‏عنوان و نام پدیدآور : فرهنگ جامع سخنان امام حسین علیه‌السلام: ترجمه کتاب موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام/ تالیف گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم علیه‌السلام محمود شریفی... [و دیگران]؛ ترجمه علی مویدی؛ زیرنظر سازمان تبلیغات اسلامی
‏وضعیت ویراست : [ویرایش ]۲
‏مشخصات نشر : قم: نشر معروف، ۱۳۷۸.
‏مشخصات ظاهری : ص ۹۵۹
‏شابک : 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال
‏وضعیت فهرست نویسی : فهرستنویسی قبلی
‏یادداشت : عنوان اصلی: موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام.
‏یادداشت : چاپ چهارم: ۱۳۸۱؛ ۲۰۰۰۰ ریال
‏یادداشت : کتابنامه: ص. [۹۵۳] - ۹۵۹؛ همچنین به‌صورت زیرنویس
‏موضوع : حسین‌بن علی(ع)، امام سوم، ۶۱ - ۴ق. -- احادیث
‏موضوع : حسین‌بن علی(ع)، امام سوم، ۶۱ - ۴ق. -- کلمات قصار
‏شناسه افزوده : شریفی، محمود، . - ۱۳۳۱
‏شناسه افزوده : مویدی، علی، ۱۳۲۸ - ، مترجم
‏شناسه افزوده : سازمان تبلیغات اسلامی. پژوهشکده باقرالعلوم(ع). گروه حدیث
‏رده بندی کنگره : BP۴۱/۷/ش‌۴م‌۸۰۴۱ ۱۳۷۸
‏رده بندی دیویی : ۲۹۷/۹۵۳
‏شماره کتابشناسی ملی : م‌۷۹-۴۱۰۴

مسلم بن عقیل بن أبی طالب، قُتل بالکوفة، وامّه حبلة «1» امّ ولد.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 151/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 170؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 121؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 271؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 234
عقیل بن أبی طالب بن عبدالمطّلب بن هاشم بن عبد مناف بن قُصیّ، وامّه فاطمة بنت أسد بن هاشم بن عبد مناف بن قُصیّ.
وکان أسنّ بنی أبی طالب بعد طالب، ولا بقیّة له، وامّه أیضاً فاطمة بنت أسد بن هاشم، «2» وکان أسنّ من عقیل بعشر سنین. «3»
وکان عقیل أسنّ من جعفر بعشر سنین، وکان جعفر أسنّ «4» من علیّ بعشر سنین «3»، فعلیّ کان أصغرهم سنّاً «2»، وأوّلهم إسلاماً.
__________________________________________________
(1)- [ذخیرة الدّارین: صهیلة].
(2- 2) [مثله فی شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، 11/ 250، وذخیرة الدارین، 1/ 132- 133، وأضاف فیهما: أعظمهم قدراً بل وأعظم الناس بعد ابن عمّه قدراً].
(3- 3) [مثله فی المعارف،/ 88، وأسد الغابة، 3/ 422].
(4)- [أسد الغابة: أکبر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 2
وکان لعقیل بن أبی طالب من الولد یزید، وبه کان یُکنی، وسعید، وامّهما امّ سعید بنت عمرو بن یزید بن مُدْلج من بنی عامر بن صعصعة، وجعفر الأکبر، وأبو سعید الأحول وهو اسمه، وامّهما «1» امّ البنین بنت الثّغر وهو عمرو بن الهصار بن کعب بن عامر ابن عبد بن أبی بکر، وهو عُبید بن کِلاب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة «1»، وامّ الثّغر أسماء بنت سفیان اخت الضّحّاک بن سفیان بن عوف بن کعب بن أبی بکر بن کلاب، صاحب رسول اللَّه (ص).
ومسلم بن عقیل [...]، وعبداللَّه بن عقیل بن عبدالرّحمان وعبداللَّه الأصغر، وامّهم خلیلة امّ ولد.
وعلیّ لا بقیّة له، وامّه امّ ولد.
وجعفر الأصغر، وحمزة، وعثمان، لُامّهات أولاد.
ومحمّد، ورملة، وامّهما امّ ولد.
وامّ هانئ، وأسماء، وفاطمة، وامّ القاسم، وزینب، وامّ النّعمان، لُامّهات أولاد شتّی، [...] قالوا: ومات عقیل بن أبی طالب بعدما عمی، فی خلافة معاویة بن أبی سفیان، وله عقب [إلی] الیوم، وله دار بالبقیع رَبَّة، یعنی کثیرة الأهل والجماعة، واسعة.
ابن سعد، الطّبقات، 4- 1/ 28، 29، 30
فولد عمر بن علیّ: محمّداً، وامّ موسی، وامّ حبیب، وامّهم: أسماء بنت عقیل بن أبی طالب.
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 156
محمّد بن عمر بن علیّ بن أبی طالب بن عبدالمطّلب، وامّه أسماء بنت عقیل بن أبی طالب بن عبدالمطّلب. فولد محمّد بن عمر: عمر، وعبداللَّه، وعبیداللَّه، وکلّهم قد رُوی عنه الحدیث، وامّهم خدیجة بنت علیّ بن حسین بن علیّ بن أبی طالب، وجعفر بن محمّد، وامّه امّ هاشم بنت جعفر بن جعفر بن جعدة بن هُبیرة بن أبی وهب بن عمرو بن عائد ابن عمران بن مخزوم. ابن سعد، الطّبقات، 5/ 242
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی‌الأعیان، 4/ 129].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 3
وولد عمر بن علیّ بن أبی طالب: محمّداً، وإسماعیل، وامّ موسی. امّهم: أسماء بنت عقیل بن أبی طالب.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 80/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 57/ 321
وکانت فاطمة بنت الحسین بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب (وامّها: امّ حبیب بنت عمر «1» بن علیّ بن أبی طالب، وامّها: امّ عبداللَّه بنت عقیل بن أبی طالب، ولُامّ ولد) عند جعفر بن محمّد بن علیّ بن أبی طالب؛ فولدت له إسماعیل، وعبداللَّه، وامّ فروة.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 51
وولد عقیل بن أبی طالب: یزید، وبه کان یُکنّی؛ وسعیداً، لا بقیّة لهما. امّهما: رابطة بنت عمرو، من بنی نُفَیل بن عمرو بن کِلاب؛ وجعفراً الأکبر؛ وأبا سعید الأحول، لا بقیّة لهما، وأخوهما لُامّهما: عروة بن نافع بن عروة بن نافع بن عُتبة بن أبی وقّاص الزُّهریّ، وامّهم من بنی أبی بکر بن کِلاب «2» بن ربیعة؛ ومسلم بن عقیل، قُتل بالکوفة، [...]. وعبداللَّه الأکبر، قُتل بالطّفّ؛ وعبداللَّه الأصغر، لا بقیّة لهما؛ امّهما وامّ مسلم: امّ ولد یقال لها غلیّة، اشتراها عقیل من الشّام؛ وعبدالرّحمان، قُتل بالطّفِّ؛ وعلیّاً الأکبر؛ وجعفراً الأصغر، درجوا، لُامّ ولد؛ وحمزة؛ وعیسی؛ وعثمان؛ وعلیّاً، درجوا، لُامّهات أولاد؛ وامّ هانئ، واسمها رملة؛ وزینب، وفاطمة؛ وزینب الصّغری؛ وامّ لقمان، بنات عقیل، لُامّهات أولاد شتّی، وقد تزوّجن. وزینب ابنة عقیل، [...]. وکانت زینب هذه عند علیّ بن زید بن رُکانة بن عبد یزید بن هاشم بن المطّلب بن عبد مناف، وولدت له أولاداً، منهم: عبدة بنت علیّ، ولدت أبا البختریّ وهب بن وهب بن کبیر بن عبداللَّه ابن زمعة بن الأسود بن المطّلب، الّذی کان علی قضاء أمیر المؤمنین هارون.
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: عمرو، وهو تصحیف].
(2)- فالظّاهر أنّ اسمها «الرّابطة»، وکنیتها «امّ عمرو». وأمّا القبیلة فواحدة، فإنّهم «بنو نفیل بن عمرو بن‌کلاب بن عامر بن صعصعة». انظر معجم القبائل (ص 1190).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 4
انقرض ولد عقیل إلّامن محمّد بن عقیل، وکانت عنده زینب الصّغری بنت علیّ بن أبی طالب، وهی لُامّ ولد؛ فولدت له: عبداللَّه بن محمّد، روی عنه الثّوریّ وغیره؛ وعبدالرّحمان، وکان یشبّه برسول اللَّه (ص)، وکان من الصُّلحاء.
هؤلاء ولد عقیل بن أبی طالب.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 84- 85
وفی الطّبقة الثّانیة بعد هؤلاء من المهاجرین ثمّ من قریش، ثمّ من بنی هاشم بن عبد مناف بن قصی [...]. «1» ومحمّد بن عمر «2» بن علیّ بن أبی طالب. امّه امّ عبداللَّه «3»، وامّها أسماء بنت عقیل.
ابن خیّاط، الطّبقات،/ 417 رقم 2048/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 57/ 320
قُتل معه: [...] مسلم بن عقیل بن أبی طالب، امّه فتاة تُدعی حَلَبة.
ابن خیّاط، التّاریخ،/ 179
وولد [عمر بن أمیر المؤمنین علیه السلام] محمّداً وامّ موسی، امّهما أسماء بنت عقیل بن أبی طالب.
ابن قتیبة، المعارف (ط دار إحیاء التّراث)،/ 95/ عنه: المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 522
(نسب علیّ بن أبی طالب رضی اللَّه تعالی عنه وکرّم اللَّه وجهه) هو علیّ بن أبی طالب.
واسم أبی طالب عبد مناف بن عبدالمطّلب بن هاشم، ویکنّی أبا الحسن.
(أبوه وإخوته وأخواته) وولد أبو طالب: عقیلًا وجعفراً وعلیّاً وطالباً وامّ هانئ واسمها فاختة وجمانة، وامّهم فاطمة بنت أسد بن هاشم بن عبد مناف، وامّها حبی بنت هرم بن رواحة من قریش من بنی عامر بن لؤی. وأسلمت امّهم فاطمة بنت أسد بن هاشم، «4» وهی أوّل هاشمیّة ولدت لهاشمیّ «4».
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی تاریخ دمشق].
(2)- [فی المطبوع: عمرو].
(3)- [تاریخ دمشق: عبیداللَّه].
(4- 4) [مثله فی عمدة الطّالب/ 30].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 5
(عقیل بن أبی طالب)، فأمّا عقیل بن أبی طالب فکان یکنّی أبا یزید، «1» واسِرَ یوم بدر [مع قریش]، ففداه العبّاس بأربعة آلاف درهم «1»، فیما یذکر أبو الیقطان، وورث عقیل وطالب أبا طالب، ولم یرثه علیّ ولا جعفر. لأنّهما کانا مسلمین، [ثمّ ذکر کلامه کما ذکرناه فی الطّبقات]، وأسلم عقیل ولحق بمعاویة وترک أخاه علیّاً، ومات بعدما عمی فی خلافة معاویة، وله دار بالبقیع واسعة، کثیرة الأهل. وکان عقیل قذف رجلًا من قریش، فحدّه عمر بن الخطّاب.
وولد «عقیل»: مسلماً، وعبداللَّه، ومحمّداً، ورملة، وعبیداللَّه- لُامّ ولد.
وقال بعضهم: «2» کانت امّ «مسلم بن عقیل» نبطیة، من آل فَرْزندا «2». وعبدالرّحمان، وحمزة، وعلیّاً، وجعفراً، وعثمان، وزینب، وأسماء، وامّ هانئ- لُامّهات أولاد شتّی.
ویزید، وسعداً، وجعفراً الأکبر، وأبا سعید.
فأمّا «أسماء» فتزوّجها،/ 103/ «عمر بن علیّ بن أبی طالب». «3»
وخرج ولد «عقیل» مع «الحسین بن علیّ بن أبی طالب»، فقُتل منهم تسعة نفر «3».
ابن قتیبة، المعارف (ط دار الکتب)،/ 204- 205 (ط دار إحیاء التّراث العربی)،/ 88
فقُتل یومئذ الحسین بن علیّ [...]، وخمسة من بنی عقیل.
ابن قتیبة، الإمامة والسّیاسة، 2/ 6
وولد له [عمر بن أمیر المؤمنین علیه السلام] وامّ موسی من أسماء بنت عقیل.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 413، أنساب الأشراف، 2/ 192
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی جمل من أنساب الأشراف، 2/ 327، والإصابة، 2/ 487].
(2- 2) [حکاه عنه فی ذخیرة الدّارین، 1/ 135، 271؛ ووسیلة الدّارین،/ 234، وبحر العلوم (الهامش)،/ 213، سفیر الحسین علیه السلام،/ 8].
(3- 3) [حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 321؛ وذخیرة الدّارین، 1/ 135، 271، وزاد فی ذخیرالدّارین: وقیل سبعة نفر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 6
وأمّا عقیل بن أبی طالب بن عبدالمطّلب، فکان یکنّی أبا یزید- باسم ابن له- وکان من نسّاب قریش وعلمائها بها، وکان سریع الجواب، لا یبالی من بده به. [ثمّ ذکر کلامه کما ذکرناه فی المعارف]، وکان إسلامه بعد الفتح.
وولد عقیل: مسلماً، وعبداللَّه الأصغر، وعبیداللَّه، وامّ عبداللَّه، ومحمّداً، ورملة لُامّ ولد یقال لها: حُلیّة.
وعبدالرّحمان، وحمزة، وعلیّاً، وجعفر الأصغر، وعثمان، وزینب، وفاطمة، تزوّجها علیّ بن یزید بن رکانة من بنی عبدالمطّلب بن عبد مناف. وفاطمة وأسماء، تزوّجها عمر ابن علیّ بن أبی طالب، وامّ هانئ لُامّهات شتّی. ویزید، وسعید، امّهما امّ عمر بنت عمرو الکلابیّة.
وأبا سعید، وجعفر الأکبر، وعبداللَّه الأکبر، امّهم امّ البنین کلابیّة. وبعضهم یقول: امّ أنیس.
فقُتل من بنی عقیل مع الحسین علیه السلام: جعفر الأکبر، ومسلم، وعبداللَّه الأکبر، وعبدالرّحمان، ومحمّد بن عقیل. ویقال: إنّ الّذین قُتلوا ستّة، [...] ویروی «وخمسة لعقیل».
وأمّا الباقون «1» فلا عقب لهم، ولا بقیّة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 327- 328، أنساب الأشراف، 2/ 69- 70، 71
وتزوّج عقیل بالبصرة ابنة سنان بن الحوتکیّة من بنی سعد بن زید مناة بن تمیم، فقیل له: بالرّفاء والبنین. فقال: لا تقولوا کذا، ولکن قولوا کما قال رسول اللَّه (ص): «بارک اللَّه لکم».
حدّثنی هشام بن عمّار الدّمشقی، حدّثنا عمران بن معروف السّدوسی، حدّثنا سلیمان ابن أرقم، عن الحسن: عن عقیل بن أبی طالب أ نّه تزوّج، فقیل له: بالرّفاء والبنین.
__________________________________________________
(1)- [من غیر مسلم ومحمّد وعبداللَّه وأبو سعید وعبدالرّحمان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 7
فقال: لا تقولوا هکذا، ولکن قولوا کما قال رسول اللَّه (ص): «علی الخیر والبرکة، بارک اللَّه لک، وبارک علیک».
قالوا: وتزوّج عقیل فاطمة بنت عتبة بن ربیعة بن عبد شمس، [...]. فقالت: إنّ علیّاً قتل الأحبّة یوم بدر. وقالت فاطمة لعقیل یوماً: یا بنی هاشم! أین شیبة، أین الولید بن عتبة؟ فقال: إذا دخلت النّار فاطلبیهم یسرة. فغضبت ونشزت علیه.
وتوفِّی عقیل فی أیّام معاویة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 333- 334
قال: وحلیة امّ مسلم بن عقیل، وهی امّ ولد.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 423، أنساب الأشراف، 3/ 224
حدّثنی حفص بن عمر، عن الهیثم بن عدی، عن عوانة، قال: جری بین ابن عقیل وابن زیاد کلام، فقال له: إیه یا ابن حُلیّة. فقال له [ابن] عقیل: حُلَیّة خیر من سُمیّة وأعف.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 343، أنساب الأشراف، 2/ 87
قال المدائنی: قُتل الحسین علیه السلام [...]، وعون وعبدالرّحمان، وعبداللَّه بن عقیل، وعبداللَّه ابن مسلم بن عقیل، ومحمّد بن أبی سعید بن عقیل.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 422، أنساب الأشراف، 3/ 224
وقُتل مسلم بن عقیل بن أبی طالب- وامّه امّ ولد، وُلد بالکوفة-. «1»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 469
قال أبو عبید: حدّثنا حجّاج عن أبی معشر، قال: قُتل الحسین بن علیّ وقُتل معه ...
وخمسة من بنی «2» عقیل بن أبی طالب.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 385/ عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 277، 278
__________________________________________________
(1)- مسلم بن عقیل نیز در کوفه کشته شد، مادرش کنیز بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3084
(2)- [جواهر المطالب: ولد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 8
ولد عقیل بن أبی طالب: یزید، وبه کان یکنّی، محمّداً، وسعیداً، وجعفر الأکبر، وأبا سعید الأحول، ومسلم بن عقیل، وعبداللَّه الأکبر، وعبداللَّه الأصغر، وجعفر الأصغر، وحمزة، وعیسی، وعثمان، وعلیّاً الأصغر. «1»
المسعودی، التّنبیه والإشراف،/ 304
قُتِلَ معه [...]، من ولد عقیل بن أبی طالب خمسة: مسلم، وجعفر، وعبدالرّحمان، وعبداللَّه بنو عقیل، ومحمّد بن أبی سعید بن عقیل. «2»
المسعودی، التّنبیه والإشراف،/ 304
قُتِلَ [...]، ومن ولد عقیل بن أبی طالب: عبداللَّه بن عقیل، وعبداللَّه بن مسلم بن عقیل، وذلک لعشر خلون من المحرّم سنة إحدی وستّین.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 71
قُتِلَ معه من أهل بیته فی ذلک الیوم [...]، وعبداللَّه «3» بن عقیل بن أبی طالب، ومحمّد ابن [أبی] «4» سعید بن عقیل بن أبی طالب.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 309، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 558
(محمّد) بن عمر بن علیّ بن أبی طالب، [یروی عن علیّ بن أبی طالب] «5»، روی عنه یحیی بن سعید الأنصاری والثّوری، [کنیته أبو عبداللَّه، وامّه أسماء بنت عقیل بن أبی
__________________________________________________
(1)- فرزندان عقیل بن ابی‌طالب: یزید بود، که کنیه از او داشت با محمد، سعید، جعفر اکبر، ابو سعید احول، مسلم بن عقیل، عبداللَّه اکبر، عبداللَّه اصغر، جعفر اصغر، حمزه، عیسی، عثمان و علی اصغر. که از این جمله فقط محمد از عبداللَّه‌بن محمد دنباله داشت.
آن چه درباره نسب آل ابی‌طالب بگفتیم از کتاب انساب ایشان است، که طاهربن یحیی بن حسن بن جعفر بن عبداللَّه بن حسین بن علی بن ابی‌طالب از پدرش برای ما روایت کرده است و از مطلعان انساب ایشان گرفته‌ایم.
پاینده، ترجمه التنبیه والاشراف،/ 276
(2)- از فرزندان عقیل بن ابی‌طالب پنج کس: مسلم، جعفر، عبدالرحمان و عبداللَّه پسران عقیل و محمد بن ابی سعید بن عقیل کشته شدند.
پاینده، ترجمه التنبیه والاشراف،/ 282
(3)- من الطّبریّ 6/ 270؛ والکامل 4/ 48. وفی الأصل: عبیداللَّه.
(4)- زید من الطّبریّ 6/ 269.
(5)- من ظ و م.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 9
طالب، وأکثر روایته عن أبیه وعن «1» علیّ بن الحسین] «2».
ابن حبّان، الثّقات، 5/ 353- 354
فمنهم مسلم بن عقیل بن أبی طالب علیه السلام:
وهو أوّل مَنْ قُتِل «3» من أصحاب الحسین بن علیّ- علیه السلام- «4» وسنذکر خبره فی موضعه «4».
«5» وامّه امّ ولد «6» یقال لها: علیّة، وکان «7» عقیل اشتراها من الشّام، فولدت له مسلماً «5». «8»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 52/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 135، 271؛ المظفّر، سفیر الحسین،/ 8؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 334
حدّثنا أبو الزّنباع روح بن الفرج، ثنا یحیی بن بکیر، حدّثنی اللّیث بن سعد، قال:
توفِّی معاویة رضی الله عنه فی رجب لأربع لیال خلت «9» منه، واستخلف یزید سنتین «10». وفی سنة «11» إحدی وستّین قُتل الحسین بن علیّ وأصحابه رضی اللَّه عنهم لعشر لیال خلونَ من المحرّم یوم عاشوراء، [...]، وجعفر بن عقیل بن أبی طالب ومسلم بن عقیل بن أبی طالب.
__________________________________________________
(1)- لیس فی ظ.
(2)- ما بین الحاجزین من ظ و م.
(3)- [زاد فی ذخیرة الدّارین، ص 271: بالکوفة].
(4- 4) [ذخیرة الدّارین، ص 135: بالکوفة، وص 271: من بنی هاشم].
(5- 5) [حکاه عنه فی سفیر الحسین].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی وسیلة الدّارین].
(7)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین، ص 271].
(8)- مسلم بن عقیل بن ابیطالب علیه السلام، نخستین کسی بود از اصحاب حسین بن علی علیه السلام که به شهادت رسید و تفصیل شهادتش در جای خود مذکور خواهد شد. مادرش کنیزی به نام علیّه [بود] که عقیل در شام او را خریداری کرد و مسلم از او به دنیا آمد.
رسولی محلّاتی، مقاتل الطّالبیین،/ 77
(9)- [مجمع الزّوائد: خلون].
(10)- [فی الأمالی ومجمع الزّوائد: سنة وستّین].
(11)- [لم یرد فی الأمالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 10
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 108، مقتل الحسین،/ 38/ عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 197؛ مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 185
أولاد أبی طالب رضی الله عنه الّذین أعقبوا من فاطمة بنت أسد بن هاشم:
(قال): فکلّ عقیلیّ فی الدّنیا لیس من ولد محمّد بن عقیل بن أبی طالب، فهو مُدَّعٍ إذ لم یبق لعقیل نسل إلّامن ولده محمّد بن عقیل؛ والّذین ینتسبون إلی مسلم بن عقیل وأبی سعید بن عقیل الأحول، فلا یصحّ لهم نسب.
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 4
فکلّ عمریّ فی الدّنیا من ولد محمّد بن عمر بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، امّه أسماء بنت عقیل بن أبی طالب علیه السلام.
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 97
أسماء من قُتل مع الحسین علیه السلام من أهل بیته بطفّ کربلاء [...]. وعبداللَّه، وجعفر، وعبدالرّحمان بنو عقیل بن أبی طالب رضی اللَّه عنهم، و «1» محمّد بن أبی سعید بن عقیل ابن أبی طالب رحمة اللَّه علیهم أجمعین «1». «2»
المفید، الإرشاد، 2/ 129، 130/ عنه: الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 263
تسمیة من شهد مع الحسین بن علیّ علیهما السلام بکربلا:
[...] وعبداللَّه بن مسلم بن عقیل بن أبی طالب، ومحمّد بن أبی سعید بن عقیل بن أبی طالب.
المفید، الاختصاص،/ 82، 83
زینب بنت عقیل بن أبی طالب: امّها امّ ولد، وکانت فیما رویناه أسنّ بنات عقیل‌وأوفرهنّ عقلًا.
العبیدلی، أخبار الزّینبات،/ 110
__________________________________________________
(1- 1) [الأنوار النّعمانیّة: عبداللَّه بن مسلم بن عقیل، محمّد بن عقیل بن أبی طالب علیه السلام].
(2)- نام کسانی که از خاندان حسین علیه السلام با آن حضرت علیه السلام در کربلا کشته شدند:
عبداللَّه، جعفر، عبدالرحمان فرزندان عقیل‌بن ابی‌طالب، محمدبن ابی‌سعید بن عقیل.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 129، 130
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 11
ولد عقیل بن أبی طالب: عبداللَّه، وعبدالرّحمان، قُتلا مع الحسین، ومسلم، القائم المقتول بالکوفة، وعلیّ، وحمزة، وجعفر، وسعید، وأبو سعید، وعیسی، وعثمان، ویزید، وبه کان یُکنّی، لا عقب لواحد منهم، ومحمّد، وله العقب، لا عقب لعقیل إلّامن محمّد بن عقیل هذا.
فولدُ محمّد بن عقیل: عبداللَّه، الفقیه المحدّث، وعبدالرّحمان، کان یُشبه النّبیّ- (ص)- فی صورته، وکان رجلًا صالحاً. امّهما زینب [الصّغری] بنت علیّ بن أبی طالب، وامّها امّ ولد. ومن ولد الفقیه المذکور: القاسم بن محمّد بن عبداللَّه بن محمّد بن عقیل، کان یُشبّه أیضاً فی صورته بالنّبیّ- (ص)-؛ رُوی عنه الحدیث. ومن ولد عبداللَّه بن محمّد بن عقیل أیضاً: النسّابة المشهور الحسین بن قمن «1» بن محمّد بن أحمد بن سلیمان بن عبداللَّه بن محمّد ابن عقیل بن أبی طالب، کان أعلم النّاس بالنّسب.
مضی الکلام فی ولد أبی طالب بن عبدالمطّلب بن هاشم.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 69
مسلم بن عقیل بن أبی طالب (من أصحاب الحسن بن علیّ علیهما السلام).
الطّوسی، الرّجال،/ 70/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 344؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 2/ 230؛ الاسترآبادی، منهج المقال،/ 333؛ أبو علیّ الحائری، منتهی المقال، 6/ 259 (ط حجری)،/ 300؛ المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 214
[من أصحاب أبی محمّد علیّ بن الحسین علیهما السلام]: عبداللَّه بن عقیل بن أبی طالب «2» الهاشمیّ المدنیّ، تابعیّ، سمع جابراً.
الطّوسی، الرّجال،/ 95/ عنه: ابن داود،/ 209؛ التّفرشی، نقد الرّجال،/ 202؛ المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 199
__________________________________________________
(1)- ب فقط: «بن عمر».
(2)- [إلی هنا حکاه فی الرّجال لابن داوود].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 12
ووُلد عمر بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، ستّة، منهم ثلاث نساء، هنّ: امّ حبیب، امّها امّ عبداللَّه بنت عقیل، وامّ موسی وامّ یونس، امّهما أسماء بنت عقیل بن أبی طالب.
والرّجال: محمّد، وعلیّ، وأبو إبراهیم إسماعیل، المعقب منهم محمّد وحده، ویکنّی أبا عمر، وامّه أسماء بنت عقیل بن أبی طالب علیه السلام بنت عمّ أبیه.
المجدی،/ 244
وولد عقیل بن أبی طالب علیه السلام ویکنّی أبا یزید ثمانیة عشر ذکراً، وهم: یزید، وسعید، وأبّان، وعثمان، وعبدالرّحمان، وحمزة، وجعفر، وعبداللَّه، وعبداللَّه الأصغر، وجعفر، وجعفر الأصغر، وعلیّ، وعلیّ الأصغر، وعیسی، ومحمّد، ومسلم، وأبو سعید، وعبد مناف.
أعقب من جملتهم ستّة، أعقب عبدالرّحمان المقتول بالطّفّ: سعیداً، وأعقب عبد مناف هاشماً، وأعقب مسلم قتیل الکوفة: مسلماً، وعبدالعزیز وعبداللَّه قتیل الطّفّ، وأعقب عبداللَّه الأکبر: محمّداً وعلیّاً وعقیلًا ومسلماً وعبدالرّحمان، وأعقب أبو سعید الأحول قتیل الطّفّ: محمّداً قُتل بالطّفِّ أیضاً رحمهما اللَّه، وکلّ انقرض، وعقبه «1» من ولده محمّد، وهو لُامّ ولد، [...]
فالسّتّة من ولد عقیل المقتولون بالطّفّ رضی اللَّه عنهم، عبدالرّحمان بن عقیل، وحمزة ابن عقیل، وجعفر بن عقیل، وعبداللَّه بن مسلم بن عقیل، وأبو سعید الأحول ابن عقیل، وولده محمّد بن أبی سعید.
المجدی،/ 307- 308
فجمیع مَنْ قُتل من الحسین من أهل بیته [...] عبداللَّه، وجعفر، وعقیل، وعبدالرّحمان بنو عقیل بن أبی طالب، ومحمّد بن أبی سعید ابن عقیل بن أبی طالب.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 250
عدّة من قُتل معه صلوات اللَّه علیه من أهل بیته [...] ومن أولاد عقیل بن أبی طالب: عبداللَّه، وجعفر، وعقیل، وعبدالرّحمان، ومحمّد بن أبی سعید بن عقیل بن أبی طالب رضی الله عنه.
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 108
__________________________________________________
(1)- أی عقب عقیل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 13
الطّالبیّ: بفتح الطّاء المهملة وکسر اللّام، وفی آخرها الباء الموحّدة.
هذه النّسبة إلی اسم بعض أجداد المنتسب إلیه، وجماعة من أولاد علیّ، وجعفر، وعقیل یُقال لهم «الطّالبی» لانتسابهم إلی أبی طالب، وفیهم کثرة، ولأبی الفرج الأصبهانی «مقتل الطّالبیِّین». ونقیب العلویّین ببغداد یُقال له «نقیب الطّالبیِّین» ویقال لنقیب العبّاسیِّین:
«نقیب الهاشمیِّین».
وأبو الحسن علیّ بن زید بن عیسی بن زید بن عبداللَّه بن مسلم الطّالبی، من أولاد عقیل بن أبی طالب، ذکرته فی «العقیلیّ». وفیهم کثرة.
السّمعانی، الأنساب، 4/ 28- 29
وولد عمر: محمّد بن عمر وفیه البقیّة، وتوفّی وهو ابن ثلاث وستّین سنة، وإسماعیل، وامّ حبیب، وامّ موسی، امّهم أسماء بنت عقیل بن أبی طالب.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 359
والعقیلیّة أولاد عقیل بن أبی طالب:
زید، یکنّی بزید، أسماء «1»، عبداللَّه، سعید، جعفر الأکبر، سعید الأحول، مسلم، عبداللَّه الأکبر، عبداللَّه الأصغر، عبدالرّحمان، علیّ الأکبر، علیّ الأصغر، حمزة، عیسی، عثمان، امّ هانئ، أسماء، رملة، زینب الکبری، فاطمة، زینب الصّغری.
لا بقیّة لزید وسعید، ولا بقیّة لجعفر الأکبر وأبی سعید الأحول [...].
امّ مسلم امّ ولد یقال لها حلبة، اشتراها عقیل من سبی الشّام. وعبداللَّه الأکبر، وعبداللَّه الأصغر لا عقب لهما. وعبدالرّحمان قُتل بالطّفّ، وعلیّ الأکبر، وجعفر الأصغر لُامّ ولد درجوا. وحمزة، وعیسی، وعثمان، وعلیّ الأصغر درجوا، وامّ هانئ، وأسماء، ورملة، وزینب الکبری.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 375- 376
__________________________________________________
(1)- فی جمیع النّسخ: أسماء ریط.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 14
مسلم «1» بن عقیل بن أبی طالب.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 397
(وبهذا الإسناد) الّذی مرّ عن أحمد بن الحسین، أخبرنی أبو الحسین ابن الفضل القطّان، حدّثنا عبداللَّه بن جعفر، حدّثنا یعقوب بن سفیان، حدّثنا ابن بکیر، عن اللّیث ابن سعد قال: فی سنة إحدی وستّین قُتل الحسین بن علیّ وأصحابه، لعشر لیال خلونَ من المحرّم یوم عاشوراء یوم السّبت فی آخر الیوم، وقُتل معه [...] جعفر بن عقیل بن أبی طالب، وعبدالرّحمان بن عقیل، ومسلم بن عقیل قُتل قبل ذلک، وعبدالرّحمان بن مسلم بن عقیل.
«وذکر» السّیِّد الإمام أبو طالب أنّ الصّحیح فی یوم عاشوراء الّذی قُتل فیه الحسین علیه السلام وأصحابه رضی اللَّه عنهم أ نّه کان یوم الجمعة سنة إحدی وستّین.
«واختلف» أهل النّقل فی عدد المقتول یومئذ مع ما تقدّم من قتل مسلم من العترة الطّاهرة، [...] من ولد عقیل: مسلم بن عقیل، وعبداللَّه بن عقیل، وعبدالرّحمان بن عقیل، ومحمّد بن عقیل، وجعفر بن عقیل، ومحمّد بن مسلم بن عقیل، وعبداللَّه بن مسلم ابن عقیل، وجعفر بن محمّد بن عقیل، ومحمّد بن أبی سعید بن عقیل، فهم تسعة. وأخذوا رؤوس هؤلاء، فحملت إلی الشّام، ودفنت جثثهم بالطّفّ.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 47- 48
أخبرنا أبو بکر محمّد بن عبد الباقی، أنبأنا أبو محمّد الجوهریّ، أنبأنا أبو عمر بن حیّویه، أنبأنا سلیمان بن إسحاق، ثنا الحارث، ثنا ابن سعد قال فی الطّبقة الرّابعة من أهل المدینة: محمّد بن عمر بن علیّ بن أبی طالب بن عبدالمطّلب بن هاشم، وامّه أسماء بنت عقیل، وقد رُوی عنه. سمع من أبیه، ومن علیّ بن حسین، وکان قلیل الحدیث، وکان قد أدرک أوّل خلافة أبی العبّاس.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 57/ 321
__________________________________________________
(1)- ذکره فی مقاتل الطّالبیّین، ص 52 و 63؛ والمجدی، ص 307.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 15
أخبرنا أبو محمّد عبدالکریم بن حمزة، ثنا عبدالعزیز بن أحمد، أنبأ أبو محمّد بن أبی نصر، أنبأ خیثمة بن سلیمان، نا العبّاس بن الولید، أنا محمّد بن شعیب، أخبرنی شیبان ابن عبدالرّحمان، نا الحسن بن دینار، عن الحسن البصریّ قال: قدم عقیل بن أبی طالب البصرة، فتزوّج امرأة من بنی جشم. فلمّا خرج، قالوا: بالرّفاء والبنین، قال: لا تقولوا هکذا، نهانا رسول اللَّه (ص) أن نقول: بالرّفاء والبنین، وأمرنا أن نقول: «بارک اللَّه لک، وبارک علیک». «1»
رواه یونس بن عُبید، وأبو هلال محمّد بن سلیم الرّاسبی، وسلیمان بن أرقم، عن الحسن.
فأمّا حدیث یونس: فأخبرناه أبو القاسم الشّحّامی، أنا أبو سعد الجنزرودی، نا أبو طالب علیّ بن عبدالرّحمان، أنا أبو الحسن علیّ بن الحسن الفقیه، أنا أبو محمّد بن النّحّاس، أنا أبو سعید ابن الأعرابیّ، نا محمّد بن صالح کَیْلَجة، نا أبو حُذیفة، ثنا سفیان، عن یونس، عن الحسن، قال: تزوّج عقیل بن أبی طالب امرأة، فقیل له: بالرّفاء والبنین، فقال: إنّا کنّا نُنهی عن هذا، ونقول: بارک اللَّه فیکما.
أخبرنا عالیاً أبو نصر بن رضوان، وأبو غالب بن البنّا، وأبو محمّد عبداللَّه بن محمّد بن نجا، قالوا: أنا أبو محمّد الجوهری.
وأخبرنا أبو القاسم بن الحُصَین، أنا أبوعلیّ ابن المُذْهِب.
قالا: أنا أبو بکر ابن مالک، نا عبداللَّه بن أحمد «2»، ثنا أبی، نا إسماعیل، وهو ابن عُلَیّة، نا یونس- وفی حدیث ابن الحُصَین: أنا إسماعیل- بن إبراهیم، أنا یونس، عن الحسن:
أنّ عقیل بن أبی طالب تزوّج امرأة من بنی جشم، فدخل علیه القوم، فقالوا: بالرّفاء
__________________________________________________
(1)- فتح الباری، 9/ 222.
(2)- مسند أحمد بن حنبل 1/ 430 ح 1739.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 16
والبنین، فقال: لا تقولوا «1» ذاکم، قالوا: ما نقول یا أبا یزید؟ قال: قولوا: بارک اللَّه لکم، وبارک علیکم، إنّا کذلک نؤمر.
قال ابن الجُهَنی: إنّا کذاک.
وأمّا حدیث أبی هلال: فأخبرناه أبو القاسم بن السّمرقندی، أنبأ أبو الحسن بن النّقّور، أنا عیسی بن علیّ، نا عبداللَّه بن محمّد، نا هُدْبة بن خالد، نا أبو هلال، عن الحسن قال: تزوّج عقیل بن أبی طالب امرأة، فقیل له: بالرّفاء والبنین، فقال: قال رسول اللَّه (ص): «إذا تزوّج أحدکم فلیقل له: بارک اللَّه لک، وبارک علیک». «2»
وأمّا حدیث سلیمان: فأخبرناه أبو الفرج قوام بن زید المرّی، نا أبو القاسم إسماعیل ابن أحمد، قالا: أنا أبو الحسین بن النّقّور.
[ح] وأخبرناه أبو علیّ بن السّبط، وأبو عبداللَّه الحسین بن محمّد بن عبدالوهّاب، وامّ أبیها فاطمة بنت علیّ بن الحسین، قالوا: أنا أبو الغنائم محمّد بن علیّ بن علیّ، قالا: أنا أبو الحسن علیّ بن عمر الحربیّ.
وأخبرنا أبو محمّد هبّة اللَّه بن سهل، أنا أبو سعد محمّد بن عبدالرّحمان، أنا الحاکم أبو أحمد، قال: أنا أبو بکر الباغندی، نا هشام بن عمّار، نا عِمْران بن معروف السّدوسی، نا سلیمان بن أرقم، عن الحسن، عن عقیل بن أبی طالب أ نّه تزوّج، فقیل له: بالرّفاء والبنین، فقال: لا تقولوا هکذا، ولکن قولوا کما قال رسول اللَّه (ص): «علی البرّ والبرکة، بارک اللَّه لک، وبارک علیک». «3»
تابعهم أشعث عن الحسن: رواه أبو الرّبیع عن أبی عوانة، عن غالب القطّان، عن
__________________________________________________
(1)- فی المسند: لا تفعلوا ذلک.
(2)- کنز العمّال، ح 44521.
(3)- سنن أبی داود، 3926 بلفظ: علی الخیر والبرکة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 17
الحسن فلم یُسَمّ عقیلًا، وقال: عن رجل من الصّحابة.
ورواه مُسَدّد عن أبی عوانة، عن غالب، عن الحسن، عن رجل من بنی تمیم: أخبرناه أبو القاسم بن الحُصَین، أنبأ أبو علیّ المُذْهِب، أنا أحمد بن جعفر، نا عبداللَّه بن أحمد «1»، حدّثنی أبی، نا الحکم بن نافع، نا إسماعیل بن عیّاش، عن سالم بن عبداللَّه، عن عبداللَّه ابن محمّد بن عقیل، قال: تزوّج عقیل بن أبی طالب، فخرج علیناً، فقلنا له: بالرّفاء والبنین. فقال: مَهْ، لا تقولوا ذلک، فإنّ النّبیّ (ص) نهانا عن ذلک، وقال: «قولوا بارک اللَّه لک «2»، وبارک لک فیها».
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 43/ 146- 148
أبوه [علیّ بن أبی طالب علیه السلام] أبو طالب بن عبدالمطّلب بن هاشم، وامّه فاطمة بنت أسد ابن هاشم. «3» وإخوته: طالب وعقیل وجعفر، وعلیّ أصغرهم، وکلّ واحد منهم أکبر من أخیه بعشر سنین بهذا التّرتیب، وأسلموا کلّهم، وأعقبوا إلّاطالب، فإنّه أسلم ولم یعقب.
اخته امّ هانئ، واسمها فاختة، وجمانة. وخاله حنین بن أسد بن هاشم. وخالته خالدة بنت أسد. وربیبه محمّد بن أبی بکر. وابن اخته جعدة بن هبیرة.
ابن شهرآشوب، المناقب، 3/ 304/ عنه: المجلسی، البحار، 42/ 120- 121
واختلفوا فی عدد المقتولین من أهل البیت، تسعة «4» من بنی عقیل «5»: مسلم «6»، وجعفر، وعون «7»، وعبدالرّحمان «8»، ومحمّد بن مسلم، وعبداللَّه بن مسلم، وجعفر بن محمّد بن عقیل، ومحمّد بن أبی سعید بن عقیل. «9»
__________________________________________________
(1)- مسند أحمد بن حنبل، 1/ 430، ح 1738.
(2)- فی المسند: بارک اللَّه لها فیک.
(3)- [إلی هنا لم یرد فی البحار].
(4)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار: «سبعة»].
(5)- [فی تسلیة المجالس مکانه: أمّا عدّة المقتولین من أهل بیته [...] سبعة من مسلم ومن بنی عقیل ...].
(6)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء، وزاد فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار: المقتول بالکوفة].
(7)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(8)- [أضاف فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء: إبنا عقیل].
(9)- [زاد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء وابن شهرآشوب: عوناً ومحمّداً ابنی عقیل. وزاد أیضاً فی تظلّم الزّهراء: فی روایة الفاضل: سبعة من بنی عقیل، وفی روایة ابن شهرآشوب تسعة بزیادة عون ومحمّد ابنا عقیل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 18
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 112/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 62؛ البحرانی، العوالم، 17/ 343؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 20؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 462؛ القزوینی، تظلم الزّهراء،/ 240، 241؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 328
فقُتل أصحاب الحسین کلّهم [...]. ومن أولاد عقیل: جعفر، وعبدالرّحمان، وعبداللَّه، ومسلم، قُتل بالکوفة. وقُتل عبداللَّه بن مسلم بن عقیل، ومحمّد بن أبی سعید بن عقیل.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 340
عقبه [عقیل بن أبی طالب] من واحد محمّد الأکبر. ولمحمّد هذا ابن واحد معقب: عبداللَّه الأحول، امّه زینب الصّغری بنت أمیر المؤمنین علیه السلام، وامّها امّ ولد.
الفخر الرّازی، الشّجرة المبارکة،/ 227
(ب د ع- عقیل) ابن أبی طالب، واسم أبی طالب عبد مناف بن عبدالمطّلب بن هاشم ابن عبد مناف القرشیّ الهاشمیّ ابن عمّ رسول اللَّه (ص)، وأخو علیّ وجعفر لأبویهما، وهو أکبرهما، [ثمّ ذکر کلامه کما ذکرناه فی الطّبقات]. قاله محمّد بن سعد وغیره: یکنّی أبا یزید، امّه فاطمة بنت أسد بن هاشم.
وکان عقیل ممّن خرج مع المشرکین إلی بدر مکرهاً، فاسر یومئذ، وکان لا مال له، ففداه عمّه العبّاس، ثمّ أتی مسلماً قبل الحدیبیّة وهاجر إلی النّبیّ (ص) سنة ثمان، وشهد غزوة مؤتة. ثمّ رجع، فعرض له مرض، فلم یسمع له بذکر فی غزوة الفتح ولا حنین ولا الطّائف، وقد أعطاه رسول اللَّه (ص) من خیبر مائة وأربعین وَسَقاً کلّ سنة. وقد قیل: إنّه ممّن ثبت یوم حنین مع رسول اللَّه (ص)، وکان سریع الجواب المسکت للخصم، وله فیه أشیاء حسنة لا نطوّل بذکرها.
«1»
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، 11/ 250- 251، وذخیرة الدّارین، 1/ 133].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 19
وکان أعلم قریش بالنّسب، وأعلمهم بأیّامها، ولکنّه کان مبغضاً إلیهم، لأنّه کان یعدّ مساویهم، وکانت له طنفسة تطرح له فی مسجد رسول اللَّه (ص)، ویجتمع النّاس إلیه فی علم النّسب وأیّام العرب، وکان «1» یکثر ذکر مثالب قریش، فعادوه لذلک وقالوا فیه بالباطل، ونسبوه فیه إلی الحمق. «2»
روی هشام بن محمّد بن السّائب الکلبیّ، عن أبیه، عن أبی صالح، عن ابن عبّاس قال: کان فی قریش أربعة یتنافر النّاس إلیهم ویتحاکمون: «2» عقیل بن أبی طالب، ومخرمة ابن نوفل الزّهریّ، وأبو جهم بن حذیفة العدویّ، وحویطب بن عبد العزّی العامری «1».
وکان الثّلاثة یعدّون محاسن الرّجل إذا أتاهم، فإذا کان أکثر محاسن نفروه علی صاحبه.
وکان عقیل یعدّ المساوی، «3» فأ یّما کان أکثر مساوی ترکه، فیقول الرّجل: وددت أنِّی لم آته أظهر من مساویِّی ما لم یکن النّاس یعلمون 3. 4
روی عنه ابنه محمّد والحسن البصریّ وغیرهما وهو قلیل الحدیث.
أخبرنا عبدالوهاب بن هبة اللَّه بن أبی حیّة، بإسناده عن عبداللَّه بن أحمد، قال:
حدّثنی أبی، حدّثنا الحکم بن نافع، حدّثنا إسماعیل بن عیّاش، عن سالم بن عبداللَّه، عن عبداللَّه بن محمّد بن عقیل، قال: تزوّج عقیل بن أبی طالب، فخرج علینا، فقلنا له: بالرّفاء والبنین، فقال: مه، لا تقولوا ذلک، فإنّ النّبیّ (ص) نهی عن ذلک وقال: قولوا بارک اللَّه لک، وبارک علیک، وبارک لک فیها.
وتوفِّی عقیل فی خلافة معاویة، أخرجه السّلافة.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 3/ 422- 424
__________________________________________________
(1) (2) [فی شرح نهج البلاغة وذخیرة الدّارین: حینئذٍ قد ذهب بصره، وکان أسرع الناس جواباًوأشدّهم عارضة. کان یُقال: إنّ فی قریش أربعة یتحاکم إلیهم فی علم النّسب وأیّام قریش ویرجع إلی قولهم:].
(2) (3) [حکاه عنه فی الإصابة، 2/ 487].
(3) (4) [فی الإصابة وذخیرة الدّارین: فمَنْ کانت مساویه أکثر یقرّ صاحبه علیه، ومَنْ کانت محاسنه أکثریقرّه علی صاحبه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 20
وقُتل مسلم بن عقیل بالکوفة، وامّه امّ ولد.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 303
وأمّا أبو یزید عقیل بن أبی طالب، وکان أحبّ أولاد أبیه إلیه. [ثمّ ذکر کلام رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم کما ذکرناه فی المجدی].
وقال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: إنِّی لأحبّک یا عقیل حبّین: حبّاً لک، وحبّاً لحبِّ أبی طالب لک.
ألا أ نّه انحاز إلی معاویة وتخلّف عن أخیه، وله قصص مشهورة، وهو نسّابة قریش.
وانتهی عقبه الصّحیح إلی ولد عبداللَّه «1» الأحول المحدّث ابن محمّد الأکبر المقتول بالطّفّ ابن عقیل، وامّه زینب الصّغری بنت أمیر المؤمنین علیه السلام لُامّ ولد. وعقبه من رجلین: محمّد الأکبر، امّه بنت مسلم بن عقیل بن أبی طالب، ومسلم.
أمّا محمّد بن عبداللَّه الأحول، فله خمسة معقبون:
عقیل، وهو أکثرهم عقباً، والقاسم: له أعقاب، منهم قوم بطبرستان. وإبراهیم:
أعقب بفارس وکرمان. وعلیّ: أعقب بمصر. وطاهر: أعقب بنصیبین.
وأمّا عقیل «2» بن محمّد بن عبداللَّه الأحول، فله ثلاثة عشر ابناً، أعقب منهم أربعة:
القاسم أعقب بکرمان، وأحمد أعقب، قیل: منهم بغزنة قوم. ومسلم الأصغر له محمّد ابن مسلم له أولاد أعقبوا. وعبداللَّه بن عقیل کان ببغداد وأصفهان، وله ثلاثة أولاد معقبون بفارس وکرمان وأصفهان ونصیبین.
وأمّا مسلم بن عبداللَّه الأحول، فله عشرة من الذّکور، أعقب منهم أربعة:
أبو طالب عبداللَّه، وعبدالرّحمان الأصغر مُقِلٌّ، وسلیمان کذلک، وعقبه بمصر، ومحمد له ولدان بالکوفة ومکّة.
__________________________________________________
(1)- کان فقیهاً جلیلًا طال عمره.
(2)- کان صاحب حدیث، ثقة جلیلًا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 21
وأمّا عبداللَّه بن مسلم بن عبداللَّه الأحول، فعقبه من تسعة رجال:
إبراهیم یلقّب «دخنة»، له عقب وعدد بطبرستان والیمن ونصیبین ومصر.
وإسحاق له ذیل طویل بطبرستان، وعیسی الأوقص، له عقب بجرجان وکرمان.
وعبدالرّحمان، قیل: له عقب بطبرستان، وموسی له ولد.
وسلیمان له عقب بمصر، ومحمّد الأکبر بالشّام، له عقب بأصفهان.
وأحمد له عقب بنصیبین، ویعقوب له ولد.
المروزی، الفخری،/ 193- 194
أبو القاسم عمر الأطرف بن أمیر المؤمنین المعروف بابن التّغلبیّة، فعقبه من أبی عمر محمّد الأکبر وحده، امّه أسماء بنت عقیل بن أبی طالب.
المروزی، الفخری،/ 173
مسلم بن عقیل [...]. وأخوه محمّد بن عقیل، ومن ولده عبداللَّه بن محمّد بن عقیل، روی عنه الثّوری وغیره. وأخوه عبدالرّحمان بن محمّد بن عقیل، کان من الصّلحاء، وکان یشبّه بالنّبیّ (ص).
زینب الصّغری بنت عقیل.
ابن قدامة، التّبیین،/ 113
امّه [مسلم بن عقیل علیه السلام] امّ ولد.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 255
وتزوّج [عمر بن أمیر المؤمنین علیه السلام] أسماء بنت عقیل بن أبی طالب. «1»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 55/ عنه: رضیّ الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 243؛ المجلسی، البحار، 42/ 75
ذکر من قُتل مع الحسین علیه السلام من أهله: قال هشام بن محمّد: قُتل من آل أبی طالب جماعة، منهم: الحسین بن علیّ علیه السلام، قتله سنان بن أنس، [...]. وقُتل جعفر بن عقیل ابن أبی طالب [...]، وقُتل أخوه عبداللَّه بن عقیل [...]. وقد ذکرنا أنّ ابن زیاد قتل
__________________________________________________
(1)- [زاد فی العدد: «فأولدها: محمّد، وامّ موسی، وامّ حبیب»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 22
مسلم بن عقیل [...]، وقتل عبداللَّه بن مسلم بن عقیل [...]، وقتل محمّد بن مسلم بن عقیل [...].
فالحاصل أنّهم قتلوا من آل أبی طالب، [...] ومن ولد عقیل خمسة: مسلم، وجعفر، وعبداللَّه بن مسلم بن عقیل، وأخاه محمّد بن مسلم. وذکر المداینی: أ نّه قُتل مع الحسین عبدالرّحمان بن عقیل، وعون بن عقیل، فعلی هذا هم أحد وعشرون.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 255- 256 (ط بیروت)،/ 229
ذکر من قُتل مع الحسین بن علیّ علیه السلام [...] من أهل بیته [...]. وبنو عقیل بن أبی طالب: مسلم [...]، کذا رواه الحافظ القاضی عیّاض، غیر أنّ المشهور أ نّه قُتل قبله حین سبقه إلی البیعة بالکوفة، واللَّه أعلم.
وجعفر، وعبدالرّحمان، وعبداللَّه، وابنا مسلم بن عقیل، محمّد، وعبداللَّه، ومحمّد بن [أبی] سعید بن عقیل.
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 446- 447
وقال عبداللَّه: حدّثنا محمّد بن عمرو الشّیبانی، قال: قال الفضل بن عبّاس بن عقبة ابن أبی لهب، یرثی من قُتل مع الحسین بن علیّ علیهما السلام یعنی من أهله، وکان قبل الحسین [...]، ومسلم بن عقیل بن أبی طالب، وعبداللَّه، وعبدالرّحمان، وجعفر: بنو عقیل بن أبی طالب رضی اللَّه عنهم.
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 59
ولعقیل بن أبی طالب ولدان: مسلم، وله: عبداللَّه وانقرض، ومحمّد وعقبه منه.
وأعقب محمّد بن عقیل من ولدیه: عبدالرّحمان، وعبداللَّه.
ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 349
وروی: أ نّه قُتل مع الحسین علیه السلام [...] من أولاد عقیل.
أبو الفداء، التّاریخ،/ 191
وله [عقیل بن أبی طالب] أولاد: مسلم، ویزید، وبه کان یُکنّی، وسعید، وجعفر، وأبو سعید الأحول، ومحمّد، وعبدالرّحمان، وعبداللَّه.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 3/ 138
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 23
قُتل مع الحسین [...] عبداللَّه وعبدالرّحمان ابنا مسلم بن عقیل بن أبی طالب.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 216، 217، (ط دارالفکر)، 4/ 431
ممّن قُتل مع الحسین یوم عاشوراء [...] عبداللَّه، وعبدالرّحمان ابنا مسلم بن عقیل رضی اللَّه عنهم.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 352
قُتل مع الحسین [...] مسلم بن عقیل بن أبی طالب وابناه عبداللَّه وعبدالرّحمان.
الذّهبی، العبر، 1/ 65، 66
وقال غیر واحد: قُتل مع الحسین ابن عمّه مسلم بن عقیل بن أبی طالب، وقد کان آخر سنة ستّین، قتله ابن زیاد صبراً.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 352
ومن ولد عقیل خمسة: مسلم، وعقیل، وجعفر، وعبداللَّه بن مسلم بن عقیل، وأخوه محمّد بن مسلم. وذکر المداینی أ نّه قُتل مع الحسین عبدالرّحمان بن عقیل، وعون بن عقیل، فعلی هذا هم أحد وعشرون، وقیل: کان مسلم بن عقیل قد قُتل قبل ذلک لمّا أرسله الحسین رضی الله عنه إلی الکوفة.
الزّرندی، درر السّمطین،/ 218
وقُتل معه یوم عاشوراء [...] عبداللَّه، وعبدالرّحمان ابنا مسلم بن عقیل رضی اللَّه عنهم.
الصّفدی، الوافی بالوفیّات، 12/ 425- 426
قُتل معه [...] [مسلم بن عقیل بن أبی طالب] «1» وابناه «2» عبداللَّه وعبدالرّحمان.
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 130- 131/ عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 298- 299؛ ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 67
[بعد استشهاد عون ومحمّد ابنا عبداللَّه] ثمّ قُتل عبدالرّحمان وجعفر ابنا عقیل بن أبی طالب.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 185
__________________________________________________
(1)- [من شذرات الذّهب].
(2)- [فی مرآة الجنان وتاریخ الخمیس: وإبناه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 24
قُتل مع الحسین علیه السلام [...] من أولاد عقیل: جعفر، وعبداللَّه، وعبدالرّحمان، ومسلم قُتل قبل ذلک کما قدمنا. فهؤلاء أربعة لصُلبه، واثنان آخران هما عبداللَّه بن مسلم بن عقیل ومحمّد بن أبی سعید بن عقیل، فکملوا ستّة من ولد عقیل.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 189
مسلم بن عقیل بن أبی طالب ن «1»، سین، [جخ].
ابن داود، الرّجال،/ 245 رقم 1531/ عنه: الاسترآبادی، منهج المقال،/ 333؛ أبو علیّ الحائری، منتهی المقال، 6/ 259 (ط حجری)،/ 300؛ المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 214
وقد کان أبو طالب أولد أربعة بنین: طالباً، وعقیلًا، وجعفراً، وعلیّاً رضوان اللَّه علیهم أجمعین. وکان کلّ منهم أکبر من الآخر بعشر سنین، فیکون طالب أسنّ من علیّ بثلاثین سنة. وبه کان یکنّی أبوه، وامّهم أجمع فاطمة بنت أسد بن هاشم بن عبد مناف ابن قصی، وهی أوّل هاشمیّة ولدت لهاشمیّ، وکانت جلیلة القدر، کان رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم یدعوها امّی. ولمّا توفّیت صلّی علیها، ودخل قبرها، وترحّم علیها.
أمّا طالب فأکرهتهُ قریش علی الخروج إلی بدر، ففُقِدَ ولم یُعْرَف له خبر، ویقال: إنّه أکره فرسه بالبحر حتّی غرق، وهو القائل حین أخرجته قریش کرها:
یا ربُّ إمّا خرجوا بطالبٍ فی مَقْنَبٍ من هذه المقانبِ
فلیکنِ المطلوبُ غیرَ الطّالبِ والرَّجُلَ المغلوبِ غیرَ الغالبِ
إلی آخره.
ولیس لطالب عقب متّصل ذکرناه فی أصل، فصارت الاصول ثلاثة:
__________________________________________________
(1)- «ن» ساقط عن ب.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 25
فی ذکر عقب «1» عقیل بن أبی طالب ویکنّی أبا یزید. [...] وکان عقیل نسّابة عالماً بأنساب العرب وقریش، وکان أعور یکاد یخفی ذلک علی متأمّله، وخرج إلی بدر، فأسر، وفداه عمّه العبّاس، وفارق أخاه علیّاً أمیرالمؤمنین فی أیّام خلافته، وهرب إلی معاویة، وشهد صفّین معه، غیر أ نّه لم یقاتل ولم یترک نصح أخیه، والتّعصّب له.
فرُوی أنّ معاویة قال یوم صفّین: لا نبالی وأبو یزید معنا. فقال عقیل: وقد کنت معکم یوم بدر، فلم اغن عنکم من اللَّه شیئاً، وکان عقیل حاضر الجواب «1»، وله فی ذلک أخبار کثیرة، وأضرّ فی آخر عمره. «2»
(والعقب) منه [عقیل بن أبی طالب] لیس إلّافی محمّد بن عقیل، «3» فأمّا مسلم بن عقیل قتیل الکوفة، فمنقرض «3». (والعقب) من محمّد بن عقیل فی رجل واحد وهو أبو محمّد عبداللَّه «4» کان فقیهاً محدّثاً جلیلًا، وامّه زینب الصّغری بنت أمیرالمؤمنین علیّ علیه السلام، وامّها امّ ولد. وکان لمحمّد بن عقیل ولدان آخران هما القاسم وعبدالرّحمان أعقبا، ثمّ انقرضا.
(وأعقب) عبداللَّه بن محمّد من رجلین: محمّد، وامّه حمیدة بنت مسلم بن عقیل، وامّها
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی ذخیرة الدّارین، 1/ 133].
(2)- ولد عقیل بعد ولادة النّبیّ صلی الله علیه و آله بعشر سنین، ولقد أهمل أکثر المؤرِّخین إسلامه، وأرّخه فی (الإصابة) بما بعد الحدیبیّة، ولا بدع إن أهملوا مثله، وقد طعنوا فی أبیه من قبل. ونحن إذا قرأنا فی (تاریخ الطّبریّ) ج 2، ص 282 قول النّبیّ صلی الله علیه و آله لأصحابه: «إنِّی قد عرفت رجالًا من بنی هاشم قد خرجوا إلی بدر کرهاً، فمن لقی منکم أحداً منهم فلا یقتله»، یمکننا أن نستفید إیمان عقیل بالنّبوّة قبل الهجرة، غیر أنّ سیاسة قریشاً اضطرّته إلی التستّر والإستخفاء، کیف لا وهو یشاهد أباه وأمّه وأخوته مصدِّقین بالنّبوّة، خاضعین للدّعوة الإلهیّة، وهم أعضاد الحنیفیّة البیضاء، وحضنة الدِّین المبین، فلم یکن الغصن الباسق من ذلک الدّوح الیانع بدعاً من أصله الکریم، ولا حائداً عن خطّة رجالات بیته الرّفیع، ولو تنازلنا عن ذلک لدلّنا ابن قتیبة فی (المعارف) ص 68 علی إسلامه یوم بدر بأمر رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، توفِّی سنة 60 من الهجرة.
(3- 3) [حکاه عنه فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
(4)- جزم التّرمذی فی جامعه بصدقه ووثاقته، لذا خرُج حدیثه کما احتجّ به أحمد بن حنبل وإسحاق‌والحمیدی والبخاری وأبو داود وابن ماجة القزوینی کما عن (تهذیب التّهذیب) ج 6، ص 15. وعدّه الشّیخ الطّوسی من رجال الإمام الصّادق علیه السلام وأصحابه، وکفاه فضلًا وتقدّماً؛ توفّی بعد سنة 140 ه. م ص.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 26
امّ کلثوم بنت علیّ بن أبی طالب علیه السلام؛ ومسلم، امّه امّ ولد.
(أمّا) محمّد بن عبداللَّه بن محمّد بن عقیل، فأعقب من خمسة رجال: القاسم، وعقیل، وعلیّ، وطاهر، وإبراهیم. «1»
ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط النّجف)،/ 30- 32 (ط بیروت)،/ 47- 49/ عنه:
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 135، 271؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 234
(عقیل)- بفتح أوّله- ابن أبی طالب بن عبد مناف القرشیّ الهاشمیّ أخو علیّ وجعفر وطالب، وکان الأسنّ، یکنّی أبا یزید. تأخّر إسلامه إلی عام الفتح، وقیل: أسلم بعد الحدیبیّة، وهاجر فی أوّل سنة ثمان، [ثمّ ذکر کلامه کما ذکرناه فی المعارف].
ووقع ذکره فی الصّحیح فی مواضع، وشهد غزوة مؤتة، ولم یسمع له بذکر فی الفتح وحنین، کأ نّه کان مریضاً، أشار إلی ذلک ابن سعد، لکن روی الزّبیر بن بکّار بسنده إلی الحسن بن علیّ أنّ عقیلًا کان ممّن ثبت یوم حنین، وکان عالماً بأنساب قریش ومآثرها ومثالبها. وکان النّاس یأخذون ذلک عنه بمسجد المدینة، وکان سریع الجواب المسکت، وکان قد فارق علیّاً ووفد إلی معاویة فی دَیْن لحقه. [ثمّ ذکر کلام هشام ابن الکلبی کما ذکرناه فی أسد الغابة].
__________________________________________________
(1)- و أبوطالب بن عبدالمطلب چهار پسر داشته است، هر یکی از یکی دیگر به ده سال بزرگ تر بود: طالب بزرگ‌ترین ایشان است و نسل ندارد، و عقیل و جعفر و امیر المؤمنین علی علیه الصلاة والسلام، و مادر همه فاطمه بنت اسد بن هاشم است. و نسل ابی‌طالب از این سه پسر است، پس در سه مطلب ذکر ایشان کنیم.
مطلب اول (نسل ابی‌یزید عقیل بن ابی‌طالب):
و از فرزندانش و فرزندان فرزندان شش نفر در کربلا کشته شدند. و پسرش مسلم را در کوفه شهید کردند. و نسل عقیل اکنون از محمد بن عقیل تنها است. و نسل محمد از عبداللَّه بن محمد تنها، و مادرش زینب الصغری 1 بنت امیر المؤمنین علی علیه السلام، و نسل عبداللَّه از مسلم [ومحمد] 2.
و نسل مسلم از سه پسرند: عبدالرحمان و محمد و عبداللَّه.
1. مکنّاة بامّ کلثوم.
2. هر دو نسخه: عبداللَّه.
ابن عنبه، الفصول الفخریه،/ 94
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 27
ولعقیل حدیث کامل أخرج له النّسائی وابن ماجة حدیثاً. قال ابن سعد، قالوا: مات فی خلافة معاویة. (قلت): وفی تاریخ البخاری الأصغر بسند صحیح أ نّه مات فی أوّل خلافة یزید قبل الحرّة.
ابن حجر، الإصابة، 2/ 487، رقم 5630/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 134- 135
(ت- محمّد) بن عمر بن علیّ بن أبی طالب الهاشمیّ، امّه أسماء بنت عقیل.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 9/ 361
ذکر من قُتل من أصحاب الحسین علیه السلام ومن أهل بیته وموالیه [...]. وقُتل جعفر بن عقیل بن أبی طالب، وامّه امّ البنین [...]. وقُتل عبدالرّحمان بن عقیل، وامّه امّ ولد [...].
وقُتل عبداللَّه بن عقیل، وامّه امّ ولد [...]. وقُتل مسلم بن عقیل بالکوفة، وامّه امّ ولد [...]. وقُتل عبداللَّه بن مسلم بن عقیل، وامّه رقیّة بنت علیّ بن أبی طالب علیه السلام [...].
وقُتل محمّد بن أبی سعید بن عقیل، وامّه امّ ولد.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 197- 198
وقال عدّة من قُتل معه من أهل بیته وعشیرته [...] من أولاد عقیل بن أبی طالب:
عبداللَّه، وجعفر، وعقیل، وعبدالرّحمان، ومحمّد بن أبی سعید بن عقیل بن أبی طالب رضی اللَّه عنهم أجمعین. «1»
المخزومی، صحاح الأخبار،/ 30- 31
وأمّا عقیل، فله من الولد أربعة: مسلم قُتل بالکوفة، وعبدالرّحمان، وعثمان، قُتلا أیضاً بالطّفّ، وسعید.
__________________________________________________
(1)- بعد از آن یک یک از اصحاب امام حسین آمده، زبان به سلام می‌گشادند و در میدان رفته کشته می‌شدند، تا به غیر از اهل‌بیت کسی نماند و ایشان اولاد او بودند و برادران و اولاد جعفر طیار و اولاد عقیل. و چون منتسبان دودمان نبوت دیدند که به غیر ایشان در لشکرگاه کسی نمانده هم را وداع نمودند، دست از جان شیرین بشستند و اول کسی از اهل بیت که قدم در میدان مبارزت نهاد عبداللَّه بن مسلم بن عقیل، و بعد از وی جعفر بن عقیل، و بعد از وی عبدالرحمان بن عقیل بود.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 160
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 28
أمّا سعید، فمن ولده محمّد، قُتل أیضاً بالطّفّ. «1»
ومن محمّد بن سعید: منصور بن حسن بن دادان بن جوشت- بالجیم والشّین المعجمة- بن الفرج بن المبارک بن الفضل بن محمّد بن سعید الثّانی بن علیّ بن الفضل القرمطیّ بالدّعوة العبیدیّة بالیمن، قُتل بالیمن محمّد دعاه.
وبأرض الحبشة بطون متّسعة یدعون أ نّهم من ولد عقیل بن أبی طالب، وقد انتقل منهم إلی الیمن جماعة، منهم بنو الذّبلعی مشایخ اللّحیة، وبنو الحربیّ بن بید، وکذلک بأراضی جلبو بنی العقیل، واللَّه أعلم. «2»
محمّد کاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة،/ 136
وکان عدد من قُتل مع الحسین من أهل بیته وعشیرته علیه السلام [...]. ومن أولاد عقیل ثلاثة، وهم: عون، وجعفر، وعبدالرّحمان. ومن أولاد مسلم بن عقیل اثنان، وهما:
عبداللَّه بن مسلم، وعبیداللَّه بن مسلم. «3»
الطّریحی، المنتخب، 1/ 37
__________________________________________________
(1)- [حکی عن المجدی سعیداً وأبا سعید، وذکر محمّداً ابناً لأبی سعید بن عقیل].
(2)- و صاحب «کشف الغمه»، جمعی از اهل‌بیت را که در آن واقعه شهید شده‌اند، بر این موجب تفصیل نموده است:
مسلم، عبداللَّه، عبدالرحمان و جعفر بنو عقیل (رضی اللَّه عنهم) [...]. و مسلم‌بن عقیل در کوفه شربت شهادت چشیده نه در کربلا، چنان چه مذکور خواهد شد ان شاء اللَّه تعالی.
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 34
و بعد از شهادت عبداللَّه [بن مسلم] اعمامش جعفر و عبدالرحمان ابنای عقیل به میدان شتافته، چند کس را به آب تیغ آتش‌بار به دوزخ فرستادند. و آخرالامر هر دو بر خاک هلاک افتادند.
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 53
(3)- و در عدد شهدای اهل بیت در آن معرکه [اختلاف] است [...]. هفت نفر از اولاد عقیل: مسلم که پیش از معرکه شهید شد، جعفر و عبدالرحمان پسران عقیل، محمد و عبداللَّه پسران مسلم، جعفر پسر محمد ابن عقیل، محمد پسر ابی سعید بن عقیل، و بعضی عون و محمد پسران عقیل را زیاده کرده اند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 694
و در زیارتی که از ناحیه مقدسه بیرون آمده [...].
و از فرزندان عقیل: جعفر و عبدالرحمان. و از فرزندان مسلم: عبداللَّه، ابی عبداللَّه، و محمد بن ابی سعید ابن عقیل.
مجلسی، جلاء العیون،/ 695
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 29
قُتلوا معه [...] ومسلم بن عقیل بن أبی طالب وابنیه عبداللَّه وعبدالرّحمان.
ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 66، 67
نبط جبل ینزلون بالبطائح بین العراقین، کذا فی الصِّحاح وفی التّهذیب: ینزلون سواد فی الحکم سواد العراق.
الزّبیدی، تاج العروس، 5/ 229
وأمّا ما وقع فی الزّیارة الخارجة من النّاحیة المقدّسة فهو هکذا [...].
وجعفر بن عقیل، وعبداللَّه بن عقیل، وعبداللَّه بن مسلم بن عقیل، وأبو عبداللَّه بن مسلم بن عقیل، ومحمّد بن أبی سعید بن عقیل.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 463
استشهد مع الحسین علیه السلام بکربلاء [...]، عبداللَّه وعبدالرّحمان وجعفر بنو عقیل بن أبی طالب [...]. وأنت خبیر بأن فرض عبداللَّه بن مسلم وعبدالرّحمان بن مسلم بالشّهادة فی کربلاء بین یدی سیِّد الشّهداء علیه السلام ممّا لا ریب فیه ولا شکّ فیه.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 233
اللّیث بن سعد: قُتل مع الحسین [...]، ومسلم، وجعفر ابنا عقیل.
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 321
استشهد معه [...] وخمسة من ولد عقیل. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة (ط اسوة)، 3/ 153
والعقب منه [عقیل] لیس إلّافی محمّد بن عقیل.
أمّا مسلم بن عقیل قتیل الکوفة، فمنقرض [...].
وأعقب عبداللَّه بن محمّد من رجلین: محمّد، وامّه حمیدة بنت مسلم بن عقیل، وامّها امّ کلثوم بنت أمیرالمؤمنین علیه السلام، ومسلم، امّه امّ ولد [...].
__________________________________________________
(1)- این‌جمله بیرون مسلم که در کوفه شهید شد، هفت تن از پسران عقیل در یوم عاشورا شهید شده‌اند.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 320
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 30
وکان له عقب بالمدینة، وله بها دار. ومن أولاده: یزید، وبه کان یکنّی. وسعید، وامّهما امّ سعید بنت عمرو من بنی صعصعة، وجعفر الأکبر، وأبو سعید، وهو اسمه، وکان أحول، وامّهما امّ البنین کلابیّة، ومسلم، وهو الّذی بعثه الحسین علیه السلام إلی الکوفة، فقتله ابن زیاد.
الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 41، 46- 47
مسلم بن عقیل بن أبی طالب علیهم السلام، امّه امّ ولد تسمّی علیّة. اشتراها عقیل من الشّام.
(علیّة) بضمّ العین وفتح اللّام وتشدید الیاء المثنّاة تحت.
السّماوی، إبصار العین،/ 40، 49
وقُتل معه فی الطّفّ نفران، وقُتل أبوهما فی الکوفة، وهما: عبداللَّه، ومحمّد ابنا مسلم.
فإنّ أباهما مسلم بن عقیل قُتل فی الکوفة.
السّماوی، إبصار العین،/ 129
أقول: ولمّا انجرّ الکلام إلی هذا المقام، فلا ضَیْرَ أن نذکر هاهنا نبذاً من أحوال عقیل ابن أبی طالب وابنه الشّهید مسلم بن عقیل بالکوفة، زیادة علی ما سنذکره إن شاء اللَّه فی محلّه. ولنذکر أیضاً سائر أولاده الّذین قُتلوا مع الحسین علیه السلام یوم الطّفّ.
شیخ الطّائفة فی أمالیه: أحمد بن محمّد بن الصّلت، عن ابن عقدة، عن أحمد بن القاسم الأکفانی، عن عباد بن یعقوب، عن أبی معاذ، عن زیاد بن رستم بیّاع الأدم، عن عبدالصّمد، عن جعفر بن محمّد علیه السلام قال: قلت: یا أبا عبداللَّه! حدّثنا حدیث عقیل، قال: نعم، جاء عقیل إلیکم بالکوفة، وکان علیّ علیه السلام جالساً فی صحن المسجد وعلیه قمیص سنبلانی «1»، قال: فسأله، قال له: أکتب لک إلی ینبع، قال: لیس غیر هذا، قال: لا.
فبینما هو کذلک، إذ أقبل الحسین علیه السلام، فقال علیّ علیه السلام: اشتر لعمّک ثوبین، فاشتری له، قال: یا ابن أخی! ما هذا؟ قال: هذه کسوة أمیر المؤمنین علیه السلام. ثمّ أقبل حتّی انتهی
__________________________________________________
(1)- القمیص السُّنبلانی: السّابغ الطّول، وقیل: المنسوب إلی بلد بالرّوم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 31
إلی علیّ علیه السلام، فجلس، فجعل یضرب یده علی الثّوبین، وجعل یقول: ما ألین هذا الثّوب یا أبا یزید، قال: یا حسن! خذ عمّک، قال: ما أملک صفراء ولا بیضاء، قال: فمرّ له ببعض ثیابک، قال: فکساه بعض ثیابه، قال: ثمّ قال: یا محمّد! خذ عمّک، قال: واللَّه ما أملک درهماً ولا دیناراً، قال: أکْسِهْ بعض ثیابک. قال عقیل: یا أمیر المؤمنین! إئذن لی إلی معاویة، قال: فی حلّ محلّل.
فانطلق نحوه، وبلغ ذلک معاویة؛ فقال: ارکبوا فُرْهَ دوابّکم، والبسوا من أحسن ثیابکم، فإنّ عقیلًا قد أقبل نحوکم، وأبرز معاویة سریره. فلمّا انتهی إلیه عقیل، قال معاویة: مرحباً بک یا أبا یزید! ما نزع بک؟ قال: طلب الدّنیا من مظانّها، قال: وفّقتَ وأصبت، قد أمرنا لک بمائة ألف، فأعطاه المائة ألف، ثمّ قال: أخبرنی عن العسکرین الّذین مررت بهما عسکری وعسکر علیّ علیه السلام. قال: فی الجماعة أخبرک أو فی الوحدة؟
قال: لا، بل فی الجماعة. قال: مررت علی عسکر علیّ علیه السلام، فإذا لیل کلیل النّبیّ صلی الله علیه و آله ونهار کنهار النّبیّ صلی الله علیه و آله، إلّاأنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله لیس فیهم. ومررت علی عسکرک، فإذا أوّل من استقبلنی أبو الأعور السّلمی وطائفة من المنافقین والمنفرین برسول اللَّه صلی الله علیه و آله، إلّا أنّ أبا سفیان لیس فیهم.
فکفّ عنه حتّی إذا ذهب النّاس، قال له: یا أبا یزید! ایش صنعت بی! قال: ألم أقل لک فی الجماعة أو فی الوحدة، فأبیت علیَّ. قال: أمّا الآن فأشفنی من عدوّی. قال: ذلک عند الرّحیل.
فلمّا کان من الغد، شدّ غرائره ورواحله، وأقبل نحو معاویة، وقد جمع معاویة حوله، فلمّا انتهی إلیه، قال: یا معاویة! من ذا عن یمینک؟ قال: عمرو بن العاص، فتضاحک، ثمّ قال: لقد علمت قریش أ نّه لم یکن أحصی لبؤسها من أبیه، ثمّ قال: من هذا؟ قال:
أبو موسی الأشعریّ، فتضاحک، ثمّ قال: لقد علمت قریش بالمدینة أ نّه لم یکن بها امرأة أطیب ریحاً من قبّ أمّه؛ قال: أخبرنی عن نفسی یا أبا یزید، قال: تعرف حمامة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 32
ثمّ سار، فألقی فی خلد معاویة، قال: امّ من امّهاتی لست أعرفها، فدعا بنسّابین من أهل الشّام، فقال: أخبرانی عن امّ من امّهاتی یقال لها حمامة، لست أعرفها، فقالا: نسألک باللَّه أن لا تسألنا عنها الیوم، قال: أخبرانی أو لأضربنّ أعناقکما، لکما الأمان، قالا:
فإن حمامة جدّة أبی سفیان السّابعة، وکانت بغیّاً، وکان لها بیت توفی فیه.
قال جعفر بن محمّد علیه السلام: وکان عقیل من أنسب النّاس «1».
أقول: قال عبدالحمید بن أبی الحدید: رووا أنّ عقیلًا- رحمه الله- قدم علی أمیر المؤمنین علیه السلام، فوجده جالساً فی صحن المسجد بالکوفة، فقال: السّلام علیک یا أمیر المؤمنین- کان عقیل قد کُفَّ بصره- قال: وعلیک السّلام یا أبا یزید. ثمّ التفت إلی الحسن علیه السلام ابنه، فقال: قم، فانزل عمّک. فقام، فأنزله، ثمّ عاد إلیه، فقال: اذهب، فاشتر لعمِّک قمیصاً جدیداً أو رداءاً جدیداً، ونعلًا جدیداً. فذهب، فاشتری له، فغدا عقیل علی أمیر المؤمنین فی الثِّیاب، فقال: السّلام علیک یا أمیر المؤمنین، فقال: وعلیک السّلام یا أبا یزید، ما أراک أصبتَ من الدّینا شیئاً، وإنِّی لا ترضی نفسی من خلافتک بما رضیتَ به لنفسک، فقال: یا أبا یزید یخرج عطائی، فأدفعه إلیک.
فلمّا ارتحل عن أمیر المؤمنین علیه السلام أتی معاویة، فنُصِبَتْ له کراسیّه وأجلس جلسائه حوله، فلمّا ورد علیه، أمر بمائة ألف درهم، قبضها، ثمّ غدا علیه یوماً بعد ذلک، وبعد وفاة أمیر المؤمنین علیّ علیه السلام وبیعة الحسن لمعاویة، وجلساء معاویة حوله، فقال: یا أبا یزید! أخبرنی عن عسکری وعسکر أخیک، فقد وردت علیها، قال: أخبرک واللَّه، مررت بعسکر أخی، فإذا لیل کلیل رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، ونهار کنهار رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، إلّا أنّ رسول اللَّه لیس فی القوم، ما رأیت إلّامصلِّیاً، ولا سمعت إلّاقاریاً. ومررت بعسکرک، فاستقبلنی قوم من المنافقین، ممّن نفر ناقة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله لیلة العقبة. ثمّ قال:
من هذا عن یمینک یا معاویة؟ قال: هذا عمرو بن العاص، قال: هذا الّذی اختصم فیه
__________________________________________________
(1)- [الأمالی للطّوسی،/ 723- 725 رقم 1524/ 8 مجلس یوم الجمعة/ 43].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 33
ستّة نفر، فغلب علیه جزّار قریش. فمَنْ الآخر؟ قال: ضحّاک بن قیس الفهری، قال:
أما واللَّه، لقد کان أبوه جیِّد الأخذ لعسب التّیوس. فمَنْ هذا الآخر؟ قال: أبو موسی الأشعریّ، قال: هذا ابن السّرّاقة.
فلمّا رأی معاویة أ نّه قد أغضب جلسائه، علم إن استخبره عن نفسه قال فیه سوءاً، فأحبّ أن یسأله لیقول فیه ما یعلمه من السّوء، فیذهب بذلک غضب جلسائه، قال:
یا أبا یزید! فما تقول فیَّ؟ قال: دعنی من هذا. قال: لتقولنّ، قال: أتعرف حمامة؟ قال:
ومن حمامة یا أبا یزید؟ قال: قد أخبرتک.
ثمّ قال: فمضی، فأرسل معاویة إلی النّسّابة، فدعاه، قال: مَنْ حمامة؟ قال: ولی الأمان؟
قال: نعم، قال: حمامة جدّتک، امّ أبی سفیان، کانت بغیاً فی الجاهلیّة، صاحبة رایة. قال معاویة لجلسائه: قد ساویتکم وزدت علیکم، فلا تغضبوا. «1»
وقال فی موضع آخر: من المفارقین لعلیّ علیه السلام أخوه عقیل بن أبی طالب: قدم علی أمیر المؤمنین علیه السلام الکوفة یسترفده، فعرض علیه عطاءَه، فقال: إنّما ارید من بیت المال، فقال: تقم لی یوم الجمعة، فلمّا صلّی علیٌّ الجمعة، قال له: ما تقول فیمن خان هؤلاء أجمعین؟ قال: بئس الرّجل. فإنّک أمرتنی أن أخونهم وأعطیتک.
فلمّا خرج من عنده، شخص إلی معاویة، فأمر له یوم قدومه بمائة ألف درهم، وقال له: یا أبا یزید! أنا خیر لک أم علیّ علیه السلام؟ قال: وجدت علیّاً أنظر لنفسه منه لی، ووجدتک أنظر لی منک لنفسک، وقال معاویة لعقیل: إنّ فیکم یا بنی هاشم لیناً من غیر ضعف، وعزّاً من غیر عنف. وقال عقیل: إنّ لینکم یا معاویة غدر، وسلمکم کفر. وقال معاویة: ولا کلّ هذا یا أبا یزید.
وقال الولید بن عقبة لعقیل فی مجلس معاویة: غلبک أخوک یا أبا یزید علی الثّروة،
__________________________________________________
(1)- [شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، 2/ 124- 125 فی رقم 29].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 34
قال: نعم، وسبقنی وإیّاک إلی الجنّة. قال: أما واللَّه إنّ شِدْقَیهْ لمضومان من دم عثمان، فقال: وما أنت وقریش! واللَّه ما أنتَ فینا إلّاکنطیح التّیس. فغضب الولید وقال: واللَّه لو أنّ أهل الأرض اشترکوا فی قتله لأرهقوا صعوداً، وأنّ أخاک لأشدّ هذه الامّة عذاباً.
فقال: صه واللَّه إنّا لنرغب بعبدٍ من عبیدة عن صحبة أبیک- عقبة بن أبی معیط-.
وقال معاویة یوماً وعنده عمرو بن العاص، وقد أقبل عقیل: لأضحکّک من عقیل، فلمّا سلّم، قال معاویة: مرحباً برجل عمّه أبو لهب، فقال عقیل: وأهلًا بمن عمّته حمّالة الحطب فی جیدها حبل من مسد؛ لأنّ امرأة أبی لهب، امّ جمیل بنت حرب بن امیّة.
قال معاویة: یا أبا یزید! ما ظنّک بعمّک أبی لهب؟ قال: إذا دخلت النّار، فخذ علی یسارک، تجده مفترشاً عمّتک حمّالة الحطب، أفناکح فی النّار خیر أم منکوح؟ قال:
کلاهما شرّ واللَّه. «1»
وقال فی موضع آخر: عقیل بن أبی طالب- وهو أخو أمیر المؤمنین علیه السلام لأبیه وامّه- وکانوا بنو أبی طالب أربعة: طالب، [ثمّ ذکر کلامه کما ذکرناه فی الطّبقات لابن سعد]، وکان أبو طالب یحبّ عقیلًا أکثر من حبّه سائر بنیه، فلذلک قال للنّبیّ صلی الله علیه و آله وللعبّاس حین أتیاه لیقسموا بنیه، عام المحل، فیخفِّفا عنه ثقلهم، قال: دعوا لی عقیلًا وخذوا من شئتم، فأخذ العبّاس جعفراً، وأخذ محمّد علیّاً.
وکان عقیل یکنّی أبا یزید، [ثمّ ذکر کلام النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم کما ذکرناه فی أسد الغابة]، وخرج عقیل إلی بدر مُکرَهاً، کما أخرج العبّاس، فأسِرَ وفُدی وعاد إلی مکّة، ثمّ أقبل مسلماً مهاجراً قبل الحدیبیّة، وشهد غزاة مؤتة مع أخیه جعفر، وتوفِّی فی سلطان معاویة فی سنة خمسین، وعمره ستّ وتسعون، وله دار بالمدینة معروفة، وخرج إلی مکّة، ثمّ إلی الشّام، ثمّ عاد إلی المدینة، ولم یشهد مع أخیه أمیر المؤمنین علیه السلام شیئاً من حروبه أیّام خلافته،
__________________________________________________
(1)- [شرح نهج البلاغة لابن أبی‌الحدید، 4/ 92- 93 (فی ذکر المفارقین عن علیّ علیه السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 35
وعرض نفسه وولده علیه، فأعفاه، ولم یکلِّفه حضور الحرب. «1» [ثمّ ذکر الکلام کما ذکرناه فی أسد الغابة].
وقال معاویة لعقیل: یا أبا یزید! أین یکون عمّک أبو لهب الیوم؟ قال: إذا أدخلت جهنّم فاطلبه، تجده مضاجعاً لعمّتک امّ جمیل بنت حرب بن امیّة.
وقالت له زوجته- ابنة عتبة بن ربیعة-: یا بنی هاشم! لا یحبّکم قلبی أبداً، أین أبی، أین عمِّی، أین أخی، کأنّ أعناقهم أباریق الفضّة، تری آنافهم «2» الماء قبل شفاههم؟ قال:
إذا دخلتِ جهنّم، فخذی علی شمالک، تجدینهم.
سأل معاویة عقیلًا رحمه الله عن قصّة الحدیدة المحماة المذکورة؟ فبکی وقال: أنا أحدّثک یا معاویة عنه، ثمّ أحدّثک عمّا سألت، نزل بالحسین علیه السلام ابنه ضیف، فاستسلف درهماً، اشتری به خبزاً واحتاج إلی الإدام، فطلب من قنبر خادمهم أن یفتح له زقّاً من زقاق عسل، جائتهم من الیمن، فأخذ منه رطلًا، فلمّا طلبها لیقسّمها، قال: یا قنبر! أظنّ أ نّه حدث بهذا الزّقّ حدث، قال: نعم یا أمیر المؤمنین، وأخبره، فغضب علیه السلام وقال: علیَّ بحسین، ورفع الدّرّة، وقال: بحقّ عمّی جعفر- وکان إذا سئل بحقِّ جعفر سکن- فقال له: ما حملک إذا أخذت منه قبل القسمة؟ قال: یا أبة! إنّ لنا فیه حقّاً، فإذا أعطیناه رددناه، قال: فداک أبوک! إن کان لک فیه حقّ فلیس لک أن تنتفع بحقّک قبل أن ینتفع المسلمون بحقوقهم، أمّا لولا أ نّی رأیت رسول اللَّه یقبّل ثنایاک لأوجعتک ضرباً. ثمّ دفع إلی قنبر درهماً، کان مصروراً فی ردائه، وقال: اشتر به خیر عسل تفدو علیه. قال عقیل: واللَّه لکأنِّی أنظر إلی یدی علیّ علیه السلام وهی علی فم الزّقّ، وقنبر یقلّب العسل فیه، ثمّ شدّه، وجعل یبکی ویقول: اللَّهمّ اغفر للحسین، فإنّه لم یعلم.
وذکر المجلسی فی المجلّد التّاسع من البحار، مثل ما مرّ فی روایة ابن أبی الحدید، ثمّ
__________________________________________________
(1)- [شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، 11/ 250- 251].
(2)- آناف: جمع أنف.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 36
قال معاویة لعقیل: ذکرت من لا ینکر فضله، رحم اللَّه أبا الحسن، فلقد سبق من کان قبله وأعجز من یأتی بعده، هلمّ حدیث الحدیدة. قال: نعم، أقویت أصابتنی مخمصة شدیدة، فسألته، فلم تند صفاته، فجمعت صبیانی، وجئته بهم والبؤس والضّر ظاهران علیهم، فقال: ایتنی عشیّة لأدفع إلیک شیئاً، فجئته یقودنی أحد ولدی، فأمره بالتّنحّی، ثمّ قال: ألا فدونک، فأهویتُ حریصاً قد غلبنی الجشع أظنّها صرّة، فوضعتُ یدی علی حدیدة تلتهب ناراً. فلمّا قبضتها، نبذتها وخرت کما یخور الثّور تحت جازره، فقال:
ثکلتک امّک، هذا من حدیدة أوقدت لها نار الدّنیا، فکیف بک وبی غداً إن سلکنا فی سلاسل جهنّم؟ ثمّ قرأ: «إذ الأغْلال فی أعْناقِهم والسّلاسل یُسْحَبون» «1»، ثمّ قال: لیس لک عندی فوق حقّک الّذی فرضه اللَّه لک إلّاما تری، فانصرف إلی أهلک.
فجعل معاویة یتعجّب ویقول: هیهات! عقمت النّساء أن تلد بمثله. «2»
وفی روایة عزّ الدّین الجزری فی کتاب أسد الغابة: توفّی فی سنة خمسین، واللَّه العالم.
وفی کتاب المعارف لابن قتیبة: توفِّی عقیل بن أبی طالب فی سنة خمس وخمسین، وقیل ثمان وخمسین.
فی ذکر مَنْ قُتل من أولاد عقیل بن أبی طالب مع الحسین علیه السلام إجمالًا کما أشرنا آنفاً، وهذه زیادة علی ما سنذکره إن شاء اللَّه فی محلّه، منهم مسلم بن عقیل، عبداللَّه بن مسلم ابن عقیل، محمّد بن مسلم بن عقیل بن أبی طالب، عبداللَّه بن عقیل بن أبی طالب، عبداللَّه الأکبر بن عقیل بن عقیل بن أبی طالب، جعفر بن عقیل بن أبی طالب، محمّد بن أبی سعید بن عقیل بن أبی طالب.
وذکر محمّد بن علی بن حمزة: أ نّه قُتل معه جعفر بن محمّد بن عقیل، ووصف أ نّه سمع أیضاً من یذکر أ نّه قُتل یوم الحرّة.
__________________________________________________
(1)- سورة غافر: 71.
(2)- [نهج البلاغة لابن أبی الحدید، 11/ 252- 253].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 37
وقال أبو الفرج: وما رأیت فی کتب الأنساب لمحمّد بن عقیل ابناً یُسمّی جعفراً، واللَّه العالم.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 130- 133، 134، 135، 136
خاتمة فی ذکر جماعة قُتِلوا بالکوفة قبل وصول الحسین علیه السلام إلی کربلاء، وقد ذکر بعض علماء الفریقین ترجمة حال أولئک الجماعة فی کتب المقاتل والسّیر والرّجال والتّراجم، فأردنا ذکرهم هاهنا لئلّا یخلو المقام من أسمائهم. فنقول: وباللَّه التّوفیق، منهم مسلم بن عقیل بن أبی طالب.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 271
عقیل بن أبی طالب عدّه الشّیخ رحمه الله فی رجاله من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام.
وأقول کان یکنّی أبا یزید، وکان عالماً بأنساب العرب، فصیحاً، لطیف الطّبع، حسن المحاورة. قال له معاویة: یا عقیل! إنّ فیکم لشبقا؟ فقال: نعم، فینا فی الرّجال وفیکم فی النّساء.
ومن النّوادر أنّ لأبی طالب أربعة بنین: طالب وعقیل وجعفر وعلیّ روحی فداه، والتّفاوت بین کلّ منهم والآخر عشر سنین، ثمّ إنّ ابن داود زاد علی عدّة من أصحاب علیّ علیه السلام أ نّه أخوه معظم، لکن فی الوجیزة أ نّه مختلف فیه.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 255
مسلم بن عقیل بن أبی طالب علیه السلام: [...] وهو سیِّد السّعداء وأوّل الشّهداء إلی أهل کوفة. «1»
المامقانی، تنقیح المقال 3- 1/ 214
واسمها [امّ مسلم علیه السلام] علیّة.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 231
[أقول] إنّ عقیل بن أبی طالب کان أسنّ من أخیه جعفر بعشر سنین، وخرج إلی معاویة، وأقام عنده حتّی قال معاویة: هذا أبو یزید، لو لم یعلم بأنِّی خیر له من أخیه لما
__________________________________________________
(1)- در کتاب «معارف» ابن‌قتیبه گوید: «اولاد عقیل با حسین‌بن علی خروج کردند و نُه نفر از آن‌ها که مسلم‌بن عقیل از همه شجاع‌تر بود، کشته شدند.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 147
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 38
ترک أخاه وأقام عندنا. فقال عقیل: أخی خیر لی فی آخرتی ودینی، وأنت خیر لی فی دنیای، وقد أثرت دنیای علی دینی، وأسأل اللَّه حسن الخاتمة. «1»
وتوفِّی بالشّام فی خلافة معاویة علی روایة، وعقیل هذا کان من شجعان العرب ومن فصحائهم وبلغائهم، أحضرهم جواباً، وأذربهم لساناً.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 231
من أنصار الحسین علیه السلام الّذین قُتلوا معه من بنی هاشم [...] مسلم بن عقیل، جعفر ابن عقیل، جعفر بن محمّد بن عقیل- ذکره ابن شهرآشوب-، عبدالرّحمان بن عقیل، عبداللَّه الأکبر بن عقیل، عبداللَّه بن مسلم بن عقیل، عون بن مسلم بن عقیل، محمّد بن مسلم بن عقیل، محمّد بن أبی سعید بن عقیل.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 610
جعفر الأکبر بن عقیل بن أبی طالب، استشهد مع الحسین علیه السلام سنة 61.
جعفر الأصغر بن عقیل بن أبی طالب. فی الطّبقات الکبیر لابن سعد: امّه امّ ولد ا ه.
وفی عمدة الطّالب: العقب من عقیل بن أبی طالب لیس إلّافی محمّد بن عقیل ا ه. فإذا هو منقرض.
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 129
حملة آل أبی طالب: ولمّا قُتل عبداللَّه بن مسلم، حمل آل أبی طالب حملة واحدة، فصاح بهم الحسین علیه السلام: صبراً علی الموت یا بنی عمومتی، واللَّه لا رأیتم هواناً بعد هذا الیوم. فوقع فیهم عون بن عبداللَّه بن جعفر الطّیّار [...]، وأخوه محمّد، وعبدالرّحمان بن عقیل بن أبی طالب، وأخوه جعفر بن عقیل، ومحمّد بن مسلم بن عقیل. «2»
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 328
__________________________________________________
(1)- [شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، 11/ 251، فی نبذ فی أخبار عقیل بن أبی طالب].
(2)- مادر مسلم
شناخت دقیق مادر مسلم و آگاهی کامل از صفات و حالات وی، امری است پیچیده که انسان را به حیرت می‌افکند و چگونگی پیوند عقیل را با این بانوی جلیل مبهم و نامعلوم می‌گذارد. هیچ کس نمی‌داند-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 39
__________________________________________________
که آیا عقیل وی را به همسری برگزیده بود یا او کنیز عقیل به شمار می‌رفت و آیا وی بانویی آزاد بود یا برده؟ البته باید بر تاریخ‌نویسان خرده گرفت که در ثبت حقایق سستی ورزیده‌اند، ولی در نگارش مسائل بی‌ارزش و کم بها کوشش به خرج داده‌اند. در این‌جا سزاوار است که پیرامون این قهرمان بزرگ قدری بیندیشیم، قهرمانی که یک تنه و بی‌هیچ توان رزمی و بدون یاور قدم در شهر کوفه گذارد و با ندای حسینی ارکان شهر را به گونه‌ای شگفت‌آور به لرزه درآورد و سلطان اموی را به اضطراب و نگرانی از وضع کوفه واداشت. این حرکت کم‌نظیر خود بهترین گواه بر آن است که پسر عقیل در اوج فضیلت و شرافت می‌زیست و هم از جانب پدر و هم از جانب مادر به کرامت‌های انسانی مفتخر بود و از این‌رو است که نویسندگان درباره مادر او سکوت کرده و سخنی از وی به میان نیاورده‌اند.
اصولًا اگر برای آنان امکان داشت که از مقام والای مسلم بن عقیل بکاهند- اگرچه با اشاره به نقائص مادر وی باشد- به این عمل مبادرت می‌ورزیدند، همچنان که روش این دشمنان نور و هدایت در مورد خاندان گرانقدر پیامبر و همه کسانی که تحت لوای آنان و در پرتو تعالیمشان می‌زیستند، چنین بوده است.
در هر صورت مورخین نسبت به مادر مسلم دو مطلب را نقل کرده‌اند که یکی از آن‌ها غیر واقعی به نظر می‌رسد و ما در سطور آینده به بررسی آن خواهیم پرداخت. مطلب دیگر نیز تا حدودی پیچیده و مجمل است، ولی شخص محقق با دقت در آن و دقت در سایر نکات ثبت شده درمی‌یابد که مادر مسلم بانویی عرب و غیر برده بوده است و رفتار ابن‌زیاد با مسلم گواه بر این ادعا می‌باشد. زیرا تلاش ابن‌زیاد آن بود که مسلم را درنظر مردم حقیر و فرومایه جلوه دهد و کارهایی را به او نسبت می‌داد که یقین داشت وی هرگز مرتکب آن‌ها نشده است. اما می‌بینیم که او در این گفت‌وگوها به هیچ روی اشارت به مادر وی نکرده است، و حال آن که اگر این شخص کنیز بود، مسلّماً ابن‌زیاد همین مسأله را دستاویزی برای سرزنش مسلم قرار می‌داد. همچنان که هشام بن عبدالملک این رفتار را ناصواب در برابر زید شهید- رضوان اللَّه علیه- به کار بست و به او گفت: «آیا تو می‌پنداری که می‌توانی بر مسند خلافت تکیه زنی و حال آن که مادرت کنیزی بیش نبوده و تو شایستگی چنین مقامی را نداری.» اما زید بی‌درنگ پاسخش گفت: «مادران هیچ گاه مردان را از رشد و تعالی بازنمی‌دارند. مادر اسماعیل کنیز بود، ولی این نکته موجب پیشگیری او از نیل به مقام نبوّت و افتخار پدری برای خاتم الانبیا صلی الله علیه و آله نگردید.»
ابن‌قتیبه، داستان اخیر را نقل می‌کند، سپس می‌افزاید: مادر مسلم از طایفه نبطیه و از آل فرزندا بود. بعضی از مورخین درباره «نبط» نوشته‌اند که آنان جماعتی از عرب بودند و در کوهستان شمر 1 واقع در مرکز شهرهای عربی زندگی می‌کردند، سپس به عراق روی آوردند، تا از سرسبزی و آسودگی آن بهره برند 2؛ لذا در اطراف عراق 3 یا در دشت‌های نزدیک رود فرات بین بصره و کوفه پراکنده شدند. 4
همه کسانی که درباره این طایفه سخن گفته‌اند، بر این نکته اتفاق نظر دارند که ایشان به زبان عربی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 40
__________________________________________________
تکلم می‌نمودند، همچنان که نام‌های زمامدارانشان نیز از اسامی عربی بود. شمار این زمامداران به هجده تن می‌رسیده که در میان آنان دو زن نیز یافت می‌شوند. البته این مطلب به قرن هفتم قبل از میلاد ارتباط می‌یابد. 5 در این میان، مسعودی معتقد است که نبطیه، شعبه‌ای از کلدانیین بوده‌اند که در همسایگی سرزمین فارس و اهواز می‌زیسته‌اند و مرکز حکومتشان «کلواذی» بوده است. 6 ولی بعد از غلبه عجم بر آنان پراکنده شده و هر یک به سمتی رفته‌اند. 7 برخی از مستشرقین نیز با استناد به آثار باستانی به دست آمده در این زمینه، نظریه مسعودی را پذیرفته و می‌گویند: مدارک تاریخی گواه بر آن است که نبطیه دولتی گسترده در سرزمین عراق داشته و حتی بر بخش بزرگی از جزیرةالعرب حکومت می‌کرده‌اند. در حکومت آنان چند تن وزیر وجود داشتند و علاوه بر قوانین مخصوص به خود، به نام فرمانروایانشان سکه نیز می‌زده‌اند. 8
با توجه به این مقدمات، اگر کسی چنین بیندیشد که عقیل شخصاً از برخی طوایف نبطیین خواستگاری کرده است، اندیشه او چندان دور از واقع به نظر نمی‌رسد؛ زیرا هم عقیل و هم مردم قبیله نبط ایام حج را در مکان‌های مقدسی سپری می‌کردند که خداوند سبحان، بندگانش را به حضور خاضعانه در این نقاط فرا خوانده است، همچنین برخی از مردم این قبیله به منظور تجارت در شهر مکه رفت و آمد داشتند و یا شیفتگانی بودند که آرزوی زیارت مرقد نورانی پیامبر امین صلی الله علیه و آله را در سر می‌پروراندند و از این رو به مدینه روی می‌آوردند.
پیشتر گفتیم که درباره مادر جناب مسلم دو نص تاریخی وجود دارد که اولی غیر واقعی می‌باشد. اما نص دوم را که استنباط حقایق از آن تا حدودی سخت بود، بررسی کرده و نتایجی به دست آوردیم. اینک نص اول را از نظر می‌گذرانیم:
ابو الفرج اصفهانی گوید: اسم مادر مسلم «علیّه» بود، او زنی کنیز بود که عقیل از شام خریداری نمود. این پیوند، داستانی جالب دارد که بررسی اطراف آن سودمند است. [ادامه بحث در زواج عقیل من أمّ مسلم می‌باشد].
1. نام معروف‌آن اجَأ وسَلْمی می‌باشد که دسته‌ای از قبیله طیّ در آن سکنی گزیده بودند. در داستان کربلا هنگام گفت‌وگو از طِرِمّاح نامی از این دو کوه به میان می‌آید. به نوشتار ما درباره سالار شهیدان رجوع کنید. در اواخر قرن سیزدهم و اوائل قرن چهاردهم، قبیله آل رشید همین کوه را اقامت‌گاه خود قرار دادند که سرانجام عبدالعزیز آل سعودی بر آنان چیره شد.
2. العرب قبل الاسلام، جرجی زیدان، جلد اول، صفحه 78.
3. تاج العروس، زبیدی، جلد 5، صفحه 229.
4. القاموس، فیروزآبادی، ذیل ماده نبط.
5. العرب قبل الاسلام، جلد اول، صفحه 78.
6. در قاموس می‌خوانیم: «شهری است در سمت پایین بغداد» و در معجم البلدان، جلد 4، صفحه 301 آمده است: «یک فرسخ-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 41
مسلم بن عقیل بن أبی طالب بن عبدالمطّلب ... إلی آخر سلسلة نسبه الوضّاح الّتی هی سلسلة النّبوّة، وأمشاج الإمامة، المتواصلة الحلقات إلی الجدّ الأعلی شیخ الأنبیاء والمرسلین إبراهیم خلیل الرّحمان.
وکان أبوه عقیل- الّذی هو أکبر من علیّ بعشرین عاماً تقریباً- عارفاً بأنساب العرب، ضلیعاً بأخبارها، معروفاً بالفطنة والذّکاء والقیافة والعرافة، وکان یُفرش له بساط فی مسجد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فیدلی حضّاره من معارفه وأخباره ما یخفی علی الکثیر.
وقد أظهر إسلامه بعد عام الفتح، وشهد عامّة مشاهد النّبیّ صلی الله علیه و آله: حنیناً وما بعدها.
توفِّی فی المدینة قبل سنة 60 للهجرة، ودُفن فی داره، ودفن معه- بعد ذلک- ابن أخیه عبداللَّه بن جعفر، [...].
وامّه [مسلم] امّ ولد تدعی (علیّة أو حلیلة) أصلها من أشراف (النّبط) وهم من سکنة العراق قدیماً.
وإخوته- لُامّهات شتّی- زهاء خمسة عشر شخصاً، کما عن ناسخ التّواریخ، ومقاتل الطّالبیّین، وأنساب الأشراف، وطبقات ابن سعد، وبحر الأنساب، والحدائق الوردیّة، وتذکرة الخواصّ، وغیرها: ستّة منهم- علی الظّاهر- کانوا من شهداء الطّفّ بین یدی الحسین علیه السلام، وهم: عبداللَّه الأکبر، وعبدالرّحمان الأکبر، وجعفر الأکبر، ومحمّد، وعبداللَّه الأصغر، وعلیّ وعون- کما قیل-.
وأخواته- لُامّهات شتّی- زهاء ثمانیة: فاطمة، زینب، رملة، امّ عبداللَّه، امّ القاسم، امّ هانئ، امّ لقمان، أسماء الشّاعرة.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 213
__________________________________________________
دورتر از بغداد، سمت پایین آن می‌باشد.» [وهو طسُّوج قرب مدینة السلام بغداد وناحیة الجانب الشرقیّ من بغداد من جانبها وناحیة الجانب الغربیّ من نهر بوق- معجم البلدان].
7. التنبیه والاشراف، مسعودی، صفحه 68.
8. العرب قبل الاسلام، صفحه 79.
طارمی، ترجمه مسلم للمقرم،/ 333- 336
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 42
نسب سفیر الحسین مسلم بن عقیل: أبوه: عقیل بن أبی طالب بن عبدالمطّلب الهاشمیّ الطّالبیّ.
وعقیل والد السّفیر مسلم، هو العلّامة النّسّابة الشّهیر، کان أنسب قریش وأعلمهم بأیّام النّاس وأخبارها، وکان سریع البداهة، حاضر الجواب، نافذاً فیه نفوذ النّصل، وکم له من جواب حادّ یبلغ الغایة القصوی من السّداد، وقد جمعنا من أجوبته البلیغة کثیراً (فی کتابنا المیزان الرّاجح) مع ترجمة جامعة لجمیع أحواله.
وکان فطناً ذکیّاً، یتوقّد ذکاء وفطنة، ویقطر حماساً، وله شعور حیّ، وکان من الأساتذة المدرّسین لعلوم العرب الرّائجة فی ذلک العصر، تطرق له طنفسة (سجّادة) من حریر فی مسجد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، ویستند إلی ساریة من سواری المسجد، فیجتمع إلیه طلّاب هذه العلوم العربیّة فیحملون عنه علم النّسب والشّعر وأخبار النّاس وأیّامها، یعنی علم التّاریخ العربی.
ویتمیّز علی علماء الأنساب بإحاطته بالمحاسن والمساوئ، وعلمه بالمناقب والمثالب، وقد أبغضته قریش لنشره فضائح أسلافها، فمقتوه لذلک ورموه بالعظائم، وبهتوه بأعظم الأشیاء حتّی نسبوا إلیه أ نّه فارق أخاه أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام، ولحق بأعدائه من بنی امیّة، وما هذا إلّاالبهت الصّرف، والکذب الصّراح، وقد أوردنا کلّ ما ورد من هذا القبیل، وأجبنا عنه فی کتابنا (المیزان الرّاجح)، ولا یسدّ هذا الإیعاز ثلمة قریش بلسانه الحادّ، ولا یمحو ما وسمهم به من العار والشّنار الثّابت لسلفهم أنّ النّسب الباطلة الّتی نسبوها إلیه قیّض اللَّه تعالی لها من محاها بأجوبته السّدیدة، وبقی وسم الخزایة الّذی وسمهم به ثابتاً إلی الأبد.
شهد عقیل من مشاهد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله حنیناً وما بعدها، وقیل شهد خیبر ومؤتة، وکان أبو طالب رضوان اللَّه علیه یحبّ عقیلًا، کما ورد فی الحدیث النّبویّ الآتی. ولم تضبط سنة وفاته، فمنهم من یقول مات فی خلافة معاویة، وآخرون یرون وفاته فی خلافة یزید
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 43
قبل الحرّة، ولیس هذا القول بسدید، وکما اختلفوا فی عام وفاته، اختلفوا فی موضع قبره. فقیل: مات بالشّام، ودفن بها، وقیل: بل نقل إلی المدینة ودُفن فی داره ومعه ابن أخیه عبداللَّه بن جعفر، وقیل بل مات بالمدینة ودُفن فی الدّار المذکورة، وهذا هو الأرجح.
ولعقیل یدٌ فی الحدیث والفقه والتّفسیر، وکان مکفوفاً، مدید القامة، طوالًا، أحد الّذین کان طولهم عشرة أشبار، کما نصّ علیه البلدیّ الشّافعیّ فی کتاب ألف باء، [...].
امّ مسلم بن عقیل:
امّه امّ ولد تسمّی علیّة، أصلها من النّبط ومن أشرافهم، والنّبط سکّان العراق القدماء، وکانت لهم ملوکیّة العراق قبل الفرس. ولمّا غلبهم الفرس علی السّلطان، انتسبوا فیهم واختلطوا بهم.
قال المسعودیّ فی التّنبیه والإشراف «1»: فی إقلیم العراق والنّبط تذکر أنّ هذا الإقلیم کان لها ملکته فی سالف الدّهر، وإنّ ملوکهم الّنماردة منهم نمرود إبراهیم الخلیل علیه السلام، والنّمرود سمة لملوکهم، وإنّ الفرس کانت بفارس والماهات وغیرها من بلاد الفهلویّین، وإنّ هذا الصّقع مضاف إلیهم إلی أن قال: فلمّا غلبت الفرس علیهم لما کان بینهم من التحزّب والحروب واختلاف الکلمة، وتباین الممالک، ودامت أیّامهم، واتّصل ملکهم، دخلوا فی جملتهم، وتعزّزوا بهم، وانتسبوا إلیهم. ثمّ جاء الإسلام، فمضی علی ذلک أکثرهم، وأنفوا من النّبطیّة لزوال العزّ الّذی کان فیهم، وانتمی جلّهم إلی ملوک الفرس حتّی قال بعض المتأخِّرین:
أیا دهر ویحک کم ذا اللّغط وضیعٌ علا وکریمٌ سقط
وعیر یخلد فی جنّة وطرف بلا علف یرتبط
وأهل القری کلّهم یدعون بکسری قباذ فأین النّبط
__________________________________________________
(1) التنبیة و الاشراف ص 34
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 44
قال فی موضع آخر فی السّریان: وکانت دار مملکتهم العظمی کلواذی من أرض العراق، وإلیها اضیفوا. وکانوا شعوباً وقبائل، منهم النّوتویون والآثوریّون والأرمان والأردوان والجرامقة ونبط العراق وأهل السّواد، وقیل: إنّما سمّوا نبطاً لأنّهم من ولد نبیط بن باسور بن سام بن نوح، وقیل: إنّما سمّوا بذلک لاستنباطهم الأرضین والمیاه، وقیل: لمعان غیر ذلک، وغیرهم من الشّعوب والقبائل، وقیل: إنّ الأرمان إنّما سمّوا بذلک، لأنّ عاداً لمّا هلکت. قیل: ثمود إرم، فلمّا هلکت ثمود، قیل لبقایا إرم: أرمان، وهم النّبط الأرمانیّون، إلی آخره. «1»
__________________________________________________
(1)- همه عراق داخل این اقلیم [بابل] است [...] عراق جایی معتبر است که ملوک اقوام: از نمرودیان که ملوک سریانیان بودند، و عربان آنها را نبط گویند تا ملوک ایرانیان از طبقه اول تا ساسانیان که خسروان بوده‌اند، آن جا را اقامتگاه داشتند. نبطیان گویند که این اقلیم از ایشان است و از روزگار قدیم مالک آن بوده‌اند و ملوک ایشان نمرودان بوده‌اند که نمرود ابراهیم خلیل از آن جمله است و نمرود عنوان همه ملوک ایشان بوده است و پارسیان به پارس و ماهات و دیگر ولایات پهلویان بوده اند و این ناحیه منسوب به نبطیان است که ولایت آریانشهر است و معنی آن شهر درندگان است که درندگان را به نبطی آریان گویند و مفرد آریاست و نبطیان را از قوّت و شجاعت و بزرگی ملک و کثرت سپاه به درندگان همانند کرده اند، و چون به سبب نفاق‌ها و جنگ‌ها و اختلاف‌ها وجدائی که میان ممالک نبطیان بود، پارسیان بر آنها چیره شدند و ملکشان پیوسته شد و روزگارشان دوام یافت. نبطیان نیز به جمله پارسیان درآمدند و از آنها نیرو گرفتند و به آنها منسوب شدند، پس از آن اسلام بیامد و بیشتر نبطیان همین روش گرفته بودند و از نبطی بودن عار داشتند که شوکتشان به‌رفته بود و بیشترشان به ملوک پارس انتساب جستند تا آن‌جا که یکی از شاعران متأخر در این باب گوید: «ای روزگار! وای بر تو این غلط کاری تا به کی که فرومایه ای اوچ گیرد و بزرگی سقوط کند، شیر پیوسته در باغ باشد و اسب خوب بی‌علف بسته باشد؛ اهل دهات همگی دعوی انتساب خسرو قباد دارند، پس نبطیان کجا هستند؟
پایتخت معتبر مملکتشان کلواذی عراق بود و به دان منسوب شدند. طوایف و قبایل گونه‌گون بودند از قبیل نونویان و اثوریان و ارمان و اردوان و جرمقان و نبطیان عراق (گویند اینها را نبط نامیده اند از این‌رو که فرزندان نبیط بن باسور بن سام بن نوح بوده اند و به قولی به دین نام نامیده شدند، از این‌رو که به کشف و استنباط زمینها وآبها پرداختند، و علل دیگر نیز گفته‌اند.) و قبایل دیگر. گویند طایفه ارمان را به دین نام خواندند، از این رو که وقتی قوم عاد هلاک شد قوم ثمود را ارم گفتند و چون ثمود نیز هلاک شد باقی ماندگان ارم را ارمان گفتند که نبطیان ارمانی بودند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 45
وفی مروج الذّهب یجعل نبیطاً أخاً لفارس وأ نّهما ابنا باسور بن سام بن نوح، والقلقشندی فی نهایة الإرب یجعل نبیط بن صاشن بن أرم بن سام بن نوح، ویجعل السّریان منهم، وفی مقام آخر یقول: النّبط- بفتح الباء- وهم أهل بابل فی الزّمن القدیم.
قال ابن الکلبیّ: هم بنو نبیط بن أشور بن سام. وفی القاموس: هم جیل ینزلون بالبطائح بین العراقین «1»، إلی آخره.
النّصّ علی امّ مسلم بن عقیل: قال ابن قتیبة فی المعارف: [ثمّ ذکر کلامه کما ذکرناه]. أمّا بقیّة أهل النّسب فقالوا: إنّها امّ ولد ولم یبینوا أنّها من أیّ امّة، ولکنّهم اتّفقوا أنّها جاریة لیست من العربیّات، [ثمّ ذکر کلام أبی الفرج کما ذکرناه].
وإذا کان الاتِّفاق حاصل علی کونها جاریة، فالإکثار من النّقل ملل.
إخوة السّفیر الحسینیّ مسلم بن عقیل:
الذّکور:
الأوّل: علیّ الأکبر بن عقیل، امّه امّ ولد، ولو اعتمدنا سیرة الواقدیّ فتوح الشّام لقلنا بمقالته أ نّه شهد فتح البهنسا من أرض مصر. استشهد علیّ الأکبر بن عقیل مع الحسین علیه السلام بطفّ کربلاء، نصّ علی شهادته صاحب ناسخ التّواریخ. [ثمّ ذکر کلام أبی الفرج کما ذکرناه].
الثّانی: علیّ بن عقیل الأصغر، امّه امّ ولد.
الثّالث: عیسی بن عقیل، امّه امّ ولد.
الرّابع: عثمان بن عقیل، امّه امّ ولد.
الخامس: عبدالرّحمان الأکبر بن عقیل، امّه امّ ولد. تزوّج خدیجة بنت عمّه أمیر
__________________________________________________
مردم عراق یعنی نبطیان که با ایرانیان مقیم فارس و اهواز و سرزمین جبال از ماهات و غیره مجاور بودند و ایرانیان بر مملکت نبط تسلّط یافتند.
پاینده، ترجمه التنبیه والإشراف،/ 36- 37، 38- 39، 74
-(1)- [تاج العروس، 5/ 229].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 46
المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام، واستشهد مع الحسین علیه السلام بطفّ کربلاء.
السّادس: عبدالرّحمان الأصغر بن عقیل، امّه امّ ولد.
السّابع: جعفر الأکبر بن عقیل، امّه الخوصاء الکلابیّة تکنّی امّ البنین، وقال أبو الفرج:
تُعرف بامّ الثّغر [ثمّ ذکر کلام أبی الفرج کما ذکرناه].
الثّامن: جعفر الأصغر بن عقیل، امّه امّ ولد.
التّاسع: سعید بن عقیل، امّه امّ سعید العامریّة وسمّاه ابن قتیبة سعداً فی کتاب المعارف.
العاشر: أبو سعید بن عقیل، وامّه الخوصاء الکلابیة، واسمه کنیته، وهو المتکلِّم المشهور، السّریع الجواب، المفوّه، یشبه أباه عقیلًا فی حسن البدیهة. وکان من الأشراف‌أهل العاهات، لأنّه کان أحول. ذکره ابن حبیب النّسّابة فیهم فی کتاب المحبر.
الحادی عشر: موسی بن عقیل، امّه امّ ولد. استشهد مع الحسین علیه السلام بطفّ کربلاء، نصّ علی شهادته صاحب ناسخ التّواریخ.
الثّانی عشر: عبداللَّه الأکبر بن عقیل، امّه امّ ولد.
الثّالث عشر: عبداللَّه الأصغر بن عقیل، امّه امّ ولد.
الرّابع عشر: یزید بن عقیل، امّه الکلابیّة، وبه کُنِّیَ أبوه عقیل.
الخامس عشر: حمزة بن عقیل، امّه امّ ولد.
السّادس عشر: عون بن عقیل، امّه امّ ولد. استشهد مع الحسین علیه السلام بطفّ کربلاء، نصّ علی شهادته صاحب النّاسخ، وذکره ابن شهرآشوب والمجلسی فی شهداء آل عقیل.
السّابع عشر: محمّد بن عقیل، امّه امّ ولد. وهو ومسلم فقهاء آل عقیل، وکان من أعلام التابعین، ومن الفقهاء الکبار. استشهد مع الحسین علیه السلام، ویکنّی بأبی عبداللَّه.
فهؤلاء سبعة عشر عقیلیّاً، استشهدوا مع الحسین علیه السلام ثمانیة من أحفاد عقیل، أربعة لمسلم، واثنان لمحمّد، وواحد لأبی سعید، وواحد لعبداللَّه الأکبر، وتسعة من ولد عقیل لصلبه، تاسعهم سفیر الحسین علیه السلام مسلم بن عقیل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 47
أخوات سفیر الحسین مسلم بن عقیل علیه السلام:
هنّ ثمان:
الاولی: زینب بنت عقیل، قال العبیدلی النّسّابة: هی أکبرهنّ وأوفرهنّ عقلًا، وامّها امّ ولد.
الثّانیة: امّ عبداللَّه بنت عقیل، امّها امّ ولد.
الثّالثة: رملة بنت عقیل لُامّ ولد.
الرّابعة: امّ القاسم بنت عقیل لُامّ ولد.
الخامسة: امّ هانئ بنت عقیل لُامّ ولد.
السّادسة: فاطمة بنت عقیل لُامّ ولد.
السّابعة: امّ النّعمان، ویقال امّ لقمان لُامّ ولد.
الثّامنة: أسماء الشّاعرة بنت عقیل لُامِّ ولد، وأسماء أحد النّوائح من الطّالبیّات، وهنّ:
زینب الحوراء بنت أمیر المؤمنین، وامّ البنین امّ العبّاس وإخوته، ولیلی امّ علیّ الأکبر، والرّباب امّ سکینة زوجة الحسین علیه السلام، وأسماء بنت عقیل وهی القائلة:
ماذا تقولون إن قال النّبیّ لکم ماذا فعلتم وأنتم آخر الامم
المظفّر، سفیر الحسین،/ 5- 6، 7- 8، 23- 24، 26، 27، 29، 33
امّه [مسلم] امّ ولد، تسمّی علیّة، اشتراها عقیل من الشّام، کما عن أبی الفرج وعن معارف بن قتیبة، أنّ امّه علیه السلام کانت من قبیلة نبط، ومن آل (فرزندا)، وعلیه تکون من الحرائر لا من الإماء، کما نبّه علیه العلّامة المذکور.
المیانجی، العیون العبری،/ 47
ولد مسلم من امّ ولد نبطیّة من آل فرزند، وهم ملوک النّبط. اسمها علیّة أو صهیلة، اشتراها عقیل من الشّام.
النّقدی، زینب الکبری،/ 13
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 48
قُتل مع الحسین [...]، وثلاثة إخوة آخرون، وهم: مسلم، وعبدالرّحمان، وجعفر أولاد عقیل. «1»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 416
__________________________________________________
(1)- مسلم بن عقیل بن ابی‌طالب: مادرش «ام ولد» بود که «حلیه» نامیده می‌شد. «عقیل» او را از شام خریده بود.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 120
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 49
وأمّا بعد: عُدّ [مسلم بن عقیل علیه السلام] من أولاده عند:
المسعودی، التّنبیه والإشراف،/ 304
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 4
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 375- 376
ابن قدامة، التّبیین،/ 113
ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 349
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط دارالفکر)، 3/ 138
عُدّ من أولاده الّذین قُتِلوا بالکوفة:
ابن سعد، الطّبقات، 4- 1/ 29
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 84
ابن قتیبة، المعارف (ط دارالکتب)،/ 205 (ط دار إحیاء التّراث العربی)،/ 88
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 327- 328، أنساب الأشراف، 2/ 69- 70، 71
ابن حزم، الجمهرة،/ 69
المجدی،/ 307
ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط النّجف)،/ 30- 32 (ط بیروت)،/ 47- 49/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 234
ابن عنبه، الفصول الفخریّة،/ 94
محمّد کاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة،/ 136
الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 41
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 135، 136
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 213
المظفّر، سفیر الحسین،/ 29
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 50
عُدّ فی جملة الشّهداء علیهم السلام عند:
ابن خیّاط، التّاریخ،/ 179
المسعودی، التّنبیه والإشراف،/ 304
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 108، مقتل الحسین،/ 38/ عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 197؛ مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 185
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 47، 48
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 112/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 62؛ البحرانی، العوالم، 17/ 343؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 20؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 462؛ مثله محمّد ابن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 328
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 340
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 255- 256
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 447
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 59
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 352
الذّهبی، العبر، 1/ 65، 66
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 130- 131/ عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 298- 299؛ ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 67
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 189
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 198
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 34
مجلسی، جلاء العیون،/ 694
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 321
السّماوی، إبصار العین،/ 129
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 610
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 416
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 51

