- [تفسیر الثّعلبیّ: القیریّ].
(8)- [تفسیر الثّعلبیّ: السّائر].
(9)- [فی أسد الغابة وفضائل الخمسة مکانهما: أخبرنا أبوموسی کتابة، أخبرنا أبوالفضل جعفر بن عبدالواحد الثّقفیّ، أخبرنا أبوعثمان إسماعیل، عن عبدالرّحمان الصّابونی إجازة، أخبرنا أبو سعید محمّد بن عبداللَّه بن حمدون، وأبو طاهر بن خزیمة، قالا: أخبرنا أبو حامد بن الشّرفیّ، أخبرنا أبو محمّد عبداللَّه بن عبدالوهاب الخوارزمیّ ابن عمّ الأحنف بن قیس فی شوّال سنة ثمان وخمسین وماءتین (ح) قال أبو عثمان: أخبرنا أبو القاسم الحسن ابن محمّد الحافظ، حدّثنا أبوعبداللَّه محمّد بن علیّ بِنَسا، أخبرنا أبی، أخبرنا عبداللَّه بن عبدالوهاب الخوارزمیّ، حدّثنا أحمد بن حماد المروزیّ، أخبرنا محبوب بن حمید المصریّ، وسأله عن هذا الحدیث روح بن عبادة، أخبرنا القاسم بن بهرام، عن لیث، عن مجاهد، عن ....
وفی تذکرة الخواصّ مکانه: قال علماء التّأویل: فیهم نزل قوله تعالی: «یُوفُونَ بالنّذْرِ ویَخافُونَ یوماً کانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیراً» الآیات.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 290
عبّاس «1» فی قوله تعالی: «یُوفُونَ بالنّذْرِ ویخافونَ یوماً کانَ شَرُّهُ مُسْتطیراً»، قال: مرض الحسن والحسین، فعادهما «2» جدّهما محمّد صلی الله علیه و آله «3» ومعه أبو بکر وعمر «3»، وعادهما عامّة «4» العرب، فقالوا: یا أبا الحسن! لو نذرت «5» علی ولدیک «5» نذراً- «3» وکلّ نذر لا یکون له وفاء فلیس بشی‌ء «3»- فقال علیّ علیه السلام: إن برأ ولدای «6» ممّا بهما «6»، صمتُ للَّه‌ثلاثة أیّام
__________________________________________________
- أنبأنا أبو المجد محمّد بن أبی المکارم القزوینیّ بدمشق سنة اثنتین وعشرین وستّمائة، قال: أنبأنا أبومنصور محمّد بن أسعد بن محمّد العطاریّ، أنبأنا الحسین بن مسعود البغویّ، أنبأنا أحمد بن إبراهیم الخوارزمیّ، أنبأنا أبوإسحاق أحمد بن محمّد بن إبراهیم الثّعلبیّ، أنبأنا عبداللَّه بن حامد، أنبأنا أبومحمّد أحمد بن عبداللَّه المزنیّ، حدّثنا محمّد بن أحمد بن سهیل الباهلیّ، حدّثنا عبدالرّحمان بن محمّد بن هلال، حدّثنی القاسم بن یحیی، عن أبی علیّ العنزیّ، عن محمّد بن السّایب، عن أبی صالح، عن ابن عبّاس؛ ورواه أیضاً مجاهد عن ....
وفی فرائد السّمطین مکانه: أخبرنی أستاذی الإمام حمید الدّین محمّد بن محمّد بن أبی بکر الفرعموی رحمه الله إجازة، قال: أنبأنا الإمام سراج الدّین محمّد بن أبی الفتوح بن محمّد الیعقوبی إجازة، قال: أنبأنا والدی الإمام فخر الدّین أبو الفتوح رحمه الله، قال: أنبأنا الشّیخ مجد الدّین أبو نصر الفضل بن الحسن بن علیّ بن حیّویه الطّوسیّ رحمه الله، قال: أنبأنا الشّیخ الإمام الأجلّ السّیِّد أبو بکر بن عبدالرّحمان بن إسماعیل بن عبدالرّحمان الصّابونیّ.
[قال:] وأنبأنا الشّیخ الإمام المقرئ أبو جعفر محمّد بن عبدالحمید الأبیوردیّ، قال: أنبأنا الشّیخ الإمام شیخ الإسلام أبو عثمان إسماعیل بن عبدالرّحمان الصّابونیّ نوّر اللَّه قبره، أنبأنا أبو طاهر محمّد بن الفضل بن محمّد ابن إسحاق بن خزیمة رحمهم اللَّه، وأبو سعد محمّد بن عبداللَّه بن حمدان، قالا: أنبأنا أبو حامد [أحمد بن] محمّد ابن الحسین الحافظ، أنبأنا عبداللَّه بن عبدالوهاب الخوارزمیّ، أنبأنا أحمد بن حمّاد المروزیّ، أنبأنا محبوب بن حمید البصریّ، وسأله روح بن عبادة عن هذا الحدیث.
وأنبأنا أبو القاسم الحسن بن محمّد بن حیدر الواعظ المفسّر- واللّفظ له- أنبأنا أبو عبداللَّه محمّد بن علیّ بن عبداللَّه الفتلی ب «نسا»، حدّثنا أبی، [حدّثنا] عبداللَّه بن عبدالوهاب، أنبأنا أحمد بن حماد المروزیّ، أنبأنا محبوب بن حمید البصریّ، وسأله روح عن هذا الحدیث، قال: حدّثنا القاسم بن بهرام، عن لیث، عن مجاهد: عن ...].
(1)- [أضاف فی العمدة: قال أبو الحسن بن مهران. وحدّثنی محمّد بن زکریّا البصریّ، حدّثنی شعیب بن‌واقد المزنیّ، حدّثنا القاسم بن مهران، عن لیث، عن مجاهد، عن ابن عبّاس].
(2)- [فی کشف الیقین وتفسیر الثّعلبیّ وإرشاد القلوب مکانهما: ومن تفسیر الثّعلبیّ وغیره من المفسِّرین‌أنّ الحسن والحسین- علیهما السلام- مرضا، فعادهما ...].
(3- 3) [لم یرد فی أسد الغابة وتذکرة الخواصّ وفرائد السّمطین وإرشاد القلوب وفضائل الخمسة].
(4)- [فرائد السّمطین: عمومة].
(5) (5) [إرشاد القلوب: لولدیک].
(6) (6) [لم یرد فی فرائد السّمطین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 291
شکراً «1».
وقالت فاطمة: «2» إن برأ ولدای ممّا بهما، صمتُ للَّهِ ثلاثة أیّام شکراً «2»، قالت «3» «4» جاریة «5» یقال لها «4» فضّة «6»: «7» إن برأ سیِّدای «3» ممّا بهما، صمتُ ثلاثة أیّام شکراً «7»، «8» فألبس الغلامان العافیة «8» ولیس عند آل محمّد صلی الله علیه و آله قلیل ولا کثیر، «9» فانطلق علیّ علیه السلام إلی شمعون بن جابا الخیبریّ- «10» وکان یهودیّاً «10»- فاستقرض منه ثلاثة أصوع من شعیر. «11» «12» وفی حدیث المزنیّ عن ابن مهران الباهلیّ: فانطلق علیّ علیه السلام إلی جار له من الیهود یعالج الصّوف، یقال له شمعون بن جابا، فقال: هل لک أن تعطینی جزّة من صوف تغزلها لک بنت محمّد صلی الله علیه و آله بثلاثة أصوع من شعیر؟ قال: نعم، فأعطاه، فجاء بالشّعیر والصّوف، فأخبر فاطمة علیها السلام بذلک، فقبلت وأطاعت.
قالوا «11»، فقامت فاطمة إلی صاع «13»، فطحنته «14» واختبزت «9» منه «12» خمسة أقراص، لکلّ واحد منهم قرصاً 14، وصلّی علیّ مع النّبیّ صلی الله علیه و آله المغرب، ثمّ أتی المنزل، فوضع
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی إرشاد القلوب: للَّه‌تعالی].
(2- 2) [فی أسد الغابة وتذکرة الخواصّ وفضائل الخمسة: کذلک، وفی إرشاد القلوب: مثل ذلک].
(3- 3) [تفسیر الثّعلبیّ: فاطمة علیها السلام: إن برأ ولدی].
(4- 4) [إرشاد القلوب: جاریتها].
(5)- [أضاف فی العمدة وفرائد السّمطین: لهم، وأضاف فی فرائد السّمطین: نوبیّة].
(6)- [زاد فی أسد الغابة والعمدة: نوبیّة].
(7- 7) [فی تذکرة الخواصّ وفرائد السّمطین: کذلک].
(8- 8) [فرائد السّمطین: فعافاهما اللَّه].
(9- 9) [إرشاد القلوب: فأجّر علیّ علیه السلام نفسه لیلة إلی الصّبح یسقی نخلًا بشی‌ء من شعیر وأتی به إلی المنزل، فقسمت فاطمة سلام اللَّه علیها إلی ثلاثة، فطحنت ثلثاً وخبزت].
(10- 10) [لم یرد فی العمدة].
(11) (11) [لم یرد فی کشف الیقین، وفی أسد الغابة وفضائل الخمسة: فجاء بها، فوضعها، وفی فرائدالسّمطین: فوضعه فی ناحیة البیت].
(12- 12) [تذکرة الخواصّ: فجاء به إلی فاطمة، فقامت إلی صاع، فطحنته وخبزته].
(13)- [أضاف فی فرائد السّمطین: منها].
(14- 14) [فی تذکرة الخواصّ وفرائد السّمطین: واختبزته].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 292
الطّعام بین یدیه، «1» «2» إذ أتاهم «2» مسکین، فوقف بالباب «1»، فقال: السّلام علیکم یا أهل‌بیت محمّد، مسکین من مساکین المسلمین، أطعمونی أطعمکم اللَّه من «3» موائد الجنّة، فسمعه علیّ رضی الله عنه، «4» فبکی «5»، فأنشأ یقول:
فاطم ذات المجد «6» والیقین یا بنت خیر النّاس أجمعین
أما ترین البائس المسکین قد قام بالباب له حنین
یشکو إلی اللَّه ویستکین یشکو إلینا جائعاً حزین
کلّ امرئ بکسبه رهین «7» وفاعل الخیرات یستبین
موعده جنّة علِّیِّین حرّمها اللَّه علی الضّنین
وللبخیل موقف مهین تهوی به النّار إلی سجّین «8»
شرابه الحمیم والغسلین «8»
فأنشأت فاطمة علیها السلام تقول «7»:
«9» أمرک «9» یا ابن عمّ سمع وطاعة ما بی من لؤم ولا ضراعة «10»
11 12 غذیت «11» «12» من خبز له صناعة 9 11 أطعمه ولا أبالی السّاعة
__________________________________________________
(1) (1) [تذکرة الخواصّ: فجاء سائل أو مسکین فوقف علی الباب].
(2- 2) [إرشاد القلوب: فجاء مسکین].
(3)- [فی أسد الغابة وفرائد السّمطین وفضائل الخمسة: علی].
(4) (4*) [فی أسد الغابة وفضائل الخمسة: فأمرهم، وفی العمدة: فأمر بإعطائه، وفی کشف الیقین وإرشاد القلوب: فقال أعطوه حصّتی، فقالت فاطمة علیها السلام کذلک والباقون کذلک].
(5)- [لم یرد فی فرائد السّمطین].
(6)- [فرائد السّمطین: الخیر].
(7- 7) [فرائد السّمطین: فأجابته فاطمة سلام اللَّه علیها].
(8)- [لم یرد فی تفسیر الثّعلبیّ].
(9- 9) [لم یرد فی تذکرة الخواصّ].
(10)- [فرائد السّمطین: وضاعة].
(11- 11) [لم یرد فی فرائد السّمطین].
(12) (12*) [لم یرد فی کشف الغمّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 293
أرجو «1» إذا أشبعت ذا «1» مجاعة أن ألحق الأخیار والجماعة
وأدخل «2» الخلد «3» ولی شفاعة (12*) (4*)
قال: فأعطوه الطّعام بأجمعه «4»، ومکثوا یومهم ولیلتهم لم یذوقوا «5» شیئاً إلّاالماء القراح «5».
فلمّا إن کان الیوم الثّانی «6» قامت فاطمة علیها السلام إلی صاعٍ «7» «8» فطحنته واختبزته «9» «8»، وصلّی علیّ علیه السلام مع النّبیّ صلی الله علیه و آله، «10» ثمّ أتی المنزل «10»، فوضع الطّعام بین یدیه، فأتاهم یتیم، «11» فوقف بالباب 11 6، فقال: السّلام علیکم [یا] أهل بیت محمّد، «12» یتیم «13» من أولاد «12»
__________________________________________________
(1- 1) [فرائد السّمطین: لئن أشبع من].
(2)- [تذکرة الخواصّ: أسکن].
(3)- [فرائد السّمطین: الجنّة].
(4)- [لم یرد فی تذکرة الخواصّ وکشف الغمّة والعمدة وکشف الیقین وإرشاد القلوب].
(5- 5) [فی أسد الغابة والعمدة وفرائد السّمطین: إلّاالماء، وفی تذکرة الخواصّ وکشف الغمّة وإرشاد القلوب: إلّاالماء القراح].
(6) (6) [فی تذکرة الخواصّ: طحنت فاطمة من الشّعیر وصنعت منه خمسة أقراص وصلّی علیّ علیه السلام المغرب وجاء إلی المنزل، فجاء یتیم، فوقف علی الباب، وفی کشف الغمّة وکشف الیقین: طحنت فاطمة علیها السلام صاعاً وأخبزته (أو اختبزته) وأتی أمیرالمؤمنین علیه السلام من صلاة المغرب مع رسول اللَّه صلی الله علیه و آله ووضع الطّعام بین یدیه، إذ أتاهم یتیم، وفی إرشاد القلوب: طحنت فاطمة علیها السلام ثلثاً آخر وخبزته وأتی أمیرالمؤمنین علیه السلام، فوضع الطّعام بین یدیه، فأتی یتیم من أیتام المهاجرین].
(7)- [العمدة: الصّاع الثّالث].
(8- 8) [فی أسد الغابة وفضائل الخمسة: وخبزته].
(9)- [فرائد السّمطین: خبزته].
(10) (10) [لم یرد فی أسد الغابة وفضائل الخمسة].
(11) (11) [لم یرد فی فرائد السمطین].
(12- 12) [إرشاد القلوب: أنا یتیم من أیتام].
(13)- [أضاف فی أسد الغابة وفضائل الخمسة: بالباب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 294
المهاجرین، استشهد والدی «1» یوم العقبة «1»، «2» أطعمونی «3» «4» أطعمکم اللَّه علی «5» موائد الجنّة «2».
فسمعه «6» علیّ علیه السلام، «7» «1» فأنشأ یقول «1»:
فاطم بنت السّیِّد الکریم بنت نبیّ لیس بالزّنیم «8» «9» قد «9» جاءنا اللَّه بذا «9» الیتیم «10» مَنْ یرحم الیوم فهو «11» رحیم «12» موعده «12» فی جنّة النّعیم 12 10
قد حرم الخلد علی اللّئیم 13 14 یزلّ «13» «14» فی النّار «13» إلی الجحیم «12» شرابه الصّدید «15» والحمیم «12» «16» 14 «17»
قال: فأنشأت فاطمة علیها السلام تقول:
__________________________________________________
(1) (1) [لم یرد فی تذکرة الخواصّ وکشف الغمّة والعمدة وکشف الیقین وإرشاد القلوب].
(2) (2*) [لم یرد فی فرائد السمطین].
(3)- [أضاف فی تذکرة الخواصّ: ممّا رزقکم اللَّه].
(4) (4*) [لم یرد فی أسد الغابة وفضائل الخمسة].
(5)- [فی تذکرة الخواصّ والعمدة: من].
(6)- [تذکرة الخواصّ: فقال].
(7) (7*) [فی العمدة: وأمر بإعطائه، وفی کشف الغمّة وکشف الیقین وإرشاد القلوب: وفاطمة علیها السلام، وأضاف فی إرشاد القلوب: والباقون].
(8)- [فی تذکرة الخواصّ وفرائد السّمطین: بالذّمیم].
(9- 9) [تفسیر الثّعلبیّ: لقد أتی اللَّه بذی].
(10- 10) [لم یرد فی تذکرة الخواصّ وکشف الغمّة والعمدة وکشف الیقین وإرشاد القلوب].
(11)- [تفسیر الثّعلبیّ: یکن].
(12- 12) [لم یرد فی فرائد السّمطین].
(13- 13) [تفسیر الثّعلبیّ:
ألا یجوز الصّراط المستقیم یزل فی النّار إلی الجحیم].
(14) (14) [تذکرة الخواصّ: یحمل فی الحشر].
(15)- الصّدید: هو الدّم والقیح الّذی یسیل من الجسد- لسان العرب.
(16)- [أضاف فی تذکرة الخواصّ:
ومن یجود الیوم فی النّعیم شرابه الرّحیق والتّسنیم]
(17) (17*) [لم یرد فی فرائد السّمطین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 295
«1» إنِّی «1» لأعطیه «1» ولا أبالی وأوثر اللَّه علی عیالی
أمسوا جیاعاً وهم أشبالی «2» أصغرهما «3» یُقتل فی القتال بکربلا یُقتل باغتیال
للقاتل الویل مع الوبال تهوی به النّار إلی سفال «4» مصفّد الیدین بالأغلال «4»
کبوله زادت علی الأکبال «5» (17*) 2 (4*) (7*) «6» «7» قال: فأعطوه «7» الطّعام ومکثوا یومین ولیلتین لم یذوقوا شیئاً «8» إلّاالماء القراح «9».
فلمّا کان فی الیوم الثّالث قامت فاطمة علیها السلام إلی الصّاع «10» الباقی، فطحنته واختبزته «11»، وصلّی علیّ علیه السلام مع النّبیّ صلی الله علیه و آله «12»، «13» ثمّ أتی المنزل «13»، فوضع الطّعام بین یدیه، «14» إذ أتاهم 14 أسیر، فوقف بالباب، فقال: السّلام علیکم [یا] أهل بیت محمّد، تأسروننا
__________________________________________________
(1- 1) [تفسیر الثّعلبیّ: أطعمه الیوم].
(2- 2) [لم یرد فی تذکرة الخواصّ وکشف الغمّة والعمدة وکشف الیقین وإرشاد القلوب].
(3)- [تفسیر الثّعلبیّ: هم].
(4- 4) [تفسیر الثّعلبیّ: وفی یدیه الغلّ والأغلال].
(5)- الکبول: القیود.
(6) (- 6*) [تذکرة الخواصّ: فرفعوا الطّعام وناولوه إیّاه، ثمّ أصبحوا وأمسوا فی الیوم الثّانی کذلک کما کانوا فی الأوّل، فلمّا کان فی الیوم الثّالث طحنت فاطمة باقی الشّعیر ووضعته، فجاء علیّ علیه السلام بعد المغرب، فجاء أسیر، فوقف علی الباب وقال: السّلام علیکم یا أهل بیت محمّد، أسیر محتاج، تأسّرونا، ولا تطعمونا؟ أطعمونا من فضل ما رزقکم اللَّه، فسمعه علیّ علیه السلام، فقال].
(7- 7) [إرشاد القلوب: فأطعموه].
(8)- [لم یرد فی إرشاد القلوب].
(9)- [لم یرد فی فرائد السّمطین].
(10)- [إرشاد القلوب: الثّلث].
(11)- [إرشاد القلوب: خبزته].
