‏عنوان و نام پدیدآور : فرهنگ جامع سخنان امام حسین علیه‌السلام: ترجمه کتاب موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام/ تالیف گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم علیه‌السلام محمود شریفی... [و دیگران]؛ ترجمه علی مویدی؛ زیرنظر سازمان تبلیغات اسلامی
‏وضعیت ویراست : [ویرایش ]۲
‏مشخصات نشر : قم: نشر معروف، ۱۳۷۸.
‏مشخصات ظاهری : ص ۹۵۹
‏شابک : 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال
‏وضعیت فهرست نویسی : فهرستنویسی قبلی
‏یادداشت : عنوان اصلی: موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام.
‏یادداشت : چاپ چهارم: ۱۳۸۱؛ ۲۰۰۰۰ ریال
‏یادداشت : کتابنامه: ص. [۹۵۳] - ۹۵۹؛ همچنین به‌صورت زیرنویس
‏موضوع : حسین‌بن علی(ع)، امام سوم، ۶۱ - ۴ق. -- احادیث
‏موضوع : حسین‌بن علی(ع)، امام سوم، ۶۱ - ۴ق. -- کلمات قصار
‏شناسه افزوده : شریفی، محمود، . - ۱۳۳۱
‏شناسه افزوده : مویدی، علی، ۱۳۲۸ - ، مترجم
‏شناسه افزوده : سازمان تبلیغات اسلامی. پژوهشکده باقرالعلوم(ع). گروه حدیث
‏رده بندی کنگره : BP۴۱/۷/ش‌۴م‌۸۰۴۱ ۱۳۷۸
‏رده بندی دیویی : ۲۹۷/۹۵۳
‏شماره کتابشناسی ملی : م‌۷۹-۴۱۰۴

(ثمّ) خرج «3» من بعده «3» [عمرو بن جنادة] «4» شابّ قُتِلَ أبوه فی المعرکة، وکانت امّه عنده «5»، فقالت «6»: یا بنیّ! اخرج فقاتِل بین یَدَی ابن رسول اللَّه «7» حتّی تُقتل. فقال:
أفعل «7»! فخرج، فقال الحسین: هذا شابّ قُتل أبوه، ولعلّ امّه تکره خروجه. فقال الشّابّ: امِّی أمرتنی «8» «9» یا ابن رسول اللَّه. فخرج «9» وهو یقول:
أمیری حسینٌ ونِعْمَ الأمیرْ سرورُ فؤاد البشیر النّذیرْ
علیٌّ وفاطمةٌ والداه فهل تعلمونَ له من نظیرْ «10»
[له طلعةٌ مثل شمسِ الضُّحی له غرّةٌ مثل بدرٍ منیرْ]
«11»
__________________________________________________
(1)- [الرّقم فی یسار الخطّ المائل لعدد أصحاب الإمام الحسین علیه السلام، والرّقم فی یمین الخطّ المائل لعدد المستشهدین].
(2)- [أضاف فی المعالی: فی شهادة غلام صغیر من الأصحاب قد ذکر الفاضل الکامل الشّیخ عبّاس القمّی‌فی کتابه المسمّی بنفس المهموم قد حکی عن روضة الأحباب ومثله فی روضة الشّهداء إنّ هذا الفتی ابن مسلم ابن عوسجة الأسدیّ].
(3- 3) [لم یرد فی تسلیة المجالس وشرح الشّافیة والبحار والعوالم وسائر المصادر].
(4)- [فی تسلیة المجالس: بعد هلال بن نافع الجملیّ].
(5)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم وسائر المصادر: معه].
(6)- [أضاف فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم وسائر المصادر: له امّه].
(7- 7) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم وسائر المصادر: فخرج].
(8) (8*) [شرح الشّافیة: بذلک وقاتل حتّی استشهد].
(9- 9) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم وسائر المصادر: بذلک، فبرز].
(10)- [الأسرار: نذیر].
(11)- [هذا البیت من تسلیة المجالس والبحار والعوالم وسائر المصادر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 2
«1» «2» ثمّ قاتل، فقُتل (8*) 2، وحُزّ رأسه ورُمیَ به إلی «3» عسکر الحسین، فأخذت «4» امّه رأسه وقالت له «5»: أحسنت یا «6» بنیّ، یا قرّة عینی و «6» سرور قلبی، ثمّ رمت برأس ابنها رجلًا «7» فقتلته، وأخذت عمود خیمة «8» وحملت «9» علی القوم «9» وهی تقول:
أنا عجوزٌ فی النِّساء ضعیفهْ «10» بالیة خاویة «10» نحیفهْ
أضربکم بضربةٍ عنیفهْ دون بنی فاطمة الشّریفهْ
فضربت رجلین فقتلتهما، فأمر الحسین علیه السلام بصرفها ودعا لها. «11»
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 21- 22/ عنه: ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 361؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 297- 298؛ المجلسی، البحار، 45/ 27- 28؛ البحرانی، العوالم، 17/ 271؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 307- 308؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة «12»،/ 287، 297؛ القمّی، نفس المهموم،/ 293- 294؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 191- 192؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 379- 380؛ المیانجی، العیون العبری،/ 129- 130
__________________________________________________
(1)- [زاد فی المعالی: أقول: یا لها من طلعة غراه وغرّة نوراء ما صنعوا بها حین وقف لیستریح ساعة وقدضعف عن القتال، إلی آخره].
(2- 2) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم وسائر المصادر: وقاتل حتّی قُتل].
(3)- [الأسرار ص 287: نحو].
(4)- [فی تسلیة المجالس وشرح الشّافیة والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم: فحملت].
(5)- [لم یرد فی تسلیة المجالس وشرح الشّافیة والبحار والعوالم وسائر المصادر].
(6- 6) [شرح الشّافیة: ولدی، یا].
(7)- [شرح الشّافیة: إلی رجل].
(8)- [فی البحار والعوالم وسائر المصادر: خیمته، والأسرار ص 287: خیمتها].
(9- 9) [شرح الشّافیة: علیهم].
(10- 10) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم وسائر المصادر: خاویة بالیة].
(11)- [زاد فی نفس المهموم والعیون: أقول: إنِّی أحتمل أن یکون هذا یعنی ابن مسلم بن عوسجة الأسدیّ رضوان اللَّه علیهما لما قد حکی عن روضة الأحباب قریباً من ذلک لابن مسلم بن عوسجة بعد أن ذکر قتل والده رضوان اللَّه علیهما، ومثله فی روضة الشّهداء واللَّه العالم].
(12)- [حکاه الأسرار ص 287، عن مقتل شهاب الدّین العاملیّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 3
ثمّ برز فتی قائلًا:
أمیری حسینٌ ونِعْمَ الأمیرْ سرور فؤاد البشیر النّذیرْ
علیٌّ وفاطمةٌ والداه فهل تعلمونَ له من نظیرْ
فقاتل حتّی قُتل، فرُمیَ برأسه إلی امِّه، فأخذته ورمته إلی رجل، فقتلته، ثمّ برزت قائلة:
أنا عجوز سیِّدی ضعیفهْ خاویة بالیة نحیفهْ
أضربکم بضربةٍ عنیفهْ دون بنی فاطمة الشّریفهْ «1»
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 104
__________________________________________________
(1)- در این اثنا جوانی که پدرش در معرکه به قتل رسیده بود، به اشاره و ترغیب مادر خود روی به میدان نهاده. امیر المؤمنین حسین چون دید که آن جوان داعیه مقاتله دارد، فرمود که: «پدر این جوان کشته شده و یمکن که مادرش به قتال پسر خویش راضی نباشد.»
و چون این سخن شنیده، گفت: «من به رخصت مادر مرتکب این امر می‌گردم.»
روی به قلع و قمع خصم آورده و می‌گفت:
«أمیری حسینٌ ونِعْمَ الأمیرْ سرور فؤاد بشیر نذیرْ
علیٌّ وفاطمةٌ والداه فهل تعلمون له من نظیرْ
له طلعةٌ مثل شمس الضّحی له غُرّةٌ مثل بدرٍ منیرْ»
چون آن‌جوان به‌درجه شهادت رسید، سر او را از بدن جدا کرده و در سپاه امیر المؤمنین حسین انداختند. مادر چون سر پسر خود برداشته، گفت: «أحسنت یا بنیّ و یا سرور قلبی ویا قرّة عینی.»
بعد از آن سر فرزند خود را بر یکی از مخالفان زده و به دوزخش فرستاد. آن‌گاه عمود خیمه را برگرفته و به آن جماعت حمله کرد و دو کس را به ضرب چوب کشته. امیر المؤمنین حسین رضی الله عنه او را فرمود تا بازگردد.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 158
و دیگر جوانی که به دست کوفیان پدر کشته بود، به تحریض مادر آهنگ میدان کرد. چه مادر او را مخاطب داشت:
فقالت له: «اخرج یا بنیّ! وقاتل بین یدی ابن رسول اللَّه».
گفت: «ای پسر! بیرون شو و در پیش روی پسر رسول خدا رزم می‌زن و قتال می‌ده.»
لاجرم آن جوان شاکی السلاح 1 طریق فوز و فلاح گرفت.
فقال الحسین: «هذا شابّ قُتل أبوه ولعلّ امّه تکره خروجه».-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 4
__________________________________________________
- فرمود: «این پسر پدر کشته است. تواند شد که خروج او بر مادرش مکروه افتد.»
آن جوان عرض کرد: «یابن رسول اللَّه! پدر و مادرم فدای تو باد! این تیغ را مادر بر میان من بست تا در پیش روی پسر پیغمبر جانبازی کنم و در آن جهان سرافرازی فرمایم.»
لاجرم امام علیه السلام او را اجازت مبارزت داد تا در میدان مناجزت درآمد و این رجز قرائت کرد:
«أمیری حسین ونِعْمَ الأمیرْ سرور فؤاد البشیر النّذیرْ
له طلعةٌ مثل شمس الضُّحی له غرّةٌ مثل بدر منیرْ 2»
و خویش را بر حدود سیف و سنان افکند و کشش و کوشش نمود تا کشته گشت. لشگریان سر او را از تن دور کردند و به لشکرگاه حسین علیه السلام افکندند. مادر سر پسر را برگرفت و به سینه برچفسانید و گفت: «احسنت ای پسرک من! ای شادمانی دل من! و ای روشنی چشم من!»
و آن سر را با تمام غضب به سوی سپاه دشمن پرانید. از قضا بر مقتل 3 مردی آمد و او را بکشت. آن‌گاه عمود خیمه بگرفت و حمله گران افکند و این ارجوزه انشاد کرد:
«أنا عجوزٌ سیِّدی ضعیفهْ خالیة بالیة نحیفهْ
أضربکم بضربةٍ عنیفهْ دون بنی فاطمة الشّریفهْ 4»
و دو تن از لشگر کفار را بکشت. حسین علیه السلام فرمان کرد تا از میدان مبارزت که بر زنان روا نیست، باز شد.
1. شاکی السلاح: کسی که سلاح با شوکت پوشیده باشد.
2. نیکو فرمانروای من حسین است که مایه شادی دل پیغمبر صلی الله علیه و آله و رخسارش چون خورشید درخشان و نور پیشانیش چون ماه تابان است.
3. مقتل: عضوی که اگر آسیب بیند، صاحبش می‌میرد. مانند فاصله بین چشم و گوش.
4. با آن که پیره زنی ناتوان و فرسوده و تنها و لاغر می‌باشم، برای دفاع از پسران فاطمه بزرگوار شما را ضربت سخت می‌زنم.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 300- 301
و قتل سه نفر از کوفیان بدست مادر پسری که پدرش را کشته بودند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 371
سپس جوانی که پدرش در معرکه کشته شده بود، به میدان رفت. مادرش به او گفت: «پسر جان! برو و در خدمت زاده رسول خدا صلی الله علیه و آله نبرد کن.»
بیرون شد و چون حسین علیه السلام او را دید، فرمود: «پدر این جوان کشته شده و شاید مادرش راضی نباشد که به میدان رود.»
آن جوان گفت: «مادرم مرا امر کرده است.»
به میدان رفت و می‌سرود:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 5
فی النّاسخ: قال الحسین علیه السلام: یا فتی! قُتِل أبوک، ولو قُتِلت، فإلی مَنْ تلتجئ امّک فی هذا القفر؟ فأراد أن یرجع، فجاءته امّه وقالت: یا بنیّ! تختار سلامة نفسک علی نصرة ابن بنت رسول اللَّه فلا أرضی عنک أبداً. فبرز الشّابّ وقاتل قتال الأبطال وامّه تنادی خلفه: ابشر یا بنیّ، ستسقی من ید ساقی حوض الکوثر، فلم یزل إلی أن قتل ثلاثین فارساً، ثمّ قُتل.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 380

شبیب مولی الحارث بن سریع الهمدانیّ الجابریّ.
السّماوی، إبصار العین،/ 79/ عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 389
قُتل من الموالی مع الحسین علیه السلام خمسة عشر نفر فی الطّفّ: [...] وشبیب مولی الحارث الجابریّ. «1» السّماوی، إبصار العین،/ 128/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 418
__________________________________________________
-«امیرم حسین است و نیکو امیر سرور دل آن بشیر نذیر
علیش پدر مادرش فاطمه کسی را ندانید با وی نظیر
چو خورشید رخشان بود روی او بود چهره اش همچو بدر منیر»
جنگید تا کشته شد و سرش جدا شد و به لشکرگاه حسین پرتاب شد. مادرش سرش را برداشت و گفت: «آفرین پسر جانم! ای سرور دلم و ای نور چشمم.»
سپس سر او را به مردی پرتاب کرد و او را کشت و تیرک چادر برداشت و بر آن‌ها حمله کرد و می‌گفت:
«من برای سید خود یک عجوز ناتوانم کهنه و پوسیده و افتاده از پا نیمه جانم
بر شما ضربت زنم مردانه من تا می‌توانم از برای زادگان فاطمه روح روانم»
دو مرد را زد و کشت و حسین او را برگردانید و در حقش دعا کرد. می‌گویم: احتمال دارد که این جوان پسر مسلم بن عوسجه اسدی باشد. چون که در «روضة الاحباب» و «روضة الشهدا» برای پسر مسلم بن عوسجه قریب این مضمون پس از کشته شدن پدرش نقل شده، واللَّه العالم.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 134
(1)- از شهدا که مورخان و محدثان یاد از او نکرده اند [...] و دیگر شبیب بن حارث بن سریع است.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 314- 315
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 6
قال علیه الصّلاة والسّلام فی النّاحیة: السّلام علی شبیب بن عبداللَّه مولی الحارث بن سریع.
أقول: قال المحقّق الأسترآبادی فی رجاله: شبیب بن عبداللَّه مولی الحارث بن سریع الهمدانیّ الجابریّ، من أصحاب الحسین بن علیّ علیه السلام، قُتل معه بکربلاء. وقال العسقلانی فی الإصابة: هو شبیب بن عبداللَّه بن شکل بن حیّ بن جدیة «1» بفتح الجیم وسکون الدّال بعدها یاء تحتانیّة، مولی الحارث بن سریع الهمدانیّ الجابریّ، وبنو جابر بطن من همدان.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 252
شبیب بن عبداللَّه بن شکل بن حیّ بن جدیة بفتح الجیم وسکون الدّال بعدها تحتانیّة المذحجیّ: له إدراک، وشهد مع علیّ مشاهده، ثمّ غضب علیه وأمره بالخروج من الکوفة وأجّله ثلاثاً. فقال: ثلاث کثلاث ثمود، لا واللَّه لا یکون ذلک، فأجّله عشراً، ذکر ذلک ابن الکلبیّ.
ابن حجر، الإصابة، 2/ 160 رقم 3960
شبیب بن عبداللَّه مولی الحارث بن سریع الهمدانیّ الجابریّ، قد مرّ ضبط الحارث فی بابه، ویأتی ضبط سریع فی محمّد بن عباد، ومرّ ضبط الهمدانیّ فی إبراهیم بن قوام الدّین والجابریّ نسبة إلی بنی جابر، بطن من همدان، کما یأتی فی عمرو بن عثمان إن شاء اللَّه تعالی.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 81
إبراهیم بن قوام الدّین حسین بن عطاء اللَّه الحسنیّ الحسینیّ الهمدانیّ، الضّبط الهمدانیّ بالهاء المفتوحة، ثمّ المیم السّاکنة، ثمّ الدّال المهملة المفتوحة، ثمّ الألف، ثمّ النّون، ثمّ الیاء:
نسبة إلی همدان، قبیلة من الیمن، وبالذّال المعجمة مع فتح اللّام بلدة معروفة من بلاد إیران وإبدال الذّال المعجمة بالدّال المهملة نشأ من العجم وإلّا فأصلها همذان بالذّال المعجمة، لأنّه بناها همذان بن فلّوج بن سام بن نوح، وهذا التّصحیف صار سبباً لاشتباه
__________________________________________________
(1)- [فقد ذکر الحائری عن الإصابة وهو غیر شبیب بن عبداللَّه مولی الحارث بن سریع، وهذا ما ذکرابن حجر فی الإصابة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 7
المنتسب إلی القبیلة بالمنتسب إلی البلد غالباً، ومن أغلاط الفیّومی فی المصباح، إنّه جعل همذان اسم البلدة أیضاً بالمهملة وجعل الفارق بین اسم القبیلة واسم البلدة إسکان المیم فی الأوّل وفتحها فی الثّانی، حیث قال فی مادّة (ه. م. ذ) وهمدان وزان سکران، قبیلة من حمیر من عرب الیمن، والنّسبة إلیها همدانیّ علی لفظها، وهمدان بفتح الهاء والمیم بلد من عراق العجم. قال ابن الکلبیّ: سُمِّی باسم بانیه همدان بن الفلّوج بن سام، انتهی.
فإنّ فیه أنّ اسم بانیه همذان بالذّال المعجمة دون المهملة، کما نصّوا علیه.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 29
عمرو بن عثمان الجابریّ الهمدانیّ. الجابریّ بالجیم ثمّ الألف ثمّ الباء الموحّدة ثمّ الرّاء المهملة ثمّ الیاء، نسبة إلی جابر بن عبداللَّه بن قادم الهمدانیّ.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 335 رقم 8734
بنوفائش بن جبر بن عبداللَّه بن قادم بن زید بن عریب بن جُشْم، وبنو عمّهم بنو فهم ابن الجابر بن عبداللَّه بن قادم.
جشم بن حاشد بن جشم بن خیران بن نوف بن همدان بن مالک بن زید بن أرْسلة ابن ربیعة بن الخیار بن مالک بن زید بن کهلان بن سبأ بن یَشْجُبْ بن یعرب بن قحطان (من وُلد سام بن نوح أو هود علیهما السلام). الیمانیّة کلّها راجعة إلی وُلد قحطان.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 329، 392- 393
شبیب بن عبداللَّه مولی الحارث بن سریع الهمدانیّ الجابریّ. ذکره بعض المعاصرین فیما کتبه فی مجلّة الرّضوان الهندیّة ولم نجده فی الاستیعاب ولا اسد الغابة ولا الإصابة.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 331
شبیب مولی الحارث الجابریّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
شبیب بن عبداللَّه مولی الحارث بن سریع الکوفیّ: قال المحقِّق فی رجاله: إنّه من
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 8
أصحاب الحسین بن علیّ علیه السلام، قُتل معه بکربلاء. وقال العسقلانیّ فی الإصابة: هو شبیب ابن عبداللَّه بن مشکل بن حیّ بن جدیه (بفتح الجیم وسکون الدّال بعدها یاء تحتانیّة) مولی الحارث بن سریع الهمدانیّ الجابریّ، وبنو جابر بطن من همدان.
وفی زیارة النّاحیة: السّلام علی شبیب بن عبداللَّه.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 155، 418

کان شبیب بطلًا شجاعاً.
السّماوی، إبصار العین،/ 79
وقال ابن الکلبی شبیب بن عبداللَّه: کان صحابیّاً، أدرک صحبة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وشهد مع علیّ بن أبی طالب علیه السلام مشاهده کلّها، وعداده فی الکوفیّین، وکان شبیب هذا بطلًا شجاعاً.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 252/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 155
صرّح أهل السّیر بأنّ شبیباً هذا کان صحابیّاً، أدرک صحبة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وشهد مع علیّ علیه السلام مشاهده کلّها، وأنّ عداده فی الکوفیّین، وأ نّه کان بطلًا شجاعاً.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 81

جاء مع سیف ومالک ابنی سریع [بن جابر الهمدانیّ] «1».
السّماوی، إبصار العین،/ 79/ عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 389
جاء مع سیف بن الحارث ومالک بن عبداللَّه ابنی سریع بن الجابر الهمدانیّ.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 252/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 155
__________________________________________________
(1)- [انظر المجلّد، 15/ 1449- 1461 رقم 130/ 162].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 9

(قال) ابن شهرآشوب: قُتِل «1» فی الحملة الاولی «2» الّتی قُتِل فیها جملة من أصحاب الحسین، وذلک قبل الظّهر فی الیوم العاشر. «3»
السّماوی، إبصار العین،/ 79/ عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 389؛ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 252
حضر وقعة الطّفّ، واستشهد بین یدی الحسین علیه السلام فی الحملة الاولی، وقد نال بعد شرف الشّهادة. شرِّف تخصیصه بالتّسلیم علیه فی زیارة النّاحیة المقدّسة رضوان اللَّه علیه.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 81

(جراد) بن طهیّة بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن عامر بن کلاب الکلابیّ الوحید.
مخضرم، أدرک الجاهلیّة والإسلام، وکان ابنه شبیب مع الحسین بن علیّ لمّا قُتل. ذکره المرزبانیّ.
ابن حجر، الإصابة، 1/ 260 رقم 1276
منهم شبیب بن جراد الکلابیّ الوحیدیّ، «4» قال العسقلانی فی الإصابة: هو شبیب بن جراد بن طهیّة بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن عامر بن کلاب الکلابیّ الوحیدی، وقال المرزبانیّ: کان أبوه جراد، أدرک الجاهلیّة والإسلام.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 268/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 156
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: شبیب بن عبداللَّه].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی بحرالعلوم].
(3)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: سنة 61 رضوان اللَّه تعالی علیهم].
(4)- [من هنا مثله فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 10
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 11
شبیب بن جراد الکلابیّ الوحیدیّ؛ الضّبط شبیب بالشّین المعجمة، وبائین موحّدتین بینهما یاء مثنّاة من تحت، وزان أمیر، ومرّ ضبط الکلابیّ فی إبراهیم بن أبی زیاد؛ وضبطالوحیدیّ فی جعفر بن عثمان.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 80
الضّبط: الکلابیّ بکسر الکاف وفتح اللّام، ثمّ الألف، ثمّ الباء الموحّدة، ثمّ الیاء، نسبة إلی جدّه کلاب، وهو فی قریش ابن مرّة، وفی هوازن بن ربیعة بن صعصعة.
المقامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 12
أمّا الوحیدیّ، فنسبة إلی بنی الوحید، قوم من بنی کلاب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة، کما نصّ علی ذلک الجوهریّ وغیره. والوحید لقب عامر بن الطّفیل، والطّفیل هذا هو الطّفیل بن مالک بن ملاعب الأسنّة، وهو من بنی جعفر بن کلاب.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 218
شبیب بن حراد بن طهیّة بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن عامر بن کلاب الکلابیّ الوحیدیّ.
قال ابن حجر فی الإصابة ج 1، ص 259، فی ترجمة أبیه جراد: کان ابنه شبیب مع الحسین بن علیّ لمّا قُتل. ذکره المرزبانیّ، ا ه.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 331
شبیب بن جراد الکلابیّ الوحیدیّ الکوفیّ: [...] ولیس له فی زیارة النّاحیة المقدّسة ذکر.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 156
ولد کلاب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة بن معاویة بن بکر بن هَوزان بن منصور ابن عِکْرِمَة بن خَصَفة بن قَیْس عَیْلان بن مُضَر بن نِزار بن معد بن عدنان (من وُلد إسماعیل علیه السلام): عامر [...] وجعفر وربیعة ومعاویة وهو الضّباب.
من بنی عامر بن کلاب: بنو الوحید بن کَعْب بن عامر بن کلاب، منهم أمّ البنین بنت حِزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید، کانت تحت علیّ بن أبی طالب رضی الله عنه، فولدت محمّد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 12
الأصغر، عثمان وجعفراً والعبّاس.
وُلد جعفر بن کلاب: مالک الطّیّان، أمّه بنت رِیاح بن الأشَلَ الغَنَویّ.
وُلد مالک بن جعفر بن کلاب: عامر: وهو أبو براء مُلاعب الأسِنّة والطُّفَیْل، وقدساد، وهو والد عامر بن الطّفیل [...] وربیعة وهو ربیع المُقْ- تِرین، وهو والد لبید الشّاعر، وقتلت بنو أسد ربیعة هذا یوم ذی عَلَق، قتله مُنْقِذ بن طریف الأسدیّ، وکان شاعراً، فلمّا کان یوم جَبَلة، أسر معاویة بن مالک أخوه منقذ بن طریف وهو مُنهزِمٌ فقتله [...].
منهم: ربیعة بن عامر مُلاعِب الأسِنّة، وکان سیِّداً.
بنو الضّباب بن کلاب بن ربیعة: ومنهم: قاتل الحسین رضی الله عنه شَمِر بن ذی الجَوْشَن، واسم ذی الجوشن: شُرحَبیل بن الأعور بن عمرو بن معاویة وهو الضّباب. من وُلده:
الصُّمَیْل بن حاتم بن شمر بن ذی الجوشن، ساد بالأندلس وله بها عقب.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 11، 271، 280، 282، 284، 285، 287

قال صاحب الحدائق: کان شبیب بطلًا من أبطال الکوفة، وکان من الشّیعة ومن أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام، له ذکر فی المغازی والحروب، خصوصاً یوم صفّین.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 268/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 156
ذکر علماء السّیر: إنّ شبیباً هذا کان بطلًا من أبطال الکوفة، وکان من الشّیعة، ومن أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام، وله ذکر فی المغازی والحروب، سیّما فی صفّین.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 80

وکان ممّن بایع مسلماً، وکان یأخذ البیعة من النّاس للحسین علیه السلام.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 268/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 156
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 13
وقد بایع مسلماً، وکان یأخذ البیعة للحسین علیه السلام.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 80

فلمّا تخاذل النّاس عن مسلم خرج فیمن خرج مع عمر بن سعد حتّی أتی کربلاء.
وکان مع العسکر إلی عشیّة الخمیس لتسع مضین من المحرّم «1». وقال أبو مخنف: فلمّا أقبل شمر بن ذی الجوشن بکتاب عبیداللَّه بن زیاد إلی عمر بن سعد، فقرأه «2»، قال له عمر:
مالک ویلک لا قرّب اللَّه دارک وقبّح اللَّه ما قدمت به، واللَّه إنِّی لأظنّک أنت ثنیته «3» أن یقبل ما کنت کتبت إلیه به «2»، أفسدت علینا أمراً کنّا رجونا أن یصلح، واللَّه لایستسلم الحسین علیه السلام أبداً، واللَّه إنّ نفس أبیه علیّ بن أبی طالب علیه السلام لبین جنبیه. فقال له شمر اللّعین:
ما أنت صانع؟ قال: أتولّی «4» ذلک، فلمّا علم شبیب بن جراد بمقاتلة القوم مع الحسین بن علیّ علیه السلام مال إلیه وأتاه لیلة العاشر وانضمّ إلی العبّاس بن علیّ علیه السلام وإخوته لأنّ امّ البنین من عشیرته.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 268/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 156- 157
خرج مع عمر بن سعد، وکان فی عسکره إلی اللّیلة التّاسعة، فلمّا قدّم شمر بکتاب ابن سعد لعنه اللَّه، وعلم شبیب بأنّ القوم یقاتلون الحسین علیه السلام، مال إلیه لیلة العاشر، وانضمّ إلی أبی الفضل علیه السلام وإخوته، حیث کان من عشیرة امّ البنین، فلمّا نشب القتال یوم الطّفّ، تقدّم بین یدی الحسین علیه السلام، وقاتل حتّی نال الدّرجة الرّفیعة رضوان اللَّه علیه.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 80
__________________________________________________
(1)- [زاد فی وسیلة الدّارین: وعلم بأنّ هذا وأمثاله من الشّواهد، یحقّق أنّ یوم الشّهادة للحسین بن علیّ علیه السلام کان یوم الجمعة].
(2)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(3)- [وسیلة الدّارین: ثنیت ابن زیاد].
(4)- [وسیلة الدّارین: ائتونی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 14

وبات تلک اللّیلة مع الحسین وأصحابه إلی أن نشب القتال تقدّم أمام الحسین علیه السلام وقاتل حتّی قُتِل مبارزة، وقیل بل قُتِل فی الحملة الاولی مع من قُتل من أصحاب الحسین علیه السلام، رضوان اللَّه علیه.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 268/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 157

قُتل من بنی تمیم: شبیب بن عبداللَّه، من بنی نهشل «1» بن دارم.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 153/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 121
من أصحاب الحسین بن علیّ علیهما السلام: شبیب بن عبداللَّه النّهشلیّ «2».
الطّوسی، الرّجال،/ 74/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 166؛ الأسترآبادی، منهج المقال،/ 178؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 398؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 389؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 155؛ مثله المیانجی، العیون العبری،/ 113
من أصحابه: شبیب بن عبداللَّه النّهشلیّ.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 78/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 199؛ البحرانی، العوالم، 17/ 333؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 389
شبیب بن عبداللَّه. «3»
مدرّسی، جنّات الخلود،/ 22
__________________________________________________
(1)- [المطبوع: نُفیل، لم نجد فی أولاد دارم مَنْ اسمه نفیل، وإنّما الموجود نهشل].
(2)- [زاد فی وسیلة الدّارین وبحرالعلوم: البصریّ].
(3)- باب الشّین من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...] شبیب بن عبداللَّه النّهشلیّ.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 15
أقول: قال أبو علیّ فی رجاله: شبیب بن عبداللَّه النّهشلیّ من أصحاب الحسین بن علیّ علیه السلام، قُتل معه بکربلاء. وفی المناقب لابن شهرآشوب قال: ومن أصحابه الّذی قُتل معه بالطّفّ شبیب بن عبداللَّه النّهشلیّ البصریّ.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 219/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 156
شبیب بن عبداللَّه النّهشلیّ البصریّ، عدّه الشّیخ فی رجاله من أصحاب الحسین علیه السلام، وقد تعزّز شرف شهادته بشرف تخصیص الحجّة المنتظر عجّل اللَّه تعالی فرجه، وجعلنا من کلّ مکروه فداه إیّاه، بالتّسلیم علیه فی زیارة النّاحیة المقدّسة. والنّهشلیّ بالنّون المفتوحة، والهاء السّاکنة، والشّین المثلّثة المفتوحة، واللّام المکسورة، والیاء: نسبة إلی بنی نهشل قبیلة من تمیم، وهم بنو نهشل بن دارم بن مالک بن حنظلة بن مالک بن زید مناة بن تمیم. تذییل: قد عدّ المتصدّون لتعداد الصّحابة جماعة مسمّیة بشبیب، نذکرهم نسقاً لاشتراکهم عندنا فی الجهالة، وهم: شبیب بن حرام الکتانیّ اللّیثیّ الشّاهد الحدیبیّة، وشبیب ذی الکلاع أبو روح، وشبیب بن غالب الکندیّ، وشبیب بن قرّة أو ابن أبی مرثد الغسّانیّ، وشبیب بن نعیم.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 81
شبیب بن عبداللَّه النّهشلیّ البصریّ.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 155
شبیب بن عبداللَّه النّهشلیّ، من شهداء الطّفّ. «1»
النّوری، مستدرک الوسائل، 3/ 811
__________________________________________________
-سپهر، ناسخ التّواریخ أمیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 209
از شهدا که مورخان و محدثان یاد از او نکرده اند [...] و دیگر شبیب بن عبداللَّه النهشلی است.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 3/ 314
(1)- شبیب بن عبداللَّه نهشلی:
شیخ طوسی در رجال خویش از وی نام برده و در «زیارت» و «رجبیه» نیز نام او آمده است.
و شاید که او همان «ابی عمرو نهشلی» باشد که تنها «ابن نمای حلی» در کتاب «مثیر الاحزان» خویش از او نام می‌برد.
نهشلی: منسوب به بنی نهشل بن دارم، تیره‌ای از قبیله بنی تمیم که از عدنان هستند.
«عدنان عرب شمال»
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 92
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 16
النّهشلیّ: نهشل بن دارم بن مالک بن حنظلة بن مالک بن زید مناة بن تمیم بن عبد مناة ابن أدّ بن طابخة بن إلیاس بن مُضَر بن نزار بن عدنان (من وُلد إسماعیل علیه السلام).
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 10، 198، 230

قال علماء السّیر: شبیب بن عبداللَّه النّهشلیّ، کان تابعیّاً من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام وحضر معه فی حروبه الثّلاثة وبعده انضمّ مع الحسن بن علیّ علیه السلام، ثمّ مع الحسین علیه السلام، وکان من خواص أصحابه.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 219/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 156؛ مثله المیانجی، العیون العبری،/ 113
قال علماء السّیر: إنّه کان تابعیّاً من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام، وحضر معه فی حروبه الثّلاثة، وبعده انضمّ إلی الحسن علیه السلام بن علیّ علیه السلام، ثمّ إلی الحسین علیه السلام، وکان من خواصّ أصحابه.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 81
قال أهل السّیر: کان تابعیّاً من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام، وانضمّ إلی الحسن علیه السلام، ثمّ إلی الحسین علیه السلام.
الطّوسی، الرّجال (الهامش)،/ 74/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 155- 156

فلمّا خرج الحسین علیه السلام من المدینة إلی مکّة خرج معه، وکان مصاحباً له إلی أن ورد الحسین علیه السلام إلی کربلاء، فلمّا کان یوم الطّفّ تقدّم إلی القتال، فقُتل فی الحملة الاولی مع من قُتل قبل الظّهر، وفی روایة قُتل مبارزة، واللَّه أعلم.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 219/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 156؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 389
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 17
فلمّا خرج من المدینة خرج معه إلی مکّة، ثمّ إلی کربلاء، وتقدّم یوم الطّفّ إلی القتال، فقُتل فی الحملة الاولی.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 81
فلمّا خرج من المدینة خرج معه إلی مکّة، ثمّ إلی کربلاء، وتقدّم یوم الطّفّ إلی القتال، فقُتل فی الحملة الاولی.
المیانجی، العیون العبری،/ 113
قُتل معه فی کربلاء، فی الحملة الاولی.
الطّوسی، الرّجال (الهامش)،/ 75/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 156

السّلام علی شبیب بن عبداللَّه النّهشلیّ. «1»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 576، (ط قم)، 3/ 78، مصباح الزّائر،/ 283/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 273، 45/ 71؛ البحرانی، العوالم، 17/ 339؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 304؛ سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 3/ 23؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 219؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 413؛ المیانجی، العیون العبری،/ 319؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 156

السّلام علی شبیب بن عبداللَّه النّهشلیّ. «2»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 714، (ط قم)، 3/ 346، مصباح الزّائر،/ 297/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 341؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 180

[من] أصحاب أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیه السلام: شریح بن سعد بن حارثة.
__________________________________________________
(1)- سلام بر شبیب بن عبداللَّه نهشلی.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 146
(2)- سلام بر شبیب بن عبداللَّه نهشلی.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 150
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 18
الطّوسی، الرّجال،/ 75/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 167؛ الأسترآبادی، منهج المقال،/ 178؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 399؛ أبو علیّ الحائری، منتهی المقال،/ 161
شریح بن سعد بن حارثة. «1»
مدرّسی، جنّات الخلود،/ 22
شریح بن سعد بن حارثة: عدّه الشّیخ رحمه الله فی رجاله من أصحاب الحسین علیه السلام وظاهره کونه إمامیّاً إلّاأنّ حاله مجهول، وقد مرّ ضبط شریح فی ثابت بن شریح.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 83
شریح: بالشّین المعجمة المضمومة والرّاء المهملة المفتوحة والیاء المثنّاة من تحت السّاکنة والحاء المهملة وزان زبیر.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 192 رقم 1506

ذکره ابن أعثم فی الفتوح، 5/ 193، وهو متّحد مع سعد بن حنظلة التّمیمیّ. راجع المجلّد الخامس عشر، ص 1312 رقم 115/ 142.
__________________________________________________
(1)- باب الشّین من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...] شریح بن سعد بن حارثة.
سپهر، ناسخ التّواریخ أمیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 209
(2)- بعد از او (وقاص بن مالک) شریح بن عبید روی به میدان نهاد و بر مرکب تیزگام راه انجام زرین ستام سیمین لجام سوار شده و به چپ و راست می‌تاخت و مردم را از بالش زین بر فرش زمین می‌انداخت.
«بهر جا که نیزه برافراختی جهانی ز مردم تهی ساختی
به هر سو که مرکب برانگیختی به شمشیر خون یلان ریختی»
ناگاه مرکبش خطا کرد و آن صواب‌کار بر زمین افتاد. جمعی گرد وی درآمده و به زخم‌های متوالی و ضرب‌های متعاقب، اعضا و اجزای مجتمعه وی را متفرق ساختند. ملا حسین واعظ کاشفی، روضة الشهدا،/ 235
(3)- [هامش الفتوح: فی نور العین: سعید].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 19

قُتل من همدان: شوذب مولی شاکر.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 156/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 173؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 122
شوذب مولی شاکر.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 443؛ المفید، الإرشاد، 2/ 109؛ الطّبرسی، إعلام الوری،/ 242؛ الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 22؛ ابن حاتم الشّامیّ، الدّرّ النّظیم،/ 555؛ محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 298
من أصحاب الحسین بن علیّ علیهما السلام: شوذب مولی شاکر «1».
الطّوسی، الرّجال،/ 75/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 168؛ الأسترآبادی، منهج المقال،/ 179؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 402 رقم 3288
شوذب. «2»
مدرّسی، جنّات الخلود،/ 22
شوذب بن عبداللَّه الهمدانیّ الشّاکریّ «3» مولی لهم «4».
السّماوی، إبصار العین،/ 76/ مثله بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 404؛ المیانجی، العیون العبری،/ 137
__________________________________________________
(1)- شوذب هذا هو ابن عبداللَّه الهمدانیّ الشّاکریّ مولی شاکر.
(2)- باب الشّین من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...].
شوذب مولی شاکر از کسانی است که از آن حضرت علیه السلام روایت می‌کند.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 209
(3)- [إلی هنا مثله فی العیون].
(4)- [بحر العلوم: لشاکر، أی حلیفهم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 20
قُتل من الموالی مع الحسین علیه السلام خمسة عشر نفراً فی الطّفّ، ومنهم: شوذب مولی شاکر.
السّماوی، إبصار العین،/ 128/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 418
أقول: قال المحقّق الأسترآبادی فی رجاله: شوذب بن عبداللَّه الهمدانیّ الشّاکریّ مولی شاکر.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 250
شوذب مولی شاکر، عدّه الشّیخ رحمه الله فی رجاله من أصحاب أبی عبداللَّه الحسین علیه السلام.
وأقول: شوذب بالشّین المعجمة المفتوحة، والواو السّاکنة، والذّال المعجمة المفتوحة، والباء الموحّدة، وزان جعفر، وهو فی الأصل الطّویل الحسن الخلق یسمّی به، وشوذب هذا هو ابن عبداللَّه الهمدانیّ الشّاکریّ مولی شاکر.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 88
شوذب مولی آل شاکر. استشهد مع الحسین علیه السلام یوم عاشورا سنة 61.
قال ابن الأثیر: لمّا کان الیوم العاشر من المحرّم، تقدّم شوذب، فسلّم علی الحسین، وتقدّم، فقاتل حتّی قُتل.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 354
شوذب مولی بنی شاکر.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
شوذب مولی شاکر، من شهداء الطّفّ، وفی الحدائق الوردیّة لبعض علماء الزّیدیة فی ذکر من قُتل معه: وشوذب مولی شاکر.
النّوری، مستدرک الوسائل، 3/ 811
شوذب بن عبداللَّه الهمدانیّ الشّاکریّ الکوفیّ: ذکر العلّامة المامقانی فی رجاله: شوذب ابن عبداللَّه الهمدانیّ الشّاکریّ. «1»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 154
قتیلا همدان: حاشد وبکیل، ابنا جشم بن خیران بن نوف بن همدان، فمن بطون
__________________________________________________
(1)- شوذب «مولی» شاکربن عبداللَّه همدانی شاکری:
طبری و شیخ طوسی و خوارزمی نام او را ذکر کرده‌اند و نام وی در «زیارت» نیز آمده است.
و در «رجبیه» با عنوان «سوید مولی شاکر» ذکر گردیده است.
او جزو اعراب جنوب محسوب می‌گردد.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 92
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 21
حاشد: [...] بنو شاکر بن ربیعة بن مالک بن ربیعة بن صعب بن دومان بن بکیل.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 475، 476

وکان متقدِّماً فی الشّیعة.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 156/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 173؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 121؛ النّوری، مستدرک الوسائل، 3/ 811
(کالشّوذب) وهو من الرّجال: الطّویل، الحسن الخلق، وفی صفة النّبیّ (ص) إنّه کان أطول من المربوع وأقصر من المشذب، قال أبو عبید: المشذب المفرط فی الطّول، وکذلک هو من کلّ شی‌ء، قال جریر:
ألوی بها شذب العروق مشذب فکأ نّها وکنت علی طربال
رواه شمر: «ألوی بها شنق العروق مشذب»، والشّوذب الطّویل، النّجیب من کلّ شی‌ء، وأنشد شمر قول ابن مقبل:
تذبّ عنه بلیف شوذب شمل یحمی أسرّة بین الزّور والثّفن
الزّبیدی، تاج العروس، 1/ 311- 312
کان شوذب من رجال الشّیعة ووجوهها، «1» ومن الفرسان المعدودین «1»، وکان حافظاً للحدیث، «1» حاملًا له عن أمیر المؤمنین علیه السلام. «2» (قال) صاحب الحدائق الوردیّة: وکان شوذب «2» یجلس للشّیعة فیأتونه للحدیث «1»، وکان وجهاً فیهم.
السّماوی، إبصار العین،/ 76/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین،/ 251؛ القمّی، نفثة المصدور،/ 634- 635؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 390؛ مثله المیانجی، العیون العبری،/ 137
__________________________________________________
(1) (1) [لم یرد فی المعالی].
(2) (2) [العیون: وکان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 22
وقد ذکر أهل السّیر: إنّه کان من رجال الشّیعة ووجوهها، ومن الفرسان المعدودین، وکان حافظاً للحدیث، حاملًا له عن أمیر المؤمنین علیه السلام، وکان یجلس للشّیعة، فیأتونه «1» للحدیث.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 88/ عنه: بحرالعلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 404؛ مثله الطّوسی، الرّجال (الهامش)،/ 75
أقول: شاکر قبیلة فی الیمن من همدان، ینتهی نسبهم إلی شاکر بن ربیعة بن مالک، وعابس کان من هذه القبیلة «2»، وشوذب کان مولاهم، أی نزیلهم أو حلیفهم لا أ نّه کان غلاماً لعابس أو معتقه، أو عبده کما رسخ فی الأذهان، بل قال شیخنا الأجل المحدِّث النّوریّ صاحب المستدرک علیه الرّحمة: ولعلّ کان مقامه أعلی من مقام عابس لما قالوا فی حقّه: وکان- أی شوذب- متقدّماً فی الشّیعة. «3»
القمّی، نفس المهموم،/ 281/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 390؛ المیانجی، العیون العبری،/ 137
ولیعلم أنّ شوذب بالفتح مولی شاکر، أی نزیلهم أو حلیفهم لیس غلاماً لعابس أو عبداً له، ولعلّ کان مقامه أعلی من مقام عابس لما قالوا فی حقِّه: وکان متقدّماً فی الشّیعة. «4»
__________________________________________________
(1)- [بحرالعلوم: فیأتون داره].
(2)- [إلی هنا لم یرد فی المعالی والعیون].
(3)- می‌گویم: «شاکر» قبیله‌ای است در یمن از همدان که نسبت آنان به شاکر بن ربیعة بن مالک رسد. عابس خود از این قبیله بوده و شوذب مولای آن‌ها بوده، به معنی وارد بر آن‌ها یا همپیمان آن‌ها، نه آن که بنده عابس یا آزاد کرده او بوده، چنان‌چه در ذهن مردم است، بلکه شیخ ما محدث نوری صاحب «مستدرک» رحمه الله گفته: شاید مقام او از عابس برتر باشد، چون درباره او گفته‌اند در میان شیعه تقدم داشته است. (ط)
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 128
(4)- باید دانست که شوذب به فتح مولی شاکر به معنی این است که بر آن‌ها وارد بوده، یا با آن‌ها همپیمان شده. چاکر یا بنده عابس نیست و شاید رتبه‌اش برتر از خود عابس باشد، چون درباره‌اش گفته‌اند پیشوای شیعه بوده. در «ابصار العین» گوید: شوذب از رجال و وجوه شیعه است و از پهلوانان انگشت شمار و حافظ و ناقل احادیث است از امیر المؤمنین علیه السلام. صاحب «حدائق وردیه» گفته است: شوذب جلسه ای برای شیعه داشت که می‌آمدند و از او اخذ حدیث می‌کردند و در میان آن‌ها مورد توجه و آبرومند بود.
کمره ای، ترجمه نفثة المصدور،/ 330
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 23
القمّی، نفثة المصدور،/ 634
أنّ بعض مَنْ لا تحصیل له تخیّل أنّ شوذب مولی عابس، والحال أنّ مقامه أجلّ من عابس، من حیث العلم والتّقوی.
وکان شوذب صحابیّاً، واشترک مع أمیر المؤمنین علیه السلام فی حروبه الثّلاثة، وکان شوذب شجاعاً وعابداً، وکان من وجوه الشّیعة ومن أکابرهم، وحافظاً للحدیث وغیره، وأخذ أهل الکوفة العلم والحدیث منه. وقال صاحب الحدائق الوردیّة: وکان شوذب یجلس للشّیعة فیأتونه للحدیث، وکان وجهاً فیهم.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 154- 155
وکان شوذب من الرّجال المخلصین، وداره مألف للشّیعة یتحدّثون فیها فضل أهل البیت. «1»
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 312

(وقال) أبو مخنف: صحب شوذب عابساً مولاه من الکوفة إلی مکّة- بعد قدوم مسلم الکوفة- بکتاب لمسلم وفادةٍ علی الحسین علیه السلام عن أهل الکوفة «2».
السّماوی، إبصار العین،/ 76/ مثله بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 404
قال أبو مخنف: صحب شوذب عابساً مولاه من الکوفة إلی مکّة بعد قدوم مسلم الکوفة وبعد بیعة النّاس إلیه بکتاب مسلم، وبقی معه فی مکّة حتّی جاء مع الحسین بن علیّ علیه السلام إلی کربلاء.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 251/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 155
مضی بعد خذلان مسلم إلی مکّة إلی الحسین علیه السلام ولازمه حتّی جاء معه إلی کربلاء.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 88
__________________________________________________
(1)- او از شخصیت‌های شیعی و جزو باارزش ترین و بانفوذترین آن‌هاست و از بزرگ ترین انقلابیون شیعی، از نظر خلوص و پاکی و حماسه و شورانگیزی به حساب می‌آید.
شوذب مردی سالخورده و پیر و از موالی بود.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 93
(2)- [زاد فی بحر العلوم: وبقی معه حتّی جاء إلی کربلاء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 24
وصحب عابساً من الکوفة إلی مکّة، ثمّ بقیَ مع الحسین علیه السلام إلی کربلاء وقُتل قبل عابس علیه الرّحمة.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 390
مضی بعد خذلان مسلم بن عقیل إلی مکّة، فالتحق بالحسین علیه السلام ولازمه حتّی جاء معه إلی کربلاء، وقاتلَ یوم الطّفّ قتال الأبطال حتّی قتل من القوم جمعاً کثیراً، ثمّ استشهد.
الطّوسی، الرّجال (الهامش)،/ 75

قال: وجاء عابس «2» بن أبی شبیب الشّاکریّ «2» ومعه شوذب «3» مولی شاکر، فقال: یا شوذب! ما فی نفسک أن تصنع؟ قال: ما أصنع! أقاتل معک دون ابن بنت رسول اللَّه (ص) حتّی اقتل؛ قال: ذلک الظّنّ بک، «4» أمّا الآن «4» فتقدّم بین یَدَی أبی عبداللَّه حتّی یحتسبک کما احتسب غیرک من أصحابه، وحتّی أحتسبک أنا، فإنّه لو کان معی السّاعة أحد أنا أولی به منِّی بک لسرّنی أن یتقدّم بین یدیّ حتّی أحتسبه، «5» فإنّ هذا یوم ینبغی لنا أن نطلب الأجر فیه بکلّ ما قدرنا علیه «5»، فإنّه لا عمل بعد الیوم، وإنّما هو الحساب. «6»
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی المعالی: ولمّا التحم القتال فی یوم عاشوراء وقُتل بعض أصحاب الحسین علیه السلام].
(2- 2) [لم یرد فی المعالی].
(3)- [أضاف فی‌المعالی: وهو].
(4) (4) [لم یرد فی نفس المهموم، وفی المعالی: أمّا الآن].
(5) (5) [المعالی: فی هذا الیوم].
(6)- گوید: عابس بن ابی شبیب شاکری بیامد. شوذب غلام شاکر نیز با وی بود و بدو گفت: «شوذب می‌خواهی چه کنی؟»
گفت: «چه کنم؟ همراه تو برای دفاع از پسر پیمبر خدا می‌جنگم تا کشته شوم.»
گفت: «از تو همین انتظار می‌رفت. اینک پیش روی ابی عبداللَّه برو تا تو را به نزد خدا ذخیره نهد، چنان که دیگر یاران خویش را ذخیره نهاد و من نیز تو را ذخیره نهم. به خدا اگر اکنون یکی پیش من بود که به او از تو نزدیک تر بودم، خوش داشتم که پیش روی من بیاید که او را ذخیره نهم. این روزی است که می‌باید به هر وسیله می‌توانیم پاداش بجوییم که از این پس دیگر عملی نخواهد بود، بلکه حساب است.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3049
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 25
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 443- 444/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 281؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 389
«1» (قال) وجاء «1» عابس بن [أبی] شبیب الشّاکریّ «2» و «3» معه «2» شوذب مولی شاکر، فقال «4»: یا شوذب! ما فی نفسک «5» أن تصنع؟ قال: «6» «7» «8» وما أصنع «6»! أقاتل «9» حتّی اقتل؛ فقال له «7»: ذلک «10» الظّنّ بک «8»، فتقدّم بین یدی أبی عبداللَّه، «11» أحتسبک و «11» یحتسبک کما أحتسب غیرک، «12» «13» فإنّ «14» هذا یوم «14» ینبغی لنا أن «12» «13» نطلب فیه «15» الأجر بکلّ ما قدرنا «16» علیه «17»، فإنّه لا عمل بعد الیوم، وإنّما هو الحساب. «18»
__________________________________________________
(1- 1) [فی المقرّم وبحرالعلوم: أقبل].
(2- 2) [فی المقرّم وبحرالعلوم: علی].
(3)- [لم یرد فی البحار والعوالم والعیون].
(4)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار: وقال].
(5)- [مثیر الأحزان: عزمک].
(6- 6) [لم یرد فی المقرّم، وفی بحرالعلوم: شوذب].
(7- 7) [لم یرد فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والعیون و مثیر الأحزان].
(8- 8) [المقرّم: أقاتل معک حتّی اقتل، فجزّاه خیراً وقال له].
(9)- [زاد فی بحرالعلوم: معک دون ابن بنت رسول اللَّه].
(10)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء ومثیر الأحزان: ذاک].
(11- 11) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والمقرّم وبحر العلوم والعیون ومثیر الأحزان: حتّی].
(12) (12) [المقرّم: وحتّی أحتسبک فإنّ هذا یوم].
(13- 13) [فی بحر العلوم والعیون: من أصحابه، وحتّی أحتسبک أنا، فإنّ هذا یوم].
(14- 14) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء ومثیر الأحزان: یوم].
(15)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(16)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء ومثیر الأحزان وبحر العلوم والعیون: نقدر].
(17)- [إلی هنا حکاه فی المقرّم].
(18)- بعد از آن عابس بن شبیب الشاکری عازم قتال گشته و از غلام خویش پرسید که: «امروز با ما در-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 26
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 22- 23/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 298؛ المجلسی، البحار، 45/ 28- 29؛ البحرانی، العوالم، 17/ 272؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 309؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 298؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 192؛ المقرّم، مقتل الحسین،/ 311- 312؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 404؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 76؛ مثله المیانجی، العیون العبری،/ 135
چه مقامی؟»
__________________________________________________
- غلام جواب داد که: «در رکاب تو شمشیر می‌زنم تا کشته شوم.»
عابس گفت که: «ظن من به تو همین بود، اکنون قدم پیش نه؛ فإنّ هذا یومٌ ینبغی لنا أن نطلب فیه الأجر بکلّ ما قدرنا علیه فإنّه لا عمل بعد الیوم.»
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 158
وبعد از او [عبدالرحمان‌بن عروه] عابس‌بن شبیب شاکری با شوذب مولای خود گفت که: «ای شوذب! چه در خاطر داری؟»
گفت: «مقاتله خواهم کرد تا کشته شوم.»
عابس گفت: «من به تو جز این گمان نداشتم، چون این سعادت یافته ای، برو به خدمت امام علیه السلام و از او رخصت بطلب و عهد خود را تازه کن و مهیای سفر آخرت شو که امروز روزی است که باید حسب المقدور در تحصیل اجر آخرت سعی نماییم؛ زیرا که بعد از این عملی نخواهد بود و حساب روز جزا در پیش داریم.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 671
و دیگر عابس بن شبیب شاکری، چون از برای ادراک سعادت شهادت عزیمت درست کرد، روی با شوذب مولی شاکر آورد و گفت: «ای شوذب! در این داهیه دهیاء 1 و بلیه عمیاء چه رأی زدی و پیشنهاد خاطر چه کردی؟»
شوذب گفت: «تصمیم عزم داده‌ام که در رکاب پسر پیغمبر رزم دهم تا کشته شوم.»
عابس گفت: «ظن من در حق چون تویی جز این صورت بر زمین نیاورد. اکنون حاضر حضرت ابی‌عبداللَّه شو تا تو را چون دیگر کسان در شمار شهدا به حساب گیرد و دانسته باش که از پس امروز، چنین روز به دست هیچ کس نشود؛ چه امروز روزی است که مرد بتواند از تحت الثری قدم بر فرق ثریا زند و از بی‌رنگ هیولانی، خویش را به اورنگ عقلانی کشاند 2. لاجرم این روز را بدل به دست نشود.»
1. داهیه دهیا: پیشامد دشوار و سخت.
2. بی‌رنگ: اول شکلی که نقاش برای تصویری که در نظر دارد، به رنگ غیر ثابت نمودار کند. اورنگ: تخت سلطنت.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 303
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 27
ولمّا التحم القتال حارب أوّلًا، ثمّ دعاه عابس، فاستخبره عمّا فی نفسه، فأجاب «1» بحقیقتها کما تقدّم «1» «2». «3»
السّماوی، إبصار العین،/ 76/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 251- 252؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 155

قال: فتقدّم «4» فسلّم علی الحسین، «5» ثمّ مضی، فقاتل «5» حتّی قُتل. «6»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 444/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 281؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 312؛ المیانجی، العیون العبری،/ 135
وتقدّم بعده [حنظلة بن أسعد الشّبامیّ أو السّاعدیّ «7»] شوذب مولی شاکر، فقال: السّلام علیک یا أبا عبداللَّه ورحمة اللَّه وبرکاته، أستودعک اللَّه، ثمّ قاتل حتّی قُتل رحمة اللَّه علیه. «8»
__________________________________________________
(1- 1) [وسیلة الدّارین: عابس بقوله نعم].
(2)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: آنفاً فی ترجمة حال عابس مولاه].
(3)- گفت: عابس بن ابی‌شبیب شاکری نزد شوذب وابسته شاکر آمد و گفت: «در دل داری چه کنی؟»
گفت: «چه می‌کنم؟ همراه تو برای زاده دختر رسول خدا می‌جنگم تا کشته شوم.»
گفت: «مرا درباره تو همین گمان بود، اکنون خدمت اباعبداللَّه برو تا تو را همچون دیگران در شمار یاران خود آرد و من هم تو را به حساب آرم. اگر من از تو نزدیک تری داشتم، او را پیش از خود به میدان می‌فرستادم تا در مرگ او سوگوار شوم و اجر بیش‌تری برم. امروز آخر کار ماست. پس از امروز عملی نداریم و حساب داریم.»
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 128
(4)- [إلی هنا لم یرد فی المقرّم].
(5- 5) [المقرّم: وقاتل].
(6)- گوید: پس پیش رفت و به حسین سلام گفت و برفت و بجنگید تا کشته شد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3049
(7)- [من الدّرّ النّظیم].
(8)- و پس از او شوذب غلام شاکر (که از شیعیان بزرگوار و ارجمند بود) پیش آمده، گفت: «السّلام-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 28
المفید، الإرشاد، 2/ 109/ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 242؛ ابن حاتم الشّامیّ، الدّرّ النّظیم،/ 555
وجاء عابس بن أبی شبیب الشّاکریّ، وشوذب مولی شاکر إلی الحسین، فسلّما علیه وتقدّما، فقاتلا، فقُتل شوذب.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 292/ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 454
فتقدّم إلی القتال وقاتل قتال الأبطال، ثمّ قُتل رضوان اللَّه علیه.
السّماوی، إبصار العین،/ 76
قال: فتقدّم إلی القتال وقاتل قتال الأبطال حتّی قتل من القوم جماعة کثیرة، ثمّ قُتل رضوان اللَّه علیه. «1»
الحائری، ذخیرة الدّارین،/ 251/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 155
وقاتلَ یوم الطّفّ قتال الأبطال، وقتل من القوم جمعاً کثیراً، ثمّ نال أوّلًا شرف الشّهادة، وثانیاً شرف تخصیص الحجّة المنتظر عجّل اللَّه تعالی فرجه وجعلنا من کلّ مکروه فداه، بالتّسلیم علیه فی النّاحیة المقدّسة. «2»
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 88
فتقدّم شوذب إلی الحسین علیه السلام وسلّم علیه، وقاتل بین یدیه حتّی قُتل.
__________________________________________________
- علیک یا ابا عبداللَّه ورحمة اللَّه وبرکاته»؛ «من تو را به خدا می‌سپارم.»
سپس جنگید تا شهید شد، رحمة اللَّه علیه.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 109
(1)- گوید: پیش رفت و بر حسین سلام داد و رفت جنگید تا کشته شد.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 128
(2)- و شگفتا از نشاط عابس بن ابی شبیب شاکری که چون در دشت خون و شهادت درآمد و مبارز طلبید، خصم از آن‌جا که می‌دانست او دلاوری یگانه است، از رویارویی با او احتراز می‌ورزید. عابس چون چنین دید، زره و کلاه خود را به گوشه‌ای پرتاب کرد و بار دیگر آن قوم دغا را به پیکار خواست. اما باز آن روبه صفتان در کمینگاه‌ها خزیده و جرأت مبارزه رویاروی نداشتند. اما فرصت را غنیمت شمرده و با سنگ و تیر پیکر پاکش را خستند تا این که پیکانی بر قلبش نشست و جوی خونی دیگر روانه دریای خون شد. این انبساط خاطر و سرور نبود، مگر به واسطه یقین او به رسیدن به وصل محبوب و نعیم پایدار او.
پاک پرور، ترجمه العباس،/ 201
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 29
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 404

السّلام علی شوذب مولی شاکر. «1»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 577، (ط قم)، 3/ 79، مصباح الزّائر،/ 285/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 273، 45/ 73؛ البحرانی، العوالم، 17/ 340؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 304؛ سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 3/ 24؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 250؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 414؛ المیانجی، العیون العبری،/ 322؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 155

السّلام علی شوذب «2» مولی شاکر. «3»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 714، (ط قم)، 3/ 346، مصباح الزّائر،/ 298/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 341؛ الشّهید الأوّل، المزار،/ 181

ذکره فی المجلّد الثّالث عشر ص 78 من موسوعة الإمام الحسین علیه السلام.

وقُتِل من بنی الحارث بن کعب: الضّبّاب بن عامر.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 154/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 122
__________________________________________________
(1)- «سلام بر شوذب «مولی» ی شاکر.» هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 147
(2)- [فی مطبوع الإقبال ومصباح الزّائر والمزار: سُوَید].
(3)- سلام بر سوید «مولی» ی شاکر.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 150
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 30

السّلام علی ضُبیعة بن عمرو. «1»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 714، (ط قم)، 3/ 346)، مصباح الزّائر،/ 297/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 341؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 180
ضبیعة بن عمرو: وقد ذکر اسمه فی الزّیارة الرّجبیّة فقط: السّلام علی ضبیعة بن عمرو، ولیس فی کتاب الرّجال ذکر له.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 158
[ویحتمل فی الاسم أن یکون مقلوباً من «عمرو بن ضبیعة»، فراجع هذا العنوان، فی هذه الموسوعة، ص 565- 570 رقم 217/ 261].

قال أبو مخنف: وحدّثنی عبداللَّه بن عاصم الفائشیّ، عن الضّحّاک بن عبداللَّه المشرقیّ.
- بَطْن من هَمْدان- أنّ الحسین بن علیّ علیه السلام جمع أصحابه.
قال أبو مخنف: وحدّثنی أیضاً الحارث بن حَصِیرة، عن عبداللَّه بن شریک العامریّ، عن علیّ بن الحسین، قالا: جمع الحسین أصحابَه بعدما رجع عمر بن سعد، وذلک عند قرب المساء، قال علیّ بن الحسین: فدنوتُ منه لأسمع وأنا مریض، فسمعتُ أبی وهو یقول لأصحابه: أُثنی علی اللَّه تبارک وتعالی أحسنَ الثّناء، وأحمده علی السّرّاء والضّرّاء، اللَّهمّ إنّی أحمدک علی أن أکرمتنا بالنّبوّة، وعلّمتنا القرآن، وفقّهتنا فی الدّین، وجعلت لنا أسماعاً وأبصاراً وأفئدة، ولم تجعلنا من المشرکین؛ أمّا بعد، فإنّی لا أعلم أصحاباً أوفَی ولا خیراً من أصحابی، ولا أهل بیت أبرّ ولا أوصلَ من أهل بیتی، فجزاکم اللَّه عنِّی جمیعاً
__________________________________________________
(1)- سلام بر ضبیعة بن عمرو. هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 150
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 31
خیراً؛ ألا وإنِّی أظنّ یومنا من هؤلاء الأعداء غداً، ألا وإنِّی قد أذنتُ «1» لکم فانطلقوا جمیعاً فی حلّ، لیس علیکم منِّی ذِمام، هذا اللّیلُ قد غَشیَکم، فاتّخِذوه جَمَلا.
قال أبو مخنف: حدّثنا «2» عبداللَّه بن عاصم الفائشیّ- بطن من هَمْدان- عن الضّحّاک ابن عبداللَّه المشرقیّ، قال: قدمت ومالک بن النّضر الأرحبیّ علی الحسین، فسلّمنا علیه، ثمّ جلسنا إلیه، فردّ علینا، ورحّب بنا، وسألنا عمّا جئنا له، فقلنا: جئنا لنسلِّم علیک، وندعوَ اللَّه لک بالعافیة، ونحدِثَ بک عهداً، ونخبرک خبر النّاس، وإنّا نحدِّثک أ نّهم قد جمعوا علی حربک فرَ رأیک. فقال الحسین علیه السلام: حسبی اللَّه ونعم الوکیل! قال: فتذَمّمنا وسلّمنا علیه، ودعَوْنا اللَّهَ له، قال: فما یمنعکما من نُصرتی؟ فقال مالک بن النّضر: علیّ دَین، ولی عیال، فقلتُ له: إنّ علیّ دَیناً، وإنّ لی لعیالًا، ولکنّک إن جعلتنی فی حلّ من الانصراف إذا لم أجد مقاتلًا، قاتلتُ عنک ما کان لک نافعاً، وعنک دافعاً! قال: قال:
فأنت فی حلّ؛ فأقمتُ معه «3»، فلمّا کان اللّیل، قال: هذا اللّیل قد غشِیَکم، فاتّخِذُوه جَملًا، ثمّ لیأخذ کلّ رجل منکم بیدِ رجل من أهل بیتی، تفرّقوا فی سوادکم ومدائنکم حتّی یفرّج اللَّه، فإنّ القوم إنّما یطلبونی، ولو قد أصابونی، لهَوْا عن طَلب غیری؛ فقال له إخوته وأبناؤه وبنو أخیه وابنا عبداللَّه بن جعفر: لِمَ نفعل، لنبقی بعدک؟! لا أرانا اللَّه ذلک أبداً؛ بدأهم بهذا القول العبّاس بن علیّ. ثمّ إنّهم تکلّموا بهذا ونحوه، فقال الحسین علیه السلام: یا بنی عقیل، حسبکم من القتل بمسلم، اذهبوا قد أذنتُ لکم؛ قالوا: فما یقول النّاس! یقولون إنّا ترکنا شیخنا وسیِّدنا وبنی عمومتنا خیر الأعمام، ولم نرْم معهم بسهم، ولم نطعن معهم برُمح، ولم نضرب معهم بسیف، ولا ندری ما صنعوا! لا واللَّه لا نفعل، ولکن تَفدِیک أنفُسُنا وأموالُنا وأهلونا، ونقاتل معک حتّی نَرِدَ مَورِدَک، فقبّح اللَّه العیشَ بعدَک!
قال أبومخنف: حدّثنی عبداللَّه بن عاصم، عن الضّحّاک بن عبداللَّه المشرقیّ، قال: فقام
__________________________________________________
(1)- [کان فی المطبوعة: رأیتُ].
(2)- [فی نفس المهموم مکانه: ومنهم [مَنْ نجی] الضّحّاک بن عبداللَّه الشّرقیّ. وینبغی لنا فی هذا الموضع‌أن یأتی بخبره. قال لوط بن یحیی الأزدیّ: حدّثنا ...»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 32
إلیه مسلم بن عَوْسجة الأسدیّ فقال: أنحنُ نخلّی عنک ولمّا نُعذِر إلی اللَّه فی أداء حقّک! أما واللَّه حتّی أکسرَ فی صدورهم رُمْحی، وأضربَهم بسیفی ما ثبت قائمهُ فی یدی، ولا أفارقک؛ ولو لم یکن معی سلاح أقاتلُهم به لقذفتُهم بالحجارة دونَک، حتّی أموت معک.
قال: وقال سعید بن عبداللَّه الحنفیّ: واللَّه لا نخلّیک حتّی یعلم اللَّه أ نّا حفظنا غیبةَ رسول اللَّه (ص) فیک، واللَّه لو علمتُ أ نّی أقتل، ثمّ أحیی، ثمّ أُحرَق حیًّا، ثمّ أذرّ؛ یُفعَلُ ذلک بی سبعین مرّة ما فارقتُک حتّی ألقی حِمامی دونَک، فکیف لا أفعل ذلک! وإنّما هی قَتْلة واحدة، ثمّ هی الکرامة الّتی لا انقضاء لها أبداً.
قال: وقال زهیر بن القَین: واللَّه لَوددتُ أ نّی قُتِلت، ثمّ نُشِرت ثمّ قُتِلت حتّی أقتلَ کذا ألف قتلة، وأنّ اللَّه یدفع بذلک القتل عن نفسک وعن أنفس هؤلاء الفتیة من أهل بیتک.
قال: وتکلّم جماعة أصحابه بکلامٍ یشبه بعضُه بعضاً فی وجهٍ واحد، فقالوا: واللَّهِ لانُفارِقُک، ولکنّ أنفسنا لک الفداء، نَقیک بنحورنا وجِباهنا وأیدینا، فإذا نحن قُتِلنا کنّا وَفّینا، وقَضَینا ما علینا. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 418- 420/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 298- 299
«1»
__________________________________________________
(1)- علی‌بن حسین گوید: وقتی عمربن سعد بازگشت واین به نزدیک شبانگاه بود، حسین یاران خویش را فراهم آورد.
گوید: نزدیک او شدم تا بشنوم؛ که بیمار بودم. شنیدم پدرم با یاران خویش می‌گفت: «ستایش خدای تبارک و تعالی را می‌گویم؛ ستایش نیکو و او را بر گشایش و سختی حمد می‌کنم. خدایا! حمد تو می‌کنم که ما را به‌پیمبری کرامت‌دادی وقرآن را به ما یاد دادی و به کار دین دانا کردی؛ گوش و چشم و دلمان بخشیدی و جزو مشرکانمان نکردی. اما بعد، یارانی شایسته‌تر و بهتر از یارانم نمی‌شناسم و خاندانی از خاندان خود نکوتر و خویش دوست‌تر.
خدا همه‌تان را از جانب من پاداش نیک دهد. بدانید که می‌دانم فردا روزمان با این دشمنان چه خواهد شد. بدانید که من اجازه‌تان می‌دهم، با رضایت من همگی‌تان بروید که حقّی بر شما ندارم. اینک شب به برتان گرفتار؛ آن را وسیله رفتن کنید.»
ضحاک بن عبداللَّه مشرقی همدانی گوید: من و مالک بن نضر ارحبی پیش حسین رفتیم و به او سلام گفتیم، آن گاه پیش وی نشستیم. سلام ما را جواب داد و به ما خوش آمد گفت و پرسید که برای چه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 33
__________________________________________________
- آمده ایم؟
گفتیم: «آمده ایم به تو سلام گوییم و از خدای برای تو سلامت خواهیم و دیدار تازه کنیم و خبر این کسان را با تو بگوییم. به تو می‌گوییم که به جنگ تو اتفاق دارند. کار خویش را بنگر.»
گوید: حسین علیه السلام گفت: «خدا مرا بس که نیکو تکیه‌گاهی است.»
گوید: آن گاه حرمت کردیم و سلام گفتیم و برای او دعا کردیم.
گفت: «چرا مرا یاری نمی‌کنید؟»
مالک‌بن نضر گفت: «قرض دارم و نانخور.»
من نیز گفتم: «قرض دارم و نانخور؛ اما اگر اجازه دهی که وقتی دیدم جنگاوری نمانده بروم، چندان که برای تو سودمند باشد و موجب دفاع از تو شود، می‌جنگم.»
گفت: «اجازه داری.»
گوید: پس با وی ببودم و چون شب رسید، گفت: «اینک شب شما را به برگرفته و آن را وسیله رفتن کنید. هر یک از شما دست یکی از خاندان مرا بگیرد و در روستاها و شهرهایتان پراکنده شوید تا خدا گشایش دهد که این قوم مرا می‌خواهند. وقتی به من دست یافتند از تعقیب دیگران غافل می‌مانند.»
گوید: برادرانش و پسرانش و برادرزادگانش و دو پسر عبداللَّه‌بن جعفر گفتند: «چرا چنین کنیم؟ برای آن که پس از تو بمانیم؟ خدا هرگز چنین روزی را نیاورد.»
گوید: نخست عباس این سخن گفت؛ سپس آن‌ها این سخن و امثال آن را به زبان آوردند.
حسین علیه السلام گفت: «ای پسران عقیل! کشته شدن مسلم شما را بس. بروید که اجازه‌تان دادم.»
گفتند: «مردم چه خواهند گفت؟ می‌گویند: بزرگ و سرور و فرزندان عموهایمان را که بهترین عموها بودند، رها کردیم وبا آن‌ها یک تیر نینداختیم و یک نیزه و یک ضربت شمشیر نزدیم و ندانستیم چه کردند. نه به‌خدا نمی‌کنیم. جان و مال و کسانمان را فدایت می‌کنیم و همراه تو می‌جنگیم تا شریک سرانجامت شویم. خدا زندگی از پس تو را روسیاه کند.»
ضحاک بن‌عبداللَّه مشرقی گوید: پس مسلم‌بن‌عوسجه اسدی برخاست و گفت: «تو را رها کنیم و نهایت کوشش درپیشگاه خدا، درباره‌ات نکرده باشیم؟ نه به خدا باید نیزه‌ام را در سینه‌هاشان بشکنم و با شمشیرم چندان‌که دسته آن به دستم باشد، ضربتشان بزنم از تو جدا نمی‌شوم. اگر سلاح برای جنگشان نداشته باشم، به دفاع از تو چندان سنگشان می‌زنم که با تو بمیرم.»
گوید: سعید بن عبداللَّه حنفی گفت: «به‌خدا تو را رها نمی‌کنیم تا خدا بداند که در وجود تو حرمت غیاب پیمبر خدا را بداشته‌ایم. به‌خدا اگر بدانم کشته می‌شوم و سپس زنده می‌شوم، آن گاه زنده سوخته می‌شوم و خاکسترم به باد می‌رود و هفتاد بار چنینم می‌کنند، از تو جدا نشوم تا پیش‌رویت بمیرم. پس چرا چنین نکنم که یک کشتن است و آن گاه کرامتی که هرگز پایان نمی‌پذیرد.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 34

قال أبو مخنف: عن عبداللَّه بن عاصم، عن الضّحّاک بن عبداللَّه المشْرَقیّ، قال: فلمّا أمسی حسین وأصحابه «1»، قاموا اللّیل «2» کلّه یصلّون ویستغفرون، ویدعون ویتضرّعون؛
__________________________________________________
- گوید: زهیربن‌قین گفت: «به‌خدا دوست‌دارم کشته شوم و زنده شوم و باز کشته شوم و به همین صورت هزار بار کشته شوم وخدا با کشته شدن من بلیه را از جان تو و جان این‌جوانان خاندان تو دور کند.»
گوید: همه یاران وی سخنانی گفتند که همانند یکدیگر بود و از یک روی می‌گفتند: «به‌خدا از تو جدا نمی‌شویم. جانهای ما به فدایت! با سینه و صورت و دست تو را حفظ می‌کنیم. چون کشته شدیم، تکلیف خویش را ادا کرده‌ایم و به سر برده‌ایم.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3014- 3017
ضحاک بن عبداللَّه مشرقی که در این‌جا شایسته است داستانش را بگویم. لوط بن یحیی ازدی گوید: از عبداللَّه بن عاصم همدانی بازگو کرده است که ضحاک‌بن عبداللَّه مشرقی می‌گفت: من و مالک بن نضر ارحبی خدمت حسین آمدیم، سلام کردیم و نزد او نشستیم و جواب ما را گفت و به ما خوش‌آمد کرد و فرمود: «برای چه آمدید.»
گفتیم: «آمدیم سلام بدهیم و عافیت شما را بخواهیم و با شما دیداری تازه کنیم و به شما خبر دهیم که همه مردم کوفه به جنگ با شما متحد شدند و شما تصمیم خود را بگیرید.»
فرمود: «حسبی اللَّه ونعم الوکیل.»
گوید: ما بدی مردم را یاد کردیم و سلام وداع دادیم و بر او دعا کردیم و اجازه مرخصی خواستیم، فرمود: «چرا مرا یاری نکنید؟»
مالک بن نضر گفت: «من قرض دار و عیال وارم.»
من گفتم: «قرض دارم، و نیز عیال دارم، ولی اگر با من شرط کنی در صورتی که دفاع من برای شما سودمند نباشد، مرخص باشم، در خدمت شما حاضرم.»
فرمود: «در این صورت تو آزادی.»
و من با او ماندم.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 136- 137
(1)- [زاد فی الأعیان: لیلة العاشر].
(2)- [فی إبصار العین ووسیلة الدّارین مکانهما: فلمّا بتنا لیلة العاشر من المحرّم قام الحسین علیه السلام وأصحابه اللّیل ...، وفی ذخیرة الدّارین مکانه: وقال أبو مخنف: حدّثنی عبداللَّه بن عاصم، عن الضّحّاک بن عبداللَّه المشرقیّ الّذی مرّ ذکره سابقاً، وکان بایع الحسین علیه السلام علی أن یحامی عنه ما ظنّ أنّ المحاماة تدفع عن الحسین علیه السلام، فإن لم یجد بدّاً فهو فی حلّ. قال: فلمّا بتنا لیلة العاشر من المحرّم قام الحسین علیه السلام وأصحابه اللّیل ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 35
قال «1»: فتمرّ «2» بنا خیل لهم «3» تحرسنا، وإنّ حسیناً لیقرأ: «وَلَا یَحْسَبَنَّ ا لَّذِینَ کَفَرُوا أنّما نُمْلِی لَهُمْ خَیْرٌ لأنْفُسِهِمْ إنّما نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدَادُوا إِثْماً وَلَهُمْ عَذَابٌ مُهِینٌ* مَا کانَ اللَّهُ لِیَذَرَ المُؤْمِنِینَ عَلَی مَا أنْتُمْ عَلَیْهِ حَتَّی یَمِیزَ الخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ» «4»
. فسمعها رجل «5» من تلک الخیل «6» الّتی کانت «7» تحرسنا 5 6. فقال: نحن وربّ الکعبة الطّیِّبون، مُیِّزنا منکم. «8» قال «9»: فعرفتُه، فقلت لبُرَیر بن حُضَیر: تدری «10» مَن هذا؟ قال: لا؛ قلت: هذا «11» أبو «12» حَرْب السّبیعیّ عبداللَّه بن شهر «12»- وکان مِضحاکاً بطّالًا، «6» وکان شریفاً «7» شجاعاً فاتکاً «6»، وکان سعید ابن قیس «13» ربّما حبسه «14» فی جنایة «8»- «15» فقال له «16» بُرَیر بن حُضَیر: یا فاسق، أنت 16 یجعلک اللَّه فی الطّیِّبین؟ «17» فقال له «18»: مَن أنت؟ قال: أنا «19» بُرَیر بن حُضَیر؛ قال: إنّا للَّه!
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
(2)- [فی المعالی: فمرّ، وفی إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: فمرّت].
(3)- [لم یرد فی إبصار العین وذخیرة الدّارین، وفی وسیلة الدّارین: من خیول ابن سعد].
(4)- آل عمران، 178- 179.
(5- 5) [وسیلة الدّارین: لعین من عسکر بنی سعد الّذی کان تحرسنا].
(6- 6) [لم یرد فی إبصار العین].
(7)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(8- 8) [لم یرد فی المعالی].
(9)- [زاد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: الضّحّاک].
(10)- [إبصار العین: أتعرف].
(11)- [لم یرد فی إبصار العین].
(12- 12) [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: أبو حریث عبداللَّه بن شهر السّبیعیّ].
(13)- [زاد فی إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: الهمدانیّ من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام].
(14)- [زاد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: فی الکوفة فی خلافة علیّ علیه السلام].
(15)- [زاد فی إبصار العین: فعرفه بُریر].
(16- 16) [إبصار العین: أمّا أنت فلن].
(17) (17*) [لم یرد فی المعالی].
(18)- [الأعیان: هل].
(19)- [إبصار العین: له].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 36
عزّ «1» علیَّ! «2» هلکت واللَّه «2»، هلکت واللَّه یا بُرَیر! «3» قال: یا أبا حرب «3»، هل لک «4» أن تتوب إلی اللَّه من ذنوبک العظام (17*)! فوَ اللَّه إنّا لنحن الطّیِّبون، «5» ولکنّکم لأنتم «5» الخبیثون «6»؛ «7» قال: وأنا «8» علی ذلک من الشّاهدین، قلت «9»: ویحک! أفلا ینفعک معرفتک! قال: جُعلت فداک! فمن ینادم یزید بن «10» عذرة العَنَزیّ «11» من عَنَز بن وائل 11 10. قال: ها هو ذا معی؛ قال: قبّح اللَّه رأیک علی کلِّ حال! أنت سفیه. قال: ثمّ انصرف «12» عنّا، وکان الّذی یحرسنا باللّیل فی الخیل عَزْرة بن قیس الأحمسیّ، وکان علی الخیل «13».
قال: فلمّا صلّی عمر بن سعد الغداة یوم السّبت- وقد بلغَنا أیضاً أ نّه کان یوم الجمعة، وکان ذلک الیوم یوم عاشوراء- خرج فیمن معه من النّاس.
قال: وعبّأ الحسین أصحابه، وصلّی بهم صلاة الغَداة، وکان معه اثنان وثلاثون فارساً وأربعون راجلًا، فجعل زهیر بن القین فی میمنة أصحابه، وحبیب بن مظاهر فی میسرة أصحابه، وأعطی رایته العبّاس بن علیّ أخاه، وجعلوا البیوت فی ظهورهم، وأمر بحطب وقصب کان من وراء البیوت یُحرق بالنّار مخافة أن یأتوهم من ورائهم. قال: وکان الحسین
__________________________________________________
(1)- [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: أعزز].
(2- 2) [لم یرد فی نفس المهموم].
(3- 3) [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: قال له بریر].
(4)- [زاد فی إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: یا أبا حریث].
(5) (5) [فی الأعیان: وإنّکم لأنتم، وفی إبصار العین: ولأنتم].
(6)- [الأعیان: الأخبثون].
(7)- [إلی هنا حکاه فی المعالی].
(8)- [زاد فی إبصار العین: واللَّه].
(9)- [إبصار العین: فقال].
(10) (10) [فی الأعیان: عذرة الغزیّ من غز بن وائل، وفی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: عنزة العنزیّ‌من عنزة بن وائل].
(11- 11) [لم یرد فی إبصار العین].
(12)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأعیان وإبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
(13)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 37
علیه السلام أتی بقصب وحطب إلی مکان من ورائهم منخفض کأ نّه ساقیة، فحفروه فی ساعة من اللّیل، فجعلوه کالخندق، ثمّ ألقوا فیه ذلک الحطب والقصب، وقالوا: إذا عدوا علینا فقاتلونا ألقینا فیه النّار کیلا نؤتی من ورائنا، وقاتلنا القوم من وجه واحد. ففعلوا، وکان لهم نافعاً. «1»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 421- 422/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 234- 235؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 335- 336؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 561؛ السّماوی، إبصار العین،/ 71؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 261- 262؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 107- 108
«1»
__________________________________________________
(1)- ضحاک بن عبداللَّه مشرقی گوید: آن شب حسین و یاران وی همه شب بیدار بودند، نماز می‌کردند و آمرزش می‌خواستند و دعا می‌کردند و زاری.
گوید: سواران آن‌ها بر ما می‌گذشتند که مراقبمان بودند و حسین این آیه را می‌خواند:
«ولا یحسبنّ الّذین کفروا أ نّما نملی لهم خیراً لأنفسهم إنّما نملی لهم لیزدادوا إثماً ولهم عذاب مهین* ما کان اللَّه لیذر المؤمنین علی ما أنتم علیه حتّی یمیز الخبیث من الطّیِّب».
یعنی: «کسانی که کافر شده‌اند، می‌پندارند این مهلت که به ایشان می‌دهیم خیر آن‌هاست، فقط مهلتشان می‌دهیم تا گناهشان بیش‌تر شود و عذابی خفت‌انگیز دارند. خدا مؤمنان را بر این حال که شمایید، نمی‌گذارد تا پلید را از پاک جدا کند.»
و یکی از سوارانی که مراقب ما بودند، این را بشنید و گفت: قسم به پروردگار کعبه که ما پاکانیم و از شما جدا شده‌ایم.»
گوید: من او را شناختم و به بریر بن حضیر گفتم: «می‌دانی این کیست؟»
گفت: «نه.»
گفتم: «این ابو حرب عبداللَّه بن شهر است، مردی بذله‌گوی بود و معتبر و دلیر و غافل کش. بارها می‌شد که سعید بن قیس او را به سبب جنایتی محبوس می‌داشت.»
گوید: بریر بن حضیر بدو گفت: «ای فاسق! خدا تو را جزو پاکان می‌کند؟»
گفت: «تو کیستی؟»
گفت: «بریر بن حضیر.»
گفت: «انا للَّه، دریغم آید ای بریر! به خدا هلاک شدی، به خدا هلاک شدی.»
گفت: «ای ابوحرب! می‌خواهی از گناهان بزرگ خویش به پیشگاه خدا توبه بری که به خدا ما پاکانیم و شما پلیدان.»
گفت: «من نیز بدین شهادت می‌دهم.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 38
ثمّ خرج إلی أصحابه، فأمرهم أن یقرّب «1» بعضهم بیوتهم من بعض، وأن یدخلوا الأطناب بعضها فی بعض، وأن یکونوا بین «2» البیوت، فیستقبلون «3» القوم من وجه واحد، والبیوت من ورائهم وعن أیمانهم وعن شمائلهم قد حفّت بهم إلّاالوجه الّذی یأتیهم منه عدوّهم، ورجع علیه السلام إلی مکانه، فقام «4» اللّیل کلّه «4» یصلِّی ویستغفر ویدعو ویتضرّع، وقام أصحابه کذلک یصلّون ویدعون ویستغفرون.
قال الضّحّاک بن عبداللَّه: ومرّت «5» بنا خیل لابن سعد تحرسنا، وإنّ حسیناً علیه السلام لیقرأ:
__________________________________________________
- گفتمش: «وای تو! چرا دانستنت سودت نمی‌دهد؟»
گفت: «فدایت شوم! پس کی همنشین یزید بن عذره عنزی می‌شود؟» گفت: «اینک یزید همراه من است.»
گفت: «به هر حال خدا رأی تو را زشت بدارد که بی‌خردی.»
گوید: پس او برفت و آن‌که شبانگاه با سواران مراقب ما بود، عزرةبن قیس احمسی بود که سالار سواران بود.
گوید: و چون عمربن سعد صبحگاه روز شنبه نماز کرد، به قولی روز جمعه بود و این به روز عاشورا بود، با کسانی که همراه وی بود بیامد.
گوید: حسین یاران خویش را بیاراست و با آن‌ها نماز صبح بکرد. سی و دو سوار با وی بودند و چهل پیاده. زهیر بن قین را به پهلوی راست یاران خود نهاد و حبیب بن مظاهر را به پهلوی چپ یاران خود نهاد. پرچم خویش را به عباس بن علی برادرش داد. خیمه‌ها را پشت سر نهاد و بگفت تا مقداری هیزم و نی را که پشت خیمه بود، آتش زدند که بیم داشت دشمن از پشت سر بیاید.
گوید: برای حسین علیه السلام مقداری نی و هیزم به جای فرو رفته ای آورده بودند که پشت سرشان بود و همانند جویی بود و هنگام شب بیش‌تر حفر کرده بودند که چون خندقی شده بود. نی و هیزم را در آن ریختند و گفتند: «وقتی صبحگاهان به ما حمله برند، آتش در آن زنیم که از پشت سر به ما حمله نیارند و از یک سو با ما بجنگند.»
چنین کردند و برایشان سودمند بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری،/ 3018- 3020
(1)- [فی البحار والدّمعة: یقرن].
(2)- [زاد فی الأسرار: ذلک].
(3)- [فی البحار: فیقبلوا، وفی الدّمعة: فیقابلوا].
(4) (4) [فی البحار والعوالم والدّمعة: لیلته کلّها].
(5)- [فی الأصل: مرّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 39
«وَلَا یَحْسَبَنَّ ا لَّذِینَ کَفَرُوا أ نّما نُمْلِی لَهُمْ خَیْرٌ لأَ نْفُسِهِمْ إنّما نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدَادُوا إثْماً وَلَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ* ما کانَ اللَّهُ لِیَذَرَ المُؤْمِنِینَ عَلی ما أنْتُمْ عَلَیْهِ حَتَّی یَمِیزَ الخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ»، فسمعها من تلک الخیل رجل یقال له عبداللَّه بن سمیر، وکان مضحاکاً «1» و «2» شجاعاً بطلًا فارساً فاتکاً شریفاً «3»، فقال: نحن وربّ الکعبة الطّیِّبون مُیِّزنا منکم «4»! فقال له بریر بن خضیر:
یا فاسق! أنت یجعلک اللَّه من الطّیِّبین؟ «5» فقال له «5»: مَنْ أنت، ویلک؟ «6» فقال له «6»: بریر بن خضیر، فتسابّا. «7»
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة: مضحکاً].
(2)- [زاد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار: کان].
(3)- [لم یرد فی الدّمعة].
(4)- [فی البحار والعوالم والدّمعة: بکم].
(5) (5) [الدّمعة: قال].
(6- 6) [فی البحار والعوالم: قال: أنا، وفی الدّمعة: قال له: أنا].
(7)- آن‌گاه به نزد یاران خویش رفته، به ایشان دستور داد خیمه‌ها را نزدیک هم بزنند و طناب‌های آن‌ها را درهم داخل کنند وآن‌ها را چنان نصب کنند که خود در میان آن‌ها قرار گیرند و با دشمنان از یک‌سو روبه‌رو شوند و خیمه‌ها در پشت سر و سمت راست و چپ ایشان قرار داشته باشد که از سه سمت ایشان را احاطه کرده باشد، جز آن سمت که دشمن به نزد ایشان آید. خود آن حضرت علیه السلام به جای خویش بازگشت و همه شب را به نماز و دعا و استغفار مشغول بود و یاران آن حضرت نیز هم‌چنان به نماز و دعا و استغفار آن شب را به پایان بردند.
ضحاک بن عبداللَّه گوید: در آن شب سواری چند که از طرف ابن‌سعد برای نگهبانی ما پاس می‌دادند، به ما گذر کردند و حسین علیه السلام در خیمه خود قرآن می‌خواند و این آیه را می‌خواند: «و نپندارند آنان که کفر ورزیدند، این که مهلت دادیم بدانان برای آنان نیک است. جز این نیست که مهلت دهیمشان تا بیفزایند در گناه و ایشان را است عذابی خوار کننده. نیست خدا که باز گذارد مؤمنان را بر آن‌چه شما برآنید تا جدا گرداند پلید را از پاکیزه.» (سوره آل عمران، آیه 178- 179)
مردی از آن سواران که نامش عبداللَّه بن سمیر بود، آن را شنید. او مردی شوخ و دلاور و سواری دلیر و بی‌باک و شریف بود. پس گفت: «به خدای کعبه سوگند ما پاکیزگانیم که از شما جدا گردیم.»
بریر بن خضیر به او گفت: «ای فاسق (نابه‌کار)! تو را خدا از پاکیزگان قرار دهد؟ زهی بی‌شرمی!»
گفت: «تو کیستی؟»
بریر گفت: «من بریر بن خضیر هستم.»
پس آن دو به هم دشنام داده و از هم دور شدند.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 97- 98
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 40
المفید، الإرشاد، 2/ 97- 98/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 3- 4؛ البحرانی، العوالم، 17/ 246- 247؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 276- 277؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 269- 270؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 178- 179

قال أبو مخنف: فحدّثنی عبداللَّه بن عاصم، قال: حدّثنی الضّحّاک المشرقیّ، قال: لمّا أقبلوا نحونا فنظروا إلی النّار تضطرم فی الحطب والقصب الّذی کنّا ألهبنا فیه النّار من ورائنا لئلّا یأتونا من خلفنا، إذ أقبل إلینا منهم رجل یرکض علی فرس کامل الأداة، فلم یکلّمنا حتّی مرّ علی أبیاتنا، فنظر إلی أبیاتنا، فإذا هو لا یری إلّاحطباً تلتهب النّار فیه، فرجع راجعاً، فنادی بأعلی صوته: یا حسین، استعجلت النّار فی الدّنیا قبل یوم القیامة! فقال الحسین: مَن هذا؟ کأ نّه شمر بن ذی الجوشن! فقالوا: نعم، أصلحک اللَّه! هو هو، فقال: یا ابن راعیة المِعْزَی، أنت أولی بها صلیّاً؛ «1» فقال له مسلم بن عوسجة: یا ابن رسول اللَّه، جُعلتُ فداک! ألا أرمیه بسهم! فإنّه قد أمکننی، ولیس یسقط [منِّی] سهم، فالفاسق من أعظم الجبّارین «1»؛ فقال له الحسین: لا ترمه، فإنِّی أکره أن أبدأهم، وکان مع الحسین فرس له یُدعی لاحقاً حمل علیه ابنه علیّ بن الحسین، قال: فلمّا دنا منه القوم دعا براحلته فرکبها، ثمّ نادی «2» بأعلی صوته «2» دعاءً یُسمع جُلّ النّاس: أ یّها النّاس! اسمعوا قولی، ولا تُعجلونی حتّی أعظکم بما یحقّ «3» لکم علیَّ، وحتّی أعتذر «4» إلیکم من مقدمی علیکم، فإن قبلتم عذری، وصدّقتم قولی، وأعطیتمونی النّصف، کنتم بذلک أسعد، ولم یکن لکم علیَّ سبیل، وإن لم تقبلوا منِّی العذر، ولم تعطوا النّصف من أنفسکم «فأجْمِعُوا
__________________________________________________
(1) (1) [حکاه نفس المهموم بدله عن الإرشاد].
(2) (2) [نفس المهموم: بصوت عال].
(3)- [نفس المهموم: یحقّ].
(4)- [نفس المهموم: أعذر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 41
أمْرَکُمْ وَشُرَکَاءَکُمْ ثُمَّ لَایَکُنْ أمْرُکُمْ عَلَیْکُمْ غُمَّةً ثُمَّ اقْضُوا إلیَّ وَلَا تُنظِرُون» «1»
؛ «إِنَّ وَلِیِّیَ اللَّهُ الَّذِی نَزَّلَ الْکِتَابَ وَهُوَ یَتَوَلَّی الصّالِحِینَ» «2»
.قال: فلمّا سمع أخواته کلامه هذا صحن وبکین، وبکی بناته فارتفعت أصواتهنّ، فأرسل إلیهنّ أخاه العبّاس بن علیّ وعلیّاً ابنه، وقال لهما: أسکتاهنّ، فلعمری لیکثرنّ «3» بکاؤهنّ؛ قال: فلمّا ذهبا لیُسکتاهنّ قال: لا یبعد ابن عبّاس؛ قال: فظننا أ نّه إنّما قالها حین سُمع بکاؤهنّ، لأنّه قد کان نهاه أن یخرج بهنّ، فلمّا سکتن حمد اللَّه وأثنی علیه، وذکر اللَّه بما هو أهله، وصلّی علی محمّد صلّی اللَّه علیه وعلی ملائکته وأنبیائه، «4» فذکر من ذلک ما اللَّه أعلم وما لا یُحصی ذکره. قال: فواللَّه ما سمعتُ متکلّماً «4» قطّ قبله ولا بعده أبلغ فی منطق منه؛ ثمّ قال: أمّا بعد، فانسبونی فانظروا مَنْ أنا، ثمّ ارجعوا إلی أنفسکم وعاتبوها، فانظروا؛ هل یحلّ «5» لکم قتلی وانتهاک حرمتی؟ ألستُ ابن بنت نبیّکم (ص) وابن وصیّه وابن عمّه، وأوّل المؤمنین «6» باللَّه والمصدّق لرسوله «6» بما جاء به من عند ربّه! أوَ لیس حمزة سیِّد الشّهداء عمّ أبی! أوَ لیس جعفر الشّهید «7» الطّیّار «8» ذو الجناحین «8» عمِّی! أوَ لم یبلغکم «9» قول مستفیض فیکم: إنّ «9» رسول اللَّه صلّی اللَّه تعالی علیه وآله وسلّم قال لی ولأخی: «هذان سیِّدا شباب أهل الجنّة»؟! فإن صدّقتمونی بما أقول- وهو الحقّ-
__________________________________________________
(1)- سورة یونس، 71.
(2)- سورة الأعراف، 196.
(3)- [نفس المهموم: فلیکثرنّ].
(4) (4) [نفس المهموم: فلم یسمع متکلّم].
(5)- [نفس المهموم: یصلح].
(6) (6) [نفس المهموم: المصدّق لرسول اللَّه].
(7)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(8- 8) [نفس المهموم: بجناحین].
(9) (9) [نفس المهموم: ما قال].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 42
فوَ اللَّه ما تعمّدت کذباً مذ علمتُ أنّ اللَّه یمقت علیه أهله، «1» ویضرّ به من اختلقه «1»، وإن کذّبتمونی فإنّ فیکم مَن إن سألتموه عن ذلک أخبرکم؛ سلوا جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ، أو أبا سعید الخُدریّ، أو سهل بن سعد السّاعدیّ، أو زید بن أرقم، أو أنس بن مالک؛ یخبروکم أ نّهم سمعوا هذه المقالة من رسول اللَّه (ص) لی ولأخی. أفما فی هذا حاجز لکم عن سفک دمی؟!
فقال له شمر بن ذی الجوشن: هو یعبد اللَّه علی حرف إن کان یدری ما یقول! فقال له حبیب بن مظاهر: واللَّه إنّی لأراک تعبد اللَّه علی سبعین حرفاً، وأنا أشهد أ نّک صادق ما تدری ما یقول؛ قد طبع اللَّه علی قلبک؛ ثمّ قال لهم الحسین: فإن کنتم فی شکّ من هذا القول أفتشکّون «1» أثراً ما «1» أنِّی ابن بنت نبیّکم؟! فوَ اللَّه ما بین المشرق والمغرب ابن بنت نبیّ غیری منکم «2» ولا من «3» غیرکم، «4» أنا ابن بنت نبیّکم خاصّة. أخبرونی «4»، أتطلبونی بقتیل منکم قتلتُه، أو مالٍ لکم استهلکته، أو بقصاص من «5» جراحة؟ قال: فأخذوا لا یکلِّمونه، قال: فنادی: یا شبث بن ربعیّ، ویا حجّار بن أبجر، ویا قیس بن الأشعث، ویا زید بن الحارث! ألم تکتبوا إلیَّ أن قد أینعت الثّمار، واخضرّ الجَناب، «1» وطمّت الجمام «6» «1»، وإنّما تقدُم علی جند لک مجنّد، فأقبِل؟! قالوا له: لم نفعل؛ فقال: سبحان اللَّه! بلی واللَّه، لقد فعلتم؛ ثمّ قال: أ یّها النّاس، إذ کرهتمونی فدَعونی أنصرف عنکم إلی مأمنی من الأرض؛ قال: فقال له قیس بن الأشعث: «7» أوَ لا تنزل «7» علی حکم بنی عمّک،
__________________________________________________
(1) (1) [لم یرد فی نفس المهموم].
(2)- [نفس المهموم: فیکم].
(3)- [نفس المهموم: فی].
(4- 4) [نفس المهموم: ویحکم].
(5)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(6)- طمّ الماء: علا وغمر. والجمام: جمع جمّة؛ وهو المکان یجتمع فیه الماء.
(7) (7) [نفس المهموم: ما ندری ما تقول ولکن أنزل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 43
فإنّهم لن یُروک إلّاما تحبّ، «1» ولن یصل إلیک منهم مکروه «1»؟ فقال الحسین: «1» أنت أخو أخیک، أترید أن یطلبک بنو هاشم بأکثر من دم مسلم بن عقیل «1»؛ لا واللَّه لا أعطیهم «2» بیدی إعطاء الذّلیل، ولا «3» أقرُّ إقرار «3» العبید «4». عباد اللَّه، «إنِّی عُذْتُ بربِّی وربِّکُم أن ترجُمون، أعوذ «5» برَبِّی ورَبِّکُم مِن کُلِّ متکبِّرٍ لا یؤمنُ بیومِ الحساب» «6»
؛ قال: ثمّ إنّه أناخ راحلته، وأمر عقبة بن سِمعان فعقلها، وأقبلوا یزحفون نحوه. «1»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 423- 426/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 239- 242
«7»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی نفس المهموم].
(2)- [نفس المهموم: أعطیکم].
(3) (3) [نفس المهموم: أفرّ فرار].
(4)- [زاد فی نفس المهموم: ثمّ نادی: یا].
(5)- [نفس المهموم: إنِّی أعیذ].
(6)- سورة غافر، آیة 27.
(7)- ضحاک مشرقی گوید: وقتی به طرف ما آمدند و آتش را دیدند که از هیزم و نی شعله‌ور بود، که آتش افروخته بودیم تا وقتی آمدند از پشت سر به ما حمله نکنند، یکی از آن‌ها که سلاح تمام داشت، بر اسبی به تاخت آمد و با ما سخن نکرد تا بر خیمه‌ها گذشت و جز هیزم مشتعل چیزی ندید و بازگشت و به صدای بلند بانگ زد که: «ای حسین! در این دنیا پیش از روز رستاخیز آتش را به شتاب خواستی؟»
حسین گفت: «این کیست؟ گویی شمر بن ذی الجوشن است.»
گفتند: «آری، خدایت قرین صلاح بدارد! خودش است.»
گفت: «ای پسر زن بز چران! تو در خور آتشی که در آن بسوزی.»
مسلم بن عوسجه گفت: «ای پسر پیمبر خدا! فدایت شوم. تیری به او بیندازم که در تیررس من است و تیرم خطا نمی‌کند، این فاسق از جباران بزرگ است.»
حسین گفت: «تیرش نزن که نمی‌خواهم من آغاز کرده باشم.»
گوید: حسین اسبی همراه داشت به نام لاحق که علی‌بن حسین را بر آن نشانده بود.
گوید: وقتی جماعت نزدیک وی رسیدند، مرکب خویش را خواست و برنشست و با صدای بلند که بیش‌تر کسان می‌شنیدند، گفت: «ای مردم! سخن مرا بشنوید و در کار من شتاب مکنید تا درباره حقی که بر من دارید، سخن آرم و بگویم که به چه سبب سوی شما آمده ام. اگر گفتار مرا پذیرفتید و سخنم را باور کردید و انصاف دادید، نیکروز می‌شوید که بر ضد من دستاویزی ندارید و اگر نپذیرفتید و انصاف ندادید،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 44
__________________________________________________
- شما و شریکانتان (شریکان عبادت) یکدل شوید که منظورتان از خودتان نهان نباشد و درباره من هرچه خواهید کنید و مهلتم ندهید. یاور من خدایی است که این کتاب را نازل کرده و هم او دوستدار شایستگان است.»
گوید: و چون خواهرانش این سخن را شنیدند، بانگ زدند و بگریستند. دخترانش نیز گریستند و صدایشان بلند شد که عباس برادرش و علی پسرش را فرستاد و گفت: «خاموششان کنید که به دینم قسم گریه بسیار خواهند کرد.»
گوید: و چون برفتند که آن‌ها را خاموش کنند، گفت: «ابن‌عباس بی‌جا نگفت.»
گوید: ما بدانستیم که به وقت شنیدن گریه‌اشان این سخن را از آن‌رو گفت که ابن‌عباس گفته بود آن‌ها را همراه نیارد.
و چون خاموش شدند، حمد خدا گفت و ثنای او کرد و یاد خدا کرد. چنان که باید محمد و فرشتگان و پیمبران را صلوات گفت. چندان گفت که خدا بهتر داند و به گفتن نیاید.
گوید: به خدا هرگز چه پیش از آن و چه بعد، نشنیدم که گوینده‌ای بلیغ‌تر از او سخن کند.
آن‌گاه گفت: «اما بعد، نسب مرا به یاد آرید و بنگرید من کیستم. آن‌گاه به خویشتن باز روید و خودتان را ملامت کنید و بیندیشید که آیا رواست مرا بکشید و حرمتم را بشکنید؟ مگر من پسر دختر پیامبرتان و پسر وصی وی و عموزاده‌اش نیستم که پیش از همه به خدا ایمان آورد و پیامبر را در مورد چیزی که از پیش پروردگارش آورده بود، تصدیق کرد؟ مگر حمزه سرور شهیدان عموی پدرم نبود؟ مگر جعفر شهید طیار صاحب دو بال عموی من نبود؟ مگر سخنی را که میانتان شهره است، نشنیده‌اید که پیامبر خدای (ص) به من و برادرم گفت: این دو سرور جوانان بهشتی‌اند؟ اگر آن‌چه را می‌گویم که- و حق همین است- باور می‌دارید. به خدا از وقتی دانسته‌ام خدا دروغ‌گو را دشمن دارد و دروغ‌ساز زیان می‌بیند، دروغ نگفته‌ام و اگر باورم نمی‌دارید، هنوز در میان جماعت کس هست که اگر در این باب از او بپرسید، به شما می‌گوید. از جابر بن عبداللَّه انصاری یا ابوسعید خدری یا سهل بن سعد ساعدی یا زید بن ارقم یا انس بن مالک بپرسید تا به شما بگویند که این سخن را درباره من و برادرم از پیامبر خدا (ص) شنیده‌اند، آیا این شما را از ریختن خون من باز نمی‌دارد؟»
شمر ذی الجوشن گفت: «هر که بفهمد تو چه می‌گویی خدا را بر یک حرف می‌پرستد.»
حبیب بن مظاهر بدو گفت: «به خدا که تو خدا را بر هفتاد حرف پرستش می‌کنی، شهادت می‌دهم که راست می‌گویی و نمی‌فهمی چه می‌گوید که خدا بر دلت مهر نهاده.»
گوید: آن‌گاه حسین به آن‌ها گفت:
«اگر در این سخن تردید دارید، آیا اندک تردیدی دارید که من پسر دختر پیامبرتانم؟ به خدا از مشرق تا مغرب از قوم شما یا قوم دیگر به جز من پسر دختر پیمبری وجود ندارد. تنها منم که پسر پیمبر شما-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 45

حدّثنی أحمد بن عیسی، عن حسین بن نصر، عن أبیه، عن عمر بن سعد، عن أبی مخنف، عن عبداللَّه بن عاصم، عن ضحّاک المشرقیّ قال: قال العبّاس بن علیّ لأخیه من أبیه وامّه عبداللَّه بن علیّ: تقدّم بین یدی حتّی أراک وأحتسبک فإنّه لا ولد لک. فتقدّم بین یدیه وشدّ علیه هانی بن ثبیت الحضرمیّ فقتله.
قال أبو مخنف فی حدیث الضّحّاک المشرقیّ: أنّ العبّاس بن علیّ قدّم أخاه جعفراً بین یدیه، فشدّ علیه هانی بن ثُبیت الّذی قتل أخاه، فقتله، «1» هکذا قال الضّحّاک «1». «2»
__________________________________________________
- هستم. به من بگویید آیا به عوض کسی که کشته ام، یا مالی که تلف کرده ام و یا قصاص زخمی که زده ام، از پی منید؟»
گوید: اما خاموش ماندند و با وی سخن نکردند.
گوید: آن‌گاه بانگ زد:
«ای شبث‌بن ربعی، ای حجاربن ابجر، ای قیس بن اشعث، ای یزید بن حارث! مگر به من ننوشتید که میوه‌ها رسیده و باغستان‌ها سرسبز شده و چاه‌ها پر آب شده و پیش سپاه آماده خویش می‌آیی، بیا.»
گفتند: «ما ننوشتیم.»
گفت: «سبحان اللَّه! چرا، به خدا شما نوشتید.»
گوید: آن‌گاه گفت: «ای مردم! اگر مرا نمی‌خواهید، بگذاریدم از پیش شما به سرزمین امانگاه خویش روم.»
گوید: قیس بن اشعث گفت: «چرا به حکم عموزادگانت تسلیم نمی‌شوی؟ به خدا با تو رفتاری ناخوشایند نمی‌کنند و از آن‌ها بدی به تو نمی‌رسد.»
حسین بدو گفت: «تو برادر آن برادری. می‌خواهی بنی‌هاشم بیش تر از خون مسلم بن عقیل را از تو مطالبه کنند؟ نه به خدا مانند ذلیلان تسلیم نمی‌شوم و مانند بردگان گردن نمی‌نهم. ای بندگان خدا! من از این که سنگسارم کنید به پروردگار خویش و پروردگار شما پناه می‌برم. از شر متکبرانی که به روز حساب ایمان ندارند، به پروردگار خودم و پروردگار شما پناه می‌برم.»
گوید: آن‌گاه مرکب خویش را خوابانید و عقبة بن سمعان را بگفت تا آن را زانوبند زد و قوم حمله‌کنان سوی وی آمدند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری،/ 3022- 3025
(1- 1) [لم یرد فی البحار والعوالم].
(2)- و احمد بن عیسی از ضحاک مشرقی حدیث کرد که: عباس بن علی علیهما السلام به برادرش عبداللَّه فرمود:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 46
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 54/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 38؛ البحرانی، العوالم، 17/ 282

ولمّا رأی الضّحّاک بن عبداللَّه المشرقیّ، من همدان، أ نّه قد خلص إلی الحسین وأهل بیته وقُتل أصحابه، قال له: کنت رافقتُک علی أن اقاتل معک ما وجدت مقاتلًا فأذَن لی فی الانصراف فإنِّی لا أقدر علی الدّفع عنک ولا عن نفسی، فأذن له، فعرض له قوم من أصحاب عمر بن سعد من الیمامة، ثمّ خلوا سبیله، فمضی.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 404- 405، أنساب الأشراف، 3/ 197
قال أبو مخنف: حدّثنی عبداللَّه بن عاصم، عن الضّحّاک «1» بن عبداللَّه المشرقیّ، قال «2»:
لمّا «3» رأیتُ أصحاب الحسین قد أصیبوا، «4» وقد خُلِص إلیه وإلی أهل بیته «4»، ولم یبق معه غیر سُوَید بن عمرو بن أبی المطاع الخثعمیّ وبشیر بن عمرو الحضرمیّ «5»، قلت له: یا
__________________________________________________
- «پیش روی من به میدان جنگ برو تا جانبازی تو را ببینم و در شهادتت مأجور شوم؛ زیرا تو را فرزندی نیست.»
عبداللَّه به میدان رفت و از لشگر دشمن هانی بن ثبیت حضرمی به مبارزه او آمد و او را شهید نمودند.
ضحاک مشرقی در حدیثی که در فوق گذشت، روایت کرده که عباس بن علی علیهما السلام او را برای کشتن مقدم داشت؛ زیرا که او نیز مانند عبداللَّه‌بن علی فرزندی نداشت، و چنان‌چه ضحاک نقل کرده، جعفر نیز به دست هانی بن ثبیت کشته شد.
سید هاشم محلّاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 79
(1)- [فی بحرالعلوم مکانه: وآخر من استشهد من أصحاب الحسین علیه السلام اثنان هما: سوید بن عمرو بن‌أبی المطاع الخثعمیّ الأنماریّ، وبشر بن عمرو الحضرمیّ- بروایة ضحّاک ...].
(2)- [فی نفس المهموم مکانه: فکان الضّحّاک بن عبداللَّه معه علیه السلام إلی یوم قتله، وروی بعض وقائع لیلة عاشوراء ویومه إلی أن قال ...].
(3)- [فی ذخیرة الدّارین مکانه: قال أصحابنا: لمّا ...].
(4- 4) [ذخیرة الدّارین: کلّهم].
(5)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: تقدّمت إلیه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 47
ابن رسول اللَّه، «1» قد علمت ما کان بینی وبینک؛ «2» قلت لک: أقاتل عنک ما رأیتُ مقاتلًا، فإذا لم أر «3» مقاتلًا فأنا «4» فی حلّ من الانصراف؛ «5» فقلت لی: نعم؛ قال «5»: فقال: «2» صدقت، وکیف لک بالنّجاء! إن قدرت علی ذلک فأنت فی حلّ «6»؛ «7» قال: فأقبلت «8» إلی «9» فرسی وقد کنت حیث رأیت خیل أصحابنا «10» تُعقَر، أقبلتُ بها حتّی أدخلتها فسطاطاً لأصحابنا بین البیوت «11»، وأقبلت أقاتل معهم «12» راجلًا، فقتلت یومئذ بین یدی الحسین رجلین، وقطعت ید آخر، وقال لی الحسین یومئذ مراراً: لا تُشلل، لا یقطع اللَّه یدک «13»، جزاک اللَّه خیراً عن أهل بیت نبیّک (ص)! فلمّا أذن لی «14» استخرجتُ الفرس من الفسطاط، ثمّ
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: جعلت فداک].
(2- 2) [ذخیرة الدّارین: من بیعتی، فقال: نعم].
(3)- [نفس المهموم: أجد].
(4)- [فی نفس المهموم والمعالی: فإنّی].
(5- 5) [لم یرد فی المعالی].
(6)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: من بیعتی].
(7) (7*) [بحر العلوم: ویتابع الحدیث إلی تخلّصه من الأعداء ونجائه من القتل بعد قتل خمسة من أهل الکوفة].
(8)- [فی نفس المهموم والمعالی: فأتیت].
(9)- [لم یرد فی المعالی].
(10)- [ذخیرة الدّارین: لأصحابنا].
(11)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: وکانت البیوت مائة وستّ وثلاثین، سبعون منها کانت للحسن علیه السلام، والبواقی لأصحابه].
(12)- [ذخیرة الدّارین: معه].
(13)- [المعالی: یدیک].
(14)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: بالإنصراف].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 48
استویتُ علی متنها، ثمّ ضربتُها حتّی إذا قامت علی السّنابک رمیتُ بها «1» عرْضَ القوم، فأفرجوا لی، واتّبعنی منهم خمسة عشر رجلًا حتّی انتهیتُ إلی شُفَیَّة؛ قریة قریبة من شاطئ الفرات، فلمّا لحقونی عطفتُ علیهم، فعرفنی کثیر بن عبداللَّه الشّعبیّ وأیّوب بن مِشْرَح الخَیْوانیّ وقیس بن عبداللَّه الصّائدیّ، فقالوا: هذا الضّحّاک بن «2» عبداللَّه المشرقیّ، هذا ابن عمّنا، ننشدکم اللَّه لما کففتم عنه! فقال ثلاثة نفر من بنی تمیم کانوا معهم: بلی واللَّه لنجیبنّ إخواننا وأهل دعوتنا إلی ما أحبّوا من الکفّ عن صاحبهم؛ قال: فلمّا تابع التّمیمیّون أصحابی کفّ الآخرون؛ قال: فنجّانی اللَّه (7*) «3». «4»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 444- 445/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 299- 300؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 420؛ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 255؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 398- 399
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: فی].
(2)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: عمرو بن قیس بن].
(3)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: قال أبو مخنف: فجعل یخبر هذا الرّجل عن جملة ممّا وقع للحسین علیه السلام وأصحابه فی المقاتلة، انتهی.]
(4)- ضحاک بن عبداللَّه مشرقی گوید: وقتی دیدم یاران حسین کشته شده اند و نوبت وی و خاندانش رسیده و با وی به جز سوید بن عمرو خثعمی و بشیر بن عمرو حضرمی نمانده، بدو گفتم: «ای پسر پیامبر خدای! می‌دانی قرار میان من و تو چه بود که گفتم تا وقتی که جنگاوری باشد به کمک تو جنگ می‌کنم و چون جنگاوری نماند اجازه دارم بروم و به من گفتی خوب.»
گفت: «راست می‌گویی، اما چگونه توانی رفت؟ اگر می‌توانی اجازه داری.»
گوید: به طرف اسبم رفتم. چنان شده بود که وقتی دیدم اسبان یاران ما را از پای می‌اندازند، آن را بردم و در خیمه یکی از یارانمان میان خیمه‌ها جای دادم و بازگشتم و پیاده به جنگ پرداختم و پیش روی حسین دو کس را کشتم و دست یکی را قطع کردم و حسین بارها به من گفت: «دستت از کار نیفتد، خدا دستت را نبرد، خدایت از جانب خاندان پیمبر پاداش نیک دهد!»
گوید: همین که اجازه داد، اسب را از خیمه درآوردم و بر آن نشستم. آن‌گاه زدمش تا سر سم بلند شد و آن را میان قوم تاختم که راه گشودند و پانزده کس از آن‌ها پیاده مرا دنبال کردند تا به کنار دهکده ای نزدیک ساحل فرات رسیدیم و چون به من رسیدند، سوی آن‌ها تاختم و کثیر بن عبداللَّه شعبی و ایوب بن مشرح خیوانی و قیس بن عبداللَّه صایدی مرا شناختند و گفتند: «این ضحاک‌بن عبداللَّه مشرقی است، این پسر عموی ماست. شما را به خدا دست از او بدارید.»
گوید: سه کس از بنی‌تمیم که با آن‌ها بودند، گفتند: «بله، به خدا از برادران و اهل دعوتمان می‌پذیریم و دست از یارشان می‌داریم.»
و چون تمیمیان از یاران من تبعیت کردند، دیگران نیز دست بداشتند و خدا مرا نجات داد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 5/ 444- 445
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 49
وجاء الضّحّاک بن عبداللَّه المشرقیّ إلی «1» الحسین فقال: یا ابن رسول اللَّه! قد علمت أنِّی قلت لک أنِّی اقاتل عنک ما رأیت مقاتلًا، فإذا لم أر مقاتلًا فأنا فی حلٍّ من الانصراف، فقال له الحسین: صدقت، وکیف لک بالنّجاة؟ إن قدرت علیه فأنت فی حلٍّ «2»، قال:
فأقبلت إلی فرسی وکنت قد ترکته فی خباء حیث رأیت خیل أصحابنا تعقر وقاتلت راجلًا وقتلت «3» رجلین وقطعت ید آخر، ودعا لی الحسین مراراً، قال: واستخرجت «4» فرسی واستویت علیه وحملت علی عرض القوم، فأفرجوا لی وتبعنی منهم خمسة عشر رجلًا، ففتّهم وسلمت «5». «6»
__________________________________________________
(1)- [فی نهایة الإرب مکانه: الضّحّاک بن عبداللَّه المشرقیّ وذلک أ نّه جاء إلی ...].
(2)- [أضاف فی نهایة الإرب: وذلک بعد أن فنی أصحاب الحسین علیه السلام].
(3)- [نهایة الإرب: فقتلت].
(4)- [نهایة الإرب: فاستخرجت].
(5)- [نهایة الإرب: فسلمت].
(6)- ضحاک تا روز عاشورا با آن حضرت بود و بعضی وقایع شب و روز عاشورا از او روایت شده و گوید: چون دیدم یاران حسین کشته شدند و لشگر به خود و خاندان او دست یافته و جز سوید بن عمرو خثعمی و بشیر بن عمرو حضرمی با او نمانده، به آن حضرت عرض کردم: «یابن رسول اللَّه! می‌دانی میان من و تو چه شرطی است و من متعهد شدم تا جنگنده‌ای داری، به همراهی آنان برای تو می‌جنگم وگرنه از بیعت آزادم و شما قبول کردید؟»
فرمود: «راست گفتی، چگونه توانی خود را نجات داد؟ اگر می‌توانی آزادی.»
گوید: من آن وقت که اسب‌های یاران را زخمی می‌کردند و تیر می‌زدند، اسب خود را آورده و در یکی از خیمه‌های متعلق به اصحاب پنهان کرده بودم و پیاده دفاع می‌کردم و در پیش روی حسین علیه السلام دو مرد را کشتم و دست دیگری را بریدم. آن روز حسین چند بار به من فرمود دست مریزاد خدا دستت را نبرد و جزای خیرت دهد از خاندان پیغمبرت، چون به من اجازه داد اسب خود را از خیمه بیرون آوردم و سوار شدم و آن را مهمیز زدم تا روی پای خود ایستاد و از میان لشگر تاختم و به من راه دادند تا گریختم و پانزده تن مرا دنبال کردند تا به ده شفیه در کناره فرات رسیدم و چون به من رسیدند، برگشتم و کثیر بن عبداللَّه شعبی و ایوب بن مشرح خیوانی و قیس بن عبداللَّه صائدی مرا شناختند و گفتند: «این عموزاده ما ضحاک ابن عبداللَّه مشرقی است و شما را به خدا از او دست بدارید.»
سه تن تمیمی با آن‌ها همراه شدند و دیگران هم پیروی آن‌ها نمودند و خدا مرا نجات داد.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 148
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 50
ابن أثیر، الکامل، 3/ 292- 293/ مثله: النّویری، نهایة الإرب،/ 462
ثمّ إنّ عمر بن سعد وجّه عمرو بن سعید فی جماعة من الرّماة، فرموا أصحاب الحسین، وعقروا خیولهم، ولم یبق مع الحسین فارس إلّاالضّحّاک بن عبداللَّه المشرقیّ، یقول: لمّا رأیت خیل أصحابنا تُعقر، أقبلت بفرسی وأدخلتها فسطاطاً لأصحابنا، واقتتلوا أشدّ القتال، وکان کلّ من أراد الخروج ودّع الحسین بقوله: السّلام علیک یا ابن رسول اللَّه، فیجیبه الحسین: وعلیک السّلام، ونحن خلفک، ثمّ یقرأ: «ومِنْهُم مَنْ قضی نَحْبهُ ومِنْهُم مَنْ یَنْتَظِر وما بَدّلُوا تبْدیلًا».
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 305
ولمّا فرغ الحسین علیه السلام من الصّلاة قال لبقیّة أصحابه:
«یا کرام، هذه الجنّة فُتحت أبوابها واتّصلت أنهارها وأینعت ثمارها، وهذا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله والشّهداء الّذین قُتلوا فی سبیل اللَّه یتوقّعون قدومکم، ویتباشرون بکم، فحاموا عن دین اللَّه ودین نبیّه، وذُبّوا عن حرم الرّسول».
وخرجن حرائر الرّسالة وبنات الزّهراء من الخیمة، وصحن: یا معشر المسلمین، ویا عُصبة المؤمنین! ادفعوا عن حرم الرّسول وعن إمامکم المنافقین لتکونوا معنا فی جوار جدّنا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
فعند ذلک بکی أصحاب الحسین، وقالوا: نفوسُنا دون أنفسکم، ودماؤنا دون دمائکم، وأرواحنا لکم الفداء، فواللَّه لا یصل إلیکم أحد بمکروه وفینا عِرقٌ یضرب.
ووثبوا علی خیولهم فعقروها، ولم یبق مع الحسین فارس إلّاالضّحّاک بن عبداللَّه المشرقیّ، واقتتلوا أشدّ القتال.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 402

میزاته العائلیّة
وقُتل من بنی تغلب: الضّرغامة بن مالک.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 51
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 153/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 121
ولدُ وائل بن قاسط بن هِنب بن أفْصی بن دُعمی بن جلیلة بن أسد بن ربیعة بن نزار ابن معد بن عدنان (من وُلد إسماعیل علیه السلام): دثار وهو تغلب، وأمّه هند بنت مُر بن أدّ بن طابخة بن إلیاس بن مُضَر. بنو ربیعة بن نزار بن معد بن عدنان بالیمن.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 292، 302
من أصحاب الحسین بن علیّ علیهما السلام: ضرغامة بن مالک.
الطّوسی، الرّجال،/ 75/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 174؛ الأسترآبادی، منهج المقال،/ 185؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 418
من أصحابه [...] ضرغامة بن مالک.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 78/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 199؛ البحرانی، العوالم، 17/ 333
من المقتولین: ضرغامة بن مالک.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 113؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 330
التّغلبیّ: بفتح التّاء المنقوطة باثنتین وسکون الغین المعجمة وکسر اللّام والباء المنقوطة بواحدة، هذه النّسبة إلی تغلب وهی قبیلة معروفة، وهی تغلب بن وائل بن قاسط بن هنب بن أفصی بن دعمی بن جدیلة بن أسد بن ربیعة بن نزار بن معد بن عدنان
السّمعانی، الأنساب، 1/ 469
ضرغامة بن مالک. «1»
مدرّسی، جنّات الخلود،/ 22
__________________________________________________
(1)- باب الضّاد من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...].
ضرغامة بن مالک از جمله کسانی است که از حضرت حسین بن علی علیهما السلام روایت حدیث کرده.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 209
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 52
(المقصد الرّابع عشر فی التّغلبیِّین) من أنصار الحسین «1»، الضّرغامة بن مالک التّغلبیّ، کان کاسمه ضرغاماً.
السّماوی، إبصار العین،/ 114/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 157؛ مثله المیانجی، العیون العبری،/ 107
أقول: قال أبو علیّ فی رجاله: ضرغامة بن مالک التّغلبیّ، من أصحاب الحسین بن علیّ علیه السلام، قُتل معه بکربلاء.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 223/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 157
ضرغامة بن مالک التّغلبیّ، عدّه الشّیخ رحمه الله فی رجاله من أصحاب الحسین علیه السلام، وهو علی ما نصّ علیه أهل السّیر من الشّیعة.
وزاده شرفاً علی شرف الشّهادة تسلیم الإمام علیه السلام علیه فی زیارة النّاحیة المقدّسة والزّیارة المخصوصة أوّل یوم رجب، وکفی بذلک شهادة علی وثاقته وجلالته.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 106
الضّرغامة بن مالک.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
ضرغامة بن مالک. ذکر فی (الزّیارة) و (الرّجبیّة). وذکره الأمین فی (أعیانه: ج 4، قسم «1») وعامّة أرباب المقاتل.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 387
ضرغامة بن مالک. «2»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 157
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی العیون].
(2)- ضرغامة بن مالک:
شیخ طوسی و ابن شهرآشوب او را در شمار کشته شدگان اولین حمله به حساب آورده اند.
و نام او در «زیارت» و «رجبیه» نیز آمده است.
به قبیله ای نسبت داده نشده.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 93
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 53
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 54

وکان من الشّیعة، «1» وممّن بایع مسلماً.
السّماوی، إبصار العین،/ 114/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 157؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 387؛ مثله المیانجی، العیون العبری،/ 107
قال أهل السّیر وبعض أرباب المقاتل: کان ضرغاماً من الشّیعة ممّن بایع مسلماً عند مجیئه إلی الکوفة، فلمّا خذل مسلم، فرّ.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 223/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 157
ممّن بایع مسلماً عند وروده الکوفة، فلمّا خذل مسلم، فرّ.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 106

فلمّا خذل، خرج فیمن خرج مع ابن سعد؛ ومال إلی الحسین علیه السلام.
السّماوی، إبصار العین،/ 114/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 157؛ مثله المیانجی، العیون العبری،/ 107
وخرج فیمن خرج مع عمر بن سعد ومال إلی الحسین علیه السلام.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 223/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 157
ثمّ خرج مع عمر بن سعد ولحق بالحسین علیه السلام.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 106
فلمّا خذل مسلم، خرج من الکوفة مع ابن سعد، والتحق بالحسین.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 387
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی بحر العلوم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 55

المقتولون من أصحاب الحسین فی الحملة الاولی: [...] ضرغامة بن مالک. «1»
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 113/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 64؛ البحرانی، العوالم، 17/ 341؛ القمّی، نفس المهموم،/ 295؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 94؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 330؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 387؛
فقاتل معه وقُتل بین یدیه مبارزة بعد صلاة الظّهر، رضی الله عنه.
السّماوی، إبصار العین،/ 114/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 157
فقاتل بین یدیه مبارزة بعد صلاة الظّهر، وقال أبو مخنف: ثمّ برز ضرغامة بن مالک وهو یرتجز ویقول:
إلیکم من مالکٍ ضرغامِ ضرب فتیً یحمی عن الکرامِ
یرجو ثواب اللَّه بالتّمامِ سبحانه من ملک علّامِ
ثمّ حمل علی القوم، فقاتل قتال الرّجل الباسل، وصبر علی الخطب الهائل حتّی قتل منهم ستّین فارساً سوی من جرح، ثمّ قُتل، رضوان اللَّه علیه.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 223/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 157
وقاتل یوم الطّفّ مبازرة، وقتل من القوم جماعة کثیرة، ثمّ قُتل، رضوان اللَّه علیه.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 106
فقاتل معه، وقتل من القوم جماعة کثیرة، ثمّ قُتل بین یدیه.
المیانجی، العیون العبری،/ 107
__________________________________________________
(1)- در مناقب گفته: در حمله اول کشتگان اصحاب حسین علیه السلام از این قرار است: [...] ضرغامة بن مالک.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 135
و از اصحاب سیدالشهدا نیز این جمله در اول حمله شهید شدند:
[...] و دیگر ضرغامة بن مالک.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 282
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 56
قُتل مبارزة بعد صلاة الظّهر.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 387

السّلام علی ضرغامة بن مالک. «1»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 576، (ط قم)، 3/ 78، مصباح الزّائر،/ 283/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 273، 45/ 71؛ البحرانی، العوالم، 17/ 339؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 304؛ سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 3/ 23؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 413؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 223؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 157؛ المیانجی، العیون العبری،/ 319- 320

السّلام علی ضرغامة «2» بن مالک. «3»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 714، (ط قم)، 3/ 346، مصباح الزّائر،/ 298/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 341؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 180

وبرز من بعده [الغلام الّذی أسلم] الطّرمّاح وهو یقول:
أنا الطّرمّاح شدید الضّرب وقد وثقت بالإله ربِّی
إذا نضیت بالهیاج عصنی یخشی قرینی فی القتال غلبی
فدونکم فقد قسیت قلبی علی الطّغاة لو بذاک صلبی
__________________________________________________
(1)- سلام بر ضرغامة بن مالک.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 146
(2)- [فی هامش المزار: ضرغام خ ل].
(3)- سلام بر ضرغامة بن مالک.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 150
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 57
ثمّ حمل علی القوم ولم یزل یقاتل حتّی قتل سبعین فارساً، وکبا به جواده، فأرداه إلی الأرض صریعاً، فأحاطت به القوم واحتزّوا رأسه.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 71- 72

من أسماء من روی عن أمیر المؤمنین علیه السلام: الطّرمّاح بن عدیّ، من أصحاب الحسین ابن علیّ علیهما السلام: الطّرمّاح بن عدیّ.
الطّوسی، الرّجال،/ 46، 75/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 175؛ الأسترآبادی، منهج المقال،/ 185؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 421؛ أبو علیّ الحائری، منتهی المقال، 4/ 41 (ط حجری)،/ 166
الطّرمّاح بن عدیّ بن حاتم. ی. سین [جخ].
ابن داود،/ 191 رقم 781
طرمّاح بن عدیّ. «1»
مدرّسی، جنّات الخلود،/ 22
الطّرمّاح بن عدیّ، الضّبط: طرمّاح بکسر الطّاء والرّاء المهملتین، وتشدید المیم، بعدها ألف، وحاء مهملة. ومرّ ضبط عدیّ فی ثابت بن عمرو. عدّه الشّیخ رحمه الله فی رجاله من أصحاب أمیر المؤمنین قائلًا: الطّرمّاح بن عدیّ رسوله علیه السلام إلی معاویة، وأخری من أصحاب الحسین علیه السلام وهو فی غایة الجلالة والنّبالة، لو لا مکالماته مع معاویة الّتی اظلمت الدّنیا فی عینه لأجلها.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 109
الضّبط: عدیّ بالعین المهملة، والدّال المهملة المشدّدة، والیاء المثنّاة من تحت، وزان غنیّ.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 193
__________________________________________________
(1)- باب الطّاء من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...].
طرماح بن عدی بن حاتم طائی از اشخاصی است که از آن حضرت علیه السلام روایت کرده است.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 209
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 58
الطّرمّاح بن عدیّ الطّائیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 396
طرمّاح بن عدیّ رسول أمیر المؤمنین علیه السلام إلی معاویة کما فی (جخ)، وعدّه من أصحاب الحسین علیه السلام أیضاً.
النّوری، مستدرک الوسائل، 3/ 813
والطّرمّاح علم لرجل طائیّ، ولیس بابن حاتم المعروف بالجود، فإنّ ولد عدیّ بن حاتم الطّرفات قتلوا مع أمیر المؤمنین علیه السلام فی حروبه، ومات عدیّ بعدهم ولا ولد له، وکان یعیّر بذلک فیقال له: اذهب علی الطّرفات، فیقول: وددت أنّ لی ألفاً مثلهم اقدّمهم بین یدی علیّ علیه السلام إلی الجنّة. والطّرفات: طرفة، وطریف، ومطرف، انتهی.
المیانجی، العیون العبری،/ 129
طرمّاح بن عدیّ الطّائیّ.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 158
ولد عریب بن زید بن کهلان بن سبأ بن یَشْجُبْ بن یعرب بن قحطان (من وُلد سام ابن نوح أو هود علیهما السلام): یَشْجُب، فولد یَشجُبْ بن عریب: زید، فولد زید: أدد، فولد أدد: مُرّة ونَبْت وهو الأشْعَرَ وجُلْهُمة وهو طیِّئ ومالک وهو مذحج.
وُلد طیِّئ بن أدد، فُطرة والغَوْث، والحارث. وُلد فُطرة: سعد. وُلد الغوث بن طیِّئ:
هَنئ بن عمرو. من وُلده: إیاس بن قَبِیصة بن أبی عُفْر بن النّعمان بن حَیَّة بن سُعنة بن الحارث بن الحویرث بن ربیعة بن مالک بن سفر بن هَنئ بن عمرو بن الغوث ابن طیِّئ، وهو الّذی ملّک کسری علی الحیرة بعد آل المنذر.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 397، 398، 400

وکان رجلًا مفوّهاً طوالًا. المفید، الاختصاص،/ 138/ عنه: المجلسی، البحار، 33/ 186
کان رجلًا جسیماً طویلًا أدیباً لبیباً فصیحاً لسناً متکلّماً، لا یکلّ لسانه ولا یَعْیی عن الجواب. المجلسی، البحار، 32/ 290
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 59
أمّا کیفیّة رسالته فهی مشهورة مرویّة بطریقین، ذکر أحدهما الشّیخ المفید فی اختصاصه، ویظهر من الخبر فصاحته وبلاغته وقوّة قلبه وإیمانه وخلوصه ومعرفته وبراءته من أعدائه، وأمّا الثّانی ففی البحار. النّوری، مستدرک الوسائل، 3/ 813
وذکر المحلّاتی، عن رجال المامقانی: إنّه کان جلیلًا وشریفاً فی قومه.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 158

وفی حدیث الطّرمّاح بن عدیّ وصعصعة بن صوحان أنّ أمیر المؤمنین علیه السلام اختصم إلیه خصمان، فحکم لأحدهما علی الآخر، فقال المحکوم علیه: ما حکمت بالسّویّة، ولا عدلت فی الرّعیة، ولا قضیتک عند اللَّه بالمرضیّة، فقال أمیر المؤمنین علیه السلام: اخسأ یا کلب، وکان «1» فی الحال یعوی.
ابن شهرآشوب، المناقب، 2/ 281/ عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 1/ 310- 311 رقم 194؛ المجلسی، البحار، 41/ 208