خصائصه علیه السلام الفریدة
مسلم بن عقیل بن أبی طالب الهاشمیّ، روی عمرو بن دینار عن صفوان بن موهب «1»، وقال لی یحیی بن موسی، عن یزید بن هارون، أرنا محمّد بن راشد، عن «2» عمرو بن شعیب، قال: أخبرنی «3» من سمع أبا هریرة یقول: ما رأیت من ولد عبدالمطّلب أشبه بالنّبیّ (ص) من مسلم بن عقیل.
البخاری، التّاریخ الکبیر، 7/ 266، رقم 128
وکان مسلم بن عقیل أشجعهم [ولد عقیل] «4» وکان علی مقدمة الحسین «4».
ابن قتیبة، المعارف (ط دار الکتب)،/ 204 (ط دار إحیاء التّراث العربیّ)، 88/ عنه:
القمّی، نفس المهموم، 321؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 135، 271
قالوا: وکان مسلم بن عقیل أرجل ولد عقیل وأشجعها، فقدّمه الحسین بن علیّ علیهما السلام إلی الکوفة حین کاتبهُ أهلها، ودعوه إلیها، وراسلوه فی القدوم، ووعدوه نصرهم ومناصحتهم، وذلک بعد وفاة الحسن بن علیّ، وموت معاویة بن أبی سفیان، وأمره أن یکتم أمره ویعرف طاعة النّاس له.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 334، أنساب الأشراف، 2/ 77
[رسالة الحسین علیه السلام معه إلی أهل الکوفة]
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، من حسین بن علیّ إلی الملأ من المؤمنین والمسلمین، أمّا بعد [...]، وقد بعثتُ إلیکم أخی وابن عمّی وثقتی من أهل بیتی مسلم بن عقیل بن أبی
__________________________________________________
(1)- هکذا فی قط وکتاب ابن أبی حاتم وغیره، وهکذا مرّ فی ترجمة صفوان، ووقع فی صفِّ «وهب» خطأ- ح.
(2)- قط: «قال حدّثنی».
(3)- قط: «حدّثنی».
(4- 4) [لم یرد فی نفس المهموم وذخیرة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 52
طالب. «1»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 353/ مثله: ابن أعثم، الفتوح، 5/ 54؛ المفید، الإرشاد، 2/ 37؛ الفتّال، روضة الواعظین،/ 148؛ الطّبرسی، إعلام الوری،/ 221؛ ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 90؛ ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 328؛ ابن الأثیر، الکامل، «3»/ 267؛ سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 245؛ المجلسی، البحار، 44/ 335؛ البحرانی، العوالم، 17/ 184؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 203؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 218؛ القمّی، نفس المهموم،/ 82؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 131؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 14؛ قریب بهذا المضمون فی الأخبار الطّوال،/ 230
کتب إلیهم کتاباً یذکر فیه: إنِّی قد أنفذتُ إلیکم أخی وابن عمِّی والمفضّل عندی مسلم بن عقیل بن أبی طالب، فاسمعوا له، وأطیعوا رأیه.
الطّریحی، المنتخب،/ 422
وإنِّی باعث إلیکم أخی وابن عمّی المفضّل عندی من أهل بیتی مسلم بن عقیل.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 19
(أخبرنا) الشّیخ الإمام الزّاهد أبو الحسن علیّ بن أحمد العاصمی، أخبرنا شیخ القضاة أبو علیّ إسماعیل بن أحمد بن الحسین البیهقیّ، عن أبیه، أخبرنا أبو الحسین ابن بشران، أخبرنا أبو عمرو بن السّمّاک، حدّثنا حنبل بن إسحاق، حدّثنا الحمیدی، حدّثنا سفیان ابن عُیینة، حدّثنا عمرو بن دینار، قال: أرسل الحسین علیه السلام مسلم «2» بن عقیل إلی الکوفة، «3» وکان مثل الأسد «4»، لقد کان من قوّته أ نّه یأخذ الرّجل بیده، فیرمی به فوق البیت، «5» إلی أن قُتل بالکوفة «5».
__________________________________________________
(1)- [امام علیه السلام] نامه نوشت و به دست او داد که مسلم مرد امین و ثقه من و پسر عم من است نزد شما فرستادم.
عمادالدین الطبری، کامل بهایی، 2/ 272
(2)- [فی سفیر الحسین ص 33 مکانه: قال السّیِّد علیّ جلالی الحسینی فی کتاب الحسین ص 94، ج 2 قال‌البیاسیّ فی الأعلام. بسنده: کان مسلم ...].
(3)- [إلی هنا لم یرد فی شرح الشّافیة ونفس المهموم].
(4)- [زاد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء: قال عمرو وغیره].
(5- 5) [لم یرد فی شرح الشّافیة والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء وسفیر الحسین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 53
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 214/ عنه: ابن أمیر الحاج، شرح شافیة أبی فراس،/ 349؛ المجلسی، البحار، 44/ 354؛ البحرانی، العوالم، 17/ 203- 204؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 218؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 225؛ القمّی، نفس المهموم،/ 111؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 140؛ مثله المظفّر، سفیر الحسین،/ 33- 34
[لمّا] «1» قُتل [مسلم] منهم جماعة [کثیرة] «2»، وبلغ ذلک ابن زیاد، أرسل إلی محمّد بن الأشعث «3» سبحان اللَّه أبا عبدالرّحمان «3»! بعثناک إلی رجل واحد لتأتینا به، فثلم من «4» أصحابک ثلمة عظیمة، [فکیف إذا أرسلناک إلی غیره؟] «1».
فأرسل ابن الأشعث: أ یّها الأمیر، أتظنّ أ نّک بعثتنی إلی بقّال من بقّالی الکوفة، أو [إلی] جرمقانیّ من جرامقة الحیرة؟ أفلا «5» تعلم أ یّها الأمیر أ نّک بعثتنی إلی أسدٍ ضرغام، «6» وبطل همام، فی کفِّه سیف حسام، یقطر منه الموت الزّوام «6».
فأرسل إلیه ابن زیاد أن أعطه الأمان، «7» فإنّک لن تقدر علیه إلّابه «7».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 209/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 194؛ المجلسی، البحار، 44/ 354؛ البحرانی، العوالم، 17/ 203؛ القمّی، نفس المهموم،/ 111؛ المیانجی، العیون العبری،/ 43
فأنفد إلیه ابن زیاد یقول: ثکلتک امّک، رجل واحد، یقتل منکم هذه المقتلة العظیمة، فکیف لو أرسلتک إلی من هو أشدّ منه قوّة وبأساً (یعنی الحسین). فبعث إلیه الجواب:
__________________________________________________
(1)- [من البحار والعوالم ونفس المهموم].
(2)- [من تسلیة المجالس].
(3- 3) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم ونفس المهموم والعیون: یقول].
(4)- [فی المصدر: فی].
(5)- [فی تسلیة المجالس: أولا، وفی البحار والعوالم ونفس المهموم والعیون: أو لم].
(6- 6) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم ونفس المهموم والعیون: وسیف حسّام فی کفّ بطل همام من آل خیر الأنام؟].
(7- 7) [لم یرد فی العیون].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 54
عساک أرسلتنی إلی بقّال من بقاقیل الکوفة، أو إلی جرمقان من جرامقة الکوفة، وإنّما أرسلتنی إلی سیف من أسیاف محمّد بن عبداللَّه صلی الله علیه و آله.
الطّریحی، المنتخب،/ 426/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 219؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 141
روی أنّ مسلماً کان من أشجع النّاس قلباً، وأشدّهم بطشاً. ولقد کان من قوّته أ نّه کان یأخذ الرّجل بیده فیرمی به فوق البیت، فلعنة اللَّه علی قاتله وخاذله.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 202
فاعلم أنّ من تأمّل فی أخبار المجلس، وأخذ بمجامعها، وتدبّر فی قول سیِّد الشّهداء علیه السلام فی کتابه إلی أهل الکوفة: «وأنا باعث إلیکم أخی وابن عمّی وثقتی من أهل بیتی مسلم بن عقیل»، بعد تأمّله وتدبّره فیما ذکره سیِّد الشّهداء لیلة العاشوراء، حیث قام خطیباً فی أصحابه وقال: «إنّک تعلم إنّی لا أعلم أصحاباً خیراً من أصحابی، ولا أهل بیت خیراً من أهل بیتی»، وهکذا بعد تأمّله وتدبّره فیما تضمّنته بعض الرّوایات المذکورة، من أنّ النّبیّ صلی الله علیه و آله بکی علی مسلم وقال علیه السلام: «یبکی فی شهادته الملائکة والمؤمنون».
علم أنّ لمسلم مقامات کریمة، ومناقب سنیّة، لا یسعها الطّوامیر والطّروس الطّوال، وکیف لا؟ فالعرق صحیح، والمنشأ کریم، والشّأن عظیم، والعمل جسیم، والعلم کثیر، والشّأن عجیب، واللّسان خطیب، والصّدر رحیب، فأخلاقه وفق أعراقه، وحدیثه یشهد لقدیمه، فقول الإمام علیه السلام فی شأنه یکشف عن کونه فی غارب السّنام من ذروة الشّرف من المکارم والفواضل والنّجدة والفضائل.
فجوهرة ذاته القدّیسة، وخمیرة طینته الطّاهرة کانت أقرب الخمیرات إلی عجینة الرّحمة، وطینة أهل بیت العصمة. فقول رسول اللَّه صلی الله علیه و آله کقول ولده وریحانته ولیّ اللَّه وابن ولیّه فی شأن مسلم بن عقیل یفید اصولًا إیمانیّة، وضوابط إیقانیّة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 55
فمنها: أنّ درجته دون درجة أهل العصمة، وفوق درجات غیرهم من أصحاب المقامات الجلیّة، والدّرجات العلّیّة.
ومنها: أنّ البکاء علیه من لوازم الإیمان، وخواصّ الإیقان.
ومنها: أ نّه قد بکی علیه جمیع أهل السّماوات، وحملة عرش الرّحمان.
ومنها: أنّ شأنه من بین حواری سیّد الشّهداء، کان کشأن أبی الفضل العبّاس وعلیّ الأکبر والقاسم، أی من جهة التّأیید والتّسدید والعصمة علی وجه، ومن وجه شدّة الإیقان.
ومنها: أ نّه وعمّه حمزة بن عبدالمطّلب طودان فی الشّجاعة شامخان، وأسدا الرّحمان.
ومنها: أ نّه وعمّه جعفر بن أبی طالب فی حیازتهما غارب السّنام من الدّرجة القصوی فی الشّهادة، والفوز بالسّعادة. رضیعا لبان، فخمیرتهما الطّیِّبة، وعجینتهما الطّاهرة قد عجنت بجملة من القطرات المنصبّة علیها من بحر عصمة حجج الملک المنّان، وشرکاء القرآن، ومن عین کافور فضلهم وشرفهم ونجدتهم.
بنفسی شجاعاً، یقول الصّدیق فی شأنه: «أرسل الحسین علیه السلام مسلم بن عقیل إلی الکوفة، وکان مثل الأسد، ولقد کان من قوّته أ نّه یأخذ الرّجل بیده، فیرمی به فوق البیت».
ویقول العدوّ فی حقِّه: «یا ابن زیاد، أتظنّ أ نّک بعثتنی إلی بقّال من بقاقیل الکوفة، أو إلی جرمقانی من جرامقة الحیرة؟ أوَ لم تعلم أ نّک بعثتنی إلی أسد ضرغام، وسیف حسام، فی کفّ بطل همّام، من آل خیر الأنام»؟
هذا، أقول: هنیئاً له هذا الشّرف والسّیادة، فهو من مضر فی سویداء قلبها، ومن هاشم فی سواد أطرافها، لا غرو أن یجری الجواد علی عرقه، وتلوح مخایل اللّیث فی شبله، ویکون النّجیب مشیداً لأصله، فهو من دوحة امتدّ عرقها، وبسق فرعها، وطاب عودها، واعتدل عمودها. فشرفه تضع له الأملاک خدودها وجباهها، وتلثم الجوزاء لُارومته أفواهها وشفاهها.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 56
وکیف لا؟! وقد ربّاه عمّه أمیرالمؤمنین، وکبر فی حجره، فکذلک یکون من أحبّه رسول اللَّه، وربّاه ولیّ اللَّه وحجّته علی جمیع خلقه.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 230- 231/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین «1»، 1/ 231- 232
وأقول: کونه فی أعلی درجات العدالة والثّقة ممّا لا یرتاب فیه ذو مسکة، کیف وإرسال الحسین إیّاه سفیراً ورسولًا من أعظم البراهین علی ثقته وعدالته. «2»
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 214
وتربّی علیه السلام فی بیت عمّه أمیر المؤمنین علیه السلام- باب مدینة علم الرّسول صلی الله علیه و آله- وحضر معه حروبه الثّلاثة: الجمل، وصفّین، والنّهروان.
وترعرع ونشأ فی صحبة ابنَی عمّه الإمامین: الحسن والحسین سیِّدی شباب أهل الجنّة، فنهل من علومهم، واقتبس من أنوارهم الشّی‌ء الکثیر، الأمر الّذی أهّله لأن یحتلّ ذلک المقام العظیم، فیکون: «ثقة الحسین علیه السلام والمفضّل من أهل بیته»، وسفیره الّذی یعتمد علیه إلی العراق- بلاد الشِّقاق والنِّفاق- والکوفة مشتبک القبائل والآراء والمذاهب والأهواء
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 214
وإنّ کلمة الحسین علیه السلام الثّمینة فی کتابه لأهل الکوفة: «وأنا باعث إلیکم بأخی وابن عمّی وثقتی من أهل بیتی مسلم بن عقیل» ترشد البصیر إلی مکانة مسلم العالیة فی العلم والکرامة والخبرة باصول السّیاسة، والإصلاح بین الامّة. ولو لم یعرفه الحسین بأنّ له القدرة علی نشر مبادئ الدّین القویم، وإزاحة الشّبه فی مختلف المسائل، وتنظیم الشّؤون الإداریّة والعسکریة، لم یعتمد علیه فی هذه السّفارة المهمّة (إذ الرّسول دلیل عقل المرسل).
النّقدی، زینب الکبری،/ 13- 14
__________________________________________________
(1)- [حکاه عنه قریب بهذا المضمون فی المعالی].
(2)- از بعضی کتب مناقب نقل شده است که مسلم مانند شیر بود، و چنان نیرویی داشت که دست مردی را می‌گرفت و اورا به پشت بام پرتاب می‌کرد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 47
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 57
وکفی فی فضله وجلالته إرسال الحسین علیه السلام إیّاه سفیراً ورسولًا إلی أهل الکوفة.
المیانجی، العیون العبری،/ 47
تربیة السّفیر مسلم وتثقیفه:
لا شکّ أ نّه قد تربّی فی أحضان الإمامة، وحجور الولایة، وتثقّف بوارث النّبوّة، فاستضاء واستنار بتلک المشکاة الزّاهرة، واستمدّ معارفه من تلک البحور الزّاخرة بالمعارف الالهیّة المتلاطمة أمواجها بالحکمیّات الرّبّانیّة، والعلوم القدسیّة السّماویّة.
إنّ من صحب باب مدینة العلم أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام، وسیِّدی شباب أهل الجنّة الحسن والحسین علیهما السلام من ورّثهما رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم علمه وسخاءه وهیبته وسؤدده.
المظفّر، سفیر الحسین،/ 12- 13
ویقول العدوّ فی حقّه: یابن زیاد! أتظنّ أ نّک بعثتنی إلی بقّال من بقاقلة الکوفة، أو جرمقان من جرامقة الحیرة؟ ألم تعلم أ نّک بعثتنی إلی أسد ضرغام، وسیف حسام، فی کفّ بطل همّام، من آل خیر الأنام؟ انتهی.
وهذه قصّة مشهورة تختلف ألفاظ ناقلیها، وتتّفق علی المعنی والدّلیل، علی أ نّه کان قویّاً، شدید السّاعد، إنّه اقتلع باب دار طوعة، وکانت باباً عظیمة مثبّتة فی الحائط، فدحاها لمّا استصعب علیه فتحها، وقد وصفه بعضهم بأ نّه کان شدید السّاعدین کعمّه أمیر المؤمنین علیه السلام الّذی دحا باب خیبر.
قال الزّرکلی فی الأعلام ص 1037، ج 3: مسلم بن عقیل المقتول سنة 60 ه، سنة 680 م، تابعیّ، من ذوی الرّأی والعلم والشّجاعة، إلی آخره. وکلّ واحد من المؤرِّخین یذکر اختباءه للفتک بابن زیاد، إنّه کان من أشجع النّاس. أمّا صفاته البدنیّة، فکان من أجمل النّاس بشهادة المرویّ عن الإمام محمّد الباقر علیه السلام، وعن الحسن البصریّ التّابعیّ الشّهیر. إنّه قُتل مع الحسین علیه السلام سبعة عشر ما لهم علی وجه الأرض من مثیل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 58
شمائل سفیر الحسین علیه السلام وصفاته الکریمة:
إنّ شمائله ومزایاه الرّائعة، وصفاته اللّامعة، وأخلاقه العجیبة، یترجمها لنا الإمام علیه السلام فی زیارته، فیذکر منها الوفاء والنّصیحة والتّسلیم والرِّضا وأمثالهنّ، وبصیرته فی دینه، وصلابة إیمانه، ومضاء عزمه، ونفوذ عزیمته، وشدّته فی ذات اللَّه، ولینه لأولیاء اللَّه، وله السّخاء العظیم، والشّجاعة الباهرة، والعلم بجمیع فنونه، وسلامة الصّدر، وخلوص النّیّة، والإخلاص لأهل بیت النّبوّة، وکلّ ذلک مفروغ منه لا یسعنا الإلمام به فی هذه العجالة.
المظفّر، سفیر الحسین،/ 34، 40- 41
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 59

حدّثنا الحسین بن أحمد بن إدریس رحمه الله، قال: حدّثنا أبی، عن جعفر بن محمّد بن مالک، قال: حدّثنی محمّد بن الحسین بن زید، قال: حدّثنا أبو أحمد محمّد بن زیاد، قال: حدّثنا زیاد بن المنذر، عن سعید بن جبیر، عن ابن عبّاس، قال: قال علیّ علیه السلام لرسول اللَّه صلی الله علیه و آله: یا رسول اللَّه! إنّک «1» لتحبّ عقیلًا؟ قال: إی‌واللَّه إنِّی لأحبّه حبّین، حبّاً له، وحبّاً لحبِّ أبی طالب «2» له «3»، وإنّ ولده لمقتول فی محبّة ولدک، فتدمع علیه عیون المؤمنین، وتصلِّی علیه الملائکة المقرّبون. ثمّ بکی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله «4» حتّی جرت دموعه علی صدره، ثمّ «4» قال: إلی اللَّه أشکو ما تلقی عترتی من بعدی. «5»
الصّدوق، الأمالی،/ 128- 129؛ المجلس 27 رقم 3/ عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 1/ 281 رقم 151؛ المجلسی، البحار، 44/ 287- 288؛ البحرانی، العوالم، 17/ 349؛ أبو علیّ الحائری، منتهی المقال، 6/ 259 (ط حجری)،/ 300؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 215؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 225؛ الحائری، ذخیرة
__________________________________________________
(1)- [فی زینب الکبری مکانه: قول النّبیّ صلی الله علیه و آله لعلیّ وقد قال له: إنّک ...»، وأیضاً فی المعالی: قال علیّ علیه السلام لرسول اللَّه صلی الله علیه و آله: إنّک ...].
(2)- [لم یرد فی زینب الکبری].
(3)- [إلی هنا لم یرد فی منتهی المقال، وإلی هنا حکاه فی تنقیح المقال، ج 2، وزاد فیه: وممّا ورد فی ذمِّه ما نطق بِمُضیِّه إلی معاویة لأجل حطام الدّنیا وترکه أخاه علیّاً علیه السلام، تعبیره علیه السلام عنه بالجلف الجاف، ونحن إکراماً له لأجل أخیه علیّ علیه السلام، وابن عمّه رسول اللَّه (ص)، وابنه مسلم، نسکت عنه، لکنّا لا نثق بخبره].
(4- 4) [لم یرد فی زینب الکبری].
(5)- علی علیه السلام به رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: شما عقیل را دوست دارید؟ فرمود: «آری، به خدا دو محبت به او دارم؛ یکی برای خودش و یکی برای آن که ابوطالب دوستش می‌داشت و فرزندش به خاطر دوستی فرزندت کشته خواهد شد و دیده مؤمنان بر او اشک ریزد و فرشتگان مقرب بر او صلوات فرستند.» سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله گریست تا اشک‌هایش بر سینه‌اش روان شد، سپس فرمود: «به خدا شکایت برم از آنچه خاندانم پس از من برخورند.»
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 128- 129
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 60
الدّارین، 1/ 130؛ القمّی، نفس المهموم،/ 37؛ المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 214، 2- 1/ 255؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 140؛ المظفّر، سفیر الحسین،/ 36؛ النّقدی، زینب الکبری،/ 14- 15؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 22؛ المیانجی، العیون العبری،/ 47؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 230؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 213
وروی الشّریف أبو محمّد النّسّابة الدّندانی المعروف بابن أخی طاهر، واسمه الحسن ابن محمّد بن یحیی بن الحسن بن جعفر الحجّة ابن عبیداللَّه بن الحسین بن علیّ بن الحسین ابن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، عن جدِّه، یرفعه أنّ النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم قال لعقیل بن أبی طالب:
أنا أحبّک یا عقیل حبّین، حبّاً لک وحبّاً لأبی طالب، لأنّه کان یحبّک.
المجدی،/ 8/ عنه: المروزی، الفخری،/ 193
قال له [عقیل] النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم: إنِّی أحبّک حّبین: حبّاً لقرابتک [منِّی] «1»، وحبّاً لما کنت أعلم من حبِّ عمِّی إیّاک.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 3/ 422/ مثله ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 11/ 250؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 133
وکان أبو طالب یحبّه حبّاً شدیداً، ولذا قال له رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم: إنِّی لأحبّک حبّین، حبّاً لک، وحبّاً لحبِّ أبی طالب.
ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط بیروت)،/ 48/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 133
فی (القمقام) قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله لعقیل: إنّی أحبّک حبّین، حبّاً لقرابتک، وحبّاً لما کنت أعلم من حبِّ عمِّی إیّاک.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 230- 231
__________________________________________________
(1)- [من الشّرح].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 61

من روی عنه:
صفوان بن موهب سمع مسلم بن عقیل، روی عنه عمرو بن دینار وعطاء، یروی عن عبداللَّه بن محمّد بن صیفی.
البخاری، التّاریخ، 4/ 307 رقم 2929
قال مسلم: «1» قول رسول اللَّه (ص) «1»: «إنّ الإیمان قیّد «2» الفتک، «3» لا یفتک مؤمن». «4»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 235/ مثله: الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 363؛ ابن أعثم، الفتوح، 5/ 73؛ أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 65؛ أبو علیّ ابن مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 45؛ الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 202؛ ابن الأثیر، الکامل، 3/ 269؛ النّویری، نهایة الإرب، 20/ 392؛ ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 153؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة «5»، 4/ 211، القمّی، نفس المهموم «6»،/ 97؛ القزوینی، تظلم الزّهراء «5»،/ 134؛ المیانجی، العیون العبری «5»،/ 39؛ بحرالعلوم، مقتل الحسین علیه السلام «6»،/ 224؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 175
__________________________________________________
(1- 1) [فی الطّبریّ ومقاتل الطّالبیّین: فحدیث حدّثه (مقاتل الطّالبیّین: حدّثنیه) النّاس عن النّبیّ (ص)، وفی الفتوح وتجارب الأمم والخوارزمی والکامل ونهایة الإرب: حدیث سمعته من عمِّی علیّ بن أبی طالب علیه السلام، والبدایة والنّهایة: حدیث بلغنی عن رسول اللَّه (ص) أ نّه قال].
(2)- [البدایة والنّهایة: ضدّ].
(3)- [إلی هنا حکاه فی الفتوح والخوارزمی].
(4)- [حکی هذا الحدیث فی مسند أحمد ج 1، ص 166؛ ومنتخب کنز العمّال بهامشه ج 1، ص 57؛ والجامع الصّغیر للسّیوطی ج 4، ص 123؛ وکنوز الحقائق بهامشه ج 1، ص 95، ومستدرک الحاکم ج 4، ص 352، ومناقب ابن شهرآشوب، ج 2، ص 318؛ والبحار ج 11، فی معاجز الصّادق علیه السلام، ووقایع الأیّام عن الشّهاب فی الحکم والآداب].
(5)- [حکوه عن مقاتل الطّالبیّین].
(6)- [حکیاه عن الطّبریّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 62
[قال «1»: أبو حاتم «2»: وممّن روی عن الصّحابة فی «3» الأقالیم [...]].
(مسلم) بن عقیل بن أبی طالب الهاشمیّ، کنیته أبو داود، وکان أشبه ولد عبدالمطّلب بالنّبیّ (ص). أدرک جماعة من أصحاب النّبیّ (ص)، روی عنه صفوان بن موهب «4».
ابن حبّان، الثّقات، 5/ 347، 391
قال: سمعته من أمیر المؤمنین علیه السلام أ نّه قال: لا إیمان لمَن قتل مسلماً.
الطّریحی، المنتخب،/ 424/ مثله: القندوزی، ینابیع المودّة،/ 335
قال: حدیث سمعته من علیّ بن أبی طالب علیه السلام قال: لا إیمان لمن قتل بالغدر مسلماً.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 183
__________________________________________________
(1)- زید فی ظ: الشّیخ الإمام الحافظ.
(2)- زید فی ظ: بن حبّان البستیّ رحمه الله.
(3)- زید فی ظ: شرق.
(4)- من ظ والتّاریخ الکبیر، وفی الأصل وم: وهب.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 63

وروی المدائنیّ قال: قال معاویة یوماً لعقیل بن أبی طالب: هل من حاجة فأقضیها «1» لک؟ قال: نعم، جاریة عرضت علیَّ وأبی أصحابها أن یبیعوها إلّابأربعین ألفاً «2»، فأحبّ معاویة أن یمازحه، قال «3»: وما تصنع بجاریة قیمتها أربعون ألفاً وأنت أعمی؟ تجتزئ بجاریة قیمتها خمسون «4» درهماً. قال: أرجو أن أطأها، فتلد لی غلاماً «5» إذا أغضبته یضرب «6» عنقک «7»! فضحک معاویة وقال: مازحناک یا أبا یزید. وأمر فابتیعت له الجاریة الّتی أولد «8» منها مسلماً رحمه الله.
فلمّا أتت «9» علی مسلم «10» ثمانی عشرة سنة «10» وقد «11» مات عقیل أبوه، قال «12» لمعاویة:
«13» یا أمیر المؤمنین «13»! إنّ لی أرضاً بمکان کذا من المدینة، وإنِّی «14» أعطیت بها مائة ألف،
__________________________________________________
(1)- [فی المعالی مکانه: دخل یوماً علی معاویة، فقال له معاویة: هل من حاجة لک یا عقیل فأقضیها ...].
(2)- [المعالی: ألف، وزاد فیه: درهم وأنا أحبّ أن أشتریها].
(3)- [المعالی: فقال، وزاد فیه: یا عقیل].
(4)- [ذخیرة الدّارین: أربعون].
(5)- [زاد فی المعالی: فارساً شجاعاً].
(6)- [ذخیرة الدّارین: ضرب].
(7)- [زاد فی ذخیرة الدّارین والمعالی: بالسّیف].
(8)- [فی ذخیرة الدّارین ص 133 والمعالی: ولد].
(9)- [ذخیرة الدّارین ص 133: أتی].
(10- 10) [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین ص 271: سنون، وفی ذخیرة الدّارین ص 133: ثمانیة عشر سنة].
(11)- [لم یرد فی المعالی].
(12)- [زاد فی المعالی: یوماً].
(13- 13) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین ص 271].
(14)- [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین ص 271: قد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 64
وقد أحببت أن «1» أبیعک إیّاها «1»، فادفع إلیّ ثمنها. فأمر معاویة بقبض الأرض ودفع الثّمن إلیه.
فبلغ ذلک الحسین علیه السلام، فکتب إلی معاویة: أمّا بعد، فإنّک غررتَ «2» غلاماً من بنی هاشم، فابتعت منه أرضاً لا یملکها، فاقبض «3» من الغلام «3» ما دفعته إلیه، واردد علینا «4» أرضنا.
فبعث معاویة إلی مسلم «5» فأخبره «6» ذلک «5» وأقرأه «6» کتاب الحسین علیه السلام وقال «7»: اردد علینا «8» مالنا وخذ أرضک، فإنّک بعت «9» ما لا «10» تملک، فقال مسلم، أمّا «10» دون أن أضرب رأسک بالسّیف فلا «11». فاستلقی معاویة ضاحکاً یضرب برجلیه وقال «12»: یا بنیّ هذا واللَّه کلام «13» قاله لی أبوک حین «14» ابتعت له 14 امّک، ثمّ کتب إلی الحسین علیه السلام: إنِّی «15» قد رددت
__________________________________________________
(1- 1) [المعالی: أبیعها إیّاک].
(2)- [فی البحار وذخیرة الدّارین، ص 133: اغتررت].
(3- 3) [ذخیرة الدّارین، ص 271: منه].
(4)- [فی المعالی وذخیرة الدّارین، ص 271: إلینا].
(5- 5) [لم یرد فی إبصار العین وذخیرة الدّارین، ص 271].
(6- 6) [المعالی: بذلک وقرأ].
(7)- [زاد فی ذخیرة الدّارین، ص 271: له].
(8)- [المعالی: إلینا].
(9)- [المعالی: بعتنا].
(10- 10) [المعالی: تملکه فغضب مسلم وقال: مه].
(11)- [لم یرد فی المعالی].
(12)- [ذخیرة الدّارین: یقول له].
(13)- [ذخیرة الدّارین، ص 272: ما].
(14- 14) [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین، ص 272: ابتاع، وفی ص 133: ابتیعت له].
(15)- [ذخیرة الدّارین، ص 272: أنّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 65
علیکم «1» الأرض «2»، وسوّغت مسلماً ما أخذه. «3» فقال الحسین علیه السلام: أبیتم یا آل أبی سفیان إلّاکرماً «3». «4»
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 11/ 252/ عنه: المجلسی، البحار، 42/ 116- 117؛ مثله السّماوی، إبصار العین،/ 41؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 133، 271- 272؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 231؛ المظفّر، سفیر الحسین،/ 9
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی إبصار العین وذخیرة الدّارین، ص 272. وفی المعالی: لکم].
(2)- [ذخیرة الدّارین، ص 272: أرضکم].
(3- 3) [لم یرد فی إبصار العین وذخیرة الدّارین، ص 133 و 272، وسفیر الحسین والمعالی].
(4)- ابن ابی‌الحدید در روایت مرسلی که از مدائنی نقل می‌کند، داستان مزبور را این گونه آورده است:
روزی معاویه به عقیل گفت: آیا تورا نیازی هست که من برآورم؟ عقیل پاسخ داد: آری، کنیزی وجود دارد که به من معرفی شده است، اما صاحبان اورا به چهل هزار درهم می‌فروشند. معاویه زبان به شوخی گشود که: تورا چه کار آید که کنیزی به قیمت چهل هزار درهم تهیه کنی و حال آن که از دو چشم نابینایی؟ به نظر من برای تو کنیز پنجاه درهمی کافی است.
عقیل در جواب گفت: هدف من این است که از این کنیز فرزندی به دنیا آورم که چون تو بر او خشم‌گیری با شمشیر گردنت را بزند. معاویه خندید و اظهار نمود که: «ای ابایزید، من قصد شوخی داشتم.»
سپس دستور خرید کنیز مورد نظر را صادر نمود و از همین کنیز بود که مسلم به دنیا آمد.
چند سالی گذشت و هجده سال از عمر مسلم سپری شده بود که پدرش دیده از جهان فرو بست. وی به سراغ معاویه رفت وگفت: من در مدینه زمینی دارم که آن‌را در مقابل صدهزار درهم خریده‌ام. حال از تو می‌خواهم که آن را از من خریداری کنی و بهایش را بپردازی. معاویه فوراً دستور پرداخت وجه مزبور و حفظ زمین را صادر نمود.
امام حسین علیه السلام از این رویداد آگاه شدند؛ فوراً در نامه‌ای برای معاویه نوشتند:
اما بعد، تو پسری از طایفه بنی‌هاشم را فریفته‌ای و زمینی را از او خریده‌ای که وی مالک آن نیست. پس هرچه زودتر زمین را به خودمان بازگردان و پول را از آن پسر بازستان.
معاویه کسی را نزد مسلم فرستاد و نامه امام را به او گزارش کرده، آن را برای مسلم خواند. آن‌گاه گفت: پول ما را به ما بازگردان و زمینت را بازگیر که تو مالی را فروخته‌ای که صاحب آن نبوده‌ای. مسلم پاسخ گفت: این کار را فقط در صورتی انجام می‌دهم که گردن تورا با شمشیر بزنم؛ وگرنه از انجام خواسته تو اجتناب خواهم نمود. معاویه بر روی زمین دراز کشید و در حالی که می‌خندید، گفت: «پسرم! به خدا سوگند، هنگامی که مادر تورا برای پدرت خریداری کردم، پدرت همین جمله را بر زبان آورد.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 66
__________________________________________________
به دنبال این گفت‌وگو، معاویه در نامه‌ای برای حضرت امام حسین علیه السلام نوشت: «من زمین را به شما بازگرداندم و آنچه را مسلم از من گرفته بود، به وی بخشیدم.» امام فرمودند: «ای آل ابوسفیان! به راستی که از شما جز بخشندگی و کرامت سرنمی‌زند.»
در این روایت طولانی، نقاط ضعف مهمی به چشم می‌خورد که هرگونه استناد به آن را غیر ممکن می‌سازد، که ما برخی از آن‌ها را برمی‌شماریم:
نکته اول: این روایت، سند ندارد و بدیهی است که حذف نام راویان تا چه اندازه موجب سقوط ارزش روایت می‌گردد، زیرا انسان نسبت به خصوصیات کسانی که نامشان یاد نشده است، هیچ گونه شناختی ندارد و فریب و نیرنگ نیز امری است رایج.
نکته دوم: مدائنی کسی است که اطمینان و وثوق به روایات وی وجود ندارد، با آن که در کتب و مجموعه‌های حدیث، از او بسیار سخن نقل شده است. ابن عدی در «الکامل» اورا تضعیف می‌نماید 1 و گواه بر ضعف وی آن که این شخص از نظر خصلت‌های روحی گرایشی شدید به امویان داشت. توضیح این که: مدائنی از موالی آل عبدشمس بود و پیوند «ولاء» 2 به سان تربیت نقشی اساسی در روحیات و عقاید افراد دارد. از این‌رو برای وی بسیار خوشایند بوده است که امویان در میان مردم به صفات برجسته اخلاقی شناخته شوند تا قلوب مردم به سوی آنان گرایش یابد و در برابر فرمانشان سر تسلیم فرود آورند. [...]
سند ما بر آن که مدائنی با بنی‌امیه پیوند «ولاء» داشته، مطلبی است که یاقوت نقل می‌کند. او می‌گوید: «علی بن عبداللَّه بن ابی سیف البصری المدائنی البغدادی، مولای سَمُرة بن حبیب بن عبد شمس بن عبد مناف 3 بود.»
ذهبی و ابن‌حجر اورا مولای عبدالرحمان بن سمرة [بن حبیب بن عبد شمس قرشی] می‌داند 4 و اگرچه این دو ادعا هیچ یک با سال ولادت مدائنی و تاریخ وفات عبدالرحمان سازگار نیستند؛ زیرا مدائنی به سال 135 هجری زاده شده و عبدالرحمان بن سمره در سال 50 هجری از دنیا رفته است. اما با درنظر گرفتن یک نکته می‌توان ناسازگاری مزبور را برطرف کرد.
ابن‌کثیر نوشته است که عبدالرحمان فرزند بسیاری داشته 5، و ابن‌حجر بعضی از آنان را به نام عبیداللَّه معرفی می‌کند که در فتنه ابن‌اشعث در بصره حضور یافته‌اند. 6 لذا به نظر می‌رسد که اصل «ولاء» مزبور با همین فرزندان بوده که به اعتبار آن‌ها مدائنی را مولای عبدالرحمان یا مولای سَمُرة خوانده‌اند و این استعمال هیچ‌گونه مانعی ندارد.
از طرفی مطالعه در کتب تاریخ و رجال نشان می‌دهد که عبدالرحمان‌بن سمرة از همان ریشه‌ای جدا شده که معاویه به آن انتساب دارد و هم او کارگزار معاویه در سیستان بوده است و با شورشیان خراسان 7، بلخ و کابل 8 به سود حاکم اموی جنگید و شهرهای رخج و بست 9 را در دوران حکومت وی فتح نمود. بنابر این تردیدی نیست که این مرد پیرو معاویه بوده، گام در جای پای او می‌گذارده و از مخالفین معاویه دوری-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 67
__________________________________________________
می‌جسته است. این استنتاجات، اموری قطعی و غیر قابل خدشه اند و به اصطلاح منطقیین، از قضایای «قیاساتُها معها» می‌باشند.
مدائنی کسی است که هماره به جعل احادیث سرگرم بوده و احادیثی به منظور جلالت قدر طایفه اموی و تحقیر و بی ارزش جلوه دادن بزرگ مردان خاندان وحی و نبوّت ساخته می‌شدند.
نکته سوم: دقت در عبارات این گفت‌وگو پیرامون کنیز، خود بیانگر گرای شدید مدائنی نسبت به امویان می‌باشد. او می‌خواسته با ساختن این داستان، سندی بر روح بردبار و شکیبای معاویه ارائه دهد و در مقابل، خاندان پاک نبوی را تحقیر نماید. اما غافل از آن که آینده نیّات پلید اورا آشکار خواهد نمود. مسلم در زمان فروش زمین، جوانی هجده ساله بوده و پدرش نیز دار فانی را وداع گفته بوده است. ابن‌حجر می‌نویسد که عقیل در سال شصت هجری درگذشته، و بعضی وفات اورا بعد از آن می‌دانند.
10 بنابراین، مسلم ساله بوده و پدرش نیز دار فانی را وداع گفته بوده است. ابن‌حجر می‌نویسد که عقیل در سال شصت هجری درگذشته، و بعضی وفات اورا بعد از آن می‌دانند. 10 بنابراین، مسلم هنگام شهادتش- که به سال شصت روی داد- فقط هجده سال داشت و حال آن که مورخین گفته‌اند او در طول حیات خود سه همسر یا بیشتر برگزید و پنج پسر و یک دختر داشت.
البته از نظر عقلی محال نیست که شخصی در طول مدت کوتاهی بعد از رسیدن به سن بلوغ، با سه همسر ازواج کند و صاحب شش فرزند گردد؛ اما نظامات عادی مانع پذیرش چنین مطلبی می‌گردند.
از آن مهمتر، هر یک از این سه تن- یعنی عقیل و مسلم و معاویه- در سال شصت از دنیا رفته‌اند. مسلم در ذی الحجه سال شصتم به شهادت رسید، مرگ معاویه در رجب همان سال روی داد و عقیل نیز معلوم نیست که آیا در ماه رجب در گذشته یا قبل از آن و یا بعد از آن. حال اگر وفات عقیل در ماه رجب و یا بعد از آن روی داده باشد، به هیچ روی نمی‌توان ادعای مسافرت مسلم به شام و فروش زمین به معاویه را پذیرفت.
اما اگر وفات وی قبل از ماه رجب باشد، حداکثر فاصله‌ای که می‌توان بین درگذشت او با مرگ معاویه در نظر گرفت، فاصله بین محرم و رجب، یعنی شش ماه می‌باشد. در این زمینه گرچه عقلًا بعید نیست که مسافرت از مدینه به شام و فروش زمین به وقوع پیوندد؛ اما چگونه می‌توان باور کرد که مسلم با تحمل سختی مسافرتی این چنین شتابان نزد معاویه رود و زمینی را که در مدینه خریداری نموده به او بفروشد! در جمله مسلم به معاویه به صراحت آمده که زمین مورد بحث در مدینه بوده است. او به معاویه گفت: «من در فلان نقطه از مدینه زمینی دارم که به قیمت صدهزار درهم خریده‌ام و اینک مایلم آن را به تو بفروشم.»
هر انسان منصفی باور می‌کند که رادمردی چون مسلم، نماینده امام حسین‌بن علی علیه السلام به سوی مردم کوفه، هرگز مرتکب این اقدام سفیهانه نمی‌شود و هیچ‌گاه به کاری دست نمی‌یازد که عقل مؤید آن نیست، و سرزنش خردمندان را در پی دارد. آخر آیا مسلم می‌تواند خود را قانع کند که فقط به هدف فروش زمینی در مدینه راهی سخت را طی نماید و خویشتن را به معاویه نزدیک گرداند؟ حاشا و کلّا که طبع منیع و روح-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 68
__________________________________________________
بلند هاشمی‌نژاد او به چنین ذلت و خواری تن دردهد. چگونه مسلم با معاویه همنشین گردد، و حال آن که او شاهد ریخته شدن خون‌های پاک آل پیامبر و شیعیانشان به دست همین مرد پلید بوده است! هنوز شمشیر او که قطرات خون یاوران امیر المؤمنین علی علیه السلام از آن می‌چکید، خشک نشده است؛ هنوز نیرنگ بازیها و دغل‌کاریهای او در برابر سبط مظلوم پیامبر حضرت حسن مجتبی علیه السلام از یادها نرفته است؛ و هنوز بزرگان شیعه و پیشوایانشان با صراحت تمام سخن از ناراستی و انحراف این مرد جنایتکار به میان می‌آورند. در چنین شرایطی آیا سزاوار است که مسلم با معاویه آشتی کند و به او و بخششهایش دل بندد؟! هرگز.
شاید کسی گمان کند که مسلم این اقدام را به منظور استخلاص دارایی‌های خود از دست معاویه انجام داده است؛ ولی این پندار از ریشه باطل است، چرا که شکوه و عظمت و مناعت این خاندان به هیچ روی با اقداماتی این چنین سازگاری ندارد. مردان بزرگ هیچ‌گاه تن به خواری نمی‌دهند، و جان‌های پاک هرگز روشی را که با ذلت و حقارت توأم باشد، برنمی‌گزینند؛ اگرچه فقط به خاطر دور ماندن از سرزنش مردم عادی باشد.
آنچه گفتیم با فرض درگذشت عقیل، در سال شصتم هجری بود. اما اگر زمان وفات وی را- آن گونه که در عبارت ابن‌حجر خواندیم- در سال‌های بعد از شصت بدانیم؛ فساد و نادرستی داستان روشن‌تر شده و هیچ راهی برای تصحیح و توجیه آن باقی نمی‌ماند. زیرا از یک طرف ماجرای فروش زمین توسط مسلم به دوران بعد از درگذشت عقیل مربوط می‌شود و حال آن که قبل از وفات وی، مرگ معاویه روی داده و او در دل خاک مدفون شده بود و مسلم نیز ردای شهادت بر تن کرده، به لقای حضرت حق شتافته بود.
حال اگر نظر صفدی و ابن کثیر را بپذیریم و وفات عقیل را سال پنجاهم هجری بدانیم 11؛ در این صورت، مسلم هنگام شهادت جوانی بیست و هشت ساله بوده، و هنگام ولادتش سال سی و دوم هجری می‌شود. به عبارت دیگر وی پنج سال قبل از شروع نبرد صفین دیده به جهان گشوده است. البته این نظریه با شماره فرزندان او سازگار می‌باشد، اما با مطلبی که ابن‌شهرآشوب- مورخ مورد اعتماد هر دو فرقه شیعه و سنی- ذکر می‌کند، منافات دارد. 12 او می‌گوید:
«در نبرد صفین، امام علی علیه السلام، حسن و حسین و عبداللَّه بن جعفر و مسلم بن عقیل را در سمت راست سپاه قرار دادند و سرپرستی سمت چپ را به محمد بن حنفیه، محمد بن ابی‌بکر و هاشم بن عتبة المرقال سپردند.»
بدیهی است کسی که امام اورا هم ردیف پسر عموهایش قرار می‌دهد، باید از نظر سنّی با آن‌ها همسان باشد و آن‌ها در حدود سی و پنج سال داشتند؛ هم چنان که بین محمد بن حنفیه و محمد بن ابی‌بکر تقریباً-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 69
__________________________________________________
برابری در سن وجود داشت. محمدبن حنفیه به سال 16 هجری زاده شد و بنابر این در هنگامه صفین بیست و یک سال داشت. محمدبن ابی‌بکر نیز در سال حجة الوداع در منطقه «ذی الحلیفه» یا «شجره» دیده به جهان گشود و در سال 38 به قتل رسید، یعنی در واقعه صفین جوانی بیست و هفت ساله بود.
بدین‌گونه باید ادعا کنیم که مسلم در نبرد صفین جوانی سی یا بیست و هشت ساله بوده، ولادتش در سال هفتم یا نهم هجری روی داده و در هنگام شهادت بیش از پنجاه سال داشته است. در این صورت چگونه می‌توان تصور کرد که معاویه پیش از زاده شدن او در شام حکومت می‌کرده و عقیل به سراغ او رفته بوده است. اصولًا با این محاسبات به دست می‌آید که مسلم قبل از آن که معاویه اسلام بیاورد، قدم به جهان گذارده است؛ زیرا معاویه در سال نهم هجری، چند ماه جلوتر از رحلت پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله اظهار اسلام نمود.
جالب‌تر آن که اگر ما نظر واقدی را در این زمینه برگزینیم، نادرستی داستان مزبور بیشتر بروز می‌کند. او می‌گوید: هنگامی که مسلمانان بعد از محاصره‌ای دراز مدت به شهر «البهنسا» وارد شدند، مسلم بن عقیل نیز همراه هاشمیین داخل شهر شد، درحالی که این اشعار را می‌سرود:
جنگ به درازا کشید و شب زنده‌داریها طولانی شد، کم‌خوابیها و ناله‌های مداوم مرا به ستوه آورد، اینک به خونخواهی جعفر و علی قیام خواهم کرد و خواسته تورا ای عقیل برآورده خواهم ساخت. من در این سرزمین همه سگان را از دم تیغ می‌گذرانم، امید است که در هنگامه نبرد، تب و تاب دل فرو نشیند.
و همه می‌دانیم که فتح «البهنسا» در دوران عمربن خطاب بوده است. 13
پرواضح است که اگر کسی همراه با مجاهدان و رزمندگان زمان عمر بن خطاب به جنگ می‌رود، لا اقل باید بیست سال داشته باشد. در این صورت ولادت او در نخستین سال‌های هجرت روی داده است؛ همان سال‌ها که معاویه در گرداب شرک و گمراهی اسیر بود و سر بر آستان بندگی بت‌ها می‌سایید.
از این همه بگذریم، مسلم شخصیتی است برجسته که امام امیر المؤمنین اورا شایسته رهبری جنگ یافته و وی را هم‌ردیف دو فرزندش حسن وحسین علیهما السلام و برادرزاده‌اش عبداللَّه‌بن جعفر عهده‌دار میمنه سپاه نموده است. همچنین سرور شهیدان این مرد را لایق ولایت بزرگ‌ترین شهر عراق،
یعنی کوفه می‌دانسته و مقام نمایندگی در همه امور دینی و دنیایی را از جانب خود بر او واگذار فرموده است. آری، چنین انسانی باید از عقل، درایت، اخلاق و دیانت به حدّ کافی برخوردار باشد، تا موجب سرزنش و سرشکستگی امام نگردد و کسی نتواند بر امام خرده بگیرد که نماینده شما شخصی است فرومایه، یا آن که به کارهای خفّت‌بار دست می‌یازد، یا آن که مرتکب عمل حرام می‌گردد، و یا آن که نشان کم‌خردی در او یافت می‌شود. این چنین نقاط ضعفی- اگرچه در گذشته روی داده باشد- مایه سرشکستگی انسان و از بین رفتن ارج و قدر اجتماعی وی می‌گردد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 70
__________________________________________________
به علاوه این که اگر ارتکاب چنین اموری را در گذشته برای فردی جایز بدانیم، طبیعی است که احتمال بازگشت به سوی آن‌ها در زمان مسئولیت نیز کاملًا منطقی و به جا خواهد بود؛ و حال آن که با پیدایش این احتمال، نقض غرض می‌شود و امام به نتیجه و هدف اصلی دست نمی‌یابد. به عبارت دیگر؛ اگر کسی از سوی امام علیه السلام به نمایندگی می‌رود، باید انسانی وارسته و پاکدل باشد، هرگونه زمینه تردید و ابهام را از میان بردارد و از همه اموری که با دین و انسانیت منافات دارد، اجتناب ورزد.
بنابراین امام ابوعبداللَّه الحسین علیه السلام کسی را به عنوان کارگزار خود روانه کوفه نمی‌کند، مگر آن که یقین دارد که او در انجام وظایف و تصمیمات خویش بُرنده‌تر از آهن است. ما تردیدی نداریم که اگر امام حسین بن علی، مسلم را به عنوان والی و جانشین خود معرفی می‌کند و اورا به این افتخار بزرگ نایل می‌گرداند و دو تن از برادران دینی و
ایمانی را همراه وی می‌فرستد و اطمینان و وثوق خود را نسبت به اقدامات وی اعلام می‌فرماید؛ همه از آن‌روست که حضرتش مسلم را می‌شناسد، و می‌داند که او در تمام دوران حیات دنیایی خود تا لحظه‌ای که افتخار نیابت از سوی امام را کسب کرده است؛ هماره بزرگمرد دانش و تقوا بوده از درایت و سیاست برخوردار می‌باشد و به زیور اخلاق و ایمان آراسته است.
پس تردیدی نمی‌ماند که فروش زمین از مردی چون مسلم به آدمی مانند معاویه، قبل از مشاوره با سیدالشهدا صحت ندارد. حتی اگر نیاز شدید و تنگدستی غیر قابل تحملی برای مسلم پیش آمده باشد، با وجود سبط گرانقدر رسول اللَّه صلی الله علیه و آله او هرگز به دیگری رجوع نمی‌کند؛ چرا که می‌داند امام حسین‌بن علی بر قله بلند کرامت جای دارد و به آسمان پر ابری می‌ماند که پیوسته باران رحمتش به سوی وی و دیگر افراد امت سرازیر است.
شگفت‌آور نیز آن که مدائنی در قسمتی از این داستان، سخن از پیشوای ظلم ستیز شیعه حضرت حسین بن علی علیه السلام به میان آورده و ادعا نموده است که امام بعد از آن که معاویه زمین را بازگرداند و مال را نیز بخشید، در نامه‌ای برای او نوشتند: «ای فرزندان ابوسفیان! از شما خاندان، جز کرم نشاید.» دروغ بودن این نامه چنان روشن است که نیاز به استدلال ندارد. آخر چه کسی باور می‌کند که آقای جوانان بهشت برای آل ابو سفیان، خصلت نیکویی بشناسد؟! راستی از همان روزهای نخستین که عبد الشمس در برابر هاشم فخرفروشی می‌کرد تا آن روز که معاویه به دشمنی با امیر المؤمنین علیه السلام کمر بسته بود، کدام مکرمت اخلاقی در آنان دیده شد و کدام رفتار ارزشمند از ایشان سر زد؟ آری، آن‌ها جز پلیدی و زشتی در سراسر زندگانی‌شان صفت دیگری نداشتند که گاهی در زبان نیز به این خصال ناپسند اعتراف می‌کردند.
معاویه در سفارش خود به یزید می‌گفت: «تا می‌توانی گذشت و بخشش را پیشه خود ساز، ولی هرگاه فرصت وموقعیت یافتی، دست به قبضه شمشیر ببر.» 14
نگارنده این سطور یقین دارد که با این بیان روشنگرانه، برای خواننده کم‌ترین شکی باقی نمانده که مدائنی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 71
نقد هذه القصّة من وجوه: 1- کیف یکون مسلم ابن جاریة یشتریها معاویة فی خلافته، ومسلم لدة العبّاس بن علیّ علیه السلام، وفی سنّه إن لم یزد علیه، وشهد حرب صفّین مع عمّه أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
2- کیف یقدّم مسلم علی أمر لا یراجع فیه الحسین علیه السلام.
__________________________________________________
جمله «ای آل ابوسفیان! از شما جز کرم نشاید» را بر اسطوره مقاومت و شجاعت و جوانمردی، دروغ بسته و آقای جوانان بهشت را که نمونه غیرتمندی و اصالت خانوادگی است، به این سخن ناروا نسبت داده است.
1. لسان المیزان، ابن‌حجر، جلد 4، صفحه 253.
2. در میان عرب رسم چنین بوده که اگر شخصی به سرزمین جدیدی می‌آمد، خود را به یکی از خانواده‌های آنان وابسته می‌ساخت، تا از مزایای اجتماعی و حقوقی آنان بهره‌مند شود. این عمل را «ولاء» و شخص مذکور را «مَوْلی» می‌نامیدند.
3. معجم الادبا، جلد 14، صفحه 124.
4. لسان المیزان، جلد 4، صفحه 253، و میزان الاعتدال، 3/ 253 رقم 5921.
5. البدایه والنهایه، جلد 8، صفحه 74، حوادث سال 50 هجری، تاریخ دمشق، 36/ 285- 286.
6. تاریخ دمشق، 36/ 287، الاصابه، جلد 2، صفحه 393، ذیل نام عبدالرحمان رقم 5135، عبیداللَّه بن عبدالرحمان بن سمرة غلب علی البصرة فی فتنة ابن الأشعث سنة 81.
7. لسان المیزان، جلد 4، صفحه 190.
8. تاریخ یعقوبی، جلد 2، صفحه 193، طبع نجف.
9. الکامل فی التاریخ، ابن‌اثیر، جلد 3، صفحه 174، تاریخ دمشق، 36/ 289.
10. تقریب التهذیب، صفحه 366؛ الاصابه، جلد 2، صفحه 487.
11. نکت الهمیان، صفدی، صفحه 201؛ البدایه والنهایه، ابن کثیر، جلد 8، صفحه 47.
12. شرح حال ابن‌شهرآشوب را در این کتاب‌ها ببینید: بغیة الوعاة، سیوطی، صفحه 77؛ لسان المیزان، ابن‌حجر، جلد 5، صفحه 310؛ طبقات المفسرین، شمس‌الدین محمدبن علی المالکی؛ البلغه، فیروزآبادی؛ الوافی بالوفیات، صفدی. در کتب دانشمندان شیعه نیز می‌توان به این متون رجوع کرد: علّامه حلی در خلاصه، میرزا محمد در منهج المقال، ابوعلی حائری در منتهی المقال، تفرشی در نقد الرجال، بهبهانی در تعلیقه، شیخ حرّ عاملی در امل الآمل و خوانساری در روضات الجنات.
13. فتوح الشام، صفحه 182.
14. نهایة الارب، جلد 6، صفحه 50.
طارمی، ترجمه مسلم للمقرم،/ 336- 337، 338- 339، 340، 341- 346، 348
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 72
3- کیف یبطل الحسین علیه السلام معاملة وقعت صحیحة یقبض، وإقباض وعقد من رجل بالغ، رشید، باع ما یملک.
والجواب عن هذه الانتقادات مع غضّ النّظر عن المناقشة فی سندها، وإنّها حکایة معتزلی عن حشوی.
1- ساقط، لأنّ القصّة لا تصرِّح بأنّ معاویة اشتری هذه الجاریة فی خلافته، فمن الجائز أن تکون فی أیّام إمارته علی الشّام من قبل عمر بن الخطّاب وعثمان بن عفّان، فإنّه تولّی لهما الشّام عشرین سنة. وقد کانت قریش تفد إلیه فی ظرف هذه الإمارة، فجاز أن یکون عقیل أحد الوافدین علیه فیها.
2- وعن أنّ مسلماً غلب علی ظنّه رضا الإمام الحسین علیه فی بیع أرض بأضعاف ثمنها وارتفاع الثّمن ممّا یرغب فیه العقلاء، فکم من مثرٍ قد باع داراً أو ضیعة بالثّمن المضاعف لرغبة المشتری فیها، ویشتری هو بثمنها ما هو أعلا وأکثر فائدة ونفعاً. وعلی هذا کان بیع مسلم بن عقیل لهذه الأرض مع ظنّه لرضا الحسین علیه السلام علی عادة العقلاء، ولکن الإمام الحسین علیه السلام یری من المصلحة استرداد الأرض واسترجاعها خوفاً أن یفرق ثمنا السّخاء الهاشمیّ، ویتلفه الجود الطّالبی، وفیه حقوق لأیتام وقاصرین.
3- إنّ الحسین علیه السلام کان إماماً، وله حقّ الولایة علی القاصرین، ومن المتیقّن أنّ ورثة عقیل بن أبی طالب اخوة مسلم کان کثیر منهم قاصراً فی ذلک الوقت. فوجب حفظ مالیّتهم، ولا یجوز بیع ما یملکه القاصر إلّاللولی الإجباری أو القیِّم، ولیس لمسلم علیه السلام هذا المنصب عند عقد تلک المعاملة. فوجب ردّ ما باعه، والبیع لم یقع صحیحاً علی هذا الوجه.
ولا نقص فی مسلم فی ذلک السّنّ أن لا یحیط بحلّ الأحکام الفقهیة، إذ العلم بالتّعلیم وإنّما المواهب الالهیّة والتّأییدات الرّبّانیّة تخصّ أهل العصمة علی أنّ الحسین علیه السلام کافل بسدّ حاجات مسلم وغیره من أقربائه، فلا ملزم لهم فی بیع ما یملکونه، فإنّها تحفظ ذخراً للحوادث، وعدّة للنّوائب، ورفعاً لخلّة الحاجة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 73
قال الشّریف الرّضیّ:
إنّما یدخر المال لحاجات الرّجال
هذا کلّه مع التّمشّی فی فرض صدورها، وإلّا فالحقیقة تأبی قبولها، أوّلًا أ نّها حکایة لا روایة. ثانیاً حاکیها معتزلی حنفیّ عن حشویّ حنبلیّ. ثالثاً التهافت فی مضامینها وأ نّه نسب إلی مسلم التّهوّر، حیث یقدّم علی ضرب رجل فی عاصمته وبین أجناده، ولو فرض أ نّه یحلم عنه لم یحلم عنه جنده، ومسلم أعقل من ذلک علی أنّ الحاکی متّهم بالعصبیّة الأمویّة، وإنّها مصادمة للتّاریخ فی وفاة عقیل، خاصّة علی قول من قال أ نّه توفّی فی خلافة یزید، قبل الحرّة. وعلیه تکون شهادة مسلم قبل موت أبیه، ومن قال أ نّه آخر خلافة معاویة، فعنی أنّهما توفّیا فی عام واحد. لکن هذا الأخیر لا یتّجه علی المدائنی، لأنّه مؤرّخ ولعلّه یعتمد أنّ وفاة عقیل کانت قبل موت معاویة بسنین، والمؤرّخ لیس بحجّة علی المؤرِّخ، وإن رجّحنا قولًا علی قول، ودعوی أنّ امّ مسلم عربیّة لاتسمع، إذ النّسب لا یثبت بالاجتهاد، ولا تلغی النّصوص للُامور الإعتباریّة کالقول بأنّ عبیداللَّه بن زیاد ما عابه بامّه کما عاب هشام بن عبدالملک زید بن علیّ، وفرق واضح امّ هشام قرشیّة، وامّ عبیداللَّه أعجمیّة هی مرجانة، وجدّته سمیّة أعجمیة، وقد علم ابن زیاد ما جری علی أبیه فی عهد معاویة وقبله، والنّاس تهاب سطوته، فلا تعیب امّه بحضوره، ولو احتکّ بمَن لا یرهب سلطانه، ولا یخاف سطوته کمسلم، لافتضح. فلذلک یحید عن ذکر الامّهات.
المظفّر، سفیر الحسین،/ 10- 12
البَهْنَسی بالفتح ثمّ السکون وسین مهملة مقصورة، مدینة بمصر من الصّعید الأدنی غربی النِّیل، وتُضاف إلیها کُورَة کبیرة ولیست علی ضِفّة النِّیل، وهی عامرة کبیرة کثیرة الدّخل، وبظاهرها مَشْهَد یُزار یزعمون أنّ المسیح وأمّه أقاما به سبع سنین وبها.
یاقوت الحموی، معجم البلدان، 1/ 771
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 74
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، والحمد للَّه‌والصّلاة والسّلام علی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
إعلم وفّقک اللَّه أنّ مدینة البهنسا ذکر بعض المفسِّرین أنّ اللَّه سبحانه وتعالی ذکرها فی کتابه العزیز بقوله عزّ وجلّ فی حقِّ عیسی علیه السلام: «وَجَعَلْنا ابْنَ مَرْیَمَ وأُمَّهُ آیَةً وآوَیْناهُما إلی رَبْوَةٍ ذاتِ قَرارٍ ومَعِین» (المؤمنون/ 50).
قال: هی أرض بهنسا، وکان من أمر عیسی علیه السلام ما ذکرناه.
الواقدی، فتوح الشّام،/ 418 (ط موقع الوراق)
فتح البهنسا وما فیه من الفضائل وما وقع فیه للصّحابة:
قالت الرّواة بأسانید صحیحة عمّن حضر الفتح من أصحاب السِّیَر والتواریخ مثل الواقدی وأبی جعفر الطّبرانی وابن خلّکان فی وفیات الأعیان، وابن کثیر فی تاریخ البدایة والنّهایة، ومحمّد بن إسحاق وابن هشام، وکلّ منهم دخل حدیثه الآخر لما فی ذلک من اختلاف الرّواة ممّن حضر الفتوحات وشاهد الواقعات من الصّحابة.
قالوا: وحضر ذلک معظم الصّحابة وکُبراؤهم، مثل: عبداللَّه بن عمرو بن العاص أمیر الجیوش علی مصر وأخیه محمّد، وخالد بن الولید وابنه سلیمان، وقیس بن هبیرة المرادیّ، والمقداد بن الأسود الکندی، ومیسرة بن مسروق العبسی، والزّبیر بن العوّام الأسدی وابنه عبداللَّه، وضرار بن الأزور. ومن بنی عمّ النّبیّ صلی الله علیه و آله، مثل: الفضل بن العبّاس، وجعفر بن عقیل، ومسلم بن عقیل، وعبداللَّه بن جعفر. ومن أبناء الخلفاء، مثل:
عبدالرّحمان بن أبی بکر الصِّدِّیق، وعبداللَّه بن عمر بن الخطّاب، وأبان بن عثمان، وقد اختصرنا فی أسمائهم خوف الإطالة، وکلّهم حدّثوا بما عاینوا من الفتوح وما شاهدوا من الوقعات، وحدّثوا بذلک أبنائهم.
الواقدی، فتوح الشّام،/ 422
قال: ثمّ استدعی من بعده [عبداللَّه بن عمر بن الخطّاب] جعفر بن عقیل، وأقرّه علی خمسمائة فارس، وسلّمه الرّایة، فتوجّه وهو یقول:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 75
أنا ابن عقیل من لؤی وغالب همام شجاع للأعادی غالب
حماة الوغی أهل الوفا معدن الصّفا إلی جود یمنانا مسیر الرّکائب
ولا یعرف المعروف إلّابعُرفنا ولا الجود إلّاجودنا کالمواهب
علا مجدنا فوق الثّنا وسناؤنا علا شرفاً فوق کلّ الکتائب
فیا ویل أهل البغی منّا إذا التقت فوارسنا فیهم بحدِّ القواضب
قال: ثمّ استدعی من بعده أخاه الفضل، وأمره علی خمسمائة فارس، وسلّمه الرّایة فتسلّمها، وتوجّه وهو یقول:
إنِّی أنا الفضل أبی عقیل أسیرُ للحربِ بلا تمهیل
بحدِّ سیفٍ قاطعٍ صقیل به أبیدُ الکافر الجهول
أنا ابن عمِّ أحمد الرّسول المُرسل المبعوث به التنزیل
الواقدی، فتوح الشّام،/ 427
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 76

کان ابن خمس وثلاثین سنة.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 397
وکان عمره الشّریف حین استشهد ثمانیة وعشرین سنة، وعاش مع أبیه ثمانیة عشر سنة، وبعد أبیه إلی أن قُتل عشر سنین. واستشهد فی الیوم الثّامن أو التّاسع من ذی الحجّة سنة تسع وخمسین.
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 1/ 214
وکان له من العمر یومئذ ثمانیة وعشرون سنة، عاش مع أبیه ثمانیة عشر سنة، وبعد أبیه إلی أن قُتل عشر سنین، وذلک مدّة عمره.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 135
وُلد مسلم بن عقیل علیه السلام فی المدینة فی دار أبیه، الّتی أصبحت بعد ذلک مقبرة لعموم آل أبی طالب.
ولم یضبط المؤرِّخون سنة ولادته علی التّحقیق، ولکن الّذی یؤثّر عنهم: أ نّه یوم استشهد (سنة ستّین للهجرة) کان عمره (34 أو 38 سنة)- علی اختلاف بین الرّوایات- ولعلّ الثّانی أظهر عندنا، لأنّه کان فی واقعة (صفّین) سنة 37 ه أمیراً علی فیلق حربی من قبل عمّه أمیرالمؤمنین علیه السلام- کما یقول التّاریخ-. فالمناسب لمن هذه منزلته أن لا یقل عمره عن العشرین عاماً.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 213- 214
کان مسلم بن عقیل مدنیّ النّشأة، حجازیّ البیئة والتّربیة والتّثقیف. ولد فی دارهم المعروفة بدار عقیل، والّتی صارت أخیراً مقبرة لآل أبی طالب، وهی فی أوّل البقیع.
ولم تعرف سنة ولادته تحقیقاً؛ ولأرباب المقاتل اختلاف فی تقدیر سنِّه یوم قُتل. فقائل:
استشهد وسنّه 28 سنة، وآخر یقول: سنّه 34 سنة لدة العبّاس الأکبر بن أمیر المؤمنین علیه السلام، وآخر یری أنّ سنّه 38 سنة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 77
والقول الأوّل غیر سدید، إذ من المستبعد أن یعتمد إمامان فی أهمّ المناصب علی من هو بهذا السّنّ کعمِّه أمیر المؤمنین علیه السلام، إذ أمره علی فیلق حربیّ یوم صفّین، وابن عمّه الحسین علیه السلام إذ ولّاه السّفارة.
وأهل ذاک العصر یأنفون من امرة الشّباب، وأمیر المؤمنین علیه السلام یولّیه علی المشایخ والکهول، والحسین علیه السلام یولّیه أعظم أمصار المسلمین فی ذلک الوقت، وجلّ أهلها قد أدرک عصر الجاهلیّة، فکیف ینقادون لامرة الشّباب. وقد قال حسّان بن أبی بجدل الکلبیّ لابن اخته خالد بن یزید بن معاویة، وقد استعان به علی ردّ الخلافة إلیهم:
إلْهُ عن هذا یا ابن اختی، فأنا أکره أن یأتینا النّاس بشیخ، وتأتیهم بغلام.
وعلی ما ذکرنا یترجّح أحد القولین الآخرین، وأرجحهما عندی الثّالث.
المظفّر، سفیر الحسین،/ 12
وکان له علیه السلام من العمر یوم استشهد ما یناهز السِّتِّین، فما فی بعض الکتب من أ نّه علیه السلام کان یوم قُتل ابن ثمانیة وعشرین لیس فی محلّه کما هو واضح.
المیانجی، العیون العبری،/ 46
نتیجه: در سال ولادت حضرت مسلم بن عقیل و عمر شریف آن حضرت اختلاف است با توجّه به آنچه مقرّم با استناد به شواهد تاریخی در ردّ حدیث مدائنی گفته است ذکر سنّ بیست و هشت سال عمر برای آن حضرت علیه السلام (با توجه به نقل ابن فندق در لباب الأنساب، 1/ 399 که عمر فرزند او عبداللَّه بن مسلم علیهما السلام را به هنگام شهادت در کربلا بیست و شش سال ذکر کرده است) قابل تأمّل می‌باشد. بحث سن و سال مسلم علیه السلام در «حدیث المدائنیّ ردّ المقرّم لهذا الحدیث» روشن شد.
[المحقِّقة]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 78

وکانت رُقیّة الکبری بنت علیّ عند مسلم؛ فولدت له: عبداللَّه، قُتل یوم الطّفّ، وعلیّاً، ومحمّداً، ابنی مسلم بن عقیل؛ وقد انقرض ولد مسلم بن عقیل.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 45
ولا بقیّة لمسلم.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 84
من أصهار علیّ بن أبی طالب رضی الله عنه [...] و (مسلم) بن عقیل بن أبی طالب، کانت عنده رقیّة بنت علیّ. وصاهره (مسلم) بن عقیل مرّة أخری، تزوّج رقیّة الصّغری بنت علیّ
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 55، 56/ عنه: المظفّر، سفیر الحسین،/ 14- 15
فولد «مسلم بن عقیل»: عبداللَّه بن مسلم، وعلیّ بن مسلم- امّهما رقیّة بنت علیّ بن أبی طالب- ومسلم بن مسلم، وعبدالعزیز.
ابن قتیبة، المعارف (ط دارالکتب)،/ 204 (ط دار إحیاء التّراث العربیّ)،/ 88
وولد مسلم بن عقیل: عبداللَّه وعلیّاً- امّهما رقیّة بنت علیّ بن أبی طالب- ومسلم بن مسلم- امّه من بنی عامر بن صعصعة- وعبداللَّه- لُامّ ولد- ومحمّداً.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 328، أنساب الأشراف، 2/ 70- 71
ولا عقب له. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 52/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 135، 271؛ المظفّر، سفیر الحسین،/ 8
«1»
__________________________________________________
(1)- از مسلم فرزندی در این دنیا به جای نماند. رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 77
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 79
وعمر، ورقیّة [إبنا أمیر المؤمنین علیه السلام] امّهما امّ حبیب بنت ربیعة، وکانا توأمین «1».
وأمّا رقیّة بنت علیّ علیه السلام فکانت عند مسلم بن عقیل، فولدت له عبداللَّه قُتل بالطّفّ، وعلیّاً، ومحمّداً إبنی مسلم.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 203، 204/ عنه: المجلسی، البحار، 42/ 93؛ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 371
ومسلم بن عقیل لا بقیّة له.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 376
وأمّا مسلم بن عقیل فلا عقب له.
الفخر الرّازی، الشّجرة المبارکة،/ 217
وعقبه «2» [عبداللَّه بن محمّد بن عقیل] من رجلین: محمّد الأکبر «3»، امّه [حمیدة] «4» بنت مسلم ابن عقیل بن أبی طالب، [وأمّها أمّ کلثوم بنت علیّ بن أبی طالب] «4».
المروزی، الفخری،/ 193/ مثله ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط النّجف)،/ 32؛ الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 41
مسلم وله عبداللَّه، وانقرض.
ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 349
فأمّا مسلم بن عقیل قتیل الکوفة، «5» فمنقرض «5».
ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط النّجف)،/ 32 (ط بیروت)،/ 49/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 135؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 234
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی البحار].
(2)- [فی عمدة الطّالب ومناهل الضّرب: أعقب].
(3)- [لم یرد فی عمدة الطّالب ومناهل الضّرب].
(4)- [من عمدة الطّالب ومناهل الضّرب].
(5- 5) [وسیلة الدّارین: لا عقب له].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 80
قال السّیّد الدّاودیّ فی کتاب العمدة [...]، فمنقرض ولا عقب له. «1»
وقال حمید بن أحمد فی کتاب الحدائق الوردیّة [...]، ولا عقب له.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 271
وعاتکة بنت مسلم بن عقیل بن أبی طالب الّتی کانت لها من العمر سبع سنین وبین من اسرت مع الأسری إلی الشّام، فهؤلاء کلّهم من أولاد أبی طالب علیه السلام.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 236- 237
تزوّج- أوّلًا- برقیّة الکبری بنت عمّه أمیر المؤمنین علیه السلام شقیقة عمر الأطرف من امّهما الصّهباء امّ حبیب التّغلبیّة. وتزوّج- ثانیاً- بعد مفارقة الاولی برقیّة الصّغری اخت رقیّة الکبری من أبیها، وامّها امّ ولد، وهی امّ عبداللَّه بن مسلم شهید الطّفّ، وقد حضرت رقیّة- هذه- واقعة الطّفّ، وکانت مع أخوات الحسین علیه السلام.
له من الأولاد خمسة أو ستّة- علی الظّاهر-: بنت وهی حمیدة- کما قیل- وبنون أربعة أو خمسة، وکلّهم استشهدوا فی سبیل المبدأ والعقیدة.
فعبداللَّه ومحمّد الأکبر المختلف فی اسمه: أ نّه جعفر أو عبدالرّحمان- من شهداء الطّفّ- کما عن مقاتل الطّالبیّین والمحبّر للنسّابة، وغیرهما. وذکر البلاذری فی (أنسابه) من شهداء الطّفّ مسلم بن مسلم، وعلیّ بن مسلم، ولعلّه اشتباه.
__________________________________________________
(1)- مؤلف گوید که: عدد اولاد مسلم را در جایی نیافتم و لکن آنچه بر آن ظفر یافتم، پنج تن شمار آوردم. نخستین، عبداللَّه بن مسلم که اول شهید از اولاد ابو طالب است و در واقعه «طف» بعد از علی‌اکبر و مادر او رقیه دختر امیر المؤمنین علیه السلام است. دوم، محمد و مادر او ام‌ولد است و بعد از عبداللَّه در کربلا شهید گشت. دو تن دیگر از فرزندان مسلم به روایت مناقب قدیم محمد و ابراهیم [هستند] که مادر ایشان از اولاد جعفر طیار می‌باشد. و کیفیت حبس و شهادت ایشان بعد از این، به شرح خواهد رفت. فرزند پنجم، دخترکی سیزده ساله به روایت اعثم کوفی [است] و او با دختران امام حسین علیه السلام در سفر کربلا مصاحبت داشت، و بدان که مسلم‌بن عقیل را فضیلت و جلالت افزون است، از آن که در این مختصر ذکر شود.
قمی، منتهی الآمال،/ 378
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 81
وأمّا ولداه الآخران: إبراهیم ومحمّد الأصغر- علی ما أسماهما الصّدوق- فکانا مع الحسین علیه السلام وأهل بیته یوم الطّفّ، وعمر أحدهما سبع سنین، وعمر الآخر ثمانیة.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 214
زوجات مسلم:
هنا عندنا حیرة وذهول من ناحیة تباین الکلمات الّتی أوردها النّسّابون، فنجد أنفسنا قاصرین عن التّطبیق وتألیف شتات الأقوال، فتجد واحداً یقول: تزوّج رقیّة بنت أمیرالمؤمنین علیه السلام، ثمّ تزوّج اختها رقیّة الصّغری، وآخر ینسب بنتاً له ویقول امّها امّ کلثوم بنت أمیر المؤمنین علیه السلام، وما دری أنّ رقیّة الصّغری تکنّی امّ کلثوم، فیکون قد تزوّج من بنات عمّه أمیر المؤمنین علیه السلام اثنتین، کلّ واحدة منهما تُسمّی رقیّة، وإحداهما تُکنّی امّ کلثوم، أم أ نّه تزوّج الثّلاثة رقیّة الکبری ورقیّة الصّغری وامّ کلثوم الصّغری، فتکون الحرائر من نسائه ثلاثة، کلّهنّ من بنات عمّه أمیر المؤمنین علیه السلام. یضاف إلیهنّ امّ محمّد بن مسلم وهی جاریة، فیبلغن أربعة. وتزویجه لهذه الثّلاث أخوات أو الاختین علی التّعاقب بعد مفارقة الاولی یتزوّج الاخری. أنا فی حیرة، فیعذرنی القارئ الکریم، وأقدِّم له کلام أهل النّسب، ولیحکم بما شاء. [ثمّ ذکر کلام محمّد بن حبیب فی المحبّر کما ذکرناه]
ویتّضح جلیّاً أ نّه تزوّج رقیّة الکبری شقیقة عمر الأطرف، وامّها الصّهباء التّغلبیّة، ورقیّة الصّغری، وامّها امّ ولد، وأ نّها امّ عبداللَّه بن مسلم الشّهید. نصّ علی هذا أبو الفرج الأصفهانیّ فی المقاتل، ونصّ أیضاً علی أنّ امّ محمّد بن مسلم امّ ولد، ویظهر من کلام ابن حبیب أ نّه تزوّج أولًا الکبری وفارقها، ثمّ تزوّج الصّغری کما هو ظاهر قوله، وصاهره مرّة أخری. ورقیّة هذه- أی الصّغری- شهدت کربلاء، وکانت مع أخوات الحسین علیه السلام اللّاتی خرجن معه، أمّا امّ کلثوم، فیذکر ذلک الدّاودیّ فی عمدة الطّالب، وسنذکر کلامه فی أولاد مسلم.
ولا یتوهّم أنّ امّ کلثوم هی الکبری بنت علیّ علیه السلام من فاطمة الزّهراء علیها السلام، بل هی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 82
امّ کلثوم الصّغری، امّها امّ ولد. وأنا لست أدری مَنْ هذه امّ کلثوم؟ فإنّی لم أجد لرقیّة کنیة بامّ کلثوم، والعهدة علی النّاقل.
أولاد مسلم بن عقیل:
نستفید من مجموع الأخبار: إن له أربعة بنین وبنتاً واحدة، وإن اختلفوا فی الأسماء فقد اتّفقوا علی العدد، فسمّی بعضهم أولاده جعفراً، وهو قول فخر الدّین الطّریحی فی المنتخب، وسمّی بعضهم أولاده علیّ بن مسلم، ومسلم بن مسلم، وعبدالعزیز بن مسلم، وعبداللَّه بن مسلم. وهذا قول ابن قتیبة فی المعارف، والمشهور أنّ أولاده هم: عبداللَّه بن مسلم، ومحمّد بن مسلم علی خلاف فی اسم الأخیر هل کان اسمه جعفر، کما یقول صاحب المنتخب، أم عبدالرّحمان، کما هو قول صاحب شرح القصیدة، أم محمّد، کما هو قول الأصفهانی والمحقّقین من العلماء. وإبراهیم ومحمّد الأصغر علی خلاف فی اسم الثّانی أهو محمّد أم جعفر، وهؤلاء الأربعة رزقهم اللَّه الشّهادة وألحقهم بأبیهم.
أمّا عبداللَّه بن مسلم، وقد ترجمنا له فی کتابنا (أعلام النّهضة الحسینیّة)، وفی کتابنا المستدرک علی مقاتل الطّالبیِّین ترجمة مطوّلة، فاستشهد مع خاله الحسین علیه السلام بطفِّ کربلاء محارباً، وکان أشجع أولاد مسلم، کما أنّ أباه مسلم أشجع أولاد عقیل، اشترک فی قتله عمرو بن صبیح الصّائدیّ من همدان، وأسید بن مالک الحضرمیّ حلیف کندة.
واستشهد وهو غلام مراهق، وشابّ لم یبلغ الحلم عند أکثر العلماء. فلاقی المنایا، وخاض الأهوال بثبات الکهول المجرّبین، والأبطال المحنکین. إنّ من أغرب القضایا الّتی درسناها فی التّاریخ العربیّ، ومن أعجب القصص الّتی حکاها لنا الأثر المقبول صولة هذا الشّابّ، ونکایته فی الأعداء.
إنّ مثل هذا الفتی الّذی یستحقّ لولا الأدب أن یسمّی طفلًا تقمّص البطولة الجبّارة بسنّ الطّفولیّة، وسمت به همّته حتّی خاض معمعة هائلة، ومعرکة طاحنة زلّت فیها أقدام الأبطال المجرّبین، والشّجعان المحنکین، وأنّ الفتیان الّذین هم فی مثل سنّه لیتسابقون إلی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 83
محافل اللّهو، ویسارعون إلی قاعات الطّرب، ویبذلون جهودهم فی تحصیل الأطعمة الشّهیّة، والألبسة الجمیلة. وهذا الشّابّ یسابق الأبطال إلی المنیّة، ویسارع إلی مخالسة الأرواح، ویبذل جهوده فی مقارعة الفرسان، ومنازلة الأقران، ویقف فی صفّ یقف فیه بطل العرب أبو الفضل العبّاس، وفارس مضرّ علیّ بن الحسین الأکبر، ویسابق أبطال العراق فی الجولة أمثال عابس بن أبی شبیب الشّاکریّ، وابن أبی المطاع الخثعمیّ، وأمثالهما. هذا أعجب العجب، بل لا عجب إذْ أنّ المکارم وراثیّة، والأخلاق نسبیّة، وخاصّة المعمّ المخول.
فهذا الفتی أبوه مسلم، ولا أعرّفک به، وعمومته عمومته، وأخواله أخواله، فالحسن والحسین والعبّاس الأکبر ومحمّد الأکبر ابن الحنفیّة وأمثالهم.
أمّا محمّد بن مسلم وسمّاه الطّریحی جعفراً، أو شارح القصیدة عبدالرّحمان، فاستشهد أیضاً مع الحسین علیه السلام بطف کربلاء، واشترک فی قتله أبو مریم الأزدی، ولقیط بن یاسر الجهنیّ، وامّ محمّد بن مسلم امّ ولد، قاله أبو الفرج فی المقاتل، وسبط ابن الجوزی فی التّذکرة، وفی شرح القصیدة أ نّه قتل سبعة عشر فارساً.
أمّا الشّهیدان بالعتیکیّات من أرض المسیّب، وشرحنا قصّة قتلهما فی کتابنا الأمالی المنتخبة، وکتابنا أعلام النّهضة الحسینیّة، وکتابنا المستدرک علی مقاتل الطّالبیِّین، وأمرهما مشهور، ویختلف فیهما من ناحیة الاولی هل هما من ولد عبداللَّه بن جعفر الطّیّار کما هو رأی الطّبریّ المؤرّخ، أم هما من ولد مسلم بن عقیل، کما هو قول الصّدوق، وهو الأقوی والأشهر.
الثّانیة فی اسم القتیلین، وأحدهما إبراهیم اتّفاقاً، والثّانی هل هو عبدالرّحمان أم محمّد أم جعفر، فی ذلک أقوال: وهذان الغلامان ذبحا علی شطّ الفرات علی الرّاجح من الأقوال، ویظهر من جمیع الرّوایات الواردة فی هذه الفاجعة المحزنة أ نّهما رمیا فی الفرات بعد الذّبح وغاصا فی الفرات، ولم یظهرا حتّی یدفنا. وأمّا القبّتان المشیّدتان الیوم فی المسیّب باسم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 84
ولدَی مسلم لعلّهما شیّدا فی موضع سجنهما أو موضع ذبحهما علی هذا الجدول الشّارع إلی الفرات، والّذی باشر قتلهما رجل طائیّ من أجناد ابن زیاد، وقصّة أخذهما مختلف فیهما. فقیل أ نّهما کانا مع أبیهما، فاخذا وسُجنا، ثمّ فرّا من السّجن، وهذا بعید عن الصّواب.
وقیل اسرا فی عسکر الحسین علیه السلام وسجنا، ثمّ فرّا. وهذا بعید أیضاً، لأنّ الاسراء من صبیان بنی هاشم لم یُسجَن منهم أحد حتّی رجعوا مع السّبایا إلی المدینة، والأصوب أ نّهما فرّا دهشة وذعراً عند هجمة الخیل بعد قتل الحسین علیه السلام، فانتهی بهما الفرار إلی العتیکیّات لقرب المسیّب من أرض کربلاء، فأضافتهما امرأة ذلک الشّقیّ، وجرت الجریمة الفاضحة علی ید زوجها الشّقیّ الّذی خسر دنیاه وآخرته، ونال الخزی المؤبّد، والوبل الطّویل، فهؤلاء الأربعة من الذّکور من أولاد مسلم بن عقیل علی الخلاف فی ضبط أسمائهم.
أمّا البنت فهی حمیدة بنت مسلم، وقد تزوّجها ابن عمّها عبداللَّه بن محمّد بن عقیل، وهو ابن خالتها أیضاً، لأنّ امّه زینب الصّغری بنت أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام، فولدت له ابنه محمّد.
قال السّیِّد الدّاودیّ فی عمدة الطّالب [فی أمّ کلثوم بنت علیّ علیهما السلام] هذه هی زینب الصّغری، امّها امّ ولد، ولیست بشقیقة الحسن والحسین علیه السلام. [ثمّ ذکر الکلام فی زینب الصّغری
من المعارف لابن قتیبة وجمهرة الأنساب لابن حزم، راجع الجزء 11 من هذه الموسوعة،/ 1052، وکلام العبیدلی فی أخبار الزّینبات،/ 125، راجع الجزء 20/ 7].
وحمیدة هذه هی الطّفلة الّتی مسح الحسین علیه السلام علی رأسها حین أتاه نعی أبیها مسلم، وقصّتها مشهورة.
والسّادسة وإلیها أشار راثی الحسین علیه السلام بقوله:
مسح الحسین برأسها فاستشعرت بالیتم وهی علامة تکفیها
لم یبکها عدم الوثوق بعمِّها کلّا ولا الوجد المبرّح فیها
لکنّها تبکی مخافة أ نّها تمسی یتیمة عمّها وأبیها
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 85
ولکن هذه الشّهرة الّتی عند الخطباء أمّا أن تکون لا أصل لها لما سمعت عن النّسّابین أ نّها متزوِّجة ولها أولاد، أو تکون لمسلم بنت أخری تسمّی حمیدة أیضاً، لم یذکرها علماء النّسب وهو الأقرب، وغیر بعید توافق الأسماء فی نسل أهل البیت، فلأمیر المؤمنین علیه السلام زینب وزینب ورقیّة ورقیّة إلی أمثال ذلک.
المظفّر، سفیر الحسین،/ 14- 16، 19- 21
وکان صهراً لأمیر المؤمنین علیه السلام لبنته رقیّة.
ولم أعثر تحقیقاً علی عدد أولاده والّذی ثبت منهم: عبداللَّه بن مسلم قُتل فی الطّفّ کما سیجی‌ء، ومحمّد بن مسلم، امّه امّ ولد، قُتل بعد أخیه عبداللَّه، وبنت لها احدی عشر أو ثلاثة عشر سنة کانت مع أهل البیت ومع بنات الحسین علیه السلام فی سفر کربلا.
وأمّا الغلامان الصّغیران اللّذان قُتلا فی الکوفة، فقد ذهب بعض أرباب المقاتل إلی أ نّهما کانا من ولد مسلم بن عقیل، وأ نّهما بقیا سنة فی السّجن، ثمّ قُتلا نقلًا عن الصّدوق رحمه الله فی أمالیه، لکنّه ممّا لا یساعده الاعتبار.
المیانجی، العیون العبری،/ 47
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 86

وذکر عن المنذر بن الجارود فیما حدّث به أبو خلیفة الفضل بن الحُباب الجمحیّ، عن ابن عائشة، عن مَعْن بن عیسی، عن المنذر، عن الجارود قال: لمّا قدم علیّ رضی الله عنه البصرة، دخل ممّا یلی الطّفّ، فأتی الزّاویة، فخرجتُ أنظر إلیه، فورد موکب فی نحو ألف فارس یتقدّمهم فارس علی فرس أشْهَب علیه قلنسوة وثیاب بیض متقلّد سیفاً ومعه رایة، وإذا تیجان القوم الأغلب علیها البیاض والصّفرة مدجّجین فی الحدید والسّلاح، فقلت: من هذا؟ فقیل: هذا أبو أیّوب الأنصاریّ صاحب رسول اللَّه (ص)، وهؤلاء الأنصار وغیرهم.
ثمّ تلاهم فارس آخر علیه عمامة صفراء، وثیاب بیض، متقلّد سیفاً، متنکّب قوساً، معه رایة، علی فرس أشقر فی نحو ألف فارس، فقلت: من هذا؟ فقیل: هذا خُزَیمة بن ثابت الأنصاریّ ذو الشّهادتین، ثمّ مرّ بنا فارس آخر علی فرس کُمیت معتمّ بعمامة صفراء من تحتها قلنسوة بیضاء، وعلیه قباء أبیض [مصقول] متقلِّد سیفاً متنکِّب قوساً فی نحو ألف فارس من النّاس، ومعه رایة، فقلت: من هذا؟ فقیل لی: أبو قتادة بن ربعیّ.
ثمّ مرّ بنا فارس آخر علی فرس أشهَب علیه ثیاب بیض وعمّامة سوداء قد سدلها من بین یدیه ومن خلفه شدید الأدمة، علیه سکینة «1» ووقار رافع، صوته بقراءة القرآن، متقلّد سیفاً، متنکّب قوساً، معه رایة بیضاء فی ألف من النّاس مختلفی التّیجان، حوله مشیخة وکهول وشباب «2» کأ نّما قد أوقفوا للحساب، أثر السّجود [قد أثر] فی جباههم، فقلت: مَنْ هذا؟ فقیل: عمّار بن یاسر فی عدّة من الصّحابة من المهاجرین والأنصار
__________________________________________________
(1)- فی ا: «قد علته سکینة».
(2)- فی ا: «وکهول وشبّان».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 87
وأبنائهم، ثمّ مرّ بنا فارس علی فرس أشقر، علیه ثیاب بیض، وقلنسوة بیضاء، وعمّامة صفراء، متنکّب قوساً، متقلّد سیفاً، تخطّ رجلاه [فی] الأرض فی ألف من النّاس الغالب علی تیجانهم الصّفرة والبیاض، معه رایة صفراء؛ قلت: مَنْ هذا؟ قیل: هذا [قیس ابن] «1» سعد بن عُبادة فی [عدّة من] الأنصار وأبنائهم وغیرهم من قحطان، ثمّ مرّ بنا فارس علی فرس أشهل ما رأینا أحسن منه، علیه ثیاب بیض وعمامة سوداء قد سدلها من بین یدیه بلواء، قلت: من هذا؟ قیل هو عبداللَّه بن العبّاس فی [وفده و] عدّة من أصحاب رسول اللَّه (ص).
ثمّ تلاه موکب آخر فیه فارس أشبه النّاس بالأوّلین، قلت: من هذا؟ قیل: [عبیداللَّه ابن العبّاس، ثمّ تلاه موکب آخر فیه فارس أشبه النّاس بالأوّلین، قلت: من هذا؟] «2» قیل: قثم بن العبّاس، أو معبد بن العبّاس «3»، ثمّ أقبلت المواکب والرّایات یقدم بعضها بعضاً، واشتبکت الرّماح، ثمّ ورد موکب فیه خلق من النّاس علیهم السّلاح والحدید، مختلفو الرّایات، فی أوّله رایة کبیرة یقدمهم رجل کأ نّما کُسِر وجُبِر [قال ابن عائشة:
وهذه صفة رجل شدید السّاعدین، نظره إلی الأرض أکثر من نظره إلی فوق، وکذلک تخبر العرب فی وصفها إذا أخبرت عن الرّجل أ نّه کسر وجبر]، کأ نّما علی رؤوسهم الطّیر، وعن [یمینه شابّ حسن الوجه، وعن] یساره شابّ حسن الوجه [وبین یدیه شابّ مثلهما] قلت: من هؤلاء؟ قیل: هذا علیّ بن أبی طالب، وهذا الحسن والحسین عن یمینه وشماله، وهذا محمّد بن الحنفیّة بین یدیه معه الرّایة العظمی، وهذا الّذی خلفه عبداللَّه بن جعفر بن أبی طالب، وهؤلاء ولد عقیل وغیرهم من فتیان بنی هاشم، وهؤلاء المشایخ [هم] أهل بدر من المهاجرین والأنصار.
__________________________________________________
(1)- فی ا: «هذا سعد بن عبادة».
(2)- سقط هذا من ب.
(3)- فی ب: «أو سعید بن العاص»، وسعید کان عثمانیّاً.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 88
فساروا حتّی نزلوا الموضع المعروف بالزّاویة، فصلّی أربع رکعات، وعفّر خدّیه علی التّراب، وقد خالط ذلک دموعه، ثمّ رفع یدیه یدعو: اللَّهمّ ربّ السّماوات وما أظلّت، والأرضین وما أقلّت، وربّ العرش العظیم، هذه البصرة، أسألک من خیرها، وأعوذ بک من شرّها، اللَّهمّ أنزلنا فیها خیر منزل وأنت خیر المنزلین، اللَّهمّ [إنّ] هؤلاء القوم قد خلعوا طاعتی، وبغوا علیَّ، ونکثوا بیعتی، اللَّهمّ احقن دماء المسلمین، [...].
وقد کان أصحاب الجمل حملوا علی میمنة علیّ ومیسرته، فکشفوها، فأتاه بعض وُلد عقیل وعلیّ یخفق نعاساً علی قَرَبوس سرجه، فقال له: یا عمّ، قد بلغت میمنتک ومیسرتک حیث تری، وأنت تخفق نعاساً؟ قال: اسکت یا ابن أخی، فإنّ لعمّک یوماً لا یعدوه، واللَّه ما یبالی عمّک وقع علی الموت أو وقع الموت علیه.
المسعودی، مروج الذّهب، 2/ 368- 370، 375/ قریب بهذا المضمون فی جواهر المطالب، 2/ 29- 31
وقد کان أصحاب الجمل حملوا علی میمنة علیّ ومیسرته فکشفوها، فأتاه بعض وُلد عقیل وعلیٌّ یَخْفِق نعاساً علی قَرَبُوس سرجه، فقال له: یا عمّ، قد بلغتَ میمنتک ومیسرتک حیث تری، وأنتَ تخفق نعاساً؟ قال: اسکت یا ابن أخی، فإنّ لعمِّکَ یوماً لا یعدوه، واللَّه ما یُبالی عمّک وقع علی الموت أو وقع الموت علیه، ثمّ بعثَ إلی ولده محمّد ابن الحنفیة، وکان صاحب رایته: احمل علی القوم، فأبطأ محمّد بحملته، وکان بإزائه قوم من الرّماة ینتظر نفاد سهامهم، فأتاه علیّ فقال: هلّا حملت، فقال: لا أجد متقدَّماً إلّا علی سهم أو سنان، وإنِّی منتظر نفاد سهامهم وأحمل، فقال [له]: احمل بین الأسنّة؛ فإنّ للموت علیکَ جنّة، فحمل محمّد، فشکّ بین الرِّماح والنشاب فوقف، فأتاهُ علیٌّ فضربه بقائم سیفه وقال: أدرکک عِرْق من أمِّک، وأخذ الرّایة وحمل، وحمل الناس معه، فما کان القوم إلّاکرماد اشتدّت به الرِّیح فی یومٍ عاصف.
المسعودی، مروج الذّهب، 2/ 375/ قریب بهذا المضمون فی جواهر المطالب، 2/ 32
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 89
محمّد بن سلام، بإسناده، عن عون بن عبیداللَّه «1»، عن أبیه- وکان کاتباً لعلیّ علیه السلام- أ نّه سئل عن تسمیة من شهد مع علیّ صلوات اللَّه علیه حروبه من المهاجرین والأنصار الّذین بشّرهم رسول اللَّه صلوات اللَّه علیه وآله بالجنّة، ومن التّابعین، ومن أفاضل العرب؟
- وکان عالماً بذلک-.
فقال: شهد معه من بنی عبدالمطّلب:
الحسن والحسین علیهما السلام اللّذان قال رسول اللَّه صلوات اللَّه علیه وآله فیهما: إنّهما سیّدا شباب أهل الجنّة.
ومحمّد بن الحنفیّة الّذی قال فیه رسول اللَّه صلوات اللَّه علیه وآله لعلیّ علیه السلام: إنّه سیولد لک غلام بعدی، فسمِّه باسمی، وکنّه بکنیتی «2». فسمّاه محمّداً، وکنّاه أبا القاسم.
وعقیل بن أبی طالب.
وعبداللَّه بن عبّاس «3».
ومحمّد وعون ابنا جعفر الطّیّار فی الجنّة.
وعبداللَّه بن جعفر الّذی قال له رسول اللَّه صلوات اللَّه علیه وآله: إنّ أباک أشبه خَلقی وخُلقی، وقد أشبهت خلق أبیک.
وعبداللَّه «4» وکثیر وقثم وتمام بنو العبّاس بن عبدالمطّلب.
ومحمّد ومسلم ابنا عقیل بن أبی طالب.
ونوفل بن الحارث بن عبدالمطّلب.
وربیعة وأبو رافع مولی رسول اللَّه صلوات اللَّه علیه وآله.
__________________________________________________
(1)- وفی الأصل و ج: عبداللَّه، وهو غلط، لأنّ أبا رافع له ولدان: عبیداللَّه وعلیّ.
(2)- وفی الأصل: بکنتی.
(3)- وکان أحد الامراء فیها.
(4)- هکذا فی جمیع النّسخ، ولا أدری لماذا کرّر اسمه، وقد ذکره سابقاً وأظنّه عبیداللَّه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 90
وأبو رافع الّذی قال له رسول اللَّه صلوات اللَّه علیه وآله: کیف أنت یا أبا رافع وقوم یقاتلون علیّاً، وهو علی الحقّ وهم علی الباطل؟
فقال: ادع اللَّه لی یا رسول اللَّه إن أدرکتهم أ لّایفتنی «1» ویقوینی علی قتالهم. فدعا له بذلک.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 2/ 16- 17 رقم 406
قال أمیر المؤمنین علیه السلام: قاتلتُ النّاکثین وهؤلاء القاسطین، وساقاتلُ المارقین. ثمّ رکب فرس النّبیّ صلی الله علیه و آله وقصده فی تسعین ألفاً. قال سعید بن جبیر: منها تسعمائة رجل من الأنصار، وثمانمائة من المهاجرین. وقال عبدالرّحمان بن أبی لیلی: سبعون رجلًا من أهل بدر، ویقال مائة وثلاثون رجلًا.
وخرج معاویة فی مائة وعشرین ألفاً یتقدّمهم مروان، وقد تقلّد بسیف عثمان، فنزل صفّین فی المحرّم علی شریعة الفرات، وقال:
أتاکم الکاشر عن أنیابه لیث العرین جاء فی أصحابه «2»
ومنعوا علیّاً وأصحابه الماء، فأنفذ علیٌّ شبث بن ربعیّ الرّیاحیّ وصعصعة بن صوحان، فقالا فی ذلک لطفاً وعنفاً، فقالوا: أنتم قتلتم عثمان عطشاً؟ فقال علیه السلام: ارووا السّیوف من الدّماء، ترووا من الماء والموت فی حیاتکم مقهورین خیر من الحیاة فی موتکم قاهرین.
فقال شاعر:
أتحمون الفرات علی رجال وفی أیدیهم الأسل الظّباء «3»
وفی الأعناق أسیاف حداد کأنّ القوم عندهم النّساء
__________________________________________________
(1)- وفی نسخة ب: لا یغشنی.
(2)- کشر السّبع عن نابه: هرّ للحراش.
(3)- الأسل: الرّماح وکلّ جدید رهیف من سیف وسکّین. والظّبیّ- جمع الظّبّة-: حدّ السّیف أو السّنان ونحوهما.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 91
الأشتر:
میعادنا الآن بیاض الصّبح لا یصلح الزّاد بغیر ملح
الأشعث:
لأوردن خیلی الفراتا شعث النّواصی أو یقال فاتا
وحملا فی سبعة عشر ألف رجل حملة رجل واحد، ففرّق بعضهم وانهزم الباقون، فأمر علیّ علیه السلام أن لا یمنعوهم الماء. وکان نزوله علیه السلام بصفّین للیالی بقین من ذی الحجّة سنة ستّ وثلاثین. فأمر معاویة للنّقّابین أن ینقبوا تحت معسکر علیّ متفرّقین، ونودوا أ نّه یجری علیکم الماء، فقال: هذه خدعة، فصاحوا ثمّ انقلبوا. فلمّا أصبحوا، رأوا معاویة فی معسکرهم، فقال علیّ علیه السلام:
فلو أنِّی أطعت عصیت قومی إلی رکن الیمامة أو شئام
ولکنِّی إذا أبرمت أمراً یخالفنی أقاویل الطّغام «1»
فتقدّم الأشتر وقتل صالح بن فیروز العتلیّ، ومالک بن الأدهم، وزیاد بن عبید الکنانی، وزامل بن عبید الخزاعیّ، ومالک بن روضة الجمحیّ مبارزة. وطعن الأشعث لشرحبیل ابن السّمط، ولأبی الأعور السّلمیّ، فخرج حوشب ذو الظّلیم وذو الکلاع فی نفر، فقالوا: امهلونا هذه اللّیلة، فقالوا: لا نبیت إلّافی معسکرنا. فانکشفوا، ثمّ إنّ علیّاً أنفذ سعید بن قیس الهمدانیّ وبشر بن عمرو الأنصاریّ لیدعواه إلی الحقّ، فانصرفا بعدما احتجّا علیه. ثمّ أنفذ شبث بن ربعیّ الرّیاحیّ، وعدیّ بن حاتم الطّائیّ، وبریدة بن قیس الأرجیّ، وزیاد بن حفص بمثل ذلک. فکان معاویة یقول: سلّموا قتلة عثمان لأقتلهم به، ثمّ نعتزل الأمر حتّی یکون شوری. فقاتلوا فی ذی الحجّة، وأمسکوا فی المحرّم.
__________________________________________________
(1)- الطّغام: أوباش النّاس وأراذلهم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 92
فلمّا استهلّ صفر سنة سبع وثلاثین، أمر علیّ، فنودی بالشّام والأعذار والإنذر. «1» ثمّ عبّی عسکره، فجعل علی میمنته الحسن والحسین وعبداللَّه بن جعفر ومسلم بن عقیل، وعلی میسرته محمّد بن الحنفیّة «1» ومحمّد بن أبی بکر وهاشم بن عتبة المرقال، وعلی القلب عبداللَّه بن العبّاس والعبّاس بن ربیعة بن الحارث والأشتر والأشعث، وعلی الجناح سعد ابن قیس الهمدانیّ وعبداللَّه بن بدیل بن ورقاء الخزاعیّ ورفاعة بن شدّاد البجلیّ وعدیّ ابن حاتم، وعلی الکمین عمّار بن یاسر وعمرو بن الحمق وعامر بن واثلة الکنانیّ وقبیصة ابن جابر الأسدیّ.
وجعل معاویة علی میمنته ذا الکلاع الحمیریّ وحوشب ذا الظّلیم، وعلی المیسرة عمرو ابن العاص وحبیب بن مسلمة، وعلی القلب الضّحّاک بن قیس الفهریّ وعبدالرّحمان بن خالد بن الولید، وعلی السّاقة بسر بن أرطاة الفهریّ، وعلی الجناح عبداللَّه بن مسعدة الفزاریّ وهمام بن قبیصة النّمریّ، وعلی الکمین أبا الأعور السّلمیّ وحابس بن سعد الطّائیّ.
ابن شهرآشوب، المناقب، 3/ 167- 169
ویظهر من المجلسی فی البحار (ج 8) فی وقعة صفّین أ نّه کان ممّن یحمل السّلاح، فإنّه یقول: وجعل أمیر المؤمنین علی میمنته الحسن والحسین وعبداللَّه بن جعفر ومسلم بن عقیل.
النقدی، زینب الکبری،/ 13
وله ذکر فی المغازی والحروب ذکر نبذاً من العلّامة المعاصر الفاضل الکمره ای فی کتابه، وقد انتخبه علیّ علیه السلام یوم صفّین لمیمنة عسکره.
المیانجی، العیون العبری،/ 47
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی سفیر الحسین،/ 35].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 93