(12)- [أضاف فی إرشاد القلوب: صلاة المغرب].
(13- 13) [لم یرد فی أسد الغابة وفضائل الخمسة].
(14- 14) [إرشاد القلوب: فجاء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 296
وتشدّوننا «1» ولا تطعموننا؟ «2» أطعمونی «3» فإنِّی أسیر محمّد «3» أطعمکم اللَّه «4» علی «5» موائد الجنّة «2».
فسمعه علیّ علیه السلام، «6» «7» فأنشأ «4» یقول (6*):
فاطم یا بنت النّبیّ أحمد بنت نبیّ سیِّد مسوّد «8» هذا «8» أسیر للنّبیّ المهتد
مُکبّلًا «9» فی غلّة مقیّد یشکو إلینا الجوع قد تمرّد «10»
مَنْ یطعم الیوم یجده فی غد عند العلیّ الواحد الموحّد
ما یزرع الزّارع سوف یحصد «11» فأطعمی «11» من غیر منّ أنکد حتّی تجازی بالّذی لا ینفد «11»
قال: فأنشأت فاطمة علیها السلام تقول:
لم یبق ممّا جئت غیر صاع قد دمیت «8» کفّی مع الذّراع
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی کشف الغمّة وکشف الیقین].
(2- 2) [إرشاد القلوب: أطعمکم اللَّه من موائد الجنّة، فإنّی].
(3- 3) [لم یرد فی فرائد السّمطین].
(4- 4) [فرائد السّمطین: فأنشأ علیّ].
(5)- [العمدة: من].
(6) (- 6*) [العمدة: فأمر باعطائه].
(7) (- 7*) [فی کشف الغمّة وکشف الیقین وإرشاد القلوب: فآثروه وأثروا معه].
(8- 8) [تذکرة الخواصّ:
منِّی علی أسیرنا المقیّد من یطعم الیوم یجده فی الغد
عند العلیّ الماجد الممجّد من یزرع الخیرات سوف یحصد
فقالت فاطمة علیها السلام:
لم یبق عندی الیوم غیر صاع قد مجلت]
(9)- [فرائد السّمطین: مثقّل].
(10)- [فی تفسیر الثّعلبیّ وفرائد السّمطین: تمدّد].
(11- 11) [لم یرد فی تفسیر الثّعلبیّ وفرائد السّمطین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 297
«1» ابنای «1» واللَّه من الجیاع أبوهما للخیر ذو اصطناع «2» یصطنع «2» المعروف بابتداع
عبل الذّراعین طویل الباع وما علی رأسی من قناع
إلّا قناع نسجه من صاع «1»
قال (6*): فأعطوه (7*) «3» ومکثوا ثلاثة أیّام ولیالیها لم یذوقوا شیئاً «4» إلّاالماء القراح. «5» فلمّا کان فی الیوم الرّابع وقد «6» قضوا نذرهم «6»، أخذ علیّ علیه السلام «7» بیده الیمنی الحسن وبیده الیسری الحسین علیه السلام «7» وأقبل نحو رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وهم یرتعشون کالفراخ من شدّة الجوع، فلمّا بصر به النّبیّ صلی الله علیه و آله، قال: یا أبا الحسن! ما أشدّ ما یسوءنی، ما أری
__________________________________________________
(1- 1) [فی تفسیر الثّعلبیّ:
ابنای واللَّه من الجیاع یا ربّ لا تترکهما ضیاع
أبوهما للخیر ذو اصطناع یصطنع المعروف بابتداع
عبل الذّراعین طویل الباع وما علی رأسی من قناع
إلّا قناعاً نسجه أنساع
وفی فرائد السّمطین:
ابنای واللَّه هما جیاع یا ربّ لا تترکهما ضیاع
أبوهما فی المکرمات ساع یصطنع المعروف بالإسراع
عبل الذّراعین شدید الباع]
(2) (2*) [تذکرة الخواصّ: ثمّ رفعوا الطّعام وأعطوه للأسیر، فلمّا کان الیوم الرّابع دخل علیّ علیه السلام علی النّبیّ صلی الله علیه و آله یحمل ابنیه کالفرخین، فلمّا رآهما رسول اللَّه صلی الله علیه و آله قال: وأین ابنتی؟ قال: فی محرابها، فقام رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فدخل علیها، ولقد لصق بطنها بظهرها، وغارت عیناها من شدّةالجوع، فقال النّبیّ صلی الله علیه و آله: وا غوثاه، باللَّه آل محمّد یموتون جوعاً، فهبط جبرئیل وهو یقرأ: «یُوفُونَ بالنّذْرِ» الآیة، فإن قیل فقد أخرج هذا الحدیث جدّک فی الموضوعات].
(3)- [أضاف فی فرائد السّمطین: الطّعام].
(4)- [لم یرد فی إرشاد القلوب].
(5) (5*) [فی أسد الغابة وفضائل الخمسة: فأتاهم رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه (وآله) وسلّم، فرأی ما بهم‌من الجوع، فأنزل اللَّه تعالی: «هل أتی علی الإنسان حین من الدّهر» إلی قوله: «لا نرید منکم جزاءً ولا شکوراً»، أخرجها أبو موسی].
(6- 6) [إرشاد القلوب: وفوا بنذرهم].
(7- 7) [فرائد السّمطین: الحسن بیمناه والحسین بشماله].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 298
بکم؟ انطلق «1» إلی ابنتی فاطمة، فانطلقوا إلیها وهی فی محرابها تصلّی، وقد لصق بطنها بظهرها من شدّة الجوع، «2» وغارت عیناها «2»، فلمّا رآها النّبیّ صلی الله علیه و آله قال: وا غوثاه باللَّه، أهل بیت محمّد یموتون جوعاً! فهبط «3» جبرئیل علیه السلام، فقال: یا محمّد، خذ هنّأک اللَّه فی أهل بیتک، «4» قال: وما آخذ یا جبرئیل؟ فأقرأه «4»: «هَلْ أتی علی الإنْسان»، إلی قوله:
«إنّما نُطعمکُم لوَجهِ اللَّهِ لا نُریدُ مِنْکُم جَزاءً ولا شکوراً»، إلی آخر السّورة «5».
وزادنی ابن مهران الباهلیّ فی هذا الحدیث: فوثب النّبیّ صلی الله علیه و آله حتّی دخل علی فاطمة، فلمّا رأی ما بهم، انکبّ علیهم «6»، ثمّ قال: أنتم منذ ثلاث فیما أری وأنا غافل عنکم! فهبط جبرئیل بهذه الآیات «7»: «إنّ الأبرارَ یَشْرَبُونَ من کأسٍ کان مِزاجُها کافُوراً، عَیْناً یَشْرَبُ بها عبادُ اللَّهِ یُفجِّرُونها تَفْجِیراً»، قال: هی عین فی دار النّبیّ صلی الله علیه و آله، تفجّر إلی دور الأنبیاء والمؤمنین (5*) (2*) «8».
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی إرشاد القلوب: بنا].
(2) (2) [لم یرد فی إرشاد القلوب].
(3)- [فرائد السّمطین: فنزل].
(4) (4) [فرائد السّمطین: فتبرّأ علیه].
(5)- [إلی هنا حکاه فی کشف الغمّة وکشف الیقین وفرائد السّمطین وإرشاد القلوب، وأضاف فی إرشاد القلوب: ومَنْ کان أکرم النّاس کان أفضل النّاس فیکون هو الإمام دون غیره].
(6)- [العمدة: فبکی].
(7)- [أضاف فی العمدة: وزاد محمّد بن علیّ صاحب الغزالیّ علی ما ذکره الثّعلبیّ فی کتابه المعروف «بالبلیّة»: أ نّهم علیهم السلام نزلت علیهم مائدة من السّماء، فأکلوا منها سبعة أیّام، وحدیث المائدة ونزولها علیهم فی جواب ذلک مذکور فی سائر الکتب، قال الثّعلبیّ: قوله عزّ وجلّ].
(8)- [أضاف فی العمدة: «یُوفُونَ بالنّذْرِ ویَخافُونَ یوماً کانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیراً»، «یوفون بالنّذر» یعنی علیّاً وفاطمة والحسن والحسین وجاریتهم فضّة، «ویخافون یوماً کان شَرُّهُ مُسْتَطِیراً، ویُطْعِمُونَ الطّعامَ علی حُبِّهِ مِسْکیناً ویَتِیماً وأسِیراً»، یقول: شهوتهم للطّعام وإیثارهم مسکیناً من مساکین المسلمین ویتیماً من یتامی المسلمین وأسراً من أساری المشرکین، ویقولون إذا أطعموهم: «إنّما نُطْعِمُکُم لوجهِ اللَّهِ لا نُریدُ مِنْکُم جَزاءً ولا شکُوراً، إنّا نخافُ من رَبِّنا یوماً عَبُوساً قَمْطَریراً».-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 299
الثّعلبیّ، التّفسیر (کشف البیان)، 10/ 98- 101/ عنه: ابن البطریق، العمدة،/ 345- 349؛ الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 302- 304؛ العلّامة الحلّی، کشف الیقین،/ 116- 119؛ الدّیلمی، إرشاد القلوب،/ 198- 199؛ مثله الخوارزمیّ، المناقب،/ 268- 271 رقم 250- 251؛ ابن الأثیر، أسد الغابة، 5/ 530- 531؛ سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ (ط بیروت)،/ 281- 283؛ الحمویّ، فرائد السّمطین، 2/ 53- 56؛ الفیروزآبادی، فضائل الخمسة، 1/ 301- 303
وروی أبو صالح، ومجاهد، والضّحّاک، والحسن، وعطاء، وقتادة، ومقاتل، واللّیث، وابن عبّاس، وابن مسعود، وابن جبیر، وعمرو بن شعیب، والحسن بن مهران، والنّقّاش، والقشیریّ، والثّعلبیّ، والواحدیّ فی تفاسیرهم، وصاحب أسباب النّزول، والخطیب المکّیّ فی الأربعین، وأبو بکر الشّیرازی فی نزول القرآن فی أمیر المؤمنین علیه السلام، والأشنهی فی اعتقاد أهل السّنّة، وأبو بکر محمّد بن أحمد بن الفضل النّحویّ فی العروس فی الزّهد.
وروی «1» أهل البیت علیهم السلام «1» عن الأصبغ بن نباتة وغیره، عن الباقر علیه السلام، واللّفظ له فی قوله تعالی: «هَلْ أتی علی الإنْسانِ حِینٌ مِنَ الدّهْر»، إنّه مرض الحسن والحسین علیهما السلام، فعادهما رسول اللَّه فی جمیع أصحابه.
وقال لعلیّ: یا أبا الحسن! لو نذرت فی ابنیک نذراً عافاهما اللَّه.
__________________________________________________
- قال: واللَّه ما قالوا هذا بألسنتهم ولکنّهم أضمروه فی صدورهم، فأخبر اللَّه عزّ وجلّ عن ضمائرهم یقولون: «لا نریدُ منکم جزاءً ولا شکوراً»، فتمنّون علینا به ولکنّا أعطیناکم لوجه اللَّه تعالی، وطلب ثوابه، قال اللَّه تعالی: «فوقاهُم اللَّهُ شَرّ ذلکَ الیوم ولقّاهم نَضْرَةً (فی الوجوه) وسُروراً (فی القلوب) وَجَزاهُم بما صَبَرُوا جَنّة» یسکنونها «وحَریراً» یلبسونه ویفرشونه «مُتّکِئِینَ فیها علی الأرائِکِ لا یَرونَ فیها شَمْساً ولا زَمْهریراً».
قال ابن عبّاس: فبینا أهل الجنّة فی الجنّة، إذ رأوا ضوءاً کضوء الشّمس وقد أشرقت الجنان له، فیقول أهل الجنّة: قال ربّنا عزّ وجلّ: «لا یرونَ فیها شمساً ولا زمهریراً»، فیقول لهم: رضوان لیست هذه شمساً ولا قمراً، ولکن هذه فاطمة وعلیّ علیهما السلام ضحکا ضحکاً، أشرقت الجنان من نور ضحکهما، وفیهما أنزل اللَّه تعالی: «هَلْ أتی علی الإنْسانِ حِینٌ من الدّهْر»، إلی قوله: «وکانَ سَعْیکُم مَشْکُوراً»، قال الثّعلبیّ: وأنشدت فیه:
أنا مولی لفتی أنزل فیه هل أتی]
(1) (1) [لم یرد فی کنز الدّقائق].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 300
فقال: أصوم ثلاثة أیّام، وکذلک قالت فاطمة والحسن والحسین وجاریتهم فضّة، فبرؤوا، فأصبحوا صیاماً ولیس عندهم طعام.
فانطلق علیّ إلی یهودیٍّ «1» یُقال له فنحاص بن الحارا «2»، وفی روایة: شمعون بن حاریا یستقرضه، وکان یعالج الصّوف، فأعطاه جزّة من صوف وثلاثة أصوع من الشّعیر، وقال:
تغزلها ابنة محمّد.
فجاء بذلک، فغزلت فاطمة ثلث الصّوف، ثمّ طحنت صاعاً من الشّعیر وعجنته وخبزت منه خمسة أقراص، فلمّا جلسوا خمستهم، فأوّل لقمة کسرها علیّ، إذا مسکین علی الباب یقول: السّلام علیکم یا أهل بیت محمّد، أنا مسکین من مساکین المسلمین، أطعمونی ممّا تأکلون، أطعمکم اللَّه علی موائد الجنّة، فوضع اللّقمة من یده وقال:
فاطم ذات المجد والیقین یا بنت خیر النّاس أجمعین
أما ترین البائس المسکین قد قام بالباب له حنین
یشکو إلینا جائع حزین کلّ امرئ بکسبه رهین
فقالت فاطمة علیها السلام:
أمرک سمعاً یا ابن عمّ طاعة ما فیَّ من لؤم ولا وضاعة
أطعمه ولا أبالی السّاعة أرجو إذا أشبعت ذا مجاعة
أنْ الحقّ الأخیار والجماعة وأدخل الخلد ولی شفاعة
ودفعت ما کان علی الخوان إلیه، وباتوا جیاعاً وأصبحوا صیاماً ولم یذوقوا إلّاالماء القراح، فلمّا أصبحوا غزلت الثّلث الثّانی وطحنت صاعاً من الشّعیر وعجنته وخبزت منه خمسة أقراص، فلمّا جلسوا خمستهم وکسر علیّ لقمة، إذا یتیم علی الباب یقول: السّلام علیکم أهل بیت محمّد، أنا یتیم من أیتام المسلمین، أطعمونی ممّا تأکلون، أطعمکم
__________________________________________________
(1)- [نور الثّقلین: جار له من الیهود].
(2)- [کنز الدّقائق: الحلا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 301
اللَّه من موائد الجنّة، فوضع اللّقمة من یده، وقال:
فاطم بنت السّیِّد الکریم بنت نبیّ لیس بالذّمیم
قد جاءنا اللَّه بذا الیتیم من یرحم الیوم فهو رحیم
موعده فی جنّة النّعیم حرّمها اللَّه علی اللّئیم
فقالت فاطمة علیها السلام:
إنِّی أعطیه ولا أبالی واؤثر اللَّه علی عیالی
أمسوا جیاعاً وهم أشبالی
ثمّ دفعت ما کان علی الخوان إلیه وباتوا جیاعاً لایذوقون إلّاالماء القراح، فلمّا أصبحوا، غزلت الثّلث الباقی، وطحنت الصّاع الباقی، وعجنته وخبزت منه خمسة أقراص.
فلمّا جلسوا خمستهم، فأوّل لقمة کسرها علیّ، إذا أسیر من اسراء المشرکین علی الباب یقول: السّلام علیکم أهل بیت محمّد، تأسروننا وتشدّوننا ولا تطعموننا، فوضع علیّ من یده اللّقمة، وقال:
فاطم یا بنت النّبیّ أحمد بنت نبیّ سیِّد مسوّد
هذا أسیر للنّبیّ المهتدی مکبّل فی غلّة مقیّد «1»
یشکو إلینا الجوع قد تقدّد من یطعم الیوم یجده فی غد
عند العلیّ الواحد الممجّد
فقالت فاطمة:
لم یبق ممّا کان غیر صاع قد دمیت کفِّی مع الذّراع
وما علی رأسی من قناع إلّا عباء نسجه یضاع
ابنای واللَّه من الجیاع یا ربّ لا تترکهما ضیاع
أبوهما للخیر ذو اصطناع عبل الذّراعین شدید الباع
__________________________________________________
(1). الکبل: القید أو أعظم ما یکون من القیود.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 302
وأعطته ما کان علی الخوان، وباتوا جیاعاً، وأصبحوا مفطرین ولیس عندهم شی‌ء، فرآهم النّبیّ صلی الله علیه و آله جیاعاً؛ فنزل جبرئیل ومعه صحفة من الذّهب مرصعة بالدّرّ والیاقوت مملوءة من الثّرید وعُراقاً «1» یفوح منه رائحة المسک والکافور، فجلسوا، فأکلوا حتّی شبعوا ولم تنقص منها لقمة واحدة، وخرج الحسین ومعه قطعة عُراق، فنادته امرأة یهودیّة:
یا أهل بیت الجوع، من أین لکم هذا؟ اطعمنیها، فمدّ یده الحسین لیطعمها، فهبط جبرئیل، فأخذها من یده، ورفع الصّحفة إلی السّماء. فقال النّبیّ: لو لا ما أراد الحسین من إطعام الجاریة تلک القطعة، لترکت تلک الصّحفة فی أهل بیتی یأکلون منها إلی یوم القیامة «2» لا تنقص لقمة «2». ونزل «3»: «یُوفُونَ بالنّذْر»، وکانت الصّدقة فی لیلة خمس وعشرین من ذی الحجّة، نزلت: «هل أتی» فی یوم الخامس والعشرین منه. «4»
ابن شهرآشوب، المناقب، 3/ 373- 375/ عنه: الحویزی، نور الثّقلین، 5/ 471- 473؛ المشهدیّ القمّی، کنز الدّقائق، 14/ 52- 56
أخبرنا أبو طالب عبداللّطیف بن محمّد بن القبیطیّ البغدادیّ بها، أخبرنا أبو الفتح محمّد بن عبدالباقی بن سلیمان، أخبرنا الحافظ محمّد بن أبی نصر الحمیدیّ، أخبرنا
__________________________________________________
(1)- العُراق جمع العرق: العظم الّذی أخذ عنه اللّحم وبقیت علیه لحوم رقیقة طیّبة.
(2) (2) [لم یرد فی نور الثّقلین].
(3)- [المصدر: نزلت].
(4)- [زاد فی کنز الدّقائق: وفی أصول الکافی: أحمد بن إدریس، عن محمّد بن أحمد، عن یعقوب بن یزید، عن ابن محبوب، عن محمّد بن الفضیل، عن أبی الحسن- علیه السلام- [فی قول اللَّه- عزّ وجلّ-: «یُوفُونَ بالنَّذْرِ» الّذی اخِذَ علیهم من ولایتنا.
علیّ بن محمّد، عن بعض أصحابنا، عن ابن محبوب، عن محمّد بن الفضیل، عن أبی الحسن] الماضی- علیه السلام- قال: قلت: قوله: «یُوفُونَ بالنَّذْرِ»؟
[قال: یوفون للَّه‌بالنّذر] الّذی اخِذَ علیهم فی المیثاق من ولایتنا.
«ویَخافُونَ یَوْماً کانَ شَرُّهُ»: شدائده.
«مُسْتَطِیراً»: فاشیاً منتشراً غایة الانتشار. من استطار الحریق والفجر، وهو أبلغ من طار.