کتب معاویة بن أبی سفیان إلی علیّ بن أبی طالب صلوات اللَّه علیه:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، أمّا بعد، یا علیّ لأضربنّک بشهاب قاطع لا یدکنه الرِّیح «2» ولا یطفیه الماء، إذا اهتزّ وقع، وإذا وقع نقب، والسّلام.
فلمّا قرأ علیّ علیه السلام کتابه دعا بدواة وقرطاس، ثمّ کتب:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، أمّا بعد، یا معاویة فقد کذبت، أنا علیّ بن أبی طالب، وأنا أبو الحسن والحسین قاتل جدّک وعمّک وخالک وأبیک، وأنا الّذی أفنیت قومک فی یوم
__________________________________________________
(1)- [البحار ومدینة المعاجز: فجعل].
(2)- کذا، وفی بعض النّسخ [لا یذکیه الرِّیح].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 60
بدر ویوم فتح ویوم احد، وذلک السّیف بیدی، تحمله ساعدی بجرأة قلبی کما خلّفه النّبیّ صلی الله علیه و آله بکفّ الوصیّ، لم أستبدل باللَّه ربّاً، وبمحمّد صلی الله علیه و آله نبیّاً، وبالسّیف بدلًا، والسّلام علی من اتّبع الهدی.
ثمّ طوی الکتاب ودعا الطّرمّاح بن عدیّ الطّائیّ، وکان رجلًا مفوّهاً طوالًا، فقال له:
خذ کتابی هذا فانطلق به إلی معاویة وردّ جوابه، فأخذ الطّرمّاح الکتاب ودعا بعمامة فلبسها فوق قلنسوته، ثمّ رکب جملًا بازلًا فتیقاً مشرفاً عالیاً فی الهواء «1»، فسار حتّی نزل مدینة دمشق، فسأل عن قوّاد معاویة، فقیل له: من ترید منهم؟ فقال: ارید جرولًا وجهضماً وصلادة وقلادة وسوادة وصاعقة «2» أبا المنایا، وأبا الحتوف، وأبا الأعور السّلمیّ، وعمرو بن العاص، وشمر بن ذی الجوشن، والهدی بن [محمّد بن] الأشعث الکندیّ «3»؛ فقیل إنّهم یجتمعون عند باب الخضراء، فنزل وعقل بعیره وترکهم حتّی اجتمعوا رکب إلیهم، فلمّا بصروا به قاموا إلیه یهزؤون به، فقال واحد منهم: «4» یا أعرابیّ «4»! أعندک خبر من السّماء؟ قال: نعم، جبرئیل فی السّماء، وملک الموت فی الهواء، وعلیّ فی القضاء، فقالوا له: یا أعرابیّ! من أین أقبلت؟ قال: من عند التّقیّ النّقیّ إلی المنافق الرّدیّ، قالوا له: یا أعرابیّ! فما تنزل إلی الأرض حتّی نشاورک؟ قال: واللَّه ما فی مشاورتکم برکة ولا مثلی یشاور أمثالکم، قالوا: یا أعرابیّ! فإنّا نکتب إلی یزید بخبرک، وکان یزید یومئذ ولیّ عهدهم، فکتبوا إلیه:
__________________________________________________
(1)- قال الجوهریّ: بزل البعیر فطر نابه، أی انشقّ فهو بازل، ذکراً کان أو انثی، وذلک فی السّنة التّاسعة، وربّما بزل فی السّنة الثّامنة. وقال: یقال: جمل فتیق إذا انفتق سمناً. وفی بعض النّسخ: [الفنیق] بالنّون، وهو الفحل المکرم.
(2)- الجرول- کجعفر-: الحجارة. والجهضم- کجعفر أیضاً-: الضّخم الهامة، المستدیر الوجه، والرّحب‌الجنبین، الواسع الصّدر. وصلد یصلد- کشرف یشرف-: بخل وصلد، أی صلب، ورجل صلد، أی بخیل، ولعلّ أراد بتلک الأسماء خواصّ معاویة أو خدمه ویکون ذلک نبزاً واستهزاء لهم. أو الجرول صفة أبی المنایا وجهضم صفة أبی الحتوف وهلمّ جرّاً.
(3)- کذا.
(4) (4) [لم یرد فی البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 61
أمّا بعد، یا یزید، فقد قدم علینا من عند علیّ بن أبی طالب أعرابیّ له لسان یقول فما یملّ، ویکثر فما یکلّ، والسّلام.
فلمّا قرأ یزید الکتاب أمر أن یهوّل علیه وأن یقام له سماطان بالباب بأیدیهم أعمدة الحدید، فلمّا توسّطهم الطّرمّاح قال: من هؤلاء کأ نّهم زبانیة مالک فی ضیق المسالک عند تلک الهوالک؟ قالوا: اسکت، هؤلاء أعدّوا لیزید، فلم یلبث أن خرج یزید، فلمّا نظر إلیه قال: السّلام علیک یا أعرابیّ، قال: اللَّه السّلام المؤمن المهیمن وعلی ولد أمیر المؤمنین، قال: إنّ أمیر المؤمنین یقرء علیک السّلام، قال: سلامه معی من الکوفة، قال: إنّه یعرض علیک الحوائج، قال: أمّا أوّل حاجتی إلیه فنزع روحه من بین جنبیه وأن یقوم من مجلسه حتّی یجلس فیه من هو أحقّ به وأولی منه، قال له: یا أعرابیّ، فإنّا ندخل علیه، فما فیک حیلة، قال: لذلک قدمت، فاستأذن له علی أبیه.
فلمّا دخل علی معاویة نظر إلی معاویة والسّریر، قال: السّلام علیک أ یّها الملک، قال:
وما منعک أن تقول: یا أمیر المؤمنین؟ قال: نحن المؤمنون، فمن أمّرک علینا؟ فقال: ناولنی کتابک، قال: إنّی لأکره أن أطأ بساطک، قال: فناوله وزیری، قال: خان الوزیر وظلم الأمیر، قال: فناوله غلامی، قال: غلام سوء اشتراه مولاه من غیر حلّ واستخدمه فی غیر طاعة اللَّه، قال: فما الحیلة یا أعرابیّ؟ قال: ما یحتال مؤمن مثلی لمنافق مثلک، قم صاغراً فخذه.
فقام معاویة صاغراً، فتناوله «1»، ثمّ فضّه وقرأ «2»، ثمّ قال: یا أعرابیّ! کیف خلّفت علیّاً؟
قال: خلّفته واللَّه جلداً، حریّاً، ضابطاً، کریماً، شجاعاً، جواداً، لم یلق جیشاً إلّاهزمه، ولا قرناً إلّاأرداه، ولا قصراً إلّاهدمه، قال: فکیف خلّفت الحسن والحسین؟ قال:
خلّفتهما صلوات اللَّه علیهما صحیحین، فصیحین، کریمین، شجاعین، جوادین، شابّین،
__________________________________________________
(1)- [البحار: فتناول منه].
(2)- [البحار: قرأه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 62
طریّین، یصلحان «1» للدّنیا والآخرة، قال: فکیف خلّفت أصحاب علیّ؟ قال: خلّفتهم وعلیّ علیه السلام بینهم کالبدر وهم کالنّجوم، إن أمرهم ابتدروا، وإن نهاهم ارتدعوا، فقال له:
یا أعرابیّ! ما أظنّ بباب علیّ أحداً أعلم منک، قال: ویلک! استغفر ربّک وصم سنة کفّارة لما قلت، کیف لو رأیت الفصحاء الادباء النّطقاء، ووقعت فی بحر علومهم لغرقت یا شقیّ، قال: الویل لُامّک، قال: بل طوبی لها ولدت مؤمناً یغمز منافقاً مثلک، قال له:
یا أعرابیّ! هل لک فی جائزة؟ قال: أری استنقاص روحک، فکیف لا أری استنقاص مالک «2»، فأمر له بمائة ألف درهم، قال: أزیدک یا أعرابیّ؟ قال: أسد یداً سُدْ أبداً «3»، فأمر له بمائة ألف أخری، فقال: ثلّثها، فإنّ اللَّه فرد، ثمّ ثلّثها، فقال: الآن ما تقول؟ فقال:
أحمد اللَّه وأذمّک، قال: ولِمَ ویلک؟ قال: لأنّه لم یکن لک ولأبیک میراثاً إنّما هو من بیت مال المسلمین أعطیتنیه.
ثمّ أقبل معاویة علی کاتبه، فقال: اکتب للأعرابیّ جواباً فلا طاقة لنا به، فکتب: أمّا بعد، یا علیّ، فلُاوجّهنّ إلیک بأربعین حملًا من خردل مع کلّ خردلة ألف مقاتل یشربون الدّجلة ویسقون الفرات.
فلمّا نظر الطّرمّاح إلی ما کتب به الکاتب أقبل علی معاویة، فقال له: سوءة لک یا معاویة، فلا أدریّ أ یّکما أقلّ حیاء أنت أم کاتبک؟ ویلک لو جمعت الجنّ والإنس وأهل الزّبور والفرقان کانوا لا یقولون بما قلت، قال: ما کتبه عن أمری، قال: إن لم یکن کتبه عن أمرک فقد استضعفک فی سلطانک، وإن کان کتبه بأمرک فقد استحییت لک من الکذب، أمن أ یّهما تعتذر ومن أ یّهما تعتبر؟ أما إنّ لعلیّ صلوات اللَّه علیه دیکاً أشتر جیّد العنصر «4»
__________________________________________________
(1)- [البحار: یصلحان].
(2)- فی غیره من نسخ الحدیث «أرید استقباض روحک من جسدک فکیف باستقباض مالک».
(3)- کذا، وفی البحار: أی اعط نعمة تکون أبداً سیّداً للقوم. وفی بعض النّسخ [سدیداً سدیداً].
(4)- بعض النّسخ [جیّداً أخضر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 63
یلتقط الخردل «1» لجیشه وجیوشه «1»، فیجمعه فی حوصلته، قال: ومن ذلک یا أعرابیّ؟
قال: ذلک مالک بن الحارث الأشتر.
ثمّ أخذ الکتاب والجائزة وانطلق به إلی علیّ بن أبی طالب صلوات اللَّه علیه، فأقبل معاویة علی أصحابه، فقال: نری لو وجّهتکم بأجمعکم فی کلّ ما وجّه به صاحبه ما کنتم تؤدّون عنّی عشر عشیر ما أدّی هذا عن صاحبه- کمل الخبر- «2». «3»
المفید، الاختصاص،/ 138- 141/ عنه: المجلسی، البحار، 32/ 285- 288
رسول أمیر المؤمنین علیه السلام إلی معاویة.
الطّوسی، الرّجال،/ 46/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 175؛ الأسترآبادی، منهج المقال،/ 185؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 421؛ أبو علیّ الحائری، منتهی المقال، 4/ 41 (ط حجری)،/ 166؛ المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 109
وروی أنّ أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام أرسل إلی معاویة رسله الطّرمّاح وجریر بن عبداللَّه البجلیّ وغیرهما قبل مسیره إلی صفّین، وکتب إلیه مرّة بعد أخری یحتجّ علیه ببیعة أهل الحرمین له وسوابقه فی الإسلام، لئلّا یکون بین أهل العراق وأهل الشّام محاربة، ومعاویة یعتلّ بدم عثمان ویستغوی بذلک جهّال الشّام وأجلاف العرب
__________________________________________________
(1) (1) [البحار: بجیشه].
(2)- نقله المجلسی من الکتاب فی المجلّد الثّامن، ص 587 من البحار.
(3)- [زاد فی البحار: بیان: الطّرمّاح بکسر الطّاء والرّاء وتشدید المیم. وقال الجوهریّ: فاه بالکلام [علی زنة قال- و- تفوّه]: لفظ به. والمفوّه: المنطیق، وقال: بزل البعیر فطرنا به، أی انشقّ فهو بازل، ذکراً کان أو انثی وذلک فی السّنة التّاسعة، وربّما بزل فی السّنة الثّامنة، وقال: یقال: جمل فتیق إذا انفتق سمناً. وفی بعض النّسخ بالنّون. قال الجوهریّ: الفنیق: الفحل المکرم. وقال الجرول: الحجارة. والجهضم: الضّخم الهامة، المستدیر الوجه. والصّلد والصّلب: الأملس. ویحتمل أن تکون تلک أسامی خدمه وأن یکون قال ذلک نبزاً واستهزاءً. والسّماط بالکسر: الصّف من النّاس والنّخل. والجلد: الصّلابة والجلادة. تقول منه جلد الرّجل بالضّمّ فهو جلد، ذکره الجوهریّ وقال: حرب الرّجل بالکسر: اشتدّ غضبه. ورجل حرب وأسد حرب. «أسد یداً سُدْ أبداً» أی أعط نعمة تکون أبداً سیّداً للقوم. والأجید: الحسن العنق أو طویله. والأعسر هو الّذی یعمل بالید الیسری. ویقال: إنّه أشدّ شی‌ء رمیاً].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 64
ویستمیل طلبة الدّنیا بالأموال والولایات، وکان یشاور فی أثناء ذلک ثقاته وأهل مودّته وعشیرته فی قتال علیّ رضی الله عنه، فقال له أخوه عتبة: هذا أمر عظیم لا یتمّ إلّابعمرو بن العاص فإنّه قریع زمانه فی الدّهاء والمکر، یَخدع ولا یُخدع، وقلوب أهل الشّام مائلة إلیه، فقال معاویة: صدقت واللَّه، ولکنّه یحبّ علیّاً، فأخاف أن لا یجیئنی، فقال: اخدعه بالأموال ومصر.
الخوارزمی، المناقب،/ 198 رقم 240
أقول: وجدت الرّوایة بخطّ بعض الأفاضل باختلاف ما، فأحببت إیرادها علی هذا الوجه أیضاً، قال: قال الشّیخ الأدیب أبو بکر بن عبدالعزیز البستیّ بالأسانید الصّحاح أنّ أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام لمّا رجع من وقعة الجمل کتب إلیه معاویة بن أبی سفیان علیه اللّعنة: «1» بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، من عبداللَّه وابن عبداللَّه معاویة بن أبی سفیان إلی علیّ بن أبی طالب، أمّا بعد، فقد اتّبعت ما یضرّک وترکت ما ینفعک وخالفت کتاب اللَّه وسنّة رسوله صلی الله علیه و آله وقد انتهی إلیّ ما فعلت بحواری رسول اللَّه صلی الله علیه و آله طلحةوالزّبیر وامّ المؤمنین عائشة، فواللَّه لأرمینّک بشهاب لا تطفیه المیاه ولا تزعزعه الرّیاح، إذا وقع وقب، وإذا وقب ثقب، وإذا ثقب نقب، وإذا نقب التهب، فلا تغرّنّک الجیوش، واستعدّ للحرب فإنِّی ملاقیک بجنود لا قبل لک بها، والسّلام. «1»
فلمّا وصل الکتاب إلی أمیر المؤمنین علیه السلام، فکّه وقرأه ودعا بدواة وقرطاس، وکتب إلیه: «2» بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، من عبداللَّه وابن عبده علیّ بن أبی طالب أخی رسول اللَّه وابن عمّه، ووصیّه، ومغسّله، ومکفّنه، وقاضی دینه، وزوج ابنته البتول، وأبی سبطیه الحسن والحسین، إلی معاویة بن أبی سفیان.
أمّا بعد، فإنِّی أفنیت قومک یوم بدر، وقتلت عمّک وخالک وجدّک، والسّیف الّذی
__________________________________________________
(1) (1) [مثله فی ناسخ التواریخ أمیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 80].
(2) (- 2*) [مثله فی ناسخ التواریخ أمیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 81].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 65
قتلتهم به معی یحمله ساعدی بثباتٍ من صدری، وقوّة من بدنی، ونصرة من ربِّی، کما جعله النّبیّ صلی الله علیه و آله فی کفِّی، فوَ اللَّه ما اخترت علی اللَّه ربّاً، ولا علی الإسلام دیناً، ولا علی محمّد نبیّاً، ولا علی السّیف بدلًا، فبالغ من رأیک، فاجتهد ولا تقصِّر، فقد استحوذ علیک الشّیطان، واستفزّک الجهل والطّغیان، «وسَیَعْلَمُ الّذینَ ظلمُوا أیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُون»، والسّلام علی من اتّبع الهدی وخشی عواقب الرّدی. (2*)
ثمّ طوی الکتاب وختمه، ودعا رجلًا من أصحابه یقال له الطّرماح بن عدیّ بن حاتم الطّائیّ، وکان رجلًا جسیماً طویلًا، أدیباً لبیباً، فصیحاً لَسِناً متکلّماً، لا یکلّ لسانه، ولا یَعیی عن الجواب، فعمّمه بعمامته، ودعا له بجملٍ بازل وثیق فائق أحمر، فسوّی راحلته، ووجّهه إلی دمشق، فقال له: یا طرماح! انطلق بکتابی هذا إلی معاویة بن أبی سفیان وخذ الجواب.
فأخذ الطّرمّاح الکتاب وکّور بعمامته ورکب مطیّته وانطلق حتّی دخل دمشق، فسأل عن دار الإمارة، فلمّا وصل إلی الباب، قال له الحجّاب: من بغیتک؟ قال: أرید أصحاب الأمیر أوّلًا، ثمّ الأمیر ثانیاً، فقالوا له: مَنْ ترید منهم؟ قال: أرید جعشماً وجرولًا ومجاشعاً وباقعاً- وکان أراد أبا الأعور السّلمیّ وأبا هریرة الدّوسیّ وعمرو بن العاص ومروان بن الحکم- فقالوا: هم بباب الخضراء یتنزّهون فی بستان.
فانطلق وسار حتّی أشرف علی ذلک الموضع، فإذا قوم ببابه، فقالوا: جاءنا أعرابیّ بدویّ دوین إلی السّماء، تعالوا نستهزئ به، فلمّا وقف علیهم «1» قالوا: یا أعرابیّ! هل عندک من السّماء خبر؟ فقال: بلی، اللَّه تعالی فی السّماء وملک الموت فی الهواء وأمیر المؤمنین علیّ ابن أبی طالب فی القفاء فاستعدّوا لما ینزل علیکم من البلاء یا أهل الشّقاوة والشّقاء.
قالوا: من أین أقبلت؟ قال: من عند حرّ تقیّ نقیّ زکیّ مؤمن رضیّ مرضیّ. فقالوا: وأیّ شی‌ء ترید؟ فقال: أرید هذا الدّعی الرّدیّ المنافق المردی الّذی تزعمون أ نّه أمیرکم «1»،
__________________________________________________
(1) (1) [مثله فی ناسخ التواریخ أمیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 82].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 66
فعلموا أ نّه رسول أمیرالمؤمنین علیّ علیه السلام إلی معاویة، فقالوا: هو فی هذا الوقت مشغول.
قال: بماذا، بوعد أو وعید؟ قالوا: لا، ولکنّه یشاور أصحابه فیما یلقیه غداً، قال: فسحقاً له وبُعداً.
فکتبوا إلی معاویة بخبره: أمّا بعد، فقد ورد من عند علیّ بن أبی طالب رجل أعرابیّ بدویّ فصیح لسن طلق ذلق، یتکلّم فلا یکلّ، ویطیل فلا یملّ، فأعدّ لکلامه جواباً بالغاً ولا تکن عنه غافلًا ولا ساهیاً، والسّلام.
فلمّا علم الطّرمّاح بذلک أناخ راحلته ونزل عنها وعقلها وجلس مع القوم الّذین یتحدّثون.
فلمّا بلغ الخبر إلی معاویة أمر ابنه یزید أن یخرج ویضرب المصاف علی باب داره، فخرج یزید وکان علی وجهه أثر ضربة، فإذا تکلّم- کان جهیر الصّوت- فأمر بضرب المصاف، ففعلوا ذلک وقالوا للطّرمّاح: هل لک أن تدخل علی باب أمیر المؤمنین؟ فقال:
لهذا جئت وبه أمرت، فقام إلیه ومشی، فلمّا رأی أصحاب المصاف وعلیهم ثیاب سود فقال: من هؤلاء القوم کأ نّهم زبانیة لمالک علی ضیق المسالک؟ فلمّا دنا من یزید نظر إلیه، فقال: من هذا المیشوم ابن المیشوم، الواسع الحلقوم، المضروب علی الخرطوم؟! فقالوا: مه یا أعرابیّ، ابن الملک یزید، فقال: ومن یزید لا زاد اللَّه مزاده ولا بلغه مراده ومن أبوه؟ کانا قدماً غائصین فی بحر الجلافة، والیوم استویا علی سریر الخلافة، فسمع [یزید] ذلک واستشاط وهمّ بقتله غضباً، ثمّ کره أن یحدث دون إذن أبیه، فلم یقتله خوفاً منه وکظم غیظه وخبا ناره وسلّم علیه، فقال: یا أعرابیّ! إنّ أمیر المؤمنین یقرأ علیک السّلام، فقال: سلامه معی من الکوفة، فقال یزید: سلنی عمّا شئت فقد أمرنی أمیر المؤمنین بقضاء حاجتک، فقال: حاجتی إلیه أن یقوم من مقامه حتّی یجلس من هو أولی منه بهذا الأمر!! قال: فماذا ترید آنفاً؟ قال: الدّخول علیه، فأمر برفع الحجاب وأدخله إلی معاویة وصواحبه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 67
فلمّا دخل الطّرمّاح وهو متنعّل، قالوا له: اخلع نعلیک، فالتفت یمیناً وشمالًا، ثمّ قال:
هذا ربّ الواد المقدّس فأخلع نعلیّ، فنظر، فإذا هو معاویة قاعد علی السّریر مع قواعده وخاصّته ومثل بین یدیه خدمه، فقال: السّلام علیک أ یّها الملک العاصی، فقرب إلیه عمرو بن العاص، فقال: ویحک یا أعرابیّ! ما منعک أن تدعوه بأمیر المؤمنین؟ فقال الأعرابیّ: ثکلتک امّک یا أحمق، نحن المؤمنون، فمن أمّره علینا بالخلافة.
فقال معاویة: ما معک یا أعرابیّ؟ فقال: کتاب مختوم من إمام معصوم، فقال: ناولنیه.
قال: أکره أن أطأ بساطک. قال: ناوله وزیری هذا- وأشار إلی عمرو بن العاص. فقال:
هیهات هیهات، ظلم الأمیر وخان الوزیر. فقال: ناوله ولدی هذا- وأشار إلی یزید- فقال: ما نرضی بإبلیس، فکیف بأولاده؟ فقال: ناوله مملوکی هذا- وأشار إلی غلام له قائم علی رأسه- فقال الأعرابیّ: مملوک اشتریته [من] غیر حلٍّ وتستعمله فی غیر حقّ!! قال: ویحک یا أعرابیّ، فما الحیلة وکیف نأخذ الکتاب؟ فقال الأعرابیّ: أن تقوم من مقامک وتأخذه بیدک علی غیر کره منک فإنّه کتاب رجل کریم وسیّد علیم وحبر حلیم بالمؤمنین رؤوف رحیم.
فلمّا سمع منه معاویة وثب من مکانه وأخذ منه الکتاب بغضب وفکّه وقرأه ووضعه تحت رکبتیه، ثمّ قال: کیف خلّفت أبا الحسن والحسین؟ قال: خلّفته بحمد اللَّه کالبدر الطّالع حوالیه أصحابه کالنّجوم الثّواقب اللّوامع، إذا أمرهم بأمر ابتدروا إلیه، وإذا نهاهم عن شی‌ء لم یتجاسروا علیه، وهو من بأسه یا معاویة فی تجلّد، بطل شجاع، سیّد سمیدع، إن لقی جیشاً هزمه وأرداه، وإن لقی قرناً سلبه وأفناه، وإن لقی عدوّاً قتله وجزاه.
قال معاویة: کیف خلّفت الحسن والحسین؟ قال: خلّفتهما بحمد اللَّه شابّین نقیّین تقیّین زکیّین عفیفین صحیحین سیّدین طیّبین فاضلین عاقلین عالمین مصلحین فی الدّنیا والآخرة.
فسکت معاویة ساعة، فقال: ما أفصحک یا أعرابیّ؟ قال: لو بلغت باب أمیر المؤمنین
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 68
علیّ بن أبی طالب علیه السلام لوجدت الأدباء الفصحاء البلغاء الفقهاء النّجباء الأتقیاء الأصفیاء، ولرأیت رجالًا سیماهم فی وجوههم من أثر السّجود حتّی إذا استعرت نار الوغی قذفوا بأنفسهم فی تلک الشّعل، لابسین القلوب علی مدارعهم، قائمین لیلهم، صائمین نهارهم، لا تأخذهم فی اللَّه ولا فی ولیّ اللَّه علیّ لومة لائم، فإذا أنت یا معاویة رأیتهم علی هذه الحال غرقت فی بحر عمیق لا تنجو من لجّته.
فقال عمرو بن العاص لمعاویة سرّاً: هذا رجل أعرابیّ بدویّ لو أرضیته بالمال لتکلّم فیک بخیر.
فقال معاویة: یا أعرابیّ! ما تقول فی الجائزة، أتأخذها منّی أم لا؟ قال: بل آخذها، فوَ اللَّه أنا أرید استقباض روحک من جسدک، فکیف باستقباض مالک من خزانتک، فأمر له بعشرة آلاف درهم، ثمّ قال: أتحبّ أن أزیدک؟ قال: زد فإنّک لا تعطیه من مال أبیک، وإنّ اللَّه تعالی ولیّ من یزید، قال: اعطوه عشرین ألفاً، قال الطّرمّاح: اجعلها وتراً، فإنّ اللَّه تعالی هو الوتر ویحبّ الوتر، قال: اعطوه ثلاثین ألفاً، فمدّ الطّرمّاح بصره إلی إیراده، فأبطأ علیه ساعة، فقال: یا ملک! تستهزئ بی علی فراشک؟ فقال: لماذا یا أعرابیّ؟ قال:
إنّک أمرت لی بجائزة لا أراها ولا تراها فإنّها بمنزلة الرّیح الّتی تهبّ من قلل الجبال!! فأحضرَ المال ووضع بین یدی الطّرمّاح، فلمّا قبض المال سکت ولم یتکلّم بشی‌ء.
[ف] قال عمرو بن العاص: یا أعرابیّ! کیف تری جائزة أمیر المؤمنین؟ فقال الأعرابیّ:
هذا مال المسلمین من خزانة ربّ العالمین، أخذه عبد من عباد اللَّه الصّالحین.
فالتفت معاویة إلی کاتبه وقال: اکتب جوابه، فواللَّه لقد أظلمت الدّنیا علیَّ وما لی طاقة، فأخذ الکاتب القرطاس، فکتب:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، من عبداللَّه وابن عبده معاویة بن أبی سفیان إلی علیّ بن أبی طالب، أمّا بعد، فإنّی أوجّه إلیک جنداً من جنود الشّام مقدّمته بالکوفة وساقته بساحل البحر، ولأرمینّک بألف حمل من خردل تحت کلّ خردل ألف مقاتل، فإن أطفأت نار
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 69
الفتنة وسلّمت إلینا قتلة عثمان وإلّا فلا تقل غال ابن أبی سفیان ولا یغرّنّک شجاعة أهل العراق واتّفاقهم، فإنّ اتّفاقهم نفاق، فمثلهم کمثل الحمار النّاهق، یمیلون مع کلّ ناعق، والسّلام.
فلمّا نظر الطّرمّاح إلی ما یخرج تحت قلمه، قال: سبحان اللَّه! لا أدری أ یّکما أکذب أنت بادّعائک أم کاتبک فیما کتب!! لو اجتمع أهل المشرق والمغرب من الجنّ والإنس لم یقدروا به علی ذلک، فنظر معاویة، فقال: واللَّه لقد کتب من غیر أمری، فقال: إن کنت لم تأمره فقد استضعفک، وإن کنت أمرته فقد استفضحک.
أو قال: إن کتب من تلقاء نفسه فقد خانک، وإن أمرته بذلک فأنتما خائنان کاذبان فی الدّنیا والآخرة، ثمّ قال الطّرمّاح: یا معاویة! أظنّک تهدّد البطّ بالشّطّ:
فدع الوعید فما وعیدک ضائر أطنین أجنحة الذّباب یضیر
واللَّه إنّ لأمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام لدیکاً علیَّ الصّوت، عظیم المنقار، یلتقط الجیش بخیشومه ویصرفه إلی قانصته ویحطّه إلی حوصلته، فقال معاویة: واللَّه کذلک هو مالک بن الأشتر النّخعیّ، ثمّ قال: ارجع بسلام منّی.
وفی روایة أخری: خذ المال والکتاب وانصرف فجزاک اللَّه عن صاحبک خیراً، فأخذ الطّرمّاح الکتاب وحمل المال وخرج من عنده ورکب مطیّته وسار.
ثمّ التفت معاویة إلی أصحابه، فقال: لو أعطیت جمیع ما أملک لرجل منکم لم یؤدّ عنِّی عشر عشیر ما أدّی هذا الأعرابیّ عن صاحبه.
فقال عمرو بن العاص: لو أنّ لک قرابة کقرابة أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام وکان معک الحقّ کما هو معه لأدّینا عنک أفضل من ذلک أضعافاً مضاعفة، فقال معاویة:
فضّ اللَّه فاک وقطع شفتیک، واللَّه لکلامک علیَّ أشدّ من کلام الأعرابیّ، ولقد ضاقت علیَّ الدّنیا بحذافیرها.
توضیح: الزّعزعة: تحریک الرّیاح لشجرة ونحوها، ذکره الفیروزآبادی وقال: وقب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 70
الظّلام: دخل، والشّمس وقباً ووقوباً: غابت، والوثیق: المحکم، والمصاف: جمع المصف وهو موضع الصّفّ، والسّمیدع بفتح السّین والمیم بعدها مثنّاة تحتانیّة: السّیِّد الکریم الشّریف السّخیّ الموطّأ الأکتاف والشّجاع، وفی الصّحاح: ضاره یضوره ویضیره ضوراً وضیراً، أی ضرّه.
أقول: نقل من خطّ الشّهید قدس سره أ نّه قال: [قال] معاویة لأبی المرقع الهمدانیّ: اشتم علیّاً. قال: بل أشتم شاتمه وظالمه. قال: أهوَ مولاک؟ قال: ومولاک إن کنت من المسلمین! قال: فادع علیه، قال: بل أدعو علی من هو دونه. قال: ما تقول فی قاتله؟ قال: هو فی النّار مع من سرّه ذلک، قال: من قومک؟ قال: الزّرق من همدان الّذین أسحبوک یوم صفّین.
ومن خطّه أیضاً قال: روی أبو عمر الزّاهد فی کتاب (فائت الجمهرة): أنّ رجلًا سأل معاویة یوم صفّین عن مسألة، فقال له: سل علیّاً فإنّه أعلم منِّی، قال: فقال له الرّجل:
جوابک أحبّ إلیّ من جوابه، فقال له: لقد کرهت رجلًا رأیت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یغرّه [بالعلم غرّاً] ولقد رأیت عمر إذا أشکل علیه الشّی‌ء، قال: أهاهنا أبو الحسن؟ قم لا أقام اللَّه رجلیک ومحا اسمه من الدّیوان.
قال ابن عبّاس: فکنت جالساً عند أمیر المؤمنین علیه السلام، فجاءنا الرّجل وقد سبقه خبره إلینا، فقال: یا أمیر المؤمنین! قد جئتک مستأمناً، فقال له: أنت صاحب الکلام، أنت تعرف معاویة من أنا؟ فکیف رأیت جواب المنافق، قم لا أقام اللَّه رجلیک. فبقی مذبذباً.
وذکر ابن النّدیم فی (الفهرست): أنّ هذا أبا عمر کان نهایة فی النّصب والمیل علی علیّ علیه السلام. «1»
المجلسی، البحار، 32/ 289- 295 رقم 550
__________________________________________________
(1)- و دیگر طرماح بن عدی‌بن حاتم الطائی است. طرماح از اصحاب امیر المؤمنین علی علیه السلام است. لکن رسالت او را از جانب علی علیه السلام به‌نزد معاویه در هیچ کتاب ندیده‌ام، جز در «مناقب خوارزمی» که می‌گوید:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 71
__________________________________________________
- امیر المؤمنین او را به اتفاق جریر بن عبداللَّه بجلی به نزد معاویه گسیل داشت. لکن یاد نمی‌کند که طرماح با معاویه سخنی کرده باشد؛ چه روی سخن با جریربن عبداللَّه است و من رسالت جریر را در کتاب «صفین» به شرح کردم. اما چون در «بحارالانوار» قصه رسالت او به شرح مسطور است، روا نداشتم که حدیث او را ساقط سازم. بالجمله فاضل‌مجلسی می‌گوید: شیخ ادیب ابوبکربن عبدالعزیز البستی به اسانید صحاح حدیث می‌کند که امیر المؤمنین علیه السلام چون از وقعه جمل فراغت جست، معاویه بدین گونه مکتوبی ارسال حضرت داشت:
[سپس متن عربی نامه معاویه لعنة اللَّه علیه را ذکر می‌کند که ما آن را در البحار نقل کردیم].
به پارسی چنین می‌آید، می‌گوید: «به راه زیان خویش رفتی و ترک سود خود گفتی و با کتاب خدا و سنت رسول مخالفت کردی و دیگر کردی آن‌چه کردی با دو حواری رسول خدا طلحه و زبیر و دیگر با ام المؤمنین عایشه، سوگند باخدای تیری مانند شهاب به سوی تو گشاد دهم که نه آب آن را بنشاند و نه باد دفع‌دهد. چون واقع‌شود، درآید و چون درآید بسنباند و چون بسنباند، فرو شود و چون فرو شود، مشتعل گردد و فریفته لشگرها مباش. ساخته حرب شو تا تو را با سپاهی دیدار کنم که طاقت آن نتوانی داشت.»
چون این کتاب را به حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام آوردند، او را بدین گونه پاسخ فرمود:
[سپس متن عربی نامه أمیر المؤمنین علیه السلام را ذکر می‌کند که ما آن را در البحار ذکر کردیم].
می‌فرماید: «این مکتوب از علی علیه السلام برادر رسول خدای و پسر عم او و وصی او و غسل دهنده او و کفن کننده او دَین گذارنده او و شوهر دختر او و پدر دو نوه او حسن و حسین به سوی معاویة بن ابی‌سفیان است. می‌فرماید: من آن کسم که خویشان تو را در روز بدر به دار فنا فرستادم و عم تو را و خال تو را و جد تو را کشتم و آن شمشیر که ایشان را بدان کشتم، هم‌اکنون در دست من است با قوت دل و قدرت بدن و نصرت خداوند، بدان سان که رسول خدای صلی الله علیه و آله به دست من داد. سوگند با خداوند که خدای را شریک نگرفتم و بر اسلام دینی و بر محمد پیغمبری اختیار نکردم و آن شمشیر را بَدَل نجستم، پس نیک بیندیش و در کار خود توانی مجوی. همانا به تسویلات ابلیس و طغیان جهل ارتکاب ظلم و ستم کردی. زود باشد که کیفر کردار خود را دیدار کنی.»
پس نامه را در پیچید و خاتم بزد و طرماح را پیش خواند. او مردی سخت جسیم و دراز بالا بود و در طلاقت لسان و زلاقت بیان، نظیر نداشت. پس او را عمامه عطا فرمود تا بر سر بست و شتری داد تا بر نشست و مکتوب خویش را با او سپرد و فرمود: «این نامه را در دمشق تسلیم معاویه می‌کنی و جواب گرفته مراجعت می‌نمایی.»
طرماح راه برگرفت وبه تعجیل وتقریب وارد دمشق شد و به باب‌الاماره آمد. حاجب گفت: «از کجایی و که را می‌خواهی؟»
گفت: «نخست اصحاب امیر را، آن‌گاه امیر را.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 72
__________________________________________________
- گفتند: «از اصحاب، کدام کس را خواستی؟»
گفت: «ابو الاعور السلمی و ابوهریرة الدوسی و عمرو بن العاص و مروان بن الحکم.»
گفتند: «ایشان در سرابستان باب خضرا جای دارند.»
طرماح راه باب‌خضرا پیش‌داشت. چون اصحاب‌معاویه او را با آن‌درازی‌بالا وشگفتی‌هیأت نگریستند، گفتند: «باید او را پیش خواند و از در مزاح و تمسخر سخنی چند بگفت و خاطر را بدان شاد ساخت.»
لاجرم چون برسید، «قالوا: یا أعرابیّ! هل عندک من السّماء خبر؟ فقال: بلی، اللَّه تعالی فی السّماء وملک الموت فی الهواء وأمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب فی القفاء، فاستعدّوا لما ینزل علیکم من البلاء یا أهل الشّقاوة والشّقاء.»
گفتند: «ای اعرابی! با این طول قامت از آسمان چه خبر داری؟»
گفت: «بی‌خبر نیستم. خداوند در آسمان است و عزرائیل در هوا و علی در قفاست که از برای هلاک شما درمی‌رسد. پس ساخته شوید از برای نزول بلا ای اهل شقاوت و شقا!»
«قالوا: من أین أقبلت؟ قال: من عند حرّ تقیّ زکیّ مؤمن رضیّ مرضیّ.»
گفتند: «که را دیدار خواهی کرد؟»
«فقال: ارید هذا الدّعیّ الرّدیّ الّذی تزعمون أ نّه أمیرکم.»
گفت: «اراده کرده‌ام این دعی نکوهیده را که شما او را امیر خویش می‌دانید.»
دانستند که او رسول امیر المؤمنین علیه السلام است که به نزدیک معاویه می‌آید. گفتند: «معاویه با خاصان خود در نظم مملکت کار به مشورت می‌کند. امروز تو را رخصت بار نیست.»
«قال: فسحقاً له وبُعداً.»
یعنی: «هلاک و نابود باد!»
این وقت مکتوبی به معاویه نگاشتند که: «از نزد علی مردی اعرابی بدوی طلیق اللسان به نزدیک تو رسول می‌آید. خویش را واپای در جواب او به سهو و خطا سخن نکنی.»
طرماح را از شتر به زیر آوردند و در مجلس خود جای دادند.
از آن سوی معاویه فرمان کرد تا یزید مجلسی بیاراست و اثاثه شوکت و حشمت حاضر کرد. یزید مردی جهیر الصوت بود و بر چهره و بینی اثر ضربتی و جراحتی داشت. پس طرماح را بار دادند تا به مجلس درآمد. نخستین خدم و حشم مجلس را دیدار کرد که جامه سیاه در بردارند، «فقال: من هؤلاء القوم کأنّهم زبانیة مالک علی ضیق المسالک؟»
گفت: «این جماعت کیستند که مالک دوزخ را مانند که در تنگنای طریق جهنم دچار گردند؟»
در یزید نگریست، «قال: من هذا المشؤوم، الواسع الحلقوم، المضروب علی الخرطوم؟»
گفتند: «ای اعرابی! ساکت باش. این یزید است، پادشاه زاده است.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 73
__________________________________________________
- «قال: ومن یزید لا زاد اللَّه مزاده ولا بلّغه مراده، ومن أبوه؟ کانا قدماً غائصین فی بحر الجلافة والیوم استویا علی سریر الخلافة.»
گفت: «یزید کیست که خداوند بازدارد روزی او را و قطع کند امید او را و پدرش کیست؟ این هر دو از قدیم طریق جلافت سپردند و امروز بر سریر خلافت نشستند.»
چون یزید این کلمات بشنید، در غضب شد و همی خواست تا طرماح را به قتل رساند. چون از معاویه رخصت نداشت، خشم خود را فرو خورد و بر طرماح سلام داد و گفت: «امیر المؤمنین- یعنی معاویه- تو را سلام می‌رساند.»
«فقال: سلامه معی من الکوفة.»
یزید گفت: «حاجات خود را به شرح کن که امیر المؤمنین مرا در اسعاف حاجات تو فرمان کرد.»
«قال: حاجتی إلیه أن یقوم من مقامه حتّی یجلس من هو أولی منه بهذا الأمر.»
گفت: «حاجت من آن است که معاویه از این طلب باطل دست باز دارد و امر خلافت را بدان کس که حق اوست، باز گذارد.»
یزید گفت: «از این گونه سخن به کار نیست. بگوی تا اکنون چه خواهی؟»
گفت: «اکنون باید معاویه را دیدار کرد. پیام امیر المؤمنین علی را ابلاغ داشت.»
پس او را در بساط معاویه درآورد و طرماح همچنان موزه خویش در پای داشت، «قال له: اخلع نعلیک، قال: أهذا الوادی المقدّس فأخلع نعلیّ؟»
گفتند: «در بساط معاویه موزه خویش را فرو گذار.»
طرماح به جانب چپ و راست نگران شد و گفت: «مگر بساط معاویه وادی مقدس است که من کفش خویش از پای فرو گذارم؟»
آن‌گاه رو به جانب معاویه کرد و گفت: «السّلام علیک أ یّها الملک العاصی.»
عمرو بن العاص قدم پیش گذاشت و گفت: «ای اعرابی! تو را چه افتاد که معاویه را پادشاه بزه کار خواندی و امیر المؤمنین خطاب نکردی؟»
«فقال: ثکلتک امّک، نحن المؤمنون، فمن أمّره علینا بالخلافة؟»
گفت: «مادر بر تو بگرید، ماییم مؤمنان. کدام کس معاویه را بر ما امیر و خلیفه ساخت؟»
معاویه گفت: «ای اعرابی! سخن خویش بگوی.»
«فقال: کتاب مختوم من إمام معصوم.»
گفت: «نامه سربسته دارم از امامی معصوم.»
گفت: «تسلیم کن.»
«قال: أکره أن أطأ بساطک.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 74
__________________________________________________
- گفت: «مکروه می‌دارم که پای بر فرش بساط تو گذارم.»
گفت: «به وزیر من عمروبن العاص تسلیم کن تا مرا دهد.»
«فقال: هیهات هیهات، ظلم الأمیر وخان الوزیر.»
گفت: «این کار نکنم؛ چه پادشاهی ظالم و وزیری است خائن.»
گفت: «به فرزند من یزید سپار.»
«فقال: ما فرحنا بإبلیس، فکیف نفرح بأولاده؟»
گفت: «ما به شیطان شادخاطر نشویم، چگونه به اولاد او شاد شویم؟»
معاویه گفت: «اینک غلام من بر پای ستاده است، تسلیم کن تا مرا دهد.»
«فقال الأعرابیّ: مملوک اشتریته من غیر حلّ فی غیر حقّ.»
گفت: «این غلام را به حرام خریده و به حرام به کار داشته‌ای.»
معاویه گفت: «پس رأی چیست؟»
«فقال: أن تقوم من مقامک وتأخذه بیدک علی غیر کره منک، فإنّه کتاب رجل کریم وسیّد علیم وحبر حلیم بالمؤمنین رؤوف رحیم.»
معاویه ناچار از جای جنبش کرد و مکتوب را مأخوذ داشت و قرائت نمود و زیر زانو گذاشت. پس سر برداشت و گفت: «ابوالحسن را چگونه به جای گذاشتی؟»
«قال: خلّفته بحمد اللَّه کالبدر الطّالع، حوالیه أصحابه کالنّجوم الثّواقب اللّوامع، إذا أمرهم بأمر ابتدروا إلیه، وإذا نهاهم عن شی‌ء لم یتجاسروا علیه، وهو من بأسه یا معاویة فی تجلّد، بطل شجاع، سیِّد سمیدع، إن لقی جیشاً هزمه وأرداه، وإن لقی قرناً سلبه وأفناه، وإن لقی عدوّاً قتله وجزّاه.»
گفت: «امیرالمؤمنین علیه السلام را به‌جای‌گذاشتم مانند ماه‌تابان واصحابش در گرد او چون ستارگان درخشان، به هر کار فرمان دهد پیشی گیرند و چون منهی دارد، دست بازدارند و اوست ای معاویه! دلاور و دلیر. با هر لشگر ملاقات کند، درهم شکند و با هر هماورد دچار شود، عرضه هلاک و دمار سازد و دشمن را دستخوش شمشیر آبدار دارد.»
معاویه از حسن و حسین علیهما السلام پرسش نمود، «قال: خلّفتهما بحمد اللَّه شابّین تقیّین نقیّین زکیّین عفیفین صحیحین سیّدین طیّبین فاضلین عالمین عاقلین مصلحین فی الدّنیا والآخرة.»
معاویه خاموش شد، پس سر برداشت و گفت: «ای اعرابی! سخت فصیح بوده‌ای.»
«قال: لو بلغت باب أمیرالمؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام لوجدت الادباء الفصحاء البلغاء الفقهاء النّجباء الأتقیاء الأصفیاء، ولرأیت رجالًا سیماهم فی وجوههم من أثر السّجود، حتّی إذا استعرت نار الوغی قذفوا أنفسهم فی تلک الشّعل، لابسین القلوب علی مدارعهم، قائمین لیلهم، صائمین نهارهم، لا تأخذهم فی اللَّه ولا فی ولی اللَّه علیَّ لومة لائم، فإذا أنت یا معاویة رأیتهم علی هذه الحال غرقت فی بحر عمیق لا تنجو من لجّته.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 75
__________________________________________________
- گفت: «اگر حاضر حضرت امیرالمؤمنین شوی، ادبا و فصحا بینی افزون از من و مردانی بینی که اثر سجود در پیشانی دارند و چون آتش جنگ افروخته شود، خویشتن را در آتش اندازند و ساخته جهاد گردند. شب‌ها تا بامداد نماز گذارند و روزها روزه دارند و در راه خدا هرگز مورد ملامت نشوند. هان ای معاویه! اگر تو ایشان را دیدار کنی، در گرداب هلاکت در افتی و روی خلاص و نجات نبینی.»
عمرو بن العاص معاویه را پوشیده القا کرد که: «این اعرابی بدوی را اگر به مال عطایی کنی، با این فصاحت سماحت طبع تو را به وجهی نیکوتر بیان خواهد کرد.»
معاویه گفت: «ای اعرابی! اگر تو را عطایی کنم، مأخوذ خواهی داشت؟»
«قال: بلی آخذها، فواللَّه أنا ارید استقباض روحک من جسدک، فکیف باستقباض مالک من خزائنک؟»
گفت: «البته مأخوذ می‌دارم. سوگند با خدای من همی‌خواهم جان تورا از جسد مقبوض دارم، چگونه مال تو را از خزانه تو مأخوذ نخواهم داشت؟»
معاویه فرمود ده هزار درهم از بهر او حاضر کنند. آن‌گاه گفت: «یا اعرابی! اگر خواهی عطای تو را افزون کنم؟»
«قال: زد فإنّک لا تعطیه من مال أبیک، وإنّ اللَّه ولیّ من یزید.»
گفت: «زیاده کن؛ زیرا که از مال پدرت عطا نمی‌کنی و خداوند دوست کسی است که افزون عطا کند.»
معاویه گفت ده هزار دیگر بر عطای طرماح بیفزایند. «قال: اجعلها وتراً، فإنّ اللَّه تعالی هو الوتر ویحبّ الوتر.»
گفت: «کار به طاق کن که خداوند یکتا و طاق است و دوست می‌دارد طاق را.»
معاویه گفت، ده هزار دیگر افزون کنند.
طرماح ساعتی چشم به راه داشت و دید که دیر می‌رسد، «فقال: یا ملک! تستهزئ بی علی فراشک؟ فقال: لِمَ ذا یا أعرابیّ؟ قال: إنّک أمرت لی بجائزة لا أراها ولا تراها.»
گفت: «ای پادشاه! مرا در بساط خود استهزا می‌کنی؟»
گفت: «از برای چه؟»
گفت: «امر کردی مرا عطایی دهند نه من آن را می‌بینم و نه تو دیدار می‌کنی.»
«کأنّها بمنزلة الرّیح الّتی تهبّ من قلل الجبال.»
«گویا بادی بود که از فراز جبل وزید و درگذشت.»
معاویه بفرمود تا عطای طرماح را حاضر کردند و تسلیم دادند. زمانی ساکت نشست. عمرو بن العاص گفت: «یا أعرابیّ! کیف تری جائزة أمیرالمؤمنین؟»
«چگونه دیدی عطای معاویه را؟»
«فقال: هذا مال المسلمین من خزانة ربّ العالمین، أخذه عبد من عباد اللَّه الصّالحین.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 76
__________________________________________________
- گفت: «مال مسلمانان است از خزانه خداوند که مأخوذ داشته آن را بنده‌ای از بندگان صالح.»
این وقت معاویه گفت: «این اعرابی دنیا را بر من تاریک ساخت.»
کاتب را پیش خواند و گفت: «جواب مکتوب علی‌بن ابی‌طالب را رقم کن.»
کاتب قلم برداشت و نگاشت: «بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، من عبداللَّه وابن عبده معاویة بن أبی سفیان إلی علیّ بن أبی طالب، أمّا بعد، فإنّی اوجّه إلیک جنداً من جنود الشّام مقدمته بالکوفة وساقته بساحل البحر، ولأرمینّک بألف جمل من خردل، تحت کلّ خردل ألف مقاتل، فإن أطفأت نار الفتنة وسلمت إلینا قتلة عثمان، وإلّا فلا تقل: غال ابن أبی سفیان، ولا یغرّنّک شجاعة أهل العراق واتّفاقهم، فإنّ مثلهم کمثل الحمار النّاهق، یمیلون مع کلّ ناعق، والسّلام.»
در جمله می‌گوید: «لشگری از شام به سوی تو روان می‌کنم که مقدمه آن به کوفه رسد و هنوز ساقه آن در ساحل بحر شام باشد. به جانب تو می‌افکنم هزار شتر که حمل آن خردل بود و به شمار هر خردلی هزار مقاتل باشد. اگر آتش فتنه را بنشانی و کشندگان عثمان را با من سپاری، به سلامت شوی وگرنه مگوی پسر ابوسفیان طغیان کرد، و به شجاعت اهل عراق و اتفاق ایشان فریفته مشو که ایشان حماری را مانند که فریاد کنند و به جانب هر فریاد کننده روند.»
چون طرماح بدین کلمات نگریست، «قال: سبحان اللَّه! لا أدری أ یّکما أکذب، أنت بادّعائک أم کاتبک فیما کتب، لو اجتمع أهل الشّرق والغرب من الجنّ والإنس لم یقدروا به.»
طرماح گفت: «سبحان اللَّه! نمی‌دانم تو و کاتب تو کدام یک دروغ‌گوترید. اگر اهل شرق و غرب از جن و انس انجمن شوند، جنگ علی را توانا نیستند.»
معاویه در نامه نگریست و گفت: «سوگند با خدای من بدین‌گونه نگارش نفرمودم.»
«فقال: إن کنت لم تأمره فقد استضعفک، وإن کنت أمرته فقد استفضحک.»
گفت: «اگر بی‌فرمان تو نوشت، تو را خوارمایه شمرد و اگر به فرمان تو نوشت، تو را فضیحت کرد.»
آن‌گاه گفت: «یا معاویة! أظنّک تهدّد البطّ بالشّطّ.»
«ای معاویه! گمان می‌برم مرغابی را با آب می‌ترسانی.»
و این شعر قرائت کرد:
«فدع الوعید فما وعیدک ضائری أطنین أجنحة الذّباب یضیر»
«واللَّه إنّ لأمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام لدیکاً علیِّ الصّوت، عظیم المنقار، یلتقط الجیش بخیشومه، ویصرفه إلی قانصته، ویحطّه إلی حوصلته.»
یعنی: «سوگند با خدای، علی را خروسی است بلند آواز، بزرگ منقار که برمی‌چیند لشگر تو را به منقار، چنان که خروس حبه را، و انباشته می‌کند در چینه‌دان خود.»
معاویه گفت: «سوگند با خدای، سخن به صدق می‌کند. آن خروس اشتر نخعی است.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 77
__________________________________________________
- بالجمله طرماح عطای خویش را مأخوذ داشت و جواب مکتوب را بگرفت و به جانب کوفه روان شد. از پس او معاویه رو به اصحاب خویش کرد و گفت: «آن‌چه مراست اگر با هر یک از شما بذل کنم، ده یکِ آن‌چه این اعرابی کرد، نکنید.»
عمرو بن العاص گفت: «ای معاویه! اگر آن قرابت که علی را با رسول خداست تو را بود، ما تقدیم خدمت تو را از این اعرابی به چندین درجه افزون نمودیم.»
معاویه گفت: «خداوند دهان تو را بشکند و لبان تو را قطع کند! سوگند با خدای که سخن تو بر من سخت‌تر از کلام اعرابی آمد و دنیا را به جمله بر من تنگ ساخت.»
سپهر، ناسخ التواریخ امیرالمؤمنین علیه السلام، 5/ 80- 87
و دیگر از وافدین طرماخ است. مکشوف باد که طرماح با حای مهمله نام پسر عدی بن حاتم است و فاضل مجلسی در کتاب «بحار الانوار» رسالت او را از جانب امیر المؤمنین به سوی معاویه به شرحی تمام مرقوم داشته و من بنده در جلد سیم از کتاب دوم «ناسخ التواریخ» که مخصوص به ایام خلافت امیر المؤمنین است، در ذیل احوال تابعین آن قصه را نگاشتم و دیگر باره نگاشته نمی‌آید. طرماح به معنی عالی نسب و شریف حسب است. اما طرماخ با خای معجمه را در لغت تازی نیافتم و نام کسی ندانستم، الا آن که محمد دریاب اقلیدی در کتاب «اعلام الناس» او را از وافدین معاویه می‌شمارد و من بنده این قصه را به روایت او می‌نویسم. می‌گوید: یک‌روز معاویه باجماعتی از اصحاب خود در ظاهر دمشق جای داشت. ناگاه نگریست که از جانب دشت دو کاروان درمی‌رسند. تنی را فرمود: «بشتاب و فحص کن که ایشان چه کسانند و از کجا می‌آیند.»
آن کس برفت و پرسش کرد و باز شتافت و گفت: «کاروانی از قریش و آن دیگر از اهل یمن است.»
فرمود: «قریش را به نزد من آرید و مردم یمن را بگذارید فردا به گاه نیز ایشان را بار خواهم داد.»
چون مردم‌قریش را درآوردند، گفت: «هان ای جماعت! هیچ می‌دانید چرا شما را حاضر داشتم و احضار اهل یمن را به دیگر وقت گذاشتم؟»
گفتند: «ندانیم.»
گفت: «مردم یمن جماعتی متکبر و متنمرند و خصالی که در ایشان یافت نشود، بر خود می‌بندند و خویش را می‌ستایند و فراوان فخار خویش را عرضه می‌دهند. همی خواهم مقام ایشان را پست کنم و در مجلس آزرم زده و شرمگین سازم. فردا به گاه چون این جماعت را رخصت بار دادم، شما نیز حاضر شوید و مسائلی چند از ایشان پرسش خواهم کرد که ندانند و در گرداب جهل فرو مانند.»
از آن سوی طرماخ بن الحکم الباهلی که زعیم آن قوم بود، با مردم یمن گفت: «هیچ می‌دانید که چرا پسر هند قریش را طلب کرد و ما را بار نداد؟»
گفتند: «آگهی نداریم.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 78
__________________________________________________
- گفت: «همی خواهد که ما را حاضر کند و مسائلی چند پرسش نماید و از این روی هول و هربی در ما بیندازد و ما را از محل خود ساقط سازد. لاجرم چون فردا به نزد او فراز آییم، و او سخن بیاغازد، واجب می‌کند که شما خاموش باشید و پاسخ او را به من گذارید.»
گفتند: «سمعاً وطاعة.»
پس روز دیگر چون حاضر مجلس معاویه شدند و هر کس در جای خود جلوس نمود، معاویه بر سر زانو نشست و گفت: «هان ای جماعت! کیست اول کس که به زبان عربی سخن کرد و عربیت بر چه کس فرود آمد؟»
طرماح از جای برخاست و گفت: «ما بودیم ای معاویه!»
و او را امیرالمؤمنین خطاب نکرد. معاویه گفت: «از کجا گویی.»
«فقال: لأنّه لمّا نزلت العرب ببابل وکانت العبرانیّة لسان النّاس کلّهم کافّة أرسل اللَّه تعالی العربیّة علی لسان یعرب بن قحطان الباهلیّ وهو جدّنا، فقرأ العربیّة، وتداولتها قومه من بعده إلی یومنا هذا، فنحن یا معاویة عرب بالجنس، وأنتم عرب بالتّعلیم.»
گفت: «وقتی عرب به شهر بابل درآمدند که همگان به زبان عبری سخن می‌کردند. خداوند عربیت را به زبان یعرب‌بن قحطان باهلی جاری ساخت و او جد ماست. پس تاکنون قوم او و فرزندان او به عربیت سخن کنند. لاجرم ما عربیم به جنس و شما عربید به تعلیم.»
معاویه زمانی خاموش نشست، پس سر برآورد و گفت: «کدام قوم از عرب سبقت در ایمان دارند؟»
گفت: «ماییم ای معاویه!»
گفت: «از کجا گویی؟»
«قال: لأنّ اللَّه بعث محمّداً صلی الله علیه و آله فکذبتموه وسفهتموه وجعلتموه مجنوناً، فآویناه ونصرناه، فأنزل اللَّه والّذین آووا ونصروا أولئک هم المؤمنون حقّاً، وکان النّبیّ صلی الله علیه و آله محسناً لنا، متجاوزاً عن سیّئاتنا، فلِمَ لم تفعل أنت کذلک کأ نّک خالفت رسول اللَّه؟»
گفت: «از برای آن که خداوند محمد صلی الله علیه و آله را به رسالت مبعوث کرد و شما او را تکذیب کردید و تسفیه نمودید و دیوانه خواندید و ما او را جای دادیم و نصرت کردیم و خدای می‌فرماید: آنان که جای دادند و نصرت کردند، مؤمنانند، به راستی و رسول خدا با ما نیکویی می‌کرد و گناهان ما را معفو می‌داشت. تو چرا چنان نیستی همانا با رسول خدای از در مخالفت می‌باشی؟»
معاویه لختی سر به گریبان برد، پس آغاز سخن کرد و گفت: «فصیح‌تر کس در زبان عربی کیست؟»
طرماخ گفت: «ماییم ای معاویه!»
گفت: «از کجا گویی؟»
گفت: «امرءالقیس بن حجر الکندی از ماست و او در بعضی از قصاید خود می‌گوید:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 79
ذکر الطّوسیّ فی رجاله: إنّ أمیر المؤمنین علیه السلام أرسله قاصداً إلی معاویة فی الشّام، وجری بینه وبین جلساء معاویة مدح علیّ بن أبی طالب وأولاده غایة فی المدح.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 158
__________________________________________________
-«یطعمون النّاس غباً فی السِّنین المحلات فی جفان کالجواب وقدور راسیات»
«همانا به کلمات قرآن سخن کرد، از آن پیش که قرآن نازل شود و رسول خدا بدان شهادت داد.»
دیگر باره معاویه لختی خاموش بنشست، پس سر برداشت و گفت: «قوی‌تر مرد در عرب کیست؟»
طرماخ گفت: «ماییم ای معاویه!»
گفت: «از کجا گویی؟»
گفت: «عمرو بن معد یکرب زبیدی فارس شجعان است در جاهلیت و در اسلام، چنان که رسول خدا فرمود.»
معاویه گفت: «ای طرماخ! تو کجا بودی که او را دست به گردن بسته آوردند؟»
گفت: «کدام کس او را مغلول و مقهور کرد؟»
گفت: «علی بن ابی‌طالب علیه السلام.»
«قال الطّرمّاخ: واللَّه لو عرفت مقداره لسلّمت إلیه الخلافة ولا طمعت فیها أبداً.»
گفت: «اگر تو منزلت و مکانت علی علیه السلام را می‌شناختی، خلافت را به او تسلیم می‌نمودی و هرگز طمع در آن نمی‌افکندی.»
معاویه در خشم شد و گفت: «ای عجوز یمن! با من احتجاج می‌کنی؟»
«قال: نعم أحجّک یا عجوز مضرّ، لأنّ عجوز الیمن بلقیس آمنت باللَّه وتزوّجت بنبیّه سلیمان بن داود علیه السلام، وعجوز مضر جدّتک الّتی قال اللَّه فی حقّها «امرأتهُ حمّالة الحطبِ فی جیدها حبلٌ مِنْ مسد».»
طرماخ گفت: «آری با تو احتجاج می‌کنم ای عجوز قبیله مضر! همانا عجوز یمن بلقیس است، با خدا ایمان آورد و با سلیمان پیغمبر عقد ازدواج بست. لکن عجوز مضر جده توست که خداوند در حق او قرآن فرستاد و به آتش دوزخ تهدید فرمود.»
این وقت معاویه زمانی بیندیشید و آن‌گاه روی به طرماخ کرد و گفت: «خداوند تو را جزای خیر دهاد! که مردی خردمند هستی و رفتگان خود را شاد کردی.»
و او را به عطایی لایق شاد خاطر ساخت و رخصت انصراف داد.
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 1/ 372- 375
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 80

فی ناحیة عذیب الهجانات- وهی الّتی کانت هجائن النّعمان بن المنذر ترعی بها- وإذا هم بأربعة نفر مقبلین من الکوفة علی رواحلهم یجنبون فرساً لنافع بن هلال- یقال له: الکامل- وکان الأربعة النّفر: نافع بن هلال المرادیّ، وعمرو بن خالد الصّیداویّ، وسعد مولاه، ومجمع بن عبداللَّه العائذیّ من مذحج. فقال الحرّ: إنّ هؤلاء لیسوا ممّن أقبل معک، فأنا حابسهم أو رادّهم. فقال الحسین: إذاً أمنعهم ممّا أمنع منه نفسی، إنّما هؤلاء أنصاری وأعوانی، وقد جعلت لی أن لا تعرض لی حتّی یأتیک کتاب ابن زیاد.
فکفّ عنهم.
وسألهم الحسین عن النّاس، فقالوا: أمّا الأشراف فقد أعظمت رشوتهم، وملئت‌غرائرهم لیستمال ودّهم، وتستنزل نصائحهم، فهم علیک إلب واحد، وما کتبوا إلیک إلّا لیجعلوک سوقاً وکسباً، وأمّا سائر النّاس بعد فأفئدتهم تهوی إلیک، وسیوفهم غداً مشهورة علیک.
وکان الطّرمّاح بن عدیّ دلیل هؤلاء النّفر، فأخذ بهم علی الغریّین، ثمّ طعن بهم فی الجوف، وخرج بهم علی البیضة إلی عذیب الهجانات، وکان یقول وهو یسیر:
یا ناقتی لا تذعری من زجری وشمِّری قبل طلوع الفجرِ
بخیر رکبانٍ وخیر سفر حتّی تحلّی بکریم النّجرِ
أتی به اللَّه بخیر أمری ثمّة أبقاه بقاء الدّهرِ
فدنا الطّرمّاح بن عدیّ من الحسین، فقال له: واللَّه إنِّی لأنظر، فما أری معک کبیر أحد، ولو لم یقاتلک إلّاهؤلاء الّذین أراهم ملازمین لک مع الحرّ لکان ذلک بلاء، فکیف وقد رأیت قبل خروجی من الکوفة بیوم ظهر الکوفة مملوءاً رجالًا، فسألت عنهم، فقیل: عرضوا لیوجِّهوا إلی الحسین- أو قال: لیسرّحوا- فنشدتک اللَّه إن قدرت أن لا تتقدّم إلیهم شبراً إلّافعلت.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 81
وعرض علیه أن ینزله أجا أو سلمی أحد جبلی طیِّئ، فجزّاه خیراً، ثمّ ودّعه ومضی إلی أهله، ثمّ أقبل یریده، فبلغه مقتله، فانصرف.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 382- 383، أنساب الأشراف، 3/ 171- 172
وکان «1» یسیر «2» بأصحابه فی ناحیة وحسین «3» فی ناحیة أخری «2»، حتّی «4» انتهوا إلی «5» عذیب الهجانات، «6» وکان بها «7» هجائن النّعمان ترعی هنالک «6»، «8» فإذا هم بأربعة نفر قد أقبلوا من الکوفة «9» علی رواحلهم، یجنبون فرساً لنافع بن هلال یقال له الکامل «9»، ومعهم دلیلهم الطّرمّاح «10» بن عدیّ «11» «12» علی فرسه «10»، وهو یقول:
یا ناقتی لا تذعَری من زَجری وشمّری قبل طلوع الفجرِ
بخیر رُکبانٍ وخیر سَفْرِ حتّی تَحِلّی بکریم النَّجْرِ
الماجدِ الحرّ رحیبِ الصّدرِ أتی به اللَّهُ لخیرِ أمرِ
ثُمّتَ أبقاه بقاء الدّهرِ «11»
__________________________________________________
(1)- [العیون: فلم یزل الحرّ].
(2- 2) [نهایة الإرب: ناحیة عنه].
(3)- [نفس المهموم: الحسین علیه السلام].
(4)- [فی المعالی مکانه: وسار وساروا حتّی ...].
(5)- [فی الکامل مکانه: فکان یسیر ناحیة عنه حتّی انتهی إلی ...].
(6) (6) [لم یرد فی نهایة الإرب والمعالی والعیون].
(7)- [الکامل: به].
(8)- [أضاف فی الکامل ونفس المهموم: ننسب إلیها].
(9) (9) [لم یرد فی العیون].
(10- 10) [لم یرد فی نهایة الإرب].
(11- 11) [المعالی: وهم عمرو بن خالد ومولاه سعد ونافع بن هلال ومجمع بن عبداللَّه العائذیّ، وفی بعض المقاتل: إنّ الطّرمّاح لمّا رمی ببصره إلی الحسین علیه السلام أنشأ یرتجز ویقول: یا ناقتی إلی آخره، وحکاه نفس المهموم والعیون بدله عن بعض المقاتل سیأتی علی حدة].
(12) (12*) [الکامل: فانتهوا إلی الحسین فأقبل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 82
قال: فلمّا انتهوا إلی الحسین «1» «2» «3» أنشدوه هذه الأبیات، فقال: أما واللَّه إنِّی لأرجو أن یکون خیراً ما أراد اللَّه بنا، قُتلنا أم ظفرنا؛ قال «1»: «4» وأقبل (12*) إلیهم «5» الحرّ بن یزید، فقال «2»: إنّ هؤلاء النّفر الّذین «6» من أهل الکوفة «1» لیسوا ممّن أقبل «7» معک «1»، وأنا حابسهم أو رادّهم، فقال له «8» الحسین: «9» لأمنعنّهم ممّا أمنع منه نفسی «9»، إنّما هؤلاء أنصاری «1» وأعوانی، وقد کنت أعطیتنی أ لّاتعرض لی بشی‌ء «8» حتّی یأتیک کتاب من ابن زیاد، «10» فقال: أجل، ولکن «11» لم یأتوا معک «10»؛ قال: هم أصحابی «1»، وهم بمنزلة من جاء معی، فإن تممت علی ما کان بینی وبینک وإلّا ناجزتک؛ قال: فکفّ عنهم الحرّ [...]. «12» «13» قال أبو مخنف: حدّثنی جمیل بن مرثد من بنی مَعْن، عن الطّرمّاح بن عدیّ، أ نّه دنا من الحسین، فقال له: «14» واللَّه إنِّی لأنظر فما «15» أری معک «12» أحداً «16»، ولو لم یقاتلک
__________________________________________________
(1) (1) [لم یرد فی نفس المهموم والمعالی والعیون].
(2- 2) [نهایة الإرب: والتحقوا به فقال الحرّ].
(3)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: وهو بعذیب الهجانات فسلّموا علیه و].
(4)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: قال ابن الأثیر: لمّا رآهم الحرّ].
(5)- [العیون: علیهم].
(6)- [لم یرد فی الکامل وذخیرة الدّارین].
(7)- [نهایة الإرب: أقبلوا].
(8)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(9- 9) [لم یرد فی العیون].
(10) (10) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(11)- [أضاف فی نهایة الإرب: هؤلاء].
(12) (12) [الکامل: وقال له الطّرمّاح بن عدیّ: واللَّه ما أری معک کثیر، وفی نفس المهموم والمعالی: ثمّ‌دنا طرمّاح بن عدیّ رضی الله عنه وقال: واللَّه ما أری معک کثیر].
(13) (13*) [العیون: ثمّ دنا طرمّاح وقال: لقد].
(14)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: یا ابن رسول اللَّه].
(15)- [ذخیرة الدّارین: فیما].
(16)- [فی بحرالعلوم مکانه: وقال له الطّرمّاح: یا ابن رسول اللَّه، أذکر اللَّه فی نفسک لا یغرّنّک أهل الکوفة، فوَ اللَّه لئن دخلتها لتقتلنّ، وإنِّی أخاف أن لا تصل إلیها، واللَّه ما أری معک کثیراً أحد ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 83
إلّا هؤلاء الّذین أراهم ملازمیک «1» لکان کفی بهم 1 (13*)؛ وقد «2» رأیت قبل خروجی من الکوفة إلیک «3» بیوم ظهر الکوفة وفیه من النّاس ما لم تر عینای «4» فی صعید واحد جمعاً «3» أکثر منه «5»، «6» فسألت عنهم، فقیل: اجتمعوا لیعرضوا، ثمّ یسرّحون «7» إلی الحسین «6»، فانشدک اللَّه إن قدرت علی أ لّاتقدم علیهم «8» شبراً «9» إلّافعلت «9»! «10» فإن أردت أن تنزل بلداً یمنعک اللَّه به حتّی تری من «11» رأیک، ویستبین لک ما أنت صانع، فسر حتّی أنزلک «12» مناع جبلنا الّذی «13» یدعی أجَأ، امتنعنا واللَّه 12 13 به من ملوک غسّان وحمیَر ومن النّعمان بن المنذر، ومن «14» الأسود والأحمر 14، «15» «16» واللَّه «17» إن دخل علینا ذلّ قطّ 15؛ فأسیر معک حتّی أنزلک القُرَیّة «18»، ثمّ نبعث «19» إلی الرّجال ممّن بأجَأ وسَلمی من طیّئ، فوَ اللَّه لا یأتی علیک عشرة أیّام حتّی تأتیک طیِّئ رجالًا ورُکباناً، ثمّ أقم فینا ما بدا لک،
__________________________________________________
(1) (1) [فی نهایة الإرب: لکان کفواً لهم، وفی بحر العلوم: لکفی].
(2)- [فی الکامل ونفس المهموم والمعالی وبحرالعلوم: لقد].
(3)- [لم یرد فی الکامل ونفس المهموم والمعالی والعیون وبحرالعلوم].
(4)- [زاد فی نفس المهموم والمعالی والعیون: جمیعاً].
(5)- [أضاف فی الکامل ونفس المهموم والمعالی والعیون: قطّ].
(6- 6) [الکامل: لیسیروا إلیک].
(7)- [نهایة الإرب: لسیّروا].
(8)- [فی الکامل ونفس المهموم والمعالی والعیون: إلیهم].
(9- 9) [فی الکامل ونفس المهموم والمعالی والعیون: فافعل].
(10) (10*) [العیون: «إلی آخر ما قال»].
(11)- [لم یرد فی الکامل ونفس المهموم والمعالی وبحرالعلوم].
(12) (12) [فی الکامل ونفس المهموم والمعالی وبحرالعلوم: جبلنا أجاء فهو واللَّه جبل امتنعنا].
(13- 13) [نهایة الإرب: امتعنّا].
(14) (14) [فی الکامل ونفس المهموم والمعالی: الأحمر والأبیض].
(15- 15) [لم یرد فی نهایة الإرب].
(16) (16**) [المعالی: إلی آخر ما قال وأجابه الحسین علیه السلام بما قد ذکرناه ولا نعیده].
(17)- [زاد فی الکامل ونفس المهموم وبحرالعلوم: ما].
(18)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(19)- [فی الکامل ونفس المهموم: تبعث، وفی نهایة الإرب: لتبعث].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 84
فإن هاجکَ هَیْج، فأنا زعیم لک بعشرین ألف طائیّ یضربون بین یدیک بأسیافهم، واللَّه لا یوصل إلیک أبداً ومنهم «1» عین تطرف (10*)؛ «2» فقال له: جزاک اللَّه وقومک خیراً! إنّه قد کان «3» بیننا وبین هؤلاء القوم قول لسنا نقدر معه علی الانصراف، ولا ندری علامَ تنصرف بنا وبهم الأمور «3» فی عاقبة! «4» «5» قال أبو مخنف: فحدّثنی جمیل بن مَرْثَد، قال: حدّثنی الطّرمّاح بن عدیّ، قال:
«6» فودّعته وقلت له: دفع اللَّه عنک شرّ الجنّ والإنس «6»، إنِّی قد امترتُ لأهلی 6 من الکوفة «6» میرةً، ومعی نفقة لهم، فآتیهم فأضع ذلک فیهم، ثمّ اقبل إلیک إن شاء اللَّه، فإن ألحقک فواللَّه لأکوننّ من أنصارک؛ قال: فإن کنت فاعلًا فعجّل رحمک اللَّه؛ «6» قال: فعلمتُ أ نّه مستوحش إلی الرّجال حتّی یسألنی التّعجیل «6»؛ قال: فلمّا بلغتُ أهلی وضعتُ عندهم ما یصلحهم، وأوصیت، «6» فأخذ أهلی یقولون: إنّک لتصنع «7» مَرّتَک هذه «8» شیئاً ما کنت تصنعه قبل الیوم «6»، فأخبرتُهم بما أرید، وأقبلتُ «6» فی طریق بنی ثُعَل «6» حتّی إذا دنوتُ من عُذَیب
__________________________________________________
(1)- [فی الکامل ونفس المهموم: فیهم].
(2) (2*) [الکامل: فودّعه وسار إلی أهله ووعّده أن یوصل المیرة إلی أهله ویعود إلی نصره، ففعل، ثمّ عاد إلی الحسین، فلمّا بلغ عذیب الهجانات لقیه خبر قتله، فرجع إلی أهله].
(3) (3) [بحرالعلوم: فجزّاه الحسین وقومه خیراً وقال له: إنّ].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی ذخیرة الدّارین والعیون، وزاد فی ذخیرة الدّارین: أجَأ بوزن فَعَلَ بالتّحریک مهموز مقصور والنّسب إلیه أجائیّ بوزن أجَعیّ وهو علم مرتجل لأسلم رجل سمِّی الجبل به کما نذکره، یجوز أن یکون منقولًا ومعناه الفرار کما حکاه ابن الأعرابیّ. یقال: أجاء الرّجل إذا أفر، وقال الزّمخشریّ: أجاء وسلمی جبلان عن یسار سمیراء. وقد رأیتهما شاهقان ولم یقل عن یسار القاصد إلی مکّة والمنصرف عنها. وقال أبو عبیدة السّکونیّ: أجاء أحد جبلی طیّ، وذکر العلماء بأخبار العرب أنّ أجاء: سُمِّی باسم رجل وسُمِّی سلمی باسم امرأة، انتهی کلام یاقوت الحمویّ فی المعجم].
(5) (5*) [بحر العلوم: فإن یدفع اللَّه عنّا، فقدیماًما أنعم علینا وکفی، وإن یکن ما لابدّ منه ففوز وشهادة، وسایر الطّرمّاح الحسین، ثمّ ودّعه ووعده أن یوصل المیرة إلی أهله ویعود إلی نصره، فلمّا عاد بلغه خبر قتله فی عذیب الهجانات، فرجع إلی أهله].
(6) (6) [لم یرد فی نهایة الإرب].
(7)- [نفس المهموم: تصنع].
(8)- [لم یرد فی نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 85
الهجانات، «1» استقبلنی سماعة بن بدر، فنعاه إلیَّ، فرجعت (16**) (2*) (5*) 1. «2»
__________________________________________________
(1- 1) [نهایة الإرب: فأتانی نعی الحسین هناک].
(2)- وی [حر] با یارانش از یک سو می‌رفت و حسین از سوی دیگر می‌رفت تا به عذیب هجانات رسیدند. و چنان بود که کره‌های دورگه نعمان را در آن‌جا می‌چرانیده بودند. ناگهان چهار کس را دیدند که از کوفه می‌آمدند، بر مرکب‌های خویش بودند و اسبی از آنِ نافع بن هلال را به نام کامل یدک کرده بودند. بلدشان طرماح بن عدی، بر اسب خویش همراهشان بود و شعری به این مضمون می‌خواند:
«ای شتر من!
از این که می‌رانمت بیم مکن
و شتاب کن که پیش از سحرگاه
با بهترین سواران و بهترین مسافران
به مرد والا نسب برسی
بزرگوار آزاده گشاده دل
که خدایش برای بهترین کار آن‌جا آورد
و خدایش همانند روزگار باقی بدارد.»
گوید: و چون به حسین رسید، اشعار را برای وی بخواندند که گفت: «به خدا من امیدوارم که آن‌چه خدا برای ما خواسته، کشته شویم یا ظفر یابیم، نیک باشد.»
گوید: حربن یزید بیامد و گفت: «این کسان که از مردم کوفه‌اند، جزو همراهان تو نبوده‌اند. من آن‌ها را پس می‌فرستم یا می‌دارم.»
حسین گفت: «از آن‌ها همانند خویش دفاع می‌کنم. آن‌ها یاران و پشتیبانان منند. تعهد کرده بودی متعرض من نشوی تا نامه‌ای از ابن‌زیاد سوی تو آید.»
گفت: «بله، اما با تو نیامده بودند.»
گفت: «آن‌ها یاران منند و همانند کسانی هستند که همراه من بوده اند. اگر به قراری که میان من و تو بوده عمل نکنی، با تو پیکار می‌کنم.»
گوید: حر دست از آن‌ها بداشت.
جمیل بن مرثد گوید: طرماح بن عدی به حسین نزدیک شد و گفت: «به خدا می‌نگرم و کسی را با تو نمی‌بینم، اگر جز همین کسان که اینک مراقب تواند به جنگت بیایند، بس باشند. اما یک روز پیش از آن که از کوفه درآیم و سوی تو آیم، بیرون کوفه چندان کس دیدم که هرگز بیش از آن جماعت به یک جا ندیده بودم. درباره آن‌ها پرسش کردم. گفتند: فراهم آمده‌اند که سانشان ببینند و به مقابله حسین روانه شوند. تو را به خدا اگر می‌توانی یک وجب جلو نروی نرو. اگر می‌خواهی به شهری فرود آیی که خدایت در آن‌جا محفوظ دارد تا کار خویش را بینی و بنگری چه خواهی کرد. برو تا به کوهستان محفوظ ما که اجا نام دارد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 86
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 404- 405، 406- 407/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 237- 238؛ القمّی، نفس المهموم،/ 192- 193، 194- 195؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 275- 276، 277؛ المیانجی، العیون العبری،/ 73- 74؛ ابن الأثیر، الکامل، 3/ 281- 282؛ النّویری، نهایة الإرب، 20/ 420- 423؛ بحر العلوم «1»، مقتل الحسین علیه السلام،/ 196- 197
[بعد ملاقاة الإمام علیه السلام مع الحرّ] ثمّ أقبل الحسین إلی أصحابه وقال: هل فیکم أحد یخبر الطّریق علی غیر الجادّة؟ فقال الطّرمّاح بن عدیّ الطّائیّ: یا ابن بنت رسول اللَّه! أنا أخبر الطّریق. فقال الحسین: إذاً سر بین أیدینا! قال: فسار الطّرمّاح وأتبعه الحسین هو وأصحابه، وجعل الطّرمّاح «2» یقول:
__________________________________________________
- برسی که به خدا در آن‌جا از شاهان غسان و حمیر و نعمان‌بن منذر و سیاه و سرخ محفوظ بوده‌ایم. به خدا هرگز آن‌جا دشمنی به ما در نیامده. من نیز با تو می‌آیم تا تو را در دهکده فرود آرم. آن‌گاه کس پیش مردان طی می‌فرستم که در «اجا» و «سلمی» اقامت دارند. به خدا ده روز نمی‌گذرد که مردم طی پیاده و سوار سوی تو رو کنند، هر چند مدت که خواهی میان ما بمان. اگر حادثه‌ای رخ دهد، من متعهدم که بیست هزار مرد طایی با شمشیرهای خویش پیش روی تو به پیکار ایستند. به خدا تا یکی از آن‌ها زنده باشد، به تو دست نمی‌یابند.»
حسین گفت: «خدا تو و قومت را پاداش نیک دهد! میان ما و این، سخنی رفته که با وجود آن رفتن نتوانیم و نمی‌دانیم کار ما و آن‌ها به کجا می‌انجامد.»
طرماح بن عدی گوید: با وی وداع کردم و گفتم: «خدا شر جن و انس را از تو بگرداند! از کوفه برای کسانم آذوقه گرفته ام و خرجی آن‌ها پیش من است. می‌روم و این را پیششان می‌نهم. انشاء اللَّه پیش تو می‌آیم. وقتی آمدم به خدا از جمله یاران تو خواهم بود.»
گفت: «اگر چنین خواهی کرد، بشتاب، خدایت رحمت کناد!»
گوید: دانستم که از کار آن کسان نگران است که به من می‌گوید بشتابم.
گوید: و چون پیش کسانم رسیدم، و لوازمشان را بدادم و سفارش کردم. کسانم می‌گفتند: «این بار رفتاری می‌کنی که پیش از این نمی‌کردی.»
گوید: مقصود خویش را با آن‌ها بگفتم و از راه «بنی ثعل» روان شدم و چون به «عذیب هجانات» رسیدم، سماعة بن بدر به من رسید و خبر کشته شدن حسین را گفت و از آن‌جا بازگشتم.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2995- 2996، 2997- 2998
(1)- [حکاه بحر العلوم عن نهایة الإرب].
(2)- زید فی الأصل و بر: وجعل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 87
یا ناقتی لا تجزعی من زجری و «1» امض بنا «1» قبل طلوع الفجرِ
بخیر فتیان وخیر سفرِ إلی رسول اللَّه أهل الفخرِ
السّادة البیض الوجوه الزّهرِ الطّاعنین بالرّماح السّمرِ
الضّاربین بالسّیوف البترِ حتّی تحلّی «2» بکریم النّجرِ
بماجد الجدّ رحیب الصّدرِ أتی به اللَّه لخیر أمرِ
عمّره اللَّه بقاء الدّهرِ یا مالک النّفع معاً والضّرِّ
أمدد حسیناً سیِّدی بالنّصرِ علی الطّغاة من بقایا الکفرِ
علی اللّعینین سلیلَی صخرِ یزید لا زال حلیف الخمرِ
والعود والصّنُجُ معاً والزّمرِ وابن زیاد العهر وابن العهرِ
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 140- 141
حدّثنی حکیم بن داود بن حکیم، قال: حدّثنی سلمة، قال: حدّثنی علیّ بن الحسین، عن معمّر بن خلّاد، عن أبی الحسن الرّضا علیه السلام قال: بینما الحسین علیه السلام یسیر فی جوف اللّیل وهو متوجّه إلی العراق، وإذا برجل یرتجز ویقول: وحدّثنی أبی رحمه الله عن سعد بن عبداللَّه، عن أحمد بن محمّد بن عیسی، عن معمر بن خلّاد، عن الرّضا علیه السلام مثل ألفاظ سلمة قال: وهو یقول:
یا ناقتی لا تذعری من زجری وشمِّری قبل طلوع الفجرِ
بخیر رکبانٍ وخیر سفرِ حتّی تحلّی بکریم القدرِ
بماجد الجدّ رحیب الصّدرِ أبانه اللَّه بخیر أمرِ
ثمّة أبقاه بقاء الدّهر
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 95- 96
__________________________________________________
(1- 1) فی د و بر، وفی الأصل: أمرض بنا.
(2)- فی النّسخ: یحلّ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 88
[بعد التحاق أربعة من الفرسان بالحسین علیه السلام وإخبارهم بشهادة قیس بن مسهّر الصّیداویّ]
فقالوا «1» له بعد ما دنوا منه: «واللَّه، إنّا لننتظر، فما نری معک أحداً، ولو لم یقاتلک إلّا هؤلاء الّذین نراهم ملازمیک، لکفی بهم، فکیف وقد رأینا قبل خروجنا من الکوفة ما لم نر قطّ مثلهم ناساً فی صعیدٍ واحد عُرضوا لیُسرّحوا إلیک، فننشدک اللَّه إن قدرت أ لّاتقدم شبراً إلّافعلت، فها هنا بلد منعک اللَّه به، حتّی تری رأیک، فسر بنا حتّی ننزلک جبلنا الّذی یُدعی أجأ، امتنعنا به واللَّه من ملوک غسّان، وحمیر، ومن النّعمان، ومن الأسود والأحمر، واللَّه ما دخل علینا ذُلّ قطّ، ثمّ تبعث الرّجال إلی من ینزل أجأ، وسلمی من طیِّئ، فیأتیک الرّجال، وأنا زعیم لک بعشرین ألف طائیّ یضربون بین یدیک بالسّیوف».
فقال الحسین: «جزاک اللَّه وقومک خیراً. إنّه قد کان بیننا وبین هؤلاء القوم من أهل الکوفة قول لسنا نقدر علی الانصراف، ولا ندری علامَ تنصرف بنا وبهم الأمور فی العاقبة».
فودّعوه وقالوا: «قد حملنا میرة من الکوفة لأهلینا، فنحن نحملها إلیهم، ونعود إلیک».
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 62
[بعد صلاة الإمام علیه السلام ومقالته مع الحرّ وإنشاد الأبیات: سأمضی فما بالموت عار علی الفتی ...]
(قال) ثمّ أقبل الحسین علی أصحابه، فقال «2»: هل «3» فیکم أحد یخبر «4» الطّریق علی غیر الجادّة؟
فقال الطّرمّاح بن عدیّ الطّائیّ: «5» أنا یا ابن رسول اللَّه «5» أخبر الطّریق.
__________________________________________________
(1)- والقائل هو الطّرمّاح بن عدیّ. انظر الطّبریّ 7: 304 وابن الأثیر 4: 50.
(2)- [فی تسلیة المجالس وسائر المصادر: وقال].
(3)- [تظلّم الزّهراء: هلمّ، وفی الأعیان مکانه: وقال الحسین لأصحابه: هل ...].
(4)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والمعالی والأعیان: یعرف].
(5- 5) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة وتظلّم الزّهراء والمعالی والأعیان: نعم یا ابن رسول اللَّه أنا، وزاد فی المعالی: وقیل طرمّاح بن حکم، نعم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 89
فقال الحسین: «1» فسر إذاً «2» «1» بین أیدینا، فسار الطّرمّاح «3» واتّبعه الحسین وأصحابه وجعل الطّرمّاح «3» یرتجز ویقول:
یا ناقتی لا تذعری «4» من زجری وامضی بنا قبل طلوع الفجرِ
بخیر فتیان وخیر سفرِ آل رسول اللَّه أهل «5» الفخرِ
السّادة البیض الوجوه الغرِّ «6» الطّاعنین بالرِّماح السّمرِ
و «7» الضّاربین بالصّفاح «8» البَتْرِ حتّی تحلی «9» بکریم النّجرِ «10»
الماجد الحرّ «11» الرّحیب «12» الصّدرِ «13» أتی به «13» اللَّه لخیر «14» أمرِ عمّره اللَّه بقاء الدّهرِ «15» وزاده من طیِّبات الذِّکرِ 15
یا مالک النّفع معاً والضّرِّ «16» أیِّد حسیناً سیِّدی بالنّصرِ
__________________________________________________
(1) (1) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة وتظلّم الزّهراء والمعالی: سر].
(2)- [لم یرد فی الأعیان].
(3- 3) [الأعیان: أمامهم وجعل].
(4)- [تسلیة المجالس: تجزعی].
(5)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والمعالی والأعیان: آل].
(6)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والمعالی والأعیان: الزُّهر].
(7)- [لم یرد فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم وسائر المصادر].
(8)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والمعالی والأعیان: السّیوف].
(9)- [الأسرار: تجلّی].
(10)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والمعالی: الفخر].
(11)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والمعالی والأعیان: الجدّ].
(12)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء المعالی: رحیب].
(13- 13) [فی البحار والعوالم والأسرار وتظلّم الزّهراء: أثابه، وفی الدّمعة والمعالی والأعیان: أصابه].
(14)- [فی العوالم والأعیان: بخیر].
(15- 15) [لم یرد فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والمعالی والأعیان].
(16)- [فی البحار والدّمعة والأسرار: النّصر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 90
علی الطّغاة من بقایا الکفرِ «1» أعنی «2» اللّعینین سلیلَی «3» صخرِ
«4» وابن «4» زیاد العاهر «5» ابن العهرِ «6» فأنت یا ربّ به ذو البرِّ «6» «1»
الخوارزمی، مقتل الحسین،/ 233- 234/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 248- 249؛ المجلسی، البحار، 44/ 378- 379؛ البحرانی، العوالم، 17/ 229؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 251؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 252؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 165؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 274
[بعد إنزال الحسین علیه السلام بکربلاء وکلامه علیه السلام مع أخته زینب علیها السلام]
ثمّ خرج [الإمام علیه السلام] إلی أصحابه، فقال له الطّرمّاح بن عدیّ الطّائیّ- وکان من شیعته-: الرّأی أن «7» ترکب معی جمازة «8»، فإنِّی أبلغ بک اللّیلة قبل الصّباح أحیاء طیِّئ، وأسوِّی لک امورک، واقیم بین یدیک خمسة آلاف مقاتل یقاتلون عنک.
فقال له الحسین: «9» أمن مروءة الإنسان أن ینجِّی نفسه ویهلک أهله وإخوته وأصحابه «9»، فقال له أصحابه: إنّ هؤلاء القوم «10» إذا لم یجدوک لم یفعلوا شیئاً «11»، فلم یلتفت إلی قولهم، وجزّی الطّرمّاح خیراً.
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأعیان].
(2)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والمعالی: علی].
(3)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والمعالی: سلیلی].
(4)- [زاد فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والمعالی: یزید لا زال حلیف الخمر].
(5)- [فی تسلیة المجالس والدّمعة: العهر، وفی البحار والعوالم والأسرار وتظلّم الزّهراء والمعالی: عهر].
(6- 6) [لم یرد فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم وسائر المصادر].
(7)- [فی تسلیة المجالس مکانه: قال الطّرمّاح بن عدیّ: الوجه عندی فی ذلک یا ابن رسول اللَّه أن ...].
(8)- جمازة فرس من أکرم خیول العرب لعبداللَّه بن خثم، فلعلّ هذه من نسلها.
(9- 9) [تسلیة المجالس: لیس من مروّة الرّجل أن ینجو بنفسه ویهلک أهله وعیاله].
(10)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(11)- [تسلیة المجالس: بالعیال مکروهاً].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 91
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 238- 239/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 254
فاستدلّ غیر الجادّة، فقال الطّرمّاح بن عدیّ الطّائیّ: انا المدلّ، وجعل یرتجز:
یا ناقتی لا تجزعی من زجری وامض بنا قبل طلوع الفجرِ
بخیر فتیانٍ وخیر سقرِّ آل رسول اللَّه أهل الخیرِ
السّادة البیض الوجوه الزّهرِ الطّاعنین بالرِّماح السّمرِ
الضّاربین بالسّیوف البترِ
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 96
فلمّا وافی زبالة، استقبله الطّرمّاح الطّائیّ الشّاعر، فقال له الحسین علیه السلام: من أین خرجت؟ قال: من الکوفة، قال: کیف وجدت أهل الکوفة؟ قال: یا ابن رسول اللَّه! قلوبهم معک وسیوفهم علیک، فقال له الحسین علیه السلام: صدقت، النّاس عبید الدّنیا والدّین لغو علی ألسنتهم، یحوطونه ما درّت معایشهم، فإذا امتُحِنُوا بالبلاء قلّ الدّیّانون.
أبو طالب الزّیدی، تیسیر المطالب،/ 91؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 113- 114
فانتهوا إلی عذیب الهجانات وإذا سفر أربعة- أی أربعة نفر- قد أقبلوا من الکوفة علی رواحلهم یخبّون ویجنبون فرساً لنافع بن هلال یقال له الکامل [قد أقبلوا من الکوفة یقصدون الحسین ودلیلهم رجل یقال له الطّرمّاح بن عدیّ راکب علی فرس] وهو یقول:
یا ناقتی لا تذعری من زجری وشمِّری قبل طلوع الفجرِ
بخیر رکبان وخیر سفرِ حتّی تحلّی بکریم النّجرِ
الماجد الحرّ رحیب الصّدرِ أتی به اللَّه لخیر أمرِ
ثمّة أبقاه بقاء الدّهر
فأراد الحرّ أن یحول بینهم وبین الحسین، فمنعه الحسین من ذلک. [...]
ثمّ إنّ الطّرمّاح بن عدیّ قال للحسین: أنظر فما معک؟ لا أری معک أحداً إلّاهذه الشّرذمة الیسیرة، وإنّی لأری هؤلاء القوم الّذین یسایرونک أکفاء لمن معک، فکیف
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 92
وظاهر الکوفة مملوء بالخیول والجیوش یعرضون لیقصدونک، فأنشدک اللَّه، إن قدرت أن لا تتقدّم إلیهم شبراً فافعل، فإن أردت أن تنزل بلداً یمنعک اللَّه به من ملوک غسّان وحمیر، ومن النّعمان بن المنذر، ومن الأسود والأحمر، واللَّه إن دخل علینا ذلّ قطّ فأسیر معک حتّی أنزلک القریة، ثمّ تبعث إلی الرّجال من بأجا وسلمی من طیِّئ، ثمّ أقم معنا ما بدا لک، فأنا زعیم بعشرة آلاف طائیّ یضربون بین یدیک بأسیافهم، واللَّه لا یوصل إلیک أبداً ومنهم عین تطرف. فقال له الحسین: جزاک اللَّه خیراً، فلم یرجع عمّا هو بصدده، فودّعه الطّرمّاح، ومضی الحسین.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 173- 174
وسار حتّی وصل عذیب الهجانات، «1» وإذا بأربع نفر «2» قد أقبلوا من ناحیة الکوفة وإذا هم نافع بن هلال المرادیّ، وعمرو الصّیداویّ، «3» وسعد مولی عمرو الصّیداویّ «3»، وعبیداللَّه المذحجیّ، فأقبلوا إلی الحسین، فلمّا نظر الطّرمّاح، أخذ بزمام ناقة الحسین علیه السلام وأنشأیقول:
یا ناقتی لا تجزعی من زجری وشمّری قبل طلوع الفجرِ
بخیر رکبان وخیر سفرِ حتّی تَحلّی بکثیر الفخرِ «4»
الماجد الحرّ رحیب الصّدرِ أثابه اللَّه بخیر أجرِ «5» ابن أمیر المؤمنین الطّهرِ
وابن الشّفیع من عذاب الحشرِ «6» یا مالک النّفع معاً والضّرِّ
أیِّد حسیناً سیِّدی بالنّصرِ «7» علی اللّعینین سلیلَی صخرِ
وابن زیاد العهر وابن العهرِ
__________________________________________________
(1)- [زاد فی وسیلة الدّارین: وفیها أحشام نعمان بن منذر ملک الحیرة].
(2)- [وسیلة الدّارین: أشخاص].
(3- 3) [المطبوع: سعید بن أبی ذرّ الغفاریّ].
(4)- [زاد فی وسیلة الدّارین: آل رسول اللَّه آل الفخر].
(5)- [زاد فی وسیلة الدّارین: السّادة البیض الوجوه الزّهر].
(6)- [زاد فی وسیلة الدّارین: الضّاربین بالسّیوف البتر].
(7)- [زاد فی وسیلة الدّارین: الطّاعنین بالرّماح السّمر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 93
قال: فأقبل علیهم الحرّ، فقال له الحسین علیه السلام: ألم تکن قد عاهدتنی أن لا تتعرّض لأحد من أصحابی، فإن کنت علی ما بینی وبینک وإلّا نازلتک فی میدان الحرب، فکفّ عنهم الحرّ «1». ثمّ إنّ الحسین علیه السلام استقبلهم وقال: أخبرونی ما وراءکم بالکوفة؟ فقالوا: یا ابن رسول اللَّه! أمّا أشراف النّاس فقد طمّت رؤوسهم بالمال، وأمّا سائر النّاس فقلوبهم معک وأسیافهم علیک، فقال: هل لکم علم برسولی قیس بن مسهر؟ قالوا: أخذه الحصین بن نمیر (لعنه اللَّه) وبعثه مکتوفاً إلی ابن زیاد (لعنه اللَّه)، فقتله. فلمّا سمع الحسین علیه السلام ذلک تغرغرت عیناه بالدّموع، ثمّ تلا قوله تعالی: «فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَی نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَما بَدَّلُوا تَبْدِیلًا»، ثمّ قال: اللَّهمّ اجعل الجنّة لنا ولهم واجمع بیننا وبینهم فی مستقرّ رحمتک یا أرحم الرّاحمین.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 45- 47/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 66
قال أبو مخنف: وإذا بأربعة نفر قد أقبلوا علی رواحلهم من الکوفة، یحثّون السّیر علی أفراسهم، وإذا هم نافع بن هلال المرادیّ، وعمر بن خالد الصّیداویّ، «2» وسعد مولاه «2»، ومجمع بن عبداللَّه المذحجیّ، قال: فلمّا نظر الطّرمّاح أخذ بزمام ناقة الحسین- صلوات اللَّه علیه- وأنشأ یقول:
یا ناقتی لا تذعری من زجری وشمِّری قبل طلوع الفجرِ
بخیر رکبان وخیر سفرِ أثابه اللَّه بخیر أجرِ
الماجد الجدّ رحیب الصّدرِ حتّی تَحِلّی بجلیل القدرِ
قال: وأقبل الحرّ إلیه وقال له: یا حسین، إنّ هؤلاء قد أقبلوا إلیک وأنا أرید أن أردّهم، قال: إنِّی أمنع کما أمنع عن نفسی، ألیس هم أعوانی وأنصاری، وقد کنت قد أعطیتنی عهداً أ نّک لا تتعرّض بی حتّی یأتیک کتاب من ابن زیاد (لعنه اللَّه)؟
فإن کنت علی ما کان بینی وبینک وإلّا نازلتک الحرب، فکفّ الحرّ عنهم، فقال لهم
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی وسیلة الدّارین].
(2- 2) [المطبوع: وسعید بن مولی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 94
الحسین علیه السلام: أخبرونی عن النّاس، فقالوا: یا ابن رسول اللَّه، أمّا الأشراف فقد ملئت غرائرهم، وأمّا سائر النّاس فقلوبهم معک وأسیافهم علیک، فقال: هل لکم برسولی قیس بن مسهر علم؟ فقالوا: أخذه الحصین بن نمیر وبعث به إلی ابن زیاد (لعنه اللَّه) فقتله.
فلمّا سمع الحسین علیه السلام تغرغرت عیناه بالدّموع، ثمّ قرأ: «فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَما بَدَّلُوا تَبْدِیلًا».
ثمّ قال: اللّهمّ اجعل الجنّة لنا ولهم منزلًا، واجمع بیننا وبینهم فی مستقرّ رحمتک، فأقبل الطّرمّاح إلی الحسین علیه السلام وأخذ بزمام ناقته وقال له: یا ابن رسول اللَّه، لو لم یقاتلک إلّا هؤلاء الّذین تراهم لکفوک، وقد رأیت قبل خروجی من الکوفة من النّاس ما لم أعاین مثلهم قطّ فی جمع أکثر منهم، فسألت عنهم، فقیل: إنّهم جمعوا لیعرضوا ویمضوا إلی حرب الحسین علیه السلام، فإن قدرت أن لا تقدم إلیهم فافعل. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 253
«1»
__________________________________________________
(1)- این وقت حسین علیه السلام روی به اصحاب خویش آورد و فرمود: «هیچ کس از شما می‌تواند از بیرون جاده به سوی مقصود طی طریق کرد؟»
طرماح عرض کرد: «یابن رسول اللَّه! من از راه و بی راه نیک آگاهم.»
حسین علیه السلام فرمود: «در طی طریق، در پیش روی ما می‌باش.»
پس راه برگرفتند و طرماح از پیش روی جماعت همی رفت و این ارجوزه قرائت همی کرد:
«یا ناقتی لاتذعری من زجری وامضی بنا قبل طلوع الفجرِ
بخیر فتیان وخیر سفرِ آل رسول اللَّه آل الفخرِ
السّادة البیض الوجوه الزُّهرِ الطّاعنین بالرّماح السُّمرِ 1
الضّاربین بالسّیوف البُترِ حتّی تَحلّی بکریم النّجرِ 2
الماجد الجدّ الرّحیب الصّدرِ أصابه اللَّه بخیر أمرٍ
عمّره اللَّه بقاء الدّهرِ یا مالک النّفع معاً والضَّرِّ
امدد حسیناً سیِّدی بالنّصرِ علی الطّغاة من بقایا الکفرِ
علی اللّعینین سلیلَی صخرِ یزید لا زال حلیف الخمرِ 3
وابن زیادٍ العهر ابن العهر 4»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 95
فانتهوا إلی الحسین علیه السلام. [...] وفی بعض المقاتل: إنّ الطّرمّاح لمّا «1» رمی ببصره إلی الحسین علیه السلام أنشأ یرتجز ویقول:
یا ناقتی لا تزعری من زجری وامضی بنا قبل طلوع الفجرِ
بخیر رکبان وخیر سفرِ «2» حتّی تحلّی بکریم النّحرِ
الماجد الحرّ رحیب الصّدرِ أتی به اللَّه لخیر أمرِ
ثمّة أبقاه بقاء الدّهرِ آل رسول اللَّه آل الفخرِ «2»
السّادة البیض الوجوه الزّهرِ الطّاعنین بالرِّماح السّمرِ
الضّاربین بالسّیوف البترِ «3» یا مالک النّفع معاً والضّرِّ
أیِّد حسیناً سیِّدی بالنّصرِ علی الطّغاة من بغایا الکفرِ
علی اللّعینین سلیلَی صخرِ یزید لا زال حلیف الخمرِ
وابن زیاد العهرِ وابن العهرِ
القمّی، نفس المهموم،/ 192- 193/ مثله: المیانجی، العیون العبری،/ 73
لمّا بلغ الحسین (عذیب الهجانات) وهو فی طریقه إلی العراق، لقیه أربعة رجال قد أقبلوا من الکوفة لنصرته علی رواحلهم ومعهم دلیل یقال له الطّرمّاح بن عدیّ الطّائیّ،
__________________________________________________
- حر بن یزید ریاحی چون این ارجوزه بشنید و سب و شتم ابن زیاد و یزید را اصغا نمود، از کنار حسین علیه السلام به یک سوی رفت و لختی دور از جیش آن حضرت طی مسافت همی کرد.
1. زهر- جمع ازهر-: روشن، تابناک. سمر- جمع اسمر-: زرد رنگ «نیزه را بدان توصیف کنند.»
2. بتر- جمع باتر-: قاطع، برّان. نجر- بر وزن فلس-: نژاد.
3. صخر: نام ابو سفیان.
4. خلاصه معنی اشعار: ای شتر! نترس و ما را در سحرگاهان به همراهی بهترین جوانان ماهرو از خاندان پیغمبر صلی الله علیه و آله که بزرگوار و سلحشور و عالی نژاد و دارای سعه صدر می‌باشند، ببر. ای خدایی که سود و زیان به دست توست، آقایم حسین علیه السلام را بر دو کافر معلون: یزید خ+ مار و ابن‌زیاد چکیده زنا پیروز فرما. سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 162- 163
(1)- [فی العیون مکانه: وهو لمّا ...].
(2- 2) [العیون: (إلی أن یقول)].
(3)- [العیون: التّبر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 96
فطلب الطّرمّاح إلی الحسین أن یذهب معه إلی بلاد قومه (وهی المعروفة الیوم ببلاد شَمَّر) حتّی یری رأیه وأن ینزل جبلهم (أجأ) وتکفّل له بأن ینصره وقومه، فجزّاه الحسین وقومه خیراً، وقال له: إنّ بیننا وبین القوم قولًا لا نقدر معه علی الانصراف، فإن یدفع اللَّه عنّا فقدیماً ما أنعم علینا وکفی، وإن یکن ما لا بدّ منه ففوز وشهادة إن شاء اللَّه، [ثمّ ذکر کلام الخوارزمی کما ذکرناه].
ثمّ إنّ الطّرمّاح ودّع الحسین ووعده أن یوصل المیرة لأهله ویعود لنصره، فلمّا عاد بلغه خبر قتله.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 396
عن مقتل السّیِّد محمّد بن أبی طالب فی سیاق مسیر أبی عبداللَّه علیه السلام إلی کربلاء بعد لقائه الحرّ، قال: ثمّ أقبل الحسین علیه السلام إلی أصحابه، فقال: هل فیکم أحد یعرف الطّریق علی غیر الجادّة؟ فقال الطّرمّاح: نعم یا ابن رسول اللَّه، أنا أخبر الطّریق، فقال الحسین علیه السلام: سر بین أیدینا، فسار الطّرمّاح واتّبعه الحسین علیه السلام وأصحابه، وجعل الطّرمّاح یرتجز ویقول: یا ناقتی لا تذعری من زجری، الأبیات. «1»
النّوری، مستدرک الوسائل، 3/ 813
«1»
__________________________________________________
(1)- حر با اصحاب خود از یک سو می‌رفت و حسین هم با اصحاب خود از یک سوی دیگر تا به «عذیب الهجانات» رسیدند که چراگاه اسبان نعمان بوده و این نام را به او داده بودند که ناگاه چهار شتر سوار که اسب نافع‌بن هلال را به نام کامل یدک داشتند، از کوفه می‌آمدند و طرماح‌بن عدی رهبرشان بود. چون به حسین علیه السلام رسیدند و دیده طرماح به حسین افتاد، این رجز را سرودن گرفت:
«منال ای شتر هان ز آزار من رسانم سحرگه بر یار من
به همراه یاران نیک اخترم رسان بر حسین آن سرو سرورم
که راد است و آزاد دریا به دل خدایش کشانده به کاری چگل
که تا روزگار است بادش بقا ز آل رسول است و اهل صفا
همه سرورانند و زیبای چهر همه نیزه انداز تا ماه و مهر
همه تیغ زن پهلوان و دلیر خدایی که سود و زیان را دبیر
به آقا حسینم تو نصرت بده سر دشمنانش تو بر خاک نه
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 97
__________________________________________________
-به اولاد صخر لعین دغا یزید آن که بامی بود با وفا
زنا زاده ابن زیاد لعین که با او به ناحق نشسته به کین»
چون این عده به حسین علیه السلام پیوستند، حر به آن‌ها رو آورد و گفت: «این‌ها اهل کوفه‌اند. من این‌ها را زندانی می‌کنم یا به کوفه برمی‌گردانم.»
حسین فرمود: «من با جان خود از این‌ها دفاع می‌کنم. این‌ها یاران منند و در حکم همسفران منند. اگر از قراری که با هم داریم برگردی، با تو می‌جنگم.»
حر دست بازداشت.
سپس طرماح نزدیک رفت و گفت: «با شما چندان کسی نیست. اگر جز هم اینان که می‌نگرم ملازم تواند با تو بجنگند، برای آن‌ها کافی است و پیش از آن که از کوفه درآیم در پشت کوفه آن‌قدر جمعیت که تاکنون در یک‌جا ندیده بودم، نگریستم و از آن‌ها پرسیدم، گفتند، می‌خواهند همه سان بینند و به سوی حسین فرستند. تو را به خدا اگر می‌توانی یک وجب به آن‌ها نزدیک مشو و به یک شهری دژمانند منزل کن تا تصمیمی بگیری و نقشه کارت روشن شود. بیا با من برویم و من شما را در کوه اجا منزل می‌دهم و آن کوهی است دژمانند و ما از قشون پادشاهان غسان و حمیر و نعمان بن منذر و سرخ پوستان و سفید پوستان بدان پناهنده می‌شدیم و به خدا هرگز خواری ندیدیم. من با تو می‌آیم و تو را در آن جا می‌دهم ومی‌فرستی مردان قبیله طی که در کوه‌های اجا و سلمی هستند، سواره و پیاده گرد تو جمع می‌شوند و به خدا ده روز نکشد که بیست هزار طایی شمشیر زن فراهم‌گردد و تا جان دارند، دست‌کسی به تو نرسد.»
فرمود: «خدا تو را و قومت را جزای خیر دهد! ما با این مردم قراری داریم و از آن نتوانیم برگشت و نمی‌دانیم سرانجام ما و آن‌ها به کجا کشد.»
ابومخنف گوید: جمیل‌بن مرثد از طرماح‌بن عدی برایم باز گفت که من با آن حضرت وداع کردم و گفتم: «خدایت از شر جن و انس نگه دارد و من خواربار برای خانواده‌ام از کوفه می‌برم و خرجی آن‌ها با من است و آن را به آن‌ها می‌رسانم و برمی‌گردم و اگر به شما رسیدم، از یاران شمایم.»
فرمود: «رحمک اللَّه! پس بشتاب.»
دانستم که هراسی از مردان دارد که مرا به شتاب می‌دارد. گوید: چون به خانواده‌ام رسیدم و آن‌چه را بایست بود نزد آن‌ها نهادم، وصیت کردم. خانواده ام گفتند: «این‌بار کاری می‌کنی که پیش از آن نمی‌کردی؟»
آن‌ها را از دلخواه خود باخبر کردم و از راه بنی‌ثعل آمدم تا نزدیک عذیب الهجانات سماعة بن بدر را دیدم و خبر شهادت او را به من داد و برگشتم.
من می‌گویم این روایت ابوجعفر طبری از ابی‌مخنف دلالت دارد که طرماح‌بن عدی در کربلا نبوده و از شهدا نیست و بلکه چون خبر شهادت را شنیده، برگشته با آن که در همین مقتل منسوب به ابی‌مخنف آمده است که طرماح بن عدی گفت: «من با زخم فراوانی میان کشتگان کربلا افتاده بودم و قسمم راست است که-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 98
وفی عذیب الهجانات «1» أتاه أربعة نفر خارجین من الکوفة علی رواحلهم ویجنبون فرساً لنافع بن هلال یقال له «الکامل» وهم: عمرو بن خالد الصّیداویّ، وسعد مولاه، ومجمع بن عبداللَّه المذحجیّ، ونافع بن هلال، ودلیلهم الطّرمّاح بن عدیّ الطّائیّ یقول:
یا ناقتی لا تذعری من زجری وشمِّری قبل طلوع الفجرِ
بخیر رکبان وخیر سفرِ حتّی تَحلّی بکریم النّجرِ
الماجد الحرّ رحیب الصّدرِ أتی به اللَّه لخیر أمرِ
ثمّة أبقاه بقاء الدّهرِ
فلمّا انتهوا إلی الحسین علیه السلام أنشدوه الأبیات، فقال علیه السلام: أما واللَّه إنِّی لأرجو أن یکون خیراً ما أراد اللَّه بنا قتلنا أم ظفرنا.
وسألهم الحسین عن رأی النّاس، فأخبروه بأنّ الأشراف عظمت رشوتهم، وقلوب سایر النّاس معک والسّیوف علیک، ثمّ أخبروه عن قتل قیس بن مسهر الصّیداویّ، فقال علیه السلام: «فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِیلًا»، اللَّهمّ اجعل لنا ولهم الجنّة، واجمع بیننا وبینهم فی مستقرّ من رحمتک ورغائب مذخور ثوابک.
وقال له الطّرمّاح: رأیت النّاس قبل خروجی من الکوفة مجتمعین فی ظهر الکوفة، فسألت عنهم، قیل: إنّهم یعرضون، ثمّ یسرّحون إلی الحسین، فأنشدک اللَّه أن لا تقدم علیهم، فإنِّی لا أری معک أحداً، ولو لم یقاتلک إلّاهؤلاء الّذین أراهم ملازمیک لکفی.
ولکن سر معنا لتنزل جبلنا الّذی یُدعی «أجا»، فقد امتنعنا به من ملوک غسّان
__________________________________________________
- خواب نبودم و دیدم بیست اسب سوار آمدند» الی آخره.
پس این روایت طبری اعتباری ندارد و بدان استنادی نتوان کرد و خدا توفیق درستی دهد.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 84- 86
(1)- العذیب: واد لبنی تمیم وهو حدّ السّواد وفیه مسلحة للفرس، بینه وبین القادسیّة ستّ أمیال، وقیل‌له عذیب الهجانات لأنّ خیل النّعمان ملک الحیرة ترعی فیه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 99
وحمیر ومن النّعمان بن المنذر ومن الأسود والأحمر، فوَ اللَّه لا یأتی علیک عشرة أیّام حتّی تأتیک طیِّئ رجالًا ورکباناً، وأنا زعیم لک بعشرین ألف طائیّ یضربون بین یدیک بأسیافهم إلی أن یستبین لک ما أنت صانع.
فجزّاه الحسین وقومه خیراً، وقال: إنّ بیننا وبین القوم عهداً ومیثاقاً، ولسنا نقدر علی الانصراف حتّی تتصرّف بنا وبهم الامور فی عاقبة.
فاستأذنه الطّرمّاح وحده بأن یوصل المیرة إلی أهله ویعجل المجی‌ء لنصرته، فأذن له وصحبه الباقون.
فأوصل الطّرمّاح المسیرة إلی أهله ورجع مسرعاً، فلمّا بلغ عذیب الهجانات بلغه خبر قتل الحسین علیه السلام، فرجع إلی أهله.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 220- 222
قالوا: ولم یزل الحرّ یسایر الحسین علیه السلام فی الطّریق علی غیر الجادّة، حتّی انتهوا إلی (عُذیب الهجانات)، فإذا هم بأربعة نفر علی رواحلهم «1» قد أقبلوا من الکوفة لنصر الحسین علیه السلام ومعهم غلام لنافع بن هلال الجملی وهو یجنب فرساً لنافع، وکان خروجه من الکوفة قبل هؤلاء النّفر، وأوصی غلامه أن یتبعه بفرسه.
ومع هؤلاء النّفر دلیلُهم الطّرمّاح بن عدیّ الطّائیّ، وکان قد امتار لأهله مَیرة من الکوفة، فخرج علی غیر الجادّة، فالتقی بهؤلاء النّفر فی عرض الطّریق، حتّی إذا قاربوا الحسین ورأوه من بعید، حدا بهم الطّرمّاح فقال:
یا ناقتی لا تذعری من زجری واسرِ بنا قبل طلوع الفجرِ
__________________________________________________
(1)- وهم: نافع بن هلال المرادیّ، وعمرو بن خالد الصّیداویّ، وسعد مولاه، ومجمع بن عبداللَّه العائذیّ‌من مذحج، هکذا فی أنساب البلاذری: ج 3، ص 172، طبع بیروت. وفی أعیان السّیّد الأمین: ج 4، ص 192 وضع (جنادة بن الحارث السّلمانیّ) بدل (نافع)، وعامر بن مجمع العائذی بدل (سعد مولی خالد). والمرجع عندنا أ نّهم خمسة: جنادة، وعمرو، ومولاه، ومجمع العائذی، وابنه، ولعلّ نافعاً هذا هو الجملیّ المشهور، لا أ نّها اثنان، واللَّه العالم. وسنحقّق ذلک فی (المجلس التّاسع) من الکتاب عند ذکر أصحاب الحسین علیه السلام.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 100
بخیر رکبانٍ وخیر سفرِ حتّی تحلّی بکریم النّجرِ
الماجد الحرّ رحیب الصّدرِ أتی به اللَّه لخیر أمرِ
ثمّة أبقاهُ بقاء الدّهرِ
فلمّا وصلوا إلی الحرِّ أراد حبسهم، أو ردّهم إلی الکوفة، وقال للحسین: هؤلاء لیسوا ممّن أقبل معک.
فصاح به الحسین وقال: «لأمنعهم ممّا أمنع منه نفسی، إنّما هؤلاء أنصاری وأعوانی، وهم بمنزلة من جاء معی، وقد کنت أعطیتنی أ لّاتعرّض لی بشی‌ء حتّی یأتیک کتاب من ابن زیاد، فإن بقیت علی ما کان بینی وبینک، وإلّا ناجزتک».
فکفّ الحرّ عنهم، فالتحقوا بالحسین وأصحابه.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 194- 196
وأمّا الطّرمّاح، فقد قیل: إنّه قتل معهم فی مکان واحد، لکن فی نفس المهموم یقول:
إنّ الطّرمّاح بن عدیّ لم یحضر وقعة الطّفّ، ولم یکن فی الشّهداء، ونقل عن طرمّاح أ نّه قال: فودّعت الحسین علیه السلام فی عذیب الهجانات، وقلت له: دفع اللَّه عنک شرّ الجنّ والإنس، إنِّی قد امترت لأهلی من الکوفة میرة، ومعی نفقة لهم، فآتیهم فأضع ذلک فیهم، ثمّ أقبل إلیک إن شاء اللَّه، فإن ألحقک فواللَّه لأکوننّ من أنصارک، قال علیه السلام: فإن کنت فاعلًا فعجّل، رحمک اللَّه، قال: فعلمت أ نّه مستوحش حتّی یسألنی التّعجیل؛ فلمّا بلغت أهلی، وضعت عندهم ما یصلحهم، وأوصیت وأقبلت فی طریق بنی ثعل حتّی إذا دنوت من عذیب الهجانات استقبلنی سماعة بن بدر، فنعاه إلیّ، فرجعت، انتهی واللَّه العالم.
قال فی الإبصار: قال أهل السّیر: إنّهم کانوا أربعة نفر، فکأنّهم لم یعدّوا المولیّین، کما لم یعدّوا الطّرمّاح، دلیلهم.
المیانجی، العیون العبری،/ 128
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 101

قال الطّرمّاح بن عدیّ رحمه الله: کنت فی القتلی، وقد وقع فیّ جراحات، ولو حلفت لکنت صادقاً أنِّی کنت غیر نائم، إذ أقبل عشرون فارساً «2» وعلیهم ثیاب بیض یفوح منها المسک والعنبر، فجاؤوا حتّی صاروا قریباً من جسد الحسین علیه السلام، فتقدّم رجل إلیه وأجلسه «3» قریباً منه «4» وأومی بیده إلی الکوفة، وإذا برأسه قد أقبل، فرکّبه علی الجسد، فعاد «5» مثل ما کان بقدرة اللَّه تعالی وهو یقول: یا ولدی! قتلوک «6» ومن شرب الماء منعوک ما أشدّ جرأتهم علی اللَّه، ثمّ التفتَ إلی مَنْ کان عنده، فقال: یا أبی یا آدم، ویا أبی إبراهیم، ویا أبی إسماعیل، ویا أخی موسی، ویا أخی عیسی! أما ترون ما صنعت الطّغاة بولدی؟ لا أنالهم اللَّه شفاعتی، فتأمّلته، فإذا هو رسول اللَّه صلی الله علیه و آله «2».
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 99/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 195؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 46
وروی عن الطّرمّاح بن عدیّ رضی الله عنه قال: کنت من قتلی کربلاء وقد بقی فیَّ رمق من الحیاة، ولو حلفت لکنت صادقاً إذ رأیت بعد عشرات متتابعات عشرین فارساً لهم نور شعشعانیّ، وکلّهم ذو ثیاب بیض یفوح منها رائحة المسک والعنبر، فقلت فی نفسی: هذا ابن زیاد وقد أقبل یطلب جسد الحسین علیه السلام لیمثّل به، فجاؤوا حتّی نزلوا بین القتلی، ثمّ إنّ المتقدّم أتی إلی الحسین وجلس عنده وأجلسه وسنّده بصدره وأومأ إلی نحو الکوفة
__________________________________________________
(1)- [زاد فی نفس المهموم: أقول: فظهر بهذه الرّوایة الّتی نقلها أبو جعفر الطّبریّ عن أبی مخنف أنّ الطّرمّاح‌ابن عدیّ لم یحضر وقعة الطّفّ ولم یکن فی الشّهداء، بل لمّا سمع خبر شهادة الحسین علیه السلام رجع إلی مکانه، فما فی هذا المقتل المنسوب إلی أبی مخنف].
(2) (2) [نفس المهموم: إلخ، فهو شی‌ء لیس علیه الاعتماد ولا إلیه الرّکون والإستناد. واللَّه الموفّق للسّداد].
(3)- [المعالی: جلس].
(4)- [زاد فی المعالی: وأجلسه].
(5)- [لم یرد فی المعالی].
(6)- [زاد فی المعالی: أتراهم ما عرفوک].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 102
بیده، فما ردّها إلّاوبها رأس الحسین علیه السلام، فرکّبه علی الجسد کما کان أوّلًا، فطار عقلی وقلت: لیس ابن زیاد قادراً علی هذا، فتأمّلته، فإذا هو رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم؛ فقال: السّلام علیک یا ولدی، فقال: وعلیک السّلام ورحمة اللَّه وبرکاته یا جدّاه، قال: کیف یا ولدی قتلوک؟ أتراهم ما عرفوک ومن الماء منعوک، وعن حرم جدّک أخرجوک، ویلهم! ألا أخبرتهم بحسبک عسی یرقوا بحالک، فبکی وقال: یا جدّاه! أخبرتهم، فقالوا: نعرفک حقّ المعرفة لکن نقتلک ظلماً وعدواناً.
فقال علیه السلام: یا أبی آدم، ویا أبی نوح، ویا أبی إبراهیم، ویا أخی إسماعیل، ویا أخی موسی، ویا أخی عیسی! فأجابوه بالتّلبیة: انظروا إلی ما فعلت أشقی أمّتی من بعدی بعترتی، لا أنالهم اللَّه شفاعتی یوم القیامة، فقالوا: آمّین، اللَّهمّ آمّین، فجعلوا یبکون ویعزّون النّبیّ صلی الله علیه و آله زماناً طویلًا، وهو یحثّ التّراب علی رأسه وشیبته الطّاهرة، والحسین یقصّ علیه ما صدر وما عملوه فیه حتّی غشی علیه من البکاء وأنا أسمعهم وأشاهدهم، ففارقوه وانطرح کما کان أوّلًا میّتاً.
الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 253- 254
وروی عن أبی مخنف أ نّه قال: قال الطّرمّاح بن عدیّ: کنت فی واقعة کربلاء، وقد وقع فیّ ضربات وطعنات، فأثخنتنی بالجراح، فلو حلفت لحلفت صادقاً أنِّی کنت نائماً، إذ رأیت عشرة فوارس قد أقبلوا وعلیهم ثیاب بیض تفوح منهم رائحة المسک، فقلت فی نفسی: یکون هذا عبیداللَّه بن زیاد قد أقبل لطمِّ جسد الحسین علیه السلام، فرأیتهم حتّی نزلوا علی القتلی، ثمّ إنّ رجلًا منهم تقدّم إلی جسد الحسین علیه السلام، فجلس قریباً منه ومدّ یده إلی نحو الکوفة، وإذا برأس الحسین علیه السلام أقبل من نحو الکوفة، فرکّبه علی الجسد، فعاد کما کان بإذن اللَّه تعالی، وإذا هو رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، ثمّ قال: یا ولدی! قتلوک، أتراهم ما عرفوک ومن شرب الماء منعوک؟ ثمّ التفت إلی مَنْ کان معه وقال: یا أبی آدم، ویا أبی نوح، ویا أبی إبراهیم، ویا أخی موسی، ویا عیسی! أترون ما صنعت امّتی بولدی من بعدی؟ لا أنالهم اللَّه شفاعتی یوم القیامة.
القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 227؛ مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 444
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 103
وقتل الطّرمّاح بن عدیّ خلقاً کثیراً، فوقعت به جراحات، فکبا عن ظهر جواده، فلم یُطق النّهوض من بین القتلی.
ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 361/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 308
وفی خبر أبی مخنف قال: قال الطّرمّاح بن عدیّ: کنت فی القتلی وقد وقع فیّ جراحات وضربات وطعنات، فأثخنتنی بالجراح، ولو حلفت لکنت صادقاً أنِّی کنت غیر نائم، إذ أقبل عشرون فارساً وعلیهم ثیاب بیض یفوح منها المسک والعنبر، فقلت فی نفسی: هذا عبیداللَّه بن زیاد لعنه اللَّه قد أقبل یطلب جثّة الحسین علیه السلام لیمثّل بها، فجاؤوا حتّی صاروا قریباً منه، فتقدّم رجل إلی جثّة الحسین علیه السلام وأجلسه قریباً منه، فأومأ بیده إلی الکوفة، وإذا بالرّأس قد أقبل، فرکّبه علی الجسد، فعاد مثل ما کان بقدرة اللَّه تعالی، وهو یقول:
یا ولدی! قتلوک، أتراهم ما عرفوک، ومن شرب الماء منعوک، وما أشدّ جرأتهم علی اللَّه؟ ثمّ التفت إلی مَنْ کان معه عنده، فقال: یا أبی آدم، ویا أبی إبراهیم، ویا أبی إسماعیل، ویا أخی موسی، ویا أخی عیسی! أما ترون ما صنعت الطّغاة بولدی لا أنالهم اللَّه شفاعتی؟
فتأمّلته، فإذا هو برسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
وزاد السّیِّد فی أنواره، فجعلوا یبکون ویعزّون النّبیّ صلی الله علیه و آله زماناً طویلًا وهو یحثو التّراب علی رأسه وشیبته الطّاهرة، والحسین علیه السلام یقصّ علیه ما صدر وما عملوه فیه حتّی غشی علیه من البکاء، وأنا أسمعهم وأشاهدهم، ففارقوه وانطرح علیه السلام کما کان میِّتاً. «1»
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 385- 386
__________________________________________________
(1)- از پس او طرماح بن عدی، چون شیر آشفته به ترک جان گفته و به میدان آمد و این شعر بگفت:
«إنِّی طرمّاح شدید الضّربِ وقد وثقت بالإله الرّبِ
إذا نضیت فی الهیاج عضبی یخشی قرینی فی القتال غلبی
فدونکم فقد قسیت قلبی علی الطّغاة لو بذاک صلبی 1»
چون پلنگ رها گشته و چون مرد پدر کشته بر کوفیان حمله افکند و از چپ و راست بتاخت و مرد و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 104
[عن مقتل شهاب الدّین العاملیّ بعد رشید] وبرز الطّرمّاح بن عدیّ وهو یقول:
أنا الطّرمّاح أرمیکم بصاعقة من حرّ سیفی وقلبی غیر مرعوب
ثمّ حمل علی القوم، ولم یزل یقاتل حتّی قتل من القوم ثلاثین مبارزاً.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 286
[بعد المُعلّا بن المُعلّا] وبرز الطّرمّاح بن عدیّ وقاتل قتالًا شدیداً، ثمّ قُتل رحمه الله.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 297
وملازمته لسیِّد الشّهداء فی الطّفّ إلی أن جُرح وسقط بین القتلی، لکفاه شرفاً وجلالة،
__________________________________________________
- مرکب به خاک انداخت تا هفتاد تن از آن گروه را نابود ساخت. ناگاه در آن گیرودار اسبش بر وی در رفت و او را از پشت در انداخت. کوفیان گرد او را فرو گرفتند و گردنش را بزدند (رحمة اللَّه علیه).
1. خلاصه معنی: من طرماح سخت ضربتم. به خدا اطمینان دارم. هنگامی که شمشیر خود را برهنه کنم، هماوردم می‌ترسد که بر او پیروز شوم. آماده باشید که بر شما سرکشان رحم نمی‌کنم.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 311
ابی‌مخنف از طرماح عدی حدیث می‌کند که: من در میان کشتگان طف بودم با زخم‌های گران افتاده بودم؛ چنان که هیچ کس مرا زنده نمی‌پنداشت و اگر سوگند یاد کنم که در بیداری بود- جز به صدق نکردم- که بیست سوار درمی‌رسند و همگان تن به جامه‌های سفید درپوشیده اند و فضای قتلگاه را به بوی مشک بیاکنده‌اند. با خود اندیشیدم که: اینک عبیداللَّه بن زیاد است و همی خواهد که تن مبارک حسین علیه السلام را مثله 1 کند. پس یک تن از آن سواران به جسد حسین علیه السلام نزدیک و از اسب پیاده شد و بنشست. این وقت سرهای شهدا را به جانب کوفه حمل می‌دادند. آن شخص به جانب کوفه اشارتی کرد. ناگاه دیدم سر حسین علیه السلام در رسید و به تنش ملحق شد. پس آن شخص آغاز سخن کرد: «وهو یقول: یا ولدی! قتلوک، أتراهم ما عرفوک؟ ومن شرب الماء منعوک، وما أشدّ جرأتهم علی اللَّه تعالی!»
فرمود: «ای فرزند من! کشتند تو را. آیا دیدی که نشناختند تو را؟ و از آب منع کردند تو را؟ چه بسیار جرأت کردند بر خداوند قاهر غالب!»
آن گاه به‌جانب همراهان نگریست: «فقال: یا أبی آدم! ویا أبی إبراهیم! ویا أبی إسماعیل! ویا أخی موسی! ویا أخی عیسی! أما ترون ما صنعت الطّغاة بولدی؟ لا أنالهم اللَّه شفاعتی.»
فرمود: «ای پدر من، آدم و ابراهیم و اسماعیل! و ای برادر من، موسی و عیسی! آیا نگران نیستید که طغات امت با فرزند من چه کردند؟ خداوند محروم بدارد ایشان را از شفاعت من.»
طرماح گوید: این وقت دانستم که رسول خدای صلی الله علیه و آله است.
1. مثله: بریدن گوش و بینی و مانند آن.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 3/ 15- 16
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 105
ولا یضرّ عدم توفّقه للشّهادة، لأنّه کان به رمق، فأتوه قومه وحملوه وداووه، فبرئ وعوفی، وکان علی موالاته وإخلاصه إلی أن مات، کما یظهر شرح ذلک کلّه لمن راجع کتب الأخبار والسّیر والتّواریخ.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 109
الطّرمّاح بن عدیّ: من الموالین والمخلصین لأمیر المؤمنین علیه السلام ولأهل بیته علیه السلام، ولازم أبا عبداللَّه الحسین علیه السلام فی الطّفّ إلی أن جرح وسقط بین القتلی، وکان به رمق، فأتوه قومه وحملوه، وداووه، فبرئ وعوفی، وبقی علی حبّه لأهل البیت إلی أن مات، کما ذکره أرباب السّیر والتّواریخ.
الطّوسی، الرّجال (الهامش)،/ 75
وفی مقتل أبی مخنف: قال الطّرمّاح بن عدیّ رحمه الله: کنت فی القتلی، وقد وقع فیَّ جراحات، ولو حلفت لکنت صادقاً أنِّی کنت غیر نائم، إذ أقبل عشرون فارساً وعلیهم ثیاب بیض یفوح منها المسک والعنبر، فقلت فی نفسی: هذا عبیداللَّه بن زیاد قد أقبل یرید جثّة الحسین علیه السلام لیمثّل بها، فجاؤوا حتّی صاروا قریباً منه، فقدّم رجل إلی جثّة الحسین علیه السلام وأجلسه قریباً منه، فأوی بیده إلی الکوفة، وإذا بالرّأس قد أقبل، الخبر.
فإن أخرجناه من عصابة الشّهداء، فلا ینبغی عدم عدّة من الممدوحین لهذه الأخبار، وإن کانت ضعیفة، ولذا قال فی الوجیزة، وأعربَ المحقِّق البحرانی فی البلغة، فقال: لم نعقد للظّاء باباً، إذ لیس فیها من ینظم حدیثه فی الأنواع الثّلاثة، وقیل: طلحة بن زید موثّق القول الشّیخ، إنّ کتابه معتمد، انتهی.
النّوری، مستدرک الوسائل، 3/ 813
ولزم الحسین بن علیّ علیه السلام حتّی وصل کربلاء، وبرز إلی الجهاد أمام الحسین علیه السلام حتّی جرح وسقط عن فرسه، وکان به رمق، وأخذه قومه، وشُفّع عند عمر بن سعد، وداووه وبرئ منه؛ وکان محبّاً لأهل البیت، ولکن أبا مخنف ذکر أ نّه برز من بعده‌الطّرمّاح بن عدیّ وأنشأ بهذه الأبیات:
إنِّی طرمّاح شدید الضّرب وقد وثقت بالإله الرّبّ
یخشی قرینی فی القتال غلبی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 106
قال: ثمّ حمل علی القوم، ولم یزل یقاتل حتّی قتل سبعین فارساً، وسقط عن جواده صریعاً، فأحاطت به القوم، واحتزّوا رأسه. وذکرنا سابقاً، بأ نّه فی المنزل الثّالث عشر اتّصل بالحسین علیه السلام، وتقدّم بأشعاره الّتی قد ذکره قدس سره فی عذیب الهجانات.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 158

ذکرناه فی المجلّد الثّالث عشر من موسوعة الإمام الحسین علیه السلام هذه، ص 57- 59.

ستأتی ترجمته فی ترجمة أبیه مجمع بن عبداللَّه، رقم 256/ 307 من هذا المجلّد، ص 829.

وقُتل من همدان: عابس بن أبی شبیب الشّاکریّ.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 156/ عنه: الشّجری، الأمالی، 2/ 173
من أصحاب الحسین بن علیّ علیهما السلام: عابس بن أبی شبیب الشّاکریّ.
الطّوسی، الرّجال،/ 78/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 176؛ الأسترآبادی، منهج المقال،/ 186؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 425
عابس بن أبی شبیب.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 404
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 107
عابس بن أبی «1» شبیب الشّاکریّ «2».
الطّبری، التّاریخ، 5/ 354، 375، 443؛ المفید، الإرشاد، 2/ 109؛ الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 22؛ ابن نما، مثیر الأحزان،/ 15، 34؛ ابن الأثیر، الکامل، 3/ 292؛ النّویری، نهایة الإرب، 20/ 454؛ ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 184؛ میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 158؛ محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 298
رجل من همدان یُقال له: عابس «3» بن أبی شبیب «3» الشّاکریّ.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 56/ مثله الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 197؛ محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 177
الشّاکُریّ: بفتح الشّین المعجمة، والکاف المضمومة بعد الألف، هکذا رأیت ضمّ الکاف فی کتاب «الجرح والتّعدیل» لابن أبی حاتم مقیّداً مضبوطاً، ثمّ الرّاء.
هذه النّسبة إلی «شاکر» وهو بطن من هَمْدان، منها:
حامد الصّائدیّ: ویقال الشّاکریّ، حیّ من هَمْدان، کذا قال ابن أبو حاتم، ثمّ قال:
«روی عن سعد بن أبی وقّاص، روی عنه أبو إسحاق السّبیعیّ».
السّمعانی، الأنساب، 3/ 382- 383
وقُتل من همدان [...] عابس بن أبی شبیب الشّاکریّ الدّالانیّ، وهم یُسمّون فتیان الصّباح من وادعة. «4»
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 122
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الإرشاد والخوارزمی].
(2)- [لم یرد فی البدایة].
(3- 3) [لم یرد فی الخوارزمی].
(4)- باب العین من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...] عابس بن أبی شبیب الشّاکریّ.
سپهر، ناسخ التّواریخ أمیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 210
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 108
عابس بن أبی شبیب الشّاکریّ: هو عابس بن أبی شبیب بن شاکر بن ربیعة بن مالک بن صعب بن معاویة بن کثیر بن مالک بن جشم بن حاشد الهمدانیّ الشّاکریّ، وبنو شاکر بطن من همدان.
السّماوی، إبصار العین،/ 74
أقول: قال المحقّق الأسترآبادیّ فی رجاله: عابس بن أبی شبیب الشّاکریّ، من أصحاب الحسین بن علیّ علیه السلام، قُتل معه بکربلاء. «1» وقال عزّ الدّین الجزریّ: هو عابس ابن أبی شبیب بن شاکر بن ربیعة بن مالک بن صعب بن معاویة بن کثیر بن مالک بن جشم بن حاشد الهمدانی الشّاکریّ، وبنو شاکر بطن من همدان.
الحائری، ذخیرة الدّارین،/ 249/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 158- 159
عابس بن أبی شبیب الشّاکریّ، الضّبط: عابس بالعین المهملة، والألف والباء الموحّدة المکسورة، والسّین المهملة. ومرّ ضبط شبیب فی جعفر بن شبیب، [الضّبط: شبیب بالشّین المعجمة وبائین موحّدتین من تحت بینهما یاء مثنّاة من تحت وزان أمیر] وضبط الشّاکریّ فی سعید بن یحیی: عدّه الشّیخ رحمه الله فی رجاله من أصحاب الحسین علیه السلام، وقد تبعناه فی زیادة کلمة أبی قبل شبیب، وظاهر کون شبیب بغیر کلمة أبی اسماً لأبیه، لا کنیة له، «2» وقیل: ذکر أهل السّیر أ نّه عابس بن شبیب بن شاکر بن ربیعة بن مالک بن صعب بن معاویة بن کثیر بن مالک بن جشم بن حاشد الهمدانیّ الشّاکریّ.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 112، 1- 2/ 217/ مثله الطّوسی، الرّجال (الهامش)،/ 78
عابس بن أبی شبیب الشّاکریّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
فی شهادة عابس بن أبی شبیب الشّاکریّ، وهو عابس بن أبی شبیب بن شاکر بن ربیعة بن مالک، وبنو شاکر بطن من همدان.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 388
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2)- [إلی هنا لم یرد فی هامش الرّجال للطّوسیّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 109
هو عابس بن أبی شبیب بن شاکر بن ربیعة بن مالک ... الهمدانیّ الشّاکریّ، وبنو شاکر بطن من همدان من القحطانیّة.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 404
عابس بن شبیب الشّاکریّ الهمدانیّ الکوفیّ: قال العلّامة الخبیر الرّجالی الشّهیر المیرزا محمّد الأردبیلیّ فی رجاله ج 3، ص 425: عابس بن شبیب الشّاکریّ من أصحاب الحسین بن علیّ، قُتل معه بکربلاء. «1»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 158
بنو هَمْدان بن مالک بن زید بن أوْسَلَة بن ربیعة بن الخیار بن مالک بن زید بن کهلان ابن سبأ بن یَشْجُب بن یعرب بن قحطان (من وُلد سام بن نوح أو هود علیهما السلام). الیمانیّة کلّها راجعة إلی وُلد قحطان.
وُلد هَمْدان: نَوْف، فولد نَوْف بُطوناً جَمّةً، ترجع کلّها إلی حاشِد وبَکِیل، ابنی جُشْم ابن خیران بن نوف بن هَمْدان، وهما قبیلا همدان.
ومنهم: بنو فَهْم بن الجابر بن عبداللَّه بن قادم، ومنهم: بنو شِبام بن أسعد بن جُشْم بن حاشد بن جُشْم، ومن ولده [شِبام]: المُجالد بن سعید بن المُجالد بن عمیرة بن أفلح ابن شَراحیل بن ناعِط، صاحب الشّعبیّ، ضعیف وأعْشی همدان.
من بطون همدان: وأمّا وادِعة بن مُزَیْقَیاء عمرو بن عامر فدخل فی همدان: فقالوا:
نحن وادِعة بن عمرو بن عامر بن ناشح بن دافع بن مالک بن جُشْم بن حاشِد بن جُشْم.
ومنهم: السّبیع والحارث ابنا سَبُع بن صَعْب بن معاویة بن کثیر بن مالک بن جُشْم ابن حاشد، وإلی السّبیع هذا تُنسب جَبّانة السَّبیع بالکوفة، ومنهم: الفقیه أبو إسحاق وهو عمرو بن عبداللَّه بن علیّ. ومنهم: سیِّد همدان سعید بن قیس بن زید مدی بن
__________________________________________________
(1)- عابس بن ابی شبیب شاکری: طبری و شیخ طوسی و خوارزمی نام او را در شمار شهیدان آورده‌اند و در «زیارت» نیز نام او ذکر گشته است. در «رجبیه» نام او با عنوان: «ابن شبیب» آمده.
شاکری: منسوب به بنی‌شاکر، تیره ای از «جذام» که قبیله ای است از قحطان. (یمن، عرب جنوب)
هاشم زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 93
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 110
مَعْدِیکرِب بن نیف بن عمرو بن السَّبیع، والحارث الأعور بن عبداللَّه بن کعب بن أسد ابن یَخْلُد بن حارث بن السّبیع، کذّبه الشّعبی، وکان من أصحاب علیّ [علیه السلام].
ومن بطون همدان: بنو الصّائد، واسمه کَعْب بن شُرَحْبِیل بن شُراحبِیل بن عمرو بن جُشْم بن حاشد بن جُشْم، منهم: صاحب علیّ، وهو عبد خیر بن یحمد بن خولی بن عبد عمرو بن عبد یغوث بن الصّائد، وابنه معقل بن عبد خیر شاعر، یُکنّی أبا الجَرَنْدق، وکان یهاجی أعشی همدان. ومنهم: أبو ثمامة الصّائدیّ، اسمه زیاد بن عمرو بن عریب ابن حنظلة بن دارم بن عبداللَّه الصّائدیّ، قُتل مع الحسین رضی الله عنه.
ومنهم: بنو مُرْهِبة وبنو أرحب ابنی دُعام بن مالک بن معاویة بن دَوْمان بن بَکِیل بن جُشْم بن خیران؛ بطنان ضخمان. ومنهم یزید بن قیس بن تمام بن مبعوث بن کعب بن عُلوی بن علیان بن أرحب، صاحب شرطة علیّ رضی الله عنه. «1» وُلد ربیعة بن مالک [بن معاویة بن صعب بن دومان بن بکیل]: شاکر بن ربیعة «1»، بطن ضخم، منهم: عبداللَّه بن کامل بن عمرو بن الحارث بن عبلة بن دَهمة بن شاکر بن ربیعة صاحب شرطة المختار. وکانت بین همدان وزبید، وبین همدان وخَثْعم، وقائع ودار همدان بالأنْدَلُس: البیرة. «1» [بنی شاکر قبیلة من همدان یُنسبون إلی شاکر] «1».
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 329، 392، 393، 394، 395، 396، 397، 475، 476

عن رجل بن بنی عبد من همدان، یُقال له: ربیع بن تمیم، شهد ذلک الیوم [الطّفّ] قال: [...] قد شاهدته فی المغازی، وکان أشجع النّاس، فقلت: أیّها النّاس: هذا أسد الأسود.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 442؛ الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 23؛ محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 298؛ قریب بهذا المضمون فی نهایة الإرب، 20/ 454
__________________________________________________
(1) (1) [مثله فی تنقیح المقال، 2- 1/ 35].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 111
قال زیاد بن الرّبیع بن أبی تمیم الحارثیّ: هذا ابن أبی شبیب الشّاکریّ القویّ.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 34
کان أشجع النّاس.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 184
«1» کان عابس «2» من رجال الشّیعة رئیساً شجاعاً «3» خطیباً ناسکاً متهجِّداً. وکانت بنو شاکر من المخلصین بولاء «4» أمیر المؤمنین علیه السلام. «5» وفیهم یقول علیه السلام یوم صفّین «6»: لو تمّت عدّتهم ألفاً، لعبداللَّه حقّ عبادته. وکانوا من شجعان العرب وحماتهم، «7» وکانوا یلقّبون فتیان الصّباح، «8» فنزلوا فی بنی وادعة من همدان، فقیل لها فتیان الصّباح، وقیل لعابس:
الشّاکریّ والوادعیّ «5».
السّماوی، إبصار العین،/ 74/ عنه: المیانجی، العیون العبری،/ 136؛ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 249- 250؛ المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 112؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 388؛ الطّوسی، الرّجال (الهامش)،/ 78؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 404؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 159
قلت: وکان ینبغی أن یخصّ بالذّکر عابس بن أبی شبیب الشّاکریّ بیّض اللَّه وجهه أیضاً، فإنّه کان من رجال الشّیعة رئیساً شجاعاً خطیباً ناسکاً متهجّداً، وکانت بنو شاکر
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: وقال حمید بن أحمد فی کتاب الحدائق].
(2)- [زاد فی العیون: ابن أبی شبیب بن شاکر].
(3)- [لم یرد فی المعالی].
(4)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین وتنقیح المقال وهامش الرّجال للطّوسیّ وبحر العلوم ووسیلة الدّارین: أهل البیت علیهم السلام خصوصاً].
(5- 5) [تنقیح المقال: قُتل مع الحسین علیه السلام یوم الطّفّ].
(6)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین وتنقیح المقال وبحر العلوم ووسیلة الدّارین: علی ما ذکره نصر بن مزاحم المنقریّ فی کتابه، وأیضاً أشعاره علیه السلام فیهم یوم صفّین، انظر وقعة صفّین،/ 274].
(7)- [إلی هنا حکاه فی المعالی].
(8)- [إلی هنا حکاه فی العیون وبحر العلوم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 112
وهم بطن من همدان من المخلصین بولاء أمیر المؤمنین علیه السلام، وکانوا من شجعان العرب وحماتهم، وکانوا یلقّبون فتیان الصّباح.
وکان عابس أشجع النّاس، ولمّا خرج یوم عاشورا إلی القتال لم یتقدّم إلیه أحد، فمشی بالسّیف مصلتاً نحوهم وبه ضربة علی جبینه، فأخذ ینادی: ألا رجل، ألا رجل؟
فنادی عمر بن سعد: ویلکم! ارضخوه بالحجارة، فرمی بالحجارة من کلّ جانب، فلمّا رأی ذلک ألقی درعه ومغفره، ثمّ شدّ علی النّاس.
[اشعار فارسی در ترجمه نفثة المصدور ذکر شده است]. قلت: وکأنّ حسّان بن ثابت قصده بقوله:
یلقی «1» الرّماح الشّاجرات بنحره ویقیم هامته مقام المغفرِ
ما أن یرید إذ الرِّماح شجرنه درعاً سوی سربال طیب العنصرِ
ویقول للطّرف اصطبر لشبا القنا فهدمت رکن المجد إن لم تعقرِ «2»
وقال شاعر العجم:
[اشعار فارسی در ترجمه نفثة المصدور ذکر شده است]. «3» قال الرّاوی: فواللَّه لقد رأیته یکرد أکثر من مأتین من النّاس، ثمّ إنّهم تعطّفوا علیه من کلّ جانب، فقُتل رحمة اللَّه علیه.
قلت: ویعجبنی أن أتمثّل فی رثائه بهذین البیتین «4»:
__________________________________________________
(1)- [فی نفس المهموم والمعالی والعیون مکانهم: للَّه‌درّ مَنْ قال: یلقی ...، وفی وسیلة الدّارین مکانه: ویقول الشّاعر فی حقّه: یلقی ...].
(2)- [إلی هنا حکاه فی المعالی، 1/ 389- 390؛ والعیون،/ 136؛ ووسیلة الدّارین،/ 160].
(3)- [إلی هنا حکاه فی نفس المهموم،/ 282].
(4)- هذان البیتان لمتمّم بن نویرة فی رثاء أخیه مالک بن نویرة، حکی أ نّه وقف مرّة فی المسجد، أی مسجد النّبیّ صلی الله علیه و آله وهو غاص بالصّحابة أیّام أبی بکر بعد صلاة الصّبح، واتّکأ علی قوسه فأنشد:
نعم القتیل إذ الرّماح تناوحت خلف البیوت قتلت یابن الأزورِ
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 113
ولنعم حشو الدّرع کان وحاسراً «1» ولنعم مأوی الطّارق المتنوّرِ «2»
لا یمسک الفحشاء تحت ثیابه حلو شمائله عفیف المِئْزرِ «3»
السّلام علیک یا عابس بن أبی شبیب الشّاکریّ، أشهد أ نّک مضیت علی ما مضی علیه البدریّون والمجاهدون فی سبیل اللَّه، فقد روی عن محمّد بن إسحاق، قال: حدّثنی عاصم بن عمرو بن قتادة أنّ عوف بن الحارث وهو ابن عفراء قال لرسول اللَّه صلی الله علیه و آله یوم بدر: یا رسول اللَّه! ما یضحک الرّبّ «4» من عبده؟ قال: غمسه یده فی العدوّ حاسراً، فنزع عوف درعاً کانت علیه وقذفها، ثمّ أخذ سیفه، فقاتل القوم حتّی قُتل رحمة اللَّه علیه «5». «6»
القمّی، نفثة المصدور،/ 633- 634
__________________________________________________
- تناوح: روبه‌رو گردیدن. ابن الأزور هو زراد الّذی قتل مالکاً بأمر خالد بن الولید.
ثمّ آوی إلی أبی بکر، فقال مخاطباً له:
أدعوته باللَّه ثمّ غدرته لو هو دعاک بذمّة لم یغدرِ
فقال أبو بکر: واللَّه ما دعوته ولا غدرته، إلی آخره، وبکی حتّی انحطّ عن سیة قوسه، قالوا: فما زال یبکی حتّی دمعت عینه العوراء «منه».
(1)- یعنی: عجب نیک مردی بود وقتی که داخل در زره بود و هم وقتی که برهنه شده بود «منه».
(2)- یعنی: و چه نیک مردی بود از برای میهمانی که شب وارد شود بر او به هدایت آتش که افروخته بود برای آمدن میهمان «منه».
(3)- محل بستن ازاراست «منه».
(4)- أی ما یعجبه «منه».
(5)- سیرة ابن هشام 2/ 280.
(6)- در «حدیقة الحکمة» ضمن شرح حدیث ششم در موضوع رضا به قضای خدا گفته است. در حدیث است که موسی عرض کرد: «پروردگارا! محبوب‌ترین خلق خودت را نزدت به من بنما که بیش‌تر از همه عبادت کرده است.»
خدا به او فرمود برود به دهی کنار دریا و به او خبر داد که او را در مکانی که نام برد، دریابد. موسی بدان جا رسید و مردی زمین‌گیر مجذوم ابرصی را دید که تسبیح خدا کند. موسی به جبرئیل گفت: «آن مردی که از خدا خواستم به من بنماید کجاست؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 114
__________________________________________________
- گفت: «یا کلیم اللَّه! همین مرد است.»
موسی گفت: «ای جبرئیل! من می‌خواستم او را روزه‌دار و نمازگزار بشناسم.»
جبرئیل گفت: «این مرد نزد خدا محبوب‌تر و عابدتر از روزه‌دار و شب زنده دار است. من خود مأمور شدم دو چشم او را نابود کنم. بشنو که برای کوری خود چه می‌گوید.»
جبرئیل به دو چشم او اشاره کرد و هر دو از حدقه درآمدند و به چهره‌اش ریختند. گفت: «تا خواستی مرا از آن‌ها بهره‌مند کردی و چون خواستی آن‌ها را از من گرفتی و امید عمیق مرا نسبت به خودت برجا گذاشتی. ای خدای! نیکویی کن و بنده وارس.»
موسی به او گفت: «ای بنده خدا! من مردی مستجاب‌الدعوه‌ام. اگر دوست داری، به درگاه خدا دعا کنم تا آن‌چه را از اعضایت از میان رفته، به تو برگرداند و تورا بهبودی بخشد.»
خدا رحمت کرده گفت: «من چیزی از آن‌ها را نخواهم خواست. اورا از خواست خود دوست‌تر دارم و این رضای محض است که ملاحظه می‌کنی.»
موسی گفت: «شنیدم خدا را بار و وصل خواندی، بر وصله او به تو چه بوده است از پروردگارت؟»
گفت: «مرا در این شهر به معرفت خودش مورد لطف ساخته.»
موسی با تعجب روانه شد و گفت: «این مرد اعبد اهل جهان است.»
و تعجبی که موسی از رضای به قضای این بنده خدا دارد ما از رضای به قضای در امری داریم که جان و مال و اولاد و زن بر سر آن از دست رفت؛ مانند فداکاری زهیر بن قین بجلی، مسلم بن عوسجه اسدی، ابی‌حجل مشهر، حبیب بن مظاهر و همگنان آن‌ها (رضی اللَّه عنهم وأبلغهم رحمته غایة الرّضا)؛ زیرا آن‌ها به چشم خود کوه‌های آهن را دیدند که دنیاپرستان زیر آن چون کوره افروخته اند و خود را از روی رضا به قضا و پسند خدا در آن افکندند.
در این‌جا مناسب است مخصوصاً عابس بن ابی‌شبیب شاکری را نیز یادآور شویم، بیض اللَّه وجهه. او در رجال شیعه مردی رئیس و شجاع و خطیب و عابد و نماز شب خوان بود و بنوشاکر که خاندانی از تیره همدان بودند، از مخلصین امیر المؤمنین و پهلوانان و حمایت کشان عرب به شمار بودند و آن‌ها فتیان الصباح ملقب بودند و عابس اشجع مردم بود و چون روز عاشورا به میدان رفت، احدی جرأت نکرد برابر او آید. شمشیر کشید و با نشان تیغی که در پیشانی داشت، به سوی لشگر دشمن پیش رفت و فریاد می‌زد: «ألا رجل، ألا رجل»؛ «مردی نیست که به میدان آید؟»
عمر بن سعد فریاد زد: «وای بر شما! او را سنگ‌باران کنید.»
از هر سو به او سنگ زدند و چون چنان دید، زره از تن و خود از سر دور انداخت و به زبان حال می‌گفت:
«وقت آن آمد که من عریان شوم جسم بگذارم سراسر جان شوم
آن‌چه غیر از شورش و دیوانگی است اندرین ره روی در بیگانگی است
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 115

ثمّ أقبل مسلم حتّی دخل الکوفة «1»، فنزل دار المختار بن أبی عبید- «2» وهی الّتی تدعی الیوم دار مسلم بن المسیّب «2»- وأقبلت الشّیعة تختلف إلیه، فلمّا اجتمعت إلیه جماعة منهم‌قرأ علیهم کتاب حسین، فأخذوا یبکون.
فقام عابس بن أبی شبیب الشّاکریّ، فحمد اللَّه وأثنی علیه، «3» ثمّ قال «3»: أمّا بعد، فإنِّی
__________________________________________________
-آزمودم مرگ من در زندگی است چون رهم زین زندگی پایندگی است»
سپس بر لشگر کوفه حمله کرد، و من می‌گویم: گویا حسان بن ثابت درباره او سروده است:
«نیزه‌ها را به گلو جای دهد جای خودش سر خود باز نهد
نیزه‌ها چون به تنش در گیرد زره از پاکی دعنصر گیرد
گوید ای اسب شکیبا! ز سنان نخوری زخم یلی شد ویران»
شاعر عجم گفته است:
«جوشن زبر گرفت که ماهم نه ماهیم مغفر ز سر فکند که بازم نیم خروس
بی خُود بی زره به در آمد که مرگ را دربر برهنه می‌کشم اینک چه نو عروس»
راوی گوید: او را دیدم که بیش از دویست تن از لشگر را عقب می‌راند و سپس گرداگردش را گرفتند و شهیدش کردند (رحمة اللَّه علیه). مرا خوش آید که به این دو بیت او را نوحه خوانی کنم:
«درون و برون زره خوش یلی بد به آوارگان شبان مصدری بد
ز فحشا در زیر جامه نداشت نکو منظر و پارسا مأزری بد»
«السّلام علیک یا عابس بن أبی شبیب الشّاکریّ، أشهد أ نّک مضیتَ علی ما مضی علیه البدریّون والمجاهدون فی سبیل اللَّه.»
کمره ای، ترجمه نفثة المصدور،/ 328- 330
عابس از شخصیت‌های‌بارز شیعه است. او شخصیتی مدیر، ارجمند، شجاع، سخنور، وزاهدی شب‌زنده‌دار بود و از نظر پاکی، خلوص، قهرمانی و شورانگیزی از بزرگ‌ترین انقلابیون به حساب می‌آید.
با درنظر گرفتن سخنان او با مسلم بن عقیل، چنین به نظر می‌رسد که شخصی محتاط و دقیق و نامطمئن از مردم بوده است، ولی با این همه و در حقیقت او شخصی بااراده در جهت انقلاب بوده است.
عابس شخصیتی برجسته و از اهالی کوفه بوده است.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 93، 94
(1)- [أضاف فی نفس المهموم والعیون: وذلک لخمس خلون من شوّال کما فی مروج الذّهب].
(2- 2) [لم یرد فی نفس المهموم والعیون].
(3) (3) [نفس المهموم: فقال].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 116
لا أخبرک عن النّاس، ولا أعلم ما فی أنفسهم، وما أغرّک منهم، واللَّه لأحدّثنّک «1» عمّا أنا موطِّن نفسی علیه، واللَّه لأجیبنّکم إذا دعوتم، ولأقاتلنّ معکم عدوّکم، ولأضربنّ بسیفی دونکم حتّی ألقی اللَّه، لا أرید بذلک إلّاما عند اللَّه.
فقام حبیب بن مظاهر الفقعسیّ «2»؛ فقال: رحمک اللَّه! قد قضیت ما فی نفسک، بواجز من قولک؛ ثمّ قال: وأنا واللَّه الّذی لا إله إلّاهو علی مثل «2» ما هذا علیه.
ثمّ قال الحنفیّ مثل ذلک. «3» فقال الحجّاج بن علیّ: فقلت لمحمّد بن بشر: فهل کان منک أنت قول؟ فقال: إن کنت لأحبّ أن یعزّ اللَّه أصحابی بالظّفر، وما کنت لأحبّ أن أقتل، وکرهتُ أن أکذب «3» «4». «5»
__________________________________________________
(1)- [فی نفس المهموم والعیون: أحدّثک].
(2)- [لم یرد فی العیون].
(3) (3) [لم یرد فی العیون].
(4)- [زاد فی نفس المهموم: فبایعه منهم ثمانیة عشر ألفاً، فکتب مسلم إلی الحسین علیه السلام بخبره ببیعة ثمانیة عشر ألفاً ویأمره بالقدوم، ذلک قبل أن یقتل مسلم بسبعة وعشرین یوماً].
(5)- آن‌گاه بیامد تا وارد کوفه شد و در خانه مختار بن ابی‌عبید همان‌جا که اکنون خانه مسلم پسر مسیب نام گرفته، منزل گرفت. شیعیان رو سوی او کردند و رفت و آمد آغاز شد و چون جمعی از آن‌ها بر او فراهم آمدند، نامه حسین را برای آن‌ها خواند که گریستن آغاز کردند.
گوید: عابس بن ابی‌شبیب شاکری از جای برخاست، حمد خدای گفت، ثنای او کرد و آن‌گاه گفت:
«اما بعد، من تو را از کار کسان خبر نمی‌دهم و نمی‌دانم در دل چه دارند و از جانب آن‌ها وعده فریبنده نمی‌دهم. به خدا از چیزی که درباره آن تصمیم گرفته‌ام، سخن می‌کنم. وقتی دعوت کنید می‌پذیرم. همراه شما با دشمنتان می‌جنگم و با شمشیرم از شما دفاع می‌کنم تا به پیشگاه خدا روم و از این کار جز ثواب خدا چیزی نمی‌خواهم.»
گوید: حبیب بن مظاهر فقعسی به پا خاست و گفت: «خدایت رحمت کند! آن‌چه را در خاطر داشتی، با گفتار مختصر بیان کردی.»
آن‌گاه گفت: «به خدایی که جز او خدایی نیست، من نیز روشی مانند روش این شخص دارم.»
گوید: آن‌گاه حنفی سخنانی همانند این گفت.
راوی گوید: به محمدبن بشر گفتم: «تو نیز چیزی گفتی؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 117
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 355/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 83- 84؛ المیانجی، العیون العبری،/ 35- 36
قال: ثمّ أقبل مسلم حتّی دخل الکوفة، فنزل «1» [فی] «2» دار مسلم بن المسیّب، وهی دار المختار ابن [أبی] عبید الثّقفیّ.
قال: وجعلت الشّیعة تختلف إلی دار مسلم وهو یقرأ علیهم کتاب الحسین والقوم یبکون شوقاً منهم «3» إلی قدوم الحسین. ثمّ تقدّم إلی مسلم «4» بن عقیل «4» رجل من همدان یقال له عابس بن أبی شبیب الشّاکریّ، فقال: أمّا بعد، فإنِّی لا أخبرک عن النّاس بشی‌ء، فإنِّی لا أعلم ما فی أنفسهم، ولکنِّی «5» أخبرک عمّا أنا موطن علیه نفسی، واللَّه أجیبکم إذا دعوتم، وأقاتل «6» معکم عدوّکم، وأضرب «7» بسیفی دونکم أبداً «8» حتّی ألقی اللَّه، أنا لا أرید بذلک إلّاما عنده. ثمّ قام حبیب بن مظاهر الأسدیّ الفقعسیّ «9»، قال: وأنا واللَّه الّذی لا إله إلّاهو علی [مثل] «2» ما أنت علیه. وتتابعت الشّیعة علی [مثل] «2» کلام هذین الرّجلین، ثمّ بذلوا الأموال، فلم یقبل مسلم بن عقیل منها «10» شیئاً.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 56- 57؛ مثله الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 197؛ محمّد ابن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 176- 177
__________________________________________________
- گفت: «من می‌خواستم خداوند یارانم را به وسیله ظفر عزت دهد، اما کشته شدن را خوش نداشتم و نمی‌خواستم دروغ بگویم.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2926- 2927
(1)- [فی تسلیة المجالس مکانه: ولمّا دخل مسلم الکوفة وکان قبل وصول ابن زیاد إلیها نزل ...].
(2)- [من الخوارزمی وتسلیة المجالس].
(3)- [لم یرد فی الخوارزمی].
(4- 4) لیس فی د.
(5)- [الخوارزمی: لکن].
(6)- [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: ولأقاتلنّ].
(7)- [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: لأضربنّ].
(8)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(9)- لیس فی د.
(10)- [الخوارزمی: منهم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 118
وسار حتّی وصل الکوفة، فنزل لیلًا فی دار سلیمان بن صرد، وقیل فی دار المختار بن أبی عبیدة الثّقفیّ رحمه الله، فجعل النّاس «1» یختلفون إلیه، فأقرأهم «2» کتاب الحسین علیه السلام، فجعلوا یبکون وینتحبون «3»، فقام «4» عابس بن أبی شبیب الشّاکریّ «4»، فحمد اللَّه وأثنی علیه وذکر النّبیّ صلی الله علیه و آله فصلّی علیه و «5» أقبل علی مسلم علیه السلام وقال: «6» إنِّی لست «6» أعلم ما فی قلوب النّاس، ولکن «7» أخبرک بما فی «7» نفسی، إذا دعوتمونی أجبتکم وأضرب بسیفی عدوّکم حتّی ألقی اللَّه عزّ وجلّ «8»، ثمّ جلس وقام «9» حبیب بن مظاهر رحمه الله وقال له: یرحمک اللَّه، قد قضیت ما «10» علیک وأنا واللَّه علی مثل ذلک «11».
قال أبو مخنف: وجعل أهل الکوفة یدخلون علیه عشرة بعد «12» عشرة «13» وعشرین بعد عشرین «13» «14» وأقلّ وأکثر 14 حتّی بایعه فی ذلک الیوم «15» ثمانون ألف رجل.
مقتل أبی مخنف،/ 20- 21/ مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 218
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: سار من وقته- إلی قوله- حتّی دخل الکوفة لیلًا فی دار المختار بن أبی عبیدة فجعلواالنّاس ...].
(2)- [الأسرار: فقرأ علیهم].
(3)- [لم یرد فی الأسرار].
(4- 4) [کذا الصّواب، وفی المصدر: عابس البکریّ، وفی الأسرار: عبّاس بن حبیب الشّاکریّ].
(5)- [الأسرار: ثمّ].
(6- 6) [الأسرار: له: إنّی لا].
(7) (7) [الأسرار: أخبرکم عن].
(8)- [أضاف فی الأسرار: نصره].
(9)- [أضاف فی الأسرار: من بعده].
(10)- [أضاف فی الأسرار: وجب].
(11)- [الأسرار: ما ذکرت].
(12)- [لم یرد فی الأسرار].
(13- 13) [الأسرار: عشرون عشرون].
(14- 14) [لم یرد فی الأسرار].
(15)- [زاد فی الأسرار: من أوّل النّهار إلی آخره].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 119
قال أبو مخنف: لمّا وصل کتاب مسلم بن عقیل إلی الحسین بن علیّ علیه السلام، کتب جوابه:
«بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین بن علیّ بن أبی طالب إلی ابن عمّه مسلم بن عقیل، أمّا بعد یا ابن العمّ، فإنّی سمعت جدّی رسول اللَّه یقول: (ما منّا من یتطیّر ولا یتطیّر به)، فإذا قرأت کتابی هذا فامض إلی حیث أمرتک، والسّلام».
فلمّا قرأ مسلم سار من وقته ... «إلی قوله»: حتّی دخل الکوفة لیلًا فی دار المختار بن أبی عبیدة، فجعل النّاس یختلفون إلیه، فقرأ علیهم کتاب الحسین، فجعلوا یبکون، فقام عابس بن شبیب «1» الشّاکریّ، فحمد اللَّه وأثنی علیه، وذکر النّبیّ فصلّی علیه، ثمّ أقبل علی مسلم وقال له: إنّی لا أعلم ما فی قلوب النّاس، ولکن أخبرکم عن نفسی، إذا دعوتمونی أجبتکم وأضرب بسیفی عدوّکم، حتّی یلقی اللَّه تعالی نصره. ثمّ جلس وقام من بعده حبیب بن مظاهر، فقال: یرحمک اللَّه قد قضیت ما وجب علیک وأنا واللَّه علی مثل ما ذکرت.
قال: وجعل أهل الکوفة یدخلون علیه عشرة عشرة وعشرون عشرون، حتّی بایعه فی ذلک الیوم من أوّل النّهار إلی آخره ثمانون ألف رجل.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 218
(قال) أبو جعفر الطّبریّ: قدم «2» مسلم بن عقیل «3» الکوفة، فاجتمع علیه الشّیعة فی دار المختار، فقرأ علیهم کتاب الحسین علیه السلام، فجعلوا یبکون، فقام عابس بن أبی شبیب، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: أمّا بعد، فإنّی لا أخبرک عن النّاس، ولا أعلم ما فی أنفسهم، وما أغرّک منهم، ولکن، واللَّه، أخبرک بما أنا موطّن نفسی علیه، واللَّه لأجیبنّکم إذا دعوتم، ولأقاتلنّ معکم عدوّکم، ولأضربنّ بسیفی دونکم، حتّی ألقی اللَّه، لا أرید بذلک إلّاما عند اللَّه، فقام حبیب «4» وقال لعابس، ما قدّمته فی ترجمة حبیب «4».
__________________________________________________
(1)- کذا الصّواب، وفی المصدر: عبّاس بن حبیب.
(2)- [فی المعالی مکانه: ولمّا قدم ...].
(3)- [أضاف فی المعالی: إلی].
(4- 4) [المعالی: وقال حبیب: یرحمک اللَّه تعالی، قد قضیت ما علیک وأنا واللَّه لعلی مثل ما أنت علیه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 120
السّماوی، إبصار العین،/ 75/ مثله: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 388- 389
وقال أبو مخنف فی کتابه والمفید فی الإرشاد، واللّفظ لأبی مخنف، لأنّه أبسط وأوفی بالمقام. قال: فلمّا «1» قدم مسلم بن عقیل الکوفة فنزل دار المختار بن أبی عبیدة الثّقفیّ واقبلت الشّیعة تختلف إلیه، فکلّما «2» اجتمع إلیه «3» منهم جماعة قرأ علیهم کتاب الحسین علیه السلام، فجعلوا یبکون، وبایعه «4» النّاس حتّی بایعه منهم ثمانیة عشر ألفاً، وفی روایة ثلاثون «4» ألفاً، فقام عابس بن أبی شبیب الشّاکریّ خطیباً، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: أمّا بعد، فإنّی لا أخبرک عن النّاس، ولا أعلم ما فی أنفسهم «5»، وما أغرّک منهم ولکن «6» واللَّه أخبرک بما أنا موطِّن نفسی علیه، واللَّه لأجیبنّکم إذا دعوتم «7»، ولأقاتلنّ معکم عدوّکم، ولأضربنّ بسیفی هذا دونکم حتّی ألقی اللَّه، لا أرید بذلک إلّاما عند اللَّه. فقام حبیب بن مظاهر وقال لعابس کما تقدّم فی ترجمة «8» حال حبیب ویأتی فی المسیر مفصّلًا «8».
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 250/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 159
هو الّذی قام خطیباً عند بیعة النّاس لمسلم، وخطب، فقال بعد حمد اللَّه والثّناء علیه:
أمّا بعد، فإنّی لا أخبرک عن النّاس، ولا أعلم ما فی أنفسهم وما أغرّک منهم، ولکن،
__________________________________________________
(1)- [فی وسیلة الدّارین: وقال أبو مخنف فی مقتله: فلمّا ...].
(2)- [وسیلة الدّارین: فلمّا].
(3)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(4) (4) [وسیلة الدّارین: منهم ثمانیة عشر ألفاً أو أربعین ألفاً أو ثمانین].
(5)- [وسیلة الدّارین: نفوسهم].
(6)- [وسیلة الدّارین: ولکنِّی].
(7)- [زاد فی وسیلة الدّارین: معکم].
(8- 8) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 121
واللَّه، أخبرک بما أنا موطِّن نفسی علیه، واللَّه لأجیبنّکم إذا دعوتم، ولأقاتلنّ معکم عدوّکم، ولأضربنّ بسیفی هذا دونکم حتّی ألقی اللَّه، لا أرید بذلک إلّاما عند اللَّه.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 112
ولخمس خلون من شوّال دخل الکوفة، فنزل دار المختار بن أبی عبید الثّقفیّ، وکان شریفاً فی قومه، کریماً، عالی الهمّة، مقداماً، مجرباً، قوی النّفس، شدیداً علی أعداء أهل البیت علیهم السلام، له عقل وافر ورأی مصیب، خصوصاً بقواعد الحرب والغلبة علی العدوّ، کأ نّه مارسَ التّجارب فحنّکته، أو لابسَ الخطوب فهذّبته، انقطعَ إلی آل الرّسول الأقدس، فاستفادَ منهم أدباً جمّاً وأخلاقاً فاضلة، وناصح لهم فی السّرِّ والعلانیة.
ووافت الشّیعة مسلماً فی دار المختار بالتّرحیب وأظهروا له من الطّاعة والانقیاد ما زاد فی سروره وابتهاجه، فعندها قرأ علیهم کتاب الحسین، فقام عابس بن شبیب الشّاکریّ وقال: إنّی لا أخبرک عن النّاس، ولا أعلم ما فی نفوسهم، ولا أغرّک بهم، واللَّه إنِّی أحدّثک عمّا أنا موطّن علیه نفسی، واللَّه لأجیبنّکم إذا دعوتم، ولأقاتلنّ معکم عدوّکم، ولأضربنّ بسیفی دونکم حتّی ألقی اللَّه، لا أرید بذلک إلّاما عند اللَّه.
وقال حبیب بن مظاهر: قد قضیت ما فی نفسک بواجز من قولک، وأنا واللَّه الّذی لا إله إلّا هو علی مثل ما أنت علیه.
وقال سعید بن عبداللَّه الحنفیّ مثل قولهما.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 167
وهو الّذی قال لمسلم بن عقیل بعد قراءته کتاب الحسین علیه السلام، بعد الحمد والثّناء: أمّا بعد، فإنّی لا أخبرک، إلی آخر ما فی ص «35».
المیانجی، العیون العبری،/ 136