ومن أصحابه [الإمام الحسن] علیه السلام: عبداللَّه بن جعفر الطّیّار، ومسلم بن عقیل، وعبیداللَّه «1» بن العبّاس، وحبابة بنت جعفر الوالبیّة، وحذیفة بن أسید، والجارود بن أبی بشر، والجارود بن المنذر، وقیس بن أشعث بن سوار، وسفیان بن ابی لیلی الهمدانیّ، وعمرو بن قیس المشرقیّ، وأبوصالح کیسان بن کلیب، وأبو مخنف لوط بن یحیی الأزدیّ، ومسلم بن بطین «2»، وأبو رزین مسعود بن أبی وائل، وهلال بن یساف «3»، وأبو إسحاق بن کلیب السّبیعیّ. وأصحابه من خواصّ أبیه، مثل: حجر، ورشید، ورفاعة، وکمیل، والمسیّب، وقیس، وابن واثلة، وابن الحمق، وابن أرقم، وابن صرد، وابن عقلة، وجابر، والدّؤلی، وحبّة، وعبایة، وجعید، وسلیم، وحبیب «4» بن قیس «4»، والأحنف، والأصبغ، والأعور، ممّا لا یحصی «5» کثرة. «6»
__________________________________________________
(1)- [البحار: عبداللَّه].
(2)- [البحار والعوالم: البطین].
(3)- [البحار والعوالم: یساق].
(4- 4) [لم یرد فی البحار والعوالم].
(5)- [البحار والعوالم: تحصی].
(6)- باب المیم من أسامی الرّواة [عن الحسن بن علیّ علیهما السلام ...]:
مسلم بن عقیل بن ابی طالب از جمله روات است، رحمة اللَّه علیه.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 207
اکنون ابتدا می‌کنم به ذکر جماعتی که خاصه در شمار اصحاب حسن علیه السلام اند به روایت فاضل مجلسی که از مناقب ابن شهرآشوب نقل نموده است. نخستین عبداللَّه بن جعفر الطیار و دیگر مسلم بن عقیل و دیگر عبداللَّه‌بن عباس. شرح حال ایشان در مجلدات ناسخ التواریخ نگاشته آمد، و دیگر حبابه بنت جعفر الوالبیه، و دیگر حذیفه بن اسید، و دیگر جارود بن ابی‌بشر، و دیگر جارود بن منذر، و دیگر قیس بن اشعث بن سوار، و دیگر سفیان بن ابی‌لیلی الهمدانی، و دیگر عمرو بن قیس المشرقی، و دیگر ابوصالح کیسان بن کلیب، و دیگر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 94
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 40/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 110- 111؛
البحرانی، العوالم، 16/ 238- 239
عدّه من أصحاب الإمام الحسن المجتبی علیه السلام
الطّوسی، الرِّجال،/ 70 (راجع ص 11 من هذا الجزء)
__________________________________________________
ابو مخنف لوط بن یحیی الازدی، و اوست صاحب تاریخ یوم عاشورا و خروج مختار در طلب خون سیدالشهدا همانا لوط از اصحاب حسن و پدرش یحیی از اصحاب علی علیه السلام است، و دیگر مسلم البطین، و دیگر ابو رزین مسعود مولی ابی وائل، و دیگر هلال‌بن بساف، و دیگر اسحاق بن کلیب السبیعی.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 179
و در عاشر بحار از مناقب نقل کرده که از جمله اصحاب حضرت مجتبی بود: عبداللَّه بن جعفر الطّیّار ومسلم بن عقیل، و عبداللَّه بن عباس، وحبابة بن جعفر الوالبیّة، وحذیفة بن أسید، والجارود بن المنذر، وسفیان بن أبی لیلی الهمدانیّ، وعمرو بن قیس المشرقی، وأبو صالح کیسان بن کلیب، وأبو مخنف لوط بن یحیی الأزدیّ- إلی أن قال- وأصحابه من خواصّ أبیه حجر بن عدیّ، ورشید الهجریّ، ورفاعة، وکمیل، ومسیّب، وقیس، وعمرو بن وائلة، وعمروبن حمق، وزید بن أرقم، وسلیمان بن صُرد الخزاعیّ، وجابر بن عبداللَّه الأنصاریّ، وسلیم بن قیس، وحبیب بن مظاهر، وأصبغ بن نباتة، والأعور، وفیهم ممّن لا تحصی کثرة.
أقول: جناب عبداللَّه بن جعفر الطیار سابقاً گفته شد که والده‌اش اسماء بنت عمیس بود و زوجه مکرّمه‌اش زینب خاتون بنت امیر المؤمنین بود و او اول مولودی بود از مسلمین که در ارض حبشه متولد شد و در منتهای کرم و جود بود، و اورا بحرالجود می‌گفتند. و اما جناب مسلم‌بن عقیل در کوفه به یاری حضرت سید الشهدا سلام اللَّه علیه شهید شد.
خراسانی، منتخب التواریخ،/ 151
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 95

وخرج فی جوف اللّیل یرید مکّة بجمیع أهله، وذلک لثلاث لیال مضین من شهر شعبان فی سنة ستّین، فجعل یسیر ویقرأ «1» هذه الآیة: «فخرجَ منها خائفاً یترقّبُ قالَ رَبِّ نَجِّنی من القَومِ الظّالمین» «2»، فقال له ابن عمّه مسلم بن عقیل بن «3» أبی طالب:
یا «4» ابن بنت رسول اللَّه (ص) «5»! لو عدلنا عن الطّریق، وسلکنا غیر الجادّة کما فعل عبداللَّه ابن الزّبیر کان عندی الرّأی، فإنّا نخاف أن یلحقنا الطّلب! فقال له الحسین: «6» لا واللَّه «6» یا ابن عمّی، لا فارقت هذا الطّریق أبداً، أو «7» أنظر إلی أبیات مکّة أو یقضی اللَّه فی ذلک «8» ما یحبّ ویرضی.
ثمّ جعل الحسین یتمثّل «9» بشعر یزید بن المفرغ الحمیریّ «10» وهو یقول:
__________________________________________________
(1)- فی د: یقری.
(2)- سورة 28، آیة 21.
(3)- فی د: وابن.
(4)- فی د: و.
(5)- لیس فی د و بر.
(6- 6) فی د: لا إله إلّااللَّه.
(7)- فی د: و.
(8)- زید فی د: ما هو قاض و.
(9)- فی د: یمثّل.
(10)- یزید بن زیاد بن ربیعة الملقّب بمفرغ، الحمیریّ، أبو عثمان- توفّی بالکوفة سنة 69 ه- انظر وفیات الأعیان لابن خلّکان، 2/ 289.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 96
لا سهرت «1» السّوام فی فلق «2» الصّبح مضیئاً «3» ولا دُعیت «4» یزیدا
یوم أعطی من المخافة «5» ضیما والمنایا یرصدننی «6» أن أحیدا
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 34- 36
وخرج فی جوف اللّیل یرید مکّة فی جمیع أهل بیته، وذلک لثلاث لیال مضین من شهر شعبان سنة ستّین، فلزم الطّریق الأعظم، فجعل یسیر وهو یتلو هذه الآیة:
«فخرجَ منها خائِفاً یترقّبُ قالَ رَبِّ نجِّنی مِنَ القَومِ الظّالمین»، فقال له ابن عمّه مسلم بن عقیل بن أبی طالب: یا ابن رسول اللَّه! لو عدلنا عن الطّریق وسلکنا غیر الجادّة کما فعل عبداللَّه بن الزّبیر کان عندی خیر «7» رأی، فإنِّی أخاف أن یلحقنا «7» الطّلب. «8» فقال له الحسین: لا واللَّه «8» یا ابن عمّ، لا فارقت هذا الطّریق أبداً «9»؛ أو أنظر إلی «9» أبیات مکّة ویقضی اللَّه فی ذلک ما یحبّ ویرضی «5».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 189/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 162- 163
__________________________________________________
(1)- فی نزهة الأبصار بطرائف الأخبار، والأشعار، طبع دمشق 1/ 363، والطّبریّ 6/ 191، وابن الأثیر 4/ 8، وتهذیب تاریخ ابن عساکر 4/ 329، وسمط النّجوم العوالی،/ 55، ومروج الذّهب 2/ 86، والوفیّات: ذعرت.
(2)- فی ابن الأثیر: شفق، وفی ابن عساکر: غبش، وفی الوفیّات: غلس.
(3)- کذا فی النّسخ، وفی المراجع: مغیراً.
(4)- فی ابن عساکر: دعوت، وفی سمط النّجوم العوالی: ذعرت.
(5)- فی نزهة الأبصار والوفیّات: علی المخافة، وفی الطّبریّ: من المهابة، وفی ابن الأثیر: من المهانة، وفی ابن عساکر ومروج الذّهب: مخافة الموت، وفی سمط النّجوم العوالی: مخافة القتل.
(6)- فی د وابن عساکر ومروج الذّهب: ترصدننی، وفی سمط النّجوم العوالی: صددننی.
(7- 7) [تسلیة المجالس: الرّأی، فإنّا نخاف من].
(8- 8) [تسلیة المجالس: فقال له:].
(9)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 97
وخرج فی جوف اللّیل یرید مکّة فی جمع من أهل بیته، وذلک لثلاث لیال مضین من شعبان سنة ستّین من الهجرة. فلزم الطّریق الأعظم، فجعل یسیر وهو یتلو هذه الآیة:
«فخرجَ منها خائِفاً یترقّبُ قالَ رَبِّ نجِّنی من القَومِ الظّالمین».
وعن سکینة بنت الحسین علیه السلام قالت: لمّا خرجنا من المدینة ما کان أحد أشدّ خوفاً منّا أهل البیت، ثمّ أنّ الحسین رکب الجادّة، فقال له ابن عمّه مسلم بن عقیل: یا ابن رسول اللَّه! لو عدلنا عن الطّریق وسلکنا غیر الجادّة کما فعل عبداللَّه بن الزّبیر، کان عندی الرّأی، فإنّا نخاف أن یلحقنا الطّلب. فقال له الحسین علیه السلام: لا واللَّه یا ابن العمّ، لا فارقت هذا الطّریق أبداً، أو أنظر إلی أبیات مکّة، او یقضی اللَّه فی ذلک ما یحبّ ویرضی. قال:
فسار الحسین علیه السلام وهو یقول:
إذا المرء لم یحم بنیه وعرسه ونسوته کان اللّئیم المسبِّبا
وفی دون ما یبغی یزید بنا غداً نخوض حیاض الموت شرقاً ومغربا
ویضرب ضرباً کالحریق مقدماً إذا ما رآه ضیغم راح هاربا
الطّریحی، المنتخب،/ 421- 422
خرج فی جوف اللّیل، وذلک لثلاث مضین من شعبان سنة ستّین من الهجرة، فلزم الجادّة ویسیر، ویتلو هذه الآیة: «فخرجَ منها خائِفاً یَترقّبُ قالَ رَبِّ نجِّنی من القَومِ الظّالمین»، فقال له ابن عمّه مسلم بن عقیل: یا ابن رسول اللَّه! لو سلکنا غیر الجادّة کان لنا خیر، کما فعل عبداللَّه بن الزّبیر، فإنّا نخاف أن یلحقنا رجال یزید. فقال: لا واللَّه ما فارقنا هذا الطّریق أبداً.
فسار الحسین رضی الله عنه وأرضاه، وهو ینشد ویقول:
إذا المرء لم یحْم بنیه وعرضه ونسوته کان اللّئیم المسبّبا
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 334
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 98
فی (البحار): خرج الحسین علیه السلام من المدینة علی ما هو المشهور لیلة الأحد الثّامن والعشرین من رجب، ودخل مکّة فی یوم الجمعة الثّالث من شعبان، ولمّا خرج من المدینة خرج خائفاً مرعوباً، ومع ذلک لزم الطّریق الأعظم، فقال له أهل بیته: لو تنکّبت الطّریق الأعظم کما صنع ابن الزّبیر لئلّا یلحقک الطّلب، فقال علیه السلام: لا واللَّه لا أفارقه حتّی یقضی اللَّه ما هو قاض. ثمّ قال: تخافون أن یدرککم الطّلب وأنا أخاف اللَّه أن أنکب الطّریق حذراً من الموت- فی بعض الکتب نقلًا عن الوسائل-.
ثمّ إنّ الحسین علیه السلام رکب الجادّة، فقال له ابن عمّه مسلم بن عقیل: یا ابن رسول اللَّه! لو عدلنا عن الطّریق وسلکنا غیر الجادّة کما فعل عبداللَّه بن الزّبیر کان عندی هو الرّأی، إنّا نخاف أن یلحقنا الطّلب. فقال له الحسین علیه السلام: لا واللَّه یا ابن العمّ لا أفارقه، أو قال:
لا فارقت هذا الطّریق أبداً أو أنظر أبیات مکّة، أو یقضی اللَّه فی ذلک ما یحبّ، وأنشأ یقول علیه السلام:
یا نکبات الدّهر دولی واقصری إن شئت أو أطیلی
رمیتنی رمیة لا مقیل بکلّ خطب فاحد جلیل
أوّل ما رزیت بالرّسول وبعد بالطّاهرة البتول
والولد البرّ بنا الوصول وبالشّقیق الحسن النّبیل
والبیت ذی التّأویل والتّنزیل مالک عنّی الیوم من عدول
وحسبی الرّحمان من منیل
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 222- 223
وخرج من المدینة مع الحسین من أولاد عمّه عقیل بن أبی طالب اثنا عشر: جعفر ابن عقیل بن أبی طالب، وامّه امّ الثّغر، ویقال امّ الخوصاء العامریّة، خرجت مع ولدها؛
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 99
وعبدالرّحمان بن عقیل بن أبی طالب، «1» وامّه امّ ولد، خرجت مع ولدها «1»؛ وعبداللَّه بن مسلم بن عقیل، وأخوه محمّد بن مسلم بن عقیل، امّهما رقیّة بنت علیّ بن أبی طالب، خرجت مع ولدیها؛ ومحمّد بن أبی سعید بن عقیل الأحول، امّه امّ ولد، کانت معه؛ وعبداللَّه الأصغر بن عقیل بن أبی طالب، «1» امّه امّ ولد «1»؛ وموسی بن عقیل بن أبی طالب، امّه امّ البنین بنت أبی بکر بن کلاب العامریّة، جاءت مع ولدها؛ وعلیّ بن عقیل ابن أبی طالب، امّه امّ ولد؛ وأحمد بن عقیل بن أبی طالب، امّه امّ ولد، جاءت مع ولدها؛ ومسلم ابن عقیل بن أبی طالب، «1» امّه امّ ولد «1»؛ وصبیّان آخران، محمّد «2» الأصغر بن مسلم بن عقیل، أو محمّد بن عقیل؛ وأخوه «2» إبراهیم «3» بن مسلم بن عقیل، أو ابراهیم بن محمّد بن عقیل باختلاف الرّوایات فیهما. «3»
فهؤلاء اثنا عشر من أولاد عقیل بن أبی طالب، «4» تسعة منهم «4» قُتلوا یوم الطّفّ «5» مع الحسین، ومعهم ستّة من الامّهات، ومسلم بن عقیل قُتل بالکوفة، وصبیّان آخران اللّذان کانا معه اسرا یوم الطّفّ بعد شهادة الحسین علیه السلام، وقُتلا بظهر الکوفة «5».
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 235/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 429- 430
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2- 2) [وسیلة الدّارین: والآخر].
(3- 3) [وسیلة الدّارین: وعبداللَّه الأکبر].
(4- 4) [وسیلة الدّارین: کلّهم].
(5- 5) [وسیلة الدّارین: إلّامسلم بن عقیل وابناه إبراهیم ومحمّد، فإنّهم قُتلوا فی الکوفة ومعهم ستّة من الامّهات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 100
داران فی الإسلام خلت هجرة:
دار آل جحش بن رئاب الأسدیّ بمکّة:
هاجروا کلّهم مع رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وبقیت خالیة تصطفق أبوابها. قال ابن هشام فیما رواه عن ابن إسحاق فی سیرته «1» فی المهاجرین: ثمّ عبداللَّه بن جحش بن رئاب بن یعمر ابن صبرة بن مرّة بن بکر بن غنم بن دودان بن أسد بن خزیمة حلیف بنی امیّة، احتمل بأهله وبأخیه معبد بن جحش وهو أبو أحمد، وکان أبو أحمد رجلًا ضریراً، وکان یطوف مکّة أعلاها وأسفلها بغیر قائد، وکان شاعراً، وکانت عنده الفرعة ابنة أبی سفیان بن حرب، وکانت امّه أمیمة بنت عبدالمطّلب بن هاشم، فغلقت دار بنی جحش هجرة، فمرّ بها عتبة بن ربیعة، والعبّاس بن عبدالمطّلب، وأبو جهل بن هشام، وهی دار أبان بن عثمان الیوم- الّتی بالرّدم- وهم مصعدون إلی أعلی مکّة، فنظر إلیها عتبة بن ربیعة تخفق أبوابها بباباً لیس فیها ساکن، فلمّا رآها کذلک تنفّس الصُّعداء، ثمّ قال:
وکلّ دار، وإن طالت سلامتها یوماً ستدرکها النّکباء والحوب
ولأبی أحمد بن جحش فیها شعر ذکره، وترکته.
الثّانی: دار عقیل بن أبی طالب:
فإنّهم کلّهم هاجروا مع الحسین علیه السلام إلی العراق، ولم یبق إلّانساء عند الأزواج، فبقیت ولا ساکن بها، وهدمها والی یزید، کما قاله صاحب ریاض الأحزان. ففی ص 60 ویستفاد من النّقل، أ نّه جاء أمر الطّاغیة بعد ذلک بتخریب دور أولاد عقیل بن أبی طالب، ودور الحسین علیه السلام وإخوته، فخرّبوها، فصارت أعلامها بلاقع. وذکر قول ابن حمّاد فی جملة شعر له:
وقفتُ علی أبیاتهم فوجدتها خراباً یَباباً قفرة الجوّ بلقعا
فرق بین الهجرتین، أنّ آل جحش لم یُقتَل منهم إلّارجل واحد وهو عبداللَّه بن جحش، استشهد مع رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یوم احد، وبقیَ الباقون.
وآل عقیل لم یبق منهم إلّانساء وطفلان، هما: القاسم وعبداللَّه ابنا محمّد بن عقیل، وأخوهما عبدالرّحمان.
__________________________________________________
(1)- سیرة ابن هشام، ص 65، ج 2، الطّبعة الاولی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 101
قال فی ریاض الأحزان، ص 171: وأمّا دار أولاد عقیل بن أبی طالب فنزلها بعض مَنْ بقیَ منهم وعدّة من بناته، ولکنّها کغیرها من دور المستشهدین أقبلت إلی الخراب بیسیر مدّة من عدوان الطّاغیة، وعدم عامر لها ذی مقدرة، حتّی بعث المختار رضوان اللَّه علیه عشرة آلاف دینار إلی زین العابدین علیه السلام، لتعمیر تلک الدّیار الخالیة البالیة، وأخذها الإمام علیه السلام وعمّرها بها.
المظفّر، سفیر الحسین،/ 31- 33
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 102

قالوا: وقد کان الحسین «1» قدّم مسلم «2» بن عقیل «3» «4» بن أبی طالب «3» إلی الکوفة «4»، وأمرهُ أن ینزل علی هانئ بن عروة «4» المرادیّ، وینظر إلی اجتماع النّاس علیه «4»، ویکتب إلیه بخبرهم «5».
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 64؛ ابن عساکر، تاریخ دمشق، 67/ 53، مختصر ابن منظور، 27/ 58؛ الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 269، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 201
وهو الّذی بعثه الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهما السلام من مکّة یبایع له النّاس.
ابن سعد، الطّبقات، 4- 1/ 29
قال: وذکروا أنّ یزید بن معاویة عزل عمرو بن سعید، وأمّر الولید بن عتبة [بن أبی سفیان] «6» وخرج الحسین بن علیّ إلی مکّة، فمال النّاس إلیه، وکثروا عنده، واختلفوا إلیه، وکان عبداللَّه بن الزّبیر فیمن یأتیه. قال: فأتاه کتاب أهل الکوفة، فیه: بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، للحسین بن علیّ، من سلیمان بن صرد، والمسیّب، ورفاعة بن شدّاد، وشیعته من المؤمنین والمسلمین من أهل الکوفة. أمّا بعد، فالحمد للَّه‌الّذی قصم عدوّک الجبّار العنید، الّذی اعتدی علی هذه الامّة، فانتزعها حقوقها، واغتصبها أمورها، وغلبها علی فیئها، وتأمّر علیها علی غیر رضاً منها، ثمّ قتل خیارها، واستبقی شرارها؛
__________________________________________________
(1)- [فی تاریخ الإسلام مکانه: مجالد عن الشّعبیّ ح، والواقدیّ من عدّة طرق أنّ الحسین علیه السلام ...].
(2)- [فی السّیر مکانه: ذکر ابن سعد بأسانید له، قالوا: قدّم الحسین مسلماً ...].
(3- 3) [تاریخ الإسلام: وهو ابن عمّه].
(4- 4) [لم یرد فی السّیر].
(5)- [السّیر: بخبر النّاس].
(6)- [من نسب قریش،/ 133 فی المطبوع: عقبة، وهو تصحیف].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 103
فبُعداً له کما بعُدت ثمود، وإنّه لیس علینا إمام، فأقدم علینا، لعلّ اللَّه أن یجمعنا بک علی الهدی، فإنّ النّعمان بن بشیر فی قصر الإمارة، ولسنا نجتمع معه فی جمعة، ولا نخرج معه إلی عید، ولو قد بلغنا مخرجک، أخرجناه من الکوفة، وألحقناه بالشّام، والسّلام.
قال: فبعث الحسین بن علیّ، مسلم بن عقیل إلی الکوفة یبایعهم له.
ابن قتیبة، الإمامة والسّیاسة،/ 4
وبلغ الشّیعة من أهل الکوفة موت معاویة، وامتناع الحسین من البیعة لیزید، فکتبوا إلیه کتاباً صدروه:
من سلیمان بن صرد، والمسیّب بن نجبة، ورفاعة بن شدّاد، وحبیب بن مظهر- وبعضهم یقول: مظهّر- وشیعته من المؤمنین والمسلمین من أهل الکوفة.
أمّا بعد، فالحمد للَّه‌الّذی قصم عدوّک الجبّار العنید الّذی انتزی علی هذه الامّة، فابتزّها أمرها، وغصبها فیئها، وتأمّر علیها بغیر رضاً منها، ثمّ قتل خیارها، واستبقی شرارها، وجعل مال اللَّه دولة بین أغنیائها، فبُعداً له کما بعُدت ثمود، ولیس علینا إمام، فأقدِم علینا، لعلّ اللَّه یجمعنا بک علی الحقّ. واعلم أنّ النّعمان بن بشیر فی قصر الإمارة، ولسنا نجمع معه جمعة، ولانخرج معه إلی عید، ولو بلغنا إقبالک إلینا، أخرجناه، فألحقناه بالشّام، والسّلام.
وکان معاویة ولّی النّعمان الکوفة بعد عبدالرّحمان بن أمّ الحکم، وکان النّعمان عثمانیّاً مجاهراً ببغض علیّ، سیّئ القول فیه.
وبعثوا بالکتاب مع عبداللَّه بن سبیع الهمدانیّ وعبداللَّه بن وال التّیمیّ، فقدما بالکتاب علی الحسین لعشر لیال خلون من شهر رمضان بمکّة.
ثمّ سرّحوا بعد ذلک بیومین، قیس بن مسهّر بن خلید الصّیداویّ من بنی أسد، وعبدالرّحمان بن عبداللَّه بن الکدر الأرحبیّ، وعمارة بن عبد السّلولی، فحملوا معهم نحواً من خمسین صحیفة، الصّحیفة من الرّجل والاثنین والثّلاثة والأربعة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 104
وکتبوا معهما: أمّا بعد فحیّ هلا، فإنّ النّاس منتظرون، لا إمام لهم غیرک، فالعجل ثمّ العجل ثمّ العجل، والسّلام.
قالوا: وکتب إلیه أشراف أهل الکوفة شبث بن ربعیّ الیربوعیّ، ومحمّد بن عمیر بن عطارد بن حاجب التّمیمیّ، وحجّار بن أبجر العجلیّ، ویزید بن الحارث بن یزید بن رویم الشّیبانیّ، وعزرة بن قیس الأحمسیّ، وعمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ:
أمّا بعد، فقد اخضرّ الجناب، وأینعت الثّمار، وکلّمت الجمام، فإذا شئت فأقدِم علینا، فإنّما تقدِم علی جندٍ لک مجنّد، والسّلام.
فتلاحقت الرّسل کلّها، واجتمعت عنده؛ فأجابهم علی آخر کتبهم، وأعلمهم أنّ قد قدّم مسلم بن عقیل بن أبی طالب لیعرف طاعتهم وأمرهم، ویکتب إلیه بحالهم ورأیهم.
ودعا مسلماً، فوجّهه مع قیس بن مسهّر، وعمارة بن عبد، وعبدالرّحمان بن عبداللَّه ابن ذی الکدر.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 369- 370، أنساب الأشراف، 3/ 157- 159
فلمّا بعث الحسین بن علیّ مسلم بن عقیل.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 376
قالوا: ولمّا بلغ أهل الکوفة وفاة معاویة وخروج الحسین بن علیّ إلی مکّة، اجتمع جماعة من الشّیعة فی منزل سلیمان بن صُرَد، واتّفقوا علی أن یکتبوا إلی الحسین یسألونه القدوم علیهم، لیسلِّموا الأمر إلیه، ویطردوا النّعمان بن بشیر، فکتبوا إلیه بذلک؛ ثمّ وجّهوا بالکتاب مع عبیداللَّه بن سُبَیع الهمْدانیّ وعبداللَّه بن وَدّاک السُّلَمیّ، فوافوا الحسین رضی الله عنه بمکّة لعشر خلون من شهر رمضان، فأوصلوا الکتاب إلیه.
ثمّ لم یُمْسِ الحسین یومه ذلک حتّی ورد علیه بِشر «1» بن مُسْهَر الصّیداویّ، وعبدالرّحمان
__________________________________________________
(1)- [فی أکثر المصادر: قیس].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 105
ابن عُبید الأرحبیّ، ومعهما خمسون کتاباً من أشراف أهل الکوفة ورؤسائها؛ کلّ کتاب منها من الرّجلین والثّلاثة والأربعة بمثل ذلک.
فلمّا أصبح، وافاه هانئ بن هانئ السُّبیعیّ وسعید بن عبداللَّه الخثعمیّ، ومعهما أیضاً نحو من خمسین کتاباً.
فلمّا أمسی أیضاً ذلک الیوم، ورد علیه سعید بن عبداللَّه الثّقفیّ «1» ومعه کتاب واحد من شبث بن ربعیّ، وحجّار بن أبجر، ویزید بن الحارث، وعزرة بن قیس، وعمرو بن الحجّاج، ومحمّد بن عُمیر بن عُطارد- وکان «2» هؤلاء الرّؤساء من أهل الکوفة- فتتابعت علیه فی أیّام رُسل أهل الکوفة [و] من الکتب ما ملأ منه خُرْجَین «3».
فکتب الحسین إلیهم جمیعاً کتاباً واحداً، ودفعه إلی هانئ بن هانئ، وسعید بن عبداللَّه، نسخته:
«بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین بن علیّ إلی من بلغه کتابی هذا، من أولیائه وشیعته بالکوفة، سلام علیکم، أمّا بعد؛ فقد أتتنی کتبکم، وفهمت ما ذکرتم من محبّتکم لقدومی علیکم، وإنّی باعث إلیکم بأخی وابن عمّی وثقتی من أهلی «مسلم بن عقیل» لیعلم لی کُنْه أمرکم، ویکتب إلیّ بما یتبیّن له من اجتماعکم، فإن کان أمرکم علی ما أتتنی‌به کتبکم، وأخبرتنی به رسلکم، أسرعت القدوم علیکم إن شاء اللَّه، والسّلام».
وقد کان مسلم بن عقیل خرج معه من المدینة إلی مکّة، فقال له الحسین علیه السلام:
«یا ابن عمّ، قد رأیت أن تسیر إلی الکوفة، فتنظر ما اجتمع علیه رأی أهلها، فإن کانوا
__________________________________________________
(1)- [فی أکثر المصادر: الحنفیّ].
(2)- فی الأصل: وکانوا.
(3)- الخُرج بالضّمّ: وعاء ذو شقّین، یوضع علی ظهر الدّابّة، ویتّخذه المسافر لیضع فیه أحماله؛ والجمع أخراج.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 106
علی ما أتتنی به کتبهم، فعجّل علیَّ بکتابک لأسرع القدوم علیک، وإن تکن الأخری، فعجّل الانصراف».
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 229- 230
وکتب أهل العراق إلیه، ووجّهوا بالرّسل علی إثر الرّسل، فکان آخر کتاب ورد علیه منهم کتاب هانئ بن هانئ، وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ: «بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، للحسین ابن علیّ، من شیعته المؤمنین والمسلمین، أمّا بعد: فحیّ هلا، فإنّ النّاس ینتظرونک لا إمام لهم غیرک، فالعجل، ثمّ العجل، والسّلام».
فوجّه إلیهم مسلم بن عقیل بن أبی طالب رضی الله عنه، وکتب إلیهم، وأعلمهم أ نّه إثر کتابه.
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 228- 229
وفی هذه السّنة [ستّة] وجّه أهل الکوفة الرّسل إلی الحسین علیه السلام وهو بمکّة، یدعونه إلی القدوم علیهم، فوجّه إلیهم ابن عمّه مسلم بن عقیل بن أبی طالب رضی الله عنه.
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 347/ مثله: ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 325
حدّثنی زکریّاء بن یحیی الضّریر، قال: حدّثنا أحمد بن جناب المصّیصیّ- ویکنّی أبا الولید- قال: حدّثنا خالد بن یزید بن أسد بن عبداللَّه القسریّ، قال: حدّثنا عمّار الدُّهنیّ، قال: قلت لأبی جعفر: حدّثنی بمقتل «1» الحسین «2» حتّی کأنِّی حضرتُه «2»؛ قال:
مات معاویة «3» والولید بن عُتبة بن أبی سفیان علی المدینة، فأرسل إلی الحسین بن علیّ لیأخذ بیعته «4» «3»، فقال له «5»: أخِّرنی وارفُق «6». فأخّره، فخرج إلی مکّة، فأتاه «7» «8» أهل الکوفة ورسلهم «8»: إنّا قد حبسنا أنفسنا علیک، ولسنا نحضر الجمعة مع الوالی، فأقدِم
__________________________________________________
(1)- [فی تهذیب الکمال والسّیر وتهذیب التّهذیب: بقتل].
(2- 2) [لم یرد فی السّیر].
(3- 3) [السّیر: فأرسل الولید بن عتبة والی المدینة إلی الحسین لیبایع].
(4)- [زاد فی الإصابة: لیلته].
(5)- [لم یرد فی الإصابة].
(6)- [فی الأمالی والسّیر وتهذیب الکمال والإصابة: ورفّق، وزاد فی الأمالی وتهذیب الکمال والإصابة: به].
(7) (- 7*) [السّیر: رسل أهل الکوفة وعلیها النّعمان بن بشر].
(8- 8) [فی الأمالی وتهذیب الکمال وتهذیب التّهذیب والإصابة: رسل أهل الکوفة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 107
علینا. وکان النّعمان بن بشیر الأنصاریّ علی الکوفة؛ قال (7*): فبعث الحسین إلی «1» مسلم بن عقیل بن أبی طالب ابن عمّه، «2» فقال له «3» «2»: سِرْ «4» إلی الکوفة «4» فانظر ما کتبوا «4» به إلیّ، فإن کان حقّاً، «5» خرجنا «6» إلیهم «4» «5». «7»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 347/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 190؛ المزّیّ، تهذیب الکمال، 6/ 422- 423؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 206؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 348- 349، الإصابة، 1/ 332؛ ابن بدران فی ما استدرکه علی ابن عساکر، 4/ 335
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی السّیر، وفی الإصابة: إلیهم].
(2- 2) [السّیر: أن].
(3)- [لم یرد فی الأمالی والإصابة].
(4- 4) [لم یرد فی السیّر].
(5- 5) [فی تهذیب الکمال وتهذیب التّهذیب والإصابة: قدّمت إلیه].
(6)- [الأمالی: خرجت].
(7)- در همین سال مردم کوفه کسان پیش حسین علیه السلام فرستادند که به مکه بود و اورا دعوت کردند که به کوفه آید. او پسر عموی خویش مسلم‌بن عقیل‌بن ابی‌طالب رضی الله عنه را سوی آن‌ها فرستاد.
سخن از کس فرستادن کوفیان به نزد حسین علیه السلام و قضیه مسلم‌بن عقیل رضی الله عنه:
عمار دهنی گوید: ابوجعفر را گفتم: «حدیث کشته شدن حسین را با من بگوی تا چنان بدانم که گویی آن‌جا حضور داشته‌ام.»
گفت: «وقتی معاویه مُرد، ولیدبن عتبةبن ابی‌سفیان حاکم مدینه بود و حسین را پیش خواند که بیعت از او بگیرد. امام حسین گفت: مهلت بده و مدارا کن.»
ولید مهلت داد و حسین سوی مکه رفت. مردم کوفه و فرستادگانشان پیش وی آمدند که ما خویشتن را برای تو نگه داشته‌ایم و با ولایت‌داران به نماز جمعه حاضر نمی‌شویم، پیش ما آی.
گوید: در این وقت نعمان‌بن بشیر انصاری حاکم کوفه بود.
گوید: حسین، مسلم‌بن عقیل‌بن ابی‌طالب، پسر عموی خویش را پیش خواند و گفت: «به کوفه برو و در مورد آنچه به من نوشته‌اند بنگر تا اگر درست بود، سوی آن‌ها رویم.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2916- 2917
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 108
فلمّا بلغ أهل الکوفة «1» هلاک معاویة، أرجفَ أهل العراق بیزید، وقالوا: قد امتنع حسین وابن الزّبیر، ولحقا بمکّة، فکتب أهل الکوفة إلی حسین، وعلیهم النّعمان بن بشیر.
قال أبو مخنف: فحدّثنی الحجّاج بن علیّ، عن محمّد بن بشر الهمْدانیّ، قال «1»: اجتمعت الشّیعة فی منزل سلیمان بن صُرَد، «2» فذکرنا هلاک معاویة، فحمدنا اللَّه علیه، فقال لنا سلیمان بن صُرَد «2»: «3» إنّ معاویة قد هلک، وإنّ حسیناً قد تقبّض علی القوم ببیعته، وقد خرج إلی مکّة، وأنتم شیعته وشیعة أبیه، فإن کنتم تعلمون أ نّکم ناصروه ومجاهدو عدوّه فاکتبوا إلیه، وإن خفتم الوهل «4» والفشل فلا تغرّوا الرّجل من نفسه «3»، قالوا: لا، بل نقاتل عدوّه ونقتل أنفسنا دونه؛ قال: فاکتبوا إلیه، فکتبوا إلیه «5»: «6»
«7» بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، لحسین «8» بن علیّ «9»، من سلیمان بن صُرَد [الخزاعیّ] «10»
__________________________________________________
(1- 1) [بحر العلوم: نزول الحسین بمکّة وامتناعه عن البیعة لیزید].
(2- 2) [بحر العلوم: الخزاعیّ وکان من زعماء الشّیعة فی الکوفة، فقام فیهم خطیباً، فقال].
(3- 3) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 31- 32].
(4)- [بحر العلوم: الوهن].
(5)- [زاد فی بحرالعلوم: فی أواخر شعبان کتاباً جاء فیه:].
(6) (- 6*) [مثله فی المنتظم، 5/ 327].
(7) (- 7*) [مثله فی الإرشاد، 2/ 34- 35، وروضة الواعظین،/ 147، واللّهوف،/ 33- 34، وناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 32 وسائر المصادر].
(8)- [فی الإرشاد وروضة الواعظین واللّهوف: للحسین، وناسخ التّواریخ: إلی الحسین].
(9)- [أضاف فی اللّهوف: أمیر المؤمنین].
(10)- [من اللّهوف].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 109
والمسیّب بن نجبة ورفاعة بن شدّاد [البجلیّ] «1» وحبیب بن مُظاهر «2» وشیعته من «3» المؤمنین «4» والمسلمین من أهل الکوفة «1». «5» سلام علیک، «1» فإنّا نحمد إلیک اللَّه الّذی لا إله إلّا هو «1». «6» أمّا بعد، فالحمد للَّه‌الّذی قصم عدوّک «7» «8» الجبّار العنید «9» الّذی «10» انتزی علی هذه الامّة، فابتزّها «7» أمرها، وغصبها فیئها، وتأمّر علیها بغیر رضاً منها، ثمّ قتل خیارها، واستبقی شرارها، «11» وجعل مال اللَّه دولة بین جبابرتها وأغنیائها «12»، فبُعداً له کما بعُدت ثمود 5 8! إنّه لیس علینا إمام «13»، فأقبِل لعلّ اللَّه أن یجمعنا بک (6*) علی الحقّ.
والنّعمان بن بشیر فی قصر الإمارة لسنا نجتمع معه فی جُمعة «14»، ولا «8» نخرج معه إلی «8» عید، ولو قد بلغنا أ نّک قد أقبلت إلینا أخرجناه حتّی «15» نلحقه بالشّام إن شاء اللَّه «3»؛ «16» والسّلام ورحمة اللَّه علیک (7*). 2 12 13
__________________________________________________
(1)- [من الإرشاد].
(2)- [أضاف فی اللّهوف وبحر العلوم: عبداللَّه بن وال].
(3)- [لم یرد فی الإرشاد].
(4) (1) [لم یرد فی اللّهوف].
(5) (2) [مثله فی الکامل، 3/ 266، ونهایة الإرب، 20/ 385- 386].
(6) (3) [مثله فی المناقب، 4/ 89].
(7)- [أضاف فی اللّهوف وبحر العلوم: عدوّ أبیک، وأضاف فی اللّهوف: من قبل].
(8) (5) [لم یرد فی المنتظم].
(9)- [بحر العلوم: الغشوم الظّلوم].
(10) (7) [اللّهوف: ابتزّ هذه الأمّة].
(11) (8) [لم یرد فی الکامل ونهایة الإرب].
(12)- [اللّهوف: غنائها].
(13)- [أضاف فی اللّهوف: غیرک].
(14)- [أضاف فی اللّهوف: ولا جماعة].
(15) (12) [اللّهوف: یلحق بالشّام، والسّلام علیک ورحمة اللَّه وبرکاته یا ابن رسول اللَّه وعلی أبیک من‌قبلک، ولا حول ولا قوّة إلّاباللَّه العلیّ العظیم].
(16) (13) [فی الإرشاد وسائر المصادر: تعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 110
قال: ثمّ سرّحنا بالکتاب مع عبداللَّه بن سَبُع الهمْدانیّ وعبداللَّه بن وال، وأمرناهما بالنّجاء؛ فخرج «1» الرّجلان مسرعین 14 حتّی قدما علی حسین لعشر مضین من شهر رمضان بمکّة «2»، ثمّ لبثنا یومین، «3» ثمّ سرّحنا إلیه «2» قیس بن مُسْهر الصّیداویّ وعبدالرّحمان ابن عبداللَّه بن الکدن الأرحبیّ وعُمارة بن عبید السّلولیّ، فحملوا معهم نحواً من ثلاثة وخمسین صحیفة؛ [الصّحیفة] من الرّجل والاثنین والأربعة. «4»
قال: ثمّ لبثنا یومین آخرَین، ثمّ سرّحنا إلیه «3» هانئ بن هانئ السّبیعیّ، وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ، «5» وکتبنا معهما «4»: «6»
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، لحسین «7» بن علیّ، من شیعته «8» من المؤمنین والمسلمین «7».
أمّا بعد، «9» فحیّ هلا «8»، فإنّ النّاس ینتظرونک، ولا رأی لهم فی «10» غیرک، فالعجل العجل؛ «11» «12» والسّلام علیک. 5 10
وکتب «11» شبث بن رِبْعیّ، وحجّار بن أبجر، ویزید بن الحارث، ویزید بن رُوَیم، وعَزْرة بن قیس، وعمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، ومحمّد بن «13» عُمیر التّمیمیّ «12»:
«1»
__________________________________________________
(1) (14) [لم یرد فی بحر العلوم].
(2)- [لم یرد فی بحر العلوم].
(3) (2) [بحر العلوم: أو ثلاثاً بعد تسریحهم الکتاب، ثمّ أنفذوا جماعة منهم].
(4) (3) [بحر العلوم: یسألونه فیها القدوم علیهم، وتوافدت علیه بعد ذلک کتب أهل الکوفة وتکاثرت، حتّی ورد علیه فی یوم واحد ستّمائة کتب. واجتمع عنده فی نِوَبٍ متفرّقة اثنا عشر ألف کتاباً وهو مع ذلک یتأنّی ولا تجیبهم وآخر کتاب ورد علیه مع].
(5) (4) [بحر العلوم: فیه].
(6) (5) [مثله فی الإرشاد، 2/ 35، وسائر المصادر وروضة الواعظین،/ 148، وناسخ التّواریخ سیِّدالشّهداء علیه السلام، 2/ 35].
(7)- [الإرشاد وسائر المصادر: للحسین، وفی ناسخ التّواریخ: إلی الحسین].
(8) (7) [بحر العلوم: وشیعة أبیه أمیر المؤمنین].
(9) (8) [لم یرد فی بحر العلوم].
(10)- [لم یرد فی الإرشاد وسائر المصادر وناسخ التّواریخ].
(11) (10) [ناسخ التّواریخ: ثمّ العجل العجل، والسّلام].
(12) (11) [بحرالعلوم: یا ابن رسول اللَّه، فقد اخضرّ الجناب، وأینعت الأثمار، وأعشبت الأرض، وأورقت الأشجار، فأقدم إذا شئت، فإنّما تقدم علی جند لک مجنّد، والسّلام علیک ورحمة اللَّه وبرکاته، وعلی أبیک من قبل. فقال الحسین لهانی وسعید: خبّرانی مَن اجتمع علی هذا الکتاب؟ فقالا: یا ابن رسول اللَّه، اجتمع علیه].
(13) (12) [بحر العلوم: عطارد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 111
أمّا بعد، فقد اخضرّ الجناب، وأینعت الثّمار، وطمّت الجمام، فإذا شئت فأقدِم علی جند لک مجنّدة؛ والسّلام علیک.
وتلاقت الرّسل کلّها عنده، فقرأ الکتب، وسأل الرّسل عن أمر النّاس، ثمّ کتب مع هانئ بن هانئ السّبیعیّ وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ، وکانا آخر الرّسل «1»: «2» «3»
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، من حسین بن علیّ إلی الملأ من المؤمنین والمسلمین. «4»
أمّا «5» بعد، فإنّ هانئاً وسعیداً قدما علیَّ «6» بکتبکم، وکانا آخر مَنْ قدم علیَّ «6» من رسلکم، «7» «8» وقد فهمت «9» کلّ الّذی «9» اقتصصتم «10» «11» وذکرتم، ومقالة «11» جُلِّکم: إنّه لیس علینا «12» إمام، فأقبِل لعلّ اللَّه أن یجمعنا بک علی الهدی والحقّ 7 10. «13» وقد بعثتُ «13»
__________________________________________________
(1- 1) [بحر العلوم: قال أرباب التّاریخ والسّیر: لمّا توافدت کتب أهل الکوفة علی الحسین بن علیّ علیه السلام- وهو فی مکّة- قام وصلّی بین الرّکن والمقام، وسأل اللَّه الخیرة، ثمّ طلب ابن عمّه مسلم بن عقیل، وأطلعه علی الحال. وکتب معه- جواباً لکتب أهل الکوفة- کتاباً جاء فیه:].
(2) (- 2*) [مثله فی الإرشاد، 2/ 37، وسائر المصادر وروضة الواعظین،/ 148، والمناقب، 4/ 90، وناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 37 وسائر المصادر].
(3) (- 3*) [مثله فی المنتظم، 5/ 328 وإلی النّهایة: قدمت علیکم إن شاء اللَّه تعالی].
(4) (- 4*) [مثله فی إبصار العین،/ 5].
(5)- [فی وسیلة الدّارین مکانه: فلمّا رأی الحسین ذلک، دعا مسلم بن عقیل وأمره بالرّحیل إلی الکوفة، وأوصاه فی حجب وکتب إلی أهل الکوفة: أمّا ...].
(6)- [لم یرد فی المنتظم].
(7- 7) [لم یرد فی المنتظم].
(8) (- 8*) [مثله فی الکامل، 3/ 267، ونهایة الإرب، 20/ 386].
(9- 9) [فی إبصار العین ووسیلة الدّارین: ما].
(10- 10) [لم یرد فی الکامل ونهایة الإرب].
(11- 11) [فی إبصار العین ووسیلة الدّارین: من مقالة].
(12)- [المناقب: لنا].
(13- 13) [فی الإرشاد وإبصار العین: إنِّی باعث، وفی روضة الواعظین والمناقب وناسخ التّواریخ: أنا باعث].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 112
إلیکم «1» أخی وابن عمِّی وثقتی من أهل بیتی «2»، «3» وأمرته «4» أن یکتب إلیَّ بحالکم وأمرکم ورأیکم «3»، فإن کتب إلیَّ أ نّه قد أجمع «5» رأی ملئکم «6» وذوی الفضل «7» والحِجا «8» منکم علی مثل ما قدمت «9» علیَّ «10» به رسلکم (3*)، «11» «12» وقرأت فی «11» کتبکم، [فإنِّی] «12» «13» أقدم علیکم «14» «13» وشیکاً إن شاء اللَّه؛ فلعمری ما الإمام «15» إلّاالعامل «16» 15 بالکتاب، والآخذ «17» بالقسط، والدّائن بالحقّ «18»، «19» والحابس نفسه علی ذات اللَّه 19، والسّلام. (2*) (4*) (8*) «20»
ثمّ دعا مسلم بن عقیل، فسرّحه مع «20» قیس بن مسهّر الصّیداویّ، وعمارة بن عبید
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی المنتظم].
(2)- [أضاف فی الکامل ونهایة الإرب: سملم بن عقیل].
(3- 3) [لم یرد فی المناقب، وفی الإرشاد وناسخ التّواریخ وإبصار العین ووسیلة الدّارین: مسلم بن عقیل].
(4)- [المنتظم: أمرت].
(5)- [فی الإرشاد والکامل ونهایة الإرب وناسخ التّواریخ وإبصار العین: اجتمع].
(6)- [فی روضة الواعظین: أجلّائکم، والمناقب: أحداثکم].
(7)- [لم یرد فی الکامل ونهایة الإرب].
(8)- [لم یرد فی المناقب].
(9)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(10)- [لم یرد فی المناقب وناسخ التّواریخ وإبصار العین].
(11- 11) [المناقب: تواترت به].
(12- 12) [من الإرشاد].
(13- 13) [فی الکامل ونهایة الإرب: أقدم إلیکم، وفی ناسخ التّواریخ وإبصار العین: فإنِّی أقدم إلیکم].
(14)- [فی الإرشاد ووسیلة الدّارین: إلیکم].
(15- 15) [وسیلة الدّارین: الحاکم].
(16)- [فی الإرشاد والمناقب وناسخ التّواریخ وإبصار العین وبحر العلوم: الحاکم].
(17)- [فی الإرشاد والمناقب والکامل ونهایة الإرب وناسخ التّواریخ وإبصار العین وبحر العلوم ووسیلة الدّارین: القائم].
(18)- [فی الإرشاد والکامل ونهایة الإرب ووسیلة الدّارین: بدین الحقّ، وفی المناقب وبحرالعلوم: بدین اللَّه].
(19- 19) [لم یرد فی الکامل ونهایة الإرب].
(20- 20) [بحر العلوم: بعث معه، ووسیلة الدّارین وناسخ التّواریخ: سرِّح].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 113
السّلولیّ، وعبدالرّحمان بن عبداللَّه «1» بن الکدن الأرحبیّ، فأمره بتقوی اللَّه وکتمان أمره واللّطف، فإن رأی النّاس مجتمعین مستوثقین عجل إلیه بذلک. «2» «2»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 351- 353، 354/ عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 150- 153، 213، 215، 216؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 49
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی وسیلة الدّارین].
(2)- گوید: وقتی مردم کوفه از هلاک معاویه خبر یافتند، مردم عراق برضد یزید به جنبش آمدند و گفتند: «حسین و ابن‌زبیر مقاومت کرده‌اند و سوی مکه رفته‌اند.»
آن‌گاه مردم کوفه به حسین نامه نوشتند و حاکمشان نعمان‌بن بشیر بود.
محمد بن بشیر همدانی گوید: شیعیان در خانه سلیمان بن صرد فراهم آمدند. از هلاکت معاویه سخن آوردیم و به سبب آن، حمد خدای گفتیم. سلیمان بن صرد به ما گفت: «معاویه هلاک شد و حسین از بیعت این قوم خودداری کرده و سوی مکه رفته. شما شیعیان اویید و شیعیان پدرش، اگر می‌دانید که یاری وی می‌کنید و با دشمنش پیکار می‌کنید، به او بنویسید و اگر بیم سستی و ضعف دارید، این مرد را فریب مدهید که جانش به خطر افتد.»
گفتند: «با دشمنش پیکار می‌کنیم و خویشتن را برای حفظ وی به کشتن می‌دهیم.»
گفت: «پس به او بنویسید.»
و شیعیان به او نوشتند: «به نام خدای رحمان رحیم. به حسین بن علی، از سلیمان بن صرد، مسیب بن نجبه، رفاعة بن شداد، حبیب بن مظاهر، دیگر شیعیان وی، مؤمنان و مسلمانان کوفه.
درود بر تو باد! ما حمد خدایی می‌کنیم که جز او خدایی نیست. اما بعد، حمد خدای که دشمن جبار سخت‌سر تورا نابود کرد. دشمنی که بر این امت تاخت و خلافت آن را به ناحق گرفت؛ غنیمت آن را غصب کرد و به ناحق بر آن حکومت کرد؛ نیکانشان را کشت؛ اشرارشان را به جا نهاد و مال خدا را دست‌خوش جباران و توانگران امت کرد. لعنت خدا بر او باد! چنان که ثمود ملعون شدند. اینک ما را امام نیست، بیا شاید خدا به وسیله تو ما را بر حق هم‌دل کند. نعمان بن بشیر در قصر حکومت است، ما به نماز جمعه او نمی‌رویم و به نماز عیدش حاضر نمی‌شویم. اگر خبر یابیم که سوی ما روان شده ای بیرونش می‌کنیم و به شامش می‌فرستیم ان شاء اللَّه، و سلام و رحمت خدای بر تو باد!»
گوید: نامه را به عبداللَّه بن سبیع همدانی و عبداللَّه بن وال فرستادیم و گفتیم: «شتاب کنید.» هر دو کس با شتاب برفتند تا به روز دهم ماه رمضان در مکه پیش حسین رسیدند. دو روز بعد باز قیس بن مسهر صیداوی، عبدالرحمان بن عبداللَّه کدان ارحبی و عمارة بن عبید سلولی را سوی وی فرستادیم که در حدود پنجاه و سه نامه همراه داشتند که هر نامه از یک یا دو یا سه کس بود.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 114
حدّثنی الحسین بن نصر، قال: حدّثنا أبو ربیعة، قال: حدّثنا أبو عوانة، عن حصین ابن عبدالرّحمان، قال: بلغنا أنّ الحسین علیه السلام ... وحدّثنا محمّد بن عمّار الرّازیّ، قال:
حدّثنا سعید بن سلیمان، قال: حدّثنا عباد بن العوّام، قال: حدّثنا حصین، أنّ الحسین بن علیّ علیه السلام کتب إلیه أهل الکوفة: إنّه معک مائة ألف، فبعث إلیهم مسلم بن عقیل. «1»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 391
__________________________________________________
گوید: دو روز بعد باز هانی بن هانی سبیعی و سعید بن عبداللَّه حنفی را سوی وی فرستادیم و به آن‌ها چنین نوشتیم:
«به نام خدای رحمان رحیم. به حسین بن علی از شیعیان مؤمن و مسلمان وی. اما بعد، زود بیا که مردم در انتظار تواند و دل با کسی جز تو ندارند. بشتاب، بشتاب درود بر تو باد.»
گوید: شبث بن ربعی، حجار بن ابجر، یزید بن حارث، یزید بن رویم، عزرة بن قیس، عمرو بن حجاج زبیدی، و محمد بن عمیر تمیمی نیز به وی چنین نوشتند:
«اما بعد، همه جا سبز شده، میوه‌ها رسیده و چاه‌ها پر آب شده. اگر خواهی بیا که سپاه تو آماده است و سلام بر تو باد!»
گوید: همه فرستادگان پیش حسین به‌هم‌رسیدند که نامه‌ها را بخواند واز فرستادگان درباره مردم پرسش کرد. آن‌گاه همراه هانی‌بن هانی سبیعی و سعیدبن عبداللَّه حنفی که آخرین فرستادگان بودند، چنین نوشت:
«به نام‌خدای رحمان رحیم. از حسین‌بن علی به‌جمع مؤمنان و مسلمانان. اما بعد، هانی و سعید با نامه‌های شما پیش من آمدند و همه آنچه را که حکایت کرده بودید و گفته بودید، دانستم. گفته بیش‌ترتان این بود که امام نداریم. بیا، شاید به سبب تو خدا ما را بر حق و هدایت هم‌دل کند. اینک برادر، پسر عمو و معتمد از اهل خاندانم را سوی شما فرستادم و به او گفتم از حال، کار و رأی شما به من بنویسد. اگر نوشت که رأی جماعت، اهل فضیلت و خرد چنان است که فرستادگانتان به من گفته‌اند و در نامه‌هایتان خوانده‌ام. به زودی پیش شما می‌آیم ان شاء اللَّه. به جان خودم که امام جز آن نیست که به کتاب عمل کند، و انصاف گیرد، مجری حق باشد و خویشتن را خاص خدا کند، والسلام.»
گوید: حسین، مسلم بن عقیل را خواست و اورا همراه قیس بن مسهر صیداوی، عمارة بن عبیده سلولی و عبدالرحمان بن عبداللَّه ارحبی فرستاد و به او دستور داد که از خدا ترسان باشد و کار خویش را نهان دارد و دقیق باشد. اگر مردم را فراهم و هم‌پیمان دید، زودتر به او خبر دهد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2922- 2925-
(1)- حصین بن عبدالرحمان گوید: شنیدیم که مردم کوفه به حسین بن علی نوشته بودند که یک صد هزار کس با تواند. حسین، مسلم بن عقیل را سوی آن‌ها فرستاد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2976
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 115
قال هشام بن محمّد الکلبیّ: قال أبو مخنف: قال النّضر بن صالح: کانت الشّیعة تشتُم «1» المختار وتُعتبه «2» لما کان منه فی أمر الحسن بن علیّ یوم «3» طُعن فی مُظلم «4» ساباط، فحُمل إلی أبیض المدائن، حتّی إذا «4» کان زمن الحسین، وبعث «5» الحسین مسلم بن عقیل إلی الکوفة. «6»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 569/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 20/ 221؛ القمّی، نفس المهموم،/ 557؛ الأمین، أصدق الأخبار (ط «1»)،/ 32 (ط «2»)،/ 40
قال: وبلغ ذلک أهل الکوفة أنّ الحسین قد صارَ إلی مکّة وأقام الحسین بمکّة باقی شهر شعبان وشهر رمضان وشوّال وذی القعدة [...].
وأقام الحسین بمکّة قد لزم الصّوم والصّلاة، «7» واجتمعت الشّیعة بالکوفة. «8»
قال: واجتمعت الشّیعة 8 7 فی دار «9» سلیمان بن صرد الخزاعیّ، فلمّا تکاملوا فی منزله، قام فیهم خطیباً، فحمدَ اللَّه وأثنی علیه «10» وصلّی علی النّبیّ «11» صلّی اللَّه علیه «12» وسلّم
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: تسبّ].
(2)- [نفس المهموم: تعیبه].
(3)- [نفس المهموم: حین].
(4)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(5)- [فی أصدق الأخبار مکانه: لمّا بعث ...].
(6)- نضر بن صالح گوید: شیعیان ناسزای مختار می‌گفتند و ملامت او می‌کردند به سبب رفتاری که با حسن‌بن علی داشته بود، آن روز که در سیاه‌چال ساباط زخم خورد و او را به ابیض بردند.
گوید: وقتی ایام حسین رسید، مسلم بن عقیل را به کوفه فرستاد. پاینده،
ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3201
(7- 7) [فی الخوارزمی: قال: ولمّا علم بحال الحسین وإقامته بمکّة، اجتمعت الشّیعة بالکوفة].
(8- 8) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(9)- [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: منزل].
(10) (- 10*) [الخوارزمی: وذکر النّبیّ، فصلّی علیه].
(11)- [تسلیة المجالس: وآله].
(12)- زید فی د: وآله.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 116
وعلی «1» أهل بیته (10*) «2»، ثمّ ذکر أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب، فترحّم علیه وذکر مناقبه الشّریفة؛ ثمّ قال: «3» یا معشر الشّیعة! إنّکم قد علمتم بأنّ معاویة قد [هلک ف، (أو و)] «4» صار إلی ربِّه، وقدم علی عمله «5» «6» وسیجزیه اللَّه «7» تبارک وتعالی 5 7 بما قدم «8» 7 من خیر و «9» شرّ 6 7، وقد قعد فی «10» موضعه ابنه یزید «11» «12»- زاده اللَّه خزیاً- «12» وهذا الحسین بن علیّ قد خالفه وصار إلی مکّة خائفاً «13» من طواغیت آل أبی سفیان، وأنتم شیعته وشیعة أبیه «14» من قبله 14، وقد احتاج إلی نصرتکم الیوم؛ فإن کنتم تعلمون أ نّکم ناصروه ومجاهدو عدوّه، فاکتبوا إلیه، وإن خفتم الوهن والفشل فلا تغرّوا «15» الرّجل من‌نفسه. «3» فقال القوم: بل «16» ننصره ونقاتل عدوّه، ونقتل أنفسنا «17» دونه حتّی ینال حاجته «7» 1.
__________________________________________________
(1)- لیس فی د.
(2)- [تسلیة المجالس: وآله].
(3- 3) [مثله فی اللّهوف،/ 32- 33].
(4)- [من الخوارزمی واللّهوف وتسلیة المجالس].
(5- 5) فی د: وسیجزی به.
(6- 6) [لم یرد فی اللّهوف].
(7- 7) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(8)- زید فی د: علی ما قدم.
(9)- [الخوارزمی: أو].
(10)- [الخوارزمی: ب].
(11)- لیس فی بر.
(12) (- [تسلیة المجالس: اللّعین].
(13)- [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: هارباً].
(14- 14) [تسلیة المجالس: بین یدیه].
(15)- فی الأصل: فلا تغزوا، وفی د و بر: فلا تعزوا.
(16)- [أضاف فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: نؤویه و].
(17- 17) [تسلیة المجالس: بین یدیه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 117
فأخذ علیهم سلیمان بن صرد بذلک «1» میثاقاً، [و] عهداً أ نّهم لا یغدرون ولا ینکثون «2».
ثمّ قال: اکتبوا إلیه الآن کتاباً من جماعتکم أ نّکم له کما ذکرتم، وسلوه القدوم علیکم.
قالوا: أفلا تکفینا «3» أنت الکتاب إلیه «4»؟ قال: لا، بل یکتب «5» جماعتکم. قال: فکتب القوم إلی الحسین بن علیّ رضی اللَّه عنهما.
ذکر الکتاب الأوّل إلی الحسین رضی الله عنه:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، «6» إلی الحسین «6» بن علیّ رضی اللَّه عنهما، من سلیمان بن صرد [الخزاعیّ] والمسیّب بن نجبة «7» وحبیب بن مظاهر «8» ورفاعة بن شدّاد وعبداللَّه بن وال وجماعة شیعته «9» من المؤمنین «10». أمّا بعد، فالحمد للَّه‌الّذی قصم عدوّک وعدوّ أبیک من قبلک، الجبّار العنید، الغشوم الظّلوم، الّذی ابتزّ هذه الامّة «11»، وعضاها «12» وتأمّر علیهابغیر رضاها «13»، ثمّ قتل خیارها، واستبقی أشرارها «14»، فبُعداً له کما بعُدت ثمود، ثمّ إنّه
__________________________________________________
(1)- [الخوارزمی: علی ذلک].
(2)- من د، وفی الأصل: لا ینکبون، وفی بر بغیر نقط.
(3)- فی د: یکفینا، وفی بر بغیر نقط.
(4)- [لم یرد فی الخوارزمی].
(5)- من د، وفی الأصل: تکتب، وفی بر بغیر نقط.
(6- 6) [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: للحسین].
(7)- من المقتل 6/ ب، وفی النّسخ: لحیه- کذا.
(8)- من المقتل، وفی النّسخ: مطهّر.
(9)- لیس فی د: شیعته.
(10)- من المقتل وحده: [ونصلِّی علی محمّد عبده ورسوله]. [أضاف فی الخوازرمی وتسلیة المجالس: سلام علیک]
(11)- لیس فی د. [أضاف فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: أمرها].
(12)- فی د و بر: عصاها. [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: وغصبها فیئها].
(13)- [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: رضاً منها].
(14)- [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: شرارها، وأضاف فیها: وجعل مال اللَّه بین جبابرتها وعتاتها].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 118
قد بلغنا أنّ ولده اللّعین قد تأمّر علی هذه الامّة بلا مشورة ولا إجماع، «1» ولا علم من الأخیار «1»، ونحن «2» مقاتلون معک، وباذلون أنفسنا من دونک، فأقبل إلینا فرحاً مسروراً «1» «3» مأموناً مبارکاً سدیداً، وسیِّداً «1» أمیراً «4» مطاعاً إماماً، خلیفة «5» علینا «3» مهدیّاً، فإنّه لیس علینا إمام ولا أمیر إلّاالنّعمان بن بشیر، وهو فی قصر الإمارة وحید طرید، «6» لیس یجتمع «6» معه فی جمعة «7» لا یخرج «8» معه إلی عید، ولا یؤدِّی «9» إلیه الخراج، یدعو فلا یجاب، ویأمر فلا یطاع؛ ولو بلغنا أ نّک قد أقبلت إلینا، أخرجناه عنّا حتّی یلحق بالشّام.
فأقدِم «10» إلینا، فلعلّ اللَّه «11» عزّ وجلّ «11» أن یجمعنا بک علی الحقّ. والسّلام علیک «12» ورحمة اللَّه وبرکاته یا ابن رسول اللَّه، ولا قوّة إلّاباللَّه العلیّ العظیم «12».
ثمّ «13» طوی الکتاب وختمه ودفعه «13» إلی عبداللَّه بن سبیع «14» الهمدانیّ وعبداللَّه بن‌مسمع البکریّ «15»، «16» «17» ووجّهوا بهما 16 إلی الحسین بن علیّ رضی اللَّه عنهما. فقرأ الحسین
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(2)- [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: وإنّا].
(3- 3) [الخوارزمی: مبارکاً، منصوراً، سعیداً، سدیداً، إماماً مطاعاً وخلیفة].
(4)- من د، وفی الأصل و بر: مبّراً.
(5)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(6- 6) [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: لا نجتمع].
(7)- [أضاف فی تسلیة المجالس: ولا جماعة].
(8)- [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: نخرج].
(9)- [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: نؤدِّی].
(10)- [تسلیة المجالس: فأقبِل].
(11- 11) [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: تعالی].
(12- 12) [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: یا ابن رسول اللَّه، وعلی أبیک وأخیک ورحمة اللَّه وبرکاته].
(13- 13) [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: طووا الکتاب وختموه ودفعوه].
(14)- فی الأصل و بر: سلع- کذا، وفی د: مطیع، وفی التّرجمة: سلیع.
(15)- وفی التّرجمة: سمع السّکری.
(16- 16) [الخوارزمی: فتوجّها به].
(17) (- 17*) [تسلیة المجالس: فقرأ الحسین علیه السلام الکتاب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 119
کتاب أهل الکوفة (17*)، فسکت ولم یجبهم «1» بشی‌ء «2».
ثمّ قدم علیه «3» بعد ذلک قیس بن مسهّر الصّیداویّ «4»، وعبدالرّحمان بن عبداللَّه «5» الأرحبیّ، وعمارة «6» بن عبید السّلولیّ «7»، وعبداللَّه بن وال التّمیمیّ، ومعهم «8» جماعة نحو «8» خمسین ومائة، «9» کلّ کتاب من «10» رجلین و «11» ثلاثة وأربعة 11 9، ویسألونه القدوم علیهم؛ والحسین یتأنّی فی أمره، فلا یجیبهم بشی‌ء.
ثمّ قدم علیه «12» بعد ذلک هانئ [بن-] «13» هانئ السّبیعیّ وسعید «14» بن عبداللَّه الحنفیّ بهذا «15» الکتاب، وهو آخر ما ورد «16» علی الحسین 16 من أهل الکوفة.
__________________________________________________
(1)- فی النّسخ: لم یجیبهم.
(2)- وذلک لعشر مضین من شهر رمضان سنة 60.
(3)- [الخوارزمی: إلیه].
(4)- من المراجع، وفی النّسخ: الصّیدوانی.
(5)- من المقتل والطّبریّ، وفی النّسخ [والخوارزمی وتسلیة المجالس]: عبداللَّه بن عبدالرّحمان.
(6)- من المقتل والطّبریّ، وفی النّسخ: عامر
(7)- [تسلیة المجالس: السّکونیّ].
(8- 8) [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: نحو من].
(9- 9) [فی الخوارزمی: کتاب الکتاب من الرّجلین والثّلاثة والأربعة، وفی تسلیة المجالس: کتاباً من‌الرّجل والثّلاثة والأربعة].
(10)- فی د و بر: بین.
(11- 11) فی النّسخ: ثلاث وأربع. وفی التّرجمة ص 358: و جمعی دیگر که زیاده از صد و پنجاه نفر مرد معروف بر سمت مکه روان شدند و به خدمت امیر المؤمنین حسین آمدند و با هر کدام دو سه نامه بود از اعیان کوفه.
(12)- لیس فی د و بر. [وفی تسلیة المجالس: علیه].
(13)- سقط من الأصل.
(14)- کذا فی المراجع إلّافی التّرجمة، وفیها: سعد.
(15)- [الخوارزمی: ب].
(16- 16) [الخوارزمی: إلیه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 120
ذکر الکتاب الثّانی: «1»
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، للحسین بن علیّ أمیر المؤمنین، من شیعته وشیعة أبیه «2».
أمّا بعد، فإنّ النّاس منتظرون «3» لا رأی لهم غیرک، فالعجل العجل یا ابن بنت «4» رسول اللَّه (ص)! قد اخضرّ [ت] الجنّات «5»، وأینعت الثّمار، وأعشبت الأرض، وأورقت الأشجار، فأقدِم «6» إذا شئت، فإنّما تقدم «7» علی «8» جندٍ لک مجنّد «8»- والسّلام علیک ورحمة اللَّه وبرکاته، «9» وعلی أبیک من قبلک. 1 9
فقال الحسین لهانی [بن هانئ السّبیعیّ] وسعید بن عبداللَّه «10» الحنفیّ: خبّرانی من اجتمع علی هذا الکتاب الّذی کتب معکما إلیّ «11»! فقالا: «12» یا أمیر المؤمنین! «12» اجتمع علیه شبث «13» بن ربعی، وحجّار بن أبجر «14»، ویزید «15» بن الحارث، «16» «17» ویزید بن رویم 17،
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی مثیر الأحزان لابن نما، 11، واللّهوف،/ 35].
(2)- [أضاف فی مثیر الأحزان لابن نما واللّهوف: أمیر المؤمنین].
(3)- [فی الخوارزمی ومثیر الأحزان واللّهوف وتسلیة المجالس: ینتظرونک].
(4)- [لم یرد فی الخوارزمی واللّهوف وتسلیة المجالس].
(5) کذا فی الأصل، وفی د و بر [واللّهوف]: «الجناب»، ویقال خصیب الجناب وجدیبه. [وتسلیة المجالس: الحبّات].
(6)- [أضاف فی اللّهوف: علینا].
(7)- فی د: یقدم.
(8- 8) من المقتل والطّبریّ، وفی النّسخ [الخوارزمی ومثیر الأحزان واللّهوف]: جدّ مجنّدة لک. [وتسلیة المجالس: جند مجنّدة].
(9- 9) [لم یرد فی تسلیة المجالس ومثیر الأحزان].
(10)- فی النّسخ: عبدالرّحمان- خطأ.
(11)- [لم یرد فی الخوارزمی].
(12- 12) [أضاف فی الخوارزمی: له یا ابن رسول اللَّه].
(13)- فی النّسخ: سبت.
(14)- فی النّسخ: الحرّ.
(15)- من المراجع، وفی النّسخ: زید.
(16) (- 16*) [تسلیة المجالس: وذکروا له جماعة].
(17- 17) من الطّبریّ، وفی النّسخ: زید بن روهم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 121
وعروة «1» بن قیس، وعمرو «2» بن الحجّاج، ومحمّد بن عمیر بن عطارد. (16*)
قال: فعندها قام الحسین، فتطهّر «3» وصلّی رکعتین بین الرّکن والمقام، ثمّ «4» انفتل من صلاته، وسأل ربّه الخیر «5» فیما کتب إلیه أهل الکوفة، ثمّ جمع الرّسل، فقال لهم: إنِّی رأیتُ جدِّی [رسول اللَّه- «6»] (ص) فی منامی، وقد أمرنی بأمر وأنا ماض لأمره، فعزم اللَّه لی بالخیر. إنّه «7» ولیّ ذلک، والقادر علیه «8» إن شاء اللَّه تعالی «8».
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم «5»، من الحسین بن علیّ إلی الملأ من المؤمنین، سلام علیکم.
أمّا بعد، فإنّ هانئ [بن هانئ- «9»] وسعید بن عبداللَّه «10» قدما علیَّ «11» بکتبکم، فکانا آخر من قدم علیَّ من عندکم «11»، وقد فهمت الّذی «12» قد قصصتم «12» وذکرتم، ولست أقصّر عمّا أحببتم، وقد بعثتُ «13» إلیکم أخی وابن عمِّی- «14» وثقتی «15» من أهل بیتی 14 مسلم «16» بن
__________________________________________________
(1)- من المقتل والتّرجمة الفارسیّة، وفی النّسخ: عبداللَّه. [وفی الخوارزمی وتسلیة المجالس: عزرة].
(2)- من المراجع، وفی النّسخ: عمر.
(3) [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: وتوضّأ].
(4)- [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: ولمّا].
(5- 5) [تسلیة المجالس: ثمّ کتب إلی أهل الکوفة].
(6)- من د.
(7)- [الخوارزمی: فإنّه].
(8- 8) [لم یرد فی الخوارزمی وتسلیة المجالس].
(9)- من د، و بر: هانئاً.
(10)- من د: سعیداً.
(11- 11) [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: من رسلکم].
(12- 12) [فی الخوارزمی: اقتصصتم، وفی تسلیة المجالس: ما اقتصصتم].
(13)- [تسلیة المجالس: أرسلتُ].
(14- 14) [لم یرد فی الخوارزمی وتسلیة المجالس].
(15)- من المراجع کلّها، وفی النّسخ: بقیّتی- کذا.
(16)- فی النّسخ: سلیمان- خطأ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 122
عقیل بن أبی طالب رضی الله عنه، وقد «1» أمرته أن یکتب إلیَّ بحالکم «2» ورأیکم «3» ورأی ذوی «4» الحجا والفضل منکم «3»، وهو متوجّه إلی ما قبلکم إن شاء اللَّه «3» [تعالی- «5»]، والسّلام، ولا قوّة إلّاباللَّه «3»، فإن کنتم علی ما قدمت به رسلکم، «3» وقرأت فی کتبکم «3»، فقوموا مع ابن عمِّی وبایعوه وانصروه «1»، ولا تخذلوه، فلعمری! لیس «6» الإمام العامل «7» بالکتاب، والعادل «8» بالقسط، کالّذی یحکم بغیر الحقّ، «9» ولا یهدی ولا یهتدی «9»، جمعنا اللَّه وإیّاکم علی الهدی، وألزمنا وإیّاکم کلمة التّقوی، «3» إنّه لطیف لما یشاء «3»- والسّلام علیکم ورحمة اللَّه وبرکاته. «10»
قال: ثمّ طوی الکتاب وختمه، ودعا مسلم «10» «11» بن عقیل رحمه الله، «12» فدفع إلیه الکتاب وقال له: إنِّی موجِّهک إلی أهل الکوفة، «13» وهذه کتبهم إلیّ «13»، وسیقضی اللَّه من
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الخوارزمی وتسلیة المجالس].
(2)- [أضاف فی الخوارزمی: وخیرکم].
(3- 3) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(4)- فی النّسخ: ذو- خطأ- والتصحیح من الطّبریّ والمقتل.
(5)- من د.
(6)- [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: ما].
(7)- [المطبوع: العادل].
(8)- [الخوارزمی: القائم].
(9- 9) [لم یرد فی تسلیة المجالس، وفی الخوارزمی: ولا یهتدی سبیلًا].
(10- 10) [تسلیة المجالس: ثمّ دعا الحسین علیه السلام بمسلم].
(11)- [الخوارزمی: بمسلم].
(12) (- 12*) [حکاه عنه فی بحر العلوم،/ 215- 216].
(13- 13) [لم یرد فی الخوارزمی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 123
أمرک ما یحبّ ویرضی، وأنا أرجو أن أکون أنا وأنت فی درجة الشّهداء، فامض علی «1» برکة اللَّه «2» حتّی تدخل الکوفة، فإذا دخلتها فانزل عند أوثق أهلها وادع [النّاس- «5»] إلی [طاعتی- «3»] «4» واخذلهم عن آل أبی سفیان «2»، فإن رأیت «5» النّاس مجتمعین «6» علی بیعتی، فعجِّل لی «7» بالخبر حتّی أعمل علی حسب ذلک إن شاء اللَّه تعالی. ثمّ عانقه وودّعه وبکیا جمیعاً. (12*)
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 38، 44- 54/ مثله الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 190، 193- 196/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 164، 167- 172
وقدّم الحسین علیه السلام مسلم بن عقیل إلی الکوفة لیأخذ علیهم البیعة.
البیهقی، المحاسن والمساوئ،/ 50
وبلغ أهل الکوفة تلکّؤ الحسین فی بیعة یزید، فکتبوا إلی الحسین فی القدوم علیهم، وبعثوا بحمل بعیر، وکتبوا البیعة، فأرسل الحسین مسلم بن عقیل بن أبی طالب لیأخذ البیعة من أهلها.
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 240
وقد کان بعث الحسین بن علیّ مسلم بن عقیل بن أبی طالب إلی أهل الکوفة لیأخذ بیعتهم.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 377/ عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 265
ولمّا مات معاویة، أرسل أهل الکوفة إلی الحسین بن علیّ: إنّا قد حبسنا أنفسنا علی بیعتک، ونحن نموت دونک، ولسنا نحضر جمعة ولا جماعة بسببک.
وطولب الحسین بالبیعة لیزید بالمدینة، فسام التّأخیر، وخرج یتهادی بین موالیه
__________________________________________________
(1)- [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: ب].
(2)- [أضاف فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: وعونه].
(3)- من د و بر.
(4) (2) [لم یرد فی الخوارزمی وتسلیة المجالس].
(5)- من د و بر، وفی الأصل: راتب. [وفی الخوارزمی: رأیتهم].
(6)- فی النّسخ: مجتمعون.
(7)- [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: علیَ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 124
ویقول:
لا ذَعَرْتُ السّوام فی فلق الصّ - بح مغیراً ولا دعیت یزیدا
یوم اعطی مخافة الموت ضیما والمنایا ترصدنَنی أن أحیدا
ولحق بمکّة، فأرسل بابن عمّه مسلم بن عقیل إلی الکوفة، وقال له: سر إلی أهل الکوفة، فإن کان حقّاً ما کتبوا به، عرّفنی حتّی ألحق بک. «1» فخرج مسلم من مکّة فی النّصف من شهر رمضان حتّی قدم الکوفة لخمس خلون من شوّال. «1»
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 64
ووردت علی الحسین کتب أهل الکوفة من الشّیعة یستقدمونه إیّاها، فأنفذ الحسین ابن علیّ مسلم بن عقیل إلی الکوفة لأجل البیعة علی أهلها.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 307؛ السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 555
حدّثنی أحمد بن عیسی بن أبی موسی العجلیّ، قال: حدّثنا حسین بن نصر بن مزاحم، قال: حدّثنا أبی، قال: حدّثنا عمر بن سعد، عن أبی مخنف لوط بن یحیی الأزدیّ، وحدّثنی أیضاً أحمد بن محمّد بن شبیب المعروف بأبی بکر بن شیبة، قال: حدّثنا أحمد ابن الحارث الخزّاز، قال: حدّثنا علیّ بن محمّد المدائنیّ، عن أبی مخنف، عن عوانة وابن جعدیّة وغیرهم، وحدّثنی أحمد بن الجعد، قال: حدّثنا علیّ بن موسی الطّوسیّ، قال:
حدّثنا أحمد بن جناب قال: حدّثنا خالد بن یزید بن أسد بن عبداللَّه القشیریّ، قال:
حدّثنا عمّار الدّهنیّ، عن أبی جعفر محمّد بن علیّ کلّ واحد ممّن ذکرت یأتی بالشّی‌ء یوافق فیه صاحبه أو یخالفه، ویزید علیه شیئاً أو ینقص منه، وقد ثبت ذلک بروایاتهم منسوباً إلیهم.
قال المدائنیّ عن هارون بن عیسی، عن یونس بن أبی إسحاق، قال: لمّا بلغ أهل
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 82- 83، والعیون،/ 34، 35، وقریب بهذا المضمون فی ذخیرةالدّارین، 1/ 135، ووسیلة الدّارین،/ 32].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 125
الکوفة نزول الحسین علیه السلام مکّة، وإنّه لم یبایع لیزید وفد إلیه وفد منهم علیهم أبو عبداللَّه الجدلی، وکتب إلیه شبث بن ربعیّ وسلیمان بن صرد والمسیّب بن نجیة ووجوه أهل الکوفة یدعونه إلی بیعته وخلع یزید. فقال لهم: أبعث معکم أخی وابن عمِّی، فإذا أخذ لی بیعتی وأتانی عنهم بمثل ما کتبوا به إلیّ قدمت علیهم.
ودعا مسلم بن عقیل، فقال: اشخص إلی الکوفة، فإن رأیت منهم اجتماعاً علی ما کتبوا، ورأیته أمراً تری الخروج معه فاکتب إلیّ برأیک. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 62- 63
وکانت إمامة الحسین علیه السلام بعد وفاة أخیه الحسن علیه السلام بما قدّمناه ثابتة، وطاعته لجمیع الخلق لازمة، وإن لم یدع إلی نفسه للتّقیّة الّتی کان علیها، والهدنة الحاصلة بینه وبین معاویة بن أبی سفیان، والتزم الوفاء بها، وجری فی ذلک مجری أبیه أمیر المؤمنین علیه السلام فی ثبوت إمامته بعد النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم مع الصّموت، وإمامة أخیه الحسن علیه السلام بعد الهدنة مع الکفّ والسّکوت، فکانوا فی ذلک علی سنن نبیّ اللَّه صلی الله علیه و آله وهو فی الشّعب محصور، وعند
__________________________________________________
(1)- احمدبن عیسی به سندش از ابی‌مخنف و دیگران از سایر راویان حدیث با مختصر اختلافی از ابی‌مخنف روایت کرده‌اند.
و نیز احمد بن جعد- به سندش- از حضرت باقر علیه السلام و مدائنی از یونس بن ابی‌اسحاق حدیث کرده‌اند که: چون خبر ورود حسین علیه السلام در مکه به مردم کوفه رسید و مطلع شدند که آن جناب با یزید بیعت نکرده است، گروهی را به عنوان نمایندگی به سرکردگی ابوعبداللَّه جَدَلی، به نزد آن حضرت فرستادند و نامه‌هایی به وسیله آن‌ها به آن حضرت نوشتند. نویسندگان نامه، بزرگان اهل کوفه چون شبث‌بن ربعی، سلیمان‌بن صُرَد، مسیّب‌بن نجبه و امثال این‌ها بودند که درخواست کرده بودند آن حضرت مردم را به بیعت با خود دعوت و یزید را از خلافت خلع کند.
حسین علیه السلام به نمایندگان فرمود: «من برادر و پسر عمویم را با شما به کوفه می‌فرستم و هرگاه او از مردم بیعت گرفت و همچنان که در نامه‌هاشان نوشته‌اند با او بیعت کردند، من نیز خواهم آمد.»
سپس مسلم بن عقیل را خواست و به او فرمود: «به کوفه برو و اگر دیدی همان‌طور که در این نامه‌ها نوشته‌اند، متفق‌اند؛ و مشاهده کردی که می‌توان به وسیله آن مردم بر علیه یزید نهضتی کرد، نظر خود را به من بنویس.»
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 93
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 126
خروجه من مکّة «1» مهاجراً مستخفیاً فی الغار وهو من أعدائه مستور «1».
فلمّا مات معاویة وانقضت مدّة الهدنة الّتی کانت تمنع الحسین علیه السلام من الدّعوة إلی نفسه، أظهر أمره بحسب الإمکان، وأبان عن حقّه للجاهلین به حالًا بعد حال، إلی أن اجتمع له فی الظّاهر الأنصار، فدعا علیه السلام إلی الجهاد وشمّر للقتال، وتوجّه بولده وأهل بیته من حرم اللَّه وحرم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم نحو العراق، للاستنصار بمن دعاه من شیعته علی الأعداء.
وقدّم أمامه ابن عمّه مسلم بن عقیل رضی الله عنه وأرضاه للدّعوة إلی اللَّه والبیعة «2» علی الجهاد «2»، فبایعه أهل الکوفة علی ذلک، وعاهدوه وضمنوا له النّصرة والنّصیحة، ووثقوا له فی ذلک وعاقدوه، ثمّ لم تطل المدّة بهم حتّی نکثوا بیعته، وخذلوه وأسلموه، فقُتل بینهم ولم یمنعوه، وخرجوا إلی حرب «3» الحسین علیه السلام، فحاصروه، ومنعوه المسیر إلی بلاد اللَّه، واضطرّوه إلی حیث لا یجد ناصراً ولا مهرباً منهم، وحالوا بینه وبین ماء الفرات، حتّی تمکّنوا منه، فقتلوه. فمضی علیه السلام ظمآن، مجاهداً، صابراً، محتسباً، مظلوماً قد نکثت بیعته، واستحلّت حرمته، ولم یوف له بعهد، ولا رعیت فیه ذمّة عقد، شهیداً علی ما مضی علیه أبوه وأخوه علیه السلام. «4»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی کشف الغمّة].
(2- 2) [کشف الغمّة: له].
(3)- [لم یرد فی کشف الغمّة].
(4)- و امامت حسین علیه السلام پس از وفات برادرش حسن علیه السلام به آن چه گفته شد، ثابت است و پیروی از او بر همگان لازم خواهد بود. اگرچه مردم را به واسطه تقیه به امامت خویش نخواند و همچنین به واسطه ترک جنگی که میان او و معاویه برقرار بود و بر او لازم بود بدان وفا کند، (اظهار آن ننمود). و او در این‌باره مانند پدرش امیرالمؤمنین علیه السلام بود که با این که پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله امامت داشت، با این احوال خاموش نشست، به همان راهی رفت که برادرش حسن علیه السلام پس از صلح رفته بود و به خودداری و سکوت گذراند. همه ایشان به روش پیغمبر صلی الله علیه و آله رفتار کردند. در آن زمان که آن حضرت صلی الله علیه و آله در شعب-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 127
المفید، الإرشاد، 2/ 27- 29/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 5؛ العلّامة الحلّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 447- 449
وبلغ «1» أهل الکوفة هلاک معاویة، فأرجفوا بیزید، وعرفوا خبر الحسین علیه السلام وامتناعه من بیعته «2» «3» وما کان من أمر ابن الزّبیر فی ذلک، وخروجهما «2» إلی مکّة «3»، فاجتمعت «4» الشّیعة بالکوفة فی منزل سلیمان بن صرد الخزاعیّ، فذکروا هلاک معاویة، فحمدوا اللَّه
__________________________________________________
(ابی‌طالب) گرفتار بود (و با این که پیغمبر خدا بود، از روی ناچاری سه سال در شعب ابی‌طالب ماند و دم فروبست) و همچنین آن‌گاه که از مکه به مدینه هجرت فرمود، چند روز در غار پنهان گشت.
و چون معاویه بمُرد و دوران زمان صلحی که حسین علیه السلام را از اظهار دعوت و خواندن مردم به سوی خود جلوگیری می‌کرد، سپری شد. تا آن جا که امکان داشت، امر امامت خویش را آشکار ساخت و در هر فرصتی که پیش می‌آمد، برای آنان که دانای به حق او نبودند، پرده برمی‌داشت، تا این که در ظاهر برای او یاورانی گردآمدند. پس آن حضرت مردم را به جهاد دعوت کرده و برای جنگ دامن به کمر زد و با فرزندان و خانواده‌اش از حرم خدا و حرم رسول خدا صلی الله علیه و آله به سوی عراق رهسپار شد تا به کمک شیعیانش که اورا دعوت کرده بودند، با دشمن بجنگد و پیشاپیش خود پسر عمویش مسلم بن عقیل رضی الله عنه را بدان سو فرستاد و اورا برای دعوت مردم به خدا و بیعت بر جهاد، انتخاب فرمود.
پس مردم کوفه با مسلم بیعت کردند، برای یاری کردن او پیمان بسته و خیرخواهیش را به عهده گرفتند و پیمان خود را با او محکم کردند. سپس زمانی نگذشت که بیعت اورا شکستند و دست از یاری او باز داشتند و اورا به دست دشمن سپرده تا این که درمیان ایشان اورا کشتند و آن‌ها از او دفاع ننمودند. (به دنبال آن) برای جنگ کردن با حسین علیه السلام بیرون رفته، اورا محاصره کردند و از رفتن او به شهرهای خدا (که در روی زمین دارد) جلوگیری نموده. و اورا ناچار به رفتن جایی کردند که نه یاوری به دست آرد و نه گریزی داشته باشد. میانه او و آب فرات حائل شدند تا این که بر او دست یافته و اورا کشتند. پس آن امام مظلوم علیه السلام از دنیا برفت، درحالی که تشنه لب، مجاهد، شکیبا، پاداش‌جو و ستمدیده بود. بیعتش را شکسته و حرمتش را برباد داده بودند. به هیچ وعده‌ای با او وفا نکرده و رعایت عهد و پیمانی که به گردن گرفته بودند، ننمودند و شهید شد. چنانچه پدر و برادرش علیهم السلام با این احوال از دنیا برفتند.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 27- 29-
(1)- [تظلّم الزّهراء: لمّا بلغ].
(2- 2) [مثیر الأحزان: وخروجه].
(3- 3) [لم یرد فی روضة الواعظین].
(4)- [فی العیون مکانه: ولمّا دخل الحسین علیه السلام مکّة وبلغ أهل الکوفة ذلک، اجتمعت ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 128
وأثنوا «1» علیه، «2» فقال سلیمان بن صرد: إنّ معاویة قد هلک، وإنّ حسیناً قد تقبّض «3» علی القوم ببیعته «4»، وقد «5» خرج إلی مکّة، وأنتم «6» شیعة أبیه، فإن کنتم تعلمون أ نّکم ناصروه ومجاهدو عدوّه، ونقتل «7» أنفسنا دونه، فاکتبوا إلیه «8» وأعلموه «7»، وإن خفتم الفشل والوهن، فلا تغرّوا الرّجل فی نفسه. «9» قالوا: لا، بل نقاتل عدوّه «9»، ونقتل أنفسنا دونه. قال:
«10» فاکتبوا إلیه «8»: «10» [ثمّ ذکرت رسالة أهل الکوفة کما ذکرناها فی الطّبری] «2»
ثمّ سرّحوا بالکتاب «11» مع «12» عبداللَّه بن مسمع الهمدانیّ وعبداللَّه بن وال، وأمروهما بالنّجاء «12»، فخرجا مسرعین حتّی «13» قدما علی «14» الحسین علیه السلام بمکّة لعشر مضین من شهر رمضان، «15» و «16» لبث أهل الکوفة 15 یومین «17» بعد تسریحهم بالکتاب، وأنفذوا قیس بن
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الإرشاد (ط مؤسّسة آل البیت) وروضة الواعظین].
(2- 2) [العیون: فکتبوا للحسین علیه السلام بعد الحمد والسّلام].
(3)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والمعالی ومثیر الأحزان: نقض].
(4)- [فی الدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والمعالی ومثیر الأحزان: بیعته].
(5)- [لم یرد فی المعالی].
(6)- [زاد فی الإرشاد (ط مؤسّسة آل البیت) وروضة الواعظین والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والمعالی ومثیر الأحزان: شیعته و].
(7- 7) [فی الإرشاد (ط مؤسّة آل البیت): أعلموه، وفی البحار والعوالم والدّمعة والمعالی ومثیر الأحزان: فاکتبوا إلیه، وفی الأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء: فاکتبوا إلیه وأعلموه].
(8- 8) [روضة الواعظین: فکتبوا إلیه].
(9- 9) [نفس المهموم: فقالوا بأجمعهم: نحن ناصروه ونجاهد دونه].
(10- 10) [لم یرد فی الإرشاد (ط مؤسّسة آل البیت)].
(11)- [العوالم: الکتاب].
(12- 12) [العیون: نفرین].
(13)- [مثیر الأحزان: وقدما].
(14)- [العیون: علیه].
(15- 15) [فی مثیر الأحزان والعیون: ثمّ لبثوا].
(16)- [فی البحار والعوالم والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والمعالی: ثمّ].
(17) (- 17*) [العیون: وأنفذوا جماعة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 129
مسهّر الصّیداویّ، «1» وعبداللَّه وعبدالرّحمان ابنی شدّاد «2» الأرحبیّ «1»، وعمارة بن عبداللَّه السّلولیّ إلی الحسین علیه السلام (17*)، ومعهم نحو «3» مائة وخمسین صحیفة من الرّجل والاثنین «4» والأربعة، ثمّ «5» لبثوا یومین آخرین «5»، «6» وسرّحوا إلیه «6» هانئ بن هانئ السّبیعیّ، وسعید «7» ابن عبداللَّه الحنفیّ، «8» وکتبوا إلیه «9»:
[ثمّ ذکرت رسالة أهل الکوفة کما ذکرناها فی الطّبریّ]
ثمّ کتب شبث بن ربعیّ، «10» وحجّار بن أبجر «10»، ویزید بن الحارث «11» «12» بن رویم «12»، وعروة بن قیس «11»، وعمرو «13» بن الحجّاج الزّبیدیّ «14»، ومحمّد بن عمرو التّیمیّ «15»:
__________________________________________________
(1- 1) [الإرشاد (ط مؤسّسة آل البیت): وعبدالرّحمان بن عبداللَّه الأرحبیّ، الأسرار وتظلّم الزّهراء: وعبداللَّه بن شدّاد بن عبداللَّه الأرحبیّ، وفی نفس المهموم: وعبدالرّحمان بن عبداللَّه بن شدّاد الأرحبیّ، وفی المعالی ومثیر الأحزان: عبداللَّه بن شدّاد، وروضة الواعظین: عبدالرّحمان بن عبداللَّه الأرحبیّین].
(2)- [فی البحار والعوالم: عبداللَّه بن زیاد].
(3)- [زاد فی نفس المهموم وروضة الواعظین: من].
(4)- [زاد فی نفس المهموم والعیون: والثّلاثة].
(5- 5) [العیون: یسألونه القدوم علیهم ثمّ کتبوا إلیه بعد یومین آخرین].
(6- 6) [فی العوالم: فأخرجوا إلیه، وفی العیون: وسرّحوا الکتب مع].
(7)- [روضة الواعظین: سعد].
(8) (- 8*) [العیون: وکتب شبث بن ربعی وغیره: أمّا بعد، فإنّ النّاس ینتظرونک لا رأی لهم غیرک، فالعجل العجل یابن رسول اللَّه].
(9)- [لم یرد فی روضة الواعظین].
(10- 10) [فی الأسرار ومثیر الأحزان: وحجّار بن أبحر، ونفس المهموم: وحجّار بن أبجر العجلی، وروضة الواعظین: حجارة بن الجرّ].
(11- 11) [نفس المهموم: ابن رویم وعروة بن قیس الأحمسیّ].
(12- 12) [لم یرد فی المعالی ومثیر الأحزان].
(13)- [روضة الواعظین: وعمر].
(14)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(15)- [روضة الواعظین: التّمیمیّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 130
أمّا بعد، فقد (8*) اخضرّت «1» الجنّات «2»، وأینعت الثّمار «3»، فإذا شئتَ فأقبِل «4» «5» علی جندٍ لکَ مجنّدة «6»، والسّلام. «7» «8»
وتلاقت الرّسل کلّها عنده «9»، فقرأ الکتب «10»، وسأل الرّسل عن النّاس «11»، ثمّ کتب مع هانئ «12» بن هانئ، وسعید بن عبداللَّه، وکانا آخر الرّسل «8».
[ثمّ ذکرت رسالة الإمام علیه السلام کما ذکرناها فی الطّبریّ]
«1»
__________________________________________________
(1)- [فی روضة الواعظین: أخصبت، وفی الدّمعة والأسرار والعیون: أخضرت].
(2)- [فی روضة الواعظین: الجنان، وفی الإرشاد (ط مؤسّسة آل البیت) والعوالم ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والمعالی ومثیر الأحزان: الجناب].
(3)- [زاد فی البحار والعوالم والأسرار وتظلّم الزّهراء والعیون: وأعشبت الأرض، وأورقت الأشجار. وفی المعالی: واعشوشبت الأرض، وأورقت الأشجار].
(4)- [فی الإرشاد (ط مؤسّسة آل البیت) وروضة الواعظین ونفس المهموم: فأقدم].
(5)- [زاد فی الأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والمعالی: علینا فإنّما تقدم].
(6)- [فی البحار والعوالم والدّمعة ومثیر الأحزان والعیون: مجنّدة].
(7)- [زاد فی البحار والعوالم ومثیر الأحزان: علیک ورحمة اللَّه وبرکاته وعلی أبیک من قبلک].
(8- 8) [العیون: وهو مع ذلک یتأبّی ولا یجیبهم، فورد علیه فی یوم واحد ستّمائة کتاب وتواتر الکتب‌حتّی اجتمع عنده فی نوب متفرّقة اثنا عشر ألف کتاباً، وفی البحار: بایع الحسین علیه السلام أربعون ألفاً من الکوفة علی أن یحاربوا من حارب، وسالموا من سالم، فعند ذلک ردّ جواب کتبهم، فدعا مسلم بن عقیل وکتب].
(9)- [إلی هنا حکاه فی المعالی].
(10)- [فی المطبوع: الکتاب].
(11)- [فی الأسرار: الرّجل عن أمر النّاس، وفی نفس المهموم وتظلّم الزّهراء: الرّسل عن أمر النّاس].
(12)- [فی المقرّم مکانه: وفی مکّة وافته کتب أهل الکوفة من الرّجل والاثنین والثّلاثة والأربعة یسألونه القدوم علیهم، لأنّهم بغیر إمام، ولم یجتمعوا مع النّعمان بن بشیر فی جمعة ولا جماعة، وتکاثرت علیه الکتب حتّی ورد علیه فی یوم واحد ستّمائة کتاب، واجتمع عنده من نوب متفرِّقة اثنا عشر ألف کتاب، وفی کلّ ذلک یشدّدون الطّلب وهو لا یجیبهم، وآخر کتاب ورد علیه من شبث بن ربعیّ، وحجّار بن أبجر، ویزید بن الحارث، وعزرة بن قیس، وعمرو بن الحجّاج، ومحمّد بن عمیر بن عطارد، وفیه: إنّ النّاس ینتظرونک لا رأی لهم غیرک، فالعجل العجل یا ابن رسول اللَّه، فقد اخضرّ الجناب، وأینعت الثّمار، وأعشبت الأرض، وأورقت الأشجار، فأقدم إذا شئت فإنّما تقدم علی جند لک مجنّدة.
ولمّا اجتمع عند الحسین ما ملأ خرجین، کتب إلیهم کتاباً واحداً دفعه إلی هانئ ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 131
«1» ودعا الحسین علیه السلام مسلم بن عقیل «1» «2» سرّحه «3» مع قیس بن مسهّر الصّیداویّ، وعمارة ابن عبداللَّه السّلولیّ، «4» وعبداللَّه وعبدالرّحمان ابنا شدّاد الأرحبیّ «4»، وأمره بالتّقوی «5»، «6» وکتمان أمره، واللّطف «6»، فإن رأی النّاس مجتمعین «7» مستوثقین، عجّل إلیه «8» بذلک «9» «2». «10»
المفید، الإرشاد، 2/ 34- 37/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 332- 335؛ البحرانی، العوالم، 17/ 182- 184؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 200- 203؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 217- 218؛ القمّی، نفس المهموم،/ 79- 82؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 163- 166؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 129- 131؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 226- 227؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 10- 14؛ المیانجی، العیون العبری،/ 29- 34؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 147- 148
__________________________________________________
(1- 1) [فی الدّمعة ومثیر الأحزان: قال الفاضل المجلسی رحمه الله: لمّا بلغت رسل أهل الغدر إلی الغایة وتجاوزت‌صحف ذوی المکر النّهایة، دعا الحسین علیه السلام ابن عمّه مسلم بن عقیل وکان مبرّزاً من بین أقرانه بالشّجاعة والسّخاوة، وممیّزاً بمزید العلم، ووفور العقل، وحسن التّدبیر، وأرسله إلی الکوفة لیأخذ له البیعة علیهم].
(2- 2) [العیون: وسرّحه مع قیس بن مسهّر وغیره].
(3)- [لم یرد فی روضة الواعظین].
(4- 4) [فی روضة الواعظین: عبدالرّحمان بن عبداللَّه الأریحی، وفی البحار والعوالم والدّمعة وتظلّم الزّهراءوالمقرّم ومثیر الأحزان: وعبدالرّحمان بن عبداللَّه الأزدیّ، وفی الأسرار ونفس المهموم: عبدالرّحمان بن عبداللَّه الأرحبیّ].
(5)- [فی نفس المهموم والمقرّم: بتقوی اللَّه].
(6- 6) [المقرّم: والنّظر فیما اجتمع علیه أهل الکوفة].
(7)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء، وفی روضة الواعظین: مجمعین].
(8)- [روضة الواعظین: إلیَ].
(9)- [المقرّم: بکتاب].
(10)- (از آن سو) چون خبر هلاکت معاویه به مردم کوفه رسید، درباره یزید به جست‌وجو پرداختند. خبر بیعت نکردن حسین علیه السلام به گوش ایشان رسید و همچنین امتناع پسر زبیر از بیعت و رفتن آن دو را به مکه دانستند. شیعیان کوفه در خانه سلیمان‌بن صرد خزاعی انجمن کردند و خبر هلاکت معاویه را به گوش همگان رساندند. پس حمد و ثنای خدای را به جا آوردند. سلیمان‌بن صرد از آن میان گفت: «همانا معاویه به هلاکت رسیده و حسین از بیعت با بنی‌امیه خودداری کرده است. شما شیعیانِ او و شیعیان پدرش هستید-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 132
__________________________________________________
، پس اگر می‌دانید که اورا یاری دهید و با دشمنانش می‌جنگید و در راه او از دادن جان دریغ ندارید، به آن حضرت بنویسید و آمادگی خود را به او اعلام دارید. اگر از پراکندگی و سستی در یاری او بیم دارید، اورا گول نزنید.»
گفتند: «نه، ما با دشمن او خواهیم جنگید و در راه او جانفشانی خواهیم کرد.»
گفت: «پس برای دعوت، نامه‌ای به آن حضرت بنویسید.»
و نامه‌ای بدین مضمون به آن حضرت نوشتند:
«بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، نامه‌ای است به حسین بن علی علیهما السلام، از سلیمان بن صرد، مسیب بن نجیة، رفاعة ابن شداد بجلی، حبیب بن مظاهر، شیعیان با ایمان او و مسلمانان از مردم کوفه. درود بر تو! همانا ما به وجود تو سپاس کنیم خدایی را که شایسته پرستشی جز او نیست و حمد خداوندی را که دشمن ستمکار سرکش شما را درهم شکست و نابود کرد. آن دشمنی که بر این امت یورش برد و به ستم کار خلافت و زمام‌داری آنان را برای خود بربود و اموال آنان را به زور گرفت. بدون رضایت آنان، خود را فرمانروای ایشان کرد، نیکان و برگزیدگان آنان را بکشت و بدکاران و اشرار را به جای نهاد. مال خدا را دست به دست در میان گردنکشان و ثروتمندان قرار داد. دوری و نابودی بر او باد! چنانچه قوم ثمود دور و نابود شدند. همانا برای ما امام و پیشوایی نیست. پس به سوی ما روی آور و امید است خداوند به وسیله تو ما را به حق گرد آورد. نعمان بن بشیر (فرمان‌دار یزید و نماینده بنی‌امیه) در قصر فرمان‌داری است و در روزهای جمعه برای نماز با او نمی‌رویم و در عیدها با او (برای نماز) به صحرا بیرون نرویم. اگر ما بدانیم که شما به سوی ما حرکت کرده‌ای، ما اورا از شهر کوفه بیرون کنیم و ان‌شاءاللَّه تعالی اورا به شام خواهیم فرستاد.»
این نامه را به وسیله عبداللَّه‌بن مسمع همدانی و عبداللَّه‌بن وال فرستاده و به آن دو دستور دادند تا به شتاب نامه را به آن حضرت برسانند. پس آن دو با شتاب برفتند تا در دهم ماه رمضان در مکه به آن حضرت علیه السلام وارد شدند (و نامه اهل کوفه را رساندند). مردم کوفه دو روز پس از فرستادن آن نامه، (نامه‌های دیگری) به وسیله قیس‌بن مسهر صیداوی، عبداللَّه و عبدالرحمان پسران شداد ارحبی و عمارة بن عبداللَّه سلولی (که روی هم) حدود صد و پنجاه نامه (می‌شد)، برای آن حضرت فرستادند که آن‌ها از یک نفر، یا دو نفر و یا چهار نفر بود. سپس دو روز دیگر گذشت و هانی بن هانی سبیعی و سعید بن عبداللَّه حنفی را به جانب او روان داشته و برای او نوشتند:
«بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، نامه ای است به حسین بن علی علیهما السلام، از شیعیان آن حضرت از مؤمنین و مسلمانان که پس از حمد و ثنای پروردگار، بشتاب به زودی به نزد ما؛ زیرا که مردم چشم به راه تو هستند و اندیشه‌ای جز تو ندارند. پس بشتاب، بشتاب، سپس بشتاب، بشتاب، والسلام.»
آن‌گاه شبث بن ربعی، حجار بن ابجر، یزید بن رویم، عروة بن قیس، عمرو بن حجاج زبیدی و محمد بن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 133
__________________________________________________
لمّا وافتهُ بیعة أهل الکوفة، خرج من مکّة سائراً إلیها لثمان خلون من ذی الحجّة، وکان قد أنفذ علی مقدمته من مکّة مسلم بن عقیل بن أبی طالب، فظهر مسلم بالکوفة داعیاً إلیه فی هذا الیوم.
أبو طالب الزّیدی، الإفادة،/ 57
وبلغ أهل الکوفة هلاک معاویة، وعرفوا خبر الحسین، فاجتمعت الشّیعة فی منزل سلیمان بن صرد الخزاعیّ وقالوا: إنّ معاویة قد هلک، وإنّ الحسین خرج إلی مکّة، وأنتم شیعته وشیعة أبیه، فإن کنتم تعلمون أ نّکم ناصروه ومجاهدو عدوّه فاکتبوا إلیه. فکتبوا إلیه کتباً کثیرة، وأنفذوا إلیه الرّسل إرسالًا، ذکروا فیها أنّ النّاس ینتظرونک لا داعی لهم غیرک، فالعجل العجل.
عمرو تمیمی به آن حضرت علیه السلام نامه‌ای نوشتند، بدین مضمون: «پس از حمد و ثنای پروردگار، همانا باغ‌ها سرسبز و میوه‌ها رسیده. پس هرگاه خواهی، بیا به سوی لشگر بسیار و مجهزی (که برای یاریت آماده است)؟ والسلام.»
و نامه‌رسان‌ها و فرستادگان یکی پس از دیگری در نزد آن حضرت به هم رسیدند. امام علیه السلام از فرستادگان حال مردم را پرسید و سپس به وسیله هانی بن هانی و سعید بن عبداللَّه که آخرین فرستادگان مردم کوفه بودند، نامه‌ای بدین مضمون به آن‌ها نوشت:
«بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، نامه‌ای است از حسین بن علی به گروه مؤمنان و مسلمانان. اما بعد، همانا هانی و سعید نامه‌های شما را به من رساندند و این دو آخرین فرستادگان شما بودند. من همه آنچه داستان کرده‌اید و یادآور شده‌اید، دانستم. سخن بیشتر شما این بود که:
برای ما امام و پیشوایی نیست، پس به سوی ما بیا. شاید خداوند به وسیله تو ما را بر حق و هدایت گردآورد. من هم‌اکنون برادرم و پسر عمویم و آن کس که مورد اطمینان و وثوق من از میان خاندانم می‌باشد، (یعنی) مسلم‌بن عقیل را به سوی شما گسیل داشتم تا اگر مسلم برای من نوشت که رأی و اندیشه گروه شما و خردمندان و دانایانتان، همانند سخن فرستادگان شما وآنچه من در نامه‌هاتان خواندم، می‌باشد، ان‌شاءاللَّه به زودی به نزد شما خواهم آمد. به جان خودم سوگند، امام و پیشوا نیست، جز آن کس که به کتاب خدا در میان مردم حکم کند و به دادگستری و عدالت به‌پا خیزد. به دین حق دین‌داری کند و خود را در آنچه مربوط به خداست نگهداری کند، والسلام.»
و حضرت علیه السلام مسلم بن عقیل را خواسته و با قیس بن مسهر صیداوی، عمارة بن عبداللَّه سلولی، و عبداللَّه و عبدالرحمان پسران شداد ارحبی، به سوی کوفه فرستاد. و اورا به پرهیزکاری، پوشیده داشتن کار خود و مدارا کردن با مردم دستور فرمود. و اگر دید مردم گرد آمده و (چنانچه نوشته‌اند) فراهم شدند، به زودی به آن حضرت اطلاع دهد.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 34- 37
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 134
فکتب إلیه امراء القبائل: أمّا بعد، فقد اخضرّت الجنّات، وأینعت الثّمار، فإذا شئت فأقدِم علی جند لک مجنّدة. فلمّا قرأ الکتاب وسأل الرّسل، کتب إلیهم:
من الحسین بن علیّ إلی الملأ من المؤمنین:
أمّا بعد، فإنّ فلاناً وفلاناً قدما علیَّ بکتبکم، وفهمت مقالة جلّکم أ نّه لیس علینا إمام، فأقبل لعلّ اللَّه یجمعنا بک علی الحقّ، وإنِّی باعث إلیکم أخی وابن عمّی وثقتی من أهلی، فإن کتب إلیّ أ نّه قد اجتمع رأی ملأکم وذووا الحجا والفضل منکم علی مثل ما قدمت علیَّ به رسلکم وقرأته فی کتبکم، أقدم علیکم وشیکاً إن شاء اللَّه تعالی.
فدعا بمسلم بن عقیل، فسرّحه مع قیس بن مسهّر الصّیداویّ، وعمارة بن عبداللَّه السّلولیّ، وعبدالرّحمان بن عبداللَّه الأزدیّ.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 221- 222
ثمّ إنّ أهل الکوفة اجتمعوا فی دار سلیمان بن صرد الخزاعیّ، فکاتبوا الحسین علیه السلام:
من سلیمان بن صرد، والمسیّب بن نجیة، ورفاعة بن شدّاد، وحبیب بن مظاهر، وشیعته المؤمنین والمسلمین من أهل الکوفة، السّلام علیک. [ثمّ ذکرت رسالة أهل الکوفة کما ذکرناها فی الطّبریّ]
ثمّ سرّحوا الکتاب مع عبیداللَّه بن مسلم الهمدانیّ وعبداللَّه بن مسمع البکریّ حتّی قدما علی الحسین لعشر مضین من شهر رمضان.
ثمّ بعد یومین أنفذوا قیس بن مسهّر الصّیداویّ، وعبدالرّحمان بن عبداللَّه الأرحبیّ، وعمارة بن عبداللَّه السّلولیّ، وعبداللَّه بن وال السّهمیّ إلی الحسین ومعهم نحو من مائة وخمسین صحیفة من الرّجل والاثنین.
ثمّ سرّحوا بعد یومین هانئ بن هانئ السّبیعیّ وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ بکتاب فیه:
للحسین بن علیّ من شیعته المؤمنین، أمّا بعد، فحیّ هلا، فإنّ النّاس ینتظرونک لا رأی لهم غیرک، فالعجل العجل، ثمّ العجل یا ابن رسول اللَّه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 135
وکتب شبث بن ربعیّ، وحجّار بن أبجر، ویزید بن الحارث، ویزید بن رویم، وعمرو ابن الحجّاج، ومحمّد بن عمیر، وعروة بن قیس: أمّا بعد، فقد أخصب الجناب، وأینعت الثّمار، فإذا شئت فأقدِم علی جند مجنّدة.
فاجتمعت الرّسل کلّهم عنده، فقرأ الکتب وسأل الرّسل عن أمر النّاس، ثمّ کتب مع مسلم بن عقیل: [ثمّ ذکرت رسالة الإمام علیه السلام کما ذکرناها فی الطّبریّ]
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 89- 90
وکان أهل الکوفة قد بعثوا إلی الحسین علیه السلام یقولون: إنّا قد حبسنا أنفسنا علیک، ولسنا نحضر الجمعة، فأقدم علینا. فبعث إلیهم مسلماً لینظر ما قالوا.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 325
فنزل مکّة، واختلف أهلها إلیه وأهل الآفاق، وابن الزّبیر لازم جانب الکعبة، فهو قائم یصلِّی عندها، ویطوف، ویأتی حسیناً فیمَن یأتیه، ویشیر علیه، وهو أثقل خلق اللَّه علی ابن الزّبیر، لأنّه قد علم أنّ أهل الحجاز لا یبایعونه أبداً ما دام الحسین بالبلد.
وقام سلیمان بن صرد بالکوفة، فقال: إن کنتم تعلمون أ نّکم تنصرون حسیناً فاکتبوا إلیه، وإن خفتم الفشل فلا تغرّوه. قالوا: بل نقاتل عدوّه.
فکتبوا إلیه: [ثمّ ذکرت رسالة أهل الکوفة کما ذکرناها فی الطّبریّ]
فقدم الکتاب علیه بمکّة لعشر مضین من رمضان، ثمّ جاءه مائة وخمسون کتاباً من الرّجل والاثنین والثّلاثة، ثمّ جاءه کتاب آخر یقولون: حیّ هلا، فإنّ النّاس ینتظرونک، فالعجل العجل. وتلاقت الرّسل کلّها عنده. فقرأ الکتب، وکتب مع هانئ بن هانئ السّبیعیّ، وسعید بن عبید الحنفیّ، وکانا آخر الرّسل: [ثمّ ذکرت رسالة الإمام علیه السلام کما ذکرناها فی الطّبری]
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 327- 328
وخرج الحسین بأهله إلی مکّة أیضاً.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 136
ووجّه أهل الکوفة إلی الحسین [الرّسل والرّسائل] یسألونه القدوم علیهم، وقالوا:
نحن معک مائة ألف.
أخبرنا ابن ناصر، قال: أنبأنا أبو محمّد ابن السّرّاج، قال: أنبأنا أبو طاهر محمّد بن علیّ بن العلّاف، قال: أنبأنا أبو الحسین ابن أخی میمیّ، قال: حدّثنا أبوعلیّ ابن صفوان، قال: حدّثنا أبو بکر ابن أبی الدّنیا، قال: حدّثنی محمّد بن صالح القرشیّ، قال: حدّثنا علیّ بن محمّد القرشیّ عن یونس بن أبی إسحاق، قال:
لمّا بلغ أهل الکوفة نزول الحسین بمکّة وأ نّه لم یبایع لیزید بن معاویة، خرج منهم وفد إلیه، وکتب إلیه سلیمان بن صرد، والمسیّب بن نَجَبَة، ووجوه أهل الکوفة یدعونه إلی بیعته وخلع یزید، وقالوا: إنّا ترکنا النّاس متطلّعة أنفسهم إلیک، وقد رجونا أن یجمعنا اللَّه بک علی الحقّ، وأن ینفی عنهم بک ما هم فیه من الجور، فأنتم أولی بالأمر من یزید الّذی غصب الامّة فیئها، وقتل خیارها.
فدعا [الحسین علیه السلام] مسلم بن عقیل وقال [له]: اشخص إلی [أهل] الکوفة، فإن رأیت منهم اجتماعاً فاکتب إلیّ.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید، 5/ 35- 36
ولمّا بلغ أهل الکوفة موت معاویة وامتناع الحسین، وابن عمر، وابن الزّبیر عن «1» البیعة، أرجفوا بیزید، واجتمعت الشّیعة فی منزل سلیمان بن صرد الخزاعیّ، فذکروا مسیر الحسین إلی مکّة، وکتبوا إلیه عن نفر، منهم سلیمان بن صرد الخزاعیّ، والمسیّب ابن نجبة، ورفاعة بن شدّاد، وحبیب بن مظاهر، «2» وغیرهم «2»:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم [ثمّ ذکرت رسالة أهل الکوفة کما ذکرناها فی الطّبریّ]
وسیّروا الکتاب مع عبداللَّه بن سبیع الهمدانیّ، وعبداللَّه بن وال، ثمّ کتبوا إلیه کتاباً آخر وسیّروه بعد لیلتین، فکتب النّاس معه نحواً من مائة وخمسین صحیفة، ثمّ أرسلوا
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: من].
(2- 2) [لم یرد فی نهایة الإرب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 137
إلیه رسولًا ثالثاً یحثّونه علی المسیر إلیهم؛ ثمّ کتب إلیه شبث بن ربعیّ، وحجّار بن أبجر، ویزید بن الحارث، ویزید بن رویم، وعروة بن قیس، وعمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، ومحمّد بن عمیر التّمیمیّ بذلک. «1»
فکتب إلیهم الحسین عند اجتماع الکتب عنده «1»: [ثمّ ذکرت رسالة الإمام علیه السلام کما ذکرناها فی الطّبریّ]
ثمّ دعا الحسین مسلم بن عقیل، فسیّره نحو الکوفة، وأمره بتقوی اللَّه، وکتمان أمره، واللّطف، فإن رأی النّاس مجتمعین له، عجّل إلیه بذلک.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 266- 267/ مثله: النّویری، نهایة الإرب، 20/ 385- 386
بعثه الحسین إلی الکوفة، حین خرج إلیها.
ابن قدامة، التّبیین،/ 113
وکان توجّه الحسین إلی مکّة لثلاث مضین من شعبان سنة ستّین من الهجرة.
ورویت أ نّه لمّا بلغ أهل الکوفة موت معاویة، وأنّ الحسین علیه السلام بمکّة، اجتمعت الشّیعة فی دار سلیمان بن صرد الخزاعیّ، فقال لهم: إنّ معاویة هلک، وإنّ الحسین قد نقض علی القوم ببیعته، وخرج إلی مکّة هارباً من طواغیت آل أبی سفیان، وأنتم شیعته وشیعة أبیه، فإن کنتم تعلمون أ نّکم ناصروه ومجاهدو عدوّه، فاکتبوا إلیه، وإن خفتم الوهن والفشل فلا تغرّوا الرّجل بنفسه. قالوا: بل نقاتل عدوّه ونقتل أنفسنا دونه.
ورویت إلی یونس بن أبی إسحاق، قال: خرج وفد إلیه من الکوفة وعلیهم أبو عبداللَّه الجدلیّ، ومعهم کتب من شبث بن ربعیّ، وسلیمان بن صرد، والمسیّب بن نجبة، ورفاعة ابن شدّاد، وحبیب بن مظاهر، وعبداللَّه [بن] وال، وقیس بن مسهّر الأسدیّ أحد بنی الصّیداء، وعمارة بن عبیداللَّه «2» السّلولیّ، وهانئ بن هانئ السّبیعیّ، وسعید بن عبداللَّه
__________________________________________________
(1- 1) [نهایة الإرب: فلمّا اجتمعت کتبهم عنده، کتب إلیهم].
(2)- [المطبوع: عتبة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 138
الحنفیّ، ووجوه الکوفة یدعونه إلی بیعته وخلع یزید، وقالوا: إنّا ترکنا النّاس قبلنا، وأنفسهم منطلقة إلیک، وقد رجونا أن یجمعنا اللَّه بک علی الهدی، فأنتم أولی بالأمر من یزید الّذی غصب الامّة فیئها، وقتل خیارها، واتّخذ مال اللَّه دولًا فی شرارها، وهذه کتب أمائلهم وأشرافهم، والنّعمان بن بشیر فی قصر الإمارة، ولسنا نجتمع معه فی جمعة ولا جماعة ولا عید. ولو بلغنا إقبالک، أخرجناه حتّی یلحق بالشّام.
وتواترت الکتب حتّی تکمّلت عنده اثنا عشر ألف کتاب وهو مع کلّ ذلک لا یجیبهم.
ثمّ قدم إلیه بعد ذلک هانئ بن هانئ السّبیعیّ وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ بکتاب هو آخرالکتب: [ثمّ ذکرت رسالة أهل الکوفة کما ذکرناها فی الفتوح]
فقال لهما: من اتّفق علی هذا الکتاب؟ فقالا: أعیان أهل الکوفة، منهم شبث بن ربعیّ، ویزید بن الحارث، وحجّار بن أبجر، وعروة بن قیس، ویزید بن رویم، ومحمّد بن عمیر ابن عطارد، وعمرو بن الحجّاج. فقام علیه السلام وصلّی، ودعا مسلم بن عقیل، وعرّفه ما فی نفسه، وأطلعه علی أمره. «1»
ورویت إلی حصین بن عبدالرّحمان أنّ أهل الکوفة کتبوا إلیه: إنّا معک مائة ألف.
وعن داود بن أبی هند، عن الشّعبیّ قال: بایع الحسین علیه السلام أربعون ألفاً من أهل الکوفة علی أن یحاربوا من حارب، ویسالموا من سالم.
فعند ذلک ردّ جواب کتبهم یمنِّیهم بالقبول، ویعدهم بسرعة الوصول، «2» وإنّه قد جاء ابن عمِّی «2» مسلم بن عقیل «3» لیعرفنی ما أنتم علیه من رأی جمیل.
ولعمری ما الإمام إلّاالعامل بالکتاب، القائم بالقسط، الدّاین بدین الحقّ، الحابس
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی البحار والعوالم والأسرار عن الإرشاد].
(2- 2) [فی البحار والعوالم والأسرار: وبعث].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار والعوالم والأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 139
نفسه فی ذات اللَّه.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 10- 12/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 337؛ البحرانی، العوالم، 17/ 186- 187؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 217
قال: عسی، فلم یزل علی ذلک حتّی مات معاویة، وولّی یزید، ووجّه الحسین علیه السلام مسلم بن عقیل إلی الکوفة.
ابن نما، ذوب النّضّار،/ 68/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 353؛ البحرانی، العوالم، 17/ 672؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 219
بعث الحسین من مکّة إلی الکوفة ابن عمّه مسلم بن عقیل لیصحّح بیعته بها، ویأخذ العهود له من أهلها.
البرّیّ، الجوهرة،/ 42
وذلک أنّ معاویة لمّا استخلف ولده یزید، ثمّ مات. وکتب یزید کتاباً إلی الولید بن عتبة بن أبی سفیان، وهو یومئذ والی المدینة، یحثّه فیه علی أخذ البیعة من الحسین علیه السلام.
فرأی الحسین اموراً اقتضت له «1» أ نّه خرج من المدینة وقصد «2» مکّة، وأقام بها.
ووصل «3» الخبر إلی الکوفة بموت معاویة وولایة «4» یزید مکانه، فاتّفق منهم جمع جمّ وکتبوا کتاباً إلی الحسین یدعونه إلیهم، ویبذلون له فیه «5» القیام بین یدیه بأنفسهم «5» «6»، وبالغوا فی ذلک. ثمّ تتابعت إلیه الکتب نحواً من مائة وخمسین کتاباً من کلّ طائفة کتاب «7» یحثّونه فیه «8» علی القدوم وآخر ما ورد علیه کتاب من جماعتهم علی ید قاصدین من أعیانهم، وصورته:
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی کشف الغمّة].
(2)- [کشف الغمّة: قاصداً إلی مکّة].
(3)- [فی شرح الشّافیة مکانه: لمّا وصل ...].
(4)- [شرح الشّافیة: ولی].
(5)- [لم یرد فی شرح الشّافیة].
(6)- [زاد فی کشف الغمّة: أموالهم].
(7)- [زاد فی کشف الغمّة وشرح الشّافیة: وجماعة].
(8)- [لم یرد فی شرح الشّافیة، وفی کشف الغمّة: فیها].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 140
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم،
للحسین بن علیّ أمیر لمؤمنین، من شیعته وشیعة أبیه أمیر المؤمنین علیّ، سلام «1» علیک.
أمّا بعد، فإنّ النّاس منتظروک، ولا رأی لهم غیرک، فالعجل العجل یا ابن رسول اللَّه، والسّلام علیک ورحمته وبرکاته.
فکتب جوابهم وسیّر إلیهم ابن عمّه مسلم بن عقیل، ووصل إلیهم، وجرت له وقائع وقضایا لا حاجة إلی ذکرها.
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 74 (ط بیروت،/ 258- 259)/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 42؛ ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 348
وقد کان علیه السلام لمّا أتتهُ رسل أهل الکوفة، وقالوا: قد حبسنا أنفسنا علیک ولسنا نحضر الجمعة مع الوالی، فأقدِم إلینا. فبعث علیه السلام إلی مسلم بن عقیل ابن عمّه، فقال له:
سر إلی الکوفة، فانظر ما کتبوا به إلیّ، فإن کان حقّاً، خرجت إلیهم.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 2/ 114
ثمّ بعث الحسین قبل خروجه من مکّة إلی الکوفة مسلم بن عقیل، وقال له: انظر ما کتبوا به إلینا، فإن کان حقّاً فأخبرنی. فاستعفاه مسلم، فلم یعفه، فقال له: یا ابن عمّ! النّاس کثیر، فباللَّه لا تلقی اللَّه بدمی، فقال له: لابدّ من مسیرک. فسار حتّی أتی الکوفة.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 240
قال ابن إسحاق: فلمّا بلغ الشّیعة بالکوفة أنّ الحسین بمکّة وأ نّه قد امتنع من بیعة یزید، اجتمعوا فی منزل سلیمان بن صرد، فقال لهم: یا قوم! قد امتنع الحسین من بیعة یزید، وأنتم شیعة أبیه، فإن کنتم تنصرونه، وتجاهدوا عدوّه، فاکتبوا إلیه، وإن خفتم الوهن والفشل، فلا تغرّوا الرّجل بنفسه، فقالوا: لا واللَّه، بل ننصره ونبذل نفوسنا دونه.
__________________________________________________
(1)- [زاد فی کشف الغمّة: اللَّه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 141
فکتبوا إلیه بما قدمنا ذکره، وبعثوا الکتاب مع عبداللَّه بن سبیع الهمدانیّ وعبداللَّه بن وال، فقدما إلی الحسین لعشرة مضین من رمضان. ثمّ بعثوا بعدهما بیومین قیس بن مسهّر الصّیداویّ، وعبدالرّحمان بن عبداللَّه الأرحبیّ، وعمارة بن عبداللَّه السّلولیّ، ومعهم نحو من مائة وخمسین صحیفة من أهل الکوفة. ثمّ لبثوا یومین، وسرّحوا هانئ بن هانئ السّبیعیّ، وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ، وکتبوا معهما إلی الحسین کتاباً فیه: النّاس ینتظرون قدومک، لا رأی لهم فی غیرک، فحیّ هلا، العجل العجل.
وکتب إلیه شبث بن ربعیّ، وحجّار بن أبجر، وزید بن الحارث، وعروة بن قیس فی آخرین: أمّا بعد، فقد اخضرّ الجناب، وأینعت الثّمار، فأقدِم، فإنّک تقدم علی جندٍ مجنّدة لک، والسّلام.
واجتمعت الرّسل کلّها بمکّة عنده، فحینئذ بعث إلیهم مسلم بن عقیل، وکتب معه کتاباً: قد بعثت إلیکم أخی وابن عمِّی وثقتی من أهل بیتی، وأمرته أن یکتب إلیَّ بحالکم، فإن کتب إلیَّ أ نّه قد اجتمع رأی ملأکم وذی الحجا منکم علی مثل ما قدمت به رسلکم، قدمت علیکم، وإلّا لم أقدم، والسّلام.
ثمّ دعا مسلم بن عقیل، فبعثه مع قیس بن مسهّر الصّیداویّ، وعمارة بن عبداللَّه السّلولی، وعبدالرّحمان بن عبداللَّه الأرحبیّ، وأمره بکتمان الأمر. «1»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 244- 245 (ط بیروت)،/ 220- 221
__________________________________________________
(1)- هفتاد رئیس در خانه قاضی شریح جمع آمدند، عهدها کردند و سوگندها خوردند که حسین علیه السلام را مدد کنیم به مال و جان، و نامه‌ها نوشتند که ما را امامی نیست و نه جمعه داریم و نه جماعت. هفته به هفته نامه‌ها می‌نوشتند و دعوت می‌کردند و قاصدان متوالی و متواتر می‌فرستادند تا به اندک روزگار صد نامه به حسین نوشتند. چون حجت بر امام ثابت شد و رعیت با نصرت و اظهار کلمه دین اورا خواندند و حسین به مکه و مدینه خائف بود و به تقیه زندگانی می‌بایست کردن. حسین علیه السلام مسلم بن عقیل را بخواند، نامه‌ای بنوشت و به دست او داد که مسلم مرد امین است و ثقه من و پسر عم من به شما فرستادم تا حال‌ها باز داند و به من اعلام کند و من در عقب او می‌رسم.
عماد الدین الطبری، کامل بهایی، 2/ 272
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 142
قال: وسمع أهل الکوفة بوصول الحسین علیه السلام إلی مکّة، وامتناعه من البیعة لیزید، فأجمعوا فی منزل سلیمان بن صرد الخزاعیّ. فلمّا تکاملوا، قام سلیمان بن صرد فیهم خطیباً، وقال فی آخر خطبته: [ثمّ ذکر کلامه کما ذکره فی الفتوح]
قال: فکتبوا إلیه: [ثمّ ذکر رسالة أهل الکوفة کما ذکرناها فی الطّبریّ]
ثمّ سرّحوا الکتاب، ولبثوا یومین، وأنفذوا جماعة معهم نحو مائة وخمسین کتاب من الرّجل والاثنین والثّلاثة والأربعة یسألونه القدوم علیهم، «1» وهو مع ذلک یتأنّی «2» ولا یجیبهم، فورد «3» علیه فی یوم واحد ستّمائة کتاب، وتواترت الکتب حتّی اجتمع عنده فی نُوَب متفرّقة اثنا عشر ألف کتاب «1».
قال: ثمّ قدم علیه علیه السلام بعد ذلک هانئ بن هانئ السّبیعیّ، وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ بهذا الکتاب، وهو آخر ما ورد علی الحسین علیه السلام من أهل الکوفة.
وفیه: [ثمّ ذکرت رسالة أهل الکوفة کما ذکرناها فی الفتوح]
فقال الحسین علیه السلام لهانی بن هانئ السّبیعیّ، وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ: خبّرانی، من اجتمع علی هذا الکتاب الّذی کتب به وسوّد إلیّ معکما؟ فقالا: یا ابن رسول اللَّه! شبث ابن ربعیّ، وحجّار بن أبجر، ویزید بن الحارث، ویزید بن رویم، وعروة بن قیس، وعمرو بن الحجّاج، ومحمّد بن عمیر بن عطارد. «4» «5»
قال: فعندها قام الحسین علیه السلام «6»، فصلّی رکعتین بین الرّکن والمقام، وسأل اللَّه
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه الأسرار،/ 217- 218، ومثیر الأحزان للجواهری،/ 10- 11].
(2)- [مثیر الأحزان: یتأبّی].
(3)- [مثیر الأحزان: حتّی ورد].
(4) (- 4*) [حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 81، والمعالی، 1/ 228].
(5) (- 5*) [حکاه عنه فی بحر العلوم،/ 152- 153].
(6)- [زاد فی بحرالعلوم: ودخل البیت].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 143
الخیرة فی ذلک، ثمّ طلب مسلم بن عقیل، وأطلعه علی الحال، «1» وکتب معه جواب کتبهم (4*) یعدهم بالقبول (5*) ویقول ما معناه: قد نفذت إلیکم ابن عمّی مسلم بن عقیل لیعرّفنی ما أنتم علیه من رأی جمیل. «2»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 32- 37
__________________________________________________
(1)- [زاد فی بحرالعلوم والمعالی: وأمره بالمسیر إلی الکوفة].
(2)- راوی گوید: اهل کوفه که شنیدند حسین علیه السلام به مکه رسیده و از بیعت یزید خودداری فرموده است، در خانه سلیمان‌بن صرد خزاعی اجتماع نمودند. چون همگی گرد آمدند، سلیمان‌بن صرد برای سخنرانی به‌پا خاست، و در پایان سخنرانی چنین گفت:
«ای گروه شیعه! حتماً شنیده‌اید که معاویه مرده است، به جانب پروردگار خود شتافته و به نتیجه کردار خود رسیده است. اکنون فرزندش یزید به جای او نشسته است و این حسین بن علی است که با او مخالفت ورزیده و برای این که از شر ستمگران خاندان ابی‌سفیان محفوظ بماند، گریزان به مکه آمده است. شمایید که شیعه او هستید و پیش از این هم افتخار شیعه‌گی پدرش را داشتید. امروز، حسین علیه السلام نیازمند یاری شماست. اگر می‌دانید که یاریش خواهید نمود و با دشمنش خواهید جنگید، پشتیبانی خود را به وسیله نامه به عرض برسانید، و اگر می‌ترسید که در انجام وظیفه سستی کنید و رشته کار از دست بدهید، چه بهتر که مرد الهی را فریب ندهید.»
راوی گوید: مردم کوفه، نامه‌ای بدین مضمون به حسین علیه السلام نوشتند:
«به نام خداوند بخشنده مهربان، نامه‌ای است به حسین‌بن علی امیرالمؤمنین، از سلیمان‌بن صرد خزاعی، مسیب بن نجبة، رفاعة بن شداد، حبیب بن مظاهر، عبداللَّه بن وال، و شیعیانش از مؤمنین، سلام ما بر تو! پس از تقدیم سلام، سپاس خداوندی را که دشمن تو و دشمن پیشین پدرت را درهم شکست. همان دشمن ستمکار کینه‌جوی که زمام کار این امت را به زور و قلدری به دست گرفت و بیت‌المال مسلمین را غاصبانه تصرف کرد. بدون رضای ملت بر آنان حکومت نمود و از جنایات زمان حکومتش این که، نیکان اجتماع را کشت، افراد ناپاک را نگهداری نمود و مال خدا را به دست ستمگران و سرکشان اجتماع سپرد. از رحمت خدا دور باد! همچنان که قوم ثمود دور شد. باری ما را پیشوایی به جز تو نیست، به سوی ما بشتاب. شاید خداوند به وسیله تو کانون حقی از ما گردآورد. نعمان‌بن بشیر اکنون در کاخ فرمان‌داری است، ولی ما نه به نماز جمعه او حاضر می‌شویم و نه به نماز جماعتش. در روزهای عید با او همراه نیستیم و اگر خبر حرکت شما به ما برسد، اورا از کوفه بیرون خواهیم کرد تا راه شام در پیش گیرد. سلام بر تو و رحمت و برکات خدا بر تو باد ای پسر پیغمبر و بر پدر بزگوارت که پیش از تو بود! حول و قوه‌ای به جز از رهگذر استمداد از خدای بزرگ و بزرگوار نیست.»
نامه فوق را به خدمت حضرت فرستادند و دو روز بعد جماعتی را به نمایندگی روانه کردند که حامل-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 144
ورد علی الحسین مکاتبات أهل الکوفة یحثّونه علی المسیر إلیهم لیبایعوه، وکان العامل علیها النّعمان بن بشیر الأنصاریّ، فأرسل الحسین إلی الکوفة ابن عمّه مسلم بن عقیل بن أبی طالب لیأخذ البیعة علیهم.
أبو الفداء، التّاریخ، 1/ 189
وکان الحسین قد قدمه إلی الکوفة لیخبر من بها من شیعته بقدومه.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 352
وقد کثر ورود الکتب علیه من بلاد العراق یدعونه إلیهم- وذلک حین بلغهم موت معاویة وولایة یزید، ومصیر الحسین إلی مکّة فراراً من بیعة یزید- فکان أوّل من قدم
__________________________________________________
یک صد و پنجاه نامه بودند و هر نامه‌ای به امضای یک و دو و سه و چهار نفر بود که همگی از حضرت استدعا کرده بودند، به کوفه تشریف بیاورد. ولی با این همه، حسین علیه السلام از پاسخ دادن به نامه‌ها خودداری می‌کرد تا این که در یک روز شش‌صد نامه از کوفه رسید و نامه‌های دیگر پی‌درپی می‌رسید تا آن که جمع نامه‌ها که در چند نوبت آمده بود، به دوازده هزار نامه رسید.
راوی گوید: پیرو نامه‌ها، هانی بن هانی سبیعی و سعید بن عبداللَّه حنفی، نامه ذیل را که آخرین نامه رسیده به حسین بود، آوردند. در نامه چنین نوشته بود:
«به نام خداوند بخشاینده مهربان، نامه‌ای است به حسین‌بن علی امیرالمؤمنین، از شیعیانش و شیعیان پدرش امیر المؤمنین. اما بعد، همه مردم به انتظار ورود شما هستند و به جز تو به کسی رأی نمی‌دهند. ای پسر پیغمبر! هرچه زودتر و هرچه زوتر تشریف بیاورید که باغ‌ها سرسبز ومیوه‌های درختان رسیده و بوستان‌ها پر از گیاه و درخت‌ها پربرگ است. اگر تصمیم دارید، تشریف بیاورید که سپاهی آراسته مقدمت را گرامی خواهند داشت. سلام و رحمت خداوند بر تو باد و بر پدرت که پیش از تو بود!»
حسین علیه السلام به هانی سبیعی و سعیدبن عبداللَّه حنفی فرمود: «به من بگویید: چه اشخاصی در نوشتن این نامه با شما هماهنگ بودند؟»
عرض کردند: «یا بن رسول اللَّه! شبث بن ربعی، حجار بن ابجر، یزید بن الحارث، یزید بن رویم، عروة بن قیس، عمرو بن الحجاج و محمدبن عمیربن عطارد.»
راوی گفت: حسین علیه السلام چون این بشنید، به‌پا خاست و میان رکن و مقام دو رکعت نماز گذاشت و از خداوند مسألت نمود تا آنچه خیر و صلاح است، مقدّر فرماید. پس از آن مسلم بن عقیل را خواست، از جریان مطّلعش فرمود، پاسخ نامه‌های اهل کوفه را نوشت، وعده پذیرش دعوت آنان را داد و اضافه فرمود که: پسر عم خودم مسلم بن عقیل را به سوی شما فرستادم تا مرا از وضع موجود و آخرین تصمیم شما آگاه نماید.
فهری، ترجمه لهوف،/ 32- 37-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 145
علیه عبداللَّه بن سبیع الهمدانیّ، وعبداللَّه بن وال، معهما کتاب فیه السّلام والتّهنئة بموت معاویة، فقدما علی الحسین لعشر مضین من رمضان من هذه السّنة، ثمّ بعثوا بعدهما نفراً منهم قیس بن مسهّر الصّدائیّ، وعبدالرّحمان بن عبداللَّه بن الکوا الأرحبیّ، وعمارة بن عبداللَّه السّلولیّ، ومعهم نحو من مائة وخمسین کتاباً إلی الحسین، ثمّ بعثوا هانئ بن هانئ السّبیعیّ، وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ، ومعهما کتاب فیه الاستعجال فی السّیر إلیهم، وکتب إلیه شبث بن ربعیّ، وحجّار بن أبجر، ویزید بن الحارث بن رویم، وعمرو بن حجّاج الزّبیدیّ، ومحمّد بن عمر بن یحیی التّمیمیّ: أمّا بعد، فقد اخضرّت الجنان، وأینعت الثّمار، ولطمت الجمام، فإذا شئت، فأقدم علی جند لک مجنّدة، والسّلام علیک.
فاجتمعت الرّسل کلّها بکتبها عند الحسین، وجعلوا یستحثّونه ویستقدمونه علیهم لیبایعوه عوضاً عن یزید بن معاویة، ویذکرون فی کتبهم أ نّهم فرحوا بموت معاویة، وینالون منه، ویتکلّمون فی دولته، وأ نّهم لما یبایعوا أحداً إلی الآن، وأ نّهم ینتظرون قدومک إلیهم لیقدّموک علیهم.
فعند ذلک بعث ابن عمّه مسلم بن عقیل بن أبی طالب إلی العراق، لیکشف له حقیقة هذا الأمر والاتّفاق، فإن کان متحتّماً وأمراً حازماً محکماً، بعث إلیه لیرکب فی أهله وذویه، ویأتی الکوفة لیظفر بمن یعادیه، وکتب معه کتاباً إلی أهل العراق بذلک.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 151- 152
وکان سبب قتل الحسین أ نّه کتب إلیه أهل العراق یطلبون منه أن یقدِم إلیهم لیُبایعوه بالخلافة، وکثر تواتر الکتب علیه من العامّة ومن ابن عمّه مسلم بن عقیل.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة (ط دار المعرفة)، 6/ 614
ولمّا بلغ أهل الکوفة بیعة یزید، ولحاق الحسین بمکّة، اجتمعت الشّیعة فی منزل سلیمان ابن صرد، وکتبوا إلیه عن نفر، منهم: سلیمان، والمسیّب بن نجبة، ورفاعة بن شدّاد، وحبیب بن مظاهر، وغیرهم، یستدعونه. وأ نّهم لم یبایعوا للنّعمان، ولا یجتمعون معه فی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 146
جمعة ولا عید، ولو جئتنا أخرجناه.
وبعثوا بالکتاب مع عبداللَّه بن سبیع الهمدانیّ، وعبداللَّه بن وال، ثمّ کتبوا إلیه ثانیاً بعد لیلتین نحو مائة وخمسین صحیفة، ثمّ ثالثاً یستحثّونه للّحاق بهم، کتب له بذلک شبث بن ربعیّ، وحجّار بن أبجر، ویزید بن الحارث، ویزید بن رویم، وعروة بن قیس، وعمرو ابن الحجّاج الزّبیدیّ، ومحمّد بن عمیر التّمیمیّ.
فأجابهم الحسین: فهمت ما قصصتم، وقد بعثت إلیکم ابن عمّی وثقتی من أهل بیتی مسلم بن عقیل یکتب إلیَّ بأمرکم ورأیکم، فإن اجتمع ملأکم علی مثل ما قدمت به رسلکم، أقدِم علیکم قریباً، ولعمری ما الإمام إلّاالعامل بالکتاب، القائم بالقسط، الدّیّن بدین الحقّ.
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون،/ 21- 22
وکانت إقامة الحسین بالمدینة إلی أن خرج مع أبیه إلی الکوفة، فشهد معه الجمل ثمّ صفّین، ثمّ قتال الخوارج، وبقی معه إلی أن قُتِل، ثمّ مع أخیه إلی أن سلّم الأمر إلی معاویة فتحوّل مع أخیه إلی المدینة واستمرّ بها إلی أن مات معاویة، فخرج إلی مکّة، ثمّ أتته کتب أهل العراق بأنّهم بایعوه بعد موت معاویة، فأرسل إلیهم ابن عمّه مسلم بن عقیل ابن أبی طالب، فأخذ بیعتهم، وأرسل إلیهم، فتوجّه. [ثمّ ذکر مقتل الحسین علیه السلام، عن الإمام الباقر علیه السلام]
ابن حجر، الإصابة، 1/ 332/ قریب بهذا المضمون فی إسعاف الرّاغبین،/ 204
(مد- یزید) بن معاویة بن أبی سفیان صخر بن حرب بن امیّة بن عبد شمس أبو خالد.
ولد فی خلافة عثمان، وعهد إلیه أبوه بالخلافة، فبویع سنة ستّین، وأبی البیعة عبداللَّه بن‌الزّبیر، ولاذ بمکّة؛ والحسین بن علیّ، ونهض إلی الکوفة، وأرسل ابن عمّه مسلم بن عقیل بن أبی طالب لیبایع له بها. فقتله عبیداللَّه بن زیاد، وأرسل الجیوش إلی الحسین، فقُتل کما تقدّم فی ترجمته سنة إحدی وستّین.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 11/ 360- 361 رقم 699
وأنّ الحسین سار إلی مکّة، اجتمعت الشّیعة فی منزل سلیمان بن صرد بالکوفة،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 147
وتذاکروا أمر الحسین، ومسیره إلی مکّة، قالوا: نکتب إلیه یأتینا الکوفة، فکتبوا إلیه کتباً من رؤسائهم من سلیمان بن صرد، ومن المسیّب بن نجبة، ورفاعة بن شدّاد، وحبیب ابن مظاهر، وشبث بن ربعیّ، ویزید بن الحارث، ویزید بن دؤب، وعروة بن قیس، وعمرو بن الحجّاج الزّبیدی، ومحمّد بن عمر التّمیمیّ، وغیرهم من أعیان الشّیعة ورؤساء أهل الکوفة قریباً من نحو مائة کتاب، وسیّروا الکتب مع عبداللَّه بن سبیع الهمدانیّ، وعبداللَّه بن وال، وهم یحثّونه فیها علی القدوم علیهم، والمسیر إلیهم علی کلّ حال، وکتاب واحد عامّ علی لسان الجمیع کتبوه، وأرسلوه مع القاصدین، وصورته:
«بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم
للحسین بن علیّ أمیر المؤمنین، من شیعته وشیعة أبیه علیّ علیه السلام.
أمّا بعد، فإنّ النّاس منتظروک لا رأی لهم فی غیرک، فالعجل العجل یا ابن رسول اللَّه، لعلّ اللَّه تعالی أن یجمعنا بک علی الحقّ، ویؤیِّد بک المسلمین والإسلام بعد أجزل السّلام وأئمّة علیک ورحمة اللَّه وبرکاته».
فکتب جوابهم صحبته القاصدین، وسیّر معهم ابن عمّه مسلم بن عقیل، وأخذ علیهم البیعة للحسین بن علیّ علیهما السلام. «1»
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 184
__________________________________________________
(1)- چون شیعه امیر المؤمنین علی رضی الله عنه در کوفه شنیدند که معاویة بن ابی‌سفیان رخت به دار جزا کشیده است و امیر المؤمنین حسین رضی الله عنه از بیعت یزید امتناع نموده، به مکه شریفه رفته است و در آن موضع با خیر و برکت مقیم گشته. در سرای سلیمان بن صرد جمع گشتند و آن‌ها مکتوبی نوشته و مصحوب دو شخص از دوست‌داران خاندان نبوت، به جانب امیرالمؤمنین حسین ارسال نمودند.
مضمون آن که: سلیمان بن صرد، رفاعه بن شداد و فلان و فلان تحیّت و سلام می‌رسانند و به مراسم شکر حضرت باری سبحانه و تعالی قیام می‌نمایند، بر آنچه دشمن تو و دشمن پدر تو که به تدبیر و حیله و مکر و خدیعت متصرف مملکت گشته، بهترین امت را می‌کشت و بدترین ایشان را زنده می‌گذاشت. اکنون پسر لعین او می‌خواهد که بی‌مشورت اهل ملت و اتفاق ارباب معرفت، متصدی امر حکومت و ریاست گردد. ما که دوستان تو و شیعه پدر توییم، به امامت و خلافت وی راضی نیستیم و داعیه آن داریم که در رکاب تو با دشمنان تو مقاتله کنیم و أنفس و اولاد خود را وقایه ذات بی‌بدیل تو گردانیم. «فاقبل إلینا فرحاً مسروراً-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 148
__________________________________________________
مبارکاً سدیداً رشیداً أمیراً إماماً خلیفة مهدیّاً».
ملخص سخن آن که مأمول چنان است که بر جناح تعجیل متوجه کوفه گشته، پرتو التفات به حال ما اندازی، چه ما امیری به غیر از نعمان بن بشیر انصاری نداریم که تنها در قصر امارت نشسته است و هیچ کس از ما به او اختلاط و امتزاجی ندارد و در اعیاد و جمعات از خانه بیرون می‌آید. پس اگر تو تشریف قدوم ارزانی داشته و به این صوب تحشم نمایی، ما نعمان را از کوفه بیرون کنیم و به استحضار و جمعیت لشگرها سعی نموده، روی به شام آریم و به دفع دشمنان تو پردازیم. همه شیعه تو امیدوارند که به واسطه حضور تو نظامی در امور ملک و ملت، و انتظامی در حال سپاهی و رعیت پدید آید.
چون این مکتوب به امیر المؤمنین حسین رسید، با رسولان ازلا و نعم هیچ نگفت و جواب نامه نیز ننوشت و بنا بر آن که رسولان دیرتر مراجعت می‌نمودند، اشراف و رؤسای کوفه بشر بن مسهر الصیداوی و عبدالرحمان بن عبید الأرحبی را باز به طلب امیر المؤمنین حسین فرستادند و مصحوب ایشان پنجاه مکتوب بود که دو دو و سه سه و چهار چهار از عظمای آن دیار ارسال نموده بودند و از عقب ایشان هم بفرموده کوفیان هانی بن هانی السبعی و سعید بن عبداللَّه الخثعمی روان گشتند و همراه آن‌ها قیس و عمرو بن الحجاج و محمدبن عمیربن عطارد که در کوفه حرمت و اختیار تمام داشتند، نامه نوشته در مصاحبت سعید بن عبداللَّه الحنفی به مکه فرستادند و این طایفه به تقبیل بساط امامت سرافراز گشته و مکتوبات را تسلیم نمودند. مضامین این مکاتیب قریب به مضمون مکتوب نخستین بود.
چون ارسال رسل و رسایل کوفیان به سرحد افراط رسید، امیرالمؤمنین حسین در جواب ایشان نوشت که: «مکتوبات شما رسید و بر مضمون که مشحون به محبت و مودت شما بود، نسبت به من اطلاع افتاد و طول انتظار شما که به قدم من دارید، معلوم گشت. بدانید که من در انجاح مطلوب و اسعاف مقصود شما اهمال و تأخیر جایز نخواهم داشت و حالا برادر و پسر عم خویش مسلم بن عقیل را به آن صوب فرستادم تا کیفیت حال و صدق مقال شما را معلوم کند. اگر بر سر حرف سابق باشید، با او بیعت کنید و او مرا از بیعت شما اعلام دهد تا به زودی متوجه آن جانب شوم.»
در آخر صحیفه قلمی فرمود که مسلم را یاری دهید و جانب اورا فرو مگذارید که امامی که به کتاب خدای تعالی عمل نماید و عادل و عالم باشد، با حاکمی که مصدر ظلم و فسق بود، برابر نیاید. [...]
و فرمود: «یابن عم! باید که به جانب کوفه روی و در منزل کسی که در محبت ما راسخ‌دم و ثابت‌قدم باشد، نزول کنی و مردم را به بیعت من خوانی و خاطر ایشان را از متابعت آل ابی‌سفیان بگردانی. اگر بدانی که اقوال و افعال ایشان با هم موافق است و کردار آن جماعت به گفتار ایشان مطابق، بی‌تأخیر و تسویف اعلام نمایی. امیدوارم که خداوند عز وعلا مرا و تورا به درجه شهادت رساند.»
بعد از آن مسلم را در کنار گرفت و هر دو در گریه افتاده و هم را وداع نمودند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 149
--------------
__________________________________________________
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 112- 113، 116
چون امام عالی‌مقام حسین بن علی علیهما السلام فضای مکه مکرمه را به یُمن مقدم شریف غیرت افزای طارم فیروزه قلم ساخت، اهالی بیت‌اللَّه الحرام به قدوم همایونش مبتهج و مسرور گشته و صبح و شام به ملازمتش می‌رسیدند و از برکت صحبت کیمیا خاصیتش، به‌حظی‌وافر محظوظ و بهره‌ور می‌گردیدند. عبداللَّه بن الزبیر نیز به روایت اصح هر روز به خدمت سده امامت می‌شتافت و از ملاقات و مقالات سید جوانان بهشت فایده تمام و نصیبی لا کلام می‌یافت. اما حقیقت ابن زبیر بر بودن امام زمان در مکه راضی نبود؛ زیرا که داعیه خروج و طلب خلافت داشت و می‌دانست که تا آن حضرت در حریم حرم باشد، کسی متابعتش نخواهد نمود.
لهذا یکی از اهل تاریخ مرقوم کلک بیان گردانیده که (وکان الحسین أثقل خلق اللَّه علی عبداللَّه بن الزّبیر، لأنّه کان یطمع أن یبایعه أهل مکّة. فلمّا قدم الحسین، اختلفوا إلیه وکانوا یصلّون معه، ومع ذلک کان عبداللَّه بن الزّبیر یختلف إلیه بکرة وعشیّاً) و چون خبر تشریف بردن امام حسین به بیت اللَّه الحرام و عدم قبول بیعت یزید (لعنة اللَّه علیه ما دامت اللیالی والایام) به سمع کوفیان رسید، اعیان آن بلده در خانه سلیمان بن صرد الخزاعی مجتمع گشتند و بر موافقت آن حضرت و مخالفت ارباب بدعت و شقاق اتفاق نموده و مکتوبی به امام حسین در قلم آوردند.
مضمون آن که: «سلیمان بن صرد، رفاعة بن شداد، مسیب بن نجبة، حبیب بن مظاهر، محمد بن کثیر، ورقاء بن عازب، محمدبن اشعث و فلان و فلان تحیت و سلام عرضه می‌دارند و به مراسم شکر و سپاس الهی قیام و اقدام می‌نمایند که دشمن تو و دشمن پدر تو که به مکر و خدیعت زمام امور حکومت به دست آورده بود و بهترین امت را می‌کشت و بدترین طوایف را زنده می‌گذاشت، هلاک ساخت. و حالا پسر لعین او می‌خواهد که بی‌مشورت اهل‌بیت، متصدی منصب ریاست گردد و ما که دوستان تو و شیعه پدر توییم، به ایالت او راضی نیستیم و داعیه داریم که در رکاب هدایت انتساب تو با اعدای دین مقاتله نماییم و أنفس و اموال خود را وقایه ذات مقدس و نفس نفیس تو گردانیم. مأمول چنان است که به زودی تشریف شریف ارزانی داری که ما به غیر از نعمان‌بن بشیر امیری نداریم و هرگاه که به سعادت ملازمت تو استسعاد یابیم، اورا از کوفه بیرون خواهیم کرد. امیدواریم که به یُمن اقدام خدّام تو نظامی در امور ملک و ملت و مهام دین و دولت پدید آید (فأقبِل إلینا فرحاً مسروراً مبارکاً سدیداً رشیداً أمیراً مطاعاً إماماً خلیفة مهدیّاً).»
و این مکتوب را مصحوب عبداللَّه بن سبیع همدانی و عبداللَّه بن مسمع بکری نزد آن مهر سپهر امامت و سروری فرستادند و امام حسین رضی الله عنه با آن دو شخص از لا و نعم هیچ نگفت و جواب مکتوب نیز ننوشت. اشراف کوفه متعاقب آن، بشر بن مسهر الصیداوی و عبدالرحمان بن عبیداللَّه بن الارحبی را با پنجاه نامه دیگر که مضامین آن‌ها حکم فحوای مکتوب اول داشت، نزد آن حضرت ارسال نمودند. و همچنین هانی بن هانی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 150
وقدّم أمامه مسلم بن عقیل.
السّمهودی، جواهر العقدین،/ 407
إنّه لمّا توفّی معاویة لعنه اللَّه، وبایع النّاس لیزید، وقام فی أمر الخلافة، أرسل إلی الولید ابن عُتبة، وکان أمیر المدینة، یأمره بأخذ البیعة علی أهلها عامّة، وخاصّة علی الحسین علیه السلام، فامتنع الحسین علیه السلام من البیعة لیزید، ومضی إلی مکّة لخمس خلون من شعبان سنة ستّین، فوصل خبره إلی أهل الکوفة، فکاتبوه ووعدوه بالنّصرة، وأکّدوا علیه فی طلب القدوم علیهم. فأرسل إلیهم ابن عمّه مسلم بن عقیل علیه السلام، فبایعوه للحسین علیه السلام.
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 77- 78
فلمّا بلغ أهل الکوفة وفاة معاویة، امتنعوا من البیعة لیزید، فاجتمعوا وکتبوا إلی الحسین کتاباً یقولون فیه: أقدم إلینا یکون لک ما لنا، وعلیک ما علینا، فلعلّ اللَّه یجمع بیننا وبینک علی الهدی ودین الحقّ. ورغّبوه فی القدوم إلیهم، إلی أن قالوا: فإن لم تقدر
__________________________________________________
السبیعی و سعید بن عبداللَّه الخثعمی را با پنجاه نوشته دیگر فرستادند. از عقب این دو کس، شبث بن ربعی، حجاز بن أبجر، یزید بن الحارث، عروة بن قیس، عمرو بن الحجاج و محمد بن عمر بن عطارد که در کوفه اعتبار بسیار داشتند، نامه دیگر همراه سعید بن عبداللَّه الحنفی به مکه مرسل گردانیدند. چون این طایفه متعاقب یکدیگر به تقبیل بساط امامت مناط سرافراز گشتند و به قدر امکان در باب توجه آن حضرت مبالغه نمودند، خاطر مبارکش بر آن قرار یافت که نخست مسلم بن عقیل رضی الله عنه را به کوفه ارسال فرماید تا از کوفیان بیعت بستاند و آن‌گاه به نفس نفیس متوجه گردد.
لاجرم در جواب مکاتیب رؤسای آن بلده قلمی فرمود که: «این نامه‌ای است از حسین‌بن علی، به گروهی از اهل ایمان. اما بعد، مکتوب شما رسید و بر مضمون آن اطلاع حاصل گردید. بدانید که من در حصول مقصود شما تأخیر جایز نخواهم داشت و حالا برادر و پسر عم خویش مسلم بن عقیل را به آن صوب فرستادم تا حقیقت حال و صدق مقال شما را معلوم کند. اگر بر سر سخن خود باشید و با او بیعت نمایید و چون او مرا از مبایعت شما اعلام دهد، بدان جانب شتابم. باید که مسلم را یاری دهید و جانب اورا فرو نگذارید که امامی که به کتاب خدای تعالی عمل نماید و عادل و عالم باشد، با حاکمی که ظلم و فسق از وی صادر شود، مساوی نبود، والسلام.»
مسلم بن عقیل (رضی‌اللَّه عنهما) به موجب فرموده امام حسین علیه السلام آن مکتوب را گرفته، مصحوب جماعتی از کوفیان روی بدان صوب آورد و در آن سفر جهت گم کردن راه مشقت بی‌نهایت کشید، اما در ضمان سلامت به کوفه رسید.
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 39- 40-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 151
علی الوصول إلینا، فأنفذ إلینا برجل یحکم فینا بحکم اللَّه ورسوله، وکتبوا بهذا المعنی کتباً کثیرة.
فلمّا وقف الحسین علی الکتب، وقرأ ما فیها، سألهم عن امور النّاس، وکتب إلیهم کتاباً یذکر فیه: إنِّی قد أنفذت إلیکم أخی وابن عمِّی والمفضّل عندی مسلم بن عقیل بن أبی طالب، فاسمعوا له، وأطیعوا رأیه، وقد أمرته باللّطف فیکم، وأن ینفذ إلیّ بحسن رأیکم وما أنتم علیه، وأنا أقدم علیکم إن شاء اللَّه.
ثمّ دعا بمسلم، فأنفذه مع دلیلین یدلّانه علی الطّریق.
الطّریحی، المنتخب،/ 422- 423
فلمّا بلغ أهل الکوفة وفاة معاویة لعنه اللَّه، امتنعوا من البیعة لیزید لعنه اللَّه، وقالوا:
لقد امتنع الحسین علیه السلام من البیعة لیزید لعنه اللَّه، وقد لحق بمکّة، ولسنا نبایع یزید لعنه اللَّه.
قال أبو مخنف: وکان عامل الکوفة یومئذ النّعمان بن بشیر الأنصاریّ، فاجتمع من الشّیعة جماعة إلی منزل سلیمان بن صرد الخزاعیّ وقالوا: نکتب إلی الحسین علیه السلام. فقال لهم: یا معشر النّاس! إنّ معاویة قد هلک، وقد امتنع الحسین علیه السلام من البیعة، ونحن شیعته وأنصاره، فإن کنتم تعلمون أ نّکم تنصرونه وتجاهدون بین یدیه، فافعلوا؛ وإن خفتم الوهن والتّخاذل، فلا تغرّوا الرّجل. فقالوا: بل نقاتل عدوّه. فقال: اکتبوا علی اسم اللَّه تعالی، فکتبوا کتاباً، فیه:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم
إلی الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، من سلیمان بن صرد الخزاعیّ، والمسیّب بن نجبة، ورفاعة بن شدّاد البجلی، وحبیب بن مظاهر الأسدیّ، ومن معه من المسلمین.
وسلام علیک ورحمة اللَّه وبرکاته،
أمّا بعد، فإنّا نحمد اللَّه الّذی لا إله إلّاهو، ونصلّی علی محمّد وآل محمّد، واعلم یا ابن محمّد المصطفی، وابن علیّ المرتضی أنّ لیس لنا إمام غیرک، فأقدِم إلینا، لنا ما لک،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 152
وعلیک ما علینا، فلعلّ اللَّه أن یجمعنا بک علی الحقّ والهدی، واعلم أ نّک تقدم علی جنود مجنّدة، وأنهار متدفّقة، وعیون جاریة، فإن لم تقدم علی ذلک، فابعث إلینا أحداً من أهل بیتک یحکم بیننا بحکم اللَّه تعالی وسنّة جدّک رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، واعلم أنّ النّعمان بن بشیر فی قصر الإمارة، ولسنا نشهد معه جمعة ولا جماعة، ولو أ نّک أقبلت إلینا لکنّا أخرجناه إلی الشّام، والسّلام.
وبعثوا الکتاب مع عمر بن نافذ التّمیمیّ، وعبداللَّه بن السّبیع الهمدانیّ، فخرجا مسرعین حتّی قدما علی الحسین علیه السلام ومعهما خمسون صحیفة، ولبثوا یومین آخرین وبعثوا إلیه قیس بن مسهّر الصّیداویّ «1»، ومعه کتاب، فیه:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم
إلی الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام،
أمّا بعد، فإنّه لا إمام غیرک لنا یا ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، العجل العجل.
ثمّ لبثوا یومین آخرین، وکتبوا کتاباً یقولون فیه:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم
قد أینعت الثّمار، فاقدم إلینا یا ابن بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله مسرعاً.
قال أبو مخنف: وتواترت الکتب إلیه، فسأل الرّسل عن أمر النّاس، فقالوا: إنّهم کلّهم معک. ثمّ کتبوا مع هانئ بن هانئ، وسعید بن عبداللَّه الحنفیّ، وکانا آخر الرّسل من أهل الکوفة. فلمّا قرأ الکتب جمیعاً، کتب الجواب فی کتاب، أوّله:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم
من الحسین بن علیّ علیه السلام إلی الملأ من المؤمنین،
أمّا بعد، فإنّ هانیاً وسعیداً قدما إلیَّ بکتبکم، وکانا آخر من قدما إلیَّ من رسلکم،
__________________________________________________
(1)- [المطبوع: مسهّر الأنصاریّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 153
وقد فهمت ما ذکرتموه أ نّه لیس لکم إمام غیری، وتسألونی القدوم إلیکم لعلّ اللَّه یجمعکم علی الحقّ والهدی، وإنّی باعث إلیکم أخی وابن عمّی المفضّل عندی من أهل بیتی مسلم ابن عقیل علیه السلام، وقد أمرته أن یکتب إلیّ بحسن رأیکم، وما أنتم علیه، وأنا أقدم إلیکم إن شاء اللَّه تعالی.
ثمّ دعا مسلم بن عقیل، ووجّه معه قیس بن مسهر الصّیداویّ، وعمارة بن عبداللَّه السّلولیّ، وأمره بتقوی اللَّه، واللّطف بالنّاس، فإن رأی النّاس مجتمعین علی رأیه، یُعجّل له بالخبر.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 17- 19
فی بحار الأنوار: عن الشّعبیّ قال: بایع الحسین علیه السلام أربعون ألفاً من أهل الکوفة علی أن یحاربوا من حارب، ویسالموا من سالم، فعند ذلک ردّ جواب کتبهم یمنّیهم بالقبول، ویعدهم بسرعة الوصول، وبعث مسلم بن عقیل، [...].
وعن الحصین إنّ أهل الکوفة کتبوا إلیه: إنّا معک مائة ألف.
وفی روایة: أنّ لک هاهنا مائة ألف سیف، فلا تتأخّر.
فی مقتل السّیّد: ورد علیه فی یوم واحد ستّمائة کتاب، وتواترت الکتب حتّی اجتمع عنده اثنا عشر ألف کتاب فی نِوَب متفرّقة. «1»
ابن أمیر الحاج، شرح شافیة أبی فراس،/ 348- 349
__________________________________________________
(1)- چون این اخبار به اهل کوفه رسید، شیعیان کوفه در خانه سلیمان‌بن صرد خزاعی جمع شدند، حمد و ثنای حق تعالی ادا کردند و در باب فوت معاویه و بیعت یزید سخن گفتند. سلیمان گفت: «چون معاویه به جهنم واصل شده، و حضرت امام حسین علیه السلام از بیعت یزید امتناع نموده و به جانب مکه معظمه رفته است و شما شیعیان او و پدر بزرگوار اویید، اگر می‌دانید که اورا یاری و با دشمنان او جهاد خواهید کرد و به جان و مال در نصرت او خواهید کوشید، نامه‌ای به او بنویسید و اورا بطلبید. و اگر در یاری او سستی خواهید ورزید و آنچه شرط نیک‌خواهی و متابعت است، به عمل نخواهید آورد، اورا فریب مدهید و در مهلکه میفکنید.»
ایشان گفتند: «چون این دیار را به نور قدوم خود منوّر گرداند، همگی به قدم اخلاص به سوی او-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 154
__________________________________________________
می‌شتابیم و به دست ارادت با او بیعت می‌نماییم و در یاری او و دفع شر اعدای او، جانفشانی‌ها به ظهور می‌رسانیم.»
پس عریضه‌ای به این مضمون به خدمت آن حضرت نوشتند: «بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، این نامه‌ای است به سوی حسین بن علی علیه السلام از جانب سلیمان بن صرد خزاعی، مسیب بن نجبه، رفاعة بن شداد بجلی، حبیب بن مظاهر و سایر شیعیان او از مؤمنان و مسلمانان اهل کوفه. سلام خدا بر تو باد! حمد می‌کنیم خدا را بر نعمت‌های کامله او بر ما و شکر می‌کنیم اورا بر آن که هلاک کرد دشمن جبار معاند تورا که بی‌رضای امت بر ایشان والی شد و به جور و قهر بر آن‌ها حاکم گردید. اموال ایشان را به ناحق تصرف نمود، نیکان را به قتل رسانید، بدان را بر نیکان مسلط گردانید و اموال خدا را بر مال‌داران و جباران قسمت نمود. پس خدا اورا لعنت کند! چنانچه قوم ثمود را لعنت کرد.
بدان که ما در این وقت امام و پیشوایی نداریم. به سوی ما توجه نما و به شهر ما قدم رنجه فرما که ما همگی مطیع توییم. شاید حق تعالی حق را به برکت تو بر ما ظاهر گرداند. نعمان بن بشیر حاکم کوفه در قصر الاماره نشسته است در نهایت مذلّت. به جمعه او حاضر نمی‌شویم و در عید با او بیرون نمی‌رویم. چون خبر رسید که شما متوجه این صوب شده‌اید، اورا از کوفه بیرون می‌کنیم تا به اهل شام ملحق گردد. والسلام.»
و نامه را با عبداللَّه بن مسمع همدانی و عبداللَّه بن وال به خدمت آن حضرت فرستادند و مبالغه کردند که آن را با نهایت سرعت به خدمت آن حضرت برسانند. پس ایشان در دهم ماه مبارک رمضان داخل مکه شدند و نامه اهل کوفه را به آن حضرت رسانیدند. باز اهل کوفه بعد از دو روز از ارسال آن قاصدان، قیس بن مسهر، عبداللَّه بن شداد و عمارة بن عبداللَّه را فرستادند با صد و پنجاه نامه که عظمای اهل کوفه نوشته بودند. یک کس و دو کس و چهار کس و زیاده یک نامه نوشته بودند. باز بعد از دو روز هانی‌بن هانی سبیعی و سعید بن عبداللَّه حنفی را به خدمت آن حضرت روان کردند و نوشتند: «بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، این عریضه‌ای است به خدمت حسین‌بن علی از شیعیان و فدویان و مخلصان آن حضرت. اما بعد، به زودی خود را به دوستان و هواخواهان خود برسان که همه مردم این ولایت منتظر قدوم مسرّت لزوم تواند و به سوی غیر تو رغبت نمی‌نمایند. البته البته به تعجیل‌تمام، خود را به این مشتاقان مستهام برسان. والسلام خیر ختام.»
پس شبث بن ربعی، حجار بن ابجر، یزید بن حارث، عروة بن قیس، عمرو بن حجاج و محمد بن عمرو، عریضه دیگر نوشتند به این‌مضمون: «اما بعد، صحراها سبز شده و میوه‌ها رسیده. اگر به این صوب تشریف آوری، لشکرهای تو مهیا و حاضرند و شب و روز انتظار مقدم شریف تو می‌برند. هرچند این نامه‌ها به آن حضرت می‌رسید، حضرت تأمل نموده و جواب ایشان را نمی‌نوشت. تا آن که در یک روز شش‌صد نامه از آن غداران به آن حضرت رسید.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 155
ثمّ دخل مکّة، وجعل النّاس یجیئون إلیه، لا ینقطعون عنه. فلمّا بلغ أهل الکوفة هلاک معاویة، امتنعوا عن بیعة یزید، فاجتمعوا وکتبوا إلی الحسین رضی الله عنه کتاباً یقولون فیه: لک ما لنا، وعلیک ما علینا، فلعلّ اللَّه أن یجمع بیننا وبینک علی الهدی ودین الحقّ.
ورغّبوه فی القدوم إلیهم، وقالوا: فأنفذ إلینا رجلًا قبل وصولک، یحکم فینا بحکم اللَّه ورسوله.
وکتبوا بهذا المعنی کتباً کثیرة، فکتب إلیهم: إنِّی أرسلت إلیکم ابن عمِّی مسلم، فاسمعوا له وأطیعوه، وقد أمرته باللّطف فیکم، وأن یرسل إلیّ بحسن رأیکم، وما أنتم علیه، وأنا أقدم علیکم إن شاء اللَّه تعالی. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 334- 335
__________________________________________________
چون مبالغه ایشان از حد گذشت و رسولان بسیار نزد آن حضرت جمع شدند، دوازده هزار نامه از آن ناحیه به آن جناب رسید. حضرت در جواب نامه آخر ایشان نوشت: «بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، این نامه‌ای است از حسین بن علی به سوی گروه مؤمنان و مسلمانان و شیعیان. اما بعد، به درستی که هانی و سعید نامه‌ای از شما آوردند بعد از رسولان بسیار و بی‌شمار که از شما به من رسیده بود. بر مضامین همه اطلاع به هم رسانیدم و در جمیع نامه‌ها نوشته بودید که: ما امامی نداریم، به زودی بیا نزد ما. شاید که حق تعالی ما را به برکت تو بر حق و هدایت مجتمع گرداند. اینک می‌فرستم به سوی شما برادر و پسر عم و محل اعتماد خود پسر عقیل را. پس اگر او بنویسد به سوی من که مجتمع شده است رأی عقلا و دانایان و اشراف و بزرگان شما بر آنچه در نامه‌ها درج کرده بودید، ان‌شاءاللَّه به زودی به سوی شما می‌آیم. پس به جان خود سوگند یاد می‌کنم که امامی نیست، مگر کسی که حکم کند در میان مردم به کتاب خدا و قیام نماید در میان مردم به عدالت، و قدم از جاده شریعت مقدسه بیرون نگذارد و مردم را بر دین حق مستقیم بدارد. والسلام.»
چون رسل و رسایل کوفیان بی‌وفا از حد گذشت، حضرت امام حسین علیه السلام مسلم بن عقیل پسر عم خود را که به وفور عقل، علم، تدبیر، صلاح، سداد، شجاعت، سخاوت و متانت از همگنان ممتاز بود، طلبید و برای بیعت گرفتن از اهل کوفه، با قیس بن مسهر صیداوی، عمارة بن عبداللَّه سلولی و عبدالرحمان بن عبداللَّه ازدی متوجه آن صوب گردانید. امر کرد اورا به تقوا، پرهیزکاری، کتمان امر خود از مخالفان، حسن تدبیر، لطف و مدارا و فرمود: «اگر اهل کوفه بر بیعت من اتفاق نمایند، به زودی حقیقت حال را به من عرض نما.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 604- 607-
(1)- چون خبر اقامت حسین علیه السلام در مکه گوشزد قاصی و دانی شد 1، مردم از دور و نزدیک به حضرت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 156
__________________________________________________
او شتاب‌گرفتند 2. مشاهیر اقوام و قبایل خدمت اورا تقدیم کردند 3. روز تا روز حشمت آن حضرت به زیادت شد و اختلاف 4 و اختلاط مردم در آستانش افزون گشت. چون مردم کوفه این بدانستند، نیک شاد خاطر شدند و جماعتی از مشاهیر طوایف و مشایخ قبایل در خانه سلیمان‌بن صرد الخزاعی انجمن شدند و گفتند: «معاویه ستمکار رخت بربست و یزید شراب‌خواره 5 به جای او نشست، حسین‌بن علی سر از بیعت او برتافت و به مکه شتافت. اکنون رأی چیست؟» سلیمان آن جماعت را و آن کس که در شمار شیعیان علی علیه السلام بود، بفرمود از پای بنشستند و خود به‌پای خاست. پس خدای را سپاس گفت و مصطفی را ستایش فرستاد، آن‌گاه گفت: «های ای مردمان! دانسته باشید که معاویه به سرای بازپرس رخت کشیده و پسرش یزید متصدی امر خلافت گشت و فوجی از مردم بی‌خرد و گروهی ناهوشمند با او بیعت کردند.»
سخنان سلیمان بن صرد
هان ای مردم! گوش فرا 6 من دارید:
[سپس متن عربی را ذکر کرده است که ما آن را در تاریخ طبری ذکر کردیم]
«همانا معاویه را مرگ فرا رسید و حسین با پسرش یزید نقض 7 بیعت نمود و به جانب مکه سفر فرمود. امروز شیعت اوئید و هم شیعت پدر او بوده‌اید. واجب می‌کند که نصرت اورا دست باز ندارید و در مدافعت با اعدا متابعت اورا واجب شمارید. هم اکنون مکنون خاطر را سر برگشائید. اگر خدمت اورا تصمیم عزم خواهید داد و با دشمنانش رزم خواهید زد؟ بدو مکتوب کنید و اورا به مساکن و اماکن خود بخوانید و اگر غم جان و مال خواهید داشت و بر عشیرت و عیال خود دریغ خواهید خورد، پسر رسول خدای را فریفته نخواهید. همچنان خاموش بنشینید و به هیچ گونه یاد از پیام و کتاب مکنید.»
همگان هم‌آواز شدند که: «ما در راه پسر پیغمبر جان و سر را به چیزی نشمریم. اورا در خانه‌های خویش جای دهیم و در پیش او دو دستی شمشیر زنیم و جان و دل فدای او کنیم.
سلیمان با ایشان حجت تمام کرد و پیمان محکم ساخت.
نامه مردم کوفه به حسین علیه السلام
آن‌گاه گفت: «همگان نامه به سوی آن حضرت بنگارید و خاتم برزنید و اورا دعوت کنید تا به جانب کوفه روان شود.»
گفتند: «صواب آن است که تو این مکتوب بنگاری.»
سلیمان گفت: «مصلحت در تحریر جماعت است.»
و بدین گونه مکتوبی نگاشتند: [سپس متن عربی را ذکر می‌کند که ما آن را در تاریخ طبری ذکر کردیم]
یعنی: «این نامه‌ای است از سلیمان بن صرد الخزاعی، مسیب بن نجبه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 157
__________________________________________________
رفاعة بن شداد البجلی، حبیب بن مظاهر و عموم شیعیانِ حسین بن علی علیهما السلام از مردم کوفه به نزد آن حضرت، و عرض می‌کنند:
سلام بر تو باد ای پسر پیغمبر! همانا ما سپاس می‌گذاریم خدای یکتا را که دشمن تورا درهم شکست 8 و نابود ساخت، آن جبار ستمکاری که بر روی این امت جستن 9 کرد و ایشان را فرو گرفت 10 و فی‌ء ایشان را غصب نمود. بی‌رضای امت متصدی امر امامت گشت، احرار 11 را بکشت، اشرار را بگذاشت و بیت المال را در میان جباران و مال‌داران دست به دست گردانید. خداوند دور کناد اورا، چنان که قوم ثمود را!
امروز یزید خود را امیر المؤمنین می‌خواند و امام مسلمین می‌داند. ما اورا به امامت خویش نپذیریم و اطاعت اورا بر گردن حمل نگیریم. تو ای پسر پیغمبر! به جانب کوفه سفر کن و به نزدیک ما گرای 12. باشد که خدای ما را در حضرت تو به طریق حق پیوسته دارد.
اینک نعمان بن بشیر از جانب یزید در دار الاماره نشسته و خود را امیر این جماعت دانسته. لکن ما اورا امیر نمی‌دانیم، به امارت نمی‌خوانیم، در هیچ جمعه نماز با او نمی‌گذاریم و در هیچ عید با او طریق مصلی نمی‌سپاریم 13. گاهی که ما را آگهی رسد که عنان اقبال بدین جا فرو گذاشته باشی، اورا از کوفه بیرون کنیم و تا خاک شام برانیم.»
این مکتوب را به صحبت 14 عبداللَّه بن مسمع الهمدانی و عبداللَّه بن وال روان کردند و فرمان دادند که در طی مسافت سرعت کنند و خویشتن را به حسین علیه السلام رسانند. ایشان به تعجیل و تقریب 15 براندند. و روز دهم شهر رمضان المبارک به مکه رسیدند و مکتوب کوفیان را به حضرت حسین علیه السلام برسانیدند.
آن حضرت نامه را فرو خواند، لختی سر فرو داشت، هیچ پاسخ نداد و جواب نامه ننوشت. رسولان نیز در مکه اقامت نمودند. مردم کوفه دو روز بعد از بیرون شدن عبداللَّه‌بن مسمع و عبداللَّه‌بن وال، دیگرباره قیس بن مسهر الصیداوی، عبداللَّه بن شداد بن عبداللَّه الارحبی و عمارة بن عبداللَّه السلولی را به سوی مکه روان داشتند و با ایشان از صنادید 16 کوفه یک صد و پنجاه مکتوب بود. هر مردی دو نامه و سه نامه و بیشتر نگاشته بود. حسین علیه السلام این جمله 17 را قرائت فرمود و دعوت ایشان را اجابت ننمود و پاسخ باز نداد.
از پسِ آن، شبث بن ربعی، حجار بن ابجر، یزید بن حارث بن رویم، عروة بن قیس، عمرو بن حجاج الزبیدی، محمد بن عمرو التیمی، بدین گونه مکتوب کردند:
«بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، إلی الحسین بن علیّ، من شیعته من المؤمنین والمسلمین، أمّا بعد، فقد اخضرّت الجنّات، وأینعت الثِّمار، وأعشبت الأرض، وأورقت الأشجار، فإذا شِئْتَ فأقْبِل علی جُندٍ لکَ مُجنّدة، والسّلام.»
یعنی: «بوستان‌ها سبز و ریان گشت 18 و میوه‌ها برسید و زمین گیاه برویانید و درختان برگ برآوردند. وقت است که اقبال فرمایی به جانب سپاهی که بهر خدمت تو تجهیز شده.»
بدین‌گونه مکاتیب متواتر کردند، چندان که دوازده هزار نامه در حضرت حسین از بزرگان کوفه حاضر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 158
__________________________________________________
گشت. همچنان آن‌حضرت تصمیم عزم را تقدیم نمی‌فرمود و در پاسخ خاموش می‌بود. چون صنادید کوفه نگریستند که رسولان ایشان دیر می‌رسد و پاسخ دیر می‌آید، بدین منوال کتابی نگاشتند و به صحبت هانی بن هانی السبیعی و سعید بن عبداللَّه الحنفی روان داشتند:
[سپس متن عربی نامه را ذکر کرده است که در تاریخ طبری ذکر شد]
یعنی: عرض کردند: «شیعیان تو همگان به انتظار تو نشسته‌اند و بر امامی بیرون تو 19 دل نبسته‌اند. تعجیل کن در آمدن به کوفه.»
این نامه را به رسولان سپردند و به روایت اعثم کوفی، یک صد و پنجاه تن از معارف کوفه 20 طریق مکه پیش داشتند و در طی مسافت عجلت کردند. ایشان نیز از مردمان، هر یک دو نامه و سه نامه با خود همی بردند. چون به‌حضرت حسین علیه السلام رسیدند، شرط اطاعت و انقیاد 21 مرعی داشتند و مکاتیب کوفیان را از نظر مبارکش درگذرانیدند و در حرکت آن حضرت به جانب کوفه، الحاح از حدود به‌در بردند. 22
پاسخ دادن حضرت حسین علیه السلام به نامه‌های کوفیان و اعزام مسلم بن عقیل به جانب کوفه
این معنی پوشیده نیست که پیغمبر خدا و ائمه هدی (صلوات اللَّه علیهم اجمعین) از مکنون خاطر منافق ومستور ضمیر موافق آگاه بودند، چنان‌که در کتاب «سید المرسلین» 23 به‌شرح رفت که چون رئیس المنافقین عبداللَّه ابی‌سلول را مرگ فراز آمد، رسول خدا بر وی نماز گذاشت و همچنان چون در میان دو کس حکومت خواست کرد، گواه طلب می‌فرمود و با این که حقیقت‌حال را مصور 24 خاطر می‌داشت. کار به صورت ظاهر می‌کرد.
همچنان، سید الشهدا علیه السلام می‌دانست که ناگزیر به کربلا باید رفت و هدف تیر و تیغ باید شد و در قیامت شفیع امت باید بود. لکن خواست تا حجت تمام کند و مردم پندار نکنند که خویشتن را به تهلکه افکند. چندان در مکه اقامت فرمود که دوازده هزار نامه بر وی گرد آمد و از وجوه کوفیان حضرت او به ستوه گشت.
این وقت تمهید دعوت ایشان را بساخت و بدین هندسه 25 نامه ایشان را پاسخ بپرداخت: [سپس متن عربی نامه را ذکر کرده است که ما آن را در تاریخ طبری ذکر کردیم]
«عموم مسلمانان کوفه را خطاب می‌فرماید و مکشوف می‌دارد که هانی بن هانی السبیعی و سعید بن عبداللَّه الحنفی، آخر کس بودند از فرستادگان شما برسیدند و مکاتیب شما را برسانیدند. بر آنچه رقم کردید، مشرف و مطلع شدم 26 و این که نگاشتید 27 ما را امام و پیشوایی نیست که بر طریق هدایت و دلالت کند، بدانستم. از برای صدق و کذب این معنی، برادر خود، پسر عم خود، معتمد خود از اهل بیت خود مسلم بن عقیل را به سوی شما فرستادم 28. اگر آرای شما را متشتت ندید و کلمات شما را متفرق نیافت و عاقلان 29 و فاضلان شما را با آنچه نگاشتید و رسول فرستادید، موافق و متفق نگریست و به سوی من مکتوب کرد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 159
__________________________________________________
، ان‌شاءاللَّه عن قریب 30 به سوی شما خواهم آمد.
قسم به جان خودم امام نیست، مگر کسی که کتاب خدای را باز داند و به حکم خدای حکم راند، بر مرکز عدل متمکن گردد، بدین حق متدین باشد و خویشتن را در شهر بند شریعت موقوف و محبوس دارد.»
اعزام مسلم بن عقیل به کوفه
این وقت حسین علیه السلام مسلم‌بن عقیل را طلب داشت و اورا وصیت فرمود که: «پرهیزکاری پیشه می‌کن و امر خویش را پوشیده می‌دار و با مردمان طریق موالفت 31 و ملاطفت می‌سپار. پس از ورود به کوفه اگر مردمان را در موافقت و مرافقت من هم‌دست و هم‌داستان یافتی، قلب ایشان را بشکافتی و بکافتی 32 و بی‌شائبه مکیدت و آلایش خدیعت نگریستی، صورت حال ایشان را به سوی من تحریر کن تا اجابت دعوت ایشان را تعجیل کنم.»
قیس بن مسهر الصیداوی، عمارة بن عبداللَّه السلولی و عبدالرحمان بن عبداللَّه الازدی را، با جماعتی از صنادید کوفه که حاضر مکه بودند، ملازمت خدمت مسلم فرمود و فرمان داد تا به جانب کوفه روان شوند.
1. قاصی و دانی: (مقصود آن است که خبر به گوش همه از وضیع و شریف رسید.)
2. به سوی او شتابانید.
3. سران قبائل مقدم اورا گرامی داشتند.
4. اختلاف: رفت و آمد.
5. معاویه ستمکار و یزید شراب‌خواره.
6. گوش به من فرا دهید.
7. نقض علی القوم: شکستن. نقض بیعت در جایی صحیح است که شخصی با دیگری بیعت کند و آن‌گاه بیعت اورا نقض نماید. این مطلب درباره آن حضرت صحیح نیست؛ زیرا حضرتش با یزید از اول بیعت نکرد تا آن که نقض بیعت نموده باشد.
8. قصم: شکست.
9. انتزاء: بر چیزی یا کسی پریدن (مانند گربه‌ای که موشی ببیند و بر او بپرد).
10. ابتزّت الخلافة: خلافت را گرفت، به دست آورد.
11. احرار: آزادگان (کنایه از مردمان خوب و شایسته است).
12. گرائیدن: قصد و آهنگ جائی یا چیزی را نمودن.
13. مصلی: جائی که در آن‌جا مسلمانان برای ادای فریضه اجتماع نمایند.
14. به صحبت: به همراه (یعنی با آنان ارسال داشتند).
15. تقریب: آن است که چارپایان هنگام راه رفتن، دست‌ها و پاهای خود را نزدیک یکدیگر قرار دهند و این وقتی ممکن است که به تاز بروند که دو دست و دو پا نزدیک یکدیگر قرار گیرند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 160
(قال) أهل السّیر: ولمّا بلغ هلاک معاویة أهل الکوفة، أرجفو بیزید، وعرفوا خبر الحسین علیه السلام وامتناعه وخروجه إلی مکّة. فاجتمعت الشّیعة فی دار سلیمان بن صرد الخزاعیّ، فذکروا ما کان، وتوامروا علی أن یکتبوا للحسین بالقدوم إلیهم، وخطبت بذلک خطباؤهم. فکتبوا إلیه کتاباً وسرّحوه مع عبداللَّه بن مسمع وعبداللَّه بن وال، وأمروهما بالنّجاء. فجدّا، حتّی دخلا مکّة لعشر مضین من شهر رمضان.
ثمّ کتبوا إلیه بعد یومین وسرّحوا الکتب مع قیس بن مسهّر الصّیداویّ، وعبدالرّحمان ابن عبداللَّه الأرحبیّ. ثمّ کتبوا إلیه بعد یومین آخرین وسرّحوا الکتب مع هانئ بن هانئ السّبیعیّ وسعید بن عبداللَّه الحنفی حتّی بلغت الکتب اثنی عشر ألفاً (وهی) تنطوی علی
__________________________________________________
16. صنادید: سران و سلحشوران.
17. این جمله را: همه آن نامه‌ها را.
18. ریان: سیرآب.
19. بیرون تو: غیر از تو، جز تو.
20. معارف (یا معاریف): مشاهیر و نامبرداران.
21. انقیاد: فرمانبرداری.
22. الحاح: اصرار (سماجت را به آخر رسانیدند).
23. مقصودش جلد مربوط به آن حضرت است.
24. حقیقت واقعه نزدش روشن بود.
25. بدین هندسه: به این طرز، به این منوال.
26. اقتصصتم: قصه و داستان شما را فهمیدم.
27. جل: کل، همه.
28. أنا باعث: برمی‌انگیزم، می‌فرستم.
29. ذوی الحِجا: خردمندان.
30. وشیکاً: به همین نزدیکی.
31. موالفت: الفت.
32. کافتی: جست‌وجو کردی.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 31- 38
مسلم بن عقیل نیمه ماه رمضان از مکه بیرون شد، طبق گفته مسعودی.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 34-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 161
الاستبشار بهلاک معاویة، والاستخفاف بیزید، وطلب قدومه والعهد له ببذل النّفس والنّفیس دونه.
(وکان) من المکاتبین حبیب بن مظهر، ومسلم بن عوسجة، وسلیمان بن صرد، ورفاعة بن شدّاد، والمسیّب بن نجبة، وشبث بن ربعیّ، وحجّار بن أبجر، ویزید بن الحارث بن رویم، وعروة بن قیس، وعمرو بن الحجّاج، ومحمّد بن عمیر وأمثالهم من الوجوه.
السّماوی، إبصار العین،/ 4/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 48
فلمّا رأی الحسین علیه السلام ذلک، دعا مسلم بن عقیل وأمره بالرّحیل إلی الکوفة، وأوصاه بما یجب.
(وکتب) معه إلی أهل الکوفة: أمّا بعد، [ثمّ ذکرت رسالة الإمام علیه السلام کما ذکرناه فی الطّبری]
وسرّح مع مسلم قیس بن مسهّر، وعبدالرّحمان بن عبداللَّه، وجملة من الرّسل، منهم عمارة بن عبداللَّه.
السّماوی، إبصار العین،/ 5
(وروی) أبو مخنف وغیره أنّ أهل الکوفة لمّا کتبوا إلی الحسین، دعا مسلماً، فسرّحه مع قیس بن مسهّر، و «1» عبدالرّحمان بن عبداللَّه «1»، وجماعة من الرّسل. فأمره بتقوی اللَّه، وکتمان أمره، واللّطف، فإن رأی النّاس مجتمعین «2»، عجّل إلیه بذلک وکتب إلیهم:
أمّا بعد، فقد أرسلت إلیکم أخی وابن عمّی وثقتی من أهل بیتی مسلم بن عقیل، وأمرته أن یکتب لی إن رآکم «3» مجتمعین، فلعمری ما الإمام إلّامن قام بالحقّ، وما یشاء کلّ هذا.
السّماوی، إبصار العین،/ 41/ مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 272؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 234
__________________________________________________
(1- 1) [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: عبدالرّحمان الکدن الأرحبی وعمّارة بن عبید السّلولیّ].
(2)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: مستوثقین، وفی وسیلة الدّارین: مجتمعون، وزاد فیه: موثوقون].
(3)- [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: أراکم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 162
أرسله الحسین علیه السلام من مکّة فی منتصف شهر رمضان، ودخل الکوفة فی الیوم الخامس خلونَ من شوّال سنة ستّین.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 135
الّذی أرسله الحسین علیه السلام إلی أهل الکوفة، وکان رسوله. «1»
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 271
ووردت علیه کتب العراقیّین بالبیعة، فبعث مسلم بن عقیل، فکتب إلیه کتاباً یستقدمه.
مجد الدّین المؤیِّدی الیمنی، لوامع الأنوار، 3/ 46
مکاتیب أهل الکوفة إلی الحسین علیه السلام:
ولمّا بلغ أهل الکوفة امتناع الحسین عن البیعة لیزید، ثارت إحساساتهم، وجعلوا أنفسهم ضدّ الأمویّین. فکاتبوا الحسین بالطّاعة له، والثّورة ضد الأمویّین، حتّی توافدت علیه الوفود، وتقاطرت الرّسل بالآلاف، وبلغت عدد الرّسائل اثنی عشر ألف رسالة «12000».
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 32
سفارة مسلم بن عقیل من قِبَل الحسین علیه السلام إلی أهالی الکوفة فی نصف رمضان المبارک:
فأرسل الحسین علیه السلام ابن عمّه مسلم بن عقیل فی التّاریخ المذکور. «2»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 32
__________________________________________________
(1)- شیعه مختار را دشنام می‌دادند و اورا بد می‌گفتند، چون هنگامی که در ساباط حسن بن علی را خنجر زدند و اورا به کاخ سفید مدائن بردند از طرف مختار تائید شده بود، چون دوران حسین رسید و مسلم بن عقیل را به کوفه فرستاد
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 290
(2)- مسلم از طرف امام حسین به کوفه رفت تا برای او از اهالی کوفه بیعت بگیرد.
در نیمه ماه رمضان سال شصت هجری از مکه بیرون آمد.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 120
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 163