وفیه إشعار بحُسن عقیدتهم، واجتنابهم عن المعاصی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 303
أبو علیّ الحسن بن عبدالرّحمان المعروف بالشّافعیّ بمکّة، أخبرنا أبو القاسم عبیداللَّه بن محمّد السّقطیّ، أخبرنا أبو عمر بن أحمد بن عبداللَّه الدقّاق المعروف بابن السّمّاک، أخبرنا عبیداللَّه بن ثابت، حدّثنا أبی، عن هذیل بن حبیب، عن أبی عبداللَّه السّمرقندیّ، عن محمّد بن کثیر الکوفیّ، عن الأصبغ بن نباتة، قال: مرض الحسن والحسین، فعادهما النّبیّ (ص) وأبو بکر وعمر، فقال عمر لعلیّ علیه السلام: یا أبا الحسن! انذروا إن عافی اللَّه تعالی ولدیک أن تحدث للَّه‌شکراً، فقال علیّ علیه السلام: إن عافی اللَّه عزّ وجلّ ولدیّ صمت للَّه‌ثلاثة أیّام شکراً، فقالت فاطمة علیها السلام مثل ذلک، فقالت جاریة لهم مثل ذلک، فأصبحوا وقد مصح «1» اللَّه ما بالغلامین وهم صیام ولیس عندهم قلیل ولا کثیر، فانطلق علیّ علیه السلام إلی رجل من الیهود یقال له جار بن الشّمر الیهودیّ، فقال له علیّ علیه السلام: اسلفنی ثلاثة أصوع من شعیر وأعطنی جزّة من الصّوف تغزلها لک بنت محمّد، قال: فأعطاه، فاحتمله علیّ علیه السلام تحت ثوبه ودخل علی فاطمة علیها السلام وقال: یا بنت محمّد! دونکِ واغزلی هذا، وقامت الجاریة إلی صاع من شعیر، فطحنته وعجنته، فخبزت منه خمسة أقراص، وصلّی المغرب مع النّبیّ (ص) ورجع لیفطر، فوضع الطّعام بین یدیه وقعدوا لیفطروا، فإذا مسکین بالباب یقول: یا أهل بیت محمّد! مسکین من مساکین المسلمین علی بابکم، أطعمونی ممّا تأکلون أطعمکم اللَّه علی موائد الجنّة، فرفع علیّ علیه السلام یده، ورفعت فاطمة والحسن والحسین علیهم السلام أیدیهم، وأنشأ یقول:
فاطم ذات الدِّین والیقین ألم ترین البائس المسکین
قد جاء للباب له حنین یشکو إلی اللَّه ویستکین
کلّ امرئ بکسبه رهین قد حرّم الخلد علی الضّنین
یهوی إلی النّار إلی سجِّین
فأجابته فاطمة علیها السلام:
__________________________________________________
(1)- مصح بالشّی‌ء: ذهب به.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 304
أمرک یا ابن العمّ سمعاً طاعة ما بی من لؤم ولا وضاعة
أرجو إن أطعمت من المجاعة أن ألحق الأخیار والجماعة
فحمل الطّعام ودفع إلی المسکین وباتوا جیاعاً، وأصبحوا صیاماً، فقامت الجاریة إلی الصّاع الثّانی، فطحنته وعجنته وخبزت منه خمسة أقراص، وصلّی علیّ علیه السلام المغرب مع النّبیّ علیه السلام وجاء لیفطر ووضع الطّعام بین یدیه، فإذا یتیم بالباب یقول: یا أهل بیت محمّد، یتیم علی بابکم، فأطعمونی أطعمکم اللَّه علی موائد الجنّة، فرفع علیّ علیه السلام یده ورفع القوم أیدیهم، وأنشأ علیّ علیه السلام یقول:
فاطم بنت السّیِّد الکریم قد جاءنا اللَّه بذا الیتیم
من یرحم الیوم فهو رحیم قد حرم الخلد علی اللّئیم
ویدخل النّار وهو مقیم وصاحب البخل یری ذمیم
فأجابته فاطمة علیها السلام:
أطعمه قوتی ولا أبالی وأوثر اللَّه علی عیالی
أرجو به الفوز وحسن الحال إن یرحم اللَّه سینمی مالی
وکان لی عوناً علی أطفالی أخصّهم عندی فی التّغالی
بکربلا یُقتل فی اغتیال للقاتل الویل مع الوبال
فحمل الطّعام ودفع إلی الیتیم، وباتوا جیاعاً، وأصبحوا صیاماً، فقامت الجاریة إلی الصّاع الثّالث، فطحنته وعجنته وخبزت منه خمسة أقراص، فلمّا صلّی علیّ علیه السلام المغرب مع النّبیّ صلی الله علیه و آله جاء لیفطر، ووضع الطّعام بین یدیه، فإذا أسیر مشدود بالقید وهو یقول:
یا أهل بیت محمّد، أسیر علی الباب، فأطعمونی أطعمکم اللَّه علی موائد الجنّة، فرفع علیّ علیه السلام یده، ورفع الیوم أیدیهم، وأنشأ علیّ علیه السلام یقول:
فاطم بنت المصطفی محمّد نبیّ صدق سیِّد مسوّد
من یطعم الیوم یجده فی غد فأطعمی لا تجعلیه أنکد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 305
فأجابته فاطمة علیها السلام تقول:
واللَّه ما بقیت غیر صاع قد دبرت کفّی مع الذّراع
قد یصنع الخیر بلا ابتداع عبل الذّراعین شدید الباع
فحمل الطّعام ودفع إلی الأسیر وباتوا جیاعاً، وأصبحوا وقد قضوا نذرهم، ثمّ أخذ علیّ علیه السلام بید الحسن والحسین علیهما السلام، فانطلق بهما إلی رسول اللَّه (ص)، فلمّا نظر إلیهما یقومان ویقعان من شدّة الجوع، ضمّهما إلی صدره وقال: (وا غوثاه باللَّه، ما لقی آل محمّد)، فحمل واحداً علی عنقه، والآخر علی صدره، ثمّ دخل علی فاطمة علیها السلام ونظر إلی وجهها متغیّراً من الجوع، فبکت وبکی لبکائها، ثمّ قال: ما یبکیکِ یا بنیّة؟ قالت: یا أبتاه، ما طعمت أنا ولا ولدای ولا علیّ منذ ثلاثة أیّام، قال: فرفع النّبیّ صلی الله علیه و آله یده، ثمّ قال: (اللَّهمّ أنزل علی آل محمّد کما أنزلت علی مریم بنت عمران)، ثمّ قال: ادخلی مخدعکِ فانظری ماذا ترین؟ قال: فدخلت ومعها علیّ وولداها، ثمّ تبعهم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فإذا جفنة تفور مملوّة ثریداً وعُراقاً مکالة بالجوهر یفوح منها رائحة المسک الأذفر، فقال: کلوا بسم اللَّه، فأکلوا منها جماعتهم سبعة أیّام ما انتقص منها لقمة ولا بضعة، قال: فخرج الحسن وبیده عرق، فلقیته امرأة من الیهود تدعی سامار، فقالت: یا أهل بیت الجوع، من أین لکم هذا، فأطعمنی، فمدّ الحسن یده لیناولها، فاختلست الأکلة وارتفعت القصعة، فقال النّبیّ (ص): سکتوا لأکلوا منها إلی أن تقوم السّاعة، وهبط الأمین جبرئیل علی النّبیّ صلی الله علیه و آله فقال: یا محمّد، إنّ ربّک یقرئک السّلام ویقول لک: خذ هنّأک اللَّه فی أهل بیتک، قال: وما آخذ؟ قال: فتلا جبرئیل: «إنّ الأبرارَ یَشْرَبُونَ من کأسٍ کانَ مِزاجُها کافُوراً، عَیْناً یَشْرَبُ بها عباد اللَّهِ یُفجِّرونها تَفْجِیراً، یُوفُونَ بالنّذْرِ ویَخافُونَ یَوْماً کانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیراً، وَیُطْعِمُونَ الطّعامَ علی حُبِّهِ مِسْکِیناً ویَتِیماً وأسیراً»، إلی قوله: «سَعْیکُم مَشْکُوراً».
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 345- 348
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 306
سورة: هل أتی.
الثّامنة عشرة: سورة «هل أتی»:
روی الجمهور: أنّ الحسن والحسین مرِضا، فعادهما رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وعامّة العرب، فنذر علیّ صوم ثلاثة أیّام، وکذا امّهما فاطمة علیها السلام، وخادمتهم فضّة، لئن برئا، فبرئنا، ولیس عند آل محمّد صلی الله علیه و آله قلیل ولا کثیر، فاستقرض أمیر المؤمنین علیه السلام ثلاثة أصوع من شعیر، وطحنت فاطمة منها صاعاً، فخبزته أقراصاً، لکلِّ واحد قرص، وصلّی علیّ المغرب، ثمّ أتی المنزل، فوضع بین یدیه، للإفطار، فأتاهم مسکین، وسألهم، فأعطاه کلّ منهم قوته. ومکثوا یومهم ولیلتهم لم یذوقوا شیئاً.
ثمّ صاموا الیوم الثّانی، فخبزت فاطمة صاعاً آخر، فلمّا قدّمته بین أیدیهم للإفطار أتاهم یتیم، وسألهم القوت، فتصدّق کلّ منهم بقوته.
فلمّا کان الیوم الثّالث من صومهم، وقُدّم الطّعام للإفطار، أتاهم أسیر، وسألهم القوت، فأعطاه کلّ منهم قوته، ولم یذوقوا فی الأیّام الثّلاثة سوی الماء.
فرآهم النّبیّ صلی الله علیه و آله فی الیوم الرّابع، وهم یرتعشون من الجوع، وفاطمة علیها السلام قد التصق بطنها بظهرها من شدّة الجوع، وغارت عینها، فقال صلی الله علیه و آله: وا غوثاه، یا اللَّه، أهل محمّد یموتون جوعاً؟ فهبط جبرائیل، فقال: خذ ما هنّأک اللَّه تعالی به فی أهل بیتک، فقال:
وما آخذ یا جبرائیل؟ فأقرأه: «هل أتی». العلّامة الحلّی، نهج الحقّ وکشف الصّدق،/ 184
وأنبأنا أبو القاسم الحسن بن محمّد بن حیدر الواعظ المفسّر- واللّفظ له- أنبأنا أبو عبداللَّه محمّد بن علیّ بن عبداللَّه الفتلیّ ب «نسا»، حدّثنا أبی، حدّثنا عبداللَّه بن عبدالوهاب، أنبأنا أحمد بن حمّاد المروزیّ، أنبأنا محبوب بن حمید البصریّ، وسأله روح عن هذا الحدیث، قال: حدّثنا القاسم بن بهرام، عن لیث، عن مجاهد:
عن ابن عبّاس فی قوله عزّ وجل: «یُوفُونَ بالنّذْرِ ویَخافُونَ یَوْماً کانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیراً»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 307
[6/ الدّهر]، قال: مرض الحسن والحسین، فعادهما جدّهما رسول اللَّه (ص)، وعادهما عمومة العرب، فقالوا: یا أبا الحسن! لو نذرت علی ولدیک نذراً. فقال علیّ: إن برآ صمت للَّه‌ثلاثة أیّام شکراً. وقالت فاطمة کذلک، وقالت جاریة لهم نوبیّة یقال لها فضّة کذلک.
الحمویّ، فرائد السّمطین، 2/ 54
أخرج أبو موسی فی الذّیل، والثّعلبیّ فی تفسیر سورة «هَلْ أتی» من طریق عبداللَّه ابن عبدالوهاب الخوارزمی ابن عمّ الأحنف، عن أحمد بن حمّاد المروزیّ، عن محبوب ابن حمید، وسأله روح بن عبادة، عن القاسم بن بهرام، عن لیث بن أبی سلیم، عن مجاهد، عن ابن عبّاس فی قوله تعالی: «یُوفُونَ بالنّذْر» الآیة، قال: مرضَ الحسن والحسین، فعادهما جدّهما صلی الله علیه و آله و سلم، وعادهما عامّة العرب، فقالوا لأبیهما: لو نذرت، فقال علیّ: إن عوفیا صیام ثلاثة أیّام شکراً، وقالت فاطمة کذلک، وقالت جاریة لها یقال لها فضّة النّوبیّة، فذکر حدیثاً طویلًا.
قال الذّهبی: کأ نّه موضوع ولیس ما قال ببعید.
ابن حجر، الإصابة، 4/ 376
وقال محمّد بن العبّاس- رحمه الله-: حدّثنا محمّد بن أحمد الکاتب، عن الحسن بن بهرام، عن عثمان بن أبی شیبة، عن وکیع، عن المسعودیّ، عن عمرو بن مرّة، عن عبداللَّه بن الحارث المکتّب، عن أبی کثیر الزّبیریّ، عن عبداللَّه بن العبّاس- رضی الله عنه- قال: مرض الحسن والحسین، فنذر علیّ وفاطمة علیهما السلام والجاریة نذراً إن برئا صاموا ثلاثة أیّام شکراً للَّه، فبرئا، فوافوا بالنّذر وصاموا.
فلمّا کان أوّل یوم قامت الجاریة وجرشت شعیراً لها، فخبزت منه خمسة أقراص، لکلّ واحد منهم قرص. فلمّا کان وقت الفطور جاءت الجاریة بالمائدة، فوضعتها بین أیدیهم، فلمّا مدّوا أیدیهم لیأکلوا، وإذا مسکین بالباب وهو یقول: یا أهل بیت محمّد، مسکین [من] آل فلان بالباب. فقال علیّ علیه السلام: لا تأکلوا وآثروا المسکین. فلمّا کان
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 308
الیوم الثّانی فعلت الجاریة کما فعلت فی الیوم الأوّل، فلمّا وضعت المائدة بین أیدیهم لیأکلوا، فإذا یتیم بالباب وهو یقول: یا أهل بیت النّبوّة ومعدن الرّسالة، یتیم آل فلان بالباب. فقال علیّ علیه السلام: لا تأکلوا شیئاً وأطعموه الیتیم. قال: ففعلوا. فلمّا کان الیوم الثّالث وفعلت الجاریة کما فعلت فی الیومین جاءت الجاریة بالمائدة فوضعها، فلمّا مدّوا أیدیهم لیأکلوا وإذا شیخ کبیر یصیح بالباب: یا أهل بیت محمّد، تأسرونا ولا تطعمونا! قال: فبکی علیّ علیه السلام بکاءً شدیداً وقال: یا بنت محمّد، إنّی أحبّ أن یراکِ اللَّه وقد آثرتِ هذا الأسیر علی نفسکِ وأشبالکِ. فقالت: سبحان اللَّه! ما أعجب ما نحن فیه معک، ألا ترجع إلی اللَّه فی هؤلاء الصّبیة الّذین صنعت بهم ما صنعت، وهؤلاء إلی متی یصبرون صبرنا؟ فقال لها علیّ علیه السلام: فاللَّه یصبّرکِ ویصبّرهم، ویأجرنا إن شاء اللَّه وبه نستعین علیه ونتوکّل وهو حسبنا ونعم الوکیل: «اللّهمّ بدّلنا بما فاتنا من طعامنا هذا ما هو خیر منه، واشکر لنا صبرنا ولا تنسه لنا إنّک رحیم کریم»، فأعطوه الطّعام «1».
وبکّر إلیهم النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم فی الیوم الرّابع، فقال: ما کان من خبرکم فی أیّامکم هذه؟
فأخبرته فاطمة علیها السلام بما کان. فحمد اللَّه وشکره وأثنی علیه وضحک إلیهم وقال: خذوا هنّأکم اللَّه وبارک لکم وبارک علیکم، قد هبط علیَّ جبرئیل من عند ربِّی وهو یقرأ علیکم السّلام، وقد شکر ما کان منکم، وأعطی فاطمة سؤلها وأجاب دعوتها. وتلا علیهم: «إنّ الأبْرارَ یَشْرَبُونَ من کأسٍ کانَ مِزاجها کافوراً»- إلی قوله-: «إنّ هذا کان لکُم جَزاءً وکان سَعْیکُم مَشْکُوراً».
قال: وضحک النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم وقال: إنّ اللَّه قد أعطاکم نعیماً لا ینفد، وقرّة عین أبد الآبدین، هنیئاً لکِ یا بنت [النّبیّ] بالقرب من الرّحمان یسکنکم معه فی دار الجلال والجمال، ویکسوکم من السّندس والإستبرق والارجوان «2»، ویسقیکم الرّحیق المختوم من
__________________________________________________
(1)- [زاد فی البرهان: وبکوا].
(2)- الارجوان- بضمّتین-: ثیاب حمر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 309
الولدان. فأنتم أقرب الخلق من الرّحمان، تأمنون إذا فزع النّاس، وتفرحون إذا حزن النّاس، وتسعدون إذا شقی النّاس، فأنتم فی روح وریحان وفی جوار الرّبّ العزیز الجبّار، هو راض عنکم غیر غضبان، قد أمنتم العقاب ورضیتم الثّواب، تسألون فتعطون، فتتحفون فترضون، فتشفعون فتشفّعون، طوبی لِمَنْ کان معکم، وطوبی لِمَنْ أعزّکم إذا أخذلکم النّاس، وأعانکم إذا جفاکم «1» النّاس، وآواکم إذا طردکم النّاس، ونصرکم إذا قتلکم النّاس. الویل لکم من امّتی، والویل لُامّتی من اللَّه.
ثمّ قبّل فاطمة وبکی، وقبّل جبهة علیّ وبکی، وضمّ الحسن والحسین إلی صدره وبکی وقال: اللَّه خلیفتی علیکم فی المحیا والممات، وأستودعکم اللَّه وهو خیر مستودع، حفظ اللَّه من حفظکم، ووصل اللَّه من وصلکم، وأعان اللَّه من أعانکم، وخذل اللَّه من خذلکم وأخافکم، أنا لکم سلف، وأنتم «2» عن قلیل بی لاحقون، والمصیر إلی اللَّه، والوقوف بین یدی اللَّه، والحساب علی اللَّه «لیجزی الّذینَ أساؤوا بما عملوا ویجزی الّذینَ أحسنوا بالحُسْنی».
الغرویّ، تأویل الآیات الطّاهرة،/ 725- 727/ عنه: السّیّد هاشم البحرانی، البرهان، 4/ 414؛ المشهدیّ القمّی، کنز الدّقائق، 14/ 74- 76
ومن روایة عطاء عن ابن عبّاس: أنّ الحسن والحسین مرضا، فعادهما جدّهما محمّد صلّی اللَّه تعالی علیه وسلّم، ومعه أبو بکر وعمر رضی اللَّه تعالی عنهما، وعادهما من عادهما من الصّحابة، فقالوا لعلیّ کرّم اللَّه تعالی وجهه: یا أبا الحسن! لو نذرت علی ولدیک، فنذر علیّ وفاطمة وفضّة جاریة لهما إن برآ ممّا بهما أن یصوموا ثلاثة أیّام شکراً،
__________________________________________________
(1)- [البرهان: أجفاکم].