وقد کان مسلم بن عقیل حیث تحوّل إلی دار هانی بن عروة وبایعه ثمانیة عشر ألفاً، قدّم کتاباً إلی حسین مع عابس بن أبی شبیب الشّاکریّ: أمّا بعد، فإنّ الرّائد لا یکذب أهله، وقد بایعنی من أهل الکوفة ثمانیة عشر ألفاً، فعجّل الإقبال حین یأتیک کتابی، فإنّ النّاس کلّهم معک، لیس لهم فی آل معاویة رأی ولا هویً؛ والسّلام. «1»
__________________________________________________
(1)- گوید: و چنان بود که وقتی مسلم‌بن عقیل به خانه هانی رفت و هیجده هزار کس با وی بیعت کردند-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 122
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 375/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 114
«1» وکتب مسلم بن عقیل إلی الحسین علیه السلام کتاباً «1»: أمّا بعد، فإنّ الرّائد لا یکذب أهله، وأنّ جمیع أهل الکوفة معک، وقد بایعنی منهم ثمانیة عشر ألفاً، فعجّل الإقبال حین تقرأ کتابی، والسّلام علیک ورحمة اللَّه وبرکاته.
وحمله مع عابس بن أبی شبیب «2» الشّاکریّ وقیس بن مسهّر الصّیداویّ.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 15/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 114
(وقال) الطّبریّ أیضاً: أنّ مسلماً لمّا بایعه النّاس، «3» ثمّ تحوّل من دار المختار إلی دار هانی بن عروة «3»، کتب إلی الحسین علیه السلام کتاباً یقول فیه: أمّا بعد، فإنّ الرّائد لا یکذب أهله، وقد بایعنی من أهل الکوفة ثمانیة عشر ألفاً، فحیّهلا «4» بالإقبال حین یأتیک کتابی، «5» فإنّ النّاس کلّهم معک، لیس لهم «6» فی آل معاویة رأی ولا هویً؛ وأرسل الکتاب مع عابس «7»، «8» فصحبه شوذب مولاه «9» «8» «10». «11»
__________________________________________________
- همراه عابس‌بن شبیب شاکری نامه‌ای به حسین نوشت به این مضمون:
«اما بعد، پیشتاز با کسان خویش دروغ نمی‌گوید، هجده هزار کس از مردم کوفه با من بیعت کرده‌اند، وقتی نامه من به تو رسید در کار آمدن شتاب کن که همه مردم باتو اند و به خاندان معاویه عقیده و علاقه ندارند، والسلام.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2954
(1- 1) [لم یرد فی نفس المهموم].
(2)- [فی المطبوع: شبث].
(3) (3) [لم یرد فی المعالی].
(4)- [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: فعجّل].
(5)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: هذا].
(6)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
(7)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: ابن أبی شبیب الشّاکریّ إلی مکّة].
(8- 8) [وسیلة الدّارین: ابن شبیب الشّاکریّ إلی الحسین بن علیّ وهو فی مکّة قبل سبعة وعشرین یوماً قبل مقتله].
(9)- [ذخیرة الدّارین: مع مولی شاکر جدّه].
(10)- [زاد فی المعالی: وکان مع الحسین علیه السلام إلی أن نزل معه بکربلاء مع شوذب].
(11)- و آن‌گاه که مسلم بن عقیل به خانه هانی بن عروه نزول کرد و هجده هزار کس با او بیعت کردند،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 123
السّماوی، إبصار العین،/ 75/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 250؛ المازندرانی، وسیلة الدّارین،/ 389؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 159
وأقبلت الشّیعة یبایعونه حتّی أحصی دیوانه ثمانیة عشر ألفاً، وقیل بلغ خمساً وعشرین ألفاً، وفی حدیث الشّعبیّ: بلغ من بایعه أربعین ألفاً، فکتب مسلم إلی الحسین مع عابس ابن شبیب الشّاکریّ یخبره باجتماع أهل الکوفة علی طاعته، وانتظارهم لقدومه وفیه یقول: الرّائد لا یکذب أهله، وقد بایعنی من أهل الکوفة ثمانیة عشر ألفاً، فعجّل الإقبال حین یأتیک کتابی.
وکان ذلک قبل مقتل مسلم بسبع وعشرین لیلة، وانضمّ إلیه کتاب أهل الکوفة، وفیه:
عجّل القدوم یا ابن رسول اللَّه، فإنّ لک بالکوفة مائة ألف سیف، فلا تتأخّر.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 168
ثمّ واصل مسلم السّیر قُدُماً، حتّی وصل الکوفة، لخمس خلون من شوّال سنة ستّین للهجرة. فنزل فی دار المختار بن أبی عبید الثّقفیّ، وکان من زعماء الشّیعة فی الکوفة.
وأقبلت الشّیعة تختلف إلیه من کلّ مکان، فکلّما اجتمع إلیه جماعة منهم قرأ علیهم کتاب الحسین، فیبکون ویعدونه من أنفسهم النّصرة حتّی بایعه منهم ثمانیة عشر ألفاً.
فعند ذلک کتب مسلم کتاباً إلی الحسین علیه السلام قبل مقتله بسبع وعشرین لیلة جاء فیه:
«بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، أمّا بعد، فإنّ الرّائد لایکذب أهله، وقد بایعنی من أهل الکوفة
__________________________________________________
- با عابس بن ابی شبیب شاکری به حسین علیه السلام نوشت:
«اما بعد، آب جو به خاندانش دروغ نمی‌گوید. هجده هزار از اهل کوفه با من بیعت کردند. نامه من که رسید، در آمدن شتاب کن؛ زیرا همه مردم رو به تو دارند و نظر و دلخواهی با آل معاویه ندارند، والسلام.»
در روایت مثیر الاحزان: «اما بعد، آبْ جُو به‌خاندان‌خود دروغ‌نگوید. همه اهل کوفه با تواند و هجده‌هزار تن از آن‌ها با من بیعت کردند. چون نامه‌ام بخوانی در آمدن شتاب کن، والسلام علیک ورحمة اللَّه وبرکاته.»
آن را با عابس بن ابی‌شبیب شاکری و قیس بن مسهّر صیداوی فرستاد، انتهی.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 48- 49
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 124
ثمانیة عشر ألفاً، فعجّل الإقبال حین یأتیک کتابی، والسّلام».
وسرّح الکتاب مع عابس بن أبی شبیب الشّاکریّ، فأدرک الرّسول الحسین- وهو بمکّة- فسلّمه الکتاب، وبقی معه حتّی استشهد بین یدیه فی کربلاء.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 217- 218
أرسله مسلم بن عقیل إلی الحسین علیه السلام بالرّسالة الّتی أخبره فیها ببیعة أهل الکوفة، فظلّ ملازماً للحسین علیه السلام إلی أن قُتل بین یدیه.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 402
فکتب إلی الحسین علیه السلام: «أمّا بعد، فإنّ الرّائد لا یکذب أهله، وقد بایعنی من أهل الکوفة ثمانیة عشر ألفاً، فعجّل الإقبال حین یأتیک کتابی هذا، فإنّ النّاس کلّهم معک، لیس لهم فی آل معاویة رأی ولا هوی، والسّلام».
وذلک قبل أن یُقتل مسلم بسبعة وعشرین یوماً، وسرّح الکتاب مع قیس بن مسهّر وعابس، وصحبه شوذب مولاه، فأتوه علیه السلام إلی مکّة.
المیانجی، العیون العبری،/ 35- 36
وکان مسلم بن عقیل أرسله للحسین علیه السلام ومعه کتاب یذکر فیه: أمّا بعد، فإنّ الرّائد لا یکذب أهله، إلی آخر ما فی ص «36»؛ وصحبه شوذب مولاه، فقدما مکّة، وبقیا معه حتّی جاء إلی کربلاء.
المیانجی، العیون العبری،/ 136- 137
وکتب مسلم رسالة ثانیة إلی الحسین علیه السلام فی مکّة، وأرسله مع عابس بن شبیب الشّاکریّ وسأل الإعجال بالقدوم علیه لاشتیاق النّاس إلیه. «1»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 235- 236
__________________________________________________
(1)- مسلم بن عقیل او را به عنوان رسول خویش به سوی حسین علیه السلام فرستاد تا بیعت مردم کوفه را به اطلاع امام برساند و امام را برای ورود به کوفه دعوت کند که این حادثه پیش از دگرگونی و تغییر موضع اهالی کوفه به جهت مخالف، اتفاق افتاد.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 94
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 125

(وروی) أبو مخنف: إنّه لمّا التحم القتال فی یوم عاشوراء، وقُتل بعض أصحاب الحسین علیه السلام، جاء عابس «1» الشّاکریّ ومعه شوذب «2»، فقال لشوذب: یا شوذب! ما فی نفسک أن تصنع؟ قال: ما أصنع! أقاتل معک دون ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله حتّی اقتل؛ فقال:
ذلک الظّنّ بک، أمّا الآن، فتقدّم بین یدی أبی عبداللَّه علیه السلام حتّی یحتسبک، کما احتسب غیرک من أصحابه، وحتّی أحتسبک أنا، فإنّه لو کان معی السّاعة أحد أنا أولی به منِّی بک، لسرّنی أن یتقدّم بین یدی حتّی أحتسبه، فإنّ هذا یوم ینبغی لنا أن نطلب «3» الأجر فیه بکلِّ ما نقدر «3» علیه، فإنّه لا عمل بعد الیوم، وإنّما هو الحساب.
(أقول): هذا مثل مقال العبّاس بن علیّ علیه السلام لإخوته «4» فی ذلک الیوم: تقدّموا لأحتسبکم، فإنّه لا ولد لکم. یعنی فینقطع نسلکم فیشتدّ بلائی ویعظم أجری «5». «6»
السّماوی، إبصار العین،/ 75/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 250- 251
راجع ما یلی «7»:
الطّبری، التّاریخ، 5/ 443- 444
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 22- 23/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 298
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: ابن أبی شبیب].
(2)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: مولی شاکر].
(3) (3) [ذخیرة الدّارین: فیه الأجر بکلّ نقدر].
(4)- [ذخیرة الدّارین: کما تقدّم فی ترجمة حین قال لإخوته من امّه].
(5)- [إلی هنا حکاه فی ذخیرة الدّارین].
(6)- گفت: عابس بن ابی‌شبیب شاکری نزد شوذب وابسته شاکر آمد و گفت: «در دل داری چه کنی؟»
گفت: «چه می‌کنم؟ همراه تو برای زاده دختر رسول خدا می‌جنگم تا کشته شوم.»
گفت: «مرا درباره تو همین گمان بود، اکنون خدمت ابا عبداللَّه برو تا تو را همچون دیگران در شمار یاران خود آرد و من هم تو را به حساب آرم. اگر من از تو نزدیک تری داشتم، او را پیش از خود به میدان می‌فرستادم تا در مرگ او سوگوار شوم و اجر بیشتری برم. امروز آخر کار ماست. پس از امروز عملی نداریم و حساب داریم.»
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 128
(7)- [أنظر شوذب فی عنوان: مقالة عابس مع شوذب، ص 24- 27 من هذا المجلّد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 126
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 158
مجلسی، جلاء العیون،/ 671
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 2/ 303

وجاء عابس بن أبی شبیب الشّاکریّ، وشوذب مولی شاکر إلی الحسین، فسلّما علیه وتقدّما فقاتلا، فقُتل شوذب.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 292/ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 454

[بعد استشهاد نافع] قالوا: فلمّا رأی بقیّة أصحاب الحسین أ نّهم لا یقدرون علی أن یمتنعوا ولا یمنعوا حسیناً، تنافسوا فی أن یُقتلوا، فجعلوا یقاتلون بین یدیه حتّی یُقتلوا.
وجاء عابس بن أبی شبیب، فقال: یا أبا عبداللَّه! واللَّه ما أقدر علی أن أدفع عنک القتل والضّیم بشی‌ء أعزّ علیَّ من نفسی، فعلیک السّلام! وقاتل بسیفه، فتحاماه النّاس لشجاعته، ثمّ عطفوا علیه من کلّ جانب، فقُتل.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 404، أنساب الأشراف، 3/ 197
[بعد استشهاد شوذب] ثمّ قال عابس بن أبی شبیب: یا «1» أبا عبداللَّه! أما واللَّه ما «2» أمسی علی ظهر «3» الأرض قریب ولا بعید أعزّ علیَّ «4» ولا أحبّ إلیّ «4» منک؛ ولو قدرت علی «5» أن
__________________________________________________
(1)- [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین مکانهم: وروی أبو مخنف أیضاً قال: فتقدّم عابس‌إلی الحسین علیه السلام بعد مقالته لشوذب، فسلّم علیه وقال: یا ...، وفی المعالی مکانه: فتقدّم عابس إلی الحسین علیه السلام، فسلّم علیه وقال: یا ...، وفی بحرالعلوم مکانه: ووقف عابس بعد ذلک أمام الحسین علیه السلام وقال: یا ...].
(2)- [فی المقرّم مکانه: فوقف عابس أمام أبی عبداللَّه علیه السلام وقال: ما ...].
(3)- [وسیلة الدّارین: وجه].
(4- 4) [لم یرد فی المقرّم].
(5)- [لم یرد فی المقرّم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 127
أدفع عنک الضّیم والقتل «1» بشی‌ء أعزّ علیَّ من نفسی ودمی «1» لفعلته «2»؛ السّلام علیک «3» یا أبا عبداللَّه «3»، أشهد اللَّه أنِّی علی هدیک وهدی أبیک. «4»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 444/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 281- 282؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 404- 405؛ مثله السّماوی، إبصار العین، 1/ 75- 76؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 251؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 389؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 312؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 160
وتقدّم عابس بن شبیب الشّاکریّ، فسلّم علی الحسین علیه السلام وودّعه، وقاتل حتّی قُتل. «5»
المفید، الإرشاد، 2/ 109
«6» ثمّ «7» تقدّم «6»، فسلّم علی الحسین وقال له «7»: یا أبا عبداللَّه! «8» أما واللَّه «8» ما أمسی علی ظهر «9» الأرض قریب ولا بعید أعزّ علیَّ ولا أحبّ إلیّ منک، ولو قدرت علی أن أدفع عنک الضّیم والقتل بشی‌ء أعزّ علیَّ من نفسی ودمی لفعلت، السّلام علیک یا أبا عبداللَّه،
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی المقرّم].
(2)- [المقرّم: لفعلت].
(3- 3) [لم یرد فی المقرّم].
(4)- گوید: آن‌گاه عابس بن ابی شبیب گفت: «ای ابو عبداللَّه! به خدا بر پشت زمین از نزدیک و دور کسی را عزیزتر و محبوب‌تر از تو ندارم. اگر می‌توانستم با چیزی عزیزتر از جانم و خونم ظلم و کشته شدن را از تو بردارم، برمی‌داشتم. ای ابو عبداللَّه! درود بر تو، شهادت می‌دهم بر هدایت توام و هدایت پدرت.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3049
(5)- و عابس‌بن شبیب شاکری پیش آمده بر حسین علیه السلام سلام کرد و با آن حضرت وداع نمود و جنگ کرد تا شهید شد. رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 109
(6) (6) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء: فتقدّم].
(7- 7) [العیون: قال عابس].
(8- 8) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(9)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء ومثیر الأحزان: وجه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 128
أشهد أنِّی علی هداک وهدی أبیک.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 23/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 298؛ المجلسی، البحار، 45/ 29؛ البحرانی، العوالم، 17/ 272؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 309؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 298؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 192؛ المیانجی، العیون العبری،/ 135؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 76
وجاء عابس بن أبی شبیب الشّاکریّ من «1» بنی شاکر، فقال له الحسین: یا أبا شوذب ما فی نفسک؟ قال: اقاتل معک. فدنا من الحسین وقال: لو قدرت أن أدفع عنک بشی‌ء هو أعزّ من نفسی لفعلت.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 34
ثمّ أتاه أصحابه مثنی وفرادی یقاتلون بین یدیه وهو یدعو لهم ویقول: جزاکم اللَّه أحسن جزاء المتّقین، فجعلوا یسلّمون علی الحسین ویقاتلون حتّی یُقتلوا، ثمّ جاء عابس ابن أبی شبیب، فقال: یا أبا عبداللَّه! أما واللَّه ما أمسی علی ظهر الأرض قریب ولا بعید أعزّ علیَّ منک، ولو قدرت أن أدفع عنک الضّیم أو القتل بشی‌ء أعزّ علیَّ من نفسی ودمی لفعلته، السّلام علیک یا أبا عبداللَّه، اشهد لی أنِّی علی هدیک. «2»
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 184
«2»
__________________________________________________
(1)- [المطبوع: مولی، وهو تصحیف].
(2)- و چون عزیمت عابس بر محاربه تصمیم یافت، به نزد امام حسین رفته، بر وی سلام کرد و گفت: «یا اباعبداللَّه! به خدا سوگند که بر روی زمین هیچ کس نیست که نزد من از تو دوست‌تر و عزیزتر باشد. اگر چیزی نفیس‌تر از نفس خود می‌داشتم، آن‌را وقایه ذات‌مقدس و نفس مکرم تو می‌گردانیدم. یا اباعبداللَّه! من گواهی می‌دهم که تو همچون پدر خویش سالک طریق مستقیمی.» میرخواند، روضة الصفا، 3/ 158
پس عابس به قدم اخلاص و یقین و ایمان به خدمت امام مؤمنان آمد و گفت: «یابن رسول اللَّه! امروز هیچ کس از خویش و بیگانه نزد من از تو عزیزتر نیست. اگر می‌توانستم دفع نمایم کشتن و ستم را از تو به چیزی که نزد من از جان عزیزتر باشد، هر آینه می‌کردم. بر تو سلام می‌کنم، تو را وداع می‌نمایم و تو را گواه می‌گیرم که بر طریقه حق تو و پدر تو ثابتم.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 671- 672
پس شوذب را برداشت و به نزد حسین علیه السلام آمد.
«وقال: یا أبا عبداللَّه! أما واللَّه ما أمسی علی وجه الأرض قریب ولا بعید أعزّ علیَّ ولا أحبّ إلیّ منک،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 129
[عن مقتل شهاب الدّین العاملیّ] ثمّ تقدّم من بعده [عبداللَّه بن عمر الکندیّ] عابس بن شبیب «1» الشّاکریّ، وقال: یا أبا عبداللَّه! ما أمسی علی وجه الأرض قریب ولا بعید أعزّ منک، ولو قدرت أن أدفع عنک القتل بشی‌ءٍ أعظم من نفسی لفعلته، فعلیک منِّی السّلام یا أبا عبداللَّه، اشهد بأنِّی علی هداک، وهذا أبوک وأخوک، فإنِّی أراهم. «2»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 286
هو الّذی قال للحسین علیه السلام یوم الطّفّ: یا أبا عبداللَّه! أما واللَّه ما أمسی علی وجه الأرض قریب ولا بعید أعزّ علیَّ ولا أحبّ إلیّ منک، ولو قدرت علی أن أدفع عنک الضّیم أو القتل بشی‌ء أعزّ علیَّ من نفسی ودمی لفعلت، السّلام علیک یا أبا عبداللَّه، أشهد أنِّی علی هداک وهدی أبیک، ثمّ مضی إلی القوم وبارز حتّی نال شرف الشّهادة أوّلًا، وشرف تخصیصه علیه السلام التّسلیم علیه فی زیارة النّاحیة المقدّسة والزّیارة الرّجبیّة ثانیاً، رضوان اللَّه تعالی علیه.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 112
__________________________________________________
- ولو قدرت علی أن أدفع عنک الضّیم أو القتل بشی‌ءٍ أعزّ علیَّ من نفسی ودمی لفعلت. السّلام علیک یا أبا عبداللَّه! اشهد أنِّی علی هداک وهدی أبیک.»
عرض کرد: «یا ابا عبداللَّه! هیچ آفریده ای چه نزدیک و چه دور، چه خویش و چه بیگانه در روی ارض روز به‌پای نبرد که در نزد من از تو عزیزتر و محبوب‌تر باشد. اگر قدرت داشتمی که این ظلم و قتل را از تو دفع دهم، به چیزی که در نزد من از جان من و خون من عزیزتر بودی، توانی و تراخی 1 نمی‌ورزیدم.»
آن‌گاه آن حضرت را سلام داد و عرض کرد: «یا ابا عبداللَّه! گواه باش که من بر دین تو و دین پدر تو می‌گذرم.»
1. توانی، تراخی: سستی و کاهلی.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 303
(1)- [المطبوع: لیث].
(2)- راوی گوید: عابس‌بن ابی‌شبیب گفت: «یا اباعبداللَّه! در روی زمین خویش و بیگانه‌ای نیست که از تو نزد من عزیزتر و محبوب‌تر باشد. اگر می‌توانستم ستم و قتل را با چیزی که از جان عزیزتر داشتم از شما بگردانم، همان می‌کردم. السلام علیک یا اباعبداللَّه! خدا را گواه می‌گیرم که من بر راه تو و راه پدرت هستم.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 128
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 130

ثمّ مشی «1» بالسّیف مُصْلِتاً نحوهم «1» وبه ضربة علی جبینه «2». «3» «4» قال أبو مخنف: حدّثنی نُمیر بن وَعْلة، عن رجل من بنی عبد من هَمْدان یقال له ربیع بن تمیم شهد ذلک الیوم «3»، قال: لمّا رأیته مقبلًا عرفته و «5» قد شاهدته فی المغازی «6»، وکان أشجع النّاس، فقلت «7»: أ یّها النّاس، هذا الأسد الأسود، «8» هذا ابن أبی شبیب، لا یخرجنّ إلیه أحد منکم، «9» فأخذ ینادی: ألا رجل لرجل «10»؟! فقال «11» عمر بن سعد «9»: «12» ارضخوه بالحجارة؛ قال: فرُمی بالحجارة من کلِّ جانب، فلمّا رأی ذلک، ألقی درعه ومغفره «13»، ثمّ شدّ علی النّاس «14»، فوَ اللَّه لرأیته یکرُد «15» أکثر من مأتین من النّاس؛ ثمّ إنّهم
__________________________________________________
(1- 1) [بحرالعلوم: نحو القوم مصلّتاً سیفه].
(2)- [أضاف فی إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: طلب البراز].
(3) (3) [فی إبصار العین والمعالی: وروی أبو مخنف عن الرّبیع بن تمیم الهمدانیّ].
(4- 4) [بحر العلوم: فأخذ ینادی: ألا رجل، لرجل؟ فأحجموا عنه، وأخذ منادیهم ینادی فی الصّفوف].
(5)- [أضاف فی إبصار العین وذخیرة الدّارین والمعالی ووسیلة الدّارین: کنت].
(6)- [أضاف فی إبصار العین وذخیرة الدّارین والمعالی ووسیلة الدّارین: والحروب، وأضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: خصوصاً یوم صفّین].
(7)- [فی إبصار العین والمعالی: فصاحت].
(8)- [زاد فی بحرالعلوم: هذا أشجع النّاس].
(9) (9) [بحرالعلوم: فصاح عمر بن سعد بالنّاس].
(10)- [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین ونفس المهموم والمعالی ووسیلة الدّارین: ألا رجل، وأضاف فی إبصار العین وذخیرة الدّارین والمعالی ووسیلة الدّارین: فلم یتقدّم إلیه أحد].
(11)- [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین والمعالی ووسیلة الدّارین: فنادی].
(12)- [أضاف فی إبصار العین وذخیرة الدّارین والمعالی ووسیلة الدّارین: ویلکم].
(13)- [أضاف فی إبصار العین وذخیرة الدّارین والمعالی ووسیلة الدّارین: خلفه].
(14)- [زاد فی بحرالعلوم: فهزمهم بین یدیه].
(15)- [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین ونفس المهموم والمعالی وبحرالعلوم ووسیلة الدّارین: یطرد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 131
تعطّفوا علیه من «1» کلِّ جانب «1»، فقُتل «2»؛ «3» قال: فرأیت رأسه فی أیدی رجال ذوی عُدّة، هذا یقول: أنا قتلته، وهذا یقول: أنا قتلته، فأتوا عمر بن سعد، فقال «3»:
لا تختصموا، هذا «4» لم یقتله سنان «5» واحد «6»، ففرّق بینهم بهذا القول «7». «8»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 444/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 282؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 405؛ مثله السّماوی، إبصار العین،/ 76؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 251؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 389- 390؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 160- 161
__________________________________________________
(1) (1) [فی إبصار العین والمعالی: حوالیه].
(2)- [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین والمعالی ووسیلة الدّارین: فقتلوه واحتزّوا رأسه].
(3- 3) [بحرالعلوم: فاحتزّوا رأسه وتنازع عدّة من الرّجال فی رأسه، فکلّ یقول: أنا قتلته. فقال ابن سعد].
(4)- [زاد فی بحرالعلوم: واللَّه].
(5)- [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین ونفس المهموم والمعالی وبحرالعلوم ووسیلة الدّارین: إنسان].
(6)- [أضاف فی إبصار العین وذخیرة الدّارین والمعالی ووسیلة الدّارین: کلّکم قتلتم].
(7)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: وقال فی العوالم مثل ما نقل باختلاف یسیر].
(8)- گوید: آن‌گاه با شمشیر کشیده سوی آن‌ها رفت و زخمی بر پیشانی داشت.
ربیع بن تمیم عبدی همدانی گوید: وقتی دیدمش که می‌آمد، شناختمش که در جنگ‌ها دیده بودمش که از همه دلیرتر بود. گفتم: «ای مردم! این شیر شیران است، این پسر ابی شبیب است، هیچ کس از شما سوی وی نرود.»
گوید: و او ندا می‌داد که: «مگر مردی نیست که با مردی مقابله کند؟»
گوید: عمر بن سعد گفت: «سنگبارانش کنید.»
گوید: از هر سو سنگ به طرف وی انداختند و چون چنین دید زره و زره سر خویش را بینداخت و آن‌گاه به کسان حمله کرد. به خدا دیدمش که بیش‌تر از دویست کس را دنبال می‌کرد، آن‌گاه از هر طرف به او تاختند که کشته شد.
گوید: سر وی را دیدم که به دست چند کس بود. این یکی می‌گفت: «من کشتمش.»
و آن یکی می‌گفت: «من کشتمش.»
پیش عمر بن سعد آمدند که گفت: «بگو مگو مکنید، این را یک سر نیزه نکشته.»
بدین سان آن‌ها را از هم جدا کرد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3049- 3050
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 132
«1» ثمّ مشی بالسّیف نحوهم «1». قال ربیع بن تمیم: فلمّا رأیته مُقبلًا عرفته- وقد کنت شاهدته فی المغازی- فکان أشجع النّاس، فقلت للقوم «2»: أ یّها النّاس! هذا أسد الاسود، «3» هذا ابن [أبی] «4» شبیب «3»، لا یخرجنّ «5» إلیه أحد منکم. فأخذ ینادی: ألا رجل؟ ألا رجل؟
فقال عمر بن سعد: ارضخوه بالحجارة. «6» فرُمی بالحجارة «6» من کلّ جانب، فلمّا رأی ذلک، ألقی درعه ومغفره، ثمّ شدّ علی النّاس؛ فوَ اللَّه لقد رأیته «7» یطرد أکثر من مأتین من النّاس.
ثمّ «8» تعطّفوا علیه من کلِّ جانب، فقُتل «9»، فرأیت رأسه فی أیدی رجال ذوی عدّة، هذا یقول: أنا قتلته! «10» وهذا یقول: أنا قتلته «10»! فقال عمر بن سعد: لا تختصموا، هذا واللَّه «2» لم یقتله إنسان واحد، «11» ففرّق «12» بینهم بهذا القول.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 23/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة
__________________________________________________
(1- 1) [شرح الشّافیة: وجاء عابس بن شبیب الشّاکریّ].
(2)- [لم یرد فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم وشرح الشّافیة وسائر المصادر].
(3- 3) [لم یرد فی شرح الشّافیة].
(4)- [من تسلیة المجالس وسائر المصادر].
(5)- [شرح الشّافیة: یخوض].
(6) (6) [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء ومثیر الأحزان والعیون].
(7)- [البحار: رأیت].
(8)- [أضاف فی تسلیة المجالس: إنّه، وأضاف فی البحار والعوالم وشرح الشّافیة والدّمعة والأسرار وتظلّم‌الزّهراء ومثیر الأحزان والعیون: وإنّهم].
(9)- [مثیر الأحزان: فقتلوه].
(10) (10) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم وشرح الشّافیة وسائر المصادر: والآخر یقول کذلک].
(11)- [إلی هنا حکاه فی شرح الشّافیة وتظلّم الزّهراء].
(12)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والعیون: حتّی فرّق].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 133
المجالس، 2/ 298- 299؛ المجلسی، البحار، 45/ 29؛ البحرانی، العوالم، 17/ 272- 273؛ ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 363- 364؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 309؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 298؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 192- 193؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 77؛ المیانجی، العیون العبری،/ 135- 136
وأمّا عابس، فطلب البراز، فتحاماه النّاس لشجاعته، فقال لهم عمر: ارموه بالحجارة، فرموه من کلّ جانب، فلمّا رأی ذلک، ألقی درعه ومغفره، وحمل علی النّاس، فهزمهم بین یدیه، ثمّ رجعوا علیه، فقتلوه وادّعی قتله جماعة.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 292
ثمّ تقدّم، فلم یقدم علیه أحد.
فقال زیاد بن الرّبیع بن أبی تمیم الحارثیّ: هذا ابن أبی شبیب الشّاکریّ القویّ، لا یخرجنّ إلیه أحد، ارموه بالحجارة. فرموه حتّی قُتل.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 34
وتقدّم عابس نحوهم بالسّیف، وبه ضربة علی جبینه، وکان أشجع النّاس، فجعل ینادی: «ألا رجل لرجل؟». فعرفه ربیع بن تمیم الهَمْدانیّ، فقال: «أ یّها النّاس! هذا الأسد الأسود، هذا ابن أبی شبیب، لا یخرجنّ إلیه أحد منکم!». فقال عمر بن سعد:
ارضخوه بالحجارة. فرموه من کلِّ جانب، فلمّا رأی ذلک، ألقی درعه ومغفره، ثمّ شدّ علی النّاس، فهزمهم بین یدیه، ثمّ عطفوا علیه من کلِّ جانب، فقتلوه، فادّعی قتله جماعة وأتوا ابن سعد، فقال: «لا تختصموا، هذا لم یقتله إنسان واحد!». ففرّق بینهم [بهذا القول].
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 454- 455
ثمّ مشی بسیفه صلتاً وبه ضربة علی جبینه- وکان أشجع النّاس- فنادی: ألا رجل لرجل؟ ألا ابرزوا إلیّ؟ فعرفوه، فنکلوا عنه، ثمّ قال عمر بن سعد: ارضخوه بالحجارة، فرمی بالحجارة من کلّ جانب، فلمّا رأی ذلک ألقی درعه ومغفره، ثمّ شدّ علی النّاس، واللَّه لقد رأیته یکرد أکثر من مأتین من النّاس بین یدیه، ثمّ إنّهم عطفوا علیه من کلّ جانب، فقُتل رحمه الله، فرأیت رأسه فی أیدی رجال ذوی عدد، کلّ یدّعی قتله، فأتوا به عمر بن سعد، فقال لهم: لا تختصموا فیه، فإنّه لم یقتله إنسان واحد، ففرّق بینهم بهذا القول. «1»
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 184
__________________________________________________
(1)- و چون عابس سخن خود را تمام کرد، با شمشیر برهنه روی به صف دشمنان نهاد. ربیع بن تمیم گوید-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 134
[عن مقتل شهاب الدّین العاملیّ] ثمّ مضی وهو شاهر سیفه نحو الکفرة یضرب بهم طولًا وعرضاً، قال شعبة بن تمیم: شهدت ذلک الیوم، فرأیته مقبلًا وقد عرفته، وإنّه کان فی المغازی أشجع، وقد شاهدته، فقلت لابن سعد (لعنه اللَّه): هذا أسد اللَّه عابس بن لیث الشّاکریّ، فنادِ فی أصحابک أن لا یخرج إلیه أحد، فقال عابس: قد أبحتکم رجلین وثلاثة وأربعة إلی العشرة، فتفرّق النّاس عنه، وأمر ابن سعد (لعنه اللَّه) أن یرشقوه بالنّبل، فلمّا رآهم قد أقبلوا إلیه من بعید ألقی عنه درعه ومغفرته وشدّ علی القوم، قال: فوَ اللَّه لقد رأیت النّاس یجفلون من بین یدیه کما یجفل الغنم من الذّئب وهو یفرس فیهم مثل الأسد وهو یضرب بهم یمیناً وشمالًا، فقتل منهم تسعمائة فارس ومائة مجروحین، فعطفوا علیه
__________________________________________________
- که: من عابس را در معارک دیده بودم و هنرهای وی را مشاهده کرده، چون چشم من از دور بر وی افتاد، با لشگریان گفتم که: «کسی متوجه شما شده که در وقت جنگ بر شیر ژیان و پیل دمان غالب می‌آید. باید که هیچ کس متصدی حرب وی نگردد.»
و در اثنای این قیل و قال عابس نزدیک رسیده و فریاد برآورد که: «رجل رجل!»
عمر سعد سپاه را گفت تا بر عابس سنگ انداختن گرفتند. عابس چون این حال مشاهده کرد، درع و مغفر خود را افکنده و روی به لشکرگاه نهاد، واللَّه دیدم که زیاده از دویست کس در پیش انداخته می‌راند تا آن زمان که از اطراف و جوانب او درآمده و به راه عدم روانش ساختند.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 158- 159
این را گفت و شمشیر از غلاف کشید و مانند شیر رو به اهل خلاف آورد. ربیع بن تمیم گفت که: من چون دیدم که او با تیغ برهنه خشمناک رو به لشگر ما می‌آید و مکرر شجاعت او را در معرکه‌ها مشاهده کرده بودم، گفتم: «ایها الناس! این پسر شبیب است، شیر پیشه شجاعت که به سوی شما می‌آید. مبادا که کسی برابر او رود.»
پس آن نامردان ترسیدند و هر چند مبارز طلبید، هیچ کس جرأت نکرد که بیرون رود. چون عمر دید که کسی جرأت مبارزت او نمی‌نماید، گفت: «او را سنگباران کنید.»
چون عابس نامردی ایشان را مشاهده کرد، تن به کشتن داده و خود و زره را انداخت و مانند شیر ژیان با تن برهنه بر آن روباه صفتان حمله کرد. به هر طرف که رو می‌آورد، زیاده از دویست نفر پیش او می‌گریختند تا آن که آن نامردان بی‌حیا به سنگ جور و جفا بدنش را خسته کردند. چون از مجادله عاجز شد، سرش را به تیغ کین جدا کردند. چندین کس بر سر او نزاع کردند که هر یک می‌گفتند: «من کشته ام.»
عمر گفت: «او را یک کس نمی‌توانست کشت، به جراحت همه لشگر کشته شد.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 672
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 135
بالنّبل والرّماح، فاحتاشوه من بین یدیه ومن خلفه، فطرحوه رحمه الله، وقیل: اقتتلوا علی رأسه حتّی جری بینهم الجراح، فأتی ابن سعد (لعنه اللَّه) إلیهم وأخذه منهم، فقتله بیده. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 286
__________________________________________________
(1)- این بگفت و چون اژدهای دمان به میدان تاخت و گرد بر گرد میدان چون شعله جواله، جولانی بکرد و ندا در داد که:
«ألا رجل، ألا رجل؟»
«هماورد ما کیست؟ و قرن و قرین 1 ما کجاست؟»
ربیع‌بن تمیم که مردی از لشگر عمر بن سعد بود، می‌گوید: من عابس را می‌شناختم و شجاعت او را می‌دانستم و او را بسیار وقت در مواقع هایله دیده بودم. روی با لشگریان کردم.
فقلت: «أیّها النّاس! هذا أسد الاسود، هذا ابن شبیب.»
گفتم: «ای مردم! این شیر شیران است. این است پسر شبیب. هر کس بیرون شود و با او رزم دهد، البته از چنگ او به سلامت نرهد.»
لشگریان چون این کلمات بشنیدند، عنان تهور و تجاسر 2 را از مبارزت او باز کشیدند. چون عابس را هیچ مرد آهنگ نبرد نفرمود، ناچار فریاد برداشت:
«ألا رجل، الا رجل؟»
بر عمر سعد این کار ناگوار افتاد و فرمان داد که: «عابس را به سنگباران بگیرید.»
لشگریان از هر سو به جانب او حجر و مدر روان کردند. عابس چون این بدید، در خشم شد، زره خویش را از تن برآورد و بیفکند و خُوْدِ آهن از سر برگرفت و بپرانید. آن‌گاه چون شیر شمیده و گرگ گله دیده حمله های ثقیل متواتر کرد.
ربیع بن تمیم گوید: سوگند با خدای همی نگریستم که به هر سوی عطف عنان کردی، دویست و برافزون ترک جان گفتند و کوس زنان بر زبر یکدیگر رفتند. 3 بدین گونه رزم داد تا از کثرت جراحات احجار و زخم سنان و سیف بتار 4 از اسب درافتاد. کوفیان او را کشتند و سر او را از تن دور کردند و تنی چند دعوی‌دار شدند و هر یک همی گفت: «من او را کشتم.»
عمر بن سعد گفت: «هیچ کس یکتنه او را نکشت، بلکه همگان در قتل او همدست شدید.»
1. قرن، قرین: حریف، هماورد.
2. تجاسر: جرأت نمودن.
3. از شدت شتاب در فرار یکدیگر را پهلو می‌زدند.
4. بتار: قاطع، برّان.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 304- 305
و کشته شدن جمعی کثیر به شمشیر عابس بن شبیب و غلام او شوذب.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 371
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 136
ورأس عابس بن أبی شبیب الشّاکری. فإنّه لمّا قُتل قطع رأسه تنازعته جماعة، ففصل بینهم عمر بن سعد وقال: هذا لم یقتله إنسان واحد. ثمّ رمی به لنحو الحسین علیه السلام. «1»
السّماوی، إبصار العین،/ 132/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 415
ومشی نحو القوم مُصْلِتاً سیفه، وبه ضربة علی جبینه، فنادی: ألا رجل؟ فأحجموا عنه، لأنّهم عرفوه أشجع النّاس، فصاح عمر بن سعد: ارضخوه بالحجارة، فرمی بها، فلمّا رأی ذلک، ألقی درعه ومغفره، وشدّ علی النّاس، وأ نّه لیطرد أکثر من مائتین، ثمّ تعطّفوا علیه من کلّ جانب، فقُتل، فتنازع ذووا عدّة فی رأسه، فقال ابن سعد: هذا لم یقتله واحد، وفرّق بینهم بذلک.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 312
إنّ الرّؤوس فرّقت عن الأبدان یوم الحادی عشر من المحرّم، وقسّمها عمر بن سعد
__________________________________________________
(1)- سپس با شمشیر کشیده و با زخمی که بر پیشانی داشت، به لشگر حمله کرد. ازدی گفت: نمیر بن رمله از ربیع بن تمیم همدانی که آن روز در جنگ حاضر بوده، نقل کرد که: چون دیدم می‌آید او را شناختم. من او را در غزوات دیده بودم، اشجع مردم بود. گفتم: «ایها الناس! این شیر شیران است، این پسر ابی‌شبیب است، مبادا کسی به میدان او رود.»
او فریاد می‌کرد: «مردی نیست، مردی نیست؟»
عمربن سعد گفت: «با سنگ او را بکوبید.»
گفت: از هر سو بر او سنگ انداختند. چون چنان دید، زره و خود را دور انداخت. آفرین خدا بر آن که گفته:
«گلو زیر نیزه دهد بی هراس نهد جای مغفر سر خود چه طاس
چه سر نیزه بر پیکر او خزد نپوشد به تن جز ز پاکی لباس»
و شاعر پارسی زبان سروده:
«جوشن زبر گرفت که ماهم نه ماهیم مغفر ز سر فکند که بازم نیم خروس
بی خود و بی زره به در آمد که مرگ را دربر برهنه می‌کشم اینک چه نوعروس»
سپس به مردم حمله کرد. به خدا دیدم بیش از دویست تن را می‌راند و از هر سو بدو رو کردند تا کشته شد رحمه الله. گوید: سر او را به دست عده‌ای از مردان دیدم که هر کدام می‌گفت من او را کشتم. نزد عمر سعد آمدند. با آن‌ها گفت: «ستیزه نکنید. یک تن او را نکشته.»
آن‌ها را از هم پراکند.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 128- 129
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 137
بین القبائل إلّاخمسة من الرّؤوس فرّقت عن الأبدان یوم عاشوراء ... الرّابع رأس عابس ابن شبیب الشّاکریّ.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 419- 420
قال ربیع: کان بینی وبین عابس صداقة، قلت: یا عابس! أما تتحاذر، تخوض بحر الحرب مکشوف الرّأس، فقال عابس: ما أصاب المحبّ فی طریق حبیبه سهل، وکان مولاه شوذب من خلفه لا یدع أحداً أن یطعن سیِّده، وکان عابس لا یضرب أحداً بالسّیف إلّاوقد صرعه حتّی أثخنوه بالجراح ضرباً بالسّیف وطعناً بالرّمح ورضخاً ورمیاً بالسّهام والنّبال.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 390

فلمّا رأت زینب اخت الحسین علیه السلام أنّ أنصار أخیها قد قُتلوا، وما بقیَ منهم إلّا القلیل، نادت: «یا ابن سعد، لعنک اللَّه، أترید أن تقتل الحسین؟! أهذا جزاء فاطمة الزّهراء منک؟ یا ویلک من غضب الجبّار».
قال: وکأنِّی أنظر إلیه ودموعه تجری علی خدّیه وعلی لحیته، فسکت (لعنه اللَّه) ولم یرد جواباً ومضی عنها.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 286

«1»
__________________________________________________
(1)- چون روزی چند برآمد، پسری نزد عبداللَّه‌بن‌کامل آمد وگفت: «مرا در خلوت با تو طرفه حکایتی است.»
عبداللَّه مجلس را از بیگانه بپرداخت. آن جوان گفت: «دانسته باش، من پسر هارون بن مقدم می‌باشم و دوستدار اهل بیت اطهارم و پدرم با علی علیه السلام دشمن است و با دوستدار اهل بیت عداوت دارد و بنی‌امیه را بر اهل‌بیت تفضیل می‌دهد. اینک چهار تن از قتله امام حسین علیه السلام را در سرای خویش در سردابه پنهان کرده است. اکنون تو را آگاهی دادم. دیگر خود دانی تا چه کنی.»
این بگفت و برفت و بر فراز سردابه بایستاد. عبداللَّه برفت و آن مکان را بدانست و سردابه را بگشادند و آن چهار تن را مأخوذ داشتند. و این جمله را یکی زیاد بن مالک نام بود و غلام حمزه را بکشته بود، آن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 138

السّلام علی عابس بن [أبی] «1» شبیب الشّاکریّ. «2»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 577، (ط قم)، 3/ 79، مصباح الزّائر،/ 285/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 273، 45/ 73؛ البحرانی، العوالم، 17/ 340؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 304؛ سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 3/ 24؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 249؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 414؛ المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 112؛ المیانجی، العیون العبری،/ 322؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 161

السّلام علی عابس بن [أبی] «3» شبیب «4» الشّاکریّ. «5»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 714، (ط قم)، 3/ 345، مصباح الزّائر،/ 296/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 340؛ المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 112؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 179
__________________________________________________
- دیگر را یزید بن ضمیر می‌نامیدند، و این خبیث قاتل حبیب بن مظاهر اسدی (علیه الرحمة) بود و دیگری را اکبر بن حمدان می‌خواندند. این ملعون قاتل عابس بن شبیب (رحمة اللَّه علیه) بود. چهارم را عبیداللَّه ابن الاسود ابن عمر بن مطاع می‌گفتند. پس این چهار تن را به خدمت مختار درآوردند. مختار فرمان کرد تا هر چهار را چون گوسفندان سر بریدند و نامشان را ثبت کردند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 406- 407
(1)- [من البحار ج 45 والعوالم وناسخ التّواریخ وتظلّم الزّهراء].
(2)- «سلام بر عابس بن شبیب شاکری.»
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 147
(3)- [من سائر المصادر].
(4)- [الإقبال: شیب].
(5)- سلام بر عابس بن شبیب شاکری.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 149
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 139

وقُتل من طیِّئ: عامر بن حسّان بن شریح بن سعد بن حارثة بن لام.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 154/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 122
أحمد بن عامر بن سلیمان بن صالح بن وهب بن عامر، وهو الّذی قُتل مع الحسین بن علیّ علیهما السلام بکربلاء، «1» ابن حسّان [بن] الشّریح بن سعد بن حارثة بن لأم بن عمرو بن طریف بن عمرو بن بشامة بن ذهل «2» بن جُدعان بن سعد بن قطرة بن «1» طیِّئ ویکنّی أحمد بن عامر أبا الجَعد.
قال عبداللَّه ابنه فیما أجازنا الحسن بن أحمد بن إبراهیم، حدّثنا أبی، قال: حدّثنا عبداللَّه، قال: ولد أبی سنة سبع وخمسین ومائة، ولقی الرّضا سنة أربع وتسعین ومائة، ومات الرّضا علیه السلام بطوس سنة اثنتین ومأتین «3» یوم الثّلاثاء لثمان عشر خلون من جمادی الاولی، وشاهدت أبا الحسن وأبا محمّد علیهما السلام [یعنی الهادی والعسکری علیهما السلام]، وکان أبی مؤذِّنهما، «4» ومات علیّ بن محمّد سنة أربع وأربعین ومائتین، ومات الحسن سنة ستّین ومائتین «3» یوم الجمعة لثلاث عشر خلت من المحرّم، وصلّی علیه المعتمد أبو عیسی ابن المتوکِّل «4»، دفع إلیّ هذه النّسخ نسخة عبداللَّه بن أحمد بن عامر الطّائی أبو الحسن أحمد بن محمّد بن موسی الجندیّ شیخنا رحمه الله قرأتها علیه، حدّثکم أبو الفضل عبداللَّه بن أحمد بن عامر، قال: حدّثنا أبی، قال: حدّثنا الرّضا علیّ بن موسی علیه السلام، والنّسخة حسنة.
__________________________________________________
(1) (1) [منتهی المقال: ثمّ ساق نسبه إلی قدرة ابن].
(2)- [المطبوع: دهل].
(3) (3) [لم یرد فی منهج المقال وتنقیح المقال].
(4) (4) [منتهی المقال: إلی أن قال].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 140
النّجاشی، الرّجال،/ 73/ عنه: أبو علیّ الحائریّ، منتهی المقال، 1/ 269 رقم 158؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 2/ 623؛ مثله الأسترآبادی، منهج المقال،/ 37؛ المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 62
عبداللَّه بن أحمد بن عامر بن سلیمان بن صالح بن وهب بن عامر- وهو الّذی قُتل مع‌الحسین بکربلا- «1» ابن حسّان- المقتول بصفِّین مع أمیر المؤمنین علیه السلام-، ابن شریح بن سعد بن حارثة بن لأم بن عمرو بن طریف بن عمرو بن ثمامة بن ذهل بن جذعان بن سعد بن طیّ‌ء «1» یکنّی أبا القاسم، روی عن أبیه، عن الرّضا علیه السلام نسخة.
قرأت هذه النّسخة علی أبی الحسن أحمد بن محمّد بن موسی، أخبرکم أبو القاسم عبداللَّه بن أحمد بن عامر، عن أبیه، عن الرّضا علیه السلام، ولعبداللَّه کتب منها کتاب قضایا أمیر المؤمنین علیه السلام، أخبرنا به إجازة أحمد بن محمّد الجندیّ عنه.
النّجاشی، الرّجال،/ 158- 159/ عنه: أبو علیّ الحائریّ، منتهی المقال، 4/ 156- 157 رقم 1069؛ المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 167
عبداللَّه بن أحمد بن عامر بن سلیمان «2» [بن صالح بن وهب بن عامر- وهو الّذی قُتل مع الحسین علیه السلام بکربلاء- ابن حسّان- المقتول بصفِّین مع أمیر المؤمنین علیه السلام-، ابن شریح بن سعد بن حارثة بن لآم بن عمرو بن طریف بن عمرو بن ثمامة بن ذهل بن جدعان بن سعد] «2» الطّائیّ یکنّی أبا القاسم. «3» له کتب، منها کتاب القضایا والأحکام «3». «4»
الطّوسی، الفهرست،/ 187 رقم 401/ عنه: المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 167
[ذکر کلام العلّامة الحلّیّ کما ذکرناه فی إیضاح الاشتباه].
__________________________________________________
(1) (1) [لم یرد فی منتهی المقال].
(2) (2) [لم یرد فی تنقیح المقال].
(3- 3) [حکاه عنه فی منتهی المقال، 4/ 157 رقم 1069].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی تنقیح المقال].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 141
أقول: أبو القاسم الطّائیّ روی عن أبیه، عن الرّضا نسخة قرأها النّجاشیّ علی أحمد ابن محمّد بن موسی، له کتب.
علم الهدی، نضد الإیضاح،/ 187
(عمّار) بن حسّان.
الطّوسی، الرّجال،/ 77/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 247؛ الأسترآبادی، منهج المقال،/ 242؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 611
الطّائیّ: بفتح الطّاء المهملة، وفی آخرها الیاء المنقوطة باثنتین من تحتها.
هذه النّسبة إلی «طیّ‌ء» واسمه: جُلْهُمة بن ادَد بن زید بن یَشجُب بن عُریب بن زید ابن کَهْلان بن سبأ بن یشجُب بن یَعْرُب بن قحطان بن عابر بن شالخ بن أَرْفَخْشذ بن سام بن نوح. وقیل: خرج من طیّ‌ء ثلاثة لا نظیر لهم: حاتم فی جوده، وداود فی فقهه وزهده، وأبو تمام فی شعره.
السّمعانی، الأنساب، 4/ 35- 36
أحمد بن عامر بن سُلیمان- بضمّ السّین- ابن صالح بن وهب- مکبّراً- ابن عامر، وهو الّذی قُتل مع الحسین علیه السلام بکربلاء، ابن حسّان بن شریح- بالشّین المعجمة المضمومة- ابن سعد بن حارثة بن لائم- بهمزة بعد الألف بعد اللّام- ابن عمرو- بفتح العین- ابن طریف- بالطّاء المهملة- ابن عمرو- بفتح العین- ابن بشامة- بفتح الباء المنقطة تحتها نقطة، والشّین المعجمة المخفّفة السّاکنة- ابن ذهل بن جُدْعان- بالجیم المضمومة، والدّال المهملة السّاکنة- ابن سعد- بغیر یاء قبل الدّال- ابن فطرة- بالفاء أوّلًا-.
العلّامة الحلّیّ، إیضاح الاشتباه،/ 111 رقم 88
عبداللَّه بن أحمد بن عامر بن سلیمان بن صالح بن وهب بن عامر- وهو الّذی قُتل مع الحسین علیه السلام بکربلاء- ابن حسّان- المقتول بصفّین مع أمیر المؤمنین علیه السلام- ابن شریح- بالشّین المعجمة- ابن سعید بن حارثة- بالثّاء «1» المنقّطة فوقها ثلاث نقط «1»- ابن لأم-
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی نضد الإیضاح].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 142
بهمز الألف- ابن عمرو- بالواو- ابن طریف بن عمرو- بالواو- ابن ثمامة- «1» بالثّاء المنقّطة فوقها ثلاث نقط «1»- ابن ذهل بن جُدْعان- بضمّ الجیم «2» وإسکان الدّال «2»-.
العلّامة الحلّی، إیضاح الإشتباه،/ 243 رقم 488/ مثله علم الهدی، نضد الإیضاح،/ 187
أحمد بن عامر أبو الجَعْد بن سلیمان بن صالح بن وهب بن عامر، ضا. [جش] قُتل جدّه عامر مع الحسین علیه السلام.
ابن داود،/ 29 رقم 82
عبداللَّه بن أحمد بن عامر بن سلیمان بن صالح بن وهب بن عامر، وهو الّذی قُتل مع الحسین علیه السلام بکربلا، ابن حسّان المقتول بصفّین مع أمیر المؤمنین علیه السلام، یکنّی أبا القاسم «3» لم [کش «4»] کوفیّ، روی عن أبیه عن الرّضا علیه السلام.
ابن داود،/ 198 رقم 822
أحمد بن عامر بن سلیمان بن صالح بن وهب بن عامر- وهو الّذی قُتل مع الحسین بن علیّ علیهما السلام بکربلاء- ویکنّی أحمد بن عامر أبا الجعد، روی نسخة عن الرّضا علیه السلام حسنة، روی عنه عبداللَّه بن أحمد بن عامر جش (ضا، جخ).
التّفرشی، نقد الرّجال،/ 23
أحمد بن عامر بن سلیمان بن صالح بن وهب بن عامر الّذی قُتل مع الحسین علیه السلام بکربلاء. أبو الجعد، له نسخة عن الرّضا علیه السلام حسنة عنه ابنه عبداللَّه، وقال: ولد أبی سنة سبع وخمسین ومائة، ولقیه علیه السلام سنة أربع وتسعین ومائة [جش] «مح».
الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 51
عبداللَّه بن أحمد بن عامر بن سلیمان بن صالح بن وهب بن عامر- وهو الّذی قُتل مع
__________________________________________________
(1) (1) [نضد الإیضاح: بالمثلّثة].
(2- 2) [لم یرد فی نضد الإیضاح].
(3)- ب: أبو القاسم.
(4)- مصحّف عن جش.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 143
الحسین علیه السلام بکربلاء- ابن حسّان- المقتول بصفِّین مع أمیر المؤمنین علیه السلام- ابن شریح الطّائیّ أبو القاسم، روی عن أبیه عن الرّضا علیه السلام نسخة قرأتها علی أحمد بن محمّد بن موسی [جش]، له کتب [ست، جش] «مح».
له نسخة روی عنه أحمد بن محمّد الجندیّ [جش] س.
الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 470- 471
[ذکر کلام النّجاشی والطّوسی کما ذکرناهما].
وفی تعق: مضی فی أبیه أحمد ذکره، فلاحظ. «1»
أقول: فی مشکا: ابن أحمد بن عامر، عنه أحمد بن محمّد الجندیّ. «2» «3»
أبو علیّ الحائریّ، منتهی المقال، 4/ 156- 157 رقم 1669
المقصد الثّالث عشر فی الطّائیّین من أنصار الحسین علیه السلام: عمّار بن حسّان الطّائیّ، هو عمّار بن حسّان بن شریح بن سعد بن حارثة بن لام بن عمرو بن ظریف بن عمرو بن ثمامة بن ذهل بن جذعان بن سعد بن طیّ الطّائیّ.
(ومن) أحفاد عمّار عبداللَّه بن أحمد بن عامر بن سلیمان بن صالح بن وهب بن عمّار هذا، أحد علمائنا ورواتنا؛ صاحب کتاب (قضایا أمیر المؤمنین علیه السلام)، یرویها عن أبیه عن الرّضا علیه السلام.
السّماوی، إبصار العین،/ 113، 114
وقُتل معه فی الطّفّ رجل، وقُتل أبوه مع أمیر المؤمنین فی صفِّین، وهو عمّار بن حسّان الطّائیّ. فإنّ عمّاراً قُتل مع الحسین علیه السلام فی الطّفّ؛ وحسّاناً قُتل مع أمیر المؤمنین فی صفّین.
السّماوی، إبصار العین،/ 129/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 416
(أقول) وحسّان المقتول بصفِّین مع أمیر المؤمنین علیه السلام، وشریح بضمّ الشّین المعجمة،
__________________________________________________
(1)- تعلیق أبو جید البهبهانی،/ 197.
(2)- هدایة المحدِّثین،/ 202.
(3)- باب العین من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...] عمّار بن حسّان.
سپهر، ناسخ التّواریخ أمیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 210
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 144
ولأم بهمز الألف بعد اللّام، وعمرو بالفتح فی الموضعین، وطریف بالطاء المهملة، وبشامة بالموحّدة المفتوحة والمعجمة المخفّفة وتخفیف المیم، وجدعان بضمّ الجیم وسکون الدّال المهملة، وفطرة بالفاء.
وفی العیون فی الباب الحادی والعشرین فی سند: حدّثنا أبو القاسم عبداللَّه بن أحمد بن عامر بن سلیمان الطّائیّ بالبصرة، حدّثنا أبی سنة 260، حدّثنی علیّ بن موسی الرِّضا علیهما السلام سنة 194 «ا ه». ومقتضی الجمع بین تاریخ ولادة أحمد المتقدِّم نقله عن ابنه عبداللَّه، وبین تاریخ روایته عن أبیه، وهی سنة 260 کَوْن ما بین ولادته وروایته 103 سنین، واللَّه أعلم کم عمّر بعد ذلک، فعمره فوق مئة سنة، فیکون من المعمِّرین. وفی تاریخ بغداد للخطیب فی ترجمة أحمد بن محمّد بن عبداللَّه أبو منصور العنبریّ المتوفّی سنة 370، أ نّه سکن بغداد وحدّث بها عن عبداللَّه بن أحمد بن عامر الطّائیّ، الّذی یروی عن أبیه، عن علیّ بن موسی الرِّضا علیه السلام.
الأمین، أعیان الشّیعة، 2/ 623
أقول: قال أبو علیّ فی رجاله: عمّار بن حسّان بن شریح الطّائیّ: من أصحاب الحسین ابن علیّ علیه السلام، قُتل معه بکربلاء. وقال المحقِّق الأسترآبادی فی رجاله: هو عمّار بن حسّان ابن شریح بن سعد بن حارثة بن لام بن عمرو بن ظریف بن عمرو بن ثمامة بن ذهل بن جدعان بن سعد بن طیّ‌ء الطّائیّ.
قال النّجاشیّ وغیره: ومن أحفاد عبداللَّه بن أحمد المکنّی أبو القاسم بن عامر بن سلیمان بن صالح بن وهب بن عمّار الطّائیّ، وهو الّذی قُتل مع الحسین بن علیّ علیه السلام بکربلاء، هذا أحد علمائنا ورواتنا، وله کتب کثیرة، منها کتاب القضایا والأحکام یرویها عن أبیه عن الرّضا علیه السلام.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 235- 236
أحمد بن عامر أبو الجعد: عدّه الشّیخ رحمه الله فی رجاله من أصحاب الرّضا علیه السلام قائلًا:
أحمد بن عامر بن سلیمان الطّائیّ، روی عنه ابنه عبداللَّه بن أحمد، أسند عنه، انتهی.
قلت: قد مرّ ضبط الطّائی فی أبان بن أرقم. [...]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 145
وفی باب 31 من العیون فی سند: حدّثنا أبو القاسم عبداللَّه بن أحمد بن عامر بن سلیمان الطّائیّ بالبصرة، قال: حدّثنا أبی فی سنة ستّین ومائتین، قال: حدّثنی علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام سنة أربع وتسعین ومائة، انتهی.
ومقتضی الجمع بین تاریخ ولادة أحمد الّذی سمعت من النّجاشیّ نقله عن ابنه عبداللَّه وبین تاریخ روایته عن أبیه وهی سنة ستّین ومأتین کَوْن ما بین ولادته ووفاته مائة وثلاث سنین، فعمّر أحمد فوق مائة سنة، فیکون من المعمّرین، وعلی أیّ حال فالرّجل إمامیّ مجهول الحال.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 62
الطّائیّ: بالطّاء المهملة، فنسبة إلی قبیلة طیِّئ لکونه منها، واسم طیِّئ جلهم بضمّ الجیم وقد یفتح وسکون اللّام وضمّ الهاء.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 3
عبداللَّه بن أحمد بن عامر بن سلیمان بن وهب بن عامر بن حسّان الطّائیّ المکنّی بأبی الفضل وأبی القاسم، قد مرّ ضبط الطّائیّ فی أبان بن أرقم، وقد عنون الرّجل الشّیخ والنّجاشیّ والعلّامة وغیرهم، [ثمّ ذکر کلام الطّوسی فی الفهرست کما ذکرناه].
وقد کنّاه النّجاشیّ فی ترجمة والده بأبی الفضل، وکنّاه الصّدوق رحمه الله فی روایة ذکرها فی باب 31 من العیون بأبی القاسم، ولا شبهة فی کونه إمامیّاً، ویستفاد من کلام النّجاشیّ فی ترجمة أبیه أ نّه من شیوخ الإجازة، لأنّه قال فی ترجمة أحمد، قال عبداللَّه ابنه فیما أجاز بالحسن بن إبراهیم، إلی آخره، فیندرج فی الحسّان أقلّاً لأنّ شیخوخة الإجازة من أسباب الوثوق، فإن لم تفد العدالة فلا أقلّ من إفادتها مدحاً مدرجاً للرّجل فی الحسان، ویقوِّی ذلک عدّ ابن النّدیم أباه من فقهاء الشّیعة، فإنّه مدح معتدّ به فتدبّر التمیّز، قد سمعت من النّجاشیّ روایة أحمد بن محمّد الجندیّ عنه، وبه میّزه فی المشترکاتین.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 167- 168
أبو القاسم، عبداللَّه بن أحمد بن عامر بن سلیمان الطّائی، وله من الکتب، کتاب القضایا والأحکام. ابن النّدیم، الفهرست،/ 279 (فقهاء الشّیعة ومحدِّثیهم وعلمائهم، الفن 7: من المقالة 6)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 146
عمّار بن حسّان: عدّه الشّیخ رحمه الله فی رجاله من أصحاب الحسین علیه السلام، وأقول: هو عمّار بن حسّان بن شریح الطّائیّ.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 317
عامر بن حسّان بن شریح بن سعد بن حارثة بن لام بن عمرو بن طریف بن عمرو ابن بشّامة بن ذهل بن جدعان بن سعد بن قظرة بن طیّ‌ء. ذکر النّجاشیّ فی ترجمة حفیده أحمد بن عامر أ نّه قُتل مع الحسین علیه السلام، وهو غیر عامر بن مسلم العبدیّ الآتی، فذاک ابن مسلم وهذا ابن حسّان، وذاک عبدیّ وهذا طائیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
عمّار بن حسّان الطّائیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
ومنهم عمّار بن حسّان الطّائیّ.
المیانجی، العیون العبری،/ 109
عمّار بن حسّان بن شریح بن سعد بن حارثة ... الطّائیّ.
بحرالعلوم، مقتل الحسین،/ 387
عامر بن حسّان الطّائیّ: ذکر المحلّاتی ناقلًا عن أعیان الشّیعة فی ج 4، ص 289، عن النّجاشیّ فی ترجمة أحمد ذکر: إنّه من أحفاد عامر بن حسّان. وقال عامر بن حسّان: هو الّذی قُتل مع الحسین علیه السلام بن علیّ فی کربلاء، وهذا غیر عامر بن مسلم العبدیّ، لأنّه ولد مسلم وعبدیّ، وذاک ابن حسّان وطائیّ. «1»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 161- 162
__________________________________________________
(1)- عامر بن حسان بن شریح طائی
نجاشی در بیان تاریخچه زندگی نواده دختری اش احمد بن عامر از او یاد کرده است و تصریح کرده که او کسی است که همراه حسین‌بن علی علیه السلام در کربلا کشته شد.
در «رجال» شیخ طوسی براثر اشتباه و تغییر، عمار بن حسان بن شریح طائی شده است.
و در زیارت و در رجبیه نیز نام او آمده است.
طائی: (یمن، عرب جنوب)
مطلب دیگری درباره او نمی‌دانیم.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 94
عمار بن حسان بن شریح طائی.
نام عمار در «زیارت» آمده است. در «رجبیه» نام وی عمار بن حسان ذکر شده.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 100
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 147
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 148

حدّثنا أبو الحسن محمّد بن علیّ بن الشّاه الفقیه المروزیّ بمرو الرّود فی داره، قال:
حدّثنا أبو بکر بن محمّد بن عبداللَّه النّیسابوریّ، قال: حدّثنا أبو القاسم عبداللَّه بن أحمد ابن عامر بن سلیمان الطّائیّ بالبصرة، قال: حدّثنا أبی فی سنة ستّین ومأتین، قال: حدّثنی علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام سنة أربع وتسعین ومائة، وحدّثنا أبو منصور أحمد بن إبراهیم ابن بکر الخوریّ بنیسابور، قال: حدّثنا أبو إسحاق إبراهیم بن هارون بن محمّد الخوریّ، قال: حدّثنا جعفر بن محمّد بن زیاد الفقیه الخوریّ بنیسابور، قال: حدّثنا أحمد بن عبداللَّه الهرویّ الشّیبانیّ، عن الرّضا علیّ بن موسی علیهما السلام، وحدّثنی أبو عبداللَّه الحسین ابن محمّد الأشنانیّ الرّازیّ العدل ببلخ، قال: حدّثنا علیّ بن محمّد بن مهرویه القزوینیّ، عن داود بن سلیمان الفرّاء، عن علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام، قال: حدّثنی أبو موسی بن جعفر، قال: حدّثنی أبی جعفر بن محمّد، قال: حدّثنی أبی محمّد بن علیّ، قال: حدّثنی أبی علیّ بن الحسین، قال: حدّثنی أبی الحسین بن علیّ، قال: حدّثنی أبی علیّ بن أبی طالب علیه السلام عن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، قال: أربعة أنا لهم شفیع یوم القیامة: المکرم لذرِّیّتی، والقاضی لهم حوائجهم، والسّاعی لهم فی امورهم عندما اضطرّوا إلیه، والمحبّ لهم بقلبه ولسانه.
وبهذا الإسناد عن علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام، قال: حدّثنی أبی موسی بن جعفر، قال: حدّثنی أبی جعفر بن محمّد، قال: حدّثنی أبی محمّد بن علیّ؛ قال: حدّثنی أبی علیّ ابن الحسین علیه السلام، قال: حدّثتنی أسماء بنت عمیس، قالت: حدّثتنی فاطمة علیها السلام لمّا حملت بالحسن علیه السلام وولدته جاء النّبیّ صلی الله علیه و آله، فقال: یا أسماء! هلمّی ابنی، فدفعته إلیه فی خرقة صفراء، فرمی بها النّبیّ صلی الله علیه و آله وأذّن فی اذنه الیمنی وأقام فی اذنه الیسری، ثمّ قال لعلیّ علیه السلام:
بأیِّ شی‌ء سمّیت ابنی؟ قال: ما کنت أسبقک باسمه یا رسول اللَّه، وقد کنت أحبّ أن اسمِّیه حرباً، فقال النّبیّ صلی الله علیه و آله: ولا أنا أسبق باسمه ربِّی، ثمّ هبط جبرائیل علیه السلام، فقال: یا محمّد! العلیّ الأعلی یقرئک السّلام، ویقول: علیّ منک بمنزلة هارون من موسی ولا نبیّ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 149
بعدک، سمّ ابنک هذا باسم ابن هارون، فقال النّبیّ صلی الله علیه و آله: وما اسم ابن هارون؟ قال: شبّر، قال النّبیّ صلی الله علیه و آله: لسانی عربیّ، قال جبرائیل علیه السلام: سمِّه الحسن، قالت أسماء: فسمّاه الحسن، فلمّا کان یوم سابعه عقّ النّبیّ صلی الله علیه و آله عنه بکبشین أملحین وأعطی القابلة فخذاً ودیناراً، ثمّ حلق رأسه وتصدّق بوزن الشّعر ورقاً وطلی رأسه بالخلوق، ثمّ قال: یا أسماء! الدّم فعل الجاهلیّة، قالت أسماء: فلمّا کان بعد حول ولد الحسین علیه السلام وجاء النّبیّ صلی الله علیه و آله، فقال: یا أسماء! هلمّی ابنی، فدفعته إلیه فی خرقة بیضاء، فأذّن فی اذنه الیمنی وأقام فی الیسری ووضعه فی حجره، فبکی، فقالت أسماء: بأبی أنتَ وامِّی، ممّ بکائک؟ قال: علی ابنی هذا، قلت: إنّه ولد السّاعة یا رسول اللَّه، فقال: تقتلهُ الفئة الباغیة من بعدی لا أنالهم اللَّه شفاعتی، ثمّ قال: یا أسماء! لا تخبری فاطمة بهذا، فإنّها قریبة عهد بولادته، ثمّ قال لعلیّ: أیّ شی‌ء سمّیت ابنی هذا؟ قال: ما کنت لأسبقک باسمه یا رسول اللَّه؛ وقد کنت أحبّ أن أسمّیه حرباً؛ فقال النّبیّ صلی الله علیه و آله: ولا أسبق باسمه ربِّی عزّ وجلّ، ثمّ هبط جبرائیل علیه السلام، فقال: یا محمّد! العلیّ الأعلی یقرئک السّلام؛ ویقول لک: علیّ منک کهارون من موسی، سمّ ابنک هذا باسم ابن هارون، قال النّبیّ صلی الله علیه و آله: وما اسم ابن هارون؟ قال: شبیر، قال النّبیّ صلی الله علیه و آله: لسانی عربیّ، قال جبرائیل علیه السلام: سمِّه الحسین، فلمّا کان یوم سابعه عقّ عنه النّبیّ صلی الله علیه و آله بکبشین أملحین، وأعطی القابلة فخذاً ودیناراً، ثمّ حلق رأسه وتصدّق بوزن الشّعر، ورقی وطلی رأسه بالخلوق، فقال: یا أسماء! الدّم فعل الجاهلیّة.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: تحشر ابنتی فاطمة یوم القیامة ومعها ثیاب مصبوغة بالدّم، فتعلّق بقائمة من قوائم العرش، فتقول: یا عدل احکم بینی وبین قاتل ولدی، قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: فیحکم اللَّه تعالی لابنتی وربّ الکعبة! وإنّ اللَّه عزّ وجلّ یغضب بغضب فاطمة ویرضی لرضاها.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: لمّا أسری بی إلی السّماء أخذ جبرائیل‌بیدی وأقعدنی علی درنوک «1» من درانیک الجنّة، ثمّ ناولنی سفرجلة، فأنا أقبلها إذا انقلقت،
__________________________________________________
(1)- الدّرنوک بالضّم: ضرب من الثّیاب أو البسط.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 150
فخرجت منها جاریة حوراء لم أر أحسن منها، فقالت: السّلام علیک یا محمّد، فقلت:
مَنْ أنتِ؟ قالت: أنا الرّاضیة المرضیّة، خلقنی الجبّار من ثلاثة أصناف: أسفلی من مسک، ووسطی من کافور، وأعلای من عنبر، وعجننی من ماء الحیوان، وقال لی الجبّار: کونی! فکنت خلقنی لأخیک وابن عمّک علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: الولد ریحانة، وریحانتای الحسن والحسین.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: یا علیّ! إنّک قسیم الجنّة والنّار، وإنّک لتقرع باب الجنّة وتدخلها بلا حساب.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: مثل أهل بیتی فیکم کمثل سفینة نوح من رکبها نجا، ومن تخلّف عنها زجّ فی النّار.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: اشتدّ غضب اللَّه وغضب رسوله علی من أهرق دمی وآذانی فی عترتی.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: أتانی ملک، فقال: یا محمّد! إنّ اللَّه یقرئک السّلام ویقول لک: قد زوّجت فاطمة من علیّ، فزوّجها منه، وقد أمرت شجرة طوبی أن تحمل الدّرّ والیاقوت والمرجان، وإنّ أهل السّماء قد فرحوا بذلک، وسیولد منهما ولدان سیِّدا شباب أهل الجنّة، وبهما تتزیّن أهل الجنّة، فأبشر یا محمّد، فإنّک خیر الأوّلین والآخرین.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: ستّة من المروءة، ثلاثة منها فی الحضر وثلاثة منها فی السّفر، فأمّا الّتی فی الحضر فتلاوة کتاب اللَّه عزّ وجلّ، وعمارة مساجد اللَّه، واتّخاذ الإخوان فی اللَّه، وأمّا الّتی فی السّفر، فبذل الزّاد، وحسن الخلق؛ والمزاح فی غیر المعاصی.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: النّجوم أمان لأهل السّماء، وأهل بیتی أمان لُامّتی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 151
وبهذا الإسناد، عن جعفر بن محمّد علیهما السلام، قال: کان علی خاتم محمّد بن علیّ علیهما السلام مکتوب: ظنِّی باللَّه حسن، وبالنّبیّ المؤتمن، وبالوصیّ ذی المنن، وبالحسین والحسن.
وبهذا الإسناد، عن علیّ بن أبی طالب علیه السلام فی قول اللَّه عزّ وجلّ: «أکّالون للسّحت» «1»
، قال: هو الرّجل الّذی یقضی لأخیه الحاجة، ثمّ یقبل هدیّته.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: الإیمان إقرار باللّسان، ومعرفة بالقلب، وعمل بالأرکان.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: یقول اللَّه تبارک وتعالی: یا ابن آدم! ما تنصفنی، أتحبّب إلیک بالنِّعَم وتتمقّت إلیّ بالمعاصی، خیری إلیک منزل وشرّک إلیّ صاعد، ولا یزال ملک کریم یأتینی عنک فی کلّ یوم ولیلة بعمل قبیح منک، یا ابن آدم! لو سمعت وصفک من غیرک وأنت لا تعلم من الموصوف لسارعت إلی مقته.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: اختنوا أولادکم یوم السّابع، فإنّه أطهر وأسرع لنبات اللّحم.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: أفضل الأعمال عند اللَّه عزّ وجلّ إیمان لا شکّ فیه، وغزو لا غلول «2» فیه، وحجّ مبرور، وأوّل من یدخل الجنّة شهید، وعبد مملوک أحسن عبادة ربّه ونصح لسیِّده، ورجل عفیف متعفّف ذو عیال، وأوّل من یدخل النّار، أمیر متسلّط لم یعدل، وذو ثروة من المال لم یعط المال حقّه، وفقیر فخور.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: لا یزال الشّیطان ذعراً من المؤمن ما حافظ علی الصّلوات الخمس، فإذا ضیّعهنّ تجرّأ علیه وأوقعه فی العظائم.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: مَنْ أدّی فریضة فله عند اللَّه دعوة مستجابة.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: العلم خزائن، ومفاتیحه السّؤال، فاسألوا
__________________________________________________
(1)- سورة المائدة: الآیة 42.
(2)- الغلول: السّرقة من مال الغنیمة. غلّ: خان.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 152
یرحمکم اللَّه، فإنّه یؤجر فیه أربعة: السّائل والمعلّم والمستمع والمجیب له.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: إنّ اللَّه عزّ وجلّ یبغض رجلًا یُدْخَلُ علیه فی بیته ولا یقاتل.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: لا تزال امّتی بخیر ما تحابّوا، وتهادوا، وأدّوا الأمانة، واجتنبوا الحرام، ووقّروا الضّیف، وأقاموا الصّلاة، وآتوا الزّکاة، فإذا لم یفعلوا ذلک ابتلوا بالقحط والسّنین.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: لیس منّا من غشّ مسلماً أو ضرّه أو ماکره.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: قال اللَّه تبارک وتعالی: یا ابن آدم! لا یغرّنّک ذنب النّاس عن ذنبک، ولا نعمة النّاس عن نعمة اللَّه علیک، ولا تقنط النّاس من رحمة اللَّه وأنت ترجوها لنفسک.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: ثلاثة أخافهنّ علی امّتی من بعدی: الضّلالة بعد المعرفة، ومضلّات الفتن، وشهوة البطن والفرج.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: إذا سمّیتم الولد محمّداً، فأکرموا وأوسعوا له فی المجالس ولا تقبِّحوا له وجهاً.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: ما من قوم کانت لهم مشورة فحضر معهم من اسمه محمّد وأحمد، فأدخلوه فی مشورتهم إلّاخِیْر لهم.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: ما من مائدة وضعت وحضر علیها من اسمه أحمد أو محمّد إلّاقُدِّس ذلک المنزل فی کلِّ یوم مرّتین.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: إنّا أهل بیت لا تحلّ لنا الصّدقة، وقد أمرنا بإسباغ الطّهور وأن لا ننزی حماراً علی عتیقة «1».
__________________________________________________
(1)- العتیقة: النّجیبة الکریمة من اناث الخیل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 153
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: مَثَل المؤمن عند اللَّه عزّ وجلّ کمثل ملک مقرّب، وإنّ المؤمن عند اللَّه أعظم من ذلک، ولیس شی‌ء أحبّ إلی اللَّه من مؤمن تائب أو مؤمنة تائبة.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: من عامل النّاس فلم یظلمهم، وحدّثهم فلم یکذِّبهم، ووعدهم فلم یخلفهم؛ فهو ممّن کملت مروءته وظهرت عدالته ووجبت أُخوّته وحرمت غیبته.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: یا علیّ! إنِّی سألت ربِّی فیک خمس خصال فأعطانی، أمّا أوّلها فسألت ربِّی أن أکون أوّل من تنشقّ عنه الأرض وانفض التّراب عن رأسی وأنت معی فأعطانی، وأمّا الثّانیة فسألت ربِّی أن یوقفَنی عند کفّه المیزان وأنت معی فأعطانی، وأمّا الثّالثة فسألت ربِّی أن تکون حامل لوائی وهو لواء اللَّه الأکبر مکتوب علیه: المفلحون هم الفائزون بالجنّة، فأعطانی، وأمّا الرّابعة فسألت ربِّی أن تسقی امّتی من حوضی بیدک فأعطانی، وأمّا الخامسة فسألت ربِّی أن یجعلک قائد امّتی إلی الجنّة فأعطانی، فالحمد للَّه‌الّذی منّ علیَّ بذلک.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: أتانی ملک، فقال: یا محمّد! إنّ ربّک عزّ وجلّ یقرئک السّلام ویقول: إن شئت جعلت لک بطحاء مکّة ذهباً، قال: فرفع رأسه إلی السّماء، وقال: یا ربّ! أشبع یوماً فأحمدک، وأجوع یوماً فأسألک.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: یا علیّ! إذا کان یوم القیامة کنت أنت وولدک علی خیلٍ بلق متوّجین بالدّرّ والیاقوت، فیأمر اللَّه بکم إلی الجنّة، والنّاس ینظرون.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: تحشر ابنتی فاطمة وعلیها حلّة الکرامة وقد عجنت بماء الحیوان، فینظر إلیها الخلائق فیتعجّبون منها، ثمّ تکسی أیضاً من حلل الجنّة ألف حلّة مکتوب علی کلِّ حلّة بخطٍّ أخضر: أدخلوا بنت محمّد الجنّة علی أحسن صورة وأحسن کرامة وأحسن منظر، فتزفّ إلی الجنّة کما تزفّ العروس، فیوکّل بها
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 154
سبعون ألف جاریة.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: إذا کان یوم القیامة، نودیت من بطنان العرش: یا محمّد! نعم الأب أبوک إبراهیم الخلیل، ونعم الأخ أخوک علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: کأنِّی قد دعیت فأجبت، وإنّی تارک فیکم الثّقلین «1» أحدهما أکبر من الآخر، کتاب اللَّه حبل ممدود من السّماء إلی الأرض، وعترتی أهل بیتی، فانظروا کیف تخلفونی فیهما.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: علیکم بحُسن الخُلق، فإنّ حُسن الخُلق فی الجنّة لا محالة، وإیّاکم وسوء الخُلق، فإنّ سوء الخُلق فی النّار لا محالة.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: من قال حین یدخل السّوق: «سبحان اللَّه والحمد للَّه‌ولا إله إلّااللَّه وحده لا شریک له، له الملک وله الحمد، یحیی ویمیت وهو حیّ لا یموت، بیده الخیر وهو علی کلّ شی‌ء قدیر» اعطی من الأجر عدد ما خلق اللَّه إلی یوم القیامة.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: إنّ للَّه‌عزّ وجلّ عموداً من یاقوت أحمر، رأسه تحت العرش، وأسفله علی ظهر الحوت، فی الأرض السّابعة السّفلی، فإذا قال العبد:
لا إله إلّااللَّه وحده لا شریک له، اهتزّ العرش وتحرّک العمود وتحرّک الحوت، فیقول اللَّه عزّ وجلّ: اسکن یا عرشی، فیقول: یا ربّ! کیف أسکن وأنت لم تغفر لقائلها، فیقول اللَّه تبارک وتعالی: اشهدوا سکّان سماواتی! أنِّی قد غفرت لقائلها.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: إنّ اللَّه عزّ وجلّ قدّر المقادیر، ودبّر التّدابیر قبل أن یخلق آدم بألفی عام.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: إذا کان یوم القیامة یدعی بالعبد، فأوّل شی‌ء یسأل عنه الصّلاة، فإن جاء بها تامّة وإلّا زخّ به فی النّار.
__________________________________________________
(1)- قال فی الصّحاح: الثّقل بالتّحریک: متاع المسافر وحشمه. والمراد هنا من الثّقلین الشّیئان العظیمان.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 155
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: لا تضیِّعوا صلاتکم، فإنّ من ضیّع صلاته حشر مع قارون وهامان، وکان حقّاً علی اللَّه أن یدخله النّار مع المنافقین، فالویل لمن لم یحافظ علی صلاته وأداء سنّة نبیّه.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: إنّ موسی علیه السلام سأل ربّه عزّ وجلّ، فقال:
یا ربّ! اجعلنی من امّة محمّد صلی الله علیه و آله، فأوحی اللَّه عزّ وجلّ إلیه: یا موسی! إنّک لا تصل إلی ذلک.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: لمّا أسری بی إلی السّماء رأیت فی السّماء الثّالثة رجلًا قاعداً، رجل له فی المشرق ورجل له فی المغرب وبیده لوح ینظر فیه ویحرّک رأسه، فقلت: یا جبرائیل! من هذا؟ قال: هذا ملک الموت.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: إنّ اللَّه سخّر لی البراق وهی دابّة من دوابّ الجنّة لیست بالقصیر ولا بالطّویل، فلو أنّ اللَّه تعالی أذن لها لجالت الدّنیا والآخرة فی جریة واحدة هی أحسن الدّوابّ لوناً.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: إذا کان یوم القیامة یقول اللَّه عزّ وجلّ لملک الموت: یا ملک الموت! وعزّتی وجلالی وارتفاعی فی علوِّی لأذیقنّک طعم الموت کما أذقت عبادی.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: لمّا نزلت هذه الآیة: «إنّک میّت وإنّهم میِّتون» «1»
، قلت: یا ربّ! أتموت الخلائق کلّهم وتبقی الأنبیاء؟ فنزلت: «کلّ نفس ذائقة الموت ثمّ إلینا ترجعون» «2»
.وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: اختاروا الجنّة علی النّار، ولاتبطلوا أعمالکم فتقذفوا فی النّار منکبّین خالدین فیها أبداً.
__________________________________________________
(1)- سورة الزّمر: الآیة 30.
(2)- سورة آل عمران: الآیة 185.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 156
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: إنّ اللَّه أمرنی بحبِّ أربعة: علیّ علیه السلام وسلمان وأبا ذرّ ومقداد بن الأسود.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: ما ینقلب جناح طائر فی الهواء إلّاوعندنا فیه علم.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: إذا کان یوم القیامة نادی منادی: یا معشر الخلائق! غضّوا أبصارکم حتّی تجوز فاطمة بنت محمّد.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: الحسن والحسین سیِّدا شباب أهل الجنّة، وأبوهما خیر منهما.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: إذا کان یوم القیامة تجلّی اللَّه عزّ وجلّ لعبده المؤمن، فیوقفه علی ذنوبه ذنباً ذنباً، ثمّ یغفر اللَّه له لا یطلع له علی ذلک ملکاً مقرّباً ولا نبیّاً مرسلًا، ویستر علیه ما یکره أن یقف علیه أحد، ثمّ یقول لسیّئاته: کونی حسنات.
قال مصنّف هذا الکتاب رحمه الله: معنی قوله: تجلّی اللَّه لعبده، أی ظهر له آیة من آیاته یعلم بها أنّ اللَّه یخاطبه.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: من استذلّ مؤمناً أو حقّره لفقره أو قلّة ذات یده، شهره اللَّه یوم القیامة، ثمّ یفضحه.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: ما کان وما یکون إلی یوم القیامة مؤمن إلّا وله جار یؤذیه.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: إنّ اللَّه عزّ وجلّ غافر کلّ ذنب إلّامن أحدث دَیناً، أو أغتصب أجیراً أجره، أو رجل باع حُرّاً.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فی قول اللَّه عزّ وجلّ: «یوم ندعو کلّ اناس بإمامهم» «1»
، قال: یدعی کلّ قوم بإمام زمانهم وکتاب ربّهم وسنّة نبیّهم.
__________________________________________________
(1)- سورة الأسراء: الآیة 71.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 157
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: إنّ المؤمن یعرف فی السّماء کما یعرف الرّجل أهله وولده، وأ نّه لأکرم علی اللَّه من ملک مقرّب.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: من بهت مؤمناً أو مؤمنة أو قال فیه ما لیس فیه أقامه اللَّه یوم القیامة علی تلّ من نار حتّی یخرج ممّا قاله فیه.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: أتانی جبرائیل علیه السلام عن ربِّی تبارک وتعالی وهو یقول: إنّ ربّک یقرئک السّلام ویقول: یا محمّد! بشِّر المؤمنین الّذین یعملون الصّالحات ویؤمنون بک وبأهل بیتک بالجنّة، فإنّ لهم عندی جزاء الحسنی وسیدخلون الجنّة.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: حرمت الجنّة علی من ظلم أهل بیتی، وعلی من قاتلهم، وعلی المعین علیهم، وعلی من سبِّهم: «أولئک لا خلاق لهم فی الآخرة ولا یکلِّمهم اللَّه، ولا ینظر إلیهم یوم القیامة، ولا یزکِّیهم، ولهم عذاب ألیم».
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: إنّ اللَّه عزّ وجلّ یحاسب کلّ خلق إلّامن أشرک باللَّه، فإنّه لا یحاسب یوم القیامة ویؤمر به إلی النّار.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: لا تسترضعوا الحمقاء ولا العمشاء «1» فإنّ اللّبن یعدی.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: الّذی یسقط من المائدة مهور حور العین.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: لیس للصّبیّ لبن خیر من لبن امّه.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: مَنْ حَسَّنَ فقهه، فله حسنة.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: إذا أکلتم الثّرید فکلوا من جوانبه فإنّ الذّروة «2» فیها البرکة.
__________________________________________________
(1)- قال الفیروزآبادیّ: العمش: محرکة فی العین، ضعف الرّؤیة مع سیلان دمعها فی أکثر الأوقات.
(2)- الذّروة: المرتفع من الشّی‌ء.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 158
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: نِعْمَ الإدام الخلّ، لا یفتقر أهل بیت عندهم الخلّ.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: اللَّهمّ بارک لُامّتی فی بکورها یوم سبتها وخمیسها.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: ادّهنوا بالبنفسج، فإنّه بارد فی الصّیف وحارّ فی الشّتاء.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: التّوحید نصف الدِّین، واستنزلوا الرّزق بالصّدقة.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: اصطنع الخیر إلی من هو أهله وإلی من هو غیر أهله، فإن لم تصب من هو أهله فأنت أهله.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: رأس العقل بعد الإیمان باللَّه التّودّد إلی النّاس واصطناع الخیر إلی کلّ برّ وفاجر.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: سیِّد طعام الدّنیا والآخرة اللّحم، وسیّد شراب الدّنیا والآخرة الماء، وأنا سیّد ولد آدم ولا فخر.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: سیِّد طعام أهل الدّنیا والآخرة اللّحم ثمّ الأرُزّ.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: کلوا الرّمّان فلیست منه حبّة تقع فی المعدة إلّا أنارت القلب وأخرجت الشّیطان أربعین یوماً.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: علیکم بالزّیت فإنّه یکشف المرّة، ویذهب البلغم، ویشدّ العصب، ویذهب بالضّنا «1»، ویحسن الخُلق، ویطیب النّفس، ویذهب بالغمّ.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: کلوا العنب حبّة حبّة فإنّه أهنأ وأمرأ.
__________________________________________________
(1)- وفی نسخة أخری: «بالعیاء»، الضّنا: المرض.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 159
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: إن یکن فی شی‌ء شفاء ففی شرطة حجام «1» أو شربة عسل.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: لا تردّوا شربة العسل علی مَنْ أتاکم بها.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: إذا طبختم، فأکثروا القرع «2» فإنّه یسل قلب الحزین.
وبهذا الإسناد، عن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، أ نّه قال: علیکم بالقرع فإنّه یزید فی الدّماغ.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: أفضل أعمال امّتی انتظار فرج اللَّه.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: ضعفت عن الصّلاة والجماع فنزلت علیَّ قدر من السّماء فأکلت منها فزاد فی قوّتی قوّة أربعین رجلًا فی البطش والجماع وهو الهریس «3».
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: لیس شی‌ء أبغض إلی اللَّه من بطن ملآن.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: یا علیّ! من کرامة المؤمن علی اللَّه أ نه لم یجعل لأجله وقتاً حتّی یهمّ ببائقة «4»، فإذا همّ ببائقة قبضه إلیه.
قال، وقال جعفر بن محمّد علیهما السلام: تجنّبوا البوائق یمدّ لکم فی الأعمار.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: إذا لم یستطع الرّجل أن یصلِّی قائماً فلیصلِّ جالساً، فإن لم یقدر أن یصلِّی جالساً فلیصلّ مستلقیاً ناصباً رجلیه بحیال القبلة یؤمی إیماء.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: مَنْ صام یوم الجمعة صبراً واحتساباً اعطی ثواب صیام عشرة أیّام غرٍّ زهر، لا تشاکل أیّام الدّنیا.
__________________________________________________
(1)- شرطة الحجام بالضّمّ: الآلة الّتی یحجم بها.
(2)- القرع: نوع من الیقطین.
(3)- الهریسة: طعام یعمل من الحبّ المدقوق واللّحم.
(4)- البائقة: الدّاهیة والظّلم والتّعدّی عن الحدّ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 160
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: من ضمن لی واحدة ضمنت له أربعة: یصل رحمه فیحبّه اللَّه، ویوسع علیه فی رزقه، ویُزاد فی عمره، ویدخله الجنّة الّتی وعده.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: اللَّهمّ ارحم خلفائی ثلاث مرّات، قیل له:
ومن خلفائک؟ قال: الّذین یأتون من بعدی ویروون أحادیثی وسنّتی فیعلمونها النّاس من بعدی.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: الدّعاء سلاح المؤمن وعماد الدّین ونور السّماوات والأرض.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: الخُلق السّیِّئ یُفسد العمل کما یُفسد الخلّ العسل.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: إنّ العبد لینال بحسن خُلقه درجة الصّائم القائم.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: ما من شی‌ءٍ أثقل فی المیزان من حُسن الخُلق.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: من حفظ من امّتی أربعین حدیثاً ینتفعون بها، بعثه اللَّه یوم القیامة فقیهاً عالماً.
وبهذا الإسناد، قال: کان رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یسافر یوم الخمیس ویقول: فیه ترفع الأعمال إلی اللَّه وتعقد فیه الولایة.
وبهذا الإسناد، قال: قال علیّ بن أبی طالب علیه السلام: صلّی بنا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله صلاة السّفر، فقرأ فی الاولی: «قُل یا أ یّها الکافرون»، وفی الثّانیة: «قُل هو اللَّه أحد»، ثمّ قال: قرأت لکم ثلث القرآن وربعه.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: مَنْ قرأ سورة «إذا زلزلت الأرض» أربع مرّات، کان کمَنْ قرأ القرآن کلّه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 161
وبهذا الإسناد، قال: قال علیّ بن أبی طالب علیه السلام: لا اعتکاف إلّابصوم.
وبهذا الإسناد، قال: قال أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام: أکملکم إیماناً أحسنکم خُلُقاً.
وبهذا الإسناد، قال: قال علیّ بن أبی طالب علیه السلام: من کنوز البرّ إخفاء العمل، والصّبر علی الرّزایا، وکتمان المصائب.
وبهذا الإسناد، قال: قال علیّ بن أبی طالب علیه السلام: حُسن الخُلق خیر قرین.
وبهذا الإسناد، قال: قال علیّ بن أبی طالب علیه السلام: سُئل رسول اللَّه صلی الله علیه و آله عن أکثر ما یدخل به الجنّة، قال: تقوی اللَّه وحُسن الخُلق، وسُئل عن أکثر ما یدخل به النّار، قال:
الأجوفان البطن والفرج.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: أقربکم منِّی مجلساً یوم القیامة أحسنکم خُلقاً، وخیرکم خیرکُم لأهله.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: أحسن النّاس إیماناً أحسنهم خُلقاً وألطفهم بأهله وأنا ألطفکم بأهلی.
وبهذا الإسناد، قال: قال علیّ بن أبی طالب علیه السلام فی قول اللَّه عزّ وجلّ: «ثمّ لتسئلنّ یومئذ عن النّعیم» «1»
، قال: الرّطب والماء البارد.
وبهذا الإسناد، قال: قال علیّ بن أبی طالب علیه السلام: ثلاثة یزدنَ فی الحفظ ویذهبن بالبلغم: قراءة القرآن، والعسل، واللّبان «2».
وبهذا الإسناد، قال: قال علیّ بن أبی طالب علیه السلام: مَنْ أراد البقاء- ولا بقاء- فلیباکر الغداء، ولیجوِّد الحذاء «3»، ولیخفِّف الرِّداء، ولیقلّ غشیان النّساء.
__________________________________________________
(1)- سورة التّکاثر: الآیة 8.
(2)- اللّبان بالضّمّ: الکندر.
(3)- الحذاء: النّعل، سئل عن الرّضا علیه السلام خفّة الرّداء، فقال: هو خفّة الدّین وقلّته.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 162
وبهذا الإسناد، قال: قال علیّ بن أبی طالب علیه السلام: أتی أبو جحیفة النّبیّ صلی الله علیه و آله وهو یتجشّأ «1»، فقال: اکفف جشاءک، فإنّ أکثر النّاس فی الدّنیا شبعاً أکثرهم جوعاً یوم القیامة، قال: فما ملأ أبو جحیفة بطنه من طعام حتّی لحق باللَّه.
وبهذا الإسناد، قال: قال الحسین بن علیّ علیه السلام: کان النّبیّ صلی الله علیه و آله إذا أکل طعاماً یقول:
اللَّهمّ بارک لنا فیه وارزقنا خیراً منه، وإذا أکل لبناً أو شربة یقول: اللَّهمّ بارک لنا فیه وارزقنا منه.
وبهذا الإسناد، قال: قال علیّ بن أبی طالب علیه السلام: ثلاثة لا یعرض لأحدکم نفسه لهنّ وهو صائم: الحمّام، والحجامة، والمرأة الحسناء.
وبهذا الإسناد، قال: قال علیّ علیه السلام: للمرأة عشر عورات، فإذا زوِّجت سُترت لها عورة واحدة، وإذا ماتت سُترت عوراتها کلّها.
وبهذا الإسناد، قال: قال علیّ بن أبی طالب علیه السلام: سأل النّبیّ صلی الله علیه و آله عن امرأة، قیل:
إنّها زنت، فذکرت المرأة أنّها بکر، فأمرنی النّبیّ صلی الله علیه و آله أن آمر النِّساء أن ینظرنَ إلیها، فنظرنَ إلیها، فوجدنها بکراً، فقال صلی الله علیه و آله: ما کنتُ لأضرب مَنْ علیه خاتم مِنَ اللَّه، وکان یجیز شهادة النِّساء فی مثل هذا.
وبهذا الإسناد، عن علیّ علیه السلام، قال: إذا سُئلت المرأة: مَنْ فجر بکِ؟ فقالت: فلان، ضُربت حدّین، حدّ لفریتها علی الرّجل، وحدّ لما أقرّت علی نفسها.
وبهذا الإسناد عن علیّ علیه السلام، أ نّه قال: لیس فی القرآن «یا أ یّها الّذین آمنوا» إلّاوهی فی التّوراة «یا أ یّها النّاس»، وفی خبر آخر: یا أ یّها المساکین.
وبهذا الإسناد قال: قال علیّ بن أبی طالب علیه السلام: إنّه لو رأی العبد أجله وسرعته إلیه لأبغض الأمل وترک طلب الدّنیا.
__________________________________________________
(1)- الجشأ: ریح یخرج من الفمّ مع صوت عند الشّبع. وأبو جحیفة بالتّصغیر: وهب بن عبداللَّه، من‌أصحاب علیّ علیه السلام.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 163
وبهذا الإسناد، عن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، قال: إنّ الحسن والحسین کانا یلعبان عند النّبیّ صلی الله علیه و آله حتّی مضی عامّة اللّیل، ثمّ قال لهما: انصرفا إلی امِّکما، فبرقت برقة، فما زالت تضی‌ء لهما حتّی دخلا علی فاطمة والنّبیّ صلی الله علیه و آله ینظر إلی البرقة، فقال: الحمد للَّه الّذی أکرمنا أهل البیت.
وبهذا الإسناد، عن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، قال: ورثت عن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله کتابین:
کتاب اللَّه وکتابی فی قراب «1» سیفی، قیل: یا أمیر المؤمنین! وما الکتاب الّذی فی قراب سیفک؟ قال: من قتل غیر قاتله أو ضرب غیر ضاربه فعلیه لعنة اللَّه.
وبهذا الإسناد، عن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، قال: کنّا مع النّبیّ صلی الله علیه و آله فی حفر الخندق، إذ جاءته فاطمة معها کسرة خبز، فدفعتها إلی النّبیّ صلی الله علیه و آله، فقال النّبیّ علیه الصّلاة والسّلام:
ما هذه الکسرة؟ قالت: قرصاً خبزتها للحسن والحسین جئتک منه بهذه الکسرة، فقال النّبیّ صلی الله علیه و آله: أما إنّه أوّل طعام دخل فم أبیکِ منذ ثلاث.
وبهذا الإسناد، عن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، قال: أُتِیَ النّبیّ صلی الله علیه و آله بطعام، فأدخل إصبعه فیه، فإذا هو حارّ، فقال: دعوه حتّی یبرد، فإنّه أعظم برکة، وإنّ اللَّه تعالی لم یطعمنا الحارّ.
وبهذا الإسناد، عن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، قال: إذا أراد أحدکم الحاجة فلیبکر فی طلبها یوم الخمیس ولیقرأ إذا خرج من منزله آخر سورة آل عمران وآیة الکرسی و «إنّا أنزلناه فی لیلة القدر» وامّ الکتاب فإنّ فیها قضاء حوائج الدّنیا والآخرة.
وبهذا الإسناد، عن علیّ علیه السلام، قال: الطِّیب نُشرة، والعسل نُشرة، والرّکوب نُشرة، والنّظر إلی الخضرة نُشرة «2».
وبهذا الإسناد، عن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، قال: کلوا خلّ الخمر، فإنّه یقتل الدِّیدان
__________________________________________________
(1)- القراب: الغمد.
(2)- النّشرة بالضّمّ: رقیة یعالج بها المجنون والمریض.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 164
فی البطن، وقال: کلوا خلّ الخمر ما فسد، ولا تأکلوا ما أفسدتموه أنتم.
وبهذا الإسناد، عن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، قال: حبانی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله بالورد بکلتا یدیه، فلمّا أدنیته إلی أنفی، قال: إنّه سیّد ریحان الجنّة بعد الآس.
وبهذا الإسناد، عن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، قال: علیکم باللّحم، فإنّه یُنبِت اللّحم، ومَنْ ترک اللّحم أربعین یوماً ساء خلقه.
وبهذا الإسناد، عن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، قال: ذُکِرَ عند النّبیّ صلی الله علیه و آله اللّحم والشّحم، فقال: لیس منهما بضعة تقع فی المعدة إلّاأنبتت مکانها شفاء وأخرجت من مکانها داء.
وبهذا الإسناد، عن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، قال: کان النّبیّ صلی الله علیه و آله لا یأکل الکلیتین من غیر أن یحرمهما ویقول لقربهما من البول.
وبهذا الإسناد، قال: قال علیّ بن أبی طالب علیه السلام: قال: دخل طلحة بن عبیداللَّه علی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وفی ید رسول اللَّه سفرجلة قد جاء بها إلیه، وقال: خذها یا أبا محمّد فإنّها تجمّ «1» القلب.
وبهذا الإسناد، عن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، قال: مَنْ أکل إحدی وعشرین زبیبة حمراء علی الرِّیق لم یجد فی جسده شیئاً یکرهه.
وبهذا الإسناد، عن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، قال: کان النّبیّ صلی الله علیه و آله إذا أکل التّمر یطرح النّوی علی ظهر کفّه، ثمّ یقذف به.
وبهذا الإسناد، عن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، قال: جاء جبرائیل علیه السلام إلی النّبیّ صلی الله علیه و آله فقال: علیکم بالبرنیّ «2» فإنّه خیر تمورکم، یقرب من اللَّه عزّ وجلّ ویبعد من النّار.
وبهذا الإسناد، عن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، قال: قال لی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: علیکم بالعدس فإنّه مبارک مقدّس، یُرقِّق القلب، ویکثر الدّمعة، وقد بارک فیه سبعون نبیّاً
__________________________________________________
(1)- تجم: تقوی. الجمام بالفتح: الرّاحة.
(2)- البرنی بالفتح: ضرب من التّمر، معروف معرب أصله «برنیک»، أی الحمل الجیّد.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 165
آخرهم عیسی ابن مریم علیه السلام.
وبهذا الإسناد، عن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، قال: إنّه قال: علیکم بالقرع، فإنّه یزید فی الدّماغ.
وبهذا الإسناد، عن علیّ بن أبی طالب علیه السلام إنّه دعاه رجل، فقال له علیّ علیه السلام: قد أجبتک علی أن تضمن لی ثلاث خصال، قال: وما هی یا أمیر المؤمنین؟ قال: لا تدخل علیَّ شیئاً من خارج، ولا تدّخر عنِّی شیئاً فی البیت، ولا تجحف بالعیال، قال: ذاک لک یا أمیر المؤمنین، فأجابه علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
وبهذا الإسناد، عن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، قال: الطّاعون میتة وَحِیَّة «1».
وبهذا الإسناد، عن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، قال: سمعت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یقول: إنِّی أخاف علیکم استخفافاً بالدّین وبیع الحکم وقطیعة الرّحم، وأن تتّخذوا القرآن مزامیر وتقدمون أحدکم ولیس بأفضلکم فی الدّین.
وبهذا الإسناد، عن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: علیکم بالزّیت فکُلْه وادّهن به، فإنّ من أکله وأدّهن به لم یقربه الشّیطان أربعین یوماً.
وبهذا الإسناد، عن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله لعلیّ علیه السلام:
علیک بالملح، فإنّه شفاء من سبعین داء، أدناها الجذام والبرص والجنون.
وبهذا الإسناد، عن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، قال: إنّ النّبیّ صلی الله علیه و آله أُتِیَ ببطِّیخ ورطب، فأکل منهما وقال: هذان الأطیبان.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: مَنْ بدأ بالملح أذهبَ اللَّه عنه سبعین داء أقلّها الجذام.
وبهذا الإسناد، عن الحسن بن علیّ علیهما السلام أ نّه سُمِّی حسناً یوم السّابع، واشتقّ من اسم الحسن حسیناً، وذکر أ نّه لم یکن بینهما إلّاالحمل.
__________________________________________________
(1)- الوحیة: السّریعة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 166
وبهذا الإسناد، عن جعفر بن محمّد علیهما السلام، قال: السبت لنا، والأحد لشیعتنا، والاثنین لبنی امیّة، والثّلاثاء لشیعتهم، والأربعاء لبنی العبّاس، والخمیس لشیعتهم، والجمعة لسائر النّاس جمیعاً، ولیس فیه سفر، قال اللَّه تعالی: «فإذا قضیت الصّلاة فانتشروا فی الأرض وابتغوا من فضلِ اللَّه» «1»
، یعنی یوم السّبت.
وبهذا الإسناد، عن علیّ بن الحسین علیهما السلام، أ نّه قال: إنّ النّبیّ صلی الله علیه و آله أذّن فی اذن الحسین علیه السلام بالصّلاة یوم وُلد.
وبهذا الإسناد، عن جعفر بن محمّد علیه السلام، قال: دعا أبی بدهن لیدهن به رأسه، فلمّا أدهن به قلت: ما الّذی أدهنت؟ قال: إنّه البنفسج، قلت: وما فضل البنفسج؟ قال:
حدّثنی أبی عن جدِّی الحسین بن علیّ، عن أبیه علیه السلام قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: فضل البنفسج علی الأدهان کفضل الإسلام علی سائر الأدیان.
وبهذا الإسناد، عن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، أ نّه قال: لا دین لِمَنْ دان بطاعة المخلوق ومعصیة الخالق.
وبهذا الإسناد، عن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، أ نّه قال: کلوا الرّمّان بشحمه فإنّه دباغ للمعدة.
وبهذا الإسناد، عن علیّ بن الحسین علیه السلام، قال: قال أبو عبداللَّه الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام إنّ عبداللَّه بن عبّاس کان یقول: إنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله کان إذا أکل الرّمّان لم یشرک أحداً فیها ویقول: فی کلِّ رمّانة حبّة من حبّات الجنّة.
وبهذا الإسناد، عن الحسین بن علیّ علیه السلام، أ نّه قال: دخل رسول اللَّه صلی الله علیه و آله علی علیّ ابن أبی طالب وهو محموم، فأمره بأکل الغبیراء «2».
وبهذا الإسناد، عن الحسین بن علیّ علیه السلام، أ نّه قال: اختصم إلی علیّ بن أبی طالب
__________________________________________________
(1)- سورة الجمعة: الآیة 10.
(2)- الغبیراء: نبات معروف، وقال بعض: هی ما اتّخذ من التّمر والدّهن والدّقیق.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 167
علیه السلام رجلان، أحدهما باع الآخر بعیراً واستثنی الرّأس والجلد، ثمّ بَدَا له أن ینحره، قال:
هو شریکه فی البعیر علی قدر الرّأس والجلد.
وبهذا الإسناد، عن الحسین بن علیّ علیه السلام أ نه دخل المستراح، فوجد لقمة ملقاة، فدفعها إلی غلام له، فقال: یا غلام! اذکرنی بهذه اللّقمة إذا خرجت، فأکلها الغلام، فلمّا خرج الحسین بن علیّ علیه السلام، قال: یا غلام! أین اللّقمة؟ قال: أکلتها یا مولای، قال:
أنت حرّ لوجه اللَّه تعالی، قال له رجل: أعتقته یا سیِّدی؟ قال: نعم، سمعت جدّی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یقول: من وجد لقمة ملقاة، فمسح منها أو غسل ما علیها ثمّ أکلها لم تستقرّ فی جوفه إلّاأعتقه اللَّه من النّار.
وبهذا الإسناد، عن علیّ بن أبی طالب علیه السلام خمسة لو رحلتم فیهنّ المطایا لم تقدروا علی مثلهنّ: لا یخاف عبد إلّاذنبه، ولا یرجو إلّاربّه، ولا یستحیی الجاهل إذا سئل عمّا لا یعلم أن یقول لا أعلم، ولا یستحیی أحدکم إذا لم یعلم أن یتعلّم، والصّبر من الإیمان بمنزلة الرّأس من الجسد، ولا إیمان لمَنْ لا صبر له.
وبهذا الإسناد، عن الحسین بن علیّ علیه السلام، قال: إنّ أعمال هذه الامّة ما من صباح إلّا وتعرض علی اللَّه تعالی.
وبهذا الإسناد، عن الحسین بن علیّ علیهما السلام أ نّه قال: مَنْ سرّهُ أن یُنسأ فی أجله ویُزاد فی رزقه فلیصل رحمه.
وبهذا الإسناد، عن الحسین بن علیّ علیهما السلام إنّه قال: وجد لوح تحت حائط مدینة من المدائن فیه مکتوب: أنا اللَّه لا إله إلّاأنا، ومحمّد نبیِّی، وعجبتُ لِمَنْ أیقن بالموت کیف یفرح؟! وعجبتُ لِمَنْ أیقنَ بالقدر کیف یحزن؟! وعجبتُ لِمَنْ اختبر الدّنیا کیف یطمئنّ؟! وعجبتُ لِمَنْ أیقنَ بالحساب کیف یذنب؟!
وبهذا الإسناد، عن جعفر بن محمّد علیهما السلام أ نّه سئل عن زیارة قبر الحسین بن علیّ علیهما السلام، قال: أخبرنی أبی علیه السلام: إنّ مَنْ زارَ قبر الحسین بن علیّ علیهما السلام عارفاً بحقِّه، کتبهُ اللَّه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 168
فی علِّیِّین، ثمّ قال: إنّ حول قبر الحسین علیه السلام سبعین ألف ملک شعثاً غبراً یبکون علیه إلی یوم القیامة.
وبهذا الإسناد، عن جعفر بن محمّد علیهما السلام أ نّه قال: أدنی العقوق «أُفّ»، ولو علم اللَّه شیئاً أهون من «أُفّ» لنهی عنه.
وبهذا الإسناد، عن علیّ بن الحسین علیهما السلام أ نّه قال: حدّثتنی أسماء بنت عمیس، قالت: کنتُ عند فاطمة علیها السلام، إذ دخل علیها رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وفی عنقها قلادة من ذهب کان اشتراها لها علیّ بن أبی طالب علیه السلام من فی‌ء، فقال لها رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: یا فاطمة! لا یقول النّاس: إنّ فاطمة بنت محمّد تلبس لبس الجبابرة، فقطعتها وباعتها واشترت بهارقبة فأعتقتها، فسرّ بذلک رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
وبهذا الإسناد، عن علیّ بن الحسین علیهما السلام أ نّه قال فی قول اللَّه عزّ وجلّ: «لولا أن رأی برهان ربِّه» «1»
، قال: قامت امرأة العزیز إلی الصّنم، فألقت علیه ثوباً، فقال لها یوسف:
ما هذا؟ قالت: أستحیی من الصّنم أن یرانا، فقال لها یوسف: أتستحیین ممّن لا یسمع ولا یبصر ولا یفقه ولا یأکل ولا یشرب، ولا أستحیی أنا ممّن خلق الإنسان وعلّمه، فذلک قوله عزّ وجلّ: «لولا أن رأی برهان ربّه».
وبهذا الإسناد، عن علیّ بن الحسین علیهما السلام أ نّه کان إذا رأی المریض قد برئ من العلّة، قال یهنیک الطّهور من الذّنوب.
وبهذا الإسناد، عن علیّ بن الحسین علیهما السلام، قال: أخذ النّاس ثلاثة من ثلاثة، اخذوا الصّبر من أیّوب علیه السلام، والشّکر من نوح علیه السلام، والحسد من بنی یعقوب.
وبهذا الإسناد، عن جعفر بن محمّد علیه السلام، قال: سئل محمّد بن علیّ علیهما السلام عن الصّلاة فی السّفر، فذکر أنّ أباه علیه السلام کان یقصر الصّلاة فی السّفر.
وبهذا الإسناد، عن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، قال: لا تجد فی أربعین أصلع رجل سوء
__________________________________________________
(1)- سورة یوسف: الآیة 24.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 169
ولا تجد فی أربعین کوسجاً رجلًا صالحاً، وصلع سوء خیر من کوسج صالح.
وبهذا الإسناد، عن الحسین بن علیّ علیهما السلام، أ نّه قال: رأیت النّبیّ صلی الله علیه و آله أ نّه کبّر علی حمزة خمس تکبیرات، وکبّر علی الشّهداء بعد حمزة خمس تکبیرات فلحق حمزة سبعون تکبیرة.
وبهذا الإسناد، عن الحسین بن علیّ علیهما السلام، أ نّه قال: خطبنا أمیر المؤمنین علیه السلام فقال:
سیأتی علی النّاس زمان عضوض یعضّ المؤمن علی ما فی یده ولم یؤثِرْ بذلک، قال اللَّه تعالی: «ولا تنسوا الفضل بینکم إنّ اللَّه کان بما تعملون بصیراً» «1»
، وسیأتی زمان یقدّم فیه الأشرار، وینسی فیه الأخیار، ویبایع المضطرّ، وقد نهی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله عن بیع المضطرّ، وعن بیع الغرر، فاتّقوا اللَّه أ یّها النّاس واصلحوا ذات بینکم واحفظونی فی أهلی.
وبهذا الإسناد، عن جعفر بن محمّد علیهما السلام، عن أبیه، قال: سئل علیّ بن الحسین علیهما السلام:
لِمَ اوتم النّبیّ صلی الله علیه و آله من أبویه؟ قال: لئلّا یجب علیه حقّ لمخلوق.
وبهذا الإسناد، عن علیّ بن الحسین علیهما السلام، قال: إنّ فاطمة علیها السلام عقت عن الحسن والحسین علیهما السلام وأعطت القابلة رِجل شاة ودیناراً.
وبهذا الإسناد، عن علیّ بن الحسین علیهما السلام، عن أبیه، عن علیّ بن أبی طالب علیه السلام أ نّه قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: من أنعم اللَّه تعالی علیه نعمة فلیحمد اللَّه تعالی، ومن استبطأ [علیه] الرّزق فلیستغفر اللَّه، ومن حزنه أمر فلیقل: لا حول ولا قوّة إلّاباللَّه.
وبهذا الإسناد، عن الحسین بن علیّ علیهما السلام، قال: إنّ یهودیّاً سأل علیّ بن أبی طالب علیه السلام، فقال: أخبرنی عمّا لیس للَّه‌وعمّا لیس عند اللَّه وعمّا لا یعلمه اللَّه تعالی، قال علیّ علیه السلام: أمّا ما لا یعلمه اللَّه فذلک قولکم: یا معشر الیهود! عزیرٌ ابن اللَّه، واللَّه لا یعلم له ابناً، وأمّا قولک: ما لیس للَّه‌فلیس له شریک، وأمّا قولک: ما لیس عند اللَّه، فلیس عند اللَّه ظلم للعباد، فقال الیهودیّ: أشهد أن لا إله إلّااللَّه، وأنّ محمّداً رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
__________________________________________________
(1)- سورة البقرة: الآیة 237.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 170
وبهذا الإسناد، عن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: مَنْ أفتی النّاس بغیر علم لعنته ملائکة السّماوات والأرض.
وبهذا الإسناد، عن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: إنِّی سمّیت ابنتی فاطمة، لأنّ اللَّه عزّ وجلّ فطمها وفطم من أحبّها من النّار.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: إنّ موسی بن عمران سأل ربّه عزّ وجلّ وقال: یا ربّ! أبعیدٌ أنت منِّی فانادیک أم قریب فاناجیک؟ فأوحی اللَّه تعالی إلیه:
یا موسی بن عمران أنا جلیس من ذکرنی.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: إنّ اللَّه تعالی یغضب لغضب فاطمة ویرضی لرضاها.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: الویل لظالمی أهل بیتی کأنِّی بهم غداً مع المنافقین فی الدّرک الأسفل من النّار.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: إنّ قاتل الحسین بن علیّ علیهما السلام فی تابوت من نار، علیه نصف عذاب أهل الدّنیا، وقد شدّت یداه ورجلاه بسلاسل من نار، منکّس فی النّار حتّی یقع فی قعر جهنّم، وله ریح یتعوّذ أهل النّار إلی ربّهم من شدّة نتنه وهو فیها خالد، ذائق العذاب الألیم مع جمیع من شایع علی قتله، کلّما نضجت جلودهم بدّل اللَّه عزّ وجلّ علیهم الجلود حتّی یذوقوا العذاب الألیم، لا یفتر عنهم ساعة، ویسقون من حمیم جهنّم، فالویل لهم من عذاب اللَّه تعالی فی النّار.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: إنّ موسی بن عمران سأل ربّه عزّ وجلّ فقال: یا ربّ! إنّ أخی هارون مات فاغفر له، فأوحی اللَّه تعالی إلیه: یا موسی! لو سألتنی فی الأوّلین والآخرین لأجبتک ما خلا قاتل الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام فإنِّی أنتقم له من قاتله.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: تختموا بالعقیق، فإنّه لا یصیب أحدکم غمّ ما دام ذلک علیه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 171
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: من قاتلنا آخر الزّمان، فکأ نّما قاتلنا مع الدّجّال.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: یا علیّ! إنّ اللَّه تعالی قد غفر لک ولأهلک ولشیعتک ومحبِّی شیعتک ومحبِّی محبِّی شیعتک، فابشر فإنّک الأنزع البطین، منزوع من الشّرک، بطین من العلم.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: مَنْ کنتُ مولاه فعلیّ مولاه، اللَّهمّ والِ مَنْ والاه، وعادِ مَنْ عاداه، وانصر مَنْ نصره، واخذل مَنْ خذله.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: المغبون لا محمود ولا مأجور.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: کلوا التّمر علی الرِّیق «1» فإنّه یقتل الدّیدان فی البطن.
قال مصنّف هذا الکتاب رحمه الله: یعنی بذلک کلّ التّمور إلّاالبرنیّ، فإنّ أکله علی الرّیق یورث الفالج.
وبهذا الإسناد، قال: قال علیّ علیه السلام: الحناء بعد النّورة أمان من الجذام والبرص.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: یا علیّ! لولاک لما عرف المؤمنون بعدی.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: یا علیّ! إنّک اعطیت ثلاثاً لم یعطها أحد من قبلک، قلت: فداک أبی وامّی وما اعطیت؟ قال: اعطیت صهراً مثلی، واعطیت مثل زوجتک، واعطیت مثل ولدیک الحسن والحسین.
وبهذا الإسناد، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: یا علیّ! لیس فی القیامة راکب غیرنا ونحن أربعة، فقام إلیه رجل من الأنصار، فقال: فداک أبی وامِّی، ومَنْ هم؟ قال: أنا علی دابّة اللَّه البراق، وأخی صالح علی ناقة اللَّه الّتی عقرت، وعمّی حمزة علی ناقتی العضبا، وأخی علیّ علی ناقة من نوق الجنّة وبیده لواء الحمد، ینادی: لا إله إلّااللَّه محمّد رسول
__________________________________________________
(1)- شربت علی الرِّیق، أی قبل أن آکل شیئاً.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 172
اللَّه، فیقول الآدمیّون: ما هذا إلّاملک مقرّب أو نبیّ مرسل أو حامل العرش، فیجیبهم ملک من بطنان العرش: یا معشر الآدمیِّین! لیس هذا ملک مقرّب ولا نبیّ مرسل ولا حامل عرش، هذا الصّدّیق الأکبر، هذا علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
وبهذا الإسناد، عن علیّ بن أبی طالب علیه السلام أ نّه قال: کأنِّی بالقصور قد شیّدت حول قبر الحسین علیه السلام، وکأنِّی بالحامل تخرج من الکوفة إلی قبر الحسین، ولا تذهب اللّیالی والأیّام حتّی یسار إلیه من الآفاق، وذلک عند انقطاع ملک بنی مروان.
الصّدوق، عیون أخبار الرّضا علیه السلام، 2/ 28- 53 رقم 4- 190 باب 31
عبداللَّه بن أحمد بن عامر بن سلیمان بن صالح أبو القاسم الطّائیّ، روی عن أبیه، عن علیّ بن موسی الرِّضا، عن آبائه نسخة. حدّث عنه أبو بکر بن الجعابیّ وأبو بکر بن شاذان وابن شاهین وإسماعیل بن محمّد زنجیّ وأبو الحسن بن الجنید، وأخبرنا محمّد بن عبدالملک القرشیّ، أخبرنا عمر بن أحمد الواعظ، حدّثنا عبداللَّه بن أحمد بن عامر بن سلیمان الطّائیّ، حدّثنی أبی فی سنة ستِّین ومأتین، حدّثنا علیّ بن موسی سنة أربع وتسعین ومائة، حدّثنی أبی موسی بن جعفر، حدّثنی أبی جعفر بن محمّد، حدّثنی أبی محمّد بن علیّ، حدّثنی أبی علیّ بن الحسین، حدّثنی أبی الحسین بن علیّ، حدّثنی أبی علیّ بن أبی طالب، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: الإیمان إقرار باللِّسان ومعرفة بالقلب وعمل بالأرکان.
حدّثنی علیّ بن محمّد بن النّصر، قال: سمعتُ حمزة بن یوسف، یقول: سمعتُ أبا محمّد ابن علیّ هو البصریّ، یقول: عبداللَّه بن أحمد بن عامر بن سلیمان بن صالح أبو القاسم الطّائیّ کان أمِّیّاً لم یکن بالمرضیّ، روی عن أبیه، عن علیّ بن یونس الرِّضا، قال لی الحسن بن محمّد الخلّال: توفّی عبداللَّه بن أحمد بن عامر الطّائیّ فی سنة أربع وعشرین وثلاث مائة. قرأتُ فی کتاب محمّد بن علیّ بن عمر ابن الفیّاض: توفِّی عبداللَّه بن أحمد ابن عامر الطّائیّ یوم الجمعة لأربع عشر لیلة سنة من شهر ربیع الآخر من سنة أربع وعشرین وثلاث مائة.
الخطیب البغدادی، تاریخ بغداد، 9/ 385 رقم 4971
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 173

کان عمّار من الشّیعة المخلصین فی الولاء، ومن الشّجعان المعروفین. «2» «3» وکان أبوه حسّان ممّن صحب أمیر المؤمنین علیه السلام، وقاتل بین یدیه فی حرب الجمل وحرب صفّین، فقُتل بها.
السّماوی، إبصار العین،/ 113- 114/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 235؛ المیانجی، العیون العبری،/ 109؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 387
قال علماء السّیر: أ نّه کان من الشّیعة المخلصین فی الولاء، من الشّجعان المعروفین.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 317/ عنه: الطّوسی، الرّجال (الهامش)،/ 77

وکان عمّار صحب الحسین علیه السلام من مکّة ولازمه. «4»
السّماوی، إبصار العین،/ 114/ مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 235؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 387
صحب الحسین من مکّة حتّی أتی کربلاء. «5»
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 317/ مثله: الطّوسی، الرّجال (الهامش)،/ 77
وکان عمّار صحب الحسین علیه السلام من مکّة ولازمه حتّی أتی کربلاء، فلمّا نشب القتال تقدّم حتّی قُتل بین یدیه. «6»
المیانجی، العیون العبری،/ 109
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: قال علماء السّیر].
(2)- [إلی هنا حکاه فی بحرالعلوم].
(3)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: وقال أبو العبّاس النّجاشیّ فی رجاله].
(4)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: حتّی أتی کربلاء، وکان معه إلی یوم الطّفّ].
(5)- [أضاف فی تنقیح المقال: وقتل معه رضوان اللَّه علیه].
(6)- از هنگام خارج شدن از مکه امام حسین علیه السلام را همراهی کرد.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 94
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 174

المقتولون من أصحاب الحسین فی الحملة الاولی: [...] عمّار بن حسّان. «1»
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 113/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 64؛ البحرانی، العوالم، 17/ 341؛ القمّی، نفس المهموم،/ 295؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 387؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 95؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 330
حتّی قُتل بین یدیه. (قال) السّرویّ: قُتل فی الحملة الاولی.
السّماوی، إبصار العین،/ 114
فلمّا نشب القتال تقدّم بین یدی الحسین علیه السلام، قُتل فی الحملة الاولی مع من قُتل من أصحاب الحسین علیه السلام.
وفی المناقب لابن شهرآشوب قال: ومن المقتولین یوم الطّفّ فی الحملة الاولی عمّار ابن حسّان الطّائی رضوان اللَّه علیه.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 235
فلمّا نشب القتال یوم الطّفّ تقدّم واستشهد بین یدیه رضوان اللَّه علیه، ومع شرف الشّهادة نال شرف تخصیصه بالسّلام علیه فی زیارة النّاحیة المقدّسة. «2»
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 317

السّلام علی عمّار بن حسّان بن شریح الطّائیّ. «3»
__________________________________________________
(1)- و از اصحاب سیدالشهدا نیز این جمله در اول حمله شهید شدند: [...] و دیگر عمار بن حسان بن شریح الطائی.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 282
(2)- در مناقب گفته: در حمله اول کشتگان اصحاب حسین علیه السلام از این قرار است: [...] عمار بن حسان.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 136
ابن شهرآشوب وی را در عداد کسانی که در نخستین حمله کشته شدند به شمار آورده است.
کمره ای، ترجمه انصار الحسین،/ 94
(3)- «سلام بر عمار بن حسان بن شریح طائی.»
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 146
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 175
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 576، (ط قم)، 3/ 79، مصباح الزّائر،/ 284/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 273، 45/ 72؛ البحرانی، العوالم، 17/ 339؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 304؛ سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 3/ 23؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 235؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 413؛ المیانجی، العیون العبری،/ 320- 321

السّلام علی عمّار بن حسّان. «1»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 741، (ط قم)، 3/ 346، مصباح الزّائر،/ 298/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 341؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 387؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 180

السّلام علی عامر بن خُلَیدة [أو جلیدة] «2». «3»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 714، (ط قم)، 3/ 346، مصباح الزّائر،/ 297/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 341؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 180
عامر بن خلیدة: فقط ورد اسمه فی الزّیارة الرّجبیّة: السّلام علی عامر بن خلیدة أو خلیة. «4»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 162
__________________________________________________
(1)- سلام بر عمار بن حسان.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 150
(2)- [من مصباح الزّائر والمزار والبحار].
(3)- سلام بر عامر بن جلیده.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 150
(4)- عامر بن جلیده (خلیده): در «رجبیه» نام وی آمده است.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 115
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 176

عامر بن کثیر السّرّاج، زیدیّ کوفیّ ثقة، له کتاب، أخبرنا ابن شاذان، عن ابن حاتم قال: حدّثنا الحمیریّ عن أبیه، عن محمّد بن الحسین، عن عامر به.
الرّجال، النّجاشی،/ 208/ عنه: أبو علیّ الحائری، منتهی المقال، 4/ 52؛ المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 117
من أصحاب الحسین بن علیّ علیهما السلام: عامر بن کثیر السّرّاج، وکان من دعاته علیه السلام.
الطّوسی، الرّجال،/ 76/ عنه: أبو علیّ الحائری، منتهی المقال، 4/ 52
أصحاب أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیه السلام [...] ومن أصحاب أبی محمّد علیه السلام: [...] عامر بن کثیر السّرّاج، وکان من دعاة الحسین علیه السلام.
البرقیّ، الرّجال،/ 7 و 8
عامر «1» بن کثیر السّرّاج، سین [جخ] کان من دعاته.
ابن داود،/ 210 رقم 877 من القسم الأوّل
عامر «2» بن کُثیر السّرّاج. سین [جخ] کان من دعاته [جش] زیدیّ کوفیّ ثقة.
ابن داود،/ 464 رقم 241 من القسم الثّانی
عامر بن کثیر السّرّاج، زیدیّ کوفیّ ثقة، له کتاب، روی عنه محمّد بن الحسین: جش سین، وکان من دعاته علیه السلام جخ، وأنا أتوقّف فی روایته لقول النّجاشیّ فیه، وذکره (د) راویاً من جخ، کما نقلناه، مرّة راویاً عن جخ بعنوان عبداللَّه، حیث قال عبداللَّه بن کثیر السّرّاج: سین جخ کان من دعاته، ولعلّه غلط، لأنّی لم أجده فی کتب الرّجال، خصوصاً فی رجال الشّیخ.
التّفرشی، نقد الرّجال،/ 177
عامر بن کثیر السّرّاج، وکان من دعاته علیه السلام [سین. قی] وعنهما [صه] وفی [قی] أ نّه
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: عبداللَّه، وهو تصحیف].
(2)- تقدّم «عبداللَّه» فی المعتمدین.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 177
من أصحاب الحسن علیه السلام أیضاً، وفی [جش] وعنه [صه] زیدیّ کوفیّ ثقة، ثمّ [صه] وأنا أتوقّف فی روایته لقول النّجاشیّ فیه، ثمّ [جش] له کتاب الحمیریّ عن أبیه، عن محمّد بن الحسین، عنه، ولا یبعد أن یکونا اثنین، فإنّ الظّاهر أنّ محمّد بن الحسین هو ابن أبی الخطّاب، الرّاوی عن الهادی والعسکریّ علیهما السلام، ویبعد إدراکه مَنْ هو من أصحاب الحسن والحسین علیهما السلام «مح».
الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 428 رقم 3512
عامر بن کثیر.
مدرّسی، جنّات الخلود،/ 22
وفی صه: کان من دعاة الحسین بن علیّ علیه السلام، قاله الشّیخ الطّوسی و [قی] أیضاً.
وقال جش: إنّه زیدیّ کوفیّ ثقة. وأنا أتوقّف فی روایته لقول جش، انتهی.
والّذی ینبغی أنّ من ذکره جش غیر المذکور فی سین، فإنّ من البعید أن یکون محمّد ابن الحسین- والظّاهر أ نّه ابن أبی الخطّاب- قد لقیه.
أقول: فی مشکا: ابن کثیر، عنه محمّد بن الحسین. «1»
أبو علیّ الحائری، منتهی المقال، 4/ 52 رقم 1517
عامر بن کثیر السّرّاج، قد مرّ ضبط کثیر فی أبان بن کثیر وضبط السّرّاج فی أحمد بن‌أبی بشر، وقد عدّ الشّیخ رحمه الله الرّجل فی رجاله من أصحاب الحسین علیه السلام، مضیفاً إلی ما فی العنوان قوله، وکان من دعاته. [ثمّ ذکر کلام النّجاشی کما ذکرناه فی رجاله].
وعنونه فی الخلاصة فی القسم الثّانی، ونقل عن الشّیخ والبرقی عدّه من دعاة الحسین علیه السلام، ثمّ نقل عن النّجاشیّ أ نّه زیدیّ کوفیّ، ثمّ قال: وأنا أتوقّف فی روایته لقول النّجاشیّ فیه، انتهی.
وعنونه ابن داود أیضاً فی الباب الثّانی، ونقل قول النّجاشیّ، وقال المیرزا: إنّ الّذی ینبغی أنّ ما ذکره النّجاشیّ غیر الّذی ذکره الشّیخ رحمه الله، وعدّه من دعاة الحسین علیه السلام
__________________________________________________
(1)- باب العین من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...].
عامر بن کثیر السراج از دعاة آن حضرت علیه السلام بود.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 209
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 178
لبعد أن یکون محمّد بن الحسین الظّاهر أ نّه ابن أبی الخطّاب، قد لقی الّذی هو من دعاة الحسین علیه السلام وما ذکره موجّه إن تمّ کون الرّجل من دعاة الحسین سیِّد الشّهداء علیه السلام، ولکنّی وقفت علی حاشیة علی بعض کتب الرِّجال ممّن لم أعرفه: أنّ عامر بن کثیر السّرّاج من دعاة الحسین بن علیّ، صاحب فخّ، وإنّ الأمر اشتبه علی الشّیخ رحمه الله حیث جعله من دعاة الحسین سیّد الشّهداء علیه السلام، فإن تمّ ما ذکره هذا المحشی زال إشکال المیرزا لامکان ملاقات محمّد بن الحسین بن أبی الخطّاب حینئذٍ عامر بن کثیر.
وعلی کلِّ حال فالرّجل موثّق لشهادة النّجاشیّ رحمه الله بکونه زیدیّاً ثقة، ولنهایة ضبطه یفید شهادته الاطمینان التّام، واللَّه العالم. نعم، لو تحقّق أ نّه من دعاة الحسین علیه السلام وبقی إلی زمان زید بن علیّ علیه السلام وصیرورته زیدیّاً یکون أخباره الّتی رواها قبل ذلک صحیحة، والّتی رواها بعد صیرورته زیدیّاً موثّقة، ولقد وقفت بعد حین علی ما أورث الجزم بکون المراد بالحسین الّذی کان الرّجل داعیاً له هو صاحب فخّ، فیتحقّق اشتباه الشّیخ رحمه الله ویزول إشکال المیرزا، فقد روی أبو الفرج فی کتاب المقاتل عن علیّ بن إبراهیم، قال:
حدّثنی جعفر بن محمّد الفزاریّ، قال: حدّثنی علیّ بن أحمد البنانی، قال: سمعت محمّد بن إبراهیم صاحب أبی السّرایا یقول لعامر بن کثیر السّرّاج: خرجت مع الحسین بن علیّ صاحب فخّ؟ قال: نعم. «1»
وروی هو أیضاً فی باب مقتل إبراهیم بن عبداللَّه أ نّه خرج معه، وکان ذلک من قبل خروج الحسین صاحب فخّ، قال: أخبرنی جعفر بن محمّد الورّاق، قال: حدّثنا أحمد بن حازم، قال: حدّثنا نصر بن حازم، قال: خرج هارون بن سعد من الکوفة فی نفر من أصحاب زید بن علیّ علیه السلام إلی إبراهیم بن عبداللَّه بن الحسن، وکان فیمَنْ خرج معه عامر ابن کثیر السّرّاج، وهو یومئذ شابّ جلد شجاع. «2» وروی هو رحمه الله أیضاً عن علیّ بن العبّاس المقانعی، قال: حدّثنا علیّ بن أحمد البنانی، قال: سمعت محمّد بن خلف العطّار
__________________________________________________
(1)- [مقاتل الطّالبیِّین،/ 304 فی خبر ذکر مَنْ خرج مع الحسین بن علیّ صاحب فخّ].
(2)- [مقاتل الطّالبیِّین،/ 241 فی خبر تسمیة مَنْ خرج مع إبراهیم بن عبداللَّه بن الحسن بن الحسن بن‌علیّ بن أبی طالب علیهم السلام من أهل العلم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 179
یقول: لمّا قُتل إبراهیم بن عبداللَّه، قال سفیان صاحب السّرایا لعامر بن کثیر السّرّاج:
خرجت مع إبراهیم بن عبداللَّه بن الحسن؟ قال: نعم. «1»
والحاصل أ نّه لا ریب فی کون هذا الرّجل زیدیّاً کما ذکره النّجاشیّ، ولیس المراد بکونه زیدیّاً، أ نّه أدرک زیداً، بل المراد أ نّه علی رأی الزّیدیّة فی الخروج بالسّیف مع ولد فاطمة علیها السلام، والوجه فی عدم درکه لزید ما سمعته فی روایة أبی الفرج من أ نّه خرج مع إبراهیم وهو یومئذ شابّ جلد، فإنّ إبراهیم قُتل سنة 145، وقُتل زید سنة 120، فلو کان مدرکاً زیداً لم یکن فی زمن إبراهیم شابّاً، لأنّ الفترة بین قتلهما خمس وعشرون سنة، وذلک یدلّ علی عدم درکه لسیِّد الشّهداء علیه السلام بالطّریق الأولی، ضرورة أ نّه لو کان عمره فی زمن سیِّد الشّهداء عشرین سنة أقلّاً کان عمره عند قتل إبراهیم مائة وخمس سنین ولا یعقل اطلاق الشّابّ علی مثله، فعدم درک الرّجل زمان سیِّد الشّهداء علیه السلام من المقطوع به، فعدّه الشّیخ رحمه الله إیّاه من أصحابه اشتباه، فلا تذهل.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 117

السّلام علی عامر بن مالک. «2»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 714، (ط قم)، 3/ 346)، مصباح الزّائر،/ 297/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 340- 341؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 189
عامر بن مالک: ورد أیضاً اسمه فی الزّیارة الرّجبیّة: السّلام علی عامر بن مالک، ولم أقف منه ومن سابقه فی کتب الرّجال علی ذکر وأثر. «3»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 162
__________________________________________________
(1)- [مقاتل الطّالبیِّین،/ 254 فی خبر تسمیة مَنْ خرج مع إبراهیم بن عبداللَّه بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام من أهل العلم].
(2)- سلام بر عامر بن مالک.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 150
(3)- عامر بن مالک: نام او در «رجبیه» آمده.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 115
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 180

وُلد أسد بن ربیعة [بن نزار بن معد بن عدنان (من وُلد إسماعیل علیه السلام)]: جَدِیلة، وعَنْزَة، وعَمِیرة. فمن بنی عَمِیرة بن أسد بن ربیعة بن نزار: طَریف بن أبان بن سلمة بن جاریة بن فهم بن بکر بن عبلة بن أنمار بن مُبشِّر بن عَمیرة بن أسد بن ربیعة، وفدَ علی رسول اللَّه (ص)؛ ومن وُلده: عامر بن مسلم بن قیس بن مَسلمة بن طَریف بن أبان، قُتل مع الحسین رضی الله عنه. بنو ربیعة بن نزار بالیمن. ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 292، 293
[وهو ابن أخ حبشة بن قیس بن مسلمة «1»، وهما من شهداء الطّفّ علیهم السلام. أنظر مشجّرتها فی الضّرغامة التّغلبیّ رقم 142/ 175، ص 53].

میزاته العائلیّة
وقُتل من عبدالقیس من أهل البصرة. عامر بن مسلم وسالم مولاه.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 153/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 121
من أصحاب الحسین بن علیّ علیهما السلام: عامر بن مسلم، مجهول «3».
الطّوسی، الرّجال،/ 77/ التّفرشی، نقد الرّجال،/ 178؛ الأسترآبادی، منهج المقال،/ 187
عامر بن مسلم.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 113؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 330
__________________________________________________
(1)- [أنظر رقم 67/ 82، المجلّد، 15/ 455].
(2)- [أنظر رقم 111/ 138، المجلّد، 15/ 1298].
(3)- جاء فی الهامش: یُقال إنّ عامراً هو ابن مسلم بن حسّان بن شریح بن سعد بن حارثة السّعدیّ البصریّ، الّذی ذکره أهل السّیر أ نّه کان من الشّیعة فی البصرة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 181
عامر بن مسلم: من أصحاب الحسین علیه السلام، مجهول.
العلّامة الحلّی، الرّجال (خلاصة الأقوال) (ط النّجف)،/ 242 (ط الحجری)،/ 117/ عنه: الأسترآبادی، منهج المقال،/ 187
عامر بن مسلم، سین [جخ] مجهول.
ابن داود،/ 465 رقم 243
عامر بن مسلم: من أصحاب الحسین علیه السلام، مجهول [صه. جخ] «مح». «1»
الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 428
عامر بن مسلم العبدیّ البصریّ، ومولاه سالم مولی عامر بن مسلم العبدیّ.
السّماوی، إبصار العین،/ 111
أقول: قال أبو علیّ فی رجاله: عامر بن مسلم العبدیّ، من أصحاب الحسین بن علیّ علیه السلام، قُتل معه بکربلاء، «2» [وقال أبو العبّاس النّجاشیّ فی رجاله: هو عامر بن مسلم بن حسّان بن شریح بن سعد بن حارثة بن لام بن عمرو بن طریف بن عمرو بن بشماقة بن ذهل بن جدعان بن سعد بن قطرة السّعدیّ البصریّ، من أصحاب الحسین بن علیّ علیه السلام، قُتل معه بالطّفّ.
وفی إیضاح الاشتباه للعلّامة رحمه الله، قال: ومن أحفاده أحمد بن عامر المکنّی أبا الجعد «3» ابن سلیمان «3» بن صالح بن وهب بن عامر- الّذی قُتل مع الحسین بن علیّ بکربلاء- ابن مسلم بن حسّان- المقتول بصفِّین مع أمیر المؤمنین علیه السلام- ابن شریح بالشّین المعجمة ابن سعد بن حارثة «3» بالثّاء المنقّطة «3»، ابن ذهل بن جدعان «3» بضمّ الجیم وإسکان الدّال «3»، ابن
__________________________________________________
(1)- باب العین من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...] عامر بن مسلم، مجهول.
سپهر، ناسخ التّواریخ أمیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 210
(2) (2*) [فی هذه العبارات خلط بین اسمین أحدهما عامر بن حسّان الطّائی، الّذی ذکرناه فی ص 139- 175، الرقم 149/ 182، والآخر عامر بن مسلم، الّذی ذکرناه فی ص 180، الرقم 152/ 185، وهما شخصان منفردان اللّذان استشهدا فی کربلاء].
(3) (3) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 182
قنطرة بن طیّ‌ء العبدیّ البصریّ. وقال النّجاشیّ: أدرک الرّضا علیه السلام أحمد بن عامر بن سلیمان فی سنة أربع وخمسین ومائة «1»، وله مؤلّفات عدیدة، منها کتاب أخبار البصرة، وکتاب مقتل أمیر المؤمنین علیه السلام، وکتاب السّقیفة، إلی أن قال: ومات فی سنة أربع وسبعین ومائة] (2*).
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 225/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 161
عامر بن مسلم: عدّه الشّیخ رحمه الله فی رجاله من أصحاب الحسین علیه السلام. «2» [وأقول: هو عامر بن مسلم بن حسّان- المقتول بصفِّین مع أمیر المؤمنین- ابن شریح بن سعد بن علیه السلام حارثة السّعدیّ البصریّ] «2».
من هنا ظهر أنّ ما صدر من آیة اللَّه تعالی فی الخلاصة من عدّه فی القسم الثّانی، وقوله: إنّه من أصحاب الحسین علیه السلام مجهول، انتهی، ناش من عدم الفحص عن حاله، وإلّا فأیّ عدالة وثقة أعظم کاشفاً من بذل النّفس، مع العلم بحکم العادة بظفر الخصم؟! وأغرب ممّا صنعه آیة اللَّه ما صنعه الجزائریّ من عدّه إیّاه فی الضّعفاء.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 117
عامر بن مسلم العبدیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
عامر بن مسلم العبدیّ البصریّ: ذکر فی الزّیارة (الرّجبیّة) والأمین ذکره فی (أعیانه) وعامّة أرباب المقاتل، وسالم مولی عامر.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 387
عامر بن مسلم العبدیّ البصریّ. «3»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 161
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی وسیلة الدّارین].
(2) (2) [راجع رقم (2- 2) ص 181].
(3)- عامر بن مسلم. در «زیارت» و در «رجبیه» نام او آمده است.
شیخ طوسی بعد از یادآوری نام وی، شخصیت او را مجهول دانسته است و سید امین او را به عبد نسبت داده و گفته است که او عبدی بوده و بحر العلوم در حاشیه «رجال شیخ» او را به «سعد» نسبت داده و گفته است که او «سعدی» بوده است.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 183
العبدیّ: هو عبدالقیس بن أفْصی بن دَعْمی بن حَدِیلة بن أسد بن ربیعة بن نزار بن معد بن عدنان (من ولد إسماعیل علیه السلام)، وبنو ربیعة بالیمن.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 292، 295

کان عامر من الشّیعة فی البصرة، فخرج هو ومولاه سالم مع یزید [بن ثبیط البصریّ] إلی الحسین علیه السلام، وانضمّ إلیه، حتّی وصلوا کربلا.
السّماوی، إبصار العین،/ 112
وقال صاحب الحدائق: کان عامر بن مسلم العبدیّ من الشّیعة فی البصرة، فخرج هو ومولاه سالم مع یزید بن ثبیط البصریّ العبدیّ الّذی «1» مرّ ذکره آنفاً «1» إلی الحسین علیه السلام وانضمّ إلیه بالأبطح من مکّة حتّی وصلوا کربلاء، وکان معه إلی یوم الطّفّ.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 225/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 161
فلمّا بلغه خبر الحسین علیه السلام، خرج هو ومولاه سالم مع یزید بن ثبیط العبدیّ، وانضمّوا إلی الحسین علیه السلام بالأبطح من مکّة، حتّی وردوا معه کربلاء، وکانوا معه یوم الطّفّ، «2» فلمّا نشبت الحرب، قُتل فیمن قُتِل رضوان اللَّه علیهم أجمعین. وقد زاده شرفاً علی شرف الشّهادة تخصیصه بالتّسلیم علیه فی زیارة النّاحیة المقدّسة «2».
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 117/ مثله الطّوسی، الرّجال (الهامش)،/ 77
خرجا معاً مع یزید بن ثبیط العبدیّ من البصرة وجماعة آخرین، فالتحقوا بالحسین علیه السلام.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 387
__________________________________________________
- نسبت عامر بن مسلم را چه «سعدی» بدانیم و چه «عبدی» هر دو تیره ای است منسوب به عبدالقیس و هر دو نسبت در میان گروه بندی تیره «عدنان» به حساب می‌آیند.
او شخصیتی از بصره بوده و ما چیز دیگری درباره اش نمی‌دانیم.
(عدنان، عرب شمال)
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 94- 95
(1- 1) [وسیلة الدّارین: الّذی سیأتی ذکره إن شاء اللَّه].
(2) (2) [الرّجال للطّوسی: فقُتلوا فیمَنْ قُتلوا رضوان اللَّه علیهم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 184

المقتولون من أصحاب الحسین علیه السلام فی الحملة الاولی منهم: [...] عامر بن مسلم «1». «2»
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 113/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 64؛ البحرانی، العوالم، 17/ 341؛ القمّی، نفس المهموم،/ 295؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 94؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 330
وکان القتال، فقُتلا بین یدیه، وقد تقدّم له ذکر فی أبیات الفضل بن العبّاس بن ربیعة المارّة آنفاً.
(قال) فی المناقب، وفی الحدائق: قُتلا فی الحملة الاولی.
السّماوی، إبصار العین،/ 112
فلمّا نشب القتال تقدّم بین یدی الحسین علیه السلام وقُتل فی الحملة الاولی مع من قُتل. وفی المناقب لابن شهرآشوب قال: ومن المقتولین یوم الطّفّ بین یدی الحسین علیه السلام فی الحملة الاولی: عامر بن مسلم العبدیّ البصریّ رضوان اللَّه علیه، وفی البحار مثل ما مرّ بروایة المناقب. «3»
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 225/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 161
وعدّه ابن شهرآشوب فی (المناقب) من شهداء الحملة الاولی. [...] وقُتل سالم- هذا- مع عامر فی الحملة الاولی. «4»
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 387
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: مولاه].
(2)- و از اصحاب سیدالشهدا نیز این جمله در اول حمله شهید شدند:
[...] و دیگر عامربن مسلم.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 282
(3)- در مناقب گفته: در حمله اول کشتگان اصحاب حسین علیه السلام از این قرار است: [...] عامر بن مسلم.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 135
(4)- ابن شهرآشوب نام او را نیز در شمار کشته شدگان نخستین حمله، ذکر کرده.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 94
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 185

وفیه یقول الفضل بن العبّاس بن ربیعة بن الحارث بن عبدالمطّلب من قصیدته الّتی ینعی بها علی بنی امیّة أفعالهم:
أرجعوا عامراً وردّوا زهیرا ثمّ عثمان فارجعوا غارمینا
وارجعوا الحرّ وابن قین وقوما قتلوا حسین جاوروا صفّینا
أین عمرو وأین بشر وقتلی منهم بالعراء ما یدفنونا
عنی بعامر: العبدیّ، وبزهیر: هذا، وبعثمان: أخا الحسین علیه السلام، وبالحرّ: الرّیاحیّ، وبابن قین: زهیراً، وبعمرو: الصّیداویّ، وببشر: الحضرمیّ.
السّماوی، إبصار العین،/ 109

السّلام علی عامر بن مسلم. «1»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)، 1/ 576، (ط قم)، 3/ 78، مصباح الزّائر،/ 284/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 273، 45/ 72؛ البحرانی، العوالم، 17/ 339؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 304؛ سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 3/ 23؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 225؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 413؛ المیانجی، العیون العبری،/ 320؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 161

السّلام علی عامر بن مسلم ومولاه مسلم. «2»
__________________________________________________
(1)- سلام بر عامر بن مسلم.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 146
سلام بر سالم «مولی» ی عامر بن مسلم.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 146
(2)- سلام بر عامر بن مسلم، سلام بر مسلم «مولی» ی عامر بن مسلم.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 150
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 186
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 714، (ط قم)، 3/ 345، مصباح الزّائر،/ 297/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 340؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 179

وقُتل من خرقة جهینة: عباد بن أبی المهاجر الجهنیّ.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 155/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 122
عباد بن المهاجر بن أبی المهاجر الجهنیّ.
السّماوی، إبصار العین،/ 115/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 258
جُهَینة بلفظ التّصغیر، وهو علم مرتجل فی اسم أبی قبیلة من قُضاعة وسمِّی به قریة کبیرة من نواحی الموصل علی دجلة، وهی أوّل منزل لمن یرید بغداد من الموصل وعندها مرج یُقال له: مرج جُهَینة، له ذکر [...]، وجُهَینة أیضاً قلعة بطبرستان حصینة مکینة عالیة فی السّحاب.
یاقوت الحمویّ، معجم البلدان، 2/ 168
عباد بن مهاجر بن أبی مهاجر الجهنیّ.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 123
عباد بن المهاجر الجهنیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
وذکر بعض أرباب المقاتل من بین الأسماء فی هذه الحملة (عباد بن المهاجر الجهنیّ)، کما ورد ذکره فی قائمة (السّیّد الأمین).
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 389
عباد بن مهاجر الجهنیّ.
محلّاتی، فرسان الهیجاء،/ 186
عباد بن مهاجر الجهنیّ.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 162
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 187
قُضاعة: قال قوم: هو قُضاعة بن عدنان، وقال قوم: هو قُضاعة بن مالک بن حِمْیَر، وقال قوم، منهم الکلبیّ: هو قضاعة بن مالک بن عمرو بن مُرّة بن زید بن مالک بن حِمْیَر، واللَّه أعلم.
فولد قُضاعة: الحافی لم یعقب لقضاعة ولد غیره، فولد الحافی بن قضاعة: عمران، وعمرو وأسلُمْ (بضمِّ اللّام)، أمّهم بنت غانق بن الشّاهد بن عک.
ولد أسْلُم بن الحافی: سُود، فولد سُود: لَیْث، فولد لیث: زید، فوُلد زید: جُهَیْنة.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 440، 443- 444

کان عباد أیضاً فیمن تبع الحسین علیه السلام، من میاه جهینة.
السّماوی، إبصار العین،/ 115
قال صاحب الحدائق: کان «1» عباد بن مهاجر فیمن تبع الحسین بن علیّ علیه السلام من «2» میاه جهینة حول المدینة، یقال: وادی الصّفراء، وهو واد کثیر النّخل والزّرع، وماؤها عیون «3» کلّها وهی فوق ینبع ممّا یلی المدینة، وماؤها یجری إلی ینبع، وهی لجهینة والأنصار ولبنی «4» نهر ونهد، وقال صاحب الحدائق: ولمّا وصل الحسین علیه السلام إلی زبالة «4» انفضّ الأعراب من حوله وأقام عباد بن المهاجر معه، وکان ملازماً له حتّی أتی کربلاء.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 258- 259/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 162
ذکر أهل السّیر: إنّه کان فیمَنْ تبع الحسین، من أهل میاه جهینة حول المدینة، ولمّا وصل علیه السلام إلی زبالة، انفضّ الأعراب من حوله، وأقام عباد بن المهاجر معه، کان ملازماً
__________________________________________________
(1)- [فی وسیلة الدّارین مکانه: ذکر المامقانی والسّیّد مجید فی ذخیرة الدّارین، والسّماوی فی إبصار العین‌عن الحدائق الوردیّة: کان ...].
(2)- [وسیلة الدّارین: علی].
(3)- [وسیلة الدّارین: من العیون].
(4) (4) [وسیلة الدّارین: زبالة، وهی منزل التّاسع للحسین من مکّة إلی کربلاء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 188
له حتّی أتی کربلا، وتقدّم یوم الطّفّ وقاتل بین یدیه حتّی قُتل رضوان اللَّه علیه. «1»
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 123

(قال) صاحب الحدائق الوردیّة: وقُتل معه فی الطّفّ رضی الله عنه. السّماوی، إبصار العین،/ 115
فلمّا کان الیوم العاشر وشبّ القتال، تقدّم بین یَدَی الحسین علیه السلام، وقُتل فی الحملة الاولی مع مَنْ قُتل من أصحاب الحسین رضوان اللَّه علیه. «2»
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 259/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 162

ذکرنا ترجمته فی المجلّد التّاسع، ص 983- 989.
وممّا لم یرد فیه «3»:
__________________________________________________
(1)- مامقانی در رجال خود و سید عبدالمجید حائری در ذخیرة الدارین و سماوی در ابصار العین هر سه از حدائق الوردیه اخذ کرده اند که عباد بن مهاجر بن ابی مهاجر الجهنی از کسانی است که از سر آب های جهینه به امام علیه السلام ملحق گردید، چون آن حضرت به زباله رسید و خبر قتل مسلم و هانی منتشر گردید اعراب از اطراف آن حضرت متفرق شدند ولی عبادبن مهاجر باقی ماند.
محلّاتی، فرسان الهیجاء،/ 186
(2)- تا در روز عاشور در حمله اولی به فیض شهادت رسید.
محلّاتی، فرسان الهیجاء،/ 186
(3)- العباس الاصغر:
مرحوم فرهاد میرزا در قمقام که از کتب مقاتل معتبره است از «تذکرة الخواص» سبط ابن الجوزی که ایشان از قاسم بن اصبغ المجاشعی روایت کند که در آن وقت که رؤوس شهدا را به کوفه آوردند، در آن میانه مردی به غایت نیکو و بر اسبی سوار بود و سر جوانمردی که به ماه چهارده همی مانند بود و اثر سجود بر جبهه مبارکش هویدا بود، بر گردن اسب خویش آویخته و همی آمد. آن اسب چون گردن برداشتی سر به زانوی اسب رسیدی و چون بگذاشتی، سر بر خاک کشیده شدی. من نام آن سوار و سر پرسیدم. گفت: «این سر عباس بن علی بن ابی‌طالب است و آن سوار حرملة بن کاهل است.»
گوید: روزی چند بر نگذشته بود که حرمله را ملاقات کردم. سخت قبیح‌المنظر و روی چنان سیاه که پنداشتی به غار اندوده‌اند. گفتم: «آن روز که تو را دیدم آن صفای بشره و نضارت رخسار که تو را بود،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 189
__________________________________________________
- هیچ کس را نبود. بازگوی تا حال چیست که چنین زشت و کریه شده‌ای؟»
آن ملعون بگریست و گفت: «از آن روز که آن سر برداشتم، هر شب چون به خواب روم دو نفر بیایند و بازوهای مرا بگیرند و به آتش اندازند تا بامدادان همی بسوزم. چنان که هر کس در قبیله باشد، افغان و ناله من بشنود و یک شب مرا رها نکند.»
بدین حالت بود تا به عذاب ابدی پیوست.
و ابو الفرج اصفهانی در «مقاتل الطالبیین» ص 48 طبع ایران از مداینی حدیث کند که مداینی از ابوحسان از هارون بن سعد از قاسم بن اصبغ نقل کرده که من مردی را دیدم از قبیله بنی ابان ابن دارم که صورتی چون شب تار سیاه داشت. با این که در سابق او را دیده بودم، بسیار جمیل الوجه و شدید البیاض بود، اورا گفتم: «تو را چه پیش آمده و آن زیبایی صورت تو کجا شد؟»
گفت: «من جوان امردی را که با حسین بود و در میان پیشانی او اثر سجده ظاهر و هویدا بود، به قتل رسانیدم و از آن تاریخ تا به حال هرگاه شب سر به بالین خواب می‌گذارم، همان جوان می‌آید و گریبان مرا می‌گیرد و می‌آورد تا به جهنم می‌اندازد و من همی فریاد می‌کنم که در قبیله کسی نمی‌ماند، مگر آن که فریاد مرا می‌شنود.»
ثمّ قال: «والمقتول العبّاس بن علیّ علیه السلام.»
و این روایت را علامه نوری در کتاب «دار السلام» ص 114 از مداینی نقل کرده و نظیر آن را از صدوق نیز نقل کرده. سپس می‌فرماید: «مداینی اشتباه عظیم کرده است که عباس را امرد فرض کرده است.»
أقول: هرگاه دو عباس نام بوده، از فرزندان امیر المؤمنین، مداینی و ابو الفرج اشتباه نکردند؛ چه آن که شبهه ای نیست که قمر بنی‌هاشم از سی و چهار سال کم‌تر نداشته و قطعاً اصلت هم نبوده که صورت او مو نداشته باشد. مثل قیس بن سعد بن عباده و جوان سی و چهار ساله محال است امرد باشد. پس این حکایت با عباس اصغر مطابق می‌آید و شواهد صدق برای او هست.
منها: در کتاب «العبّاس» للسیِّد عبدالرزاق المقرّم النّجفی، ص 52: فأولاد أمیر المؤمنین الذّکور ستّة عشر: الحسن والحسین والمحسن، امّهم سیِّدة نساء العالمین علیها السلام.
محمّد بن الحنفیّة، امّه خولة؛ العبّاس وعبداللَّه وجعفر وعثمان، امّهم امّ البنین.
عمر الأطرف والعبّاس الأصغر، امّهما الصّهباء.
محمّد الأصغر، امّه أمامة بنت أبی العاص بن ربیع.
یحیی وعون، امّهما أسماء بنت عمیس الخثعمیّة.
عبیداللَّه وأبو بکر، امّهما لیلی بنت مسعود.
محمّد الأوسط، امّ ولد، انتهی.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 190

ذکرنا ترجمته فی المجلّد التّاسع، ص 11 إلی 711، وأمّا ممّا لم یجی‌ء فی المجلّد التّاسع.
ما ذکر ابن شاذان فی فضائله،/ 99 (فی خولة بن محمّد ابن الحنفیّة)، عنه المجلسی، البحار، 29/ 457- 461، أنظر المجلّد، 9/ 1033- 1038.

