فرهنگ جامع سخنان امام حسین علیه‌السلام: ترجمه کتاب موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام جلد 13

مشخصات کتاب

‏عنوان و نام پدیدآور : فرهنگ جامع سخنان امام حسین علیه‌السلام: ترجمه کتاب موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام/ تالیف گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم علیه‌السلام محمود شریفی... [و دیگران]؛ ترجمه علی مویدی؛ زیرنظر سازمان تبلیغات اسلامی
‏وضعیت ویراست : [ویرایش ]۲
‏مشخصات نشر : قم: نشر معروف، ۱۳۷۸.
‏مشخصات ظاهری : ص ۹۵۹
‏شابک : 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال
‏وضعیت فهرست نویسی : فهرستنویسی قبلی
‏یادداشت : عنوان اصلی: موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام.
‏یادداشت : چاپ چهارم: ۱۳۸۱؛ ۲۰۰۰۰ ریال
‏یادداشت : کتابنامه: ص. [۹۵۳] - ۹۵۹؛ همچنین به‌صورت زیرنویس
‏موضوع : حسین‌بن علی(ع)، امام سوم، ۶۱ - ۴ق. -- احادیث
‏موضوع : حسین‌بن علی(ع)، امام سوم، ۶۱ - ۴ق. -- کلمات قصار
‏شناسه افزوده : شریفی، محمود، . - ۱۳۳۱
‏شناسه افزوده : مویدی، علی، ۱۳۲۸ - ، مترجم
‏شناسه افزوده : سازمان تبلیغات اسلامی. پژوهشکده باقرالعلوم(ع). گروه حدیث
‏رده بندی کنگره : BP۴۱/۷/ش‌۴م‌۸۰۴۱ ۱۳۷۸
‏رده بندی دیویی : ۲۹۷/۹۵۳
‏شماره کتابشناسی ملی : م‌۷۹-۴۱۰۴

[الجزء الثالث عشر]

عبداللَّه بن الحسین علیه السلام‌

میزاته علیه السلام العائلیّة

میزاته علیه السلام العائلیّة
عبداللَّه بن الحسین علیهما السلام، وامّه الرّباب بنت امرئ القیس بن عدیّ بن أوس بن جابر ابن کعب بن علیم الکلبیّ.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 150/ عنه: الشّجری، الأمالی الخمسیّة، 1/ 171؛ المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
قال أبو الحسن: وقتل معه عبداللَّه بن حسین بن علیّ بن أبی طالب، امّه الرّباب بنت امرئ القیس من کلب.
ابن خیّاط، التّاریخ،/ 179
وکانت امّ عبداللَّه بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب الرّباب بنت القاسم بن أوس بن عدیّ بن أوس بن جابر بن کعب.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 311؛ السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 558
وعبداللَّه بن الحسین «1» بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام «1».
وامّه الرّباب بنت امرئ القیس «2» بن عدیّ بن أوس بن جابر بن کعب بن علیم «3» بن جناب بن کلب «3».
وامّها هند الهنود بنت الرّبیع بن مسعود بن مصاد بن حصن «4» بن کعب بن علیم بن
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة وتظلّم الزّهراء وذخیرة الدّارین وبحر العلوم (الهامش) والعیون]
(2) (- 2*) [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة وتظلّم الزّهراء وذخیرة الدّارین وبحر العلوم (الهامش)، وفی‌العیون: «الکلبیّ»]
(3- 3) [وسیلة الدّارین: ضباب الکلبیّ]
(4) (- 4*) [فی إبصار العین والأعیان: المذکور]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 2
جناب (4*). وامّها میسون بنت عمرو بن ثعلبة بن حصین بن ضمضم. وامّها «1» بنت أوس ابن حارثة.
وزعم ابن عبدة أنّ امّها «1» الرّباب بنت «1» حارثة ابن اخت «1» أوس بن حارثة بن لام الطّائیّ «1» بن عمرو بن طریف بن عمرو بن ثمامة بن مالک بن جدعان بن ذهل بن رومان ابن جندب بن خارجة بن سعد بن قطرة من طی‌ء (2*) 1. وهی الّتی یقول فیها أبو عبداللَّه الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام: لعمرک [ثمّ ذکر الأبیات کما سیذکرها فی الحسین لابن سعد فی سکینة بنت الحسین علیهما السلام]. «2»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 59/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 47؛ البحرانی، العوالم، 17/ 290؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 336؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 203- 204؛ السّماوی، إبصار العین،/ 24؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 435؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 140؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 281؛ المیانجی، العیون العبری،/ 173
عبداللَّه بن الحسین «3» بن علیّ بن أبی طالب «4» علیهم السلام، قُتل معه علیه السلام «5»، امّه «6» الرّباب بنت امرئ القیس بن عدیّ بن أوس «7» بن جابر بن کعب بن علیم من بنی کلب بن وبرة «7». «8»
__________________________________________________
(1) [لم یرد فی إبصار العین و الأعمان].
(2) [عبدالله بن حسین بن علی بن ابی طلب (ع): مادرش رباب دختر امری القیس بن عدی بن .....- و از طایفه کلب بود. مادر رباب، هند الهنود دختر ربیع بن مسعود بن .... و مادر هند، میسون دختر عمر و بن ثعلبه ....، و مادر میسون، دختر اوس بن حارثه بوده است. ولی به عقیده ابن عبدة، مادرش رباب، دختر حارثة بن .... و خواهرش اوس بن حارثة ابن لام طایی .... از قبیله طی بوده است.
رسول محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبین،/ 87].
(3) [فی المطبوع و سائر المصادر: الحسن، و الرباب هی ام عبدالله بن الحسین (ع)].
(4) [زاد فی منتهی المقال و تنقیح المقال: من أصحاب الحسین].
(5) [زاد فی جامع الرواة: [سین، صه] و منهج المقال: صه، زاد سین ثقة].
(6) [زاد فی جامع الرواة و منهج المقال و تنقیح المقال: ام].
(7) [منتهی المقال: و لا تحفی ما فی عبارة صه من الاشتباه].
(8) [زاد فی جامع الرواة [سین] «مح»، وفی منهج المقال: انتهی، و فی د و جخ: قتل معه بکربلا و هذه و إن کانت زیادة لیست فی عبارة الشیخ إلا عبارة الشیخ إلا أنه مراد و ارتفع بها الاشتباه الذی فی عبارة صه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 3
الطّوسی، الرّجال،/ 26/ عنه: الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 481، رقم 3926؛ الاسترآبادی، منهج المقال،/ 202؛ أبو علیّ الحائری، منتهی المقال (ط حجری)،/ 183؛ (ط مؤسّسة آل البیت)، 4/ 175؛ المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 178 رقم 813
وقُتل عبداللَّه بن الحسین بن علیّ، وامّه الرّباب ابنة امرئ القیس الکلبیّ.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 302
وقد عدّه العلّامة فی القسم الأوّل من الخلاصة، لکن سها قلمه الشّریف حیث قال عبداللَّه بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام: قتل معه، انتهی.
فإنّه ظاهر فی أ نّه قُتل مع الحسن ودونه فی الظّهور، أ نّه قُتل مع علیّ علیه السلام وکلاهما غیر مراد، وکأ نّه سقط من قلمه الشّریف قوله من أصحاب الحسین علیه السلام حتّی یکون مرجع الضّمیر الحسین علیه السلام کما هو صریح کلام الشّیخ رحمه الله. ولقد أجاد ابن داود حیث رمز لکونه من أصحاب الحسین علیه السلام، ثمّ قال: قُتل معه بکربلا. وعلی أیّ حال فقد اتّفق أهل السِّیَر والمقاتل من الفریقین إنّه کان غلاماً لم یراهق، خرج من عند النِّساء یشتدّ حتّی وقف إلی جنب عمّه وهو صریع، فضربه أبحر بن کعب، وقیل حرملة بن کاهل بالسّیف، فأتقی الغلام الضّربة بیده، فأطنّها إلی الجلد، فضمّه الحسین علیه السلام إلیه حتّی مات وهو فی حجره، واختلفوا فی امّه ولم یذکر من ذکرها الشّیخ رحمه الله أحد، بل قیل إنّ امّه امّ ولد، والأکثرون علی أنّ امّه رملة بنت شلیل بن عبداللَّه، أخی جریر بن عبداللَّه البجلیّ، ثمّ إنّ المراد بقول الشّیخ رحمه الله: امّه امّ الرّباب، قد اشتبه علی بعض الفضلاء فزعم أنّ مراد الشّیخ رحمه الله أنّ امّ الغلام هی والدة الرّباب زوجة الحسین علیه السلام، فاعترض بأنّ امّه اخت الرّباب لا امّه ضرورة أنّ امرئ القیس وفد إلی المدینة زمن عمر، فخطب أمیر المؤمنین علیه السلام إلیه بناته، فزوّجه إحدیهنّ وزوّج الحسین علیه السلام الأخری وهی الرّباب، فولدت له سکینة وعبداللَّه الرّضیع، وزوّج الحسن علیه السلام الثّالثة، فولدت له عبداللَّه المقتول مع عمّه بالطّفّ. فامّ الرّباب هی زوجة امرئ القیس لا زوجة الحسن علیه السلام، وأنت خبیر بأنّ توصیف الشّیخ امّ الرّباب بنت امرئ القیس نصّ فی أنّ زوجة الحسن علیه السلام الّتی هی اخت الرّباب تکنّی بامّ الرّباب، فعین امّ عبداللَّه بکنیتها وهی امّ الرّباب لا أنّ والدة الغلام
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 4
ووالدة الرّباب واحدة، ضرورة کَوْن والدة الرّباب جدّة الغلام لا امّه، ولو قال الشّیخ رحمه الله امّه اخت الرّباب لکان أوضح، والأمر أسهل. «1»
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 178، رقم 813
«2»
وکان امرئ القیس زوّج ثلاث بناته فی المدینة من أمیر المؤمنین والحسن والحسین علیهم السلام، وقصّته مشهورة «2»: فکانت الرّباب عند الحسین علیه السلام وولدت له سکینة وعبداللَّه هذا. «3»
السّماوی، إبصار العین،/ 24/ عنه: المیانجی، العیون العبری،/ 174
ذکر مقتل الطّفل الرّضیع علیه السلام، وامّه الرّباب بنت امرئ القیس بن عدیّ وامّها هند الهنود. «4»
القمّی، نفس المهموم،/ 348
ومن أولاد الحسین علیه السلام الّذین قُتلوا معه بالطّفّ عبداللَّه الرّضیع والمعروف علیّ الأصغر وامّه رباب بنت امرئ القیس، وکان امرؤ القیس زوّج بناته من علیّ والحسن والحسین علیهم السلام، وکانت رباب عند الحسین علیه السلام فولدت له سکینة وعلیّاً الأصغر، وقُتل علیّ الأصغر فی حجر أبیه. «5»
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 422
وعبداللَّه ذُبح فی حجر أبیه یوم عاشوراء.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 217
__________________________________________________
(1)- و مادر مکرمه‌اش رباب بود به فتح راء، دختر امرءالقیس مادر سکینه‌خاتون که اسم او امینة بود و سکینه مشهور شده است، در حق آن مخدره و مادر او فرمود امام حسین علیه السلام: [سپس ابیات را ذکر می‌کند که ما آن را ذکر کردیم].
ذکر جمیع ما ذکر أبو الفرج فی مقاتل الطّالبیّین وحکاه فی البحار عن؛ و اما شهربانو در حیات نبود.
القائنی، الکبریت الأحمر،/ 126- 127
(2- 2) [لم یرد فی العیون]
(3)- [زاد فی العیون: أقول: اشتهر فی الألسن هذا الصّبیّ بعلیّ الأصغر جعلنا فداه]
(4)- ذکر مقتل کودک شیرخوار، مادرش رباب دختر امرءالقیس‌بن عدی، دختر هندالهنود است.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 161
(5)- عبداللَّه‌بن حسین‌بن علی‌بن ابی‌طالب:
نام او در «زیارت»، «الارشاد»، «طبری»، «مقاتل الطّالبیین» و «مقتل الحسین» ذکر شده است. مادرش «رباب» «دختر امرئ‌القیس کلبی» می‌باشد.
هاشم زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 127
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 5
وبعد: عبداللَّه بن الحسین علیه السلام
عُدّ من ولده علیه السلام عند:
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 39/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 331- 332؛ البحرانی، العوالم، 17/ 640؛ القمّی، نفس المهموم،/ 525- 526
بناکتی، تاریخ بناکتی،/ 104 الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مؤسّسة الرّسالة)، 3/ 217، (ط دارالفکر)، 4/ 431 المخزومی، صحاح الأخبار،/ 31
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 137
عدّهُ من ولد سیّد الشّهداء علیه السلام الّذی شهد کربلاء وقُتل مع أبیه علیه السلام:
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 17- 18، 78
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 59
تاریخ أهل البیت،/ 102/ ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 18
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 202 القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 177 الطّبری، دلائل الإمامة،/ 74 أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 30 المفید، الإرشاد، 2/ 137
/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 39- 40؛ العلّامة الحلّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 450- 451؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 199- 200؛ المجلسی، البحار، 45/ 329؛ البحرانی، العوالم، 17/ 637؛
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 21- 22؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 277؛ القمّی، نفس المهموم،/ 524- 525؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 213؛ المیانجی، العیون العبری،/ 191
أبو طالب الزّیدی، الإفادة،/ 58- 59/ عنه: مجد الدّین الیمنی، التّحف،/ 57؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 116- 117؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 137؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 286
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 6
المجدی،/ 91 الطّبرسی، إعلام الوری،/ 251/ عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 331؛ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 373- 374
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 111 ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 349
ابن الخشّاب، تاریخ موالید الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 177/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 39؛ المجلسی، البحار، 45/ 331؛ البحرانی، العوالم، 17/ 640؛ القمّی، نفس المهموم،/ 525؛ الخوارزمی، مقتل
الحسین، 1/ 143- 144 ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 77/ عنه: المجلسی،
البحار، 45/ 330- 331؛ البحرانی، العوالم، 17/ 637؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 22 لفخر الرّازی، الشّجرة المبارکة،/ 87
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 73/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 38- 39؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 99؛ المجلسی، البحار، 45/ 331؛ البحرانی، العوالم، 17/ 639- 640؛ الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 216؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 21؛ القمّی، نفس المهموم،/ 525
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 277 محبّ الدّین الطّبریّ، ذخائر العقبی،/ 151/ عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 300 ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 143 ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط النّجف الهامش)،/ 192 المقریزی، اتّعاظ الحنفاء،/ 13
محمّد کاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة،/ 45
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 61
التّفرشی، نقد الرّجال،/ 231
کیاء گیلانی، سراج الأنساب،/ 171
الطّریحی، المنتخب،/ 38/ عنه: القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 241- 242
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 7
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 76
مجلسی، جلاء العیون،/ 829، 695
مدرّسی، جنّات الخلود،/ 23
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 216
القندوزی، ینابیع المودّة (ط أسوة)، 3/ 152
سپهر، ناسخ التّواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 4/ 235
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 277
آل بحرالعلوم، تحفة العالم، 1/ 310
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 405
التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 122
ذُکر فی جملة الشّهداء علیهم السلام عند:
ابن سعد، الحسین علیه السلام «1»،/ 75، 76
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 422؛ أنساب الأشراف، 3/ 223
شالطّبریّ، التّاریخ، 5/ 468 [عن هشام بن محمّد وقاتله هانی بن ثبیت الحضرمیّ]
المسعودی، التّنبیه والإشراف،/ 303
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 108، مقتل الحسین،/ 38/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/
185؛ الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 197
المفید، الإرشاد، 2/ 129- 130/ عنه: الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 263
المفید، الاختصاص،/ 82- 83
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 250
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 108
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 46، 47
__________________________________________________
(1)- [ذکر ابن سعد شخصین باسم (عبداللَّه)، أحدهما قاتله هانی بن ثبیت الحضرمیّ والآخر قاتله حرملة ابن کاهل الأسدی، راجع استشهاده علیه السلام]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 8
ابن شهرآشوب «1»، المناقب، 4/ 112- 113/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 62، 63؛
البحرانی، العوالم، 17/ 343؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 20؛ الدّربندی، أسرار
الشّهادة،/ 462- 463؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 241؛ مثله محمّد بن أبی طالب،
تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 328- 329
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 340
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 254، 255
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 446
عمادالدّین طبری، کامل بهایی، 2/ 303
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 59
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 461
الذّهبی، العبر، 1/ 65
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 352
الزّرندی، درر السّمطین،/ 218
الصّفدی، الوافی بالوفیّات، 12/ 425، 428
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 131/ عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 298
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 189
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 197، 198
المخزومی، صحاح الأخبار،/ 30
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 34
الطّریحی، المنتخب، 1/ 37
ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 66
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 233، 463
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 321 (ط اسوة)، 3/ 17
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 610
__________________________________________________
(1)- [ذکر ابن شهرآشوب شخصین باسم (عیدانه)، أحدهما قاتله هانی بن ثبیت الحضرمی والآخر قاتله‌حرملة]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 9

ولادته وعمره علیه السلام‌

وله من العمر ستة أشهر.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 83/ عنه: الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 402؛ القندوزی،
ینابیع المودّة،/ 346؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 422، 424
وُلد فی المدینة «1»، وقیل: فی الطّفِّ ولم یصحّ.
السّماوی، إبصار العین،/ 24/ عنه: المیانجی، العیون العبری،/ 173
المعروف بین عامّة المؤرِّخین أنّ له من العمر أقل من ستّة أشهر.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 435
وفی النّاسخ بأنّ عمره الشّریف کان یبلغ ستّة أشهر علی المشهور. «2»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 283
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی العیون]
(2)- او به هنگام مرگ در آغوش پدرش امام حسین، هنوز کودکی شیرخواره بود
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 127
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 10

إخبار الإمام علیه السلام باستشهاده فی یوم عاشوراء

ویُروی عن الإمام علیّ بن الحسین زین العابدین علیه السلام أ نّه قال: «ثمّ إنّ أبی قال لأصحابه: إنّی غداً اقتَل وتُقتَلون کلّکم معی، ولا یبقی منکم أحد إلّاولدی علیّاً زین العابدین، لأنّ اللَّه لم یقطع نسله منه، وهو أبو أئمّة ثمانیة».
فقالوا- بأجمعهم-: الحمد للَّه‌الّذی أکرمنا بنصرک وشرّفنا بالقتل معک، أوَلا نرضی أن نکون معک فی درجتک؟
وقال له القاسم بن الحسن: وأنا فیمن یُقتل- یا عمّ-؟
فأشفق علیه الحسین، وقال: یا ابن أخی، کیف تجد طعم الموت عندک؟
قال: یا عمّ، أحلی من العسل.
فقال له الحسین: إی- واللَّه- فداک عمّک، إنّک لأحد مَن یُقتل معی بعد أن تبلو ببلاء عظیم.
ثمّ قال الحسین علیه السلام: وممّن یُقتل غداً ولدی الرّضیع.
فقال القاسم: یا عمّ، أیصل العدوّ إلی مخیّمنا حتّی یُقتل الرّضیع عند امّه؟
فقال الحسین: إذا اشتدّ بی العطش أجی‌ء إلی باب الخیمة، وأطلب طفلی، وأجعل لسانی فی فمه، فعند ذلک یجی‌ء من العدوّ سهم، فیصیب رقبته، فتفارق روحُه الدّنیا.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 282
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 11
راجع ما یلی: «1»
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 204- 205/ عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 4/
214- 216 رقم 1242/ 295، 227- 228 رقم 1252/ 305؛ القمّی، نفس المهموم،
230- 231؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 343- 344
القائنی، الکبریت الأحمر،/ 307- 308
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 2/ 220- 221، ناسخ التواریخ حضرت سجادعلیه السلام، 2/ 108- 109
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 102
__________________________________________________
(1)- [راجع موسوعة الإمام الحسین علیه السلام/ ج 12، إخبار الإمام باستشهاد قاسم بن الحسن علیهما السلام]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 12

استشهاده علیه السلام‌

قتله حرملة بن الکاهل الأسدیّ الوالبیّ.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 150/ عنه الشّجری، الأمالی، 1/ 171؛ المحلّی، الحدائق‌الوردیّة، 1/ 120
قُتل مع الحسین بن علیّ بن أبی طالب رضی اللَّه عنهما.
عبداللَّه بن الحسین، قتله هانئ بن ثبیت الحضرمیّ.
عبداللَّه بن الحسین، قتله ابن حرملة الکاهلیّ من بنی أسد.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 75، 76
ورمی حرملة بن کاهل الوالبیّ عبداللَّه بن حسین بسهم، فذبحه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 407؛ أنساب الأشراف، 3/ 201
وبقی الحسین وحده، فحمل علیه مالک بن بِشر الکِندیّ، فضربه بالسّیف علی رأسه، وعلیه بُرْنُسَ خَزّ، فقطعه، وأفضی السّیف إلی رأسه، فجرحه.
فألقی الحسین البُرْنُس، ودعا بقلنسوة، فلبسها، ثمّ اعتمّ بعمامة، وجلس، فدعا بصبیّ له صغیر، فأجلسه فی حجره، فرماه رجل من بنی أسد، وهو فی حِجْر الحسین بمشْقَص، فقتله.
الدّینوریّ، أخبار الطّوال،/ 258/ عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2629، الحسین بن علیّ،/ 88
قال [أبو مخنف، عن سلیمان بن أبی راشد، عن حمید بن سنم]: ومکث الحسین طویلًا من النّهار کلّما انتهی إلیه رجل من النّاس انصرف عنه، وکره أن یتولّی قتله وعظیم إثمه علیه؛ قال:
وإنّ رجلًا من کِنْدة یقال له مالک بن النُّسیر من بنی بَدّاء؛ أتاه فضربه علی رأسه بالسّیف، وعلیه بُرنُس له، فقطع البُرنس، وأصاب السّیف رأسه، فأدمی رأسه، فامتلأ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 13
البُرنس دمّاً، فقال له الحسین: لا أکلت بها ولا شربت، وحشرک اللَّه مع الظّالمین! قال:
فألقی ذلک البُرنس، ثمّ دعا بقلنسوة فلبسها، واعتمّ، وقد أعیا وبَلّد، وجاء الکندیّ حتّی أخذ البُرنس- وکان من خزّ- فلمّا قدم به بعد ذلک علی امرأته امّ عبداللَّه ابنة الحرّ اخت حسین بن الحرّ البَدّیّ، أقبل یغسل البُرنس من الدّم، فقالت له امرأته: أسلب ابن بنت رسول اللَّه (ص) تدخل بیتی! أخرجه عنِّی؛ فذکر أصحابه أ نّه لم یزل فقیراً بشرّ حتّی مات. قال: ولمّا قعد الحسین أتی بصبیّ له فأجلسه فی حِجره زعموا أ نّه عبداللَّه بن الحسین. «1»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 448
قال أبو مخنف: قال عُقْبة بن بشیر الأسدیّ: قال لی أبو جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین: إنّ لنا فیکم یا بنی أسد دمّاً؛ قال: قلت: فما ذنبی أنا «2» فی ذلک «2» رحمک اللَّه «2» یا أبا جعفر «2»! وما ذلک «3»؟ قال: أتی الحسین بصبیّ له، فهو فی حِجره، إذ رماه أحدکم یا بنی
__________________________________________________
(1)- گوید: حسین مدتی دراز از روز ببود و هر که سوی او می‌رفت، بازمی‌گشت که نمی‌خواست کشتن وی و گناه بزرگ آن را به گردن گیرد.
گوید: عاقبت یکی از مردم کنده به نام مالک پسر نسیر از مردم بنی‌بداء بیامد و با شمشیر به سر وی زد که کلاهی دراز داشت. شمشیر، کلاه را بدرید و سر را زخمدار کرد و کلاه از خون پر شد. حسین گفت: «به‌سبب این، نخوری و ننوشی و خدا با ستمگرانت محشور کند.»
گوید: آن‌گاه کلاهی خواست که به سر نهاد و عمامه نهاد، خسته و در خود فرو رفته شده بود.
گوید: مرد کندی بیامد و کلاه دریده را که از خز بود، برگرفت و بعد وقتی آن را پیش زن خویش ام‌عبداللَّه برد که دختر حر و خواهر حسین‌بن حر بدی بود، می‌خواست کلاه را از خون بشوید، اما زنش گفت: «غارتی پسر دختر پیمبر را به خانه من آورده‌ای؟ آن را از پیش من ببر.»
گوید: یاران مرد ازدی گویند که وی پیوسته فقیر بود و دستخوش شر، تا وقتی که جان داد.
گوید: و چون حسین بنشست، کودک وی را که پنداشته‌اند عبداللَّه‌بن حسین بود، آوردند که در بغل گرفت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3054- 3055
(2- 2) [لم یرد فی العیون]
(3)- [أضاف فی المعالی: الدّم؟]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 14
أسد بسهم فذبحه، «1» فتلقّی الحسین دمه، فلمّا «1» ملأ «2» کفّیه صبّه فی الأرض ثمّ قال: ربّ إن تک حبستَ عنّا النّصر من السّماء فاجعل ذلک لما هو خیر، وانتقم «2» لنا من هؤلاء الظّالمین. «3» «4»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 448/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 349؛ المازندرانی، معالی‌السّبطین، 1/ 424؛ المیانجی، العیون العبری،/ 172؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 283- 284
[عن هشام بن محمّد] قتله هانئ بن ثُبیت الحضرمیّ. «5»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 468/ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 302؛ سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 254؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 197
وکان عبداللَّه بن الحسین یوم قُتل صغیراً، جاءته نشابة وهو فی حجر أبیه، فذبحته. «6»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 59/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 47؛ البحرانی، العوالم، 17/ 290؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 336؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 140؛
__________________________________________________
(1- 1) [المعالی: وفی روایة ثمّ]
(2- 2) [وسیلة الدّارین: کفّه رفعه إلی السّماء ثمّ قال: ربّ انتقم]
(3)- [زاد فی المعالی: حرملة وحفر له بسیفه وصلّی علیه ودفنه وقیل: ثمّ حمله ووضعه مع القتلی من أهل بیته]
(4)- عقبة بن بشیر اسدی گوید: ابوجعفر محمدبن علی‌بن حسین به من گفت: «ای بنی‌اسد، خونی از ما پیش شما هست.»
گوید: گفتم: «ای ابوجعفر، خدایت رحمت کناد! گناه من در این میانه چیست؟ چگونه بود؟»
گفت: «کودک حسین را پیش وی آوردند که در بغل گرفت و یکی از شما، ای بنی‌اسد، تیری بزد و گلوی اورا درید. حسین خون اورا بگرفت و چون کف وی پر شد، آن را به زمین ریخت و گفت: پروردگارا! اگر فیروزی آسمان را از ما بازگرفته‌ای، چنان کن که به سبب خیر باشد و انتقام ما را از این ستمگران بگیر.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3055
(5)- هانی بن ثبیت حضرمی او را کشت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3083
(6)- و عبداللَّه در آن هنگامی که کشته شد، کودکی بیش نبود و همچنان که در دامان پدرش تشنه بود، تیری به‌سویش آمد و اورا ذبح کرد.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیین،/ 88
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 15
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 281
وکان عبداللَّه بن الحسین هذا یومئذٍ صغیراً، وکان فی حجر أبیه الحسین علیه السلام، فجاءه سهم فذبحه.
رماه به هانی بن ثبت الحضرمیّ.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 178
قُتل فی حجر أبیه علیه السلام وهو صبیّ رضیع، أصابه سهم من رجل من بنی أسد، فاضطرب ومات.
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 300
ثمّ جلس الحسین علیه السلام أمام الفسطاط «1»، فأتی بابنه عبداللَّه بن الحسین علیه السلام وهو طفل، فأجلسه فی حجره، فرماه رجل من بنی أسد بسهم «2» فذبحه «3»، «4» فتلقّی الحسین علیه السلام «5» دمه «6» فی کفّه «6»، فلمّا امتلأ «7» کفّه، صبّه فی «5» الأرض «4». «8» «9»
ثمّ قال: یا ربّ، إن یکن حبست عنّا النّصر من السّماء فاجعل ذلک لما هو خیر منه، وانتقِم لنا «10» من هؤلاء القوم «10» الظّالمین «9». «11» ثمّ حمله «12» حتّی وضعه مع قتلی أهل بیته. «11» «13»
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی الدّمعة]
(2)- [لم یرد فی روضة الواعظین، وإلی هنا حکاه فی تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 143]
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم]
(4- 4) [لم یرد فی الدّمعة]
(5- 5) [إعلام الوری: من دمه ملأ کفّه وصبّه علی]
(6- 6) [لم یرد فی روضة الواعظین]
(7)- [روضة الواعظین: ملأ]
(8)- [إلی هنا حکاه فی روضة الواعظین]
(9) (9) [حکاه عنه فی ذخیرة الدّارین، 1/ 141]
(10)- [لم یرد فی إعلام الوری]
(11- 11) [حکاه فی المعالی، 1/ 424]
(12)- [إعلام الوری: حوّله]
(13)- سپس آن حضرت بر در خیمه نشست و فرزندش عبداللَّه بن حسین که کودکی بود، نزد او آمد. آن حضرت اورا در دامان خود نشانید. مردی از بنی‌اسد تیری به سوی او پرتاب کرد که آن بچه را بکشت. حسین علیه السلام خون آن کودک را در دست خود گرفت و چون دستش پر شد، آن را بر زمین ریخت. سپس
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 16
المفید، الإرشاد، 2/ 112/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 335؛ القمّی، نفس
المهموم،/ 349؛ مثله: الفتّال، روضة الواعظین،/ 161؛ الطّبرسی، إعلام الوری،/ 243
وقیل: إنّه لمّا قُتل أصحاب الحسین علیه السلام وأقاربه، و «1» بقی فریداً «2» لیس معه «3» إلّاابنه «4» علیّ زین العابدین «4» علیه السلام، وابن آخر فی الرّضاع اسمه عبداللَّه، «5» فتقدّم الحسین علیه السلام إلی باب الخیمة «6» فقال:
ناولونی ذلک الطّفل حتّی أودّعه، فناولوه الصّبیّ، جعل «6» یقبّله وهو یقول:
یا بنیّ! ویل لهؤلاء القوم إذا کان خصمهم محمّد صلی الله علیه و آله، قیل «7»: «5» فإذا بسهم قد أقبل حتّی وقع فی لبة الصّبیّ فقتله، «8» فنزل الحسین عن فرسه وحفر للصّبیّ بجفن سیفه ورمّله بدمه ودفنه، «9» ثمّ وثب قائماً «10» وهو یقول «8»: «11»
__________________________________________________
گفت: «بار پروردگارا! اگر یاری را از سمت آسمان از ما جلوگیری کردی، پس آن را قرار ده برای آنچه بهتر است و انتقام ما را از این مردم ستمکار بگیر.»
سپس آن کودک را برداشت و آورد در کنار کشتگان از خاندان خویش نهاد.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 112
(1)- [فی البحار والعوالم ونفس المهموم والعیون: أ نّه لمّا]
(2)- [فی البحار والعوالم ونفس المهموم والعیون: فرداً، وزاد فی الأسرار: وحیداً]
(3)- [زاد فی الأسرار ونفس المهموم: أحداً]
(4- 4) [فی البحار والعوالم ونفس المهموم: علیّ بن الحسین علیه السلام]
(5- 5) [فی البحار والعوالم ونفس المهموم: أخذ الطّفل لیودِّعه]
(6- 6) [العیون: وأخذ الطّفل لیودّعه فجعل]
(7)- [لم یرد فی الأسرار والعیون]
(8- 8) [حکاه عنه فی الدّمعة]
(9)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار، وفی العیون إلی النّهایة، وفی مطالب السّؤول: وصلّی علیه ودفنه وقال هذه الأبیات: کفر القوم وقدماً رغبوا، إلی آخره ...]
(10) (- 10***) [الدّمعة: وأنشد علیه السلام الأبیات الّتی تجی‌ء]
(11) (- 11***) [فی البحار والعوالم: إلی آخر الأبیات، وفی نفس المهموم: ثمّ قام الحسین علیه السلام فرکب فرسه وتقدّم إلی القتال وهو یقول: إلی آخر الأبیات]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 17
1 2 کفر «1» «2» القوم وقِدماً رغبوا عن ثوابِ اللَّه ربّ الثّقلین «3»
قتلوا «4» قدّما علیّاً وابنه حسن الخیر «5» کریم الطرفین «6» 5 2
حنقا «7» منهم وقالوا اجمعوا «8» نفتک «9» الآن جمیعاً بالحسین «10» «8»
یا لقومٍ من اناسٍ «11» رذّل جمعوا «12» الجمع لأهل الحرمین
ثمّ صاروا «13» وتواصوا کلّهم باحتیاج «14» لرضاء الملحدین
لم یخافوا اللَّه فی سفک دمی لعبیداللَّه نسل الکافرین «15»
وابن سعد قد رمانی عنوة بجنودٍ کوکوف «16» الهاطلین
لا لشی‌ءٍ کان منِّی قبل ذا غیر فخری بضیاء الفرقدین «17»
بعلیِّ الخیر من بعد النّبیّ والنّبیّ القرشی الوالدین
__________________________________________________
(1) (- 1*) [مثله فی الفتوح، 5/ 210- 211، ومطالب السّؤول،/ 73 (ط بیروت)،/ 256- 257، وکشف الغمّة، 2/ 26- 27، وتسلیة المجالس، 2/ 315- 316]
(2- 2) [مثله فی الخوارزمی، 2/ 33]
(3)- [إلی هنا حکاه فی تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام]
(4)- [الفتوح: قاتلوا]
(5- 5) [الخوارزمی: وجاؤوا للحسین]
(6)- [فی الفتوح ومطالب السّؤول وتسلیة المجالس: الأبوین]
(7)- [فی الفتوح وکشف الغمّة: حسداً]
(8- 8) [تسلیة المجالس: واحشروا النّاس إلی حرب الحسین]
(9)- [الفتوح: نقتل]
(10)- [الفتوح: للحسین]
(11)- [فی مطالب السّؤول وکشف الغمّة: لأُناس]
(12)- [فی کشف الغمّة وتسلیة المجالس: جمع]
(13)- [فی الفتوح ومطالب السّؤول وتسلیة المجالس: «ساروا]
(14)- [فی مطالب السّؤول وکشف الغمّة وتسلیة المجالس: باحتیاجی]
(15)- [مطالب السّؤول: الفاجرین]
(16)- [الفتوح: فی التّرجمة: کوقوف]
(17)- [تسلیة المجالس: النیِّرین]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 18
«1» خیرة «1» اللَّه من الخلق أبی «2» ثمّ امِّی «2» فأنا ابن الخیرتین «1»
فضّة قد خلقت «3» من ذهبٍ فأنا الفضّة وابن الذّهبین
مَنْ له جدّ کجدِّی فی الوری أو کشیخی فأنا ابن القمرین «4»
فاطم الزّهراء امِّی وأبی قاصم الکفر ببدرٍ وحُنین «5» عروة «5» الدِّین علیّ المرتضی
هادم الجیش مصلِّی القبلتین «5» وله فی یوم احد وقعة
شَفَتِ الغلّ بقبض العسکرین ثمّ بالأحزاب «6» والفتح معاً
کان فیها حتف أهل القبلتین «7» فی سبیل اللَّه ماذا صنعت
امّة السّوء معاً بالعترتین «8» عترة البرّ التّقیّ المصطفی
وعلیّ «9» القرم یوم «9» الجحفلین «1»* عَبَدَ اللَّه غُلاماً یافعاً
وقریش یعبدون الوثنین وقلا الأوثان لم یسجد لها
مع قریش لا ولا طرفة عین
طعن الأبطال لمّا برزوا یوم بدر وتبوک وحنین
__________________________________________________
(1) [مثله فی الخوارزمی، 2/ 33]
(2) [فی الفتوح و الخوارزمی: بعد جدی]
(3) [فی الفتوح و مطالب السوول و تسلیة المجالس: خصلت، و کشف العمة: صفیت].
(4) [تسلیة المجالس: العلمین]
(5) [لم یرد فی الفتوح، و فی تسلیة المجالس:
عبدالله غلامایافعا و قریش یعبدون الوثنین
یعبدون اللات و العزی معا و علی کان صلی القبلتین
و ابی شمس و امی قمر فانا الکوکب و ابن القمرین]
(6) [تسلیة المجالس: فی الاحزاب].
(7) [الفتوح: الثقلین].
(8) [الفتوح: الفرقدین]
(9) [فی مطالب السوول و کشف العمة: الورودبین]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 19
ثمّ تقدّم الحسین علیه السلام حتّی وقف قبالة القوم وسیفه مصلت فی یده آیساً من نفسه، عازماً علی الموت، وهو یقول:
«1» أنا «1» ابن علیّ الطّهر «2» من آل هاشم کفانی بهذا مفخراً حین أفخر
وجدِّی رسول اللَّه أکرم مَنْ مشی «3» ونحنُ سراج اللَّه فی الخلق نزهر
وفاطم امِّی «4» من سلالة «4» أحمد وعمِّی یدعی ذا الجناحین جعفر
وفینا کتاب اللَّه أُنزل صادقاً وفینا الهدی والوحی بالخیر نذکر
ونحنُ أمان اللَّه للنّاس کلّهم نطول «5» بهذا فی الأنامِ ونجهر
ونحنُ حُماة «6» الحوض نسقی ولاتنا «7» بکأسِ رسول اللَّه ما لیس ینکر «8» وشیعتنا «8» فی الحشرِ «9» أکرم شیعة «8»
ومبغضنا یوم القیامة یخسر (10***) (11***) «1»
الطّبرسی، الاحتجاج،/ 25- 26/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 49؛ البحرانی، العوالم، 17/ 292؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 336؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 402؛ القمّی، نفس المهموم،/ 351؛ المیانجی، العیون العبری،/ 173؛ التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 142- 143
ودعا الحسین بابنه عبداللَّه وهو صغیر، فأجلسه فی حجره، فرماه رجل من بنی أسد، فذبحه، فأخذ الحسین دمه، فصبّه فی الأرض، ثمّ قال: ربّ إن تکن حبست عنّا النّصر من السّماء فاجعل ذلک لما هو خیر وانتقم من هؤلاء الظّالمین.
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی الخوارزمی: 2/ 32- 33، وتسلیة المجالس، 2/ 316- 317]
(2)- [الخوارزمی: الخیر]
(3)- [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: مضی]
(4- 4) [الخوارزمی: ابنة الطّهر]
(5)- [فی الخوارزمی وتسلیة المجالس: نسرّ]
(6)- [الخوارزمی: ولاء]
(7)- [الخوارزمی: محبّتنا]
(8- 8) [الخوارزمی: فیسعد فینا فی القیام محبّنا]
(9)- [تسلیة المجالس: النّاس]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 20
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 294
فلمّا رأی الحسین علیه السلام أ نّه لم یبق من عشیرته وأصحابه إلّاالقلیل، فقام ونادی: هل من ذابٍّ عن حرم رسول اللَّه؟ هل من موحِّد، هل من مغیثٍ، هل من معینٍ؟ فضجّ النِّساء بالبکاء.
ثمّ تقدّم إلی باب الفسطاط ودعا بابنه عبداللَّه [وهو طفل]، فجی‌ء به لیودّعه، فرماه رجل من بنی أسد بسهم، فوقع فی نحره، فذبح، فتلقّی الحسین علیه السلام الدّم بکفّیه حتّی امتلأتا، ورمی بالدّم نحو السّماء، ثمّ قال: ربّ إن کنتَ حبست عنّا النّصر من السّماء، فاجعل ذلک لما هو خیر وانتقِم لنا من هؤلاء الظّالمین.
قال الباقر علیه السلام: فلم تسقط من الدّم قطرة إلی الأرض، «1» ثمّ حمله «2» فوضعه مع قتلی أهل بیته 1 2.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 36
«3»
قال: ولمّا رأی الحسین علیه السلام مصارع فتیانه وأحبّته، عزم علی لقاء القوم بمهجته «4» ونادی: هل من ذابّ یذبّ عن حرم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله؟ هل من موحِّد یخاف اللَّه فینا؟
هل من مغیث یرجو اللَّه بإغاثتنا؟ «5» هل من معین یرجو ما عند اللَّه فی إعانتنا؟ «5» فارتفعت أصوات النِّساء بالعویل «3»، فتقدّم إلی [باب] «6» الخیمة، وقال «7» لزینب: ناولینی ولدی «1»
__________________________________________________
(1) (1) [حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 350، والعیون،/ 173]
(2- 2) [حکاه عنه فی الأسرار،/ 402]
(3) (3) [لم یرد فی الدّمعة، وفی المعالی: أقول: وهذا توافق ما رواه السّیّد والمفید فی شهادة الرّضیع من‌أنّ الحسین علیه السلام]
(4)- [فی ذخیرة الدّارین مکانه: وفی البحار: ولمّا فجع الحسین علیه السلام بأهل بیته وولده ولم یبقَ غیره وغیرالنِّساء والذّراری، نادی ...]
(5) (5) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین]
(6)- [لم یرد فی المصدر وذخیرة الدّارین]
(7) (- 7*) [ذخیرة الدّارین: ناولونی علیّاً ابنی الطّفل حتّی أودِّعه، فناولوه الصّبیّ. ثمّ ذکر کلام المفید کما ذکرناه]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 21
«1» الصّغیر «2» حتّی أودِّعه، «3» «4» فأخذه وأومأ «1» إلیه لیقبِّله «3»، «5» فرماهُ حرملة بن الکاهل الأسدیّ لعنه اللَّه تعالی بسهم، فوقع فی نحره فذبحه. «6» فقال لزینب: خذیه، ثمّ تلقّی الدّم بکفّیه، «7» فلمّا امتلأتا، رمی بالدّم نحو السّماء «4» «7»، (7*) «8» ثمّ قال: هوّن «9» علیَّ ما نزل بی أ نّه بعین اللَّه. «10» «11» قال الباقر علیه السلام: فلم یسقط من ذلک الدّم قطرة إلی الأرض 8. 11 «12»
__________________________________________________
(1- 1) [الأسرار: الرّضیع لأودّعه فأخذه وأهوی]
(2)- [أضاف فی العیون والبحار: ناولونی علیّاً ابنی الطّفل]
(3- 3) [المعالی: ثمّ جلس أمام الفسطاط فأتی بابنه عبداللَّه بن الحسین علیه السلام، وهو طفل فأجلسه فی حجره وأومأ لیقبِّله، جعل یقبِّله وهو یقول: ویل لهؤلاء القوم إذا کان جدّک محمّد المصطفی خصمهم]
(4- 4) [الدّمعة: وفی الإرشاد: فأتی بابنه عبداللَّه وهو طفل فأجلسه فی حجره. وفی البحار: فجعل علیه السلام یقبّله وهو یقول: ویل لهؤلاء القوم إذا کان جدّک محمّد المصطفی صلی الله علیه و آله خصمهم والصّبی فی حجره، ثمّ ذکر کلام بعض الکتب وسیأتی]
(5)- [أضاف فی تظلّم الزّهراء: أقول: وفی روایة المفید قالوا: فجعل یقبّله وهو یقول: ویل لهؤلاء القوم إذا کان جدّک محمّد المصطفی خصمهم والصّبیّ فی حجره]
(6)- [زاد فی نفس المهموم: قلت: ولقد أجاد الشّاعر فی قوله:
ومنعطف أهوی لتقبیل طفله فقبّل منه قبله السّهم منحراً]
(7) (7) [لم یرد فی زینب الکبری]
(8- 8) [حکاه عنه فی البحار، 45/ 46، والعوالم، 17/ 389، وذخیرة الدّارین، 1/ 140]
(9)- [الأسرار: یهون]
(10)- [زاد فی تظلّم الزّهراء والدّمعة 1: ثمّ وضع کفّیه تحت نحر الصّبیّ حتّی امتلأتا دماً وقال: یا نفس اصبری واحتسبی فیما أصابک، ثمّ قال: إلهی‌تری ما حلّ بنا فی العاجل فاجعله ذخیرة لنا فی الآجل]. 1. [حکاه فی الدّمعة عن تظلّم الزّهراء]
(11- 11) [لم یرد فی نفس المهموم]
(12)- راوی گفت: حسین که دید جوانان و دوستانش همه کشته شده و روی زمین افتاده‌اند، تصمیم گرفت که خود به جنگ دشمن برود و خون دلش را نثار دوست کند. صدا زد: «آیا کسی هست که از حرم رسول خدا دفاع کند؟ آیا خداپرستی هست که درباره ما از خداوند بترسد؟ آیا دادرسی هست که به امید پاداش خداوندی به داد ما برسد؟ آیا یاوری هست که به امید آنچه نزد خداست، ما را یاری کند؟»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 22
ابن طاوس، اللّهوف،/ 116- 117/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 335؛ الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 402؛ القمّی، نفس المهموم،/ 349؛ القزوینی، تظلّم‌الزّهراء،/ 203؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 140، 141، المازندرانی، معالی‌السّبطین، 1/ 423- 424؛ النّقدی، زینب الکبری،/ 105- 106؛ المیانجی، العیون‌العبری،/ 171- 172؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین «1»،/ 283، 284
قال: ومکث الحسین طویلًا من النّهار، کلّما انتهی إلیه رجل من النّاس انصرف عنه وکره أن یتولّی قتله وعظیم إثمه، فأتاه رجل من کِنْدة یقال له «مالک بن النّسیر» فضربه علی رأسه بالسّیف، فقطع البُرْنُس، وأدمی رأسه، وامتلا البُرنس دماً، فقال له الحسین:
«لا أکلت بها ولا شرِبت! وحشرک اللَّه مع [القوم] الظّالمین!» وألقی ذلک البُرنس، ثمّ دعا بقلنسوة، فلبسها واعتمّ. وجاء الکِنْدیّ فأخذ البُرنس وکان من خزّ، فقدِم به علی امرأته، وأقبل یغسله من الدّم، فقالت له: «أسَلْبُ ابن بنت رسول اللَّه یدخل بیتی؟ أخرجه عنِّی!» فلم یزل ذلک الرّجل فقیراً بشرٍّ حتّی مات. قال: ودعا الحسین بابنه عبداللَّه وهو صغیر، فأجلسه فی حِجْره فرماه رجل من بنی أسد بسهم فذبحه، فأخذ الحسین دمه بیده، فصبّه فی الأرض، ثمّ قال: «اللَّهمّ رَبِّ إن کنتَ حبستَ عنّا النّصر من السّماء فاجعل ذلک لما هو خیر، وانتقم من هؤلاء الظّالمین!»
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 456- 457
__________________________________________________
زنان حرمسرا که صدای آن حضرت را شنیدند، نعره‌زنان صدا به گریه بلند کردند. حسین علیه السلام به در خیمه نزدیک شد و به زینب فرمود: «فرزند خردسال مرا به‌دست من بده تا برای آخرین بار اورا ببینم.» کودک را به روی دست گرفت و همین که خواست کودکش را ببوسد، حرملة بن کامل اسدی تیری پرتابش‌کرد که به‌گلوی کودک رسید وگوش تاگوش اورا برید. حسین علیه السلام به زینب فرمود: «بگیر کودک را.» سپس هر دو کف دست را به زیر خون گلوی کودک گرفت و چون کف‌هایش پر از خون شد، خون را به سوی آسمان پرتاب کرد وفرمود: «آنچه مصیبت وارده را بر من آسان می‌کند، این است که خداوند می‌بیند.» امام باقر علیه السلام فرمود: «از آن خون یک قطره روی زمین نیفتاد.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 116- 117
(1)- [حکاه فی وسیلة الدّارین عن نفس المهموم]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 23
قال: ثمّ إنّ الحسین أعیی فقعد علی باب فسطاطه وأُتی بصبیٍّ صغیر من أولاده اسمه عبداللَّه، فأجلسه فی حجره، ثمّ جعل یقبِّله ویشمّه ویودِّعه ویوصی أهله، فرماه رجل من بنی أسد یقال له «ابن موقد النّار» بسهم فذبح ذلک الغلام، فتلقّی حسین دمه فی یده وألقاه نحو السّماء وقال: ربّ إن تک قد حبست عنّا النّصر من السّماء فاجعله لما هو خیر، وانتقم لنا من الظّالمین.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 186- 187
وأُوتی [علیه السلام] بصبیّ صغیر من أولاده اسمه عبداللَّه، فحمله وقبّله، فرماه رجل من بنی أسد فذبح ذلک الطّفل، فتلقّی الحسین دمه بیده وألقاه نحو السّماء، وقال: ربّ إن کنت حبست عنّا النّصر من السّماء فاجعله لما هو خیر لنا؛ وانتقم لنا من الظّالمین. «1»
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 288
عبداللَّه بن الحسین، وهو الطّفل الّذی قُتِلَ فی حجر أبیه، جاءه سهم میشوم وهو یستقی له من القوم ماءً فجاءه السّهم فی نحره فذبحه من الاذن إلی الاذن، فجعل أبوه الحسین علیه السلام یتلقّی الدّم من نحره ویرمی به إلی السّماء، فلا یسقط منه قطرة وهو مع ذلک یبدی الشّکایة إلی اللَّه تعالی ویبکی ویقول: قتل اللَّه قوماً قتلوک، یا بنیّ! ما أجرأهم علی انتهاک حرمة الرّسول، علی الدّنیا بعدک العفا.
الطّریحی، المنتخب،/ 38
ثمّ أقبل إلی أمّ کلثوم وقال لها: یا أختاه! أوصیک بولدی الأصغر «2» خیراً، فإنّه طفل صغیر وله من العمر ستّة أشهر، فقالت له: یا أخی! إنّ هذا الطِّفل له ثلاثة أیّام ما شرب الماء فاطلب له شربة «3» من الماء، فأخذ الطِّفل وتوجّه نحو القوم وقال: یا قوم! قد قتلتم
__________________________________________________
(1)- و امام حسین تنها ماند و مالک بن بشر کندی شمشیری بر فرق همایون آن سرور زد و برنس خز اورا ببرید و آن جناب طاقیه دیگر طلبید و بر سر نهاد و دستار ببست و پسر صغیر خود را خواند و در کنار نشاند و شخصی تیری انداخت بر مقتل آن کودک آمد. امیر مؤمنان حسین سر در پیش افکند و بنشست و قبایل عرب قتل اورا مکروه شمردند و هر یک حواله به دیگری می‌نمود.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 166
(2)- [فی المعالی ووسیلة الدّارین: الصّغیر]
(3)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 24
أخی وأولادی وأنصاری وما بقی غیر هذا الطِّفل، وهو یتلظّی عطشاناً «1»، فاسقوه شربة من الماء «2». فبینما هو یخاطبهم إذ أتاه سهم مشوم من ظالم غشوم «3»، فذبح الطِّفل «4» من الأذن إلی الأذن. «5» وقیل: إنّ السّهم رماه قدیمة العامریّ (لعنه اللَّه) «5»، فجعل الحسین علیه السلام یتلقّی الدّم «6» بکفّیه ویرمی به «6» إلی السّماء و «7» یقول: اللَّهمّ إنِّی أشهدک علی هؤلاء القوم، فإنّهم نذروا أن لا یترکوا أحداً من ذرِّیّة نبیّک «8»، ثمّ رجع بالطِّفل مذبوحاً ودمه یجری علی صدره، فألقاه «9» إلی أمّ کلثوم فوضعه «9» فی الخیمة وبکی علیه وأنشأ یقول:
«10» یا «10» ربِّ لا تترکنی وحیدا «11» قد أکثروا العِصیان «11» والجُحُودا قد صیّرونا بینهم عبیدا
یرضون فی فعالهم یزیدا أمّا أخی فقد مضی شهیدا «12» «13» معفّراً بدمه وحیدا «13»
__________________________________________________
(1)- [زاد فی المعالی ووسیلة الدّارین: من غیر ذنب أتاه إلیکم]
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی وسیلة الدّارین،/ 284 وزاد فیه: فرماه حرملة بن کاهل الأسدیّ اللّعین بسهم‌فذبحه فوقع فی نحره. وأضاف فی المعالی: وفی نفس المهموم قال: یا قوم! إن لم ترحمونی فارحموا هذا الطِّفل، وفی النّاسخ قال: یا قوم! لقد جفّ اللّبن «اللّبان خ ل» فی ثدی أمّه]
(3)- [أضاف فی المعالی: وهو حرملة بن کاهل الأسدیّ]
(4)- [أضاف فی المعالی: من الورید إلی الورید أو من]
(5) (5) [لم یرد فی المعالی]
(6) (6) [المعالی: حتّی امتلأت کفّه ورمی به إلی السّماء]
(7)- [زاد فی المعالی: جعل]
(8)- [أضاف فی المعالی: وفی تظلّم الزّهراء وضع کفّیه تحت نحر الصّبیّ ثمّ قال: یا نفس اصبری واحتسبی‌فیما أصابک، إلهی تری ما حلّ بنا فی العاجل فاجعل ذلک ذخیرة لنا فی الآجل]
(9- 9) [لم یرد فی المعالی]
(10) (- 10*) [حکاه فی ینابیع المودّة،/ 346 (ط أسوة)، 3/ 79]
(11- 11) [فی ینابیع المودّة: قد أظهروا الفسوق، والمعالی: فقد تری الکفّار، والأسرار: فقد أبانوا الفسق]
(12) (- 12*) [فی ینابیع المودّة: مجدّلًا فی قدقد فریدا]
(13- 13) [الأسرار: مجدّلًا فی دمه فریدا]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 25
فی وسط قاع مفرداً بعیدا (12*) وأنت بالمرصاد لن تحیدا (10*) «1» «2»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 83- 84/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 424، 423
«2»
__________________________________________________
(1)- [فی ینابیع المودّة والمعالی: یا مجیدا]
(2)- رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم جعفربن ابی‌طالب و حمزةبن عبدالمطلب را که عامه و خاصه روایت کرده‌اند که طبقی از میوه بهشت در نزد ایشان بوده و [از آن] می‌خوردند، عرض کردند: یا رسول اللَّه! افضل اعمال صلوات بر تو و سقی آب و حب علی‌بن ابیطالب است، و او این بود که حضرت امام حسین علیه السلام لشگر حر را با عداوت ایشان سیراب کردند، چنانچه در «بحار» و «عوالم» و «ارشاد» مفید است که آن حضرت وقت سحری که خواستند از منزل سَرَف حرکت فرمایند، امر فرمود، جوانان و اصحاب را که آب زیاد بردارند. پس تا نصف روز به راه رفتند. در آن حال یکی از اصحاب آن حضرت تکبیر گفت. آن حضرت فرمود: «اللَّه اکبر لِمَ کبرت؟ سبب تکبیر تو این وقت چه بود؟» عرض کرد: «نخلستان به نظر من آمد، کنایه از آن که به منزل نزدیک شدیم.»
بعضی از اصحاب عرض کردند: «این‌جا نخل نبود.»
آن حضرت فرمود: «پس چه چیز است؟»
عرض کردند: «نری واللَّه أسنّة الرّماح وآذان الخیل.»
گوش اسبان و سرنیزه و نوک علم است که نشان از اجل اهل نظر خواهد داد
قصه قتل برادر به برادر دارد خبر مرگ پسر را به پدر خواهد داد
آن حضرت فرمود: «آیا این‌جا پناهی می‌باشد که پشت به او دهیم؟ اگر به قتال انجامد، از وجه واحد باشد؟»
گفتند: «بلی! این‌جا ذو حسم است.»
از طرف چپ راه آن حضرت به آن سمت میل فرمودند و فرود آمدند و خیمه‌ها را زدند. در این‌حال حر ریاحی با هزار سوار رسید و در مقابل حضرت در آن گرمی هوا فرود آمد، درحالی که شمشیرها حمایل داشتند و در کمال تشنگی بودند. حضرت امر فرمود به فتیان و جوانان که قوم را آب سیر دهند و اسبان را نیز کمی آب بدهند. پس تشت‌ها را پر آب می‌کردند و هر اسبی را سه جرعه و چهار جرعه و پنج جرعه آب می‌دادند و بعد اسب دیگر را تا تمام اسبان ایشان را به این طریق آب دادند.
آب داد آن تشنه لب بر لشگر ابن زیاد یعنی ای قوم یهودی فطرت سست اعتقاد
گر دهید آبی در این صحرا به طفلان حسین ما عوض از حوض کوثر این چنین خواهیم داد
علی بن طعان محاربی در آخر اصحاب حر آمد. چون سیدالشهدا علیه السلام تشنگی او و تشنگی اسب اورا دیدند، فرمودند: «شتر آب را بخوابان.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 26
__________________________________________________
پس فرمود: «آب بیاشام.»
آب می‌ریخت که آن حضرت فرمود: «سر مشک را برشکن.»
یاد نداشت. آن بزرگوار خود برخاستند و سر مشک را برای او زدند تا آب آشامید و اسب خود را آب داد. خوب تلافی کردند اهل کوفه آن معدن کرم و فتوّت اسبان ایشان را آب داد و آن قوم مشاهده کردند که فرزند شیرخوارش از شدت تشنگی مشرف بر هلاکت است و رحم نکردند و عوض آب تیر بر گلوی آن طفل معصوم زدند؛ آن وقتی که به روایت منتخب آن طفل را در بغل و کنار خود داشت و از آن قوم از برای او طلب آب می‌نمود، تیری آمد بر نحر مقدس آن طفل وارد شد. فذبحه من الأذن إلی الأذن. پس آن حضرت خون آن طفل را می‌گرفت و به جانب آسمان می‌انداخت. یک قطره از آن به زمین نیامد و آن حضرت شکایت به خدای می‌کرد و می‌فرمود: «قتل اللَّه قوماً قتلوک، یا بنیّ ما أجرأهم علی اللَّه وعلی انتهاک حرمة الرّسول، علی الدّنیا بعدک العفا.»
به روایت ابی‌مخنف آن حضرت در حال وداع روی به ام‌کلثوم آورد و فرمود: «یا اختاه! أوصیکِ بولدی الأصغر خیراً فإنّه طفل صغیر وله من العمر ستّة أشهر.»
ام‌کلثوم عرض کرد: «یا أخی! إنّ هذا الطّفل له ثلاثة أیّام ما شرب الماء أطلب له شربة ماء.»
فرمود: «بیاور طفل مرا.»
پس گرفت اورا، به جانب قوم برد و فرمود: «یا قوم! قتلتم أخی وأولادی وأنصاری وما بقی غیر هذا الطّفل یتلظّی عطشاً فاسقوه شربة الماء.»
هنوز با آن قوم تکلم می‌کرد که تیر مسموم سه شعبه‌ای را شقی ملعونی انداخت بر گلوی آن طفل بی‌گناه آمد و از گوش تا گوش پاره کرد. پس حسین علیه السلام آن خون را به آسمان پاشید و فرمود: «خدایا! شاهد باش این قوم نذر کردند که یک نفر از ذریه پیغمبر تورا زنده نگذارند.»
پس آن طفل را برگردانید؛ درحالی که خون او بر سینه حسین علیه السلام جاری بود و اورا به ام کلثوم داد. پس به روایت از شعبی ام کلثوم صدا به ندبه بلند کرد و می‌گفت: «وا محمّداه، وا علیّاه، ماذا لقینا بعدکما من الأعداء وا لهفاء علی طفل خضب بدمائه وا أسفاه علی رضیع فطم بسهام الأعداء.» و انشاد کرد و شاید از زبان آن مخدره باشد:
لهف نفسی علی صغیر أوامٍ فطمته السّهام قبل الفطام
لهف قلبی علیه وهو صریع جرّعوه نَجیعه وهو ظام
[خضّبوه دماءه وهو طفل لهف قلبی علی قتیل الطّغاء] 1
أقرحوا قلب والدیه علیه ورموه بذلّة وانتقام
ویلکم بیننا وبینکم اللَّه لدی الحشر عند فصل الخصام
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 27
قال السّیِّد: وروی من طریق آخر أقرب إلی العقل، أنّ الحال ما کانت وقت تودیع الصّبیّ لاشتغالهم بالحرب والقتل، وإنّما کانت أخته أخذت الصّبیّ وقالت: یا أخی یا حسین! هذا ولدک له ثلاثة أیّام ما ذاق الماء، فاطلب له من النّاس شربة ماء، فأخذه الحسین علیه السلام علی یده وقال: یا قوم! إنّکم قتلتم شیعتی وأهل بیتی، وقد بقی هذا الطّفل یتلظّی عطشاناً، فاسقوه شربة من الماء، فبینما هو یخاطبهم إذ رماه رجل منهم فذبح الصّبیّ.
وفی روایة أبی مخنف، قال: یا أختاه! أوصیک بولدی الأصغر، فإنّه صغیر، وله من العمر ستّة أشهر أو ثمان، فقالت: یا أبا عبداللَّه! ولدک له ثلاثة أیّام ما شرب الماء، فاطلب له الماء، فأخذه وجعل یخاطبهم، إذ أتاه سهم [میشوم] فی نحره رماه حرملة بن کاهل (لعنه اللَّه). وقیل عقبة الأسدیّ (لعنه اللَّه تعالی)، فجعل الإمام علیه السلام یتلقّی الدّم بیده ویرمی به إلی السّماء ویقول: «أللَّهمّ إنِّی أشهدک علی هؤلاء القوم الظّالمین، إنّهم آلوا علی أنفسهم أن لا یبقوا من ذرِّیّة محمّد صلی الله علیه و آله و سلم أحداً، ثمّ رجع إلی الخیمة ودفعه إلی أمّ کلثوم».
__________________________________________________
به روایت ابن نما، آن طفل را در میان قتلی گذاشت وبه روایت ابی‌الفتوح وبعضی دیگر از عامه وخاصه بر آن طفل نماز خواند و به شمشیر خود حفره کند و اورا دفن کرد و به روایت احتجاج آن حضرت به درِ خیمه آمد و فرمود: «ناولونی ذلک الطّفل حتّی أودِّعه.»
پس آن طفل را آوردند و شروع کرد به بوسیدن آن طفل و می‌فرمود: «ای فرزند! وای بر این جماعت زمانی که جدّ تو محمد مصطفی صلی الله علیه و آله با ایشان خصمی کند.»
پس تیری آمد و بر گودی حلقوم آن طفل جا گرفت و اورا شهید کرد. آن حضرت از اسب خود پیاده شد و به غلاف شمشیر حفیره کند و آن طفل را آغشته کرد به خونش و دفن کرد. روایت مفید و یکی از دو روایت سید ابن‌طاوس و ظاهر روایت ابی‌الفرج و یک روایت شیخ طریحی در جزء دوم منتخب نیز و روایت هدایه خصیبی آن است که شهادت آن طفل در خیمه بود؛ چنانچه از کتب سماویه نیز چنین نقل شده است و به روایت مشهور، قاتل و رامی آن طفل حرملة بن کاهل اسدی لعنه اللَّه بود و به روایت ابو الفرج و یک روایت ابی مخنف، عقبة بن بشر لعنه اللَّه بود.
1. [این مطلب از اسرار الشهاده نقل شده است].
القائنی، الکبریت الاحمر،/ 125- 126
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 28
وقال ابن نما: وضعه مع قتلی أهل بیته.
وعن أبی الفتوح وکمال الدّین: حفر له بسیفه وصلّی علیه ودفنه.
وفی المقتل یروی عن الشّعبیّ: أنّ الحسین علیه السلام لمّا مضی بالطّفل نحو النِّساء وهو مخضّب بدمائه والحسین یبکی، فلمّا سمعت النِّساء بکاءه خرجن إلیه، فوجدن الطّفل علی صدره وهو میّت، فلمّا رأینه علی تلک الحال تصارخن وأعلنّ البکاء علیه، فأخذت امّ کلثوم الطّفل وضمّته إلی صدرها وجعلت نحره عند نحرها وأسبلت علیه عبرتها، ثمّ نادت:
«وا محمّداه! وا علیّاه! ماذا لقینا بعدکما من الأعداء؟! وا لهفاه علی طفل خُضِّب بدمائه، وا أسفاه علی رضیع فطم بسهام الأعداء، وا حسرتاه علی قریحة الجفن والأحشاء». ثمّ جعلت تقول، ولعلّه مقول علی لسان حالها: لهف نفسی علی صغیر أوام [ثمّ ذکر الأبیات کما ذکرناها فی الکبریت الأحمر].
فهذه المصیبة من أعظم المصائب، وکیف لا؟ فإنّه لو کان قد ابتلی بمثلها نبیّ مرسل صاحب شریعة مستقلّة، ولم یصبه مصیبة أخری غیر ذلک لکان ذلک کافیاً فی جلالةشأنه وعلوّ مقام صبره، فنقول: إنّ السّرّ الأوّل لمناولة الإمام علیه السلام الطّفل وأخذه بیدیه فی مقابل الأعداء الکفّار وإتمام الحجّة علیهم بطلب جرعة من الماء له، هو ما مرّت إلیه الإشارة، من أنّ هذا الطّفل (روحی له الفداء) قد طلب بلسان الحال الفوز بدرجة الشّهادة، حیث قطع قماطه وألقی نفسه إلی الأرض حین استغاثة الإمام علیه السلام واستنصاره.
والسّرّ الثّانی: هو السّرّ المنبعث من تربیة اللَّه ربّ العزّة العباد ودعوته تعالی إیّاهم إلی الخیرات والطّاعات، وأعظمها البکاء علی سیّد الشّهداء، وقد عرفت أنّ النّاس مختلفون بحسب میولاتهم وأهوائهم وترجیحاتهم، لا یجتمعون علی شی‌ء واحد فی الفرح ولا فی الحزن، فاقتضت العنایة الأزلیّة أن یجری من الآلام والمصائب والمحن ما یرقّ لها القلوب بجمیع میولاتها المختلفة، وترجیحاتها المشتّتة، حتّی لا یبقی لأحد طریق الاعتذار فی البکاء والنّحیب والرّقّة، ولا شکّ فی أنّ شهادة هذا الطّفل (روحی له الفداء) ممّا ترقّ لها القلوب، وإن کانت قسوتها أشدّ من قسوة الصّخور والفنود، والحاصل أنّ هذه المصیبة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 29
إذا أضیفت إلی سائر المصیبات تکون مصائب آل محمّد صلی الله علیه و آله فی مقام لیس فوقه مقام، بل إنّ هذا، أی تحقّق مقام فوقه، لا یتعقّل ولا یتصوّر.
وقد یعلم من ذلک أنّ شهادة هذا الطّفل (روحی له الفداء) قد أوجعت قلب الإمام علیه السلام وأحرقته، بحیث قد صارت مصیبة منفردة تکاد أن تساوی جمیع المصائب مجتمعة.
والسّرّ الثّالث: هو أنّ الإمام علیه السلام لمّا أخذ الطّفل وقبّله وأتی به فوق یدیه إلی المیدان ووقف به فی مقابلة الأعداء الکفّار، فزادت بذلک أحزان الملائکة المقرّبین، وأشجان أرواح الأنبیاء والمرسلین والأوصیاء والصّدّیقین، لما عرفوا من عدم الرّقّة والتّرحّم فی قلوب الکفّار، وظنّوا أ نّهم یقتلون هذا الطّفل.
أشار (روحی له الفداء) إلی تحقّق عزمه وثبات قدمه فیما کان قد ذکره فی قضیّة رمی الصّحیفة النّازلة من السّماء قائلًا: «وددت یا ربّ أن اقتل وأحیی سبعین مرّة أو سبعین ألف مرّة فی طاعتک ومحبّتک»، وهذا وإن کان ممّا لا یخفی علی علّام الغیوب، مع أنّ الملائکة والأنبیاء النّاظرین إلی أفعاله السّامعین أقواله، کانوا یصدّقونه فی کلّ ما قاله، ویطیعونه فی کلّ ما أمر به غایة التّصدیق وکمال الانقیاد والطّاعة، إلّاأ نّه (روحی له الفداء) أراد أن یفعل شیئاً یقوم مقام تفدیة نفسه الشّریفة سبعین مرّة أو سبعین ألف مرّة فی طاعة اللَّه ومحبّته، فبذل هذا الطّفل الصّغیر فی طاعة اللَّه تعالی، وفداه فی محبّته، فإنّ الآلام والأوجاع والاحتراقات الحاصلة لقلبه الشّریف (روحی له الفداء) بسبب شهادة هذا الطّفل علی النّهج المذکور، ما کانت تنقص عن آلام واحتراقات سبعین قتلة بل عند الإمام علیه السلام سبعین ألف قتلة.
فانظروا إلیه (روحی له الفداء) أ یّها المحبّون الموالون کیف دلّ المحبِّین الوالهین علی طریق أوضح ونجد أبیض فی باب المحبّة، وکیف أری العاشقین الصّادقین إدارة کؤوس العشق واللّوعة والتّروّی منها مرّة بعد مرّة، بالاستغراق فی بحر کافور الخشوع والخضوع، والعبودیّة والاستکانة والذِّلّة للمحبوب، ورفع الید بالکلِّیّة فی ابتغاء رضاه عن شراشر وجوده ووجود ما یتعلّق به.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 30
ثمّ انظروا إلی حالته الأخری (روحی له الفداء) حیث قد ملأ یدیه بالدماء ونثرها- أی رمی بها- نحو السّماء، ما أحسن هذه المحبّة، وأتمّ تلک اللّوعة، وأکمل محوضة ذلک الفناء فی اللَّه، وما ألطف دقائق الأسرار فی هذا المضمار، فإن أعظم ما ینثر فی تلک الضّیافة الرّحمانیّة، وأشرف ما یبذل فی الدّعوة الحقّانیّة، هو أمثال تلک الدّماء الطّاهرات المبارکات.
ومن التّأمّل فی هذه الأسرار المذکورة یعلم أیضاً سرّ عدم نزول قطرة من هذه الدّماء من السّماء إلی الأرض، وکیف لا؟ فإنّ قطرة واحدة منها بمنزلة ألف ألف شاهد فی صدق الدّعوی، فمثل هذه الهدیة الحسینیّة المنبعثة عن فرط المحبّة ومحوضة الفناء فی اللَّه، المبعوثة إلی مادّته الحضرة الرّحمانیّة الإلهیّة، لا تکون إلّامن ذخائر کنوز العرش والکرسی، فلو خصّص اللَّه تعالی أحداً من حملة عرشه وسکّان کرسیّه بذرة من شموس هذه الدّماء، أو بمقدار ما یکتحل به، لکان مکرّماً بنعمة لیس فوقها نعمة، ولکان ریّاناً من الکأس المترع من کؤوس محبّة اللَّه تعالی.
ومن هذا السّرّ یستنبط سرّ، أ نّه لو نزلت قطرة من هذه الدّماء إلی الأرض لانخسفت الأرض بأهلها.
ومن ملاحظة الأسرار المذکورة بعد ملاحظة أنّ اسم هذا الطّفل کما کان علیّاً، کذا کان عبداللَّه، تسترشد إلی سرّ تکنیة النّبیّ صلی الله علیه و آله الحسین (روحی له الفداء) بأبی عبداللَّه.
وأمّا ما قد یقال من أنّ الطّفل الشّهید کان اثنین، أحدهما علیّ الأصغر الّذی مرّت قضیّة شهادته، والثّانی عبداللَّه، وهو الّذی قتل بعد أن سقط سیّد الشّهداء من جواده، ممّا لا أری له مستنداً، علی أ نّه لو کان کذلک لکان أشار إلیه صاحب العصر (روحی له الفداء) فی القائمیّات، فلیس ما تفید الزّیارة القائمیّة إلّاانحصار الطّفل الشّهید فی الواحد، وقد یستند فی ذلک إلی ما نقل عن کتاب «أخبار الدّول وآثار الأول» وهو: أ نّه قد بقی سیّد الشّهداء (روحی له الفداء) زماناً کلّما انتهی إلیه رجل منهم انصرف عنه ولم یتولّ قتله، فحمل صبیّاً صغیراً من أولاده اسمه عبداللَّه وقبّله، فأخذه رجل من بنی أسد فذبحه،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 31
فتلقّی الحسین علیه السلام دمه فی یده، وألقاه نحو السّماء، وقال: «یا ربّ إن تکن حبستَ عنّا النّصر من السّماء، فاجعله لنا خیراً وانتقم من الظّالمین».
هذا، ولا یخفی علیک أنّ ما فی هذه الرّوایة لا یوافق العقل، لأنّ سیِّد الشّهداء (روحی له الفداء) لم ینتقل من مکانه ومصرعه فی تلک الحالة إلی الخیام، فکیف یحمل الصّبیّ علی نهج العادة، اللّهمّ إلّاأن یقال: إنّ هذا الصّبیّ کان فی العمر ابن ثلاث سنین أو ما یقرب منها، وقد مشی هو بنفسه من الخیام إلی المصرع، وهذا أیضاً کما تری ممّا یأباه ظاهر الرّوایة.
وبالجملة فإنّ ما تضمّنته هذه الرّوایة فی غایة البعد، ومثل ذلک- أی فی کونه فی غایة البعد- ما نقل فی بعض الکتب من أنّ شهادة عبداللَّه- أی علیّ الأصغر- کانت قبل شهادة علیّ الأکبر، [ثمّ ذکر کلام الطّریحی کما ذکرناه].
فها هنا سرّان، ظاهریّ وباطنیّ، أمّا الأوّل: فلأ نّه لو بقی فی وجه الأرض من غیر دفن کسائر الشّهداء لکان الأعداء الکفّار یقطعون رأسه الشّریف ویرفعونه علی الرّمح، ولکان ذلک سبباً لغایة الصّغارة والحقارة فی الإسلام، ولجریان هذه البدعة والضّلالة فی دولة بنی امیّة (لعنهم اللَّه) بالنّسبة إلی أطفال الشّیعة، علی أنّ المقام کان مقام فوریّة نزول البلاء وانخساف الأرض بأهلها.
بأبی وامّی ونفسی مروّة سیِّد الشّهداء ورحمته، وأ نّه علیه السلام ترحّم علی هذا الجسد الشّریف الصّغیر وحفظه بالدّفن عن تفرّق أعضائه من حرارة الشّمس وتلاشی أعضائه تحت سنابک خیول الأعداء.
وأمّا الثّانی: فهو أنّ هذا الجسد الشّریف إذا کانت دماؤه الطّاهرات فی عظم الرّتبة وشرافة الدّرجة کما مرّت إلیه الإشارة، فینبغی أن یحفظ ویستر عن عیون الأعداء، علی أن فی فعله هذا شفقة ورحمة من وجه علی الحرم والنّسوان حین مرورهنّ من مصارع الشّهداء، وکذا علی جمع من الأنبیاء علیهم السلام والملائکة والصّدّیقین والصّدّیقات حین نزولهم ونزولهنّ من السّماء مع سیِّد الأنبیاء صلی الله علیه و آله وسیِّد الأوصیاء علیه السلام وسیِّدة النِّساء سلام اللَّه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 32
علیها لزیارة الجسد الطّاهر المطهّر، والنّور الأنور، أعنی جسد سیِّد الشّهداء أبی عبداللَّه الحسین (روحی له الفداء) وهکذا سائر الأجساد الشّریفة والأبدان الطّیِّبة.
فاعلم أنّ سرّ صلاة الإمام علیه السلام علی هذا الطّفل الرّضیع (روحی له الفداء) یعلم من التّأمّل فی الأسرار المذکورة، فحاصل هذا أنّ صلاة الإمام علیه السلام فی ضیق ذلک الوقت ممّا تشیر إلی علوّ درجة هذا الطّفل الرّضیع من حیث الشّهادة، فإنّ درجة شهادته عند اللَّه ربّ العزّة بمنزلة درجة شهادة سادات الشّبّان والکهول والشّیوخ من الشّهداء، بل لا یصل إلی درجته إلّادرجة طائفة من سادات الشّهداء، فصلاة الإمام علیه السلام کصلاة النّبیّ صلی الله علیه و آله علی حمزة بن عبدالمطّلب یوم احُد.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 402- 405
قالت امّ کلثوم: یا أخی! إنّ ولدک عبداللَّه ما ذاق الماء منذ ثلاثة أیّام، فاطلب له من القوم شربة یسقیه، فأخذه ومضی به إلی القوم، وقال: یا قوم! لقد قتلتم أصحابی وبنی عمِّی وإخوتی وولدی، وقد بقی هذا الطّفل، وهو ابن ستّة أشهر، یشتکی من الظّماء، فاسقوه شربة من الماء، فبینا هو یخاطبهم إذا أتاه سهم فوقع فی نحر الطّفل فقتله، وقیل:
إنّ السّهم رماه عقبة بن بشیر الأزدیّ (لعنه اللَّه)، ویقول الحسین رضی الله عنه: اللَّهمّ! إنّک شاهد علی هؤلاء القوم الملاعین، أنّهم قد عمدوا أن لا یبقون من ذرّیّة رسولک صلی الله علیه و آله و سلم، ویبکی بکاءً شدیداً وینشد ویقول: یا ربّ لا تترکنی وحیدا [ثمّ ذکر الأبیات کما ذکرناها فی مقتل أبی مخنف].
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 346 (ط اسوة)، 3/ 78- 79
(ثمّ) نادی: هل من ذابٍّ یذبّ عن حرم رسول اللَّه؟ هل من موحِّدٍ یخاف اللَّه فینا؟
هل من مغیثٍ یرجو اللَّه بإغاثتنا؟ هل من معینٍ یرجو ما عند اللَّه بإعانتنا؟ فارتفعت أصوات النِّساء بالعویل، فمضی إلی مخیّمه لیسکِّت النِّساء، وأخذ طفلًا له من ید اخته زینب، فرماه حرملة أو عقبة بسهم، فوقع فی نحره کما سیأتی ذکره فی ترجمته، فتلقّی الدّم بکفّیه ورمی به نحو السّماء؛ وقال: هوّن علیّ ما نزل بی أ نّه بعین اللَّه.
السّماوی، إبصار العین،/ 12- 13
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 33
(قال) المسعودیّ والأصبهانیّ والطّبریّ وغیرهم: إنّ الحسین لمّا أیس من نفسه ذهب إلی فسطاطه فطلب طفلًا له لیودّعه، فجائته به اخته زینب. فتناوله من یدها ووضعه فی حجره، فبینا هو ینظر إلیه إذ أتاه سهم فوقع فی نحره فذبحه.
(قالوا) فأخذ دمه الحسین علیه السلام بکفّه ورمی به إلی السّماء وقال: اللَّهمّ لا یکن أهون علیک من دم فصیل، اللَّهمّ إن حبست عنّا النّصر من السّماء فاجعل ذلک لما هو خیر لنا؛ وانتقم لنا من هؤلاء الظّالمین فلقد هوّن ما بی أ نّه بعینک یا أرحم الرّاحمین.
(قالوا) فروی عن الباقر علیه السلام أ نّه لم تقع من ذلک الدّم قطرة إلی الأرض، ثمّ إنّ الحسین علیه السلام حفر له عند الفسطاط حفیرة فی جفن سیفه فدفنه فیها بدمائه ورجع إلی موقفه.
(وروی) السّیِّد الطّاوسیّ أ نّه أخذ الطّفل من یَدَی اخته زینب، فأومی إلیه لیقبِّله، فأتته نشّابة فذبحته، فأعطاه إلی اخته وقال: خُذیه إلیکِ، ثمّ فعل ما فعل بدمائه، وقال ما قال بدعائه.
(وروی) أبو مخنف إنّ الّذی رماه بالسّهم حرملة بن الکاهل الأسدیّ.
(وروی) غیره أنّ الّذی رماه عقبة بن بشر الغنویّ، والأوّل هو المرویّ عن أبی جعفر محمّد الباقر علیهما السلام:
یا لرضیعٍ أتاهُ سهم ردیً حیث أبوه کالقوس من شفقه
قد خضبت جسمه الدّماء فقل بدر سماء قد اکتسی شفقه
السّماوی، إبصار العین،/ 24- 25
(فائدة) قُطعت فی الطّفِّ رؤوس أحبّة الحسین علیه السلام وأنصاره جمیعاً بعد قتلهم، وحُملت مع السّبایا إلّارأسین. رأس عبداللَّه بن الحسین علیه السلام الرّضیع، فإنّ الرّوایة جاءت أنّ أباه الحسین علیه السلام حفر له بعد قتله بجفن سیفه ودفنه.
السّماوی، إبصار العین،/ 127/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 413
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 34
قُتِلَ مع الحسین علیه السلام فی الطّفّ من الصّبیان الّذین لم یراهقوا الحلم خمسة نفر، وهم:
عبداللَّه بن الحسین فإنّه رضیع عُرِضَ علی أبیه، فأخذه إلیه، فرماه حرملة فی نحره وقتله.
السّماوی، إبصار العین،/ 130/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 417
وقال المفید: دعا ابنه عبداللَّه الرّضیع، قالوا فجعل یقبّله وهو یقول: ویل لهؤلاء القوم إذا کان جدّک المصطفی خصمهم، والصّبیّ فی حجره إذ رماه حرملة بن کاهل الأسدیّ لعنه اللَّه بسهم فذبحه فی حجر الحسین علیه السلام، فتلقّی الحسین علیه السلام دمه حتّی امتلأت کفّه، ثمّ رمی إلی السّماء. [ثمّ ذکر کلام السّیِّد والمفید وسبط ابن الجوزی کما ذکرناهم]. «1»
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 140- 141
__________________________________________________
(1)- سید رحمه الله گوید: چون حسین کشته‌های جوانان و دوستان خود را دید و دل بر شهادت نهاد و فریاد زد: «آیا کسی هست از حرم رسول خدا دفاع کند؟ آیا یگانه‌پرستی هست که از خدا درباره ما بترسد؟ آیا دادرسی هست که برای خدا به‌داد ما رسد؟ آیا کسی به امید آنچه نزد خدا است، به ما کمک می‌دهد؟»
آواز زنان به ناله بلند شد. او جلو در خیمه آمد و به زینب گفت: «کودک صغیرم را بده وداعش کنم.»
اورا گرفت و سر خم کرد تا ببوسدش. حرملة بن کاهل اسدی تیر انداخت و بر گلوی آن طفل رسید و سر اورا برید. شاعر خوش تعبیر کرده است:
چه خم شد تا ببوسد طفل خود را گلویش تیر پیش از وی ببوسید
به زینب فرمود: «اورا بگیر.»
کف را از خونش پر کرد وبه آسمان پاشید وگفت: «چون خدا ناظر است، هر مصیبتی بر من آسان است.»
شیخ مفید درباره شیرخوار گفته است: حسین جلو خیمه‌ها نشست و پسرش عبداللَّه بن حسین را که طفل بود، نزد او آوردند و مردی از بنی‌اسد اورا با تیری ذبح کرد.
ازدی گفت: عقبةبن بشیر اسدی از امام پنجم روایت کرد که فرمود: «ای بنی‌اسد! ما در میان شما خونی داریم.»
گفتم: «ای ابوجعفر! مرا در آن چه گناهی است؟ آن خون کدام است؟»
فرمود: «کودکی از حسین را نزد او آوردند و در دامنش نهادند. یکی از شما بنی‌اسد تیری زد و اورا سر برید. حسین خونش را گرفت و چون دو کفش پر شد، آن را به زمین ریخت. سپس فرمود: بارخدایا! اگر نصرت از آسمان را بر ما بستی، عوض بهتری به ما بده و از این ستمکاران انتقام ما را بکش.»
ابن نما گوید: اورا برداشت و با کشتگان اهل بیت گذاشت.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 161- 162
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 35
روی الدّربندیّ فی الأسرار عن أخبار الدّول وآثار الأول: أنّ الحسین علیه السلام بقی زماناً کلّما انتهی إلیه رجل منهم انصرف عنه ولم یتولّ قتله، فحمل صبیّاً صغیراً من أولاده اسمه عبداللَّه وقبّله، فأخذه رجل من بنی أسد فذبحه، فتلقّی الحسین علیه السلام دمه فی یده وألقاه نحو السّماء وقال: یا ربّ! إن تکن حبست عنّا النّصر من السّماء فاجعله لنا خیراً وانتقم من الظّالمین، إلی آخره.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 286
وممّن قُتِلَ من أولاد الحسین علیه السلام ابن صغیر، قُتِلَ حین أنّ الحسین علیه السلام بقی علی الأرض طریحاً جریحاً. قال المرحوم الدّربندیّ فی الأسرار نقلًا عن أخبار الدّول وآثار الأول: أ نّه قد بقی سیِّد الشّهداء صلی الله علیه و آله زماناً علی رمضاء کربلاء، کلّما انتهی إلیه رجل منهم انصرف عنه ولن یتولّ قتله، فحمل صبیّاً صغیراً من أولاده اسمه عبداللَّه وقبّله، وأخذه رجل من بنی أسد فذبحه، فتلقّی الحسین علیه السلام دمه فی یده وألقاه نحو السّماء وقال:
یا ربّ! إن تکن حبست عنّا النّصر من السّماء فاجعله لنا خیراً وانتقم من الظّالمین.
وممّن قُتِلَ من أولاده ذلک الغلام الّذی قُتِلَ عند باب الخیمة بعد شهادة علیّ الأکبر علیه السلام کما ذکره صاحب النّاسخ ونحن عنه نقلنا، انتهی.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 428
«1»
ودعا بولده الرّضیع یودِّعه، فأتته زینب بابنه عبداللَّه وامّه الرّباب، فأجلسه «2» فی حجره یقبِّله ویقول: بُعْداً لهؤلاء القوم إذا کان جدّک المصطفی خصمهم. ثمّ أتی به نحو القوم یطلب له الماء «3»، فرماه حرملة بن کاهل الأسدیّ بسهم فذبحه، فتلقّی الحسین الدّم بکفِّه ورمی به نحو السّماء.
__________________________________________________
(1)- [زاد فی السّیِّدة سکینة: فأمّا عبداللَّه فقُتِلَ رضیعاً فی حجر أبیه یوم الطّفّ وذلک لمّا قُتِلَ أهل بیته‌وصحبه وبقی وحده استسلم للقضاء الالهیّ بذبحه مظلوماً ممنوعاً من الورود.
وجاء إلی عیاله یودِّعهم ویأمرهم بلبس الأزر والصّبر علی ما یحلّ بهم من البلاء وعرّفهم بأنّ اللَّه تعالی یجعل عاقبة أمرهم إلی خیر ویعذّب عدوّهم بأنواع العذاب]
(2)- [فی بحر العلوم مکانه: ثمّ تقدّم سلام اللَّه علیه إلی باب الخیمة، ودعا بابنه عبداللَّه الرّضیع لیودِّعه، فأجلسه ...]
(3)- [أضاف فی بحر العلوم: إن لم ترحمونی فارحموا هذا الطّفل]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 36
قال أبو جعفر الباقر علیه السلام: فلم یسقط منه قطرة.
ثمّ قال الحسین علیه السلام: هوّن ما نزل بی إنّه بعین اللَّه تعالی، اللّهمّ لا یکون أهون علیک من فصیل، الهی إن کنت حبستَ عنّا النّصر فاجعله لما هو خیر منه وانتَقِم لنا من الظّالمین واجعل ما حلّ بنا فی العاجل ذخیرة لنا فی الآجل، «1» اللَّهمّ أنت الشّاهد علی قوم قتلوا أشبه النّاس برسولک محمّد صلی الله علیه و آله «1». وسمع علیه السلام قائلًا یقول: دعه یا حسین فإنّ له مرضعاً فی الجنّة، ثمّ نزل علیه السلام من فرسه وحفر له بجفن سیفه ودفنه مرمّلًا بدمه وصلّی علیه، ویقال وضعه مع قتلی أهل بیته. «2»
__________________________________________________
(1) (1) [لم یرد فی بحر العلوم]
(2)- عبداللَّه در همان سن شیرخوارگی در کربلا به قتل رسید. تفصیل ماجرا آن که چون یاران واصحاب حضرت اباعبداللَّه علیه السلام شهید گشتند، و امام تنها گشت، تسلیم قضای الهی شد و دانست مظلومانه و با جگر سوزان کشته خواهد شد.
از این‌رو نزد اهل حرم آمد و آنان را وداع گفت. فرمود که لباس بلا و مصیبت دربر کنند و جامه صبر برتن ندرند. کما اینکه آگاهشان ساخت که خداوند عاقبت امرشان را نیکو می‌گرداند و دشمنانشان را (در دنیا و آخرت) به انواع عذاب معذّب می‌دارد.
سپس طفل شیرخوارش را طلبید تا وی را نیز وداع گوید. زینب سلام‌اللَّه علیها عبداللَّه را آورد. امام اورا در آغوش گرفت و بر گونه‌اش بوسه‌ای نهاد و فرمود:
از رحمت خدا دور باد این قومی که جدت محمد مصطفی صلی الله علیه و آله دشمنشان است.
سپس اورا در مقابل سپاه ابن‌زیاد آورد، و برای جگر تفتیده‌اش تقاضای آب کرد. اما حرمله زیر گلویش را نشانه گرفت و گوش تا گوشش را با تیر شکافت. امام دست به زیر خون گلویش گرفت و خون مطهرش را به آسمان پاشید که قطره‌ای از آن به زمین بازنگشت.
در آن حال فرمود:
آنچه این مصیبت را بر من آسان می‌گرداند، آن است که در معرض دید خداوند است.
خدایا! او نزد تو کمتر از بچه شتری نباشد که از مادرش جدا شده باشد. بارالها! اگر یاری (خود) را از ما بازداشتی، آن را جایگزین چیزی که بهتر از آن است قرار ده، و از ظالمان انتقام ما را بگیر.
آنچه را در این دنیای گذرا بر ما فرود آوردی، ذخیره آخرت ما بگردان.
خدایا! تو شاهد بر این قوم هستی که چگونه اشبه خلق به پیامبرت محمد صلی الله علیه و آله را به قتل رساندند.
در آن هنگام که در سوگ این پاره تنش دلش آتش گرفته بود، از هاتفی شنید که می‌گفت: «حسین!
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 37
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 343- 344، السّیِّدة سکینة،/ 138- 139/ مثله‌بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 435- 436
(انظر) إلی ما فعله فی آخر لحظة من حیاته، فحیّر فیها عقول الفلاسفة إذ عرضَ طفله علی الأعداء قائلًا لهم: خذوه واسقوه قطرة من الماء وردّوه إلیّ، فوجّهوا إلیه سهماً فذبحه فی حجر أبیه، کیف لم تفته هذه النّکتة فی تلک الآونة مع تلک المصائب الواردة علیه وتشتّت الأفکار المتراکمة والعطش الشّدید والجراحات المجهزة الّتی لاتعدّ ولاتحصی ولم یغفل عن السّعی فی حصول الغرض وتهیئة المعدّات له.
(وأعظم) نفع حصل له علیه السلام بهذه النّکتة أنّ العالم الإسلامی بأجمعه بعد الوقوف علیها علم علماً لا یشوبه شکّ أنّ الأعمال الوحشیّة الّتی ارتکبوها ذلک الیوم ما کانت من باب الدّفاع بل إنّما هی لصرف العداوة ومحض البغضاء.
(فإنّ) قتل الطّفل بتلک الحالة المدهشة لیس إلّامن التوحّش والسّبعیّة المنافیة لسائر الملل والأدیان، فانکشف بذلک أ نّهم لم یکتفوا بمحو أحکام الإسلام خاصّة بل کان جلّ مرامهم قطع شافة آل محمّد صلی الله علیه و آله.
(وممّا) یوضّح ذلک أ نّه علیه السلام إلی آخر قطرة أریق من دمه لم یبدأهم بما یوجب علیهم الدّفاع ویلجأهم إلی الکفاح، بل ظهر لهم أ نّه متی أخلوا له السّبیل لحق بشعاب الجبال ممّا هو خارج عن ملک یزید، بل عن الحدود الإسلامیّة ومؤامرته فی ذلک مع عمر بن سعد فی کربلاء معروفة مذکورة فی کتب السِّیَر والتّواریخ، فانکشف الغطاء عن عیون المسلمین دفعة واحدة بعد قتل الحسین علیه السلام وأذعنوا أنّ بنی هاشم أحقّ بالرّئاسة الدّینیّة
__________________________________________________
اورا واگذار، دایه‌ای در بهشت برایش مهیاست.»
بعد از به خون طپیدن عبداللَّه امام از اسب فرود آمد، و با غلاف شمشیر قبری برایش حفر نمود و بدنش را به خون گلو آغشت و وی را در آن قبر نهاد. اما روایت دیگر می‌گوید که حضرت اورا به خیمه شهدا برد.
طارمی، ترجمه حضرت سکینه علیها السلام للمقرّم،/ 258- 260
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 38
لظهور آثار الرّوحانیّة، وظهر للعالم الإسلامی روحانیّة جدیدة وما انقضت الأیّام واللّیالی حتّی انتزعت السّلطنة من تلک الطّائفة وبأقلّ من قرنٍ واحدٍ أُزیلت السّلطنة من بنی أُمیّة بالکلِّیّة «وسَیَعْلمُ الّذینَ ظَلموا أیّ مُنقَلَبٍ ینقلبون». «1»
آل بحرالعلوم، تحفة العالم، 1/ 322- 323
__________________________________________________
(1)- عقبةبن بشر با تیراندازی به‌سوی او سرش را برید و باعث شهادتش شد.
«تاریخ طبری» هانی‌بن ثبیت حضرمی را قاتل او می‌داند و در «زیارت» نام جنایتکاری که به‌سوی این کودک تیراندازی کرد، حرملةبن کاهل اسدی آمده است.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 127
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 39

حزْن الحَرَم علیه علیه السلام‌

قُتِلَ فی الطّفّ تسعة نفر وامّهاتهم فی الخیم واقفات تنظرن إلیهم، وهم عبداللَّه «1» بن الحسین؛ فإنّ امّه الرّباب واقفة علیه تنظر إلیه.
السّماوی، إبصار العین،/ 130/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 416
وفی کتاب کفایة الطّالب قال: لمّا قُتل عبداللَّه بن الحسین علیه السلام فإنّ امّه الرّباب واقفة بباب الخیمة تنظر إلیه، انتهی.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 141
قُتِلَ یوم الطّفّ وامّه تنظر إلیه.
الأمین، أعیان الشّیعة، 6/ 449
وفی خبر: استقبلته سکینة، وقالت: یا أبة! لعلّک سقیت أخی الماء، فبکی الحسین علیه السلام وقال: بنیّة! هاکِ أخاکِ مذبوحاً بسهم الأعداء.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 425
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: الرّضیع]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 40

عاقبة قاتله لعنة اللَّه علیه‌

(وبه) قال: أخبرنا القاضی أبو القاسم التّنوخیّ، قال: حدّثنا أبو محمّد الدّیباجی، قال:
حدّثنا أبو محمّد لحیة بن عبدالرّحیم بن عصمة بن عبدالرّحیم التّنوخیّ، قال: حدّثنا أبو القاسم یحیی بن القاسم المصریّ بمصر، قال: حدّثنا عباد بن عیسی الهمدانیّ الکوفیّ بالکوفة، قال: أخبرنا مروان بن ضرار عن بشر بن غالب الأسدیّ وإلیه تنسب جبّانة بشر بالکوفة. قال: حججت سنة فأتیت علیّ بن الحسین علیهما السلام زائراً ومسلماً. فقال لی:
یا بشر! أ یّکم حرملة بن کاهل؟ قلت: ذاک أحد بنی موقد، قال أوقد اللَّه علیه النّار وقطع یدیه ورجلیه عاجلًا غیر آجل، فإنّه رمی صبیّاً من صبیاننا بسهم فذبحه، قال بشر: فخرج المختار بن أبی عبید وأنا بالکوفة وإنِّی لجالس علی باب داری إذ أقبل المختار فی جماعة کثیرة فسلّم علیَّ، فقلت: أین یرید الأمیر؟ فقال: هاهنا قریباً وأعود، فقلت لغلامی: أسرج، فرکبت واتّبعته فإذا هو واقف فی الکناس- وهی محلّة بنی أسد- وقد ثنی رجله علی معرفة فرسه، فما لبث أن أطلع قوم معهم حرملة بن کاهل الأسدیّ فی عنقه حبل وهو مکتوف الیدین إلی ورائه. فقال المختار: قطّعوا یدیه ورجلیه، فوَ اللَّه ما تمّ الأمر حتّی قطّعوا یدیه ورجلیه وهو واقف، ثمّ أمر بنفط وقصب، فصبّ علیه النّفط وألقی علیه القصب وطرح فیها النّار فأحرق، فقلت: لا إله إلّااللَّه وحده لا شریک له، فقال: یا بشر! أنکرت فعلی بحرملة هذا، أنسیت فعله بآل علیّ موقفه فیهم یوم الحسین وقد رمی طفلًا للحسین وهو فی حجره بسهم؟
فقلت: أ یّها الأمیر! ما أنکرت ذلک وإن هذا قلیل فی جنب ما أعدّ اللَّه له من عذاب الآخرة الإثم الدّائم، ولکنِّی أحدِّث الأمیر بشی‌ء ذکرته یسرّه ویثبِّت قلبه ویقوِّی عزمه، قال: وما هو یا مبارک؟ قلت: حججت سنة، فأتیت علیّ بن الحسین زائراً ومسلِّماً علیه، فسألنی عن حرملة بن کاهل هذا، فقلت: هو أحد بنی موقد، فقال: قطع اللَّه یدیه ورجلیه وأوقد علیه النّار عاجلًا غیر آجل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 41
قال: فخرّ المختار ساجداً علی قربوس سرجه، وکاد أن یطیر من السّرج فرحاً وسروراً، وقال: الحمد للَّه، بشّرک اللَّه یا بشر بخیر.
فلمّا انصرفنا وصار إلی باب داری، قلت: إن رأی الأمیر أن یکرمنی بنزوله عندی ویشرّفنی بأکله طعامی؟ فقال: سبحان اللَّه وله الحمد، تحدِّثنی بما حدّثتنی به عن علیّ بن الحسین علیهما السلام وتسألنی الغداء، لا واللَّه یا بشر ما هذا یوم أکل وشرب، هذا یوم صوم وذکر.
الشّجری، الأمالی الخمیسیّة، 1/ 188- 189
وطلب آخر من بنی أسد- یقال له حرملة بن الکاهل «1»- کان قد قُتل رجلًا من أهل الحسین، ففاته. «2»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 371/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 600
راجع ما یلی «3»:
الطّوسی، الأمالی،/ 238- 239/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 244- 245؛
القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 353
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 133/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 52؛ البهبهانی، الدّمعة
السّاکبة، 6/ 50
ابن نما، ذوب النّضّار،/ 120- 122/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 375- 376؛ البحرانی، العوالم، 17/ 696 الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 112- 113/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 53- 54 المجلسی، جلاء العیون،/ 791- 792
الأمین، أصدق الأخبار، ط 1/ 69- 70، ط «2»،/ 84- 85
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 402- 403، 1/ 313- 314
__________________________________________________
(1) کذا فی الطّبریّ «کاهل» باللّام، وفی المصدر: کاهن
(2)- یکی از بنی اسد را به نام حرملة بن کاهل که یکی از اهل بیت را کشته بود طلب کرد و به دست نیامد. کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 314
(3)- [راجع ج 9 من موسوعة الإمام الحسین، ص 564- 571، 575- 576]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 42

ذکره فی زیارة النّاحیة المقدّسة

السّلام علی عبداللَّه بن الحسین الطّفل الرّضیع، «1» المرمیّ الصّریع، المتشحّط دماً، المصعّد دمه فی السّماء، المذبوح بالسّهم فی حجر أبیه «1» «2»، لعن اللَّه رامیه حرملة بن کاهل الأسدیّ وذویه. «3»
ابن طاوس، مصباح الزّائر،/ 279؛ الإقبال،/ 574/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 270، 45/ 66؛ البحرانی، العوالم، 17/ 336؛ الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 303؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 410؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 139؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 344؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 436؛ المیانجی، العیون العبری،/ 312- 313؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 281؛ مثله الشّهید الأوّل، المزار،/ 177
__________________________________________________
(1) (1) [لم یرد فی المزار]
(2)- [إلی هنا حکاه فی بحرالعلوم]
(3)- «سلام بر عبداللَّه بن حسین، کودک شیرخواره‌ای که تیر خورد و به شهادت رسید، خون را از خویش دور کرد و خونش در آسمان بالا رفت. کودکی که با تیر در آغوش پدرش ذبح شد، خدا لعنت کند قاتل او «حرملة بن کاهل اسدی» و همدستانش را.»
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 142
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 43

علیّ الأصغر بن الحسین علیه السلام‌

میزاته علیه السلام العائلیّة

1- عُدّ من ولده علیه السلام عند:
تاریخ أهل البیت،/ 102/ ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 18
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 74
ابن الخشّاب، تاریخ موالید الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 177/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة،
2/ 39؛ المجلسی، البحار، 45/ 331؛ البحرانی، العوالم، 17/ 640؛ القمّی، نفس
المهموم،/ 525
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 77/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 330- 331؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 637؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 22
محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 151/ عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 300
2- عدّهُ من ولد سیِّد الشّهداء علیه السلام الّذین شهدوا کربلاء وقُتلوا مع أبیهم علیه السلام:
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 73/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 38- 39؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 99؛ المجلسی، البحار، 45/ 331؛ البحرانی، العوالم، 17/ 637؛ الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 216؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 22؛ القمّی، نفس المهموم،/ 525
ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 143
محمّد کاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة،/ 46
کیاء گیلانی، سراج الأنساب،/ 171
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 44
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 76
مدرّسی، جنّات الخلود،/ 23
آل بحرالعلوم، تحفة العالم، 1/ 310
القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 241- 242
علیّ الأوسط بن الحسین علیه السلام
1- عُدّ من ولده الّذین شهدوا کربلاء واستشهدوا مع أبیهم علیه السلام عند:
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 277
2- ذُکر فی جملة الشّهداء علیهم السلام عند:
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 112- 113/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 62، 63؛ البحرانی، العوالم، 17/ 343؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 20؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 462- 463؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 241؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 328- 329
المجلسی، جلاء العیون،/ 695
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 45

استشهاده علیه السلام‌

[بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السلام] وجاء سهم فأصاب ابناً «1» له معه «1» فی «2» حجره، فجعل یمسح الدّم عنه «3» و «4» یقول: اللَّهمّ احکم بیننا وبین قوم دَعَونا لینصرونا فقتلونا «5»؛ ثمّ أمر بحبرة فشقّها ثمّ لبسها، وخرج بسیفه فقاتل حتّی قُتِلَ صلوات اللَّه علیه. «6»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 389/ مثله ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 340؛ ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 197؛ الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 287
قال: فبقی الحسین فریداً وحیداً لیس معه ثان إلّاابنه علیّ «7» رضی الله عنه وهو یومئذٍ «8» ابن سبع سنین، وله ابن آخر یقال له علیّ فی الرّضاع، فتقدّم إلی باب الخیمة فقال: ناولونی ذلک الطّفل حتّی أودّعه! فناولوه الصّبیّ، فجعل یقبِّله وهو یقول: یا بنیّ! ویل لهؤلاء
__________________________________________________
(1) (1) [المنتظم: للحسین وهو]
(2)- [فی جواهر المطالب مکانه: فأصابوا ابناً للحسین وهو فی ...]
(3)- [لم یرد فی المنتظم، وفی جواهر المطالب: عن وجهه]
(4)- [أضاف فی المنتظم: هو]
(5)- [إلی هنا حکاه فی المنتظم وجواهر المطالب]
(6)- گوید: پس با وی بجنگید و همه یاران حسین کشته شدند که از آن جمله ده و چند جوان از خاندان وی بودند. تیری به فرزند وی خورد که در دامنش بود. خون وی را پاک می‌کرد و می‌گفت: «خدایا! میان ما و قومی که دعوتمان کردند که یاریمان کنند، اما می‌کشندمان، داوری کن.»
گوید: آن گاه گفت: تا پارچه سیاهی بیاوردند که آن را شکافت و به تن کرد و با شمشیر برفت و بجنگید تا کشته شد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2974
(7)- بهامش یر ما لفظه: لعلّ هذا سهو من الکاتب فإنّ علیّ بن الحسین لم یشهد هذه الوقعة کما سیأتی. والصّواب أنّ زین العابدین علیّ بن الحسین رضی الله عنه کان مع أبیه وهو مریض. انظر الطّبریّ 6/ 139 و 160 وکتاب نسب قریش للزّبیری، ص 58
(8)- لیس فی د
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 46
القوم إذ کان غداً خصمهم جدّک محمّد صلّی اللَّه علیه «1» وسلّم. قال: وإذا بسهم قد أقبل حتّی وقع فی لبة الصّبیّ قتله. فنزل الحسین «2» رضی اللَّه عنه «2» عن فرسه وحفر له بطرف السّیف ورمّله بدمه، وصلّی علیه و «3» دفنه، ثمّ وثب قائماً وهو یقول: کفر القوم وقِدماً رغبوا [ثمّ ذکر الأبیات کما ذکرناها فی الاحتجاج فی عبداللَّه بن الحسین علیهما السلام].
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 209- 210
حدّثنی محمّد بن الحسین الأشنانیّ، «4» قال: حدّثنا عباد بن یعقوب، قال: أخبرنا مورّع ابن سوید بن قیس، قال: حدّثنا من «4» شهد الحسین، قال: کان معه ابنه «5» الصّغیر فجاء سهم فوقع فی نحره، «6» قال: فجعل الحسین یأخذ «7» الدّم من نحره ولبّته فیرمی به إلی السّماء فما یرجع «8» منه شی‌ء، ویقول: اللَّهمّ لایکون أهوَن علیک من فصیل (ناقة صالح). «9» «6»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 59- 60/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 47؛ البحرانی العوالم، 17/ 290؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 409؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 140؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 282
__________________________________________________
(1)- زید فی د: وآله
(2- 2) لیس فی د
(3)- فی د: ثمّ
(4- 4) [فی البحار والعوالم: باسناده عمّن]
(5)- [فی البحار والعوالم: ابن له]
(6- 6) [حکاه عنه فی تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 143]
(7)- [فی البحار والعوالم: یمسح]
(8)- [فی البحار والعوالم: رجع]
(9)- و محمد بن حسین اشنانی به سندش از مورّع بن سوید بن‌قیس روایت کرده که او از یکی از حاضران در واقعه کربلا روایت کرده [است] که فرزند صغیری از حسین علیه السلام در کنارش قرار داشت. پس تیری بیامد و در گلوگاه آن کودک جایگیر شد. حسین در آن حال خون گلوگاه اورا می‌گرفت و به سوی آسمان می‌پاشید و قطره‌ای از آن باز نمی‌گشت و می‌گفت: «بارخدایا! این کودک در نزد تو از بچه ناقه صالح کم‌تر نیست!»
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیین،/ 88
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 47
ولمّا فجع بأهل بیته وولده ولم یبق غیره وغیر النّساء و «1» الأطفال وغیر ولده المریض «1»، نادی «2»: هل من ذابٍّ یذبّ عن حرم رسول اللَّه؟ هل من موحِّدٍ یخاف اللَّه فینا؟ هل من مغیثٍ یرجو اللَّه فی إغاثتنا؟ «3» هل من معینٍ یرجو ما عند اللَّه فی إعانتنا «3»؟ فارتفعت أصوات النِّساء بالعویل، «4» فتقدّم «5» إلی باب الخیمة وقال: ناولونی علیّاً «6» الطّفل حتّی أودّعه. فناولوه الصّبی «7»، «8» فجعل یقبِّله ویقول: ویل لهؤلاء القوم إذا کان «9» [جدّک محمّد المصطفی خصمهم و] «9» «10» الصّبی فی حجره «8» إذ «10» رماه حرملة بن الکاهل الأسدیّ «11» فذبحه فی حجره، فتلقّی الحسین دمه حتّی امتلأت کفّه، ثمّ رمی به [إلی] «12» السّماء، «13» وقال:
اللَّهمّ إن [کنتَ] «14» حبستَ عنّا النّصر فاجعل ذلک لما هو خیر لنا «15»، ثمّ نزل الحسین عن
__________________________________________________
(1) (1) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم: الذّراری]
(2)- [فی مثیر الأحزان مکانه: فعند ذلک نادی ...]
(3) (3) [لم یرد فی البحار ومثیر الأحزان]
(4)- [إلی هنا لم یرد فی شرح الشّافیة]
(5)- [زاد فی شرح الشّافیة: الحسین علیه السلام]
(6)- [أضاف فی تسلیة المجالس وشرح الشّافیة والبحار والعوالم ومثیر الأحزان: ابنی]
(7)- [أضاف فی البحار والعوالم: وقال المفید: دعا ابنه عبداللَّه]
(8- 8) [حکاه فی الدّمعة عن البحار، 4/ 335]
(9- 9) [فی المصدر: خصمهم جدّک! فبینا]
(10) (10) [لم یرد فی مثیر الأحزان]
(11)- [زاد فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم وشرح الشّافیة: بسهم]
(12)- [فی المصدر: نحو]
(13)- [أضاف فی تسلیة المجالس: فما رجع منه شی‌ء ویقول: اللّهمّ لا یکون أهون علیک من فصیل، وزاد فی شرح الشّافیة: فلم تسقط من ذلک الدّم قطرة إلی الأرض. أضاف فی البحار والعوالم ومثیر الأحزان: وقال السّیّد: ثمّ قال: هوّن علیَّ ما نزل بی إنّه بعین اللَّه؛ قال الباقر علیه السلام: فلم یسقط من ذلک الدّم قطرة إلی الأرض قالوا: ثمّ قال: لا یکون أهون علیک من فصیل، وأضاف أیضاً فی مثیر الأحزان: ناقة صالح]
(14)- [لم یرد فی المصدر]
(15)- [إلی هنا اکتفینا فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم، وفی مثیر الأحزان إلی النّهایة: عندک ثمّ ألقاه بین القتلی، وقال فی الاحتجاج: فنزل عن فرسه وحفر للصّبیّ بِجِفنِ سیفه ورمّله بدمه فدفنه]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 48
فرسه وحفر للصّبیّ بجفن سیفه «1» ورمّله بدمه «1» وصلّی علیه، «2» ثمّ قام ورکب فرسه ووقف قبالة القوم مصلّتاً سیفه بیده، آیساً من نفسه، عازماً علی الموت وهو یقول: أنا ابن علیّ الخیر من آل هاشم [ثمّ ذکر الأبیات کما ذکرناها فی الاحتجاج فی عبداللَّه بن الحسین علیهما السلام].
ثمّ أنشد کما قیل: کفرَ القوم [إلی آخر الأبیات ...].
«وذکر» السّلامیّ فی تاریخه: أنّ الحسین أنشأ هذه الأبیات ولیس لأحد مثلها وهی قوله: «2»
فإن تکن الدّنیا تُعدّ نفیسة فدار ثواب اللَّه أعلی وأنبل
وإن تکن الأبدان للموتِ أُنشِئت فقتلُ امرئ فی اللَّه بالسّیف أفضل
وإن تکن الأرزاق قسماً مقدّراً فقلّة حرص المرء فی الکسب أجمل
وإن تکن الأموال للتّرکِ جمعها فما بال متروک به المرء یبخل «3» سأمضی «3» وما بالقتل عار علی الفتی
إذا فی سبیل اللَّه یمضی ویُقتل «3»
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 32- 33/ عنه: ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی‌فراس،/ 370- 371؛ مثله: محمّد ابن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 314؛ المجلسی، البحار، 45/ 46، 47؛ البحرانی، العوالم، 17/ 289؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 84- 85
__________________________________________________
(1- 1) [شرح الشّافیة: ثمّ]
(2- 2) [شرح الشّافیة: ودفنه، وللَّه درّ القائل:
لهفَ قَلبی علی الرَّضیعِ الظّامی فَطَمَتْهُ السّهامُ قبلَ الفِطامِ
لهف قلبی علیهِ وهو رضیعٌ غرّقوهُ بدمه وهو ظامی
أحرقوا قلبَ والدَیْه عَلَیْه ورَمَوه بذلَّة وانتقام
ثمّ وثب علیه السلام قائماً، فرکب وتقدّم للقتال وهو یقول:]
(3- 3) [لم یرد فی شرح الشّافیة، ثمّ ذکر کلام السّلامیّ: هذه الأبیات أ نّها من إنشاء الحسین ولیس لأحد مثلها]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 49
فبقی الحسین وحیداً فی حجره علیّ الأصغر، فرمی إلیه بسهم، فأصاب حلقه، فجعل الحسین علیه السلام یأخذ الدّم من نحره فیرمیه إلی السّماء فما یرجع منه شی‌ء، ویقول: «1» لایکون أهون علیک من فصیل «1».
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 109
ومنه قطعة نقلها صاحب کتاب الفتوح وأ نّه علیه السلام «2» لمّا أحاط به جموع ابن زیاد، «3» تقدّمهم عمر بن سعد وقصدوه و «3» قتلوا من أصحابه ومنعوهم الماء «2»، «4» کان له «4» ولد صغیر فجاءه «5» سهم منهم فقتله، فرمّله علیه السلام «6» وحفر له بسیفه وصلّی علیه ودفنه «6»، «7» وقال هذه الأبیات: غدر القوم وقِدماً رغبوا «8» [ثمّ ذکرت الأبیات کما ذکرناها].
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 73 (ط بیروت،/ 256)/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 26؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 179؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 278؛ القمّی، نفس المهموم،/ 350- 351؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 284
ویجی‌ء سهم، فیقع بابن له صغیر «9» فی حجره «9»، فجعل یمسح الدّم عنه ویقول: اللَّهمّ احکم بیننا وبین قوم دعونا لینصرونا ثمّ یقتلوننا، ثمّ «9» أمر بسراویل حَبرة، فشقّها، ثمّ لبسها، ثمّ خرج بسیفه، ف «9»- قاتل حتّی قُتل. «10»
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه فی الدّمعة عن البحار، 4/ 336]
(2- 2) [لم یرد فی نفس المهموم ووسیلة الدّارین]
(3- 3) [فی کشف الغمّة والفصول المهمّة ونور الأبصار: وقتلوا من]
(4- 4) [نور الأبصار: أصاب]
(5)- [لم یرد فی نور الأبصار]
(6- 6) [حکاه عنه فی الأسرار،/ 402]
(7)- [إلی هنا حکاه عنه فی وسیلة الدّارین]
(8)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم]
(9- 9) [لم یرد فی السِّیَر]
(10)- بعد از آن، اسب آن جناب تیری خورد و از پا درآمد. امام حسین پیاده ماند. کسی از مهابت او جرأت نمی‌توانست کرد که نزدیک رود. در این اثنا آواز پسر یک ساله که داشت، به گوش آن جناب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 50
__________________________________________________
رسید و آن پسر را طلبید و در کنار نهاد. نامردی از بنی‌اسد تیری انداخته بر گلوی آن کودک آمد و فی‌الحال جان داد. امام حسین علیه السلام گفت: «انّا للَّه‌وانّا الیه راجعون».
و گفت: «یا ربّ! مرا بر این مصیبت صبری کرامت فرمای.»
و عطش بر آن جناب غلبه کرد و ضعف بر وی استیلا یافت.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 164
در ملازمت امام عالی جناب از جنس رجال هیچ کس نماند، مگر امام زین‌العابدین که پهلو بر بستر ناتوانی داشت و یک برادر خردسالش عمر نام و نبیره شیرخواره امام حسین محمد نام و امام حسین علیه السلام بعد از وقوع مصیبت علی‌اکبر به در خیمه حجله نشینان کرامت رفت و فرمود که: «برادر زاده مرا بیاورید تا وداع کنم.»
و آن شکوفه گلزار مرتضوی را پیش آورد و در اثنای آن که امام حسین علیه السلام بوسه بر رخسارش می‌زد، تیری بر مقتل آن طفل آمد و به روایتی که در «کشف الغمه» و بعضی دیگر از کتب معتبره مسطور است که عبداللَّه بن الحسین سلام اللَّه علیهما بر این منوال شهادت یافت و از «روضة الشهداء» چنان مستفاد می‌گردد که در وقتی که هیچ کس با امام حسین نماند، آن حضرت طفل شیرخواره خود را که علی‌اصغر نام داشت و از تشنگی اضطراب می‌نمود، در پیش زین گرفته و به میان هر دو صف برد و آواز برآورد که:
«ای قوم! اگر من به زعم شما گناهکارم، این طفل گناهی ندارد و اورا یک جرعه آب دهید.»
یکی از آن ملاعین بی‌دین که اورا حرملة بن کاهل ازدی می‌گفتند، تیری از شست رها کرد و آن تیر به حلق شاهزاده مظلوم رسید و از جانب دیگر بیرون رفت و آن حضرت غنچه نورسته باغ ولایت را به مادرش رسانید و فرمود: «بگیر فرزند خود را که از حوض کوثر سیراب گردید.»
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 54- 55
پس امام شهدا برای اتمام حجّت خدا فریاد زد: «آیا کسی هست که از حرم رسول خدا دفع ضرر اهل شقاوت نماید؟ آیا خداپرستی هست که در حق ما از خدا بترسد؟ آیا فریادرسی هست که در فریادرسی ما از خدا امید ثواب داشته باشد؟»
چون حرم محترم آن حضرت صدای استغاثه آن امام غریب را شنیدند، صدای شیون و گریه و زاری از سراپرده‌های عصمت و طهارت بلند شد. پس امام حسین علیه السلام به در خیمه حرم آمد و گفت: «فرزند کودک من عبداللَّه را بدهید که اورا وداع کنم.»
و بعضی اورا علی‌اصغر می‌نامند؛ چون آن طفل معصوم را به دست آن امام مظلوم دادند، اورا بوسید و گفت: «وای بر این کافران در هنگامی که جدّ تو محمد مصطفی خصم ایشان باشد.»
ناگاه حرملةبن‌کاهل تیری از کمان رها کرد، بر حلق‌آن امامزاده‌معصوم آمد و در دامن پدر بزرگوار خود شهید شد ومرغ روحش به شاخ سدرةالمنتهی پرواز نمود. پس حضرت کف مبارک خود را در زیر آن خون
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 51
__________________________________________________
می‌داشت که پر می‌شد و به سوی آسمان می‌افکند و می‌فرمود: «چون در راه خداست، این همه آزارها سهل است.»
امام محمد باقر علیه السلام فرمود: «از آن خون قطره‌ای بر زمین نیامد.»
پس حضرت گفت: «خداوندا! این‌فرزند دلبند من نزد تو کم‌تر از فرزند ناقه‌صالح نخواهد بود. خداوندا! اگر در این وقت مصلحت در یاری ما ندانستی، این آزارها را موجب تضاعف ثواب آخرت ما گردان.»
پس آن طفل معصوم را در میان شهدا گذاشت و به روایتی در همان موضع دفن کرد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 683- 684
علی‌اصغر که هنوز شش ماه مدت افزون نداشت، تشنه و گرسنه می‌نالید؛ چه مادرش از شدت عطش شیر در پستان نداشت. امام علیه السلام فرمود: «فرزند من علی را به من سپارید تا با او وداع گویم.»
و قماط 1 آن طفل را بگرفت و اورا ببوسید و گفت:
ویل لهؤلاء القوم إذا کان جدّک محمّد خصمهم.
یعنی: «وای بر این قوم، آن روز که جدّ تو محمد مصطفی با ایشان خصومت آغازد.»
آن طفل را بیاورد و در برابر صف برافراشت. گویا همی گفت: «ای بار خدای! در گنجینه من جز این گوهر به جای نمانده است. اورا نیز همی خواهم در راه تو فدا کنم.»
آن‌گاه به کوفیان خطاب کرد که: «ای شیعیان آل ابوسفیان! اگر مرا گناهکار دانسته‌اید، به این کودک گناهی نتوانید بست. اورا آب دهید که از شدت عطش، شیر در پستان مادرش بخوشیده [است]. 2
هیچ کس اورا پاسخ نگفت. حرملة بن کاهل اسدی تیری به سوی او گشاد داد و آن تیر بر حلقوم علی‌اصغر آمد ودرگذشت وخون روان‌گشت. امام علیه السلام کف به‌زیر آن‌خون می‌داشت و چون سرشار می‌شد، به سوی آسمان برمی‌افشاند. حضرت باقر علیه السلام می‌فرماید: «از آن خون قطره‌ای به سوی زمین باز نیامد.»
حسین علیه السلام فرمود: هونٌ علیَّ ما نزل بی أ نّه بعین اللَّه.
یعنی: «آسان است بر من چند که هدف سهام این دواهی باشم؛ چه خداوند این جمله را نگران است.»
ثمّ قال: لا یکون أهون علیک من فصیل. اللّهمّ! إن کنت حبست عنّا النّصر، فاجعل ذلک لما هو خیر لنا.
عرض کرد: «ای پروردگار! قتل طفل من در نزد تو سهل‌تر از کشتن بچه ناقه صالح نیست. اگر امروز بازداشته‌ای از ما فتح و نصرت را، ما را پاداشی از آن بهتر عنایت فرما.»
این وقت، به روایت ابن‌جوزی که از علمای اهل سنت و جماعت است، هاتفی ندا درداد:
دعهُ یا حسین! فإنّ له مُرضِعاً فی الجنّة.
یعنی: ای حسین! دست از این کودک بازدار که در بهشت از برای او مرضعی 3 مقرر است که اورا شیر دهد.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 52
__________________________________________________
پس حسین به روایت صاحب عوالم، بدن علی‌اصغر را با خون او براندود 4. در «شرح شافیه» مسطور است که از اسب فرود آمد و بر او نماز گذاشت و با بُن غلاف تیغ، حفره‌ای در زمین کرد و اورا مدفون ساخت.
1. قماط (به کسر قاف): پارچه‌ای که شیرخواره را در آن پیچند.
2. خوشیدن (بر وزن پوشیدن): خشکیدن.
3. مرضع: زن شیرده (چون از صفات مختصه زنان است محتاج به تاء تأنیث نمی‌باشد؛ مانند حائض و حامل).
4. اندودن: مالیدن.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 363- 365
محمد بن طلحه در «مطالب السّؤول» نقل از کتاب «الفتوح» گفته است که حسین پسر صغیری داشت و تیری به او رسید و اورا کشت. با شمشیر گوری برای او کند و بر او نماز خواند و اورا به خاک سپرد و این اشعار را سرود:
این قوم خدعه کردند دیر زمانی است که رو گردانند
تا آخر ابیات.
در «احتجاج» گوید: چون تنها شد و جز پسرش امام چهارم و شیرخوار دیگری به نام عبداللَّه از او نماند، آن طفل را گرفت، وداع کند. تیری آمد و در گلوی آن شیرخوار نشست و اورا کشت.
و از اسب پیاده شد و با غلاف شمشیر گودی کند. اورا خون‌آلود در ریگ‌ها دفن کرد و از جا جست و ایستاد و اشعار را خواند. «ارباب مقاتل» و هم «احتجاج» گفته اند. سوار اسب شد و به نبرد رفت و می‌گفت:
کافر این قوم وزهی سرگردان از ثواب اللَّه رب الثقلین
کشته سالار علی و پسرش حسن نیک کریم الابوین
کینه تو زند و بگفتند هلا بروید مردم بر جنگ حسین
وه از این مردم رذل فاسق که کمر بسته بر اهل حرمین
همه گرد آمده همدست زِبُن بر کنندم بپسند ملحدین
نه ز حق بیم که خونم ریزند مر عبیداللَّه زاد کافرین
بر سرم ریخته بن‌سعد به زور لشکری بیش‌تر از بدر و حنین
نه گناهی است مرا تا امروز بجز از فخر بجد و ابوین
به علی بعد نبی بهتر کس به نبی قرشی الوالدین
بهترین خلق خدا باب من است مام من نیز و منم ابن خیرتین
نقره ای پاک ز زرنابی منم آن نقره و زاد ذهبین
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 53
المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 428/ مثله ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 353؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 208 (ط دار الفکر)، 4/ 422
__________________________________________________
کیست کور است نیایی چه نیام یا چه بابم منم ابن العلمین
فاطمه زهراء مام و پدرم بشکن کفر ببدر است و حنین
او جوان بود و پرستید خدا که قریش عابد جفت وثنین
لات و عزی بت و معبود همه ز علی بود نماز قبلتین
پدرم شمس و مرا مام قمر کودکی هستم و زاد قمرین
روز جنگ احدش ضرب پدی است که شفا داده دلش از عسکرین
هم به احزاب و به فتح است که بود مرگ کفار پر از نکبت و مین
در ره حق چه بدی‌ها کردند امت بدمنشی با عترتین
عترت نیک نبی مصطفی و علی همچو گلی در جحفلین
سپس با شمشیر کشیده از زندگی بریده و دل بر مرگ نهاده، برابر آن لشکر ایستاد و گفت:
منم زاد علی پاک و از هاشم نژاد من مرا این فخر بس باشد همین شد افتخار من
نیای من رسول اللَّه گرامی‌تر ز هر فردی سراج اللَّه خلقیم و درخشیدن شعار من
مرا مادر بود زهرای اطهر بضعه احمد عمویم جعفر طیار و دارد انتظار من
به ما نازل کتاب اللَّه از روی درستی شد به ما وحی آمد است ورهبری گردیده کار من
امان اللَّه کل مردمیم از عامی و عالم همین گفتار پنهان من و هم آشکار من
ز بهر دوستان بر حوض کوثر ما همه ساقی بود جام رسول اللَّه اندر اختیار من
نباشد در بشر از شیعیان ما گرامی‌تر عدوّ ما خسارتمند باشد در صف محشر
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 162- 163
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 54