(2)- [زاد فی البرهان: لی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 310
فألبس اللَّه تعالی الغلامین ثوب العافیة، ولیس عند آل محمّد قلیل ولا کثیر، فانطلق علیّ کرّم اللَّه تعالی وجهه إلی شمعون الیهودیّ الخیبریّ، فاستقرض منه ثلاثة أصوع من شعیر، فجاء بها، فقامت فاطمة رضی اللَّه تعالی عنها إلی صاع، فطحنته وخبزت منه خمسة أقراص علی عددهم، وصلّی علیّ کرّم اللَّه تعالی وجهه مع النّبیّ صلّی اللَّه تعالی علیه وسلّم المغرب، ثمّ أتی المنزل، فوضع الطّعام بین یدیه، فوقف بالباب سائل، فقال:
السّلام علیکم یا أهل بیت محمّد صلّی اللَّه تعالی علیه وسلّم، أنا مسکین من مساکین المسلمین، أطعمونی أطعمکم اللَّه تعالی من موائد الجنّة، فآثروه، وباتوا لم یذوقوا شیئاًإلّا الماء.
وأصبحوا صیاماً، ثمّ قامت فاطمة رضی اللَّه تعالی عنها إلی صاع آخر، فطحنته وخبزته، وصلّی علیّ کرّم اللَّه تعالی وجهه مع النّبیّ صلّی اللَّه تعالی علیه وسلّم المغرب، ثمّ أتی المنزل، فوضع الطّعام بین یدیه، فوقف یتیم بالباب وقال: السّلام علیکم یا أهل بیت محمّد صلّی اللَّه تعالی علیه وسلّم، یتیم من أولاد المهاجرین، أطعمونی أطعمکم اللَّه تعالی من موائد الجنّة، فآثروه ومکثوا یومین ولیلتین لم یذوقوا شیئاً إلّاالماء القراح.
وأصبحوا صیاماً، فلمّا کان یوم الثّالث قامت فاطمة رضی اللَّه تعالی عنها إلی الصّاع الثّالث وطحنته وخبزته، وصلّی علیّ کرّم اللَّه تعالی وجهه مع النّبیّ صلّی اللَّه تعالی علیه وسلّم المغرب، فأتی المنزل، فوضع الطّعام بین یدیه، فوقف أسیر بالباب، فقال: السّلام علیکم یا أهل بیت محمّد صلّی اللَّه تعالی علیه وسلّم، أنا أسیر محمّد علیه الصّلاة والسّلام، أطعمونی أطعمکم اللَّه، فآثروه وباتوا لم یذوقوا إلّاالماء القراح.
فلمّا أصبحوا أخذ علیّ کرّم اللَّه تعالی وجهه الحسن والحسین وأقبلوا إلی رسول اللَّه صلّی اللَّه تعالی علیه وسلّم، ورآهم یرتعشون کالفراخ من شدّة الجوع، قال: یا أبا الحسن! ما أشدّ ما یسوءنی ما أری بکم، وقام فانطلق معهم إلی فاطمة رضی اللَّه تعالی عنها، فرآها فی محرابها، قد التصق بطنها بظهرها وغارت عیناها من شدّة الجوع، فرقّ لذلک صلّی اللَّه تعالی علیه وسلّم وساءه ذلک، فهبط جبرئیل علیه السلام فقال: خذها یا محمّد هنّأک اللَّه تعالی فی أهل بیتک، قال: وما آخذ یا جبرئیل؟ قال: فأقرأه: «هَلْ أتی علی الإنْسانِ» السّورة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 311
وفی روایة ابن مهران: فوثب النّبیّ صلّی اللَّه تعالی علیه وسلّم حتّی دخل علی فاطمة، فأکبّ علیها یبکی، فهبط جبرئیل علیه السلام بهذه الآیة: «إنّ الأبْرارَ یَشْرَبُون» إلی آخره، وفی روایة عن عطاء: أنّ الشّعیر کان أجرة سقی نخل، وأ نّه جعل فی کلّ یوم ثلث منه عصیدة، فآثروا بها. وأخرج ابن مردویه عن ابن عبّاس أ نّه قال فی قوله سبحانه:
«ویُطْعِمُونَ» إلی آخره، نزلت فی علیّ کرّم اللَّه تعالی وجهه، وفاطمة بنت رسول اللَّه صلّی اللَّه تعالی علیهما وسلّم، ولم یذکر القصّة. والخبر مشهور بین النّاس، وذکره الواحدیّ فی کتاب البسیط، وعلیه قول بعض الشّیعة:
إلام ألام وحتّی متی أعاتب فی حبّ هذا الفتی
وهل زوّجت غیره فاطم وفی غیره هل أتی هل أتی
وتعقب بأ نّه خبر موضوع مفتعل کما ذکره التّرمذیّ وابن الجوزیّ، وآثار الوضع ظاهرة علیه لفظاً ومعنی، ثمّ إنّه یقتضی أن تکون السّورة مدنیّة، لأنّ بناء علیّ کرّم اللَّه تعالی وجهه علی فاطمة رضی اللَّه تعالی عنها کان بالمدینة، وهی عند ابن عبّاس المرویّ هو عنه علی ما أخرج النّحاس مکّیّة، وکذا عند الجمهور فی قول. وأقول: أمر مکّیّتها ومدنیّتها مختلف فیه جدّاً کما سمعت، فلا جزم فیه بشی‌ء.
وابن الجوزی نقل الخبر فی تبصرته، ولم یتعقّبه علی أ نّه ممّن یتساهل فی أمر الوضع حتّی قالوا أ نّه لا یعول علیه فی هذا الباب، فاحتمال أصل النّزول فی الأمیر کرّم اللَّه تعالی وجهه، وفاطمة رضی اللَّه تعالی عنها قائم، ولا جزم بنفی، ولا إثبات لتعارض الأخبار، ولایکاد یسلم المرجّح عن قیل، وقال: نعم، لعلّه یترجّح عدم وقوع لکیفیّة الّتی تضمّنتها الرّوایة الاولی، ثمّ أ نّه علی القول بنزولها فیهما لا یتخصّص حکماً بهما، بل یشمل کلّ من فعل مثل ذلک کما ذکره الطّبرسی من الشّیعة فی مجمع البیان راویاً له عن عبداللَّه بن میمون، عن أبی عبداللَّه رضی اللَّه تعالی عنه، وعلی القول بعدم النّزول فیهما لا یتطامن مقامهما ولا ینقص قدرهما، إذ دخولهما فی الأبرار أمر جلیّ، بل هو دخول أولی فهماهما، وماذا عسی یقول امرؤ فیهما سوی أنّ علیّاً مولی المؤمنین ووصیّ النّبیّ، وفاطمة البضعة الأحمدیّة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 312
والجزء المحمّدی، وأمّا الحسنان فالرّوح والرّیحان وسیّدا شباب الجنان، ولیس هذا من الرّفض بشی‌ء، بل ما سواه عندی هو الغیّ:
أنا عبدالحقّ لا عبد الهوی لعن اللَّه الهوی فیمن لعن
ومن اللّطائف علی القول بنزولها فیهم أ نّه سبحانه لم یذکر فیها الحور العین، وإنّما صرّح عزّ وجلّ بولدان مخلّدین رعایة لحرمة البتول وقرّة عین الرّسول لئلّا تثور غیرتها الطّبیعیّة إذا أحسّت بضرّة، وهی فی أفواه تخیّلات الطّباع البشریّة ولو فی الجنّة مرّة، ولا یخفی علیک إنّ هذا زهرة ربیع ولا تتحمّل الفرک.
الآلوسیّ البغدادیّ، روح المعانی، 29/ 157- 158
أیضاً الحموینیّ: أخرجه عن مجاهد، عن ابن عبّاس فی قوله تعالی: «یُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَیَخَافُونَ یَوْماً کَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیراً* وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَیَتِیماً وَأَسِیراً».
قال: مرضَ الحسن والحسین (رضی اللَّه عنهما)، فعادهما جدّهما [رسول اللَّه] صلی الله علیه و آله و سلم وعادهما بعض أصحابه، فقالوا: یا أبا الحسن! لو نذرت علی ولدیک [نذراً].
فقال علیّ رضی الله عنه: إن برء ولدای ممّا بهما صمت للَّه‌ثلاثة أیّام شکراً للَّه.
وقالت فاطمة (رضی اللَّه عنها) مثل ذلک.
وقالت جاریة [لهم نوبیّة] یقال لها «فضّة» مثل ذلک.
وقال الصّبیّان: نحن نصوم ثلاثة أیّام.
فألبسهما اللَّه العافیة، ولیس عندهم قلیل ولا کثیر، فانطلق علیّ رضی الله عنه إلی رجل من الیهود یقال له «شمعون بن حابا». فقال له: هل تأتینی جزّة من صوف تغزلها لک بنت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم بثلاثة أصواع من شعیر؟ قال: نعم، فأعطاه، ثمّ قامت فاطمة (رضی اللَّه عنها) إلی صاع وطحنته واختبزت منه خمسة أقراص، لکلّ واحد منهم قرص، وصلّی علیّ رضی الله عنه مع النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم المغرب، ثمّ أتی، فوضع الطّعام بین یدیه، إذ أتاهم مسکین، فوقف بالباب، فقال: السّلام علیکم یا أهل بیت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم، أنا مسکین، أطعمونی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 313
شیئاً، فأعطوه الطّعام، ومکثوا یومهم ولیلتهم لم یذوقوا شیئاً إلّاالماء القراح.
وفی اللّیلة الثّانیة أتاهم یتیم، فقال: أطعمونی، فأعطوه الطّعام.
وفی اللّیلة الثّالثة أتاهم أسیر، فقال: أطعمونی، فأعطوه.
ومکثوا ثلاثة أیّام ولیالیها لم یذوقوا شیئاً إلّاالماء القراح. فلمّا أن کان فی الیوم الرّابع وقد قضوا نذرهم، أخذ علیّ بیده الیمنی الحسن، وبیده الیسری الحسین (رضی اللَّه عنهم) وأقبل نحو رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم وهما یرتعشان کالفراخ من شدّة الجوع، فلمّا بصرهم النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم انطلق إلی ابنته فاطمة (رضی اللَّه عنها)، فانطلقوا إلیها وهی فی محرابها تصلِّی وقد لصق بطنها بظهرها من شدّة الجوع وغارت عیناها، فلمّا رآها رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم قال: وا غوثاه! یا اللَّه! أهل بیت محمّد یموتون جوعاً؟! فهبط جبرائیل علیه السلام فأقرأه: «هَلْ أَتی عَلَی الإنْسَانِ حِینٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ یَکُنْ شَیْئاً مَذْکُوراً» إلی آخر السّورة.
وهذا الخبر مذکور فی تفسیر البیضاویّ وروح البیان والمسامرة.
القندوزی، ینابیع المودّة، 1/ 279- 280
اعلم أ نّه قد روی الخاصّة والعامّة أنّ الآیات من هذه السّورة وهی قوله تعالی: «إنّ الأبرارَ یشربونَ من کأسٍ کانَ مِزاجُها کافوراً» إلی قوله سبحانه: «وکان سَعْیکُم مَشْکُوراً» أنزلت فی علیّ وفاطمة والحسن والحسین علیهم السلام لمّا تصدّقوا بما سنذکره، ومعهم فضّة النّوبیّة جاریتهم، وعلی هذا اتّفاق الشّیعة حتّی صرّح جمع، منهم علیّ بن عیسی الأربلیّ فی کتاب کشف الغمّة، بأنّ نزول هذه السّورة فی قضیّة هؤلاء الأجلّة ممّا علیه اجماع الامّة بحیث لا نعرف أحداً خالف فیها، ویدلّ علیه ما سیظهر من فقدان مصرّح بالقدح سوی بعض التّشکیکات الرّکیکة.
وقد روی أصل هذه القضیّة مفصّلًا أو مجملًا، وصرّح بنزول السّورة فیها جمّ غفیر من المفسّرین والمحدّثین من غیر نقل خلاف أو إنکار لأحد من أهل النّقل، بل ولا نقل شبهة من قدمائهم علی ما ذکره صاحب کتاب ضیاء العالمین، قال: فمنهم أبو صالح
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 314
ومجاهد فی تفسیره، والضّحاک والحسن البصریّ وعطاء بن قتادة، ومقاتل فی تفسیره، واللّیث، والقشیریّ فی تفسیره، والثّعلبی فی تفسیره، والواحدیّ فی تفسیره، والبغویّ فی تفسیره، والزّمخشریّ فی ربیع الأبرار، والبیضاویّ فی تفسیره، والشّیرازیّ فی أربعینه، والنّیسابوریّ فی تفسیره، والمزنیّ، ومحمّد بن علیّ الغزالیّ، والخطیب الخوارزمیّ فی المناقب، والخطیب المکِّیّ فی أربعینه، وصاحب بحر المناقب، والسّیوطیّ فی الخصائص الکبری، وابن مردویه، وصاحب کتاب اعتقاد أهل السّنّة، وصاحب کتاب أسباب النّزول، وابن بطریق الأسدیّ فی کتاب العمدة، وأحمد بن الفضل النّحویّ فی کتاب العروس، ومحمّد ابن السّائب الکلبیّ، وعمرو بن شعیب، وأبو الحسن بن مهران الباهلیّ، وسعید بن جبیر، وأبو رافع، وزید بن ربیع، وابن مسعود، وابن عبّاس، وهو الّذی ینتهی إلیه أکثر هذه الرّوایات، والأصبغ بن نباتة، ومحمّد بن الکنجی فی کتاب کفایة الطّالب فی مناقب علیّ ابن أبی طالب علیه السلام وجماعة من أصحاب الباقر والصّادق علیهما السلام، بل عن سائر أئمّة أهل البیت علیهم السلام.
نعم، قد وقع بعض اختلاف فی نقل کیفیّة القضیّة وبحسب نقلها إجمالًا وتفصیلًا کما سیظهر، وهو غیر ضارّ بأصل المطلب، والمرجع فی الجمیع إلی نقلین، أحدهما ما رواه الأکثر من العامّة عن ابن عبّاس، ومن الخاصّة عن الباقرین علیهما السلام، وخلاصة نقل الجمیع أنّ الحسن والحسین علیهما السلام مرضا وهما صبیّان صغیران، فعادهما النّبیّ جدّهما صلی الله علیه و آله فی اناس معه، فقالوا: یا أبا الحسن! لو نذرت علی ولدیک نذراً، فقال علیّ علیه السلام: إن برئ ولدای عمّا بهما صمت للَّه‌ثلاثة أیّام شکراً له، وقالت فاطمة علیها السلام مثل ذلک، وقالت جاریة لهم یقال لها فضّة النّوبیّة: إن برئ سیِّدای ممّا بهما صمت للَّه‌ثلاثة أیّام.
وفی روایة ضیاء العالمین قال الصّبیّان: ونحن أیضاً نصوم ثلاثة أیّام، فألبس اللَّه الغلامین العافیة، فأصبحوا صیاماً ولیس عندهم طعام.
وفی روایة: کان فی زمان قحط، فانطلق علیّ علیه السلام إلی جار له من الیهود یقال له شمعون الخیبریّ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 315
وفی روایة کفایة الطّالب: یقال له جار بن الشّمر الیهودیّ، فاستقرض منه ثلاثة أصوع من الشّعیر.
وفی روایة أنّ الیهودیّ کان یعالج الصّوف، فقال له: هل لک أن تعطینی جزّة من صوف تغزلها لک ابنة محمّد علیه السلام بثلاثة أصوع من شعیر؟
وفی روایة: ثلاث جزّات، قال: نعم، فأعطاه، فجاء بالصّوف والشّعیر، وأخبر فاطمة علیها السلام.
وفی روایة کفایة الطّالب: فاحتمله علیّ علیه السلام تحت ثوبه ودخل علی فاطمة علیها السلام وقال:
یا بنت محمّد صلی الله علیه و آله! دونکِ واغزلی هذا، فقبلت وأطاعت، فغزلت ثلث الصّوف.
وفی روایة ضیاء العالمین: جزّة، ثمّ أخذت صاعاً من الشّعیر، فطحنته وعجنته وخبزته خمسة أقراص، لکلّ واحد منهم قرصاً، وصلّی علیّ علیه السلام مع النّبیّ صلی الله علیه و آله المغرب، ثمّ أتی منزله، فوضع الخوان وجلسوا خمستهم، فأوّل لقمة کسرها علیّ علیه السلام، إذ أتاهم مسکین، فوقف بالباب، فقال: السّلام علیکم یا أهل بیت محمّد صلی الله علیه و آله، أنا مسکین من مساکین المسلمین، أطعمونی ممّا تأکلون، أطعمکم اللَّه من موائد الجنّة، فأثروه وأعطوا طعامهم، ولم یذوقوا إلّاالماء.
وفی روایة الخوارزمیّ وغیره، بل فی روضة الواعظین لعلیّ بن الفتأل عن الباقر أیضاً:
فوضع علیّ علیه السلام اللّقمة من یده، وأنشأ یقول:
فاطمة ذات المجد والیقین یا بنت خیر النّاس أجمعین
أما ترین البائس المسکین جاء إلی الباب له حنین
یشکو إلی اللَّه ویستکین یشکو إلینا جایع مزین
وفاعل الخیرات یستبین کلّ امرئ بکسبه رهین
موعده الجنّة علِّیّین حرّمها اللَّه علی الضّنین
وللبخیل موقف مهین تهوی به النّار إلی سجِّین
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 316
شرابه الحمیم والغسلین
فأقبلت فاطمة سلام اللَّه علیها تقول:
أمرک سمع یابن عمّ وطاعة ما بی من لوم ولا وضاعة
غذّیت باللّبّ وبالبراعة أرجو إذا شبعت من مجاعة
أن ألحق الأخیار والجماعة وأدخل الخلد ولی شفاعة
ثمّ عمدت إلی ما کان علی الخوان، فدفعته إلی المسکین وباتوا جیاعاً وأصبحوا صیاماً ولم یذوقوا إلّاالماء القراح، ثمّ عمدت فاطمة علیها السلام إلی الثّلث الثّانی من الصّوف فغزلته، ثمّ أخذت صاعاً من الشّعیر، فطحنته وعجنته وخبزت منه خمسة أقراص، لکلّ واحد قرصاً، وصلّی علیّ علیه السلام المغرب مع النّبیّ علیه السلام، ثمّ أتی منزله، فلمّا وضع الخوان بین یدیه وجلسوا خمستهم، فأوّل لقمة کسرها علیّ علیه السلام، إذا یتیم من یتامی المسلمین قد وقف بالباب، فقال: السّلام علیکم یا أهل بیت محمّد، أنا یتیم من یتامی المسلمین، وفی روایة:
من یتامی المهاجرین، قُتل والدی یوم العقبة، أطعمونی ممّا تأکلون، أطعمکم اللَّه علی موائد الجنّة، فوضع علیّ علیه السلام اللّقمة من یده، فآثروه وأعطوه طعامهم، فأنشأ یقول:
فاطمة بنت السّیِّد الکریم بنت نبی لیس بالزّنیم
قد جاءنا اللَّه بذا الیتیم مَنْ یرحم الیوم فهو رحیم
موعده فی جنّة النّعیم حرّمها اللَّه علی اللّئیم
وصاحب البخل یقف ذمیم تهوی به النّار إلی الجحیم
شرابه الصّدید والحمیم
فأقبلت فاطمة علیها السلام وهی تقول:
فسوف أعطیه ولا أبالی وأوثر اللَّه علی عیالی
أمسوا جیاعاً وهم أشبالی أصغرهما یُقتل فی القتال
بکربلا یُقتل باغتیال لقاتلیه الویل مع وبال
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 317
یهوی فی النّار إلی السّفال کبوله زادت علی الأکبال
مصفّد الیدین بالأغلال
ثمّ عمدت فاطمة إلی جمیع ما فی الخوان، فأعطته، وباتوا جیاعاً لم یذوقوا إلّاالماء القراح وأصبحوا صیاماً، فعمدت فاطمة علیها السلام، فغزلت الثّلث الباقی من الصّوف، وطحنت الصّاع الباقی وعجنته وخبزت منه خمسة أقراص، لکلّ واحد منهم قرصاً، وصلّی علیّ علیه السلام المغرب مع النّبیّ صلی الله علیه و آله، ثمّ أتی منزله، فلمّا وضع الخوان وجلسوا خمستهم، فأوّل لقمة کسرها علیّ علیه السلام، إذا أسیر من اسراء المشرکین قد وقف بالباب، فقال: السّلام علیکم یا أهل بیت محمّد صلی الله علیه و آله، تأسروننا وتشدّوننا ولا تطعموننا، أطعمونی فإنِّی أسیر محمّد صلی الله علیه و آله أطعمکم اللَّه علی موائد الجنّة، فآثروه أیضاً وأعطوه طعامهم.