فأقبل مسلم رحمه الله حتّی أتی المدینة، فصلّی فی مسجد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وودّع «1» مَنْ أحبّ «1» مِن أهله، واستأجر دلیلین «2» من قیس، فأقبلا به یتنکّبان «3» الطّریق «2» فضلًا «4»، وأصابهما «5» «6» عطش شدید «6»، فعجزا عن السّیر «7»، فأومأ له «8» إلی سنن الطّریق بعد أن لاحَ لهما «9» ذلک، فسلک مسلم ذلک السّنن ومات الدّلیلان عطشاً.
فکتب مسلم بن عقیل رحمة اللَّه علیه من «10» الموضع المعروف بالمضیق مع قیس بن مسهّر: «11»
أمّا بعد، فإنِّی أقبلت من المدینة مع دلیلین «12»، فحازا «13» عن الطّریق فضلًا، واشتدّ علیهما «14» العطش، فلم یلبثا أن ماتا، وأقبلنا حتّی انتهینا إلی الماء، فلم ننج إلّابحشاشة
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(2- 2) [لم یرد فی العیون].
(3)- [التّصحیح من ط مؤسّسة آل البیت].
(4)- [زاد فی البحار والعوالم والدّمعة وتظلّم الزّهراء والعیون: عن الطّریق].
(5)- [الأسرار: وأصابهم].
(6- 6) [العیون: العطش].
(7)- [نفس المهموم: المسیر].
(8)- [زاد فی الأسرار وتظلّم الزّهراء: إلیه].
(9)- [فی البحار والعوالم ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والعیون: لهم].
(10) (- 10*) [العیون: المضیق إلی الحسین علیه السلام القضیّة وکتب فی آخره].
(11) (- 11*) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 40].
(12)- [زاد فی (ط مؤسّسة آل البیت) والبحار والأسرار ونفس المهموم: لی].
(13)- [فی الأسرار وتظلّم الزّهراء ومثیر الأحزان وناسخ التّواریخ: فحادا، وفی نفس المهموم: فحارا].
(14)- [فی البحار والدّمعة ونفس المهموم ومثیر الأحزان: علینا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 164
أنفسنا، وذلک «1» الماء بمکان «1» یدعی المضیق من بطن الخبت «2» (10*، وقد تطیّرت من توجّهی «3» هذا، فإن رأیت «4» أعفیتنی منه «5» «4» وبعثت غیری، والسّلام. «11»*
فکتب إلیه الحسین علیه السلام: «6» أمّا بعد، فقد خشیت «7» أن لا یکون حملک علیَّ الکتاب «8» إلیَّ فی الاستعفاء من الوجه «9» الّذی وجّهتک له «10» إلّاالجبن، فامض لوجهک الّذی وجّهتک «6» فیه «11»، والسّلام.
فلمّا قرأ مسلم الکتاب، قال: أمّا هذا فلست أتخوّفه «12» علی نفسی، «13» «14» فأقبل حتّی مرّ بماء لطیّ، فنزل «15»، ثمّ ارتحل عنه، فإذا رجل یرمی الصّید، فنظر إلیه قد رمی ظبیاً حین أشرف له 14، فصرعه، فقال مسلم بن عقیل: نقتل «16» عدوّنا «17» إن شاء اللَّه
__________________________________________________
(1- 1) [مثیر الأحزان: المکان].
(2)- خبت: بیابانی است میان مکّه و مدینه.
(3)- [فی (ط مؤسّسة آل البیت) ونفس المهموم: وجهی].
(4- 4) [لم یرد فی الدّمعة ومثیر الأحزان، وفی العیون: أعفیتنا].
(5)- [فی البحار والأسرار: عنه].
(6- 6) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 41].
(7)- [البحار: حسبت].
(8)- [الدّمعة: الکتابة].
(9)- [فی العوالم والعیون وناسخ التّواریخ: التّوجّه].
(10)- [لم یرد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء والعیون].
(11)- [فی (ط مؤسّسة آل البیت) والأسرار ونفس المهموم: له].
(12)- [الدّمعة: تخوّفه].
(13) (- 13*) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(14- 14) [العیون: ثمّ ارتحل، فإذا رجل قد رمی ظبیاً].
(15)- [زاد فی العوالم والأسرار: به، وفی نفس المهموم: علیه].
(16)- [الدّمعة: فقتل].
(17)- [تظلّم الزّهراء: أعدائنا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 165
تعالی (13*). «1»
المفید، الإرشاد، 2/ 37- 38/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 335؛ البحرانی، العوالم، 17/ 184- 185؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 203- 204؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 218؛ القمّی، نفس المهموم،/ 82- 83؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 131؛ مثله: الجواهری، مثیر الأحزان،/ 14- 15؛ المیانجی، العیون العبری،/ 34- 35
قال، فخرج مسلم من مکّة نحو «2» المدینة، مستخفیاً لیلًا «3» لئلّا یعلم أحد من بنی «3»
__________________________________________________
(1)- پس مسلم رحمه الله آمده تا به‌مدینه رسید و در مسجد رسول‌خدا صلی الله علیه و آله نماز خواند. با هر که می‌خواست از خاندان خود وداع و خدا حافظی‌کرده (آن‌گاه) دو راهنما اجیر نموده همراه‌برداشت (و به سوی کوفه رهسپار شد). آن دو راهنما اورا از بی‌راهه بردند و راه را گم کردند و تشنگی سختی بر ایشان غلبه کرد. و از راه رفتن باز ماندند و پس از آن که راه را پیدا کردند (دیگر نیروی سخن گفتن و راه رفتن نداشتند)، با اشاره راه را به مسلم نشان دادند. مسلم آن راه را در پیش گرفت و آن دو راهنما نیز در اثر تشنگی جان سپردند.
مسلم‌بن عقیل رحمه الله (پس) از (پیمودن راه و رسیدن به) جایی که معروف به مضیق است، نامه‌ای به امام علیه السلام نوشت و به وسیله قیس‌بن مسهر فرستاد و متن نامه این بود: «اما بعد، من از مدینه با دو تن راهنما به کوفه رهسپار شدم. آن دو از راه کناره گرفته و راه را گم کردند و تشنگی بر ایشان سخت شد و چیزی نگذشت که جان سپردند. ما رفتیم تا به آب رسیدیم و چون به آب رسیدیم، جز رمقی مختصر برای ما نمانده بود. این آب در جایی از دره خبت است و نامش مضیق می‌باشد. من این راه را به واسطه این جریانات به فال بد گرفتم، پس اگر ممکن است مرا از رفتن بدین راه معذور و معاف بدار و دیگری را بفرست. والسلام.»
حسین علیه السلام نامه‌ای در پاسخ او نوشت که: «اما بعد، من می‌ترسم که چیزی تورا وادار بر استعفای نامه خود از رفتن بدین راه نکرده، مگر ترس. پس بدان راهی که تورا فرستاده ام برو (و اندیشناک مباش). والسلام.»
چون مسلم نامه حضرت را خواند، گفت: اما این را که من بر خود بیمناک نیستم (و ترسی از رفتن ندارم) و رهسپار کوفه شد. آمد تا به آبی رسید که از قبیله طی بود. آن‌جا فرود آمد و سپس از آن‌جا نیز گذشته. مردی را دید که مشغول تیراندازی برای شکار است. به او نگریست و دید که آهویی را با تیر زد و اورا به زمین انداخت. مسلم (آن را به فال نیک گرفت و) با خود گفت: «ان شاء اللَّه تعالی دشمن خود را می‌کشیم.»
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 37- 38
(2)- [تسلیة المجالس: قاصداً].
(3- 3) [تسلیة المجالس: لئلّا یعلم به بنو].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 166
امیّة. فلمّا دخل المدینة، بدأ بمسجد النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم، فصلّی «1» رکعتین، ثمّ خرج «1» فی جوف اللّیل، وودّع أهل بیته، واستأجر دلیلین من قیس عیلان، یدلّانه علی الطّریق، ویمضیان به إلی الکوفة علی غیر الجادّة، فخرج «2» به الدّلیلان «2» من المدینة لیلًا، فسارا، فأضلّا الطّریق، «3» وجارا عن القصد «3»، واشتدّ بهما العطش، فماتا «4» جمیعاً عطشاً، وصار «4» مسلم بن عقیل ومَنْ معه إلی الماء، وقد کادوا أن یهلکوا عطشاً، فکتب مسلم بن عقیل إلی الحسین:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم
«3» للحسین بن علیّ من مسلم بن عقیل «3»،
أمّا بعد، فإنِّی خرجت من المدینة «5» مع دلیلین استأجرتهما، فَضَلّا عن الطّریق، واشتدّ بهما العطش، فماتا، ثمّ صرنا إلی الماء بعد ذلک، «6» وقد کدنا أن نهلک، فنجونا بحشاشة أنفسنا، وقد «4» أصبنا الماء بموضع یقال له المضیق، وقد تطیّرت من وجهی «3» الّذی وجّهتنی فیه «3»، فرأیک فی إعفائی «7» عنه والسّلام.
فلمّا ورد کتابه علی الحسین، علم «5» أ نّه قد تشاءم وتطیّر 3 من موت الدّلیلین، وأ نّه جزع «3»، فکتب إلیه: بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم
من الحسین بن علیّ إلی مسلم بن عقیل،
أمّا بعد، فقد خشیت أن لا یکون حملک علی الکتاب إلیَّ، والاستعفاء من وجهک
__________________________________________________
(1- 1) [تسلیة المجالس: عنده، ثمّ أقبل].
(2- 2) [تسلیة المجالس: الدّلیلان به].
(3- 3) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(4- 4) [تسلیة المجالس: عطشاً وسار].
(5)- [أضاف فی تسلیة المجالس: لیلًا].
(6) (4) [تسلیة المجالس: وقد کدنا نهلک و].
(7) (5) [تسلیة المجالس: فعلم الحسین علیه السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 167
«1» هذا الّذی أنت فیه «1» إلّاالجبن والفشل، فامض لما أمرت به، «2» والسّلام علیک ورحمة اللَّه وبرکاته.
فلمّا ورد کتاب الحسین علی مسلم کأ نّه وجد من ذلک فی نفسه، فقال: لقد نسبنی أبو عبداللَّه إلی الجبن والفشل، وهذا شی‌ء لم اعرفه من نفسی ساعة قطّ. ثمّ سار من موضعه ذلک یرید الکوفة، فإذا هو برجل یرمی الصّید، فنظر إلیه مسلم، فإذا هو رمی ظبیاً، فصرعه، فقال: نصرع أعداءنا إن شاء اللَّه «2».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 196- 197/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 172- 173
فخرج مسلم حتّی أتی المدینة، فأخذ منها دلیلین، فمرّا به فی البریّة، فأصابهم عطش، فمات أحد الدّلیلین، فکتب مسلم إلی الحسین علیه السلام یستعفیه، فکتب إلیه الحسین علیه السلام أن امض إلی الکوفة، فخرج حتّی قدمها. «3»
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 114
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(2- 2) [تسلیة المجالس: فلمّا وصل الکتاب إلیه وجد همّاً وحزناً فی نفسه، ثمّ قال: نسبنی أبو عبداللَّه إلی الجبن، ثمّ سار مسلم حتّی دخل الکوفة].
(3)- مسلم به مقتضی فرمان واجب الاذعان از مکه بیرون آمد، بعد از طی مسافت به مدینه رسیده و در مسجد رسول صلی الله علیه و آله و سلم دو رکعت نماز بگذارد. در جوف لیل قوم و عشیرت خود را وداع نموده و دو شخص راه‌دان از بنی قیس بن عیلان به اجاره گرفته و از راهی که ممر عام نبود، روی به طرف کوفه نهاد.
در آن شب، دلیلان راه گم کرده و به بیابانی افتادند که جز آب حسرت در آن موضع چیزی نبود. چون آفتاب بر ایشان تافت، راهبران از تشنگی بی‌تاب شده، از رفتن بازماندند و اشاره به جایی کرده و با مسلم گفتند که تورا بدین سمت باید رفت و دلیلان از عطش هلاک شدند.
مسلم و جمعی که با او بودند، به هزار زحمت و مشقت نیم جانی از آن بیابان بیرون برده تا به سرایی رسیدند و مسلم در آن محل توقف نمود. شخصی از مردمان آن نواحی را به مکه فرستاد و با امیر المؤمنین حسین رضی الله عنه از کماهی حالات و واقعات که روی نموده بود، اعلام داد و در نامه‌ای که مصحوب رسول گردانیده بود، درج کرد که: «چون دلیلان به راه آخرت رفتند و چندین محنت به من رسید، به خاطر من-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 168
__________________________________________________
می‌رسد که این سفر مبارک نباشد. ملتمس آن که آن حضرت مرا از این کار معاف داشته و دیگری به عوض من فرستد.»
اما حسین در جواب نوشت که: «تورا جبن و بددلی باعث بر تطیر و توقف شده، دل قوی دار و مترس و بر موجب فرموده عمل نمای که من تورا از کاری که امر کرده‌ام، معاف نخواهم داشت.»
چون نامه امیرالمؤمنین حسین به مسلم رسید، گفت: «امام حسین مرا به صفتی منسوب گردانید که من هرگز متصف به آن نبوده‌ام. من از کجا و بددلی از کجا.» این سخن گفته و به جانب کوفه توجه نمود.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 116- 117
لاجرم مسلم آن حضرت را وداع گفت و روز نیمه شهر رمضان المبارک، از مکه بیرون شد و به شرحی که رقم می‌شود، طی منازل فرموده. روز پنجم شهر شوال وارد کوفه گشت.
مراجعت مسلم به نزد حسین و اعزام مجدد او
بالجمله مسلم را برگرفت و چون از مکه بیرون شد، هنوز منزلی بیش و کم طی طریق نکرده بود که از جانب یمین صیادی را دیدار کرد که از قفای‌آهویی در تکتاز بود. چون بادبزان در رسید و آهو را بگرفت و سر برید، این صورت بر خاطر مسلم آیتی مظلم آمد و سخت بترسید و این حال را مبارک به فال نیافت. بی‌توانی 1 بازشتافت و حاضر حضرت حسین شد و عرض کرد: «یا ابن رسول اللَّه! چنان دانم که این سفر بر من مبارک نیفتد و این خدمت که از من خواسته‌ای به خاتمت نرود.»
امام حسین علیه السلام فرمود: یا ابن عم! اگر بیمناک باز آمدی، هیچ باک نیست. به نزد من بباش تا دیگری را به جای تو گسیل 2 سازم.»
مسلم عرض کرد: «پدر و مادرم فدای تو باد! من بر ذمت خویش فرض دانم که آنچه دیدار کنم به عرض رسانم وگرنه بی‌فرمان تو من چگونه گام توانم نهاد. اگر چند به دریای آب و آتشم عبور باید داد. یا ابن رسول اللَّه! از آن بترسیدم که دیگر چشمم بدین جمال مبارک روشن نشود. آمدم تا دیگر بارت دیدارت کنم.»
و پیش شد و دست و پای آن حضرت را بوسه داد. زبان به وداع برگشاد و سخت بگریست و گفت: «جانم فدای تو باد! چنان دانم که ازین پس تورا دیدار نخواهم کرد.»
امام حسین علیه السلام نیز بگریست و اورا به سینه خود چسفانید 3 و فراوان نواخت و نوازش فرمود.
پس مسلم روی به راه نهاد و همی رفت و همی گریست. گفتند: «ای مسلم! این گریه چیست؟»
گفت: «می‌گریم تا چرا از حضرت حسین دور افتادم. زیرا که دور از این حضرت، شکیبایی از من برود و نیروی صبوری نماند.»
بالجمله همچنان مسلم غم‌اندوز و اندوهگین منازل و مراحل را در سپرد تا به مدینه آمد و شبا هنگام-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 169
__________________________________________________
وارد شهر شد. از گرد راه به روضه رسول خدا در رفت و رکعتی چند نماز بگذاشت. باز سرای شد و اهل و عشیرت را وداع گفت و دوستان را بازپرسی کرد. پسرهای خود را ملازمت رکاب فرمود و از بنی‌قیس دو تن دلیل 4 به مزد بگرفت تا اورا از راه بادیه به کوفه رسانند. آن‌گاه از مدینه بیرون شد و راه کوفه پیش داشت.
دلیلان از جاده اعظم به یک سوی شدند تا از راهی نزدیک‌تر به مقصد رسند. از قضا یاوه 5 شدند، راه را ندانستند و در طی طریق سخت گشتند. چون وقت رسید که عطشاناً جان بسپارند، مسلم را به اشارت آگهی دادند که از فلان جانب شتاب کن، باشد که به آب رسی و در زمان بمردند. مسلم با مردم خود نیز سخت تشنه بودند و بیم می‌رفت که از آن سختی نرهند و به سختی جان بدهند. با تمام زحمت همی طی طریق کردند تا به قریه مضیق 6 رسیدند و از ایشان جز حشاشه جان به جای نبود. این وقت آب نوشیدند و لختی بیارمیدند.
نامه مسلم از وسط راه به حسین علیه السلام
مسلم به مردن دلیل نیز تطیر کرد و به فال بد گرفت و بدین گونه به حضرت حسین علیه السلام نامه نگاشت:
[سپس متن عربی را ذکر کرده است که ما آن را در الإرشاد ذکر کردیم]
در جمله به عرض رسانید که: «با دو تن دلیل از مدینه بیرون شدم و ایشان از شدت عطش در عرض راه بمردند و من با مردمِ خود، با نیمه جانی به مضیق شتافتیم و آب یافتیم. لاجرم من این سفر را تطیر زدم و بد گرفتم، اگر خواهی مرا معفو دار و دیگری را بگمار.»
پاسخ آن حضرت به نامه مسلم
چون این نامه به حسین علیه السلام رسید، در پاسخ نگاشت:
«بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین بن علیّ إلی ابن عمّه مسلم بن عقیل. [این مطلب را ما در الإرشاد ذکر کردیم]
یا ابن العمّ! إنِّی سمعتُ جدِّی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یقول: ما منّا أهل البیت من تطیّر ولا یُتطیّر به، فإذا قرأت کتابی فامض علی ما أمرتک، والسّلام علیک ورحمة اللَّه وبرکاته.»
می‌فرماید: «این نامه‌ای است از حسین‌بن علی به سوی پسر عم من مسلم‌بن عقیل، همانا فراخاطر من 7 چنین می‌آید که تورا جُبن بر این گماشت که این نامه به من نگاشتی و از آن جانب که می‌شتافتی، سر برتافتی و استعفا فرمودی. بی‌توانی به همان جانب روان شو و دانسته باش که من از جد خود رسول خدای شنیدم که فرمود: ما اهل‌بیت هرگز تطیر نکردیم و نکنیم و کس ما را تطیر نکند. چون این مکتوب قرائت کردی، بدانچه تورا مأمور فرمودم، کار می‌کن و به جانب کوفه کوچ می‌ده.»
ورود مسلم به کوفه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 170
قال أبو مخنف: لمّا وصل کتاب مسلم بن عقیل إلی الحسین بن علیّ علیه السلام، کتب جوابه:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم
من الحسین بن علیّ بن أبی طالب إلی ابن عمّه مسلم بن عقیل،
أمّا بعد، یا ابن العمّ! فإنّی سمعت جدّی رسول اللَّه یقول: ما منّا من یتطیّر ولا یتطیّر به، فإذا قرأت کتابی هذا، فامض إلی حیث أمرتک، والسّلام.
فلمّا قرأ مسلم، سار من وقته إلی قوله.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 218
__________________________________________________
چون مسلم در جواب کتاب خویش، این نامه را خواند، گفت: «من بر جان خویشتن نترسیدم.» در زمان، اصحاب را به کوچ دادن شتاب کرد، بار بربست، خویشتن نیز برنشست و راه کوفه پیش داشت و به تعجیل و تقریب براند.
1. بی‌توانی: بدون سستی، بدون معطلی.
2. گسیل ساختن: اعزام داشتن.
3. چسفانید: بر وزن و معنی چسبانید.
4. دلیل: راهنما.
5. یاوه شدن: گم شدن، راه گم کردن.
6. مضیق: نام قریه‌ای است نزدیک نهر فرات.
7. فراخاطر من: به نظر من.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 38- 41
پس مسلم حضرت را وداع نمود، به مدینه رفت و در مسجد مدینه نماز کرد. حضرت رسالت صلی الله علیه و آله و سلم را زیارت کرد، به خانه خود آمد و اهل و خویشان خود را وداع نمود. دو دلیل از قبیله قیس گرفته و متوجه کوفه شد. ایشان راه را گم کردند و آب که برداشته بودند، به آخر رسید و تشنگی بر ایشان غالب گردید. و آن دو مرد از شدت عطش هلاک شدند.
مسلم به مشقت بسیار خود را بر سر آب رسانید و از آن‌جا نامه‌ای به خدمت امام حسین علیه السلام نوشت و حقیقت حال خود را و مُردن آن دو مرد را از تشنگی، در آن نامه درج کرد. و نوشت که: «در ابتدای سفر این واقعه را برای خود به فال نیکو ندانستم، اگر مصلحت دانید مرا از این سفر معاف دارید.»
و نامه را به قیس بن مسهر داد و به خدمت حضرت فرستاد. حضرت در جواب نوشتند که: «گمان من آن است که جُبن و ترس تورا باعث شده است که از من استعفا می‌نمایی از رفتن این سفر.»
چون نامه حضرت به او رسید، روانه شد. در اثنای راه مردی را دید که تیری به سوی آهویی افکند، آهو بر زمین افتاده و هلاک شد. مسلم گفت: «ان شاء اللَّه دشمن خود را خواهم کشت.» به ظاهر چنین گفت، اما خاطر شریفش از مشاهده آن حال پریشان‌تر گردید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 607- 608
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 171
فأرسل مسلم مع الدّلیلین، وفی أثناء الطّریق ضلّا، ومات أحدهما عطشاً. فتطیّر مسلم، فبعث إلی الحسین رضی الله عنه یخبره بذلک، ویستعفیه عن المسیر إلی الکوفة.
فبعث إلیه یأمره بالمسیر إلی ما أمره أوّلًا.
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 335
فخرج من مکّة فی أواخر «1» شهر رمضان، وأتی «2» المدینة، فصلّی فی مسجد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وودّع «3» أهله، وخرج. فاستأجر «4» دلیلین من «5» قیس، «6» فجارا عن الطّریق «6»، واشتدّ علیهم العطش، فلم یلبث أن ماتا. وأقبل مسلم ومن معه حتّی انتهوا «7» إلی الماء «8» وقد أشار الدّلیلان إلیهما علیه «8».
فکتب مسلم مع قیس إلی الحسین علیه السلام «9» من «10» المضیق من بطن خبت «9»: أمّا بعد، فإنِّی خرجت «11» من المدینة ومعی دلیلان، فجارا عن الطّریق «12»، وعطشنا «13»، فلم یلبثا أن ماتا. و «14» انتهینا إلی الماء، فلم ننج إلّابحشاشة أنفسنا، وقد تطیّرت من وجهی هذا.
__________________________________________________
(1)- [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: النّصف].
(2)- [زاد فی وسیلة الدّارین: إلی].
(3)- [زاد فی وسیلة الدّارین وذخیرة الدّارین: من أحبّ من].
(4)- [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: ثمّ استأجر].
(5)- [زاد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: بنی].
(6- 6) [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: فأقبلا به، فضلّا الطّریق وجارا].
(7)- [وسیلة الدّارین: انتهی].
(8- 8) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین].
(9- 9) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(10)- [ذخیرة الدّارین: إلی].
(11)- [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: أقبلت].
(12)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: وضلّا].
(13)- [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: واشتدّ علینا العطش].
(14)- [زاد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: أقبلنا حتّی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 172
فکتب إلیه الحسین علیه السلام: أمّا بعد، فقد خشیت أن یکون حملک علی هذا غیر ما تذکرنا، فامض لوجهک الّذی وجّهتک له، والسّلام. «1»
فسار مسلم حتّی مرّ بماء لطی‌ء، فنزل، ثمّ ارتحل، فإذا رجل قد رمی ظبیاً حین أشرف له، فصرعه. فقال مسلم: یُقتل عدوّنا إن شاء اللَّه. «2»
السّماوی، إبصار العین،/ 41- 42/ مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 272؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 234- 235
فرحل مسلم بن عقیل من مکّة، ومرّ بالمدینة، ثمّ خرج منها إلی العراق، وأخذ معه دلیلین من قیس، فحادا عن الطّریق حتّی عطشا وماتا عطشاً. فتطیّر مسلم وکتب إلی الحسین علیه السلام من المضیق، وسرّح بکتابه مع قیس بن مسهّر، فأجابه الحسین بالحثّ علی المسیر.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 49
__________________________________________________
(1)- [زاد فی وسیلة الدّارین: حسین بن علیّ علیه السلام من مکّة].
(2)- (د) گوید: به مدینه آمد و در مسجد رسول خدا نماز خواند. با آشنایان خود وداع کرد و دو رهنما از قیس اجیر کرد و با آن‌ها حرکت کرد. از بیراهه رفتند، راه را گم کردند، سخت تشنه شدند، واماندند و نشانه‌های راه را به او نشان دادند. مسلم با آن نشانه راه را طی کرد و آن دو تن دلیل هر دو از تشنگی مُردند. مسلم بن عقیل از «مضیق» که منزلگاه معروفی است، به وسیله قیس بن مسهر به امام نوشت: «اما بعد، من از مدینه با دو رهنما روانه شدم، راه را گم کردند، تشنگی بر ما غلبه کرد و آن دو تن بی‌درنگ مُردند. ما رفتیم تا سر آب رسیدیم و نیمه جانی به در بردیم. این آب در مضیق واقع در بطن خبت است. من از این پیشامد نگران شدم و اگر صلاح بدانید، مرا معاف کنید و دیگری را بفرستید. والسلام.»
حسین‌بن علی علیه السلام در جواب نوشت:
«اما بعد، نگرانم که از ترس ورود بدان جا که فرستادمت، استعفا خواسته باشی. به همان راهی که دستور دادم برو. والسلام.»
چون مسلم نامه را خواند، گفت: «من بر خود نمی‌ترسم.»
پیش رفت تا سر آبی متعلق به طی رسید و منزل کرد و از آن‌جا کوچید. دید مردی، شکاری را تیر زد و آن آهو پیش پای او به زمین افتاد و جان داد. مسلم بن عقیل گفت: «ان شاء اللَّه دشمن ما کشته می‌شود.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 34
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 173