العبّاس بن علیّ بن أبی طالب، وأمّه أمّ البنین بنت حزام من بنی کلاب.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 389
أخوه [علیه السلام] العبّاس بن علیّ، وکانت أمّه من بنی عامر بن صعصعة.
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 255
فیها قُتل الحسین بن علیّ بن أبی طالب رحمة اللَّه علیه یوم الأربعاء لعشر خلون من المحرّم یوم عاشوراء سنة إحدی وستّین، وقُتل معه جعفر بن علیّ بن أبی طالب.
قال أبو عبیدة: قُتل معه جعفر بن علیّ بن أبی طالب، امّه امّ البنین بنت حازم بن أبی خالد، من بنی الوحید أحد بنی کلاب.
__________________________________________________
- و با این تصریح دیگر جای شبهه نمی‌ماند.
منها: شهاب‌الدین احمد که از بزرگان علمای شافعیه است، در کتاب «وسیلة المآل فی عدّة مناقب الآل» آن جایی که اولاد امیر المؤمنین را تعداد می‌کند، می‌گوید: والعبّاس الأکبر، و البته از این معلوم می‌شود که تا عباس اصغری نباشد تعبیر به عباس الاکبر بی وجه است.
منها: آن‌که در الدمعة الساکبه گوید: وکان یقال له قمر بنی هاشم، وکان شابّاً أمرد، بین عینیه أثر السّجود. و شکی نیست که وصف امرد با قمر بنی‌هاشم درست نیست، کما عرفت.
ومنها: آن که در «ناسخ التواریخ» گوید: مکشوف باد که بعضی از علما رقم کرده اند که عباس بن علی علیه السلام در شب عاشورا شهید شد وبیش‌تر از اهل‌سیر و خبر شهادت او را در روز عاشورا نگاشته‌اند. چون از پسرهای امیر المؤمنین دو تن عباس نام بوده، یکی را عباس الاکبر و آن دیگر را عباس الاصغر می‌نامیدند. پس تواند شد که عباس الاصغر در شب عاشورا به طلب آب شتافت و سعادت شهادت یافت.
محلّاتی، فرسان الهیجاء،/ 228- 230
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 191
قال أبو الحسن: وقُتل معه عثمان بن علیّ، وامّه امّ البنین أیضاً.
قال أبو عبیدة وأبو الحسن: وقُتل معه العبّاس الأصغر. ومحمّد بن علیّ الأصغر ابنا علیّ بن أبی طالب، «1» [امّهما لُبابة بنت عبیداللَّه بن العبّاس] «1»، وقال أبو الحسن: امّه امّ ولد.
ابن خیّاط، التّاریخ،/ 178- 179
منهم [أولاد أمیر المؤمنین علیهم السلام]: أبو بکر وعبیداللَّه من لیلی بنت مسعود النّهشلیّة.
ومنهم یحیی من أسماء بنت عمیس.
ومنهم عبداللَّه وجعفر والعبّاس. «2»
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 145
ومن فرسان العرب فی الجاهلیّة: عنترة الفوارس، وعُتیبة بن الحارث بن شهاب، وأبو براء عامر بن مالک مُلاعب الأسنّة، وزید الخیل، وبسطام بن قیس، والاحَیمر السّعدیّ، وعامر بن الطّفیل، وعمرو بن عبد ودّ، وعمرو بن مَعْدِیکرب.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 1/ 83
[قال أبو حاتم: وممّن روی عن النّبیّ (ص) ممّن ابتدأ اسمه علی الشِّین- «3»]:
(شرحبیل) بن الأعور بن عمرو بن معاویة- وهو الضّباب بن کلاب- یقال: إنّ له صحبة.
ابن حبّان، الثّقات، 3/ 185، 188
الکلابیّ: بکسر الکاف بعدها اللّام ألف وفی آخرها الباء الموحّدة. هذه النّسبة إلی عدّة من قبائل العرب؛ فمنهم إلی:
کلاب بن مُرّة بن کعب بن لؤیّ بن غالب، من أجداد رسول اللَّه (ص)، وهو أبو قصیّ، وزُهرة، ابنَی کلاب بن مُرّة.
__________________________________________________
(1- 1) [فی هذه العبارة تصحیفٌ؛ لأنّها لبابة بنت عبیداللَّه بن العبّاس بن عبدالمطّلب، زوجة العبّاس بن أمیر المؤمنین علیهما السلام، وولدت منه عبیداللَّه بن العبّاس، أنظر المجلّد، 9/ 191- 200، وأمّ العبّاس الأکبر أمّ البنین وأمّ العبّاس الأصغر أمّ ولد].
(2)- [أنظر موسوعة الإمام الحسین علیه السلام، 10/ 8- 9].
(3)- من م.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 192
والقبیلة المعروفة، هی: کلاب بن عامر بن صعصعة، وقد صحبت فی بریّة السّماوة جماعة منهم. «1»
السّمعانی، الأنساب، 5/ 116
قال الواقدیّ: قُتل علیّ علیه السلام وترک أربع حرائر: أمامة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، ولیلی التّیمیّة، وأمّ البنین کلابیّة، وأسماء بنت عُمیس وثمانیة عشر أمّ ولد.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ (ط بیروت)،/ 168
[قُتل معه من أخوین] قلت: سبعة منهم لعلیّ بن أبی طالب رضی الله عنه وهم: الحسین، والعبّاس، وجعفر، وعبداللَّه، وعثمان، ومحمّد الأصغر، وأبو بکر.
الزّرندی، درر السّمطین،/ 218
فی ذکر زوجاته أمیر المؤمنین علیه السلام:
أوّلا: فاطمة بنت محمّد صلی الله علیه و آله [...]، ثمّ تزوّج بعد فاطمة علیها السلام خولة الحنفیّة [...]، ثمّ تزوّج أمّ البنین الکلابیّة، ثمّ تزوّج أمّ حبیب التّغلبیّة، ثمّ تزوّج أسماء بنت عُمیس الخثعمیّة، ثمّ تزوّج أمّ شُعیب المخزومیّة، ثمّ تزوّج أمامة بنت زینب بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، ثمّ تزوّج لیلی التّمیمیّة، وقُتل وخلف أربع حرائر منهنّ: أمامة ولیلی وأسماء وأمّ البنین، وثمان عشر أمّ ولد، ولد له من إحداهنّ خدیجة وأمّ هانی ومیمونة وفاطمة.
ابن حاتم الشّامیّ، الدّرّ النّظیم،/ 404، 409، 411
ولد له علیه السلام من فاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: الحسن والحسین وزینب وأمّ کلثوم.
وکان له من خولة الحنفیّة: محمّد.
وکان له من أمّ البنین الکلابیّة: العبّاس وعبداللَّه وجعفر وعثمان.
وکان له من لیلی بنت مسعود الدّارمیّة: محمّد الأصغر المکنّی أبا بکر وعبداللَّه.
__________________________________________________
(1)- [أنظر أیضاً ما ذکرناه عن جمهرة الأنساب لابن حزم فی الکلاب فی میزاته العائلیة لشبیب بن جراد الکلابی، الرقم 134/ 166، ومشجّرة الکلاب، ص 10 من هذا المجلّد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 193
وکان له من أمّ حبیب التّغلبیّة: عمر ورقیّة.
وکان له من أسماء بنت عُمیس الخثعمیّة: یحیی وعون.
وکان له خدیجة وأمّ هانی ومیمونة وفاطمة لأمّ ولد.
وکان له من أمّ شعیب المخزومیّة: أمّ الحسن، ورملة.
وأعقب لأمیر المؤمنین علیه السلام من البنین خمسة: الحسن والحسین ومحمّد والعبّاس وعمر.
وقُتل العبّاس مع أخیه الحسین بن علیّ علیهما السلام بطفِّ کربلاء.
ابن حاتم الشّامی، الدّرّ النّظیم،/ 429، 430، 0 44
وقُتل معه یوم عاشوراء إخوته، بنو أبیه: جعفر، وعتیق، ومحمّد، والعبّاس الأکبر بنو علیّ.
الصّفدی، الوافی بالوفیّات، 12/ 425
عامر بن الطّفیل «1»: عامر بن الطّفیل بن مالک بن جعفر بن کلاب؛ کان من شعراء الجاهلیّة وفرسانها، شاعر مشهور وفارس مذکور، أخذ المرباع ونال الرّئاسة وتقدّم علی العرب واطیع فی السّیاسة وقاد الجیوش وقمع العدوّ، وکان عقیماً لم یولد له، وکان أعور، وأدرک الإسلام ولم یوفق للإسلام «2»؛ وقدم علی رسول اللَّه (ص) وفد بنی عامر بن صعصعة فیهم عامر بن الطّفیل وأربد بن قیس أخو لبید بن ربیعة لُامّه وجبّار بن سلمی ابن مالک، وکان هؤلاء الثّلاثة رؤوس القوم وشیاطینهم، وقد کان قوم عامر قالوا له: یا عامر، إنّ النّاس قد أسلموا فأسلِم، فقال: قد کنت آلیت أن لا أنتهی حتّی «3» تتبع العرب عقبی، فأتبع أنا عقب هذا الفتی من قریش؟! وهمّ بالغدر به، فقال لأربد: إذا أقبلنا علی الرّجل فإنِّی شاغل عنک وجهه فاعْلُهُ أنت بالسّیف، فجری ما ذکرته فی ترجمة أربد فی
__________________________________________________
(1)- ترجمة عامر بن الطّفیل فی المحبر: 234 و 472، والشّعر والشّعراء: 251، والمعارف: 331 و 556 و 600، وجمهرة أنساب العرب: 285، والمؤتلف والمختلف: 230، وشرح النّقائض: 469 و 654، وسرح العیون: 162، وخزانة الأدب 1: 473، وأسد الغابة 3: 84، والإصابة 3: 125 (رقم: 6556).
(2)- ل: بالإسلام.
(3)- حتّی: سقطت من م.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 194
حرف الهمزة «1». ولمّا خرج عامر من عند رسول اللَّه (ص) وهو یقول ما قال. قالت عائشة:
مَن هذا یا رسول اللَّه؟ قال: هذا عامر بن الطّفیل، والّذی نفسی بیده لو أسلم وأسلمت بنو عامر لزاحمت قریشاً علی منابرها. ثمّ دعا رسول اللَّه (ص) وقال: یا قوم، إذا دعوت فأمّنوا، ثمّ قال: اللَّهمّ اهد بنی عامر واشغل عنّی عامر بن الطّفیل بما شئت وکیف وأنّی شئت. وخرجوا راجعین إلی بلادهم، حتّی إذا کانوا ببعض الطّریق نزل عامر بامرأة من بنی سَلول، فبعث اللَّه علی عامر الطّاعون فی عنقه فقتله، وجعل عامر یقول: یا بنی عامر، أغُدّة کغُدّة البکر وموت فی بیت سَلُولیة؟! وجعل یشتدّ وینزو إلی السّماء ویقول: یا موت ابرز لی حتّی أراک. وقدم أربد أرض بنی عامر، فقالوا: ما وراءک؟ قال: لقد دعانا محمّد إلی عبادة شی‌ء لوددته عندی الآن فأرمیه بنبلی هذه فأقتله. فخرج بعد مقالته هذه بیومین معه جمل یبیعه، فأرسل اللَّه علیه وعلی جمله صاعقة فأحرقتهما فی مکانهما؛ ونصبت بنو عامر علی قبر عامر أنصاباً میلًا فی میل حمیً علی قبره، لا تنشر فیه ماشیة ولا ترعی فیه سارحة ولا یسلکه راکب ولا ماشٍ. وکان جبّار بن سلمی غائباً، فلمّا قدم قال: ما هذه الأنصاب؟ قالوا: حمیً علی قبر عامر، قال: ضیّقتم علی أبی علیّ، إنّ أبا علیّ فضل علی النّاس بثلاث: کان لا یعطش حتّی یعطش البعیر، ولا یضلّ حتّی یضلّ النّجم، ولا یجبن حتّی یجبن «2» السّیل. وکان یوم مات ابن بضع وثمانین سنة، وکان مولده قبل مولد رسول اللَّه (ص) بسبع عشرة سنة؛ وأبو برّاء ملاعب الأسنّة عامر بن مالک هو عمّ عامر هذا.
الصّفدی، الوافی بالوفیّات، 16/ 578- 579
عبّاس بن علیّ، عبداللَّه بن علیّ، جعفر بن علیّ علیهم السلام.
مدرّسی، جنّات الخلود،/ 22
قُتل فی الطّفّ مع الحسین علیه السلام خمسة إخوة من بنی هاشم وهم: العبّاس وعثمان وجعفر وأبو بکر وعبداللَّه أولاد علیّ علیه السلام، فیکون الحسین علیه السلام سادسهم.
السّماوی، إبصار العین،/ 129
__________________________________________________
(1)- انظر الوافی 8: 332 (فی رقم: 3758).
(2)- ل: یحیل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 195
فائدة: قُتل مع الحسین اثنا عشر أخاً من بنی هاشم، وهم: العبّاس، وعثمان، وإبراهیم، وجعفر، وعبداللَّه، وعمر، وعون، وعبیداللَّه، وعبّاس الأصغر، ومحمّد الأوسط، ومحمّد الأصغر، وأبو بکر أبناء علیّ بن أبی طالب، ویکونون مع الحسین ثلاثة عشر.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 416

وأکبرهم العبّاس، ثمّ عبداللَّه وهو ابن خمس وعشرین سنة، ثمّ جعفر ابن ثلاث وعشرین سنة، ثمّ عثمان وهو ابن إحدی وعشرین سنة.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 433

فلمّا اشتدّ العطش بالحسین وأصحابه، دعا أخاه العبّاس وضمّ إلیه ثلاثین فارساً وعشرین راجلًا، وبعث معهم عشرین قربة أقبلوا فی جوف اللّیل حتّی دنوا من الفرات [...]، فاقتتل القوم علی الماء قتالًا شدیداً، فکان قوم یقاتلون وقوم یملؤون القِرَب حتّی ملؤوها [...]، ثمّ رجع إلی معسکرهم بالماء، فشرب الحسین ومَنْ کان معه، ولُقِّب العبّاس یومئذٍ بالسّقّاء. «1»
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 244- 245/ عنه: ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس، 353- 354

وأمّا العبّاس بن علیّ علیهما السلام فخلف من الولد عبیداللَّه أمة بنت عبیداللَّه بن العبّاس وحسن لأمِّ ولد.
والعقب من ولد العبّاس فی رجل واحد وهو عبیداللَّه بن العبّاس، ومنه فی الحسن بن عبیداللَّه، ومنه فی خمسة رجال، وهم عبیداللَّه وفیه العدد والبیت والفضل وحمزة وإبراهیم والعبّاس.
ابن حاتم الشّامیّ، الدّرّ النّظیم،/ 440
__________________________________________________
(1)- [أنظر أیضاً ص 1103- 1108 من هذا المجلّد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 196

__________________________________________________
(1)- راوی اول گفت که: چون حضرت امیر المؤمنین علیه السلام را دفن کردند، صعصعه بن صوحان عبدی به نزد قبر مقدس آن حضرت ایستاد، مشتی از خاک برگرفت، بر سر خود ریخت و گفت: «پدر و مادرم فدای تو باد یا امیر المؤمنین! گوارا باد تو را کرامت‌های خدا، ای ابوالحسن! به تحقیق که مولد تو پاکیزه بود و صبر تو قوی بود و جهاد تو عظیم بود. به آن‌چه آرزو داشتی رسیدی و تجارت سودمند کردی و به نزد پروردگار خود رفتی؛ پس حق تعالی بشارت خود را به استقبال تو فرستاد؛ ملائکه خدا بر دور تو جمع شدند؛ در جوار پیغمبر برگزیده ساکن شدی؛ پس خدا تو را گرامی داشت، در جوار رحمت خود جا داد و تو را به درجه برادرت محمد مصطفی ملحق گردانید و تو را از کأس أوفی آب داد. پس از خدا سؤال می‌کنم که منت گذارد بر ما و توفیق دهد که پیروی تو بکنیم و عمل نماییم به سیرت تو؛ با دوستان تو دوست باشیم و با دشمنان تو دشمن باشیم و در زمره دوستان تو محشور شویم؛ به تحقیق که رسیدی به درجه‌ای چند که احدی غیر از تو نرسیده بود، منزلتی چند یافتی که دیگری نیافته بود؛ جهاد کردی در راه خدا در پیش روی برادرت محمد مصطفی چنانچه شرط جهاد کردن بود؛ قیام نمودی به دین خدا چنانچه حق قیام نمودن بود تا آن که سنت‌ها را برپا داشتی و فتنه‌ها را برطرف کردی و به تو مستقیم شد اسلام و منتظم شد ایمان.
پس بر تو باد از ما بهترین صلوات و سلام! به تو محکم شد پشت مؤمنان و واضح شد نشانه‌های راه ایمان؛ برای هیچ کس جمع نشد از مناقب و خصال آنچه از برای تو جمع شده بود؛ پیش از همه کس اجابت پیغمبر خود نمودی؛ متابعت او را بر همه چیز اختیار کردی؛ به یاری او مسارعت نمودی؛ جان خود را فدای او کردی؛ ذوالفقار آبدار پیوسته در نصرت او به کار بردی؛ به تو درهم شکست حق تعالی هر جبار عنید را؛ به تو ذلیل گردانید هر بدکردار شریر را؛ به تو درهم شکست قلعه‌های شرک و کفر و عدوان را و به تو هلاک کرد اهل ضلالت و طغیان را.
پس گوارا باد تو را یا امیر المؤمنین این منقبت‌ها و فضیلت‌ها! از همه کس به حضرت رسالت نزدیک‌تر بودی؛ اسلام تو از همه کس قدیم‌تر بود و علم و فهم تو از همه فراوان‌تر بود و یقین تو از همه کامل‌تر بود؛ دل تو از همه سخی‌تر بود؛ بهره‌های تو در خیر از همه بیش‌تر بود؛ پس خدا ما را از اجر تو محروم و بعد از تو گمراه نگرداند؛ به درستی که زندگانی تو کلید خیر بود؛ درهای شر را بر روی ما بسته بود؛ وفات تو از برای ما کلید هر شر است و درهای خیر را بر روی ما بست؛ اگر مردم سخن تو را قبول می‌کردند، هر آینه نعمت‌های خدا از زیر پا و از بالای سر می‌خوردند ولیکن اختیار کردند دنیا را بر آخرت.»
پس خود بسیار گریست و دیگران را به گریه آورد. پس رو کردند به سوی امام حسن و امام حسین علیهما السلام، محمد، جعفر، عباس، یحیی، عون، عبداللَّه و سایر فرزندان آن حضرت. ایشان را تعزیت گفتند و به سوی کوفه برگشتند. چون صبح طالع شد، برای مصلحتی تابوتی از خانه حضرت بیرون آوردند به بیرون-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 197
__________________________________________________
- کوفه. امام حسن علیه السلام بر آن تابوت نماز کرد و آن تابوت را بر شتری بستند و به جانب مدینه روانه کردند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 364- 366
در خبر است که صعصعة بن صوحان عبدی با تمام حزن و اندوه برفت و بر سر قبر امیر المؤمنین علیه السلام بایستاد و مشتی از خاک برگرفت و بر سر بپراکند، «ثمّ قال: فداک أبی وامِّی یا أمیر المؤمنین وهنیئاً لک فقد کنت طیّب المولد، قویّ الصّبر، عظیم الجهاد، وقد وصلت إلی ما أملت، وتاجرت اللَّه تجارة رابحة، ومضیت إلی ربِّک فاستقبلک اللَّه بالبُشری واجتمع حولک الملائکة وسکنت فی جوار المصطفی صلی الله علیه و آله فأکرمک اللَّه فی جواره وألحقک بدرجة نبیّه وسقاک من الکأس الأوفی، فأسأل اللَّه الّذی منّ علینا بأن وفّقنا لمتابعتک، والعمل بسیرتک، والموالاة لأولیائک، والمعاداة لأعدائک، وأن یحشرنا معک، فقد وصلت إلی مرتبة لم یصلها أحد غیرک، ووجدت منزلة لم یجدها غیرک، وجاهدت فی اللَّه أمام النّبیّ حقّ الجهاد، وقمت بدین اللَّه حقّ القیام، أدلت السّنّة، وأطفأت الفتنة، واستقام بک الإسلام، وانتظم بک الإیمان، وجمعت مناقب لم تجمع لغیرک.
أجبت النّبیّ إلی الإسلام قبل کلّ أحد، واخترت متابعته علی کلّ شی‌ء، وسارعت إلی نصرته، وفدیته بروحک، وجرّدت سیفک ذا الفقار لنصرته، فانکسر بک کلّ جبّار عنید، وذلّ بک کلّ طالح شرید شدید، وانقلع بک الشّرک والکفر والعدوان، وهلک بک أهل الضّلالة والطّغیان، فهنیئاً لک یا أمیر المؤمنین ما حباک اللَّه به من هذه المناقب والفضائل، کنت أقرب النّاس إلی رسول اللَّه، وأقدمهم إسلاماً، وأعظمهم فهماً وعلماً، وأکملهم یقیناً، وأثبتهم جناناً، وأکثرهم سوابق، فلا حرمنا اللَّه أجرک، فقد کنت لنا مفتاحاً للخیر، وسددت باب الشّرّ، وفتحت لنا بوفاتک أبواب الشّرّ، وانسدّت عنّا أبواب الخیر، فلو سمع النّاس قولک، لأکلوا من فوقهم ومن تحتهم، ولکنّهم اختاروا علی الآخرة الدّنیا.»
گفت: «پدرم و مادرم فدای تو باد یا امیر المؤمنین! گوارا باد بر تو کرامت‌های خدا که پاکیزه مولد و شکیبا مجاهد بودی، بر منتهای آرزو دست یافتی؛ در راه خدا تجارتی سودمند کردی؛ خداوند بشارت خود را پذیره تو کرد؛ فریشتگان بر تو گرد آمدند؛ پس در جوار مصطفی جای کردی؛ خداوند تو را در جوار خویش جای داد؛ به مقام و منزلت محمد ملحق ساخت؛ از زلال رحمت سیراب فرمود، از خدای خواهنده ام که بر ما منت گذارد و موفق بدارد تا متابعت تو کنیم؛ به راه تو رویم؛ دوست تو را دوست داریم؛ دشمن تو را دشمن داریم و حشر ما با تو باشد. همانا آن مکانت را ادراک کردی که کس جز تو نکرد، آن منزلت را دریافتی که کس جز تو نیافت. در پیش روی پیغمبر کارزاری کردی و دین خدای را استوار داشتی و سنت را محکم ساختی و فتنه را برانداختی. اسلام با تو قوام گرفت؛ ایمان با تو انتظام پذیرفت.
مناقب و فضایل را خاص خویش فرمودی؛ در قبول اسلام اجابت پیغمبر را اول کس تو بودی؛ او را در هر کاری متابعت کردی، در نصرت او مسارعت جستی؛ جان خود را دانستی؛ دفع خصمش را با تیغ کشیده حاضر بودی. پس دشمنان را به نیروی تو درهم شکست؛ اشرار ستمکاره را به یاری تو خوارمایه ساخت؛ بیخ شرک وکفررا بزد؛ اهل ضلالت را به هلاکت افکند. گوارا بر تو باد یا امیر المؤمنین! آنچه خداوند-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 198

قال ابن سعد: والعبّاس بن علیّ یومئذ صغیر، فلم یستأنوا به بلوغه.
فإن قیل: فقد أمرهم أمیر المؤمنین أن یقتلوه کما قتله.
فالجواب: إنّ المدائنی ذکر فی (تاریخه) أنّ أمیر المؤمنین أمرهم أن لا یُمثِّلوا به وهو الواجب.
وأمّا قول سعد: إنّ العبّاس کان یومئذ صغیراً، فلم یستأنوا به بلوغه، فهذا دلیل لأبی حنیفة فی مسألة القصاص إذا کان فی ورثة المقتول صغار وکبار، فللکبیر أن ینفرد بالاستیفاء خلافاً لصاحبیه والشّافعیّ.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ (ط بیروت)،/ 164

وقال الدّولابیّ صاحب کتاب الذّرّیّة الطّاهرة: تزوّج علیّ فاطمة علیها السلام، فولدت له حسناً علیه السلام بعد احد بسنتین، وکان بین وقعة احد ومَقْدم النّبیّ صلی الله علیه و آله المدینة سنتان وستّة أشهر ونصف، فولدته لأربع سنین وستّة [أشهر ونصف] من التّاریخ.
وروی أیضاً أ نّه ولد فی رمضان من سنة ثلاث، وتوفّی وهو ابن خمس وأربعین سنة، وولی غسله الحسین ومحمّد والعبّاس إخوته، وصلّی علیه سعید بن العاص، وکانت وفاته سنة تسع وأربعین.
البحرانی، العوالم، 16/ 277
__________________________________________________
- از فضایل و مناقب تو را عطا کرد، تو از همه جهانیان با رسول خدای نزدیک‌تر بودی و در اسلام سبقت داشتی و در فهم و علم فاضل‌تر بودی و در یقین و ثبات قلب کامل‌تر بودی. خداوند ما را از اجر تو محروم مداراد! تو ما را مفتاح خیر و دافع شر بودی و رحلت تو ابواب شر بگشود و درهای خیر را بربست. اگر مردمان گوش به فرمان تو داشتند، حوصله آرزو را به نعمت‌های گوناگون بینباشتند. لکن دستخوش دنیا شدند و آخرت را پشت پای زدند.»
چون صعصعه این کلمات را به پای آورد، فراوان بگریست. آن‌گاه امام حسن، امام حسین، محمد، جعفر، عباس، یحیی، عون، عبداللَّه و دیگر فرزندان امیر المؤمنین را تعزیت بگفت و به کوفه مراجعت کرد.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 4/ 311- 313
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 199

وأمّا من خرج من إخوة الحسین معه إلی مکّة، ثمّ جاؤوا کربلاء، فهم اثنا عشر نفراً: 1- عبّاس بن علیّ.
وإخوة العبّاس من الامّ والأب: 2- عثمان، 3- وجعفر، 4- وعبداللَّه أبناء علیّ بن أبی طالب، 5- إبراهیم، 6- أبو بکر، 7- وعمر، 8- وعون، 9- عبیداللَّه، 10- عبّاس الأصغر، 11- محمّد الأوسط، 12- محمّد الأصغر أبناء علیّ بن أبی طالب، کلّهم استشهدوا فی کربلاء دون أخیهم الحسین، کما مرّ تفاصیل ذلک فی کلامنا علی أولاد علیّ بن أبی طالب.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 428

فنزلوا وبینهم وبین الماء یسیر، قال: فأراد الحسین علیه السلام وأصحابه الماء، فحالوا بینهم وبینه. فقال له شمر بن ذی جوشن: لاتشربون أبداً حتّی تشربوا من الحمیم. فقال العبّاس ابن علیّ للحسین علیه السلام: یا أبا عبداللَّه! ألسنا علی الحقّ؟ قال: نعم. فحمل علیهم، فکشفهم عن الماء حتّی شربوا وأسقوا.
البیهقی، المحاسن والمساوئ،/ 51- 52

فلمّا رأی العبّاس بن علیّ کثرة القتل فی أهله، قال لإخوته من أمِّه، وهم عبداللَّه وجعفر وعثمان: یا بنی أمِّی! تقدّموا حتّی أراکم قد نصحتم للَّه‌ولرسوله، فإنّه لا ولد لکم.
فتقدّم عبداللَّه، فقاتل قتالًا شدیداً، واختلف هو وهانی الحضرمیّ فی ضربتین، فقتله هانی.
وتقدّم بعده جعفر بن علیّ، فقتله هانی أیضاً.
وتعمّد خولّی بن یزید الأصبحیّ عثمان بن علیّ، وقد قام مقام إخوته، فرماهُ فصرعه.
وشدّ علیه رجل من بنی دارم، فاحتزّ رأسه.
ابن حاتم الشّامیّ الدّرّ النّظیم،/ 556- 557
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 200

وحملت الجماعة علی الحسین علیه السلام، فغلبوه علی عسکره، واشتدّ به العطش، فرکب المسنّاة یرید الفرات وبین یدیه أخوه العبّاس، فاعترضه خیل ابن سعد لعنه اللَّه، وفیهم رجُل من بنی دارم، فقال لهم: ویلکم حولوا بینه وبین الماء ولا تُمکِّنوه منه. فقال الحسین علیه السلام: اللَّهمّ أضمه. فغضب الدّارمیّ ورماه بسهمٍ فأثبته فی حنکه، فانتزع الحسین علیه السلام السّهم وبسط یدیه تحت حنکه فامتلأت راحتاه بالدم، فرمی به ثمّ قال: اللَّهمّ إنِّی أشکو إلیک ما یُفعل بابن بنت نبیّک. ثمّ رجع إلی مکانه وقد اشتدّ به العطش.
وأحاط القوم بالعبّاس فاقتطعوه عنه، فجعل یُقاتلهم وحده حتّی قُتل رحمة اللَّه علیه.
ابن حاتم الشّامیّ، الدّرّ النّظیم،/ 557
إلی آخر ما قال، (فائدة): قطعت أعضاء ثلاثة نفر من «2» أحبّة الحسین علیه السلام وأنصاره «3» فی حال «3» قتلهم یوم الطّفّ، وهم: العبّاس بن علیّ علیه السلام، فإنّه قطّعت یمینه، ثمّ شماله، ثمّ رأسه.
السّماوی، إبصار العین،/ 132/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 414
العبّاس بن علیّ علیه السلام. فإنّه لمّا قُتل، مشی إلیه وجلس عنده؛ وقال له: الآن انکسر ظهری، وقلّت حیلتی، وشمت بی عدوِّی.
السّماوی، إبصار العین،/ 132/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 415

وفی ناسخ التّواریخ: قال الحسین: أین أخی، أین ساعدی، أین العبّاس؟ یا أخی
__________________________________________________
(1)- و افزون از هشتاد نفر از آن گروه شقاوت سیر را حضرت عباس بن علی سلام اللَّه علیهما به شفیر دوزخ سفیر ساخت.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 373
(2)- [وسیلة الدّارین: و].
(3) (3) [وسیلة الدّارین: من].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 201
الآن قلّت حیلتی، یا أخی أنائم أنت والقوم یظنّون إنِّی جنبت عن القتال، یعزّ علیَّ أن أراک علی الرّمضاء مرمّلًا بدمائک، یا أخی ترکتنی وحیداً غریباً بین الأعداء.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 316

ودفنوا العبّاس بن علیّ علیهما السلام فی موضعه الّذی قُتل فیه علی طریق الغاضریّة حیث قبره الآن.
ابن حاتم الشّامیّ، الدّرّ النّظیم،/ 559
وأمّا أبو الفضل العبّاس فتربته فی کربلاء.
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 148
[وانظر أیضاً مقتل رشید رقم 98/ 122، المجلّد، 15/ 1077].

قال: وحکی هشام بن محمّد عن القاسم بن الأصبغ المجاشعیّ قال: لمّا أتی بالرّؤوس إلی الکوفة، إذا بفارس من أحسن النّاس وجهاً قد علّق فی لبّ فرسه رأس غلام أمرد کأ نّه القمر لیلة تمّه، والفرس تمرّح، فإذا تطأطأ رأسه لحق الرّأس بالأرض، فقلت له:
رأس مَنْ هذا؟ قال: رأس العبّاس بن علیّ. قلت: وأنت؟ قال: حرملة بن الکاهل الأسدیّ. قال: فلبثت أیّاماً، وإذا بحرملة ووجهه أشدّ سواداً من القار، فقلت له: لقد رأیتک یوم حملت الرّأس، وما فی العرب أنظر وجهاً منک، وما أری الیوم لا أقبح ولا أسود وجهاً منک. فبکی وقال: واللَّه منذ حملت الرّأس إلی الیوم ما تمرّ علیَّ لیلة إلّا وإثنان یأخذان بضبعی، ثمّ ینتهیان بی إلی نارٍ تؤجّج، فیدفعانی فیها وأنا أنکس، فتسفنی کما تری. ثمّ مات علی أقبح حال. «2»
السّمهودی، جواهر العقدین،/ 419
__________________________________________________
(1)- پس جمله [شهدا] پایین پای حسین مدفونند الا عباس سقاء که بر کناره فرات مدفون است، آن جا که شهید شده است.
عماد الدین الطبری، کامل بهایی، 2/ 303
(2)- و دیگر ابوالفرج در کتاب «مقاتل» از قاسم بن اصبغ بن نباته روایت کند که گفت: مردی از ابان بن دارم را با رویی سیاه نگران شدم و از آن پیش همیشه با جمال و بسیار سفیدش دیده بودم، گفتم: «چهره تو-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 202
__________________________________________________
- چنان دیگرگون شده است که نزدیک بود تو را نشناسم، از چه روی به این صورت و حالت دچار شدی؟»
گفت: «جوانی امرد را که در پیشانیش نشان سجده و در خدمت حسین علیه السلام بود، بکشتم و از آن پس تا کنون هیچ شبی سر به خواب نبرده ام، جز این که مردی می‌آید و جامه‌های مرا می‌گیرد و به جهنم می‌کشاند و به آتش دوزخ دچار می‌سازد و من از هول و عذاب چنان صیحه برمی‌افکنم که تمام مردم قبیله از آن فریاد سر از خواب برمی‌کشند.»
راوی می‌گوید: مقتول این ملعون حضرت عباس بن علی علیه السلام بوده است.
و به روایت دیگر آن مرد گفت: «مردی سپید اندام از اصحاب حسین علیه السلام را بکشتم که در جبینش نور سجود موجود بود و سرش را بیاوردم.»
قاسم گفت: «این مرد را بر اسبی با نشاط نگران شدم که آن سر را از سینه اش آویزان کرده و نزدیک بود به زانوی اسب برسد. با پدرم گفتم: اگر این سر را قدری بالاتر بدارد، بهتر است؛ چه این سر بر زانوی اسب می‌خورد و در نشاط و جنبش می‌افکند و آسیب می‌بیند.»
پدرم گفت: «آنچه با صاحب سر نمود، از این شدیدتر بود.»
بالجمله می‌گوید: آن مرد گفت: «از آن روز که وی را بکشتم، هیچ شبی بر من نمی‌گذرد، جز آن که چون به خواب می‌شوم، می‌آید و مرا به جامه و پیشانی مأخوذ می‌دارد و می‌کشد و می‌گوید بشتاب. پس مرا به جهنم می‌کشاند و به آتش دوزخ عذاب می‌دهد تا بامداد می‌شود.»
راوی می‌گوید: از زنی که اورا همسایه بود، بشنیدم که گفت: «این خبیث هیچ شبی ما را آسوده نمی‌گذارد تا سر به خواب بریم و از صیحه‌اش آسایش نداریم.»
آن‌گاه این خبر را از زن او پرسیدم و گفت: «چنان است که شنیده اید.»
و نیز از ابن عطیه مسطور است که گفت: با جماعتی خردسالان که در زمره غلمان به شمار بودیم، یک روز در گذرگاه کوی مردی را تشنه نگران شدیم که اندامش سفید وچهره‌اش سیاه‌تر از شب تار بود. پرسیدم: «این کس کیست؟»
گفتند: «از آن مردم است که بر حسین علیه السلام بیرون شد.»
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 355
سهل بن سعد الساعدی گوید که: من حج کرده بودم به عزم زیارت بیت المقدس و متوجه شام شدم. چون به دمشق شدم، شهری دیدم پر فرح و شادی و جمعی را دیدم که در مسجد پنهان نوحه می‌کردند و تعزیت می‌داشتند. پرسیدم که: «شما چه کسانید؟»
گفتند: «ما از موالیان اهل بیتیم و امروز سر امام حسین و اهل بیت او به شهر آوردند.»
سهل گوید که: به صحرا رفتم و از کثرت خلق، شیهه اسبان، بوق، طبل، کوسات و دفوف رستخیزی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 203

فی (البحار) وغیره من الکتب المعتبرة قال القاسم بن الأصبغ المجاشعیّ: إذا بفارس قد أقبل وقد علّق فی عنق فرسه رأساً کأ نّه القمر لیلة تمامه، وبین عینیه أثر السّجود، فإذا طأطأ الفرس برأسه لحق الرّأس بالأرض، فقلت له: رأس من هذا؟ فقال اللّعین:
رأس العبّاس بن علیّ بن أبی طالب صلوات اللَّه علیه، ألا لعنة اللَّه علی القوم الظّالمین.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 98/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 356

وأرسل المختار إلی حکیم بن طُفَیل الطّائیّ- وکان أصاب سلب العبّاس بن علیّ، ورمی الحسین بسهم، وکان یقول: تعلّق سهمی بسرباله وما ضرّه- فأتاه أصحاب المختار، فأخذوه، وذهب أهله فتشفّعوا بعدیّ بن حاتم، فکلّمهم عدیّ فیه، فقالوا: ذلک إلی المختار، فمضی عدیّ إلی المختار یشفع فیه، وکان قد شفّعه فی نفر من قومه أصابهم یوم جبّانة السّبیع، فقالت الشّیعة: إنّا نخاف أن یشفّعه فیه، فقتلوه رمیاً بالسّهام کما رمی الحسین حتّی صار کالقنفذ، ودخل عدیّ بن حاتم علی المختار، فأجلسه معه، فشفع فیه «1»، وقال: إنّه مکذوب علیه، قال: إذاً ندعه لک، فدخل ابن کامل، فأخبر المختار بقتله. «2»
__________________________________________________
- دیدم تا سواد اعظم برسیدم. دیدم که سرها می‌آوردند و بر نیزه‌ه کرده. اول سر عباس آوردند و در عقب سرها عورات حسین می‌آمدند. سر حسین را دیدم با شکوهی تمام و نوری عظیم از او می‌تافت: «بلحیة مدوّرة قد خالطها الشّیب وقد خضبت بالوسمة، أدعج العینین، أزجّ الحاجبین، واضح اللّحیین، أقنی الأنف، متبسّماً، شاخصاً ببصره نحو الافق، والرّیح یلعب بلحیته یمیناً وشمالًا کأ نّه علیّ علیه السلام.»
«با ریش گرد که موی سفید با سیاه آمیخته بود و به وسمه خضاب کرده، سیاه چشم‌ها و پیوست ابروها که محاسن از هر جانب جدا بود، کشیده بینی چون خوشه خرما، تبسم کنان به جانب آسمان چشم وا کرده به جانب افق و باد محاسن او را می‌جنبانید به جانب چپ و راست، پنداشتی که امیر المؤمنین علی است.»
عماد الدین طبری، کامل بهایی، 2/ 296- 297
(1)- [زاد فی نفس المهموم: عدیّ، فقال المختار: أتستحلّ أن تطلب فیه قتلة الحسین علیه السلام].
(2)- ابومخنف گوید که مختار فرمان داد که حکیم بن طفیل الطایی را حاضر کنند و گناه وی آن بود که-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 204
النّویری، نهایة الإرب، 21/ 31- 32/ مثله: القمّی، نفس المموم،/ 599
وبعث عبداللَّه بن کامل إلی حکیم بن الطّفیل السّنبسیّ وکان قد أخذ سلب العبّاس ورماه بسهم، فأخذوه قبل وصوله إلی المختار ونصبوه هدفاً ورموه بالسّهام.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 250
سِنْبُس بن معاویة، ثُعَل بن عمرو بن الغوث بن جُلْهُمة (وهو طیّی‌ء) بن أدد یَشْجُب ابن عریب بن زید بن کهلان بن سبأ.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 398، 400، 402
السّنبسیّ بالسّین المهملة المکسورة ثمّ النّون السّاکنة ثمّ الباء الموحّدة المضمومة ثمّ
__________________________________________________
- سلاح و سَلَب عباس بن علی رضی الله عنه را گرفته بود و تیری به جانب امیر المؤمنین حسین رضی الله عنه انداخته و چون او را به نظر مختار رسانیدند، گفت: «ای دشمن خدا! تو آن کسی که بر زبان تو می‌گذشته که من تیری به طرف امام حسین رضی الله عنه افکندم و آن بر بال او رسیده، ضرری به امام حسین نرسید؟»
آن‌گاه فرمود تا به یکبار اصحاب قبضه او را تیردوز کردند.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 242
سپس مختار دنبال حکیم‌بن طفیل طایی فرستاد که جامه‌های عباس بن علی را ربوده بود و تیری به حسین انداخته و می‌گفت: «تیرم به پیراهنش آویخت و به او آسیبی نرسانید.»
اصحاب مختار او را گرفتند و کسانش نزد عدی بن حاتم رفتند و او را واسطه کردند. عدی با مأموران او سخن گفت و جواب دادند: اختیار با مختار است. عدی نزد مختار رفت، مختار شفاعت او را درباره چند تن از عشیره اش که روز میدان سبیع آن‌ها را گرفته بود، پذیرفته بود. شیعه گفتند: «مبادا شفاعت او را درباره او بپذیرد.»
او را تیرباران کردند و کشتند به سزای آن که به حسین علیه السلام تیر زده بود و تنش را چون خارپشت کردند. عدی بن حاتم نزد مختار رفت و او را دربر خود نشانید و درباره او شفاعت کرد و مختار گفت: «رواست که کشندگان حسین را رها کنم؟»
گفت: «او را به دروغ متهم کردند.»
گفت: «اگر چنین است، او را به تو وامی‌گذاریم.»
ابن‌کامل وارد شد و خبر قتل او را به مختار داد و گفت: «چرا در قتل او شتاب کردید و چرا او را نزد من نیاوردید؟»
ولی در دل از کشتن او شاد بود. ابن کامل گفت: «شیعیان او را به زور گرفتند و کشتند.»
عدی به ابن‌کامل گفت: «دروغ می‌گویی. گمان بردی که بهتر از تو کسی شفاعت مرا درباره او قبول می‌کند و او را کشتی؟»
ابن‌کامل او را دشنام داد و مختار او را جلو گرفت.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 313
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 205
السّین المهملة ثمّ الیاء، نسبة إلی سِنْبُس بن معاویة بن جرول بن ثعل أبی حیّ من طیّ.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 3
وأحضر زید بن رقاد، فرماه بالنّبل والحجارة وأحرقه.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 250- 251
الوالبیّ: بفتح الواو وکسر اللّام والباء المنقوطة بواحدة. هذه النّسبة إلی والبة، وهی حیّ من بنی أسد.
السّمعانی، الأنساب، 5/ 568
له ذکر أیضاً فی:
الطّوسی، الأمالی،/ 238- 239/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 344- 345؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 353
ابن نما، ذوب النّضّار،/ 119/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 243؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 352؛ السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 4/ 91
ابن نما، ذوب النّضّار،/ 240/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 244؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 353

عن ثابت بن أبی صفیّة قال: قال علیّ بن الحسین علیه السلام: رحم اللَّه العبّاس، یعنی ابن علیّ، فلقد آثر وأبلی «1» وفدی أخاه «2» بنفسه حتّی قُطعت یداه، فأبدله اللَّه جناحین یطیر بهما مع الملائکة فی الجنّة؛ کما جُعل لجعفر بن أبی طالب، وإنّ للعبّاس عند اللَّه- تبارک وتعالی- لمنزلة یغبطه بها جمیع الشّهداء یوم القیامة. «3»
المشهدیّ القمّی، کنز الدّقائق، 10/ 531
__________________________________________________
(1)- هکذا فی المصدر، وفی النّسخ: «أبی» بدل «وأبلی».
(2)- المصدر: أخاه.
(3)- ذکر حضرت سجاد از روز عاشورا
و دیگر در کتاب «خصال» و «امالی» صدوق مسطور است که یک روز علی بن الحسین علیهما السلام به جانب-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 206

حدّثنا محمّد بن علیّ بن حمزة «1» بن الحسن بن عبیداللَّه بن العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام «1». قال: سمعت أبا محمّد علیه السلام یقول: قد ولد ولیّ اللَّه وحجّته علی عباده وخلیفتی من بعدی مختوناً لیلة النّصف من شعبان سنة خمس وخمسین ومائتین عند طلوع الفجر، «2» وکان أوّل من غسّله رضوان خازن الجنان مع جمع من الملائکة المقرّبین بماء الکوثر والسّلسبیل، ثمّ غسّلته عمّتی حکیمة بنت محمّد بن علیّ الرّضا علیهم السلام.
__________________________________________________
- پسر عم خود عبیداللَّه بن عباس بن علی بن ابی‌طالب نگریست و سخت بگریست.
ثمّ قال: «ما من یوم أشدّ علی رسول اللَّه من یوم احد، قُتل فیه عمّه حمزة بن عبدالمطّلب أسد اللَّه وأسد رسوله، وبعده یوم موته، قُتل فیه ابن عمّه جعفر بن أبی طالب، ثمّ قال: ولا یوم کیوم الحسین، ازدلف إلیه ثلاثون ألف رجل یزعمون أ نّهم من هذه الامّة، کلّ یتقرّب إلی اللَّه عزّ وجلّ بدمه وهو باللَّه یذکّرهم، فلا یتّعظون حتّی قتلوه بغیاً وظلماً وعدواناً.»
فرمود: «روزی سخت‌تر و صعب‌تر از روز احد بر رسول خدا نبود؛ چه در آن روز اسداللَّه و اسد رسول اللَّه، عم او حمزه را شهید کردند و از پس آن در جنگ موته پسر عمش جعفر طیار را بکشتند.»
آن‌گاه فرمود: «روزی چون روز حسین دیده نشد. سی هزار مرد سپاهی او را در پره افکندند و همگان خود را در شمار این امت می‌پنداشتند و «تقرّباً إلی اللَّه» قصد جان او داشتند و چند که ایشان را به اندرز و پند موعظت کرد، نپذیرفتند و از در طغیان و سرکشی و ستمبارگی 1 او را شهید کردند.»
ثمّ قال: «رحم اللَّه العبّاس فلقد آثر وابتلی وفدی أخاه بنفسه حتّی قُطعت یداه، فأبدله اللَّه عزّ وجلّ بهما جناحین یطیر بهما مع الملائکة فی الجنّة، کما جعل لجعفر بن أبی طالب، وإنّ للعبّاس عند اللَّه تبارک وتعالی منزلة یغبطه بها جمیع الشّهداء یوم القیامة.»
آن‌گاه فرمود: «خداوند رحمت کناد! عباس را که مرگ را اختیار کرد و ممتحن 2 شد و فدا کرد خویشتن را در راه برادر و چند بکوشید که شربت شهادت بنوشید. از پس آن که هر دو دستش قطع شد و خداوند در ازای آن او را دو بال عطا فرمود که با فریشتگان در بهشت پرواز کند. چنان که جعفر طیار همانا عباس را روز قیامت در نزد خداوند تبارک و تعالی آن مکانت و منزلت است که دیگر شهدا از در غبطه آرزو می‌کنند مقام او را.»
1. ستمباره: کسی که دوست دارد ستم کند.
2. ممتحن (به صیغه مفعول): آزموده.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 4/ 73- 74، ناسخ التواریخ امام سجاد علیه السلام، 2/ 127- 128
(1) (1) [الوسائل: العلویّ].
(2) (2*) [الوسائل: الحدیث وفیه جملة من أحواله].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 207
فسُئل محمّد بن علیّ بن حمزة عن امِّه- علیه السلام-؟ قال: امّه ملیکة الّتی یقال لها فی بعض الأیّام: سوسن، وفی بعضها: ریحانة، وکان صقیل ونرجس أیضاً من أسمائها (2*).
الفضل بن شاذان، مختصر إثبات الرّجعة،/ 212 رقم 11/ عنه: الحرّ العاملی، وسائل الشّیعة، 3/ 570 رقم 683
علیّ بن محمّد، عن بعض أصحابنا ذکر اسمه، قال: حدّثنا محمّد بن إبراهیم، قال:
أخبرنا موسی بن محمّد بن إسماعیل بن عبیداللَّه «1» بن العبّاس بن علیّ بن أبی طالب، قال:
حدّثنی جعفر بن زید بن موسی، عن أبیه، عن آبائه علیهم السلام قالوا: جاءت امّ أسلم یوماً «2» إلی النّبیّ صلی الله علیه و آله وهو فی منزل امّ سلمة، فسألتها عن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فقالت: خرج فی بعض الحوائج والسّاعة یجی‌ء، فانتظرته عند امّ سلمة حتّی جاء صلی الله علیه و آله، فقالت امّ أسلم:
بأبی أنت وامّی یا رسول اللَّه، إنّی قد قرأت الکتب وعلمت کلّ نبیّ ووصیّ، فموسی کان له وصیّ فی حیاته ووصیّ بعد موته، وکذلک عیسی «2»، فمن وصیّک یا رسول اللَّه؟ فقال لها: یا امّ أسلم! وصیِّی فی حیاتی وبعد مماتی واحد، ثمّ قال لها: یا امّ أسلم! من فعل فعلی هذا «2» فهو وصیِّی، ثمّ ضرب بیده إلی حصاة من الأرض، ففرکها «3» بإصبعه فجعلها شبه الدّقیق، ثمّ عجنها، ثمّ طبعها بخاتمه، ثمّ قال: من فعل فعلی هذا فهو وصیّی فی حیاتی وبعد مماتی، فخرجت من عنده، فأتیت أمیرالمؤمنین علیه السلام فقلت: بأبی أنت وامّی، أنت وصیّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله؟ قال: نعم یا امّ أسلم، ثمّ ضرب بیده إلی حصاة، ففرکها، فجعلها کهیئة الدّقیق، ثمّ عجنها وختمها بخاتمه، ثمّ قال: یا امّ أسلم! من فعل فعلی هذا فهو وصیِّی، فأتیت الحسن علیه السلام وهو غلام، فقلت له: یا سیِّدی! أنت وصیّ أبیک؟ فقال:
نعم یا امّ أسلم، وضرب بیده وأخذ حصاة، ففعل بها کفعلهما، فخرجت من عنده، فأتیت الحسین علیه السلام- وإنِّی لمستصغرة لسنّه- فقلت له: بأبی أنت وامِّی، أنت وصیّ أخیک؟
__________________________________________________
(1)- [مدینة المعاجز: عبداللَّه].
(2)- [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(3)- فرک الشّی‌ء: أی دلکه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 208
فقال: نعم یا امّ أسلم، ایتینی بحصاة، ثمّ فعل کفعلهم، فعمّرت امّ أسلم حتّی لحقت بعلیّ ابن الحسین بعد قتل الحسین علیه السلام فی منصرفه، فسألته: أنت وصیّ أبیک؟ فقال: نعم، ثمّ فعل کفعلهم صلوات اللَّه علیهم أجمعین.
من کتاب الحجّة، باب ما یفصل به بین دعوی المحقّ والمبطل فی أمر الإمامة.
الکافی، الأصول من الکافی، 1/ 355- 356 رقم 15/ عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 3/ 250- 251 رقم 872/ 34
[فی خلافة المکتفی العبّاسی] ومحمّد بن حمزة بن عبیداللَّه بن العبّاس بن الحسن بن عبیداللَّه ابن العبّاس بن علیّ بن أبی طالب، قتله محمّد بن طغج فی بستان له، رضی الله عنه.
حدّثنی أحمد بن محمّد المسیّب، قال: کان محمّد بن حمزة من رجالات بنی هاشم، وکان إذا ذکر ابن طغج لا یؤمره ویثلبه، ویستطیل علیه إذا حضر مجلسه، فاحتال ابن طغج علی غلام لبعض الرّجّالة، فستره، ثمّ أعلم صاحبه أ نّه فی دار محمّد بن حمزة وغراه به، فاستغوی جماعة من الرّجّالة، فکبسوه وهو فی بستان، فقطّعوه بالسّکاکین وبقی عامّة یومه مطروحاً فی البستان، وهم یتردّدون إلیه، فیضربونه بسیوفهم، هیبة له وخوفاً أن یکون حیّاً أو به رمق فیلحقهم ما یکرهون رضی الله عنه. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 448
__________________________________________________
(1)- محمدبن حمزةبن عبیداللَّه‌بن عباس‌بن حسن‌بن عبیداللَّه‌بن عباس‌بن علی‌بن ابی‌طالب علیهما السلام.
وی را محمدبن طغج 1 در باغی که داشت به قتل رسانید. [زمان مکتفی]
احمد بن محمد بن مسیب گوید:
محمدبن حمزه یکی از بزرگان بنی‌هاشم بود و هرگاه نام ابن طغج نزد او برده می‌شد، حشمت امارت او را نگاه نمی‌داشت و او را مذمت می‌کرد. هرگاه در مجلس او حاضر می‌شد، بر او بزرگی می‌فروخت.
ابن طغج درصدد قتل او برآمد و غلام یکی از پیاده نظامان را گرفت و او را پنهان کرد. آن‌گاه به اطلاع صاحب آن غلام رسانید که غلامش در خانه محمدبن حمزه است و قدری مذمت او را نیز نزد آن مرد کرد. مرد مزبور از جماعتی از هم مسلکان خود استمداد کرد و هنگامی که محمدبن حمزه در باغی بود، بر سر او ریختند و او را با کارد قطعه قطعه کردند. محمد بن حمزه تا پایان آن روز همچنان در باغ افتاده بود و آن‌ها از ترس آن که مبادا زنده باشد و از جای برخیزد و درصدد آزار آن‌ها برآید، پی در پی می‌آمدند و شمشیر بر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 209
ومحمّد بن عبداللَّه بن محمّد بن القاسم بن حمزة بن الحسن بن عبیداللَّه بن العبّاس بن علیّ بن أبی طالب.
کان أخذ فی أیّام علیّ بن محمّد صاحب البصرة، فحبس ومات فی خلافة المعتضد فی حبسه. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 445
داود بن محمّد بن عبداللَّه بن عبیداللَّه بن الحسن بن عبداللَّه بن العبّاس بن علیّ بن أبی طالب، قتله إدریس بن موسی بن عبداللَّه بن موسی بینبع. «2»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 454
وقُتل: إبراهیم بن محمّد بن عبداللَّه بن عبیداللَّه بن الحسن بن عبداللَّه بن العبّاس بن علیّ. وامّه امّ ولد. قتله طاهر بن عبداللَّه فی وقعة کانت بینه وبین الکوکبیّ بقزوین. «3»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 434
ونجم النّاجم بالبصرة. فخرج إلیه علیّ بن زید ومعه جماعة من الطّالبیِّین، منهم:
محمّد بن القاسم بن حمزة بن الحسن بن عبیداللَّه بن العبّاس بن علیّ بن أبی طالب. وامّه
__________________________________________________
- بدنش می‌زدند (رضی الله عنه).
1. از حسن المحاضره ج 2، ص 12، نقل شده است که: محمدبن طغج اخشیدی در سنه 324 مرده است. (مصحح)
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 635- 636
(1)- از جمله فرزندان ابوطالب که در زمان معتضد به قتل رسیدند:
محمد بن عبداللَّه بن محمدبن قاسم بن حمزة بن حسن بن عبیداللَّه بن عباس بن علی بن ابی‌طالب علیهما السلام. محمد ابن عبداللَّه در وقتی که علی بن محمد در بصره حکومت داشت دستگیر شد و به زندان افتاد و در زمان معتضد در زندان از دنیا رفت.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 632
(2)- داود بن محمد بن عبداللَّه بن عبیداللَّه بن حسن بن عبداللَّه بن عباس بن علی بن ابی‌طالب.
وی را ادریس بن موسی بن عبداللَّه بن موسی در «ینبع» کشت.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 643
(3)- ابراهیم‌بن محمدبن عبداللَّه‌بن عبیداللَّه‌بن حسن‌بن عبداللَّه‌بن عباس‌بن علی.
مادرش کنیز بود، وی در جنگی که میان طاهربن عبداللَّه و کوکبی در قزوین اتفاق افتاد به قتل رسید.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 620
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 210
لبابة بنت محمّد بن إبراهیم بن الحسن بن عبیداللَّه. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 436
وزید بن الحسین بن الحسین بن زید بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب.
قتله القرمطیّ فیما یذکرونه فی طریق مکّة.
حدّثنی حکیم بن یحیی، قال: کان الحسین بن الحسین بن زید شیخ بنی هاشم وذا قعددهم، وکانت الأموال تحمل إلیه من الآفاق.
قال: فاجتمعنا یوماً عند جدّک أبی الحسن محمّد بن أحمد الأصبهانیّ، وجماعة من الطّالبیّین، فیهم الحسین بن الحسین بن زید بن علیّ، ومحمّد بن علیّ بن حمزة العلویّ العبّاسیّ، وأبو هاشم داود بن القاسم الجعفریّ، فقال جدّک للحسین:
یا أبا عبداللَّه، أنت أقعد ولد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله کلّهم، وأبو هاشم أقعد ولد جعفر، وأنتما شیخا آل رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وجعل یدعو لهما بالبقاء. قال: فنفس محمّد بن علیّ بن حمزة ذلک علیهما، فقال له: یا أبا الحسن، وما ینفعهما من القعدد فی هذا الزّمان ولو طلبا علیه من أهل العصر باقة بقل ما أعطیاها.
قال: فغضب الحسین بن الحسین من ذلک، ثمّ قال: لی تقول هذا؟ فواللَّه ما أحبّ أن نسبی أبعد ممّا هو بأب واحد یبعدنی من رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وأنّ الدّنیا بحذافیرها لی. «2»
__________________________________________________
(1)- از جمله فرزندان ابو طالب که در زمان مهتدی خروج کرد.
و در این اوقات بود که «ناجم» 1 در بصره طلوع کرد. و علی بن زید و جمعی از طالبیین به نزد وی رفتند که از آن جمله بودند: محمد بن قاسم بن حمزة بن حسن بن عبیداللَّه بن عباس بن علی بن ابی‌طالب علیهم السلام که مادرش لُبابَه دختر محمد بن ابراهیم بن حسن بن عبیداللَّه است.
1. نام او علی بن محمد بن عبدالرحیم است و در تاریخ سیستان ص 242 گوید: مدت چهارده سال مردم بصره را دعوت کرد. (مصحح)
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 621، 622- 623
(2)- زید بن حسین بن حسین بن زید بن علی بن حسین بن علی بن ابی‌طالب علیهم السلام و چنانچه گفته اند او را قرمطی در راه مکه به قتل رسانید.
و حکیم بن یحیی برای من روایت کرد که حسین بن حسین (پدر زید در زمان خود) بزرگ بنی‌هاشم و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 211
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 446- 447
الرّضا علیّ بن موسی بن جعفر بن محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام.
ویکنّی أبا الحسن، وقیل: یکنّی أبا بکر، وامّه امّ ولد.
قال أبو الفرج: حدّثنی الحسن بن علیّ الخفّاف، قال: حدّثنی عیسی بن مهران، قال: حدّثنا أبو الصّلت الهرویّ، قال: سألنی المأمون یوماً عن مسألة، فقلت: قال فیها أبوبکر کذا وکذا.
فقال: من (هو) أبو بکر؟ أبو بکرنا أو أبو بکر العامّة؟ قلت: أبو بکرنا.
قال عیسی: قلت لأبی الصّلت: من أبو بکرکم؟ فقال: علیّ بن موسی الرّضا، کان یکنّی بها، وامّه امّ ولد. کان المأمون عقد له علی العهد من بعده، ثمّ دسّ إلیه فیما ذکر بعد ذلک سمّاً، فمات منه.
__________________________________________________
- نسبش از دیگران به رسول‌خدا صلی الله علیه و آله نزدیک‌تر بود ومردم از گوشه وکنار برای او اموال می‌فرستادند.
حکیم برایم نقل کرد که روزی با جمعی از فرزندان ابو طالب که از آن جمله بود: حسین بن حسین، محمد بن علی بن حمزه علوی عباسی، ابوهاشم داود بن قاسم جعفری نزد جد تو ابو الحسن محمد بن احمد اصفهانی گرد آمدیم. جد تو رو به حسین‌بن حسین کرده و گفت:
«ای ابا عبداللَّه! تو در نسب نزدیک‌ترین فرزندان رسول خدا صلی الله علیه و آله بدان حضرت هستی و ابوهاشم در نسب نزدیک‌ترین فرزندان جعفر به او است. شما دو نفر بزرگ خاندان رسول خدا صلی الله علیه و آله هستید.»
و دنباله این سخن برای سلامتی و بقای آن‌ها دعا کرد.
محمدبن علی‌بن حمزه از این جریان خوشش نیامد و بر آن دو رشک برده و گفت: «ای ابا الحسن! این قرب نسب برای آن دو در این زمان چه سودی دارد و اگر برای آن یک دسته سبزی از مردم بخواهند، بدان‌ها نخواهند داد.»
حسین بن حسین از این سخن خشمگین شده و بدو گفت: «آیا به من این حرف را می‌زنی؟ به خدا سوگند من خوش ندارم دنیا و هر چه در آن است از آنِ من باشد و نسب کنونی من از رسول خدا صلی الله علیه و آله، حتی به واسطه یک نفر از این نسبی که اکنون دارم دورتر باشد.»
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 633- 634
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 212
(ذکر الخبر فی ذلک): أخبرنی ببعضه علیّ بن الحسین بن علیّ بن حمزة، عن عمِّه محمّد بن علیّ بن حمزة العلویّ. وأخبرنی بأشیاء منه أحمد بن محمّد بن سعید، قال:
حدّثنا یحیی بن الحسن العلویّ، وجمعت أخبارهم: أنّ المأمون وجّه إلی جماعة من آل أبی طالب، فحملهم إلیه من المدینة؛ وفیهم علیّ بن موسی الرّضا، فأخذ بهم علی طریق البصرة حتّی جاءوه بهم، وکان المتولِّی لإشخاصهم المعروف بالجلودیّ من أهل خراسان، فقدم بهم علی المأمون، فأنزلهم داراً، وأنزل علیّ بن موسی الرّضا داراً. ووجّه إلی الفضل ابن سهل، فأعلمه أ نّه یرید العقد له، وأمره بالاجتماع مع أخیه الحسن بن سهل علی ذلک، ففعل واجتمعا بحضرته، فجعل الحسن یعظِّم ذلک علیه، ویعرفه ما فی إخراج الأمر من أهله علیه.
فقال له: إنِّی عاهدت اللَّه أن أخرجها إلی أفضل آل أبی طالب إن ظفرت بالمخلوع وما أعلم أحداً أفضل من هذا الرّجل. فاجتمعا معه علی ما أراد، فأرسلهما إلی علیّ بن موسی، فعرضا ذلک علیه، فأبی، فلم یزالا به وهو یأبی ذلک ویمتنع منه، إلی أن قال له أحدهما:
إن فعلت وإلّا فعلنا بک وصنعنا، وتهدّده، ثمّ قال له أحدهما: واللَّه أمرنی بضرب عنقک إذا خالفت ما یرید.
ثمّ دعا به المأمون، فخاطبه فی ذلک، فامتنع، فقال له قولًا شبیهاً بالتّهدّد، ثمّ قال له:
إنّ عمر جعل الشّوری فی ستّة، أحدهم جدّک، وقال: من خالف فاضربوا عنقه، ولابدّ من قبول ذلک. فأجابه علیّ بن موسی إلی ما التمس، إلی آخره. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 374- 375
«1»
__________________________________________________
(1)- علی بن موسی بن جعفر علیهم السلام
و از جمله حضرت رضا علیه السلام ابن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی‌طالب علیهم السلام است.
کنیه آن حضرت ابو الحسن بوده و برخی آن را ابوبکر ذکر کرده اند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 213
__________________________________________________
- مادرش کنیز بوده.
حسن بن علی خفاف از عیسی بن مهران از ابا صلت هروی روایت کرده که گفت: روزی مأمون مسأله از من پرسید و من در پاسخش گفتم: «ابو بکر در این مسأله چنین گفته.»
مأمون گفت: «ابو بکر کیست؟ آیا ابو بکر ما، یا ابو بکر عامه (اهل سنت)؟»
گفتم: «ابوبکر ما.»
عیسی‌بن مهران- راوی حدیث- گوید: به اباصلت گفتم: «ابو بکر شما کیست؟»
پاسخ داد: «علی بن موسی الرضا علیهما السلام که کنیه اش ابوبکر و مادرش کنیز بود. مأمون آن حضرت را به ولیعهدی خود برگزید. ولی به شرحی که ذکر می‌شود، او را مسموم ساخت و از این جهان رفت.»
و اما شرح این ماجرا
بر طبق آنچه علی بن حسین بن علی بن حمزه از عمویش محمد بن علی بن حمزه علوی و احمد بن محمد بن سعید از یحیی بن حسن علوی که هر کدام قسمتی از آن را نقل کرده و من آن را با هم آمیخته ام، آن است که:
مأمون به سراغ گروهی از فرزندان ابوطالب، که در مدینه سکونت داشتند، فرستاد و آن‌ها را که از جمله علی بن موسی الرضا علیهما السلام بود، به نزد خود خواند.
کسی که مأمور این کار بود، شخصی بود معروف به جلودی از اهل خراسان. وی آنان را از راه بصره به خراسان آورد و مأمون دستور داد برای علی‌بن موسی الرضا خانه‌ای جداگانه ترتیب دادند و ما بقی همه را در یک خانه جای داد.
آن‌گاه به نزد فضل‌بن سهل (وزیر خود) فرستاد و به اطلاع او رسانید که قصد دارد علی‌بن موسی را به ولیعهدی خود انتخاب کند و بدو دستور داد خود و برادرش حسن‌بن سهل برای این کار نزد مأمون بروند. چون آن دو به نزد وی حاضر شدند، حسن بن سهل زبان گشود و خواست مأمون را از این کار منصرف کند و بدو گوشزد ساخت که با این عمل منصب خلافت را از این خاندان بیرون خواهی برد.
مأمون در جواب حسن‌بن سهل گفت: «من با خداوند عهد کرده‌ام که اگر بر امین ظفر یافتم، خلافت را به بهترین فرزندان ابوطالب بسپارم و کسی را در میان ایشان داناتر از این مرد سراغ ندارم.»
آن دو که مأمون را مصمم بدین کار دیدند، موافقت خود را در این باره اعلام داشتند و مأمون به همین منظور آن دو را به نزد علی‌بن موسی الرضا علیهما السلام فرستاد و آن دو جریان را به اطلاع آن حضرت رساندند. حضرت در آغاز از قبول این کار امتناع ورزید. آن دو اصرار کردند، ولی آن جناب همچنان امتناع می‌کرد تا بالآخره یکی از آن دو نفر گفت: «اگر پذیرفتی که هیچ وگرنه ما چنین و چنان خواهیم کرد.»
سخنانی تهدید آمیز بر زبان جاری کرد و آن دیگری آشکارا گفت: «به خدا سوگند مأمون به من دستور داده که اگر با این کار مخالفت کنی، گردنت را بزنم.»
پس از این‌جریان خود مأمون آن‌جناب را طلبید و موضوع را اظهار کرد و آن حضرت امتناع ورزید.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 214
حمزة بن القاسم بن علیّ بن حمزة بن الحسن بن عبیداللَّه بن العبّاس بن علیّ بن أبی طالب أبو یعلی، ثقة جلیل القدر، من أصحابنا، کثیر الحدیث، که کتاب من روی عن جعفر بن محمّد علیه السلام من الرِّجال وهو کتاب حسن «1» وکتب التّوحید وکتاب الزّیارات والمناسک، کتاب الرّدّ علی محمّد بن جعفر الأسدیّ، أخبرنا الحسین بن عبیداللَّه، قال:
حدّثنا علیّ بن محمّد القلانسیّ عن حمزة بن القاسم بجمیع کتبه «1».
النّجاشی، الرّجال (ط ب)،/ 101- 102/ عنه: الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 283
محمّد بن علیّ بن حمزة بن الحسین بن عبداللَّه بن العبّاس بن علیّ بن أبی طالب أبو عبداللَّه العلویّ. کان أحد الأدباء الشّعراء العلماء بروایة الأخبار، وحدّث عن أبیه، وعن عبدالصّمد بن موسی الهاشمیّ، والحسن بن داود بن عبداللَّه الجعفریّ، وأبی عثمان المازنیّ، والعبّاس بن الفرج الرّیاشیّ، وعمر بن شبّة النّمیریّ. روی عنه محمّد بن عبدالملک التّاریخیّ، ووکیع القاضیّ، ومحمّد بن مخلد. وقال ابن أبی حاتم الرّازیّ: سمعت منه وهو صدوق.
أخبرنا أبو الفرج أحمد بن محمّد بن عمر المعدل إملاء، أخبرنا أبو جعفر أحمد بن علیّ الکاتب، حدّثنا محمّد بن خالد وکیع، حدّثنا محمّد بن علیّ بن حمزة، حدّثنی عبدالصّمد ابن موسی، حدّثنی عبدالوهّاب بن محمّد بن إبراهیم، حدّثنی عبدالصّمد بن علیّ، عن أبیه، عن عبداللَّه بن عبّاس، قال: «إذا أسف اللَّه علی خلق من خلقه فلم یعجل لهم النّقمة بمثل ما أهلک به الامم من الرّیح وغیرها، خلق لهم خلقاً یعذّبهم لا یعرفون اللَّه عزّ وجلّ». قرأت فی کتاب محمّد بن مخلد بخطِّه: سنة ستّ وثمانین ومائتین، فیها مات
__________________________________________________
- مأمون سخنی تهدید آمیز گفته و ادامه داد که:
«عمر هنگام مرگش دستور داد شورایی شش نفری تشکیل دهند که یکی از آن‌ها جد تو بود و فرمان داد که هر کدام آن‌ها مخالفت ورزید، گردنش را بزنید و تو ناچاری که ولیعهدی مرا بپذیری!»
علی بن موسی که چنان دید، ولیعهدی او را پذیرفت. رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 522- 524
(1) (1) [جامع الرّواة: وکتب اخر عنه علیّ بن محمّد القلانسیّ [جش] ابن القاسم العلویّ العبّاسیّ، روی عن سعد بن عبداللَّه، روی عن التّلعکبریّ إجازة [لم] وفیه أیضاً حمزة بن القاسم یکنّی أبا عمرو هاشمیّ عبّاسی روی عنه التّلعکبریّ «مح»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 215
أبو عبداللَّه العلویّ محمّد بن علیّ حمزة. أخبرنا السّمسار، أخبرنا الصّفّار، حدّثنا ابن قانع:
أنّ محمّد بن علیّ بن حمزة مات فی سنة سبع وثمانین ومائتین.
الخطیب البغدادیّ، تاریخ بغداد، 3/ 63
عبیداللَّه بن الحسن بن عبیداللَّه بن العبّاس بن علیّ بن أبی طالب، من أهل مدینة رسول اللَّه (ص). قدم بغداد غیر مرّة وولّاه المأمون القضاء بالحجاز، ثمّ عزله، وببغداد کانت وفاته. أخبرنا الأزهریّ، أخبرنا أحمد بن إبراهیم، حدّثنا أحمد بن سلیمان الطّوسیّ، حدّثنا الزّبیر بن بکّار، قال: وولدُ الحسن بن عبیداللَّه بن العبّاس بن علیّ بن أبی طالب:
العبّاس، کان فی صحابة أمیرالمؤمنین هارون ومحمّد، لا بقیّة له. وامّهما امّ ولد، وعبیداللَّه کان طاهر بن الحسین استعمله علی وفد أهل المدینة الّذین أوفدهم العبّاس بن موسی ابن عیسی إلی أمیر المؤمنین المأمون بخراسان، فزاده فیهم طاهر بن الحسین واستعمله علیهم، فلمّا شخص أمیر المؤمنین المأمون إلی بغداد ولّاه المدینة، ومکّة، وعک وقضاءهنّ، وکان علیها سنین، ثمّ عزله عنها، فقدم علیه بغداد، فمات بها فی زمن أمیر المؤمنین المأمون.
أخبرنا الحسن بن أبی بکر، أخبرنا الحسن بن محمّد بن یحیی العلویّ- حدیثاً- قال:
سمعت محمّد بن یوسف الجعفریّ یقول: ما رأیت أحداً فی مجلس کان أهیب ولا أهیأ ولا أمرأ من عبیداللَّه بن حسن.
الخطیب البغدادیّ، تاریخ بغداد، 10/ 313- 314
نفیسة بنت عبیداللَّه بن العبّاس بن علیّ بن أبی طالب بن عبدالمطّلب.
کانت زوج عبداللَّه بن خالد بن یزید بن معاویة، فولدت له علیّ بن عبداللَّه المعروف بأبی العمیطر الّذی غلب علی دمشق.
أخبرنا أبو الحسین محمّد بن محمّد، وأبو غالب أحمد، وأبو عبداللَّه ابنا البنّا، قالوا: أنا أبو جعفر بن المسلمة، أنا أبو طاهر المخلّص، أنا أحمد بن سلیمان، نا الزّبیر قال:
فولد عبیداللَّه بن العبّاس بن علیّ بن أبی طالب: أبا جعفر عبداللَّه، ونفیسة، وامّهما:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 216
امّ أبیها بنت عبداللَّه بن معبد بن العبّاس، وامّها امّ محمّد بنت عبیداللَّه بن العبّاس، کانت نفیسة بنت عبیداللَّه بن العبّاس بن علیّ بن أبی طالب عند عبداللَّه بن خالد بن یزید بن معاویة بن أبی سفیان بن حرب، فولدت له: علیّاً، وعبّاساً، خرج علیّ بن عبداللَّه بن خالد بدمشق وغلب علیها، وأمیرالمؤمنین المأمون بخراسان.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 74/ 106- 107 رقم 9772
محمّد بن علیّ بن حمزة بن الحسن بن عبیداللَّه بن العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام أبو عبداللَّه، ثقة، عین فی الحدیث، صحیح الاعتقاد.
العلّامة الحلّی، الرّجال،/ 156 رقم 106
محمّد بن علیّ بن حمزة بن الحسن بن عبیداللَّه «1» بن العبّاس بن علیّ بن أبی طالب أبو عبداللَّه دی، کر [کش «2»] له إیصال مکاتبة «3»، وفی داره حصلت امّ صاحب الأمر بعد وفاة الحسن علیه السلام.
ابن داود،/ 325 رقم 1426
(تمییز- محمّد) بن علیّ بن حمزة بن الحسن بن عبیداللَّه بن العبّاس بن علیّ بن أبی طالب الهاشمیّ أبو عبداللَّه العلویّ البغدادیّ. روی عن أبیه وعمر بن شبّة النّمیریّ، والعبّاس بن فرج الرّیاشیّ، وأبی عثمان المازنیّ النّحوی، والحسن بن داود الجعفریّ وغیرهم. وعنه محمّد بن خلف، ووکیع القاضی، ومحمّد بن عبدالملک التّاریخیّ، وأبو محمّد ابن أبی حاتم، وأبو الحسین عمر بن الحسن الأشنانیّ، ومحمّد بن مخلد الدّوریّ. قال ابن أبی حاتم: صدوق ثقة، وقال الخطیب: کان أحد الأدباء العلماء بروایة الأخبار. قال ابن مخلد: مات سنة ستّ وثمانین ومائتین.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 9/ 352- 353
والعقب للعبّاس بن عبیداللَّه بن العبّاس، والعقب لعبیداللَّه من الحسن وعبداللَّه.
الصّفدی، الوافی بالوفیّات، 21/ 281
__________________________________________________
(1)- ب: عبداللَّه.
(2)- مصحّف عن جش.
(3)- ألف، ج: اتصال، فی التّنقیح: أیضاً مکاتبة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 217
«ابن حمزة العلویّ» محمّد بن علیّ بن حمزة العلویّ الأخباریّ الشّاعر. روی عنه عبدالرّحمان بن أبی حاتم ووثّقه. وتوفّی سنة تسعین ومأتین أو ما دونها. ومن شعره:
لو کنتُ من أمری علی ثقة لصبرتُ حتّی ینتهی أمری
لکن نوائبه تحرّکُنی فاذکر وقیتَ نوائبَ الدّهرِ
واجعل لحاجتنا وإن کثرت أشغالکم حظّاً من الذِّکرِ
والمرء لا یخلو علی عقب ألْ أیّام من ذمٍّ ومن شُکرِ
الصّفدی، الوافیّ بالوفیّات، 4/ 106- 107 رقم 1590
أبو الفضل العلویّ. العبّاس بن الحسن بن عبیداللَّه بن عبّاس بن علیّ بن أبی طالب رضی الله عنه، أبو الفضل العلویّ؛ قدم بغداد فی دولة الرّشید، ثمّ صحب المأمون، وکان شاعراً بلیغاً مفوّهاً حتّی قیل: إنّه أشعر آل أبی طالب، وتوفّی سنة ثلاث وتسعین ومائة.
الصّفدی، الوافی بالوفیّات، 16/ 648 رقم 688
محمّد بن علیّ بن حمزة بن الحسن بن عبیداللَّه بن العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام أبو عبداللَّه، عنونه النّجاشیّ رحمه الله ذلک وقال: ثقة، عین فی الحدیث، صحیح الاعتقاد، له روایة عن أبی الحسن وأبی محمّد علیهما السلام، وأیضاً له مکاتبة، وفی داره حصلت امّ صاحب الأمر علیه السلام بعد وفاة الحسن علیه السلام. له کتاب مقاتل الطّالبیِّین، أخبرنا الحسین بن عبیداللَّه، قال: حدّثنا علیّ بن محمّد القلانسیّ، قال: حدّثنا حمزة بن القاسم عن عمّه محمّد بن علیّ ابن حمزة، انتهی.
ومثله إلی قوله: صحیح الاعتقاد فی القسم الأوّل من الخلاصة، وقریب منه فی الباب الأوّل من رجال ابن داود، ناسباً ذلک إلی کش مریداً به جش، ووثّقه فی الوجیزة والبلغة والمشترکاتین أیضاً، وعدّه فی الحاوی فی فصل الثّقات.
التمیّز: قد سمعت من النّجاشیّ روایة حمزة بن القاسم عنه وبه میّزه فی المشترکاتین.
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 155
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 218
وفی ولد العبّاس جمع ممدوحون، فمنهم:
ابنه عبیداللَّه: فعن الزّبیر بن بکّار إنّه کان من العلماء، وعبیداللَّه بن علیّ بن إبراهیم ابن الحسن بن عبداللَّه بن العبّاس، أبو علیّ، فعن ابن الجوزیّ إنّه کان عالماً فاضلًا جواداً، طاف الدّنیا، وجمع کتباً تُسمّی الجعفریّة، فیها فقه أهل البیت علیهم السلام، قدم بغداد فأقام بها وحدّث، ثمّ سافر إلی مصر، فتوفّی بها سنة اثنتی عشرة وثلاثمائة.
وقال الخطیب: وکان یمتنع من التّحدیث، ثمّ حدّث وکتبت عنه عن البغدادیّین.
وکانت عنده کتب تسمّی الجعفریّة فیها فقه علی مذهب الشّیعة ... إلی آخره.
والعبّاس بن الحسن بن عبیداللَّه بن العبّاس:
فعن الخطیب: کان فاضلًا شاعراً فصیحاً، وله إخوة علماء فضلاء: محمّد، وعبیداللَّه، والفضل، وحمزة ... إلی آخره.
وعلیّ بن حمزة بن الحسن بن عبیداللَّه بن العبّاس: وثّقه النّجاشیّ، وقال: روی نسخة عن الکاظم علیه السلام.
وابنه محمّد بن علیّ بن حمزة: قال النّجاشیّ أیضاً: إنّه ثقة، عین فی الحدیث، صحیح الاعتقاد، له روایة عن أبی الحسن وأبی محمّد علیهما السلام، وأیضاً له مکاتبة.
قلت: وتقدّم أیضاً قول النّجاشیّ: فی داره حصلت امّ الصّاحب علیه السلام، بعد وفاة أبیه.
قلت: وله کتاب مقاتل الطّالبیّین، وعلی حذوه جری أبو الفرج فی مقاتله، ومنه أخذ، وروی عن الفضل بن شاذان.
وابن ابن ابنه حمزة بن القاسم بن علیّ بن حمزة: قال النّجاشیّ: ثقة جلیل القدر، من أصحابنا، کثیر الحدیث، له کتاب، من روی عن جعفر بن محمّد علیه السلام من الرّجال وهو کتاب حسن.
وعلیّ بن الحسین بن علیّ بن حمزة: روی أبو الفرج عنه، عن عمّه محمّد بن علیّ بن حمزة. وروی النّعمانیّ «1» فی غیبته عن البندنجی، عن عبیداللَّه بن موسی العلویّ العبّاسیّ،
__________________________________________________
(1)- غیبة النّعمانیّ: 52، ح 3 و 53، وح 4 و 54، ح 5 و 7.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 219
والظّاهر إمامیّته، وفیهم جمع مجهولون.
منهم طاهر بن محمّد بن حمزة:
ذکر أبو الفرج خروجه فی أیّام المهتدی مع علیّ بن زید إلی النّاجم بالبصرة.
ومحمّد بن عبداللَّه بن محمّد بن القاسم بن حمزة:
قال: فی أیّام المعتضد أ نّه اخذ فی أیّام علیّ بن محمّد صاحب البصرة، فحبس ومات فی خلافته.
ومحمّد بن حمزة بن عبیداللَّه بن العبّاس بن عبیداللَّه بن العبّاس: ذکره فی أیّام المکتفی.
وقال: استغوی طغج جماعة من الرّجّالة، فکبسوه وهو فی بستان له، فقطّعوه بالسّکاکین.
ونقل عن محمّد بن علیّ بن حمزة فیمن قُتِل، ولم یذکر تاریخه:
داود بن عبداللَّه بن عبیداللَّه بن الحسن بن عبیداللَّه بن العبّاس: قتله إدریس بن موسی ابن عبداللَّه بن موسی بنسع.
التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 138- 140
(زبید) من الیمن.
ذکر من ورد زبید من أولاد العبّاس بن علیّ علیه السلام منهم من ولد عبیداللَّه بن الحسن بن عبیداللَّه بن العبّاس.
ذکر من ورد مصر من ولد أبی الفضل العبّاس بن علیّ منهم من ولد عبیداللَّه بن العبّاس.
(بمصر) أولاد الحسن والحسین بن علیّ بن عبیداللَّه بن الحسن بن عبیداللَّه بن العبّاس.
ذکر من ورد مصر من ولد إبراهیم، جردقة بن الحسن بن عبیداللَّه بن العبّاس.
(بمصر) ولد أحمد بن محمّد بن إبراهیم، جردقة بن الحسن بن عبیداللَّه بن العبّاس، وعن الشّریف النّسّابة ابن أبی جعفر: هم قلیل، وأظنّهم فی صح.
(بمصر) من ولد علیّ بن إبراهیم، جردقة.
ذکر من ورد مصر من ولد العبّاس بن الحسن بن عبیداللَّه بن العبّاس.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 220
(بمصر) من ولد حمزة بن الحسین بن حمزة بن عبداللَّه بن العبّاس بن الحسن بن عبیداللَّه بن العبّاس، عن أبی عبداللَّه ابن طباطیا. أبو إسماعیل، منتقلة الطّالبیّة،/ 170، 303

وفیه یقول «1» فضل بن «2» محمّد بن الفضل بن الحسن بن عبیداللَّه بن العبّاس بن علیّ علیه السلام:
أحقّ النّاس أن یُبکی علیه فتیً «3» أبکی الحسین بکربلاء
أخوه وابن والده علیّ أبو الفضل المضرّج بالدّماء
ومن واساه لا یثنیه شی‌ء وجاء له علی عطش بماء
[ضبط الغریب]
قوله المضرّج بالدّماء: یقال کلّ شی‌ء تلطّخ بالدّماء أو نحوه قد تضرّج تضرّجاً، وهو مضرّج «4»، قال الشّاعر یصف الشّراب:
(فی قرقر بلعاب الشّمس مضروج) «5»
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 193
__________________________________________________
(1)- ذکر ذلک فی تاریخ بغداد 12/ 136، أدب الطّفّ 1/ 227، المقاتل ص 84، فهم مؤیّدون المؤلّف فی‌نسبتها إلی الشّاعر المذکور، أمّا فی کتاب روض الجنان للمؤرّخ الهندیّ «أشرف علیّ» ص 325: نسب هذه الأبیات إلی فضل بن الحسن بن عبیداللَّه بن العبّاس بن علیّ بن أبی طالب، وکذلک فی کتاب عیون الأخبار وفنون الآثار والحقّ مع الموافقین للمؤلّف.
(2)- وهو شاعر معاصر للمتوکّل (والمتوکّل مات سنة 247 ه) وقد ذکر فی أعیان الشّیعة 42/ 282. وامّه: جعفریّة، وإنّ أباه محمّد بن الفضل کان من الشّعراء المعاصرین للمأمون العبّاسی، ومن أبیاته:
إنِّی لأذکر للعبّاس موقفه بکربلاء وهام القوم تختلف
یحمی الحسین ویسقیه علی ظمأ ولا یولی ولا یُثنی ولا یقف
(معجم الشّعراء للمرزبانی، ص 184).
(3)- ذکر أرباب المقاتل فتی أبکی ... إلی آخره، (معجم الشّعراء للمرزبانی، ص 184).
(4)- ویقال: ضرج أنفه بدم إذا أدماه، قال مهلهل:
لوبأ بأنین جاء یخطبها ضرج ما أنف خاطب بدم
(5)- لسان العرب 2/ 313.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 221
وفی العبّاس بن علیّ- علیه السلام- یقول الشّاعر: «1»
أحقّ النّاس أن یبکی علیه فتی أبکی الحسین بکربلاء
أخوه وابن والده علیّ أبو الفضل المضرّج بالدّماء
ومن واساه لا یثنیه شی‌ء وجادَ لَهُ علی عطش بماء
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 55/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 329؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 431؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 309؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 265
وفیه یقول الکمیت بن زید:
وأبو الفضل إن ذکرهم الحلو شفاء النّفوس من أسقام
قتل الأدعیاء إذا قتلوه أکرم الشّاربین صوب الغمام «2»
__________________________________________________
(1)- [جاء فی هامش بحر العلوم: هذه الأبیات الثّلاثة هی للفضل بن محمّد بن الفضل بن الحسن بن عبیداللَّه ابن العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام یرثی بها جدّه العبّاس علیه السلام، کما ذکر ذلک الأمینی فی (الغدیر: ج 3، ص 5) طبع إیران، والعمریّ صاحب (المجدیّ) وعیون الأخبار فی فنون الآثار: ص 101. کما ذکر الأبیات بلا تصریح بقائلها أبو الفرج فی (مقاتل الطّالبیّین: ص 59) طبع النّجف.
وذکر الأمینی فی المصدر الآنف من الغدیر تشطیر الأبیات الثّلاثة للحجّة الورع والأدیب البارع الشّیخ محمّد بن علیّ الأوردبادیّ- قدس سره- هکذا:
أحقّ النّاس أن یبکی علیه بدمع شابه علَق الدّماء
بجنب العلقمیّ سری فهر فتی أبکی الحسین بکربلاء
أخوه وابن والده علیّ هزبر الملتقی ربّ اللّواء
صریعاً تحت مشتبک المواضی أبو الفضل المضرّج بالدّماء
ومن واساه لا یثنیه شی‌ء عن ابن المصطفی عند البلاء
وقد ملک الفرات فلم یذقه وجاد له علی عطش بماء]
.(2)- شایسته‌ترین کسی که سزاوار است مردم بر او بگریند آن جوانی است که شهادتش حسین علیه السلام را در کربلا به گریه انداخت. یعنی برادر و فرزند پدرش علی علیه السلام که همان ابو الفضل بود و به خون آغشته گشت. و کسی که با او مواسات کرد و چیزی نتوانست جلوگیر او در این مواسات گردد و با این که خود تشنه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 222
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 55/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 329؛ السّماوی، إبصار العین،/ 31؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 430؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 265
فمن ولد محمّد بن الفضل بن الحسن «1» بن عبیداللَّه بن العبّاس [ابن أمیر المؤمنین علیه السلام] «2» الفضل الشّاعر الخطیب المکنّی أبا العبّاس ابن محمّد، وله ولد بقمّ وطبرستان، ووجدت لأبی العبّاس الفضل بن محمّد بن الفضل هذا فی جدّه العبّاس السّقّاء ابن علیّ بن أبی طالب علیه السلام «2».
إنِّی «3» لأذکر للعبّاس موقفه بکربلاء وهام القوم تختطف
یحمی الحسین ویسقیه علی ظمأٍ ولا یولّی ولا یثنی فیختلف
فلا أری مشهداً یوماً کمشهده مع الحسین علیه الفضل والشّرف
أکرِم به مشهداً بانت فضائله «4» وما أضاع له أفعاله خلف «5»
المجدی،/ 232/ مثله السّماوی، إبصار العین،/ 31؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 401
وأقول:
أمسند ذاک اللّواء صدره وقد قطعت منه یمنی ویسری
__________________________________________________
- آب بود آب نخورد و به آن حضرت کرم کرد.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 81
و ابو الفضل یکی از جوانمردان بود که یاد شیرین آن شفای درد هر دردمندی است. آن که زنازادگان را کشت و در آن هنگام که او را کشتند و بزرگوارترین کسی که از آب باران آشامید.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 82
. (1)- [فی الأعیان مکانه: فضل بن محمّد بن الحسن ...].
(2) (2) [فی الأعیان: من شعره قوله یرثی جدّه العبّاس بن علیّ علیهما السلام].
(3)- [فی إبصار العین مکانه: ویقول حفیده الفضل بن محمّد بن الفضل بن الحسن بن عبیداللَّه بن العبّاس: إنِّی ...].
(4)- فی ش و خ و ر: بانت فضیلته.
(5)- الأبیات الأوّل والثّانی والرّابع فی «معجم الشّعراء» للمرزبانیّ، وفیه:
«أکرم به سیّداً بانت فضیلته وما أضاع له کسب العلا خلف»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 223
لثنیت جعفر فی فعله غداة استضمّ اللّواء منه صدرا
وأبقیت ذکرک فی العالمین یتلونه فی المحاریب ذکرا
وأوقفت فوقک شمس الهدی یدیر بعینیه یمنی ویسری
لئن ظلّ منحنیاً فالعدی بقتلک قد کسروا منه ظهرا
وألقوا لواه فلف اللّواء ومن ذا تری بعد یسطیع نشرا
نأی الشّخص منک وأبقی ثناک إلی الحشر یدلج فیه ویسری
السّماوی، إبصار العین،/ 31
وفیه یقول المؤلّف أیضاً من قصیدة:
لا تنس للعبّاس حسن مقامه فی الرّوع عند الغارة الشّعواء
واسی أخاه بها وجاد بنفسه فی سقی أطفال له ونساء
ردّ الألوف علی الألوف معارضا حدّ السّیوف بجبهة غراء «1»
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 431
ولقد أجاد العارف الفقید الشّیخ محمّد حسین الأصفهانیّ:
یمثّل الکرّار فی کراته بل فی المعانی الغُرّ من صفاته
لیس ید اللَّه سوی أبیه وقدرة اللَّه تجلّت فیه
فهو ید اللَّه وهذا ساعده تغنیک عن إثباته مشاهده «2»
__________________________________________________
(1)- برای عباس علیه السلام هم نبیره‌اش فضل‌بن محمدبن فضل‌بن حسن‌بن عبیداللَّه‌بن عباس مرثیه گفته است:
«ز عباس یاد آورم موقفش که سر می‌ربود از عدو در طفش
لب تشنه می‌کرد یاری حسین نشد سست آن سرور خافقین
ندیدم چنو مشهدش مشهدی که فضل و شرف با حسینش بدی
شگفتا از این مشهد با شرف که کردار او شد نصیب خلف»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 344
(2)- و از اعقاب قمر بنی‌هاشم فضل‌بن محمدبن فضل‌بن حسن‌بن عبیداللَّه‌بن عباس‌بن امیرالمؤمنین است-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 224
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 268

ما ذکرها ابن طاوس فی الإقبال (ط حجری)،/ 712، (ط قم)، 3/ 343- 344، مصباح الزّائر،/ 291، 294- 295/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 336، 339، 340؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 177- 178

العبّاس بن جعدة بن هبیرة.
الدّینوری، الأخبال الطّوال،/ 238
العبّاس بن جعدة الجدلیّ.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 369؛ أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 66؛ الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 206؛ ابن الأثیر، الکامل، 3/ 271
ومنهم العبّاس بن جعدة الجدلیّ.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 286
العبّاس بن جعدة الجدلیّ، کان من الشّیعة المخلصین فی الولاء لأهل البیت. «2»
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 125
__________________________________________________
- که مرثیه ذیل را برای جد خود انشاد کرده:
إنِّی لأذکر للعبّاس موقفه بکربلا وهام القوم یختطف
یحمی الحسین ویحمیه علی ظمأ ولا یولی ولا یثنی فیختلف
ولا أری مشهداً یوماً کمشهده مع الحسین علیه الفضل والشّرف
أکرم به مشهداً بانت فضیلته وما أضاع له أفعاله خلف
محلّاتی، ریاحین الشریعه،/ 295
(1)- [أنظر المجلّد، 9/ 614- 615].
(2)- العباس بن جعده الجدلی
حمید بن احمد در «حدائق الوردیه» گوید که عباس بن جعده از شیعیان امیر المؤمنین علیه السلام بود.
محلّاتی، فرسان الهیجاء،/ 186
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 225
عبّاس بن جعدة:
ذکر صاحب الحوادث والمحلّاتی فی کتابیهما ناقلًا عن الحدائق الوردیّة: إنّ العبّاس بن جعدة من أصحاب أمیر المؤمنین ومن شیعته.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 162

ولمّا بلغ مسلم بن عقیل قتل هانی بن عروة نادی فیمَنْ کان بایعه، فاجتمعوا؛ فعقد لعبدالرّحمان بن کُرَیْز الکِنْدیّ علی کِنْدَة وربیعة، وعقد لمسلم بن عوسجة علی مَذحج وأسد، وعقد لأبی ثُمامة الصّیداویّ علی تمیم وهمذان، وعقد للعبّاس بن جَعْدَة بن هُبیرة علی قریش والأنصار؛ فتقدّموا جمیعاً حتّی أحاطوا بالقصر، واتّبعهم هو فی بقیّة النّاس.
وتحصّن عبیداللَّه بن زیاد فی القصر مع من حضر مجلسه فی ذلک الیوم من أشراف أهل الکوفة والأعوان والشُّرَط، وکانوا مقدار مائتی رجل، فقاموا علی سور القصر یرمون القوم بالمَدَر والنُشّاب، ویمنعونهم من الدّنوّ من القصر، فلم یزالوا بذلک حتّی أمسوا.
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 238
قال أبو مخنف: حدّثنی یوسف بن یزید، عن عبداللَّه بن خازم، قال: أنا واللَّه رسول ابن عقیل إلی القصر لأنظر إلی ما صار أمر هانی؛ قال: فلمّا ضُرب وحُبس، رکبتُ فرسی، وکنت أوّل أهل الدّار دخل علی مسلم بن عقیل بالخبر، «1» وإذا نسوة لمراد مجتمعات ینادین: یا عثرتاه! یا ثُکلاه! فدخلت علی مسلم بن عقیل بالخبر، فأمرنی أن أنادی فی أصحابه، وقد ملأ منهم الدّور حوله، وقد بایعه ثمانیة عشر ألفاً، وفی الدّور أربعة آلاف رجل، فقال لی: نادِ: یا منصور أمِت؛ فنادیت: یا منصور أمِت؛ وتنادی أهل الکوفة فاجتمعوا إلیه، فعقد مسلم لعبیداللَّه بن عمرو بن عزیز الکندیّ علی ربع کندة وربیعة، وقال: سر أمامی فی الخیل، ثمّ عقد لمسلم بن عوسجة الأسدیّ علی ربع مذحج وأسد، وقال: انزل فی الرّجال، فأنت علیهم؛ وعقد لأبی ثُمامة الصّائدیّ علی ربع تمیم وهَمْدان «1»،
__________________________________________________
(1) (1) [ذخیرة الدّارین: فأمرنی أن أنادی فی أصحابه فاجتمعوا إلیه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 226
وعقد لعبّاس بن جَعْدة الجدلیّ علی ربع المدینة، ثمّ أقبل نحو القصر، فلمّا بلغ ابن زیاد إقباله تحرّز فی القصر، وغلّق الأبواب. «1»
قال أبو مخنف: وحدّثنی یونس بن أبی إسحاق، عن عبّاس الجدلیّ قال: خرجنا مع ابن عقیل أربعة آلاف، فما بلغنا القصر إلّاونحن ثلثمائة. قال: وأقبل مسلم یسیر فی النّاس من مراد حتّی أحاط بالقصر، ثمّ إنّ النّاس تداعوا إلینا واجتمعوا، فوَ اللَّه ما لبثنا إلّا قلیلًا حتّی امتلأ المسجد من النّاس والسّوق، وما زالوا یثوّبون حتّی المساء، فضاق بعبیداللَّه ذَرْعه، وکان کُبْر أمرِه أن یتمسّک بباب القصر، ولیس معه إلّاثلاثون رجلًا من الشُّرَط وعشرون رجلًا من أشراف النّاس وأهل بیته وموالیه، وأقبل أشراف النّاس یأتون ابن زیاد من قبل الباب الّذی یلی دار الرّومیِّین، وجعل من بالقصر مع ابن زیاد یشرفون علیهم، فینظرون إلیهم، فیتّقون أن یرموهم بالحجارة، وأن یشتموهم وهم لا یفترون علی عبیداللَّه وعلی أبیه. ودعا عبیداللَّه کثیر بن شهاب بن الحصین الحارثیّ، فأمره أن یخرج فیمَنْ أطاعه من مذحِج، فیسیر بالکوفة، ویخذّل النّاس عن ابن عقیل ویخوِّفهم الحرب، ویحذِّرهم عقوبة السّلطان، وأمر محمّد بن الأشعث أن یخرج فیمَنْ أطاعه من کندة وحضرموت، فیرفع رایة أمان لمن جاءه من النّاس، وقال مثل ذلک للقعقاع بن شَوْر الذّهلیّ وشبث بن رِبْعیّ التّمیمیّ وحجّار بن أبجر العجْلیّ وشمر بن ذی الجوشن العامریّ، وحبس سائر وجوه النّاس عنده استیحاشاً إلیهم لقلّة عدد مَن معه من النّاس، وخرج کثیر بن شهاب یُخذّل النّاس عن ابن عقیل. «1»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 368- 369/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 286
«2»
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی ذخیرة الدّارین].
(2)- عبداللَّه بن حازم گوید: به خدا من فرستاده ابن عقیل سوی قصر بودم که ببینم کار هانی چه شده.
گوید: وقتی او را زدند و بداشتند، بر اسبم نشستم و دیدم که تنی چند از زنان مراد فراهم آمده بودند و بانگ می‌زدند: «ای بلیه، ای مصیبت!»
پیش ابن عقیل رفتم و خبر را با وی بگفتم. به من گفت که یاران او را ندا دهم که خانه ای اطراف وی از-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 227
وقال أبو مخنف: فحدّثنی یوسف بن یزید عن عبداللَّه بن حازم البکریّ، قال:
أنا واللَّه رسول ابن عقیل إلی القصر فی أثر هانی، لأنظر ما صار إلیه أمره، فدخلت فأخبرته الخبر، فأمرنی أن أنادی فی أصحابی، وقد ملأ الدّور منهم حوالیه، فقال: ناد:
یا منصور أمِت، فخرجتُ، فنادیتُ، وتبادر أهل الکوفة، فاجتمعوا إلیه، فعقد لعبدالرّحمان ابن عزیز الکندیّ علی ربیعة، وقال له: سر أمامی، وقدّمه فی الخیل. وعقد لمسلم بن عوسجة علی مذحج وأسد، وقال له: انزل، فأنت علی الرّجّالة. وعقد لأبی ثمامة الصّائدیّ
__________________________________________________
- آن‌ها پر بود، هجده هزار کس با او بیعت کرده بودند و چهار هزار کس در خانه‌ها بودند، به من گفت: «بانگ بزن: ای منصور بیا.»
من بانگ زدم. مردم کوفه نیز بانگ زدند و فراهم آمدند. مسلم، عبداللَّه بن عمرو بن عزیز کندی را سالار مردم ناحیه کنده و ربیعه کرد و گفت: «با سواران، پیش از من برو.»
آن‌گاه مسلم بن عوسجه اسدی را سالار مردم مذحج واسد کرد وگفت: «با پیادگان برو که سالار آنهایی.»
ابن ثمامه صائدی را سالار مردم تمیم و همدان کرد.
عباس‌بن جعده جدلی را سالار شهریان کرد. آن‌گاه سوی قصر روان شد و چون ابن‌زیاد از آمدن وی خبر یافت به قصر پناه [برد] و درها را ببست.
عباس جدلی گوید: وقتی با ابن‌عقیل بیرون شدیم چهار هزار کس بودیم ولی هنوز به قصر نرسیده بودیم که سیصد کس بودیم.
گوید: مسلم با مردم مراد پیش آمد و قصر را محاصره کرد. آن‌گاه مردم همدیگر را سوی ما خواندند و چیزی نگذشت که مسجد از کسان پر شد و بازار نیز، و همچنان تا شب می‌آمدند. کار بر عبیداللَّه تنگ شد. حفظ در قصر مشکل بود؛ زیرا به جز سی نگهبان و بیست کس از سران قوم و خاندان و غلامانش کسی با وی نبود. سران قوم از در مجاور دار الرومیین سوی ابن زیاد آمدن گرفتند. آن‌ها که در قصر بودند از بالا جماعت را می‌نگریستند و بیم داشتند با سنگ بزنندشان و ناسزا گویند و عبیداللَّه و پدرش را دشنام گویند.
گوید: عبیداللَّه، کثیربن شهاب حارثی را پیش خواند و دستور داد با پیروان خود از قبیله مذحج برود و در کوفه بگردد و مردم را از ابن عقیل باز دارد و از جنگ بترساند و از عقوبت حکومت بیمناک کند. محمد بن اشعث را نیز گفت که با پیروان خویش از قبیله کنده و حضرموت برود و برای کسانی که سوی وی آیند پرچم امان برافرازد، به قعقاع بن شور ذهلی و شبث بن ربعی تمیمی و حجار بن ابجر عجلی و شمر بن ذی‌الجوشن عامری نیز چنین دستور داد و دیگر سران قوم را پیش خویش نگه داشت که از آن‌ها کمک گیرد که شمار کسانی که با وی بودند اندک بود.
گوید: کثیر بن شهاب برون شد که کسان را از مسلم بن عقیل باز دارد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2945- 2946
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 228
علی تمیم وهمدان. وعقد للعبّاس بن جعدة الجدلیّ علی أهل المدینة، ثمّ أقبل نحو القصر.
فلمّا بلغ عبیداللَّه إقباله تحرّز فی القصر، وغلّق الأبواب، وأقبل مسلم حتّی أحاط بالقصر، فوَ اللَّه ما لبثنا إلّاقلیلًا حتّی امتلأ المسجد من النّاس، والسّوَقَة ما زالوا یتوثّبون حتّی المساء، فضاق بعبیداللَّه أمره.
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 66
کان قد عقد مسلم بن عقیل لعبداللَّه الکندیّ علی کندة، قدّمه أمام الخیل، وعقد لمسلم بن عوسجة علی مذحج وأسد، وعقد لأبی ثمامة بن عمر الصّائدیّ علی تمیم وهمدان، وعقد للعبّاس «1» بن جعدة الجدلیّ علی أهل المدینة.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 206/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 190
«2» أتی الخبر مسلم بن عقیل، «3» فنادی فی أصحابه: یا منصور أمِت، «4» وکان شعارهم «4»، وکان قد بایعه ثمانیة عشر ألفاً وحوله فی الدّور أربعة آلاف، فاجتمع إلیه ناس کثیر «5»، فعقد مسلم لعبداللَّه بن عزیز الکندیّ علی ربع کندة، وقال: سر أمامی، وعقد لمسلم بن عوسجة الأسدیّ علی ربع مذحج، وأسد، وعقد لأبی ثمامة الصّائدیّ علی ربع تمیم، وهمدان، وعقد لعبّاس بن جعدة الجدلیّ علی ربع المدینة، وأقبل نحو القصر، فلمّا «6» بلغ ابن زیاد إقباله تحرّز «7» فی القصر «7»، وأغلق الباب، وأحاط مسلم بالقصر، وامتلأ المسجد والسّوق «8» من النّاس «8»، وما زالوا یجتمعون حتّی المساء، وضاق بعبیداللَّه أمره، لیس معه
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: لعبّاس].
(2)- [أضاف فی نهایة الإرب: واجتماع النّاس علیه، ومحاصرته عبیداللَّه بن زیاد بالقصر وکیف خذله من‌اجتمع إلیه وتفرّقوا عنه وخبر مقتله ومقتل هانی بن عروة قال: ولمّا].
(3)- [أضاف فی نهایة الإرب: خرج من دار هانی].
(4- 4) [لم یرد فی نهایة الإرب].
(5)- [إلی هنا لم یرد فی نفس المهموم].
(6)- [فی العیون مکانه: وبلغ الخبر إلی مسلم بن عقیل فخرج بمن بایعه إلی حرب عبیداللَّه، فلمّا ...].
(7- 7) [نهایة الإرب: بالقصر].
(8) (8) [نهایة الإرب: بالنّاس].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 229
فی القصر إلّاثلاثون رجلًا من الشّرط، وعشرون «1» رجلًا «2» من الأشراف «1»، وأهل بیته، وموالیه، «3» وأقبل أشراف النّاس یأتون ابن زیاد من قبل الباب الّذی یلی دار الرّومیِّین «3»، والنّاس یسبّون ابن زیاد وأباه، فدعا ابن زیاد «4» کثیر بن شهاب الحارثیّ، وأمره أن یخرج فیمن أطاعه من مذحج، فیسیر «2» ویخذل النّاس عن ابن عقیل ویخوّفهم، وأمر محمّد بن الأشعث أن یخرج فیمن أطاعه من کندة وحضرموت فیرفع رایة الأمان «5» لمن جاءه من النّاس، وقال مثل ذلک للقعقاع بن شور الذّهلیّ، وشبث بن ربعیّ التّمیمیّ، وحجّار بن أبجر العجلیّ، وشمر بن ذی الجوشن الضّبابیّ، وترک وجوه النّاس عنده استئناساً بهم لقلّة [عدد «2»] مَنْ معه، وخرج أولئک النّفر «2» یخذِّلون النّاس «4»، وأمر عبیداللَّه مَنْ عنده مِن الأشراف أن یشرفوا «2» علی النّاس من القصر، فیمنّوا «6» أهل الطّاعة، ویخوِّفوا «7» أهل المعصیة، ففعلوا «2»، فلمّا سمع النّاس «8» مقالة أشرافهم «8»، أخذوا «2» یتفرّقون «9» حتّی أنّ المرأة تأتی «10» ابنها وأخاها وتقول: انصرف، النّاس یکفّونک، «3» ویفعل الرّجل مثل ذلک «3»، فما
__________________________________________________
(1) (1) [العیون: من الشّرفاء].
(2)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(3) (3) [لم یرد فی العیون].
(4) (4) [العیون: جماعة وأمرهم أن یخذلوا النّاس عن ابن عقیل ویخوّفهم].
(5)- [فی المطبوع: أمان].
(6)- [نهایة الإرب: فمنّوا].
(7)- [نهایة الإرب: خوّفوا].
(8) (8) [العیون: مقالتهم].
(9)- [نهایة الإرب: تفرّقوا].
(10)- [نهایة الإرب: لتأتی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 230
زالوا یتفرّقون حتّی بقی ابن عقیل فی المسجد فی ثلاثین رجلًا «1»، «2» فلمّا رأی ذلک، خرج متوجِّهاً «3» نحو «4» أبواب کندة، «5» فلمّا خرج «6» إلی الباب، لم یبق معه أحد «3» (12*) إلی النّهایة.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 271- 272/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 105- 106؛ مثله: النّویری، نهایة الإرب، 20/ 397- 398؛ المیانجی، العیون العبری،/ 41- 42
علی ما رواه حمید بن أحمد فی کتاب الحدائق، قال: کان العبّاس بن جعدة من الشّیعة الّذین بایعوا مسلم بن عقیل فی الکوفة، ومن المخلصین فی الولاء لأهل البیت، وکان یأخذ البیعة من النّاس للحسین بن علیّ علیه السلام.
الحائری، ذخیرة الدّارین،/ 286
وبایع مسلماً، کان یأخذ البیعة للحسین علیه السلام.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 125
ولمّا بلغ مسلم خبر هانی، خاف أن یؤخذ غیلة، فتعجّل الخروج قبل الأجل الّذی بینه وبین النّاس، وأمر عبداللَّه بن حازم أن ینادی فی أصحابه، وقد ملأ بهم الدّور حوله، فاجتمع إلیه أربعة آلاف ینادون بشعار المسلمین یوم بدر: «یا منصور أمِت».
ثمّ عقد لعبیداللَّه بن عمرو بن عزیز الکندیّ علی ربع کندة وربیعة، وقال: سر أمامی علی الخیل، وعقد لمسلم بن عوسجة الأسدیّ علی ربع مذحج واحد، وقال: انزل فی الرّجال، وعقد لأبی ثمامة الصّائدیّ علی ربع تمیم وهمدان، وعقد للعبّاس بن جعدة الجدلیّ علی ربع المدینة. «7»
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 179- 180
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی العیون: حتّی صلّیت المغرب].
(2) (12) [لم یرد فی نفس المهموم].
(3)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(4)- [العیون: إلی].
(5) (3) [العیون: ممّا بلغ الأبواب دفعه منهم عشرة، ثمّ خرج من الباب فإذا لیس معه إنسان یدلّه علی منزله].
(6)- [نهایة الإرب: وصل].
(7)- با مسلم بیعت نمود و از مردم کوفه بیعت می‌گرفت برای حضرت حسین. ابومخنف گوید: حدیث کرد مرا یوسف بن یزید بن عبداللَّه بن حازم، گفت: «من رسول مسلم بودم و رفتم به دار الاماره ابن زیاد تا ببینم با هانی بن عروه چه صنعت می‌کنند. چون او را زدند و حبس کردند، بر اسب خود سوار شدم و با شتاب تمام این خبر را به مسلم رسانیدم. پس مرا فرمان داد که در میان مردم ندا کنم تا جمع بشوند، سپس رایتی برای عباس بن جعده جدلی بست و او را امیر بر ربع مدینه نمود و به جانب قصر روان شدند.»
رسولی محلّاتی، فرسان الهیجاء،/ 186
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 231
وکان ساکناً فی الکوفة، فلمّا ورد مسلم بن عقیل الکوفة بایع له، وکان یأخذ البیعة من أهل الکوفة للحسین، وکان فی من أخذ البیعة مجدّداً لمّا حاصر مسلم بن عقیل دار الإمارة، وکان صاحب رایة علی جماعة من أهل الکوفة.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 162

قال أبو جعفر الطّبری: فلمّا تخاذل النّاس عن مسلم، قبض علیه [العبّاس بن جعدة] محمّد بن الأشعث الکندیّ، فسلّمه إلی ابن زیاد، فحبسه، ولمّا قُتل مسلم، أحضره عبیداللَّه، وقال: أنت العبّاس بن جعدة الّذی عقد لک ابن عقیل علی ربع المدینة؟ قال: نعم، قال:
انطلقوا به فاضربوا عنقه. قال أبو مخنف: فانطلقوا به، فضربت عنقه.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 286
ولمّا تخاذل النّاس عن مسلم، أمر ابن زیاد بالقبض علیه وحبسه، ثمّ بعد شهادة مسلم أمر بضرب عنقه، فضُربت رضوان اللَّه علیه، ولعن اللَّه قاتلیه أمراً ومباشراً. «1»
المامقانیّ، تنقیح المقال، 2- 1/ 125
وقال أبو جعفر الطّبریّ: لمّا قتل محمّد بن الأشعث مسلم بن عقیل، أخذ عبّاس بن جعدة وأرسله إلی عبیداللَّه ابن زیاد، وقتل عبیداللَّه بن زیاد العبّاس بن جعدة، وبناء علی هذا هو من طلیعة شهداء کربلاء، کما أنّ عبد الأعلی الکلبیّ وعبداللَّه بن الحارث قُتلا مقدّمة فی الکوفة قبل واقعة الطّفّ.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 162- 163
__________________________________________________
(1)- طبری گوید: بعد از قتل مسلم و هانی محمد اشعث کندی عباس بن جعده را گرفت و تسلیم ابن زیاد کرد، ابن‌زیاد از او پرسش کرد که: «تو بودی عباس بن جعده جدلی که مسلم برای تو رایت بست بر ربع مدینه؟»
گفت: «بلی.»
آن ملعون گفت: «ببرید گردن او را بزنید.»
او را بردند و ملحق به شهدا نمودند، و در رجال مامقانی نیز همین سیاق نقل کرده.
محلّاتی، فرسان الهیجاء،/ 186- 187
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 232

من أصحاب الحسین بن علیّ علیهما السلام: العبّاس بن الفضل، یکنّی أبا الفضل، یروی عن الحسین علیه السلام خطبته. «1»
الطّوسی، الرّجال،/ 78/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 179؛ الإسترآبادی، منهج المقال،/ 188؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 433
عبّاس بن الفضل، یکنّی أبا الفضل، عدّه الشّیخ رحمه الله کذلک فی رجاله من أصحاب الحسین علیه السلام، وقال: روی عن الحسین خطبته، وظاهره کونه إمامیّاً، ولم أقف علی ما یدرجه فی الحسّان.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 129

وقُتل معه عبدالأعلی بن زید بن الشّجاع الکلبیّ.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 406، أنساب الأشراف، 3/ 199
رجلًا من کلب یُقال له عبدالأعلی بن یزید.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 369، 370، 379
عبدالأعلی الکلبیّ.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 379
عبدالأعلی بن یزید الکلبیّ العلیمیّ.
السّماوی، إبصار العین،/ 108
ومنهم عبدالأعلی بن یزید الکلبیّ العلیمیّ من بنی علیم.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 285
__________________________________________________
(1)- باب العین من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...].
عباس بن الفضل، کنیت او ابو الفضل است، خطبه از امام حسین علیه السلام روایت کرده است.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 210
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 233
عبدالأعلی بن یزید الکلبیّ. «1»
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 123/ مثله: الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
عبدالأعلی بن یزید الکلبیّ الشّهید فی الکوفة. «2»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 218

کان فارساً شجاعاً، من الشّیعة، کوفیّاً.
السّماوی، إبصار العین،/ 108
قال حمید بن أحمد فی کتاب الحدائق: کان عبدالأعلی بن یزید هذا فارساً، شجاعاً، قارئاً، من الشّیعة، کوفیّاً.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 285/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 218
ذکر علماء السّیر: إنّه کان فارساً، شجاعاً، قارئاً، من الشّیعة، کوفیّاً.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 133

قال أبو مخنف: فحدّثنی أبو جَناب الکلبیّ أنّ کثیراً ألفی رجلًا من کلب یُقال له:
عبدالأعلی بن یزید، قد لبس سلاحه یرید ابن عقیل فی بنی فتیان، فأخذه حتّی أدخله علی ابن زیاد، فأخبره خبره، فقال لابن زیاد: إنّما أردتک؛ قال: وکنت وعدتنی ذلک من نفسک؛ فأمر به، فحبِس. «3»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 369- 370
__________________________________________________
(1)- عبدالاعلی شهید الکوفة.
صاحب «ذخیرة الدارین» از «حدائق الوردیه» نقل کرده و مامقانی در «رجال» خود آن را مختصر ذکر کرده که این عبد الاعلی کان فارساً شجاعاً قاریاً، من الشّیعة، کوفیّاً، و او فرزند یزید الکلبی العلیمی از بنی‌علیم بود.
محلّاتی، فرسان الهیجاء،/ 230
(2)- عبدالاعلی بن یزید کلبی: (عرب جنوب)، او جوانی بود از اهالی کوفه و جزو کسانی که با مسلم بن عقیل بیعت کردند.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 118
(3)- ابن جناب کلبی گوید: کثیر یکی از مردم را بدید به نام عبدالاعلی پسر یزید که سلاح پوشیده بود-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 234
خرج مع مسلم بن عقیل رضی الله عنه فیمن خرج، فلمّا تخاذل النّاس عن مسلم، قبض علیه کثیر بن شهاب، فسلّمه إلی عبیداللَّه بن زیاد، فحبسه.
السّماوی، إبصار العین،/ 108
وکان هو وحبیب بن مظاهر الأسدیّ یأخذان البیعة من أهل الکوفة للحسین بن علیّ علیه السلام، ثمّ خرج مع مسلم بن عقیل فیمن خرج، فلمّا تخاذل النّاس عن مسلم قبض علیه کثیر بن شهاب، فسلّمه إلی عبیداللَّه بن زیاد، فحبسه مع من حبس.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 285/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 218
بایع مسلماً، وکان یأخذ البیعة للحسین علیه السلام من أهل الکوفة، وبعد تخاذل النّاس عن مسلم، فقبض وحبس.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 133
ولمّا تفرّق النّاس عن مسلم، وسکن لغطهم، ولم یسمع ابن زیاد أصوات الرّجال، أمر من معه فی القصر أن یشرفوا علی ظلال المسجد لینظروا هل کمنوا فیها، فکانوا یدلون القنادیل ویشعلون النّار فی القصب، ویدلونها بالحبال إلی أن تصل إلی صحن الجامع، فلم یروا أحداً، فأعلموا ابن زیاد، وأمر منادیه أن ینادی فی النّاس لیجتمعوا فی المسجد، ولمّا امتلأ المسجد بهم، رقی المنبر وقال: إنّ ابن عقیل قد أتی ما قد علمتم من الخلاف والشّقاق، فبرأت الذِّمّة من رجل وجدناه فی داره، ومن جاء به فله دیته، فاتّقوا اللَّه عباد اللَّه، والزموا طاعتکم وبیعتکم، ولا تجعلوا علی أنفسکم سبیلًا.
ثمّ أمر صاحب شرطته الحصین بن تمیم أن یفتّش الدّور والسّکک، وحذّره بالفتک به إن أفلت مسلم وخرج من الکوفة.
فوضع الحصین الحرس علی أفواه السّکک وتتبّع الأشراف النّاهضین مع مسلم، فقبض علی عبد الأعلی بن یزید الکلبیّ، وعمارة بن صلخب الأزدیّ، فحبسهما، ثمّ قتلهما، وحبس
__________________________________________________
- و با تنی چند از بنی فتیان، آهنگ ابن عقیل داشت. پس او را بگرفت و پیش ابن زیاد برد که بدو گفت: «آهنگ تو داشتم.»
ابن زیاد گفت: «با من وعده نهاده بودی.»
و بگفت تا او را بداشتند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2946
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 235
جماعة من الوجوه استیحاشاً منهم، وفیهم الأصبغ بن نباتة والحارث الأعور الهمدانیّ. «1»
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 181

قال أبو مخنف: حدّثنی الصّعقب بن زهیر عن عوف بن أبی جحیفة:
ثمّ إنّ عبیداللَّه بن زیاد، لمّا قتل مسلم بن عقیل وهانی بن عروة، دعا بعبد الأعلی الکلبیّ الّذی کان أخذه کثیر بن شهاب فی بنی فتیان، فأتی به، «2» فقال له: أخبرنی بأمرک، فقال: أصلحک اللَّه، خرجت لأنظر ما یصنع النّاس، فأخذنی کثیر بن شهاب، فقال له:
فعلیک وعلیک «3» من الأیمان المغلّظة، إن کان «4» أخرجک إلّاما زعمت، فأبی أن یحلف، فقال عبیداللَّه: انطلقوا بهذا إلی جبانة السّبع، فاضربوا عنقه بها، قال: فانطلق به، فضُربت عنه. «5»
__________________________________________________
(1)- این عبد الاعلی با حبیب بن مظاهر برای حضرت حسین علیه السلام از مردم کوفه بیعت می‌گرفته اند چون مسلم بن عقیل خروج کرد با او خروج کردند.
محلّاتی، فرسان الهیجاء،/ 230
هنگامی که مسلم حرکت خویش را بعد از دستگیری «هانی بن عروه» اعلام کرد، «عبد الاعلی» لباس رزم پوشید و از منزل خویش بیرون آمد تا در محله «بنی‌فتیان» به مسلم بپیوندد. «کثیر بن شهاب بن حصین حارثی» که از قبیله مذحج بود، او را دستگیر نمود. کثیر، مزدور عبیداللَّه بن زیاد بود و به فرمان او طرفداران خویش را از قبیله مذحج گرد آورده بود تا مردم را وادارد از طرفداری و حمایت مسلم بن عقیل دست بردارند.
کثیر بن شهاب، عبد الاعلی بن یزید کلبی را دستگیر و به پیش عبیداللَّه بن زیاد آورد. عبد الاعلی به ابن زیاد گفت: «تو را اراده کردم و به قصد تو بیرون آمدم.»
عبیداللَّه سخنش را باور نکرد، فرمان داد تا عبد الاعلی زندانی شود.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 118
(2)- [زاد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: فسأله عن حاله].
(3)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
(4)- [زاد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: ما].
(5)- گوید: وقتی عبیداللَّه بن زیاد، مسلم بن عقیل و هانی بن عروه را کشت، عبدالاعلی کلبی را که کثیر ابن‌شهاب در محل بنی‌فتیان گرفته‌بود، پیش‌خواند که بیاوردندش وبدو گفت: «قصه‌خویش را با من بگوی.»
گفت: «خدایت قرین‌صلاح بدارد، بیرون آمده بودم ببینم مردم چه می‌کنند که کثیر بن شهاب مرا گرفت.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 236
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 379/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 286؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 218
(قال) أبو مخنف: ولمّا قتل مسلم، أحضره عبیداللَّه بن زیاد، فسأله عن حاله، فقال:
إنّما خرجت أنظر، فطلب منه الیمین، فلم یحلف، فأخرجه إلی جبانة السّبیع، فقتله هناک رحمه اللَّه.
السّماوی، إبصار العین،/ 108
ثمّ ضرب عنقه بأمر عبیداللَّه بن زیاد الملعون. «1»
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 133
__________________________________________________
- گفت: «قسم یاد می‌کنی که جز برای آنچه می‌گویی برون نیامده بودی؟»
اما او از قسم یاد کردن دریغ کرد.
عبیداللَّه گفت: «او را به میدان سبیع ببرید و آن‌جا گردنش را بزنید.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2960- 2961
(1)- تا این که بعد از شهادت مسلم، کثیر بن شهاب او را گرفته تسلیم عبیداللَّه نمود. از او استعلام کرد که مرا از امر خود خبر ده. گفت: «ایها الامیر! من از خانه خود بیرون آمدم که ببینم مردم در چه کارند. مرا گرفته اند به نزد تو آوردند.»
عبیداللَّه گفت: «قسم مغلظ یاد می‌کنی که فقط برای این کار از خانه بیرون آمدی و غرض دیگری نداشتی؟»
عبد الاعلی از قسم یاد کردن امتناع کرد. عبیداللَّه گفت: «او را ببرید و در جبانه سبیع گردن بزنید.»
او را بردند و به شهدا ملحق نمودند.
رسولی محلّاتی، فرسان الهیجاء،/ 230
بعد از آن که عبیداللَّه، «مسلم بن عقیل» و «هانی بن عروه» را کشت، فرمان داد تا عبد الاعلی را پیش او آوردند. عبیداللَّه به او گفت: «ما را از کار خویش آگاه کن و بگو که چرا از خانه بیرون آمدی.»
عبدالاعلی گفت: «خدا تو را اصلاح کند. من از خانه بیرون آمدم تا ببینم مردم چه می‌کنند، کثیر بن شهاب مرا دستگیر کرد.»
عبیداللَّه گفت: «سوگند بخور که جز آنچه گفتی هدفی دیگر تو را به بیرون آمدن از خانه نکشانده است و گناه این سوگند اگر دروغ بگویی برگرده توست.»
عبد الاعلی از سوگند خوردن امتناع ورزید. عبیداللَّه دستور داد: «او را به جبانة السبیع 1 برده و گردنش را بزنید.»
مأموران او را با خود به آن‌جا بردند و سر از تنش جدا ساختند.
1. جبانة السبیع: نام یک گورستان در حومه شهر کوفه.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 118- 119
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 237

وقتل عبدالرّحمان بن الأکدن وأخوه، وقتلا جماعة کثیرة، واستشهدا رضی اللَّه عنهما. «2»
ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 362
عبدالرّحمان وأخوه: ذکر صاحب الحوادث عن النّاسخ: أ نّهما قاتلا قتال الأبطال حتّی قُتلا أمام الحسین علیه السلام فی یوم عاشوراء، رضوان اللَّه علیهما.
[أنظر ص 280- 281 من هذا المجلّد].
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 166

ذکرنا ترجمته فی المجلّد التّاسع، ص 788، 987- 988.