وفی روایة الخوارزمی وغیره: فوضع اللّقمة من یده وأنشأ یقول:
فاطمة یا بنت النّبیّ أحمد بنت نبیّ سیِّد مسوّد
هذا أسیر النّبیّ المهتد مکبّلًا فی غلِّه مقیّد
یشکو إلینا الجوع قد تمرّد من یطعم الیوم یجده فی غد
عند العلیّ الواحد الموحّد ما یزرع الزّارع سوف یحصد
فاطعمی من غیر منّ أو نکد حتّی تجازی بالّذی لا ینفد
فأقبلت فاطمة سلام اللَّه علیها وهی تقول:
لم یبق ممّا کان غیر صاع قد ورمت کفِّی مع الذّراع
ابنای واللَّه من الجیاع یا ربّ لا تترکهما ضیاع
أبوهما للخیر ذو اصطناع عبل الذّراعین طویل الباع
وما علی رأسی من قناع إلّا عباء نسجها بصاع
وعمدوا إلی ما کان علی الخوان، فأعطوه جمیعه، وباتوا جیاعاً وأصبحوا مفطرین ولیس عندهم شی‌ء.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 318
وفی روایة علیّ بن الفتّال فی کتاب روضة الواعظین، قال: قال شعیب فی حدیثه:
فأقبل علیّ علیه السلام بالحسن والحسین علیهما السلام نحو رسول اللَّه وهما یرتعشان کالفراخ من شدّة الجوع، فلمّا بصر بهم النّبیّ صلی الله علیه و آله، قال: یا أبا الحسن! ما أشدّ ما یسوءنی ما أری بکم، فانطلق بنا إلی ابنتی فاطمة علیها السلام، فانطلقوا إلیها وهی فی محرابها تصلّی، قد لصق بطنها بظهرها من شدّة الجوع، وغارت عیناها. فلمّا رآها النّبیّ صلی الله علیه و آله ضمّها إلیه، فقال: وا غوثاه باللَّه، أهل بیت محمّد یموتون جوعاً؟
وفی روایة ضیاء العالمین: أنّ النّبیّ صلی الله علیه و آله رأی ما بهم انکبّ علیهم یبکی وقال: أنتم منذ ثلاث فیما أری وأنا غافل عنکم، فهبط جبرئیل، فقال: یا محمّد! خذ هنّأک اللَّه فی أهل بیتک، فقال: وما آخذ یا جبرئیل؟ فأقرأه: «هَلْ أتی علی الإنْسانِ حِینٌ مِنَ الدّهْرِ لم یکن شَیئاً مَذْکُوراً» إلی آخر السّورة.
وفی روایة الأمالی: فنزل جبرئیل بهذه الآیات: «إنّ الأبرار یَشْرَبُونَ من کأسٍ کانَ مِزاجُها کافوراً» إلی قوله: «إنّ هذا لکُم جَزاءً وکانَ سَعْیکُم مَشْکُوراً».
وفی روایة الثّعلبی فی کتاب البلغة: أ نّهم علیهم السلام نزل علیهم مائدة من السّماء، فأکلوا منها سبعة أیّام.
قال: وحدیث المائدة ونزولها علیهم مذکورة فی سائر الکتب.
وقد نقل غیره أنّ جبرئیل نزل ومعه صفحة من الذّهب مرصّعة بالدّرّ والیاقوت، مملوّة من الثّرید وعُراق یفوح منه رائحة المسک والکافور، فجلسوا وأکلوا حتّی شبعوا ولم ینقص منها لقمة واحدة، وخرج الحسین ومعه قطعة عُراق، فنادته امرأة یهودیّة تُدعی سناما، وقالت: یا أهل بیت الجوع، من أین لکم هذا فأطعمنی، فمدّ یده الحسین علیه السلام لیعطیها، فهبط جبرئیل علیه السلام وأخذ من یده ورفع الصّفحة إلی السّماء، فقال النّبیّ صلی الله علیه و آله: لولا ما أراد الحسین علیه السلام من إطعام الجاریة من تلک القصعة لبرکت تلک الصّفحة فی أهل بیتی یأکلون منها إلی یوم القیامة لا تنقص لقمة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 319
وقد ذکر الزّمخشری فی ربیع الأبرار أیضاً نزول المائدة لکن لا فی هذا الوقت بل فی وقت آخر، والحقّ أ نّها نزلت غیر مرّة وعلی أنحاء متفاوتة کما یظهر من أخبار أهل البیت وغیرهم.
وفی کتاب الخرایج للرّاوندیّ أنّ النّبیّ صلی الله علیه و آله أیضاً قد مضت علیه تلک الأربعة الأیّام والحجر علی بطنه وقد علم بحالهم، فخرج ودخل حدیقة المقداد ولم یبق علی نخلاتها ثمرة ومعه علیّ، فقال: یا أبا الحسن! خذ السّلّة وانطلق إلی النّخلة- وأشر إلی واحدة- فقل لها: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: أطعمینا من تمرکِ بإذن اللَّه. قال علیّ علیه السلام: ولقد تطأطأت بحمل ما نظر النّاظرون إلی مثلها، فالتقطت من أطایبها وحملت إلی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فأکل وأکلت، فأطعم المقداد وجمیع عیاله، وحمل الحسن والحسین علیهما السلام وفاطمة علیها السلام ما کفاهم، فلمّا بلغ المنزل، إذا فاطمة علیها السلام یأخذها الصّداع، فقال النّبیّ صلی الله علیه و آله: أبشری واصبری فلن تنالی ما عند اللَّه إلّابالصّبر، فنزل جبرئیل علیه السلام ب «هل أتی».
وأمّا الثّانی من النّقلین، فهو ما رواه الخوارزمی عن الضّحّاک، عن ابن عبّاس مفصّلًا، وما روی غیره أیضاً عن عطاء، عن ابن عبّاس ما یمکن أن یکون مجمل هذا المفصّل ولو بتفاوتٍ یسیر.
وکذا ما روی عن غیر ابن عبّاس أیضاً، وخلاصة ذلک أنّ التّصدّق الثّلاث کان فی یوم واحد، ونحن ننقل کیفیّة ذلک علی نقل الخوارزمی من غیر التّعرّض للتفاوت فیما نقل غیره من کیفیّة، إذ لا غرض متعلّقاً به. قال: کان أهل البیت صائمین حتّی إذا اقترب الإفطار قامت فاطمة علیها السلام إلی شی‌ء من طحین کان عندها، فخبزته قرص ثلاثة، وکان عندها نجیّ فیه شی‌ء من سمن قلیل، فأدمت القرصة بشی‌ء من سمن لوقت الإفطار، فأقبل مسکین ینادی: المسکین الجایع المحتاج، فهتف علی بابهم، فقال علیّ علیه السلام لفاطمة علیها السلام: عندکِ شی‌ء تطعمینه هذا المسکین؟ قالت فاطمة: هیّأت قرصاً، وکان فی النجیّ شی‌ء من سمن فجعلته لإفطارنا، فقال لها علیّ علیه السلام: آثری به هذا المسکین الجائع، فقامت
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 320
فاطمة بالقرص مأدوماً، فدفعته إلی المسکین، فجعله المسکین فی حضنه وأقبل یمشی ویأکل منه، فأقبلت امرأة معها صبیّ تنادی: الیتیم المسکین الّذی لا امّ له ولا أب ولا أحد، فلمّا رأت المرأة ذلک المسکین یأکل من الخبز أقبلت إلیه بالیتیم، فقالت له:
یا عبداللَّه أطعم هذا الیتیم المسکین ممّا أراک تأکل، قال ذلک المسکین: لا لعمرک ما کنت لأطعم من رزق ساقه اللَّه إلیّ، ولکن أدلّکِ علی من أطعمنی، قالت: دلّنی علیه، قال:
أهل ذلک البیت الّذی تری- وأشار إلیه من بعید- قالت المرأة: الدّالّ علی الخیر کفاعله، فأقبلت بالیتیم حتّی وقفت علی الباب، فنادت: یا أهل المنزل، اطعموا هذا الیتیم المسکین الّذی لا امّ له ولا أب، أطعموه من فضل ما رزقکم اللَّه، فقال علیّ علیه السلام لفاطمة علیها السلام:
عندکِ شی‌ء؟ فقالت: فضل طحین کان عندی، فجعلته حریرة ولیس عندنا غیره، وقد اقترب الإفطار، فقال لها علیّ علیه السلام: آثری به هذا الیتیم، فما عند اللَّه خیر وأبقی، فقامت فاطمة علیها السلام بالقدر بما فیها، فکبّتها فی حضن المرأة، فخرجت المرأة تطعم الیتیم ممّا فی حضنها، فلم تجز بعیداً حتّی أقبل أسیر ینادی: الأسیر الغریب الجائع، فلمّا نظر إلی المرأة تطعم الصّبیّ أقبل إلیها، فقال: یا أمة اللَّه، أطعمینی ممّا أراکِ تطعمین هذا الصّبیّ، فقالت المرأة له: لا لعمر اللَّه ما کنت لأطعمک من رِزق رَزَق اللَّه هذا الیتیم، ولکنِّی أدلّک علی مَنْ أطعمنی به، قال: فدلّنی، قالت له: أهل ذلک المنزل الّذی تری، فإنّ فیه رجلًا وامرأة أطعما هذا الیتیم وسائلًا قبل الیتیم، فانطلق الأسیر إلی باب علیّ وفاطمة علیها السلام فهتف بأعلی صوته: یا أهل المنزل! أطعموا الأسیر الغریب المسکین من فضل ما رزقکم اللَّه تعالی، فقال علیّ علیه السلام لفاطمة: أعندکِ شی‌ء؟ فقالت: ما عندی طحین أصبت فضل تمرات فخلّصتهنّ من النّواة وعصرت النّجی فقطرته علی التّمرات ودققت ما کان عندی من فضل الأقط فجعلته حیساً، فما فضل عندنا شی‌ء یفطر به غیره، فقال علیّ علیه السلام:
آثری به هذا الأسیر الغریب، فقامت فاطمة علیها السلام بذلک الحیس، فدفعته إلی الأسیر وباتا جیاعاً علی غیر إفطار ولا عشاء ولا سحور، ثمّ أصبحا صائمین حتّی أتاهما اللَّه برزقهما عند اللّیل ونزل فی ذلک قوله تعالی: «ویُطْعِمُونَ الطّعامَ» الآیات.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 321
هذا خلاصة تفصیل الثّانی، وقد أشرنا إلی أنّ بعضهم أجمل فی کیفیّة تصدّقهم الّذی کان سبب النّزول، بحیث یتوهّم الجاهل بالحال اختلافاً زائداً فی کیفیّة ذلک، والحقّ أن لا اختلاف فی الرّوایات کلّها إلّافی کون ذلک فی لیلة أو ثلاث لیال، وإنّ الصّدقة أیّ شی‌ء کانت، وکذا فی بعض النّقل إجمال لا یفهم منه دخول الحسنین الّذی هو صریح فیما یشتمل علی الکیفیّة الاولی، ویدلّ علیه ظاهر قوله تعالی: «یُوفُونَ بالنّذْرِ»، والمشهور هو الأولی.
ولعلّ الثّانیة قضیّة أخری، فأمّا أصل وقوع التّصدّق لا سیّما من علیّ وفاطمة صائمین بجمیع ما کان فی البیت ممّا یؤکل علی هؤلاء الثّلاثة، بحیث بات من فی البیت جیاعاً، ونزول الآیات لذلک.
انتهی ما قصدنا فی نزول هذه السّورة ونزول المائدة من اللَّه تعالی عزّ وجلّ فی حقِّ هؤلاء النّجباء من أهل بیت محمّد الّذین أذهب اللَّه عنهم الرِّجس وطهّرهم تطهیراً. «1»
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 92- 97
__________________________________________________
(1)- و در تفسیر کشاف است که از ابن‌عباس روایت آمده که: حسن و حسین بیمار شدند، و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با جمعی از صحابه از ایشان عیادت کرد، مردم به علی علیه السلام گفتند: «چه خوب است برای بهبودی فرزندت- فرزندانت- نذری کنی.»
علی، فاطمه و فضه، کنیز آن دو، نذر کردند که اگر کودکان بهبودی یافتند سه روز روزه بدارند، بچه‌ها بهبودی یافتند، و اثری از آن کسالت باقی نماند.
بعد از بهبودی کودکان، علی از شمعون خیبری یهودی سه من جو قرض کرد و فاطمه یک من آن را دستاس، و سپس خمیر کرد، و پنج قرص نان به عدد افراد خانواده پخت، و سهم هر کسی را جلوش گذاشت تا افطار کنند، در همین بین، سائلی (به در خانه آمده) گفت: «سلام بر شما اهل بیت محمد صلی الله علیه و آله و سلم، من مسکینی از مساکین مسلمینم، مرا طعام دهید که خدا شما را از مائده‌های بهشتی طعام دهد.»
خاندان پیامبر آن سائل را بر خود مقدم شمرده، افطار خود را به او دادند، و آن شب را جز آب چیزی نخوردند، و شکم گرسنه، دوباره نیت روزه کردند، هنگام افطار روز دوم طعام را پیش روی خود نهادند تا افطار کنند، یتیمی بر در سرای ایستاد، آن شب هم یتیم را بر خود مقدم، و در شب سوم اسیری آمد، و همان عمل را با او کردند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 322
أخرج أبو موسی فی الذّیل والثّعلبیّ فی تفسیر سورة «هل أتی» من طریق عبدالوهاب الخوارزمی، عن ابن عبّاس فی قوله تعالی: «یُوفُونَ بالنّذْرِ ...» الآیة، قال: مرض الحسن والحسین علیهما السلام، فعادهما النّبیّ علیه السلام جدّهما وعادهما عامّة العرب، فقالوا لأبیهما: لو نذرت، فقال: علیَّ إن عوفیا صیام ثلاثة أیّام شکراً، وقالت فاطمة کذلک، وقالت جاریة لها یقال لها فضّة النّوبیّة کذلک، فذکر حدیثاً طویلًا.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 228
__________________________________________________
- صبح روز چهارم که شد، علی دست حسن و حسین را گرفت و نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمدند، پیامبر اکرم وقتی بچه ها را دید که چون جوجه ضعیف، از شدت گرسنگی می‌لرزیدند، فرمود: «چه قدر بر من دشوار می‌آید که من شما را به چنین حالی ببینم.»
آن‌گاه با علی و کودکان به طرف فاطمه رفت، و او را در محراب خود یافت، و دید که شکمش از گرسنگی به دنده‌های پشت چسبیده (در نسخه‌ای دیگر آمده که شکمش به پشتش چسبیده)، و چشم‌هایش گود افتاده، از مشاهده این حال ناراحت شد، در همین بین جبرئیل نازل شد، و عرضه داشت: «این سوره را بگیر، خدا تو را در داشتن چنین اهل بیتی تهنیت می‌گوید.»
آن‌گاه سوره را قرائت کرد.
موسوی، ترجمه تفسیر المیزان، 20/ 212- 213
و در «امالی» صدوق به سند خود از امام صادق، از پدر بزرگوارش علیهما السلام روایت کرده که در حدیثی در تفسیر آیه «عَیْناً یَشْرَبُ بِها عِبادُ اللَّهِ یُفَجِّرُونَها تَفْجِیراً» فرمود: این چشمه در خانه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است، که از آن جا به سوی خانه‌های انبیا و مؤمنین جاری می‌شود، «یُوفُونَ بِالنَّذْرِ»، یعنی علی و فاطمه وحسن و حسین و کنیزشان، به نذر خود وفا کردند، «وَیَخافُونَ یَوْماً کانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیراً»، امام باقر می‌فرمود: یعنی روزی که صورت ها عبوس می‌شود، «وَیُطْعِمُونَ الطّعامَ عَلی حُبِّهِ» یعنی با این که اشتهای آن طعام را داشتند، ولی ایثار کردند، «مِسکیناً» به مسکینان مسلمین، «وَیَتیماً» به ایتام مسلمین، «وَأسِیراً» به اسرای مشرکین.
و وقتی داشتند اطعام می‌کردند، می‌گفتند: «إِنّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزاءً وَلا شَکُوراً» امام فرمود: به خدا سوگند، این سخن را به زبان نگفتند، بلکه این زبان دل و ضمیر ایشان بود، و خدا از باطن آنان خبر داده که در باطن، چشمداشت تلافی ندارند و حتی انتظار تشکر و ثنا هم ندارند، و تنها هدفشان، وجه اللَّه و رضای او و به دست آوردن ثواب او است.
موسوی، ترجمه تفسیر المیزان، 20/ 219- 220
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 323

قال الحسین بن حمدان الخصیبیّ: حدّثنی محمّد بن إسماعیل وعلیّ بن عبداللَّه الحسنیّان، عن أبی شعیب محمّد بن نصیر، عن ابن الفرات، عن محمّد بن المفضّل، قال: سألت سیِّدی أبا عبداللَّه الصّادق علیه السلام، قال فی حدیث: [وذکر أسئلة له عن المهدیّ المنتظر علیه السلام وشؤونه، وأجوبة الإمام علیه السلام عنها إلی أن قال] ثمّ تبتدئ فاطمة علیها السلام بشکوی «1» ما نالها من أبی بکر وعمر، من «2» أخذ فدک منها، ومشیها إلیهم فی مجمع «3» الأنصار والمهاجرین «3»، وخطابها «4» إلی أبی بکر «4» فی أمر فدک، وما ردّ علیها من قوله: إنّ الأنبیاء لا «5» وارث لهم «5»، واحتجاجها «6» علیه «7» بقول اللَّه عزّ وجلّ بقصّة زکریّا ویحیی: «فَهَبْ لِی مِن لَدُنْکَ وَلِیّاً، یَرِثُنِی وَیَرِثُ مِن آلِ یَعْقُوبَ وَاجْعَلْهُ رَبِّ رَضِیّاً»، وقوله بقصّة داود وسلیمان: «وَوَرِثَ سُلَیْمانُ دَاوُدَ» «6»
، وقول عمر لها: هاتی صحیفتک الّتی ذکرتِ أنّ أباک کتبها لکِ «8» علی فدک «8»، وإخراجها الصّحیفة، وأخذ عمر إیّاها منها، ونشره لها علی رؤوس الأشهاد من قریش والمهاجرین والأنصار وسائر العرب، وتفله فیها، «8» وعرکِهِ لها «8»، وتمزیقه إیّاها، وبکائها ورجوعها إلی قبر أبیها صلی الله علیه و آله باکیة «9»، تمشی علی الرّمضاء وقد أقلقتها، واستغاثتها بأبیها «10»، وتمثّلها
__________________________________________________
(1)- [فی البحار: وتشکو].
(2)- [فی البحار: و].