عبداللَّه الرّضیع علیه السلام الّذی وُلد فی یوم عاشوراء

استشهاده علیه السلام «1»

وکان «1» ولد للحسین بن علیّ علیه السلام فی الحرب، فأتی به وهو قاعد، وأخذه فی حجره ولبّاه بریقه، وسمّاه عبداللَّه، فبینما هو کذلک إذ رماه حرملة بن الکاهل «2» بسهم «3» فنحره، فأخذ الحسین علیه السلام دمه، فجمعه ورمی به نحو السّماء، فما وقعت منه قطرة إلی الأرض.
قال فضیل: وحدّثنی أبو الورد: أ نّه سمع أبا جعفر یقول: لو وقعت منه إلی الأرض قطرة لنزل العذاب. وهو الّذی یقول الشّاعر فیه:
وعند غَنیّ قَطرة من دمائنا وفی أسد اخری تُعَدُّ وتُذکَرُ
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 150/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 170؛ المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
حتّی بقی وحده ما معه أحد من أهله ولا ولده ولا أقاربه فإنّه لواقفٌ علی فرسه إذ أُتی بمولود قد ولد فی تلک السّاعة فأذّن فی اذنه وجعل یحنکه إذ أتاه سهم فوقع فی حلق الصّبیّ فذبحه، فنزع الحسین علیه السلام السّهم من حلقه وجعل یلطّخه بدمه ویقول: واللَّه لأنت أکرم علی اللَّه من النّاقة، ولمحمّد أکرم علی اللَّه من صالح، ثمّ أتی فوضعه مع ولده وبنی أخیه.
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 231
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الحدائق الوردیّة]
(2)- [الحدائق الوردیّة: الکاهن]
(3)- [لم یرد فی الحدائق الوردیّة]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 55
فی بیان ذکر المقتولین یوم الطّفّ من بنی هاشم الّذین لم یذکروا فی النّاحیة، منهم:
عبداللَّه الرّضیع الّذی ولد یوم الطّفّ وقت صلاة الظّهر علی ما رواه صاحب کتاب الحدائق الوردیّة، قال: ولد للحسین علیه السلام فی الحرب وامّه ام إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه التّیمیّة زوجة الحسین علیه السلام، فأُتی به وهو قاعد، فأخذه فی حجره ولبّاه بریقه وسمّاه عبداللَّه، فبینما هو کذلک إذ رماه عبداللَّه بن عقبة الغنویّ، وقیل: هانی بن ثبیت الحضرمیّ بسهم فنحره، فأخذ الحسین علیه السلام دمه فجمعه ورمی به نحو السّماء، فما وقع منه قطرة إلی الأرض.
قال فضیل: وحدّثنی أبو الورد أ نّه قال: سمعت أبا جعفر علیه السلام یقول: لو وقعت منه إلی الأرض قطرة لنزل العذاب. انتهی کلام صاحب الحدائق.
ومن هنا قال السّیِّد الجلیل السّیِّد حیدر الحلّی رحمه الله:
له اللَّه مفطور من الصّبر قلبه ولو کان من صمّ الصّفّا لتفطّرا
ومنعطف أهوی لتقبیل طفله فقبّل منه قبله السّهم منحرا
لقد ولدا فی ساعة هو والرّدی ومن قبله فی نحره السّهم کبّرا
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 161/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 280
(فائدة) قال الصّادق علیه السلام لإحدی أزواجه وهی امّ إسحاق: ترضع أحد ابنیها محمّداً أو إسحاق، فقال علیه السلام: یا امّ إسحاق لاترضعیه من ثدیٍ واحدٍ وارضعیه من کلیهما یکون أحدهما طعاماً والآخر شراباً، من هذا یظهر أنّ الرّضیع یحتاج إلی الماء کما أ نّه یحتاج إلی الطّعام.
وممّن قُتِلَ من أولاد الحسین علیه السلام کما حکی عن الحدائق الوردیّة: أ نّه ولد بالطّفّ فی یوم عاشوراء للحسین علیه السلام ابن فی وقت صلاة الظّهر عند المحاربة، فأتی به إلی الحسین علیه السلام وهو قاعد بباب الخیمة، فأخذه فی حجره وأذّن فی اذنه الیمنی وأقام فی الیسری ولبّاه بریقه وقبّله وسمّاه، إذ رماه عبداللَّه بن عقبة الغنویّ بسهم فی نحره فذبح فی حجر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 56
الحسین علیه السلام وجعل علیه السلام یأخذ دمه ویرمی به إلی السّماء. قال الباقر علیه السلام: لو وقعت منه علی الأرض قطرة لنزل العذاب.
وإلی هذه المصیبة أشار السّیّد فی قصیدته:
ومنعطفاً أهوی لتقبیل طفله فقبّل منه قبله السّهم منحرا
لقد ولدا فی ساعة هو والرّدی ومن قبله فی نحره السّهم کبّرا
قیل، کانت امّه امّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه کانت أوّلًا تحت الحسن علیه السلام، فلمّا توفّی الحسن [علیه السلام] تزوّجها الحسین علیه السلام فولدت له فاطمة، قیل هذا الولد.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 427- 428
وقیل: بتخالفهما وأنّ عبداللَّه الرّضیع غیره، وأنّ امّه ام إسحاق بنت طلحة، وأ نّه ولد فی کربلاء فی یوم عاشوراء، فلمّا ولد جی‌ء به إلی الإمام علیه السلام، فوضعه فی حجره ولبّاه بریقه، فرماه عبداللَّه الغنویّ أو هانی الحضرمیّ فنحره فی تلک الحالة فی حجر أبیه فی الخیمة، وأنّ علیّ الأصغر قتل فی معرکة القتال، رماه حرملة بن کاهل الأسدیّ فذبحه، والعلم عند اللَّه.
المیانجی، العیون العبری،/ 174
عُدّ من ولده الّذین استشهدوا فی کربلاء عند:
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 213- 214
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 57

الطّفل الّذی استشهد فی ساحة القتال (ابن الحسین علیه السلام)

قال هشام بن محمّد: لمّا رآهم الحسین مصرّین علی قتله، أخذ المصحف ونشره وجعله علی رأسه ونادی: بینی وبینکم کتاب اللَّه وجدّی محمّد رسول اللَّه، یا قوم! بِمَ تستحلّون «1» دمی، ألست ابن نبیّکم، «2» ألم یبلغکم قول جدّی فیَّ وفی أخی: هذان سیِّدا شباب أهل الجنّة، إن لم تصدّقونی فاسألوا جابراً وزیداً بن أرقم وأبا سعید الخدریّ، ألیس جعفر الطیّار عمِّی؟ فناداه شمر: السّاعة ترد الهاویة؛ فقال الحسین: (اللَّه أکبر) أخبرنی جدّی رسول اللَّه فقال: رأیت کأنّ کلباً ولغ فی دماء أهل بیتی وما أخالک إلّا إیّاه، فقال شمر: أنا أعبد اللَّه علی حرف إن کنت أدری ما تقول. «1» «2» «3» فالتفت الحسین، فإذا بطفل له یبکی عطشاً فأخذه علی یده و «4» قال: یا قوم! إن لم ترحمونی فارحموا هذا الطّفل؛ «5» فرماه رجل منهم بسهم فذبحه «5»، فجعل الحسین یبکی ویقول: اللَّهمّ احکم بیننا وبین قوم دعونا لینصرونا فقتلونا، «6» فنودی من الهواء: دعه یا حسین فإنّ له مرضعاً فی الجنّة «6»؛ «7» ورماه حصین بن نمیر بسهم فوقع فی شفتیه، فجعل الدّم یسیل من شفتیه وهو
__________________________________________________
(1- 1) [نفس المهموم: فساق الکلام إلی أن قال:]
(2- 2) [العیون: إلی أن قال]
(3)- [إلی هنا لم یرد فی وسیلة الدّارین]
(4)- [إلی هنا لم یرد فی المعالی]
(5- 5) [لم یرد فی المعالی]
(6- 6) [حکاه عنه فی ذخیرة الدّارین، 1/ 141]
(7)- [إلی هنا حکاه عنه فی العیون ووسیلة الدّارین، وزاد فی نفس المهموم والمعالی: ثمّ قال]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 58
یبکی ویقول: اللَّهمّ إنِّی أشکو إلیک ما یفعل بی وبأخوتی وولدی وأهلی. «1» ثمّ اشتدّ به العطش فهمّ أن یلقی نفسه بین القوم، ثمّ شرفت نفسه عن ذلک.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 252/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 350؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 424- 425؛ المیانجی، العیون العبری،/ 172- 173؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 284
وفی بعض الکتب المعتمدة:
عن حمید بن مسلم قال: کنت فی عسکر ابن زیاد (لعنة اللَّه علیه) فنظرت إلی الطّفل الّذی قُتِلَ علی ید الحسین علیه السلام وإذا قد خرجت من الخیمة امرأة قد کسفت الشّمس بمحیاها وهی تعثر فی أذیالها تقع تارة وتقوم أخری وهی تنادی: «وا ولداه، وا قتیلاه، وا مهجة قلباه، فبکت لسجعها بنو امیّة، حتّی أتت إلی الطّفل الذّبیح وسقطت علیه تندبه طویلًا، فخرجت خلفها بنات کاللّؤلؤ المنثور، والحسین کان حینئذٍ یعظ القوم فردّ من حینه إلی تلک الامرأة وجعل یستر عنها ویغطِّیها ویتلطّف بها، حتّی ردّها إلی الخیمة.
فقلت لمن حولی: من هذه؟ فقالوا: امّ کلثوم، والبنات فاطمة الصّغری، وسکینة، ورقیّة، وزینب، فلم أملک نفسی من کثرة البکاء، وخرجت فارّاً علی وجهی. «2»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 402
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم والمعالی]
(2)- سبط در «تذکره» از هشام بن محمد کلبی روایت کرده [است] که چون حسین دید بر کشتن او اصرار دارند، قرآنی برگرفت و آن را گشود و بر سر نهاد و فریاد کشید: «حکم میان من و شما، قرآن و جدّم رسول خدا هست. ای مردم! برای چه خونم را حلال می‌دانید؟»
و دنباله سخن را به اینجا 1 رسانید که حسین رو برگردانید و دید طفلش از تشنگی گریان است، اورا به‌دست گرفت و گفت: «ای مردم! اگر به من رحم نکنید، به این طفل رحم کنید.»
مردی تیری زد و آن طفل را سر برید. حسین گریست و فرمود: «خدایا! میان ما و مردمی که ما را
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 59
__________________________________________________
دعوت کردند تا نصرت کنند و به عوض ما را کشتند، حکم باش.»
از فراز آسمان به او آواز رسید: «اورا واگذار که دایه‌ای در بهشت دارد.»
سپس گفته است که حصین بن نمیر تیری به دو لب آن حضرت زد و خون از آن روان گردید. او گریه می‌کرد و می‌فرمود: «خدایا! از آنچه با من و برادرانم و فرزندانم و خاندانم می‌کنند، به تو شکایت دارم.» الی آخر.
1. دنباله سخنش این است: «من زاده دختر پیغمبر شما نیستم؟ گفتار جدّم به شما نرسیده [است] که من و برادرم دو سید جوانان اهل بهشتیم؟ از جابر و زید بن ارقم و ابو سعید خدری بپرسید، جعفر طیار عمویم نیست؟»
شمر جواب داد: «الساعه به هاویه می‌روی.»
حسین فرمود: «اللَّه اکبر! جدّم رسول خدا به من خبر داد که دیدم سگی دهان به خون ما خاندان آلاید و گمانم تو باشی.»
شمر گفت: «من به زبان، خدا را می‌پرستم، اگر بدانم چه می‌گویی؟»
حسین رو کرد و طفلش ... تا آخر.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 161- 162
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 60

أبو بکر بن الحسین علیه السلام‌

استشهاده علیه السلام‌

ورمی عبداللَّه بن عقبة الغنویّ أبا بکر بن الحسین بن علیّ فقتله، فقال سلیمان بن قتّة:
وعند غنیّ قطرة من دمائنا وفی أسد أخری تُعَدُّ وتُذکَرُ
جعفر بن الحسین وأبو بکر بن الحسین بن علیّ، قتلهما عبداللَّه بن عقبة الغنویّ.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 73، 76
قال: ورمی عبداللَّه بن عقبة الغنویّ أبا بکر بن الحسین بن علیّ بسهم فقتله، فلذلک یقول الشّاعر؛ وهو ابن أبی عَقِب:
وعندَ غنیٍّ قطرةٌ من دمائنا وفی أسدٍ أخری تُعَدُّ وتُذکَرُ «1»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 448
وأبو بکر بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، وامّه امّ ولد، ولا نعرف امّه.
ذکر المدائنی فی إسنادنا عنه، عن أبی مخنف عن سلیمان بن أبی راشد: أنّ عبداللَّه بن عقبة الغنویّ قتله.
وفی حدیث عمرو بن شمر، عن جابر، عن أبی جعفر: أنّ عقبة الغنویّ قتله.
__________________________________________________
(1)- گوید: عبداللَّه بن عقبه غنوی تیری به ابوبکر پسر حسین زد و اورا بکشت. ابن ابی عقب شاعر در این باب شعری گفته است به این مضمون:
قطره‌ای از خون ما به نزد طایفه غنی است در میان اسد نیز قطره دیگر هست
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3055- 3056
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 61
وإیّاه عنی سلیمان بن قتّة بقوله:
وعند غنیّ قطرة من دمائنا وفی أسد أخری تُعَدّ وتُذکَرُ «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 57
وقُتل معه یومئذٍ أبو بکر بن الحسین علیه السلام، رمی أیضاً بسهم، فأصابه، فمات منه.
والّذی رماه حرملة الکاهلیّ، وهو لُامّ ولد. «2»
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 178- 179
وأبو بکر بن الحسین علیه السلام مات صغیراً قبل أبیه.
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 30
ورمی عبداللَّه بن عقبة الغنویّ أبا بکر بن الحسین بن علیّ بسهم، فقتله.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 294
وقتلوا أبا بکر بن الحسین بن علیّ، وامّه امّ ولد. قتله عبداللَّه بن عقبة الغنویّ.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 254
ورمی عبداللَّه بن عُقبة الغَنوی أبا بکر بن الحسین بسهم، فقتله.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 457
__________________________________________________
(1)- ابو بکر بن حسین بن علی بن ابیطالب علیهما السلام: مادرش کنیز بوده [است] و نامش معروف نیست. ابومخنف از سلیمان‌بن ابی‌راشد نقل کند که قاتل او عبداللَّه‌بن عُقبه غَنَوی بوده [است]. و از حضرت باقر علیه السلام روایت شده [است] که عُقبه غَنَوی اورا کشت. و مقصود سلیمان بن قتّه شاعر در این شعر، ابو بکر بن حسین است که گوید: در طایفه غَنیّ که عقبه غنوی از آن‌هاست، قطره‌ای از خون ما هست که باید تقاص کنیم و همچنین در اسَد، قطره دیگری از خون ما هست که فراموشمان نخواهد شد.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیین،/ 85
(2)- ویظهر عن جمیع ما ذکرنا أنّ ثلاثة باسم أبی بکر استشهدوا فی کربلاء هم: 1- أبو بکر بن علیّ. 2- أبو بکر بن الحسن. 3- أبو بکر بن الحسین
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 62
ورمی عبداللَّه بن عقبة الغنویّ أبا بکر بن الحسین بسهم، فقتله أیضاً.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 187
قُتِلَ أبو بکر بن الحسین علیه السلام وامّه امّ ولد، قتله حرملة بن الکاهل، رماه بسهم. «1»
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 197
__________________________________________________
(1)- آن‌گاه ابوبکربن حسین رضی الله عنه به ضرب تیر عبداللَّه بن عقبة الغنوی به فرادیس رضوان خرامید.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 165
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 63
وبعد: عدّه من ولد سیِّد الشّهداء علیه السلام الّذین شهدوا کربلاء وقُتل مع أبیهم علیه السلام:
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 178
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 30
الفخر الرّازی «1»، الشّجرة المبارکة،/ 87
ذُکر فی جملة الشّهداء علیهم السلام عند:
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 75، 76
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 422؛ أنساب الأشراف، 3/ 223
المسعودی، التّنبیه والإشراف،/ 303
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 108؛ مقتل الحسین،/ 38/ عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد،
9/ 197، ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 340
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 254، 255
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 197، 198
__________________________________________________
(1)- [علی قوله جعفر أو أبو بکر هو فرد واحد]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 64

عاقبة قاتله‌

عاقبة قاتله
وطلب [المختار] عبداللَّه بن عقبة الغنویّ، فوجده قد هرب إلی الجزیرة، فهدم داره، وکان قد قتل منهم غلاماً.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 371/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 600
وطلب عبداللَّه بن عُقبة الغنویّ فوجده قد هرب إلی الجزیرة، فهدم داره. «1»
النّویری، نهایة الإرب، 21/ 32
__________________________________________________
(1)- عبداللَّه‌بن غنوی را خواست او هم به جزیره گریخته بود، خانه‌اش را خراب کرد. او پسر بچه‌ای را در کربلا کشته بود.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 314
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 65

جعفر بن الحسین علیه السلام‌

استشهاده علیه السلام‌

جعفر بن الحسین وأبو بکر بن الحسین بن علیّ، قتلهما عبداللَّه بن عقبة العنویّ.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 76
وبعد: عُدّ من ولده علیه السلام عند:
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 17- 18
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 59
تاریخ أهل البیت،/ 102/ ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 18
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 202
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 74
المفید، الإرشاد، 2/ 137/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 39- 40؛ العلّامة الحلّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 450- 451؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 199- 200؛ المجلسی، البحار، 45/ 329؛ البحرانی، العوالم، 17/ 637؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 21- 23؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 277؛ القمّی، نفس المهموم،/ 524- 525؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 213؛ المیانجی، العیون العبری،/ 191
أبوطالب الزّیدی، الإفادة،/ 58- 59/ عنه: مجدالدّین الیمنی، التّحف،/ 57؛ مثله المحلّی،
الحدائق الوردیّة، 1/ 116- 117؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 286
المجدی،/ 91
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 251/ عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 331؛ مثله الجزائری،
الأنوار النّعمانیّة، 1/ 373- 374
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 66
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 111
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 349
ابن الخشّاب، تاریخ موالید الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 177/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة،
2/ 39؛ المجلسی، البحار، 45/ 331؛ البحرانی، العوالم، 17/ 640؛ القمّی، نفس
المهموم،/ 525
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 77/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 330- 331؛ البحرانی، العوالم، 17/ 637؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 22 ابن الجوزی، صفة الصّفوة، 1/ 762؛ المنتظم، 5/ 348/ عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 300 الفخر الرّازی، الشّجرة المبارکة،/ 87 ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 73/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 38- 39؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 99؛ المجلسی، البحار، 45/ 331؛ البحرانی، العوالم، 17/ 639- 640؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 21؛ القمّی، نفس المهموم،/ 525 سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 277 الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 39/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 331- 332؛ البحرانی، العوالم، 17/ 640؛ القمّی، نفس المهموم،/ 525- 526
محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 151/ عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 300
بناکتی، تاریخ بناکتی،/ 104
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مؤسّسة الرّسالة)، 3/ 217 (ط دارالفکر)، 4/ 431
ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط النّجف الهامش)،/ 192
المخزومی، صحاح الأخبار،/ 31
محمّد کاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة،/ 45
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 335
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 61
کیاء گیلانی، سراج الأنساب،/ 171
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 67
الطّریحی، المنتخب،/ 38/ عنه: القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 241- 242
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 75
المجلسی، جلاء العیون،/ 826
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 216
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 4/ 325
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 277
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 137
آل بحرالعلوم، تحفة العالم، 1/ 310
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 405، 213- 214
التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 122
عُدّ فی جملة الشّهداء علیهم السلام عند:
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 75، 76
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 112- 113/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 62، 63؛
البحرانی، العوالم، 17/ 343؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 20؛ الدّربندی، أسرار
الشّهادة،/ 462- 463؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 241؛ مثله محمّد بن أبی طالب،
تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 328- 329
المجلسی، جلاء العیون،/ 695
عُدّ فی جملة الأُسراء عند:
ابن قتیبة، الإمامة والسّیاسة، 2/ 6
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 68

القاسم بن الحسین علیه السلام‌

استشهاده علیه السلام‌

ثمّ برز القاسم بن الحسین «1» وهو یرتجز ویقول:
إن تنکرونی فأنا ابن حیدرة ضرغام آجام ولیث قسورة
علی الأعادی مثل ریح صرصرة أکیلکم بالسّیف کیل السّندرة «2» «3»
__________________________________________________
(1)- [فی العوالم والدّمعة وتظلّم الزّهراء: القاسم بن الحسن علیهما السلام]
(2)- [وقد جاء فی هامش البحار: قد مرّ فی ما سبق أنّ هذا الرّجز لعبداللَّه بن الحسن. وزاد فی البحار والدّمعة: وذکر هذا بعد أن ذکر القاسم بن الحسن سابقاً وفیه غرابة]
(3)- دو پسر امیر مؤمنان حسین در خیمه بود؛ قاسم وعلی‌اصغر. آن یک به واسطه صغر سن و این یک بنابر مرضی که داشت، بر جنگ اقدام ننمودند و چون اعمام ایشان بر حرب مبادرت نمودند و به قتل رسیدند، قاسم با شمشیری برهنه از خیمه بیرون آمد و خواست که حمله کند. امام حسین فرمود: «تو کودکی، بازگرد!» قاسم گفت: «مرا نیز آرزوی جد و جده خود دامن‌گیر شده [است]. به حرمت محمد مصطفی صلی الله علیه و آله و سلم که مرا از ملاقات ایشان مانع نیایی.» در آن حین سواری از مخالفان رسید و شمشیری بر دوش او زد. قاسم غلطید. امیر مؤمنان حسین از اسب فرود آمد و اورا در برگرفت و نزد علی‌اکبر مقتول برد.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 164
بعد از آن، قاسم‌بن حسین به ضرب تیغ عمروبن سعدبن مقیل الاسدی به قتل آمد.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 165
اشتباه ابن‌شهرآشوب‌مکشوف باد که ابن‌شهرآشوب در مناقب خویش بعد از شهادت عباس، شهادت قاسم بن الحسین را رقم کرد و رجزی که در ورقه دیگر به نام قاسم بن حسن نگاشته، دیگرباره به قاسم بن حسین منسوب ساخته است. حال آن که حسین علیه السلام را پسری نبود که به قاسم نامبردار باشد. همانا اورا سهوی و نسیانی دچار گشت و این شگفت نباشد (خدایش رحمت کناد).
سپهر، ناسخ التّواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 348
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 69
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 108- 109/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 42؛ البحرانی، العوالم، 17/ 285؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 327؛ القزوینی، تظلّم‌الزّهراء،/ 201
وبعد: ذُکر فی جملة الشّهداء علیهم السلام عند:
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 422؛ أنساب الأشراف، 3/ 223
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 340
الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 197
إبراهیم بن الحسین علیه السلام:
عدّهُ من ولده:
أبو طالب الزّیدی، الإفادة،/ 58- 59/ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 116- 117
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 349
عُدّ فی جملة الشّهداء علیهم السلام عند:
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 112- 113/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 62، 63؛
البحرانی، العوالم، 17/ 343؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 20؛ الدّربندی، أسرار
الشّهادة،/ 462- 463؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 241؛ مثله محمّد بن أبی طالب،
تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 328- 329
المجلسی، جلاء العیون،/ 695
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 610
إبراهیم بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام:
ذکرهُ ابن شهرآشوب فی المناقب فی أصحاب الحسین علیه السلام فإنّه حینما عُدّ المقتولین من أهل البیت علیهم السلام قال: وستّة من بنی الحسین مع اختلاف فیهم وعدّ منهم إبراهیم.
الأمین، أعیان الشّیعة، 2/ 135
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 70
زید بن الحسین علیه السلام:
عُدّ فی جملة الشّهداء علیهم السلام عند:
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 112- 113/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 62، 63؛
البحرانی، العوالم، 17/ 343؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 20؛ الدّربندی، أسرار
الشّهادة،/ 462- 463؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 241؛ مثله محمّد بن أبی طالب،
تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 328- 329
المجلسی، جلاء العیون،/ 695
حمزة بن الحسین علیه السلام:
عُدّ فی جملة الشّهداء علیهم السلام عند:
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 112- 113/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 62، 63؛
البحرانی، العوالم، 17/ 343؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 20؛ الدّربندی، أسرار
الشّهادة،/ 462- 463؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 241؛ مثله
محمّد بن أبی طالب،
تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 328- 329
المجلسی، جلاء العیون،/ 695
عمر (أو عمرو) بن الحسین علیه السلام:
عُدّ من ولده علیه السلام عند:
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 61
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 277 (عمرو)
آل بحرالعلوم، تحفة العالم، 1/ 311
عُدّ فی جملة الشّهداء علیهم السلام عند:
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 112- 113/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 62، 63؛
البحرانی، العوالم، 17/ 343؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 20؛ الدّربندی، أسرار
الشّهادة،/ 462- 463؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 241؛ مثله محمّد بن أبی طالب،
تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 328- 329
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 71
المجلسی، جلاء العیون،/ 695
عُدّ فی جملة الأُسراء عند:
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 198- 199 (عمرو)
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 61
آل بحرالعلوم، تحفة العالم، 1/ 311
ولم یبق «1» من أصحاب الحسین وولده وولد أخیه إلّا «2» ابناه علیّ الأصغر وکان قد راهق، وإلّا «3» عمر وقد کان بلغ أربع سنین.
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 259/ عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2630، الحسین بن علیّ،/ 89؛ التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 122
وکان یزید إذا حضر غذاؤه دعا علیّ بن الحسین وأخاه عمر فیأکلان معه «4»، فقال ذات یوم لعمر بن الحسین: «هل تصارع ابنی هذا؟» یعنی خالداً، وکان من أقرانه.
فقال عمر: بل أعطنی سیفاً، وأعطه سیفاً حتّی أُقاتله، فتنظر أیُّنا أصْبَرَ. فضمّه یزید إلیه، وقال:
شِنْشنَة أعرفها من أخْزَم هل تَلِدُ الحیّةُ إلّاحیّةً
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 261/ عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2632، الحسین بن علیّ،/ 91؛ التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 122- 123
ودعا یزید علیه لعائن اللَّه یوماً بعلیّ بن الحسین علیه السلام وعمرو بن الحسین «5» علیه السلام، وکان
__________________________________________________
(1)- [بغیة الطّلب: ینج]
(2)- [فی تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام مکانه: بعد ذکر وقعة الطّفّ وتعداد مَنْ قُتِل لم یبق من أهل بیته إلّا ...]
(3)- [تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام: ابنه]
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی بغیة الطّلب، ومن هنا حکاه فی تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام]
(5)- [فی البحار والعوالم وتظلّم الزّهراء: الحسن]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 72
عمرو صغیراً، یقال: إنّ عمره إحدی عشرة سنة، فقال له: أتصارع هذا- یعنی ابنه خالداً-؟ فقال له عمرو: لا، ولکن أعطنی سکِّیناً وأعطه سکِّیناً ثمّ أقاتله، فقال یزید لعنه اللَّه:
شنشنةٌ أعرفها من أخزَم هل تلد الحیّة إلّاالحیّة «1»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 194/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 143؛ البحرانی، العوالم، 17/ 444؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 280- 281
وکان یزید لا یتغذّی ولا یتعشّی إلّاومعه علیّ بن الحسین وأخوه عمر بن الحسین، فقال یزید یوماً لعمر بن الحسین- وکان صغیراً جدّاً- أتقاتل هذا؟- یعنی ابنه خالد ابن یزید- یرید بذلک ممازحته وملاعبته، فقال: أعطنی سکِّیناً وأعطه سکِّیناً حتّی نتقاتل، فأخذهُ یزید فضمّهُ إلیه وقال:
شِنْشِنةٌ أعرفها من أخزم هل تلدُ الحیّة إلّاحیّة؟
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 195
ثمّ إنّ یزید أمر بإنزال علیّ بن الحسین علیه السلام وإنزال حرمه فی دار تخصّهم بمفردهم وأجری علیهم کلّما یحتاجون إلیه، وکان لا یتغدّی ولا یتعشّی حتّی یحضر علیّ بن الحسین علیه السلام، فدعاه ذات یوم ومعه عمر بن الحسین وهو صبیّ صغیر، فقال یزید لعمر: «1»
__________________________________________________
(1)- روزی یزید ملعون، علی بن الحسین را با عمرو بن حسین احضار کرد. عمرو کودکی بود که گفته شده است، یازده سال داشت و به عمرو گفت: «با این فرزند من خالد، کشتی می‌گیری؟» همچنین از اولاد آن حضرت دو نفر باقی ماندند یکی علی بن الحسین علیهما السلام که مرض داشت، و دیگری عمر بن الحسین که چهار ساله بود.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 57
عمرو در جواب گفت: «نه. به کشتی گرفتن با او حاضر نیستم، ولی خنجری به من و خنجری به او بده تا با هم بجنگیم.» یزید شعری خواند به این مضمون:
ز اخزم همین خوی دارم امید که از مار جز مار ناید پدید
فهری، ترجمه لهوف،/ 194
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 73
«1» تقاتل خالداً- یعنی خالد بن یزید-؟ وکان فی س نِّه، فقال: أعطنی سکّیناً وأعطه سکّیناً حتّی أقاتله، فضمّه یزید إلیه وقال:
شنشنة أعرفها من أخزم وهل تلد الحیّة إلّاالحیّة
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 195/ عنه: الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 265- 266
بَلَد: وهی مدینة قدیمة علی دجلة فوق الموصل، «2» بینهما سبعة فراسخ وبینها وبین نصیبین ثلاثة وعشرون فرسخاً، قالوا إنّما سُمِّیت بَلَط لأنّ الحُوتَ ابتلعَتْ یونُس النّبیّ علیه السلام فی نینوی مقابل الموصل وبلطَتْهُ هناک «2»، وبها مشهد عمر بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب رضی الله عنه.
یاقوت الحموی، معجم البلدان، 1/ 715/ عنه: آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 311
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی نور الأبصار: أ]
(2- 2) [لم یرد فی تحفة العالم]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 74

عبداللَّه بن الحسین علیه السلام‌

استشهاده علیه السلام بروایة أخری‌

قال: فرأی رجل من أهل الکوفة عبداللَّه بن الحسین بن علیّ علی فرس، وکان من أجمل النّاس. قال: لأقتلنّ هذا الفتی، فقیل له: ویحک، ما تصنع بقتله، دعه، قال: فحمل علیه فضربه، فقطع یده، ثمّ ضربه ضربة أخری فقتله، ثمّ قُتلوا جمیعاً.
ابن قتیبة الدّینوری، الإمامة والسّیاسة، 1/ 6
ثمّ من بعده عون بن جعفر، ثمّ القاسم بن الحسین‌بن علیّ، ثمّ عبداللَّه بن الحسین، ثمّ عبداللَّه بن علیّ، ثمّ عثمان بن علیّ، ثمّ عبدالرّحمان بن عقیل، ثمّ محمّد بن عبداللَّه بن جعفر، ثمّ الحسین علیه السلام وتتابعوا بعده.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 256
أنبأنا أبو الحسن علیّ بن المُسلّم، وأبو عبداللَّه محمّد بن علیّ بن أبی العلاء، وأبو محمّد ابن الأکفانیّ، وأبو محمّد بن صابر، وأبو إسحاق الخشوعیّ، قالوا: أنبأنا أبو القاسم بن أبی العلاء، أنبأنا أبو نصر عبدالوهّاب بن عبداللَّه بن عمر المرّی، أنا محمّد بن سلیمان الرّبعیّ، حدّثنا أبو العبّاس محمّد بن سعید بن عبیداللَّه بن فُطیس، حدّثنا جعفر بن محمّد ابن مسعدة، حدّثنا محمّد بن خالد بن یزید الباهلیّ، حدّثنا الفضل بن داود الهاشمیّ، حدّثنا طلحة بن کامل، عن محمّد بن هشام العاد، عن عبداللَّه بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب، عن أبیه، عن جدّه أنّ رسول اللَّه (ص) قال: «المغبون لا محمود ولا مأجور».
[قال ابن عساکر:] کذا قال، والصّواب: کامل بن طلحة.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 56/ 68
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 75

غلام یشبه القمر وفی أذنیه درّتان (ابن الحسین علیه السلام)

ثمّ إنّ شمر- لعنه اللَّه وأخزاه- استنهض جماعةً من الشّجعان، وجاء بهم حتّی أحاط بفسطاط الحسین؛ ولم یبق أحد یحول بینه وبینه، فجاء غلام یشبه القمر یشتدّ [و] فی أذنیه درّتان؛ فخرجت زینب بنت علیّ تردّه فامتنع علیها؛ وجاء إلی أبیه الحسین فضربه رجل منهم بالسّیف فاتّقاها بیده وصاح یا أبتاه. فقال الحسین: یا بنیّ احتسبها عند اللَّه؛ أجرک علی اللَّه حتّی تلحق بآبائک الصّالحین. «1»
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 288- 289
فی [البحار] وخرج غلام من تلک الأبنیة، إلی آخره. [أقول] قد ذکرنا شهادة هذا الطّفل فی بنی عقیل وحقّقنا وبیّنّا أ نّه من أولاد عقیل واسمه محمّد بن أبی سعید بن عقیل، وقُتل بعدما صرح الحسین [علیه السلام] کما مضی، والّذی یظهر من کلام صاحب النّاسخ: إنّ
__________________________________________________
(1)- در کتب معتبر مسطور است که: بعد از شهادت علی‌اکبر، طفلی از سراپرده حسین علیه السلام بیرون شد و چندان از آن واقعه هولناک در هول و هرب 1 بود که اندام مبارکش چون سیماب ناب مترجرج 2 بود. دو گوشواره از لآل 3 در گوش داشت که از لرزش سر و تن او لرزان بود بیرون از سراپرده ترسان و لرزان بایستاد و به جانب شمال و یمین نگران بود. هانی بن ثبیت بر او حمله کرد و اورا از پا درآورد.
همانا علمای احادیث نسب آن کودک شهید را مرقوم نداشته اند. آنچه من بنده فحص کرده‌ام، نام او عبداللَّه بن الحسین است. چه از احادیث و اخبار چنان مستفاد می‌شود که: حسین علیه السلام را پسری به نام عبداللَّه بود.
بعضی گویند: علی‌اصغر را نام عبداللَّه بوده و علی‌اصغر لقب او است.
این سخن نیز استوار نباشد. چه واجب می‌کند که علی‌اکبر و علی اوسط را نیز نام دیگر باشد.
واین که در بحار الانوار و بعضی از کتب مسطور است که: «وقتی آن کودک شهید شد، شهربانو بی‌خویشتن و مدهوشانه نگران او بود.»
این سخن نیز از درجه صحت ساقط است. چه شهربانو در هنگام ولادت علی بن الحسین وداع جهان گفت و در سفر کربلا ملازمت خدمت سیدالشهدا را نداشت؛ العلم عند اللَّه.
1. بر وزن فرس؛ فرار.
2. ترجرج: لرزش، از این سوی به آن سوی شدن.
3. لآل یا لؤلؤ: درّ و گوهر.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 356
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 76
هذا الطّفل الّذی قُتل بعد شهادة علیّ بن الحسین [علیه السلام] غیر ذاک الغلام، وهذا طفل آخر للحسین [علیه السلام].
قال صاحب النّاسخ: لقد بالغت فی الفحص عنه حتّی ظهر لی أ نّه عبداللَّه بن الحسین [علیه السلام]، خرج من الخیمة بعد شهادة علیّ الأکبر خائفاً وجلًا مرعوباً مذعوراً بحیث ترتعد فرائصه ویتغیّر لونه ویطلب المهرب، وینظر یمیناً وشمالًا وفی اذنیه قرطان من اللّؤلؤ یتذبذبان، فحمل علیه هانی بن بعیث [ثبیت نسخة] فقتله، انتهی.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 412- 413
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 77

ابن للحسین علیه السلام وله ثلاث سنین‌

استشهاده علیه السلام‌

والحسین جالس، علیه جبّة خزّ دکناء، وقد وقعت النّبال عن یمینه وعن شماله، وابن له- ابن ثلاث سنین- بین یدیه، فرماه عقبة بن بشر الأسدی فقتله.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 73
حدّثنی أحمد بن شبیب قال: حدّثنا أحمد بن الحارث، عن المدائنیّ، عن أبی مخنف، عن سلیمان بن أبی راشد، عن حمید بن مسلم قال: دعا الحسین بغلام فأقعده فی حجره، فرماه عقبة بن بشر فذبحه. «1» «2»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 59/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 47؛ البحرانی، العوالم، 17/ 290؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 409؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 140؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 281؛ التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام، 143
والحسین جالس، علیه جبّة خزّ دکناء، والنّبل یقع حوله، فوقعت نبلة فی ولد له ابن ثلاث سنین، فلبس لأمته.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 203
__________________________________________________
(1) [زاد فی ذخیرة الدارین: و قیل: حرملة بن کاهل الأسدی لعنة الله فذبحه توضیح: حرملة بفتح الحاء المهلة و سکون الراء و فتح المیم ابن کاهل، و فی بعض النسخ کاهن].
(2) احمد بن شبیب به سندش از حمید بن مسلم روایت کرده است که حسین (ع) آن طفل را خواند و اور را زانوی خود نشاندید و عقبة بن بشر تیری به جانب او ژرتاب کرد و او را در دامان ژدرش کشت.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبین،/ 88.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 78

صبیّ من صبیان الحسین علیه السلام‌

استشهاده علیه السلام‌

وجاء صبیّ من صبیان الحسین یشتدّ حتّی جلس فی حجر الحسین، فرماه رجل بسهم، فأصاب ثغرة نحره فقتله، فقال الحسین:
اللَّهمّ إن کنت حبست عنّا النّصر فاجعل ذلک لما هو خیر فی العاقبة، وانتقم لنا من القوم الظّالمین.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 73
وجاء صبیّ من أولاد الحسین فجلس فی حجره، فرماه رجل منهم بسهم، فوقع الصبیّ میّتاً.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 39
(روی) أ نّه: لمّا قُتل العبّاس، تدافعت الرّجال علی أصحاب الحسین علیه السلام. فلمّا نظر «1» ذلک نادی: یا قوم! أما من مجیرٍ یجیرنا، أما من مغیثٍ یغیثنا، أما من طالبِ حقٍّ فینصرنا، أما من خائفٍ «2» من النّار «3» «2» فیذبّ عنّا، أما من أحدٍ یأتینا بشربة من الماء لهذا الطّفل؟
فإنّه لا یطیق الظّمأ، فقام إلیه ولده «4» الأکبر، وکان له من العمر «5» سبع عشرة «5» سنة، فقال:
أنا آتیک بالماء یا سیِّدی، «6» فقال: امض بارک اللَّه فیک، قال «6» فأخذ الرّکوة بیده، ثمّ اقتحم
__________________________________________________
(1)- [زاد فی المعالی والأسرار: إلی]
(2- 2) [لم یرد فی المعالی وتظلّم الزّهراء]
(3)- [الأسرار: اللَّه]
(4)- [زاد فی المعالی: علیّ]
(5- 5) [فی الدّمعة والأسرار والمعالی: سبعة عشرة]
(6- 6) [لم یرد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 79
الشّریعة وملأ الرّکوة وأقبل بها نحو أبیه، فقال: یا أبة «1»! الماء لمن طلب، اسق أخی وإن بقی شی‌ء فصبّه علیَّ فإنِّی واللَّه عطشان. فبکی الحسین وأخذ ولده الطّفل فأجلسه علی فخذه وأخذ الرّکوة وقرّبها إلی فیه، فلمّا همّ الطّفل أن یشرب، أتاه سهم مسموم فوقع فی حلق الطّفل فذبحه قبل أن یشرب من الماء شیئاً، «2» فبکی الحسین ورمی الرّکوة من یده ونظر بطرفه إلی السّماء وقال: اللَّهمّ أنت الشّاهد علی قوم قتلوا أشبه الخلق بنبیِّک وحبیبک ورسولک:
«3» واللَّه «3» ما لی أنیس بعد فرقتکم إلّا البکاء وقرع السّنّ من ندم
ولا ذکرت الّذی أبدی الزّمان لکم إلّا جرت أدمعی ممزوجة بدمی «2» «3»
الطّریحی، المنتخب، 2/ 443/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 327- 328، 336؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 404؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 200- 201؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 423
ویقول مصنّف هذا الکتاب أی کتاب اکسیر العبادات فی أسرار الشّهادات خادم العلوم المشتهر بأقا الدّربندیّ: إنّ صاحب تلک النّسخة أعنی شهاب الدّین العاملیّ رحمه الله قد ذکر بعد شهادة محمّد بن أمیر المؤمنین کیفیّة شهادة العبّاس بن أمیر المؤمنین، ثمّ قال: إنّ الحسین علیه السلام لمّا شاهد شهادة العبّاس بکی بکاءً شدیداً، ونادی: یاقوم أما من مُجیرٍ یجیرنا، أما من مغیثٍ یغیثنا، أما من طالبِ الجنّةِ فینصرنا، أما من خائفٍ من النّار فیذّب عنّا، أما من أحدٍ یأتینا بشربة من الماء لهذا الطّفل الّذی لا یطیق الظّماء؟ فقام إلیه ولده الأکبر وقال: أنا آتیک بالماء یا سیِّدی، فقال: امض بارک اللَّه فیک فأخذ الرّکوة
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة: یا أبتاه]
(2) (2) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء]
(3) (6) [لم یرد فی المعالی]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 80
بیده وسار إلی الفرات، وأنشأ بهذه الأبیات حیث یقول شعراً:
أقسمت لو کنّا لکم أعداداً ومثلکم لکنتم الأنکادا
یا شرّ قوم حسباً وزاداً لا حفظ اللَّه لکم أولاداً
قال: ثم إنّه اقتحم المشرعة وملأ الرّکوة وأقبل بها، وقال: یاأبت الماء لمن طلب، اسق أخی وإن بقی منه شی‌ء فصبّه علیّ فإنّی واللَّه عطشان، فبکی الحسین علیه السلام وأخذ الطّفل وأجلسه فی حجره، وأخذ الرّکوة وقرّبها إلی فیه، فلمّا همّ الطّفل أن یشرب أتاه سهم مسموم من کفّ رامٍ میشومٍ وهو یهوی حتّی وقع فی حلق الطّفل فذبحه ولم یشرب من الماء شی‌ء. فبکی الحسین علیه السلام ونادی: وا ولداه، وا قرّة عیناه، وا ثمرة فؤاداه، وا مهجة قلباه، ثمّ إنّه نظر إلی السّماء بطرفه وقال: اللَّهمّ أنت الشّاهد علی قوم قتلوا أشبه الخلق برسول اللَّه، ثمّ إنّه علیه السلام أنشأ وجعل یقول: یا ربّ لا تترکنی وحیداً [ثمّ ذکر الأبیات کما ذکرناها فی مقتل أبی مخنف فی استشهاد عبداللَّه بن الحسین علیهما السلام].
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 283
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 81

محسن بن الحسین علیه السلام‌

استشهاده علیه السلام‌

جَوْشَنُ بالفتح ثمّ السّکون وشین معجمة ونون والجوشن الصّدر، والجوشن الدّرع، وجوشن جبل مطلّ علی حلب فی غربیّها فی سفحه مقابر ومشاهد للشّیعة، وقد أکثر شعراء حلب من ذکره جدّاً، فقال منصور بن المسلم بن أبی الخُرْجَیْن النحویّ الحلبیّ من قصیدة:
عَسَی مَورِدٌ من سفح جَوشَن ناقعٌ فإنِّی إلی تلک الموارد ظمآنُ
وما کلُّ ظنّ ظنّه المرءُ کائنٌ یَحومُ علیه للحقیقة بُرهانُ
وقرأت فی دیوان شعر عبداللَّه بن محمّد بن سعید بن سنان الخفاجیّ عند قوله:
یا بَرْق طالع من ثنیّة جَوشَن حلباً وحَیّ کریمة من أهلها
واسأله هل حَمَلَ النّسیمُ تحیّة منها فإنّ هبوبه من رُسْلها
ولقد رأیت فهل رأیت کوَقْفة للبَیْن یَشفعُ هجرها فی وَصْلها
ثمّ قال جَوشَن «1» جبل فی غربیّ حلب، ومنه کان «2» یُحمل النّحاس الأحمر وهو معدنه، ویقال: أ نّه بطل منذ عبر علیه سبی الحسین بن علیّ رضی الله عنه ونساؤه «3»، وکانت زوجة الحسین حاملًا فأسقطت هناک، فطلبت من الصُّنّاع فی ذلک الجبل خبزاً أو ماءً فشتموها ومنعوها، فدعت علیهم، فمن الآن من عمل فیه لا یربح، وفی قبلی الجبل مشهد یعرف
__________________________________________________
(1)- [فی نفس المهموم والعیون مکانهما: قال الحمویّ فی معجم البلدان فی جوشن ما لفظه: جوشن ...]
(2)- [لم یرد فی نفس المهموم والعیون]
(3)- [لم یرد فی نفس المهموم ص 678]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 82
بمشهد السّقط، ویسمّی مشهد الدّکّة والسّقط، یسمّی «1» محسن بن الحسین رضی الله عنه. «2»
یاقوت الحموی، معجم البلدان، 2/ 155- 156/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 428، 678- 679؛ المیانجی، العیون العبری،/ 251- 252
اعلم أنّ فی قرب حلب مشهداً یسمّی مشهد السّقط ومشهد الدّکّة علی جوشن وهو بالفتح ثمّ السّکون والشّین المعجمة جبل مطل علی حلب فیه مقابر ومشاهد للشّیعة.
منها: مقبرة قطب المحدّثین ابن شهرآشوب صاحب المناقب.
ومنها: مقبرة العالم الفاضل الجلیل الفقیه السّیِّد الأجل أبی المکارم بن زهرة الحسینی الحلبیّ، وبیت بنی زهرة بیت شریف بحلب ولهم تربة مشهورة.
ومنها: مقبرة أحمد بن منیر العاملیّ المذکور حاله فی أمل الآمل.
وغیرهم رضوان اللَّه علیهم أجمعین.
والسّقط هو محسن بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام، وأنِّی تشرّفت بزیارته فی هذه السّنة وهی سنة اثنتین وأربعین بعد ثلاثمائة وألف فی «3» مرجعی من زیارة بیت اللَّه
__________________________________________________
(1)- [فی نفس المهموم والعیون: سمّی]
(2)- در بحر المصائب از کتاب مصائب المعصومین مسطور است که در راه شام، کوهی بود که حرّان نام داشت و از آن‌جا مس به‌عمل می‌آمد و چند تن به مس‌گدازی مشغول بودند. در آن هنگام که اهل بیت را به شام می‌بردند، یک تن از زن‌های جناب سیدالشهدا که از آن حضرت حامل بود، با اهل بیت راه می‌نوشت.
چون به پای آن کوه رسیدند، تابش آفتاب سخت گرم بود. از این‌رو آن روز را خیمه برپای کردند و آن مردم را به راحت می‌داشتند؛ لکن ذریه پیغمبر در آن آفتاب گرم با شکم گرسنه و جگر تشنه بنشسته بودند. امام زین‌العابدین علیه السلام از شدت گرما خود را به سایه خیمه حصین بن نمیر رساند. آن ملعون از خیمه بیرون تاخت و آن حضرت را با تازیانه مانع شد و اطفال اهل بیت از سوز عطش فریاد برآوردند.
جناب زینب‌خاتون سلام‌اللَّه علیها یکی را نزد مس‌گدازها فرستاد تا مقداری آب بیاورد. آن جماعت برای خوشنودی پسر سعد اجابت نکردند و آن زن حامله از شدت عطش طفل خود را سقط کرد. چون جناب صدیقه صغری این حال را بدید، به حضرت خداوند متعال بنالید که: «از چه بر چنین مردم بلا نازل نمی‌شود؟»
در ساعت برقی بزد و آن جماعت را بسوخت. سپهر، ناسخ التّواریخ حضرت زینب کبری علیها السلام، 2/ 534- 535
(3)- [فی المعالی مکانه: قال شیخنا المعظّم الحاجّ الشّیخ عبّاس القمّی دامت تأییداته فی نفثة الصّدور: إنِّی‌قد تشرّفتُ بزیارة هذا المشهد الشّریف فی ...]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 83
الحرام وشاهدت عمارة المشهد الشّریف وکانت مبنیّة من صخور عظیمة فی نهایة الإتقان والاستحکام، ولکن الأسف أ نّها لأجل المحاربة الواقعة بحلب تهدّمت بنیانها، وهی الآن مخروبة منهدمة ساقطة حیطانها علی سقوفها خاویة علی عروشها. [ثمّ ذکر کلام الحموی کما ذکرناه فی معجم البلدان]. «1»
قلت: وأهل حلب یعبّرون عنه بالشّیخ محسن بفتح الحاء وشدّ السّین المکسورة، وأوّل مَنْ عَمّرَ هذا المشهد علی ما أعلم سیف الدّولة الحمدانیّ. «2»
قال ضیاء الدّین یوسف بن یحیی بن الحسین الصّنعانی المتوفّی سنة 1111 فی کتاب نسمة السّحر بذکر من تشیّع وشعر: وقد رأیت مجلّداً منه فی المشهد الغرویّ علی ساکنه السّلام، قال فی أحوال سیف الدّولة «2»: وذکر ابن طیّ فی تاریخ حلب أنّ سیف الدّولة هو الّذی عمّر مشهد الدّکّة بظاهر حلب بسبب أ نّه رأی نوراً علی مکانه وهو بأحد مناظره فی حلب، فلمّا أصبح، رکب إلی هناک وأمر بالحفر فوجد حجراً مکتوباً علیه: هذا المحسن بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، فجمع العلویّین وسألهم، فقال بعضهم:
إنّهم لمّا مرّوا بالسّبی أیّام یزید من حلب، فطرحت إحدی نساء الحسین علیه السلام بهذا الولد، فعمّره سیف الدّولة وقال: إنّ اللَّه أذن لی فی عمارته علی اسم بنت نبیّه، ویعرف الموضع بالجوشن، انتهی. «3» «4»
القمّی، نفس المهموم،/ 678- 679/ عنه: المازندرانی، معالی السّمطین، 2/ 134- 135؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 378
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی وسیلة الدّارین]
(2- 2) [لم یرد فی وسیلة الدّارین]
(3)- نسمة السّحر، مخطوط، راجع الذّریعة 24/ 154 و 115
(4)- بدان که نزدیک حلب زیارتگاهی به نام مشهد السقط است که بر کوه جوشن واقع است و آن کوهی است مشرف بر حلب که در غرب آن گورستان و زیارتگاه‌های شیعه است و از آن جمله مقبره ابن شهرآشوب، صاحب «مناقب» است و مقبره احمد بن منیر عاملی که شرح حالش در «امل الامل» است
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 84
__________________________________________________
و من هم در «فواید رضویه» ذکر کرده‌ام.
حموی در «معجم‌البلدان» گوید: جوشن، کوهی است در غربی حلب که معدن مس سرخ داشته [است] و گویند از زمانی که اسیران خاندان حسین را بر آن عبور دادند، باطل شده [است]؛ چون یکی از زنان آن حضرت آبستن بود و در آن‌جا سقط کرد و از کارگران آن کوه، نان و آبی خواست و به او دشنام دادند و چیزی ندادند و بر آن‌ها نفرین کرد و تا کنون هر که در آن کار کند، سودی نبرد. و در سمت قبله کوه زیارتگاهی به‌نام مشهد السقط است وآن را مشهد الدکه هم می‌خوانند وآن سقط را محسن بن حسین نامیدند.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 204
بدان که در نزدیک حلب، زیارتگاهی است که آن را زیارتگاه سقط می‌نامند و مشهد الدکة و آن بر دامنه کوه جوشن به فتح «ج» و سکون «واو» با شین معجمه است که کوهی مشرف بر شهر حلب است و در آن زیارتگاه‌ها و مقابری برای شیعه است.
از آن جمله، مقبره قطب المحدثین، ابن شهرآشوب صاحب مناقب.
از آن جمله، مقبره عالم فاضل و جلیل فقیه سید اجل ابی‌المکارم بن‌زهره حسینی حلبی، خاندان بنی‌زهره در حلب مشهورند و گورستانی معروف دارند.
و از جمله مقبره احمد بن منیر عاملی که شرح حالش در کتاب «امل الامل» ذکر شده [است].
و علمای دیگر؛ رضوان اللَّه علیهم.
و سقط محسن‌بن حسین‌بن علی‌بن ابیطالب است که من در این سال 1342 به زیارت آن شرفیاب شدم. در مراجعت از حج بیت‌اللَّه الحرام و ساختمان مشهد شریف اورا دیدم و از تخته‌سنگ‌های بزرگ در نهایت استحکام ساخته شده است و تأسف در این‌جاست که برای جنگی که در حلب درگرفت، دچار خرابی شده و اکنون ویران و منهدم است و دیوار و سقف آن روی هم ریخته و از بن درآمده است.
حموی در «معجم البلدان» گفته: جوشن، کوهی معروف در مغرب حلب است که از آن مس سرخ حمل می‌شده و معدن آن بوده و گفته‌اند، از زمانی که اسرای خاندان حسین بن علی را بر آن عبور دادند، آن معدن از کار افتاده [است]؛ زیرا زوجه حسین علیه السلام آبستن بود و در آن‌جا سقط کرد و از کارگران آن معدن آب و نان طلبید، به او دشنام دادند و چیزی به او ندادند و بر آن‌ها نفرین کرد و از آن زمان تاکنون، هر کس در آن کار کند، سودی نبرد. و در قبله آن کوه زیارتگاهی معروف به مشهد السقط و مشهد الدکة است و نام آن سقط، محسن بن حسین رضی الله عنه است؛ انتهی.
من گویم که مردم حلب آن را شیخ محسن به فتح حاء و تشدید سین مکسوره خوانند و تا آن‌جا که من می‌دانم، اول کسی که این زیارتگاه را تعمیر کرده؛ سیف الدولة حمدانی است. ضیاء الدین یوسف بن یحیی بن حسین صنعانی متوفای سال 1111 در کتاب «نسمة السحر» در ذکر آنان که شیعه و شاعر بودند و من یک
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 85
وبالقرب من (حلب) مشهد یعرف «بمشهد السّقط» وذلک أنّ حرم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله لمّا وصلوا إلی هذا المکان أسقطت زوجة الحسین سقطاً کان یسمّی (محسناً).
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 445
فی القمقام، عن یاقوت الحموی فی معجم البلدان: إنّ فی قرب حلب جبلًا اسمه جوشن وهو جبل مطلّ علی حلب، فی غربیها مقابر ومشاهد للشّیعة، منها مقبرة ابن شهرآشوب صاحب المناقب، وکان فی ذلک الجبل معدن الصّفر ومنه یحمل النّحاس الأحمر. وفی قبلة الجبل مشهد یُسمّی «1» بمشهد السِّقط لأنّه لمّا عبروا بسبی الحسین ونسائه، کانت زوجة الحسین حاملًا بولد إسمه محسن وأسقطت هناک، والعیال طلبوا من الصّنّاع «2» فی ذلک الجبل خبزاً وماءً وبعض الحوائج، فشتموهم ومنعوهم، فدعوا علیهم ومن ذلک الیوم فقد ذلک المعدن ومن عمل فیه لا یربح، فدفن السّقط هناک سُمِّی بمشهد السِّقط.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 134/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 377- 378
فی بعض الأخبار أنّ للحسین ولدین آخرین وهما محمّد ومحسن. أمّا محسن بن الحسین مدفون فی جبل جوشن قُرب حلب (أدب الطّفّ 1/ 47).
القاضی النّعمان، شرح الأخبار (الهامش)، 3/ 197
__________________________________________________
مجلد آن را در نجف اشرف دیدم، گفته است در ضمن احوال سیف‌الدوله که ابن‌طی در تاریخ حلب گوید، سیف الدوله کسی است که مشهد الدکه را در بیرون شهر حلب ساخته است؛ زیرا او در یکی از گردشگاه‌های خود در حلب شبانه نوری در آن مشاهده کرده و صبح سوار شده و به آن‌جا رفته و دستور داده [است که] آن‌جا را حفر کردند وسنگی بیرون آمده که بر آن نوشته شده است: «هذا المحسن بن حسین بن علی بن ابیطالب» و علویان را جمع کرده و درباره آن از آن‌ها پرسیده؛ یکی از آن‌ها گفته است که در دوران یزید چون اسیران اهل بیت را به حلب آوردند، یکی از زنان حسین علیه السلام این پسر را سقط کرد و سیف‌الدوله آن را ساخت. گفت: خداوند به من اجازه داده [است] که به نام دختر پیغمبرش آن را عمارت کنم و آن‌جا را جوشن نامند؛ انتهی.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 350- 351
(1)- [وسیلة الدّارین: یعرف]
(2)- [وسلة الدّارین: أهل الصّنیعة]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 87

الأُسراء من آل الحسین علیه السلام‌

موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 89

الإمام السّجّاد علیّ بن الحسین علیه السلام‌

1- عُدّ فی جملة الأُسراء عند:
الرّسّان، تسمیة من قُتِل (من تراثنا)،/ 159/ عنه: الشّجری، الأمالی الخمیسیّة، 1/
170، 171؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 77
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 259/ عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2630؛ الحسین بن
علیّ،/ 89
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 468
البلخی، البدء والتّاریخ،/ 241
ابن عبدربّه، العقد الفرید، 4/ 385/ عنه: الباعونی، جواهر المطالب،/ 278؛ القمّی،
نفس المهموم،/ 386
المسعودی، إثبات الوصیّة،/ 170- 171
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 309- 310؛ السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 558
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 79
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 109- 110، رقم 2806؛ مقتل الحسین،/ 39- 41/ عنه:
الشّجری، الأمالی الخمیسیّة، 1/ 178؛ ابن عساکر، تاریخ دمشق، 74/ 12؛ تراجم
النّساء،/ 276؛ مختصر ابن منظور، 20/ 353- 354؛ الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/
350؛ الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 195
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 153- 154، 196، 250
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 31
السّمعانی، الأنساب، 3/ 476
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 147، ط المحمودی،/ 11
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 90
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 112- 113/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 62، 63؛
البحرانی، العوالم، 17/ 343؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 20؛ الدّربندیّ، أسرار
الشّهادة،/ 462- 463؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 241؛ مثله محمّد بن أبی طالب،
تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 328- 329
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 254- 255
شعماد الدّین طبری، کامل بهایی، 2/ 287
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 217 (ط دارالفکر)، 4/ 431
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مؤسّسة الرّسالة)، 3/ 203- 204 (ط دار الفکر)، 4/ 418
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مؤسّسة الرّسالة، 4/ 386- 388، رقم 157 (ط دار الفکر)،
5/ 332- 333
الصّفدی، الوافی بالوفیّات، 12/ 425، 428
شالیافعی، مرآة الجنان، 1/ 133
ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط النّجف)،/ 193
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 7/ 307
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 197، 198، 208- 209
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 169، 26
محمّد کاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة،/ 46
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 286
خواندامیر، حبیب السِّیَر، 2/ 57
التّفرشی، نقد الرّجال،/ 231
کیا گیلانی، سراج الأنساب،/ 171
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 76
المجلسی، جلاء العیون،/ 826- 827
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 216
القندوزی، ینابیع المودّة (ط اسوة)، 3/ 151
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 91
ولادته علیه السلام
ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 8- 9 (سنة 38)
الکلینی، الأصول من الکافی، 1/ 466/ عنه: المجلسی، جلاء العیون،/ 831 (سنة 38)
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 213 (یوم الخمیس لإحدی عشرة لیلة بقیت من رمضان سنة 38)
المسعودی، إثبات الوصیّة،/ 170 (سنة 38)
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 80 (سنة 38)
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 31/ مثله ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط النجف)،/ 193؛ محمّد
کاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة،/ 46؛ کیا گیلانی، سراج الأنساب،/ 171 (سنة
33 عن الواقدیّ)
المفید، الإرشاد، 2/ 138، المقنعة (من المصنّفات)،/ 472/ مثله الطّوسی، تهذیب
الأحکام، 6/ 77 (سنة 38)
الطّوسی، مصباح المتهجّد،/ 551/ عنه: رضیّ الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 55؛ مثله
ابن طاوس، إقبال الأعمال «1»، 3/ 156؛ المجلسی، جلاء العیون،/ 831 (15/ جمادی
الأولی/ سنة 36)
الفتّال، روضة الواعظین (ط قم)،/ 201 (یوم الجمعة أو الخمیس 9/ شعبان/ سنة 38 أو 37 أو 36)
الطّبرسی، إعلام الوری، 252؛ تاج الموالید،/ 112/ مثله ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 175؛ میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 25؛ المجلسی، جلاء العیون،/ 831 (یوم الجمعة أو الخمیس 15 جمادی الآخرة أو لتسع خلون من شعبان سنة 38 أو 37 أو 36)
ابن الخشّاب، تاریخ موالید الأئمّة،/ 178/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 105؛ المجلسی، جلاء العیون،/ 831 (سنة 38 عن الإمام الصّادق علیه السلام)
__________________________________________________
(1)- [حکاه عن حدائق الرّیاض للشّیخ المفید، وتکرّر هذا الخبر فی العدد مرّتین]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 92
ابن الخشّاب، تاریخ موالید الأئمّة،/ 178- 179/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 105 (سنة 37)
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 148/ مثله ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 7/ 307 (سنة 33 عن یعقوب بن سفیان)
ابن طلحة، مطالب السّؤول (ط حجری)،/ 77 (ط بیروت)،/ 267 (یوم الخمیس/ 5 شعبان/ سنة 38)
ابن طلحة، مطالب السّؤول (ط بیروت)،/ 275/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 82 (سنة 38)
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواص،/ 291 (سنة 38 أو 37 أو 33)
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 447 (سنة 38) (راجع الإرشاد)
ابن خلّکان، وفیات الأعیان، 3/ 269/ عنه: ابن طولون، الأئمّة الإثنا عشر،/ 78 (سنة 38)
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 91 (سنة 38)
ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 144 (سنة 38)
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مؤسّسة الرّسالة)، 4/ 386، (ط دار الفکر)، 5/ 332 (سنة 38)
رضیّ الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 55 (سنة 38 أو 36)
الکفعمی، المصباح،/ 522 (سنة 25/ شعبان/ 38)
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 186 (سنة 33 أو 38 أو 36)
خواندامیر، حبیب السّیر، 1/ 62 (سنة 38 أو 37 أو 36 أو 33)
کیا گیلانی، سراج الأنساب،/ 68 (سنة 33)
التّفرشی، نقد الرّجال،/ 231 (سنة 33)
الأردبیلی، جامع الرّواة، 2/ 463 (سنة 33)
المجلسی، البحار، 46/ 14 (سنة 38)
المجلسی، البحار، 46/ 14 (سنة 33) (عن الدّروس)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 93
سِنّه علیه السلام یوم الطّفّ:
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 156/ عنه: ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 345؛ سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 291؛ الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 90؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 209؛ مثله المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 58، ابن عساکر، تاریخ دمشق «1»، 44/ 152- 153؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 7/ 307 (سنّه 23)
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 164/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 193؛ الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 91 (سنّه 23 أو 24)
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 154، 265 (سنّه 23)
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 31/ مثله ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط النّجف)،/ 193 (سنّه 23 عن الزّبیر بن بکّار؛ ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 152 (سنة 25 عن الواقدی)
ابن الجوزی، صفة الصّفوة (ط بیروت)، 1/ 389/ عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 286 (سنّه 23)
ابن إدریس، السّرائر، 1/ 657 (ط حجری)،/ 155 (سنّه 23)
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ (ط بیروت)،/ 291 (سنّه 23)
عماد الدّین طبری، کامل بهایی، 2/ 287 (سنّه 22)
ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 144 (سنّه 23)
خواجة نصیر الطّوسی، نقد المحصّل،/ 179 (سنّه 23)
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مؤسّسة الرّسالة)، 4/ 386، (ط دار الفکر)، 5/ 332 (سنّه 23)
ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط النّجف)،/ 193/ مثله کیا گیلانی، سراج الأنساب،/ 171 (سنّه 28 عن الواقدیّ)
__________________________________________________
(1)- [حکاه تاریخ دمشق هذا الخبر مرّتین، أحدهما عن ابن عیینة والزّهری، والأخری عن الزبیر بن‌بکّار، وکذا فی التّهذیب حکی مرّتین]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 94
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 26 (سنّه 23)
محمّد کاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة،/ 46 (سنّه 23 عن الواقدیّ) خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 62 (سنّه 23)
التّفرشی، نقد الرّجال،/ 231 (سنّه 28)
القندوزی، ینابیع المودّة (ط اسوة)، 3/ 151 (سنّه 22)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 95
کنیته علیه السلام «أبو الحسین» عند:
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 157/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق «1»، 44/ 149
البخاری، التاریخ الکبیر، 6/ 266، 267/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 149؛
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 102
ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفسیة)،/ 9
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 213
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 275
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 148- 149، 150 «2»، 151
ابن الجوزی، صفة الصّفوة (ط بیروت)، 1/ 389
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مؤسّسة الرّسالة)، 4/ 386، (ط دار الفکر)، 5/ 332
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 7/ 304
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 25
محمّد کاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة،/ 47
کنیته علیه السلام «أبو الحسن» عند:
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 58
ابن قتیبة، المعارف،/ 214 (ط دار إحیاء التّراث العربی)،/ 94 ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 9
ابن حبّان، الثّقات، 5/ 159
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 80
__________________________________________________
(1)- [هکذا حکاه تاریخ دمشق، عن محمّد بن سعد، عن طریقین، الأوّل عن ابن أبی الدّنیا، والثانی عن أبی جعفر علیه السلام]
(2)- [حکاه تاریخ دمشق، عن ابن أبی حاتم وأبی نصر أحمد بن محمّد ومسلم بن الحجّاج وعبدالکریم ابن أبی عبدالرّحمان، وعن أبی بشر الدّولابیّ وأبی أحمد الحاکم]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 96
المفید، الإرشاد، 2/ 138
المجدی،/ 92
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 252، تاج الموالید،/ 112
ابن الخشّاب، تاریخ موالید الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 180/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 105
ابن عساکر، تاریخ دمشق
«1»، 44/ 150، 151
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 175
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ (ط بیروت)،/ 291
ابن خلّکان، وفیات الأعیان، 3/ 266/ عنه: ابن طولون، الأئمّة الإثنا عشر،/ 75
ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 143
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مؤسّسة الرّسالة)، 4/ 386، (ط دار الفکر)، 5/ 332
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 7/ 304
الکفعمی، المصباح،/ 522
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 186
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 62
کیا گیلانی، سراج الأنساب،/ 68
کنیته علیه السلام «أبو محمّد» عند:
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 157/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 149، 150
ابن خیّاط، الطّبقات،/ 417 رقم 2044/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 148
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 362، أنساب الأشراف، 3/ 146
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 213
ابن حبّان، الثّقات، 5/ 159
__________________________________________________
(1)- [حکاه عن ابن أبی حاتم وأبی نصر أحمد بن محمّد وعبدالکریم ابن أبی عبدالرّحمان وأبی بشر الدّولابی وأبی أحمد الحاکم والواقدیّ وأبی فروة]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 97
الصّدوق، کمال الدّین وتمام النّعمة،/ 307
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 80
المفید، الإرشاد، 2/ 138، المقنعة (من المصنّفات)،/ 472/ مثله الطّوسی، تهذیب الأحکام، 6/ 77
المجدی،/ 93
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 252، تاج الموالید،/ 111
ابن الخشّاب، تاریخ موالید الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 180/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 105
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 151 (عن أبی أحمد)
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 175
ابن الجوزی، صفة الصّفوة (ط بیروت)، 1/ 389
الفخر الرّازی، الشّجرة المبارکة،/ 87
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 447
ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 144
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، (ط مؤسّسة الرّسالة)، 4/ 386، (ط دار الفکر)، 5/ 332
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 4/ 307
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 25
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 186
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 62
الأردبیلی، جامع الرّواة، 2/ 463
کنیته علیه السلام «أبو بکر» عند:
ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 9
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 213 (فیه: ولم تصحّ هذه الکنیة)
الطّبریّ، دلائل الإمامة،/ 80
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 98
المجدی، 93 (شاذ)
ابن الخشّاب، تاریخ موالید الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 180/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 105
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 175
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 25
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 186
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 62
کنیته علیه السلام «أبو عبداللَّه» عند:
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 151 (عن ابن عبّاس)
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 7/ 304
کنیته علیه السلام «أبو القاسم» عند:
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 175
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 25
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 62
کنیته علیه السلام «أبو الأئمّة» عند:
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 254
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ (ط بیروت)،/ 291
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 439
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 99
عمّر علیه السلام 56 سنة عند:
ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 8
عمّر علیه السلام 57 سنة عند:
الکلینی، الأصول من الکافی، 1/ 468 رقم 6/ عنه: رضیّ الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 316؛ المجلسی، جلاء العیون،/ 842
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 213
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 80
المفید، الإرشاد، 2/ 139، المقنعة (من المصنّفات)،/ 472/ مثله الطّوسی، تهذیب الأحکام، 6/ 77
الفتّال، روضة الواعظین (ط قم)،/ 201 (راجع الإرشاد)
ابن الخشّاب، تاریخ موالید الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 178، 179/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 105
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 189
المناقب، ابن شهرآشوب، 4/ 175 (أو 59 أو 54)
ابن طلحة، مطالب السّؤول (ط بیروت)،/ 275/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 82
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ (ط بیروت)،/ 299 (سنّه 57 أو 58)
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 454 (راجع الإرشاد)
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 208
الکفعمی، المصباح،/ 522
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 63
الأردبیلی، جامع الرّواة، 2/ 464
المجلسی، البحار، 46/ 154، جلاء العیون،/ 842
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 100
عمّر علیه السلام 58 سنة عند:
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 164/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 192؛ الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 91؛ المجلسی، جلاء العیون،/ 842
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 58
البخاری، التاریخ الکبیر، 6/ 266/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 149؛ مثله ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 7/ 307 (عن ابن عیینة)
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 362، أنساب الأشراف، 3/ 146/ عنه: ابن
عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 160 (عن الزّهریّ) س
ابن حبّان، الثّقات، 5/ 160 (عن الزّهریّ)
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 275
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 150 (عن یحیی بن بکیر)
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 189، 190
ابن الجوزی، صفة الصّفوة (ط بیروت)، 1/ 394
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 5/ 341
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 186
المجلسی، البحار، 46/ 154
عمّر علیه السلام 59 سنة عند:
رضیّ الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 316 (59 أو 58)
المجلسی، جلاء العیون،/ 842
عمّر علیه السلام 60 سنة عند:
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 362، أنساب الأشراف، 3/ 146
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 101
وفاته علیه السلام سنة «92» عند:
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 164 (عن الفضل بن دکین)
ابن خیّاط، الطّبقات،/ 417 رقم 2044، التاریخ،/ 236/ عنه: ابن عساکر، تاریخ
دمشق «1»، 44/ 148، 149، 150، 190- 191؛ مثله البخاری، التاریخ الکبیر، 6/
266 (عن أبی نعیم)
جمل من أنساب الأشراف، 3/ 362، أنساب الأشراف، 3/ 146
ابن حبّان، الثّقات، 5/ 160 (عن الزّهریّ)
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 150، 191 (عن أبی شیبة وعلیّ بن المدینیّ وابن المحرّز
الباهلی)
وفاته علیه السلام سنة «93» عند:
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 91 (عن معن)/ مثله سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)،
5/ 341؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 7/ 307
وفاته علیه السلام سنة «94»، وهذه سنة الفقهاء عند:
ابن سعد، الطّبقات «2»، 5/ 164/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 149؛ الإربلی،
کشف الغمّة، 2/ 91
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 57- 58/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 293،
ابن خیّاط، الطّبقات،/ 417 رقم 2044، التّاریخ،/ 236/ عنه: ابن عساکر، تاریخ
دمشق، 44/ 148، 149، 150، 191؛ الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 101
ابن قتیبة، المعارف،/ 214 (ط دار إحیاء التّراث العربی)،/ 94
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 362، أنساب الأشراف، 3/ 146
الطّبری، التاریخ، 6/ 491/ مثله ابن الأثیر، الکامل، 4/ 131
__________________________________________________
(1)- [حکی تاریخ دمشق هذا الخبر عن الطّرق المختلفة، عن أبی نعیم]
(2)- [منه قولین: الأوّل عن أبی قروة، والثانی عن حسین بن الإمام السّجّاد علیه السلام]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 102
ابن حبّان، الثّقات، 5/ 160
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 275
المفید، مسارّ الشّیعة (من مجموعة نفیسة)،/ 62/ عنه: رضیّ الدّین ابن المطهّر، العدد،/
315 (25 محرّم، 94)
الطّوسی، مصباح المتهجّد،/ 547/ عنه: المجلسی، جلاء العیون،/ 842 (25 محرّم، 95)
ابن الخشّاب، تاریخ موالید الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 179/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة،
2/ 105
ابن عساکر، تاریخ دمشق «1»، 44/ 148، 150، 191، 192، 193 (راجع الطّبقات)
ابن الجوزی، صفة الصّفوة (ط بیروت)، 1/ 394 (سنة 94 أو 92)
ابن طلحة، مطالب السّؤول (ط بیروت)،/ 275/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 82
(18/ محرّم سنة 94 أو 95)
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ (ط بیروت)،/ 298- 299 (سنة 94 أو 92 أو 95)
عنه: رضیّ الدّین ابن المطّهر، العدد،/ 315- 316
ابن خلّکان، وفیات الأعیان، 3/ 269 (سنة 94 أو 99 أو 92)
ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 144
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 5/ 341 (14/ ربیع الأوّل/ 94، عن یحیی أخو
محمّد بن عبداللَّه بن الحسن)
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 7/ 307 (راجع الطّبقات)
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 208 (12/ محرّم/ 94)
ابن طولون، الأئمّة الاثنا عشر،/ 78
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 186 (سنة 94 أو 95)
__________________________________________________
(1)- [حکاه تاریخ دمشق عن یحیی بن معین، وعن علیّ بن جعفر بن محمّد، وعن یحیی بن بکیر وسلیمان ابن بلال، عن الإمام جعفر الصّادق علیه السلام، وعن هارون بن محمّد، عن بعض أصحابنا، وعن علیّ بن عبداللَّه التمیمیّ، وعن أبی حفص القلّاس، وعن ابن نمیر، وعن أبی عبید القاسم بن سلّام]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 103
کیا گیلانی، سراج الأنساب،/ 68 (10/ محرّم/ 94)
المجلسی، جلاء العیون،/ 842 (18/ محرّم/ 94)
وفاته علیه السلام سنة «95» عند:
ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 8
الکلینی، الأصول من الکافی، 1/ 466/ عنه: رضیّ الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 316؛
المجلسی، جلاء العیون،/ 842
الکلینی، الأصول من الکافی، 1/ 468/ عنه: المجلسی، جلاء العیون،/ 822 (عن الإمام
الصّادق علیه السلام)
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 213
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 80
المفید، الإرشاد، 2/ 139، المقنعة (من المصنّفات)،/ 472/ مثله الطّوسی، تهذیب
الأحکام، 6/ 77
الفتّال، روضة الواعظین (ط قم)،/ 201 (اثنتی عشرة لیلة بقیت من المحرّم)؛ مثله ابن
شهرآشوب، المناقب، 4/ 175 (إحدی عشر أو اثنتی عشرة)/ عنه: المجلسی، جلاء
العیون،/ 842
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 252 (اثنتی عشرة لیلة خلت من المحرّم) الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 113- 114 (عشرة المحرّم)
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 191، 193 (عن ابن بکیر)/ مثله سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 5/ 341
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 454
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 91
رضیّ الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 316
ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط النّجف)،/ 193
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 7/ 307 (سنة 95 أو 94)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 104
محمّد کاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة،/ 46
الکفعمی، المصباح،/ 522 (22/ محرّم/ 95)/ عنه: المجلسی، جلاء العیون،/ 841
خواندامیر، السّیر، 2/ 63
کیا گیلانی، سراج الأنساب،/ 171
الأردبیلی، جامع الرّواة، 2/ 463- 464
وفاته علیه السلام سنة «100» أو (99» عند:
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 193/ مثله ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 7/ 307 (عن
علیّ بن محمّد المدائنیّ)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 105

الإمام الباقر محمّد بن علیّ بن الحسین علیه السلام‌

اشاره

عُدّ من الأُسراء عند:
ابن قتیبة، الإمامة والسّیاسة، 2/ 6
المسعودی، إثبات الوصیّة،/ 170- 171
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 153- 154، 156، 196- 198، 250
ابن إدریس، السّرائر،/ 657، (ط حجری)،/ 155/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 206
عماد الدّین طبری، کامل بهایی، 2/ 287
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 278
القمّی، نفس المهموم،/ 386
المیانجی، العیون العبری،/ 210
ولادته علیه السلام سنة «56» عند:
ابن الخشّاب، تاریخ موالید الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 182/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 136 (وُلد قبل مضیّ الحسین بن علیّ علیهما السلام بثلاث سنوات)
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 57/ 213
ابن إدریس، السّرائر، 1/ 657 (ط حجری)،/ 155 (له ثلاث سنین وأشهر یوم الطّفّ)
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 5/ 342
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 9/ 351 (عن ابن البرقیّ)
البحرانی، العوالم (عن إکمال الرّجال)، 19/ 444
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 106
ولادته علیه السلام سنة «57» عند:
الکلینی، الأصول من الکافی، 1/ 469
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 94 (یوم الجمعة غرّة رجب قبل قتل الحسین علیه السلام بثلاث سنین)
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 32 (سنة 59 أو 57)
المفید، الإرشاد، 2/ 156
المفید، المقنعة،/ 473/ مثله الطّوسی، تهذیب الأحکام، 6/ 77 رقم 24
المفید، مسارّ الشّیعة (من مجموعة نفیسة)،/ 69/ مثله الطّوسی، مصباح المتهجّد،/ 555؛
المجلسی، جلاء العیون،/ 849 (یوم الجمعة غرّة رجب)
الفتاّل، روضة الواعظین (ط قم)،/ 207 (3/ صفر)
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 259 (یوم الجمعة غرّة رجب أو 3/ صفر مع جدّه الحسین علیه السلام
أربع سنین)
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 210
ابن طلحة، مطالب السّؤول (ط بیروت)،/ 277/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 117
(سنة 57 قبل قتل جدّه بثلاث سنین)
ابن خلّکان، وفیات الأعیان، 4/ 174 رقم 560 (3/ صفر وعمره یوم الطّفّ ثلاث سنین)
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 117
شابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 211
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 29 (یوم الجمعة غرّة رجب أو 3/ صفر)
الکفعمی، المصباح،/ 522
ابن طولون، الأئمّة الاثنا عشر،/ 81 (عمره یوم قُتل جدّه الحسین علیه السلام ثلاث سنین)
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 286 (یوم الجمعة 3/ صفر)
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 68 (3/ صفر أو غرّة رجب)
الأردبیلی، جامع الرّواة، 2/ 464
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 107
المجلسی، البحار، 46/ 218/ عنه: البحرانی، العوالم، 19/ 19 (یوم الجمعة 3/ صفر، عن
شواهد النّبوّة)
المجلسی، البحار، 46/ 218/ عنه: البحرانی، العوالم، 19/ 441 (الإثنین 3/ صفر)
البحرانی، العوالم (عن تاریخ أبی الفداء)، 19/ 445
البحرانی، العوالم (عن الأنوار القدسیّة)،/ 443 (3/ صفر)
البحرانی، العوالم (عن نزهة الجلیس ومنیة الأنیس)،/ 444
ولادته علیه السلام سنة «58» عند:
ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 10
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 237، 241
المسعودی، إثبات الوصیّة،/ 176
البحرانی، العوالم (عن القاریانیّ)، 19/ 443
البحرانی، العوالم (عن عیون المعجزات)، 19/ 19
ولادته علیه السلام سنة «59» عند:
ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط النّجف)،/ 195
البحرانی، العوالم (عن فرق الشّیعة)، 19/ 442
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 154 (وهو علیه السلام ابن سنتین فی الطّفّ)
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 116 (مع جدّه علیه السلام أربع سنین)
عماد الدّین طبری، کامل بهایی، 2/ 287 (چهار ساله)
التّفرشی، نقد الرّجال،/ 231 (یوم الطّفّ ابن أربع سنین)
البحرانی، العوالم (عن تاریخ الأئمّة)، 19/ 443 (قبل مضیّ الحسین علیه السلام بثلاث سنین)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 108

مقتل الحسین علیه السلام عن لسان الإمام الباقر علیه السلام‌

حدّثنی زکریّاء بن یحیی الضّریر، قال: حدّثنا أحمد بن جناب المصِّیصیّ- ویکنّی أبا الولید-، قال: حدّثنا خالد بن یزید بن أسد بن عبداللَّه القَسریّ، قال: حدّثنا عمّار الدُّهنیّ، قال: قلت لأبی جعفر: حدّثنی بمقتل الحسین حتّی کأ نّی حضرتُه؛ قال: مات معاویة والولید بن عُتبة بن أبی سفیان علی المدینة، فأرسل إلی الحسین بن علیّ لیأخذ بیعته، فقال له: أخِّرنی وأرفَقَ، فأخّره، فخرج إلی مکّة، فأتاه أهل الکوفة ورُسُلهم: إنّا قد حبسنا أنفسنا علیک، ولسنا نحضر الجمعة مع الوالی، فأقدم علینا- وکان النّعمان بن بشیر الأنصاری علی الکوفة- قال: فبعث الحسین إلی مسلم بن عقیل بن أبی طالب ابن عمّه فقال له: سِر إلی الکوفة فانظر ما کتبوا به إلیَّ، فإن کان حقّاً خرجنا إلیهم. فخرج مسلم حتّی أتی المدینة، فأخذ منها دلیلین، فمرّا به فی البرّیّة، فأصابهم عطش، فمات أحد الدّلیلین، وکتب مسلم إلی الحسین یستعفیه، فکتب إلیه الحسین: أن امض إلی الکوفة.
فخرج حتّی قَدِمها، ونزل علی رجل من أهلها یُقال له ابن عوسجة؛ قال: فلمّا تحدّث أهل الکوفة بمقدمه دبّوا إلیه فبایعوه، فبایعه منهم اثنا عشر ألفا. قال: فقام رجل ممّن یهوی یزید بن معاویة إلی النّعمان بن بشیر، فقال له: إنّک ضعیف أو متضعّف؛ قد فسد البلاد! فقال له النّعمان: أن أکون ضعیفاً وأنا فی طاعة اللَّه أحبّ إلیَّ من أن أکون قویّاً فی معصیة اللَّه، وما کنت لأهتک سرّاً ستره اللَّه.
فکتب بقول النّعمان إلی یزید، فدعا مولیً له یقال له: سَرْجون؛- وکان یستشیره- فأخبره الخبر، فقال له: أکنت قابلًا من معاویة لو کان حیّاً؟ قال: نعم؛ قال: فاقبل منِّی؛ فإنّه لیس للکوفة إلّاعبیداللَّه بن زیاد، فولِّها إیّاه- وکان یزید علیه ساخطاً، وکان همّ بعزله عن البصرة- فکتب إلیه برضائه، وأ نّه قد ولّاه الکوفة مع البصرة، وکتب إلیه أن یطلب مسلم بن عقیل فیقتله إن وجده.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 109
قال: فأقبل عبیداللَّه فی وجوه أهل البصرة حتّی قدم الکوفة متلثّماً، ولا یمرّ علی مجلس من مجالسهم فیسلّم إلّاقالوا: علیک السّلام یا ابن بنت رسول اللَّه- وهم یظنّون أ نّه الحسین بن علیّ علیه السلام- حتّی نزل القصر، فدعا مولیً له فأعطاه ثلاثة آلاف، وقال له: اذهب حتّی تسأل عن الرّجل الّذی یبایع له أهل الکوفة فأعلِمه أ نّک رجل من أهل حِمْص جئت لهذا الأمر، وهذا مال تدفعه إلیه لیتقوّی. فلم یزل یتلطّف ویرفُق به حتّی دُلّ علی شیخ من أهل الکوفة یلی البیعة، فلقیه فأخبره، فقال له الشّیخ: لقد سرّنی لقاؤک إیّای، وقد ساءنی؛ فأمّا ما سرّنی من ذلک فما هداک اللَّه له، وأمّا ما ساءنی فإنّ أمرَنا لم یستحکم بعد. فأدخله إلیه، فأخذ منه المال وبایعه، ورجع إلی عبیداللَّه فأخبره.
فتحوّل مسلم حین قدم عبیداللَّه بن زیاد من الدّار الّتی کان فیها إلی منزل هانئ بن عروة المرادیّ، وکتب مسلم بن عقیل إلی الحسین بن علیّ علیه السلام یخبره ببیعة اثنی عشر ألفاً من أهل الکوفة، ویأمره بالقدوم. وقال عبیداللَّه لوجوه أهل الکوفة: مالی أری هانئ بن عروة لم یأتنی فیمن أتانی! قال: فخرج إلیه محمّد بن الأشعث فی ناس من قومه وهو علی باب داره، فقالوا: إنّ الأمیر قد ذکرک واستبطأک، فانطلق الیه، فلم یزالوا به حتّی رکب معهم وسار حتّی دخل علی عبیداللَّه وعنده شُریح القاضی، فلمّا نظر إلیه قال لشریح: «أتتک بخائنٍ رِجلاه»؛ فلمّا سلّم علیه قال: یا هانئ، أین مسلم؟ قال: ما أدری؛ فأمر عبیداللَّه مولاه صاحب الدّراهم، فخرج إلیه، فلمّا رآه قُطع به، فقال: أصلح اللَّه الأمیر! واللَّه ما دعوتُه إلی منزلی ولکنّه جاء فطرح نفسه علیَّ؛ قال: ائتنی به؛ قال: واللَّه لو کان تحت قدمیَّ ما رفعتهما عنه؛ قال: أدنوه إلیَّ، فأدنی، فضربه علی حاجبه فشجّه، قال: وأهوی هانئ إلی سیف شُرطیّ لیسلّه، فدُفع عن ذلک، وقال: قد أحلّ اللَّه دمک، فأمر به فحُبس فی جانب القصر.
رجع الحدیث إلی حدیث عمّار الدُّهنیّ؛ عن أبی جعفر، قال: فبینا هو کذلک إذ خرج الخبر إلی مذْحِج، فإذا علی باب القصر جَلَبَة سمعها عبیداللَّه، فقال: ما هذا؟ فقالوا:
مَذحِج، فقال لشُریح: اخرج إلیهم فأعلِمهم أ نّی إنّما حبسته لأسائله، وبعث عیناً علیه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 110
من موالیه یسمع ما یقول، فمرّ بهانئ بن عروة، فقال له هانئ: اتّق اللَّه یا شُریح، فإنّه قاتلی، فخرج شریح حتّی قام علی باب القصر، فقال: لا بأس علیه، إنّما حبسه الأمیر لیسائله، فقالوا: صدق، لیس علی صاحبکم بأس، فتفرّقوا، فأتی مسلماً الخبر، فنادی بشعاره، فاجتمع إلیه أربعة آلاف من أهل الکوفة، فقدّم مقدّمته، وعبّأ میمنته ومیسرته، وسارَ فی القلب إلی عبیداللَّه، وبعث عبیداللَّه إلی وجوه أهل الکوفة فجمعهم عنده فی القصر، فلمّا سارَ إلیه مسلم فانتهی إلی باب القصر، أشرفوا علی عشائرهم، فجعلوا یکلِّمونهم ویردّونهم، فجعل أصحاب مسلم یتسلّلون حتّی أمسی فی خمسمائة، فلمّا اختلط الظّلام ذهب أولئک أیضاً.
فلمّا رأی مسلم أ نّه قد بقی وحده یتردّد فی الطّرق، أتی باباً فنزل علیه، فخرجت إلیه امرأة، فقال لها: اسقینی، فسقته، ثمّ دخلت فمکثت ما شاء اللَّه، ثمّ خرجت فإذا هو علی الباب؛ قالت: یا عبداللَّه، إنّ مجلسک مجلس رِیبة، فقم؛ قال: إنّی أنا مسلم بن عقیل، فهل عندکِ مأویً؟ قالت: نعم، ادخل، وکان ابنها مولیً لمحمّد بن الأشعث، فلمّا علم به الغلام انطلق إلی محمّد فأخبره، فانطلق محمّد إلی عبیداللَّه فأخبره، فبعث عبیداللَّه عمرو ابن حریث المخزومیّ- وکان صاحب شُرَطه- إلیه، ومعه عبدالرّحمان بن محمّد بن الأشعث، فلم یعلم مسلم حتّی أحیط بالدّار، فلمّا رأی ذلک مسلم خرج إلیهم بسیفه فقاتلهم، فأعطاه عبدالرّحمان الأمان، فأمکن من یده، فجاء به إلی عبیداللَّه، فأمر به فأصعِد إلی أعلی القصر فضُربت عنقه، وألقی جثّته إلی النّاس، وأمر بهانئ فسُحِبَ إلی الکُناسة، فصُلِبَ هنالک، وقال شاعرهم فی ذلک:
فإن کنتِ لا تدرینَ ما الموتُ فانظری إلی هانئ فی السُّوقِ وابنِ عقیلِ
أصابَهُما أمرُ الإمام فأصبحا أحادیثَ من یَسْعی بکلِّ سبیل
أیرکبُ أسماءُ الهمالیج آمِناً وقد طَلَبَتْهُ مَذْحِجٌ بِذُحولِ!
وأمّا أبو مِخْنف فإنّه ذکر من قصّة مسلم بن عقیل وشخوصه إلی الکوفة ومقتله قصّة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 111
هی أشبع وأتمّ من خبر عمّار الدّهنیّ عن أبی جعفر الّذی ذکرناه.
رجع الحدیث إلی حدیث عمّار الدّهنیّ عن أبی جعفر. فحدّثنی زکریّاء بن یحیی الضّریر، قال: حدّثنا أحمد بن جناب المَصّیصیّ قال: حدّثنا خالد بن یزید بن عبداللَّه القسریّ، قال: حدّثنا عمّار الدُّهنیّ، قال: قلت لأبی جعفر: حدّثنی عن مقتل الحسین حتّی کأ نّی حضرته؛ قال: فأقبل حسین بن علیّ بکتاب مسلم بن عقیل کان إلیه، حتّی إذا کان بینه وبین القادسیّة ثلاثة أمیال، لقیه الحرّ بن یزید التّمیمیّ، فقال له: أین ترید؟
قال: أرید هذا المِصْر؛ قال له: ارجع فإنِّی لم أدع لک خلفی خیراً أرجوه، فهمّ أن یرجع، وکان معه إخوة مسلم بن عقیل، فقالوا: واللَّه لا نرجع حتّی نصیب بثأرنا أو نُقتَل؛ فقال:
لا خیر فی الحیاة بعدکم! فسارَ فلقیته أوائل خیل عبیداللَّه، فلمّا رأی ذلک عدل إلی کربلاء، فأسند ظهره إلی قصباء وخلّا کیلا یقاتل إلّامن وجه واحد، فنزل وضرب أبنیته، وکان أصحابه خمسة وأربعین فارساً ومائة راجل، وکان عمر بن سعد بن أبی وقّاص قد ولّاه عبیداللَّه بن زیاد الرّیّ وعهد إلیه عهده فقال: اکفنی هذا الرّجل؛ قال:
أعفنی، فأبی أن یُعفیه؛ قال: فأنظرنی اللّیلة؛ فأخّره، فنظر فی أمره، فلمّا أصبح غدا علیه راضیاً بما أمر به، فتوجّه إلیه عمر بن سعد، فلمّا أتاه، قال له الحسین: اختر واحدة من ثلاث: إمّا أن تدعونی فأنصرف من حیث جئت، وإمّا أن تدعونی فأذهب إلی یزید، وإمّا أن تدعونی فألحق بالثّغور؛ فقبل ذلک عمر، فکتب إلیه عبیداللَّه: لا ولا کرامة حتّی یضع یده فی یدی! فقال له الحسین: لا واللَّه لا یکون ذلک أبداً، فقاتله فقُتل أصحاب الحسین کلّهم، وفیهم بضعة عشر شابّاً من أهل بیته، وجاء سهم فأصاب إبناً له معه فی حجره، فجعل یمسح الدّم عنه ویقول: اللَّهمّ احکم بیننا وبین قوم دعونا لینصرونا فقتلونا؛ ثمّ أمر بحبرة فشقّقها، ثمّ لبسها وخرج بسیفه، فقاتل حتّی قُتل صلوات اللَّه علیه؛ قتله رجل من مَذْحِج وحَزَّ رأسه، وانطلق به إلی عبیداللَّه، وقال:
أوْقِرْ رِکابی فِضَّةً وذَهَبا فقد قَتَلْتُ المَلِکَ المُحجَّبا
قَتَلتُ خَیْر النّاسِ امّاً وأبا وخَیْرهُمْ إذ یُنْسبُونَ نَسبا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 112
وأوفده إلی یزید بن معاویة ومعه الرّأس، فوضع رأسه بین یدیه وعنده أبو برْزة الأسلمیّ، فجعل ینکُتُ بالقَضیب علی فیه، ویقول:
یُفَلِّقْنَ هاماً مِن رجالٍ أَعِزَّة علَینا وَهُمْ کانوا أَعقَّ وأَظْلَما «1»
فقال له أبو برْزة: ارفع قضیبک، فواللَّه لربّما رأیت فا رسول اللَّه (ص) علی فیه یلثمه؛ وسرّح عمر بن سعد بحرمه وعیاله إلی عبیداللَّه، ولم یکن بقی من أهل بیت الحسین بن علیّ علیه السلام إلّاغلام کان مریضاً مع النّساء، فأمر به عبیداللَّه لیُقتل، فطرحت زینب نفسها علیه وقالت: واللَّه لا یُقتل حتّی تقتلونی! فرقَّ لها، فترکه وکفّ عنه.
قال: فجهّزهم وحملهم إلی یزید، فلمّا قدموا علیه جمع مَنْ کان بحضرته من أهل الشّأم، ثمّ أدخلوهم، فهنّئوه بالفتح، قال رجل منهم أزرق أحمر ونظر إلی وصیفة من بناتهم فقال: یا أمیرالمؤمنین، هب لی هذه، فقالت زینب: لا واللَّه ولا کرامة لک ولا له إلّا أن یخرج من دین اللَّه، قال: فأعادها الأزرق، فقال له یزید: کُفّ عن هذا؛ ثمّ أدخلهم علی عیاله، فجهّزهم وحملهم إلی المدینة، فلمّا دخلوها خرجت امرأة من بنی عبدالمطّلب ناشرة شعرَها، واضعة کمّها علی رأسها تلقاهم وهی تبکی وتقول:
ماذا تقولون إن قال النّبیُّ لکم ماذا فَعلتُم وأنتُم آخِرُ الاممِ!
بعترتی وبأهلی بعدَ مُفتَقَدی منهم اساری وقتلی ضُرِّجوا بِدَمِ
ما کان هذا جزائی إذ نَصحتُ لکُم أن تَخْلفونی بسوءٍ فی ذوی رحمی! «2»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 347- 351، 389- 390
__________________________________________________
(1)- للحصین بن الحمام المرّی، دیوان الحماسة 1: 193- بشرح التّبریزی
(2)- عمار دهنی گوید: ابوجعفر را گفتم: «حدیث کشته شدن حسین را با من بگوی تا چنان بدانم که گویی آن‌جا حضور داشته‌ام.»
گفت: «وقتی معاویه مُرد، ولیدبن عتبةبن ابی‌سفیان حاکم مدینه بود و حسین را پیش خواند که بیعت
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 113
__________________________________________________
از او بگیرد، اما حسین گفت: مهلت بده.»
ولید مدارا کرد و مهلت داد و حسین سوی مکه رفت. مردم کوفه و فرستادگانشان پیش وی آمدند که ما خویشتن را برای تو نگه داشته‌ایم با ولایت‌داران به نماز جمعه حاضر نمی‌شویم، پیش ما آی.
گوید: در این وقت نعمان‌بن بشیر انصاری حاکم کوفه بود.
گوید: حسین، مسلم‌بن عقیل‌بن ابی‌طالب، پسر عموی خویش را پیش خواند و گفت: «به کوفه برو و در مورد آنچه به من نوشته‌اند بنگر تا اگر درست بود سوی آن‌ها رویم.»
گوید: مسلم روان شد تا به مدینه رسید و از آن‌جا دو بلد گرفت که اورا از راه بیابان ببردند و دچار تشنگی شدند و یکی از دو بلد جان داد.
مسلم به حسین نوشت که اورا از این کار معاف دارد، اما حسین بدو نوشت: «به طرف کوفه حرکت کن» و او برفت تا به کوفه رسید و پیش یکی از مردم آن‌جا منزل گرفت که ابن‌عوسجه نام داشت.
گوید: وقتی مردم کوفه از آمدن مسلم سخن کردند، پیش وی رفتند و بیعت کردند و دوازده هزار کس از آن‌ها با مسلم بیعت کردند.
گوید: یکی از آن‌ها که دل با یزیدبن معاویه داشت پیش نعمان بن بشیر رفت و گفت: «تو ضعیفی یا ضعیف‌نما که ولایت را به تباهی داده‌ای.»
نعمان گفت: «این که ضعیف باشم اما مطیع خدا بهتر از آن است که در کار معصیت خدا نیرومند باشم، من کسی نیستم که پرده‌ای را که خدا پوشانیده بدرم.»
گوید: آن کس گفته نعمان را برای یزید نوشت و او غلام خویش را که سرجون نام داشت و با او مشورت می‌کرد پیش خواند و خبر را با وی بگفت.
سرجون گفت: «اگر معاویه زنده بود از او می‌پذیرفتی؟»
گفت: «آری.»
گفت: «پس از من بپذیر که کس جز عبیداللَّه بن زیاد درخور کوفه نیست، اورا ولایت‌دار کوفه کن.»
گوید: یزید نسبت به عبیداللَّه خشم آورده بود و می‌خواسته بود اورا از بصره بردارد، پس بدو نوشت که از او راضی شده و کوفه را نیز با بصره به او داده و نوشت که مسلم‌بن عقیل را بجوید و اگر به دست آورد خونش بریزد.
گوید: عبیداللَّه با سران مردم بصره بیامد و روی بسته وارد کوفه شد و بر هر جمعی که می‌گذشت و سلام می‌گفت می‌گفتند: «سلام بر تو، ای پسر دختر پیمبر خدای» که پنداشتند او حسین‌بن علی علیه السلام است.
گوید: و چون وارد قصر شد، غلام خویش را پیش خواند و سه هزار به او داد و گفت: «برو و کسی را که مردم کوفه با وی بیعت می‌کنند بجوی و بدو بگوی که یکی از مردم حمصی که برای این کار آمده‌ای و این
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 114
__________________________________________________
مال را بدو می‌دهی که از آن نیرو گیرد.»
گوید: آن غلام همچنان لطف و مدارا کرد تا وی را به پیری از مردم کوفه راهبری کردند که عهده‌دار بیعت بود که اورا بدید و خبر خویش را با وی بگفت.
پیر بدو گفت: «از دیدار تو خرسند شدم و آزرده‌دل، خرسند شدم از این که خدایت راهبری کرده، آزرده خاطر شدم از این که هنوز کار ما استوار نشده» آن‌گاه اورا پیش مسلم برد که مال را از او بگرفت و با وی بیعت کرد.
گوید: غلام پیش عبیداللَّه بازگشت و خبر را با وی بگفت.
گوید: وقتی عبیداللَّه بن زیاد آمد مسلم از خانه‌ای که بود به خانه هانی‌بن عروه مرادی رفت.
گوید: مسلم به حسین بن علی علیه السلام نوشت و بدو خبر داد که دوازده هزار کس از مردم کوفه بیعت کرده‌اند و گفت بیاید.
گوید: عبیداللَّه بن زیاد به سران مردم کوفه گفت: «چرا هانی بن عروه جزو کسانی که پیش من آمده‌اند نیامده است.»
گوید: محمد بن اشعث با کسانی از قومش پیش هانی رفتند. وی بر در خانه خویش بود، بدو گفتند: «امیر از تو سخن کرد و در انتظار توست، پیش وی برو» و چندان بگفتند که با آن‌ها سوار شد و پیش عبیداللَّه رفت که شریح قاضی پیش وی بود و چون هانی را بدید گفت: «اجل رسیده به پای خویش آمد.»
گوید: و چون هانی به او سلام گفت، گفت: «ای هانی! مسلم کجاست؟»
گفت: «چه می‌دانم؟»
عبیداللَّه غلام خویش را که درهمها را داده بود بگفت تا بیامد و چون هانی اورا بدید در خویش فروماند و گفت: «خدا امیر را قرین صلاح بدارد، به خدا اورا به منزلم دعوت نکرده بودم، بیامد و خویش را به من تحمیل کرد.»
گفت: «اورا پیش من آر.»
گفت: «به خدا اگر زیر پایم باشد پا از روی او برنمی‌دارم.»
گفت: «نزدیک منش آرید.»
و چون هانی را نزدیک وی بردند به ابرویش زد و زخمدارش کرد. هانی به طرف شمشیر یکی از نگهبانان دوید که آن را از نیام درآرد، اما از این کار بازش داشتند. عبیداللَّه گفت: «خدا خونت را حلال کرد.» آن‌گاه بگفت تا وی را در گوشه قصر بداشتند.
ابوجعفر گوید: در این اثنا خبر به قوم مذحج رسید و ناگهان بر در قصر سروصدا برخاست که ابن‌زیاد شنید و گفت: «این چیست؟»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 115
__________________________________________________
گفتند: «مردم مذحجند.»
ابن زیاد به شریح گفت: «پیش آن‌ها برو و بگو چیزیش نیست، من اورا بداشته ام تا از او پرس‌وجو کنم» و یکی از غلامان خویش را همراه او فرستاد که ببیند چه می‌گوید. شریح در راه به هانی‌بن عروه برخورد که بدو گفت: «ای شریح، از خدا بترس، او مرا می‌کشد.»
گوید: شریح برفت تا بر در قصر بایستاد و گفت: «چیزیش نیست اورا بداشته که از او پرس‌وجو کند.»
گفتند: «راست می‌گوید چیزیش نیست» و پراکنده شدند.
گوید: خبر به مسلم رسید که ندا داد و شعار گفت و چهار هزار کس از مردم او فراهم شدند. مقدمه را از پیش فرستاد، پهلوی راست و چپ آراست و خود در قلب جای گرفت و سوی عبیداللَّه روان شد.
گوید: عبیداللَّه کس از پی سران کوفه فرستاد و آن‌ها را در قصر به نزد خویش فراهم آورد و چون مسلم به در قصر رسید سران قوم از بالا نمودار شدند و با عشایر خویش سخن کردند و آن‌ها را بازگردانیدند.
یاران مسلم رفتن گرفتند تا هنگام شب پانصد کس به جای ماند و چون تاریک شد آن‌ها نیز برفتند. و چون مسلم خویشتن را تنها دید در کوچه‌ها به راه افتاد تا به دری رسید و آن‌جا توقف کرد، زنی برون شد که بدو گفت: «آبم بده» و آن زن آبش داد. آن‌گاه به درون رفت و چندان که خدا خواست بماند سپس برون آمد و اورا دید که بر در است. گفت: «ای بنده خدا این‌جا نشستنت مایه بدگمانی است برخیز.»
گفت: «من مسلم‌بن عقیلم، آبا به نزد تو جای ماندن هست؟»
گفت: «آری به درون آی.»
گوید: پسر آن زن غلام محمدبن اشعث بود و چون از قضیه خبر یافت پیش محمد رفت و بدو خبر داد. محمد نیز پیش عبیداللَّه رفت و به او خبر داد. عبیداللَّه، عمرو بن حریث مخزومی را که سالار نگهبانان وی بود فرستاد، عبدالرحمان‌بن محمدبن اشعث نیز با وی برفت.
مسلم بی‌خبر بود تا وقتی که خانه را محاصره کردند و چون چنین دید با شمشیر برون شد و با آن‌ها بجنگید. عبدالرحمان اورا امان داد که تسلیم شد و اورا پیش عبیداللَّه بن زیاد بردند که بگفت تا اورا بالای قصر بردند و گردنش را بزدند و پیکرش را میان مردم افکندند. هانی را نیز به بازار بردند و بیاویختند و شاعر در این باب شعری گفت به این مضمون:
«اگر نمی‌دانی مرگ چیست
هانی را در بازار بنگر
و ابن عقیل را ...» تا آخر
اکنون به حدیث عمار دهنی از ابوجعفر بازمی‌گردیم:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 116
__________________________________________________
گوید: به ابوجعفر گفتم: حکایت کشته شدن حسین را با من بگوی تا چنان شوم که گویی آن‌جا حضور داشته‌ام.
گفت: «حسین‌بن علی به سبب نامه‌ای که مسلم‌بن عقیل بدو نوشته بود بیامد و چون به جایی رسید که میان وی و قادسیه سه میل فاصله بود و حربن یزید تمیمی اورا بدید و گفت: «آهنگ کجا داری؟»
گفت: «آهنگ این شهر دارم.»
گفت: «بازگرد که آن‌جا امید خیر نداری.»
گوید: می‌خواست بازگردد، برادران مسلم‌بن عقیل که با وی بودند گفتند: «به خدا بازنمی‌گردیم تا انتقام خویش را بگیریم یا کشته شویم.»
حسین گفت: «پس از شما زندگی خوش نباشد.»
گوید: پس برفت تا سواران عبیداللَّه بدو رسیدند و چون چنین دید، به طرف کربلا پیچید و نیزار و بوته‌زاری را پشت سر نهاد که در یک سمت بیشتر جنگ نکند، و فرود آمد و خیمه‌های خویش را به‌پا کرد. یاران وی چهل و پنج سوار بودند و یک‌صد پیاده.
گوید: و چنان بود که عبیداللَّه‌بن زیاد، عمربن سعدبن ابی‌وقاص را ولایت‌دار ری کرده بود و فرمان وی را داده بود، به وی گفت: «کار این مرد را عهده کن.»
گفت: «مرا معاف دار.»
اما از معاف داشتن وی دریغ کرد.
عمر گفت: «امشب مهلتم ده» و او مهلت داد، عمر در کار خویش نگریست و چون صبح شد پیش وی آمد و به آنچه گفته بود رضایت داد.
گوید: پس عمربن سعد سوی حسین روان شد و چون پیش وی رسید حسین بدو گفت: «یکی از سه چیز را بپذیر: یا مرا بگذاری که از همان‌جا که آمده‌ام بازگردم، یا بگذاری که پیش یزید روم، یا بگذاری سوی مرزها روم.»
گوید: عمر این را قبول کرد اما عبیداللَّه بدو نوشت: «نه، و حرمت نیست، تا دست در دست من نهد.»
حسین گفت: «به خدا هرگز چنین نخواهد شد.»
گوید: پس با وی بجنگید و همه یاران حسین کشته شدند که از آن جمله ده و چند جوان از خاندان وی بودند، تیری به فرزند وی خورد که در دامنش بود، خون وی را پاک می‌کرد و می‌گفت: «خدایا میان ما و قومی که دعوتمان کردند که یاریمان کنند اما می‌کشندمان داوری کن.»
گوید: آن‌گاه بگفت تا پارچه سیاهی بیاوردند که آن را شکافت و به تن کرد و با شمشیر برفت و بجنگید تا کشته شد، صلوات اللَّه علیه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 117
__________________________________________________
گوید: یکی از مردم مذحج اورا کشت و سرش را برید و پیش عبیداللَّه برد و شعری به این مضمون خواند:
«رکابم را از نقره و طلا سنگین کن
که شاه پرده‌دار را کشته ام
کسی را کشته‌ام که پدر و مادرش
از همه کسان بهتر بود
و به هنگام انتساب
نسبش از همه والاتر.»
عبیداللَّه اورا پیش یزیدبن معاویه فرستاد، سر را نیز همراه داشت، یزید سر را پیش روی خود نهاد. ابوبرزه اسلمی نیز پیش وی بود، بنا کرد با چوب‌دستی به دهان آن می‌زد و شعری می‌خواند به این مضمون:
«سرهای مردانی را شکافتند
که به نزد ما عزیز بودند
اما خودشان ناسپاسترند
و ستمگرتر.»
ابو برزه گفت: «چوبت را به یک‌سو بر، به خدا بارها دیدم که دهان پیمبر خدا بر دهان وی بود و بوسه می‌زد.»
گوید: عمربن سعد حرم و خانواده حسین را پیش عبیداللَّه فرستاد. از خاندان حسین‌بن علی علیه السلام به‌جز پسری نمانده بود که بیمار بود و با زنان بود. عبیداللَّه گفت اورا بکشید اما زینب خویشتن را بر او افکند و گفت: «به خدا کشته نشود، تا مرا نیز بکشند» و عبیداللَّه رقت آورد و رهایش کرد و دست از او بداشت.
گوید: پس عبیداللَّه لوازم داد و آن‌ها را سوی یزید فرستاد و چون پیش وی رسیدند همه مردم شام را که اطرافیان وی بودند فراهم آورد. آن‌گاه بیاوردندشان و شامیان فیروزی اورا مبارک‌باد گفتند.
گوید: یکی از آن‌ها که مردی سرخ‌روی و کبودچشم بود یکی از دخترانشان را دید و گفت: «ای امیرمؤمنان! این را به من ببخش.»
زینب گفت: «نه به خدا، نه تورا حرمت است نه اورا، چنین نشود مگر از دین خدا برون شود.»
گوید: مرد کبودچشم، سخن خود را بازگفت و یزید بدو گفت: «از این درگذر.»
آن‌گاه پیش خانواده خویششان برد و لوازم داد و سوی مدینه فرستاد و چون وارد آن‌جا شدند زنی از بنی عبدالمطلب که موی خویش را آشفته بود و آستین به سر نهاده بود پیش روی آن‌ها آمد که می‌گریست
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 118
وذُکر أیضاً فی:
الشّجری، الأمالی الخمیسیّة،/ 190- 192
المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 422- 430
ابن کثیر، البدایة والنّهایة،/ 196- 198
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 206- 209
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 348- 353
قال أبو مخنف، عن جعفر بن محمّد بن علیّ، قال: وُجد بالحسین علیه السلام حین قُتِل ثلاث وثلاثون طعنة وأربع وثلاثون ضربة.
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 453/ مثله، ابن کثیر، البدایة والنّهایة،/ 188
حدّثنا الشّیخ الفقیه أبو جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین بن موسی بن بابویه القمّی (ره)، قال: حدّثنا أبی (ره)، قال: حدّثنا سعد بن عبداللَّه بن أحمد بن محمّد بن عیسی، عن أبی عبداللَّه محمّد بن خالد البرقیّ، عن داود بن أبی یزید، عن أبی الجارود وابن بکیر
__________________________________________________
و اشعاری می‌خواند به این مضمون:
«چه خواهید گفت اگر
پیمبر به شما بگوید
شما که آخرین امتها بودید
از پس مرگ من
با خاندان و کسانم چه کردید
که بعضیشان اسیران شدند
و کشتگان آغشته به خون!
پاداش من این نبود،
که اندرزتان داده بودم که از پس من
با خویشاوندانم بدی نکنید.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری،/ 2916- 2921، 2973- 2976
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 119
وبرید بن معاویة العجلی، عن أبی جعفر الباقر علیه السلام، قال: أُصیب الحسین بن علیّ علیهما السلام ووُجد به ثلاثمائة وبضعة وعشرین طعنة برمح أو ضربة بسیف أو رمیة بسهم، فرُوی أنّها کانت کلّها فی مقدمه لأنّه علیه السلام کان لا یولی. «1»
الصّدوق، الأمالی،/ 164 المجلس 31 رقم 1
قال أبو مخنف: عن جعفر بن محمّد بن علیّ علیه السلام قال: وجدنا «2» بالحسین علیه السلام ثلاثاً وثلاثین طعنة وأربعاً وثلاثین ضربة. وقال الباقر علیه السلام: اصیب علیه السلام ووجد به ثلاثمائة وبضعة وعشرین طعنة برمح أو «3» ضربة بسیف أو «3» رمیة بسهم. «4» وروی ثلاثمائة وستّون جراحة. وقیل: ثلاثاً وثلاثین ضربة سوی السّهام، وقیل «4»: ألف وتسعمائة جراحة، وکانت السّهام فی درعه کالشّوک فی جلد القنفذ. وروی أ نّها کانت کلّها فی مقدمه. «5»
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 110- 111/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس‌وزینة المجالس، 2/ 320
قال نصر بن مزاحم: حدّثنی عمرو بن شمر، عن جابر، عن أبی جعفر محمّد بن علیّ علیهما السلام أنّ خولی بن یزید الأصبحیّ قتل جعفر بن علیّ علیه السلام. «6»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 54/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 38- 39؛ البحرانی، العوالم، 17/ 282
__________________________________________________
(1)- امام پنجم فرمود: حسین بن علی علیه السلام کشته شد و سی‌صد و بیست و چند زخم نیزه و شمشیر و تیر در او یافتند، و روایت شده که همه در جلو تنش بود چون پشت بدشمن نمی‌داد.
کمره ای، ترجمه امالی،/ 164
(2)- [تسلیة المجالس: وجد]
(3)- [تسلیة المجالس: و]
(4- 4) [تسلیة المجالس: وفی روایة]
(5)- جعفر بن محمد گوید: وقتی حسین بن علی علیه السلام کشته شد سی وسه ضربت نیزه و سی وچهار ضربت شمشیر بر او بود
. پاینده، ترجمه تاریخ طبری،/ 3061
(6)- ولی در حدیثی که نصربن مزاحم از امام باقر علیه السلام روایت کرده جعفربن علی به‌دست خولی اصبحی- لعنه‌اللَّه- کشته شد.
محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیین،/ 80
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 120
وروی عن محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب، أ نّه قال: قدم بنا علی یزید بن معاویة لعنه اللَّه بعدما قتل الحسین علیه السلام ونحن اثنا عشر غلاماً لیس منّا أحد إلّا مجموعة یداه إلی عنقه، وفینا علیّ بن الحسین. فقال لنا یزید: صیّرتم أنفسکم عبیداً لأهل العراق، ما علمت بمخرج أبی عبداللَّه حتّی بلغنی قتله.
(کذب عدوّ اللَّه بل هو الّذی جهّز إلیه الجیوش، وقد ذکرت خبره فیما مضی).
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 267- 268
وقال المدائنیّ، عن إبراهیم بن محمّد، عن عمرو بن دینار: حدّثنی محمّد بن علیّ بن الحسین عن أبیه قال: لمّا قُتل الحسین دخلنا الکوفة فلقینا رجل، فدخلنا منزله، فألحفنا فنمت، فلم أستیقظ إلّابحسّ الخیل فی الأزقّة، فحملنا إلی یزید، فدمعت عینه حین رآنا وأعطانا ما شئنا، وقال: إنّه سیکون فی قومک امور فلا تدخل معهم فی شی‌ء.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 352
قال خلیفة العصفریّ: «الّذی ولی قتل الحسین شمر بن ذی الجوشن، وأمیر الجیش عمر بن سعد بن مالک». قال محمّد بن [علیّ بن] حسین: کنّا (مع الحسین بن علیّ) بنهر کربلاء، فنظر إلی شمر بن ذی الجوشن، فقال: صدق اللَّه ورسوله، قال رسول اللَّه (ص):
«کأنِّی أنظر إلی کلب أبقع یلغ فی دماء أهل بیتی».
وکان شمر أبرص، وقد مرّ شی‌ء من حدیثه فی ترجمة الحسین بن علیّ، انتهی.
ابن طولون، قید الشّرید فی أخبار یزید،/ 74
رأیتُ فی کتاب المصابیح بإسناده إلی جعفر بن محمّد علیه السلام، قال: قال لی أبی محمّد بن علیّ: سألتُ أبی علیّ بن الحسین عن حمل یزید له «1»، فقال: حملنی «2» علی بعیر یظلع «3» بغیر
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی المعالی، وفی العیون: عن علیّ بن الحسین علیهما السلام أ نّه قال: ...]
(2)- [المعالی: حملونی]
(3)- [فی البحار: یطلع، وفی الأسرار والمعالی: یضلع]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 121
وطاء، ورأس الحسین علیه السلام علی علم «1»، ونسوتنا «2» خلفی علی بغال فأکف «3»، والفارطة خلفنا وحولنا بالرِّماح «4»، إن دمعت «5» من أحدنا «5» عین قرع رأسه بالرُّمح «6»، حتّی إذا دخلنا دمشق صاح صائح: یا أهل الشّام! هؤلاء سبایا أهل البیت الملعون «7».
ابن طاوس، الإقبال،/ 583، (ط مکتب الإعلام الإسلامیّ، 3/ 89)/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 154؛ البحرانی، العوالم، 17/ 413؛ مثله البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 87- 88؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 496؛ القمّی، نفس المهموم،/ 384؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 259- 260؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین «8»، 2/ 121؛ مثله المیانجی، العیون العبری،/ 256- 257
فلمّا استشهد، حمل علیّ بن الحسین مع الحرم وادخل علی اللّعین یزید، وکان لابنه أبی جعفر علیه السلام سنتان وشهور، فادخل معه. فلمّا رآه یزید، قال له: کیف رأیت یا علیّ ابن الحسین [صنع اللَّه؟] قال: رأیت ما قضاه اللَّه- عزّ وجلّ- قبل أن یخلق السّماوات والأرض. فشاورَ یزید جلساءه فی أمره. فأشاروا بقتله، وقالوا له: لا تتّخذ من کلب سوء جروا. فابتدر أبو جعفر علیه السلام الکلام، فحمدَ اللَّه وأثنی علیه، ثمّ قال لیزید (لعنه اللَّه):
لقد أشارَ علیک هؤلاء بخلافِ ما أشار جلساء فرعون علیه، حیث شاورهم فی موسی وهارون، فإنّهم قالوا له: أرجه وأخاه، وقد أشار هؤلاء علیک بقتلنا، ولهذا سبب. فقال یزید: وما السّبب؟ فقال: إنّ أولئک کانوا لرشدة، وهؤلاء لغیر رشدة. ولا یقتل الأنبیاء
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الأسرار: علی رمح]
(2)- [أضاف فی المعالی: علی]
(3)- [فی الأسرار: مکفئة، وفی العیون: أکفة]
(4)- [لم یرد فی الأسرار]
(5- 5) [المعالی: منّا]
(6)- [إلی هنا حکاه فی المعالی]
(7)- [زاد فی البحار: بیان: قوله فأکف أی أمیل وأشرف علی السّقوط، إلی آخر الکلام ...]
(8)- [حکاه المعالی عن مصائب الهداة]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 122
وأولادهم إلّاأولاد الأدعیاء. فأمسکَ یزید مطرقاً، ثمّ أمر بإخراجهم- علی ما قُصّ ورُوی-. «1»
المسعودی، إثبات الوصیّة،/ 170- 171/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 437
__________________________________________________
(1)- موقعی که امام حسین علیه السلام شهید شد، زین العابدین را هم با اهل حرم امام حسین به اسیری بردند و آن بزرگوار را نزد یزید آوردند، در آن موقع فرزند آن حضرت امام محمد باقر که دو سال و چند ماه از عمر مبارکش گذشته بود با پدر خود نزد یزید آمد، وقتی که یزید حضرت زین العابدین را دید گفت: یا علی بن الحسین (در روزگار) چه دیدی؟! زین العابدین فرمود: چیزی را دیدم که خدا قبل از این که آسمان‌ها و زمین‌ها را خلق کند درباره آن قضاوت فرموده است.
یزید درباره زین العابدین با اهل مجلس خود مشورت کرد؟ اهل مجلس یزید که از یزید کمتر نبودند به قتل زین العابدین علیه السلام اشاره کردند (و کلامی را گفتند که خودشان به آن سزاوارتر بودند و ما از ترجمه آن خودداری می‌نمائیم).
آن گاه امام محمد باقر علیه السلام (که دو سال و چند ماه بیشتر از عمر شریفش نگذشته بود) بعد از حمد و ثنای خدا در جواب یزید فرمود: اهل مجلس تو به تو اشاره ای کردند که بر خلاف اشاره اهل مجلس فرعون بود که درباره امر موسی و هارون علیهما السلام با آن‌ها مشورت کرد، زیرا که اهل مجلس فرعون به فرعون گفتند: موسی را با برادرش نگاه‌دار ولی اهل مجلس تو به قتل ما اشاره کردند، این اشاره ای که این‌ها کردند دارای سببی است، یزید گفت: آن سبب چیست؟ حضرت باقر علیه السلام فرمود: اهل مجلس فرعون حلال زاده بودند ولی اهل مجلس تو حلال‌زاده نیستند، زیرا پیغمبران و فرزندان آنان را غیر از فرزندان زنا کسی نخواهد کشت، آن گاه یزید ساکت شد و چنان که گفته شده دستور داد تا آنان را از مجلس خارج کردند.
محمدجواد نجفی، ترجمه اثبات الوصیه،/ 319- 320
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 123