نزل دار المختار.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 376
ثمّ أقبل مسلم حتّی دخل الکوفة، «1» فنزل دار المختار بن أبی عبید- «2» وهی الّتی تدعی الیوم دار مسلم بن المسیّب «2»- وأقبلت الشّیعة تختلف إلیه، فلمّا اجتمعت إلیه جماعة منهم، قرأ علیهم کتاب حسین، فأخذوا یبکون.
فقام عابس بن أبی شبیب الشّاکریّ، فحمد اللَّه وأثنی علیه، «3» ثمّ قال «3»: أمّا بعد، فإنّی لا أخبرک عن النّاس، ولا أعلم ما فی أنفسهم، وما أغرّک منهم، واللَّه لأحدّثنّک «4» عمّا أنا موطّن نفسی علیه، واللَّه لأجیبنّکم إذا دعوتم، ولأقاتلنّ معکم عدّوکم، ولأضربنّ بسیفی دونکم حتّی ألقی اللَّه، لا أرید بذلک إلّاما عند اللَّه.
فقام حبیب بن مظاهر الفقعسیّ «5»، فقال: رحمک اللَّه! قد قضیت ما فی نفسک، بواجز من قولک، ثمّ قال: وأنا واللَّه الّذی لا إله إلّاهو علی مثل «5» ما هذا علیه.
ثمّ قال الحنفیّ مثل ذلک. «6»
فقال الحجّاج بن علیّ: فقلت لمحمّد بن بشر: فهل کان منک أنت قول؟ فقال: إن کنت لأحبّ أن یعزّ اللَّه أصحابی بالظّفر، وما کنت لأحبّ أن أقتل، وکرهت أن أکذب «6».
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 355/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 83- 84؛ المیانجی، العیون العبری،/ 35- 36
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی نفس المهموم والعیون: وذلک لخمس خلون من شوّال کما فی مروج الذّهب].
(2- 2) [لم یرد فی نفس المهموم والعیون].
(3- 3) [فی نفس المهموم والعیون: فقال].
(4)- [فی نفس المهموم والعیون: أحدّثک].
(5)- [لم یرد فی العیون].
(6- 6) [لم یرد فی العیون].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 174
نزل دار المختار، «1» وهی الیوم دار مسلم «2» بن المسیّب «1»، فبایعه المختار «3» بن أبی عُبید فیمَن «3» بایعه من أهل الکوفة، وناصحه ودعا إلیه «4» من أطاعه «4». «5»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 569/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 20/ 221؛ الأمین، أصدق الأخبار (ط «1»)،/ 32، (ط «2»)،/ 40
فجاء حتّی نزل علی هانئ بن عروة، واجتمع إلیه خلق کثیر من الشّیعة یبایعون الحسین.
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 240
ثمّ أقبل حتّی دخل الکوفة «6»، فنزل فی دار المختار «7» بن أبی عبیدة وهی الّتی تدعی الیوم دار مسلم بن المسیّب «7»، وأقبلت الشّیعة تختلف إلیه، فلمّا «8» اجتمع «9» إلیه منهم جماعة، قرأ علیهم کتاب الحسین علیه السلام وهم «10» یبکون، وبایعه النّاس حتّی بایعه منهم ثمانیة عشر ألفاً. «11»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی أصدق الأخبار].
(2)- [فی المطبوع وتاریخ دمشق: سالم].
(3- 3) [أصدق الأخبار: فی جملة من].
(4- 4) [أصدق الأخبار: النّاس].
(5)- وی در خانه مختار فرود آمد. همان که اکنون خانه مسلم بن مسیب است.
مختار بن ابی‌عبید نیز با دیگر مردم کوفه با مسلم بیعت کرد و نیک‌خواهی کرد، و مطیعان خویش را سوی او خواند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3201
(6)- [أضاف فی العیون: لخمس خلون من شوّال].
(7- 7) [لم یرد فی العیون].
(8)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: فکلّما].
(9)- [العیون: اجتمعت].
(10)- [العیون: فأخذوا].
(11)- سپس آمد تا داخل کوفه شد و به خانه مختاربن ابی‌عبیده رفت. آن خانه‌ای است که امروز به خانه مسلم‌بن مسیب معروف است. شیعیان به دیدن او آمده و چون گروهی در آن‌جا فراهم شدند. مسلم نامه حسین علیه السلام را بر ایشان خواند و ایشان می‌گریستند. مردم با او بیعت کردند تا این که هجده هزار نفر از ایشان با مسلم بیعت نمودند.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 38
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 175
المفید، الإرشاد، 2/ 38/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 204؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 131؛ مثله المیانجی، العیون العبری،/ 35
وأقبل حتّی دخل الکوفة، فنزل «1» فی دار مسلم بن المسیّب، وهی دار المختار بن أبی عبید الثّقفیّ، فجعلت الشّیعة تختلف إلیه وهو یقرأ علیهم کتاب الحسین والقوم یبکون شوقاً «2» إلی مقدم الحسین، ثمّ تقدّم إلی مسلم رجل من همدان یقال له عابس الشّاکریّ، فقال: أمّا بعد، فإنِّی لا أخبرک عن النّاس بشی‌ء، فإنّی لا أعلم ما فی أنفسهم، ولکن «3» أخبرک عمّا أنا موطِّن علیه نفسی، إنِّی «4» واللَّه لأجیبنّکم إذا دعوتم، ولأقاتلنّ معکم عدوّکم، ولأضربنّ بسیفی دونکم أبداً «4» حتّی ألقی اللَّه، وأنا «4» لا أرید بذلک إلّاما عنده.
ثمّ قام حبیب بن مظاهر الأسدیّ الفقعسیّ، فقال: أنا واللَّه الّذی لا إله إلّاهو، لَعَلی مثل ما أنت علیه، وتتابعت الشّیعة علی مثل کلام هذین الرّجلین، ثمّ بذلوا الأموال، فلم یقبل «5» مسلم منهم «5» شیئاً.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 197/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 176- 177
أخبرنا أبو غالب أحمد بن الحسن، أنا أبو الحسین بن الآبنوسیّ، أنا عبیداللَّه بن عثمان ابن جنیقاً الدّقّاق، أنا إسماعیل بن علیّ الخُطَبی، قال: وکان مسیر الحسین بن علیّ بن أبی طالب- ویکنّی بأبی عبداللَّه، وامّه فاطمة بنت رسول اللَّه (ص)- من مکّة إلی العراق بعد أن بایع له أهل الکوفة اثنا عشر ألفاً علی یدی مسلم بن عقیل بن أبی طالب، وکتبوا إلیه فی القدوم علیهم، فخرج من مکّة قاصداً إلی الکوفة. وبلغ یزید خروجه، فکتب
__________________________________________________
(1)- [فی تسلیة المجالس مکانه: ولمّا دخل مسلم الکوفة وکان قبل وصول ابن زیاد إلیها، نزل ...].
(2)- [أضاف فی تسلیة المجالس: منهم].
(3)- [تسلیة المجالس: ولکنّی].
(4)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(5- 5) [تسلیة المجالس: منها].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 176
إلی عبیداللَّه بن زیاد، وهو عامله علی العراق، یأمره بمحاربته وحمله إلیه إن ظفر به.
فوجّه اللّعین عبیداللَّه بن زیاد الجیش إلیه مع عمر بن سعد بن أبی وقّاص، وعدل الحسین إلی کربلاء، فلقیه عمر بن سعد هناک، فاقتتلوا، فقُتل الحسین رضوان اللَّه علیه ورحمته وبرکاته، ولعنة اللَّه علی قاتله، وکان قتله فی الیوم العاشر من المحرّم یوم عاشوراء من سنة إحدی وستّین. «1»
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 208- 209
فدخل مسلم الکوفة، فسکن فی دار مسلم «2» بن المسیّب، «3» فاختلف إلیه الشّیعة، فقرأ علیهم کتابه «3»، فبایعه اثنا عشر ألف رجل.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 91/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 210؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 133
فنزل علی رجل من أهلها یقال له عوسجة. فلمّا تحدث أهل الکوفة بمقدمه، دنوا إلیه، فبایعه منهم اثنا عشر ألف.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 114- 115
فأسکنه المختار داره وبایعه، فلمّا قُتل مسلم رحمه الله، سُعی بالمختار إلی عبیداللَّه بن زیاد- لعنه اللَّه- فأحضره، وقال له: یا ابن عبیدة «4»، أنت المبایع لأعدائنا؟ فشهد له عمرو بن حریث أ نّه لم یفعل.
فقال عبیداللَّه بن زیاد «5»: لولا شهادة عمرو لقتلتک. وشتمه وضربه بقضیب فی یده، فشتر عینه، وحبسه، وحبس أیضاً عبداللَّه بن الحارث بن عبدالمطّلب.
__________________________________________________
(1)- بغیة الطّلب: 6/ 2614.
(2)- [فی المطبوع: سالم].
(3- 3) [لم یرد فی الدّمعة، وفی تظلّم الزّهراء: أو مسلم بن المسیّب وقد مضی أنّ هذه الدّار هی دار المختار، فلا تغفل].
(4)- [الدّمعة: عبید].
(5)- لفظ: «بن زیاد» لیس فی «ب» و «ع» والدّمعة، وکذا فی أغلب المواضع الآتیة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 177
وکان فی الحبس میثم التّمّار رحمه الله، فطلب عبداللَّه حدیدة یزیل بها شعر بدنه «1»، وقال:
لا آمن ابن زیاد یقتلنی، فأکون قد ألقیت ما علیَّ من الشّعر.
فقال المختار: واللَّه لا یقتلک ولا یقتلنی، ولا یأتی علیک إلّاقلیل حتّی تلی البصرة.
فقال میثم للمختار: وأنت تخرج ثائراً بدم الحسین علیه السلام، فتقتل هذا الّذی یرید قتلنا، وتطأ «2» بقدمیک علی وجنتیه.
ولم یزل ذلک یتردّد فی صدره حتّی قُتل الحسین علیه السلام، فکتب المختار إلی اخته صفیّة بنت أبی عبیدة، وکانت زوجة عبداللَّه بن عمر تسأله «3» مکاتبة یزید بن معاویة. فکتب إلیه، فقال یزید: نشفِّع «4» أبا عبدالرّحمان، وکلّمته هند بنت أبی سفیان فی عبداللَّه بن الحارث، وهی خالته «5»، فکتب إلی عبیداللَّه بن زیاد، فأطلقهما بعد أن أجّل المختار ثلاثة أیّام لیخرج من الکوفة، وإن تأخّر عنها ضرب «6» عنقه.
ابن نما، ذوب النّضّار،/ 68- 69/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 353؛ البحرانی، العوالم، 17/ 672؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 219- 220
وکان المختار بن أبی عُبید ممّن بایع مسلم بن عقیل لما بعثه الحسین بن علیّ رضی اللَّه عنهما إلی الکوفة وأنزله فی داره، ودعا إلیه.
النّویری، نهایة الإرب، 21/ 7
فوصل إلی الکوفة وبایعه بها، قیل: ثلاثون ألفاً، وقیل: ثمانیة وعشرون ألف نفس. «7»
أبو الفداء، التّاریخ، 1/ 189
__________________________________________________
(1)- فی «ف» [والدّمعة]: یدیه.
(2)- فی «ف»: وتطأه.
(3)- [الدّمعة: لتسأله].
(4)- [الدّمعة: تشفع].
(5)- عبارة: «وهی خالته» لیس فی «ف».
(6)- فی «ف»: أجلّ للمختار ثلاثة أیّام ... وإن تأخّر ضرب.
(7)- او بعد از طی منازل و مراحل چون بدان دیار رسید، در سرایی که به دار مختاربن ابی‌عبیده اشتهار-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 178
__________________________________________________
داشت، فرود آمد. شیعه امیرالمؤمنین علی رضی الله عنه خبر یافته و نزد او جمع گشتند. مسلم نامه امیر المؤمنین حسین را به ایشان خواند و آن جماعت به آواز بلند گریستند و فریاد «وا شوقاه» برکشیدند. روز به روز مردم کوفه به خدمت او می‌رفتند و اظهار اطاعت انقیاد می‌کردند تا جمعی کثیر متقلد قلاده بیعت گشتند.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 117
و چون مسلم بن عقیل به جهت اخذ بیعت امام حسین رضی الله عنه به کوفه آمد، مختار اورا در خانه خویش فرود آورده و به وظایف خدمت کاری قیام می‌نمود تا آن بدنامی بر وی نماند. شیعه بر این معنی وقوف یافتند، به عذرخواهی او مشغول گشته و گفتند که ظن ما درباره تو خطا بود. در آن زمان که مسلم از منزل مختار بیرون آمد، به خانه هانی‌بن عروه رفت و از آن‌جا خروج کرده، به قتل آمد و مختار به قریه‌ای از قرای کوفه رفته بود.
بعد از قتل مسلم روزی عبیداللَّه‌بن زیاد با عمروبن حریث المخزومی گفت که: «بر یزید از عبداللَّه‌بن زبیر نمی‌ترسم، بلکه بیم من از ترابیه است. تو هیچ کس را در کوفه می‌دانی که محب علی و پسر او امام حسین رضی الله عنه باشد؟»
عمرو جواب داد که: «نمی‌دانم.»
در آن مجلس، عمارةبن ولیدبن عقبه بن ابی معیط گفت که: «مختار پیش از این محبت عثمان می‌ورزید و بعد از آن در زمره شیعه ابوتراب خود را منتظم گردانید. در نصرت ومظاهرت مسلم‌بن‌عقیل، سعی‌ها نمود.»
عبیداللَّه‌بن زیاد، مختار را طلبیده و گفت: «تو دیروز با مسلم در جنگ ما اتفاق نمودی، امروز نیز دم از محبت علی و اولاد او رضی الله عنه می‌زنی؟»
مختار گفت که: «من به واسطه محبت محمد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم اهل بیت اورا دوست می‌دارم. اما در امر مسلم‌بن عقیل بی‌گناهم و اینک شیخ کوفه عمروبن حریث می‌داند که من در آن اوان از کنج خانه خویش بیرون نمی‌آمدم.»
عمرو شرم داشت که در محلی چنین، گواهی چنان بدهد که مختار کشته گردد، بلکه گفت اعز اللَّه الامیر ذمت مختار از این تهمت مبراست و در سیاست او تعجیل نمی‌باید کرد، چه پدر وی کسی است که در سی مصاف به ولایت «عراق» و «شام» هم‌عنان خالدبن ولید بوده و بنابر سخن عمروبن حریث، عبیداللَّه از سر خون مختار در گذشت. اما اورا به زندان فرستاد وبعد از قتل امیرالمؤمنین حسین رضی الله عنه مختار، زائدةبن‌قدامه را پیش عبداللَّه‌بن عمر فرستاد که صفیه خواهر مختار را در قید نکاح داشت و احوال باز نمود که در استخلاص او اهتمام فرماید و بنابر اضطراب صفیه، عبداللَّه رقعه به یزید نوشت. مضمون آن که: «ابن‌زیاد، مختار را که میان من و او خویشی است، بی‌سبب گرفته و به زندان باز داشته. اکنون ملتمس آن که فرمان دهی تا اورا از حبس بیرون آورند.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 179
فنزل الکوفة، وبایعه منهم إثنی عشر ألفاً، وقیل أکثر. «1»
السّمهودی، جواهر العقدین،/ 407
__________________________________________________
چون یزید بر حسب مقتضی وقت از سخن عبداللَّه بن عمر تجاوز جایز نمی‌داشت، به ابن‌زیاد پیغام داد که مختار را مطلق‌العنان گرداند. عبیداللَّه بعد از استماع فرمان یزید، مختار را از زندان بیرون آورده، پیش خود طلب داشت و با وی گفت: «إنِّی أجّلتک ثلاثاً، فإن أصبتک بعد ذلک بالکوفة ضربت عنقک»؛ یعنی: «تو را سه روز مهلت دادم و اگر بعد از سه روز در کوفه بمانی، گردنت را می‌زنم.»
چون ابن زیاد بر قتل ابن عفیف اقدام نمود، جمعه دیگر بر منبر برآمد و خطبه خواند. در آخر خطبه گفت: «الحمد للَّه‌الّذی أعزّ یزید وجیشه بالنّصر، وأذلّ الحسین رضی الله عنه وجیشه بالقتل.»
مقارن این سخنان، مختار از میان قوم برخاسته و گفت: «کذبت یا عدوّ اللَّه وعدوّ رسوله، بل الحمد للَّه‌الّذی أعزّ الحسین وجیشه بالجنّة والمغفرة، وأذلّک وأذلّ یزید وجیشه بالنّار والخزی.»
ابن‌زیاد که این سخن بشنید، عمود آهنین خود را که در دست داشت، به سوی مختار افکنده، پیشانیش بشکست، و فرمود تا اعوان اورا بگرفتند. در آن زمان اشراف کوفه گفتند: «ایهاالامیر! این مرد را مختار می‌گویند که هم حسب دارد و هم نسب و یک داماد او عبداللَّه‌بن عمر و دیگری عمربن سعدبن ابی‌وقاص است.»
از این کلمات، خوفی بر ابن‌زیاد استیلا یافته و ترک سیاست مختار داده و اورا به زندان فرستاد. مختار حال خود را معروض عبداللَّه عمر گردانید. عبداللَّه رقعه‌ای به یزید فرستاد مضمونش آن که:
«بر قتل اهل بیت اکتفا نکردی تا بر مسلمانان شخصی را والی گردانیدی که زبان طعن و شتم نسبت به عترت طاهره دراز می‌کند و حرکات ناشایست از وی در وجود می‌آید، و از جمله افعال ذمیمه او آن که عبداللَّه بن عفیف را کشته است و مختار را محبوس و بی‌اختیار ساخته. چون رقعه من به تو رسد، خبر به عبیداللَّه‌بن زیاد فرست تا مختار را رها کند و اگر چنین نکند، به خدا سوگند که لشگری به جانب او فرستم که تاب مقاومت ایشان نداشته باشد.»
یزید چون مکتوب ابن‌عمر را مطالعه کرد، از ابن‌زیاد در خشم شده و مکتوبی به وی نوشت. محصلش آن که: «چون نوشته من به تو رسد، دست از مختار بازدار و زبان به گفتار بیهوده مگشای. والّا کسی را بر تو گمارم که دیده‌های تورا از حدقه بیرون آورد.»
بنابر فرمان یزید، ابن زیاد مشایخ کوفه را طلبیده و مختار را از زندان بیرون آورد و سالماً تسلیم ایشان نمود و مختار از کوفه بیرون آمد.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 208- 210
(1)- چون داخل شهر کوفه شد، در خانه مختاربن عبیده ثقفی نزول اجلال فرمود. مردم کوفه از استماع-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 180
وفی مقتل أبی مخنف: جعل النّاس یأتون مسلم بن عقیل یبایعونه، إلی أن بایعه ثمانون ألف رجل. «1»
ابن أمیر الحاج، شرح شافیة أبی فراس،/ 349
__________________________________________________
قدوم مسلم، اظهار سرور بسیار نمودند و فوج فوج به خدمت او می‌آمدند. نامه حضرت امام حسین علیه السلام را بر ایشان می‌خواند. از استماع آن‌نامه گریان گردیدند و بیعت می‌کردند. تا آن که بر دست مسلم هجده‌هزار نفر از اهل‌کوفه، به‌شرف بیعت آن‌حضرت سرافراز گردیدند. پس مسلم عریضه‌ای به‌خدمت آن‌حضرت نوشت که: «تا حال هجده‌هزار نفر از اهل‌کوفه به بیعت شما درآمده‌اند، اگر متوجه این‌صوب گردید، مناسب است.»
ابن‌شهرآشوب و دیگران روایت کرده‌اند که چون مسلم‌بن عقیل داخل کوفه شد، در خانه سالم‌بن مسیب نزول فرمود و دوازده هزار کس با او بیعت کردند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 608، 612
(1)- تا وارد کوفه گشت، نیمه شبی در سرای سلیمان بن صرد الخزاعی در رفت، و به روایتی در خانه مختار بن ابوعبیده ثقفی فرود آمد. بامدادان چون مردمان آگاه شدند که مسلم‌بن عقیل از جانب حسین بن علی علیهما السلام به کوفه اندر آمده، تقدیم خدمت اورا کمر شوق بر میان استوار کردند، فوج از پس فوج به خدمت او شتاب گرفتند، سلام دادند و تهنیت و تحیت گفتند. چون مسلم نگریست که مجلس از بزرگان کوفه آکنده است، مکتوب حسین علیه السلام را برآورد و بر آن جماعت قرائت کرد. مردم از این بشارت وا شوقاه! گفتند و آغاز گریه فرحت نمودند. با مسلم دست بیعت فرا دادند و پیمان متابعت استوار فرمودند و روز تا روز بر اقتحام و ازدحام برافزودند، چندان که هجده هزار کس با مسلم بیعت کرد و شرط متابعت به جای آورد.
این وقت عابس شاکری به پای خاست و خدای را سپاس گفت و مصطفی را درود فرستاد و روی به مسلم آورد،
وقال: «إنِّی لستُ أعلم ما فی قلوب النّاس، ولکن اخبرک بنفسی إذا دعوتمونی أجبتکم وأضرب بسیفی عدوّکم حتّی ألقی اللَّه تعالی عزّ وجلّ.»
گفت: «من بر ضمیر مردم دانا نیستم، لکن از اندیشه خویش تورا آگهی می‌دهم: روزی که بخوانید مرا شما را اجابت می‌کنم و دشمن شما را می‌زنم با شمشیر خویش، تا گاهی که در راه خدا کشته شوم.»
این بگفت و بنشست.
پس حبیب بن مظاهر برخاست و به جانب او نگران شد،
وقال: «یرحمک اللَّه تعالی، قد قضیت ما علیک، أنا واللَّه علی مثل ذلک.»
فرمود: «خداوند تورا رحمت کناد! آنچه بر تو واجب بود، قضا فرمودی. سوگند با خدای که من نیز بر آن عقیدتم که تو باشی.»
مردمان ده‌تن وبیست‌تن ساعت به ساعت درمی‌رسیدند وبا مسلم بیعت می‌کردند. به روایت ابومخنف 1-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 181
فسار فی وقته وساعته إلی أن قدم الکوفة لیلًا، فنزل فی دار المختار بن أبی عبیدة، فاجتمع النّاس إلیه، فبایعه ثمانیة عشر ألف رجل.
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 335
(و «1» أقبل) مسلم حتّی دخل الکوفة «2»، فنزل دار المختار بن أبی عبید، فحضرته الشّیعة واجتمعت له، فقرأ علیهم کتاب الحسین علیه السلام الّذی أجابهم به، فأخذوا یبکون وخطبت بمحضره خطباً وهم «3» کعابس الشّاکری، وحبیب الأسدیّ «3».
السّماوی، إبصار العین،/ 42/ مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 272؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 235
__________________________________________________
هشتاد هزار کس با مسلم بیعت کرد و ابو مخنف خود در آن هنگامه حاضر و ناظر بوده؛ چه ابو مخنف، کنیت لوط بن یحیی است و یحیی در شمار اصحاب امیر المؤمنین علی علیه السلام است، چنان که در کتاب علی یاد کرده آمد. و لوط از اصحاب حسن و حسین علیهما السلام بود. لاجرم روایت او از دیگر راویان به‌صدق نزدیک‌تر می‌آید.
بالجمله چون مسلم نگریست که جمعی کثیر و جمعی غفیر در تحت بیعت درآمدند و طریق متابعت گرفتند، حسین علیه السلام را آگهی فرستاد که: «اینک بیست هزار و به روایت لوطبن یحیی، هشتاد هزار مرد شمشیرزن دست بیعت فرا دادند و قلاده اطاعت بر گردن نهادند، اگر خواهی بدین جانب عنان عزیمت فرو گذاری، روا باشد.»
1. مقتل ابومخنف در آخر جلد دهم کتاب «بحارالانوار مجلسی» چاپ شده. وی که نامش (لوطبن یحیی ازدی غامدی) می‌باشد، از اصحاب و اخیار کوفه بوده، و به گفته امام صادق علیه السلام کتب و آثار زیادی داشته که یکی از آن‌ها، کتابی به نام «مقتل الحسین علیه السلام» بوده است.
این مقتل، از نظر این که خود حاضر و شاهد واقعه عاشورا بوده، در نهایت اعتبار و اهمیت می‌باشد.
محمد بن جریر طبری، در تاریخ خود مقدار زیادی از آن مقتل را در باب شهادت حسین علیه السلام نقل می‌کند.
ابن‌ندیم نیز، وی را بر دیگران برتری داده و می‌گوید: «درباره عراق و فتوحات آن، باید به آثار (ابومخنف) مراجعه کرد. همان طوری که درباره ایران و هند به (مدائنی) و درباره کشور سعودی، بیوگرافی و غزوات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به (واقدی). البته در مورد فتوحات شام، هر سه یکسان هستند. ناگفته نماند که مقتل حقیقی ابومخنف، در دست نیست و این مقتلی که به نام او موجود است، تحریف شده و چندان اعتباری ندارد» (ح. خراسانی.)
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 41- 43
(1)- [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: ثمّ].
(2)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: یوم الخامس من شوّال].
(3- 3) [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: کعابس بن أبی شبیب الشّاکری وحبیب بن مظاهر الأسدیّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 182
ودخل الکوفة فی الیوم الخامس خلون من شوّال سنة ستّین. «1»
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 135
فسار حتّی دخل الکوفة فی النّصف من شهر شوّال سنة 60، فنزل علی المختار بن أبی عبیدة الثّقفی. فهرع إلیه أهل الکوفة، وبایعه ثمانیة عشر ألفاً «18000»، أو أربعة وعشرون ألفاً «24000»، أو ثمانون ألفاً «80000».
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 47- 48
ووصل إلی الکوفة فی الخامس من شوّال سنة ستّین بعد الهجرة «60»، وأقبل أهل الکوفة علی التّرحیب به، وبایعوه، حتّی أحصی دیوانه ثمانیة عشر ألفاً «18000» فی ذلک، أو أربعة وعشرون ألفاً «24000»، أو ثمانون ألفاً «80000». «2»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 32
__________________________________________________
(1)- [مختار] مهماندار مسلم شد و اورا در خانه خود که امروز (در زمان هشام کلبی) از آنِ مسلم بن مسیب است، وارد کرد، با او بیعت نمود و مردم را به متابعت او دعوت کرد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 290
(2)- و در روز ششم ماه شوال وارد کوفه شد. هجده هزار نفر با او بیعت کردند، و حتی گفته شده که رقم بیعت کنندگان بیست و پنج هزار نفر بوده است.
هاشم‌زاده،/ ترجمه انصار الحسین،/ 120
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 183

وکان علی الکوفة حین مات معاویة، النّعمان بن بشیر بن سعد الأنصاریّ. فلمّا بلغه خبر الحسین علیه السلام، قال: لَابن بنت رسول اللَّه (ص) أحبّ إلینا من ابن بنت بحدل.
البیهقی، المحاسن والمساوئ،/ 50
فبلغ النّعمان بن بشیر ذلک- «1» وکان والیاً علی الکوفة من قبل معاویة، فأقرّه یزید علیها- فصعد المنبر، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: «2»
أمّا بعد «1»، فاتّقوا اللَّه عباد اللَّه، ولا تسارعوا إلی الفتنة والفرقة، «3» فإنّ فیها تهلک الرّجال، وتسفک الدّماء، وتغصب الأموال. إنِّی لا أقاتل مَنْ لا یقاتلنی، ولا آتی علی من لم یأتِ علیَّ، ولا انبِّه نائمکم، ولا «4» أتحرّش بکم، ولا آخذ «4» بالقرف «5»، ولا لظنّة «6»، ولا التّهمة «3»، ولکنّکم إن أبدیتم صفحتکم لی، ونکثتم «7» بیعتکم، وخالفتم إمامکم، فوَ اللَّه الّذی لا إله غیره «8» لأضربنّکم بسیفی ما ثبت قائمه فی یدی، «9» ولو لم یکن لی منکم «10» ناصر. أما إنِّی أرجو أن یکون من یعرف الحقّ منکم أکثر ممّن یردیه الباطل. «2»
__________________________________________________
(1- 1) [العیون: فصعد المنبر وقال بعد الحمد والثّناء].
(2- 2) [ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 51].
(3- 3) [العیون: إلی أن قال].
(4- 4) [ناسخ التّواریخ: اتّخذ].
(5)- قرفه (بر وزن شفته): به معنی تهمت و افتراست.
(6)- [تظلّم الزّهراء: أسبّ من لم یسبّ إلیَّ بالظّنّة].
(7)- [زاد فی تظلّم الزّهراء: فی].
(8)- [الدّمعة: إلّاهو].
(9) (- 9*) [لم یرد فی العیون].
(10)- [لم یرد فی الدّمعة وناسخ التّواریخ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 184
فقام إلیه عبداللَّه بن مسلم بن ربیعة الحضرمیّ حلیف بنی امیّة، فقال له: إنّه لا یصلح ما تری «1» أ یّها الأمیر «1» إلّاالغشم، وإنّ «2» هذا الّذی أنت علیه فیما بینک وبین عدوّک رأی المستضعفین «3». «4» فقال له النّعمان: لئن «5» أکون من المستضعفین فی طاعة اللَّه أحبّ إلیّ من أن أکون من الأعزّین «6» فی معصیة اللَّه (9*) 4، ثمّ نزل.
وخرج عبداللَّه بن مسلم وکتب إلی یزید بن معاویة کتاباً: «7»
أمّا بعد، فإنّ مسلم بن عقیل قد قدم الکوفة، وبایعته «8» الشّیعة للحسین بن علیّ «9» ابن أبی طالب علیه السلام «9»، «10» فإن یکن لک فی الکوفة حاجة، فابعث إلیها رجلًا قویّاً ینفّذ أمرک ویعمل مثل عملک فی عدوّک، فإنّ النّعمان بن بشیر رجل ضعیف، أو هو یتضعّف. 7 10
ثمّ کتب إلیه عمارة بن عقبة «11» بنحو من کتابه، ثمّ کتب إلیه «12» عمر بن سعد بن أبی وقّاص مثل ذلک «11».
المفید، الإرشاد، 2/ 38- 39/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 204- 205؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 131- 132؛ المیانجی، العیون العبری «13»،/ 36
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی ط مؤسّسة آل البیت والدّمعة وتظلّم الزّهراء].
(2)- [لم یرد فی الدّمعة وناسخ التّواریخ].
(3)- [الدّمعة: المستضعف].
(4- 4) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 52].
(5)- [لم یرد فی ط مؤسّسة آل البیت والدّمعة وتظلّم الزّهراء].
(6)- [تظلّم الزّهراء: الغاوین].
(7- 7) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 52].
(8)- [تظلّم الزّهراء: وبایعه].
(9- 9) [لم یرد فی الدّمعة].
(10- 10) [العیون: یذکر فیه].
(11- 11) [العیون: وعمر بن سعد بمثل ذلک].
(12)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(13)- [حکاه عن البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 185
قال، وبلغ النّعمان بن بشیر قدوم مسلم «1» بن عقیل الکوفة «1»، واجتماع الشّیعة إلیه، والنّعمان یؤمئذ أمیر الکوفة، فخرج من قصر الإمارة مغضباً حتّی دخل المسجد الأعظم، ونادی بالنّاس «2» «1» فاجتمعوا إلیه «1»، فصعد المنبر، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال: أمّا بعد، یا أهل الکوفة، فاتّقوا «3» اللَّه ربّکم، ولا تسارعوا إلی الفتنة والفرقة، فإنّ فیها سفک الدّماء، وقتل الرّجال، وذهاب الأموال؛ واعلموا أ نّی لست أقاتل إلّامن قاتلنی، ولا أثب إلّا «4» علی من واثب «4» علیَّ؛ ولا أنبِّه نائمکم، «1» ولا أحرش یقظانکم، ولا آخذ بالقرف والظّنّة والتّهمة غیر أ نّکم قد أبدیتم صفحتکم، ونقضتم بیعتکم، وخالفتم إمامکم «1»؛ فإن أنتم انتهیتم عن ذلک ورجعتم، وإلّا فوَ الّذی لا إله إلّاهو لأضربنّکم بسیفی، ما ثبت «5» قائمه بیدی «6»؛ ولو لم یکن منکم «7» لی ناصر، مع «7» إنِّی أرجو أن یکون من یعرف الحقّ منکم أکثر ممّن یرید الباطل.
فقام إلیه «8» مسلم بن سعید الحضرمیّ «8»، فقال: أ یّها الأمیر! «1» أصلحک اللَّه «1»؛ إنّ هذا الّذی أنت علیه من رأیک إنّما هو رأی المستضعفین. فقال له النّعمان: یا هذا! «9» لئن أکوننّ من المستضعفین «9» فی طاعةاللَّه تعالی أحبّ إلیّ من أن أکون من الغاوین فی معصیة اللَّه. ثمّ نزل عن المنبر ودخل «10» قصر الإمارة «10».
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(2)- [تسلیة المجالس: فی النّاس].
(3)- [تسلیة المجالس: اتّقوا].
(4- 4) [تسلیة المجالس: من وثب].
(5)- [تسلیة المجالس: بقی].
(6)- [تسلیة المجالس: فی یدی].
(7- 7) [تسلیة المجالس: ناصر].
(8- 8) [تسلیة المجالس: عبداللَّه بن مسلم بن سعید الحضرمیّ].
(9- 9) [تسلیة المجالس: واللَّه لأن أکون مستضعفاً].
(10- 10) [تسلیة المجالس: القصر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 186
فکتب عبداللَّه بن مسلم إلی یزید بن معاویة:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم
لعبداللَّه یزید أمیر المؤمنین، من شیعته من أهل الکوفة،
أمّا بعد، فإنّ مسلم بن عقیل قدم الکوفة، وبایعته «1» الشّیعة للحسین بن علیّ وهم خلق کثیر، فإن کان لک حاجة بالکوفة، فابعث إلیها رجلًا قویّاً ینفّذ فیها أمرک، ویعمل فیها کعملک فی عدوّک؛ فإنّ النّعمان بن بشیر ضعیف أو هو یتضعّف «2»، والسّلام.
وکتب إلیه أیضاً «3» عمارة بن الولید بن عقبة ابن أبی معیط، وعمر بن سعد بن أبی وقّاص بمثل ذلک.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 197- 198/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 177- 178
فقام رجل ممّن یهوی یزید إلی النّعمان، فقال له: إنّک لضعیف أو متضعّف قد فسدت البلاد، فقال النّعمان: أکون ضعیفاً فی طاعة اللَّه عزّ وجلّ أحبّ إلیّ أن أکون قویّاً فی معصیة اللَّه، وما کنت لأهتک ستراً ستره اللَّه عزّ وجلّ.
فکتب بقوله إلی یزید بن معاویة لعنهما اللَّه.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 115
وتغافل عنهم أمیرها النّعمان بن بشیر، فبلغ یزید. «4»
السّمهودی، جواهر العقدین،/ 407
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: وقد بایعته].
(2)- [تسلیة المجالس: مستضعف].
(3)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(4)- و نعمان بن بشیر انصاری که از قبل یزید حاکم کوفه بود، از این معنی آگاهی یافته، به‌مسجد جامع کوفه رفت و به استحضار کوفیان مثال داد. چون مجلس منعقد گشت، نعمان بر منبر رفته، گفت: «ای اهل کوفه! تا کی فتنه انگیزید و نفاق ورزید. از خدای عزوعلا نمی‌ترسید و نمی‌دانید که تهیج فتنه موجب محنت و بلا و سفک دما باشد. بر خویشتن رحم کنید و گرد خلاف و شقاق مگردید، و بدانید که من ابتدا به محاربه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 187
__________________________________________________
نکنم و خفته را بیدار نگردانم و بیدار را نترسانم و به تهمت، هیچ آفریده را مؤاخذه نفرمایم. اما شما گوهر خود ظاهر ساخته بر نقض عهد خویش اقدام نمودید. اگر از جرایم خویش توبه و انابت کنید، من شیمه عفو شعار خود سازم. والّا باللَّه الّذی لا إله إلّاهو که شمشیر بکشم یا کشته شوم یا همه را بکشم.»
مسلم بن عبداللَّه بن سعید گفت: «ایها الامیر! این رأی رأی ضعیفان است و تو آنچه گویی، نکنی و نتوانی کرد.»
نعمان بانگ بر وی زده و جواب داد که: «در طاعت خدای تعالی از مستضعفان بودن، بهتر از آن است که در معصیت از اقویا و گمراهان باشم، و اگر دانم که کسی نقض بیعت یزید کرده خروج کند و در مقام مقاتله و مقابله آید، به شمشیر تیز گردن او زنم، هرچند تنها باشم و هیچ کس مساعدت من نکند.»
چون نعمان به‌مجرّد تهدید اکتفا نموده و از منبر فرود آمد و به دار الاماره رفت، مسلم بن سعید الحضرمی و عمارة بن عقبه که از جاسوسان یزید بودند، نامه‌ای به وی نوشته و اورا از آمدن مسلم‌بن عقیل و میل مردم به بیعت امیرالمؤمنین حسین اعلام دادند. در آن مکتوب مندرج ساختند که: «اگر تو احتیاجی به کوفه داری، صاحب وجودی را که به مهابت او سیاست متصف باشد، به امارت کوفه تعیین فرمای تا در تنفیذ امر مبالغه واجب دارد و در دفع دشمنان تو کمر اجتهاد بر میان بندد. که نعمان‌بن بشیر مردی ضعیف است و از عهده این مهم بیرون نمی‌تواند آمد.»
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 117- 118
چون تردد شیعیان به خدمت مسلم بسیار شد، نعمان‌بن بشیر که از جانب معاویه و یزید والی بود، بر حقیقت‌حال مطلع شد و به‌مسجد درآمد و بر منبر برآمد. بعد از حمد و ثنای الهی و درود بر حضرت رسالت، گفت: «اما بعد، ای بندگان خدا! از حق‌تعالی بترسید وبه سوی فتنه وافتراق امت مسارعت منمایید که موجب کشتن مردان و ریختن خون مسلمانان و نهب و غارت اموال ایشان می‌گردد. کسی که با من جنگ نکند، من با او در مقام جنگ به در نمی‌آیم و تا شما در آرامید، شما را به شورش درنمی‌آورم، و به تهمت و گمان کسی را عقوبت نمی‌کنم. ولیکن اگر خروج نمایید، بر روی من بایستید و بیعت خلیفه خود را بشکنید، پس به خدا سوگند که تیغ کین از نیام انتقام می‌کشم و تا دسته شمشیر در دست من است، خود را از محاربه و دفع شما معاف نمی‌دارم، هر چند هیچ کس از شما یاری من نکند. امید دارم که حق‌شناسان شما زیاده از فتنه جویان باشند.»
پس عبداللَّه بن مسلم بن ربیعه که هم‌سوگند بنی‌امیه بود، برخاست و گفت: «این گونه سخن که از تو ناشی شد، دفع شرّی نمی‌کند و این کلامِ مردمِ ضعیف، سست و بی‌یاور است.»
نعمان گفت: «اگر ضعیف باشم و در طاعت خدا باشم، نزد من بهتر است از آن که غالب گردم در معصیت خدا.» پس از منبر به زیر آمد.
عبداللَّه‌بن مسلم به یزید نامه نوشت و در نامه درج نمود که: «مسلم بن عقیل به کوفه آمده و شیعیان-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 188
__________________________________________________
برای حسین بن علی با او بیعت می‌نمایند. اگر کوفه را می‌خواهی، کسی را به حکومت کوفه بفرست که در امر دشمنان تو اهتمام نماید؛ زیرا که نعمان بن بشیر یا تاب مقاومت ندارد یا دانسته مسامحه می‌نماید.»
عمر بن سعد و دیگران نیز چنین نامه‌ها به او نوشتند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 608- 609
چون مردم کوفه نعمان بن بشیر را وقعی نمی‌گذاشتند و از وی همّی در دل نمی‌داشتند، بی آن که خویش را واپایند و از عمّال یزید بهراسند، فوجی از پس فوجی و گروهی از قفای گروهی به نزدیک مسلم می‌شتافتند و از بیعت و متابعت با حسین، و مناجزت و مقاتلت با اعدای او سخن‌ها می‌گفتند و داستان‌ها می‌زدند.
خطبه نعمان بن بشیر در مسجد کوفه
این‌خبر به‌نعمان بن بشیر بردند که: «چه آسوده نشسته‌ای؟ زودا که این شهر بر تو بشورند و روز روشن را بر تو سیاه کنند و روزگار تورا تباه سازند. اگر از این داهیه دهیا و نایبه عمیا 1 برهی و به سلامت بجهی، چه شکرها که بایدت گفت؟»
نعمان از این خبر آسیمه سر و پریشیده خاطر گشت. بی‌توانی به مسجد جامع آمد و مردم را انجمن ساخت و بر منبر صعود داد و خدای را ثنا گفت و رسول را درود فرستاد.
[سپس متن عربی را ذکر کرده است که ما آن را در الإرشاد ذکر کردیم]
بانگ برداشت که: «ای بندگان خدای! از خدای بترسید و از انگیزش فتنه و پراکندگی جماعت، دست باز دارید و در هلاکت نفوس و اراقت دما 2 چندین مکوشید و اموال مردم را به عواصف نهب 3 و قواصب غصب 4 ضایع مکنید. بدانید که من با هیچ آفریده ساخته مجادلت نشوم تا تقدیم مقاتلت نکند، و از سود هیچ کس نکاهم تا زیان من نخواهد. و از درِ ستم، هیچ خفته را بر نیانگیزم، و از طریق بهانه جویی با هیچ کس در نیاویزم و هیچ کس را به گمان نااستوار و تهمت مردم نابه‌هنجار مأخوذ ندارم. لکن شما رشد خویش را نمی‌دانید و حفظ حوزه خود را نمی‌توانید، نکث بیعت می‌نمایید و با امام خود دق‌الباب مخالفت می‌فرمایید. سوگند با خدای، شما را دست خوش شمشیر خویش می‌دارم؛ چند که این شمشیر در دست من است، بی‌آنکه مرا پایمردی باشد. امیدوارم که خردمندان شما از مردم جاهل و راویان باطل افزون باشد.»
چون نعمان‌بن بشیر سخن بدین‌جا آورد، عبداللَّه‌بن مسلم بن ربیعة الحضرمی که در شمار خلفای بنی‌امیه بود، به پای خواست و گفت: «یا نعمان! این سخنان ناتندرست چیست که به گزافه می‌آرایی و درهم می‌لائی؟ بدین‌کلمات اصلاح معادات با امیرالمؤمنین یزید خواهی داد؟ حاشا وکلا، این سخنان مختار خائفین و اختیار مستضعفین است.»
[سپس متن عربی را ذکر کرده است که ما آن را در الإرشاد ذکر کردیم]
نعمان گفت: «من دوست‌تر دارم که در طاعت خدای از مستضعفین شمرده شوم و در عصیان خداوند در شمار شیفتگان نروم.» این بگفت و از منبر به زیر آمد و جانب سرای خویش گرفت.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 189
فبلغ الخبر إلی النّعمان بن بشیر، وکان هو والی الکوفة من طرف یزید، فقال فی خطبته: احذروا مخالفة یزید بن معاویة، من أصبح منکم مخالفاً لقولی لأضربنّ عنقه.
ثمّ إنّ عبداللَّه الحضرمی استضعف رأی النّعمان، أرسل إلی یزید کتاباً یذکر فیه بیعة النّاس لمسلم، وضعف رأی النّعمان. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 335
__________________________________________________
نامه عبداللَّه حضرمی به یزید بن معاویه
و عبداللَّه بن مسلم ربیعة الحضرمی، در زمان به سوی یزیدبن معاویه بدین رقم مکتوبی در قلم آورد:
[سپس متن عربی را ذکر کرده است که ما آن را ذکر کردیم]
یزید را بیاگاهانید که مسلم بن عقیل به کوفه درآمد و از مردم بیعت بستد تا در متابعت حسین بن علی پای استوار کنند و هم‌دست و هم‌داستان باشند. اگر کوفه را در تحت سلطنت خویش خواهی داشت، مردی را به حکومت فرست که با قلب قوی و عزمی ثابت، امر تورا انفاذ تواند داد و خصم تورا دفاع تواند کرد. همانا نعمان بن بشیر مردی ضعیف و در انظار ناس بی‌سنگ و خفیف است، یا چنان وا می‌نماید که من مردی ضعیف و ناتوانم و دفع دشمن نتوانم.»
این اول مکتوبی بود که یزید را به تحریض قتل سید الشهدا رسید. از پس او عمر بن سعد بن وقاص و دیگری عمارة بن عقبه نیز به سوی یزید (علیه اللعنه) بدین گونه نامه کردند.
1. داهیه: مصیبت بزرگ و خطرناک. نایبه: بلا (نایبه عمیا)، کنایه از بلای ناگهانی و وحشت انگیز است که دست به گریبان شخص می‌گردد.
2. اراقت دما: خون‌ریزی.
3. عواصف (جمع عاصفه): بادهای تند. نهب: غارت و چپاول‌گری، یعنی: مال‌های مردم را مانند تندبادها به یغما و چپاول نبرید.
4. قواصف (جمع قاصفه): خشم و غضب‌های شدید (رعد قاصف: شدید الصّوت).
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 50- 53
(1)- اعلام خطر نعمان بن بشیر به اهل کوفه
خبر به گوش نعمان بن بشیر، والی کوفه رسید که معاویه اورا گماشته و یزید هم تمدید کرده بود. او هم بالای منبر رفت و حمد و ثنای خدا کرد و گفت: «اما بعد، بندگان خدا از او بپرهیزید و به فتنه و جدایی شتاب نکنید که باعث هلاک مردان و ریختن خون و چپاول اموال است. من با کسی که به جنگم نیاید، جنگ ندارم و به کسی که بر من نتازد، نتازم، و خوابی از شما را بیدار نکنم و بر کسی سعایت نکنم و به گمان و تهمت مؤاخذه ننمایم. ولی اگر شما به روی من بایستید و بیعت خود را بشکنید و امام خود را مخالفت کنید-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 190
__________________________________________________
، به حق آن خدایی که جز او خدایی نیست، تا دسته شمشیرم به دستم باقی است، شما را می‌زنم، گرچه کسی یاور من نباشد. هلا! امیدوارم کسانی که میان شما حق شناسد، بیش از کسانی باشند که باطل آن‌ها را هلاک کند.»
عبداللَّه بن مسلم بن ربیعه حضرمی حلیف بنی امیه برخاست و گفت: «این آشوب که برخاسته، تصمیم لازم دارد و این نطق تو نشانه ضعف است.»
نعمان گفت: «در طاعت خدا ضعف نشان دهم، بهتر است که در معصیت او نیرومندی کنم.» از منبر فرود شد و رفت.
عبداللَّه‌بن مسلم هم رفت و به یزیدبن معاویه نوشت:
«اما بعد، مسلم بن عقیل به کوفه آمده و شیعیان حسین بن علی با او بیعت کرده‌اند، اگر کوفه را می‌خواهی، مردی قوی را حاکم آن کن که دستورت را اجرا کند و چون خودت کار کند. نعمان‌بن بشیر مرد ناتوانی است یا مسامحه کار است.» عمارةبن عقبه و عمربن سعد هم همین موضوع را به او نوشتند.
شرحی از حال نعمان بن بشیر
نعمان- به ضم نون- پسر بشیر بن سعد بن نصر بن ثعلبه خزرجی انصاری مادرش عمره دختر رواحه خواهر عبداللَّه‌بن رواحه انصاری شهید غزوه مؤته با جعفر بن ابی‌طالب علیه السلام گفته‌اند. نعمان بن بشیر اول نوزاد انصار است. پس از ورود رسول خدا به مدینه، چنانچه عبداللَّه بن زبیر اول نوزاد مهاجرین است، پدرش بشیربن سعد نخست کسی است که از انصار روز سقیفه با ابو بکر بیعت کرد و انصار از او پیروی کردند. بشیر همراه خالد بن ولید در جبهه عین‌التمر کشته شد و نعمان از خاندان اشعر است و عثمانی مسلک بوده. اهل کوفه را به واسطه محبت علی دشمن می‌داشته و تنها انصاری‌ای است که در جنگ صفین همراه معاویه به جبهه آمده بود. پیش معاویه احترام فراوانی داشت و رفیق او بود. بعد از او این مقام را با یزید پسرش داشت و تا خلافت مروان بن حکم زنده بود و والی «حمص» بود. چون برای مروان بیعت گرفتند، او برای ابن‌زبیر دعوت کرد و با مروان مخالف شد و این موقعی بود که ضحاک‌بن قیس در «مرج راهط» کشته شده بود، ولی اهل حمص از او پذیرا نشدند. از آن‌ها گریخت و دنبالش کردند و اورا در سال شصت و پنج هجری کشتند. و این که یزید گفته: نعمان ضعف و بدگفتاری از خود نشان داده است، شاید اشاره به نقل ابن‌قتیبه دینوری باشد که در کتاب «الامامه والسیاسه» گفته است.
نعمان‌بن بشیر گفت: «زاده دختر رسول خدا محبوب‌تر است پیش ما از زاده دختر بحدل.» گویم زاده بحدل، همان یزیدبن معاویه است؛ زیرا مادرش میسون دختر بحدل کلبیه است، به دال و حاء بی‌نقطه.
و ابن‌قتیبه ابومحمد عبداللَّه بن مسلم بن قتیبة بن مسلم بن عمرو باهلی است که جدش عمرو همان کسی است که نامش پیش گذشت و نامه فرمان حکومت ابن زیاد را برای او برد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 34- 36
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 191
فبلغ ذلک النّعمان بن بشیر الأنصاری- وکان عامل یزید علی الکوفة-. فخرج، وخطب النّاس، وتوعّدهم، ولان فی کلامه.
فقام إلیه عبداللَّه بن مسلم بن سعید الحضرمیّ حلیف بنی امیّة، «1» فأنّبهُ، وخرج «1»، فکتب هو وعمّارة بن عقبة إلی یزید بأمر النّعمان، وأ نّه ضعیف أو یتضاعف.
وأخذ النّاس یبایعون مسلماً حتّی انتهی دیوانه إلی ثمانیة عشر ألف «2» مبایع أو أکثر «2».
السّماوی، إبصار العین،/ 42/ مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 272؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 235
__________________________________________________
(1- 1) [فی ذخیرة الدّارین: فأنبهه، ولم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2- 2) [وسیلة الدّارین: أو أربعین أو ثمانین ألف رجل أو أقلّ أو أکثر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 192

فبلغ ذلک [موقف النّعمان] یزید، فأراد أن یعزله، فقال لأهل الشّام: أشیروا علیَّ من استعمل علی الکوفة؟ فقالوا: أترضی برأی معاویة؟ قال: نعم. قالوا: فإنّ «1» العهد بإمارة «1» عبیداللَّه بن زیاد علی العراقَین، قد کتب فی الدّیوان، فاستعمله علی الکوفة.
ابن قتیبة، الإمامة والسّیاسة، 2/ 4/ مثله البیهقی، المحاسن والمساوئ،/ 50
فلمّا وصلت الکتب إلی یزید، دعا سرجون مولی معاویة، فقال: ما رأیک؟ «2» إنّ حسیناً قد نفذ «3» إلی الکوفة مسلم بن عقیل یبایع له، وقد بلغنی عن النّعمان ضعف قول سیِّئ «2»، فمَنْ تری أن أستعمل علی الکوفة؟ وکان یزید عاتباً علی عبیداللَّه بن زیاد، فقال له سرجون: أرأیت معاویة لو نُشِر «4» لک حیّاً أما کنتَ آخِذاً برأیه؟ قال: بلی، قال: فأخرج سرجون عهد عبیداللَّه بن زیاد علی الکوفة، وقال: هذا رأی معاویة، مات وقد أمر بهذا الکتاب، «2» فضمّ المصرین إلی عبیداللَّه، فقال له یزید: أفعل، ابعث بعهد عبیداللَّه بن زیاد إلیه «2». ثمّ دعا مسلم بن عمرو الباهلیّ وکتب إلی عبیداللَّه معه: «5»
أمّا بعد، فإنّه کتب إلیَّ شیعتی من أهل الکوفة، یخبروننی أنّ ابن عقیل بها یجمع الجموع لیشقّ عصا المسلمین، فسِر حین تقرأ کتابی هذا حتّی تأتی الکوفة، فتطلب ابن عقیل طلب الخرزة «6» حتّی تثقّفه «7»، فتوثّقه أو تقتله أو تنفیه، والسّلام. «5»
__________________________________________________
(1- 1) [الإمامة والسّیاسة: الصّکّ بإمرة].
(2- 2) [لم یرد فی العیون].
(3)- [فی ط مؤسّسة آل البیت: وجّه].
(4)- [فی المطبوع: یشیر].
(5- 5) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 54].
(6)- [التّصحیح من ط مؤسّسة آل البیت، وفی الدّمعة: الحرزة].
(7)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 193
وسلّم إلیه عهده علی الکوفة، فخرج مسلم بن عمرو حتّی قدم علی عبیداللَّه بالبصرة «1»، وأوصل إلیه العهد والکتاب، فأمر عبیداللَّه بالجهاز من وقته «2» والمسیر والتهیّؤ إلی الکوفة من الغد. «3» ثمّ خرج من البصرة «2»، فاستخلف أخاه عثمان، «4» وأقبل إلی الکوفة ومعه مسلم بن عمرو الباهلیّ، وشریک بن الأعور الحارثی، وحشمه وأهل بیته «4».
المفید، الإرشاد، 2/ 39- 40/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 205، 206، 208؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 132- 133؛ المیانجی، العیون العبری،/ 36- 37
فلمّا اجتمعت الکتاب عند یزید، دعا بغلام کان کاتباً «5» عند أبیه «5» یقال له سرجون، فأعلمه بما ورد علیه. فقال «6»: أشیر علیک بما تکره؟
قال: وإن کرهت؟
قال: استعمل عبیداللَّه بن زیاد علی الکوفة.
قال: إنّه لا خیر فیه- وکان «7» یبغضه- فأشر بغیره، قال: لو کان معاویة حاضراً أکنت تقبل «8» قوله وتعمل بقوله «8»؟
قال: نعم.
__________________________________________________
(1)- [تظلّم الزّهراء: البصرة].
(2- 2) [لم یرد فی العیون].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی تظلّم الزّهراء].
(4- 4) [العیون: وانتخب من أهل البصرة خمسمائة فیهم شریک ابن الأعور وخرج من الغد].
(5- 5) [تسلیة المجالس: لأبیه].
(6)- [أضاف فی تسلیة المجالس: له].
(7)- [أضاف فی تسلیة المجالس: یزید].
(8- 8) [تسلیة المجالس: منه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 194
قال: فهذا عهد عبیداللَّه علی الکوفة، أمرنی معاویة أن أکتبه، فکتبته وخاتمه علیه؛ فمات وبقی العهد عندی.
قال: ویحک، «1» فأامضه.
و «1» کتب: من عبداللَّه یزید أمیر المؤمنین إلی عبیداللَّه بن زیاد.
سلام علیک؛
أمّا بعد، فإنّ الممدوح مسبوب یوماً، وأنّ المسبوب ممدوح یوماً، ولک ما لک، وعلیک ما علیک، وقد انتمیت ونمیت إلی کلّ منصب، کما قال الأوّل:
«2» رفعت «2» فما زلت السّحاب تفوقه «2» فما لک إلّامقعد الشّمس مقعد
وقد ابتلی بالحسین زمانک من بین الأزمان، وابتلی به «3» بلدک من بین «4» البلدان، وابتلیت به «5» بین العمّال؛ وفی هذه تعتق أو تکون عبداً تعبد کما تعبد العبید. وقد أخبرتنی شیعتی من أهل الکوفة أنّ مسلم بن عقیل بالکوفة «6»، یجمع الجموع، ویشقّ عصا المسلمین؛ وقد اجتمع إلیه خلق کثیر من شیعة أبی تراب. فإذا أتاک کتابی هذا فسر حین تقرأه حتّی تقدم الکوفة، فتکفینی أمرها، فقد ضممتها إلیک، وجعلتها زیادة فی عملک، « «7» وکان عبیداللَّه أمیر البصرة» وانظر أن تطلب مسلم بن عقیل کطلب الحرد «7»، فإذا ظفرت به فخذ بیعته أو اقتله إن لم یبایع، واعلم أ نّه لا عذر لک عندی، «8» وما أمرتک به «8»، فالعجل العجل، والوحاء الوحاء، والسّلام.
__________________________________________________
(1- 1) [تسلیة المجالس: قد أمضیته ثمّ].
(2- 2) [تسلیة المجالس: رفعت فجاوزت السّحاب برفعه].
(3)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(4)- [تسلیة المجالس: دون].
(5)- [أضاف فی تسلیة المجالس: من].
(6)- [تسلیة المجالس: فی الکوفة].
(7- 7) [تسلیة المجالس: فاطلب مسلم بن عقیل طلب الخرز].
(8- 8) [تسلیة المجالس: دون ما أمرتک].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 195
ثمّ دفع «1» یزید کتابه «1» إلی مسلم بن عمرو الباهلیّ وأمره أن یسرع السّیر إلی عبیداللَّه.
فلمّا ورد الکتاب إلی عبیداللَّه وقرأه، أمر بالجهاز، وتهیّأ للمسیر «2» إلی الکوفة، [...].
فلمّا کان من الغد، نادی فی النّاس وخرج من البصرة یرید الکوفة ومعه أبو قتیبة «2» مسلم بن عمرو الباهلیّ، والمنذر بن الجارود العبدی «3»، وشریک بن عبداللَّه الهمدانیّ.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 198- 199/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 178- 180
فدعا یزید مولی له یقال له سرجون قد کان یستشیره، فأخبره الخبر، فقال له:
أکنت قابلًا من معاویة لو کان حیّاً؟ قال: نعم، قال: فاقبل منّی، إنّه لیس للکوفة إلّا عبیداللَّه بن زیاد، فولّها إیّاه.
وکان یزید علیه ساخطاً، وقد کان همّ بعزله، وکان علی البصرة، فکتب إلیه برضاه وأ نّه قد ولّاه الکوفة مع البصرة، وکتب إلیه أن یطلب مسلم بن عقیل، فیقتله إن وجده.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 115
وبلغ یزید عن النّعمان بن بشیر ما لا یرضیه، فولّی علی الکوفة عبیداللَّه بن زیاد، وکان والیاً علی البصرة. «4»
أبو الفداء، التّاریخ، 1/ 189
__________________________________________________
(1- 1) [تسلیة المجالس: الکتاب].
(2- 2) [تسلیة المجالس: وقد کان الحسین قد کتب إلی أهل البصرة کما أشرنا أوّلًا، فسار فی صحبته].
(3)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(4)- و چون یزید را بر حقیقت‌احوال کوفه اطلاع افتاد، با سرجون‌رومی که در حیات معاویه و حکومت یزید مدبّر مملکت بود، مشورت نمود. سرجون گفت: «از عهده این کار به غیر از عبیداللَّه بن زیاد دیگری تفضی نتواند نمود. تدبیر آن است که منشور ایالت کوفه به نام او نویسی فرمان فرمایی تا بر بصره نایبی گماشته، به کوفه رود و در اطفای نایره فتنه چنانچه شیوه اوست سعی نماید.»
یزید آن‌رأی را مستحسن داشته، رقعه‌ای به عبیداللَّه بن‌زیاد فرستاد بدین‌منوال که: «جماعتی از دوستان ما مکتوبی فرستاده‌اند و اعلام داده‌اند که مسلم بن عقیل به کوفه آمده است و به ترغیب او طایفه‌ای از کوفیان به-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 196
فکتب إلی عبیداللَّه بن زیاد ابن أبیه: قد ولّیتک الکوفة مع البصرة، وأنّ الحسین قد سار إلی الکوفة، فاحترز منه، واقتل مسلم بن عقیل.
__________________________________________________
امام حسین بیعت کرده‌اند. چون بر مضمون نامه مطلع شوی، متوجه کوفه شو که امارت آن دیار را نیز به تو ارزانی داشتم و باید مسلم بن عقیل را طلب کنی، مانند بخیلی که زر گم کرده خود را بطلبد و چون اورا به دست آری، به قتل رسانی و سرش را نزد من فرستی، و یقین دان که از تو هیچ عذری مسموع نخواهد بود. باید که اطاعت را واجب دانسته، تعجیل نمایی و توقف جایز نداری.»
مکتوب یزید را مسلم‌بن عمرو باهلی به عبیداللَّه رسانید. آن ملعون به تهیه رفتن کوفه مشغول شد و در آن اوان امیر المؤمنین حسین مکتوبات به مالک بن مسمع، احنف بن قیس، منذربن جارود، مسعود بن عمرو و قیس بن الهشیم که از اهالی و معارف بصره بودند، نوشته و مصحوب غلام خویش که موسوم به سلمان بود، فرستاد. مضامین مکاتیب آن که: «شما را به احیای معالم حق و اماته بدعت‌ها دعوت می‌کنم. اگر اجابت کنید راه راست یابید.»
بعضی گفته‌اند، در آن صحایف مسطور بود که من به جانب کوفه رفتم. باید که شیعه متوجه آن طرف شوند؛ چه سپاه عراق در آن‌جا جمع خواهند گشت و چون مکاتیب امیرالمؤمنین حسین رضی الله عنه به اهالی بصره رسید، مجموع ایشان در کتمان آن کوشیدند، مگر منذر بن جارود که در افشای اسرار سعی نمود؛ چه دخترش در حباله نکاح ابن‌زیاد بود و ابن‌زیاد از آمدن رسول امام حسین خبر یافته و گفت تا اورا پیدا کردند. سلمان به وعده و وعید اعتراف نمود که موالی او به چه کسان مکتوبات نوشته است.
در روز دیگر عبیداللَّه به استحضار بصریان مثال داد و با ایشان گفت که: «رسولی از امام حسین به بصره آمده، نامه‌ها آورده و اهل بصره را به بیعت خویش دعوت کرده. من آن شخص را گرفته‌ام و او نزد من اقرار کرده که به‌فلان و فلان امام حسین مکتوبات فرستاده و شما می‌دانید که من پسر زیادم و در سیاست و خون ریختن متابعت پدر می‌نمایم.
پسر کو ندارد نشان از پدر تو بیگانه خوانش مخوانش پسر
و اکنون منشور ایالت کوفه به من رسیده و امیر مرا امر فرموده که به آن جانب روم و مسلم بن عقیل و سایر شیعه امام حسین را به قتل رسانم و من امتثال اشاره امیر نموده و فردا عزیمت خواهم کرد، و برادر خود عثمان را از قبل خود در این شهر می‌گذارم. باید که مراسم حرمت و اطاعت او به جای آورده و از فرمان وی در نگذرید. و اگر به سمع من رسد که فردی از شما قدم از جاده متابعت برگرفته و طریق مخالفت سپرده باشد، اورا با منتسبان و متعلقان به سیاست رسانم و به آتش سخط دود از دودمان وی برآرم.»
چون ابن زیاد از وعد و وعید بازپرداخت، فرمان داد تا سلمان را به مجلس آورده و از میانش دو نیم زدند. روز دیگر به جانب کوفه روان شد و از اعیان بصره، منذر بن جارود، شریک بن الاعور الهمدانی و مسلم بن عمرو الباهلی را با خود همراه برد.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 118- 119
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 197
فقدم عبیداللَّه بن زیاد من البصرة معه وجوه أهلها، فدخل علی الاحتراس من الحسین، وأمره أن یحبس علی الظّنّة ویأخذ علی التّهمة.
السّمهودی، جواهر العقدین،/ 407
وکتب الحسین علیه السلام کتاباً إلی أشراف البصرة مع مولی له یقال له سلیمان، ویکنّی أبا رزین، یدعوهم فیه إلی نصرته ولزوم طاعته؛ منهم: یزید بن مسعود النّهشلیّ، والمنذر ابن الجارود العبدیّ، فجمع یزید بن مسعود بنی تمیم وبنی حنظلة وبنی سعد. فلمّا حضروا، «1» قال: یا بنی تمیم، کیف ترون موضعی فیکم، وحسبی منکم؟
قالوا: بخّ بخّ، أنت واللَّه فقرة الظّهر، ورأس الفخر، حللت فی الشّرف وسطاً، وتقدّمت فیه فرطاً. «1»
قال: فإنِّی قد جمعتکم لأمر ارید أن اشاورکم فیه وأستعین بکم علیه.
فقالوا: واللَّه إنّا نمنحک النّصیحة، ونجهد لک الرّأی، فقل نسمع. «2»
فقال: إنّ معاویة مات، فأهون «3» به هالکاً مفقوداً، وإنّه قد انکسر باب الجور «4»، وتضعضعت أرکان الظّلم، وقد کان أحدث بیعة عقد بها أمراً ظنّ أ نّه قد أحکمه، وهیهات بالّذی أراد، اجتهد إلیه ففشل، وشاور فخذل، وقد قام یزید- شارب الخمر ورأس الفجور- یدّعی الخلافة علی المسلمین، ویتأمّر علیهم، مع قصر حلم، وقلّة علم، لا یعرف من الحقّ موطئ قدمه، فاقسم باللَّه قسماً مبروراً أنّ الجهاد فی الدّین أفضل من جهاد المشرکین.
وهذا الحسین بن علیّ ابن بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، ذو الشّرف الأصیل والرّأی الأثیل «5»،
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 44، 45].
(2) (- 2*) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 44، 45].
(3)- أهون به (أفعل، تعجّب): چه خوار و پست بود!
(4)- [أضاف فی ناسخ التّواریخ: والإثم].
(5)- أثیل/ أصیل: نجیب و بزرگوار.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 198
[له] فضل لایوصف، وعلم لاینزف، وهو أولی بهذا الأمر لسابقته وسنّه وقدمه وقرابته، یعطف علی الصّغیر، ویحنو علی الکبیر، فأکرم به راعی رعیّة، وإمام قوم وجبت للَّه‌به الحجّة، وبلغت به الموعظة، فلا تعشوا «1» عن نور الحقّ، ولا تسکّعوا فی وهدة «2» الباطل، فقد کان صخر بن قیس قد انخذل بکم یوم الجمل، فاغسلوها بخروجکم إلی ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله ونصرته، واللَّه لا یقصّر أحد عن نصرته إلّاأورثه اللَّه الذّلّ فی ولده، والقلّة فی عشیرته، وها أنذا قد لبست للحرب لُامّتها، وأدّرعتُ «3» لها بدرعها، من لم یقتل یمت، ومن یهرب لم یفت، فأحسنوا رحمکم اللَّه فی ردّ الجواب. (2*)
فتکلّمت بنو حنظلة، فقالوا: یا أبا خالد، نحن نبل کنانتک، وفرسان عشیرتک، إن رمیت بنا أصبتَ، وإن غزوت بنا فتحت، لا تخوض واللَّه غمرة إلّاخضناها، ولا تلقی واللَّه شدّة إلّالقیناها، نصول بأسیافنا، ونقیک بأبداننا.
وتکلّمت بنو سعد بن زید، فقالوا: یا أبا خالد، إنّ أبغض الأشیاء إلینا مخالفتک والخروج من رأیک، وقد کان صخر بن قیس أمرنا بترک القتال، فحمدنا أمرنا، وبقی عزّنا فینا، فأمهلنا نراجع المشورة ویأتیک رأینا.
وتکلّمت بنو عامر بن تمیم، فقالوا: یا أبا خالد، نحن بنو أبیک وخلفاؤک، ولا نرضی إن غضبت، ولا نقطن إن ضعنت، والأمر إلیک، فادعنا نجبک، وامرنا نطعک، والأمر لک إذا شئت.
فقال: واللَّه یا بنی سعد، لئن فعلتموها لا رفع اللَّه السّیف عنکم أبداً، ولا زال سیفکم
__________________________________________________
(1)- عشا- یعشو (بر وزن دعا- یدعو): کوری، شب کوری، و (اعشی) از همین ماده است.
(2)- وهدة: جای پست، مغاک.
(3)- در برخی نسخ (تدرّعت) استعمال شده.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 199
فیکم. ثمّ کتب إلی الحسین علیه السلام: «1»
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم
أمّا بعد:
فقد وصل إلیّ کتابک، وفهمت ما ندبتنی إلیه ودعوتنی له بالأخذ بحظّی من طاعتک، والفوز بنصیبی من نصرتک، وأنّ اللَّه لم یخل الأرض قطّ من عامل علیها بخیر، أو دلیل علی سبیل نجاة، وأنتم حجّة اللَّه علی الخلق، وودیعته فی أرضه، تفرّعتم من زیتونة أحمدیّة، هو أصلها، وأنتم فرعها، فأقدم سعدت بأسعد طائر، فقد ذلّلتُ لک أعناق بنی تمیم وترکتهم أشدّ تتابعاً فی طاعتک من الإبل الظّماء لورود الماء یوم خِمسها «2»، وقد ذلّلت لک بنی سعد وغسلت درک صدرورها بماء سحابة مزن حین استهلّ برقها یلمع. «1»
فلمّا قرأ الحسین علیه السلام الکتاب، «1» قال: ما لک آمنک اللَّه یوم الخوف، وأعزّک وأرواک یوم العطش «1». فلمّا تجهّز المشار إلیه للخروج إلی الحسین علیه السلام بلغه قتله قبل أن یسیر، فجزع من انقطاعه عنه.
وأمّا المنذر بن الجارود خاف أن یکون الکتاب دسیساً من عبیداللَّه بن زیاد، وکانت بحریة ابنة المنذر بن الجارود تحت عبیداللَّه بن زیاد، فأخذ المنذر الرّسول والکتاب وأتی به إلی عبیداللَّه بن زیاد، فقتله. ثمّ صعد المنبر، فخطب وتوعّد النّاس من أهل البصرة علی الخلاف وإثارة الإرجاف.
ثمّ بات تلک اللّیلة، فلمّا أصبح، استناب أخاه عثمان بن زیاد علی البصرة، وأسرع هو إلی الکوفة. «3»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 173- 176
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 48، 49].
(2)- خِمس (بر وزن هند): تشنگی شتر در روز پنجم (معمولًا شتربان‌ها، پس از این که شتران را آب‌دادند، برای چرانیدن می‌برند و اغلب، روز پنجم مجدداً آن‌ها را به آبگاه برمی‌گردانند.)
(3)- چون یزید بر مضامین نامه‌ها اطلاع یافت، سرجون آزاد کرده معاویه را طلبید و با او در این باب مشورت کرد، سرجون گفت: «من مصلحت در آن می‌دانم که عبیداللَّه‌بن زیاد را والی کوفه گردانی که آتش-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 200
__________________________________________________
این فتنه را در آن دیار به غیر آن بدترین اشرار کسی فرو نمی‌تواند نشانید.»
چو یزید با ابن زیاد کلفتی داشت، اول قبول این رأی ننمود. سرجون گفت: «تو چه اعتقاد داری به رأی معاویه؟»
گفت: «رأی اورا در هر باب متین می‌دانم.»
سرجون رقم معاویه را بیرون آورد که امارت کوفه را به اضافه امارت بصره برای آن لعین رقم کرده بود. چون رقم پدر خود را دید، سرجون را امر کرد که رقم را بر او بفرستید و نامه به عبیداللَّه نوشت که: «دوستان من از کوفه به‌من نوشته‌اند که مسلم بن عقیل وارد کوفه شده و لشگر برای امام‌حسین جمع می‌کنند. چون نامه مرا بخوانی، متوجه کوفه شو و اورا به هر حیله که مقدور باشد، به دست آور و برای من بفرست، یا به قتل آور یا از کوفه بیرون کن.»
و نامه را به مسلم‌بن عمرو داده برای عبیداللَّه فرستاد. چون در بصره نامه یزید به آن پلید رسید، روز دیگر متوجه کوفه گردید و عثمان برادر خود را در بصره نایب خود گردانید.
سید ابن طاوس روایت کرده [است] که حضرت امام حسین علیه السلام در هنگامی که جواب عرایض اهل کوفه را قلمی نمودند، نامه‌ها به اشراف بصره نوشتند، مانند یزید بن مسعود نهشلی، منذر بن جارود عبدی و امثال ایشان از عظمای آن دیار و با یکی از موالی آن حضرت که اورا سلیمان می‌گفتند، ارسال داشتند. در آن فرامین مطاعه ایشان را به سوی اطاعت و بیعت و تصرف خود دعوت کردند.
چون یزیدبن مسعود به‌مطالعه نامه نامی آن حضرت سرافراز گردید، قبایل بنی‌تمیم، بنی‌حنظله و بنی‌سعد را جمع کرد و گفت: «چگونه است نسب و حسب من در میان شما؟ و عقل و تدبیر مرا چگونه می‌دانید؟»
پس همه اورا به علوّ حسب و نسب و استقامت رأی ستایش کردند و گفتند: «تو پشت و پناه مایی و سرمایه شرف و اعتبار زمانی.»
یزیدبن مسعود گفت: «شما را برای امری جمع کرده‌ام که با شما مشورت نمایم و از شما برای آن امر یاری جویم.»
گفتند: «بفرما که آنچه صلاح دانیم، بیان کنیم و به هر چه امر فرمایی اطاعت نماییم.»
گفت: «معاویه مرده است و به مردن او درگاه جور و طغیان شکسته شد و ارکان ظلم و عدوان از هم ریخته. یزید پلید شراب خوار بد کردار، بعد از آن، علَم خلافت افراخته و اورا از علم و بردباری بهره ای نیست. به هیچ وجه قابل ریاست و خلافت نیست و حسین بن علی علیه السلام که صاحب نسب جلیل و شرف جمیل و رأی اصیل است و دریای علم او بی‌پایان است و فضایل و کمالات او از حد احصا بیرون است، به این امر سزاوارتر است. معدن نبوّت و رسالت و منبع علم و حکمت است و در رأفت و رحمت و مروّت از عالمیان ممتاز است. هر که از بیعت و معاونت او تقاعد نماید، به مذلّت دنیا و عذاب الیم عقبی مبتلا می‌گردد.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 201
__________________________________________________
و اوّل بنی‌حنظله اظهار اطاعت وانقیاد نمودند و بعد از ایشان، بنی‌تمیم اظهار رضا و خشنودی کردند. بنی‌سعد گفتند: «ما در این باب تفکر نموده و آنچه رأی ما بر آن قرار یابد، تورا اعلام خواهیم کرد.»
پس یزید بن مسعود عریضه‌ای به‌خدمت آن‌حضرت نوشت واظهار فرمانبرداری واطاعت وجان‌سپاری نمود ونوشت که: «قبایل بنی‌تمیم، بنی‌سعد وبنی‌حنظله را به اطاعت و انقیاد شما مایل گردانیده‌ام وهمگی منتظر قدوم مسرّت لزوم گردیده. کمر اطاعت بر میان بسته‌ایم، و هرگاه که به این صوب تشریف ارزانی داری، جان‌نثار مقدم شریف تو می‌نماییم و متابعت تورا بر خود لازم می‌شماریم.»
چون نامه او به نظر شریف امام حسین علیه السلام رسید، اورا دعا کرد و فرمود: «خدا تورا در روز بیم ایمن گرداند و از تشنگی روز قیامت تورا رها بخشد!»
از قضای الهی روزی که او خواست که با لشگر خود از بصره متوجه آن حضرت گردد، خبر محنت اثر شهادت شهیدان کربلا را شنید.
و اما منذربن جارود پس‌نامه حضرت را به عبیداللَّه‌بن زیاد داد. از بیم آن که مبادا این نامه حیله باشد که او برانگیخته باشد، برای امتحان اشراف بصره و ابن‌زیاد لعین، فرستاده آن حضرت را گرفت، بر دار کشید و بر منبر برآمد و اهل بصره را تهدید و وعید بسیار نمود و در روز دیگر متوجه کوفه شد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 609- 611
چون این مکاتیب به یزید رسید، سرجون رومی را طلب داشت. این سرجون در شمار عبید معاویه بود و اورا روز تا روز مورد ملاطفت داشت، چند که وزارت خویش بدو گذاشت. چون معاویه درگذشت، همچنان یزید اورا از عمل وزارت باز نکرد.
بالجمله سرجون حاضر مجلس شد. یزید آن‌مکاتیب‌را به او سپرد و آغاز مشورت‌کرد و مصلحت جست که سزاوار حکومت کوفه کیست تا اورا دهیم؟ و دفع این حادثه از وی خواهیم؟ سرجون اصلاح این امر و مفتاح این باب را، جز به خشونت خوی و شراست طبع عبیداللَّه زیاد چاره ندانست. لکن چون یزید را در این وقت از عبیداللَّه ملالتی در خاطر بود، ابتدا به نام او نکرد و با یزید گفت: «مرا با تو مسألتی خواهد رفت. با من بگوی اگر امروز معاویه سر از خاک بیرون کند و فرمانی دهد، تو فرمان‌پذیر خواهی بود؟ یا سر از فرمان بر خواهی تافت؟»
گفت: «البته پذیرای فرمان شوم.»
این‌وقت سرحون مکتوبی از جیب بیرون کرد وگفت: «اینک عهدنامه معاویه است که بدین‌گونه نگاشته و حکومت کوفه را به عبیداللَّه مفوض داشته، حکومت کوفه را تو نیز به عهده عبیداللَّه فرمای و صلاح این گونه وقایع را از وی بخواه.»
فرمان استانداری کوفه به ابن زیاد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 202
__________________________________________________
یزید صواب‌دید سرجون را بپذیرفت ومنشور حکومت‌کوفه را بدین‌گونه به عبیداللَّه‌بن‌زیاد رقم‌کرد:
[سپس متن عربی را ذکر کرده است که ما آن را در الإرشاد ذکر کردیم]
در جمله می‌گوید: «شیعیان من از مردم کوفه مرا مکتوب کردند و آگهی فرستادند که پسر عقیل در آن بلد با جماعتی ممهد 1 گشته که مردم را بپراکند و شق عصای مسلمین کند. چون بر این کتاب مشرف و مطلع شدی، بی‌توانی 2 برنشین و به جانب کوفه کوچ می‌ده و به تمام استقرا و استقصا، طلب می‌کن. پسر عقیل را چنان که کس جوهری جوید تا گاهی که بر وی نصرت جویی و بند بر نهی. یا اورا به قتل رسانی وگرنه از آن بلده اخراج کنی.» و این مکتوب را به صحبت مسلم بن عمر الباهلی روان داشت.
دستور یزید به ابن‌زیاد
چون یزید از مردم کوفه و بصره، مطمئن خاطر نبود و در دفع مسلم عجلتی تمام داشت، دیگرباره عبیداللَّه را بدین اسلوب مکتوب کرد:
«من یزید بن معاویة إلی عبیداللَّه بن زیاد. أمّا بعد، فقد بلغنی أنّ أهل الکوفة قد اجتمعوا علی البیعة للحسین ابن علیّ، وقد کتبت إلیک کتاباً، فاعمل علیه، فإنّی لا أجد سهماً أرمی له عدوّی أجری منک. فإذا قرأت کتابی هذا، فارتحل من وقتک وساعتک. وإیّاک والإبطاء والتّوانی، واجتهد ولا تُبق من نسل علیّ بن أبی طالب أحداً، واطلب مسلم بن عقیل طلب الخرزة واقتله، وابعث إلیّ برأسه، والسّلام.»
یعنی: «این نامه‌ای است از یزیدبن معاویه به سوی عبیداللَّه زیاد. همانا به من رسید که مردم کوفه سخن یکی کردند و در بیعت حسین هم‌داستان شدند. من اینک به سوی تو کتابی روان کردم. واجب می‌کند که بدانچه نگاشته‌ام، پذیرای فرمان باشی. و من بیرون تو خدنگی نیافتم که دفع دشمن را نیک‌تر از تو بر نشان آید. چون این نامه قرائت کنی، وقت را دراز مکش. در ساعت برنشین و به تعجیل و تقریب طی طریق می‌کن. بپرهیز از توانی و گرانی و چند که در قوت بازوی توست. پای استوار کن و یک تن از فرزندان علی ابوطالب زنده مگذار. مسلم‌بن عقیل را دستگیر کن و از پای درافکن و سر اورا به نزد من فرست.»
خطبه ابن‌زیاد در بصره
چون این نامه در شهر بصره مشهود عبیداللَّه زیاد افتاد، سخت شاد شد که مصرین بصره و کوفه در تحت حکومت او عِدْلَیْن گشت. در زمان فرمان داد تا مردم بصره وضیع و شریف در مسجد جامع مجتمع شدند، آن‌گاه بر منبر صعود داد.
«وقال: یا أهل البصرة! إنّ الخلیفة یزید قد ولّانی الکوفة وقد عزمت علی المسیر إلیها، وقد استخلفت علیکم أخی عثمان بن زیاد، فاسمعوا له وأطیعوا! وإیّاکم والأراجیف، فواللَّه إن بلغنی أنّ رجلًا منکم خالف أمره لأقتلنّ عزیزه، ولآخذنّ الأدنی بالأقصی حتّی تستقیموا.»-
ندا در داد که: «ای مردم بصره! دانسته باشید که خلیفه زمان یزیدبن معاویه ایالت کوفه را نیز به من-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 203
__________________________________________________
حوالت فرمود و هم‌اکنون عزیمت درست کرده‌ام که بدان‌جا شوم و برادر خویش عثمان‌بن زیاد را به جای خود خلیفتی داده‌ام. فرمان اورا گوش دارید و اطاعت کنید و از تهیج اراجیف و سخنان سخیف بپرهیزید. سوگند با خدای اگر به من رسد که مردی از شما اوامر و نواهی اورا مخالفت آغاز نموده، عزیزان اورا با تیغ درمی‌گذرانم و نزدیکان را به گناه گریختگان و دور افتادگان مأخوذ می‌دارم و زنده نمی‌گذارم تا گاهی که اعوجاج شما به استقامت گراید.»
این‌جمله بپرداخت و از منبر فرود آمد و بسیج راه کوفه کرده. صبح‌گاه دیگر، با اهل و عشیرت و حشم و حشمت از بصره خیمه بیرون زد و وجوه مردم بصره را که نامزد به دعوت حسین علیه السلام بودند، ملازمت رکاب فرمود. از جمله مسلم بن عمر الباهلی، منذر بن جارود العبدی و شریک بن الاعور الحارثی بودند و مالک بن مشیع متقاعد شد و به وجع خاصره متعذر گشت و پیام داد که چون از این مرض بهبودی یابم، از دنبال بشتابم و با شما ملحق شوم.
1. ممهد گشته: آماده گشته.
2. بی‌توانی: بدون آن که از خود سستی و سهل‌انگاری نشان دهی.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 53- 56
نامه حسین علیه السلام به مشایخ بصره
این وقت حسین علیه السلام نامه‌ای بدین منوال به مشایخ بصره نگاشت:
«بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام، أمّا بعد، فإنّ اللَّه تعالی اصطفی محمّداً صلی الله علیه و آله علی جمیع خلقه، وأکرمه بنبوّته، وحباه برسالته، ثمّ قبضه إلیه مکرّماً، وقد نصح العباد، وبلّغ رسالات ربّه، وکان أهله وأصفیاؤه أحقّ بمقامه من بعده. وقد تأمّر علینا قوم، فسلّمنا ورضینا کراهة الفتنة، وطلب العافیة، وقد بعثت إلیکم بکتابی هذا وأنا أدعوکم إلی اللَّه وإلی نبیّه، فإنّ السُّنّة قد امیتت، فإن تجیبوا دعوتی وتطیعوا أمری أهدکم سبیل الرّشاد، والسّلام.»
در جمله می‌فرماید: «خداوند تبارک‌وتعالی مصطفی را به‌نبوت و رسالت برگزید، با مردمان بذل نصیحت فرمود و ابلاغ رسالت کرد. آن‌گاه اورا مکرماً به سوی خویش مقبوض داشت و مقام وی را بعد از وی، اهل‌بیت او احق و اولی بودند. جماعتی بر ما غلبه کردند و حق ما را به دست گرفتند و ما تا فتنه انگیخته نشود 1 و خون‌ها ریخته نگردد، خاموش نشستیم. اکنون این مکتوب را به سوی شما روان می‌دارم و شما را به سوی خدا و رسول خدا می‌خوانم. همانا شریعت نابود گشت و سنت رسول خدا تباه شد. اگر اجابت کنید دعوت مرا و اطاعت کنید فرمان مرا، شما را از طریق غوایت 2 بگردانم و به راه راست هدایت فرمایم.»
این نامه را به مردی که سلیمان نام داشت و مکنی به ابو رزین بود، سپرد و به روایت ابن‌نما 3 به ذراع سدوسی داد و فرمان کرد که به تعجیل طی مسافت کند و به صنادید 4 بصره رساند. سلیمان بر حسب فرمان،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 204
__________________________________________________
طی طریق کرده و به بصره آمد و مشایخ بصره مانند احنف‌بن قیس، منذربن جارود، یزیدبن مسعود نهشلی، قیس‌بن‌هشیم و دیگر بزرگان بصره، مکتوب آن حضرت را مأخوذ داشتند، قرائت کردند و شادمانه گشتند.
سخنان یزیدبن مسعود با مشایخ بصره
یزید بن مسعود نهشلی، مردم بنی‌تمیم و جماعت بنی‌حنظله و گروه بنی‌سعد را طلب فرمود. چون همگان حاضر شدند،
[سپس متن عربی را ذکر کرده است که ما آن را در تسلیة المجالس ذکر کردیم]
گفتند: «مرحبا و اهلا! سوگند با خدای، تو پشت و پشتوان مایی و هامه فخر و شرف ومرکز عز وعلایی و از همه گردن فرازان پیش‌تازی.»
یزید بن مسعود گفت: «همانا من شما را انجمن ساختم و با شما به محاوره و مشاوره پرداختم و از استشارت شما در امری عظیم استعانت جستم.»
گفتند: «ما هیچ دقیقه از نصیحت فرو نگذاریم و رأی رزین تورا، طریق سپاس سپاریم. اکنون چه خواهی؟ بگوی تا بشنویم.»
[سپس متن عربی را ذکر کرده است که ما آن را در تسلیة المجالس ذکر کردیم]
گفت: «دانسته باشید، معاویه که خمیرمایه ضلالت و قاید غوایت بود، درگذشت. و چه بسیار خوار و زبون که او بود. اینک حبال 5 جور و جریرت بگسیخت و قواعد ظلم و ستم فرو ریخت و معاویه از آن پیش که بمیرد، با پسرش یزید بیعت کرد و از مردم نیز بیعت بستد. چنان دانست که این کار بر یزید راست آمد و این آرزو چنان که خواست، شد. هیهات! این اندیشه محال و خاربست 6 خیال بود که جز به خواب و خیال صورت نبندد. با این همه، یزیدِ شراب‌خواره زناباره، در میان امت دعوی‌دار خلافت و آرزومند امارت است و حال آن که از حلیه حلم بری و از زینت علم عری است 7. سوگند با خدای که قتال دادن با او از جهاد کردن با مشرکین در نزد خداوند، پسندیده‌تر است.
هان ای جماعت! اینک حسین‌بن علی پسر رسول خداست. با شرافت‌اصل و حصافت‌عقل 8 اورا افضلی است از هندسه صفت بیرون و علمی است از جهت اندازه افزون. اورا به خلافت سلام کنید و دست بیعت فرا دهید که با رسول خدای خداوند قربت و قرابت است و دانای سنن و شریعت، صغیر را عطوفت کند و کبیر را ملاطفت فرماید. چه بسیار بزرگوار است، رعیت را رعایت او و امت را امامت او. لاجرم خداوند اورا بر خلق حجت فرستاد و مواعظت اورا ابلاغ داد.
هان ای مردم! نیک وابینید تا کورکورانه از نور حق به یک سوی خیمه نزنید و خویشتن را سراشیب در مغاک غوایت نیفکنید. همانا صخربن قیس یعنی احنف، در یوم جمل از رکاب امیرالمؤمنین علیه السلام تقاعد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 205
__________________________________________________
ورزید و شما را آلایش خذلان داد. اکنون آن آلودگی را به نصرت پسر رسول خدا بشویید و آن کس که از نصرت آن حضرت مسامحت آغازد، خداوند خاندان اورا دست‌خوش ذلت سازد و عترت و عشیرت اورا از جهان براندازد.
اینک من زره مبارزت دربر کرده‌ام و جوشن مناجزت پوشیده‌ام. بدانید آن کس که کشته نشود، سرانجام جان دهد و آن کس که بگریزد هم، از چنگ مرگ نرهد. خداوند شما را رحمت کناد! مرا پاسخ دهید تا چه خواهید گفت؟»
نخستین بنوحنظله بانگ برداشتند و گفتند: «یا ابا خالد! ما خدنگ‌های کنانه 9 توییم و رزم آزمودگان عشیرت توییم. اگر ما را از کمان گشاد دهی، برنشان زنیم، و اگر قتال فرمایی نصرت کنیم. چون به دریای آب و آتش زنی، واپس نمانیم و چند که سیلاب بلا بر تو روی کند، روی نگردانیم. با شمشیرهای خود به نصرت تو پردازیم و جان و تن را در پیش تو سپر سازیم.»
این وقت، بنوسعد بن زید ندا در دادند که: «یا ابا خالد! هیچ چیز را مبغوض‌تر از مخالفت تو ندانیم و بیرون فرمان تو گام نزنیم. همانا صخربن قیس ما را به ترک قتال مأمور ساخت و هنر ما در ما مستور ماند. هم‌اکنون به کم‌تر مدتی مهلت بگذار تا با یکدیگر مشاوره افکنیم و پشت و روی این کار را نظاره کنیم و صورت حال را به عرض رسانیم.
همانا ما تقاعد صخربن قیس را که ملقب به احنف است، در کتاب جمل نگاشتیم و بازنمودیم که چگونه احنف ملازمت رکاب علی علیه السلام را دست بازداشت و قبیله خویش را به مقاتلت سپاه عایشه نگذاشت.»
بالجمله از پس ایشان بنوعامربن تمیم آغاز سخن کردند و گفتند: «یا اباخالد! ما فرزندان پدران توییم و خویشاوندان و هم سوگندان توییم. آن‌جا که تو خشمگین آیی ما نیز بر کید و کین بیفزاییم و به هر سوی تو سفر کنی، ما براثر آییم. حکم مر توراست. دعوت تورا حاضر اجابتیم و فرمان تورا ساخته اطاعت.»
ابوخالد گفت: «ای بنی‌سعد! اگر گفتار شما با کردار شما راست آید، خداوند همواره شما را محفوظ بدارد و نصرت فرماید.»
پاسخ مشایخ بصره به نامه حسین علیه السلام
مع القصه، چون ابوخالد، مکنون خاطر آن جماعت را مکشوف داشت و بر ایشان حجت تمام کرد، جواب نامه حسین علیه السلام را بدین سیاقت در قلم آورد:
[سپس متن عربی را ذکر کرده است که ما آن را در تسلیة المجالس ذکر کردیم]
در جمله مکشوف می‌دارد که: «یابن رسول اللَّه! کتاب تورا قرائت کردم و خطاب تورا بدانستم. مرا به سوی خویش خواندی و به اطاعت خود دعوت فرمودی تا از نصرت تو نصیبه وافی مأخوذ دارم و بهره کافی بردارم. همانا خداوند تبارک و تعالی جهان را از عاملی که کار به نیکویی کند و دلیلی که به راه رشاد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 206
__________________________________________________
و سداد هدایت فرماید، خالی نگذارد. شما حجت خدایید بر خلق خدا و امان و امانت اویید در روی زمین. شما شاخ‌های زیتونه احمدیه‌اید و آن درخت را اصل رسول خداست و فرع 10 شمایید. اکنون به فال نیک به سوی ما سفر کن که من گردن بنی‌تمیم را در خدمت تو خاضع داشتم و چنان در طاعت و متابعت تو شایق گماشتم، که شتر تشنه مر آبگاه را. و هم‌چنان قلاده اطاعت تورا بر گردن بنی‌سعد انداختم و ایشان را نیز در خدمت تو نرم‌گردن ساختم و به زلال نصیحت ساحت ایشان را، که آلایش تقاعد و توانی در تقدیم خدمت داشت، بشستم و پاک ساختم.»
چون این نامه به حسین علیه السلام رسید،
[سپس متن عربی را ذکر کرده است که ما آن را در تسلیة المجالس ذکر کردیم].
فرمود: «خداوند تورا در روز دهشت ایمن بدارد و در روز تشنه‌کامی سیراب فرماید.»
اما احنف بن قیس بدین نمط نامه کرد:
«أمّا بعد، «فاصبر إنّ وعد اللَّه حقّ ولا یستخفّنّکَ الّذین لا یُوقِنُون». 11
از ایراد این آیه مبارکه، به کنایت اشارتی از بی‌وفایی مردم کوفه به عرض رسانید.
اما چون نامه حسین علیه السلام به منذر بن جارود رسید، بترسید که مبادا این مکاتیب از مکیدت‌های عبیداللَّه ابن زیاد باشد و همی خواهد اندیشه‌های مردم را باز داند و هر کس را به کیفر عمل خود رساند. و دختر منذر که بحریه نام داشت نیز، در حباله نکاح عبیداللَّه بود. بالجمله منذربن جارود، مکتوب حسین علیه السلام را با رسول آن حضرت به نزد عبیداللَّه‌بن زیاد آورد. ابن‌زیاد رسول را باز داشت و به تهدید و تهویل پرسش کرد که: «حسین، کیان را از مردم بصره نامه کرده است؟»
آنان را که نام برد، کس فرستاد و حاضر ساخت و گفت: «شما بی‌باکی زیاد را در فتاکی دیده‌اید و خوی اورا در خون‌ریزی دانسته‌اید. من پسر آن پدر و ثمر آن شجرم، خویش را واپایید و تقدیم هیچ گناه مکنید تا تباه نشوید.»
فرمان داد که رسول حسین علیه السلام را بردار کنند. این بگفت و خود به جامع بصره آمد. بر منبر شد و مردم را به تهدید و تهویل تنبیهی بلیغ نمود و به قتل و نهب بیمی بزرگ نهاد و هنوز عبیداللَّه حکومت بصره داشت و اورا با کوفه کاری نبود.
در خبر است که مردم بصره وقتی تجهیز لشگر کردند که در کربلا به نصرت حسین علیه السلام حاضر شوند، ایشان را آگهی رسید که آن حضرت را شهید کردند. لاجرم بار بگشودند و به سوگواری نشستند.
1. برای این که فتنه انگیخته نشود.
2. غوایت: گمراهی.
3. نجم‌الدین جعفربن محمدبن نما حلی، از دانشمندان عالی‌قدر مکتب اسلام و تشیع است. وی دارای آثار زیادی بوده. ولی دو کتابش:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 207
__________________________________________________
یکی به نام (مثیر الاحزان یا مقتل ابن‌نما) و دیگری به نام (شرح الثار فی احوال المختار)، بیشتر مورد استفاده واقع گردیده و هم‌اکنون در دست می‌باشد. مرحوم سپهر روایت مزبور را از کتاب اول نقل می‌کند (ح. خراسانی).
4. صنادید (جمع صندید): بزرگان، سلحشوران.
5. حبال (جمع حبل) ریسمان‌ها، رشته‌ها.
6. خاربست: کلبه‌هایی که از خار و خاشاک بسازند.
7. عری است: عریان و برهنه است.
8. وی دارای عقلی کامل و اندیشه‌ای پخته و استوار است.
9. خدنگ: تیر. کنانه: کیش (و آن کیسه چرمی یا جعبه جای تیر است که بر پشت ترک اسب و یا کمان داران بر کمر بندند.)
10. فرع: شاخه.
11. قرآن کریم: سوره 30، آیه 61.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 43- 50
تا چون نامه‌ها به یزید رسید، سرجون وابسته معاویه را خواست و به او گفت: «حسین، مسلم بن عقیل را به کوفه فرستاده و برای او بیعت گرفته و نعمان بن بشیر هم از خود ضعف نشان داده و نطق بدی کرده. به نظر تو چه کسی را به کوفه بگمارم؟»
یزید با ابن‌زیاد خوش نداشت از او گله‌مند بود، سرجون در جواب گفت: «اگر معاویه سر از قبر برآرد، به نظر او عمل می‌کنی؟»
گفت: «آری.»
سرجون فرمان عبیداللَّه بن زیاد را بر کوفه به امضای معاویه ارائه داد و گفت: «نظر معاویه هنگام مرگ این بود که ابن‌زیاد امیر کوفه و بصره هر دو باشد.»
یزید گفت: «بسیار خوب، فرمان حکومت اورا بفرست.»
مسلم بن عمرو باهلی پدر قتیبه را خواست و نامه ابن‌زیاد را با او فرستاد که نوشته بود:
«اما بعد، دوستان من از اهل‌کوفه به من نوشته‌اند و گزارش داده‌اند که پسر عقیل در آن‌جا جمعیت فراهم می‌کند که تفرقه میان مسلمانان افکند. تا نامه مرا خواندی به‌کوفه برو و ماننده مهره پسر عقیل را جست‌وجو کن تا اورا پیدا کنی. در بندش کش، یا بکش و یا تبعید کن. والسلام.»
و فرمان حکومت کوفه را هم به او داد. مسلم بن عمرو به بصره رفت و فرمان و نامه را به عبیداللَّه رسانید و به او دستور داد که فوراً آماده شود و فردا به کوفه رود.
سید گوید: حسین علیه السلام به‌وسیله مولای خود سلیمان که کنیه‌اش ابارزین بود، نامه‌ای به اشراف حق‌جوی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 208
__________________________________________________
بصره نوشت و آن‌ها را به نصرت و اطاعت خود دعوت کرد که از آن جمله: 1. یزید بن مسعود نهشلی، 2. منذر بن جارود عبدی بودند. یزیدبن مسعود، بنی‌تمیم، بنی‌حنظله و بنی‌سعد را انجمن کرد و به آن‌ها گفت: «ای بنی‌تمیم! مقام و حسب من در میان شما چگونه است؟»
گفتند: «به به، تو به خدا مهره پشت و سره فخری و در سراپرده شرف جا داشتی و خود در آن پیشی جستی.»
گفت: «من شما را برای امری جمع کردم ومنظورم آن است که با شما مشورت‌کنم و از شما کمک بگیرم.»
همه گفتند: «به خدا ما نهایت خیرخواهی و کوشش در مصلحت جویی با تورا داریم. بگو بدانیم چیست؟»
گفت: «معاویه مرده است و مرگ اورا باید آسان شمرد؛ زیرا با نابودی او باب جور و گناه درهم شکست و ستون‌های ستم متزلزل شد و برای بیعت پسرش بدعتی نهاد و گمانش پابرجا شد. آنچه او خواست دور از تحقق است. کوشید ولی سست گردید و مشورت کرد و بی‌یاور ماند و پسرش یزید می‌خوار نابه کار به دعوی خلافت بر مسلمانان برخاسته و بی‌رضای آنان خود را امیر آن‌ها می‌شمارد. با آن حلم کوتاه و دانش اندک که به اندازه جای پایش حق را نمی‌داند من به خدا سوگند می‌خورم که جهاد با او از جهاد با مشرکان بهتر است و این حسین بن علی زاده دختر رسول خدا است شرافت پابرجا و رأی درست و دانش شگرف دارد و به امر خلافت اولی است. برای آن که سابقه هجرت و عمر دراز و تقدم در دین و پیوست نزدیک با پیغمبر دارد، بر خردان مهربان است و بر بزرگان غم‌خوار و بسیار رعیت‌نواز و پیشوای خوبی است. بهشت به وسیله او به دست آید و موعظه و پند از او تبلیغ شود. از دیدار نور حق کور نباشید و به پرتگاه باطل سرازیر نشوید. صخر بن قیس در روز جمل شما را به خذلان کشانید و ننگین کرد و این ننگ را به وسیله یاری حسین زاده رسول خدا از خود بشویید. به خدا هر کس از یاریش کوتاهی کند، فرزندش خوار و بی‌کس و کار شود. من اینک خودم، کله خود جنگ بر سر و زره بر تن کرده ام. هر کس کشته نشود، خواهد مرد و هر کس از مرگ گریزد، از چنگال آن به در نرود. خدایتان رحمت کند، پاسخ خوب بدهید.»
بنی‌حنظله گفتند: «یا اباخالد! ما تیر ترکش تو و پهلوانان قبیله هستیم. اگر ما را پرتاب کنی، به هدف می‌رسد و اگر با همراهی ما نبرد کنی، فتح می‌کنی. به هر لجه فرو شوی، با تو باشیم و به هر ستمی رو کنی، رو کنیم. به شمشیرهای خود یاریت کنیم و با تن خود نگه‌داریت نماییم. هرگاه خواهی عمل کن.»
بنوسعد بن یزید گفتند: «ای اباخالد! بدترین چیزها نزد ما مخالفت تو و بیرون رفتن از فرمان توست. صخر بن قیس ما را به ترک قتال دستور داده و کار خود را پسندیدیم و عزت خود را باقی گذاردیم. به ما مهلت بده شوری کنیم و نظر خود را برایت بگوییم.»
بنوعامر بن تمیم گفتند: «ای اباخالد! ما فرزندان پدر تو وهم‌پیمانان توییم. آن‌جا که خشم‌کنی، رضایت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 209
__________________________________________________
نداریم و آن‌گاه که کوچ کنی، اقامت نکنیم. ما را بخوان تا اجابت کنیم، دستور بده تا اطاعت کنیم و امر با شماست.»
گفت: «ای بنو سعد! به خدا اگر در تردید باشید و با بنی‌امیه بسازید، خدا شمشیر را از میان شما بر ندارد و همیشه شمشیر خودتان در میان خودتان بکار باشد.»
سپس جواب نامه حسین را چنین نوشت: «اما بعد، نامه شما رسید و بدانچه مرا دعوت کرده بودی، مطلع شدم که باید بهره طاعت تقدیم کنم و به فضیلت یاریت فائز شوم. خدا هرگز زمین را از یک کارگزار خیرخواه و دلیل راه نجات خالی نگذارد. شما حجّت خدائید بر خلقش و امانت او در زمینش، شما شاخه شجره زیتونه احمدی هستید که پیغمبر اصلش بود و شما شاخه آنید. با طائر میمون تشریف‌فرما شو که من گردن بنی‌تمیم را زیر فرمانت آوردم و چون شتر تشنه که سر آب رود. در فرمانبرداری تو کوشایند و بنی‌سعد را رام تو کردم و با آبی چون باران ابر جهنده کدورت سینه آن‌ها را شستم.»
چون حسین این نامه را خواند، فرمود: «چه داری تا خدا در روز ترس ایمنت کند و در روز تشنگی بزرگ سیرابت نماید و عزیزت دارد؟»
چون این شخص نامبرده قصد حرکت نمود، برای نصرت حسین پیش از حرکت، خبر شهادت او به وی رسید و از عدم توفیق خود نالید.
منذر بن جارود نامه و رسول امام را نزد عبیداللَّه‌بن زیاد آورد و می‌ترسید که مبادا این نامه دسیسه‌ای باشد از طرف خودِ ابن زیاد برای امتحان او، و بحریه دختر منذر همسر عبیداللَّه بن زیاد بود. عبیداللَّه بن زیاد فرستاده حسین را به دار زد، بر منبر رفت، سخنرانی کرد و اهل بصره را برای مخالفت و آشوب تهدید کرد. آن شب را خوابید و صبح برادرش عثمان را نائب خویش کرد و شتابانه به کوفه روانه شد.
طبری گوید: هشام گفت که: «ابومخنف برای من از صقعب بن زهیر از ابی‌عثمان نهدی روایت کرده است که حسین علیه السلام با یکی از وابستگان خود به نام سلیمان به رؤسای پنج بخش بصره و اشراف آن به یک مضمون نامه نوشت و برای مالک‌بن مسمع بکری، احنف‌بن قیس و منذربن جارود و مسعودبن عمرو و قیس بن هیثم و عمربن عبداللَّه‌بن معمر فرستاد، بدین مضمون:
«اما بعد، به راستی خدا محمد را بر خلق خویش برگزید و به نبوت گماشت و به رسالت اختیار کرد. سپس اورا نزد خود برد درحالی که حق نصیحت را به بندگان او ادا کرد و وظیفه رسالت را انجام داد و ما خاندان و اولیا و اوصیا و ورثه او بودیم. از همه مردم به جانشینی او شایسته تر بودیم. قوم ما در این موضوع خود را از ما جلو انداختند و ما به ناچار رضا دادیم، تفرقه را برداشتیم و عافیت را دوست داشتیم. با آن که می‌دانستیم این حق از آن ماست و از دیگران بدان شایسته‌تریم، من فرستاده خود را با این نامه نزد شما فرستادم و شما را به کتاب خدا و روش پیغمبرش دعوت می‌کنم. روش پیغمبر از میان رفته است و بدعت زنده شده. اگر از من بشنوید و مرا اطاعت کنید، شما را به راه راست رهبری کنم. والسلام علیکم ورحمة اللَّه وبرکاته.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 210
فأرسل یزید عمر بن سعد بن أبی وقّاص إلی ابن زیاد- کان فی البصرة- مع کتاب یأمره علی الرّحیل إلی الکوفة، ولا یدع من بنی علیّ إلّاقتله.
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 335
ولمّا بلغ ذلک یزید، استشار ذویه فیمَن یولِّیه، فأشار علیه سرحون «1» مولی أبیه بعبیداللَّه بن زیاد، وأخرج إلیه عهد أبیه فیه، فولّاه وکتب إلیه بولایة المصرین «2» مع مسلم بن عمرو الباهلیّ، فسار مسلم حتّی ورد «3» البصرة.
وقد کان الحسین علیه السلام کتب إلی أهل البصرة مع مولاه سلیمان «4»، فصلبه عبیداللَّه وتهدّد
__________________________________________________
و این به هر کدام از اشراف رسید، خواند و نهان کرد، جز منذربن جارود که به گمانش از ترس آن که مبادا از دسیسه خود عبیداللَّه باشد، آن نامه را با پیک، شب همان روزی که ابن‌زیاد می‌خواست به کوفه رود، نزد او آورد و برای او خواند و او هم پیک را پیش داشت و گردنش را زد.
عبیداللَّه بالای منبر بصره رفت، حمد و ثنای خدا نمود و گفت: «اما بعد، شتر مست با من برابر نیست و از آواز مشک خالی نگریزم. من خود عذاب دشمن خویشم و زهر کشنده ستیزه‌جویانم (هر کس با قبیله قاره مسابقه تیراندازی کند، با آن‌ها عدالت کرده)، یعنی کلوخ انداز را پاداش سنگ است. ای اهل بصره! امیر المؤمنین مرا ولایت کوفه داده و فردا بدان‌جا بیرون شوم و من عثمان‌بن زیادبن ابی‌سفیان را بر شما خلیفه خود نمودم. مبادا مخالفت کنید و آشوبگری نمایید. بدان خدایی که معبودی جز او نیست، اگر از مردی خلافی سر زند، اورا و معرف و سرپرستش را می‌کشم. حاضران مسؤول غائبان می‌شناسم تا به استقامت گرایید و در میان شما مخالف و ناراحت‌کننده‌ای برای من نماند. من زاده زیادم و از هر کس قدم بر زمین نهد، به او شبیه‌ترم. نه به خال مانندم و نه به عم.»
سپس از بصره سوی کوفه رفت و برادرش عثمان به جای خود نهاد.
ترجمه: پانصد کس از بصریان را برای همراهی خود انتخاب کرد. عبداللَّه بن حارث بن نوفل و شریک اعور از شیعیان علی علیه السلام در میان آن‌ها بودند.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 35، 36- 38، 39
(1)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: أو سرجون الرّومی النّصرانیّ].
(2)- [وسیلة الدّارین: البصرة والکوفة].
(3)- [وسیلة الدّارین: وصل].
(4)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: المکنّی بأبی رزین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 211
النّاس، وخلف مکانه أخاه عثمان، وخرج إلی الکوفة. وأخرج معه شریک بن الأعور «1» ومسلم بن عمرو وجماعة من خاصّته، فساروا، فجعل شریک یتساقط «2» فی الطّریق لیعرج إلیه عبیداللَّه، فیقیم علیه، فیبادر «3» الحسین علیه السلام الکوفة قبل دخولهم، فیتمکّن من النّاس.
ولکن الحسین لم یکن خرج من مکّة کما ظنّ شریک، وعبیداللَّه لم یعرج علی شریک کلّما سقط کما زعم. فدخل الکوفة قبل أصحابه.
السّماوی، إبصار العین،/ 42/ مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 272- 273؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 236
أقول: روی السّیِّد فی اللّهوف ما ملخصه: أنّ الحسین قد کتب إلی جماعة من أشراف البصرة کتاباً مع بعض موالیه یدعوهم فیه إلی نصرته ولزوم طاعته، منهم یزید بن مسعود النّهشلی، والمنذر بن الجارود. وأمّا یزید بن مسعود فإنّه جمع بنی تمیم وبنی حنظلة وبنی سعد، فوعظهم وحثّهم علی الجهاد فی خدمة سلطان المعاد علیه السلام. فأمّا بنو تمیم وبنی حنظلة فلبّوه بالإجابة، وأنعموا بحسن الإطاعة، وأمّا بنو سعد فاستمهلوا حتّی یتشاوروا.
فکتب إلی الحسین علیه السلام بالواقعة، وتجهّزوا للخروج إلیه علیه السلام، فلم یتیسّر لهم الوصول إلّا بعد السّانحة. فلمّا سمعوا الواعیة، جزعوا من انقطاعهم عنه صلوات اللَّه علیه.
وأمّا المنذر بن الجارود فإنّه جاء بالکتاب والرّسول إلی ابن زیاد مخافة أن یکون الکتاب دسیساً منه أخزاه اللَّه، وکانت بنته زوجة لعبیداللَّه، فأخذ الرّسول، فصلبه، ثمّ صعد المنبر، فخطب وتوعّد أهل البصرة علی الخلاف وإثارة الأرجاف، ثمّ بات اللّیلة.
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: وکان شریک من المخلصین فی الولاء لأهل البیت].
(2)- «یتساقط» أی یقیم المکان بعد المکان من المرض.
(3)- [وسیلة الدّارین: فیتبادر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 212
فلمّا أصبح، استناب علیهم أخاه عثمان بن زیاد، وأسرع هو إلی الکوفة.
القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 133