(3- 3) [البحار: من المهاجرین والأنصار].
(4- 4) [البحار: له].
(5) (5) [البحار: لا تورّث].
(6- 6) [فی البحار: بقول زکریّا ویحیی علیهما السلام وقصّة داود وسلیمان علیهما السلام].
(7) (7*) [العوالم: إلی أن قال:].
(8) (8) [لم یرد فی البحار].
(9)- [زاد فی البحار: حزینة].
(10)- [زاد فی البحار: باللَّه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 324
بقول «1» رقیّة بنت صفیّة «1»:
قد کان بعدَک أنباءٌ وهینمةٌ «2» لو کنتَ شاهدَها لم تکثر الخطبُ
إنّا فقدْناکَ فَقْدَ الأرض وابِلَها واختلّ أهلک «3» واختلّتْ بها الرِّیَبُ «3»
أبدی «4» رجالٌ لنا «5» ما فی «5» صدورهم لمّا نأیْتَ وحالَتْ دونَک الحجُبُ
لکلِّ قومٍ لهم قُربی «6» ومنزلةٌ عندَ الإله عن الأدنَیْن مقترِبُ
یا لیتَ بعدَک کانَ الموتُ حَلَّ بِنا أملوا أناس ففازوا بالّذی طلبُوا (7*)
وتقصّ علیه قصّة أبی بکر وإنفاذ «7» خالدِ بن الولید وقنفذَ وعمرَ جمیعاً «8» لإخراج أمیر المؤمنین علیه السلام من بیته إلی البیعة فی سقیفة بنی ساعدة واشتغال أمیر المؤمنین، «9» وضمّ أزواج رسول اللَّه وتعزیتهنّ، وجمع القرآن وتألیفه «9» وإنجاز عِداته، وهی ثمانون ألف درهم باع فیها تالده «10» وطارفَه، وقضاها عنه.
وقول عمر له: اخرج، یا علیّ إلی ما أجمع علیه المسلمون «11» من البیعة لأمر أبی بکر، فما لَکَ أن تخرجَ عمّا اجتمعنا علیه، فإن لم تفعل «11» قتلناک.
وقول فضّة جاریة فاطمة علیها السلام: إنّ أمیر المؤمنین عنکم «12» مشغولٌ والحقّ له
__________________________________________________
(1- 1) [فی البحار: رقیفة بنت صیفیّ].
(2)- [فی البحار: هنبثة].
(3- 3) [فی البحار: فاشهدهم فقد لعبوا].
(4)- [البحار: أبدت].
(5- 5) [البحار: فحوی].
(6)- [البحار: قرب].
(7)- [البحار: إنفاذه].
(8)- [البحار: وجمعه النّاس].
(9) (9) [البحار: بعد وفاة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله بضمّ أزواجه وقبره وتعزیتهم وجمع القرآن وقضاء دینه].
(10)- [البحار: تلیده].
(11) (11) [البحار: وإلّا].
(12)- [لم یرد فی البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 325
«1» لو أنصفتموه «2» واتّقیتم اللَّهَ ورسولَه، وسَبّ عمر لها، وجمع الحَطَب الجزل علی النّار «1» لإحراق أمیر المؤمنین «3»، وفاطمة، والحسن، والحسین، وزینب، ورقیّة «4»، وامّ کلثوم، وفضّة، وإضرامهم النّار علی الباب، وخروج فاطمة علیها السلام «5» وخطابها لهم من وراء الباب.
وقولها: «ویحَکَ یا عمر! ما هذه الجرأةُ علی اللَّه ورسوله؟ تُرید أن تقطعَ نسلَه من الدّنیا وتفنیه وتطفئ نورَ اللَّه؟ واللَّهُ مُتِمُّ نوره» وانتهاره لها.
وقوله: کُفِّی یا فاطمة! «6» فلو أن «6» محمّداً حاضرٌ و «7» الملائکة تأتیه «8» بالأمر والنّهی «9» والوحی من «9» اللَّه، وما علیٌّ إلّاکأحد المسلمین، فاختاری إن شئتَ خروجَه إلی «10» بیعة أبی بکر «11» وإلّا أحرقکم بالنّار «11» جمیعاً. «12» وقولها له: یا شَقیَّ عدیٍّ! هذا رسول اللَّه لم یَبْلَ له جبین فی قبره ولا مسّ الثّری أکفانه «12». «13» ثمّ قالت «13»، وهی باکیة: أللَّهمّ إلیک نشکو فقدَ نبیّک ورسولک وصفیّک، وارتداد أمّته «14» ومنعهم إیّانا حقّنا، الّذی جعلته لنا فی کتابک المنزل علی نبیّک بلسانه «15».
__________________________________________________
(1) (1) [البحار: إن أنصفتم من أنفسکم وأنصفتموه، وجمعهم الجزل والحطب علی الباب].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی مختصر بصائر الدّرجات والرّجعة].
(3)- [مکانه فی العوالم ص 567: وجمعهم الجزل والحطب علی الباب لإحراق بیت أمیرالمؤمنین ...].
(4)- [لم یرد فی البحار والعوالم].
(5)- [زاد فی البحار والعوالم: إلیهم].
(6) (6) [فی البحار والعوالم: لیس].
(7)- [زاد فی البحار والعوالم: لا].
(8)- [فی البحار والعوالم: آتیة].
(9) (9) [فی البحار والعوالم: والزّجر من عند].
(10)- [فی البحار والعوالم: لبیعة].
(11- 11) [فی البحار والعوالم: أو إحراقکم].
(12) (12) [لم یرد فی البحار والعوالم].
(13) (13) [البحار: فقالت].
(14)- [زاد فی البحار والعوالم: علینا].
(15)- [فی البحار والعوالم: المرسل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 326
«1» وانتهار عمر لها وخالد بن الولید وقولهم «1»: دعی عنکِ یا فاطمة حماقة «2» النّساء، «3» فلم یجمع اللَّه لکم «3» النّبوّة والرّسالة وأخذت النّار فی خشب الباب.
وأدخل «4» قنفذ (لعنه اللَّه) یده یرومُ فتحَ الباب، وضرب عمر لها «5» بسوط أبی بکر «5» علی عضدها، حتّی صار کالدّملُج الأسود «6» المحترق، وأنینها من ذلک، وبکاها «6» ورکل عمر البابَ بِرِجْلِهِ، حتّی أصاب بطنَها وهی حامل بالمحسن لستّة أشهر، وإسقاطها، «7» وصرختها عند رجوع الباب «7».
وهجوم عمر وقنفذ وخالد، وصفقة «6» عمر علی «6» خدّها حتّی «8» أبری قرطها «8» تحتَ خمارها، فانتثر «9»، وهی تجهَشُ بالبکاء تقول: یا «10» أبتاه یا رسول اللَّه! ابنتک فاطمة «11» تُضربُ، ویُقتل جنینٌ فی بطنها، «6» ویصفق یا أبتاه! خَدٌّ لها کنت تصونه من ضیم الهوان یصل إلیه من فوق الخمار «12» وضربها بیدها علی الخمار لتکشفه، ورفعها ناصیتها إلی السّماء تدعو إلی اللَّه «6».
وخروج أمیر المؤمنین من داخل «13» البیت محمّر العینین دائر الحدقتین «13»، حاسراً حتّی
__________________________________________________
(1) (1) [فی البحار والعوالم: قال لها عمر].
(2)- [فی البحار والعوالم: حمقات].
(3- 3) [فی البحار: فلم یکن اللَّه لیجمع وفی العوالم: فلم یکن اللَّه لیجمعکم].
(4)- [فی البحار والعوالم: إدخال].
(5- 5) [فی البحار والعوالم: بالسّوط].
(6) (6) [لم یرد فی البحار والعوالم].
(7) (7) [فی البحار والعوالم: إیّاه].
(8) (8) [فی البحار والعوالم: بدا قرطاها].
(9)- [لم یرد فی البحار والعوالم].
(10)- [فی البحار والعوالم: وا أبتاه، وا رسول اللَّه].
(11)- [زاد فی البحار والعوالم: تکذّب].
(12) (12**) [العوالم: إلی أن قال:].
(13)- [زاد فی البحار والعوالم: الدار محمر العین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 327
ألقی ملاءته علیها، وضمّها «1» لصدره وقال «1»: یا ابنة رسول اللَّه! قد علمتِ أنّ «2» اللَّه بعث أباکِ «2» رحمة للعالمین، فاللَّه اللَّه أن تکشفی «3» أو ترفعی ناصیتک، فواللَّه یا فاطمة لئن فعلتِ ذلک لا یبقی «4» اللَّهُ علی الأرض مَن یشهد أنّ محمّداً رسول اللَّه، ولا موسی ولا عیسی ولا إبراهیم ولا نوح ولا آدم، ولا دابّة تمشی علی وجه الأرضِ ولا طائر یطیر «5» فی السّماء إلّا هلک «6».
ثمّ قال لابن الخطّاب: لک الویل «7» کلّ الویل بالکیل «7» من یومک هذا وما بعده وما یلیه، اخرج قبل أن أخرج «8» سیفی «7» ذا الفقار «7» فأفنی غابر الأمّة.
فخرج عمر وخالد بن الولید وقنفذ وعبدالرّحمان بن أبی بکر وصاروا «9» من خارج الدّار، فصاح «10» أمیر المؤمنین بفضّة: إلیکِ «11» مولاتک فاقبلی منها ما تقبل «12» النِّساء، وقد جاءها المخاض من الرّفسة وردّة «13» الباب، فأسقطت «14» محسناً علیه السلام «15» قتیلًا، وعرفت أمیر المؤمنین إلیه التّسلیم، فقال لها: یا فضّة! لقد عرف رسولُ اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم وعرفت وعرفت
__________________________________________________
(1- 1) [فی البحار والعوالم: إلی صدره وقوله لها].
(2- 2) [فی البحار والعوالم: أباک بعثه اللَّه].
(3)- [زاد فی البحار والعوالم: خمارک و].
(4)- [فی البحار والعوالم: أبقی].
(5)- [لم یرد فی البحار والعوالم].
(6)- [فی البحار والعوالم: أهلکه اللَّه].
(7- 7) [لم یرد فی البحار والعوالم].
(8)- [فی البحار والعوالم: أشهّر].
(9)- [فی البحار والعوالم: فصاروا].
(10)- [فی البحار والعوالم: وصاح].
(11)- [فی البحار والعوالم: یا فضّة].
(12)- [فی البحار والعوالم: تقبله].
(13)- [فی البحار والعوالم: وردّ].
(14)- [فی البحار والعوالم: فسقطت].
(15) (15*) [فی البحار والعوالم: فقال أمیر المؤمنین علیه السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 328
فاطمة وعرف الحسن وعرف الحسین بهذا الفعل، ونحن فی نور الأظلّة أنوار عن یمین العرش، فواریه بقعر البیت (15*)، فإنّه لاحقٌ بجدّه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله (12**)، ویشکو «1».
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 392، 406- 408/ عنه: حسن بن سلیمان الحلّی، مختصر بصائر الدّرجات،/ 179، 191- 192؛ الإسترآبادی، الرّجعة،/ 100، 130- 134؛ المجلسی، البحار، 53/ 1، 17- 19؛ البحرانی، العوالم، 11- 2/ 749- 750، 567- 569
قال: ثمّ بکی الصّادق وقال: یا مفضّل! لو قلت عیناً بکت ما فی الدّموع من ثواب وإنّما نرجو أن بکینا الدّماء أن نُثاب به. فبکی المفضّل طویلًا، ثمّ قال: یا ابن رسول اللَّه! إنّ یومکم فی القصاص لأعظم من یوم محنتکم. فقال له الصّادق: ولا کیوم محنتنا بکربلاء وإن کان کیوم السّقیفة وإحراق الباب علی أمیر المؤمنین وفاطمة والحسن والحسین وزینب وامّ کلثوم وفضّة وقتل محسن بالرّفسة لأعظم وأمرّ لأنّه أصل یوم الفراش.
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 417
عن عاصم بن الأحول، عن زر بن حبیش، عن سلمان الفارسیّ رضی الله عنه، قال: خرجت من منزلی یوماً بعد وفاة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فلقینی «2» علیّ بن أبی طالب علیه السلام، فقال لی:
«یا سلمان، جفوتنا بعد وفاة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله؟».
فقلت: حبیبی یا أمیر المؤمنین، مثلک لا یخفی علیه، غیر أنّ حزنی علی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله هو الّذی منعنی من زیارتکم. فقال لی: «یا سلمان، ائت منزل فاطمة فإنّها إلیک مشتاقة، وترید أن تتحفک بتحفة قد أتحفت بها من الجنّة».
قال سلمان: قلت: یا أمیر المؤمنین! أتحفت «3» بتحفة من الجنّة بعد وفاة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله؟! قال: «نعم یا سلمان».
__________________________________________________
(1)- [زاد فی البحار والعوالم: إلیه].
(2)- فی ش، ص، ع: فرأیت.
(3)- فی ر: أتتحفی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 329
قال: فهرولت هرولة إلی منزل فاطمة علیها السلام، وقرعت الباب، فخرجت إلیَّ فضّة، فأذنت لی، فدخلت، وإذا فاطمة جالسة، وعلیها عباءة قد اعتجرت «1» بها واستترت، فلمّا رأتنی قالت: «یا سلمان، اجلس واعقل واعلم أنِّی کنت جالسة بالأمس مفکّرة فی وفاة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، والحزن یتردّد فی صدری، وقد کنت رددت باب حجرتی بیدی، فانفتح من غیر أن یفتحه أحد، وإذا أنا بأربع «2» جواری، فدخلن علیَّ، لم یر الرّاؤون بحسنهنّ ونظارة وجوههنّ، فلمّا دخلن قمت إلیهنّ مستنکرة لهنّ، فقلت: أنتنّ من أهل المدینة أم من أهل مکّة؟ فقلن: لا من أهل المدینة، ولا من أهل مکّة، ولا من أهل الأرض، نحن من الحور العین، أرسلنا إلیکِ ربّ العالمین یا ابنة رسول اللَّه لنعزّیکِ بوفاة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله».
قالت فاطمة علیها السلام: «فقلت لإحداهنّ: ما اسمک؟ قالت: ذرّة. قلت: حبیبتی، لِمَ سُمِّیتِ ذرّة؟ قالت: سمّیت ذرّة لأبی ذرّ الغفاریّ، صاحب أبیکِ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
فقلت للأخری: وأنتِ ما اسمکِ؟ قالت: أنا سلمی. فقلت: لِمَ سُمِّیتِ سلمی؟ قالت:
لأ نّی لسلمان الفارسیّ، صاحب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
فقلت للأخری: ما اسمکِ؟ قالت: مقدودة. فقلت: حبیبتی، ولِمَ سُمِّیتِ مقدودة؟
قالت: لأنّی للمقداد بن الأسود الکندیّ، صاحب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
فقلت للأخری: ما اسمکِ؟ قالت: عمّارة. قلت: ولِمَ سمّیتِ عمّارة؟ قالت: لأنِّی لعمّار ابن یاسر، صاحب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
فأهدین إلیّ هدیّة، أخبأت لک منها»، ثمّ أخرجت لی طبقاً أبیض، فیه رطب أکبر من الخشکنانج «3»، أبیض من الثّلج، وأذکی من المسک، وأعطتنی منها عشر «4» رطبات،
__________________________________________________
(1)- اعتجرت: لفّت رأسها. «النّهایة 3: 185».
(2)- فی ک، م: بثلاث.
(3)- الخشکنانج: خبزة تصنع من خالص دقیق الحنطة وتملأ بالسّکّر واللّوز أو الفستق وتقلی، فارسیّة. «المعجم الوسیط 1: 236».
(4)- فی ک، م: خمس.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 330
عجزت عن حملها، فقالت: «کلهنّ عند إفطارک، وعد إلیّ بعجمهنّ».
قال سلمان: فخرجتُ من عندها أرید منزلی، فما مررتُ بأحدٍ ولا بجمعٍ من أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله إلّاقالوا: یا سلمان، رائحة المسک الأذفر معک.
قال سلمان: کتمت أنّ معی شیئاً حتّی أتیت منزلی، فلمّا کان وقت الإفطار أفطرت علیهنّ، فلم أجد لهنّ عجماً، فغدوت «1» إلی فاطمة، وقرعت الباب علیها، فأذنت لی بالدّخول، فدخلت وقلت: یا بنت رسول اللَّه! أمرتینی أن آتیکِ بعجمته، وأنا لم أجد لها عجماً! فتبسّمت، ولم تکن ضحکت علیها السلام.
ثمّ قالت: «یا سلمان، هی من نخیل غرسها اللَّه تعالی لی فی دار السّلام بدعاء علّمنیه أبی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله کنت أقوله غدوة «2» وعشیّة»، قلت: علِّمینی الکلام سیِّدتی.
قالت: «إنْ سرّک أن تلقی اللَّه تعالی وهو عنک راض غیر غضبان، ولا تضرّک وسوسة الشّیطان ما دمت حیّاً، فواظب علیه».
وفی روایة أخری: «إنْ سرّک أن لا تمسّک الحمّی ما عشت فی دار الدّنیا، فواظب علیه»، فقال سلمان: فقلت: علّمینی، قالت علیها السلام:
«بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، بسم اللَّه النّور، بسم اللَّه نور النّور، بسم اللَّه نور علی نور، بسم الّذی هو مدبّر الأمور، بسم اللَّه الّذی خلق النّور من النّور، الحمد للَّه‌الّذی خلق النّور من النّور، وأنزل النّور علی الطّور، فی کتاب مسطور، فی رقّ منشور، والبیت المعمور والسّقف المرفوع والبحر المسجور بقدر مقدور علی نبیّ محبور، «3» الحمد للَّه «3» الّذی هو بالعزّ مذکور، وبالخیر مشهور، وعلی السّرّاء والضّرّاء مشکور» «4».
قال سلمان: فتعلّمته، وقد لقّنت أکثر من ألف نفس من أهل المدینة ومکّة ممّن بهم
__________________________________________________
(1)- فی ص: فعدت.
(2)- فی م: بکرة.
(3- 3) فی ش، ص، ع، م: بسم اللَّه.
(4)- إلی هنا وقد انتهت مقابلتی مع نسخه علیه السلام والباقی ساقط.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 331
علل الحمّی، وکلّهم برئوا بإذن اللَّه تعالی.
وفی روایة أخری: فی شکوی ووسوسة الشّیطان، وقد نزل علیها السلام الرّزق من السّماء، وکثیراً ما تدور الرّحی فی بیتها وهی نائمة أو مشتغلة بأمر آخر، والرّوایة فیها متظافرة.
ابن حمزة، الثّاقب فی المناقب،/ 279- 300 رقم 253/ 3
... فقال المفضّل للصّادق علیه السلام: یا مولای! ما فی الدّموع من ثواب؟ قال: ما لا یحصی إذا کان من محقّ. فبکی المفضّل (بکاءً) طویلًا ویقول:
یا ابن رسول اللَّه! إنّ یومکم فی القصاص لأعظم من یوم محنتکم.
فقال له الصّادق علیه السلام: ولا کیوم محنتنا بکربلاء، وإن کان یوم السّقیفة، وإحراق النّار علی باب أمیر المؤمنین والحسن والحسین وفاطمة وزینب وامّ کلثوم علیهم السلام وفضّة، وقتل محسن بالرّفسة أعظم وأدهی وأمرّ، لأنّه أصل یوم العذاب «1».