محمّد بن الحسین علیه السلام‌

میزاته العائلیّة

عدّه من ولده علیه السلام:
تاریخ أهل البیت،/ 102/ ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 18
ابن عبدربّه، العقد الفرید،/ 385
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 202
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 74
أبو طالب الزّیدی، الإفادة،/ 58- 59/ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 116- 117؛
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 349
ابن الخشّاب، تاریخ موالید الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 177/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة،
2/ 39؛ المجلسی، البحار، 45/ 331؛ البحرانی، العوالم، 17/ 640؛ القمّی، نفس المهموم،
/ 525
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 77/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 330- 331؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 637؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 22
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 73/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 38- 39؛ ابن الصّبّاغ،
الفصول المهمّة،/ 99؛ المجلسی، البحار، 45/ 331؛ البحرانی، العوالم، 17/ 639-
640؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 21؛ القمّی، نفس المهموم،/ 525
محب الدّین الطّبریّ، ذخائر العقبی،/ 151/ عنه الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 300
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 45
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 75
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 124
مدرّسی، جنّات الخلود،/ 23
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 277
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 137
آل بحرالعلوم، تحفة العالم، 1/ 311
عُدّ فی جملة الشّهداء علیهم السلام عند:
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 112- 113/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 62، 63؛
البحرانی، العوالم، 17/ 343؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 20؛ الدّربندی، أسرار
الشّهادة،/ 462- 463؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 241؛ مثله محمّد بن أبی طالب،
تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 328- 329
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 277/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 3/ 213- 214
مجلسی، جلاء العیون،/ 695
عُدّ من الأُسراء عند:
ابن قتیبة، الإمامة والسّیاسة، 2/ 6
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 196- 197
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 213- 214
قال: وذکروا أنّ أبا معشر قال: حدّثنی محمّد بن الحسین بن علیّ، قال: دخلنا علی یزید ونحن اثنا عشر غلاماً مغلّلین فی الحدید وعلینا قمیص.
ابن قتیبة، الإمامة والسّیاسة، 2/ 5
الرّیاشی قال: أخبرنی محمّد بن أبی رجاء، قال: أخبرنی أبو معشر، عن یزید بن زیاد، عن محمّد بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب، قال: أُتی بنا یزید بن معاویة بعدما
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 125
قُتِلَ الحسین، ونحن اثنا عشر غلاماً، وکان أکبرنا یومئذٍ علیّ بن الحسین، فادخِلنا علیه، وکان کلّ واحد منّا مغلولة یده إلی عنقه، فقال لنا: أحرزتْ أنفسکم عبید أهل العراق! وما علمت بخروج أبی عبداللَّه ولا بقتله.
ابن عبدربّه، العقد الفرید، 4/ 382 (ط دارالفکر)، 5/ 134 عمران بن الحسین علیه السلام
عُدّ فی جملة الأُسراء عند:
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 169
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 126

سکینة بنت الحسین الشّهید علیها السلام‌

میزاتها علیها السلام العائلیّة

وما قال الحسین علیه السلام فیها وأمّها علیهما السلام‌

سکینة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب «1» بن عبدالمطّلب «1»، وأمّها الرّباب بنت امرئ القیس بن عدیّ بن أوس بن جابر بن کعب بن عُلیم بن هبل بن عبداللَّه بن کنانة بن بکر بن عوف بن عذرة بن زید اللّات بن وفیدة بن ثور بن کلب.
ابن سعد، الطّبقات، 8/ 348- 349/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 154، تراجم النّساء،/ 156
وفی الرّباب وسکینة یقول الحسین بن علیّ رضی اللَّه عنهما:
2 3 4 لعمرک «2» «3» «4» إنّنی لُاحبّ داراً «5» تَصَیَّفَها «6» سکینةُ والرّبابُ «2»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی تاریخ دمشق]
(2- 2) [مثله فی المحبّر،/ 396- 397، والمعارف،/ 213، والأغانی، 16/ 90، وشرح الأخبار، 3/ 177، والمجدی،/ 92، والجوهرة،/ 49، والإصابة، 1/ 121، وذخیرة الدّارین، 1/ 139- 140، ووسیلة الدّارین 1،/ 282، وتاج العروس،/ 263، والأعیان 2،/ 449، وینابیع المودّة،/ 318 (ط أسوة، 3/ 9، 152)]. 1. [حکاه ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین عن الإصابة]. 2. [حکاه الأعیان عن الأغانی وتاج العروس]
(3) (3*) [مثله فی جمل من أنساب الأشراف، 2/ 416- 417، أنساب الأشراف، 2/ 195- 196، والأغانی، 16/ 89، والأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 16/ 358، ومقاتل الطّالبیّین،/ 59، والبحار، 45/ 47، والعوالم، 17/ 290، والدّمعة، 4/ 336، وتظلّم الزّهراء،/ 203، وبحر العلوم (الهامش)،/ 435، وذخیرة الدّارین، 1/ 139- 140، ووسیلة الدّارین،/ 281، وإبصار العین،/ 24، والعیون،/ 173، والأعیان، 6/ 449، وناسخ التّواریخ سیّد الشّهدا علیه السلام، 2/ 361، والوافی، 14/ 75، وتنقیح المقال، 3- 2/ 80، ومنتهی المقال،/ 548، زهر الآداب وثمر الألباب، 1/ 26]
(4) (4*) [مثله فی تاریخ دمشق، 73/ 90، والمختصر، 8/ 351، وتذکرة الخواصّ،/ 265 (ط بیروت)،/ 238)، وبغیة الطّلب، 6/ 2594، والحسین بن علیّ،/ 53، والبدایة، 8/ 209، ونور الأبصار،/ 358، والبدایة، 8/ 209- 210، وناسخ التّواریخ سیّد الشّهدا علیه السلام، 4/ 251- 252، ونفس المهموم،/ 527- 528، والأعیان، 3/ 491- 492، وأعلام النّساء، 1/ 439، والمعالی، 2/ 216، والسّیّدة سکینة للمقرّم،/ 119، وریاحین الشّریعة، 3/ 313، 269، ومنتخب التّواریخ،/ 173]
(5)- [فی جمل من أنساب الأشراف والمجدی وتاج العروس: أرضاً]
(6)- [فی المعارف والجمل وشرح الأخبار والمجدی وزهر الآداب وتاریخ دمشق والجوهرة وتذکرة الخواصّ والبدایة وینابیع المودّة وأبصار العین وتنقیح المقال وتاج العروس: تحلّ بها، وفی مقاتل الطّالبیّین والأغانی والوافی والإصابة ونور الأبصار ونفس المهموم وناسخ التّواریخ والکبریت الأحمر والأعیان والمعالی والعیون وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین وأعلام النّساء ومنتهی الآمال وریاحین الشّریعة: تکون بها، وفی الخوارزمی: تقیم بها]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 127
احبّهما وأبذل بعدُ «1» مالی «2» ولیس «3» للائمی فیها «3» عتابُ (3*) «1» ولستُ «4» لهم وإن عتبوا «5» مطیعاً «6»
حیاتی أو یغیّبنی التّرابُ (4*) «1» «7»
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 18/ عنه: الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 143؛ مثله
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 59
__________________________________________________
(1)- [فی الجمل والأغانی ومقاتل الطّالبیّین والخوارزمی وبغیة الطّلب والوافی والبدایة ونور الأبصار وإبصار العین وتنقیح المقال ونفس المهموم والأعیان وناسخ التّواریخ والعیون والمعالی ووسیلة الدّارین ومنتهی الآمال وریاحین الشّریعة: جلّ، وفی تذکرة الخواص: فوق، وفی زهر الآداب: کلّ]
(2)- [تذکرة الخواص: جهدی]
(3) [فی الجمل وتاج العروس والأعیان: لیس للائم فیهم، وفی الأغانی ومقاتل الطّالبیّین والوافی ونور الأبصار وإبصار العین وتنقیح المقال وناسخ التّواریخ والکبریت الأحمر ونفس المهموم والأعیان والمعالی والعیون وأعلام النّساء ومنتخب التّواریخ وریاحین الشّریعة ومنتهی الآمال: لعاتبٍ عندی، وفی تذکرة الخواصّ: لعاذلٍ عندی، وفی زهر الآداب: للأمم عندی]
(4) [مثله فی الأغانی، 16/ 90]
(5)- [فی الأغانی ص 90 ونفس المهموم وأعلام النّساء ومنتخب التّواریخ: غابوا، وفی الأعیان: عتبوا، وفی الخوارزمی: رغبوا، وفی بغیة الطّلب: غضبوا، وفی نور الأبصار والمعالی وریاحین الشّریعة: عابوا]
(6)- [فی الأغانی ص 90 ونفس المهموم والأعیان وناسخ التّواریخ: مضیعاً، وفی نور الأبصار والمعالی: معیباً]
(7)- [زاد فی المعالی: نعم یحبّ داراً تکون بها سکینة والرّباب إلّاالدّار المشؤومة التی لا یکنّهم من حرّ ولا برد أنزلهم فیها یزید بن معاویة لعنة اللَّه علیهما. وأضاف فی الأغانی: الشعر للحسین بن علیّ بن أبی طالب رحمهما الله، والغناء لابن سریج ورمل بالبنصر، وفیه للهذلی ثقیل أوّل السبّابة فی مجری الوسطی، عن إسحاق]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 128
وسُکینة- امّها: الرّباب بنت امرئ القیس الکلبیّة، وفیها یقول الحسین: لعَمرک [... ثمّ ذکر البیت الأوّل کما ذکرناه].
ابن قتیبة، المعارف،/ 213
وهذا الشّعر یقوله الحسین بن علیّ فی امرأته الرّباب بنت «1» امرئ القیس بن عدیّ [ابن أوس] بن جابر بن کعب بن عُلیم [بن کلب] بن وَبْرة بن ثعلبة بن عِمران بن إلحاف بن قُضاعة. وامّها هند بنت الرّبیع بن مسعود بن معاذ «2» بن حصین بن کعب بن علیم بن کلب، «3» وفی ابنته منها سُکینة بنت الحسین. «4» وإسم سُکینة أمیمة «5»، وقیل: آمنة، وسکینة لقب لُقّبت به. قال مصعب فیما أخبرنی به الطّوسیُّ عن الزّبیر عنه: إنّ اسمها آمنة.
أخبرنی أحمد بن عبدالعزیز وإسماعیل بن یونس، قالا: حدّثنا عمر بن شبة، قال:
حدّثنا أبو نعیم، عن عمرو بن ثابت «3»، «6» عن مالک بن أعین، قال: سمعت سکینة بنت الحسین علیهما السلام تقول: عاتب عمِّی الحسن أبی فی امِّی فقال: لعمرک [... ثمّ ذکر البیتین «6» «7» کما ذکرناهما فی الحسین لابن سعد].
حدّثنا محمّد بن العبّاس الیزیدیّ، قال: حدّثنا الخلیل بن أسد، قال: حدّثنا العمریّ، عن ابن الکلبیّ، عن أبیه، قال: قال لی عبداللَّه بن الحسن بن الحسن: ما اسم سُکینة بنت الحسین؟ فقلت له: سکینة، فقال: لا، اسمها آمنة «8». وروی أنّ رجلًا سأل عبداللَّه ابن الحسن عن اسم سُکینة، فقال: أمینة، فقال: إنّ ابن الکلبیّ یقول امیمة، فقال: سل
__________________________________________________
(1)- [وفی الأعیان ج 6 ص 449 مکانه: وفی الأغانی: بنت]
(2)- [الأعیان ج 6: مروان]
(3) (3) [فی الأعیان ج 6: وفی الأغانی: بسنده]
(4)- [من هنا حکاه فی الأعیان ج 3 ص 491]
(5)- [زاد فی الأعیان ج 3: وقیل: أمینة، وقیل: أمیّة]
(6) (6) [حکاه فی نور الأبصار،/ 358، والمعالی، 2/ 216، والسّیدة سکینة،/ 119]
(7)- [إلی هنا حکاه فی الأعیان ج 6]
(8)- فی المخطوط: أمیمة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 129
ابن الکلبیّ عن امِّه وسلنی عن امّی.
قال المدائنی: حدّثنی أبو إسحاق المالکیّ، [قال: سکینة لقب، واسمها آمنة وهذا هو الصّحیح].
أبو الفرج، الأغانی، 16/ 89- 90/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 491، 492، 6/ 449
قال محمّد بن السّائب: سألنی عبداللَّه بن حسن عن اسم سکینة ابنة الحسین علیه السلام، فقلت: أمیمة، فقال: أصبت.
ابن النّدیم، الفهرست، 1/ 108/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 274؛ مثله ابن‌خلّکان، وفیات الأعیان، 2/ 397
وهی [الّرباب] الّتی یقول فیها أبو عبداللَّه الحسین ابن علیّ بن أبی طالب علیه السلام: لعمرک [... ثمّ ذکر البیتین کما ذکرناهما فی الحسین لابن سعد]. «1»
وسکینة الّتی ذکرها ابنته من الرّباب «1»، واسم سکینة أمینة، «2» وقیل: أمیمة «2»، وإنّما غلب علیها سکینة ولیس باسمها. «3»
__________________________________________________
(1) (1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین وبحر العلوم (الهامش)]
(2- 2) [لم یرد فی بحر العلوم (الهامش)]
(3)- و این رباب همان زنی است که حضرت ابوعبداللَّه الحسین علیه السلام درباه‌اش فرموده [است]:
1. به جان تو که من براستی دوست دارم خانه‌ای را که در آن خانه سکینه و رباب، باشد.
2. من این دو را دوست دارم و مال خود را در راهشان بذل می‌کنم و سرزنشی هم در این‌باره بر من نیست.
و مقصودش از سکینه، دختری بود که از همین رَباب داشت و نام سکینه، امینه و به گفته برخی، امیمة 1 بود، ولی به سکینه معروف شد؛ ولی نامش سکینه نبود.
1. مؤلف در کتاب «اغانی» نقل کرده [است] که مردی از عبداللَّه بن حسن پرسید: اسم سکینه چه بوده؟
عبداللَّه گفت: «امینه.»
مرد گفت: هشام کلبی گوید: «امیمه.»
عبداللَّه گفت: «از هشام کلبی مادر خودش را بپرس و از من مادر مرا.» (مصحّح)
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیین،/ 88
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 130
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 59/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 47؛ البحرانی، العوالم، 17/ 290؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 336؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 203- 204؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 435؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 140؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 281
کان [الحسین علیه السلام] یحبّها [الرّباب] وهو یقول فیها هذا البیت: لعمرک [... ثمّ ذکر البیت الأوّل کما ذکرناه].
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 177
وأمّا سکینة [...]، وامّ السّکینة الرّباب الکلبیّة، وکان الحسین علیه السلام یحبّها ویحبّ امّها، وفیهما یقول الحسین علیه السلام: لعمرک [... ثمّ ذکر البیت الأوّل کما ذکرناه].
المجدی،/ 92
وفی الرّباب وسکینة یقول الحسین علیه السلام: لعمرک [... ثمّ ذکرت الأبیات کما ذکرناها فی الحسین لابن سعد].
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 144
- سکینة- واسمها أمیمة، ویقال: أمینة، ویقال: آمنة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب «1» بن عبدالمطّلب بن هاشم بن عبد مناف الهاشمیّة «2».
أخبرنا أبو الحسین بن الفرّاء، وأبو غالب، وأبو عبداللَّه ابنا البنّاء، قالوا: أنا أبو جعفر، أنا أبو طاهر، أنا أحمد بن سلیمان، نا الزّبیر، قال فی تسمیة ولد الحسین: «3» وسکینة: و «1» اسمها آمنة [أو أمیمة] «4»، وإنّما «5» سُکینة لقب، لقّبتها «6» امّها الرّباب بنت امرئ القیس. «7» «3»
__________________________________________________
(1- 1) [المختصر: کان]
(2)- خبرها فی: تاریخ مولد العلماء ووفاتهم ل 34. والإکمال 4/ 316، والموشح 245، 252، 263، 265، 266، مصارع العشّاق 215، والحدائق الغناء 142
(3) (3) [حکاه فی تاریخ دمشق فی ترجمة الرّباب، 73/ 90 والمختصر، 8/ 351]
(4)- [من تاریخ دمشق ص 90]
(5)- [لم یرد فی المختصر]
(6)- [زاد فی المختصر: به]
(7)- [إلی هنا حکاه فی المختصر]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 131
أخبرنا أبو محمّد بن حمزة بقراءتی علیه، عن أبی نصر بن ماکولا «1»، قال: أمّا سُکینة- بضمّ السّین وفتح الکاف وتخفیفها وفتح النّون- فهی: سُکینة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 153، 154، تراجم النّساء،/ 155- 157، رقم 42، مختصر ابن منظور، 10/ 258
قال، ونا سیف عن أبی عمر، عن زید بن أسلم، قال: مات رسول اللَّه (ص) وعمّاله علی قُضاعة: علی کلب امرئ القیس بن الأصبغ الکلبیّ من بنی عبداللَّه، وعلی القَیْن عمرو ابن الحکم، وعلی سعد هُذَیم معاویة بن فلان الوائلیّ. فارتدّ ودیعة الکلبیّ فیمن آزره من کلب، وبقی امرؤ القیس علی دینه، وارتدّ زُمیل بن قُطبة القَینیّ فیمن آزره من بنی القَیْن وبنی عمرو، وارتدّ معاویة فیمن آزره من سعد هُذَیم فکتب أبو بکر إلی امرئ القیس بن فلان، وهو جدّ سُکَینة بنت الحسین رضی اللَّه عنهما فثار بودیعة، وإلی عمرو فأقام لزُمَیل، وإلی معاویة العذریّ فأقام لمعاویة.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 2/ 36- 37
عبداللَّه قُتل مع أبیه یوم الطّفّ وسکینة وامّهما الرّباب بنت امرئ القیس وقد ذکرناها.
وأمّا سکینة [...]. (أمّا غیره فیقول: «2» اسمها آمنة، وقیل: أمیمة).
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 278 (ط بیروت، 249)/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 491
وسُکینة: امّها الرّباب بنت امرئ القیس الکلبیّة، وفیها کان الحسین یقول: لعَمرُک [...
ثمّ ذکر البیت الأوّل کما ذکرناه].
البرّی، الجوهرة،/ 49
أخبرنا أبو الحجّاج یوسف بن خلیل بن عبداللَّه الدّمشقیّ الحافظ، قال: أخبرنا أبو الحسن مسعود بن أبی منصور بن محمّد بن الحسن الحمّال، قال: أخبرنا أبو منصورمحمود بن إسماعیل الصّیرفیّ، قال: أخبرنا أبو الحسین أحمد بن محمّد بن الحسین بن
__________________________________________________
(1)- انظر الإکمال 4/ 316
(2)- [من هنا حکاه فی الأعیان]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 132
فاذشاه، قال: أخبرنا أبو القاسم سلیمان بن أحمد بن أیّوب الطّبرانیّ اللّخمیّ، قال: حدّثنا أبو شعیب الحرّانیّ، قال: حدّثنا عمر بن شبّة، قال: حدّثنا أبو نعیم، قال: حدّثنا عمرو ابن ثابت، قال: سمعت سکینة بنت الحسین تقول: عوتب أبی الحسین بن علیّ فی امّی، فقال أبی الحسین: لعمرک [... ثمّ ذکرت الأبیات کما ذکرناها].
ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2594، الحسین بن علیّ،/ 53
السّیِّدة سکینة ابنة الحسین بن علیّ بن أبی طالب، رضی اللَّه عنهم؛ [...] وقیل: اسمها آمنة، وقیل: أمینة، وقیل: أمیمة، وسکینة لقب لقّبتها به امّها الرّباب ابنة امرئ القیس ابن عدیّ.
ابن خلّکان، وفیّات الأعیان، 2/ 394، 397
سُکینة «1» بنت الحسین الشّهید.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط بیروت)، 5/ 262، رقم 122 (ط دارالفکر)، 6/ 84،
رقم 736
السّیِّدة سکینة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب رضی اللَّه تعالی عنهم، وقیل: اسمها أمینة، وقیل: أمیمة وهو الرّاجح، وسکینة لقب لها «2»، وامّها الرّباب ابنة امرئ القیس بن عدیّ.
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 251/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 491، 492
سکینة رضی اللَّه عنها: سکینة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب رضی اللَّه عنهم.
الصّفدی، الوافی بالوفیّات، 15/ 291، رقم 411
روینا فی تاریخ دمشق للحافظ بن عساکر أنّ سُکینة اسمها امَیْمة، وقیل: آمنة، رضی اللَّه عنها. «3»
ابن طولون، الأئمّة الاثنا عشر،/ 72
__________________________________________________
(1)- التّاریخ الصّغیر 1/ 205، مصارع العشّاق: 272، تاریخ الإسلام 4/ 253، الدّرّ المنثور: 244
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأعیان]
(3)- اما سکینه بنت الحسین به روایتی مسماة به امینه و به قولی امیمه نام داشت و سکینه لقب او است.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 61
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 133
وسکینة بنت الشّهید الحسین بن علیّ بالمدینة، «1» واسمها أمیمة، وقیل أمینة. وسکینة لقب «1»، وامّها الرّباب ابنة امرئ القیس بن عدیّ.
ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 154/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 491
(و) سکینة (بنت الحسین بن علیّ رضی اللَّه تعالی عنهما) وامّها الرّباب بنت امرئ القیس بن عدیّ الکلبیّة، وتکنّی امّ عبداللَّه. وقیل: سکینة لقبها واسمها أمینة کما فی الرّوض. «2»
الزّبیدی، تاج العروس، 9/ 239
__________________________________________________
(1) (1) [حکاه عنه فی الأعیان]
(2)- و حسین علیه السلام را با سکینه محبتی به کمال بود؛ چنان که می‌فرماید: لَعَمْرُکَ [سپس دو بیت را ذکر می‌کند که ما آن را در ترجمه‌الحسین مؤلف ابن سعد آوردیم] 1.
و اسم سکینه، امینه است؛ لکن لقب او بر نام او غلبه کرده است و رباب را که در این شعر یاد فرموده، دختر امرء القیس، مادر سکینه است.
1. «به جان تو، خانه‌ای را که سکینه و رباب در آن باشد، دوست دارم. سکینه و رباب را دوست دارم و بیش‌تر دارایی خود را در راه آن‌ها می‌بخشم و کسی هم بر من حق تندی ندارد.»
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 361
سکینه علیها السلام با عبداللَّه بن الحسین از یک مادرند و مادر ایشان رباب دختر امرءالقیس‌بن عدی از قبیله کلبیه‌ای که شعبه‌ای از معدیّه است، بود. نام سکینه، آمنه و به روایتی امیمه است. مادرش رباب اورا ملقب به سکینه ساخت و آن حضرت را امینه نیز گفته‌اند که مصغر آمنه باشد. لکن اصح امیمه است؛ زیرا عبداللَّه محض پسر حسن مثنّی از محمد بن سائب کلبی که از علمای نسّابه است، پرسش فرمود: «نام سکینه دختر حسین چیست؟»
عرض کرد: «امیمه است.»
فرمود: «درست گفتی. همانا عبداللَّه نیکوتر داند. چه او پسر فاطمه خواهر سکینه است.»
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 4/ 243
بالجمله، صاحب اغانی نسب رباب، مادر سکینه را به این ترتیب آورده است و می‌گوید: رباب دختر امرء القیس بن عدی بن جابر بن کعب بن علی بن برّة بن ثعلبة بن عمران بن الحاف بن قضاعه است، و مادر رباب، هند دختر ربیع بن مسعود بن مروان بن حصین بن کعب بن علیم بن کلیب است و رباب در نزد امام حسین علیه السلام مکانتی عظیم داشت.
به روات موثقه، سند به مالک بن اعین منتهی می‌شود و می‌گوید: از سکینه دختر حسین علیه السلام شنیدم،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 134
وکان الحسین یحبّ سکینة وامّها (رضی اللَّه عنهم) وهی رباب الکلبیّة، وفیهما قال الحسین (رضی اللَّه عنهم): لعمرک [... ثمّ ذکر البیت الأوّل کما ذکرناه فی الحسین لابن سعد].
القندوزی، ینابیع المودّة (ط اسوة)، 3/ 152
السّیِّدة سکینة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب رضی اللَّه عنهم: (امّها الرّباب) بنت امرئ القیس بن عدیّ بن أوس الکلبیّ، کان نصرانیّاً فجاء إلی عمر بن الخطّاب رضی الله عنه، فدعا له برمح وعقد له علی مَنْ أسلم بالشّام فی قضاعة، فتولّی قبل أن یصلِّی صلاة، وما أمسی حتّی خطب إلیه الحسین بنته الرّباب فزوّجه إیّاها فأولدها عبداللَّه وسکینة رضی اللَّه عنهم، نقله الخطیب البغدادیّ ومثله فی الأغانی. وسکینة بضمّ السّین وفتح الکاف وسکون الیاء کذا یؤخذ من عبارة القاموس لقب لقّبتها به امّها الرّباب. واسم سکینة أمیمة، وقیل أمینة، وقیل: أمیّة، وقیل: آمنة. قال أبو الفرج، وهو الصّحیح، کذا فی تاریخ ابن خلّکان والأغانیّ.
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 358
سکینة بنت أبی عبداللَّه الحسین علیه السلام، وامّها رباب هی الّتی کان یحبّها علیه السلام حبّاً شدیداً حتّی قال علیه السلام فیها وفی امِّها: لعمرک [... ثمّ ذکر البیتین کما ذکرناهما فی الحسین لابن سعد].
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 2/ 80
وأمّا سکینة بنت الحسین اسمها آمنة، وقیل: أمینة، امّها الرّباب بنت امرئ القیس بن عدیّ، وکان صاحب بکر بن وائل، الّذی أغار علیهم فی الجاهلیّة یوم فلج وکان
__________________________________________________
فرمود: پدرم با عم من حسین علیهما السلام در حق من و مادرم چنین فرمود: لعمرُکَ [... سپس دو بیت را ذکر می‌کند که ما آن را در ترجمه الحسین مؤلف ابن سعد آوردیم].
و این شعر را بر این دو بیت برافزود: فلستُ [... سپس بیت سوم را ذکر می‌کند که ما آن را ذکر کردیم] 1.
ابو الفرج گوید: امرئ القیس پدر رباب در زمان عمربن الخطاب مسلمانی گرفت.
1. تا زنده‌ام، آن‌ها را ضایع نمی‌گذارم. اگرچه غایب باشند؛ مگر این که خاک، مرا پنهان ند (یعنی در گور روم).
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 4/ 251- 252/ از او: محلاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 313
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 135
نصرانیّاً، أسلم فی خلافة عمر بن الخطّاب، وما صلّی صلاة حتّی ولّاه عمر، وما أمسی حتّی خطب إلیه علیّ علیه السلام ابنته الرّباب علی ابنه الحسین علیه السلام، فزوّجه إیّاها، فولدت له عبداللَّه وسکینة، وفی سکینة وامّها یقول: لعمرک [... ثمّ ذکر الأبیات کما ذکرناها فی الحسین لابن سعد].
وقیل: إنّه نهض إلی امرئ القیس أمیر المؤمنین علیه السلام ومعه ابناه الحسن والحسین علیهما السلام حتّی أدرکه، فقال له: یا عمّ! أنا علیّ بن أبی طالب ابن عمّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وصهره، وهذان ابنای من ابنته، وقد رغبنا فی صهرک فأنکحنا. فقال: قد أنکحتک یا علیّ المحیّاة بنت امرئ القیس، وأنکحتک یا حسن سلمی بنت امرئ القیس، وأنکحتک یا حسین الرّباب بنت امرئ القیس. «1»
القمّی، نفس المهموم،/ 527- 528
__________________________________________________
(1)- و اما سکینه، دختر حسین علیه السلام نامش آمنه است و گفته‌اند آمنه، مادرش رباب دختر امرء القیس ابن عدی است که رئیس بکر بن وائل بود. در روز جنگ ملح دوران جاهلیت، نصرانی بود و در زمان عمربن الخطاب مسلمان شد و هنوز نمازی نخوانده بود که عمر به او ولایت ناحیه‌ای داد و شب بر او نیامد که علی علیه السلام دخترش رباب را برای حسین علیه السلام خواستگاری کرد و او هم وی را به آن حضرت ازدواج نمود و عبداللَّه و سکینه را برای او زایید و آن حضرت درباره سکینه و مادرش فرماید:
به‌جانت خانه‌ای را دوست دارم که دارد هم سکینه و هم ربابم
دهم در دوستیشان هرچه دارم ندارد هیچ کس حق عتابم
گر از دیده نهان در یاد باشند به عمرم تا بخوابم در ترابم
گفته‌اند: امیر مؤمنان دو فرزندش حسن و حسین را نزد امرءالقیس برد و فرمود: «یا عم! من علی‌ب ن ابیطالب پسر عم و داماد رسول‌خدایم و این دو پسر زاده دختر اویند و ما میل داریم با تو پیوند زناشویی داشته باشیم.»
در جواب گفت: «یا علی! من محیات دختر خود را به تو تزویج کردم و ای حسن! من سلمی دختر دیگرم را به تو تزویج کردم و ای حسین علیه السلام! من رباب خود را هم به تو تزویج کردم.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 277، 278
و نام حضرت سکینه آمنه یا امیمه بوده، مادرش رباب اورا به سکینه ملقب ساخت. نیز ابوالفرج از حضرت سکینه علیها السلام روایت کرده که فرمود: پدرم با عم من حسن علیه السلام در حق من و مادرم رباب چنین فرمود: لعمرک [... سپس دو بیت را ذکر می‌کند که ما آن را در ترجمه الحسین مؤلف ابن سعد ذکر کردیم].
قمی، منتهی الآمال،/ 548
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 136
وقال: إنّ سکینة لقب لقّبتها به امّها الرّباب بنت امرئ القیس بن عدیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 274
أمیمة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام المعروفة بسکینة [...]. الخلاف فی اسمها.
ووجدت فی مسودّة الکتاب، ولا أعلم الآن من أین نقلته، قیل: اسمها أمامة، ویمکن أن یکون أمیمة تصغیر امامة.
امّها: فی الأغانی: امّها الرّباب بنت امرئ القیس بن عدیّ القضاعیّة، وهی اخت عبداللَّه الرّضیع، امّهما الرّباب.
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 491، 492
وأمّا سکینة، فهی من رباب، واسمها امیمة، وقیل: أمینة، وسکینة لقبها.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 214
وأمّا سکینة، فقد ذکر المؤرِّخون أ نّه لقب لها من امّها الرّباب، وکأ نّه لسکونها وهدوئها، وعلیه، فالمناسب فتح السّین المهملة وکسر الکاف الّتی بعدها، لا کما یجری علی الألسن من ضمّ السّین وفتح الکاف: وهذا الرّأی نسبه الصّبّان إلی المشهور فإنّه قال:
المشهور علی الألسنة فی اسمها أ نّه مکبّر بفتح السّین وکسر الکاف. ولکن فی القاموس شرح أسماء رجال المشکاة أ نّه مُصغّر بضم السّین وفتح الکاف «1». وأمّا اسمها فالّذی اختاره ابن تغری بردیّ، إنّه آمنة «2». وروایة أبی إسحاق المالکیّ تؤکّده، فإنّ فیها قول سکینة:
إنّکم سمّیتمونی باسم جدّتی امّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله آمنة بنت وهب. ویحکی أبو الفرج القول بأ نّه أمینة وأمَیْمة. «3»
المقرّم، السّیّدة سکینة،/ 139- 140
__________________________________________________
(1)- إسعاف الرّاغبین بهامش نور الأبصار،/ 230
(2)- النّجوم الزّاهرة ج 1، ص 276
(3)- فرزند دیگر بانو رباب، سکینه خاتون است که در مبحث بعد به ذکر او می‌پردازیم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 137
سکینة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب. «1»
کحالة، أعلام النّساء، 2/ 202
حدیث البیتین
وهناک سقطة أخری باء بإثمها صاحب الأغانیّ، حیث لم تقنعه هاتیک السّفاسف فی خدش عواطف الخفرة، فطفق یمسّ بکرامة أبیها الإمام المعصوم علیه السلام بما ینافی العصمة، أو یصادم العظمة والحفاظ؛ فذکر فی الرّوایة عن رجال مجاهیل لم یعرفهم علماء الرّجال والتّراجم أنّ سکینة قالت: عتب عمّی الحسن علی أبی فی امّی الرّباب، فقال الحسین رادّاً علیه «2»: لعمرک [... ثمّ ذکر البیتین کما ذکرناهما فی الحسین لابن سعد].
وزاد ابن جریر الطّبریّ فی المنتخب من الذّیل ضغثاً علی أبالة فذیّلهما بثالث: ولست لهم [... ثمّ ذکر البیت کما ذکرناه فی الحسین لابن سعد].
کلّ هذا جهل بمقام الإمامة، وإغضاء عن ناحیة العصمة، وخفوق عن جهة الشّهامة والحفاظ، فإنّ الإمام عندنا المنصوب من قِبَل اللَّه تعالی، المعصوم عن کلّ خطل حتّی من ترک الأولی لا یصدر منه ما یوجب العتاب حتّی من معصوم مثله والسّبط المجتبی علیه السلام لا یعاتب أحداً علی مجرّد حبّ حلیلته المرغوب فیه، إلّاأن یکون خارجاً عن الحدود الشّرعیّة، ولا یعقل مثله فی الحسین علیه السلام.
__________________________________________________
از القاب این خاتون که از مادر به یادگار داشت سکینه می‌باشد که یادآور سکون و وقار او است. بنابر این، مناسب است که نامش را به فتح سین و کسر کاف (سَکینه) گویند و نه سُکَینه (به ضمّ سین و فتح کاف) که بر زبان‌ها جاری است. کما این که صبّان این قول آخر را مشهورتر دانسته [است] و اظهار می‌دارد: «مشهور در میان مردم مکبّر بودن نام این بانو، به فتح سین و کسر کاف است.»
اما در شرح «اسماء الرجال»، «مشکاة» و «قاموس» قول دیگر بیان شده است.
درباره نام او نیز تغری بردی، آمنه را برگزیده [است] که روایت ابو اسحاق مالکی آن را تأیید می‌کند. او از سکینه خاتون نقل می‌کند: «شما مرا هم نام مادر رسول خدا صلی الله علیه و آله آمنه بنت وهب ساختید.»
همچنان که ابو الفرج، امینه و امیمه را از نام‌های این بانو برشمرده است.
طارمی، ترجمه حضرت سکینه علیها السلام للمقرّم،/ 261- 262
(1)- سکینة لقب لقّبتها به امهّا الرّباب بنت امرئ القیس واختلف فی اسمها، فقیل: آمنه وأمینة وأمیمة
(2)- الأغانی ج 14، ص 157، ونسب قریش لمصعب الزّبیری ص 59
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 138
وعلی فرض وقوع العتاب المزعوم «فشهید الدّین» أبرّ وأتقی من أن یجابه حجّة الوقت والإمام علی الأمّة أجمع بنظم البیتین.
وممّا لا یلتئم مع حفاظه المرّ ووقاره المزریّ بشمّ الرّواسیّ وعظمته المشتقّة من النّبوّة مدح حلیلته وابنته بشعر یعلم بطبع الحال أ نّه ستسیر به الرّکبان ثمّ یبثّ ذلک بین النّاس فتلوکه الأشداق حتّی یغنّی به المغنّون فی منتدیات البطر ومجتمعات الفجور.
لکن لم یکن بدعاً من مزاعمهم بعد أن طعنوا فی (أبیّ الضّیم) الحامل لأعباء الإمامة بما هو أعظم وأنکی؛ فذکر ابن حجر العسقلانیّ أنّ الحسن علیه السلام لمّا عزم علی الصّلح، شاور عبداللَّه بن جعفر الطّیّار فیه، فلم یر منه خلافاً علیه، وقال للحسین: یا أخی! إنّی رأیت رأیاً، وأحبّ أن تتابعنی علیه، ثمّ قصّه علیه، فقال الحسین علیه السلام: اعیذک باللَّه أن تکذّب علیّاً فی قبره وتصدّق معاویة.
فقال الحسن علیه السلام: واللَّه ما أردت أمراً قطّ إلّاخالفتنی إلی غیره، واللَّه لقد هممت أن أقذفک فی بیت، فأطینه علیک حتّی أقضی أمری «1».
هکذا یتحدّث ابن حجر ویغترّ به السّاذج من المتأخِّرین، فیعدّ هذه المخالفة من الحسین من بواعث الشّهامة والإباء، وقد ذهب علی المسکین أنّ الحسین المعصوم لا یجابه إمام الوقت بتلک الشّدّة المزریة، وهو یعلم أنّ ما یفعله علی وفق المصلحة الواقعیّة الّتی ارتضاها ربّ العالمین، ونصّت به الصّحیفة المخصوصة به.
ألیس هو القائل لجابر الأنصاریّ لمّا قال له: ألا تصالح کما صالح أخوک الحسن؟
فقال الحسین: إنّ أخی فعل بأمر من اللَّه ورسوله، وأنا أفعل بأمر من اللَّه ورسوله.
ألم یکن الأصلح للحسین مداراة أخیه المجتبی والتّسلیم له- لو صدقت المزاعم والأوهام- ویکون کعبداللَّه بن جعفر لمّا أبدی له الإمام نظریّة الصّلح فخضع لرأیه وسلّم له؛ أمن الجائز أن یکون عبداللَّه أعرف بحکم الوقت من السّبط الشّهید؟
__________________________________________________
(1)- التّهذیب ج 2، ص 299 بترجمة الحسن علیه السلام
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 139
ویحدّث ابن شهرآشوب فی المناقب ج 2، ص 143 طبع إیران: أنّ الحسین ما تکلّم بحضرة الحسن إعظاماً له، ولا تکلّم محمّد بن الحنفیّة بحضرة الحسین إعظاماً له. وفی مشکاة الأنوار للطّبرسیّ ص 154: کان أبو عبداللَّه جعفر بن محمّد الصّادق علیه السلام یقول:
ما مشی الحسین بین یدی الحسن قطّ، ولا بدَرَه بمنطق قطّ، إذا اجتمعا، تعظیماً وإجلالًا له.
فهل یجوِّز العقل، مع هذه الآداب الإلهیّة، أن یخالف سیِّد الشّهداء أخاه، حجّة الوقت، ویخطّئ رأیه، مع علمه بأ نّه لا یفعل إلّاوفق المصلحة الرّبوبیّة؟ «1»
المقرّم، السّیّدة سکینة،/ 119- 121
«1»
__________________________________________________
(1)- افترای «الاغانی» بر سید الشهدا
خطای دیگری که صاحب «اغانی» گناه آن را برخود هموار ساخته، این است که او به یاوه سرایی پیرامون سکینه عفیفه اکتفا نکرده و به ساحت قدس پدرش نیز تاخته و به مقام منیع عصمت و عظمت حضرتش خدشه وارد نموده است. وی به نقل از راویانی ناشناخته که علمای رجال و سیره ذکری از آنان به عمل نیاورده‌اند. از سکینه خاتون روایت کرده که او گفته است: عمویم در مورد مادرم رباب به سرزنش پدرم پرداخت. اما ایشان پاسخ داد:
«من خانه‌ای را که سکینه و رباب در آن سکنی دارند، دوست دارم. علاقه‌مند به ایشان می‌باشم، بیش‌ترین مال خود را بر ایشان خرج می‌کنم و به ملامت ملامتگر وقعی نمی‌نهم.»
طبری نیز در «المنتخب» که در ذیل تاریخش چاپ شده، پرده از کینه خود با اهل بیت برداشته و به آن دو بیت، این بیت را هم اضافه کرده است:
«مرا به پرخاش آنان کاری نیست و در طول حیات، آن‌گاه که در خاک نهان شوم، سخنشان را پذیرا نمی‌باشم.»
این‌ها همه جهالت به مقام امامت و ناآگاهی از شأن عصمت امام است؛ زیرا امام به اعتقاد شیعه منصوب از جانب خدای تعالی و مبرّا از هر خطا حتّی ترک اولی است. از این‌رو، کاری از او سر نمی‌زند که مستوجب سرزنش معصومی همانند خود شود. از طرف دیگر حضرت مجتبی علیه السلام نیز کسی را به مجرّد علاقه به همسر شایسته‌اش ملامت نمی‌سازد؛ مگر آن که این محبت با توجه به عملی خلاف از همسر باشد؛ که در باره امام حسین متصوّر نیست.
بر فرض این نیز که عتاب مزبور بجا بوده است، «شهید احیاگر دین» تقوا و ادبش بس فزون تر از
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 140
__________________________________________________
این‌هاست که در برابر حجت زمان پیشوای اسلام ایستادگی نماید و به مجادله با وی بپردازد.
از دلایل دیگری که انتساب آن ابیات را به امام حسین علیه السلام مردود می‌شمارد، این است که امام غیورترین فرد امت بوده و در وقار و غیرت کوه‌ها به‌پای او نمی‌رسند. در این صورت، وی چگونه می‌تواند شعری سراید که در ستایش همسر و دخترش باشد؟ و حال آن که به طبع حال می‌داند که این شعر در بین مردم منتشر و در کتاب‌ها ثبت می‌شود؛ تا بدان‌جا که غناپردازان و آوازه‌خوانان، آن را در مجالس عیش و نوش و محافل فسق و فجور به آهنگ گناه می‌خوانند.
طارمی، ترجمه حضرت سکینه علیها السلام للمقرّم،/ 247- 248
علیا مخدره سکینه بنت الحسین علیه السلام
علّامه کبیر در «اعیان الشیعه» در حرف الف، در ترجمه آمنه اورا ترجمه کرده [است]؛ نظر به این که در اسم این مخدره خلاف کرده‌اند و آمنه، امینه و امیمه گفته‌اند و سکینه را لقب او دانسته‌اند.
عبداللَّه بن‌اسعد یافعی شافعی در «مرآت الجنان» گفته: وقیل اسمها امینة وقیل أمیمة وهو الرّاجح وسکینة لقبه لها. و سبط ابن جوزی در «تذکرة الخواص» گفته [است] که: اسمها أمیمة، وقیل: أمینة، وسکینة لقبها.
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 256
محبت حضرت حسین علیه السلام به سکینه
والده ماجده حضرت سکینه علیا مخدره رباب بنت امرأالقیس‌بن عدی القضاعیه که شرح حال او در محل خود بیاید و سکینه خواهر عبداللَّه رضیع معروف به علی‌اصغر است که در روز عاشورا در دامن پدرش حسین نشانه تیر گردید و حضرت حسین علیه السلام در حق این مادر و این دختر گوید: لعمرک [... سپس ابیات را ذکر می‌کند که ما آنها را ذکر کردیم].
و دو شعر اخیر در جلد دو «وقایع الأیّام» خیابانی تبریزی است و آن غیر معروف است؛ واللَّه العالم.
محلّاتی، ریاحین الشّریعه، 3/ 269
و در اغانی است که چون مخدّره رباب به دیدن ارحام خود می‌رفت دخترش جناب سکینه را همراه خود می‌برد و مفارقت این دو مخدّره باعث کسر خواطر شریف حضرت سیدالشهدا می‌شد و این شعر را می‌فرمود:
کأنّ اللّیل موصول بلیلٍ إذا زارت سکینة والرّباب
و در تذکره سبط ابن جوزی این سه شعر را نسبت به حضرت سیدالشهدا داده: لعمرک [... سپس ابیات را ذکر می‌کند که ما آن را ذکر کردیم].
و در اصابه همان شعر اوّل نسبت به حضرت داده [...].
خراسانی، منتخب التواریخ،/ 173
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 141
جدّها: أمیر المؤمنین علیه السلام. جدّتها: فاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله. أبوها: الإمام الحسین علیه السلام. امّها: الرّباب بنت امرئ القیس بن عدیّ القضاعیّ. عمّها: الإمام الحسن علیه السلام. عمّاتها: زینب، امّ کلثوم «1». إخوتها: الإمام زین العابدین علیه السلام، علیّ الأکبر شهید کربلاء، عبداللَّه. اختها: فاطمة. اسمها: آمنة، أو أمینة، أو امَیْمَة، وامّها لقّبتها بسکینة، لسکونها وهدوئها.
دخیل، أعلام النّساء،/ 10
__________________________________________________
(1)- هؤلاء هم إخوة أبیها من فاطمة علیها السلام، ولها أعمام وعمّات هم لغیر فاطمة علیها السلام
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 142
أمّا بعد:
عدّها من ولده علیه السلام:
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 17- 18
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 59
ابن قتیبة، المعارف،/ 213
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 361- 362؛ أنساب الأشراف، 3/ 146
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 146
تاریخ أهل البیت،/ 102/ ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 18
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 202
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 59
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 177- 178
الطّبریّ، دلائل الإمامة،/ 74
المفید، الإرشاد، 2/ 137/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 3/ 39- 40؛ العلّامة الحلّی،
المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 450- 451؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 199-
200؛ المجلسی، البحار، 45/ 329؛ البحرانی، العوالم، 17/ 637؛ البهبهانی، الدّمعة
السّاکبة، 5/ 21- 23؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 277؛ القمّی، نفس المهموم،/ 524
- 525؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 213؛ المیانجی، العیون العبری،/ 191
أبو طالب الزّیدی، الإفادة،/ 58- 59/ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 116- 117
المجدی،/ 91
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 251/ عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 331؛ مثله الجزائری،
الأنوار النّعمانیّة، 1/ 373- 374
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 111
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 350
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 143
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 143- 144
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 77/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 330- 331؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 637؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 22
ابن الجوزی، صفة الصّفوة، 1/ 762؛ المنتظم، 5/ 348/ عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 300
الفخر الرّازی، الشّجرة المبارکة،/ 87
البرّی، الجوهرة،/ 49
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 73/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 38- 39؛ ابن الصّبّاغ،
الفصول المهمّة،/ 99؛ المجلسی، البحار، 45/ 331؛ البحرانی، العوالم، 17/ 639-
640؛ الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 216؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 21؛ القمّی،
نفس المهموم،/ 525
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 277
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 39/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 331- 332؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 640؛ القمّی، نفس المهموم،/ 525- 526
محب الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 151/ عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 300؛
بناکتی، تاریخ بناکتی،/ 104
ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط النّجف الهامش)،/ 192
المخزومی، صحاح الأخبار،/ 31
محمّد کاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة،/ 46
ابن طولون، الأئمّة الاثنا عشر،/ 72
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 61
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 75- 76
المجلسی، جلاء العیون،/ 826- 827
مدرّسی، جنّات الخلود،/ 23
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 144
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 216
القندوزی، ینابیع المودّة (ط اسوة)، 3/ 152
سپهر، ناسخ التّواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 3/ 325
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 277
آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 311
التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 122
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 213- 214
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 145

خصائصها علیها السلام الفریدة والخُلقیّة

قال: أخبرنا مالک بن إسماعیل النّهدی، قال: أخبرنا سهل بن شعیب، عن قنان النّهمیّ، عن جعید همدان، قال: أتیت الحسین بن علیّ، وعلی صدره سکینة بنت حسین، فقال: یا اخت کلب خذی ابنتکِ عنّی.
فساءلنی فقال: أخبرنی عن شباب العرب أو عن العرب، قال: قلت: أصحاب جلاهقات ومجالس! قال: فأخبرنی عن الموالی، قال: قلت: آکل ربا أو حریص علی الدّنیا، قال: فقال: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، واللَّه إنّهما للصّنفان اللّذان کنّا نتحدّث أنّ اللَّه تبارک وتعالی ینتصر بهما لدینه. یا جعید همدان، النّاس أربعة: فمنهم مَنْ له خُلق ولیس له خلاق، ومنهم مَنْ له خلاق ولیس له خُلق، ومنهم مَنْ له خُلق وخلاق وذلک أفضل النّاس، ومنهم مَنْ لیس له خُلق ولا خلاق وذاک شرّ النّاس.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 36- 37، رقم 235
قال المدائنی: حدّثنی أبو إسحاق المالکیّ قال: قیل لسکینة، «1» واسمها آمنة وسکینة لقب «1»: اختکِ «2» فاطمة ناسکة «3»، وأنتِ تمزحین کثیراً «4» واختکِ لا تمزح «4»؟ فقالت: لأنّکم سمّیتموها بإسم جدّتها «5» المؤمنة، تعنی فاطمة بنت رسول اللَّه (ص) «5»، وسمّیتمونی باسم جدّتی الّتی لم تدرک الإسلام، تعنی آمنة بنت وهب «6» امّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم.
أبو الفرج، الأغانی، 16/ 91، (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 16/ 362/ عنه:
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 492؛ کحالة، أعلام النّساء، 2/ 221
__________________________________________________
(1) (1) [لم یرد فی الأعیان]
(2)- [من هنا حکاه فی أعلام النّساء]
(3)- [لم یرد فی الأعیان]
(4- 4) [لم یرد فی ط دار إحیاء التّراث العربی]
(5- 5) [الأعیان: فاطمة]
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأعیان، وزاد فیه: وهذا یدلّ علی أنّ اسمها آمنة]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 146
أخبرنی أحمد بن عبدالعزیز، قال: حدّثنا عمر بن شبّة قال: حدّثنی نعیم، عن سالم ابن علیّ الأنصاریّ، عن سفیان بن حرب، قال: رأیتُ سکینة بنت الحسین علیه السلام ترمی الجمار، فسقطت من یدها الحصاة السّابعة، فرمت بخاتمها.
أبو الفرج، الأغانی، 16/ 107
أخبرنی الطّوسیّ والحرمیّ عن الزّبیر، عن عمّه مصعب: أنّ الحسن [المثنّی] لمّا خیّره عمّه اختار فاطمة، وکانوا یقولون: إنّ امرأة، سُکُیْنَة مردودتها، لمنقطعة «1» القرین فی الجمال. «2»
أخبرنی الطّوسیّ والحرمیّ بن أبی العلاء، عن الزّبیر بن بکّار، وأخبرنی محمّد بن العبّاس الیزیدیّ، عن أحمد بن یحیی وأحمد بن زهیر، عن الزّبیر، وأخبرنی أحمد بن سعید، عن یحیی بن الحسن، عن الزّبیر بن بکّار، واللّفظ للحسن بن علیّ، وخبره أتمّ:
قال: قال الزّبیر: حدّثنی عمّی مصعب ولم یذکر أحداً.
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 21/ 115- 116/ مثله: الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 362
ولها السّیرة الجمیلة والکرم الوافر والعقل التّامّ، وهذا قول ابن قتیبة.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 278 (ط بیروت)،/ 249/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 492؛ دخیل، أعلام النّساء،/ 71- 72؛ محلّاتی، ریاحین الشّریعة، 3/ 259
وقال ابن أبی الدّنیا: حدّثنا محمّد بن الحسین عن الحمیدیّ، عن سفیان الثّوریّ قال:
أراد علیّ بن الحسین الخروج إلی الحجّ أو العمرة، فاتّخذت له اخته سکینة بنت الحسین سفرة أنفقت علیها ألف درهم، وأرسلت بها إلیه، فلمّا کان بظهر الحرّة، أمر بها، ففرّقت فی الفقراء والمساکین.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ (ط بیروت)،/ 294/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 529
«1»
__________________________________________________
(1)- [فی نور الأبصار مکانه: وکان یُقال إنّ امرأة تختار علی سکینة لمنقطعة ...]
(2)- [إلی هنا مثله فی نور الأبصار]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 147
«1» کانت «2» سیِّدة نساء عصرها 1 2، ومن أجمل النّساء «3» وأظرفهنّ وأحسنهنّ أخلاقاً.
ابن خلّکان، وفیّات الأعیان، 2/ 394/ عنه: الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 359؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 492، 7/ 274؛ محلّاتی، ریاحین الشّریعة، 3/ 258، دخیل، أعلام النّساء، 72، مثله الصّفدی، الوافی بالوفیّات، 15/ 291؛ الذّهبی، العبر (ط دار الفکر)، 1/ 82؛ الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 251
وقال سفیان: أراد علیّ بن الحسین الخروج إلی الحجّ، فاتّخذت له سکینة بنت الحسین اخته زاداً أنفقت علیه ألف درهم، فلمّا کان بِظَهر الحرّة سیّرت ذلک إلیه، فلم یزل یفرّقه علی المساکین.
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 78/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 91
وابنتها سکینة بنت الحسین کانت من أجمل النّساء حتّی إنّه لم یکن فی زمانها أحسن منها، فاللَّه أعلم.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 210
قال سفیان: أراد علیّ بن «4» الحسین علیه السلام الحجّ، فأنفذت إلیه اخته سکینة بنت الحسین علیه السلام ألف «4» درهم، فلحقوه بها بظهر الحرّة «5»، فلمّا نزل فرّقها علی المساکین.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 202- 203/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 114، رقم 5؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 91
__________________________________________________
(1- 1) [مرآة الجنان: وکانت سکینة المذکورة]
(2- 2) [لم یرد فی العبر]
(3)- [إلی هنا مثله فی العبر]
(4- 4) [من البحار فی الفصول المهمّة: سقط]
(5)- الحرّة: ا لحرار فی بلاد العرب کثیرة، والحرّة: کلّ أرض ذات حجار سود نخرة کأنّما أحرقت بالنّار قد ألبستها، وأکثر الحرار حول المدینة وتسمّی مضافة إلی أماکنها، وقد ذکر صفی الدّین البغدادیّ فی مراصد الإطّلاع (26) حرّة، منها حرّة واقم الشّرقیّة، وهی الّتی کانت بها وقعة الحرّة الشّهیرة أیّام یزید بن معاویة سنة 62 ه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 148
وکانت من سادات النّساء وأهل الجود والفضل، رضی اللَّه عنها وعن أبیها. «1»
ابن طولون، الأئمّة الاثنا عشر،/ 72/ عنه: دخیل، أعلام النّساء،/ 71
وجمالها وحسن خلقها مشهور.
ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 154/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 492
کان لها دعابة ومزح لطیف.
الزّبیدی، تاج العروس، 9/ 239
شهدت الطّفّ مع أبیها، وفیها یقول والدها:
«2» کأنّ «2» اللّیل موصول بلیل إذا زأرت سکینة والرّباب «2»
قال السّهیلی: أی إذا زأرت قومها وهم بنو علیم بن خباب.
الزّبیدی، تاج العروس، 9/ 239
وفی الفصول المهمّة فی فضائل الأئمّة لابن الصّبّاغ أنّ الحسن بن الحسن بن علیّ خطب من عمّه الحسین إحدی إبنتیه فاطمة أو سکینة، وقال: اختر لی إحداهما، فقال الحسین:
قد اخترت لک ابنتی فاطمة «3»، فهی أکثرهما شبهاً بامِّی فاطمة بنت رسول اللَّه (ص)، أمّا فی الدِّین فتقوم اللّیل کلّه وتصوم النّهار، وأمّا فی الجمال فتشبه الحور العین؛ وأمّا سکینة فغالب علیها الاستغراق مع اللَّه تعالی، فلا تصلح لرجل. «4»
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 229- 230/ عنه: المقرّم، السّیّدة سکینة،/ 43
__________________________________________________
(1)- و آن جناب به جمال ظاهری و کمال باطنی و حسن خلق و جودت طبع موصوف بود. بنابر آن، اورا عقیله قریش می‌گفتند.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 61
(2- 2) [مثله فی ریاحین الشّریعة، 3/ 269، منتخب التّواریخ،/ 173]
(3)- [فی المقرّم مکانه: جاء الحدیث: إنّ الحسن المثنّی بن الحسن بن أمیرالمؤمنین علیه السلام أتی عمّه أبا عبداللَّه‌الحسین علیه السلام یخطب إحدی ابنتیه فاطمة وسکینة، فقال له أبو عبداللَّه علیه السلام: أختار لک فاطمة ...]
(4)- و سکینه سیده نساء و عقیله قریش است، با حصافت 1 عقل و اصابت رأی سیری جمیل و جمالی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 149
قال فی القمقام: وکانت أدیبة سخیّة عفیفة ظریفة فاضلة، ولها السّیرة الجمیلة والکرم الوافر، والعقل التّامّ. وکانت من الجمال والأدب والظّرافة والسّخاوة بمنزلة عظیمة [...].
وکانت فی البذل والعطاء کأبیها سیّد الشّهداء ومن سخائها وکرمها.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 214، 215
ما روی من أنّ علیّ بن الحسین علیه السلام أراد الحجّ، فلمّا خرج من المدینة، بعثت إلیه سکینة بسفرة فیها طعام، وزاد قد عمل بألف دینار ذهب، فأمر زین العابدین علیه السلام بأن فرّقوها وقسّموها بین الفقراء والمساکین. وحجّت سکینة فی سنة من السّنین، وکانت ترمی الجمرات السّبع، حتّی رمت ستّة منها، فلمّا همّت بالسّابعة وقع الحصا من یدها فأخرجت خاتمها من اصبعها ورمت به بدلًا عن الحصا وأتمّت السّابعة من رمی الجمرات بخاتمها، ولا قیمة للخاتم.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 215
__________________________________________________
فایق داشت. جملتی از احوال آن حضرت و مصایبی که بر وی فرود آمده است، در این کتاب به شرح رفت.
1. حصافت: محکمی و جودت عقل.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 4/ 243
سبط ابن جوزی از سفیان ثوری روایت کرده [است] که علی‌بن الحسین علیه السلام می‌خواست به سفر حج یا عمره رود و خواهرش سکینه سفره سفری به بهای هزار درهم برای او آماده کرد و فرستاد و آن حضرت در ظهر حرّه (همان نزدیک مدینه) آن را بین فقرا تقسیم کرد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 278
و سکینه بی‌بی زنها و عقیله قریش بوده با حصافت عقل و اصابت رأی، گویند او افصح و اعلم مردم بوده زور به زبان عرب و علم و شعر و فضل و ادب و از برای او قضایای کثیره است.
سبط ابن جوزی از سفیان ثوری نقل کرده که وقتی علی‌بن الحسین علیه السلام به قصد حج یا عمره از مدینه به مکه حرکت فرمود، حضرت سکینه علیها السلام سفره زادی برای آن حضرت تهیه کرد که هزار درم خرج آن کرده بود و برای آن حضرت فرستاد و چون آن حضرت از حره مدینه که سنگستانی است معروف بیرون شد آن سفره را به فقرا و مساکین تقسیم نمود.
قمی، منتهی الآمال،/ 548
و از ابن قتیبه درباره جناب سکینه نقل شده که فرمود: ولها السّیرة الجمیلة والکرم الوافر والعقل التّامّ. و در حبیب السّیر است که اورا عقیله قریش می‌گفتند و آن مخدّره از ملکه فصاحت و بلاغت حظ عظیمی داشت.
و کافی است در فضائل این مخدّره که سیدالشهدا علیه السلام به آن مخدّره: یا خیرة النّسوان خطاب فرمود.
خراسانی، منتخب التّواریخ،/ 175
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 150
جاء الحدیث: [ثمّ ذکر کلام الصّبّان فی إسعاف الرّاغبین کما ذکرناه].
إنّ هذه الکلمة الذّهبیّة من سیّد شباب أهل الجنّة علیه السلام تفیدنا درساً بلیغاً عن مکانة إبنته (سکینة) من الشّریعة المقدّسة، وإنّ اختها الطّاهرة مهما حازت الثّناء الغیر متناهی، لا تبلغ شأوها، ولا تجاریها فی رهبانیّة وتجرّد عن اللّذّات وانقطاع عن الدّنیا الفانیة، وکیف لا تکون کذلک وهی ابنة معدن القداسة، عجنت طینتها بماء النّزاهة، فکانت متأثّرة بحسن التّربیة، وکرم الأخلاق، فهی مثال السّؤدد، وقد جلّلها الشّرف مطارفاً من الحیاء والعفّة، فقول الإمام الشّهید علیه السلام: (غالبٌ علیها الاستغراق مع اللَّه)، یشیر إلی أنّ ابنته الکریمة کانت سابحة بین أمواج الفناء فی اللَّه سبحانه (إن لم نقل البقاء باللَّه) وقد انعکست فی مرآة نفسها لواعج الجلال والجمال الالهیّ، فأینما توجّهت لا تجد إلّاتلک الصّفات المنتقشة فیها المعانی القدسیّة، ولا تری لغیرها کیاناً ولا تعتبر لأیّ جمال خطراً، ولا لأیّ مال معتبراً، ولا تحسب أن لسوی ما شاهدته مدّکراً.
وإنّ ابنة النّبوّة حازت أرقی هذه المراتب الّتی أخبر عنها الإمام الحجّة الواقف علی سرائر العباد بقوله: (غالب علیها الاستغراق مع اللَّه) فإنّ الاستغراق هنا عبارة عن الفناء فی بحر العظمة الالهیّة، بحیث لا تکون لها لفتة لوازم الحیاة وعوارض الدّنیا الفانیة.
ومن أجل ذلک، أخذت بمجامع قلب أبیها، وزاد حنوه علیها، حتّی استحقّت أن یصفها المعصوم بخیرة النّساء لمّا وقف علیها یوم الطّفّ ورآها منحازة عن النّسوة، باکیة نادبة، فقال علیه السلام: لا تحرقی قلبی بدمعکِ حسرة [ثمّ ذکرت البیتین کما ذکرناهما فی وداعه علیه السلام معها].
وهل من المعقول أنّ حجّة اللَّه یخبر عن مبلغ إبنته من الدّین وسلوکها مع اللَّه تعالی، ثمّ یصفها بخیرة النّساء وهو یعلم أ نّها مارقة عن صراط الشّریعة، ومتنکّبة عن سبیل الحقّ، أو أ نّها تمرق عنه؟ کلّا.
«فبشِّر عبادِ الّذین یستمعُونَ القولَ فیتّبعونَ أحسنه، أولئکَ الّذین هَداهُم اللَّه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 151
وأولئکَ هُم أولوا الألباب» «1». «2»
المقرّم، السّیّدة سکینة،/ 43- 47
وقد أخذ عنهم هذا الانقطاع والاستغراق مع اللَّه سبحانه أبناؤهم، فما فی الآباء یرثه الأبناء، وقد ورثت سکینة عن أبیها وجدّها هذا الاستغراق، وقد شهد لها السّبط الشّهید بذلک بقوله لابن أخیه الحسن المثنّی: وأمّا سکینة فغالب علیها الإستغراق مع اللَّه، فلا تصلح لرجل.
__________________________________________________
(1)- سورة الزّمر: آیة 18
(2)- در حدیث آمده است: حسن مثنّی فرزند امام مجتبی علیه السلام، برای خواستگاری یکی از دو دخت عمویش فاطمه و سکینه خدمت حضرت سیدالشهدا صلوات اللَّه علیه رسید. امام فرمود: «فاطمه را برایت برمی‌گزینم که بیش از خواهرش به مادرم فاطمه دخت رسول خدا صلی الله علیه و آله شبیه است. در دینداری چنان می‌باشد که شب را سراسر به عبادت به‌سر می‌برد و روز را به روزه و در جمال آنسان که حورالعین را مانند است.
اما سکینه غالب بر او چنان است که با تمام وجود به آستان کبریایی حق تبارک و تعالی پر کشیده [است] و سزاوار ازدواج با کسی نمی‌باشد.»
و بانو سکینه به والاترین این مراتب دست یافته است. مرتبتی که امام واقف بر ضمایر خلق فرموده [است]: «غالب علیها الاستغراق مع اللَّه.»
که «استغراق» در این‌جا عبارت از فنا در بحر عظمت الهی است؛ به حیثی که توجهی به اسباب حیات و عوارض این دنیای زوال‌پذیر نباشد. به‌خاطر این مقام منیعش بود که قلب پدر را تصرف کرد؛ تا بدان‌جا که شایسته آن گشت که امام علیه السلام اورا خلعت سروری زنان عطا فرماید.
چون روز عاشورا سیدالشهدا صلوات‌اللَّه علیه (در دقایق آخر حیات که برای وداع به خیام حرم آمده بودند) اورا مشاهده نمودند که از بانوان کناره جسته و فریاد حسرت بلند ساخته است، فرمودند:
«با چشمان اشکبار و حسرت‌زده‌ات دلم را، مادام که روح در بدن دارم، آتش مزن. پس چون کشته شدم، تو شایسته‌ترین فرد هستی که اشک از دیدگان فرو ریزی، ای بهترین زنان.»
آیا این از حجت خدا معقول است که از یک طرف از منزلت رفیع دخت خود و شدت اتصال او به خدای تعالی سخن گوید، و از طرف دیگر اورا به بهترین زنان بستاید و حال آن که می‌داند او از طریق شریعت انحراف جسته و در گمراهی می‌افتد یا خواهد افتاد؟ هرگز.
پس بشارت ده آن بندگانم را که سخنان (گوناگون) را می‌شنوند و از بهترین آن‌ها پیروی می‌کنند. آنان کسانی هستند که خدا هدایتشان نموده [است] و آنان همان خردمندانند.
طارمی، ترجمه حضرت سکینه علیها السلام للمقرّم،/ 170- 175
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 152
وهذا الاستغراق الّذی یشهد به سیّد الشّهداء علیه السلام- وکفی به شاهداً- حوّله الزّبیر بن بکّار إلی مجالسة مع الشّعراء ... «فویل لهم ممّا کتبت أیدیهم وویل لهم ممّا یکسبون» «1».
دخیل، علام النّساء،/ 13- 14، 71
قال خیرالدّین الزّرکلیّ: کانت سیّدة نساء عصرها «2».
قال الدّکتور حسن إبراهیم حسن: [... ثمّ ذکر کلام ابن خلّکان کما ذکرناه] «3».
قال الدّکتور علیّ إبراهیم حسن: تتّصف بنبل الفعال، وجمیل الخصال، وطیب الشّمائل «4».
قال مبارک إبراهیم: سکینة بنت الحسین: الشّریفة، الطّاهرة، المطهّرة، والزّهرة الباسمة، النّاضرة بین زهرات أهل البیت، وهی الّتی بجدّها أنبیاء اللَّه قد ختموا، وأبوها هو مولانا أبوعبداللَّه الحسین بن علیّ، الّذی ورد فی حقّه، إنّ الرّسول صلوات اللَّه وسلامه علیه جاء ومعه علیّ وفاطمة والحسن والحسین، ثمّ أخذ کلّ واحد منهما علی فخذه، ثمّ لفّ علیهم کساء، ثمّ تلا هذه الآیة: «إنَّما یُرید اللَّهُ لیُذهِبَ عَنکُم الرِّجسَ أهلَ البیت ویُطهِّرکم تطهیراً»، وقال: اللَّهمّ هؤلاء أهل بیتی، فأذهِبْ عنهم الرِّجس وطهِّرهم تطهیراً. «5»
دخیل، أعلام النّساء،/ 72- 74
__________________________________________________
(1)- البقرة/ 79
(2)- الأعلام، 3/ 160
(3)- تاریخ الإسلام السّیاسی، 1/ 547
(4)- نساء لهنّ فی التّاریخ الإسلامی نصیب، 68
(5)- نساء شهیرات، ص 5
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 153

ولادتها علیها السلام‌

ولم یتّضح لنا سنة ولادتها، ولا مقدار عمرها، وإن أمکننا القول بأ نّها قاربت السّبعین بعد ملاحظة سنة وفاتها، وکونها یوم الطّفّ بالغة مبلغ النّساء، ولا أقلّ من التّقدیر بالعشرة. وذکرنا ولادتها سنة 47.
کما صحّ لنا ولادتها بالمدینة. «1»
المقرّم، السّیّدة سکینة،/ 140
__________________________________________________
(1)- درباره سال ولادت او اطلاع دقیقی در دست نداریم. اما بنا به فرمایش پدر بزرگوارش در کربلا که: «تو بهترین بانوانی!»، می‌توان گفت که در آن هنگام بانویی رشیده بوده و بین ده تا سیزده سال داشته و به این حساب، تولدش بین سال‌های 47 تا 50 است.
مورخان گفته‌اند که وی در مدینه تولد یافته است.
طارمی، ترجمه حضرت سکینه علیها السلام للمقرّم،/ 263
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 154

أحادیثها علیها السلام‌

وجدنا فی الحدیث أ نّها روت عن حفصة.
ابن سعد، الطّبقات، 8/ 349
سُکینة بنت الحسین عن أبیها: «1»
حدّثنا مسعدة بن سعد العطّار المکّیّ، ثنا إبراهیم بن المنذر الجِزامیّ، ثنا إسحاق بن إبراهیم مولی جُمَیع بن حارثة الأنصاریّ، حدّثنی عبداللَّه بن ماهان الأزدیّ، حدّثنی فاید مولی عبیداللَّه بن أبی رافع حدّثتنی سُکَینة بنت الحسین بن علیّ عن أبیها قال: قال رسول اللَّه (ص): حَمَلَة القرآن عُرَفاء أهل الجنّة «2» یوم القیامة.
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 143- 144 (ط بیروت) 3/ 132، رقم 2899، مقتل‌الحسین،/ 86- 87/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 153، تراجم النّساء،/ 155، مختصر ابن منظور، 10/ 258
حدّثنا محمّد بن علیّ بن الحسین، قال: حدّثنی أحمد بن زیاد بن جعفر، قال: حدّثنی أبو القاسم جعفر بن محمّد العلویّ العریضیّ، قال: قال أبو عبداللَّه أحمد بن محمّد بن خلیل، قال: أخبرنی علیّ بن محمّد بن جعفر الأهوازیّ، قال: حدّثنی بکیر بن أحنف، قال: حدّثتنا فاطمة بنت علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام، قالت: حدّثتنی فاطمة وزینب وامّ کلثوم بنات موسی بن جعفر علیه السلام، قلن: حدّثتنا فاطمة بنت جعفر بن محمّد علیه السلام، قالت: حدّثتنی فاطمة بنت محمّد بن علیّ علیه السلام، قالت: حدّثتنی فاطمة بنت علیّ بن
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی تاریخ دمشق والتّراجم: قرأت علی أبی محمّد (بن) حمزة، عن أبی بکر الخطیب، أناأبو الحسین محمّد بن الحسن بن أحمد الأهوازیّ، نا أحمد بن محمود بن خُرّزاذ القاضی، نا أحمد بن سهل بن أیّوب، نا الجزامیّ، نا إسحاق بن إبراهیم مولی جمیع بن حارثة، نا عبداللَّه بن ماهان الأزدیّ، نا فائد المدنیّ.
ح وأخبرنا أبو علیّ الحدّاد وغیره إذناً، قالوا، نا أبو بکر بن ربذة، أنا سلیمان بن أحمد.]
(2)- [أضاف فی تاریخ دمشق والتّراجم: زاد سلیمان]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 155
الحسین علیه السلام، قالت: حدّثتنی فاطمة وسکینة ابنتا الحسین بن علیّ علیه السلام، عن امّ کلثوم بنت علیّ علیه السلام، عن فاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، قالت: سمعت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یقول:
لمّا اسری بی إلی السّماء دخلت الجنّة فإذا أنا بقصر من دُرّة بیضاء مجوّفة وعلیها باب مکلّل بالدُّرَر والیاقوت وعلی الباب ستر، فرفعت رأسی فإذا مکتوب علی الباب: لا إله إلّا اللَّه محمّد رسول اللَّه علیّ ولیّ القوم، وإذا «1» مکتوب علی السّتر: بخ بخ من مثل شیعة علیّ علیه السلام؟
فدخلته فإذا أنا بقصر من عقیق أحمر مجوّف وعلیه باب من فضّة «2» مکلّل بالزّبرجد الأخضر وإذا علی الباب ستر «2»، فرفعت رأسی فإذا مکتوب علی الباب: محمّد رسول اللَّه، علیّ وصیّ المصطفی، وإذا «1» علی السّتر مکتوب: بشّر شیعة علیّ بطیب المولد.
فدخلته، «3» فإذا أنا بقصر من زمرّد أخضر مجوّف «3» لم أرَ أحسن منه، وعلیه باب من یاقوتة حمراء مکلّلة باللّؤلؤ وعلی الباب ستر، فرفعت «4» رأسی فإذا «4» مکتوب علی السّتر:
شیعة علیّ هم الفائزون، فقلت: «5» حبیبی جبرئیل «5» لمن هذا؟ فقال: یا محمّد صلی الله علیه و آله! لابن عمّک ووصیّک علیّ بن أبی طالب علیه السلام، یحشر النّاس کلّهم یوم القیامة حفاة عراة إلّا شیعة علیّ علیه السلام، ویُدعی النّاس بأسماء امّهاتهم إلّا «6» شیعة علیّ علیه السلام، فإنّهم یدعون بأسماء آبائهم، «2» فقلت: حبیبی جبرئیل، وکیف ذاک؟ قال: «2» لأنّهم أحبّوا علیّاً علیه السلام فطاب مولدهم. «7»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی المقرّم]
(2) (2) [لم یرد فی المقرّم]
(3) (3) [المقرّم: ورأیت قصراً من زبرجد]
(4) (4) [المقرّم: السّتر وإذا]
(5) (5) [المقرّم: لجبرئیل]
(6)- [فی البحار والمقرّم: ما خلا]
(7)- لم نعثر علیه فی کتب الشّیخ الصّدوق محمّد بن علیّ بن الحسین راوی هذا الحدیث، لکن روی محمّد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 156
ابن الرّازی، جامع الأحادیث (کتاب المسلسلات)،/ 250- 251/ عنه: المجلسی، البحار، 65/ 76- 77، رقم 136؛ المقرّم، السّیّدة سکینة،/ 149- 150
أخبرنا أبو الفتح یوسف بن عبدالواحد بن محمّد [قال: أخبرنا:] شجاع بن علیّ، أخبرنا أبو عبداللَّه بن مَنْدَة قال: الحسین بن علیّ بن أبی طالب أبو عبداللَّه الهاشمیّ ابن رسول اللَّه (ص) وریحانته وشبهه، ولد لخمس لیالٍ خلون من شعبان سنة أربع من الهجرة، وقُتل وهو ابن ثمان- وقیل ابن تسع- وخمسین، روی عنه أبو هریرة، وابنه علیّ، وفاطمة، وسُکَینة ابنتاه، وعبیداللَّه بن أبی یزید، والمطّلب بن عبداللَّه بن حَنطَب، وسنان ابن أبی سنان، وأبو حازم الأشجعیّ وغیرهم.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 136
حدثت عن أبیها. «1»
روی عنها فائد المدنیّ مولی عبیداللَّه بن أبی رافع «1».
لها أخبار مشهورة، وقد روت عن أبیها، روی عنها فائد المدنی «2».
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 153، 154، تراجم النّساء،/ 155، 157، مختصرابن منظور، 10/ 258
__________________________________________________
الجزری فی أسنی المطالب: الحدیث 5 حدیثاً آخر بهذا التّسلسل، بإسناده، عن علیّ بن محمّد بن جعفر الأهوازیّ مولی الرّشید، عن بکر بن أحمد القصری، عن الفواطم، عن فاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، قالت: أنسیتم قول رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یوم غدیر خمّ: من کنت مولاه فعلیّ مولاه؟ وقوله صلی الله علیه و آله: أنت منّی بمنزلة هارون من موسی علیهما السلام؟ وقال: وهکذا أخرجه الحافظ الکبیر أبو موسی المدینی فی کتابه المسلسل بالأسماء، ثمّ قال: وهذا الحدیث مسلسل من وجه آخر وهو أنّ کلّ واحدة من الفواطم تروی عن عمّة لها، فهو روایة خمس بنات أخ کلّ واحدة منهنّ عن عمّتها.
وأشار إلیها السّخاوی فی مسلسلاته: ذیل حدیث 25، وأخرجه المجلسی فی البحار، 68: 76، والقمّی فی سفینة البحار، 1: 729، والفوائد الرّضویّة: 60.
[وزاد فی البحار: بیان: «فطاب مولدهم» لعلّ المعنی أ نّه لمّا علم اللَّه من أرواحهم أ نّهم یحبّون علیّاً وأقرّوا فی المیثاق بولایته طیب مولد أجسادهم]
(1- 1) [لم یرد فی المختصر]
(2)- کذا فی د، وهو یوافق ما فی الإکمال. وفی س «المدینی»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 157
روت عن أبیها، قلّما روت.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مؤسّسة الرّسالة)، 5/ 262، 263، (ط دارالفکر)، 6/ 85
حدّث عنه [سیّد الشّهداء علیه السلام]: ولده علیّ وفاطمة و [...] وحفیده محمّد بن علیّ الباقر، ولم یدرکه وبنته سُکینة وآخرون.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط دارالفکر)، 4/ 401- 402
ع: الحسین بن علیّ بن أبی طالب القُرَشیّ الهاشمیّ، أبو عبداللَّه المدنیّ، سبط رسول اللَّه (ص) وریحانتُهُ من الدّنیا، وأحد سیّدَی شباب أهل الجنّة.
روی عن: جدّه رسول اللَّه (ص) (د س ق)، وأبیه علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
روی عنه: بشر بن غالب الأسدیّ، وثُوَیر بن أبی فاختة، وأخوه الحسن بن علیّ بن أبی طالب (تمّ) وابنه زید بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، وسعید بن خالد الکوفیّ، وسِنان بن أبی سنان الدّؤلیّ، وطلحة بن عبیداللَّه العُقَیلیّ، وعامر الشّعبیّ، وعبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان، وعُبید بن حُنین، وعِکرِمة مولی ابن عبّاس، وابنه علیّ بن الحسین، بن علیّ زین العابدین علیه السلام، والعیزار بن حُرَیث، وکُرْز التّیمیُّ (عس)، وابن ابنه أبو جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ الباقر (تمّ)، وهَمّام بن غالب الفرزدق الشّاعر، ویوسف بن میمون الصّبّاغ، وابنتاه سُکَینة بنت الحسین، وفاطمة بنت الحسین (د عس ق).
المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 396- 397، رقم 1323
(ع- الحسین) بن علیّ بن أبی طالب الهاشمیّ أبو عبداللَّه المدنیّ سبط رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم وریحانته من الدّنیا، وأحد سیّدَی شباب أهل الجنّة. روی عن جدِّه، وأبیه، وامّه، وخاله هند بن أبی هالة، وعمر بن الخطّاب. وعنه أخوه الحسن، وبنوه علیّ، وزید، وسکینة، وفاطمة، وابن ابنه أبو جعفر الباقر، والشّعبیّ، وعکرمة، وکرز التّیمیّ ابن أبی سنان الدّؤلی، وعبداللَّه بن عمرو بن عثمان، والفرزدق وجماعة.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 345
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 158
(د ت ق- فائد) مولی عبادل «1»، واسم عبادل عبیداللَّه بن علیّ بن أبی رافع المدنیّ مولی النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم. روی عن مولاه وأبی مرّة مولی عقیل بن أبی طالب وإبراهیم بن عبدالرّحمان بن عبداللَّه بن أبی ربیعة، وعبداللَّه بن سعد، وسکینة بنت الحسین وغیرهم. «2»
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 8/ 256، رقم 475
وحدّثت عن أبیها، وروی عنها فائد المدنی مولی عبیداللَّه بن أبی رافع. وروی عنها أهل الکوفة.
کحالة، أعلام النّساء، 2/ 223
__________________________________________________
(1) تقریب.
(2) محمد بن جعفر بن احمد بن علی قمی، ساکن ری، «مسلسلات» صفحه 108 به سند مفصل خود از بکیر بن احنف نقل می کند که گفت: فاطمه دختر امام علی بن موسی الرضا (ع) از فاطمه و زینب و ام کلثوم دختران موسی بن جعفر (ع) نقل میکنند که گفتند: فاطمه دختر امام صادق (ع) از فاطمه دختر امام باقر (ع) از فاطمه دختر سجاد (ع) از فاطمه و سکنه دختران امام حسین (ع) از ام کلثوم دختر امیر المومنان سلام الله علیه برایمان حدیث کردند که رسول خدا (ص) فرمودند: «چون به آسمان رفتم، وارد بهشت شدم. ژس در مقابل خود قصری از مروارید سفید میان تهی دیدم که بر آن دری- که بالای آن درّ و یاقوت بود قرار داشت، و بر در پرده ای آویزان بود که چون سرم را بلند نمودم، بر آن نوشته شده بود: «خدایی جز الله نیست، محمد (ص) پیامبر خداست و علی (ع) ولی و سرپرست مردم.» بر پرده نیز این جمله به چشم می خورد: «خوشا به حال شیعیان علی.» وارد آن قصر گشتم. پس در برابر خود قصری دیگر دیدم از عقیق میان تهی که بر آن دری از نقره قرار داشت (و در مقابل در پرده ای آویزان بود) سرم را بلند کردم و بر در این جمله را مشاهده نمودم: «محمد (ص) پیامبر خداست و علی (ع) وصی مصطفی.» بر پرده نیز نوشته شده بود: «شیعیان علی را به نطفه پاک بشارت ده.» پس وارد آن قصر گشتم که ناگاه در مقابل خویش قصری دیگر مشاهده نمودم که از زبرجد بود و از آن زیباتر ندیده بودم. بر آن قصر دری از یاقوت سرخ قرار داشت که بالای آن لولو به چشم می خورد. بر در پرده ای قرار داشت. پرده را بالا زدم. این جمله را نوشته یافتم: «شیعه علی همان رستگارانند.» به جبرئیل گفتم: «این (قصر) از آن کیست؟
گفت «ای محمد! از آن پسر عمو و وصیت علی بن ابی طالب. مردم در روز قیامت همگی پا برهنه و عریان محشور می شوند، جز شیعیان‌علی و مردم در صحنه محشر به اسم مادرانشان خوانده می شوند، غیر از شیعیان علی که به نام پدرانشان خوانده شوند؛ زیرا آنان علی را دوست داشتاه اند و به این لحاظ نطفه شان پاک گردیده است.»
طارمی، ترجمه حضرت سکینه (ع)،/ 272- 274
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 159