فقدم الکوفة قبل أن یقدم الحسین علیه السلام.
ابن قتیبة، الإمامة والسّیاسة، 2/ 4/ مثله البیهقی، المحاسن والمساوئ،/ 50
وخرج الحسین بأهله وولده، وبلغ الخبر عبیداللَّه بن زیاد وهو بالبصرة، فهمّ إلی الکوفة.
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 240
حتّی دخل الکوفة، وعلیه عمامة سوداء وهو متلثّم «1»، والنّاس قد بلغهم إقبال الحسین علیه السلام إلیهم، فهم ینتظرون قدومه، فظنّوا حین رأوا عبیداللَّه أ نّه الحسین علیه السلام، فأخذ لا یمرّ علی جماعة من النّاس إلّاسلّموا علیه وقالوا: مرحباً بک یا ابن رسول اللَّه، قدمت خیر مقدم. فرأی من تباشرهم بالحسین علیه السلام ما ساءه، فقال مسلم بن عمرو- لمّا أکثروا-:
تأخّروا، هذا الأمیر عبیداللَّه بن زیاد.
وسار حتّی وافی القصر باللّیل ومعه جماعة قد التفّوا به لا یشکّون أ نّه الحسین علیه السلام، فأغلق النّعمان بن بشیر علیه وعلی خاصّته، فناداه بعض مَنْ کان معه لیفتح «2» لهم الباب «2»، فاطّلع علیه النّعمان وهو یظنّه الحسین علیه السلام، فقال: أنشدک اللَّه إلّاتنحّیت، واللَّه ما أنا بمسلّم إلیک أمانتی، وما لی فی قتالک من أرب. فجعل لا یکلِّمه، ثمّ أ نّه دنا وتدلّی النّعمان من شرف القصر، فجعل یکلّمه، فقال: افتح، لا فتحتَ، فقد طال لیلک. وسمعها «3» إنسان
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة: ملتثم].
(2- 2) [الدّمعة: علیه].
(3)- [الدّمعة: سمعه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 213
خلفه، فنکص إلی القوم الّذین اتّبعوه من أهل الکوفة علی أ نّه الحسین علیه السلام، فقال:
یا قوم! ابن مرجانة والّذی لا إله إلّاغیره، ففتح له النّعمان، فدخل، وضربوا الباب فی وجه النّاس، وانفضّوا.
فأصبح «1»، فنادی فی النّاس الصّلاة جامعة. فاجتمع النّاس، فخرج إلیهم، فحمد اللَّه وأثنی علیه، «2» ثمّ قال: أمّا بعد، فإنّ أمیر المؤمنین یزید ولّانی مصرکم، وثغرکم وفیئکم، وأمرنی بإنصاف مظلومکم، وإعطاء محرومکم، والإحسان إلی سامعکم ومطیعکم، «3» کالوالد البرّ، وسوطی وسیفی علی مَنْ ترک أمری، وخالفَ عهدی، فلیتّق امرؤ علی نفسه «الصّدق ینبی عنک لا الوعید» «2». ثمّ نزل وأخذ العرفاء والنّاس أخذاً شدیداً، فقال:
اکتبوا لی «4» العرفاء ومَنْ فیکم من طلبة أمیر المؤمنین، ومَنْ فیکم من أهل الحروریّة، وأهل الرّیب الّذین شأنهم الخلاف والنّفاق والشّقاق. فمَنْ یجی‌ء لنا بهم فبری‌ء، ومَن لم یکتب لنا أحداً فلیضمن لنا مَنْ «5» فی عرافته «6» أن لا یخالفنا منهم مخالف، ولا یبغی علینا منهم باغ، فمَنْ لم یفعل برئت منه الذِّمّة، وحلال لنا دمه وماله، وأ یّما عریف وجد فی عرافته من بغیة أمیر المؤمنین أحد لم یرفعه إلینا صُلب علی باب داره، والغیت تلک
__________________________________________________
(1)- [فی العیون مکانه: وخرج من الغد حتّی دخل الکوفة لیلًا وأوهم أ نّه الحسین علیه السلام، دخلوا من جهةالبادیة فی زیّ أهل الحجاز، وکلّما اجتاز بجماعة یسلّم علیهم فیفرحون ویقولون: مرحباً یابن رسول اللَّه ظنّاً منهم أ نّه الحسین. فلمّا أصبح ...].
(2- 2) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 58].
(3- 3) [العیون: وبالشّدّة علی مریبکم وعاصیکم «إلی أن قال:» فأبلغوا هذا الرّجل الهاشمیّ مقالتی‌لیتّق غضبی، ثمّ نزل وأخذ العرفاء والنّاس أخذاً شدیداً].
(4)- [فی ط مؤسّسة آل البیت: إلی، والدّمعة: إلیّ].
(5)- [لم یرد فی الدّمعة، وفی ط مؤسّسة آل البیت: ما].
(6)- [زاد فی الدّمعة: من بغیة أمیرالمؤمنین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 214
العرافة من العطاء «3».
المفید، الإرشاد، 2/ 40- 42/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 208- 209؛ المیانجی، العیون العبری،/ 37- 38
فلم یزل یسیر حتّی بلغ قریباً من الکوفة، ثمّ نزل «1»، فلمّا أمسی «2» وجاء اللّیل «2» دعا بعمامة سوداء، فاعتجر «3» بها متلثّما. ثمّ تقلّد سیفه، وتوشّح قوسه، «2» وتنکّب کنانته «2»، وأخذ فی یده قضیباً، واستوی علی بغلة «4» له شهباء، ورکب أصحابه، وسار «4» حتّی دخل الکوفة من طریق البادیة؛ وذلک فی لیلة مقمرة، والنّاس یتوقّعون «5» قدوم الحسین؛ «2» فجعلوا ینظرون إلیه وإلی أصحابه وهو فی ذلک یسلّم علیهم «2»؛ وهم لا یشکّون فی «6» أ نّه الحسین ابن علیّ، فهم یمشون بین یدیه ویقولون: مرحباً بک یا ابن رسول اللَّه، قدمت خیر مقدم.
فرأی عبیداللَّه من «7» تباشیر النّاس «7» ما ساءه، فسکت ولم یکلّمهم «2» ولا ردّ علیهم شیئاً «2»، فتکلّم مسلم بن عمرو الباهلیّ، فقال: إلیکم عن الأمیر یا ترابیّة، فلیس هذا من تظنّون، هذا الأمیر «6» عبیداللَّه بن زیاد. فتفرّق النّاس عنه، وتحصّن النّعمان بن بشیر «8» منه وهو یظنّ أ نّه الحسین «8»، فجعل یناشده اللَّه والفتنة، وهو ساکت من وراء الحائط.
ثمّ قال له: افتح الباب «9» لعنک اللَّه «9»، فسمعها جماعة، فقالوا «10»: ابن مرجانة واللَّه، ففتحوا «11» الباب وتفرّق النّاس.
ونودی بالصّلاة جامعة، فاجتمع النّاس، فخرج ابن زیاد وقام خطیباً، فقال: إنّ
__________________________________________________
(1)- [فی تسلیة المجالس مکانه: فلمّا وصل قریب الکوفة نزل ...].
(2- 2) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(3)- [تسلیة المجالس: فاعتمّ].
(4- 4) [تسلیة المجالس: بغل له، ورکب معه أصحابه وأقبل].
(5)- [تسلیة المجالس: متوقّعون].
(6)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(7- 7) [تسلیة المجالس: إرادة النّاس بالحسین].
(8- 8) [تسلیة المجالس: وهو یظنّه الحسین].
(9) (9) [تسلیة المجالس: علیک لعنة اللَّه].
(10)- [تسلیة المجالس: فصاحوا].
(11)- [تسلیة المجالس: وفتح].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 215
أمیر المؤمنین ولّانی مصرکم وثغرکم، وأمرنی بإنصاف مظلومکم «1»، وإعطاء محرومکم، والإحسان إلی سامعکم، والشّدّة علی مریبکم، وأنا متّبع أمره، ومنفّذ فیکم عهده، وأنا لمحبّکم ومطیعکم کالوالد البرّ «2»، وسیفی وسوطی علی من ترک أمری.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 199- 200/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 180- 181
فأقبل عبیداللَّه فی وجوه أهل البصرة حتّی قدم المدینة متلثّماً، فلا یمرّ علی مجلس من مجالسهم فیسلّم علیهم إلّاوقالوا: علیک السّلام یا ابن بنت رسول اللَّه، وهم یظنّون أ نّه الحسین بن علیّ علیهما السلام، حتّی نزل بالقصر.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 115
فلمّا قاربها نزل حتّی أمسی، ثمّ دخلها لیلًا، فظنّ أهلها أ نّه الحسین علیه السلام، فتباشروا «3» بقدومه، ودنوا منه. فلمّا عرفوا أ نه ابن زیاد، تفرّقوا عنه، فدخل قصر الإمارة وبات فیه إلی الغداة، ثمّ خرج وصعد المنبر وخطبهم وتوعّدهم علی معصیة السّلطان، ووعدهم مع الطّاعة بالإحسان «4». «5»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 44- 45/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 208؛ القزوینی، تظلم الزّهراء،/ 133
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: المظلوم منکم].
(2)- [تسلیة المجالس: البارّ].
(3)- [المطبوع: فباشروا].
(4)- [الدّمعة: الإحسان].
(5)- چون نزدیک کوفه رسید، از مرکب فرود آمده و صبر کرد تا شب فرا رسید. شبانه داخل کوفه گردید و مردم‌کوفه چنین گمان‌کردند که حسین علیه السلام تشریف آورده. لذا از مقدمش خوشحال شده و اطرافش را گرفتند. همین که شناختند ابن‌زیاد است، از گردش پراکنده شدند. ابن‌زیاد به کاخ فرمان‌داری رفت و تا صبح آن‌جا بود. صبح بیرون آمده، بر منبر رفت و خطبه خواند و از سرپیچی از فرمان حکومت وقت، آنان را ترساند و وعده‌های نیکی به فرمانبرداری داد.
فهری، ترجمه لهوف،/ 45
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 216
فقدم الکوفة، ورأی ما النّاس علیه، فخطبهم وحثّهم علی طاعة یزید بن معاویة. «1»
أبو الفداء، التّاریخ، 1/ 189
__________________________________________________
(1)- و چون بعد از قطع مسافت قریب به کوفه رسید، چندان توقف کرد تا آفتاب غروب کرد. بعد از آن به روایتی بر سپاه سبقت گرفته و با یک غلام به شهر درآمد و بر شتری نشسته و طیلسان بر سر افکنده. چون در آن اوان خبر توجه امیرالمؤمنین حسین در کوفه شیوع یافته بود. مردم کوفه که اورا می‌دیدند، به تصور آن که امام حسین است، می‌گفتند که: «مرحباً بک یا ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم! قدمت خیر مقدم» و او خاموشی را شعار خود ساخته و با کس سخن نمی‌گفت و به تعجیل می‌راند تا به درسرای سلطان رسید.
در آن ساعت که قریب به نماز خفتن بود، درسرای را بسته یافت؛ چه نعمان‌بن بشیر والی کوفه بنابر قدوم امیرالمؤمنین حسین، چون نماز شام شدی در کوشک ببستی و یکی از معتمدان را به پاسبانی تعیین کردی. چون ابن‌زیاد به در قصر رسید و نعمان‌بن بشیر را خبر شد، به بام کوشک آمده و شخصی را بدان هیأت دید. بنابر آن که پنداشت که امام حسین است، گفت: یا ابن رسول اللَّه! بازگرد و در هیچ فتنه سعی منمای که یزید این شهر به تو نگذارد و امشب به جای دیگر فرود آی تا فردا ببینم که مهم به کجا منجر می‌شود. و اهل کوفه نعمان را دشنام داده و گفتند که در باز کن که فرزند پیغمبر است، و نعمان همچنان امتناع می‌نمود.
چون عبیداللَّه دانست که نعمان به‌توهم آن که اورا می‌پندارد، امام حسین است که در باز نمی‌کند، طیلسان از سر برداشته و گفت که: «لعنت بر تو باد! در بگشای.»
نعمان و مردم اورا شناخته، آن یک در باز کرد و اینان پراکنده شدند. عبیداللَّه به قصر امارت در رفته و سپاه او جوق جوق متعاقب یکدیگر درآمدند.
احمدبن اعثم کوفی گوید که چون عبیداللَّه‌بن زیاد نزدیک به کوفه رسید، توقف نمود تا یک دو ساعت از شب گذشت. پس عمامه سیاه درسر بسته و شمشیر حمایل کرده و کمان در بازو افکنده. کیش و قربان دربست و قضیبی در دست و بر استری نشسته و با اصحاب و خدم و حشم روان شد. از راه بیابان به کوفه درآمد و آن شب ماهتاب روشن می‌تافت و مردم کوفه در حساب داشتند که امام حسین رضی الله عنه خواهد رسید. چون کوکبه دیدند که در شهر درآمد، پنداشتند که امام حسین است. فوج فوج می‌آمدند و بر وی سلام کرده، می‌گفتند: «مرحباً بک یا ابن رسول اللَّه! قدمت خیر مقدم» و عبیداللَّه جواب سلام ایشان داده و دیگر هیچ نمی‌گفت. آن‌گاه مسلم بن عمرو الباهلی یکی را گفت که این عبیداللَّه است نه حسین رضی الله عنه و چون مردمان کوفه را کیفیت حال معلوم شد، متفرق گشتند. و عبیداللَّه در قصر امارت فرود آمد عظیم خشمناک و آن شب هیچ سخن نگفت و هیچ کس را نطلبید.
آورده‌اند که روز دیگر عبیداللَّه حکم کرد تا در اسواق ندا در دادند که مردم به مسجد جامع درآیند-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 217
__________________________________________________
و خلقی عظیم در مسجد مجتمع شده. عبیداللَّه نیز آن‌جا رفت و بر منبر برآمده و بعد از حمد و ثنای باری تعالی گفت که: «ای اهل کوفه! امیر شما شهر شما را به من تفویض نموده و فرموده که در میان شما شیوه نصفت و معدلت مرعی دارم و داد ظالم از مظلوم بستانم و با هر که از دار انقیاد و اطاعت درآید، احسان و امتنان به جای آرم و هر که تمرد و عصیان ورزد، سزای او بدهم. بدانید که من نسبت به مطیع و موافق شما، همچو پدر مهربانهم نسبت به متمرد و مخالف شما مانند سم قاتل و معلوم شما باد که من مثال امیر را به امتثال تلقی نموده و از بصره به کوفه آمدم تا آنچه فرموده است، به اتمام رسانم و اوامر و نواهی اورا به انقیاد و امتناع مقرون گردانم. ان شاء اللَّه.»
عبیداللَّه امثال این کلمات گفته، از منبر فرود آمد و به قصر امارت رفت. احمدبن اعثم گوید که روز دیگر عبیداللَّه از خانه بیرون آمد و نه به هیأت و حالت روز اول و مردم را در مسجد جمع کرده، بر منبر برآمد و بعد از سپاس و ستایش خداوند عز وعلا گفت: «اما بعد، در امارت شدتی باید بی‌عنف، و لینتی باید بی‌ضعف تا بدان قیام توان نمود و عادت من آن است که بی‌گناه را به جای گناه‌کار نگیرم و حاضر را به عوض غایب عقوبت نکنم و دوست را به بدل دوست مؤاخذه ننمایم.»
اسد بن عبیداللَّه از میان انجمن برپای خاسته و گفت: «ایها الامیر! خدای تعالی می‌فرماید که «ولا تزر وازرة وزر اخری» مرد را به تخت آزمایند و اسب را به تک، بر ما بیش از آن نباشد که هرچه فرمایی بدان قیام نمائیم و اشارت امیر را به جان و دل قبول کنیم.» عبیداللَّه دربرابر هیچ نگفت و از مسجد بیرون آمده و به دارالاماره شتافت.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 119- 121
چون بی‌وفایان اهل کوفه منتظر قدوم امام مظلوم بودند، در شبی که ابن زیاد لعین داخل کوفه شد، گمان کردند که آن حضرت است. پس فوج فوج به استقبال می‌شتافتند و سلام می‌کردند و می‌گفتند: «خوش آمدی ای فرزند رسول خدا!» و اظهار فرح و شادی می‌کردند. چون آن ملعون دهان خود را بسته بود، اورا نمی‌شناختند و آن ملعون از سخنان ایشان به خشم می‌آمد تا آن که مسلم‌بن عمرو بانگ زد بر ایشان و گفت: «دور شوید که این عبیداللَّه پسر زیاد است.»
چون مردم دانستند که آن ملعون است، پراکنده شدند تا آن که به پای قصرالاماره کوفه رسید و در کوبید. نعمان گمان کرد که حضرت امام حسین علیه السلام است که تشریف آورده. بر بالای قصر برآمد و گفت: «تورا به خدا سوگند می‌دهم که دور شوی و متعرض من نگردی، آنچه به من سپرده‌اند، به اختیار خود به تو نمی‌دهم و با تو در مقام مقاتله درنمی‌آیم.»
چون ابن‌زیاد این سخنان را شنید، بر نعمان بانگ زد که: «در را بگشا.»
نعمان صدای اورا شناخت و در را گشود. مردم از آمدن او خائف گردیده و پراکنده شدند. چون صبح شد، منادی او در کوفه ندا کرد که اهل کوفه جمع شوند. چون جمع شدند، بیرون آمد و خطبه خواند و گفت:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 218
قال ابن نما: فلمّا أشرف علی الکوفة، نزل حتّی أمسی لیلًا، فظنّ أهلها أ نّه الحسین، ودخلها ممّا یلی النّجف، فقالت: اللَّه أکبر ابن رسول اللَّه وربّ الکعبة، فتصایح النّاس، فقالوا: إنّا معک أکثر من أربعین ألفاً، وازدحموا علیه حتّی أخذوا دابّته، وظنّهم أ نّه الحسین علیه السلام.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 219
فعلم یزید بخروج الحسین، فأرسل إلی عبیداللَّه بن زیاد والیه علی الکوفة، یأمره بطلب مسلم وقتله.
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 205
فلمّا وصل الکوفة وهو متلثّم وبیده قضیب من خیزران، وأصحابه حوله، فلا یمرّ بملأ إلّا سلّم علیهم بالقضیب، وهم یظنّون أ نّه الحسین، لأنّهم یتوقّعون قدومه. فلمّا دخل قصر الإمارة علموا أ نّه ابن زیاد، وقال للنّعمان: حفظت نفسک، وضیّعت مصرک، فخطب علی المنبر یذکر أنّ یزید ولّاه وأوصاه بالإحسان إلی المُحسن، والتّجاوز عن المسیئ، والنّاس ینظر بعضهم إلی بعض ویقولون: ما لنا وامتناع السّلطان، فنقضوا بیعة الحسین رضی الله عنه وبایعوا ابن زیاد. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 335
__________________________________________________
«یزید مرا والی شهر شما گردانید و سر حد شما را به من سپرده و مرا امر کرده است که مطیعان را نوازش نمایم و مخالفان را به تازیانه و شمشیر تأدیب کنم و از مخالفت خلیفه و عقوبات او حذر نمائید.»
پس از منبر فرود آمد، رؤسای قبائل و محلات را طلبید و مبالغه و تأکید نمود که: «هر که را گمان برید در محله و قبیله خود که با یزید در مقام خلاف و نفاق‌اند، باید که نام ایشان را بنویسید و به من عرض نمایید و هرگاه ظاهر شود که چنین کسی در قبیله و محله شما بود، مرا بر حال او مطلع نگردانیده باشید، خون و مال شما بر من حلال خواهد بود.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 611
(1)- نیرنگ ابن زیاد
این وقت ابن زیاد جامه سفید درپوشید و عمامه سیاه بر سر بست و لثامی چون لثام حسین بن علی علیهما السلام استوار کرد و طیلسانی 1 از فرق سر فرو گذاشت. شمشیری حمایل ساخت و کمانی به بازو انداخت و کنانه‌ای انباشته با تیر بر میان بست. بر استری شهبا برنشست و قضیبی به دست کرد و طریق کوفه پیش داشت. آن مسافت را همواره به سرعت درمی‌نوردید تا روز جمعه هنگام نماز دیگر به ظاهر کوفه رسید.
پس پیاده شد و مردمِ او نیز پیاده شدند و لختی بیارمیدند. از آن سوی، مردم شهر را آگهی رسید که-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 219
__________________________________________________
گروهی در بیرون کوفه فرود آمده‌اند. مگر توقف کوفه کرده‌اند و از فرسایش 2 راه آسایشی خواسته‌اند، این نیست مگر جیش حسین‌بن علی. پس اهل کوفه مرد و زن در کوی و برزن 3، انجمن شدند و چشم به راه می‌گماشتند و انتظار قدوم حسین می‌داشتند.
اما عبیداللَّه‌بن زیاد در بیرون کوفه ببود تا دو ساعت از شب سپری شد. پس برخاست و برنشست و مردم او جماعتی بر مقدمه رفتند و گروهی یمین و شمال اورا گرفتند. این شب چنان از نور ماهتاب جهان روشن بود که گفتی در سایه آفتاب می‌روند و مردم از راه و بیراه پذیره او را شتاب می‌گرفتند و می‌گفتند: «اینک حسین بن علی است» و بر گرد باره 4 او فراهم می‌شدند و دم بارگی 5 را فرا می‌گرفتند و می‌گفتند: «مرحبا یا ابن رسول اللَّه!»
زنی بانگ برداشت که: «اللَّه اکبر! سوگند به‌خداوند کعبه که این‌پسر رسول خداست.» مردمان یکدیگر را صیحه می‌زدند و دور هم می‌آوردند و می‌گفتند: «یا ابن رسول اللَّه! اینک ما چهل هزار تن تورا به امامت برداشته‌ایم و سر و جان در راه تو گذاشته‌ایم.» از این کلمات پوست بر تن عبیداللَّه زندان می‌گشت و موی بر اندامش زحمت پیکان می‌داد و با مردم جز به جواب سلام، سخن نمی‌کرد و طی مسافت می‌نمود.
چون به‌نزدیک دار الاماره رسید، خبر به نعمان بن بشیر بردند که: «چه آسوده نشسته‌ای؟ اینک حسین ابن علی است که از راه درمی‌رسد.»
نعمان نگاهبانان را بفرمود تا دار الاماره را دربستند و نیمی از فرازباره 6 و نیمی از پس در نشستند.
در این وقت عبیداللَّه فرا رسید و مردم کوفه گرد اورا فرو گرفتند و بانگ درافکندند که: ای نعمان! در بر روی پسر رسول خدای بگشای.» و اورا شتم کردند و فحش گفتند. نعمان بر لب بام آمد و سر فروداشت.
فقال: «یا ابن رسول اللَّه! أنشدک اللَّه إلّاتنحّیت، واللَّه ما أنا بمسلّم إلیک أمانتی، ومالی فی قتالک من إرب.»
گفت: «ای پسر رسول‌خدا! به‌خدای سوگند می‌دهم که از فتح این‌باب دست‌بازدار و به جای دیگر فرود آی. قسم با خدای، این سرای را که با من سپرده‌اند، تسلیم نکنم و دوست‌ندارم که با تو طریق مقاتلت سپارم.»
ورود ابن‌زیاد به دارالاماره
این وقت عبیداللَّه لثام بگشود و آغاز سخن نمود و گفت: «یا نعمان! در بگشای که شب به دراز کشید.»
یک تن از مردم کوفه بانگ اورا شنید و بشناخت و واپس دوید و گفت:
«یا قوم! ابن مرجانة والّذی لا إله غیره.»
«قسم به آن کس که جز او خدایی نیست، اینک پسر مرجانه است.»
مسلم بن عروه باهلی نیز بانگ برداشت که: «هان ای مردم کوفه! دور شوید، اینک عبیداللَّه زیاد است.»
مردمان سربرتافتند، یکدیگر را درنوشتند، درگذشتند و ابن‌زیاد را همی بد گفتند و لعن کردند. از آن سوی نعمان بن بشیر در بگشاد و ابن زیاد را دربرد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 220
__________________________________________________
خطبه ابن زیاد در کوفه
عبیداللَّه آن شب را به روز آورد و بامداد فرمود تا ندا در دادند: «الصّلاة جامعة»، و مردمان در مسجد جامع مجتمع شدند. پس عبیداللَّه زیاد از سرای بیرون شد و به مسجد آمد و بر منبر صعود داد و خدای را ثنا گفت و رسول را درود فرستاد.
[سپس متن عربی را ذکر می‌کند که ما آن را در الإرشاد ذکر کردیم]
گفت: «دانسته باشید که یزید مرا فرمانروا ساخت بر شهر شما، حدود و ثغور شما و غنایم شما، و مأمور ساخت که داد مظلوم را بستانم و عطای محروم را برسانم و مردم فرمانبردار و طاعت‌دار را چون پدر مهربان مورد بذل و احسان فرمایم. تازیانه و شمشیر من خاص کسی است که امر مرا مخالفت کند و عهد مرا بشکند. لاجرم مردم باید از بی‌فرمانی من بر جان خویش بترسند.» آن‌گاه گفت: «کردار به کار آید نه گفتار. عدوی عنید را به احسام حدید دفع توان داد نه با وعید و تهدید.» آن‌گاه گفت:
«فأبلغوا هذا الرّجل الهاشمیّ مقالتی لیتّقی غضبی.»
یعنی: «مسلم بن عقیل را بیاگاهانید که از خشم من بپرهیزد.»
این بگفت و از منبر به زیر آمد و به سرای خویش باز شد و کارداران خویش را که معتمد و مؤتمن می‌دانست، پیش خواند و بفرمود تا عرفا و نقبای شهر را حاضر کردند و هر عریفی 7 را چندان که از مردم و محلات در عهده عرافت اوست، جریده نمودند 8. حکم‌داد که هر عریفی در سکنه محال خویش، از اهل‌حروریه 9 و آنان که به راه شقاق و نفاق می‌روند و آن کسی را که از مخالفین یزید می‌شناسند، به نام و نشان بنویسند.
پایندانی 10 و ضمانت بر ذمت عریف است که نام هیچ یک از مخالفین را پوشیده ندارد. همانا چون مخالفی از حوزه عرافت عریفی آشکار شود و بر خصمی ما بیرون آید وجیبه 11 عریف را قطع کنم و اورا بر سرایش به دار زنم و جان و مالش را به هدر خوانم و بر قتل و سبی بازماندگانش حکم رانم. بدین منوال عرفا و نقبا را مأخوذ داشت و این مواثیق ممهد و مشید 12 ساخت.
«وأمر منادیه ینادی فی قبائل العرب أن: اثبتوا علی بیعة یزید بن معاویة قبل أن یبعث إلیکم من الشّام رجالًا یقتلون رجالکم ویسبون حرمکم.»
یعنی: «فرمان داد تا منادیان او در تمام قبایل عرب ندا در دادند که: ایهاالناس! بیعت یزید را خوارمایه مشمارید و متابعت اورا دست بازمدارید. از آن پیش که لشگر شام بر شما بتازد، مردان شما را عرضه شمشیر سازد و زنان شما را اسیر گیرد.»
مردم کوفه چون این کلمات دهشت‌انگیز شنیدند و این تهدید و تهویل نگریستند، با یکدیگر گفتند: «ما را چه افتاده؟ که با خداوند سریر خلافت مخالفت آغازیم و خویشتن را به تهلکه دراندازیم.»
بیعت حسین را بشکستند و به متابعت یزید پیوستند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 221
فظنّ النّاس أ نّه الحسین علیه السلام لتشبّهه به لباساً وتلثّمه. فدخل القصر، والنّعمان «1» یظنّه الحسین، والنّاس تقول له: مرحباً یا ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وتتبعه. فسدّ النّعمان باب «1» القصر، فصاح به: افتح، لا فتحتَ «2»، فعرفه وفتح الباب، وعرف النّاس «3» کلمة عبیداللَّه.
فانکفأوا «4» «3» وانکفّوا، وبات مسلم والنّاس حوله. «5»
السّماوی، إبصار العین،/ 42- 43/ مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 273؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 236
__________________________________________________
1. طیلسان: یک نوع شنلی بود که اشراف روی لباس می‌پوشیدند.
2. فرسایش: فرسودن، فرساییدن و با پای کوبیدن.
3. برزن: کوچه، محله، بیابان.
4. باره: دوست، قلعه، حصار.
5. بارگی: اسب و یا سایر چارپایان.
6. فرازباره: از بالای دیوار یا عمارت استانداری.
7. عریف: آن که اهل محل و یا افراد قبیله را می‌شناسد و از کار و بار آنان، آگاهی کامل دارد کدخدای.
8. جریده نمودند: در دفتر نوشتند.
9. حروریه (بر وزن ضروریه): یعنی خوارج.
10. پایندانی: ضمانت و تعهد کردن.
11. وجیبه (بر وزن وظیفه): مواجب، حقوق.
12. مشید: محکم و استوار.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 56- 60
(1- 1) [وسیلة الدّارین: بباب].
(2)- [ذخیرة الدّارین: لا أفلحت].
(3- 3) [وسیلة الدّارین: من کلمته أ نّه عبیداللَّه بن زیاد، فتفرّقوا].
(4)- [ذخیرة الدّارین: فاکفئوا].
(5)- با مسلم بن عمرو باهلی و حشم و خاندانش وارد کوفه شد، عمامه سیاهی بر سر داشت و گونه‌های خود را بسته بود. چون مردم در انتظار ورود امام حسین بودند، گمان بردند که عبیداللَّه همان حسین است. بر هر جمعی که می‌گذشت، بر او سلام می‌دادند و می‌گفتند: «خوش آمدی ای پسر رسول خدا!» و به اندازه‌ای خوش‌برخوردی به نام حسین با او شد که اورا بد آمد.
چون بسیار دنبال او افتادند، مسلم‌بن عمرو گفت: «عقب بروید این امیر عبیداللَّه بن زیاد است.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 222
__________________________________________________
شبانه با جمع زیادی که گمان داشتند حسین است، تا پشت قصر دار الاماره رفت و نعمان بن بشیر در را به روی او و همراهانش بسته بود و یکی از همراهانش فریاد کرد: «در را بگشا.» نعمان به گمانش که حسین می‌خواهد وارد شود، گفت: «تورا به خدا دور شو، به خدا من امانت خود را به تو ندهم و نیازی هم به جنگ با تو ندارم.» و او با وی سخن نمی‌گفت تا او نزدیک شد و نعمان از کنگره سرازیر شد و به او گفت: «در را باز کن، می‌خواهم هرگز باز نکنی.»
کسی که دنبالش بود، شنید و نزد کسانی که به حساب حسین علیه السلام دنبالش افتاده بودند، عقب‌گرد کرد و گفت: «ای مردم! به خدایی که جز او معبوی نیست، این زاده مرجانه است.»
مسعودی گوید: و می‌دانستند که پسر مرجانه است اورا سنگ‌باران کردند، ولی از دست آن‌ها به‌در رفت (د). نعمان در را به رویش گشود و وارد شد و آن را به مردم بستند و مردم پراکنده شدند.
صبح که شد، بانگ به صلاة جامعه دادند و مردم جمع شدند و میان آن‌ها آمد و حمد و ثنای خدا کرد و گفت: «اما بعد، به راستی امیر المؤمنین مرا والی شهر شما کرده است و مرز و دارایی شما را به من سپرده و دستور داده تا داد مظلومان را بگیرم و به محرومان ببخشم و به فرمانبران نیکی کنم و به مشکوکان و عاصیان شما سخت‌گیری‌کنم. من دستور اورا درباره شما پیروی‌کنم و فرمانش را اجرا کنم. نسبت به‌نیکان و فرمانبران شما پدری مهربانم و تازیانه و شمشیرم بر آن که نافرمانی کند و خلاف دستورم عمل کند، حکم‌فرما است. هر کس از خود بترسد، راستیِ تورا خبردار می‌کند نه تهدید.»
در روایت دیگر دنبال گفتارش آمده که: «به این مرد هاشمی گفتار مرا برسانید تا از خشم من برحذر باشد.» مقصودش از هاشمی مسلم بن عقیل بود.
از منبر فرودآمد، (ارشاد) کدخدایان ونمایندگان‌مردم سخت به‌مؤاخذه‌گرفت وگفت: «نام ضمانت‌کنندگان و پیروان یزید را با خوارج و مشکوکین که در مقام مخالفت و آشوب هستند، بنویسید تا آن‌ها را بیاورند و نظر خود را درباره آن‌ها اتخاذ کنم. هر کدام افراد زیر سرپرستی خود را صورت ندهد، باید متعهد باشد، مخالف و شورشی در میان آن‌ها نباشد وگرنه مصونیت ندارد و خون و مالش بر ما حلال است. هر کدخدایی در محیط کدخداییش یکی بریزید، بشورد و اورا تحویل ما ندهد، اورا بر درِ خانه‌اش به دار زنند و حقوق محیط کدخدایی او ساقط شود. به بیشه شیران روانه شود. و در فصول آن همه است که جمعی از اهل کوفه را بازداشت و همان ساعت کشت (مل ح ط).
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 39- 40
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 223

وکان مسلم بن عقیل بن أبی طالب مستخفیاً عنده [هانئ رحمة اللَّه علیه] حین وجّهه الحسین بن علیّ رضی الله عنه.
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 480
وبایع له مسلم بن عقیل وأکثر من ثلاثین ألفاً من أهل الکوفة، فنهضوا معه یریدون عبیداللَّه بن زیاد، فجعلوا کلّما «1» أشرفوا علی «1» زقاق انسلّ معهم حتّی بقیَ فی شرذمةٍ قلیلةٍ، وجعل الناس یرمونه بالآجر من فوق البیت. فلمّا رأی ذلک، دخل دار هانئ بن عروة المرادیّ، وکان له فیهم رأی.
ابن قتیبة، الإمامة والسّیاسة، 2/ 4/ مثله البیهقی، المحاسن والمساوئ،/ 50
ثمّ تحوّل مسلم بن عقیل من دار المختار إلی دار هانئ بن عروة.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 307، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 556
ولمّا سمع مسلم بن عقیل مجی‌ء عبیداللَّه «2» إلی الکوفة «2» ومقالته «3» الّتی قالها «4» وما أخذ به العرفاء والنّاس 3 4، خرج من دار المختار «5» حتّی انتهی إلی «5» دار هانئ بن عروة، فدخلها «6»، فأخذت «7» الشّیعة تختلف إلیه «8» «3» فی دار هانئ «3» علی تستّر واستخفاء 2 من عبیداللَّه «2»، وتواصوا بالکتمان «8».
__________________________________________________
(1- 1) [المحاسن: انتهوا إلی].
(2- 2) [لم یرد فی العیون].
(3- 3) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(4- 4) [لم یرد فی إعلام الوری].
(5- 5) [العیون: وأتی، وفی مثیر الأحزان: ودخل].
(6)- [لم یرد فی مثیر الأحزان، وفی العیون: فآواه].
(7)- [إعلام الوری: أقبلت].
(8- 8) [إعلام الوری: سرّاً].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 224
المفید، الإرشاد، 2/ 42- 43/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 341- 342؛ البحرانی، العوالم، 17/ 191؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 209؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 220؛ المیانجی، العیون العبری،/ 38؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 16؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 223
وسمع مسلم بن عقیل بمجی‌ء عبیداللَّه ومقالته، فانتقل من موضعه حتّی أتی دار هانئ ابن عروة المرادیّ «1»، فدخل، ثمّ أرسل علیه «2»: إنِّی أتیتک لتجیرنی وتؤوینی، فإنّ «3» ابن زیاد «4» قد قدم الکوفة، وأنا أتّقیه «4» علی نفسی، فخرج إلیه هانئ، وقال: قد «5» کلّفتنی شططاً، ولولا دخولک داری لأحببت أن تنصرف عنِّی، غیر أنِّی أجد ذلک عاراً علیَّ بأنّ «6» رجلًا أتانی مستجیراً، فلا أجیره، فانزل علی برکة اللَّه.
وجعل عبیداللَّه یسأل عن مسلم، فلا یجد أحداً یرشده إلیه، وجعلت الشّیعة تختلف إلی مسلم فی دار هانئ «7» بن عروة المذحجی ویبایعون الحسین «7» سرّاً؛ ومسلم بن عقیل یکتب أسماءهم ویأخذ علیهم العهود «8» أ نّهم لا ینکثون ولا یغدرون «8»، حتّی بایعه «9» ما ینیف علی «9» عشرین ألفاً، وهمّ مسلم أن یثب بعبیداللَّه بن زیاد، فمنعه «10» من ذلک «10» هانئ «11» بن عروة، فقال له «11»: جعلت فداک لا تعجل، فإنّ العجلة لا خیر فیها.
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: المذحجی].
(2)- [تسلیة المجالس: إلیه].
(3)- [تسلیة المجالس: لأنّ].
(4) (4) [تسلیة المجالس: قدم الکوفة فاتّقیته].
(5)- [تسلیة المجالس: لقد].
(6)- [تسلیة المجالس: أن یکون].
(7- 7) [تسلیة المجالس: ویبایعونه للحسین].
(8- 8) [تسلیة المجالس: أ لّاینکثوا ولا یغدروا].
(9- 9) [تسلیة المجالس: أکثر من].
(10- 10) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(11- 11) [تسلیة المجالس: وقال].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 225
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 200/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 181
فانتقل مسلم من «1» دار سالم إلی دار هانئ بن عروة المذحجیّ فی «2» اللّیل، ودخل فی أمانه، «3» وکان یبایعه النّاس حتّی بایعه خمسة وعشرون ألف رجل، فعزم علی الخروج، «4» فقال هانئ: لا تعجل «4».
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 91/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 343؛ البحرانی، العوالم، 17/ 192؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 210- 211؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 220؛ القمّی، نفس المهموم،/ 95؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 133- 134؛ المیانجی، العیون العبری،/ 38
وتحوّل مسلم بن عقیل حین قدم عبیداللَّه من الدّار الّتی کان فیها إلی منزل هانئ بن عروة المرادیّ. «5»
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 115
__________________________________________________
(1)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء: فلمّا دخل ابن زیاد وانتقل من ...].
(2)- [زاد فی الدّمعة: جوف].
(3)- [إلی هنا لم یرد فی نفس المهموم والعیون].
(4- 4) [العیون: ونهاه الهانی].
(5)- چون مسلم بن عقیل از قدوم عبیداللَّه بن زیاد و خطبه وی خبر یافت، خوف و رعبی عظیم بر ضمیر او مستولی گشته. از سرای مختار بعد از خفتن بیرون آمده و به جانب منزل هانی‌بن عروه که از اشراف کوفه بود، رفت و بی‌دستوری به سرای وی درآمد. هانی را چون خبر شد، از درِ خانه درآمد و با مسلم ملاقات کردند. از سبب آمدن او در آن هنگام استفسار نمود. مسلم گفت: «پناه به تو آورده‌ام تا مرا از شر دشمن نگاه‌داری و به ضیافت و رعایت من پردازی.»
هانی گفت: «مرا در ورطه عنا و تکلیف انداختی و اگر تو به خانه من درنمی‌آمدی، تورا بازمی‌گردانیدم. این زمان حمایت و رعایت تو بر من واجب و لازم شد و اکنون عیب من باشد که عذر تو خواهم، به سعادت بنشین.»
از برای او حجره‌ای در حرم مرتب داشت و چون شیعه را خبر شد که مسلم کجاست، فوج فوج نزد وی می‌آمدند و در خفیه، مسلم بیعت امیر المؤمنین حسین رضی الله عنه از ایشان می‌ستانید و با ایشان عهد و میثاق در میان آورد که بیعت وفا نموده و از غدر بپرهیزند. آن جماعت سوگند خورده پیمان را به ایمان مؤکد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 226
فلمّا سمع مسلم ذلک، دخل هارباً دار هانئ بن عروة. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 335
__________________________________________________
می‌گردانیدند تا زیاده از بیست هزار کس به بیعت امیرالمؤمنین حسین رضی الله عنه سرافراز گشتند و به روایتی عدد ایشان به هجده هزار رسید. میرخواند، روضة الصفا، 3/ 121- 122
چون خبر داخل شدن آن ملعون به مسلم رسید، خائف گردید و از خانه مختار بیرون رفت و در خانه هانی‌بن عروه پنهان شد. شیعیان پنهان به‌خدمت او می‌رفتند و با او بیعت می‌کردند، از هر که بیعت‌می‌گرفت، اورا سوگند می‌داد که افشای راز ننماید و بیعت را از مخالفان پنهان دارد.
[...] چون ابن‌زیاد داخل شد، در میان شب به‌خانه هانی انتفال نمود، و در پنهان از مردم بیعت می‌گرفت تا آن که بیست و پنج هزار نفر با او بیعت کردند. چون خواست که خروج کند، هانی اورا مانع شد و گفت: «تعجیل مکن.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 611- 612
(1)- مسلم بن عقیل در سرای مختار از این اخبار آگهی یافت و نگران بود که این امر مظلم را، از کجا استضائت کند؟ بامدادان از برای نماز حاضر نشد و چون هنگام نماز ظهر فراز آمد، از خانه بیرون شد و به مسجد درآمد و به اذان ندا درداد. به نماز ایستاد و از آن چهل هزار تن و به روایتی هشتاد هزار تن که با او بیعت کرده بودند، یک تن حضور نداشت و مسلم، وحیداً فریدا نماز بگذاشت. چون از نماز خویش فراغت جست، غلام خویش را گفت:
«یا غلام! ما فعل أهل هذا المصر؟»
«ای غلام! بگوی: مردم این شهر را چه افتاد؟ و به کجا شدند؟»
گفت: «ای سید و مولای من! مردم این‌شهر بیعت حسین‌را به‌زیر پا نهادند و دست به‌متابعت یزید دادند.»
مسلم چون این کلمه بشنید، از در فسوس و دریغ دست بر دست زد و دانست که دیگر در خانه مختار ایمن نتوان نشست و یک تنه با شیعیان یزید مقاتلت نتوان پیوست.
از مسجد بیرون شد و ناشناخته در کوی و برزن، هایم و آسیمه 1 راه درنوردید تا به محلت «بنی‌خزیمه» رسید. ناگاه خانه شاهانه کریاس 2 دید و کریاسی بلند اساس نگریست. مسلم بر درِ آن سرای درایستاد. ناگاه جاریه‌ای از خانه بیرون شد و اورا گفت: «بگوی تا این خانه که راست؟»
عرض کرد: «این سرای هانی‌بن عروه است.»
فرمود: «بشتاب و هانی را بگوی: مردی بر باب تورا می‌طلبد، اگر گفت آن مرد را نام چیست؟ بگوی مسلم بن عقیل.»
جاریه برفت و بگفت و باز شتافت و عرض کرد: «ای سید و مولای من! درآی، همانا هانی علیل است. جنبش کرد تا تورا پذیره کند، نیرو نیافت.»
مسلم در خانه هانی
پس مسلم به‌سرای هانی درآمد و هانی مقدم اورا مبارک شمرد و در خدمت در ایستاد و فراوان ترحیب-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 227
__________________________________________________
و ترجیب 3 فرستاد و در حرم‌سرای خویش بیتی خاص مسلم، معین فرمود و روزان و شبان در صحبت او وقت می‌گذرانید. جماعتی از شیعیان حسین علیه السلام چون دانستند مسلم در سرای هانی بن عروه است، در حضرت او مختلف و متردد گشتند. مسلم از هر یک بیعت می‌گرفت و ایمان مغلظه بر وی حمل می‌کرد که این راز را مستور بدارد و از منافقین پوشیده کار کند.
1. آسیمه: دیوانه، شیفته، شوریده و سراسیمه.
2. کریاس: بالاخانه، دربار پادشاهان و بزرگان، خلوت‌خانه سلطنتی و امیران.
3. ترجیب: تعظیم و احترام کردن.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 60- 61
مسلم آمدن عبیداللَّه و گفته‌های اورا شنید و از خانه مختار بیرون آمد و به خانه هانی‌بن عروه مرادی رفت و بر او وارد شد و اورا خواست. هانی نزد او بیرون شد و چون اورا دید، خوشش نیامد. مسلم به او گفت: «من به تو پناهنده شدم و مهمان توام.»
هانی‌گفت: «تکلیف سختی به من کردی. اگر در خانه من نبودی و به من اعتماد نکرده بودی، می‌خواستم که از من صرف‌نظر کنی، جز آن که عهده‌ای به گردنم آمده، بفرمایید.»
اورا جا داد و شیعه در خانه هانی نزد او رفت و آمد می‌کردند، ولی محرمانه و با کمال احتیاط و پنهانی از عبیداللَّه (قب) و مردم با او بیعت می‌کردند. تا شماره آن‌ها به بیست و پنج هزار مرد رسید و تصمیم بر خروج نمود و هانی گفت: «شتاب مکن.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 40
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 228

وکتب إلی حسین بن علیّ: إنّی قدمت الکوفة، فبایعنی منهم إلی أن کتبت إلیک ثمانیة عشر ألفاً، فعجّل القدوم، فإنّه لیس دونها مانع.
فلمّا أتاه کتاب مسلم، أغذّ السّیر حتّی انتهی إلی زبالة، فجاءت رسل أهل الکوفة إلیه بدیوان فیه أسماء مائة ألف.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 65/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 67/ 53
فکتب مسلم إلی الحسین علیه السلام یخبره ببیعة ثمانیة عشر ألفاً، ویأمره بالقدوم، وجعلت الشّیعة تختلف إلی مسلم بن عقیل رحمه الله حتّی علم بمکانه. «1»
المفید، الإرشاد، 2/ 38/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 204؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 131
وکتب مسلم بن عقیل إلی الحسین علیه السلام یخبره ببیعة اثنی عشر ألفاً من أهل الکوفة، ویأمره بالقدوم إلیه. «2»
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 115
__________________________________________________
(1)- پس مسلم نامه‌ای به‌حسین علیه السلام نوشت و اورا به‌بیعت‌کردن هجده هزار نفر آگاه ساخت و خواست که آن حضرت به کوفه بیاید. شیعیان به خانه آن جناب رفت و آمد می‌کردند تا این که جای او آشکار شد.
محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 38
(2)- در آن اوان که مسلم‌بن عقیل رحمه الله در خانه هانئ بن عروه رحل اقامت انداخته بود، جمعی کثیر و جمعی غفیر از کوفیان بر بیعت امیر المؤمنین حسین رضی الله عنه مفتخر و مباهی گشتند، مسلم به امام حسین نوشته فرستاد که: «إنّ الرّائد لا یکذب أهله، وقد بایعنی أهل کوفة ثمانیة عشر ألف رجل، فاقدم، فإنّ النّاس معک ولا رأی لهم من آل أبی سفیان.»
یعنی: «به درستی که مسافر اورا که جهت اختیار منزل می‌فرستد، با اهل خود دروغ نمی‌گوید. حال آن که هجده هزار نفر از اهل کوفه با من بیعت کردند. می‌باید که متوجه این جانب شوی که خاطر ایشان به محبت تو مشحون است و میلی به آل سفیان ندارند.»
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 134
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 229
وکتب مسلم إلی الحسین رضی اللَّه عنهما کتاباً مخبراً بمبایعة أهل الکوفة.
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 335
وأخذ النّاس یبایعون مسلماً حتّی انتهی دیوانه إلی ثمانیة عشر ألف «1» مبایع أو أکثر، فکتب إلی الحسین علیه السلام بذلک «1» مع عابس بن أبی شبیب الشّاکری، وسأله الإعجال بالقدوم علیه، لاشتیاق النّاس إلیه. «2»
السّماوی، إبصار العین،/ 42/ مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 272؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 235- 236
فکتب إلی الحسین علیه السلام:
«أمّا بعد، فإنّ الرّائد لا یکذب أهله، وقد بایعنی من أهل الکوفة ثمانیة عشر ألفاً، فعجِّل الإقبال حین یأتیک کتابی هذا، فإنّ النّاس کلّهم معک لیس لهم فی آل معاویة رأی ولا هوی، والسّلام».
وذلک قبل أن یُقتل مسلم بسبعة وعشرین یوماً، وسرّح الکتاب مع قیس بن مسهّر وعابس وصحبه شوذب مولاه، فأتوه علیه السلام إلی مکّة.
المیانجی، العیون العبری،/ 35- 36
__________________________________________________
(1- 1) [وسیلة الدّارین: أو أربعین أو ثمانین ألف رجل أو أقل أو أکثر. وکتب مسلم رسالة یأتیه إلی‌الحسین علیه السلام فی مکّة، وأرسله].
(2)- و آن‌گاه که مسلم بن عقیل به خانه هانی بن عروه نزول کرد و هجده هزار کس با او بیعت کردند. با عابس بن ابی شبیب شاکری به حسین علیه السلام نوشت:
«اما بعد، آبجو به خاندانش دروغ نمی‌گوید. هجده هزار از اهل کوفه با من بیعت کردند. نامه من که رسید، در آمدن شتاب کن، زیرا همه مردم رو به تو دارند و نظر و دل‌خواهی با آل معاویه ندارند. والسلام.»
در روایت مثیر الاحزان: «اما بعد، آبجو به خاندان خود دروغ نگوید. همه اهل کوفه با تواند و هجده هزار تن از آن‌ها با من بیعت کردند، چون نامه‌ام بخوانی، در آمدن شتاب کن، والسلام علیک ورحمة اللَّه وبرکاته.» آن را با عابس بن ابی شبیب شاکری و قیس بن مسهّر صیداوی فرستاد، انتهی.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 48- 49
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 230

فقال له [مسلم علیه السلام] هانئ بن عروة: إنّ لی من ابن زیاد مکاناً، وسوف أتمارض له، فإذا جاء یعودنی، فاضرب عنقه. قال: فقیل لابن زیاد: إنّ هانئ بن عروة شاک یقی‌ء الدّمّ. «1» قال: و «1» شرب المغرء، فجعل یقیئها. قال: فجاء ابن زیاد یعوده، وقال «2» لهم هانئ: إذا قلت لکم «3» اسقونی، فاخرج إلیه «2»، فاضرب عنقه.
فقال: اسقونی، فأبطأوا علیه، فقال: ویحکم اسقونی ولو کان فیه ذهاب «3» نفسی، قال:
فخرج عبیداللَّه بن زیاد ولم یصنع الآخر شیئاً، وکان من أشجع النّاس، ولکنّه «4» أخذته کبوة.
ابن قتیبة، الإمامة والسّیاسة، 2/ 4/ مثله: البیهقی، المحاسن والمساوئ،/ 50- 51
وثامن عشرها قوله: «بادر الفرصة، قبل أن تکون غُصّة»، حضر عبیداللَّه بن زیاد عند هانئ بن عروة عائداً، وقد کمنَ له مسلم بن عقیل، وأمره أن یقتله إذا جلس واستقرّ.
فلمّا جلس، جعل مسلم یؤامر نفسه ویریدها علی الوثوب به، فلم تطعه، وجعل هانئ ینشد کأ نّه یترنّم بالشّعر:
ما الانتظار بسلمی لا تحیِّیها
ویکرّر ذلک، فأوجس عبیداللَّه خیفة ونهض، فعاد إلی قصر الإمارة، وفات مسلماً منه ما کان یؤمّله بإضاعة الفرصة، حتّی صار أمره إلی. ما صار. «5»
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 16/ 102- 103
__________________________________________________
(1- 1) [المحاسن: وکان].
(2- 2) [المحاسن: هانئ لمسلم: إذا قلت اسقونی ولو کانت فیه نفسی].
(3)- [لم یرد فی المحاسن].
(4)- [المحاسن: لکن].
(5)- تدبیر هانی و مسلم در قتل ابن‌زیاد
شبانگاهی مسلم را با هانی از عبیداللَّه زیاد تذکره رفت و در رفع مخاصمت او با آل رسول و تدبیر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 231
__________________________________________________
مسالمت مسلم از معاندت او، سخن به شوری افتاد. هانی گفت: «ای سید و مولای من! روزی چند است که شدت مرض مرا به ملازمت خانه گماشته و رهینه 1 بالش و بستر داشته. چون دوستان من خبر ناتوانی من به عبیداللَّه زیاد برند، بی‌توانی به عیادت من شتاب گیرد و هم در این خانه مرا دیدار کند و شرط مهربانی به پای برد. تو این وقت این شمشیر را با خویشتن می‌دار و در مخدعی و بیغوله‌ای می‌باش. چون وقت رسد، تورا آگهی دهم. پس چون شیر شمیده 2 از کمین بیرون تاز و آن پلید غدّار را سربردار.»
مسلم گفت: «ان شاء اللَّه.»
هانی گفت: «تو نگران من می‌باش. چون دیدی که عمامه از سر برداشتم و بر زمین گذاشتم، فرصت از دست مگذار، عجلت کن و درای اورا دست‌خوش شمشیر فرمای و نیک برحذر باش که اگر زنده بجهد و از چنگ تو به سلامت برهد، دمار از تو برآورد و مرا نیز زنده نگذارد.»
و از آن سوی عبیداللَّه را گفتند که: «هانی‌بن عروه روزگاری است که علیل و سقیم در بستر ناتوانی مقیم است. اکنون که اسقام او روی به بهبودی نهاده، از آن زیاده نیست که ساعتی بیش و کم در عتبه خانه نشیمن تواند کرد.»
عیادت ابن‌زیاد از هانی
هانی‌بن عروه نیز کس به عبیداللَّه فرستاد و آغاز گله نهاد که: «مرا اسیر رنج و شکنج دیدی و از حال من نپرسیدی؟»
عبیداللَّه عذرخواه گشت و گفت: «از رنج تو آگاه نبودم. اکنون شامگاه به نزدیک تو شتابم و سعادت عیادت دریابم.»
چون نماز عشا بگذاشت، طریق سرای هانی برداشت و بر باب سرای ایستاد. هانی را آگهی بردند که امیر اذن دخول می‌طلبد. هانی کنیز خود را گفت: «این سیف 3 به مسلم سپار و اورا در مخدع جای ده.»
مسلم شمشیر بگرفت و به مخدع 4 رفت. عبیداللَّه درآمد و در کنار هانی بنشست و حاجب عبیداللَّه از پشت او ایستاده شد. این وقت سخن درپیوستند و هانی از حدت تب و شدت مرض، لختی شکایت کرد. آن‌گاه عمامه خویش را از سر برداشت و بر زمین گذاشت و چنان می‌دانست که مسلم بیرون خواهد تاخت و کار خواهد ساخت و مسلم از مخدع بیرون نشد.
بالجمله سه کرت، هانی عمامه خویش را بر زمین نهاد و دیگرباره بر سر جای داد و مسلم اقدام نفرمود. هانی بدین شعر تمثل جست تا مسلم اصغا فرماید و درآید:
«ما الانتظار بسلمی لا تُحیِّیها حیّوا سُلَیمی وحیّوا مَن یُحیِّیها
هل شربة عذبة أسقی علی ظمأٍ ولو تلفتُ وکانت مُنیتی فیها 5
فإن أحسّت سلیماً منک داهیةٌ فلستَ تأمن یوماً من دواهیها 6»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 232
وکان هانئ علیلًا، وقال: یا مسلم! إنّ ابن زیاد یأتینی للعیادة، فخذ هذا السّیف واقتله، فإذا رأیت أنا أقلع عمامتی عن رأسی، فاضربه بالسّیف.
فدخل ابن زیاد ومعه حاجبه بعد العشاء ویسأله عن مرضه، وهو یشکو إلیه ألمه،
__________________________________________________
این اشعار را چند کرت انشاد نمود. تکرار انشاد هانی بر ابن‌زیاد گرانی کرد، مگر مکیدتیش به خاطر رسید، گفت: «چه رسیده است این مرد را که بدین شعر چندین تمثل کند؟»
گفتند: «شدت مرض اورا با کثار سخنان نا به‌هنگام می‌گمارد.»
ابن‌زیاد برخاست و از سرای هانی بیرون شد و برنشست و به دارالاماره مراجعت کرد. از پس او مسلم از مخدع بیرون شد. هانی گفت: «چه بود این توانی و تراخی؟ و تورا چه باز داشت از قتل عبیداللَّه؟»
مسلم گفت: «دو چیز، نخست آن که زنی با من درآویخت،
وقالت: نشدتک اللَّه إن قتلت ابن زیاد فی دارنا فبکت فی وجهی.
گفت: تورا با خدای سوگند می‌دهم، ابن‌زیاد را در خانه ما مسته شمشیر مکن و بنیان ما را از بیخ مکن و در روی من سخت بگریست، و دیگر آن که حدیث رسول خدای را به خاطر آوردم که می‌فرماید:
إنّ الإیمان قید الفتک ولا یفتک مسلم.
یعنی: ایمان، مسلمان را از مکیدت و خدیعت باز می‌دارد و هیچ مؤمن مغافصه 7 مسلمانی را به قتل نمی‌رساند.»
هانی گفت: «اگر بیرون تاختی و اورا دست‌خوش شمشیر ساختی، فاسقی، فاجری و کافری را کشته بودی. اکنون مرا پیِ سپر دمار و هلاک ساختی و خود را به تهلکه درانداختی و واقع شدی در چیزی که در آن دافع بودی.»
این هنگام هانی از ابن‌زیاد بیمناک شد و به تمادی تمارض از مجلس او متقاعد گشت. بود که گاه‌گاهی بر در سرای خویش می‌نشست. لکن بیشتر ملازمت بالین و بستر بر خود می‌بست.
1. رهینه (بر وزن وظیفه): گروگان.
2. شمیده (بر وزن و معنی رمیده): بی‌هوش، آشفته.
3. سیف: شمشیر.
4. مخدع (بر وزن منبر): صندوق‌خانه.
5. منیة (بر وزن گریه): آرزو.
6. مضمون و مقصود این اشعار این است: انتظار به پایان رسید. دیگر فرصت آن رسیده که از پناهگاه بیرون آیی و اقدام خود را که مانند رسانیدن جرعه آبی به آدم تشنه [است]، به موقع انجام دهی. امروز اگر به او صدمه نزنی و به حسابش نرسی، وی روزی که به تو دست یابد، صدمه‌ها خواهد زد.
7. مغافصه: کسی را ناگهانی گرفتن.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 61- 64
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 233
فقلع عمامته وترکها علی الأرض ثلاث مرّات. فلمّا رأی ابن زیاد کثرة الإشارات، خرج هارباً، وانصرف.
فلمّا خرج مسلم من المخدع، قال له هانئ: ما منعک من قتله؟ قال: منعنی کلام سمعته من أمیر المؤمنین أ نّه قال: لا إیمان لمَن قتل مسلماً. قال: هانئ: واللَّه لو قتلته لقتلت کافراً.
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 335
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 234

وکان قدم مع عبیداللَّه من البصرة شریک بن الأعور الحارثیّ- وکان شیعة لعلیّ- فنزل أیضاً علی هانئ بن عروة، فاشتکا شریک، فکان عبیداللَّه یعوده فی منزل هانئ، ومسلم بن عقیل هناک لا یعلم به.
فهیّؤوا لعبیداللَّه ثلاثین رجلًا یقتلونه إذا دخل علیهم، وأقبل عبیداللَّه «1» [فدخل علی شریک یسأل به، فجعل شریک یقول إلیه] «1» ما تنظرون بسلمی أن تحیّوها.
[55/ أ] اسقونی ولو کانت فیها نفسی، فقال عبیداللَّه: ما یقول؟ قالوا: یهجر، وتحشحش «2» القوم فی البیت، فأنکر عبیداللَّه ما رأی منهم، فوثب، فخرج.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 65- 66/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 67/ 54
ومرض شریک بن الأعور، وکان کریماً علی ابن زیاد، وکان شدید التشیّع، فأرسل إلیه عبیداللَّه: إنّی رائح إلیک العشیّة، فعائدک. فقال شریک لمسلم: إنّ هذا الفاجر عائدی العشیّة، فإذا جلس فاقتله، ثمّ اقعد فی القصر، ولیس أحد یحول بینک وبینه، فإن أنا برأت من وجعی من أیّامی هذه سرت إلی البصرة وکفیتک أمرها.
فلمّا کان العشیّ، أقبل ابن زیاد لعیادة شریک بن الأعور، فقال لمسلم: لا یفوتنّک الرّجل إذا جلس. فقام إلیه هانئ، فقال: إنّی لا أحبّ أن یُقتل فی داری، کأ نّه استقبح ذلک. فجاءه عبیداللَّه بن زیاد، فدخل وجلس، وسأل شریکاً: ما الّذی تجد، ومتی اشتکیت؟ فلمّا طال سؤاله إیّاه، ورأی أنّ أحداً لا یخرج، خشی أن یفوته، فأقبل یقول:
ما الانتظار بسلمی أن تُحیّوها حیّوا سلیمی وحیّوا مَن یُحیِّیها
کأس المنیّة بالتّعجیل فاسقوها
__________________________________________________
(1- 1) [من تاریخ دمشق].
(2)- [تاریخ دمشق: تخشّع].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 235
للَّه‌أبوک! اسقنیها وإن کانت فیها نفسی. قال ذلک مرّتین أو ثلاثة، فقال عبیداللَّه- وهو لایفطن-: ما شأنه، أترونه یهجر؟ فقال له هانئ: نعم- أصلحک اللَّه- ما زال هکذا قبل غیابة الشّمس إلی ساعتک هذه.
ثمّ قام وانصرف. فخرج «1» مسلم، فقال له شریک: ما منعک من قتله؟ فقال: خصلتان، أمّا إحداهما فکراهیة هانئ أن یُقتل فی داره، وأمّا الاخری فحدیث حدّثنیه النّاس عن النّبیّ صلی الله علیه و آله: «إنّ الإیمان قید الفتک، فلا یفتک مؤمن»، فقال له شریک: أما وأللَّه لو قتلته لقتلت فاسقاً فاجراً کافراً غادراً «2».
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 65/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 211؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 134؛ مثله المیانجی، العیون العبری،/ 38- 39
وکان شریک بن الأعور «3» «4» الهمدانیّ جاء من البصرة «4» مع عبیداللَّه بن زیاد، فمرض، فنزل فی «5» دار هانئ بن عروة أیّاماً «3». «6»
ثمّ قال لمسلم: إنّ «7» عبیداللَّه یعودنی «8» وإنِّی مطاوله الحدیث «7»، فاخرج إلیه بسیفک «9» فاقتله، وعلامتک أن أقول: اسقونی ماء، ونهاه هانئ عن ذلک. فلمّا دخل عبیداللَّه علی شریک وسأله عن وجعه، وطال سؤاله، ورأی أنّ أحداً لا یخرج، فخشی أن یفوته، فأخذ یقول:
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء والعیون مکانهم: فلمّا خرج ...].
(2)- [لم یرد فی الدّمعة والعیون، وأضاف فی العیون: ولبث شریک بعد ذلک ثلاثاً ثمّ مات].
(3- 3) [مثیر الأحزان: قد نزل دار هانئ أیّام وروده من البصرة].
(4- 4) [لم یرد فی العیون].
(5)- [لم یرد فی الأسرار وتظلّم الزّهراء].
(6)- [زاد فی العیون: وکان یحثّ هانیاً علی تقویة أمر مسلم وتمشیته، وکان کریماً علی ابن زیاد وعلی غیره من الامراء].
(7- 7) [العیون: هذا الفاجر عائدی العشیّة، فإذا جلس].
(8)- [تظلّم الزّهراء: یعود].
(9)- [لم یرد فی العیون].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 236
ما الإنتظار بسلمی أن تُحیِّیها کأس المنیّة بالتّعجیل اسقوها
فتوهّم ابن زیاد وخرج.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 91- 92/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 343؛ البحرانی، العوالم، 17/ 192؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 211؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 220؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 134؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 18؛ المیانجی، العیون العبری،/ 38
وکان شریک ابن الأعور الهمدانیّ قدم من البصرة مع عبیداللَّه بن زیاد، ونزل دار هانئ بن عروة، وکان شریک من محبّی أمیر المؤمنین علیه السلام وشیعته، عظیم المنزلة، جلیل‌القدر. فمرض، وسأل عبیداللَّه عنه، فاخبر أ نّه موعوک، فأرسل ابن زیاد إلیه: إنِّی رائح إلیک فی هذه اللّیلة لعیادتک.
فقال شریک لمسلم بن عقیل: یا ابن عمّ رسول اللَّه! إنّ ابن زیاد یرید عیادتی، فادخل بعض الخزائن، فإذا جلس فاخرج واضرب عنقه وأنا أکفیک أمر من بالکوفة مع العافیة.
وکان مسلم رحمه الله شجاعاً مقداماً جسوراً، ففعل ما أشار به شریک، فجاء عبیداللَّه وسأل شریکاً عن حاله، وسبب مرضه، وشریک عینه إلی الخزانة وامقة، وطال ذلک «1»، فجعل یقول: «ما الانتظار بسلمی لا تحیِّیها» «2» یکرّر ذلک، فأنکر عبیداللَّه القول والتفت إلی هانئ بن عروة، وقال: «3» ابن عمّک یخلط فی علّته، وهانئ قد ارتعد وتغیّر وجهه، فقال هانئ: إنّ شریکاً یهجر منذ وقع فی المرض ویتکلّم بما لا یعلم.
فثار «4» عبیداللَّه «5» خارجاً نحو قصر الإمارة مذعوراً «5».
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی الأسرار وتظلّم الزّهراء].
(2)- [زاد فی الأسرار: آخره کأس المنیّة بالتّعجیل أسقوها].
(3)- [زاد فی الأسرار وتظلّم الزّهراء: إنّ].
(4)- [فی الأسرار وتظلّم الزّهراء: فسار].
(5- 5) [فی الأسرار: من ذلک، وفی تظلّم الزّهراء: إلی آخره، وقال أیضاً ابن نما].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 237
فخرج مسلم «1» والسّیف فی کفّه، وقال «2» شریک: «3» یا هذا «3»! ما منعک من الأمر؟
قال مسلم: لمّا «4» هممت بالخروج، فتعلّقت بی إمرأة «5» قالت: ناشدتک «6» اللَّه إن قتلت ابن زیاد فی دارنا، وبکت فی وجهی، فرمیت السّیف، وجلست. قال هانئ: یاویلها، قتلتنی وقتلت نفسها، والّذی فررت منه وقعت فیه. «7»
__________________________________________________
(1)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ص 232 ونفس المهموم مکانهم: فلمّا خرج ابن زیاد دخل مسلم ...].
(2)- [زاد فی الدّمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء: له].
(3- 3) [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء].
(4)- [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ص 233 ونفس المهموم].
(5)- [فی الأسرار وتظلّم الزّهراء: زوجة هانئ، والأسرار ص 233: إمرأة هانئ].
(6)- [فی العوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء: نشدتک].
(7)- در آن اثنا، شریک بن اعور بصری که از اکابر شیعه بود و در منزل هانی بن عروه نزول کرده، اورا بر تقویت و تمشیت مهم مسلم پیوسته ترغیب و تحریض می‌نمود. بیمار شد و عبیداللَّه بر این صورت وقوف یافته و شخصی را نزدیک شریک فرستاد که من فردا به عیادت تو می‌آیم. و شریک‌بن اعور با مسلم مقرر کرد که چون فردا ابن‌زیاد به پرسش من آید، اورا به سخن مشغول کنم، تو فرصت نگاه داشته، جهان را از لوث وجود وی پاک ساز تا امارت کوفه بر تو قرار گیرد. اگر مصلحت یابم، سعی نمایم که بصره نیز مسخر تو گردد.
چون روز دیگر ابن‌زیاد به عیادت شریک آمد و نشست. شریک اورا به سخن نگاه داشته و انتظار می‌کشید که مسلم از نهان خانه بیرون آمده، کارش تمام سازد. مسلم از نیام تیغ را کشیده خواست که به سر عبیداللَّه رود. هانی بن عروه اورا سوگند داد که این حرکت مکن که مرا در این سرای اطفال و عورات بسیارند و از کشتن این‌ملعون بیم آن هست که جگر ایشان خون گردد. مسلم در خشم شده شمشیر از دست بینداخت. چون نشستن عبیداللَّه به تطویل انجامید، از خانه هانی بیرون آمد و به دار الاماره رفت. بعد از ذهاب ابن‌زیاد، مسلم با شریک ملاقات کرده.
شریک گفت: «روا باشد که فرصتی چنین یافتی و اورا نکشتی؟»
مسلم جواب داد که: «هانی مرا مانع آمد و می‌توانستید که سهل و آسان اورا از میان برگیرم. در این باب تقصیر کرده و فرصت از دست دادیم. مشکل که بعد از این فرصتی چنین از مکمن غیبت به قضای ظهور آید. عاقبت خیر باشد انشاء اللَّه.»
در بعضی روایات آمده که چون شریک در سرای هانی بیمار شد و عبیداللَّه‌بن زیاد به او پیغام داد که به-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 238
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 14- 15/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 343- 344؛ البحرانی، العوالم، 17/ 193؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 211؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 220، 232- 233؛ القمّی، نفس المهموم،/ 98؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 134
وکان شریک بن عبداللَّه الأعور الهمدانیّ قد نزل فی دار هانئ، وکان یری رأی علیّ ابن أبی طالب علیه السلام، وحکی معجزاته علیه السلام، ثمّ مرض شریک فی دار هانئ وعزم ابن زیاد أن یصیر إلیه، ودعا شریک مسلماً بن عقیل، وقال له: غداً یأتینی هذا الفاسق عائداً، وإنِّی اشاغله بالکلام، فاخرج علیه واقتله، واجلس فی قصر الإمارة، وإن أنا عشت
__________________________________________________
عیادت تو می‌آیم، شریک مسلم را گفت که غایت مدعای تو و شیعه تو این است که این طاغی یاغی هلاک شود و اینک خدای تعالی تورا بر وی ظفر داد؛ چه امروز به پرسش من می‌آید. وظیفه آن که اورا به قتل رسانی و در قصر امارت بر سریر حکومت متمکن بنشینی. چه بعد از وی کسی نباشد که با تو منازعه کند و اگر من عافیت یابم خاطر تورا از بصره فارغ گردانم.»
هانی‌بن عروه گفت: «من مکروه می‌شمارم که ابن‌زیاد در سرای من کشته شود.»
شریک گفت: «به خدا سوگند که قتل او سبب قربت ساحت عزت و بارگاه حضرت صمدیت است. ای مسلم! تورا در این کار تقصیر نباید کرد.»
هنوز سخن ایشان به اتمام نرسیده بود که شخصی از ملازمان شریک درآمده و گفت: «امیر بر در سرای است، مسلم در مهمان‌خانه مخفی گشته و عبیداللَّه زیاد سر بالین شریک حاضر شد. شریک اورا بنابر مقصود خویش بسیار به سخن نگاه داشت و چون اثری از مسلم ندید، چند نوبت بیتی بر زبان گذرانیده که مشعر بود به آن که فرصت فوت نمی‌باید کرد و وقت هر کار نگاه باید داشت که فوت‌الغرض قصص و چون تکرار شریک از حد اعتدال تجاوز نمود.
عبیداللَّه روی به هانی‌بن عروه آورده و گفت: «این مرد هذیان می‌گوید.»
هانی گفت: «از مبدأ طلوع صبح تا این زمان همین بیت را بر زبان جاری می‌گرداند.»
چون عبیداللَّه‌بن زیاد از سرای هانی بیرون آمده، مسلم از کنج اختفا ظاهر گشت و شریک به او گفت که: «چند چیز تورا از قتل عبیداللَّه مانع شد: یکی کراهت هانی و دیگری قول رسول اللَّه که" الإیمان قَیْدَ الفتک" و مرد مؤمن چگونه غدر کند. واللَّه اگر این ملعون را می‌کشتی کار تو استقامت می‌پذیرفت و حکومت درجه علیا می‌گرفت.»
شریک بعد از سه روز دیگر وفات یافت و عبیداللَّه بر وی نماز گذارد.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 122- 123
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 239
فسأکفیک أمر البصرة. ثمّ جاء ابن زیاد حین أصبح عائداً شریک، فجعل یسأله، فهمّ مسلم بن عقیل أن یخرج علیه فیقتله، فمنعه هانئ عن الخروج، وقال: فی داری نسوة وصبیة، وإنّی لا آمن الحدثان، وجعل شریک یقول:
ما الإنتظار بسلمی أن تُحیِّیها حیّ سلیمی وحیّ مَن یُحیِّیها
هل شربة عندها اسقی علی ظمأ وإن تلفت وکانت منیتی فیها
فقال ابن زیاد: ما یقول الشّیخ؟
فقیل: إنّه مُبَرْسم، فوقع فی قلب ابن زیاد أمر، فرکب من فوره ورجع إلی القصر، وخرج مسلم بن عقیل إلی شریک من داخل البیت، فقال: ما منعک من الخروج إلی الفاسق وقد أمرتک بقتله؟ فقال: [منعنی من ذلک] حدیث سمعته من عمِّی علیّ بن أبی طالب علیه السلام، قال: لا إیمان لمَن قتل بالغدر مسلماً، فلم احبّ أن أقتله فی منزل هذا الرّجل.
فقال شریک: أما لو قتلته قتلت فاسقاً فاجراً منافقاً کافراً.
قال: فلم یلبث شریک بعدها إلّاثلاثاً حتّی مات رحمه الله، وکان من خیار الشّیعة وعبّادها، وکان یکتم الإیمان تقیّة.
وخرج ابن زیاد، فصلّی علی شریک ورجع إلی القصر. «1»
محمّد ابن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 182- 184
__________________________________________________
(1)- و شریک بن اعور همدانی با ابن زیاد از بصره آمده بود و در خانه هانی نزول کرد و بیمار شد و بر احوال مسلم مطلع گردید. با مسلم گفت: «عبیداللَّه به عیادت من خواهد آمد. چون من اورا مشغول سخن گردانم، تو با شمشیر خود بیرون آی و کار اورا بساز. علامت میان من و تو آن است که آب بطلبم.»
چون ابن‌زیاد به عیادت شریک آمد و شریک آب طلبید، مسلم خواست که بیرون آید، هانی اورا مانع شد و گفت: «نمی‌خواهم که او در خانه من کشته شود.»
به روایت دیگر: زنی از اهل خانه هانی اورا مانع شد.
به روایت دیگر: مسلم گفت: «نخواستم که به مکر و غدر اورا بکشم، زیرا که حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم نهی کرده است از کشتن به غدر.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 240
فلمّا أصبح، دخل شریک الکوفة، فنزل علی هانئ بن عروة، فزاره مسلم وعاده.
فقال لمسلم: أرأیت لو عادنی عبیداللَّه أکنت قاتله؟ قال: نعم.
فبقی عند هانئ، وأصبح عبیداللَّه، فبعث عیناً له من موالیه یتوصّل إلی مسلم عاد شریک بن الأعور، فلم یحبّ مسلم قتله، حتّی ظهر من تلویحات شریک لعبیداللَّه، فنهض، ومات شریک. «1»
السّماوی، إبصار العین،/ 43/ مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 273؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 236
__________________________________________________
و چون بیرون آمدن مسلم به تأخیر افتاد، شریک شعری ادا کرد که دلالت بر خروج او می‌کرد و ابن‌زیاد از آن شعر متوهم گردید، برخاست و بیرون رفت. مجلسی، جلاء العیون،/ 612
(1)- پیش‌تر دانستی عبیداللَّه بن زیاد چون از بصره روانه کوفه شد، شریک‌بن اعور با او بود. این شریک از شیعیان متعصب، و با عمار در جبهه صفین شرکت داشت (ظ مل) و سخنان او با معاویه (ق) معروف است. چون از بصره بیرون‌آمد واماند وگفته‌اند، خود را با همراهانش به واماندگی زد، به امید آن که عبیداللَّه با آن‌ها بماند، حسین پیش از او وارد کوفه شود. ولی عبیداللَّه به واماندگان توجهی نداشت و جلو می‌رفت.
چون شریک به کوفه رسید، به هانی‌بن عروه وارد شد و اورا به تقویت کار مسلم و راهبری آن تشویق می‌کرد. شریک بیمار شد و نزد (مل ح) ابن‌زیاد گرامی بود و امیران دیگر هم اورا گرامی می‌داشتند. ابن‌زیاد به او خبر داد که من امشب به عیادت تو می‌آیم. او هم به مسلم گفت: «این فاجر امشب از من عیادت می‌کند. وقتی آمد و نشست اورا بکش و به جای او در کاخ حکومت بنشین و کسی دیگر مانع تو نیست و اگر من بهبود یافتم، به بصره می‌روم و آن‌جا را به نفع تو اداره می‌کنم.»
چون شب رسید، ابن‌زیاد به عیادت شریک‌بن اعور آمد و به مسلم گفت: «این مرد وقتی نشست، از دست تو به در نرود.»
هانی از جا برخاست و گفت: «من میل ندارم که در خانه من کشته شود.» این کار را زشت شمرد.
ابن‌زیاد آمد و نشست و از شریک پرسید: «حالت چون است و از کی بیمار شدی؟»
چون بسیار پرسش کرد و کسی بیرون نشد، ترسید که از دست برود و این شعر را سرودن گرفت:
«چه انتظار بری در سلام بر سلمی سلام دهش با هر آن که داده سلامش
ز جام مرگ به تعجیل ریز به کامش»
دو سه بار آن را گفت. عبیداللَّه که مقصد اورا نمی‌دانست، گفت: «هذیان می‌گوید؟»
هانی گفت: «آری، اصلحک اللَّه از پسین تا کنون چنین است.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 241
__________________________________________________
او هم برخاست و رفت. و گفته‌اند (ط) که عبیداللَّه با غلام خود مهران آمده بود و شریک هم به مسلم سفارش کرده بود که وقتی من گفتم: به من آب دهید، بیرون آی و اورا بزن. عبیداللَّه بر روی بستر شریک نشست و مهران بالای سرش ایستاد. شریک گفت: «مرا آب دهید.» جاریه جام آب آورد و دید مسلم ایستاده است، برگشت. شریک گفت: «مرا آب دهید.» بار سوم گفت: «وای بر شما! سوختم، آبم دهید و اگر هم جانم را بگیرید.»
مهران بدگمان شد و عبیداللَّه را وشگون گرفت و او هم از جا جست. شریک گفت: «ای‌امیر! من می‌خواهم به تو وصیت کنم.»
گفت: «برمی‌گردم.»
و مهران اورا بیرون انداخت و گفت: «به خدا می‌خواست تورا بکشد.»
گفت: «چگونه؟! با آن که اورا گرامی دارم و در خانه هانی بودم و پدرم به او احسان‌ها کرده است (مل).»
مهران گفت: «همین است که گفتم.»
او برگشت و مسلم از پشت پرده بیرون شد. شریک گفت: «چرا اورا نکشتی؟»
«برای دو سبب: 1- آن که هانی بد داشت که در خانه او کشته شود. 2- حدیثی که مردم از پیغمبر برایم نقل کرده‌اند که فرمود: ایمان بند ترور است و مؤمن ترور نکند.»
فرمود: «اگر اورا کشته بودی، یک فاسق، فاجر، کافر مکاری را کشته بودی.»
ابن‌نما گفته: چون ابن زیاد رفت، مسلم دست به شمشیر آمد. شریک گفت: «چه جلو تورا از این کار گرفت؟»
مسلم گفت: «خواستم بیرون شوم، زن هانی به من آویخت و گفت: تورا به خدا که ابن‌زیاد را در خانه ما مکش و در روی من گریست و من شمشیر را انداختم و نشستم.»
هانی گفت: «وای بر او، مرا و خودش را کشت و از آنچه گریخت، بدان آویخت (مل).»
شریک بعد از سه روز مُرد و عبیداللَّه بر او نماز خواند. چون فهمید که شریک در توطئه کشتن او وارد بوده، گفت: «به خدا هرگز بر مردگان عراق نماز نخوانم و اگر قبر زیاد میان آن‌ها نبود، مرده شریک را از گور بیرون می‌آوردم.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 40- 41
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 242

ودعا مولی لهانئ بن عروة «1» کان فی الشّرطة، فسأله، فأخبره الخبر، فقال: أولی.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 66/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 67/ 54؛ مختصر ابن منظور، 27/ 59
فقیل لابن زیاد: واللَّه إنّ فی البیت رجلًا متسلّحاً.
ابن قتیبة، الإمامة والسّیاسة، 2/ 4/ مثله: البیهقی، المحاسن والمساوئ،/ 51
فدعا ابن زیاد مولی له یقال له: معقل، فقال له: خذ ثلاثة آلاف درهم واطلب مسلم «2» بن عقیل والتمسَ أصحابه، فإذا ظفرت بواحدٍ منهم أو جماعة فاعطهم هذه «3» الثّلاثة آلاف درهم، وقل لهم: استعینوا بها علی حرب عدوّکم، وأعلمهم «3» أ نّک منهم، «4» فإنّک لو أعطیتهم إیّاها لقد اطمأنّوا إلیک ووثقوا، ولم یکتموک شیئاً من «5» أخبارهم، ثمّ اغد علیهم ورح حتّی تعرف مستقرّ مسلم بن عقیل وتدخل علیه. ففعل ذلک وجاء حتّی جلس «4» إلی مسلم بن عوسجة الا سدیّ فی المسجد الأعظم، وهو یصلِّی، فسمع قوماً یقولون: هذا یبایع للحسین علیه السلام، فجاء وجلس إلی جنبه حتّی فرغ من صلاته، ثمّ قال:
یا عبداللَّه، إنِّی امرئ من أهل الشّام، أنعم اللَّه علیَّ بحبّ أهل البیت وحبّ من أحبّهم، وتباکی له، وقال: معی ثلاثة آلاف درهم أردت بها لقاء رجل منهم، بلغنی أ نّه قدم
__________________________________________________
(1)- [زاد فی تاریخ دمشق: و].
(2)- [فی العیون مکانه: ثمّ إنّ ابن زیاد دعا معقلًا مولاه وأعطاه ثلاثة آلاف درهم وأمره بطلب مسلم ...].
(3- 3) [العیون: الدّراهم لیعلموا].
(4- 4) [العیون: فعقل وجاء].
(5)- [زاد فی الدّمعة: أمورهم و].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 243
الکوفة رجل یبایع لابن بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، «1» فکنت أرید لقائه فلم أجد أحداً یدلّنی علیه، ولا أعرف مکانه، فإنِّی لجالس فی المسجد الآن، إذ سمعت نفراً من المؤمنین یقولون: هذا رجل له علم بأهل هذا البیت «1»، وإنِّی أتیتک لتقبض منِّی هذا المال وتدخلنی علی صاحبک، «1» فإنِّی أخ من إخوانک، وثقة علیک «1»، وإن شئت أخذت بیعتی له قبل لقائه، «2» فقال له ابن عوسجة: «3» أحمد اللَّه علی لقائک إیّای، فقد سرّنی ذلک، لتنال الّذی تحبّ، ولینصر اللَّه بک أهل بیت نبیّه علیه وعلیهم السّلام، ولقد سائنی معرفة النّاس إیّای بهذا الأمر قبل أن یتمّ مخافة هذه الطّاغیة وسطوته «3». قال له معقل: لا یکون إلّا خیراً، خذ البیعة علیَّ. فأخذ بیعته وأخذ علیه المواثیق المغلّظة لیناصحنّ ولیکتمنّ، فأعطاه من ذلک ما رضیَ به، ثمّ قال: اختلف إلیّ أیّاماً فی منزلی، فإنِّی طالب لک الإذن علی صاحبک.
وأخذ یختلف مع النّاس، فطلب له الإذن، فإذن له، فأخذ مسلم بن عقیل بیعته وأمر أبا ثمامة الصّائدی بقبض المال منه وهو الّذی یقبض أموالهم وما یعین به بعضهم بعضاً، ویشتری لهم السّلاح، وکان بصیراً وفارساً من فرسان العرب ووجوه الشّیعة. وأقبل ذلک الرّجل یختلف إلیهم فهو أوّل داخل وآخر خارج، حتّی فهم ما احتاج إلیه ابن زیاد من أمرهم، فکان یخبره به وقتاً فوقتاً «2». «4»
المفید، الإرشاد، 2/ 43- 44/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 209- 210؛ المیانجی، العیون العبری،/ 39
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی العیون].
(2- 2) [العیون: فأخذ بیعته والمواثیق المغلّظة لیناصحنّ ولیکتمنّ، فأعطاه من ذلک ما رضی به، فاختلف‌إلی مسلم بن عوسجة فأدخله علی مسلم بن عقیل وأمر أبا ثمامة الصّائدی، فقبض المال منه، فأقبل یختلف إلیهم یسمع أخبارهم وینقلها إلی ابن زیاد].
(3- 3) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 65].
(4)- ابن زیاد یکی از غلامان خود را که معقل نام داشت، پیش خواند و به او گفت: «این سه هزار درهم را بگیر و به جست‌وجوی مسلم بن عقیل برو و یاران اورا پیدا کن. چون به یک یا چند تن از ایشان دست یافتی، این سه هزار درهم را به آنان بده و بگو: با این پول برای جنگ با دشمنان کمک بگیرید و چنین وانمود کن که تو از آنان هستی؛ زیرا چون تو این پول را به آنان دادی، از تو مطمئن خواهند شد و مورد اعتماد آنان قرار خواهی گرفت و چیزی از کار خود را از تو پنهان نخواهند کرد. سپس بامداد و پسین نزد ایشان برو (و رفت و آمدت را با ایشان زیاد کن) تا بدانی مسلم بن عقیل در کجا پنهان شده و نزد او بروی.»
معقل پول را گرفته و آمد در مسجد بزرگ کوفه نزد مسلم بن عوسجه اسدی نشست و او مشغول نماز بود. پس از گروهی شنید که می‌گویند: «این مرد برای حسین علیه السلام از مردم بیعت می‌گیرد.»
پس نزدیک رفت تا پهلوی مسلم بن عوسجه نشست و چون مسلم از نماز فارغ شد، گفت: «بنده خدا! من از اهل شام هستم و خداوند نعمت دوستی خاندان و اهل‌بیت پیغمبر و دوستی دوستانشان را به من ارزانی داشته (این سخنان را می‌گفت) و به دروغ گریه می‌کرد و گفت: همراه من سه هزار درهم است که می‌خواهم مردی از ایشان را دیدار کنم و به من اطلاع رسیده آن مرد به این شهر آمده و برای پسر دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله از مردم بیعت می‌گیرد. من می‌خواهم اورا دیدار کنم و کسی را نیافتم که مرا به سوی او راهنمایی کند و جای اورا به من نشان دهد. هم‌اکنون که در مسجد نشسته بودم، از برخی از مؤمنین شنیدم که (تورا نشان داده و) می‌گفتند: این مرد دانای به احوال این خاندان است و من به نزد تو آمده که این پول را از من بگیری و پیش صاحب خودت آن مرد ببری؛ زیرا من از برادران تو هستم و مورد وثوق و اطمینان توأم. اگر می‌خواهی پیش از آن که اورا دیدار کنم برای او از من بیعت بگیر.»
مسلم بن‌عوسجه گفت: «خدای را سپاس‌گزاری کنم که توفیق دیدار تورا به من داد و دیدار تو مرا خرسند ساخت تا تو به آرزویت برسی. خداوند به وسیله تو خاندان پیغمبرش علیهم السلام را یاری کند. من خوش ندارم مردم مرا به این کار (که رابطه با این خاندان دارم) بشناسند، پیش از آن که کار ما سرانجام گیرد. این ترس من به خاطر اندیشه و بیمی است که از این مرد سرکش و خشم او در دل دارم.»
معقل گفت: «اندیشه مکن که خبری نیست و خیر است. اکنون از من بیعت بگیر.»
پس مسلم از او بیعت گرفت و پیمان‌های محکمی با او بست که خیراندیشی کند و جریان را پوشیده دارد. معقل هر پیمانی خواست، پذیرفته تا او خشنود شد. سپس به او گفت: «چند روزی در خانه من بیا تا من از آن که می‌خواهی برایت اجازه دخول بگیرم.»
معقل با آن مردم که به خانه مسلم بن عوسجه می‌رفتند بدان خانه رفت و آمد می‌کرد تا برای او از مسلم‌بن عقیل اجازه ملاقات گرفت. و (چون به نزد مسلم‌بن عقیل رفت)، آن جناب از او بیعت گرفت و به ابی‌ثمامه صائدی دستور فرمود پول را از او بگیرد. اباثمامه این سمت را داشت که پول‌ها و آنچه برخی کمک مالی می‌کردند، می‌گرفت و برای آنان اسلحه خریداری می‌کرد و مردی بینا و از دلاوران عرب و بزرگان شیعه بود. معقل نزد مسلم‌بن عقیل رفت و آمد می‌کرد تا به جایی که نخستین کسی که می‌آمد و آخرین مردی که بیرون می‌رفت، او بود. آنچه ابن‌زیاد از فهمیدن اوضاع و احوال ایشان بدان نیازمند بود، همه را دانست و پشت سر هم به او گزارش می‌داد.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 43- 44
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 245
ودعا عبیداللَّه بن زیاد مولی له یقال له معقل، فقال «1»: هذه ثلاثة ألف «2» درهم خذها إلیک والتمس مسلم بن عقیل حیث ما کان بالکوفة «3»، فإذا عرفت «4» موضعه، فادخل إلیه وأعلمه أ نّک من شیعته «5»، وعلی مذهبه، وادفع إلیه هذه الدّراهم، وقل له «6»: استعن بها علی عدوّک، فإنّک إذا دفعت إلیه هذه «6» الدّراهم، وثق «7» بک واطمأنّ إلیک «7»، ولم یکتمک من أمره شیئاً، ثمّ أغد علیَّ بالأخبار عنه «6».
فاقبل معقل حتّی دخل المسجد الأعظم، فنظر إلی رجل من الشّیعة یقال له مسلم بن عوسجة الأسدیّ «6»، فجلس إلیه، ثمّ قال له «6»: یا عبداللَّه إنِّی «8» رجل من أهل الشّام، غیر أنِّی أحبّ أهل هذا البیت، «7» وأحبّ من یحبّهم «7»، ومعی ثلاثة آلاف درهم أحببت أن أدفعها إلی رجل بلغنی أ نّه قد «6» قدم إلی بلدکم هذا یأخذ «9» البیعة لابن بنت «6» رسول اللَّه، فإن رأیت أن تدلّنی علیه حتّی أدفع «10» هذا المال إلیه «10» وأبایعه، وإن شئت فخذ بیعتی «11» له قبل أن تدلّنی «11» علیه.
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی تسلیة المجالس: له].
(2)- [تسلیة المجالس: آلاف].
(3)- [تسلیة المجالس: من الکوفة].
(4)- [تسلیة المجالس: علمت].
(5)- [تسلیة المجالس: الشّیعة].
(6)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(7- 7) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(8)- [تسلیة المجالس: أنا].
(9)- [تسلیة المجالس: لیأخذ].
(10- 10) [تسلیة المجالس: إلیه المال الّذی معی].
(11) (10) [تسلیة المجالس: قبل ان تدخلنی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 246
فظنّ مسلم بن عوسجة أنّ القول علی ما یقوله، فأخذ علیه الأیمان «1» والعهود إنّه ناصح، وإنّه یکون مع مسلم بن «1» عقیل علی ابن زیاد، فأعطاه معقل من العهود، ما وثق بها «2» مسلم بن عوسجة؛ «3» ثمّ قال له: انصرف عنّی الآن یومی هذا حتّی أنظر فی ذلک، فانصرف عنه «3».
فلمّا کان من الغد، أقبل معقل إلی مسلم بن عوسجة، فقال «4» له: إنّک قد «4» کنت وعدتنی أن تدخلنی علی هذا الرّجل، فادفع «5» إلیه هذا المال، فما الّذی بدا لک 3 من ذلک «3»؟ فقال له «6»: إنّا اشتغلنا بموت هذا الرّجل «3» شریک بن عبداللَّه، وقد «3» کان من خیار الشّیعة، «3» ویتولّی أهل هذا البیت «3». فقال له «6» معقل: ومسلم بن عقیل فی منزل هانئ بن عروة؟ فقال له «6»: نعم، «3» هو فی منزل هانئ بن عروة «3». فقال معقل: قم بنا إلیه حتّی أدفع له «6» هذا المال.
فأخذ بیده وأدخله علی مسلم بن عقیل، فرحّب به مسلم وأدناه، وأخذ بیعته، وأمر «7» أن یقبض «7» ما معه من المال، وأقام معقل فی منزل هانئ بن عروة «8» یومه، «9» حتّی إذاأمسی انصرف إلی ابن زیاد، فأخبره بأمر مسلم «9»، فبقی ابن زیاد متعجّباً «10» وقال لمعقل:
__________________________________________________
(1- 1) [تسلیة المجالس: المغلّظة والعهود، إنّه ناصح ویکون عوناً لابن].
(2)- [تسلیة المجالس: به].
(3- 3) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(4- 4) [تسلیة المجالس: إنّک].
(5)- [تسلیة المجالس: لأدفع].
(6)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(7- 7) [تسلیة المجالس: بقبض].
(8)- [أضاف فی تسلیة المجالس: بقیّة].
(9- 9) [تسلیة المجالس: حتّی أمسی، ثمّ أتی ابن زیاد فخبّره الخبر].
(10)- [أضاف فی تسلیة المجالس: لذلک ثمّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 247
«1» انظر أن تختلف إلی مسلم فی کلّ یوم «1»، ولا تنقطع عنه، فإنّک إن قطعته «2» استرابک وتنحّی عن منزل هانئ إلی منزل آخر «2»، فألقی فی طلبه عناء.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 201، 202/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 182، 184
فدعا مولیً له، فأعطاه ثلاثة آلاف درهم، فقال له: اذهب حتّی تسأل عن الرّجل الّذی یبایع أهل الکوفة، فاعلمه أ نّک رجل من أهل حمص جئت لهذا الأمر، وهذا مال فادفعه إلیه لیقوی به.
فخرج الرّجل، فلم یزل یتلطّف ویرفق حتّی دُلّ علی شیخ یلی البیعة، فلقیه، فأخبره الخبر، فقال له الشّیخ: لقد سرّنی لقاؤک إیّای، ولقد ساءنی. فأمّا ما سرّنی من ذلک فما هداک اللَّه عزّ وجلّ له، وأمّا ما ساءنی فإن أمرنا لم یستحکم بعد.
فأدخله علی مسلم، فأخذ منه المال وبایعه، ورجع إلی عبیداللَّه، فأخبره. «3»
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 2/ 115
__________________________________________________
(1- 1) [تسلیة المجالس: اختلف کلّ یوم إلی مسلم].
(2- 2) [تسلیة المجالس: استراب وخرج من منزل هانئ].
(3)- در آن ایام هرچند ابن‌زیاد اهتمام نمود، پی به منزل مسلم‌بن عقیل نبرد. آخر الامر به حیله که اورا روی نمود، آن سعادتمند را به دست آورد. تبیین این مقال و تفصیل این اجمال آن که عبیداللَّه بن زیاد صره‌ای که سه هزار درهم در آن بود، به غلام خود معقل نام داد و گفت: «برو با شیعه علی اختلاط کن و بگوی که یکی از دوستان امام حسین منم و مبلغی زر برای مسلم‌بن عقیل آورده‌ام. توقع آن که مرا پیش او برید تا به تسلیم آن مثاب و مأجور گردم.»
معقل صره را برگرفته و به مسجد اعظم رفت و متفکر بود که چگونه در آن امر شروع نماید. ناگاه نظرش بر مردی افتاد که نماز بسیار می‌گذارد، با خود گفت که شیعه در نماز اکثار می‌کند و غالب آن است که این مرد از آن زمره باشد. این معنی در باطنش رسوخ یافته و چندان توقف کرد که آن مرد از نماز فارغ شد. آن‌گاه به‌نزدیک او رفته و گفت: «جان من فدای تو باد! من مردی هستم از اهل شام «مولی ذی‌الکلاع» و خدای تعالی بر من منت نهاده و محبت خاندان نبوت و محبت آن کسانی که ایشان را دوست می‌دارند، در-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 248
__________________________________________________
دل من افکنده است و سه هزار درهم نذر کرده‌ام که به آن دولتمند دهم که در این شهر آمده به دعوت امام حسین اشتغال می‌نماید. اگر مرا به او راه می‌نمایی تا این مال تسلیم نمایم غایت کرم باشد.»
مرد نمازگزار گفت که: «تو در میان این همه مردم که در مسجدند چگونه مرا اختیار کرده و صاحب سر خود ساختی؟»
معقل گفت: «آثار خیر و فلاح در بشره تو مشاهده نمودم و به خاطرم رسید که تو از محبان اهل بیت رسولی صلی الله علیه و آله و سلم.»
آن مرد گفت: «ظن تو خطا نیست؛ چه من یکی از برادران تو و دوست و دوست‌داران اهل بیتم و نام من مسلم بن عوسجه است. با خدای عزوعلا عهد و پیمان کن که این سرّ را پیش هیچ کس فاش نکنی تا من تورا به مقصود تو نشان دهم.»
معقل سوگند مغلظه‌ای خورد که هر سرّی که با من بگویی در افشای آن نکوشم.»
مسلم بن عوسجه گفت که: «امروز برو و فردا به منزل من بیا تا تورا نزد صاحب خویش، یعنی مسلم ابن عقیل برم.»
روز دیگر معقل به خانه او رفته و مسلم‌بن عوسجه اورا به خانه مسلم‌بن عقیل برد و معقل وجه مذکور را تسلیم نموده و داخل اهل بیعت گشت. آن روز تا شب در سرای هانی‌بن عروه به سر برده، بر کماهی احوال شیعه امیر المؤمنین حسین رضی الله عنه اطلاع پیدا کرد و از آن‌جا بیرون آمده، نزد عبیداللَّه زیاد رفت و از گفتار و کردار ایشان اورا اعلام داد.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 123- 124
اما از آن سوی چون ابن‌زیاد به دارالاماره رسید، تصمیم عزم داد در تشدید تدبیر، تا مسلم بن عقیل را دستگیر کند. اورا غلامی بود که معقل نام‌داشت و او در چاپلوسی و حیلت‌اندوزی به شیمت اکالب 1 و شیوه ثعالب 2 می‌رفت. بفرمود اورا حاضر کردند و گفت: «یا معقل! سه هزار درهم از خازن من فراگیر و در فحص حال مسلم بن عقیل می‌باش و از هر جا و هر کس تفرس می‌کن و تجسس می‌فرما. چون یکی از دوستان اورا به دست کنی، بدان سان که دانی و توانی از مسکن مسلم آگاه شوی و به او راه یابی و این مبلغ را تسلیم ساز و گویی این هدیه‌ای است از برای تجهیز سپاه و جهاد دشمنان گمراه، چون از پنهان و پیدای ایشان آگاه شوی، مرا آگهی بایدت داد.»
پس معقل آن درهم بگرفت و از پی امتثال فرمان برفت و به هر در نگران بود و به هر کس ابواب مرافقت و موافقت بگشود.
نیرنگ معقل برای دست یافتن به مسلم
روزی به مسجد جامع آمد و مردی را نگریست که جامه‌های سفید دربر کرده به نماز در ایستاد و جان و تن‌را به‌نیاز فرا داده. معقل با خود اندیشید که این کس نیست، جز از شیعیان علی ابوطالب. پس به نزدیک-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 249
__________________________________________________
مصلای او بیامد و بنشست و این مرد مسلم‌بن عوسجه بود. چون از نماز فراغت جست، معقل برخاست، پیش او شد، با او معانقه کرد و آغاز مهر و حفاوت فرمود و به تمام ضراعت 3 نیازمندی خود را بازنموده و گفت: «یا عبداللَّه! من مردی از اهالی شامم و خداوند تبارک و تعالی مرا به فضل و کرم خود بنواخت و قلب مرا از محبت اهل بیت آکنده ساخت. شنیده‌ام که در این شهر، از خویشاوندان رسول خدا مردی که گاه روی می‌نماید و از مردم، به نام حسین‌بن علی اخذ بیعت می‌فرماید. من اینک سه هزار درهم با خود حمل دادم و در حضرت خداوند بر ذمت نهاده‌ام که این مبلغ را با وی تسلیم دارم تا در بهای سیف و سنان 4 صرف کند و با دشمنان دین رزم زند. تنی چند گفتند: تو از محبین آن خاندان و از شیعیان ایشانی، بعید نباشد اگر مسألت مرا با اجابت مقرون داری و در اسعاف حاجت من مسامحت نفرمایی.»
فقال مسلم بن عوسجة: «یا أخا العرب! أُغْرُبْ عن هذا الکلام. ما لنا وأهل البیت؟ فما أصاب الّذی أرشدک إلیّ.»
مسلم گفت: «ای برادر عرب! از این سخن دور شو، مرا با اهل بیت موالات و مودتی نیست. آن کسی که تورا به سوی من دلالت کرده، اصابت نفرموده.»
معقل گفت: «یا عبداللَّه! مرا اغلوطه مده 5، اندرین مسجد گروهی از مردم دین‌پژوه مرا آگهی دادند که تو با حسین بن علی دست بیعت داده و قلاده اطاعت اورا گردن نهاده‌ای. اگر مرا با خویش موافق نمی‌دانی و مخالف و منافق می‌خوانی، نخستین از من بیعت بستان و مواثیق مرا با سوگندهای محکم استوار فرما و این دراهم را نیز از من مأخوذ دار و آن‌گاه مرا به نزد ابن‌عقیل دلیل باش.»
گول خوردن مسلم‌بن عوسجه
مسلم بن عوسجه سخنان معقل را که همه دروغ و دغل بود، باور داشت.
[سپس متن عربی را ذکر کرده است که ما آن را در الإرشاد ذکر کردیم]
گفت: «سپاس خدای را که مرا دیدار کردی و شاد شدم که بر آرزوی خود سوار شدی و خداوند تورا به نصرت اهل بیت پیغمبر خود، برخوردار کرد. لکن دوست نداشتم چندان که این خمیرمایه بیداد و فساد یعنی ابن‌زیاد بر اریکه حکم‌رانی متکی است، مردم مرا از محبین اهل بیت به شمار گیرند.»
معقل آغاز شادمانی و فرحت کرد و گفت: «اکنون از من بیعت بگیر و برادر طریقت بدان!»
پس مسلم بن عوسجه از وی بیعت بستد و به کتمان سر وصیت کرد و به مواثیق مغلظه مشید 6 فرمود. آن‌گاه فرمود: «یکی دو روز به نزدیک من مختلف و متردد می‌باش تا وقت به دست کنم و اجازت حاصل نمایم، آن‌گاه تورا به مجلس مسلم‌بن عقیل دلالت خواهم کرد.»
پس معقل ملازمت خدمت مسلم بن عوسجه را مواظبت نمود تا به مجلس مسلم‌بن عقیل راه یافت و اظهار عقیدت نمود و تجدید بیعت کرد و به فرمان مسلم آن دراهم را به ابوثمامه صایدی تسلیم داد، تا در-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 250
__________________________________________________
تجهیز لشگر به کار برد. چه ابوثمامه در شناخت اسب و سلاح بصیر و در میدان حرب و ضرب دلیر بود.
بالجمله معقل در هر صباح اول کس بود که خدمت مسلم را دریافتی و آخر کس بود که شامگاهان بازشتافتی. بدین‌گونه کار کرد تا شیعیان حسین علیه السلام را به‌تمامت بشناخت و اسرار ایشان را بالجمله مکشوف ساخت و ابن‌زیاد را از بیش و کم آگاه نمود.
1. اکالب (جمع کلب): سگان.
2. ثعالب (جمع ثعلب): روباهان.
3. ضراعت: خضوع و خشوع.
4. سیف: شمشیر. سنان: نیزه.
5. اغلوطه مده: به غلط می‌انداز.
6. به طور جدی عهد و پیمان وفاداری بست.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 64- 66
آن لعین چندان که تفحص کرد، بر احوال مسلم مطلع نشد. غلامی داشت معقل نام، اورا طلبید، سه هزار درهم به او داد و اورا به طلب مسلم فرستاد و گفت: «تفحص کن شیعیان اورا و هر یک از ایشان را که بیابی، اظهار محبت و ولایت اهل بیت را بکن، و این زر را به او بده و به او بگو این را نذر کرده‌ام که صرف مقاتله دشمنان اهل بیت نمایم. از این راه ایشان را بازی بده و طرح آشنایی با ایشان بیفکن. مکرر در پنهان ایشان را ملاقات کن، شاید بر احوال مسلم بن عقیل مطلع گردی.»
پس معقل به مسجد درآمد و جاسوسانه در احوال و اوضاع مردم می‌نگریست. ناگاه نظرش بر مسلم ابن عوسجه افتاد و شنید جمعی می‌گفتند که: «این مرد برای امام حسین علیه السلام از مردم بیعت می‌گیرد.» چون این را شنید، به نزدیک عوسجه آمد و در پهلوی او نشست تا از نماز فارغ شد.
پس به نزدیک او نشست و گفت: «من مردی از اهل شامم و حق تعالی بر من منت نهاده است به محبت اهل‌بیت رسالت و دوستان ایشان را دوست می‌دارم.»
و در ضمن این سخنان به ساختگی گریه می‌کرد، و مبالغه در اظهار اخلاص و محبت می‌نمود، پس گفت: «شنیده‌ام که یکی از اهل بیت به این شهر آمده است که برای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از مردم بیعت بگیرد و از ترس مخالفان پنهان گردیده است. سه هزار درهم برای او به نذر آورده‌ام و کسی مرا راهنمایی نمی‌کند که به او برسانم. در این وقت در مسجد متحیر بودم در کار خود، ناگاه شنیدم که جماعتی می‌گفتند که: این مرد بر احوال اهل بیت مطلع است و به سوی تو اشاره می‌کردند. به این سبب به نزدیک تو آمده‌ام که این مال را از من بگیری و مرا به شرف ملازمت فرستاده امام مشرف گردانی. و امیدوارم که مرا از این شرف محروم نگردانی که من از محبان ایشانم و اگر خواهی اول از من بیعت بگیر و آخر مرا به خدمت او برسان.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 251
__________________________________________________
ابن‌عوسجه از سخنان او بازی خورد و گفت: «خدا را حمد می‌کنم بر آن که دوستی از دوستان اهل بیت را ملاقات کردم و از دیدن تو شاد گردیدم. ولیکن آزرده شدم از آنکه مردم بر احوال من مطلع گردیده‌اند.»
آن محیل ملعون گفت: «آزرده مباش که آنچه برای شما می‌شود، خیر است. اکنون به زودی از من بیعت بگیر که می‌خواهم داخل بیعت امام خود شوم.»
آن ساده‌لوح بیچاره کلمات دروغ اورا بر صدق حمل کرده و از او بیعت گرفت. به ایمان مغلظه از او عهد گرفت که در مقام خیرخواهی باشد و افشای این راز ننماید.
پس آن ملعون چند روز به خانه ابن عوسجه می‌رفت تا آن که ابن عوسجه بر او اعتماد کرد و اورا به خدمت مسلم بن عقیل برد و بیعت را تازه کرد و مال را سپرد. و هر روز به خدمت مسلم می‌رفت و بر خفایای احوال شیعیان مطلع گردیده و ابن‌زیاد را خبر می‌داد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 612- 614
در این میان ابن زیاد یکی از غلامان خود را به نام معقل خواست و گفت: «این سه هزار درهم را بگیر و از مسلم بن عقیل و یارانش جست‌وجو کن، با آن‌ها الفت بگیر و این مال را به آن‌ها بده و خود را از آن‌ها وانمود کن و اطلاعات آن‌ها را کسب کن.»
آن مرد طبق دستور به مسجد آمد و شنید که مسلم بن عوسجه اسدی برای حسین علیه السلام بیعت می‌گیرد و اورا در نماز دید و انتظار برد تا از نماز فارغ شد. نزد او آمد و گفت: «ای بنده خدا! من مردی شامی هستم و غلام ذی الکلاع بودم. خدا محبت خاندان پیغمبر را به من روزی کرده و این هم سه هزار درهم است. می‌خواهم خدمت آن شخص از ایشان که شنیدم به کوفه آمده و برای پسر دختر پیغمبر بیعت می‌ستاند، برسم. از چند نفر شنیدم تو از اسرار اهل بیت آگاهی، من نزد تو آمدم که این وجه را بستانی و مرا نزد صاحب خود بری تا با او بیعت کنم. اگر خواهی پیش از آن که اورا زیارت کنم، بیعت نمایم.»
گفت: «من از دیدار تو خرسندم و تو هم به آرزوی خود می‌رسی و خدا به تو خاندان پیغمبرش را یاری کند. من بد دارم که مردم این موضوع را از قبل من بدانند، پیش از آن که نتیجه گرفته شود از ترس این سرکش و از سطوت او.»
از او بیعت گرفت و پیمان ستد که خیرخواه باشد و سرّ نگه‌دار و چند روز نزد او رفت و آمد می‌کرد تا اورا خدمت مسلم بن عقیل برساند.
معقل غلام ابن‌زیاد که با پولی اورا به جاسوسی گماشته بود، پس از مرگ شریک با مسلم‌بن عوسجه رفت و آمد کرد تا نزد مسلم‌بن عقیلش برد و از او بیعت گرفت و به ابوثمامه صائدی که خزانه‌دار اموال و وجوه اعانه بود، دستور داد آن پول را تحویل گرفت. ابوثمامه خریدار اسلحه بود و از شجاعان به‌نام عرب و بزرگان شیعه بود و این مرد همه وقت در میان شیعه رفت و آمد می‌کرد و اخبار آن‌ها را می‌شنید و اسرار-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 252
وأخبره [عبیداللَّه] عینُهُ أنّ مسلماً عند هانئ.
السّماوی، إبصار العین،/ 43/ مثله، الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 273؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 236
__________________________________________________
آن‌ها را می‌فهمید و به ابن‌زیاد گزارش می‌داد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 40، 41- 42
ابن‌زیاد به کمک جاسوسی که مخفیانه داخل صفوف انقلابیون شده بود و مسلم بن عوسجه گمان کرده بود که او از شیعیان اهل بیت پیامبر است، توانست مقر مسلم بن عقیل را کشف کند.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 120
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 253