وقال علیه السلام: ویأتی محسنٌ مخضّباً محمولًا، تحمله خدیجة بنت خویلد وفاطمة ابنة أسد امّ أمیر المؤمنین علیه السلام وهما جدّتاه، وامّ هانی وجمانة عمّتاه، ابنتا أبی طالب، وأسماء ابنة عمیس الخثعمیّة صارخات، أیدیهنّ علی خدودهنّ، ونواصیهنّ منشّرة، والملائکة تسترهنّ بأجنحتهنّ؛ وفاطمة أمّه تبکی وتصیح وتقول: هذا یومکم الّذی کنتم توعدون؛
وجبرئیل یصیح- یعنی محسناً- ویقول: إنِّی مظلومٌ فانتصر؛
فیأخذ رسول اللَّه محسناً علی یدیه رافعاً له إلی السّماء وهو یقول:
إلهی وسیِّدی صبرنا فی الدّنیا احتساباً، وهذا الیوم الّذی «تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً وَما عَمِلَتْ مِن سُوءٍ تَوَدُّ لَو أنّ بَیْنَها وَبَیْنَهُ أمَداً بَعِیداً».
البحرانی، العوالم (من المستدرک من نوائب الدّهور)، 2- 11/ 567، 1185
أیضاً ذکرها المجلسی فی البحار، 30/ 286- 290 [أنظر المجلّد، 10/ 308- 312، (ص 311 سطر 18)].
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی ص 567].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 332

وکانت فاطمة علیها السلام غمضت عینها وحفظت نفسها ومدّت علیها الملاءة وقالت: یا أسماء «1» بنت عمیس، إذا أنا نمتُ فانظری إلی الدّار، فإذا رأیتِ سجافاً «2» من سندس الجنّة قد ضرب فسطاطاً من جانب الدّار، فاحملینی وزینب وامّ کلثوم، «3» وأتیا بی «3»، فاجعلونی من وراء السّجاف وخلّوا بینی وبین نفسی.
فلمّا توفِّیت فاطمة علیها السلام وظهر السّجاف «4»، «5» حملتها وجعلت «5» وراءه فغسلت «6» وحنِّطت بالحنوط وکان کافوراً أنزله جبریل علیه السلام من الجنّة وثلاث صدر «7»، فقال: یا رسول اللَّه، «8» العلیُّ الأعلی «8» یُقرئک السّلام، ویقول لک: هذا حنوطک وحنوط ابنتک فاطمة، وحنوط أخیک علیّ، مقسوم ثلاثاً، وإنّ أکفانها «9» من الجنّة، لأنّها أمّةً أکرم علی اللَّه من أن یتولّاها أحدٌ غیره «9».
وروی: أنّها تکفّنت «10» من بعد غسلها «11» وحنوطها وطهارتها «12» لا دنسَ فیها، وإنّها «13» لم یکن «13» یحضرها إلّاأمیر المؤمنین والحسن والحسین وزینب وامّ کلثوم وفضّة
__________________________________________________
(1)- [فی البحار مکانه: وروی أنّه لمّا حضرتها الوفاة قالت لأسماء ...].
(2)- [البحار: شجفاً].
(3) (3) [لم یرد فی البحار].
(4)- [البحار: السجف].
(5- 5) [البحار: حملناها وجعلناها].
(6)- [أضاف فی البحار: وکفّنت].
(7)- [البحار: صرر].
(8) (8) [البحار: ربّک].
(9) (9) [أضاف فی البحار: وماؤها وأوانیها].
(10)- [البحار: توفِّیت].
(11)- [أضاف فی البحار: تکفینها].
(12)- [البحار: لأنّها طاهرة].
(13) (13) [البحار: أکرم علی اللَّه تعالی أن یتولّی ذلک منها غیرها، وإنّه لم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 333
جاریتها وأسماء ابنة عمیس، وإنّ أمیر المؤمنین علیه السلام جهّزها «1» ومعه الحسن والحسین فی اللّیل وصلّوا علیها «2» وأنّها وصّت، وقالت: لا یصلِّی علیَّ أمة نقضتْ عهد أمیر المؤمنین علیه السلام، ولم یُعلم بها أحد، ولا حضرَ وفاتها أحدٌ، ولا صلّی علیها من سائر النّاس غیرُهم، لأنّها وصّت علیها السلام «2».
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 177- 178/ مثله: المجلسی، البحار «3»، 30/ 347- 348
حدّثنی أبو الحسین محمّد بن هارون التّلعکبریّ، قال: حدّثنی أبی، قال: حدّثنی أبو علیّ محمّد بن همام بن سهیل رضی الله عنه، قال: روی أحمد بن محمّد بن البرقیّ، عن أحمد ابن محمّد الأشعریّ القمیّ، عن عبدالرّحمان بن أبی نجران «4»، عن عبداللَّه بن سنان، عن ابن مسکان، عن أبی بصیر، عن أبی عبداللَّه جعفر بن محمّد علیه السلام. [...]
قال: وروی أ نّها قبضتْ لعشر مضینَ من جمادی الآخرة، وقد کمل عمرها یوم قبضت ثمانیة عشر سنة وخمس وثمانین یوماً بعد وفاة أبیها، فغسّلها «5» أمیرالمؤمنین، ولم یحضرها غیره والحسن والحسین وزینب وامّ کلثوم وفضّة جاریتها وأسماء بنت عمیس «6»، أخرجها إلی البقیع «7» لیلًا ومعه الحسنان «7» وصلّی علیها، ولم یُعْلَمْ بها، ولا حضر وفاتها، ولا صلّی
__________________________________________________
(1)- [البحار: أخرجها].
(2) (2) [البحار: ولم یعلم بها أحد، ولا حضروا وفاتها ولا صلّی علیها أحد من سائر النّاس غیرهم، لأنّها علیها السلام أوصت بذلک].
(3)- [حکاه البحار عن إرشاد القلوب ولکن لم نجده فیه].
(4)- [البحار: أبی نجران].
(5)- [فی العوالم مکانه: عن محمّد بن هارون بن موسی التّلعکبریّ، عن أبیه، عن محمّد بن همام- رفعه- قال: لمّا قبضت فاطمة علیها السلام غسّلها ...].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 1095].
(7) (7) [البحار: فی اللّیل، ومعه الحسن والحسین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 334
علیها أحدٌ من سائر النّاس غیرهم، ودفنها فی «1» الرّوضة وعفّی «2» موضع قبرها.
الطّبریّ، دلائل الإمامة،/ 46- 47/ عنه: المجلسی، البحار، 43/ 170- 171
روی أبو بکر أحمد بن محمّد الخشّاب الکرخیّ، قال: حدّثنا زکریّا بن یحیی الکوفیّ، قال: حدّثنا ابن أبی زائدة عن أبیه، قال: حدّثنی محمّد بن الحسن، عن أبی بصیر، عن أبی عبداللَّه، قال: لمّا قبض رسول اللَّه صلی الله علیه و آله ما ترک إلّاالثّقلین: کتاب اللَّه وعترته أهل بیته، وکان قد أسرّ إلی فاطمة أ نّها لاحقة به، وأ نّها «3» أوّل أهل بیته لحوقاً.
فقالت علیها السلام: بینا أنا «4» بین النّائمة والیقظانة بعد وفاة أبی بأیّام، إذ رأیت کأنّ أبی قد أشرف علیَّ، فلمّا رأیته لم أملک نفسی أن نادیت: یا أبتاه، انقطع عنّا خبر السّماء، فبینا أنا کذلک، إذ أتتنی الملائکة صفوفاً یقدمها ملکان، حتّی أخذانی، فصعدا بی إلی السّماء، فرفعت رأسی، فإذا أنا بقصور مشیّدة وبساتین وأنهار تطّرد قصر بعد قصر، وبستان بعد بستان، وإذا قد طلع «5» علیَّ من تلک القصور جواری، کأ نّهنّ اللّعب، مستبشرات «6» یضحکن إلیّ ویقلن: مرحباً بمن خلقت الجنّة وخلقنا من أجل أبیها.
ولم تزل الملائکة تصعد بی حتّی أدخلونی إلی دار فیها قصور، فی کلّ قصر «7» بیوت فیها «5» ما لا عین رأت «8» ولا اذن سمعت «6»، وفیها من السّندس والإستبرق علی «9» الأسرة الکثیر، وعلیها اللّحاف من الحریر والدّیباج بألوان ومن أوانی الذّهب والفضّة، وفیها الموائد وعلیها ألوان «7» الطّعام، وفی تلک الجنان نهر مطّرد، أشدّ بیاضاً من اللّبن وأطیب رائحة من المسک الأذفر، فقلت: لمَنْ هذه الدّار؟ وما «10» هذه الأنهار «8»، فقالوا: هذه الدّار
__________________________________________________
(1)- [البحار: ب].
(2)- [البحار: عمی].
(3)- [لم یرد فی البحار].
(4)- [البحار: أنّی].
(5)- [البحار: اطّلع].
(6)- [فی البحار وناسخ التّواریخ: فهنّ یتباشرن و].
(7) (5) [فی البحار وناسخ التّواریخ: من البیوت].
(8) (6) [لم یرد فی البحار وناسخ التّواریخ].
(9) (7) [فی البحار وناسخ التّواریخ: أسرة وعلیها ألحاف من ألوان الحریر والدّیباج، وآنیة الذّهب والفضّة، وفیها موائد علیها من ألوان].
(10) (8) [فی البحار وناسخ التّواریخ: هذا النّهر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 335
هی «1» الفردوس الأعلی الّذی لیس بعده جنّة، وهی دار أبیکِ ومن معه من النّبیّین، ومن أحبّ اللَّه، «2» وهذه هی نهر «2» الکوثر الّذی وعده اللَّه أن یعطیه إیّاه، قلت «3»: فأین أبی؟
قالوا: السّاعة یدخل علیکِ.
فبینا أنا کذلک، إذ برزت لی قصور «4» أشدّ بیاضاً «5» من تلک القصور «5» وفرش هی أحسن من تلک الفرش، وإذا أنا بفرش مرتفعة علی أسرة، وإذا أبی صلی الله علیه و آله جالس علی تلک الفرش، ومعه جماعة «6»، فأخذنی وضمّنی وقبّل ما بین عینیّ، وقال: مرحباً بابنتی، «7» وأقعدنی فی حجره، ثمّ قال «8»: یا حبیبتی! أما ترین ما أعدّ اللَّه لکِ وما تقدمین علیه؟
وأرانی قصوراً مشرقات فیها ألوان الطّرایف والحلیّ والحلل، وقال: هذه مسکنکِ ومسکن زوجکِ، وولدیکِ ومن أحبّکِ وأحبّهما، فطیبی نفساً، فإنّکِ قادمة علیَّ «9» إلی أیّام، قالت:
فطارَ قلبی واشتدّ شوقی، فانتبهت «10» مرعوبة.
قال أبو عبداللَّه: قال أمیر المؤمنین علیه السلام: لمّا انتبهت من رقدتها «11» صاحت بی فأتیتها،
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی البحار].
(2) (2) [فی البحار وناسخ التّواریخ: قلت: فما هذا النّهر؟ قالوا: هذا].
(3)- [البحار: فقلت].
(4)- [زاد فی البحار وناسخ التّواریخ: هی].
(5- 5) [فی البحار وناسخ التّواریخ: وأنور من تلک].
(6)- [زاد فی البحار وناسخ التّواریخ: فلمّا رآنی].
(7)- [زاد فی البحار وناسخ التّواریخ: وأخذنی].
(8)- [زاد فی البحار وناسخ التّواریخ: لی].
(9)- [زاد فی البحار وناسخ التّواریخ: إلی].
(10)- [زاد فی البحار وناسخ التّواریخ: من رقدتی].
(11)- [فی البحار وناسخ التّواریخ: مرقدها].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 336
وقلت «1»: ما تشکین؟ «2» فأخبرتنی بالرّؤیا «13».
ثمّ أخذت علیَّ عهداً للَّه‌ورسوله أ نّها إذا توفّت لا أعلم أحداً إلّاامّ سلمة زوج النّبیّ، وامّ أیمن، وفضّة، ومن الرّجال ابنیها، وعبداللَّه بن عبّاس، وسلمان الفارسیّ، وعمّار ابن یاسر، والمقداد، وأبا ذرّ، وحذیفة «3»، وقالت: إنِّی قد «4» أحللتک من أن ترانی بعد موتی، فکن مع النّسوة فیمَنْ یغسلنی، ولا تدفنِّی إلّالیلًا، ولا تعلم «5» علی قبری.
فلمّا کانت اللّیلة الّتی أراد اللَّه أن یکرِّمها ویقبضها إلیه، أخذت «6» تقول: وعلیکم السّلام، «7» یا ابن عمِّی، هذا جبرئیل أتانی «5» مسلماً وقال «8»: السّلام، یقرئکِ «9» السّلام یا حبیبة حبیب اللَّه، وثمرة فؤاده، الیوم تلحقین «10» به فی الرّفیع «8» الأعلی وجنّة المأوی، ثمّ انصرف عنّی.
ثمّ أخذت «11» تقول: وعلیکم السّلام، «12» وتقول: یا ابن عمِّی، وهذا میکائیل یقول «10» کقول صاحبه.
ثمّ «13» أخذت ثالثاً «11» تقول: وعلیکم السّلام «14»، وقد فتحت عینیها «15» شدیداً و «16» قالت: یا ابن عمِّی، هذا واللَّه الحقّ «17» عزرائیل «18» نشر جناحه بالمشرق والمغرب وقد وصفه
__________________________________________________
(1)- [زاد فی البحار وناسخ التّواریخ: لها].
(2) (13) [فی البحار وناسخ التّواریخ: فخبّرتنی بخبر الرّؤیا].
(3)- [إلی هنا حکاه ناسخ التّواریخ عن البحار].
(4)- [لم یرد فی البحار].
(5)- [زاد فی البحار: أحداً].
(6)- [البحار: أقبلت].
(7) (5) [البحار: وهی تقول لی: یا ابن عمّ قد أتانی جبرئیل].
(8)- [زاد فی البحار: لی].
(9)- [البحار: یقرأ علیکِ].
(10) (8) [البحار: بالرّفیع].
(11)- [البحار: سمعناها ثانیة].
(12) (10) [البحار: فقالت: یا ابن عمّ، هذا واللَّه میکائیل وقال لی].
(13) (11) [لم یرد فی البحار].
(14)- [زاد فی البحار: ورأیناها].
(15)- [زاد فی البحار: فتحاً].
(16)- [البحار: ثمّ].
(17)- [زاد فی البحار: وهذا].
(18)- [زاد فی البحار: قد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 337
لی أبی وهذه صفته، «1» ثمّ قالت «1»: یا قابض الأرواح، عجِّل بی ولاتعذِّبنی ثمّ قالت «2»: إلیک ربِّی لا إلی النّار. ثمّ غمّضت عینیها ومدّت یدیها ورجلیها، فکأ نّها لم تکن حیّة قطّ. «3» وروی فی وفاتها غیر ذلک وهو خبر صعب شدید «3».
الطّبریّ، دلائل الإمامة،/ 43- 44/ عنه: المجلسی، البحار، 43/ 207- 209؛ سپهر، ناسخ التّواریخ حضرت زهراء علیها السلام،/ 154- 156
أقول: وجدت فی بعض الکتب خبراً فی وفاتها علیها السلام، فأحببت إیراده وإن لم آخذه من أصل یعوّل علیه.
روی ورقة بن عبداللَّه الأزدیّ قال: خرجت حاجّاً إلی بیت اللَّه الحرام راجیاً لثواب اللَّه ربّ العالمین، فبینما أنا أطوف وإذا أنا بجاریة سمراء، وملیحة الوجه عذبة الکلام، وهی تنادی بفصاحة منطقها، وهی تقول: «4» اللَّهمّ ربّ الکعبة الحرام، والحفظة الکرام، وزمزم والمقام، والمشاعر العظام، وربّ محمّد خیر الأنام، صلّی اللَّه علیه وآله البررة الکرام، [أسألک] أن تحشرنی مع ساداتی الطّاهرین، وأبنائهم الغُرّ المحجّلین المیامین.
ألا فاشهدوا یا جماعة الحجّاج والمعتمرین أنّ موالیّ خیرة الأخیار، وصفوة الأبرار، والّذین علا قدرهم علی الأقدار، وارتفع ذکرهم فی سائر الأمصار، المرتدین بالفخار «5» «4».
قال ورقة بن عبداللَّه: فقلت: یا جاریة! إنّی لأظنّکِ من موالی أهل البیت علیهم السلام، فقالت: أجل، قلت لها: ومَنْ أنتِ من موالیهم؟ قالت: أنا فضّة أمة فاطمة الزّهراء ابنة
__________________________________________________
(1) (1) [البحار: فسمعناها تقول: وعلیک السّلام].
(2)- [البحار: سمعناها تقول].
(3- 3) [لم یرد فی البحار].
(4) (4) [حکاه عنه فی ناسخ التّواریخ].
(5)- أی لابسین رداء الفخر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 338
محمّد المصطفی صلّی اللَّه علیها وعلی أبیها وبعلها وبنیها.
فقلت لها: مرحباً بکِ وأهلًا وسهلًا، فلقد کنت مشتاقاً إلی کلامکِ ومنطقکِ، فارید منکِ السّاعة أن تجیبینی من مسألة أسألکِ، فإذا أنتِ فرغتِ من الطّواف، قفی لی عند سوق الطّعام حتّی آتیکِ وأنت مثابة مأجورة، فافترقنا.
فلمّا فرغت من الطّواف وأردت الرّجوع إلی منزلی جعلت طریقی علی سوق الطّعام وإذا أنا بها جالسة فی معزل عن النّاس، فأقبلت علیها واعتزلت بها وأهدیت إلیها هدیّة ولم أعتقد أ نّها صدقة، ثمّ قلت لها: یا فضّة، أخبرینی عن مولاتکِ فاطمة الزّهراء علیها السلام وما الّذی رأیتِ منها عند وفاتها بعد موت أبیها محمّد صلی الله علیه و آله.
قال ورقة: فلمّا سمعت کلامی تغرغرت عیناها بالدّموع، ثمّ انتحبت نادبة وقالت: یا ورقة بن عبداللَّه، هیّجت علیَّ حزناً ساکناً، وأشجاناً فی فؤادی کانت کامنة، فاسمع الآن ما شاهدت منها علیها السلام.
اعلم أ نّه لمّا قبض رسول اللَّه صلی الله علیه و آله افتجع له الصّغیر والکبیر، وکثر علیه البکاء، وقلّ العزاء، وعظم رزؤه علی الأقرباء والأصحاب والأولیاء والأحباب والغرباء والأنساب، ولم تلق إلّاکلّ باک وباکیة، ونادب ونادبة، ولم یکن فی أهل الأرض والأصحاب، والأقرباء والأحباب، أشدّ حزناً وأعظم بکاءً وانتحاباً من مولاتی فاطمة الزّهراء علیها السلام، وکان حزنها یتجدّد ویزید، وبکاؤها یشتدّ.
فجلست سبعة أیّام لا یهدأ لها أنین، ولا یسکن منها الحنین، کلّ یوم جاء کان بکاؤها أکثر من الیوم الأوّل، فلمّا کان فی الیوم الثّامن أبدت ما کتمت من الحزن، فلم تطق صبراً إذ خرجت وصرخت، فکأ نّها من فم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله تنطق؛ فتبادرت النّسوان، وخرجت الولائد والولدان، وضجّ النّاس بالبکاء والنّحیب، وجاء النّاس من کلّ مکان، واطفئت المصابیح لکیلا تتبیّن صفحات النّساء، وخیّل إلی النّسوان أنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله قد قام من قبره، وصارت النّاس فی دهشة وحیرة لما قد رهقهم، وهی علیها السلام تنادی وتندب أباها: «1» وا أبتاه، وا صفیّاه، وا محمّداه! وا أبا القاسماه، وا ربیع الأرامل والیتامی، من للقبلة والمصلّی، ومن لابنتک الوالهة الثّکلی «1».