زواجها علیها السلام‌

وابنه [حکیم بن حزام] عبداللَّه بن حکیم، قُتل یوم الجمل مع عائشة؛ وابن ابنه عبداللَّه ابن عثمان بن عبداللَّه بن حکیم، زوج سُکَینة بنت الحسین- علیهما السلام- فولدت له عثمان، وهو قُرَیْنُ «1».
الکلبیّ، جمهرة النّسب، 1/ 72
1- تزوّجها مصعب بن الزّبیر بن العوّام ابتکرها، فولدت له فاطمة «2» ثمّ قُتل عنها، فخلف علیها عبداللَّه بن عثمان بن عبداللَّه بن حکیم بن حزام بن خویلد بن أسد بن عبدالعزّی بن قصیّ، فولدت له عثمان الّذی یقال له قُرین، وحکیماً، وربیحة، فهلک عنها.
فخلف علیها زید بن عمرو بن عثمان بن عفّان، فهلک عنها، فخلف علیها إبراهیم بن عبدالرّحمان بن عوف الزّهریّ کانت ولّته نفسها، فتزوّجها، فأقامت معه ثلاثة أشهر، فکتب هشام بن عبدالملک إلی والیه بالمدینة أن فرّق بینهما، ففرّق بینهما. وقال بعض أهل العلم: هلک عنها زید بن عمرو بن عثمان وتزوّجها الأصبغ بن عبدالعزیز بن مروان «3».
ابن سعد، الطّبقات، 8/ 349/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 154، تراجم‌النّساء،/ 156- 157
مصعب بن الزّبیر بن العوّام بن خویلد، وأمّه الرّباب بنت أنیف بن عبید بن عثمان بن کعب بن عُلیم بن جناب من کلب، فولد مصعب بن الزّبیر عُکاشة، وعیسی الأکبر قُتل مع أبیه مصعب، وسُکینة وأمّهم فاطمة بنت عبداللَّه بن السّائب بن أبی حُبیش بن المطّلب بن أسد بن عبدالعُزّی بن قُصَیّ، وعبداللَّه بن مصعب ومحمّداً وأمّهما عائشة بنت طلحة بن عبیداللَّه وأمّها أمّ کثلوم بنت أبی بکر الصِّدِّیق، وحمزة وعاصماً وعمر لأمِّ ولد،
__________________________________________________
(1)- انظر نسب قریش، ص 233
(2)- [إلی هنا حکاه فی الأعیان، 3/ 492]
(3)- [زاد فی تاریخ دمشق: ابن الحکم]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 160
وجعفراً لأمِّ ولد، ومصعب بن مصعب وهو خُضیر لأمِّ ولد، وسعداً لأمِّ ولد، والمنذر لأمِّ ولد، وعیسی الأصغر لأمِّ ولد، والرّباب بنت مصعب وأمّها سُکینة بنت الحسین بن علیّ ابن أبی طالب، وسُکینة بنت مصعب وأمّها أمّ ولد.
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 136- 137
2- کانت سُکَینة بنت حسین عند مصعب بن الزّبیر؛ «1» ثمّ خلف علیها عبداللَّه بن عثمان بن عبداللَّه بن حکیم بن حِزام بن خُوَیلد، فولدت له حکیماً؛ وعثمان، وهو «قُرَین»؛ وربیحة؛ تزوّج ربیحة العبّاس بن الولید بن عبدالملک بن مروان؛ ثمّ خلف علی سُکَینة زید بن عمرو بن عثمان بن عفّان؛ ثمّ خلف علیها إبراهیم بن عبدالرّحمان بن عَوف؛ فلم یتمّ نکاحُه، فرّق بینهما هشام بن عبدالملک؛ ثمّ خلف علیها الأصبغ بن عبدالعزیز بن مروان «2» ابن الحکم «2»؛ فحُملت إلیه بمصر؛ فوجَدَته قد مات.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 59/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 153، تراجم النّساء،/ 156
ولد أسد بن عبدالعُزّی: خویلد [...] فولد خویلد بن أسد: حِزاماً والعوّام [...]، وأمّا خدیجة بنت خویلد، فولدت لرسول اللَّه صلی الله علیه و آله القاسم والطّاهر [...]، وأمّا حِزام بن خویلد:
فولد حکیماً [...]، من ولد حکیم بن حِزام: عبداللَّه بن حکیم، قُتل یوم الجمل مع عائشة، وأمّه زینب بنت العوّام بن خویلد [...]، وورث حکیماً ابنُ ابنه عثمان بن عبداللَّه بن حکیم ابن حِزام [...]، وکان عثمان بن عبداللَّه من سادات قریش وأشرافها؛ وکان مع عبداللَّه بن الزّبیر بمکّة؛ فقُتِلَ فی الحصار الأوّل؛ [...] «3»
ومن ولد عثمان بن عبداللَّه بن حکیم بن حِزام: سعید، انقرض إلّامن قبل النّساء؛ وعبداللَّه بن عثمان، [أمّه]: رملة بنت الزّبیر بن العوّام، أخت مصعب وحمزة لأبیهما.
وکانت عند عبداللَّه بن عثمان بن عبداللَّه بن حکیم سُکینة بنت الحسین بن علیّ بن
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی تاریخ دمشق]
(2- 2) [تاریخ دمشق: فلم ینقد نکاحه]
(3)- [من هنا حکاه فی تاریخ دمشق ج 31]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 161
أبی‌طالب، خلف علیها بعد خاله مصعب بن الزّبیر؛ فولدت له عثمان بن عبداللَّه؛ ولقبه: «قُرَیْن»، وبذلک یُعرَف؛ وحکیماً، وربیحة، زوجها العبّاس بن الولید بن عبدالملک.
انقرض وَلَد حکیم بن عبداللَّه بن عثمان؛ والبقیّة من وُلد سکینة فی وُلد قرین بن عبداللَّه ابن عثمان.
وکانت فاطمة بنت عبداللَّه بن الزّبیر عند عبداللَّه بن عثمان أیضاً، فولدت له یحیی وموسی، وفیهم بقیّة یکونون بمکّة.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 228، 229، 231، 232، 233، 234/ مثله‌ابن عساکر، تاریخ دمشق، 31/ 257، 258- 259
وولد عمر بن عثمان بن عفّان: عاصماً؛ وزیداً؛ وأمیّة، لأمِّ ولد. وأمّا زید بن عمر بن عثمان، فانقرض ولده: قُتل منهم ثلاثة نفر، کانوا لأمِّ ولد، بنهر أبی فُطْرُس، مع مَنْ قُتل من بنی أمیّة، زمَن مروان بن محمّد. وزید بن عمر بن عثمان هذا هو الّذی کانت عنده سُکینة بنت الحسین؛ فهلک عنها؛ فورثته.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 120
«3» و 7- وتزوّجت سُکینة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب (عبداللَّه) بن الحسن ابن علیّ، وکان أبا عذرها. فمات عنها. فخلف علیها (مصعب) بن الزّبیر، فولدت له فاطمة. ماتت وهی صغیرة. فقُتل عنها. فخطبها (عبدالملک) «1» بن مروان، فأبته. فتزوّجها (عبداللَّه) ابن عثمان بن عبداللَّه بن حکیم بن حِزام بن خویلد. ثمّ (الأصبغ) بن عبدالعزیز ابن مروان، «2» فلم یصل إلیها، فارقها قبل ذلک، ثمّ «2» (زید) بن عمرو بن عثمان بن عفّان.
ثمّ (إبراهیم) ابن عبدالرّحمان بن عوف، فلم یدخل «3» بها، ولم ترضه. وخُیِّرت «3»، فاختارت نفسها.
__________________________________________________
(1)- [المحبّر: عبداللَّه، وهو تصحیف]
(2- 2) [الجمل: ففارقها ولم یدخل بها، وذلک أنّ عبدالملک نهاه عنها، ویقال بل حملت إلی مصر، فلمّاقدمتها وجدته قد مات، فتزوّجها]
(3- 3) [الجمل: علیها ولم ترضَ به]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 162
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 438/ مثله البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 416، أنساب الأشراف، 2/ 195
4- وأمّا «سُکینة» فتزوّجها: مصعب بن الزّبیر، فهلک عنها. فتزوّجها: عبداللَّه بن عثمان «1» بن عبداللَّه بن حکیم بن حِزام، «2» فولدت له: قُریناً، «3» وله عقب. «3» ثمّ تزوّجها: الأصبغ بن عبدالعزیز بن مروان، وفارقها قبل أن یدخل بها «2». ثمّ تزوّجها: زید بن عمرو بن عثمان بن عفّان، فأمره «سلیمان بن عبدالملک» بطلاقها، ففعل. «4» وماتت بالمدینة فی خلافة هشام. هذا قول أبی الیقظان «4».
ابن قتیبة الدّینوری، المعارف (ط دار إحیاء التّراث العربی)،/ 93- 94 (ط دار الکتاب)،/ 214/ مثله ابن خلّکان، وفیات الأعیان، 2/ 394؛ الصّفدی، الوافی بالوفیات، 15/ 291؛ الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 251- 252؛ ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 154؛ الشّبلنجی، نور الأبصار «5»،/ 359
5- وقال الهیثم «6» بن عدیّ: حدّثنی صالح بن حسّان وغیره، قالوا «7»: «8» کانت «سُکینة» «8» عند: عمرو بن حکیم بن حِزام، ثمّ تزوّجها بعده «9»: [زید] «10» عمرو بن عثمان ابن عفّان، ثمّ تزوّجها بعده: مصعب بن الزّبیر.
__________________________________________________
(1)- [مرآة الجنان: ثمّ، وهو تصحیف]
(2- 2) [لم یرد فی مرآة الجنان وشذرات الذّهب]
(3- 3) [لم یرد فی وفیات الأعیان، وسائر المصادر]
(4- 4) [وفیات الأعیان وسائر المصادر: وقیل فی ترتیب أزواجها غیر هذا]
(5)- [حکاه نور الأبصار عن وفیات الأعیان]
(6)- [فی الأغانی ج 16 ص 101 مکانه: أخبرنی ابن أبی الأزهر، قال: حدّثنا حمّاد بن إسحاق، عن أبیه، عن الهیثم ...]
(7)- [لم یرد فی الأغانی]
(8- 8) [الأغانی: أنّ سکینة]
(9)- [الأغانی: بعد ذلک]
(10)- [من الأغانی]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 163
ابن قتیبة الدّینوری، المعارف (ط دار إحیاء التّراث العربی)،/ 94 (ط دار الکتاب)،/ 214/ مثله أبو الفرج، الأغانی، 16/ 101 (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 16/ 368
6- وقال ابن الکلبیّ: أوّل أزواج «سُکینة»، الأصبغ بن عبدالعزیز- أخو عمر بن عبدالعزیز- ثمّ مات عنها بمصر ولم یرها. ثمّ خلف علیها: زید بن عمرو بن عثمان بن عفّان، ثمّ خلف علیها: مصعب بن الزّبیر، ثمّ خلف علیها: عبداللَّه/ 110/ بن عثمان بن عبداللَّه بن حکیم بن حزام، فولدت له: «عثمان»، الّذی یقال له: قُرین، وکانت قد ولدت من «مصعب» جاریة، ثمّ خلف علیها: إبراهیم بن عبدالرّحمان بن عوف، جدّ «إبراهیم ابن سعد» الفقیه.
ابن قتیبة الدّینوری، المعارف (ط دار إحیاء التّراث)،/ 94، (ط دار الکتاب)،/ 214
اختلاف الهمم والشهوات والأمانی: اجتمع عمر وعُروة بن الزّبیر ومُصعب بن الزّبیر وعبدالملک بن مروان بفِناء الکعبة، فقال لهم مُصعبٌ: تمنّوا، فقالوا: ابدأ أنت. فقال: ولایةُ العراق وتزوّجُ سُکینة ابنة الحسین وعائشة بنت طلحة بن عُبیداللَّه، فنالَ ذلک، وأصدقَ کلّ واحدة خمسمائة ألف درهم وجهّزها بمثلها. وتمنّی عُروةُ بن الزّبیر الفِقهَ وأن یُحمَل عنه الحدیثُ، فنال ذلک. وتمنّی عبدُالملک الخلافة، فنالها. وتمنّی عبداللَّه بن عمر الجنّة.
ابن قتیبة الدّنیوری، عیون الأخبار (ط دار الکتاب العربی- بیروت)، 1- 3/ 258/ مثله الزّمخشری، ربیع الأبرار، 4/ 50
ألبستْ سُکینة بنتُ الحسین ابنةً لها دُرّاً کثیراً، وقالت: واللَّهِ ما ألبستُها إیّاه إلّالتفضَحَه.
ابن قتیبة الدّینوری، عیون الأخبار (ط دار الکتاب العربی- بیروت)، 2- 10/ 25 (کتاب النساء)
ولمّا قُتل مصعب بن الزّبیر، خرجت سکینة بنت الحسین ترید المدینة، فأطاف بها أهل الکوفة «1»، فقالوا «2»: أحسنَ اللَّه صحابتکِ یا بنت رسول اللَّه. فقالت: «3» واللَّه لقد قتلتم
__________________________________________________
(1)- [العقد الفرید: العراق]
(2)- [فی أعلام النّساء مکانه: ولمّا أرادت سکینة الخروج إلی المدینة، فطاف بها أهل العراق وقالوا ...]
(3)- [أضاف فی العقد الفرید وأعلام النّساء: لا جزاکم اللَّه عنِّی خیراً، ولا أخلف علیکم بخیر من أهل بلد]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 164
جدِّی وأبی وعمّی وزوجی مُصعباً، أیتمتمونی «1» صغیرة وأرملتمونی کبیرة «2»، فلا عافاکم اللَّه من أهل بلد ولا أحسن علیکم الخلافة «3». وقال بعض الشّعراء:
ابْکِ حسیناً لیوم مَصْرعه بالطَّفّ بین الکتائِبِ الخُرْس
أضحت بنات النّبیّ إذ قُتلوا فی مأ تَم والسّباع فی عُرْس
وروی سِنان بن حکیم عن أبیه قال: انتهب النّاس وَرْساً فی عسکر الحسین بن علیّ یوم قُتل، فما تطیّبت منه امرأة إلّابَرِصت.
ابن قتیبة الدّینوری، عیون الأخبار، 1/ 212 (ط بیروت، 1/ 311)، (ط دار الکتاب‌العربی- بیروت)، 1- 2/ 212/ مثله البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 416، أنساب الأشراف، 2/ 195؛ ابن عبدربّه، العقد الفرید، 4/ 412 (ط دار الفکر)، 5/ 150؛ کحالة، أعلام النّساء، 2/ 217
وکان عبداللَّه بن عمر، ومصعب بن الزّبیر، وعروة بن الزّبیر؛ اجتمعوا فتمنّوا؛ فتمنّی «4» ابن عمر الجنّة، وتمنّی مصعب أن یلی العراق ویتزوّج سکینة «5» وعائشة بنت طلحة، وتمنّی عروة «6» الفقه والعلم- وکان معهما عبدالملک فتمنّی «6» الخلافة «7»- فأعطی کلّ امرئ منهم ما تمنّی.
__________________________________________________
(1)- [فی الجمل مکانه: وکان تقول: لعنکم اللَّه یا أهل الکوفة، أیتیتمونی ...]
(2)- [إلی هنا حکاه فی الجمل والعقد الفرید]
(3)- [إلی هنا حکاه فی أعلام النّساء، ج 2]
(4)- [فی الجمل ج 7 مکانه: المدائنی عن ابن جُعدیة: قال: جلس ابن عمر ومصعب بن عروة وعبدالملک بالمدینة یتحدّثون، فتمنّی ...]
(5)- [أضاف فی الجمل ج 7: بنت الحسین]
(6- 6) [الجمل ج 7: أن یفقه فی الدِّین ویُحمل عنه العلم، وتمنّی عبدالملک]
(7)- [إلی هنا حکاه فی الجمل ج 7]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 165
ش البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 416، 7/ 22؛ أنساب الأشراف، 2/ 195
المدائنیّ، قال: قال عبداللَّه بن الزّبیر: لقد أعظم النّاس ولادة صفیّة بنت عبدالمطّلب لنا حتّی لقد هممت أن أطلِّق بنت الحسین «1»، فبلغ ذلک عبدالملک، فقال: الکلب أضَنُّ بالشّحمة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 361
وکان زید بن عمر بن عثمان تزوّج سُکَینة بنت الحسین بن علیّ، فنهاهُ سلیمان بن عبدالملک عنها، فطلّقها، لأنّ عبدالملک خطبها بعد مصعب بن الزّبیر، فأبته.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 245
المدائنیّ، قال: لمّا قدم المصعب بعد عزل ابن الزّبیر حمزة ابنه، وقد أعاده علی المِصرَین، بدأ بالبصرة فقدمها فتزوّج وهو بالبصرة سُکَینة بنت الحسین علیه السلام، فولدت له جاریة سمّاها فاطمة، وصیّر علی شُرَطه عبّاد بن الحُصین، فلمّا بلغ عبداللَّه أخاه تزویجه قال: إنّ مصعباً غَمَدَ سیفه وسلّ أیْره.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 7/ 18
وحدّثنی العمریّ عن الهیثم بن عدیّ عن عَوانة قال: قال عبدالملک یوماً لجلسائه: من أشدّ النّاس؟ قالوا: أمیرالمؤمنین، قال: اسلکوا غیر هذه الطّریق، قالوا: عمیر بن الحُبّاب، قال: قبّح اللَّه عمیراً لصٌّ، ثوبٌ ینازع علیه أعزّ عنده من نفسه ودینه، قالوا:
فشَبیب، قال: إنّ للحَروریّة طریقاً، قالوا: فمَن؟ قال: مصعب، کانت عنده عقیلتا قریش:
سُکینة بنت الحسین، وعائشة بنت طلحة، ثمّ هو أکثر النّاس مالًا، جعلت له الأمان، وضمِنتُ أن أولّیه العراق، وعَلِمَ أ نّی سأفی له لصداقةٍ کانت بینی وبینه، فأبی وحمی أنفاً وقاتل حتّی قُتل؛ فقال رجل: کان یشرب الشّراب، قال: ذاک قبل أن یطلب المروءة، فأمّا مذ طلبها فلو ظنّ أنّ الماء ینقص من مروءته ما ذاقه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 7/ 100
__________________________________________________
(1)- [لم نجد ذکر الزّواج عبداللَّه بن الزّبیر من إحدی بنات الإمام الحسین علیه السلام ولعلّ القائل مصعب بن‌الزّبیر الّذی یقال إنّه تزوّج من السّیِّدة سکینة]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 166
عبداللَّه بن عثمان بن حکیم، امّه رملة بنت الزّبیر، وکان عثمان بن عبداللَّه بن حکیم ممّن ضربه عمرو بن الزّبیر، فاقتصّ منه، فتزوّج عبداللَّه بن عثمان بن عبداللَّه بن حکیم ابن حزام سکینة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب، فولدت له قُرین واسمه عثمان، وله عقب، وفی عبداللَّه بن عثمان یقول الشّاعر:
تزوّجتها من عترة خیر عترة أبوها ابن بنت المصطفی خاتم الرّسل
به أنقذ اللَّه البریّة کلّها وقد غمرتها الجاهلیّة بالجهل
فأکرم بها إلفا لدیک وزوجة حویت بها غُنما وفضلا إلی فضل
ویروی:
................ ................ .............. حویت بها فضلًا من اللَّه ذی الفضل
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 9/ 455- 456
وأمّا إبراهیم بن عبدالرّحمان [بن عوف] وامّه امّ کلثوم بنت عقبة، فکان سیِّداً وکان قصیراً، وتزوّج سکینة بنت الحسین فلم یرض بذلک بنو هاشم فخلعت منه، ویقال إنّ بعض بنی مروان خطبها فلم تتزوّجه، فلمّا أراد أن یتزوّجها إبراهیم منع من ذلک، وتوفّی إبراهیم فی سنة ستّ وتسعین، وهو ابن خمس وسبعین سنة، وکان یکنّی أبا إسحاق، وقال الکلبیّ: کان إبراهیم فقیهاً.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 10/ 43- 44
دخل [المصعب] إلی سُکینة ابنة الحسین بن علیّ بن أبی طالب، وکانت له شدیدة المحبّة، وکانت تخفی ذلک، فلبس غلالة وتوشّح علیها وانتضی السّیف. فلمّا رأت ذلک علمت أ نّه عزم أن لا یرجع، فصاحت من ورائه: واحرباه، فالتفت إلیها، فقال: أوَ هذا لی فی قَلبکِ؟ فقالت: إی‌واللَّه وأکثر من هذا. فقال: أما لو علمتُ لکان لی ولکِ شأن.
المبرّد، الکامل، 1/ 319
وقال مصعب الزّبیری فی خبره: قال الماجشون:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 167
فلمّا کان یوم قَتْل مصعب، دخل إلی سُکینة بنت الحسین علیهما السلام، فنزع «1» عنه ثیابه، ولبس غِلالة «2» وتوشّح بثوب، وأخذ سیفه، فعلمت سُکینة أ نّه لایرید أن یرجع، فصاحت من خلفه: وا حُزناه «3» علیکَ یا مصعب، فالتفتَ إلیها وقد کانت تخفی ما فی قلبها منه، أوَکُلّ هذا لی فی قلبِک! فقالت: إی‌واللَّه، وما کنتُ أُخفی أکثر، فقال: لو کنتُ أعلم أنّ هذا کلّه لی عندک لکانت لی ولکِ حال، ثمّ خرج ولم یرجع.
أبو الفرج، الأغانی (ط إحیاء التّراث العربی ط 2)، 19/ 87/ مثله کحالة، أعلام النّساء، 2/ 217
وتزوّج مصعب- لمّا ملک العراق- عائشة بنت طلحة وسُکینة بنت الحسین، ولم یکن لهما نظیر فی زمانهما.
ابن عبدربّه، العقد الفرید، 4/ 407 (ط دارالفکر)، 5/ 145- 146
وقالوا: کان مصعب أجلّ النّاس، وأسخی النّاس، وأشجع النّاس. وکان تحته عقیلتا قریش: عائشة بنت طلحة، وسُکینة بنت الحسین.
ابن عبدربّه، العقد الفرید، 4/ 412 (ط دارالفکر)، 5/ 150
ولمّا أرادت سکینة بنت الحسین بن علیّ رضی اللَّه عنهم الرّحیل من الکوفة إلی المدینة بعد قتل زوجها المصعب، حفّ بها أهل الکوفة وقالوا: أحسنَ اللَّه صحابتکِ یا ابنة رسول اللَّه (ص)! فقالت: لا جزاکم اللَّه خیراً من قوم، ولا أحسن الخلافة علیکم؛ قتلتم أبی، وجدّی، وأخی، وعمّی، وزوجی؛ أیتمتمونی صغیرة، وأ یّمتمونی کبیرة!
ابن عبدربّه، العقد الفرید، 7/ 241- 242
__________________________________________________
(1)- [فی أعلام النّساء مکانه: ثمّ شهدت مع مصعب حرب عبداللَّه بن مروان، فدخل علیها یوم قُتل فنزع ...]
(2)- الغلالة: شعار یُلبس تحت الثِّیاب وتحت الدّرع أیضاً
(3)- ف: وأخبرناه علیک یا مصعب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 168
أخبرنی الطّوسیّ قال: حدّثنا الزّبیر عن عمّه قال: أخبرنی إسماعیل بن یعقوب قال:
وحدّثنی أحمد بن [محمّد بن] سعید، عن یحیی بن الحسین العلویّ، عن الزّبیر عن عمّه، قال: أخبرنی إسماعیل بن یعقوب، وعبداللَّه بن موسی، قالا: کان الحسن «1» بن الحسن ابن علیّ بن أبی طالب خطب إلی عمِّه الحسین، «2» فقال له الحسین: یا ابن أخی! قد کنت أنتظر هذا منک، انطلق معی، فخرج به حتّی أدخله منزله «2» فخیّره فی ابنتیه فاطمة وسکینة، فاختار فاطمة، «2» فزوّجه إیّاها «2». وکان یقال: إنّ امرأة تختار علی سکینة لمنقطعة القرین «3» فی الحُسن، وقال عبداللَّه بن موسی فی خبره: إنّ الحسین خیّره، فاستحیی، فقال له: قد اخترت لک فاطمة فهی أکثرهما شبهاً بامِّی فاطمة بنت رسول اللَّه (ص).
أبو الفرج، الأغانی، 16/ 93/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 492
8- أخبرنی الطّوسیّ والحرمیّ قالا «4»: حدّثنا الزّبیر بن بکّار، قال: حدّثنی عمِّی مصعب قال: «5» تزوّجت سکینة بنت الحسین «6» غیر زوجٍ، «7» أوّلهم «6» عبداللَّه بن الحسن بن علیّ وهو ابن عمّها وأبو عُذرتها، ومصعب بن الزّبیر، وعبداللَّه بن عثمان الخِزامیّ، وزید ابن عمرو بن عثمان، والأصبغ بن عبدالعزیز بن مروان ولم یدخل بها، وإبراهیم بن عبدالرّحمان بن عوف ولم یدخل بها 5 7.
9- قال مصعب: وحدّثنی یحیی بن الحسن العلویّ: أنّ عبداللَّه بن حسن زوجها کان یکنّی أبا جعفر وامّه بنت السّلیل بن عبداللَّه البجلیّ أخی جریر، ثمّ خلفه علیها مصعب
__________________________________________________
(1)- [فی الأعیان مکانه: وبسنده أنّ الحسن ...]
(2) (2) [لم یرد فی الأعیان]
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأعیان]
(4)- فی المطبوع: أخبرنی الفارسیّ قال
(5) (5) [مثله فی أعلام النّساء، 2/ 216]
(6- 6) [أعلام النّساء: عدّة أزواج منهم]
(7- 7) [حکاه عنه فی الأعیان، 3/ 492]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 169
ابن الزّبیر، زوّجه إیّاها أخوها علیّ بن الحسین «1» «2» ومهرها مصعب ألف ألف درهم «1».
«3» قال مصعب: وحدّثنی مصعب بن عثمان: أنّ «4» علیّ بن الحسین أخاها حملها إلیه فأعطاه «4» أربعین ألف دینار «2». «5» قال مصعب: وحدّثنی معاویة بن بکر الباهلیّ، قال: «6» قالت
__________________________________________________
(1) (1) [حکاه عنه فی الأعیان، 3/ 492]
(2- 2) [فی أعلام النّساء، ج 2، ص 217 جاء هذا الخبر: وکان مهرها من مصعب بن الزّبیر خمسمائة ألف درهم، وأجهزها بمثلها. ولمّا قدمت علیه سکینة أعطی أخاها علیّ بن الحسین، لأنّه حملها إلیه أربعین ألف دینار، ومثله فی نور الأبصار،/ 359]
(3) (3*) [کرّر أیضاً هذا الخبر فی الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 19/ 87- 88]
(4- 4) [الأغانی ج 19: مصعب بن الزّبیر لمّا قدمت علیه سُکینة أعطی أخاها علیّ بن الحسین علیهم السلام وهو کان حملها إلیها]
(5) (5*) [حکاه فی الأغانی (ط دار الثّقافة)، 16/ 94، (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 16/ 363، وهکذا قول عائشة بنت طلحة فی نفسها: وروی هذا الخبر هارون بن الزیّات، عن جعفر بن محمّد، عن أحمد ابن عبدالعزیز الجوهریّ، قال: حدّثنا عمر بن شبّة، قال: حدّثنی أبو عمرو بن خلّاد، عن المدائنی، قال: قال أبو هریرة لعائشة بنت طلحة: ما رأیتُ شیئاً أحسن منکِ إلّامعاویة أوّل یوم خطب علی منبر رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فقالت: واللَّه لأنا أحسن من النّار فی اللّیلة المقرّة فی عین المقرور.
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 11/ 129- 130
أخبرنا أبو القاسم بن السّمرقندی، أنا أبو منصور بن عبدالعزیز، أنا أبو الحسین بن بشران، أنا عمر بن الحسن الأشنانی.
وأخبرنا أبو محمّد بن الأکفانی، نا أبو بکر الخطیب، أنا أبو الحسن بن الحمامی، أنا علیّ بن أحمد بن أبی قیس، قالا: نا أبو بکر بن أبی الدّنیا، حدّثنی أبو زید النمیری، عن شیخ، وقال الأکفانی: نا عمر بن شبّة، نا شیخ من قریش، قال [قال] أبوهریرة: ما رأیتُ أحداً أجمل من عائشة بنت طلحة إلّامعاویة علی منبر رسول اللَّه (ص).
أنبأنا أبو الحسن بن العلّاف، وأخبرنی أبو المعمر عنه.
وأنا أبو القاسم بن السّمرقندی، أنا أبو علیّ بن المسلمة، وأبو الحسن بن العلّاف.
قالا: أنا أبو القاسم بن بشران، أنا أبو العبّاس الکندی، نا أبو بکر الخرائطی، نا عمر [بن] شبّة، نا خلّاد ابن کثیر بن قُتیبة بن مسلم، حدّثنی علیّ بن محمّد بن عبیداللَّه بن سیف، قال: قال أنس بن مالک لعائشة بنت طلحة: واللَّه ما رأیتُ أحسن منکِ إلّامعاویة علی منبر رسول اللَّه (ص)، فقالت: واللَّه لأنا أحسن من النار فی عین المقرور فی اللّیلة القارّة.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 188]
(6) (6*) [حکاه عنه فی الأعیان، 3/ 492]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 170
سکینة: دخلت «1» علی مصعب وأنا أحسن من النّار الموقدة (5*) «2» فی اللّیلة القرّة «2»، قال: وولدت «3» من مصعب بنتاً، فقال لها: سمِّیها زَبْراء «4»، قالت: بل أسمِّیها باسم إحدی «5» امّهاتی، وسمّتها الرّباب (6*)، فلمّا قُتِلَ مصعب وَلی «6» أخوه عروة ترکتَه فزوّجها- یعنی الرّباب بنت مصعب- ابنه عثمان بن عروة، فماتت وهی صغیرة، فورثها عثمان بن عروة «6» عشرة آلاف دینار. «7»
قال الزّبیر: فحدّثنی محمّد بن سلّام عن سعد «8» بن صخر:
عن امّه سَعْدَة بنت عبداللَّه «9» بن سالم قالت: لقیت سکینة «10» بین مکّة ومُنی، فقالت:
قفی [لی] «11» یا ابنة عبداللَّه، فوقفت «12»، فکشفت عن بنتها «13» من مصعب «13»، وإذا هی أثقلتها بالحلیّ «14» واللّؤلؤ «15»، فقالت: «16» ما ألبستها إیّاه إلّالتفضحه 7. (3*)
__________________________________________________
(1) [الأغانی (ط دار الثقافة)، 16/ 94 (ط دار إحیاء التراث العربی)، 16/ 363: ادخلت].
(2) [لم یرد فی الأغانی ج 19].
(3) [الأغانی ج 19: و کانت قد ولدت].
(4) [فی المطبوع: «ربریا» و «زبراء» أقرب، لأن أباء اسمه الزبیر].
(5) [الأغانی ج 19: بعض].
(6) [الأغانی ج 19: أمر ماله عروة بن الزبیر، فزوج ابنه عثمان بن عروة ابنة أخیه من سکینة و هی صغیرة، فماتت قبل أن تبلغ، فورث عثمان بن عروة منها].
(7) [حکاه عنه فی تاریخ دمشق، 73/ 155، وجاء فی أوله قبل الزبیر: أخبرناأبو الحسین بن القراء و أبوغالب وو أ بو عبدالله، قالوا: أنا أبو جعفر بن المسلمة، أنا المخلص، أنا أبو عبدالله الطوسی نا و مثله فی المعالی، 2/ 215].
(8) [فی الأصول: سعد بن صخر، فی المطبوع: شعیب].
(9) [تاریخ دمشق: عبدالله].
(10) [زاد فی تاریخ دمشق: بنت حسین].
(11) [من تاریخ دمشق].
(12) [لم یرد فی الأغانی ج 19 و تاریخ دمشق].
(13) [لم یرد فی الأغانی ج 19 و تاریخ دمشق].
(14)- [لم یرد فی الأغانی ج 19]
(15)- [لم یرد فی تاریخ دمشق]
(16)- [زاد فی الأغانی ج 19: واللَّه]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 171
[هکذا هذا الخبر فی ربیع الأبرار:
لقیت سکینة بنت الحسین، سعدة بنت سالم بن عبداللَّه بن عمر بین مکّة ومنی، ومع سکینة بنت لها، فقالت لها: قفی یا بنت سالم، فوقفت فکشفت عن بنتها، فإذا هی قد أثقلتها بالدرّ، فقالت: واللَّه ما ألبستها إیّاه إلّالتفضحه. الزمخشری، ربیع الأبرار، 4/ 30].
قال الزّبیر: وحدّثنی عمِّی عن ابن الماجشون، قال: «1» قالت سکینة لعائشة بنت طلحة: أنا أجمل منکِ، وقالت عائشة: بل أنا أجمل، فاختصمتا إلی عمر بن أبی ربیعة، فقال: لأقضینّ بینکما، أمّا أنتِ یا سکینة فأملح منها، وأمّا أنتِ یا عائشة فأجمل منها، فقالت سکینة: قضیت لی واللَّه، وکانت سُکینة تسمّی عائشة ذات الاذنین، وکانت عظیمة الاذنین «1».
أخبرنی الحسن بن علیّ قال: حدّثنی أحمد بن الحارث قال: حدّثنا المدائنیّ، قال:
خطب سکینة بنت الحسین علیه السلام عبدالملک بن مروان، فقالت امّها: لا واللَّه لا یتزوّجها أبداً، وقد قتل ابن اختی «2»، تعنی مصعباً.
10- وأمّا محمّد بن سلّام الجمحیّ، فإنّه ذکر فیما أخبرنی به أبو الحسن الأسدیّ عن الرّیاشیّ عنه:
أنّ أبا عذرتها هو عندی عبداللَّه بن الحسن بن علیّ، ثمّ خلفه علیها العثمانیّ، ثمّ مصعب‌ابن الزّبیر، «3» ثمّ الأصبغ بن عبدالعزیز بن مروان، فقال فیه بعض المدینیّین:
نکحتْ سکینةُ فی الحساب ثلاثةً فإذا دخلتَ بها فأنتَ الرّابعُ
__________________________________________________
(1) (1) [حکاه عنه فی أعلام النّساء، 2/ 222، وجاء فی أوّله: وکانت سکینة من أجمل نساء عصرها]
(2)- [فی ط دار إحیاء التّراث العربی ط 2: ابن أخی]
(3) (3*) [مثله فی أعلام النّساء، 2/ 221]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 172
قال: وکان یتولّی مصر، فکتبت إلیه: إنّ مصر أرضٌ وخمة، فبنی لها مدینة تُسمّی مدینة الأصبغ، وبلغ عبدالملک تزوُّجُه إیّاها فنَفِسَ بها علیه، فکتب إلیه: اختر مصر أو سکینة، فبعث إلیها بطلاقها ولم یدخل بها، ومتّعها بعشرین ألف دینار «1».
ومرّوا بها فی طریقها علی منزل، فقالت: ما اسم هذا المنزل؟ قالوا: جوف الحِمار، قالت: ما کنت لأدخل جوف الحمار أبداً (3*).
وذکر محمّد بن سلّام فی هذا الخبر- الّذی رواه الرّیاشیّ- عن شُعیب بن صخر الحرامیّ أنّ عبداللَّه بن عثمان خلف الأصبغ علیها وولدت منه بنتاً، وذکر عن امّه سَعْدَة بنت عبداللَّه أنّ سکینة أرتها إبنتها من الحِزامی وقد أثقلتها بالحلیّ وهی فی قبّة، فقالت:
واللَّه ما ألبستها إیّاه إلّالتفضحه، «2» ترید أ نّها تفضح الحلیّ بحسنها لأنّها أحسن منه «2».
11- أخبرنی ابن أبی الأزهر قال: حدّثنا حماد بن إسحاق عن أبیه، عن الهیثم بن عدیّ، عن صالح بن حسّان وغیره. [ثمّ ذکر کلامه کما ذکرناه فی المعارف فی الخبر 5].
فلمّا قُتل مصعب خطبها إبراهیم بن عبدالرّحمان بن عَوْف، فبعثت إلیه: أبلغ من حُمقک أن تبعث إلی سکینة بنت الحسین بن فاطمة بنت رسول اللَّه (ص) وآله تخطبها؟ فأمسک عن ذلک. قال: ثمّ تنفّست یوماً بُنانَة جاریة سکینة وتنهّدت حتّی کادت أضلاعها تنحطم، فقالت لها سکینة: ما لکِ! ویلکِ؟ قالت: أحبّ أن أری فی الدّار جَلَبة، تعنی العِرْس، فدعت مولی لها تثق به، فقالت له: اذهب إلی إبراهیم بن عبدالرّحمان بن عوف فقل له:
إنّ الّذی کنّا ندفعک عنه قد بدا لنا فیه وأنت من أخوال رسول اللَّه (ص) [فاحضر تنلْ «3»] قال: فجمع عدّة من بنی زُهرة وأفناء «4» قریش من بنی جُمح وغیرهم نحواً من سبعین
__________________________________________________
(1)- فی نسب قریش لمصعب، ص 59: فحملت إلیه بمصر فوجدته قد مات
(2- 2) [مثله فی المعالی، 2/ 215]
(3)- کلمة «تنل» فی مخطوط غیر واضحة، ولا توجد فی المطبوع
(4)- فی المطبوع: وأعیان
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 173
رجلًا أو ثمانین، ثمّ أرسل إلی علیّ بن الحسین وحسن بن حسن وغیرهما من بنی هاشم، فلمّا أتاهم الخبر، اجتمعوا وقالوا: هذه السّفیهة ترید أن تتزوّج إبراهیم بن عبدالرّحمان ابن عوف، قال: فتنادی بنوهاشم واجتمعوا وقالوا: لایخرجنّ منکم إنسان إلّاومعه عصاً، فجاؤوا وما بقی إلّاالکلام، فقالوا: اضربوا، فاضطربوا بالعصیّ هم وبنو زُهرة حتّی تشاجّوا، فشُجّ بینهم یومئذ أکثر من مائة إنسان، ثمّ قالت بنو هاشم: أین سکینة؟ قالوا: فی هذا البیت، فدخلوا إلیها فقالوا: أبلغِ هذا من صنعکِ؟ ثمّ جاؤوا بکساء طارونیّ «1» فبسطوه، ثمّ حملوها وأخذوا بجوانبه، أو قال: بزوایاه الأربع، فالتفتت إلی بُنانة فقالت: أی بُنانةُ، قالت: لبّیک، قالت: أرأیتِ فی الدّار جلبة؟ قالت: إی‌واللَّه إلّاأ نّها شدیدة.
12- قال هارون بن الزّیّات: أخبرنی أبو حذیفة، عن مصعب قال: کان أوّل أزواج سکینة عبداللَّه بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، «2» قُتِل عنها ولم تلد له «2»، ثمّ خلف علیها مصعب بن الزّبیر فولدت له جاریة، ثمّ خلف علیها عبداللَّه بن عثمان بن عبداللَّه بن حکیم ابن حزام، فنشزت علیه، فطلّقها، ثمّ خلف علیها الأصبغ بن عبدالعزیز، فأصدقها صداقاً کثیراً. قال الشّاعر: نکحتْ سکینةُ [ثمّ ذکر البیت کما ذکرناه].
إنّ البَقیع إذا تتابع زَرْعُه خاب البقیع وخاب فیه الزّارعُ
وبلغ ذلک عبدالملک، فغضب وقال: أما تُزوّجنا أحسابنا حتّی تزوّجنا أموالنا؟
طلِّقها، فطلّقها، «3» «4» فخلف علیها العثمانیّ «4»، وشرطت علیه أن لا یُغیرها ولا یمنعها شیئاً
__________________________________________________
(1) الطارونی: نوع من الخّر.
(2- 2) [حکاء عنه فی الأعیان، 3/ 492]
(3) (- 3*) [حکاء عنه فی أعلام النساء، 2/ 218، 220- 221].
(4- 4) [أعلام النّساء: ثمّ تزوّجها زید بن عمرو بن عثمان]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 174
تریده، وأن یقیمها حیث جلتها امُّ منظور، ولا یخالفها فی أمر تریده، فکانت تقول له: یا ابن عثمان! اخرج بنا إلی مکّة «1»، «2» فإذا خرج بها فسارت یوماً أو یومین، قالت: ارجع بنا إلی المدینة «2»، فإذا رجع یومه ذلک قالت: اخرج بنا إلی مکّة، فقال له سلیمان بن عبدالملک:
أنا أعلم أ نّک قد شرطت لها شروطاً لم تفِ بها، فطلِّقها. فطلَّلها، فخلف علیها إبراهیم بن عبدالرّحمان بن عوف، فکره ذلک أهلها وخاصموه إلی هشام بن إسماعیل، فبعث إلیها یُخیِّرها، فجاء إبراهیم بن عبدالرّحمان من حیث تسمع کلامه، فقال لها: جُعلت فداکِ، قد خیّرتک فاختارینی، «2» فقالت: قلت ماذا بأبی؟ تهزأ به، فعرف ذلک «2»، فانصرف وخیّروها، فقالت: لا أریده (3*)، قال: وماتت، فصلّی علیها شیبة بن نِصاح.
13- وأمّا ابن الکلبیّ فذکر فیما أخبرنا به الجوهریّ، عن عمر بن شبّة، عن عبداللَّه ابن محمّد بن حکیم، عنه: أنّ أوّل أزواجها الأصبغ ومات ولم یرها، ثمّ زید بن عمرو العثمانیّ، قال: وولدت له ابنه عثمان الّذی یقال له قُرَین، ثمّ خلف علیها مصعب فولدت له جاریة، ثمّ خلف علیها إبراهیم بن عبدالرّحمان بن عوف، ولم یدخل بها.
قال عمر بن شبّة: وحدّثنی محمّد بن یحیی، قال: تزوّج مصعب سکینة، وهو یومئذ عامل البصرة لأخیه عبداللَّه، وکان بین مصعب وبین أخیه رسول یقال له أبو السَّلاس، وهو الّذی جاء بنعیه، فقال ابن قیس فیه «3»:
قد أتانا بما کرهنا أبو السَّ - لاس کانتْ بنفسه الأوْجاعُ
وفی هذا الشّعر غناء قد ذکر فی موضعه.
وهذا غلط من محمّد بن یحیی، ولیست قصّة أبی السّلاس مع مصعب، وإنّما هی مع
__________________________________________________
(1)- [أعلام النّساء: المدینة]
(2- 2) [لم یرد فی أعلام النّساء]
(3)- انظر المجلّد الثّانی عشر من طبعتنا، ترجمة عبداللَّه بن معاویة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 175
ابن جعفر، قال محمّد بن یحیی: ولمّا تزوّج مصعب سکینة علی ألف ألف، کتب عبداللَّه بن همّام علی ید أبی السّلاس إلی عبداللَّه بن الزّبیر:
أبلِغ أمیر المؤمنین رسالةً من ناصح لک لا یُرید خِداعا
بُضْع الفتاة بألفِ ألفٍ کاملٍ وتَبیت ساداتُ الجنود جِیاعا
لو لأبی حَفْصٍ أقول مقالتی وأبُثُّ إما أبثّکم لارتاعا
قال: وکان ابن الزّبیر قد أوصاه أن لا یعطیه أحد کتاباً إلّاجاءه به، فلمّا أتاه بهذا الکتاب قال: صدق واللَّه، لو یقول هذه المقالة لأبی حفص «1» لارتاع من تزویج امرأة علی ألف ألف، ثمّ قال: إنّ مصعباً لمّا ولّیته البصرة أغمد سیفه وسلّ أیره. وعزله عن البصرة، وأمره أن یجی‌ء علی ذات الجیش «2» وقال: إنّی لأرجو أن یخسف اللَّه بک فیها، فبلغ قوله عبدالملک، فقال: لکن عبداللَّه واللَّه أغمد سیفه وأیره وخیره.
[هذا الخبر مرّ ذکره أیضاً فی زواج عائشة بنت طلحة بن عبیداللَّه من مصعب بن الزّبیر.
زواجها من مصعب بن الزّبیر:
فتوفِّیَ عبداللَّه بعد ذلک وهی عنده، فما فتحت فاها علیه، وکانت عائشة أمّ المؤمنین تعدّد علیها هذا فی ذُنوبها التی تعدّدها. ثمّ تزوّجها بعده مُصْعَبُ بن الزبیر، فأمهرها خمسمائة ألف درهم وأهدی لها مثل ذلک. وبلغ ذلک أخاه، فقال: إنّ مصعباً قدّم أیْرَه، وأخّر خَیْرَه. فبلغ ذلک من قوله عبدالملک بن مَرْوان، فقال: لکنّه أخّر أیْرَهُ وخیرَه، وکتب ابن الزبیر إلی مصعب یؤنِّبه علی ذلک ویُقْسِم علیه أن یلحَق به بمکّة ولا ینزل المدینة ولا ینزل إلّابالبیداء، وقال له: إنِّی لأرجو أن تکون الذی یُخْسَف به بالبیداء، فما أمرتُک بنزولها إلّالهذا. وصار إلیه وأرضاه من نفسه، فأمسک عنه.
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 11/ 123]
__________________________________________________
(1)- أبو حفص یُراد به عمر بن الخطّاب
(2)- فی المطبوع: علی الجسر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 176
«1» «2» قال أبو زید: أخبرنی محمّد بن یحیی عن ابن شهاب الزُّهریّ: ذُکر أنّ زید بن عمرو بن عثمان العثمانیّ خرج إلی مالٍ له مغاضباً لسکینة، وعمر بن عبدالعزیز یومئذ والی المدینة، فأقام سبعة أشهر، فاستعدته سکینة علی زید، وذکرت غیبته مع ولائده سبعة أشهر، وأنّها «2» شرطت علیه أ نّه إن مسّ امرأة، أو حال بینها وبین شی‌ء من ماله، أو منعها مخرجاً تریده فهی خلیّة، فبعث إلیه عمر فأحضره، وأمر ابن حَزْم [أبو بکر بن محمّد بن عمرو بن حزم الأنصاری] أن ینظر بینهما، «3» قال: فحدّثنی أبو بکر بن عبداللَّه، قال:
بعثنی عمر وبعث معی «3» محمّد بن معقِل بن سِنان الأشجعیّ «4» إلی ابن حزم، وقال: اشهدا قضاءه، فدخلنا علیه وعنده زید جالس، وفاطمة امرأة ابن حزم فی الحَجلة جالسة، وجاءت سکینة، فقال ابن حزم: أدخلوها وحدها، فقالت: واللَّه لا أدخل إلّاومعی ولائدی، فادخلن معها، فلمّا دخلت، قالت: یا جاریة! اثنی لی هذه الوسادة، ففعلت وجلست علیها، ولصق زید بالسّریر حتّی کاد یدخل فی جوفه خوفاً منها، فقال لها ابن حزم: یا ابنة الحسین، إنّ اللَّه جلّ وعزّ یحبّ القصد فی کلّ شی‌ء، فقالت له: وما أنکرت منِّی؟ إنِّی واللَّه وإیّاک کالّذی یری الشّعرة فی عین صاحبه ولایری الخشبة فی عینه، فقال لها: أما واللَّه لو کنتِ رجلًا لسطوتُ بکِ، فقالت له: یا ابن فَرْتَنی «5»! ألا أراک «6» تتوعّدنی؟
وشتمته وشتمها، فلمّا بلغا ذلک، قال ابن أبی الجهم العَدَویّ: ما بهذا امرنا، فأمضِ الحکم ولا تُشاتم، فقالت لمولاة لها: من هذا؟ قالت: أبو بکر بن عبداللَّه بن أبی الجهم، فقالت:
ألا أراک هاهنا وأنا أشتم بحضرتک؟ ثمّ هتفت برجال قریش وحضّت ابن أبی الجهم
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی أعلام النّساء]
(2- 2) [أعلام النّساء: فاستدعت سکینة عمر بن عبدالعزیز علی زوجها زید وهو والی علی المدینة، وکانت قد]
(3) (3) [أعلام النّساء: بعث عمر]
(4)- [أضاف فی أعلام النّساء: أبا بکر بن عبداللَّه]
(5)- ابن فرتنی: ابن الامّة البغی. [أعلام النّساء: فرتنا]
(6)- فی المطبوع و [أعلام النّساء]: لا تزال
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 177
وقالت: أما واللَّه لو کان أصحاب الحرّة أحیاء قتلوا واللَّه هذا العبد الیهودیّ عند شتمه إیّای، أی عدوّ اللَّه، تشتمنی وأبوک الخارج مع یهود صَبابة بدینهم لمّا أخرجهم رسول اللَّه (ص) إلی أریحا، یا ابن فَرتنی. قال: وشتمها وشتمته، قال: ثمّ أحضرنا زیداً، فکلّمها وخضع لها، فقالت: ما أعرَفتَنی بک یا زید، واللَّه لا ترانی أبداً، أتُراک تمکث مع جواریک سبعة أشهر، «1» ثمّ تطمع فی إملاء عینیک الآن منِّی؟ فإنّک لن «1» ترانی بعد اللّیلة أبداً.
وجعلت تردِّد هذا القول ومثله، «2» فکلّما تکلّمت برقت لابن حزم وامرأتُه فی الحجلة وهو بقلق لسماع امرأته ذلک فیه «2»، ثمّ حکم بینهما بأنّ سکینة إن جاءت ببیّنة علی ما ادّعته وإلّا فالیمین علی زید، فقامت وقالت لزید: یا أبا عثمان! تزوَّد منِّی بنظرة، فإنّک واللَّه لا ترانی بعد اللّیلة أبداً. وابن حزم صامت، ثمّ خرجنا «3» وجئنا إلی عمر بن عبدالعزیز وهو ینتظرنا فی وسط الدّار فی لیلة شاتیة، فسألنا عن الخبر، فأخبرناه «3»، فجعل [عمر] یضحک حتّی أمسک بطنه، ثمّ دعا زیداً من غد، فأحلفه وردّ سکینة علیه «4».
وأخبرنی الحرمیّ بن أبی العلاء قال: حدّثنا الزّبیر بن بکّار، عن عمّه قال:
قالت سکینة لُامّ أشعب: سمعت للنّاس خبراً؟ قالت: لا، فبعثت إلی إبراهیم بن عبدالرّحمان بن عوف، فتزوّجته، وبلغ ذلک بنی هاشم فأنکروه، وحملوا العصیّ وجاءوا، فقاتلوا بنی زهرة حتّی کثرت الشِّجاج [ثمّ فرّق بینهم] وخیّرت سکینة، فأبت نکاح إبراهیم، ثمّ التفتت إلی امّ أشعب، فقالت: أترین الآن أ نّه کان للنّاس الیوم خبر؟ قالت:
إی واللَّه بأبی أنتِ، وأیّ خبر.
وقال هارون بن الزّیّات: وجدت فی کتاب القاسم بن یوسف: حدّثنی الهیثم بن
__________________________________________________
(1) (1) [أعلام النّساء: ثمّ أعود إلیک واللَّه لا]
(2) (2) [لم یرد فی أعلام النّساء]
(3) (3) [أعلام النّساء: وجاء محمّد بن معقل بن سنان الأشجعیّ وأبوبکر بن عبداللَّه عمر بن عبدالعزیز، فسألهما عن الخبر فأخبراه]
(4)- [إلی هنا حکاه فی أعلام النّساء، 2/ 218- 220]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 178
عدیّ، عن أشعب، قال: تزوّج زید بن عمرو بن عثمان بن عفّان سکینة، وکان أبخل قرشیّ رأیته، فخرج حاجّاً، وخرجت معه سکینة، فلم تدع أوزة ولا دجاجة ولا خبیصاً ولا فاکهة إلّاحملته، وأعطتنی مائة دینار [وقالت: یا ابن امّ حمیدة، اخرج معنا] فخرجت ومعنا طعام علی خمسة أجمال، فلمّا أتینا السّیالة نزلنا، وأمرت بالطّعام أن یقدّم، فلمّا جی‌ء بالأطباق أقبل اغیلمة من الأنصار یُسلِّمون علی زید، فلمّا رآهم قال: أوَّه، خاصرتی، بسم اللَّه ارفعوا الطّعام وهاتوا التِّریاق والماء الحارّ، فأتی بهما، فجعل یتوجّرهما «1» حتّی انصرفوا، ودخلنا وقد هلکتُ جوعاً، فلم آکل إلّاممّا اشتریته من السّوق، فلمّا کان الغد أصبحت وبی من الجوع ما اللَّه به علیم، ودعا بالطّعام فأتی به، فأمر بإسخانه، وجاءته مشیخة من قریش یُسلِّمون علیه، فلمّا رآهم اعتلّ بالخاصرة، ودعا بالتّریاق والماء الحارّ، فتوجّرهما ورُفع الطّعام، فلمّا ذهبوا أمر بالطّعام فأتی به وقد برد، فقال لی: یا أشعب! هل إلی إسخان هذا الدّجاج سبیل؟ فقلت له: أخبرنی عن دجاجک هذا. من آل فرعون هو یعرض علی النّار غُدُوّاً وعشیّاً؟ «2»
أخبرنی أحمد بن عبیداللَّه بن عمّار قال: حدّثنا سلیمان بن أبی شیخ، عن محمّد بن الحکم، عن عوانة قال: «3» جاء قوم من أهل الکوفة یسلِّمون «4» علی سکینة، فقالت لهم:
اللَّه یعلم أنِّی أبغضکم، قتلتم جدّی علیّاً، وقتلتم أبی الحسین، وأخی علیّاً، وزوجی مُصعباً، أیتمتمونی صغیرة وأرملتمونی کبیرة، «2» «5» فبأیّ وجه تلقوننی؟ «3» «5»
__________________________________________________
(1)- یتوجّرهما: یبلعهما شیئاً بعد شی‌ء، أو شربهما تکارهاً
(2- 2) [حکاه أبو الفرج فی الأغانی، 16/ 158]
(3- 3) [حکاه عنه فی الأعیان، 3/ 492، وحکاه قریب بهذا المضمون فی المعالی، 2/ 215]
(4)- [الأعیان، لیسلِّموا]
(5- 5) [الأعیان: ولکنّنی أقول لها: إنّ أهل الکوفة شیعتکم ومحبّوکم وناشرو فضائلکم قدیماً وحدیثاً دون غیرهم. وفیه ما حاصله أ نّه خرجت بها سلعة فی أسفل عینها حتّی کبرت ثمّ اخذت وجهها وعینها فدعت بالطّبیب فسلخ الجلد وأخرج عروق السّلعة، وکان شی‌ء منها تحت الحدقة، ثمّ ردّ الحدقة وهی مضطجعة لا تتحرّک ولا تئنّ، وبرئت من ذلک]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 179
أبو الفرج، الأغانی، 16/ 99- 106 (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 16/ 366- 371
14- قال [محمّد بن سلّام، عن شعیب بن صخر، عن أمِّه سعدة بنت عبداللَّه بن سالم [...]]: ولمّا دخلت سُکَینة الکوفة بعد قتل مصعب، خطبها عبدالملک، فقالت «1»: واللَّه لا یتزوّجنی بعده قاتله أبداً. وتزوّجت عبداللَّه بن عثمان بن عبداللَّه بن حکیم بن حِزام، «2» ودخلت بینها وبینه رَمْلَةُ بنت الزّبیر اخت مصعب حتّی تزوّجها خوفاً «2» من أن تصیر إلی عبدالملک «3»، فولدت منه ابناً، فسمّته عثمان- وهو الّذی یُلقّب بقرین- ورُبَیحة ابنی عبداللَّه بن عثمان؛ فتزوّج رُبَیحَة العبّاس بن الولید بن عبدالملک.
ثمّ مات عبداللَّه بن عثمان عنها، فتزوّجها زید بن عمرو بن عثمان بن عفّان «3».
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی، ط 1)، 19/ 129 (ط 2)، 19/ 88/ مثله: کحالة، أعلام النّساء، 2/ 217- 218
(وقال) المدائنیّ عن مجالد، عن الشّعبیّ، قال «4»: نشزت سکینة بنت الحسین علیه السلام علی «5» عبداللَّه بن عثمان بن عبداللَّه بن حِزام، فدخلت امّه رملة «5» بنت الزّبیر علی عبدالملک، «6» فأخبرته بنشوز سکینة علی ابنها «6»، وقالت: یا أمیر المؤمنین! «7» لولا أن نبتزّ أمورنا لم
__________________________________________________
(1)- [فی أعلام النّساء مکانه: ثمّ خطبها بعد مقتل مصعب، عبدالملک بن مروان، فقالت ...]
(2- 2) [أعلام النّساء: وکانت رملة بنت الزّبیر أخت مصعب عاملًا قویّاً لعقد تلک الزّیجة کأنّها خافت]
(3- 3) [أعلام النّساء: بن مروان قاتل أخیها مصعب]
(4)- [فی الأغانی مکانه: أخبرنی محمّد، قال: حدّثنی الخرّاز، عن المدائنیّ، قال: وأخبرنی الطّوسیّ، عن‌الزّبیر، عن المدائنیّ، عن جُوَیریّة، قال: ...، وفی تاریخ دمشق ج 73 مکانه: عن جویریّة بن أسماء، قال: ...]
(5- 5) [فی تاریخ دمشق ج 31 مکانه: قال: ونا الزّبیر، حدّثنی أبو الحسن المدائنی وغیره من مشایخ‌قریش من أهل المدینة: أنّ سکینة بنت الحسین توهمّت علی عبداللَّه بن عثمان بن عبداللَّه بن حکیم وهی زوجته أن یکون طّلقها، فاستعدت علیه، فدخلت رملة ...]
(6- 6) [فی الأغانی وتاریخ دمشق: وهی (أو کانت) عند خالد بن یزید بن معاویة]
(7) (7*) [فی تاریخ دمشق ج 31: إنّ سکینة بنت الحسین نشزت بابنی عبداللَّه بن عثمان، ولولا أن نغلب علی أمورنا ما کانت لنا حاجة بمَن لا حاجة له بنا]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 180
تکن لنا (7*) «1» رغبة فیمَن لا یرغب فینا، قال: یا رملة! إنّها «2» سکینة؟ قالت: وإن کانت سکینة فوَ اللَّه لقد ولدنا خیرهم ونکحنا خیرهم «2» «3»، قال: یا رملة! غرّنی منکِ عروة [بین الرّبیع]، قالت: «4» ما غرّک «4»، «5» ولکنّه نصحک أ نّک «5» قتلتَ أخی مصعباً فلم یأمّنی علیک «6».
(قال) وقیل لرملة بنت الزّبیر أو لزینب بنت الزّبیر: ما بالکِ! أهزل ما تکونین إذ قدم علیک زوجکِ؟ قالت: إنّ الحرّة لا تضاجع زوجها بمل‌ء بطنها.
(وقال): خطب سعید بن العاص عائشة بنت عثمان بن عفّان، فقالت: لا أتزوّج به واللَّه أبداً، فقیل لها: ولِمَ ذاک؟ قالت: لأنّه أحمق، له برذونان أشهبان، فهو یتحمّل مؤونةاثنین واللّون واحد. (وقال الزّبیر): ذکر رجل من قریش سوء خلق امرأته بین یدی جاریة له کان یتحظّاها، فقالت له: إنّما حظوظ الإماء لسوء خلائق النّساء الحرائر.
ابن طیفور، بلاغات النّساء،/ 146 (ط دار الأضواء)،/ 170- 171/ عنه: کحالة، أعلام النّساء، 2/ 218، 1/ 463؛ مثله أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 17/ 221؛ ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 95- 96، 31/ 258
مَنْ هی رملة بنت الزّبیر:
أخبرنی الطّوسیّ وحرمیّ، قالا: حدّثنا الزّبیر بن بکّار، عن عمِّه: أنّ رملة بنت
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الأغانی: سکینة بنت الحسین علیه السلام، وأضاف فی تاریخ دمشق: سکینة، وأضاف أیضاًفیهما: قد نشزت علی ابنها]
(2- 2) [تاریخ دمشق ج 31: بنت فاطمة، فقالت: نکحنا واللَّه خیرهم وأنکحنا واللَّه خیرهم، وولدنا خیرهم]
(3)- [أضاف فی الأغانی: وأنکحنا خَیرهم، تعنی بمَنْ ولدوا فاطمة بنت رسول اللَّه (ص)، ومَنْ نکحوا صفیّةبنت عبدالمطّلب، ومَنْ أنکحوا النّبیّ (ص)]
(4- 4) [تاریخ دمشق ج 31: لم یَغْرُرْک]
(5- 5) [فی الأغانی وتاریخ دمشق: ولکن نصح لک لأنّک]
(6)- [أضاف فی تاریخ دمشق ج 31: کان عبدالملک أراد أن یتزوّجها، فقال له عروة: لا أری ذلک لک، رواها أبو بکر محمّد بن أبی الأزهر، عن الزّبیر بن بکّار، عن عمِّه مصعب، عن جدِّه عبداللَّه بن مصعب، وعن المدائنیّ بمعنی روایة الطّوسیّ، وستأتی فی ترجمة رملة بنت الزّبیر]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 181
الزّبیر کانت أخت مصعب بن الزّبیر لأمِّه، کانت أمّهما أمّ الرّباب بنت أُنیف بن عُبید بن مَصاد بن کعب بن عُلیم بن عتّاب/ بن ذُهل من کلب، وإنّما کانت قبل خالد بن یزید عند عثمان بن عبداللَّه بن حکیم بن حزام بن خُویلد بن أسد بن عبدالعُزّی، فولدت له عبداللَّه بن عثمان،/ وهو زوج سکینة بنت الحسین بن علیّ علیهما السلام.
الحجّاج یعاتب خالداً لخطبته رملة، فیردّ علیه ردّاً عنیفاً:
قال الزّبیر: فحدّثنی رَجُل، عن عُمر بن عبدالعزیز، وأخبرنی أحمد بن عبدالعزیز الجوهریّ، قال: حدّثنا عمر بن شبّة، قال:
لمّا قُتل ابن الزّبیر، حجّ خالد بن یزید بن معاویة فخطب رملة بنت الزّبیر بن العوّام.
فأرسل إلیه الحجّاج حاجبه عبیداللَّه بن وهب وقال له: ما کنت أراک تخطب إلی آل الزّبیر حتّی تشاورنی، وکیف خطبت إلی قوم لیسوا لک بأکفّاء، وکذلک قال: جدّک معاویة، وهم الّذین قارعوا أباک الخلافة ورموه بکلّ قبیحة وشهدوا علیه وعلی جدّک بالضّلالة.
فنظر إلیه خالد طویلًا، ثمّ قال: لولا أ نّک رسول، والرّسول لا یعاقب، لقطعتک إرباً إرباً ثمّ طرحتک علی باب صاحبک، قل له ما کنت أری أنّ الأمور بلغت بک إلی أن أشاورک فی خطبة النّساء. وأمّا قولک لی: قارعوا أباک وشهدوا علیه بکلّ قبیح، فإنّها قریش یقارع بعضها بعضاً، فإذا أقرّ اللَّه عزّ وجلّ الحقّ قراره، کان تقاطعهم وتراحمهم علی قدر أحلامهم وفضلهم. وأمّا قولک إنّهم لیسوا بأکفّاء، فقاتلک اللَّه یا حجّاج؛ ما أقلّ علمک بأنساب قریش، أیکون العوّام کفوءاً لعبدالمطّلب بن هاشم بتزوّجه صفیّة وبتزوّج رسول اللَّه (ص) خدیجة بنت خویلد ولا تراهم أهلًا لأبی سفیان. فرجع الحاجب إلیه فاعلمه. «1»
__________________________________________________
(1)- ازواجها علیها السلام
در «خیرات حسان» شوهر اول را عبداللَّه‌بن الحسن می‌نویسد که در واقعه کربلا شهید شد.
و صاحب «ناسخ» و دیگران گویند که امام حسن علیه السلام دو عبداللَّه داشته است: یکی اکبر که کنیه او ابوبکر بوده و دیگر عبداللَّه اصغر. شوهر دوم او مصعب‌بن زبیر بود. به روایت سبط ابن‌جوزی و دیگران به تزویج مصعب رضا نمی‌داد؛ چون مصعب سلطنت داشت، کاررا بر آن مخدره سخت گرفت. مصلحت
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 182
أبو الفرج، الأغانی، (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 7/ 219- 220/ عنه: کحالة، أعلام النّساء، 1/ 462- 463؛ قریب بهذا المضمون حکاه المبرّد فی الکامل، 1/ 203- 209 باب 29 وابن عساکر فی تاریخ دمشق، 73/ 95- 96
قال مصعب الزّبیریّ: خطب عبدالملک بن مروان، رملة بنت الزّبیر، فردّته وقالت لرسوله: إنّی لا آمن نفسی علی مَنْ قتل أخی. وکانت اخت مصعب لُامّه، أمّهما الکلبیّة.
ابن طیفور، بلاغات النّساء (ط دار الأضواء)،/ 159/ عنه: کحالة، أعلام النّساء، 1/ 463
وقال أبو عبیدة معمر بن المثنّی: حجّ عبدالملک بن مروان، وحجّ معه خالد بن یزید،
__________________________________________________
چنین افتاد از مصعب دختری آورد نام اورا به اسم مادرش رباب گردانید و مصعب مهر آن مخدره را ششصد هزار درهم و قیل هزار هزار درهم قرار داد. دختری که از مصعب آورد، در جمال نظیر نداشت. «فکانت تلبسها اللّؤلؤ وتقول ما ألبسها إیّاه إلّالتفضحه»؛ یعنی: مروارید بر این دختر نپوشم مگر برای این که جمال دختر من جمال مروارید را خوار کند. و چون مصعب مقتول شد، عبدالملک‌بن مروان خواست تا سکینه را از بهر خود کابین بندد. علیا مخدره سکینه قسم یاد کرد که بعد از قتل پسر زبیر هرگز این امر صورت نخواهد گرفت. عبدالملک هم بر آن مخدره فشار نیاورد تا این که شوهر سوم او عبداللَّه بن عثمان بن عبداللَّه بن حکیم بن حزام بن خویلد آن مخدره را کابین بست و از او پسری آورد و نام اورا عثمان نهاد که قُرین می‌گفته‌اند و در کتب انساب عقبی از برای علیا مخدره ذکر نمی‌کنند. معلوم می‌شود آن دختر که از مصعب داشته [است] و این پسر، هر دو بلاعقب وفات کردند.
و سید مؤمن شبلنجی شافعی در «نور الابصار» گوید: [...]. وتزوّجت عبداللَّه بن الحسن السّبط علیه السلام، فقُتل عنها بالطّفّ قبل أن یدخل بها، ثمّ تزوّجها مصعب بن الزّبیر وأمهرها ألف ألف درهم ... إلی آخره».
این عبارت فقط نام دو شوهر بیش‌تر ذکر نکرده است.
گفته است که عبداللَّه بن الحسن قبل از این که با او همبستر بشود، به درجه رفیعه شهادت رسید و آنچه محقق است، این که آن مخدره دو شوهر یا سه شوهر کرده است؛ اما از اولاد او چیزی در دست نیست.
و نیز گوید که جماعتی از مردم کوفه آمدند تا بر آن مخدره سلام بنمایند. فقالت: اللَّه یعلم أ نّی أبغضکم، قتلتم جدّی علیّاً وقتلتم أبی الحسین وأخی علیّاً وزوجی مصعباً، بأیِّ وجه أنتم تلقوننی، أیتمتمونی وأرملتمونی.
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 257- 258، 260
قالت سکینة: دخلتُ علی مصعب بن زبیر وأنا أحسن من النّار الموقدة فی اللّیلة القرقر؛ یعنی مرا به شرط زنی بر مصعب بن زبیر وارد ساخته‌اند در حالی که من از آتش آنچنان که در شب بسیار سرد برافروزند نیکوتر بودم.
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 259
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 183
وکان من رجالات قریش المعدودین وعلمائهم، وکان عظیم القدر عند عبدالملک، فبینا هو یطوف بالبیت، إذ بصر برملة بنت الزّبیر بن العوّام، فعشقها عشقاً حدیداً، ووقعت بقلبه وقوعاً متمکّناً، فلمّا أراد عبدالملک القُفول، همّ خالد بالتخلّف عنه، فوقع بقلب عبدالملک تُهمة، فسأله عن أمره؟ فقال: یا أمیر المؤمنین! رملة بنت الزّبیر رأیتها تطوف بالبیت فأذهلت عقلی، واللَّه ما أبدیتُ إلیک ما بی حتّی عیل صبری، ولقد عرضت النّوم علی عینی فلم تقبله، والسلوّ علی قلبی فامتنع؛ فأطال عبدالملک التعجّب من ذلک، وقال:
ما کنتُ أقول إنّ الهوی یستأسر مثلک! فقال: إنِّی أشدّ تعجّباً من تعجّبک منِّی، ولقد کنتُ أقول: إنّ الهوی لا یتمکّن إلّامن صنفین من الناس: الشعراء والأعراب؛ فأمّا الشعراء فإنّهم ألزموا قلوبهم الفکر فی النِّساء والغزل، فمالَ طبعهم إلی النِّساء، فضعفت قلوبهم عن دفع الهوی، فاستسلموا إلیه مُنقادین. وأمّا الأعراب فإنّ أحدهم یخلو بامرأته، فلا یکون الغالب علیه غیر حُبِّه لها، ولا یشغله شی‌ءٌ عنها، فضعفوا عن دفع الهوی فتمکّن منهم. وجُملةُ أمری، فما رأیتُ نظرة حالت بینی وبین الحرم، وحسّنت عندی رکوب الإثم مثل نظری فی هذه؛ فتبسّم عبدالملک وقال: أوَکلُّ هذا قد بلغ بک؟ فقال:
واللَّه ما عرفتنی هذه البلیّة قبل وقتی هذا. فوجّه عبدالملک إلی [آل] الزّبیر یخطب رملة علی خالد، فذکروا لها ذلک، فقالت: لا واللَّه أو یُطلِّق نساءه، فطلّق امرأتین کانتا عنده، إحداهما من قریش، والأخری من الأزد، وکانتا کریمتین عنده. وظعن بها إلی الشام.
[...].
وقیل: إنّ خالداً تزوّج رملة وهو بالشام وهی بالمدینة، وکتب إلیها فوافتهُ بمکّة، فأرادها أن یدخل بها قبل أن تحلّ، فأبت علیه، فألحّ علیها، فرحلت فی جوف اللّیل متوجِّهةً إلی المدینة، فبلغَ ذلک خالداً فطلبها ومعه عُبید الرّاعی النُّمیری، فأدرکها فی المنصف بعد یومٍ ولیلة، فحلف لها أن لا یقربها حتّی تحلّ.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 96- 97/ قریب بهذا المضمون فی أعلام النّساء لکحالة، 1/ 461
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 184
کان مصعب أشجع النّاس.
قال: وقال عبدالملک یوماً لجلسائه: مَنْ أشجع النّاس؟ فأکثروا فی هذا المعنی، فقال: أشجعُ النّاس مُصعبُ بنُ الزّبیر، جمع بین عائشة بنتِ طلحة وسُکینة بنت الحسین وأمة «1» الحَمید بنت عبداللَّه بن عاصم، وولِیَ العراقین، ثمّ زحف إلی الحرب، فبذلتُ له الأمانَ/ والحِباء والولایة والعفو عمّا خلص فی یده، فأبی قبول ذلک، واطّرح کلّ/ ما کان مشغوفاً «2» به من ماله وأهله وراء ظهره، وأقبل بسیفه قَرِماً «3» یُقاتل، وما بقی معه إلّا سبعةُ نفر حتّی قُتِلَ کریماً.
أبو الفرج، الأغانی، (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 19/ 90
انقرض عقبها [سکینة علیها السلام] إلّامن ولد عبداللَّه بن عثمان بن عبداللَّه بن حکیم بن حِزام ابن خویلد بن أسد بن عبدالعزّی، فإنّها ولدت له عثمان الملقّب: «قُرَین»، وحکیماً، وربیحة.
أبو طالب الزّیدیّ، الإفادة،/ 59/ مثله الحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 117
ولد عبدالعُزّی بن قصی [...] خویلد [...]
وأمّا خُوَیْلد بن أسَد عبدالعُزّی بن قُصَیّ [...] فولدُ خُوَیْلد هذا: خدیجة أمّ المؤمنین؛ وهالة، أمّ أبی العاصی بن الرّبیع صهر النّبیّ- (ص)-؛ ورَفیقة بنت خُوَیْلد أمّ أمیمة بنت بجاد بن عمیر من بنی تیم بن مُرّة؛ والعوّام بن خُوَیْلد؛ وحِزام بن خُوَیْلد [...].
وأمّا حزام بن خُوَیْلد، فولد حَکِیم بن حِزام [...].
وأمّا حکیم بن حزام، فله صحبة وروایة، وعاش فی الجاهلیّة ستّین سنة، وفی الإسلام مثلها؛ وإلیه کانت صارت دار النّدوة، وباعها من معاویة بمائة ألف درهم.
فولدُ حکیم هذا؛ هشام، له صحبة، وفضْل؛ وعثمان؛ قُتِلَ هشام یوم الجمل مع عائشة
__________________________________________________
(1)- ف: «وأمة الحمیید ...»
(2)- ف: «ما کان مشغولًا به من ماله»
(3)- ف: مد: «وأقبل بسیفه قدما» .. وقرم: شدید الرغبة، من قرم اللّحم وإلیه: اشتدّت شهوته إلیه فهو قرم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 185
- رضی اللَّه عنها-؛ وخالد؛ وحزام؛ بنو حکیم بن حزام، کلّهم مات فی حیاة أبیه. فولدُ عثمان بن حکیم: عبداللَّه، وهو الذی ورثَ حکیماً، وأُمّه: رملة بنت الزُّبیر بن العوّام، التّی تزوّجها خالدُ بن یزید بن معاویة؛ وتزوّج عبداللَّه بن عثمان هذا سُکینة بنت الحسین بن علیّ، فولدت له: عثمان، ولقبهُ قُرَین، له عقبٌ؛ وحکیماً، لا عقبَ له؛ ورُبَیْحة، تزوّجها العبّاس بن الولید بن عبدالملک.
وأمّا العوّام بن خُوَیْلد، فولد الزّبیر حَواریّ رسول اللَّه- (ص)- [...] فولد الزّبیر [...] المصعب، ویُکنّی أبا عیسی، أُمّهُ کلبیّة، ولیَ العراقَیْن.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 117، 120، 121، 122
وأمّا عمر بن عثمان، فولد زید بن عمر، وعاصم بن عمر؛ فتزوّج زیدٌ سُکینة بنت الحسین؛ وقُتِلَ یوم نهر أبی فُطرُس ثلاثةٌ من ولده، وهم: عمر، وزید، وأخٌ لهما، بنو عثمان بن زید المذکور؛ وقد انقرض عقب زید بن عُمر بن عثمان.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 86
أخبرنا الجوهریّ والتّنوخیّ، قالا: حدّثنا محمّد بن العبّاس الخزّاز، حدّثنا محمّد بن خلف بن المرزبان، قال: حدّثنی أبو العبّاس محمّد بن إسحاق، حدّثنا ابن عائشة قال:
سمعت أبی یقول: قیل لعبدالملک بن مروان- وهو یحارب مصعباً-: إنّ مصعباً قد شرب الشّراب. فقال عبدالملک: مصعب یشرب الشّراب؟ واللَّه لو علم مصعب أنّ الماء ینقص من مروءته ما روی منه.
أخبرنا علیّ بن أبی علیّ، حدّثنا محمّد بن عبدالرحمان المخلّص وأحمد بن عبداللَّه الدّوریّ، قالا: حدّثنا أحمد «1» بن سلیمان الطّوسی، حدّثنا الزّبیر بن بکّار، حدّثنی محمّد
__________________________________________________
(1)- [فی تاریخ دمشق مکانه: ح وأخبرنا عالیاً أبو الحسین بن الفرّاء، وأبو غالب، وأبو عبداللَّه ابنا البنّا، قالوا: أنا أبو جعفر بن المسلمة، أنا أبو طاهر المُخَلّص، قالا: نا أحمد ...]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 186
ابن الحسن، عن زافر بن قتیبة، عن الکلبیّ «1»، قال: قال عبدالملک بن مروان یوماً لجلسائه: من أشجع العرب؟ فقالوا: شبیب، قطری «2»، فلان، فلان. فقال عبدالملک: «3» إنّ أشجع العرب لرجل «3» جمع بین سکینة بنت حسین، وعائشة بنت طلحة، وأمة الحمید بنت عبداللَّه بن عامر بن کریز، «4» وامّه [أشجع العرب] رباب بنت «4» أنیف الکلبیّ سیِّد ضاحیة «2» العرب، وولی العراقین خمس «5» سنین، فأصاب «6» ألف ألف، وألف ألف، وألف ألف «6»، وأعطی الأمان «7» فأبی، ومشی بسیفه حتّی مات «7». ذلک مصعب بن الزّبیر، لا من قطع الجسور مرّة ههنا ومرّة ههنا.
الخطیب البغدادی، تاریخ بغداد، 13/ 106- 107/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 61/ 179؛ مثله ابن قدامة، التّبیین،/ 268- 269، ابن أبی الحدید، شرح نهج‌البلاغة، 3/ 297
«8»
أخبرنا عبدالکریم بن محمّد بن أحمد الضّبیّ، أخبرنا علیّ بن عمر الحافظ، حدّثنا أحمد بن محمّد بن مسلم المخرمیّ، حدّثنا أبو سعید عبداللَّه بن شبیب، حدّثنی أبو محلم قال: لمّا قُتل مصعب بن الزّبیر، خرجت سکینة تطلبه فی القتلی، فعرفته بشامة فی فخذه،
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی الشرح والتّبیین]
(2)- [لم یرد فی تاریخ دمشق]
(3- 3) [فی الشّرح: بل رجل، والتبیین: رجل]
(4) (4) [فی الشّرح: وقلابة ابنة ربّان بن، والتّبیین: وابنة ربّان بن]
(5)- [لم یرد فی تاریخ دمشق والتّبیین]
(6- 6) [الشّرح: کذا وکذا ألف درهم]
(7) (7) [الشّرح: علی ذلک کلّه وعلی ولایته وماله فأبی، ومشی بسیفه إلی الموت حتّی قتل]
(8)- [زاد فی تاریخ دمشق: أخبرنا أبو الحسن المالکیّ، نا- وأبو منصور بن خَیرون، أنا- أبو بکر الخطیب، أنا ابن الفضل، أنا عبداللَّه بن جعفر بن درستویه، نا یعقوب بن سفیان، نا سلیمان بن حرب، حدّثنی غسّان بن مضر، عن سعید بن یزید، قال: وثب عبیداللَّه بن زیاد بن ظبیان علی مصعب فقتله عند دیر الجاثلیق علی شاطئ نهر یقال له: دُجَیل من نهر مسکن، واحتزّ رأسه، فذهب التّمیمیّ به إلی عبدالملک، فسجد عبدالملک لما اتی برأسه]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 187
فأکبّت علیه، فقالت: یرحمک اللَّه، نعم واللَّه حلیل المسلمة کنت، أدرکک واللَّه ما قال عنترة:
وخلیل غانیة ترکت مجدّلًا بالقاع لم یعهد ولم یتثلّم
فهتکت بالرّمح الطّویل إهابه لیس الکریم علی القنا بمحرّم
الخطیب البغدادی، تاریخ بغداد، 13/ 108/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 61/ 178
وقال [مصعب بن الزّبیر] لسکینة: أنتِ مثل البغلة لا تلدین. فقالت سکینة: لا واللَّه، ولکن أبی کرمی أن یقبل لومک.
الزّمخشری، ربیع الأبرار، 4/ 282/ مثله کحالة، أعلام النّساء، 2/ 223
قال الموضّح: وعبداللَّه بن الحسن هو أبو بکر قُتل بالطّفّ، وکان الحسین علیه السلام زوّجه ابنته سکینة.
وأمّا سکینة فخرجت إلی مصعب بن الزّبیر وقتل عنها، فلمّا جاءت الکوفة خرج إلیها أهلها، فقالت: لا مرحباً بکم یا أهل الکوفة، أیتمتمونی صغیرة وأرملتمونی کبیرة، وعرفت بعده غیره فلم تسأله «1» ولا خلت البکاء علیه عند ذکره.
المجدی،/ 19، 92
وکان عبداللَّه بن الحسن قد زوّجه الحسین ابنته سکینة، فقتل قبل أن یبنی بها.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 213/ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 373
وفی الأسماء: عثمان بن عبداللَّه بن عثمان بن عبداللَّه بن حکیم بن حِزام، لقبه قُرَین، وبه یُعرَف، وامّه سُکَینة بنت الحسین بن علیّ.
السّمعانی، الأنساب، 4/ 489
15- نا الزّبیر قال: [...] وتزوّج سُکینة بنت حسین عبداللَّه بن حسن بن علیّ، امّه بنت الشُّلیل بن عبداللَّه البجلیّ بنت أخی جریر بن عبداللَّه، فقُتل مع عمّه الحسین بالطّفّ
__________________________________________________
(1)- کذا فی الأساس وک وش ور- وفی خ «فلم تشاله» والظّاهر أ نّها: فلم تسله «أو» فلم تتسلّه من سلی یسلی أو سلا یسلو، واللَّه أعلم، فالتّصحیح قیاسی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 188
قبل أن یبنی بها، ثمّ تزوّجها مصعب بن الزّبیر فولدت له جاریة اسمها الرّباب کانت عند عثمان بن عروة بن الزّبیر. [ذکرنا کلامه فی نسب قریش].
أخبرنا أبو الحسین محمّد بن کامل بن مجاهد، أنا محمّد بن أحمد بن عمر بن المسلمة إذناً أنّ أبا عبیداللَّه محمّد بن عمران بن موسی أجاز لهم، نا محمّد بن أحمد الکاتب، نا عبداللَّه بن أبی سعد الورّاق، نا محمّد بن أحمد بن عیسی، حدّثنی محمّد بن الفضل النُهشَلیّ، حدّثنی أبو مسلم الخشّاب، قال: لمّا خرج مصعب بن الزّبیر، فصار علی عشرة أیّام من الکوفة کتب إلی سُکینة بنت الحسین علیها السلام:
وکان عزیزاً أن أبیت وبیننا شعارٌ فقد أصبحت منک علی عشْر
وأبکاهما واللَّه للعین فاعلمی إذا ازددت مِثلیها فصِرت علی شهْر
وأبکی لعَینی منهما «1» الیوم أ نّنی أخاف بأن لا نلتقی آخِر الدّهْر «2»
فلمّا قُتل، أنشأت سُکینة تقول: [من الطّویل]
فإنْ تقتلوه تقتلوا الماجد الّذی یری الموت إلّابالسّیوف حراما
وقبْلک ما خاض الحسینُ منیّةً إلی السّیف حتّی أوردوه حِماما «2»
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 153، 155؛ تراجم النّساء،/ 156، 157، مختصرابن منظور، 10/ 258
أخبرنا أبو البرکات الأنماطیّ، أنا أبو الفضل بن خَیْرون، أنا أبو القاسم بن بِشْران، أنبأ أبو علیّ بن الصّوّاف، نا محمّد بن عثمان بن أبی شیبة، نا أبی، نا جریر، عن محمّد بن‌شیبة، قال: قال مصعب بن الزّبیر: وددت أ نّی لا أموت حتّی أملک المصرین [وأتزوّج] سکینة بنت الحسین، وعائشة بنت طلحة، وقال عبدالملک: وددت أ نّی لا أموت حتّی أسمِّی بهذا الاسم، وقال عروة بن الزّبیر: وددت أنّ اللَّه غفر لی ورحمنی وأدخلنی الجنّة،
__________________________________________________
(1)- د: «منهم»
(2- 2) [حکاه فی أعلام النّساء، 2/ 217]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 189
قال: فلم یمت هذان حتّی أصابا ما طلبا، أرجو أن یصیب هذا ما طلب.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 42/ 216
أنبأنا أبو علیّ الحدّاد، أنبأنا أبو نُعَیم الحافظ «1»، «2» ثنا أحمد بن بُنْدار، نا عبداللَّه بن سُلیمان بن الأشعث، «3» ثنا سُلیمان بن مَعْبَد، نا الأصمعیّ، عن «2» عبدالرّحمان «4» بن أبی الزّناد، عن أبیه قال: «5» اجتمع فی الحِجْر «6» مصعب «7» بن الزّبیر وعروة بن الزّبیر، وعبداللَّه بن «7» الزّبیر، وعبداللَّه بن عمر، فقالوا: «8» لو «9» تمنّوا، فقال عبداللَّه بن الزّبیر: «10» أمّا أنا فأتمنّی «10» الخلافة، وقال عروة: «10» «11» أمّا أنا فأتمنّی 10 11 أن یؤخذ عنِّی العلم، وقال مصعب «8»:
«10» أمّا أنا فأتمنّی «10» امرة العراق، والجمع بین عائشة بنت طلحة وسُکَینة بنت الحسین، وقال عبداللَّه بن عمر: أمّا أنا فأتمنّی المغفرة، قال: فنالوا کلّهم «12» ما تمنّوا، ولعلّ ابن عمر قد غفر له.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 42/ 216، 61/ 162- 163، مختصر ابن منظور، 24/ 322؛ مثله ابن خلّکان، وفیّات الأعیان، 3/ 29؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 5/ 160، 364
__________________________________________________
(1)- حلیة الأولیاء، 2/ 176
(2- 2) [تاریخ دمشق، ج 61: نا سلیمان بن أحمد، نا أحمد بن زید بن الحریش، نا أبو حاتم السّجستانیّ، نا الأصمعیّ، نا]
(3)- [إلی هنا لم یرد فی السّیر، 5/ 364]
(4)- [إلی هنا لم یرد فی السّیر، 5/ 160]
(5)- [إلی هنا لم یرد فی وفیّات الأعیان]
(6)- الحجر: بالکسر ثمّ السّکون: حجر الکعبة. (وانظر معجم البلدان)
(7- 7) [تاریخ دمشق ووفیّات الأعیان والسّیر: «مصعب وعروة وعبداللَّه بنو]
(8) (8) [وفیّات الأعیان: نتمنّی، فقال مصعب بن الزّبیر]
(9)- [لم یرد فی السّیر]
(10- 10) [السّیر: أتمنّی]
(11) (11) [السّیر، 5/ 364: أتمنّی]
(12)- [لم یرد فی السّیر]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 190
عبداللَّه بن عثمان بن عبداللَّه بن حکیم بن حِزام بن خویلد بن أسد بن عبدالعزیز بن قصی بن کلاب بن مُرّة بن کعب القرشیّ الأسدیّ المکّیّ. وامّه رملة بنت الزّبیر بن العوّام. روی عنه: محمّد بن إسحاق. ووفد علی عبدالملک بن مروان یکلّمه فی شأن امرأته سُکَینة بنت الحسین.
أخبرنا أبو غالب، وأبو عبداللَّه ابنا أبی علیّ، قالا: ثنا أبو جعفر بن المَسیلَمة، ثنا أبو طاهر المخَلّص، نا أحمد بن سلیمان، نا الزّبیر بن بکّار، حدّثنی عثمان بن عبدالرّحمان، أخبرنی إبراهیم بن إبراهیم بن عثمان، قال: کانت عند عبداللَّه بن عثمان بن عبداللَّه بن حکیم فاطمة بنت عبداللَّه بن الزّبیر، فلمّا خطب سُکَینة بنت الحسین أحلفته بطلاقها ألا ... «1» یؤثَر علیها فاطمة بنت عبداللَّه، ثمّ اتّهمته أن یکون آثرها، فاستعدت علیه هشام ابن إسماعیل، وهو والی المدینة، فرکب عثمان رواحله وورد الشّام، فقام إلیه خالد بن یزید حیث رآه لیعانقه، فرفع «2» بیده فی صدره کراهة أن یعانقه وعنده امّه، فدخلت رملة علی عبدالملک وکان من أمرها سببه بالحدیث الّذی وصفت- یعنی فی الحکایة الّتی تأتی بعد هذه- قام له عبدالملک بالکتاب إلی هشام بن إسماعیل أن یحلّفه عند المنبر ما آثر فاطمة بنت عبداللَّه بن الزّبیر علی سُکَینة بنت الحسین، فإذا حلف ردّها علیه، فقالت رملة لابنها عبداللَّه: خذ کتابک وانهض فأعجل، فقال لها خالد: ما لکِ تعجلین ابنی؟
قالت: ما أردت به من خیر فتخبر کتابه.
قال فتبخّر الکتاب، وقدم به علی هشام بن إسماعیل فی الوقت الّذی خرج فیه لصلاة الجمعة، فقال له: هذا کتاب أمیر المؤمنین فإن عصیته فأنا له أعصی، وقال له: اجمع القُرَشیّین فأحضرهم الکتاب، فلمّا صلّی الجمعة جمعهم عند المنبر وقرأ الکتاب، ثمّ أحلفه علی ما أمر به عبدالملک، فلمّا حلف أمر هشام بردّها علیه، فقال لهشام وللقرشیّین:
اکتبوا، وأرسل إلی سُکَینة یقول لها: إنّما کرهتُ أن أغلب علی أمری، فأمّا إن صرتِ إلی
__________________________________________________
(1)- کذا
(2)- فی مختصر ابن منظور: 13/ 33: فدفع
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 191
الاقتدام علیه فأمرکِ بیدکِ، فلم ینسبوا أن جاء به مولاة لها، فقالت له: تقرئک سُکَینة بنت الحسین السّلام وتقول لک: ما ظنّنا أ نّا هُنّا علیک هذا الهوان، إنّما تخلّج فی نفسی شی‌ء وخشیتُ المأثم، فأمّا إذ برئتَ من ذلک فما نؤثرُ علیک شیئاً.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 31/ 257- 258
أخبرنا أبو الحسین بن الفرّاء، وأبو غالب، وأبو عبداللَّه ابنا البنّا، قالوا: أنا أبو جعفر ابن المسلمة، أنا أبو طاهر المُخَلّص، أنا أحمد بن سلیمان، نا الزّبیر بن بکّار، قال:
وحدّثنی محمّد بن حسن عن إبراهیم بن محمّد بن عبدالعزیز الزّهریّ، عن أبیه، عن جدِّه قال: ما رأیت الملک بأحد قطّ ألیط منه بمصعب بن الزّبیر، وما کانت سُکَینة بنت الحسین تسمّیه إلّاالأمیر حتّی ماتت.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 61/ 163
أخبرنا أبو الحسین بن الفرّاء، وأبو غالب، وأبو عبداللَّه، قالوا: أنا أبو جعفر، أنا أبو طاهر، أنا أحمد، نا الزّبیر، حدّثنی عمّی مصعب بن عبداللَّه أنّ سُکَینة بنت الحسین کانت فیمَن تنظر من النّساء لیلة اختلی سعد بن ثابت بن عبداللَّه بن الزّبیر أهله، فقالت:
ذکّرنی الملک الشّاب، ترید مصعب بن الزّبیر، وکذلک کانت تسمّیه.
قال: وحدّثنی مصعب بن عثمان، عن أبیه قال: کانت سُکَینة بنت حسین تسمِّی مُصعَب بن الزّبیر، الملک، وکانت کلّما رأت التّقیلة بکت، فیقال لها فی ذلک، فتقول: کان الملک یشبهها.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 61/ 180- 181
أصبغ بن عبدالعزیز بن مروان بن الحکم بن العاص، أبو ریّان الأمویّ. وهو أکبر ولد أبیه وبه کان یکنّی، وامّه امّ ولد.
وسکن الأصبغ مصر مع أبیه حتّی مات بها قبل أبیه بعشرین یوماً، وکان قد تزوّج سُکَینة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب، وکان له عَقَب: کان له ابنان دیکة حیّة، والمصعب ابنا الأصبغ وابن ابنه دحیة بن المصعب بن الأصبغ الّذی قام فی أعمال مصر أیّام المهدیّ.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 9/ 127، 128، رقم 983
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 192
قال: ونا یعقوب، قال: قال ابن بُکیر، قال اللّیث: توفِّی الأصبغ لیلة الخمیس لسبع لیالٍ بقینَ من شهر ربیع الأوّل سنة ستّ وثمانین.
کتب إلیَّ أبو محمّد حمزة بن العبّاس وأبو الفضل أحمد بن محمّد بن سلیم، وحدّثنی أبو بکر اللّفتوانی عنهما، قالا: أنا أحمد بن الفضل، أنا أبو عبداللَّه بن مَنْدَه، نا أبو سعید بن یونس، قال: أصبغ بن عبدالعزیز بن مروان بن الحکم، یُکنّی أبا ریّان، حکی عنه أبو خیرة عباد بن عبداللَّه المعافری، وعون بن عبداللَّه وغیره، توفِّی لیلة الجمعة لأربع بقینَ من شهر ربیع الآخر سنة ستّ وثمانین قبل أبیه.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 9/ 127، 128 رقم 983
16- «1»
وأمّا سکینة فتزوّجها مصعب بن الزّبیر، فهلک عنها «1»، فتزوّجها عبداللَّه بن عثمان بن عبداللَّه بن حکیم بن حِزام، فولدت له عثمان الّذی یقال له قُرَین، ثمّ تزوّجها الأصبغ بن عبدالعزیز بن مروان أخو عمر بن عبدالعزیز، ثمّ فارقها قبل الدّخول بها [...] أوّل من تزوّجها مصعب بن الزّبیر قهراً، وهو الّذی ابتکرها، ثمّ قتل عنها وقد ولدت له فاطمة [...] وکان مصعب بن الزّبیر أصدقها ستّمائة ألف، ولمّا قتل عبدالملک بن مروان مصعب الزّبیر خطبها، فقالت: أبعدما قتل ابن الزّبیر لا واللَّه لا کان هذا أبداً.
قال هشام: وکانت قد ولدت من مصعب ابنة سمّتها الرّباب، وکانت فائقة الجمال، لم یکن فی عصرها أجمل منها، «2» فکانت تلبسها اللّؤلؤ، وتقول: ما ألبسها إیّاه إلّاحتّی تفضحه «2».
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 278، 279 (ط حجری)،/ 157 (ط بیروت،/ 249، 250)/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 492
وکان أخوه [عبداللَّه بن الزّبیر] زوج سکینة بنت الحسین، أمیراً من قبله علی العراق.
عمرانی، الإنباء،/ 16
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأعیان]
(2- 2) [مثله فی نور الأبصار،/ 359].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 193
وقال الشّعبیّ: فقد «1» رأیت عجباً «2» بفناء الکعبة أنا «3» وعبداللَّه بن الزّبیر وعبدالملک بن مروان ومصعب بن الزّبیر، فقام القوم بعدما فرغوا من حدیثهم، فقالوا «4»: لیقُم «5» کلّ واحد «5» منکم؛ فلیأخذ بالرّکن الیمانیّ، «6» ثمّ یسأل «6» اللَّه تعالی «4» حاجته، «7» فقام عبداللَّه بن الزّبیر فالتزم الرّکن و «7» قال: «8» اللَّهمّ إنّک عظیم تُرجی لکلِّ عظیم، أسألک بحرمة وجهک وحرمة عرشک وحرمة «9» بیتک هذا، أ لّاتخرجنی من الدّنیا حتّی ألِیَ «9» الحجاز، ویسلّم علیَّ بالخلافة «8»، وجاء فجلس «10». «11»
فقام أخوه مصعب فالتزم الرّکن وقال: «12» اللَّهمّ «11» ربّ کلّ شی‌ء، وإلیک مصیر کلّ شی‌ء، أسألک بقدرتک علی کلّ شی‌ء، أ لّاتُمیتنی «13» حتّی ألِیَ «13» العراق، وأتزوّج «14» سُکینة بنت الحسین «12» «15» بن علیّ علیه السلام 15، ثمّ جاء فجلس. «16» فقامَ عبدالملک «17» فالتزمَ الرّکن «17»،
__________________________________________________
(1)- [فی وفیّات الأعیان مکانه: وحکی سفیان الثّوریّ عن طارق بن عبدالعزیز عن الشّعبی، قال: لقد ...]
(2)- [أضاف فی وفیّات الأعیان: کنّا]
(3)- [أضاف فی وفیّات الأعیان: وعبداللَّه بن عمر]
(4)- [لم یرد فی وفیّات الأعیان]
(5- 5) [وفیّات الأعیان: رجل رجل]
(6- 6) [وفیّات الأعیان: لیسأل]
(7- 7) [وفیّات الأعیان: فإنّه یعطی من ساعته، قم یا عبداللَّه بن الزّبیر، فإنّک أوّل مولود ولد فی الهجرة، فقام وأخذ بالرّکن الیمانیّ، ثمّ]
(8- 8) [حکاه عنه فی ناسخ التّواریخ حضرت سجّاد علیه السلام، 2/ 337- 339]
(9- 9) [وفیّات الأعیان: نبیّک، علیه الصّلاة والسّلام، أن لا تمیتنی حتّی تولّینی]
(10)- [وفیّات الأعیان: حتّی جلس]
(11- 11) [وفیّات الأعیان: فقال: قم یا مصعب، فقام حتّی أخذ بالرّکن الیمانی، فقال: اللّهمّ إنّک]
(12- 12) [حکاه عنه فی ناسخ التّواریخ حضرت سجّاد علیه السلام، 2/ 337- 339]
(13- 13) [وفیّات الأعیان: من الدّنیا حتّی تولّینی]
(14)- [وفیّات الأعیان: وتزوّجنی]
(15- 15) [لم یرد فی وفیات الأعیان]
(16)- [زاد فی وفیات الأعیان: فقال: قم یا عبدالملک]
(17- 17) [وفیات الأعیان: وأخذ بالرّکن الیمانی]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 194
وقال: «1» اللَّهمّ ربّ السّماوات السّبع، و «2» الأرض ذات «3» النّبت و «3» القَفْر، أسألکَ بما سألکَ «4» به المطیعون لأمرک، وأسألک بحقِّ «5» وجهک، وبحقِّک علی جمیع خلقک «6»، ألّا تُمیتنی «7» حتّی ألِیَ «7» شرق الأرض وغربَها، لا یُنازِعنی أحد إلّا «8» ظَهَرْتُ علیه «8» «1»، ثمّ جاء فجلس.
«9» فقام عبداللَّه بن عمرَ، فأخذ الرّکن، وقال: «1» یا «9» رحمن یا رحیم، أسألکَ برحمتکَ الّتی سبقتْ غضبک، و «10» بقُدرتکَ علی جمیع خلقِک، أن لا تُمیتنی «11» حتّی تُوجِبَ لی الرّحمة «12».
قال الشّعبی: «13» فوَ اللَّه ما خرجت من الدّنیا حتّی بلغ کلّ من الثّلاثة ما سأل، وأخلِقْ بعبدِاللَّه بن عمر أن تُجاب دعوتُه، وأن یکون من أهل الرّحمة «13» «1».
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 20/ 136؛ مثله ابن خلّکان، وفیّات الأعیان، 3/ 29- 30
کتب مصعب إلی سُکَینة بنت الحسین علیه السلام، وکانت زوجتَه لمّا شخص إلی حرب
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی ناسخ التّواریخ حضرت سجّاد علیه السلام، 2/ 337- 339]
(2)- [أضاف فی وفیات الأعیان: ربّ]
(3- 3) [لم یرد فی وفیات الأعیان]
(4)- [وفیات الأعیان: عبادک]
(5)- [وفیات الأعیان: بحرمة]
(6)- [أضاف فی وفیات الأعیان: وبحقِّ الطّائفین حول بیتک]
(7- 7) [وفیات الأعیان: من الدّنیا حتّی تولِّینی]
(8) (8) [وفیات الأعیان: أتیت برأسه]
(9) (9) [وفیات الأعیان: فقال: قم یا عبداللَّه بن عمر، فقام حتّی أخذ بالرّکن الیمانی، ثمّ قال: اللَّهمّ‌إنّک]
(10)- [أضاف فی وفیات الأعیان: أسألک]
(11)- [أضاف فی وفیات الأعیان: من الدّنیا]
(12)- [وفیات الأعیان: الجنّة]
(13) (13) [وفیات الأعیان: فما ذهبت عینای من الدّنیا حتّی رأیت لکلّ رجل ما سأل وبُشِّر عبداللَّه بن‌عمر بالجنّة ورؤیت له]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 195
عبدالملک وهی بالکوفة بعد لیال من فراقها:
وکان عزیزاً أن أبیتَ وبیننا حِجابٌ فقد أصبحتِ منِّی علی عَشْرِ
وأبکاهُما واللَّه للعین فاعلمی إذا ازددت مثلیها فصِرتُ علی شَهْرِ
وأنکی لقلبی منهما الیوم أنّنی أخاف بأ لّانلتقی آخر الدّهرِ
ثمّ أرسل إلیها وأشخصها، فشهدت معه حرب عبدالملک، فدخل علیها یوم قُتل، وقد نزع ثیابه ثمّ لبس غُلالة، وتوشّح بثوب واحد، وهو محتضن سیفه، فعلمت أ نّه غیر راجع، فصاحت: واحزناه علیک یا مصعب! فالتفت إلیها، وقال: إنّ کلّ هذا فی قلبک! قالت: وما أخفی أکثر! قال: لو کنت أعلم هذا لکان لی ولکِ شأن، ثمّ خرج فلم یرجع.
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 3/ 296- 297
وأمّا أخوهُ مصعب بن الزّبیر أمیرُ العراق: فکان شجاعاً جمیلًا، جلیل القَدْر مدوحاً.
تزوّج سُکینة بنت الحسین- علیه السلام- وعائشة بنت طلحة، وجمعهُما فی داره. وکانتا من أعظم النِّساء قدراً ومالًا وجمالًا، فقال عبدالملک یوماً لجُلسائه: مَنْ أشجع النّاس؟ قالوا:
أنت. قال: لا، لکنّ أشجع النّاس مَنْ جمعَ فی داره بین عائشة بنت طلحة، وسُکینة بنت الحسین. یعنی مُصْعباً.
ابن الطّقطقیّ، الفخری،/ 124
17- تزوّجها ابن عمّها عبداللَّه بن الحسن الأکبر، فقُتل مع أبیها قبل الدّخول بها، ثمّ تزوّجها مصعب أمیر العراق، ثمّ تزوّجت بغیر واحد.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مؤسّسة الرّسالة)، 5/ 262- 263 (ط دارالفکر)، 6/ 84
وقد سُئل سالم: أیّ ابنی الزّبیر أشجع؟ قال: کلاهما جاء الموت وهو ینظُر إلیه.
وقیل: تذاکروا الشّجعان، فقال عبدالملک: أشجع العرب من ولیَ العراقَیْن خمس سنین فأصاب ثلاثة آلاف ألف، وتزوّج بنت الحسین وبنت طلحة وبنت عبداللَّه بن عامر، وامّه رباب بنت انَیْف. [الکلبیّ سیِّد ضاحیة العرب] «1» واعطی الأمان فأبی ومشی
__________________________________________________
(1)- ما بین حاصرتین زیادة من تاریخ بغداد (13/ 106)، وتصحّفت: «وامّه رباب بنت أنیف ...»، فی‌الأصل إلی «وبنت رباب بن أنیف». وما أثبتناه من المصدر المذکور
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 196
بسیفه حتّی قُتل.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، (ط دارالفکر)، 5/ 161
کانت من أجمل النِّساء، تزوّجها مصعب بن الزّبیر. الذّهبی، العبر (ط دارالفکر)، 1/ 82
قلت: وقد تقدّم أنّ اختها [فاطمة بنت الحسین علیهما السلام] سکینة تزوّجها مصعب بن الزّبیر هی وعائشة بنت طلحة، «1» وإنّه أصدق عائشة المذکورة مائة ألف دینار «1». «2»
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 234/ مثله ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 139
وکان تزوّجها ابن عمّها عبداللَّه بن الحسن الأکبر، فقُتِلَ یوم کربلاء، ولم یدخل بها.
الصّفدی، الوافی بالوفیّات، 15/ 291
وکانت هی وعائشة بنت طلحة زوجتین لمصعب بن الزّبیر، وکان یجری بینهما مجادلات ومقاولات، فلمّا کان ذات لیلة وطلع البدر کاملًا أرسلت عائشة جاریتها إلی سکینة ووجدتها فی محفل نساء وهنّ فی سمر القمر، فقالت لها: تقول لکِ سیِّدتی: لمن یشبه هذا؟ وکانت عائشة فی غایة الجمال والحسن، وکانت أحسن من سکینة، فقالت سکینة: إذا أصبحنا ونادی المنادی فتعالی حتّی أجیبکِ! فلمّا نادی المؤذّن أتتها، فقالت:
هاتی الجواب! فقالت لها: قولی لسیّدتکِ: جدُّ من هذا؟ فرجعت إلیها وقالت لها ذلک، فقالت عائشة: ما بقی بعد هذا کلام مع سکینة.
الصّفدی، الوافی بالوفیّات، 15/ 295
ولمّا توشّح مصعب بسیفه وخرج إلی قتال عبدالملک بن مروان، نادته سکینة: أعزمتَ یا ابن عمّ؟ فقال لها: ما أنا ممّن یرجع عن عزیمته! فنادت: واحرباه! مَن للمکارم بعدک یا ابن الزّبیر؛ فرجع إلیها وعانقها وودّعها ودمعت عیناه وقال: أما لو علمتُ أنّ لی من قلبکِ هذا المکان لکان لی ولکِ شأن، فلم یرجع من ذلک الیوم.
الصّفدی، الوافی بالوفیّات، 15/ 295
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی شذرات الذّهب]
(2)- [قد ذکر هذا فی سنة عشرة ومائة]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 197
سکینة بنت الحسین: أوّل من دخل مصر من ولد علیّ رضی الله عنه، حملت إلی الأصبغ بن عبدالعزیز لیدخل بها، فوجدته قد نعی، فرجعت. قاله ابن زولاق.
سبط ابن العجمی، کنوز الذّهب فی تاریخ حلب، 2/ 40
فسکینة تزوّجت بعبداللَّه بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب. «1»
محمّد کاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة،/ 46
قال الحسین علیه السلام: [...] وأمّا سکینة فغالب علیها الاستغراق مع اللَّه تعالی فلا تصلح لرجل، وفی کلام غیر واحد أنّ سکینة تزوّجت بابن عمّها عبداللَّه بن الحسن، فقُتل عنها بالطّفّ، ثمّ تزوّجت بعده بأزواج.
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 230
وأمّا سکینة فخرجت إلی مصعب بن الزّبیر. «2»
القندوزی، ینابیع المودّة (ط اسوة)، 3/ 152
__________________________________________________
(1)- و نخست مصعب بن زبیر، سکینه را به حباله نکاح خویش درآورد و چون مصعب عالم را بدرود کرد، عبداللَّه بن عثمان بن عفان اورا بخواست و پس از فوت عبداللَّه، زید بن عمرو بن عثمان به مصاحبت آن سیده عابده مشرف گشت؛ اما بعد از چند گاه بنابر اشارت هشام بن عبدالملک بن مروان اورا طلاق داد.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 61- 62
در «تاریخ یافعی» از عتبی مروی است که بعد از فوت معاویه، روزی عبداللَّه و عروة و مصعب ابناء زبیر و عبدالملک بن مروان در مسجدالحرام با یکدیگر نشسته بودند و از هر طرف سخن در پیوسته بود. در آن اثنا باهم گفتند که بیایید تا بگوییم که هر کدام چه تمنا داریم. عبداللَّه زبیر گفت: «مراد من آن است که مالک حرمین شریفین گشته و بر مسند خلافت بنشینم.»
مصعب فرمود: «چنان می‌خواهم که حاکم عراقین گردم و عقیلتی قریش؛ یعنی: سکینه بنت الحسین رضوان‌اللَّه علیه و عایشه بنت طلحة را به عقد خود درآورم.»
عبدالملک بر زبان آورد: «من تمنا دارم که فرمانفرمای تمام بلاد شوم؛ مانند معاویه.»
عروة گفت: «من طالب چیزی نیستم که مطلوب شماست؛ بلکه مقصود من زهد است در دنیا و فوز به جنت اعلی در اخری.»
و به حسب تقدیر واهب العطیات جماعت مذکور وفات نیافتند تا هر یک به مدعای خود رسیدند.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 164
(2)- بعد از سیدالشهدا علیه السلام، نخستین مصعب بن زبیر بن العوام بن خویلد اورا به حباله نکاح درآورده و
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 198
__________________________________________________
سکینه دوشیزه بود و عوام جد مصعب برادر خدیجه کبری زوجه رسول اللَّه است.
به روایتی، سکینه به تزویج او رضا نمی‌داد؛ چون مصعب سلطنت داشت، کار بر آن حضرت سخت گرفت. مصلحت چنین افتاد. از مصعب دختری آورد و اورا مسمی به فاطمه فرمود و صداق سکینه را مصعب به ششصد هزار درهم بست و گاهی که عبدالملک‌بن مروان بر مصعب غلبه کرد و اورا بکشت، خواست تا سکینه را از بهر خود کابین بندد.
فقالت: أبعدما قُتل ابن الزّبیر؟ لا واللَّه لا کان هذا أبداً.
فرمود: «سوگند به خدای که بعد از قتل پسر زبیر هرگز این کار صورت نبندد.»
بالجمله بعد از مصعب عبداللَّه بن عثمان بن عبداللَّه بن حکیم بن حزام بن خویلد آن حضرت را کابین بست و از وی پسری آورد که عثمان نام داشت و اورا قُرَین همی گفتند و حزام نیز برادر خدیجه زوجه رسول خداست و بعد از او اصبغ بن عبدالعزیز بن مروان، برادر عمر بن عبدالعزیز اورا خطبه کرد وقبل از مضاجعت بینهما مفارقت افتاد.
آن‌گاه زید بن عمر بن عثمان بن عفان آن حضرت را بخواست. چون سلیمان بن عبدالملک که خلیفتی داشت، در مصالح ملک بسنده نداشت، فرمان کرد تا اورا طلاق گفت.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیدالشهداء علیه السلام، 4/ 243- 244
حکایت متمنیان کعبه:
از عامر شعبی حکایت کرده‌اند که گفت: در پیشگاه کعبه حالی عجیب نگریستم. همانا من و عبداللَّه بن عمر بن الخطاب و عبداللَّه بن زبیر و عبدالملک بن مروان و مصعب بن الزبیر در کعبه معظمه بودیم؛ چون آن جماعت از حدیث خویش بپرداختند و از جای برخاستند، گفتند: «ببایست هر کس از شما بر پای شوید و به رکن یمانی توسل جویید. آن‌گاه هر کس حاجت خویش را از قاضی‌الحاجات بخواهد.»
عبداللَّه بن زبیر به پای شد و به رکن یمانی ملتزم گردید و گفت: [سپس متن عربی را ذکر می‌کند که ما آن را در شرح نهج البلاغة ذکر کردیم].
بار خدایا! تو بزرگی و از تو کارهای بزرگ طلبند. از تو خواستار می‌شوم به حرمت وجه کریم؛ و حرمت عرش عظیم؛ و حرمت این بیت فخیم تو، که مرا از جهان بیرون نبری؛ تا گاهی که والی حجاز شوم و به خلافت بر من سلام دهند.»
چون این دعا به پای برد، بیامد و برادرش مصعب به پای شد و رکن را بگرفت و گفت: [سپس متن عربی را ذکر می‌کند که ما آن را در شرح نهج البلاغة ذکر کردیم].
ای پروردگار همه اشیایی که همه چیز به تو بازگشت کند، از تو مسألت می‌نمایم به آن قدرت و نیرویی که تورا است بر هر چیز که مرا نمیرانی تا گاهی که والی عراق شوم و جناب سکینه خاتون دختر حسین بن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 199
وتزوّجت عبداللَّه بن الحسن السّبط بن علیّ کرّم اللَّه وجهه، فقُتل عنها بالطّفّ قبل أن یدخل بها، ثمّ تزوّجها مصعب بن الزّبیر، وولدت له الرّباب. «1»
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 359
کانت سکینة قد سمِّیت لابن عمّها القاسم بن الحسن فقُتل یوم الطّفّ. وفی الأغانی فی روایة أسندها إنّ أوّل أزواجها ابن عمّها عبداللَّه بن الحسن وهو أبو عذرتها وأ نّه قُتل عنها ولم تلد له. وفی روایة: إنّ أبا عذرها عمر بن الحسن بن علیّ. [ثمّ ذکر کلام ابن سعد فی الطّبقات وکلام سبط ابن الجوزی وأبی الفرج الاصفهانی کما ذکرناهم].
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 492
__________________________________________________
علی را تزویج نمایم.»
پس مصعب باز شد و بنشست و عبدالملک برخاست و به رکن یمانی پیوست: [سپس متن عربی را ذکر می‌کند که ما آن را در شرح نهج البلاغة ذکر کردیم].
عرض کرد! ای خداوند هفت آسمان و زمین با گیاه و خالی از گیاه سؤال می‌کنم از تو به آن گونه سؤالی که بندگان مطیع می‌نمایند، و سؤال می‌نمایم از تو به حق وجه کریم و لطف عمیم تو: که مرا نمیرانی تا گاهی که سلطنت شرق و غرب زمین را با من عطا فرمائی و هر کس با من منازعت جوید و در سلطنت مشارکت خواهد مرا بر وی مظاهرت دهی؛ پس عبدالملک باز آمد و در مکان بنشست؛ و عبداللَّه بن عمر برخاست و رکن را بگرفت. [سپس متن عربی را ذکر می‌کند که ما آن را در شرح نهج البلاغة ذکر کردیم].
عرض کرد ای بخشنده و آمرزنده، مسئلت می‌نمایم از حضرت تو به آن رحمت تو که جمله مخلوق ترا فرو گرفته است؛ که مرا از جهان بیرون نبری تا گاهی که رحمت خود را بر من واجب بگردانی، شعبی که راوی این حکایت است می‌گوید: سوگند با خدای که عبداللَّه بن زبیر و مصعب بن زبیر و عبدالملک بن مروان را به آنچه مسئلت کردند نایل دیدم. و گمان دارم که عبداللَّه بن عمر از اهل رحمت باشد.
سپهر، ناسخ التّواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 337- 339
(1)- در اعلام الوری مرحوم طبرسی فرمود: کان عبداللَّه بن الحسن قد زوّجه الحسین ابنته سکینة، فقُتل قبل أن یبنی بها. خراسانی، منتخب التّواریخ،/ 140
ومرحوم‌طبرسی در اعلام الوری می‌فرماید: وکان عبداللَّه بن الحسن علیه السلام قد زوّجه الحسین ابنته سکینة، فقُتل قبل أن یبنی بها. و از اغانی ابو الفرج نقل شده که شوهر اول سکینه جناب عبداللَّه بن الحسن المجتبی علیه السلام بود. قال: فقُتل عنها ولم تلد له. و بعد از آن که آن بزرگوار در روز عاشورا شهید شد، مصعب بن زبیر بن عوّام آن مخدّره را تزویج نمود.
و در حبیب السّیر است که بعد از مصعب زوجه عبداللَّه بن عثمان بن عفان شد.
خراسانی، منتخب التّواریخ،/ 175
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 200
وقیل: إنّ مصعب بن الزّبیر تزوّج بها قبل وقعة الطّفّ ولکن لم یقع بینهما الزّفاف إلی أن رجعت إلی المدینة بعد وقعة الطّفّ، ولکن الأصحّ أنّ مصعب خطبها بعد وقعة الطّفّ من علیّ بن الحسین علیه السلام ولم یرض الإمام علیه السلام بذلک، لأنّه عرف منها عدم القبول، ولمّا کان مصعب والیاً علی العراقین البصرة والکوفة، وکانت له الرّئاسة، وله قوّة وشوکة واقتدار، وأصرّ علی ذلک، وخوّفهم وهدّدهم وقال: لا بدّ لی من هذا الأمر. وبینهم قرابة قریبة، لأنّ أباه زبیر بن صفیّة وهی بنت عبدالمطّلب بن هاشم عمّة رسول اللَّه، وزبیر ابن العوّام والعوّام قیل أخو خدیجة بنت خویلد ولیس بمعلوم، ومع ذلک لا یعتنی بشأن مصعب، ومساویه کثیرة، ونحن ذکرنا أحوال مصعب فی کتابنا الموسوم بشجرة طوبی، فلیراجع هناک.
ولمّا أصرّ مصعب علی هذا الأمر ولم تکن لأهل البیت حیلة فی الخلاص منه رضوا بذلک، وزوّجوها منه بستّمائة ألف درهم.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 217- 218
وکانت سکینة فی حبالة مصعب بن الزّبیر بن العوّام، وله أربعة أزواج إحداها سکینة بنت الحسین علیه السلام. [...]
وقُتل مصعب بالکوفة فی حرب عبدالملک وجری علیه ما جری، وولدت سکینة منه بنتاً سمّتها رباب باسم امّها. [...] فخطبها عمّها عروة بن الزّبیر لابنه عثمان بن عروة، وماتت البنت قبل التّزویج.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 215
حدیث الأزواج:
لم یبرح أبو الفرج یجمع أضغاثاً من القول المزریّ بکریمة بیت العصمة، ویأتی من هنا وهنا کلّ شائنة هی أولی ببیته؛ یحسب أنّ الشّهوة بلغت منها کلّ مبلغ حتّی فقدت من أجلها القواعد العرفیّة والشّرعیّة والعادات. فروی عن الزّبیر بن بکّار أنّ لها ستّة أزواج، وکان فیهم من لا کفاءة فیه لهذه الحرّة، ثمّ تحدّث عن مصعب الزّبیریّ «1» أنّ الأصبغ بن
__________________________________________________
(1)- نسب قریش لمصعب، ص 59
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 201
عبدالعزیز لمّا تزوّج منها، قال بعضهم:
نکحت سکینة فی الحساب ثلاثة فإذا دخلت بها فأنت الرّابع
إنّ البقیع إذا تتابع زرعه خاب البقیع وخاب فیه الزّارع
هذا ما فی علبة الرّجل، والّذی تحدّث عنهم من آل الزّبیر، وأنت علی یقین من أنّ ربائب الخدور، وبنات البیوت الغیورات علی أنفسهن واعتبارهنّ، لا یتنازلن إلی قبول الأزواج بعد أزواجهنّ الأوّلین، ویرین فی ذلک مسّاً بکرامتهنّ إذا کان من قضی عنهنّ أکفاءً إکراماً فلا یبغین بهم بدلًا، خصوصاً إذا لم یکن الخطّاب أکفاءً لهنّ، وکثیراً ما نری البنات یموت أزواجهنّ فیبقین بلا زوج حتّی الموت، وهنّ فی مقتبل شبابهنّ. فهذه زوجة هدبة بن حشرم لمّا قدم زوجها لیقاد منه، أخذت مدیة وجدعت أنفها حتّی لا یکون للرّجال طمع فیها «1».
ومن أجل ذلک امتنعت (الرّباب) من التّزویج بعد سیِّدها الحسین المظلوم علیه السلام. قالت لا أتّخذ حَماً بعد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله «2». إذاً فابنتها سکینة سیّدة الکرائم أولی بهذه الأحوال من بنات البیوت جمعاء، لکن (الزّبیریّ) حدته أحقاده علی أمیر المؤمنین علیّ علیه السلام إلی أن ذکر لها من الأزواج من لا کفاءة فیه، ومنهم من هو شانئ للبیت العلویّ أو شامت به، قد دبّت فیه جذور الأحقاد. أتری أنّ ابنة سیِّد الاباة تتضامن لتلک الضّعة نزولًا منها علی حکم الشّهوة؟
علی أنّ علماء النّسب والتّاریخ یشهدون بأنّ زوجها الأوّل عبداللَّه الأکبر ابن الإمام الحسن المجتبی، سیّد شباب أهل الجنّة، وهو أخو القاسم، امّهما «رملة»، استشهد یوم الطّفّ قبل القاسم، ومن هؤلاء الأعلام النّسّابة أبو الحسن العمریّ فی القرن السّادس فی
__________________________________________________
(1)- رسالة المغتالین، ص 262، لابن حبیب فی المجموعة الاولی من نوادر المخطوطات
(2)- کامل ابن الأثیر، ج 4، ص 36، وتذکرة الخواصّ، ص 150
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 202
کتابه «المجدیّ»، وأبو علیّ الطّبرسیّ صاحب مجمع البیان فی «إعلام الوری» ص 127 عند ذکر أولاد الحسن، والشّیخ محمّد الصّبّان فی إسعاف الرّاغبین علی هامش نور الأبصار للشّبلنجی، ص 202. وقال أبو الفرج فی الأغانی، ج 14، ص 163:
أوّل أزواجها عبداللَّه بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، قُتل عنها ولم تلد منه. وفی إعلام الوری: قُتل قبل البناء بها. وقال ابن حبیب فی «المحبر» ص 438، والمدائنی فی «المترادفات» ص 64، المجموعة الاولی من نوادر المخطوطات: کان عبداللَّه بن الحسن أبا عذرها فمات عنها، ومقتضاه البناء بها لإرادة هذا المعنی من المثل. قال الزّبیدیّ فی تاج العروس، ج 4، ص 387 (مادّة عذر): یقال أبو عذرها وأبو عذرتها إذا افترعها وافتضّها.
إنّ السّیِّدة الکریمة لم تستبدّ فی الرأی فی أمورها دون ولیّها «زین العابدین». ومن المقطوع به، إنّه لا یری لأیّ زبیریّ أو أمویّ کفاءة لمصاهرته، کیف ونصب عینه أحقاد القوم وتحزّباتهم علیه، وعلی الدّین من یوم جدّه أمیر المؤمنین، وإلی أبیه الحسین، وسیوفهم تنطف من دمائهم الزّاکیة، والشّماتة بادیة علی جبهاتهم، ویقذفونها فی فلتات ألسنتهم؟ فهل، والحالة هذه تتطامن إلی مصاهرة هؤلاء، وکلّ أحد یجد فی قرارة نفسه التّباعد عن مصاهرة من یحرش علیه، ویطعن بمقدّساته، وإن بلغ من الشّرف أقصاه، بل حتّی لو کان شقیقه من أبیه وامّه.
وهذا الحجّاج الثّقفیّ یعذل خالد بن یزید بن معاویة لمّا خطب رملة بنت الزّبیر، اخت مصعب، وقال له: کیف خطبت إلی قوم لیسوا لک بأکفاء؟ وکذلک قال جدّک معاویة:
وهم الّذین قارعوا أباک علی الخلافة ورموه بکلّ قبیحة، وشهدوا علیه وعلی جدّک بالضّلالة، فاعرض خالد عن مصاهرة آل الزّبیر «1».
ولمّا تزوّج عبیداللَّه بن زیاد بنت أسماء بن خارجة، قبل ولایته الکوفة لامَهُ عمرو بن حریث، وقال: تزوّجه ولا سلطان له علیک «2».
__________________________________________________
(1)- الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، ج 17، ص 219
(2)- أنساب الأشراف للبلاذری، ج 4، ص 83
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 203
فالإمام زین العابدین أجدر بالتّباعد عن مصاهرة من جرّع أباءه الغِصَص، ونصبوا لهم الغوائل، علی أنّ أبا الفرج یحدّث أنّ مصعب بن الزّبیر تزوّج منها وهو عامل أخیه بالبصرة «1»، ولم یکن مسیطراً علی الحجاز لیخاف السّجّاد علیه السلام سطوته، ولم تکن الظّروف تساعد الزّبیریّین علی أخذها اغتصاباً، لأنّ العواطف کانت وقتئذ ثائرة علی کلّ من یمسّ أهل البیت بسوء، حتّی أنّ عبداللَّه بن الزّبیر نفسه نصب الهتاف بظلامة السّبط الشّهید أبی عبداللَّه الحسین علیه السلام، شَرَکا یصطاد به البسطاء، ولمّا حسب أ نّه بلغ من الملک امنیته، ترک ذلک وتجرّأ علی قدس المنقذ الأکبر رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فترک الصّلاة علیه عند ذکره أربعین جمعة، ولمّا عوتب، قال: إنّ له أهل بیت سوء إذا ذکرته إشرَأبّت نفوسهم إلیه وفرحوا بذلک، فلا أحبّ أن أقرّ عیونهم «2».
وقبله معاویة بن أبی سفیان، فقد تجرّأ علی قدس الرّسول صلی الله علیه و آله لمّا سمع المؤذِّن یشهد بالرِّسالة، فقال: للَّه‌أبوک. یا ابن عبداللَّه، لقد کنت عالی الهمّة، ما رضیت لنفسک إلّاأن تقرن اسمک مع اسم الرّبّ تعالی «3»! وهذا الکلام منه یدلّنا علی تشکیکه بالرّسالة، مع أنّ الرّسول فی الأحکام الشّرعیّة وغیرها «ما ینطق عن الهوی إن هو إلّاوحی یوحی علّمه شدید القوی» «4». والآذان من الأحکام المنزلة من إله العالمین.
ومصعب بن الزّبیر قُتل بالعراق سنة 71 ه قبل شهادة زین العابدین بأربع وعشرین
__________________________________________________
(1)- الأغانی، ج 16، ص 103 (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 16/ 369
(2)- مقاتل الطّالبیّین، فی ترجمة یحیی بن عبداللَّه بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام، ص 397 (ط المطبعة الحیدریّة الرضی- قم 1423) و (ص 315 ط المطبعة الحیدریّة النّجف 1385 ه ق)، وشرح النّهج لابن أبی الحدید، ج 20، ص 127- 129
(3)- شرح النّهج لابن أبی الحدید، ج 10، ص 101، والبحار، ج 33، ص 202، ح 490
(4)- سورة النّجم، آیة/ 3 و 4 و 5
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 204
سنة، وسکینة مدّة حیاتها مع أخیها تسکن فی بیته لا تفتر عن البکاء علی أبیها المظلوم الممنوع من الورود، کلّما تشاهد أخاها الحجّة زین العباد حزین القلب، باکی العین علی أبیه سیِّد شباب أهل الجنّة، والبهالیل من أهله وصحبه.
وممّا یشهد لذلک أنّ یزید بن معاویة مع طغیانه وتهتّکه وعدم إیمانه برسالة الإسلام والنّبیّ المبعوث بها، کما أفصح عنه شعره الدّائر بین النّاس ولأجله استوجب مؤاخذة العلماء علیه وحکمهم بکفره وزندقته واستحقاق اللّعن «1»، حتّی قال العلّامة الألوسی: إنّ مجموع ما فعله مع أهل حرم اللَّه وحرم نبیّه صلی الله علیه و آله وعترته الطّیِّبین الطّاهرین فی الحیاة وبعد الممات لیس بأضعف دلالة علی عدم تصدیقه من إلقاء ورقة من المصحف الشّریف فی قذر؛ والظّاهر أ نّه لم یتُب، واحتمال توبته أضعف من إیمانه، فأنا أذهب إلی جواز لعنه علی التّعیین، ومن لم یرض بلعنه علی التّعیین فهو الضّالّ البعید الّذی یکاد یزید علی ضلال یزید «2».
ومع هذه الأفعال المنکرة، وعدم مبالاته بقانون الشّریعة المانع منها، أوصی مسلم بن عقبة لمّا سیّره لمحاربة أهل المدینة باحترام (زین العابدین) وتعزیز مقامه، لأنّ الإساءة إلی أهل هذا البیت توجب الدّمار، وتورد النّکبات، فأباح القائد المسرف حرم الرّسول صلی الله علیه و آله لجیشه التّمرّد ثلاثة أیّام، فافتضّت العذاری، وولدت عشرة آلاف امرأة من غیر زوج «3»، وانتهبوا بیوت المسلمین، واریقت الدّماء عند قبر النّبیّ صلی الله علیه و آله، ولکنّه أوصی جیشه ببیت (علیّ بن الحسین)، فکان أمناً لمن دخله من أهل المدینة «4»، حتّی أنّ مروان ابن الحکم، الّذی أثار فتنة الجمل، وحرّض (المرأة) علی منع إدخال جنازة الحسن السّبط إلی قبر جدّه النّبیّ صلی الله علیه و آله لتجدید العهد به، فنهضت وأصحرت عن بغضها بقولها: لاتدخلوا
__________________________________________________
(1)- ذکرنا فی مقتل الحسین، ص 8، الطّبعة الثّانیة حکم علماء أهل السّنّة فی لعن یزید لتعدّیه علی حرمات‌اللَّه
(2)- تفسیر روح المعانی، ج 26، ص 73، آیة فهل عیستم إن تولّیتم، (ط دار إحیاء التّراث العربی- بیروت)
(3)- تذکرة سبط ابن الجوزی، ص 259- 260 (ط بیروت)
(4)- تاریخ الطّبریّ، ج 5، ص 484- 485
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 205
بیتی من لا أحبّ «1». وکان مروان یهتزّ فرحاً بقتل الحسین لمّا شاهد الرّأس المقدّس أمام «ابن میسون» وهو ینکته بقضیب خیزران، فقال متشمّتاً:
یا حبّذا بردک فی الیدین ولونک الأحمر فی الخدّین
شفیت نفسی من دم الحسین أخذت ثاری وقضیت دینی «2»
فلم یمسکه الحیاء من هذه المنکرات الّتی هی نصب عین السّجّاد علیّ بن الحسین، وأندیة أهل البیت تلهج بها، فجاء بعیاله إلی بیت الإمام زین العابدین یوم واقعة الحرّة فرقاً من بطش الجیش المتمرِّد، فرأی من ابن (النّبوّة والإمامة) جاهاً عریضاً، وخلقاً واسعاً، وحلماً راجحاً، کما یقتضیه عنصره الطّیّب الطّاهر، وهذا بعد أن استجار بعبداللَّه ابن عمر بن الخطّاب، فزبره وطرده عن بابه، وقال: لا تحرقنی بنارک «3».
وإنِّی لأستطرف أبیات سعد بن محمّد الصّیفیّ المعروف بحیص بیص لعلاقتها بالموضوع وارتباطها به:
ملکنا فکان العفو منّا سجیّة ولمّا ملکتم سالَ بالدّمِ أبطح
وحلّلتم قتل الأساری وطالما غدونا عن الأسری نعفّ ونصفح
فحسبکم هذا التّفاوت بیننا وکلّ إناءٍ بالّذی فیه ینضح
والقصّة فی هذا، إنّ نصر بن مجلی من أهل السّنّة رأی علیّ بن أبی طالب فی المنام، فقال له: إنّکم لمّا فتحتم مکّة، قلتم: من دخل دار أبی سفیان فهو آمن، ثمّ یتمّ علی ولدک الحسین یوم الطّفّ ما تمّ؟ فقال له: أما سمعت أبیات ابن الصّیفیّ فی هذا؟ قال: لا، فقال: اسمعها منه. ولمّا استیقظ، بادر إلی الحیص بیص فسأله عن الأبیات، وحکی له الرّؤیا،
__________________________________________________
(1)- شرح الأخبار، 3/ 127- 129، الإرشاد، 2/ 14- 15، مناقب ابن شهرآشوب، ج 4، ص 44. [راجع الجزء 12 من هذه الموسوعة: أولاد الإمام المجتبی علیهم السلام، ص 120- 121]
(2)- انظر ما کتبناه فی مقتل الحسین، ص 426، طبعة ثانیة
(3)- تاریخ الطّبریّ، ج 5، ص 485
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 206
فأجهش بالبکاء، وحلف باللَّه أ نّه نظّمها فی لیلته وما سمعها منه أحد «1».
ومن یقرأ قصّة زواج مصعب من سکینة فی عیون الأخبار لابن قتیبة، ج «1»، ص 258، یتجلّی له أ نّها من الخیالات، وهو، وإن أثبتها مرسلة، إلّاأ نّها لا تَعْدُو. والزّبیر ابن بکّار وابن أخیه مصعب، وثالثهم عروة بن الزّبیر، لأنّ أبا الفرج فی الأغانی أسندها إلیهم.
وأغرب منه ما یرویه أبو منصور البغدادیّ، عن المداینیّ، عن مجالد، عن الشّعبیّ أنّ سکینة نشزت علی زوجها عبداللَّه بن عثمان بن حزام، فشکتها امّه رملة بنت الزّبیر بن العوّام إلی عبدالملک «2».
ولیته نظر قبل أن یسجّل هذه الفریة فی نصِّ ابن معین ویحیی بن سعید وغیرهم من علماء الرّجال، عمّا ذکروه فی حقّ (مجالد)، فیعرف توقّفهم عن روایة أحادیثه، وإعراضهم عن جمیع مرویّاته، ثمّ یعطف النّظرة إلی الشّعبیّ ویدرس أحواله، فعندها لا یبقی له ریب فی سقوطه عن قبول الرّوایة.
یتحدّث المؤرِّخون أنّ الشّعبیّ من صنایع الأمویّین یرتع فی دنیاهم، ویسیر علی رغباتهم. تولّی المظالم بالکوفة من قبل بشر بن مروان أیّام ولایته من قبل عبدالملک «3»، وتولّی القضاء بالکوفة من قبل عمر بن عبدالعزیز «4»؛ فهو مروانیّ النّزعة، لا یتحرّج من کذبة، ولا یتبرّم من خطل، ولا یعرف حرمة الشّریعة المطهّرة؛ فکان یسمع غناء ابن
__________________________________________________
(1)- الأبیات مع القصّة فی شذرات الذّهب لابن العماد الحنبلی، ج 4، ص 247، حوادث سنة 574، ومعجم الأدباء لیاقوت، ج 11، ص 206، ووفیات الأعیان لابن خلّکان بترجمته، ج 2، ص 364 رقم 258 حیص بیص، وفی البدایة لابن کثیر، ج 12، ص 301، توفّی ببغداد/ 5 شعبان سنة 574 ودُفن بباب التّبن، ولیس له عقب
(2)- بلاغات النّساء، ص 146، طبع النّجف
(3)- الأغانی، 7/ 221 (ط دار إحیاء التّراث العربی)
(4)- تاریخ الطّبریّ، ج 6، ص 554 سنة 99
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 207
عائشة، فیقول متعجّباً منه: یؤتی اللَّه الحکمة من یشاء «1». وکان ابن سریج یغنّی له، فقیل له: من هذا؟ قال: هذا الّذی اوتی الحکم صبیّاً «2». ولم ینکر أبو منصور البغدادیّ سماعه الغناء «3» المحرّم فی الکتاب والسّنّة وإجماع الشّیعة وأهل البیت، ولم یخف هذا الحکم علی الشّعبیّ ولکن «مَنْ یُضلِلِ اللَّه فلا هادی له» «4»، «ولیحملنّ أثقالهم وأثقالًا مع أثقالهم ولیسألنّ یوم القیامة عمّا کانوا یفترون» «5».
ولذلک تراه معرضاً عن الولاء لأمیرالمؤمنین وأبنائه المعصومین: یحدّث ابن مطرف الکنانیّ بسنده عن إسماعیل بن أبی خالد، أ نّه سمع الشّعبیّ یحلف باللَّه ویقول: دخل علیّ ابن أبی طالب حفرته ولم یحفظ القرآن «6».
وتقزّز ابن فارس من هذه الجرأة علی باب مدینة علم الرّسول، فقال: هذا کلام شنیع جدّاً فیمن یقول: سلونی قبل أن تفقدونی، سلونی فما من آیة إلّاأعلم بلیل نزلت أم بنهار، فی سهل أم فی جبل «7».
هذا حال الشّعبیّ مع أمیر المؤمنین الّذی لم یختلف اثنان فی معرفته بنزول القرآن وتأویله، وفیمن نزلت. کما أنّ الأحادیث کثیرة فی جمعه القرآن بعد وفاة النّبیّ صلی الله علیه و آله، فکیف حاله مع غیره من أهل البیت رجالًا ونساء؟! فحقّ له إذا تحدّث بما شاء له الهوی.
نظرة إجمالیة:
علمنا من شتّی النّواحی، مستنبطین من مدوّنات التّاریخ وجوامع الحدیث، وممّا عرفناه
__________________________________________________
(1)- الأغانی، ج 1، ص 121، ج 2، ص 71
(2)- الأغانی، ج 1، ص 251 (ط دار إحیاء التّراث العربی)
(3)- نیل الأوطار للشّوکانی، ج 8، ص 82- 83
(4)- سورة الأعراف، آیة 186
(5)- سورة العنکبوت، آیة 13
(6)- القرطین، ج 1، ص 158
(7)- الصّاحبی فی فقه اللّغة، ص 170
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 208
من مواقف أئمّة الهدی من الإصلاح والتّهذیب، وخضوع من دونهم من ذوی قراباتهم إلّا أفراداً أخرجهم النّصّ الصّریح: إنّ السّیّدة سکینة لم تکن متروکة سدیً ترتکب الشّنع وتقتحم المخاریق، وإنّما کانت بمرصد من أخیها زین العابدین، وابنه الباقر والصّادق، وبعین رعایتهم لها. وهب أنّ الخلافة الصّوریّة، والسّلطة العامّة کانت مبتزّة منهم، لکن لم تبتزّ منهم القدرة علی نسائهم وعائلتهم؛ کیف وکلّ من سوقة النّاس یقدر علی من تحت حیطته من أهل بیته فیکبحهم عمّا یحطّ بکرامته أو لا یراه من صالحهم لجهات أخری.
فهل من المعقول أنّ الإمام زین العابدین علیه السلام یدع اخته الکریمة علیه فی حیث تنیخ فیه الضّعة والصّغار وهو القائل لأبی خالد الکابلیّ حین دخل علیه ورأی الباب مفتوحاً فتعجّب من ذلک: [لأنّ أبواب الأئمّة علیهم السلام تصفق أبداً].
لا تعجب، إنّ الخادمة خرجت من الدّار، ولا علم لها بفتح الباب، ولا یجوز لبنات رسول اللَّه أن یخرجن فیصفقن الباب «1».
أمِنَ المعقول أ نّه لا یجوز لهنّ ردّ الباب، ولیس فیه إلّاالخروج إلی مظنّة رؤیة الأجنبیّ لهنّ من وراء الأزر والأخمرة، ویکون من الجائز لهنّ التّبرّج إلی الأجانب، والمحادثة معهم، والخوض فی مجاملاتهم، خصوصاً ما تمنع منه الشّریعة، وهو سماع الغناء وعقد المجالس للمغنّین؟!
ثمّ ما بال الإمام الباقر علیه السلام یذر عمّته السّیّدة بین تلک المخازی؟ وما بال الاباة الهاشمیّون یغضّون الطّرف عمّا هنالک من بواعث العیب والنّقص، فإلی من یدّخرون الإصلاح وهم یترکون عقائل بیتهم، وإلی أیّ زمن یرجئونه إن أخّروه عن أیّام حیاتهم فی خفراتهم؟!
وهذه جبلّة فطر اللَّه علیها الامم جمعاء، فضلًا عمّن قیّضهم المولی سبحانه لهدایة
__________________________________________________
(1)- مدینة المعاجز، ج 4، ص 408- 409، حدیث 86
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 209
البشر، وإرشادهم إلی ما هو الأصلح. وقد کان فی الامّة العربیّة من لا یرضخ لمنافیات الغیرة والشّهامة، وإن بلغوا فی القساوة کلّ مبلغ، حتّی کان من أمرهم أن وأدوا البنات کیلا یلحقهم بسببهنّ العار، وکانوا لا یزوّجون المرأة من الرّجل إذا شبّب بها «1».
ولمّا شبّب عبداللَّه بن مصعب، المعروف بعائذ الکلب، بامرأة من بنی نصر بن دهمان وکان اسمها «جمل» عمد إلیها إخوتها فقتلوها غیرة منهم «2».
ولمّا بلغ الحجّاج الثّقفیّ أنّ محمّد بن عبداللَّه النّمیریّ شبّب باخته زینب، أسمعه السّباب المقذع ولم یترکه حتّی کتب إلی عبدالملک بن مروان بذلک «3».
ولمّا شبّب وضّاح بامرأة الولید قتله «4».
وشبّب الهذلیّ بابنة جندل بن معبد من بنی الجسّاس، فساء ذلک أباها فعدا علیه وقتله، ثمّ أحرقه «5».
وکان ابن رهیمة یشبّب بزینب بنت عکرمة بن عبدالرّحمان بن الحارث بن هشام، فاستعدی علیه أخوها هشام بن عبدالملک، فأمر بضربه خمسمائة سوط، وأباح دمه إن وجد یفعل مثل ذلک.
وغضب یزید بن معاویة علی عبدالرّحمان بن حسّان لما شبّب باخته رملة بنت معاویة واستعدی علیه أباه معاویة بن أبی سفیان «6».
واشتری ابن معبد «سحیم» الشّاعر، فلمّا شبّب سحیم بابنته عمیرة وشهرها، عدا
__________________________________________________
(1)- شرح أمالی القالی للبکری، ج 2، ص 659
(2)- المصدر
(3)- شرح أمالی القالی، ج 2، ص 658
(4)- آداب اللّغة العربیّة لجرجی زیدان، ج 1، ص 283
(5)- شرح أمالی القالی، ج 2، ص 721
(6)- شرح أمالی القالی للبکری، ج 2، ص 721
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 210
ابن معبد علیه، فأحرقه بالنّار «1».
وفی هذه الشّواهد مقنع للتّعریف بما جبلت علیه نفوس العرب من الغیرة والشّهامة، فکیف بالهاشمیّین منهم الّذین لم یرضخوا للدّنایا، وترفّعوا عن کلّ ما یمسّ کرامتهم، فتراهم ینکرون علی من یتناول أعراض غیرهم فضلًا عن أعراضهم.
فهذا الحسن بن زید بن الحسن المثنّی بن الإمام السّبط الحسن بن أمیر المؤمنین علیه السلام بلغه یوم کان والیاً علی المدینة أنّ ابن المولی الشّاعر یشبّب بحرم المسلمین، فأغلظ القول له وتهدّده ولم یترکه حتّی حلف بالأیمان المغلّظة أ نّه لم یقصد امرأة بعینها، وإنّما عنی فی شعره قوسه وسمّاها «لیلی».
ولقد أنکر الرّشید علی إسحاق الموصلیّ لمّا غنّاه بشعر عمر بن أبی ربیعة، وفیه لفظ سکینة، ولم یتعیّن أ نّها ابنة الحسین، ولأجل المشابهة فی الاسم قال له:
لعن اللَّه الفاسق ولعنک معه، ویحک! أتغنّینی بأحادیث الفاسق فی سکینة؟ ألا تتحفّظ فی غنائک وتدری ما یخرج من رأسک؟!
فهل، والحالة هذه تری الهاشمیّین الّذین هم فی المدینة یغضّون الطّرف عمّا تفعله خفرة من نسائهم من المخاریق والشّنع؟ وإذا لم یسعهم ذلک معها، فهلّا یسعهم أن یوصدوا الأبواب دون من یرید الاجتماع معها من شعراء ومغنّین، مع أ نّه لم یکن لهؤلاء أنصار یخاف منهم سوی العاقبة؟
ثمّ هل یعذر إمام، قیّضه اللَّه تعالی لتأدیب البشر عامّة، وتحت سیطرته من لم یتأدّب بآداب الشّریعة الّذی قیّض لإحیائها، وهو ومن جری مجراه من أئمّة الهدی، یوصون شیعتهم بمنع المرأة عن الابتذال ومزاولة الرّجال.
والّذی یهوّن الخطب أنّ أحادیث أبا الفرج لا قیمة لها فی حقّ السّیّدة الزّکیّة، بعد أن
__________________________________________________
(1)- شرح أمالی القالی للبکری، ج 2، ص 721
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 211
کان مصدرها الزّبیر بن بکّار وابن أخیه مصعب، والهیثم بن عدیّ، وأضرابهم ممّن هو شانئ لهذا البیت الطّاهر أو مستأجر لسیاسة الوقت. وإنّ تاریخ حیاة السّیّدة سکینة ممّا نطق به أقوام أخذهم الحنق علی حملة الوحی وسادات الامّة، کما لوّثوا ساحة غیرها من رجالات هذا البیت الرّفیع وخفراته، بعد أن أعوزتهم الوسائل إلی الطّعن فی قدس الأئمّة الطّاهرین، فطفقوا یحطّون من کرامة أبنائهم وذوی قراباتهم من أمثال هذه النّواحی، وهم لا یعلمون أنّ المستقبل الکشّاف سیوقف أرباب البحث علی نوایاهم السّیِّئة ودحر ما افتعلوه؛ فإنّ للحقّ أنصاراً، ولا بدّ للباغی من مصرع.
وقد عرفت فیما تقدّم أنّ سکینة الّتی تجتمع مع عمر بن ربیعة فی محفل الغناء هی ابنة خالد بن مصعب بن الزّبیر، ومنه تعرف کیف زحزح آل الزّبیر هذه الشّناعة عن ابنتهم، وألصقوها بمن شابهتها فی الاسم، فراجت هذه الأکذوبة حتّی علی من زعم أ نّه محص الحقائق، وأخذت به الثّقافة إلی حدّ بعید، وفی الحقیقة لا یعرف من أین تؤکَل الکتف؟
ولعلّ هذا البیان الضّافی لم یدع للقارئ مندوحة عن الإذعان بأنّ المصونة الطّاهرة هی تلک البریئة من کلّ شین وعار، والرّضیّة المخفورة تحت خباء النّبوّة وبین سرادق الإمامة، یکتنفها الشّرف، ویحفّ بها الصّون من جمیع نواحیها، ولم تبرح ترفل فی مطارف من الحصافة قشیبة، ولها أشواطها البعیدة فی مستوی الآداب الأحمدیّة تزیّنها العفّة والحیاء، وتجلّلها الرّزانة والوقار، ویزدان بذکرها المدح والثّناء، وإن کان لأرباب الأهواء والمطامع حول حیاتها جلبة وترکاض، فدعهم یخوضوا ویلعبوا ویلههم الأمل الخائب، والامنیة المخفقة، والظّنّ المکدیّ.
وإنّ کلمة الحسین فی حقّها: «أمّا سکینة فغالب علیها الاستغراق مع اللَّه تعالی».
نتشوّف منها منزلة کبری فی الیقین والتجرّد عن هذه العوارض الدّنیویّة الفانیة.
إنّ هذه الجلبة بسرد هاتیک القصص الخرافیّة، کما غرّت أبا الفرج، اغترّ بها من جاء بعده من المؤرّخین، فنشروا فضائح فی حقّ السّیّدة البریئة، سوّدوا بها صفحة التّاریخ،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 212
حسباناً منهم أنّ صاحب الأغانی، ومن تقدّمه، لا یرسل ما لا تعویل علیه. وعرفت بما أوضحناه أنّ هؤلاء کحاطب لیل، لم یریدوا إلّاجمع أضغاث من هنا وهنا، فألبسوها أطماراً من الظّنون والأوهام. «1»
المقرّم، السّیّدة سکینة،/ 109- 126، 127- 129
__________________________________________________
(1)- پیرامون ازدواج بانو سکینه علیها السلام
ابوالفرج اصفهانی، صاحب «الاغانی» که کینه اهل‌بیت علیهم السلام در سراسر وجودش در جریان است، از هیچ افترایی پیرامون این بانوی عفیف خاندان عصمت پروا ندارد و از هر سخن یاوه‌گویی، تهمت‌هایی را- که سزاوار خود اوست- به سکینه خاتون وارد می‌سازد. از جمله او با این تصور که وی شهوت را از حد گذرانده تا بدان‌جا که قواعد عرف و شرع را زیر پا نهاده است، از زبیر بن بکار نقل می‌کند که او شش همسر نموده که حتی برخی از آن‌ها همتا و همشأن او نیز نبوده‌اند.
کما این که از مصعب زبیری آورده [اند] که یکی از شوهران او اصبغ بن عبدالعزیز بوده [است] و پس از ازدواج به وی گفتند: «سکینه را سه شوهر قبل از تو بوده است. چون همسر تو شد، شوی چهارمش محسوب می‌شوی. پس بدان که چون در زمینی بسیار کشت و زرع شود، هم زمین حاصل‌خیزی خود را از دست خواهد داد و هم کشاورز زیانکار می‌شود.»
این است نفائس درون صندوقخانه ابو الفرج که آن‌ها را از امرای آل محمد علیهم السلام به میراث برده است! حال آن که خواننده به یقین می‌داند که پرده‌نشینان حرم رسالت پا از دایره عفاف بیرون ننهاده و حتی شرف و حیثیت را به قبول ازدواج بعد از همسران خود خدشه‌دار نساخته‌اند؛ زیرا این امر را منافی ارج و کرامت خویش می‌دانستند. با داشتن همسرانی شایسته، دیگران را بر آنان نمی‌گزیدند؛ بویژه که توجه داشتند بسیاری از خواستگاران همپایه‌شان نیستند؛ چنانچه بسیاری از بانوان عرب را ملاحظه می‌کنیم که در سن جوانی شوهرانشان درمی‌گذشت و تا آخر عمر تن به وصلت نمی‌دادند. از جمله نقل شده است که چون هدبة بن حشرم درگذشت، زوجه‌اش بینی خود را برید تا مردان به او طمع نورزند.
بر همین اساس، بانو رباب از ازدواج بعد از سیدالشهدا علیه السلام خودداری ورزید و گفت: «بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله برای خود پدرشوهری برنمی‌گزینم.»
در این صورت، دختر این بانو، سکینه- سرآمد زنان باعفاف- سزاوارتر به این احوال است تا دیگر پرده‌نشینان. اما آن زبیری را کینه‌های درون بدان‌جا کشانده است که شوهرانی متعدد و ناشایست به این خاتون نسبت دهد. آیا هیچ گمان می‌رود که دخت سرور پارسایان، به حکم هوای نفس، تن به این پستی دهد؟
علمای نسب و تاریخ بیان می‌کنند که همسر اول او، عبداللَّه اکبر می‌باشد. او فرزند امام مجتبی علیه السلام است که با قاسم فرزند دیگر امام، از یک مادر به نام رمله بوده و در کربلا قبل از قاسم شهید گشته است.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 213
__________________________________________________
از اینانند نسب‌شناس مشهور، ابوالحسن عمری از اعلام قرن ششم که در کتاب «المجدی»، ابوعلی طبرسی، صاحب «مجمع البیان» در «اعلام الوری»، ص 127، به هنگام ذکر اولاد امام حسن علیه السلام و شیخ محمد صبّان در «إسعاف الرّاغبین»، در حاشیه «نور الأبصار» شبلنجی، صفحه 202.
ابو الفرج نیز در «اغانی»، ج 14، ص 163 تصریح دارد که: «همسر اول او عبداللَّه‌بن حسن‌بن علی‌بن ابی‌طالب است که کشته شد و از او باردار نگشت.»
در اعلام الوری آمده است که عبداللَّه بن الحسن قبل از نزدیکی با وی به شهادت رسید. اما ابن‌حبیب در کتاب «المحبّر» صفحه 438 و مدائنی در کتاب «المترادفات» صفحه 64 (چاپ شده در اولین مجموعه از «نوادر المخطوطات») بر این عقیده‌اند که عبداللَّه با همسر خود همبستر شده بود؛ نه آن که دختر سیدالشهدا بر بکارت خود باقی مانده باشد.
مزید بر آن که این سیده مکرّمه چنان نبود که در امور خویش خودرأی باشد و بدون نظر ولی و سرپرست خود، حضرت سجاد علیه السلام دست به کاری زند. و مسلّم آن که امام، احدی از زبیریان و امویان را شایسته دامادی خاندان خویش نمی‌یافت. چگونه می‌توانست با آنان پیوند بندد، حال آن که دشمنیشان را به چشم می‌دید و شاهد بود که با جدش امیرالمؤمنین و پدرش حسین چه‌ها کردند؛ از شمشیرهایشان خون بنی‌هاشم می‌چکید، در دل کینه اهل‌بیت علیهم السلام را می‌پروراندند و در زبان از هیچ تهمتی پیرامون آنان پروایی نداشتند.
با این شیوه و عملکرد ایشان، آیا هیچ گمان می‌رود که امام تن به وصلت با آنان دهد؟ و حال آن که هر کس از داماد گرفتن فردی که با او سر عناد دارد و به مقدسات وی می‌تازد، هرچند که از شخصیات نامدار روزگار و حتی نزدیک‌ترین خویش او باشد، خودداری می‌ورزد.
این حجاج است که چون خالد فرزند یزیدبن معاویه از رمله- دخت زبیر وخواهر مصعب- خواستگاری نمود و به او گفت: «قومی را برگزیدی که همتای تو نیستند و جدت معاویه هم بر این عقیده بود. آنان همان کسانی هستند که درصدد معارضه با پدرت یزید برآمدند و اورا به هر امر قبیحی منسوب نمودند و او و جدّت را گمراه خواندند.»
که خالد سخنش را پذیرفت و از پیوند با آل زبیر روی گرداند.
یا عبیداللَّه بن زیاد که چون قبل از ولایت بر کوفه دختر اسماء بن خارجه را به عقد خود درآورد، عمرو بن حریث به سرزنش او پرداخت و گفت: «چه‌گونه به او دختر می‌دهی، حال اینکه او بر تو سلطه‌ای ندارد؟»
در این صورت واضح است که حضرت زین العابدین علیه السلام، سزاوارتر به دوری جستن از وصلت با اینان بود که یکپارچه کینه و عناد با اهل‌بیت بودند و از هیچ مقابله و ستیزی با آنان کوتاهی نورزیدند.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 214
__________________________________________________
مزید بر آن که ابو الفرج تصریح دارد که: «مصعب بن زبیر- شوی بانو سکینه به زعم او- کارگزار برادرش در بصره بوده است.»
از این رو وی به حجاز تسلطی نداشته [است] تا امام سجاد علیه السلام از وی بیم به خود راه دهد (و بناچار بانو سکینه را به عقد او درآورد). از طرف دیگر، شرایط هم چنان نبود که زبیریان به زور و ستم، سکینه خاتون را نزد خویش آورند؛ زیرا در آن هنگام عواطف مردم نسبت به اهل بیت جریحه‌دار بود و (بخصوص بعد از واقعه کربلا) هر کس به آنان قصد سوئی می‌ورزید، مبغوض و مطرود دیگران می‌گشت.
حتی عبداللَّه بن زبیر (در اوایل امارت خود) برای فریب دادن مردم و تحت تأثیر قرار دادن شخصیت‌ها، در منبر خطابه دادِ مظلومیت سیدالشهدا را بلند می‌ساخت؛ اما چون پایه‌های حکومت را مستقر ساخت، نه‌تنها از این دغلبازی دست کشید، بلکه بر حضرت ختمی مرتبت صلی الله علیه و آله هم جسارت ورزید و طی چهل نماز جمعه در خطبه نماز بر ایشان صلوات نفرستاد. چون مردم بر او اعتراض کردند، پاسخ داد: «او خاندانی بدطینت دارد که اگر من به ذکر وی بپردازم، شاد و مسرور می‌شوند. حال آن که دوست ندارم چشمانشان به این امر روشن گردد.»
کما این که قبل از او، معاویه هم بر ساحت قدس رسول اکرم صلی الله علیه و آله اسائه ادب نمود و چون صدای مؤذن را به شهادت به رسالت حضرتش شنید، گفت: «همت بلندی داشتی ای محمد! بر خود نپسندیدی مگر این که نامت با نام خدای تعالی ذکر شود.»
این کلام او بیانگر تردید وی در نبوت حضرت رسول صلی الله علیه و آله است.
حال آن که اذان از احکام نازله از خدای عالمیان است و نبی مکرّم نیز در دستورات شرع و غیره سخن از پیش خود نمی‌گوید.
سخن به هوای نفس نگوید* و جز بر اساس وحی خداوند لب به کلام نگشاید.
بگذریم، سخن پیرامون مصعب بن‌زبیر بود که ابوالفرج اورا همسر بانو سکینه قلمداد می‌کند؛ در صورتی که او در سال 71 از هجرت در عراق به قتل رسید. این بیست و چهار سال قبل از شهادت زین العابدین بود. سکینه خاتون در مدت حیات خود در خانه ایشان قرار داشت و با ملاحظه گریه‌های شب و روز امام بر پدر مظلومش، فریاد و شیون او هم در سوگ پدر قطع نمی‌گشت و دیگر حال و هوایی برایش باقی نمی‌ماند تا شوهری برای خود برگزیند. مزید بر آن که به حسب عفاف خاندان رسالت، از بیرون آمدن از خانه نیز خودداری می‌ورزید.
از شواهد عظمت و جلالت خانه امام سجاد علیه السلام- که سکینه پرورده آن است- می‌توان به واقعه مدینه که یکی از جنایات پلید یزید است، اشاره کرد. یزید آن کسی است که در طغیان کردن و ستمکاری گوی سبقت را از همه ناپاکان ربود و صریحاً در مجلس شام در برابر حضرت زین العابدین علیه السلام در ضمن اشعار
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 215
__________________________________________________
معروف خویش، کفر و زندقه خود را آشکار ساخت. به این خاطر علمای اهل‌سنت فتوا به عدم مسلمانی وی دادند و لعن اورا جایز شمردند. حتی علّامه آلوسی گوید: «مجموع کارهایی که او درباره خانه خدا و حرم حضرت رسول و عترت مطهر نبوی مرتکب شد، گناهش کم‌تر از این نیست که- العیاذ باللَّه- قرآن را در زیر پا نهد و اوراق آن را پاره‌پاره نماید. ظاهر نیز چنین است که او توبه نکرده و احتمال توبه‌اش ضعیف است. از این‌رو من به‌طور قطع لعن اورا جایز می‌دانم و هر که وی را ملعون نداند، غوطه‌ور در گرداب ضلالت و در پلیدی همتای یزید است.»
اما یزید با وجود این فجایع بزرگ خود، چون برای محاربه اهل مدینه سپاهی به فرماندهی مسلم‌بن عقبه بدان‌جا فرستاد، به او سفارش کرد که از اسائه ادب به خاندان امام سجاد علیه السلام بپرهیزد. به وی خاطرنشان ساخت که این کار موجب نابودی و هلاکت می‌شود.
مسلم بن عقبه به مدینه هجوم آورد و حرم رسول خدا صلی الله علیه و آله را سه روز در اختیار سپاهیان خود قرار داد.
دختران بسیاری شرف و ناموسشان برباد رفت و ده هزار فرزند نامشروع به دنیا آمدند. خانه‌های مسلمانان غارت شد و خون‌های بسیاری نزد قبر پیامبر صلی الله علیه و آله ریخته شد.
اما در عین تمام این جنایات، به خانه امام علیه السلام که پناه اهل مدینه بود، تعرض ننمودند. چنان که حتی مروان بن حکم- دشمن دیرینه اهل‌بیت- هم به این خانه کرم روی آورد.
و مروان کسی بود که «آن زن» را تحریک ساخت تا نگذارد پیکر امام مجتبی علیه السلام در جنب مرقد رسول خدا صلی الله علیه و آله دفن شود. تا آن‌جا که کینه درون این زوجه پیامبر چنان به جوش آمد که گفت: «کسی را که من دوست ندارم، وارد خانه‌ام نکنید.»
و هم او بود که در مجلس بزم یزید- که به پاس کشتن حسین علیه السلام برپا نموده بود و با چوب خیزران به دهان مطهر امام می‌زد- این دو بیت را به سرنش گفت:
«به به! چه صورت خنکی داری! و چه رخسار گلگون و شادابی! از کشتن حسین علیه السلام دلم را خنک ساختم و انتقام خون (بزرگان از دست رفته خود در جنگ‌های پیامبر) را گرفتم و طلب‌هایی را که داشتم، وصول نمودم.»
اما با وجود این همه عناد و عداوت که از برابر چشمان امام سجاد علیه السلام دور نمی‌گشت و خاندان رسالت فراموششان نشده بود، حیا و شرمی نکرد و خانواده خویش را در آن واقعه قتل و غارت و هتک ناموس- معروف به واقعه حَرّه- به خانه حضرت زین العابدین علیه السلام آورد. البته بنابه نهاد پاک و مطهر امام، با الطاف کریمانه و خلق عظیم و گذشت بی‌حد حضرتش مواجه شد. این بعد از آن بود که به عبداللَّه فرزند عمر بن خطاب روی آورده و او وی را طرد نموده و به او گفته بود: «مرا به آتشت مسوزان».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 216
__________________________________________________
بانو سکینه علیها السلام در این خانه سراسر کرامت و عظمت سکونت داشت. بدیهی است که جز برپایه عفت نفس و مناعت طبع به کرداری روی نمی‌آورد و به شوهری ناهمتا با خود هیچ‌گاه وصلت نمی‌نماید.
حال آن که هر کس داستان ازدواج سکینه خاتون علیها السلام با مصعب را که ابن‌قتیبه در «عیون الاخبار»، جلد 1، صفحه 258 آن را پرداخته است، بشنود، متوجه می‌شود که آن از خیالات و اوهامات می‌باشد. زیرا اولًا این قول ازدواج را به‌طور مرسل (که سلسله راویانش کامل نیست) آورده [است] و ثانیاً راوی آن زبیر بن بکار و برادرش مصعب و نیز عروة بن زبیر (که عداوتشان با اهل بیت را بیان نمودیم) هستند. صاحب اغانی هم به استناد سخن اینان معتقد به وصلت بانو سکینه به مصعب گشته است.
شگفت‌تر روایت ابومنصور بغدادی است که از مداینی و او از مجالد و او از شعبی نقل می‌کند که: «سکینه خاتون از شوهرش عبداللَّه فرزند عثمان‌بن حزام سرپیچی کرد و مادر عبداللَّه به نام رمله، دختر زبیر بن عوام از او نزد عبدالملک مروان شکایت نمود.»
ای کاش او قبل از پرداختن این تهمت، به تصریح ابن‌معین و یحیی‌بن سعید و دیگر علمای رجال اهل سنت توجه می‌کرد که در حق مجالد چه گفته‌اند و چگونه از نقل روایاتش پرهیز نموده‌اند. یا به شرح حال شعبی در کتب علم رجال می‌نگریست تا شکی بر او نماند که هیچ محلی از اعتبار برای قبول منقولاتش وجود ندارد.
مورخان گویند که شعبی از دست‌پرورده‌های بنی‌امیه بوده و از کامروایی‌های آنان بهره می‌جسته و در راه تحقق هواهای نفسانی ایشان انجام وظیفه می‌کرده است! او در ایامی که بشر بن مروان از جانب عبدالملک بر کوفه امارت داشت، رئیس نظمیه بود و در زمان عمر بن عبدالعزیز نیز قضاوت کوفه را به عهده داشت.
از این لحاظ او عامل مروانیان بوده و از دروغ ابایی نداشته و هرزه‌درایی در نهادش است. از جمله وی برای حریم شرع مطهر ارزشی قائل نبود و آن‌گاه که صدای غنا و آوازه‌خوانی فرزند عایشه را می‌شنید، هوش از سرش می‌رفت و می‌گفت: «یؤتی اللَّهُ الحکمةَ من یشاءُ؛ یعنی: خداوند به هر که خواهد، حکمت (کلام حکیمانه) را ارزانی می‌دارد!» 1
یا چون ابن سریج برایش به غنا می‌پرداخت، شعبی در ستایش وی می‌گفت: «این کسی است که از کودکی به حکمت آموخته شده [است]!»
کما این که ابومنصور بغدادی به این استماع غنای او اعتراف نموده [است].
غنایی که در قرآن و حدیث حرام گشته و شیعه و اهل بیت بر حرمت آن متفق‌القولند. مسلم آن که این حکم بر شعبی پنهان نبوده [است]، اما:
هر که را خدا گمراه سازد، هدایتگری برایش یافت نشود.
و آن‌ها علاوه بر بار سنگین (گناهان) خود، گناه هر که را گمراه ساخته‌اند، به دوش می‌گیرند و در روز
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 217
__________________________________________________
قیامت بر آنچه دروغ بسته‌اند، سخت مؤاخذه می‌شوند.
از این لحاظ است که وی از ولایت امیرالمؤمنین و فرزندان معصومش علیهم السلام روی می‌گرداند. ابن مطرف کنانی به سند خود از اسماعیل‌بن ابی‌خالد نقل نموده که از او شعبی شنیده که گفته [است]: «به خدا قسم علی ابن ابی‌طالب وارد قبر شد و قرآن را حفظ نکرد.»
که ابن‌فارس از این جسارت بر امام که به فرموده رسول خدا صلی الله علیه و آله: «منم شهر علم و علی باب آن» اظهار تنفر کرده و گفته [است]: «واقعاً کلامی شرم‌آور درباره کسی است که می‌گوید: بپرسید از من قبل از این که مرا نیابید. بپرسید از من که هیچ آیه‌ای نازل نشد مگر این که می‌دانم به شب بود یا روز، در دشت بود یا کوه.»
این است شیوه شعبی با امیرالمؤمنین صلوات‌اللَّه علیه که درحالی که هیچ یک از مفسران و علمای قرآن در معرفت حضرتش به زمان و شأن نزول و تأویل کتاب الهی تردید نداشته‌اند و احادیث بسیاری در جمع‌آوری قرآن توسط ایشان بعد از وفات رسول خدا صلی الله علیه و آله وجود دارد، او علناً تهمت عدم حفظ قرآن را به ایشان برمی‌بندد. حالا، دیگر طریقه او با دیگر افراد اهل‌بیت- اعم از زن و مرد- واضح است و اگر هواپرستانه هرچه می‌خواهد بگوید، بر او ایرادی نیست.
دانستیم که براساس مجامیع تاریخی و حدیثی، بانو سکینه چنان نبود که به امور ناپسند روی آرد و به اعمال خلاف عفاف و اخلاق تن دهد. همچنان که شیوه ائمه اطهار علیهم السلام نیز درباره تهذیب و پرورش افراد خاندان خود به این امر گواه است. به‌گونه‌ای که تمامی آنان- جز افرادی که نص صریح به انحرافشان وجود دارد- مقتدای مسلمین در تدیّن و تقوا بودند.
از این‌رو سکینه خاتون هم به دور از عنایات ائمه علیهم السلام نبود و در منظر و مرآی برادرش امام سجاد و برادرزاده‌هایش حضرت باقر و صادق سلام‌اللَّه علیهم قرار داشت و از هدایت و پرورش آنان بهره می‌جست.
حال گو این که خلافت ظاهری و زعامت بر امت را از آنان غصب نمودند، اما آیا تسلط بر زنان و عائله‌شان را هم می‌توانستند از آنان سلب کنند؟ درصورتی که هر کس از مردم عادی قادر بر افراد تحت تکفل خود بود و آنان را از پرداختن به اموری که کسر شأن او است، بازمی‌دارد.
آیا این معقول است که امام زین‌العابدین علیه السلام خواهر مکرّمه‌اش را واگذارد تا به کاری پردازد که در آن خفت و خواری باشد؟ حال آن که به ابوخالد کابلی، آن هنگام که بر امام وارد شد و در خانه را باز دید و تعجب نمود، فرمود: تعجب مکن! خادمه‌ای (از ما) خارج شده و در را نادانسته باز نگذاشته است. اما برای دختران رسول خدا صلی الله علیه و آله جایز نیست که از خانه بیرون آیند و در را ببندند.»
آیا عاقلانه است که بانوان خاندان امامت را اجازه بستن در خانه نباشد، به این احتمال که مبادا نگاه نامحرم بر آنان افتد- درصورتی که محجوب به چادر و مقنعه بودند- اما مجاز باشند که برای مردان اجنبی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 218
__________________________________________________
خودآرایی نمایند و با آنان به گفت و شنید و حل معضلات ادبی پردازند؟! و یا بدتر، مجلس غنا و آوازه‌خوانی- که اسلام صریحاً آن را حرام نموده است- به‌پا دارند؟
از طرف دیگر، امام باقر علیه السلام را نیز نمی‌رسد که عمه‌اش را در این اعمال خلاف وانهد. کجا هاشمیان غیرتمند بر خود می‌پسندند که بر خاندانشان لکه ننگ و عیب چسبد؟ امامان ما که هدایتگر خلق بودند، آیا گمان می‌رود فرزندان خود را در طریق خیر و سعادت پرورش ندهند؟ اگر به تهذیب و با عفاف داشتن دخترانشان در زمان حیات همت نگمارند، چه زمان می‌خواهند عزم این کار نمایند؟
این نمودی از فطرت است که خداوند تمام افراد بشر را بر آن مفطور نموده است؛ تا چه رسد به ائمه اطهار؛ آن پیشوایان اسلام و اصلاحگران جامعه. کما این که در میان اعراب (حتی در زمان جاهلیت) نهایت غیرت و دوری از عوامل ننگ و عار وجود داشت و اگر فردی از آنان در بیرحمی و سنگدلی همتایی نداشت، باز از غیرت و حمیت خود چشم نمی‌پوشید. تا بدان‌جا که دختران خود را زنده به گور می‌ساختند تا مبادا ننگ و عاری برایشان پدید آورند. در طریق این سنت، اگر مردی دختری را در شعری می‌ستود و بعداً درصدد وصلت با او برمی‌آمد، از این ازدواج جلوگیری می‌کردند. حتی این غیرتمندی بدان‌جا رسید که چون عبداللَّه‌بن مصعب، معروف به عائذ الکلب، قصیده‌ای در ستایش و تمنای وصل زنی از تیره بنی‌نصربن دهمان به نام جمل پرداخت، برادرانش بر او هجوم بردند و خواهرشان را کشتند.
یا چون حجاج ثقفی شنید که محمد بن عبداللَّه نمیری درباره خواهرش زینب غزلی سروده است، اورا واننهاد تا این که به عبدالملک مروان جریان را خبر داد (و از او اعلان شکایت نمود). وضاح نیز درباره همسر ولید غزلی پرداخت که باعث کشته شدن شاعر نگون‌بخت شد.
دختر جندل بن معبد از بنی‌جساس را هذلی در شعری ستود. جندل این خواری را بر خود نپسندید و بر هذلی هجوم برد و اورا کشت و جسدش را به آتش کشید!
ابن رهیمه، زینب دختر عکرمةبن عبدالرحمان را در غزلی ستایش نمود. برادر زینب شکایت نزد هشام بن عبدالملک برد. هشام اورا به پانصد ضربه تازیانه محکوم نمود و تهدید کرد که در صورت تکرار، خونش را مباح خواهد کرد.
یزید چون عبدالرحمان‌بن حسان در وصف خواهرش غزلی پرداخت، بر او خشم گرفت و نزد پدرش معاویه از او شکایت کرد.
ابن‌معبد، سحیم شاعر را (که غلام بود) خریداری کرد. او درباره دخترش عمیره شعری سرود و نام وی را زبانزد همگان ساخت. ابن‌معبد بر او حمله برد و اورا با آتش سوزاند.
این‌ها شواهدی هستند از غیرت و حمیت عامه عرب؛ تا چه رسد به بنی‌هاشم که تن به هیچ دنائتی نداده است و از هرچه که به کرامتشان خدشه وارد می‌ساخت، دوری می‌کردند. آیا تصور می‌شود اینان که خود
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 219
__________________________________________________
از به بازی گرفتن حیثیت دیگران نهی می‌کردند، حافظ نوامیس خویش نباشند؟
این حسن بن زید فرزند حسن مثنی فرزند امام مجتبی علیه السلام است که در هنگام فرمانروایی خود بر مدینه شنید که ابن مولای شاعر در لباس شعر و غزل به حرم مسلمین خیانت می‌کند. اورا احضار نمود و به تندی با او سخن راند و تهدیدش کرد که دیگر این «خوش زبانی‌ها» از او سر نزند و اورا رها نکرد تا این که شدیداً قسم یاد کرد که مقصودش از لیلی در شعر خود، نام کمانش بوده است و نه آن که بانویی را قصد نموده باشد.
همان‌طور که گفته شد، هارون رشید به اسحاق موصلی، آن هنگام که در ابیات آواز خود نام سکینه را آورد، به پرخاش با او برخاست. حال آن که وی را به امام حسین علیه السلام منتسب نساخت و تنها به‌سبب مشابهت در اسم، هارون با او آن رفتار تند را کرد؛ به حدی که به او گفت: «خدا آن شاعر فاسق (عمربن ابی‌ربیعه) را لعنت کند و تورا هم با او لعنت نماید. بدبخت! سخنان آن فاجر را که درباره سکینه گفته است، در قالب آواز برایم می‌خوانی؟ آیا هیچ مواظب اشعار غنای خود نیستی و نمی‌دانی چه از دهانت بیرون می‌آید؟»
با این حال، آیا گمان می‌رود که هاشمیان ساکن در مدینه از یکی از دختران خود اعمال خلاف عفت و اخلاق ملاحظه کنند و از آن درگذرند؟ برفرض عدم قدرت بر این کار، آیا توانایی این را هم نداشتند که درِ خانه اورا بر شاعران و آوازه‌خوانانی که قصد تجمع در سرای وی را داشتند، ببندند؟ با وجود آن که این «اهل ذوق و ادب» یاورانی نیز نداشتند که ترس هجوم آنان رود؟
از طرف دیگر، آیا امامی که خداوند او را برای تهذیب عامه بشر برگزیده و موظف به اقامه احکام اسلام است، می‌توان کسی را در خانواده او سراغ داشت که مؤدب به آداب شرع نباشد؟ حال آن که او و دیگر امامانِ هدایتگر، شیعیانشان را سفارش نموده‌اند که زن را از ابتذال و مراوده با مردان بازدارند.
اما آنچه امر را بر ما آسان می‌گرداند این است که روایات صاحب اغانی قیمتی ندارد تا بتوان برپایه آن‌ها درباره سیده مطهره، سکینه خاتون قضاوت نمود؛ زیرا منبع روایات او در این‌باره زبیر بن بکار و برادرزاده‌اش مصعب، و هیثم عدی و نظایر آن‌هاست که با خاندان عصمت و طهارت سر ستیز دارند و مزدور سیاست زمانند.
آری! آنان به موجب کینه خود با حاملان وحی و سادات اسلام، زبان و قلم خود را در جهت ناپاک جلوه دادن مردان و زنان اهل‌بیت علیهم السلام به‌کار گرفتند. اما از آن‌جا که دستاویزی درباره خدشه بر قداست ائمه طاهرین نیافتند، بر کرامت فرزندان و نزدیکان آنان حمله‌ور شدند. نمونه آن هم این افترائاتِ به بانو سکینه دخت سیدالشهدا علیه السلام است.
همان‌طور که گفته شد، آن سکینه‌ای که با عمربن ابی‌ربیعه در مجلس غنا مجالست می‌نمود، دختر خالد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 220
وکانت أیّام أبیها بالغة مبلغ النّساء، کما یشهد به قول الحسین للحسن المثنّی یوم جاء یخطب منه، فقال: اختر إحدی ابنتیّ هاتین، فاطمة وسکینة، وکانت فاطمة أکبر منها.
ثمّ قال له الحسین علیه السلام: اخترتُ لک فاطمة فهی أکثرها شبهاً بامّی فاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله؛ أمّا فی الدّین، فتقوم اللّیل کلّه، وتصوم النّهار، وفی الجمال تشبه الحور العین.
وأمّا سکینة فغالب علیها الاستغراق مع اللَّه لا تصلح لرجل.
__________________________________________________
ابن مصعب بن زبیر است. اما آل زبیر این شناعت را از دخترشان برگردانده و متوجه فردی همنام او کرده‌اند. این دروغ منتشر شد؛ تا بدان‌جا که برخی گمان نمودند این حقیقت محض است. حال آن که واقع امر چیز دیگری می‌باشد.
***
تصور می‌رود که این گفتار ما- که به حاشیه نیز رفت- تردیدی بر خواننده باقی نگذاشته باشد که دخت باعفاف و پاک‌طینت ابا عبداللَّه الحسین علیه السلام از هر پیرایه‌ای مبرّاست؛ زیرا او در خانه وحی پرورش یافته و در سراپرده امامت مهذّب گشته است. همای شرف بر سرش سایه گسترده بود و از تمام جوانب در کنف حمایت بزرگان دین قرار داشت. پیوسته در تعالی و اوج ره می‌پویید. و در تخلق به اخلاق محمدی همتی بلند داشت. محجوب به حجاب عفت و حیا و پوشیده در هاله طمأنینه و وقار بود. شأنش اجل از مدح و ثناست و مستغنی از توصیف و ستایش.
حال درباره حیات این بانو هر چه ارباب هوی و مطامع می‌خواهند غوغا و هیاهو به‌پا دارند، بر آنان ایرادی نیست. بگذار تا در جهل خود فرو روند، ملعبه دست دیگران قرار گیرند، آرزوها فریبشان دهد و در توهّمات خود غوطه‌ور شوند. حال آن که امام حسین علیه السلام درباره دختر خود فرموده است: غالب بر سکینه چنین است که با تمام وجود محو خدای تعالی است.»
که این فرمایش سیدالشهدا بیانگر منزلت عظیم وی در جهت یقین به خدای متعال و تجردش از عوارض دنیای فانی است.
اما دیگران که نمی‌توانند این عظمت را ببینند، افسانه‌ها پرداختند و درباره این بانوی پیراسته، با این گمان که از صاحب اغانی و دیگر مؤلفان مقدم بر او سخن خلاف صادر نمی‌شود، صفحات تاریخ را سیاه کردند. البته انگیزه افترائات آنان، کینه‌توزیشان با اهل‌بیت بوده و بر این اساس، ظنون و توهمات دیگران را گردآوری نموده [اند] و آن‌ها را در قالب حقیقت و روایات تاریخی در کتب خویش درج ساخته‌اند.
1. در قرآن کریم «یؤتی الحکمة» آمده است. طارمی، ترجمه حضرت سکینه علیها السلام للمقرّم،/ 230- 246
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 221
ولو لم تکن بالسّنّ القابل لمقارنة الأزواج، لاعتذر به الإمام علیه السلام. وقد عرفت ما تشیر إلیه کلمته الغالیة فی حقّ ابنته الکریمة.
کما عرفت کلمات المؤرِّخین النّاصّة علی تزویج سکینة من ابن عمّها عبداللَّه الأکبر ابن الإمام الحسن بن أمیر المؤمنین المقتول یوم الطّفّ مبارزة، وهو أخو القاسم لأبیه، وامّه رملة. فکان أبا عذرتها، کما فی المحبّر لابن حبیب، ص 438.
ولا یفوت القارئ ما اتّفق علیه المؤرّخون وأهل النّسب والتّراجم من أ نّه لم یکن للحسین من البنات غیر فاطمة وسکینة، وهما المتزوّجتان بابنی عمّهما الحسن السّبط علیه السلام. وأمّا غیرهما المذکور فعلی ذمّة التّأریخ.
ومن هنا ینکشف عدم صحّة القول بتزویج القاسم من سکینة لعدم الشّاهد له، ولأنّ القاسم یومئذ لم یدرک الحلم کما نصّ علیه أهل المقاتل. «1»
المقرّم، السّیّدة سکینة،/ 142- 143
«1»
__________________________________________________
(1)- در ایام حیات پدر بزرگوارش بالغه و رشیده بود. این از سخن امام به حسن مثنی آن هنگام که به خواستگاری وی آمد، به‌دست می‌آید که فرمود: «یکی از این دو دخترم را برگزین؛ فاطمه یا سکینه.»
و فاطمه از سکینه بزرگ‌تر بود. بعد از آن فرمود: «فاطمه را برایت برگزیدم که بیش‌تر از خواهرش به مادرم فاطمه دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله شباهت دارد. در دینداری چنان است که شب‌ها را به تمامی (برای عبادت) به‌پا می‌خیزد و روزها را روزه می‌دارد. در زیبایی نیز حورالعین را ماند. اما سکینه، سراسر محو جمال کبریایی است و درخور (ازدواج با) فردی نیست.»
از این کلام درربار سالار شهیدان به‌دست می‌آید که سکینه خاتون در سنی بوده که قابلیت ازدواج داشته است. والّا امام علیه السلام برای او عذر کم سن و سالی می‌آورد، حال آن که نه‌تنها این امر را متعرض نشده، بلکه صریحاً شایستگی جسمانی اورا بیان داشته و تنها به لحاظ روح متعالی و بس لطیف بانو سکینه، وی را شایسته وصلت ندانسته است.
اما همان‌گونه که گذشت، مورخان گفته‌اند که حضرت اباعبداللَّه الحسین علیه السلام وی را به ازدواج عبداللَّه اکبر فرزند امام مجتبی علیه السلام درآورد. اما عمرش وفا نکرد و در واقعه کربلا به درجه رفیع شهادت نائل آمد.
البته این قول نیز گفته شده که شوی او قاسم شهید- برادر عبداللَّه مذکور که مادرشان رمله بوده است- است. اما چون دلیل قاطعی در این‌باره وجود ندارد و قاسم هم به تصریح ارباب مقاتل در آن هنگام در سن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 222
زوجها: عبداللَّه بن الإمام الحسن علیه السلام:
ومن هذه الأباطیل المنسوبة لهم: تعدّد الأزواج للسّیّدة سکینة، فقد خبطوا فی ذلک خبط عشواء، وغاب عنهم مقیاس العلم والأخلاق.
قالت الدّکتورة بنت الشّاطئ بعد أن أوردت قوائم الأزواج: وتختلط الأسماء اختلاطاً عجیباً، بل شاذّاً حتّی لیشطر الاسم الواحد شطرین، یؤتی بکلّ شطر منهما علی حِدَة فیکون منهما زوجان للسّیّدة سکینة، فعبداللَّه بن عثمان بن عبداللَّه بن حکیم بن حزام شطر شطرین، فکان منه زوجان: عبداللَّه بن عثمان وعمرو بن حکیم بن حزام، أو کما ترجم فی دائرة المعارف: عمرو بن الحاکم، ولا سبیل هنا أمام ما نری من تناقض وشذوذ إلی تتبّع حیاتها الزّوجیّة تتبّعاً دقیقاً یعتمد علی الیقین التّاریخیّ، هذا الیقین الّذی یعزّ علینا فی التّاریخ النّقلیّ بوجه عام، وهو هنا فی موضوع زوجیّة سکینة أبعد من أن یلتمس، وأعزّ من أن یدرک أو ینال. فنحن لا نکاد نحاول ما نبغی من تتبّع حتّی یلقانا عنت من اضطراب الرّوایات وتناقض الأخبار وتعدّد الأقوال واشتباک السّبل إلی حدّ یتعذّر علینا معه أن نستبین وجه الحقّ فی هذا الحشد المختلط المشتبک، وإذ ذاک لا سبیل إلی أن نطمع فی أکثر من التّرجیح الّذی یعتمد علی ما نسمّیه بالطّمأنینة النّفسیّة أکثر ممّا یعتمد علی مرجّحات منهجیّة وقرائن غالبة.
لقد کان أمرها التّناقض فی الرّوایات والأخبار یهون ویسهل لو أ نّه توزّع بین مراجع شتّی مختلفة ینفرد کلّ منها بإحدی الرّوایات، فیکون سبیلنا إلی التّرجیح أن نختار أقدمها أو آصلها أو أدعاها إلی الثّقة علی هدی القواعد المقرّرة للتّرجیح والوزن والمقابلة والتّعدیل والتّرجیح. ولکنّا هنا أمام روایات متناقضة تجتمع فی المصدر الواحد دون محاولة
__________________________________________________
تکلیف قرار نداشته، این قول مردود است.
این نکته نیز پنهان نماند که علمای تاریخ و نسب متفق‌القولند که سیدالشهدا علیه السلام دختری غیر از فاطمه و سکینه نداشته است که به ازدواج دو پسر عموی خود امام مجتبی علیه السلام درآمدند و دختران دیگری که برای ایشان گفته‌اند، به ذمه تاریخ است.
طارمی، ترجمه حضرت سکینه علیها السلام للمقرّم،/ 264- 265
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 223
من مؤلّفها للفصل بینها أو حسم الخلاف فیها بل دون کلمة تؤذّن بأ نّه یحس ضیقاً بهذا الخلاف.
ففی صفحة واحدة من الأغانی مثلًا تقرأ أربع روایات متناقضة متضاربة سردها أبو الفرج متتابعة ثمّ لا شی‌ء أکثر من هذا السّرد. وإذا بلغ الخلاف فی الموضع الواحد أن یکون الأصبغ المروانیّ أوّل أزواجها فی روایة ورابعهم فی أخری، ثمّ لا یشار إلی هذا الخلاف بکلمة واحدة.
وإذا بلغ الشّذوذ فیما یروی من حیاتها الزّوجیّة أن تلد لمصعب بنتاً تتزوّج من عمّها أخی مصعب (کما فی دائرة المعارف الإسلامیّة) وأن یقال أنّ الرّباب بنت امرئ القیس الّتی أهلکها الحزن علی زوجها الحسین، فماتت بعده بعام واحد قد بعثت من قبرها لتشهد مصرع مصعب بعد سنة 70 وترفض زواج بنتها سکینة من قاتله (کما فی الأغانی) وأن تزوّجها (دائرة المعارف) عبداللَّه بن عثمان ابن أخی مصعب وعمرو بن الحاکم ابن حزام، ولا خبر فی نسب قریش وأنساب العرب عن وجود أخ لمصعب اسمه عثمان أو حفید لحزام اسمه عمرو بن الحاکم «1».
وقالت: ونقل صاحب الأغانی روایة عن سعید بن صخر عن امّه سعیدة بنت عبداللَّه ابن سالم: إنّ السّیّدة سکینة لقیتها بین مکّة ومنی، فاستوقفتها لتریها ابنتها من مصعب وإذا هی قد أثقلتها بالحلیّ واللّؤلؤ، وقالت: ما ألبستها الدّرّ إلّالتفضحه.
ثمّ أتبعها أبو الفرج بروایة أخری عن شعیب بن صخر، عن امّه سعدة بنت عبداللَّه:
إنّ سکینة أرتها بنتها من الحزامی وقد أثقلتها بالحلیّ وقالت: واللَّه ما ألبستها إیّاه إلّا لتفضحه.
وهکذا بین فقرة وأخری صار سعید بن صخر شعیب بن صخر، وصارت سعیدة بنت عبداللَّه بن سالم سعدة بنت عبداللَّه، کما صارت بنت مصعب بنت الحزامی «2».
__________________________________________________
(1)- کتابها سکینة بنت الحسین ضمن موسوعة آل النّبیّ، 832
(2)- موسوعة آل النّبیّ، 858
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 224
وتتحدّث الدّکتورة عن زواج سکینة بعمرو بن حاکم بن حزام فتقول: وعمرو هذا أو عمر هو أخ لجدّ عبداللَّه بن عثمان بن عبداللَّه بن حکیم بن حزام، زوجها بعد مصعب؛ ولا ندری کیف أدرکت سکینة إلی أن یصبح فی حساب هؤلاء أن تتزوّج من رجلین بینهما ثلاثة أجیال «1».
وقالت: إنّ الشّیعة کما ذکرنا فی مطلع هذا الفصل یرفضون الاعتراف بهذه الزّیجات المتعاقبة، ولا یقبلون منها غیر ما ذکروه من زواجها بابن عمّها الحسن، ثمّ مصعب بن الزّبیر، وعذرهم واضح، فما کانت هذه الأخبار فی تناقضها وتدافعها واختلاطها بالّتی تدعو إلی شی‌ء من ثقة وطمأنینة، وقد رأیناها زوّجت سکینة من عبداللَّه بن عثمان بن عبداللَّه بن حکیم بن حزام، ثمّ من عمّ أبیه عمر بن حکیم.
وبعثت الموتی من قبورهم بعد سنین ذوات عدد، فجعلت الرّباب امّ سکینة ترفض زواجها من عبداللَّه بن مروان، بعد قتل مصعب.
وسبقت الزّمن، فجاءت علی مسرح الأحداث بالأجنّة فی بطون امّهاتهم حتّی جعلت هشام بن عبدالملک الّذی ولد بعد مقتل مصعب أو کان رضیعاً فی عامه الأوّل یتدخّل فی حکایة إبراهیم بن عبدالرّحمان لمّا أراد زواجها بعد ترمّلها من مصعب بن الزّبیر، فلیس 0 بالغریب أن ترفض الشّیعة هذه الرّوایات جمیعاً وقد تعارضت فتساقطت، وکذب بعضها بعضاً، وجاوزت نطاق المعقول «2».
أقول: والّذی علیه الشّیعة: إنّها لم تتزوّج غیر ابن عمّها عبداللَّه بن الإمام الحسن علیه السلام.
ویوافق الشّیعة علی زواجها بعبداللَّه بن الإمام الحسن علیه السلام غیرهم من السّنّة.
دخیل، إعلام النّساء،/ 11، 24- 25
__________________________________________________
(1) موسوعة آل النبی، 884.
(2) موسوعة آل النبی، 885.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 225