وقُتل من همدان: عبدالرّحمان بن عبداللَّه الأرحبیّ.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 156/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 173؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 2/ 122
__________________________________________________
(1)- ده نفر غلامان امیر المؤمنین علی علیه السلام که به عرق جبین و کد یمین حضرت خریده و آزاد کرده بود اسامی آن‌ها [...] عبدالرحمان بن ابی دجانه غلام.
القزوینی، ریاض القدس، 1/ 301
(2)- عبدالرحمان بن‌الأکدن وبرادرش، به روایت صاحب «شرح شافیه»، در پیش امام علیه السلام مردانگی‌ها کردند و حمله های گران متواتر کردند و بسیار کس از لشگر مخالف را کشتند و شهید شدند.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 313
و جماعتی به دست عبدالرحمان بن الأکدن [کشته شدند].
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام،/ 372
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 238
عبدالرّحمان بن عبداللَّه بن الکدن «1» الأرحبیّ «2».
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 370، 404/ مثله الطّبری، التّاریخ، 5/ 352، 354؛ المفید، الإرشاد (ط مؤسّسة آل البیت علیهم السلام)، 2/ 37؛ الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 194؛ ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 90؛ سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ (ط بیروت)،/ 220، 221؛ محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 169
عبدالرّحمان بن عبداللَّه بن ذی الکدن.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 370
عبدالرّحمان بن عبید الأرحبیّ.
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 229
عبدالرّحمان بن عبداللَّه الأرحبیّ.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 48
من أصحاب الحسین بن علیّ علیهما السلام: عبدالرّحمان بن عبداللَّه الأرحبیّ «3».
الطّوسی، الرّجال،/ 77/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 186؛ الأسترآبادی، منهج المقال،/ 192؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 452؛ أبو علیّ الحائری، منتهی المقال،/ 173
بنو مُرْهِبَة وأرحب ابنی دعام بن مالک بن معاویة بن صعب بن دومان بن بکیل بن جُشم بن خیران بن نوف بن همدان بن مالک بن زید بن أوْسَلَة بن ربیعة بن الخیار بن مالک بن زید بن کهلان بن سبأ بن یَشْجُبْ بن یعرب بن قحطان. الیمانیّة کلّها راجعة إلی وُلد قحطان.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 329، 392، 479
ومنهم بنو مُرْهَبة، وبنو أرحب ابنی دُعام بن مالک بن معاویة بن دومان بطنان ضخمان، ومنهم: یزید بن قیس بن تمام بن مبعوث بن کعب بن عُلوی بن علیان بن أرحب صاحب شرطة علیّ رضی الله عنه.
__________________________________________________
(1)- [المجمل: الکدر، وهو تصحیف].
(2)- [لم یرد فی المجمل، 3/ 404].
(3)- قُتل عبدالرّحمان هذا مع الحسین علیه السلام فی کربلاء. وکان مع مسلم بن عقیل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 239
وعمرو بن مسلمة بن عمیرة بن مقاتل بن الحارث بن عمیرة بن مقاتل بن الحارث ابن کعب بن عُلوی بن علیان بن أرحب، کان رسولًا من الحسن بن علیّ إلی معاویة مع محمّد بن الأشعث فی عقد الصُّلح، ونَمَط بن قیس بن مالک بن سعد بن مالک بن لأی بن سلمان بن معاویة بن سفیان بن أرحب، وفد علی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فأقْطَعَهُ علیه السلام طُعمة تجری علیهم إلی الیوم.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 396
«1» (الأرحبیّ): بفتح الهمزة وسکون الرّاء المهملة وفتح الحاء المهملة أیضاً وفی آخرها الباء المنقوطة بواحدة، هذه النّسبة إلی بنی أرحب «1»، وهو بطن من همدان، وأرحب ومرحبة أخوان ابنا دعام بن مالک بن معاویة بن صعب بن دومان بن بکیل بن جشم بن خیران بن نوف بن همدان.
السّمعانی، الأنساب، 1/ 106- 107
أرحب أبی حی من بکیل من همدان، وهم بنو أرحب، واسمه مرّة بن مالک ... بکیل تُنسب إلیهم الإبل الأرحبیّة.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 179
عبداللَّه بن مالک الأرحبیّ. ذکر وثیمة فی الرّدّة أنّ له صحبة، وأنشد له شعراً فی ذلک.
قال: قال ابن إسحاق، لما همّت همدان بالرّدّة، قام فیهم عبداللَّه بن مالک الأرحبیّ، وکان من أصحاب النّبیّ صلی الله علیه و آله، له هجرة وفضل فی دینه، فاجتمعت إلیه همدان، فقال: یا معشر همدان! إنّکم لم تعبدوا محمّداً، إنّما عبدتم ربّ محمّد، وهو الحیّ الّذی لا یموت، غیر أ نّکم أطعتم رسوله بطاعة اللَّه، واعلموا أ نّه استنقذکم من النّار، ولم یکن اللَّه لیجمع أصحابه علی ضلالة، وذکر له خطبة طویلة، یقول فیها:
لعمری لئن مات النّبیّ محمّد لما مات یا ابن القیل ربُّ محمّد
دعاه إلیه ربُّه فأجابه فیا خیر عوری ویا خیر منجد «2»
ابن حجر، الإصابة، 2/ 357 رقم 4936
__________________________________________________
(1) (1) [مثله فی تنقیح المقال، 1- 2/ 179].
(2)- باب العین من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...] عبدالرّحمان بن عبداللَّه الأرحبیّ.
سپهر، ناسخ التّواریخ أمیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 210
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 240
عبدالرّحمان الأرحبیّ. هو عبدالرّحمان بن عبداللَّه بن الکدن بن أرحب بن دعام بن مالک بن معاویة بن صعب بن رومان بن بکیل الهمدانیّ الأرحبیّ، وبنو أرحب بطن من همدان.
السّماوی، إبصار العین،/ 77- 78
أقول: قال المحقِّق الأسترآبادی فی رجاله: عبدالرّحمان بن عبداللَّه بن الکدن الأرحبیّ من أصحاب الحسین بن علیّ علیه السلام، قُتل معه بکربلاء. وقال ابن عبد البر فی الاستیعاب:
هو عبدالرّحمان بن عبداللَّه بن الکدن بن أرحب بن دعام بن مالک بن معاویة بن صعب ابن رومان بن بکیر الهمدانیّ الأرحبیّ، وبنو أرحب بطن من همدان.
وقال العسقلانی فی الإصابة: عبدالرّحمان بن الکدن بن أرحب، صحابیّاً، وکان من أصحاب النّبیّ صلی الله علیه و آله، له هجرة وفضل فی دینه، فاجتمعت إلیه همدان، فقال: یا معشر همدان! إنّکم لم تعبدوا محمّداً إنّما عبدتم ربّ محمّد وهو الحیّ الّذی لا یموت غیر أ نّکم أطعتم رسوله بطاعة اللَّه واعلموا أ نّه استنقذکم من النّار ولم یکن اللَّه لیجمع أصحابه علی ضلالة. وخطب خطبة بلیغة طویلة لیس هنا محلّ ذکرها.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 248/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 164
عبدالرّحمان بن عبداللَّه الأرحبیّ: عدّه الشّیخ رحمه الله فی رجاله من أصحاب الحسین علیه السلام. وأقول: هو عبدالرّحمان بن عبداللَّه بن الکدن الأرحبیّ، نسبة إلی أرحب، بطن من همدان، کما مرّ فی بکیل بن عمیر الهمدانیّ.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 145
عبدالرّحمان الأرحبیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
عبدالرّحمان بن عبداللَّه بن الکدن بن أرحب ... الهمدانیّ.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 388
عبدالرّحمان بن عبداللَّه الهمدانیّ الأرحبیّ. «1»
المیانجی، العیون العبری،/ 147
__________________________________________________
(1)- عبدالرحمان بن عبداللَّه بن (کدن) ارحبی:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 241

کان «1» عبدالرّحمان وجهاً «2»، تابعیّاً، شجاعاً، مقداماً.
السّماوی، إبصار العین،/ 78/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 248؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 164؛ مثله المیانجی، العیون العبری،/ 147
وقد ذکر أهل السّیر: إنّه کان تابعیّاً، شجاعاً، مقداماً.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 145

وبلغ الشّیعة من أهل الکوفة موت معاویة وامتناع الحسین من البیعة لیزید، فکتبوا إلیه کتابا صدّروه:
«من سلیمان بن صُرَد، والمسیّب بن نجبة، ورفاعة بن شدّاد، وحبیب بن مُظْهِر- وبعضهم یقول مُظَهّر- وشیعته من المؤمنین والمسلمین من أهل الکوفة.
أمّا بعد، فالحمد للَّه‌الّذی قصم عدوّک الجبّار العنید الّذی انتزی علی هذه الامّة فابتزّها أمرها وغصبها فیها، وتأمّر علیها بغیر رضاً منها، ثمّ قتل خیارها واستبقی شرارها، وجعل مال اللَّه دولة بین أغنیائها، فبُعداً له کما بَعُدَت ثمود، ولیس علینا إمام فأقدم علینا لعلّ اللَّه یجمعنا بک علی الحقّ، واعلم أنّ النّعمان بن بشیر فی قصر الإمارة،
__________________________________________________
- در تاریخ طبری نام نیای وی «کدن» نقل شده.
در «زیارت» نیز نام او آمده، شیخ طوسی نیز از او یاد کرده است.
ارحب: قبیله ای بزرگ از قبایل همدانی می‌باشد و از اعراب قحطان.
(یمن، عرب جنوب)
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین علیه السلام،/ 95
(1)- [زاد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: ابنه].
(2)- [وسیلة الدّارین: وجیهاً].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 242
ولسنا نجمع معه جمعة، ولا نخرج معه إلی عید، ولو بلغنا ذلک إقبالک إلینا أخرجناه فألحقناه بالشّام، والسّلام».
وکان معاویة ولّی النّعمان الکوفة بعد عبدالرّحمان بن امّ الحکم، وکان النّعمان عثمانیّاً مجاهراً ببغض علیّ، سیِّئ القول فیه، وبعثوا بالکتاب مع عبداللَّه بن سبیع الهمدانیّ، وعبداللَّه بن وال التّیمیّ، فقدما بالکتاب علی الحسین لعشر لیال خلون من شهر رمضان بمکّة، ثمّ سرّحوا بعد ذلک بیومین قیس بن مُسْهِر بن خلید الصّیداویّ من بنی أسد، وعبدالرّحمان بن عبداللَّه بن الکدن الأرحبیّ وعمارة بن عبدالسّلولیّ، فحملوا معهم نحواً من خمسین صحیفة، الصّحیفة من الرّجل والاثنین والثّلاثة والأربعة، وکتبوا معهما:
«أمّا بعد فحیّ هلا، فإنّ النّاس منتظرون لا إمام لهم غیرک، فالعجل، ثمّ العجل، ثمّ العجل، والسّلام».
قالوا: وکتب إلیه أشراف أهل الکوفة شبث بن ربعیّ الیربوعیّ، ومحمّد بن عمیر بن عطارد بن حاجب التّمیمیّ، وحجّار بن أبجر العجلیّ، ویزید بن الحارث بن یزید بن رویم الشّیبانیّ، وعَزْرَة بن قیس الأحمسیّ، وعمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ: «أمّا بعد، فقد اخضرّ الجناب، وأینعت الثّمار، وطمت الجمام، فإذا شئت فأقدم علینا، فإنّما تقدم علی جُندٍ لک مجنّد، والسّلام».
فتلاحقت الرّسل کلّها واجتمعت عنده، فأجابهم علی آخر کتبهم وأعلمهم أن قد قدم مسلم بن عقیل بن أبی طالب لیعرف طاعتهم وأمرهم، ویکتب إلیه بحالهم ورأیهم، ودعا مسلماً، فوجّهه مع قیس بن مُسْهِر، وعمارة بن عبد، وعبدالرّحمان بن عبداللَّه بن ذی الکدن.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 369- 370، أنساب الأشراف، 3/ 157- 159
قالوا: ولمّا بلغ أهل الکوفة وفاة معاویة وخروج الحسین بن علیّ إلی مکّة، اجتمع جماعة من الشّیعة فی منزل سلیمان بن صُرَد، واتّفقوا علی أن یکتبوا إلی الحسین یسألونه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 243
القدوم علیهم، لیسلِّموا الأمر إلیه، ویطردوا النّعمان بن بشیر، فکتبوا إلیه بذلک؛ ثمّ وجّهوا بالکتاب مع عبیداللَّه بن سُبَیع الهمْدانیّ وعبداللَّه بن وَدّاک السُّلَمیّ، فوافوا الحسین رضی الله عنه بمکّة لعشر خلون من شهر رمضان، فأوصلوا الکتاب إلیه.
ثمّ لم یُمْسِ الحسین یومه ذلک حتّی ورد علیه بشر بن مُسْهِر الصّیداویّ، وعبدالرّحمان ابن عبید الأرحبیّ، ومعهما خمسون کتاباً من أشراف أهل الکوفة ورؤسائها؛ کلّ کتاب منها من الرّجلین والثّلاثة والأربعة بمثل ذلک. [إلی آخر الخبر، أنظر المجلّد، 14/ 105].
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 229
فلمّا بلغ أهل الکوفة هلاک معاویة، أرجف أهل العراق بیزید وقالوا: قد امتنع حسین وابن الزّبیر ولحقا بمکّة. وکتب أهل الکوفة إلی حسین وعلیهم النّعمان بن بشیر.
قال أبو مخنف: فحدّثنی الحجّاج بن علیّ عن محمّد بن بشر الهمدانیّ، قال: اجتمعت الشّیعة فی منزل سلیمان بن صُرَد، فذکرنا هلاک معاویة، فحمدنا اللَّه علیه، فقال لنا سلیمان ابن صُرَد: إنّ معاویة قد هلک، وإنّ حسیناً قد تقبّض علی القوم ببیعته، وقد خرج إلی مکّة وأنتم شیعته وشیعة أبیه، فإن کنتم تعلمون أ نّکم ناصروه ومجاهدو عدوّه فاکتبوا إلیه، وإن خفتم الوهل والفشل فلا تغرّوا الرّجل من نفسه. قالوا: لا، بل نقاتل عدوّه ونقتل أنفسنا دونه.
قال: فاکتبوا إلیه، فکتبوا إلیه: «1» (بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم)، لحسین بن علیّ، من:
سلیمان بن صُرد، والمسیّب بن نجبة، ورفاعة بن شدّاد، وحبیب بن مظاهر، وشیعته من المؤمنین والمسلمین من أهل الکوفة! سلام علیک، فإنّا نحمد إلیک اللَّه الّذی لا إله إلّاهو. «2» أمّا بعد، فالحمد للَّه‌الّذی قصم عدوّک الجبّار العنید الّذی انتزی علی هذه الامّة فابتزّها أمرها، وغصبها فیأها، وتأمّر علیها بغیر رضاً منها، ثمّ قتل خیارها، واستبقی شرارها، وجعل مال اللَّه دولة بین جبابرتها وأغنیائها، فبُعداً له کما بعُدت ثمود؛ إنّه لیس
__________________________________________________
(1) (1*) [مثله فی‌الإرشاد (ط مؤسّسة آل البیت علیهم السلام)، 2/ 36- 37].
(2) (2*) [مثله فی المناقب، 4/ 89].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 244
علینا إمام، فأقبل لعلّ اللَّه أن یجمعنا بک علی الحقّ، والنّعمان بن بشیر فی قصر الإمارة لسنا نجتمع معه فی جمعة، ولا نخرج إلی عید، ولو قد بلغنا أ نّک قد أقبلت إلینا أخرجناه حتّی نلحقه بالشّام إن شاء اللَّه (1*) (2*)، والسّلام علیک ورحمة اللَّه علیک.
قال: ثمّ سرّحنا بالکتاب مع عبداللَّه بن سبیع الهمدانیّ، وعبداللَّه بن وال، وأمرناهما بالنّجاء، فخرج الرّجلان مسرعین حتّی قدما علی حسین لعشر مضین من شهر رمضان بمکّة، ثمّ لبثنا یومین، ثمّ سرّحنا إلیه قیس بن مُسْهِر الصّیداویّ، وعبدالرّحمان بن عبداللَّه ابن الکدن الأرحبیّ، وعمارة بن عبید السّلولیّ، فحملوا معهم نحواً من ثلاثة وخمسین صحیفة من الرّجل والاثنین والأربعة.
قال: ثمّ لبثنا یومین آخرین، ثمّ سرّحنا إلیه هانی بن هانی السّبیعیّ وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ، وکتبنا معهما: «1» (بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم) لحسین بن علیّ، من شیعته من المؤمنین والمسلمین: أمّا بعد، فحیّهلا، فإنّ النّاس ینتظرونک، ولا رأی لهم فی غیرک، فالعجل العجل [ثمّ العجل العجل] «2»، والسّلام علیک. «1»
وکتب شبث بن ربعیّ، وحجّار بن أبجر، ویزید بن الحارث، ویزید بن رویم، وعزرة ابن قیس، وعمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، ومحمّد بن عمیر التّمیمیّ: أمّا بعد، فقد اخضرّ الجناب، وأینعت الثّمار، وطمت الجمام، فإذا شئت فأقدم علی جند لک مجنّد، والسّلام علیک. وتلاقت الرّسل کلّها عنده، فقرأ الکتب، وسأل الرّسل عن أمر النّاس.
ثمّ کتب مع هانی بن هانی السّبیعیّ، وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ، وکانا آخر الرّسل:
(بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم) من حسین بن علیّ إلی الملأ من المؤمنین والمسلمین: أمّا بعد، فإنّ هانئاً وسعیداً قدما علیَّ بکتبکم، وکانا آخر من قدم علیَّ من رسلکم، وقد فهمت کلّ الّذی اقتصصتم وذکرتم ومقالة جلّکم: إنّه لیس علینا إمام، فأقبل، لعلّ اللَّه أن یجمعنا بک علی الهدی والحقّ.
__________________________________________________
(1) (1) [مثله فی الإرشاد (ط مؤسّسة آل البیت علیهم السلام)، 2/ 38- 39].
(2)- [من الإرشاد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 245
«1» وقد بعثت «1» إلیکم أخی وابن عمِّی وثقتی من أهل بیتی، وأمرته أن یکتب إلیَّ «2» بحالکم وأمرکم ورأیکم، فإن کتب إلیَّ أ نّه قد أجمع «2» رأی ملئکم وذوی الفضل والحِجا منکم علی مثل ما قدمت علیَّ «3» به رسلکم، وقرأت فی کتبکم، أقدم علیکم وشیکاً إن شاء اللَّه، فلعمری ما الإمام إلّاالعامل «4» بالکتاب، والآخِذ «5» بالقسط، والدّائن بالحقّ، والحابس نفسه علی ذات اللَّه، والسّلام.
ثمّ دعا مسلم بن عقیل، فسرّحه مع قیس بن مُسْهِر الصّیداویّ، وعمارة بن عبید السّلولیّ، وعبدالرّحمان بن عبداللَّه بن الکدن الأرحبیّ، فأمره بتقوی اللَّه وکتمان أمره واللّطف، فإن رأی النّاس مجتمعین مستوثقین عجّل إلیه بذلک. «6»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 351- 353، 354
«6»
__________________________________________________
(1) (1) [الإرشاد: وإنِّی باعث].
(2) (2) [الإرشاد: أ نّه قد اجتمع].
(3)- [لم یرد فی الإرشاد].
(4)- [الإرشاد: الحاکم].
(5)- [الإرشاد: القائم].
(6)- گوید: وقتی مردم کوفه از هلاک معاویه خبر یافتند، مردم عراق بر ضد یزید به جنبش آمدند و گفتند: حسین و ابن زبیر مقاومت کرده‌اند و سوی مکه رفته اند، آن‌گاه مردم کوفه به حسین نامه نوشتند، حاکمشان نعمان بن بشیر بود.
محمد بن بشیر همدانی گوید: شیعیان در خانه سلیمان بن صرد فراهم آمدند. از هلاک معاویه سخن آوردیم و به سبب آن حمد خدای گفتیم. سلیمان بن صرد به ما گفت: «معاویه هلاک شد و حسین از بیعت این قوم خودداری کرده و سوی مکه رفته، شما شیعیان اویید و شیعیان پدرش، اگر می‌دانید که یاری وی می‌کنید و با دشمنش پیکار می‌کنید به او بنویسید و اگر بیم سستی و ضعف دارید، این مرد را فریب مدهید که جانش به خطر افتد.»
گفتند: «با دشمنش پیکار می‌کنیم و خویشتن را برای حفظ وی به کشتن می‌دهیم.»
گفت: «پس به او بنویسید.»
و شیعیان به او نوشتند: «به نام خدای رحمان رحیم.
به حسین بن علی از سلیمان بن صرد و مسیب بن نجبه و رفاعة بن شداد و حبیب بن مظاهر و دیگر شیعیان وی، مؤمنان و مسلمانان کوفه.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 246
__________________________________________________
- درود بر تو باد که ما حمد خدایی می‌کنیم که جز او خدایی نیست.
اما بعد، حمد خدای که دشمن جبار سخت سر تو را نابود کرد؛ دشمنی که بر این امت تاخت و خلافت آن را به ناحق گرفت و غنیمت آن را غصب کرد، و به ناحق بر آن حکومت کرد و نیکانشان را کشت و اشرارشان را به جا نهاد و مال خدا را دستخوش جباران و توانگران امت کرد. لعنت خدا بر او باد، چنان که ثمود ملعون شد. اینک ما را امام نیست، بیا شاید خدا به وسیله تو ما را بر حق همدل کند. نعمان‌بن بشیر در قصر حکومت است. ما به نماز جمعه او نمی‌رویم و به نماز عیدش حاضر نمی‌شویم و اگر خبر یابیم که سوی ما روان شده‌ای، بیرونش می‌کنیم و به شامش می‌فرستیم، ان شاء اللَّه، و سلام و رحمت خدای بر تو باد.»
گوید: نامه را با عبداللَّه بن سبیع همدانی و عبداللَّه‌بن وال فرستادیم و گفتیم: «شتاب کنید.»
هر دو کس با شتاب برفتند تا به روز دهم ماه رمضان در مکه پیش حسین رسیدند. دو روز بعد، باز قیس بن مسهر صیداوی و عبدالرحمان بن عبداللَّه کدان ارحبی و عمارة بن عبید سلولی را سوی وی فرستادیم که در حدود پنجاه و سه نامه همراه داشتند که هر نامه از یک یا دو یا سه کس بود.
گوید: دو روز بعد، باز هانی بن هانی سبیعی و سعید بن عبداللَّه حنفی را سوی وی فرستادیم و با آن‌ها چنین نوشتیم:
«به نام خدای رحمان رحیم.
به حسین بن علی از شیعیان مؤمن و مسلمان وی.
اما بعد، زود بیا که مردم در انتظار تواند و دل با کسی جز تو ندارند، بشتاب، بشتاب! درود بر تو باد.»
گوید: شبث بن ربعی و حجار بن ابجر و یزید بن حارث و یزید بن رویم و عزرة بن قیس و عمرو بن حجاج زبیدی و محمد بن عمیر تمیمی نیز به وی چنین نوشتند:
«اما بعد، همه جا سبز شده و میوه‌ها رسیده و چاه‌ها پر آب شده، اگر خواهی بیا که سپاه تو آماده است، و سلام بر تو باد.»
گوید: همه فرستادگان پیش حسین به هم رسیدند که نامه‌ها را بخواند و از فرستادگان درباره مردم پرسش کرد. آن‌گاه همراه هانی بن هانی سبیعی و سعید بن عبداللَّه حنفی که آخرین فرستادگان بودند، چنین نوشت:
«به نام خدای رحمان رحیم.
از حسین بن علی به جمع مؤمنان و مسلمانان.
اما بعد، هانی و سعید با نامه‌های شما پیش من آمدند، همه آن‌چه را که حکایت کرده بودید و گفته بودید دانستم، گفته بیش‌ترتان این بود که امام نداریم، بیا، شاید به سبب تو خدا ما را بر حق و هدایت همدل کند. اینک برادر و پسر عمو و معتمد از اهل خاندانم را سوی شما فرستادم. به او گفتم، از حال و کار و رأی شما به من بنویسد. اگر نوشت که رأی جماعت و اهل فضیلت و خرد چنان است که فرستادگانتان به من گفته‌اند و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 247
قال: واجتمعت الشّیعة فی دار سلیمان بن صرد الخزاعیّ، فلمّا تکاملوا فی منزله، قام فیهم خطیباً، فحمد اللَّه وأثنی علیه، وصلّی علی النّبیّ (ص) وعلی أهل بیته، ثمّ ذکر أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب، فترحّم علیه، وذکر مناقبه الشّریفة؛ ثمّ قال: یا معشر الشّیعة! إنّکم قد علمتم بأنّ معاویة قد صار إلی ربّه، وقدم علی عمله، وسیجزیه اللَّه تبارک وتعالی بما قدّم من خیر أو شرّ، وقد قعد فی موضعه ابنه یزید- زاده اللَّه خزیاً- وهذا الحسین بن علیّ قد خالفه وصار إلی مکّة خائفاً من طواغیت آل أبی سفیان، وأنتم شیعته وشیعة أبیه من قبله، وقد احتاج إلی نصرتکم الیوم؛ فإن کنتم تعلمون أ نّکم ناصروه ومجاهدو عدوّه فاکتبوا إلیه، وإن خفتم الوهن والفشل فلا تغرّوا الرّجل من نفسه. فقال القوم: بل ننصره ونقاتل عدوّه، ونقتل أنفسنا دونه حتّی ینال حاجته.
فأخذ علیهم سلیمان بن صرد بذلک میثاقاً وعهداً أ نّهم لا یغدرون ولا ینکثون. ثمّ قال:
اکتبوا إلیه الآن کتاباً من جماعتکم أ نّکم له کما ذکرتم، وسلوه القدوم علیکم. قالوا: أفلا تکفینا أنت الکتاب إلیه؟ قال: لا، بل یکتب جماعتکم، قال: فکتب القوم إلی الحسین ابن علیّ رضی اللَّه عنهما.
ذکر الکتاب الأوّل إلی الحسین رضی الله عنه:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، إلی الحسین بن علیّ رضی اللَّه عنهما، من سلیمان بن صرد والمسیّب بن نجبة وحبیب بن مظاهر ورفاعة بن شدّاد وعبداللَّه بن وال وجماعة شیعته من المؤمنین؛ أمّا بعد، فالحمد للَّه‌الّذی قصم عدوّک وعدوّ أبیک من قبلک، الجبّار العنید، الغشوم الظّلوم، الّذی ابتزّ هذه الامّة وعضاها وتأمّر علیها بغیر رضاها، ثمّ قتل خیارها واستبقی أشرارها، فبعداً له کما بعدت ثمود! ثمّ إنّه قد بلغنا أنّ ولده اللّعین قد تأمّر علی
__________________________________________________
- در نامه‌هایتان خوانده‌ام، به زودی پیش شما می‌آیم، ان شاء اللَّه. به جان خودم که امام، جز آن نیست که به کتاب عمل کند و انصاف گیرد و مجری حق باشد و خویشتن را خاص خدا کند، والسلام.»
گوید: حسین، مسلم بن عقیل را خواست و او را همراه قیس بن مسهر صیداوی و عمارة بن عبید سلولی و عبدالرحمان بن عبداللَّه ارحبی فرستاد وبه او دستور داد که از خدا ترسان باشد، کار خویش را نهان دارد ودقیق باشد. اگر مردم را فراهم و هم‌پیمان دید، زودتر به او خبر دهد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2922- 2925
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 248
هذه الامّة بلا مشورة ولا إجماع ولا علم من الأخیار، ونحن مقاتلون معک وباذلون أنفسنا من دونک، فأقبل إلیه فرحاً، مسروراً، مأموناً، مبارکاً، سدیداً؛ وسیّداً، أمیراً، مطاعاً، إماماً، خلیفة علینا، مهدیّاً، فإنّه لیس علیک إمام ولا أمیر إلّاالنّعمان بن بشیر وهو فی قصر الإمارة وحید طرید، لیس یجتمع مع فی جمعة ولا یُخرج معه إلی عید ولا یؤدّی إلیه الخراج، یدعو فلا یُجاب، ویأمر فلا یُطاع؛ ولو بلغنا أ نّک قد أقبلت إلینا أخرجناه عنّا حتّی یلحق بالشّام، فأقدم إلینا فلعلّ اللَّه عزّ وجلّ أن یجمعنا بک علی الحقّ، والسّلام علیک ورحمة اللَّه وبرکاته یا ابن رسول اللَّه، ولا قوّة إلّاباللَّه العلیّ العظیم.
ثمّ طوی الکتاب، وختمه، ودفعه إلی عبداللَّه بن سبیع الهمدانیّ، وعبداللَّه بن مسمع البکریّ، ووجّهوا بهما إلی الحسین بن علیّ رضی اللَّه عنهما، فقرأ الحسین کتاب أهل الکوفة، فسکت ولم یجبهم بشی‌ء.
ثمّ قدم علیه بعد ذلک قیس بن مُسْهِر الصّیداویّ، وعبدالرّحمان بن عبداللَّه الأرحبیّ، وعمارة بن عبید السّلولیّ، وعبداللَّه بن وال التّمیمیّ، ومعهم جماعة نحو خمسین ومائة، کلّ کتاب من رجلین وثلاثة وأربعة، ویسألوه القدوم علیهم؛ والحسین یتأ نّی فی أمره فلا یجیبهم بشی‌ء.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 45- 49
وبلغ أهل الکوفة هلاک معاویة، فأرجفوا بیزید، وعرفوا خبر الحسین علیه السلام وامتناعه من بیعته، وما کان من ابن الزّبیر فی ذلک، وخروجهما إلی مکّة، فاجتمعت الشّیعة بالکوفة فی منزل سلیمان بن صُرَد، فذکروا هلاک معاویة، فحمدوا اللَّه علیه، فقال سلیمان: إنّ معاویة قد هلک، وإنّ حسیناً قد تقبّض «1» علی القوم ببیعته، وقد خرج إلی مکّة، وأنتم شیعته وشیعة أبیه، فإن کنتم تعلمون أ نّکم ناصروه ومجاهدو عدوّه (فأعلموه، وإن خفتم الفشل والوهن فلا تغرّوا الرّجل فی نفسه، قالوا: لا، بل نقاتل عدوّه، ونقتل أنفسنا دونه، قال:) «2»؛ فکتبوا:
__________________________________________________
(1)- تقبّض ببیعته: انزوی بها ولم یعطهم إیّاها «لسان العرب- قبض- 7: 213».
(2)- فی «ش» و «م»: بدل ما بین القوسین: ونقتل أنفسنا دونه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 249
[ثمّ ذکرت رسالة أهل الکوفة کما ذکرناها فی الطّبری].
ثمّ سرّحوا الکتاب «1» مع عبداللَّه بن مسمع الهمْدانیّ وعبداللَّه بن وال، وأمروهما بالنّجاء «2»، فخرجا مسرعین حتّی قدما علی الحسین علیه السلام بمکّة «3»، لعشر مضین من شهر رمضان.
(ولبث أهل الکوفة یومین بعد تسریحهم) «4» بالکتاب، وأنفذوا قیس بن مُسْهِر الصّیداویّ و (عبدالرّحمان بن عبداللَّه الأرحبیّ) «5» وعمارة بن عبدالسّلولیّ إلی الحسین علیه السلام ومعهم نحو من مائة وخمسین صحیفة من الرّجل والاثنین والأربعة.
ثمّ لبثوا یومین آخرین وسرّحوا إلیه هانی بن هانی السّبیعیّ وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ، وکتبوا إلیه:
[ثمّ ذکرت رسالة أهل الکوفة وإلی آخر الخبر کما ذکرناها فی الطّبری].
ودعا الحسین بن علیّ علیهما السلام مسلم بن عقیل بن أبی طالب رضی الله عنه، فسرّحه مع قیس ابن مُسْهِر الصّیداویّ وعُمارة بن عبدالسّلولیّ وعبدالرّحمان بن عبداللَّه الأرحبیّ، وأمره بتقوی اللَّه وکتمان أمره واللّطف، فإن رأی النّاس مجتمعین مستوسقین عجّل إلیه بذلک.
المفید، الإرشاد (ط مؤسّسة آل البیت علیهم السلام)، 2/ 36- 39
وأقام الحسین بمکّة، ولزم الصّلاة فی المسجد، قال: ولمّا علم بحال الحسین وإقامته بمکّة، اجتمعت «6» الشّیعة بالکوفة فی منزل سلیمان بن صرد الخزاعیّ، فلمّا تکاملوا فی
__________________________________________________
(1)- فی هامش «ش»: بالکتاب.
(2)- النّجاء: السّرعة «القاموس المحیط- نجو- 4: 393».
(3)- فی «م» وهامش «ش»: مکّة.
(4)- فی «م» وهامش «ش»: ثمّ کتب أهل الکوفة بعد تسریحهم.
(5)- فی النّسخ الخطّیّة: عبداللَّه بن شدّاد الأرحبیّ، وبعده بأسطر ذکره بإسم عبدالرّحمان بن عبداللَّه الأرحبیّ، والمصادر مجمعة علیه، انظر «تاریخ الطّبریّ 5: 352، أنساب الأشراف للبلاذریّ 3: 158، الفتوح لابن أعثم 5: 32، وقعة الطّفّ لأبی مخنف: 92، تذکرة الخواصّ: 220، وفی الأخبار الطّوال: 229: ابن عبید.
(6)- [فی تسلیة المجالس مکانه: وأقام الحسین بمکّة قد لزم الصّوم والصّلاة. قال: واجتمعت ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 250
منزله، قام فیهم خطیباً، فحمد اللَّه وأثنی علیه؛ «1» وذکر النّبیّ، فصلّی علیه «1»، ثمّ ذکر أمیر المؤمنین ومناقبه وترحّم علیه «2»، ثمّ قال: یا معشر الشّیعة! إنّکم علمتم أنّ معاویة قد هلک، فصار إلی ربّه، وقدم علی عمله، وسیجزیه اللَّه تعالی بما قدّم «3» من خیر وشرّ «3»، وقد قعد بموضعه «4» ابنه یزید، وهذا الحسین بن علیّ قد خالفه وصار إلی مکّة هارباً من طواغیت آل أبی سفیان، وأنتم شیعته وشیعة أبیه من قبله، وقد احتاج إلی نصرتکم الیوم، فإن کنتم تعلمون أ نّکم ناصروه ومجاهدو عدوّه فاکتبوا إلیه، وإن خفتم الوهن والفشل فلا تغرّوا الرّجل من نفسه.
فقال القوم: بل نؤویه وننصره ونقاتل عدوّه ونقتل أنفسنا «5» دونه حتّی ینال حاجته، فأخذ علیهم سلیمان بن صرد علی ذلک «5» عهداً ومیثاقاً أ نّهم لا یغدرون ولا ینکثون، ثمّ قال: فاکتبوا إلیه الآن کتاباً من جماعتکم أ نّکم له کما ذکرتم، وسلوه القدوم علیکم.
فقالوا: أفلا تکفینا أنت الکتاب؟ قال «6»: بل تکتب إلیه جماعتکم.
فکتب القوم إلی الحسین علیه السلام:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم
للحسین بن علیّ أمیر المؤمنین، من سلیمان بن صرد، والمسیّب بن نجبة، وحبیب بن
__________________________________________________
(1) (1) [تسلیة المجالس: وصلّی علی النّبیّ وآله].
(2)- [أضاف فی تسلیة المجالس: وذکر مناقبه الشّریفة].
(3) (3) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(4)- [تسلیة المجالس: فی موضع].
(5) (5) [تسلیة المجالس: بین یدیه فأخذ سلیمان بذلک علیهم].
(6)- [تسلیة المجالس: إلیه؟ فقال سلیمان: لا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 251
مظاهر، ورفاعة بن شدّاد، وعبداللَّه بن وال، وجماعة شیعته من المؤمنین،
سلام علیک،
أمّا بعد، فالحمد للَّه‌الّذی قصم عدوّک وعدوّ أبیک من قبل الجبّار العنید، الغشوم الظّلوم، الّذی ابتزّ هذه الامّة أمرها، وغصبها فیئها، وتأمّر علیها بغیر رضاً منها، ثمّ قتل خیارها، واستبقی شرارها، وجعل مال اللَّه دولة بین جبابرتها وعتاتها، فبعداً له کما بعدت ثمود، ثمّ إنّه قد بلغنا أنّ ولده اللّعین قد تأمّر علی هذه الامّة بلا مشورة ولا إجماع، «1» ولا علم من الأخیار «1»، وبعد فإنّا مقاتلون معک وباذلون أنفسنا من دونک، فأقبل إلینا فرحاً مسروراً، «2» مبارکاً منصوراً، سعیداً سدیداً، إماماً مُطاعاً «2»، وخلیفة مهدیّاً، فإنّه لیس علینا إمام، ولا أمیر إلّاالنّعمان بن بشیر وهو فی قصر الإمارة، وحید طرید لا نجتمع معه فی جمعة «3» ولانخرج معه إلی عید ولانؤدِّی إلیه الخراج، یدعو فلایجاب، ویأمر فلا یُطاع، ولو بلغنا أ نّک قد أقبلت إلینا أخرجناه «4» عنّا حتّی یلحق بالشّام، فأقدم «5» إلینا، فلعلّ اللَّه تعالی أن «6» یجمعنا بک علی الحقّ. والسّلام علیک یا ابن رسول اللَّه «1» وعلی أبیک وأخیک «1» ورحمة اللَّه وبرکاته.
ثمّ طووا الکتاب وختموه ودفعوه إلی عبداللَّه بن سبیع الهمدانیّ، وعبداللَّه بن مسمع البکریّ؛ «1» فتوجّها به إلی الحسین «1»؛ فقرأ کتاب أهل الکوفة، فسکت ولم یجبهم بشی‌ء؛ ثمّ قدم إلیه «1» بعد ذلک «1» قیس بن مُسْهِر الصّیداویّ، وعبدالرّحمان بن عبداللَّه الأرحبیّ، وعامر بن عبید السّلولیّ، وعبداللَّه بن وال التّمیمیّ ومعهم نحو من خمسین ومائة «7» کتاب؛ الکتاب من الرّجلین «7» والثّلاثة والأربعة یسألونه القدوم علیهم والحسین یتأنّی «1» فی أمره «1» ولا یجیبهم فی شی‌ء.
__________________________________________________
(1) (1) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(2) (2) [تسلیة المجالس: أمیراً مطاعاً، إماماً].
(3)- [أضاف فی تسلیة المجالس: ولا جماعة].
(4)- [تسلیة المجالس: لأخرجناه].
(5)- [تسلیة المجالس: فأقبل].
(6)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(7) (7) [تسلیة المجالس: کتاباً من الرّجل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 252
ثمّ قدم علیه بعد ذلک هانی بن هانی السّبیعیّ، وسعد بن عبداللَّه الحنفیّ بکتاب «1»؛ وهو آخر «2» ما ورد إلیه من أهل الکوفة، وفیه «2»:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم
للحسین «3» بن علیّ أمیر المؤمنین من شیعته وشیعة أبیه «4»؛ أمّا بعد،
فإنّ النّاس ینتظرونک لا رأی لهم غیرک، فالعجل العجل یا ابن رسول اللَّه؛ فقد «5» اخضرّ الجناب «5»؛ وأینعت الثّمار؛ وأعشبت الأرض؛ وأورقت الأشجار؛ فأقدم إذا شئت؛ فإنّما تقدم إلی «6» جند لک مجنّد «7» لک؛ والسّلام علیک ورحمة اللَّه وبرکاته «8» وعلی أبیک من قبل «8».
فقال الحسین لهانی بن هانی السّبیعیّ، وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ: خبّرانی من اجتمع علی هذا الکتاب الّذی کتب معکما «9»؟
فقالا له: یا ابن رسول اللَّه! اجتمع علیه شبث بن ربعیّ، وحجّار بن أبجر، ویزید بن الحارث، «10» ویزید بن رویم، وعزرة بن قیس، وعمرو بن الحجّاج، ومحمّد بن عمیر بن عطارد، ... «10».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 193- 195/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 167- 170
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: بهذا الکتاب].
(2- 2) [تسلیة المجالس: کتاب ورد علیه من الکوفة].
(3)- [تسلیة المجالس: إلی الحسین علیه السلام].
(4)- [أضاف فی تسلیة المجالس: علیّ أمیر المؤمنین علیه السلام].
(5) (5) [تسلیة المجالس: اخضرّت الحبّات].
(6)- [تسلیة المجالس: علی].
(7)- [تسلیة المجالس: مجنّدة].
(8- 8) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(9)- [أضاف فی تسلیة المجالس: إلیّ].
(10) (10) [تسلیة المجالس: وذکروا له جماعة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 253
ثمّ إنّ أهل الکوفة اجتمعوا فی دار سلیمان بن صُرَد الخزاعیّ، فکاتبوا الحسین علیه السلام:
من سلیمان بن صرد والمسیّب بن نجبة ورفاعة بن شدّاد وحبیب بن مظاهر وشیعته المؤمنین والمسلمین من أهل الکوفة. سلام علیک،
[ثمّ ذکرت رسالة أهل الکوفة کما ذکرناها فی الطّبری].
ثمّ سرّحوا الکتاب مع عبیداللَّه بن مسلم الهمدانیّ وعبداللَّه بن مسمع البکریّ حتّی قدما علی الحسین لعشر مضین من شهر رمضان.
ثمّ بعد یومین أنفذوا قیس بن مُسْهِر الصّیداویّ، وعبدالرّحمان بن عبداللَّه الأرحبیّ، وعمارة بن عبداللَّه السّلولیّ، وعبداللَّه بن وال السّهمیّ إلی الحسین ومعهم نحو من مائة وخمسین صحیفة من الرّجل والاثنین.
ثمّ سرّحوا بعد یومین هانی بن هانی السّبیعیّ وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ بکتاب فیه: للحسین بن علیّ، من شیعته المؤمنین، أمّا بعد، فحیّ هلّا فإنّ النّاس ینتظرونک لا رأی لهم غیرک، فالعجل العجل، ثمّ العجل یا ابن رسول اللَّه.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 89- 90
قال ابن إسحاق: فلمّا بلغ الشّیعة بالکوفة أنّ الحسین بمکّة وأ نّه قد امتنع من بیعة یزید اجتمعوا فی منزل سلیمان بن صرد، فقال لهم: یا قوم! قد امتنع الحسین من بیعة یزید وأنتم شیعة أبیه، فإن کنتم تنصرونه وتجاهدون عدوّه فاکتبوا إلیه، وإن خفتم الوهن والفشل فلا تغرّوا الرّجل بنفسه، فقالوا: لا واللَّه، بل ننصره ونبذل نفوسنا دونه، فکتبوا إلیه بما قدّمنا ذکره، وبعثوا الکتاب مع عبداللَّه بن سبیع الهمدانیّ وعبداللَّه بن وال، فقدما إلی الحسین لعشرة مضین من رمضان، ثمّ بعثوا بعدهما بیومین قیس بن مُسْهِر الصّیداویّ، وعبدالرّحمان بن عبداللَّه الأرحبیّ، وعمارة بن عبداللَّه السّلولی، ومعهم نحو من مائة وخمسین صحیفة من أهل الکوفة، ثمّ لبثوا یومین وسرّحوا هانی بن هانی السّبعیّ وسعید ابن عبداللَّه الحنفیّ وکتبوا معهما إلی الحسین کتاباً فیه: النّاس ینتظرون قدومک لا رأی لهم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 254
فی غیرک، فحیّ هلا العجل العجل.
وکتب إلیه شبث بن ربعیّ، وحجّار بن أبجر، وزید بن الحارث، وعروة بن قیس فی آخرین، أمّا بعد: فقد اخضرّ الجناب وأینعت الثِّمار، فأقدم فإنّک تقدم علی جند مجنّد لک، والسّلام.
واجتمعت الرّسل کلّها بمکّة عنده، فحینئذ بعث إلیهم مسلم بن عقیل وکتب معه کتاباً: قد بعثت إلیکم أخی وابن عمّی وثقتی من أهل بیتی، وأمرته أن یکتب إلیّ بحالکم، فإن کتب إلیَّ أ نّه قد اجتمع رأی ملئکم وذی الحجا منکم علی مثل ما قدمت به رسلکم قدمت علیکم، وإلّا لم أقدم، والسّلام.
ثمّ دعا مسلم بن عقیل، فبعثه مع قیس بن مُسْهِر الصّیداویّ، وعمارة بن عبداللَّه السّلولیّ، وعبدالرّحمان بن عبداللَّه الأرحبیّ، وأمره بکتمان الأمر، فسار مسلم إلی الکوفة.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ (ط بیروت)،/ 220- 221
(قال) أهل السّیر: أوفده أهل الکوفة إلی الحسین علیه السلام فی مکّة مع قیس بن مُسْهِر، ومعهما کتب نحو من ثلاث وخمسین صحیفة یدعونه فیها کلّ صحیفة من جماعة، وکانت وفادته ثانیة الوفادات، فإنّ وفادة عبداللَّه بن سبیع وعبداللَّه بن وال الاولی، ووفادة قیس وعبدالرّحمان الثّانیة، ووفادة سعید بن عبداللَّه الحنفیّ وهانی بن هانی السّبیعیّ الثّالثة، قال: فدخل مکّة عبدالرّحمان لاثنتی عشرة لیلة خلت من شهر رمضان، وتلاقت الرّسل ثمّة.
(وقال) أبو مخنف: ولمّا دعا الحسین علیه السلام مسلماً وسرّحه قبله إلی الکوفة، سرّح معه قیساً وعبدالرّحمان وعمارة بن عبید السّلولیّ، وکان من جملة الوفود.
السّماوی، إبصار العین،/ 78
وقال علماء السّیر، منهم أحمد بن داود الدّینوریّ فی کتاب الأخبار الطّوال، قال: لمّا بلغ أهل الکوفة هلاک معاویة وخروج الحسین علیه السلام إلی مکّة، اجتمع جماعة من الشّیعة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 255
فی منزل سلیمان بن صرد الخزاعیّ واتّفقوا علی أن یکتبوا إلی الحسین علیه السلام یسألونه القدوم علیهم لیسلّموا الأمر إلیه ویطردوا النّعمان بن بشیر عامل یزید بن معاویة، فکتبوا إلی الحسین علیه السلام وسرّحوا الکتاب إلی الحسین علیه السلام إلی مکّة مع قیس بن مُسْهِر الصّیداویّ، وعبدالرّحمان بن عبداللَّه بن الکدن الأرحبیّ، وعمارة بن عبید السّلولیّ، فحملوا معهم نحواً من ثلاثة وخمسین صحیفة من الرّجل والاثنین والأربعة یدعونه فیها کلّ صحیفة من جماعة، «1» وکانت وفادة عبدالرّحمان الأرحبیّ ثانیة «1» الوفادات، فإنّ وفادة عبداللَّه بن سبع الهمدانیّ وعبداللَّه بن وال الاولی، ووفادة قیس بن مُسْهِر وعبدالرّحمان الثّانیة، ووفادة سعید بن عبداللَّه الحنفیّ وهانی بن هانی السّبیعیّ الثّالثة.
قال: فدخل مکّة عبدالرّحمان بن عبداللَّه الأرحبیّ وأصحابه الّذین کانوا معه لاثنتی عشر لیلة خلت من شهر رمضان، وتلاقت الرّسل ثمّة.
وقال أبو مخنف: ثمّ دعا الحسین علیه السلام مسلم بن عقیل وسرّحه قبله مع قیس بن مُسْهِر، وعمارة بن عبید السّلولی، وعبدالرّحمان بن عبداللَّه بن الکدن الأرحبیّ، وکان من جملة الوفود، فأمر الحسین علیه السلام مسلماً بتقوی اللَّه وکتمان أمره واللّطف، فسار حتّی دخل الکوفة.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 248/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 165
هو أحد الأربعة الّذین مضوا إلی مکّة فی طلب الحسین ومعهم نیف وخمسون صحیفة من أهل الکوفة، ودخلوا مکّة لاثنتی عشرة لیلة خلت من شهر رمضان، وهو أحد النّفر الّذین وجّههم الحسین علیه السلام مع مسلم بن عقیل.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 145
وهو الّذی أوفده أهل الکوفة مع قیس بن مُسْهِر، ومعهما نحو من مائة وخمسین صحیفة إلی الحسین علیه السلام، وهو مع قیس، مع عمارة السّلولیّ ممّن أرسلهم الحسین علیه السلام مع مسلم بن عقیل إلی الکوفة.
بحرالعلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 388
__________________________________________________
(1) (1) [وسیلة الدّارین: وکان قاصد الثّانی عبدالرّحمان الأرحبیّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 256
أوفده أهل الکوفة إلی الحسین علیه السلام فی مکّة مع قیس بن مُسْهِر فی الوفادة الثّانیة، ومعهما کتب فی نحو من ثلاث وخمسین ولمّا سرّح الحسین علیه السلام مسلماً إلی الکوفة، سرّح معه قیساً وعبدالرّحمان هذا وعمارة بن عبد السّلولیّ، وکان من جملة الوفود. «1»
المیانجی، العیون العبری،/ 147

ثمّ عاد عبدالرّحمان إلیه، فکان من جملة أصحابه.
السّماوی، إبصار العین،/ 78
ثمّ عاد عبدالرّحمان الأرحبیّ إلی الحسین علیه السلام من الکوفة بعد قتل مسلم، فکان من جملة أصحابه.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 248/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 165
فلمّا خذلوا أهل الکوفة، وقُتل مسلم، ردّ عبدالرّحمان هذا إلی الحسین علیه السلام من الکوفة ولازمه حتّی نال شرف الشّهادة وتسلیم الإمام علیه السلام علیه فی زیارة النّاحیة المقدّسة والرّجبیّة، رضوان اللَّه علیه.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 145
عاد عبدالرّحمان إلیه، فکان من جملة أصحابه.
المیانجی، العیون العبری،/ 147
ثمّ عاد عبدالرّحمان إلی الحسین- من جملة الوفود- فصحبه إلی کربلاء.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 388

[بعد بشر بن عمرو الحضرمیّ] وجعل عبدالرّحمان بن عبداللَّه بن الکدن یقول:
إنِّی لمن ینکرنی ابن الکدن إنِّی علی دین حسین وحسن
وقاتل حتّی قُتل.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 404، أنساب الأشراف، 3/ 196
__________________________________________________
(1)- عبدالرحمان از حاملان نامه‌های مردم کوفه به امام حسین علیه السلام به شمار می‌آید.
او پیش از حادثه کربلا در کوفه «مسلم بن عقیل» را همراهی کرد.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 95
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 257
المقتولون من أصحاب الحسین فی الحملة الاولی: [...] عبدالرّحمان الأرحبیّ. «1»
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 113/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 64؛ البحرانی، العوالم، 17/ 341؛ القمّی، نفس المهموم،/ 295؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 94؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 388؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 303
حتّی إذا کان الیوم العاشر ورأی الحال، استأذن فی القتال، فأذن له الحسین علیه السلام، فتقدّم یضرب بسیفه فی القوم، وهو یقول:
صبراً علی الأسیاف والأسنّة صبراً علیها لدخول الجنّة
ولم یزل یقاتل حتّی قُتل، رضوان اللَّه علیه.
السّماوی، إبصار العین،/ 78/ مثله المیانجی، العیون العبری،/ 147
حتّی إذا کان الیوم العاشر ورأی الحال استأذن فی البراز بعد صلاة الظّهر، فأذن له الحسین علیه السلام، فتقدّم أمام الحسین علیه السلام یضرب فیهم بسیفه وهو یرتجز ویقول:
صبراً علی الأسیاف والأسنّة صبراً علیها لدخول الجنّة
ولم یزل یقاتل حتّی قتل من القوم جماعة کثیرة «2»، ثمّ قُتِل. وفی المناقب لابن شهرآشوب قال: فبرز إلیهم عبدالرّحمان الأرحبیّ وهو یرتجز ویقول الشّعر المقدّم، وزاد فی قوله:
وحور عین ناعمات هنّ یا نفس للرّاحة فاجهدنّ «3»
وفی طلاب الخیر فارغبنّ «4»
فقاتل حتّی قُتل، رضوان اللَّه علیه. «5»
__________________________________________________
(1)- و از اصحاب سیدالشهدا نیز این جمله در اول حمله شهید شدند:
[...] و دیگر عبدالرحمان بن عبداللَّه بن الکدن الارحبی.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 282
(2)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(3)- [وسیلة الدّارین: فأجهدنه].
(4)- [وسیلة الدّارین: فأرغبنّه].
(5)- در مناقب گفته: در حمله اول کشتگان اصحاب حسین علیه السلام از این قرار است: [...] عبدالرحمان-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 258
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 249/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 165

السّلام علی عبدالرّحمان بن عبداللَّه «1» بن الکدن «2» الأرحبیّ «1». «3»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 577، (ط قم)، 3/ 79، مصباح الزّائر،/ 285؛ المجلسی، البحار، 98/ 273، 45/ 73؛ البحرانی، العوالم، 17/ 340؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 304؛ سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 3/ 24؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 414؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 248؛ المیانجی، العیون العبری،/ 322؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 164؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 388

السّلام علی عبدالرّحمان بن عبداللَّه الأزدیّ. «4»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 713، (ط قم)، 3/ 345، مصباح الزّائر،/ 295/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 340؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 179

ذکره ابن طاوس فی‌الإقبال ومصباح الزّائر والشّهید الأوّل فی المزار فی زیارة أوّل رجب والنّصف من شعبان، ویحتمل أن یکون هو متّحد مع عبدالرّحمان بن عبداللَّه الأرحبی.
__________________________________________________
- ارحبی.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 135
ابن شهرآشوب، عبدالرحمان‌بن عبداللَّه را از کشته شدگان اولین حمله محسوب داشته‌اند.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 95
(1- 1) [مصباح الزّائر: الکدن الأرحبیّ، وفی هامشه فی نسخة ه: ابن الکدر الأرحبیّ، وفی «ع»: ابن الکدن الأرحبیّ، وفی تظلّم الزّهراء: الأرجیّ، والعیون: ابن الکدن الأرجیّ (الأرحبیّ ظ)].
(2)- [فی البحار،/ 98: الکدن، وفی الأسرار: الکدن، وفی ناسخ التّواریخ: الکدری].
(3)- «سلام بر عبدالرحمان بن عبداللَّه بن کدن ارحبی.»
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 147
(4)- سلام بر عبدالرحمان بن عبداللَّه ازدی.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 149
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 259

وخرج من بعده [مسلم بن عوسجة الأسدیّ] عبدالرّحمان «1» بن عبداللَّه الیزنیّ وهو یقول:
أنا ابن عبداللَّه من آل یزنْ دینی علی دین حسین وحسنْ
أضربکم ضرب فتی من الیمنْ أرجو بذاک الفوز عند المؤتمنْ
ثمّ حمل، فقاتل حتّی قُتل رحمه الله.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 194
ولد حِمْیَر بن سَبأ بن یشجُب بن یعرب بن قحطان (من ولد سام بن نوح أو هود علیهما السلام): زید، ومنهم: یزید بن مَفرِّغ الحمیریّ الشّاعر، فقال إنّ السّیِّد الحمیریّ من وُلده من ولد أسلم بن زید، أخی ذی رُعَین: عامر وهو ذو یزن.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 432، 436
الیَزَنی: بفتح الیاء المنقوطة من تحتها بنقطتین والزّای مفتوحة بعدها نون، فهذه النّسبة إلی یَزَن، وهو بطن من حِمْیر، أظنّه من الکلاع.
السّمعانی، الأنساب، 5/ 691
(قال): ثمّ [بعد سعید بن عبداللَّه الحنفیّ] خرج عبدالرّحمان بن عبداللَّه الیزنیّ «2» وهو یقول:
أنا ابن عبداللَّه من آل یزنْ دینی علی دین حسین وحسنْ
أضربکم ضرب فتی من الیمنْ أرجو بذاک الفوز عند المؤتمنْ «3»
ثمّ حمل «3»، فقاتل حتّی قُتل.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 17/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 292؛ المجلسی، البحار، 45/ 22؛ البحرانی، العوالم، 17/ 265؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 303؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 295- 296؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 417- 418
__________________________________________________
(1)- فی نور العین: عبداللَّه بن عبدالرّحمان.
(2)- [الدّمعة: المزنیّ، وزاد فی بحرالعلوم: بطن من حمیر].
(3- 3) [لم یرد فی بحر العلوم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 260
[بعد مسلم بن عوسجة الأسدیّ] ثمّ برز عبدالرّحمان بن عبداللَّه الیزنیّ قائلًا:
أنا ابن عبداللَّه من آل یزنْ دینی علی دین حسین وحسنْ
أضربکم ضرب فتی من الیمنْ أرجو بذاک الفوز عند المؤتمنْ «1»
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 102/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 288؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 170
عبدالرّحمان بن عبداللَّه الیزنیّ: ذی یزن من أولاد والی أنوشیروان العادل، اسمه: ذی یزن، وبقی أولاده فی الیمن واستشهروا بآل ذی یزن. «2»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 170
__________________________________________________
(1)- و بعد از وی عبدالرحمان بن عبداللَّه الیزنی پای در میدان نهاده، می‌گفت:
«أنا ابن عبداللَّه من آل یزنْ دینی علی دین حسین وحسنْ
أضربکم ضرب فتی من الیمنْ أرجو بذاک الفوز عند المؤتمنْ»
و این عبدالرحمان چندان مقاتله کرد که شهادت یافت.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 156- 157
پس عبدالرحمان بن عبداللَّه یزنی پا به معرکه مردانگی گذاشت و قتال کرد تا شهید شد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 669
و دیگر عبدالرحمان بن عبداللَّه الیزنی، آهنگ میدان کرد و این رجز خواند:
«أنا ابن عبداللَّه من آل یزنْ دینی علی دین حسین وحسنْ
أضربکم ضرب فتی من الیمنْ أرجو بذاک الفوز عند المؤتمنْ» 1
و خویشتن را در میان لشگر اعدا افکند و تنی چند را بکشت و دولت شهادت یافت.
1. من عبداللَّه و از قبیله یزن و بر دین حسین و حسن می‌باشم. مانند جوان یمنی شما را می‌زنم و به آن رحمت خدای را امیدوارم.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 295
و قتل تنی چند به دست عبدالرحمان بن عبداللَّه الیزنی.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 371
بعد از او عبدالرحمان یزنی به میدان رفت و می‌سرود:
«من زاده عبداللَّه و از آل یزن در دین حسین باشم و دین حسن
شمشیر زنم چنو جوانی ز یمن امید به درگاه خدای ذو المن»
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 132
(2)- عبدالرحمان بن عبداللَّه یزنی:
ابن شهرآشوب و خوارزمی و مؤلف بحار الانوار نام وی را ذکر کرده اند.
به نظر ما او همان کسی است که نامش در «رجبیه» با عنوان «عبدالرحمان بن عبداللَّه ازدی» آمده است.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 261

قُتل من الأنصار: عبدالرّحمان بن عبد ربّ، من بنی سالم بن الخزرج، وکان أمیر المؤمنین علیه السلام ربّاه وعلّمه القرآن.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 153/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 2/ 122
عبدالرّحمان بن عبد ربّه الأنصاریّ «1».
الطّبری، التّاریخ، 5/ 423؛ ابن الأثیر، الکامل، 3/ 286؛ ابن نما، مثیر الأحزان،/ 27؛ ابن طاوس، اللّهوف،/ 95؛ محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 271
من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام: عبدالرّحمان بن عبد ربّه.
من أصحاب الحسین بن علیّ علیه السلام: عبدالرّحمان بن عبد ربّه الخزرجیّ.
الطّوسی، الرّجال،/ 50، 76/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 186؛ الحائری، منتهی المقال (ط حجری)،/ 173
من أصحابه علیه السلام: عبداللَّه بن عبد ربّه الخزرجیّ.
__________________________________________________
- نظر ما مخالف نظر استاد گرامی آقای خویی می‌باشد. نظر ایشان آن است که «عبدالرحمان بن عبداللَّه یزنی» همان «عبدالرحمان بن عبداللَّه بن کدن ارحبی» می‌باشد. (معجم رجال الحدیث: 9/ 349)
یزنی: منسوب به «یزن»، تیره‌ای از قبیله حمیر.
(یمن، عرب جنوب)
مطلب دیگری درباره اش نمی‌دانیم.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین علیه السلام،/ 96
(1)- [لم یرد فی الکامل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 262
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 78/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 199؛ البحرانی، العوالم، 17/ 333
عبدالرّحمان بن عبد ربّه الأنصاریّ، أورده ابن عقدة وحده. أخبرنا أبو موسی إذناً، أخبرنا السّیِّد أبو محمّد حمزة بن العبّاس، أخبرنا أحمد بن المفضل المصریّ، حدّثنا عبدالرّحمان ابن محمّد الرّینیّ، حدّثنا أحمد بن محمّد بن سعید، حدّثنا محمّد بن إسماعیل بن إسحاق الرّاشدیّ، حدّثنا محمّد بن خلف النّمیریّ، حدّثنا علیّ بن الحسن العبدیّ، عن الأصبغ ابن نباتة، قال: شدّ علیَّ النّاس فی الرّحبة من سمع النّبیّ (ص) یوم غدیر خم ما قال إلّاقام ولا یقوم إلّامن سمع رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، یقول: فقام بضعة عشر رجلًا، فیهم أبو أیّوب الأنصاریّ، وأبو عمرة بن عمرو بن محصن، وأبو زینب، وسهل بن حنیف، وخزیمة بن ثابت، وعبداللَّه بن ثابت الأنصاریّ، وحبشی بن جنادة السّلولیّ، وعبید بن عازب الأنصاریّ، والنّعمان بن عجلان الأنصاریّ، وثابت بن ودیعة الأنصاریّ، وأبو فضالة الأنصاریّ، وعبدالرّحمان بن عبد ربّه الأنصاریّ، فقالوا: نشهد أ نّا سمعنا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یقول: ألا أنّ اللَّه عزّ وجلّ ولیّی، وأنا ولیّ المؤمنین، ألا فمَنْ کنت مولاه فعلیّ مولاه، اللَّهمّ وال مَنْ والاه، وعاد مَنْ عاداه، وأحبّ مَنْ أحبّه، وابغض مَنْ أبغضه، وأعن مَنْ أعانه.
أخرجه أبو موسی.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 3/ 307
ومن ذلک ما ذکره النّبیّ صلی الله علیه و آله لعلیّ بن أبی طالب علیه السلام بمنی ویوم غدیر خم من التّصریح بالنّصّ علیه والإرشاد إلیه فی مقام یشهد له بیان المقال، ولسان الحال بأ نّه الخلیفة والقائم مقامه فی امّته.
وقد صنّف العلماء بالأخبار کتباً کثیرة فی حدیث یوم الغدیر ووقائعه فی الحروب، وذکر فضائل اختصّ بها من دون غیره وتصدیق ما قلناه.
وممّن صنّف تفصیل ما حقّقناه أبو العبّاس أحمد بن محمّد بن سعید الهمدانیّ الحافظ المعروف بابن عقدة، وهو ثقة عند أرباب المذاهب، وجعل ذلک کتاباً محرّراً سمّاه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 263
«حدیث الولایة»، وذکر الأخبار عن النّبیّ صلی الله علیه و آله بذلک، وأسماء الرّواة من الصّحابة، والکتاب عندی وعلیه خطّ الشّیخ العالم الرّبّانی أبی جعفر الطّوسی وجماعة من شیوخ الإسلام لا یخفی صحّة ما تضمّنه علی أهل الإفهام، وقد أثنی علی ابن عقدة الخطیب صاحب تاریخ بغداد وزکّاه.
وهذه أسماء من روی عنهم حدیث یوم الغدیر ونصّ النّبیّ صلی الله علیه و آله علی علیّ علیهما الصّلاة والسّلام والتّحیّة والإکرام بالخلافة، وإظهار ذلک عند الکافّة، ومنهم من هنّأ بذلک:
[...] عمرو بن الحمق الخزاعیّ [...] النّعمان بن العجلان الأنصاریّ [...] عبدالرّحمان ابن عبد ربّه الأنصاریّ.
ابن طاوس، الطّرائف،/ 139- 140، 141/ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 125- 126، 127
(عبدالرّحمان بن عبد ربّ الأنصاریّ). ذکره ابن عقدة فی کتاب الموالاة فیمن روی حدیث: «من کنت مولاه فعلیّ مولاه»، وساق من طریق الأصبغ بن نباتة، قال: لمّا نشد علیّ النّاس فی الرّحبة من سمع النّبیّ صلی الله علیه و آله یقول یوم غدیر خم ما قال إلّاقام، ولا یقوم إلّا من سمع، فقام بضعة عشر رجلًا، منهم أبو أیّوب وأبو زینب، وعبدالرّحمان بن عبد ربّه، فقالوا: نشهد أ نّا سمعنا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یقول: «إنّ اللَّه ولیّی، وأنا ولی المؤمنین، فمَنْ کنت مولاه فعلیّ مولاه»، فی مسنده لا یعرف. «1»
ابن حجر، الإصابة، 2/ 401 رقم 5156
عبدالرّحمان بن عبد ربّه الأنصاریّ الخزرجیّ. کان صحابیّاً، له ترجمة وروایة، وکان من مخلصی أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام. (قال) ابن عقدة: حدّثنا محمّد بن إسماعیل بن
__________________________________________________
(1)- باب العین من أسامی الرّواة [عن أمیر المؤمنین ...] عبدالرّحمان بن عبد ربّه.
باب العین من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...] عبدالرّحمان بن عبد ربّه الخزرجیّ.
سپهر، ناسخ التّواریخ أمیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 198، 210
عبدالرحمان بن عبد ربه از اصحاب امیر المؤمنین علیه السلام است. بعضی او را عبدالرحیم خوانده‌اند واز اصحاب حسین بن علی علیه السلام دانسته اند از قبیله انصار خزرجی.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 149
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 264
إسحاق الرّاشدیّ، عن محمّد بن جعفر النّمیریّ، عن علیّ بن الحسن العبدیّ، عن الأصبغ «1» ابن نباتة، قال: «2» نشد علیّ علیه السلام «3» النّاس «4» فی الرّحبة 3 4 مَنْ سمع النّبیّ صلی الله علیه و آله قال «5» یوم غدیر خم ما قال إلّاقام، ولا یقوم إلّامن سمع رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یقول «6»: فقام بضعة عشر رجلًا، فیهم أبو أیّوب الأنصارییّ، وأبو عمرة بن عمرو بن محصن «7»، وأبو زینب، وسهل ابن حنیف، وخزیمة بن ثابت، وعبداللَّه بن ثابت، وحبشی بن جنادة السّلولیّ، وعبید «8» ابن عازب، والنّعمان بن عجلان الأنصاریّ، وثابت بن ودیعة الأنصاریّ، وأبو فضالة الأنصاریّ، وعبدالرّحمان بن عبد ربّ الأنصاریّ، فقالوا: نشهد أنّا سمعنا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یقول: ألا أنّ اللَّه عزّ وجلّ «9» ولیِّیّ وأنا ولیّ المؤمنین، ألا مَنْ کنت مولاه فعلیّ مولاه، اللَّهمّ وال مَنْ والاه، وعاد مَنْ عاداه، وأحبّ مَنْ أحبّه، وأبغض مَنْ أبغضه، وأعن مَنْ أعانه، «10» وذکر فی أسد الغابة ذلک، وکرّره فی مواضع الّذین قاموا من الصّحابة «10».
(قال) فی الحدائق: وکان علیّ بن أبی طالب علیه السلام هو الّذی علّم عبدالرّحمان «11» هذا القرآن وربّاه.
السّماوی، إبصار العین،/ 93/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 270؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 163
__________________________________________________
(1)- [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: مکانهما: وساق الحدیث من طریق الأصبغ ...].
(2)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: لمّا].
(3- 3) [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: مع].
(4- 4) [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: مع].
(5)- [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: یقول].
(6)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
(7)- [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: محض].
(8)- [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: عبیداللَّه].
(9)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: یقول].
(10- 10) [ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: انتهی کلام ابن حجر فی الإصابة].
(11)- [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: بن عبد ربّ الأنصاریّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 265
ومنهم: عبدالرّحمان بن عبد ربّه الأنصاریّ الخزرجیّ، قال علماء الرّجال: کان عبدالرّحمان صحابیّاً، له ترجمة وروایة، وکان من مخلصی أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام، وقال العسقلانی فی الإصابة: عبدالرّحمان بن عبد ربّ الأنصاریّ، ذکره ابن عقدة فی کتاب الموالاة فیمَن روی حدیث: مَنْ کنت مولاه فعلیّ مولاه، وساق الحدیث من طریق الأصبغ بن نباتة.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 270/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 163
عبدالرّحمان بن عبد ربّه الخزرجیّ، عدّه الشّیخ رحمه الله فی الرِّجال من دون وصفه بالخزرجیّ، من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام. وفی نسخة أخری: عبدالرّحیم، وفی أصحاب الحسین علیه السلام عبدالرّحمان بن عبد ربّه الخزرجیّ، وعدّ فی أسد الغابة عبدالرّحمان بن عبد ربّه الأنصاریّ بغیر هاء بعد کلمة ربّ، من الصّحابة.
وأقول: قد کان عبدالرّحمان هذا صحابیّاً، وکان من مخلصی أمیر المؤمنین علیه السلام، وقد علّمه القرآن وربّاه وهو أحد رواة حدیث: من کنت مولاه فعلیّ مولاه، حین طلب علیه السلام روایة من سمع ذلک من النّبیّ صلی الله علیه و آله، وکان ملازماً له علیه السلام.
ثمّ لا یخفی علیک أ نّا إنّما تبعنا الفاضل التّفرشی فی جعل عبدالرّحمان هذا غیر سابقه نظراً إلی أن ذاک من أصحاب علیّ والحسین علیهما السلام وقد صرّح النّجاشی فی ترجمة إسماعیل ابن عبدالخالق بن عبد ربّه بأنّ عمومته من أصحاب أبی جعفر وأبی عبداللَّه علیه السلام، لکن یمکن المناقشة فی ذلک بأنّ الّذی عدّه النّجاشی من أصحابهما هو شهاب وعبدالرّحیم ووهب وعبدالخالق لا عبدالرّحمان، فلا مانع من أن یکون عبدالرّحمان من أصحاب علیّ والحسین علیه السلام وإخوته شهاب وعبدالرّحیم ووهب وعبدالخالق من أصحاب الباقرین علیه السلام، فلا شاهد علی کون عبدالرّحمان أیضاً من أصحابهما حتّی یکشف عن تعدّد عبدالرّحمان بن عبد ربّه ولا یتوهّم أ نّه حیث لم یثبت التّعدّد ولم یعلم کون الّذی فی خبر الکشّی هو الّذی عدّ من أصحاب علیّ والحسین علیهما السلام حتّی یدلّ الخبر علی مدحه، بقی عبدالرّحمان بن عبد ربّه علی جهالته، ولم یمکن عدّه حسناً أیضاً لأنّا ندفع التّوهّم بأنّ عبدالرّحمان بن عبد ربّه هو الممدوح بالخیرورة والفضل، ولم یصفه المادح بما ینافی کونه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 266
من أصحاب علیّ والحسین علیهما السلام حتّی یقصر الخبر عن إثبات حسنه، فتدبّر جیّداً.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 145
عبدالرّحمان بن عبد ربّه الأنصاریّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
هو عبدالرّحمان بن عبد ربّه الأنصاریّ، کان صحابیّاً، وکان من مخلصی أمیرالمؤمنین علیه السلام، وقد علّمه علیه السلام القرآن وربّاه، وهو أحد رواة حدیث: مَنْ کنتُ مولاه فعلیّ مولاه، حین طلب علیه السلام روایة من سمع ذلک من النّبیّ صلی الله علیه و آله، وکان ملازماً له. «1»
المیانجی، العیون العبری،/ 96
الیمانیّة کلّها راجعة إلی وُلد قحطان (من وُلد سام بن نوح أو هود علیهما السلام).
وُلد قحطان: یعرب، فولد یعرب: یَشْجُبْ. فوُلد یشْجب: سبأ وهو عامر، فولد سبأ:
کهلان، فولد کهلان: زید، فولد زید: مالک، فولد مالک: نَبْت، فولد نَبْت: الغوث، فولد
__________________________________________________
(1)- عبدالرحمان‌بن عبد «انصاری خزرجی»:
طبری از او یاد کرده و شیخ طوسی نیز همراه ذکر نامش او را به قبیله «خزرج» منسوب کرده.
مؤلف بحار الانوار و ابن طاوس نیز نام وی را ذکر کرده‌اند.
او یکی از کسانی می‌باشد که برای امام حسین علیه السلام در کوفه بیعت می‌گرفتند و چنین به نظر می‌آید که یکی از شخصیت‌های برجسته کوفه بوده است.
خزرجی: منسوب به قبیله «خزرج».
(یمن، عرب جنوب)
اهل کوفه بوده و چیز دیگری درباره‌اش نمی‌دانیم.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین علیه السلام،/ 95، 96
عبدالرحمان بن عبد رب الانصاری
از صحابه رسول خدا و از مخلصین و تربیت شدگان علی مرتضی اصابه و اسد الغابه او را ذکر کرده‌اند، در اصابه از کتاب موالات ابن عقدة حدیث: من کنت مولاه را از او روایت کرده و نام سیزده نفر را که برده یکی عبدالرحمان بن عبد رب الانصاری است و در اسد الغابه نیز او را ذکر کرده که شهادت داده عبدالرحمان مذکور که من این حدیث را از رسول خدا شنیدم.
و در «حدائق الوردیه» بنا بر نقل علامه سماوی در «ابصار العین» گوید که: امیر المؤمنین قرآن را تعلیم عبدالرحمان کرده بود و او را تربیت نموده.
رسولی محلّاتی، فرسان الهیجاء،/ 231
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 267
الغوث: أدد وهو الأزد، ولد الأزد: مازن، فولد مازن: ثعلبة، فولد ثعلبة: امرئ القیس، فولد امرؤ القیس: حارثة الغَطْرِیف، فولد حارثة الغَطْرِیف: عامر ماء السماء، فولد عامر ماء السّماء: عمرو مُزَیْقَیاء، فولد عامر مُزَیْقیاء: ثعلبة العَنْقاء، ومن ولده الأوس والخَزْرج وهم الأنصار.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 329، 330، 331، 332

وکان عبدالرّحمان جاء معه فیمن جاء من مکّة.
السّماوی، إبصار العین،/ 93
وکان عبدالرّحمان هذا جاء مع الحسین علیه السلام فیمن جاء من مکّة إلی کربلاء، وکان ملازماً له إلی یوم العاشر من المحرّم.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 270/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 163
وجاء مع الحسین علیه السلام من مکّة إلی کربلا، وملازماً له إلی أن نشب القتال یوم الطّفّ، فتقدّم بین یدیه علیه السلام وقاتل حتّی نال شرف الشّهادة، رضوان اللَّه علیه. «1»
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 145/ عنه: المیانجی، العیون العبری،/ 96

قال أبو مخنف: حدّثنی عمرو بن مرّة الجملیّ، عن أبی صالح الحنفیّ، عن غلام لعبدالرّحمان بن عبد ربّه الأنصاریّ، قال: کنت مع مولای، فلمّا حضر النّاس وأقبلوا إلی الحسین، أمر الحسین بفسطاط فضُرب، ثمّ أمر بمسک فمیث فی جفنة عظیمة أو صحفة؛ قال: ثمّ دخل الحسین ذلک الفسطاط، فتطلّی «2» بالنّورة. قال: ومولای عبدالرّحمان بن عبد ربّه وبُرَیر بن حُضَیر الهمْدانیّ علی باب الفسطاط تحتکّ مناکبهما، فازدحما أیّهما یطّلی
__________________________________________________
(1)- این عبدالرحمان از کسانی بود که از مکه ملازم رکاب حضرت حسین بود.
رسولی محلّاتی، فرسان الهیجاء،/ 231
(2)- [فی نفس المهموم والمعالی: لیطلی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 268
علی أثره، فجعل بُرَیر یهازل عبدالرّحمان، فقال له عبدالرّحمان: دعنا، فوَ اللَّه «1» ما هذه بساعة باطل، فقال له بُرَیر: واللَّه لقد علم قومی أنِّی ما أحببتُ الباطل شابّاً ولا کهلًا، ولکن واللَّه إنِّی لمستبشر بما نحن لاقون، واللَّه إنّ «2» «3» بیننا وبین الحور العین إلّاأن یمیل هؤلاء علینا بأسیافهم «4»، ولوددت أ نّهم قد مالوا علینا بأسیافهم. قال: فلمّا فرغ الحسین «5» دخلنا فاطّلینا «5»؛ قال: ثمّ إنّ الحسین رکب دابّته ودعا بمصحف، فوضعه أمامه؛ «6» قال:
فاقتتل أصحابه بین یدیه قتالًا شدیداً، فلمّا رأیت القوم قد صُرِعوا أفلت وترکتُهم «6». «7»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 422- 423/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 237، 238، 239؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 561؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 363
__________________________________________________
(1)- [المعالی: واللَّه].
(2)- [المعالی: ما].
(3)- [زاد فی الأعیان: ما].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی].
(5- 5) [الأعیان: دخلا فأطلیا].
(6- 6) [الأعیان: وهو صریح فی أنّ ذلک کان یوم العاشر، وقد صرّح بذلک أیضاً ابن الأثیر فی الکامل، وابن طاوس فی کتاب الملهوف، فما فی إبصار العین أ نّه کان یوم التّاسع سهو].
(7)- غلام عبدالرحمان‌بن عبدربه انصاری گوید: با صاحبم بودم، وقتی کسان آماده شدند و سوی حسین رفتند، حسین بگفت تا خیمه‌ای به‌پا کردند ومقداری مسک بیاوردند و در کاسه‌ای بزرگ یا سینی‌ای ریختند.
گوید: آن گاه حسین وارد خیمه شد و نوره کشید.
گوید: صاحب من عبدالرحمان بن عبدربه وبریر بن‌حضیر همدانی بر در خیمه شانه‌هایشان به‌هم می‌خورد و برخورد داشتند که کدامشان پس از وی نوره بکشند. بریر با عبدالرحمان بذله‌گویی می‌کرد، عبدالرحمان بدو گفت: «ولمان کن، اینک وقت یاوه‌گویی نیست.»
گوید: بریر بدو گفت: «به خدا قوم من می‌دانند که نه در جوانی و نه در سالخوردگی یاوه‌گویی را دوست نداشته ام، ولی به خدا از آن‌چه در پیش دارم، خوشدلم. به خدا میان ما و حور عین فاصله نیست، جز این که این قوم با شمشیرهای خویش سوی ما آیند، دوست دارم که با شمشیرهای خود بیایند.»
گوید: و چون حسین فراغت یافت، ما نیز برفتیم و نوره کشیدیم.
گوید: آن گاه حسین بر مرکب خویش نشست و قرآنی خواست و آن را پیش روی خویش نهاد.
گوید: یاران وی پیش رویش جنگی سخت کردند و چون دیدم که آن گروه از پای درآمدند، گریختم و آن‌ها را رها کردم.
پاینده، ترجمه طبری، 5/ 3021
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 269
فلمّا دنوا من الحسین، أمر، فضرب له فسطاط، ثمّ أمر بمسک، فمیث فی جفنة، ثمّ دخل الحسین فاستعمل النّورة، ووقف عبدالرّحمان بن عبد ربّه وبریر بن حضیر الهمدانیّ علی باب الفسطاط وازدحما أ یّهما یطّلی بعده، فجعل یزید یهازل عبدالرّحمان، فقال له:
واللَّه ما هذه بساعة باطل، فقال یزید: واللَّه إنّ قومی علموا أ نّی ما أحببت الباطل شابّاً ولا کهلًا، ولکنِّی مستبشر بما نحن لاقون، واللَّه ما بیننا وبین الحور العین إلّاأن یمیل هؤلاء علینا بأسیافهم، فلمّا فرغ الحسین، دخلا.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 286
ودخل علیه السلام لیطّلی، ووقف علی باب الفسطاط بریر بن خضیر الهمدانیّ وعبدالرّحمان ابن عبد ربّه الأنصاریّ، فجعل بریر یضاحک عبدالرّحمان، فقال: یا بریر! ما هذه ساعة باطل، فقال بریر: واللَّه ما أحببت الباطل قطّ، وإنّما فعلت ذلک استبشاراً بما نصیر إلیه.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 27
قال: فلمّا کان الغداة «1» «2» أمر الحسین علیه السلام بفسطاط «3»، فضرب، فأمر بجفنة «4» فیها مسک کثیر، وجعل عندها «5» نورة، ثمّ دخل لیطّلی.
فروی أنّ بریر بن خضیر الهمدانیّ «6» وعبدالرّحمان بن عبد ربّه الأنصاریّ وقفا علی باب الفسطاط لیطّلیا «7» بعده، فجعل بریر یضاحک عبدالرّحمان، فقال له عبدالرّحمان:
یا بریر! أتضحک؟ ما هذه ساعة «8» ضحک ولا «8» باطل، فقال بریر: لقد علم قومی أنّنی ما
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: الغداوة، وزاد فیه: أی وقت السّحر].
(2)- [إلی هنا لم یرد فی مثیر الأحزان].
(3)- [فی البحار والعوالم: بفسطاطه].
(4)- [الأسرار: بجفنته].
(5)- [فی البحار والعوالم ومثیر الأحزان: فیها].
(6)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(7)- [تسلیة المجالس: فتطلّیا].
(8) (8) [لم یرد فی البحار والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء ومثیر الأحزان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 270
أحببت الباطل کهلًا ولا شابّاً، وإنّما أفعل ذلک استبشاراً بما نصیر إلیه، فوَ اللَّه ما هو إلّاأن نلقی هؤلاء القوم بأسیافنا نعالجهم بها «1» ساعة، ثمّ نعانق الحور العین. «2»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 95- 96/ عنه: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 271- 272؛ المجلسی، البحار، 45/ 1؛ البحرانی، العوالم، 17/ 245؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 277؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 270؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 180؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 60- 61
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی البحار ومثیر الأحزان].
(2)- راوی گفت: همین‌که سحر شد، حسین علیه السلام دستور فرمود خیمه‌ای برپا کردند و فرمود تا در ظرف بزرگی‌که مشک‌فراوان در آن‌بود، نوره گذاشتند. سپس خود حضرت برای تنظیف داخل‌خیمه شد. روایت شده که بریر بن خضیر همدانی و عبدالرحمان بن عبدربه انصاری بر در خیمه ایستاده‌بودند که پس از بیرون آمدن حضرت، آنان از نوره استفاده کنند. در این‌حال، بریر خوشحال و خندان بود و سعی داشت که عبدالرحمان را نیز بخنداند. عبدالرحمان به بریر گفت: «ای بریر! چرا می‌خندی؟ حالا که وقت خنده و شوخی نیست.»
بریر گفت: «همه فامیل من می‌دانند که من نه در پیری و نه در جوانی اهل شوخی نبودم، ولی شوخی این وقت من از فرط خوشحالی به سرنوشتی است که در پیش داریم. به خدا قسم فاصله‌ای میان ما و دست به گردن شدن با حوریان بهشتی، جز این نیست که ساعتی با این مردم با شمشیرهای خود بجنگیم.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 95- 96
و در سحر، آن امام مطهر برای تهیه سفر آخرت فرمود که نوره‌ای برای آن حضرت ساختند، در ظرفی که مشک در آن بسیار بود و در خیمه مخصوصی درآمد و مشغول نوره کشیدن شدند. و در آن وقت، بریر بن خضیر همدانی و عبدالرحمان‌بن عبد ربه انصاری، بر در خیمه محترمه ایستاده بودند و منتظر بودند که چون آن‌سرور فارغ‌شود، ایشان نوره‌بکشند. بریر در آن‌وقت با عبدالرحمان مضاحکه و مطایبه می‌نمود. عبدالرحمان گفت: «ای بریر! این هنگام مطایبه نیست.»
بریر گفت: «خدا می‌داند که من هرگز در جوانی و پیری مایل به لهو و لعب نبوده‌ام و در این حالت شادی می‌کنم، به سبب آن که می‌دانم که شهید خواهم شد و بعد از شهادت، حوریان بهشت را دربر خواهم کشید و به نعیم ابدی آخرت متنعم خواهم گردید.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 652
و بامدادان حسین بفرمود تا خیمه‌ای برافراختند و قدحی را از مشک و نوره آکنده ساختند و در آن خیمه، جای دادند تا از اصحاب هر که را حاجت افتد، بدان خیمه در رود و موی بسترد.
در خبر است که بریر خضیر همدانی و عبدالرحمان‌بن عبدربه الانصاری، بر در آن خیمه ایستاده بودند تا به‌نوبت از آن‌نوره به کار برند. این‌هنگام بریر با عبدالرحمان سخن به مطایبه و مضاحکه 1 آورد. عبدالرحمان-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 271
(وقال) أبو مخنف: «1» أمر الحسین علیه السلام فی الیوم التّاسع «2» من المحرّم «1» بفسطاط فضرب، ثمّ أمر بمسک فمیث «3» «4» فی جفنة عظیمة «5»، فأطّلی بالنّورة، و «6» عبدالرّحمان بن عبد ربّه، وبریر «7» علی باب الفسطاط تختلف مناکبهما، فازدحما أیّهما یطّلی علی أثر الحسین علیه السلام، فجعل بریر یهازل عبدالرّحمان ویضاحکه، فقال عبدالرّحمان: دعنا، فوَاللَّه ما هذه بساعة باطل. فقال بریر: واللَّه لقد علم قومی أنِّی ما أحببت الباطل شابّاً ولا کهلًا، «8» ولکنِّی
__________________________________________________
- گفت: «ای بریر! آیا در چنین ساعت از در طیبت می‌خندی؟ و خود را به باطلی شاغل می‌داری؟»
«فقال بریر: لقد علم قومی أنِّی ما أحببت الباطل کهلًا ولا شابّاً وإنّما أفعل ذلک استبشاراً بما نصیر إلیه، فواللَّه ما هو إلّاأن نلقی هؤلاء القوم بأسیافنا نعالجهم ساعة ثمّ نعانق الحور العین.»
بریر گفت: «قبیله من همگان دانند که من نه در پیری و نه در جوانی، باطل را دوست نداشته‌ام و لهو را شاغل نبوده‌ام. این که تو می‌بینی انگیخته بشارتی است که بازگشت ما به اوست. سوگند با خدای که ما ساعتی بیش و کم با این قوم طریق مبارزت خواهیم سپرد و کار با سیف و سنان خواهیم کرد و از پس آن با حورالعین دست در آغوش خواهیم شد.»
مکشوف باد که این وقت آب در لشکرگاه حسین علیه السلام نایاب بود، تواند شد که تدبیری در اجزای نوره کنند که موی بسترد و آلایشی در بدن به جای نگذارد تا به آب حاجت افتد.
1. مطایبه: مزاح نمودن، خوشمزگی کردن. مضاحکه: شوخی خنده‌آور نمودن.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 211
(1) (1) [ذخیرة الدّارین: فلمّا کان الیوم العاشر من المحرّم أمر الحسین].
(2)- [زاد فی المعالی: أو لیلة العاشر].
(3)- [وسیلة الدّارین: فجی‌ء].
(4)- [إبصار العین وذخیرة الدّارین: (بمسک) یحتمل أن یقرأ بالفتح وهو الجلد فمعناه أمر بجلد فیه نورة فمیث، ویحتمل أن یقرأ بالکسر وهو الطّیّب المعروف، فمعناه أمر بنورة فمیث فیها بطیب. أیضاً فی إبصار العین: (میث) مجهول من ماث یمیث ویموث بالیاء والواو. ویقال: ماث الملح بالماء: أذابه، وملث المسک دافه ومرسه وخلطه، فمعنی الکلمة أذیب ودیف].
(5)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: أو صحفة].
(6)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: ثمّ دخل لیطّلی وإنّ].
(7)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: وقفا].
(8) (8*) [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: ولکن واللَّه إنِّی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 272
واللَّه (8*) لمستبشر بما نحن لاقون، واللَّه إنّ بیننا «1» وبین الحور العین إلّاأن «2» نحمل علی هؤلاء فیمیلون علینا بأسیافهم، ولوددت أن مالوا بها السّاعة «2». «3»
السّماوی، إبصار العین،/ 70- 71/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین،/ 261؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 395- 396؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 107
ومنها، أ نّه کان یمازح عبدالرّحمان بن عبد ربّه الأنصاریّ حین وقفا بباب الخیمة الّتی کان یطّلی فیها الحسین النّورة، فقال له عبدالرّحمان: دعنا، فوَ اللَّه ما هذه بساعة باطل؛ فقال: واللَّه لقد علم قومی أ نِّی ما أحببت الباطل شابّاً ولا کهلًا، ولکن، واللَّه، أ نِّی لمستبشر بما نحن لاقون، واللَّه ما بیننا وبین الحور العین إلّاأن یمیل هؤلاء علینا بأسیافهم، ولوددت أ نّهم قدموا علینا بأسیافهم السّاعة، إلی غیر ذلک ممّا هو مذکور فی کتب السّیر والمقاتل. «4»
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 167
__________________________________________________
(1)- [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: ما بیننا].
(2- 2) [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: یمیل هؤلاء علینا بأسیافهم ولوددت أ نّهم قد مالوا علینا بأسیافهم السّاعة].
(3)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: قال: فلمّا فرغ الحسین علیه السلام دخلنا فأطلینا].
(4)- ابومخنف گوید: عمروبن مره جملی از ابی‌صالح حنفی از غلام عبدالرحمان‌بن عبدربه انصاری باز گفت که: من با آقای خود بودم، چون مردم آماده جنگ شدند و به سوی حسین رو کردند، حسین دستور داد چادری زدند و مشک آوردند در قدح بزرگی خیس کردند. خود در آن چادر رفت تا نوره کشد. آقایم عبدالرحمان و بریربن خضیر همدانی بر در خیمه به هم شانه می‌زدند و هر کدام می‌خواستند دنبال امام اول بار نوره کشند. بریر با عبدالرحمان شوخی می‌کرد و او می‌گفت: «دست از ما بکش. به خدا هنگام بیهودگی نیست.»
بریر گفت: «آشنایان من می‌دانند، به خدا من نه در جوانی و نه در پیری گرد بیهوده نگردیدم، ولی اکنون نشاط دارم از پیشامد خود. به خدا میان ما و حور العین جز این نمانده که این لشگر شمشیرهای خود را به ما حوالت کنند و من دوست دارم که زیر شمشیر آنان بروم.
ترجمه: گوید: چون حسین علیه السلام فارغ شد، ما رفتیم و نوره کشیدیم. گوید: سپس حسین سوار مرکب خود شد و قرآن خواست و پیش خود نهاد.
گوید: اصحابش در برابر او پیکار سختی کردند و چون دیدم کشته‌ها به زمین افتادند، من به در رفتم-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 273
هازل بریر عبدالرّحمان الأنصاریّ، فقال له عبدالرّحمان: ما هذه ساعة باطل، فقال بریر: لقد علم قومی ما أحببت الباطل کهلًا ولا شابّاً، ولکنّی مستبشر بما نحن لاقون واللَّه ما بیننا وبین الحور العین إلّاأن یمیل علینا هؤلاء بأسیافهم ولوددت أ نّهم مالوا علینا السّاعة.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 262
قالوا: وأمر الحسین علیه السلام عند ذلک بفسطاط فضُرِب، ثمّ أمر بجفنة عظیمة دیف فیها مسک کثیر، وجعل عندها نورة، ثمّ دخل الحسین علیه السلام ذلک الفسطاط لیطّلی بالنّورة ویتضمّخ بالمسک، وکان عبدالرّحمان بن عبد ربّه الأنصاریّ وبریر بن خضیر الهمدانیّ واقفین علی باب الفسطاط لیطّلیا علی أثره، فازدحما: أ یّهما یتقدّم لذلک، فجعل بریر یضاحک عبدالرّحمان ویهازله، فقال له عبدالرّحمان: یا بریر، دعنا، فواللَّه ما هذه بساعة باطل، فقال بریر: واللَّه لقد علم قومی أ نّی ما أجبت الباطل کهلًا ولا شابّاً، استبشاراً بما نحن لاقون وما نصیر إلیه، فواللَّه ما بیننا وبین أن نعانق الحور العین إلّاأن نلقی هؤلاء بأسیافنا فنعالجهم بها ساعة، ثمّ یمیلوا علینا بأسیافهم.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 369- 370
(ذکره الطّبریّ فی التاریخ ج 5، ص 423) طبع دار المعارف بالقاهرة، وابن طاوس فی (اللّهوف ص 40) طبع النّجف، والمجلسی فی (بحاره ج 45، ص 21)، وهو الّذی کان یضاحکه بریر بن خضیر فی صبیحة عاشوراء وهما یطّلیان.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 417
__________________________________________________
- و آن‌ها را پشت سر گذاشتم.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 106
از آن جمله بریر بن خضیر با عبدالرحمان انصاری، در شب عاشورا به شوخی و ملاعبه پرداخت. عبدالرحمان گفت: «این هنگام باطل‌پردازی نیست.»
بریر گفت: «به خدا قسم، قوم من می‌دانند که از جوانی تا به حال من از بیهوده‌گری به دور بوده‌ام. اما از آن‌چه که در انتظارمان است، در سرور و نشاطم. به خدا سوگند که بین ما و در آغوش گرفتن حور العین، جز این که اینان تیغ برّان بر ما برکشند، فاصله ای نیست و من دوست داشتم که هم‌اکنون بر ما شمشیر برمی‌کشیدند.»
پاک پرور، ترجمه العباس،/ 201
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 274

وقُتل بین یدیه فی الحملة الاولی.
(وقال) السّرویّ: إنّه قاتل وقُتل، رضی الله عنه.
السّماوی، إبصار العین،/ 93
فلمّا نشب القتال تقدّم أمام الحسین علیه السلام، فقُتل فی الحملة الاولی مع من قُتل. وقال «1» محمّد السّرویّ «1»: أ نّه قاتل «2» حّتّی قُتل «2» مبارزة بعد صلاة الظّهر، رضوان اللَّه علیه. «3»
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 270/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 163
وخرج عبدالرّحمان بن عبد ربّه الأنصاریّ الخزرجیّ، وقاتل حتّی قُتل.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 417

(ثمّ) خرج من بعده [عمرو بن جنادة] عبدالرّحمان بن عروة وجعل یقول:
قد علمت حقّاً بنو غِفارِ وخندفٌ بعد بنی نزارِ
لأضربنّ معشر الأشرارِ بالمشرفیّ الصّارم البتّارِ
ثمّ قاتل حتّی قُتل. «4»
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 22
__________________________________________________
(1- 1) [وسیلة الدّارین: فی المناقب لابن شهرآشوب].
(2- 2) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(3)- زمین کربلا و در روز عاشورا در حمله اولی شهید گردید و ابن شهرآشوب می‌فرماید: مبارزتاً بعد از نماز ظهر شهید شد.
محلّاتی، فرسان الهیجاء،/ 231
(4)- آن گاه عمرو بن قرظة الانصاری و عبدالرحمان بن عروه از عقب هم، ساز نبرد کرده، جان‌ها فدا ساختند.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 158
و بعد از او [عمر بن جناده] عبدالرحمان بن عروه شربت شهادت نوشید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 671
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 275
[عن المناقب] قال: [بعد عمرو بن جنادة] ثمّ خرج عبدالرّحمان بن عروة، «1» فقال:
قد علمت حقّاً بنو غِفارِ وخندفٌ بعد بنی نزارِ
لنضربنّ معشر الفجّارِ بکلِّ عضب ذکر بتّارِ
یا قوم ذو دواعن بنی الأخیارِ بالمشرفیّ والقنا الخطّارِ
ثمّ «1» قاتل حتّی قُتل، رحمه الله. «2»
المجلسی، البحار، 45/ 28/ عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 272؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 309؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 298
«2»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الدّمعة].
(2)- اکنون، بر سر سخن رویم و نام آنان را که فاضل مجلسی علیه الرحمه یاد نفرموده است، فرایاد آریم، و نام راوی را با اسناد باز نماییم و تاکنون چند که از شهدا باز نموده ایم، بیش و کم پنج تن بر آنچه فاضل مجلسی نگاشته افزوده‌ایم: [...] پنجم: عبدالرحمان‌بن عروه.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 309
عبدالرحمان بن عروة غفاری:
خوارزمی و بحار الانوار، نام وی را آورده‌اند.
امکان دارد که او یکی از «دو برادر غفاری 1» که فرزند «عروة بن حراق» بودند، باشد. آنچه که ما را بر آن داشت تا نام اورا مستقل از آن دو برادر عنوان کنیم، بیان وگزارش خوارزمی و محمد بن ابی‌طالب موسوی- که مجلسی در بحار الانوار از وی نقل می‌کند- می‌باشد که از عبدالرحمان بن عروة غفاری، به عنوان شهید یاد می‌کنند و سپس از دو برادر شهید که غفاری بوده اند، نام می‌برند و این ما را بر آن داشت که عنوان مستقلی برای این شهید قرار دهیم.
تمامی مصادر و منابع- رجالی و تاریخی- نیز دو برادر غفاری را با هم ذکر کرده اند و نیز یادآوری می‌کنند که این دو برادر، برای رفتن به صحنه نبرد، با هم اجازه گرفتند و به میدان رفتند، و همراه هم با دشمن جنگیدند تا کشته شدند و هیچ یک از مصادر تاریخی، این دو برادر را جدا از هم ذکر نکرده‌اند.
درحالی که خوارزمی در «مقتل الحسین» و مجلسی در «بحار الانوار» (در دو مورد) هنگام ذکر نام شهیدان از «عبدالرحمان بن عروة غفاری» به تنهایی و مستقلًا نام برده‌اند.
و رجزی حماسی به وی نسبت داده شده که در آن می‌گوید: «قد علمت حقّاً بنو غفار؛ بنی غفار حق را شناخته است.»
1. غفاری: منسوب به غفاربن ملیل، تیره ای از کنانه و از عرب عدنان (عدنان، عرب شمال).
هاشم زاده، ترجمه انصار الحسین علیه السلام،/ 96- 97
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 276
[یُحتمل أن یکون متّحداً مع عبدالرّحمان بن عروة الغفاریّ؛ لأنّ الخوارزمیّ ذکرهما فی موضعین منفردین (أحدهما الجزء «1» ص 22، والأخری الجزء 2 ص 23- 24).
ولکن اتِّحادهم أقوی لاتِّحاد الرّجز الّذی نُقل عنهما، لهذا لم نرقِّم لهذا الاسم].

ستأتی ترجمته فی ترجمة أخیه عبداللَّه، ص 297- 311 رقم 180/ 217، فراجع هناک.

ذکرنا ترجمته فی المجلّد الرّابع عشر، ص 593- 612.

ستأتی ترجمته فی ترجمة أبیه مسعود بن حجّاج، ص 869- 874 رقم 270/ 326.

ذکرناه ترجمته فی المجلّد الرّابع عشر، ص 737- 738.

السّلام علی عبدالرّحمان بن یزید. «1»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 714، (ط قم)، 3/ 245، مصباح الزّائر،/ 296/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 340
__________________________________________________
(1)- سلام بر عبدالرحمان بن یزید.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین علیه السلام،/ 149
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 277
عبدالرّحمان بن یزید. وفی الزّیارة الرّجبیّة: (السّلام علی عبدالرّحمان بن یزید) ولم نقف علی ترجمته فی کتب الرّجال ولا عند أهل السّیر. «1»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 167

قال الجاحظ فی کتاب الحیوان: وهو شهید من شهداء یوم الطّفّ. «2»
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611/ عنه محمّدمهدی شمس الدّین، أنصار الحسین،/ 102
قال السّیِّد الأمین: ولا تحضرنا نسخة کتاب الحیوان للتحقّق من النّسبة، ویخطر فی الذِّهن احتمال أن یکون الجاحظ عنی أحد القتلی فی ثورة إبراهیم بن عبداللَّه قتیل باخمری فی عهد أبی جعفر المنصور فی البصرة.
محمّدمهدی شمس الدّین، أنصار الحسین،/ 102 رقم 19
[شعر فی طوق الحمامة].
وقال فی ذکر الطّوق [أنّ الحمامة نوّاحة] عبداللَّه بن أبی بکر، وهو شهید یوم الطّائفّ، وهو صاحب ابن صاحب [:] من الطّویل إلی الآخر.
الجاحظ، الحیوان، 3/ 98
__________________________________________________
(1)- عبدالرحمان بن یزید:
نام او در «رجبیه» آمده.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین علیه السلام،/ 115
(2)- عبداللَّه بن ابی‌بکر:
سید امین می‌گوید که جاحظ در کتاب «الحیوان» گفته است: «او شهیدی از شهیدان روز طف می‌باشد.»
کتاب «الحیوان» جاحظ را در اختیار نداشتیم تا تحقیقی درباره گفته جاحظ بنماییم چون این احتمال به ذهن خطور می‌کند که «جاحظ»، یکی از کشته شدگان در انقلاب، «ابراهیم‌بن عبداللَّه» را درنظر گرفته باشد که در دوره حکومت منصور، خلیفه عباسی، در بصره اتفاق افتاد.
( «ابراهیم بن عبداللَّه علوی»، معروف به شهید «باخمری» می‌باشد که علیه عباسیان انقلاب کرد و در محلی به نام «باخمری» که در فاصله 95 کیلومتری کوفه قرار دارد، از سپاه عباسی شکست خورد و کشته شد [مترجم].)
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین علیه السلام،/ 115- 116
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 278

ذکرنا ترجمته فی المجلّد التّاسع، ص 989- 991.
وأمّا ممّا لم یجی‌ء فی المجلّد التّاسع (فی الهامش). «1»

فقد ذکرنا ترجمته فی المجلّد الثّانی عشر، ص 337- 371.
ممّا لم یجئ فیه:

ما ذکره المفید فی الإرشاد، 2/ 16 «2»؛ مثله ابن حاتم الشّامیّ، الدّرّ النّظیم،/ 515- 516

ما ذکره المفید فی الإرشاد، 2/ 114- 115 «3»؛ مثله ذکر ابن حاتم الشّامیّ، الدّرّ النّظیم،/ 557- 558

ذکرنا ترجمته فی المجلّد الرّابع عشر، ص 629- 631.

ذکرنا ترجمته فی المجلّد التّاسع، ص 713- 730.
وأمّا ممّا لم یجی‌ء فی المجلّد التّاسع.
__________________________________________________
(1)- وبیست ویک نفر از خبیثان کوفه به شمشیر عبداللَّه اصغر بن علی علیهما السلام شربت هلاک ودمار نوشیدند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 373
و زجربن بدر ملعون قاتل عبداللَّه اصغر را با جماعتی از آن مردم شقاوت بنیاد را، عمربن علی، سلام اللَّه علیهم، از شمشیر آتشبار به آتش دوزخ نگونساز فرمود.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 373
(2)- [أنظر المجلّد، 12/ 22- 24، 372].
(3)- [أنظر المجلّد، 13/ 346- 349].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 279
عدّه فی أولاد أمیر المؤمنین علیهم السلام وأمّه أمّ البنین عند:
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 145
ابن حاتم الشّامیّ، الدّرّ النّظیم،/ 430 «1»
وقال عبداللَّه: حدّثنا محمّد بن عمرو الشّیبانی، قال: قال الفضل بن عبّاس بن عقبة ابن أبی لهب یرثی مَنْ قُتل مع الحسین بن علیّ علیهما السلام، یعنی من أهله. وکان قبل الحسین، والعبّاس، وعمر، ومحمّد، عبداللَّه، وجعفر بنو علیّ بن أبی طالب.
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 59
وذکر أیضاً فی جملة الشّهداء علیهم السلام عند:
الزّرندی، جنّات الخلود،/ 22
السّماوی، إبصار العین،/ 129؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 416

ذکره ابن حاتم الشّامیّ فی الدّرّ النّظیم،/ 556- 557.؛ «2»

ذکره ابن طاوس فی الإقبال (ط حجری)،/ 712، (ط قم)، 3/ 343، وسائر المصادر «3»؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 177.

وهو زوج سکینة بنت سیِّد الشّهداء علیهم السلام، فقد ذکرناه فی المجلّد الثّانی عشر، ص 309- 335.
__________________________________________________
(1)- [أنظر العبّاس الأکبر رقم 156/ 189 فی عنوان: أمّ العبّاس وأشقّاؤه فی هذا المجلّد، ص 191، 192- 193].
(2)- [أنظر العبّاس الأکبر رقم 156/ 189 فی عنوان: شهادة إخوته وحدیثه معهم قبل الشّهادة فی هذا المجلّد، ص 199].
(3)- [أنظر المجلّد، 9/ 614- 615، 731].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 280

ذکر ترجمته فی المجلّد الرّابع عشر، ص 614- 628.

[عن مقتل شهاب الدّین العاملیّ] فنظر الحسین علیه السلام یمیناً وشمالًا، وإذا برجل من أصحابه یقال له عبداللَّه بن الأکدن، وکان هو وأخ له فی خیمة لهما، فخرجا وهما یبکیان، فقال الحسین علیه السلام: وما یبکیکما؟ فإنِّی أرجو من اللَّه أن یکون ساق إلیکما خیراً، فقالا: واللَّه ما لأنفسنا نبکی، ولکن بکاؤنا علیک حیث نراک وحیداً وقد أحاطت بک الأعداء ولا نقدر علی ردّهم منک، فقال: جزاکم اللَّه عنِّی خیراً، فأنتما جیرانی فی الجنّة. فلمّا سمعا منه ذلک حملا، وأنشأ أحدهما یقول:
الیوم قد طاب لنا طعانی لا تجزعی یا نفس کلّ فانِ
غیر إلهٍ واحدٍ منّانِ ذی الجود والنّعمان رفیع الشّانِ
وحمل الآخر وهو یقول:
إن تنکرونی فأنا ابن الأکدنْ دینی علی دین الحسین والحسنْ
ولا أبالی فی الخطوب فی الزّمنْ إذا رضی عنِّی النّبیّ المؤتمنْ
خیر نبیّ صادق عالی السّننْ محمّد جدّ الحسین والحسنْ
قال: ثمّ قاتلا قتالًا شدیداً حتّی قتلا خلقاً کثیراً، ووقع الحرب بینهما وبین رجال ابن سعد (لعنه اللَّه)، فقتلا من القوم ستّمائة فارس، واللَّه العالم، وقُتلا رحمة اللَّه علیهما.
وروی أنّ الحسین علیه السلام لمّا قُتل أولاد الأکدن نظر یمیناً وشمالًا فلم یر أحداً، فنادی:
یا مسلم بن عقیل، یا هلال بن نافع، یا حرّ الرّیاحیّ، یا حبیب بن مظاهر، یا زهیر بن القین، یا جابر بن عروة، یا فرسان الوغی وأبطال الهیجاء! ما لی أنادیکم فلا تجیبونی،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 281
وأدعوکم فلم تسمعونی؟ صرّعکم واللَّه ریب المنون، وأرزاکم الدّهر الخؤون، فاسترجع وقال:
قومٌ إذا نودوا لدفعِ ملمّةٍ والقوم بین مدعسٍ ومکردسِ
لبسوا القلوب علی الدّروع وأقبلوا یتهافتون علی ذهاب الأنفسِ
نصروا الحسین فیا لهم من فیتةٍ حازوا الجنان وألبسوا من سندسِ
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 287

وقُتل من بنی خثعم: عبداللَّه بن بشر الأکلة.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 154/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 122
(عبداللَّه بن بشر الخثعمیّ): هو عبداللَّه بن بشر بن ربیعة بن عمرو بن منارة بن قمیر ابن عامر بن رائسة بن مالک بن واهب بن جلیحة بن کلب بن ربیعة بن عفرس بن خلف بن أقبل بن أنمار الأنماریّ الخثعمیّ؛ کان عبداللَّه بن بشر الخثعمیّ من مشاهیر الکماة الحماة للحقائق، وله ولأبیه ذکر فی المغازی والحروب. (قال) ابن الکلبیّ: بشر بن ربیعة الخثعمیّ هو صاحب الخطّة بالکوفة الّتی یقال لها جبانة بشر، وهو القائل یوم القادسیّة:
أنخت بباب القادسیّة ناقتی وسعد بن وقّاص علیَّ أمیرُ
السّماوی، إبصار العین،/ 101/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 167
الیمانیّة کلّها راجعة إلی وُلد قحطان [من وُلد سام بن نوح أو هود علیهما السلام]، فولد قحطان:
یعرب، ولد یعرب: یَشْجُب. فولد یَشْجُب: سبأ وهو عامر، فولد سبأ: کهلان، فولد کهلان: زید، ولد زید: مالک، فولد مالک: نَبْت ولد نَبْت: الغوث، فولد الغوث: أُدَد،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 282
وهو الأزد وعمرو، فمن ولد عمرو: خَثْعَم وبَجِیلة.
ولد عمرو بن الغوث: إراش، فولد إراش: أنمار، وقد قیل: إنّ أنمار هذا، وهو أنمار ابن نزار بن معد بن عدنان، واللَّه أعلم. فولد أنمار: أقْیَل، وفی النّاس یقول مَنْ یقول:
أفْتَل، وهو خثعم، سُمِّی خثعماً بجَمَل کان له اسمه خثعم، وأمّه هند بنت مالک بن الغافق ابن الشّاهد بن عک.
ولد خثعم: حُلْف (بالحاء غیر منقوطة مضمومة ولام ساکنة)، وفی النّاس مَنْ یقول:
حَلِف (بالحاء المفتوحة غیر منقوطة ولام مکسورة)، فولد حلف: عِفْرِس، فولد عِفْرِس:
شَهْران [...] وأکلُب بن ربیعة بن نزار، دخلوا فی بنی خثعم، فقالوا: أکلب بن ربیعة بن عِفْرِس منهم [...] بشر بن ربیعة بن عمرو بن شارة بن نمیر بن عامر بن رابیة بن مالک ابن وهب بن جَلیحة، وهو الحارث بن ربیعة بن أکلب بن ربیعة، شهد القادسیّة وکان شریفاً، وإلیه تُنسب جَبّانة بِشر بالکوفة [...]، وکریم بن عفیف بن عبداللَّه بن کعب بن غَزیّة بن مالک بن نصر بن مالک بن عمرو بن عامر بن مَشیب بن شباب بن مالک بن دعران بن محارب بن عمران بن شهران، وقُتل مع حجر بن عدیّ الأدبر بمرج عذراء.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 329، 330، 387، 390، 391، 392
بشر بن ربیعة الخثعمیّ- یأتی فی بشر الغنویّ- (ز).
(بشر) الغنویّ: ویقال الخثعمیّ، قال أبو حاتم: مصریّ، له صحبة، وقال ابن السّکن:
عداده فی أهل الشّام، روی حدیثه أحمد والبخاریّ فی التّاریخ والطّبرانیّ وغیرهم من طریق الولید بن المغیرة المعافریّ عن عبداللَّه بن بشر الغنویّ، ومنهم من قال الخثعمیّ عن أبیه أ نّه سمع النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم یقول: «لتفتحنّ القسطنطینیّة ولنعم الأمیر أمیرها ولنعم الجیش ذاک الجیش»، قال: فدعانی مسلمة بن عبدالملک، فسألنی، فحدّثته بهذا الحدیث، فغزا القسطنطینیّة. (قلت) القائل ذلک هو عبداللَّه بن بشر، ورواه ابن السّکن من هذا الوجه، فقال بشر بن ربیعة الخثعمیّ: وسیأتی فی القسم الثّالث بشر بن ربیعة الخثعمیّ،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 283
فیحتمل أن یکون آخر.
بشر بن ربیعة بن عمرو بن منارة بن قیر بن عامر بن رابیة بن مالک بن واهب بن حلیجة بن کلب بن ربیعة بن عفرس بن أقیل بن أنمار الخثعمیّ. قال ابن الکلبیّ: اختطّ بالکوفة وخطّته بها یقال لها جبانة بشر بالکوفة وشهد القادسیّة وهو القائل:
أنخت بباب القادسیّة ناقتی وسعد بن وقّاص علیَّ أمیر
وقد تقدّم فی القسم الأوّل بشر الخثعمیّ، ویقال الغنوی، وأ نّه وقع فی بعض الرّوایات بشر بن ربیعة الخثعمیّ، فیحتمل أن یکون هذا- (ز).
(بشر) بن ربیعة، وهو بشر بن أبی رهم الجهمیّ، صاحب جبانة بشر بالکوفة، وهو بضمّ أوّله وسکون المهملة، ضبطه الأمین، وهو بشر بن أبی رهم، وذکر أ نّه شهد الیمامة وذکره المرزبانیّ فی معجمه کما صدرت به، وقال: کان أحد الفرسان، وهو القائل لعمر ابن الخطّاب بعد وقعة القادسیّة:
تذکر هداک اللَّه وقع سیوفنا بباب قدیس والقلوب تطیر
إذا ما فرغنا من قراع کتیبة دلفنا لأخری کالجبال تسیر
ویقول فیها:
وعند أمیر المؤمنین نوافل وعند المثنّی فضّة وحریر
وذکر أبو عبیدة عن یونس بن أبی الخطّاب أنّ سبب هذا الشّعر أنّ سعداً قسّم غنیمة، فبقیت بقیّة فکتب إلیه عمر: فضّها علی حملة القرآن، فجاءه عمرو بن معدیکرب، فقال:
ما معک من کتاب اللَّه؟ قال: شغلت بالجهاد عن حفظه، فقال: ما لک فی هذا نصیب، فجاءه بشر الخثعمیّ، فقال: ما معک؟ قال: «بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم»، فلم یعطه شیئاً، فقال الشّعر المذکور، وقال عمرو: شعراً آخر، فکتب سعد بذلک إلی عمر، فقال: اعطهما بسبب بلائهما، فأعطی کلّ واحد ألفین، وقال دعبل فی طبقات الشّعراء: بشر الخثعمیّ صاحب جبانة بشر یقول لعمر، فذکر البیتین الأوّلین، وبعده:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 284
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 285
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 286
غداة یودّ القوم لو أن بعضهم یعار جناحی طائر فیطیر
قال: وکان سعد بن أبی وقّاص حین اجتبی الخراج فضلت فضلة، فکاتب عمر، فأمره أن یفرّقها فی قرّاء القرآن، ففعل. فلمّا کان العام الماضی کتب إلی عمر أ نّهم کانوا سبعة فصاروا الآن سبعین، فکتب إلیه: فرّقها فی أهل البلاء والنّکایة فی العدوّ، فکتب بشر الخثعمیّ إلی عمر بهذا الشّعر، فکتب إلی سعد أن ألحقه بأهل البلاء وقدّمه، ففعل- (ز).
ابن حجر، الإصابة، 2/ 155، 161، 174- 175 رقم 660، 685، 768- 769
قال علیه الصّلاة والسّلام فی النّاحیة: السّلام علی عبداللَّه بن بشر الخثعمیّ.
أقول: قال العسقلانی فی الإصابة: هو عبداللَّه بن بشر بن ربیعة بن عمرو بن مناة بن قمیر بن عامر بن رائسة بن مالک بن واهب بن جلیحة بن کلب بن ربیعة بن عفرس بن خلف بن أقبل بن أنمار الخثعمیّ، وله ولأبیه ذکر فی المغازی والحروب.
وقال ابن الکلبیّ: بشر بن ربیعة الخثعمیّ، اختطّ بالکوفة وخطّته بها یقال لها جبّانة بشر بالکوفة، وشهد القادسیّة مع سعد بن أبی وقّاص، وهو القائل فی ذلک الیوم:
ألمُّ خیال من امیّة موهنا وقد جعلت أولی النّجوم تغورُ
ونحن بصحراء العذیب ودوننا حجازیّة أنّ المحلّ شطیرُ
فزارت غریباً نارحاً جلّ ماله جواد ومفتوق الغرار طریرُ
أنخت بباب القادسیّة ناقتی وسعد بن وقّاص علیَّ أمیرُ
تذکّر هداک اللَّه وقع سیوفنا بباب قدیس والمکرّ ضریرُ
عشیّة ودّ القوم لو أنّ بعضهم یعار جناحَیْ طائر فیطیرُ
إذا برزت منهم إلینا کتیبة أتونا بأخری کالجبال تمورُ
فضاربتهم حتّی تفرّد جمعهم وطاعنت أنِّی بالطحان مهیرُ
والأشعار فی هذا الیوم کثیرة، لأنّها کانت من أعظم وقائع المسلمین بذلک الیوم، وقد ذکرنا قصّة القادسیّة فی ترجمة حال حرّ بن یزید التّمیمیّ الرّیاحیّ.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 226- 227
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 287
عبداللَّه بن بشر الخثعمیّ. ذکر أهل السّیر: إنّ له ولأبیه ذکراً فی المغازی والحروب.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 170
عبداللَّه بن بشر الخثعمیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
ومنهم عبداللَّه بن بشر الخثعمیّ، کان من مشاهیر الکماة الحماة للحقائق، له ولأبیه ذکر فی المغازی والحروب.
أقول: فی الزّیارة: السّلام علی زهیر بن بشر الخثعمیّ، لم أدر زهیر هذا مصحّف لعبداللَّه أم هو غیره؟ ولم أعثر له علی ترجمة إلّاما نقل إجمالًا عن النّاسخ والمناقب من أ نّه من المقتولین فی الحملة الاولی.
المیانجی، العیون العبری،/ 113
عبداللَّه بن بشر بن ربیعة بن عمرو ... الأنماریّ الخثعمیّ.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 387
عبداللَّه بن بشر الخثعمیّ: وورد فی زیارة النّاحیة: السّلام علی عبداللَّه بن بشر.
وقیل: لیس له فی کتب الرِّجال اسم ولا ذکر. والظّاهر وقع سهو القلم من المامقانیّ قدس سره.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 167

وکان ولده [بشر] عبداللَّه ممّن خرج مع عسکر ابن سعد، ثمّ صار إلی الحسین علیه السلام فیمن صار إلیه أیّام المهادنة.
السّماوی، إبصار العین،/ 101/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 167
قال صاحب الحدائق: وکان ولده عبداللَّه ممّن خرج مع عمر بن سعد إلی کربلاء، ثمّ صار إلی الحسین علیه السلام فیمن صار إلیه أیّام المهادنة، وبقی عنده إلی یوم الطّف.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 227
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 288
وإنّه کان ممّن خرج مع عمر بن سعد إلی کربلاء، فلحق الحسین فی کربلاء قبل الحرب، ولازمه حتّی استشهد بین یدیه یوم الطّفّ. وزاده شرفاً علی شرف الشّهادة التّسلیم علیه بخصوص فی زیارة النّاحیة المقدّسة.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 170
خرج مع عسکر ابن سعد، ثمّ صار إلی الحسین علیه السلام فیمن صار إلیه أیّام المهادنة، وقُتل معه.
المیانجی، العیون العبری،/ 113
کان ممّن خرج من الکوفة فی عسکر ابن سعد، ثمّ صار إلی الحسین أیّام المهادنة.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 387

(قال) صاحب الحدائق وغیره: إنّ عبداللَّه بن بشر قُتل فی الحملة الاولی قبل الظّهر.
السّماوی، إبصار العین،/ 101/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 95، 167؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 387
فلمّا نشب القتال تقدّم بین یدی الحسین علیه السلام وقُتل فی الحملة الاولی مع مَنْ قُتل رضوان اللَّه علیه.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 227

ذکره ریاض القدس، 1/ 300، وهو متّحد مع عبداللَّه بن یزید بن ثبیط العبدیّ البصریّ.

ومنهم عبیداللَّه بن الحارث بن نوفل الهمدانیّ، أقول: قال العسقلانیّ فی الإصابة: هو عبداللَّه بن الحارث بن نوفل بن عمرو بن الحارث بن ربیعة بن بلال بن أنس بن سعد الهمدانیّ.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 285
عبیداللَّه بن حارث بن نوفل الهمدانیّ.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 238
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 289
عبداللَّه بن الحارث بن نوفل الهمدانیّ: قال المحلّاتی المعاصر فی کتابه ص 237:
عبداللَّه بن الحارث بن نوفل بن عمرو بن ربیعة بن بلال بن أنس بن سعد الهمدانیّ.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 167

له إدراک، وشهد صفّین مع علیّ بن أبی طالب علیه السلام، قاله ابن الکلبیّ.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 285
ذکر علماء السّیر: أنّ له إدراکاً للنّبیّ، وشهد صفّین مع أمیر المؤمنین علیه السلام.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 238
له إدراک، وشهد صفّین مع علیّ بن أبی طالب، وهکذا فی الإصابة.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 167

وأمّا عیسی بن یزید الکنانیّ، فإنّه قال- فیما ذکر عمر بن شبّة، عن هارون بن مسلم، عن علیّ بن صالح، عنه- قال: لمّا جاء کتاب یزید إلی عبیداللَّه بن زیاد، انتخب من أهل البصرة خمسمائة، فیهم عبداللَّه بن الحارث بن نوفل، وشریک بن الأعور- وکان شیعة لعلیّ «1»، کان أوّل من سقط بالنّاس شریک، فیقال: إنّه تساقط غمرة ومعه ناس- ثمّ سقط عبداللَّه بن الحارث وسقط معه ناس، ورجوا أن یلوی علیهم عبیداللَّه ویسبقه الحسین إلی الکوفة، فجعل لا یلتفت إلی من سقط، ویمضی حتّی ورد القادسیّة، وسقط مهران مولاه، فقال: أیا مهران، علی هذه الحال، إن أمسکت عنک حتّی تنظر إلی القصر، فلک مائة ألف، قال: لا، واللَّه ما أستطیع. «2»
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(2)- عیسی بن یزید کنانی گوید: وقتی نامه یزید بن عبیداللَّه بن زیاد رسید، از مردم بصره پانصد کس-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 290
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 359/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 92
فتعجّل ابن زیاد المسیر إلی الکوفة مع مسلم بن عمرو الباهلیّ، والمنذر بن الجارود، وشریک الحارثی، وعبداللَّه بن الحارث بن نوفل فی خمسمائة رجل انتخبهم من أهل البصرة، فجدّ فی السّیر، وکان لایلوی علی أحد یسقط من أصحابه حتّی أنّ شریک بن الأعور سقط أثناء الطّریق، وسقط عبداللَّه بن الحارث رجاء أن یتأخّر ابن زیاد من أجلهم، فلم یلتفت ابن زیاد إلیهم مخافة أن یسبقه الحسین إلی الکوفة، ولمّا ورد
__________________________________________________
- برگزید، از جمله عبداللَّه بن حارث بن نوفل، و شریک بن اعور که شیعه علی بود. نخستین کس که با کسان در راه بیفتاد، شریک بود که بی‌خود بیفتاد و کسانی نیز با وی افتادند. امید داشتند، عبیداللَّه به آن‌ها پردازد و حسین زودتر از او به کوفه رسد. اما او به افتادگان اعتنا نداشت و برفت تا به قادسیه رسید. و مهران غلام وی بیفتاد که بدو گفت: «ای مهران! در این وضع اگر خودت را بگیری تا به قصر برسیم، یکصد هزارت می‌دهم.»
گفت: «نه، به خدا تاب ندارم.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2932
پانصد کس از بصریان را برای همراهی خود انتخاب کرد، عبداللَّه‌بن حارث‌بن نوفل و شریک‌بن اعور از شیعیان علی علیه السلام در میان آن‌ها بودند و با مسلم‌بن عمرو باهلی و حشم و خاندانش وارد کوفه شد. عمامه سیاهی بر سر داشت و گونه‌های خود را بسته بود. و چون مردم در انتظار ورود امام حسین بودند، گمان بردند که عبیداللَّه همان حسین است. و بر هر جمعی که می‌گذشت، بر او سلام می‌دادند و می‌گفتند: «خوش آمدی ای پسر رسول خدا.»
و به اندازه‌ای خوش برخوردی به نام حسین با او شد که او را بد آمد. و چون بسیار دنبال او افتادند، مسلم‌بن عمرو گفت: «عقب بروید، این امیر عبیداللَّه‌بن زیاد است.»
و شبانه با جمع زیادی که گمان داشتند حسین است تا پشت قصر دارالاماره رفت، و نعمان‌بن بشیر در را به روی او و همراهانش بسته بود و یکی از همراهانش فریاد کرد: «در را بگشا.»
نعمان به گمانش که حسین می‌خواهد وارد شود، گفت: «تورا به خدا دور شو. به خدا من امانت خود را به تو ندهم و نیازی هم به جنگ با تو ندارم.»
و او با وی سخنی نمی‌گفت تا او نزدیک شد و نعمان از کنگره سرازیر شد و به او گفت: «در را باز کن، می‌خواهم هرگز باز نکنی.»
و کسی که دنبالش بود شنید و نزد کسانی که به حساب حسین علیه السلام دنبالش افتاده بودند، عقب‌گرد کرد و گفت: «ای مردم! به خدایی که جز او معبودی نیست، این زاده مرجانه است.»
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 39
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 291
«القادسیّة» سقط مولاه مهران، فقال له ابن زیاد: إن أمسکت علی هذا الحال، فتنظر القصر فلک مائة ألف، قال: واللَّه لا أستطیع، فترکه عبیداللَّه.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 169- 170

وذکر هارون بن مسلم، عن علیّ بن صالح، عن عیسی بن یزید، أنّ المختار بن أبی عبید وعبداللَّه بن الحارث بن نوفل کانا خرجا مع مسلم، خرج المختار برایة خضراء، وخرج عبداللَّه برایة حمراء، وعلیه ثیاب حُمر، وجاء المختار برایته فرکّزها علی باب عمرو ابن حُریث، وقال: إنّما خرجت لأمنع عمراً، وإنّ ابن الأشعث والقعقاع بن شَوْر وشبث ابن ربعیّ قاتلوا مسلماً وأصحابه عشیّة سار مسلم إلی قصر ابن زیاد قتالًا شدیداً، وأنّ شبثاً جعل یقول: انتظروا بهم اللّیل یتفرّقوا؛ فقال له القعقاع: إنّک قد سددت علی النّاس وجه مصیرهم، فافرُج لهم ینسربوا؛ وإنّ عبیداللَّه أمر أن یطلب المختار وعبداللَّه بن الحارث، وجعل فیهما جُعْلا، فاتی بهما، فحُبِسا. «1»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 318
قال: وکان مخرج ابن عقیل بالکوفة لثمان لیال مضین من ذی الحجّة سنة ستّین.
وقیل: لتسع مضین منه.
__________________________________________________
(1)- عیسی‌بن یزید گوید: مختاربن ابی‌عبید و عبداللَّه‌بن حارث با مسلم قیام کرده بودند. مختار با پرچم سبز قیام کرده بود و عبداللَّه با پرچم سرخ. خود او نیز جامه سرخ داشت. مختار پرچم خویش را بر در عمروبن حریث کوفت و گفت: «آمده‌ام که عمرو را حفاظت کنم.»
گوید: اشعث و قعقاع‌بن شور و شبث‌بن ربعی، آن شب که مسلم سوی قصر ابن‌زیاد آمده بود با وی و یارانش سخت بجنگیدند. شبث می‌گفت: «صبر کنید تا شب درآید و پراکنده شوند.»
قعقاع به او گفت: «راه فرار را به مردم بسته‌ای، راه بده تا بروند.»
گوید: عبیداللَّه دستور داد، مختار و عبداللَّه‌بن حارث را بجویند و برای آوردنشان چیزی معین کرد، که چون بیاوردندشان زندانی شدند.
در همین سال حسین از مکه درآمد و راه کوفه گرفت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2963
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 292
وقیل: وکان فیمَنْ خرج معه المختار بن أبی عبید، وعبداللَّه بن الحارث بن نوفل، فطلبهما ابن زیاد وحبسهما.
وکان فیمَنْ قاتل مسلماً محمّد بن الأشعث، وشبث بن ربعیّ «1» التّمیمیّ- وهو أحد من کتب إلی الحسین «1»- والقعقاع بن شَوْر، وجعل شبث یقول: انتظروا بهم «2» اللّیل «3» یتفرّقوا.
فقال له القعقاع: إنّک قد سددت علیهم وجه مَهْرَبهم، فافرِج لهم یتفرّقوا.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 275/ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 404
وسمع مسلم بن عقیل الخبر، فرکب ونادی بشعاره: «یا منصور أمت»، فاجتمع إلیه أربعة آلاف من أهل الکوفة، وکان معه المختار بن أبی عبید، ومعه رایة خضراء، وعبداللَّه ابن نوفل بن الحارث برایة حمراء، فرتّبهم میمنة ومیسرة، وسار هو فی القلب إلی عبیداللَّه، وهو یخطب النّاس فی أمر هانی ویحذِّرهم من الاختلاف، وأشراف النّاس وامراؤهم تحت منبره، فبینما هو کذلک، إذ جاءت النّظّارة یقولون: جاء مسلم بن عقیل، فبادر عبیداللَّه، فدخل القصر ومن معه، وأغلقوا علیهم الباب، فلمّا انتهی مسلم إلی باب القصر وقف بجیشه هناک، فأشرف امراء القبائل الّذین عند عبیداللَّه فی القصر، فأشاروا إلی قومهم الّذین مع مسلم بالانصراف، وتهدّدوهم وتوعّدوهم، وأخرج عبیداللَّه بعض الامراء وأمرهم أن یرکبوا فی الکوفة یخذلون النّاس عن مسلم بن عقیل، ففعلوا ذلک، فجعلت المرأة تجی‌ء إلی ابنها وأخیها وتقول له: ارجع إلی البیت، النّاس یکفّونک، ویقول الرّجل لابنه وأخیه: کأ نّک غداً بجنود الشّام قد أقبلت، فماذا تصنع معهم؟ فتخاذل النّاس وقصّروا وتصرّموا وانصرفوا عن مسلم بن عقیل حتّی لم یبق إلّافی خمسمائة نفس، ثمّ تقالّوا حتّی بقی فی ثلاثمائة، ثمّ تقالّوا حتّی بقی معه ثلاثون رجلًا، فصلّی بهم المغرب وقصد أبواب کندة، فخرج منها فی عشرة، ثمّ انصرفوا عنه فبقی وحده لیس معه
__________________________________________________
(1) (1) [لم یرد فی نهایة الإرب].
(2)- [أضاف فی نهایة الإرب: إلی].
(3)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 293
من یدلّه علی الطّریق، ولا مَنْ یؤانسه بنفسه، ولا مَنْ یؤویه إلی منزله، فذهب علی وجهه واختلط الظّلام، وهو وحده، یتردّد فی الطّریق لا یدری أین یذهب.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 154- 155
وقال أبومخنف: حدّثنی هارون بن مسلم بن علیّ بن صالح عن عیسی بن یزید، قال:
إنّ عبداللَّه بن الحارث بن نوفل کان یأخذ البیعة من أهل الکوفة للحسین بن علیّ علیه السلام، فلمّا خرج مسلم خرج معه عبداللَّه بن الحارث برایة حمراء وعلیه ثیاب حمر، فرکّزها علی باب دار عمرو بن حریث وقال: إنّما خرجت لأمنع عمراً، لأنّ ابن الأشعث والقعقاع ابن شور الذّهلی وشبث بن ربعیّ قاتلوا مسلماً وأصحابه عشیّة سار مسلم إلی قصر ابن زیاد قتالًا شدیداً، فلمّا تخاذل النّاس عن مسلم أمر عبیداللَّه بن زیاد أن یطلب عبداللَّه ابن الحارث، فقبض علیه کثیر بن شهاب، فسلّمه إلی عبیداللَّه بن زیاد، فحبسه مع من حبس.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 285/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 167- 168
بایع مسلم بن عقیل، وکان یأخذ البیعة من أهل الکوفة للحسین.
فلمّا تخاذل النّاس من مسلم، فقبض کثیر بن شهاب علی عبیداللَّه هذا وسلّمه إلی ابن زیاد، فحبسه.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 238
وکان المختار عند خروج مسلم فی قریة له تدعی (خطوانیّة)، فجاء بموالیه یحمل رایة خضراء ویحمل عبداللَّه بن الحارث رایة حمراء، ورکّز المختار رایته علی باب عمرو بن حریث وقال: أردت أن أمنع عمراً، ووضح لهما قتل مسلم وهانی، وأشیر علیهما بالدّخول تحت رایة الأمان عند عمرو بن حریث، ففعلا وشهد لهما ابن حریث باجتنابهما ابن عقیل، فأمر ابن زیاد بحبسهما بعد أن شتم المختار واستعرض وجهه بالقضیب فشتر عینه وبقیافی السّجن إلی أن قُتل الحسین علیه السلام.
وأمر ابن زیاد محمّد بن الأشعث، وشبث بن ربعیّ، والقعقاع بن شور الذّهلی، وحجّار ابن أبجر، وشمر بن ذی الجوشن، وعمرو بن حریث أن یرفعوا رایة الأمان ویخذلوا النّاس،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 294
فأجاب جماعة ممّن خیّم علیهم الفرق، وآخرون جرّهم الطّمع الموهوم واختفی الّذین طهرت ضمائرهم وکانوا یترقّبون فتح الأبواب للحملة علی صولة الباطل.
المقرّم، مقتل الحسین،/ 181- 182

ولمّا قُتل مسلم، أحضره عبیداللَّه، فسأله: مَنْ أنت؟ فلم یتکلّم، فقال: أنت الّذی خرجت برایة حمراء ورکّزتها علی باب دار عمرو بن حریث وبایعت مسلماً وکنت تأخذ البیعة من النّاس للحسین علیه السلام؟ فسکت، فقال عبیداللَّه: انطلقوا به إلی قومه، فاضربوا عنقه. قال: فانطلقوا به، فضربت عنقه، رضوان اللَّه علیه. «1»
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 285/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 168
وبعد قتل مسلم أحضره وأمر بضرب عنقه، فضربوا عنقه، رضوان اللَّه تعالی علیه.
المامقانی، تنقیح المقال،/ 238

ذکرنا ترجمته فی المجلّد الثّالث عشر، ص 1- 42.
ممّا لم یذکر فیه:
ما ذکره المفید فی الإرشاد «2»، 2/ 137 (فی میزاته العائلیّة)؛ مثله ابن حاتم الشّامیّ، الدّرّ النّظیم،/ 575
ما ذکره المفید فی الإرشاد «3»، 2/ 112 (فی استشهاده)؛ مثله ابن حاتم الشّامیّ، الدّرّ النّظیم،/ 556
__________________________________________________
(1)- [زاد فی وسیلة الدّارین: وهذا من طلیعة الشّهداء الّذین استشهدوا فی الکوفة قبل واقعة الطّفّ رضوان اللَّه علیه].
(2)- [أنظر المجلّد، 12/ 830- 832، والمجلّد، 13/ 5].
(3)- [أنظر المجلّد، 13/ 15- 16].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 295

السّلام علی عبداللَّه بن الحسین، الطّفل الرّضیع، لعن اللَّه رامیه حرملة بن کاهل الأسدیّ وذویه.
الشّهید الأوّل، المزار،/ 177

* عبداللَّه بن الحسین علیهما السلام، قاتله ابن حرملة أو حرملة الکاهلیّ الأسدیّ.
ذکره ابن سعد فی الحسین علیه السلام،/ 75، 76، وسائر المصادر
ذکرناه فی المجلّد الثّالث عشر، ص 1- 42، والثّانی عشر، ص 763
[ذکر ابن سعد مرّتین عبداللَّه بن الحسین علیهما السلام، وقد أهمل ذکر عبداللَّه بن الحسن علیهما السلام، وأحتمل أنّ هذا هو عبداللَّه بن حسن؛ لأنّه ورد فی أکثر المصادر: أنّ قاتله حرملة لعنة اللَّه علیه. أنظر المجلّد الثّانی عشر، ص 311].
* عبداللَّه بن الحسین علیهما السلام، قاتله هانی بن ثبیت الحضرمیّ.
ذکره ابن سعد فی الحسین علیه السلام،/ 75، 76
ذکره الطّبریّ فی التّاریخ، 5/ 468 (أمّه الرّباب، عن هشام، عن أبی مخنف)؛ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 302؛ سبط ابن الجوزیّ، تذکرة الخواصّ،/ 254؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 197
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 178
ذکرناه فی المجلّد الثّالث عشر، ص 12، 14، 15.
[اختلف الطّبریّ فی قاتله بأن قال تارةً إنّه رجل من بنی أسد، وأخری قال: إنّه هانی بن ثبیت الحضرمیّ. هذا الاختلاف یرجع إلی اختلاف الرّواة. أنظر المجلّد الثّالث عشر، ص 12- 15].
* عبداللَّه بن الحسین علیهما السلام، استشهاده بروایةٍ أخری.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 296
[ذکره ابن قتیبة الدّینوریّ فی الإمامة والسّیاسة، 1/ 6، ولعلّه عبداللَّه بن الحسن، وصُحِّف بالحسین؛ لأنّه نسب ابن عبد ربّه فی العقد الفرید، 4/ 380 مثل هذا الخبر إلی عبداللَّه بن الحسن. أنظر المجلّد الثّانی عشر، ص 324- 325.
ذکره سبط ابن الجوزیّ فی تذکرة الخواصّ،/ 258 فی جملة المبارزین إذا ذهبوا إلی ساحة القتال، لعلّه عبداللَّه بن الحسن، وصُحِّف بالحسین؛ لأنّ عبداللَّه بن الحسین هو طفل صغیر فی کربلاء. أنظر المجلّد الثّانی عشر، ص 342، والثّالث عشر، ص 9، 74].

من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام: عبداللَّه بن حکیم بن جبلة.
من أصحاب الحسین ابن علیّ علیهما السلام: عبداللَّه بن حکیم. «1»
الطّوسی، الرّجال،/ 51، 78/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 197؛ الإسترآبادی، منهج المقال،/ 202؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 482
عبداللَّه بن حکیم بن جبلة، عدّه الشّیخ رحمه الله فی رجاله تارة من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام وأخری من أصحاب الحسین علیه السلام، وظاهر کونه إمامیّاً إلّاأنا لم أقف علی ما یدرجه فی الحسّان، وقد مرّ ضبط جبلة فی الأشرف بن جبلة. المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 179
الأشرف بن جبلة أخو حکیم بن جبلة بالجیم والباء الموحّدة واللّام المفتوحات والهاء.
الترجمة عدّه الشّیخ قدس سره فی رجاله من أصحاب علیّ، وظاهره کونه إمامیّاً إلّاأنّ حاله مجهول کجهالة أشرف الّذی عدّ غیر منسوب من الصّحابة.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 149

ذکره ریاض القدس، 1/ 300، وهو متّحد مع عبداللَّه بن یزید بن ثبیط العبدیّ البصریّ.
__________________________________________________
(1)- باب العین من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...].
عبداللَّه بن حکم از جمله کسانی است که از آن حضرت علیه الصلاة والسلام روایت کرده است.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 210
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 297

من أصحاب الحسین بن علیّ علیهما السلام: عبداللَّه بن سلیمان.
من أصحاب الإمام الباقر علیه السلام: عبداللَّه بن سلیمان.
الطّوسی، الرّجال،/ 78، 127/ عنه الأسترآبادی، منهج المقال،/ 204؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 485 رقم 398
من أصحابه علیه السلام: عبداللَّه بن سلیمان. «1»
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 78/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 199؛ البحرانی، العوالم، 17/ 333
عبداللَّه بن سلیمان، عدّه الشّیخ رحمه الله فی رجاله، مرّة من أصحاب الحسین علیه السلام وأخری من أصحاب الباقر علیه السلام، وظاهره کونه إمامیّاً إلّاأ نّا لم یعرف حاله.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 185

ذکره السّیِّد الأمین فی جملة الشّهداء علیهم السلام، وذکره أیضاً فی شرح الأخبار فی جملة الأسراء علیهم السلام. وذکرناه فی المجلّد التّاسع، ص 475، 477.

وقُتل من بنی غفّار بن [مسلم بن] «2» مُلیل بن ضمرة: عبداللَّه.
__________________________________________________
(1)- باب العین من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...].
عبداللَّه بن سلیمان.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 210
(2)- [من الحدائق الوردیّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 298
وعبدالرّحمان «1» ابنا قیس بن أبی عروة.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 152/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 2/ 121
وقُتل معه عبداللَّه وعبدالرّحمان ابنا عزرة الغفاریّ.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 406، أنساب الأشراف، 3/ 199
عبداللَّه بن أبی عروة الغفّاریّ.
الصّدوق، الأمالی،/ 160/ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 160
عبداللَّه وعبدالرّحمان ابنا عروة الغفّاریّان.
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 442؛ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 292؛ النّویری، نهایة الإرب، 200/ 453؛ ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 184
من أصحاب الحسین بن علیّ علیهما السلام: (عبداللَّه وعبدالرّحمان) ابنا عزرة «2».
الطّوسی، الرّجال،/ 77/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 186، 202؛ الأسترآبادی، منهج المقال،/ 192، 208؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 452؛ 497؛ الحائری، منتهی المقال،/ 183
الغِفاریّ: بکسر الغین المعجمة، وفتح الفاء، وفی آخرها الرّاء المهملة.
هذه النّسبة إلی غِفار، وهو غِفار بن مُلَیْل بن ضَمْرة (بن بکر) بن عبد مناة بن کِنانة (ابن خزیمة بن مدرکة بن الیاس بن مضر بن نزار بن معد بن عدنان، من ولد اسماعیل علیه السلام)، وقد ورد فی الحدیث أنّ النّبیّ (ص) قال: غفار غفر اللَّه لها، وأسلم سالمها اللَّه، وعصیّة عصت اللَّه ورسوله. وأیضاً روی عنه (ص) قال: قریش والأنصار وجهینة ومزینة وأسلم وغفار وأشجع موالٍ، لیس لهم مولی دون اللَّه ورسوله.
السّمعانی، الأنساب، 4/ 304/ مثله ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 11، 185، 186
__________________________________________________
(1)- [فی المصدر: عبیداللَّه وهو مخالف لسائر المصادر].
(2)- عزرة- بالعین المهملة المفتوحة، ثمّ الرّاء والزّای والهاء. وفی بعض النّسخ (عروة) بالعین المضمومة، ثمّ الرّاء والواو والهاء، ولعلّها الأصحّ کما ذکره أرباب السّیر والمقاتل. قُتلا کلاهما مع الحسین علیه السلام فی کربلاء.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 299
عبداللَّه وعبدالرّحمان الغفّاریّان. «1»
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 23/ مثله ابن نما، مثیر الأحزان،/ 30؛ محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس،/ 2/ 299
المقصد الثّامن فی الغفّاریّین من أنصار الحسین علیه السلام: عبداللَّه بن عروة بن حراق الغفاریّ، وأخوه عبدالرّحمان بن عروة بن حراق الغفاریّ.
السّماوی، إبصار العین،/ 104/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 165
وإخوان، وهما عبداللَّه وعبدالرّحمان ولدا عروة الغفاریّ.
السّماوی، إبصار العین،/ 130/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 417
أقول: قال أبو علیّ فی رجاله: عبدالرّحمان بن عروة بن خراق الغفّاریّ، من أصحاب الحسین بن علیّ علیه السلام، قُتل معه بکربلاء. وقال حمید بن أحمد فی کتاب الحدائق الوردیّة:
فی مناقب الأئمّة عبداللَّه بن عروة بن خراق الغفّاریّ وأخوه عبدالرّحمان بن عروة بن خراق الغفّاریّان.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 216
عبدالرّحمان بن (عَرزة)، بفتح العین المهلمة والرّاء کذلک والزّای والهاء، فی نسخة مصحّحة معتمدة من المنهج: نسبة إلی رجال الشّیخ رحمه الله، عدّه من أصحاب الحسین علیه السلام، وکذلک فی بعض نسخ رجال الشّیخ رحمه الله، ولکن الموجود فی نسخة معتمدة من رجال الشّیخ عروة بالواو بدل الزّای وهو الصّواب لعدم عدّ أحد من أصحاب الحسین علیه السلام عبداللَّه وعبدالرّحمان بنی عرزة، وجمیع نسخ کتب السّیر والمقاتل قد تضمّنت عدّ عبداللَّه وعبدالرّحمان ابنی عروة بالواو، ابن حراق الغفّاریّین، وزیارة النّاحیة المقدّسة نصّت علی ذلک.
المامقانی، تنقیح المقال،/ 146
__________________________________________________
(1)- باب العین من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...].
عبداللَّه و عبدالرحمان پسران عروه.
سپهر، ناسخ التواریخ امیرالمؤمنین علیه السلام، 5/ 210
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 300
عبداللَّه بن عرزة، عدّه الشّیخ رحمه الله فی رجاله مع أخیه عبدالرّحمان من أصحاب الحسین علیه السلام علی ما نسبه إلیه فی نسخة معتمدة من المنهج. وقد بیّنّا فی أخیه عبدالرّحمان أ نّه اشتباه، وأنّ الصّحیح عبداللَّه وعبدالرّحمان ابنا عروة بالواو بدل الزّای، کما بیّنّا هناک أ نّهما من شهداء الطّفّ وممّن خصّهما الحجّة المنتظر أرواحنا فداه بالتّسلیم علیهم، فلاحظ.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 198
عبداللَّه بن عروة الغفّاریّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
عبدالرّحمان بن عروة الغفّاریّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
عبداللَّه وعبدالرّحمان ابنا عروة بن حراق الغفّاریّان.
المیانجی، العیون العبری،/ 133/ مثله بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 408
عبدالرّحمان بن عروة، عبداللَّه بن عروة. الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 165
ذکرتهما عامّة المصادر التّاریخیّة بالتجلّة والثّناء، کالطّبریّ فی تاریخه، الشّیخ فی رجاله، والمجلسی فی البحار، ولهما ذکر فی زیارة النّاحیة الرّجبیّة والخوارزمی فی مقتله. «1»
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 408 «1»
__________________________________________________
(1)- عبدالرحمان بن عروة بن حراق غفاری:
طبری و شیخ طوسی و مؤلف بحارالانوار نام او را در شمار شهیدان ذکر کرده‌اند.
همچنین نام او در «زیارت» نیز آمده است با این تفاوت که در آن‌جا «ابنی عروة بن حراق» دو پسر عروة بن حراق ذکر شده است.
خوارزمی نام او را ذکر کرده و در «رجبیه» نیز نامش مندرج است.
جد او (حراق) از همراهان امام علی امیر المؤمنین علیه السلام بوده که در کنار امام در جنگ جمل و نهروان و صفین جنگید.
او مردی جوان و از بزرگان کوفه بود.
غفاری: (عدنان، عرب شمال).-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 301

کان عبداللَّه وعبدالرّحمان الغفّاریّان من «1» أشراف الکوفة، «2» ومن شجعانهم، وذوی الموالاة منهم «2»، «3» وکان جدّهما حراق من أصحاب أمیرالمؤمنین علیه السلام وممّن حارب معه فی حروبه الثّلاثة.
السّماوی، إبصار العین،/ 104/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 165؛ مثله المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 146؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 216؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 408؛ المیانجی، العیون العبری،/ 133؛ الطّوسی، الرّجال (الهامش)،/ 77
کانا من أشراف الکوفة ومن شجعانهم ومن الشّیعة الموالین، وکان أبوهما عروة من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام وممّن حضر حروبه الثّلاثة فی العراق.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام، (الهامش)،/ 408

وجاء عبداللَّه وعبدالرّحمان «4» إلی الحسین علیه السلام بالطّفّ.
السّماوی، إبصار العین،/ 104/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 165؛ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 216- 217
وقد جاءا إلی الحسین علیه السلام بالطّفّ.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 146
__________________________________________________
- عبداللَّه بن عروة بن حراق غفاری:
در مصادر مورد بررسی به گونه‌ای که از برادرش «عبدالرحمان» نام برده شده از وی نیز یاد شده است (شماره: 43).
علائم و نسبت‌های این دو برادر یکی است.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین علیه السلام،/ 97- 98
(1)- [فی تنقیح المقال مکانه: ذکر أهل السّیر فی ترجمتهما أ نّهما کانا من ...].
(2- 2) [لم یرد فی هامش الرّجال للطّوسی].
(3)- [إلی هنا حکاه فی بحرالعلوم].
(4)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: ابنی عروة بن حرّاق الغفّاریّان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 302

قال: ثمّ أقبل شمر یحمل علیهم وهو یقول:
خلّوا عُداة اللَّه خلّوا من شَمِرْ یضربهم بسیفه ولا یفرّ
وهو لکم صابٌ وسم ومَقِر «1»
قال: فلمّا رأی أصحاب الحسین أ نّهم قد کثروا، وأ نّهم لا یقدرون علی أن یمنعوا حسیناً ولا أنفسهم، تنافسوا فی أن یُقتلوا بین یدیه، فجاءه عبداللَّه وعبدالرّحمان ابنا عزرة الغِفاریّان، فقالا «2»: یا أبا عبداللَّه، «3» علیک السّلام «3»، «4» حازنا العدوّ إلیک، فأحببنا أن نُقتل بین یدیک، نمنعک وندفع عنک، قال: مرحباً بکما! أدنوا منِّی، فدنوا منه، فجعلا یقاتلان قریباً منه «5»، وأحدهما «6» یقول:
قد علمت حقّاً بنو غِفارِ وخندفٌ بعد بنی نزارِ
لنضربنّ معشر الفجّارِ بکلِّ غضبٍ صارمٍ بتّارِ
یا قوم ذودوا عن بنی الأحرارِ بالمشرفیّ والقنا الخطّارِ
[ثمّ قاتل حتّی قُتِل] «7». «8»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 442/ عنه: السّماوی، إبصار العین،/ 104؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 217؛ القمّی، نفس المهموم،/ 278- 279؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 408؛ المیانجی، العیون العبری،/ 133؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 165- 166
«8»
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی إبصار العین وذخیرة الدّارین وبحرالعلوم والعیون ووسیلة الدّارین].
(2)- [فی بحرالعلوم مکانه: وجائا ووقفا أمام الحسین علیه السلام وقالا ...].
(3- 3) [لم یرد فی بحرالعلوم].
(4)- [زاد فی بحرالعلوم: قد].
(5)- [زاد فی بحر العلوم: حتّی قُتلا، وإلی هنا حکاه عنه فی إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
(6)- [العیون: عبدالرّحمان].
(7)- [من نفس المهموم والعیون].
(8)- گوید: پس از آن، شمر بیامد و حمله برد، و رجزی به این مضمون می‌خواند:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 303
ثمّ برز من بعده [حبیب بن مظاهر] عبداللَّه بن أبی عروة الغفّاریّ وهو یقول:
قد علمت حقّاً بنو غِفارِ إنِّی أذبُّ فی طلاب الثّارِ
بالمشرفیّ والقنا الخطّارِ
فقتل منهم عشرین رجلًا، ثمّ قُتل رحمه الله. «1»
الصّدوق، الأمالی،/ 160/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 320؛ البحرانی، العوالم، 17/ 169؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 160
(ثمّ) جاء «2» عبداللَّه وعبدالرّحمان الغفاریّان، فقالا: «3» السّلام علیک یا أبا عبداللَّه «3»،
__________________________________________________
- «باز کنید دشمنان خدا، راه شمر را باز کنید
که شمشیر می‌زند و فرار نمی‌کند.»
گوید: و چون یاران حسین دیدند که آن‌ها بسیار شده‌اند و نمی‌توانند از خودشان و از حسین دفاع کنند، به هم چشمی برخاستند که پیش روی او کشته شوند. عبداللَّه و عبدالرحمان پسران عزره، هر دوان غفاری، بیامدند و گفتند: «ای ابو عبداللَّه! سلام بر تو باد. دشمن در میانمان گرفته، می‌خواهیم پیش روی تو کشته شویم، محافظ تو باشیم و از تو دفاع کنیم.»
گفت: «خوش آمدید، نزدیک شوید.»
گوید: پس به وی نزدیک شدند و در نزدیکی او می‌جنگیدند و رجزی بدین مضمون می‌خواندند:
«بنی غفار به حق دانند
و مردم خندف و نیز بنی نزار
که ما با شمشیر بران
به گروه بدکاران ضربت می‌زنیم
ای قوم! با شمشیر و نیزه
از ابنای آزادگان دفاع کنید.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 4046- 4047
(1)- پس از او عبداللَّه بن ابی عروة غفاری به میدان رفت و می‌سرود:
دانند به حق بنو غفاران کاندر سر انتقام یاران
شمشیر زنم به نابه‌کاران
بیست تن از آن‌ها کشت و کشته شد رحمه الله.
کمره ای، ترجمه امالی،/ 160
(2)- [فی ذخیرة الدّارین والمعالی: جاءه].
(3- 3) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار وذخیرة الدّارین والمعالی: یا أبا عبداللَّه، السّلام علیک].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 304
«1» أحببنا أن نُقتل «1» بین یدیک، وندفع عنک.
فقال: مرحباً بکما، ادنوا منِّی. فدنوا «2» منه وهما یبکیان. فقال لهما «3»: یا ابنی أخی ما یبکیکما؟ فوَ اللَّه إنِّی لأرجو أن تکونا عن «4» ساعة قریری العین. فقالا: جعلنا اللَّه فداک، لا «3» واللَّه ما نبکی علی أنفسنا، ولکن نبکی علیک، نراک قد أحیط بک ولا نقدر «5» أن «6» نمنع عنک 6 5.
فقال: جزاکما اللَّه «7» یا ابنی أخی بوجدکما من ذلک ومواساتکما إیّای بأنفسکما أحسن جزاء المتّقین. ثمّ استقدما وقالا: السّلام علیک یا ابن رسول اللَّه. فقال: وعلیکما السّلام «8» ورحمة اللَّه وبرکاته. «9» فخرجا وقاتلا قتالًا شدیداً «9» حتّی قُتِلا «8».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 23/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 299؛ المجلسی، البحار، 45/ 29؛ البحرانی، العوالم، 17/ 273؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 310؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 298؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 217؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 395؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 77
المقتولون من أصحاب الحسین علیه السلام فی الحملة الاولی: [...] عبداللَّه بن عروة الغفاریّ.
__________________________________________________
(1- 1) [فی البحار والعوالم: إنّه جئنا لنقتل، وفی الدّمعة والأسرار وذخیرة الدّارین: إنّا جئنا لنقتل].
(2)- [الأسرار: فدنیا].
(3)- [لم یرد فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم وسائر المصادر].
(4)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم وسائر المصادر: بعد].
(5) (5) [فی الدّمعة والمعالی: علی أن ننفعک].
(6- 6) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم: نمنعک، وفی مثیر الأحزان: ندفع عنک، وفی ذخیرة الدّارین: ننفعک].
(7)- [أضاف فی الأسرار: خیراً].
(8- 8) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(9- 9) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم وسائر المصادر: فقاتلا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 305
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 113/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 64؛ البحرانی، العوالم، 17/ 341؛ القمّی، نفس المهموم،/ 295؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 95؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 230
ثمّ حمل علی أصحاب الحسین، فلمّا رأوا أ نّهم قد کثروا، وأ نّهم لا یقدرون أن یمنعوا الحسین ولا أنفسهم، تنافسوا أن یُقتلوا بین یدیه، فجاء عبداللَّه وعبدالرّحمان ابنا عروة الغفاریّان إلیه، فقالا: قد حازنا النّاس إلیک، فجعلا یقاتلان بین یدیه.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 292
وتقدّم عبداللَّه وعبدالرّحمان الغفّاریّان وأحدهما یقول:
قد علمت حقّاً بنو غِفارِ وخندفٌ بعد بنی نزارِ
لنضربنّ معشر الفجّارِ بالمشرقیّ والقنا الخطّارِ
فقاتلا حتّی قُتلا رحمة اللَّه علیهما، واقتتل العسکران إلی أن علا النّهار.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 30
ثمّ حمل شمر علی أصحاب الحسین، فلمّا رأوا أ نّهم قد کَثُروا وأ نّهم لا یقدرون علی أن یمنعوا الحسین، تنافسوا أن یُقتَلوا بین یدیه، فجاءه عبداللَّه وعبدالرّحمان ابنا عزرة الغِفاریّان، فقالا: قد حازَنا العدوّ إلیک، فأحببنا أن نُقتل بین یدیک! فرحّب بهما، وقال:
ادنوا منِّی، فدنوا منه، فجعلا یقاتلان قریباً منه.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 453
ثمّ أقبل شمر، فحمل علی أصحاب الحسین وتکاثر معه النّاس حتّی کادوا أن یصلوا إلی الحسین، فلمّا رأی أصحاب الحسین أ نّهم قد کثروا علیهم، وأ نّهم لا یقدرون علی أن یمنعوا الحسین ولا أنفسهم، تنافسوا أن یُقتلوا بین یدیه، فجاء عبدالرّحمان وعبداللَّه ابنا عزرة الغفّاریّ، فقالا: أبا عبداللَّه علیک السّلام، حازنا العدوّ إلیک فأحببنا أن نُقتل بین یدیک وندفع عنک. فقال: مرحباً بکما، ادنوا منّی، فدنوا، فجعلا یقاتلان قریباً منه وهما یقولان:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 306
قد علمت حقّاً بنو غفارِ وخندفٌ بعد بنی نزارِ
لنضربنّ معشر الفجّارِ بکلّ عضب قاطع بتّارِ
یا قوم ذودوا عن بنی الأخیارِ بالمشرفیّ والقنا الخطّارِ «1»
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 184
قال: فبرز الشّمر (لعنه اللَّه) علی أصحاب الحسین علیه السلام، قال: فوثب له الحسین وأصحابه، وأشرعوا فی وجوههم الرِّماح، وقاتلوهم قتالًا شدیداً مستقبلین الموت بأنفسهم، وتکاثر علیهم القوم، فلمّا رأی أصحاب الحسین انهراع النّاس إلیهم من کلّ جانب ومکان أقبل أصحاب الحسین علیه السلام یطلبون الشّهادة بین یدیه والدّفاع عنه، فتقدّم عبداللَّه وعبدالرّحمان ابنا عروة، فقالا: علیک منّا السّلام، قد جئنا نُقتَل معک وبین یدیک، فقال: مرحباً بکما، ادنیا منّی، فدنیا منه، فمسح بیده علی رأسهما، فجعلا یقاتلان دونه، ثمّ إنّ أحدهما أنشأ یقول:
__________________________________________________
(1)- و بعد از آن، عبداللَّه و عبدالرحمان که از بنی غفار بودند، نزد امام حسین آمدند و بر آن جناب سلام کرده، گفتند: «ما دوست می‌داریم که پیش تو کشته شویم و گزندی به تو نرسد.» امام حسین گفت: «مرحباً! به کارزار اشتغال نمایید.» و هر دو به مقاتله مشغول شدند تا به قتل آمدند.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 159
پس عبداللَّه و عبدالرحمان غفاری، به خدمت آن شاه شهدا آمدند و گفتند:
«السلام علیک یا اباعبداللَّه، به خدمت تو آمده‌ایم که جان خود را فدای تو کنیم.» حضرت فرمود: «مرحبا! پیش بیایید و مهیای شهادت شوید.» به نزدیک آمدند و قطرات اشک حسرت از دیده باریدند. حضرت فرمود: «ای فرزندان برادر! سبب گریه شما چیست؟ به خدا سوگند که امیدوارم که بعد از یک ساعت دیگر، دیده شما روشن و دل شما شاد باشد.» گفتند: «فدای تو شویم، بر حال خود گریه نمی‌کنیم، ولیکن بر حال خیر مآل تو می‌گرییم که مخالفان از همه طرف به تو احاطه کردند و نمی‌توانیم دفع شر ایشان از تو بکنیم.» حضرت فرمود: «خدا جزا دهد شما را به اندوهی که بر حال من دارید، بهترین جزاهای پرهیزکاران.» پس آن‌حضرت را وداع کردند و به سوی میدان روان شدند و سرهای خود را در راه آن‌سرور درباختند، و سر عزت بر اوج رفعت افراختند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 672- 673
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 307
قد علمت حقّاً بنو غفّارِ إنِّی إذاً کالأسد العقارِ
لأضربنّ معشر الفجّارِ بکلِّ عضب صارم تبّارِ
ضرباً یقدّ الزّرد الصّغارِ یا قوم ذبّوا عن بنی المختارِ
بالمشرقیّ والقنا الخطّارِ حتّی تحیلوا عن طریق النّارِ
وتسکنون داراً خیر دارِ مع النّبیّ المصطفی المختارِ
وضوئه المولی قسیم النّار أعنی بذاک ضیغم الکرّار
ثمّ أنّهما قاتلا قتالًا شدیداً وقتلا من القوم خلقاً کثیراً، وقیل إنّهما قتلا ألف فارس وقُتلا، رحمة اللَّه علیهما. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 285
__________________________________________________
(1)- بعد از شهادت عابس و شوذب، عبداللَّه و عبدالرحمان پسرهای عروةبن حراق که از قبیله غفاری بودند، به حضرت امام علیه السلام آمدند و از دور بایستادند و عرض کردند: «یا اباعبداللَّه! السلام علیک. ما به حضرت تو آمده‌ایم تا رخصت قتال حاصل کنیم و در پیش روی تو رزم زنیم و چند که توانیم، دشمن را از تو دفع دهیم.»
فقال: «مرحباً بکما، ادنوا منّی.»
حسین علیه السلام ایشان را ترحیب گفت و فرمود: «نزدیک شوید.»
ایشان لختی پیش شدند و هر دو تن گریان بودند.
فقال: «یا ابنی أخی! ما یبکیکما؟ فوَ اللَّه إنِّی لأرجو أن تکونا بعد ساعة قریری العین.»
فرمود: «ای پسران برادر من! چه چیز شما را می‌گریاند؟ سوگند با خدای، ساعتی دیگر چشم شما روشن می‌شود و کامران می‌گردید و شادمان می‌شوید.»
عرض کردند: «جان ما فدای تو باد، سوگند با خدای، ما بر جان خویش نمی‌گرییم، از این روی گریانیم، که تو را در محیط بلا نگرانیم و چاره نتوانیم.»
فرمود: «خداوند بدین رنج و مواساة که حمل می‌دهید، شما را جزای پرهیزگاران دهاد.»
آن‌گاه آهنگ جنگ کردند و گفتند: «السلام علیک یا ابن رسول اللَّه!»
فرمود: «وعلیکما السلام ورحمة اللَّه وبرکاته.»
پس ایشان برفتند و قتال دادند تا کشته شدند.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 305
بالجمله پس از وی [حبیب‌بن مظاهر] غفران اللَّه علیه، عبداللَّه‌بن ابی‌عروه غفاری علیه الغفران، جانب میدان و پهنه مردان سپرد و این شعر بر زبان همی راند:
قد علمت حقّاً بنو غفار إنّی أذبّ فی طلاب الثّار
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 308
وإنّ أحدهما لیرتجز، ویتمّ له الآخر، فیقولان:
قد علمت حقّاً بنو غفارِ وخندفٌ بعد بنی نزارِ
لنضربنّ معشر الفجّارِ بکلّ عضب صارم بتّارِ
یا قوم ذودوا عن بنی الأطهار بالمشرفیّ والقنا الخطّارِ
__________________________________________________
- بالمشرفیّ والقنا الخطّار 1
پس بیست تن از آن گروه مردود، به آتش دوزخ ورود داد و خویشتن علیه المغفرة والرضوان، به جنان جاویدان شتابان گشت.
1. قبیله غفار یقین دارند که من در خونخواهی به شمشیر بران و نیزه جانگزا، دشمنان را منع و طرد می‌کنم.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 115- 116
و از اصحاب سیدالشهدا نیز این جمله در اول حمله شهید شدند: [...]
و دیگر عبداللَّه بن عروة غفاری.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 282
در مناقب گفته: در حمله اوّل کشتگان اصحاب حسین علیه السلام از این قرار است: [...] عبداللَّه بن عروة غفاری.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 130
عبداللَّه بن عروة غفاری:
ابن شهرآشوب، وی را در شمار کشته شدگان نخستین حمله نام برده است.
علامه شوشتری ترجیح داده که بگوید، او همان «عبداللَّه‌بن عرزة بن حراق غفاری» می‌باشد 1. ما خلاف نظر ایشان را ترجیح می‌دهیم. دو برادر غفاری که پسران «حراق» بوده‌اند و در مصادر، به عنوان شهیدانی ذکر شده‌اند که در میدان مبارزه به قتل رسیده‌اند، تمامی این منابع تاریخی، تصریح کرده‌اند که این دو برادر با هم به شهادت رسیده‌اند. سخن خوارزمی نیز، شاهدی گویا بر اثبات این مطلب است که می‌گوید: «... از اصحاب امام، تنها کسانی که در مبارزه نام آنان ذکر می‌شود، باقی ماندند.» یاد این دو برادر غفاری که پسران «حراق» می‌باشند، در کنار اسامی شهیدانی که در مبارزه شرکت کرده‌اند، برده می‌شود و بنابراین، برخلاف نظر ابن شهرآشوب که درباره «عبداللَّه‌بن عروه» بیان داشته، او در نخستین حمله کشته نشده است.
اگر ترتیبی را که نویسندگان کتاب‌های «مقتل» بیان داشته‌اند، معتبر بدانیم که می‌گویند: «... سپس فلانی به‌میدان آمد ... و بعد از او فلانی ...» که بر ترتیب حقیقی و تاریخی شهادت شهیدان ... دلالت می‌کند، براساس قبول این ترتیب، «دو برادر غفاری» جزء آخرین افرادی بوده‌اند که به شهادت رسیدند.
با وجود این، ما در دلالت این اسم بر وجود شخصی حقیقی که واقعیت تاریخی داشته باشد، تردید داریم. این شک و تردید ناشی از این مسأله است که ابن شهرآشوب، تنها کسی است که نام او را نقل می‌کند.
1. قاموس الرجال: 6/ 79.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 116
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 309
فلم یزالا یقاتلان حتّی قُتلا «1». (وقال) السّروی: إنّ عبداللَّه قتل فی الحملة الاولی، وعبدالرّحمان قُتل مبارزة. (وقال) غیره: إنّهما قُتلا مبارزة، وهو الظّاهر من المراجلة.
السّماوی، إبصار العین،/ 104/ عنه: المیانجی، العیون العبری،/ 133
وإنّ أحدهما یرتجز، ویتمّ له الآخر ویقولان:
قد علمت حقّاً بنو غفارِ وخندفٌ بعد بنی نزارِ
لنضربنّ معشر الفجّارِ بکلِّ عضب صارم بتّارِ
یا قوم ذودوا عن بنی الأطهارِ بالمشرفیّ والقنا الخطّارِ
فلم یزالا یقاتلان حتّی قُتلا، وفی روایة إنّ عبداللَّه قُتل فی الحملة الاولی مع من قُتل، وعبدالرّحمان قُتل مبارزة بعد أن قتل من القوم عشرین رجلًا، ثمّ قُتل رضوان اللَّه علیه.
وفی بعض کتب المقاتل: إنّهما قُتلا مبارزة، وهو الظّاهر «2»، واللَّه العالم.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 217/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 166
وقد جمعا بین زیارته علیه السلام والبکاء علیه، والاستشهاد بین یدیه، حیث أقبلا إلیه یوم الطّفّ وسلّما علیه وقالا: إنّا جئنا لنُقتل بین یدیک وندفع عنک، فقال علیه السلام: مرحباً بکما ادنوا منِّی، فدنوا منه وهما یبکیان، فقال علیه السلام: یا ابنی أخی! ما یبکیکما؟ فوَ اللَّه إنِّی لأرجو أن تکونا بعد ساعة قریرَی العین، فقالا: جعلنا اللَّه فداک، واللَّه ما علی أنفسنا نبکی، ولکن نبکی علیک، نراک قد أحیط بک ولا نقدر أن ینفعک، فقال: جزاکم اللَّه یا ابنی أخی بوجدکما من ذلک ومواساتکما إیّای بأنفسکما أحسن جزاء المتّقین، ثمّ استقدما وارتجزا وقاتلا حتّی قُتِلا، رضوان اللَّه علیهما. «3»
المامقانیّ، تنقیح المقال، 2- 1/ 146
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی العیون].
(2)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: من المراجلة].
(3)- بعد از کشته شدن نافع بن هلال به دست شمر، او حمله کرد و می‌سرود:
«گذارید شمر اندر این کارزار زند تیغ کین و نیارد فرار
که چون صبر تلخ است و چون زهر مار»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 310
وجاء عبداللَّه وعبدالرّحمان ابنا عروة الغفاریّان، فقالا: قد حازنا النّاس إلیک، فجعلا یقاتلان بین یدیه حتّی قُتلا.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 294
ولقد ذکر ابن شهرآشوب فی (مناقبه: ج 4، ص 113) من عداد المقتولین فی الحملة الاولی (عبداللَّه بن عروة الغفاریّ)، ولکنّا فی شکّ من ذلک. فإنّه وأخوه عبدالرّحمان ممّن استشهدوا بین یدی الإمام مبارزة- کما سنذکر-.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 389