ثمّ مضی حتّی دخل القصر، وأرسل إلی هانئ بن عروة وهو یومئذ ابن بضع وتسعین سنة [...].
کان عبیداللَّه بن زیاد بعثه- أی عمرو بن الحجّاج الزّبیدی- إلی هانئ بن عروة، فأعطیاه العهود والمواثیق، فأقبل معهما حتّی دخل علی عبیداللَّه بن زیاد، فقتله.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 66، 67/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 67/ 54- 55، مختصر ابن منظور، 27/ 59، 60
فقال: ما حملک علی أن تجیر عدوّی وتنطوی علیه؟ فقال: یا ابن أخی! إنّه جاء حقّ هو أحقّ من حقّک وحقّ أهل بیتک. فوثب عبیداللَّه وفی یده عنزة، فضرب بها رأس هانئ حتّی خرج الزّجّ، واغترز فی الحائط، ونثر دماغ الشّیخ، فقتله مکانه.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 66/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 67/ 54، مختصر ابن منظور، 27/ 59
قال: فأرسل ابن زیاد إلی هانئ، فدعاه «1». فقال: إنِّی شاکٍ «2» لا أستطیع النّهوض «3» «2».
فقال: ائتونی به وإن کان شاکیاً، قال: فأخرج «4» له دابّة، فرکب «5» ومعه عصاه، وکان أعرج، فجعل یسیر قلیلًا «6» ویقف، ویقول: ما لی «7» «8» أذهب إلی ابن زیاد «8».
«1»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی العقد الفرید، وفی جواهر المطالب: کی یأتیه].
(2- 2) [لم یرد فی المحاسن].
(3)- [لم یرد فی العقد الفرید وجواهر المطالب].
(4)- [فی المحاسن والعقد الفرید وجواهر المطالب: فأسرجت].
(5)- [جواهر المطالب: «فوثب»].
(6)- [أضاف فی المحاسن والعقد الفرید وجواهر المطالب: وقلیلًا ثمّ].
(7)- [لم یرد فی العقد الفرید وجواهر المطالب].
(8- 8) [المحاسن: ولابن زیاد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 254
«1» فما زال ذلک دأبه «1» حتّی دخل علیه «2». «2»
«3» فقال له عبیداللَّه بن زیاد: یا «4» هانئ، أما «5» کانت ید زیاد عندک بیضاء؟ قال: بلی، قال: ویدی «6»؟ قال: بلی، «7» «8» فقال: یا «9» هانئ «8»! قد کانت «10» لکم عندی ید «11» بیضاء «10»، وقد «11» أمّنتک «12» علی نفسک ومالک «13» 7 12. فتناول العصا «14» «15» الّتی کانت بید «16» هانئ 14، فضرب بها وجهه حتّی کسرها «17» 15، ثمّ قدّمه، فضرب عنقه.
ابن قتیبة، الإمامة والسّیاسة، 2/ 4- 5/ مثله: البیهقی، المحاسن والمساوئ،/ 51؛ ابن عبدربّه، العقد الفرید، 4/ 378؛ الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 267
وخاف هانئ بن عروة عبیداللَّه علی نفسه، فانقطع عن حضور مجلسه وتمارض، فقال
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی العقد الفرید].
(2- 2) [لم یرد فی جواهر المطالب].
(3)- [أضاف فی جواهر المطالب: فلمّا دخل علیه].
(4)- [فی المحاسن مکانه: فقال: یا ...].
(5)- [المحاسن: ما].
(6)- [المحاسن: فیدی].
(7- 7) [لم یرد فی المحاسن].
(8- 8) [جواهر المطالب: ثمّ قال].
(9)- [العقد الفرید: له].
(10- 10) [العقد الفرید: لک عندی ولأبیک].
(11- 11) [جواهر المطالب: فأنا أخرجک عنها، فاخرج فقد].
(12- 12) [العقد الفرید: فی نفسی ومالی، وزاد فیه: قال: أخرج، فخرج].
(13)- [لم یرد فی جواهر المطالب].
(14- 14) [فی العقد الفرید: من یده].
(15- 15) [جواهر المطالب: من یده، فضربه بها، فهشم وجهه].
(16)- [المحاسن: فی ید].
(17)- [المحاسن: کسر جبهته].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 255
ابن زیاد لجلسائه: ما لی لا أری هانیاً؟ فقالوا: هو شاک، «1» فقال: لو علمت بمرضه لعدته «1»، ودعا محمّد بن الأشعث وأسماء بن خارجة وعمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، «1» وکانت رویحة بنت عمرو تحت هانئ بن عروة، وهی امّ یحیی بن هانئ «1»، فقال لهم: 1 ما یمنع هانئ بن عروة من إتیاننا؟ فقالوا: ما ندری، وقد قیل: إنّه یشتکی، قال: بلغنی أ نّه قد بری‌ء وهو یجلس علی باب داره «1»، فالقوه ومروه أ لّایدع ما علیه من حقِّنا، «2» فإنِّی لا أحبّ أن یفسد عندی مثله من أشراف العرب. فأتوه حتّی وقفوا علیه عشیّة وهو جالس علی بابه، وقالوا له: ما یمنعک من لقاء الأمیر، فإنّه قد ذکرک؟ وقال: لو أعلم أ نّه شاک لعدته. فقال لهم: الشّکوی تمنعنی، فقالوا له: قد بلغه أ نّک تجلس کلّ عشیّة علی باب دارک، وقد استبطأک، والإبطاء والجفاء لا یحتمله السّلطان، أقسمنا علیک لمّا رکبت معنا.
فدعا بثیابه، فلبسها، ثمّ دعا ببغلته، فرکبها حتّی إذا دنی من القصر، کأنّ نفسه أحسّت ببعض الّذی کان، فقال لحسّان بن أسماء بن خارجة: یا ابن الأخ! إنِّی واللَّه لهذا الرّجل لخائف، فما تری؟ فقال: یا عمّ! واللَّه ما أتخوّف علیک شیئاً، ولم تجعل علی نفسک سبیلًا، ولم یکن حسّان یعلم فی أیّ شی‌ء بعث إلیه عبیداللَّه 2؟
المفید، الإرشاد، 2/ 44- 45/ عنه: المیانجی، العیون العبری،/ 39- 40
وفی حدیث آخر:
أنّ عبیداللَّه لمّا بنی بزوجته، أرسل إلی هانئ، فأتاه متوکّئاً علی عصاه، فقال: أکل الأمیر العرس وحده، قال: أو ترکتنی أنتفع بعرس وقد ضممت مسلم بن عقیل، وهو
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی العیون].
(2- 2) [العیون: فأتوه وأقسموا علیه أن یرکب معهم، فلبس ثیابه ورکب بغلته حتّی إذا دنی بالقصر، أحسّت نفسه بالشّرّ حتّی دخل علی عبیداللَّه وعنده القوم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 256
عدوّ أمیر المؤمنین؟! قال: ما فعلت. قال: لعمری لقد فعلت، وما شکرت بلاء زیاد، ولا رعیت حقّه وزاده، فأغضبته.
فانتزع عبیداللَّه العنزة من یده، فشجّه بها وحبسه حتّی أتی بمسلم بن عقیل.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 67/ 54، مختصر ابن منظور، 27/ 59
. ثمّ دعا عبیداللَّه محمّد بن الأشعث، وأسماء بن خارجة الفزاریّ، وعمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، وکانت رویحة بنت عمرو تحت هانئ بن عروة، فقال: أخبرونی «1» ما الّذی یمنع هانئ بن عروة من المصیر إلینا؟ فقالوا: إنّه مریض أصلح اللَّه الأمیر، فقال ابن زیاد: إنّه کان مریضاً غیر أ نّه برأ وجلس علی باب داره، فلا علیکم أن تصیروا إلیه، وتأمروه أن لا یدع ما یجب علیه من حقّنا، «2» فإنِّی لا أحبّ أن تفسد عندی منزلة مثله من أشراف العرب «2»، فقالوا نفعل ذلک.
[ثمّ ذکر اعتقال عبداللَّه بن یقطر کما نذکره فی مکانه].
قال: ثمّ أقبل علی محمّد بن الأشعث، وعمرو بن الحجّاج، وأسماء بن خارجة، فقال «3»:
صیروا إلی هانئ «2» بن عروة المذحجیّ «2»، فسلوه أن یصیر إلینا، فإنّا نرید مناظرته. «4»
فرکب القوم، ثمّ صاروا إلی هانئ، فوجدوه جالساً «4» علی باب داره، فسلّموا علیه وقالوا: ما یمنعک من إتیان هذا «5» الأمیر، فقد ذکرک «6» غیر مرّة؟ فقال: ما منعنی واللَّه «5» من المصیر إلیه إلّاالعلّة «2» الّتی کانت بی «2»، فقالوا: صدقت، ولکنّه بلغه أ نّک تقعد علی باب دارک فی کلّ عشیّة، وقد استبطأک، والإبطاء والجفاء لا یحتمله السّلطان «2» من مثلک، لأ نّک سیِّد فی قومک «2»، ونحن نقسم علیک إلّا «7» رکبت معنا إلیه «5».
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: خبّرونی].
(2- 2) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(3)- [تسلیة المجالس: وقال].
(4- 4) [تسلیة المجالس: فأتوا هانئ وهو جالس].
(5)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(6)- [تسلیة المجالس: ذکر].
(7)- [أضاف فی تسلیة المجالس: ما].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 257
فدعا هانئ بثیابه، فلبسها، ثمّ «1» دعا ببغلة، فرکبها «1» وسار مع القوم «2» إلی باب قصر الإمارة، فکأنّ «1» نفسه أحسّت بالشّرّ، فالتفت إلی حسّان بن أسماء، فقال: یا ابن أخی! إنّ نفسی تحدّثنی بالشّرّ. فقال له «3» حسّان: سبحان اللَّه! یا عمّ ما أتخوّف علیک، فلا تحدثنّ نفسک بشی‌ء «4» من هذا «4».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 203- 204/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 185- 186
ثمّ دخل القوم علی ابن زیاد، فلمّا نظر إلیهم من بعید التفت إلی شریح القاضی، وکان عنده «3» فی مجلسه، فقال: أتتک بحائن رجلاه «5» تسعی، ثمّ التفت إلی هانئ، فأنشد «5»:
أرید حیاته ویرید قتلی «6» عذیری من خلیل «6» من مراد
فقال هانئ: وما ذاک أ یّها الأمیر؟ فقال: إیهاً «3» یا هانئ، جئت بمسلم بن عقیل وجمعت له الرّجال والسّلاح فی الدّار «7» حولک، وظننت أنّ ذلک یخفی علینا «8»؟ فقال:
ما فعلت.
قال: بلی «9» فعلت. «10» قال: ما فعلت. قال ابن زیاد: أین معقل؟ فجاء معقل «10» حتّی
__________________________________________________
(1- 1) [تسلیة المجالس: رکب].
(2) (1) [تسلیة المجالس: حتّی إذا صار بباب القصر کأنّ].
(3)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(4- 4) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(5- 5) [تسلیة المجالس: وأنشد].
(6- 6) [تسلیة المجالس: خلیلی من عذیری].
(7)- [تسلیة المجالس: الدّور].
(8)- [تسلیة المجالس: علیَ].
(9)- [تسلیة المجالس: بل].
(10- 10) [تسلیة المجالس: ثمّ استدعی بمعقل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 258
وقف بین یدیه. فقال ابن زیاد: أتعرف هذا «1» یا هانئ «1»؟ فنظر هانئ إلی معقل، فعلم أ نّه کان عیناً علیهم، «2» وأ نّه أخبر ابن زیاد عن مسلم. فقال «2»: أصلح اللَّه الأمیر، «3» ما بعثت إلی مسلم ولا دعوته، ولکنّه جاءنی مستجیراً، فاستحییت من ردّه، وأخذنی من ذلک ذمام. فأمّا إذا قد علمت فخلّ سبیلی حتّی ارجع إلیه وآمره أن یخرج من داری «1» إلی حیث شاء «1»، وأعطیک من العهود والمواثیق بها «4» إنّی أرجع إلیک وأضع یدی فی یدک.
فقال ابن زیاد: لا «5» واللَّه لا تفارقنی أبداً «5» أو تأتینی بمسلم «1» بن عقیل «1». فقال: إذن «6» واللَّه لا آتیک بضیفی «7» فتقتله، أیکون هذا فی العرب؟! فقال ابن زیاد: واللَّه لتأتینّی به.
فقال هانئ: لا «5» واللَّه لا آتیک به أبداً «5». فتقدّم مسلم بن عمرو الباهلیّ، فقال: أصلح اللَّه الأمیر، إذن «8» لی فی کلامه.
فقال: کلِّمه بما أحببت ولا تخرجه من القصر. فأخذ مسلم بن عمرو الباهلیّ بید هانئ ابن عروة، فنحّاء ناحیة، «9» ثمّ قال له «9»: ویحک یا هانئ، أنشدک اللَّه أن تقتل نفسک، وتدخل البلاء علی عشیرتک بسبب مسلم «1» بن عقیل «1». یا هذا «10» سلّمه إلیه، فإنّه لا یقدم علیه بالقتل أبداً «5». (وأخری) «11» فإنّه سلطان ولیس علیک فی ذلک عار ولا منقصة «11».
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(2- 2) [تسلیة المجالس: فقال هانئ].
(3)- [أضاف فی تسلیة المجالس: واللَّه].
(4)- [تسلیة المجالس: ما تثق به].
(5)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(6)- [تسلیة المجالس: إذاً].
(7)- [تسلیة المجالس: به].
(8)- [تسلیة المجالس: ائذن].
(9- 9) [تسلیة المجالس: فقال].
(10)- [تسلیة المجالس: هانئ].
(11- 11) [تسلیة المجالس: إنّه لیس علیک من ذلک ملامة فإنّه سلطان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 259
فقال هانئ: بلی واللَّه علیَّ فی «1» ذلک أعظم «2» العار والسّبّة، وأکبر الخزی «2» أن أسلِّم جاری، وضیفی، ورسول ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، وأنا حیّ صحیح، شدید «3» السّاعدین، کثیر الأعوان، واللَّه لو لم أکن إلّاوحدی لا ناصر لی لما أسلمت «4» أبداً ضیفی، حتّی أموت من «3» دونه. فردّه مسلم بن عمرو الباهلیّ «3» إلی ابن زیاد، فقال له «3»: أ یّها الأمیر! إنّه قد «3» أبی أن یسلِّم مسلماً أبداً «3»، أو یُقتل «5» کما یزعم «5»، فغضب ابن زیاد، ثمّ «6» قال: واللَّه «5» لتأتینی به، أو لأضربنّ عنقک، فقال «5»: إذن واللَّه تکثر البارقة حول دارک.
فقال ابن زیاد: أبالبارقة تخوِّفنی؟ ثمّ أخذ قضیباً کان بین یدیه، فضرب به وجه هانئ، فکسر «7» أنفه، وشجّ حاجبه. وضرب هانئ بیده إلی قائم سیف «8» رجل من «8» أصحاب عبیداللَّه بن زیاد، فجاذبه ذلک «3» الرّجل، ومنعه من السّیف، فصاح «9» ابن زیاد:
خذوه، فأخذوه وألقوه فی بیتٍ من بیوت القصر، وأغلقوا علیه الباب. «10» ثمّ وثب «10» أسماء بن خارجة، فقال له «3»: أ یّها الأمیر! إنّک «3» أمرتنا «11» أن نأتیک بالرّجل «11»، فلمّا جئناک به هشمت وجهه، وأسلت «12» دمه. فقال: وأنت هاهنا أیضاً؟ ثمّ «13» أمر به،
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: من].
(2- 2) [تسلیة المجالس: عار وأکبر خزی].
(3)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(4)- [تسلیة المجالس: سلّمت].
(5- 5) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(6)- [تسلیة المجالس: فقال].
(7)- [تسلیة المجالس: حتّی کسر].
(8- 8) [تسلیة المجالس: من سیوف].
(9)- [تسلیة المجالس: وصاح].
(10- 10) [تسلیة المجالس: فوثب].
(11- 11) [تسلیة المجالس: بالرّجل أن تأتیک به].
(12)- [تسلیة المجالس: سیّلت].
(13)- [تسلیة المجالس: فأمر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 260
فضرب حتّی وقع لجنبه، فجلس أسماء بن خارجة ناحیة من القصر وهو یقول: إنّا للَّه وإنّا إلیه راجعون، إلی نفسی أنعاک یا هانئ.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 204- 205/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 186- 189
قال: وقال عبیداللَّه لوجوه أهل الکوفة: ما بال هانئ بن عروة، لم یأتنی فیمن أتانی؟
قال: فخرج إلیه محمّد بن الأشعث واناس منهم، فأتوه وهو علی باب داره. فقال له: إنّ الأمیر قد استبطأک، فانطلق إلیه. فلم یزالوا به حتّی رکب معهم، فدخلوا به علی عبیداللَّه وعنده شریح القاضی، فلمّا نظر إلیه، قال لشریح: أتتک بحاین رجلاه.
فلمّا سلّم علیه، قال له: یا هانئ! أین مسلم؟ قال: ما أدری. فأمر عبیداللَّه صاحب الدّراهم، فخرج علیه، فلمّا رآه، قُطع به، قال: أصلح اللَّه الأمیر، واللَّه ما دعوته إلی منزلی، ولکنّه جاء، فطرح نفسه علیَّ. قال: ائتنی به، فقال: واللَّه لو کان تحت قدمی ما رفعتها عنه. قال: ادنوه إلیَّ، فأدنوه، فضربه بالقضیب، فشجّه علی حاجبه، وأهوی هانئ إلی سیف شرطیّ لیستله، فدُفع عن ذلک، وقال له: قد أحلّ اللَّه دمک، وأمر به، فحبس فی جانب القصر.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 115
«1» وکان عبیداللَّه قد وضع المراصد علیه، فلمّا علم أ نّه «1» فی دار هانئ، دعا محمّد بن الأشعث وأسماء بن خارجة وعمرو بن الحجّاج، وقال: ما یمنع هانئ بن عروة من إتیاننا؟ فقالوا: ما ندری، وقد قیل إنّه یشتکی. فقال: «2» قد بلغنی ذلک «2» وبلغنی أ نّه قد برأ، وأ نّه یجلس «3» علی باب داره، ولو أعلم أ نّه شاک لعدته. فألقوه، وأمروه أن لا یدع ما یجب علیه من حقِّنا، فإنِّی لا أحبّ أن یفسد عندی مثله من أشراف العرب.
__________________________________________________
(1- 1) [الدّمعة: فلمّا علم ابن زیاد علیه اللّعنة إنّ مسلم بن عقیل صلوات اللَّه علیه].
(2- 2) [لم یرد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء].
(3)- [زاد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: کلّ عشیّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 261
فأتوه و «1» وقفوا علیه عشیّة علی بابه، فقالوا «2»: ما یمنعک من لقاء الأمیر، فإنّه قد ذکرک وقال: لو أعلم أ نّه شاک لعدته؟ فقال لهم: الشّکوی تمنعنی، فقالوا له: قد بلغه أ نّک تجلس کلّ عشیّة علی باب دارک، وقد استبطأک والإبطاء والجفاء لا یتحمّله «3» السّلطان من مثلک، لأنّک سیِّد فی قومک، ونحن نقسم علیک إلّاما «4» رکبت معنا.
فدعا بثیابه، فلبسها، ثمّ دعا ببغلته، فرکبها حتّی إذا «5» دنا من القصر، کأنّ نفسه أحسّت ببعض الّذی کان، فقال لحسّان بن أسماء بن خارجة: یا ابن أخی! إنِّی واللَّه لهذا الرّجل (الأمیر خ) لخائف، فما تری؟ قال: واللَّه یا عمّ ما أتخوّف علیک شیئاً ولا «6» تجعل علی نفسک سبیلًا، ولم «7» یکن حسّان یعلم «7» فی أیّ شی‌ء بعث إلیه عبیداللَّه. فجاء هانئ والقوم معه حتّی دخلوا جمیعاً علی عبیداللَّه.
فلمّا رأی هانئاً، قال: أتتک بحائنٍ «8» لک رجلاه «8»، ثمّ التفت إلی شریح القاضی وکان جالساً عنده، وأشار إلی هانئ وأنشد بیت عمرو بن معدی کرب الزّبیدیّ:
أرید حیاته ویرید قتلی عذیرک من خلیلک من مراد
فقال له هانئ: وما ذاک أ یّها الأمیر؟ فقال: إیه یا «9» هانئ، ما هذه الأمور الّتی «1»
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: حتّی].
(2)- [زاد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: له].
(3)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: یحتمله].
(4)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(5)- [لم یرد فی الدّمعة].
(6)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: ولم].
(7- 7) [الدّمعة: یدر حسّان].
(8- 8) [فی الدّمعة: رجلاه یسعی، وفی تظلّم الزّهراء: رجلاه تسعی].
(9)- [فی الدّمعة والعیون مکانهما: حتّی دخل علی عبیداللَّه وعنده القوم، فلمّا طلع، قال عبیداللَّه: أتتک‌بحائنٍ رجلاه تسعی. فلمّا دنی من ابن زیاد وعنده شریح القاضی، التفت نحوه وقال:
أرید حیاته ویرید قتلی عذیرک من خلیلک من مراد
وقال: یا ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 262
«1» تربّص فی دورک «1» لأمیر المؤمنین وعامّة المسلمین؟ جئت بمسلم بن عقیل وأدخلته فی «2» دارک، وجمعت له السّلاح والرّجال فی الدّور حولک، وظننت أنّ ذلک یخفی علیَّ؟ فقال:
ما فعلت. فقال ابن زیاد: بلی «3» قد فعلت. فقال: ما فعلت أصلح اللَّه الأمیر، فقال ابن زیاد: علیَّ بمعقل مولای، وکان معقل عینه علی أخبارهم وقد عرف کثیراً من أسرارهم «3»، فجاء معقل حتّی وقف بین یدیه.
فلمّا رآه هانئ، عرف أ نّه کان عیناً علیه، فقال: «4» أصلح اللَّه الأمیر، واللَّه «4» ما بعثت «5» إلی مسلم بن عقیل، ولا دعوته، ولکن جائنی مستجیراً أجرته «6»، فاستحییت من ردّه، ودخلنی من ذلک ذمام «7»، فضیّفته. فأمّا إذ قد علمت، فخلّ سبیلی حتّی أرجع إلیه وامره بالخروج من داری إلی حیث شاء من الأرض، «4» لأخرج بذلک من ذمامه وجواره «4».
فقال له «8» ابن زیاد «8»: لا تفارقنی أبداً حتّی تأتینی به، فقال: لا «9» واللَّه لا أجیئک «10» «11» به أبداً «11»، أجیئک بضیفی حتّی «12» تقتله؟ قال: واللَّه لتأتینّی به، قال: لا واللَّه لا آتیک به. فلمّا أکثر الکلام بینهما، قام مسلم بن عمرو الباهلیّ، فقال: أصلح اللَّه الأمیر، خلّنی وإیّاه حتّی أکلِّمه. فقام، فخلّی به ناحیة وهما بحیث یراهما ابن زیاد ویسمع کلامهما إذا
__________________________________________________
(1- 1) [تظلّم الزّهراء: تتربّص فی دارک].
(2)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء والعیون].
(3- 3) [العیون: وطال بینهما النّزاع، فدعا ابن زیاد بمعقل].
(4- 4) [لم یرد فی العیون].
(5)- [الدّمعة: أبعث].
(6)- [لم یرد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء والعیون].
(7)- [الدّمعة: فقام].
(8) (8) [لم یرد فی الدّمعة والعیون].
(9)- [أضاف فی العیون: واللَّه].
(10)- [العیون: آتیک].
(11- 11) [فی الدّمعة: به أبداً ولا، وفی تظلّم الزّهراء: أبداً].
(12)- [لم یرد فی الدّمعة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 263
رفعا «1» أصواتهما.
فقال له مسلم: یا هانئ! أنشدک اللَّه أن لا تقتل نفسک، ولا «2» تدخل البلاء علی عشیرتک، «3» فوَ اللَّه إنِّی لأنفس بک عن القتل «3»، إنّ هذا الرّجل ابن عمّ القوم، ولیسوا قاتلیه ولا ضائریه، فادفعه إلیه، فإنّه لیس علیک بذلک مخزاة ولا منقصة، وإنّما تدفعه إلی السّلطان. فقال هانئ: واللَّه إنّ علیَّ بذلک «4» الخزی والعار، أنا أدفع جاری وضیفی ورسول ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله «5»، وأنا صحیح السّاعدین «6»، کثیر الأعوان؟ واللَّه «3» لو لم أکن إلّا واحداً لیس لی ناصر «3» لم أدفعه حتّی أموت دونه. «7» فأخذ یناشده وهو یقول واللَّه لا أدفعه أبداً إلیه «7».
فسمع ابن زیاد ذلک، فقال «3» ابن زیاد «3»: ادنوه منِّی، فادنی منه، فقال: واللَّه لتأتینّی به أو لأضربنّ عنقک، فقال هانئ: إذن واللَّه تکثر البارقة حول دارک، فقال ابن زیاد:
وا لهفاه علیک «8»، أ «9» بالبارقة تخوّفنی؟ وهانئ یظنّ أنّ عشیرته یسمعونه «10».
ثمّ قال: أدنوه منِّی، فأدنی «11» منه، فاستعرض «11» وجهه بالقضیب، فلم یزل یضرب
__________________________________________________
(1)- [العیون: ارتفع].
(2)- [فی الدّمعة وتظلم الزّهراء: وأن لا].
(3- 3) [لم یرد فی العیون].
(4)- [الدّمعة: فی ذلک].
(5)- [زاد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: إلی عدوّه].
(6)- [الدّمعة: السّاعد].
(7- 7) [العیون: وعن منتخب الطّریحی: أ نّه قال: لو کانت رجلی علی طفل من أطفال آل محمّد صلی الله علیه و آله ما رفعتها حتّی تقطع].
(8)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(9)- [لم یرد فی الدّمعة والعیون].
(10)- [الدّمعة: یمنعونه، والعیون: ستمنعه].
(11- 11) [العیون: واعترض].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 264
أنفه وجبینه وخدّه حتّی انکسر «1» أنفه، وسیّل الدّماء «2» علی ثیابه، ونثر لحم «3» خدّه وجبینه علی لحیته، فانکسر «4» القضیب، فضرب هانئ بیده «5» إلی قائم «3» سیف شرطیّ، فجاذبه ذلک الرّجل «6»، فصاح ابن زیاد: خذوه «7». فجرّوه «8» حتّی ألقوه «8» فی بیت من بیوت الدّار، وأغلقوا علیه بابه. فقال: اجعلوا علیه حرساً، ففعل ذلک به.
فقام أسماء بن خارجة إلی عبیداللَّه بن زیاد، وقیل إنّ القائم حسّان بن أسماء، فقال:
أرسل غدر سائر الیوم «9» أ یّها الأمیر، أمرتنا أن نجیئک بالرّجل «10» حتّی إذا جئناک به هشمت وجهه، وسیّلت دمائه علی لحیته، وزعمت أ نّک تقتله؟ فغضب ابن زیاد وقال «11»:
وأنت هاهنا؟ ثمّ أمر به، فضرب حتّی ترک وقیّد، وحبس «12» فی ناحیة من القصر، فقال:
إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، إلی نفسی أنعاک یا هانئ. «13»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 45- 52/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 212- 214؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 134- 137؛ المیانجی، العیون العبری،/ 40- 41
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة: کسر].
(2)- [العیون: الدّم].
(3)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(4)- [العیون: حتّی کسر].
(5)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: یده].
(6)- [زاد فی تظلّم الزّهراء: علیه].
(7)- [لم یرد فی العیون].
(8- 8) [العیون: وادخلوه].
(9)- [الدّمعة: القوم].
(10)- [لم یرد فی الدّمعة].
(11)- [زاد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: فی کلامه].
(12)- [الدّمعة: وقیل واجلس].
(13)- چون محمد بن اشعث و اسماء بن خارجه به مجلس ابن زیاد آمدند، از ایشان پرسید که: «هانی بن عروه کجاست که چند روز شد که اورا نمی‌بینم؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 265
__________________________________________________
جواب دادند که: «مدتی شد که صاحب فراش است.»
ابن‌زیاد گفت: «من می‌شنوم که اکثر روز بر در سرای خود می‌نشیند. آیا چه چیز مانع می‌شود اورا که به سلام ما نمی‌آید؟»
ایشان گفتند: «ما شرط تفحّص به جای آورده، امیر را خبر دهیم.»
و از دار الاماره بیرون‌آمده، به سرای هانی رفتند و آنچه میان ایشان و امیر واقع شده بود، با وی گفتند. اورا به مبالغه و الحاح تمام سوار کرده، روی به قصر امارت آوردند.
هانی چون نزدیک کوشک عبیداللَّه رسید، گفت: «خوفی از این مردود در دل من پیدا گشته و مشوش گردیدم.»
محمد بن اشعث واسماء بن‌خارجه در تسکین او کوشیده وگفتند: «این معنی از تخیلات نفسانی و تسویلات شیطانی است.»
هانی به تقدیر ربانی رضا داده و مصحوب آن دو شخص به مجلس ابن‌زیاد درآمد.
چون چشم عبیداللَّه بر وی افتاد، گفت: «ارید حیاته ویرید قتلی.»
هانئ گفت: «ایها الامیر! چه واقع شده؟»
ابن زیاد گفت: «واقعه‌ای عظیم‌تر از این چه تواند بود که مسلم‌بن عقیل را به وثاق خود راه داده‌ای و خلقی انبوه و سلاح بسیار در حوالی سرای خود جمع آورده‌ای، تصور تو چنان است که از کید و مکر تو غافلم؟»
به هانی گفت: «این شخص را می‌شناسی؟»
هانی چون در معقل نظر کرد، اورا بشناخت و دانست که وی جاسوس بوده. از این جهت اثر خجالت و انفعال در ناصیه او پیدا شده و گفت: «ایها الامیر! به خدا سوگند که من مسلم بن عقیل را نطلبیدم و در تهیج‌فتنه سعی‌ننمودم، ولیکن در ظلمت‌لیل شخصی را دیدم که خود را در سرای من افکنده، زنهار خواست و مرا حیا مانع آمد که اورا بیرون کنم. اکنون سوگند می‌خورم و عهد می‌کنم که مراجعت نموده اورا از منزل خود بیرون کنم و بعد از آن به خدمت امیر مبادرت نمایم.»
عبیداللَّه گفت: «هیهات! تو از منزل من بیرون نروی تا مسلم را حاضر گردانی.»
هانی گفت: «هرگز این نکنم و در شریعت و مروت چگونه جایز باشد که زینهاری و میهمان را به دست خصم دهم تا اورا به قتل رساند؟ این سیرت عرب نیست و اگر بر این حرکت اقدام نمایم، این عار از من زایل نشود و تا ابد بر من لعنت کنند.»
در اثنای محاوره ابن زیاد و هانی، مسلم بن عمرو الباهلی گفت که: «ای امیر! رخصت فرمای که به هانی دو سه کلمه بگویم.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 266
فبعث ابن زیاد فی طلب هانئ، فلمّا وصل إلیه وسلّم علیه، أعرض عنه، ولم یرد علیه جواباً. فأنکر هانئ أمره، فقال: لماذا أصلح اللَّه الأمیر؟ فقال: یا هانئ! أخبیت مسلماً وأدخلته دارک وجمعت له الرّجال والسّلاح، وظننت أنّ ذلک یخفی علیَّ؟ فقال هانئ:
معاذ اللَّه أ یّها الأمیر، ما فعلت ذلک، فقال: بلی قد فعلته، فقال هانئ: الّذی بلّغک عنّی باطل، فقال ابن زیاد: یا معقل أخرج إلیه وکذّبه، فخرج معقل، وقال: یا هانئ! أما
__________________________________________________
گفت: «به شرط آن که اورا از قصر بیرون نبری.»
مسلم‌بن عمرو، هانی را در گوشه‌ای برده و گفت: «ویحک ای هانی! تو از جان به تنگ آمده‌ای و بر عیال و اطفال و قوم و عشیرت خویش رحم و شفقتی نداری و به سبب مسلم‌بن عقیل خود را در عرصه هلاک می‌آری؟ اگر کسی از اقران ما مسلم را از تو بطلبد، تسلیم او عیب باشد و اگر خصمی زبردست تورا برآورد، او تورا تکلیف می‌کند، اگر حاضر گردانی هیچ عاری نباشد.»
هانی گفت: «واللَّه که در سپردن مسلم هزار عیب و عار مندرج است. من مهمان و رسول پسر رسول خدای صلی الله علیه و آله و سلم و خویشِ اورا به دست خصم ندهم و به این رسوایی راضی نشوم.»
چون مسلم‌بن عمرو از هانی‌بن عروه مأیوس گشت، اورا نزد عبیداللَّه آورده و صورت اصرار وی باز نمود. خشم ابن‌زیاد زیاده شد و گفت: «ای هانی! اگر مسلم را حاضر نکنی، گردن تو بزنم.»
هانی گفت: «که را زهره آن باشد که با من این معامله کند و اگر تو این اندیشه را به فعل رسانی، خلقی انبوه به مخاصمت تو برخاسته و این قصر را احاطه کنند.»
عبیداللَّه گفت: «تو مرا از خویشان خود می‌ترسانی و به اصحاب و دوستان خود تهدید می‌کنی؟»
آن‌گاه چوبی بر روی هانی زد، چنانچه بینی او شکسته، خون در سیلان آمد. هانی دست به قائمه شمشیر سرهنگی از سرهنگان پسر زیاد برد تا از نیام بیرون کند. آن سرهنگ دست هانی را گرفته. عبیداللَّه زیاد گفت: «ای هانی! اکنون خون تو بر ما مباح گشت.» و فرمان داد تا اورا در خانه‌ای از خانه‌های کوشک محبوس گردانیدند.
چون اسماءبن خارجه مشاهده این صورت نمود، با عبیداللَّه‌بن زیاد گفت: «ای غدار! ما این مرد را به اشارت تو آوردیم و پیش از وصول در شأن او سخنان نیک می‌گفتی و وعده‌های خوب می‌دادی. چون پیش آمد، بینی او بشکستی و روی و موی اورا به خون ملطخ ساختی و مع ذلک می‌گویی که وی را خواهم کشت. این چه کردار ناصوابی است که از تو صدور می‌یابد؟»
از این سخن غضب ابن‌زیاد سمت ازدیاد پذیرفته و فرمود تا اسماء را چندان زدند که از حیات خویش مأیوس گشت. اسماء گفت: «انا للَّه‌وانا الیه راجعون، ای هانی! خبر مرگ خود به تو می‌رسانم.»
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 124- 126
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 267
تعرفنی؟ فقال: نعم أعرفک فاجراً غادراً.
ثمّ علم أ نّه کان عیناً لابن زیاد، فقال له ابن زیاد: یا هانئ! آتنی بمسلم وإلّا فرّقت بین رأسک وجسدک. فغضب من قوله وقال: إنّک لا تقدر علی ذلک أو تهرق بنو مذحج دمک. «1» فغضب ابن زیاد، فضرب وجهه بقضیب «2» کان عنده، فضربه «2» هانئ بسیف کان عنده، فقطع أطماره وجرحه جرحاً منکراً، فاعترضه معقل لعنه اللَّه، «3» فقطع وجهه «3» بالسّیف، فجعل هانئ یضرب بهم «4» یمیناً وشمالًا حتّی قتل من القوم رجالًا وهو یقول:
واللَّه «5» لو کانت رجلی علی طفل من أطفال أهل البیت ما رفعتها «6» حتّی تقطع «5». «7» «8» حتّی تکاثر علیه الرّجال، فأخذوه «9» وأوثقوه «8» «10» کتافاً، وأوقفوه بین یدی ابن زیاد، وکان بیده عمود من حدید، فضربه به، فقتله رحمة اللَّه علیه، وعذّب قاتله وأصلاه جهنّم وبئس المصیر. وللَّه درّ من قال:
سأصبر حتّی تنجلی کلّ غمّة وتأتی بما تختار نفسی البشائر
وإنِّی لبئس العبد إن کنت آیساً من اللَّه إن دارت علیَّ الدّوائر
الطّریحی، المنتخب،/ 425/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 214؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 222؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 136- 137
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی الدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء].
(2- 2) [فی الأسرار: عنده فضربه، وفی تظلّم الزّهراء: عنده فضرب].
(3- 3) [لم یرد فی الدّمعة].
(4)- [لم یرد فی الدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء].
(5- 5) [حکاه عنه ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 72، والعیون،/ 41].
(6)- [الدّمعة: دفعتها].
(7)- [لم یرد فی الدّمعة].
(8- 8) [فی الأسرار وتظلّم الزّهراء: فتکاثروا علیه فأخذوه].
(9)- [إلی هنا حکاه عنه فی تظلّم الزّهراء].
(10)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 268
ثمّ علم ابن زیاد أنّ مسلم بن عقیل فی دار هانئ، فدخل ابن زیاد مع رجال فی داره، فقاتلهم هانئ حتّی قتل منهم رجالًا، ویقول: واللَّه لو کانت رجلی علی طفل من أطفال آل محمّد صلی الله علیه و آله و سلم ما رفعتها حتّی تقطع. ثمّ قتله ابن زیاد بعمود من حدید. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 335- 336
__________________________________________________
(1)- طلبیدن ابن زیاد هانی بن عروه را
ابن‌زیاد از صورت حال آگهی به دست کرد، محمدبن اشعث‌بن قیس کندی را و دیگر اسماءبن خارجه را و دیگر عمروبن حجاج زبیدی را طلب کرد. دختر عمروبن حجاج که رویحه نام داشت، در حباله نکاح هانی بود و او از هانی پسری به نام یحیی داشت. بالجمله چون این بزرگان قبایل حاضر شدند، ابن‌زیاد گفت: «چیست‌که هانی بن عروه را نمی‌بینم؟ چرا به‌مجلس من حاضر نمی‌شود؟ مگر از من کراهتی در خاطر دارد؟»
گفتند: «تواند بود که ناتوانی هانی را از حضرت تو معذور داشته.»
گفت: «شنیده‌ام که همه‌روز بر درسرای خویش می‌نشیند و از هر در سخن‌ها می‌کند و داستان‌ها می‌زند. من دریغ می‌دارم که بزرگ‌مردی مانند هانی به ناچیز مرضی بهانه گیرد و از مجلس من کرانه جوید. اگر بی‌شائبه تمارض حلیف بستر و الیف بالین 1 است، مرا بیاگاهانید تا عیادت او اعادت کنم. وگرنه، این استبطا 2 و انحراف را جز بر استکبار و استنکاف 3 نتوان حمل داد و من دوست ندارم که اشراف عرب مانند هانی کس از من در هول و هرب افتد. اکنون همگان بشتابید و اورا دیدار کنید و به نزدیک من آرید.»
لاجرم ایشان هنگام عشا بشتافتند و هانی را بر درسرای خویش یافتند و گفتند: «ای هانی! تورا چه افتاده که به ناواجب با ابن‌زیاد درانداختی و خود را دست آزمون مخاصمت او ساختی، دیدار اورا دشمن می‌داری و به مجلس او نمی‌آیی؟»
گفت: «اگر مردم رنجور روزی چند از مجلس امیر مهجور مانند، معذور باید داشت؟»
گفتند: «یا هانی! ما این بگفتیم. پاسخ داد که هانی همه روزه بر باب سرای خویش نشسته و با مردمان از هر در سخن پیوسته، اورا رنجی و شکنجی نیست. هان ای هانی! مرد خردمند جور بر سلطان نکند و مشت بر سندان نزند. تورا با خدای می‌سپاریم که برنشینی تا به اتفاق جانب سرای امیر گیریم.»
این بگفتند و سلب اورا طلب کردند و بر وی بپوشانیدند و اورا بر استری برنشانیدند و راه پیش داشتند.
وحشت هانی‌بن عروه
چون راه با دار الاماره نزدیک کردند، چنان شد که گفتی از سترات غیب دریچه به قلب هانی گشوده شد و از دیدار ابن زیاد بیمناک گشت. روی به اسماء بن خارجه آورد و گفت: «ای برادر زاده! مرا از دیدار ابن‌زیاد هراسی در خاطر افتاد. صواب آن است که به نزدیک او حاضر نشوم و با سرای خویش روم.»
اسماء بن خارجه چون از خدیعت معقل و مکیدت ابن‌زیاد آگاه نبود، گفت: «ای عم! لا واللَّه، بر تو هیچ-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 269
__________________________________________________
خوفی و خشیتی نیست. خاطر خویش را به وهم دوراندیش تکدر مکن و ساحت امیر را به خیالات ناخوش مشوش مفرمای. منت خدای را که ذیل تو از آلایش هر نقصانی پاک و پاکیزه است.»
اهانت ابن زیاد به هانی
هانی به ترک مراجعت گفت و با آن جماعت بر ابن‌زیاد درآمد. چون چشم عبیداللَّه بر وی افتاد، گفت: «أتتک بحائنٍ رجلاه»؛ «حائن 4 را دو پای او به نزد تو آورد.»
و این کلمه از امثال عرب است، یعنی خاین به پای خویش آمد.
چون هانی نزدیک شد، روی با شریح کرد که از جمله مجلسیان بود و بدین شعر عمرو بن معدیکرب تمثل جست:
«اریدُ حیاتهُ ویُریدُ قتلی عذیرکَ من خلیلکَ من مُراد 5»
عبیداللَّه همواره مقدم هانی را مکرم می‌داشت و به تمام رغبت با او صحبت می‌کرد. این وقت اورا وقع نگذاشت و از وی روی بگردانید. اگر چند، این معنی بر هانی گرانی کرد، لکن اورا هیچ چاره جز به شکیبایی رسایی نداشت. ناگزیر ابن‌زیاد را به امارت سلام داد و پاسخ نشنید.
«فقال: لماذا أصلح اللَّه الأمیر؟»
گفت: «هان ای امیر! این سرگرانی از چیست؟»
ابن‌زیاد گفت: «ای هانی‌بن عروه! خاموش باش. در خانه خویش بر کین و کید امیرالمؤمنین یزید و عموم مسلمین فتنه و فساد را انگیزش می‌دهی و تفرقه جماعت را نعل بر آتش می‌نهی. هم‌اکنون مسلم‌بن عقیل را در خانه خود نگاهبانی و مردم را به بیعت او می‌خوانی و در سرای همسایگان و نزدیکان خود، ابطال رجال را با سلاح جنگ و جدال بازمی‌داری و انتهاز فرصت می‌بری و چنان می‌دانی که کید و کین تو بر من مخفی و کردار تو بر من پوشیده است؟»
هانی گفت: «ای امیر! چنین مگوی، نه من این کارها کرده‌ام و نه مسلم را به خانه برده‌ام.»
جاسوس! جاسوس!
چون در میان ایشان سخن به دراز کشید، ابن‌زیاد بانگ درداد:
«یا معقل! اخرج إلیه وکذّبه.»
«ای معقل! بیرون شو و کذب این دروغ‌زن را، بر روی او زن.»
پس معقل آمد.
«فقال: مرحباً بک یا هانئ! أتعرفنی؟»
گفت: «هان ای هانی! مرا می‌شناسی؟»
هانی دانست که از جانب ابن زیاد جاسوسی بوده، گفت: «تو را می‌شناسم عظیم منافقی و کافری که-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 270
__________________________________________________
بوده‌ای.» آن‌گاه روی به ابن‌زیاد آورد و گفت: «ای امیر! سوگند با خدای که من کس در طلب مسلم نفرستاده‌ام و اورا با خویشتن دعوت نکرده‌ام. او خود به‌نزد من شتابنده‌آمد وپناهنده شد. مرا شرم آمد که اورا بار ندهم واز خویش برانم. ناچار اورا درآوردم وضیافت‌کردم. اکنون اگر مرا هدف شناعت 6 می‌پسندی، رخصت مراجعت فرمای تا عهد اورا از گردن فرو نهم و اورا اجازت جواز دهم، تا به هر کجا که می‌خواهد می‌رود.»
طلب کردن ابن زیاد مسلم را از هانی
ابن‌زیاد گفت: «سوگند با خدای تا فرمان مرا تقدیم نفرمایی و مسلم را با من تسلیم نکنی،
لا مفرّ لک ولا خلاص ولا حین مناص.»
هانی گفت: «لا واللَّه، فرمان می‌کنی مهمان خود را با تو تسلیم کنم، تا دست آزمون شمشیر کنی؟ هرگز این کار نخواهم کرد و این عار ودیعه نخواهم گذاشت.»
ابن‌زیاد گفت: «لا واللَّه، تا اورا دست به گردن بسته با من رها نکنی، از دست من رها نشوی.»
این قال و قیل به تطویل انجامید، مسلم‌بن عمرو الباهلی به پای خواست،
فقال: «أصلح اللَّه الأمیر.»
گفت: «ای امیر! مرا با هانی بگذار تا لختی با یکدیگر مکالمت آغازیم. باشد که این کار را به طریق مسالمت به خاتمت رسانیم.»
پس هانی را برداشت و کناری گرفت، چنان که هر دو تن را ابن‌زیاد نگران بود.
گفت‌وگوی مسلم بن عمرو با هانی
این وقت مسلم بن عمرو آغاز سخن کرد و گفت: «ای هانی! تورا با خدای سوگند می‌دهم که خویشتن را عرضه هلاک و دمار مدار و اهل و عشیرت خود را به دست نهب و قتل مسپار و دانسته باش که مسلم بن عقیل از خویشاوندان ابن‌زیاد و از عم‌زادگان یزید است. هرگز حشمت رحم را به زیرپای نگذارند و اورا دست‌خوش شمشیر نفرمایند. اورا تسلیم کن و طریق سلامت پیش دار و دانسته باش که این کار بر تو واجب نکند و موجب ملامت و شناعت نشود؛ چه با سلطان نتوان به راه جدال رفت و سهل و آسان نتوان ترک جان و مال گفت.»
هانی گفت: «سوگند با خدای که هیچ خواری و خذلانی عظیم‌تر از آن نیست که من پناهنده خود را که رسول پسر پیغمبر است، به دشمن سپارم و حال آن که من تندرست و توانا باشم و اعوان و انصار من فراوان باشند. سوگند با خدای، اگر مرا هیچ کس نصرت نکند و یک‌تنه بایدم رزم داد، اورا از دست باز ندهم تا جان بر سر این کار ننهم.»
و این هنگام از شدت غضب هر دو تن به آواز بلند سخن می‌کردند و ابن‌زیاد گوش می‌داشت.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 271
__________________________________________________
حبس کردن ابن‌زیاد هانی را
چون دانست که مسلم را به آسانی تسلیم نکند، فرمان کرد که: «اورا به من آورید.»
چون نزدیک آوردند، گفت: «یا هانی! مسلم را تسلیم کن وگرنه بفرمایم تا سرت را بردارند.»
هانی گفت: «تورا این زورمندی نیست و این دلیری بیرون قدرت تو است؛ چه در زمان، سرای تورا با شمشیرهای کشیده، حصار دهند و تورا به دست مذحج کیفر فرمایند.» و چنان می‌دانست که قبیله او از بیرون در گوش با او می‌دارند.
ابن‌زیاد گفت: «والهفاه! مرا با شمشیر بیم می‌دهی؟»
برجست و با قضیبی که در دست داشت، سر و مغز هانی را بکوفت و بینی اورا بشکست و پوست و گوشت جبین رخسار اورا بپراکند و خون بر روی و موی او بدوید. هانی دلیری کرد و دست به قبضه شمشیر برد تا بکِشد و اورا بکُشد. از شرطی، مردی اورا بگرفت و نگذاشت تا تیغ براند، ابن‌زیاد فریاد برداشت که: «بگیرید اورا و به زندان‌خانه دربرید.»
هانی را بگرفتند و بکشیدند و در بیتی از بیوت خانه بازداشتند و جماعتی را به حراست او گماشتند.
مکشوف باد که قصه گرفتاری هانی را به دست ابن‌زیاد، تا بدین‌جا که مرقوم افتاد، بیشتر از مورخین و محدثین، چنان که در کتاب «لهوف» و «روضه بحار» و دیگر کتب مسطور است، هم‌داستانند و در دلیری هانی بینونتی که درخور بیان باشد، ندارند.
سلحشوری هانی در مجلس ابن‌زیاد
لکن ابومخنف لوطبن یحیی در کتاب «مقتل» خویش می‌نگارد: که چون ابن‌زیاد سر و مغز هانی را درهم شکست و سیلان خون از روی و موی او درهم پیوست. هانی چون شیر زخم‌خورده، شمشیر بکشید و بر سر ابن‌زیاد فرود آورد و کلاهی و مطرفی از خز که بر سر داشت، چاک زد و جراحتی منکر بر سر او آورد. این وقت معقل به سوی او بتاخت و هانی تیغ بزد و رخسار اورا دو نیمه ساخت. ابن‌زیاد چون این بدید بانگ درداد که:
«دونکم الرّجل.»
یعنی: «ای مردم! هانی را مأخوذ دارید.»
عوانان و پرستاران اورا در پرده افکندند. هانی تیغ می‌زد و مدافعت می‌فرمود و بر یمین و شمال حمله می‌افکند.
وقال: «یا ویلکم! لو کانت رجلی علی طفل من آل الرّسول صلی الله علیه و آله لا أرفعها حتّی تُقطع.»
و همی گفت: «وای بر شما ای جماعت! اگر به زیر پای من کودکی از آل رسول باشد، برنگیرم تا گاهی که قطع شود.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 272
فبعث علی هانئ وحبسه. «1»
السّماوی، إبصار العین،/ 43/ مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 273؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 236
__________________________________________________
چند که بیست و پنج تن از آن جماعت را مقتول ساخت. آن‌گاه به کثرت عدد اورا چاره کردند و بر وی چیره شدند. پس اورا مأخوذ ساختند و به نزد ابن‌زیادش بتاختند. ابن‌زیاد را عمودی از آهن در دست بود، بی‌توانی بر سر هانی فرود آورد و فرمان داد تا اورا به حبس‌خانه درانداختند.
ما از این پیش باز نمودیم که یحیی از اصحاب علی مرتضی است و پسرش ابومخنف از اصحاب حسن و حسین علیهما السلام است و خود در کوفه می‌زیست و این وقایع را می‌نگریست. پس واجب می‌کند که با وقوف او در این مواقف، روایت اورا از خبر دیگران به صدق نزدیک‌تر دانیم. اگرچند این دلیری در چنین مجلس از هانی عظیم شگفت می‌آید.
این وقت اسماء بن خارجه به پای خواست و گفت: «ای امیر! تو ما را برانگیختی و به سوی هانی گسیل ساختی، تا اورا مطمئن ساختیم و امان دادیم و به نزد تو آوردیم. آن‌گاه اورا به سب و شتم بیازردی و مغزش را با قضیب بکوفتی و پوست و گوشت سر و رویش را برآشفتی و اینک آهنگ قتل او داری؟»
ابن‌زیاد بر وی خشم گرفت و گفت: «تو نیز از آنانی که بایدت کشت.»
و فرمان کرد تا بر سر و مغزش زدند و به ضرب مشت و سیلی اورا از مجلس براندند و در ناحیه بیت درافکند.
محمدبن اشعث‌بن قیس کندی گفت: «من نگران سود و زیان خویش نیستم، بلکه در محجوبه ضمیر من، جز اطاعت امیر چیزی نمی‌آید.»
1. کنایه از شدت بیماری و بستری بودن اوست.
2. استبطا: از بطوء به معنی کندی است و در این‌جا مراد عقب‌گیری و سهل‌انگاری از حضور در مجلس ابن‌زیاد است.
3. استکبار: کبر و نخوت داشتن. استنکاف: خودداری و امتناع کردن.
4. کلمه (حائن) با حاء مهمله بمعنی کسی که مرگ او نزدیک است، و این کلمه در مصدر و همچنین مواضع دیگر ب (خائن) با خاء معجمه، تصحیف شده است، که ما تصحیح کردیم.
45. من خواهان زندگی و سعادت او هستم، ولی او در پی آن است که به من صدمه زند و به زندگی من خاتمه دهد.
6. شناعت: فضیحت، رسوایی.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 66- 72، 73
(1)- چون هانی از ابن‌زیاد متوهم‌بود، به‌بهانه بیماری به مجلس آن ملعون حاضر نمی‌شد. روزی ابن‌زیاد پرسید که: «چرا هانی به نزد ما نمی‌آید؟»
گفتند: «او بیمار است.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 273
__________________________________________________
گفت: «شنیده‌ام که بهتر شده است و بر درِ خانه خود می‌نشیند.»
پس محمد بن اشعث و اسماء بن خارجه و عمرو بن الحجاج را طلبید و دختر عمرو در حباله هانی بود، و ایشان را فرستاد به نزد هانی و گفت: «اورا تکلیف کنید که به مجلس ما درآید؛ زیرا که او از اشراف عرب است و نمی‌خواهم که میان من و او غبار کدورتی مرتفع گردد.»
پس ایشان به نزد هانی آمدند، اورا بازی داده و به مجلس آن ملعون درآوردند. هانی در راه به ایشان می‌گفت: «من از این ملعون خایفم.»
و ایشان او را تسلی می‌دادند که: «او بدی از تو در خاطر ندارد.»
چون نظر ابن‌زیاد بر هانی افتاد، گفت: «به پای خود به محل قصاص آمده.»
چون داخل مجلس شد، با او شروع به عتاب کرد و گفت: «این چه فتنه است در خانه خود برپا کرده، با یزید در مقام خیانت درآمده، مسلم را در خانه جا داده و لشگر و سلاح برای او جمع می‌کنی؟»
هانی انکار کرد، پس ابن زیاد معقل را طلبید. چون نظر هانی بر معقل افتاد، دانست که آن ملعون جاسوس ابن زیاد بوده است و آن لعین را بر خفایای اسرار ایشان مطلع گردانیده است. دیگر نتوانست انکار کند، پس گفت: «به خدا سوگند که من اورا به خانه نیاورده‌ام. او بی‌خبر شبی به خانه من آمد و از من امان طلبید، و من نتوانستم که اورا بیرون کنم. اکنون سوگند یاد می‌کنم که اگر مرا رخصت دهی، بروم و اورا از خانه بیرون کنم و باز به نزد تو آیم و اگر خواهی گروگانی می‌دهم که نزد تو باشد تا من برگردم.»
ابن‌زیاد گفت: «به خدا سوگند که دست از تو برنمی‌دارم تا اورا نزد من حاضر گردانی.»
هانی گفت: «به خدا سوگند که این هرگز نخواهد شد که من دخیل و میهمان خود را به دست تو دهم که اورا به قتل آوری.»
پس ابن‌زیاد مبالغه کرد در آوردن او و او مضایقه می‌کرد.
چون سخن میان ایشان به طول انجامید، مسلم بن عمرو باهلی برخاست و گفت: «ایها الامیر! بگذار تا من با او در خلوت سخن بگویم.»
و دست اورا گرفته به کنار قصر برد و گفت: «ای هانی! خود را به‌کشتن مده و قبیله خود را به بلا میفکن. میان مسلم، ابن زیاد و یزید رابطه قرابت و خویشی هست و اورا نخواهد کشت. تو مسلم را به ایشان بده و خود را از بلا رهایی ده.»
هانی گفت: «به خدا سوگند که این ننگ را بر خود نمی‌پسندم که میهمان خود را به دست دشمن دهم، با آن که صحیح و سالم و اعوان و یاوران دارم. به خدا سوگند که اگر هیچ یاور نداشته باشم تا کشته نشوم، مسلم را به او وانمی‌گذارم.»
چون ابن زیاد این سخن را بشنید، هانی را به نزدیک خود طلبید و گفت: «به خدا سوگند که اگر الحال-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 274
__________________________________________________
مسلم را حاضر نکنی، گردنت را می‌زنم.»
هانی گفت: «اگر اراده این امر نمایی، شمشیرها از غلاف کنده شود و آتش حرب مشتعل گردد.»
ابن‌زیاد گفت: «تو با این سخنان مرا می‌ترسانی؟!»
پس چوبی که در دست داشت، بر رو و بینی او بسیار زد تا آن که چوب بشکست و خون بر ریش و سینه او جاری شد. پس هانی دست به قائمه شمشیر کرد که از غلاف بکشد، ابن‌زیاد بانگ بر غلامان زد که اورا گرفتند و در خانه افکندند و در بر روی او بستند.
چون حسان بن اسماء این حالت را مشاهده کرد، گفت: «تو ما را فرستادی که این مرد را به حیله آوردیم و از جانب تو اورا امان دادیم. اکنون با او غدر می‌نمائی؟»
ابن زیاد بانگ بر او زد و دشنام داد و فرمود اورا پشت گردنی زدند و او در کناری نشست.
در این حال محمدبن اشعث گفت: «امر از امیر است. آنچه او می‌کند، به کرده او راضیم.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 614- 615
هانی به بهانه بیماری از ابن‌زیاد کناره کرده بود. ابن‌زیاد، محمد بن اشعث و اسماء بن خارجه و گفته‌اند که عمروبن حجاج زبیدی را هم که دخترش رویحه زن هانی‌بن عروه مادر یحیی‌بن هانی بود، با آن‌ها خواست و از آن‌ها حال هانی و کناره‌گیری اورا پرسید، گفتند: «بیمار است.»
گفت: «به من خبر رسیده که به شده است و بر درِ خانه خود می‌نشیند. اورا دیدار کنید و بگویید به وظیفه خود عمل کند.»
نزد او آمدند و گفتند: «امیر از حال تو پرسش کرد و گفت: اگر بدانم بیمار است، عیادتش می‌کنم و به او خبر رسیده که بر درِ خانه خود جلوس می‌کنی و تورا کنارگیر تشخیص داده و سلطان کناره‌گیری و ناسپاسی را بر خود هموار نکند. ما تورا قسم می‌دهیم که با ما سوار شوی و برویم.»
جامه خود را خواست و پوشید بر استر خود سوار شد و چون نزدیک کاخ رسید، برای خود وضع بدی دید. به حسان بن اسماء بن خارجه گفت: «ای برادر زاده! من از این مرد بر خود ترسانم، تو چه نظر داری؟»
گفت: «من هیچ ترسی برای تو ندارم و غمی به دل راه مده.»
و اسماء خبری از آنچه در پس پرده بود، نداشت. ولی محمدبن اشعث می‌دانست چه خبر است.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 42
گوید این جمع بر ابن‌زیاد وارد شدند و هانی همراه آن‌ها بود. چون چشم ابن‌زیاد به او افتاد، گفت: «حائن به پای خودش آمد.»
و چون هانی به ابن‌زیاد که شریح پهلوی او بود، نزدیک شد، به او رو کرد و گفت: «زندگی خواهم برایش کشتنم دارد به سر.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 275
__________________________________________________
ابن زیاد اورا گرامی می‌داشت. هانی گفت: «مگر چیست؟»
گفت: «ای وای هانی! این چه فتنه‌ای است که در خانه تو جا گرفته برای یزید و مسلمانان؟ مسلم را آورده و در خانه خود جا دادی و ساز و برگ و مردان جنگی برایش آماده می‌کنی، به گمان این که بر من پوشیده می‌ماند؟»
گفت: «من نکرده‌ام.»
گفت: «چرا کرده‌ای.»
و گفت‌وگو میان آن‌ها دراز شد و ابن‌زیاد آن غلام جاسوس را طلبید، و آمد برابرش ایستاد و به هانی گفت: «این را می‌شناسی؟»
گفت: «آری.»
دانست که او جاسوس و دیده‌بان بر آن‌ها بوده و یک‌بار وارفت و پس از ساعتی به خود آمد و گفت: «از من بشنو و باور کن. به خدا دروغ به تو نگویم، نه من اورا دعوت کردم و نه از کار او اطلاعی داشتم تا دیدم بر درِ خانه‌ام نشسته و خواهش دارد که بر من وارد شود. من از رد او شرم داشتم و حمایت او بر من لازم شد. من اورا در خانه خود میهمان کردم و جریانی پیش آمد که شنیدی. اگر می‌خواهی اکنون به تو گرو می‌دهم، وثیقه می‌سپارم و می‌روم اورا بیرون می‌کنم و نزد تو برمی‌گردم.»
گفت: «نه، به خدا از من جدا نشوی تا اورا نزد من آری.»
گفت: «هرگز میهمانم را به تو نمی‌دهم اورا بکشی.»
گفت: «به خدا باید اورا بیاوری.»
جواب گفت: «به خدا اورا نیاورم.»
در روایت ابن‌نما است که گفت: «به خدا اگر زیر پایم باشد، از جا برندارم و اورا نزد تو نیاورم.»
چون سخن میان آن‌ها به درازا کشید، مسلم‌بن عمرو باهلی که در کوفه یگانه مرد شام و بصره بود، از جا برخاست و گفت: «مرا با او واگذار تا با وی سخنی گویم.»
چون لج بازی اورا دیده بود، دست هانی را گرفت، در گوشه‌ای که ابن‌زیاد آن‌ها را می‌دید، با او خلوت کرد و گفت: «ای هانی! تورا به خدا مبادا خود را به کشتن دهی و قوم خود را گرفتار کنی. این مرد عموزاده آن‌هاست. نه اورا بکشند و نه زیان رسانند، اورا بدیشان بسپار و برای تو نه ننگی است و نه کم و کاستی. تو اورا به سلطان می‌دهی.»
گفت: «آری، به خدا این کار برای من رسوایی و ننگ است. من با تن سالم و بازوی نیرومند و یاران بسیار مهمان خود را نمی‌دهم و اگر هم تنها و بی‌یاور بودم، اورا نمی‌دادم تا قربانی او شوم.»
ابن‌زیاد سخن اورا شنید و گفت: «اورا نزد من بیاورید.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 276
__________________________________________________
اورا آوردند و گفت: «به خدا باید اورا بیاوری وگرنه کشته می‌شوی.»
گفت: «آن گاه است که به خدا شمشیرهای برنده گرد خانه ات فراوان گردد.» و او یقین داشت که عشیره‌اش از او دفاع می‌کنند.
گفت: «آیا به شمشیر برنده مرا می‌ترسانی؟ نزدیک منش آرید.»
اورا پیش او بردند و با عصا به روی او زد و زد تا بینی اورا شکست و خون به جامه او روان شد و گوشت روی او به ریشش آویزان شد و عصا شکست.
طبری گوید: «چون عبیداللَّه بن زیاد به اسماء بن خارجه و محمد بن اشعث دستور داد اورا بیاوردند، گفتند: «او بی‌خط امان نیاید.»
گفت: «اورا نیازی به امان نیست، مگر خلافی کرده است. بروید اگر بی‌امان نیامد، اورا امان بدهید.»
آمدند اورا دعوت کردند، به آن‌ها گفت: «اگر مرا بگیرد می‌کشد.»
ولی اصرار کردند تا اورا آوردند و عبیداللَّه خطبه نماز جمعه می‌خواند. در مسجد نشستند و هانی دو گیسوی خود را آویخته بود. چون عبیداللَّه نماز خواند، گفت: «یا هانی!» او دنبالش رفت تا بر او وارد شد و سلام کرد.
عبیداللَّه گفت: «هانی! نمی‌دانی که پدرم به این شهر آمد و همه شیعیان را کشت، جز پدرت و حجر و بر حجر آن رفت که دانی. ولی همیشه از تو قدردانی کرد و با امیر کوفه نوشت خواهش من از تو هانی است؟»
گفت: «آری.»
گفت: «سزای من این است که مردی را در خانه‌ات پنهان کنی تا مرا بکشد؟»
گفت: «چنین کاری نکرده‌ام.»
آن تمیمی که جاسوس آن‌ها بود، حاضر کردند. چون هانی اورا دید، دانست که به او خبر دادند.
گفت: «ای امیر! آنچه به تو رسیده درست هست و من هم همراهی‌های تورا فراموش نمی‌کنم.»
مسعودی گوید: هانی به او گفت: «پدرت زیاد بر من حق احسانی دارد و می‌خواهم پاداش اورا بدهم و برای تو پیشنهاد خوبی دارم.»
ابن‌زیاد گفت: «چیست؟»
گفت: «تو و خاندانت سالم به شام برسید و هرچه هم دارید با خود ببرید؛ زیرا کسی آمده است که از تو و یزید شایسته‌تر است.»
طبری و جزری گویند: عبیداللَّه در این‌جا سر به زیر افکند و غلامش مهران که بالای سرش ایستاده بود و عصای پیکان‌داری در دست داشت، گفت: «وای از این خواری که این بنده جولای تورا در محیط فرماندهی تو امان بدهد.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 277
__________________________________________________
گفت: «اورا بگیر.»
عصا را انداخت و دو گیسوی هانی را محکم فرو کشید و رویش را برابر ابن‌زیاد گرفت و چنان به روی او کوفت که پیکانش پرید و به دیوار نشست و به روی او زد تا بینی و پیشانیش را شکست.
جزری گوید: هانی دست به قبضه شمشیر یک پاسبانی دراز کرد و کشید و جلویش را گرفتند. عبیداللَّه گفت: «تو یاغی هستی و خونت را بر ما مباح کردی.»
در ارشاد است که گفت: «اورا بکشید.» اورا کشیدند در یکی از اتاق‌های قصر افکندند و در را به رویش قفل کردند و گفت: «یک دسته پاسبانی بر او بگمارید.» و گماشتند.
جزری گفته: اسماء بن خارجه برخاست و گفت: «ای بدپیمان! اورا رها کن، به ما دستور دادی این مرد را نزد تو آریم و چون آوردیم، رویش خرد کردی و خونش را روان ساختی و می‌خواهی اورا بکشی.»
عبیداللَّه فرمان‌داد اورا کوفتند و به لکنت زبان افتاد. سپس اورا واگذارد و نشست، ولی ابن‌اشعث گفت: «ما رأی امیر را می‌پسندیم، سود ما باشد یا زیان ما.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 42- 44
و ابن‌زیاد بلافاصه هانی‌بن عروه مرادی را دستگیر کرد.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 120
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 278

قال: وبلغ ذلک بنی «1» مذحج، فرکبوا بأجمعهم وعلیهم عمرو بن حجّاج الزّبیدی «2»، فوقفوا بباب القصر، ونادی عمرو: یا عبیداللَّه! هذه فرسان مذحج لم «3» تخلع طاعة ولم تفرق «3» جماعة، فلِمَ تقتل صاحبنا؟
فقال ابن زیاد لشریح القاضی: ادخل علی صاحبهم، فانظر إلیه ثمّ اخرج إلیهم فأعلمهم أ نّه لم یُقتل.
قال شریح: فدخلت علیه، فقال: ویحک «4»، هلکت عشیرتی، أین أهل الدِّین فلینقذونی من ید عدوّهم وابن عدوّهم؟ ثمّ قال- والدّماء تسیل علی لحیته-: یا شریح! هذه أصوات عشیرتی، ادخل منهم عشرةً ینقذونی «5». فلمّا خرجت، تبعنی حمیر بن بکیر «6» وقد بعثه ابن زیاد عیناً علیَّ، فلولا مکانه «7» لکنت أبلغ أصحابه ما قال «7».
ثمّ خرج شریح، فقال: یا هؤلاء! لا تعجلوا بالفتنة، فإنّ صاحبکم لم یُقتل؛ فانصرف القوم.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 205- 206/ مثله، محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 189
وخرج الخبر إلی مذحج، فإذا علی باب القصر جلبة، سمعها عبیداللَّه بن زیاد، فقال:
ما هذا؟ قالوا: مذحج، فقال لشریح: اخرج إلیهم فأعلمهم أ نّی إنّما حبسته لأسایله.
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: الخبر إلی].
(2)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(3- 3) [تسلیة المجالس: نخلع طاعة ولا فارقنا].
(4)- [تسلیة المجالس: ویحکم].
(5)- [تسلیة المجالس: لیرونی وینقذونی].
(6)- کذا فی النّسخة، والمعروف حمران بن بکیر.
(7- 7) [تسلیة المجالس: لأخبرت القوم بخبره].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 279
وبعث عیناً إلیه من موالیه یسمع ما یقول، فمرّ بهانی، فقال هانئ: یا شریح! اتّق اللَّه، فإنّه قاتلی.
فخرج شریح حتّی قام علی باب القصر، فقال: لابأس علیه، إنّما حبسه الأمیر لیسأله، فقالوا: صدق لیس علی صاحبکم بأس، فتفرّقوا. المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 115
قال الرّاوی: وبلغ عمرو بن الحجّاج «1» أنّ هانئاً قد قُتل، «2» وکانت رویحة بنت عمرو هذا تحت هانئ بن عروة «2»، فأقبل عمرو فی مذحج کافّة «3» حتّی أحاط بالقصر، «4» ونادی:
أنا عمرو بن الحجّاج وهذه فرسان مذحج ووجوهها، لم نخلع طاعة ولم نفارق جماعة، وقد بلغنا أنّ صاحبنا هانئاً قد قُتل. فعلم عبیداللَّه باجتماعهم وکلامهم «4»، فأمر شریحاً القاضی أن یدخل علی هانئ، فیشاهده ویخبر قومه بسلامته 2 من القتل «2»، ففعل ذلک وأخبرهم، فرضوا «5» بقوله «6» وانصرفوا. «7»
ابن طاوس، اللّهوف،/ «2» 5- 53/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 214؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 137؛ المیانجی، العیون العبری،/ 41؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 244
__________________________________________________
(1)- [زاد فی العیون: أبا زوجته].
(2- 2) [لم یرد فی العیون].
(3)- [لم یرد فی العیون].
(4- 4) [العیون: فعلم عبیداللَّه باجتماعهم].
(5)- [لم یرد فی المعالی].
(6)- [الدّمعة: به].
(7)- و چون هانی را در خانه بازداشتند، خبر در کوفه افتاد که اورا بکشتند. عمروبن الحجاج الزبیدی بنی مذحج را که از اقربای هانی بودند، جمع آورده و متوجه حرب ابن‌زیاد گشتند. قصر امارت را احاطه نموده و آواز برکشیدند که: «ما خلعنا طاعة ولا فارقنا جماعة» و عمرو آواز برکشید که: «أنا عمرو بن حجّاج وهذا فرسان بنی مذحج.»
عبیداللَّه بن زیاد اصوات مختلفه شنیده و پرسید که: «این چه شورش و غوغا است؟»
گفتند که: «اقربای هانی به تصور آن که او کشته شده، آمده‌اند و اضطراب می‌نمایند.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 280
__________________________________________________
ابن‌زیاد فرمود تا شریح قاضی با آن جماعت گفت که: «هانی در زمان سلامت است، شما بازگردید.»
ایشان تسکین یافته و به منازل خود مراجعت نمودند.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 126
پس خبر به عمرو بن حجاج رسید که هانی کشته شد. عمرو قبیله مذحج را جمع کرد و دار الاماره آن لعین را احاطه کرد و فریاد زد که: «منم عمروبن حجاج. اینک شجاعان قبیله مذحج جمع شده‌اند و طلب خون هانی می‌نمایند و می‌گویند که: از او جرمی صادر نشده بود، چرا اورا به قتل آوردی؟»
ابن‌زیاد از اجتماع ایشان متوهم گردید. شریح قاضی را گفت: «برو و هانی را ببین و مردم را خبر ده که او زنده است.»
چون شریح به نزد هانی رفت، دید که خون از روی هانی جاری است و می‌گوید که: «کجایند خویشان و یاوران من، اگر ده نفر از ایشان به قصر درآیند، مرا از شر این ملعون نجات می‌دهند.»
پس شریح بیرون آمد و صدا زد از بالای قصر که: «هانی زنده است و آسیبی به او نرسیده است.»
چون اهل قبیله او شنیدند که او زنده است، پراکنده شدند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 615- 616
بالجمله چون هانی را با چندین جراحت بازداشتند، مردی در میان جماعت فریاد برداشت که: «ای بنی‌مذحج! چه آسوده غنوده‌اید؟ هانی‌بن عروه را در دارالاماره بکشتند.»
چون عمرو بن الحجاج الزبیدی این سخن بشنید و دختر او که رویحه نام داشت، ضجیع 1 هانی بود. لاجرم مردم را به دفع ابن‌زیاد دعوت کرد و فرسان قبیله را درهم آورد. با چهار هزار تن مرد مبارز، دارالاماره را محاصره دادند و ایشان فریاد همی کردند:
«یا ابن زیاد! تقتل صاحبنا ولم یخلع طاعة ولم یفارق جماعة؟»
یعنی: «ای پسر زیاد! صاحب ما را می‌کشی و حال آن که نه‌خلع طاعت کرده و نه تفرقه‌جماعت فرموده؟»
و گروهی منادی می‌کردند که: «یا هانی! اگر زنده با ما سخن می‌گویی، اینک عم‌زادگان و خویشاوندان تو حاضرند تا با دشمن تو قتال دهند.»
به دروغی شهادت دادن شریح قاضی
چون ابن‌زیاد کلمات ایشان را اصغا نمود، روی با شریح قاضی آورد و گفت: «برخیز و بیرون شو و هانی را دیدار کن تا بدانی زنده است. پس به نزد این جماعت رو و ایشان را آگهی ده که صاحب شما را نکشته‌اند، بلکه امیر برای مصلحتی اورا ساعتی بیش و کم با خود نگاه می‌دارد تا از چیزی چند از وی پرسش فرماید.»
پس شریح به نزد آن گروه آگهی آورد: «ای مردم! بیهوده مخروشید و در امر باطل مکوشید. اینک صاحب شما در نزد امیر نشسته و با او سخن درپیوسته. امیر با او مصلحتی خواهد پرداخت و اورا به سوی شما گسیل خواهد ساخت.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 281
__________________________________________________
مردم را بدین سخنان فریبنده دل بشیفت و پراکنده فرمود. همگان به زندگانی هانی خدای را ستایش گرفتند و برفتند.
1. ضجیع: هم‌بستر.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 72- 73
به عمروبن حجاج خبر رسید که هانی کشته شد. با عشیره مذحج آمد و کاخ را محاصره کرد و فریاد زد: «من عمروبن حجاجم و این‌ها پهلوانان و بزرگان مذحج، نافرمانی نکردیم و از جماعت جدا نشدیم.»
عبیداللَّه به شریح قاضی که حضور داشت، گفت: «برو هانی را ببین و به آن‌ها اعلام کن که زنده است.»
شریح نزد هانی رفت و چون چشم هانی به او افتاد، گفت: «مسلمانان به دادم برسید، عشیره‌ام هلاک شد، دین‌داران کجایند و یاوران کجایند؟ آیا دشمن و دشمن زاده آنان مرا می‌ترساند؟»
و جنجال را شنید و به شریح گفت: «گمانم این فریاد مذحج و پیروان مسلمان من است و اگر ده تن از آنان وارد شوند، مرا نجات می‌دهند.» شریح با دیده‌بانی که ابن زیاد همراه او کرده بود، بیرون رفت و بعدها می‌گفت اگر دیده‌بان ابن زیاد همراهم نبود، پیغام هانی را به آن‌ها می‌رسانیدم. شریح نزد آن‌ها رفت و گفت: «من به چشم خود هانی را دیدم زنده است و کشته نشده.»
عمرو و یارانش گفتند: «الحمد للَّه‌که کشته نشده.»
در روایت طبری است که چون شریح نزد هانی رفت، گفت: «ای شریح! تو می‌بینی چه به روز من آوردند؟»
گفت: «می‌بینم که زنده‌ای.»
گفت: «با این حال که مرا می‌بینی زنده‌ام؟! به قوم من بگو اگر برگردند مرا خواهد کشت.»
شریح نزد عبیداللَّه رفت و گفت: «دیدم زنده است و اثر شکنجه بدی در او دیدم.»
عبیداللَّه گفت: «زشت می‌شماری که والی رعیت خود را عقوبت کند، برو نزد آنان و به آن‌ها گزارش بده.» او بیرون رفت و عبیداللَّه مهران را همراهش فرستاد.
شریح گفت: «این غوغای بی‌جا چیست؟ هانی زنده است، حاکم او با ضربتی که خطر جانی ندارد، اورا تأدیب کرده است. برگردید و خون خود و هانی را هدر نکنید.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 44
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 282

ثمّ خرج ابن زیاد حتّی دخل المسجد الأعظم، فصعد المنبر، فحمد اللَّه وأثنی علیه، ثمّ التفت، فنظر إلی أصحابه عن یمین المنبر وشماله، فی أیدیهم الأعمدة والسّیوف المسلّلة، «1» فقال: أمّا بعد، یا أهل الکوفة! فاعتصموا بطاعة اللَّه، «2» وطاعة «3» رسول اللَّه «2»، وطاعة أئمّتکم؛ ولا تختلفوا، وتفرقوا «3»، فتهلکوا، وتندموا، وتذلّوا، وتقهروا، وتحرموا «3»؛ ولا یجعلن أحد علی نفسه سبیلًا، وقد أعذر من أنذر. «1»
فما أتمّ الخطبة «4» حتّی سمع الصّیحة، فقال: ما هذا؟ فقیل له «3»: أ یّها الأمیر! الحذر الحذر، فهذا مسلم بن عقیل قد أقبل فی «5» جمع ممّن بایعه «5». فنزل عن المنبر مسرعاً، وبادر حتّی دخل القصر، وأغلق «6» الأبواب. «7»
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 206/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 189- 190
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 73].
(2- 2) [لم یرد فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام].
(3)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(4)- [أضاف فی تسلیة المجالس: حسناً].
(5- 5) [تسلیة المجالس: جمیع مَنْ بایعه].
(6)- [أضاف فی تسلیة المجالس: علیه].
(7)- و به قولی چون بنی‌مذحج دست از محاصره ابن زیاد بازداشتند، او بیرون آمده، به مسجد رفت و بر یمین و یسار سرهنگان و اعوان و انصار آن نابه‌کار با شمشیرهای کشیده ایستاده بودند. طایفه‌ای از مردم کوفه در آن موضع جمع گشته و عبیداللَّه بر منبر آمده. بعد از سپاس و ستایش خالق خیر و شر و پس از درود حضرت خیرالبشر، گفت: «ای مردم کوفه! دست در عروه وثقی، طاعت خدا و سنت رسول صلی الله علیه و آله و سلم زنید و در طاعت و متابعت امرا و حکام خویش مبالغه واجب دارید و فتنه می‌نگرید که هلاک شوید و بر شما اقامت حجت کرده و همه را از امیر می‌ترسانم، وقد أعذر من أنذر.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 283
__________________________________________________
در اثنای خطبه خبر به او رسید که مسلم‌بن عقیل با جمعی کثیر خروج کرده و فتنه‌ای عظیم روی نموده و چون صورت قضیه مشاهده ابن‌زیاد گشت، به تعجیل تمام از منبر فرود آمده، به دار الاماره رفت و فرمان داد تا در قصر مضبوط ساختند.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 126- 127
و ابن زیاد به مسجد درآمد با اتباع و ملازمان خود و اشراف کوفه، بر منبر برآمد و مردم را از تفرق و مخالفت ترسانیدند و مطیعان را به‌نوازش و بخشش امیدوار گردانید. در این حال، جمعی به مسجد دویدند و خبر آوردند که مسلم خروج کرده است و متوجه دارالاماره است. ابن‌زیاد مضطرب گردیده، از منبر به زیر آمد و خود را به دار الاماره افکند و درها را بر روی خود بست.
مجلسی، جلاء العیون،/ 616
این وقت ابن‌ز یاد با خدام و شرط 1 و عوانان و بزرگان بلد، به مسجد آمد و مردم را حاضر ساخت و بر منبر صعود داد:
[سپس متن عربی را ذکر کرده است که ما آن را ذکر کردیم]
گفت: «ای مردم! چنگ در طاعت خدای درزنید و اطاعت امامان خود را واجب دانید و تفرقه جماعت را میاغازید و خود را به تهلکه می‌اندازید و خویشتن را مقتول و ذلیل و محروم مخواهید. همانا برادر تو کسی است که با تو سخن به صدق کند و از این پس چیزی بر من نیست.»
این بگفت و از منبر به زیر آمد.
خروج مسلم بن عقیل بر ابن زیاد
این هنگام غوغای مردم درهم افتاد و از باب تمارین ندا در دادند که: «مسلم‌بن عقیل با جیش خود دررسید.»
ابن‌زیاد چون این بشنید، تعجیل کرد و خود را به دارالاماره درانداخت و بفرمود تا ابواب دارالاماره را فرو بستند.
1. شُرَط (جمع شرطی): پاسبانان.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 73- 74
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 284

وبلغ الخبر مسلم بن عقیل، فخرج.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 66/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 67/ 54
فبایعه المختار فیمن بایعه سرّاً، وخرج ابن عقیل یوم خرج، والمختار فی ضیعة له بخُطَرْنیه، ولم یکن خروج مسلم عن مواعدة لأصحابه، وإنّما خرج بداهة حین کان من أمر هانئ ما کان، وقدم المختار الکوفة مسرعاً، فوقف علی باب المسجد الّذی یعرف بباب الفیل فی جماعة، فمرّ به هانئ بن أبی حیّة الوادعیّ، فقال له: یا ابن أبی عبید! لا أنت فی منزلک ولا مع القوم- یعنی أهل الکوفة من أصحاب ابن زیاد- فقال: أمسی رأیی مرتجناً علیَّ لعظیم خطبکم، فأتی هانئ عمرو بن حُریث، وهو خلیفة ابن زیاد، فأخبره بقول المختار، فأرسل إلیه عمرو بن حُریث رسولًا، وقال له استنهِه عن نفسه، وحذّره أن یجعل علیها سبیلًا. فقام زائدة بن قُدامة الثّقفیّ، فقال: آتیک به علی أ نّه آمن وإن رقی إلی الأمیر عبیداللَّه فیه شی‌ء قمت بشأنه عنده؟ فقال عمرو بن حریث: أمّا منّی فهو آمن، وأمّا الأمیر فإن بلغه عنِّی شی‌ء أقمت له بمحضره الشّهادة، وشفعت عنده أحسن الشّفاعة.
فأبلغ المختار رسالة عمرو بن حریث، فأتی حتّی جلس تحت رایته، وبات لیلته. ثمّ إنّ ابن زیاد جلس للنّاس، وفتح بابه، فدخل المختار علیه، فلمّا رآه، قال له: أنت المُقبل فی الجموع لنصر ابن عقیل؟ فقال: واللَّه ما بتُّ إلّاتحت رایة عمرو، فرفع ابن زیاد قضیباً کان فی یده، فاعترض به وجه المختار، فشتر عینه، وشهد له عمرو علی ما قال، فقال ابن زیاد: لولا شهادة عمرو لک لضربت عنقک، وأمر به، فحبس، فلم یزل محبوساً حتّی قُتل الحسین.
ثمّ إنّ المختار سأل زائدة بن قُدامة الثّقفیّ أن یسیر إلی عبداللَّه بن عمر، فیسأله الکتاب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 285
إلی یزید بن معاویة فی استیهابه منه، وکانت صفیّة بنت أبی عبید اخت المختار عند عبداللَّه بن عمر، فسار ابن قُدامة إلی ابن عمر، فکتب إلی یزید بما سأل المختار. فکتب یزید إلی ابن زیاد بتخلیة سبیل المختار، فخلّاه وأجّله فی المُقام بالکوفة ثلاثاً؛ فخرج فی الیوم الثّالث إلی الحجاز، فلقیه ابن الغَرِق من وراء واقصة، فلمّا رأی شتر عینه، استرجع، فقال المختار: شتر عینی ابن الزّانیة بالقضیب، قتلنی اللَّه إن لم أقطع أنامله وأباجله وأعضاءه إرباً إرباً، فاحفظ هذا الکلام عنِّی.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 376- 377
حتّی خرج ابن عقیل یوم «1» خرج، والمختار فی «2» قریة له بخُطَرْنیة تُدعی لقفا «2»، فجاءه خبر ابن عقیل عند الظّهر أ نّه قد ظهر بالکوفة، فلم یکن خروجه یوم خرج علی میعاد من أصحابه، إنّما خرج حین قیل له: إنّ هانئ بن عروة المرادیّ قد ضُرب وحُبس، فأقبل المختار فی موالٍ له «3» حتی انتهی إلی باب الفیل بعد الغروب «4»، وقد عقد عبیداللَّه بن زیاد لعمرو بن حُریث رایة علی جمیع النّاس، وأمره أن یقعد لهم فی المسجد. فلمّا کان «5» المختار وقف علی باب الفیل، مرّ به هانئ بن أبی حیّة الوادعیّ، فقال للمختار: ما «6» وقوفک هاهنا! لا أنت مع النّاس، ولا أنت فی رَحلک؛ «7» قال: أصبح رأیی مرتجّاً لعُظم خطیئتکم «7»، فقال له: أظنّک واللَّه قاتلًا نفسک. ثمّ دخل علی عمرو بن حُریث، فأخبره بما قال للمختار وما ردّ «8» علیه المختار.
__________________________________________________
(1)- [تاریخ دمشق: ثمّ].
(2- 2) [تاریخ دمشق: قبّة له].
(3)- [تاریخ دمشق: موالیه].
(4)- [تاریخ دمشق: المغرب].
(5)- [تاریخ دمشق: جاء].
(6)- [تاریخ دمشق: ممّا].
(7- 7) [تاریخ دمشق: فقال: أصلح رأی مرتجیاً لعظیم خطابکم].
(8)- [تاریخ دمشق: ورد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 286
قال أبو مخنف: فأخبرنی النّضر بن صالح، عن عبدالرّحمان بن أبی عمیر الثّقفیّ؛ قال:
کنت جالساً عند عمرو بن حریث حین بلّغه هانئ بن أبی حیّة عن المختار هذه المقالة، «1» فقال لی «1»: قم إلی ابن عمّک، فأخبره أنّ صاحبه لا یدری أین هو! فلا یجعلنّ علی نفسه سبیلًا. فقمت لآتیه، ووثب إلیه زائدة بن قدامة بن مسعود، فقال له: یأتیک علی أ نّه آمِن؟ فقال له عمرو بن حُریث: أمّا منِّی «2» فهو آمن، وإن رُقّی إلی الأمیر عبیداللَّه بن زیاد شی‌ء من أمره، أقمتُ «3» له بمحضره الشّهادة، وشفعت له أحسن الشّفاعة. فقال له زائدة بن قدامة: لا یکوننّ «4» مع هذا إن شاء اللَّه إلّاخیر.
قال عبدالرّحمان: فخرجتُ، وخرج «5» معی زائدة إلی المختار، فأخبرناه بمقالة ابن أبی حیّة وبمقالة عمرو بن حُریث، وناشدناه باللَّه أ لّا «6» یجعل علی نفسه سبیلًا. فنزل «7» إلی ابن حریث، فسلّم علیه، وجلس تحت رایته «8» حتّی أصبح، وتذاکر النّاس أمر المختار وفعله، فمشی عُمارة بن عقبة بن أبی مُعیط بذلک إلی عبیداللَّه بن زیاد، فذکر له.
فلمّا ارتفع النّهار، فُتح باب عبیداللَّه بن زیاد وأذِن للنّاس، فدخل المختار فیمَن دخل، فدعاه عبیداللَّه، فقال له: أنت المقبل فی الجموع «9» لتنصر ابن عقیل؟ فقال له «5»: لم أفعل، ولکنِّی أقبلت ونزلت «10» تحت رایة عمرو بن حُریث، وبتّ معه وأصبحت. فقال له عمرو:
__________________________________________________
(1- 1) [تاریخ دمشق: قال].
(2)- [تاریخ دمشق: من قبلی].
(3)- [تاریخ دمشق: قلتُ].
(4)- [تاریخ دمشق: یکون].
(5)- [لم یرد فی تاریخ دمشق].
(6)- [تاریخ دمشق: لا].
(7)- [تاریخ دمشق: فجلس].
(8)- [تاریخ دمشق: رأسه].
(9)- [تاریخ دمشق: المجموع].
(10)- [تاریخ دمشق: فنزلته].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 287
صدق أصلحک اللَّه! قال: فرفع القضیب، فاعترض به وجه المختار، فخبط به عینه، فشترها وقال: أولی لک! أما واللَّه لولا شهادة عمرو لک لضربت عنقک؛ انطلقوا به إلی السّجن.
فانطلقوا به إلی [السّجن] «1»، فحُبس فیه، فلم یزل فی السّجن حتّی قُتل الحسین. «2»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 569- 570/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 20/ 221- 222
__________________________________________________
(1)- [من تاریخ دمشق].
(2)- تا وقتی که مسلم قیام کرد، آن روز مختار در دهکده خویش به نام «لقفا» در ناحیه «خطرنیه» بود. هنگام ظهر خبر یافت که ابن‌عقیل در کوفه ظهور کرده که قیام وی در آن هنگام، از روی وعده با یارانش نبود، بلکه وقتی بدو گفته بودند هانی بن عروه مرادی را زده‌اند و بداشته‌اند، قیام کرده بود. مختار با غلامان خود بیامد و بعد از مغرب به «باب‌الفیل» رسید. عبیداللَّه برای عمرو بن حریث پرچمی بسته بود و اورا سالار همگان کرده بود و گفته بود در مسجد بنشیند. و چون مختار بیامد و بر باب‌الفیل ایستاد، هانی‌بن ابی‌حیه بر او گذشت و گفت:
«چرا این‌جا ایستاده‌ای، نه با مردمی و نه در خانه خویش؟»
گفت: «رأی من از بزرگی گناه شما آشفته است.»
گفت: «به خدا گمان دارم خودت را به کشتن می‌دهی.»
آن‌گاه پیش عمروبن حریث رفت و سخنی را که با مختار گفته بود، با جواب مختار برای او بگفت.
عبدالرحمان‌بن ابی‌عمیر ثقفی گوید: وقتی هانی بن ابی‌حیه گفتار مختار را به عمرو بن حریث خبر داد، پیش وی نشسته بودم. به من گفت: «پیش عموزاده‌ات برگرد و بگو که یارش نمی‌داند او کجاست، خودش را به زحمت نیندازد.»
گوید: برخاستم بروم، زایدة بن قدامة بن مسعود پیش جست و گفت: «پیش تو می‌آید به شرط این که در امان باشد.»
عمروبن حریث گفت: «از جانب من در امان است، اگر درباره او چیزی به امیر عبیداللَّه بگویند، پیش وی به شهادت می‌ایستم و شفاعت می‌کنم.»
زایدةبن قدامة بدو گفت: «با این ترتیب، ان‌شاءاللَّه به جز نیکی نخواهد بود.»
عبدالرحمان گوید: برفتم و زایده نیز با من پیش مختار آمد. گفته ابن ابی‌حیه را با سخن ابن‌حریث، بدو خبر دادیم و قسمش دادیم که سبب زحمت خودش نشود. پس او پیش ابن‌حریث آمد و سلام گفت و زیر پرچم وی نشست تا صبح شد. مردم از کار و رفتار مختار سخن آوردند و عمارةبن عقبةبن ابی‌معیط پیش-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 288
[بعد دخول عبیداللَّه الکوفة] فسار إلیه [الحسین علیه السلام] الشّیعة، وقاتله حتّی دخل قصره، وأغلق بابه. فلمّا کان عند المساء، وتفرّق النّاس عن مسلم بن عقیل.
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 240
وأقبل مسلم بن عقیل «1» فی وقته ذلک «1»، ومعه ثمانیة عشر ألفاً أو یزیدون، وبین یدیه الأعلام والسّلاح «2» الشّاک، وهم فی ذلک یشتمون ابن زیاد ویلعنون أباه «2»، وکان شعارهم:
یا منصور أمت.
وکان قد عقد مسلم بن عقیل لعبداللَّه الکندیّ علی کندة، وقدّمه أمام الخیل، وعقد لمسلم بن عوسجة علی مذحج وأسد، وعقد لأبی تمامة بن عمر الصّائدیّ علی تمیم وهمدان، وعقد للعبّاس بن جعدة الجدلیّ علی أهل المدینة، وأقبل مسلم یسیر «1» حتّی خرج فی بنی الحارث بن کعب، ثمّ خرج علی مسجد الأنصار «1» حتّی أحاط بالقصر، ولیس فی القصر إلّانحو من ثلاثین رجلًا من الشّرط، ومقدار عشرین من الأشراف «1» وأهل بیته وموالیه «1»، ورکب أصحاب ابن زیاد، واختلط القوم، فاقتتلوا قتالًا شدیداً، وابن زیاد فی جماعة من الأشراف قد وقفوا علی جدار القصر ینظرون إلی محاربة النّاس.
قال: وجعل رجل من أصحاب ابن زیاد یقال له کثیر بن شهاب، ومحمّد بن الأشعث،
__________________________________________________
عبیداللَّه رفت و قصه را با وی بگفت و چون روز برآمد، درِ عبیداللَّه‌بن زیاد را گشودند و به مردم اجازه دادند که مختار نیز با دیگر کسان به درون رفت. عبیداللَّه‌بن زیاد اورا پیش خواند و بدو گفت: «تو بودی که با کسان آمده بودی ابن‌عقیل را یاری کنی؟»
گفت: «من چنین‌نکردم، بلکه آمدم و زیر پرچم عمروبن حریث جا گرفتم وشب را تا صبح با وی بودم.»
عمرو گفت: «خدایت قرین صلاح بدارد، راست می‌گوید.»
گوید: عبیداللَّه بن زیاد چوب را بلند کرد و به صورت مختار زد که به چشمش خورد و پلکش را وارونه کرد و گفت: «نزدیک خطر بودی. به خدا اگر شهادت عمرو نبود گردنت را می‌زدم، به زندانش برید.»
پس اورا به زندان بردند و بداشتند و همچنان به زندان بود تا حسین کشته شد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3201- 3203
(1- 1) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(2- 2) [تسلیة المجالس: وهم مع ذلک یلعنون ابن زیاد ویزید وزیاد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 289
والقعقاع بن شور، وشبث بن ربعی، ینادون «1» فوق القصر بأعلی أصواتهم: «2» ألا یا شیعة مسلم بن عقیل «2»، ألا یا شیعة الحسین «2» بن علیّ «2»، اللَّه اللَّه فی أنفسکم وأهلیکم «3» وأولادکم، فإنّ جنود أهل «4» الشّام قد أقبلت، وإنّ الأمیر عبیداللَّه قد عاهد اللَّه لئن أنتم «4» أقمتم علی حربکم ولم تنصرفوا من یومکم هذا «4»، لیحرمنّکم العطاء، ولیفرّقنّ مقاتلتکم «5» فی مغازی أهل الشّام، ولیأخذنّ البری‌ء بالسّقیم، والشّاهد بالغائب، حتّی لا یبقی منکم بقیّة من أهل المعصیة إلّاأذاقها وبال أمرها.
فلمّا سمع ذلک النّاس، جعلوا یتفرّقون «6» ویتخاذلون عن مسلم بن عقیل، ویقول بعضهم لبعض: ما نصنع بتعجیل الفتنة وغداً تأتینا جموع أهل الشّام؟ فینبغی «7» أن نقعد فی منازلنا وندع هؤلاء القوم حتّی یصلح اللَّه ذات بینهم.
قال: وکانت المرأة تأتی أخاها «8» وأباها أو زوجها أو بنیها «8» فتشرّده «9»، ثمّ جعل «10» القوم یتسلّلون والنّهار یمضی، فما غابت الشّمس حتّی بقیَ «11» مسلم بن عقیل فی عشرة «11» من أصحابه، واختلط الظّلام، فدخل مسلم المسجد الأعظم لیصلِّی المغرب، فتفرّق «12» عنه العشرة.
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی تسلیة المجالس: من].
(2- 2) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(3)- [تسلیة المجالس: وأهالیکم].
(4)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(5)- [تسلیة المجالس: مقاتلیکم].
(6)- [تسلیة المجالس: یتسلّلون].
(7)- [تسلیة المجالس: ینبغی لنا].
(8- 8) [تسلیة المجالس: وابنها وزوجها وأباها].
(9)- [أضاف فی تسلیة المجالس: من بین القوم وتقول: ما لنا وللدّخول بین السّلاطین].
(10)- [تسلیة المجالس: فجعل].
(11- 11) [تسلیة المجالس: مع مسلم].
(12)- [تسلیة المجالس: فتفرّقت].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 290
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 206- 207/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 190- 191
وأتی الخبر مسلم بن عقیل، فنادی فی أصحابه: یا منصور أمت، وکان شعارهم، وکان قد بایعه ثمانیة عشر ألفاً، وحوله فی الدّور أربعة آلاف، فاجتمع إلیه ناس کثیر «1»، فعقد مسلم لعبداللَّه بن عزیز الکندیّ علی ربع کندة، وقال: سر أمامی، وعقد لمسلم بن عوسجة الأسدیّ علی ربع مذحج، وأسد، وعقد لأبی ثمامة الصّائدیّ علی ربع تمیم، وهمدان، وعقد لعبّاس بن جعدة الجدلیّ علی ربع المدینة، وأقبل نحو القصر.
فلمّا «2» بلغ ابن زیاد إقباله تحرّز فی القصر، وأغلق الباب، وأحاط مسلم بالقصر، وامتلأ المسجد والسّوق من النّاس، ومازالوا یجتمعون حتّی المساء، وضاق بعبیداللَّه أمره، ولیس معه فی القصر إلّاثلاثون رجلًا من الشّرط، وعشرون «3» رجلًا من الأشراف «3»، وأهل بیته، وموالیه، «4» وأقبل أشراف النّاس یأتون ابن زیاد من قبل الباب الّذی یلی دار الرّومیّین «4»، والنّاس یسبّون ابن زیاد وأباه.
فدعا ابن زیاد «5» کثیر بن شهاب الحارثیّ، وأمره أن یخرج فیمَن أطاعه من مذحج، فیسیر ویخذل النّاس عن ابن عقیل ویخوّفهم، وأمر محمّد بن الأشعث أن یخرج فیمَن أطاعه من کندة وحضرموت، فیرفع رایة أمان لمن جاءه من النّاس، وقال مثل ذلک للقعقاع بن شور الذّهلیّ، وشبث بن ربعیّ التّمیمیّ، وحجّار بن أبجر العجلیّ، وشمر بن ذی الجوشن الضّبابیّ، وترک وجوه النّاس عنده استئناساً بهم لقلّة [عدد] من معه، وخرج أولئک النّفر یخذلون النّاس «5». وأمر عبیداللَّه من عنده من الأطراف أن یشرفوا
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی نفس المهموم].
(2)- [فی العیون مکانه: وبلغ الخبر إلی مسلم بن عقیل فخرج بمن بایعه إلی حرب عبیداللَّه، فلمّا ...].
(3- 3) [العیون: من الشّرفاء].
(4- 4) [لم یرد فی العیون].
(5- 5) [العیون: جماعة وأمرهم أن یخذلوا النّاس عن ابن عقیل ویخوّفهم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 291
علی النّاس من القصر، فیمنّوا أهل الطّاعة، ویخوّفوا أهل المعصیة، ففعلوا.
فلمّا سمع النّاس «1» مقالة أشرافهم «1»، أخذوا یتفرّقون حتّی أنّ المرأة تأتی إبنها وأخاها وتقول: انصرف، النّاس یکفّونک، «2» ویفعل الرّجل مثل ذلک «2». فما زالوا یتفرّقون حتّی بقی ابن عقیل فی المسجد فی ثلاثین رجلًا «3»، «4» فلمّا رأی ذلک، خرج متوجِّها نحو «5» أبواب کندة، «6» فلمّا خرج إلی الباب، لم یبق معه أحد 4 6، إلی النّهایة.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 271- 272/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 105- 106؛ مثله: المیانجی، العیون العبری،/ 41- 42
فبایع النّاس بها، ثمّ تخلّوا عنه وفارقوه.
ابن قدامة، التّبیین،/ 113
وأتی مسلم الخبر، فنادی بشعاره، فاجتمع إلیه أربعة آلاف من أهل الکوفة، فقدم مقدّمه وهیّأ میمنة ومیسرة، وسار فی القلب إلی عبیداللَّه، وبعث عبیداللَّه إلی وجوه أهل الکوفة، فجمعهم عنده فی القصر. فلمّا سار إلیه مسلم، فانتهی إلی باب القصر، أشرفوا من فوقه علی عشایرهم، فجعلوا یکلّمونهم ویرونهم، فجعل أصحاب مسلم یتسلِّلون حتّی أمسی فی خمسمائة، فلمّا اختلط الظّلام ذهب اولئک أیضاً.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 115- 116
قال، وبلغ الخبر إلی مسلم بن عقیل، فخرج «7» بمَنْ بایعه إلی حرب عبیداللَّه بن زیاد،
__________________________________________________
(1- 1) [العیون: مقالتهم].
(2- 2) [لم یرد فی العیون].
(3)- [أضاف فی العیون: حتّی صلّیت المغرب].
(4- 4) [لم یرد فی نفس المهموم].
(5)- [العیون: إلی].
(6- 6) [العیون: فما بلغ الأبواب ومعه منهم عشرة، ثمّ خرج من الباب، فإذا لیس معه إنسان یدلّه علی منزله].
(7)- [فی الدّمعة مکانه: لمّا بلغ مسلماً خبر هانئ وما جری علیه، خرج ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 292
فتحصّن منه بقصر دار الإمارة، واقتتل أصحابه وأصحاب المسلم، «1» وجعل أصحاب عبیداللَّه الّذین معه فی القصر یتشرّفون منه ویحذّرون أصحاب مسلم ویتوعّدونهم بأجناد الشّام، فلم یزالوا کذلک حتّی جاء اللّیل، فجعل أصحاب مسلم یتفرّقون عنه ویقول بعضهم لبعض: ما نصنع بتعجیل الفتنة وینبغی أن نقعد فی منازلنا وندع هؤلاء القوم حتّی یصلح اللَّه ذات بینهم. «2» فلم یبق معه سوی عشرة أنفس، فدخل مسلم المسجد لیصلِّی المغرب، فتفرّق العشرة عنه.
ابن طاوس، اللّهوف،/ 53- 54/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 215- 216؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 137- 138
فلمّا ظهر ابن عقیل، کان المختار فی قریة تدعی لقفا «3»، فأتاه الخبر بظهوره، فأقبل فی موالیه إلی باب الفیل بعد المغرب، وقد أجلس عُبیداللَّه بن زیاد عمرو بن حُریث بالمسجد ومعه رایة، فبعث إلی المختار وأمّنه، فجاء إلیه.
فلمّا کان من الغد ذکر عمارة بن عُقبة «4» أمره لعبیداللَّه، فأحضره، وقال له: أنت المُقبل فی الجموع لتنصر ابن عقیل؟ قال: لم أفعل، ولکنِّی أقبلت ونزلت تحت رایة عمرو، فشهد له عمرو بذلک، فضرب ابن زیاد وجه المختار بقضیب، فشتر «5» عینه وقال: لولا
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: فی روایة المفید لیس مع ابن زیاد فی القصر إلّاثلاثون رجلًا من‌الشّرط، عشرون رجلًا من أشراف النّاس وأهل بیته وخاصّته حتّی کادت الشّمس أن تحجب].
(2)- [أضاف فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: فی روایة المفید رحمه الله کانت المرأة تأتی ابنها أو أخاها فتقول انصرف، النّاس یکفونک، ویجی‌ء الرّجل إلی أخیه وأبیه، فیقول: غداً یأتیک أهل الشّام فما تصنع بالحرب والشّرّ، انصرف. فیذهب به فینصرف].
(3)- فی ک: لغفا. والمثبت فی د، والطّبریّ. وفی معجم البلدان لیاقوت: لقف- ضبطه الحازمیّ فتح أوّله‌وسکون ثانیه. وقال عرام: لقف: ماء آبار کثیرة عذبة، لیس علیها مزارع ولا نخل. بأعلی قوران: واد من السّوارقیة علی فرسخ. وعبارة الطّبریّ: فی قریة له بخطرنیة. وخطرنیة: ناحیة من نواحی بابل العراق.
(4)- فی د: عمارة بن الولید بن عقبة، والمثبت فی ک، والطّبریّ، والاستیعاب: ص 1144.
(5)- شتره: غتّه وجرحه (القاموس).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 293
شهادته «1» قتلتک.
وحبسه إلی أن قُتل الحسین.
النّویری، نهایة الإرب، 21/ 7
واستمرّ مسلم بن عقیل عند قدوم عبیداللَّه بن زیاد علی ما کان، ثمّ اجتمع إلی مسلم ابن عقیل من کان بایعه للحسین، وحصروا عبیداللَّه بن زیاد بقصره، ولم یکن مع عبیداللَّه فی القصر أکثر من ثلاثین رجلًا. ثمّ أنّ عبیداللَّه أمر أصحابه أن یشرفوا من القصر ویمنّوا أهل الطّاعة، ویخذلوا أهل المعصیة، حتّی أنّ المرأة لتأتی إبنها وأخاها فتقول: انصرف، إنّ النّاس یکفونک. فتفرّق النّاس من مسلم ولم یبق مع مسلم غیر ثلاثین رجلًا. فانهزم واستتر. «2»
أبو الفداء، التّاریخ،/ 189- 190
__________________________________________________
(1)- فی ک: لولا شهادة عمرو.
(2)- و از این جهت عرق عصبیت مسلم در حرکت آمده، فرموده تا ندا کردند که اهل بیت امیرالمؤمنین حسین رضی الله عنه باید که جمع آیند و قریب به بیست هزار کس مجتمع گشته و در رکاب مسلم‌بن عقیل روی به دار الاماره نهادند. عبیداللَّه بن زیاد با طایفه‌ای از اشراف کوفه که در ملازمت او به سر می‌بردند، در قصر متحصن گشتند و مسلم با متابعان به گرد قصر آمده، بین‌الفریقین جنگ و جدال دست داد. چون ابن‌زیاد دید که مردم کوفه آسان آسان دست از محاصره باز نخواهند داشت، فرمود تا رؤسای کوفه مثل کثیربن شهاب، محمد بن اشعث، شبث ربعی، حجر بن الأبجر و شمر بن ذا الجوشن بر بام کوشک برآمده و اهل کوفه را تخویف نمودند.
کثیر گفت: «ای کوفیان! وای بر شما که خود را در ورطه هلاک انداختید. بر خود ببخشایید و بر عیال و اطفال خود رحم کنید که دم به دم لشکرهای شام که شوکت و ابهت ایشان را دانسته‌اید، می‌رسند. امیر عبیداللَّه عهد کرده است که اگر ترک فضولی نگویید و بر شما قادر گردند، مرسومات شما را باز گیرد، بلکه سپاهیان‌را قتل کند یا اخراج نماید و بی‌گناه شما را به جرم بدکردار بگیرد و حاضر را به عوض غایب عقوبت بفرماید.»
کوفیان که امثال این کلمات شنیدند، خوفی عظیم و هراسی قوی بر ضمایر ایشان استیلا یافته و بنابر عادت قدیم بی‌وفایی آغاز نهادند. فوج فوج عهد و پیمان را پس پشت کرده، روی به منازل خویش آوردند و پیش از غروب آفتاب همه رفته بودند، مگر سی کس و به قولی ده نفر بیش پیش مسلم نمانده بودند. از برای ادای نماز شام، به مسجد درآمد و چون بیرون آمد، دید که بی‌وفایان نیز سر خود گرفته‌اند.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 127- 128
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 294
__________________________________________________
عبداللَّه بن حازم روایت کرده است که من در مجلس ابن‌زیاد بودم که هانی را مجروح گردانید و امر کرد به حبس او. چون آن حالت را مشاهده کردم، به نزد مسلم آمدم و قضیه را به او نقل کردم. چون اصحاب مسلم در خانه‌های دور خانه هانی جمع شده بودند، مسلم مرا امر کرد که ندا کنم در میان ایشان که بیرون آیند و منادیان را فرمود که ندا کردند که: «یا منصور أمت.»
چون بی‌وفایان اهل کوفه ندای مسلم را شنیدند، بر درِ خانه هانی جمع شدند، مسلم بیرون آمد و برای هر قبیله علَمی ترتیب داد. در اندک وقتی مسجد و بازار پر شد از اصحاب او و کار بر ابن‌زیاد تنگ شد، و زیاده از پنجاه نفر در دار الاماره با او نبودند. بعضی از یاوران او که بیرون بودند، راهی نمی‌یافتند که به نزد او روند.
پس اصحاب مسلم قصر آن ملعون را در میان گرفتند و سنگ می‌افکندند و دشنام می‌دادند ابن‌زیاد و مادرش را. ابن‌زیاد کثیربن شهاب را طلبید و گفت: «تو بیرون رو و با هر که تورا اطاعت نماید از قبیله مذحج، مردم را از عقوبت یزید و سوء عاقبت حرب شدید حذر نمایید، در معاونت مسلم سست گردانید.»
بعد از او محمد پسر اشعث را فرستاد که قبیله کنده را بر سر خود جمع کند و رایت امان بگشاید و ندا کند که: «هر که در تحت این رایت درآید، به جان و مال و عرض در امان باشد.»
همچنین قعقاع ذهلی و شبث بن ربعی و حجار بن ابجر و شمر بن ذی‌الجوشن را برای این کار و برای فریب دادن بی‌وفایان غدّار بیرون فرستاد.
پس اشعث، علَمی بلند کرد و جمعی بر سر او جمع شدند و آن گروه دیگر به وساوس شیطانی مردم را از موافقت مسلم پشیمان می‌کردند و جمعیت ایشان را به تفرّق مبدّل می‌گردانیدند تا آن که گروه بسیار از آن غدّاران را گرد آوردند و از راه عقب قصر به دار الاماره درآمدند.
چون آن ملعون کثرتی در اتباع خود مشاهده کرد، علَمی برای شبث بن ربعی ترتیب داد و اورا با گروهی از منافقان بیرون فرستاده. ابن‌زیاد اشراف کوفه را امر کرد که بر بام قصر برآمدند و اتباع مسلم را ندا کردند که: «ای گروه! بر خود رحم کنید و پراکنده شوید که اینک لشکرهای شام می‌رسند و شما را تاب ایشان‌نیست. اگر اطاعت‌کنید، امیر متعهد شده است که عذر شما را از یزید درخواهد و عطای شما را مضاعف گرداند. سوگند یاد کرده است که اگر متفرق نشوید و چون لشکرهای شام برسند، مردان شما را به قتل آورند و بی‌گناه را به جای گناه‌کار بکشند و زنان و فرزندان شما را بر اهل شام قسمت کنند.»
مردم از استماع این سخنان متفرق می‌شدند تا آن که چون شام شد، زیاده از سی نفر با مسلم نمانده بودند. چون مسلم این حالت را مشاهده کرد و بر غدر و مکر اهل کوفه مطلع گردید، داخل مسجد شد و نماز شام را ادا کرد. چون از نماز فارغ شد، ده نفر با او مانده بودند. خواست که از مسجد بیرون رود، چون از درِ کنده بیرون رفت، هیچ کس با او نمانده بود و آن غریب مظلوم، در کار خود متحیر گردید.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 295
__________________________________________________
مجلسی، جلاء العیون،/ 616- 617
و این چنان بود که عبداللَّه بن حازم که از شیعیان حسین علیه السلام بود، اورا مسلم بن عقیل بفرمود که به دار الاماره در رود و کردار ابن‌زیاد را با هانی بنگرد و هر چه زودتر خبر باز برد. ابن‌حازم ببود تا هانی را به حبس‌خانه بازداشتند.
فرار ابن زیاد
این وقت بیرون شد، بر نشست و عجلت کرد و اول کس بود که در سرای هانی این خبر به مسلم آورد. جماعتی از زنان فریاد برداشتند که «واعبرتا! واثکلاه!» مسلم چون این خبر بدانست، عبداللَّه‌بن حازم را فرمان کرد تا ندا در داد و مردم را بیاگاهانید. زمانی دیر برنیامد که چهار هزار مرد، فوج از پس فوج و گروه از پس گروه، بر گرد سرای مسلم انبوه شدند. آن‌گاه از برای بزرگان کنده، مذحج، تمیم، اسد، مضر و همدان رایت بست و منادی را فرمود: «ندا کن که: یا منصور أمت!» 1 چون منادی این ندا کرد، از هر قبیله آن جماعت که با وی بیعت کرده بودند، این کلمه را شعار کردند و طریق دار الاماره را پیش داشتند. وقتی که برسیدند، ابن‌زیاد خود را از مسجد به سرای در برده بود و به دربندان در افتاده بود. اورا حصار دادند و مردمان از قفای یکدیگر درآمدند، چندان که مسجد و کوی و بازار آکنده از مرد گشت.
ترس و وحشت ابن زیاد از سپاه مسلم
از قضا این وقت افزون از سی تن از سرهنگان لشگر و بیست تن از اشراف شهر، کس با ابن زیاد نبود. کار بر وی سخت افتاد و جز استوار کردن ابواب دار الاماره، هیچ چاره نمی‌دانست. از دار الاماره دری به خانه رومیین گشوده می‌شد و کس از آن راه آمد و شد نداشت. بعضی از اعیان کوفه از آن راه به نزد ابن زیاد می‌رفتند و اورا دیدار می‌کردند.
از این‌سوی جماعتی‌که در دار الاماره‌بودند، بر فراز قصر می‌آمدند تا خلق را نظاره کنند و اندازه گیرند. اصحاب، ایشان‌را شتم‌می‌کردند، فحش می‌گفتند و سنگ می‌پرانیدند و پدر و مادر و زن و عشیرت ابن‌زیاد را به زنا و زنازادگی یاد می‌کردند و به زشت‌تر فحشی و نیکوهیده‌تر صفتی خطاب می‌نمودند. ابن‌زیاد، کثیر بن شهاب را طلب کرد و گفت: «در قبیله مذحج تورا دوست‌داران فراوانند. از دار الاماره بیرون شو و در میان کوفه عبوری کن و مردم را از لشگر شام و خشم یزید بترسان و از جماعت ابن‌عقیل وا رهان.»
محمد بن اشعث را گفت: «تو نیز بیرون شو و از مردم کنده و حضرموت هر کس تورا اطاعت می‌کند، بدین گونه نصیحت فرمای و رایت امان برفراز تا از آن مردم که از ما می‌هراسند و در گرد آن رایت انجمن کردند، از جان و مال ایمن شوند. و دیگر قعقاع الذهلی، شبث‌بن ربعی التمیمی، حجار بن أبجر السلمی و شمر بن ذی‌الجوشن العامری را پیش خواند و هر یک را بدین‌گونه وصیت کرد و از دار الاماره بیرون فرستاد. سایر سرهنگان را از استیحاشی 2 که خود داشت، بیرون شدن نگذاشت.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 296
__________________________________________________
محیط وحشت و ترور
اما کثیر بن شهاب به میان شهر آمد و چندان که توانست، مردم را از موافقت مسلم متقاعد ساخت و محمد بن الاشعث تا به خانه‌های بنی عماره پیش تاخت. مسلم بن عقیل چون این بشنید، عبدالرحمان بن شریح شیبانی را با جماعتی به مدافعت او فرمان کرد. محمدبن اشعث دانست که با مقاتلت ایشان نیروی مقاومت ندارد، لختی باز پس شتافت و به اتفاق کثیربن شهاب و قعقاع‌بن شورالذهلی و شبث‌بن ربعی، مردم را به وعد و وعید و تحبیب و تهدید از موافقت مسلم بازداشتند تا بر ایشان جماعتی گرد آمد. پس ایشان را برداشته و از طریق خانه رومیین داخل دارالاماره شدند و ابن‌زیاد را نیرویی به دست شد.
کثیربن شهاب گفت: «ای امیر! دیگر جای درنگ نیست و آهنگ جنگ باید کرد. دار الاماره از وجوه رجال و فحول ابطال آکنده است. واجب می‌کند که با ما بیرون شوی تا با ایشان رزم آزماییم.»
ابن‌زیاد این سخن را به صواب ندانست و لوایی از برای شبث‌بن ربعی بست و اورا با جماعتی که حاضر بودند، بیرون فرستاد و سرهنگان سپاه و بزرگان قبایل را فرمان کرد تا به میان شهر شتافتند و مردم را به رسیدن لشگر شام و خشم یزید تهویل و تهدید کردند و قلوب مردم را از قتل و غارت لشگریان به هول و هراس بیاکندند، و از آن سوی تا گاهی که آفتاب راه با مغرب نزدیک کرد، اصحاب مسلم در خدمت او بپاییدند.
پراکنده شدن کوفیان از دور مسلم
شامگاه، کثیربن شهاب فریاد برداشت:
3 «فقال: أ یّها النّاس! ألحقوا بأهالیکم ولا تعجّلوا الشّرّ ولا تعرِّضوا أنفسکم للقتل.
فإنّ هذه جنود أمیرالمؤمنین یزید قد أقبلت، وقد أعطی اللَّه الأمیر عهداً، لإن تمّمتم علی حربه ولم تنصرفوا من عشیّتکم، أن یحرم ذرّیّتکم العطاء ویُغرق مقاتلیکم فی مغازی الشّام وأن یأخذ البری‌ء منکم بالسّقیم والشّاهد بالغائب، حتّی لا یبقی له بقیّة من أهل المعصیة إلّاأذاقها وبال ما جنت أیدیها.» 3
گفت: «ای مردم! به سوی اهل و عشیرت خود عجلت کنید و شرار شر و نیران فتنه را دامن مزنید و خویشتن را به بارقه تیغ و صاعقه تیر 4 تباه مخواهید.
اینک لشگر امیرالمؤمنین یزید است که در رسید و بدانید که ابن‌زیاد با خداوند خویش پیمان نهاد که هر کس از جنگجویان شما تا هنگام عشا به جای ماند و از کنار ابن‌عقیل به جانبی گسیل نشود، فردا پگاه به دست لشگر خون‌آشام شام تباه خواهد گشت و آن وجیبه که در وجه او و اولاد او مقرر است، از جریده عطا منقطع خواهد شد که بسا بی‌جرم و جریرت کس که به جای مرد گناه کار تباه گردد! و چه بسیار حاضر پاکیزه‌خاطر که در ازای مرد گریز ناچیز شود. چندان که از بی‌فرمانان کس نماند که به کیفر کردار خویش گرفتار نگردد.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 297
__________________________________________________
سایر زعمای قبایل نیز این‌گونه سخن‌های هایل 5 درانداختند و وصول لشگر شام را بر خاص و عام از متواترات اخبار باز نمودند.
مردم کوفه را این کلمات وحشت‌آمیز، دهشت‌انگیز شد. چنان افتاد که مردان و زنان با تمام خوف و خشیت فرزندان و برادران را نصیحت می‌کردند و می‌گفتند: «شما در مقاتلت سپاه شام چگونه مقاومت توانید کرد؟ بیهوده مستیزید و به یاوه خون مریزید و از آن پیش که ناگزیر با خصم درآویزید، به جانبی گریزید.»
بالجمله، مردم کوفه را دیگر نیروی درنگ نماند. آهنگ تفرقه کردند و از کنار مسلم، ده تن و بیست تن پراکنده همی شدند. زمانی دیر نگذشت که وقت نماز فراز آمد و از آن جماعت انبوه افزون از سی مرد با مسلم نماز مغرب نگذاشت. چون مسلم چنان دید از مسجد بیرون شد و به جانب ابواب کنده شتابنده گشت. چون راه با ابواب نزدیک کرد، در مرافقت او زیاده از ده کس موافقت نداشت. چون از باب پای بیرون گذاشت، خویشتن را یک تنه همی نگریست شهری پر دشمن و شبی تاریک بود و در طی طریق و مرور به کوی و بازار، دلیل رهنمونی نداشت.
1. در صدر اسلام، رسم چنین بود که جمعیت‌های سرّی پس از این که با رهبر خود بیعت می‌کردند، رهبر شعار سرّی خود را که گاهی به جای (اسم شب) به کار می‌رفت، به آنان می‌گفت. افراد جمعیت همیشه گوش به زنگ بودند که هر وقت آن شعار را بشنوند، خود را فوراً به رهبر برسانند.
مسلم بن عقیل نیز (یا منصور أمت) را شعار خویش قرار داده و به وسیله جار زدنِ آن شعار، توانست سپاه انبوهی از مردم کوفه گرد آورد (ح. خراسانی).
2. استیحاش: ترس و وحشت.
3- 3. [حکاه عن الإرشاد، 2/ 52- 53].
4. بارقه تیغ: برق تیغ. صاعقه تیر: صدای رعدآسای تیر.
5. هایل: وحشت‌انگیز.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 74- 78
شیخ مفید و دیگران گفته‌اند عبداللَّه بن حازم گفت: من از طرف مسلم به کاخ رفته بودم تا بدانم با هانی چه شده است. چون اورا زدند و زندانی کردند، سوار اسبم شدم و پیش از دیگران به مسلم‌بن عقیل گزارش اورا دادم و دیدم جمعی از زنان قبیله مراد شیون یاعبرتاه و یاثکلاه دارند. چون حال هانی را به مسلم بن عقیل گزارش دادم، به من دستور داد که یاران اورا ندا کنم. همه در خانه‌های اطراف منزل او مجتمع بودند و چهار هزار مرد در آن خانه‌ها بود. فریاد کشیدم: «یا منصور امت!» که شعار آن‌ها بود و این ندا دهن به دهن در کوفه پیچید و همه نزد او جمع شدند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 298
فجمع مسلم أصحابه وعقد لعبیداللَّه بن عمرو بن عزیز الکندیّ علی ربع «1» کندة وربیعة، وقال له: سر أمامی فی الخیل. وعقد لمسلم بن عوسجة علی ربع مذحج وأسد، وقال: انزل فی الرّجال «2». وعقد لأبی ثمامة الصّائدیّ علی ربع تمیم وهمدان، وعقد للعبّاس ابن جعدة الجدلیّ علی ربع المدینة.
__________________________________________________
جزری گوید: مسلم، عبداللَّه بن عزیز کندی را فرمانده «کندیان» کرد و به او دستور داد جلودار باشد، مسلم بن عوسجه اسدی را فرمانده مذحج و اسد نمود، ثمامه صائدی را فرمانده «تمیم» و «همدان» نمود، عباس بن جعده جدلی را فرمانده «مدینه» ساخت و به سوی کاخ حکومت روان شد. چون ابن‌زیاد از آمدنش خبردار شد، در قصر متحصن شد و درها را بست.
و مسلم قصر را محاصره کرد. مسجد و بازار از مردم پر شد و تا هنگام شب جمع‌آوری می‌شدند و کار بر ابن زیاد تنگ شد. جز سی تن پاسبان و بیست تن از اشراف کوفه و خاندان و غلامانش، کسی با او نبود و اشراف از درِ دومی که پهلوی دار رومیان بود، نزد او رفت و آمد می‌کردند. مردم اورا و پدرش را دشنام می‌دادند. ابن‌زیاد، کثیربن شهاب حارثی را خواست و به او دستور داد که با کسانی که از مذحج با اویند، بیرون رود، در شهر گردش کند و مردم را از دور مسلم پراکنده کند و آن‌ها را بترساند.
محمدبن اشعث هم دستور داد که با پیروان خود از «کنده» و «حضرموت» پرچم امانی بیفرازد، برای هر کس از مردم‌که نزد او آید و به قعقاع‌بن شورا، شبث‌بن‌ربعی تمیمی و حجاربن ابجر عجلی و شمربن ذی‌الجوشن ضبابی هم همین دستور را داد و بزرگان مردم را نزد خود نگه‌داشت تا با آن‌ها انس گیرد.
آن چند تن بیرون رفتند و مردم را از دور مسلم پراکنده می‌کردند و اشراف مردم را هم دستور داد، از بام قصر به مردم رو کردند و فرمان‌بران را وعده‌ها دادند و نافرمان‌ها را تهدید کردند. مردم چون گفتار اشراف خود را شنیدند، پراکندگی را آغاز کردند تا کار به جایی رسید که زن‌ها می‌آمدند و پسر و برادر خود را می‌بردند و به آن‌ها می‌گفتند: تو برگرد، مردم دیگر بس‌اند و مردها هم همین کار را می‌کردند و پی درهم پراکنده شدند.
تا هنگام نماز مغرب، مسلم با سی تن در مسجد ماند و نماز مغرب را با همان سی تن خواند و چون چنین دید، بیرون آمد و به سوی محله کنده رفت. چون به درب محله آن‌ها رسید، تنها ده کس با او مانده بود، و از در که بیرون شد تنها ماند، و متوجه شد کسی را ندید که اورا راهنمایی کند، یا به خانه‌اش دعوت کند و یا با او فداکاری کند. در برابر دشمن و در میان کوچه‌های کوفه سرگردان شد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 44- 45
(1)- جمعه (الأرباع) أرباع الکوفة وهی: المدینة وکندة ومذحج وتمیم. وتدخل ربیعة مع کندة، وأسد مع‌مذحج، وهمدان مع تمیم، وتنضم غیرهم إلیهم فی الجمیع. یقال: أرباع الکوفة وأخماس البصرة، وقد تقدّم ذلک.
(2)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: وأنت علیهم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 299
ثمّ أقبل نحو القصر، فأحاطوا به حتّی أمر عبیداللَّه بسدِّ الأبواب. «1» فأشرف من القصر أشراف الکوفة یخذلون النّاس بالتّرغیب والتّرهیب، فما أمسی المساء إلّا «1» وقد انفضّ «2» الجمع من حول مسلم. وخرج شبث بن ربعیّ، والقعقاع «3» بن شور الذّهلیّ، «4» وحجّار بن أبجر العجلی، وشمر بن ذی الجوشن الکلابیّ «4» یخذلون النّاس. وخرج کثیر ابن شهاب بن الحصین الحارثیّ فی عدد للقبض علی «5» من رآه یرید مسلماً «5»، فقبض علی جماعة، فحبسهم عبیداللَّه. «6»
السّماوی، إبصار العین،/ 43/ مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 273؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 237
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2)- [ذخیرة الدّارین: نقض].
(3)- (القعقاع) بالقاف المفتوحة والعین المهملة السّاکنة، والقاف والعین بینهما ألف بن شور بالشّین المضمومة والرّاء المهملة: له شرف وسمعة، ویضرب به المثل فی المجالسة. فیقال: جلیس القعقاع بن شور، لأنّه دخل مجلس معاویة وقد ضاق، فقام رجل وأعطاه مکانه، فجلس فیه، ثمّ أمر له معاویة بشی‌ء، فقال: أین من قام عن مجلسه لی؟ فقال: ها أنا ذا، فقال: خذ ما نلته بمکانک مکافأة لقیامک.
(4- 4) [وسیلة الدّارین: فما أمسی المساء حتّی تفرّق الّذین بایعوا مسلم بن عقیل، فأشرف عبیداللَّه بن‌زیاد من القصر ورأی بأنّ أشراف الکوفة].
(5- 5) [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: أتباع مسلم بن عقیل].
(6)- هنگام خروج مسلم، مختار در ده خود به نام «لقفا» رفته بود. ظهر هنگام خبر خروج بی‌سابقه مسلم به او رسید و با وابستگان خود به کوفه آمد. بعد از مغرب (که جمعیت مسلم از هم پاشیده بود)، خود را به «باب الفیل مسجد کوفه» رسانید که عبیداللَّه عمرو بن حریث را با پرچم در مسجد واداشته بود. مختار سرگردان و بلا تکلیف ماند. عمرو از او اطلاع یافت، اورا دعوت کرد، امان داد و نزد او بماند. صبح که شد عماره پسر ولید بن عتبه خبر اورا به عبیداللَّه رسانید و اورا با دیگران احضار کرد و گفت: «تو جمعیت‌ها برای یاری ابن عقیل آوردی؟»
گفت: «خیر، من زیر پرچم عمرو پناهنده شدم.»
عمرو هم گواه شد و عبیداللَّه با عصا به روی مختار زد که پلک چشم اورا واژگون نمود و گفت: «اگر عمرو گواه تو نبود، تورا می‌کشتم.»
اورا به زندان انداخت تا حسین علیه السلام کشته شد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 291
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 300
فلمّا خرج مسلم، کان المختار فی قریة له خارج الکوفة، لأنّ خروج مسلم کان قبل میعاده بسبب ضرب ابن زیاد لهانی وحبسه. فجاء الخبر إلی المختار عند الظّهر بخروج مسلم، فأقبل المختار فی موالیه حتّی دخل الکوفة وأتی إلی باب الفیل وهو من أبواب المسجد بعد المغرب. وکان ابن زیاد قد عقد لعمرو بن حریث رایة، وأمره علی النّاس، وأقعده فی المسجد.
فمرّ بالمختار رجل من أصحاب ابن زیاد یسمّی هانئ بن أبی حیّة الوداعیّ، فقال للمختار: ما وقوفک هاهنا، لا أنت مع النّاس ولا أنت فی بیتک؟ فقال له المختار: أصبح رأیی مرتجاً لعظم خطیئتکم.
فدخل هانئ علی عمرو بن حریث وأخبره بذلک، فأرسل عمرو إلی المختار رجلًا یأمره أن لا یجعل علی نفسه سبیلًا. فقال زائدة بن قدامة بن مسعود لعمرو: یأتیک المختار علی أ نّه آمن، قال عمرو: أمّا منّی فهو آمن، وإن بلغ الأمیر عبیداللَّه عنه شی‌ء شهدت عنده ببراءته، وشفعت له أحسن الشّفاعة.
فجاء المختار إلی ابن حریث، وجلس تحت رایته حتّی أصبح. وجاء عمارة بن عقبة ابن الولید بن عقبة بن أبی معیط، فأخبر ابن زیاد بأمر المختار. فلمّا أذن ابن زیاد للنّاس، دخل علیه المختار فی جملة مَنْ دخل، فقال له ابن زیاد: أنت المقبل فی الجموع لتنصر ابن عقیل؟ فقال: لم أفعل، ولکنِّی أقبلت وقعدت تحت رایة عمرو بن حریث إلی الصّباح. وشهد له عمرو بن حریث بذلک، فضربه ابن زیاد بالقضیب علی وجهه حتّی أصاب عینه، فشترها، وقال: واللَّه لولا شهادة عمرو لک لضربتُ عنقک. وأمر به إلی السّجن، وحبس معه میثم التّمّار صاحب أمیر المؤمنین علیه السلام.
فقال میثم للمختار: إنّک تفلت وتخرج ثائراً بدم الحسین علیه السلام فتقتل هذا الّذی یقتلنا، تطأ بقدمیک علی وجنته.
وکان میثم أخذ ذلک من أمیر المؤمنین علیه السلام (فلم) یزل المختار محبوساً حتّی قُتل الحسین علیه السلام.
الأمین، أصدق الأخبار (ط 1)،/ 32- 33، (ط 2)،/ 40
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 301
أقول: کان خروج مسلم بالکوفة یوم الثّلاثاء لثمان لیال مضین من ذی الحجّة، وقُتل یوم الأربعاء یوم عرفة لتسع خلون من سنة ستّین. «1»
المیانجی، العیون العبری،/ 41- 42، 46
__________________________________________________
(1)- و مسلم ناچار شد حرکت و جنبش خویش را پیش از موعد مقرر اعلام کند. پس از اعلام حرکت خویش، عبیداللَّه بن زیاد را در قصر حکومتی محاصره کرد ولی به سرعت جمعی که با او بودند پراکنده گشتند و مسلم تنهای تنها باقی ماند.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 120- 121
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 302