نویسنده گوید: آنچه بحث ما را روشن می‌کند:

ترتیب ازدواج مطابق منابع و مآخذ:
خبر «1»: طبقات ابن سعد.
خبر «2»: نسب قریش مصعب زبیری، و خبر 15: تاریخ دمشق (راوی الزبیر):
مصعب بن زبیر، عبداللَّه بن عثمان بن عبداللَّه بن حکیم حزامی، زید بن عمرو بن عثمان بن عفان، ابراهیم بن عبدالرّحمان بن عوف الزّهری، أصبغ بن عبدالعزیز بن مروان «1».
خبر 3: المحبّر، و خبر 7: جمل من أنساب الأشراف:
عبداللَّه بن حسن بن أمیر المؤمنین علیهم السلام، مصعب بن زبیر، عبدالملک بن مروان «2»، عبداللَّه بن عثمان بن عبداللَّه بن حکیم حزامی، أصبغ بن عبدالعزیز بن مروان، زید بن عمرو بن عثمان، ابراهیم بن عبدالرّحمان بن عوف.
خبر 4: المعارف (راوی: أبوالیقظان) ووفیات الأعیان والوافی بالوفیات ومرآة الجنان وشذرات الذهب:
مصعب بن زبیر، عبداللَّه بن عثمان حزامی، أصبغ بن عبدالعزیز بن مروان، زید بن عمرو بن عثمان بن عفان.
خبر 5: المعارف (راوی: هیثم بن عدی از صالح بن حسّان و دیگران)، و خبر 11:
الأغانی (راوی ابن أبی الأزهر از حماد بن اسحاق از پدرش از هیثم بن عدی از صالح ابن حسان و دیگران نقل کرده است):
عمرو بن حکیم بن حزام، زید بن عمرو بن عثمان، مصعب بن زبیر. (در ادامه الأغانی نقل کرده است: ابراهیم بن عبدالرّحمان بن عوف).
__________________________________________________
(1)- طبقات ابن سعد، ازدواج اورا بعد از زید بن عمرو بن عثمان بن عفان ذکر می‌کند
(2)- در حد خواستگاری بود و او نپذیرفت
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 226
خبر 6: المعارف (راوی: ابن الکلبی)، و خبر 13: الأغانی 16/ 103 (راوی: ابن الکلبی از جوهری و او از عمر بن شبه و او از عبداللَّه ابن محمد بن حکیم نقل کرده است):
أصبغ بن عبدالعزیز، زید بن عمرو بن عثمان بن عفان «1»، مصعب بن زبیر، عبداللَّه بن عثمان بن عبداللَّه بن حکیم حزامی، ابراهیم بن عبدالرّحمان بن عوف.
خبر 8: الأغانی، 16/ 99 (راوی: الطوسی والحرمی از زبیر بن بکار و او از عمویش مصعب زبیری نقل کرده است):
عبداللَّه بن حسن بن أمیر المؤمنین علیهم السلام، مصعب بن زبیر، عبداللَّه بن عثمان حزامی، زید بن عثمان بن عفان، أصبغ بن عبدالعزیز بن مروان، ابراهیم بن عبدالرّحمان بن عوف.
خبر 9: الأغانی، 16/ 99 (راوی: مصعب زبیری از یحیی بن حسن علوی نقل کرده است):
عبداللَّه بن حسن بن أمیر المؤمنین علیهم السلام، مصعب بن زبیر بن عوام.
خبر 10: الأغانی، 16/ 100 (راوی: محمد بن سلام جمحی از ابو الحسن الأسدی و او از الریاشی نقل کرده است):
عبداللَّه بن حسن بن أمیر المؤمنین علیهم السلام، عثمانی (زید بن عمرو بن عثمان بن عفان)، مصعب بن زبیر، أصبغ بن عبدالعزیز بن مروان، عبداللَّه بن عثمان بن عبداللَّه بن حکیم حزامی.
خبر 12: الأغانی، 16/ 102 (راوی: هارون بن الزیات از ابوحذیفه و او از مصعب نقل کرده است):
__________________________________________________
(1)- در کتاب الأغانی ذکر شده است که از او عثمان ملقب به قرین به دنیا آورد که این حرف شاذی‌است که با کلیه مصادر مخالف است؛ زیرا عثمان مذکور را فرزند عبداللَّه بن عثمان بن عبداللَّه حزامی ذکر می‌کنند
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 227
عبداللَّه بن حسن بن أمیر المؤمنین علیهم السلام، مصعب بن زبیر، عبداللَّه بن عثمان بن عبداللَّه ابن حکیم بن حزام، أصبغ بن عبدالعزیز، عثمانی (یعنی زید بن عمرو بن عثمان بن عفان)، ابراهیم بن عبدالرّحمان بن عوف زهری.
خبر 14: الأغانی (ط دار احیاء التراث، 19/ 88) (راوی: محمد بن سلام جمحی از شعیب بن صخر از مادرش سعده دختر عبداللَّه بن سالم):
مصعب بن زبیر، عبدالملک بن مروان، عبداللَّه بن عثمان بن عبداللَّه بن حکیم حزامی، زید بن عمرو بن عثمان بن عفان.
خبر 15: تاریخ دمشق، 73/ 153 (راوی: الزّبیر):
عبداللَّه بن حسن بن أمیر المؤمنین علیهم السلام. [بعد از عبداللَّه ترتیب ازواج خبر 15 مانند خبر 1 و 2 است به آنجا مراجعه شود].
خبر 16: تذکرة الخواص،/ 278:
مصعب بن زبیر، عبداللَّه بن عثمان بن عبداللَّه بن حکیم حزامی، اصبغ بن عبدالعزیز ابن مروان.
خبر 17: سیر أعلام النّبلاء (ط مؤسسة الرّسالة)، 5/ 262- 263:
عبداللَّه بن الحسن الأکبر علیهما السلام، مصعب بن الزّبیر. [بعد ذکر می‌کند که شوهران بسیار کرد].
اگر به این هفده خبر توجه شود، (اخبار (1، 2) (3، 7) (5، 11) (6، 13) مثل هم هستند.) هیچ کدام در ترتیب و تعداد ازواج زوجه مذکوره اتفاق نظر ندارند.
این ازواج دستخوش تغییرات (کم و زیاد و پس و پیش شدن) بدون احتساب زمان می‌شوند، و این امر باعث می‌شود که اخبار همدیگر را نقض کنند. این تشتت و تعارض و تناقض نه تنها از اعتبار اخبار می‌کاهد بلکه تلاش مغرضانه راویان این اخبار را نمایان می‌سازد که در جهت پایین آوردن شأن و منزلت خاندان رسالت به ویژه دختران آن خاندان از هیچ کوششی دریغ نورزیدند. و بی‌پروا هرگونه رفتار و کردار زنان قریش از آل زبیر و طلحه و آل امیّه و مروان ... را به دختران و بانوان حرم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 228
رسالت نسبت دهند و آنها را در قضایا و مسائل زنان طوائف دیگر شریک بدارند، اما آنها نه تنها به اغراضشان نرسیدند، بلکه با بیان این گونه اخبار گویا پرده از روی اعمال ناشایست زنان خودشان برداشته اند و طهارت و قداست دختران رسول خدا صلی الله علیه و آله بیشتر نمایان می‌گردد، تا جایی که شعبی و ولید بن عبدالملک به این موضوع اعتراف کرده اند:
وقد شاعَ الخبر واستفاض عن الشّعبی أ نّه کان یقول: لقد کنتُ أسمع خطباء بنی أمیّة یسبّون أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام علی منابرهم، وکأ نّما یشال بضبعه إلی السّماء، وکنتُ أسمعهم یمدحون أسلافهم علی منابرهم، وکأنّهم یکشفون عن جیفة. «1»
المفید، الإرشاد، 1/ 309
وقال الولید بن عبدالملک لبنیه یوماً: یا بنیّ علیکم بالدِّین فإنِّی لم أرَ الدِّین بنی شیئاً فهدمته الدّنیا، ورأیتُ الدّنیا قد بنت بنیاناً فهدّمه الدِّین، ما زلتُ أسمع أصحابنا وأهلنا یسبّون علیّ بن أبی طالب علیه السلام ویدفنون فضائله، ویحملون النّاس علی شنآنه، فلا یزیده ذلک من القلوب إلّاقُرْباً، ویجتهدون فی تقریبهم من نفوس الخلق، فلا یزیدهم ذلک من القلوب إلّابُعْداً.
وفیما انتهی إلیه الأمر من دفن فضائل أمیر المؤمنین علیه السلام والحیلولة بین العلماء ونشرها ما لا شبهة فیه علی عاقل، حتّی کان الرّجل إذا أراد أن یروی عن أمیر المؤمنین علیه السلام روایة لم یستطع أن یضیفها إلیه بذکر اسمه ونسبه، وتدعوه الضّرورة إلی أن یقول: حدّثنی رجل من أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، أو یقول: حدّثنی رجل من قریش، ومنهم مَن
__________________________________________________
(1)- و این سخن از شعبی (یکی از مفسران و دانشمندان اهل سنّت) معروف است که می‌گفت: هرآینه من از سخنوران و خطبای بنی امیه (بسیار) می‌شنیدم که امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام را بالای منبرها دشنام می‌دهند ولی (با این همه دشنام) گویا بازوی او را گرفته به آسمان بلندش می‌کردند، و می‌شنیدم که بالای همان منبرها گذشتگان (و آباء و اجداد) خود را ستایش می‌کنند ولی گویا پرده از روی مرداری بر می‌دارند (و هرچه آنها را می‌ستودند گند و عفونتش بیشتر می‌شد).
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 1/ 309
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 229
یقول: حدّثنی أبو زینب. «1»
المفید، الإرشاد، 1/ 310
نکات قابل توجه:
1- در خبر (5، 11) اوّلین زوج را «عمرو بن حکیم بن حزام» نقل می‌کند که این نقل در مقایسه با اخبار دیگر نادر و شاذ است. کلیه منابع موجود در این مجموعه زوجی به نام «عبداللَّه بن عثمان بن عبداللَّه بن حکیم بن حزام» نقل کرده اند که مادر او رمله بنت زبیر بن عوام است، و نامی از عمرو بُرده نشده است.
2- در خبر (13) نقل شده است که زوجه مذکوره از زید بن عمرو بن عثمان بن عفان فرزندی به نام عثمان ملقب به قرین آورده است، در صورتی که منابع موجود می‌گویند این فرزند از آنِ عبداللَّه بن عثمان بن عبداللَّه بن حکیم حزامی است.
3- در کتاب ربیع الأبرار ج 4 ص 282، زمخشری متوفی 528 ه ق نقل شده است که مصعب به زوجه مذکوره گفت: تو مثل بَغْله (قاطر) هستی، تا آخر خبر. اگر منظور مصعب ناسزاگویی به زوجه‌اش بوده است که زوجه مذکوره به او جواب می‌دهد که
__________________________________________________
(1)- و روزی ولید بن عبدالملک (از روی پند و اندرز) به پسرانش گفت: ای پسران من! بر شما باد به (پیروی) دین، زیرا من ندیدم که دین پایه چیزی را بگذارد، و دنیا (بتواند) آن پایه و بنا را فرو ریزد، ولی (بسیار) دیدم که دنیا پایه‌ها نهاد (و بناها ساخت) و دین همه آنها را فروریخت (آنگاه از باب نمونه این جریان را گوشزد آنان کرده، گفت:) من همیشه از نزدیکان و فامیل خود می‌شنیدم که علی بن ابی طالب علیه السلام را دشنام می‌دهند و (خاک روی) فضائل او (ریخته آن) را دفن می‌کردند، و مردم را به کینه و دشمنی با او وادار می‌کردند، ولی همه این کارها جز این که اورا به دل‌ها نزدیک می‌کرد کار دیگری از پیش نمی‌برد، و (می‌دیدم که) کوشش می‌کردند خود را به مردم نزدیک نمایند ولی همه این کوشش‌ها جز دوری ایشان از دل‌ها (و تنفر مردم از آنها) چیزی نمی‌افزود. و در این که کار به جایی رسید که فضائل امیر المؤمنین را پنهان می‌کردند و نمی‌گذاردند علما و دانشمندان آنها را گوشزد مردم کنند برای هیچ خردمندی جای تردید نیست، و به طوری (در این راه کوشیدند) که هرگاه مردی می‌خواست حدیثی از امیر المؤمنین علیه السلام روایت کند نمی‌توانست (به صراحت) آن را به آن حضرت نسبت دهد و نام و نسب او را بر زبان جاری سازد و از روی ناچاری می‌گفت: برای من حدیث کرد مردی از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم! یا این که می‌گفت: مردی از قریش برای من چنین روایت کرد! و برخی می‌گفتند: پدر زینب برای من این حدیث را گفت.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 1/ 310
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 230
کَرَم من مانع از این است که پاسخ تورا بدهم، و اگر منظور از بغله یعنی فرزنددار نمی‌شود، چند نکته قابل توجه است:
اوّل: اگر به متن عربی توجه شود (قال مصعب لسکینة)، در اینجا سکینه بی‌انتساب است و معلوم نیست کیست؟! و عمر رضا کحاله در اعلام النساء ج 2 ص 223، این خبر را با چه قرینه‌ای در شرح حال سکینه بنت الحسین علیهما السلام ذکر کرده است؟!
دوم: این خبر غیر مستند با اخباری که در این مجموعه آمده است مغایرت دارد، منابع متذکر می‌شوند که مصعب بن زبیر از زوجه مذکوره دختری به نام فاطمه یا جاریه یا رباب آورد در الأغانی ج 16 ص 99 آمده است، که از مصعب دختری آورد که اورا به اسم مادرش «رباب» گذاشت، بعد از مرگ مصعب، عروه بن زبیر سرپرستی اورا به عهده گرفت و فرزند عثمان بن عروه آن دختر را به همسری گرفت، و نیز ذکر شده از عبداللَّه بن عثمان بن عبداللَّه بن حکیم بن حزام بن خویلد، سه فرزند آورد که یکی از آنها عثمان ملقب به قرین است. پس خبر ربیع الأبرار را نمی‌توان پذیرفت.
دیگر این که در کتاب الأغانی ج 16 ص 99، نقل شده که دختری از مصعب آورد.
نام راویان را اینطور آورده است:
الزبیر، محمد بن سلام، سعد بن صخر، از مادرش سعدة بنت عبداللَّه بن سالم، به دنباله این خبر در ص 100- 101 ج 16 الأغانی این دختر را به عبداللَّه بن عثمان نسبت می‌دهد و راویان را اینطور آورده است:
محمد بن سلام جمحی، الریاشی، شعیب بن صخر، از مادرش سعدة بنت عبداللَّه بن سالم، در ادامه هر دو خبر، گفته شده که زوجه مذکوره زیور آلات را به قصد نمایش به این دختر می‌پوشاند، و در کتاب ربیع الأبرار ج 4 ص 30 سعدة را دختر سالم بن عبداللَّه بن عمر معرفی می‌کند.
سؤال: چگونه بین دو خبری که پشت هم آمده است این قدر تفاوت فاحش وجود دارد. راوی یک بار دختررا به مصعب نسبت می‌دهد و بار دیگر دختر را از آنِ حزامی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 231
می‌داند یک بار یک راوی را سعد بن صخر ذکر می‌کند و بار دیگر شعیب بن صخر بیان می‌کند؟ با وجود این مغایرتها، چگونه می‌توان به اصل خبر پی بُرد؟!
4- در خبر دوازدهم ذکر شده که سلیمان بن عبدالملک به عثمانی گفت: تو نمی‌توانی به این شروط زوجه مذکوره وفادار باشی، اورا طلاق بده، و عثمانی نیز اورا طلاق داد.
و منابع ذیل موضوع طلاق توسط سلیمان بن عبدالملک را نیز ذکر کرده اند: متن عربی جمل من أنساب الأشراف ج 6 ص 245: فنهاهُ سلیمان بن عبدالملک عنها، فطلّقها. و المعارف (ط دار إحیاء التراث العربی) ص 94، وفیات الأعیان ج 2 ص 394، الوافی بالوفیات ج 15 ص 291، مرآة الجنان ج 1 ص 252، شذرات الذهب ج 1 ص 254، نور الأبصار ص 359: تزوّجها زید بن عمرو بن عثمان بن عفّان، فأمرهُ سلیمان بن عبدالملک بطلاقها، ففعل. والأغانی ج 16 ص 102: فقال له سلیمان بن عبدالملک: أنا أعلم أ نّک قد شرطتَ لها شروطها ولم تَفِ بها، فطلِّقْها. فَطَلَّقها این در صورتی است که در طبقات ابن سعد ج 8 ص 349 در دو جا ذکر شده است، فخلف علیها زید بن عمرو بن عثمان بن عفان، فهلک عنها. (یعنی او با زید بن عمرو بن عثمان ازدواج کرد و نزد او مرد).
در نسب قریش ص 120 ذکر شده: فرزندان زید بن عمر بن عثمان در زمان مروان ابن محمد آخرین خلیفه اموی در نهر أبی فطرس با سایر بنی امیه کشته شدند و سکینه بنت حسین نزد زید بود و او مُرد و سکینه از او ارث بُرد.
یک بار ذکر شده با طلاق جدا شدند و بار دیگر ذکر شده که با فوت زید از هم جدا شدند و سکینه از او ارث بُرد. با وجود این تناقضات نمی‌توان به این اخبار اعتماد کرد؟!
در نسب قریش ص 120 وجمل من أنساب الأشراف ج 6 ص 245 وجمهرة الأنساب لابن حزم ص 86 در ذکر اسامی اولاد عثمان، زید فرزند عمر بن عثمان بن عفان ذکر شده است، در صورتی که در منابع و مآخذی که ازواج سکینه مذکوره را نام می‌برد، زید فرزند عمرو بن عثمان نقل می‌شود، و در اسامی اولاد عمرو بن عثمان، زید به چشم نمی‌خورد؟!
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 232
5- تعارضات و تناقضاتی که با توجه به احتساب زمان در مورد ازواج زوجه مذکوره به چشم می‌خورد!
الف: در اخبار یکی از ازواج ابراهیم بن عبدالرحمان بن عوف زهری است که زوجه مذکوره خودش بدون اجازه وَلِی از زوج مذکور خواستگاری کرده و خود را به عقد او درآورده است، در خبر «1» (الطبقات لابن سعد) نقل شده که مدت سه ماه باهم بودند. هشام بن عبدالملک بن مروان خلیفه وقت اموی سال 105 تا 125 ه ق به والی مدینه نامه نوشت که بین آن دو جدایی بیاندازد، و در خبر 2 (نسب قریش)، و خبر 15 (تاریخ دمشق) نقل شده که ازدواج آن دو منعقد نشد که هشام بین آن دو جدایی انداخت. این امر امکان‌پذیر نمی‌باشد؛ زیرا در جمل من أنساب الأشراف ج 10 ص 43 نقل شده که ابراهیم بن عبدالرحمان سال 96 فوت کرده است و سال درگذشت او 9 سال با خلافت هشام فاصله دارد!
پس چگونه خبر «1» و 2 می‌تواند صحّت داشته باشد؟!
و اگر بنا را بر خبر 12 (الأغانی ج 16 ص 102) بگذاریم که جدایی ابراهیم از زوجه‌اش به دستور عبدالملک بن مروان توسط هشام بن اسماعیل والی مدینه در سال 84 تا 87 «1» بوده است، چنانچه تاریخ دمشق ج 73 ص 155 نیز این قول را نقل می‌کند. پس چگونه است که در اخبار (3، 7) (6، 13) 8، 11، 12، ابراهیم (فوت سال 96) به عنوان آخرین زوج، یا در اخبار 1، 3، 15 ازدواج او بعد از عثمانی ذکر می‌شود و به ویژه اینکه در خبر 12 قبل از ابراهیم، داستان جدایی عثمانی (زید بن عمرو بن عثمان) از زوجه مذکوره به دستور سلیمان بن عبدالملک خلیفه اموی سال 96 تا 99 ذکر شده، یا در خبر الأغانی ج 16 ص 104، از ابن شهاب زهری داستان آشتی‌کنان زید با زوجه مذکوره توسط عمر بن عبدالعزیز والی مدینه از سال 87 تا 93 بیان شده است (و در اخبار 4، 5، 10، 16 نامی از عثمانی بُرده نشده است).
__________________________________________________
(1)- [فی هذه السنة [87 ه] عزل الولید هشام بن اسماعیل عن المدینة [...] وکانت إمارته علیها أربع‌سنین. الکامل لابن الأثیر، 4/ 106]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 233
نتیجه: طبق نقل الأغانی و تاریخ دمشق که جدایی ابراهیم از زوجه مذکوره در زمان هشام بن اسماعیل صورت گرفته است، پس چگونه می‌توان تصور کرد که او آخرین زوج بوده و یا بعد از عثمانی با زوجه مذکوره ازدواج کرده است؟!
در خبر 11 (الأغانی ج 16 ص 101) جریان خواستگاری زوجه مذکوره از ابراهیم بن عبدالرحمان بن عوف را نقل کرده است که به درگیری قبایل (بنو زهره و جمح و هاشم) منجر شد و با هم کتک‌کاری کردند که در رأس بنی‌هاشم علی بن حسین و حسن بن حسن علیهما السلام بودند، و سرانجام زوجه مذکوره از این کار منصرف شد، و در الأغانی ج 16 ص 105 آمده است که زوجه مذکوره به مادر اشعب می‌گوید:
چه خبر تازه داری؟ مادر اشعب می‌گوید: خبری ندارم، و زوجه مذکوره از زوج مذکور خواستگاری می‌کند و عمداً این درگیری را به وجود می‌آورد، و بعد از ازدواج امتناع می‌ورزد تا برای مردم مدینه خبرسازی کرده باشد.
حجب و حیا و عصمت خاندان رسالت مانع از این است که دختر سید الشهدا علیهما السلام خودش و یا با کمک مادر أشعب الطّامع «1» که مطرود پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت او بود از ابراهیم بن عبدالرحمان بن عوف زهری خواستگاری کند و موضوع را متعمدانه به درگیری بکشاند.
ب- در خبر (5، 11) (6، 13)، 10 ازدواج مصعب بن زبیر با زوجه مذکوره بعد از عثمانی بوده است، و طبق اخبار، مصعب زمانی که عامل بصره بود با زوجه مذکوره ازدواج کرد «2»، و در سال 71 ه ق به دست عبدالملک بن مروان به قتل رسید. و این امر باعث جدایی این زوج شد. پس با توجه به نکته‌ای که در قسمت الف در مورد جدایی عثمان از زوجه مذکوره توسط خلیفه اموی سلیمان بن عبدالملک (96 تا 99 ه ق) اتفاق افتاده است، پس چگونه ازدواج مصعب با زوجه مذکوره بعد از عثمانی ذکر می‌شود؟!
__________________________________________________
(1)- [شرح حال او در بحث «ما جاء فی کتب الأدب فیها» خواهد آمد]
(2)- جمل من أنساب الأشراف، 7/ 18، والأغانی، 16/ 103
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 234
ج- در خبر (6، 13) أصبغ بن عبدالعزیز بن مروان برادر عمر بن عبدالعزیز خلفیه هشتم أموی به عنوان اوّلین زوج و بعد به ترتیب زید عثمانی و مصعب زبیری معرّفی شده اند. تاریخ دمشق ج 9 ص 128 نقل می‌کند که أصبغ بیست روز قبل از پدرش در سال 86 ه ق در مصر وفات یافت، پس با توجه به نکاتی که در مورد زید عثمانی و مصعب در بند الف و ب گفته شد که جدایی زید عثمانی و زوجه مذکوره به دستور سلیمان بن عبدالملک (96 تا 99 ه ق) بوده، و قتل مصعب سال 71 ه ق بوده است، پس چگونه أصبغ در این دو خبر یعنی 6 و 13 به عنوان اوّلین زوج ذکر شده است؟!
د- در اخبار (1، 2، 15) ترتیب سه نفر از ازواج به این صورت نقل شده است:
عبداللَّه حزامی، زید عثمانی، ابراهیم زهری، در اخبار (3، 7)، 8، 12: عبداللَّه حزامی، أصبغ مروانی، زید عثمانی، ابراهیم زهری، موقعیت هر کدام از این ازواج به لحاظ زمان و تاریخ:
- عبداللَّه حزامی: در تاریخ دمشق ج 31 ص 257 می‌خوانیم که بین او و زوجه مذکوره اختلاف «1» شد، هشام بن اسماعیل که والی مدینه در سال 84 تا 87 بود به فرمان عبدالملک بن مروان مأمور به حل اختلاف گشت.
- أصبغ مروانی: در تاریخ دمشق ج 9 ص 128 می‌خوانیم که زوجه مذکوره برای ازدواج با أصبغ مروانی به مصر رفت و در آنجا با مرگ او (سال 86) روبرو شد و بعد از مصر بازگشت.
- زید عثمانی: در خبر 12 (الأغانی ج 16 ص 102) و سایر مصادری که در شماره 4 ذکر شد، قصه جدایی زید عثمانی از زوجه مذکوره به دستور سلیمان بن عبدالملک خلیفه اموی بین سال 96 تا 99 بازگو شده است، و همچنین در الأغانی ج 16 ص 104 داستان رفع اختلاف و آشتی زوجه مذکوره با زید عثمانی توسط عمر بن عبدالعزیز
__________________________________________________
(1)- [اختلاف این بود که وقتی عبداللَّه حزامی از سکینه مذکوره خواستگاری کرد زوجه مذکوره او رابه طلاق و جدایی قسم داد، که عبداللَّه فاطمه بنت عبداللَّه بن زبیر را بیشتر از او (یعنی زوجه مذکوره) دوست نداشته باشد و بعد او را متهم کرد، که فاطمه را بر او ترجیح می‌دهد.]
تاریخ دمشق، 31/ 257
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 235
والی مدینه از سال 87 تا 93 نقل شده است.
- ابراهیم زهری: در الأغانی ج 16 ص 102 (خبر 12 ام) و تاریخ دمشق ج 73 ص 155 می‌خوانیم که هشام بن اسماعیل که والی مدینه در سال 84 تا 87 بود، و به فرمان عبدالملک بن مروان بین زوجه مذکوره و ابراهیم جدایی انداخت.

نتیجه:

اگر به موقعیت تاریخی و زمانی این چهار زوج دقت کنیم، پی می‌بریم که جدایی زید عثمانی از زوجه مذکوره به دستور سلیمان بن عبدالملک خلیفه اموی در طی سال‌های 96 تا 99 تحقق یافته است، در صورتی که در ترتیب ازواج زید عثمانی بین دو یا سه زوجی ذکر شده که به لحاظ تاریخ و زمان موقعیت آنها مربوط به سال‌های 84 تا 87 می‌باشد. و این یک تناقض آشکار است. پس چگونه می‌توان به صحت و درستی این اخبار اعتماد کرد؟!
نتیجه: این که اخبار در ترتیب نقل ازواج با کلمه اوّل شروع می‌شود و بعد با کلمه ثمّ ثمّ ادامه می‌یابد دستخوش نقل راویانی شده است که خواسته اند ازواجی را به زوجه مذکوره نسبت بدهند، در حالی که از احتساب زمان غافل شده اند، و این گونه تناقضات در اخبارشان به وضوح نمایان است که نمی‌توان به هیچ کدام اعتماد کرد و پذیرفت.
مصعب زبیری در خبر 2، 15 نقل کرده است که أصبغ در مصر بود و در آنجا وفات یافت، زوجه مذکوره به مصر بُرده شد و با مرگ او روبرو گردید و او را ندید، و اخبار (3، 7)، 6 نیز این قول را نقل کرده اند.
اما مصعب زبیری در خبر 12 جریان را به گونه دیگر نقل کرده است که أصبغ صِداق زیادی را مهر زوجه مذکوره کرد، خبرش به عبدالملک بن مروان رسید، خشمگین شد و گفت: «أما تزوّجنا أحسابنا حتّی تزوّجنا أموالنا» آیا خویشانمان را به تزویج درمی‌آوریم تا دارایی‌هایمان را به تزویج درآوریم؟! (کنایه از این که دیگران چشم طمع به مال ما دوخته اند)، پس دستور طلاق داد و أصبغ هم زوجه مذکوره را طلاق داد.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 236
جالب اینکه این دو خبر با وجود اختلاف هر دو از مصعب زبیری نقل شده است، پس به کدام خبر می‌توان اعتماد کرد؟!
خبر 10 موضوع جدایی أصبغ با زوجه مذکوره را به گونه دیگر نقل کرده است که اصبغ والی مصر بود و زوجه مذکوره به او نامه نوشت که زمین مصر لجن زار و بد است و اصبغ شهری به نام شهر خودش (اصبغ) را برای او ساخت. خبر به عبدالملک ابن مروان رسید، و بر او گران آمد و حسادت کرد و به أصبغ نامه نوشت که بین مصر یا سکینه یکی را انتخاب کن. در پی این فرمان أصبغ مجبور به طلاق سکینه شد و با دادن بیست هزار دینار هدیه اورا از مصر بازگرداند (با توجه به قراینی که در متن خبر وجود دارد).
این خبر (فسخ ازدواج اصبغ با سکینه) با اخباری که بیان آن گذشت فرق دارد.
پس چگونه می‌توان با این تعارضات به صحت اخبار اعتماد کرد؟!
در جمل من أنساب الأشراف ج 7 ص 18 و در الأغانی ج 16 ص 103 نقل شده است: زمانی که مصعب زوجه مذکوره را تزویج کرد، عامل بصره از جانب برادرش عبداللَّه بن زبیر بود، در ادامه الأغانی نقل کرده است: هزار هزار درهم «1» مهر او کرد، و تذکرة الخواص (ط بیروت) ص 250 این مبلغ را ششصد هزار درهم نقل کرده است، خبرش به عبداللَّه رسید اورا از بصره عزل کرد.
این خبر و خبر قبلی (صِداق بسیار أصبغ برای زوجه مذکوره) با دأب و سیره اهل بیت پیامبر علیهم السلام که مهر السنة بوده است مغایر می‌باشد.
5- چگونگی ازدواج زوجه مذکوره با عثمانی در بیان اخبار:
1- خبر 12 شروط زوجه مذکوره با عثمانی را نقل کرده است، یکی از شروط اینکه او در مجاورت «أم منظور» اقامت کند. این «أم منظور» کیست؟
أم منظور آرایشگر خاندان زبیر بوده است که مصعب اورا از جایی که بسر می‌برد دعوت کرد تا قصه آن بیت شاعر معروف «جمیل بن معمر عذاری» را برایش بازگو
__________________________________________________
(1)- الأغانی، 16/ 99، 103
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 237
کند، شرح این قصه را ابن عساکر در ترجمه «بُثَینه» معشوقه جمیل در تاریخ دمشق ج 73 ص 45 ذکر کرده است:
قال: ونا أحمد، نا علی بن داود، ثنا أحمد بن مروزق، نا عبداللَّه بن أبی بکر الزّبیری، نا سلیمان بن أیّوب، قال: کان مصعب بن الزّبیر وهو إذ ذاک علی العراقین کثیراً ما یولع بقصیدة جمیل بن معمر العذری، وبهذا البیت خاصة:
ما أنس إلّاأنس منها نظرة سلفت بالحِجْر یوم جلتها أمّ منظور
فقال یوماً: واللَّه لقد کنتُ أشتهی أن أری أمّ منظور وأسألها عن ذلک الیوم، فسأل عنها فقیل له: هی باقیة بوادی القری، فکتب إلی عامل الوادی یحملها إلیه، وأمره أن یدفع إلیها ما تحتاج إلیه، ویرفق بها، فحملت إلیه، فلمّا دخلت سألها: ممّن أنت؟ قالت:
من عُذرة، فأنشدها البیت، وسألها عن ذلک الیوم، فقالت: نعم، أعرف واللَّه ذلک الیوم وما ذکر من تلک النظرة، أذکر، کان عندنا عِرْس لبعض الحیّ، فاختلفوا ونُحِرَت الجُزُر، وصبغت النقاب، ودُعیت الرِّجال، وبُثَیْنة یومئذٍ فی تکامل من جمالها، ووافقَ ذلک إقبالًا من الثمرة، فعُمِلت لها سخاباً من بلح، ووشاحاً من بلح، ورجلت شعرها، وأصلحت من ذلک ما یصلح، وألبستها ثیاباً وجمّلتها لتذهب فتنظر، فاعترضنا جمیل بن معمر، فوافق خلوة من الرِّجال واشتغالًا منهم بذلک العُرْس، فلم یزل یعارضنا ینظر إلیها حتّی بلغت بها، فأرسلتها فی وسط الجواری، فذلک قوله فی ذلک الیوم.
ترجمه: زمانی که مصعب بن زبیر حاکم بصره و عراق بود، وشیفته آن قصیده جمیل بن معمر عذری بود، به ویژه به این بیت:
ترجمه شعر: فراموش نمی‌کنم و باز آن نگاه (نظرة) که به بثینه انداختم آن هنگام که او از من و از کنار حجر الأسود گذشت. فراموش نمی‌کنم آن روزی که أم منظور اورا آرایش کرده بود.
مصعب روزی گفت: دوست دارم که أم منظور را ببینم و از او راجع به این بیت شعر سؤال کنم، به او گفته شد که أم منظور در صحرایی زندگی می‌کند نامه‌ای به عامل آنجا نوشت و به او دستور داد که هرچه او احتیاج دارد برایش فراهم آورد و با
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 238
او مهربانی کند و نزد او بفرستد. وقتی أم منظور آمد، مصعب از او پرسید که علّت انشا این بیت چه بود؟ أم منظور پاسخ داد که من آن روز و آن نگاه (نظرة) را فراموش نمی‌کنم که مجلس عروسی بود و شترها را قربانی کردند و بثینه را آرایش کردم و به او لباس و گردن‌بند و زیور آلات پوشاندم، و او در کمال زیبایی بود می‌خواستم او را ببرم که در راه جمیل بن معمر دلباخته بثینه سرراه ما آمد و مردان آنجا نبودند و او مشغول تماشای عروس شد. جمیل همینطور سرراه ما بود وبه عروس نگاه می‌کرد تا من عروس را نزد زنان بُردم و جمیل آن روز این بیت را گفت.
و ابن عساکر در ترجمه عایشه دختر عبداللَّه بن طلحه تمیمی تاریخ دمشق ج 73 ص 92- 93 ادامه این خبر را اینطور می‌آورد.
أنبأنا أبوالحسن علیّ بن محمّد بن العلّاف، وأخبرنی أبوالمعمر الأنصاریّ عنه، وأخبرنا أبو القاسم بن أبی بکر، أنا أبو علیّ بن أبی جعفر، وأبو الحسن بن العلّاف، قالا: أنا أبو القاسم بن بشران، أنا أحمد بن إبراهیم الکندی، نا محمّد بن جعفر، نا علیّ بن داود، نا أحمد بن مرزوق، نا عبداللَّه بن أبی بکر الزّبیری، نا سلیمان بن أیّوب، قال: کان مصعب ابن الزّبیر وهو إذ ذاک علی العراق کثیراً ما یولع بقصیدة جمیل بن معمر العُذری، وبهذا البیت خاصّة:
ما أنسَ لا أنسَ منها نظرةً سلفت بالحجر، یوم جلتها أمّ منظور
فذکر قصّة إرساله إلی أمّ منظور، وسؤاله عن ذلک، وقد ذکرت ذلک فی ترجمة بثینة، فقال مصعب: أفلا تجلین عائشة بنت طلحة علیّ کما جلیتها؟ قالت: هیهات هی بین یدیک فی کلِّ ساعة وفی کلِّ وقت، قال: فإنّها من أشکر خلق اللَّه خُلقاً فتصلحین بینی وبینها، لقد بلغ من شکایتها أنِّی بعثتُ إلیها أترضّاها، وبعثتُ إلیها بأربعمائة ألف درهم فردّتها علیَّ، وشتمت الرّسول، قال: فدخلت علیها أمّ منظور، ثمّ قالت: مثلکِ فی شرفکِ وقدرکِ فی نفسکِ یُنسب إلیک هذا الخلق، وهذا الفِعال الذی لا یشبهکِ، تحوجین زوجک إلی هذا؟
قال: فسکتت عائشة فلم تردّ علیها، وخرجت أمّ منظور، فقالت لمصعب: قد کلّمتها
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 239
لک، فسکتت، ورضاها صمتها. قال: ودخل مصعب، فلمّا رأتهُ أمرت بالباب فاغلِق فی وجهه، فکسر الباب، ودخل، فتنازعا فضربها، وضربتهُ فأصلحت بینهما أمّ منظور، فقال مصعب لعائشة: هذه أربعمائة ألف درهم، قد حضرت، وإلی أیّام یأتینا مثلها، نأمر بدفعها إلیک، قال: فأمرت عائشة بدفع الأربعمائة المعجلّة إلی أمّ منظور.
ترجمه: بعد از اینکه أم منظور قصه این بیت را برای مصعب بن زبیر گفت، مصعب از او درخواست کرد که عایشه بنت طلحه را آرایش کند و او گفت: هرگز، زیرا او نزد تو است و هر وقت بخواهی اورا می‌بینی، مصعب گفت: با این کار میانه من و عایشه را اصلاح می‌کنی، من هرچه او را راضی کند نزد او می‌فرستم. چهارصد هزار درهم برای عایشه فرستاد و او آن را بازگرداند، به فرستاده مصعب ناسزا گفت. پس أم منظور نزد عایشه رفت و از مصعب تعریف و تمجید کرد. و عایشه سکوت کرد و چیزی نگفت، و أم منظورنزد مصعب بازگشت و به او خبر داد که با او صحبت کردم و او حرفی نزد. و سکوت علامت رضا است. مصعب نزد او رفت و عایشه تا اورا دید در را محکم به روی او بست که در شکست. و با هم منازعه کردند و همدیگر را مورد ضرب و شتم قرار دادند، تا اینکه أم منظور بین آن دو آشتی انداخت و مصعب چهارصد هزار درهم را به عایشه بازگرداند و گفت: باز هم بیشتر می‌دهم و عایشه آن مبلغ را به أم منظور داد.
2- در خبر 12 نقل شده است که زوجه مذکوره شرط کرد که عثمانی همسر دیگری اختیار نکند، اما در الأغانی ج 16 ص 104- 105 از قول ابن شهاب زهری اختلاف زوجه مذکوره با عثمانی را ذکر کرده است که او مدت هفت ماه با کنیزکانش در باغی خارج از مدینه به سربرد. سکینه نزد عمر بن عبدالعزیز والی مدینه (87 تا 93 ه ق) شکایت و درخواست طلاق کرد. عمر نیز طرف سکینه را گرفت به ابن حزم (ابو بکر ابن محمد بن عمرو بن حزم) «1» قاضی مدینه دستور داد که بین این زوج قضاوت کند و
__________________________________________________
(1)- محمد بن أبی بکر بن محمّد بن عمرو بن حزم [بن زید بن لوذان بن عمرو بن عبد بن عوف بن غنم بن مالک
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 240
طبق دستور والی، ابو بکر بن عبداللَّه بن ابی جهم و محمد بن معقل بن سنان أشجعی نیز حضور داشتند. مکالماتی بین افراد مذکور انجام شد از جمله اینکه ابن حزم به زوجه مذکوره با عنوان (یا ابنة الحسین) گفت: «لو کنت رجلًا لسطوتُ بکِ» اگر تو مرد بودی بر تو چیره می‌شدم، و سکینه پاسخ داد: یا ابن فرتنی، یعنی ابن أمة البغی، یعنی: ای فرزند کنیز اهل بغی مرا تهدید می‌کنی و بعد همدیگر را دشنام دادند. ابن ابی جهم به این وضع اعتراض کرد، سکینه سر او داد زد و رجال قریش «1» را فراخواند که این عبد یهودی یعنی ابن ابی جهم مرا دشنام داده است و اگر اصحاب حرّه زنده بودند اورا می‌کشتند و او هم سکینه را دشنام داد تا اینکه زید را حاضر کردند و به زوجه مذکوره گفتند برای ادعایت شاهد بیاور و گر نه زید باید قسم بخورد. و زوجه به زید گفت: از این به بعد هرگز مرا نخواهی دید! تا اینکه پنج نفری به نزد عمر بن عبدالعزیز رفتند و به او جریان را گزارش دادند و او در پاسخ آنقدر خندید که شکمش را نگه داشت و فردای آن روز عمر بن عبدالعزیز زید را قسم داد و سکینه را به او بازگرداند.
__________________________________________________
النجّار بن ثعلبه بن عمرو بن الخزرج الأنصاری] ولیَ المدینة هو وأبوه قبله.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 348
و نسب صاحب جمهرة الأنساب (ابن حزم) به اینان می‌رسد
(1)- [نویسنده گوید: منظور از رجال قریش، مردان این طائفه نیستند بلکه اینان طبقه خاصی از افراداجتماع آن روز مکه و مدینه و شام بودند که نفوذ خاصی بر روی خلفا و درباریان و والیان و صاحب منصبان داشتند و هم بهره خاصی از بیت المال مسلمین می‌بردند چنانکه در کتب انساب با عنوان من رجال قریش از آنها اسم برده می‌شود، مثل:
- عثمان بن الزبیر بن عبداللَّه بن الولید بن عثمان بن عفّان من رجال قریش.
جمهرة الأنساب لابن حزم،/ 86
- قاسم بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان [...] جلداً من رجال قریش.
جمل من أنساب الأشراف، 8/ 386
- رجالات قریش (مصعب بن زبیر و عمرو بن سعید بن عاص و ابن عبدالرّحمان بن أبی بکر)].
المحاسن والأضداد للجاحظ/ 131
- فقال مروان: أنت یا حسن [بن أمیر المؤمنین علیهما السلام] السّابّ رجال قریش (معاویة، عمرو عاص، الولید بن عقبة، عمرو بن عثمان، عتبة، المغیرة).
مقتل الحسین للخوارزمی، 1/ 120
اما کلام رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درباره امام حسن و امام حسین علیهما السلام که فرمود: «الحسن والحسین سیِّدی شباب أهل الجنّة» حسن و حسین سرور جوانان اهل بهشت هستند مانند دُر گران بها می‌درخشد.
(از کتاب مظلومه ای در تاریخ)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 241
در اوّل خبر سکینه مذکوره بی‌انتساب است (لفظ عربی: إنّ زید بن عمرو بن عثمان العثمانیّ خرج إلی مالٍ له مغاضباً لسکینة.) و در وسط خبر با خطاب ابن حزم به الحسین منتسب شده است (لفظ عربی: وقال ابن حزم: یا ابنة الحسین)؟! راوی این خبر ابن شهاب زهری است که ما در پایان بحث به شرح حال او می‌پردازیم.
با توجه به اخباری که در مورد سکینه مذکوره «أم منظور»، مصعب بن زبیر، بثینه و جمیل و عایشه دختر طلحه بن عبیداللَّه تمیمی و هم چنین اخباری که در مورد مکالمات و ناسزایی گویی با مردان غریبه و نا محرم مثل ابو بکر بن محمد بن عمرو بن حزم الأنصاری و ابو بکر بن عبداللَّه بن ابی جهم، از قول ابن شهاب زهری نقل شده است.
آیا می‌توان تصور کرد که این زوجه مذکوره دختر سید الشهدا علیهما السلام باشد؟ که پدرش علیه السلام در وصف او فرمود: أمّا سکینة غالب علیها الاستغراق مع اللَّه تعالی، فلا تصلح لرجلٍ. یعنی: سکینه با تمام وجود محو جمال الهی است، و برای مردی شایسته نسیت.
آیا نسبت دادن این اخبار به دختران رسول خدا صلی الله علیه و آله، مخدوش ساختن ساحت مقدس خاندان رسالت نمی‌باشد؟!
شرح حال ابن شهاب زهری:
نام او: محمّد بن مسلم بن عُبیداللَّه بن عبداللَّه بن شهاب بن عبداللَّه بن الحارث بن زُهرة بن کِلاب بن مرّة بن کعب بن لؤی بن غالب أبو بکر القرشی الزّهری المدنی.
جد پدری او عبداللَّه بن شهاب با مشرکین در بدر بود و جزء آن دسته کسانی بود که در احد با هم پیمان بسته بودند که اگر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را دیدند یا اورا بکشند یا در راه کشتن او کشته شوند، و زهری نیز به این خبر اعتراف کرده است، و پدر زهری «مسلم» با مصعب بن زبیر بود، و خودش با عبدالملک و فرزندش هشام بود، و در زمان خلافت یزید بن عبدالملک قاضی وی بود. متن خبر:
وکان أبو جدّه عبداللَّه بن شهاب، شهدَ مع المشرکین بَدْراً، وکان أحد النفر الّذین تعاقدوا یوم أُحُد لئن رأوا رسول اللَّه (ص) لیقتُلنّهُ أو لیقتَلُنّ دونه؛ ورُوی أ نّه قیل للزّهری:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 242
هل شهد جدّک بَدْراً؟ فقال: نعم، ولکن من ذلک الجانب، یعنی أ نّه کان فی صفِّ المشرکین.
وکان أبوه مسلم مع مصعب بن الزّبیر، ولم یزل الزّهری مع عبدالملک ثمّ مع هشام بن عبدالملک، وکان یزید بن عبدالملک قد استقضاه.
ابن خلّکان، وفیات الأعیان، 4/ 178 رقم 563
تولد او: در سال تولد او اختلاف است. به ترتیب سال 50 «1»، 51 «2»، 56 «3»، 58 «4» ذکر شده است. طبق نظر محمد بن سعد اگر سال وفات او 124 «5» ه ق، و در سن 72 «5» یا 75 «6» فوت کرده باشد، پس سال تولد او 52 یا 49 می‌باشد.
ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه، 4/ 102 اورا در زمره منحرفین از امام علی علیه السلام ذکر کرده است:
وکان الزّهری من المنحرفین عن الإمام علیّ علیه السلام، وروی جریر بن عبدالحمید، عن محمّد بن شیبة: شهدتُ مسجد المدینة، فإذا الزّهریّ، وعروة بن الزّبیر جالسان یذکران علیّاً علیه السلام، فنالا منه، بلغ ذلک علیّ بن الحسین علیه السلام فجاء حتّی وقف علیهما، وقال: أمّا أنت یا عروة، فإنّ أبی حاکمَ أباک إلی اللَّه فحکم لأبی علی أبیک. وأمّا أنتَ یا زهریّ، فلو کنت بمکّة لأریتک کیرَ أبیک.
ترجمه: محمد بن شیبه نقل کرده است که در مسجد مدینه بودم که زهری و عروه بن زبیر از علی علیه السلام یاد می‌کردند و از او شکایت می‌کردند. خبر به علی بن الحسین علیهما السلام رسید به مسجد آمد و مقابل آنها ایستاد، و گفت: اما تو ای عروه که پدرم نزد خدا پدرت را به محاکمه کشید و او به نفع پدرم مقابل پدر تو حکم کرد. اما تو ای زهری
__________________________________________________
(1)- تاریخ دمشق، 58/ 228 (عن أحمد بن صالح)
(2)- تاریخ خلیفة، ابن خیّاط، ص 145
(3)- تاریخ دمشق، 58/ 228 (عن ابن بکیر)
(4)- تاریخ دمشق، 58/ 230 (عن محمّد بن عمر)
(5)- تاریخ دمشق، 58/ 229 (محمّد بن سعد)
(6)- تاریخ دمشق، 58/ 230 (عن محمّد بن عمر)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 243
اگر در مکه بودی یک پسر آهنگر بیشتر نبودی (کنایه از اینکه آهنگری شغل قابل احترامی در مکه نبود، و تو پسر آن آهنگر هستی و اگر محترم شدی به واسطه ما اهل بیت پیامبر علیهم السلام بوده است).
زهری به خاطر کسب مال و جاه و مقام از خاندان اهل بیت رسالت علیهم السلام منحرف شد و ملازم بنی مروان گردید چنانچه خود می‌گوید:
ثنا محمّد بن سعد، أنبأنا محمّد بن عمر، ثنا عبدالرّحمان بن عبدالعزیز، قال: سمعتُ الزّهریّ یقول: نشأتُ وأنا غلام لا مال له مقطّع من الدیوان [...] فرحلتُ إلی الشّام [...] فدخلتُ معه [الآذن] علی أمیر المؤمنین [...] فسلّمتُ علیه بالخلافة، فقال: مَنْ أنت؟
قلت: محمّد بن مسلم بن عبیداللَّه ... [...] فأومأ إلیَّ أن أجلس، قال: فجلست. ابتدأ عبدالملک الکلام، فجعل یسألنی عن أنساب قریش، فَلَهو أعلم بها منِّی، قال: وجعلتُ أتمنّی أن یقطع ذلک لتقدّمه علیَّ فی العلم بالنّسب، قال: ثمّ قال لی، قد فرضت لک فرائض أهل بیتک ثمّ التفت إلی قبیصة فأمرهُ أن یثبت ذلک فی الدّواوین، ثمّ قال: أین تحبّ أن تکون دیوانک مع أمیر المؤمنین ها هنا أم تأخذه ببلدک؟ قال: قلت: یا أمیر المؤمنین أنا معک، فإذا أخذت الدیوان أنت وأهل بیتک أخذته، قال: فأمر بإثباتی ونسخة کتابی أن یوقع بالمدینة، فإذا خرج الدیوان لأهل المدینة قبض عبدالملک وأهل بیته دیوانهم بالشّام. قال الزّهری: فعلتُ أنا مثل ذلک وربّما أخذته بالمدینة لا أصدّ عنه، قال: ثمّ خرج قبیصة بعد ذلک، قال: إنّ أمیر المؤمنین قد أمر أن یثبت فی صحابته وأن یجری علیک رزق الصّحابة وأن یرفع فریضتک إلی أرفع منها فأکرم باب أمیر المؤمنین. قال:
وکان علی عرض الصّحابة رجل فظّ غلیظ یعرض عرضاً شدیداً، قال: فتخلّفت یوماً أو یومین، فجبهنی جبهاً شدیداً، فلم أعد لذلک التخلّف وکرهت أن أقول لقبیصة شیئاً فی أوّل ذلک، ولزمت عسکر عبدالملک، وکنت أدخل علیه کثیراً، قال: وجعلنی عبدالملک فیما یسائلنی یقول: مَنْ لقیت؟ فجعلت أسمِّی له وأخبره بمَن لقیت من قریش لا أعدوهم.
فقال عبدالملک: فأین أنتَ عن الأنصار؟ فإنّک واجد عندهم علماً؛ أین أنتَ عن ابن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 244
سیِّدهم خارجة بن زید بن ثابت؟ أین أنتَ عن عبدالرّحمان بن یزید بن جاریة؟ قال:
فسمّی رجالًا منهم، قال: فقدمتُ المدینة فسألتهم، وسمعتُ منهم، یعنی الأنصار، فوجدتُ عندهم علماً کثیراً.
قال: وتوفِّی عبدالملک بن مروان، فلزمتُ الولید بن عبدالملک حتّی توفِّی، ثمّ سُلیمان ابن عبدالملک وعمر بن عبدالعزیز، ویزید بن عبدالملک، فاستقصی یزید بن عبدالملک علی قضائه الزّهریّ وسُلیمان بن حبیب المحاربی جمیعاً، قال: ثمّ لزمت هشام بن عبدالملک.
قال: وحجّ هشام سنة ستّ ومئة وحجّ معه الزّهریّ، فصیّره هشام مع ولده یُعلِّمهم ویُفقِّههم ویُحدِّثهم ونجح معهم فلم یُفارقهم حتّی مات بالمدینة.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 58/ 239- 241
مضمون خبر: من نوجوانی بودم و مال و منالی نداشتم، و از دیوان هم بهره‌ای نداشتم، به شام نزد عبدالملک رفتم، و خودم را معرّفی کردم تا اینکه گفت: تو باید حقوق مالی خانواده ات را بپردازی و به قبیصه رو کرد و گفت: اسم اورا در دیوانها ثبت کن، من مایل بودم که اسمم در دیوانی که مربوط به عبدالملک است ثبت شود و گاهی از شام و گاهی از مدینه حقوق را دریافت می‌کردم، و بعد مدتی سهم مالی من همپایه صحابی پیامبر بود و حتی بالاتر هم رفت، و مرد تندخویی که متصدی دیوان صحابی بود از این موضوع ناراحت شد و به من تندی کرد و من چیزی به قبیصه نگفتم و ملازم لشکر عبدالملک شدم و نزد او رفت و آمد می‌کردم، و او از افراد مذکور در روایت (از انصار) سؤال کرد و پاسخ می‌دادم تا اینکه به مدینه آمدم و از انصار دانش زیادی کسب کردم تا اینکه عبدالملک مُرد و به ترتیب با فرزندانش ولید و سلیمان و بعد با عمر بن عبدالعزیز و یزید بن عبدالملک همراه شدم، و قاضی یزید بن عبدالملک بودم، و بعد ملازم هشام بن عبدالملک بودم، سپس راوی گوید: با هشام در سال 106 ه ق حج گذاردم و هشام اورا معلم فرزندانش کرد، تا به آنها علم و فقه و حدیث بیاموزد، و این را با موفقیت به انجام رساند و از آنها جدا نشد، و در مورد او گفته شده است:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 245
واشتهر أ نّه کان یعمل لبنی أمیّة «1»، وکان صاحب شرطتهم، ولا یختلف النّاس أ نّه کان یأخذ جوائزهم. «2»
مشهور است که او از عمّال بنی امیه و رییس شرطه آنها بود، اختلافی بین مردم در این مورد نیست که از آنها هدایا دریافت می‌کرد.
و این موضوع در خبر خارجه بن مصعب ذکر شده است که گوید: به نزد زهری رفتم و او رئیس شرطه بعضی از فرزندان مروان بود، اورا چماق به دست دیدم که روبروی عدّه ای که کافر الکوبات به دست داشتند سوار بر اسب شد، گفتم خدا چنین عالمی را تقبیح کند و از او دور شدم و خبری از او نشنیدم، تا آخر خبر.
متن عربی: أخبرنا أبو القاسم بن السّمرقندی، أنا إسماعیل بن مسعدة، أنا حمزة بن یوسف، أنا أبو أحمد ابن عدی، نا أحمد بن علیّ المدائنی، نا أحمد بن عبدالمؤمن المروزی، نا أحمد بن عبدویه، قال: سمعتُ خارجة یقول: قدمتُ علی الزّهریّ، وهو صاحب شرط لبعض بنی مروان، قال: فرأیتهُ رکب وفی یده حربة، وبین یدیه الناس وفی أیدیهم الکافرکوبات، قال: قلت: قبّح اللَّه ذا مِنْ عالم، قال: فانصرفتُ ولم أسمع منه ... إلی آخر الخبر.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 17/ 284/ مثله الذّهبی، میزان الاعتدال، 1/ 625
او با اینکه از محدّثان بزرگ محسوب می‌شود، اما نقل احادیث از جانب او به صلاح دید خلفا وقت بود، چنانچه خبر ذیل مؤید این مطلب می‌باشد:
در الامامة و السیاسة ج «2» ص 88 ذکر شده است: سلیمان بن عبدالملک بعد از حج برای زیارت رسول خدا صلی الله علیه و آله به مدینه رفت، و ابن شهاب زهری و رجاء بن حیوة با او بودند. سه روز در آنجا اقامت کرد و گفت: آیا اینجا کسی هست که رسول خدا صلی الله علیه و آله را درک کرده باشد؟ گفتند: آری، او ابو حازم (سلمة بن دینار) است، اورا آوردند و سلیمان سؤالات بسیاری از او کرد، و او پاسخ داد تا اینکه سلیمان هزار دینار به او داد، اما او نپذیرفت و گفت: در حال استیصال خوردن مردار و خون برای من عزیزتر
__________________________________________________
(1)- تهذیب التهذیب، 4/ 102 طبع حیدرآباد- الهند
(2)- الاعتصام بحبل اللَّه المتین، 2/ 258، القاسم بن محمّد بن علیّ الزّیدیّ (1029 ه ق)، مطابع الجمعیة العلمیة الملکیّة، الأردن- عمّان، 1403 من جهاد الإمام السّجّاد علیه السلام
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 246
است از اینکه این را بگیرم، و سلیمان تعجب کرد و زهری گفت: من سی سال با او همسایه بودم ولی با او صحبت نکردم، وابوحازم گفت: راست می‌گویی؛ زیرا تو خدا را فراموش کردی و من را هم فراموش کردی واگر خدا را یاد می‌کردی مرا هم به خاطر می‌آوردی، زهری گفت: مرا شماتت می‌کنی؟ سلیمان به زهری گفت: تو باید خودت را شماتت کنی، مگر نمی‌دانی که همسایه بر همسایه حق دارد. و ابو حازم به او گفت: قوم بنی‌اسرائیل تا زمانی که امرای آنها به علما احتیاج داشتند بر راه درست بودند؛ زیرا علما به خاطر دینشان از امرا دور بودند، ولی وقتی که مردم پست تظاهر کردند و به فراگیری علم مشغول شدند و با امرا رفت و آمد کردند و امرا در امورشان از آنها کمک و یاری جستند، دچار انحراف شدند، حال اگر علمای ما به علم خود عمل می‌کردند امرا از آنها می‌هراسیدند و امرا علما را بزرگ می‌داشتند، و زهری گفت: منظورت من هستم و به من تعرّض می‌کنی؟! گفت: همانطور که شنیدی ... تا آخر خبر.
قال الزّهری: إنّه لجاری منذ ثلاثین سنة، ما کلّمته قطّ. فقال أبو حازم: صدقت؛ لأ نّک نسیت اللَّه ونسیتنی، ولو ذکرتَ اللَّه لذکرتنی. قال الزّهری: أتشتمنی؟ قال له سلیمان: بل أنتَ شتمتَ نفسک، أوَما علمتَ أنّ للجار علی الجار حقّاً. قال أبو حازم: إنّ بنی إسرائیل لمّا کانوا علی الصّواب کانت الأمراء تحتاج إلی العلماء، وکانت العلماء تفرّ بدینها من الأمراء، فلمّا رُئیَ قوم من أراذل النّاس تعلّموا العلم، وأتوا به الأمراء، استغنت الأمراء عن العلماء، واجتمع القوم علی المعصیة، فسقطوا وهلکوا، ولو کان علماؤنا هؤلاء یصونون علمهم، لکانت الأمراء تهابهم وتُعظِّمهم. فقال الزّهری: کأ نّکَ إیّای ترید، وبی تعرّض؟ قال: هو ما تسمع ... إلی آخر الخبر.
ابن قتیبة، الإمامة والسّیاسة، 2/ 88- 92
شیخ طوسی اورا در زمره اصحاب علی بن الحسین علیهما السلام با عنوان «عدو» برشمرده است.
[محمّد بن شهاب الزّهری، عدوّ- الطّوسی، الرّجال،/ 101]
امام سجاد علیه السلام برای جلوگیری از انحراف او شیوه‌های متعدّدی به کار بست از جمله: «1». موعظه او از طریق دعا و مناجات «1»، 2. تنبه خاص به او (وقتی که عامل
__________________________________________________
(1)- الکافی من الأصول، 2/ 130- 131 رقم 11 (باب ذمّ الدّنیا والزّهد فیها، کتاب الإیمان والکفر)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 247
بنی‌امیه بود و حین مجازات مجرم جانش از دست رفت، و زهری وحشت زده خود را باخت و سرگردان و آواره کوه و بیابان شد، و امام سجاد علیه السلام اورا از این وضعیّت درآورد و سایه های یأس و نا امیدی از رحمت الهی را از وجود او زدود) «1»، 3. مکاتبه با او «2»، اما به حال او سودی نداشت و تا آخر عمر ملازم بنی مروان بود.
نتیجه اینکه زهری از علمای درباری بوده، و نقل احادیث و اخبار از جانب او طبق نظر و صلاح دید امرای بنی‌امیه و مروان بوده است، نزد علمای امامیه عدو محسوب می‌شود، با جو و فضایی که بنی‌امیه و مروان علیه خاندان رسالت در جامعه راه اندازی‌کرده بودند، آیا می‌توان به اخبار زهری راجع به دختر سید الشهدا علیهما السلام اعتماد کرد؟!
6- چگونگی ازدواج با عبداللَّه بن عثمان بن عبداللَّه بن حکیم بن حزام:
در خبر «1» آمده است:
فخلف علیها عبداللَّه بن عثمان [...] فهلک عنها، یعنی بعد از مصعب با عبداللَّه ازدواج کرد و او فوت شد، و در خبر 12 ذکر شده است: فخلف علیها عبداللَّه [...] فنشزت علیه، فطلّقها، یعنی بعد از مصعب با عبداللَّه ازدواج کرد، نسبت به او ناشزه شد و عبداللَّه اورا طلاق داد.
چگونه می‌توان بین این دو خبر (1) و (12) جمع کرد؟! و منابعی که اخبار «نشوز» را ذکر کرده اند عبارتند از:
بلاغات النساء ص 146 (راویان: شعبی (از) مجالد (از) مدائنی).
الأغانی ج 17 ص 227 (راویان: جویریة (از) مدائنی (از) زبیر (از) طوسی (از) ابو الفرج، و هم‌چنین مدائنی (از) خرّاز (از) محمد (از) ابو الفرج).
تاریخ دمشق ج 73 ص 95 (راوی: جویریة بنت أسماء).
تاریخ دمشق ج 31 ص 258 (راوی: مدائنی (از) زبیر، و هم‌چنین از مشایخ قریش
__________________________________________________
(1)- کشف الغمّة، 2/ 105- 106، بحار الأنوار، 46/ 7
(2)- تحف العقول عن آل الرّسول علیهم السلام،/ 198- 200
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 248
(از) اهل مدینه مجهول الحال والاسم).
بطور خلاصه، آنچه از این منابع در خور فهم است اینکه مادر عبداللَّه رمله دختر زبیر بن عوام خواهر تنی مصعب نزد عبدالملک بن مروان از نشوز سکینه مذکوره نسبت به فرزندش شکایت کرده، و عبدالملک در پاسخ گفته است: إنّها سکینة بنت فاطمة «1»، لقد ولدنا خیرهم ونکحنا خیرهم. یعنی: این سکینه دختر فاطمه بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله است، و ما با بهترین آنها وصلت کردیم. این عبارت چه معنی می‌تواند داشته باشد؟ با اینکه رسول خدا صلی الله علیه و آله اجر رسالت خود را در «مودّة فی القربی» قرار داده بود، اما آل زبیر و آل مروان و آل امیه و دیگران بعد از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله احترام و حرمتی برای اهل بیت او، قایل نشدند، آیا حرمتی برای جدّ سکینه علیهم السلام، امیر المؤمنین علی علیه السلام، قائل شدند که گفته شده: هیجده هزار مرتبه اورا بر منابر لعن کردند «2»؟! در حالی که این امر برای هیچ شهروند مسلمان در جامعه اسلامی نظیر ندارد؟!
آیا حرمتی برای پدر سکینه سید الشهدا علیه السلام قائل شدند که بارها در روز عاشورا گوشزد کرد که نسبت مرا به رسول خدا صلی الله علیه و آله و دخترش فاطمه زهرا علیهم السلام به یاد آوردید که من چه کسی هستم؟! حال در این خبر برای رسیدن به مقاصد شوم خودشان (که همان شریک کردن دختران رسول خدا در مفاسد اخلاقی زنان آل زبیر و آل مروان و آل طلحه و آل عثمان وآل امیه و دیگران) این سکینه ناشناس را به حضرت فاطمه علیها السلام منتسب می‌کنند و ما با بیان شرح حال این راویان در بحث (ما جاء فی کتب الأدب من أخبارها) در جای خود اثبات می‌کنیم، که اینها نزد اصحاب روات و علمای عامه قابل اعتماد نبودند و اینک شرح حال مجالد در بیان روات اخبار:
مُجالدُ بنُ سَعید بن عمیر بن بسطام، (4، م تبعاً) ویُقال: ابن ذی مُرّان بن شرحبیل [ابن ربیعة بن مرثد بن حثم الهمدانی] أبو عمرو. ویُقال: أبو عمیر. ویُقال: أبو سعید الکوفی الهمدانی.
__________________________________________________
(1)- [تاریخ دمشق، 31/ 258، والأغانی، 17/ 227]
(2)- [الغدیر، ج 9 ص 391]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 249
حدّث عن: الشّعبی [...]، وُلِدَ فی أیام جماعة من الصحابة، ولکن لا شی‌ء له عنهم، ویُدرج فی عداد صغار التابعین. وفی حدیثه لین. [...]
قال البخاری: کان یحیی/ بن سعید یُضعِّفه. وکان عبدالرّحمان بن مهدی لا یروی له شیئاً. وکان أحمد بن حنبل لایراه شیئاً. یقول: لیس بشی‌ء. وقال أحمد بن سنان: سمعتُ عبدالرّحمان یقول: مُجالد حدیثه عند الأحداث: یحیی بن سعید، وأبی أسامة لیس بشی‌ء.
وقال عمرو بن علیّ: سمعتُ یحیی بن سعید یقول لعُبیداللَّه: أین تذهب؟ قال: أذهب إلی وهب بن جریر أکتب السِّیرة- یعنی عن أبیه، عن مُجالد- قال: تکتب کذباً کثیراً.
لو شئت أن یجعلها لک مُجالد کلّها عن الشّعبی، عن مسروق، عن عبداللَّه، فعل.
وقال أحمد: مُجالد لیس بشی‌ء، یرفُع حدیثاً [کثیراً] لا یرفعه الناسُ، وقد احتمله الناس، وقال ابن معین: لا یُحتجّ به، وقال مرّة: ضعیف. کان یحیی بن سعید یقول: لو أردت أن یرفع لی مُجالد حدیثه کلّه رفعه. رواها ابن أبی خیثمة عن یحیی.
وقال أبو حاتم: لا یحتجّ به، وهو أحبّ إلیَّ من بشر بن حرب، وأبی هارون، وشهر ابن حوشب، وداود الأوْدیّ، وعیسی الحنّاط [وداود الأودیّ ولیس مُجالد بقوی فی الحدیث].
وقال النِّسائی: ثقة. وقال مرّة: لیس بالقوی. وقال ابن عدی: له عن الشّعبی، عن جابر، أحادیث صالحة، وعن غیر جابر من الصّحابة. وعامّة ما یرویه غیر محفوظ.
وقال الدّارقطنی: ضعیف. وقیل لخالد الطحّان: لِمَ لَمْ تکتب عن مُجالد؟ قال: لأنّه کان طویل اللِّحیة.
قلت: من أنکر ما له فی جزاء ابن عرفة حدیثُه: عن عامر، عن مسروق، عن عائشة، حدّثتنا عائشة: «لو شِئْتُ لأجری اللَّه معی جبالَ الذّهبِ والفضّة» [...].
قال البخاری: ماتَ فی ذی الحجّة سنة أربع وأربعین ومائة.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 6/ 458- 459 رقم 954/ مثله: ابن‌حجر، تهذیب التّهذیب، 5/ 349- 350
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 250
وقال الدّارقطنیّ: یزید بن أبی زیاد أرجح منه، ومُجالد لا یعتبر به. وقال السّاجی:
قال محمّد بن المثنّی: یحتمل، حدیثه أصدق. وقال ابن سعد: کان ضعیفاً فی الحدیث.
وقال العجلی: جائز الحدیث، إلّاأنّ ابن مهدی کان یقول: أشعث بن سوار کان أقرأ منه. قال العجلی: بل مُجالد أرفع من أشعث. وکان یحیی بن سعید یقول: کان مُجالد یلقن فی الحدیث إذ لقن. وقال البخاری: صدوق. وقال ابن حبّان: لا یجوز الاحتجاج به.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 5/ 350- 351
مجالد بن سعید [عو، م معا] الهَمْدانی. مشهور صاحب حدیث علی لینٍ فیه.
رَوی عن قیس بن أبی حازم، والشّعبی. وعنه یحیی القطّان، وأبو أسامة، وجماعة.
قال ابن معین وغیره: لا یحتجّ به. وقال أحمد: یرفع کثیراً ممّا لا یرفعه النّاس، لیس بشی‌ء.
وقال النِّسائی: لیس بالقوی. وذکر الأشجّ أ نّه شیعی. وقال الدّارقُطنی: ضعیف.
وقال البخاری: کان یحیی بن سعید یُضعِّفه، وکان ابن مهدی لا یروی عنه.
وقال الفلّاس: سمعتُ یحیی بن سعید یقول: لو شئت أن یجعلها لی مُجالد کلّها عن الشّعبی، عن مسروق، عن عبداللَّه، فعل.
وقیل لخالد الطحّان: دخلتَ الکوفة فَلِمَ لم تکتُبْ عن مُجالد؟ قال: لأنّه کان طویل اللِّحیة.
قلت: مِنْ أنکر ما له: عن الشّعبی، عن مسروق، عن عائشة، مرفوعاً: لو شئت لأجری اللَّه معی جبالَ الذّهب والفضّة. [...]
ومات مُجالد سنة ثلاث وأربعین ومائة أو نحوها.
الذّهبی، میزان الاعتدال، 4/ 438، 439 رقم 7070
7- چگونگی ازدواج با مصعب بن زبیر:
الف: در اخبار این مجموعه آمده است که مصعب تمنای ازدواج با زوجه مذکوره و
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 251
عایشه دختر طلحه بن عبیداللَّه تمیمی را در سر داشت. (در اخبار گاهی اسم سکینه بی‌انتساب ذکر شده و گاهی با عبارت بنت الحسین همراه است).
منابع ذیل این خبر را نقل کرده اند:
عیون الأخبار، 1/ 258، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 416، 7/ 22
تاریخ دمشق، 42/ 216، 61،/ 162- 163، شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، 2/ 136
وفیات الأعیان، 3/ 29- 30، الفخری،/ 124
(راویان این خبر مدائنی، شعبی و عبدالرحمان بن أبی الزّناد ذکر شده اند).
ب: در اخبار این مجموعه آمده است که عبدالملک بن مروان، مصعب بن زبیر را شجاع ترین مردم تلقی کرده؛ زیرا توانسته است بین زوجه مذکوره و عایشه دختر طلحه جمع کند، و آن دو را به همسری بگیرد.
منابع:
جمل من أنساب الأشراف، 7/ 100 (راوی: عمر از هیثم بن عدی و او از عوانه ابن حکم نقل کرده است).
العقد الفرید، 4/ 412، الأغانی، 19/ 490، تاریخ بغداد، 13/ 106- 107 (راوی: زبیر بن بکّار)، سیر أعلام النّبلاء، 5/ 161 (راوی: زبیر). ج: در الأغانی، 16/ 100 نقل شده است که بین سکینه (بی انتساب) و عایشه دختر طلحه بر سر زیبارویی اختلاف شد، داوری در این مورد را به عمر بن أبی ربیعه شاعر ماجن قریش سپردند، تا آخر خبر (راوی: زبیر از مصعب بن زبیر، واو از ماجشون نقل کرده است).
اخبار علمای امامیه راجع به سرگذشت دختران رسول خدا صلی الله علیه و آله بعد از واقعه کربلا به دست ما نرسیده است، این اخبار راجع به سکینه بنت الحسین علیهما السلام از جانب کسانی نقل شده است که حتی نزد روات اخبار و علمای عامه ثقه و قابل اعتماد نبودند.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 252
برای روشن شدن اوضاع جامعه اسلامی نیاز به بیان سه مقدّمه داریم تا بتوانیم تصویری مطابق با واقع از اوضاع اجتماعی آن روز داشته باشیم، وبعد بفهمیم که این اخبار می‌تواند درست باشد یا نه؟!
مقدّمه اوّل: خبر تمنای وصال مصعب به سکینه مذکوره در کتاب عیون الأخبار تحت عنوان «اختلاف الهمم والشّهوات والأمانی» یعنی: «تفاوت عزم ها و تمایلات» آمده است، این عنوان در کتاب المحاسن والأضداد جاحظ ص 131 نیز آمده، و تمنای وصال مصعب نسبت به عایشه بنت طلحه بن عبیداللَّه تمیمی را نقل کرده است.
کتاب السؤدد: (اختلاف الهمم والشهوات والأمانی):
وعن صالح بن حسان، قال: «رأیتُ امرأة بالمدینة یُقال لها «حوّاء» «1»، وهی التی علّمت نساء المدینة النّقع، وهو النّخر والحرکة والغربلة الرّهز، وکانت لها سقیفة تتحدّث إلیها رجالات قریش، ولم یکن فی الدّنیا أهل بیت إلّاوتأخذ صبیانهم، وتمصّهم ثدیها، أو ثدی إحدی بناتها، فکان أهل المدینة یسمّونها «حوّاء». ولم یکن بالمدینة شریف ممّن یجلس فی سقیفتها إلّاواصل إلیها فی السنة ثلاثین وسقاً وأکثر من طعام وتمر، مع الدّنانیر والدّراهم، والخدم والکساء.
فجاءها ذات یوم مصعب بن الزّبیر، وعمرو بن سعید بن العاص، وابن لعبدالرّحمان ابن أبی بکر، فقالوا لها: «یا خالة قد خطبنا نساء من قریش، ولسنا ننتفع إلّابنظرک إلیهنّ، فأرشدینا بفضل علمک فیهنّ»، فقالت لمصعب: «یا ابن أبی عبداللَّه ومَنْ خطبت»؟
قال: «عائشة بنت طلحة»؛ قالت: «فأنتَ یا ابن الصِّدِّیق»، قال، «أمّ القاسم بنت زکریاء ابن طلحة»، قالت: «فأنتَ یا ابن أُحیحة»، قال: «زینب بنت عمرو بن عثمان»، فقالت:
«یا جاریة علیَّ بمنقلی»- تعنی خِفّیها- فأتتها بهما، فخرجت ومعها خادم لها، فأتت عائشة بنت طلحة، فقالت: «مرحباً بکِ یا خالة»، فقالت: «یا بنی إنّا کنّا فی مأدبة لقریش، فلم تبقَ امرأة لها جمال إلّاذُکِرَت وذُکِرَ جمالکِ، فلم أدرِ کیف أصفکِ، فتجرّدی
__________________________________________________
(1)- [الأغانی: غَرّة المیلاء]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 253
لأنظرکِ»، فألقت درعها، ثمّ مشت، فارتجّ کلّ شی‌ء منها، ثمّ أقبلت علی مثل ذلک، فقالت: «فداک أبی وأُمِّی، خذی ثوبیکِ». وأنتهنّ جمیعاً علی مثل ذلک، ثمّ رجعت إلی السّقیفة، فقالت: «یا ابن أبی عبداللَّه، ما رأیت مثل بنت طلحة عائشة قطّ ممتلئة التراتب، زجّاء العینین، هدبة الأشفار، مخطوطة المتنین، ضخمة العجیزة، لفّاء الفخذین، مسرولة السّاقین، واضحة الثّغر، نقیّة الوجه، فرعاء الشّعر، إلّاأنّنی رأیتُ خلّتین هما أعیَب ما رأیتُ فیها: أمّا أحدهما فیواریها الخفّ وهی عظم القدم، والأخری یواریها الخمار وهی عظم الأذن، وأمّا أنتَ یا ابن أحیحة فما رأیت مثل زینب بنت عمرو فراهة قطّ، إلّاأنّ فی الوجه ردّة، ولکنِّی مشیرة علیکَ بأمرٍ تستأنس إلیه، وهی ملاحة تعتزّ بها، وأمّا أنتَ یا ابن الصِّدِّیق، فوَ اللَّه ما رأیتُ مثل أمّ القاسم، ما شبّهتها إلّابخوط بانة تتثنّی، أو خشف یتقلّب علی رمل، ولم أرها إلّافوق الرّجل، وإذا زادت علی الرّجل المرأة لم تحسن، لا واللَّه، إلّامَنْ یملأ المنکبین، فتزوّجوهنّ».
وقال أعرابی فی أختٍ له تزوّجت بغیر کفؤ:
ولَوْ رَکِبَتْ ما حرّمَ اللَّهُ لم یَکُنْ بأقْبَحَ عندَ اللَّه مِمّا اسْتَحَلّتِ
الجاحظ، المحاسن والأضداد،/ 131/ قریب بهذا المضمون فی الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 11/ 121 (فی أخبار عائشة بنت طلحة بن عبیداللَّه التمیمی)
ترجمه: مردان قریش در مدینه نزد زنی به نام حوّاء زیر سقیفه او گرد هم می‌آمدند و آمال و آرزوهای خودرا برای او بیان می‌کردند، و کار این زن این بود که به زنان کارهای زشت و ناپسند و ناروا و چگونگی ارتباط داشتن با جنس مخالف را آموزش می‌داد، و از این طریق کسب معاش می‌کرد. یک روز مصعب بن زبیر و عمرو بن سعید بن عاص و فرزند عبدالرحمان بن ابی بکر به نزد او رفتند و آرزوهای خودرا برای او بیان کردند، مصعب آرزوی وصال به عایشه دختر طلحه و عمرو آرزوی وصال به زینب دختر عمرو بن عثمان بن عفان، و بالاخره فرزند عبدالرحمان بن ابی بکر آرزوی وصال به دختر أم قاسم بنت زکریا بن طلحه را داشتند. «حوّاء»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 254
توسّط خدمتگزارش آن زنان را فراخواند و به خرج مردان قریشی سفره ای برای آنان مهیا کرد و آن زنان لباسهایشان را از تن درآوردند و جلوی او عرض اندام کردند و او هم آنها را به خوبی برانداز کرد و به نزد آن مردان قریشی که در سقیفه منتظر بودند بازگشت و مشخصات ظاهری و جسمانی زنان از جمله عایشه را با توجه به توصیفات خبر راوی برای مصعب وصف کرد.
مقدّمه دوم: در خبر است:
دسته از آواز خوانان و مغنیان در مدینه بودند که زیبارویی و خوش خوانی و هزله‌گویی را در خود جمع داشتند، اینان بیشترشان شاعر ومطرب و در عین حال هرزه وبی بند وبار بودند، لباس‌های زنانه می‌پوشیدند و اداهای زنانه از خود درمی‌آوردند، برای مقلدی و مطربی به سرای امرا و اعیان و به مجلس طرب دعوت می‌شدند و در اندرون اشراف عرب رفت و آمد می‌کردند آنان را مخنّث می‌گفتند. مخنّث در لغت مرد نرمخوی زن صفت است، خنّثه خنثاً یعنی کسی را استهزا کردن «1».
تاریخ مخنّثان مدینه به دروان قبل از اسلام می‌رسد، نام چند تن از ایشان که در عهد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله بودند در تاریخ ثبت است، از جمله هِنْب «2» در سال هشتم هجری در محاصره طائف به خیمه أم سلمه درآمد و در محضر پیغمبر برای عبداللَّه برادر أم‌سلمه از اندام‌های زنی تعریف‌هایی کرد که دور از ادب بود.
آن حضرت را خوش نیامد و امر کرد اورا به خاخ «3» در خارج از مدینه تبعید کنند.
و دیگر «ماتع» بود که از مدینه بیرون کردند، و به بانوان امر فرمود که «لا یدخلنّ علیکنّ هؤلاء»، یعنی: این مخنّث ها نباید وارد خانه شما بشوند «4».
__________________________________________________
(1)- در قاموس لغت معنی مسخره، و هیزو مفعول هم می‌دهد
(2)- هِنْب (مخنّث نفاه النّبیّ (ص)، والذی جاء فی الحدیث أنّ النّبیّ (ص) فی مخنّثین أحدهما هِنْب والآخرماتع، إنّما هو هنب فصحّفه أصحاب الحدیث- الزّبیری، تاج العروس، 1/ 518 (ط سنگی) (ماده هنب)
(3)- معجم البلدان، ج 2 ص 384. خاخ بعد الألف خاء معجمة أیضاً موضع بین حرمین
(4)- ناسخ التّواریخ، جلد اوّل کتاب دوم، 1389 چاب اوّل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 255
این افراد و فعالیتهایشان به واسطه حضور خود پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مدینه و نفوذ تعالیم وحی الهی تضعیف و تعطیل شد. اما در زمان خلفا به ویژه خلفای اموی و بعد عباسی به خاطر فتوحات عرب، غنائم بی‌حساب و برده بی‌شمار که در مدینه و مکه و دمشق جمع آمد به کار خود ادامه دادند، و حکام عرب یک باره از زندگی در صحرا و زیر چادر و بین شتران به قصرهای مجلّل روی آوردند و به دنبال آن مغنیان و مطربان ومخنّثان بودند که بزم خلفای خوشگذران را شکوه و رونق می‌دادند و به موجب روایات «الأغانی» دو شهر مقدّس مکّه ومدینه منشأ غناء عربی و طرب بود، ومطربی و نوازندگی حرفه ای شریف و محترم شد، و افرادی که به این کار روی می‌آوردند از طبقه موالی بودند، مثل: أبو سعید غلام فائد، و فائد غلام عمرو بن عثمان بن عفان، ابن عائشه از موالی و به نام مادرش عایشه شهرت یافت، دلال که غلام عایشه بنت سعید بن عاص، أشعب الطّامع غلام آل زبیر، عَطَرّد از موالی انصار، ابن مشجح برده ای سیاه پوست از موالی بنی جُمْح، موسی شهوات از موالی قریش.
بر اثر وفور ثروت و رواج فسق و فساد در حرمین شریفین، شمار مخنّثان زیاد شد و کارهای زشت و روابط پنهانی ایشان با زنان قریش و سایر قبایل، مردم را به ستوه آورد. به ولید بن عبدالملک گفتند که مخنّثان مدینه وارد خانه زنان قریش می‌شوند در حالی که پیامبر صلی الله علیه و آله این را نهی کرده بود، و او به والی مدینه ابن حزم «1» نوشت و فرمان داد همه آنان را اخته کنند «2».
و همین حکم را هشام بن عبدالملک بن عثمان بن الحیان والی مدینه نوشت و او هم این کار را کرد «3»، و در عهد خلافت سلیمان بن عبدالملک اموی نیز در مورد نُه مخنث
__________________________________________________
(1)- [شرح نسب او در صفحات قبل ذکر شد]
(2)- الأغانی، 4/ 276، از برگزیده الأغانی، 1/ 426
(3)- جاحظ، کتاب الحیوان، 1/ 55 از برگزیده الأغانی، 1/ 426
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 256
اجرا شد که یکی از آنها ملقّب به دلال (یعنی ناز و کرشمه) غلام عایشه دختر سعید ابن العاص بود که مسخرگی‌های او در به هم زدن نماز جماعت در مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله در الأغانی، مسطور است «1».
و این اخبار نمونه‌ای از اوضاع اجتماعی و اخلاقی در دربار و سرای امویان و شهر مدینه و مکّه و مفاسد اخلاقی و رفتاری مردان و زنان قریش را بیان می‌کند که خاندان رسالت علیهم السلام مصون و طاهر از این جریانات و آلودگی‌ها بودند که خبر أبو خالد کابلی مؤید این موضوع می‌باشد.
مقدّمه سوم: در خبر است:
ابو خالد کابلی در جستجوی امام و حجّت خود توسط محمد بن حنفیه به خانه امام سجاد علیه السلام هدایت می‌شود. درِ خانه را باز می‌بیند شگفت زده می‌شود. پیش خود می‌گوید در خانه‌های ائمه علیهم السلام بسته است، چرا این در باز مانده است؟! وارد خانه که می‌شود آن حضرت اورا صدا می‌زند: ای لنگی وارد شو خدمت آن حضرت علیه السلام شهادتین را به زبان جاری می‌سازد و به ولایت و حجّت بودن آن بزرگوار شهادت می‌دهد. و عرض می‌کند مرا لنگی صدا زدی که فقط مادرم مرا به آن نامید و کسی ازاین موضوع خبر نداشت. نشستن او نزد امام علیه السلام طولانی شد و آن حضرت علیه السلام فکر اورا خواند و به او فرمود: راجع به بازماندن دَرخانه چه فکر می‌کنی؟ خادمه ای خارج شده و در باز مانده است. برای دختران رسول خدا صلی الله علیه و آله جائز نیست که وقتی می‌خواهند از خانه خارج شوند در را محکم ببندند تا مبادا صدای به هم خوردن دَر همسایگان و دیگران را متوجه آنها کند (یعنی آنها مخفیانه و پوشیده از چشم محرمان از خانه خارج می‌شوند)، تا آخر خبر.
__________________________________________________
(1)- [مقدمه دوم تلخیص از برگزیده الأغانی، 1/ 416- 429، و بعضی قسمتهای دیگر کتاب.]
حسین بن یحیی از حماد از پدرش اسحاق قصّه ذیل را برای من روایت کرد: حمزه نَوْفلی آورده است که دلال مخنّث در مسجد در کنار من نماز می‌گزارد. ناگاه بادی هایل وپُر صدا رها کرد و همه مسجدیان شنیدند. ما سر از سجده برداشتیم و او همچنان در سجده بود و شنیدیم که با صدای بلند می‌گفت: «سَبّحَ لکَ أعلایَ وأسْفَلی» ترا تسبیح می‌گوید بالا و پایین من. هیچ کس در مسجد نماند مگر اینکه اختیار خود را از دست داد و همه از زور خنده نماز خود را شکستند.
برگزیده الأغانی، 1/ 420
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 257
وعنه، عن محمّد بن عبداللَّه الشاشی، عن محمّد بن یزید الداعی بطبرستان، عن أحمد ابن یحیی صاحب مولانا الرّضا، عن محمّد بن أبی عمیرة، عن الحسن بن عبیدة، عن أبی خالد الکابلی، قال: خدمتُ محمد بن الحنفیّة سبع سنین، ثمّ قلت له: جُعِلْتُ فداک إنّ لی إلیکَ حاجة قد عرفت خدمتی لک، قال: فاسأل حاجتک، قلت: ترینی الدّرع والمغفر، قال: لیس هما عندی، ولکن عند ذلک الفتی، وأشار بیده إلی مولانا زین العابدین علیّ ابن الحسین (صلوات اللَّه علیه)، فنظرتُ إلیه حتّی انصرف وأتبعته حتّی عرفتُ منزله، فلمّا کان من الغد، وتعالی النهار، أقبلتُ فإذا بابه مفتوح، فأنکرتُ ذلک لأنِّی کنتُ أری أبواب الأئمة علیهم السلام تطبق [أو تصفق] أبداً، فقرعتُ الباب، فصاحَ یا کنکر ادخل، فدخلتُ علیه فقلت: أشهد أن لا إله إلّااللَّه، وأنّ محمّداً عبده ورسوله، وإنّک حجّة اللَّه علی جمیع خلقه، وهذا واللَّه لقبی لقّبتنی به أُمِّی وما عرفهُ خلق، قال: اجلس فأنا حجّة اللَّه وخزانة وحی اللَّه، فینا الرِّسالة والنّبوّة والإمامة ومُختلَف الملائکة، وبنا فتح اللَّه وبنا یختم، قال أبو خالد: فأطلتُ الجلوس ووقع علی قلبی الفکر فی فتح الباب، وکانت لحیته بطیب وعلیه ثوبان موردان، فقال یا کنکر: تعجب من فتح الباب ومن الخصلة والطّبع الذی فی الثّوبین، قلت: نعم، قال: یا أبا محمّد، أمّا الباب فخرجت خادمة من الدّار لا عِلْمَ لها، فترکت الباب مفتوحاً، ولایجوز لبنات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله أن یبرزنَ فیصفقنه، وأمّا الخصلة فلیس أنا فعلتها، ولکن النِّساء أخذنَ طیباً فخصلننی به، وأمّا الطّبع فی الثّوبین فأنا قریب العهد بعرس ابن عمِّی ولی منذ استخرجتها أربعة أیّام، ثمّ قبض علی عضادتی الباب، ثمّ قال: هات السفط الأبیض، فأقبل السفط الأبیض حتّی صار بین یدیه، فقلت له: یا سیِّدی مَنْ جلب السفط؟ قال: بعض خدمی من الجنّ، ثمّ فکّ الختم، وبکی بکاءً شدیداً، ثمّ أخذ الدّرع والمغفر فلبسهما وقام قائماً، وقال: کیف تری؟ قلت: کأنّهما أفرغا علیک یا ابن رسول اللَّه افراغاً، قال: هکذا کان علی جدِّی صلی الله علیه و آله، وعلی جدِّی أمیر المؤمنین وعمِّی الحسن وأبی الحسین، واللَّه لا یراهما أحد إلّاعلیَّ وعلی القائم المهدی من ذرِّیّتی، فکان هذا من دلائله علیه السلام.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 258
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 225- 226/ عنه: السّیّد هاشم البحرانی، 4/ 407- 409 رقم 86
و این خبر می‌رساند که بانوانی که در خانه امام سجاد علیه السلام بودند به عنوان «بنات رسول اللَّه» (دختران رسول خدا) قلمداد می‌شدند و آنها از هرگونه آلودگی و ناپاکی که مردان و زنان قریش در انجام آن اهتمام می‌ورزیدند نه تنها پاک وپاکیزه بودند بلکه متنفر و بیزار هم بوده اند. دختران رسول خدا صلی الله علیه و آله هم شأن و کفؤ زنانی مثل عایشه دختر طلحه بن عبیداللَّه نبودند «1» که هرجا اسمی از عایشه بُرده شود در کنار او اسم سکینه بنت الحسین علیهما السلام بیاید، و مصعب نیز تمنای وصال آن دو را داشته باشد و یا در نزد بعضی از خلفای اموی به خاطر جمع این دو مصعب شجاع ترین مردم شناخته شود؟! در صورتی که برادر او عبداللَّه بن زبیر چهل هفته هنگام ایراد خطبه به رسول خدا صلی الله علیه و آله درود نمی‌فرستاد و مردم اورا سرزنش کردند و او در پاسخ گفت: رسول
__________________________________________________
(1)- شاهد مثال: إعجاب أبی هریرة بجمالها [عائشة بنت طلحة بن عبیداللَّه التمیمی]:
وزعم بکر بن عبداللَّه بن عاصم مولی عُرَیْنة، عن أبیه، عن جدِّه: أنّ عائشة ناعت زوجَها إلی أبی هُریرةَ، فوقع خِمارُها عن وجهها، فقال أبو هریرة: سُبحان اللَّه! ما أحسنَ ما غذّاکِ أهلُکِ! لکأنّما خرجتِ من الجنّة.
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 11/ 128
ترجمه: شگفتی أبو هریرة از جمال عائشه:
عایشه در منازعه با همسرش به نزد ابو هریره رفت و پوشش را از رویش برداشت، و ابو هریرة گفت: سبحان اللَّه چقدر تو زیبا رو هستی، و چرا خویشانت تورا به غریبه شوهر دادند، انگار که از بهشت خارج شدی!
أنبأنا أبو الحسن الفرضی، أنا أبوعبداللَّه محمّد بن علیّ بن أحمد بن المبارک، وأبو السّرایا غنائم ابن أحمد بن [الخضر بن] أبی الوبر، قالا: أنا رَشأ بن نظیف، أنا أبو عبداللَّه أحمد ابن محمّد بن یوسف العلّاف، أنا أبو علیّ الحسین بن صفوان البردعی، نا أبن أبی الدّنیا، نا أبو کریب، نا یونس بن بکیر، عن ابن إسحاق، عن أبیه، قال: دخلتُ علی عائشة بنت طلحة، وکانت لا تحتجب من الرِّجال، تجلس وتأذن کما یأذن الرّجل، فلقد رأتنی دخلتُ علیها وهی منکبّة، ولو أنّ بعیراً أُنیخَ وراءها ما رُئی.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 190
راوی گوید: نزد عائشه رفتم و او نزد مردان حجاب نداشت و همانند مردان می‌نشست و به افراد اجازه ورود می‌داد، و مرا دید که بر او وارد شدم، در حالی که او خم شده بود که اگر شتری پشت او بود دیده نمی‌شد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 259
خدا صلی الله علیه و آله خاندان بدی دارد. هرگاه نام اورا می‌برم خاندان او سرافرازی می‌کنند و مسرور می‌شوند و من نمی‌خواهم دیده‌های آنها را روشن سازم. «1»
در این خبر «عبداللَّه بن زبیر» خاندان رسالت را بد و سوء تلقی می‌کند، پس چگونه آل زبیر مجاز هستند که با خاندان مزبور وصلت کند؟!
باز شاهد دیگر بر اینکه بانوان خاندان اهل بیت پیامبر علیهم السلام بین مردم ناشناس بودند اینکه أم فروة دختر قاسم بن محمد بن أبی بکر مادر امام صادق علیه السلام بود، راوی گوید که من اورا به هنگام طواف کعبه دیدم که خودرا در چادری پوشانده بود که ناشناس بود با دست حجر الاسود را استلام کرد، مردی به او گفت: اشتباه کردی، و او پاسخ داد که ما از علم تو غنی و بی نیاز هستیم «2»: لفظ عربی: «علیها کساء متنکِّرة» این ثابت می‌کند که اهل بیت علیهم السلام حتی در حالت طواف نمی‌خواستند در منظر دید بیگانگان و نامحرمان باشند.
د: نکته دیگر که در این مجموعه اخبار قابل تأمل است، اینکه بعد از کشته شدن مصعب بن زبیر گفته شده که سکینه مذکوره می‌خواست از کوفه به مدینه بازگردد و مردم کوفه به ملاقات او آمدند. و او آنها را سرزنش کرد که شما ای اهل کوفه جدم و پدرم و برادرم و همسرم مصعب را به قتل رسانیدید و مرا در کودکی یتیم کردید، تا آخر خبر.
(عبارات عربی: أیتمتمونی صغیرة «3»، یعنی: مرا در کودکی یتیم و بی‌پدر کردید).
__________________________________________________
(1)- مقاتل الطّالبیّین ص 315 (ترجمة یحیی بن عبداللَّه بن حسن بن أمیر المؤمنین علیه السلام)، وشرح نهج البلاغة ابن أبی الحدید ج 2 ص 127- 128
(2)- الکلینی، الفروع من الکافی، 4/ 428/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 367
(3)- منابع و مآخذ:
ابن قتیبة الدّینوری، عیون الأخبار، 1/ 212/ مثله: البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 416؛ أنساب الأشراف، 2/ 195؛ ابن عبدربّه، العقد الفرید، 4/ 412؛ أعلام النِّساء لکحالة، 2/ 217، العقد الفرید، 7/ 241- 242، الأغانی، 16/ 106
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 260
با نگاهی اجمالی به زندگی نامه حضرت سکینه علیها السلام در می‌یابیم که تولد او در سال 35 ه ق است، و در واقعه کربلا (سال 61 ه ق) تقریباً بانوی بیست و پنج ساله بوده است. پدر گرانقدرش به هنگام وداع با او با عبارت «یا خیر النِّسوان» (یعنی: ای بهترین بانوان) خطاب کرده، و در زمان حیات پدرش با پسر عموی خویش عبداللَّه الأکبر علیه السلام که در روز عاشورا به شهادت رسید، ازدواج کرده است. پس چگونه این سخن (أیتمتمونی صغیرة) می‌تواند از آن دختر سیدالشهدا علیهما السلام باشد؟! معلوم می‌شود که این سکینه مذکوره کسی است که در کودکی پدرش را از دست داده است و ارتباطی با سیدالشهدا علیه السلام ندارد.
عایشه بنت طلحه نیز مصداق این سخن می‌تواند باشد، زیرا در جنگ جمل پدر و برادر خود محمد را از دست داد و شوهرش مصعب بن زبیر نیز در کوفه کشته شد.
8- فوت زوجه مذکوره:
راوی خبر 12 مصعب زبیری است که بعد از ذکر اسامی ازواج زوجه مذکوره نقل کرده است که او از دنیا رفت و شیبه بن نصّاح بر او نمازگزارد به این ترتیب:
(عبداللَّه بن حسن بن أمیر المؤمنین، مصعب، عبداللَّه بن عثمان حزامی، أصبغ مروانی، زید عثمانی، ابراهیم بن عبدالرّحمان بن عوف زهری، بعد فوت او با این لفظ: قال:
وماتت فصلّی علیها شیبه بن نصّاح.)
جریان فوت زوجه مذکوره در کتب ادب به تفصیل ذکر شده است، از جمله در اغانی ج 16 ص 116- 117 «1» از قول مشایخ بنی‌هاشم (مجهول الاسم والحال) چنین آمده است:
زوجه مذکوره در اوّل یک روز گرم و سوزان فوت کرد و والی مدینه خالد بن عبدالملک «2» بود به او خبر دادند، و او وعده می‌داد که می‌آیم و بر او نماز می‌خوانم، اما
__________________________________________________
(1)- [الأغانی (ط دار الکتاب التّراث العربی)، 16/ 380]
(2)- تاریخ دمشق ج 18 ص 122- 124 رقم 1890 می‌گوید: او فرزند حارث بن حکم بن ابی العاص‌است و سال 114 ه ق از طرف هشام بن عبدالملک والی مدینه به مدت هفت سال بود و در زمان او مردم مدینه با قحطی روبرو شدند که به دوران امارت او در مدینه «سُنیّات خالد» یعنی سال‌های خالد گویند، و اهل بادیه به شام کوچ کردند
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 261
نمی‌آمد، جنازه بر زمین بود و مردم بر او نماز می‌خواندند. بر اثر تأخیر، جنازه بو گرفت و عطریات به او می‌زدند، و گفته شده که علی بن الحسین علیهما السلام فرمود: «رحم اللَّه مَنْ أعان بطیب»، یعنی: خدا رحمت کند کسی که در آوردن عطریات کمک کند. و جنازه تا فردا صبح ماند و دست آخر شیبه بن نصّاح بر او نماز خواند.
چگونه این خبر می‌تواند صحّت داشته باشد در حالی که به نقل روات اخبار شهادت امام سجاد علیه السلام از سال 92 تا 101 ه ق نقل شده است. زمان فوت زوجه مذکوره را سال 117 ه ق نقل کرده اند، و این تاریخ حدود 16 سال از رحلت امام سجاد علیه السلام گذشته است؟!
این هم از اکاذیبی است که به این خاندان نسبت می‌دهند و اگر سال فوت این بانو سال 117 ه ق درست باشد، او در زمان امامت امام جعفر صادق علیه السلام درگذشته است و تنها او سزاوارترین فرد برای تکفین و تدفین عمه خود می‌باشد نه دیگران.
پس آیا با وجود این تناقضات می‌توان به این خبر اعتمادکرد؟! آیا این زوجه مذکوره می‌تواند دختر سید الشهدا علیه السلام باشد؟! حاشا وکلّا.
9- خواستگاری عبدالملک بن مروان از زوجه مذکوره و نتیجه‌گیری نهایی:
در خبر 3 و 7 و ج 19 الأغانی ص 88 و اعلام النساء ج 2 ص 217 نقل شده است که عبدالملک بن مروان از سکینه مزبور بعد از قتل مصعب خواستگاری کرد و او از پذیرفتن آن امتناع ورزید و گفت: من هرگز با قاتل مصعب ازدواج نمی‌کنم و رمله خواهر تنی مصعب از این امر ترسید و اورا به فرزندش عبداللَّه بن عثمان حزامی داد و در کتاب بلاغات النساء ص 159 و اعلام النساء ج 1 ص 463 نقل شده که عبدالملک از رمله بنت زبیر خواستگاری کرد و او نپذیرفت و گفت: من بر جانم از دست کسی که برادرم را کشته است ایمن نیستم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 262
در الأغانی ج 16 ص 100 آمده است: أخبرنا الحسن بن علیّ، قال: حدّثنی أحمد ابن الحارث، قال: حدّثنا المدائنی، قال: خطبَ سکینة بنت الحسین علیهما السلام، عبدالملک بن مروان، فقالت أُمّها: لا واللَّه لا یتزوّجها أبداً وقد قتلَ ابن أُختی (أو أخی) یعنی مصعباً.
یعنی: عبدالملک از سکینه خواستگاری کرد، مادر سکینه گفت که به خدا قسم هرگز او به ازدواج کسی که پسر خواهرم (یا برادرم) یعنی مصعب را کشته است درآورده نخواهد شد.
از دو عبارت «أُمّها» «ابن أُختی (أو أخی) یعنی مصعباً» استنباط می‌شود که مادر سکینه مذکوره باید خواهر رباب بنت أنیف کلبی که زوجه زبیر بن عوام و مادر مصعب و رمله است باشد، این سکینه مذکوره که به عقد مصعب درآمده است خواهر زاده یا برادر زاده رباب بنت أنیف کلبی است، و این سکینه نمی‌تواند بنت الحسین علیهما السلام باشد، پس آن ترتیب و تعداد ازواج و چگونگی ازدواج‌ها و ابیات مغنیان در خبر 10 و 12 که با مطلع «نکحت سکینة» شروع می‌شود (به این معنی که سکینه به حساب به سه نفر شوهر کرده است، و اگر بر او وارد شوی چهارمی می‌شوی!)، و اخبار مربوط به فوت سکینه که با آن وضعیّت نقل شده و بالاخره شیبة بن نصّاح بر میّت نماز خواند و هم چنین اخبار او با جمع شعراء و مغنیان که به آن تفصیل در کتب ادب نقل می‌شود می‌توان به طور قاطع ادعا کرد که در مورد خواهر زاده یا برادر زاده رباب دختر انیف کلبی مادر مصعب بن زبیر می‌باشد.
این موضوع در تاریخ به وضوح روشن است که مادر سکینه بنت الحسین علیهما السلام رباب «1» بنت امرئ القیس کلبی است که بعد از واقعه عاشورا اشراف قریش از او خواستگاری کردند و او در پاسخ آنها گفت: من پدر شوهری بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله نمی‌خواهم، و مدت کمی (کمتر از یک سال و حدود سال 62 ه ق) بعد از شهادت سید الشهدا علیه السلام در این دنیا زیست و عُمر شریف او به زمان خلافت عبدالملک بن
__________________________________________________
(1)- جمهرة الأنساب لابن حزم ص 455- 457، به ترجمه رباب در این کتاب رجوع شود
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 263
مروان (65 تا 86 ه ق) و قتل مصعب (71 ه ق) نمی‌رسد، که این گفته‌ها به او نسبت داده شود، ما نیز از طرف علمای امامیه نظیر شیخ صدوق، شیخ مفید، شیخ طوسی و طبرسی و دیگران، اخباری راجع به سرگذشت بنات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله بعد از واقعه کربلا نداریم، و این خبر الأغانی ج 16 ص 100 نشان می‌دهد که جفاکاران تاریخ و مغرضین برای توجیه خلاف‌کاری‌هایشان از تشابه اسمی زنانشان با دختران رسول خدا صلی الله علیه و آله سوء استفاده کرده و می‌خواستند ساحت مقدّس اهل بیت رسول اللَّه را مخدوش نمایند، و راویان اخبار مثل: مصعب زبیری، زبیر بکار، عوانة بن حکم، مدائنی، صالح بن حسان، شعبی، مُجالد، هیثم بن عدی، أشعب طامع و غیره که حتی مورد اعتماد اصحاب روات عامّه هم نیستند از نسبت‌دادن این‌گونه تهمتهای ناروا به ساحت مقدّس رسول اللَّه صلی الله علیه و آله نیز کوتاهی نکرده اند.
مظلومیت خاندان رسالت فقط در به قتل رساندن و شهادت آنان خلاصه نمی‌شود، بلکه با نسبت دادن و اشاعه این اخبار ناروا و هرزه در مورد دختران رسول خدا صلی الله علیه و آله می‌خواستند اوّلًا حد و مرتبه آنها را پایین بیاورند و بعد حساب‌های شخصی خودشان را با امیر المؤمنین علی علیه السلام و فاطمه زهراء علیها السلام تسویه کنند، تا شاید آتش حقد و کینه و بغضشان نسبت به آل رسول خدا صلی الله علیه و آله فروکش کند و امانه تنها به مقصود خود نرسیدند بلکه باعث رسوایی دختران و زنان آل‌خودشان یعنی آل زبیر، آل طلحه، آل امیه، و آل مروان و دیگران شدند؛ زیرا هرزگی و فساد اخلاقی اینان چیزی نبود که بتوان آن را پنهان داشت، مثل عایشه دختر طلحه بن عبداللَّه تمیمی که عمر بن ابی‌ربیعه شاعر ماجن قریش در غزلیات عاشقانه اش آنقدر از او یاد می‌کند که مورد اعتراض آل طلحه و آل ابوبکر قرار می‌گیرد و اورا تهدید می‌کنند که از این کار دست بردارد، اما عمر بن ابی ربیعه نام اورا به عنوان «أم طلحه» در اشعارش می‌آورد. (الأغانی (ط دار الثقافة) ج 1 ص 190- 192)، یا حارث بن خالد مخزومی که دلباخته عایشه مذکوره می‌شود و با عنوان بشری یا بشره در اشعارش از او یاد می‌کند (الأغانی (ط دار إحیاء التراث العربی) ج 3 ص 229- 233)، یا رمله بنت زبیر بن عوام خواهر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 264
تنی مصعب که بیان آن قبلًا گذشت که خالد بن یزید بن معاویه ابن ابی سفیان لعنة اللَّه علیهم شدیداً دلباخته او شد. حجاج بن یوسف ثقفی برای او پیغام فرستاد که زبیریان هم کفؤ و شأن تو و فامیلیت نیستند و او اعتنا نکرد و به هر صورتی که بود به خواسته اش رسید، و هم چنین سخنان هرزه «1» رمله که ابن طیفور در بلاغات النساء ص 146 نقل کرده که نشان از عدم حیا و شرم است، و نبود شرم و حیا نیز نشان از درجه ضعف ایمان است، و هم چنین زنان دیگر که شرح آنها در کتب تاریخ مسطور است باشد که خداوند متعال در مورد این گونه افراد و ناقلین این تهمتها در مورد دختران رسولش قضاوت کند چنانکه تاریخ نیز به مظلومیت این خاندان به ویژه اسارت آنان از کربلا تا شام شهادت داده است، می‌خوانیم:
وسُبِیَ أهلُکَ کالعَبیدِ، وصُفِّدوا فی الحَدیدِ، فوقَ أقتابِ المَطیّات، تلفحُ وُجوهَهُم حُرُورُ الهاجِراتِ، یُساقونَ فی الفَلَواتِ، أیدیهم مغلولةٌ إلی الأعناقِ، یُطاف بهم فی الأسواقِ، فالویلُ للعُصاةِ الفُسّاقِ. «2»
[از کتاب مظلومه‌ای در تاریخ]
__________________________________________________
(1)- [قال، وقیل لرملة بنت الزّبیر أو لزینب بنت الزّبیر: ما بالکِ أهزل ما تکونین إذ قدم علیک زوجک؟ قالت: إنّ الحرّة لا تُضاجع زوجها بمل بطنها]
(2)- ابن طاوس، مصباح الزّائر،/ 233 (زیارة ثانیة بألفاظ شافیة)/ عنه: المجلسی، بحار الأنوار، 98/ 241
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 265