السّلام علی عبداللَّه وعبدالرّحمان ابنی عروة بن حرّاق الغفاریّین. «1»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 576، (ط قم)، 3/ 78، مصباح الزّائر،/ 283/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 273، 45/ 71؛ البحرانی، العوالم، 17/ 338؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 304؛ سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 3/ 23؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 413؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 216؛ المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 146؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 165؛ المیانجی، العیون العبری،/ 319

السّلام علی عبدالرّحمان وعبداللَّه ابنی عروة. «2»
__________________________________________________
- چون اصحاب حسین شکست خود را دریافتند و دانستند بر دفاع از خویشتن و حسین علیه السلام توانا نیستند، در جانبازی پیش او به هم پیشی جستند. عبداللَّه و عبدالرحمان فرزندان عروه غفاری پیش آمدند و عرض کردند: «یا اباعبداللَّه! علیک السلام. دشمن از ما گذشت و به سوی تو جست. دوست داریم برابرت کشته شویم و جان نثارت کنیم.» فرمود: «مرحبا بر شما، نزدیک من بیایید.»
نزدیک او رفتند و در پهلوی او جنگیدند و یکی از آن‌ها می‌سرود:
«دانند به حق بنی غفاران با خندف و هم بنی نزاران
یازیم به خیل نابه‌کاران شمشیر سطبر و تیغ بران
محفوظ کنید راد مردان با تیغ دودم سنان لرزان»
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 126- 127
(1)- سلام بر عبداللَّه و عبدالرحمان غفاری، پسران عروة بن حراق.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 146
(2)- سلام بر عبدالرحمان و عبداللَّه پسران عروة.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 149
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 311
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 713، (ط قم)، 3/ 345، مصباح الزّائر،/ 295/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 340؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 179

وصلب أیضاً (عبداللَّه) بن عفیف الأزدیّ، ثمّ الغامدیّ بالسّبخة بالکوفة. [...] هذا، وقد کانت ذهبت عینه الیسری یوم الجمل مع علی رضی الله عنه وذهبت الأخری یوم صفّین، فکان ملازماً للمسجد الجامع یصلّی فیه إلی اللّیل.
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 480- 481
الأزدیّ، ثمّ الغامدیّ، وکان شیعیّاً، وکانت عینه الیسری ذهبت یوم الجمل، والیمنی یوم صفّین، وکان لا یفارق المسجد الأعظم.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 413، أنساب الأشراف، 3/ 210
والبة بن غامد بن عبداللَّه بن کعب بن الحارث بن کعب بن عبداللَّه بن مالک بن نَصْر ابن الأزد بن الغَوْث بن نَبْت بن مالک بن زید بن کهلان بن سبأ بن یَشْجُب بن یعرب بن قحطان، من ولد سام بن نوح أو هود علیهما السلام، وهم بیت الأزد بالکوفة.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 329، 330، 376، 377
عبداللَّه بن عفیف الأزدیّ، ثمّ الغامدیّ، «1» ثمّ أحد بنی والبة [...] «2». وکان من شیعة علیّ کرّم اللَّه وجهه، وکانت عینُه الیسری ذهبت یوم الجمل مع علیّ، «2» فلمّا کان یوم صفّین، ضُرب علی رأسه ضربةً، وأخری علی حاجبه، فذهبت عینُه الأخری، فکان «3» لا یکاد یفارق المسجد الأعظم، یصلِّی فیه إلی اللّیل، ثمّ ینصرف. «3»
__________________________________________________
(1) (2) [لم یرد فی نهایة الإرب].
(2) (3) [نهایة الإرب: والأخری بصفّین معه وکان].
(3)- عبداللَّه بن عفیف ازدی غامدی والبی، وی از شیعیان علی کرّم اللَّه وجهه بود. در جنگ جمل همراه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 312
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 458/ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 466
عبداللَّه بن عفیف الأزدیّ رحمه الله، وکان من خیار الشّیعة، وکان أفضلهم، وکان قد ذهبت عینه الیسری فی یوم الجمل والأخری فی یوم صفّین، وکان لا یفارق المسجد الأعظم «1» یصلِّی فیه إلی اللّیل، ثمّ ینصرف إلی منزله.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 330
عبداللَّه بن عفیف الأزدیّ، وکان من شیعة أمیر المؤمنین علیه السلام.
المفید، الإرشاد، 2/ 121/ مثله الطّریحی، المنتخب،/ 479
عبداللَّه بن عفیف أزدیّ، «2» ثمّ العامریّ أحد بنی والبة «2»، وکان من رؤساء الشّیعةوخیارهم؛ وکان «3» قد ذهبت عینه الیسری یوم الجمل والأخری یوم صفّین، وکان لا یکاد «4» یفارق المسجد الأعظم یصلّی فیه اللّیل، ثمّ ینصرف إلی منزله.
الخوارزمی، مقتل الحسین،/ 53/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 367
عبداللَّه بن عفیف الأزدیّ. «5»
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 44
عبداللَّه بن عفیف الأزدیّ، ثمّ الوالبیّ، وکان ضریراً، قد ذهبت إحدی عینیه یوم الجمل مع علیّ، والأخری بصفّین معه أیضاً، وکان لا یفارق المسجد یصلّی فیه إلی اللّیل، ثمّ ینصرف.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 297
__________________________________________________
- علی بود و چشم چپش از دست رفت. در جنگ صفین ضربتی به سرش خورد و چشم دیگرش از دست برفت. پیوسته در مسجد اعظم بود و تا هنگام شب آن جا نماز می‌کرد و آن گاه می‌رفت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3069
(1)- زید فی د: وکان.
(2) (2) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(3)- [تسلیة المجالس: کانت].
(4)- [أضاف فی تسلیة المجالس: أن].
(5)- [المطبوع: الکندی، وهو مخالف لسائر المصادر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 313
عبداللَّه بن عفیف الأزدیّ، وکانت إحدی عینیه ذهبت یوم الجمل والأخری یوم صفّین مع علیّ علیه السلام.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 50
عبداللَّه بن عفیف الأزدیّ، وکان من خیار الشّیعة، وکانت ذهبت إحدی عینیه یوم الجمل، والأخری یوم صفّین، وکان یلزم المسجد.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 2/ 124- 125
عبداللَّه بن عفیف الأزدیّ. ذهبت عینه الیمنی مع علیّ علیه السلام یوم صفّین.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 259
عبداللَّه بن عفیف الأزدیّ: کان من خیار الشّیعة وزهّادها، وکانت عینه الیسری «1» ذهبت فی «2» یوم الجمل، والأخری فی یوم صفّین. وکان یلازم المسجد الأعظم یصلِّی «3» فیه إلی النّاس.
ابن طاوس، اللّهوف،/ 164/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 119؛ البحرانی، العوالم، 17/ 386؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 54؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 479؛ القمّی، نفس المهموم،/ 410؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 253؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 117؛ المیانجی، العیون العبری،/ 240
عبداللَّه بن عفیف الأزدیّ، وکان شیخاً کبیراً ضریراً، قد ذهب بصره، قد ذهبت إحدی عینیه بصفّین والأخری یوم الجمل، وکان لا یفارق المسجد یصلّی فیه إلی اللّیل، ثمّ ینصرف.
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 292
عبداللَّه بن عفیف الأزدی، وکان شیخاً کبیراً، قد کفّ بصره، وکان له صحبة مع رسول اللَّه صلی الله علیه و آله. «4»
__________________________________________________
(1)- [زاد فی تظلّم الزّهراء: قد].
(2)- [لم یرد فی الأسرار].
(3)- [فی البحار والعوالم: فیصلّی].
(4)- عبداللَّه‌بن عفیف ازدی که از شیعیان امیرالمؤمنین علیه السلام بود، و یک دیده‌اش در جنگ جمل و دیده-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 314
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 106/ عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 480؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 221
عبداللَّه بن عفیف فی الکوفة.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 221

وکان من قصّته أن عبیداللَّه لمّا ظفر بالحسین وأهله رضی اللَّه عنهم صعد المنبر فقال:
«الحمد للَّه‌الّذی أظهر الحقّ ونصر أمیرالمؤمنین یزید بن معاویة وحزبه علی ... «1» حسین وشیعته».
فوثب عبداللَّه بن عفیف [...]، فقال: «یا ابن مرجانة! إنّ الکذّاب ابن الکذّاب، واللَّه، أنت وأبوک والّذی ولّاک وأبوه، تقتلون أبناء النّبیّین وتکلّمون کلام الصّدّیقین؟» فاتی ابن زیاد به. فقال: یا عدوّ اللَّه! ما تقول فی عثمان؟» قال: «أقول فیه إنّه رجل أحسن وأساء وأصلح وأفسد. واللَّه ولی عباده یقضی فی عثمان وغیره بالحقّ والعدل. ولکن إن شئت فسلنی عنک وعن أبیک وعن یزید وأبیه». فقال: «لا أسألک حتّی أذیقک الموت»، قال: «قد کنت دعوت اللَّه أن یرزقنی الشّهادة، قبل أن تلدک امّک، علی یدی أعدی خلق اللَّه إلیه وأبغضه إلیه. فلمّا ذهب بصری یئست منها. فالحمد للَّه‌الّذی رزقنیها اللَّه علی یأس وعرفنی إجابة دعائی».
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 480- 481
__________________________________________________
- دیگر در جنگ صفین ضایع شده بود. و پیوسته در مسجد مشغول عبادت بود.
مجلسی، جلاء العیون،/ 720
و این عبداللَّه از بزرگان شیعیان علی علیه السلام بود. و چشم چپ او در جنگ جمل ناچیز گشت و چشم راستش در صفین نابینا شد. و او همه روز در مسجد جامع تا گاهی که سیاهی شب جهان را فرو گرفتی، اوقات را به صوم و صلاة گذاشتی.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 3/ 65- 66
(1)- عبارة مطموسة بالأصل، والظّاهر «الکذّاب ابن الکذّاب»، فراجع قول ابن عفیف فیما یأتی، وراجع‌تاریخ الطّبریّ (السّلسلة الثّانیة ص 373).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 315
قالوا: وخطب ابن زیاد، فقال: الحمد للَّه‌الّذی قتل الکذّاب ابن الکذّاب الحسین وشیعته.
فوثب عبداللَّه بن عفیف [...].
فلمّا سمع مقالة ابن زیاد، قال له: یا ابن مرجانة! إنّ الکذّاب ابن الکذّاب أنت وأبوک والّذی ولّاک وأبوه، یا ابن مرجانة! أتقتلون أبناء النّبیّین، وتتکلّمون بکلام الصّدّیقین؟! فقال ابن زیاد: علیَّ به، فنادی بشعار الأزد: مبرور یا مبرور. وحاضروا الکوفة من الأزد یومئذ سبعمائة، فوثبوا، فتخلّصوه حتّی أتوا به أهله.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 413- 414، أنساب الأشراف، 3/ 210
قال حمید بن مسلم: لمّا دخل عبیداللَّه القصر ودخل النّاس، نودی «1»: الصّلاة «2» جامعة! فاجتمع النّاس «3» فی المسجد الأعظم «3»، فصعد المنبر ابن زیاد، «4» فقال: الحمد للَّه‌الّذی أظهر الحقّ وأهله، ونصر أمیر المؤمنین یزید بن معاویة وحزبه، وقتل الکذّاب ابن الکذّاب، الحسین بن علیّ وشیعته؛ «5» فلم یفرغ ابن زیاد من مقالته حتّی وثب «5» إلیه عبداللَّه بن عفیف الأزدیّ، [...] «6» قال: فلمّا سمع مقالة ابن زیاد «6» «7»، قال: یا ابن مرجانة، إنّ الکذّاب ابن الکذّاب أنت «8» وأبوک والّذی ولّاک وأبوه؛ یا ابن مرجانة، أ «9» تقتلون «10» أبناء النّبیِّین «10»، وتتکلّمون بکلام الصِّدِّیقین. فقال ابن زیاد: علیَّ به، «3» قال: فوثبت علیه الجلاوزة «3»
__________________________________________________
(1)- [فی نهایة الإرب مکانه: ثمّ نودی ...].
(2)- [فی الکامل وجواهر المطالب مکانهما: ثمّ نادی: الصّلاة ...].
(3) (3) [لم یرد فی الکامل وجواهر المطالب].
(4)- [أضاف فی الکامل: فخطبهم، وجواهر المطالب: فخطب].
(5) (5) [فی الکامل وجواهر المطالب: فوثب].
(6) (6) [لم یرد فی نهایة الإرب].
(7)- [أضاف فی جواهر المطالب: قام].
(8)- [جواهر المطالب: لأنت].
(9)- [لم یرد فی جواهر المطالب].
(10- 10) [جواهر المطالب: أولاد الأنبیاء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 316
فأخذوه، قال: فنادی بشعار الأزد: یا مبرور- «1» قال: وعبدالرّحمان بن مخنف [بن سلیمان بن الحارث بن عوف بن ثعلبة بن عامر بن ذُهل بن مازن بن ذُبیان بن ثعلبة بن الدُّول بن سعد مناة بن غامد] «2» الأزدیّ جالس- فقال: ویحَ غیرک! أهلکت نفسک، وأهلکت قومک، قال: وحاضر الکوفة یومئذ من الأزد سبعمائة مقاتل «1»، قال: فوثب إلیه فتیة «3» من الأزد، فانتزعوه، «4» فأتوا به أهله «4»، فأرسل إلیه مَنْ أتاه به، فقتله «5» وأمر بصلبه «5» فی السّبخة، «4» فصُلِب هنالک «4». «6»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 458- 459/ مثله: ابن الأثیر، الکامل، 3/ 297؛ النّویری، نهایة الإرب، 20/ 466؛ الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 293- 294
ثمّ نادی عبیداللَّه بن زیاد فی النّاس، فجمعهم فی المسجد الأعظم، ثمّ «7» خرج و «7» صعد المنبر.
__________________________________________________
(1) (1) [لم یرد فی الکامل ونهایة الإرب وجواهر المطالب].
(2)- [من جمهرة الأنساب لابن حزم،/ 377].
(3)- [فی نهایة الإرب وجواهر المطالب: فئة].
(4- 4) [لم یرد فی جواهر المطالب].
(5- 5) [جواهر المطالب: وصلبه].
(6)- حمید بن مسلم گوید: وقتی عبیداللَّه به قصر آمد و کسان به نزد وی رفتند، ندای نماز جماعت داده شد و کسان در مسجد اعظم فراهم شدند. ابن‌زیاد به منبر رفت و گفت: «حمد خدایی را که حق و اهل حق را غلبه داد و امیرمؤمنان یزیدبن معاویه و دسته وی را یاری کرد و دروغگو پسر دروغگو حسین بن علی و شیعه وی را بکشت.»
گوید: ابن زیاد این سخن را به سر نبرده بود که عبداللَّه بن عفیف ازدی غامدی والبی از جای جست. [...]
گوید: وقتی ابن عفیف گفتار ابن زیاد را شنید گفت: «ای پسر مرجانه، دروغگو پسر دروغگو تویی و پدرت و آن که تو را ولایتدار کرد و پدرش. ای پسر مرجانه، فرزندان انبیا را می‌کشید و سخن صدّیقان می‌گویید؟» ابن زیاد بانگ زد: «او را پیش من آرید.» گوید: «نگهبانان برجستند و او را گرفتند.» گوید: ابن‌عفیف بانگ زد و گفت: «ای مبرور.» که شعار ازدیان بود.
گوید: عبدالرحمان بن مخنف ازدی نشسته بود، گفت: «وای دشمنت! خودت را به هلاک دادی، قومت را نیز به هلاک دادی.» گوید: «در آن وقت هفتصد جنگاور از ازدیان در کوفه بودند.»
گوید: پس گروهی از جوانان ازد برجستند و او را بگرفتند و پیش کسانش بردند، اما عبیداللَّه کسان فرستاد و او را بیاورد و بکشت. و بگفت تا در شوره زار بیاویزند. و آن‌جا آویخته شد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3069- 3070
(7) (7) لیس فی د.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 317
قال: فصعد ابن زیاد المنبر، فحمد اللَّه وأثنی علیه، وقال فی بعض کلامه: الحمد للَّه الّذی أظهر الحقّ وأهله، ونصر أمیر المؤمنین وأشیاعه، وقتل الکذّاب ابن الکذّاب «1».
قال: فما زاد علی هذا الکلام شیئاً، ووقف، فقام إلیه عبداللَّه بن عفیف الأزدیّ رحمه الله [...].
فلمّا سمع مقالة ابن زیاد، وثب قائماً، ثمّ قال: یا ابن مرجانة! الکذّاب ابن الکذّاب أنت وأبوک ومن استعملک وأبوه، یا عدوّ اللَّه! أتقتلون «2» أبناء النّبیّین وتتکلّمون بهذا الکلام علی منابر المؤمنین؟! قال: فغضب ابن زیاد، ثمّ قال: مَن المتکلِّم؟ فقال: أنا المتکلِّم «3» یا عدوّ اللَّه! أتقتل الذّرّیّة الطّاهرة الّتی قد أذهب اللَّه عنها الرِّجس فی کتابه، وتزعم أ نّک علی دین الإسلام؟ «4» وا عوناه «4»! أین أولاد المهاجرین والأنصار لا ینتقمون من طاغیتک «4» اللّعین ابن اللّعین علی لسان محمّد نبیّ ربّ العالمین «4». قال: فازداد غضباً «5» عدوّ اللَّه حتّی انتفخت أوداجه، ثمّ قال: علیَّ به! قال: فتبادرت إلیه الجلاوزة من کلّ ناحیة لیأخذوه، فقامت الأشراف من الأزد من بنی عمّه، فخلّصوه من «6» أیدی الجلاوزة «6» وأخرجوه من باب المسجد، فانطلقوا به إلی منزله.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 229- 231
ثمّ قام [عبیداللَّه لعنة اللَّه علیه] من مجلسه حتّی خرج من القصر ودخل المسجد، فصعد المنبر، فقال: الحمد للَّه‌الّذی أظهر الحقّ وأهله، ونصر أمیر المؤمنین یزید وحزبه، وقتل الکذّاب ابن الکذّاب وشیعته، فقام إلیه عبداللَّه بن عفیف الأزدیّ- وکان من شیعة أمیر المؤمنین علیه السلام- فقال له: یا عدوّ اللَّه! إنّ الکذّاب أنت وأبوک، والّذی ولّاک وأبوه، یا ابن
__________________________________________________
(1)- زید فی المراجع: وشیعته.
(2)- من الطّبریّ، وفی النّسخ: أن تقتلون، وفی نور العین: تقتلون.
(3)- لیس فی د.
(4) (4) لیس فی د.
(5)- من د، وفی الأصل و بر: غضب.
(6) (6) فی د: بین أیدیهم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 318
مرجانة! تقتل أولاد النّبیِّین وتقوم علی المنبر مقام الصِّدِّیقین؟ فقال ابن زیاد: علیَّ به. فأخذته «1» الجلاوزة، فنادی شعار «2» الأزد، فاجتمع منهم سبعمائة «3»، فانتزعوه من الجلاوزة. «4»
المفید، الإرشاد، 2/ 121- 122/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 67؛ المجلسی، البحار، 45/ 121؛ البحرانی، العوالم، 17/ 388؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 480؛ القمّی، نفس المهموم،/ 412؛ المیانجی، العیون العبری،/ 242
«قال»: ولمّا کمل له ذلک، نادی فی النّاس، فجمعهم فی المسجد الأعظم «5»، ثمّ خرج ودخل المسجد وصعد المنبر؛ فحمد اللَّه وأثنی علیه، «6» فکان من بعض کلامه أن «6» قال:
الحمد للَّه‌الّذی أظهر الحقّ وأهله، ونصر أمیر المؤمنین «7» وأشیاعه، وقتل الکذّاب بن الکذّاب. قال: فما زاد علی هذا شیئاً حتّی وثب إلیه عبداللَّه بن عفیف الأزدیّ [...].
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه البحار والعوالم والأسرار ونفس المهموم والعیون بدله عن اللّهوف].
(2)- [فی الأسرار ونفس المهموم والعیون: بشعار].
(3)- [زاد فی الأسرار ونفس المهموم والعیون: رجل].
(4)- سپس [عبیداللَّه] از جای خود برخاسته از قصر بیرون آمده، وارد مسجد شد. پس به منبر بالا رفت و گفت: «سپاس خداوندی را که حق و اهل حق را آشکار ساخت و امیر المؤمنین یزید و پیروانش را یاری کرد، و دروغگوی پسر دروغگو و پیروانش را بکشت.»
پس عبداللَّه‌بن عفیف ازدی که از شیعیان امیر المؤمنین علیه السلام بود از جای برخاسته به او گفت: «ای دشمن خدا! همانا دروغگو تو و پدرت هستی، و آن کس که تو را فرمانروا کرده و پدرش. ای پسر مرجانه! فرزندان پیغمبران را می‌کشی و بالای منبر به جای راستگویان می‌نشینی؟! (و هر سخن زشتی که می‌خواهی بر زبان می‌رانی؟!).»
ابن زیاد گفت: «او را پیش من آرید.»
پاسبانان او را گرفتند. عبداللَّه بن عفیف، قبیله ازد را به یاری طلبید. هفتصد تن از ایشان گرد آمده او را از دست پاسبانان گرفتند (ابن زیاد چون دید نیروی مقاومت در برابر آنان را ندارد درنگ کرد).
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 121- 122
(5)- [إلی هنا لم یرد فی تسلیة المجالس].
(6) (6) [تسلیة المجالس: ثمّ].
(7)- [زاد فی تسلیة المجالس: یزید].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 319
فلمّا سمع مقالة «1» ابن زیاد «1»، وثب إلیه «2» وقال: یا ابن مرجانة! إنّ الکذّاب وابن الکذّاب أنت وأبوک ومَن استعملک وأبوه، یا عدوّ اللَّه ورسوله «3»! أتقتلون أبناء «4» النّبیّین وتتکلّمون بهذا الکلام علی منابر المسلمین؟ فغضب عبیداللَّه بن زیاد و «5» قال: مَن المتکلِّم؟ فقال: أنا المتکلِّم یا عدوّ اللَّه، أتقتل الذّرِّیّة الطّاهرة «6» الّذین قد «6» أذهب اللَّه عنهم «7» الرِّجس فی کتابه، وتزعم أ نّک علی دین الإسلام؟ وا غوثاه! أین أولاد «8» المهاجرین والأنصار، «9» لینتقموا من هذا الطّاغیة «9» اللّعین ابن اللّعین علی لسان «10» رسول اللَّه «10» ربّ العالمین؟ فازداد غضب «11» ابن زیاد حتّی انتفخت أوداجه، فقال «11»: علیَّ به! فوثبت «12» إلیه الجلاوزة، فأخذوه، فنادی بشعار الأزد: «13» یا مبرور! وکان «13» عبدالرّحمان بن مخنف الأزدیّ فی المسجد، فقال: «14» ویح نفسک! أهلکتها وأهلکت قومک. وحاضر 14 الکوفة یومئذ سبعمائة مقاتل من الأزد، «15» فوثبت إلیه فتیة من الأزد، فانتزعوه «13» منهم، وانطلقوا به إلی منزله.
الخوارزمی، مقتل الحسین،/ 52- 53/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 367- 368
__________________________________________________
(1- 1) [تسلیة المجالس: اللّعین].
(2)- [زاد فی تسلیة المجالس: قائماً].
(3)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(4)- [زاد فی تسلیة المجالس: خیر].
(5)- [تسلیة المجالس: ثمّ].
(6) (6) [تسلیة المجالس: الّتی].
(7)- [تسلیة المجالس: عنها].
(8)- [تسلیة المجالس: أبناء].
(9- 9) [تسلیة المجالس: [ینتقمون منک و] من طاغیتک].
(10) (10) [تسلیة المجالس: محمّد نبیّ].
(11) (11) [تسلیة المجالس: عدوّ اللَّه، ثمّ قال].
(12)- [تسلیة المجالس: فوثب].
(13) (13) [تسلیة المجالس: و].
(14) (14) [تسلیة المجالس: ویحک أهلکت نفسک وقومک وکان فی].
(15- 15) [تسلیة المجالس: فوثبوا إلیه وانتزعوه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 320
قال ابن أبی الدّنیا: وحدّثنی محمّد بن صالح قال: حدّثنا علیّ بن محمّد، عن شیخ من الأزد، عن سلیمان بن [أبی] راشد:
عن حمید بن مسلم قال: خطبنا عبیداللَّه بن زیاد، فقال: الحمد للَّه‌الّذی أظهر الحقّ وأهله ونصر أمیر المؤمنین وحزبه وقتل الکذّاب ابن الکذّاب وشیعته.
فقام عبداللَّه بن عفیف الکندیّ، فقال: یا ابن مرجانة! إنّ الکذّاب ابن الکذّاب أنت ومن ولّاک.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 44
ثمّ قام عبیداللَّه خطیباً وقال: الحمد للَّه‌الّذی أظهر الحقّ وأهله، ونصر أمیر المؤمنین وحزبه، وقتل الکذّاب ابن الکذّاب وشیعته.
فقام إلیه عبداللَّه بن عفیف الأزدیّ [...] وقال: یا ابن مرجانة! إنّ الکذّاب أنت وأبوک والّذی ولّاک، أتقتلون أولاد النّبیّین وتتکلّمون بکلام الصِّدِّیقین؟
فأمر به ابن زیاد، فمنعه الأزد وانتزعوه من أیدی الجلاوزة، فأتی منزله.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 50
ثمّ قال [عبیداللَّه لعنة اللَّه علیه]: أخرجوهم [أهل البیت علیهم السلام] وخرج إلی المسجد، فخطب وأبلغ فی ذمّ آل أبی طالب ومدح آل أبی سفیان، وکان من کلامه: الحمد للَّه‌الّذی أظهر الحقّ وأهله، ونصر أمیر المؤمنین وأشیاعه، وقتل الکذّاب ابن الکذّاب الحسین بن علیّ، فوثب عبداللَّه بن عفیف الأزدیّ [...] فقال: یا ابن مرجانة! إنّ الکذّاب وابن الکذّاب أنت وأبوک ومن استعملک وأبوه، یا عدوّ اللَّه! أتقتل أولاد النّبیِّین وتتکلّم مثل هذا علی منابر المسلمین؟ تقتل الذّرِّیّة الطّاهرة وتزعم أ نّک مسلم؟ وا غوثاه، أین أولاد المهاجرین والأنصار؟ ألا ینتقمون من اللّعین ابن اللّعین؟ فغضب ابن زیاد لعنه اللَّه وأمر بأخذه، وتخلّصه أشراف الأزد وهرب.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 2/ 124- 125
قال ابن أبی الدّنیا: ثمّ جمع ابن زیاد النّاس فی المسجد، ثمّ خطب وقال: الحمد للَّه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 321
الّذی قتل الکذّاب ابن الکذّاب حسین وشیعته، فقام إلیه عبداللَّه بن عفیف الأزدی، وکان منقطعاً فی المسجد [...] فقال: یا ابن مرجانة! الکذّاب ابن الکذّاب أنت وأبوک والّذی‌ولّاک، یا ابن مرجانة! أتقتلون أولاد النّبیِّین وتتکلّمون بکلام الفاسقین؟
فقال ابن زیاد: دونکم وإیّاه، فصاح عفیف بشعار الأزد، فثار إلیه منهم سبعمائة رجل، فحملوه إلی داره.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 259
قال الرّاوی: ثمّ إنّ ابن زیاد صعد المنبر «1»، فحمد اللَّه وأثنی علیه، وقال فی بعض کلامه:
الحمد للَّه‌الّذی أظهر الحقّ وأهله، ونصر أمیر المؤمنین وأشیاعه، وقتل الکذّاب ابن الکذّاب «2»، فما زاد علی هذا الکلام شیئاً حتّی قام إلیه عبداللَّه بن عفیف الأزدیّ [...] فقال: «3» یا ابن زیاد «3»! إنّ الکذّاب ابن الکذّاب أنت وأبوک ومَن استعملک وأبوه، یا عدوّ اللَّه! أتقتلون أبناء «4» النّبیِّین وتتکلّمون بهذا الکلام علی منابر المؤمنین؟
قال الرّاوی: فغضب ابن زیاد وقال: مَنْ هذا المتکلِّم؟ فقال: أنا المتکلِّم یا عدوّ اللَّه، أتقتل «5» الذّرِّیّة الطّاهرة الّتی قد «6» أذهب اللَّه عنها «7» الرِّجس «8» وتزعم أ نّک علی دین الإسلام؟ وا غوثاه! أین أولاد «6» المهاجرین والأنصار؟ «9» لاینتقمون «9» من طاغیته «10» اللّعین ابن اللّعین علی لسان رسول ربّ العالمین.
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الأسرار: أی فی الیوم الّذی أحضر أهل البیت فی مجلسه وجری فیه ما مرّ ذکره].
(2)- [زاد فی الأسرار: وشیعته].
(3) (3) [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والعیون: یابن مرجانة].
(4)- [الأسرار: أولاد].
(5)- [البحار: تقتل].
(6)- [لم یرد فی الأسرار].
(7)- [فی البحار والعوالم والأسرار: عنهم].
(8)- [زاد فی الأسرار: وطهّرهم تطهیراً].
(9) (9) [فی العوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء: لینتقموا].
(10)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والمعالی والعیون: طاغیتک].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 322
قال الرّاوی: فازداد «1» غضب ابن زیاد «1» حتّی انتفخت أوداجه، وقال: علیَّ به، فتبادرت «2» إلیه «3» الجلاوزة من کلِّ ناحیة لیأخذوه، فقامت الأشراف من الأزد من بنی عمّه «4» فخلّصوه من أیدی الجلاوزة وأخرجوه من باب المسجد وانطلقوا به إلی منزله. «5»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 164- 165/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 119؛ البحرانی، العوالم، 17/ 386- 387؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 54- 55؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 479؛ القمّی، نفس المهموم،/ 410- 411؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 253- 254؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 117؛ المیانجی، العیون العبری،/ 240
__________________________________________________
(1- 1) [الأسرار: ابن زیاد غضباً].
(2)- [فی البحار والعوالم: فبادر، وفی الأسرار وتظلّم الزّهراء: فبادرت].
(3)- [الأسرار: علیه].
(4)- [زاد فی الأسرار: فجاؤوا إلیه].
(5)- راوی گفت: سپس ابن زیاد بر منبر شد و حمد و ثنای الهی به جای آورد و ضمن سخن گفت: «سپاس خدایی را که حق و اهل حق را پیروز کرد و امیر المؤمنین و پیروانش را یاری فرمود و دروغگو و فرزند دروغگو را کشت.»
همین که این سخن بگفت، پیش از آن که جمله دیگری ادا کند، عبداللَّه‌بن عفیف ازدی برخواست. و این بزرگوار از بهترین افراد شیعه و زهاد بود. و دیده چپ او در جنگ جمل از دست رفته بود و دیده راستش به روز صفین. و همواره ملازم مسجد بود و همه روز را تا شب در مسجد به نماز مشغول بود. گفت: «ای پسر زیاد! دروغگو پسر دروغگو تو هستی و پدرت و کسی که تو را بر ما فرماندار کرده و پدرش. ای دشمن خدا! فرزندان پیغمبران را می‌کشید و بر فراز منبرهای مؤمنین چنین سخن می‌رانید؟»
راوی گفت: ابن‌زیاد در خشم شد و گفت: «این سخنگو کیست؟»
عبداللَّه گفت: «منم ای دشمن خدا! خاندان پاکی را که خداوند از آنان پلیدی را برکنار فرموده می‌کشی و گمان می‌کنی که مسلمانی؟ ای وای، کجایند مهاجرین و انصار که از امیر سرکش تو که خود و پدرش به زبان محمد پیغمبر پروردگار جهانیان ملعون است، انتقام بگیرند.»
راوی گفت: خشم ابن‌زیاد فزون‌تر شد، تا آن‌جا که رگ‌های گردنش پر از خون گردید و گفت: «این مرد را نزد من بیاورید.»
پیش‌خدمتان از هر طرف پیش دویدند تا او را بگیرند. اشراف قبیله ازد که پسر عمویش بودند، به‌پا خواستند و او را از دست فرّاشان گرفتند و از درِ مسجد بیرونش بردند و به خانه اش رساندند.
فهری، ترجمه لهوف،/ 164- 165
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 323
وأمر ابن زیاد، فنودی: الصّلاة جامعة، فاجتمع النّاس، فصعد المنبر، فذکر ما فتح اللَّه علیه من قتل الحسین الّذی أراد أن یسلبهم الملک ویفرّق الکلمة علیهم، فقام إلیه عبداللَّه بن عفیف الأزدیّ، فقال: ویحک یا ابن زیاد! تقتلون أولاد النّبیِّین وتتکلّمون بکلام الصِّدِّیقین؟ فأمر به ابن زیاد، فقُتل وصُلب. «1»
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 191
__________________________________________________
(1)- آورده‌اند که بعد از وصول عمربن سعد به کوفه، عبیداللَّه‌بن‌زیاد فرمان‌داد که مردم به مسجد حاضر گشتند و خود بر منبر رفته، گفت: «سپاس و ستایش مر خدای را جلت کلمه که حق را در مرکز خویش قرار داد و یزید و دوستان او را ظفر و نصرت ارزانی داشت. و کذاب بن کذاب را- یعنی امام حسین رضی الله عنه- و شیعه او را به قتل رسانیده، هلاک نمود.»
و چون سخن ابن زیاد به این جا رسید، از کبار شیعه پیری که او را عبداللَّه بن عفیف الازدی می‌گفتند و یک چشم وی در جنگ جمل و دیگر در حرب دیگر کور شده بود، گفت: «ای پسر مرجانه! کذاب تویی و پدر تو و آن کس که تو را امارت داده بر سر مسلمانان گماشته، ای دشمن خدا! اولاد انبیا را می‌کشی و در شأن ایشان بر منابر مسلمانان این نوع سخنان می‌گویی؟»
ابن زیاد در غضب رفت و گفت: «من المتکلّم؟»
عبداللَّه جواب داد که: «أنا، أتقتل الذّرّیّة الطّاهرة وتزعم أ نّک علی دین الإسلام؟ أین أولاد المهاجرین والأنصار من طاغیتک اللّعین ابن اللّعین علی لسان محمّد نبیّ ربّ العالمین صلی الله علیه و آله و سلم.»
از این سخن غضب ابن‌زیاد زیاده شده، به اخذ و حبس وی اشارت کرد. و طایفه‌ای از اعوانان عبداللَّه ابن عفیف را بگرفتند. و جمعی از قبیله ازد و پسران عم عبداللَّه او را از چنگ آن ظالمان خلاص کرده، به منزلش رسانیدند.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 174
در بسیاری از کتب معتبر به اقلام صحت اثر مرقوم گشته که بعد از وصول عمر بداختر به کوفه، عبیداللَّه بن زیاد مردم را به مسجد جامع حاضر ساخته به منبر برآمد و گفت: «الحمد للَّه‌الّذی أظهر الحقّ وأهله ونصر امیر المؤمنین یزید وحزبه وقتل الکذّاب ابن الکذّاب وشیعته.»
و سخن آن ملعون چون بدین جا رسید، پیری از کبار اصحاب حیدر کرار که او را عبداللَّه‌بن عفیف ازدی می‌گفتند و یک چشمش در جنگ جمل و دیگری در حرب صفین نابینا شده بود، برپای خواست و گفت: «ای ولد مرجانه! کذاب و پسر کذاب تویی و پدر تو و آن کس که تو را امارت داده و بر مسلمانان مسلط گردانیده، ای دشمن خدای! اولاد انبیا را می‌کشی و در شأن ایشان بر منابر مؤمنان این نوع سخنان می‌گویی؟»
و غضب بر ابن زیاد غالب شده، پرسید که: «این کیست؟»
و عبداللَّه رحمه الله خود در مقام جواب آمده گفت: «أنا یا عدوّ اللَّه، أتقتل الذّرِّیّة الطّاهرة وتزعم أ نّک علی دین الإسلام؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 324
قال أبو مخنف رحمه الله: فلمّا أصبح ابن زیاد (لعنه اللَّه) جمع النّاس فی المسجد ورقی المنبر وجعل یسبّ علیّاً علیه السلام والحسن علیه السلام والحسین علیه السلام، فقام إلیه عبداللَّه بن عفیف الأزدیّ رحمه الله [...] فقال له: صه! فضّ اللَّه فاک ولعن جدّک وأباک، وعذّبک وأخزاک، وجعل النّار مثواک، ما کفاک قتل الحسین علیه السلام عن سبّهم علی المنابر، ولقد سمعت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یقول: مَنْ سبّ علیّاً فقد سبّنی، ومَنْ سبّنی فقد سبّ اللَّه، ومَنْ سبّ اللَّه أکبّه اللَّه علی منخریه فی النّار «1»، فأمر ابن زیاد (لعنه اللَّه) بضرب عنقه، فمنع عنه قومه وحملوه إلی منزله.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 106- 107/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 221
ثمّ قام [عبیداللَّه] من مجلسه وخرج من القصر وجاء المسجد وصعد المنبر وقال: الحمد للَّه الّذی أظهر الحقّ وأهله، ونصر الأمیر یزید بن معاویة وحزبه، وقتل الکذّاب ابن الکذّاب وشیعته، فقام إلیه عبداللَّه بن عفیف الأزدیّ- وکان من شیعة علیّ علیه السلام- وقال بأعلی صوته: یا عدوّ اللَّه! الکذّاب أنت وأبوک والّذی ولّاک وأبوه، یا ابن مرجانة! تقتل أولاد الأنبیاء وتقوم مقام الصّدّیقین الأتقیاء؟! قال ابن زیاد: علیَّ به، فأخذته الجلاوزة، فنادی: معاشر الأزد، فاجتمع منهم جمع کثیر، فانتزعوه من أیدیهم. «2»
الطّریحی، المنتخب،/ 479- 480
«2»
__________________________________________________
- و خشم آن لعین زیاده شده، به اخذ عبداللَّه فرمان داد. و طایفه ای از عوانان در آن مسلمان آویخته سادات قبیله ازد هجوم نمودند و او را از چنگ ایشان خلاص کرده، به منزلش بردند.
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 59
(1)- [زاد فی الأسرار: یوم القیامة، أتسبّ علیّاً وأولاده فعند ذلک].
(2)- پس پسر زیاد به مسجد رفت، بر منبر آمد و گفت: «الحمد للَّه‌که خدا حق و اهل حق را غالب گردانید و یزید و اتباع او را یاری کرد و کذاب پسر کذاب را کشت.»
در این حال عبداللَّه بن عفیف ازدی که از شیعیان امیر المؤمنین علیه السلام بود [...] و پیوسته در مسجد مشغول عبادت بود برخاست و گفت: «ای پسر مرجانه! کذاب پسر کذاب تویی و پدر تو و آن کسی که تو را والی کرده است و پدر او. ای دشمن خدا! فرزندان پیغمبران را می‌کشید و بر منابر مسلمانان بالا می‌روید و این سخنان می‌گویید؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 325
__________________________________________________
- پسر زیاد در غضب شد و گفت: «که بود که این سخن گفت؟»
ابن عفیف گفت: «من بودم ای دشمن خدا، تو می‌کشی ذریه طاهره حضرت رسالت را که خدا آیه تطهیر را در شأن ایشان فرستاده است و دعوی مسلمانی می‌کنی؟! وا غوثاه، کجایند اولاد مهاجران و انصار که انتقام نمی‌کشند از طاغی لعین پسر لعین یزید پلید، که حضرت رسالت مکرر او و پدرش را لعنت کرد.»
پس آتش غضب آن لعین مشتعل شد و رگ‌های گردنش پر شد و گفت: «بیاورید او را به نزدیک من.»
یساولان از هر طرف دویدند و او را گرفتند. پسر عموهای او که اشراف قبیله ازد بودند او را از دست یساولان گرفتند، از مسجد بیرون بردند و به خانه او رساندند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 720- 721
اما از آن سوی چون ابن‌زیاد، علی بن الحسین و اهل بیت را از نزد خود بیرون فرستاد، خویشتن به مسجد جامع آمد و بر منبر صعود داد و کلمه ای چند در حمد و سپاس خدای قرائت کرد. آن گاه گفت: «الحمد للَّه‌الّذی أظهر الحقّ ونصر أمیر المؤمنین وأشیاعه وقتل الکذّاب ابن الکذّاب.»
یعنی: «سپاس خداوندی را که ظاهر ساخت کلمه حق را و نصرت داد امیر المؤمنین یزیدبن معاویه را و شیعیان او را و کشت دروغگوی پسر دروغگوی را؛ یعنی حسین بن علی بن ابی طالب را.»
چون سخن بدین جا آورد، عبداللَّه بن عفیف ازدی سخن در دهان او بشکست 1.
بالجمله، چون عبداللَّه عفیف کلمات ابن‌زیاد را اصغا نمود، بانگ بر او زد:
فقال: «یا ابن مرجانة! إنّ الکذّاب ابن الکذّاب أنت وأبوک ومن استعملک وأبوه، یا عدوّ اللَّه! أتقتلون أبناء النّبیّین وتتکلّمون بهذا الکلام علی منابر المؤمنین؟»
گفت: «ای پسر مرجانه! دروغگو تویی و پدر تو زیاد بن ابیه است، و دیگر یزید است که تو را امارت داده و پدر یزید، معاویه بن ابی‌سفیان است. اولاد پیغمبران را می‌کشی و بر منابر مسلمانان تکیه می‌زنی و چنین سخن می‌کنی؟»
ابن‌زیاد در غضب شد و گفت: «این چه کس بود که چنین سخن کرد؟»
عبداللَّه بانگ برآورد:
فقال: «أنا المتکلّم یا عدوّ اللَّه! أتقتل الذّرّیّة الطّاهرة الّتی قد أذهب اللَّه عنهم الرّجس وتزعم أ نّک علی دین الإسلام؟! وا غوثاه! أین أولاد المهاجرین والأنصار؟ لا ینتقمون من طاغیتک اللّعین ابن اللّعین علی لسان محمّد رسول ربّ العالمین.»
گفت: «ای دشمن خدای! گوینده این کلمات منم. آیا می‌کشی ذریه طاهره رسول خدای را که خداوند ایشان‌را از هر گناهی و رجسی و آلایشی پاک و پاکیزه آفریده و گمان می‌کنی که هنوز مسلمانی؟ ای فرزندان مهاجر و انصار! داد بدهید و به فریاد برسید و انتقام بکشید از این کافر که رسول خدا او را ملعون پسر ملعون خوانده.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 326
قال حمید بن مسلم: أمر ابن زیاد أن ینادی الصّلاة جامعة، فاجتمعوا فی الجامع الأعظم، ورقی ابن زیاد المنبر، فقال: الحمد للَّه‌الّذی أظهر الحقّ وأهله، ونصر أمیر المؤمنین یزید وحزبه، وقتل الکذّاب ابن الکذّاب الحسین بن علیّ وشیعته.
فلم ینکر علیه أحد من أولئک الجمع الّذی غمره الضّلال إلّاعبداللَّه بن عفیف الأزدیّ، ثمّ الغامدیّ أحد بنی والبة، فإنّه قام إلیه وقال:
یا ابن مرجانة! الکذّاب ابن الکذّاب أنت وأبوک والّذی ولّاک وأبوه، یا ابن مرجانة! أتقتلون أبناء النّبیِّین وتتکلّمون بکلام الصّدّیقین؟! فقال ابن زیاد: مَنْ هذا المتکلِّم؟
__________________________________________________
- ابن زیاد ملعون را از شدت خشم خون در عروق متلاطم گشت و رگ‌های گردنش سطبر 2 شد. جماعتی از شرطی و عوانان و دیده بانان کوی و بازار از جای درآمدند تا عبداللَّه را مأخوذ دارند. اشراف قبیله ازد برخاستند و او را از چنگ جلاوزه 3 برهاندند و از در مسجد بیرون فرستادند تا به سرای خویش شد.
1. نگذاشت سخنش را تمام کند.
2. سطبر: گنده، کلفت.
3. جلاوزه (جمع جلواز و به کسر جیم): مأمور چابک امیر.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 3/ 65- 67
سید رحمه الله گوید: سپس ابن‌زیاد بالای منبر رفت وخدا را حمد وثنا کرد ودر ضمن کلامش گفت: «حمد خدا را که حق و حق جویان را غلبه داد و امیر المؤمنین و پیروانش را پیروز کرد و کذاب ابن کذاب را کشت.»
در همین‌جا عبداللَّه بن عفیف ازدی یکی از نیکان و زهاد شیعه که یک چشمش روز جمل رفته بود و چشم دیگرش در جنگ صفین، و همیشه ملازم مسجد اعظم کوفه بود و تا شب در آن نماز می‌خواند برخاست و گفت: «ای پسر مرجانه! کذاب ابن کذاب تو هستی و پدرت، و آن که تو را گماشته و پدرش. ای دشمن خدا، فرزندان انبیا را می‌کشید و بالای منابر مؤمنین چنین می‌گویید؟»
راوی گوید: ابن زیاد خشم کرد و گفت: «این سخنگو کیست؟»
گفت: «ای دشمن خدا! منم سخنگو. ذریه طاهره‌ای که خدا پلیدی را از آن‌ها برده، کشتی و هنوز خود را مسلمان می‌دانی؟ وا غوثاه، اولاد مهاجر و انصار کجایند!؟ که از طاغیه تو یزید لعین ابن اللعین بر زبان رسول رب العالمین صلی الله علیه و آله انتقام نمی‌کشند.»
راوی گوید: غضب ابن زیاد فزود و رگ‌های گردنش باد کرد و گفت: «او را نزد من آرید.»
پاسبانان از اطراف به سوی او دویدند و بزرگان ازد که عموزاده‌هایش بودند، قیام کردند و اورا از دست مأمورین رها کردند و از در مسجد بیرون بردند و به خانه اش رساندند.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 195
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 327
قال ابن عفیف: أنا المتکلِّم یا عدوّ اللَّه، أتقتلون الذّرِّیّة الطّاهرة الّتی أذهب اللَّه عنهم الرِّجس، وتزعم أ نّک علی دین الإسلام؟ وا غوثاه! أین أولاد المهاجرین والأنصار لینتقموا من طاغیتک اللّعین ابن اللّعین علی لسان محمّد رسول ربّ العالمین؟
فازداد غضب ابن زیاد، وقال: علیَّ به، فقامت إلیه الشّرطة.
فنادی ابن عفیف بشعار الأزد: «یا مبرور!» فوثب إلیه عدد کثیر ممّن حضر من الأزد وانتزعوه وأتوه به أهله.
وقال له عبدالرّحمان بن مخنف الأزدیّ: ویح غیرک! لقد أهلکت نفسک وعشیرتک.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 426- 427

فقال ابن زیاد للأشراف: أما رأیتم ما صنع هؤلاء؟ قالوا: بلی. قال: فسیروا أنتم یا أهل الیمن حتّی تأتونی بصاحبکم- وامتثل صنیع أبیه فی حجر حین بعث أهل الیمن-.
وأشار علیه عمرو بن الحجّاج بأن یجلس کلّ من کان فی المسجد من الأزد. فحبسوا وفیهم عبدالرّحمان بن مخنف وغیره، فاقتتلت الأزد وأهل الیمن قتالًا شدیداً، واستبطأ [ابن] زیاد أهل الیمن، فقال لرسول بعثه إلیهم: انظر ما بینهم؟ فرأی أشدّ قتال، فقالوا:
قل للأمیر: إنّک لم تبعثنا إلی نبط الجزیرة ولا جرامقة الموصل، إنّما بعثتنا إلی الأزد، إلی اسود الأجم، لیسوا ببیضة تُحسی ولا حرملة توطأ.
فقُتل من الأزد عبیداللَّه بن حوزة الوالبیّ ومحمّد بن حبیب البکریّ، وکثرت القتلی بینهم، وقویت الیمانیّة علی الأزد، وصاروا إلی خصّ فی ظهر دار ابن عفیف، فکسروه واقتحموا، فناولته ابنته سیفه، فجعل یذبّ به، وشدّوا علیه من کلّ جانب.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 414، أنساب الأشراف، 3/ 210
ونزل ابن زیاد عن المنبر ودخل القصر، ودخل علیه أشراف النّاس، فقال: أرأیتم ما
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 328
صنع هؤلاء القوم؟ فقالوا: قد رأینا أصلح اللَّه الأمیر، إنّما الأزد فعلت ذلک، فشدّ یدیک بساداتهم، فهم الّذین استنقذوه «1» «2» من یدیک «2» حتّی صار إلی منزله. قال: فأرسل ابن زیاد إلی عبدالرّحمان «3» بن مخنف الأزدیّ، فأخذه وأخذ معه جماعة من الأزد، فحبسهم وقال: واللَّه لا خرجتم من یدی أو تأتونی بعبداللَّه بن عفیف.
قال: ثمّ دعا ابن زیاد بعمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، ومحمّد «4» بن الأشعث، وشبث «5» بن ربعیّ، وجماعة من أصحابه، قال لهم: اذهبوا إلی هذا الأعمی، أعمی الأزد الّذی قد «6» أعمی اللَّه قلبه کما أعمی عینیه «7»، ائتونی به! قال: فانطلقت رسل عبیداللَّه «8» بن زیاد «9» إلی عبداللَّه بن عفیف، وبلغ ذلک الأزد، فاجتمعوا، واجتمع معهم أیضاً قبائل الیمن لیمنعوا عن صاحبهم «10» عبداللَّه بن عفیف «10». وبلغ ذلک ابن زیاد، فجمع قبائل مضر وضمّهم إلی [محمّد ابن- «11»] الأشعث وأمره بقتال القوم.
قال: فأقبلت مضر نحو الیمن ودنت منهم الیمن، فاقتتلوا قتالًا شدیداً، فبلغ ذلک ابن زیاد، فأرسل إلی أصحابه یؤنِّبهم، فأرسل إلیه عمرو بن الحجّاج یخبره باجتماع الیمن علیهم. قال: وبعث إلیه شبث «12» بن ربعیّ: أ یّها الأمیر! إنّک قد بعثتنا إلی اسود الآجام
__________________________________________________
(1)- فی النّسخ: استنقضوه- کذا.
(2- 2) لیس فی د.
(3)- فی د: عبداللَّه- خطأ.
(4)- فی الأصل: عمر، وفی د و بر: عمرو، والتّصحیح من المقتل.
(5)- فی النّسخ: شبیب.
(6)- لیس فی د.
(7)- من د، وفی الأصل و بر: عینه.
(8)- من د و بر، وفی الأصل: عبید.
(9)- زید فی الأصل و بر: یریدون.
(10) (10) لیس فی د.
(11)- من المقتل.
(12)- فی النّسخ: شبیب.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 329
فلا تعجل! قال: واشتدّ قتال القوم حتّی قتل جماعة منهم من العرب، قال: ودخل أصحاب ابن زیاد إلی دار ابن عفیف، فکسروا الباب واقتحموا علیه، فصاحت به ابنته:
یا «1» أبت! أتاک «1» القوم «2» من حیث لا تحتسِب «2»! فقال: لا علیکِ یا ابنتی! ناولینی السّیف؛ قال: فناولته، فأخذه وجعل یذبّ عن نفسه وهو یقول:
أنا ابن ذی الفضل العفیف الطّاهرِ عفیف شیخی وابن امّ عامرِ
کم دارع من جمعهم وحاسرِ وبطل جندلته مغادرِ
قال: وجعلت ابنته تقول: یا لیتنی کنت رجلًا فأقاتل بین یدیک الیوم هؤلاء الفجرة قاتلی العترة البررة. [قال- «3»]: وجعل القوم یدورون علیه من خلفه وعن یمینه وعن «4» شماله وهو یذبّ «5» عن نفسه بسیفه، ولیس یقدر أحد أن یتقدّم إلیه؛ قال: وتکاثروا علیه «6» من کلّ ناحیة حتّی أخذوه. فقال جندب بن عبداللَّه الأزدیّ: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون! «2» أخذوا واللَّه عبداللَّه بن عفیف «2»، فقبّح «7» واللَّه العیش من بعده «8».
قال: ثمّ أتی به حتّی ادخل علی عبیداللَّه بن زیاد، فلمّا رآه قال: الحمد للَّه‌الّذی أخزاک، فقال له عبداللَّه بن عفیف: یا عدوّ اللَّه! بهذا أخزانی؟ واللَّه لو فرّج [اللَّه- «9»] عن بصری
__________________________________________________
(1) (1) فی د: أباه أتتک.
(2- 2) لیس فی د.
(3)- من د.
(4)- لیس فی د و بر.
(5)- من د و بر، وفی الأصل: بدت.
(6)- لیس فی د.
(7)- فی د: قبّح.
(8)- فی د: بعد عبداللَّه بن عفیف.
(9)- من د: لی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 330
لضاق علیک موردی «1» [و] مصدری 10.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 231- 233
فلمّا کان اللّیل، أرسل إلیه ابن زیاد من أخرجه من بیته، فضرب عنقه وصلبه فی السّبخة رحمة اللَّه علیه. «2»
المفید، الإرشاد، 2/ 122/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 67؛ المجلسی، البحار، 45/ 121؛ البحرانی، العوالم، 17/ 388؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 480؛ القمّی، نفس المهموم،/ 412؛ المیانجی، العیون العبری،/ 242
ونزل ابن زیاد عن المنبر ودخل القصر، ودخلت «3» علیه أشراف النّاس، فقال: أرأیتم ما صنع هؤلاء القوم؟ قالوا «4»: رأینا، أصلح اللَّه الأمیر، إنّما فعل «5» ذلک الأزد، فشدّ یدک بساداتهم «6»، فهم الّذین استنقذوه من یدک؛ فأرسل عبیداللَّه إلی عبدالرّحمان بن مخنف الأزدیّ، فأخذه، وأخذ «7» جماعة من أشراف الأزد، فحبسهم وقال: لا خرجتم من یدی أو تأتونی بعبداللَّه بن عفیف؛ ثمّ دعا بعمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، ومحمّد بن الأشعث، وشبث بن ربعیّ، وجماعة من أصحابه، فقال لهم: اذهبوا إلی هذا الأعمی الّذی أعمی اللَّه قلبه کما أعمی عینیه «8»، فأتونی به. فانطلقوا «9» یریدون عبداللَّه بن عفیف، وبلغ الأزد ذلک؛
__________________________________________________
(1) (10) لیس فی د، وما بین الحاجزین من بر.
(2)- تا چون شب شد کس فرستاده او را از خانه بیرون کشیده گردنش را زدند و در جایی به نام سبخه او را به دار زدند، رحمة اللَّه علیه.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد،/ 122
(3)- [تسلیة المجالس: دخل].
(4)- [تسلیة المجالس: قد].
(5)- [تسلیة المجالس: فعلت].
(6)- [تسلیة المجالس: علی ساداتهم].
(7)- [زاد فی تسلیة المجالس: معه].
(8)- [تسلیة المجالس: بصره].
(9)- [تسلیة المجالس: وانطلقت رسل اللّعین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 331
فاجتمعوا «1» وانضمّت إلیهم قبائل من الیمن «9» لیمنعوا صاحبهم، فبلغ ذلک ابن زیاد، فجمع قبائل مضر وضمّهم إلی محمّد بن الأشعث، وأمره «2» أن یقاتل «10» القوم، فأقبلت قبائل مضر، «3» ودنت منهم «1» الیمن فاقتتلوا قتالًا شدیداً، وبلغ ذلک ابن زیاد، فأرسل إلی أصحابه یؤنِّبهم «4» ویضعِّفهم، فأرسل إلیه عمرو بن الحجّاج یخبره باجتماع الیمن معهم «5»، وبعث إلیه شبث بن ربعیّ: أ یّها الأمیر! إنّک بعثتنا «6» إلی اسود الآجام فلاتعجل. قال: واشتدّ اقتتال «7» القوم حتّی قتلت «8» جماعة من العرب، ووصل القوم إلی دار عبداللَّه بن عفیف، فکسروا الباب واقتحموا علیه، فصاحت ابنته: یا أبتی «9»! أتاک القوم من حیث تحذر. فقال: لا علیکِ یا بنیّة «10»، ناولینی سیفی. فناولته السّیف، «11» فجعل یذبّ عن نفسه وهو «9» یقول:
أنا ابن ذی الفضل عفیف الطّاهرِ عفیف شیخی وأنا ابن عامرِ
کم دارع من جمعکم وحاسرِ وبطل جدّلته مغاورِ
وجعلت ابنته تقول: «12» لیتنی کنت رجلًا فاقاتل بین یدیک هؤلاء الفجرة، قاتلی العترة البررة. وجعل القوم یدورون «13» علیه من «11» یمینه وشماله وورائه، وهو یذبّ عن
__________________________________________________
(1) (9) [تسلیة المجالس: واجتمع معهم قبائل من الیمن].
(2) (10) [تسلیة المجالس: بقتال].
(3) (1) [تسلیة المجالس: نحو قبائل].
(4)- [تسلیة المجالس: یوثّبهم].
(5)- [تسلیة المجالس: علیهم].
(6)- [تسلیة المجالس: أرسلتنا].
(7)- [تسلیة المجالس: قتال].
(8)- [تسلیة المجالس: قتل].
(9)- [تسلیة المجالس: أباه].
(10)- [تسلیة المجالس: ابنتی].
(11) (9) [تسلیة المجالس: فأخذه وجعل یذبّ عن یمینه وشماله بسیفه و].
(12)- [زاد فی تسلیة المجالس: القوم عن یمینک، القوم عن یسارک، یا].
(13) (11) [تسلیة المجالس: حوله عن].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 332
نفسه بسیفه، فلیس أحد یقدم علیه «1» کلّما جاؤوه من جهة قالت ابنته: جاؤوک یا أبتی من جهة کذا. حتّی 12 تکاثروا علیه من کلّ ناحیة «2» وأحاطوا به، فقالت ابنته: وا ذلّاه! یحاط بأبی ولیس له ناصر یستعین به! وجعل عبداللَّه یدافع ویقول:
واللَّه لو یکشف لی عن بصری ضاق علیکم موردی ومصدری
وما زالوا به 13* حتّی أخذوه، فقال جندب بن عبداللَّه الأزدیّ صاحب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، أخذوا «3» واللَّه عبداللَّه بن عفیف، «4» فقبّح اللَّه العیش بعده. فقام وجعل یقاتل «2» من دونه، فأخذ أیضاً وانطلق بهما «5» وابن عفیف یردّد: «واللَّه لو یکشف لی عن بصری» البیت «3».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 53- 54/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 368- 370
فقال ابن زیاد: اذهبوا إلی أعمی الأزدیّ أعمی اللَّه قلبه فأتونی به، فلمّا بلغ الأزد ذلک اجتمعوا وقبائل الیمن معهم.
فبلغ ذلک ابن زیاد فجمع قبائل مضر، وضمّهم إلی ابن الأشعث وأمره بالقتال، فاقتتلوا وقتل بینهم جماعة، ووصل أصحاب عبیداللَّه إلی دار عبداللَّه بن عفیف، فکسروا الباب واقتحموا علیه، فصاحت ابنته: أتاک القوم من حیث تحذر، فقال: لا علیکِ، ناولینی سیفی، فناولته، فجعل یذبّ به نفسه ویقول:
أنا ابن ذی الفضل عفیف الطّاهرِ عفیف شیخی وابن امّ عامرِ
کم دارع من جمعکم وحاسرِ
فقالت ابنته: یالیتنی کنت رجلًا أخاصم بین یدیک هؤلاء الفجرة، قاتلی العترة البررة، والقوم محدقون کلّما جاؤوه من جهة أشعرته وهو یذبّ عن نفسه، ویقول:
__________________________________________________
(1) (12) [تسلیة المجالس: ثمّ].
(2) (- 13*) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(3)- [تسلیة المجالس: أخذ].
(4) (2) [تسلیة المجالس: فقبّح العیش من بعده، وقام ثمّ قاتل].
(5) (3) [تسلیة المجالس: إلی ابن زیاد لعنه اللَّه وعبداللَّه یقول:
أقسم لو یکشف لی عن بصری ضاق علیکم موردی ومصدری]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 333
أقسم لو فرّج لی عن بصری ضاق علیکم موردی ومصدری
فتکاثروا علیه فأخذوه.
فقالت ابنته: وا ذلّاه! یحاط بأبی ولیس له ناصر.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 50
ورجع ابن زیاد لعنه اللَّه إلی منزله، وبعث بجماعة حتّی أخذوا عبداللَّه بن عفیف وقتله.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 2/ 125
فقال ابن زیاد: اذهبوا «1» إلی هذا الأعمی، أعمی الأزد أعمی اللَّه قلبه کما «2» أعمی عینه «2» فأتونی به، قال: فانطلقوا إلیه «3»، فلمّا بلغ ذلک الأزد اجتمعوا واجتمعت «4» معهم قبائل الیمن لیمنعوا صاحبهم، قال: «5» بلغ ذلک «6» ابن زیاد، فجمع قبائل مضر «7» وضمّهم إلی محمّد بن الأشعث، وأمرهم بقتال القوم.
قال الرّاوی: فاقتتلوا قتالًا شدیداً حتّی قتل بینهم جماعة من العرب، قال: ووصل أصحاب ابن زیاد إلی دار «8» عبداللَّه بن عفیف، فکسروا الباب واقتحموا علیه، فصاحت ابنته «9» أتاک القوم من حیث تحذر، فقال: لا علیکِ، ناولینی سیفی، قال «10» فناولته إیّاه، فجعل یذبّ عن نفسه ویقول:
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: انطلقوا].
(2- 2) [فی العوالم والدّمعة: أعمی عینیه، وفی الأسرار: أعمی اللَّه عینیه].
(3)- [لم یرد فی البحار والدّمعة وتظلّم الزّهراء].
(4)- [فی الدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والعیون: اجتمع].
(5)- [زاد فی البحار والعوالم والدّمعة وتظلّم الزّهراء والعیون: و، وزاد فی الأسرار: فبلغ، وزاد فی نفس‌المهموم: فلمّا].
(6)- [زاد فی البحار والعوالم والأسرار: إلی].
(7)- [نفس المهموم: مصر].
(8)- [تظلّم الزّهراء: أصحاب].
(9)- [زاد فی العیون: (صفیّة کما فی غیر اللّهوف)].
(10)- [لم یرد فی البحار والأسرار والعیون].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 334
أنا ابن ذی الفضل عفیف الطّاهرِ عفیف شیخی وابن امّ عامرِ
کم دارع من جمعکم وحاسرِ «1» وبطل جدّلته مغاورِ «2»
قال: وجعلت ابنته تقول: یا أبت «3»! لیتنی کنت رجلًا أخاصم بین یدیک الیوم هؤلاء الفجرة، قاتلی العترة البررة، قال: وجعل القوم یدورون علیه من کلّ جهة وهو یذبّ عن نفسه، «4» فلم یقدر «4» علیه أحد، وکلّما جاؤوا به من جهة قالت: یا أبت «3»! «5» جاؤوک من جهة کذا، حتّی تکاثروا علیه وأحاطوا به، فقالت بنته «6»: وا ذلّاه! یحاط بأبی ولیس له ناصر یستعین به، فجعل یدیر سیفه ویقول:
أقسم لو یفسح لی عن بصری ضاق علیکم موردی ومصدری
قال الرّاوی: فما زالوا به حتّی أخذوه. «1»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 165- 168/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 119- 121؛ البحرانی، العوالم، 17/ 387- 388؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 55- 56؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 479- 480؛ القمّی، نفس المهوم،/ 411- 412؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 254- 255؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 117- 118؛ المیانجی، العیون العبری،/ 240- 241
«7»
__________________________________________________
(1)- [المعالی: خاسر، والأسرار: حاسری].
(2)- [فی البحار والدّمعة والمعالی والعیون: مغادر].
(3)- [الأسرار: أبتاه].
(4) (4) [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء والعیون: فلیس یقدم].
(5)- [زاد فی البحار والعوالم والأسرار: قد].
(6)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء والمعالی والعیون: ابنته].
(7)- ابن زیاد دستور داد: «بروید و این کور قبیله ازد را که خداوند دلش را نیز مانند چشمش کور کند به نزد من آورید.»
راوی گفت: مأمورین رفتند. چون خبر به قبیله ازد رسید جمع شدند و قبیله‌های یمن نیز با آنان هماهنگی کردند، تا نگذارند بزرگشان گرفتار شود.
راوی گفت: به ابن‌زیاد گزارش رسید، دستور داد قبیله‌های مضر به خدمت زیر پرچم احضار شدند و به فرماندهی محمدبن اشعث فرمان جنگ داد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 335
__________________________________________________
- راوی گفت: جنگ سختی کردند تا آن که گروهی از عرب در این میان کشته شدند.
راوی گفت: سربازان ابن‌زیاد تا درِ خانه عبداللَّه عفیف پیشروی کردند و در را شکستند و به خانه هجوم آوردند، دخترش فریاد برآورد: «مردم آمدند، از راهی که بیم آن داشتی.»
گفت: «با تو کاری ندارند. شمشیر مرا بیاور.»
دختر شمشیر را به دستش داد. عبداللَّه از خود دفاع می‌کرد و شعری بدین مضمون می‌خواند:
«فرزند فاضلم عفیف و طاهر بابم عفیف و مامم ام عامر
بس قهرمان چابک و دلاور کافکندم از شما به‌خون شناور»
راوی گفت: دخترش می‌گفت: «پدرجان! ای کاش من مرد بودم و در برابر تو امروز با این بدکاران و قاتلان خاندان نیکان مبازره می‌کردم.»
راوی گفت: مردم از هر طرف گرد او را می‌گرفتند و او از خود دفاع می‌کرد و کسی را جرأت پیشرفت نبود و از هر طرف که می‌آمدند، دخترش می‌گفت: «پدرجان! از فلان سو آمدند.»
تا آن‌که افراد دشمن زیاد شد و گردش را گرفتند. دخترش گفت: «آه! ذلیل شدم. پدرم را احاطه کرده‌اند و یاری ندارد که پدرم از او یاری بطلبد.»
عبداللَّه شمشیر به گرد خود می‌چرخاند و شعری بدین مضمون می‌گفت:
به جان دوست که گر، دیده باز بود مرا نبود باز شما را ره دخول و خروج»
راوی گفت: آن‌قدر مبارزه کرد تا عبداللَّه را دستگیر نمودند.
فهری، ترجمه لهوف،/ 165- 168
عبیداللَّه از منبر فرود آمده با اعیان کوفه به دارالاماره رفت، و از عبداللَّه‌بن عفیف و جرأت و جسارت او با ایشان شکایت کرد. اشراف کوفه گفتند که: «حق به جانب امیر است و غصه ما بیش‌تر از سادات ازد است که عبداللَّه را به تهور و تغلب از سرهنگان امیر ستاندند.»
از این سخن نایره خشم عبیداللَّه اشتعال یافت، فرمان داد تا عبدالرحمان بن مخنف الازدی را با طایفه دیگر از رؤسای قبیله ازد گرفته محبوس کردند. بعد از آن با محمد بن الاشعث و عمرو بن الحجاج و شبث بن ربعی گفت: «بروید و آن کور ظاهرِ کور باطن را نزد من آورید.»
و ایشان متوجه منزل عبداللَّه عفیف گشته، مردم از دو قبایل یمن به ممانعت پیش آمدند، و ابن‌زیاد بر این معنی اطلاع یافته قبیله مضر را به مدد ایشان فرستاد و میان هر دو فریق قتالی فاحش روی نموده، جمعی کثیر کشته گشتند. و آخر الامر سپاه عبیداللَّه غالب شده و در سرای ابن عفیف را شکسته درآمدند و دختر عبداللَّه فریاد برآورد که: «ای پدر! دشمنان با تیغ‌های کشیده رسیدند.»
عبداللَّه گفت: «سهل است، شمشیر مرا به من رسان.»
دختر شمشیر به دست پدر داد و ابن عفیف ساعتی اعدا را از خود بازداشت، عاقبت گرفتار گشت.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 174- 175
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 336
فلمّا کان اللّیل، أمر ابن زیاد من یأتیه به، وقد کان کفّ بصره، فهجموا علیه، ولم یکن عنده غیر ابنته، فقال لها: یا بنیّة! ناولینی سیفی وقولی: خلفک وأمامک وعن یمینک وعن شمالک، فقتل منهم مقتلة عظیمة، ثمّ ظفروا به.
الطّریحی، المنتخب،/ 480
فلمّا جنّ «1» اللّیل دعا ابن زیاد (لعنه اللَّه) بخولیّ الأصبحیّ وضمّ إلیه خمسمائة فارس، وقال له: انطلق إلی الأزدیّ وائتنی برأسه، فساروا حتّی أتوا إلی منزل عبداللَّه بن عفیف رحمه الله وکانت له ابنة صغیرة، فسمعت صهیل الخیل، فقالت: یا أبتاه! إنّ الأعداء قد هجموا علیک، فقال: ناولینی سیفی وقفی فی مکانکِ، ولکن قولی لی: القوم عن یمینک وشمالک وخلفک وأمامک، ثمّ وقف لهم فی مضیق وجعل یضرب یمیناً وشمالًا، فقتل «2» خمسین فارساً وهو «3» یصلِّی علی النّبیّ وآله وهو یرتجز ویقول «3»:
واللَّه لو یکشف لی عن بصری ضاق علیکم موردی ومصدری «4» وکنت «4» منکم قد شفیت غلّتی
إذ لم یکن ذا الیوم قومی تخفری أم کیف لی والأصبحیّ قد أتی «5» فی جیشه إلی لقا الغضنفر «4»
__________________________________________________
- و روایتی آن که چون ابن زیاد از مسجد به خانه رفت، محمد بن اشعث را با جمعی کثیر ارسال داشت تا عبداللَّه را گرفته، پیش او آوردند و میان پسر اشعث و شجاعان قبیله ازد مقاتله روی نموده. بالاخره نوکران ابن زیاد غالب آمدند و عبداللَّه را گرفته نزد او بردند تا به قتل رسانید. و قولی آن که آن لعین در آن روز صبر کرد و چون شب شد، جمعی را فرستاد که آن پیر عزیز را از خانه بیرون آورده، گردن زدند.
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 59
(1)- [زاد فی الأسرار: علیه].
(2)- [زاد فی الأسرار: مائة وعشرین رجلًا و].
(3- 3) [الأسرار: وینشد بهذه الأبیات یقول بعد الصّلاة علی الرّسول وآله].
(4- 4) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(5) (5*) [الأسرار:
بالجیش یکسر کلّ غضنفر لو أنصفونی واحداً فواحدا
أفنیتهم بموردی ومصدری یا ویحهم والسّیف أبدا مشرقا
لا یبتغی إلّامقرّ الخنجر ویح ابن مرجان الدّعی وقد أتی
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 337
لو بارزونی واحداً فواحدا ضاق علیهم موردی ومصدری (5*)
قال: فتکاثروا علیه وأخذوه أسیراً إلی ابن زیاد. «1»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 107/ عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 480؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 221
__________________________________________________
-ویزید إذ یؤتی بهم فی المحشر والحکم فیه للإله وخصمهم
خیر البریّة أحمد مع حیدر]
(1)- ابن زیاد گفت: «بروید و این کور را بیاورید.»
چون این خبر به قبیله ازد رسید، هفتصد نفر اجتماع کردند و سایر قبایل یمن نیز جمع شدند. خبر به پسر زیاد رسید. قبایل مضر را جمع کرد و با محمد بن اشعث، به جنگ ایشان فرستاد و محاربه صعبی در میان این دو گروه اتفاق افتاد، تا آن که بسیاری از هر دو طرف طعمه شمشیر شدند. و اصحاب پسر زیاد غلبه کردند و به در خانه ابن‌عفیف رسیدند، در را شکستند و به خانه درآمدند.
دختر عفیف آن‌پیر ضعیف را خبر کرد که مخالفان آمدند، گفت: «باکی نیست، شمشیر مرا به من برسان.»
چون شمشیر به او داد، رجز می‌خواند و شمشیر خود را حرکت می‌داد، و ایشان را از خود دور می‌کرد. و دختر نیک‌اخترش می‌گفت: «کاش من مرد بودم و امروز با این فاجران قاتلان عترت پیغمبران، در پیش روی تو محاربه می‌کردم.»
و آن کافران از هر جانب که قصد او می‌کردند، دختر او را خبر می‌کرد که از فلان جانب آمدند و او از آن جانب شمشیر حرکت می‌داد و ایشان را دور می‌کرد، تا آن که بسیار شدند و از همه جانب به او احاطه کردند. دخترش فریاد کرد که: «وا ذلّاه! دشمنان پدرم را احاطه کردند و یاوری نیست که دفع ضرر از او نماید.»
و آن کور بینا شمشیر می‌گردانید و رجز می‌خواند و آن نامردان را عاجز کرده بود، تا آن که بر او دست یافتند و او را به نزد پسر زیاد بردند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 721
ابن زیاد فرمان داد که: «بشتابید و این اعمی ازدی را مأخوذ دارید و بیاورید که خداوند کور کناد دل او را، چنان که چشمش را کور کرده.»
جلاوزه بشتافتند. بزرگان ازد چون بدانستند، به نصرت عبداللَّه برخاستند و گروهی از مردم یمن با ایشان پیوسته شد. جلاوزه را نیروی مبارزت نبود. ابن‌زیاد را آگهی رسید. محمد بن اشعث، بن قیس را طلب کرد و از قبایل مضر گروهی را در تحت فرمان او آورد و حکم داد تا بتازند و با ازد رزم آغازند، و عبداللَّه را مأخوذ داشته، حاضر سازند. پس محمد بن اشعث بتاخت و با آن جماعت قتال ساخت. جماعتی از عرب مقتول گشت و قبایل ازد مقهور شد و لشگر ابن زیاد به خانه عبداللَّه رسیدند. در بشکستند وبه درون رفتند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 338
__________________________________________________
- دختر عبداللَّه فریاد برداشت که: «ای پدر! قوم درآمدند.»
عبداللَّه گفت: «ای دختر! بیم مکن و شمشیر مرا باز ده.»
تیغ خویش را بگرفت و این شعر بگفت:
«أنا ابن ذی الفضل العفیف الطاهرِ عفیف شیخی وابن امّ عامرِ
کم دارعٍ من جمعکم وحاسرِ وبطلٍ جدّلتُهُ مغاورِ» 1
وجعلت ابنته تقول: «یا لیتنی کنت رجلًا اخاصم بین یدیک هؤلاء الفجرة، قاتلی العترة البررة.»
یعنی، دختر عبداللَّه همی فریاد برمی‌داشت که: «ای کاش مردی بودم و در پیش روی پدر با این فاجران که قاتلان فرزندان پیغمبر آخرزمانند، قتال می‌دادم.»
و لشگریان عبداللَّه را در پره افکندند و او با شمشیر دور می‌داد و دشمن را از خویش دفع می‌کرد و از هر جانب با او نزدیک می‌شدند. دختر عبداللَّه پدر را آگهی می‌داد و او با تیغ حمله می‌افکند و دشمن را دور می‌ساخت. این ببود تا اطراف عبداللَّه را نیک فرو گرفتند. دختر بانگ برداشت که: «وا ذلّاه! کار بر پدر من سخت افتاده و او را ناصری و معینی نیست.»
و عبداللَّه هم چنان دور می‌داد و شمشیر می‌گردانید و می‌گفت:
«أقسم لو یفسح لی عن بصری ضاق علیکم موردی ومصدری
وکنت منکم قد شفیت غلّتی إن لم یکن ذا الیوم قومی تخفُری
أم کیف لی والأصبحیّ قد أتی بالجیش یکسر کلّ غضنفرِ
لو أنصفونی واحداً فواحداً أفنیتهم بموردی ومصدری
یا ویحهم والسّیف أبدا مُشرفاً لا ینبغی إلّامقرّ الحنجرِ
ویح ابن مرجان الدّعیّ وقد أتی ویزید إذ یؤتی بهم فی المحشرِ
والحکم فیه للإله وخصمهم خیر البریّة أحمد مع حیدرِ» 2
پنجاه سوار و بیست و سه پیاده به دست او کشته شد. در پایان کار، او را مأخوذ داشتند.
1. من پسر مرد با فضیلت و پاکدامنم. نام پدرم عفیف و زاده ام‌عامر است. از گروه شما بسیاری از مردان مقاتل دلاور زره دار و بی زره را به خاک افکنده‌ام.
2. خلاصه اشعار: اگر چشم می‌داشتم، میدان را بر شما تنگ می‌کردم و کینه دل را شفا می‌دادم. با این حال هم اگر تک تک به جنگ من می‌آمدید، همه شما را نابود می‌کردم. وای به حال یزید و ابن‌زیاد در روزی که خدا حاکم و پیغمبر و علی صلی الله علیه و آله خصم آن‌ها باشند.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 3/ 67- 68
ابن زیاد گفت: «بروید این کور ازد را که خدا نور از دلش برده، چنان‌چه از دیده‌اش، نزد من آورید.»
به منزل او رفتند و چون ازد مطلع شدند، با قبایل یمن جمع شدند تا از او دفاع کنند. و خبر به ابن‌زیاد رسید، او هم قبایل مضر را جمع‌آوری کرد و به سرداری محمدبن اشعث به جنگ آن‌ها فرستاد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 339
ثمّ أمر ابن زیاد بحبس جماعة من الأزد، فیهم عبدالرّحمان بن مخنف الأزدیّ، وفی اللّیل ذهب جماعة من قبل ابن زیاد إلی منزله لیأتوه به، فلمّا بلغ الأزد ذلک، تجمّعوا وانضمّ إلیهم أحلافهم من الیمن، وبلغ ابن زیاد تجمّعهم، فأرسل مضر مع محمّد بن الأشعث فاقتتلوا أشدّ قتال، وقتل من الفریقین جماعة، ووصل أصحاب ابن الأشعث إلی دار ابن عفیف، واقتحموا الدّار، فصاحت ابنته: أتاک القوم.
قال لها: لا علیکِ، ناولینی سیفی، فجعل یذبّ به عن نفسه ویقول:
أنا ابن ذی الفضل العفیف الطّاهرِ عفیف شیخی وابن امّ عامرِ
کم دارع من جمعکم وحاسرِ وبطل جدّلته مغادرِ
وابنته تقول له: لیتنی کنت رجلًا أذبّ بین یدیک هؤلاء الفجرة، قاتلی العترة البررة.
ولم یقدر أحد منهم أن یدنو منه، فإنّ ابنته تقول له: أتاک القوم من جهة کذا، ولمّا أحاطوا به، صاحت: وا ذلّاه! یحاط بأبی ولیس له ناصر یستعین به، وهو یدور بسیفه ویقول:
__________________________________________________
- راوی گوید: نبرد سختی کردند و جمعی عرب کشته شدند و اصحاب ابن زیاد خود را به در خانه عبداللَّه رسانید و آن را شکستند و میان خانه ریختند. دخترش فریاد زد: «از آن چه حذر داشتی بر سرت آمد.
و لشگر آمدند.» گفت: «باکت نباشد، شمشیر مرا بده.»
شمشیرش را به او داد و از خود دفاع می‌کرد و می‌سرود:
«پسر صاحب فضلم که عفیف است به نام باب او باشد و ام عامر خوشنامم مام
از شما مرد زره پوش و قبا دوش و یلان زدم و کشتم و بر خاک نمودند مقام»
دخترش می‌گفت: «پدر جان! کاش مرد بودم و امروز جلو تو با این نابه کاران و کشنده های عترت نیکان می‌جنگیدم.»
و لشگر از هر سو بر او احاطه کرده بودند و او از خود دفاع می‌کرد و کسی به او دست نمی‌یافت و از هر سو می‌آمدند، دخترش به او می‌گفت تا فزونی گرفتند و او را در تنگنای محاصره گذاشتند و دخترش فریاد زد: «وا ذلّاه! پدرم را احاطه کردند و یاوری ندارد.»
و او شمشیر خود را می‌چرخانید و می‌گفت:
«به واللَّه گر دیده‌ام باز بودی نبودی شما را رجوع و ورودی»
راوی گوید: حمله را ادامه دادند تا او را دستگیر کردند.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 195- 196
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 340
أقسم لو یفسح لی عن بصری ضاق علیکم موردی ومصدری
وبعد أن تکاثروا علیه، أخذوه.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 427- 428

فانطلقوا به إلی ابن زیاد وهو یقول:
أقسم لو یفسح لی من بصری شقّ علیکم موردی وصدری
وخرج سفیان بن یزید بن المغفل لیدفع عن ابن عفیف، فأخذوه معه، فقُتل ابن عفیف وصُلب بالسّبخة.
واتی بجندب بن عبداللَّه، فقال له ابن زیاد: واللَّه لأتقرّبنّ إلی اللَّه بدمک، فقال: إنّما تتباعد من اللَّه بدمی.
وقال لابن المغفل: قد ترکناک لابن عمّک سفیان بن عوف، فإنّه خیر منک.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 414، أنساب الأشراف، 3/ 210- 211
قال: فقال ابن زیاد: یا عدوّ نفسه! ما تقول فی عثمان بن عفّان رضی الله عنه؟ فقال: یا ابن عبد بنی علاج! یا ابن مرجانة وسمیّة! ما أنت وعثمان بن عفّان؟ عثمان «1» أساء أم «1» أحسن وأصلح أم «2» أفسد، واللَّه تبارک وتعالی ولیّ خلقه، یقضی «3» بین خلقه «3» وبین عثمان بن عفّان بالعدل والحقّ، ولکن سلنی عن أبیک وعن یزید وأبیه! فقال ابن زیاد: واللَّه لا سألتک عن شی‌ء أو تذوق الموت؛ فقال عبداللَّه بن عفیف: الحمد للَّه‌ربّ العالمین! أما أنِّی کنت أسأل «4» ربِّی عزّ وجلّ أن یرزقنی الشّهادة، «5» والآن فالحمد للَّه‌الّذی رزقنی إیّاها «5»
__________________________________________________
(1) (1) من المقتل، وفی الأصل و د: أبنا و- کذا، وفی بر مطموس.
(2)- من المقتل، وفی النّسخ: و.
(3- 3) من د و بر، وفی الأصل: بین خلفه.
(4)- سقط من د.
(5- 5) سقط من د، وزید فی الأصل و بر: «اللَّه» بعد «رزقنی».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 341
بعد الإیاس منها وعرفنی الإجابة لی فی قدیم دعائی! فقال ابن زیاد: اضربوا عنقه! فضربت رقبته وصُلب- رحمة اللَّه علیه-.
قال: ثمّ دعا ابن زیاد بجندب بن عبداللَّه الأزدیّ، فقال: یا عدوّ اللَّه! ألست صاحب علیّ بن أبی طالب رضی الله عنه «1» فی یوم صفِّین؟ فقال: بلی واللَّه «2» یا ابن زیاد «2»! أنا «3» صاحب علیّ ابن أبی طالب رضی الله عنه «3» ولازلت له ولیّاً ولا أبرأ إلیک من ذلک. فقال ابن زیاد: أظنّ أ نّی أتقرّب إلی اللَّه تعالی بدمک «4»، فقال جندب: واللَّه ما یقرّبک دمی من اللَّه، ولکنّه یباعدک منه، وبعد، فإنّه لم یبق من عمری إلّاأقلّه، وما أکره أن یکرمنی اللَّه بهوانک، فقال ابن زیاد: أخرجوه عنّی، فإنّه شیخ قد خرف وذهب عقله! قال: فاخرج عنه وخُلی سبیله.
قال: ثمّ قدم إلیه سفیان بن یزید، فقال له ابن زیاد: ما الّذی أخرجک علیَّ یا ابن المعقل «5»؟ فقال له «1»: بلغنی أنّ أصحابک أسروا عمِّی، فخرجت أدافع عنه، قال: فخلّی سبیله وراقب فیه عشیرته. ثمّ دعا بعبدالرّحمان «6» بن مخنف الأزدیّ، فقال له: ما هذه الجماعة علی بابک؟ فقال: أصلح اللَّه الأمیر! لیس علی بابی جماعة، وقد قتلت صاحبک الّذی أردت وأنا لک سامع مطیع، وإخوتی لک جمیعاً کذلک «1»؛ قال: فسکت عنه ابن زیاد، «7» ثمّ خلّاه وخلّی سبیل «7» إخوته وبنی عمّه.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 234- 235
فلمّا ادخل «8» علی عبیداللَّه، قال له «9»: الحمد للَّه‌الّذی أخزاک. فقال ابن عفیف: یا عدوّ
__________________________________________________
(1)- لیس فی د.
(2- 2) لیس فی د.
(3- 3) فی د: صاحبه.
(4)- من د، وفی الأصل و بر: بذمک.
(5)- کذا فی النّسخ، ولیست هذه الواقعة فی المراجع.
(6)- فی النّسخ: بعبداللَّه- خطأ.
(7- 7) فی د: وخلّی سبیله و.
(8)- [تسلیة المجالس: ادخلا].
(9)- [تسلیة المجالس: لعبداللَّه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 342
اللَّه! بماذا «1» أخزانی؟ «2» (واللَّه لو یکشف عن بصری) «2» البیت، فقال له: «3» ما تقول فی عثمان؟
فقال: یا ابن مرجانة! یا ابن سمیّة! «4» یا عبد بنی علاج «4»! ما أنت وعثمان؟ «5» أحسن أم أساء «5»، وأصلح أم أفسد، اللَّه ولیّ خلقه، یقضی بینهم «6» بالعدل والحقّ «6»، ولکن سلنی عنک وعن أبیک، وعن یزید وأبیه. فقال ابن زیاد: لا سألتک «7» عن شی‌ءٍ أو «8» تذوق الموت.
فقال ابن عفیف: الحمد للَّه‌ربّ العالمین، «9» کنت أسأل اللَّه أن یرزقنی الشّهادة قبل أن تلدک امّک «10» مرجانة، وسألته أن یجعل «11» الشّهادة علی یدی ألعن خلقه وأشرّهم وأبغضهم إلیه، ولمّا «11» ذهب بصری أیست من الشّهادة، «12» أمّا الآن، فالحمد للَّه «12» الّذی رزقنیها بعد الیأس منها، وعرّفنی الاستجابة «13» منه لی فی قدیم دعائی. فقال عبیداللَّه: اضربوا عنقه، فضُربت، وصُلب.
ثمّ دعا ابن زیاد بجندب بن عبداللَّه، فقال له: یا عدوّ اللَّه! ألست صاحب علیّ بن أبی طالب یوم صفِّین؟ قال: نعم، ولا زلت له ولیّاً ولکم عدوّاً، لا أبرأ من ذلک إلیک، ولا أعتذر «14» فی ذلک وأتنصّل منه بین یدیک «14»، فقال ابن زیاد له: أمّا إنِّی سأتقرّب «15» إلی اللَّه
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(2- 2) [تسلیة المجالس: ضاق علیکم موردی ومصدری].
(3)- [زاد فی تسلیة المجالس: یا عدوّ نفسه].
(4- 4) [تسلیة المجالس: الزّانیة].
(5- 5) [تسلیة المجالس: أساء أم أحسن].
(6- 6) [تسلیة المجالس: وبین عثمان بالعدل].
(7)- [تسلیة المجالس: أسألک].
(8)- [تسلیة المجالس: إلّاأن].
(9)- [زاد فی تسلیة المجالس: أمّا إنّی].
(10)- لیس فی د.
(11- 11) [تسلیة المجالس: ذلک علی ید ألعن خلق اللَّه وأبغضه إلیه، فلمّا].
(12- 12) [تسلیة المجالس: والآن الحمد للَّه].
(13)- [تسلیة المجالس: الإجابة].
(14- 14) [تسلیة المجالس: ولا أتنصّل].
(15)- [تسلیة المجالس: أتقرّب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 343
بدمک. فقال جندب: واللَّه ما یقرّبک دمی إلی اللَّه، ولکنّه «1» یباعدک منه، وبعد «2» فإنِّی لم «3» یبق من عمری إلّاأقلّه، وما أکره أن یکرمنی اللَّه بهوانک. فقال: أخرجوه عنِّی، فإنّه شیخ قد خرف وذهب عقله، فأخرج وخُلی سبیله.
الخوارزمی، مقتل الحسین،/ 55/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة
المجالس، 2/ 370- 371
وأدخلوه علی عبیداللَّه، فقال: الحمد للَّه‌الّذی أخزاک. فقال: یا عدوّ اللَّه، فماذا أخزانی؟
واللَّه لو فرّج لی عن بصری ضاق علیکم موردی ومصدری
قال: یا عدوّ اللَّه! ما تقول فی عثمان؟ فقال: یا عبد بنی علاج! یا ابن مرجانة! ما أنت وعثمان؟ أساء أم أحسن، فقد لقیَ ربّه وهو ولیّ خلقه یقضی بینهم بالعدل، ولکن سلنی عن أبیک وعن یزید وأبیه. فقال له: واللَّه لا سألتک عن شی‌ء حتّی تذوق الموت عطشاً، فقال: الحمد للَّه‌ربّ العالمین، أمّا إنِّی کنت أسأل اللَّه ربِّی أن یرزقنی الشّهادة قبل أن تلدک امّک، وسألته أن یجعلها علی یدی ألعن خلقه وأبغضهم إلیه، فلمّا کفّ بصری یئستُ من الشّهادة، والآن فالحمد للَّه‌الّذی رزقنیها بعد الیأس منها.
فأمر ابن زیاد، فضرب عنه وصلب فی السّبخة.
«3» ثمّ دعا جُندب بن عبداللَّه الأزدیّ، وکان شیخاً، فقال: یا عدوّ اللَّه! ألست صاحب أبی تراب؟ قال: بلی، لا أعتذر منه، قال: ما أرانی إلّامتقرِّباً إلی اللَّه بدمک، قال: إذن لا یقرِّبک اللَّه منه، بل یباعدک. قال: شیخ قد ذهب عقله، وخلّی سبیله «3».
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: ولکن].
(2- 2) [تسلیة المجالس: فلم].
(3- 3) [حکاه عنه فی البحار والعوالم والأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 344
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 50- 51/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 121؛ البحرانی، العوالم، 17/ 388؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 480
ثمّ حُمل، فادخل علی ابن زیاد، فلمّا رآه قال: الحمد للَّه‌الّذی أخزاک، فقال له عبداللَّه ابن عفیف: یا عدوّ اللَّه! بماذا أخزانی اللَّه؟
واللَّه لو فرّج «1» لی عن بصری ضاق علیک موردی ومصدری
فقال ابن زیاد: یا عدوّ اللَّه! ما تقول فی عثمان بن عفّان؟ فقال: یا عبد بنی علاج! یا ابن مرجانة! وشتمه «2»، ما أنتَ وعثمان بن عفّان؟ «3» أساء أو «4» أحسن، وأصلح أم أفسد، واللَّه تبارک وتعالی ولیّ خلقه، یقضی بینهم وبین عثمان بالعدل والحقّ «5»، ولکن سلنی عن أبیک وعنک «6» وعن یزید وأبیه، فقال ابن زیاد: واللَّه لا سألتک «7» عن شی‌ء أو «8» تذوق الموت «9» غصّة بعد غصّة «9». فقال عبداللَّه بن عفیف: الحمد للَّه‌ربّ العالمین، أما أنِّی قد کنت أسأل اللَّه ربِّی أن یرزقنی الشّهادة من «10» قبل أن تلدک امّک، وسألت اللَّه أن یجعل ذلک علی یدی «11» ألعن خلقه وأبغضهم إلیه، فلمّا کفّ بصری یئستُ عن «12» الشّهادة، والآن فالحمدُ للَّهِ الّذی رزقنیها «13»، فقال ابن زیاد: اضربوا عنقه، فضُربت «14» عنقه
__________________________________________________
(1)- [العیون: یفرج].
(2)- [الأسرار: وسمیّة].
(3)- [زاد فی البحار والعوالم والأسرار: إن].
(4)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء: أم].
(5)- [لم یرد فی الأسرار].
(6)- [تظلّم الزّهراء: امّک].
(7)- [الدّمعة: أسألنک].
(8)- [الأسرار: إلّاأن].
(9) (9) [لم یرد فی البحار والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء، وفی نفس المهموم: غصّة].
(10)- [لم یرد فی الدّمعة والأسرار والعیون].
(11)- [الأسرار: ید].
(12)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والمعالی: من].
(13)- [زاد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والمعالی والعیون: بعد الیأس‌منها، وعرّفنی الإجابة منه فی قدیم دعائی].
(14)- [فی العوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم والمعالی والعیون: فضُرب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 345
وصُلب «1» فی السّبخة «2». «3»
__________________________________________________
(1)- [العیون: سلب].
(2)- [المعالی: السّنجة].
(3)- وبه نزد ابن‌زیادش بردند، چون چشمش به او افتاد گفت: «سپاس خدای را که تو را خوار کرد.»
عبداللَّه بن عفیف گفت: «ای دشمن خدا! برای چه خدا مرا خوار کرد؟
خدای را قسم ار بود دیده‌ام روشن تو را نبود رهی باز بر دخول وخروج»
ابن‌زیاد گفت: «ای دشمن خدا! درباره عثمان بن عفان چه گویی؟»
گفت: «ای زر خرید قبیله علاج! ای پسر مرجانه! (و فحشی چند به او داد) تو را چه با عثمان‌بن عفان؟ خوب کرد یا بد، اصلاح کرد یا تباهی، خدای تبارک و تعالی خود حاکم بر مقدرات آفریدگان خود می‌باشد که میان آنان و عثمان به داد و حق قضاوت فرماید، ولی تو حال پدرت و خودت و یزید و پدرش را از من بپرس.»
ابن‌زیاد گفت: «به خدا دیگر پرسشی از تو نکنم تا شربت ناگوار مرگ را جرعه جرعه بنوشی.»
عبداللَّه بن عفیف گفت: «سپاس خدای را که پروردگار جهانیان است، من پیش از آن که مادر تو را بزاید از خداوند، پروردگار خود خواسته بودم که شهادت را روزی من گرداند و خواسته بودم که این شهادت با دست ملعون‌ترین خلق و مبغوض ترین آنان در نزد خداوند انجام پذیرد، همین که چشمم از دست برفت از شهادت مأیوس شدم و الآن سپاس خدایی را که پس از ناامیدی شهادت را بر من روزی فرمود و مستجاب شدن دعایی را که از دیر زمان نموده بودم به من شناساند.»
ابن زیاد گفت: «گردنش را بزنید.»
گردنش را زدند و در سبخه به دارش آویختند.
فهری، ترجمه لهوف،/ 168- 169
و او را چون به سرای امارت آوردند، ابن‌زیاد گفت: «الحمد للَّه‌ای نابینا که اسیر و دستگیر و فضیحت و رسوا شدی.»
عبداللَّه گفت: «به خدا سوگند که اگر روشنایی چشم من نقصان نیافته بودی، جهان روشن بر تو تاریک می‌کردم.»
عبیداللَّه گفت: «ای دشمن جان خویش! در شأن عثمان چه گویی؟»
عبداللَّه بن عفیف گفت: «ای بنده بنی‌علاج! و ای پسر مرجانه و سمیه! این سؤال از کجا به خاطر تو رسید؟ از عثمان هم نیکی در وجود آمد و هم امری که خلایق آن را پسندیده نداشتند. حق تعالی میان او و جماعت که بر وی ظلم کردند، حکم کند. تو از جان خود و پدر خود و یزید و پدرش بپرس.»
عبیداللَّه گفت: «از تو هیچ سؤال نکنم، تا شربت مرگ بچشی.»
ابن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 346
ابن طاوس، اللّهوف،/ 168- 169/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 120- 121؛ البحرانی، العوالم، 17/ 388؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 56؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 480؛ القمّی، نفس المهموم،/ 412؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 255؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 118؛ المیانجی، العیون العبری،/ 241- 242
وأخذوه أسیراً إلی ابن زیاد، فقال له: الحمد للَّه‌الّذی أعمی عینیک؛ فقال له: الحمد للَّه الّذی فتح عینیک وأعمی قلبک، فأمر به، فضُربت عنقه وصُلب رحمة اللَّه علیه. قال من حضر: رأیت ناراً قد خرجت من القصر کادت تحرقه.
الطّریحی، المنتخب،/ 480
فلمّا نظر إلیه، قال: الحمد للَّه‌الّذی أعمی عینیک، فقال له عبداللَّه بن عفیف رحمه الله: الحمد للَّه الّذی أعمی قلبک «1». فقال ابن زیاد (لعنه اللَّه): قتلنی اللَّه إن لم أقتلک أشرّ قتلة، فضحک عبداللَّه وقال له: قد ذهبت عینای یوم صفِّین مع أمیر المؤمنین علیه السلام، وقد سألت اللَّه أن یرزقنی الشّهادة علی ید أشرّ النّاس، وما علمت علی وجه الأرض أشرّ منک، وأنشأ یقول:
«2» «3» صَحَوْتُ‌وودّعتُ الصّبا والغَوانیا وقلتُ لأصحابی أجیبوا المُنادیا
وقُولوا له إذ قام یدعُو إلی الهُدی وقَتْل العدی لبّیک لبّیک داعیا
وقُوموا له إذ شدّ للحرِب أزْرَهُ فکلّ أمرئ یُجزی بما کان ساعیا
وقُوْدُوا إلی الأعداء کلّ مُضَمَّر لحُوقٍ وقودُ والسّابحات النّواجیا
وسیرُوا إلی الأعداء بالبیض والقَنا وهُزُّوا حِراباً نحوهم والعوالیا
__________________________________________________
- سعادت شهادت مأیوس گشتم و اکنون دانستم که دعای من به عز اجابت اقتران یافته که بر دست ملعون ترین خلق خدا کشته خواهم گشت.»
خشم عبیدالله بن زیاد از این کلمات سمت ازدیاد یافت. فرمود تا آن پیر عزیز را گردن زده جثه او را بر دار کردند.
میر خواند، روضة الصفا، 3/ 175
(1)- [زاد فی الأسرار: وفتح عینیک].
(2) (2**) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(3) (3**) [مثله فی ناسخ التّواریخ سید الشهدا علیه السلام، 3/ 70- 71].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 347
وحنّوا «1» لخیر الخلق جَدّاً ووالداً حسین لأهل الأرض لا زال هادیا
ألا ابکوا حُسیناً معدن الجود والتّقی وکان لتضعیف المثوبة راجیا
ألا ابکوا حُسیناً کلّما ذرّ شارُق وعند غسوق اللّیل ابکوا إمامیا
ویبکی حُسیناً کلّ حافٍ وناعلٍ ومن راکبٍ فی الأرض أو کان ماشیا
لَحَی اللَّهُ قوماً کاتبوهُ لغدرِهم «2» وما فیهم مَنْ کان للدِّین حامیا ولا مَنْ وفی بالعهدِ إذ حمی الوغی
ولا زاجراً عنه المضلِّین ناهیا ولا قائلًا لا تقتلوه فَتَخْسَروا
ومَن یقتل الزّاکین یَلْقَ المَخازِیا ولم یَکُ إلّاناکثاً أو معانداً
وذا فَجْرَة یأتی إلیه وعادیا وأضحی حسین للرّماح دریّة
فغُودِرَ مَسْلُوباً علی الطّفِّ ثاویا قتیلًا کأنْ لم یَعْرِفِ النّاسُ أصلَهُ
جزی اللَّه قوماً قاتلوه المَخازِیا ویا لیتنی إذ ذاک کنتُ لحَقْتُهُ
وضارَبْتُ عنه الفاسقین مُفادیا «3» ودافعتُ عنه ما استطعتُ مُجاهِداً وأغْمَدْتُ سَیْفی فیهم وسِنانِیا
ولکنّ عُذْری واضح غیر مُخْتَفٍ وکان قُعُودی ظلّة من ضَلالیا
ویا لیتنی غُودِرْتُ فیمَنْ أجابه وکنتُ لهُ فی موضعِ القَتْل فادیا
ویا لیتنی «4» جاهدت عنه باسرتی وأهْلی وخلّانی «4» جمیعاً ومالیا
تزلزلت الآفاق من عظم فقدهِ وأضْحَی له الحِصْنُ المُحَصّنُ خاویا
وقد زالت الأطواد من عُظْمِ قتلهِ وأضْحی لهُ صُمّ الشّناخیب هاویا
وقد کسفت شمس الضّحی لمصابِهِ وأضْحَت له الآفاق جَهْراً بواکیا
فیا امّةً ضَلّتْ عنِ الحقِّ والهُدی أنیبُوا فإنّ اللَّهَ فی الحُکْمِ عالیا
__________________________________________________
(1)- [فی الأسرار: وابکوا، وفی ناسخ التّواریخ: ألا ابکوا].
(2)- [ناسخ التّواریخ: غرّروه].
(3)- [ناسخ التّواریخ: الأعادیا].
(4- 4) [ناسخ التّواریخ: یوم الطّفوف فَدَیْتُهُ- بأهلی وأولادی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 348
وتُوبُوا إلی التّوّابِ مِن سوءِ فِعْلِکُم وإن لم تتُوبوا تُدْرِکُوا المَخازِیا
وکُونوا ضِراباً بالسُّیوفِ وبالقَنا تفُوزوا کما فازَ الّذی کانَ ساعیا
وإخوانُنا کانوا إذا اللّیل جنّهم تَلَوْا طُولَهُ القرآن ثمّ المَثانیا
أصابَهُمُ أهل الشّقاوةِ والغَوی فَحَتّی مَتی لا یُبْعَثُ الجَیْشُ عادِیا
عَلَیْهِم سلامُ اللَّهُ ما هبّت الصَّبا وما لاحَ نَجْمٌ أو تَحَدَّرَ هاوِیا
(3**)
قال: «1» فلمّا فرغ من شعره (2**) أمر به ابن زیاد (لعنه اللَّه) «1» فضُربت عنقه وصلب. «2»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 107- 109/ عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 480- 481؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 222
__________________________________________________
(1- 1) [الأسرار: ثمّ قطع علیه ابن زیاد شعره وأمر بضرب عنقه].
(2)- چون نظرش بر او افتاد گفت: «الحمد للَّه‌که خدا تو را ذلیل کرد.»
ابن عفیف گفت: «ای دشمن! به چه چیز مرا ذلیل کرد، به خدا سوگند که اگر چشم می‌داشتم، کار را بر تو تنگ می‌کردم.»
ابن زیاد گفت: «ای دشمن خدا! چه می‌گویی در حق عثمان؟»
ابن عفیف گفت: «ای ولدالزنای غلام بنی علاج و ای پسر مرجانه! با عثمان چه کار؟ اگر به حق بود یا باطل خدا میان او و کشندگان او حکم خواهد کرد، ولیکن از من سؤال کن از خودت و پدرت و یزید و پدرش تا تو را به نسب و حسب تو و او خبر دهم.»
پسر زیاد گفت: «هیچ سؤال از تو نمی‌کنم تا شربت مرگ را بچشی.»
ابن عفیف گفت: «الحمد للَّه‌رب العالمین، من پیوسته از پروردگار خود سؤال می‌کردم پیش از آن که تو از مادر متولد شوی که خدا شهادت روزی من کند، و دعا می‌کردم که شهادت من بر دست ملعون‌ترین خلق باشد و دشمن‌ترین ایشان نزد خدا، چون نابینا شدم از شهادت ناامید گردیدم، والحال بحمد اللَّه خدا بعد از ناامیدی مرا شهادت روزی کرد و دعای قدیم مرا مستجاب گردانید.»
پسر زیاد حکم کرد که آن بیچاره را گردن زدند و بر دار کشید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 721- 722
در پایان کار او را مأخوذ داشتند، و به نزد ابن‌زیاد آوردند.
فلمّا رآه، قال: «الحمد للَّه‌الّذی أخزاک، فقال له عبداللَّه بن عفیف: یا عدوّ اللَّه! بما أخزانی اللَّه؟ واللَّه لو فرّج لی عن بصری، ضاق علیک موردی ومصدری.»
گاهی که عبیداللَّه را دیدار کرد، گفت: «سپاس خدای را که تو را خوار و ذلیل ساخت.»
عبداللَّه گفت: «ای دشمن خدا! به‌چه چیز خداوند مرا ذلیل فرمود؟ سوگند با خدای، اگر چشم من روشن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 349
__________________________________________________
- بود، جهان را بر تو تاریک می‌آوردم.»
فقال ابن زیاد: «یا عدوّ اللَّه! ما تقول فی عثمان بن عفّان؟»
ابن زیاد برای قتل او حیلتی اندیشید. گفت: «چه گویی در حق عثمان؟»
چون می‌دانست عبداللَّه شیعه علی علیه السلام است، خواست تا عثمان را به زشتی یاد کند تا در قتل او مورد شناعتی و ملامتی نباشد. عبداللَّه او را به دشنام برشمرد.
فقال: «یا عبد بنی علاج! یا ابن مرجانة! ما أنت وعثمان؟ إن أساء أم أحسن وإن أصلح أم أفسد واللَّه تعالی ولیّ خلقه، یقضی بینهم وبین عثمان بالعدل والحقّ، ولکن سلنی عن أبیک وعنک وعن یزید وأبیه.»
عبداللَّه گفت: «ای عبد کافران مجوس!»
و در این کلمه روی سخن با زیادبن ابیه بود؛ چه زیاد اگرچه زنازاده بود، لکن در فراش عبید متولد شد و عبید عبد بود. چنان که در کتاب امیر المؤمنین و کتاب امام حسن علیهما السلام به شرح رفت. لاجرم واجب می‌کند که ابن‌زیاد عبد باشد.
آن‌گاه فرمود: «ای پسر مرجانه زانیه! تو را با عثمان چه نسبت؟ اگر خوب بود و اگر بد، خداوند تبارک و تعالی، ولی خلق خویش است و در میان ایشان و عثمان به عدل و اقتصاد حکم می‌فرماید. تو از خود سؤال کن و از پدر خود و از یزید و از پدر یزید.»
چون ابن زیاد را کار بر مراد 1 نرفت، گفت: «من از تو به هیچ گونه سؤال نکنم، جز این که، شربت مرگ بر تو بچشانم.»
عبداللَّه گفت: «از آن پیش که تو متولد شوی، من از خداوند سعادت شهادت طلب کردم، به دست ملعون‌ترین خلق و دشمن‌ترین خلق با خدای. چون چشم‌های من در جهاد جمل و صفین ناچیز شد، از ادراک این سعادت مأیوس شدم. امروز دانستم که دعای قدیم من به اجابت مقرون گشته.»
و این اشعار را به بلاغتی تمام انشاد فرمود:
[ابیات به مقتل ابی مخنف (المشهور) ارجاع شد] 2.
ابن‌زیاد گوش فرا داشت تا شعر او به پای آمد. این وقت فرمان داد تا سر او را از تن دور کردند و جسد مطهرش، در مسبخه به دار زدند.
1. چون مقصود ابن زیاد این بود که عبداللَّه از عثمان بدگویی کند و عبداللَّه حقیقت را گفت و بدگویی هم نکرد.
2. عبداللَّه بن عفیف در این اشعار پس از ذکر مقدمه مناسبی که در اشعار عربی مرسوم است، پنج مطلب را تذکر می‌دهد: 1. بزرگی مصیبت حضرت سید الشهدا علیه السلام و این که تمام روی زمین باید در این فاجعه عظما گریان باشند. 2. پیمان شکنی و بی‌وفایی کوفیان. 3. اظهار تأسف از محرومیت ادراک شهادت در رکاب حضرت حسین علیه السلام. 4. تهییج مردم علیه قاتلین آن حضرت. 5. تمجید و تقدیس از اصحاب بزرگوار آن حضرت و درود بر آن‌ها.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 3/ 68- 72
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 350
وأتوا به إلی زیاد، فقال له: الحمد للَّه‌الّذی أخزاک.
قال ابن عفیف: وبماذا أخزانی؟
واللَّه لو فُرِّج لی عن بصری ضاقَ علیکم موردی ومصدری
قال ابن زیاد: یا عدوّ اللَّه! ما تقول فی عثمان؟
فشتمه ابن عفیف وقال: ما أنت وعثمان؟ أساء أم أحسن؟ أصلح أم أفسد؟ وأنّ اللَّه تبارک وتعالی ولیّ خلقه، یقضی بینهم وبین عثمان بالعدل والحقّ، ولکن سلنی عن أبیک وعنک وعن یزید وأبیه.
فقال ابن زیاد: لا سألتک عن شی‌ء، ولتذوق الموت غصّة بعد غصّة.
قال أبو عفیف: الحمد للَّه‌ربّ العالمین، أما أنِّی کنتُ أسأل ربِّی أن یرزقنی الشّهادة من قبل أن تلدک امّک، وسألت اللَّه أن یجعلها علی یدی ألعن خلقه وأبغضهم إلیه، ولمّا
__________________________________________________
- و نزد ابن‌زیاد آوردند و به او گفت: «حمد خدا را که تو را رسوا کرد.»
عبداللَّه بن عفیف در جوابش گفت: «ای دشمن خدا! برای چه مرا رسوا کرد؟
به واللَّه اگر دیده ام باز می‌شد نبودی شما را به من دسترس»
ابن زیاد گفت: «ای دشمن خدا! درباره عثمان چه گویی؟»
در جوابش گفت: «ای پسر بنده علاج و زاده مرجانه! (دشنامی هم به او داد) تو را به عثمان‌بن عفان چه کار که خوب کرد یا بد؟ اصلاح کرد یا تباه؟ خدای تبارک و تعالی ولی خلق خویش است. و میان آن‌ها و عثمان به عدالت و حق حکم می‌کند. تو از پدرت و خودت و از یزید و پدرش، از من بپرس.»
عبیداللَّه بن زیاد گفت: «به خدا از تو نمی‌پرسم تا با غصه بمیری.»
عبداللَّه بن عفیف گفت: «الحمد للَّه‌رب العالمین، من از خدای پروردگارم درخواست کرده بودم که شهادت روزی من کند، پیش از آن که مادر تو را بزاید. و از خدا خواسته بودم، آن را به دست بدترین خلق خدا و مبغوض‌ترین آنان نزد او بنهد. و چون چشمانم کور شده بود نومید شدم. و اکنون بحمد اللَّه پس از نومیدی آن را به من روزی کرد و دانستم که دعای دیرین مرا اجابت کرده.»
ابن‌زیاد گفت: «گردنش را بزنید.»
گردن او را زدند. و در سبخه او را به دارش آویختند.
شیخ مفید رحمه الله گفته: چون دژخیمان او را گرفتند، به شعار ازد فریاد کشید. و هفتصد مرد ازدی دور او جمع شدند و او را از دژخیمان ستاندند. و ابن زیاد در دل شب فرستاد او را از خانه اش بیرون آوردند و گردنش را زد و در سبخه اش به دار آویخت.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 196
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 351
کُفّ بصری یئست من الشّهادة، أمّا الآن والحمد للَّه‌الّذی رزقنیها بعد الیأس منها، وعرّفنی الإجابة فی قدیم دعائی، فأمر ابن زیاد بضرب عنقه وصلبه فی السّبخة. ودعا ابن زیاد بجندب بن عبداللَّه الأزدیّ، وکان شیخاً کبیراً، فقال له: یا عدوّ اللَّه! ألست صاحب أبی تراب فی صفِّین؟ قال: نعم، وإنِّی لأحبّه وأفتخر به، وأمقتک وأباک، سیّما الآن، وقد قتلت سبط الرّسول وصحبه وأهله ولم تخف من العزیز الجبّار المنتقم، فقال ابن زیاد: إنّک لأقلّ حیاء من ذلک الأعمی، وإنّی ما أرانی إلّامتقرِّباً إلی اللَّه بدمک، فقال ابن جندب: إذاً لا یقرّبک اللَّه، وخاف ابن زیاد نهوض عشیرته، فترکه وقال: إنّه شیخ ذهب عقله وخرف، وخلّی سبیله.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 428- 429

وقُتل من کلب: عبداللَّه بن عمرو بن عیّاش بن عبد قیس.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 155/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 122
عبداللَّه بن تمیم بن [الکلبیّ].
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 72/ عنه: الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 203
عبداللَّه بن عمیر الکلبیّ «1».
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 398؛ مثله الطّبری، التّاریخ، 5/ 429؛ المفید، الإرشاد، 2/ 104؛ الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 8؛ الطّبرسی، إعلام الوری،/ 239؛ ابن الأثیر، الکامل، 3/ 289؛ ابن نما، مثیر الأحزان،/ 29؛ ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 181؛ النّویری، نهایة الإرب، 20/ 446
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الإرشاد وإعلام الوری].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 352
قال أبو مخنف: حدّثنی أبو جناب، قال: کان منّا رجل یُدعی عبداللَّه بن عمیر، من «1» بنی عُلیم «2»، کان قد نزل الکوفة، واتّخذ عند بئر الجعد من هَمْدان داراً، وکانت معه امرأة له من النّمر بن قاسط «3» یقال لها امّ وهب «4» بنت عبد 3 4. «5»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 429/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 257؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 390؛ المیانجی، العیون العبری،/ 106؛ مثله ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 181
من أسماء من روی عن أمیر المؤمنین علیه السلام: عبداللَّه بن عمیرة.
من أصحاب أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام: عبداللَّه بن عمیرة.
الطّوسی، الرّجال،/ 54، 78/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 254؛ الْاسترآبادی، منهج المقال،/ 209؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 499؛ أبو علیّ الحائری، منتهی المقال (ط حجری)،/ 183
جمیع العرب یرجعون إلی ولد ثلاثة رجال، وهم: عدنان وقحطان وقُضاعة.
وأمّا قُضاعة فمختلف فیه، فقوم یقولون: هو قُضاعة بن معد بن عدنان.
وقوم یقولون: وهو قُضاعة بن مالک بن حِمْیَر، وقال قوم منهم الکلبی: هو قُضاعة ابن مالک بن عمرو بن مُرّة بن زید بن مالک بن حِمْیَر. وبلاد قُضاعة متّصلة بالشّام وبلاد الیونان والأمم التّی بادت ممالکها بغلبة الرّوم علیها، وببلاد بنی عدنان ولا تتّصل ببلاد الیمن أصلًا.
__________________________________________________
(1)- [فی العیون مکانه: ومنهم عبداللَّه بن عمیر الکلبیّ من ...].
(2)- [إلی هنا لم یرد فی بحرالعلوم].
(3- 3) [لم یرد فی البدایة].
(4- 4) [لم یرد فی بحرالعلوم].
(5)- ابوجناب کلبی گوید: یکی از ما بود به نام عبداللَّه پسر عمیر از بنی‌علیم که به کوفه آمده بود و به نزدیک چاه جعده در محله همدان خانه‌ای داشت. زن وی نیز که از تیره نمربن قاسط بود به نام ام‌وهب دختر عبد با وی بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3029
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 353
فولد قُضاعة: الحافی لم یعقب قضاعة ولد غیره، فولد الحافی: عمران وأمّه بنت غافِق ابن الشّاهد بن عکّ. ولد عمران: حُلوان أمّه ضریّة بنت ربیعة بن معد، وإلیها یُنسب حمَی ضریّة المذکور فی الأشعار. فولد حُلوان: تغلب، فولد تغلب: وَبَرَة، فولد وَبَرَة: کلب، ولد کلب: ثور، فولد ثور: رفیدة، فمن قبائل کلب: بنو کنانة بن بکر بن عوف بن عُذْرة ابن زید اللّات بن رُفَیْدَة بن ثَوْر بن کَلْب، قبیلة ضخمة، ومنهم: بنو عدیّ، وزهیر، وعُلَیْم بنی جَناب بن هُبَل بن عبداللَّه بن کنانة بن بکر المذکورین، وهم بطون ضخمة.
ومنهم: نائلة بنت الفرافِصة بن الأحوص بن عمرو بن ثعلبة بن الحارث بن الحصن ابن ضَمْضَم بن عدیّ بن جناب امرأة عثمان.
والرّباب بنت أُنَیْف بن عُبَیْد بن مَصَاد بن حِصْن بن کعب بن عُلَیْم بن جِناب، أمّ المصعب بن الزّبیر وأمرؤ القیس بن عَدِیّ بن أوس بن جابر بن کعب بن عُلَیْم بن جِناب، وفد علی عمر بن الخطّاب رضی الله عنه فأسلم، وعقد له علی قُضاعة وتزوّج علیّ والحسن والحسین رضی اللَّه عنهم: بناته.
وهشام أبو المنذر بن محمّد بن السّائب بن بشر بن عمرو بن الحارث بن عبدالعزّی ابن امرئ القیس النّسّابة، هکذا ذکر فی نسبه، وأری امرأ القیس هذا هو ابن عامر بن النّعمان بن عامر بن عبد ودّ بن عَوْف بن کنانة بن عَوْف بن عُذرة بن زید اللّات ابن رُفَیْدَة بن ثَوْر بن کَلْب بن وَبَرَة، قُتل السّائب المذکور یوم صفِّین مع علیّ.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 7، 8، 440، 450، 452، 455، 456، 457، 459
العُلَیمی: بضم العین المهملة، وفتح اللّام، وبعدها الیاء السّاکنة آخر الحروف، وفی آخرها المیم.
هذه النّسبة إلی «عُلَیم» وهو بطن من عُذرة، وهو: عُلَیم بن جناب بن هُبل بن عبداللَّه بن کنانة بن بکر بن عوف بن عذرة. «1» السّمعانی، الأنساب، 4/ 231- 232
__________________________________________________
(1)- عبداللَّه بن عمیره از اصحاب امیر المؤمنین علی و اصحاب حسین بن علی علیهما السلام است.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 152
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 354
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 355
عبداللَّه بن عمیر الکلبیّ «1»، هو «2» عبداللَّه بن عمیر بن عبّاس بن عبد قیس بن علیم بن جناب الکلبیّ العلیمیّ، أبو وهب.
(ضبط الغریب) ممّا وقع فی هذه التّرجمة (علیم) بالتّصغیر فخذ من جناب (جناب) «3» بالجیم والنّون والباء الموحّدة بطن من کلب «3» ویمضی فی بعض الکتب حبّاب، وهو غلط. «4»
السّماوی، إبصار العین،/ 106/ مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 203؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 168
عبداللَّه بن عمیر، عدّه الشّیخ رحمه الله تارة من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام وأخری من أصحاب الحسین علیه السلام. أقول: عبداللَّه بن عمیر بن عبّاس بن عبد قیس بن علیم بن خباب الکلبیّ العلیمیّ أبو وهب.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 201
عبداللَّه بن عمیر بن جناب الکلبیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
عبداللَّه بن عمیر بن عبّاس بن عبد قیس بن علیم بن جناب الکلبیّ، ذکر فی (الزّیارة) والرّجبیّة والطّبریّ والخوارزمی وعامّة کتب السّیر والمقاتل. من بنی علیم، توجّه من الکوفة إلی الحسین مع زوجته امّ وهب بنت عبد من النّمر بن قاسط. «5»
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 387
«5»
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: الکوفیّ].
(2)- [فی ذخیرة الدّارین مکانه: قال ابن حجر العسقلانیّ فی الإصابة: هو ...].
(3- 3) [ذخیرة الدّارین: فی زماننا هذا عشیرة جنابات معروفین].
(4)- باب العین من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...] عبداللَّه بن عمیرة.
سپهر، ناسخ التواریخ أمیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 210
(5)- عبداللَّه بن عمیر کلبی:
طبری و ابن شهرآشوب با عنوان «عبداللَّه بن عمیر» از او یاد می‌کنند. و او را در شمار کشته شدگان اولین حمله ذکر می‌نمایند.
و هم‌چنین خوارزمی و مؤلف «بحار الانوار» و «زیارت» نیز از او نام می‌برند. در «رجبیه» نیز نام او-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 356

رجلًا آدم طویلًا، شدید السّاعدین بعید ما بین المنکبین.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 429؛ الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 8؛ ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 181
کان طویلًا، بعید ما بین المنکبین.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 29
«1» کان عبداللَّه بن عمیر «2» بطلًا شجاعاً شریفاً، نزل الکوفة، واتّخذ عند بئر الجعد من همدان داراً، فنزلها ومعه زوجته «3» امّ وهب بنت عبد، من بنی النّمر بن قاسط «3». «4»
السّماوی، إبصار العین،/ 106/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 203؛ المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 301؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 168
__________________________________________________
- آمده است.
عبداللَّه بن عمیر مردی بود از قبیله «بنی علیم».
بنو علیم بن جناب: تیره‌ای از قبیله «کنانه»، «عذره» و «قضاعه» می‌باشد و از اعراب «قحطان» به شمار می‌رود.
(یمن، عرب جنوب)
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 98
(1)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: قال أهل السّیر].
(2)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: من بنی علیم].
(3- 3) [ذخیرة الدّارین وتنقیح المقال ووسیلة الدّارین: من بنی النّمر بن قاسط، وأضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: یقال لها امّ وهب بنت عبد].
(4)- ازدی گوید: ابوجناب یکی از بنی‌کلب برایم گفت: در عشیره ما مردی بود به نام عبداللَّه بن عمیر از بنی علیم، در کوفه منزل گرفته بود، و بر سر چاه بنی‌جعد از قبیله همدان خانه‌ای داشت و زنی از عمرو بن قاسط با خود داشت که اورا ام وهب می‌گفتند که عبد زاده بود.
کمره‌ای، نفس المهموم،/ 116
او مردی جوان و جنگجویی سرسخت و پرتوان از اهالی کوفه و از بزرگترین انقلابیون حماسه ساز به شمار آمده است.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 98
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 357

فرأی القوم بالنُّخیلة «1» یُعرَضون لیسرّحوا إلی الحسین، «2» «3» قال: فسأل عنهم، فقیل له: یسرّحون إلی حسین بن فاطمة بنت رسول اللَّه (ص)؛ فقال: واللَّه لقد «3» کنت علی جهاد أهل الشّرک حریصا، وإنّی لأرجو أ لّایکون جهاد هؤلاء الّذین یغزون ابن بنت نبیّهم أیسر ثواباً عند اللَّه من ثوابه إیّای فی جهاد المشرکین «2»؛ فدخل إلی «4» امرأته، فأخبرها «5» بما سمع «6» «5»، وأعلمها «7» بما یرید «8» «7»، فقالت «9»: أصبت أصاب اللَّه بک أرشد أمورک، افعل وأخرجنی معک؛ قال: فخرج «10» بها لیلًا حتّی أتی حسیناً «11» «10»، «12» فأقام معه «12» «13». «14»
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: توضیح: ما وقع فی هذه التّرجمة من ضبط بعض المشکلات وضبط بعض‌المفات بئر الجعد موضع قرب الکوفة عند النّخیلة علی سمت الشام وهو الموضع الّذی خرج إلیه علیّ بن أبی طالب لمّا بلغه ما فعل بالأنبار من قتل عامله علیها وخطب خطبة مشهورة ذمّ فیها أهل الکوفة وقال: اللَّهمّ مللتهم وملّونی، فأرحنی منهم، فقتل بعد ذلک بأیّام، وبه قتلت الخوارج لما ورد معاویة إلی الکوفة کما أ نّه مذکور فی کتب السّیر والأخبار مفصّلًا. وأضاف أیضاً فی وسیلة الدّارین: وهی قرب کربلاء (18 کیلومتر)].
(2- 2) [لم یرد فی بحرالعلوم].
(3- 3) [تنقیح المقال: فقال فی نفسه: واللَّه لقد].
(4)- [بحرالعلوم: علی].
(5) (5) [لم یرد فی تنقیح المقال].
(6)- [زاد فی بحرالعلوم: ورأی].
(7- 7) [بحرالعلوم: بعزمه علی اللّحوق بالحسین علیه السلام].
(8)- [تنقیح المقال: یری].
(9)- [زاد فی إبصار العین وذخیرة الدّارین وتنقیح المقال وبحر العلوم ووسیلة الدّارین: له].
(10- 10) [بحر العلوم: من الکوفة لیلًا ومعه زوجته حتّی التحق بالحسین علیه السلام فی کربلاء قبل یوم عاشوراء بثلاثة أیّام].
(11)- [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین وتنقیح المقال ووسیلة الدّارین: الحسین علیه السلام].
(12- 12) [فی ذخیرة الدّارین وتنقیح المقال ووسیلة الدّارین: لیلة الثّامن من المحرّم فأقام معه إلی یوم الطّفّ].
(13)- [أضاف فی العیون: إلی أن قُتل بین یدیه، وأضاف فی بحر العلوم: حتّی استشهد هو وزوجته بین یدیه].
(14)- عبداللَّه جماعت را دیده بود که در نخیله سان می‌بینند که سوی حسین روانه کنند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 358
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 429/ عنه: السّماوی، إبصار العین،/ 106؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 203؛ القمّی، نفس المهموم،/ 257؛ المیانجی، العیون العبری،/ 106؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 390؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 168؛ مثله المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 201
وکان الکلبیّ هذا قد رأی النّاس من أهل الکوفة بالنّخیلة وهم یعرضون لیسرّحوا إلی الحسین، فقال: «واللَّه لقد کنت علی جهاد أهل الشِّرک حریصاً، وإنِّی لأرجو أ لّایکون جهاد هؤلاء الّذین یغزون ابن بنت نبیّهم أیسر ثواباً عند اللَّه من ثوابه إیّای فی جهاد المشرکین!» فدخل علی امرأته امّ وهب بنت عبد، فأخبرها بما سمع وأعلمها بما یرید، فصوّبت رأیه وقالت: أخرجنی معک! فخرج بها لیلًا حتّی أتی الحسین، فأقام معه.
النّویری، نهایة الإرب، 2/ 447
وروی أبو مخنف، عن أبی جناب، قال: کان منّا رجل یدعی عبداللَّه بن عمیر من بنی عُلَیم، کان قد نزل الکوفة واتّخذ داراً عند بئر الجعد من همدان، وکانت معه امرأة له من النّمر بن قاسط، فرأی النّاس یتهیّؤون للخروج إلی قتال الحسین، فقال: واللَّه لقد کنت علی قتال أهل الشِّرک حریصاً، وإنِّی لأرجو أن یکون جهادی مع ابن بنت رسول اللَّه (ص) لهؤلاء أفضل من جهاد المشرکین، وأیسر ثواباً عند اللَّه، فدخل إلی امرأته، فأخبرها بما هو عازم علیه، فقالت: أصبت أصاب اللَّه بک أرشد أمورک، افعل وأخرجنی معک. قال:
فخرج بها لیلًا حتّی أتی الحسین.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 181
__________________________________________________
- گوید: از کارشان پرسید، گفتند: «آن‌ها را سوی حسین پسر فاطمه دختر پیمبر خدا روانه می‌کنند.»
گفت: «به خدا به پیکار مشرکان علاقه داشتم و امیدوارم ثواب پیکار با اینان که به جنگ پسر دختر پیمبرشان می‌روند، به نزد خدای بیش‌تر از ثواب پیکار مشرکان باشد.»
گوید: به نزد زن خویش رفت و آن‌چه را شنیده بود با وی بگفت و قصد خویش را با او در میان نهاد.
زن گفت: «کار صواب می‌کنی، خدا تورا به بهترین راه هدایت برساند. برو، مرا نیز همراه خویش ببر.»
گوید: پس شبانه با وی برفت تا به نزد حسین رسید و با او بماند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3029- 3030
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 359
وعبداللَّه بن عمیر الکلبیّ، فإنّه رحل إلی الحسین علیه السلام من بئر الجعد، وأقسمت علیه امرأته أن یحملها معه؛ فحملها وحمل جمیع عیاله، وجاء إلی الحسین علیه السلام، فانضمّ إلیه، وضمّ عیاله إلی عیال الحسین علیه السلام. «1»
السّماوی، إبصار العین،/ 128/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 418

وناوش عمر بن سعد حسیناً، فکان أوّل من قاتل مولی لعبیداللَّه بن زیاد یقال له سالم، نصل من الصّفّ، فخرج إلیه عبداللَّه بن تمیم بن ... فقتله.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 72
وزحف عمر بن سعد نحوهم، ونادی: یا دوید! أدن رایتک، فأدناها، ثمّ وضع عمر سهماً فی کبد قوسه ورمی وقال: اشهدوا أ نّی أوّل من رمی، فلمّا رمی عمر، ارتمی النّاس.
وخرج یسار مولی زیاد، وسالم مولی ابن زیاد، فدعوا إلی المبارزة، فقال عبداللَّه بن عمیر الکلبیّ: أبا عبداللَّه! رحمک اللَّه، ائذن لی أخرج إلیهما، فخرج رجل آدم طوال شدید السّاعدین بعید ما بین المنکبین، فشدّ علیهما، فقتلهما.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 398، أنساب الأشراف، 3/ 190
__________________________________________________
(1)- [عبداللَّه] دید لشگر را در نخیله سان می‌بینند که به جنگ حسین علیه السلام فرستند که زاده فاطمه دختر رسول خدا است، گفت: «به خدا من شیفته جهاد با مشرکان بودم و امیدوارم جهاد با این‌ها که با پسر دختر پیغمبر خود می‌جنگند ثوابش پیش خدا از جهاد با مشرکان کم‌تر نباشد.»
پیش زن خود رفت و آن چه شنیده بود به او گفت و از قصد خود او را آگاه کرد، در جوابش گفت: «درست فهمیدی خدایت در هر کاری به درستی رهبری کند، برو و مراهم با خود ببر.»
گوید او را برداشت و نزد حسین آمد و با او زیست و بود.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 116
وقتی که عبداللَّه در کوفه بود مشاهده کرد که «ابن زیاد» سپاهی را برای جنگ با حسین بن علی علیه السلام به کربلا گسیل می‌دارد. وهمراه همسرش ام‌وهب (دختر عبد از طایفه «نمربن قاسط») به سوی امام حسین علیه السلام حرکت کرد.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 98
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 360
فلمّا دنا منه «1» عمر بن سعد ورمی بسهم «1»، ارتمی النّاس، «2» فلمّا ارتموا «2» خرج «3» یسار مولی زیاد بن «4» أبی سفیان «4» وسالم «5» مولی عبیداللَّه بن زیاد، فقالا: مَن یبارز؟ لیخرج إلینا بعضکم، قال «6»: فوثب حبیب بن مظاهر وبُریر بن حُضیر، «7» فقال لهما حسین «8»:
اجلسا «7»؛ فقام عبداللَّه بن عمیر الکلبیّ، «9» فقال: أبا عبداللَّه، «10» رحمک اللَّه «10»! ائذن لی فلأخرج «11» إلیهما؛ فرأی حسین «12» رجلًا آدم طویلًا شدید السّاعدین بعید ما بین المنکبین، فقال حسین: إنِّی لأحسبه «13» للأقران قتّالًا، اخرج إن شئت «9».
قال «14»: فخرج إلیهما، فقالا له «15»: مَنْ أنت؟ فانتسب لهما، فقالا: لا نعرفک، لیخرج إلینا زهیر بن القین أو حبیب بن مُظاهر أو بُریر بن حُضیر، ویسار مُستنتِل «16» أمام سالم، فقال له الکلبیّ: یا ابن الزّانیة، وبک رغبة عن مبارزة أحد من النّاس، وما «17» یخرج إلیک
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی إبصار العین].
(2- 2) [لم یرد فی إبصار العین].
(3)- [فی العیون مکانه: ولمّا رمی عمر بن سعد بالسّهم وارتمی النّاس، خرج ...].
(4) (4) [ذخیرة الدّارین: أبیه].
(5)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: بن عمرو].
(6)- [لم یرد فی العیون وإبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
(7- 7) [العیون: فأمرهما الحسین علیه السلام بالجلوس].
(8)- [نفس المهموم: الحسین علیه السلام].
(9) (9) [العیون: فاستأذن، فأذن له].
(10- 10) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
(11)- [نفس المهموم وإبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: لأخرج].
(12)- [نفس المهموم: الحسین علیه السلام].
(13)- [نفس المهموم: أحسبه، وفی وسیلة الدّارین: لأحبّه].
(14)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
(15)- [لم یرد فی نفس المهموم والعیون وإبصار العین].
(16)- [وسیلة الدّارین: منتقل].
(17)- [فی نفس المهموم والعیون: ولا، وفی إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: أو].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 361
أحد من النّاس إلّاوهو خیر منک؛ ثمّ شدّ علیه، فضربه بسیفه حتّی برد، «1» فإنّه لمشتغل به «2» یضربه بسیفه، إذ شدّ علیه سالم، فصاح به أصحابه «3»: قد «4» رهقک العبد؛ قال: فلم یأبه له حتّی غشَه «1»، فبدره الضّربة «5»، فاتّقاه الکلبیّ بیده الیسری، فأطار «6» أصابع کفّه الیسری «7» «6»، ثمّ مال علیه الکلبیّ، فضربه «4» حتّی قتله «8». «9»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 429- 430/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 257- 258؛ المیانجی، العیون العبری،/ 103؛ مثله: السّماوی، إبصار العین،/ 106؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 203- 204؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 168- 169
«9»
__________________________________________________
(1) (1) [العیون: فشدّ علیه سالم].
(2)- [لم یرد فی إبصار العین].
(3)- [أضاف فی إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: أصحابه].
(4- 4) [وسیلة الدّارین: فلم یأبه].
(5)- [فی إبصار العین: بضربة، وفی ذخیرة الدّارین: فضربه].
(6- 6) [إبصار العین: أصابعها].
(7)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(8)- [زاد فی إبصار العین: (طوالًا) کغراب الطّویل وکرمان المفرط الطّول، (مستنتل) تقدّم معناه، (رهقک) أی غشیک ودنا منک، (لم یأبه له) أی لم یبال، یقال بالمعلوم ویقال المجهول والمجهول أکثر. وزاد فی ذخیرة الدّارین: توضیح: رهقک العبد أی غشیک ودنا منک، لم یأبه له. قال فی القاموس: أی لم یتفطّن، وفی الصّحاح: أی لم یبال به، یقال بالمعلوم ویقال بالمجهول والمجهول أکثر].
(9)- و چون عمر بن سعد به نزدیک حسین آمد و تیر انداخت، کسان نیز تیر انداختند و یسار آزاد شده زیاد بن ابی‌سفیان و سالم آزاد شده عبیداللَّه بن زیاد، برون آمدند و گفتند: «هماوردی هست که سوی ما آید؟»
گوید: حبیب بن مظاهر و بریر بن حضیر از جای جستند.
حسین بدان‌ها گفت: «بنشینید.»
در این هنگام عبداللَّه بن عمیر کلبی برخاست و گفت: «ای ابوعبداللَّه! خدایت رحمت آرد، اجازه بده من سوی آن‌ها روم.»
گوید: حسین مردی دید تیره رنگ، بلند قامت، ستبر بازو و فراخ پشت و گفت: «پندارمش که کشنده همگنان است، اگر می‌خواهی برو.»
گوید: عبداللَّه سوی آن‌ها رفت که گفتندش: «کیستی؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 362
ونادی عمر بن سعد: یا درید! ادن رایتک، فأدناها، ثمّ وضع سهمه فی کبد قوسه، ثمّ رمی فقال «1»: اشهدوا أنِّی أوّل من رمی «2»، «3» ثمّ ارتمی «3» النّاس «4» وتبارزوا «5»، فبرز یسار مولی زیاد بن أبی سفیان، وبرز إلیه عبداللَّه بن عمیر، «6» فقال له یسار: مَنْ أنت؟ فانتسب له، فقال له: لست أعرفک، لیخرج «7» إلیَّ زهیر بن القین أو حبیب بن مظاهر، فقال له عبداللَّه بن عمیر: یا ابن الفاعلة! وبک «8» رغبة من «9» مبارزة أحد من النّاس؟ ثمّ شدّ علیه، فضربه «10» بسیفه حتّی برد، فإنّه لمشتغل «11» بضربه، إذ شدّ «6» علیه سالم مولی عبیداللَّه بن
__________________________________________________
- و چون نسبت خویش بگفت، گفتندش که: «ما تورا نمی‌شناسیم. زهیر بن قین بیاید یا حبیب بن مظاهر یا بریر بن حضیر.»
یسار جلو سالم بود و آماده نبرد.
گوید: مرد کلبی گفت: «ای روسپی‌زاده! هماوردی یکی را خوش نداری تا یکی دیگر بیاید که بهتر از تو باشد.»
آن‌گاه حمله برد و با شمشیر خویش اورا بزد، چندان که جان داد. در آن حال که سرگرم وی بود و با شمشیر می‌زد، سالم سوی وی حمله برد و اصحاب بانگ زدند: «برده سوی تو آمد.»
اما عبداللَّه اعتنایی نکرد تا نزدیک شد و پیشدستی کرد و ضربتی بزد که مرد کلبی دست چپ خویش را جلوی آن برد و انگشتان دست چپش بیفتاد. آن‌گاه مرد کلبی به او پرداخت و چندان ضربتش زد که جان داد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3030- 3031
(1)- [فی إعلام الوری مکانه: ورمی عمر بن سعد بسهم وقال ...].
(2)- [فی الأسرار مکانه: بعد رمی عمر بن سعد وإشهاده إنّه أوّل من رمی ...].
(3- 3) [فی البحار والعوالم: من].
(4)- [إلی هنا لم یرد فی الدّمعة].
(5)- [إلی هنا لم یرد فی مثیر الأحزان].
(6) (6) [إعلام الوری: فضربه بسیفه فقتله فشدّ].
(7)- [فی البحار والعوالم ومثیر الأحزان: حتّی یخرج].
(8)- [أسرار الشّهادة: أبک، ومثیر الأحزان: أوَ بک].
(9)- [فی البحار والعوالم والدّمعة ومثیر الأحزان وأسرار الشّهادة: عن].
(10)- [لم یرد فی إعلام الوری ومثیر الأحزان].
(11)- [فی البحار والعوالم والدّمعة ومثیر الأحزان: لمشغول].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 363
زیاد، فصاحوا به: قد رهقک العبد! فلم یشعر به «1» حتّی غشیه «2»، فبدره بضربة اتّقاها ابن عمیر بیده الیسری «1»، فأطارت أصابع کفّه، ثمّ شدّ علیه فضربه حتّی قتله. «3»
المفید، الإرشاد، 2/ 104- 105/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 12- 13؛ البحرانی، العوالم، 17/ 255- 256؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 293- 294؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 291؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 71؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 239
وزخف عمر بن سعد فنادی غلامه دریداً: قدّم رایتک یا درید. ثمّ وضع سهمه فی کبد قوسه، ثمّ رمی به وقال: اشهدوا لی عند الأمیر أنِّی أوّل من رمی. فرمی أصحابه کلّهم بأجمعهم فی أثره رشقة واحدة، فما بقی من أصحاب الحسین أحد إلّاأصابه من رمیتهم سهم.
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی إعلام الوری ومثیر الأحزان].
(2)- [إعلام الوری: غاله].
(3)- عمر بن سعد فریاد زد: «ای درید! پرچم را نزدیک آر.»
پس درید پرچم را نزدیک آورد. سپس عمر بن سعد، تیری به کمان گذارده و به سوی لشگر حسین علیه السلام پرتاب کرد و گفت: «گواهی دهید که من نخستین کسی بودم که تیر رها کردم.»
به دنبال او لشگرش تیرها را رها کردند و به میدان آمده مبارز خواستند. در این هنگام، یسار غلام زیاد بن ابی‌سفیان، به میدان آمده، عبداللَّه‌بن عمیر (از لشگر امام علیه السلام) به جنگ او بیرون آمد.
یسار گفت: «تو کیستی؟»
نژاد خویش را برای او گفت و یسار گفت: «من تو را نمی‌شناسم، باید زهیربن قین یا حبیب بن مظاهر به جنگ من آید.»
عبداللَّه بن عمیر گفت: «ای پسر زن بدکاره تو به چنان مرتبه نرسیده‌ای که هر که را تو خواهی به جنگت آید.»
سپس حمله سختی بر او افکند و او را به خاک انداخت و هم چنان که سرگرم زدن بود، سالم غلام ابن‌زیاد (به‌کمک یسار آمده) و بر عبداللَّه حمله افکنده، یاران حسین علیه السلام فریاد زدند: « (خویشتن را وا پای) که این غلام زر خرید، کار را بر تو سخت نگیرد؟»
عبداللَّه چون سرگرم کار خود بود، آمدن او را نفهمید تا آن‌گاه که بر سر او رسید و شمشیری حواله عبداللَّه کرد. عبداللَّه دست چپ را سپر کرد و در نتیجه، انگشتان او را پراند، ولی بدان زخم اعتنایی نکرده با شمشیر به سالم حمله کرد و او را نیز بکشت.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 104- 105
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 364
خرج یسار مولی زیاد ابن أبیه، وسالم مولی عبیداللَّه بن زیاد، فقال: مَنْ یبارزه؟
خرج إلیهما بریر بن خضیر وحبیب بن مظاهر، فقال لهما الحسین: اجلسا، فقام عبداللَّه ابن عمیر الکلبیّ، فقال للحسین: ائذن لی أخرج! فرآه رجلًا آدم طویلًا، شدید السّاعدین، بعید ما بین المنکبین. فقال: إنّی أراه للأقران قاتلًا، اخرج إن شئت. فخرج إلیهما، فقالا له: مَنْ أنت؟ فانتسب لهما. فقالا له: لا نعرفک، لیخرج إلینا زهیر بن القین، أو حبیب ابن مظاهر. ویسار أمام سالم، فقال له: یا ابن الزّانیة! أوَ لک رغبة عن مبارزة أحد، ولیس أحد من النّاس إلّاوهو خیر منک؟ ثمّ حمل علیه، فضربه حتّی سکت، وإنّه لمشتغل به یضربه بسیفه، إذ شدّ علیه سالم، فصاح به أصحابه: العبد قد دهاک! فلم یلتفت إلیه حتّی جاء سالم وبدره بضربة، فاتّقاها الکلبیّ بیده، فأطار أصابع کفّه، ثمّ مال علیه الکلبیّ فقتله، ثمّ قُتل بعد ذلک.
الخوارزمی، مقتل الحسین علیه السلام، 2/ 8- 9
ثمّ قدم عمر بن سعد برایته وأخذ سهماً، فرمی به، وقال: اشهدوا لی أنِّی أوّل رام، ثمّ رمی النّاس، وبرز یسار مولی زیاد، وسالم مولی عبیداللَّه، وطلبا البراز، فخرج إلیهما عبداللَّه بن عمیر الکلبیّ، وکان قد أتی الحسین من الکوفة وسارت معه امرأته، فقالا له:
مَنْ أنت؟ فانتسب لهما، فقالا: لا نعرفک، لیخرج إلینا زهیر بن القین أو حبیب بن مظهر أو بریر بن حضیر، وکان یسار أمام سالم، فقال له الکلبیّ: یا ابن الزّانیة! وبک رغبة عن مبارزة أحد من النّاس؟ ولا یخرج إلیک أحد إلّاوهو خیر منک، ثمّ حمل علیه، فضربه بسیفه حتّی برد، فاشتغل به یضربه، فحمل علیه سالم، فلم یأبه له حتّی غشیه، فضربه فاتّقاه الکلبیّ بیده، فأطار أصابع کفّه الیسری، ثمّ مال علیه الکلبیّ، فضربه حتّی قتله.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 289
وکان أوّل من قُتل مولی لعبیداللَّه بن زیاد اسمه سالم، فصل من الصّفّ.
فخرج إلیه عبداللَّه بن عمیر الکلبیّ، وکان طویلًا، بعیداً ما بین المنکبین، فنظر إلیه الحسین علیه السلام وقال: إنِّی أحسبه للأقران قتّالًا، فقتل سالم، ثمّ رجع وعطف علیه مولی لابن زیاد، فصاح [به النّاس]: قد رهقک الرّجل، فانعطف علیه وضربه فاتّقی بیده،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 365
فقطعها وجال علیه، فقتله.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 29
فکان أوّل من قاتل مولی لعبداللَّه بن زیاد، فبرز له عبداللَّه بن تمیم الکلبیّ، فقتله.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 203
قال: فتقدّم عمر بن سعد وقال لمولاه: یا درید! أدن رایتک، فأدناها، ثمّ شمر عمر عن ساعده ورمی بسهم، وقال: اشهدوا أنِّی أوّل مَنْ رمی القوم، قال: فترامی النّاس بالنِّبال، وخرج یسار مولی زیاد وسالم مولی عبیداللَّه، فقالا: مَنْ یبارز؟ فبرز لهما عبیداللَّه ابن عمر الکلبیّ بعد استئذانه الحسین، فقتل یساراً أوّلًا، ثمّ قتل سالماً بعده، وقد ضربه سالم ضربة أطار أصابع یده الیسری.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 181
ثمّ ذکر قصّة رمی عمر بن سعد بالسّهم، وقصّة قتله یسار مولی زیاد، وسالم مولی ابن زیاد، وأنّ عبداللَّه بن عمیر استأذن الحسین فی الخروج إلیهما، فنظر إلیه الحسین، فرأی رجلًا آدم طویلًا، شدید السّاعدین، بعید ما بین المنکبین، فقال الحسین: إنِّی لأحسبه للأقران قتّالًا، اخرج إن شئت، فخرج، فقالا له: مَنْ أنت؟ فانتسب لهما، فقالا: لانعرفک، لیخرج إلینا زهیر بن القین أو حبیب بن مظاهر أو بریر بن خضیر، فقال له الکلبی:
یا ابن الزّانیة! أوَ بِکَ رغبة عن مبارزة أحد من النّاس؟! وهل یخرج إلیک أحد من النّاس إلّاهو خیر منکما، ثمّ شدّ علی یسار، فکان کأمس الذّاهب، فإنّه لمشتغل به إذ حمل علیه سالم مولی ابن زیاد، فصاح به صائح: قد رهقک العبد، قال: فلم ینتبه حتّی غشیه، فضربه علی یده الیسری، فأطار أصابعه، ثمّ مال علیه الکلبیّ، فضربه حتّی قتله.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 181- 182
وزحف عمر بن سعد، ثمّ نادی: «یا ذُوَید، أدن رایتک، ثمّ رمی بسهم، وقال: اشهدوا أنِّی أوّل من رمی بسهم، ثمّ ارتمی النّاس.
وخرج یسار مولی زیاد بن أبیه وسالم مولی عبیداللَّه بن زیاد، فقالا: من یبارز؟
فخرج إلیهما عبداللَّه بن عمیر الکلبیّ، فقالا له: مَنْ أنت؟ فانتسب لهما، فقالا له: لا نعرفک،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 366
لیخرج إلینا زهیر بن القین أو حبیب بن مظهّر أو بُریر بن خُضَیر. وکان یسار أمام سالم، فقال له الکلبیّ: «یا ابن الزّانیة! أوَ بک رغبة عن مبارزة أحد من النّاس؟ وهل یخرج إلیک أحد من النّاس إلّاوهو خیر منک؟» ثمّ حمل علیه، فضربه بسیفه حتّی بَرَد، فإنّه لمشتغل به یضربه إذ شدّ علیه سالم، فلم یأبَه له، حتّی غشیه فبدره الضّربة، فاتّقاه الکلبیّ بیده الیسری فأطار أصابع کفّه الیسری، ثمّ مال علیه الکلبیّ، فضربه حتّی قتله.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 446
[عن مقتل شهاب الدّین العاملی] قال: ثمّ نادی ابن سعد (لعنه اللَّه تعالی) یا درید! أدن رایتک، فأدناهما، فوضع سهماً فی کبد القوس ورمی به نحو الحسین علیه السلام، قال: ثمّ جعلت القوم ترمی بالسّهام والنّبل، وقد وقع البراز واختلف بینهم الضّرب بالرّماح والسّیوف، قال:
فبرز مولی لأبی سفیان، فبرز إلیه عبداللَّه بن عمیر، فقال له: مَنْ أنت؟ فانتسب، فقال:
أنا لست أعرفک ولکن یخرج إلیّ زهیر بن القین أو حبیب بن مظاهر، فقال له عبداللَّه بن عمیر: یا ابن الفاعلة! تعزّ نفسک عن مبارزة مثلی؟ ثمّ شدّ علیه وضربه بسیفه إلی أن برد.
قال أبو مخنف: فإنّه لمشتغل إذ شدّ علیه مولی لابن زیاد، فصاحوا به: لقد رهقک العبد، فلم یشعر به حتّی غشیه، فبادره العبد، فضربه، فتلقّاها ابن عمیر بیده الیسری وطارت أصابع کفّه، ثمّ شدّ علیه، فضربه فقتله، فقتلهما جمیعاً لا رحمهما اللَّه تعالی. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 278
«1»
__________________________________________________
(1)- این هنگام ابن سعد بانگ درداد که:
«یا درید! أدن رایتک، فأدناها، ثمّ وضع سهماً فی کبد قوسه، ثمّ رمی، فقال: اشهدوا أنِّی أوّل من رمی.»
گفت: «ای درید! عَلَم خویش را پیش دار.»
چون عَلَم را نزدیک آورد، خدنگی به زه کرد و به سوی سپاه سیدالشهدا علیه السلام گشاد داد و گفت: «ای مردم! گواه باشید که اول کس من بودم که به لشگر حسین تیر افکندم و امیر المؤمنین یزید را نیکو خدمتی کردم.»
جماعتی از وجوه لشگر کوفه، از دل رضا نمی‌دادند که با حسین علیه السلام رزم آغازند و خود را مطرود 1-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 367
__________________________________________________
- دارین سازند، از این روی، کار مقاتلت به مماطلت می‌رفت وحدیث مناطحت 2 به مسامحت می‌گذشت و در خلال این حال، از جانبین ارسال رسل و تحریر مکاتیب تقریر یافت، و روز عاشورا نیز تا چاشتگاه، کار بدین گونه می‌رفت. این هنگام مکشوف افتاد که: پسر پیغمبر، جلباب ذلت در بر نخواهد کرد و عبیداللَّه زیاد، بغضای 3 آن حضرت را دست باز نخواهد داشت. لاجرم از هر دو سوی، رزم را تصمیم عزم دادند.
مبارزه ابن عمیر با غلام زیاد
نخستین کس از سپاه عمر سعد، یسار، غلام زیاد ابن ابیه بود که اسب بزد و به میدان آمد و مبارز خواست، از میان اصحاب، عبداللَّه عمیر اسب برانگیخت و با او روی در روی شد. یسار گفت: «کیستی؟ و نژاد از که داری؟»
گفت: «اینک منم عبداللَّه بن عمیر.»
یسار گفت: «تو را نمی‌شناسم، باز شو و زهیر بن قین و حبیب بن مظاهر را که قرن من توانند بود، به من فرست.»
عبداللَّه بن عمیر گفت: «ای پسر زانیه! مگر خاص تو کرده اند که هر که را به مبارزت بخواهی برگزینی؟»
این بگفت و اسب بر جهاند و دررسید و تیغ براند و یسار را از اسب در انداخت. سالم، غلام عبیداللَّه چون این بدید، بتاخت تا یسار را انتصار کند، اصحاب حسین علیه السلام عبداللَّه را بانگ زدند که خویشتن را واپای 4 که دشمن فرا رسید. عبداللَّه چون مشغول مقتول خویش بود، اصغای این کلمه نفرمود. لاجرم، سالم چون ابر مظلم برسید و تیغ بزد. عبداللَّه دست چپ را به جای سپر، وقایه 5 سر ساخت و انگشتانش به زخم تیغ از تن باز شد. عبداللَّه بدین زخم ننگریست و چون شیر زخم خورده، عنان برتافت و سالم را به زخم شمشیر از قفای یسار به دار البوار 6 فرستاد و هم‌چنان بر پشت فرس، از چپ و راست تکتازی همی کرد و این شعر به ارجوزه قرائت فرمود:
إن تنکرونی فأنا ابن کلبِ إنِّی امرء ذو مرّةٍ 7 وعضبِ 8
ولست بالخوّارِ 9 عند السّلبِ
بعد از قتل ایشان، عمرو بن الحجاج با جماعتی از سپاه کوفه، میمنه لشگر حسین را نصب العین کرد. چون مسافت بین الفریقین اندک شد، سپاهیان حسین زانو بر زمین نهادند و سنان نیزه‌های هفت باز را به سوی دشمن دراز کردند. خیل خصم چون در رسیدند، از سنان نیزه‌ها بترسیدند و پشت دادند واصحاب حسین علیه السلام، ایشان را به تیرباران گرفتند. بعضی درافتادند و جان می‌دادند و گروهی، زخم تیر بخستند و بچستند.
1. مطرود: رانده شده.
2. مناطحت: شاخ به شاخ گذاشتن (کنایه از جنگ نمودن).
3. بغضاء: کینه.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 368
__________________________________________________
- 4. واپای: مواظب باش.
5. وقایه: نگهداری، جلوگیری.
6. دارالبوار: خانه هلاکت (مراد جهنم است).
7. مرة (به کسر میم): قوت.
8. عضب: شمشیر بران.
9. خوار: ضعیف و ناتوان.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 257- 259
و در آغاز مقاتلت روز عاشورا یسار غلام ابن سعد، و سالم غلام عبیداللَّه توسط عبداللَّه بن عمیر به قتل رسیدند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 370- 371
عمر سعد فریاد زد: «درید! پرچم خود را نزدیک کن.»
پرچم را نزدیک آورد واو تیری در چله کمان نهاد وانداخت وگفت: «گواه باشید که من نخست تیررا زدم.»
سپس لشگر تیراندازی کردند و به مبارزه برخاستند، محمدبن ابی‌طالب گوید: همه اصحاب حسین تیر خوردند و گفته‌اند، پس از این تیرباران یاران او کم شدند و پنجاه تن از آنان کشته شدند.
تا چون عمر بن سعد تیر انداخت و لشگر تیراندازی کردند، یسار آزاد کرده زیاد و سالم آزاد کرده پسرش عبیداللَّه به میدان رفتند و مبارز طلبیدند. حبیب بن مظاهر و بریر از جا جستند، حسین فرمود: «شما بنشینید.»
همین عبداللَّه بن عمیر کلبی از جا برخاست و اجازه مبارزه با آن‌ها خواست. حسین اورا نگریست مردی گندم گون و بلند بالا و سطبر بازو و شانه پهن بود، فرمود: «گمانم کشنده اقران است. اگر خواهی برو به میدان آن‌ها.»
آمد و گفتند: «تو کیستی؟»
نژاد خود را بیان کرد، گفتند: «ما تو را نشناسیم، باید زهیر بن قین یا حبیب بن مظاهر یا بریر بن خضیر بیایند.»
یسار با شمشیر کشیده جلوی سالم ایستاده بود. عمیر کلبی گفت: «ای زنازاده! تو از مبارزه با یک مردی عار داری؟ هر کس برابرت آید از تو بهتر است.»
و بی‌درنگ بر او حمله کرد و تیغ بر او نواخت تا بی‌جانش ساخت. هنوز به او شمشیر میزد که سالم فریاد کشید: «این بنده تو را وامانده کرد.»
عمیر به او توجهی نکرد تا بر سر او تاخت و پیشدستی کرد و بر او شمشیری نواخت و عمیر دست چپ را جلو او داده، انگشتان دست چپش را پرانید و کلبی به او حمله برد و او را کشت.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 116- 117
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 369
وخرج یسار مولی زیاد وسالم مولی عبیداللَّه بن زیاد، فطلبا البراز، فوثب حبیب وبریر، فلم یأذن لهما الحسین؛ فقام عبداللَّه بن عمیر الکلبیّ من «بنی علیم» وکنیته أبو وهب، وکان طویلًا شدید السّاعدین، بعید ما بین المنکبین، شریفاً فی قومه، شجاعاً مجرّباً، فأذن له وقال: أحسبه للأقران قتّالًا. فقالا له: مَنْ أنت؟ فانتسب لهما، فقالا:
لا نعرفک، لیخرج إلینا زهیر أو حبیب أو بریر، وکان یسار قریباً منه، فقال له: یا ابن الزّانیة! أوَ بک رغبة عن مبارزتی؟ ثمّ شدّ علیه بسیفه یضربه، وبینا هو مشتغل به، إذ شدّ علیه سالم، فصاح أصحابه: قد رهقک العبد، فلم یعبأ به، فضربه سالم بالسّیف، فاتّقاها عبداللَّه بیده الیسری، فأطار أصابعه، ومال علیه عبداللَّه فقتله، وأقبل إلی الحسین یرتجز وقد قتلهما.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 293
فخرج من عسکر ابن سعد یسار مولی زیاد بن أبیه، وسالم مولی عبیداللَّه بن زیاد، فطلبا المبارزة.
فوثب حبیب وبریر، فلم یأذن لهما الحسین علیه السلام.
فقام عبداللَّه بن عمیر الکلبیّ من عُلیم بن جناب الکلبیّ، وکنیته (أبو وهب) واستأذن الحسین فی البراز، وکان طویلًا، شدید السّاعدین، بعید ما بین المنکبین، شریفاً فی قومه شجاعاً مجرّباً.
فنظر إلیه الحسین، وقال: «إنِّی أحسبه للأقران قتّالًا»، فأذن له، فبرز عبداللَّه إلیهما، فقالا له: مَنْ أنت؟ فانتسب لهما. فقالا: لا نعرفک، فلیخرج إلینا حبیب أو زهیر أو بریر.- وکان یسار قریباً منه- فقال له عبداللَّه، أوَ بک رغبة عن مبارزة أحد من النّاس؟ ولا یخرج إلیک أحد إلّاوهو خیر منک.
ثمّ شدّ علیه عبداللَّه بسیفه، فقتله. وبینما هو مشتغل به، إذ شدّ علیه سالم مولی ابن زیاد، فصاح أصحابه: قد رهقک العبد، فلم یعبأ به عبداللَّه، فضربه سالم بالسّیف؛ فاتّقاها عبداللَّه بیده الیسری، فأطارت أصابعه، ومال عبداللَّه علی سالم، فقتله.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 390- 391
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 370