__________________________________________________
(1) (1) [حکاه عنه فی ناسخ التّواریخ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 339
ثمّ أقبلت تعثر فی أذیالها، وهی لا تبصر شیئاً من عبرتها، ومن تواتر دمعتها حتّی دنت من قبر أبیها محمّد صلی الله علیه و آله، فلمّا نظرت إلی الحجرة وقع طرفها علی المأذنة، فقصرت خطاها، ودام نحیبها وبکاها، إلی أن اغمی علیها، فتبادرت النّسوان إلیها، فنضحن الماء علیها وعلی صدرها وجبینها حتّی أفاقت، فلمّا أفاقت من غشیتها قامت وهی تقول:
رفعت قوّتی، وخاننی جلدی وشمت بی عدوّی، والکمد قاتلی
یا أبتاه بقیت والهة وحیدة، وحیرانة فریدة، فقد انخمد صوتی، وانقطع ظهری، وتنغّص عیشی، وتکدّر دهری، فما أجد یا أبتاه بعدک أنیساً لوحشتی، ولا رادّاً لدمعتی ولا معیناً لضعفی، فقد فنی بعدک محکم التّنزیل، ومهبط جبرئیل، ومحلّ میکائیل، انقلبت بعدک یا أبتاه الأسباب، وتغلّقت دونی الأبواب، فأنا للدّنیا بعدک قالیة، وعلیک ما تردّدت أنفاسی باکیة، لا ینفد شوقی إلیک، ولا حزنی علیک.
ثمّ نادت: یا أبتاه، وا لبّاه، ثمّ قالت:
إنّ حزنی علیک حزن جدید وفؤادی واللَّه صبٌّ عنید
کلُّ یوم یزید فیه شجونی واکتیابی علیک لیس یبید
جلّ خطبی فبان عنِّی عزائی فبکائی کلُّ وقت جدید
إنّ قلباً علیک یألف صبراً أو عزاءً فإنّه لجلید
ثمّ نادت: یا أبتاه، انقطعت بک الدّنیا بأنوارها، وزوت زهرتها، وکانت ببهجتک زاهرة، فقد اسودّ نهارها، فصار یحکی حنادسها رطبها ویابسها؛ یا أبتاه، لازلت آسفة علیک إلی التّلاق؛ یا أبتاه، زال غمضی منذ حقّ الفراق؛ یا أبتاه، من للأرامل والمساکین، ومن للُامّة إلی یوم الدّین؛ یا أبتاه، أمسینا بعدک من المستضعفین؛ یا أبتاه، أصبحت النّاس عنّا معرضین، ولقد کنّا بک معظّمین فی النّاس غیر مستضعفین، فأیّ دمعة لفراقک لا تنهمل، وأیّ حزن بعد علیک لا یتّصل، وأیّ جفن بعدک بالنّوم یکتحل، وأنت ربیع الدّین، ونور النّبیّین، فکیف للجبال لا تمور، وللبحار بعدک لا تغور، والأرض کیف لم تتزلزل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 340
رُمیتُ یا أبتاه بالخطب الجلیل، ولم تکن الرّزیّة بالقلیل، وطرقت یا أبتاه بالمصاب العظیم، وبالفادح المهول.
بکتک یا أبتاه الأملاک، ووقفت الأفلاک، فمنبرک بعدک مستوحش، ومحرابک خال من مناجاتک، وقبرک فرح بمواراتک، والجنّة مشتاقة إلیک وإلی دعائک وصلاتک.
یا أبتاه، ما أعظم ظلمة مجالسک، فوا أسفاه علیک إلی أن أقدم عاجلًا علیک واثکل أبو الحسن المؤتمن أبو ولدیک، الحسن والحسین، وأخوک وولیّک وحبیبک ومَنْ ربّیته صغیراً، وواخیته کبیراً، وأحلی أحبابک وأصحابک إلیک مَنْ کان منهم سابقاً ومهاجراً وناصراً، والثّکل شاملنا، والبکاء قاتلنا، والأسی لازمنا.
ثمّ زفرت زفرة وأ نّت أ نّة کادت روحها أن تخرج، ثمّ قالت:
قلَّ صبری وبان منِّی عزائی بعد فقدی لخاتم الأنبیاء
عین یا عین اسکبی الدّمع سحّا ویک لا تبخلی بفیض الدّماء
یا رسول الإله یا خیرة اللَّه وکهف الأیتام والضّعفاء
قد بکتک الجبال والوحش جمعاً والطّیر والأرض بعد بکی السّماء
وبکاک الحجون والرّکن والمش - عر یا سیِّدی مع البطحاء
وبکاک المحراب والدّرس للقرآن فی الصّبح معلناً والمساء
وبکاک الإسلام إذ صار فی النّا س غریباً من سائر الغرباء
لو تری المنبر الّذی کنت تعلو ه علاه الظّلام بعد الضّیاء
یا إلهی عجِّل وفاتی سریعاً فلقد تنغّصت الحیاة یا مولائی
قالت: ثمّ رجعت إلی منزلها وأخذت بالبکاء والعویل لیلها ونهارها، وهی لا ترقأ دمعتها، ولا تهدأ زفرتها.
واجتمع شیوخ أهل المدینة وأقبلوا إلی أمیر المؤمنین علیّ علیه السلام، فقالوا له: یا أبا الحسن! إنّ فاطمة علیها السلام تبکی اللّیل والنّهار، فلا أحد منّا یتهنّأ بالنّوم فی اللّیل علی فُرشنا، ولا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 341
بالنّهار لنا قرار علی أشغالنا وطلب معایشنا، وإنّا نخبّرک أن تسألها إمّا أن تبکی لیلًا أو نهاراً، فقال علیه السلام: حبّاً وکرامة.
فأقبل أمیر المؤمنین علیه السلام حتّی دخل علی فاطمة علیها السلام وهی لا تفیق من البکاء، ولا ینفع فیها العزاء، فلمّا رأته سکنت هنیئة له، فقال لها: یا بنت رسول اللَّه- صلی الله علیه و آله- إنّ شیوخ المدینة یسألونی أن أسألکِ إمّا أن تبکین أباکِ لیلًا، وإمّا نهاراً.
فقالت: یا أبا الحسن! ما أقلّ مکثی بینهم، وما أقرب مغیبی من بین أظهرهم، فواللَّه لا أسکت لیلًا ولا نهاراً أو ألحق بأبی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فقال لها علیّ علیه السلام: افعلی یا بنت رسول اللَّه ما بدا لکِ.
ثمّ إنّه بَنی لها بیتاً فی البقیع نازحاً عن المدینة یسمّی بیت الأحزان، وکانت إذا أصبحت قدّمت الحسن والحسین علیهما السلام أمامها، وخرجت إلی البقیع باکیة، فلا تزال بین القبور باکیة، فإذا جاء اللّیل أقبل أمیرالمؤمنین علیه السلام إلیها وساقها بین یدیه إلی منزلها.
ولم تزل علی ذلک إلی أن مضی لها بعد موت أبیها سبعة وعشرون یوماً، واعتلّت العلّة الّتی توفِّیت فیها، فبقیت إلی یوم الأربعین، وقد صلّی أمیر المؤمنین علیه السلام صلاة الظّهر وأقبل یرید المنزل، إذا استقبلته الجواری باکیات حزینات، فقال لهنّ: ما الخبر وما لی أراکنّ متغیّرات الوجوه والصّور؟ فقلن: یا أمیر المؤمنین، أدرک ابنة عمّک الزّهراء علیها السلام وما نظنّک تدرکها.
فأقبل أمیر المؤمنین علیه السلام مسرعاً حتّی دخل علیها، وإذا بها ملقاة علی فراشها وهو من قباطیّ مصر وهی تقبض یمیناً وتمدُّ شمالًا، فألقی الرّداء عن عاتقه والعمامة عن رأسه، وحلّ أزراره، وأقبل حتّی أخذ رأسها وترکه فی حجره، وناداها: یا زهراء! فلم تکلِّمه، فناداها: یا بنت محمّد المصطفی! فلم تکلّمه، فناداها: یا ابنة مَنْ صلّی بالملائکة فی السّماء مثنّی مثنّی! فلم تکلّمه، فناداها: یا فاطمة! کلّمینی، فأنا ابن عمّکِ علیّ بن أبی طالب.
قال: ففتحت عینیها فی وجهه ونظرت إلیه وبکت وبکی وقال: ما الّذی تجدینه فأنا ابن عمّکِ علیّ بن أبی طالب.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 342
فقالت: یا ابن العمّ! إنّی أجد الموت الّذی لابدّ منه ولا محیص عنه، وأنا أعلم أ نّک بعدی لا تصبر علی قلّة التّزویج، فإن أنت تزوّجت امرأة اجعل لها یوماً ولیلة واجعل لأولادی یوماً ولیلة، یا أبا الحسن! ولا تصح فی وجوههما فیصبحان یتیمین غریبین منکسرین، فإنّهما بالأمس فقدا جدّهما والیوم یفقدان امّهما، فالویل لُامّة تقتلهما وتبغضهما، ثمّ أنشأت تقول:
ابکنی إن بکیت یا خیر هادِ واسبل الدّمع فهو یوم الفراق
یا قرین البتول اوصیک بالنّسل فقد أصبحا حلیف اشتیاق
ابکنی وابک للیتامی ولا تن - س قتیل العدی بطفِّ العراق
فارقوا أصبحوا یتامی حیاری یحلف اللَّه فهو یوم الفراق
قالت: فقال لها علیّ علیه السلام: من أین لکِ یا بنت رسول اللَّه هذا الخبر، والوحی قد انقطع عنّا؟ فقالت: یا أبا الحسن! رقدت السّاعة، فرأیت حبیبی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فی قصر من الدّرّ الأبیض، فلمّا رآنی قال: هلمّی إلیّ یا بنیّة، فإنّی إلیکِ مشتاق، فقلت: واللَّه إنّی لأشدّ شوقاً منک إلی لقائک، فقال: أنتِ اللّیلة عندی، وهو الصّادق لما وعد، والموفی لما عاهد.
فإذا أنت قرأت یس فاعلم أنِّی قد قضیت نحبی، فغسِّلنی ولا تکشف عنِّی فإنِّی طاهرة مطهّرة، ولیصلّ علیَّ معک من أهلی الأدنی فالأدنی ومن رزق أجری، وادفنّی لیلًا فی قبری، بهذا أخبرنی حبیبی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
فقال علیّ: واللَّه لقد أخذت فی أمرها وغسّلتها فی قمیصها ولم أکشفه عنها، فواللَّه لقد کانت میمونة طاهرة مطهّرة، ثمّ حنّطتها من فضلة حنوط رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وکفّنتها وأدرجتها فی أکفانها، فلمّا هممت أن أعقد الرّداء نادیت: یا امّ کلثوم! یا زینب! یا سکینة! یا فضّة! یا حسن! یا حسین! هلمّوا تزوّدوا من امّکم، فهذا الفراق، واللّقاء فی الجنّة.
فأقبل الحسن والحسین علیهما السلام وهما ینادیان: وا حسرتا، لا تنطفئ أبداً من فقد جدّنا محمّد المصطفی وامّنا فاطمة الزّهراء، یا امّ الحسن، یا امّ الحسین، إذا لقیتِ جدّنا محمّد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 343
المصطفی فاقرئیه منّا السّلام وقولی له: إنّا قد بقینا بعدک یتیمین فی دار الدّنیا.
فقال أمیر المؤمنین علیّ علیه السلام: إنِّی اشهد اللَّه أ نّها قد حنّت وأ نّت ومدّت یدیها وضمّتهما إلی صدرها ملیّاً، وإذا بهاتف من السّماء ینادی: یا أبا الحسن! ارفعهما عنها، فلقد أبکیا واللَّه ملائکة السّماوات، فقد اشتاق الحبیب إلی المحبوب، قال: فرفعتهما عن صدرها، وجعلت أعقد الرّداء وأنا انشد بهذه الأبیات:
فراقک أعظم الأشیاء عندی وفقدکِ فاطم أدهی الثّکول
سأبکی حسرة وأنوح شجواً علی خِلّ مضی أسنی سبیل
ألا یا عین جودی واسعدینی فحزنی دائم أبکی خلیلی
ثمّ حملها علی یده وأقبل بها إلی قبر أبیها ونادی: السّلام علیک یا رسول اللَّه، السّلام علیک یا حبیب اللَّه، السّلام علیک یا نور اللَّه، السّلام علیک یا صفوة اللَّه، منِّی السّلام علیک والتّحیّة واصلة منّی إلیک ولدیک، ومن ابنتک النّازلة علیک بفنائک، وإنّ الودیعة قد استردّت، والرّهینة قد اخذت، فوا حزناه علی الرّسول، ثمّ من بعده علی البتول، ولقد اسودّت علیَّ الغبراء، وبعدت عنّی الخضراء، فوا حزناه، ثمّ وا أسفاه.
ثمّ عدل بها علی الرّوضة فصلّی علیه فی أهله وأصحابه وموالیه وأحبّائه وطائفة من المهاجرین والأنصار، فلمّا واراها وألحدها فی لحدها أنشأ بهذه الأبیات یقول:
أری علل الدّنیا علیَّ کثیرة وصاحبها حتّی الممات علیل
لکلّ اجتماع من خلیلین فرقة وإنّ بقائی عندکم لقلیل
وإنّ افتقادی فاطماً بعد أحمد دلیل علی أن لا یدوم خلیل «1»
__________________________________________________
(1)- از آن خبر در اغلب تواریخ مسطور است که چون حضرت صدیقه طاهره سلام اللَّه علیها بدورد زندگانی فرمود و امیر المؤمنین صلوات اللَّه علیه بدن مبارکش را با هفت جامه کفن کرد و خواست آن اندام مطهر را در جامه زبرین پیچیده دارد، ندا در داد: «ای ام کلثوم! ای زینب! ای سکینه! ای فضه! ای حسن! ای حسین! تقدیم مادر خود حاضر شوید که از این پس، دیدارش جز در بهشت میسّر نمی‌شود.»
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السلام، 1/ 42- 192، ناسخ التواریخ حضرت زهرا علیها السلام،/ 190
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 344
المجلسی، البحار، 43/ 174- 180 رقم 15/ عنه: سپهر، ناسخ التّواریخ حضرت زهراء علیها السلام،/ 159- 164
وکان علیّ هو الّذی یباشر غسلها وأسماء تعینه علی ذلک، وبهذا یرتفع استبعاد بعضهم أن تغسلها أسماء مع علیّ وهی أجنبیّة عنه؛ لأنّها کانت یومئذ زوجة أبی بکر، وفی بعض الأخبار: أ نّه أمر الحسن والحسین علیهما السلام یدخلان الماء، ولم یحضرها غیر الحسنین وزینب وامّ کلثوم وفضّة جاریتها وأسماء بنت عمیس.
إنّ امّ کلثوم بنت أمیر المؤمنین علیه السلام لها ذکر فی خبر وفاة امّها الزّهراء علیها السلام ولا یدری أیّتهنّ هی من بناته علیها السلام اللّواتی تکنّی کلّ منهنّ بامّ کلثوم کما مرّ؟ فقد روی أنّ الزّهراء علیها السلام لمّا توفّیت خرجت امّ کلثوم وعلیها برقعها تجرّ ذیلها متجلّلة برداء وهی تقول: یا أبتاه! یا رسول اللَّه! الآن فقدناک فقداً لا لقاء بعده أبداً. وإنّ أمیر المؤمنین علیه السلام لمّا غسل
__________________________________________________
- در کتاب بیت الاحزان از کتاب سرور الشیعة از تفسیر نیشابوری در ضمن حدیث فضه چنین می‌نگارد که: «چون حضرت فاطمه زهرا از دنیا رحلت همی خواست، فرمود بر فراز حصیری بیفتاده و بدن مبارکش را در گلیمی ملفوف ساخته [بود]. امیر المؤمنین علیه السلام بر فراز سر مبارکش جای داشت و امام حسن خود را بر سینه شریفش افکنده و امام حسین علیهم السلام در پایین پای مبارکش جای نموده بود و به جمله می‌گریستند.
صدیقه طاهره گفت: «یا علی! حسین مرا خاموش فرمای که مرا وصیتی چند است. نخست آن‌که خاطر فرزندانم را گرامی داری و بر روی ایشان بانک برنیاوری و با ایشان به مهر و عطوفت باشی! دیگر این‌که از اموال من آنچه سهم من می‌شود به امّ کلثوم و مقداری از آن را به فقرا سپاری که نفع آن به من عاید می‌شود؛ الی آخر الخبر.» و نیز در همین کتاب مسطور است که: «چون صدیقه طاهره سلام اللَّه علیها به جهان جاویدان خرامید و امیر المؤمنین و حسنین و دیگران به گریستن بنشستند، جناب امّ کلثوم چادری بر سر داشت و سبحه خود را در گوشه چادر بربسته [بود]. از حجره مبارک گریان بیرون آمد و همی گفت: «یا ابتاه! یا رسول اللَّه! بعد از ارتحال مادر، ما را راست گردید مصیبت و مفارقت از خدمت تو و از این پس، از حضرت تو و خدمت مادر مظلومه خویش محروم ماندیم.»
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السلام، 1/ 66
و در حدیث فضه این شعر نیز از امیر المؤمنین علیه السلام مروی است:
لکلّ اجتماع من خلیلین فرقة فکلّ الّذی دون الفراق قلیل
وإنّ افتقادی فاطماً بعد أحمد دلیل علی أن لا یدوم خلیل
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زهرا علیها السلام،/ 190
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌17، ص: 345
الزّهراء لم یحضرها غیره وغیر الحسنین وزینب وامّ کلثوم وفضّة جاریتها وأسماء بنت عمیس، والظّاهر أنّ الّتی حضرت وفاة امّها الزّهراء هی الّتی حضرت وفاة أبیها أمیر المؤمنین علیه السلام.
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 307، 485
وأمر الحسن والحسین علیهما السلام یدخلان الماء، ولم یحضرها غیره وغیر الحسنین وزینب وامّ کلثوم وفضّة جاریتها وأسماء بنت عمیس، وکفّنها فی سبعة أثواب، ثمّ صلّی علیها، وکبّر خمساً، «1» ودفنها فی جوف اللّیل، وعفّی قبرها، ولم یحضر دفنها والصّلاة علیها إلّا علیّ والحسنان علیهما السلام ونفر من بنی هاشم وخواصّ علیّ علیه السلام. «2»
البحرانی، العوالم (من المستدرک من المجالس السّنیّة)، 11- 2/ 1104، 1110- 1111 رقم 10، 40
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی العوالم،/ 1104].
(2)- و در روایت است که ام ایمن و فضه بعد از صدیقه طاهره نتوانستند در مدینه طیبه توقف نمایند و رفتند به مکه معظمه.
خراسانی، منتخب التواریخ،/ 70
می‌فرماید وقتی رسول‌خدا وداع جهان گفت باز گذاشت در میان امت کتاب خدا و عترت رسول خدای را فاطمه را شاد خاطر ساخت که تو اول کس باشی از اهل بیت که با من پیوسته می‌شوی. فاطمه می‌فرماید که: روزی چند بعد از وفات پدر در م