صحبتها مع أبیها علیه السلام فی خروجه من المدینة

وبعث حسین إلی المدینة، فقدم علیه من خفّ معه من بنی عبدالمطّلب وهم تسعةعشر رجلًا ونساءً وصبیان من إخوانه وبناته ونسائهم.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 61/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 207، مختصر ابن منظور، 7/ 143
وعن سکینة بنت الحسین علیه السلام قالت: لمّا خرجنا من المدینة ما کان أحد أشدّ خوفاً منّا أهل البیت، ثمّ الحسین رکب الجادّة، فقال له ابن عمّه مسلم بن عقیل: یا ابن رسول اللَّه! لو عدلنا عن الطّریق وسلکنا غیر الجادّة کما فعل عبداللَّه بن الزّبیر کان عندی الرأی، فإنّا نخاف أن یلحقنا الطّلب. فقال له الحسین علیه السلام: لا واللَّه یا ابن العمّ، لا فارقت هذا الطّریق أبداً، أو أنظر إلی أبیات مکّة، أو یقضی اللَّه فی ذلک ما یحبّ ویرضی. قال: فسار الحسین علیه السلام وهو یقول:
«1» إذا «1» المرء لم یحم «2» بنیه وعرسه ونسوته «3» کان اللّئیم المسبّبا «4»
وفی دون ما یبغی یزید بنا غداً نخوض حیاض «5» الموت شرقاً ومغربا
ویضرب ضرباً کالحریق مقدماً إذا ما رآه ضیغم «6» راح هاربا «1» «6» «7»
الطّریحی، المنتخب،/ 421- 422
__________________________________________________
(1) (- 1) [مثله فی ناسخ التواریخ سید الشهداء (ع). 2/ 16].
(2) [ناسخ التواریخ: لایحمی].
(3) [ناسخ التواریخ: عترته].
(4) [لا یحمی: حفظ و حمایت نکنند. عرس: همسر. اللئم المسبب: آدم پستی که بکوشد و وسیله دشنام خود را فراهم سازد (اگر شخص از زن، فرزند و فامیل خود حمایت نکنند، آدم پست و لئمی است که خود وسیله دشنام خویش را فراهم می کند؛ ولی دشمن در کمین ما است؛ شرق و غرب را بر ما گرفته است و تا ما را نکشد، از ما دست بردار نیست.)].
(5) [ناسخ التواریخ: بحار].
(6) [ناسخ التواریخ: فرّ مهربا].
(7) [ضیغم: شیر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 266
وروی أبو مخنف عن عمّار، قالت سکینة حین خروجها من المدینة: وما أهل بیت أشدّ منّا غمّاً ولا خوفاً منّا أهل بیت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله. «1»
الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 209
__________________________________________________
(1)- این هنگام حسین علیه السلام با تمام خوف و خشیت مانند موسی بن عمران بیرون شد و همی گفت: «ربّ نجِّنی من القَومِ الظّالمین.» 1
از سکینه دختر حسین علیه السلام مروی است می‌فرماید: «وقتی ما از مدینه بیرون شدیم، هیچ اهل‌بیتی از اهل‌بیت رسول خدا ترسان‌تر و هراسان‌تر نبود.»
بالجمله حسین علیه السلام از جاده معروف روان شد. اصحاب عرض کردند: «یا ابن رسول اللَّه! اگر از جاده اعظم راه بگردانیم و مانند عبداللَّه زبیر از راه ناشناخته کوچ دهیم، نیکوتر باشد.»
فقال: لا واللَّه لا افارقه حتّی یقضی اللَّه ما هو قاضٍ.
فرمود: «سوگند با خدای از جاده اعظم به یک سوی نشوم تا خداوند بدانچه داند، حکم براند.»
آن‌گاه فرمود: «بیم دارید که در طلب شما بیرون شوند؟»
عرض کردند: «بیمناکیم.»
فرمود: «من بیم دارم که برای حذر کردن از مرگ راه بگردانم.»
و این شعر انشاد کرد: [سپس ابیات را ذکر می‌کند که ما آن را در المنتخب ذکر کردیم].
1. دنباله سخن حضرت موسی علیه السلام است که به این وسیله در موقع فرار دعا می‌کند و از خداوند می‌خواهد اورا از شر ستمکاران نجات بدهد. سوره 28، آیه 22.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 15- 16
چنانکه در ناسخ التواریخ مرقوم است چون امام حسین سلام‌اللَّه علیه قصد فرمود که از مدینه متبرّکه به مکه معظّمه سفر کند، بفرمود تا محملها از بهر خواهران و دخترها بیاراستند و از مدینه طیبه راه برداشتند.
در کتاب اسرار الشهاده در ذیل روایتی که در کیفیت خروج حضرت سیدالشهدا سلام‌اللَّه علیه از مدینه مسطور می‌دارد و فاضل دربندی می‌فرماید بر این روایت دست یافتم می‌نویسد: راوی گفت: نزدیک به چهل محمل بدیدم که با پوشش حریر و دیبا مزین بود، و امام حسین علیه السلام بفرمود تا بنی‌هاشم محارم خود را بر محمل‌ها سوار کنند.
در آن حال که به آن عظمت و اجلال نگران بودم، ناگاه از سرای حسین علیه السلام جوانی بلندبالا که خالی بر روی و روئی چون ماه تابنده داشت بیرون شد و همی‌گفت: ای بنی‌هاشم! از من دور شوید. آن‌گاه دو زن از سرای بیرون آمدند و از نهایت شرم و آزرم دامن کشان بودند و کنیزکان ایشان اطراف ایشان را فرو گرفته بودند و آن جوان بیامد و محملی حاضر ساخته و یک به یک را بازو بگرفت و بر زانو برآورد و بر محمل سوار کرد.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 267
قالت سکینة حین خرجنا من المدینة: وما أهل بیت أشدّ غمّاً ولا خوفاً من أهل بیت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
سبحان اللَّه! خرجنَ بنات رسول اللَّه من المدینة خائفات، ومعهنّ حماتهنّ ورجالهنّ، لیت شعری فما حالهنّ یوم سیّروهنّ من کربلاء إلی الکوفة ومن الکوفة إلی الشّام ولیس معهنّ من رجالهنّ ولیّ ولا من حماتهنّ حمیّ. «1»
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 223
__________________________________________________
از یکی پرسیدم: ایشان کیان باشند؟ گفت: یکی زینب و آن دیگر ام کلثوم دو دختر امیر المؤمنین علیه السلام باشند. گفتم: این جوان کیست؟ گفت: ماه بنی‌هاشم عباس‌بن امیرالمؤمنین علیه السلام است، و دو دختر حاضر شدند یکی را با حضرت زینب و آن دیگر را با جناب ام‌کلثوم جای دادند. پرسیدم: کیستند؟ گفتند: سکینه و فاطمه دو دختر امام حسین علیه السلام هستند. سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السلام، 1/ 203
(1)- در «ناسخ التواریخ» و غیر آن مذکور است که علیا مخدره سکینه فرمود: «وقتی که ما از مدینه بیرون شدیم، هیچ اهل بیتی از اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ترسناک‌تر و هراسان‌تر از ما نبود.»
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 270
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 268

سکینة علیها السلام وأحداث لیلة عاشوراء «1»

أقول: ومؤیِّد هذا الحدیث روایة نقلها مؤلِّف کتاب (نور العیون) بإسناد عن سکینة
__________________________________________________
(1)- و دیگر در اسرار الشهاده از ملهوف و نیز در بعضی کتب مسطور است که: در آن هنگام که در روز نهم محرم شمر ملعون و لشگریان سلاح جنگ بپوشیدند و صدای مرد و مرکب و اسلحه برخاست و گوشزد اهل‌بیت شد و امام حسین علیه السلام که در آن حال بر باب سراپرده نشسته بود و اصلاح تیغ و سنان می‌فرمود، ناگاه خوابی به چشمش درآمد.
پس از آن بیدار شد و فرمود: «ای خواهر! در این ساعت جدّم محمد و پدرم علی و مادرم فاطمه و برادرم حسن صلوات‌اللَّه علیهم را بدیدم و ایشان می‌گفتند: «ای حسین! همانا به‌زودی نزد ما می‌آیی.»
و در بعضی روایات است که فرمودند: «فردا نزد ما می‌آیی.»
پس زینب‌سلام اللَّه علیها بر چهره مبارک لطمه‌ای بزد و صیحه برکشید. امام حسین علیه السلام فرمود: «مهلًا لا تشتمی القوم بنا؛ آرام و آهسته باش و این جماعت را بر ما ملامت مدار.»
و به روایتی رسول خدای فرمود: «إنّک تروح إلینا»؛ چون زینب این کلمات بشنید، با دست شریف چهره مبارک را آسیب همی زد و به ویل و وای فریاد برداشت. امام علیه السلام فرمود: ای خواهر! تورا نزیبد که بانک به ویل و وای برآوری. ای خواهر! خاموشی جوی. خدایت رحمت کند و صدا به ناله بر میار که مورث شماتت این قوم شود.»
و چون امام علیه السلام بعد از مکالمات با آن گروه شقاوت پژوه به سراپرده شریف روان شد، زینب علیها السلام فرمود: «چون نگریستم که آن حضرت به سراپرده باز می‌شود، به خیمه خویش برفتم و بنشستم؛ باشد که نداند من بیرون خیمه به نظاره بودم. چون به میان سراپرده آمد، فرمود: کجاست زینب؟ عرض کردم: لبّیک یا أخی.»
آن‌گاه ام کلثوم را طلب فرمود. بعد از آن فرمود: «رقیه، صفیه، سکینه و فاطمه را بخوانید.» چون همگی حاضر شدند، عرض کردند: «یا اباعبداللَّه! مگر حاجتی است؟»
فرمود: «حاجت من آن است که وصیت می‌کنم شما را گاهی که من کشته می‌شوم، گریبان بر من پاره مکنید و چهره را لطمه مزنید و صورت مخراشید.»
و بقیه مکالمات چنان است که از این پیش ذکر شد؛ تا آن‌جا که فرمود: «اگر مرغ قطا را شبانگاه دست بازداشتند، در آشیان خود آسوده بخفتی.» و این مثل از این پیش در کتاب احوال حضرت سید سجاد و تحت عنوان «وقایع عاشورا» مذکور شد و حکایت آن نیز مسطور و مشروح افتاد و به اعادت حاجت نیست.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السلام، 1/ 212- 213
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 269
بنت الحسین علیه السلام، وهی أنّها قالت: کنت «1» جالسة فی «2» لیلة مقمرة وسط «3» الخیمة، وإذا أنا أسمع من «4» خلفها بکاء وعویلًا، فخشیت أن یفقه «5» بی النِّساء، فخرجت «6» أعثر بأذیالی، وإذا بأبی علیه السلام جالس وحوله أصحابه وهو یبکی، «7» وسمعته یقول لهم «7»: «8» اعلموا أ نّکم خرجتم معی لعلمکم أنِّی أقدم علی قوم بایعونی بألسنتهم وقلوبهم، وقد انعکس الأمر، لأ نّهم «9» استحوذ علیهم الشّیطان فأنساهم ذکر اللَّه، والآن لیس لهم «10» مقصد إلّا «10» قتلی، وقتل من یجاهد بین یدیّ، وسبی حرمی بعد سلبهم، وأخشی «11» أن تکون «11» ما تعلمون «12» وتستحون «12»، والخدع عندنا أهل البیت محرّم «13»، فمَن کره منکم ذلک فلینصرف، فإنّ اللّیل سَتیرٌ والسّبیل غیر خطیر، والوقت لیس بهجیر، ومن واسانا بنفسه کان معنا غداً فی الجنان نجیّاً من غضب الرّحمان، وقد قال جدّی محمّد صلی الله علیه و آله: ولدی الحسین یقتل بأرض «14» کربلاء غریباً وحیداً عطشاناً فریداً، فمَن نصره فقد نصرنی ونصر ولده القائم عجّل اللَّه فرجه، ولو نصرنا بلسانه فهو فی حزبنا یوم القیامة. «8»
__________________________________________________
(1)- [فی المعالی مکانه: فی کتاب «الإیقاد» للسّیِّد السّند المرحوم محمّد علیّ الشّاه عبدالعظیمیّ، روی عن‌کتاب نور العین، قال: قالت سکینة بنت الحسین علیه السلام: کنت ...]
(2)- [المعالی: ذات]
(3)- [المعالی: بوسط]
(4)- [لم یرد فی المعالی]
(5)- [المعالی: تفقه]
(6)- [زاد فی المعالی: ونفسی لم تحدِّثنی بخیر وأنا]
(7) (7) [فی ناسخ التّواریخ والمعالی: فسمعت من کلامه یقول: یا قوم!]
(8- 8) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 158، ریاحین الشّریعة، 3/ 270]
(9)- [المعالی: لأنّه]
(10- 10) [المعالی: قصد سوی]
(11) (11) [المعالی: أ نّکم]
(12) (12) [المعالی: أو تعلمون وتستحیون]
(13)- [المعالی: محرّمة]
(14)- [المعالی: بطفّ]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 270
قالت سکینة: فوَ اللَّه ما أتمّ کلامه إلّاوتفرّق القوم من «1» عشرة وعشرین، «2» فلم یبق معه إلّاواحد «2» وسبعون رجلًا، فنظرت إلی أبی منکّساً رأسه، فخنقتنی العبرة، فخشیت أن یسمعنی «3» ورفعت طرفی «4» إلی السّماء وقلت: «5» اللَّهمّ «6» إنّهم خذلونا فاخذلهم، ولاتجعل لهم دعاءً مسموعاً «7»، وسلِّط علیهم الفقر ولا ترزقهم شفاعة جدِّی «8» یوم القیامة «5»، «9» ورجعت «10» ودموعی تجری علی خدِّی، فرأتنی عمّتی أمّ کلثوم «11»، فقالت: ما دهاک یا بنتاه؟ فأخبرتها الخبر، فصاحت: «5» وا جدّاه! وا علیّاه! وا حسناه! وا حسیناه! وا قلّة ناصراه! أین الخلاص من الأعداء «12» لیتهم یقنعون بالفداء «12»، ترکت جوار جدّک وسلکت بنا بعد المدی، فعلا «13» منّا البکاء «13» والنّحیب. «5»
فسمع أبی ذلک فأتی إلینا «14» یعثر فی أذیاله «14» ودموعه تجری «15»، وقال: ما هذا البکاء؟
__________________________________________________
(1)- [زاد فی المعالی: نحو]
(2- 2) [المعالی: فلم یلبث إلّانیّف]
(3)- [زاد فی المعالی: أبی لکن]
(4)- [المعالی: بطرفی]
(5- 5) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 159]
(6)- [المعالی: إلهی]
(7)- [زاد فی ناسخ التوّاریخ والمعالی: ولا تجعل لهم سکناً فی الأرض]
(8)- [المعالی: جدّنا]
(9)- [زاد فی المعالی: قالت]
(10)- [زاد فی المعالی: إلی الفسطاط]
(11)- [زاد فی المعالی: فقامت وهی طائرة العینین و]
(12) (12) [لم یرد فی المعالی]
(13- 13) [المعالی: منّا الوجیب وأکثرنا حولها]
(14) (14) [المعالی: یتعثّر بأذیالی]
(15)- [زاد فی المعالی: علی خدّیه علی ما ناله]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 271
فقالت «1»: یا أخی! ردّنا إلی حرم جدّنا، «2» «3» فقال: یا أختاه «3»! لیس لی إلی ذلک «4» سبیل «5»، قالت: أجل، ذکِّرهم محلّ جدّک وأبیک وأمّک وأخیک، قال: ذکّرتهم فلم یذّکّروا «6»، ووعظتهم فلم یتّعظوا، ولم یسمعوا قولی «7»، فما لهم غیر قتلی «8» سبیل، ولا بدّ أن ترونی علی «9» الثّری جدیلًا، ولکن أوصیکنّ «9» بتقوی اللَّه ربّ البریّة، والصّبر علی البلیّة، وکظم نزول الرّزیّة، وبهذا وعد جدّکم، ولا خلف لوعده ودّعتکم «2» إلهی الفرد الصّمد «10»، ثمّ «11» تباکینا ساعة «11»، والإمام علیه السلام یقول: وما ظلمونا ولکن کانوا أنفسهم یظلمون «12».
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 271- 272/ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 338- 340
وعن کتاب «نور العین»، عن سکینة بنت الحسین علیه السلام: إنّها کانت لیلة مقمرة کنت جالسة فی الفسطاط، فإذا سمعت صوت البکاء عن خلف الفسطاط فسکتُّ خوفاً من اطّلاع الأخوات وسایر النِّسوة، فخرجت وقلبی لا یشهد بالخیر وکنت أمشی وأضرب قدمیّ علی ذیلی وأسقط وأقوم فرأیت أبی جالساً وأصحابه حوله، فسمعت أبی یقول لهم: أنتم جئتم معی لعلمکم بأنِّی أذهب إلی جماعة بایعونی قلباً ولساناً، والآن تجدونهم
__________________________________________________
(1)- [زاد فی المعالی: عمّتی]
(2- 2) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 160- 161]
(3- 3) [المعالی: رسول اللَّه، قال:]
(4)- [زاد فی المعالی: من]
(5)- [زاد فی ناسخ التّواریخ والمعالی: أما رأیت ممانعة الحرّ لنا بالأمس]
(6)- [لم یرد فی ناسخ التّواریخ والمعالی]
(7)- [زاد فی ناسخ التّواریخ والمعالی: ولم یرعوا کلامی]
(8)- [زاد فی المعالی: من]
(9) (9) [المعالی: الأرض جدیلًا ولکن أوصیکم]
(10)- [زاد فی المعالی: الّذی لم یتّخذ صاحبةً ولا ولداً]
(11- 11) [المعالی: إنّهم تباکوا ساعة طویلًا]
(12)- [زاد فی المعالی: (أقول) إنّ الحسین علیه السلام أخبرهم بقوله علیه السلام لا بدّ أن ترونی علی الأرض جدیلًا بالمصیبة لقد رأوا أعظم من ذلک وهی مصیبة نظروا وإذا بالشّمر جالس علی صدره الشّریف آخر المصیبة]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 272
قد استحوذ علیهم الشّیطان ونسوا اللَّه. والآن لم یکن لهم مقصد سوی قتلی وقتل من یجاهد بین یدیّ وسبی حریمی بعد سلبهم وأخاف أن لاتعلموا ذلک أو تعلموا ولاتتفرّقوا للحیاء منِّی، ویحرم المکر والخدعة عندنا أهل البیت علیهم السلام، فکلّ مَن یکره نصرتنا فلیذهب فی هذه اللّیلة السّائرة، ومَن نصرنا بنفسه فیکون معنا فی الدّرجات العالیة من الجنان، فقد أخبرنی جدّی: أنّ ولدی الحسین علیه السلام یقتل بطفِّ کربلاء غریباً وحیداً عطشاناً، فمَن نصره فقد نصرنی ونصر ولده القائم، ومن نصرنا بلسانه فإنّه فی حزبنا فی القیامة.
قالت سکینة: واللَّه ما أتمّ کلامه إلّاوتفرّق القوم من نحو عشرة وعشرین فلم یبق معه إلّاما ینقص عن الثمانین ویزید عن السّبعین، فنظرت إلی أبی فوجدته قد نکس رأسه فی حزن وکرب، فلمّا رأیت ذلک فخنقتنی العبرة فرددتها ولزمت السّکوت وتوجّهت إلی السّماء وقلت: اللَّهمّ إنّهم خذلونا فاخذلهم، ولا تجب دعائهم، ولا تجعل لهم فی الأرض مسکناً، وسلِّط علیهم الفقر ولا تنلهم شفاعة جدّتی. فرجعت إلی الفسطاط وتنهمل دموعی، فنظرت عمّتی أمّ کلثوم إلیَّ فقالت: ما لک؟ فقصصت القصّة لها، فلمّا سمعت ذلک، فنادت: وا جدّاه! وا علیّاه! وا حسناه! وا حسیناه! وا قلّة ناصراه! ولا أدری کیف لنا المخلص من أیدی الأعادی؟ ولیت الأعادی یرضون أن یقتلونا بدلًا عن أخی، فاجتمعت النِّساء من بکائها، فبکین وسمع أبی بکائهنّ، فخرج من الفسطاط باکیاً، فدخل علی فسطاطهنّ، فقال: ما هذا البکاء؟ فقربت عمّتی وقالت: یا أخی! رُدَّنا إلی حرم جدّنا، فقال: کیف لی ذلک مع کثرة الأعادی؟ فقالت: أجل ذکِّرهم محلّ جدّک وأبیک وجدّتک وأخیک، فقال: ذکّرتهم فلم یذّکّروا وأوعظتهم فلم یتّعظوا ولم یسمعوا قولی ولیس لهم رأی سوی قتلی، ولا بدّ أن ترونی علی الثّری جدیلًا، ولکن أوصیکم بالصّبر والتّقوی، وذلک أخبر به جدّکم ولا خلف لوعده، وأسلمکم علی من لو هتک السِّتر لم یستره أحد. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 268
__________________________________________________
(1)- در کتاب نور العین سند به سکینه دختر حسین علیه السلام منتهی می‌شود. می‌فرماید: در خیمه خویش
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 273
__________________________________________________
بودم. بانگ گریه شنیدم. نخواستم از زنان کسی آگاه شود. برخاستم و به نزد پدر آمدم. او را گریان دیدم که به اصحاب همی فرمود: [کلام عربی به الدمعة الساکبة ارجاع شد].
«ای جماعت! گاهی که با من بیرون شدید، چنان دانستید که به میان قومی می‌روم که با دل و زبان با من بیعت کرده‌اند. آن اندیشه دیگرگون شد. شیطان ایشان را بفریفت تا خدای را فراموش کردند و اکنون همت ایشان مقصور است بر قتل من و قتل آنان که در راه من جهاد کنند و حریم مرا از پس نهب اسیر گیرند و من بیمناکم که شما پایان این امر را ندانید و اگر دانید، از اظهار آن آزرم 1 دارید. همانا خدیعت و مکیدت 2 در نزد ما اهل بیت حرام است. پس هر کس از این سفر کراهتی دارد، طریق مراجعت گیرد. شب تاریک است و خطر ندارد و وقت شایسته و آن کس که با ما به بذل جان تأسی 3 جوید، با ما در بهشت خدا خواهد بود. بدانید که جد من رسول خدا فرمود: فرزند من حسین در طف کربلا غریب و تنها و تشنه کشته می‌شود و کسی که او را نصرت کند، نصرت من کرده باشد و نصرت کرده باشد فرزند او، قایم آل محمد را و آن کس که به زبان ما را نصرت کند، در قیامت از حزب ما شمرده شود.»
سکینه گوید: سوگند به خدا، چون پدرم سخن به این‌جا آورد، مردم ده ده و بیست بیست پراکنده شدند و جز هفتاد و چند کس نماند. پس به سوی پدر نگران شدم و گریه در گلوگاه من گره شد. نخواستم کس بانگ ناله مرا گوش کند. روی به آسمان کردم و گفتم:
«ای پروردگار! این جماعت ما را مخذول 4 ساختند. پس ایشان را قرین خواری و خذلان بدار و دعوت ایشان را اجابت مفرمای و این جماعت را در زمین مسکنی و مأمنی کرامت مکن و فقر و مسکنت را بر ایشان بگمار و ایشان را در قیامت از شفاعت جد ما بهره و نصیبه مرسان.»
گریه امّ کلثوم و دلداری حضرت حسین علیه السلام
سکینه می‌فرماید: این وقت مراجعت کردم و آب چشمم بر چهرگان روان بود. عمه‌ام، امّ کلثوم مرا به این حال دیدار کرد و گفت: «ای دختر! تو را چه افتاده است؟»
صورت حال را باز گفتم. فریاد برداشت که:
بانگِ ناله و عویل 5 او را حسین علیه السلام اصغا فرمود. بیامد. اشکش بر چهره مبارک روان بود. فرمود: «این گریه چیست؟»
امّ کلثوم عرض کرد: أخی! رُدَّنا إلی حرمِ جدِّنا.
یعنی: «ای برادر! ما را به مدینه باز گردان.»
فرمود: «ای خواهر! بدانچه تو خواهی، راهی نیست. مگر منع حر را دی دیدار نکردی؟»
عرض کرد: «پس محل و مکانت جد خود را و پدر خود را و مادر خود را و برادر خود را بر ایشان مکشوف دار تا دست از تو باز دارند.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 274
__________________________________________________
فرمود: «شرافت و کرامت ایشان را بر این جماعت برشمردم و فراوان نصیحت کردم. سخنان مرا نشنیده انگاشتند و نصیحت مرا به چیزی نشمردند و ایشان را جز قتل من قصدی نیست و شما ناچار باید کشته مرا بر خاک نظاره کنید؛ لکن وصیت می‌کنم شما را به پرهیزگاری و صبر بر این بلیه و شکیب بر این رزیّه 6. جد شما خبر داد این مصیبت را و هرگز خلاف نپذیرد وعده او. اکنون وداع می‌کنم شما را.»
1. آزرم: شرم و حیا.
2. مکیدت: مکر و نیرنگ.
3. تأسی: اقتدا، پیروی.
4. مخذول: بی‌یاور.
5. عویل: فریاد، ناله.
6. رزیّه: ماتم بزرگ.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 2/ 158- 161
مرحوم حاجی ملا باقر بهبهانی در «الدمعة الساکبة» از کتاب «نور العین» حدیث کند که حضرت سکینه فرمودند: «شب عاشورا، شب مهتاب شبی بود. من در وسط خیمه نشسته بودم. بناگاه از پشت خیمه صدای گریه شنیدم. از ترس این که مبادا سایر اهل حرم مطلع شوند، هیچ نگفتم و از خیمه بیرون آمدم. دلم گواهی خیر نمی‌داد و در راه پا بر دامن خود می‌زدم و می‌افتادم و برمی‌خواستم. چون بیرون رفتم، دیدم پدر بزرگوارم نشسته است و اصحابش در دور او می‌باشند. پس شنیدم که پدرم به ایشان می‌فرمود: [سپس کلام امام علیه السلام را نقل می‌کند که ما آن را در الدمعة الساکبة ذکر کردیم].
سکینه فرمود: «به خدا قسم که کلام آن حضرت تمام نشده بود که آن جماعت بی‌وفا که به طمع دنیا آمده بودند، ده نفر و بیست نفر متفرق شدند و باقی نماند در خدمت پدر بزرگوارم مگر جمع قلیلی. در آن وقت پدرم سر به زیر افکند و در حزن و اندوه فرو رفت، من چون این حالت بدیدم، گریه گلوی مرا گرفت. ولی خود را ضبط نمودم و سر به جانب آسمان عرض کردم: اللّهمّ إنّهم خذلونا فاخذلهم ولا تجعل دعاءهم مسموعاً وسلّط علیهم الفقر ولا ترزقهم شفاعة جدّی یوم القیامة؛ پروردگارا! دعای این جماعت را مستجاب مکن و فقر را بر آن‌ها مسلط فرما و آنان را از شفاعت جدّم محروم نما.»
در این وقت، عمه‌ام ام کلثوم مرا دید و گفت: «تورا چه می‌شود؟»
قصه را نقل کردم از برای او. سیلاب اشک او روان شد و فرمود: «أین الخلاص من الأعداء.»
پس صدا به ناله بلند کرد. پدرم چون صدای گریه ایشان را شنید، برخاست و به سوی خیمه آمد و با چشم اشکبار فرمود: «این ناله و گریه چیست؟»
عمه‌ام پیش آمد و گفت: «یا أخی ردّنا إلی حرم جدّنا، فقال أبی: یا اختاه! لیس لی إلی ذلک سبیل. قالت: فذکّرهم قرابتک.»
تا آخر آنچه در ترجمه حضرت زینب ذکر شد.
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 270- 271
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 275
ذکر الشّیخ الأجلّ ابن نما ما روی عن سکینة بنت الحسین علیه السلام قالت: عزّ ماؤنا فی التّاسع من المحرّم حتّی کظّنا العطش، وقد نفد الماء کلّه، وخلت الأوانی، وجفّت القرب الّتی فیها الماء حتّی یبست من شدّة الحرّ، فلمّا أمسی المساء عطشتُ أنا وبعض فتیاتنا، فقمتُ إلی عمّتی زینب أخبرها بعطشنا لعلّها ادّخرت لنا ماء، فوجدتها فی خیمتها وفی حجرها أخی الرّضیع وهی تارة تقوم وتارة تقعد، وهو یضطرب اضطراب السّمکة فی الماء، ویصرخ، وهی تقول له: صبراً صبراً یا ابن أخی وأنّی لک الصّبر وأنت علی هذه الحالة المشومة، یعزّ علی عمّتک أن تسمعک ولا تنفعک، فلمّا سمعتُ انتحبتُ باکیة، فقالت: سکینة، قلت: نعم، قالت: ما یبکیک؟ فقلت لها: حال أخی الرّضیع ولم أعلمها بعطشی خشیة أن یزید همّها ووجدها، ثمّ قلت لها: یا عمّتاه، لو أرسلت إلی بعض عیالات الأنصار فلربّما أن یکون عندهم ماء.
فقامت وأخذت الطّفل بیدها ومرّت بخیم عمومتی، فلم تجد عندهم ماء فرجعت وتبعها بعض أطفالهم رجاء أن تسقیهم ماء، ثمّ جلست فی خیمة أولاد عمِّی الحسن علیه السلام، وأرسلت إلی خیم الأصحاب لعلّ عندهم ماء، فلم تجد.
فلمّا أیست رجعت إلی خیمتها ومعها ما یقرب من عشرین صبیّاً وصبیّة، فأخذتُ بالعویل فنحن نتصارخ بالقرب منها، فمرّ علینا رجل من أصحاب أبی وهو بریر الهمدانیّ، وکان یُقال له: سیِّد القرّاء، فلمّا سمعَ بکاءنا رمی نفسه علی الأرض وحثا التّراب علی رأسه ونادی بأصحابه: ما عندکم من الرّأی، أیسرّکم أن تموت بنات فاطمة عطشاً وفی أیدینا قوائم سیوفنا؟ لا واللَّه لا خیر فی الحیاة بعدهم، بل نرد قبلهم حیاض الموت، فلیأخذ کلّ واحد منّا بید فتاة من هذه الفتیات ونهجم بهم علی مشرعة الغاضریّات قبل أن یهلکن من الظّمأ، وان قاتلنا القوم قاتلناهم.
فقال لهم یحیی المازنیّ: إنّ الحرسة یصرّون علی قتالنا لا محالة، فإذا أخذن بأیدی الفتیات ربّما ینال إحداهنّ سهم أو رمح فنکون نحن السّبب لذلک، لکن الرّأی أن نحمل معنا قربة ونملأها لهم، فإن قاتلنا أحد قاتلناه، وإن قُتل منّا أحد یکون فداء لبنات
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 276
فاطمة الزّهراء علیها السلام.
فقال بریر: شأنک، ثمّ أخذوا قربة وساروا قاصدین الفرات، وکانوا أربعة نفر، وأقبلوا نحو المشرعة، فحسّ بهم الحرّاس وقالوا: مَنْ هؤلاء القوم؟ فقال لهم: أنا بریر وهؤلاء أصحابی وقد کظّنا العطش، ونرید أن نرد الفرات.
فقالوا لهم: مکانکم حتّی نخبر رئیسنا بخبرکم، وکان بین بریر وبین رئیسهم قرابة، فلمّا أخبروه، قال لهم: أفرجوا لهم المشرعة حتّی یشربوا، فلمّا نزلوا إلی المشرعة وحسّوا ببرودة الماء، انتحب بریر وأصحابه وقالوا: لعن اللَّه ابن سعد، وهذا الماء یجری وأکباد آل الرّسول صلی الله علیه و آله لا تبلّ منه بقطرة.
فقال بریر: یا أصحابی، اذکروا ما وراءکم واملؤوا القربة، وعجِّلوا فقد ذابت قلوب أطفال الحسین علیه السلام من الظمأ، ولا تشربوا حتّی تُروی أکباد بنات فاطمة الزّهراء علیها السلام، فقالوا: لا واللَّه یا بریر، لا نشرب قبل أن تُروی قلوب أطفال الحسین علیه السلام.
فسمعه رجل من الحرسة فقال لهم: ما کفاکم الورود حتّی تحملوا إلی هذا الخارجیّ، واللَّه لأخبرنّ إسحاق بخبرکم. فلن أغضی روّعتکم بسیفی هذا حتّی یصل خبرکم إلی الأمیر.
فقال بریر: یا هذا، اکتم علینا أمرنا ثمّ دنا منه وهو یرید قبضه فولّی منهزماً وأخبر إسحاق بذلک، فقال: اعترضوا طریقهم وأتونی بهم، فإن أبوا قاتلوهم.
فلمّا اعترضوهم قالوا: یا بریر، لا یرضی إسحاق بحملکم الماء إلی صاحبکم، فقال له بریر: ثمّ ماذا؟ قالوا: إراقة دمائکم، فقال بریر: إراقة الدّماء أشهی إلیَّ من إراقة الماء، ویلکم ما ذاقَ منّا أحد طعم فراتکم وإنّما همّتنا ری أکباد أطفال الحسین علیه السلام وعیاله، فوَاللَّه لا ندعکم حتّی تُراق دمائنا حول هذه القربة.
فقال أحدهم: إنّ هؤلاء مستمیتون علی یسیر ماء ولا یجدی لهم نفعاً، وقال بعضهم:
لا تخالفوا حکم الأمیر، فحاطوا بهم حلقاً، فوضع بریر وأصحابه القربة علی الأرض
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 277
وجثوا دونها وبریر یبکی ویقول: وا لهفتاه علی أکباد البنات، صدّ اللَّه رحمته عمّن صدّنا عنکنّ، فحملها رجلٌ علی عاتقه فاحتوشوهم الحرسة وجعلوا یرشقون القربة بالسّهام، فأصاب حبل القربة سهم حتّی خاطه إلی عاتق الرّجل وسال الدّم علی ثوبه وقدمیه.
فلمّا نظر الدّم یسیل والقربة سالمة، قال: الحمدُ للَّه‌الّذی جعل رقبتی وقاء لقربتی، فلمّا رأی بریر أنّ القوم غیر تارکیه، صاح بأعلی صوته: ویلکم یا أعوان بنی سفیان، لا تثیروا الفتنة، دعوا أسیاف بنی همدان فی مغامدها.
وکان حول الحسین علیه السلام جماعة، فقال رجل منهم: إنِّی أسمع صوت بریر ینتدب ویعظ القوم، فقال الإمام علیه السلام: الحقوا به، فرکب جماعة إلیهم، فلمّا رأوهم الحرسة رجعوا منهزمین.
فجاء بریر بالماء حتّی دنا من الخیمة، فرمی القربة وقال: اشربوا یا آل الرّسول صلی الله علیه و آله هنیئاً مریئاً، فتباشرت الأطفال بالماء، وصحنَ صیحة واحدة: هذا بریر جاءنا بالماء، ورمینَ بأنفسهنّ علی القربة، فمنهنّ مَنْ یحضنها، ومنهنّ مَنْ تضع خدّها علیها، ومنهنّ مَنْ تلقی فؤادها علیها، فلمّا کثر ازدحامهنّ علی القربة، انفلت الوکاء واریق الماء، وتصارخت الفتیات وصحنَ: اریق الماء یا بریر، فجعل یلطم جبینه بیده ویقول:
وا لهفتاه علی أکباد بنات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، انتهت هذه الرّوایة.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 394- 395
بنفسی شفاهاً ذابلات من الظّما ولم تحظّ من ماء الفرات بقطرة
بنفسی عیوناً غایرات سواهراً إلی الماء منها نظرة بعد نظرة
فی بعض کتب المقاتل منها أسرار الشّهادة للدّربندیّ رحمه الله روی عن سکینة بنت الحسین علیه السلام قالت: عزّ ماؤنا لیلة التّاسع من المحرّم، فجفّت الأوانی، ویبست الشّفاه حتّی صرنا نتوقّع الجرعة من الماء فلم نجدها، فقلت فی نفسی: أمضی إلی عمّتی زینب لعلّها ادّخرت لنا شیئاً من الماء، فمضیت إلی خیمتها فرأیتها جالسة وفی حجرها أخی عبداللَّه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 278
الرّضیع، وهو یلوک بلسانه من شدّة العطش، وهی تارة تقوم وتارة تقعد، فخنقتنی العبرة، فلزمت السّکوت خوفاً من أن تفیق بی عمّتی فیزداد حزنها، فعند ذلک التفتت عمّتی وقالت: سکینة! قلت: لبّیکِ، قالت: ما یبکیکِ؟ قلت: حال أخی الرّضیع أبکانی، ثمّ قلت: عمّتاه! قومی لنمضی إلی خیم عمومتی وبنی عمومتی لعلّهم ادّخروا شیئاً من الماء، قالت: ما أظنّ ذلک، فمضینا واخترقنا الخیم بأجمعها، فلم نجد عندهم شیئاً من الماء، فرجعت عمّتی إلی خیمتها، فتبعتها من نحو عشرین صبیّاً وصبیّةً وهم یطلبون منها الماء وینادون: العطش، العطش، فکثر الضّجیج منهم، فمرّ علیهم بریر بن خضیر الهمدانیّ، ومعه ثلاثة نفر من أصحابه، فسمع الضّجّة، فقال: ما هذا البکاء؟ فقیل له:
یا بریر! هؤلاء أطفال الحسین یبکون من شدّة العطش والظّمأ، فالتفت بریر إلی أصحابه وقال لهم: أصحابی! یمتن بنات رسول اللَّه عطشاً وفی أیدینا قوائم أسیافنا؟ إذاً ثکلتنا امّهاتنا، فوَ اللَّه لا یکون ذلک أبداً، فقال له رجل من أصحابه: الرّأی أن یأخذ کلّ واحد منّا فتاة من هذه الفتیات ونهجم بهنّ علی الماء ونسقیهم الماء. فقال بریر: إنّک تعلم أنّ الحرسة مصرّین علی قتالنا، فإذا هجمنا بهم علی الماء فربّما أصاب أحداً منهم سهم أو رمح، فنکون نحن السّبب لذلک، ولکن الرأی أن نأخذ القربة ونملأها، فإذا قاتلونا قاتلناهم، فإذا قُتلنا صرنا فداءً للحسین علیه السلام ولبنات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فقالوا له: هذا هو الرّأی، ثمّ أخذوا القربة ومضوا إلی الفرات، فهجموا علی الماء، فنادی أحد من القوم: مَنْ أنتم؟ فقال بریر: أنا بریر وهؤلاء أصحابی، أتینا لنشرب الماء، فقال لهم: اشربوا الماء هنیئاً مریئاً، ولکن بشرط أن لا یحمل أحد منکم قطرة من الماء للحسین، فقال لهم بریر: ویلکم! نشرب الماء هنیئاً والحسین وبنات رسول اللَّه یموتون عطشاً؟ لا کان ذلک أبداً، ثمّ التفت إلی أصحابه وقال: یا أصحابی! لا یشرب أحد منکم الماء، اذکروا ما ورائکم، فقال له رجل من أصحابه: واللَّه ما نذوق الماء حتّی تبلّ أکباد صبیة صغار من بنات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، ثمّ إنّ بریراً ملأ القربة وخرج من المشرعة هو وأصحابه، فاحتوشه القوم من کلّ جانب ومکان، فحمل علیهم بریر وأصحابه، وجعلوا یدافعونهم،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 279
وکثر الازدحام علیهم، فقال بریر لأصحابه: إنّ الرّأی أن یأخذ أحد منّا القربة ویذهب بها ونحن نقاتل، فحملها رجل من القوم وسار بها یرید الخیام، إذ أتاه سهم فوقع فی حبل القربة وخاطها فی عنقه، فسال الدّم علی صدره، فمدّ یده وأخرج السّهم من عنقه والدّم یجری، وهو یقول: الحمد للَّه‌الّذی جعل رقبتی فداء للقربة وفداء لأطفال الحسین علیه السلام، فوقف بریر یقاتل وینادی: یا آل أبی سفیان! اتّقوا اللَّه ولا تثیروا الفتنة، ودعوا سیوف همدان فی أغمادها، فسمعه الحسین علیه السلام وقال: معاشر الکرام، کأ نّی أسمع صوت بریر یعظ القوم وینتدب بآل همدان؟! فحمل من أصحاب الحسین علیه السلام اثنا عشر رجلًا وکشفوا القوم عن بریر ورجعوا جمیعاً إلی الخیام وجاؤوا بالقربة ووضعوها بین أطناب الخیم ونادوا: یا بنات رسول اللَّه! دونکم الماء، فأقبلن یهرعن إلیها، فاجتمعن یدرن حول القربة، فمنهم من یضع خدّه علی القربة من شدّة العطش، ومنهم من رمی بنفسه علیها، فإذا انحلّ الوکاء وأریق ماؤها، ولم یبق منها قطرة واحدة، ولم تذق واحدة منهنّ شیئاً، فصحن بأجمعهنّ: واویلاه! واثبوراه! وخرجن من الخیمة وصحن: یا بریر! أریق الماء؛ فلمّا سمع بریر، جعل یلطم علی رأسه ویقول: والهفتاه علی أکباد بنات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله:
بنفسی نساء السّبط یبکین حوله ظمایا حیاری حاسرات وثکّلا
عطاشی علی شاطی الفرات فما لهم سبیل إلی قرب المیاه ورود
نعم، ینظر الأطفال والعیال إلی الماء، ویرون أهل الکوفة یشربون ومع دوابّهم وخیولهم یتمرّغون فی الماء، وهم یتحسّرون ویتأوّهون لأجل قطرة منها، ویجلسون حلقاً حلقاً وذکرهم العطش والماء، وأبو الأئمّة الحسین علیه السلام یقف أمامهم ویعظهم، ویطلب منهم جرعة من الماء، ویخبرهم بحال أطفاله وعیاله، وأ نّهم قد أشرفوا علی الهلاک، وهم لا یجیبونه:
بأبی الإمام المستظام بکربلا یدعو ولیس لما یقول مجیب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 280
بأبی الوحید وماله من راحم یشکو الظّما والماء منه قریب
بأبی الحبیب إلی النّبیّ محمّد ومحمّد عند الإله حبیب
یا کربلاء! أفیکِ یقتل جهرة سبط المطهّر، إنّ ذا لعجیب
ما أنتِ إلّاکربة وبلیّة کلّ الأنام بهولها مکروب «1»
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 319- 321
__________________________________________________
(1)- و فاضل دربندی در اسرار الشهاده خبر طولانی راجع به عطش سکینه و آب آوردن بریر و پاره شدن مشک و ریختن آب نقل کرده است. حقیر چون به کلی اعتماد بر آن کتاب ندارم، فلذا عنان قلم از نقل آن باز کشیدم.
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 272
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 281

سکینة علیها السلام واستشهاد أخیها فی ساحة القتال‌

وفی بعض الکتب المعتمدة:
عن حمید بن مسلم قال: کنت فی عسکر ابن زیاد (لع) فنظرت إلی الطّفل الّذی قُتل علی ید الحسین علیه السلام، وإذا قد خرجت من الخیمة امرأة قد کسفت الشّمس بمحیاها وهی تعثر فی أذیالها تقع تارة وتقوم أخری وهی تنادی: «وا ولداه، وا قتیلاه، وا مهجة قلباه، فبکت لسجعها بنو امیّة، حتّی أتت إلی الطّفل الذّبیح وسقطت علیه تندبه طویلًا، فخرجت خلفها بنات کاللّؤلؤ المنثور، والحسین کان حینئذٍ یعظ القوم، فردّ من حینه إلی تلک الامرأة وجعل یستر عنها ویغطِّیها ویتلطّف بها، حتّی ردّها إلی الخیمة.
فقلت لمن حولی: من هذه؟ فقالوا: امّ کلثوم، والبنات فاطمة الصّغری، وسکینة، ورقیّة، وزینب، فلم أملک نفسی من کثرة البکاء، وخرجت فارّاً علی وجهی.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 402
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 282

وصیّة الحسین علیه السلام بناته ونساءه بالصّبر والسّکینة صباح عاشوراء من جملتهنّ زینب علیها السلام «1»

__________________________________________________
(1)- در این وقت آن حضرت هر دو لشکر را به جا گذاشت و به سوی سراپرده خویش روان شد. زینب علیها السلام حدیث می‌کند که: «چون حسین را نگریستم که باز سراپرده می‌شود، به خیمه خویش در رفتم و بنشستم؛ باشد که نداند من از بیرون خیمه به نظاره بودم.» چون به میان سراپرده آمد، فرمود: «کجاست زینب؟» عرض کردم: «لبّیک یا أخی!»
آن‌گاه امّ کلثوم را طلب فرمود. بعد از آن فرمود: «رقیه و صفیه و سکینه و فاطمه صغری را بخوانید.»
چون همگان حاضر شدند، عرض کردند: «یا ابا عبداللَّه! مگر حاجتی است؟»
فَقالَ: حاجَتِی اوصِیکُنَّ إذا أنا قُتِلْتُ فَلا تَشْقُقْنَ عَلَیَّ جَیْباً وَلا تَلْطِمَنَّ عَلَیَّ خَدّاً وَلا تَخْدشَنَّ عَلَیَّ وَجْهاً.
فرمود: «حاجت من آن است که وصیت می‌کنم شما را گاهی که من کشته می‌شوم، گریبان بر من پاره مکنید و چهره را لطمه مزنید و گونه را مخراشید.»
زینب عرض کرد: «ای برادر! این سخن کسی است که بر قتل خود یقین داشته باشد.»
فرمود: «چنین است.»
زینب چون این بشنید، صیحه بزد و فریاد برداشت که: وا ثُکْلاهْ، وا مُحَمّداهْ، وا عَلِیّاهْ، وا حَسَناهْ، وا حُسَیناهْ، وا ضَعْفاهْ، وا غُرْبَتاهْ، وا قِلّةَ ناصِراهْ. فَقالَ لَها الحُسَینُ: یا اخْتاهْ، تَعَزِّی بِعَزاءِ اللَّهِ، فإنّ سُکّانَ السّماواتِ یَفْنَونَ وَأهْلَ الأرْضِ یَمُوتُونَ وَلا یَبْقی إلّااللَّهُ، فَلا یَذْهَبَنَّ بِحِلْمِکِ الشّیْطانُ.
فرمود: «ای خواهر! صبر کن و شکیبایی فرما. ساکنان آسمان‌ها فناپذیرند و قاطنین 1 زمین بمیرند؛ جز خدای به جا نماند. هوش دار که شیطان حلم و شکیب تو را نرباید.»
زینب گفت: «ای برادر! تواند شد که ما را از این‌جا کوچ دهی تا کشته نشوی؟»
گریه در گلوگاه آن حضرت گره‌گیر شد، و سرشک از چهره مبارکش روان گشت.
فَقالَ لها: لَوْ تُرِکَ الْقَطا لَیْلًا لَنامَ.
فرمود: «ای خواهر! اگر مرغ قطا را شبانگاه دست باز داشتند، در آشیان خود شاد بخفت.»
و این وقت حسین علیه السلام را خوابی سبک در چشم آمد و درگذشت. وَهُوَ یَقُولُ: رَأیْتُ السّاعَةَ جَدِّی رَسُولَ اللَّهِ، وَهُوَ یَقُولُ: یا بُنَیَّ! اصْبِرْ، السّاعَةَ تأْتی إلَیْنا.
یعنی: «رسول‌خدای را دیدم که فرمود: ای پسرک من! لختی صبر کن که ساعت دیگر به نزد ما می‌آیی.»
بالجمله، چون امام علیه السلام وصیت خویش را با اهل بیت به پایان آورد، برخاست و برنشست و دیگر باره به حربگاه آمد.
1. قاطن: ساکن، مقیم.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 2/ 239- 240
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 283

سکینة علیها السلام واستشهاد أخیها علیّ بن الحسین الأکبر علیهما السلام‌

وروی الشّیخ المفید: یرفعه إلی جابر بن عبداللَّه الأنصاری أ نّه قال: لمّا قُتل علیّ بن الحسین، دخل الحسین علیه السلام إلی الخیمة باکیاً ولده ناعیاً، فقالت له سکینة: ما لی أراک تنعی نفسک وتدیر طرفک؟ أین أخی علیّ؟ فقال علیه السلام: قتلوه اللّئام، فنادت: وا أخاه، وا مهجة قلباه، فأرادت الخروج من الخیمة، فتبعها الحسین علیه السلام، وقال لها: یا سکینة! اتّقِ اللَّه واستعملی الصّبر، فقالت: یا أبتاه! کیف تصبر من قُتل أخوها وشُرِّد أبوها؟
فقال الحسین: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 371
لمّا قُتل علیّ بن الحسین علیه السلام، دخل الحسین «1» إلی الفسطاط «1» باکیاً حزیناً «2» یائساً عن نفسه، فقالت سکینة «2»: مالی أراک تنعی نفسک وتدیر طرفک، أین أخی علیّ؟ فقال علیه السلام لها «3»: قتلوه «4» اللّئام، «5» فلمّا سمعت بذلک، صاحت «5»: وا أخاه، وا مهجة قلباه، فأرادت «6» أن تخرج «7» من الفسطاط، فجاء الحسین علیه السلام ومنعها «6» وقال لها: یا سکینة! «7» اتّقی اللَّه واستعملی الصّبر. فقالت: یا أبتاه! کیف تصبر من قُتل أخوها وشُرّد أبوها؟ «8» فقال الإمام علیه السلام: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون.
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 332/ مثله بحرالعلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 350؛ المیانجی، العیون العبری،/ 153
__________________________________________________
(1- 1) [بحرالعلوم: خیمة النّساء]
(2- 2) [بحر العلوم: آیساً من نفسه، ولمّا رأته ابنته سکینة بهذه الحالة فقالت له: یا أبة]
(3)- [لم یرد فی العیون]
(4)- [بحرالعلوم: قتله]
(5- 5) [فی بحرالعلوم: فنادت سکینة، وفی العیون: فصاحت]
(6- 6) [بحرالعلوم: الخروج فمنعها الحسین]
(7- 7) [العیون: من الخیمة فمنعها الحسین علیه السلام وقال: یا بنیّة!]
(8)- [إلی هنا حکاه فی العیون]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 284
وفی بعض الکتب: ثمّ أقبل الحسین علیه السلام حتّی دنا من خیم النّساء، فخرجت سکینة وقالت: یا أبة! ما لی أراک تنعی نفسک وتدیر طرفک، أین أخی علیّ «1»؟ فبکی الحسین علیه السلام وقال: بنیّة! قتلوه اللّئام، فصاحت: «2» وا أخاه «2»، وا علیّاه، وأرادت أن تخرج من الخباء، فأخذها الحسین علیه السلام وقال: یا بنتاه! اتّقی اللَّه واستعملی الصّبر. قالت: أبتاه! کیف تصبر من قُتل أخوها وشُرّد أبوها؟ فقال الحسین علیه السلام: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 412/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 291
و (منها) إنّ قول سکینة لأبیها: أین أخی علیّ؟ معناه لمّا نظرت إلی أبیها مشرفاً علی الموت ممّا دهاه، قالت: أین أخی الّذی کان شبیهاً برسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وکنت تنظر إلی وجهه فی الهمّ والغمّ، فینجلی همّک ویزول غمّک، فأین هو الآن حتّی تنظر إلیه؟ فقال علیه السلام: قتلوه اللّئام.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 415- 416
(قال): ورُوی أنّ سکینة لمّا رأت نعشه، وقعت علیه وغشی علیها. «3»
النّقدی، زینب الکبری،/ 105
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: الأکبر]
(2- 2) [لم یرد فی وسیلة الدّارین]
(3)- و نیز در «الدمعة الساکبة» گوید: در بعضی از کتب معتبره سند به جابر بن عبداللَّه الانصاری می‌رساند که چون شبیه پیغمبر حضرت علی‌اکبر به درجه رفیعه شهادت رسید، حضرت سیدالشهدا علیه السلام از سر نعش جوانش با چشم اشکبار و دل داغدار به جانب خیمه روان گردید. عازماً علی الموت آیساً عن الحیاة. سکینه پدر را استقبال کرد و گفت: «ما لی أری تنعی نفسک وتدیر طرفک، أین أخی علیّ؛ چیست مرا که تورا می‌بینم خبر مرگ خود را می‌دهی و چشم بدین سوی و آن سوی برمی‌گردانی، برادرم علی به کجا رفت؟»
فرمود: «نوردیده سکینه، قتلوه اللّئام.»
حضرت سکینه از شنیدن این خبر فریاد: «یا أخاه، یا علیّاه، وا مهجة قلباه!» برآورد و خواست از خیمه بیرون رود. امام اورا منع نمود و فرمود: «ای سکینه! اتّقی اللَّه واستعملی الصّبر، قالت: یا أبتاه! کیف تصبر من قُتل أخوها وشُرّد أبوها؟ فقال الإمام: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 285
__________________________________________________
یعنی: حضرت حسین علیه السلام فرمود: «ای سکینه! از خدای بپرهیز و صبر را پیش‌نهاد خود بنما!»
سکینه عرض کرد: «یا أبتاه! چگونه صبر کند کسی که برادرش کشته شده است و پدرش بی‌یاور و ناصر از وطن دور افتاده است؟»
فقال الإمام: «إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون.»
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 271- 272
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 286

سکینة علیها السلام واستشهاد عمّها العبّاس علیه السلام‌

فوضعه فی مکانه ورجع إلی الخیمة وهو یکفکف دموعه بکمّه، فلمّا رأوه مقبلًا، أتت إلیه سکینة ولزمت عنان جواده، وقالت: یا أبتاه! هل لک علم بعمّی العبّاس؟ أراه أبطأ، وقد وعدنی بالماء، ولیس له عادة أن یخلف وعده، فهل شرب ماء، أو بلّ غلیله ونسی ما ورائه، أم هو یجاهد الأعداء؟ فعندها بکی الحسین علیه السلام وقال: یا بنتاه! إنّ عمّک العبّاس قُتِل، وبلغت روحه الجنان، فلمّا سمعت زینب، صرخت ونادت: وا أخاه، وا عبّاساه، وا قلّة ناصراه، وا ضیعتاه، وا انقطاع ظهراه، فجعلن النّساء یبکین ویندبنَ علیه، وبکی الحسین علیه السلام معهم.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 337/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 449، 441
ورجع الحسین إلی المخیّم منکسراً، حزیناً، باکیاً، یکفف دموعه بکمّه، وقد تدافعت الرّجال علی مخیّمه، فنادی: أما من مغیث یغیثنا؟ أما من مجیر یجیرنا؟ أما من طالب حقّ ینصرنا؟ أما من خائف من النّار، فیذبّ عنّا؟ فأتته سکینة وسألته عن عمّها فأخبرها بقتله، وسمعته زینب فصاحت: وا أخاه، وا عبّاساه، وا ضیعتنا بعدک، وبکین النّسوة، وبکی الحسین معهنّ وقال: وا ضیعتنا بعدک.
نادی وقد ملأ البوادی صیحة صمّ الصّخور لهولها تتأ لّم
أ أخیّ مَن یحمی بنات محمّد إذ صرن یسترحمن من لا یرحم
ما خلتُ بعدک أن تُشلّ سواعدی وتکفّ باصرتی وظهری یقصم
لسواک یلطم بالأکفّ وهذه بیض الضّبا لک فی جبینی تلطم
ما بین مصرعک الفظیع ومصرعی إلّا کما أدعوک قبل وتُنعم
هذا حسامک من یذلّ به العدی ولواک هذا مَنْ به یتقدّم
هوّنت یابن أبی مصارع فتیتی والجرح یسکنه الّذی هو أألم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 287
فأکبّ منحنیاً علیه ودمعه صبغ البسیط کأ نّما هو عندم
قد رام یلثمه فلم یر موضعاً لم یدمه عضّ السّلاح فیلئم
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 339- 340
وقالوا: إنّ الحسین ترک أخاه العبّاس فی مکانه ورجع إلی المخیّم باکیاً، منکسراً، حزیناً، منحنیَ الظّهر، یُکفکف الدّموع بکمّه کی لا تراه النِّساء، وقد تدافعت الخیل والرّجال علی مخیّمه، لأنّهم استوحدوه:
وبانَ الانکسارُ فی جَبینه فاندکّت الجِبالُ من حنینه
وکیف لا وهو جَمال بهجَته وفی محیّاه سرُورُ مهجَته
کافل أهله وساقی صِبیته وحامل اللّوا بعالی همّته
(الحسین یستغیث بعد مقتل العبّاس)
فصاح الحسین عند ذلک: أما من مجیرٍ یُجیرنا؟ أما من مغیثٍ یغیثنا؟ أما من طالبِ حقٍّ فیَنصرنا؟ أما من خائفٍ من النّار فیذبّ عنّا؟
وأقبلت إلیه سُکینة، وقالت له: أین عمّی العبّاس، أراه أبطأ بالماء علینا؟
فقال لها: إنّ عمّکِ قد قُتل، فصرختْ ونادت: وا عمّاه، وا عبّاساه.
وسمعتها العَقیلةُ زینب، فصاحتْ: وا أخاه، وا عبّاساه، وا ضیعتاه من بعدک.
فقال الحسین: إی‌واللَّه: وا ضیعتاه، وا انقطاع ظهراه بعدَک أبا الفضل، یعزّ علیَّ واللَّه فراقُک.
(الحسین یبکی مع النّساء علی أخیه)
فاجتمعت النّساءُ حوله، وجعلن یبکینه ویندبْنَه، والحسینُ یبکی معهنّ، حتّی قیل:
بأ نّه اغمی علیه من شدّة البکاء. «1»
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 324
__________________________________________________
(1)- امام حسین علیه السلام با دلی شکسته، صورتی غرق اندوه و چشمانی اشکبار به سوی خیمه‌ها بازگشت؛
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 288
__________________________________________________
درحالی که با آستین خود اشکهایش را پاک می‌کرد تا اهل حرم حضرتش را مشاهده نکنند. دشمن به سوی خیمه‌ها هجوم آورد و امام بزرگ علیه السلام با صدایی بلند ندا در داد: «أما مِنْ مُجیرٍ یُجیرُنا؟ أما مِنْ مُغیثٍ یُغیثُنا؟ أما مِنْ طالِبِ حَقٍّ یَنْصُرُنا؟ أما مِنْ خائِفٍ مِنَ النّارِ فَیَذُبُّ عَنّا؟ آیا کسی هست که ما را پناه دهد؟ آیا فریاد رسی هست که به فریادمان رسد؟ آیا طالب حقّی هست که یاریمان کند؟ آیا ترسان از دوزخی هست که از ما حمایت نماید؟»
این‌ها همه برای اتمام حجّت و قطع عذر بود تا در روز رستاخیزِ خلایق به سوی پروردگار عالم، کسی نتواند بهانه آورد که ما فریاد مظلومیّتِ مولایمان را نشنیدیم.
باری! چون سکینه پدرش را دید که از مقابل می‌آید، به سوی حضرت شتافت و گفت: «عمویم عبّاس کجاست؟ چرا آب برایمان نیاورد؟»
امام علیه السلام فرمودند: «عمویت کشته شد.»
زینب علیها السلام چون این خبر را شنید، فغان برداشت: «وای برادرم! وای عبّاسم! آخ که بعد از تو دیگر ما بی‌یاور شدیم.»
زنان حرم به گریه پرداختند و حسین علیه السلام هم با آنان به گریه پرداخت و ندا داد: «آخ که بعد از تو ای اباالفضل، بی‌یاور شدیم و تباهی به ما روی آورد.»
پاک‌پرور، ترجمه العباس،/ 291
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 289

سکینة علیها السلام واستشهاد أخیها عبداللَّه بن الحسین علیهما السلام‌

فی خبر: استقبلته سکینة، وقالت: یا أبة! لعلّک سقیت أخی الماء، فبکی الحسین علیه السلام وقال: بنیّة! هذا أخاکِ مذبوحاً بسهم الأعداء.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 425
وقد أثرت فیها مصیبة أخیها الرّضیع تأثیراً عظیماً، فکلّ شی‌ء کان یدور فی خلدها إلّا قتل عبداللَّه، فقد کانت تنتظر أن تستقبله- بعد أن أخذه الحسین علیه السلام إلی القوم- وقد ارتوی من الماء، وجی‌ء إلیها ببقیّة منه، فإذا هی تنظره وسهم حرملة قد ذبحه:
فهب أ نّکم قاتلتم فقتلتم فما ذنب أطفال تعانی نبالها
أذهل سکینة قتل أخیها عبداللَّه والمصائب الّتی تحمّلتها طیلة ذلک الیوم حتّی أنّها لم تستطع أن تقوم لتودیع أبیها الحسین علیه السلام، حیث حفّت به بنات الرّسالة، وکرائم الوحی یودعنه، فقد ظلّت مکانها واجمة.
دخیل، أعلام النّساء،/ 16
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 290

سکینة علیها السلام ووداع أبیها

ثمّ قال علیه السلام: ائتونی بثوبٍ لا یرغب فیه ألبسه غیر ثیابی لا أجرّد، فإنِّی مقتول مسلوب، فأتوه بتبّان «1»، فأبی أن یلبسه وقال: هذا لباس أهل الذّمّة، ثمّ أتوه بشی‌ء أوسع منه دون السّراویل وفوق التّبان، فلبسه، ثمّ ودّع النّساء، وکانت سکینة تصیح، فضمّها إلی صدره وقال:
«2» سیطول «2» بعدی یا سکینة فاعلمی منکِ البکاء إذا الحِمام دهانی «3»
لا تحرقی قلبی بدمعکِ حسرة ما دام منِّی الرّوح فی جثمانی «4»
فإذا قتلت فأنتِ أولی بالّذی تبکینه «5» یا خیرة النّسوان «2» «6»
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 109- 110
[بعد استشهاد علیّ بن الحسین علیهما السلام]، «7» ثمّ وثب علی قدمیه ببردة رسول اللَّه «7» والتحف بها، وأفرغ علیه درعه الفاضل، وتقلّد سیفه «8»، واستوی علی متن جواده وهو غائص فی
__________________________________________________
(1)- التبّان: کرمان، سراویل صغیر یستر العورة المغلظة (ق)
(2- 2) [مثله فی مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 84، وینابیع المودّة،/ 346، وناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 2/ 360- 361، وریاحین الشّریعة، 2/ 272، والسّیّدة سکینة،/ 143]
(3)- الحِمام: الموت. ودی الأنا: أصابه بداهیة. وناسخ التواریخ: «ای سکینه! بدان که پس از مرگ من، گریه تو به درازا می‌کشد.»
(4)- ناسخ التواریخ: «تا جان در بدن دارم، دل مرا با اشک حسرتت آتش مزن.»
(5)- [فی المطبوع وسائر المصدر: تأتینه]
(6)- ناسخ التواریخ: «ای بهترین زنان! هنگامی که کشته شدم، تو به گریستن سزاوارتری.» بعضی از کتب مقاتل به جای «تأتینه» «تأنینه» ضبط کرده‌اند و آن از ماده «انین» به معنی ناله و فریاد است
(7) (7) [فی الدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء: فی المنتخب: فدعا ببردة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله]
(8)- [الدّمعة: بسیفه]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 291
الحدید، «1» فأقبل «2» علی امّ کلثوم وقال لها: أوصیک یا أخیّة بنفسکِ خیراً «2»، وإنِّی بارز إلی هؤلاء القوم. «3» فأقبلت سکینة وهی صارخة؛ «4» وکان «5» یحبّها حبّاً شدیداً، فضمّها إلی صدره ومسح دموعها بکمِّه «6» وقال:
سیطول بعدی یا سکینة فاعلمی منکِ البکاء إذا الحِمام دهانی
لا تحرقی قلبی بدمعکِ حسرة ما دام منِّی الرّوح فی جثمانی «7» فإذا قتلت فأنتِ أولی بالّذی
تأتینه «8» یا خیرة النّسوان «1» «3» «4» «7» «9»
«10» ونقل آخر وهو: أ نّه لمّا قتل أصحاب الحسین کلّهم وتفانوا وأبیدوا «11» ولم یبق أحد، بقی علیه السلام یستغیث فلا یُغاث، وأیقن بالموت؛ أتی إلی نحو الخیمة و «10» قال لُاخته «12»: آتینی بثوب عتیق لا یرغب فیه أحد من القوم أجعله تحت ثیابی لئلّا أجرّد منه بعد قتلی، «13» قال: فارتفعت أصوات النّساء بالبکاء والنّحیب، «14» ثمّ أوتی بثوب فخرّقه ومزّقه من
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 346]
(2- 2) [تظلّم الزّهراء: علی النّساء فنادی: یا سکینة، یا فاطمة، یا زینب، یا امّ کلثوم، علیکم منّی السّلام]
(3- 3) [حکاه عنه فی منتخب التوّاریخ،/ 175]
(4- 4) [مثله فی العیون،/ 175]
(5)- [فی بحر العلوم مکانه: فرفعت سکینة صوتها بالبکاء والنّحیب وکان ...]
(6)- [لم یرد فی نفس المهموم والعیون]
(7- 7) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء]
(8)- [نفس المهموم: تبکینه]
(9)- [إلی هنا لم یرد فی مدینة المعاجز، وإلی هنا حکاه فی بحر العلوم،/ 435]
(10- 10) [لم یرد فی الدّمعة والأسرار]
(11)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء]
(12)- [زاد فی مدینة المعاجز: یا اختاه]
(13)- [أضاف فی الأسرار: وفی المناقب: قال: فإنّی مقتول مسلوب، فأتوه بتبّان فأبی أن یلبسه وقال: هذالباس أهل الذّمّة، ثمّ أتوه بشی‌ء أوسع منه دون السّراویل وفوق التّبان فلبسه]
(14)- [أضاف فی الدّمعة: وفی بعض الکتب: فقال لهنّ الحسین علیه السلام: مهلًا فإنّ البکاء أمامکنّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 292
أطرافه وجعله تحت ثیابه، وکان له سروال جدید، فخرّقه أیضاً لئلّا یسلب منه. فلمّا قُتِل، عمد إلیه رجل، فسلبها منه وترکه عریاناً بالعراء، مجرّداً علی الرّمضاء، فشلّت یداه فی الحال، «1» وحلّ به العذاب والنّکال. «2» قال: فلمّا لبس الحسین علیه السلام ذلک الثّوب المخرّق، ودّع أهله وأولاده وداع مفارق لا یعود.
الطّریحی، المنتخب،/ 450- 451/ عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 4/ 67؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 337؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 408- 409؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 204- 205
قال «3»: ثمّ إنّ الحسین علیه السلام نظر إلی «4» اثنین وسبعین رجلًا من أهل بیته صرعی، فالتفت إلی الخیمة، ونادی «5»: یا سکینة! یا فاطمة! یا زینب! یا امّ کلثوم: علیکنّ منِّی السّلام، فنادته سکینة: یا أبة! استسلمت للموت؟ فقال: کیف لا یستسلم «6» مَنْ لا ناصر له ولا معین؟ فقالت: یا أبة! ردّنا إلی حرم جدّنا «7»، فقال: هیهات لو ترک القطا «8» لنام، «9» فتصارخنَ النِّساء، فسکّتهنّ الحسین، ثمّ «10» حمل علی القوم 10 9.
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی مدینة المعاجز].
(2)- [زاد فی تظلّم الزّهراء: وروی هو أبجر بن کعب، وکانت یداه بعد ذلک تیبسان فی الصّیف کأنّهما عودان وترطبان فی الشّتاء فتنضحان دماً وقیحاً إلی أن أهلکه اللَّه تعالی، کذا ذکره السّیّد، انتهی].
(3)- [البحار: أقول: وفی بعض الکتب].
(4)- [فی البحار والدّمعة ونفس المهموم والعیون مکانهم: لمّا نظر الحسین علیه السلام إلی ...].
(5)- [فی بحر العلوم مکانه: قالوا: ولمّا عزم الحسین علیه السلام علی ملاقاة الحتوف، جاء ووقف بباب خیمةالنِّساء مودِّعاً لحرمه مخدّرات الرِّسالة وعقائل النّبوّة، ونادی ...].
(6)- [أضاف فی نفس المهموم والعیون: للموت].
(7)- [زاد فی بحر العلوم: فبکی الحسین علیه السلام بکاءً شدیداً].
(8)- [زاد فی بحر العلوم: لغفا].
(9- 9) [لم یرد فی نفس المهموم وبحر العلوم].
(10- 10) [لم یرد فی الدّمعة، وفی الأسرار: فی نقل آخر أ نّه قال: اسکتن فإنّ أمامکن].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 293
الطّریحی، المنتخب،/ 452/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 336؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 408؛ القمّی، نفس المهموم،/ 346؛ مثله المجلسی، البحار، 45/ 47؛ البحرانی، العوالم، 17/ 289- 290؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 204؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 434؛ المیانجی، العیون،/ 174- 175
قال: ثمّ نادی علیه السلام: یا أمّ کلثوم، ویا زینب، ویا سکینة ویا رقیّة ویا عاتکة ویا صفیّة: علیکنّ منِّی السّلام، فهذا آخر الاجتماع وقد قرب منکم الافتجاع، فصاحت أمّ کلثوم: یا أخی، کأنّک استسلمت للموت، فقال لها الحسین علیه السلام: یا أختاه، فکیف لا یستسلم مَنْ لا ناصر له ولا معین، فقالت: یا أخی، ردّنا إلی حرم جدّنا، فقال لها علیه السلام: یا أختاه، هیهات هیهات لو ترک القطا لنام، فرفعت سکینة صوتها بالبکاء والنّحیب فضمّها الحسین علیه السلام إلی صدره الشّریف وقبّلها ومسح دموعها بکمِّه، وقال:
سیطولُ بعدی [ثمّ ذُکرت الأبیات کما ذکرناها فی المناقب]
. مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 84
وقال فی البحار: قال ابن شهرآشوب: روی أبو مخنف عن الجلودیّ أنّ الحسین علیه السلام حمل علی الأعور السّلمی وعمرو بن الحجّاج الزّبیدی، وکانا فی أربعة آلاف رجل علی الشّریعة، ففرّقهم وأقحم الفرس علی الفرات، فلمّا ولغ الفرس برأسه لیشرب، قال علیه السلام:
أنت عطشان وأنا عطشان، واللَّه لا ذقت الماء حتّی تشرب، فلمّا سمع الفرس کلام الحسین علیه السلام شال رأسه ولم یشرب کأ نّه فهم الکلام، فقال الحسین علیه السلام: اشرب فأنا أشرب، فمدّ الحسین علیه السلام یده، فغرف من الماء، فقال فارس: یا عبداللَّه! تتلذّذ بشرب الماء وقد هتکت حرمک، فنفض الماء من یده وحمل علی القوم فکشفهم، فإذا الخیمة سالمة، وللَّه درّ القائل:
ویل الفرات أباد اللَّه غامره وردّ وارده بالرّغم ظمآنا
لم یطف حرّ غلیل السّبط بارده حتّی قضی فی سبیل اللَّه عطشانا
وفی نقل آخر: أنّ الحسین علیه السلام لمّا همّ لیشرب، رماه الحصین بن نمیر لعنه اللَّه بسهم، فوقع فی فخذه، فنزع السّهم وتلقّی الدّم بیده، ورمی به نحو السّماء وقال: یا ربّ! إلیک
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 294
المشتکی فی قوم أراقوا دمی ومنعونی شرب الماء، ثمّ إنّه علیه السلام همّ لیشرب ثانیاً، فنادی عمر بن سعد لعنه اللَّه: وحقّ بیعة یزید بن معاویة لئن شرب الحسین علیه السلام من الماء لیفنیکم عن آخرکم، فنادی خولی بن یزید الأصبحیّ: یا حسین! الحق خیم الحرم فقد احترقت بالنّار وأنت حیّ، فنفض الماء من یده ورجع إلی الخیم، فوجدها سالمة، فعلم أ نّها مکیدة وحیلة منهم لعنهم اللَّه. قال: فتبادرن إلیه النّساء والأطفال قاصدین الماء، فلمّا رأینه مخضّباً بدم الجراح، صحن ولطمن وجوههنّ، وقامت الضّجّة بینهنّ، فقال لهم الحسین علیه السلام: مهلًا، فإنّ البکاء أمامکنّ.
وفی المعدن: فنادی فی تلک الحالة: یا زینب، یا امّ کلثوم، یا سکینة، یا رقیّة، یا فاطمة: علیکنّ منِّی السّلام، فأقبلت زینب فقالت: یا أخی! أیقنت بالقتل؟ فقال علیه السلام:
کیف لا أیقن ولیس لی مُعین ولا نصیر. فقالت: یا أخی! ردّنا إلی حرم جدّنا. فقال:
هیهات! لو ترکت ما ألقیت نفسی فی المهلکة، وکأ نّکم غیر بعید کالعبید یسوقونکم أمام الرّکاب، ویسومونکم سوء العذاب. فلمّا سمعت زینب بذلک بکت وجری الدّمع من عینیه وعینیها، ونادت: وا وحدتاه، وا قلّة ناصراه، وا سوء منقلباه، وا شؤم صباحاه، فشقّت ثوبها ونشرت شعرها ولطمت علی وجهها، للَّه‌درّ الشّاعر حیث قال:
فأتته زینب مذ وعت ما قاله حسری القناع وذیلها مجرور
تدعوه یا خلف الّذین مضوا ویا فلکی إذا طمّ البلا والسّور
لِمَ ذا الوداعِ أهل تیقّنت الفنا ما الرّأی فیّ وما لدیّ خفیر
فأجابها قلّ الفدا کثر العدا قصر المدا وسبیلنا محصور
دافعت عنکم ما استطعت فلم یفد والصّحب ذا شلوٌ وذاک عفیر
قالت فوعّظهم وحذّرهم فقال قلت فما أفاد الوعظ والتّحذیر
ولکم دعوت القوم کفّوا عن قتالی واترکونی فی الشِّعاب أسیر
وذکرت ما فجر الصّخور فلم یکن إلّا قلوبهم هناک صخور
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 295
فقال علیه السلام لها: مهلًا یا بنت المرتضی، إنّ البکاء طویل، فأراد علیه السلام أن یخرج من الخیمة، فلصقت به زینب وقالت: مهلًا یا أخی، توقّف حتّی أزود من نظری وداع لا تلاق بعده.
فمهلًا یا أخی قبل الممات هنیئة لتبرد منّی لوعة وغلیل
فجعلت تقبّل یدیه ورجلیه، وأحطن به سائر النّسوان، یقبّلن یده ورجله.
وقال المجلسیّ رحمه الله فی ترجمة الجلاء: ثمّ ودّع علیه السلام أهل بیته وأمرهم بالصّبر ووعدهم بالصّواب والأجر، وأمرهم بلبس أزرهم، وقال لهم: استعدّوا للبلاء، واعلموا أنّ اللَّه تعالی حافظکم وحامیکم، وسینجیکم من شرّ الأعداء ویجعل عاقبة أمرکم إلی خیر، ویعذّب أعادیکم بأنواع البلاء، ویعوّضکم اللَّه عن هذه البلیّة بأنواع النّعم والکرامة، ولا تشکوا ولا تقولوا بألسنتکم ما ینقص قدرکم، ثمّ توجّه إلی قتال أعدائه لعنهم اللَّه.
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 344- 346
... ثمّ قال علیّ لعمّته زینب: یا عمّتاه، علیَّ بالسّیف والعصا، فقال له أبوه: وما تصنع بهما، فقال: أمّا العصا فأتوکّأ علیها، وأمّا السّیف فأذبّ به بین یدی ابن رسول اللَّه، فإنّه لا خیر فی الحیاة بعده.
فمنعه الحسین علیه السلام من ذلک وضمّه إلی صدره وقال له: یا ولدی، أنت أطیب ذریّتی وأفضل عترتی، وأنت خلیفتی علی هؤلاء العیال والأطفال، فإنّهم غرباء مخذولون قد شملتهم الذّلّة والیتم، وشماتة الأعداء ونوائب الزّمان، سکّتهم إذا صرخوا، وآنسهم إذا استوحشوا، وسلّ خواطرهم بلین الکلام، فإنّهم ما بقی من رجالهم مَن یستأنسون به غیرک، ولا أحد عندهم یشکون إلیه حزنهم سواک، دعهم یشمّوک وتشمّهم، ویبکوا علیک وتبکی علیهم، ثمّ لزمه بیده صلوات اللَّه علیه وصاح بأعلی صوته: یا زینبُ ویا أمّ کلثوم، ویا سکینة، ویا رقیّة، ویا فاطمة، اسمعن کلامی واعلمن أنّ ابنی هذا خلیفتی علیکم، وهو إمام مفترض الطّاعة، ثمّ قال له: یا ولدی، بلِّغ شیعتی عنِّی السّلام، فقل لهم: إنّ أبی مات غریباً فاندبوه ومضی شهیداً فأبکوه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 296
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 351- 352/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 23
ثمّ نادی: یا امّ کلثوم ویا سکینة ویا رقیّة ویا عاتکة ویا زینب یا أهل بیتی، علیکنّ منِّی السّلام، فلمّا سمعن رفعن أصواتهنّ بالبکاء فضمّ بنته سکینة إلی صدره وقبّل ما بین عینیها ومسح دموعها وکان یحبّها حبّاً شدیداً، ثمّ جعل یسکتها ویقول: سیطولُ [ثمّ ذُکرت الأبیات کما ذکرناها فی المناقب]. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 346
__________________________________________________
(1)- آن‌گاه بانک برداشت: یا سُکینة! یا فاطمة! یا زینب! یا امّ کلثوم! علیکنّ منِّی السّلام.
چون اهل بیت این ندا شنیدند، فریاد «الوداع، الوداع، والفراق، الفراق» برآوردند. سکینه مقنعه 1 از سر برافکند.
وقالت: یا أبة! استسلمت 2 للموت، فإلی مَن تکِلُنا؟
عرض کرد: «ای پدر! تن به مرگ دادی. ما را به کدام کس پناه می‌دهی؟»
حسین علیه السلام بگریست.
وقال: یا نور عینی! کیف لا یستسلم للموت من لا ناصر له ولا مُعین؟ ورحمة اللَّه ونُصرته لا تُفارقکم فی الدّنیا ولا فی الآخرة، فاصبری علی قضاء اللَّه ولا تشکی، فإنّ الدّنیا فانیة والآخرة باقیة.
فرمود: ای روشنی چشم من! چگونه تن به مرگ ندهد کسی که یار و یاوری ندارد؟ همانا رحمت و نصرت خداوند در دنیا و آخرت از شما جدا نخواهد بود. پس صبر کن و شکیبا باش بر حکم خدا و به شکوی 3 زبان مگشا! چه این دنیا دار فانی است و آخرت سرای جاودانی.»
آن‌گاه سکینه را بر سینه مبارک بچفسانید و این شعر قرائت فرمود: سیطولُ بعدی [سپس ابیات را ذکر می‌کند که ما آن را در المناقب ذکر کردیم].
فقالت: یا أبة! رُدّنا إلی حرم جدّنا، فقال: هیهات «لو تُرِک القَطا لَنام» 4. و به این شعر تمثل فرمود:
لقد کانَ القَطاةُ بأرضِ نَجْدٍ قَریر العینِ لم یجد الغَراما
تولّتهُ البُزاةُ فهیّمَتْهُ ولو تُرِکَ القَطا لغَفا وناما 5
سکینه عرض کرد: «ای پدر! ما را به سوی مدینه که حرم جد ما است، بازگردان. آن حضرت به این مثل عرب تمثل جست و فرمود: «اگر مرغ قطا را دست بازمی‌داشتند، در آشیان خود آسوده می‌خفت.»
1. مقنعه (به کسر میم و فتح نون): پارچه‌ای که زنان سر خود را با آن پوشند.
2. استسلمت، به کسر همزه به صیغه ماضی و به فتح آن که در اصل «أاستسلمت» بوده، هر دو صحیح است.
3. شکوی: گلایه.
4. اول کس عمرو بن مامه این سخن را گفت و ما در کتاب امثله عرب نگاشتیم از بهر کسی این مثل گویند که ناگهان در
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 297
__________________________________________________
بلیه گرفتار شود.
5. مرغ سنگخواره در سرزمین نجد دلشاد بود و عذاب نمی‌دید. بازهای درنده اورا آواره و سرگردان کردند. اگر اورا وامی‌گذاشتند، آسوده می‌خوابید.
سپهر، ناسخ التّواریخ سید الشهدا علیه السلام، 2/ 360- 361/ از او: محلّاتی، ریاحین الشریعة، 3/ 272- 273
در بحر المصائب از کتاب مفتاح البکاء و کتاب الدمعة الساکبة و مصائب المعصومین مسطور است: چون حضرت سیّد الشهدا به خیمه زین العابدین علیه السلام بیامد، آن بیمار را بر نطعی از ادیم افتاده و عمه‌اش زینب خاتون را به پرستاریش بدید. علی بن الحسین چون پدرش را دید، خواست برخیزد. قدرت نیافت. به عمه‌اش فرمود: «مرا بر سینه خود بدار. همانا پسر رسول خدای فرا می‌رسد.»
پس زینب از پس پشت آن حضرت بنشست و او را به سینه خود تکیه داد. جناب سیّد الشهدا صلوات اللَّه علیه از رنجوری پسرش پرسش همی کرد و امام زین العابدین حمد خدای را می‌گذاشت. آن‌گاه عرض کرد: «ای پدر! امروز با این گروه منافق ملعون چه به پای بردی؟»
فرمود: «ای فرزند! قد استحوذ علیهم الشّیطان فأنساهم ذکر اللَّه الملک المنّان»؛ شیطان بر این جماعت چنگ درافکند و یاد خدای را فراموش کردند و آتش حرب در میان ما و ایشان افروخته شد؛ چندان که زمین از خون ما و ایشان رنگین شد.»
علی بن الحسین عرض کرد: «ای پدر! کجاست عمم عباس؟»
چون این سؤال کرد، گریه در گلوی جناب زینب خاتون گره گشت، و همی در چهره مبارک برادرش نظر می‌کرد تا چه پاسخ فرماید. چه از بیم این که مرض آن حضرت شدید گردد، از شهادت عمش عباس خبر نداده بودند.
پس حضرت سیّد الشهدا روحنا ومهجنا له الفدا فرمود: «ای فرزند! عمت را در کنار نهر فرات شهید کردند.»
علی بن الحسین سلام اللَّه علیهما چنان بگریست که بیهوش بیفتاد؛ چون به خود پیوست، از دیگر عموها همی بپرسید و آن حضرت فرمود: «کشته شدند.»
از برادرش علی و پاره دیگر بپرسید. امام علیه السلام فرمود: «ای پسر! دانسته باش که در این خیمه‌ها جز من و تو مردی زنده نیست و اما این جماعت که تو از ایشان پرسش می‌گیری، به جمله روی خاک بیفتاده‌اند.»
امام زین‌العابدین بسیار بگریست و به عمه‌اش زینب فرمود: «ای عمه! شمشیری و عصایی به من بده.»
پدرش فرمود: «با این‌ها چه می‌کنی؟»
عرض کرد: «بر عصا تکیه کنم و با شمشیر در پیش روی فرزند رسول خدا جنگ نمایم. چه بعد از وی، خیری در زندگی نیست.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 298
کما لا یفوتنا ما اختصّها به أبوها الشّهید بمزید العنایة، وعطف علیها عطفاً ینم عن منزلتها الکبری عنده وأ نّه علی شرف النّسبة قد تحلّت بنفسیة فاضلة، وازدانت بخیم کریم وفضیلة رابیة، ومن ذلک قوله علیه السلام مسلِّیاً لها لما رآها منحازة عن النِّساء تبکی
__________________________________________________
امام علیه السلام آن حضرت را منع کرد و او را در بغل گرفت و فرمود: «ای فرزند! تو از ذریه من، اطیب هستی و افضل عترت من باشی، و تو خلیفه من بر این عیال و اطفالی. چه ایشان همه غریب و تنها و بی‌یار هستند و به درد ذلت و یتیمی و شماتت دشمنان و نوائب زمان دچارند. هر وقت بیرون خواهند شوند، ایشان را ساکت و ساکن دار و چون پریشان شوند، مأنوس فرمای و با سخن نرم خاطرهای ایشان را تسلی ده! چه از مردان ایشان کسی که ایشان به او انس گیرند، غیر از تو باقی نیست و هیچ کس را ندارند که غم و اندوه خویش را به او بنمایند، مگر تو. ایشان را بگذار تا تو را ببویند و تو ایشان را ببوی و ایشان بر تو بگریند و تو بر ایشان گریستن کن.»
آن‌گاه دست او را بگرفت و به اعلی صوت خود صیحه بر زد: «ای زینب! ای امّ کلثوم! ای سکینه! ای رقیه! ای فاطمه! سخن مرا به گوش گیرید و بدانید که این پسر من، خلیفه من است بر شما و او امام مفترض الطاعه است.»
آن‌گاه فرمود: «ای فرزند من! شیعه مرا سلام برسان و به ایشان بگوی که پدرم غریب بمرد. بر وی ندبه کنید و شهید بگذشت بر وی، گریستن گیرید.»
و هم در آن کتاب مسطور است که امام علیه السلام به ایشان فرمود: «ای ستمدیدگان و غریبان! با این همه حال به مصیبت من مبتلا خواهید شد و بعد از آن، شما را اسیر و غارت خواهند کرد و شهر به شهر و دیار به دیار خواهند گردانید و سر مرا با سرهای برادران و فرزندان و خویشان و یاوران به هدیه از بهر یزید مرتد می‌برند.»
چون جناب زینب خاتون و امّ کلثوم و سکینه این سخن بشنیدند، بی‌تاب شدند و چنان بگریستند که سکان سماوات را به فریاد و ناله درآوردند.
بالجمله، مطابق ترتیب روایتی که مسطور می‌شد، چون جناب سیّد الشهدا صلوات اللَّه علیه در آن عرصه پرمحنت و بلا تنها بماند و آهنگ مقاتلت اعدا بفرمود و امام زین العابدین علیه السلام بانگ آن حضرت را در طلب نصرت بشنید، با آن حال ناتوان نیزه و به روایتی شمشیری برگرفت و افتان و خیزان جانب میدان سپرد. امّ کلثوم از قفایش بانگ برآورد: «ای برادرزاده! باز شو.»
فرمود: «ای عمه! دست باز دار تا پیش روی پسر پیغمبر جهاد کنم.»
امام حسین فرمود: «ای امّ کلثوم، او را باز دار تا جهان از نسل آل محمّد صلی الله علیه و آله و سلم تهی نشود.» آن‌گاه بانگ برداشت: «یا سکینه! یا فاطمه، یا زینب! یا امّ کلثوم! علیکنّ منِّی السّلام.»
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السلام، 1/ 217- 219
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 299
ساعة الوداع یوم الطّفّ، ووصفها بخیرة النّساء، فقال: سیطول بعدی [ثمّ ذُکرت أبیات کما ذکرناها فی المناقب].
والجمع یقتضی عموم التّفضیل علی من سواها إلّامن أخرجها الدّلیل کالصّدّیقة والعقیلة وإضرابهما.
ثمّ إنّه علیه السلام حمّلها الوصیّة إلی شیعته بالبکاء علیه وذکر عطشه عند شربهم الماء. «1»
المقرّم، السّیّدة سکینة،/ 143
وقال المجلسی فی البحار: وذکر أرباب المقاتل أیضاً لمّا رأی الحسین علیه السلام مصارع فتیانه وأنصاره وأحبّته من أهل بیته، عزم علی لقاء القوم، ثمّ جعل ینادی: هل من راحم یرحم آل الرّسول؟ هل من ناصر ینصر ذرّیّته الطّاهرة البتول؟ ثمّ التفت إلی الخیمة ونادی: یا سکینة، ویا فاطمة، ویا امّ کلثوم: علیکنّ منِّی السّلام، فهذا آخر الاجتماع، وقد قرب منکنّ الافتجاع. فعلت أصواتهنّ بالبکاء وصحن: الوداع، الوداع، الفراق، الفراق. فنادته سکینة: یا أبتاه! أراک استسلمت للموت؟ قال علیه السلام: یا نور عینی! کیف لا یستسلم للموت مَنْ لا ناصر له ولا معین، ورحمة اللَّه ونصرته لا تفارقکم فی الدّنیا والآخرة، فاصبری علی قضاء اللَّه ولا تشکی فإنّ الدّنیا فانیة والآخرة باقیة.
__________________________________________________
(1)- امام حسین سلام اللَّه علیه عنایت خاصی به این دخت خویش داشت و با ابراز الطاف خود به او، منزلت عظیم وی را آشکار می‌ساخت. یادآور شرف انتساب او به خاندان رسالت بود و این که نفس شریفش به دستاویز فضیلت تمسک جسته. بر این پایه است این سخن تسلّی بخش امام به او، آن هنگام که در ساعت وداع ابا عبداللَّه علیه السلام از زنان کناره گرفته بود و می‌گریست:
ترجمه اشعار: «بدان ای سکینه که بعد از من، گریه بسیاری در پیش خواهی داشت. اما تا آن هنگام که جان در بدن دارم، با این اشک جانگداز خود دلم را آتش مزن. پس آن زمان که کشته شدم، تو که بهترین زنانی، سزاوارترین فرد به گریستن بر من می‌باشی.»
در این جا لفظ جمع افاده عموم می‌کند. یعنی بانو سکینه برترین زن مسلمان- جزو آن بانوانی که دلیل صریح بر فزونی مقام آنان وجود دارد؛ مانند صدیقه اطهر و زینب کبری- است.
طارمی، ترجمه حضرت سکینه علیها السلام للمقرّم،/ 265- 266
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 300
قالت: ردّنا إلی حرم جدّنا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فقال علیه السلام: (لو ترک القطا لنام)، فبکت، فأخذها الحسین علیه السلام وضمّها إلی صدره ومسح الدّموع عن عینها وأنشأ یقول:
سیطول بعدی یا سکینة فاعلمی منکِ البکاء إذ الحِمام دهانی
لا تحرقی قلبی بدمعکِ حسرة ما دام منِّی الرّوح فی جثمانی
فإذا قُتلت فأنتِ أولی بالّذی تأتینه یا خیرة النّسوان
الزّنجانی، وسیلة الدّارین، 2/ 320
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 301

سکینة علیها السلام واستشهاد أبیها علیه السلام‌

نقل: أ نّه لمّا قُتِلَ الحسین علیه السلام، جعل جواده یصهل ویحمحم ویتخطّی القتلی فی المعرکة واحداً بعد واحد، فنظر إلیه عمر بن سعد، فصاح بالرّجال: خذوه وآتونی به، وکان من جیاد خیل رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، قال: فتراکضت الفرسان إلیه، فجعل یرفس «1» برجلیه ویمانع عن نفسه ویکدم بفمه حتّی قتل «2» جماعة من النّاس «2»، ونکس فرساناً عن خیولهم ولم یقدروا علیه، فصاح ابن سعد: ویلکم! تباعدوا عنه ودعوه لننظر ما یصنع، فتباعدوا عنه، فلمّا أمن الطّلب، جعل یتخطّی القتلی ویطلب الحسین علیه السلام حتّی إذا وصل إلیه، جعل یشمّ رائحته ویقبّله بفمه ویمرغ ناصیته علیه وهو مع ذلک یصهل ویبکی بکاء الثّکلی حتّی أعجب کلّ مَنْ حضر، ثمّ انفلت «3» یطلب خیمة النِّساء، وقد ملأ البیداء صهیلًا، فسمعت زینب صهیله، فأقبلت «4» علی سکینة وقالت: هذا فرس أخی الحسین قد أقبل، لعلّ معه شیئاً من الماء، فخرجت متخمّرة من باب الخباء تتطلّع إلی الفرس، «5» فلمّا نظرتها «5» فإذا هی عاریة من راکبها والسّرج خال منه، فهتکت عند ذلک خمارها ونادت: واللَّه قتل الحسین، فسمعت زینب قولها، فصرخت وبکت، «6» وأنشأت تقول:
شرقت بالرّیق «7» فی أخٍ فجعت به وکنت من قبل أرعی کلّ ذی جاری
فالوهم أحسبه شیئاً فأندبه لولا التّخیّل ضاعت فیه أفکاری
__________________________________________________
(1)- [المعالی: یرکس]
(2- 2) [تظلّم الزّهراء: أربعین رجلًا]
(3)- [تظلّم الزّهراء: انتفل]
(4)- [فی ولیدة النّبوّة والإمامة مکانه: عندما أقبل الفرس یطلب خیمة النِّساء وهو یصهل، سمعته زینب علیها السلام أقلبت ...]
(5- 5) [المعالی: فلمّا نظرت إلیه]
(6) (- 6*) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء]
(7)- [المعالی: فی الرّیق]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 302
قد کنت آمل آمالًا أسرّ بها لولا القضاء الّذی فی حکمه جاری
جاء الجواد فلا أهلًا بمقدمه إلّا بوجه حسین مدرک الثّار «1» ما «1» للجواد لحاه اللَّه من فرس
أن لا یجد دون الضّیغم الجاری «1» یا نفس صبراً علی الدّنیا ومحنتها
هذا الحسین قتیل بالعرا عاری (6*) «2»
قال: فخرجن النّساء فلطمن الخدود، وشقّقن الجیوب، وصحن: وا محمّداه، وا علیّاه، وا فاطماه، وا حسناه، وا حسیناه. وارتفع الضّجیج وعلا الصّراخ، «3» فصاح ابن سعد: أضرموا علیهم النّار فی الخیمة! فقیل: یا ویلک یا عمر، ما کفاک ما صنعت بالحسین وترید أن تحرق حرم رسول اللَّه بالنّار؟ لقد عزمت أن تخسف بنا الأرض، فأمرهم بعد ذلک بنهب ما فی الخیم.
الطّریحی، المنتخب،/ 465- 466/ عنه: القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 214- 215؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 51- 52
قال عبداللَّه بن العبّاس: حدّثنی مَن شهد الواقعة أنّ فرس الحسین علیه السلام جعل یحمحم ویتخطّی القتلی فی المعرکة قتیلًا بعد قتیل حتّی وقف علی جثّة الحسین علیه السلام فجعل یمرِّغ ناصیته بالدّم ویلطم الأرض بیده ویصهل صهیلًا حتّی ملأ البیداء فتعجّب القوم من فعاله فلمّا نظر إلی فرس الحسین علیه السلام عمر بن سعد (لعنه اللَّه) قال: یا ویلکم! آتونی به وکان من جیاد خیل رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، فرکبوا فی طلبه فلمّا أحسّ الجواد بالطّلب جعل یلطم بیده ورجلیه ویمانع عن نفسه حتّی قتل خلقاً کثیراً ونکس فرساناً من خیولهم ولم یقدروا
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی المعالی]
(2)- [أضاف فی المعالی: وفی روایة: أقبلت زینب علی سکینة وقالت لها: هذا فرس أبیکِ الحسین علیه السلام قد أقبل فاستقبلیه لعلّه أتاکِ بالماء، فخرجت سکینة فرحانة بذکر أبیها والماء، فرأت الجواد عاریاً والسّرج خالیاً من راکبه، فهتکت عند ذلک خمارها وصاحت: قُتل واللَّه أبی الحسین ونادت: وا قتیلاه، وا أبتاه، وا حسیناه، وا غربتاه، إلی آخره]
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی تظلّم الزّهراء والمعالی]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 303
علیه، فصاح عمر بن سعد (لعنه اللَّه): دعوه حتّی ننظر ما یصنع، فلمّا أمن الجواد من الطّلب أتی إلی جثّة الحسین علیه السلام وجعل یُمرِّغ ناصیته بدمه ویبکی بکاء الثّکلی وثار یطلب «1» الخیمة، فلمّا سمعت زینب بنت علیّ علیه السلام صهیله، أقبلت علی سکینة وقالت لها:
قد جاء أبوک بالماء، فخرجت سکینة فرحة «2» بذکر أبیها «3» فرأت الجواد عاریاً، والسَّرج خالیاً من راکبه، فهتکت خمارها ونادت: «4» وا أبتاه! وا حسیناه! وا قتیلاه! وا غربتاه! وا بُعد سفراه! وا طول کربتاه! هذا حسین بالعراء مسلوب العمامة والرِّدا «4»، قد أخذ منه الخاتم والحذا، بأبی مَنْ رأسه بأرض، وجثّته بأخری، بأبی مَنْ رأسه إلی الشّام یُهدی، بأبی مَن أصبحت حرمه مهتوکة بین الأعداء، بأبی مَنْ عسکره یوم الاثنین مضی، ثمّ بکت بکاءً شدیداً «5» وأنشأت تقول:
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة مکانه: وفی بعض الکتب المعتبرة، ویمکن أن یستشم هذا المضمون من المنتخب انّه لمّا قُتِلَ‌الحسین علیه السلام جعل فرس الحسین علیه السلام یصهل ویحمحم ویتخطّی القتلی فی المعرکة قتیلًا بعد قتیل حتّی وقف علی الجسد الشّریف فوجده جسداً بلا رأس، فجعل یدور حوله ویمرِّغ عُرفه وناصیته بدم الحسین علیه السلام ویصهل صهیلًا عالیاً، فنظر إلیه عمر بن سعد (لعنه اللَّه) وصاح بالرِّجال وقال: یا ویلکم! دونکم فرس الحسین علیه السلام خذوه وائتونی به، وکان من جیاد خیل رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فتراکضت الفرسان إلیه، فلمّا أحسّ الجواد بهم (لعنهم اللَّه) جعل یمانع عن نفسه ویکدم بفیه ویرمح بیدیه ورجلیه فیثب علی الفارس فیخبطه عن فرسه ویدوسه حتّی قتل أربعین رجلًا وعشراً من رؤوس الخیل، ولم یقدروا علیه، فصاح ابن سعد بهم: ویلکم تباعدوا عنه حتّی ننظر ما یصنع، فتباعدوا عنه، فلمّا خفّ النّاس من حوله وأمن الطّلب جعل یتخطّی القتلی ویطلب الحسین علیه السلام حتّی إذا وصل إلیه علیه السلام جعل یشمّ رائحته ویمرِّغ ناصیته بدمه ویقبِّله بعینیه وهو مع ذلک یصهل صهیلًا عالیاً ویبکی بکاء الثّکلی حتّی أعجب کلّ مَن حضر.
أقول: قد مرّ سابقاً فی إخبار اللَّه لموسی علیه السلام بشهادته بأنّه تنفر فرس الحسین علیه السلام وتحمحم وتصهل وتقول فی صهیلها: الظّلیمة الظّلیمة من أمّة قتلت ابن بنت نبیّها.
وفی خبر أبی مخنف: وصار یطلب ...]
(2)- [الدّمعة: فرحانة]
(3)- [زاد فی الدّمعة: والماء]
(4) (4) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 3/ 3]
(5) (- 5*) [مثله فی أسرار الشّهادة،/ 435، والمعالی عن تظلّم الزّهراء، 2/ 50- 51]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 304
1 ماتَ «1» الفخار «2» ومات الجود والکرم واغبّرت الأرض والآفاق والحرم
وأغلق اللَّه أبواب السّماء فما «3» ترقی لهم دعوة تجلی بها الهمم «4» «5» یا «5» اخت! قومی «6» انظری هذا الجواد أتی
ینبئک أنّ ابن خیر الخلق مُخترم «5» ماتَ «7» الحسین فیا «8» لهفی لمصرعه
وصار یعلو ضیاء الأُمّة الظُّلم (5*)* یا موت هل من فد یا موت هل عوض
اللَّه ربِّی من الفجّار ینتقم «1» «9» «10»
قالت: وصرخت أمّ کلثوم «10» [...].
فلمّا سمع باقی الحرم شعرها خرجن فنظرن إلی الفرس عاریاً والسّرج خالیاً فجعلن یلطمن الخدود ویشققن الجیوب ویُنادین: وا محمّداه! وا علیّاه! وا حسناه! وا حسیناه! الیوم مات محمّد المصطفی، الیوم مات علیٌّ المرتضی، الیوم ماتت فاطمة الزّهراء.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 94- 96/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 364- 365
وعن الجلودی: أ نّه لمّا صرع الحسین علیه السلام جعل فرسه یحامی عنه فیثب علی الفارس فیخبطه عن سرجه ویدوسه حتّی قتل الفرس أربعین رجلًا، ثمّ تمرّغ فی دم الحسین علیه السلام
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی ینابیع المودّة،/ 349- 350، وناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 3/ 3]
(2)- [ینابیع المودّة: الإمام]
(3)- [فی الدّمعة والأسرار: لا]
(4)- [ینابیع المودّة: الغمم]
(5- 5) [لم یرد فی المعالی]
(6)- [ینابیع المودّة: یا أخت أبی]
(7)- [ینابیع المودّة: غابَ]
(8)- [ینابیع المودّة: فوا]
(9)- خلاصه اشعار: فخر و بخشش و بزرگی مُرد و روی زمین تاریک گشت. درهای آسمان بسته شد. ای خواهر! برخیز و ببین! این اسب خبر مرگ پسر پیغمبر را آورده است. ولی خدای از گنهکاران انتقام خواهد کشید
(10- 10) [لم یرد فی الدّمعة]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 305
وقصد نحو الخیمة وله صهیل عال ویضرب بیده الأرض.
قال أبو مخنف: ویقول فی حمحمته: الظّلیمة الظّلیمة من أمّة قتلت ابن بنت نبیّها، فتعجّبوا من ذلک، وصار یطلب الخیم ویصهل صهیلًا عالیاً، وقد ملأ البریّة من صهیله حتّی قرب من الخیم، فسمعت زینب صهیله فعرفته، فأقبلت علی سکینة وقالت: جاء أبوک بالماء فاستقبلیه.
قال: فخرجت سکینة فنظرت إلی الفرس عاریاً والسّرج خالیاً وهو یصهل وینعی صاحبه، فلمّا رأته هتکت خمارها وصاحت: وا قتیلاه! وا حسیناه! وا محمّداه! هذا الحسین معفّر بدمه فی أرض کربلاء وجسمه بالعراء، هذا الحسین بدنه بأرض ورأسه بأخری، بأبی من برأسه إلی الشّام یهدی، بأبی من أمسی عسکره یوم الاثنین نهباً.
ثمّ أنّها وضعت یدها علی رأسها وأنشأت تقول: [ثمّ ذُکرت الأبیات کما ذکرناها فی مقتل أبی مخنف (المشهور)].
یا موت هل من فدیً یاموت هل عوض فاللَّه ربِّی من الکفّار ینتقم
یا أمّة السّوء لا سقیاً لمربعکم یا أمّة أعجبت من فعلها الأمم
فلمّا سمعت زینب شعرها خرجت صارخة وهی تنشد وتقول:
فالیوم أنظره فی التّرب منجدلًا لولا التّحمُّل طاشت فیه أسراری
کأنّ صورته فی کلِّ ناحیة شخص یلائم أوهامی وأخطاری
قد کنت آمل آمالًا أسرُّ بها لولا القضاء الّذی فی أمره جار
جاء الجواد فلا أهلًا بمقدمه إلّا بوجه حسین مدرک الثّار
ما للجواد لحاه اللَّه من فرس ألّا یجندل دون الضّیغم الضّاری
یا نفس صبراً علی الدّنیا ومحنتها هذا الحسین إلی ربّ السّماء صاری
قال: فلمّا سمعن باقی الحریم خرجن فنظرن إلی الفرس عاریاً والسّرج خالیاً فجعلن یلطمن الخدود ویشققن الجیوب وینادین: وا محمّداه! وا علیّاه! وا فاطمتاه! وا حسناه!
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 306
وا حسیناه! وا حمزتاه! وا جعفراه! وا عبّاساه! وا أخاه! وا سیِّداه! الیوم فقد محمّد المصطفی، الیوم فقد علیّ المرتضی، الیوم فقدت فاطمة الزّهراء، الیوم فقدت خدیجة الکبری، الیوم فقد الحسن والحسین علیهما السلام.
[ثمّ ذکر کلام المجلسی کما ذکرناه].
قال أبو مخنف: ثمّ إنّ سکینة أنشأت «1» تقول:
لقد حطّمتنا فی الزّمان نوائبه ومزّقتنا أنیابه ومخالبه
وجفا «2» علینا الدّهر فی دار غربة ودبّت «3» بما نخشی علینا «3» عقاربه «4» وأفجعنی «4» بالأقربین وشتّتت یداه
لنا ختلًا بعیداً نطالبه وأردی أخی والمرتجی لنوایبی
وتمّت رزایاه وجلّت مصایبه حسین لقد أمسی به التّرب مشرقاً
وأظلم من دین الإله مذاهبه وقد حلّ بی فیه الّذی لو أباشر
أناجی علی رضوی تداعت جوانبه ویحزننی أنِّی أعیش وشخصه
مُغیَّبٌ ومن تحت التّراب ترایبه وکیف یُعزّی فاقد شطر نفسه
وجانبه حیٌّ وقد مات جانبه «4» ولم یبق لی رکن أعیش «5» بظلِّه
و «6» غالبنی «7» فی الأمر «7» ما لا أغالبه تمزِّقنا أیدی الزّمان وجدّنا
رسول «8» الّذی عمّ الأنام مواهبه «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 435
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی ینابیع المودّة،/ 349- 350]
(2)- [ینابیع المودّة: وخان]
(3- 3) [ینابیع المودّة: علینا جوره]
(4- 4) [لم یرد فی ینابیع المودّة]
(5)- [ینابیع المودّة: ألوذ]
(6)- [ینابیع المودّة: إذ]
(7- 7) [ینابیع المودّة: الدّهر]
(8)- [ینابیع المودّة: الرّسول]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 307
حدّثنی مَن شهد وقعة الطّفّ: أنّ فرس الحسین، أوصله اللَّه إلی غایة برکاته ومنتهی رضوانه وسعاداته، جعل یصهل صهیلًا عالیاً ویمشی عند القتلی واحداً بعد واحد حتّی وقف علی البدن المبارک للحسین علیه آلاف آلاف التّحیّة والثّناء ویقبِّله، فلمّا نظر إلیه عمر بن سعد، قال لأصحابه: خذوه وآتونی به، فلمّا علم طلبهم جعل یلطمهم برجله ویکدم بفمه حتّی قتل منهم خلقاً کثیراً، وطرح فرساناً عن ظهر خیولهم، فصاح عمر وقال: ویلکم تباعدوا عنه، ثمّ جعل یقبّل البدن المبارک المکرّم ویمرّغ ناصیته بالدّم المطهّر المعطّر ویصهل صهیلًا عالیاً وتوجّه إلی الخیمة، وقالت أمّ کلثوم: یا سکینة! إنِّی سمعت صهیل فرس أبیک، أظنّ قد أتانا بالماء فاخرجی إلیه. فخرجت سکینة فرأته خالیاً من راکبه، فهتکت خمارها وصاحت: وا قتیلاه! وا محمّداه! وا علیّاه! وا أبتاه! وا حسیناه! وا فاطماه! وا حمزتاه! وا جعفراه! وا عقیلاه! وا عبّاساه! وتنشد وتقول: [ثمّ ذُکرت الأبیات کما ذکرناها فی مقتل أبی مخنف].
فسمعت زینب شعر سکینة (رضی اللَّه عنها)، وقالت: وا أخاه! وا حسیناه! وا غریباه! نفسی لک الفداء، وروحی لک الوقا، وبکت وتقول:
مصیبتی فوق أن أرثی بأشعاری وأن یحیط بها وهمی وأفکاری
جاء الجواد فلا أهلًا بمقدمه إلّا بوجه حسین مدرک الثّار
یا نفس صبراً علی الدّنیا ومحنتها هذا الحسین قتیلًا بالثّری عارِ
وبکت الحریم وقلن: وا محمّداه! وا علیّاه! وا حمزتاه! وا جعفراه! وا حسناه! وا حسیناه! الیوم واللَّه مات محمّد المصطفی، وعلیّ المرتضی، والحسن المجتبی، وفاطمة الزّهراء، ثمّ إنّ سکینة بنت الحسین (رضی اللَّه عنهما) تقول: [ثمّ ذُکرت الأبیات کما ذکرناها فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 308
قال عبداللَّه بن قیس: لقد رأیت الجواد وهو یدفع النّاس عن نفسه، ثمّ غاص فی وسط الفرات فلم یر له خبر ولا أثر. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 349- 350
__________________________________________________
(1)- به روایت ابی مخنف و بعضی دیگر، چون حضرت سیّد الشهدا صلوات اللَّه علیه شهید شد، مرکب آن‌حضرت پیشانی خود را به‌خون آن‌حضرت رنگین ساخت وفریاد و صهیل برآورد؛ هم‌چون زن بچه‌مرده بگریست و به خیمه رو نهاد.
چون زینب دختر علی علیهما السلام صهیلش را بشنید، روی به سکینه آورد و فرمود: «پدرت آب بیاورد.»
سکینه چون نام پدر شنید، شادان بیرون تاخت و آن مرکب بی‌سوار و زین باژگون را نظاره کرد. بعد به لوازم سوگواری پرداخت. سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السلام، 1/ 232
چون حسین علیه السلام به معارج درجات شهادت ارتقا 1 یافت، اسب آن حضرت در میان میدان به بانگ صهیل 2 فریاد و عویل 3 برداشت. ابن‌سعد به لشکریان گفت: «این اسب را بگیرید و به نزد من آرید که اسب مصطفی صلی الله علیه و آله است.»
جماعتی از لشگر اورا در پره افکندند. اسب به مدافعه درآمد و با دست و دوس 4 و دندان سواران را می‌زد و از زین به زمین می‌افکند. به روایت صاحب عوالم، چهل تن را بکشت. ابن‌سعد گفت: «اورا دست بازدارید تا چه کند.»
چون به یک‌سوی شدند، سروروی خود را با خون حسین علیه السلام آلایش داد و به سوی سراپرده آن حضرت روان شد و به اعلی صوت صهیلی برآورد و با هر دو دست زمین را همی بکند و بپراکند و سر خود را بر زمین بکوفت تا جان بداد و به روایتی خود را در آب انداخت 5. غوغای رستخیز از پردگیان سرادق عصمت بالا گرفت. سکینه بدوید و مقنعه از سر بیفکند و فریاد برداشت که:
«وا قتیلاه! وا أبتاه! وا حسناه! وا حسیناه! وا غُربتاه! وا بُعد سفراه! وا طول کُربتاه! هذا الحسین بالعراء مسلوب العمامة والرداء [محدود الرأس من القفا].»
بگریست و این شعر بگفت: [سپس ابیات را ذکر می‌کند که ما آنها را در الأسرار ذکر کردیم].
1. ارتقا: بالا رفتن، بلند شدن.
2. صهیل: شیهه اسب.
3. عویل: ناله.
4. دوس (بفتح دال): لگد زدن.
5. تا اینجا در ریاحین الشریعه اینطور آمده است: و نیز در ناسخ گوید چون حضرت حسین شهید شد و اسب او شیهه‌زنان به سوی سراپرده آن حضرت روان گردید، درحالی که سروروی خود را با خون حسین آلایش داده بود.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 3/ 2- 3/ از او: محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 273
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 309
ما أشبه هذا الیوم وصیحة ابنة مسلم وبکائها وبکاء أولاد مسلم وصرختهم وضجّتهم بیوم عاشوراء وبکاء سکینة وبنات رسول اللَّه حین أقبل إلیهم جواد أبی عبداللَّه علیه السلام نظرت سکینة إلی الفرس، فرأت الجواد عاریاً والسّرج خالیاً من راکبه، فهتکت خمارها ونادت: واللَّه قُتل أبی الحسین علیه السلام، فسمعن النّساء من الخدور- إلی آخره.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 266
(وهاهنا خبر لأبی مخنف) لا بأس بذکره قال: لمّا سقط الحسین علیه السلام من ظهر جواده إلی الأرض، أقبل فرسه إلی الخیام، فلمّا سمعت زینب صهیله، أقبلت علی سکینة وقالت لها: جاء أبوکِ بالماء، فخرجت سکینة، فرأت الجواد عاریاً، والسّرج خالیاً، فنادت:
وا قتیلاه! وا أبتاه! وا حسناه! وا حسیناه! وا غربتاه! وا بُعد سفراه! وا کربتاه! فلمّا سمع باقی الحرم، خرجن، فنظرن الفرس، فجعلنَ یلطمنَ الخدود، ویقلن: وا محمّداه! وا علیّاه! وا حسناه! وا حسیناه! الیوم مات محمّد المصطفی وعلیّ المرتضی وفاطمة الزّهراء، إلی آخره. «1»
النّقدی، زینب الکبری،/ 109
__________________________________________________
(1)- من قصیدة لمحمد بن حماد:
وعدا الحصان من الوقیعة عاریاً ینعی الحسین وقد مضی أجفالا
متوجِّهاً نحو الخیام مخضّباً بدم الحسین وسرجه قد مالا
وتقول زینب یا سکینة قد أتی فرس الحسین وانظری ذا الحالا
فأتت سکینة عاینته محمحماً ملقی العنان فاعولت إعوالا
فبکت وقالت وا شماتة حاسدی قتلوا الحسین وأیتموا الأطفالا
یا عمّتا جاء الحصان مخضّباً بدم الشّهید ودمعه قد سالا
لما سمعن الطّاهرات سکینة تنعی الحسین وتظهر الإعوالا
فبرزنَ من وسط الخدور صوارخا یندبنَ سبط محمّد المفضالا (الخ)
قصیدة فارسیّة:
زینت عرش برین چون تنش افتاد به خاک خاک دربر چه گرفت آن بدن و سینه چاک
رتبه خاک شد از عرش فزون زان تن چاک به زمین عرش برین گفت که یا لیت فداک
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 310
__________________________________________________
اسب بی‌صاحب‌شه سوی حرم‌گشت روان ناتوان شیهه زنان ناله کنان اشک فشان
با سر و پای برهنه چه بدیدند زنان .... از سراپرده دویدند برون ناله کنان
ذوالجناح آمد و زخمش به تن از حد افزون پر برآورده ز تیر بدنش غرقه خون
خجل از اهل حرم منفعل از بخت زبون که چرا آمده بی راکب و بازین نگون
تو سن شه چه بدین سان به در خیمه رسید بانوان حرم محترم شاه شهید
آن یکی موی گشود دگری جامه درید شور محشر به صف ماریه گردید پدید
بی‌پدر دخترکانش بدو صد ناله و آه گردن کج دل خون با رخ رخشنده چه ماه
آمدند و بنمودند به سر خاک سیاه برکشیدند ز دل غلغله وا ابتاه
اختر برج حیا دختر شاه شهدا نازپرورده سکینه گهر درج وفا
عندلیبانه فغان کرد و درآمد بنوا گفت: ای رفرف معراج سعادت به خدا
یک دم از راه وفا بین به دو چشم تر من راست گو کو پدر بی‌کس و بی‌یاور من
بردی و باز نیاوردیش از چه بر من بلکه کرده است فلک خاک سیه بر سر من
لجه خون شده بی‌فلک نجاة آمده‌ای شاه را بردی و تنها زفرات آمده‌ای
پدر من به کجا رفت و چه آمد به سرش وای بر حال دل دختر خونین جگرش
ما یتیمان چه کنیم از الم بی‌پدری در بیابان بلا درد و غم و خون جگری
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 273- 274
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 311