وهو یقول:
إن تنکرونی فأنا ابن کلبِ حسبی بیتی فی کلیب حسبی
إنِّی امرؤ ذو مرّة وعصبِ ولستُ بالخوّار عند النّکبِ
إنِّی زعیم لکِ امّ وهبِ بالطّعن فیهم مقدماً والضّربِ
ضرب غلام مؤمن بالرّبِ
فأقبلت إلیه امرأته فقالت: قاتل بأبی أنت وامِّی عن الحسین ذرِّیّة محمّد. فأقبل [إلیها] یردّها نحو النّساء.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 398، أنساب الأشراف، 3/ 190
وأقبل الکلبیّ مرتجزاً وهو یقول، وقد قتلهما جمیعاً:
إن «1» تنکرونی فأنا ابن کلبِ «2» حسبی بینی فی عُلَیم حسبی «2»
إنِّی امرؤ ذو مرّة وعصبِ «3» ولستُ بالخوّار عند النّکبِ «4» «5» إنِّی «5» زعیم لکِ امّ وهبِ
بالطّعنِ فیهم مُقدِماً والضّربِ «6» ضرب غلام مؤمن بالرّبِ
6 5
__________________________________________________
(1)- [فی نهایة الإرب مکانه: فلمّا قتل العبدین، أقبل یرتجز ویقول: إن ...، وفی البدایة مکانه: وأقبل یرتجز ویقول: إن، وفی إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین مکانهم: وأقبل إلی الحسین علیه السلام یرتجز أمامه وقد قتلهما جمیعاً فیقول: إن ...، وفی بحر العلوم مکانه: ثمّ أقبل إلی الحسین علیه السلام وقد قتلهما معاً وهو یرتجز ویقول: إن ...].
(2- 2) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(3)- [فی البدایة: غضب، وفی ذخیرة الدّارین وبحرالعلوم ووسیلة الدّارین: عضب].
(4)- [فی البدایة: الکرب، وفی إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: الحرب].
(5- 5) [لم یرد فی العیون].
(6- 6) [لم یرد فی إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 371
فأخذت امّ وهب امرأته عموداً، ثمّ أقبلت «1» نحو زوجها «2» تقول له «1»: فداک أبی وامِّی! قاتِل دون الطّیِّبین ذرِّیّة محمّد، «3» فأقبل إلیها «3» یردّها نحو «4» النِّساء «5» فأخذت «6» تجاذب «7» ثوبه، «8» «9» ثمّ قالت: إنِّی «9» لن أدعک دون أن أموت معک «10»، فناداها «11» حسین «12»، فقال:
جُزیتم «13» من أهل بیتٍ «14» خیراً، ارجعی رحمکِ اللَّه «8» «15» إلی النِّساء فاجلسی معهنّ «15»، فإنّه لیس علی النِّساء «16» قتال، «17» فانصرفت إلیهنّ «17» «18». «19»
__________________________________________________
(1- 1) [بحر العلوم: نحوه وهی تقول].
(2)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(3- 3) [بحر العلوم: فأراد أن].
(4)- [بحر العلوم: إلی].
(5)- [زاد فی بحر العلوم: فلم تطاوعه].
(6)- [البدایة: فأقبلت].
(7)- [بحر العلوم: تجاذبه].
(8- 8) [البدایة: قالت: دعنی أکون معک، فناداها الحسین، انصرفی].
(9- 9) [فی نهایة الإرب: وقالت، وفی بحر العلوم: وتقول].
(10)- [أضاف فی إبصار العین وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: وإن یمینه سدکت علی السّیف ویساره مقطوعة أصابعها فلا یستطیع ردّ امرأته].
(11)- [إبصار العین: فجاء إلیها].
(12)- [فی نهایة الإرب وإبصار العین وذخیرة الدّارین ونفس المهموم والعیون ووسیلة الدّارین: الحسین علیه السلام].
(13)- [فی نفس المهموم والعیون: جزیت].
(14)- [زاد فی بحر العلوم: نبیّکم].
(15- 15) [لم یرد فی بحر العلوم].
(16)- [زاد فی العیون: من].
(17- 17) [بحر العلوم: فرجعت إلی النّساء].
(18)- [زاد فی إبصار العین: (حسبی ببیتی فی علیم) لم یفهم بعض أنّ علیم عشیرته، فظنّها علیم، وأبدل البیت حسبی إلهی من علیم وهو غلط واضح. (ذو مرّة) بکسر المیم، أی صاحب قوّة؛ (وعصب) بفتح العین وسکون الصّاد، أی شدّه. (الخوّار) ککتّان الضّعیف. (سدکت) لزمت وذلک لجمود الدّمّ علیها من کثرة القتلی].
(19)- مرد کلبی که هر دو را کشته بود، بیامد و رجزی به این مضمون می‌خواند:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 372
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 430/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 258؛ المیانجی، العیون العبری،/ 103- 104؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 391؛ مثله السّماوی، إبصار العین،/ 106- 107؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 204؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 169؛ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 447؛ ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 182
واقبل «1» وقد قتلهما جمیعاً «1» وهو یرتجز ویقول:
إن تنکرونی فأنا ابن الکلبی «2» إنِّی امرؤ ذو مرّة وغضبِ «3»
ولست بالخوّار عند النّکبِ «4»
__________________________________________________
- «اگر نمی‌شناسیدم من فرزند کلبم
و نسب از تیره علیم دارم
مردی زهره دارم و عصب دار
و هنگام حادثه سست نیستم
ام‌وهب! تعهد می‌کنم که در ضربت زدن
از آن‌ها پیشدستی کنم
و ضربتم، ضربت جوان مؤمن باشد.»
گوید: ام‌وهب زن وی چماقی برگرفت و سوی شوهر خویش رفت و می‌گفت: «پدر و مادرم به فدایت! از پاکان، از باقیماندگان محمد دفاع کن.»
گوید: عبداللَّه سوی وی آمد که او را پیش زنان ببرد و زن جامه وی را گرفته بود، می‌کشید و می‌گفت: «نمی‌گذارمت، باید من هم با تو بمیرم.»
گوید: حسین آن زن را ندا داد و گفت: «خدا شما خاندان را پاداش نیک دهد! ای زن خدایت رحمت آرد! پیش زنان بازگرد و با آن‌ها بنشین که بر زنان پیکار نیست.»
و ام‌وهب پیش زنان بازگشت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3031
(1- 1) [لم یرد فی إعلام الوری].
(2)- [إلی هنا حکاه فی مثیر الأحزان].
(3)- [فی البحار والعوالم: وعصب، وفی إعلام الوری والدّمعة: عضب].
(4)- و پس از کشتن آن دو رجز می‌خواند و می‌گفت:
«اگر مرا نشناسید من از نژاد کلب هستم و همانا من مردی استوار و خشمناکم
در هنگام پیشامدهای ناگوار سست و ناتوان نیستم.»
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 105
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 373
المفید، الإرشاد،/ 105/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 13؛ البحرانی، العوالم، 17/ 256؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 294؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 291؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 71؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 239
وأخذت امرأته عموداً وکانت تسمّی امّ وهب، وأقبلت نحو زوجها، وهی تقول:
فداک أبی وامّی، قاتل دون الطّیّبین ذرّیّة محمّد، فردّها نحو النّساء، فامتنعت وقالت: لن أدعک دون أن أموت معک، فناداها الحسین، فقال: جزیتم من أهل بیت خیراً، ارجعی رحمکِ اللَّه، لیس الجهاد إلی النّساء، فرجعت.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 289
ورجع وهو یقول الشّعر:
إن تنکرونی فأنا ابن کلبِ حسبی ببیتی من علیم حسبی
إنِّی امرؤ ذو مرّة وعصبِ ولست بالخوّار عند النّکبِ
إنِّی زعیم لکِ امّ وهبِ بالطّعنِ فیهم صادقاً والضّربِ
وفی یده سیف تلوح المنیّة فی شفرتیه، فکان ابن المعتزّ وصفه بقوله فی بیته:
ولی صارم فیه المنایا کوامنِ فما تنتضی إلّالسفک دماءِ
تری فوق متنیه الفرند کأنّه بقیّة غیم رقّ دون سماءِ
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 29
[عن مقتل شهاب الدّین العاملیّ] ثمّ أقبل نحو الحسین علیه السلام وجعل یقول:
إن تنکرونی فأنا ابن الکلبی عبل الذّراعین شدید الضّربِ
ولست بالخوّار عند الضّربِ إنِّی غلام واثق بربِّی
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 278
قال أبومخنف: وکانت امرأته مع النّساء، فنظرت إلیه وهو بینهم یجول، أخذت عموداً من حدیدٍ وأقبلت لزوجها تساعده، فقالت: دونک هؤلاء الملاعین وأنا من ورائک،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 374
فحملت بالعمود علی القوم، فأقبل إلیها لیردّها، فبقیت تجاذبه، فقالت: واللَّه لا أعود حتّی أموت معک، فقال لها الحسین علیه السلام: جُزیتم من أهل بیتٍ خیراً، ارجعی یرحمکِ اللَّه، فانصرفت إلی النّساء.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 284- 285
قاتلت مع الحسین علیه السلام یوم الطّفّ امرأتان، وهما: امّ عبداللَّه بن عمیر، فإنّها بعد قتل ولدها أخذت عمود خیمه وبرزت به إلی الأعداء، فردّها الحسین وقال: ارجعی رحمکِ اللَّه، فقد وضع اللَّه عنکِ الجهاد.
السّماوی، إبصار العین،/ 133/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 414
فاستأذن الحسین علیه السلام وبرز للقتال، وأخذت زوجته عموداً، فأقبلت نحوه وقالت:
فداک أبی وامِّی، قاتِل دون الطّیِّبین، ذرّیّة محمّد صلی الله علیه و آله، فأراد أن یردّها، فلم تطعه، ثمّ ردّت بأمر الحسین علیه السلام وقد زاد شرفاً علی شرف الشّهادة بتسلیم الحجّة المنتظر عجّل اللَّه تعالی فرجه بالخصوص فی زیارة النّاحیة المقدّسة، فهنیئاً له. «1»
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 201
__________________________________________________
(1)- و این رجز را سرود که هر دو را کشته بود:
زاده کلبم گرم شما نشناسید بس بودم کز علیم بیت بدانید
مردم و نیروی من ز تیغ بخوانید ار رسدم نکبتی ضعیف ندانید
ام‌وهب را کفیل و نقطه امید نیزه و شمشیر می‌زنم به صنادید
همچو غلامی که مؤمن است و خداجو
زنش ام‌وهب تیره خیمه را برداشت، به سوی شوهر خود رفت و به او می‌گفت: «پدر و مادرم قربانت، به خاطر پاکان ذریه محمد صلی الله علیه و آله نبرد کن.»
عمیر پیش آمد که او را به خیمه برگرداند و دست به دامن شوهر زد، گفت: «دست از تو ندارم تا با تو بمیرم.»
حسین علیه السلام او را فریاد کرد: «خدایت از خاندان پیغمبر جزای خیر دهد، برگرد، خدایت رحمت کند نزد زن‌ها باش، بر زنان جهاد واجب نیست.»
نزد زنان برگشت.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 375
وأخذت زوجته امّ وهب، بنت عبداللَّه بن النّمر بن قاسط، عموداً وأقبلت نحوه تقول له: فداک أبی وامّی، قاتل دون الطّیّبین، ذرّیّة محمّد صلی الله علیه و آله و سلم، فأراد أن یردّها إلی الخیمة، فلم تطاوعه، وأخذت تجاذبه ثوبه وتقول: لن أدعک دون أن أموت معک؛ فناداها الحسین:
جُزیتم عن أهل بیت نبیّکم خیراً، ارجعی إلی الخیمة فإنّه لیس علی النِّساء قتال، فرجعت.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 293- 294

[بعد استشهاد مسلم بن عوسجة الأسدیّ] وحمل شمر فی المیسرة، فثبتوا له وطاعنوه، ونادی أصحابه، فحمل علی الحسین وأصحابه من کلّ جانب، وقُتل عبداللَّه بن عمیر الکلبیّ.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 401، أنساب الأشراف، 3/ 194
قال: وحمل عمرو بن الحجّاج، «1» وهو علی میمنة النّاس فی المیمنة، فلمّا أن دنا من حسین «1» جثوا له علی الرّکب، وأشرعوا الرّماح نحوهم، فلم تقدم خیلهم علی الرّماح، فذهبت الخیل لترجع، فرشقوهم بالنّبل، فصرعوا منهم رجالًا، وجرحوا منهم آخرین.
[...]
[بعد استشهاد مسلم بن عوسجة الأسدیّ] قال: «2» وحمل شمر بن ذی الجوشن فی المیسرة علی أهل المیسرة، فثبتوا له، فطاعنوه وأصحابه، وحمل علی حسین «3» وأصحابه من کلِّ جانب، فقُتل الکلبیّ وقد قتل رجلین بعد الرّجلین الأوّلین، وقاتل قتالًا شدیداً، «4» فحمل علیه «4»
__________________________________________________
- عمرو بن حجاج با لشکر خود به جناح راست یاران حسین حمله برد، چون نزدیک رسیدند، اصحاب حسین زانو زدند و نیزه‌ها را به سوی آن‌ها کشیدند، اسب‌ها از سرنیزه‌های آنان رمیدند و خواستند برگردند، آن‌ها را به تیر بستند و چند مرد کشته و چندی زخمی شدند.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 117
(1) (1) [نفس المهموم: علی میمنة أصحاب الحسین علیه السلام فیمن کان معه من أهل الکوفة، فلمّا دنی من‌الحسین علیه السلام].
(2)- [إلی هنا لم یرد فی العیون].
(3)- [فی نفس المهموم والعیون: الحسین علیه السلام].
(4) (4) [العیون: قتله].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 376
هانی بن ثُبیت الحضرمیّ وبُکیر بن حیّ التّیمیّ، «1» من تیم اللَّه بن ثعلبة، فقتلاه «1».
وکان القتیل الثّانی من أصحاب الحسین. «2»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 430، 436/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 258- 259، 266؛ المیانجی، العیون العبری،/ 104، 106
المقتولون من أصحاب الحسین فی الحملة الاولی: [...] عبداللَّه بن عمیر. «3»
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 113/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 64؛ البحرانی، العوالم، 17/ 341؛ القمّی، نفس المهموم،/ 295؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 387؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 330
وحمل شمر فی المیسرة، فثبتوا له، وحملوا علی الحسین وأصحابه من کلّ جانب، فقتُل الکلبیّ، وقد قتل رجلین بعد الرّجلین الأوّلین، وقاتل قتالًا شدیداً، فقتله هانی بن ثبیت الحضرمیّ، وبکیر بن حیّ التّیمیّ من تیم اللَّه بن ثعلبة.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 290
وحمل شمر بن ذی الجوشن بالمیسرة علی من یلیه من أصحاب الحسین، فثبتوا له وطاعنوه، فقُتل الکلبیّ، بعد أن قتل رجلین آخرین، وقاتل قتالًا شدیداً، فکان هو القتیل الثّانی من أصحاب الحسین.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 449
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی العیون].
(2)- گوید: عمروبن حجاج که بر پهلوی راست قوم بود، به پهلوی راست حمله آورد و چون نزدیک حسین رسید، در مقابل وی زانو زدند و نیزه‌ها را به‌طرف آن‌ها دراز کردند و اسبان در مقابل نیزه‌ها پیشرفت، نتوانست و راه بازگشت گرفت که آن‌ها را تیرباران کردند. چند کس را بکشتند و چند کس دیگر را زخمدار کردند. [...]
گوید: شمربن ذی‌الجوشن با پهلوی چپ، به پهلوی چپ حمله برد که در مقابل وی استوار ماندند و او و یارانش را نیزه زدند. به حسین و یارانش از هر سوی حمله شد و کلبی نیز کشته شد. وی از پس دو کس اول، دو کس دیگر را نیز کشته بود و سخت جنگیده بود. هانی‌بن ثبیت حضرمی و بکیربن حی تمیمی بدو حمله بردند و خونش را بریختند و این کشته دوم از یاران حسین بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3031، 3038
(3)- در «مناقب» گفته: در حمله اول کشتگان اصحاب حسین علیه السلام از این قرار است: [...] عبداللَّه بن عمیر.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 136
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 377
وقاتل الکلبیّ قتالًا شدیداً، ثمّ برز إلیه رجلان آخران من أصحاب الشّمر (لعنه اللَّه) فقتلهما وحمل علیه رجلان آخران بکیر بن خضیر وهانی بن الحضرمیّ، فقتلاه. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 285
(وقال) أبو جعفر: حمل عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ علی المیمنة، فثبتوا له وجثّوا علی الرّکب وأشرعوا الرّماح، فلم تقدم الخیل، وحمل شمر علی المیسرة، فثبتوا له وطاعنوه، وقاتل الکلبیّ، وکان فی المیسرة، قتال ذی لبد، وقتل من القوم رجالًا، فحمل علیه هانی ابن ثبیت الحضرمیّ وبکیر بن حیّ التّیمیّ من تیم اللَّه بن ثعلبة، فقتلاه.
السّماوی، إبصار العین،/ 107
وعبداللَّه «2» بن عمیر، فإنّه قُطعت یده فی منازلة سالم ویسار، ثمّ قُطعت ساقه، ثمّ قُطع رأسه، ورُمی به إلی جهة الحسین علیه السلام.
السّماوی، إبصار العین،/ 132/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 414
قال أبو مخنف: وحمل عمرو بن الحجّاج الزّبیدی وهو علی میمنة النّاس فی المیمنة، فلمّا أن دنا من الحسین علیه السلام «3» فثبتوا له علی الرّکب وأشرعوا الرّماح نحوهم، فلم تقدم خیلهم علی الرِّماح «3»، «4» وحمل شمر بن ذی الجوشن فی المیسرة، فثبتوا له وطاعنوه وأصحابه، وحمل «4» علی الحسین علیه السلام وأصحابه من کلّ جانب، وقاتل الکلبیّ قتال ذی لبد، وکان فی المیسرة، وقد قتل من القوم رجلین بعد الرّجلین الأوّلیین، فحمل علیه هانی بن ثبیت الحضرمیّ وبکیر بن حیّ التّیمیّ من «5» تیم اللَّه بن ثعلبة، فقتلاه. «6»
__________________________________________________
(1)- و از اصحاب سیدالشهدا نیز این جمله در اول حمله شهید شدند: [...] و دیگر عبداللَّه بن عمیر.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 282
(2)- [المطبوع: عبدالرّحمان].
(3) (3) [وسیلة الدّارین: وثبوا له وطاعنوه وأصحابه].
(4) (4) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(5)- [زاد فی وسیلة الدّارین: قبیلة].
(6)- شمر بر میسره اصحاب حسین حمله کرد. جلوی او و لشگرش ایستادند و آن‌ها را با نیزه راندند،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 378
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 204/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 169- 170
وحمل الشّمر فی جماعة من أصحابه علی میسرة الحسین، فثبتوا لهم حتّی کشفوهم، وفیها قاتل عبداللَّه بن عمیر الکلبیّ، فقتل «1» تسعة عشر فارساً واثنی عشر راجلًا، وشدّ «1» علیه هانی بن ثبیت الحضرمیّ، فقطع یده الیمنی، وقطع بکر «2» بن حیّ ساقه «3».
فاخذ أسیراً، وقُتل «4» صبراً.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 297- 298/ مثله بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 393
فائدة: إنّ الرّؤوس فرّقت عن الأبدان یوم الحادی عشر من المحرّم وقسّمها عمر بن سعد بین القبائل إلّاخمسة من الرّؤوس فرّقت عن الأبدان یوم عاشوراء، الأوّل رأس عبداللَّه بن عمیر الکلبیّ.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 419- 420

وامّ عبداللَّه الکلبیّ، فإنّها واقفة علی ما ذکره الطّاوسیّ تحثّه علی الجلاد مع زوجته وتنظر إلیه.
السّماوی، إبصار العین،/ 130/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 416
(فائدة) رمی لنحو الحسین علیه السلام من رؤوس أصحابه فی الطّفّ ثلاثة رؤوس، رأس عبداللَّه بن عمیر الکلبیّ، فإنّه رمی به إلی نحو الحسین علیه السلام، فأخذته امّه.
السّماوی، إبصار العین،/ 132/ مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 415
__________________________________________________
- از همه سو به حسین و اصحابش حمله شد و عبداللَّه بن عمیر کلبی که دو مرد دیگر را کشته بود و نبرد سختی کرد کشته شد. هانی بن ثبیت حضرمی و بکر بن حی تیمی او را کشتند، عمیر دومین کشته از اصحاب حسین بود.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 121
(1) (1) [بحر العلوم: رجالًا وصرع آخرین وقاتل قتالًا شدیداً، فحمل].
(2)- [بحر العلوم: بکیر].
(3)- [أضاف فی بحرالعلوم: فقتلاه وقیل].
(4)- [بحر العلوم: إلی ابن سعد فقتله].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 379
وقطع رأسه ورمی به إلی جهة الحسین، فأخذته امّه ومسحت الدّم عنه، ثمّ أخذت عمود خیمة وبرزت إلی الأعداء، فردّها الحسین، وقال: ارجعی رحمکِ اللَّه، فقد وضع عنکِ الجهاد؛ فرجعت وهی تقول: اللَّهمّ لا تقطع رجائی، فقال الحسین: لا یقطع اللَّه رجاکِ.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 298

فجعلت امرأته تبکی عند رأسه، فأمر شمر غلاماً له یقال له رستم، فضرب رأسها بعمود حتّی شدخه، فماتت مکانها.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 401، أنساب الأشراف، 3/ 194
وقاتلهم أصحاب الحسین قتالًا شدیداً، وأخذت خیلهم تحمل وإنّما هم اثنان وثلاثون فارساً، وأخذت لا تحمل علی جانب من خیل أهل الکوفة إلّاکشفته، فلمّا رأی ذلک عزرة بن قیس- وهو علی خیل أهل الکوفة- أنّ خیله تنکشف من کلّ جانب، بعث إلی عمر بن سعد عبدالرّحمان بن حصن، فقال: أما تری ما تلقی خیلی مذ الیوم من هذه العدّة الیسیرة! ابعث إلیهم الرّجّالة والرّماة؛ فقال لشبث بن ربعیّ: ألا تقدم إلیهم؟! فقال:
سبحان اللَّه! أتعمد إلی شیخ مُضَر و «1» أهل المصر عامّة تبعثه فی الرّماة! لم تجد مَن تندب لهذا ویجزئ عنک غیری! قال: وما زالوا یرون من شبث الکراهة لقتاله «2». [...]
قال: ودعا عمر بن سعد الحصین بن تمیم، فبعث معه المجفّفة وخمسمائة من المرامیة، فأقبلوا حتّی إذا دنوا من الحسین وأصحابه رشقوهم بالنّبل، فلم یلبثوا أن عقروا خیولهم، وصاروا رجّالة کلّهم. [...]
قال: وقاتلوهم حتّی انتصف النّهار أشدّ قتال خلقه اللَّه، وأخذوا لا یقدرون علی أن یأتوهم إلّامن وجه واحد لاجتماع أبنیتهم وتقارب بعضها من بعض.
__________________________________________________
(1)- [زاد فی نفس المهموم: سیّد].
(2)- [إلی هنا لم یرد فی العیون].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 380
قال: فلمّا رأی ذلک عمر بن سعد أرسل رجالًا یقوّضونها عن أیمانهم وعن شمائلهم لیحیطوا بهم؛ قال: فأخذ الثّلاثة والأربعة من أصحاب الحسین یتخلّلون البیوت فیشدّون علی الرّجل وهو یقوّض وینتهب فیقتلونه ویرمونه من قریب ویعقرونه، فأمر بها عمر ابن سعد عند ذلک فقال «1»: أحرقوها بالنّار، «2» ولاتدخلوا بیتاً ولا تقوّضوه، فجاءوا بالنّار، فأخذوا یحرّقون «2»، فقال حسین «3»: دعوهم «4» فلیحرقوها، فإنّهم لو قد حرّقوها لم یستطیعوا أن یجوزوا إلیکم منها، وکان ذلک کذلک، وأخذوا لایقاتلونهم إلّامن وجه واحد. قال: «4» وخرجت امرأة الکلبیّ تمشی إلی زوجها حتّی جلست عند رأسه تمسح عنه التّراب وتقول:
هنیئاً لک الجنّة! فقال شمر بن ذی الجوشن لغلام یسمّی رستم: اضرب رأسها بالعمود؛ فضرب رأسها فشدخه، فماتت مکانها، «5»، قال: وحمل شمر بن ذی الجوشن حتّی طعن فسطاط الحسین برمحه، ونادی: علیَّ بالنّار حتّی أحرّق هذا البیت علی أهله؛ قال: فصاح النِّساء وخرجن من الفسطاط؛ قال: وصاح به الحسین: یا ابن ذی الجوشن، أنت تدعو بالنّار لتحرّق بیتی علی أهلی، حرّقک «6» اللَّه بالنّار! «7»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 436، 437، 438/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 266- 267، 268؛ المیانجی، العیون العبری،/ 104- 105
__________________________________________________
(1)- [العیون: أن].
(2- 2) [العیون: فأضرموا فیها].
(3)- [نفس المهموم: الحسین علیه السلام].
(4- 4) [العیون: یحرقوها فإنّهم إذا فعلوا ذلک لم یجوزوا إلیکم].
(5)- [إلی هنا حکاه فی العیون].
(6)- [نفس المهموم: أحرقک].
(7)- گوید: یاران حسین سخت بجنگیدند و سوارانشان حمله آغاز کردند. همگی سی و دو سوار بودند و از هر طرف که به سپاه کوفه حمله می‌بردند، آن را عقب می‌زدند.
و چون عزرة بن قیس که سالار سواران اهل کوفه بود، دید که سواران وی از هر سوی عقب می‌روند، عبدالرحمان بن حصن را پیش عمر بن سعد فرستاد و گفت: «مگر نمی‌بینی سواران من در اول روز از این گروه اندک چه می‌کشند؟ پیادگان و تیراندازان را به مقابله آن‌ها فرست.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 381
__________________________________________________
- گوید: عمر به شبث بن ربعی گفت: «به مقابله آن‌ها نمی‌روی؟»
شبث گفت: «سبحان اللَّه! می‌خواهی پیر مضر و همه مردم شهر را با تیراندازان بفرستی؟ کسی را جز من نیافتی که برای این کار بفرستی؟»
گوید: پیوسته می‌دیدند که شبث پیکار حسین را خوش ندارد. [...]
گوید: عمر بن سعد، حصین بن تمیم را پیش خواند و سوارانی را که اسبانشان زره داشت با پانصد تیرانداز با وی فرستاد که بیامدند و چون نزدیک حسین و یاران وی رسیدند، تیربارانشان کردند و چیزی نگذشت که اسبانشان را پی کردند و همگی پیاده ماندند. [...]
گوید: تا نیم‌روز سخت‌ترین‌جنگی‌را که خدا آفریده بود، با آن‌ها کردند وچنان بود که نمی‌توانستند جز از یک سوی به آن‌ها حمله کنند که خیمه‌ها فراهم بود و راست و چپ به هم پیوسته بود.
گوید: و چون عمر بن سعد چنین دید، کسانی را فرستاد که خیمه‌ها را از پای درآورند که آن‌ها را در میان گیرند. یاران حسین سه و چهار میان خیمه‌ها می‌رفتند و به هر که خیمه را از پای درمی‌آورد و غارت می‌کرد، حمله می‌بردند و می‌کشتند و از نزدیک تیر می‌زدند و از پای می‌انداختند. در این وقت عمر بن سعد گفت خیمه‌ها را آتش بزنند و وارد آن شوند و از پای بیندازند.
گوید: آتش بیاوردند و سوزانیدن آغاز کردند.
حسین گفت: «بگذارید بسوزانند که چون آتش در آن افتاد، نمی‌توانند از آن‌جا به شما دست یابند.»
و چنین شد و نمی‌توانستند جز از یک سوی با آن‌ها جنگ کنند.
گوید: زن آن مرد کلبی برون شد و به طرف شوهر خویش رفت و بر سر وی بنشست و خاک از آن پاک می‌کرد و می‌گفت: «بهشت تو را خوش باد!»
گوید: شمر بن ذی الجوشن، به غلامی رستم نام گفت: «سرش را با چماق بزن.»
و رستم سر او را بزد و بشکست و در جا بمرد.
گوید: شمر بن ذی الجوشن حمله برد و نیزه در خیمه حسین فرو برد و بانگ زد: «آتش بیارید تا این خیمه را بر سر ساکنانش آتش بزنم.»
گوید: زنان فریاد زدند و از خیمه برون شدند.
گوید: حسین بدو بانگ زد: «ای پسر ذی الجوشن! تو آتش می‌خواهی که خانه مرا بر سر کسانم آتش بزنی؟ خدا تو را به آتش بسوزاند!»
حمید بن مسلم گوید: به شمربن ذی‌الجوشن گفتم: «سبحان اللَّه! این کار شایسته تو نیست. می‌خواهی دو چیز را بر خویشتن بار کنی، مانند خدای عذاب کنی و فرزندان و زنان را بکشی. به خدا همان کشتن مردان، امیر تو را خشنود می‌کند.»
گوید: گفت: «تو کیستی؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 382
وقاتل أصحاب الحسین قتالًا شدیداً وهم اثنان وثلاثون فارساً، فلم تحمل علی جانب من خیل الکوفة إلّاکشفته، فلمّا رأی ذلک عزرة بن قیس- وهو علی خیل الکوفة- بعث إلی عمر فقال: ألا تری ما تلقی خیلی هذا الیوم من هذه العدّة الیسیرة ابعث إلیهم الرّجّالة والرّماة، فقال لشبث بن ربعیّ: ألا تقدم إلیهم؟ فقال: سبحان اللَّه! شیخ مضر وأهل المصر عامّة تبعثه فی الرّماة لم تجد لهذا غیری ولم یزالوا یرون من شبث الکراهة للقتال [...].
فلمّا قال شبث ذلک دعا عمر بن سعد الحصین بن نمیر فبعث معه المجفّفة وخمسمائة من المرامیة، فلمّا دنوا من الحسین وأصحابه رشقوهم بالنّبل، فلم یلبثوا أن عقروا خیولهم وصاروا رجّالة کلّهم، وقاتل الحرّ بن یزید راجلًا قتالًا شدیداً، فقاتلوهم إلی أن انتصف النّهار أشدّ قتال خلقه اللَّه لا یقدرون أن یأتوهم إلّامن وجه واحد لاجتماع مضاربهم، فلمّا رأی ذلک عمر أرسل رجالًا یقوضون البیوت عن أیمانهم وشمائلهم لیحیطوا بهم، فکان النّفر من أصحاب الحسین الثّلاثة والأربعة یتخلّلون البیوت فیقتلون الرّجل وهو یقوض وینهب ویرمونه من قریب أو یعقرونه، فأمر بها عمر بن سعد فاحرقت، فقال لهم الحسین: دعوهم فلیحرقوها فإنّهم إذا أحرقوها لا یستطیعون أن یجوزوا إلیکم منها فکان کذلک.
__________________________________________________
- گفتم: «به خدا نمی‌گویمت کیستم.»
گوید: به خدا بیم داشتم که اگر بشناسدم، به نزد حکومت زیانم زند.
گوید: یکی که شمر نسبت به وی مطیع‌تر از من بود، یعنی شبث بن ربعی، بیامد و گفت: «سخنی بدتر از سخن تو نشنیده‌ام و رفتاری زشت‌تر از رفتار تو ندیده‌ام، ترساننده زنان شده‌ای؟»
گوید: شهادت می‌دهم که شرمنده شد و می‌خواست بازگردد که زهیر بن قین با گروهی از یاران خویش که ده کس بودند، حمله برد و به شمر و یارانش تاخت و آن‌ها را از خیمه‌ها عقب راند که از آن‌جا دور شدند. ابو عزه ضبابی را که از یاران شمر بود، از پای درآوردند و خونش بریختند.
گوید: جماعت به آن‌ها حمله بردند و بر ایشان فزونی گرفتند و پیوسته از یاران حسین کشته می‌شد و چون یک کس یا دو کس از آن‌ها کشته می‌شد نمودار بود، اما آن گروه بسیار بودند و هر چه از آن‌ها کشته می‌شد، نمود نمی‌کرد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3038- 3041
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 383
وخرجت امرأة الکلبیّ [تمشی إلی زوجها] فجلست عند رأسه تمسح التّراب عن وجهه وتقول: هنیئاً لک الجنّة، فأمر شمر غلاماً اسمه رستم، فضرب رأسها بالعمود [فشدخه] فماتت مکانها.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 290- 291
وقاتل أصحاب الحسین قتالًا شدیداً، فکانوا لا یحملون علی جانب من خیل الکوفة إلّا کشفوه، فلمّا رأی ذلک عزرة بن قیس- وهو علی خیل الکوفة- بعث إلی عمر بن سعد فقال: «ألا تری ما تلقی خیلی منذ الیوم من هذه العدّة الیسیرة؟ ابعث إلیهم الرّجّالة والرّماة!». فقال عمر لشبث بن ربعیّ: تقدّم إلیهم: فقال: سبحان اللَّه! أتعمد إلی شیخ مُضَر وأهل المصر عامّة تبعثه فی الرّماة؟ لم تجد من تندب لهذا ویُجزی عنک غیری!» وکان لا یزالون یرون من شبث الکراهة لقتال الحسین.
قال: فلمّا قال شبث ذلک، دعا عمر بن سعد الحصین بن نمیر وبعث معه المجفّفة وخمسمائة من المرامیة، فلمّا دنوا من الحسین وأصحابه رشقوهم بالنّبل، فلم یلبثوا أن عقروا خیولهم وصاروا رجالة کلّهم.
وقاتل النّاس أشدّ قتال حتّی انتصف النّهار، وهم لا یقدرون علی أن یأتوا الحسین وأصحابه إلّامن وجه واحد، لاجتماع أبنیتهم وتقارب بعضها من بعض.
فأرسل عمر بن سعد رجالًا یقوّضونها عن أیمانهم وعن شمائلهم، لیحیطوا بهم، فکان النّفر من أصحاب الحسین والثّلاثة والأربعة یتخلّلون البیوت، فیقتلون الرّجل وهو یقوّض وینهب. فأمر بها عمر بن سعد فأحرقت، فقال الحسین: «دعوهم یحرقوها، فإنّهم إذا أحرقوها لا یستطیعون أن یجوزوا إلیکم منها!». فکان ذلک کذلک، وجعلوا لا یقاتلونهم إلّامن وجه واحد.
وخرجت امّ وهب امرأة الکلبیّ تمشی إلی زوجها، حتّی جلست عند رأسه، فجعلت تمسح التّراب عن وجهه وتقول: هنیئاً لک الجنّة! فقال شمر لغلام اسمه رستم: اضرب رأسها بالعمود. فضرب رأسها، فشدّخه، فماتت مکانها.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 449- 450
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 384
[عن أبی مخنف] فخرجت زوجته إلیه وجلست عند رأسه تمسح التّراب عن عینیه وهی تقول: هنیئاً لک بالجنّة، فقال الشّمر (لعنه اللَّه) لغلامه رستم: اضرب رأسها بالعمود یا رستم، فضربها، فماتت عند زوجها. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 285
(وقال) أبو مخنف: ثمّ عطفت «2» المیمنة والمیسرة والخیل والرّجّالة علی أصحاب الحسین علیه السلام، فاقتتلوا قتالًا شدیداً وصرع أکثرهم «3»، فبانت بهم القلّة، وانجلت الغبرة، فخرجت امرأة الکلبیّ «4» تمشی إلی «4» زوجها، حتّی جلست عند رأسه، تمسح التّراب عنه «5» وتقول:
هنیئاً لک الجنّة، أسأل اللَّه الّذی رزقک الجنّة؛ أن یصحبنی معک، فقال شمر لغلامه «6» رستم:
اضرب رأسها بالعمود؛ فضرب رأسها، فشدخه، فماتت مکانها. «7»
السّماوی، إبصار العین،/ 107/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 304- 305؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 170
فلمّا خرج إلی القتال، خرجت امّه تشجِّعه، ولمّا قُتل خرجت زوجته تنظر إلیه؛ فوقفت علیه وقُتلت.
السّماوی، إبصار العین،/ 128/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 418
فائدة: قتلت مع الحسین فی یوم الطّفّ امرأة واحدة من أنصار الحسین وهی امّ وهب النّمریّة القاسطیّة زوجة عبداللَّه بن عمیر الکلبیّ، فإنّها وقفت علیه وهو قتیل، فقالت:
أسأل اللَّه الّذی رزقک الجنّة أن یصحبنی معک، فقتلها رستم غلام شمر بعمود.
__________________________________________________
(1)- از شهدا که مورخان و محدثان یاد از او نکرده‌اند [...] و دیگر عبداللَّه‌بن عمیر الکلبی است.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 314
(2)- [وسیلة الدّارین: عطف علی].
(3)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: وأخذت أهل الکوفة تحمل إلیهم وإنّما هم اثنان وثلاثون‌فارساً].
(4) (4) [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: تتمنّی].
(5)- [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: عن وجهه].
(6)- [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: لغلام له یسمّی].
(7)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: فهذه أوّل امرأة استشهدت فی معسکر الحسین علیه السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 385
السّماوی، إبصار العین،/ 132؛ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 413
برزت بین الأعداء یوم الطّفّ من مخیّم الحسین علیه السلام خمس نسوة، وهنّ: [...] وامّ وهب زوجة عبداللَّه بن عمیر الکلبیّ، خرجت معه لتقاتل وبعد قتله فقُتلت.
وامّ عبداللَّه هذا خرجت معه تشجّعه وبعد قتله تقاتل. «1»
السّماوی، إبصار العین،/ 133/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 414
«1»
__________________________________________________
(1)- اصحاب حسین با لشگر کوفه نبرد سختی کردند. سواران آن‌ها که سی و دو تن بودند، به هر سوی لشگر کوفه یورش می‌کردند آن‌ها را از هم می‌شکافتند و گویا ابوالطفیل آنان را ستوده است:
چه امواج بودند یورش بران پلنگان و شیران و درندگان
جوانان و پیران آقا منش نشسته بر اسبان همه پهلوان
همه غرق پولاد وچون آفتاب بتابد بر آن خیره زان دیدگان
شعار همه سیره مصطفی به پرچم عذاب خدا شد نشان
(ط) چون عزرةبن‌قیس که فرمانده سواره‌نظام کوفیان‌بود دید صف سوارانش از هر سو شکافته می‌شود، عبدالرحمان بن حصین را نزد عمربن سعد فرستاد، گفت: «نمی‌بینی از صبح امروز سواران من از این عده کم چه می‌کشند؟ پیادگان و تیراندازان را بر سر آن‌ها فرست.»
عمر سعد به شبث بن ربعی گفت: «تو بر حسین حمله می‌کنی؟»
گفت: «سبحان اللَّه! شیخ شهر و آقای همه کوفه را با تیراندازان می‌فرستی؟ کسی دیگر برای این کار نداری؟»
شبث از جنگ با حسین کراهت داشت. ابوزهیر عبسی گوید: در زمان امارت مصعب من از او شنیدم می‌گفت: «خداوند هرگز خیری به کوفیان ندهد و آن‌ها را به سعادت نرساند، تعجب ندارد که ما در رکاب علی بن ابی‌طالب وسپس در رکاب پسرش با آل ابوسفیان مدت پنج سال جنگیدیم. سپس بر پسر او حسین که بهترین اهل‌زمین بود، پریدیم و در رکاب آل‌معاویه و زاده سمیه با او جنگیدیم، گمراهی و چه گمراهی؟!!»
عمر بن سعد حصین بن نمیر را خواست و گشتی‌ها را با پانصد تیرانداز با او فرستاد. آمدند تا نزدیک حسین و یارانش رسیدند و آن‌ها را تیرباران کردند و اسب‌های آن‌ها را از پا درآوردند و همه پیاده ماندند.
(ط) گوید: تا نیمه روز با آن‌ها نبرد سختی کردند و لشگر کوفه جز از یک سو بدان‌ها دست نداشتند؛ زیرا چادرها را به‌هم‌پیوسته بودند. چون عمر سعد چنین‌دید دستور داد بروند از سمت‌چپ و راست چادرهای آن‌ها را از جا بکنند و بر آن‌ها دور زنند و دسته‌های سه نفری و چهار نفری از اصحاب حسین حفاظت چادرها را به عهده گرفتند و از میان چادرها به مهاجمان حمله می‌بردند و آن که می‌خواست چادری را بکند-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 386
فمشت إلیه زوجته امّ وهب وجلست عند رأسه تمسح الدّم عنه وتقول: هنیئاً لک الجنّة، أسأل اللَّه الّذی رزقک الجنّة أن یصحبنی معک، فقال الشّمر لغلامه رستم: اضرب رأسها بالعمود، فشدخه وماتت مکانها «1»، وهی أوّل امرأة قُتلت من أصحاب الحسین. «2»
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 298/ مثله بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 394

السّلام علی عبداللَّه بن عمیر [أبو عمر] «3» الکلبیّ. «4»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 576، (ط قم)، 3/ 78، مصباح الزّائر،/ 283/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 272، 45/ 71؛ البحرانی، العوالم، 17/ 338؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 304؛ سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 3/ 23؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 413؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 203؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 170؛ المیانجی، العیون العبری،/ 319
__________________________________________________
- یا برباید می‌کشتند و به تیر می‌زدند و زخمی می‌کردند. عمر سعد گفت: «خود به خیمه‌ها نروید و آن‌ها را نکنید و نربایید، آن‌ها را آتش بزنید.»
آتش به خیمه‌ها زدند و دست از کندن و ربودن برداشتند. حسین فرمود: «بگذارید خیمه‌ها را آتش زنند، خود آن آتش جلوگیر آن‌هاست.»
و هم‌چنان بود و باز هم از یک سو با آن‌ها جنگ می‌کردند.
(ط) همسر عمیر کلبی به میدان دوید وبالای سر شوهر خود نشست وخاک از او پاک می‌کرد و می‌گفت: «بهشت بر تو گوارا.»
شمر بن ذی الجوشن به غلامی رستم نام گفت: «یک عمودی به سر او بکوب.»
عمودی بر سرش کوفت و سرش را از هم پاشید و همان‌جا مرد.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 121- 122
(1)- [جاء فی هامش بحرالعلوم: إنّها ماتت عند ولدها وهب لا عند زوجها].
(2)- همسر عبداللَّه بعد از کشته شدن او شهید شد. خود عبداللَّه نیز دومین شهید از اصحاب حسین علیه السلام بود.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 98
(3)- [من مصباح الزّائر].
(4)- سلام بر عبداللَّه بن عمیر کلبی. هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 146
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 387

السّلام علی عبداللَّه بن عُمَیْرٍ. «1»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 713، (ط قم)، 3/ 344، مصباح الزّائر،/ 295/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 340؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 178

[عن مقتل شهاب الدّین العاملیّ] ثمّ برز من بعده عبداللَّه بن عُمیر الکندیّ وقاتل قتالًا شدیداً وتکاثر علیه الأقوام، فحمل علیهم حملة رجل واحد، وهو یقول:
إنِّی من کندة عالی الأصلِ أطعنکم بالرُّمح قیل النّصلِ
ضرب غلامٍ لم یکن بالفشلِ عن الحسین وهو جلیل الأصلِ
ثمّ إنّه قاتل قتالًا شدیداً حتّی قتل خمسین مبارزاً، واستشهد أمام الحسین علیه السلام.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 285- 286

ذکرنا ترجمته فی المجلّد الرّابع عشر، ص 689- 730.
وممّا لم یُذکر فیه:
ثمّ رمی رجل من أصحاب عمر بن سعد یُقال له عمر بن صبیح، عبداللَّه بن مسلم بن عقیل بسهمٍ، فاتّقاه بکفِّه، فسمّره علی جبهته، فلم یستطع تحریکه، ثمّ انتحی علیه آخر برمحه، فطعنه فی قلبه، فقتله رحمة اللَّه علیه.
ابن حاتم الشّامیّ، الدّرّ النّظیم،/ 555
__________________________________________________
(1)- سلام بر عبداللَّه بن عمیر.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 149
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 388

ستأتی ترجمته فی ترجمة أبیه یزید فی المجلّد السّابع عشر رقم 299/ 363، فراجع هناک.

وقُتل عبداللَّه بن یقطر، رضیع الحسین بن علیّ، بالکوفة. «1»
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 152/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 2/ 121؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 283
وقُتل مع الحسین بن علیّ بن أبی طالب رضی اللَّه عنهما: عبداللَّه بن یقطر- رضیع الحسین-.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 77
أخوه [الإمام الحسین علیه السلام] من الرِّضاعة، وهو عبداللَّه بن یقطر.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 379/ مثله الطّبری، التّاریخ، 5/ 398؛ المفید، الإرشاد، 2/ 71- 72؛ الفتّال، روضة الواعظین،/ 152؛ الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 228، 229؛ ابن الأثیر، الکامل، 3/ 278؛ النّویری، نهایة الإرب، 20/ 414؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 189
وقُتل عبداللَّه بن یقطُر رضیع الحسین «2» بن علیّ «2». «3»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 469/ مثله ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 340؛ ابن الأثیر، الکامل، 3/ 303
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: وکان رسوله علیه السلام].
(2- 2) [لم یرد فی المنتظم والکامل].
(3)- عبداللَّه بن یقطر همشیر حسین نیز کشته شد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3084
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 389
مولی لبنی هاشم، عبداللَّه بن یقطر «1».
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 77؛ مثله الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 203؛ محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 185
وقبض علی عبداللَّه بن بُقطُر «2» رضیع الحسین بن علیّ بن أبی طالب فی ذلک الیوم.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 310، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 558
حدّثنا أبو الزّنباع روح بن الفرح، ثنا یحیی بن بکیر، حدّثنی اللّیث بن سعد قال:
توفی معاویة رضی الله عنه فی رجب لأربع لیال خلت «3» منه واستخلف یزید سنتین «4». وفی سنة «5» إحدی وستّین قتل الحسین بن علیّ وأصحابه رضی اللَّه عنهم لعشر لیال خلون من المحرّم یوم عاشوراء [...] «6» عبداللَّه رضیع الحسین رضی اللَّه عنهم «6».
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 108- 109؛ مقتل الحسین،/ 38/ عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 197؛ مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 185
تسمیة مَنْ شهد مع الحسین بن علیّ علیهما السلام بکربلاء: عبداللَّه بن یقطر، رضیع الحسین ابن علیّ بن أبی طالب.
المفید، الاختصاص (ط النّجف)،/ 78 (ط بیروت)،/ 82
من أصحاب الحسین بن علیّ علیهما السلام: عبداللَّه بن یقطر رضیعه علیه السلام.
الطّوسی، الرّجال،/ 76/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 210؛ الأسترآبادی، منهج المقال،/ 214؛ أبو علیّ الحائری، منتهی المقال، 4/ 258 (ط حجری)،/ 195؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 283؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 216
__________________________________________________
(1)- [فی الفتوح وتسلیة المجالس: یقطین].
(2)- من الطّبریّ، وفی الأصل: مقسط.
(3)- [مجمع الزّوائد: خلون].
(4)- [فی الأمالی ومجمع الزّوائد: سنة وستّین].
(5)- [لم یرد فی الأمالی].
(6- 6) [لم یرد فی مجمع الزّوائد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 390
عبداللَّه بن یقطر، وهو أخوه من الرِّضاعة.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 228/ مثله ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 168
(وبهذا الإسناد) الّذی مرّ عن أحمد بن الحسین، أخبرنی أبو الحسین بن الفضل القطّان؛ حدّثنا عبداللَّه بن جعفر، حدّثنا یعقوب بن سفیان، حدّثنا ابن بکیر، عن اللّیث بن سعد قال: فی سنة إحدی وستّین؛ قُتل الحسین بن علیّ وأصحابه، لعشر لیال خلون من المحرّم یوم عاشوراء یوم السّبت فی آخر الیوم، وقُتل معه [...] رضیع الحسین قُتل بالکوفة.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 47
ومن أصحابه علیه السلام: عبداللَّه بن یقطر رضیعه.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 77/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 199؛ البحرانی، العوالم، 17/ 333
عبداللَّه بن یقطر.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 92؛ مثله الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 201
ومنها: ما روی عن عبداللَّه بن یقطر بن أبی عقب اللّیثی من بنی لیث بن بکر بن عبد مناف بن کنانة، رضیع الحسین علیه السلام:
إذا کملت إحدی وستّون «1» حجّة إلی خمسةٍ من بعدهنّ ضرائحِ
وقام بنو لیث بنصر ابن أحمد یهزّون أطراف القنا والصّفائحِ
تعرّفتهم شعث النّواصی یقودها من المنزل الأقصی شعیب بن صالحِ
وحدّثنی إذ أعلم النّاس کلّهم أبو حسن أهل التّقی والمدائحِ
الرّاوندی، الخرایج والجرایح، 2/ 550
عبداللَّه بن یقطر بالقاف السّاکنة بعد الیاء المنقّطة تحتها نقطتان، والطّاء المهملة والرّاء.
رضیع الحسین علیه السلام.
__________________________________________________
(1)- سبعون، تسعون، خ ل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 391
العلّامة الحلّی، خلاصة الأقوال (ط حجری)،/ 51/ عنه: الأسترآبادی، منهج المقال،/ 214؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 283
عبداللَّه بن یقطُر «1»، یقال بالیاء المثنّاة تحت، ویقال بالباء المضمومة المفردة تحت والقاف والطّاء المهملة المضمومة سین [جخ] رضیعه.
ابن داود،/ 217
(عبداللَّه) بن یقظة- ذکر أبو جعفر الطّبریّ أ نّه قُتل مع الحسین بن علیّ بکربلاء، کان رضیعه.
ابن حجر، الإصابة، 3/ 58 رقم 6167
وممّن قُتل مع الحسین بکربلاء أخوه من الرّضاعة عبداللَّه بن بقطر، وقد قیل إنّه قُتل قبل ذلک حیث بعث معه کتاباً إلی أهل الکوفة، فحمل إلی ابن زیاد، فقتله.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 189
ذکر من قُتل من أصحاب الحسین علیه السلام ومن أهل بیته وموالیه [...] وقُتل عبداللَّه بن یقطر بالقادسیّة.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 197، 198
وقُتل عبداللَّه رضیع الحسین علیه السلام.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 198
عبداللَّه بن یقطر. «2»
مدرّسی، جنّات الخلود،/ 22
(عبداللَّه بن یقطر الحمیریّ رضیع الحسین علیه السلام). کانت امّه حاضنة للحسین، کامّ قیس بن ذریح للحسن، ولم یکن رضع عندها، ولکنّه یسمّی رضیعاً له لحضانة امّه له.
وامّ الفضل بن العبّاس لبابة کانت مربّیة للحسین علیه السلام، ولم ترضعه أیضاً، کما صحّ فی الأخبار أ نّه لم یرضع من غیر ثدی امّه فاطمة صلوات اللَّه علیه وإبهام رسول اللَّه صلی الله علیه و آله
__________________________________________________
(1)- ب: یقطین.
(2)- باب العین من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...].
عبداللَّه بن یقطر رضیع آن حضرت علیه السلام است.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 210
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 392
تارة، وریقه تارة أخری. (قال) ابن حجر فی الإصابة: إنّه کان صحابیّاً، لأنّه لدة الحسین علیه السلام.
(ضبط الغریب) ممّا وقع فی هذه التّرجمة (یقطر) بالیاء المثنّاة تحت، والقاف والطّاء والرّاء المهملتین. وضبطه الجزریّ فی الکامل بالباء الموحّدة، لکن مشیختنا ضبطوه بالیاء المثنّاة تحت (لدة). اللّدة: الّذی ولد مع الإنسان فی زمن واحد.
السّماوی، إبصار العین،/ 52، 53
قُتل من أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله مع الحسین خمسة نفر فی الطّفّ، ومنهم عبداللَّه بن یقطر الحمیریّ، فإنّه لدة الحسین علیه السلام، ذکره ابن حجر.
السّماوی، إبصار العین،/ 128/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 413
ومنهم عبداللَّه بن یقطر الحمیری رضیع الحسین بن علیّ علیه السلام قتیل الکوفة [...]، قال عزّ الدّین الجزری فی أسد الغابة: عبداللَّه بن یقطر الحمیریّ رضیع الحسین بن علیّ علیه السلام قتل بالکوفة.
وقال العسقلانی فی الإصابة فی باب المیم من کتاب النّساء: کانت امّه میمونة حاضنة للحسین علیه السلام کامّ قیس بن ذریح للحسن علیه السلام، ولم یکن رضع عندها ولکنّه یُسمّی رضیعاً له لحضانة امّه له، وامّ الفضل بن العبّاس لبابة کانت مربِّیة للحسین علیه السلام بأمر من النّبیّ صلی الله علیه و آله کما ذکره أهل الخبر، ولم ترضعه أیضاً کما صحّ فی الأخبار والسّیر من طریق العامّة والخاصّة والزّیدیّة بأ نّه علیه الصّلاة والسّلام لم یرضع من غیر ثدی فاطمة صلوات اللَّه علیها، وإبهام رسول اللَّه صلی الله علیه و آله تارة، وریقه تارة أخری. وقال عزّ الدّین الجزری فی أسد الغابة، والعسقلانی فی الإصابة: کان عبداللَّه بن یقطر صحابیّاً لأنّه لدة الحسین علیه السلام.
اللّدة الّذی ولد مع الإنسان فی زمن واحد، لأنّ یقطر کان خادماً عند رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وکانت زوجته میمونة فی بیت أمیر المؤمنین علیه السلام، فولدت عبداللَّه قبل ولادة الحسین علیه السلام بثلاثة أیّام، وکانت حاضنة للحسین علیه السلام کما ذکرنا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 393
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 283/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین، 1/ 216- 217
توضیح: ضبط لما وقع فی هذه التّرجمة: یقطر بالقاف السّاکنة بعد یاء المنقّطة کما ذکرنا، وضبطه ابن الأثیر فی الکامل بالباء الموحّدة، لکن مشیختنا رضوان اللَّه علیهم ضبطوه کالعلّامة فی الخلاصة، وأبو علیّ فی رجاله بالیاء المثنّاة تحت کما مرّ. مُدیة بضمّ المیم السّکین، والجمع مدی.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 284
عبداللَّه بن یقطر بالیاء المثنّاة التّحتانیّة المفتوحة، والقاف السّاکنة، والطّاء المهملة المضمومة، والرّاء المهملة، هو رضیع الحسین علیه السلام، ثقة. [...] التّوثیق الشّیخ رحمه الله فی رجاله، والعلّامة فی الخلاصة، وبالتّوثیق فی نسخة من رجاله ورسالته عن الحسین علیه السلام کافیة فی إثبات عدالته وثقته، وضبط کما بیّنّا مراراً. «1»
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 224- 225
وأمّا الّتی کانت له علیه السلام فهی (میمونة) امّ عبداللَّه بن یقطر، وکانت حاضنة للحسین فی بیت أمیر المؤمنین علیه السلام إلی أن توفِّیت فاطمة، ثمّ بعدها انضمّت إلی الحسین علیه السلام وکانت تخدم فی بیته إلی أن خرج الحسین علیه السلام من المدینة إلی العراق، فخرجت هی مع ابنها
__________________________________________________
(1)- می‌گویم که من داستان شهادتش را در نفس المهموم نگاشتم و باز ننگارم. ولی این آگاهی در این‌جا سزاست که بدانی جمعی از اصحاب رسول خدا بودند که به همراه حسین شهید شدند.
1. همین کاهلی نام برده
2. حبیب بن مظهر طبق گفته (بص) از ابن‌حجر
3. مسلم بن عوسجه اسدی، چنان چه ابن‌سعد در طبقات گفته
4. در کوفه، هانی‌بن عروه هم از اصحاب پیغمبر بود؛ زیرا گفته‌اند بیش از هشتاد سال داشته
5. عبداللَّه‌بن یقطر حمیری همشیر حسین علیه السلام (بص- ابصار العین) مادرش دایه حسین بوده، چنان‌چه ام قیس بن ذریح دایه حسن علیه السلام بوده، شیر از پستان او نخورده، ولی او را در دامن پروریده. مادر فضل بن عباس به نام لبابه هم للَّه‌حسین علیه السلام بوده و او را شیر نداده. چون اخبار از صحیحه دارد که آن حضرت جز از پستان مادرش فاطمه و ابهام جدش رسول خدا و گاهی از زبان مبارکش شیر دیگری نخورده. ابن حجر در اصابه گفته: او از صحابه است؛ زیرا همزاد حسین علیه السلام بوده.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 336
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 394
عبداللَّه بن یقطر، ثمّ بعثه الحسین علیه السلام إلی مسلم بن عقیل بعد خروجه من مکّة فی جواب کتاب مسلم إلی الحسین علیه السلام یسأله القدوم ویخبره باجتماع النّاس، فقبض علیه الحصین بن نمیر التّمیمیّ وأرسله إلی عبیداللَّه بن زیاد، فسأله عن حاله «1» فلم یخبره «1» فأمر بقتله، وکانت امّه میمونة مع الحسین علیه السلام حتّی أتت کربلاء.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 230- 231/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 426
وکان عبداللَّه- هذا- صحابیّاً جلیلًا، وتابعیّاً، شدید الموالاة لأهل البیت علیهم السلام، لم یکن- کما هو المشهور علی الألسنة، وفی کتب التّاریخ- رضیعاً للحسین علیه السلام، فإنّه علیه السلام لم یرتضع من ثدی امرأة غیر امّه. ولکنّه کان لِدة الحسین ولدة المرء من ولد معه فی زمن واحد، لأنّ (یقطر) کان خادماً عند رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وکانت زوجته (میمونة) فی بیت الإمام علیّ بن أبی طالب علیه السلام، فولدت عبداللَّه قبل ولادة الحسین بثلاثة أیّام، وکانت حاضنة للحسین، لذلک جعله اللَّه أخو الحسین من حیث الحضانة، ولدِته من حیث الولادة- بإیجاز عن أسد الغابة للجزریّ-.
والملاحظ: أنّ هذا الرّجل هو الرّسول الآخر للحسین إلی أهل الکوفة، وکان الأوّل قیس بن مُسْهِر الصّیداویّ، وکلاهما استشهدا فی سبیل الحسین علیه السلام فی طلائع الثّورة.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 186
عبداللَّه بن یقطر، الرّضیع للحسین علیه السلام الصّحابیّ: فی الذّخیرة ص 282 ذکر ناقلًا عن الجزریّ والعسقلانیّ: أنّ عبداللَّه بن یقطر الحمیریّ رضیع الحسین بن علیّ علیه السلام قتیل الکوفة سفیر الحسین بن علیّ إلی جماعة أهل الکوفة، قال العلّامة فی رجاله: عبداللَّه بن یقطر رضیع الحسین بن علیّ علیه السلام، قُتل بالکوفة وکان رسول الحسین، رمی به من فوق القصر، فتکسّرت عظامه، فقام إلیه عبدالملک بن عمیر اللّخمیّ قاضی الکوفة وفقیهها، فقتله، واحتزّ رأسه، وقال أبو علیّ فی رجاله: عبداللَّه بن یقطر رضیع الحسین علیه السلام، قُتل
__________________________________________________
(1) (1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 395
بالکوفة، وکان رسوله، ورمی به من فوق القصر، فتکسّرت عظامه. «1»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 216

فأقبل عبیداللَّه بن زیاد علی الظّهر سریعاً حتّی قدم الکوفة، فأقبل متعمّماً متنکِّراً حتّی دخل السّوق، فلمّا رأته السّفلة وأهل السّوق خرجوا یشتدّون بین یدیه، وهم یظنّون أ نّه حسین! وذاک أ نّهم کانوا یتوقّعونه، فجعلوا یقولون لعبیداللَّه: یا ابن رسول اللَّه! الحمد للَّه الّذی أراناک، وجعلوا یقبّلون یدیه ورجله، فقال: لشدّ ما فسد هؤلاء!
ثمّ مضی حتّی دخل المسجد، فصلّی رکعتین، ثمّ صعد المنبر، وکشف عن وجهه، فلمّا رآه النّاس مال بعضهم علی بعض وأقشعوا عنه.
وبنی عبیداللَّه بن زیاد تلک اللّیلة بأهله امّ نافع بنت عمارة بنت عقبة بن أبی معیط.
واتی تلک اللّیلة برسول الحسین بن علیّ، قد کان أرسله إلی مسلم بن عقیل، یقال له: عبداللَّه بن یقطر، فقتله.
ابن سعد، مقتل الحسین،/ 65
وبعث الحسین أخاه من الرّضاعة- وهو عبداللَّه بن یقطر- إلی مسلم قبل أن یعلم أ نّه قُتل، فأخذه الحصین بن تمیم وبعث به إلی ابن زیاد.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 379، أنساب الأشراف، 3/ 168
وکان [الحسین علیه السلام] سرّحه [عبداللَّه] إلی مسلم بن عقیل من الطّریق، وهو لا یدری أ نّه قد أصیب، فتلقّاه خیل الحصین بن تمیم بالقادسیّة، فسرّح به إلی عبیداللَّه بن زیاد. «2»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 398
__________________________________________________
(1)- عبداللَّه‌بن بقطر: ( «حمیری»، عرب جنوب) مادر عبداللَّه، پرستار امام حسین بوده است. «ابن‌حجر» نام او را در کتاب «الاصابه» ذکر کرده و گفته است که او از همراهان امام و از کودکی نیز همراه و هم‌دوره حسین علیه السلام بوده است.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین علیه السلام،/ 119
(2)- عبداللَّه را از راه سوی مسلم‌بن عقیل فرستاده‌بود که هنوز از کشته شدن وی خبر نیافته بود. سواران حصین‌بن نمیر در قادسیه او را گرفتند و پیش عبیداللَّه‌بن زیاد فرستادند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2986
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 396
قال: ثمّ دعا عبیداللَّه [بن] زیاد محمّد «1» بن الأشعث بن قیس، وأسماء بن خارجة الفزاریّ، وعمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، فقال: خبّرونی عنکم، ما الّذی یمنع هانی بن عروة من المصیر إلینا؛ فقالوا: إنّه مریض، فقال عبید [اللَّه- «2»] بن زیاد: قد کان مریضاً، غیر أ نّه قد برئ من علّته ویجلس «3» علی باب داره، فعلیکم «4» أن تصیروا إلیه وتأمروه أن لا یدع ما یجب علیه من حقّنا، فإنِّی لا أحبّ أن «5» أستفسر رجلًا مثله، لأنّی لم أزل له مکرماً. فقالوا: نفعل، أصلح اللَّه الأمیر، نلقاه فی ذلک ونأمره بما تحبّ.
قال: فبینا «6» عبیداللَّه بن زیاد «7» من هؤلاء القوم فی محاورة «7» إذ دخل علیه رجل من أصحابه یقال له عبداللَّه «8» بن یربوع التّمیمیّ، فقال: أصلح اللَّه الأمیر! ههنا خبر «9»، فقال له [ابن] زیاد: وما ذاک؟ قال: کنت خارج الکوفة «10» أجول علی فرسی وأقبله «4» إذ نظرت إلی رجلٍ قد خرج من الکوفة مسرعاً یرید البادیة، فأنکرته، ثمّ لحقته وسألته عن حاله وأمره، فذکر أ نّه من أهل المدینة؛ ثمّ نزلت عن فرسی، ففتّشته، فأصبت معه هذا الکتاب. قال: فأخذ عبیداللَّه بن زیاد الکتاب، فقضّه وقرأه، وإذا فیه مکتوب: بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، للحسین بن علیّ «11»، أمّا بعد، فإنّی أخبرک أ نّه قد بایعک من أهل الکوفة «12» نیف وعشرون «12» ألفاً، فإذا بلغک کتابی هذا فالعجل العجل، فإنّ النّاس کلّهم معک
__________________________________________________
(1)- فی د: بمحمّد.
(2)- من د و بر.
(3)- من المقتل والطّبریّ، وفی النّسخ: جلس.
(4)- فی النّسخ: فلا علیکم.
(5)- لیس فی د.
(6)- فی د: فبینما، والقصّة الآتیة لیست فی المراجع.
(7- 7) فی د: فی محاورة مع القوم.
(8)- فی التّرجمة الفارسیّة ص 362: مالک.
(9)- من التّرجمة، وفی النّسخ: خیر.
(10)- سقط من د.
(11)- زید فی التّرجمة: من مسلم بن عقیل.
(12) (12) فی النّسخ: نیفاً عن عشرین.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 397
ولیس لهم فی یزید بن معاویة رأی ولا هوی- والسّلام.
قال: فقال ابن زیاد: أین هذا الرّجل الّذی أصبت معه هذا الکتاب؟ قال: بالباب، فقال: ائتونی به! فلمّا دخل ووقف بین یدی [ابن-] «1» زیاد، فقال له: مَنْ أنت؟ قال: أنا مولی لبنی هاشم، قال: فما اسمک؟ قال: اسمی عبداللَّه بن یقطین «2»، قال: مَنْ دفع إلیک هذا الکتاب؟ قال: دفعه إلیّ امرأة لا أعرفها. قال: فضحک عبیداللَّه بن زیاد وقال: خبِّرنی واحدة من ثنتین: إمّا أن تخبرنی مَنْ دفع إلیک هذا الکتاب، فتنجو من یدی؛ وإمّا أن تُقتل. فقال: أمّا الکتاب فإنِّی لا أخبرک مَنْ دفعه إلیّ، وأمّا القتل فإنِّی لا أکرهه، فإنّی لا أعلم قتیلًا «3» عند اللَّه أعظم ممّن «4» یقتله مثلک. قال: فأمر عبیداللَّه بن زیاد بضرب [عنقه؛ فضربت- «1»] رقبته صبراً- رحمه الله.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 75- 77
ولمّا بلغ عبیداللَّه بن زیاد إقبال الحسین علیه السلام «5» من مکّة «6» إلی الکوفة 5 6 بعث «7» الحصین ابن نمیر «8» صاحب شرطه حتّی نزل القادسیّة «9» ونظم الخیل ما بین القادسیّة «10» إلی خفان وما بین القادسیّة «10» إلی القطقطانیّة «11»، وقال للنّاس: هذا الحسین یرید العراق «9»، ولمّا «12»
__________________________________________________
(1)- من د.
(2)- کذا فی النّسخ، وفی التّرجمة: یعطین.
(3)- من د، وفی الأصل و بر: قتیل.
(4)- فی د: من قتیل.
(5- 5) [لم یرد فی روضة الواعظین].
(6- 6) [لم یرد فی الأسرار].
(7)- [فی العیون مکانه: ولمّا بلغ خروجه عبیداللَّه بن زیاد بعث ...].
(8)- [فی نفس المهموم والعیون: تمیم].
(9- 9) [روضة الواعظین: إلی القطقطانیّة].
(10- 10) [لم یرد فی العیون].
(11)- [إلی هنا لم یرد فی مثیر الأحزان].
(12)- [فی وسیلة الدّارین مکانه: المنزل الرّابع: حاجز وبطن الرّمّة وهما محل أهل البادیة وملتقی طریق المصریِّین والکوفیِّین، ولمّا ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 398
بلغ الحسین علیه السلام الحاجز «1» من بطن الرّمّة بعث قیس بن مُسْهِر الصّیداویّ، «2» ویقال: بل «3» بعث «2» أخاه من الرّضاعة عبداللَّه بن یقطر إلی أهل «4» الکوفة، «5» «6» ولم یکن علیه السلام علم بخبر ابن عقیل رحمه الله وکتب معه «7» إلیهم «6»:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین بن علیّ إلی إخوانه من «8» المؤمنین والمسلمین «9»، سلام علیکم، فإنِّی أحمد إلیکم «10» اللَّه الّذی لا إله إلّاهو، أمّا بعد، فإنّ کتاب مسلم بن عقیل جاءنی یخبر «11» فیه «12» بحسن رأیکم واجتماع «13» ملأکم علی نصرنا، والطّلب بحقِّنا، فسألت اللَّه أن یحسن لنا «14» الصّنیع «15» وأن یثیبکم «16» علی ذلک أعظم الأجر، وقد شخصت إلیکم من مکّة یوم الثّلاثاء لثمان «4» مضینَ من ذی الحجّة «6» یوم التّرویة «6»، فإذا قدم علیکم «17» رسولی فانکمشوا «18» فی أمرکم وجدّوا، فإنِّی قادم علیکم «19» فی أیّامی هذه، والسّلام علیکم
__________________________________________________
(1)- [فی نفس المهموم والمعالی والعیون ومثیر الأحزان: الحاجر].
(2- 2) [مثیر الأحزان: وقیل].
(3)- [لم یرد فی روضة الواعظین، وفی البحار والعوالم والدّمعة والمعالی والعیون: إنّه].
(4)- [التّصحیح من ط مؤسّسة آل البیت].
(5) (5*) [روضة الواعظین: مع کتاب].
(6- 6) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(7)- [لم یرد فی الدّمعة].
(8)- [لم یرد فی البحار والدّمعة والمعالی والعیون ومثیر الأحزان].
(9)- [لم یرد فی الأسرار].
(10)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(11)- [فی البحار ومثیر الأحزان: یخبرنی].
(12)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(13)- [فی العوالم والعیون: اجماع].
(14)- [لم یرد فی المعالی].
(15)- [فی نفس المهموم والمعالی والعیون ووسیلة الدّارین: الصّنع].
(16)- [فی العیون: یصیبکم، وفی وسیلة الدّارین: یثبتکم].
(17)- [الأسرار: إلیکم].
(18)- [فی الأسرار: فاکمشوا، وفی نفس المهموم: فاکمشوا (فانکمشوا خ ل)].
(19)- [فی العیون ومثیر الأحزان: إلیکم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 399
ورحمة اللَّه وبرکاته. «1»
وکان مسلم کتب إلیه قبل أن یُقتل بسبع وعشرین لیلة «2»، «3» وکتب إلیه أهل الکوفة أنّ لک هنا «4» مائة ألف سیف ولا تتأخّر (5*). «5»
المفید، الإرشاد، 2/ 71- 72/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 369- 370؛ البحرانی، العوالم، 17/ 219- 220؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 240- 241؛ الدّربندی، أسرار
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی العیون ومثیر الأحزان ووسیلة الدّارین].
(2)- [المعالی: یوماً].
(3)- [زاد فی نفس المهموم والمعالی: أمّا بعد فإنّ الرّائد لا یکذب أهله وقد بایعنی من أهل الکوفة ثمانیة عشر ألفاً فعجّل الإقبال حین یأتیک کتابی].
(4)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم والمعالی: ههنا].
(5)- و چون خبر رهسپار شدن حسین علیه السلام از مکه به سوی کوفه به عبیداللَّه بن زیاد رسید، حصین بن نمیر رئیس سربازان ونگهبانان خود را به قادسیه (که در پانزده فرسنگی کوفه است) فرستاد. و او لشگر و نگهبانی میان قادسیه و خفان (که بالاتر از قادسیه است) از یک سو، و میان قادسیه و قطقطانیه (که نزدیکی کوفه است) از سوی دیگر بگمارد (و همه این مسیر را کنترل کرده و تحت نظر گرفت) و به مردم گفت: «این حسین است که می‌خواهد به عراق بیاید (مراقب باشید).»
و حسین علیه السلام چون به منزل حاجز رسید که جایی است از بطن الرمة (بطن الرمة جایی است که حجاج بصره در آن فرود آیند و با آنان که از کوفه برای حج روند در آن‌جا به هم رسند) قیس بن مسهر صیداوی و برخی گفته اند عبداللَّه بن یقطر برادر رضاعی خود را به کوفه فرستاد، هنوز خبر شهادت مسلم بن عقیل را نشنیده بود، و نامه ای به وسیله او به مردم کوفه نوشت:
«بسم اللَّه الرحمن الرحیم. (نامه‌ای است) از حسین‌بن علی به برادران از مؤمنین و مسلمانان خود. سلام علیکم، همانا خدایی را سپاسگزارم که شایسته پرستشی جز او نیست.
اما بعد، پس همانا نامه مسلم بن عقیل به من رسید که در آن از نیک‌اندیشی شما و فراهم آمدنتان برای یاری و گرفتن حق از دست رفته ما خبر می‌داد. من از خدا خواسته‌ام که کار ما را نیک گرداند، و بهترین پاداش را در این باره به شما بدهد. و من در روز سه‌شنبه هشتم ماه ذی حجه روز ترویه از مکه به سوی شما رهسپار شدم. و چون این فرستاده من به شما رسید در کار خود بشتابید و کوشش کنید؛ زیرا من همین روزها بر شما درآیم. والسلام علیکم ورحمة اللَّه وبرکاته.»
و مسلم بن عقیل بیست و هفت شب پیش از آن که کشته شود نامه ای به آن حضرت علیه السلام نوشته بود. و مردم کوفه نیز نوشته بودند که در این جا صد هزار شمشیر برای یاری تو آماده است، درنگ مکن (و بشتاب).
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 71- 72
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 400
الشّهادة،/ 247، 248؛ القمّی، نفس المهموم،/ 174- 175، 176- 177؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 56- 57؛ مثله: الفتّال، روضة الواعظین،/ 152؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 262- 263؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 35؛ المیانجی، العیون العبری،/ 59- 60
ولمّا بلغ عبیداللَّه بن زیاد إقبال الحسین علیه السلام إلی الکوفة بعث الحصین بن نمیر صاحب شرطته حتّی نزل القادسیّة، ولمّا بلغ الحسین علیه السلام بطن الرّمّة، بعث عبداللَّه بن یقطر، وهو أخوه من الرّضاعة، وقیل: بل بعث قیس بن مُسْهِر الصّیداویّ إلی أهل الکوفة ولم یکن علم بخبر مسلم، وکتب معه إلیهم کتاباً یخبرهم فیه بقدومه ویأمرهم بالانکماش فی الأمر، فأخذه الحصین بن نمیر وبعث به إلی عبیداللَّه بن زیاد.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 228
وکان الحسین قد بعث بأخیه من الرّضاعة عبداللَّه بن یقطر إلی أهل الکوفة، فأخذه الحصین وأنفذه إلی ابن زیاد.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 228
فألقی فی طلب هانی عناء، ثمّ دعا عبیداللَّه محمّد بن الأشعث، وأسماء بن خارجة الفزاریّ، وعمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، وکانت رویحة بنت عمرو تحت هانی بن عروة، فقال: أخبرونی «1» ما الّذی یمنع هانی بن عروة من المصیر إلینا؟
فقالوا: إنّه مریض، أصلح اللَّه الأمیر.
فقال ابن زیاد: إنّه کان مریضاً، غیر أ نّه برأ وجلس علی باب داره، فلا علیکم أن تصیروا إلیه، وتأمروه أن لا یدع ما یجب علیه من حقّنا، «2» فإنِّی لا أحبّ أن تفسد عندی منزلة مثله من أشراف العرب «2»، فقالوا: نفعل ذلک.
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: خبّرونی].
(2) (2) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 401
فبینا عبیداللَّه مع «1» القوم فی هذه «2» المحاورة، إذ دخل «3» رجل من أصحابه یقال له مالک ابن یربوع التّمیمیّ، فقال: أصلح اللَّه الأمیر، «4» ههْنا خبر، فقال ابن زیاد: ما ذاک؟ قال «4»:
کنت خارج الکوفة، أجول علی فرسی، إذ نظرت رجلًا «5» خرج من الکوفة مسرعاً یرید البادیة فأنکرته، ثمّ إنِّی لحقته وسألته عن حاله، فذکر أ نّه من المدینة، فنزلت عن فرسی وفتّشته «6»، فأصبت معه هذا الکتاب، فأخذه ابن زیاد، «7» فإذا منه مکتوب «7»:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم
للحسین «8» بن علیّ
أمّا بعد،
فإنِّی أخبرک أ نّه قد «2» بایعک من أهل الکوفة «9» ما ینیف «9» علی عشرین ألفاً «10»، فإذا أتاک کتابی هذا «2» فالعجل العجل، فإنّ النّاس کلّهم معک، ولیس لهم فی یزید بن معاویة هوی ولا رأی، والسّلام.
فقال ابن زیاد: أین هذا الرّجل الّذی أصبت معه الکتاب؟
قال: هو بالباب.
قال: آتونی به، فأدخل «2»، فلمّا وقف بین یدی ابن زیاد، «11» قال له: مَنْ أنت؟ قال:
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی تسلیة المجالس: هؤلاء].
(2)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(3)- [أضاف فی تسلیة المجالس: علیه].
(4) (4) [تسلیة المجالس: إنّی].
(5)- [تسلیة المجالس: إلی رجل].
(6)- [تسلیة المجالس: ففتّشته].
(7- 7) [تسلیة المجالس: ففضّه فإذا فیه].
(8)- [تسلیة المجالس: إلی الحسین].
(9) (9) [تسلیة المجالس: نیّفاً].
(10)- [تسلیة المجالس: ألف رجل].
(11) (11*) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 402
مولی لبنی هاشم (11*)، قال: ما اسمک؟ قال: عبداللَّه بن یقطر «1»، قال: من دفع إلیک هذا الکتاب؟ قال: «2» امرأة لا أعرفها، فضحک ابن زیاد، قال: اختر «3» واحدة من «3» اثنتین: إمّا أن تخبرنی من دفع إلیک هذا «4» الکتاب، أو تُقتل «5»؛ فقال: أمّا الکتاب فإنِّی لا أخبرک «6» من دفعه إلیّ «6»، وأمّا القتل فإنِّی لا أکرهه، لأنِّی لا أعلم قتیلًا عند اللَّه أعظم أجراً «7» من قتیل «7» یقتله مثلک، فأمر ابن زیاد، فضُرب عنقه صبراً «4».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 203- 204/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 184- 186
فلمّا دخل [عبیداللَّه من منزل هانی إلی] القصر أتاه مالک بن یربوع التّمیمیّ بکتاب أخذه من یدی عبداللَّه بن یقطر، فإذا فیه: للحسین بن علیّ علیهما السلام. أمّا بعد، فإنِّی اخبرک أ نّه قد بایعک من أهل الکوفة کذا، فإذا أتاک کتابی هذا فالعجل العجل، فإنّ النّاس «8» معک، ولیس لهم فی یزید رأی ولا هوی، فأمر ابن زیاد بقتله.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 92/ عنه المجلسی، البحار، 44/ 342؛ البحرانی، العوالم، 17/ 192- 193؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 211
وکان سرّحه إلی مسلم بن عقیل من الطّریق، وهو لا یعلم بقتله، فأخذته خیل الحصین فسیّره من القادسیّة إلی ابن زیاد.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 178
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: یقطین].
(2)- [أضاف فی تسلیة المجالس: دفعته إلیّ].
(3- 3) [تسلیة المجالس: أحد].
(4)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(5)- [تسلیة المجالس: القتل].
(6) (6) [لم یرد ی‌تسلیة المجالس].
(7- 7) [تسلیة المجالس: ممّن].
(8)- [زاد فی البحار والعوالم والدّمعة: کلّهم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 403
وکان سرّحه إلی مسلم بن عقیل من الطّریق، وهو لا یدری أ نّه اصیب، فأخذه الحصین بالقادسیّة، فبعث به إلی زیاد.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 415
وظفر برسول الحسین وهو عبداللَّه بن بقطر، فقتله.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 201
وفی روایة أنّ الّذی قدم بکتاب الحسین إنّما هو عبداللَّه بن بقطر أخو الحسین من الرّضاعة، فألقی من أعلی القصر، واللَّه أعلم.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 168
وکان أرسله من الطّریق إلی مسلم بن عقیل «1» یتقدّم إلیه «1» ویأتیه بخبره من الکوفة، فأخذته خیل ابن زیاد من القادسیّة وأخذوا کتبه وقتلوه. «2»
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 189/ مثله الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 260
«2»
__________________________________________________
(1) (1) [لم یرد فی نور الأبصار].
(2)- مشایخ عظام روایت کرده‌اند که چون خبر توجه امام حسین علیه السلام به ابن‌زیاد رسید، حصین‌بن نمیر را با لشگر انبوه بر سر راه آن حضرت به قادسیه فرستاد، و از قادسیه تا قطقطانیه را از لشگر ضلالت اثرِ خود پر کرد. چون امام مظلوم به بطن رمه رسید، عبداللَّه‌بن یقطر برادر رضاعی خود را- به روایت دیگر: قیس بن مسهر را- به رسالت به جانب کوفه فرستاد. هنوز خبر شهادت مسلم به آن حضرت نرسیده بود، نامه‌ای به اهل کوفه نوشت به این مضمون: «بسم اللَّه الرحمن الرحیم. این نامه‌ای است از حسین بن علی به سوی برادران مؤمن و مسلمان. سلام الهی بر شما باد. حمد می‌کنم خداوندی را که به جز او خداوندی نیست. اما بعد، به درستی که نامه مسلم بن عقیل به من رسیده، و در آن نامه مندرج بود که اتفاق نموده‌اید بر نصرت ما و طلب حق ما از دشمنان ما. از خدا سؤال می‌کنم که احسان خود را بر ما تمام گرداند و شما را بر حسن نیت و کردار بهترین جزای ابرار عطا فرماید. به تحقیق که بیرون آمدم از مکه و روی به دیار شما آوردم، در روز سه شنبه هشتم ماه ذی حجه. چون پیک من به شما رسد، باید که کمر متابعت بر میان ببندید و اسباب کارزار را آماده گردانید و مهیای نصرت من باشید که به این زودی خود را به شما می‌رسانم. والسلام علیکم ورحمة اللَّه وبرکاته.»
و سبب نوشتن نامه آن بود که مسلم، بیست و هفت روز پیش از شهادت خود نامه‌ای به خدمت آن حضرت نوشته بود و اظهار اطاعت و انقیاد اهل کوفه نموده بود، و جمعی از اهل کوفه نامه‌ها نوشته بودند که در این جا صد هزار شمشیر برای نصرت تو مهیا گردیده است، به زودی خود را به شیعیان خود برسان.
پیک آن حضرت روانه شد و به قادسیه رسید. حصین او را گرفت و خواست که نامه را از او بگیرد. نامه را پاره کرد و به او نداد. حصین او را به نزد ابن‌زیاد فرستاد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 631- 632
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 404
__________________________________________________
- چون ابن‌زیاد را آگهی بردند که حسین علیه السلام به جانب کوفه کوچ می‌دهد، حصین‌بن نمیر را که صاحب شرطه بود، با لشگری رزم آزمای، به جانب قادسیه 1 روان داشت. و حصین‌بن نمیر ما بین قادسیه و خفان 2 را جماعتی از لشگریان بازداشت و گروهی را به قادسیه تا قطقطانه 3 و ارض طف 4 بگماشت و فرمان داد که: «بی جواز او احدی در این حدود مرور نکند و مجتازان 5 بی آگهی او عبور ندهند.»
نامه حسین علیه السلام به بزرگان کوفه
و از آن سوی حسین علیه السلام تا ارض حاجز از بطن رمه 6 طی مسافت کرد و هنوز اصحاب آن حضرت از شهادت مسلم‌بن عقیل آگهی نداشتند، لاجرم از آن جا بزرگان کوفه را بدین منوال مکتوب کرد:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین بن علیّ إلی وجوه إخوانه المؤمنین والمسلمین، سلام علیکم، فإنِّی أحمد إلیکم اللَّه الّذی لا إله إلّاهو، أمّا بعد فإنّ کتاب مسلم بن عقیل جاءنی یخبر فیه بحسن رأیکم وإجماع ملئکم علی نصرنا والطّلب بحقِّنا، فسألت اللَّه أن یحسن لنا الصّنیع وأن یصیبکم علی ذلک أعظم الأجر، وقد شخصت إلیکم من مکّة یوم الثّلاثاء لثمان مضین من ذی الحجّة (یوم التّرویة) فإذا قدم علیکم رسولی فانکمشوا فی أمرکم وجدّوا فإنّی قادم علیکم فی أیّامی هذه، والسّلام علیکم ورحمة اللَّه وبرکاته.
می‌فرماید: این مکتوبی است از حسین‌بن علی به سوی برادران مؤمن. پس از سپاس خداوند بی‌مانند، می‌فرماید. مسلم بن عقیل مکتوبی به من فرستاد و مرا آگهی داد که شما به حُسن رأی و رؤیت 7 متفق شده‌اید و به نصرت ما کمر بسته اید و در طلب حق ما هم داستان گشته اید. و من از خداوند خواستار شدم که نیکو گرداند به ساخته خویش مر ما را و در این امر، اجر عظیم عنایت فرماید مر شما را. و من روز سه‌شنبه هشتم ذی‌حجه در یوم ترویه از مکه بیرون شدم و به جانب شما رهسپار گشتم. هم اکنون چون فرستاده من به نزدیک شما فرا رسید، عجلت کنید و کوشش نمایید در امر خود و من نیز در این ایام به نزد شما حاضر خواهم شد. والسلام علیکم.
و نامه‌ای که قبل از شهادت مسلم‌بن عقیل بدان حضرت فرستادند، بیست و هفت روز قبل از این روز بود.
رسالت عبداللَّه‌بن یقطر
بالجمله، امام حسین علیه السلام آن نامه را درنوردید 8 و خاتم بر نهاد 9 و عبداللَّه بن یقطر را داد و او را گسیل فرمود. بالجمله، عبداللَّه بن یقطر، مکتوب حسین علیه السلام را مأخوذ داشت و پست و بلند طریق را درنوشت 10. چون به قادسیه برسید، دیدبانان حصین‌بن نمیر او را گرفتند و به دربار او بردند. حصین فرمان داد که او را بکاوید 11 تا اگر مکتوبی با اوست مکشوف افتد. عبداللَّه‌بن یقطر چون این بشنید مکتوب حسین علیه السلام را برآورد و پاره پاره کرد و چنان هبا 12 ساخت که کس از آن بهره نتوانست یافت. پس حصین او را دست به گردن بسته (مکتوفاً) به نزد عبیداللَّه بن زیاد فرستاد.
1. قادسیه: قریه‌ای است در 15 فرسخی کوفه.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 405
(وقال) أهل السّیر: إنّه سرّحه الحسین علیه السلام إلی «1» مسلم بن عقیل بعد خروجه من مکّة فی جواب کتاب مسلم إلی الحسین علیه السلام، یسأله القدوم ویخبره باجتماع النّاس، فقبض علیه الحصین بن تمیم بالقادسیّة «2» وأرسله إلی عبیداللَّه بن زیاد، فسأله عن حاله، فلم یخبره.
السّماوی، إبصار العین،/ 52/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 283- 284؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 217
(وقال) ابن قتیبة وابن مسکویه: إنّ «3» الّذی أرسله الحسین قیس بن مُسْهِر «4» کما یأتی «4»
__________________________________________________
- 2. خفان، به فتح اول و تشدید ثانی: مکانی است بالای قادسیه.
3. قطقطانه، با دو قاف مضموم: مکانی است بین کوفه و کربلا در نزدیکی کوفه.
4. ارض طف: زمین کربلا.
5. مجتازان: رهگذران.
6. بطن رمه: منزلگاه اهل بصره در مسافرت به مدینه.
7. رؤیت: فکر و نظر.
8. نوردیدن: پیچیدن و ته کردن.
9. خاتم بر نهاد: مهر کرد.
10. درنوشت: پیمود، طی کرد.
11. بکاوید: جست وجو کنید.
12. هبا ساختن: کنایه از زائل ساختن و از بین بردن است. سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 136- 138
(1)- [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین مکانهما: وقال أهل السّیر وبعض أرباب المقاتل منهم علیّ بن‌مسکویه فی المجلّد الثّالث من کتاب تجارب الأمم وأحمد بن داود الدّینوری فی کتاب أخبار الطّوال، وابن الأثیر فی الکامل، وعبداللَّه بن مسلم بن قتیبة فی کتاب الإمامة، وعلیّ بن فتّال النّیسابوریّ فی کتاب روضة الواعظین، وجعفر بن نما فی المثیر، والطّبرسیّ فی کتاب إعلام الوری، والمفید فی الإرشاد، وأبو مخنف فی کتابه، والسّیّد علیّ بن طاوس فی کتاب ربیع الشّیعة، واللّفظ لأبی مخنف لأنّه أبسط وأوفی قال: ولمّا بلغ الحسین علیه السلام الحاجر من بطن الرّمّة بعث أخاه من الرّضاعة عبداللَّه بن یقطر الحمیریّ إلی ...].
(2)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: بعد المنزل الثّانی عشر ذو جشم].
(3)- [فی ذخیرة الدّارین مکانه: وقال الطّبریّ وعلیّ بن عیسی فی کشف الغمّة: إنّ ...].
(4- 4) [ذخیرة الدّارین: کما ذکرنا فی ترجمة قیس].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 406
وأنّ عبداللَّه بن یقطر بعثه الحسین علیه السلام مع مسلم، فلمّا أن رأی مسلم الخذلان «1» قبل أن یتمّ علیه ما تمّ، بعث عبداللَّه إلی الحسین یخبره بالأمر الّذی انتهی. فقبض علیه الحصین وصار ما صار علیه من الأمر الّذی ذکرناه.
السّماوی، إبصار العین،/ 52/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 284
وکان رسول الحسین علیه السلام إلی مسلم بن عقیل، فقبض علیه الحصین بن نمیر التّمیمیّ وأرسله إلی عبیداللَّه بن زیاد، فسأله عن حاله، فلم یخبره، فأمر به. «2»
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 383/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 216
رسوله الّذی أرسله علیه السلام من الطّریق إلی أهل الکوفة ویحمل کتابه إلی مسلم بن عقیل.
فلمّا کان قریباً من القادسیّة، قبض علیه الحصین بن نمیر مع شرطته، وسرّحوه إلی عبیداللَّه بن زیاد. «3»
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 186
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: من أهل الکوفة].
(2)- (د) چون حسین به حاجز رسید که در بطن الرمه است، قیس‌بن مسهر صیداوی و گفته اند برادر رضاعی خود عبداللَّه بن یقطر را پیش از آن که خبر شهادت مسلم‌بن عقیل رحمه الله به او رسد، نزد اهل کوفه فرستاد و به آن‌ها نوشت: «بسم اللَّه الرحمن الرحیم. از طرف حسین بن علی به برادران مؤمن و مسلمان خود. من حمد خدایی که جز او معبودی نیست به شما تقدیم می‌دارم. اما بعد، نامه مسلم‌بن عقیل به من رسید و از خوش نیتی و اتفاق بزرگان شما بر یاری و گرفتن حق ما حکایت داشت. از خدای عزوجل خواستارم که برای ما خوش پیش آورد و به شما بزرگ‌ترین مزد را بدهد. من روز سه‌شنبه، ترویه هشتم ذیحجه به سوی شما آمدم. چون فرستاده من نزد شما آید کار خود را جمع و جور کنید و آماده باشید که من همین روزها نزد شما آیم. والسلام علیکم ورحمة اللَّه وبرکاته.»
مسلم هم بیست و هفت روز پیش از کشته شدن خود نامه‌ای به این مضمون به آن حضرت نوشته بود: «اما بعد، آب جُو به اهل خود دروغ نگوید. هجده هزار از اهل کوفه با من بیعت کردند. چون نامه ام به شما رسید فوراً حرکت کنید.»
و اهل کوفه هم نوشته بودند: «شما در این جا صد هزار شمشیر دارید، بدون تأخیر بیایید.»
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 78
(3)- او در حالی که حامل نامه‌ای از سوی امام حسین- بعد از خروجش از مکه- برای مسلم بن عقیل بود، به وسیله «حصین بن نمیر» دستگیر شد.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 119
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 407

رُمی به من فوق القصر فتکسّر، فقام إلیه عبدالملک بن عمیر اللّخمیّ، فقتله واحتزّ رأسه.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 152/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 2/ 121؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 283
قُتل بالکوفة، رُمی به من فوق القصر، فمات.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 77
فأمر أن یُعلی به القصر لیلعن الحسین وینسبه وأباه إلی الکذب، فلمّا علا القصر قال:
إنِّی رسول الحسین ابن بنت رسول اللَّه إلیکم لتنصروه وتؤازروه علی ابن مرجانة وابن سمیّة الدّعیّ وابن الدّعیّ لعنه اللَّه. فأمر به، فالقی من فوق القصر إلی الأرض، فتکسّرت عظامه؛ وبقی به رمق، فأتاه رجل فذبحه، فقیل له: ویحک ما صنعت؟ فقال: أحببت أن اریحه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 379، أنساب الأشراف، 3/ 168- 169
فقال «1»: اصعد فوق القصر فالعن الکذّاب ابن الکذّاب، ثمّ انزل حتّی أری فیک رأیی! قال: فصعد، فلمّا أشرف علی النّاس قال: أ یّها النّاس، إنِّی رسول الحسین ابن فاطمة بنت رسول اللَّه (ص) «2» لتنصروه وتوازروه علی ابن مرجانة ابن سمیّة الدّعیّ. فأمر به عبیداللَّه، فالقیَ من فوق القصر إلی الأرض، فکُسِرت عظامُه، وبقی به رمق، فأتاه رجل یقال له عبدالملک بن عُمیر اللّخمیّ فذبحه، فلمّا عیب ذلک علیه «3» قال: إنّما أردت أن أریحه. «4»
قال هشام: حدّثنا أبو بکر ابن عیّاش عمّن أخبره، قال: واللَّه ما هو عبدالملک بن
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی نهایة الإرب: له].
(2)- [أضاف فی نهایة الإرب: إلیکم].
(3)- [أضاف فی نهایة الإرب: ذلک].
(4)- [إلی هنا حکاه فی نهایة الإرب والمعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 408
عمیر الّذی قام إلیه فذبحه، ولکنّه قام إلیه رجل جعْد طُوال یشبه عبدالملک بن عمیر. «1»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 398/ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 415؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 263
وقیل: حمل إلی الکوفة، ثمّ رمی به من فوق القصر، أو قید، فانکسرت رجله، فقام إلیه رجل من أهل الکوفة وضرب عنقه.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 310، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 558- 559
قُتل بالکوفة وکان رسوله، رُمی به من فوق القصر فتکسّر، فقام إلیه عمرو الأزدیّ فذبحه؛ ویقال: بل فعل ذلک عبدالملک بن عمر النّخعیّ. «2»
الطّوسی، الرّجال،/ 76/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 210؛ الأسترآبادی، منهج المقال،/ 214؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 518؛ أبو علیّ الحائری، منتهی المقال، 4/ 258 (ط حجری)،/ 195؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 283؛ المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 124
وکان رسوله، رُمی به من فوق القصر بالکوفة.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 77- 78/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 199؛ البحرانی، العوالم، 17/ 333
__________________________________________________
(1)- که بدو گفت: «بالای قصر برو و دروغگو و پسر دروغگو را لعنت گوی. آن‌گاه فرود آی تا در کار تو بنگرم.»
گوید: پس او بالا رفت و چون به مردم نمودار شد گفت: «ای مردم! من فرستاده حسین، پسر فاطمه دختر پیمبر خدایم که او را یاری دهید و بر ضد پسر مرجانه پسر سمیه معروف از او پشتیبانی کنید.»
گوید: عبیداللَّه گفت تا وی را از بالای قصر به زیر انداختند که استخوانش درهم شکست. هنوز رمقی داشت، یکی به نام عبدالملک بن عمیر لخمی سوی وی آمد و سرش را برید. و چون این کار را بر او عیب گرفتند گفت: «می‌خواستم راحتش کنم.»
ابوبکر ابن عیاش به نقل از مطلعی گوید: «به خدا عبدالملک بن عمیر نبود که عبداللَّه را سر برید. یکی بود پیچیده موی و دراز قد، همانند عبدالملک بن عمیر.» پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2986- 2987
(2)- [أضاف فی تنقیح المقال: قاضی الکوفة کما صرّح بها عدیّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 409
فقال له ابن زیاد: اصعد المنبر فالعن الحسین وأباه، فصعد المنبر، ودعا للحسین، ولعن یزید بن معاویة وعبیداللَّه بن زیاد وأبویهما، فرُمی به من فوق القصر، فجعل یضطرب وبه رمق، فقام إلیه عبدالملک بن عمیر اللّخمیّ فذبحه، ولیم عبدالملک، فاعتذر أ نّه أراد أن یریحه ممّا فیه من العذاب.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 228
فقال له: اصعد فوق القصر والعن الکذّاب ابن الکذّاب، ثمّ انزل حتّی أری فیک رأیی.
فصعد، فأعلم النّاس بقدوم الحسین، ولعن ابن زیاد وأباه، فألقاه من القصر، فتکسّرت عظامه وبقی به رمق، فأتاه رجل یقال له: عبدالملک بن عمیر اللّخمیّ، فذبحه، فلمّا عیب ذلک علیه قال: إنّما أردت أن أریحه، قال بعضهم: لم یکن الّذی ذبحه عبدالملک بن عمیر، ولکنّه رجل یشبه عبدالملک.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 278
قتل بالکوفة، فقام إلیه عمر الأزدیّ قد ذبحه. ویقال: بل فعل ذلک عبدالملک بن عمیر النّخعیّ.
العلّامة الحلّی، خلاصة الأقوال (ط حجری)،/ 51/ عنه: الأسترآبادی، منهج المقال،/ 214؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 283
أرسله إلی الکوفة، فرُمی به من أعلی القصر [فتکسّر «1»]، فقام إلیه عمرو الأزدیّ فذبحه، ویقال إنّما فعل ذلک عبدالملک بن عمیر اللّخمیّ. «2»
ابن داود،/ 217
__________________________________________________
(1)- جامع الرّواة: فلکس.
(2)- ابن زیاد از او پرسید که: «تو کیستی؟»
گفت: «مردی از شیعیان علی بن ابی‌طالبم و پسر بزرگوار او.»
گفت: «چرا نامه را پاره کردی؟»
گفت: «برای آن که تو مطلع نشوی بر آن‌چه در آن نامه بود.»
ابن‌زیاد گفت: «نامه را که نوشته بود و به که نوشته بود؟»
گفت: «نامه را امام حسین علیه السلام نوشته بود به جماعتی از اهل کوفه که من نام‌های ایشان را نمی‌دانم.»
ابن زیاد در غضب شد و گفت: «دست از تو برنمی‌دارم تا نام‌های ایشان را به من نگویی، یا بر منبر بالا روی و حسین و برادر و پدرش را ناسزا بگویی، و الّا تو را پاره پاره می‌کنم.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 410
__________________________________________________
- گفت: «نام آن جماعت را نمی‌گویم و آن مطلب دیگر را روا می‌کنم.»
پس بر منبر بالا رفت و ثنای حق تعالی ادا کرد و درود بر حضرت رسالت و اهل‌بیت او فرستاد و صلوات بسیار بر حضرت امام حسین و پدر و برادر بزرگوارش فرستاد و ابن‌زیاد و پدرش و سایر بنی‌امیه را لعن بسیار کرد و گفت: «اهل کوفه! من پیک امام حسین علیه السلام به سوی شما، و او را در فلان موضع گذاشته ام. هر که خواهد یاری او نماید به خدمت او بشتابد.»
ابن زیاد امر کرد که او را از بالای قصر به زیر انداختند و به درجه شهادت فایز گردید. و به روایت دیگر: رمقی در او باقی بود، عبدالملک‌بن عمیر سرش را جدا کرد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 632
در کوفه مقتول شد و رسول آن حضرت بود. از بالای قصر او را به زیر افکندند و عمرو الازدی او را سر برید و بعضی گویند ابن‌عمیر اللخمی این کار کرد.
سپهر، ناسخ التواریخ امیرالمؤمنین علیه السلام، 5/ 210
شجاعت و شهادت ابن یقطر در کاخ ابن‌زیاد
چون او را به نزد ابن‌زیاد حاضر ساختند، گفت: «تو چه کسی؟ و این جا چه کنی؟»
گفت: «من یک تن از شیعیان امیر المؤمنین علی بن ابی‌طالب و فرزند او حسینم.»
گفت: «مکتوبی که با تو بود چرا پاره ساختی؟»
گفت: «از بهر آن که تو ندانی در آن چه نگاشته‌اند.»
گفت: «مکتوب از که بود؟ و به سوی چه کس حمل می‌دادی؟»
گفت: «مکتوب حسین برای جماعتی از اهل کوفه بود.»
گفت: «آنان کیانند؟»
گفت: «نام ایشان را ندانم.»
ابن‌زیاد در خشم شد، گفت: «نام ایشان را ببایدت گفت و لعن بر حسین و پدر او علی و برادرش حسن ببایدت فرستاد وگرنه بفرمایم با شمشیر تنت را ارباً ارباً 1 از یکدیگر باز کنند.»
گفت: «من اسامی آن جماعت را نگویم؛ لکن بر فراز منبر شوم و چند که تو خواهی لعن می‌فرستم.»
او را رخصت کرد تا بر منبر صعود داد و خدای را ثنا گفت و رسول را درود فرستاد. آن‌گاه بر علی و فرزندان او صلوات متواتر کرد. از پس آن عبیداللَّه‌بن زیاد و پدرش را لعن کرد و بنی‌امیه را از نخستین تا واپسین، هیچ یک را از سب و لعن دست باز نداشت.
این وقت بانگ برآورد که: «ای مردم کوفه! من از جانب حسین به سوی شما رسول آمدم و او را در ارض بطن رمه به جای گذاشتم. اجابت کنید امام خود را.»
ابن‌زیاد فرمان کرد تا او را از منبر به زیر آوردند و بر فراز بام قصر بردند و از زبر بام مکتوفاً به زیر افکندند. استخوان‌هایش درهم شکست. هنوز او را حُشاشه ای 2 از جان در تن بود، عبدالملک بن عمیر اللخمی برجست و او را سر برید. همگان گفتند: «این چه نکوهیده کردار بود؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 411
فقال له: اصعد القصر والعن الکذّاب ابن الکذّاب، ثمّ انزل حتّی أری فیک رأیی، فصعد القصر، فلمّا أشرف علی النّاس قال: أ یّها النّاس! أنا رسول الحسین ابن فاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله إلیکم لتنصروه وتؤازروه علی ابن مرجانة وابن سمیّة الدّعیّ ابن الدّعیّ. فأمر به عبیداللَّه، فالقی من فوق القصر إلی الأرض، فتکسّرت عظامه وبقی به رمق، فأتاه عبدالملک بن عمیر اللّخمیّ، قاضی الکوفة وفقیهها «1»، فذبحه بمدیة، فلمّا عیب علیه، قال: إنّی أردت أن أریحه.
السّماوی، إبصار العین،/ 52/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 284؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 216- 217
فألقی من فوق القصر إلی الأرض، فتکسّرت عظامه «2»، فقام إلیه عمرو الأزدیّ، فذبحه.
الحائری، ذخیرة الدّارین،/ 283/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 216
فلمّا مَثُل بین یدیه، أمر به أن یصعد المنبر ویلعن الکذّاب ابن الکذّاب- علی حدِّ تعبیره-.
فصعد عبداللَّه المنبر وقال: «أ یّها النّاس، أنا رسول الحسین ابن فاطمة بنت رسول اللَّه إلیکم لتنصروه وتؤازروه علی ابن مرجانة وابن سمیّة الدّعیّ وابن الدّعیّ لعنه اللَّه».
فأمر به عبیداللَّه، فألقی من أعلی القصر، فتکسّرت عظامه، فمات رحمه الله. «3»
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 186- 187
__________________________________________________
- گفت: «خواستم تا از زحمت برآساید.»
1. ارباً ارباً: قطعه قطعه و پاره پاره.
2. حشاشه (به ضم حاء): رمق اندک موقع جان دادن.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 138- 139
(1)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: علی ما ذکره العسقلانیّ فی الإصابة].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی وسیلة الدّارین].
(3)- پس عبداللَّه را از بالای قصر (دار الحکومه) به پائین انداختند. در نتیجه استخوان‌هایش شکست و با این حال، هنوز رمق در او باقی بود که «عبدالملک بن عمیر لخمی» با ضربتی به زندگیش پایان داد.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین علیه السلام،/ 119
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 412

ثمّ انتظر حتّی إذا کان السّحر، فقال لفتیانه وغلمانه: أکثِروا من الماء، فاستقَوا وأکثروا، ثمّ ارتحلوا، فسار حتّی انتهی إلی زبالة، فأتاه خبر عبداللَّه بن یقطر.
[...] فأخرج للنّاس کتاباً، فقرأ علیهم «1»:
«بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم
أمّا بعد، فإنّه قد أتانا خبر فظیع: قتل مسلم بن عقیل، وهانی بن عروة، وعبداللَّه بن یقطر، وقد خذلنا شیعتنا، فمن أحبّ منکم الانصراف فلینصرف، فی غیر حرج، لیس علیه ذمام، فتفرّق النّاس عنه، وأخذوا یمیناً وشمالًا حتّی بقی فی أصحابه الّذین جاؤوا معه من المدینة، ونفر یسیر ممّن انضمّوا إلیه، وإنّما فعل ذلک لأنّه علیه السلام علم أنّ الأعراب الّذین اتّبعوه إنّما اتّبعوه وهم یظنّون أ نّه یأتی بلداً قد استقامت له طاعة أهلها، فکره أن یسیروا معه إلّاوهم یعلمون علی ما یقدمون.
المفید، الإرشاد، 2/ 76- 77/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 374
وقیل: کان الحسین لا یمرّ بماء إلّااتّبعه أهل ذلک الماء، حتّی انتهی إلی زُبالة، فأتاه خبر مقتل أخیه من الرّضاعة عبداللَّه بن بقْطر.
فلمّا بلغ الحسین الخبر قال لأصحابه: مَنْ أحبّ منکم الانصراف فلینصرف غیر حرج، لیس علیه منّا ذِمام؛ فتفرّق النّاس عنه حتّی بقی فی أصحابه الّذین خرجوا معه من المدینة.
قال: وإنّما فعل ذلک لأنّه علم أنّ الأعراب ظنّت أ نّه یأتی بلداً قد استقامت له طاعة أهله، فأراد أن یعلموا عَلامَ یقدمون.
__________________________________________________
(1)- [زاد فی البحار: فإذا فیه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 413
قال: ثمّ ارتحل الحسین وسار حتّی مرّ ببطن العقبة، فنزل بها، فأتاه بعض الأعراب فسأله عن مقصده، فأخبره، قال: «إنِّی أنشدک اللَّه لمّا انصرفت، فوَ اللَّه ما تقدم إلّاعلی الأسنّة وحدّ السّیوف، إنّ هؤلاء الّذین بعثوا إلیک لو کانوا کفَوْک مؤنة القتال ووطّئوا لک الأشیاء فقدمت علیهم، کان ذلک رأیاً، فأمّا علی هذه الحال الّتی تذکر فإنّی لا أری لک أن تفعل!» فقال الحسین: یا عبداللَّه، إنّه لیس یخفی علیَّ ما رأیت، ولکن اللَّه لا یُغْلَب علی أمره!
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 414- 416
حتّی أتوا «1» زبالة، وکان الحسین لا یمرّ بماء من میاه العرب ولا یجی‌ء من أحیائها إلّا «2» تبعه أهله وصحبوه «2»، فلمّا صار «3» بزبالة أتاه خبر قتل أخیه من الرّضاع عبداللَّه بن یقطر [...].
فلمّا بلغ الحسین علیه السلام ذلک «4»، قال: قد خذلتنا «5» شیعتنا. ثمّ قال: أ یّها النّاس! مَنْ أحبّ أن ینصرف «6» ولیس علیه منّا «7» ذمام ولا ملام «7»، فتفرّق الأعراب عنه یمیناً وشمالًا حتّی بقی فی أصحابه لا غیر، الّذین خرج بهم من مکّة، وإنّما فعل ذلک لأنّه علم من الأعراب «8» أ نّهم ظنّوا أ نّه یأتی بلداً قد استقامت له «9» وأطاعته أهلها، فتسلّمها عفواً صفواً «9» من غیر حرب ولا قتال، فأراد أن یعرفهم علی ما یقدمون علیه.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 189/ مثله: الشّبلجنی، نور الأبصار،/ 260
__________________________________________________
(1)- [نور الأبصار: انتهوا إلی].
(2) (2) [نور الأبصار: صحبه أهله وتبعوه].
(3)- [نور الأبصار: کان].
(4)- [زاد فی نور الأبصار: أیضاً].
(5)- [نور الأبصار: خذلنا].
(6)- [زاد فی نور الأبصار: فلینصرف].
(7- 7) [نور الأبصار: ذمّ ولا لوم].
(8)- [نور الأبصار: النّاس].
(9) (9) [نور الأبصار: أطاعه أهلها فیتسلّمها صفواً عفواً].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 414
فی کتاب مقتل الحسین لأبی مخنف: أنّ الحسین علیه السلام لمّا اخبر بقتل رسوله عبداللَّه بن یقطر، تغرغرت عینه بالدّموع وفاضت علی خدّیه، ثمّ قال: «ومِنْهُم مَنْ قضی نحْبَه ومِنْهُم مَنْ یَنتَظِر وما بَدّلوا تبْدیلًا».
الحویزی، نور الثّقلین، 4/ 259- 260؛ مثله: المشهدیّ القمّی، کنز الدّقائق، 10/ 355
(قالوا): ولمّا ورد خبره وخبر مسلم وهانی «1» إلی الحسین علیه السلام بزبالة، نعاه إلی أصحابه وقال: أمّا بعد، فقد أتانا خبر فظیع: قتل مسلم بن عقیل وهانی بن عروة وعبداللَّه بن یقطر، وقد خذلنا شیعتنا، إلی آخر ما ذکرناه آنفاً.
السّماوی، إبصار العین،/ 52/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 284؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 217- 218
راجع ما یلی:
الطّبری، التّاریخ، 5/ 398- 399 (راجع المجلّد، 14/ 429، 430، 432، 442)؛ الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 229/ عنه: ابن أمیر الحاج، شرح شافیة أبی فراس،/ 349- 350 (راجع المجلّد، 14/ 444- 445)
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 278 (راجع المجلّد، 14/ 278)

وهو الّذی قیل فیه: وآخر یهوی من طمار قتیل «2»
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 77 عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 67/ 55؛ مختصر ابن منظور، 27/ 60؛ مثله: البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 341؛ الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 242؛ البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 240؛ الطّبری، التّاریخ، 5/ 380؛ ابن أعثم، الفتوح، 5/ 106؛ المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 69؛
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: أبطال الصّفاء وفرسان الهیجاء].
(2)- [أنظر المجلّد، 14/ 394- 400].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 415
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 72؛ المفید، الإرشاد، 2/ 65؛ الطّبرسی، إعلام الوری،/ 329؛ ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 94؛ الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 346؛ ابن الأثیر، الکامل، 3/ 275؛ الیاقوت الحموی، معجم البلدان، 3/ 536؛ ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 15/ 237؛ ابن طاوس، اللّهوف،/ 59؛ ابن الطّقطقی، کتاب الفخری،/ 105؛ ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 157؛ محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 202؛ السّماوی، إبصار العین،/ 82؛ مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 38
فقال عبداللَّه «1» بن الزّبیر الأسدیّ یرثیه: [الطّویل]
إن کنتِ لا تدرین ما الموت فانظری إلی هانی بالسّوق وابن عقیلِ
إلی بطل قد هشّم السّیف رأسه وآخرَ یهوی من طمار قتیلِ
تری جسداً قد غیّر الموت لونه ونضحَ دمٍ قد سالَ کلّ مسیلِ
أصابهما أمر الإمام فأصبحا أحادیث من یسعی بکلِّ سبیلِ
أیرکب أسماء الهمالیج «2» آمناً وقد طلبته مذحج بقتیلِ
فإن أنتم لم تثأروا بأخیکم فکونوا بغاتاً أرضیت بقلیلِ
یعنی أسماء بن خارجه الفزاریّ، [...] ویعنی بقوله: وآخر یهوی من طمار قتیل:
عبداللَّه بن یقطر، لأنّه القی من فوق القصر وقُتل.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 67/ 54- 55

[...] وطعنوا فی روایة الخبر بأنّ راویه عبدالملک بن عمیر وهو من شیع بنی امیّة، وممّن تولّی القضاء لهم، وکان شدید النّصب والانحراف عن أهل البیت أیضاً، ظنیناً فی نفسه وأمانته.
__________________________________________________
(1)- فی الأصل: «عبیداللَّه»، وهو عبداللَّه بن الزّبیر. ترجم له ابن عساکر فی تاریخه. وانظر ترجمته فی مختصر ابن منظور: 12/ 210.
(2)- الهمالیج، ج هملاج: من البراذین. فارسیّ معرّب. اللّسان: هملج.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 416
وروی أ نّه کان یمرّ علی أصحاب الحسین بن علیّ علیهما السلام وهم جرحی فیجهّز علیهم، فلمّا عوتب علی ذلک قال: إنّما أرید أن أریحهم، وفیهم من حکی روایة الخبر بالنّصب وجعل أبا بکر وعمر علی هذه الرّوایة منادیین مأمورین بالاقتداء بالکتاب والعترة، وجعل قوله: (اللّذین من بعدی) کنایة عن الکتاب والعترة، واستشهد علی صحّة تأویله بأمره صلی الله علیه و آله فی غیر هذا الخبر بالتّمسّک بهما والرّجوع إلیهما فی قوله: (إنِّی مخلفٌ فیکم الثِّقلین ما إن تمسّکتم بهما لن تضلّوا، کتاب اللَّه وعترتی أهل بیتی وإنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیَّ الحوض)، وأبطل من سلک هذه الطّریقة فی تأویل الخبر اعتراض الخصوم بلفظ «اقتدوا» وأ نّه خطاب للجمیع لا یسوغ توجّهه إلی الاثنین بأن قال: لیس ینکر أن یکون اقتدوا باللّذین متوجّهاً إلی جمیع الامّة، وقوله: (من بعدی أبا بکر وعمر) نداءً لهما علی سبیل التّخصیص لهما لتأکید الحجّة علیهما، وشرح هذه الجملة موجودة فی مواضعه من الکتب.
السّیّد المرتضی، الشّافی فی الإمامة، 2/ 307- 308
أخبرنا أبو بکر وجیه بن طاهر، أنبأنا أبو صالح أحمد بن عبدالملک، أنبأنا أبو الحسن ابن السّقّاء وأبو محمّد بن بالویه، قالا: أنبأنا أبو العبّاس الأصم، قال: سمعت عیّاش بن محمّد یقول: حدّثنا الأسود بن عامر، نبّأنا شریک، عن ابن عمیر- یعنی عبدالملک بن عمیر- قال: قال الحجّاج یوماً: من کان له بلاء فلیقم فأعطیه علی بلائه، فقام رجل فقال: أعطنی علی بلائی، قال: وما بلاؤک؟ قال: قتلت الحسین، قال: وکیف قتلته؟
قال: دسرته واللَّه بالرّمح دسراً، وهبرته بالسّیف هبراً، وما أشرکت معی فی قتله أحداً، قال: أما إنّک وإیّاه لن تجتمعا فی مکان واحد، وقال له: أخرج، قال: وأحسبه لم یعطه شیئاً، انتهی.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 13/ 99
أخبرنا أبو القاسم زاهر بن طاهر، [أنبأنا] أحمد بن الحسین الحافظ، أنبأنا [أبو] عبداللَّه الحافظ، نبّأنأ [أبو] سهل أحمد بن محمّد بن عبداللَّه بن زیاد النّحویّ- ببغداد- نبّأنا جعفر بن محمّد بن شاکر، نبّأنا بشر بن مهران، نبّأنا شریک، عن عبدالملک بن عُمیر قال: دخل یحیی بن یعمر علی الحجّاج حینئذ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 417
قال: ونبّأنا عبداللَّه بن إسحاق، نبّأنا إسحاق بن محمّد بن علیّ بن خالد الهاشمیّ- بالکوفة- نبّأنا أحمد بن موسی بن إسحاق التّمیمیّ، نبّأنا محمّد بن عبید النّحّاس، نبّأنا صالح بن موسی الطّلحیّ، نبّأنا عاصم بن بهدَلة قال: اجتمعوا عند الحجّاج فذُکر الحسین ابن علیّ، فقال الحجّاج: لم یکن من ذرّیّة النّبیّ (ص) وعنده یحیی بن یعمر، قال له: کذبت أ یّها الأمیر، فقال: أتأتینی علی ما قلت ببیّنة ومصداق من کتاب اللَّه تعالی وإلّا قتلتک، قال: «وَمِن ذُرِّیّته دَاودُ وَسُلَیمانُ وَأیّوب وَیُوسف وَمُوسَی وَهارون» إلی قوله: «وَزَکَرِیّا وَیَحْیی وَعیسَی» «1»
، فأخبر اللَّه عزّ وجلّ أنّ عیسی ابن مریم من ذرّیّة آدم بامّه، والحسین ابن علیّ من ذرِّیّة محمّد (ص)، قال: صدقت، فما حملک علی تکذیبی فی مجلسی؟ قال: ما أخذ اللَّه علی الأنبیاء «لتُبیّننّه للنّاسِ وَلا تکتمونَه»، قال اللَّه عزّ وجلّ: «فَنَبَذُوه وَرَاءَ ظُهُورِهِم وَاشتَروا بِه ثَمَناً قَلیلًا» «2»
، قال: فنفاه إلی خراسان.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 13/ 105
عبدالملک بن عُمیر اللّخمیّ. من أهل قریة نَوَی من قری دمشق.
روی عن عُروة بن رُوَیم اللّخمیّ.
روی عنه: سلیمان بن عبدالرّحمان.
أخبرنا أبو محمّد بن طاوس، أنا أبو القاسم بن أبی العلاء، أنا أبو بکر محمّد بن رزق اللَّه بن عبداللَّه، المعروف بابن أبی عمرو الأسود المقرئ، نا أبو علیّ محمّد بن محمّد بن عبدالحمید بن آدم الفَزاریّ- بدمشق- نا أحمد بن بشر- وهو ابن حبیب الصُّوریّ- نا سلیمان- وهو ابن عبدالرّحمان- نا عبدالملک بن عُمیر اللّخمیّ من أهل نَوَی، نا عروة بن رُوَیم اللّخمیّ.
أ نّه سمع أنس بن مالک یحدّث الخلیفة بالجابیة قال: سمعت رسول اللَّه (ص) یقول:
__________________________________________________
(1)- سورة الأنعام، الآیة: 84 و 85.
(2)- سورة آل عمران، الآیة: 187.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 418
«الإیمانُ یمانٍ، والحکمة یمانیةٌ فی هذین الحَیّین من لَخْم وجُذَام» [7951] «1».
کذا وجدته فی نسخة عتیقة من أمالی ابن آدم، فیها سماع ابن أبی الأسود.
وسمّاه البخاریّ عبدالکریم بن محمّد اللّخمیّ، وقد تقدّم، واللَّه أعلم بالصّواب.
ورواه علیّ بن بشری بن عبداللَّه العطّار، عن أبی علیّ ابن آدم، فقال: عبدالملک.
ورواه صَدَقة بن المنتصر الشّعبانیّ عن عروة.
أخبرناه أبو محمّد هبّة اللَّه بن سهل الفقیه، أنا أبو عثمان البحیری، أنا أبو عمرو بن حمدان، أنا الحسن بن سفیان، نا محمّد بن المتوکّل العسقلانیّ، نا صدقة بن المنتصر، نا عروة بن رُوَیم اللّخْمیّ، قال: کنّا عند عبدالملک بن مروان حین قدّم علیه أنس بن مالک فقال له عبدالملک: حدّثنا بحدیث سمعته من رسول اللَّه (ص) لیس فیه تزیّد ولا نقصان، فقال أنس: سمعت رسول اللَّه (ص) یقول: «الإیمانُ یمان إلی لَخْمٍ وجُذام، ألا إنّ الکفر وقسوة القلب فی هذین الحیّین من ربیعة ومُضَر» [7952].
ورواه غیرهم، عن عروة بن رُویم، فأدخل بینه وبین أنس بن مالک فیه رجلًا.
أخبرنا أبو القاسم بن السّمرقندیّ- قراءة علیه- أنا أبو طاهر محمّد بن أحمد بن محمّد ابن أبی الصّقر- قراءة علیه- أنا أبو القاسم هبّة اللَّه بن إبراهیم بن عمر، نا أحمد بن محمّد ابن إسماعیل بن الفرج، نا محمّد بن أحمد بن حمّاد الدّولابیّ، نا موسی بن سهل أبو عمران، نا أبو توبة الرّبیع بن نافع، نا محمّد بن مهاجر، عن عروة بن رُوَیم، عن أبی خالد الحرشیّ أو الجرشیّ، عن أنس بن مالک، عن رسول اللَّه (ص) قال: «الإیمانُ یمانٍ إلی لَخمٍ وجُذام» [7952].
رواه غیره عن ابن مهاجر، فذکر أنّ الخلیفة: معاویة، وقال: عن أنس.
أخبرنا أبو البرکات الأنماطیّ، أنا أبو المعالی ثابت بن بُندار، أنا محمّد بن علیّ بن یعقوب، أنا محمّد بن أحمد بن محمّد، أنا الأحوص بن المفضّل بن غسّان، نا أبی، نا علیّ
__________________________________________________
(1)- سنن الدّارمی: 1/ 37.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 419
ابن عیّاش الألهانیّ، نا محمّد بن مهاجر، أنا عروة بن رُوَیم، قال: أقبل أنس بن مالک إلی معاویة بن أبی سفیان وهو بدمشق، فقال له معاویة: یا أنس! حدّثنی بحدیث سمعته من رسول اللَّه (ص)، لیس بینک وبینه فیه أحد، فقال أنس: سمعت رسول اللَّه (ص) یقول: «الإیمانُ یمانٍ هکذا إلی لخمٍ وجُذام، والجفاءُ فی هذین الحیّین من رَبیعة ومُضر» [7954].
قال: یقول معاویة: ما هذا أردنا منک، قال: یقول أنس: هکذا سمعت رسول اللَّه (ص).
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 39- 40 رقم 4342
قال: ونا محمّد بن سعد، نا محمّد بن عبداللَّه الأنصاریّ، وعبدالملک بن عمر، وأبو عامر العقدیّ، قالا: نا قُرّة بن خالد، نا أبو رجاء، قال: لا تسبّوا علیّاً، یا لهفتا علی أسهم رمیته بهنّ یوم الجمل مع ذاک لقد قصُرن- والحمد للَّه- عنه، قال: إنّ جاراً لنا من بلهجیم جاءنا من الکوفة، فقال: ألم تروا إلی الفاسق ابن الفاسق قتله اللَّه [یعنی] الحسین ابن علیّ، قال: فرماه اللَّه بکوکبین فی عینیه، فذهب بصره- لعنه اللَّه-.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 223- 224
ومنها: قوله: اقتدوا باللّذین من بعدی أبا بکر وعمر. قلنا: أوّل ما فیه أ نّه خبر واحد لا یفید علماً، ومسألة الإمامة علمیّة، وقد ردّ أبو حنیفة خبر الواحد فیما تعمّ به البلوی، وروایة عبدالملک اللّخمیّ مطعون فیها، بأ نّه کان فاسقاً جریئاً علی اللَّه بالقتل، وهو قاتل عبداللَّه بن یقطر، وهو رسول الحسین إلی مسلم بعد رمی ابن زیاد له، وکان مروانیّاً یتولّی القضاء لبنی امیّة، شدید النّصب والانحراف عن أهل بیت النّبوّة، ولو کان صحیحاً لاحتجّ به أبو بکر فی السّقیفة، لأنّه أقطع من قوله: الأئمّة من قریش، لأنّهما حینئذ أخصّ من قریش.
ولو سلّم لم یمکن العمل به، لأنّه إن ارید الاقتداء بهما فی کلّ الامور فلا شکّ فی أنّهما اختلفا وهو یمنع عموم الاقتداء بهما، ولو اتّفقا لم یؤمن الخطأ منهما لإجماع الامّة علی سلب العصمة عنهما، وإن ارید بعضها وهو ما یعلم حسنه منها قلنا: بطل اختصاص
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 420
الاقتداء بهما، ولأنّ علم الحسن إن استفید من غیرهما استغنی عنهما، ویلزم الدّور إن استفید منهما.
ولأنّ الخبر روی بنصب «أبا بکر وعمر» اقتدیا باللّذین من بعدی، وهما کتاب اللَّه وعترتی، فإنّه حثّ علیهما ونفی الضّلالة عند التّمسّک بهما، ورواه أهل المذاهب فی الجمع بین الصّحاح، وسنن أبی داود، وصحیح مسلم، والتّرمذی، وابن عبد ربّه، والثّعلبیّ، وابن حنبل، وابن المغازلیّ.
قالوا: لفظة «اقتدوا» جمع، فلو کان ذلک نداءً لهما لم یصحّ الجمع فیهما قلنا: إن جعلنا أقلّ الجمع اثنین سقط کلامکم، وإن لم نجعله جاز وضع الجمع علی الاثنین کما جاز علی الواحد.
علی أ نّا لا نسلّم أ نّه حال الخطاب لم یکن معهما ثالث، وأقلّه الرّاوی، وأنتم قلتم یراد به کلّ الامّة.
إن قالوا: نعم ارید الکلّ وحینئذ یسقط النّداء، لأنّه لا اختصاص لهما بالنّداء لو کانا داخلین فی الامّة، فعُلم أنّ المراد الاقتداء بهما لا اقتداؤهما، قلنا: وجه اختصاص النِّداء بهما تأکید الحجّة علیهما، لعلمه أنّهما یلیان الأمر بعده، فلذلک أفردهما کما رویتم أ نّه علیه السلام قال لعائشة: إنّ أباکِ یلی الأمر من بعدی، ثمّ عمر، مع أ نّه لا حجّة فیه، لأنّ الولایة أعمّ من الاستحقاق، وهو ظاهر فی الظّلمة.
علی أنّهم رووا «أصحابی کالنّجوم بأیِّهم اقتدیتم اهتدیتم»، فعلی هذا الکلّ خلفاء.
إن قالوا: لیس فی هذا أمر بالاقتداء، بل تعریض، بخلاف الأوّل فإنّ الأمر للوجوب، قلنا: فی کون الأمر للوجوب کلام، وقد جاء الأمر فی التّعریض فی النّصوص الخفیّة وغیرها.
علی أ نّکم رویتم قوله: اهتدوا بهدی عمّار، ففیه الأمر ولم توجبوا خلافة عمّار.
البیاضیّ، الصّراط المستقیم، 3/ 144- 146
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 421

السّلام علی عبداللَّه بن یقطر، رضیع الحسین علیه السلام. «1»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)، 714، (ط قم)، 3/ 346)، مصباح الزّائر،/ 298/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 341؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 180

وهو الّذی وُلد یوم عاشوراء، ذکرنا ترجمته فی المجلّد الثّالث عشر، ص 54- 56.

ذکرنا ترجمته فی المجلّد التّاسع، ص 815- 825، وممّا لم یجی‌ء فی المجلّد التّاسع عشر:
فزحف إلیه مصعب بن الزّبیر، فبیّته المختار، وقتل من أصحابه ستّة آلاف، وقُتل عبیداللَّه بن علیّ بن أبی طالب.
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 248
حدّثنی یوسف بن موسی القطّان، عن جریر بن عبدالحمید، عن المغیرة قال: قُتل عبیداللَّه بن علیّ مع مصعب یوم المختار.
وکان عبیداللَّه بن علیّ بن أبی طالب مع المصعب فقُتل یومئذ، ویقال: إنّه قُتل یوم المذار، فقال المصعب للمهلّب: یا أبا سعید أعَلمت أنّهم قتلوا عبیداللَّه بن علیّ وهم یعرفونه ویزعمون أنّهم شیعة أبیه؟ فقال المهلّب للمصعب: أصلح اللَّه الأمیر، أی فتح لو لم یکن محمّد بن الأشعث قُتل؟ فقال: نعم، فرحم اللَّه محمّداً.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 439- 452
أخبرنا أبو الحسین ابن الفرّاء، وأبو غالب، وأبو عبداللَّه ابنا البنّا، قالوا: أنبأنا أبو
__________________________________________________
(1)- سلام بر عبداللَّه بن یقطر برادر رضاعی امام حسین علیه السلام.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 150
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 422
جعفر بن المسلمة، أنبأنا أبو طاهر المخلص، أنبأنا أحمد بن سلیمان، حدّثنا الزّبیر بن بکّار قال فی تسمیة ولد علیّ بن أبی طالب، قال: وولد علیّ بن أبی طالب، فذکر جماعة، ثمّ قال: وعبیداللَّه وأبا بکر ابنی علیّ لا بقیّة لهما. [ثمّ ذکر کلام المصعب الزّبیری کما ذکرناه فی الجزء التّاسع، ص 818] «1».
وامّ عبیداللَّه وأبی بکر ابنی علیّ لیلی بنت مسعود بن خالد بن مالک بن ربعی بن سلمی بن جندل بن نهشل بن دارم، ولسلمی بن جندل، یقول الشّاعر:
یسودُ أقوامٌ ولیسوا بسادةٍ بل السّیِّد المیمون سُلْم بن جندل
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 55/ 95، 96
وخطب المختار النّاس بالکوفة، وأظهر عیب ابن الزّبیر، وخلعه، ودعا إلی الرّضا من آل محمّد، وذکر محمّد بن الحنفیّة، فقرظه وسمّاه المهدی، وکتب ابن الزّبیر إلی مصعب یأمره بالمسیر إلی المختار فی أهل البصرة، فأمر مصعب بالتّهیّؤ، ثمّ عسکر واستعمل علی میمنته [عمر] بن عبداللَّه بن أبی ربیعة، وعلی میسرته عبداللَّه بن مطیع، واستعمل علی البصرة عبیداللَّه بن عمر بن عبیداللَّه بن معمر، وبلغ المختار مسیر مصعب بالجنود، فبعث إلیه أحمر بن شُمیط البجلیّ وأمره أن یواقعهم بالمَذار فییَّتهم أصحاب مصعب، فقتلوا ذلک الجیش، فلم یفلت منهم إلّاالشّرید، وقُتل تلک اللّیلة عبیداللَّه بن علیّ بن أبی طالب، وکان فی عسکر مصعب مع أخواله بنی نهشل بن دارم.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 61/ 175
قال: وحدّثنا خلیفة، قال: وقال أبو الیقظان وأبو الحسن: قُتل من أصحاب مصعب عبیداللَّه بن علیّ بن أبی طالب، ومحمّد بن الأشعث بن قیس.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 55/ 96
__________________________________________________
(1)- [المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 43- 44/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 55/ 95- 96].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 423

السّلام علی عبیداللَّه بن أمیر المؤمنین، السّلام علی عبداللَّه بن أمیر المؤمنین.
الشّهید الأوّل، المزار،/ 177

ذکره القزوینی فی ریاض القدس، 1/ 300، وهو متّحد مع عبیداللَّه بن یزید بن ثبیط العبدیّ البصریّ.

عدّه من ولده علیه السلام عند:
تاریخ أهل البیت،/ 100- 101/ عنه: ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفسیة)،/ 18 1
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 63 1
ابن الخشّاب، تاریخ موالید الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 174 «1»
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 70 (ط بیروت)،/ 244 «1»
محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 143/ عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 293 «1»
محمّدکاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة،/ 45 «1»

السّلام علی عبیداللَّه بن الحسن.
الشّهید الأوّل، المزار،/ 177
[ما ذکرنا فی المجلّد، 12/ 271 فی عبداللَّه الأصغر بن الحسن بن أمیر المؤمنین علیهم السلام فی عنوان زیارته فی أوّل رجب والنّصف من شعبان من اتِّحاده مع عبیداللَّه بن الحسن بن أمیر المؤمنین علیهم السلام سهو].
__________________________________________________
(1)- [أنظر المجلّد، 12/ 12، 18، 36، 41، 45، 51].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 424

ذکره القزوینی فی ریاض القدس، 1/ 300، وهو متّحد مع عبیداللَّه بن یزید بن ثبیط العبدیّ البصریّ.

ذکرنا ترجمته فی المجلّد الرّابع عشر، ص 971.

عبدالرّحمان بن کریز الکندیّ.
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 238
عبیداللَّه بن عمرو بن عزیز الکندیّ.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 368- 369
عبدالرّحمان بن عزیز الکندیّ.
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 66
عبداللَّه الکندیّ.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 206/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 190
عبداللَّه بن عزیز الکندیّ.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 271؛ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 397- 398
عبیدة بن عمرو الکندیّ.
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 16/ 15
ومنهم عبیداللَّه بن عمرو بن عزیز الکندیّ «1» علی ما رواه صاحب الحدائق، قال: کان عبیداللَّه بن عمرو الکندیّ فارساً، شجاعاً، کوفیّاً، من الشّیعة، وشهد مع أمیر المؤمنین علیه السلام مشاهده کلّها.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 484- 485/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 171
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: الکوفیّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 425
عبیداللَّه بن عمرو الکندیّ. ذکر علماء السّیر: إنّه کان فارساً شجاعاً، کوفیّاً، شیعیّاً، شهد مع أمیر المؤمنین علیه السلام مشاهده کلّها.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 241

قال المدائنیّ «1»: ودخل عبیدة بن عمرو الکندیّ «2» علی الحسن علیه السلام، وکان ضُرب علی وجهه ضربة وهو مع قیس بن سعد بن عبادة، فقال: ما الّذی أری بوجهک؟ قال: «3» أصابنی مع قیس. فالتفت حُجْر بن عدیّ إلی الحسن، فقال: لوددت أ نّک کنت مُتّ قبل هذا الیوم، ولم یکن ما کان؟ إنّا رجعنا راغمین بما کرهنا، ورجعوا مسرورین بما أحبّوا.
فتغیّر وجه الحسن، وغمز الحسین علیه السلام حُجراً، فسکت، فقال الحسن علیه السلام: یا حُجر، لیس کلّ النّاس یحبّ ما تحبّ ولا رأیه کرأیک، وما فعلت ما فعلت إلّاإبقاء علیک، واللَّه کلّ یوم فی شأن «4». «5»
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 16/ 15/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 574
«5»
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الاعیان: وغیره: أ نّه لمّا کان من صلح الحسن علیه السلام لمعاویة ما کان].
(2)- [زاد فی الأعیان: وهو من قوم حجر بن عدیّ].
(3)- [زاد فی الأعیان: جرح].
(4)- [زاد فی الأعیان: ولا شکّ أنّ هذا الکلام فیه سوء أدب من حجر مع الحسن؛ ولکنّه إنّما دعاه إلیه شدّة الحبّ وزیادة الغیظ ممّا کان].
(5)- نقل است که اوّل کسی که امیر المؤمنین حسن را بنابر مصلحت توبیخ و ملامت کرده اورا بر مباشرت حرب تحریص نمود حجر بن عدی بود، مفصل این مجمل آن که حجر چون به آن جناب ملاقات نموده، گفت: «ای پسر رسول خدا! کاش من پیش از این می‌مردم تا این روز را نمی‌دیدم، تو ما را از زمره اهل عدل بیرون آورده ای در فرقه ارباب جور داخل گردانیدی و ما به واسطه این حرکت تو طریق هدایت را که سال‌ها در آن سلوک می‌نمودیم گذاشته روی به بادیه غبایت و غوایت که مدت‌ها از آن گریزان بودیم نهادیم و به صفت دناءت و خستی که لایق و مناسب طور ما نبود گرفتار گشتیم، اکنون اگر صلاح باشد بر سر حرف نخستین رویم.» و این سخن بر طبع امیر المؤمنین حسن دشوار آمده، گفت: «ای حجر! من بنابر آن مسند ریاست را به معاویه مسلم داشتم که طباع اکثر مردم خود را به صلح مایل دیدم و چون اثر کراهت حرب در بشره آن جماعت مشاهده کردم گفتم: چگونه ایشان را بر امری که از آن گریزان باشند ترغیب-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 426

ولمّا بلغ مسلم بن عقیل قتل هانی بن عروة نادی فیمَنْ کان بایعه، فاجتمعوا؛ فعقد لعبدالرّحمان بن کُرَیْز الکِنْدِیّ علی کِنْدَة وربیعة، وعقد لمسلم بن عوسجة علی مَذحج وأسد، وعقد لأبی ثُمامة الصّیداویّ علی تمیم وهمدان، وعقد للعبّاس بن جَعْدَة بن هُبیرة علی قریش والأنصار؛ فتقدّموا جمیعاً حتّی أحاطوا بالقصر، واتّبعهم هو فی بقیّة النّاس.
وتحصّن عبیداللَّه بن زیاد فی القصر مع مَنْ حضر مجلسه فی ذلک الیوم من أشراف أهل الکوفة والأعوان والشُّرَط، وکانوا مقدار مائتی رجل، فقاموا علی سور القصر یرمون القوم بالمدر والنُّشّاب، ویمنعونهم من الدّنوّ من القصر، فلم یزالوا بذلک حتّی أمسوا.
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 238
قال أبو مخنف: حدّثنی یوسف بن یزید، عن عبداللَّه بن خازم، قال: أنا واللَّه رسول ابن عقیل إلی القصر لأنظر إلی ما صارَ أمر هانی؛ قال: فلمّا ضُرب وحُبس، رکبتُ فرسی، وکنت أوّل أهل الدّار دخل علی مسلم بن عقیل بالخبر، وإذا نسوة لمراد مجتمعات ینادین:
یا عثرتاه! یا ثُکلاه! فدخلت علی مسلم بن عقیل بالخبر، فأمرنی أن أنادی فی أصحابه، وقد ملأ منهم الدّور حوله، وقد بایعه ثمانیة عشر ألفاً، وفی الدّور أربعة آلاف رجل، فقال لی: نادِ: یا منصور أمِت؛ فنادیتُ: یا منصور أمِت؛ وتنادی أهل الکوفة فاجتمعوا
__________________________________________________
- نمایم، دیگر آن که از خوف قتل شیعه خویش رقبه خود را از ربقه حکومت بیرون آوردم و امر حرب را به روز دیگر گذاشتم «فإنّ اللَّه کلّ یومٍ فی شأن».»
و چون حجر بن عدی را از امیر المؤمنین حسن یأسی روی نمود به مرافقت عبیدة بن عمرو نزد امیر المؤمنین حسین رفت و هر دو به او گفتند که: «اباعبداللَّه! ذل را بر عز و قلیل را بر کثیر اختیار فرمودید و بنابر افعال شما را که تاکنون در مقام اطاعت و انقیاد بودیم به عصیان ابدی گرفتار گشتیم مطموع و ملتمس آن که از برادر خود و صلح او ابرا کنی و شیعه خود را از اهل کوفه جمع سازی و ما دو مرد مطیع فرمان بردار را مقدمه لشگر گردانی تا دمار از نهاد ابن هند و متابعان او برآریم.»
امیر المؤمنین حسین جواب داد که: «ما با معاویه بیعت کردیم و عهد و پیمان در میان آوردیم و در مذهب مروت چگونه بر نقض عهد اقدام توان نمود؟! و ایشان هر دو ملول و محزون گشته صبر و تحمل را شعار خود ساختند.»
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 15
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 427
إلیه، فعقد مسلم لعبیداللَّه بن عمرو بن عزیز الکندیّ علی ربع کندة وربیعة، وقال: سر أمامی فی الخیل، ثمّ عقد لمسلم بن عوسجة الأسدیّ علی ربع مذحج وأسد، وقال: انزل فی الرّجّالة، فأنت علیهم؛ وعقد لأبی ثُمامة الصّائدیّ علی ربع تمیم وهَمْدان، وعقد لعبّاس ابن جَعْدة الجدلیّ علی ربع المدینة، ثمّ أقبل نحو القصر، فلمّا بلغ ابن زیاد إقبالُه تحرّز فی القصر، وغلّق الأبواب. «1»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 368- 369
وقال أبو مخنف: فحدّثنی یوسف بن یزید عن عبداللَّه بن حازم البکریّ، قال:
أنا واللَّه رسول ابن عقیل إلی القصر فی أثر هانی لأنظر ما صارَ إلیه أمره، فدخلت فأخبرته الخبر، فأمرنی أن أنادی فی أصحابی، وقد ملأ الدّور منهم حوالیه، فقال: نادِ:
یا منصور أمِت، فخرجتُ، فنادیت، وتبادر أهل الکوفة، فاجتمعوا إلیه، فعقد لعبدالرّحمان ابن عزیز الکندیّ علی ربیعة، وقال له: سر أمامی، وقدّمه فی الخیل. وعقد لمسلم بن عوسجة علی مذحج وأسد، وقال له: انزل، فأنت علی الرّجّالة. وعقد لأبی ثمامة الصّائدیّ علی تمیم وهمدان. وعقد للعبّاس بن جعدة الجدلیّ علی أهل المدینة، ثمّ أقبل نحو القصر.
__________________________________________________
(1)- عبداللَّه بن حازم گوید: به خدا من فرستاده ابن‌عقیل سوی قصر بودم که ببینم کار هانی چه شده؟
گوید: وقتی او را زدند و بداشتند، بر اسبم نشستم و دیدم که تنی چند از زنان مراد فراهم آمده بودند و بانگ می‌زدند: «ای بلیه، ای مصیبت!»
پیش ابن‌عقیل رفتم و خبر را با وی بگفتم. به من گفت که یاران او را ندا دهم که خانه‌ای اطراف وی از آن‌ها پر بود. هجده هزار کس با او بیعت کرده بودند و چهار هزار کس در خانه‌ها بود. به من گفت: «بانگ بزن، ای منصور بیا.»
من بانگ زدم. مردم کوفه نیز بانگ زدند و فراهم آمدند. مسلم، عبیداللَّه بن عمرو بن عزیز کندی را سالار مردم ناحیه کنده و ربیعه کرد و گفت: «با سواران، پیش از من برو.»
آن‌گاه مسلم بن عوسجه اسدی را سالار مردم مذحج و اسد کرد، و گفت: «با پیادگان برو که سالار آن‌هایی.»
ابو ثمامه صائدی را سالار مردم تمیم و همدان کرد. عباس‌بن جعده جدلی را سالار شهریان کرد. آن‌گاه سوی قصر روان شد و چون ابن‌زیاد از آمدن وی خبر یافت، به قصر پناه برد و درها را ببست.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2945
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 428
فلمّا بلغ عبیداللَّه إقباله، تحرّز فی القصر وغلّق الأبواب، وأقبل مسلم حتّی أحاط بالقصر، فوَ اللَّه ما لبثنا إلّاقلیلًا حتّی امتلأ المسجد من النّاس، والسّوقة ما زالوا یتوثّبون حتّی المساء، فضاق بعبیداللَّه أمره.
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 66
وکان قد عقد مسلم بن عقیل لعبداللَّه الکندیّ علی کندة، وقدّمه أمام الخیل، وعقد لمسلم بن عوسجة علی مذحج وأسد، وعقد لأبی ثمامة بن عمر الصّائدیّ علی تمیم وهمدان، وعقد للعبّاس «1» بن جعدة الجدلیّ علی أهل المدینة.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 206/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 190
وأتی الخبر مسلم بن عقیل، فنادی فی أصحابه: یا منصور أمت، وکان شعارهم، وکان قد بایعه ثمانیة عشر ألفاً وحوله فی الدّور أربعة آلاف، فاجتمع إلیه ناس کثیر «2»، فعقد مسلم لعبداللَّه بن عزیز الکندیّ علی ربع کندة وقال: سر أمامی، وعقد لمسلم بن عوسجة الأسدیّ علی ربع مذحج، وأسد، وعقد لأبی ثمامة الصّائدیّ علی ربع تمیم، وهمدان، وعقد للعبّاس بن جعدة الجدلیّ علی ربع المدینة، وأقبل نحو القصر، فلمّا «3» بلغ ابن زیاد إقباله تحرّز فی القصر، وأغلق الباب، وأحاط مسلم بالقصر، وامتلأ المسجد والسّوق من النّاس، وما زالوا یجتمعون حتّی المساء، وضاق بعبیداللَّه أمره، ولیس معه فی القصر إلّاثلاثون رجلًا من الشّرط، وعشرون «4» رجلًا من الأشراف «4»، وأهل بیته، وموالیه، «5» وأقبل أشراف النّاس یأتون ابن زیاد من قبل الباب الّذی یلی دار الرّومیّین «5»،
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: لعبّاس].
(2)- [أضاف فی نهایة الإرب: واجتماع النّاس علیه، ومحاصرته عبیداللَّه بن زیاد بالقصر وکیف خذله من‌اجتمع إلیه وتفرّقوا عنه وخبر مقتله ومقتل هانی بن عروة قال: ولمّا].
(3)- [أضاف فی نهایة الإرب: خرج من دار هانی].
(4) (4) [العیون: من الشّرفاء].
(5) (5) [لم یرد فی العیون].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 429
والنّاس یسبّون ابن زیاد وأباه، فدعا ابن زیاد «1» کثیر بن شهاب الحارثیّ، وأمره أن یخرج فیمَنْ أطاعه من مذحج، فیسیر ویخذل النّاس عن ابن عقیل ویخوِّفهم، وأمر محمّد بن الأشعث أن یخرج فیمَنْ أطاعه من کندة وحضرموت فیرفع رایة أمان لمَنْ جاءه من النّاس، وقال مثل ذلک للقعقاع بن شور الذّهلیّ، وشبث بن ربعیّ التّمیمیّ، وحجّار بن أبجر العجلیّ، وشمر بن ذی الجوشن الضّبابیّ، وترک وجوه النّاس عنده استئناساً بهم لقلّة [عدد] مَنْ معه، وخرج أولئک النّفر یخذلون النّاس «1»، وأمر عبیداللَّه مَنْ عنده من الأشراف أن یشرفوا علی النّاس من القصر، فیمنّوا أهل الطّاعة، ویخوّفوا أهل المعصیة، ففعلوا، فلمّا سمع النّاس «2» مقالة أشرافهم «2»، أخذوا یتفرّقون حتّی أنّ المرأة تأتی ابنها وأخاها وتقول: انصرف، النّاس یکفونک، «3» ویفعل الرّجل مثل ذلک «3»، فما زالوا یتفرّقون حتّی بقی ابن عقیل فی المسجد فی ثلاثین رجلًا «4»، «5» فلمّا رأی ذلک، خرج متوجِّهاً نحو «6» أبواب کندة، «7» فلمّا خرج إلی الباب، لم یبق معه أحد 5 7 إلی النّهایة.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 271- 272/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 105- 106؛ مثله: النّویری، نهایة الإرب، 20/ 397- 398؛ المیانجی، العیون العبری،/ 41- 42
__________________________________________________
(1- 1) [العیون: جماعة وأمرهم أن یخذلوا النّاس من ابن عقیل ویخوّفهم].
(2) (2) [العیون: مقالتهم].
(3) (3) [لم یرد فی العیون].
(4)- [أضاف فی العیون: حتّی صلّیت المغرب].
(5- 5) [لم یرد فی نفس المهموم].
(6)- [العیون: إلی].
(7- 7) [العیون: فما بلغ الأبواب دفعه منهم عشرة، ثمّ خرج من الباب فإذا لیس معه إنسان یدلّه علی منزله].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 430
ومن الّذین بایعوا مسلماً، وکان یأخذ البیعة من أهل الکوفة هو ومسلم بن عوسجة للحسین علیه السلام. قال أبو مخنف: فلمّا رأی مسلم بن عقیل اجتماع النّاس عقد لمسلم بن عوسجة الأسدیّ علی ربع مذحج وأسد، وعلی کندة وربیعة عبیداللَّه بن عمرو بن عزیز الکندیّ، فلمّا تخاذل النّاس عن مسلم، قبض علیه حصین بن نمیر التّمیمیّ، فسلّمه إلی عبیداللَّه بن زیاد، فحبسه.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 285/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 171
وبایع مسلماً، وکان یأخذ البیعة من أهل الکوفة للحسین علیه السلام، وقد عقد له مسلم علی ربع کندة. فلمّا تخاذل النّاس عن مسلم قبض علی عبیداللَّه هذا الحصین بن نمیر، سلّمه إلی ابن زیاد. [...] وتأمیر مسلم له علی ربع کندة وربیعة وتعدیل له کما لا یخفی. «1»
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 241
ولمّا بلغ مسلم خبر هانی، خاف أن یؤخذ غیلة، فتعجّل الخروج قبل الأجل الّذی بینه وبین النّاس، وأمر عبداللَّه بن حازم أن ینادی فی أصحابه، وقد ملأ بهم الدّور حوله، فاجتمع إلیه أربعة آلاف ینادون بشعار المسلمین یوم بدر: «یا منصور أمِت».
ثمّ عقد لعبیداللَّه بن عمرو بن عزیز الکندیّ علی ربع کندة وربیعة، وقال: سر أمامی علی الخیل، وعقد لمسلم بن عوسجة الأسدیّ علی ربع مذحج وأسد، وقال: انزل فی الرّجّالة، وعقد لأبی ثمامة الصّائدیّ علی ربع تمیم وهمدان، وعقد للعبّاس بن جعدة الجدلیّ علی ربع المدینة.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 179- 180
__________________________________________________
(1)- شیخ مفید و دیگران گفته اند: (د) عبداللَّه بن حازم گفت: من از طرف مسلم به کاخ رفته بودم تا بدانم با هانی چه شده است. چون او را زدند و زندانی کردند، سوار اسبم شدم. پیش از دیگران به مسلم بن عقیل گزارش دادم و دیدم جمعی از زنان قبیله مراد، شیون یا عبرتاه و یا ثکلاه دارند. چون حال هانی را به مسلم بن عقیل گزارش دادم، به من دستور داد که یاران او را ندا کنم. و همه در خانه‌های اطراف منزل او مجتمع بودند و چهار هزار مرد در آن خانه‌ها بود. فریاد کشیدم: یا منصور امت، که شعار آن‌ها بود و این ندا دهن به دهن در کوفه پیچید و همه نزد او جمع شدند.
جزری گوید: مسلم، عبداللَّه بن عزیز کندی را فرمانده کندیان کرد و به او دستور داد جلودار باشد. و مسلم بن عوسجه اسدی را فرمانده مذحج و اسد نمود و ابو ثمامه صائدی را فرمانده تمیم و همدان نمود و عباس ابن جعده جدلی را فرمانده مدینه ساخت و به سوی کاخ حکومت روان شد. چون ابن‌زیاد از آمدنش خبردار شد در قصر متحصن شد و درها را بست.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 44
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 431

استشهاده
ولمّا قُتل مسلم بن عقیل أحضره ابن زیاد، فسأله: ممّن أنت؟ قال: من کندة، قال:
أنت صاحب رایة کندة وربیعة؟ قال: نعم، قال: انطلقوا به فاضربوا عنقه، قل: فانطلقوا به، فضربت عنقه رضی الله عنه.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 285/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 171
فلمّا قُتل مسلم، أحضره ابن زیاد، فسأله: ممّن أنت؟ قال: من کندة، قال: أنت صاحب رایة کندة وربیعة؟ قال: نعم، قال: انطلقوا به فاضربوا عنقه، فانطلقوا به، فضربوا عنقه، رضوان اللَّه علیه.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 241

وهو متّحد مع أبو عبداللَّه بن مسلم علیه السلام، ذکرناه فی رقم 16/ 21، وذکرناه أیضاً فی المجلّد الرّابع عشر، ص 742.