«1»
__________________________________________________
(1)- و قولی آن که مسلم بعد از این قضیه پناه به محمد بن کثیر برده است، محمد اورا در خانه خود پنهان کرده، و مانند هانی بن عروه به فرموده ابن زیاد کشته شد.
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 44
رفتن مسلم بن عقیل به خانه محمدبن کثیر و گرفتاری محمد و پسرش به دست ابن‌زیاد
در کتاب «بحار الانوار»، کتاب «عوالم»، کتاب «زبدة الفکر»، کتاب «لهوف»، «شیخ مفید» 1، کتاب «ابن شهرآشوب»، کتاب «اعلام الوری»، «بحر اللآلی»، کتاب «مروج الذهب»، کتاب «الفصول المهمه»، کتاب «شرح شافیه»، کتاب «کشف الغمه»، کتاب «یافعی»، کتاب «طریحی»، کتاب «أعثم کوفی»، «معینی»، «ابو مخنف»، در کتاب «مطالب السئول»، در کتاب «عبداللَّه بن محمدرضا الحسینی» معروف به «جلاء العیون» و در صد مجلد کتاب عربی و فارسی که خاصه علمای تحریر در مقتل حسین علیه السلام، تحریر کرده‌اند. هنگام تسطیر این اوراق، بنده، نگارنده در همگان بیننده و پژوهنده بود. در هیچ یک قصه گرفتاری محمدبن کثیر را در نصرت مسلم‌بن عقیل، به این تطویل و تفصیل نیافت.
غربت و سرگردانی!
چون أعثم کوفی از علمای اهل سنت و جماعت است و در جمع سیر حاوی احاطت و بلاغت و بیشتر روایت از ابن‌اسحاق و ابن‌هشام می‌کند، دریغ داشتم که نگارش اورا ندیده انگارم. او بدین اسلوب مکتوب می‌کند: که چون مردم کوفه پراکنده شدند و مسلم‌بن عقیل تکینه 2 ماند، در تاریکی شب بر اسب خویش برنشست وخواست تا از کوفه بیرون شود. راه بیرون شدن ندانست، در کوی و برزن بی‌هشانه 3 و بی‌خویشتن همی رفت.
از قضا، سعید بن احنف با او بازخورد، اورا بشناخت، پیش تاخت و گفت: «ای سید و مولای من! چنین نابه هنگام آهنگ کجا داری؟ و به کجا می‌روی؟»
گفت: «همی خواهم که از این بلد بیرون شوم و به مسکنی و مأمنی روم. باشد که از آن جماعت که با من بیعت کردند، گروهی با من پیوسته شوند و مرا نصرت کنند.»
سعید بن احنف گفت: «حاشا وکلا! این شهر را بر تو دربندان کرده‌اند و حافظان و حارسان گماشته اند، تا در کجا تورا دیدار کنند و دستگیر نمایند.»
مسلم گفت: «اکنون بگوی رأی چیست؟»
سعید به عرض رسانید که: «با من باش تا تورا رهنمونی کنم و به مأمنی رسانم.»
مسلم را بیاورد بر در سرای محمدبن کثیر و بانگ در داد که: «هان ای محمدبن کثیر! بیرون شتاب و مسلم بن عقیل را دریاب.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 303
__________________________________________________
محمد بی آن که سر از پای بداند و پای در پای افراز کند، بیرون شتافت و پای پسر عقیل را مورد و محل تلثیم و تقبیل 4 یافت و خدای را سپاس گزار گشت که بدین دولت بزرگ و نعمت عظیم برخوردار شد. اورا اندر نشیب سرای، بیتی و نهان‌خانه‌ای بود که کس کم‌تر توانست از آن‌جا نشان گرفت و بدان‌جا راه یافت. مسلم را بدان بیت درآورد و آنچش دربایست بود، فراهم کرد.
گرفتاری محمد بن کثیر
از آن سوی آنان که به فحص حال مسلم مأمور بودند و در گرد محلات تجسس می‌نمودند، این معنی را تفرس‌کردند، ابن‌زیاد را آگهی بردند و سخت شاد شد. پسر خود خالد را بفرمود تا با فوجی از لشگر برفت و مغافضه، خانه محمد بن کثیر را در حصار گرفتند و چون اورا اعوان وانصار نبود، بی‌انگیزش تیغی و ریزش خونی، محمد و پسرش را بگرفتند و به نزد ابن‌زیاد فرستادند. چند که به پژوهش حال مسلم شتافتند، اورا نیافتند.
لاجرم خالد به دار الاماره مراجعت کرد و از این سوی، سلیمان‌بن صرد خزاعی، مختار بن ابو عبید ثقفی، ورقاء بن عازب و گروهی از اشراف کوفه، چون از واقعه محمد کثیر آگاه شدند، با یکدیگر مواضعه نهادند که فردا پگاه لشگری درهم آورند، بر ابن زیاد حمله برند و محمد و پسرش را مأخوذ دارند. آن گاه با لشگرهای خود از کوفه خیمه بیرون زنند، با حسین علیه السلام پیوسته شوند و در رکاب او با دشمنان رزم دهند. بر این نسق رأی استوار کردند و قبایل خویش را آگهی فرستادند که اعداد کارکرد، بامداد بر ابن‌زیاد تاختن برند.
رسیدن سپاه شام به کوفه
از آن سوی، از قضا چنان افتاد که از آن پیش که سفیده صبح بردمد، عامر بن طفیل با ده هزار مرد، از لشگر شام از راه در رسید و با ابن‌زیاد پیوست و این وقت پسر زیاد سخت شاد شد و دل قوی کرد. چون آفتاب از مشرق سر برزد، محمد بن کثیر را مخاطب داشت و اورا به دشنامی نکوهیده و شتمی ناستوده، برشمرد.
محمد گفت: «هان ای پسر زیاد! این هرزه درایی چیست؟ تورا آن مکانت نیست که با من آغاز سفاهت کنی، من تورا نیک می‌شناسم و حسب و نسب تورا نیکو می‌دانم. پدر تورا به دروغ با ابوسفیان بستند و به دستیاری این نبهره 5 نژاد تأسیس، چندین فتنه و فساد نمودند.»
هنوز محمد با ابن زیاد سخن به محاوره و مشاوره در میان داشت که ناگاه فریاد کوس جنگ زخمه بر افلاک نواخت و هایاهوی مردم، پرده صماخ همی چاک ساخت و نزدیک به چهل هزار تن مردِ جنگ، دار الاماره را احصار دادند و فوج از پس فوج در ایستادند. خشم ابن‌زیاد به زیادت شد و گفت: «ای پسر کثیر! به جان و سر یزید که بر این سخن هیچ مزید نیست، پسر عقیل را با من سپاری وگرنه با حدود تیغت
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 304
__________________________________________________
در سپارم.»
در پاسخ گفت: «تورا آن پای نیست و آن دستبرد که یک موی از سر من توانی سترد.»
ابن‌زیاد اگرچند خشم‌آگین بود، همچنان دوربین بود و لختی سرفرود داشت و اندیشه درهم بافت و حمل اصغای این کلمات را نتوانست برتافت، ناچار سربرآورد و گفت: «ای محمد کثیر! اکنون بگوی تو خویشتن را دوست‌تر می‌داری یا مسلم را بیشتر می‌خواهی؟»
محمد گفت: «ای پسر زیاد! جان مسلم را خداوند جان آفرین، ناصر و معین است و یاور من سی هزار شمشیر خون‌خواره است که دار الاماره را در پره افکنده است.»
دیگر نیروی شکیب در ابن‌زیاد نماند و دواتی در پیش روی او بود، برگرفت و به سوی محمد پرانید. راست بر پیشانی محمد آمد و خرد درهم شکست و خون بر روی و موی او بدوید. محمد دست بزد و تیغ برکشید و آهنگ ابن‌زیاد کرد. اشراف کوفه اطراف اورا فرو گرفتند و در میانه حایل و حاجز شدند.
شهادت محمدبن کثیر و پسرش
این وقت معقل که از هانی جراحت یافت، چنان که بدان اشارت شد بر روی محمد درآمد. ابن‌کثیر چون شیر شمیده بر وی تاخت، تیغ بزد و اورا دو نیمه ساخت. ابن زیاد چون آن شهامت و شجاعت را نظاره کرد، از میان انجمن کناره گرفت و غلامان خویش را بانگ زد که: «جلدی کنید و اورا زنده نگذارید.»
سپاهیان اورا درپره افکندند و از هر سوی به جانب او حمله بردند. محمد از یمین و شمال قتال می‌داد و از آن جماعت نیز دوتن بکشت. ناگاه در آن گیرودار، پایش به بند شادروان آمد و بر وی درافتاد. سپاهیان فرصت به دست کردند و اورا از پای درآوردند.
سلحشوری فرزند محمد و شهادتش
اما پسر محمد نیز با شمشیر کشیده رزم می‌زد و دروازه دارالاماره می‌جست. باشد که جان به سلامت به‌در برد و مردی دلیر و کنداور بود. می‌زد، می‌کشت و راه می‌برید. گاهی که به دروازه دار الاماره رسید، بیست تن را بکشته بود.
این وقت غلامی از پس پشت او درآمد و نیزه‌ای بزد و اورا درانداخت و شهید ساخت. همچنان از بیرون دروازه سپاه شام با مردم کوفه درهم افتاده بودند و یکدیگر را هدف سهام و نیام حسام می‌فرمودند. سپاه شام از صبر و سکون مردم کوفه اندازها می‌گرفتند و شگفتی می‌نمودند.
ابن زیاد گفت: «مقاومت کوفیان بیشتر در طلب محمد کثیر و پسر اوست. سرهای ایشان را از تن دور کنید و میان مردم پرانید تا دل‌های ایشان ناتندرست گردد و دست و بازویشان در کار سست شود.»
لاجرم سرهای ایشان‌را از فرازباره، به‌میان مردم پرانیدند و ایشان‌را از قتل محمد و پسرش آگاه ساختند. لکن کوفیان جنگ را دست باز نداشتند، همچنان بپاییدند و رزم دادند تا روز بی‌گاه شد. چون شب درآمد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 305
__________________________________________________
، هر کس به سرای خویش شتافت و از آن جماعت یک تن به جای نماند.
1. ابوعبداللَّه محمد بن محمد بن نعمان بغدادی ملقب به (مفید) از مفاخر مکتب اسلام و تشیع است. در عظمت و شخصیت او همین‌قدر بس است که در عصر خود، رهبری علمی شیعه و سنی را به‌عهده داشت و هر دو طایفه در مجلس درسش حاضر گشته و استفاده می‌کردند.
ابن‌ندیم وی را بزرگ‌ترین دانشمند (علم کلام) در عصر خود به شمار آورده است.
شیخ مفید بیش از دویست اثر علمی و تحقیقی بزرگ و کوچک دارد که یکی از آن‌ها همین مقتلی است که مرحوم سپهر از آن نقل کرده است. (ح. خراسانی).
2. تکینه (بر وزن وظیفه): تنها.
3. بی‌هشانه: بی‌هوشانه، از روی بی‌هوشی.
4. تلثیم (از لثم است): بوسیدن. تقبیل: بوسیدن.
5. نبهره (بر وزن نرفته): آدم پست، حرام‌زاده. برخی فرهنگ‌نویسان آن را معرب (نبهرج) که به معنی پست (ردی است)، می‌دانند.
حجاج‌بن‌یوسف‌ثقفی (بیرونی، در کتاب الجماهیر ص 157) نیز در نامه خود به یکی از فرماندارانش به همین معنی استعمال کرده (ح. خراسانی).
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 78- 82/ و از او: محلّاتی، فرسان الهیجاء، 2/ 90- 93
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 306

أعرق العرب فی الغدر: عبدالرّحمان بن محمّد بن الأشعث بن قیس بن معدیکرب بن معاویة بن جبلة: [...]
وهو صاحب مسلم بن عقیل بن أبی طالب. وکان مسلم، لمّا تفرّق النّاس عنه بالکوفة، أوی إلی إمرأة فی اللّیل. وکانت مولاة للأشعث. فعشّته، ومهّدت له، ووضعت فی بیته مصباحاً. فجاء ابنها شارباً، فرآها تعهد ذلک البیت. فسألها، فأخبرته أنّ مسلماً فیه، وأ نّه خارج منه إذا أصبح، وأنّ أهل الکوفة قد خذلوه.
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 245
فمضی علی وجهه متلدّداً فی أزقّة الکوفة لا یدری أین یذهب، «1» حتّی خرج إلی دور بنی جَبَلة من کندة، فمشی «1» حتّی انتهی إلی باب إمرأة یقال لها: طَوعة «2» امّ ولد، کانت للأشعث بن قیس، فأعتقها، فتزوّجها أسید الحضرمیّ، فولدت له بلالًا، وکان بلال قد خرج مع النّاس وامّه قائمة تنتظره، فسلّم علیها ابن عقیل، فردّت علیه السّلام، فقال لها: یا أمة اللَّه! إسقینی ماء «2»، فسقته، وجلس «3»، وأدخلت الأناء، ثمّ خرجت، فقالت:
یا عبداللَّه! ألم تشرب؟ قال: بلی، قالت: فاذهب إلی أهلک. فسکت، ثمّ أعادت علیه «4» مثل ذلک، فسکت. ثمّ قالت له «5» فی الثّالثة: سبحان اللَّه! یا عبداللَّه، قم عافاک اللَّه إلی أهلک، فإنّه لا یصلح لک الجلوس علی بابی، ولا أحلّه لک. فقام وقال: یا أمة اللَّه! ما لی
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی العیون].
(2- 2) [العیون: فطلب منها ماء].
(3)- [إلی هنا لم یرد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء].
(4)- [لم یرد فی الدّمعة والعیون وتظلّم الزّهراء].
(5)- [لم یرد فی الدّمعة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 307
فی هذا المصر منزل «1» ولا عشیرة، فهل لکِ فی أجر ومعروف، ولعلِّی مکافئکِ «2» بعد «3» الیوم «2»؟ قالت: یا عبداللَّه! وما ذاک؟ قال: أنا مسلم بن عقیل، کذّبنی هؤلاء القوم، وغرّونی، «2» وأخرجونی. قالت: أنت مسلم؟ قال: نعم «2»، قالت: ادخل، فدخل «4» بیتاً فی «4» دارها غیر البیت الّذی تکون «5» فیه، وفرشت له وعرضت علیه «6» العشاء، فلم یتعشّ. «7»
ولم یکن بأسرع من «8» أن جاء «7» ابنها، فرآها تکثر الدّخول فی «9» البیت «2» والخروج منه، «10» فقال لها: واللَّه إنّه لیُریبُنی کثرة دخولکِ هذا البیت منذ اللّیلة وخروجکِ منه، إنّ لک لشأناً؟ قالت: یا بنیّ! أ لَه عن هذا، قال: واللَّه لتخبریننی، قالت: أقبل علی شأنک ولا تسألنی عن شی‌ء، فألحّ علیها، فقالت: یا بنیّ! لا تخبرنّ أحداً من النّاس بشی‌ء ممّا أخبرک به؟ قال: نعم، فأخذت علیه الأیمان، فحلف لها، فأخبرته، فاضطجع وسکت 9 2 10.
المفید، الإرشاد، 2/ 53- 55/ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 216؛ المیانجی، العیون العبری،/ 42؛ مثله القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 138
فلمّا رأی ذلک، استوی علی فرسه، ومضی فی بعض «11» أزقّة الکوفة «11»، وقد أثخن
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة: أهل].
(2- 2) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(3)- [زاد فی الدّمعة: هذا].
(4- 4) [الدّمعة: إلی البیت].
(5)- [زاد فی العیون: هی].
(6)- [تظلّم الزّهراء: له].
(7- 7) [العیون: فجاء].
(8)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(9- 9) [العیون: ذلک البیت، فسألها، فلم تخبره، فألحّ علیها، فأخبرته واستکتمته وأخذت علیه الأیمان بذلک].
(10- 10) [لم یرد فی الدّمعة].
(11- 11) [تسلیة المجالس: الأزقّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 308
بالجراحات «1» لا یدری أین یذهب، حتّی صار إلی إمرأة یقال لها طوعة، وقد کانت قبل ذلک امّ ولد للأشعث بن قیس، فتزوّجها رجل «2» من حضرموت «2» یُقال له: أسید الحضرمیّ، فولدت له بلال بن أسید. وکانت المرأة واقفة «3» علی باب «3» دارها تنتظر ابنها، فسلّم علیها مسلم، فردّت علیه السّلام، فقال: یا أمة اللَّه! اسقینی، فسقته، فجلس علی بابها، فقالت له: یا عبداللَّه! ما شأنک، ألیس «4» قد شربت؟ قال: بلی «5» واللَّه، ولکن ما لی بالکوفة «5» منزل، وإنِّی لغریب قد خذلنی من کنت أثق به، فهل لکِ فی معروف تصطنعینه إلیّ؟ فإنِّی رجل «6» من أهل بیت شرف وکرم، ومثلی من یکافئ بالإحسان.
قالت: «2» فکیف ذلک «2» ومَنْ أنت؟ فقال: یا هذه، ذری عنکِ التّفتیش «2» فی هذا الوقت «2»، وأدخلینی منزلکِ، فعسی اللَّه أن یکافئکِ عنّا بالحسنة «7»، فقالت: یا عبداللَّه! أخبرنی «8» باسمک «2» ولا تکتمنی شیئاً من أمرک «2»، فإنِّی أکره أن تدخل منزلی من قبل معرفة خبرک، وهذه فتنة «9» قائمة، وهذا «10» ابن زیاد بالکوفة، «2» فأخبرنی مَنْ أنت؟ فقال: أنا مسلم بن عقیل «2»، فقالت المرأة: قم فادخل رحمک اللَّه.
فأدخلته منزلها، وجاءته «11» بمصباح، ثمّ جاءته بطعام «11»، فأبی أن یأکل، فلم یکن
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: بالجراح].
(2- 2) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(3- 3) [تسلیة المجالس: بباب].
(4)- [تسلیة المجالس: ألست].
(5- 5) [تسلیة المجالس: ولکنّی مالی فی الکوفة من].
(6)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(7)- [تسلیة المجالس: بالحسنی].
(8)- [تسلیة المجالس: خبّرنی].
(9)- [تسلیة المجالس: الفتنة].
(10)- [أضاف فی تسلیة المجالس: اللّعین].
(11)- [تسلیة المجالس:.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 309
بأسرع من أن جاء ابنها «1»، فلمّا دخل، رأی من امّه أمراً منکراً من دخولها ذلک البیت وخروجها «2» منه وهی باکیة «2». فقال لها: یا امّاه! ما قصّتکِ «3»؟ فقالت له «4»: یا بنیّ! أقبل علی شأنک، فألحّ «5» علیها، فقالت: یا بنیّ! إذا «6» أخبرتک بشی‌ء «7» فلا «8» تفشه لأحد، فقال لها: قولی ما أحببتِ، فقالت «8»: مسلم بن عقیل فی ذلک البیت، وکان من قصّته «9» کذا وکذا، فسکت الغلام ولم یقل شیئاً، ثمّ أخذ مضجعه ونام «4».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 207- 208/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 191- 192
فلمّا رأی مسلم أ نّه قد بقی وحده، تردّد فی الطّرق، فأتی باباً، فنزل علیه، فخرجت إلیه إمرأة، فقال لها: اسقینی، فأسقته، ثمّ دخلت، فمکثت ما شاء اللَّه، ثمّ خرجت، فإذا هو علی الباب، قالت: یا عبداللَّه! إنّ مجلسک مجلس ریبة، فقم، فقال: أنا مسلم بن عقیل، فهل عندکِ مأوی؟ قالت: نعم، ادخل.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 116
فلمّا رأی ذلک، خرج وحیداً فی دروب الکوفة، حتّی وقف علی باب إمرأة یقال لها طوعة، فطلب منها ماء، فسقته «10»، ثمّ استجارها، فأجارته. «11»
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: ولدها].
(2- 2) [تسلیة المجالس: وهی تبکی].
(3)- [تسلیة المجالس: قضیّتکِ].
(4)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(5)- [تسلیة المجالس: فلمّا ألحّ].
(6)- [تسلیة المجالس: إنّی].
(7)- [تسلیة المجالس: بأمر].
(8- 8) [تسلیة المجالس: تفشیه، هذا].
(9)- [تسلیة المجالس: قضیّته].
(10)- [تظلّم الزّهراء: فأسقته، وإلی هنا حکاه فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء].
(11)- و در آن شب مسلم در کوچه‌های کوفه می‌گشت تا به محله «کنده» رسید. دید که عورتی بر در-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 310
ابن طاوس، اللّهوف،/ 54/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 216؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 138
قال الناقلون: لمّا وصل خبر هانئ إلی مسلم، خرج من الدّار هارباً حتّی انتهی إلی الحیرة، فأضافته إمرأة هناک بعدما سألته عن حاله وقصّته، فلمّا أدخلته الدّار، أکرمته وقدّمت إلیه المأکول، فأبی عن ذلک لما به من الوجل والألم. فلمّا أمسی المساء، أقبل ولد المرأة إلی الدّار، وکان من أتباع ابن زیاد، فنظر إلی امّه رآها تکثر الدّخول والخروج إلی ذلک المکان «1»، فأنکر شأنها، وسألها عن ذلک، فنهرته، فألحّ علیها فی المسألة، فأخذت علیه العهد، فأخبرته. فأمسک عنها، «2» وأسرّ ذلک «2» فی نفسه إلی أن طلع الفجر.
وإذا بالمرأة قد جاءت إلی مسلم بماء لیتوضّأ، وقالت له: یا مولای! ما رأیتک رقدت
__________________________________________________
سرای خویش ایستاده است. از وی آب طلبید و آن زن اورا آب داد. مسلم بر آن سرای بنشست. ضعیفه گفت: «شهری است پرآشوب و شب بی‌گاه شد، چرا به وثاق خود نمی‌روی؟»
گفت: «من مردی غریبم و از خاندان عز و شرف، و منزلی ندارم. اگر مرا در خانه خود جای دهی، جزای آن در دنیا و آخرت به تو رسد.»
آن عورت از نام و نسب او پرسید و مسلم امتناع نمود. بعد از مبالغه و الحاح، ضعیفه را معلوم شد که او کیست. گفت: «أهلًا ومرحباً، برخیز و قدم‌رنجه فرمای.»
مسلم به وثاق وی در رفته و آن زن اورا در خانه بنشاند. همان ساعت پسر آن ضعیفه به خانه رسیده و مادر خود را می‌دید که به حجره درمی‌رفت و بیرون می‌آمد و می‌گریست. پرسید که: «ای مادر! این چه حالتی است؟»
عورت گفت: «ای پسر! تو به کار خود مشغول باش.»
پسر ابرام نمود که لا بد مرا برین قضیه اطلاع باید داد. مادر گفت: «با تو بگویم به شرط آن که با کس نگویی.»
گفت: «قبول کردم که این راز پنهان دارم.»
زن گفت: «ای پسرم! مسلم بن عقیل پناه به ما آورده و در این خانه است. من مراسم خدمت او به جای آورده و از خدای تعالی ثواب طمع می‌دارم.»
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 128
(1)- [إلی هنا لم یرد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء].
(2- 2) [تظلّم الزّهراء: وأسرّه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 311
فی هذه اللّیلة، فقال لها: اعلمی إنّی رقدت رقدة، فرأیت فی منامی عمّی أمیر المؤمنین وهو یقول: الوحاء الوحاء، العجل العجل، وما أظنّ إلّاأ نّه آخر أیّامی من الدّنیا. «1»
الطّریحی، المنتخب، 2/ 425- 426/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 216؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 138
__________________________________________________
(1)- چون پاره‌ای راه رفت، به در خانه طوعه رسید و او کنیز اشعث بن قیس بود که اورا آزاد کرده بود. اسید حضرمی اورا تزویج نموده بود و از او پسری به هم رسانیده بود که اورا بلال می‌گفتند. طوعه در درِ خانه خود نشسته بود و انتظار پسر خود می‌کشید. مسلم گفت: «آیا آبی داری که من بیاشامم؟»
طوعه رفت و شربت آبی برای او آورد. چون مسلم آب را آشامید، مکث نمود. طوعه گفت: «ای بنده خدا! به جای خود برو که در این وقت شب، بودن تو این‌جا مناسب نیست.»
مسلم گفت: «ای مادر! مرا در این شهر خانه و خویشی و یاری نیست. غریبم و راه به جایی نمی‌برم. اگر مرا پناه دهی امشب، ممکن است که در روز قیامت که همه کس درمانده باشند، حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم تورا پناه دهد.»
طوعه گفت: «تو کیستی؟»
گفت: «منم مسلم بن عقیل. اهل کوفه ما را فریب دادند و آواره دیار خود کردند و از خویش و دوست و یار دور انداختند و دست از یاری من برداشته و مرا تنها گذاشتند.»
چون طوعه مسلم را شناخت، اورا به خانه درآورد، حجره‌ای نیکو برای او فرش کرد و طعامی برای او حاضر کرد. در آن حال بلال پسر آن زن به خانه آمد. چون دید که مادرش به آن حجره بسیار می‌رود و می‌آید، از سبب آن حال سؤال نمود. مادر خواست که از او پنهان دارد، چون الحاح را از حد گذرانید، طوعه اورا سوگند داد و خبر آمدن مسلم را به او گفت.
مجلسی، جلاء العیون،/ 617- 618
بیرون شدن مسلم از خانه محمد بن کثیر
از آن سوی چون خبر این واقعه گوشزد مسلم‌بن عقیل شد، از نهان‌خانه کثیر بیرون آمد و برنشست و ندانست به کجا می‌رود. ابن‌زیاد هم از مردم کوفه بیمناک بود که بر وی بشورند و هم در فحص حال مسلم جدی به کمال داشت. لشگر را به چند بخش می‌کرد، خاصه در شب. هر محلتی از شهر را به بخشی می‌سپرد. لاجرم عبور مسلم در عرض راه، نخست به طلایه ابن‌زیاد افتاد و ایشان دوازده هزار کس بودند و ایشان به تفاریق هر گذرگاهی و معبری و سرایی را نگران بودند. بعضی مسلم را دیدار کردند و گفتند: «چه کسی و به کجا می‌شوی؟»
گفت: «مردی از قبیله بنی‌فزاره‌ام و به قوم خویش می‌روم.»
گفتند: «باز شو که این راه تو نیست.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 312
__________________________________________________
مسلم راه بگردانید و در محلت دیگر به دار البیع رسید. در آن‌جا خالد پسر عبیداللَّه زیاد، با دوازده هزار تن از لشگریان دیدبان بودند. از آن‌جا نیز روی برتافت و لختی از چپ و راست راه برید. پس به کناسه رسید و در آن‌جا خادم شامی با دو هزار تن حاضر بود. از آن جا دلیرانه برگذشت و طریق بازار درودگران پیش داشت. چون از کناسه به سرعت برگذشت، مردی که اورا حارث می‌نامیدند، سواری را دید که به عجلت عبور می‌دهد. با خود اندیشید که این نیست، مگر مسلم بن عقیل.
در این‌وقت نزدیک بود که سفیده صبح بردمد. پس دوان دوان به دار الاماره آمد و نعمان‌حاجب را گفت: «مسلم را دیدم که به بازار درودگران می‌رود و روی به دروازه بصره دارد. نعمان در زمان با پنجاه سوار تاختن کرد. ناگاه مسلم تکاپوی سواران را بشنید و دانست که اورا می‌طلبند. بی‌توانی از اسب پیاده شد، اسب‌را بزد، براند، خود راه بگردانید ودر شارع دیگر روان شد. سواران برسیدند و پی اسب برگرفتند و برفتند و چون به محله حلاجان رسیدند، اسبی بی‌سوار دیدند. ناچار اسب را مأخوذ داشتند و باز شتافتند و ابن‌زیاد را از صورت حال، آگهی دادند که اگر چند شتافتیم، مسلم را نیافتیم.
ابن‌زیاد فرمان داد تا دروازه‌ها را استوار دربستند و در بازار و برزن، کمین گذاران بنشستند. در همه شهر منادی ندا در داد که: «هر کس عوانان ما را به سوی مسلم برد، یا مسلم را به نزد ما آورد، اورا در میان امثال و انباز سرافراز داریم و از برگ و ساز دنیوی بی‌نیاز فرماییم.»
این کلمات شیفتگان زر و ذهب را در طمع و طلب افکند و فحص حال مسلم را در روز روشن و شب مظلم از پای ننشستند.
ساعتی در خانه خدا!
اما از آن‌سوی، مسلم چون سواران نعمان‌حاجب را اغلوطه‌داد و راه بگردانید، نمی‌دانست به کجا می‌رود. به کردار بی‌هشان می‌رفت و سخت جوعان و عطشان بود. ناگاه به کوچه‌ای رسید و چنان دانست که ازین کوی بیرون شدن توانست. چون لختی راه بشتافت، پایان آن کوی را مسدود یافت و طریق عبور مفقود دید. آسیمه سر 1 و یرت زده به چپ و راست دوید و پس به مسجدی خراب رسید. بدان مسجد در رفت و در گوشه‌ای بیارمید تا آفتاب افول یافت و سیاهی جهان را فرو گرفت. پس از مسجد بیرون شد و دیگرباره به هر سویی تکاپویی کرد و عبور او به بیوت بنی‌جبله از جماعت کنده افتاد 2. ناگاه به سرایی رسید که بنیانی بلند و ارکانی ارجمند داشت. در آستانه نشیمن کرد تا لختی برآساید و این سرای زنی ام‌ولد بود که طوعه نام داشت و از نخست ضجیع اشعث‌بن قیس بود. چون اورا آزاد کرد و رها ساخت، به حباله نکاح اسید حضرمی درآمد و از وی فرزندی آورد که بلال نام داشت.
بلال بامدادان از سرای خویش بیرون شد و اسعاف حاجات خود را در اطراف کوفه طواف می‌داد، چون شهری آشفته و آکنده به مردم دل‌کوفته بود. چون بلال دیر می‌آمد، طوعه پایمال ملال می‌گشت. پس-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 313
__________________________________________________
بر درسرای با خاطری نژند می‌نشست و انتظار فرزند می‌داشت.
داخل شدن مسلم به خانه طوعه
این هنگام که مسلم برسید و بیاسود، بر طوعه سلام داد و جواب بستد. آن‌گاه گفت: «یا أمة اللَّه! مرا به شربتی آب سقایت فرما!»
طوعه اورا به‌شربه‌ای از آب سیراب ساخت. پس لختی بنشست، آن‌گاه به درون خانه رفت و دیگرباره بیرون شتافت و روی با مسلم آورد و گفت: «یا عبداللَّه! آب خوردی؟»
فرمود: «سیراب شدم.»
گفت: «اکنون به سوی اهل خویش باز شتاب.»
مسلم جواب باز نداد. این سخن اعادت کرد و همچنان مسلم خاموش بود. در کرت سیم گفت:
«سبحان اللَّه! یا عبداللَّه، قم- عافاک اللَّه- إلی أهلک، فإنّه لا یصلح لک الجلوس علی بابی.»
طوعه گفت: «ای بنده خدا! برخیز و به سوی اهل و عیال خویش بشتاب. شایسته نیست نشستن تو بر در سرای من.»
مسلم این وقت برخاست،
وقال: «یا أمة اللَّه! ما لی فی هذا المصر أهل ولا عشیرة، فهل لکِ فی أجر ومعروف؟ ولعلّی مکافئکِ بعد هذا الیوم.»
فرمود: «ای کنیز خدای! مرا در این شهر بیتی و اهلی و عشیرتی نیست. آیا تو ثوابی توانی کرد؟ و تقدیم امری خیر نمود؟ باشد که من در ازای این نیکویی، تورا جزای خیر دهم و پاداشی فرمایم.»
طوعه گفت: «بگوی تو کیستی، از کجایی و بدین‌جا چرایی؟»
گفت: «من مسلم بن عقیلم. این کوفیان مرا بفریفتند و دروغ گفتند و مرا بدین شهر درآوردند. آن‌گاه مرا دست بازداشتند و بیرون کردند.»
طوعه گفت: «تو مسلم بن عقیلی؟»
فرمود: «جز مسلم نیستم.»
عرض کرد: «به خانه من درآی.»
و اورا به خانه درآورد و در بیتی که جز بیتی بود که خود نشیمن داشت، جای داد و فرش نیکو بگسترد و خورش و خوردنی بیاورد. مسلم تمکن نمود، لکن تعشی نفرمود.
راز نگفتنی؟
در این وقت بلال دررسید و کثرت آمد و شد مادر را در آن بیت که مسلم بود، دیدار کرد. خلجان ریب و شبهت در قلب او راه کرد 3 و گفت: «ای مادر! در این شب این تواتر مراودت 4 برخلاف عادت در-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 314
وخرج مسلم من الدّار هارباً حتّی إنتهی إلی الحیرة، ودخل دار العجوزة، فأکرمته، فدخل ابنها ورأی امّه تکثر الدّخول والخروج إلی موضع من الدّار، فسألها، فلم تخبره، وبعد أخذ العهود والقسم، أخبرته.
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 336
ثمّ أنّ مسلماً خرج من المسجد منفرداً لا یدری أین یتوجّه، فمرّ بدار إمرأة یقال لها طوعة «1» کانت تحت الأشعث بن قیس. ثمّ تزوّجها أسید الحضرمیّ، فولدت «2» منه بلالًا «2»
__________________________________________________
این بیت چیست؟ همانا حدوث احدوثه یا نزول نایبه‌ای است 5؟»
طوعه گفت: «ای پسر! تورا با این سخن چه کار؟ به راه خویش می‌رو و اندیشه کار خویش می‌کن.»
بلال الحاح از حد به‌در برد و گفت: «تورا باخدای سوگند می‌دهم که مرا بیاگاهانی و از این‌اندوه برهانی.»
طوعه گفت: «ای فرزند! تورا آگهی می‌دهم به شرطی که این سر مستور را ذایع نکنی و این راز پوشیده را از پرده بیرون نیفکنی.»
از وی به ایمان مغلظه عهد گرفت و پیمان استوار کرد و قصه ورود مسلم را با او باز گفت. چون هنگام خواب فراز آمد، مسلم در بیت خود بیاسود و بلال با مادر نیز بغنود.
از آن‌سوی چون مسلم‌بن‌عقیل در خانه طوعه از خواب انگیخته شد، سخت بگریست؛ چه خواب‌های آشفته دید و دانست روز شهادت اوست و بسی یاد از حسین علیه السلام و اهل و عشیرت خویش همی کرد و همی نالید. طوعه بیامد و اورا جامی آب داد و عرض کرد: «دوش چه در خواب دیدی که چنین کوفته و آشفته برخاستی؟»
فقال: «إنِّی رقدتُ ورأیتُ عمِّی أمیر المؤمنین صلی الله علیه و آله وهو یقول: الوحا الوحا، العجل العجل، وما أظنّ إلّاأ نّها آخر حیاتی من الدّنیا وأوّلها من الآخرة.»
فرمود: «همانا در خواب عم خویش، علی‌بن ابی‌طالب را دیدم، فرمود: بشتاب بشتاب، تعجیل کن تعجیل کن. گمان نمی‌کنم، جز این که امروز آخر زندگانی من در دنیا و اول زندگانی من در آخرت است.»
1. آسیمه سر: پریشان.
2. تا اینجا در فرسان الهیجاء، نقل شده است.
3. نسبت به مادرش بدگمان شد.
4. مراودت: رفت و آمد کردن.
5. واقعه تازه‌ای رخ داده.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 82- 86، 88- 89/ مثل او: محلّاتی، فرسان الهیجاء، 2/ 93- 95
(1)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: امّ ولد].
(2- 2) [وسیلة الدّارین: له معقلًا أو بلالًا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 315
ومات أسید عنه، فاستسقاها، فسقته، وشرب، فوقف، فقالت له: ما وقوفک؟ فاستضافها، فأضافته وعرفته «1»، فأخفته ببیت «2» لها، فاسترابها بلال ابنها بکثرة الدّخول والخروج لذلک البیت، فاستخبرها، فما کادت تخبره حتّی استحلفته وأخبرته. «3»
السّماوی، إبصار العین،/ 43/ مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 273- 274؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 237
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: وقال مسلم: أنا غریب فی هذا البلد لیس لی أهل وعشیرة].
(2)- [وسیلة الدّارین: فی بیت].
(3)- در روایت مسعودی: از اسب خود فرود آمد و سرگردان در کوچه‌های کوفه می‌گشت و نمی‌دانست کجا می‌رود. گذارَش به خانه‌های تیره‌ای از کنده افتاده و رفت تا رسید در خانه زنی به نام طوعه که ام‌ولد اشعث‌بن قیس بوده. آزادش کرده و با سید حضرمی شوهر رفته و فرزندی به نام بلال از او دارد که با مردم بیرون رفته و مادرش در انتظار او است. مسلم‌بن عقیل بر او سلام کرد و جواب داد. به او گفت: یا أمة اللَّه! آبی به من بنوشان. آبش داد و نوشید و نشست. آن زن ظرف آب را به خانه برد و برگشت و گفت: «ای بنده خدا! سیراب نشدی؟» گفت: «چرا.» گفت: «برو به خاندانت.»
او خاموشی گرفت و باز گفت: «برو به خانه‌ات.»
او خاموش ماند و بار سوم گفت: «سبحان اللَّه! ای بنده خدا، بر خیز خدایت عافیت دهد و روا نیست در خانه من بنشینی و من اجازه نمی‌دهم.»
برخاست و گفت: «یا امة اللَّه! من در این شهر خانه ندارم و عشیره ندارم. تو اهل اجرت و احسان هستی و من پس از این، شاید به تو پاداش بدهم.» گفت: «ای بنده خدا! چه‌طور؟»
گفت: «من مسلم‌بن عقیل هستم که این مردم به من دروغ گفته و مرا فریب دادند و به خروج واداشتند.»
گفت: «تو مسلم هستی؟» گفت: «آری.» گفت: «بفرمایید.»
اورا وارد اطاقی کرد، جز آن اطاقی که خود می‌نشست. برای او فراش آورد و شام آورد. شام نخورد و طولی نکشید که پسرش برگشت و دید مادرش بسیار میان اتاق رفت و آمد می‌کند، گفت: «در آن اتاق کاری داری؟»
از او پرسید و او خبرش نداد. بسیار اصرار کرد و بعد از سفارش راز نگهداری و گرفتن پیمان از او خبر مسلم را به او گفت و او هم خاموش شد.
در مروج الذهب تصریح کرده است که مسلم پیش از آن که به خانه طوعه آید، سوار اسبش بود و پیاده شد و در کوچه‌های کوفه سرگردان بود و نمی‌دانست کجا می‌رود تا به درِ خانه کنیزک اشعث بن قیس رسید.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 316
__________________________________________________
از او آب خواست، اورا سیراب کرد و از حالش پرسید. اورا آگاه کرد و دلش به حال او سوخت و اورا جا داد.
در یکی از کتب مقاتل است که سپیده دم طوعه آبِ وضو برای مسلم آورد و گفت: «ای آقای من! امشب خواب نکردی؟»
فرمود: «بدان که کمی خوابم برد و در خواب، عمم امیر المؤمنین را دیدم. می‌فرمود: زود زود، شتاب شتاب. و گمانم امروز آخر عمر من است.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 45، 46
و به خانه خانم طوعه پناه برد و آن زن پناهش داد.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 121
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 317

ولمّا تفرّق النّاس عن مسلم بن عقیل، طال علی ابن زیاد وجعل لا یسمع لأصحاب ابن عقیل صوتاً کما کان یسمع قبل ذلک، قال لأصحابه: أشرفوا، فانظروا هل ترون منهم أحداً؟ فأشرفوا، لم یروا أحداً. قال: فانظروهم لعلّهم تحت الظّلال قد کمنوا لکم «1»، فنزعوا تخاتج المسجد، وجعلوا یحفضون «2» بشعل النّار «3» فی أیدیهم وینظرون، فکانت أحیاناً تضی‌ء لهم، «4» وأحیاناً لا تضی‌ء «4» کما یریدون، فدلّوا القنادیل وأطنان القصب تشدّ بالحبال، ثمّ تُجعل فیها النّیران، ثمّ تدلّی حتّی ینتهی إلی الأرض. ففعلوا ذلک فی أقصی الظّلال وأدناها وأوسطها حتّی فعل ذلک بالظّلّة الّتی فیها المنبر، فلمّا لم یروا شیئاً أعلموا ابن زیاد بتفرّق القوم، ففتح باب السّدة الّتی فی المسجد، ثمّ خرج، فصعد المنبر، وخرج أصحابه معه، فأمرهم، فجلسوا قُبیل العتمة، وأمر عمرو بن نافع، فنادی: «5» ألا برئت الذّمّة من رجل من الشّرط والعرفاء والمناکب أو المقاتلة صلّی العتمة إلّافی المسجد «5»، فلم یکن إلّاساعة حتّی امتلأ المسجد من النّاس، ثمّ أمر منادیه، فأقام الصّلاة، وأقام الحرس خلفه، وأمرهم بحراسته من أن یدخل [ «6» علیه أحد «6» یغتاله]، وصلّی بالنّاس.
ثمّ صعد المنبر، فحمد اللَّه وأثنی علیه، «7» ثمّ قال: أمّا بعد، فإنّ ابن عقیل السّفیه الجاهل قد أتی ما قد «1» رأیتم من الخلاف والشّقاق، فبرئت ذمّة اللَّه من رجل وجدناه فی داره،
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء وناسخ التّواریخ].
(2)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: یخفضون].
(3)- [الدّمعة: النّیران].
(4- 4) [تظلّم الزّهراء: وتارة لا تضی‌ء لهم].
(5- 5) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 86، 87].
(6- 6) [تظلّم الزّهراء: إلیهم من].
(7) (- 7*) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 86، 87].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 318
ومن جاء به فله دِیَتُه، واتّقوا اللَّه عباد اللَّه، وألزموا طاعتکم «1» وبیعتکم، ولا تجعلوا علی أنفسکم سبیلًا «7»*، یا حصین بن نمیر! ثکلتک امّک إن ضاع باب سکّة من سکک الکوفة، أو خرج هذا الرّجل ولم تأتنی به، وقد سلّطتک علی دور أهل الکوفة، فابعث مراصد علی «2» «3» أهل السِّکک «3»، وأصبح غداً، فاستبرأ الدّور وجسّ خلالها حتّی تأتینی بهذا الرّجل.
وکان الحصین بن نمیر علی شرطه، وهو من بنی تمیم، ثمّ دخل ابن زیاد القصر وقد عقد لعمرو بن حریث رایة، وأمّره علی النّاس.
المفید، الإرشاد، 2/ 55/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 216- 217؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 138- 139
فلمّا أصبح ابن زیاد، نادی فی النّاس أن یجتمعوا، ثمّ خرج من القصر، فدخل المسجد، ثمّ صعد المنبر، فقال: أ یّها النّاس! إنّ مسلم بن عقیل السّفیه «4» الجاهل أتی هذا البلد وأظهر الخلاف، وشقّ عصا المسلمین «4»، وقد برأت الذّمّة من رجل أصبناه فی داره، ومن جاء به فله دیته؛ والمنزلة الرّفیعة من أمیر المؤمنین، وله «5» کلّ یوم حاجة مقضیّة.
ثمّ نزل عن المنبر ودعا الحصین بن نمیر السّکونی، فقال له «6»: ثکلتک امّک إن فاتتک سکّة من سکک الکوفة و «7» لم تضیق علی أهلها أو یأتوک بمسلم بن عقیل، فوَ اللَّه لو «7» خرج من الکوفة سالماً لتزهقنّ أنفسنا فی طلبه، فانطلق الآن، فقد سلّطتک علی دور
__________________________________________________
(1)- [تظلّم الزّهراء: الطّاعة].
(2)- [زاد فی الدّمعة: الکوفة ودورهم].
(3- 3) [تظلّم الزّهراء: أهل الکوفة ودورهم].
(4- 4) [تسلیة المجالس: أتی هذه البلدة فأظهر الخلاف وشقّ العصا].
(5)- [أضاف فی تسلیة المجالس: فی].
(6)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(7- 7) [تسلیة المجالس: إن لم تضیّق علی أهلها أو یهدوک إلی مسلم، فواللَّه لئن].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 319
الکوفة وسککها، فانصب المراصد وخذ «1» فی الطّلب حتّی تأتینی بهذا الرّجل. «2»
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 208/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 192- 193
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: وجدّ].
(2)- ابوحنیفه‌دینوری گوید که: چون مردم کوفه مسلم را تنها گذاشته، به‌خانه‌های خود رفتند و اصوات ایشان منقطع گشت. عبیداللَّه را گمان شد که اهل بیعت به مسجدی رفته‌اند که به قصر نزدیک بود. چون جاسوسان فرستاد، هیچ کس را ندیدند. ابن‌زیاد دانست که مردم گردن از متابعت مسلم پیچیده‌اند و کنج عافیت گزیده. لاجرم به استظهار تمام از قصر بیرون آمده، به مسجد رفت و گفت تا شموع و قنادیل پیش او برافروختند. بعد از آن فرمان داد تا ندا کردند که: «هر که از مشاهیر که امشب به مسجدی که امیر در آن‌جاست نیاید، خون و مال او مباح باشد.»
و در آن شب مجموع اشراف آن دیار به مجلس ابن‌زیاد مبادرت نمودند. عبیداللَّه حکم کرد تا حصین بن نمیر که یکی از امرا بود، کوچه‌های کوفه را ضبط کند و چون صباح گردد، در یک یک سرا دررفته تفحص نماید که مسلم در آن‌جاست یا نه.
بعضی از مورخان گفته‌اند که چون مردم کوفه مسلم‌بن عقیل را تنها گذاشتند و او مختفی گشت، روز دیگر ابن‌زیاد فرمود تا ندا در دادند که مردم حاضر شوند. کوفیان در مسجد جامع مجتمع گشتند و خود نیز از کوشک بیرون‌آمده و به‌مسجد رفت و با مردم گفت که: «مسلم‌بن عقیل، آن سفیه احمق به این شهر آمده و فتنه برانگیخت. چون دید که مهم وی تمشیت نمی‌پذیرد، بگریخت و بی‌شک از شهر بیرون‌نرفته است. من در خانه هر که اورا بیابم، خون آن دو شخص بریزم و هر کس که مسلم را نزد من بیاورد، ده هزار درهم به او دهم و سعی‌نمایم تا مقرب حضرت‌امیر گردد و مصرحات و ملتمسات آن شخص، نزد من به اجابت اقتران یابد.»
آن‌گاه با حصین‌بن نمیر گفت که: «همین لحظه برو، بگرد محلات کوفه [را] تا مسلم را به دست آوری.»
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 128- 129
اما ابن‌زیاد لعین چون شنید که اصحاب مسلم متفرق گردیده‌اند، در همان شب به مسجد درآمد، بر منبر بالا رفت و منادیان او در کوفه ندا کردند که: «هر که از بزرگان و روشناسان کوفه در این وقت در مسجد حاضر نشود، خون او هدر است.»
پس در اندک وقتی مسجد از مردم پر شد. چون مردم جمع شدند، ندا کرد در میان ایشان که: «مسلم بن عقیل مخالفت خلیفه کرده و اکنون گریخته است. هر کس که مسلم در خانه او پیدا شود و ما را خبر نداده باشد، جان او و مال او در معرض تلف است و هر که اورا به نزد ما آورد دیه اورا به آن خواهیم داد.»
ایشان را تهدید و تخویف بسیار نمود و از منبر به زیر آمد و داخل قصر شد. لشگریان خود را فرستاد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 320
__________________________________________________
که دروازه‌های شهر را محافظت کنند که مسلم از شهر بیرون نرود و حصین‌بن نمیر را فرستاد که در محلات و خانه‌ها، تفحّص نماید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 618
آمدن ابن زیاد به مسجد
اما از آن سوی عبیداللَّه زیاد نگریست که نام اصحاب مسلم، به یک بار از زبان‌ها افتاد و غلوای غوغا دفعة واحدة فرو نشست. با خود اندیشید که تواند بود که مسلم با اصحاب خویش مواضعه در کید و کین من نهاده، تا مغافصتاً بر من بتازد و غیلتاً کاری بسازد. و بیمناک بود که دار الاماره را در بگشاید و از برای نماز، به مسجد گراید.
لاجرم مردمِ خود را فرمان داد تا هر بیغوله و زاویه که در مسجد بود، فحص کردند و با مشاعل و مصابیح به تاریکی‌ها عبور دادند و آن‌جا که حفره و مغاکی عمیق بود، چراغدان‌ها و قنادیل افروخته می‌کردند و به دستیاری رسن فرو می‌فرستادند. تا پایان، آن ظلمت‌کده‌ها را دیدار می‌کردند و مکشوف می‌داشتند که دشمنی قصدی نکرده و کمینی ننهاده.
چون از این کار بپرداختند، ابن‌زیاد را آگهی بردند و مطمئن‌خاطر ساختند. این هنگام فرمان داد تا آن باب که از دارالاماره به مسجد بسته بودند، بگشادند و با مردم خود به مسجد آمد و هنوز زمانی تا وقت نماز عشا بمانده بود. پس بفرمود تا مردمان بنشستند، و عمر بن نافع را گفت تا منادی کرد:
[سپس متن عربی را ذکر کرده است که ما آن را در الارشاد ذکر کردیم]
درجمله، می‌آگاهاند که: «ذمه من بری است از عهد و پیمان مردی از سرهنگان شرط یا رزم‌آزمایان، عرفا یا سپاه آرایان، مناکب 1 یا سپه‌سالاران را که نماز خفتن را در مسجد نگذارند.»
ساعتی بیش و کم برنگذشت که مسجد از اهل شهر آکنده گشت. پس عوانان و حارسان 2 را گفت تا از پشت او درایستادند و به حراست او قیام نمودند تا مبادا کسی به غیله 3 بر وی حمله افکند.
خطبه ابن زیاد در مسجد کوفه
آن‌گاه اذان بگفتند، پس برخاست و با جماعت نماز گذاشت و بی‌توانی 4 بر منبر صعود داد و خدای را سپاس و ثنا گفت.
[سپس متن عربی را ذکر کرده است که ما آن را در الارشاد ذکر کردیم]
گفت: «ای مردم! نگریستید پسر عقیل را که مردی سفیه و جاهل بود. چه مایه 5 خلاف و شقاق انگیخت. همانا مردی که مسلم را در سرای او بیابیم، مالش هبا 6 و خونش هدر 7 است و آن کس که مسلم را به نزد ما حاضر کند، بهای دیت او، وی را دهیم.
هان ای مردم! از خدای بترسید و طاعت خود را دست باز مدهید و بیعت خود را به زیر پای منهید و خویشتن را در تهلکه میفکنید.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 321
__________________________________________________
آن‌گاه گفت: «ای‌حصین بن نمیر! مادر به سوگواریت نشیند، اگر کوی و بازار کوفه را دیدبان‌نگماری و نگران نباشی تا اگر پسر عقیل از سرایی بیرون شود، اورا مأخوذ داری و دست به گردن بسته، به نزد من آری. من اینک تورا بر تمامت خانه‌های کوفه سلطنت دادم تا در همه مراصد 8 و معابر 9 دیدبانان 10 نصب کنی و خانه‌های کوفیان را یک به یک تجسس فرمایی و هیچ مغاکی 11 و زاویه‌ای را به تغافل و تسامح باز نگذاری.»
پس حصین بن نمیر که از زعمای بنی‌تمیم بود، با جماعت شرط طریق فرمان‌گرفت و ابن‌زیاد، به دار الاماره درآمد و رایتی از برای عمروبن حریث بست و اورا امارت جیش داد و آن شب را به‌پای آورد.
1. مناکب: صاحب منصبان ارتش در زمان بنی امیه. بدین ترتیب نامیده می‌شدند: (1) مناکب: و آن‌ها دسته‌ای بودند که تفوق بر شرطه و عریف داشتند و آن دو دسته زیردست آن‌ها بودند. (2) شرط- جمع شرطه-: خدمت‌گذاران برگزیده حاکم و زیردست دو طایفه سابق بودند. (3) عرفا: جمع عریف که نقیب هم نامیده می‌شدند و از لحاظ درجه فوق شرط بودند.
2. حارس: پاسبان، نگهبان.
3. غیله (به کسر غین): با مکر و خدیعه کسی را کشتن.
4. توانی: سستی.
5. چه مایه: چه مقدار.
6. هبا: گرد و غبار، کنایه از بیهوده شدن و از بین رفتن.
7. هدر (بر وزن فلس و فرس): تباه، از بین رفته.
8. مراصد، جمع مرصد: کمین‌گاه.
9. معابر، جمع معبر: گذرگاه.
10. دیدبان: جاسوسی که به اصطلاحِ این زمان کاراگاه نامند.
11. مغاک (به فتح اول): گودال.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 86- 88
ابن‌زیاد چون دیگر جنجال نمی‌شنید، به یارانش گفت: «بنگرید کسی از آن‌ها مانده است.»
دیدند هیچ کس نیست. پیش از وقت نماز عشا به مسجد آمد و یاران خود را اطراف منبر نشانید و دستور داد جار زدند: «هر کدام از پاسبانان و کدخدایان و سردسته‌ها و مردان جنگی که در نماز عشا حاضر نشود، خونش مباح است.»
مسجد پر از جمعیت شد، نماز عشا را برای مردم خواند و برخاست، حمد خدا نمود و گفت:
«اما بعد، به راستی ابن‌عقیل کم‌خرد نادان اختلاف و دوئیتی پدید آورد که دیدید. خون هر کس که اورا در خانه خود پناه دهد، حلال است و هر کس اورا نزد ما بیاورد، دیه او جایزه‌اش خواهد بود.»
و آن‌ها را به فرمانبرداری و ملازمت آن سفارش کرد و به حصین بن نمیر، رئیس پاسبانان دستور داد کوچه‌ها را ببندد، خانه‌ها را بازرسی کند و او از بنی تمیم بود.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 46
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 322
وأمّا ابن زیاد، فلمّا لم یسمع الأصوات، قال: انظروا هل ترون منهم أحداً، فنظروا ولم یروا أحداً. فنزل إلی المسجد، وأمر، فنودی ببرائة الذّمّة عمّن لم یصلّ العتمة فی المسجد.
فامتلأ المسجد، فصلّی بالنّاس، ثمّ قام، فحمد اللَّه، ثمّ قال: أمّا بعد «إلی أن قال» برئت الذِّمّة من رجل وجدنا مسلماً فی داره، ومن أتانا به فله دیته.
وأمر الحصین بن نمیر أن یمسک أبواب السّکک ثمّ یفتّش الدّور. «1»
المیانجی، العیون العبری،/ 42- 43
__________________________________________________
(1)- ابن زیاد دید یک‌باره صداها خاموش گردید، مردم‌خود را فرمان کرد تا فحص‌حال بنمایند و احتمال داد شاید مسلم با جمعی کمین کرده و می‌خواهد دفعتاً بر ابن‌زیاد بتازد. از این جهت، برای نماز مغرب به مسجد نرفت. مردم او چندان که فحص کردند، کسی را نیافتند. لاجرم چراغ‌ها و مشعل‌ها افروختند و هر بیغوله و زاویه که خبر داشتند، تفتیش کردند. چندان که چراغ‌ها بر سر ریسمان‌ها بسته و در حفرهای عمیق فرو بردند، احدی را نیافتند. ابن‌زیاد را آگهی دادند. مطمئن خاطر گردید و این هنگام فرمان داد تا دری که از دار الاماره به مسجد بسته بودند، باز نمایند.
ابن زیاد پاسبانان بر خود گماشت و به مسجد رفت و فرمان داد که منادی ندا کند: «واجب می‌کند که مردم نماز عشا در مسجد بخوانند و ذمه امیر بری است از آن کس که مخالفت بنماید.»
طولی نکشید مسجد مملو از جمعیت گردید. ابن زیاد بعد از ادای نماز بر منبر صعود داد و گفت: «ای مردم! دیدید پسر عقیل که مردی سفیه و جاهل بود، چه فتنه انگیخت؟ همانا هر کس مسلم در خانه او باشد و به ما خبر ندهد، مالش مباح و خونش هدر است و هر کس که مسلم را به نزد ما آرد، بهای دیت اورا بدهیم.»
پس فرمان داد که تمام دروازه‌ها را محکم ببندند و در سر هر کوچه و برزن پاسبانان بگماشت. حصین بن نمیر را گفت: «تورا بر تمامت خانه‌های کوفه مسلط کردم که هیچ مغاکی و زاویه را به‌تغافل و تسامح نگذاری.»
رایتی برای عمرو بن حریث بست و اورا امارت جیش داد و آن شب را به ترتیب و تنظیم لشگری و کشوری به‌پای برد.
محلّاتی، فرسان الهیجاء،/ 93
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 323

فلمّا أصبح، أتی عبدالرّحمان، فأخبره بذلک. فأتی عبدالرّحمان أباه، وهو عند ابن مرجانة، فساره فی اذنه. فقام محمّد بن الأشعث، فأعلم ابن مرجانة. فقال له: جئنی به.
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 245- 246
فلمّا أصبح «1»، جلس مجلسه وأذن للنّاس، فدخلوا علیه «2» وأقبل محمّد بن الأشعث، فقال: مرحباً بمن لا یستغشّ ولا یُتّهم، ثمّ أقعده إلی «3» جنبه.
وأصبح ابن تلک العجوز، فغدا إلی عبدالرّحمان بن محمّد بن الأشعث، فأخبره بمکان مسلم بن عقیل عند «4» امّه، فأقبل عبدالرّحمان حتّی أتی أباه وهو عند ابن زیاد، فسارّه، فعرف ابن زیاد سراره، فقال له ابن زیاد بالقضیب فی جنبه: قم، فأتنی به السّاعة.
فقام وبعث معه قومه، لأنّه قد علم أنّ کلّ قوم یکرهون أن یصاب فیهم «5» مسلم بن عقیل، وبعث معه عبیداللَّه بن عبّاس السّلمی فی سبعین رجلًا من قیس.
المفید، الإرشاد، 2/ 56- 57/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 217- 218؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 139- 140
وأقبل محمّد بن الأشعث حتّی دخل علی عبیداللَّه بن زیاد، فلمّا رآه «6» قال: مرحباً بمَن لا یتّهم فی مشورة «6». وأقبل ابن تلک المرأة الّتی مسلم فی دارها إلی عبدالرّحمان بن محمّد،
__________________________________________________
(1)- [تظلّم الزّهراء: صبح].
(2)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(3)- [تظلّم الزّهراء: علی].
(4)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: من].
(5)- [زاد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: مثل].
(6- 6) [تسلیة المجالس: رحّب به].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 324
فمثلک مَنْ یُبشِّر ابن الأشعث، فأخبره «1» بمکان مسلم، «2» فقال: اسکت إذن ولا تخبر أحداً.
وأقبل عبدالرّحمان إلی أبیه، فسارّه فی اذنه بأنّ مسلماً فی منزل «2» طوعة، ثمّ تنحّی، فقال ابن زیاد: ما الّذی «3» قال لک «3» عبدالرّحمان؟ فقال: أصلح اللَّه الأمیر، البشارة الکبری.
قال: وما «4» تلک؟ فمثلک مَنْ یُبشِّر بخبر، فأخبره بذلک «4»، فسرّ عدوّ اللَّه وقال له «5»:
قم، فأتنی «6» به ولک ما بذلت من الجائزة الکبری «5» والحظّ الأوفی «7».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 208/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 193
وکان ابنها مولی لمحمّد بن الأشعث. فلمّا علم به الغلام، انطلق، فأخبره، فانطلق محمّد إلی عبیداللَّه، فأخبره. «8»
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 116
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: خبّره].
(2- 2) [تسلیة المجالس: فی دار].
(3- 3) [تسلیة المجالس: سارّک یا].
(4- 4) [تسلیة المجالس: ذاک؟ فأخبره الخبر].
(5)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(6)- [تسلیة المجالس: فائتنی].
(7)- [تسلیة المجالس: الأوفر].
(8)- به این روایت در مسجد و به روایت ابوحنیفه دینوری در قصر امارت، پسر آن ضعیفه که مسلم در خانه وی پنهان بود، در هنگامی که محمدبن اشعث و اعیان کوفه در مجلس ابن‌زیاد حاضر بودند، آمد و با عبدالرحمان‌بن محمدبن اشعث آهسته گفت که: «مسلم در خانه ماست.»
عبدالرحمان در گوش پدر این سخن گفته. عبیداللَّه زیاد پرسید از محمد اشعث که: «آن حرف نهانی که عبدالرحمان در گوش تو گفت، چه بود؟»
محمد گفت: «أصلح اللَّه الأمیر! البشارة العظمی.»
ابن زیاد گفت: «آن چیست که پیوسته از تو لفظ بشارت می‌شنوم؟»
جواب‌داد که: «عبدالرحمان می‌گوید که مسلم در خانه یکی از متعلقان ماست که اورا طوعه می‌گویند.»
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 129
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 325
قال أبو مخنف: فلمّا أصبح الغلام، خرج من الدّار مسرعاً، وجعل یسعی إلی دار الإمارة وهو ینادی: النّصیحة النّصیحة، فخرج إلیه أبوه- وکان لیلته فی الخدمة- فقال: یا بنیّ! وأیّ نصیحة جئت بها؟ قال: یا أباه! إنّ امّی صارت تجیر الأعداء، وإنّ عندها مسلم ابن عقیل.
فسمعه عبیداللَّه، فقال: ما یقول الفتی؟ قال: یقول إنّ مسلم بن عقیل فی داری. فقام إلیه ابن زیاد وطوّقه بطوق من الذّهب الأحمر، وأرکبه علی سابق من الخیل، ودعا بمحمّد ابن الأشعث، وضمّ إلیه خمسمائة فارس، وقال له: انطلق مع هذا الغلام إلی منزله وأتنی بمسلم بن عقیل أسیراً أو قتیلًا.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 225
ثمّ ولد العجوزة أخبر ابن زیاد. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 336
__________________________________________________
چون صبح شد، آن ملعون در مجلس نشست و مردم کوفه را رخصت داد که داخل شوند. محمد بن اشعث را نوازش بسیار نمود و آن وقت، پسر طوعه به در خانه ابن‌زیاد آمد و خبر مسلم را به عبدالرحمان پسر محمد بن اشعث داد. آن ملعون به نزد پدر خود آمد و این خبر را به او گفت، در وقتی که در پهلوی ابن زیاد نشسته بود. ابن زیاد چون این خبر را شنید، هفتاد کس از قبیله قیس را به او همراه کرد و به طلب مسلم فرستاد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 618
(1)- و بامداد بنشست و مردم را بار داد. چون محمد بن الاشعث درآمد، اورا ترحیب 1 و ترجیب 2 کرد و لختی از حسن عقیدت او در ارادت بنی‌امیه براند. آن‌گاهش در پهلوی خویش جای داد تا بنشست [...].
اما از آن سوی، چون بلال پسر طوعه از خواب برخاست، به استعجال به دار الاماره شتافت و بانگ در داد که: «النّصیحة النّصیحة.»
پدرش اسید حضرمی گفت: «ای پسر! کدام نصیحت؟ بیار تا چه داری؟»
گفت: «مادرم دشمنی را پناه داده.»
گفت: «کدام دشمن؟»
گفت: «مسلم‌بن عقیل و اینک در سرای ما جای دارد.»
پس اسید حضرمی، عبدالرحمان بن محمد بن اشعث کندی را آگهی داد و او بدین مژده، ابن‌زیاد را شاد ساخت. پس ابن زیاد، بلال را به طوقی زرین، تاجی زرآگین 3 و اسبی چون باد بزین، تشریف کرد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 326
فخرج «1» صبحاً للقصر، فرأی ابن زیاد وعنده أشراف النّاس «2» وهو یتفحّص عن مسلم، فأسرّ «3» لمحمّد بن الأشعث بخبره. فقال ابن زیاد: وما قال لک؟ فأخبره، فنخسه بالقضیب فی جنبه، ثمّ قال: قم، فأتنی به السّاعة. «4»
السّماوی، إبصار العین،/ 43/ مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 274؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 237
وأصبح بلال ابن العجوز، فوشی الخبر إلی عبیداللَّه، فأحضر محمّد بن الأشعث، وضمّ إلیه جماعة، وأنفذه لإحضار مسلم. «5»
المیانجی، العیون العبری،/ 43
__________________________________________________
1. ترحیب: مرحبا گفتن.
2. ترجیب: تعظیم و توقیر.
3. زرآگین: آکنده به طلا.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 88- 89
(1)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: بلال، وأضاف فی وسیلة الدّارین: معقل أو بلال].
(2)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: من أهل الکوفة].
(3)- [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: فأخبر].
(4)- ابو الفرج گفته: بلال پسر عجوز میزبان مسلم، بامدادان نزد عبدالرحمان پسر محمد بن اشعث رفت و جای مسلم‌بن عقیل را به او خبر داد. او هم نزد پدرش که در مجلس ابن‌زیاد نشسته بود، رفت و در گوشش گفت. ابن‌زیاد پرسید: «چه می‌گوید؟»
گفت: «خبر آورده که ابن‌عقیل در یکی از خانه‌های ماست.»
ابن‌زیاد با سر عصا اورا سک داد و گفت: «الساعه برخیز و اورا بیاور.»
ابو مخنف گفته: قدامه بن سعد بن زائده ثقفی برای من باز گفت که: «ابن‌زیاد یک دسته شصت هفتاد نفری از قیس، به فرماندهی عبداللَّه‌بن عباس سلمی با ابن‌اشعث فرستاد.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 46
(5)- وقتی «بلال» پسر آن زن از این مسأله آگهی یافت به «عبدالرحمان‌بن اشعث» خبر داد. او نیز این گزارش را به عبیداللَّه بن زیاد رسانید.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 121
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 327

[محمّد بن الأشعث] فأتاه [مسلم بن عقیل علیه السلام]، فقال: «إنّه لا بأس علیک منه، وأنا جارک» حتّی أخذ السّیف من یده.
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 246
قال: وأرسل جماعة «1» إلی مسلم بن عقیل، فخرج علیهم بسیفه، فما زال «2» یقاتلهم حتّی أخرج «3» وأسّر.
ابن قتیبة، الإمامة والسّیاسة، 2/ 5؛ البیهقی، المحاسن والمساوئ،/ 51
وقال عبیدة بن عمرو البدّی [فی غدر] محمّد بن الأشعث:
وقتلت وافد آل أحمد غیلة وسلبت أسیافاً له ودروعا
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 342، أنساب الأشراف، 2/ 86
بعث عبیداللَّه بن زیاد خیلًا فی خُفْیة، فقبضوا علی مسلم، وعلی هانئ.
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 240
حتّی أتوا الدّار الّتی فیها مسلم بن عقیل، فلمّا سمع وقع حوافر الخیل وأصوات الرّجال، علم أ نّه قد أتی، فخرج إلیهم بسیفه، واقتحموا علیه الدّار، فشدّ علیهم لیضربهم بسیفه حتّی أخرجهم من الدّار، ثمّ عادوا إلیه، فشدّ علیهم کذلک، فاختلف هو وبکر بن حمران الأحمریّ «4»، فضرب بکر فم مسلم، فقطع شفته العُلیا، وأسرعَ السّیف فی السّفلی، وفصّلت «5» له ثنیتاه «6»، وضرب مسلم فی «7» رأسه ضربة منکرة، وثنّاه
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی المحاسن].
(2)- [أضاف فی المحاسن: یناوشهم].
(3)- [المحاسن: جرح].
(4)- [زاد فی الدّمعة: ضربتین].
(5)- [فی ط مؤسّسة آل البیت والدّمعة: نصلت].
(6)- [الدّمعة: ثنیتان].
(7)- [لم یرد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 328
باخری علی حبل العاتق کادت تطلع علی «1» جوفه. فلمّا رأوا ذلک، أشرفوا علیه من فوق البیت، فأخذوا یرمونه بالحجارة ویُلهبون النّار فی أطنان القصب، ثمّ یلقونها «2» علیه من فوق البیت، فلمّا رأی ذلک، خرج علیهم مصلتاً بسیفه فی السّکّة، فقال له «3» محمّد بن الأشعث: لک الأمان، لا تقتل نفسک، وهو یقاتلهم ویقول:
أقسَمْتُ لا اقتَلُ إلّاحُرّاً إنّی رأیتُ الموتَ شیئاً نُکْرا
ویجعلُ «3» الباردَ سُخْناً مُرّاً رُدَّ شُعاعُ الشَّمسِ فاستَقرّا
کُلُّ امرئٍ یَوماً مُلاقٍ شرّاً أخافُ أن اکذَبَ أوْ اغَرّا
فقال له «3» محمّد بن الأشعث: إنّک لا تُکذب ولا تُغرّ، «4» فلا تجزع «4»، إنّ القوم بنو عمّک ولیسوا بقاتلیک ولا ضائریک، وکان قد اثخِن «5» بالحجارة وعجز عن القتال، فانبهر وأسند ظهره إلی جنب تلک الدّار، فأعاد ابن الأشعث علیه القول: لک الأمان، فقال: ء آمن أنا؟
قال: نعم، فقال للقوم الّذین معه: ألی الأمان؟ قال القوم له: نعم، إلّاعبیداللَّه بن العبّاس السّلمی، فإنّه قال: لا ناقة لی فی هذا ولا جمل، و «6» تنحّی، فقال مسلم: أما لو لم تؤمِّنونی ما وضعت «7» یدی فی أیدیکم.
وأتی ببغلة، فحُمل علیها، فاجتمعوا حوله «8» وانتزعوا سیفه، فکأ نّه عند ذلک آیس «8»
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: إلی].
(2)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: یرمونها].
(3)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: أو یخلط].
(4- 4) [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: ولا تخدع].
(5)- [زاد فی الدّمعة: بالجراحة].
(6)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: ثمّ].
(7)- [الدّمعة: فأوضعت].
(8- 8) [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: ونزعوا سیفه، فکان عند ذلک یأس].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 329
من نفسه ودمعت عیناه، ثمّ قال: هذا أوّل الغدر. قال له محمّد بن الأشعث: أرجو أن لا یکون علیک بأس، فقال: وما هو إلّاالرّجاء، أین أمانکم؟ إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، وبکی، فقال له عبیداللَّه بن العبّاس السّلمی: إنّ من یطلب مثل «1» الّذی تطلب «2» إذا نزل به مثل الّذی «3» نزل بک لم یبک. قال: إنِّی واللَّه ما لنفسی «4» بکیت ولا لها من القتل أرثی، وأن کنت لم «5» أحبّ لها طرفة عین تلفاً، ولکن أبکی لأهلی المقبلین إلیّ «1»، أبکی للحسین وآل الحسین علیهم السلام.
ثمّ أقبل علی محمّد بن الأشعث، فقال: یا عبداللَّه! إنّی أراک واللَّه ستعجز عن أمانی، فهل عندک خیر؟ تستطیع أن تبعث من عندک رجلًا علی لسانی أن یبلّغ حسیناً «6»، فإنّی لا أراه إلّاقد خرج إلیکم الیوم «7» مقبلًا أو هو «7» خارج غداً وأهل بیته، ویقول «8»: إنّ ابن عقیل بعثنی إلیک وهو أسیر فی أیدی القوم، لا یری أ نّه یمسی حتّی یُقتل، وهو یقول «9»:
ارجع فداک أبی وامِّی بأهل بیتک، ولا یغرّک «10» أهل الکوفة، فإنّهم أصحاب أبیک الّذی کان یتمنّی فراقهم بالموت أو القتل، إنّ أهل الکوفة قد کذبوک، ولیس لکذوب رأی.
فقال له «11» ابن أشعث: واللَّه لأفعلنّ، ولأعلمنّ «12» ابن زیاد «12» إنِّی قد آمنتُک.
المفید، الإرشاد، 2/ 57- 59/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 218- 220؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 140- 142
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الدّمعة].
(2)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: طلبت].
(3)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: ما].
(4)- [الدّمعة: لقتلی].
(5)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: لا].
(6)- [زاد فی تظلّم الزّهراء: ما جری].
(7- 7) [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: أو].
(8)- [الدّمعة: وتقول، وفی تظلّم الزّهراء: ویقول له].
(9)- [زاد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: لک].
(10)- [تظلّم الزّهراء: یغررک].
(11)- [لم یرد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء].
(12- 12) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 330
ثمّ أمر ابن زیاد خلیفته عمرو بن حریث «1» المخزومیّ أن یبعث «1» مع محمّد بن الأشعث ثلاثمائة رجل من صنادید أصحابه.
فرکب محمّد بن الأشعث حتّی وافی الدّار «2» الّتی فیها مسلم بن عقیل «2».
فسمع مسلم وقع حوافر الخیل وأصوات الرّجال، فعلم أ نّه قد أتی، فبادر مسرعاً إلی فرسه، فأسرجه وألجمه، «3» وصبّ علیه درعه، واعتجر بعمامته، وتقلّد سیفه «3»، والقوم یرمون الدّار بالحجارة ویلهبون النّار فی هواری «4» القصب، فتبسّم مسلم، ثمّ قال:
یا نفسی اخرجی إلی الموت الّذی لیس منه محیص «2» ولا محید «2»، ثمّ قال للمرأة: رحمکِ اللَّه وجزاکِ خیراً، اعلمی أنِّی ابتلیت «5» من قِبل إبنکِ، «6» فافتحی الباب، ففتحته «6»، وخرج مسلم فی وجوه القوم کالأسد المغضب، فجعل یضاربهم بسیفه «7» حتّی قتل جماعة «7». وبلغ ذلک ابن زیاد، فأرسل إلی محمّد بن الأشعث: «8» سبحان اللَّه! أبا عبدالرّحمان «8»، بعثناک إلی رجل واحد لتأتینا به، فثلم من أصحابک ثلمة عظیمة «9»؟ فأرسل إلیه محمّد بن الأشعث:
«10» أ یّها الأمیر! أتظنّ أ نّک بعثتنی إلی بقّال من بقاقیل «11» الکوفة أو جرمقانیّ من جرامقة
__________________________________________________
(1- 1) [تسلیة المجالس: أن یرسل].
(2- 2) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(3- 3) [تسلیة المجالس: وفرغ علیه لامة حربه وتقلّد سیفه].
(4)- [تسلیة المجالس: أطراف].
(5)- [تسلیة المجالس: ما أتیت إلّا].
(6- 6) [تسلیة المجالس: ولکن افتحی الباب، ففتحت الباب].
(7- 7) [فی تسلیة المجالس: حتّی قتل منهم جماعة کثیرة].
(8- 8) [تسلیة المجالس: یقول].
(9)- [أضاف فی تسلیة المجالس: فکیف إذا أرسلناک إلی غیره؟].
(10) (- 10*) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 91].
(11)- [تسلیة المجالس: بقّالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 331
الحیرة؟ أفلا «1» تعلم أ یّها الأمیر أ نّک بعثتنی إلی أسدٍ ضرغام، «2» وبطلٍ همام؛ فی کفِّه سیف حسام، یقطر منه الموت الزّوام 2. (10*)
فأرسل إلیه ابن زیاد أن: أعطه الأمان، فإنّک لن تقدر علیه إلّا «3» بالأمان المؤکّد بالأیمان «3». فجعل محمّد بن الأشعث ینادیه: ویحک یا ابن عقیل، لا تقتل نفسک، لک الأمان. فیقول مسلم: لا حاجة لی فی أمان الغدرة الفجرة، وینشد «4»:
أقسمتُ لا اقتَلُ إلّاحُرّاً وإن رأیتُ الموتَ شیئاً مُرّا «5» «6» کُلّ «6» امرئٍ یوماً مُلاق شرّا
رُدّ شعاع النّفس فاستَقرا أضربکم ولا أخاف ضرّاً
ضرب همام یستهین الدّهرا ویخلط البارد سخناً مُرّا
ولا أقیم للأمان قدرا
أخاف أن أخدع أو أغرا «6»
فناداه محمّد بن الأشعث: ویحک یا مسلم، إنّک «7» لن تغرّ ولن تخدع «7»، والقوم لیسوا بقاتلیک، فلا تقتل نفسک.
فلم یلتفت إلیه، فجعل یقاتلهم «8» حتّی أثخن بالجراح، وضعف عن الکفاح «9»،
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: أوَ لا، وناسخ التّواریخ: أوَ لَمْ].
(2- 2) [فی تسلیة المجالس: وسیف حسام فی کفّ بطل همام من آل خیر الأنام].
(3- 3) [تسلیة المجالس: به].
(4)- [تسلیة المجالس: ثمّ جعل یقاتلهم وهو یقول].
(5)- [تسلیة المجالس: نکراً].
(6- 6) [تسلیة المجالس:
أکره أن أخدع أو اغرّا أو یخلط البارد سخناً حرّا
کلُّ امرئٍ یوماً سیلقی شرّا أضربکم ولا أخاف ضرّا
(7- 7) [تسلیة المجالس: لا تکدّ ولا تفرّ].
(8)- [تسلیة المجالس: یقاتل].
(9)- [تسلیة المجالس: القتال].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 332
وتکاثروا علیه من کلّ جانب، وجعلوا یرمونه بالنّبل والحجارة، «1» فقال مسلم: ویلکم، ما لکم ترمونی بالحجارة کما ترمی «2» الکفّار وأنا من أهل بیت «3» النّبیّ المختار «3»؟ ویلکم، أما ترعون حقّ رسول اللَّه «4» ولا حقّ قرباه «5»؟ 1 4
ثمّ حمل علیهم فی ضعفه، فهزمهم وکسرهم فی الدّروب والسّکک، ثمّ رجع وأسند ظهره علی «6» باب دار من تلک الدّور، ورجع القوم إلیه، فصاح بهم محمّد بن الأشعث:
ذروه حتّی أکلِّمه بما أرید «7»، فدنا منه وقال: ویحک یا ابن عقیل، لا تقتل نفسک، أنت آمن ودمک فی عنقی، وأنت فی ذمّتی.
فقال مسلم: أتظنّ یا ابن الأشعث أ نّی أعطی بیدی «8» وأنا أقدر علی القتال؟ لا واللَّه لا «9» یکون ذلک أبداً «9». ثمّ حمل علیه، فألحقه «10» بأصحابه، ثمّ رجع إلی موضعه «11» وهو یقول:
اللَّهمّ إنّ العطش قد بلغ منِّی، فلم یجترئ أحد أن یسقیه الماء «10» ویدنو منه.
«12» فقال ابن الأشعث لأصحابه «12»: إنّ هذا لهو العار والشّنار، «13» أتجزعون من رجل
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 93].
(2)- [تسلیة المجالس: یرمی].
(3- 3) [تسلیة المجالس: النّبوّة الأبرار].
(4- 4) [ناسخ التّواریخ: فی ذرِّیّته].
(5)- [تسلیة المجالس: ذرِّیّته].
(6)- [تسلیة المجالس: إلی].
(7)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(8)- [أضاف فی تسلیة المجالس: یداً].
(9- 9) [تسلیة المجالس: کان ذلک].
(10)- [تسلیة المجالس: حتّی ألحقه].
(11)- [تسلیة المجالس: موقعه، فوقف].
(12- 12) [تسلیة المجالس: فأقبل ابن الأشعث علی أصحابه وقال: واللَّه].
(13) (- 13*) [تسلیة المجالس: أن تجزعوا من رجل واحد، فحملوا علیه، وحمل علیهم. وقال ابن الأشعث: احملوا علیه بأجمعکم حملة رجل واحد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 333
واحد هذا الجزع؟ احملوا علیه بأجمعکم حملة رجل واحد، فحملوا علیه وحمل علیهم (13*)، وقصده رجل من أهل الکوفة یُقال له بکیر بن حمران الأحمریّ «1»، فاختلفا بضربتین، «2» ضربه بکیر علی شفته العلیا، وضربه «2» مسلم، فبلغت الضّربة «3» جوفه، فأسقطه «3» قتیلًا، وطعن من ورائه، فسقط إلی الأرض، فاخذ أسیراً، ثمّ اخذ فرسه وسلاحه.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 208- 210/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 193- 196
فبعث عبیداللَّه عمرو بن حریث المخزومیّ صاحب شرطته إلیه، ومعه محمّد، فلم یعلم مسلم حتّی احیط بالدّار، فلمّا رأی ذلک مسلم، خرج إلیهم بسیفه، فقاتلهم، فأعطاه محمّد الأمان، فأمکن من یده.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 116
ونادی منادی عبیداللَّه بن زیاد: من أتی بمسلم بن عقیل فله دیته، فأمسک مسلم، وأحضر إلیه. «4»
أبو الفداء، التّاریخ،/ 190
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(2- 2) [تسلیة المجالس: ضرب بکیر ضربة علی شفة مسلم العلیا وضرب ضربه].
(3- 3) [تسلیة المجالس: إلی جوفه فسقط].
(4)- احمد بن اعثم کوفی گوید که چون ابن‌زیاد از مکان مسلم خبر یافت، نایب خویش عمرو بن حریث المخزومی را گفت که: «سیصد مرد از سرهنگان را ملازم محمد بن اشعث گردان تا بروند و مسلم را گرفته و بیاورند.»
عمرو به موجب فرموده عمل نمود. محمد به گرفتن مسلم با آن جماعت روان شد و چون نزدیک به سرای طوعه رسید، مسلم آواز سم مرکبان شنیده و دانست که جمعی به طلب او می‌آیند. از جای برجست، زره پوشیده، عمامه بر سر بست و شمشیر حمایل کرده و بر سر اسب نشست و تبسم کرده با خود گفت که: «ای نفس! مرگ را آماده باش که سرانجام بنی‌آدم این است.»
آن‌گاه با طوعه گفت: «خدای تعالی تورا بیامرزد! برخیز و در سرا بگشای.»
آن زن در سرا باز کرده. مسلم چون شیر خشمناک بر آن قوم حمله کرد و در آن حمله چند کس را بیفکند. این‌خبر به‌ابن‌زیاد رسید وبه‌محمد اشعث پیغام داد که: «تورا با سیصد کس فرستادم که یک شخص را-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 334
__________________________________________________
گرفته، نزد من آری. این‌چه عجز و ضعف است؟ مسلم اگرچه جرئ و دلیر است، اما یک‌مرد بیش نیست.»
محمد اشعث جواب داد که: «تورا تصور آن است که مرا به گرفتن بقالی روان کرده، واللَّه که مرا به جنگ شیر ژیان فرستاده.»
عبیداللَّه خبر روان کرد که اورا امان داده نزدیک من رسان که جز به امان به مسلم دست نتوان یافت. چون امان مسلم به محمد رسید، خطاب کرد که: «ای مسلم! خود را در مهلکه میفکن و شمشیر از دست بیفکن و نزد من آی.»
مسلم گفت: «مرا به امان شما احتیاجی نیست.»
ابن‌اشعث گفت: «چنین مگوی و بر جان خود ستم مکن و بر قول ما اعتماد کن و به امان، خود را به من رسان.»
مسلم گفت: «بر سخن شما فسقه فجره اعتماد نباشد. چرا سنگ در روی من می‌اندازید، چنانچه در روی کافران اندازید، نمی‌دانید که من از اهل مصطفی‌ام؟»
بار دیگر بر مخالفان حمله آورد و ایشان را بازپس نشانیده و از بسیاری زخم که یافته بود، مراجعت نمود. پشت به در سرای نهاد و محمد با مردم خود گفت که: «یک ساعت در جنگ تعجیل مکنید تا من با مسلم سخن بگویم.»
بعد از آن نزدیک او رفته و گفت: «ای پسر عقیل! خود را به کشتن مده که ایمنی و من قبول کردم که تورا از شر اعدا نگاه دارم.»
مسلم گفت: «ای پسر اشعث! تورا در خیال آن است که من دست به بند دهم؟ لا واللَّه که هرگز این نتواند بود.»
آن‌گاه بر ابن‌اشعث حمله کرد و محمد به‌یاران خویش پیوست و مسلم به‌موقف خود بازگشت و می‌گفت: «ای خدا! مرا یک شربت آب آرزوست که از تشنگی هلاک می‌شوم.»
هیچ کس یارای آن نداشت که اورا آب دهد و محمد بن اشعث با یاران خود گفت: «این عاری عظیم باشد که سیصد کس بر یک‌نفر غالب نیایند. به هیأت اجتماعی بر وی حمله کنید که ورای این‌چاره نیست.»
آن جماعت به فرموده عمل نموده و او نیز بر ایشان حمله کرد. شخصی از اهل کوفه که موسوم به بکیر بن حمران الاحمری بود، شمشیری بر مسلم انداخته، لب بالای او ببُرید. مسلم هم در آن گرمی تیغی بر بکیر زده و به دوزخش فرستاد. آن گاه یکی اورا از عقب نیزه زد، مسلم بیفتاد و از اطراف او درآمده، وی را بگرفتند.
و بعضی گفته اند که-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 335
ثمّ إنّ ابن زیاد دعا بمحمّد بن الأشعث الکندیّ، وضمّ إلیه ألف فارس وخمسمائة راجل، وأمرهم بالإنطلاق إلی مسلم. فسار ابن الأشعث حتّی وصل الدّار، ولمّا سمعت المرأة صهیل الخیل وقعقعة اللّجم، أقبلت إلی مسلم، وأخبرته بذلک، فلبس درعه، وشدّ وسطه، وجعل یدیر عینیه، فقالت المرأة: ما لی أراک تهیّأت للموت؟ فقال: ما طلبت القوم غیری، وأنا أخاف أن یهجموا علیَّ فی الدّار ولا یکون لی فسحة ولا مجال. ثمّ أ نّه عمد إلی الباب وخرج إلی القوم، فقاتلهم قتالًا عظیماً حتّی «1» قتل «2» منهم خلقاً کثیراً. «3»
فلمّا نظر ابن الأشعث إلی ذلک، أنفذ إلی ابن زیاد یستمدّه بالخیل والرّجال، فأنفذ إلیه ابن زیاد یقول: ثکلتک امّک، رجل واحد یقتل منکم هذه المقتلة العظیمة، فکیف لو أرسلتک إلی من هو أشدّ منه قوّة وبأساً؟ (یعنی الحسین)، فبعث إلیه الجواب: عساک أرسلتنی إلی بقّال من بقاقیل الکوفة، أو إلی جرمقان «4» من جرامقة الکوفة «5»، وإنّما أرسلتنی إلی سیف من أسیاف محمّد بن عبداللَّه. «6» فلمّا بلغ ذلک ابن زیاد، أمدّه بالعسکر الکثیر «6»، فلمّا رأی مسلم ذلک رجع إلی الدّار، وتهیّأ وحمل علیهم حتّی قتل کثیراً منهم،
__________________________________________________
ابن اشعث بعد از عرض امان، مسلم را بگرفت و اورا بر استری سوار کرده و شمشیرش ستاندند. مسلم چشم‌ها را پر آب کرده و گفت: «هذا أوّل الغدر.»
عبیداللَّه بن عباس السلمی گفت: «ای مسلم! چون مصیبتی روی نمود، گریه چندان فایده ندارد.»
مسلم جواب داد که: «بر حال خود نمی‌گریم، بلکه گریستن من برای امام حسین است.»
بعد از آن به محمد اشعث گفت: «تصور من چنان است که تو از امان من عاجزی، مطموع آن که چیزی به امام حسین نویسی و اورا از واقعه من خبر نمایی و وی را تبینه ارزانی داری که به گفتار اهل کوفه مغرور نگردد که این قوم جماعتی‌اند که امیرالمؤمنین علی رضی الله عنه آرزو می‌برد که مفارقت میان ایشان دست دهد، اگر همه به موت یا قتل باشد.»
عمر بن سعد در این باب نامه نوشته و به امام حسین فرستاد.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 129- 131
(1)- [إلی هنا حکی الدّمعة وتظلّم الزّهراء بدلًا عن الإرشاد].
(2)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: فقتل].
(3)- [زاد فی تظلّم الزّهراء: حتّی نقل إنّه قتل منهم مائة وخمسین رجلًا].
(4)- [فی الدّمعة: جرمقانیه، وفی تظلّم الزّهراء: جرمقانی].
(5)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: الحیرة].
(6- 6) [تظلّم الزّهراء: فأمدّه بعساکر کثیرة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 336
وصار جلده کالقنفذ من کثرة النّبل، «1» فبعث إلی ابن زیاد یستمدّه بالجند «2» والرّجال.
فأرسل إلیه بذلک «1» وقال لهم: «3» یا ویلکم «3»! اعطوه الأمان وإلّا أفناکم عن آخرکم.
«4» فنادوه بالأمان «4»، فقال لهم: لا أمان لکم یا أعداء اللَّه وأعداء رسوله. «4» ثمّ حمل علیهم، فقاتلهم «4»، «5» ثمّ أ نّهم احتالوا علیه وحفروا له حفیرة «6» عمیقة «4» فی وسط الطّریق «4» وأخفوا رأسها بالدّغل «7» والتّراب، ثمّ انطردوا بین یدیه، فوقع «4» «8» بتلک الحفرة 8 4، وأحاطوا به، فضربه ابن الأشعث علی محاسن وجهه، «9» فلعب السّیف فی عرنین أنفه ومحاجر عینیه حتّی بقیت أضراسه تلعب فی فمه «9»، فأوثقوه «10» وأخذوه أسیراً إلی ابن زیاد «10». «11»
الطّریحی، المنتخب،/ 426- 427/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 218- 220؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 141؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 240
__________________________________________________
(1- 1) [تظلّم الزّهراء: فاستمدّ ثانیاً من ابن زیاد، فأمدّه بالخیل والرّجال].
(2)- [الدّمعة: بالخیل].
(3- 3) [تظلّم الزّهراء: ویلکم].
(4- 4) [لم یرد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء ووسیلة الدّارین].
(5)- [إلی هنا لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(6)- [المطبوع: حفرة].
(7)- [الدّمعة: بالدّخل].
(8- 8) [وسیلة الدّارین: فیها].
(9- 9) [لم یرد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء ووسیلة الدّارین].
(10- 10) [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: أسیراً، وفی وسیلة الدّارین: أسیراً وحملوه علی بغلة واجتمعوا حوله ونزعوا سیفه فعند ذلک یأس من نفسه، فدمعت عیناه].
(11)- چون مسلم صدای پای اسبان را شنید، دانست که به طلب او آمده اند، گفت: «انا للَّه‌وانا الیه راجعون.»
شمشیر خود را برداشت و از خانه بیرون آمد. چون نظرش بر ایشان افتاد، شمشیر خود را کشید و بر ایشان حمله‌آورد وجمعی از ایشان‌را بر خاک هلاک افکند. به‌هر طرف که رو می‌آورد، از پیش او می‌گریختند تا آن‌که در چند حمله چهل وپنج نفر از ایشان را به عذاب الهی واصل گردانید. شجاعت و قوت آن شیرپیشه هیجا، به مرتبه‌ای بود که مردی را به یک دست می‌گرفت و بر بام بلند می‌افکند، تا آن که بکیر بن حمران-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 337
__________________________________________________
ضربتی بر روی مکرّم او زد و لب بالا و دو دندان اورا افکند. باز آن شیر خدا به هر سو که رو می‌آورد، کسی در برابر او نمی‌ایستاد.
چون از محاربه او عاجز شدند، بر بام‌ها برآمدند و سنگ و چوب بر او می‌زدند و آتش بر نی می‌زدندو بر سر آن سرور می‌انداختند. چون آن سید مظلوم آن حالت را مشاهده نمود، از حیات خود ناامید گردید، شمشیر کشید و بر آن کافران حمله کرد و جمعی را از پا درآورد.
چون ابن‌اشعث دید که به آسانی بر او دست نمی‌توان یافت، گفت: «ای مسلم! چرا خود را به کشتن می‌دهی؟ ما تورا امان می‌دهیم و به نزد ابن‌زیاد می‌بریم و او اراده قتل تو ندارد.»
مسلم گفت: «قول شما کوفیان اعتماد را نمی‌شاید و از منافقان بی‌دین وفا نمی‌آید.»
چون آن شیربیشه هیجا، از کثرت مقاتله اعدا و جراحت‌های آن مکّاران بی‌وفا مانده شد، ضعف و ناتوانی بر او غالب گردید و ساعتی پشت به دیوار داد. چون ابن‌اشعث بار دیگر امان بر او عرض کرد، به ناچار تن به امان درداد، با آن که می‌دانست که کلام آن بی‌دینان را فروغی از صدق نیست. با ابن‌اشعث گفت: «آیا من در امانم؟»
گفت: «بلی.»
با رفیقان او خطاب کرد که: «آیا مرا امان داده‌اید؟»
گفتند: «بلی.»
دست از محاربه برداشت و دل بر کشته شدن گذاشت.
به روایت ابن طاوس، هر چند ایشان بر او امان عرض کردند، قبول نکرد و در مقاتله اعدا اهتمام می‌نمود تا آن که جراحت بسیار یافت و نامردی از عقب او درآمد و نیزه بر پشت او زد و اورا به رو انداخت. آن کافران هجوم آوردند و اورا دستگیر کردند.
ابن اشعث گفت مسلم را بر استری سوار کردند و اسلحه را از او گرفتند. در این حال آه حسرت از دل پردرد برکشید و سیلاب اشک از دیده بارید و گفت: «انا للَّه‌وانا الیه راجعون.»
عبیداللَّه پسر عباس بن مرداس گفت: «ای مسلم! چرا گریه می‌کنی؟ آن مقصد بزرگی که تو در نظر داری، این آزارها در تحصیل آن بسیار نیست.»
مسلم گفت: «گریه من برای خود نیست. لیکن بر حال امام حسین علیه السلام و اصحاب او می‌گریم که به فریب این منافقان غدّار از یار و دیار جدا شده‌اند و روی به این جانب آورده‌اند. نمی‌دانم که بر سر ایشان چه خواهد آمد.»
پس متوجه ابن‌اشعث گردید و گفت: «می‌دانم که بر امان شما اعتماد نیست و مرا به قتل خواهید آورد. التماس دارم که از جانب من کسی بفرستی به سوی امام حسین علیه السلام که او به مکر کوفیان و وعده‌های دروغ-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 338
فأرسل ابن زیاد محمّد بن الأشعث الکندیّ، وضمّ إلیه ألف فارس وخمسمائة راجل إلی قتال مسلم، فقاتلهم قتالًا شدیداً حتّی قتل منهم خلقاً کثیراً، فأرسل ابن الأشعث إلی ابن زیاد یستمدّه بالخیل والرّجال. فکتب إلیه أنّ رجلًا واحداً یقتل منکم خلقاً کثیراً، فکیف لو أرسلتک إلی من هو أشدّ منه قوّة وبأساً؟- یعنی الحسین-، فکتب فی الجواب: إنّما أرسلتنی إلی سیف من أسیاف آل محمّد.
فأمدّه بالعسکر الکثیر، ثمّ حمل مسلم علیهم أیضاً، فقتل منهم خلقاً کثیراً، وصار جلده کالقنفذ من کثرة السّهام، فقال ابن الأشعث: لک الأمان یا مسلم، فقال لهم: لا أمان لکم یا أعداء اللَّه وأعداء رسوله. ثمّ إنّهم حفروا له حفیرة فی وسط الطّریق، وأخفوارأسها بالدّغل والتّراب، فوقع مسلم فی تلک الحفیرة وأحاطوا به، فضربه ابن الأشعث علی وجهه بالسّیف، فشقّه، فأوثقوه. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 336
__________________________________________________
ایشان ترک دیار خود ننماید و بر احوال پسر عم غریب مظلوم خود مطلع گردد؛ زیرا که می‌دانم که او امروز یا فردا متوجه این جانب می‌گردد. به او بگویید که پسر عم تو می‌گوید که برگرد پدر و مادرم فدای تو باد. که من در دست ایشان اسیر شده، مترصد قتلم و اهل کوفه همان گروهند که پدر تو آرزوی مرگ می‌کرد که از نفاق ایشان رهایی یابد.»
ابن‌اشعث تعهد این امور نموده. مسلم را به در قصر ابن زیاد آورد و احوال اورا به عرض آن ولد الزّنا رسانید. ابن زیاد گفت: «تورا به امان چه کار بود؟ من تورا نفرستادم که اورا امان بدهی.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 618- 620
(1)- آن‌گاه به‌روایت صاحب «بحار الانوار» و مؤلف «عوالم»، محمد بن اشعث به دفع مسلم بیرون تاخت و عبیداللَّه بن عباس السلمی را ابن‌زیاد با هفتاد تن از بنی‌قیس ملازم رکاب او ساخت.
أعثم کوفی گوید که: «محمد را با سیصد تن روان داشت.»
ابی مخنف حدیث کند که: «پسر اشعث با پانصد تن تاختن کرد.»
بالجمله لشگریان ابن زیاد، شاکی السلاح 1 ترک تاز کردند و سرای طوعه را از نشیب و فراز در پره افکندند.
جنگ مسلم با لشگر ابن زیاد
چون بانگ قعقعه 2 سلاح و همهمه مردان غازی و حمهمه اسبان تازی گوشزد مسلم گشت، گفت: «این-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌14، ص: 339
__________________________________________________
جماعت جز مرا نجویند و جز به قصد من نپویند. هان ای طوعه! سلاح جنگ مرا حاضر کن.»
پس برخاست و میان خویش را تنگ بربست و زره درپوشید و شمشیر برکشید و جنبش داد و مانند شیر شرزه 3 و اژدهای گرزه 4، آهنگ قتال فرمود. عمروبن دینار و جز او حدیث می‌کنند که مسلم بن عقیل آن زور بازو داشت که چون مردی را بگرفتی و به سوی فراز برپرانیدی، بر زبر بیت فرود آمدی.
بالجمله این وقت طوعه پیش آمد و گفت: «ای سید و مولای من! تورا چنان می‌بینم که ساخته مرگ می‌شوی.»
گفت: «سوگند با خدای که از مرگ چاره نیست.»
ابن بگفت و چون صاعقه ای آتش بار از دار بیرون تاخت و آن تیغ مرگ بار را که چون شعله نار و زبان مار بود، به اهتزاز آورد و بر آن جماعت بی‌نام و ننگ حمله مردان جنگ افکنده. سپاه ابن زیاد جلباب 5 صبر و سکون بپوشیدند و چند که توانستند در مقاتلت مسلم بکوشیدند و مسلم بر یمین و شمال می‌تاخت و مرد و مرکب به خاک می‌انداخت، چندان که یکصد و هشتاد تن از آن جماعت را با تیغ درگذرانید. دیگران چون این زور بازو بدیدند، دانستند که با او هم‌ترازو نتوانند شد. پشت با جنگ دادند و روی به هزیمت نهادند.
محمدبن اشعث چون این شجاعت نگریست، کس به ابن‌زیاد فرستاد که: مرا به جماعتی از ابطال رجال مدد فرست. ابن‌زیاد پانصد تن دیگر از شجعان لشگر به سوی او گسیل داشت 6. هم در ای