معانقة سکینة علیها السلام جسد أبیها علیه السلام بعد استشهاده ومرورها علی مقتله علیه السلام‌

وروی حمید بن مسلم، قال: رأیت امرأة من بنی بکر بن وائل کانت مع زوجها فی أصحاب عمر بن سعد، فلمّا رأت القوم قد اقتحموا علی نساء الحسین علیه السلام وفسطاطهنّ وهم یسلبونهنّ، أخذت سیفاً وأقبلت نحو الفسطاط وقالت: یا آل بکر بن وائل! أتُسلب بنات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، لا حکم إلّاللَّه، یا لثارات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فأخذها زوجها وردّها إلی رحله.
قال الرّاوی: ثمّ أخرجوا النّساء من الخیمة وأشعلوا فیها النّار، فخرجنَ حواسر مسلّبات حافیات باکیات یمشین سبایا فی أسر الذّلّة، وقلن: بحقّ اللَّه إلّاما مررتم بنا علی مصرع الحسین علیه السلام، فلمّا نظر النّسوة إلی القتلی، صحن وضربن وجوههنّ [ثمّ ذکر کلام زینب بنت علیّ کما ذکرهاه فی الجزء 10 من هذه الموسوعة].
قال الرّاوی: فأبکت واللَّه کلّ عدوّ وصدیق، «1» «2» ثمّ إنّ سکینة اعتنقت جسد أبیها «3» الحسین «4» علیه السلام، فاجتمعت «5» عدّة من الأعراب حتّی جرَّوها عنه. «2»
قال الرّاوی: ثمّ نادی عمر بن سعد فی أصحابه: من ینتدب للحسین علیه السلام فیوطئ الخیل ظهره وصدره؟ فانتدب منهم عشرة. «6»
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکیناه عن سائر المصادر]
(2- 2) [حکاه عنه فی الأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والمعالی والأعیان ووسیلة الدّارین وریاحین الشّریعة]
(3)- [لم یرد فی الأسرار وتظلّم الزّهراء]
(4)- [فی الأعیان وریاحین الشّریعة: بعد مقتله]
(5)- [زاد فی الأسرار: إلیها]
(6)- حمید بن مسلم روایت کرده است: زنی از طایفه بکر بن وائل را که به همراه شوهرش بود، در میان
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 312
ابن طاوس، اللّهوف،/ 132- 135/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 59؛ البحرانی، العوالم، 17/ 303؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 374، 376؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 460؛ القمی، نفس المهموم،/ 377؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 224؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 54؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 492؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 334؛ المحلّاتی، ریاحین الشّریعة، 3/ 274
قالت سکینة لمّا قُتل الحسین علیه السلام: اعتنقته، فأغمی علیَّ، فسمعته یقول:
شیعتی ما إن شربتم ریّ عذب فاذکرونی أو سمعتم بغریبٍ أو شهیدٍ فاندبونی
فقامت مرعوبة «1» قد قرحت مآقیها «1» وهی تلطم علی خدّیها، وإذا بهاتفٍ یقول:
بکت الأرض والسّماء علیه بدموعٍ غزیرة ودماء
یبکیان المقتول فی کربلاء بین غوغاء امّة أدعیاء
منع الماء وهو عنه قریب عین أبکی الممنوع شرب الماء «2»
__________________________________________________
اصحاب عمر بن سعد دیدم که چون دید مردم ناگهان بر زنان و دختران حسین علیه السلام تاختند و شروع به غارت و چپاول نمودند، شمشیری به‌دست گرفت و رو به خیمه آمد و صدا زد: «ای مردان قبیله بکر! آیا لباس از تن دختران رسول خدا به یغما می‌رود؟ مرگ بر این حکومت غیر خدایی، ای کشندگان رسول خدا!» شوهرش دست اورا بگرفت و به جایگاه خویش بازش برد.
راوی گفت: سپس زنان را از خیمه بیرون راندند و آتش به خیمه‌ها زدند. زنان را سربرهنه و جامه به‌یغما رفته و پابرهنه و شیون‌کنان بیرون آوردند و آنان را اسیر کردند و با خواری می‌بردند. گفتند: «شما را به‌خدا ما را از قتلگاه حسین ببرید» و چنین کردند. همین که چشم بانوان بر پیکرهای کشتگان افتاد، صیحه زدند و صورت خراشیدند.
راوی گفت: به خدا قسم دشمن و دوست را به گریه درآورد. سپس سکینه نعش پدرش را در آغوش کشید. جمعی از عرب‌ها آمدند و اورا از کنار نعش پدر کشیدند و جدا کردند.
راوی گفت: سپس عمر بن سعد در میان سربازانش اعلام کرد: «کیست درباره حسین داوطلب بشود و بر پشت و سینه او اسب بتازد؟»
فهری، ترجمه لهوف،/ 132، 135
(1) [لم یرد فی المعالی]
(2) [الی هنا حکاء عنه فی ریاحین الشریعة]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 313
«1» إنّ أحسن نظم اللّافظ ونثره، وأبلغ وعظ الواعظ وزجره، کلام من تطمئنّ القلوب بذکره. قال اللَّه وبقوله یهتدی المهتدون: «ولا تحسبنّ الّذین قُتلوا فی سبیل اللَّه أمواتاً بل أحیاءٌ عند ربّهم یُرزقون» «1»
.الکفعمی، المصباح،/ 741/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 377- 378؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 54- 55؛ المیانجی، العیون العبری «2»،/ 200- 201؛ المحلّاتی، ریاحین الشّریعة، 3/ 275
ثمّ إنّ سکینة اعتنقت جسد الحسین، فاجتمع عدّة من النّاس حتّی جرّوها. «3»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 353
وروی عن بعضهم: أ نّه کان للحسین بنت صغیرة السّنّ، وکانت من بین تلک النِّساء جالسة حول أبیها قابضة کتفه وکفّه فی حضنها، فتارة تشمّ کتفه، وتارة تضع أصابعه علی فؤادها، وتارة علی عینها، وتأخذ من دمه الشّریف وتخضب شعرها ووجهها، وهی تقول:
«وا أبتاه، قتلک أقرّ عیون الشّامتین، وفرّح المعاندین، یا أبا عبداللَّه، ألبستنی بنو امیّة ثوب الیتم علی صغر سنِّی، یا أبتاه، إذا أظلم اللّیل من یحمی حمای؟ «4» یا أبتاه، وإن
__________________________________________________
(1) (1) [لم یرد فی نفس المهموم والمعالی والعیون وریاحین الشّریعة]
(2)- [حکاه العیون عن نفس المهموم]
(3)- پس سکینه دختر سید الشهدا دوید و جسم منوّر پدر بزرگوار خود را در برگرفت و رو بر آن بدن مبارک ممتحن می‌مالید و می‌نالید تا آن که جمیع حاضران را از دوستان و دشمنان به گریه و فغان درآورد و از بسیاری گریه مدهوش گردید تا این که آن محنت‌زده مظلومه را به جبر از آن امام معصوم جدا کردند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 705/ از او: محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 274- 275
(4- 4) [لم یرد فی بطل العلقمی]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 314
عطشت فمَن یروی ظمأی؟ یا أبتاه، نهبوا قرطی وردائی «4»، یا أبتاه، انظر إلی رؤوسنا المکشوفة، إلی أکبادنا الملهوفة، إلی عمّتی المضروبة، وإلی امِّی المسحوبة».
قال: فذرفت عند ندبها العیون، «1» وسالت عند سجعها الجفون «1»، فأتاهم زجر اللّعین وقال: الأمیر نادی منادیه بالرّحیل فهلّموا وارکبوا، فأتت البنت إلی السّائق اللّعین، فوقفت بین یدیه وقالت: یا هذا، سألتک باللَّه وبجدّی رسول اللَّه، أنتم الیوم مقیمون أم راحلون؟ قال: بل راحلون، قالت: یا هذا، إذا عزمتم علی الرّحیل سیروا بهذه النّسوة واترکونی عند والدی، فإنِّی صغیرة السّنّ ولا أستطیع الرّکوب، «1» فاعملوا معی المعروف «1»، واترکونی عند والدی أبکی علیه «1» بدمع مذروف، وقلب ملهوف، وأستأنس به «1»، فإذا متّ عنده سقط عنکم ذمامی ودمی.
فدفعها عنه وأبعدها عنه، فلاذت بأبیها سیِّد الشّهداء (روحی له الفداء) واستجارت به «1» وقبضت زنده «1»، وأتی إلیها وجذبها من عند أبیها، فقالت له: یا هذا، إنّ لی أخاً صغیراً «1» قتلته بنو امیّة «1»، فدعنی «2» أزوره، وأتودّع منه کافأک اللَّه تعالی «2»، فأمهلها السّائق «3»، فتخطّت خطوات قلیلة، لأنّه کان قریباً من أبیه، فلمّا وقعت عیناها علیه، تحسّرت، «4» وأنشأت تقول:
قفوا ساعة بالنّوق لا ترکبونها وریضوا لمن بالطّفّ خابت ظنونها
أحادی مطایاهم توقّف هنیئة أودّع نفسی ثمّ أقضی شؤونها
أودّع صغاراً بالطّفوف تذبّحوا أشمّ ثنایاهم وألثم عیونها
وألثم أکفّاً قطّعتها ید العدی فما ضرّهم لو أنّهم یدفنونها
وأصبغ أردانی وشعری ومفرقی بدم رجال بالظّبا ینحرونها
أراهم نیاماً والتّراب وسادهم علیهم طیور القفر طال أنینها
فباللَّه ریضوا أوقفوا العیس ساعة ولا تمنعوا زینبْ ولا تضربونها
__________________________________________________
(1) (1) [لم یرد فی بطل العلقمی]
(2- 2) [بطل العلقمی: أودّعه]
(3) [لم یرد فی بطل العلقمی]
(4) (- 4*) [لم یرد فی بطل العلقمی]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 315
دعوها تودّع أهلها ورجالها فدون لقا المحبوب خابت ظنونها
فضرب سیاط القوم أ لّم جنبها وإن هی نادت جدّها یلطمونها
وإن هی قالت: یا رجالی أینکم؟ فمن شعرها یا جبرتی تسحبونها
تنوح وما تشفی النّیاحة ثاکلا إذا لم تجد فی نوحها من یعینها
تروم دنواً من أخیها وتبتغی تودّعه أعداؤها یمنعونها
وتلتمس النّظّار أن یفرجوا لها فلا یستحوا منها ولا یرحمونها
فتهجم علی المذبوح تبغی تشمّه إذا ما دنت من قربه یدفعونها
رقیّة قومی واستری رأس زینب یعزّ علی آبائها ینظرونها
ویا ویح قلبی من یداوی جروحها ومن یغسل الدّم الّذی فی متونها
ومن ذا یسلیها ویجلی همومها وهیهات بعد الیوم تغمض عیونها
وقد زاد أحزانی بکا النّوق حولها أتبکی علیها أم تبکی جنینها
قال الرّاوی (4*): ثمّ أ نّها لثمته لثمات متتابعة، ثمّ أجلسته ورفعته فی حضنها، وجعلت فمها علی نحره الشّریف ونادت:
«یا أخی «1» لو أ نّی خیّرت بین المقام عندک وأنّ السّباع تأکل من لحمی، وبین الرّواح عنک، لتخیّرت المقام معک «1»، فها أنا راحلة عنک غیر جافیة لک، وهذه نیاق الرّحیل تتجاذب بنا علی المسیر، قد أتونا بها مهزولة، لا محامل «2» ولا هی مرحولة، وناقتی یا أخی مع هزلها صعبة الانقیاد، فلا أدری إلی أین یریدون بنا أهل العناد، فاقرأ جدّی رسول اللَّه، وجدّی علیّ المرتضی، وامِّی الزّهراء عنِّی السّلام، وقل لهم: اختی شاکیة إلیکم حالها، وقد خرّموا أذنیها وفصلوا خلخالها».
__________________________________________________
(1) (1) [بطل العلقمی: لو خیّرونی بین المقام عندک أو الرّحیل عنک، لاخترت المقام، لو أنّ السّباع‌تأکل لحمی]
(2)- [بطل العلقمی: موطئة]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 316
ثمّ إنّها وضعت فمها علی شفتیه وقبّلت خدّیه، فأتاها السّائق اللّعین فجذبها عنه وأرکبها قهراً، فلمّا رکبت النّاقة، التفتت إلی أبیها وقالت: یا أبی! ودّعتک اللَّه السّمیع العلیم وأقرؤک السّلام، ولا حول ولا قوّة إلّاباللَّه العلیّ العظیم.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 460/ عنه: المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 31- 32
وقد ذکر فی جملة من الکتب: أنّ سکینة- أی هذه الصّغیرة- قد غشی علیها وهی حاضنة جسد أبیها، وقد سمعت فی حال غشیتها کلام الإمام المظلوم الشّهید (روحی له الفداء) من حلقومه الشّریف:
«1» شیعتی «1» ما إن شربتم عذب ماء فاذکرونی
أو سمعتم بغریبٍ أو شهیدٍ فاندبونی «1»
فأنا السِّبط الّذی من غیر جرمٍ قتلونی
وبجرد الخیل بعد ال - قتل عمداً سحقونی
لیتکم فی یوم عاشورا جمیعاً تنظرونی
کیف أستسقی لطفلی فأبوا أن یرحمونی
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 462
ویکشف عن ذلک قول الإمام علیه السلام ما روته سکینة: [ثمّ ذکر البیتین کما ذکرهما فی الدّمعة].
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 403
وفی نقل آخر أنّها انکبّت علی جسده الشّریف وشهقت شهقات حتّی غشی علیها.
قالت سکینة: فسمعته فی غشوتی یقول «2»:
«3» شیعتی «3» ما إن شربتم ماء عذب فاذکرونی أو سمعتم بغریبٍ أو شهیدٍ فاندبونی «3»
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی المقرّم،/ 397، والسّیّدة سکینة،/ 143]
(2)- [فی وسیلة الدّارین: فسمعته یقول علیه السلام:]
(3- 3) [مثله فی الأسرار،/ 401]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 317
وأنا السِّبط الّذی من غیر جرم قتلونی وبجرد الخیل بعد القتل عمداً سحقونی «1» لیتکم «1» فی یوم عاشورا جمیعاً تنظرونی
کیف استسقی لطفلی فأبوا أن یرحمونی «1» «2» وسقوه «2» سهم بغی عوض الماء المعین «3» یا لرزء ومصاب هدّ أرکان الحجون «2»
ویلهم قد جرحوا قلب رسول الثّقلین فالعنوهم ما استطعتم شیعتی فی کلّ حین «4»
قال: فانتبهت حزینة وهی تلطم خدّها «5» وتنوح، فاجتمعت عدّة من الرّجال حتّی جرّوها عنه علیه السلام «5». «6»
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی الأسرار،/ 403]
(2- 2) [لم یرد فی ریاحین الشّریعة]
(3)- [إلی هنا حکاه فی وسیلة الدّارین،/ 334]
(4)- [إلی هنا حکاه فی ریاحین الشّریعة]
(5) (5) [لم یرد فی المعالی]
(6)- هر یک از اهل بیت جسد شهیدی را در بر کشیده و زار زار بگریستند. سکینه دختر حسین جسد پاره‌پاره پدر را برکشید و سینه خود را بر سینه مبارک آن حضرت بچفسانید، و به عویل و ناله که دل سنگ‌خاره 1 را پاره می‌کرد، می‌نالید و می‌گریست.
عمر سعد فرمان داد که اهل بیت را از قتلگاه دور کنند و برنشانند. اهل بیت را به تهدید و تهویل از قتلگاه دور کردند و سکینه را به زجر و زحمت تمام از جسد مبارک پدر بازگرفتند و دختران پیغمبر را بی‌وطا و هودج سوار کردند و بعضی را در محمل‌ها و هودج‌های بی‌پرده و پوشش جای دادند.
1. سنگ‌خاره: سنگ سخت.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 3/ 30/ از او: محلّاتی، ریاحین الشّریعه، 3/ 275
و هم در بحر المصائب مسطور است که: «چون شمر خواست سکینه را از کنار نعش پدرش دور کند؛ زینب علیها السلام فرمود: «وای بر تو ای شمر! خدای دستت را قطع کند. هرگاه سکینه به بوسیدن تن بی‌سر پدر قناعت کند، ممانعت کردن وی ظلم است.»
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السلام، 1/ 253
و دیگر [از معجزات] شناختن آن مخدره معظمه است. جسد مبارک برادرش را با این که سر بر پیکر نداشت، چنان که در بحر المصائب مسطور است که حضرت سکینه خاتون در جست‌وجوی جسد پدر به هر طرف نظر داشت، ناگاه نگران شد که جناب زینب سلام‌اللَّه علیهما خود را روی جسدی بی‌سر انداخت و ندبه آغاز و عرض کرد: «یا عمّتی! این کیست؟»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 318
__________________________________________________
فرمود: «نعش پدرت، حسین است.»
و نیز در این کتاب از حضرت زینب خاتون مسطور است که: «آن هنگام که جسد برادرم را در آغوش کشیدم و ناله و ندبه می‌کردم، سکینه افتان و خیزان و پدرگویان می‌گردید و چنان ناله وا ابتاه برمی‌کشید که دل آن حضرت برهم لرزید و از حلقوم بریده‌اش صدا بلند شد. ای سکینه! بیا پدرت اینجاست؛ الی آخر الخبر.»
و هم در بحر المصائب مسطور است که: موافق روایتی که بیست و پنج تن از مردم عامه نقل کرده‌اند که: «چون جناب سکینه به آن مکان رسید و عمه خویش را تکیه‌گاه آن بدن مطهر دید، آغاز ناله کرد. آن پیکر همایون برخاست و اورا به سینه گرفت و با وی دست در آغوش بر پشت افتاد.»
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السلام، 2/ 537، 543
سپس سکینه جسد پدر را در آغوش کشید. جمعی اعراب جمع شدند و اورا از روی جسد پدر عقب کشیدند.
به دشت کربلا در پرده‌ای بود که بد شمشیر برانش نگهدار
طناب پرده‌اش ببرید دشمن ورید دین برید آن دون غدار
فرو ریز ای خیام آل عدنان که بنیاد رفیعت شد نگونسار
بخواب خوش بیارام ای امیه حسین بر خاک غلطان گشت و افکار
در مصباح کفعمی است، سکینه فرمود: چون حسین کشته شد به آغوشش کشیدم و بی‌هوش شدم و شنیدم می‌گوید:
شیعیانم! هر زمان نوشید آب خوشگواری یاد من باشید
هر زمان نام غریبی یا شهیدی بشنوید مرا شیون کنید
هراسان از جا برخواست و از گریه دیده‌اش زخمین بود و سیلی به چهره می‌نواخت و هاتفی می‌گفت:
آسمان و زمین بر او گریان اشک و خون همچویم بر او ریزان
بر شه دشت کربلا گریند که شده کشته زنازادان
در لب آب با لب تشنه گریه کن بر شهید تشنه لبان 1
1. ابن عبدربه در کتاب «عقدالفرید» از حماد بن مسلمه از ثابت از انس بن مالک روایت کرده است که چون از دفن رسول خدا فارغ شدیم، فاطمه زهرا علیها السلام آمد و فرمود: «ای انس! چگونه دلتان آمد که خاک روی رسول خدا بریزید؟»
سپس گریست و فریاد کشید: «پدرجانم! اجابت کردی پروردگارت را که تورا خواند. پدرجانم! کسی که پروردگارش به او بسیار نزدیک بود، الخ.»
گویم: حال فاطمه پس از دفن پدر چنین است. آیا سکینه بنت الحسین چه حالی داشت که تن خون‌آلود پدر را بی‌سر و
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 319
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 374- 375/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 55؛ محلّاتی، ریاحین الشّریعة، 3/ 275
واعتنقت سکینة جسد أبیها الحسین علیه السلام، فکانت تحدّث أ نّها سمعته یقول: [ثمّ ذکر البیتین کما ذکرناهما فی الأسرار].
ولم یستطع أحد أن ینحیها عنه حتّی اجتمع علیها عدّة وجرّوها بالقهر.
ومذعورة بالیتم قد ریع قلبها کطیر علیه الصّقر قد هجم الوکرا
أهابت بها من هجمة الخیل صرخة علی ثکلها بالیتم فاضطربت ذعرا
وفرت إلی الثّاوی علی جمرة الثّری وقد أرسلت من جفنها فوقه نهرا
وأهوت علی جسم الحسین فضمّها إلی صدره ما بین یمناه والیسری
تلوذ به حسری القناع مروعة وعزّ علیه أن یشاهدها حسری
فما ترکتها تستجیر سیاطهم بجسم أبیها حین ما انتزعت قسرا
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 397- 398
قالت: لمّا مرّ القوم بالنّسوة علی القتلی، رمیت بنفسی علی جسد أبی واعتنقته، فسمعت صوتاً یخرج من منحره المقدّس: [ثمّ ذکر البیتین کما ذکرناهما فی الأسرار].
قد یستغرب القارئ هذا الکلام من جسد فارقته الحیاة کما یتباعد عن الإذعان بکلام رأس الحسین علیه السلام فی شوارع الکوفة والشّام، وفی مجلس یزید لمّا أمر بقتل رسول ملک الرّوم لإنکاره فعلته الّتی لم یرتکبها حتّی من لم ینتحل دین الإسلام، فنطق الرأس
__________________________________________________
بی‌عمامه و ردا زیر لگد اسب دشمنان پشت شکسته و خسته دید و به زبان حال فریاد می‌کشید: چگونه دلتان آمد زاده رسول خدا را بکشید و سینه‌اش که گنجینه دانش حق بود، خرد کنید؟
چه شد چرخش چرخ سرگشته را که شد کوه قدسی به‌دست فنا
چه شمری که سازد خدایش نگون کشد از ستم زاده مصطفی
دریغا ز دنیا و دین بر مهی که شد در خسوف از دم نیزه‌ها
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 175
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 320
بصوت جهوری (لا حول ولا قوّة إلّاباللَّه) ولکن ما أسرع أن یتراجع إلی التّصدیق به حینما یستضی‌ء بتفکیره إلی فعل القدرة الإلهیّة بالممکنات حسبما تستدعیه المصالح کما کانت (الشّجرة) فی الوادی المقدّس تلقی التّعالیم الإلهیّة علی الکلیم موسی بن عمران، وأخبرت الذّراع المسمومة خاتم الأنبیاء صلی الله علیه و آله یوم خیبر، فامتنع النّبیّ صلی الله علیه و آله ومن معه من أکلها. إذاً فلا غرابة فی تمکین الإرادة الرّبّانیة رأس الحسین علیه السلام المنحور طاعة للَّه تعالی من قرائة القرآن، لأنّه أبلغ فی توطید اسس النّهضة الکریمة، وفیه ترکیز العقاید علی أحقِّیّة دعوته وشهادته ووخامة عاقبة من مدّ إلیه ید العدوان. «1»
المقرّم، السّیّدة سکینة،/ 143- 144
حضرت وقعة الطّفّ مع أبیها علیه السلام وشاهدت مصرعه. الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 492
ثمّ إنّ سکینة اعتنقت جسد أبیها وهی تقول: یا أبتاه! ألبسنی بنو امیّة ثوب الیُتْم، یا أبتاه! إذا أظلم علیَّ اللّیل مَن یحمی حمای؟ یا أبتاه! إذا عطشت، فمَن یروی ظمأی؟
__________________________________________________
(1)- در مرتبه دیگر، پدرش از حنجره بریده به او پیغام داد. او گوید: چون دشمن، زنان را از میان کشتگان عبور داد، خودم را بر جسد پدرم انداختم و اورا در آغوش گرفتم. پس، از حلقوم مقدسش این صدا را شنیدم:
«شیعیان من! هر زمان که آب گوارایی نوشیدید، مرا به یاد آرید. یا حکایت غریب و یا شهیدی را شنیدید، بر من بگریید.»
البته ممکن است خواننده این کلام را از جسمی که روح در پیکر ندارد، شگفت شمارد. کما این که نه تنها جسد شریفش، بلکه از سر مطهرش نیز در کوفه و شام سخن‌ها شنیده شده است. از جمله در مجلس یزید، چون سفیر روم بر این جنایت عظیمی که یهود و نصارا مرتکب آن نمی‌شوند- تا چه رسد به مسلمانان- انتقاد کرد و یزید دستور به قتل او داد، سر مطهر به صدای رسا فرمود: «لا حولَ ولا قوّةَ إلّاباللَّه؛ تغییر و توانی نیست مگر به‌واسطه خداوند.»
این شگفتی ممکن است در ذهن خواننده پدید آید و حال آن که با اندکی تفکر در عظمت قدرت الهی که: «إنّهُ عَلی کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدیرٌ»؛ او بر هر چیز تواناست، در تصدیق این‌گونه امور- که نشانگر قدرت خداوند بر حسب مصالح است تردید به خود راه نخواهد داد.
طارمی، ترجمه حضرت سکینه علیها السلام للمقرّم،/ 267- 268
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 321
یا أبتاه! انظر إلی رؤوسنا المکشوفة، وإلی أکبادنا الملهوفة، وإلی عمّتی المضروبة، وإلی امِّی المسحوبة:
ولم أنس من بین النِّساء سکینة تقول ودمع العین یجری ویهمل
أبی یا أبی ما کان أسرع فرقتی لدیک فمن لی بعدک الیوم یکفل
أیا جدّتا قومی من القبر وانظری حسینکِ متلول الجبین مرمّل
عریّاً علی عاری العراء معفّراً قتیلًا خضیباً بالدّماء مغسّل
وساروا بنا یا جدّتاه حواسرا وأوجهنا بعد التّخدّر تبذل
فاجتمعت عدّة من الأعراب حتّی جرّوها عنه، وقیل: فأتی زجر ونادی بالرّحیل، فقالت للسّائق: یا هذا، باللَّه علیکم أنتم الیوم مقیمون أم راحلون؟ قال: بل راحلون؛ قالت: إذا عزمتم بالرّحیل فسیروا بهذه النّسوة واترکونی عند والدی أبکی علیه، فإن متّ سقط عنکم دمی، ولاذت بالحسین واستجارت به، فدفعها عنه وجذبها من جوار أبیها. «1»
المیانجی، العیون العبری،/ 199- 200
__________________________________________________
(1)- ورود حضرت سکینه در قتلگاه
شیخ العراقین در معواج المحبه:
سکینه دختر آن شاه لولاک ز جزع دیده مرجان ریخت بر خاک
همی گفت ای شه باشوکت وفر تورا سر رفت و ما را افسر از سر
دمی برخیز حال کودکان بین اسیر و دستگیر کوفیان بین
همه جور و ستم‌هایی که دیدی به جسم بی‌سر بابا شمردی
به رنج و زحمت افزون ز تعداد به کعب نیزه آن قوم زنا زاد
دوباره جان ز جسم شاه بی‌سر جدا کردند آن قوم ستمگر
شیخ صالح کواز حلی گوید:
رقدوا و ما مرت بهم سنة الکری و غفت جفونهم بلا إغفاء
متوسّدین من الصّعید صخوره متمهّدین حرارة الرّمضاء
متدثّرین بکربلا سلب القنا متزمِّلین علی الرّبی بدماء
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 322
__________________________________________________
خضبوا وما شابوا وکان خضابهم بدم من الأوداج لا الحناء
ومغسلین ولا میاه لهم سوی عبرات ثکلی حرة الأحشاء
أصواتها بحت وهن نوائح یندبن قتلاهنّ بالإیماء
وتقول عاتبة علیه وما عسی یجدی عتاب موزع الأشلّاء
قد کنت للبعداء أقرب منجد والیوم أبعدهم عن القرباء
ماذا أقول إذا التقیت بشامت إنِّی سبیت وإخوتی بإزائی
ما کنت أحسب أن یهون علیکم ذلّی وتسییری إلی الأعداءِ
هذی یتاماکم تلوذ ببعضها ولکم نساء تلتجی بنساء
جودی گوید:
بابا بنگر سوز دل و چشم فکارم از کوی تو عازم به سوی شام خرابم
نگذشته ز قتل تو زمانی که ببستند این قوم جفابیشه به زنجیر و طنابم
اینک زندم کعب نی این سیلی بیداد فریاد که هر لحظه ز قومی به عذابم
بابا ز تو هر لحظه مرا بود سؤالی از چیست که اکنون ندهی هیچ جوابم
بردار سر از خاک، ببین قوم جفاجو بردند ز سر معجر و از چهره نقابم
ز افتادن سرو قد اکبر به روی خاک یک‌باره برون رفته ز دل طاقت و تابم
زان تیر که جا کرده به حلق علی‌اصغر در ناله چه لیلا و در افغان چه ربابم
وله أیضاً:
چرا بی‌سر فتاده پیکر تو چه حال است این؟ بمیرد دختر تو
پدر نگذاردم شمر ستمگر که جا سازم دمی اندر بر تو
سلیمانی چرا در این بیابان چه شد انگشت و کو انگشتر تو
میان آفتاب گرم سوزان چرا عریان فتاده پیکر تو
به کهنه پیرهن کردی قناعت که بیرون کرد اورا از تن تو
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 276- 277
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 323

سکینة علیها السلام من کربلاء إلی الشّام‌

وساقوا علیّ بن الحسین مع نسائه وبناته إلی عبیداللَّه بن زیاد، فزعموا: أ نّه وضع رأس الحسین، فی طَسْتٍ وجعل ینکتُ فی وجهه بقضیبٍ، ویقول: ما رأیتُ مثل حُسنِ هذا الوجه قطّ، فقال أنس بن مالک: أمّا إنّه کان یُشبه النّبیّ (ص)، ثمّ بعث به وبأولاده إلی یزید بن معاویة، فذُکر أنّ یزید أمر بنسائه وبناته ...
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 242
وحمل أهله أسری وفیهم عمر وزید والحسن بنو الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، وکان الحسن بن الحسن بن علیّ قد ارتثّ جریحاً، فحمل معهم وعلیّ بن الحسین الّذی امّه امّ ولد، وزینب العقیلة، وامّ کلثوم بنت علیّ بن أبی طالب، وسکینة بنت الحسین. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 79 «2»
حدّثنا أبو الزّنباع روح بن الفرح المصریّ، ثنا یحیی بن بکر، حدّثنی «3» اللّیث، قال:
أبی «4» الحسین بن علیّ رضی اللَّه عنهما «5» أن یستأنس «5»، فقاتلوه، فقتلوه «6» وقتلوا ابنه «7»
__________________________________________________
(1)- و خاندانش را که در میانشان: عمر، و زید، و حسن- فرزندان حسن‌بن علی علیهما السلام- بودند، و حسن‌بن حسن جزء زخمیان بود، و نیز علی‌بن الحسین (زین العابدین) علیه السلام که مادرش کنیز بود، و زینب عقیله، و امّ کلثوم دختر علی‌بن ابیطالب علیه السلام، و سکینه بنت الحسین علیه السلام بود، به اسارت بردند.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطالبیّین،/ 121
(2)- [زاد فی الأمالی: قال أخبرنا أبو بکر محمّد بن عبداللَّه بن أحمد بن ربذة قراءة علیه بأصفهان، قال أخبرنا أبوالقاسم سلیمان بن أحمد بن أیّوب الطّبرانی قال. وزاد فی تاریخ دمشق: أنبأنا أبو علیّ الحسن بن أحمد وغیره قالوا: أنا أبو بکر بن زبدة، نا سلیمان بن أحمد]
(3)- [إلی هنا لم یرد فی المختصر]
(4)- [الأمالی: أتی]
(5- 5) [لم یرد فی الأمالی، وفی تاریخ دمشق: یستأسر]
(6)- [لم یرد فی الأمالی]
(7)- [فی المجمع والأمالی: بنیه]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 324
وأصحابه الّذین قاتلوا معه «1» بمکان یقال له «1» الطّفّ، وانطُلِق بعلیّ بن حسین وفاطمة بنت حسین وسُکَینة بنت حسین إلی عبیداللَّه بن زیاد، وعلیّ یومئذٍ غلام قد بلغ، وبعث بهم إلی یزید بن معاویة لعنهما اللَّه.
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 109- 110، رقم 2806، مقتل الحسین،/ 39- 41/ عنه: الشّجری، الأمالی الخمیسیّة، 1/ 178؛ ابن عساکر، تاریخ دمشق، 74/ 12، تراجم النّساء،/ 276، مختصر ابن منظور، 2/ 353- 354؛ الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 195
قدِمتْ دمشق مع أهل بیتها بعد قتل أبیها.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 153، تراجم النّساء،/ 155، مختصر ابن منظور، 10/ 258/ عنه: کحالة، أعلام النّساء، 2/ 223
قال یحیی بن بکیر، حدّثنی اللّیث بن سعد، قال: أبی الحسین أن یستأسر، فقاتلوه، فقُتِل وقُتِل ابنه وأصحابه بالطّفّ، وانطلق ببنیه علیّ وفاطمة وسکینة إلی عبیداللَّه بن زیاد.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 350
قال أهل السّیر: ثمّ حملوا إلی ابن زیاد رأس الحسین ورؤوس أصحابه، وبناته، وممّن بقی من الأطفال فیهم علیّ بن الحسین زین العابدین، وکان مریضاً.
السّمهودی، جواهر العقدین،/ 410
ولنورد ما فی جمع الفوائد، عن اللّیث بن سعد: لما قُتِل الحسین وأصحابه انطلقوا بعلیّ ابن الحسین فی غلّ وفاطمة وسکینة بنتی حسین إلی ابن زیاد.
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 321
وفی بعض الکتب عن سهل بن سعید الشّهرزوریّ، عن جدیلة الأسدیّ قال لی: یا أخی! کنت بالکوفة سنة إحدی وستِّین حین منصرف النّاس من کربلاء، فرأیت نساءً
__________________________________________________
(1) (1) [المختصر: فی]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 325
مهتکات الجیوب، لاطمات الخدود، فقلت لشیخ من أهل الکوفة: ماذا صار؟ قال: أولا تری رأس الحسین علیه السلام. فبینما یقصّ علیَّ ذلک وإذا بامرأة کأ نّها التّبر المذاب علی سنام بعیر أدبر من غیر وطاء، ولا حجاب، فسألت عنها فقیل لی: هذه أمّ کلثوم، وإذا خلفها ولد قد أضرّ به الوجع علی سنام بعیر أعجف، ورأسه مکشوف، والدّم یسیل من ساقیه، فسألته: مَن هذا الولد؟ فقال: علیّ بن الحسین علیه السلام، فخنقتنی العبرة، وإذا بنساء أهل الکوفة تناول الأطفال الّذین فی حجور النِّساء من خمس تمرات، وقطعة رغیف، فصاحت بهنّ أمّ کلثوم: «حرج علی من یتصدّق علینا أهل البیت، فإنّ الصّدقة علینا حرام»، وجعلت تأخذ ذلک من أیدی الأطفال وأفواههم، وترمی به إلی الأرض، فضجّ النّاس بالبکاء والنّحیب، فشقّوا الجیوب، ونادوا: وا ابن بنت نبیّاه، وا حسناه، وا حسیناه، وإذا بامرأة مکشوفة الرّأس منشورة الشّعر علی المتنین، تستر وجهها بکفّیها، إذ لم یکن عندها خرقة تستر وجهها، فقلت: مَن هذه؟ فقالت: سکینة، وإذا علی سنام جمل أدبر ثلاث بنات کأنّهنّ الأقمار مسلّبات الأطمار شعورهنّ منشورة علی الأکتاف، ولا لهنّ ستر ولا لحاف، فقلت: مَن هؤلاء البنات؟ فقالوا: رقیّة وصفیّة وفاطمة الصّغری، فعمیت عینای من البکاء، وإذا بامرأة تبکی وتصیح: «أما تغضّون أبصارکم عن حرم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله»، فضجّ النّاس بالبکاء والعویل، فقلت: مَنْ هذه؟ فقال: زینب. فضربت علی وجهی وبکیت، فرفعت رأسها أمّ کلثوم وقالت: «صه یا أهل الکوفة! تقتلنا رجالکم وتبکینا نساؤکم، ما لنا وما لکم بیننا وبینکم اللَّه تعالی وقت فصل القضاء، یا أهل الجدل والصّلف، لقد تعدّیتم عدواناً مبیناً، أما علمتم أیّ کبد لرسول اللَّه صلی الله علیه و آله فریتم، أم أیّ رحم له قطعتم، أم أیّ بناء له هدمتم؟ لقد جئتم واللَّه شیئاً إدّاً».
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 43- 44
فی بعض الکتب القدیمة عن الشّیخ المفید رحمه الله قال: لمّا رحلوا بالسّبایا والرّؤوس إلی دمشق وعدل بهم بطریق إلی قصر بنی مقاتل، وکان ذلک الیوم یوماً شدید الحرّ، وکانت القربة الّتی معهم نزفت واریق ماؤها، فاشتدّ بهم العطش، وأمر ابن سعد لعنه اللَّه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 326
عدّة من قومه فی طلب الماء، وأمر بفسطاط، فضرب علی أربعین ذراعاً، فجلس هو وأصحابه لعنهم اللَّه ورموا بالسّبایا والأطفال علی وجه الأرض تصهرهم الشّمس، فأتت زینب علیها السلام إلی ظلّ جمل هناک، وفی حضنها علیّ بن الحسین علیهما السلام وقد أشرف علی الهلاک من شدّة العطش، وبیدها مروحة تروحه بها من الحرّ وهی تقول: یعزّ علیَّ أن أراک بهذا الحال یا ابن أخی، ثمّ ذهبت سکینة إلی شجرة هناک وعملت لها وسادة من التّراب ونامت علیها، فما کان إلّاقلیل وإذا القوم قد رحلوا.
قال: وکان عدیلتها علی الجمل اختها فاطمة الصّغری، فقالت للحادی: أین اختی سکینة؟ واللَّه لا أرکب حتّی تأتی باختی، فقال لها: وأین هی؟ قالت: لا أدری أین ذهبت، فصاح السّائق اللّعین بأعلی صوته: هلمّی وارکبی مع النِّساء یا سکینة، فلم تنتبه من التّعب وبقیت نائمة، فلمّا أضرّ بها الحرّ انتبهت وجعلت تمشی خلفهم وتصیح:
أخیّة یا فاطمة، ألست عدیلتکِ فی المحمل وأنتِ علی الجمل وأنا حافیة، فعطفت علیها اختها وقالت للحادی: واللَّه لئن لم تأتنی باختی لأرم بنفسی عن هذا الجمل واطالبک بدمی عند جدِّی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یوم القیامة. فقال لها: من تکون اختکِ؟ قالت: سکینة الّتی کان یحبّها الحسین علیه السلام حبّاً شدیداً. قال: الّتی کان یقول فیها:
لعمرک إنّنی لُاحبّ داراً تحلّ «1» بها سکینة والرّباب
قالت: نعم، فرقّ لها الحادی وأرکبها مع اختها:
رقّ لها الشّامت ممّا بها ما حال من رقّ لها الشّامت «2»
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 75- 76/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 135- 136
«2»
__________________________________________________
(1)- [المعالی: تکون]
(2)- عمربن سعد فرمان داد که: اهل‌بیت را از قتلگاه دور کنند و برنشانند. اهل‌بیت را به تهدید و تهویل 1 از قتلگاه دور کردند و سکینه را به زجر و زحمت تمام از جسد مبارک پدر بازگرفتند و دختران پیغمبر را
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 327
واخذت مع الأسری والرّؤوس إلی الکوفة، ثمّ إلی الشّام، ثمّ عادت إلی أخیها زین العابدین علیه السلام إلی المدینة.
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 492
أقول: قد عثرت علی روایة فی کتاب مصباح الحرمین فأحببت إیراده، وهی هذه:
أنّ لیلة من اللّیالی بینما القوم یسیرون فی دجی اللّیل، أخذت سکینة بالبکاء لأنّها ذکرت أیّام أبیها وما علیه من العزّ والإکرام، ثمّ رأت نفسها ذلیلة بعد أن کانت أیّام أبیها عزیزة، اشتدّ بکاؤها، فقال لها الحادی: اسکتی یا جاریة، فقد أذیتنی ببکائکِ، فما سکتت بل غلب علیها الحزن والبکاء، وأنّت أ نّة موجّعة، وزفرت زفرة کادت روحها أن تطلع، فقال الحادی: اسکتی یا بنت الخارجیّ، فقالت سکینة: وا أسفاه علیک، یا أباه! قتلوک ظلماً وعدواناً وسمّوک بالخارجیّ، فغضب اللّعین من قولها، وأخذ بیدها، وجذبها، ورمی بها علی الأرض، فلمّا سقطت، غشی علیها، فما أفاقت إلّاوالقوم قد مضوا، فقامت، وجعلت تمشی حافیة فی سواد اللّیل تارة تقوم، وتارة تقعد، وتارة تستغیث باللَّه، وتارة بأبیها وأخری تنادی عمّتها وتقول: أبتاه! مضیت عنّی وخلفتنی وحیدة غریبة، فإلی من ألتجئ، وبمن ألوذ فی ظلمة هذه اللّیلة فی هذه البیداء؟ فرکضت ساعة من اللّیل فی غایة الوحشة، فلم تر أثراً من القافلة، فخرّت مغشیّة، فعند ذلک اقتلع الرّمح الّذی کان علیه رأس الحسین علیه السلام من ید حامله، وانشقّت الأرض، ونزل
__________________________________________________
مکشفات الوجوه 2 بی‌مقنعه و خمار بر شتران بی‌وطاء 3 و هودج سوار کردند و بعضی را در محمل‌ها و هودج‌های بی‌پرده و پوشش جا دادند 4. و سید سجاد علیه السلام را غل جامعه 5 بر گردن نهادند و چون آن حضرت را از غلبه مرض توانایی اندک بود، هر دو پای مبارکش را از زیر شکم شتر با یکدیگر علاقه کردند تا مبادا از پشت شتر درافتد و ایشان را چون اسیران ترک و روم روان داشتند.
1. تهویل: ترسانیدن.
2. صورت‌های بی‌پرده.
3. وطاء (به فتح و کسر واو): فرش. هودج: جایی که برای نشستن زنان از چوب سازند و بر شتر بندند.
4. [تا اینجا در کتاب ریاحین الشریعه نقل شده است].
5. غل جامعه: غل که گردن و دست و پا را بند کند.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 3/ 30/ از او: محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 275
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 328
الرّمح فی الأرض إلی نصفه، وثبت فیها کالمسمار فی الحائط، وکلّما اجتهد الحامل أن یقلع الرّمح ویخرجه من الأرض لم یتمکّن ولم یستطع، واجتمع خلق کثیر وکلّما اجتهدوا لم یستطیعوا، فأخبروا بذلک عمر بن سعد (لعنه اللَّه)، فقال: اسألوا علیّ بن الحسین عن ذلک وارجعوا إلیه، فلمّا سألوا الإمام، قال علیه السلام: قولوا لعمّتی زینب تتفقّد الأطفال، فلربّما قد ضاع منهم طفل، فلمّا قیل لزینب الکبری علیها السلام، جعلت تتفقّد الأطفال وتنادی کلّ واحد منهم باسمه، فلمّا نادت بنیّة سکینة، فلم تجبها، فرمت زینب بنفسها من علی ظهر النّاقة وجعلت تنادی: وا غربتاه، وا ضیعتاه، وا رجالاه، وا حسیناه، بنیّة سکینة فی أیّ أرض طرحوکِ، وفی أیّ وادٍ ضیّعوکِ، فرجعت إلی وراء القافلة وهی تعدو فی البراری حافیة والشّوک تدخل فی رجلیها وتصرخ وتنادی، وإذا بسواد قد ظهر، فمشت نحوه لتسأله، فإذا هی امرأة جالسة وفی حجرها رأس الیتیمة، وهی تبکی، فقالت الحوراء زینب:
یا هذی! من أنتِ الّتی تتعطّفین علی الیتامی، قالت: بنیّة زینب! أنا امّکِ فاطمة الزّهراء، أظننتِ أنِّی أغفل عن أیتام ولدی؟ انتهی.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 136- 137/ عنه: الصّادق، زینب ولیدة النّبوّة والإمامة،/ 167
سکینة بنت الحسین
ذکرها فی جملة الاسراء «1» عند:
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 77- 78
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 196- 198
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 203- 204 (ط دارالفکر)، 4/ 418
__________________________________________________
(1)- [راجع الجزء 12 من هذه الموسوعة، فی أولاد سیِّد الشّهداء علیهم السلام]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 329

سکینة علیها السلام عند ورودها الشّام «1»

عن عبداللَّه بن میمون «1»، عن جعفر بن محمّد، عن أبیه، قال: لمّا قدم علی یزید بذراری الحسین، أدخل بهنّ نهاراً، مکشّفات وجوههنّ «2»، فقال أهل الشّام الجفاة: ما رأینا سبیاً أحسن من هؤلاء، فمَنْ أنتم؟ فقالت سکینة بنت الحسین: نحن سبایا آل محمّد صلی الله علیه و آله.
الحمیری، قرب الإسناد،/ 14 (ط بیروت،/ 26، رقم 88)/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 169؛ البحرانی، العوالم، 17/ 413
ثمّ أمر بالسّبایا ورأس الحسین فحملوا إلی الشّام، فلقد حدّثنی جماعة کانوا خرجوا فی تلک الصّحبة أ نّهم کانوا یسمعون باللّیالی نوح الجنّ علی الحسین علیه السلام إلی الصّباح، «3» وقالوا: «4» فلمّا دخلنا دمشق «5» ادخل بالنّساء والسّبایا «6» بالنّهار «7» مکشّفات الوجوه «7»، فقال أهل الشّام الجفاة «4»: ما رأینا سبایا «6» أحسن من هؤلاء، فمَن أنتم؟ فقالت سکینة ابنة الحسین: نحن سبایا «8» آل محمّد، فاقیموا علی درج «9» المسجد حیث یقام «10» السّبایا «11» وفیهم
__________________________________________________
(1) (1) [فی البحار والعوالم: الیقطینی، عن القدّاح]
(2)- [فی المطبوع: وجوههم]
(3)- [إلی هنا لم یرد فی الدّمعة والأسرار والعیون]
(4) (4) [لم یرد فی وسیلة الدّارین]
(5)- [إلی هنا لم یرد فی المعالی]
(6- 6) [لم یرد فی روضة الواعظین]
(7- 7) [لم یرد فی نفس المهموم والعیون]
(8)- [زاد فی العوالم: من]
(9)- [زاد فی العیون: باب]
(10)- [العیون: تقام]
(11)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 330
علیّ بن الحسین علیهما السلام وهو یومئذٍ فتی «1» شاب، «2» فأتاهم شیخ من أشیاخ أهل الشّام فقال لهم: الحمد للَّه‌الّذی قتلکم وأهلککم، وقطع قرن «3» الفتنة، فلم یألوا «4» عن شتمهم، فلمّا انقضی «5» کلامه، قال له علیّ بن الحسین علیه السلام: أما قرأت کتاب اللَّه عزّ وجلّ؟ قال: نعم، قال: أما قرأت هذه الآیة: «قُل لا أسألکُم علیهِ أجراً إلّاالمودّةَ فی القُربی» «6»؟ قال:
بلی، قال: فنحن اولئک، ثمّ قال: أما قرأت: «وآتِ ذا القربی حقّه» «7»؟ قال: بلی، قال:
فنحن هم، «8» فهل قرأت هذه الآیة: «إنّما یریدُ اللَّهُ لیُذهِبَ عنکُم الرِّجسَ أهلَ البَیْتِ ویُطَهِّرکم تطهیراً» «9»؟ قال: بلی، قال: فنحن هم، فرفع الشّامیّ یده إلی السّماء، ثمّ قال: اللَّهمّ إنِّی أتوب إلیک ثلاث مرّات، اللَّهمّ إنِّی أبرأ إلیک من عدوّ آل محمّد ومن قتلة «10» أهل بیت محمّد، لقد قرأت القرآن فما شعرت بهذا قبل الیوم. «11»
__________________________________________________
(1) [لم یرد فی وسیلة الدارین]
(2) [الی هنا حکاء عنه فی المعالی و العیون]
(3) [فی نفس المهموم ووسیلة الدارین: قرون]
(4) [فی روضة الواعظین و البحار و العوالم و نفس المهموم: یال، ووسیلة الدارین: فلم یبال]
(5) [وسیلة الدارین: انتهی]
(6) [الشوری 23]
(7) [الاسراء: 26]
(8) [اضاف فی روضة الواعظین: ثم قال]
(9) [الاحزاب: 33]
(10) [روضة الواعظین: قتل]
(11)- و دستور داد اسیران را با سر حسین به شام برند، جمعی که با آن سر رفته بودند بازگفتند که شبها نوحه جن را تا صبح بر حسین می‌شنیدند. گفته‌اند: چون به شام رسیدیم، روز روشن زنان و اسیران را روی باز وارد کردند و اهل شام می‌گفتند: «ما اسیرانی به این زیبایی ندیدیم. شما کیانید؟»
سکینه دختر حسین فرمود: «ما اسیران خاندان محمدیم.»
آن‌ها را بر پلکان مسجد که توقفگاه اسیران بود، بازداشتند و علی بن الحسین که جوانکی بود، با آن‌ها بود. شیخی از شامیان آمد و گفت: «حمد خدا را که مردان شما را کشت و آشوب را خاموش کرد.»
و هرچه توانست به آن‌ها بد گفت. چون سخن خود تمام کرد، علی‌بن الحسین علیه السلام به او فرمود: «تو
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 331
الصّدوق، الأمالی،/ 166/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 155؛ البحرانی، العوالم، 17/ 395- 396؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 89، 90؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 496؛ القمّی، نفس المهموم،/ 433- 434؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 149- 150؛ المیانجی، العیون العبری،/ 257؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 384؛ مثله: الفتّال، روضة الواعظین،/ 164
(حدّثنا) الشّیخ الإمام عین الأئمّة أبو الحسن علیّ بن أحمد الکرباسیّ إملاء، حدّثنا الشّیخ الإمام أبو یعقوب یوسف بن محمّد البلالیّ، حدّثنا السّیّد الإمام المرتضی نجم الدّین نقیب النّقباء أبو الحسن محمّد بن محمّد بن زید الحسنیّ الحسینیّ، أخبرنا الحسن بن أحمد الفارسیّ، أخبرنا أبو الحسن علیّ بن عبدالرّحمان بن عیسی، أخبرنا أبو جعفر محمّد بن منصور المرادیّ المقریّ، حدّثنا أحمد بن عیسی بن زید بن علیّ بن الحسین، عن أبی خالد، عن زید؛ عن أبیه علیه السلام، أنّ سهل بن سعد قال: خرجت إلی بیت المقدس حتّی
__________________________________________________
قرآن نخواندی؟»
گفت: «چرا.»
گفت: «این آیه خواندی: بگو از شما مزدی نخواهم جز دوستی خویشان؟»
گفت: «آری!»
فرمود: «ما آن‌هاییم.»
فرمود: «این آیه خواندی: که به ذی القربی حقش را بده؟»
گفت: «آری!»
فرمود: «ما آن‌هاییم.»
فرمود: «این آیه خواندی: همانا خدا خواسته پلیدی را از شما خاندان ببرد و شما را بی‌نهایت پاکیزه کند؟»
گفت: «آری!»
فرمود: «ما آن‌هاییم.»
آن شامی دست به آسمان برداشت و گفت: «خدایا! من به درگاهت توبه کردم تا سه بار. خدایا! من به تو بیزارم از دشمن آل محمد و از قاتلان اهل بیت. من قرآن را خواندم و تا کنون متوجه این آیات نشدم.»
کمره‌ای، ترجمه الامالی،/ 166
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 332
«1» توسّطت الشّام، فإذا أنا بمدینة مطرّدة الأنهار، کثیرة الأشجار «1»، قد علّقوا السّتور «2» والحجب والدّیباج، وهم «3» فرحون مستبشرون، وعندهم نساء یلعبن «4» بالدّفوف والطّبول «5»؛ فقلت فی نفسی: لعلّ «6» لأهل الشّام عیداً لا نعرفه نحن؛ فرأیت قوماً یتحدّثون، فقلت: یا هؤلاء «7»! أ «8» لکم بالشّام «9» عید لا نعرفه نحن؟ قالوا: یا شیخ! نراک غریباً «10». فقلت: أنا سهل بن سعد، قد رأیت «11» رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم وحملت حدیثه، فقالوا «11»: یا سهل! ما أعجبک «12» السّماء لا تمطر دماً والأرض لا «13» تتخسّف «14» بأهلها؟ قلت: ولِمَ ذاک؟ فقالوا:
هذا رأس الحسین عترة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، یُهدی من أرض العراق «15» إلی الشّام،
__________________________________________________
(1) (1) [تسلیة المجالس: أتیت دمشق فرأیت أهلها]
(2)- [الدّمعة: السّور]
(3)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء]
(4)- [لم یرد فی العیون]
(5)- [لم یرد فی تسلیة المجالس]
(6)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم ونفس المهموم والمعالی وتظلّم الزّهراء لا نری، والدّمعة والأسراروالعیون: لاتری، ووسیلة الدّارین: إنّی لا أری]
(7)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم والمعالی وتظلّم الزّهراء والعیون‌ووسیلة الدّارین: قوم]
(8)- [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة ونفس المهموم والمعالی وتظلّم الزّهراء والعیون ووسیلة الدّارین]
(9)- [تسلیة المجالس: فی الشام]
(10)- [فی البحار والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والعیون: أعرابیاً، وفی المعالی ووسیلة الدّارین: أعرابیاً غریباً]
(11) (11) [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم والمعالی وتظلّم الزّهراء والعیون ووسیلةالدّارین: محمّد صلّی اللَّه علیه قالوا]
(12)- [تظلّم الزّهراء: أعجب]
(13)- [تسلیة المجالس: لم]
(14)- [فی المطبوع: لا تخسف]
(15) (- 15*) [لم یرد فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم والمعالی وتظلّم‌الزّهراء والعیون ووسیلة الدّارین]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 333
وسیأتی الآن (15*). قلت: وا عجباه! أیهدی رأس الحسین والنّاس یفرحون؟! «1» فمن أیّ باب یدخل؟ فأشاروا إلی باب یقال له: باب السّاعات «2». «3» فسرت نحو الباب، فبینما أنا هنالک، إذ جاءت «3» الرّایات یتلو بعضها بعضاً، وإذا أنا «4» بفارس بیده رمح «5» منزوع السّنان؛ وعلیه رأس من «6» أشبه النّاس وجهاً برسول اللَّه، وإذا «7» بنسوة من ورائه «7» علی جمال بغیر وطاء، فدنوت من إحداهنّ «8»، فقلت لها «9»: یا جاریة! مَنْ أنتِ؟ فقالت: «10» سکینة بنت الحسین. فقلت لها: ألکِ حاجة إلیّ «11»؟ فأنا سهل بن سعد، «12» ممّن رأی «12» جدّکِ وسمعت حدیثه، قالت: یا سهل! قل لصاحب «13» الرّأس أن یقدّم «14» بالرّأس أمامنا حتّی یشتغل
__________________________________________________
(1)- [زاد فی‌تسلیة المجالس‌والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والمعالی ووسیلة الدّارین: قلت]
(2)- [البحار: ساعات]
(3- 3) [فی‌تسلیة المجالس‌والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والمعالی والعیون ووسیلة الدّارین: قال بینما أنا کذلک حتّی رأیت]
(4)- [لم یرد فی تسلیة المجالس، وفی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والمعالی‌والعیون ووسیلة الدّارین: نحن]
(5)- [فی البحار والعوالم والدّمعةو الأسرار ونفس المهموم‌وتظلّم الزّهراء والعیون والمعالی‌ووسیلة الدّاین: لواء]
(6)- [لم یرد فی المعالی والعیون]
(7- 7) [فی تسلیة المجالس: من ورائه بنسوة، وفی البحار والعوالم والدمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والمعالی والعیون ووسیلة الدّارین: فإذا أنا من ورائه رأیت نسوة]
(8)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار: أولاهنّ، وفی نفس المهموم والمعالی والعیون‌ووسیلة الدّارین: أولادهم، وفی تظلّم الزّهراء: أولادهنّ]
(9)- [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء ونفس المهموم والمعالی والعیون ووسیلة الدّارین، وفی تسلیة المجالس: لجاریة منهنّ]
(10)- [زاد فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار والمعالی والعیون وتظلّم الزّهراء ووسیلة الدّارین: أنا]
(11)- [لم یرد فی تسلیة المجالس]
(12- 12) [تسلیة المجالس: رأیت]
(13)- [زاد فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والمعالی‌والعیون ووسیلة الدّارین: هذا]
(14)- [فی المطبوع: یتقدّم]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 334
النّاس بالنّظر إلیه فلا ینظروا «1» «2» إلینا، فنحن حرم رسول اللَّه «2». قال، فدنوت من صاحب الرّأس وقلت له: هل لک أن تقضی حاجتی «3» وتأخذ منِّی أربعمائة دینار «4»؟ قال: وما هی؟
قلت: تقدّم الرّأس أمام الحرم. ففعل ذلک «5» ذلک ودفعت له «6» ما وعدته «5». «7»
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 60- 61/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 379- 381؛ المجلسی، البحار، 45/ 127- 128؛ البحرانی، العوالم، 17/ 427- 428؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 84- 85؛ الدّربندی، أسرارالشّهادة،/ 495؛ القمی، نفس المهموم،/ 430- 431؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 260- 261؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 143- 144؛ المیانجی، العیون العبری،/ 254- 255؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 381- 382
قدمتْ دمشق مع أهلها، ثمّ خرجت إلی المدینة. ابن طولون، الأئمّة الإثنا عشر،/ 72
فعبّاه مائة وعشرین رایة وأمرهم أن یستقبلوا رأس الحسین علیه السلام، وأن یدخل من باب جیرون إلی باب توما. وأقبلت الرّایات من تحتها التّکبیر والتّهلیل، وإذا من تحتها هاتف یقول:
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع ونفس المهموم: ینظرون]
(2- 2) [فی‌تسلیة المجالس‌والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والمعالی والعیون ووسیلة الدّارین: إلی حرم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله]
(3)- [تسلیة المجالس: لی حاجة]
(4)- [تسلیة المجالس: درهم]
(5- 5) [تسلیة المجالس: فسلّمت إلیه الدّراهم]
(6)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والمعالی ووسیلة الدّارین: إلیه]
(7)- [زاد فی الدّمعة: فی التّبر المذاب: فقلت لها: هل لکِ من حاجة أخری؟ قالت: نعم، ادفع إلینا شیئاً من الثّیاب نستر به أبداننا، فدفعت إلیها عمامتی ودفعت إلی کلّ واحدة منهنّ قطعة من ثیابی. والمعالی: فی المعدن: قلت: یا جاریة، من أنتِ؟ فقالت: أنا سکینة بنت الحسین. فقلت لها: هل لکِ من حاجة؟ قالت: نعم، ادفع لنا شیئاً من الثّیاب تستر به أبداننا، فدفعت إلیها عمامتی ودفعت إلی کلّ واحدة منهنّ قطعة من ثیابی. والعیون: وفی الدّمعة: ثمّ تقدّمت إلیه وسألته باللَّه وبالغت معه فانتهرنی ولم یفعل]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 335
«1» جاؤوا «1» برأسک یا ابن بنتِ محمّدٍ بدمائه مترمّلًا ترمیلا
ویُکبِّرون إذا قُتِلت وإنّما قَتُلوا بک التّکبیر، والتّهلیلا
لا یومَ أعظم حسرة من یومه «2» إذ صار «2» رهناً للمنون قتیلا
وکأنّما بک یا ابن بنتِ محمّدٍ قتلوا جهاراً عامدین رسولا
قتلوک عطشاناً ولم «3» یترقّبوا فی قتلک التّأویل والتّنزیلا «1» «4»
فابکوا لمن قتلوا هناک وهتّکوا یا أهل بیت الجود والتّفضیلا
یا مَنْ إذا عظُم العزاءُ علیهمُ کان البکا حَزَناً علیه طویلا
قال سهل: وتبعت النّاس لأنظر من أین یدخلون بالرّأس، فأتوا به إلی باب توما، فازدحم النّاس، ولم یمکنهم الدّخول فعدلوا إلی باب الکرادیس، وإنّما سُمّی بذلک، لأنّهم تکردسوا فیه، وأجازه إلی باب السّاعات وسُمّی بذلک، لأنّهم وقفوا بالرّأس عنده ثلاث ساعات.
وأقبلت الرّایات یتلو بعضها بعضاً، وإذا بفارس بیده رمح طویل وعلیه رأس وجهه أشبه بوجه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وهو یَتْهَلَهلُ نوراً، کأ نّه البدر الطّالع، ومن ورائه النّساء علی أقتاب الجمال بلا وطاء ولا غطاء، علی الأوّل امّ کلثوم، وهی تنادی: وا أخاه، وا سیّداه، وا محمّداه، وا علیّاه!
ورأیت نسوة مهتکات، فجعلت أنظر إلیهنّ متأسّفاً، فأقبلت جاریة علی بعیر، بغیر وطاءٍ ولا غطاء، علیها برقع خزٍّ، وهی تنادی: یا أخی، یا خالی، یا أبی، یا جدّی، یا جدّتی، وا محمّداه، وا علیّاه، وا حسیناه، وا عبّاساه، هلکت عصابة محمّد المصطفی، علی
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 3/ 121- 122]
(2- 2) [ناسخ التّواریخ: وأراه]
(3)- [ناسخ التّواریخ: لمّا]
(4)- [ناسخ التوّاریخ: خلاصه معنی: «پسر پیغمبر! سر خون‌آلود تورا آوردند. با کشتن تو، پیغمبر و شعائر اسلام را کشتند. تورا تشنه کشتند و ملاحظه قرآن را نکردند.»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 336
یدی أبی سفیان وعتبة.
قال سهل: فجعلت أنظر إلیها، فصاحت بی صیحة عظیمة، وقالت: ویلک یا شیخ، أما تستحی من اللَّه تتصفّح وجوه بنات رسول اللَّه؟!
فقلت: واللَّه یا مولاتی ما نظرت إلیکم إلّانظر حزن وأنا مولی من موالیکم.
فقالت: مَنْ أنتَ؟
فقلت: أنا سهل بن سعد، قد رأیت جدّکِ رسول اللَّه، من أنتِ رحمکِ اللَّه؟
قالت: أنا سکینة بنت الحسین.
ثمّ التفتُّ، فرأیت زین العابدین، فبکیت، وقلت: یا مولای، أنا من شیعتکم، وقد تمنّیت أن أکون أوّل قتیل قُتِلَ بین یدی أبیک، هل من حاجةٍ؟
فقال: معک شی‌ء من المال؟
قلت: نعم، ألف دینار وألف درهم، فقال: ادفع منها شیئاً إلی حامل الرّأس، وسله أن یبعد الرّأس من بین یدی الحرم، فتشتغل النّاس بالنّظر إلیه عن حرم رسول اللَّه، وأن یحملنا فی طریق قلیل النّظّارة، قد اوذینا من أوغاد النّاس.
قال سهل: ففعلت ذلک بالقائد، فأمر فی جواب سؤالی، أن یحمل الرّؤوس علی الرّماح فی أوساط المحامل، بغیاً منه وکفراً، وسلک بهم بین النّظّارة، وأقبل علیّ بن الحسین علیهما السلام، وهو مقیّد علی بعیر بغیر وطاءٍ ولا غطاء قد أنهکته العلّة، فلمّا نظر إلی النّاس واجتماعهم بکی بکاءً شدیداً، وجعل یقول:
اقاد ذلیلًا فی دمشق کأنّنی من الزّنج عبدٌ غاب عنه نصیرهُ
وجدِّی رسول اللَّه فی کلِّ مشهدٍ وشیخی أمیر المؤمنین وزیرُه
فیا لیت لم أنظر دمشقاً ولم أکن یرانی یزید فی البلاد أسیرهُ
قال سهل: ونظرت إلی روشن هناک، علیه خمس نسوة بینهنّ عجوز محدوبة لها من العمر ثمانون سنة، فلمّا صار الرّأس بإزاء الرّوشن، وثبت العجوز، وأخذت حجراً
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 337
فضربت به رأس الحسین، فقلت: اللَّهمّ أهلکها یا ربّ وأهلک من معها، فما استتمّ کلامی حتّی سقط بهنّ الرّوشن، فهلکت وهلک من فیه، وهلک تحته خلق کثیر. «1»
السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 4/ 108- 111
__________________________________________________
(1)- در بعضی از کتب معتبره روایت کرده‌اند که سهل بن سعد گفت: من در سفری وارد دمشق شدم. شهری دیدم در نهایت معموری با اشجار و انهار بسیار و قصور رفیعه و منازل بی‌شمار. دیدم که بازارها را آیین بسته‌اند و پرده‌ها آویخته‌اند. مردم زینت بسیار کرده‌اند و دفّ و نقّاره و انواع سازه‌ها می‌نوازند. با خود گفتم: «مگر امروز عید ایشان است؟!»
تا آن که از جمعی پرسیدم: «مگر در شام، عیدی هست که نزد ما معروف نیست؟»
گفتند: «ای شیخ! مگر تو در این شهر غریبی؟»
گفتم: «من سهل‌بن سعدم و به خدمت حضرت رسالت صلی الله علیه و آله و سلم رسیده‌ام.»
گفتند: «ای سهل! ما تعجب داریم که چرا خون از آسمان نمی‌بارد و چرا زمین سرنگون نمی‌گردد؟»
گفتم: «چرا؟»
گفتند: «این فرح و شادی برای آن است که سر مبارک حسین‌بن علی علیه السلام را از عراق برای یزید به هدیه آورده‌اند.»
گفتم: «سبحان اللَّه! سر امام حسین را می‌آورند و مردم شادی می‌کنند؟!»
پرسیدم: «از کدام دروازه داخل می‌کنند؟»
گفتند: «از دروازه ساعات.»
من به سوی آن دروازه شتافتم. چون به نزدیک دروازه رسیدم، دیدم که رایات کفر و ضلالت از پی یکدیگر می‌آمدند. ناگاه دیدم که سواری می‌آید و نیزه‌ای در دست دارد و سری را بر آن نیزه نصب کرده است که شبیه‌ترین مردم است به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم. پس دیدم که زنان و کودکان بسیاری را بر شتران برهنه سوار کرده‌اند و می‌آوردند. پس من رفتم به نزدیک یکی از ایشان و پرسیدم: «تو کیستی؟»
گفت: «منم سکینه دختر امام حسین علیه السلام.»
گفتم: «من از صحابه جدّ شمایم. اگر خدمتی داری، به من بفرما.»
سکینه گفت: «بگو به این بدبختی که سر پدر بزرگوارم را دارد که از میان ما بیرون رود و سر را پیش‌تر برد که مردم مشغول شوند به نظاره آن سر منوّر و دیده از ما بردارند و به حرمت رسول خدا این قدر بی‌حرمتی روا ندارند.»
سهل گفت: من رفتم به نزد آن ملعون که سر آن سرور را داشت، گفتم: «آیا ممکن است که حاجت مرا برآوری، و چهارصد دینار طلا از من بگیری؟»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 338
__________________________________________________
گفت: «حاجت تو چیست؟»
گفتم: «حاجت من آن است که این سر را از میان زنان بیرون بری و پیش روی ایشان بروی.»
آن زر را از من گرفت و حاجت مرا روا کرد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 729- 730
و از حضرت امام محمد باقر علیه السلام مروی است که چون فرزندان و خواهران حضرت سیدشهدا را به نزد یزید پلید بردند، بر شتران سوار کرده بی‌عماری و محمل؛ یکی از اشقیای اهل شام گفت: «ما اسیران نیکوتر از ایشان هرگز ندیده بودیم.»
سکینه خاتون گفت: «ای اشقیا! ماییم سبایا و اسیران آل محمد.»
مجلسی، جلاءالعیون،/ 731
در بحر المصائب از مفتاح البکاء منقول است که درحال ورود اهل‌بیت رسول محمود به شام، محنت انجام جناب زینب خاتون سلام اللَّه علیها فضّه خادمه را در طلب شمر بفرستاد. شمربیامد و گفت: «ای دختر علی! چه حاجت داری؟»
فرمود: «به پاس آن قرابت که تورا از طرف مادر با عباس است، به آن کس که موکل بر پسر برادرم علی‌بن الحسین علیه السلام زین‌العابدین هست، امر کن اورا مضروب ندارد. «فإنّه مریض علیل وغلیل فوق البعیر الضّئیل». چه آن حضرت رنجور و علیل و تشنه بر فراز شتری نزار سوار است.
«ثمّ قل لحامل رأس أخی الحسین أن یخرجه من بین المحامل، لأنّ بنته سکینة کلّما نظرت إلیه تصرخ صرخاً تکاد أن تهلک وتموت من کثرة حُزنها وشجوها لأبیها، ثمّ مُر بنا من مکان قلیل النّظّارة وبعید الشّمّاتة.»
دیگر این که با حامل این سر مبارک برادرم حسین علیه السلام بگو تا از ما بین محامل بیرون رود؛ چه دخترش سکینه را هر وقت نظر به آن سر افتد، چنان ناله برکشد که نزدیک به هلاکت رسد و از کثرت اندوه و زاری بر پدر بمیرد. دیگر این که فرمان کن تا ما را از مکانی خلوت حرکت دهند که این چند گرفتار دیدار اشقیا و نکوهش اعدا نباشیم.»
شمر ملعون همان پاسخ که به جناب ام‌کلثوم بگذاشت، به آن حضرت نیز به عرض رساند و آن حضرت ندای وا اخاه! وا ضیعتاه! برکشید و سر مبارک را چنان بر چوبه محمل بزد که خون از آن جاری گشت.
و نیز روایت کند که در آن حال سر پرخون امام علیه السلام را که بر نیزه‌ای بس بلند برافراخته بودند، از برابر جناب زینب خاتون علیها السلام بگذراندند. آن مظلومه بگریست و به ناله کلماتی سوزناک بگذاشت.
اما راقم حروف این خبر را چندان موثق نمی‌داند؛ چه این کردار و جریان خون چنان که در کتب معتبره مروی است، در زمان ورود به کوفه است و نیز از پاره‌ای الفاظ هم مشهود می‌شود که از لسان اهل بیت تراوش ندارد و هم مراتب مناعت و غیرت ایشان از تکلم به پاره‌ای کلمات با امثال شمر ملعون منافی است و خدا به حقیقت اعلم است؛ نعوذ باللَّه من هفوات اللّسان فی کلّ ساعة وآن.
و هم در آن کتاب از آن کتاب مسطور است که حضرت زینب خاتون را نظر بر سکینه سلام‌اللَّه علیهما
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 339
__________________________________________________
افتاد که از شدت عطش و سختی محنت جانش از تن خواهد بیرون شتابد. پس به زنان شام روی کرد و فرمود: «کسی باشد از شما که این یتیم را سیراب کند؟ «قد أشرفت علی الهلاک عطشاً؛ از شدت تشنگی مشرف به هلاکت شده است!»
در این حال زنی با جامی پر آب بیامد و گفت: «این آب را به این طفل برسان، شاید خدای تعالی اولاد مرا یتیم و اسیر و غریب نگذارد.»
چون حضرت سکینه خاتون این بدید و شنید، از روزگاران بر گذشته به خاطر آورد و چنان فریاد و ناله برکشید که نزدیک بود زمین و زمان دیگرگون گردد. پس جناب زینب خاتون به تسلیت آن حضرت زبان برگشود.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السلام، 2/ 364- 365
سید بن طاوس حدیث می‌کند که: چون اهل‌بیت رسول خدای را در همه امصار و بلدان بتاختند و سر سیدالشهدا علیه السلام را مطمح انظار 1 ساختند، گاهی که نزدیک با دمشق شدند، ام‌کلثوم علیها السلام شمربن ذی الجوشن را طلب کرد و فرمود: «مرا با تو حاجتی است.»
گفت: «حاجت چیست؟»
فرمود: «اینک شهر دمشق است. ما را از دروازه‌ای داخل کن که مردمان کمتر انجمن باشند و چند که ممکن باشد، کمتر نگران ما شوند و سرهای شهدا را از برای اشتغال تماشائیان از پیش روی ما برافرازید تا مردمان به نگریستن ما نپردازند.»
شمر که خمیرمایه شرارت بود و جبلتش 2 منشور شقاوت داشت، چون تمنای اورا بدانست، یکباره بر خلاف مراد او میان بست. پس فرمان داد تا سرهای شهیدان را در خلال 3 محمل نسوان بازدارند و ایشان را از دروازه ساعات که انجمن رعیت و رعات 4 است، درآورند تا مردمان از نظاره ایشان سیر و سیراب شوند. آن راه نیز تا دارالاماره یزید ابعد طرق 5 بود. لاجرم اهل‌بیت را بدین صفت کوچ دادند تا در باب مسجد جامع که جای بازداشت اسیران است، بازداشتند.
1. مورد دیدارها.
2. جبلت: غریزه، فطرت.
3. خلال (به کسر خا): بین، میان.
4. رعات (به ضم را): جمع راعی، شبان.
5. ابعد طرق: دورترین راه‌ها.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 3/ 117- 118
صاحب مناقب به اسناد خویش از سهل بن سعد ساعدی حدیث می‌کند که گفت: «به حاجتی سفر بیت المقدس کردم و از آن‌جا به شهر شام درآمدم. شهری دیدم با غزارت میاه 1 و خضارت گیاه 2 و اشجار درهم‌رفته و بساتین پذیرفته. کوی و بازار را آسمانه 3 و جدار به دیباهای زرتار 4 و پردهای زرنگار محفوف
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 340
__________________________________________________
و ملفوف 5 و زنان مغنیه بی‌پرده به نواختن طبول 6 و دفوف مشغول. مرا شگفت آمد که این فرحت و سرور چیست؟ مردم چرا چندین شاد و شادی‌خواره‌اند؟»
مردی‌را گفتم: «مگر اهل‌شام را امروز عیدی است که تاکنون ما را آگهی نرسیده [است] و ندانسته‌ایم؟»
گفتند: «ای شیخ! مگر تو مردی اعرابی بوده و از اقصای 7 بادیه رسیده‌ای؟»
گفتم: «لا واللَّه، من سهل‌بن سعد ساعدی، صاحب رسول خدایم.»
قالوا: یا سهل؟ ما أعجبک السّماء لا تمطُرُ دماً والأرضُ لا تخسِفُ بأهلها!
گفتند: «ای سهل! تورا شگفتی در نمی‌برد که آسمان خون نمی‌بارد و زمین اهلش را خسف 8 نمی‌کند؟»
گفتم: «از برای چه؟»
گفتند: «امروز سر حسین‌بن علی‌بن ابیطالب را از ارض عراق به درگاه یزید هدیه می‌آورند.»
گفتم: «وا عجبا! سر حسین را به نزد یزید هدیه می‌برند و مردم شاد و فرحان می‌گردند؟! از کدام دروازه داخل می‌نمایند؟»
به دروازه ساعات اشاره کردند. در این سخن بودیم که رایات فراوان پدیدار شد و سرهای شهدا را بر سنان نیزه‌ها نصب داده، از پی یکدیگر حمل می‌دادند و سر حسین علیه السلام که شبیه‌ترین خلق به رسول خدای بود، بر فراز رایتی منصوب کرده بودند 9 و از قفای آن رایت دختری بر شتری بی‌وطا و محمل سواربود. من به نزدیک او شتافتم و گفتم: «کیستی؟»
گفت: «من سکینه، دختر حسینم.»
عرض کردم: «من سهل بن سعد از اصحاب جدّ توأم. اگر درخور 10 من خدمتی است، فرمان کن تا فرمان‌پذیر شوم.»
فرمود: «اگر توانی حامل این سر مبارک را بگوی تا این سر را دورتر از ما حمل دهد تا مردمان به نظاره آن سر مطهر پردازند و کمتر به حرم رسول خدای نظر اندازند.»
سهل می‌گوید: حامل آن سر مبارک را گفتم: «توانی در بهای اسعاف حاجت من چهل دینار زر سرخ از من مأخوذ داری؟»
گفت: «حاجت چیست؟»
گفتم: «این سر مبارک را از پیش روی حرم لختی دورتر حمل می‌ده.»
این سخن را از من بپذیرفت، زر بگرفت و پیشتر شتافت 9.
سهل بن سعد گوید: گاهی که سر مبارک حسین علیه السلام را در شهر دمشق حمل می‌دادند، پنج تن از زنان شام را نگریستم که از برای تماشا بر دریچه کوشکی 11 بلند برآمده بودند و در میان ایشان پیرزنی فرتوت و محدوبةالظهر 12 بود. چون سر حسین علیه السلام را از برابر آن دریچه درمی‌گذراندند، آن عجوز با پشت خمیده
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 341
__________________________________________________
برخاست و سنگی به دست کرده بر آن سر همایون افکند؛ چنان که به ثنایای مبارکش آمد. چون این بدیدم، از آن ملعونه دست برداشتم و گفتم: «اللّهمّ! أهلِکها وأهلِکهُنَّ معها بحقّ محمّدٍ وآله صلّی اللَّه علیه وآله أجمعین.»
هنوز این کلام را تمام نیاورده بودم که آن دریچه فرود آمد و آن ملعونه و آنان که با وی بودند، به زیر سنگ و خاک هلاک شدند.
1. غزارت: کثرت، بسیاری. میاه: آب‌ها.
2. خضارت: خرّمی.
3. آسمانه: سقف.
4. پارچه‌های ابریشمی طلاباف.
5. ملفوف: پیچیده.
6. مغنیه: زن آوازه‌خوان. طبول: جمع طبل.
7. اقصا: دورترین.
8. خسف: فرو بردن زمین.
(9- 9) [این مطلب را ریاحین الشریعه، 3/ 277- 278 از ناسخ التواریخ نقل کرده است].
10. درخور: لایق، مناسب.
11. کوشک (به سکون شین): قصر، بنای بلند.
12. محدوبةالظهر: پشت خمیده.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 3/ 119- 121
و بسیار کس از مردم شام شنیدند که آن سر مبارک کرة بعد کرة 1 همی گفت: «لا حول ولا قوّة إلّاباللَّه.» ناگاه بانگ هاتفی برخاست و این اشعار قرائت کرد: [سپس ابیات را ذکر می‌کند که ما آنها را در مدینه المعاجز ذکر کردیم].
2 از طریق خیزران درآمدند. سرهای شهدا را از پیش روی حمل دادند و اهل‌بیت را از دنبال، در محمل‌های بی‌پوشش و شترهای بی‌وطا برنشانده، طی طریق کردند. مردی گفت: «چه نیکو اسیرانی که ایشانند تا از کدام شهر و کدام بلدند؟»
سکینه فرمود: «نحنُ سبایا آل محمّد.» 2
منهال بن عمرو می‌گوید: «سوگند به خدای، گاهی که سر حسین را به دمشق درآوردند، مردی از پیش روی قرائت سوره کهف می‌کرد. چون به این آیه مبارکه رسید: «أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحابَ الْکَهْفِ وَالرَّقیمِ کانُوا مِن آیاتِنا عَجَباً» 3، آن سر مبارک به لسانی طلق 4 و بیانی فصیح فرمود: «أعجبُ من أصحابِ الکهفِ قتلی وحملی؛ عجیب‌تر از اصحاب کهف، کشتن من و حمل دادن سر من است.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 342
__________________________________________________
1. پشت سر هم.
(2- 2) [این مطلب را ریاحین الشریعه، 3/ 277- 278 از ناسخ التواریخ نقل کرده است].
3. آیه 8.
4. طلق: رسا.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 3/ 121- 122
بالجمله، چون اسرا و رؤوس شهدا و فرزند ارجمند جناب سیدالشهدا سلام‌اللَّه علیهم را به آن صورت و حالت که در کتب اخبار مسطور است، وارد شهر دمشق کردند، به روایت صدوق در «امالی» زنان و سبایای اهل‌بیت را در روز روشن مکشفات‌الوجوه 1 به شهر درآوردند. جافیان 2 اهل شام گفتند: «ما هرگز اسیران و سبایایی نیکوتر از این جماعت ندیده‌ایم. آیا شما چه کسان هستید؟»
سکینه دختر امام حسین علیه السلام فرمود: «نحن سبایا آل محمد؛ اسیران آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم باشیم.»
پس ایشان را در پیشگاه مسجد در آن‌جا که سبایا را بازمی‌داشتند، [بردند].
1. مکشفات‌الوجوه: زنانی که روی آن‌ها پوشیده نباشد.
2. جافیان: ستمگران.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 166
در خبری طویل و مختلف الروایه 1 از سهل بن سعد مروی است که: چون رؤوس شهدا و اسرا را به دمشق وارد کردند، من نیز حضور داشتم و با آن جماعت درآمدم. بعد از درآوردن سرهای شهدا، سبایا ظاهر شدند و علی‌بن الحسین علیه السلام در مقدم ایشان بود و جاریه‌ای که بر ناقه سوار و برقعی از خز ادکن 2 داشت، پدید گردید و ندا همی‌کرد:
«وا أبتاه، وا محمّداه، وا علیّاه، وا حسناه، وا حسیناه، وا عبّاساه، وا حمزتاه، وا جعفراه.»
سهل می‌گوید: من در وی به نظاره بودم. چنان صیحه‌ای بر من بزد که بیهوش بیفتادم. چون از حالت غشوت افاقت 3 یافتم، به او نزدیک شدم و گفتم: «از چه بر من صیحه برزدی؟»
فرمود: «آیا از خدای شرم و آزرم نداری که به حرم رسول خدای نظر گماشتی؟»
گفتم: «ای مولاة من! این نظاره من به سوی تو به ریب و ریبت گذارده نداشت.»
فرمود: «تو کیستی؟»
عرض کردم: «من سهل‌بن سعید شهرزوری و از موالی و دوستان و محبان شما هستم.»
آن‌گاه روی به حضرت امام زین‌العابدین علیه السلام کردم و عرض کردم: «ای مولای من! همانا من از شیعیان شما و موالی شما هستم. ای کاش با شما می‌بودم و اول کسی که در حضرت شما به فیض شهادت می‌رسید، من بودم.»
آن‌گاه عرض کردم: «ای مولای من! اگر حاجتی باشد، بفرمای.»
فرمود: «آری! هل معک شی‌ء من الدّراهم؟؛ آیا تورا از درهم چیزی موجود است؟»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 343
__________________________________________________
عرض کردم: «هزار دینار و هزار درهم با من است.»
فقال: «خذ شیئاً من ذلک وارفعه إلی الّذی یحمل رأس أبی وقل له أن یتبعّد عن النّساء لیشتغل النّاس بالنّظر إلیه عن حرم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم؛ از این درهم و دینار چیزی برگیر و به این کس که حامل رأس مبارک پدرم هست، بده و به او گوی این سر را از زن‌ها دور بگرداند تا مردان به نظاره به آن سر مبارک از حرم رسول خدای صلی الله علیه و آله مشغول شوند.»
سهل می‌گوید: این کار چنان کردم و به حضرتش مراجعت نمودم و تفصیل را به عرض رسانیدم: «فقال لی جزاک اللَّه خیراً وحشرک اللَّه معنا یوم القیامة فی زمرتنا.»
فرمود: «خدایت پاداش نیک [دهد] و در قیامت با ما و در زمره ما محشور فرماید.»
1. مختلف الروایه: خبری که در نقل آن اختلاف حاصل شده است.
2. ادکن: چیزی که رنگ آن به سیاهی مایل باشد.
3. افاقت: به بهبودی برگشتن.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 171- 172
در «بحار» است و صاحب مناقب هم به سند از زید از پدرانش روایت کرده [است] که سهل بن سعد گوید: من قصد بیت داشتم. چون به وسط منطقه شام رسیدم، شهری با نهرهای جاری و درخت‌های فراوان دیدم که زینت بسته‌اند و شاد و خرسندند و زن‌ها برای آن‌ها هم آواز دف و طبل می‌کوبند و بازی می‌کنند. با خود گفتم: «عیدهای شامیان را می‌دانم و امروز عید نیست. و دیدم جمعی با هم گفت‌وگو دارند. گفتم: «شما در شام عیدی دارید که من نمی‌دانم؟»
گفتند: «گویا از بیابان رسیدی؟»
گفتم: «من سهل‌بن سعدم و از اصحاب محمدم.»
گفتند: «ای سهل! عجب است که آسمان خون نمی‌بارد و زمین اهلش را فرو نمی‌برد.»
گفتم: «چرا؟»
گفتند: «وا عجبا! سر حسین را از عراق به هدیه می‌برند و مردم شادی می‌کنند.»
گفتم: «وا عجبا! سر حسین را می‌برند و مردم خرسندند؟!»
گفتم: «از چه دری وارد می‌شود.»
به یکی از درها اشاره کردند که باب ساعات نام داشت. گوید: در این میانه، پرچم‌ها را پی در هم دیدم و اسب‌سواری با بیرق بلند بی‌پیکانی که بر آن سری شبیه‌ترین مردم به رسول خدا از نظر رخسار نصب بود، آمد و پشت سرش زن‌ها بر شتران بی‌جهاز سوار بودند و من خود را به مقدم آن‌ها رسانیدم و گفتم: «دختر کیستی؟»
گفت: «من سکینه دختر حسینم.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 344
__________________________________________________
گفتم: «فرمایشی دارید؟ من سهل‌بن سعد از اصحاب جدّت رسول خدایم.»
فرمود: «به حامل این سر بگو، سر را از جلو ما پیش‌تر ببرد تا مردم بدان متوجه شوند و به حرم رسول‌اللَّه نگاه نکنند.»
سعد گوید: من خود را به حامل سر رساندم و گفتم: «می‌توانی چهارصد اشرفی بستانی و حاجت مرا برآوری؟»
گفت: «چه حاجت داری؟»
گفتم: «سر را از جلو زنان حرم پیش‌تر بری.»
پذیرفت و اشرفی‌ها را گرفت. سر را در حقه‌ای نهادند و نزد یزید بردند و من هم با آن‌ها وارد شدم. یزید بر تختی نشسته بود و تاجی با آویزه‌های درّ و یاقوت بر سر داشت و جمعی از بزرگان قریش گردش بودند. حامل سر وارد شد و می‌سرود:
بار کن از سیم و زر شترانم قاتل شاهنشه دو جهانم
قاتل رادی که باب و مام کرامش بهتر خلقند در زمین و زمانم
یزید گفت: «اگر می‌دانستی بهترین مردم است، چرا اورا کشتی؟»
گفت: «به امید جایزه تو.»
دستور داد گردنش را زدند و سرش را جدا کرد. سر حسین را پیش خود نهاد و می‌گفت: «کیف رأیت یا حسین؟؛ چطور دیدی؟» انتهی.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 205
شیخ صدوق رحمه الله در «امالی» از حاجب‌بن زیاد حدیثی آورده که ما قسمت اول آن را در وقایع مجلس ابن‌زیاد نگاشتیم. گفته است: پیک بشارت شهادت حسین علیه السلام را به همه نواحی فرستاد و دستور داد اسیران و سر حسین علیه السلام را به شام بردند و جمعی از مردمانی که همراه آن‌ها بودند، برای من گفتند که شب‌ها تا صبح زاری و نوحه جنیان برای حسین علیه السلام به گوش ما می‌رسید و چون وارد دمشق شدیم، زن‌ها و اسرا را روز روشن وارد شهر کردند. جفاکاران اهل شام می‌گفتند: «ما اسرایی به این زیبایی ندیدیم. شما چه کسانید؟»
سکینه دختر حسین علیه السلام فرمود: «ما اسیران آل محمدیم.»
آن‌ها را در پلکان مسجد که توقفگاه اسیران بود، با امام بیمار بازداشتند و آن حضرت جوانی می‌نمود. شیخی از مشایخ شام نزد آن‌ها آمد وگفت: «حمد خدا را که شما را کشت ونابود کرد وآشوب‌را خاموش کرد.» و هرچه توانست به آن‌ها گفت. چون سخنش تمام شد، امام بیمار به او فرمود: «قرآن خدا را خوانده‌ای؟»
گفت: «آری!»
فرمود: «این آیه را خواندی: «قُل لا أسألکُم علیه أجراً إلّاالمودّةَ فی القُربی» بگو من از شما مزدی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 345
وفی أوّل یوم صفر دخلوا دمشق، فأوقفوهم علی (باب السّاعات)، وقد خرج النّاس بالدّفوف والبوقات وهم فی فرح وسرور، ودنا رجل من «سکینة» وقال: من أیّ السّبایا أنتم؟ قالت: نحن سبایا آل محمّد صلی الله علیه و آله.
وکان یزید جالساً فی منظرة علی «جیرون»، ولمّا رأی السّبایا والرّؤوس علی أطراف الرّماح وقد أشرفوا علی ثنیة جیرون نعب غراب، فأنشأ یزید یقول:
لمّا بدت تلک الحمول وأشرفت تلک الرّؤوس علی شفا جیرون
نعبَ الغراب فقلت قل أو لا تقل فقد اقتضیت من الرّسول دیونی
ومن هنا حکم ابن الجوزی والقاضی أبو یعلی والتّفتازانی والجلال السّیوطی بکفره ولعنه.
ودنا سهل بن سعد السّاعدیّ من سکینة بنت الحسین وقال: ألکِ حاجة، فأمرته أن یدفع لحامل الرّأس شیئاً فیبعده عن النّساء لیشتغل النّاس بالنّظر إلیه، ففعل «سهل».
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 447
__________________________________________________
نخواهم جز دوستی خویشانم؟
گفت: «آری.»
فرمود: «ما همان خویشانیم.»
سپس فرمود: «آیا نخواندی «وآت ذا القربی حقه» به ذوی‌القربی حقشان را ادا کن؟»
گفت: «چرا.»
فرمود: «ما همان‌هاییم. آیا نخواندی «إنّما یریدُ اللَّهُ لیُذْهِبَ عنکم الرِّجْسَ أهلَ البَیْتِ ویُطَهِّرکُم تطهیراً»؟
گفت: «چرا.»
فرمود: «ما همان‌هاییم.»
آن مرد شامی دو دست به آسمان برداشت و گفت: «بار خدایا! من از دشمنان آل محمد و کشندگان آنان به تو بیزاری جستم، من همیشه قرآن خواندم و تا امروز این نکته را دریافت نکرده بودم.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 206
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 346

حضورها واختها فاطمة علیها السلام عند یزید لعنة اللَّه علیه‌

قال: ثمّ اتی یزید بن معاویة بثقل الحسین ومن بقی من أهله ونسائه، فادخلوا علیه قد قرنوا فی الحبال، فوقفوا بین یدیه.
فقال له علیّ بن الحسین: أنشدک اللَّه یا یزید ما ظنّک برسول اللَّه (ص) لو رآنا مقرّنین فی الحبال، أما کان یرقّ لنا؟!
فأمر یزید بالحبال فقطّعت، وعرف الانکسار فیه!
وقالت له سکینة بنت حسین: یا یزید! بنات رسول اللَّه (ص) سبایا! فقال: یا بنت أخی، هو واللَّه علیَّ أشدّ منه علیکِ! وقال: أقسمت باللَّه لو أنّ بین ابن زیاد وبین حسین قرابة ما أقدم علیه، ولکن فرّقت بینه وبینه سمیّة! وقال: قد کنت أرضی من طاعة أهل العراق بدون قتل الحسین، فرحم اللَّه أبا عبداللَّه عجّل علیه ابن زیاد، أما واللَّه لو کنت صاحبه ثمّ لم أقدر علی دفع القتل عنه إلّابنقص بعض عمری لأحببت أن أدفعه عنه! ولوددت أ نّی أتیت به سلماً.
ثمّ أقبل علی علیّ بن حسین، فقال: أبوک قطع رحمی، ونازعنی سلطانی، فجزاه اللَّه‌جزاء القطیعة والإثم!
فقام [66/ أ] رجل من أهل الشّام، فقال: إنّ سباءهم لنا حلال! فقال علیّ بن حسین: کذبت ولؤمت، ما ذاک لک إلّاأن تخرج من ملّتنا وتأتی بغیر دیننا، فأطرق یزید ملیّاً، ثمّ قال للشّامیّ: اجلس.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 83
حدّثنا أبو الزّنباع روح بن الفرج المصریّ، ثنا یحیی بن بکیر، حدّثنی اللّیث، قال:
[...].
فأمر [یزید بن معاویة] بسُکَینة، فجعلها خلف سریره لئلّا تری رأس أبیها وذی «1»
__________________________________________________
(1)- [فی المقتل والأمالی وتاریخ دمشق: ذوی]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 347
قرابتها، وعلیّ بن الحسین رضی اللَّه عنهما فی غلّ «1»، فوُضِع رأسه، فضرب علی ثنیّتی «2» الحسین رضی الله عنه فقال:
نُفلِّقُ هاماً من رجالٍ «3» «4» أحبّةٍ إلینا «4» وهم کانوا أعقَّ «5» وأظلَما «6»
فقال علیّ بن الحسین رضی الله عنه:
«ما أصابَ مِنْ مُصیبَةٍ فی الأرْضِ ولا فی أنْفُسِکُمْ إلّافی کِتابٍ مِنْ قَبْلِ أنْ نَبْرَأها إنّ ذلکَ علی اللَّهِ یَسیر» «7».
فثقل علی یزید أن یتمثّل «8» ببیت شعر وتلا علیٌّ آیة «9» من کتاب اللَّه عزّ وجلّ، فقال یزید: بل «10»:
«بِما کَسَبَتْ أیْدِیکُمْ ویَعْفُو عَنْ کَثِیر» «11».
فقال علیّ رضی الله عنه: أما واللَّه لو رآنا رسول اللَّه (ص) مغلولین لأحبّ أن یُخَلّینا «12» من الغُلّ،
__________________________________________________
(1)- [الأمالی: غلّه]
(2)- [الأمالی: ثنتی]
(3)- [تاریخ دمشق: اناس]
(4- 4) [فی الأمالی وتاریخ دمشق: أعزّة علینا]
(5)- [الأمالی: أعمق]
(6)- فی هامش مقتل الحسین هذا البیت الّذی تمثّل به یزید هو للحُصَین بن الحُمام المُزّی شاعر جاهلی من مشاهیر الفرسان. ویقال إنّه أدرک الإسلام. وقبل هذا البیت یقول:
ولمّا رأیت الودَّ لیس بنافع وإن کان یوماً ذا کواکبَ مظلما
صَبَرْنا وکان الصَّبرُ منّا سجیّةً بأسیافِنا یَقطَعنَ کَفّاً ومِعْصَما
المؤتلف والمختلف للآمدی، ص 126، طبعة عیسی البابی، 1961 م
(7)- سورة الحدید، الآیة 22
(8)- [فی الأمالی: تمثّل]
(9)- [لم یرد فی الأمالی]
(10)- [لم یرد فی تراجم النّساء]
(11)- سورة الشّوری، الآیة 30
(12)- [فی الأمالی: یحلنا، وتاریخ دمشق: یخلّنا]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 348
قال: صدقت، فخلّوهم «1» من الغُلّ! قال: ولو وقفنا بین یدی رسول اللَّه (ص) علی بُعدٍ لأحبَّ أن یقرّبنا، قال: صدقت، فقرّبوهم! فجعلت فاطمة وسُکَینة تتطاولان لتَرَیا رأس أبیهما، وجعل یزید یتطاول فی مجلسه لیستر «2» عنهما رأس أبیهما «2»، ثمّ أمر بهم فجُهِّزوا، وأصلح إلیهم «3» واخرِجوا إلی المدینة.
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 109- 110، مقتل الحسین،/ 39- 41/ عنه: الشّجری، الأمالی الخمیسیّة، 1/ 178؛ ابن عساکر، تاریخ دمشق، 74/ 12- 13، تراجم النّساء،/ 276- 277، مختصر ابن منظور، 20/ 354؛ الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 195
ثمّ أدخل نساء الحسین علیه، والرّأس بین یدیه، فجعلت فاطمة وسکینة ابنتا الحسین یتطاولان لینظرا إلی الرّأس؛ وجعل یزید یتطاول لیستر عنهما الرّأس، فلمّا رأین الرّأس صحن، فصاح نساء یزید وولولت «4» بنات معاویة، فقالت فاطمة بنت الحسین- کانت أکبر من سکینة-: أبنات رسول اللَّه سبایا یا یزید؟ فقال: یا ابنة أخی، أنا لهذا کنت أکره، «5» قالت: واللَّه ما ترک لنا خرص، فقال: ما أتی إلیکنّ أعظم ممّا أخذ منکنّ «5».
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 299/ مثله: النّویری، نهایة الإرب، 20/ 469- 470
وورد البشیر علی یزید؛ فلمّا أخبره، دمعت عیناه وقال: کنت أرضی من طاعتکم بدون قتل الحسین. وقالت سکینة: یا یزید! أبنات رسول اللَّه سبایا؟ قال: یا بنت أخی هو واللَّه علیَّ أشدّ منه علیکِ. ولو أنّ بین ابن زیاد وبین حسین قرابة ما قدم علیه،
__________________________________________________
(1)- [فی الأمالی وتاریخ دمشق: فحلّوهم]
(2) (2) [فی مجمع الزّوائد: رأسه]
(3)- [الأمالی: آلتهم]
(4)- [نهایة الإرب: ولولن]
(5- 5) [لم یرد فی نهایة الإرب]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 349
ولکن فرّق بینه وبینه سمیّة، فرحم اللَّه حسیناً عجل علیه ابن زیاد، أما واللَّه لو کنت صاحبه ثمّ لم أقدر علی دفع القتل عنه إلّابنقص بعض عمری لأحببت أن أدفعه عنه، ولوددت أنِّی اتیت به سلماً. ثمّ أقبل علی علیّ بن الحسین فقال: أبوک قطع رحمی ونازعنی سلطانی. فقام رجل فقال: إنّ سباءهم لنا حلال. قال علیّ: کذبت إلّاأن تخرج من ملّتنا. فأطرق یزید وأمر بالنّساء، فادخلن علی نسائه، وأمر نساء آل أبی سفیان، فأقمن المأتم علی الحسین ثلاثة أیّام، إلی أن قال: وبکت امّ کلثوم بنت عبداللَّه بن عامر، فقال یزید وهو زوجُها: حقُّ لها أن تُعْوِل علی کبیر قریش وسیّدها.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 204، (ط دارالفکر)، 4/ 418
یحیی بن بکیر: حدّثنی اللّیث، قال: أبی الحسین أن یستأسر حتّی قُتِلَ بالطّفّ، وانطلقوا ببنیه علیّ، وفاطمة، وسکینة إلی یزید، فجعل سکینة خلف سریره لئلّا تری رأس أبیها، وعلیّ فی غلّ، فضرب ثنیّی الحسین وتمثل بذاک البیت. فقال علیّ: «ما أصابَ مِنْ مُصِیبَة فی الأرْض» الآیة.
فثقل علی یزید أ نّه تمثّل ببیت وتلا علیّ آیة، فقال: بل «بما کَسَبَتْ أیْدِیکُم». فقال:
أما واللَّه لو رآنا رسول اللَّه (ص) لأحبّ أن یخلّینا. قال: صدقت، فخلّوهم. قال: ولو وقفنا بین یدیه لأحبّ أن یقرّبنا. قال: صدقت، قرّبوهم. فجعلت سکینة وفاطمة تتطاولان لتریا الرّأس، وبقی یزید یتطاول فی مجلسه لیستره عنهما. ثمّ أمر لهم بجهاز وأصلح آلتهم وخرجوا إلی المدینة.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 216 (ط دارالفکر)، 4/ 430
فبعث بهم إلی یزید بن معاویة، فجعل سکینة خلف سریره لئلّا تری رأس أبیها وعلیّ بن الحسین فی غلّ، فضرب یزید علی ثنیتی الحسین رضی الله عنه وقال:
نفلق هاماً من اناس أعزّة علینا وهم کانوا أعقّ وأظلما
فقال علیّ: «ما أصاب من مصیبة فی الأرض ولا فی أنفسکم إلّافی کتاب من قبل أن نبرأها».
فثقل علی یزید أ نّه تمثّل ببیت وتلا علیّ آیة، فقال: «فبما کسبت أیدیکم ویعفو عن کثیر»، فقال: أما واللَّه لو رآنا رسول اللَّه (ص) مغلولین لأحبّ أن یحلّنا من الغلّ، قال:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 350
صدقت، حلّوهم، قال: ولو وقفنا بین یدی رسول اللَّه (ص) علی بُعد لأحبّ أن یقرّبنا، قال: صدقت، قرّبوهم، فجعلت فاطمة وسکینة یتطاولان لیریا رأس أبیهما، وجعل یزید یتطاول فی مجلسه فیستره عنهما، ثمّ أمر بهم، فجهّزوا وأصلح آلتهم وأخرجوا إلی المدینة.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 350- 351
قال یحیی بن بکیر: حدّثنا اللّیث، قال: [...] فجعلت سکینة خلف سریره لئلّا تری رأس أبیها.
الذّهبی، تاریخ الإسلام (ط دار الکتاب العربی)، 7/ 442
ثمّ أدخل [علیه] نساء الحسین علیه السلام والرّأس بین یدیه؛ فجعلت فاطمة وسکینة یتطاولان لینظرا الرّأس؛ وجعل یزید یستره عنهما؛ فلمّا رأینه، صحن وولولن، فقالت فاطمة بنت الحسین: أبنات رسول اللَّه یا یزید هکذا أسری سبایا؟ فقال: یا ابنة أخی! لقد کنت أکره ذلک.
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 295
ثمّ إنّهم دخلوا بالرّأس ووضعوه بین یدی یزید، وکان بیده «1» قضیب، فجعل ینکت «2» فی ثغره، ثمّ قال: ما أنا وهذا إلّاکما قال الحصین:
أبی قومنا أن ینصفونا فأنصفت قواضب فی أیماننا تقطر الدّما
یفلّقن هاماً من رجالٍ «3» أعزّة علینا وهم کانوا أعقّ وأظلما
فقال له أبو بردة السّلمی «4»- وکان حاضراً-: أتنکت بقضیبک «5» ثغر الحسین، أما إنّه «6» لقد رأیت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم یرشفه، لقد رضیت یا یزید أن یجی‌ء عبیداللَّه بن زیاد شفیعک
__________________________________________________
(1)- [نور الأبصار: فی یده]
(2)- [أضاف فی نور الأبصار: به]
(3)- [نور الأبصار: رؤوس]
(4)- [نور الأبصار: الأسلمیّ]
(5)- [أضاف فی نور الأبصار: فی]
(6)- [نور الأبصار: أ نّی]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 351
یوم القیامة، ویجی‌ء هذا ومحمّد صلی الله علیه و آله و سلم شفیعه؟ ثمّ قام من المجلس، فقال یزید: واللَّه لو أ نّی صاحبه ما قتلته، ثمّ قال: أما «1» تدرون من أین أتی هذا؟ أما إنّه یقول: أبی خیر من أبیه، وامّی فاطمة خیر من امّه، وجدّه «2» رسول اللَّه خیر من جدّه، وأنا خیر من یزید وأحقّ بالأمر منه، فأمّا قوله: أبوه خیر من أبی، فقد تحاجّ أبوه وأبی إلی اللَّه تعالی، وعلم النّاس أ یّهما حکم له، وأمّا قوله: امّی خیر من امّه، فلعمری فاطمة بنت رسول اللَّه خیر من امّی، وأمّا قوله جدّی رسول اللَّه خیر من جدّه، فلعمری ما أحد یؤمن باللَّه والیوم الآخر یری لرسول اللَّه فینا عدیلًا ولا ندّاً، وأتی هذا من فقه «3» ولم یقرأ قوله تعالی:
«قل اللَّهمّ مالک المُلک تؤتی المُلک من تشاء وتنزع المُلک ممّن تشاء وتعزّ من تشاء وتذلّ من تشاء» «4»، ثمّ «5» إنّه «6» أدخل «7» نساء الحسین، والرّأس بین یدیه، فجعلت فاطمة «8» وسکینة تتطاولان لتنظرا إلی الرّأس «9» وجعل یزید یستره عنهما «9». «10» فلمّا رأینه صرخن «11» وأعلن «12» بالبکاء، فبکت لبکائهنّ نساء یزید وبنات معاویة، فولولن وأعلن «13» «14»، فقالت
__________________________________________________
(1)- [نور الأبصار: أ]
(2)- [نور الأبصار: جدّی]
(3)- [نور الأبصار: نفقهه]
(4)- آل عمران: 26
(5)- [إلی هنا لم یرد فی الدّمعة والأسرار]
(6)- [زاد فی الدّمعة والأسرار: لمّا]
(7)- [الأسرار: دخل]
(8)- [فی العیون مکانه: ثمّ وضع رأس الحسین علیه السلام من بین یدیه وأجلس النّساء خلفه لئلّا ینظرن إلیه، فجاءت فاطمة ...]
(9) (9) [لم یرد فی العیون]
(10) (- 10*) [لم یرد فی الدّمعة، 5/ 142]
(11)- [فی الدّمعة والأسرار والعیون: صحن]
(12)- [العیون: ب]
(13)- [فی الأسرار ونور الأبصار: أعولن]
(14)- [زاد فی الدّمعة والعیون: أصواتهنّ، والأسرار: الصّوت]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 352
فاطمة «1»- وکانت أکبر من سکینة رضی اللَّه عنهما- «1»: بنات رسول اللَّه سبایا «2»، «3» یا یزید یسرّک «4» هذا «3»؟ فقال: واللَّه ما سرّنی «5» وإنِّی «6» لهذا لکاره «6»، وما أنا «7» علیکنّ أعظم ممّا أخذ «8» منکنّ «10». «9» «10» قال ادخلوهنّ إلی الحریم، فلمّا دخلن علی حرمه «11» لم تبق «10» امرأة من آل یزید إلّااتتهنّ وأظهرن «12» التّوجّع والحزن علی ما أصابهنّ، وعلی ما نزل بهنّ وأضعفن لهنّ جمیع ما أخذ منهنّ من الحلیّ والثّیاب «13» بزیادة کثیرة «13»، «14» «15» فکانت سکینة تقول: ما رأیت کافراً باللَّه خیراً من یزید «15».
ثمّ أمر بعلیّ بن الحسین علیه السلام، فأدخل علیه مغلولًا، فقال علیّ: یا یزید! لو رآنا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله مغلولین، لفکّه عنّا، 15 قال: صدقت 15، وأمر بفکّه عنه «16»، فقال: ولورآنا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله علی بُعد لأحبّ أن یقرّبنا «17»، فأمر به، فقرّب منه، ثمّ قال له یزید:
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الدّمعة والأسرار والعیون]
(2)- [زاد فی الدّمعة: وکانت سکینة أحسن شابّاً، فقالت؛ وإلی هنا حکاه عنه فی العیون]
(3- 3) [نور الأبصار: أسرّک هذا یا یزید]
(4)- [فی الدّمعة والأسرار: أیسرّک]
(5)- [الأسرار یسرّنی]
(6- 6) [نور الأبصار: لهذا کاره]
(7)- [فی الدّمعة ونور الأبصار: أ نّی]
(8)- [الدّمعة: أجدّ]
(9)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة]
(10- 10) [الدّمعة، 5/ 142: ثمّ أدخلوا بهنّ إلی الحرم، فلمّا ادخلوا علی حرمه لم یبق]
(11)- [نور الأبصار: حریمه]
(12)- [فی الدّمعة، 5/ 142 ونور الأبصار: وأظهرت]
(13- 13) [نور الأبصار: وزیادة و]
(14)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة، 5/ 142، وأضاف فی الأسرار: وفی نقل آخر أ نّهنّ لم یقبلن شیئاً من ذلک]
(15- 15) [لم یرد فی الأسرار]
(16)- [لم یرد فی الأسرار ونور الأبصار]
(17)- [زاد فی الأسرار: إلیه]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 353
إیه یا علیّ بن الحسین، أبوک الّذی قطع رحمی، وجهل حقّی، ونازعنی سلطانی، فنزل به ما رأیت، فقال علیّ علیه السلام: «ما أصاب من مصیبةٍ فی الأرض ولا فی أنفسِکُم إلّا فی کتاب من قبل أن نبرأها إنّ ذلک علی اللَّه یسیر لکیلا تأسوا علی ما فاتکم ولا تفرحوا بما آتاکُم واللَّه لا یحبّ کلّ مختال فخور» «1»، «2» فقال یزید: «وما أصابکُم من مصیبةٍ فبما کسبت أیدیکم» «3»، «4» فقال علیّ علیه السلام: هذا فی حقّ من ظُلم لا فی من ظَلم «2» «4».
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 194- 195/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 103- 104، 142؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 501، 518؛ مثله الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 264- 265؛ المیانجی، العیون العبری،/ 261
ثمّ إنّ اللّعین أمر بإحضار السّبایا، فاحضروا بین یدیه، فلمّا حضروا عنده جعل ینظر إلیهنّ ویسأل مَنْ هذه ومَنْ هذا؟ فقیل «5»: امّ کلثوم «6» الکبری، وهذه امّ کلثوم الصّغری، وهذه صفیّة، وهذه امّ هانی، وهذه رقیّة بنات علیّ، وهذه سکینة، وهذه فاطمة بنتا الحسین، وهذا علیّ بن الحسین. «7» فالتفت اللّعین إلی سکینة وقال: یا سکینة! أبوکِ الّذی کفر حقِّی، وقطع رحمی، ونازعنی فی ملکی، فبکت سکینة وقالت: لا تفرح بقتل أبی، فإنّه کان مطیعاً للَّه‌ولرسوله، ودعاه إلیه فأجابه وسعد ذلک، وأنّ لک یا یزید «8» بین یدی‌اللَّه «8» مقاماً یسألک عنه فاستعدّ للمسألة جواباً، وأنّی لک الجواب. قال لها: اسکتی یا
__________________________________________________
(1)- سورة الحدید: 22- 23
(2- 2) [لم یرد فی الأسرار]
(3)- سورة الشّوری: 30
(4- 4) [لم یرد فی نور الأبصار]
(5)- [زاد فی وسیلة الدّارین والمعالی: له: هذه]
(6)- [فی الدّمعة مکانه: نقل: أنّ الحریم لمّا أدخلن علی یزید بن معاویة کان ینظر إلیهنّ ویسأل عن کلّ واحدة بعینها وهنّ مربقات بحبل طویل، فقیل: هذه امّ کلثوم ...]
(7) (7*) [وسیلة الدّارین: فقالت بنت الحسین: یا یزید! بنات رسول اللَّه سبایا، فعندها بکی النّاس‌وبکی أهل داره حتّی علت الأصوات]
(8- 8) [لم یرد فی المعالی]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 354
سکینة، فما کان لأبیکِ عندی حقّ. «1» «2» قال: فوثب رجل من لخم وقال: یا أمیر! هب لی هذه الجاریة من الغنیمة فتکون خادمة عندی (یعنی سکینة).
قال: فانضمّت إلی عمّتها امّ کلثوم وقالت: یا عمّتاه! أترین نسل رسول اللَّه یکونون ممالیکاً للأدعیاء؟ «3» «2» فقالت امّ کلثوم: «4» لذلک الرّجل «4»: اسکت یا لکع الرّجال، قطع اللَّه لسانک، وأعمی عینیک، وأیبس یدیک، وجعل النّار مثواک، إنّ أولاد الأنبیاء لا یکونون خدمة لأولاد الأدعیاء. قال: فوَ اللَّه ما استتمّ کلامها حتّی أجاب اللَّه دعاءها فی ذلک الرّجل، فقالت: الحمد للَّه‌الّذی عجّل لک العقوبة فی الدّنیا قبل الآخرة، فهذا جزاء من یتعرّض بحرم «5» رسول اللَّه. (7*)
الطّریحی، المنتخب،/ 486/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 103، 118؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 504؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 270؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 162- 163؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 386؛ مثله المجلسی، البحار، 45/ 137؛ البحرانی، العوالم، 17/ 437
نقل عن علیّ بن الحسین علیه السلام أ نّه قال: لمّا وفدنا علی یزید بن معاویة لعنه اللَّه، أتونا «6» بحبال وربطونا «7» مثل الأغنام، وکان الحبل بعنقی وعنق امّ کلثوم وبکتف زینب وسکینة والبنات، وساقونا «8»، وکلّما قصرنا «9» عن المشی ضربونا «10» حتّی أوقفونا «11» بین یَدَی
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی]
(2- 2) [لم یرد فی الدّمعة]
(3)- [إلی هنا لم یرد فی البحار والعوالم والأسرار وتظلّم الزّهراء]
(4- 4) [فی البحار والعوالم والأسرار وتظلّم الزّهراء: للشّامیّ]
(5)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء: لحرم]
(6)- [الأنوار النّعمانیّة: أتوا]
(7)- [المعالی: ربقونا]
(8)- [لم یرد فی المعالی ووسیلة الدّارین، وفی الأنوار النّعمانیّة: تساق]
(9)- [الأنوار النّعمانیّة: قصرن]
(10)- [الأنوار النّعمانیّة: ضربنا]
(11)- [العیون: وقفونا]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 355
یزید «1»، «2» فتقدّمت إلیه وهو علی سریر مملکته «3»، وقلت له: ما ظنّک برسول اللَّه لو یرانا علی هذه الصِّفة؟ فبکی «4» وأمر بالحبال، فقطعت من أعناقنا وأکتافنا. «5»
ونقل أیضاً: أنّ الحریم لمّا أدخلن إلی «6» یزید بن معاویة کان ینظر إلیهنّ ویسأل عن کلّ واحدة «7» بعینها، وهنّ مربطات «8» «7» بحبل طویل، «9» وکانت بینهنّ امرأة 9 2 تستر وجهها بزندها، لأنّها لم تکن عندها خرقة تستر وجهها، فقال: من هذه؟ قالوا: سکینة بنت الحسین، فقال: أنتِ سکینة؟ فبکت واختنقت بعبرتها حتّی کادت تطلع روحها. فقال لها: وما یبکیکِ؟ قالت: کیف لاتبکی من لیس لها ستر تستر وجهها ورأسها عنک وعن جلسائک؟ فبکی اللّعین، ثمّ قال: لعن اللَّه عبیداللَّه بن زیاد، ما أقوی «10» قلبه علی آل الرّسول، «11» ثمّ قال لها: ارجعی حتّی آمرکنّ بأمری «11».
الطّریحی، المنتخب،/ 486- 487/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 102؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 500؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 263- 264؛ المازندرانی
،__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی العیون ووسیلة الدّارین]
(2- 2) [المعالی: وکانت سکینة]
(3)- [إلی هنا حکاه فی ناسخ التّواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 200]
(4)- [أضاف فی الأنوار النّعمانیّة: وبکی کلّ من کان حاضراً فی مجلسه]
(5)- [إلی هنا حکاه فی الأنوار النّعمانیّة]
(6)- [الدّمعة: علی]
(7) (7) [تظلّم الزّهراء: فقیل هذه امّ کلثوم الکبری وهذه امّ کلثوم الصّغری وهذه صفیّة وهذه امّ هانی‌وهذه رقیّة بنات علیّ علیه السلام وهذه فاطمة وهذه سکینة بنتا الحسین وهنّ مربقات]
(8)- [الدّمعة: مربقات]
(9- 9) [تظلّم الزّهراء: وسکینة من بینهنّ]
(10)- [المعالی: أقسی]
(11- 11) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء والمعالی]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 356
معالی السّبطین، 2/ 159، 163؛ المیانجی، العیون العبری،/ 259؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 386؛ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 251
ثمّ استدعی بالحرم فوقفوا بین یدیه، فنظر إلیهنّ وسأل عنهنّ، فقیل هذه زینب وهذه امّ کلثوم، فقال «1»: یا امّ کلثوم! کیف رأیت ما «2» صنع اللَّه بکم؟ فقالت: یا ابن الطّلقاء! هذه حرمک وإماؤک من وراء السّتور، وبنات الرّسول صلی الله علیه و آله علی الأقتاب بغیر وطاء ینظر إلیهنّ البرّ والفاجر، ویتصدّق علیهنّ الیهود والنّصاری، فنظر إلیها یزید (لعنه اللَّه) شزراً، فقال له بعض جلسائه: إنّها حُرمة لا تؤاخذ، فسکن غیضه. «3» ثمّ رفع رأسه إلی سُکَینة سلام اللَّه علیها، وقال لها: یا سکینة! إنّ أباکِ نازعنی فی سلطانی وأراد قطع رحمی، فبکت وقالت: یا یزید! لا تفرح بقتل أبی علیه السلام، فإنّه کان عبداً للَّه، دعاه إلیه فأجابه وسعد بذلک، وأمّا أنت یا یزید فأعد لنفسک جواباً، فقال لها یزید (لعنه اللَّه):
اسکتی، ما کان لأبیکِ عندی حقّ ولکنّه تعدّی علیَّ أعجزه اللَّه ونصرنی. قال: فوثب إلیه رجل من لخم، وقال له: یا أمیر! هب لی هذه الجاریة تکون خادمة لی- یعنی سکینة علیها السلام- فانضمّت إلی عمّتها امّ کلثوم، وقالت: یا عمّتاه! یرید أن تکون بنات الأنبیاء خدماً لأولاد الأدعیاء، فقالت له امّ کلثوم: اسکت یا لکع، قطع اللَّه یدیک ورجلیک وأخرسک وجعل النّار مثواک إنّ بنات الأنبیاء لا تکون خدماً للأدعیاء، قال:
فما استتمّ کلام الطّاهرة حتّی صرخ ذلک الملعون وعضّ علی لسانه وغلّت یداه إلی عنقه، فقالت امّ کلثوم: الحمد للَّه‌الّذی عجّل علیک العقوبة فی الدّنیا قبل الآخرة، فهذا جزاء من یتحرّش ببنات الأنبیاء. قال: وأقبل یزید (لعنه اللَّه) علی علیّ بن الحسین علیه السلام، وقال:
مَنْ هذا؟ فقیل: علیّ بن الحسین علیه السلام، فقال (لعنه اللَّه): یقولون علیّ بن الحسین قُتل، فقال: بلی، الّذی قُتِلَ هو الأکبر وأنا الأصغر، فقال له: أنت الّذی أراد أبوک أن تکون خلیفةً، الحمدُ للَّهِ أمکننی منه وجعلکم أسری بین یدیَّ، یراکم القریب والبعید والحرّ والعبد، ما لکم من ناصر ولا کفیل. فقال له علیّ بن الحسین علیه السلام: من کان أحقّ من أبی
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة والمعالی مکانهما: فنظر (المعالی: التفت) إلی امّ کلثوم علیها السلام وقال لعنه اللَّه ...]
(2)- [فی المطبوع: رأیتی]
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة والمعالی]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 357
بالخلافة وهو ابن بنت نبیّکم، یا یزید! أما سمعت قوله تعالی: «ما أصاب من مصیبةٍ فی الأرض ولا فی أنفسکم إلّافی کتاب من قبل أن نبرأها إنّ ذلک علی اللَّه یسیر لکیلا تأسوا علی ما فاتکم ولا تفرحوا بما آتاکم واللَّه لا یحبّ کلّ مختالٍ فخور»، فغضب یزید (لعنه اللَّه) وقال: یا غلام! کأ نّک تعرّض بنا، وأمر بضرب عنقه، فبکی علیّ علیه السلام وقال:
انادیک یا جدّاه یا خیر مُرسلٍ حبیبک مقتولٌ ونسلک ضایعُ
وآلک أمسوا کالإماء بذلّةٍ تُشاع لهم بین الأنام فجایعُ
یروّعهم بالسّبّ من لا یروعهُ سبابٌ ولا راع النّبیِّین رایعُ
ودایعُ أملاک وأفلاک أصبحوا لجور یزید بن الدّعی ودایعُ
فلیتَکَ یا جدّاه تنظر حالنا نُسامُ ونُشری کالإماء نُبایعُ
قال: فتصارخن النّساء وبکین حوله، وقالت امّ کلثوم علیها السلام: یا یزید! لقد أرویت الأرض من دمائنا ولم یبق غیر هذا الصّبیّ، وتعلّقت به النّساء جمیعاً وهنّ یندبن: وا قلّة رجالاه، تُقتل الأکابر من رجالنا، وتأسر النّساء منّا ولا ترفع سیفک عن الأصاغر، وا غوثاه ثمّ وا غوثاه، یا جبّار السّماء، ویا باسط البطحاء، فخشی یزید (لعنه اللَّه) أن تأخذ النّاس الشّفقة علیهم، فتشُقّ الفتنة عنده لأجل ضجیج النّساء والأطفال، والنّاس کالجراد حوله ینظرون إلی هذا الأمر الفضیع، ووقع الخوف والرّعب فی قلب یزید (لعنه اللَّه)، فعفا عنه.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 130- 133/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 103؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 163
ثمّ أقبل یزید لعنه اللَّه علی علیّ بن الحسین علیهما السلام وقال: یا غلام! أنت الّذی أراد أبوک خلافتی وملکی، والحمد للَّه‌الّذی سفک دمه. فقال له علیّ بن الحسین علیهما السلام: یا یزید! من کان أحقّ بالخلافة من أبی وهو ابن بنت نبیّکم، ولکن جرت الأشیاء بتقدیر اللَّه عزّ وجلّ، أما سمعت قول اللَّه تعالی: «ما أصابَ من مصیبةٍ فی الأرض ...» إلی قوله تعالی: «... واللَّهُ لا یحبّ کلّ مختالٍ فخور».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 358
فکان یزید لعنه اللَّه یلبس النّعل من الذّهب الصّرار، والثّیاب الفاخرة، ویختال فی مشیه، فلذلک قرأ زین العابدین علیه السلام هذه، فغضب یزید لعنه اللَّه وقال: خذوه واضربوا عنقه، فبکی علیّ بن الحسین علیهما السلام ونظر إلی السّماء وأنشأ یقول:
انادیک یا جدّاه یا خیر مرسل حبیبک مقتول ونسلک ضائع
اقاد ذلیلًا فی دمشق مکبّلًا وما لی من بین الخلائق شافع
لقد حکموا فینا اللّئام وشتّتوا لنا شملنا من بعدما کان جامع
قال: فتعلّقن به علیه السلام عمّاته، فقالت امّ کلثوم: ویلک یا یزید، ما کفاک ما فعلت بنا وقد أرویت الأرض من دم أهل البیت علیهم السلام، وقد بقی هذا الطّفل أترید أن تقطع نسل رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، قال: فأبکت کلّ من کان حاضراً، فقال له لعنه اللَّه بعض جلسائه:
سألتک باللَّه یا یزید إلّاما عفوت عنه، فإنّه صغیر السّنّ، ولا یجب علیه القتل، فأمر اللّعین بتخلیته، ثمّ علیّ بن الحسین علیهما السلام أقبل علی یزید لعنه اللَّه وقال له: سألتک باللَّه یا یزید إذا کان لابدّ من قتلی فابعث مع هؤلاء النّسوة من یوصلهنّ إلی حرم جدّهنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
قال: فضجّت النّاس بالبکاء والنّحیب، فخشی یزید لعنه اللَّه الفتنة، فقال: یا غلام طب نفساً وقرّ عیناً، واللَّه لا یوصلهنّ سواک، ثمّ إنّ یزید لعنه اللَّه أمر رجلًا من أصحابه ذرب اللّسان، قویّ الجنان، وقال له: اصعد المنبر وسبّ علیّاً والحسن والحسین علیهم السلام، ولا تدع شیئاً من المساوئ إلّاتذکره فیهم، ففعل ذلک، فأقبلت علیه سکینة وقالت:
ویلک یا یزید، وأیّ مساوئ لأبی وجدّی. فقال لها: اسکتی یا ابنة الخارجیّ. قالت: یا یزید، ما أقلّ حیاءک وأصلب وجهک، أ یّما أحقّ بالملک أنت أم أبی علیه السلام وأبوه علیّ بن أبی طالب علیه السلام، وامّه فاطمة الزّهراء علیها السلام، وجدّه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله. قال لها: أنا أحقّ من أبیکِ بالخلافة، فإنّه میراث لی من أبی. البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 115- 117
فبعث [ابن زیاد] بهم إلی یزید، فأمر بسکینة أن یجعلها خلف الظّهر لئلّا تری رأس
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 359
أبیها حتّی جاؤوا عند یزید، فقال یزید:
نفلِّق هاماً من رجالٍ أعزّةٍ علینا وهُم کانوا أعقّ وأظلما
ثمّ أرسلهم إلی المدینة. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 321
__________________________________________________
(1)- در منتخب ابن طریح و بعضی کتب اخبار مسطور است که: علی بن الحسین علیهما السلام فرمود: «لمّا وفدنا إلی یزید بن معاویة أتونا بحبال وربقونا مثل الأغنام، وکان الحبل فی عنقی وعنق امّ کلثوم وبکتف زینب وسکینة والبنات، وکلّما قصرنا عن المشی‌ء ضربونا حتّی أوقفونا بین یدی یزید وهو علی سریر مملکته.»
«چون ما را بر یزید بن معاویه علیه‌اللعنه درآوردند با ریسمان‌ها که در گردن ما انداختند، مانند گوسفندان وارد کردند وریسمان در گردن من وامّ کلثوم وبر کتف زینب وسکینه وسایر دختران بود وما را همی می‌کشیدند و اگر در رفتن قصور می‌ورزیدیم، ما را می‌زدند تا در حضور یزید که در این وقت بر تخت ملک خویش جا داشت به‌پاداشتند!»
و از این خبر می‌رسد که حضرت علی‌بن الحسین و جناب ام‌کلثوم را از دیگر اسیران ممتاز داشته‌اند و این دو تن را ریسمان به گردن بیفکنده‌اند و دیگران را در بازوان افکنده‌اند.
و نیز از منتخب نقل کرده‌اند که: یزید از نام و نشان اهل‌بیت تن به تن بپرسید. گفتند: «این یک ام‌کلثوم کبری و آن دیگر ام کلثوم صغری و این صفیه و این ام‌هانی و این رقیه دختران علی‌بن ابی‌طالب هستند و از این خبر می‌رسد که ام کلثوم کبری همان زینب خاتون است. چه اگر جز این بودی، نام زینب را یاد می‌کردند.»
و چنان که در کتاب بحرالمصائب و مفتاح البکاء از پاره‌ای مؤلفات قدیم مسطور داشته‌اند، جماعت اسیران که در مجلس یزید بودند، چهل و چهار تن مرد و زن بودند با علی بن الحسین علیهما السلام و چون زینب صغری و سکینه و زینب کبری سر مبارک امام حسین علیه السلام را در حضور یزید بدیدند، ناله و فریاد برآوردند و ندا برکشیدند: «وا محمّداه، وا علیّاه!»
آن‌گاه ام کلثوم فرمود: «یا یزید! أما تستحیی وقد تخدَّر حریمک فی الخدر وأشهرت بنات رسول اللَّه بین النّاس»؟
«ای یزید! آیا شرم نمی‌کنی که زن‌های خود را از پس پرده بازداشته و دختران رسول خدای را بی‌پرده در میان مردمان برآورده‌ای؟»
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السلام، 2/ 372، 373- 374
در کتاب بحر المصائب از کتاب الدّمعة الساکبة وکتاب الأنوار النعمانیة در ادامه مکالمات یزید با حضرت سکینه خاتون سلام اللَّه علیها مسطور است که چون اهل مجلس آن فصاحت بیان و بلاغت و حلاوت مقال آن حضرت را بشنیدند، «فوثب رجل من لخم وقال: یا أمیر! هب لی هذه الجاریة من الغنیمة فتکون خادمة عندی»؛ مردی از قبیله لخم به‌پا جست وگفت: «ای امیر! این جاریه- یعنی جناب سکینه- را از این غنیمت
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 360
وفی المعدن: جعلت فاطمة وسکینة تتطاولان لتنظرا إلی الرّأس، وجعل یزید یستره عنهما، ولمّا رأتاه صاحتا وأعلنتا بالبکاء، فبکت لبکائهما نساء یزید وبنات معاویة فولولن وأعولن. وفی المنتخب: لاذتا بعمّتهما زینب وقالتا: یا عمّتاه! إنّ یزید ینکت ثنایا أبینا بقضیبه، فقامت زینب وشقّت جیبها ونادت بلسان الحال:
أتضربها شلّت یمینک إنّها وجوه لوجه اللَّه طال سجودها
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 156
__________________________________________________
به من ببخش تا خادمه من باشد.»
چون آن حضرت این سخن را بشنید، به حضرت عمه‌اش ام‌کلثوم بیاویخت و عرض کرد: «یا عمّتاه! أترین نسل رسول اللَّه یکونون ممالیک للأدعیاء»؟ «آیا می‌تواند بود که نسل رسول خدا مملوک فرزندان زنا باشند؟»
و بقیه داستان و نفرین جناب ام‌کلثوم را مسطور می‌دارد.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السلام، 2/ 379- 380
و به روایت صاحب منتخب از علی‌بن الحسین علیهما السلام این است که آن حضرت فرمود:
«چون ما را بر یزید بن معاویه درآوردند، ما را به ریسمان که بر گردن ما انداخته، مانند گوسفندان درآوردند و ریسمان در گردن من و گردن ام‌کلثوم بر کتف زینب علیها السلام و سکینه و سایر دختران بود، و ما را همی می‌کشیدند؛ و اگر در سپردن راه قصور نمودیم ما را مضروب می‌داشتند؛ تا گاهی که در حضور یزید بازداشتند؛ و من نزدیک او شدم گاهی که بر تخت ملک و مملکت خویش جای داشت.»
معلوم بوده باد که در چند روایت بی‌عنایت نشاید بود، اولًا، در دوازده مرد مغلول که مذکور گشت، جز امام زین‌العابدین و برادر او عمربن الحسین، به روایت بعضی حسن‌بن حسن و زیدبن حسن و عمربن الحسن علیهم السلام تا کنون شناخته، نقله آثار و کتبه 1 اخبار نیستند؛ و دیگر با آن روایات مذکوره و حالت قساوت و شدت یزید ملعون در آن روایت که از علی‌بن الحسین می‌نمایند، که فرمود: گفتم: چیست ظن تو به رسول خدا؟ اگر ما را بر این صفت ببیند؟ پس یزید بگریست و فرمان کرد تا ریسمان هارا از اعناق 2 و اکتاف 3 ما بریدند، با مغلول بودن رجال و این که یزید به فک اغلال ایشان امر نمود؛ یا به دست خودش غل از گردن علی‌بن الحسین باز کرد؛ در مجلس اول منافی است؛ و با آن حرکات نابهنجار که از آن پس از وی مشاهدت رفت، سازگار نیست.
1. کتبه: جمع کاتب، نویسنده.
2. اعناق: جمع عنق، گردن.
3. اکتاف: جمع کتف، شانه.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 200
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 361
ورُوی أنّ یزید بن معاویة لمّا أدخل علیه نساء أهل البیت، قال للرّباب زوجة الحسین علیه السلام: أنتِ الّتی کان یقول فیکِ الحسین وفی ابنتکِ سکینة: لعمرک إنّنی لأحبّ داراً «الأبیات»؟ فقالت: نعم.
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 492
ودعا یزید برأس الحسین علیه السلام، ووضعه أمامه فی طست من ذهب، وکان النّساء خلفه، فقامت سکینة وفاطمة یتطاولان النّظر إلیه، ویزید یستره عنهما، فلمّا رأینه صرخنَ بالبکاء، ثمّ أذن للنّاس أن یدخلوا، وأخذ یزید القضیب وجعل ینکت ثغر الحسین، ویقول: یوم بیوم بدر، وأنشد قول الحصین بن الحمام:
أبی قومنا أن ینصفونا فأنصفت قواضب فی أیماننا تقطر الدّما
نفلِّق هاماً من رجالٍ أعزّةٍ علینا وهم کانوا أعقّ وأظلما
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 455- 456
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 362