ستأتی ترجمته فی ترجمة أبیه یزید، راجع المجلّد السّابع عشر رقم 299/ 363.

وأقول [المامقانی]: قد بیّنّا مراراً عدیدة أنّ حامل الرّایة فی الحروب الحقّة لا بدّ وأن یکون عدلًا أمیناً لدوران رحی الحرب مدارها، وعدم مأمونیّة غیر العدل علیها، فتمکینه علیه السلام من حمله اللّواء تعدیل له، وأیّ تعدیل کما لا یخفی علی الفطن الخبیر، فمضابقة الفاضل المجلسی رحمه الله عن تعدیله فی الوجیزة، وطفرته عنه بقوله: من الشّهداء، کما تری.
بقی هنا شی‌ء وهو أ نّه روی أ نّه خرج فی نصرة الحسین علیه السلام إلی کربلا وقُتل معه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 432
علیه السلام، ویردّه تصریح جمع بأ نّه قُتل بصفّین، ویأتی فی هشام التّنبیه علی اشتباه ابن داود بعنوانه إیّاه هناک أیضاً وببالی أنّ المحدّث النّوریّ قدس سره فی کتابه الدّرّ والمرجان، نقل عن بعض الآثار المعتمدة أنّ المستشهد مع الحسین علیه السلام یوم کربلا هو عتبة بن هاشم «1» هذا، وهاشم بن عتبة بن هاشم المذکور لا هاشم المرقال المعروف، فراجع.
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 288
هاشم بن عتبة بن أبی وقّاص المرقال. إسم أبی وقّاص مالک بن أهیب بن عبد مناف ابن زهرة القرشی الزّهریّ، وهو ابن أخی سعد بن أبی وقّاص.
الضّبط: قد مرّ ضبط عتبة فی إبراهیم بن عتبة، وضبط وقّاص فی جمیل بن وقّاص، والمرقال لقّب به، لأنّ علیّاً علیه السلام أعطاه الرّایة بصفِّین وکان یرقل بها، أی یسرع. ومرّ ضبط الزّهریّ فی إبراهیم بن سعد وهو غیر الزّاهریّ المتقدّم ضبطه فی محمّد بن أحمد بن محمّد بن سنان.
[ثمّ ذکر کلام الشّیخ الطّوسی کما سیذکره].
وقریب منه فی الخلاصة ورجال ابن داود، وقد ورد أ نّه کان مع معاویة ثلاث عشرة قبیلة من قریش، وکان مع أمیر المؤمنین علیه السلام خمسة نفر، وعدّ منهم هاشم بن عتبة بن أبی وقّاص.
وعن الاستیعاب نحو ما سمعته من الشّیخ رحمه الله بزیادة قوله: وکان من أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، نزل الکوفة، وکان من الفضلاء الخیار، وکان من الأبطال، وفقئت عینه یوم الیرموک، وکان خیِّراً فاضلًا، شهد مع علیّ علیه السلام الجمل، وشهد صفّین وأبلی بلاءً حسناً، وبیده کان رایة علیّ علیه السلام علی الرّجّالة یوم صفِّین ویومئذ قُتل «2»
، وکانت صفّین سنة سبع
__________________________________________________
(1)- [تفرّد به المحدِّث الثّوریّ فی کتابه الدّرّ والمرجان، وذکر المامقانی فی التّنقیح عنه فی ترجمة هاشم بن‌عتبة بن أبی وقّاص المرقال، قُتل بصفِّین].
(2)- [أکثر المصادر متّفق علی هذا القول].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 433
وثلاثین «1»، انتهی.
ومثله فی أسد الغابة وغیره، وزاد: أ نّه الّذی افتتح جلولاء من بلاد الفرس وهزم الفرس، وکانت جلولاء تسمّی فتح الفتوح، بلغت غنائمها ثمانیة عشر ألف ألف، انتهی المهمّ منه. «2»
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 288
من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام: هاشم بن عتبة بن أبی وقّاص المرقال، وسُمِّی المرقال لأ نّه کان یرقل فی الحرب، «3» وکان صاحب رایته لیلة الهریر. «4»
الطّوسی، الرّجال،/ 61/ عنه: الأردبیلی، جامع الرّواة، 2/ 310؛ المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 288
هاشم بن عتبة، بالعین المهملة المضمومة والتّاء المثنّاة فوق السّاکنة، ابن أبی وقّاص، المرقال ی [جخ] سُمِّی المرقال، قال: لإرقاله فی الحرب «5».
ابن داود،/ 365- 366

[الصّحیح أنّ اسمه أبو بکر، وأمّا عتیق فهو اسم أبی بکر بن أبی قحافة لا لابن أمیر المؤمنین، وقد تکرّر هذا الخطأ من الذّهبیّ «6» والیافعیّ «7» والدّیاربکریّ وابن العماد «8»].
__________________________________________________
(1)- [الاستیعاب، 3/ 583- 587 مختصراً، والإصابة، 3/ 561- 562 رقم 8914].
(2)- [الاستیعاب، 3/ 584، وأسد الغابة، 5/ 49 مختصراً].
(3)- [زاد فی جامع الرّواة: صه، ی].
(4)- [زاد فی جامع الرّواة: [ی] وفی [د] هشام فکأ نّه سهو «مح»].
(5)- أعنی الإسراع فیه.
(6)- [الّذهبیّ، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 216، العبر، 1/ 65- 66، تاریخ الإسلام، 2/ 352]، [أنظر المجلّد التّاسع، ص 72- 73].
(7)- [الیافعیّ، مرآة الجنان، 1/ 131- 132/ عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 298]، [أنظر المجلّد التّاسع، ص 73].
(8)- [ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 66]، [أنظر المجلّد التّاسع، ص 92، 991- 992].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 434

فقد ذکرنا ترجمته فی المجلّد التّاسع، ص 733- 761. وأمّا ممّا لم یجی‌ء فی المجلّد التّاسع:
ذکر فی جملة الشّهداء علیهم السلام عند:
ابن خیّاط، التّاریخ،/ 178
الزّرندی، درر السّمطین،/ 218
السّماوی، إبصار العین،/ 129/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 416
عدّه فی أولاد أمیر المؤمنین علیهم السلام عند:
البلخی، البدء، التّاریخ، 2/ 145
ابن حاتم الشّامی، الدّرّ النّظیم،/ 430
«1»

ذکره ابن حاتم الشّامی فی الدّرّ النّظیم،/ 566- 557.
«2»

[أنظر ص 185 من هذا المجلّد].

ما ذکره ابن طاوس فی الإقبال (ط حجری)،/ 712، (ط قم)، 3/ 343، ومصباح الزّائر وسائر المصادر؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 177

ثمّ بعث مُعاذ بن هانی الکندیّ، وأبا عَمْرة، ومعبد بن سلمة الحضرمیّ، فأحاطوا بدار خِوَلّی بن یزید الأصبحیّ صاحب رأس الحسین، فاختبأ فی مخرجه، فطلبوه، فخرجت
__________________________________________________
(1)- [أنظر رقم 156/ 188 فی عنوان: أمّ العبّاس علیهما السلام وأشقّاؤه ص 191، 192- 193].
(2)- [أنظر رقم 156/ 188 فی عنوان: شهادة إخوته وحدیثه معهم قبل الشّهادة ص 199].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 435
إلیهم امرأته، فقالوا لها: أین زوجکِ؟ قالت: لا أدری، وأشارت بیدها إلی المخرج، فدخلوا علیه، فوجدوا علی رأسه قَوْصَرّة، فأخرجوه وأقبل المختار حین بلغه أخذه، فقتله إلی جانب منزله، ثمّ أمر به فاحرق، فلم یبرح حتّی صار رماداً، وکانت امرأته تسمّی العَیُوف، وکانت حین أتاها برأس الحسین قد نفرت منه، فکانت لا تکتحل ولا تتطیّب، وقالت: واللَّه لا یری منِّی سروراً أبداً.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 406- 407
وأرسل إلی خِوَلّی بن یزید الأصبحیّ وهو صاحب رأس الحسین، فاختبأ فی مخرجه، فدخل أصحاب المختار یطلبونه، فخرجت امرأته، وهی العیوف بنت مالک، وکانت تُعادیه منذ جاءها «1» برأس الحسین، فقالت: ما تریدون؟ فقالوا لها: أین زوجکِ؟ قالت: لا أدری، وأشارت بیدها إلی المخرج، فدخلوا، فوجدوه وعلی رأسه قَوْصرّة «2»، فأخرجوه وقتلوه إلی جانب أهله، وحرقوه بالنّار.
النّویری، نهایة الإرب، 21/ 30- 31
خِوَلّی الأصبحیّ. خولیّ بن یزید الأصبحیّ، من حِمیَر. هو الّذی أجهز علی الحسین رضی الله عنه بعد سنان بن أنس النّخعیّ، حزّ خِوَلّی رأسه وأتی به عبیداللَّه بن زیاد. وقال فی روایة مصعب الزّبیریّ:
اوقِر رِکابی فضّةً وذهَبا أنا قتلتُ الملِکَ المحجّبا
قتلتُ خیرَ النّاسِ امّاً وأبا وخیرَهم إذ ینسبُون نَسَبا
قال ابن المرزبان: والشّعبیّ وأبو مخنف یرویان هذه الأبیات لسان بن أنس، واللَّه أعلم.
الصّفدی، الوافی بالوفیّات، 13/ 435 رقم 529
__________________________________________________
(1)- فی ک: جاء.
(2)- القوصرة: وعاء التّمر، (القاموس).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 436
له ذکر أیضاً فی: «1»
الطّوسی، الأمالی،/ 244/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 336؛ البحرانی، العوالم، 17/ 663
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 370/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 597
ابن نما، ذوب النّضّار،/ 118- 119/ عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 4/ 90- 91
القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 252- 253 (حکی عن أصدق الأخبار)
__________________________________________________
(1)- [أنظر المجلّد، 9/ 754- 758].
چنان‌چه مرقوم رقم کلک بیان گشت، ابو المؤید خوارزمی گوید که: طایفه ای از اعوان مختار، بر عزیمت قتل خولی بن یزید الاصبحی که سر امیر المؤمنین حسین رضی الله عنه را از بدن جدا کرده بود، متوجه منزل وی گشتند و ناگاه، در سرای وی درآمدند و خولی در دودکش مختفی گشت و آن جماعت، از منکوحه وی عیوف نام که پیوسته به واسطه آن امر قبیح خولی را لعنت می‌کرد، پرسیدند که: «شوهر تو در کجاست؟»
گفت: «نمی‌دانم.»
وبه دست اشارت کرد که در آن دودکش است واورا از آن‌جا بیرون آورده، نزد مختار بردند ومختار فرمان داد تا او را به سان گوسفند در مجلس کشتند و جسد ناپاک او را بسوختند.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 242
پس معاذ بن هانی و ابو عمره را فرستاد به خانه خولی بن یزید اصبحی که سر مبارک آن حضرت را برای ابن زیاد برده بود، چون به خانه او رفتند، در بیت الخلا پنهان شده بود. در زیر سبدی او را پیدا کردند و بیرون آوردند، و در اثنای راه، مختار را دیدند که با لشگر خود می‌آید، گفت: «این لعین را برگردانید تا در خانه خودش، به جزای خود برسانم.»
پس آمد به نزد درِ خانه او، ودر آن جا او را به قتل رسانید و جسد پلیدش را به آتش سوخت و برگشت.
مجلسی، جلاء العیون،/ 798
سپس خولی بن یزید اصبحی را خواست که سر حسین را به کوفه آورده بود. چون به دنبال او رفتند، در مستراح خود پنهان شد و اصحاب مختار در خانه، به جست‌وجوی او پرداختند، زنش عیوف، دختر مالک که از آن شب که سر حسین علیه السلام را به خانه آورده بود با او دشمن بود، بیرون آمد و گفت: «چه می‌خواهید؟»
گفتند: «شوهرت کجاست؟»
به زبان گفت: «نمی‌دانم.»
و با دست به مستراح اشاره کرد و در آن جا رفتند و او را جستند. یک خیگی به سر خود کرده بود، او را بیرون آوردند در پیش خاندان او کشتند و با آتش سوختند، لعنه اللَّه.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 312
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 437

السّلام علی عثمان بن عروة [أو قروة] «1» الغفّاریّ. «2»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 714، (ط قم)، 3/ 345، مصباح الزّائر،/ 296/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 340؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 179
عثمان بن عروة الغفاریّ: وفی الزّیارة الرّجبیّة: السّلام علی عثمان بن عروة الغفاریّ، وفی کتب الرّجال لم أقف علی ترجمته.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 171

ذکرنا ترجمته فی المجلّد الرّابع عشر، ص 632.

ذکرنا ترجمته فی المجلّد الرّابع عشر، ص 972.

ذکر ناسخ التّواریخ سیِّد الشهداء علیه السلام، 2/ 266، ووسیلة الدّارین،/ 179، وریاض القدس، 1/ 333، اسم مولی للحرّ بن یزید الرِّیاحیّ «عروة»، وسنذکره فی غلام ترکیّ للحرّ، رقم 231/ 277 ص 689- 692.
__________________________________________________
(1)- [من مصباح الزّائر والمزار والبحار].
(2)- سلام بر عثمان بن فروه غفاری.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 149
عثمان بن فروة (عروة) غفاری:
نام او در «رجبیه» آمده. به نظر ما احتمالًا او همان «قرة بن ابی‌قره غفاری» می‌باشد.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 115
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 438

عقبة بن سمعان، مولی الرّباب بنت امرئ القیس الکلبیّة، أمّ سکینة بنت الحسین.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 410
مولی لرباب أمّ سکینة.
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 259
عقبة بن سمعان- وکان مولیً للرّباب بنت امرئ القیس الکلبیّة، وهی أمّ سکینة بنت الحسین.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 454/ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 299
عقبة بن سمعان، مولی الرّباب ابنة امرئ القیس الکلبیّة، امرأة الحسین، وکانت مع سکینة بنت الحسین. وهو مولی لأبیها، وهی إذ ذاک صغیرة. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 351
غلام له یُقال له: عقبة بن سمعان.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 137
من أصحاب الحسین بن علیّ علیهما السلام: عقبة بن سمعان.
الطّوسی، الرّجال،/ 78/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 222؛ الأسترآبادی، منهج المقال،/ 221؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 539؛ المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 254
من أصحابه: عقبة بن سمعان.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 78/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 199؛ البحرانی، العوالم، 17/ 333
__________________________________________________
(1)- عقبة بن سمعان، غلام رباب کلبی، دختر امرؤ القیس آورده اند. رباب همسر حسین بود و با سکینه دختر حسین می‌زیست و عقبه، غلام پدرش بوده بود. سکینه در آن وقت صغیر بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2921
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 439
عقبة بن سمعان، مولی الرّباب ابنة امرئ القیس الکلبیّة، امرأة الحسین. «1»
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 462
عقبة بن سمعان.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
عقبة بن سمعان: قال فی نفس المهموم ناقلًا عن الطّبریّ والجزریّ: إنّه کان مولی لرباب ابنة امرئ القیس الکلبیّة، امرأة الحسین علیه السلام، امّ سکینة بنت الحسین.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 171

وکان مع الحسین علیه السلام عقبة بن سمعان [...]، فقال له عمر بن سعد: مَنْ أنت؟ قال:
مملوک. فخلّی سبیله.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 410، أنساب الأشراف، 3/ 205
والآخر مولیً لرباب، امّ سکینة، أخذوه بعد قتل الحسین، فأرادوا ضرب عنقه، فقال لهم: «إنِّی عبد مملوک». فخلّوا سبیله.
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 259/ عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2630؛ الحسین بن علیّ،/ 89
وأخذ عمر بن سعد عُقْبة بن سِمْعان- «2» وکان مولیً للرّباب «2» بنت امرئ القیس الکلبیّة، «3» «4» وهی امّ سُکینة بنت «4» الحسین- فقال له: ما «5» أنت؟ قال: أنا عبد مملوک، فخلّی سبیله، «6» فلم ینج منهم أحد غیره «6». «7»
__________________________________________________
(1)- باب العین من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علی علیهما السلام ...] عقبة بن سمعان.
سپهر، ناسخ التّواریخ أمیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 210
(2) (2) [الکامل: مولی الرّباب].
(3)- [زاد نفس المهموم: امرأة الحسین علیه السلام].
(4- 4) [الکامل: امرأة].
(5)- [بحر العلوم: من].
(6- 6) [لم یرد فی نفس المهموم وبحر العلوم].
(7)- گوید: عمر بن سعد، عقبة بن سمعان را گرفت که غلام رباب دختر امرؤ القیس کلبی، مادر سکینه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 440
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 454/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 298؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 459؛ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 296
أمّا مَنْ سلم [...] ومنهم عقبة بن سمعان مولی الرّباب ابنة امرئ القیس الکلبیّة، امرأة الحسین، أخذه عمر بن سعد فقال: ما أنت؟ فقال: أنا عبد مملوک، فخلّی سبیله، فنجا.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 462- 463
ومنّ عمر بن سعد علی عقبة بن سمعان حین أخبره أ نّه مولی، فلم ینج منهم غیره. «1»
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 189
وقد ذکره الطّبریّ وغیره من مؤرِّخی الواقعة، ویفهم ممّا ذکروه، إنّه کان عبداً للرّباب زوجة الحسین، وإنّه کان یتولّی خدمة أفراسه علیه السلام وتقدیمها له. فلمّا استشهد الحسین علیه السلام فرّ علی فرس، فأخذه أهل الکوفة، فزعم أ نّه عبد للرّباب بنت امرئ القیس الکلبیّة، زوجة الحسین علیه السلام، فاطلق، وجعل یروی الواقعة کما حدثت، ومنه اخذت أخبارها، وحاله مجهول، بل تخلّفه عن نصرته علیه السلام یجعلنا فی ریب.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 254
__________________________________________________
- دختر حسین، بود. بدو گفت: «کیستی؟»
گفت: «بنده‌ای مملوک.»
گوید: پس او را رها کرد و هیچ کس از آن‌ها جز وی جان به در نبرد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3063
(1)- نقل است که هفتاد و دو کس از متعلقان امام‌حسین، در کربلا کشته شدند و دو کس از آن جماعت، بیش نجات نیافتند. یکی از آن دو نفر مرقع بن ثمامه اسدی بود که عمر سعد، او را به نزد ابن‌زیاد فرستاده بود و دیگر، مولی ام سکینه، امرأة امام حسین رضی الله عنه و چون او را بعد از قتل آن جناب گرفته، خواستند که گردن زنند، گفت: «من عبدی ام مملوک.»
پس او را رها کردند.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 169
و از موالی آن حضرت در آن روز دو کس نجات یافتند، یکی مرقع بن ثمامه اسدی و دیگری غلام ام سکینه، که زوجه امام مظلوم بود.
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 57
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 441
ذکره الطّبریّ وغیره من المؤرِّخین وکان عبداً للرّباب زوجة الحسین علیه السلام، فلمّا قُتل الحسین علیه السلام فرّ علی فرس، فأخذه أهل الکوفة، ثمّ اطلق وجعل یروی واقعة الطّفّ، ومنه اخذت أخبارها.
الطّوسی، الرّجال (الهامش)،/ 78
فهؤلاء قتلوا کلّهم مع الحسین یوم الطّفّ إلّاسلیمان بن أبی رزین قُتل بالبصرة کما مرّ، وأمّا اللّذان لم یُقتلا مع الحسین فهما عقبة بن سمعان مولی الرّباب بنت امرئ القیس علی ما رواه الطّبریّ فی کتابه.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 233/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 428
(ومنهم) عقبة بن سمعان، قال الجزریّ: فأخذ عمر بن سعد عقبة بن سمعان وکان مولی للرّباب ابنة امرئ القیس وهی زوجة الحسین علیه السلام ولها منه سکینة وعبداللَّه الرّضیع، فقال عقبة: أنا مملوک، فخلّی سبیله.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 398
وجاء مع الحسین علیه السلام من المدینة إلی مکّة وإلی کربلاء، وبرز إلی القتال فی یوم عاشوراء، واخذ أسیراً، فقال له: من أنت؟ قال: أنا عبد مملوک، فخلّی سبیله، وأخبار الحرب ووقائع لیلة عاشوراء أهل السّیر ینقلون عنه.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 171- 172

ما حُدّثت عن هشام بن محمّد، عنه، قال: حدّثنی عبدالرّحمان بن جندب، قال:
حدّثنی عُقبة بن سِمعان [...] قال: خرجنا فلزمنا الطّریق الأعظم، فقال للحسین أهل بیته: لو تنکّبت الطّریق الأعظم کما فعل ابن الزّبیر لایلحقک الطّلب؛ قال: لا، واللَّه لا أفارقه حتّی یقضی اللَّه ما هو أحبّ إلیه، قال: فاستقبَلَنا عبداللَّه بن مُطیع، فقال للحسین:
جُعلت فِداک! أین ترید؟ قال: أمّا الآن فإنّی أرید مکّة، وأمّا بعدها فإنِّی أستخیر اللَّه، قال: خار اللَّه لک، وجعلنا فداک؛ فإذا أنت أتیت مکّة فإیّاک أن تَقرُب الکوفة، فإنّها بلدة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 442
مشؤومة، بها قُتل أبوک، وخُذل أخوک، واغتیل بطعنة کادت تأتی علی نفسه؛ الزم الحرم؛ فإنّک سیِّد العرب، لا یعدل بک واللَّه أهل الحجاز أحداً، ویتداعی إلیک النّاس من کلِّ جانب؛ لا تفارق الحرم فِداک عمِّی وخالی، فوَ اللَّه لئن هلکت لنُسترقَّنّ بعدک.
فأقبل حتّی نزل مکّة، فأقبل أهلها یختلفون إلیه ویأتونه ومَن کان بها من المعتمرین وأهل الآفاق، وابن الزّبیر بها قد لزم الکعبة، فهو قائم یصلِّی عندها عامّة النّهار ویطوف، ویأتی حسیناً فیمن یأتیه، فیأتیه الیومین المتوالیین، ویأتیه بین کلّ یومین مرّة، ولا یزال یشیر علیه بالرّأی وهو أثقل خلق اللَّه علی ابن الزّبیر، قد عرف أنّ أهل الحجاز لا یبایعونه ولا یتابعونه أبداً ما دام حسین بالبلد، وأنّ حسیناً أعظم فی أعینهم وأنفسهم منه، وأطوع فی النّاس منه.
فلمّا بلغ أهل الکوفة هلاک معاویة أرجف أهل العراق بیزید، وقالوا: قد امتنع حسین وابن الزّبیر، ولحقا بمکّة، فکتب أهل الکوفة إلی حسین، وعلیهم النّعمان بن بشیر.
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 351- 352

قال أبو مخنف: وحدّثنی الحارث بن کعب الوالبیّ، عن عقبة «1» بن سمعان، أنّ حسیناً لمّا أجمع المسیر إلی الکوفة أتاه عبداللَّه بن عبّاس فقال: یا ابن عمّ، إنّک قد أرجف النّاس أ نّک سائر إلی العراق، فبیّن لی ما أنت صانع؟ قال: إنِّی قد أجمعتُ المسیر فی أحد یومیّ هذین إن شاء اللَّه تعالی؛ فقال له ابن عبّاس: فإنّی أعیذک باللَّه من ذلک، أخبرنی رحمک اللَّه! أتسیر إلی قومٍ قد قتلوا أمیرهم، وضبطوا بلادهم، ونفوا عدوّهم؟ فإن کانوا قد فعلوا ذلک فسر إلیهم، وإن کانوا إنّما دعوک إلیهم وأمیرهم علیهم قاهر لهم، وعمّاله تجبی بلادهم، فإنّهم إنّما دعوک إلی الحرب والقتال، ولا آمن علیک أن یغرّوک ویکذبوک، ویخالفوک ویخذلوک، وأن یستنفروا إلیک فیکونوا أشدّ النّاس علیک؛ فقال له حسین:
وإنِّی أستخیر اللَّه وأنظر ما یکون.
__________________________________________________
(1)- ط: «عتبة»، والصّواب ما أثبته، وانظر الفهرس.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 443
قال: فخرج ابن عبّاس من عنده وأتاه ابن الزّبیر فحدّثه ساعة، ثمّ قال: ما أدری ما ترکُنا هؤلاء القوم وکفُّنا عنهم، ونحن أبناء المهاجرین، وولاة هذا الأمر دونهم! خبّرنی ما ترید أن تصنع؟ فقال الحسین: واللَّه لقد حدّثت نفسی بإتیان الکوفة، ولقد کتب إلیَّ شیعتی بها وأشراف أهلها، وأستخیر اللَّه؛ فقال له ابن الزّبیر: أمّا لو کان لی بها مثل شیعتک ما عدلتُ بها؛ قال: ثمّ إنّه خشی أن یتّهمه، فقال: أمّا إنّک لو أقمت بالحجاز ثمّ أردت هذا الأمر ها هنا ما خولف علیک إن شاء اللَّه؛ ثمّ قام فخرج من عنده، فقال الحسین: ها إنّ هذا لیس شی‌ء یؤتاه من الدّنیا أحبّ إلیه من أن أخرج من الحجاز إلی العراق، وقد علم أ نّه لیس له من الأمر معی شی‌ء، وأنّ النّاس لم یعدلوه بی، فودّ أ نّی خرجت منها لتخلو له.
قال: فلمّا کان من العشیّ أو من الغد، أتی الحسین عبداللَّه بن العبّاس فقال: یا ابن عمّ! إنِّی أتصبّر ولا أصبر، إنّی أتخوّف علیک فی هذا الوجه الهلاک والاستئصال؛ إنّ أهل العراق قوم غُدُر، فلا تقربنّهم، أقم بهذا البلد فإنّک سیِّد أهل الحجاز؛ فإن کان أهل العراق یریدونک کما زعموا فاکتب إلیهم فلینفوا عدوّهم، ثمّ أقدم علیهم، فإن أبیت إلّاأ نّه تخرج فسر إلی الیمن فإن بها حصوناً وشِعاباً، وهی أرض عریضة طویلة، ولأبیک بها شیعة، وأنت عن النّاس فی عُزلة، فتکتب إلی النّاس وترسل، وتبثّ دُعاتک، فإنِّی أرجو أن یأتیک عند ذلک الّذی تحبّ فی عافیة؛ فقال له الحسین: یا ابن عمّ، إنِّی واللَّه لأعلم أ نّک ناصح مشفق، ولکنِّی قد أزمعت وأجمعت علی المسیر؛ فقال له ابن عبّاس: فإن کنت سائراً فلا تسر بنسائک وصبیتک، فواللَّه إنّی لخائف أن تُقتل کما قُتل عثمان ونساؤه وولده ینظرون إلیه. ثمّ قال ابن عبّاس: لقد أقررت عین ابن الزّبیر بتخلیتک إیّاه والحجاز والخروج منها، وهو الیوم لا ینظر إلیه أحد معک واللَّه الّذی لا إله إلّاهو لو أعلم أ نّک إذا أخذت بشعرک وناصیتک حتّی یجتمع علیَّ وعلیک النّاس أطعتنی لفعلت ذلک. قال: ثمّ خرج ابن عبّاس من عنده، فمرّ بعبداللَّه بن الزّبیر، فقال: قرّت عینک یا ابن الزّبیر! ثمّ قال:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 444
یا لکِ من قُبَّرة بمعمرِ خلا لکِ الجوُّ فبیضی واصفری
ونقِّری ما شئتِ أن تُنقِّری
هذا حسین یخرج إلی العراق، وعلیک بالحجاز.
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 383- 384

قال أبو مخنف: حدّثنی الحارث بن کعب الوالبیّ، عن عُقبة بن سِمعان قال: لمّا خرج الحسین من مکّة اعترضه رُسُل عمرو بن سعید بن العاص، علیهم یحیی بن سعید، فقالوا له: انصرف؛ أین تذهب؟! فأبی علیهم ومضی، وتدافعَ الفریقان، فاضطربوا بالسِّیاط.
ثمّ إنّ الحسین وأصحابه امتنعوا امتناعاً قویّاً، ومضی الحسین علیه السلام علی وجهه، فنادوه:
یا حسین، ألا تتّقی اللَّه؟! تخرج من الجماعة، وتفرّق بین هذه الامّة؟! فتأوّل حسین قول اللَّه عزّ وجلّ: «لِی عَمَلی وَلَکُمْ عَمَلُکُمْ أ نْتُمْ بَرِیئُونَ مِمّا أعْمَلُ وَأنا بَرِی‌ءٌ مِمّا تَعْمَلُونَ».
قال: ثمّ إنّ الحسین أقبل حتّی مرّ بالتّنعیم، فلقی بها عِیراً قد أقبل بها من الیمن، بعث‌بها بحیر بن رَیْسان الحِمیریّ إلی یزید بن معاویة،- وکان عامله علی الیمن- وعلی العِیر الوَرْسُ والحُلل یُنطلق بها إلی یزید فأخذها الحسین، فانطلق بها؛ ثمّ قال لأصحاب الإبل: لا أکرهکم، مَن أحبّ أن یمضی معنا إلی العراق أوفینا کِراءه وأحسنّا صحبته، ومَن أحبّ أن یفارقنا من مکاننا هذا أعطیناه من الکِراء علی قدر ما قطع من الأرض؛ قال: فمن فارقه منهم حوسب فأوفی حقّه، ومَن مضی منهم معه أعطاه کِراءه وکساه. «1»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 385- 386
«1»
__________________________________________________
(1)- درباره مسلم بن عقیل و رفتنش به کوفه و کشته شدنش، حکایتی کامل‌تر و مفصل‌تر هست که از عقبة بن سمعان.
عقبه گوید: برون شدیم و راه بزرگ را پیش گرفتیم. کسان خاندان حسین بدو گفتند: «بهتر است، اگر از راه بزرگ بگردی که تعاقب کنندگان به تو نرسند، ابن‌زبیر چنین کرده است.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 445
__________________________________________________
- گفت: «نه، به خدا از این راه جدا نمی‌شوم تا خدا هر چه خواهد مقدر کند.»
گوید: عبداللَّه بن مطیع به پیشواز ما آمد و به حسین گفت: «فدایت شوم کجا می‌روی؟»
گفت: «اکنون سوی مکه می‌روم. پس از آن، از خدا خیر می‌جویم.»
گفت: «خدا برای تو خیر بخواهد و ما را فدای تو کند. اگر به مکه رفتی، مبادا به کوفه نزدیک شوی که شهری است شوم که پدرت آن جا کشته شد و برادرت را بی‌یار گذاشتند و به غافلگیری ضربتی زدند که نزدیک بود وی را تلف کند. در حرم بمان که سرور عربی. به خدا مردم حجاز، هیچ کس را با تو برابر نمی‌گیرند و مردم از هر طرف، سوی تو می‌آیند. عمو و دایی‌ام به فدایت، از حرم خدا دور مشو که اگر تلف شوی، ما پس از تو چون غلامان شویم.»
گوید: حسین برفت تا به مکه رسید و مردم آن جا، رو سوی وی آوردند، و آمد و رفت می‌کردند. عمره گزاران و مردم ولایات که آن جا بودند می‌آمدند. ابن‌زبیر نیز در مکه بود، و پیوسته به نزد کعبه بود. بیش‌تر اوقات روز، آن‌جا به نماز ایستاده بود یا طواف می‌کرد. وی نیز جزء کسان، پیش حسین می‌آمد. دو روز پیاپی می‌آمد، دو روز یک بار می‌آمد و پیوسته به او مشورت می‌داد. ابن زبیر، حسین را از همه خلق خدا ناخوش‌تر می‌داشت که دانسته بود، تا ایشان آن جاست مردم مکه هرگز بیعت و تبعیت او نمی‌کنند که حسین در دیده و دل‌هایشان، از او بزرگ‌تر است و مردم اطاعت او بیش‌تر می‌کنند.
گوید: وقتی مردم کوفه از هلاک معاویه خبر یافتند، مردم عراق بر ضد یزید به جنبش آمدند و گفتند: حسین و ابن زبیر مقاومت کرده‌اند و سوی مکه رفته‌اند. آن‌گاه مردم کوفه به حسین نامه نوشتند، حاکمشان نعمان بن بشیر بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2921- 2922
عقبه بن سمعان گوید: وقتی حسین مصمم شد که سوی کوفه روان شود، عبداللَّه بن عباس پیش وی آمد و گفت: «ای پسر عمو! مردم شایع کرده‌اند که تو سوی عراق خواهی رفت، به من بگو چه خواهی کرد؟»
گفت: «آهنگ آن دارم که ان شاء اللَّه تعالی، همین دو روزه حرکت کنم.»
ابن‌عباس بدو گفت: «خدا تو را از این سفر محفوظ دارد، خدایت قرین رحمت بدارد. به من بگو، آیا سوی قومی می‌روی که حاکمشان را کشته‌اند و ولایتشان را به تصرف آورده‌اند و دشمن خویش را بیرون رانده‌اند، اگر چنین کرده‌اند، سوی آن‌ها رو، اما اگر تو را خوانده‌اند و حاکمشان آن‌جاست و بر قوم مسلط است، و عمال وی خراج ولایت می‌گیرند، تو را به جنگ و زد و خورد دعوت کرده‌اند و بیم دارم فریبت دهند و تکذیبت کنند و مخالفت تو کنند و یاریت نکنند و بر ضد تو حرکتشان دهند و از همه کس، در کار دشمنی تو سخت‌تر باشند.»
حسین گفت: «از خدا خیر می‌جویم، ببینم چه خواهد بود.»
گوید: ابن‌عباس از پیش وی برفت و ابن‌زبیر بیامد و مدتی با وی سخن کرد و گفت: «نمی‌دانم چرا این قوم را واگذاشته‌ایم و دست از آن‌ها بداشته‌ایم، در صورتی که ما فرزندان مهاجرانیم و صاحبان خلافت، نه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 446
__________________________________________________
- آن‌ها. به من بگو می‌خواهی چه کنی؟»
حسین گفت: «به خاطر دارم سوی کوفه روم که شیعیان آن جا و سران اهل کوفه به من نامه نوشته اند و از خدا خیر می‌جویم.»
ابن زبیر بدو گفت: «اگر کسانی همانند شیعیان تو را آن جا داشتم، از آن چشم نمی‌پوشیدم.»
گوید: آن‌گاه از بیم آن که مبادا حسین بدگمان شود، گفت: «اگر در حجاز بمانی و این جا به طلب خلافت برخیزی، ان شاء اللَّه مخالفت نخواهی دید.»
آن‌گاه برخاست و از پیش وی برفت، حسین گفت: «این، هیچ چیز دنیا را بیش‌تر از این دوست ندارد که از حجاز سوی عراق روم که می‌داند با حضور من، چیزی از خلافت به او نمی‌رسد و مردم او را با من برابر نمی‌گیرند، دوست دارد از این جا بروم که حجاز برای وی خالی بماند.»
گوید: و چون شب آمد، یا صبح بعد، عبداللَّه بن عباس پیش حسین آمد و گفت: «ای پسر عمو! من صبوری می‌نمایم، اما صبر ندارم. بیم دارم در این سفر هلاک و نابود شوی. مردم عراق قومی حیله‌گرند. به آن‌ها نزدیک مشو. در همین شهر بمان که سرور مردم حجازی. اگر مردم عراق چنان که می‌گویند تو را می‌خواهند، به آن‌ها بنویس که دشمن خویش را بیرون کنند، آن‌گاه سوی آن‌ها رو. اگر به جز رفتن نمی‌خواهی، سوی یمن رو که آن جا قلعه‌ها و دره‌ها هست، سرزمینی پهناور است و دراز. پدرت آن جا شیعیان دارد، و از کسان بر کناری، به مردم نامه می‌نویسی و دعوتگران می‌فرستی، در این صورت امیدوارم که آن‌چه را می‌خواهی، بی‌خطر بیابی.»
حسین بدو گفت: «ای پسر عمو! به خدا می‌دانم که نصیحت گوی مشفقی، ولی من مصمم شده ام و آهنگ رفتن دارم.»
ابن‌عباس گفت: «اگر می‌روی زنان و کودکانت را مبر. به خدا می‌ترسم چنان کشته شوی که عثمان کشته شد، و زنانش و فرزندانش او را می‌نگریستند.»
گوید: پس از آن ابن‌عباس گفت: «چشم ابن‌زبیر را روشن می‌کنی که او را با حجاز وامی‌گذاری و از این جا می‌روی. امروز چنان است که با وجود تو، کس به او نمی‌نگرد. به خدایی که جز او خدایی نیست، اگر می‌دانستم اگر موی پیشانیت را بگیرم تا مردم بر من و تو فراهم آیند به رأی من کار می‌کنی، چنین می‌کردم.»
گوید: آن‌گاه ابن‌عباس از پیش وی برفت و به عبداللَّه‌بن زبیر گذشت و گفت: «ای پسر زبیر! چشمت روشن شد.»
آن‌گاه شعری بدین مضمون خواند:
«ای پرستو که در خانه‌ای
خانه خلوت شد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 447
حدّث عقبة بن سمعان، قال: خرج الحسین علیه السلام من مکّة، فاعترضته رُسل عمرو بن سعید بن العاص، علیهم یحیی بن سعید لیردّوه، فأبی علیهم «1» وتدافع الفریقان «1» وتضاربوا بالسّیاط، «1» ثمّ امتنع علیهم الحسین وأصحابه امتناعاً شدیداً «1» ومضی الحسین علی وجهه، فبادروا وقالوا: یا حسین! ألا تتّقی اللَّه، تخرج من الجماعة وتفرّق بین هذه الامّة، فقال:
«لِی عَمَلی وَلَکُمْ عَمَلُکُمْ أ نْتُمْ بَرِیئُونَ مِمّا أعْمَلُ وَأنا بَرِی‌ءٌ مِمّا تَعْمَلُونَ».
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 19/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 368- 369؛ البحرانی، العوالم، 17/ 218- 219

فلمّا کان وقت العصر أمرَ الحسین أن یتهیّأوا للرّحیل. ثمّ إنّه خرج فأمر منادیه فنادی بالعصر، وأقام فاستقدم الحسین فصلّی بالقوم ثمّ سلم، وانصرف إلی القوم بوجهه، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: أمّا بعد، أ یّها النّاس، فإنّکم إن تتّقوا وتعرفوا الحقّ لأهله یکن أرضی للَّه، ونحن أهل البیت أولی بولایة هذا الأمر علیکم من هؤلاء المدّعین ما لیس لهم، والسّائرین فیکم بالجور والعدوان، وإن أنتم کرهتمونا، وجهلتم حقّنا، وکان رأیکم غیر ما أتتنی کتبکم، وقدمت به علیَّ رسلکم، انصرفت عنکم، فقال له الحرّ بن یزید:
إنّا واللَّه ما ندری ما هذه الکتب الّتی تذکر! فقال الحسین «2»: یا عقبة بن سمعان، أخرج الخرجین اللّذین فیهما کتبهم إلیّ، فأخرج خرجین مملوءین صحفاً، فنشرها بین أیدیهم.
__________________________________________________
- تخم بگذار و چهچه بزن و هر چه می خواهی تخم بگذار.» سپس گفت: «اینک حسین سوی عراق می‌رود، حجاز را نگه دار.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2964- 2967
(1) (1) [لم یرد فی البحار والعوالم].
(2)- [أضاف فی الإرشاد وسائر المصادر: لبعض أصحابه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 448
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 402/ مثله المفید، الإرشاد، 2/ 81؛ الطّبرسی، إعلام الوری،/ 229؛ ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 335؛ مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 44- 45؛ المجلسی، البحار، 44/ 377؛ البحرانی، العوالم، 17/ 227- 228؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 249- 250؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 252؛ القمّی، نفس المهموم،/ 188- 189؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 163- 164؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 271- 272؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 612؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 43؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 216؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 192؛ المیانجی، العیون العبری،/ 68- 69؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 64
قال: ودنت صلاة العصر، فأمر الحسین مؤذّنه، فأذّن وأقام الصّلاة، وتقدّم الحسین فصلّی بالعسکرین. فلمّا انصرف من صلاته، وثب قائماً علی قدمیه، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: أ یّها النّاس! أنا ابن بنت رسول اللَّه (ص) ونحن أولی بولایة هذه الأمور علیکم من هؤلاء المدّعین ما لیس لهم والسّائرین فیکم بالظّلم والعدوان، فإن تثقوا باللَّه وتعرفوا الحقّ لأهله فیکون ذلک للَّهِ رضاً، وإن کرهتمونا وجهلتم حقّنا وکان رأیکم علی خلاف ما جاءت به کتبکم وقدمت به رسلکم، انصرفت عنکم.
قال: فتکلّم الحرّ بن یزید بینه وبین أصحابه فقال: أبا عبداللَّه! ما نعرف هذه الکتب ولا مَن هؤلاء الرّسل. قال: فالتفت الحسین إلی غلام له، یقال له عقبة بن سمعان، فقال:
یا عقبة! هات الخرجین اللّذین فیهما الکتب؛ فجاء عقبة بکتب أهل الشّام والکوفة، فنثرها بین أیدیهم، ثمّ تنحّی، فتقدّموا ونظروا إلی عنوانها، ثمّ تنحّوا.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 137- 138
... قال الحرّ: واللَّه إنّا ما ندری بهذه الکتب التّی تقول، فقال الحسین: یا عقبة بن سمعان! أخرج إلیّ الخرجین، فأخرجهما وأتی بهما مملوئین من کتب أهل الکوفة، فنثر الکتب بین یدیه.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 231/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 245
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 449

قال أبو مخنف: حدّثنی عبدالرّحمان بن جُندب، عن عقبة بن سمعان، قال: لمّا کان فی آخر اللّیل أمر الحسین بالاستقاء من الماء، ثمّ أمرنا بالرّحیل، ففعلنا؛ قال: فلمّا ارتحلنا من قصر بنی مقاتل وسرنا ساعة خفق الحسین برأسه خفقة «1»، ثمّ انتبه وهو یقول: إنّا للَّه وإنّا إلیه راجعون، والحمد للَّه‌ربّ العالمین؛ قال: ففعل ذلک مرّتین أو ثلاثاً، قال: فأقبل إلیه ابنه علیّ بن الحسین «2» علی فرس له، فقال: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، والحمد للَّه‌ربّ العالمین، یا أبتِ، جُعلت فداک! «2» مِمّ حمدت اللَّه واسترجعت؟ قال: یا بنیّ، إنِّی خفقت برأسی خفقة فعنّ لی فارس علی فرس فقال: القوم یسیرون والمنایا تسری «3» إلیهم، فعلمتُ أنّها أنفسنا نُعیت إلینا، قال له: یا أبتِ، لا أراک اللَّه سوءاً، ألسنا علی الحقّ! قال:
بلی والّذی إلیه مرجع العباد؛ قال: یا أبتِ، إذاً لا نبالی؛ نموت محقّین؛ فقال له: جزاک اللَّه من ولد خیر ما جزی ولداً عن والده، قال: فلمّا أصبح نزل فصلّی الغداة، ثمّ عجّل الرّکوب، فأخذه یتیاسر بأصحابه یرید أن یفرِّقهم، فیأتیه الحرّ بن یزید فیردّهم «4» فیردّه «5»، فجعل إذا ردّهم إلی الکوفة ردّاً شدیداً امتنعوا علیه فارتفعوا، فلم یزالوا یتسایرون [کذلک] «6» حتّی انتهوا إلی نینوی؛ المکان الّذی نزل به الحسین؛ قال: فإذا راکب علی نجیب له وعلیه السِّلاح متنکِّب قوساً مقبل من الکوفة، فوقفوا جمیعاً ینتظرونه، فلمّا انتهی إلیهم سلّم علی الحرّ بن یزید وأصحابه، ولم یسلِّم علی الحسین علیه السلام وأصحابه، فدفع إلی الحرّ کتاباً من عبیداللَّه بن زیاد، فإذا فیه: أمّا بعد، فجعجِع «7» بالحسین حین
__________________________________________________
(1)- [فی الإرشاد مکانه: فقال عقبة بن سمعان: فسرنا معه ساعة فخفق وهو علی فرسه خفقة ...].
(2) (2) [الإرشاد: علیهما السلام، فقال:].
(3)- [فی الإرشاد] وابن الأثیر: «تسیر».
(4)- [لم یرد فی الإرشاد].
(5)- [أضاف فی الإرشاد: وأصحابه].
(6)- [من الإرشاد].
(7)- أورد الخبر فی اللّسان وقال فی شرحه: «أی أزعجه وأخرجه، وقال الأصمعیّ: یعنی احبسه».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 450
یبلغک کتابی، ویقدم علیک رسولی، فلا تُنزله إلّابالعراء فی غیر حصن «1» وعلی غیر ماء، وقد أمرتُ رسولی أن یلزمک ولا یفارقک حتّی یأتینی بإنفاذک أمری؛ والسّلام.
قال: فلمّا قرأ الکتاب، قال لهم الحرّ: هذا کتاب الأمیر عبیداللَّه بن زیاد یأمرنی فیه أن أجعجع بکم فی المکان الّذی یأتینی فیه کتابه، وهذا رسوله، وقد أمره أ لّایفارقنی حتّی أنفذ رأیه وأمره، فنظر «2» إلی رسول عبیداللَّه یزید بن زیاد بن المهاصر أبو الشّعثاء الکِنْدیّ، ثمّ البهدلیّ، فعنّ له، فقال: أمالک بن النُّسیر البَدّیّ؟ قال: نعم- وکان أحد کِنْدة- فقال له یزید بن زیاد: «1» ثکلتک امّک! ماذا جئت فیه؟ قال: وما «3» جئتُ فیه! أطعتُ إمامی، ووفیتُ ببیعتی، فقال له «4» أبو الشّعثاء «4»: عصیتَ ربّک، وأطعت إمامک فی هلاک نفسک، کسبت العار والنّار «5»، قال اللَّه عزّ وجلّ: «وَجَعَلْنَاهُمْ أئِمّةً یَدْعُونَ إلی النّارِ وَیَوْمَ الْقِیامَةِ لَایُنْصَرُونَ» «6»
، فهو إمامک. قال: وأخذ الحرّ بن یزید القوم بالنّزول فی ذلک المکان علی غیر ماء ولا فی قریة، فقالوا: دعنا ننزل فی هذه القریة- یعنون نینوی- أو هذه القریة- یعنون الغاضریّة- أو هذه الأخری- یعنون شُفَیّة-.
فقال: لا واللَّه ما أستطیع ذلک، هذا رجل قد بُعث إلیّ عیناً، فقال له زهیر بن القین: «7»
__________________________________________________
(1)- [الإرشاد: خضر].
(2) (1) [الإرشاد: یزید بن المهاجر الکندیّ، وکان مع الحسین علیه السلام إلی رسول ابن زیاد فعرفه، فقال له‌یزید].
(3)- [الإرشاد: ماذا].
(4) (4) [الإرشاد: ابن المهاجر].
(5)- [أضاف فی الإرشاد: وبئس الإمام إمامک].
(6)- سورة القصص: 41.
(7)- [أضاف فی الإرشاد: إنِّی واللَّه ما أراه یکون بعد الّذی ترون إلّاأشدّ ممّا ترون].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 451
یا ابن رسول اللَّه، إنّ قتال هؤلاء «1» أهوَن «2» من قتال من یأتینا من بعدهم، فلعمری لیأتینا «3» من بعدُ مَن تری ما لا قِبَل لنا به «1»؛ فقال له الحسین: ما کنتُ لأبدأهم بالقتال؛ «4» فقال له زهیر بن القین: سر بنا إلی هذه القریة حتّی تنزلها فإنّها حصینة، وهی علی شاطئ الفرات، فإن منعونا قاتلناهم، فقتالهم أهوَن علینا من قتال من یجی‌ء من بعدهم؛ فقال له الحسین: وأیّة قریة هی؟ قال: هی العَقْر، فقال الحسین: اللَّهمّ إنِّی أعوذُ بکَ من العَقْر «2»، ثمّ نزل، وذلک یوم الخمیس، وهو الیوم الثّانی من المحرّم سنة إحدی وستِّین «5». فلمّا کان من الغد قدم علیهم عمر بن سعد بن أبی وقّاص من الکوفة فی أربعة آلاف. قال: وکان سبب خروج ابن سعد إلی الحسین علیه السلام أنّ عبیداللَّه بن زیاد بعثه علی أربعة آلاف من أهل الکوفة یسیر بهم إلی دَسْتَبَی، وکانت الدّیلم قد خرجوا إلیها وغلبوا علیها، فکتب إلیه ابن زیاد عهده علی الرّیّ، وأمره بالخروج. فخرج معسکِراً بالنّاس بحمّام أعین، فلمّا کان من أمر الحسین ما کان وأقبل إلی الکوفة، دعا ابن زیاد عمر بن سعد، فقال: سر إلی الحسین، فإذا فرغنا ممّا بیننا وبینه سرت إلی عملک؛ فقال له عمر بن سعد: إنْ رأیت رحمک اللَّه أن تُعفینی فافعل؛ فقال له عبیداللَّه: نعم، علی أن تردّ لنا عهدنا؛ قال: فلمّا قال له ذلک، قال عمر بن سعد: أمهلنی الیوم حتّی أنظر؛ قال: فانصرف عمر یستشیر نُصحاءه، فلم یکن یستشیر أحداً إلّانهاه؛ قال: وجاء حمزة بن المغیرة بن شعبة- وهو ابن اخته- فقال: أنشدک اللَّه یا خال أن تسیر إلی الحسین فتأثم بربِّک، وتقطع رحمک! فوَ اللَّه لأن تخرج من دنیاک ومالک وسلطان الأرض کلّها لو کان لک، خیر لک من أن تلقی اللَّه بدم
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الإرشاد: القوم السّاعة].
(2)- [أضاف فی الإرشاد: علینا].
(3) (1) [الإرشاد: بعدهم ما لا قِبَل لنا بهم به].
(4) (2) [لم یرد فی الإرشاد].
(5)- [إلی هنا مثله فی الإرشاد، 2/ 83- 88، ادامة روایة عقبة بن سمعان فی الإرشاد، وانظر باقی الخبرفی عمرو بن عبداللَّه الصّائدیّ فی عنوان: معاملته مع رسول عمر بن سعد بعد دخوله کربلاء، وانظر حبیب بن مظاهر الأسدیّ فی عنوان: مقالته مع رسول ابن سعد وقرّة بن قیس الحنظلیّ، ثمّ ادامة روایة عقبة بهذا النّحو إلی الآخر: وکتب [عمر بن سعد] إلی عبیداللَّه بن زیاد: بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، أمّا بعد، فإنِّی حیث نزلتُ بالحسین بن علیّ بعثتُ إلیه من رسلی فسألته عمّا أقدمه وماذا یطلب، فقال: کتبَ إلیَّ أهل هذه البلاد وأتتنی رُسلهم یسألوننی القدوم، ففعلت، فأمّا إذا کرهتمونی وبدا لهم غیر ما أتتنی به رُسلهم، فأنا منصرف عنهم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 452
الحسین! فقال له عمر بن سعد: فإنِّی أفعل إن شاء اللَّه. «1»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 407- 409/ مثله المفید، الإرشاد، 1/ 83- 86
«1»
__________________________________________________
(1)- عقبة بن سمعان گوید: وقتی آخر شب شد، حسین به ما گفت، آبگیری کنیم. آن‌گاه دستور حرکت داد و ما به راه افتادیم.
گوید: وقتی از قصر بنی‌مقاتل حرکت کردیم و لختی برفتیم، حسین چرتی زد و آن‌گاه به خود آمد و گفت: «إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، والحمد للَّه‌ربّ العالمین» این را دو بار یا سه بار گفت.
گوید: پسرش علی بر اسب خویش بیامد و گفت: «انا للَّه‌وانا الیه راجعون، والحمد للَّه‌رب العالمین، پدرجان! فدایت شوم، حمد و انا للَّه‌برای چه می‌گویی؟»
گفت: «پسرکم! چرتم گرفت و سواری بر اسبی دیدم که گفت: قوم روانند و مرگ‌ها نیز روان است و بدانستم که از مرگ ما خبرمان می‌دهند.»
گفت: «پدرجان! خدا بد برایت نیاورد، مگر ما بر حق نیستیم؟»
گفت: «قسم به مرجع بندگان، چرا.»
گفت: «پدرجان! چه اهمیت دارد، بر حق جان می‌دهیم.»
گفت: «خدای نکوترین پاداشی که به خاطر پدری به فرزندی داده تو را دهد.»
گوید: و چون صبح درآمد، فرود آمد و نماز صبحگاه بکرد. آن‌گاه با شتاب برنشست و یاران خود را به جانب چپ برد. می‌خواست متفرقشان کند، اما حر می‌آمد و آن‌ها را باز پس می‌برد. حسین نیز اورا پس می‌برد و چون آن‌ها را سوی کوفه می‌کشید، مقاومت می‌کردند و راه بالا می‌گرفتند و همچنان با هم راه پیمودند تا به نینوا رسیدند؛ جایی که حسین منزلگاه کرد.
گوید: در این وقت سواری بر اسبی اصیل پدیدار شد که مسلح بود و کمانی به شانه داشت و از کوفه می‌آمد. همگی بایستادند و منتظر وی بودند و چون به آن‌ها رسید، به حربن یزید و یارانش سلام گفت، اما به حسین علیه السلام و یارانش سلام نگفت. آن‌گاه نامه‌ای به حر داد که از ابن‌زیاد بود و چنین نوشته بود:
«وقتی نامه من به تو رسید و فرستاده‌ام بیامد، حسین را بدار در زمین باز بی‌حصار و آب. به فرستاده‌ام دستور داده ام با تو باشد و از تو جدا نشود تا خبر بیارد که دستور مرا اجرا کرده‌ای، والسلام.»
گوید: وقتی حر نامه را بخواند، بدان‌ها گفت: «این نامه امیر عبیداللَّه بن زیاد است که به من دستور می‌دهد شما را در همان‌جا که نامه‌اش به من می‌رسد، بدارم. این فرستاده اوست که گفته از من جدا نشود تا نظر وی اجرا شود.»
گوید: ابوالشعثا، یزید بن زیاد مهاجر کندی نهدی، به فرستاده عبیداللَّه زیاد نگریست و رو به او کرد و گفت: «مالک بن نسیر بدّی هستی؟»
گفت: «بله.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 453
__________________________________________________
- گوید: وی نیز یکی از مردم کنده بود.
گوید: یزیدبن زیاد بدو گفت: «مادرت عزادارت شود، به چه کار آمده‌ای؟»
گفت: «به کاری آمده‌ام که اطاعت پیشوایم کرده‌ام و به بیعتم عمل کرده‌ام.»
ابوالشعثا گفت: «عصیان پروردگار کرده‌ای و اطاعت پیشوای خویش در کار هلاکت خویش، و ننگ و جهنم جسته‌ای که خدای عزوجل گوید:
«وجعلنا منهم أئمّة یدعون إلی النّار ویوم القیامة لا ینصرون».»
یعنی: «آن‌ها را پیشوایان کردیم که به سوی جهنم بخوانند و روز رستاخیز یاری نبینند. پیشوای تو چنین است.»
گوید: حر جماعت را وادار کرد در همان‌جا فرود آیند، بی‌آب و آبادی.
گفتند: «بگذارمان در این دهکده فرود آییم.»
مقصودشان نینوا بود.
گفت: «نه، به خدا قدرت این کار ندارم. این مرد را به مراقبت من فرستاده‌اند.»
گوید: زهیر بن قین گفت: «ای پسر پیمبر خدا! جنگ با اینان، آسان‌تر از جنگ کسانی است که پس از این به مقابله با ما می‌آیند به جان خودم. از پی اینان که می‌بینی، کسانی سوی ما آیند که تاب مقابله آن‌ها نیاریم.»
حسین گفت: «من کسی نیستم که جنگ آغاز کنم.»
گفت: «پس سوی این دهکده رویم و آن‌جا فرود آییم که استوار است و بر کنار فرات. اگر نگذارندمان با آن‌ها می‌جنگیم که جنگ با آن‌ها آسان‌تر از جنگ کسانی است که از پی آن‌ها می‌رسند.»
حسین گفت: «این چه دهکده ای است؟»
گفت: «عقر 1.»
حسین گفت: «خدایا! از عقر به تو پناه می‌برم.»
آن‌گاه فرود آمد و این به روز پنجشنبه، دوم محرم سال شصت و یکم بود.
گوید: و چون فردا شد، عمر بن سعد بن ابی‌وقاص با چهار هزار کس از کوفه پیش آن‌ها رسید.
گوید: سبب آمدن ابن سعد به مقابله حسین چنان بود که عبیداللَّه، او را سالار چهار هزار کس از مردم کوفه کرده بود که سوی دستبی فرستد که دیلمان آن جا رفته بودند و بر ولایت تسلط یافته بودند. ابن زیاد فرمان ری را به نام وی نوشته بود و دستور رفتن داده بود، و او با کسان در حمام اعین اردو زده بود و چون کار حسین چنان شد که بود، رو سوی کوفه کرد. ابن‌زیاد، عمربن سعد را پیش خواند و گفت: «به مقابله حسین رو و چون از کار میان خودمان و او فراغت یافتیم، سوی عمل خویش می‌روی.»
گوید: عمربن سعد بدو گفت: «خدایت رحمت کناد! اگر خواهی مرا معاف داری، بدار.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 454
قال أبو مخنف: فحدّثنی عبدالرّحمان بن جندب، عن عقبة بن سمعان الکلبیّ، قال:
ارتحلنا من قصر بنی مقاتل، وسِرنا ساعة، فخفق [إلی آخر الخبر، أنظر المجلّد، 12/ 1075، فی عنوان: کلام علیّ بن الحسین علیهما السلام مع أبیه علیه السلام، إذ استرجع ثمّ ذکر فی مقاتل الطّالبیِّین الخبر عن عقبة بن سمعان الکلبیّ].
قال: وکان عبیداللَّه بن زیاد لعنه اللَّه قد ولّی عمر بن سعد الرّیّ، فلمّا بلغه الخبر، وجّه إلیه أن: سِرْ إلی الحسین أوّلًا فاقتله، فإذا قتلته رجعتَ ومضیتَ إلی الرّیِّ، فقال له:
اعفنی أیّها الأمیر، قال: قد أعفیتک من ذلک ومن الرّیّ، قال: اترکنی أنظر فی أمری، فترکه، فلمّا کان من الغد، غدا علیه فوجّه معه الجیوش، فقال الحسین: فلمّا قاربه وتوافقوا، قام الحسین فی أصحابه خطیباً، فقال: اللَّهمّ ... [إلی الآخر ... ثمّ ذکر خطبة الإمام الحسین علیه السلام لیلة عاشوراء، أنظر المجلّد، 9/ 319- 320].
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 74- 75
قال جابر بن عقبة بن سمعان: ارتحلنا من قصر أبی مقاتل وقد أخذ الحسین علیه السلام طریق عذیب الهجانات، فخفق برأسه، ثمّ انتبه یسترجع، فسألته؟
فقال: رأیت فی المنام آنفاً- یعنی: الآن- فارساً یسایرنا وهو یقول القوم یسیرون والمنایا تسیر معهم.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 24
__________________________________________________
- عبیداللَّه گفت: «بله به شرط آن که فرمان ما را پسمان دهی.»
گوید: و چون با وی چنین گفت، عمربن سعد گفت: «امروز را مهلتم ده تا بیندیشم.
گوید: پس برفت و با نیکخواهان خویش مشورت کرد و با هر که مشورت کرد، او را منع کرد.
گوید: حمزة بن مغیرة بن شعبه، خواهرزاده وی بیامد و گفت: «دایی جان! تو را به خدا به مقابله حسین مرو که عصیان خدا کرده ای و رعایت خویشاوندی نکرده‌ای. به خدا اگر از دنیا و مال خویش بگذری، و حکومت همه زمین را داشته باشی و واگذاری، از آن بهتر که با خون حسین به پیشگاه خدا روی.»
گوید: عمر بن سعد بدو گفت: «ان شاء اللَّه نمی‌روم.»
1. به معنی بی‌فرزندی و نازایی و پی کردن چهارپا و تباهی.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری،/ 2999- 3002
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 455
وذکر أیضاً:
الفتّال، روضة الواعظین،/ 154- 155
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 230- 231
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 423

قال أبو مخنف: حدّثنی أبو جَناب، عن هانی بن ثُبیت الحضرمیّ- وکان قد شهد قتل الحسین- قال «1»: بعث «2» الحسین علیه السلام إلی عمر بن سعد «3» عمرو بن قرظة بن کعب الأنصاریّ أن: القنی اللّیل بین عسکری وعسکرک «3». قال: فخرج عمر بن سعد فی نحو من عشرین فارساً، وأقبل حسین فی مثل ذلک، فلمّا التقوا «4»، أمر حسین أصحابه أن یتنحّوا عنه، وأمر عمر بن سعد أصحابه بمثل ذلک؛ قال: فانکشفنا عنهما بحیث لا نسمع «5» أصواتهما ولا کلامهما؛ فتکلّما، فأطالا حتّی ذهب من اللّیل هزیع «6»، ثمّ انصرف کلّ واحد منهما إلی عسکره بأصحابه «7»، وتحدّث النّاس فیما بینهما «8»؛ ظنّاً یظنّونه أنّ حسیناً قال لعمر ابن سعد: اخرج معی إلی یزید بن معاویة وندع العسکرین؛ «9» قال عمر: إذاً تُهدم داری؛
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: أ نّه].
(2)- [فی نهایة الإرب مکانه: ثمّ بعث ...، وفی المعالی مکانه: إنّه بعث ...].
(3- 3) [نهایة الإرب: أن القنی اللّیلة بین عسکری وعسکرک، کان رسوله إلیه عمرو بن قرظة بن کعب الأنصاریّ].
(4)- [نهایة الإرب: التقیا].
(5)- [المعالی: یسمع].
(6)- [نهایة الإرب: جانب].
(7)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(8)- [نهایة الإرب: بینهم].
(9) (9*) [لم یرد فی المعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 456
قال: أنا «1» أبنیها لک، قال: إذاً تؤخذ ضیاعی؛ قال: إذاً أعطیک خیراً منها من مالی بالحجاز. قال: فتکرّه «2» ذلک عمر؛ قال: فتحدّث النّاس بذلک، «3» وشاع فیهم من غیر أن یکونوا سمعوا من ذلک شیئاً ولا علموه «3». «4» «5» قال أبو مخنف: وأمّا ما حدّثنا به المجالد بن سعید والصّقعب بن زهیر الأزدیّ وغیرهما من المحدّثین، فهو ما علیه جماعة المحدّثین، قالوا: إنّه قال: اختاروا منِّی خصالًا ثلاثاً: إمّا أن أرجع إلی المکان الّذی أقبلتُ منه، وإمّا أن أضع یدی فی ید یزید بن معاویة فیری فیما بینی وبینه رأیه، وإمّا أن تسیِّرونی «6» إلی أیّ ثغر من ثغور المسلمین شئتم، فأکون رجلًا من أهله، لی ما لهم وعلیَّ ما علیهم 4. 5 (9*) «7» «8» قال أبو مخنف: فأمّا عبدالرّحمان بن جندب فحدّثنی «7» عن عقبة بن سمعان «8» «9» قال: صحبتُ حسیناً فخرجتُ معه من المدینة إلی مکّة، ومن مکّة إلی العراق، ولم أفارقه حتّی قُتل، ولیس من مخاطبته النّاس کلمة بالمدینة ولا بمکّة ولا فی الطّریق ولا بالعراق ولا فی عسکره إلی یوم مقتله إلّاوقد سمعتُها. ألا واللَّه ما أعطاهم ما یتذاکر النّاس وما
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: إذاً].
(2)- [نهایة الإرب: فکره].
(3- 3) [نهایة الإرب: من غیر أن یکونوا أسمعوه].
(4) (4) [نهایة الإرب: وذکر جماعة من المحدّثین أنّ الحسین].
(5- 5) [لم یرد فی نفس المهموم].
(6)- [نهایة الإرب: أسیر].
(7) (7) [نفس المهموم والمعالی: روی الطّبریّ والجزری وغیرهما].
(8- 8) [نهایة الإرب: وأنکر عقبة بن سمعان هذه المقالة].
(9)- [زاد فی نفس المهموم: إنّه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 457
یزعمون من أن یضع یده فی ید یزید بن معاویة، ولا أن یسیِّروه «1» إلی ثغر من ثغور المسلمین، ولکنّه قال: دعونی فلأذهب «2» فی هذه الأرض العریضة حتّی ننظر ما یصیر أمر النّاس. «3» «4» قال أبو مخنف: حدّثنی المجالد بن سعید الهمدانیّ والصّقعب بن زهیر، أنّهما کانا التقیا «2» مراراً ثلاثاً أو أربعاً؛ حسین وعمر بن سعد «1». «5»
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: یسیِّره].
(2)- [نهایة الإرب: أرجع إلی المکان الّذی أقبلت منه، أو دعونی أذهب].
(3) (1) [لم یرد فی نفس المهموم والمعالی].
(4) (2) [نهایة الإرب: وقیل: التقی].
(5)- هانی بن ثبیت حضرمی که هنگام کشته شدن حسین حضور داشته بود، گوید: حسین علیه السلام، عمرو ابن قرظه انصاری را پیش عمربن سعد فرستاد که: امشب میان اردوگاه من و اردوگاه خودت، مرا ببین.
گوید: عمربن سعد با حدود بیست سوار بیامد، حسین نیز با همانند آن بیامد و چون به هم رسیدند، حسین به یاران خویش گفت، دور شوند. عمربن سعد نیز با یاران خویش چنین گفت.
گوید: از آن‌ها دور شدیم چندان که صدا و سخنشان را نمی‌شنیدیم. سخن کردند و طول دادند تا پاسی از شب برفت. پس از آن، هر کدام با یارانشان سوی اردوگاه خویش بازگشتند و کسان درباره آن‌چه در میانشان رفته بود، به پندار سخن کردند و پنداشتند که حسین به عمر بن سعد گفته بود: «با من پیش یزید بن معاویه برویم و دو اردو را به جای می‌گذاریم.»
عمر گفته بود: «در این صورت خانه‌ام را ویران می‌کنند.»
گفته بود: «من آن را برایت می‌سازم.»
گفته بود: «املاکم را می‌گیرند.»
گفته بود: «از اموال خودم در حجاز بهتر از آن به تو می‌دهم.»
گوید: و عمر این را خوش نداشته بود.
گوید: کسانی بی‌آن‌که چیزی شنیده باشند یا دانسته باشند، چنین می‌گفتند، و میانشان رواج یافته بود.
ابومخنف گوید: اما آن‌چه مجالد بن سعید و صقعب بن زهیر و دیگر اهل روایت گفته اند و جمع راویان بر آن رفته‌اند، این است که چنین گفت: «یکی از سه چیز را از من بپذیرید: یا به همان جا که از آن آمده‌ام باز می‌گردم، یا دست در دست یزیدبن معاویه می‌نهم که در کار فیمابین، رأی خویش را بگوید یا مرا به هر یک از مرزهای مسلمانان که می‌خواهید بفرستید که یکی از مردم مرز باشم و حقوق و تکالیفی همانند آن‌ها داشته باشم.»
عقبة بن سمعان گوید: همراه حسین بودم، با وی از مدینه به مکه رفتم و از مکه به عراق، تا وقتی که کشته شد، از او جدا نشدم و از سخنان وی با کسان در مدینه و مکه و در راه و در عراق و در اردوگاه تا به روز کشته شدنش، یک کلمه نبود که نشنیده باشم. به خدا آن‌چه مردم می‌گویند و پنداشته‌اند نبود، و نگفته بود که دست در دست یزیدبن معاویه نهم یا او را به یکی از مرزهای مسلمانان فرستند، بلکه گفت: بگذارید در زمین فراخ بروم تا ببینم کار کسان به کجا می‌کشد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری،/ 3007- 3008
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 458
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 413- 414/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 219- 220، 221؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 326، 327؛ مثله النّویری، نهایة الإرب،/ 428- 430
قال الطّبریّ فی حدیث عقبة بن سمعان، أ نّه قال علیه السلام: دعونی أذهب فی الأرض العریضة حتّی ننظر إلی ما یصیر أمر النّاس، فکتب عمر إلی ابن زیاد، وذکر فی آخره:
وفی هذا للَّه‌رضاً وللُامّة صلاح.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 97
وقد روی أبو مخنف: حدّثنی عبدالرّحمان بن جندب عن عقبة بن سمعان، قال: لقد صحبت الحسین من مکّة إلی حین قُتل، واللَّه ما من کلمة قالها فی موطن إلّاوقد سمعتها، وإنّه لم یسأل أن یذهب إلی یزید فیضع یده إلی یده، ولا أن یذهب إلی ثغر من الثّغور، ولکن طلب منهم أحد أمرین، إمّا أن یرجع من حیث جاء، وإمّا أن یدعوه یذهب فی الأرض العریضة حتّی ینظر ما یصیر أمر النّاس إلیه.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 175
افتراء ابن سعد: وافتعل ابن سعد علی أبی الضّیم ما لم یقله، وکتب به إلی ابن زیاد زعماً منه أنّ فیه صلاح الامّة وجمال النّظام، فقال فی کتابه: أمّا بعد، فإنّ اللَّه أطفأ النّائرة، وجمع الکلمة، وأصلح أمر الامّة، وهذا حسین أعطانی أن یرجع إلی المکان الّذی منه أتی، أو أن یسیر إلی ثغر من الثّغور فیکون رجلًا من المسلمین، له ما لهم وعلیه ما علیهم، أو أن یأتی أمیرالمؤمنین یزید، فیضع یده فی یده، فیری فیما بینه وبینه رأیه، وفی هذا رضاً لکم، وللُامّة صلاح.
وهیهات أن یکون ذلک لأبیّ الضّیم، ومَنْ علّم النّاس الصّبر علی المکاره وملاقاة الحتوف، طوع ابن مرجانة، منقاداً لابن آکلة الأکباد، ألیس هو القائل لأخیه الأطرف:
واللَّه لا أعطی الدّنیّة من نفسی؟! ویقول لابن الحنفیّة: لو لم یکن ملجأ لما بایعت یزید؟
وقال لزرارة بن صالح: إنِّی أعلم علماً یقیناً أنّ هناک مصرعی ومصارع أصحابی، ولا ینجو منهم إلّاولدی علیّ؟ وقال لجعفر بن سلیمان الضّبعیّ: إنّهم لا یدعونی حتّی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 459
یستخرجوا هذه العلقة من جوفی؟
وآخر قوله یوم الطّفّ: ألا وأنّ الدّعیّ ابن الدّعیّ قد رکّز بین اثنتین، بین السِّلّة والذِّلّة، وهیهات منّا الذِّلّة، یأبی اللَّه لنا ذلک ورسوله والمؤمنون، وحجور طابت وطهرت، وأنوف حمیّة، ونفوس أبیّة من أن نؤثر طاعة اللّئام علی مصارع الکرام.
وإنّ حدیث عقبة بن سمعان یفسّر الحال الّتی کان علیها أبو عبداللَّه علیه السلام، قال: صحبت الحسین من المدینة إلی مکّة ومنها إلی العراق، ولم أفارقه حتّی قُتل، وقد سمعت جمیع کلامه، فما سمعت منه ما یتذاکر فیه النّاس من أن یضع یده فی ید یزید، ولا أن یسیِّره إلی ثغر من الثّغور، لا فی المدینة ولا فی مکّة، ولا فی الطّریق ولا فی العراق، ولا فی عسکره إلی حین قتله، نعم سمعته یقول: دعونی أذهب إلی هذه الأرض العریضة.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 249- 251

قال: «1» فلمّا دنا منه القوم دعا براحلته «2» فرکبها، ثمّ نادی بأعلی صوته «1» دعاءً «3» یسمع جُلّ النّاس: أ یّها النّاس! اسمعوا قولی ولا تعجِّلونی حتّی أعظکم بما لحق «4» لکم علیَّ «5» ...
إلی آخر الخطبة.
قال: ثمّ إنّه «5» أناخ راحلته «6»، وأمر عقبة بن سمعان فعقلها، وأقبلوا یزحفون نحوه. «7»
__________________________________________________
(1) (1) [نهایة الإرب: ولمّا رکب الحسین راحلته].
(2)- [زاد فی نفس المهموم: بصوت عال].
(3)- [نهایة الإرب: نداء].
(4)- [فی نهایة الإرب ونفس المهموم: یحقّ].
(5)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(6)- [أضاف فی نهایة الإرب: ونزل عنها].
(7)- گوید: وقتی جماعت نزدیک وی رسیدند مرکب خویش را خواست و برنشست و با صدای بلند که بیشتر کسان می‌شنیدند گفت: «ای مردم! سخن مرا بشنوید و در کار من شتاب مکنید تا درباره حقی که-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 460
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 424، 426/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 240، 242؛ مثله المفید، الإرشاد، 2/ 100، 102؛ الطّبرسی، إعلام الوری،/ 237- 238؛ النّویری، نهایة الإرب، 20/ 439- 444؛ المجلسی، البحار، 45/ 6، 7؛ البحرانی، العوالم، 17/ 250، 251؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 281، 282؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 272؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 181- 182؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 61، 63

السّلام علی عقبة بن سمعان. «1»
ابن طاوس، الإقبال (ط حجری)،/ 713، (ط قم)، 3/ 344، مصباح الزّائر،/ 295/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 340؛ الشّهید الأوّل، المزار،/ 178

وقُتل من فرقة جهنیة: عقبة بن الصّلت.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 155/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 2/ 122
عقبة بن الصّلت الجهنیّ. «2»
السّماوی، إبصار العین،/ 115
ومنهم عقبة بن الصّلت الجهنیّ.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 265
__________________________________________________
- بر شما دارم سخن آرم.»
گوید: آن‌گاه مرکب خویش را خوابانید و عقبةبن سمعان را بگفت تا آن را زانوبند زد و قوم حمله کنان سوی وی آمدند.
پاینده، ترجمه طبری،/ 3022، 3025
(1)- سلام بر عقبة بن سمعان.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 149
(2)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین حدیثاً عن الإصابة نسبة إلی عقبة بن الصّلت، لکنّ الموجود فی الإصابة نقله عن عقبة بن مالک الجهنیّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 461
عقبة بن الصّلت الجهنیّ، له روایة عن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 254
عقبة بن الصّلت الجهنیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 611
عقبة بن الصّلت.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 171

[أنظر عباد الجهنیّ، رقم 155/ 187].

کان عقبة ممّن تبع الحسین علیه السلام من منازل جهینة، ولازمه ولم ینفض فیمن أنفض.
السّماوی، إبصار العین،/ 115
قال صاحب الحدائق: وکان عقبة ممّن تبع الحسین بن علیّ علیه السلام من منازل جهینة حول المدینة، ولازمه حتّی نزل زبالة، فلمّا أتاه خبر مسلم بن عقیل وهانی بن عروة انفضّ الأعراب من حوله ولم ینفضّ عقبة فیمن انفضّ، وکان معه حتّی أتی کربلاء.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 265
وقد تبع الحسین علیه السلام عند توجّهه إلی العراق، ولازمه وقاتل یوم الطّفّ بین یدیه حتّی نال الشّهادة رضوان اللَّه علیه، فیکون من الثّقات.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 254
ولحق بالحسین من جهینة أطراف المدینة.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 171

(قال) صاحب الحدائق: وقُتل معه فی الطّفّ.
السّماوی، إبصار العین،/ 115
فلمّا کان یوم الطّفّ ونشب القتال، تقدّم بین یدی الحسین علیه السلام وقاتل حتّی قُتل مبارزة، وفی روایة قُتل فی الحملة الاولی مع من قُتل، رضوان اللَّه علیه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 462
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 165
وکان عقبة بن الصّلت من المقتولین فی الحملة الاولی. ولم أقف علی ترجمته فی کتب الرّجال، وذکر صاحب الحوادث أ نّه قُتل فی الحملة الاولی.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 171

عقیصا «1» أبو سعید التّیمیّ صاحب الکراش «2» الکوفیّ، سمع علیّاً وعمّاراً، روی عنه الأعمش ومحمّد بن جحادة وفطر، یقال اسمه دینار.
البخاری، التّاریخ الکبیر، 7/ 90- 91 رقم 406
حدّثنا عبداللَّه بن محمّد بن النّعمان القزّاز البصریّ، ثنا سفیان ابن وکیع «3»، ثنا حمید بن عبدالرّحمان، عن فضیل بن مرزوق، عن أبی سعید التّیمیّ قال: سمعت الحسن والحسین رضی اللَّه عنهما یقولان: قال رسول اللَّه (ص): «من لبس مشهوراً من الثّیاب أعرض اللَّه عنه یوم القیامة».
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 134 رقم 2906
حدّثنا عبداللَّه بن محمّد بن النّعمان القزّاز، ثنا سفیان بن وکیع، ثنا إسماعیل بن أبان الورّاق، عن زیاد بن المنذر، عن أبی سعید التّیمیّ، عن الحسن والحسین، عن النّبیّ (ص) نحوه.
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 134 رقم 2907
من أصحاب الحسین بن علیّ علیهما السلام جمیع من استشهد معه ومن أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام: أبو سعید عقیصا.
__________________________________________________
(1)- شکله فی الأصل بفتح العین وکسر القاف، ولعلّ الصّواب بضمّ العین وفتح القاف، والمد بوزن «حمیراء» وهذا لقب له واسمه دینار کما فی الثّقات ولسان المیزان. والعقیصاء بالتّصغیر والمد کرشة صغیرة مقرونة بالکرش الکبری کما فی القاموس، فکأنّ هذا الرّجل لقّب بذلک لأنّه کان صاحب کراش کما یأتی، واللَّه أعلم- ح.
(2)- فی الأصل «الکراس»، وفی کتاب ابن أبی حاتم «الکراش» وهو الموافق للقب کما مرّ آنفاً- ح.
(3)- قال فی المجمع (5/ 135): وفیه سفیان بن وکیع، وهو ضعیف.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 463
المفید، الاختصاص،/ 7، 8/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 200؛ البحرانی، العوالم، 17/ 333
صفوان، عن أبی الصّباح الکنانیّ زعم أنّ أبا سعید «1» عقیصا حدّثه أ نّه سار مع أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام نحو کربلاء، وأ نّه أصابنا عطش شدید، وأنّ علیّاً صلوات اللَّه علیه نزل فی البرّیّة، فحسر عن یدیه، ثمّ أخذ یحثو التّراب ویکشف عنه حتّی برز له حجر أسود «2»، فحمله ووضعه جانباً، وإذا تحته عین من ماء من أعذب ما طعمته وأشدّه بیاضاً، فشرب وشربنا، ثمّ سقینا دوابّنا، ثمّ سوّاه، ثمّ سار منه ساعة، ثمّ وقف، ثمّ قال:
عزمت علیکم لمّا رجعتم فطلبتموه، فطلبه النّاس حتّی ملّوا فلم یقدروا علیه، فرجعوا إلیه، فقالوا: ما قدرنا علی شی‌ء.
المفید، الاختصاص (ط بیروت)،/ 219/ عنه: المجلسی، البحار، 41/ 273 رقم 28
أسماء من روی عن أمیر المؤمنین علیه السلام: دینار، یکنّی أبا سعید ولقبه عقیصا، وإنّما لقّب بذلک لشعرٍ قاله.
الطّوسی، الرّجال،/ 40/ عنه: الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 312؛ المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 419
من أصحاب الحسین بن علیّ علیهما السلام: عقیصا، یکنّی أبا سعید.
الطّوسی، الرّجال،/ 76/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 222؛ الأسترآبادی، منهج المقال،/ 221؛ المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 419
أخبرنا الشّیخ أبو محمّد الحسن بن الحسین بن الحسن بن الحسین بن علیّ بن بابویه بالرّیّ سنة عشرة وخمسمائة عن عمّه محمّد بن الحسن، عن أبیه الحسن بن الحسین، عن عمّه الشّیخ السّعید أبی جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین بن بابویه رحمهم اللَّه تعالی «3» قال:
__________________________________________________
(1)- فی المصدر: أبا سعد.
(2)- فی المصدر و (م): أبیض.
(3)- [إلی هنا لم یرد فی إثبات الهداة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 464
حدّثنا محمّد بن أحمد الشّیبانی «1»، قال: حدّثنا محمّد بن جعفر الکوفیّ الأسدیّ، قال:
حدّثنا محمّد بن إسماعیل البرمکیّ، قال: حدّثنا عبداللَّه بن أحمد، قال: حدّثنا القاسم بن سلیمان، عن ثابت بن أبی صفیّة، «2» عن سعد بن غلابة «3»، عن «4» أبی سعید عقیصا، عن سیّد الشّهداء الحسین بن علیّ بن أبی طالب، عن سیِّد الأوصیاء أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: «5» یا علیّ! أنت أخی وأنا أخوک «5»، أنا المصطفی للنّبوّة وأنت المجتبی للإمامة، «5» وأنا صاحب التّنزیل وأنت صاحب التّأویل، وأنا وأنت أبوا هذه الامّة «5»، یا علیّ! أنت وصیِّی وخلیفتی ووزیری «5» «6» ووارثی وأبو ولدی، شیعتک شیعتی «7» وأنصارک أنصاری وأولیائک أولیائی وأعداؤک أعدائی، یا علیّ! أنت صاحبی علی الحوض غداً وأنت صاحبی فی المقام المحمود وأنت صاحب لوائی فی الآخرة کما أنّک صاحب لوائی فی الدّنیا، لقد سعد من تولّاک، وشقی من عاداک، وأنّ الملائکة لتتقرّب إلی اللَّه تقدّس ذکره بمحبّتک وولایتک، واللَّه أنّ أهل مودّتک فی السّماء لأکثر منهم فی الأرض 5 6، یا علیّ أنت أمین امّتی وحجّة اللَّه علیه بعدی «8»، قولک قولی، وأمرک
__________________________________________________
(1)- [إثبات الهداة: الشّنانی].
(2)- [إلی هنا لم یرد فی تنقیح المقال].
(3)- [تنقیح المقال: علاقة].
(4)- [فی إثبات الهداة ص 126 مکانه: بإسناده عن ...].
(5) (5) [لم یرد فی إثبات الهداة، ص 126].
(6) (6) [إثبات الهداة: إلی أن قال].
(7)- [إلی هنا حکاه فی تنقیح المقال].
(8)- [إلی هنا حکاه فی إثبات الهداة، ص 126].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 465
أمری، وطاعتک طاعتی، وزجرک زجری، ونهیک نهیی، ومعصیتک معصیتی، وحزبک حزبی، وحزبی حزب اللَّه «ومَنْ یَتوَلّ اللَّهُ ورسولهُ والّذینَ آمَنُوا فإنّ حزبَ اللَّهِ هُمُ الغالبُون».
الطّبریّ، بشارة المصطفی،/ 55/ مثله الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 60؛ 2/ 126؛ المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 419
ومن خواصّ أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام [...] وأصحابه من ربیعة: [...] أبو سعید عقیصان «1».
البرقی، الرّجال،/ 4، 5
أصحاب أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیه السلام [...] ومن أصحاب أمیر المؤمنین: [...] أبو سعید عُقیصا «2».
البرقی، الرّجال،/ 7، 8
وفی آخر الباب الأوّل من صه عند ذکر أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام أبو سعید عقیصان بالنّون، ولعلّه سهو کما یظهر من القاموس أیضاً حیث قال: عقیصا مقصور لقبُ أبی سعید التّمیمیّ التّابعیّ.
التّفرشی، نقد الرّجال،/ 222
عقیصا، یُکنّی أبا سعید [سین] وفیهم فی [قی] أبو سعید سلیم بن قیس عقیصا «مح».
الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 540
حدّثنا علیّ بن أحمد بن محمّد رحمه الله، قال: حدّثنا محمّد بن موسی بن داود الدقّاق، قال: حدّثنا الحسن بن أحمد بن اللّیث، قال: حدّثنا محمّد بن حمید، قال: حدّثنا یحیی بن أبی بکیر، قال: حدّثنا أبو العلا الخفّاف، عن أبی سعید عقیصا، قال: قلت للحسن بن علیّ بن أبی طالب: یا ابن رسول اللَّه! لِمَ داهنتَ معاویة وصالحتهُ وقد علمتَ أنّ الحقّ لک دونه وأنّ معاویة ضالّ باغ؟ فقال: یا أبا سعید! ألستُ حجّة اللَّه تعالی ذکره علی خلقه وإماماً علیهم أبی علیه السلام؟ قلت: بلی. قال: ألستُ الّذی قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم لی ولأخی الحسن والحسین: إمامان قاما أو قعدا؟ قلت: بلی. قال: فأنا إذن إمام لو قمتُ وأنا إمام إذاً لو قعدت، یا أبا سعید! علّة مصالحتی لمعاویة علّة مصالحة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم لبنی
__________________________________________________
(1)- اسمه فی تاج العروس «دینار» وفی القاموس «عقیصا مقصوراً، لقب أبی سعید التّیمیّ التّابعی» فالنّون فی آخره کما هنا، وفی الخلاصة وغیره سهو، وانظر تنقیح المقال (1: 419). وضبطه ابن داود مصغّراً. وسیأتی بدون النّون فی أصحاب الحسین علیه السلام.
(2)- فی النّسخ تخلیط فوقع فیها «أبو سعید سلیم بن قیس عقیصا».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 466
ضمرة وبنی أشجع ولأهل مکّة حین انصرف من الحدیبیّة، أولئک کفّار بالتّنزیل، ومعاویة وأصحابه کفّار بالتأویل. یا أبا سعید! إذا کنتُ إماماً من قِبَل اللَّه تعالی ذکره، لم یجب أن یسفه رأیی فیما أتیته من مهادنة أو محاربة، وإن کان وجه الحکمة فیما أتیته ملتبساً، ألا تری الخضر علیه السلام لمّا خرق السّفینة وقتل الغلام وأقام الجدار، سخط موسی علیه السلام فعله، لاشتباه وجه الحکمة علیه، حتّی أخبره فرضی، هکذا أنا، سخطتم علیَّ بجهلکم وبجه الحکمة فیه، ولولا ما أتیت لما تُرِکَ من شیعتنا علی وجه الأرض أحد إلّاقُتِل.
الصّدوق، علل الشّرائع، 1/ 248- 249 رقم 2 باب 159؛ عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 547 رقم 17
وقال: حدّثنا المظفّر بن جعفر العلویّ عن جعفر بن محمّد بن مسعود، عن أبیه، عن جبرئیل بن أحمد، عن موسی جعفر البغدادیّ، عن الحسن بن محمّد الصّیرفیّ، عن حنان ابن سدیر، عن أبیه، عن أبی سعید عقیصا، عن الحسن بن علیّ علیه السلام، فی حدیث قال: أما علمتم أ نّه ما منّا إلّاوتقع فی عنقه بیعة لطاغیة زمانه إلّاالقائم الّذی یصلّی عیسی بن مریم خلفه، وإنّ اللَّه عزّ وجلّ یخفی ولادته ویغیب شخصه لئلّا یکون لأحد فی عنقه بیعة إذا خرج ذلک التّاسع من ولد أخی الحسین ابن سیّدة النّساء یطیل اللَّه عمره فی غیبته، ثمّ یظهره بقدرته فی صورة شابّ ابن دون أربعین سنة لیعلم أنّ اللَّه علی کلّ شی‌ء قدیر.
ورواه علیّ بن محمّد الحزّاز القمّی فی کتاب الکفایة عن ابن بابویه بالإسناد.
ورواه الطّبرسی فی کتاب الاحتجاج عن حنان بن سدیر نحوه.
الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 3/ 465 رقم 119
عقیصا.
مدرّسی، جنّات الخلود،/ 22
عقیصا: یکنّی أبا سعید، سین. وفی تعق: إسمه دینار کما مرّ. وفی آخر الباب الأوّل من صه عن قی: من أصحاب علیّ علیه السلام من ربیعة أبو سعید عقیصان. ویأتی فی الکنی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 467
عن القاموس أ نّه بالألف المقصورة، وکذا عن الخرائج والجرائح. «1»
أبو علیّ الحائری، منتهی المقال، 4/ 312- 313 رقم 1909
وظاهره کونه إمامیّاً، ویکشف عن ذلک أیضاً روایته فی مناقب علیّ علیه السلام الّتی رواها الصّدوق رحمه الله فی أمالیه بسنده إلی سعد بن علاقة عن أبی سعید عقیصا [...].
لکن لم یرد فیه مدح یدرجه فی الحسان، فهو إمامیّ مجهول الحال. ثمّ إنّ فی آخر القسم الأوّل من الخلاصة عن البرقیّ أنّ من أصحاب علیّ علیه السلام من ربیعة أبو سعید عقیصان بفتح العین والقاف قبل الیاء المنقّطة تحتها نقطتین والصّاد المهملة والنّون بعد الألف، من بنی تیم اللَّه بن ثعلبة، انتهی.
ولکن الموجود فی أکثر النّسخ الرِّجالیّة عن رجال الشّیخ فی البابین وغیره عقیصا وهو الأصحّ لما فی التّاج من قولهما، وعقیصا مقصور لقب أبی سعید دینار التّیمیّ التّابعیّ، مشهور، انتهی.
وحکی عن الخرایج والجرایح التّنصیص أیضاً علیه.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 419

ذکرنا ترجمته فی المجلّد الرّابع عشر، ص 603.

ذکرناه فی المجلّد الرّابع عشر، ص 633.
__________________________________________________
(1)- باب العین من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...].
عقیصا، کنیت او ابو سعید است.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 209
عقیصا از اصحاب حسین بن علی علیهما السلام است. کنیت او ابوسعید است و در تعلیقه است که نام او دینار است. چنان که در ذیل نام دینار نوشته شد در خلاصه و برقی او را از قبیله ربیعه و اصحاب علی علیه السلام رقم کرده و در کنی نیز می‌آید، و در کتاب خرایج و جرایح نام او را به الف مقصوره تصحیح نمود، چنان که در قاموس است.
سپهر، ناسخ التواریخ امیرالمؤمنین علیه السلام، 5/ 155
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 468

قال: ثمّ إنّ الحرّ قال لولده: احمل یا بنیّ علی القوم الظّالمین، فحمل الغلام علی القوم ولم یزل یقاتل حتّی قتل سبعین فارساً، ثمّ قُتل رحمه الله. قال: فلمّا رآه أبوه مقتولًا فرح بذلک فرحاً شدیداً، وقال: الحمد للَّه‌الّذی رزقک الشّهادة بین یدی مولانا الحسین علیه السلام.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 76/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 293؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 130
ثمّ أقبل الحرّ علی ولده وقال له: یا ولدی! احمل علی أعداء اللَّه وأعداء رسوله، القوم الظّالمین، فحمل الغلام ولم یزل یقاتل حتّی قتل أربعة وعشرین رجلًا، وقُتل رضی الله عنه.
ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 360
قال أبو مخنف: ثمّ إنّ الحرّ أقبل علی ولده وقال: یا بنیّ! احمل علی أعداء اللَّه وأعداء رسوله، فحمل الغلام ولم یزل یقاتل حتّی قتل من القوم أربعة وعشرین رجلًا، ثمّ قُتل رحمه الله. فلمّا نظر إلیه أبوه فرح فرحاً شدیداً وقال: الحمد للَّه‌الّذی استشهد ولدی بین یدی الحسین علیه السلام.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 290
«1» (علیّ بن الحرّ بن یزید الرّیاحیّ). ففی (بعض الطّرق لأبی مخنف): ثمّ أقبل الحرّ علی ولده «2». وقال له: یا ولدی! احمل علی أعداء اللَّه وأعداء رسوله، القوم الظّالمین، فحمل الغلام وأنشأ هذه الأبیات:
__________________________________________________
(1)- [جاء فی هامش القول السّدید: المذکورون فی هذا الفصل ستّة: 1- علیّ بن الحرّ بن یزید الرّیاحیّ، 2- بکیر بن الحرّ بن یزید الرّیاحیّ، 3- حجر بن الحرّ بن یزید الرّیاحیّ، 4- مصعب بن یزید الرّیاحیّ- أخو الحرّ-، 5- علیّ- الثّانی- بن الحرّ بن یزید الرّیاحیّ، 6- قرّة (عبد الحرّ بن یزید الرّیاحیّ)].
(2)- یظهر من أبیاته أنّ اسمه علیّ، ویظهر ممّا یذکره السّیِّد أنّ للحرّ ولدین اسمهما (علیّ) وکلاهما قُتلا مع‌الحسین علیه السلام. أحدهما قُتل أمام الحرّ، والآخر بعد شهادته.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 469
أنا علیّ وأنا ابن الحرِّ أفدی حسیناً من جمیع الضرِّ
أرجو بذاک الفوز یوم الحشرِ مع النّبیّ والإمام الطّهرِ
ثمّ حمل علی القوم وقاتلهم قتالًا شدیداً حتّی قتل من القوم مائتین وخمسین فارساً، ثمّ قُتل رضی الله عنه.
فلمّا رآه أبوه فرح فرحاً شدیداً، وقال: الحمد للَّه، استشهد ولدی بین یدی الحسین.
الجلالی الحسینی، القول السّدید،/ 120- 121
فحمل ولده علی القوم ولم یزل یقاتل حتّی قتل منهم أربعة وعشرین رجلًا، ثمّ قُتل رضی الله عنه، فاستبشر أبوه فرحاً وقال: الحمد للَّه‌الّذی استشهد ولدی بین یدی ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 344- 345 (ط اسوة)، 2/ 76
__________________________________________________
(1)- و حر چون شیر آشفته وگرنه مرد وداع جان گفته، به میدان مبارزت آمد و اسب بگردانید و این اشعار تذکره کرد:
«آلیتُ لا اقتل حتّی أقتلا أضربهم بالسّیف ضرباً معضلا
لا ناقلًا عنهم ولا معلّلا لا حاجزاً عنهم ولا مبدّلا
أحمی الحسین الماجد المؤمّلا» 1
آن‌گاه در برابر صفوف کوفه بایستاد و این ارجوزه بگفت:
«إنِّی أنا الحرّ ونجل الحرِّ أشجع من ذی لبدٍ هزبرِ
ولست بالجبان عند الکرِّ لکنّنی الوقّاف عند الفرِّ» 2
این وقت، حر روی با پسر خود علی کرد و گفت: «ای فرزند! بر این قوم ستمکار ترکتازی کن و چند که توانی، داد جهاد بده.»
پسر حر اسب برانگیخت وبر سپاه‌کوفه حمله گران‌افکند. کوفیان اورا در پره افکندند و رزمی‌صعب دادند.
در «شرح‌شافیه» مسطور است که: پسر حر بیست و چهار کس از مشرکین را مقتول ساخت و ابومخنف گوید: هفتاد کس بکشت، آن‌گاه مقتول گشت. حر از شهادت فرزند عظیم شاد شد.
وقال: «الحمد للَّه‌الّذی رزقک الشّهادة بین یدی مولانا الحسین بن أمیرالمؤمنین علیهما السلام.»
سپاس گفت خدای را که فرزندش در پیش روی حسین علیه السلام سعادت شهادت یافت.
1. سوگند یاد نمودم تا نکشم‌کشته‌نشوم، با شمشیر آن‌ها را ضربت سخت می‌زنم، نه برمی‌گردم ونه‌سرگرم چیزی می‌شوم. نه از آن‌ها دفاع می‌کنم و نه جای خود را به دیگری می‌دهم. حسین بزرگواری را که امید جهانیان بدو است، یاری می‌کنم.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 470
أ نّه لحق بالحسین مع غلامه التّرکیّ، ولعلّ اسمه (عروة) علی ما نصّ علیه بعض المقاتل، کمقتل الإمام المغفور له الشّیخ محمّد حسین آل کاشف الغطاء، ففیه إضافة إلی ذلک استشهاد ولد الحرّ (علیّ) وأخیه (مصعب) کلّ هؤلاء الثّلاثة بین یدی الحرّ «1» علی تأمّل لنا فی صحّة ذلک، واللَّه العالم. وفی لهوف ابن طاوس، ص 43، طبع النّجف؛ مقتل الخوارزمی، ج «2»، ص 9، طبع النّجف: أنّ قصّة توبة الحرّ کانت بعد الحملة الاولی من أصحاب الحسین علیه السلام الّتی قُتل فیها زهاء خمسین رجلًا.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 381
[له ذکر أیضاً فی المجلّد، 15/ 961- 963].

(علیّ- الثّانی- بن الحرّ بن یزید الرّیاحیّ) «2».
ثمّ حکی عن سعادت نامه: إنّه کان للحرّ ولد اسمه: (علیّ).
فلمّا رأی مصرع أبیه وعمّه أتی إلی الحسین علیه السلام واستأذن فی الجهاد، فأذن له، فبرز وقاتل وأخذ بثار أبیه وعمّه، ثمّ قُتل. «3»
الجلالی الحسینی، القول السّدید،/ 126
__________________________________________________
- 2. من حر و زاده حرّم. از شیر دلاور دلیرترم و هنگام حمله کردن ترسو نیستم، بلکه در موقع فرار سپاه من ایست می‌کنم.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 260- 261
وبیست و چهار تن از مردم کوفه را علی بن حر بکشت و به روایتی هفتاد تن به دست او به قتل رسیدند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 371
(1)- جاء ذلک فی مقتل الشّیخ کاشف الغطاء المطبوع بعنوان (المجالس الحسینیّة) فی الصّفحات (111- 117)، تحقیق أحمد علیّ مجید الحلّی، منشورات مکتبة العتبة العبّاسیّة المقدّسة (2)، ط أولی، کربلاء المقدّسة 1429 ه.
(2)- وهذا غیر (علیّ بن الحرّ) المذکور فی ص 120، لأنّ ذلک قُتل أمام أبیه الحرّ، وهذا حارب بعد شهادة أبیه وعمّه علی تعابیر ریاض الشّهادة وأبی مخنف، وأشار إلی مقتله أیضاً الکاشفیّ فی روضة الشّهادة، ص 319.
(3)- ریاض الشّهادة فی مصائب السّادة، ج 2، ص 122.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 471

[أنظر ص 185 من هذا المجلّد].
[لابنی الحرّ ذکر أیضاً فی المجلّد، 15/ 936، 961- 963، 1015].

ذکرنا ترجمته فی المجلّد الثّانی عشر، ص 399.

ذکرنا ترجمته فی المجلّد الثّالث عشر، ص 43- 53، والمجلّد الثّانی عشر، ص 798، 823، 830، 874، 887، 898، 909، 927، 931، 932 (الهامش)، 933، 942- 943، 973.

ذکرنا ترجمته فی المجلّد الثّانی عشر، ص 757- 1378.
ممّا لم یجی‌ء فیه:
ما ذکره المفید فی الإرشاد، 2/ 137 (فی ذکر ولد سیِّد الشّهداء علیهم السلام) «1»؛ مثله ابن حاتم الشّامیّ، الدّرّ النّظیم،/ 575
ما ذکره المفید فی الإرشاد، 2/ 110 (فی أمِّه علیها السلام) «1»؛ مثله ابن حاتم الشّامیّ، الدّرّ النّظیم،/ 555
ما ذکره المفید فی الإرشاد، 2/ 110 (فی خصائصه علیه السلام الفریدة) «1»؛ مثله ابن حاتم الشّامیّ، الدّرّ النّظیم،/ 555
ما ذکره المفید فی الإرشاد، 2/ 110 (فی ولادته ولقبه علیه السلام) «1»؛ مثله ابن حاتم الشّامیّ، الدّرّ النّظیم،/ 555
__________________________________________________
- ملحوظة: أنّ السّیّد الجدّ رحمه الله نقل ذلک عن ریاض الشّهادة ومصائب الأبرار، ثمّ قال (ثمّ حکی عن سعادت نامه) وإنِّی کما ذکرت فی التّقدیم: لم أعثر علی کتاب مصائب الأبرار، وأمّا کتاب ریاض الشّهادة فبعد مراجعتی لم أعثر علی حکایته عن (سعادت نامه) فلعلّ الحاکی عن سعادت نامه هو کتاب مصائب الأبرار.
(1)- [أنظر المجلّد، 12/ 830- 832، 838، 1022، 1036، 1056، 1120، 1150- 1151، 1173].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 472
ما ذکره المفید فی الإرشاد، 2/ 137 (فی وصفه علیه السلام بالأصغر) «1»؛ مثله ابن حاتم الشّامیّ، الدّرّ النّظیم،/ 559
ما ذکره المفید فی الإرشاد، 2/ 110 (فی قتاله علیه السلام) «1»؛ مثله ابن حاتم الشّامیّ، الدّرّ النّظیم،/ 555
ما ذکره المفید فی الإرشاد، 2/ 110 (فی شهادته علیه السلام) «1»؛ مثله ابن حاتم الشّامیّ، الدّرّ النّظیم،/ 555
ما ذکره المفید فی الإرشاد، 2/ 110 (فی أمر الإمام فتیان بنی هاشم لحمله إلی خیمة المقتولین علیه السلام) «1»؛ مثله ابن حاتم الشّامیّ، الدّرّ النّظیم،/ 555
ما ذکره المفید فی الإرشاد، 2/ 118 (فی دفنه علیه السلام) «2»؛ مثله ابن حاتم الشّامیّ، الدّرّ النّظیم،/ 559

تفرّد به الشّبلنجی فی نور الأبصار،/ 277، أنظر المجلّد الثّانی عشر، ص 969، والمجلّد الثّالث عشر، ص 44، الرقم 1 و «2» اللّذین جاءا فی ذیل عنوان علی الأوسط فی المجلّد، 13/ 44 سهو، فلیُحذف الرقم 1 ویُبدّل الرقم 2 إلی 3 الّذی هو استمرار للصّفحة السّابقة.

ذکرناه فی المجلّد الثّالث عشر، ص 87- 104، والمجلّد الثّانی عشر، ص 757- 1014 (فی عنوان: أولاد سیِّد الشّهداء علیهم السلام).
__________________________________________________
(1)- [أنظر المجلّد، 12/ 830- 832، 838، 1022، 1036، 1056، 1120، 1150- 1151، 1173].
(2)- [أنظر، المجلّد، 9/ 491- 492، والمجلّد، 12/ 1191].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 473
وممّا لم یجی‌ء فیهما:
ما ذکره المفید فی الإرشاد، 2/ 137 (فی ذکر ولد سیّد الشّهداء علیهم السلام) «1»؛ مثله ابن حاتم الشّامیّ، الدّرّ النّظیم،/ 575
هو علیّ بن الحسین زین العابدین علیهما السلام، وکنیته: أبو محمّد، وکان یکنّی أیضاً أبا الحسن، وکان مولده بالمدینة سنة ثمان وثلاثین من الهجرة. أمّه شاه زنان بنت کسری یزدجرد بن شهریار، ویُقال: إنّ اسمها شهربانویه، وفیها روایتان، أمّا المفید: [ثمّ ذکر کلام المفید فی الإرشاد، 2/ 113، أنظر المجلّد، 12/ 832- 833]، وأمّا أبو جعفر محمّد بن جریر بن رستم الطّبریّ- لیس التاریخیّ- فانّه قال [ثمّ ذکر کلام ابن رستم الطّبریّ فی دلائل الإمامة،/ 81- 82، أنظر المجلّد، 12/ 824- 826]، وقال المبرّد فی الکامل: کان اسم أمّ علیّ بن الحسین سلافة، من وُلد یزدجرد معروفة النّسب، وکانت من خیرات النِّساء.
ابن حاتم الشّامیّ، الدّرّ النّظیم،/ 579- 581
ما ذکره الطّبریّ فی دلائل الإمامة،/ 80- 81 (فی وفاته علیه السلام) «2»؛ مثله ابن حاتم الشّامیّ، الدّرّ النّظیم،/ 591
وأُدخل عیال الحسین علیهم السلام علی ابن زیاد لعنه اللَّه، وفیهم علیّ بن الحسین علیهما السلام، فقال: مَنْ أنت؟ [إلی الآخر، خبره مثل ما ذکره المفید فی الإرشاد، 2/ 120- 121 «3»].
ابن حاتم الشّامیّ، الدّرّ النّظیم،/ 561

(سیاق حدیث معمر المغربیّ أبی الدّنیا علیّ بن عثمان بن الخطّاب بن مرّة بن مؤیّد):
__________________________________________________
(1)- [أنظر المجلّد، 12/ 832].
(2)- [أنظر المجلّد، 12/ 823- 824].
(3)- [أنظر المجلّد، 12/ 838- 839].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 474
حدّثنا أبو سعید عبداللَّه بن محمّد بن عبدالوهّاب بن نصر السّجزیّ «1»، قال: حدّثنا أبو بکر محمّد بن الفتح الرّقیّ «2»؛ وأبو الحسن علیّ بن الحسن بن الأشکیّ «3» ختن أبی بکر قالا: لقینا بمکّة رجلًا من أهل المغرب، فدخلنا علیه مع جماعة من أصحاب الحدیث ممّن کان حضر الموسم فی تلک السّنة وهی سنة تسع وثلاثمائة، فرأینا رجلًا أسود الرّأس واللّحیة کأ نّه شنُّ بال «4»، وحوله جماعة هم أولاده وأولاد أولاده ومشایخ من أهل بلده، وذکروا أ نّهم من أقصی بلاد المغرب بقرب باهرت العلیا وشهدوا هؤلاء المشایخ أ نّا سمعنا آباءنا حکوا عن آبائهم وأجدادهم أ نّا عهدنا «5» هذا الشّیخ المعروف بأبی الدّنیا معمر واسمه علیّ بن عثمان «6» بن خطّاب بن مرّة بن مؤیّد «6» وذکروا أ نّه همدانیّ، وأنّ أصله من صنعاء الیمن «7»، فقلنا له: أنت رأیت علیّ بن أبی طالب علیه السلام؟ فقال بیده «8»، ففتح عینیه وقد کان وقع حاجباه علیهما ففتحهما کأ نّهما سراجان، فقال: رأیته بعینیّ هاتین وکنت خادماً له، وکنت معه فی وقعة صفّین، وهذه الشّجّة من دابّة علیّ علیه السلام، وأرانا أثرها علی حاجبه الأیمن، وشهد الجماعة الّذین کانوا حوله من المشایخ ومن حفدته وأسباطه بطول العمر، وأنّهم منذ ولدوا عهدوه علی هذه الحالة.
وکذا سمعنا من آبائنا وأجدادنا، ثمّ إنّا فاتحناه وساءلناه عن قصّته وحاله وسبب طول عمره، فوجدناه ثابت العقل، یفهم ما یقال له ویجیب عنه بلبٍّ وعقل، فذکر أ نّه کان له
__________________________________________________
(1)- فی بعض النّسخ: «الشّجریّ».
(2)- مجهول لایعرف. وفی بعض النّسخ: «البرقیّ»، وفی بعضها: «المزنی»، وفی بعضها: «المرکیّ»، وفی بعضها: «المرکنی». وجعل فی جمیع هذه النّسخ «القاسم» بدل «الفتح».
(3)- فی بعض النّسخ: «علیّ بن الحسین بن حثکا اللّائکیّ»، واحتمل کونه علیّ بن الحسن اللّانیّ المعنون فی تقریب التّهذیب.
(4)- أی القربة الخلقة الصّغیرة.
(5)- فی بعض النّسخ: «أ نّهم سمعوا آباءهم وأجدادهم أ نّهم عهدوا».
(6) (6) [لم یرد فی الأنوار النّعمانیّة].
(7)- فی بعض النّسخ: «صعید الیمن».
(8)- أی أشار. وفی معنی القول توسّع.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 475
والد قد نظر فی کتب الأوائل وقرأها، وقد کان وجد فیها ذکر نهر الحیوان وأ نّها تجری فی الظّلمات، وأ نّه من شرب منها طال عمره، فحمله الحرص علی دخول الظّلمات فتحمّل وتزوّد حسب ما قدّر أ نّه یکتفی به فی مسیره، وأخرجنی معه وأخرج معنا خادمین باذلین وعدّة جمال لبون [علیها] روایاً، وزاد، وأنا یومئذ ابن ثلاثة عشر سنة، فسار بنا إلی أن وافینا طرف الظّلمات، ثمّ دخلنا الظّلمات، فسرنا فیها نحو ستّة أیّام ولیالیها، وکنّا نمیز بین اللّیل والنّهار بأنّ النّهار کان یکون أضوأ قلیلًا وأقلّ ظلمة من اللّیل، فنزلنا بین جبال وأودیة ودکوات «1»، وقد کان والدی رضی الله عنه «2» یطوف فی تلک البقعة فی طلب النّهر لأنّه «2» وجد فی الکتب الّتی قرأها أنّ مجری نهر الحیوان فی ذلک الموضع، فأقمنا فی تلک البقعة أیّاماً حتّی فنی الماء الّذی کان معنا واستقیناه جمالنا، ولولا أنّ جمالنا کانت لبوناً لهلکنا وتلفنا عطشاً، وکان والدی یطوف فی تلک البقعة فی طلب النّهر ویأمرنا أن نوقد ناراً لیهتدی بضوئها إذا أراد الرّجوع إلینا، فمکثنا فی تلک البقعة نحو خمسة أیّام ووالدی یطلب النّهر فلا یجده، وبعد الإیاس عزم علی الانصراف حذراً علی التلف لفناء الزّاد والماء، والخدم الّذین کانوا معنا ضجروا، فأوجسوا التّلف علی أنفسهم «3»، وألحّوا علی والدی بالخروج من الظّلمات، فقمتُ یوماً من الرّحل لحاجتی، فتباعدت من الرّحل قدر رمیة سهم فعثرت بنهر ماء أبیض اللّون، عذب لذیذ، لا بالصّغیر من الأنهار ولا بالکبیر، ویجری جریاناً لیِّناً، فدنوت منه وغرفت منه بیدی غرفتین أو ثلاثة، فوجدته عذباً بارداً لذیذاً، فبادرت مسرعاً إلی الرّحل وبشّرت الخدم بأ نّی قد وجدت الماء، فحملوا ما کان معنا من القرب والأدوات لنملأها، ولم أعلم أنّ والدی فی طلب ذلک النّهر، وکان سروری بوجود الماء، لمّا کنّا عدمنا الماء وفنی ما کان معنا، وکان والدی فی ذلک الوقت «4» غائباً
__________________________________________________
(1)- الدّکّ: ما استوی من الرّمل کالدّکّة والمستوی من المکان، والتّلّ والجبل.
(2- 2) [لم یرد فی الأنوار النّعمانیّة].
(3)- فی بعض النّسخ: «فی أنفسهم»، وفی بعضها: «وخشوا علی أنفسهم».
(4) (4*) [لم یرد فی الأنوار النّعمانیّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 476
عن الرّحل (4*) مشغولًا بالطّلب، فجهدنا وطفنا ساعة هویّة «1» علی أن نجد النّهر، فلم نهتد إلیه حتّی أنّ الخدم کذّبونی وقالوا لی: لم تصدق، فلمّا انصرفت إلی الرّحل وانصرف والدی أخبرته بالقصّة، فقال لی: یا بنیّ! الّذی أخرجنی إلی هذا المکان وتحمّل الخطر کان لذلک النّهر ولم أرزق أنا وأنت رزقته، وسوف یطول عمرک حتّی تملّ الحیاة، ورحلنا منصرفین وعدنا إلی أوطاننا، وعاش والدی بعد ذلک سُنیّات، ثمّ توفّی رضی الله عنه.
فلمّا بلغ سنّی قریباً من ثلاثین سنة وکان [قد] اتّصل بنا وفاة النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم ووفاة الخلیفتین بعده خرجت حاجّاً فلحقت آخر أیّام عثمان، فمالَ قلبی من بین جماعة أصحاب النّبیّ صلی الله علیه و آله إلی علیّ بن أبی طالب علیه السلام فأقمت معه، أخدمه وشهدت معه وقائع وفی وقعة صفّین أصابتنی هذه الشّجّة من دابّته، فما زلت مقیماً معه إلی أن مضی لسبیله علیه السلام، فألحّ علیَّ أولاده وحرمه أن اقیم عندهم، فلم أقم وانصرفت إلی بلدی.
وخرجت أیّام بنی مروان حاجّاً وانصرفت مع أهل بلدی إلی هذه الغایة ما خرجت فی سفر إلّاما کان [إلی] الملوک فی بلاد المغرب یبلغهم خبری وطول عمری، فیشخصونی إلی حضرتهم لیرونی ویسألونی عن سبب طول عمری وعمّا شاهدت وکنت أتمنّی وأشتهی أن أحجّ حجّة أخری، فحملنی هؤلاء حفدتی وأسباطی الّذین ترونهم حولی.
وذکر أ نّه قد سقطت أسنانه مرّتین أو ثلاثة، فسألناه أن یحدّثنا بما سمعه من أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام، فذکر أ نّه لم یکن له حرص ولا همّة فی العلم فی وقت صحبته لعلیّ بن أبی طالب علیه السلام، والصّحابة أیضاً کانوا متوافرین، فمن فرط میلی إلی علیّ بن أبی طالب علیه السلام ومحبّتی له لم أشتغل بشی‌ء سوی خدمته وصحبته، والّذی کنت أتذکّره ممّا کنت سمعته منه قد سمعه منِّی عالم کثیر من النّاس ببلاد المغرب ومصر والحجاز،
__________________________________________________
(1)- أی: زماناً طویلًا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 477
وقد انقرضوا وتفانوا وهؤلاء أهل بیتی وحفدتی قد دوّنوه فأخرجوا إلینا النّسخة، فأخذ یملی علینا من حفظه «1»: «2» حدّثنا «3» أبو الحسن علیّ بن عثمان بن خطّاب بن مرّة بن مؤیّد الهمدانیّ المعروف بأبی الدّنیا معمر المغربیّ رضی الله عنه حیّاً ومیّتاً، قال: حدّثنا علیّ بن أبی طالب علیه السلام، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: من أحبّ أهل الیمن فقد أحبّنی، ومن أبغض أهل الیمن فقد أبغضنی.
وحدّثنا أبو الدّنیا معمر المغربیّ، قال: حدّثنا علیّ بن أبی طالب علیه السلام، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم: من أعان ملهوفاً کتب اللَّه له عشر حسنات ومحا عنه عشر سیّئات، ورفع له عشر درجات.
ثمّ قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: من سعی فی حاجة أخیه المؤمن «4»- للَّه‌عزّ وجلّ فیها رضاء وله فیها صلاح- فکأ نّما خدم اللَّه عزّ وجلّ ألف سنة لم یقع فی معصیته طرفة عین.
وحدّثنا أبو الدّنیا معمر المغربیّ، قال: سمعت علیّ بن أبی طالب علیه السلام یقول: أصاب النّبیّ صلی الله علیه و آله جوع شدید وهو فی منزل فاطمة علیها السلام، قال علیّ علیه السلام: فقال لی النّبیّ صلی الله علیه و آله:
یا علیّ! هات المائدة، فقدّمت المائدة وعلیها خبز ولحم مشویّ.
وحدّثنا أبو الدّنیا معمر المغربیّ، قال: سمعت أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام یقول: جرحت فی وقعة خیبر خمساً وعشرین جراحة، فجئت إلی النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم، فلمّا رأی ما بی من الجراحة بکی، وأخذ من دموع عینیه فجعلها علی الجراحات، فاسترحت من ساعتی «2».
وحدّثنا أبو الدّنیا معمر المغربیّ، قال: حدّثنی علیّ بن أبی طالب علیه السلام، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: من قرأ «قُلْ هُوَ اللَّهُ أحَد» مرّة فکأ نّما قرأ ثلث القرآن، ومن قرأها مرّتین فکأنّما قرأ ثلثی القرآن، ومن قرأها ثلاث مرّات فکأنّما قرأ القرآن کلّه.
__________________________________________________
(1)- فی بعض النّسخ: «من خطّه».
(2) (2) [لم یرد فی الأنوار النّعمانیّة].
(3)- معلّق علی السّند الأوّل، وکذا ما یأتی.
(4)- فی بعض النّسخ: «أخیه المسلم».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 478
«1» وحدّثنا أبو الدّنیا معمر المغربیّ، قال: سمعت علیّ بن أبی طالب علیه السلام یقول: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم: کنت أرعی الغنم، فإذا أنا بذئب علی قارعة الطّریق، فقلت له: ما تصنع ها هنا؟ فقال لی: وأنت ما تصنع ها هنا؟ قلت: أرعی الغنم، قال لی: مرّ- أو قال ذا الطّریق- قل: فسقت الغنم، فلمّا توسّط الذّئب الغنم إذا أنا بالذّئب قد شدّ علی شاة فقتلها، قال: فجئت حتّی أخذت بقفاه فذبحته وجعلته علی یدی وجعلت أسوق الغنم، فما سرت غیر بعید إذا أنا بثلاثة أملاک: جبرئیل ومیکائیل وملک الموت علیهم السلام، فلمّا رأونی قالوا: هذا محمّد بارک اللَّه فیه، فاحتملونی وأضجعونی وشقّوا جوفی بسکِّین کان معهم وأخرجوا قلبی من موضعه وغسلوا جوفی بماء بارد کان معهم فی قارورة حتّی نقی من الدّم، ثمّ ردّوا قلبی إلی موضعه وأمرّوا أیدیهم إلی جوفی، فالتحم الشّقّ بإذن اللَّه عزّ وجلّ، فما أحسست بسکِّین ولا وجع، قال: وخرجت أعدو إلی امِّی- یعنی حلیمة دایة النّبیّ صلی الله علیه و آله- فقالت لی: أین الغنم؟ فخبّرتها بالخبر، فقالت: سوف یکون لک فی الجنّة منزلة عظیمة.
وحدّثنا أبو سعید عبداللَّه بن محمّد بن عبدالوهّاب، قال: ذکر أبو بکر محمّد بن الفتح الرّقیّ؛ وأبو الحسن علیّ بن الحسین الأشکیّ أنّ السّلطان بمکّة لمّا بلغه خبر أبی الدّنیا تعرّض له، وقال: لابدّ أن اخرجک معی إلی بغداد إلی حضرة أمیر المؤمنین المقتدر، فإنِّی أخشی أن یعتب علیَّ إن لم اخرجک، فسأله الحاجّ من أهل المغرب وأهل المصر والشّام أن یعفیه ولا یُشخصه فإنّه شیخ ضعیف ولا یؤمن ما یحدث علیه، فأعفاه.
قال أبو سعید: ولو أنِّی حضرت الموسم فی تلک السّنة لشاهدته، وخبره کان مستفیضاً شائعاً فی الأمصار، وکتب عنه هذه الأحادیث المصرّیون والشّامیّون والبغدادیّون ومن سائر الأمصار ممّن حضر الموسم وبلغه خبر هذا الشّیخ، وأحبّ أن یلقاه ویکتب عنه هذه الأحادیث، نفعنا اللَّه وإیّاهم بها «1».
__________________________________________________
(1- 1) [الأنوار النّعمانیّة: وهذا الرّجل ساکن فی المغرب واسم بلده طنجه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 479
الصّدوق، کمال الدّین، 2/ 538- 543 رقم 1- 8 باب 50/ عنه: الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 2/ 4- 6
وأخبرنی أبو محمّد الحسن بن محمّد بن یحیی بن الحسن بن جعفر بن عبداللَّه «1» بن الحسن «2» بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام «3» فیما أجازه لی ممّا صحّ عندی من حدیثه؛ وصحّ عندی هذا الحدیث بروایة الشّریف أبی عبداللَّه محمّد بن الحسن بن‌إسحاق بن الحسین بن إسحاق بن موسی بن جعفر بن محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ ابن أبی طالب علیهم السلام أ نّه قال: حججت فی سنة ثلاث عشرة وثلاثمائة «3» وفیها حجّ نصر القشوریّ صاحب المقتدر «4» «5» باللَّه ومعه عبداللَّه بن حمدان المکنّی بأبی الهیجاء «5»، فدخلت مدینة الرّسول صلی الله علیه و آله «6» فی ذی القعدة «6» فأصبت «7» قافلة المصریّین «8» وفیها أبو بکر محمّد بن علیّ البادرائی «9» ومعه رجل من أهل المغرب وذکر أ نّه رأی [رجلًا من] أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فاجتمع «10» علیه النّاس وازدحموا «11» وجعلوا یتمسّحون به وکادوا «12» یأتون علی نفسه (12*)، فأمر عمِّی أبو القاسم طاهر بن یحیی رضی الله عنه فتیانه وغلمانه، «13» فقال: أفرجوا
__________________________________________________
(1)- [البحار: عبیداللَّه].
(2)- [فی کنز الفوائد والبحار: الحسین].
(3- 3) [فی کنز الفوائد والبحار: أ نّه حجّ فی تلک السّنة].
(4) (4**) [منتهی المقال: إلی أن قال: فحدّثنی].
(5- 5) [فی کنز الفوائد والبحار: قال].
(6) (6) [لم یرد فی کنز الفوائد والبحار].
(7)- [زاد فی کنز الفوائد: بها، والبحار: فیها].
(8)- [فی کنز الفوائد: البصریّان، وفی البحار: البصریّین].
(9)- [البحار: البادرانیّ].
(10)- [فی کنز الفوائد: فازدحموا، وفی البحار: ازدحم].
(11)- [لم یرد فی کنز الفوائد والبحار].
(12) (12*) [کنز الفوائد والبحار: یقتلونه].
(13) (13*) [کنز الفوائد والبحار: أن یفرّجوا عنه ففعلوا ودخلوا به].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 480
عنه النّاس، ففعلوا وأخذوه فأدخلوه (13*) إلی دار ابن أبی سهل «1» الطفّیّ وکان عمِّی نازلها، فادخل «1» واذن للنّاس فدخلوا وکان معه خمسة نفر [و] ذکروا أنّهم «2» أولاد «3» أولاده، فیهم شیخ له نیّف وثمانون سنة، فسألناه عنه، فقال: هذا ابن «4» ابنی، «5» وآخر له سبعون سنة، فقال: هذا ابن ابنی، واثنان لهما ستّون سنة أو خمسون سنة أو نحوها، وآخر له سبع عشرة سنة، فقال: هذا ابن ابن ابنی «5» ولم یکن معه فیهم أصغر منه، وکان إذا رأیته قلت: هذا ابن ثلاثین سنة أو أربعین سنة، أسود الرّأس واللّحیة، شابّ نحیف الجسم أدم، ربع «6» من الرِّجال «6»، خفیف العارضین، [هو] إلی القصر أقرب، «7» قال أبو محمّد العلویّ: فحدّثنا هذا الرّجل «7» واسمه علیّ بن عثمان بن الخطّاب «8» بن مرّة بن مؤیّد بجمیع
__________________________________________________
(1) (1) [فی کنز الفوائد والبحار: اللّطفیّ وکان ظاهر یسکنها].
(2)- [أضاف فی کنز الفوائد: أولاده].
(3)- [لم یرد فی البحار].
(4)- [لم یرد فی کنز الفوائد والبحار].
(5- 5) [کنز الفوائد والبحار: و [کان فیهم] اثنان [آخران] لکلِّ واحد منهما ستّون سنة أو خمسون سنة وإخوته [البحار: وآخر له سبعون سنة، فقال: هذا ابن ابنی وفیهم آخر له] ستّة عشر سنة فقال: هذا ابن ابن ابنی].
(6) (6) [کنز الفوائد والبحار: القامة].
(7- 7) [لم یرد فی کنز الفوائد والبحار].
(8) (8**) [فی کنزالفوائد والبحار: فممّا سمعت من حدیثه الّذی حدّث النّاس به أ نّه قال: خرجتُ من بلدی‌أنا وأبی وعمِّی نرید الوفود علی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وکنّا مشاةً فی قافلة، فانقطعنا عن النّاس، واشتدّ بنا العطش وعدمنا الماء، وزاد بأبی وعمِّی الضّعف، فأقعدتهما إلی جانب شجرة ومضیت ألتمس لهما ماءً، فوجدت عیناً حسنة وفیها ماء صاف فی غایة البرد والطِّیبة، فشربت حتّی ارتویت، ثمّ نهضت لآتی بأبی وعمِّی إلی العین، فوجدت أحدهما قد مات فترکته بحاله، وأخذت الآخر ومضیت به فی طلب العین، فاجتهدت إلی أن أراها فلم أرها ولا عرفت موضعها، وزاد العطش به حتّی مات، فحرصت فی أمره حتّی واریته، وعدت إلی الآخر فواریته أیضاً. وسرت وحدی إلی أن انتهیت إلی الطّریق ولحقت بالنّاس ودخلتُ المدینة، وکان دخولی إلیها فی الیوم الّذی قُبِضَ فیه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فرأیتُ النّاس منصرفین من دفنه، فکانت أعظم الحسرات دخلت بقلبی، ووافی أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام فحدّثته حدیثی، فأخذنی وأقمت معه مدّة خلافة أبی بکر وعمر وعثمان، وفی أیّام خلافته حتّی قتله عبدالرّحمان بن ملجم بالکوفة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 481
ما کتبناه عنه وسمعنا من لفظه، وما رأیناه من بیاض عنفقته بعد اسودادها ورجوع سوادها بعد بیاضها عند شبعه من الطّعام.
وقال أبو محمّد العلویّ رضی الله عنه: ولولا أ نّه حدّث جماعة من أهل المدینة من الأشراف والحاجّ من أهل مدینة السّلام وغیرهم من جمیع الآفاق، ما حدّثت عنه بما سمعت وسماعی منه بالمدینة وبمکّة فی دار السّهمیّین فی الدار المعروفة بالمکبّریّة وهی دار علیّ بن عیسی بن الجرّاح، وسمعت منه فی مضرب القشوریّ ومضرب الماذرائیّ عند باب الصّفا، وأراد القشوریّ أن یحمله وولده إلی مدینة السّلام إلی المقتدر، فجاءه أهل مکّة، فقالوا: أیّد اللَّه الاستاذ، إنّا روینا فی الأخبار المأثورة عن السّلف أنّ المعمر المغربیّ إذا دخل مدینة السّلام فنیت وخربت وزال الملک فلا تحمله وردّه إلی المغرب. فسألنا مشایخ أهل المغرب ومصر، فقالوا: لم نزل نسمع به من آبائنا ومشایخنا یذکرون اسم هذا الرّجل، واسم البلدة الّتی هو مقیم فیها طنجة، وذکروا أنّهم کان یحدِّثهم بأحادیث قد ذکرنا بعضها فی کتابنا هذا.
قال أبو محمّد العلویّ [رضی الله عنه]: فحدّثنا هذا (4**) الشّیخ، أعنی علیّ بن عثمان المغربیّ «1» ببدء خروجه من بلدة حضرموت، وذکر أنّ أباه خرج هو وعمّه محمّد وخرجا به معهما یریدون الحجّ وزیارة النّبیّ صلی الله علیه و آله، فخرجوا من بلادهم من حضرموت وساروا أیّاماً، ثمّ أخطأوا الطّریق وتاهوا فی المحجّة، فأقاموا تائهین ثلاثة أیّام وثلاث لیال علی غیر محجّة، فبینا هم کذلک، إذا وقعوا علی جبال رمل یقال لها: رمل عالج، متّصل برمل إرم ذات العماد.
قال: فبینما نحن کذلک، إذا «2» نظرنا إلی أثر «2» قدم طویل، فجعلنا نسیر علی أثرها، فأشرفنا علی وادٍ، وإذا برجلین قاعدین علی بئر أو علی عین، قال: فلمّا نظرا إلینا قام
__________________________________________________
(1)- [منتهی المقال: المعمّر].
(2) (2) [منتهی المقال: بأثر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 482
أحدهما فأخذ دلواً فأدلاه، فاستقی فیه من تلک العین أو البئر، واستقبلنا وجاء إلی أبی، فناوله الدّلو، فقال أبی: قد أمسینا ننیخ علی هذا الماء «1» ونفطر إن شاء اللَّه، فصار إلی عمِّی وقال له: اشرب «2»، فردّ علیه کما ردّ علیه أبی، فناولنی وقال لی: اشرب، فشربت فقال لی: هنیئاً لک إنّک ستلقی علیّ بن أبی طالب علیه السلام، فأخبره أ یّها الغلام بخبرنا وقل له: الخضر وإلیاس یقرئانک السّلام، «3» وستعمّر حتّی تلقی المهدیّ وعیسی ابن مریم علیهما السلام، فإذا لقیتهما فأقرئهما منّا السّلام «3»، ثمّ قالا: ما یکونان هذان منک؟ فقلت: أبی وعمّی، فقالا: أمّا عمّک فلا یبلغ مکّة، وأمّا أنت وأبوک فستبلغان ویموت أبوک وتعمّر أنت ولستم تلحقون النّبیّ صلی الله علیه و آله لأنّه قد قرب أجله.
ثمّ مرّا «4»، فوَ اللَّه ما أدری أین مرّا فی السّماء أو فی الأرض، فنظرنا، فإذا لا بئر ولا عین ولا ماء، فسرنا متعجِّبین من ذلک إلی أن رجعنا إلی نجران، فاعتلّ عمِّی ومات بها وأتممت أنا وأبی حجّنا ووصلنا إلی المدینة، فاعتلّ أبی ومات، وأوصی بی إلی علیّ بن أبی طالب علیه السلام، فأخذنی وکنت معه «5» أیّام أبی بکر وعمر وعثمان وأیّام خلافته حتّی قتله ابن ملجم لعنه اللَّه (8**).
وذکر أ نّه لمّا حوصر عثمان بن عفّان فی داره دعانی، فدفع إلیّ کتاباً ونجیباً، وأمرنی بالخروج إلی علیّ بن أبی طالب علیه السلام وکان غائباً بینبع «3» فی ضیاعه وأمواله «3»، فأخذت الکتاب «6» وسرت حتّی إذا کنت بموضع یقال له: جدار «7» أبی عبایة، فسمعت قرآناً، فإذا
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی منتهی المقال].
(2)- [منتهی المقال: المعمّر].
(3) (3) [لم یرد فی منتهی المقال].
(4)- [منتهی المقال: مالا].
(5)- [زاد فی منتهی المقال: فأقمت معه].
(6)- [أضاف فی کنز الفوائد والبحار: ورکبت النّجیب].
(7)- [فی کنز الفوائد والبحار: جنان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 483
«1» أنا بعلیّ بن أبی طالب علیه السلام یسیر مقبلًا من ینبع وهو یقول «1»: «أفحسبتُم أنّما خلقناکُم عَبَثاً وأنّکم إلینا لا ترجعون» «2»
، فلمّا نظر إلیّ قال: یا أبا الدّنیا! ما وراءک؟ قلت: هذا کتاب أمیر المؤمنین عثمان، فأخذه، فقرأه، فإذا فیه:
فإن کنتُ مأکولًا فکن أنت «3» آکلی وإلّا فأدرکنی ولمّا امزِّق
فإذا قرأه قال: «4» برٌّ برٌّ، فدخل إلی «4» المدینة ساعة قتل عثمان بن عفّان، فمال علیه السلام إلی حدیقة بنی النّجّار وعلم النّاس بمکانه، فجاؤوا إلیه رکضاً وقد کانوا عازمین علی أن یبایعوا طلحة بن عبیداللَّه، فلمّا نظروا إلیه، ارفضّوا إلیه «5» ارفضاض الغنم یشدّ «6» علیها السّبع، فبایعه طلحة، ثمّ الزّبیر، ثمّ بایع المهاجرون والأنصار «7»، فأقمت معه أخدمه. «8» فحضرت معه «9» الجمل وصفِّین، فکنتُ بین الصّفین واقفاً «9» عن یمینه إذا سقط «10» سوطه من یده، فأکببت آخذه وأدفعه «10» إلیه، وکان لجام دابّته حدیداً «11» مزجّجاً، فرفع الفرس رأسه «11»، فشجّنی هذه الشّجّة «12» الّتی فی صدغی «13» «12»، فدعانی أمیر المؤمنین علیه السلام، فتفل فیها وأخذ حفنة من تراب فترکه علیها، فوَ اللَّه ما وجدت لها ألماً ولا وجعاً، ثمّ أقمت معه
__________________________________________________
(1) (1) [کنز الفوائد والبحار: أمیر المؤمنین علیه السلام یقرأ].
(2)- 115/ المؤمنون: 23.
(3)- [فی کنز الفوائد والبحار: خیر].
(4) (4) [فی کنز الفوائد والبحار: «سر سر فدخلنا، وفی منتهی المقال: سرباً فدخلنا].
(5)- [فی کنز الدّقائق والبحار: من طلحة].
(6)- [منتهی المقال: یهدّ].
(7)- [أضاف فی کنز الفوائد والبحار: یبایعونه].
(8)- [إلی هنا لم یرد فی الأنوار النّعمانیّة].
(9) (9) [فی کنز الفوائد والبحار: صفّین أو قال: النّهروان. فکنت].
(10- 10) [فی کنز الفوائد والبحار: السّوط من یده فانکببت لآخذه وأرمنه].
(11) (11) [فی کنز الفوائد والبحار: مدمجاً].
(12) (12) [لم یرد فی کنز الفوائد والبحار].
(13)- [الأنوار النّعمانیّة: صدری].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 484
علیه السلام «1» وصحبت الحسن بن علیّ علیهما السلام حتّی ضُرب بساباط «2» المدائن، ثمّ بقیت معه بالمدینة أخدمه وأخدم الحسین علیه السلام «2» حتّی مات الحسن علیه السلام مسموماً، «3» سمّته جعدة بنت الأشعث بن قیس الکندیّ لعنها اللَّه «4» دسّاً من معاویة 4 3.
ثمّ خرجت مع الحسین بن علیّ علیهما السلام «5» حتّی حضرت کربلاء وقُتل علیه السلام وخرجت هارباً من «6» بنی امیّة 5 6، وأنا «7» مقیم بالمغرب «7» أنتظر خروج المهدیّ وعیسی ابن مریم علیه السلام. «8» قال أبو محمّد العلویّ رضی الله عنه: ومن عجیب ما «8» رأیت من هذا الشّیخ علیّ بن عثمان «9» وهو «10» فی دار عمِّی طاهر بن یحیی رضی الله عنه وهو یُحدِّث «11» بهذه الأعاجیب «11» وبدء خروجه فنظرت «12» «13» عنفقته قد احمرّت ثمّ ابیضّت، فجعلت أنظر إلی ذلک لأنّه لم یکن فی لحیته
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی کنز الفوائد والبحار: حتّی قُتل علیه السلام].
(2- 2) [فی کنز الفوائد والبحار: وحمل إلی المدائن ولم أزل معه بالمدینة].
(3) (3) [لم یرد فی الأنوار النّعمانیّة].
(4- 4) [لم یرد فی کنز الفوائد والبحار].
(5) (5) [فی کنز الفوائد والبحار: بکربلاء وقتل علیه السلام فهربت بدینی].
(6) (6) [فی منتهی المقال: بدینی، وفی الأنوار النّعمانیّة: بدابّتی].
(7- 7) [لم یرد فی منتهی المقال].
(8) (8) [فی کنز الفوائد والبحار: قال أبو محمّد حسن بن محمّد الحسینی: وممّا].
(9) (9*) [فی الأنوار النّعمانیّة: قال أبو محمّد العلویّ رضی الله عنه: ومن عجیب ما رأیت من هذا الشّیخ علیّ بن‌عثمان وهو یحدّث فنظرت إلی عنفقته قد احمرّت ثمّ ابیضّت، فجعلت أنظر إلی ذلک لأنّه لم یکن فی رأسه ولا فی لحیته ولا فی عنفقته بیاض؛ قال: فنظر إلی نظری إلی لحیته وعنفقته، فقال: ما ترون أنّ هذا یصیبنی إذا جعت؛ وإذا شبعت رجعت إلی سوادها، فدعا بالطّعام، فأکل أکل شابّ، فاسودّت عنفقته شیئاً فشیئاً حتّی رجعت إلی سوادها].
(10)- [أضاف فی کنز الفوائد والبحار: إذ ذاک].
(11- 11) [فی کنز الفوائد والبحار: أحادیثه].
(12)- [فی کنز الفوائد والبحار: إذ نظرت].
(13)- [زاد فی منتهی المقال وکنز الفوائد والبحار: إلی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 485
ولا فی رأسه ولا فی عنفقته بیاض، قال: فنظر «1» «2» إلی نظری إلی لحیته وإلی عنفقته «1»، وقال: أما «3» «2» ترون أنّ هذا یصیبنی إذا جعت وإذا شبعت رجعت إلی سوادها، فدعا عمِّی بطعام «4» فأخرج من داره ثلاث موائد، فوضعت «5» واحدة بین یدی الشّیخ «5»، وکنت أنا «6» أحد من جلس علیها، فجلست معه ووضعت المائدتان فی وسط الدّار، وقال عمّی للجماعة: بحقّی علیکم إلّاأکلتم وتحرّمتم بطعامنا، فأکل قوم وامتنع قوم، وجلس عمّی عن یمین الشّیخ یأکل ویلقی بین یدیه «6»، فأکل أکل شابّ وعمّی یحلف علیه وأنا أنظر إلی عنفقته تسودّ حتّی عادت إلی سوادها وشبع. «7»
فحدّثنا علیّ بن عثمان بن الخطّاب، قال: حدّثنی علیّ بن أبی طالب علیه السلام، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: من أحبّ أهل الیمن فقد أحبّنی ومن أبغضهم فقد أبغضنی (9*) 4.
الصّدوق، کمال الدّین، 2/ 543- 547/ عنه: الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 2/ 6- 7؛ أبو علیّ الحائری، منتهی المقال، 5/ 40- 43 (ط حجری)،/ 230- 231؛ الکراجکی، کنز الفوائد،/ 263- 265؛ المجلسی، البحار، 34/ 328- 330
قال مؤلّف الکتاب رضی الله عنه: حدّثنی أوثق مشایخی السّیّد هاشم الإحسائیّ فی شیراز فی مدرسة الأمیر محمّد عن شیخه العادل الثّقة الورع الشّیخ محمّد الحرفوشیّ أعلی اللَّه مقامه فی دار المقامة أ نّه دخل یوماً مسجداً من مساجد الشّام، وکان مسجداً عتیقاً مهجوراً، فرأی رجلًا حسن الهیئة فی ذلک المسجد، فأخذ الشّیخ فی المطالعة فی کتب الحدیث، ثمّ أنّ ذلک الرّجل سأل الشّیخ عن أحواله وعمّن نقل الحدیث، فأخبره الشّیخ، ثمّ أنّ
__________________________________________________
(1) (1) [فی کنز الفوائد والبحار: وأنا أنظر إلیه].
(2- 2) [منتهی المقال: وقال: ما].
(3)- [فی کنز الفوائد والبحار: ما].
(4) (4) [منتهی المقال: فأکل وأنا أنظر إلیه، فعادت عنفقته إلی سوادها حین شبع].
(5- 5) [فی کنز الفوائد والبحار: بین یدیه].
(6) (6) [فی کنز الفوائد والبحار: ممّن جلس معه علیها وجلس عمّی معه، فکان].
(7)- [إلی هنا حکاه عنه فی کنز الفوائد والبحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 486
الشّیخ سأله عن أحواله وعن مشایخه، فقال ذلک الرّجل: أنا معمّر أبو الدّنیا وأخذت العلم عن علیّ بن أبی طالب علیه السلام وعن الأئمّة الطّاهرین علیهم السلام، وأخذت فنون العلم عن أربابها وسمعت الکتب من مصنِّفیها، فاستجازه الشّیخ فی کتب الأحادیث الأصول وغیرها، وفی کتب العربیّة والأصول فأجازه، وقرأ علیه الشّیخ بعض الأخبار فی ذلک المسجد توثیقاً للإجازة، فمن ثمّ کان شیخنا الثّقة قدّس اللَّه روحه یقول لی: یا بنیّ! إنّ سندی إلی المحمّدین الثّلاثة وغیرهم من أهل الکتب قصیر، فإنّی أروی عن الفاضل الحرفوشیّ عن الإمام علیّ بن أبی طالب علیه السلام، وکذا إلی الصّادق والکاظم علیهما السلام إلی آخر الأئمّة، وکذلک روایتی لکتب الأصول مثل الکافی والتّهذیب ومن لا یحضره الفقیه وأجزتک أن تروی عنّی بهذه الإجازة؛ فنحن نروی الکتب الأربعة عن مصنّفیها بهذا الطّریق.
الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 2/ 7
علیّ بن عثمان: أبو الدّنیا المعمّر، یظهر من الأخبار حسن حاله فی الجملة، تعق. [ثمّ ذکر کلام الصّدوق کما ذکرناه]
وقال السّیّد نعمة اللَّه الجزائریّ فی مقدّمة شرحه علی کتاب غوالی اللآلئ بعد ذکره جملة من طرقه: ولنا طریق غریب قصیر حدّثنی وأجازنی به السّیّد الثّقة السّیّد هاشم ابن الحسین الأحسائی فی دار العلم شیراز فی المدرسة المقابلة لبقعة میر سیّد محمّد عابد علیه الرّحمة والرّضوان فی حجرة من الطّبقة الثّانیة علی یمین الدّاخل، قال: حکی لی استاذی الثّقة المقدّس الشّیخ محمّد الحرفوشی قدّس اللَّه تربته، قال: لمّا کنت بالشّام عمدت یوماً إلی مسجد مشهور بعید من العمران، فرأیت شیخاً أزهر الوجه علیه ثیاب بیض وهیئة جمیلة، فتجارینا فی الحدیث وفنون العلم، فرأیته فوق ما یصف الواصف، ثمّ تحقّقت منه الاسم والنّسبة، ثمّ بعد جهد طویل قال: أنا معمّر أبو الدّنیا المغربیّ صاحب أمیر المؤمنین علیه السلام وحضرت معه حرب صفّین، وهذه الشّجّة فی وجهی من رمحة فرسه سلام اللَّه علیه. ثمّ ذکر لی من الصّفات والعلامات ما تحقّقت معه صدقه فی کلّ ما قال، ثمّ استجزته کتب الأخبار، فأجازنی عن أمیر المؤمنین علیه السلام وعن جمیع أئمّتنا علیهم السلام حتّی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 487
انتهی فی الاجازة إلی صاحب الدّار علیه السلام، وکذلک أجاز لی کتب العربیّة من مصنّفیها من الشّیخ عبدالقاهر والسّکّاکی وسعد الدّین التّفتازانیّ، وکتب النّحو عن أهلها، وغیر ذلک من العلوم المتعارفة.
أبو علیّ الحائری، منتهی المقال، 5/ 40، 43- 44 رقم 2066 (ط حجری)،/ 230، 231
وعلیّ بن عثمان بن الخطّاب الحضرمیّ «1» المغربیّ، من موالی أمیر المؤمنین علیّ، ما رواه الصّدوق فی الإکمال «2» قال: قال علیّ بن عثمان: کنت مع علیّ بن أبی طالب، فحضرت معه الجمل وصفّین، فکنت فی صفّین واقفاً عن یمینه إذ سقط سوطه من یده، فأکببت آخذه وأدفعه إلیه، وکان لجام دابّته حدیداً مدملجاً، فرفع الفرس رأسه، فشجّنی هذه الشّجّة الّتی فی صدغی، فدعانی أمیرالمؤمنین، فتفل فیها وأخذ حفنة من تراب وترکه‌علیها، فوَ اللَّه ما وجدت لها ألماً ولا وجعاً، ثمّ قمت معه علیه السلام حتّی قُتل. ثمّ صحبت الحسن ابن علیّ حتّی ضرب بساباط المدائن، ثمّ بقیت معه بالمدینة أخدمه وأخدم الحسین علیه السلام حتّی مات الحسن مسموماً، سمّته جعدة بنت الأشعث بن قیس الکندیّ (لعنها اللَّه) دسّاً من معاویة بن أبی سفیان، ثمّ خرجت مع الحسین بن علیّ من المدینة إلی العراق حتّی حضرت معه کربلا، وحارب حتّی قُتل، ثمّ خرجت بعد قتله هارباً من بنی امیّة بدینی وأنا مقیم أنتظر خروج المهدیّ وعیسی ابن مریم علیهما السلام، انتهی «2».
فهؤلاء العشرة من الموالی والعبید الّذین «3» خرجوا من المدینة مع الحسین بن علیّ حتّی جاؤوا معه کربلاء.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 233- 234/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 428
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2) (2) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(3)- [فی وسیلة الدّارین: غیر موالی أنصار الحسین وأصحابه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌16، ص: 488