سکینة علیها السلام فی الخربة «1»

__________________________________________________
(1)- و نیز در کتاب مسطور مرقوم است که پاره‌ای نوشته‌اند که هفده نفر طفل صغیر و صغیره در میان اهل بیت بودند که در خرابه شام به آلام و اسقام مبتلا و به هر بامداد و شامگاه از حضرت صدیقه صغری زینب کبری سلام اللَّه علیها از تشنگی و گرسنگی شکایت می‌کردند و آب و نان می‌خواستند و بر این منوال برگذشت. یک روز مردی را از آن خرابه عبور افتاد و دختر کوچکش همراه بود و آن دختر را به حضرت سکینه نظر افتاد که با چهره‌ای چون ماه سر مبارک بر دیواری بر نهاده است و گریان و نالان گاهی برادر می‌گوید و گاهی نام علی‌اکبر بر زبان می‌آورد.
آن دختر از این حال به گریه و ناله درآمد و به پدرش گفت: «ای پدر! حالت این دختر اسیر دلم را کباب کرد. البته چون به سرای آن در شدیم، مرا به خاطر بیاور تا از البسه خویش از بهرش بیاورم. همانا از دیدار ایشان نمایان می‌شود که از خاندان عزت و شرافت هستند.»
چون آن مرد این سخن بشنید، بر خود بلرزید و گفت: «ای دختر، خاموش شو و از این خیال بر کنار باش. همانا جامه کهنه و فرسوده درخور او نیست. چه او سبط رسول و قرةالعین بتول و میوه دل سیف‌اللَّه مسلول است و ایشان از اشراف عرب و عجم و اهل‌بیت سید امم و آل اللَّه اجلّ اکرم باشند و اهل ظلم و جور مردان ایشان را بکشتند و اهل بغی و ستم ایشان را اسیر ساختند. دانسته باش که قرآن کریم در خانه ایشان نازل و کفر و ایمان به شمشیر پدر ایشان نمایان شد و ایشان باشند نسل نجبا و کرما و بر آنان که بر ایشان ستم کردند، لعنت خدای و لعنت لاعنین زمین و سما است.»
چون آن دختر این خبر بدانست، خویشتن را چون کنیزان بر پای مبارک آن حضرت بیفکند و با گریه و زاری زبان به اعتذار برگشود و همی گفت: «ای دخترِ آقایان من! از خطاهای من درگذر و عذر مرا بپذیر و از هفوات من عفو بفرمای. سوگند به خدای شما را نشناختم. همانا شمایید احرار و اطهار و از شما سخاوت و شجاعت و بذل و کرامت انتشار یافت و شمایید محل امن و امان و امانت و مکان صدق و صدقه و از شما باشد ارشاد و هدایت و بر شما است بازگشت خلق و حساب ایشان در روز قیامت.»
و جناب سکینه اظهار تلطّف و عطوفت می‌فرمود و از دیدار مبارک بر رخسار شریف اشک می‌ریخت.
آن‌گاه آن دختر روی با پدر کرد و گفت: «وای بر شما و بر این مردم شام بی‌آزرم و حیا! چگونه به صبوری کار می‌کنید و آرام می‌جوئید و دعوی مردی و مردمی و دوستی می‌کنید با این که اهل‌بیت اطهار سید مختار و حیدر کرار را این مردم کفار و فجار چون اسیران ترک و زنگبار به شهر و دیار گردانیده، در خرابه مسجد شام بی‌فرش و چراغ و خوردنی و آشامیدنی گریان و نالان درافکنده‌اند؟
«ویل لهؤلاء القوم یقرؤون القرآن ویدّعون الإسلام، وقد أسروا أولاد سیّد الأنام، وقتلوا سیّد شباب أهل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 363
__________________________________________________
الجنان، وإمام الإنس والجانّ، والثّبور والنّار والوقود لهؤلاء الیهود. والقوم العنود، ینکرون الحقّ وأهله، ویتّبعون الباطل وحزبه، یحفظون طه ویس، ویقتلون الإمام المبین، تبّاً وتعساً لهم، وبأعمالهم وأفعالهم، یقولون بألسنتهم ما لیس فی قلوبهم، وسیجزیهم اللَّه جزاء الظّالمین والکافرین، ویدخلهم أسفل السّافلین، فی نار جهنّم، ویقرنهم بِبئس القرین إن شاء اللَّه تعالی».
وای بر این مردم بد کیش که قرآن می‌خوانند و خود را مسلمان می‌شمارند، اما فرزندان سید انام را اسیر می‌کنند و سید شباب اهل بهشت و پیشوای جن و انس را می‌کشند. هلاک و دمار و آتش سوزنده و نار برای این جماعت یهود و قوم عنود باد که منکر حق و اهل حق و تابع باطل و اهل باطل هستند، طه و یس حفظ می‌نمایند و امام مبین را به قتل می‌آورند. هلاک و دمار باد ایشان را و اعمال و افعال ایشان را که آنچه بر زبان گویند، در جنان 1 ندارند. زود باشد که خدای آن جزا که درخور ستمکاران و کافران است، به ایشان بدهد و ایشان را در فرودترین مقامات آتش دوزخ درافکند و در ناخوش‌ترین مراتب بازدارد.»
آن‌گاه با گریه و ندبه از خرابه بیرون شد و در سرای خویش به ماتم بنشستند.
1. یعنی در قلب و نهاد.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السلام، 2/ 459- 461
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 364

رؤیا سکینة بنت الحسین علیه السلام فی الشّام‌

ورأت سکینة فی منامها وهی بدمشق کأنّ خمسة نجب من نور قد أقبلت، وعلی کلّ نجیب شیخ والملائکة محدّقة بهم، ومعهم وصیف یمشی فمضی النّجب وأقبل الوصیف إلیّ‌وقرب منِّی.
وقال: یا سکینة! إنّ جدّک یسلّم علیک، فقلت: وعلی رسول اللَّه السّلام، «1» یا رسول «2» رسول اللَّه 2 1 مَنْ أنت؟ قال: وصیف من وصائف الجنّة.
فقلت: من هؤلاء المشیخة الّذین جاؤوا علی النّجب؟
قال: الأوّل آدم صفوة اللَّه، والثّانی إبراهیم خلیل اللَّه، والثّالث موسی کلیم اللَّه، والرّابع عیسی روح اللَّه.
فقلت: من هذا القابض علی لحیته یسقط مرّة ویقوم أخری؟ فقال: جدّک رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فقلت: وأین هم قاصدون؟ قال: إلی أبیک الحسین، فأقبلت «3» أسعی فی طلبه لُاعرّفه ما صنع بنا الظّالمون بعده.
فبینما «4» أنا کذلک إذ أقبلت خمسة هوادج من نور، فی کلّ هودج امرأة.
فقلت: من هذه النّسوة المقبلات؟
قال: الاولی حوّاء «5» امّ البشر «5»، والثّانیة آسیة بنت مزاحم، والثّالثة مریم بنت «6» عمران،
__________________________________________________
(1) (1) [لم یرد فی المعالی]
(2- 2) [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء]
(3)- [الدّمعة: فقمت]
(4)- [فی نفس المهموم والمعالی: فبینا]
(5) (5) [لم یرد فی المعالی]
(6)- [فی البحار والعوالم والدّمعة: ابنة]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 365
والرّابعة خدیجة بنت خویلد، و «1» الخامسة الواضعة یدها علی رأسها تسقط مرّة «2» وتقوم مرّة «2» أخری، «2» فقلت: من «2»؟ فقال «3»: جدّتک فاطمة بنت محمّد امّ أبیک.
فقلت: واللَّه لُاخبرنّها ما صنع بنا، فلحقتها ووقفت بین یدیها أبکی وأقول: یا امّتاه جحدوا واللَّه حقّنا، یا امّتاه «4» بدّدوا واللَّه شملنا، یا امّتاه استباحوا واللَّه حریمنا، یا امّتاه «4» قتلوا واللَّه الحسین أبانا.
فقالت: کفّی صوتکِ یا سکینة، فقد أقرحت «5» کبدی، وقطّعت نیاط قلبی، هذا قمیص أبیک الحسین معی لایفارقنی حتّی ألقی اللَّه به. ثمّ انتبهت وأردت کتمان ذلک المنام، وحدّثت به «6» أهلی، فشاع بین النّاس.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 57/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 140- 141؛ البحرانی، العوالم، 17/ 440- 441؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 137- 138؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 516؛ القمّی، نفس المهموم،/ 454- 455؛ المازندرانی، معالی‌السّبطین، 2/ 172؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 276- 277
قالت سُکینة: فلمّا کان فی «7» الیوم الرّابع من مقامنا «8»، رأیت فی المنام رؤیا، و «9» ذکرت
__________________________________________________
(1)- [زاد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار: فقلت: من]
(2- 2) [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم والمعالی وتظلّم الزّهراء]
(3)- [لم یرد فی نفس المهموم والمعالی]
(4)- [فی العوالم والمعالی: امّاه، وفی الأسرار: یا امّنا]
(5)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم والمعالی: أحرقت]
(6)- [لم یرد فی الدّمعة]
(7)- [لم یرد فی البحار والعوالم]
(8)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: فی دمشق]
(9- 9) [لم یرد فی العیون]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 366
مناماً طویلًا 9 تقول فی آخره: رأیت امرأة راکبة فی هودج ویدها موضوعة علی رأسها، فسألت عنها، فقیل لی: هذه فاطمة بنت محمّد صلی الله علیه و آله، امّ أبیک، فقلت: واللَّه لأنطلقنّ إلیها، و «1» لأخبرنّ ما «1» صُنع بنا، فسعیت مبادرة نحوها «2» حتّی لحقت بها، فوقفت بین یدیها أبکی وأقول: یا امّاه «3»! جحدوا «4» واللَّه «5» حقّنا؛ یا امّاه! بدّدوا واللَّه «5» شملنا، یا امّاه! استباحوا واللَّه حریمنا، یا امّاه! قتلوا واللَّه الحسین علیه السلام أبانا؛ فقالت لی: کفّی صوتکِ یا سکینة، فقد قطّعتِ نیاط قلبی، هذا قمیص أبیکِ الحسین علیه السلام لا یفارقنی حتّی ألقی اللَّه به «6». «7»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 188- 189/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 141؛ البحرانی، العوالم، 17/ 441؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 515- 516؛ القمّی، نفس المهموم،/ 453- 454؛ المیانجی، العیون العبری،/ 278- 279؛ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 394
ونقل أنّ سکینة بنت الحسین علیه السلام قالت: یا یزید! رأیت البارحة رؤیا إن سمعتها منِّی قصصتها علیک، فقال یزید: هاتی ما رأیتِ، قالت: بینما أنا ساهرة وقد کللت من البکاء
__________________________________________________
(1) (1) [فی البحار والعوالم: لأخبرنّها بما]
(2)- [وسیلة الدّارین: إلیها]
(3)- [فی البحار: أمنّاه، والأسرار: امّنا]
(4)- [وسیلة الدّارین: بدّدوا]
(5- 5) [لم یرد فی وسیلة الدّارین]
(6)- [لم یرد فی البحار]
(7)- سکینه گفت: چهارمین روزی بود که ما در شام بودیم، خوابی دیدم. و خوابی طولانی نقل فرمود که در پایان آن می‌گوید: زنی دیدم که بر هودجی سوار است و دست بر سر گذاشته. پرسیدم: «این زن کیست؟»
به من گفتند: «این، فاطمه دختر محمد است و مادر پدر تو است.»
گفتم: «به خدا که باید به نزدش بروم و بگویم که چه با ما کردند.»
شتابان به سویش دویدم و خود را به او رساندم و در برابرش ایستادم و گریه‌کنان می‌گفتم: «مادرجان! به‌خدا که حقّ ما را انکار کردند. مادر، به‌خدا که جمعیت ما را پراکندند. مادرجان! به‌خدا که حریم ما را مباح دانستند. مادرجان! به‌خدا که حسین پدر ما را کشتند.»
چون این سخنان از من شنید، فرمود: سکینه، بیش از این مگو که بند دلم را بریدی. این پیراهن پدر تو است که از خودم جدایش نخواهم نمود تا با همین پیراهن خدا را ملاقات کنم.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 189
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 367
بعد أن صلّیت ودعوت اللَّه بدعوات، «1» رقدت عینی «2» رأیت أبواب السّماء قد تفتّحت وإذا أنا بنور ساطع من السّماء إلی الأرض، وإذا أنا بوصائف من وصائف الجنّة، وإذا أنا بروضة خضراء، وفی تلک الرّوضة قصر، وإذا أنا بخمس مشایخ یدخلون إلی ذلک القصر، وعندهم وصیف. فقلت: یا وصیف! أخبرنی لمن هذا القصر؟ فقال: هذا لأبیکِ الحسین أعطاه اللَّه ثواباً لصبره، فقلت: ومن هؤلاء «3» المشایخ؟ فقال: أمّا الأوّل فآدم أبو البشر، وأمّا الثّانی فنوح نبیّ اللَّه، وأمّا الثّالث فإبراهیم خلیل الرّحمان، وأمّا الرّابع فموسی الکلیم، فقلت «4»: ومن الخامس الّذی أراه قابضاً علی لحیته، باکیاً حزیناً من بینهم؟ فقال لی:
یا سکینة! أما تعرفینه «5»؟ فقلت: لا، فقال هذا جدّکِ رسول اللَّه، فقلت له: إلی أین یریدون؟ فقال: إلی أبیکِ الحسین علیه السلام، فقلت: واللَّه لألحقنّ جدّی وأخبرنه بما جری علینا، فسبقنی ولم ألحقه. فبینما أنا متفکّرة وإذا بجدّی علیّ بن أبی طالب علیه السلام، وبیده سیفه، وهو واقف، فنادیته: یا جدّاه! قتل واللَّه ابنک من بعدک، فبکی وضمّنی إلی صدره، وقال: یا بنیّة! صبراً وباللَّه المستعان، ثمّ إنّه مضی ولم أعلم إلی أین، فبقیت متعجّبة، کیف لم أعلم به، فبینما أنا کذلک إذا بباب قد فتح من السّماء، وإذا بالملائکة یصعدون وینزلون علی رأس أبی.
قال: فلمّا سمع یزید ذلک، لطم علی وجهه وبکی وقال: ما لی ولقتل الحسین؟ وفی نقل آخر: أنّ سکینة قالت: ثمّ «6» أقبلت علی «6» رجل درّیّ اللّون، قمریّ الوجه، حزین القلب، فقلت للوصیف: من هذا؟ فقال: جدّک رسول اللَّه، فدنوت منه وقلت له: یا جدّاه!
__________________________________________________
(1)- [زاد فی البحار والعوالم وتظلّم الزّهراء: فلمّا]
(2)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء]
(3)- [فی البحار والعوالم: هذه]
(4)- [زاد فی البحار والعوالم: له]
(5)- [فی البحار: تعرفه، والعوالم: تعرفیه]
(6) (6) [فی البحار والعوالم والأسرار وتظلّم الزّهراء: أقبل علیّ]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 368
قتلت واللَّه رجالنا، وسفکت واللَّه دماؤنا، وهُتکت واللَّه حریمنا، وحملنا علی الأقتاب بغیر «1» وطاء نساق إلی یزید، فأخذنی إلیه وضمّنی إلی صدره، ثمّ أقبل علی آدم ونوح وإبراهیم وموسی، ثمّ قال لهم: ما ترون إلی ما صنعت امّتی بولدی من بعدی؟ ثمّ قال الوصیف:
یا سکینة! اخفضی صوتکِ، فقد أبکیتِ «2» رسول اللَّه، ثمّ أخذ الوصیف بیدی وأدخلنی القصر، وإذا بخمس نسوة قد عظّم اللَّه خلقتهنّ «3»، وزاد فی نورهنّ، وبینهنّ امرأة عظیمة الخلقة، ناشرة شعرها، وعلیها ثیاب سود، وبیدها قمیص مضمّخ بالدّم، وإذا قامت یقمن معها وإذا جلست یجلسن معها، فقلت للوصیف: من هؤلاء «4» النّسوان اللّواتی «4» قد عظّم اللَّه خلقتهنّ «3»؟ فقال: یا سکینة! هذه حوّاء امّ البشر، وهذه مریم ابنة عمران، وهذه خدیجة بنت خویلد، وهذه هاجر، وهذه سارة، وهذه الّتی بیدها القمیص المضمّخ بالدّم «5»، وإذا قامت یقمن معها وإذا جلست یجلسن معها هی جدّتکِ فاطمة الزّهراء. فدنوت منها وقلت لها: یا جدّتاه! قتل واللَّه أبی، واوتمت علی صغر سنِّی، فضمّتنی إلی صدرها وبکت بکاءً «6» شدیداً، وبکین النّسوة کلّهنّ وقلن لها: یا فاطمة! یحکم اللَّه بینکِ وبین یزید یوم فصل القضاء.
ثمّ إنّ یزید ترکها ولم یعبأ بقولها «7» «وسیعلم الّذین ظلموا أیّ منقلبٍ ینقلبون»:
قتلتُم أبی ظُلماً فویل لُامّکم ستُجزون ناراً حرّها تتوقّد
سفکتم دماءً حرّم اللَّه سفکها وحرّمها القرآن ثمّ محمّد
__________________________________________________
(1)- [فی البحار والعوالم والأسرار: من]
(2)- [فی البحار والعوالم: أبکیتی]
(3) [العوالم: خلقهنّ]
(4- 4) [فی البحار والعوالم: النّسوة اللّاتی]
(5)- [لم یرد فی البحار والعوالم وتظلّم الزّهراء]
(6)- [لم یرد فی البحار]
(7)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار والعوالم والأسرار وتظلّم الزّهراء]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 369
ألا فابشروا بالنّار أنّکم غداً لفی سقر حقّاً یقیناً تخلّدوا
وإنِّی لأبکی فی حیاتی علی أبی علی خیر مَنْ بعد النّبیّ سیولد
الطّریحی، المنتخب،/ 494- 495/ مثله المجلسی، البحار، 45/ 194- 196؛
البحرانی، العوالم، 17/ 420- 422؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 516- 517
؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 277- 278 «1»
قال، فلمّا سکن الرّوع، قالت سکینة علیها السلام: اعلم یا یزید أ نّی کنت البارحة بین النّوم والیقضة، إذ رأیت قصراً «2» من نور «2»، شرافاته من الیاقوت، وإذا بباب قد فُتح، فخرج منه «3» خمس مشایخ «3» یقدمهم وصیف، فتقدّمتُ إلیه وقلت له «4»: یا فتی، لمَن هذا القصر؟ فقال: لأبیکِ الحسین علیه السلام. فقلت: ومَنْ هؤلاء «5» المشایخ؟ فقال: هذا آدم ونوح وإبراهیم وعیسی وموسی علیهم السلام، فبینما هو یخاطبنی إذ أقبل رجل قمریّ الوجه کأ نّه قد اجتمع علیه همّ الدّنیا وهو قابض علی لحیته، فقلت من هذا؟ قال: هذا «6» جدّک رسول اللَّه.
فدنوتُ منه وقلتُ له: یا جدّاه! قد قُتلت واللَّه رجالنا وذُبحت «7» أطفالنا وهُتکت «7» حریمنا، فانحنی علیَّ وضمّنی إلی صدره وبکی بکاءً عالیاً، فأقبل آدم ونوح وإبراهیم
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الأسرار: فقد ذکروا أوّلًا أمر یزید جلاوزة بقتل سیِّد السّاجدین وقضیّة ضجیج النِّساءوالأطفال والنّاس کالجراد حوله ینظرون إلی هذا الأمر الفظیع، ووقع الخوف والرّعب فی قلب یزید لعنه اللَّه فعفی عنه رغماً علی أنفه. قال ...]
(2) (2) [لم یرد فی الأسرار]
(3) (3) [الأسرار: خمسة مشایخ قد عظّم اللَّه أجورهم وزاد فی نورهم]
(4)- [لم یرد فی الأسرار]
(5)- [الأسرار: هذه]
(6)- [لم یرد فی الأسرار]
(7)- [زاد فی الأسرار: واللَّه]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 370
وموسی وعیسی وقالوا «1» لی: اخفظی «1» من صوتکِ یا بنت الصّفوة، فقد أوجعتِ قلب سیّدنا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله. ثمّ أخذ الوصیف بیدی وأدخلنی القصر وإذا بخمس نسوة «2» وبینهنّ امرأته ناشرة شعرها قد صبغت أثوابها بالسّواد وبین یدیها قمیص مضمّخ بالدّماء إن «3» قامت قمن النّساء معها وإن «3» جلست جلسن معها وهی تحثو التّراب علی رأسها «4»، فقلت للوصیف: مَنْ هؤلاء النّسوة؟ قال: حوّاء ومریم وآسیة وامّ موسی وخدیجة وصاحبة القمیص المضمّخ بالدّم هی جدّتکِ فاطمة علیها السلام، فدنوتُ منها وقلتُ لها:
یا جدّتاه! قُتل واللَّه أبی وایتمتُ علی صغر سنِّی، فضمّتنی إلی صدرها وقالت: یعزّ واللَّه علیَّ ذلک «5» وصرخت وقالت «5»: یا سکینة! مَنْ غسّل ابنی؟ مَنْ کفّنه؟ مَنْ صلّی علیه من جهّزه؟ مَنْ «6» حمل نعشه «6»؟ من حفر قبره «7»؟ مَنْ «8» أشرج علیه اللِّبن «8»؟ من أهال «9» علیه التّراب «9»؟ مَنْ «10» کفل أیتامکم بعده «11»؟ من تکفّل أرامله؟ ثمّ نادت «12»: وا ولداه، «13» وا ثمرة فؤاداه، فتناوحت النّساء من حولها. «14» ثمّ ودّعتنی وهی باکیة، فانتبهت وجلة قد
__________________________________________________
(1) (1) [فی غیر الأسرار: احفضی]
(2)- [زاد فی الأسرار: کالبدور الطّالعة]
(3)- [زاد فی الأسرار: هی]
(4)- [زاد فی الأسرار: مرّة بعد مرّة وتعض الأکف غیظاً وحنقاً تکاد أن تذوب مهجتها قد احترق قلبها حزناً لمصاب الحسین]
(5) (5) [الأسرار: وصارت صارخة وقالت أحرقتِ قلبی]
(6) (6) [الأسرار: سار بنعشه]
(7)- [الأسرار: له قبراً؟ وزاد فیه: من تحضّی له؟ من لحّده فی لحده]
(8- 8) [الأسرار: شرح علیه لبناً]
(9) (9) [الأسرار: التّراب علی وجه ولدی وقرّة عینی الحسین]
(10)- [زاد فی الأسرار: ذا]
(11)- [الأسرار: یا سکینة بعده مَنْ مَنّ علیکم بعواید اللّطف]
(12)- [الأسرار: قالت]
(13)- [زاد فی الأسرار: وا مهجة قلباه]
(14)- [زاد فی الأسرار: حتّی ظننت أنّ القصر یرید أن ینطبق وهی من عبرتها تخنق، فجعلت النّساء یعزّونهاتعزیة شدیدة ویهدئنها ولم تکن تهدئ وتفیق کأنّها قد أخذت حزن أهل الدّنیا علی رأسها هذا والنّساء یقلن لها یا فاطمة سلام اللَّه علیکم یحکم اللَّه بینکم وبین یزید وهو خیر الحاکمین]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 371
زادنی حزناً إلی حزنی فراقها.
قال، فضحک «1» یزید (لعنه اللَّه) «2» من کلامها، وأمر رجلًا أن یصعد المنبر ویسبّ الحسین علیه السلام، ففعل ذلک، فقال علیّ بن الحسین علیه السلام للرّجل: باللَّه علیک إلّاما أذنتَ لی أن أصعد المنبر وأتکلّم بکلام فیه رضاً للَّه‌ولرسوله صلی الله علیه و آله، فقال له: اصعد وقل ما بدا لک، قال فصعد المنبر وتکلّم بکلام الأنبیاء بعذوبة لسان وفصاحة وبلاغة، فأقبل إلیه النّاس من کلّ مکان، فقال علیه السلام: أ یّها النّاس! مَنْ عرفنی فقد عرفنی ومَنْ لم یعرفنی فأنا اعرّفه بنفسی، أنا علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، أنا ابن مَنْ حجّ ولبّی، أنا ابن مَنْ طاف وسعی، أنا ابن زمزم والصّفا، أنا ابن فاطمة الزّهراء، أنا ابن المذبوح مِنَ القفا، أنا ابن العطشان حتّی قضی، أنا ابن مَنْ منعوه من الماء وأحلّوه علی سائر الوری، أنا ابن محمّد المصطفی، أنا ابن صریع کربلا، أنا ابن مَنْ راحت أنصاره تحت الثّری، أنا ابن مَنْ غدَت حریمه أسری، أنا ابن مَنْ ذُبحت أطفاله مِن غیر سوء، أنا ابن مَنْ أضرمَ الأعداء فی خیمته لظی، أنا ابن مَنْ أضحی صریعاً بالعری، أنا ابن مَنْ لا له غُسل ولا کفن یری، أنا ابن مَنْ رفعوا رأسه علی القنا، أنا ابن مَنْ هتکت حریمه بأرض کربلا، أنا ابن مَنْ جسمه بأرض ورأسه بأخری، أنا ابن مَنْ لا یری حوله غیر الأعداء، أنا ابن مَنْ سُبیت حریمه وإلی الشّام تُهدی، أنا ابن مَنْ لا ناصر له ولا حمی.
ثمّ قال سلام اللَّه علیه: أ یّها النّاس! قد فضّلنا اللَّه بخمس، فینا واللَّه مختلف الملائکة ومعدن الرِّسالة، وفینا نزلت الآیات، ونحن قُدنا العالمین للهدی، وفینا الشّجاعة فلم نخف بأساً، والبراعة والفصاحة إذا افتخر الفصحاء، وفینا الهدی سبیل السّواء والعلم لمَن
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: فعند ذلک ضحک]
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار وزاد فیه: مستهزءً وقال إنّکم تسلّون بالأحلام ولم یعبأ بکلام الطّاهرة ولم یخف من ملالها]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 372
أراد أن یستفید علماً، والمحبّة فی قلوب المؤمنین من الوری، ولنا الشّأن الأعلی فی الأرض والسّماء، ولولانا ما خلق اللَّه الدّنیا، وکلّ فخر دون فخرنا یهوی، ومحبّنا یسقی، وباغضنا یوم القیامة یشقی. قال فلمّا سمع النّاس کلامه ضجّوا بالبکاء والنّحیب وعلت الأصوات، فخاف یزید (لعنه اللَّه) الفتنة، فأمر المؤذّن أن یقطع علیه خطبته، فصعد المؤذِّن وقال: اللَّه أکبر، فقال الإمام علیه السلام: کبّرتَ کبیراً وعظّمتَ عظیماً وقلت حقّاً، فقال المؤذِّن: أشهد أن لا إله إلّااللَّه، فقال علیه السلام: أشهد بها مع کلّ شاهد وأقرّ بها مع کلّ جاحد، فقال المؤذّن أشهد أنّ محمّداً رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فبکی علیّ علیه السلام وقال: یا یزید، سألتک باللَّه محمّد جدِّی أم جدّک؟ فقال: جدّک، فقال له: فلِمَ قتلت أهل بیته؟ فلم یرد علیه جواباً ودخل داره وقال: لا حاجة لی بالصّلاة. قال فقام المنهال بن عمرو إلی علیّ بن الحسین علیه السلام فقال له: کیف أصبحتَ یا ابن رسول اللَّه؟ فقال له الإمام علیه السلام: کیف حال من أصبح وقد قُتل أبوه وقلّ ناصره وینظر إلی حرم من حوله أساری قد فقدوا السّتر والغطاء، وقد أعدموا الکافل والحمی، فهل ترانی إلّاأسیراً ذلیلًا قد عُدمت النّاصر والکفیل، قد کُسیت أنا وأهل بیتی ثیاب الأسی، وقد حرّم علینا جدید العری، فإن تسأل فها أنا کما تری قد شمت فیها الأعداء ونترقّب الموت صباحاً ومساءً، ثمّ قال: قد أصبحت العرب تفتخر علی العجم بأنّ محمّداً منهم، وأصبحت قریش تفتخر علی سائر العرب بأنّ محمّداً منهم، ونحنُ أهل بیته أصبحنا مقتولین مظلومین قد حلّت بنا الرّزایا، نُساق سبایا ونُجلب هدایا کأنّ حسبنا من أسقط الحسب ومنتسبنا من أرذل النّسب، کأن لم نکن علی هام المجد رقینا وعلی بساط الجلیل سعینا، وأصبح المُلک لیزید وجنوده، وأضحت بنو المصطفی من أدنی عبیده. قال: فَعَلَت الأصوات من کلِّ جانب بالبکاء والنّحیب، قال: فخشی یزید الفتنة وقال للّذی أصعده المنبر: ویحک، أردت بصعوده زوال ملکی؟
فقال: واللَّه ما علمت أنّ هذا الغلام یتکلّم بمثل هذا الکلام، فقال له یزید (لعنه اللَّه): ما علمت أنّ هذا من أهل بیت النّبوّة ومعدن الرِّسالة؟ فقال له المؤذِّن: إذا کان کذلک فلِمَ قتلتَ أباه؟ فأمرَ بضرب عنقه.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 130- 138/ عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 516
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 373
ورُوی أنّ الحریم لمّا أدخلن فی السّبی إلی «1» یزید بن معاویة لعنه اللَّه کان یطلع فیهنّ ویسأل عن کلّ واحدة «2» بعینها، «3» وهنّ مربّقات بحبل طویل، وزجر بن قیس لعنه اللَّه یجرّهنّ حتّی أقبلت امرأة کانت تستر وجهها بزندها لأنّها لم یکن لها خرقة تستر بها وجهها، فقال: من هذه الّتی لیس لها ستر؟ قالوا: سکینة بنت الحسین، قال: أنتِ سکینة؟ فسالت دموعها علی خدِّها واختنقت بعبرتها، فسکت عنها حتّی کادت أن تطلع روحها من البکاء، فقال لها: وما یبکیکِ؟ قالت: کیف لا تبکی من لیس لها ستر تستر وجهها ورأسها عنک «4» وعن جلسائک «4»؟ فبکی یزید وأهل مجلسه؛ ثمّ قال: لعن اللَّه عبیداللَّه بن زیاد، ما أقسی «5» قلبه علی آل الرّسول، «6» ثمّ أقبل إلیها وقال «3»: ارجعی مع النّسوة حتّی آمر بکنّ «7» بأمری.
فقالت: یا یزید! إنّ بکائی أکثره من طیف رأیته اللّیلة، قال: قصِّیه علیَّ، فأمر السّائق فی الوقوف «8»، فقالت: إنّی لم أنم منذ قتل أبی الحسین لأنِّی لم أتمکّن من الرّکوب علی ظهر «9» أدبر أعجف هذا؟ وکلّما عثر بی «10» یقهرنی هذا زجر بن قیس یوشحنی «11» بالسّوط، فلم أر من یخلصنی منه؛ فلعنه یزید وجلساؤه، ثمّ قالت: رقدت اللّیلة وإذا أری قصراً من نور، شرائفه الیاقوت، وأرکانه من الزّبرجد، وأبوابه من العود القماریّ،
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة،/ 102 والأسرار،/ 500: علی]
(2)- [زاد فی الدّمعة: منهنّ]
(3- 3) [فی الدّمعة والأسرار: إلی أن قال: فقال یزید لعنه اللَّه لسکینة]
(4- 4) [لم یرد فی الأسرار]
(5)- [الأسرار: أقوی]
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة،/ 103، والأسرار،/ 500]
(7)- [الدّمعة: کن]
(8)- [الأسرار: بالوقوف]
(9)- [زاد فی الدّمعة والأسرار: جمل]
(10)- [الدّمعة: عثرنی]
(11)- [زاد فی الدّمعة والأسرار: ضرباً]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 374
فبینا «1» أنا أنظر إلیه، وإذا «2» ببابه قد فتحت، فخرج منها خمس مشایخ یقدمهم وصیف «3»، «4» فتقدّمت إلیه فقلت له «5»: لمن هذا القصر؟ فقال: لأبیکِ الحسین؛ فقلت: ومن هؤلاء المشایخ؟ فقال: هذا آدم، وذاک «6» نوح؛ وهذا إبراهیم، و (هذا) موسی و (هذا) عیسی، فبینما أنا أنظر إلی «7» کلامه وإلی القصر إذ أقبل رجل قمریّ الوجه، قابضاً علی لحیته «8» همّاً وأسفاً «8» حزیناً کئیباً، فقلت: ومَنْ هذا؟ قال: «9» أما تعرفینه؟ فقلت «9»: لا، قال: هذا جدّکِ محمّد المصطفی، فدنوت منه وقلت: یا جدّاه! قُتلت واللَّه رجالنا؛ وذُبحت أطفالنا، وهُتکت حریمنا «4»؛ یا جدّنا «10»، لو رأیتنا علی الأقتاب بغیر وطاء ولا غطاء ولا حجاب ینظر إلینا البرّ والفاجر، لرأیت أمراً عظیماً وخطباً جسیماً، فأحنی علیَّ وضمّنی إلی صدره «11» وبکی بکاءً شدیداً، وأنا «12» أحکیه (حاکیة خ) «12» بهذا وأمثاله، «13» فقالت لی تلک الأنبیاء «13»: غضّی من صوتکِ یا بنت الصّفوة، فقد أوجعتِ قلوبنا وقلب سیّدنا وأبکیته وأبکیتنا.
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة والأسرار: فبینما]
(2)- [زاد فی الدّمعة: أنا]
(3)- قد یطلق الوصیف علی الخادم غلاماً کان أو جاریة
(4) (4) [الأسرار: إلی أن قال]
(5)- [لم یرد فی الدّمعة]
(6)- [الدّمعة: هذا]
(7)- [لم یرد فی الدّمعة]
(8- 8) [لم یرد فی الدّمعة]
(9) (9) [الدّمعة: وما تعرفیه؟ قلت]
(10)- [فی الدّمعة والأسرار: یا جدّاه]
(11) (- 11*) [الأسرار: إلی أن قال: قالت]
(12- 12) [الدّمعة: احاکیه]
(13- 13) [الدّمعة: فقال الوصیف: کفی عنک و]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 375
فأخذ الوصیف بیدی وأدخلنی «1» القصر وإذا بخمس نسوة وبینهنّ امرأة ناشرة شعرها علی کتفیها «2» وعلیها ثیاب سود، وبیدها ثوب مضمّخ «3» بالدّم، إذا قامت «4» قمن لقیامها «4» وإذا جلست جلسن معها «5» لجلوسها، لاطمة خدّیها، جاریة دمعتها «6» وهی تنوح والنّساء تجیبها بذلک، فقلت للوصیف: ومَنْ هؤلاء النّسوة؟ فقال: یا سکینة! هذه حوّاء، وهذه مریم، والّتی عندها آسیة بنت مزاحم، وهذه امّ موسی؛ «7» وخدیجة الکبری، فقلت: وصاحبة القمیص المضرّج بالدّماء؟ قال: هذه جدّتکِ فاطمة الزّهراء؛ «11»* فدنوت منها وقلت: السّلام علیکِ یا جدّتاه، ورفعت رأسها وقالت: سکینة؟ قلت: نعم، فقامت لاطمة معولة، «8» فقالت: أدنِ منِّی، فضمّتنی إلی صدرها، فقلت: یا جدّتی! علی صغر سنِّی أیتمت، فقالت: وا ویلتاه، وا مهجة قلباه، من أحنا علیکنّ من بعد القتل؟ مَنْ جمعکنّ عن الشّتات؟ «9» آنَ الرّحیل «8»، أخبرینی «9» یا سکینة عن حال العلیل، فقلت:
یا جدّتاه! مراراً کثیرة أرادوا قتله «10» فدفعهم منه «10» علّته، لأنّه مکبوب علی وجهه، «11»
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الدّمعة: إلی].
(2)- [الدّمعة: وجهها].
(3)- [الدّمعة: ملطّخ].
(4- 4) [الدّمعة: قاموا معها].
(5)- [لم یرد فی الدّمعة].
(6)- [الدّمعة: دمعها].
(7)- [زاد فی الدّمعة: هذه].
(8- 8) [الأسرار: إلی أن قال: قالت].
(9- 9) [الدّمعة: أین الرّجال بشّرینی].
(10- 10) [فی الدّمعة والأسرار: فدفعتهم عنه].
(11)- [زاد فی الدّمعة والأسرار: وقد]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 376
سلبوه ثیابه لایطیق النّهوض ولو تراه عینکِ حین أرکبوه علی ظهر أعجف أدبر وقیّدوا عنقه بقید ثقیل؛ فبکی، فقلنا له: ما یبکیک؟ قال: إذا رأیت قیدی هذا ذکرت أغلال أهل النّار، فسألناهم بفکِّه فقیّدوا «1» رجله من تحت بطن النّاقة، وإذا بفخذه یسیل دماً وقیحاً، باکیاً نهاره ولیله إن نظر إلی رأس أبیه ورؤوس الأنصار مشهرین، وإن نظر إلینا عاریات مکشّفات، فکلّما رأی ذلک ازداد البکاء «2»، فلطمت علی وجهها ونادت:
وا ولداه، وا ضیعتاه، هکذا صدر علیکم من بعدنا، ثمّ إنّها قالت: وجسد القتیل مَنْ غسّله، مَنْ کفّنه، مَنْ صلّی علیه، مَنْ دفنه، مَنْ زاره؟ فقلت: لم یکن له غسل غیر دموعنا، وکفّنته السّوافی من رمالها؛ ورحلنا عنه «3» وزوّارها الطّیر «3» والوحش؛ فنادت:
وا حسیناه «4»، وا ولداه، وا قلّة ناصراه. هذا والنّساء باکیات «5» معولات لإعوالها، ثمّ نظرن إلیَّ وقلن لی: مهلًا یا بنت الصّفوة، لقد أهلکت سیّدتنا وأهلکتنا؛ فانتبهت من رقدتی هذه «5»، ویزید وجلساؤه وامراء بنی امیّة یبکون، فأمرهنّ «6» بالانصراف، فانصرفن. «7»
الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 254- 256/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 102- 103، 138- 140؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 500، 517
«7»
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الدّمعة والأسرار: أیضاً]
(2)- [الدّمعة: بالبکاء]
(3) (3) [فی الدّمعة والأسرار: وزوّاره الطّیور]
(4)- [الدّمعة: وا حسینا]
(5- 5) [الأسرار: إلی أن]
(6)- [الدّمعة: فأمرهم]
(7)- شیخ ابن نما روایت کرده است که: شبی سکینه دختر امام حسین علیه السلام در خواب دید که پنج ناقه از نور پیدا شد و بر هر ناقه مرد پیر منوّری سوار بود و ملائکه بسیار از همه جانب به ایشان احاطه کرده بودند و با ایشان کنیز خوش‌رویی همراه بود. چون آن ناقه‌ها از من گذشتند، آن کنیز به نزدیک من آمد و گفت: «ای سکینه! جدّ تو رسول خدا تورا سلام می‌رساند.»
گفتم: «بر رسول خدا باد سلام. تو کیستی؟»
گفت: «من از حوریان بهشتم.»
پرسیدم: «آن پیران که بر شتران سوار بودند، چه جماعت بودند؟»
گفت: «اول آدم صفی بود، و دوم ابراهیم خلیل بود، وسوم موسی کلیم بود، و چهارم عیسی روح اللَّه بود.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 377
__________________________________________________
گفتم: «آن مرد پیر که دست بر ریش خود گرفته بود و از ضعف می‌افتاد و برمی‌خاست، که بود؟»
گفت: «جدّ تو رسول خدا بود.»
چون نام جدّ خود را شنیدم، دویدم که خود را به آن حضرت برسانم و شکایت امت را به او بکنم. ناگاه دیدم که پنج هودج از نور پیدا شد و در میان هر هودج زن ماه‌رویی نشسته بود. از حوری پرسیدم که: «این زنان کیستند؟»
گفت: «اول حوا مادر آدمیان است، دوم آسیه زن فرعون است، سوم مریم دختر عمران است، چهارم خدیجه دختر خویلد است.»
گفتم: «آن پنجم کیست که از اندوه دست بر سر گذاشته است و گاه می‌افتد و گاه برمی‌خیزد؟»
گفت: «جدّه تو فاطمه زهرا است.»
چون نام جدّه خود را شنیدم، دویدم و خود را به هودج او رسانیدم و گریستم و فریاد برآوردم که: «ای مادر! ظالمان این امت انکار حق ما کردند و جمعیت ما را پراکنده کردند و حریم ما را مباح گردانیدند. ای مادر! حسین، پدر مرا کشتند و مرا یتیم کردند.»
حضرت فاطمة علیها السلام گفت: «ای سکینه بس است، دل مرا پاره‌پاره کردی و جگر مرا مجروح گردانیدی. اینک پیراهن حسین است. برداشته‌ام که نزد حق تعالی طلب خون اورا از کشندگان او بکنم.»
ایضاً، دیگران از سکینه روایت کرده‌اند که: روزی سکینه به یزید گفت: «دیشب خوابی دیده‌ام که اگر رخصت می‌دهی، برای تو نقل کنم.»
گفت: «بگو.»
گفت: «دیشب چون از نمازها فارغ شدم، بر حال کثیرالاختلال خود و سایر اهل‌بیت گریه بسیار کردم. چون به خواب رفتم، دیدم که درهای آسمان گشوده شد و نوری در میان آسمان ساطع گردید و حوریان بسیار از بهشت به زیر آمدند. ناگاه باغی دیدم در نهایت سبزی و خرّمی و به انواع انهار و ریاحین آراسته و در میان باغ قصری مشاهده کردم در نهایت رفعت و زینت. ناگاه پنج مرد پیر نورانی دیدم که داخل قصر شدند. از یکی از حوریان پرسیدم که: «این قصر کیست؟»
گفت: «قصر پدر تو، امام حسین است.»
گفتم: «آن پیران که رفتند، کیستند؟»
گفت: «اول آدم، و دوم نوح، و سوم ابراهیم، و چهارم موسی.»
گفتم: «پنجم که بود که از نهایت اندوه دست بر ریش خود گرفته بود؟»
گفت: «ای سکینه! اورا نشناختی؟ او جدّ تو رسول خدا بود.»
گفتم: «به کجا رفتند؟»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 378
__________________________________________________
گفت: «به نزد پدر تو امام حسین رفتند.»
گفتم: «واللَّه می‌روم نزد جدّ خود و حال خود را به او شکایت می‌کنم.»
در این اندیشه بودم که ناگاه مرد خوشروی منوّری دیدم که با نهایت اندوه و حزن ایستاده [است] و شمشیر در دست دارد.»
گفتم: «این کیست؟»
گفت: «جدّ تو، علی‌بن ابیطالب است.»
پس به نزدیک او رفتم. به روایت دیگر: به نزد رسول خدا رفتم و گفتم: «یا جدّاه! مردان ما را کشتند و خون‌های ما را ریختند و حرمت ما را ضایع کردند و ما را بر شتران برهنه سوار کردند و به نزد یزید بردند.»
پس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم مرا دربر گرفت و گفت: «ای پیغمبران خدا! می‌بینید که امت من با فرزندان من چه کردند؟»
پس آن حوری به من گفت: «ای سکینه! شکایت بس است. رسول خدا را به گریه درآوردی.»
پس دست مرا گرفت و داخل قصر کرد. در آن قصر پنج زن دیدم در نهایت عظمت خلقت و حسن صفا و نور و بها. در میان ایشان زنی از همه عظیم‌تر و نورانی‌تر بود و جامه‌های سیاه پوشیده بود و موهای سر خود را پریشان کرده بود وپیراهنی خون‌آلود در دست داشت. هرگاه او برمی‌خاست، ایشان برمی‌خاستند و هرگاه او می‌نشست، ایشان می‌نشستند و در هر باب حرمت اورا رعایت می‌کردند. از آن حوری پرسیدم: «این خواتین معظمه کیستند؟»
گفت: «ای سکینه! یکی حوّا است و دیگری مریم، مادر عیسی، و دیگری خدیجه، و دیگری ساره زوجه ابراهیم خلیل- و به روایتی هاجر مادر اسماعیل- و آن که پیراهن خون‌آلود در دست دارد و همه اورا تعظیم می‌نمایند، جده تو فاطمه زهرا است.»
پس به نزدیک جده بزرگوار خود رفتم و گفتم: «ای جده بزرگوار نامدار! پدرم را کشتند و مرا یتیم کردند.»
پس آن حضرت مرا به سینه خود چسبانید و بسیار گریست و آن خواتین دیگر بسیار گریستند و گفتند: «ای فاطمه! خدا حکم خواهد کرد میان تو و یزید در روز قیامت.»
ناگاه دیدم که دری از آسمان گشوده شد و افواج ملائکه می‌آمدند و سر پدرم را زیارت می‌کردند و بالا می‌رفتند.
چون یزید این خواب را شنید، تپانچه بر روی خود زد وگریست وگفت: «مرا با قتل حسین چه‌کار بود؟»
به روایتی دیگر: اعتنایی به آن خواب نکرد و برخاست.
مجلسی، جلاءالعیون،/ 744- 746
در کتاب طریحی و بحار الانوار و عوالم و دیگر کتب معتبره ذکر رؤیای سکینه را در شام با اندک
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 379
__________________________________________________
بینونتی 1 نگاشته‌اند. چون در این‌روایت یزید ملعون اظهار ندامتی و ملامتی می‌کند، من بنده استوارتر داشتم، چه این هنگام با خاندان نبوت اظهار مهر و حفاوت می‌کند و ایشان را به جانب مدینه روان می‌دارد. لاجرم این حدیث از کتب مسطوره نگاشته می‌آید.
بالجمله، در این ایام که یزید با اهل‌بیت طریق رفق و مدارا می‌سپرد، یک روز سکینه گفت: «ای یزید! دوش خوابی دیده‌ام. اگر گوش فرا می‌داری، باز می‌نمایم.»
گفت: «بگوی تا گوش دارم.»
سکینه فرمود: «دوش بعد صلاة و دعوات در حضرت حق، پاره‌ای از شب بیدار بودم و از کثرت گریه کلیل 2 و مانده شدم تا گاهی که خواب مرا مأخوذ داشت. این وقت نگریستم که درهای آسمان گشاده گشت وخویش را در نوری ساطع از آسمان تا زمین دیدم و از وصایف 3 و خدام بهشت وصیفی را دیدار کردم و خود را در باغی سبز و ریان 4 یافتم. در آن باغ قصری بود و من با پنج تن از مشایخ بدان قصر دررفتم و با وصیف گفتم: «مرا خبر ده که این قصر که را است؟»
گفت: «پدرت حسین‌بن علی را است که خداوند اورا در ازای صبر و شکیبایی عطا کرد.»
گفتم: «این مشایخ کیستند؟»
گفت: «اول آدم ابوالبشر، دویم نوح پیغمبر، سیم ابراهیم خلیل، چهارم موسای کلیم.»
گفتم: «آن پنجم کیست که دست بر لحیه مبارک دارد و با کمال حزن و اندوه اشک می‌بارد.»
گفت: «ای سکینه! تو اورا نمی‌شناسی؟! او جد تو رسول خداست.»
گفتم: «به کجا می‌رود؟»
گفت: «به نزد پدرت حسین.»
گفتم: «سوگند به خدا به نزد جدم می‌روم و اورا از آنچه بر ما گذشت، آگهی می‌دهم.»
نتوانستم به او ملحق شوم، متفکراً به جا ماندم. این وقت جدم علی‌بن ابیطالب را نگریستم که شمشیر خود را به دست کرده و ایستاده [بود.] من فریاد برآوردم که: «یا جداه! سوگند به خدای که پسر تو بعد از تو کشته گشت.»
آن حضرت بگریست و مرا به سینه خود بچفسانید.
وقال: یا بنیّة! صبراً واللَّه المستعان.
فرمود: «ای فرزند! طریق صبر و شکیبایی پیش دار که خداوند یار و یاور است.»
این هنگام ناپدید شد و ندانستم به کجا شتافت. من شگفت بماندم. ناگاه دری از آسمان گشاده گشت و فرشتگان از آن‌جا به فرود و فراز شدند و فوجی از پس فوجی به زیارت سر پدرم نازل شدند.» چون سخن به این‌جا آورد، یزید لطمه بر چهره خویش بزد و بگریست.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 380
__________________________________________________
فقال: ما لی ولقتل الحسین؟
گفت: «مرا با قتل حسین چه‌کار؟»
هم از سکینه حدیث کرده‌اند که فرمود: مردی با لونی چون درر و چهری قمر با قلبی حزین روی به من آورد. با وصیف گفتم: «کیست؟»
گفت: «جدت رسول خدا.»
به نزد او شتافتم و گفتم: «یا جداه!»
قُتلت واللَّه رجالُنا وسُفکت واللَّه دماؤنا وهُتکت واللَّه حریمنا وحُملنا علی الأقتاب من غیر وطاءٍ نُساق إلی یزید.
یعنی: «سوگند به خدا، کشته شدند مردان ما و ریخته شد خون‌های ما و پاره شد استار 5 حریم ما، و ما را بر پالان‌های بی‌وطا برنشاندند و به سوی یزید براندند.»
پس رسول خدا مرا دربر کشید و روی به آدم و نوح و ابراهیم و موسی آورد. ثمّ قال لهم: أما ترون إلی ما صنعت امّتی بولدی من بعدی؟
فرمود: «نگران نیستید که امت من بعد از من با فرزند من چه صنعت پیش داشتند؟»
این وقت، وصیف گفت: «ای سکینه! لختی ساکت باش که رسول خدا را سخت غمنده و گریان ساختی.»
این بگفت و دست من بگرفت و به قصر درآورد. پنج زن نگریستم که خداوند نهاد ایشان را نیکو داشته و سرشت ایشان را با نور انباشته و در میان ایشان زنی بزرگ خلقت دیدم که موی سر پریشان ساخته و جلباب سیاه دربر انداخته و پیراهنی خون‌آلود به دست کرده، چون برخاستی، همگان به پای خاستند و چون بنشستی، به جای نشستند. گفتم: «این زنان با این محل و مکان کیستند؟»
وصیف گفت: «نخستین حوای ام‌البشر، دویم مریم بنت عمران، سه دیگر خدیجه دختر خویلد ضجیع 6 پیغمبر، چهارم هاجر مادر اسماعیل، پنجم ساره زوجه خلیل. و آن زن که پیراهن خون‌آلود به دست کرده و زنان دیگر در قیام و قعود اقتفا 7 به او کنند، سیده نسا فاطمه زهراست.» چون این شنیدم، به نزد او دویدم.
وقُلت لها: یا جدّتاه! قُتل واللَّه أبی واوتمت علی صغر سنّی.
گفتم: «ای جده من! پدرم کشته شد و من در خردسالی یتیم گشتم. این وقت فاطمه مرا دربر کشید و بگریست و دیگر زنان بگریستند و گفتند: «ای فاطمه! خداوند در میان تو و یزید حکومت خواهد کرد و داد خواهد داد.»
پس روی به من آورد. وقالت: کُفِّی صوتکِ یا سُکینة! فقد قطعتِ نیاط قلبی. هذا قمیص أبیکِ الحسین لا یفارقنی حتّی ألقی اللَّه.
فرمود: «ای سکینه! ساکت باش که قطع کردی عرق 8 قلب مرا. اینک پیراهن خون‌آلود پدرت حسین
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 381
__________________________________________________
است. از خود جدا نخواهم کرد تا گاهی که خدای را ملاقات کنم.»
چون این حدیث به خاتمت رسید، یزید را اندوه ندامت ختام خاموشی بر دهان زد 9. برخاست و طریق سرای پیش داشت.
1. بینونت: جدایی، اختلاف.
2. کلیل: از کار افتاده.
3. وصایف (جمع وصیف): پسربچه نابالغ.
4. ریان: سیرآب.
5. استار: پرده‌ها.
6. ضجیع: همخوابه، زوجه.
7. اقتفا: پیروی.
8. عرق (چو حبر): رک.
9. مهر خاموشی بر دهان زدن، کنایه از سکوت طویل است.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 3/ 168- 170/ از او: محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 278- 280
سکینه گوید: روز چهارم در شام خوابی دیدم. خوابی طولانی نقل کرده و در آخر آن گفته است: زنی را خواب دیدم که در هودجی بود و دست بر سر نهاده. پرسیدم: «این بانو کیست؟»
گفتند: «فاطمه، دختر محمد رسول خدا صلی الله علیه و آله و مادر پدر تو است.»
گفتم: «به‌خدا نزد او می‌روم و از آنچه با ما کردند، به او شکایت می‌کنم.»
نزد او دویدم و برابرش ایستادم و گریستم و می‌گفتم: «مادرجان! حق ما را منکر شدند. مادرجان! جمع ما را متلاشی کردند. مادرجان! حرمت ما را شکستند. مادرجان! به‌خدا پدرم حسین را کشتند.»
به من فرمود: «ای سکینه جان! زبان درکش که رگ دلم را بریدی. این پیراهن پدر تو است که نگه‌دارم تا خدا را با آن ملاقات کنم.»
شیخ ابن‌نما گفته است، سکینه در دمشق خواب دید که پنج اسب نور می‌آیند و بر هر کدام بزرگواری سوار است. فرشتگان گرد آن‌ها را گرفته‌اند و کنیزی بهشتی با آن‌هاست. سواران گذشتند و آن کنیزک نزدیک من آمد و گفت: «ای سکینه! براستی جدت بر تو سلام می‌رساند.»
گفتم: «بر رسول خدا سلام. تو کیستی؟»
گفت: «یکی از کنیزان بهشتم.»
گفتم: «این‌ها کیانند که سوار بر اسبان نجیب آمده‌اند؟»
گفت: «اول آدم صفوة اللَّه، دوم ابراهیم خلیل اللَّه، سوم موسی کلیم اللَّه، چهارم عیسی روح اللَّه.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 382
__________________________________________________
گفتم: «آن که دست بر ریش داشت و افتان و خیزان می‌رفت که بود؟»
گفت: «جدت رسول خدا صلی الله علیه و آله بود.»
گفتم: «کجا می‌رفتند؟»
گفت: «نزد پدرت حسین علیه السلام من نزد او دویدم تا به او خبر دهم که بعد از او ظالمان با ما چه کردند؟»
در این میان پنج هودج نور آمد و در هر هودجی زنی نشسته بود. پرسیدم این زن‌ها کیانند که می‌آیند؟»
گفت: «اول، حواء ام البشر است و دوم آسیه بنت مزاحم، سوم مریم بنت عمران، چهارم خدیجه بنت خویلد، پنجم که دست بر سر نهاده و افتان و خیزان است، جده تو فاطمه دختر محمد و مادر پدر تو است.»
گفتم: «به‌خدا به او خبر دهم که با ما چه کردند.»
برابرش ایستادم و گفتم: «مادرجان! به خدا حق ما را منکر شدند. مادرجان! جمع ما را تفرقه کردند. مادرجان! حرمت ما را پایمال کردند. مادرجان! به‌خدا پدرم حسین را کشتند.»
فرمود: «سکینه، بس کن! جگرم را سوختی. بند دلم را بریدی. این پیراهن پدرت حسین است که با من است تا خدا را ملاقات کنم.»
سپس بیدار شدم و می‌خواستم این خواب پنهان بماند و بخصوص به خانواده خود گفتم و میان مردم شایع شد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 217
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 383

رثاؤها وقولها فی دار یزید لعنة اللَّه علیه‌

ثمّ اخرجن فادخلن دار یزید بن معاویة، فلم تبق امرأة من آل یزید إلّاأتتهنّ، وأقمن المأتم، وأرسل یزید إلی کلّ امرأة: ماذا أخذ لکِ؟ ولیس منهنّ امرأة تدّعی شیئاً بالغاً ما بلغ إلّاقد أضعفه لها، فکانت سکینة تقول: ما رأیت رجلًا کافراً باللَّه خیراً من یزید بن معاویة.
ثمّ أدخل الأساری إلیه وفیهم علیّ بن الحسین، فقال له یزید: إیه یا علیّ! فقال علیّ:
«ما أصابَ مِنْ مُصِیبةٍ فی الأرْضِ وَلا فی أنْفُسکُم إلّافی کِتاب مِنْ قَبْل أَن نَبرأها إنّ ذلِکَ عَلی اللَّهِ یَسِیرٌ* لِکَیْلا تأسَوا عَلی ما فاتَکُمْ وَلا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ وَاللَّهُ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتالٍ فَخورٍ»، فقال یزید: «وَما أصابِکُمْ مِنْ مُصِیبَةٍ فَبِما کَسَبَتْ أیْدِیکُم وَیَعْفُو عَنْ کَثِیرٍ»، ثمّ جهّزه وأعطاه مالًا، وسرّحه إلی المدینة. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 464
__________________________________________________
(1)- گوید: آن‌گاه آن‌ها را به خانه یزیدبن معاویه بردند و همه زنان خاندان یزید پیش آن‌ها آمدند و عزا به‌پا کردند.
گوید: یزید کس پیش هر یک از زنان فرستاد که از تو چه گرفته‌اند و هر یک از آن‌ها هرچه گفت، به هر مقدار بود، دوبرابر آن را بداد.
گوید: سکینه می‌گفت: «هیچ‌کس را که منکر خدا باشد، از یزیدبن معاویه بهتر ندیدم.»
گوید: آن‌گاه اسیران را پیش یزید آوردند. علی‌بن حسین نیز با آن‌ها بود. یزید گفت: «علی! بگو ببینم.»
علی بن حسین این آیات را بخواند:
«هیچ مصیبتی به زمین یا نفوس شما نرسد، مگر پیش از آن که خلقش کنیم در نامه‌ای بوده که این برای خدا آسان است تا برای آنچه از دستتان رفته است، غم مخورید و از آنچه به دستتان آمده است، غره مشوید که خدا خودپسندان فخر فروش را دوست ندارد.»
یزید نیز این آیه خواند:
«هر مصیبتی به شما رسد، برای کارهایی است که دست‌هایتان کرده است و بسیاری را نیز ببخشد.»
آن‌گاه لوازم بداد و مالی داد و اورا سوی مدینه فرستاد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3077- 3078
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 384
ثمّ ادخل نساء الحسین علیه السلام علی یزید بن معاویة، فصحن نساء آل «1» یزید وبنات معاویة وأهله، وولولن وأقمن المأتم، ووضع رأس الحسین بین یدیه، «2» «3» فقالت سکینة:
واللَّه «4» «5» ما رأیت أقسی قلباً من یزید، ولا رأیت کافراً ولا مشرکاً شرّاً «6» منه، ولا أجفی منه «7» «3»، «8» وأقبل یقول وینظر إلی الرّأس:
«9» لیتَ «9» أشیاخی ببدرٍ شهدوا جزع الخزرج من وقع الأسل «10» «11»
ثمّ أمر برأس الحسین، فنصب علی باب مسجد دمشق. 8 9 11 «12»
__________________________________________________
(1)- [روضة الواعظین: أهل]
(2)- [إلی هنا لم یرد فی المعالی والعیون]
(3- 3) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیّد الشّداء علیه السلام، 3/ 137]
(4)- [فی نفس المهموم،/ 442 مکانه: ولهذا کانت سکینة تقول: واللَّه]
(5)- [لم یرد فی البحار]
(6)- [روضة الواعظین: أشرّ]
(7)- [زاد فی روضة الواعظین: ووضع الرّأس بین یدیه]
(8- 8) [لم یرد فی نفس المهموم،/ 442 والعیون]
(9- 9) [المعالی: وینشد الأبیات المذکورة]
(10)- [زاد فی روضة الواعظین:
لاستهلّوا واستطاروا فرحاً ولقالوا یا یزید لا تشل
ما أبالی بعد فعلی بهم نزل الویل علیهم أم رحل
لست من خندف إن لم أنتقم من بنی أحمد ما کان فعل
قد قتلنا الشّیب من أبنائهم وعدلناه ببدرٍ فاعتدل
فبذاک الشّیخ أوصانی به فاتّبعت الشّیخ فی قصر سبل
لعبت هاشم بالمُلکِ فلا خبرٌ جاء ولا وحیٌ نزل
(11- 11) [لم یرد فی وسیلة الدّارین]
(12)- سپس زنان حسین را نزد یزید بن معاویه بردند و زنان آل یزید و دختران معاویه و خاندانش شیون و واویلا کردند و ماتم برپا نمودند و سر حسین را برابر یزید گذاشتند. سکینه گفت: «سخت‌دل‌تر و کافرتر و مشرک‌تر از یزید ندیدم و جفاکارتر.»
به آن سر نگاه می‌کرد و می‌گفت:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 385
الصّدوق، الأمالی،/ 166- 167/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 155- 156؛ البحرانی، العوالم، 17/ 396؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 501؛ القمّی، نفس المهموم،/ 435، 442؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 158؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین «1»،/ 385؛ مثله: الفتّال، روضة الواعظین،/ 164؛ المیانجی، العیون العبری،/ 262
ثمّ اخرجن وادخلن دور یزید، فلم تبق امرأة من آل یزید إلّاأتتهنّ وأقمن المأتم، وسألهنّ عمّا أخذ منهنّ فأضعفه لهنّ، فکانت سکینة تقول: ما رأیت کافراً باللَّه خیراً من یزید بن معاویة.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 299/ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 470
قال الشّعبیّ: وکان لیزید لعنه اللَّه اخت اسمها هند غیر زوجته، فلمّا رأتهنّ وثبت قائمة علی قدمیها، ثمّ قالت: أیّتکنّ «2» امّ کلثوم اخت الحسین علیه السلام؟ قالت امّ کلثوم: ها أنا ویلکِ یا ابنة الإمام الزّکیّ، والهمام التّقیّ، أمیرالمؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام، من قرن اللَّه طاعته بطاعته، وعقابه بمعصیته، ومن فرض اللَّه له الولایة علی البدو والحضر، مبید الأقران، المتوّج بالنّصر، مکسّر اللّات والعزّی والهبل.
فأقبلت علیها اخت یزید لعنه اللَّه وقالت: یا امّ کلثوم! ولأجل ذلک اخذتم وبمثله طلبتم وهونتم یا بنی عبد المطّلب، أمثل ربیعة وعتبة وأبی جهل وأضرابهم تسفک دماؤهم، أنسینا أباکِ یوم بدر وما قتل من رجالنا؟!
فقالت امّ کلثوم: یا امّ من خبث من الأولاد، ویا بنت آکلة الأکباد، لسنا کنسائکم المشهورات بالزّنا، ولا رجالنا کرجالکم العاکفین علی اللّات والعزّی، ألیس جدّکِ أبا سفیان الّذی حزّب علی الرّسول الأحزاب، ألیست امّکِ هند الباذلة نفسها لوحشی،
__________________________________________________
کاش اشیاخ بدر می‌دیدند ناله خزرج از دم شمشیر
سپس دستور داد سر حسین را بر در مسجد دمشق آویختند.
کمره‌ای، ترجمه الامالی،/ 166- 167
(1)- [حکاه فی وسیلة الدّارین عن نفس المهموم]
(2)- [الدّمعة: أیّکنّ]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 386
والآکلة کبد حمزة جهراً، أوَلیس أبوکِ الضّارب فی وجه إمامه بالسّیف، أوَلیس أخوکِ القاتل أخی ظلماً، وهو سیّد شباب أهل الجنّة، وأهل الکتاب والسّنّة، وابن بنت الرّسول المخدوم بجبرئیل ومیکائیل، وکثیر ممّا ملکتموه فی الدّنیا، فإنّه فی الآخرة قلیل؟
قال الشّعبیّ: فلم تجبها هند بجواب، ثمّ وثبت من بعدها عاتکة ابنة یزید لعنه اللَّه «1» علی قدمیها، ثمّ نادت: أیّتکنّ سکینة بنت الحسین؟ فقالت: ها أنا المطلوبة بثأر بدر وحنین، ویلکم أنتم بنا مستهزؤون، وبما أنزل بنا شامتون، فنحن من أهل بیت المصائب، وأبونا علیّ بن أبی طالب علیه السلام، فمن أنتِ یا ویلکِ؟ «2» قالت: عاتکة ابنة یزید «2» صاحبة العزّ الشّامخ، والذّکر الباذخ، أهل الحقّ والدّیانة، فقالت لها سکینة: ویلکِ مهلًا إنّ اللَّه تعالی جعل الدّنیا دار بلوی، وجعل الآخرة لمن ناوأَ الدّنیا، ولستم یا ویلکِ مثلنا، ألیس أبوکِ المفتخر بقتل آل محمّد صلی الله علیه و آله ظلماً، وامّک المعتکفة لعبدها؟ فعلیکِ وعلیها لعنة اللَّه. وأمّا فنحن أهل بیت الأحقاف، ورجالنا أهل الأعراف، والصّفوة من عبد مناف، فلم تجبها حینئذٍ «3» عاتکة لعنها اللَّه وقد ألقمت حجراً.
قال الشّعبیّ: ثمّ وثبت من بعدها امّ حبیب امرأة یزید لعنه اللَّه، وقالت: أیّتکنّ «4» شاه زنان ابنة کسری أنوشیروان، فقالت: ها أنا بنت الملک، ومن جمع لها فخر الدّنیا والآخرة فی المملکة درجة، وفی الإمامة هدایة، وأنا زوجة ابن بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله المقتول ظلماً، وابن الوصیّ المرتضی، من أنتِ یا ویلکِ؟ قالت: أنا امّ حبیب زوجة یزید صاحب العزّ والفخار، ومن خضعت لطاعته جمیع أهل الأمصار.
قال الشّعبیّ: فأقبلت علیها زوجة الحسین علیه السلام ونادت: وا عجباه، أین البعیر من
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الدّمعة: قائمة]
(2) (2) [الدّمعة: قالت: أنا عاتکة ابنة یزید]
(3)- [الدّمعة: بجواب]
(4)- [الدّمعة: أیّکنّ]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 387
الفرس، وأین ضوء الشّمس من الغلس، ونحن ملوک الأمصار «1»، ورجالنا السّادة الأطهار، وأنتم بنو امیّة أخسّ کلاب النّار.
ثمّ تلت: «وکان الکافر علی ربّه ظهیراً»، ویلکم «2» فبأجدادکم الجاهلیّة، وأولادکم تفتخرون، أم بقهرکم لنا تصولون؟
قال: فسکتت ولم تتکلّم، وکانت لها جاریة کانت نائمة، فانتبهت من نومها ولطمت وجهها ومزّقت ما کان علیها من الثّیاب الفاخرة وقالت: شاهت وجوهکم وتعست جدودکم یا أولاد الشّجرة الملعونة فی القرآن، ونسل الرِّجس والطّغیان، یا آل أبی سفیان، المتّهمین فی أنسابکم، والمعروفین بقبائح أحسابکم، حیث لم یصحّ إسلامکم، ولم یثبت عند اللَّه إیمانکم، ویلکم! هؤلاء أولاد الیعسوب الزّکیّ، والبرّ التّقیّ، أمیر المؤمنین علیّ علیه السلام، ثمّ أنشأت تقول:
وجوهاً نورها یزهر کنور البدر والشّمس
رسول اللَّه والطّهر خیار الجنّ والإنس
حسین السّبط مقتول بسیف الفاسق الرّجس
قال الشّعبیّ: ثمّ خرجت إلی یزید لعنه اللَّه منشورة الشّعر، فقالت: ویلک یا یزید، کفّ عن ولد «3» فاطمة الزّهراء علیها السلام، فإنّی کنت السّاعة نائمة فرأیت فی منامی کأنّ أبواب السّماء قد فتحت، ورأیت أربعة من الملائکة قد أحاطوا بقصرک وهم یقولون: احرقوا هذه الدّار، وقد سخط علی أهلها الملک الجبّار.
قال سهل: وکانت هذه المرأة زوجة لیزید لعنه اللَّه، فقال اللّعین لها: ویلکِ وترثین لأولاد فاطمة الزّهراء، واللَّه لأقتلنّکِ أشرّ قتلة.
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة: الأنصار]
(2)- [زاد فی الدّمعة: أ]
(3)- [الدّمعة: أولاد]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 388
قالت له: وما ینجینی من القتل؟ قال: تقومین علی قدمیکِ وتسبّین علیّ بن أبی طالب وعترته، فإنّکِ تنجین من القتل. قالت: نعم أفعل ذلک إذا أنت أحضرت من یسمع مقالتی، فأمر لعنه اللَّه بإحضار النّاس، فلمّا اجتمعوا قامت قائمة علی قدمیها، وقالت:
یا معشر مَنْ حضر، إنّ هذا یزید بن معاویة لعنه اللَّه قد أمرنی أن أسبّ علیّ بن أبی طالب وعترته، ألا فانصتوا لما أقول: ألا لعنة اللَّه ولعنة اللّاعنین والملائکة والنّاس أجمعین علی یزید وأبیه وجدّه أبی سفیان وحزبه وأتباعه إلی یوم الدّین.
قال: فلمّا سمع النّاس کلامها غضب یزید لعنه اللَّه تعالی غضباً شدیداً وقال لعنه اللَّه:
مَن یکفینی أمرها؟ فقام إلیها رجل من أهل الشّام فضربها ضربة جندلها صریعة، فانتقلت إلی رحمة اللَّه تعالی. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 518- 519/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 142- 145 1
__________________________________________________
(1)- اشعار کفرآمیز یزید
بالجمله، چون سر مبارک حسین علیه السلام را حاضر کردند، یزید چوبی از خیزران به‌دست کرده و بر دندان‌های مبارک آن حضرت می‌کوفت و این اشعار قرائت می‌کرد:
لیتَ أشیاخی ببدرٍ شهدوا جزع الخزرج من وقع الأسلِ
لعبت هاشمُ بالمُلکِ فلا خبرٌ جاء ولا وحیٌ نزلَ
لستُ من خِندَف إن لم أنتقم من بنی أحمد ما کان فَعَلَ
قد أخذنا من علیٍّ ثارَنا وقتلنا الفارس اللّیثَ البَطَلَ
وقتلنا القَرْنَ من ساداتهم وعدلناهُ ببدرٍ فانعدلَ
فجزیناهم ببدرٍ مثلَها وباحدٍ یوم احدٍ فاعتدَلَ
لو رأوهُ لاستهلّوا فرحاً ثمّ قالوا: یا یزید! لا تُشلُ
وکذاک الشّیخُ أوصانی به فاتّبعتُ الشّیخ فیما قد سأل 1
و به این شعر حصین بن الحمام المری نیز تمثل جست:
صبَرنا وکان الصَّبرُ منّا سجیّةً وأسیافُنا یفرین هاماً ومِعْصماً
نُفَلِّقُ هاماً من رؤوس أحبّةٍ إلینا وهم کانوا أعقّ وأظلما 2
سکینه فرمود: «سوگند به خدا هرگز ندیدم کسی را سخت‌دل‌تر وکافرتر ومشرک‌تر وشریرتر وجفاکارتر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 389
__________________________________________________
از یزید. چه گاهی که سر پدرم را در نزد او نهاده بودند و اهل بیت پیغمبر زارزار می‌نالیدند و به های‌های می‌گریستند، اورا به هیچ‌گونه مکروهی به خاطر درنمی‌رفت و با چوب خیزران دندان‌های مبارک حسین را می‌زد و این اشعار را قرائت می‌کرد.» 3
مکشوف باد که محدثان اخبار و مورخان آثار، مانند فاضل مجلسی و صاحب عوالم و مؤلف لهوف و ابی مخنف صاحب روضة الاحباب و ابن ابی الحدید و طریحی و مسعودی و صاحب اعلام الوری و اعثم کوفی و خوارزمی و طبری و واقدی و یافعی و ابن‌شهرآشوب و مؤلف الفصول المهمه و جرایح و صواعق و ابن‌جوزی و صاحب جلاء عبداللَّه بن محمدرضا الحسینی شاد، و صاحب کشف الغمه و مغازی و مؤلفین کتب عربیه و فارسیه که نگارش نام ایشان موجب اطناب و تطویل بلا طایل 4 گردد، هیچ یک در این اشعار که یزید قرائت کرد، به تصریح باز ننموده‌اند که کدام یک را از ابن‌زبعری انشاد کرد و کدام یک را خویشتن انشا کرد. جماعتی همگان را از یزید دانسته‌اند و بعضی برخی را نسبت به ابن‌زبعری کرده‌اند، چه اشعار ابن‌زبعری را نشنیده و ندانسته‌اند.
1. خلاصه اشعار: بنی‌هاشم خلافت را بازیچه قرار دادند، زیرا نه خبری از جانب خدا آمده و نه وحیی نازل شده بود. از علی خونخواهی کردیم و سوار دلاور چون شیر را کشتیم. و جنگ بَدْر را تلافی کردیم. ای کاش پدرانم که در جنگ بدر بودند، امروز می‌بودند و شاد می‌گشتند و می‌گفتند: ای یزید! دستت درد نکند. پدرم مرا این‌گونه سفارش کرد و من هم امتثال کردم.
2. صبر کردیم و صبر خوی ما است. شمشیرهای ما سر و دست می‌برد، سرهای مردانی را می‌شکافتیم و از ما پاک‌تر و صبورتر بودند.
3. [تا اینجا کتاب ریاحین الریعه از ناسخ التواریخ نقل کرده است].
4. لا طایل: بی‌فایده.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 3/ 136- 138/ از او: محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 278
پس از آن، اهل بیت را از مجلس یزید بیرون بردند و به خانه‌های یزید درآوردند. از این وقت هیچ زنی از آل یزید نماند جز این که نزد ایشان بیامد و سوگواری برپا کرد و از آنچه از اهل بیت مأخوذ شده بود، بپرسید و دوچندان به ایشان تقدیم کرد. این است که سکینه علیها السلام می‌فرماید: «ما رأیت کافراً باللَّه خیراً.» و می‌گوید: بعد از آن، یزید ملعون علی‌بن الحسین علیهما السلام را مغلولًا به مجلس خود درآورد و بعد از مکالماتی که در میانه برفت، فرمان کرد تا آن حضرت و اهل‌بیت را در سرای مخصوص درآوردند و بی‌حضور آن حضرت تغدّی و تعشّی نمی‌نمود.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیه السلام، 2/ 378
و به روایتی، جناب زینب خاتون سلام اللَّه علیها از یزید بخواست تا رؤوس شهدا را به مجلس سوگواری بفرستد. آن ملعون بفرستاد و معلوم است که اگر این خبر به صدق باشد، حالت آن مخدره با سر مبارک امام حسین علیه السلام و دیگر شهدا چه خواهد بود و سوگواری سوگواران چه مایه خواهد یافت و حالت جناب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 390
__________________________________________________
ام کلثوم با سر مبارک حضرت ابی الفضل سلام اللَّه علیه چه منوال خواهد داشت. چنان که از کتاب نور العین مسطور است که حضرت ام کلثوم سر مبارک علی اصغر را از جناب سکینه خاتون بگرفت و بر سینه نهاد و چنان بگریستند که فریشتگان آسمان و جنبندگان زمین از گریه ایشان به گریه شدند. آن‌گاه آن حضرت در ندبه و زاری این شعر بخواند: «یا لهف قلبی علی الصّغیر الظّامی»؛ چنان که از این پیش مرقوم شد.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السلام، 2/ 464
یزید فرمان کرد تا در بیرون عمارات سلطنتی در دارالحجاره، مقامی مناسب و مکانی و سیع خالی کردند و در کوی و برزن دمشق منادی کردند و رخصت دادند که هر کس بخواهد، به مراسم عزاداری بپردازد. جمعی کثیر به ناله و نفیر درآمدند و تمامت زنان قرشیه و هاشمیه جامه بپوشیدند و گریبان چاک ساختند و موی پریشان کردند و بر سر و بر روی بزدند و اشک بباریدند و حضرت امام زین‌العابدین به مجلس سوگ درآمد. جناب زینب خاتون دست مبارکش را بگرفت و بر فراز مسند حضرت سیدالشهدا علیه السلام بنشاند و آشوب محشر برخاست و سوگواران از دیدار این حال بانگ زاری به عرش باری رساندند و با حضرت زینب خاتون طی مقالات کردند.
در آن میان، یکی از آنان از کیفیت حالات سیدالشهدا بپرسید. جناب ام‌کلثوم این ابیات را در ماتم آن حضرت انشاد فرمود: «ماتت رجالی وأفنی الدّهر ساداتی.» چنان که از این پیش مرقوم افتاد، و ناله و فغان زنان شام از آسمان بر گذشت، جناب زینب خاتون رو به زنان شام کرد و فرمود: «ای اهل عزا! نگاه کنید و بنگرید و بدانید که این حالت سرها و کیفیت این شور و نوا، نمونه‌ای از سرگذشت گذشته‌های ماست. نیک بنگرید که این مردم جافی 1 و شقی با آل علی چگونه معامله کردند و با اهل‌بیت مصطفی چه به‌پا آوردند.
ای زنان شام! شما این حالت و کیفیت را ملاحظت کنید. اما از هنگامه کربلا و رستخیز یوم عاشورا و حالت عطش اطفال و شهادت شهدا و برادرم سیدالشهدا و حالات قتلگاه بی‌خبر هستید که از ستم کوفیان بی‌وفا و پسر زیاد بی‌حیا و صدمت طی راه بر این زنان داغدار و یتیمان دلفکار و حضرت حجت خدا جناب سید سجاد چه بگذشت.»
از مشاهده این حال و استماع این مقال، جملگی به ولوله و ولوال درآمدند و آن مخدره، سر مبارک انور برادر را بر سینه خویش برگرفتی و ببوسیدی و ببوییدی و به جانب بقیع روی آوردی و به زبانی و حالی به مادرش خطاب کرد که جمله آفریدگان را به خروش افکند. آن‌گاه رو به برادر کرد و لب بر لب مبارکش بسود و کلمات جانگداز بفرمود. پس از آن، جناب سکینه خاتون را بگرفت و کلمات جانسوز براند.
1. جافی: سنگ‌دل و جفاپیشه.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السلام، 2/ 466- 467
و در مقتل کبیر از ابی مخنف مذکور است که: چون ایام سوگواری پایان گرفت، یزید، اهل بیت را بخواند و مسیر را بر ایشان عرضه داشت. ایشان اجابت فرمودند. یزید اشتران فراهم کرد و از تمامت ثیاب فاخره
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 391
__________________________________________________
حاضر ساخت و مال‌ها بر نطع‌ها بریخت و گفت: «ای زینب و ای ام‌کلثوم و ای سکینه! این اموال را عوض آنچه به شما رسیده است، بازگیرید.»
ایشان آن سخنان بگذاشتند و امتناع ورزیدند. یزید سرهنگی را بخواند و جمعی را با وی مضموم ساخت و فرمان داد تا ایشان را به مدینه کوچ دهد و در قضای حوایج ایشان احسان ورزد و دویست هزار مثقال زر سرخ به حضرت علی‌بن الحسین علیهما السلام تقدیم کرد. آن حضرت قبول نفرمود.
آن‌گاه یزید فرمان کرد تا سر مبارک امام حسین صلوات‌اللَّه علیه را از مشک و کافور مملو ساختند و به آن حضرت تسلیم کرد و علی‌بن الحسین از آن‌جا مفارقت نفرمود تا پاره‌ای از آن اموال را به فقرا و مساکین متفرق ساخت و بقیه را در میان فقرای مدینه رسول صلی الله علیه و آله پراکنده داشت.
راقم حروف گوید: این روایت با آن بیان این بنده که از این پیش در مبلغ تقدیمی یزید مسطور شد، موافق افتاد و در آن وقت به این روایت وقوف نیافته و به حدس و سلیقه خود بیانی کرده بود و نیز چنان می‌نماید که در این عبارت، چیزی ساقط شده باشد. چه تفرقه اموال با امتناع آن حضرت از قبول اموال منافی است. یا باید آن حضرت امتناع ورزیده و به اصرار یزید پذیرفتار شده باشد.
یا این که مقصود از اموال، نه آن زر سرخ باشد که یزید تقدیم کرد و امام علیه السلام نپذیرفت. شاید آن، البسه و اشیای نفیسه دیگر باشد. چه، عنوان این زر این بود که در عوض خون امام حسین علیه السلام می‌باشد. از این‌رو مقبول نیفتاد؛ چنان که این روایت صاحب کشف الغموض از ابو مخنف مؤید این است و می‌گوید. یزید لعنة اللَّه علیه از آن پس برد 1 و منادیل 2 و اکیاس 3 از ذهب و فضه از بهر ایشان حمل کرد و هر چه از ایشان مأخوذ شده بود، شصت برابرش بازپس داد.
آن‌گاه سرهنگی از سرهنگان و ثقه‌ای از ثقات خود را بخواند و پانصد سوار با او همراه کرد و اورا فرمان داد تا اساری و سبایای بتول را به اوطان خودشان به مدینه رسول صلی الله علیه و آله بازگرداند.
1. برد (به ضم با): پارچه‌های راه‌راه دستباف آن زمان که یمنی آن بسیار مرغوب بوده است.
2. منادیل، جمع مندیل: دستمال و حوله.
3. اکیاس، جمع کیس: کیسه‌ای است که برای حمل طلا و نقره استفاده می‌شد.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السلام، 2/ 474- 476
و گاهی موافق خبر الفصول المهمه از حضرت سکینه سلام اللَّه علیها چنان که مذکور آید، می‌فرماید: سوگند با خدای کافری بهتر از یزید ندیدم. و نیز می‌رساند که آن ملعون چندین مره آهنگ قتل علی بن الحسین علیهما السلام را نموده است و بسی مجالس و محافل دل خویش را از کین و بغض خود بپرداخته و بعد از آن که آتش کین و خشم او خمود 1 یافته و بعضی مشاهدات نیز روی داده، از قبیل معجزات سر مبارک و حضرت علی‌بن الحسین و خواب‌های زن‌ها و حضرت سکینه و مکالمات رسول ملک روم و جاثلیق و عالم یهود و
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 392
ثمّ قال: أدخلوهنّ إلی الحریم، فلمّا دخلن علی حریمه لم تبق امرأة من آل یزید إلّا أتتهنّ وأظهرت التّوجّع والحزن علی ما أصابهنّ وعلی ما نزل بهنّ وأضعفن لهنّ جمیع ما أخذ منهنّ من الحلیّ والثّیاب وزیادة، وکانت سکینة تقول: ما رأیت کافراً باللَّه خیراً من یزید. «1»
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 265
__________________________________________________
راس الجالوت خواه با او یا با ابو الاسود محمد بن عبدالرحمان چنان که در «جلاء العیون» اشارت شده و نیز به سبب هیجان قلوب اهل شام به لابد و ناچار از در مهر و حفاوت بیرون شده و به مراجعت اهل بیت تمکین نهاده است؛ وگرنه ایشان را هرگز از دمشق رها نمی‌ساخت؛ بلکه رجال و نسا و کبیر و صغیر را چندان بازمی‌داشت تا تلف شوند و یا خودش به جمله را تباه گرداند و چون خدای نخواست، ممکن نشد و این حسرت را با عقوبت جهنم توأم ساخت و نیز می‌رساند که اهل‌بیت مدت‌ها در مجلس بوده‌اند و راه بیرون شدن نداشته‌اند و از آن پس مدتی در خرابه بوده‌اند و راه بیرون نداشته‌اند و از آن پس مدتی در حر و با اختیار خود در اسواق 2 دمشق حرکت می‌فرموده‌اند؛ چنان که از حدیث منهال‌بن عمرو مکشوف افتاد و نیز می‌رساند که مدت‌ها به حرمت و عزت گذرانده‌اند؛ چنان که از منزل دادن ایشان را در سرای یزید و رفتار زن‌های آل ابی‌سفیان به ایشان و ماتم‌داری ایشان در حضور امام علیه السلام در تغذی 3 و تعشی 4 با یزید از این مسائل پرده برمی‌دارد.
1. خمود: خاموش، آرام و ساکن بودن.
2. اسواق (جمع سوق): بازار.
3. تغذی: صبحانه خوردن.
4. تعشی: شام خوردن.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیها السلام، 2/ 244- 245
(1)- در «اخبار الطوال» دینوری است که ابن‌زیاد، امام بیمار و زنان حرم را آماده کرد و با زحر بن قیس و مخفز بن ثعلبه و شمر بن ذی‌الجوشن نزد یزید فرستاد و آمدند تا به شام رسیدند و در دمشق به همراه سر حسین علیه السلام وارد بر یزید شدند و سر را تحویل دادند و شمر شروع به سخن کرد و گفت: «ای امیرالمؤمنین! این مرد با هیجده تن از اهل‌بیت و شصت مرد از شیعیانش به ما وارد شدند. جلوی آن‌ها رفتیم و از آن‌ها خواستیم که تسلیم حکم عبیداللَّه شوند و یا بجنگند؛ الی آخره. ولی مشهور مورخان گفته‌اند این گفتار از زحر بن قیس است و ما آن را در فصل فرستادن سرها از کوفه ذکر کردیم. سپس اسرا را نزد یزید آوردند و زنان آل‌یزید ودختران و کسان معاویه شیون کردند و زاری نمودند وماتم برپا کردند. سر حسین را جلو یزید نهادند. سکینه فرماید: «به خدا سخت‌دل‌تر از یزید ندیدم. کافر و مشرکی بدتر و جفاجوتر از او نیست.»
نگاهی به سر انداخت و می‌گفت:
کاش اشیاخ بدر می‌دیدند ناله خزرج از دم شمشیر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 393
ثمّ أخرجهنّ فأدخلهنّ دار یزید بن معاویة، فلم تبق امرأة من آل یزید إلّاأتتهنّ وأقمنَ علی الحسین المناحة ثلاثاً، وأرسل یزید إلی کلّ امرأة ماذا اخذ لها، ولیس منهنّ امرأة تدّعی شیئاً بالغاً ما بلغ إلّاقد أضعفه لها، فکانت سکینة تقول: ما رأیت رجلًا کافراً باللَّه خیراً من یزید بن معاویة. «1»
کحالة، أعلام النّساء، 2/ 97
__________________________________________________
سپس دستور داد سر حسین علیه السلام را بر در مسجد دمشق نصب کردند.
سبط در «تذکره» گفته است: در همه جا روایت مشهور است که چون سر حسین علیه السلام را جلو یزید آوردند، همه اهل شام را حاضر کرد و با چوب خیزران بر آن زد و اشعار ابن‌زبعری را سرود (لیتَ أشیاخی بِبَدْرٍ شهدوا).
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 207
و از این‌رو سکینه گفت: «من سخت‌دل‌تر از یزید ندیدم و کافر و مشرکی بدتر و جفاجوتر از او ندیدم.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 210
(1)- و نیز در «ناسخ» گوید: چون اسرا را بر یزید وارد کردند (فقالت سکینة: واللَّه ما رأیت أقسی قلباً من یزید ولا رأیت کافراً ولا مشرکاً شرّاً منه ولا أجفا)، سکینه فرمود: سوگند به خدای، هرگز ندیدم کسی را سخت‌دل‌تر و کافرتر و شریرتر و جفاکارتر از یزید باشد. چه گاهی که سر پدرم را در نزد او نهاده بودند و اهل‌بیت پیغمبر زارزار می‌نالیدند و به های‌های می‌گریستند، هیچ‌گونه مکروهی اورا به‌خاطر نمی‌رسید و با چوب خیزران بر لب و دندان‌های مبارک پدرم حسین می‌زد و همی این اشعار می‌خواند:
لیت أشیاخی ببدر شهدوا ولقالوا یا یزید لا تشل
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 278
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 394

سکینة علیها السلام وزیارة أبیها علیه السلام فی الأربعین‌

أقول: ثمّ إنِّی بعدما نقلت ما ذکر عن الکتب المعتبرة، وقفت علی بعض الکتب القدیمة، ذکر فیه بعض ما یزید علی ما نقلناه لفظاً ومعنیً، فأحببت تذییل المقام بنقل ما فیه من الزّیادة، خاتمة للمرام. «1»
قال: فلمّا بلغوا أرض کربلاء نزلوا فی موضع مصرعه ووجدوا «2» جماعة من بنی هاشم وغیرهم، وقد وردوا إلی زیارة الحسین علیه السلام فتلاقوا فی وقت واحد، وأخذوا بالبکاء والنّحیب واللّطم، وأقاموا العزاء إلی مدّة ثلاثة أیّام، واجتمع إلیهم نساء أهل السّواد، فخرجت زینب علیها السلام فی الجمع، وأهوت إلی جیبها فشقّته ونادت بصوت حزین یقرح القلوب: وا أخاه «3»، وا حسیناه، وا حبیب رسول اللَّه، و «4» ابن مکّة ومنی، وابن فاطمة الزّهراء، وابن علیّ المرتضی، آه ثمّ آه، ووقعت مغشیّة علیها، «5» «6» وخرجت امّ کلثوم لاطمة الخدّین تنادی «5» برفیع الصّوت: الیوم مات محمّد المصطفی، الیوم مات «7» علیّ المرتضی، الیوم ماتت «8» فاطمة الزّهراء «9» وباقی النّساء لاطمات «10» ناعیات «11» نائحات «12»
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی المعالی ووسیلة الدّارین].
(2)- [زاد فی المعالی ووسیلة الدّارین: جابر بن عبداللَّه مع].
(3)- [فی العیون مکانه: وفی بعض الکتب: إنّ زینب علیها السلام لمّا وصلت إلی قبر أخیها فشقّت جیبها ونادت: وا أخاه ...].
(4)- [العیون: یا].
(5) (5) [فی المعالی ووسیلة الدّارین: وأمّا امّ کلثوم فقد نشرت شعرها ولطمت خدّیها ونادت:].
(6) (- 6*) [العیون: ونشرت امّ کلثوم شعرها ولطمت وجهها، ونادت: الیوم مات أبی علیّ المرتضی، الیوم حلّ الثّکل بالزّهراء، وجعلت سکینة وفاطمة وسائر النّسوة تندبن بصوت یقرح القلوب ویهیج الأحزان، واجتمع علیهم نساء أهل السّواد وأخذوا بالنّوح والبکاء وإقامة المأتم إلی ثلاثة أیّام].
(7)- [زاد فی المعالی ووسیلة الدّارین: أبی].
(8)- [زاد فی المعالی ووسیلة الدّارین: امّی].
(9)- [زاد فی المعالی ووسیلة الدّارین: حلّ الثّکل بالزّهراء].
(10)- [زاد فی المعالی ووسیلة الدّارین: نادیات].
(11) (- 11*) [وسیلة الدّارین: تنادی: وا محمّداه، وا جدّاه، یعزّ علیک ما فعلوا بأهل بیتک ما بین سلوب وجریح وسحوب وذبیح، وا حزناه، وا أسفاه]
(12)- [لم یرد فی المعالی]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 395
قائلات: وا مصیبتاه، وا حسناه، وا حسیناه. فلمّا رأت سکینة ما حلّ بالنّساء، رفعت صوتها تنادی: وا محمّداه، وا جدّاه، یعزّ علیک ما فعلوا بأهل بیتک ما بین مسلوب وجریح، ومسحوب وذبیح، «1» وا حزنی أسفاً «1»، (6*) (11*) ثمّ أمر علیّ بن الحسین علیهما السلام بشدِّ رحاله، فشدّوها، فصاحت سکینة بالنّساء لتودیع قبر أبیها، «2» فدرنَ حوله «2»، فحضنت «3» القبر الشّریف «3» وبکت بکاءً شدیداً، «4» وحنّت وأنّت «4»، وأنشأت تقول:
ألا یا کربلاء نُودِّعک جسماً بلا کفن ولا غسل دفینا
ألا یا کربلاء نُودِّعک روحاً لأحمد والوصیّ مع الأمینا
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 162- 163/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 197- 198؛ مثله المیانجی، العیون العبری،/ 294- 296؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 404- 405
تذییل فیه بیان لبعض الامور:
اعلم أنّ هذه الرّوایات لم یظهر منها أنّ ورود آل الرّسول صلی الله علیه و آله إلی کربلاء کان یوم الأربعین أو العشرین من شهر صفر، ولا یخفی علیک أنّ دعوی ورودهم إلی کربلاء فی یوم الأربعین أو العشرین من صفر دعوی غیر معقول، لأنّ آل الرّسول کانوا فی الکوفة فی مدّة فی سجن ابن زیاد (لعنه اللَّه)، ثمّ کانوا فی مدّة مدیدة فی دمشق فی سجن یزید (لعنه اللَّه)، ثمّ إنّهم قد أقاموا مأتم سیّد الشّهداء علیه السلام فی دمشق مدّة سبعة أیّام وکان ذلک
__________________________________________________
(1- 1) [المعالی: وا حزناه، وا أسفاه]
(2- 2) [لم یرد فی وسیلة الدّارین]
(3- 3) [فی المعالی ووسیلة الدّارین: قبر أبیها]
(4- 4) [لم یرد فی العیون]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 396
بعد خلاصهم من سجن یزید (لعنه اللَّه)، وقد عرفت کلّ ذلک، فهذا کما تری لا یجتمع مع القول بأ نّهم وردوا إلی کربلاء یوم الأربعین أو العشرین من شهر صفر.
وبالجملة فإنّ ورود آل الرّسول من الشّام إلی کربلاء فی یوم العشرین من شهر صفر ممّا لا یتعقّل، ثمّ العجب ممّن یحتمل هذا الاحتمال، أی ورود آل الرّسول إلی کربلاء یوم الأربعین، لأنّ إدراک جابر بن عبداللَّه الأنصاری وجماعة من بنی هاشم زیارة یوم الأربعین لا یستلزم أن یکون آل الرّسول أیضاً قد أدرکوا زیارة یوم الأربعین، ثمّ أقاموا ومکثوا فی کربلاء حتّی شاهدوا ورود آل الرّسول من الشّام إلیها.
وأمّا ما فی بعض الرّوایات المتقدّمة من فقرة فتوافوا فی وقت واحد فلا ظهور له فی خلاف ما قلنا، فتأمّل المجلس الرّابع والأربعون من کتاب إکسیر العبادات فی أسرار الشّهادات فی بیان کیفیّة ارتحال آل الرّسول من کربلاء إلی المدینة وکیفیّة ورودهم إلی المدینة وما یتعلّق بذلک، فاعلم أنّ بعض أصحاب المقاتل قد نسب إلی أبی مخنف أ نّه قد روی أنّ آل الرّسول قد أقاموا المأتم عند قبر الحسین ثلاثة أیّام، فلمّا کان الیوم الرّابع توجّهوا نحو المدینة، ثمّ لمّا أرادوا الرّحیل وجاؤوا بالجمال للنّساء، صاحت رقیّة بنت الحسین علیه السلام بالنّساء إلّاأرجعنَ إلی قبر أبی لنودّعه، فرجعن إلیه ودرن حوله، فحضنت القبر الشّریف وبکت بکاءً شدیداً حتّی غشی علیها، فلمّا أفاقت جعلت تنشد وتقول:
رحلنا یا أبی بالرّغم منّا ألا فانظر إلی ما حلّ فینا
ألا یا کربلا أودعت جسماً بلا غسل ولا کفن دفینا
ألا یا کربلا أودعت نوراً لباری الخلق طرّاً أجمعیناً
ألا یا کربلا أودعت کنزاً وذخر القاصدین الزّائرینا «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 526- 527
__________________________________________________
(1)- و نیز در «اسرار الشهاده» از ابومخنف روایتی می‌کند که سه روز در قبر حسین علیه السلام ماتم به‌پای داشتند و در روز چهارم وداع با قبر، اشعاری از رقیه بنت الحسین علیهما السلام مسطور داشته [است].
سپهر، ناسخ التّواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 261
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 397

حوار اختها فاطمة علیها السلام معها علیها السلام فی الطریق إلی المدینة

راجع ما یلی «1»:
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 195- 196/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 155؛
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 526؛ مثله الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 266؛ الأمینی،
فاطمة بنت الحسین علیها السلام،/ 75
__________________________________________________
(1)- [انظر: فاطمة بنت الحسین علیهما السلام من الشّام إلی المدینة فی هذا الجزء 13]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 398

ورودها علیها السلام إلی المدینة

ثمّ خرجت إلی المدینة.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 153؛ تراجم النّساء،/ 155، مختصر ابن منظور، 10/ 258/ عنه: کحالة، أعلام النّساء، 2/ 223
وحکی أ نّها قالت بعدما رجعت إلی المدینة: ما رأیت أقسی قلباً من یزید، ولا رأیت کافراً، ولا مشرکاً شرّاً منه، ولا أجفی منه، ولقد أدخل علیه أهل بیت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وهم باکون محزونون وهو لا یخطر بباله مکروه، وبیده قضیب خیزران ینکت به ثنایا أبی الحسین علیه السلام وینشد (لیت أشیاخی ببدر شهدوا) الأبیات المذکورة، إلی آخره.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 416
وصاحت سکینة: یا جدّاه! إلیک المشتکی ممّا جری علینا، فواللَّه ما رأیت أقسی من یزید، ولا رأیت کافراً ولا مشرکاً شرّاً منه، ولا أجفی وأغلظ، فلقد کان یقرع ثغر أبی بمخصرته وهو یقول: کیف رأیت الضّرب یا حسین؟!
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 488
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 399

رثاؤها لأبیها علیهما السلام‌

أنشدنا أبو بکر بن درید، عن أبی حاتم سهل بن محمّد السّجستانیّ لسکینة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب رضوان اللَّه علیهم:
لا «1» تعذلیه فهم قاطع طرقه فعینه بدموع ذرف غدقه
إنّ الحسین غداة الطّفّ یرشقه ریب المنون فما أن یخطئ الحدقه
بکفّ شرّ عباد اللَّه کلّهم نسل البغایا وجیش المرّق الفسقه
أ «2» امّة السّوء هاتوا ما احتجاجکم غداً وجلکم بالسّیف قد صفقه
الویل حلّ بکم إلّابمَنْ لحقه صیّرتموه لأرماح العدی درقه
یا عین فاحتفلی طول الحیاة دماً لا تبک ولداً ولا أهلًا ولا رفقه
لکن علی ابن رسول اللَّه فانسکبی قیحاً ودماً وفی أثریهما العلقه «3»
الزّجّاج، الأمالی، 1/ 37/ عنه: المقرّم، السّیّدة سکینة،/ 153/ مثله دخیل، أعلام النّساء «4»،/ 20
__________________________________________________
(1)- [فی السیّدة سکینة مکانه: فی أمالی الزّجّاج (ج 1 ص 109، ط مصر الثانیة)، ممّا رثت به سکینة أباها الشّهید قولها فی أعلام النّساء مکانه: نعود فنذکر أبیاتها فی الحسین علیه السلام: لا ...]
(2)- [أعلام النّساء: یا]
(3)- در سوگ پدرزجاج در «امالی» مرثیه زیر را از سکینه خاتون در سوگ پدرش سیدالشهدا سلام اللَّه علیه نقل کرده است.
طارمی، ترجمه حضرت سکینه علیها السلام للمقرّم،/ 277
(4)- [حکاه أعلام النّساء عن أمالی الزّجّاج ص 169]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 400

اهتمام الإمام السّجّاد علیه السلام لحفظ دار اخته سکینة وامّها الرّباب علیهما السلام بعد استشهاد أبیه علیه السلام‌

وروی عن جعفر بن محمّد أ نّه قال: أصیب الحسین علیه السلام وعلیه دین بضع وسبعون ألف دینار، قال: وکفّ یزید عن أموال الحسین علیه السلام، غیر أنّ سعید بن العاص «1» هدم دار علیّ بن أبی طالب، ودار الرّباب بنت امرئ القیس، وکانت تحت الحسین، وهی امّ سکینة.
قال: واهتمّ أبی- علیّ بن الحسین علیه السلام- بدَین أبیه همّاً شدیداً حتّی امتنع من الطّعام والشّراب والنّوم فی أکثر أیّامه ولیالیه، فأتاه آت فی المنام، فقال له: لا تهتمّ بدَین أبیک فقد قضاه اللَّه بمال بجیش، فلمّا کان فی اللّیلة الثّانیة رأی مثل ذلک، فسأل عنه، فقالت له امرأة من أهله: کان لأبیک عبد رومیّ یقال له بجیش. استنبط له عیناً بذی خشب، فسأل عن ذلک، فأخبر به. وأنّ الحسین کان [قد] أعطی الرّباب بنت امرئ القیس منها سقی یوم السّبت ولیلة السّبت نحلة، فورثت ذلک سکینة بنتها.
فما مضت بعد ذلک قلائل حتّی أرسل الولید بن عتبة بن أبی سفیان إلی علیّ بن الحسین علیه السلام یقول له: أ نّه ذکرت لی عین أبیک بذی خشب تعرف بجیش، فإن أحببت بیعها، ابتعتها منک. قال له علیّ بن الحسین علیه السلام: خذها بدَین الحسین علیه السلام وذکر له.
قال: أخذتها. واستثنی منها ما کان لسکینة، وأوفی دَین الحسین علیه السلام.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 269- 270
«2»
وروی أبو مخنف عن الجلودیّ: أ نّه لمّا قُتل الحسین علیه السلام کان علیّ بن الحسین نائماً،
__________________________________________________
(1)- وهو سعید بن العاص بن سعید الأمویّ، ولّاه عثمان الکوفة، ودافع عن عثمان وقاتل إلی أن قُتل عثمان، فخرج إلی مکّة، ثمّ ولّاه معاویة المدینة، وکان شدیداً ومتجبّراً. قال الذّهبی: أ نّه توفّی سنة 59 ه (الکاشف 1/ 363)
(2) (- 2*) [لم یرد فی نفس المهموم]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 401
فجعل رجل یدافع عنه کلّ من أراد به سوءاً. (2*)
واصیب الحسین علیه السلام وعلیه دَین بضعة وسبعون ألف دینار، فاهتمّ علیّ بن الحسین بدَین أبیه حتّی امتنع من الطّعام والشّراب والنّوم فی أکثر أیّامه ولیالیه، فأتاه آت فی المنام فقال: لا تهتمّ بدَین أبیک فقد قضاه اللَّه عنه بمال بجنس «1»، فقال علیّ علیه السلام: واللَّه ما أعرف فی أموال أبی مال یُقال له بجنس، فلمّا کان من اللّیلة الثّانیة رأی مثل ذلک، فسأل عنه أهله، فقالت له امرأة من أهله: کان لأبیک عبد رومیّ یقال له بجنس «1»، استنبط له عیناً بذی خشب، فسأل عن ذلک فأخبر به، فما مضت بعد ذلک إلّاأیّام قلائل حتّی أرسل الولید بن عتبة بن أبی سفیان إلی علیّ بن الحسین یقول له: إنّه قد ذکرت لی عین لأبیک بذی خشب تعرف ببجنس، فإذا أحببت بیعها ابتعتها منک، قال علیّ بن الحسین: خذها بدَین الحسین وذکره له، قال: قد أخذتها، فاستثنی منها سقی لیلة السّبت لسکینة.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 143- 144/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 52-
53؛ القمّی، نفس المهموم،/ 529- 530
وما مدّ یزید یده إلی ترکة الحسین علیه السلام وأمواله، إلّاأنّ سعید بن العاص کان والی المدینة، فهدم حین سمع قتل الحسین علیه السلام دار علیّ بن أبی طالب علیه السلام بالمدینة، ودار عقیل، ودار زوجة الحسین علیه السلام امّ سکینة «2». «3»
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 351
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: نحیس]
(2)- فی «ن» و «ع»: امّ السّکینة
(3)- ابن‌شهرآشوب در «مناقب» گوید: چون حسین علیه السلام شهید شد، هفتاد و چند هزار اشرفی مقروض بود و علی‌بن الحسین برای وام پدر غمنده بود و خوراک و نوشیدن و خواب در بیشتر اوقات نمی‌توانست. کسی را در خواب دید که به او گفت: «از دَین پدر غم مخور که خدا به مال نحیس آن را ادا کرده است.»
علی فرمود: «در اموال پدر خود مالی به این نام نمی‌شناختم.»
وشب دوم هم همین خواب را دید و از کسان خود پرسش کرد. یکی از زنان خانواده‌اش گفت: «پدرت
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 402
__________________________________________________
بنده‌ای رومی به نام نحیس داشت که در ذی‌خشب برای او چشمه‌ای بیرون آورد.»
حضرت از آن خبر گرفت و به او اطلاع دادند. چند روز بعد، ولید بن عتبة بن ابی‌سفیان خدمت حضرت فرستاد و پیغام داد: «به من گفته‌اند پدرت در ذی‌خشب چشمه‌ای به نام نحیس دارد. اگر خواهی بفروشی، من خریدارم.»
حضرت فرمود: «آن را به ادای دَین حسین می‌فروشم.»
و مقدار دَین را به او تذکر داد. او هم به همان بها آن را گرفت و حق آبه شب شنبه را برای سکینه استثنا کرد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 278
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 403

تصدِّیها علیها السلام لبنت عثمان بن عفّان‌

حدّثنی أحمد بن محمّد بن سعید قال: حدّثنی یحیی بن الحسین العلویّ قال: کتب إلیَّ عبّاد بن یعقوب یخبرنی عن جدّی یحیی بن سلیمان بن الحسین قال: کانت سکینة فی مأتم فیه بنت لعثمان رضی الله عنه، فقالت بنت عثمان: أنا بنت الشّهید، فسکتت سکینة، فلمّا قال المؤذّن: وأشهد أنّ محمّداً رسول اللَّه. قالت سکینة: هذا أبی أو أبوکِ؟ فقالت العثمانیّة:
لاجرم لا أفخر علیکم أبداً. «1»
أبو الفرج، الأغانی، 16/ 93/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 529
وبسنده: کانت سکینة فی مأتم فیه بنت لعثمان، فقالت بنت عثمان: أنا بنت الشّهید، فسکتت سکینة، فقال المؤذّن: أشهد أنّ محمّداً رسول اللَّه، فقالت سکینة: هذا أبی أو أبوکِ؟ فقالت العثمانیّة: لا أفخر علیکم أبداً.
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 492
روی أنّ سکینة علیها السلام کانت یوماً من الأیّام جالسة فی مجلس قد أقیمت لمأتم وفیها بنت من بنات عثمان بن عفّان، فقالت العثمانیّة: أنا بنت الشّهید، وکأ نّها افتخرت بذلک، فسمعت سکینة قولها ولم تجبها حتّی دخل الظّهر وقام المؤذّن وجعل ینادی برفیع صوته:
أشهد أنّ محمّداً رسول اللَّه، فقالت سکینة للعثمانیّة: محمّد هذا أبی أم أبوکِ؟ فقالت العثمانیّة:
واللَّه لا فخر علیکم أبداً، ما أشبه کلامها بکلام زین العابدین علیهما السلام فی جامع دمشق لما قال المؤذِّن: أشهد أنّ محمّداً رسول اللَّه، قال: یا یزید! محمّد هذا جدِّی أم جدّک، إلی آخره.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 218
__________________________________________________
(1)- ابوالفرج اصفهانی گوید: سکینه با دختر عثمان در مجلس ماتمی بودند. دختر عثمان گفت: «منم دختر، شهیدم.»
سکینه ساکت بود. مؤذن گفت: «أشهد أنّ محمّداً رسول اللَّه.»
سکینه به او فرمود: «این پدر من است یا پدر تو؟»
دختر عثمان گفت: «من هرگز به شما فخر نکنم.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 278
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 404
وکانت سکینة ذات بیان وفصاحة، قالت ابنة لعثمان بن عفّان فی مأتم کانت فیه سکینة: أنا بنت الشّهید، فسکتت سکینة، فقال المؤذِّن: أشهد أنّ محمّداً رسول اللَّه، قالت سکینة: هذا أبی وأبوکِ؟ فقالت العثمانیّة: لا أفخر علیکم أبداً. «1»
کحالة، أعلام النّساء، 2/ 223/ عنه: دخیل، أعلام النّساء،/ 73
__________________________________________________
(1)- و نیز در «اغانی» گوید: حضرت سکینه در مجلسی بود که در آن مجلس، دختر عثمان بن عفان حاضر بود. در آن هنگام دختر عثمان گفت: «أنا بنت الشّهید.» حضرت سکینه خاموش بود تا مؤذن گفت: «أشهد أنّ محمّداً رسول اللَّه.»
در این وقت حضرت سکینه فرمود: «این پدر من یا پدر تو است؟»
دختر عثمان شرمسار گردید و گفت: «لا أفخر علیکم أبداً؛ من دیگر هرگز به شما فخریه نخواهم کرد.»
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 260
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 405

وفاتها علیها السلام‌

أخبرنا أبو السّائب الکلبیّ، أخبرنی خلف الزّهریّ، قال: ماتت سکینة بنت الحسین ابن علیّ وعلی المدینة خالد بن عبداللَّه بن الحارث بن الحکم، فقال: انتظرونی حتّی أصلِّی علیها، وخرج إلی البقیع فلم یدخل حتّی الظّهر، وخشوا أن تغیّر، فاشتروا لها کافوراً بثلاثین دیناراً، فلمّا دخل أمر شیبة بن نصاح، فصلّی علیها.
ابن سعد، الطّبقات، 8/ 349/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 162، تراجم النّساء،/ 170
ثمّ إلی جنب دار جعفر دار معین مولی المهدیّ، وکانت منزلًا لسکینة بنت حسین بن علیّ، ثمّ إلی جنبها الطّریق إلی دور طلحة بن عبیداللَّه- ستّ أذرع-.
ابن شبّة، تاریخ المدینة المنوّرة، 2/ 258
[علی قول أبی الیقظان] ماتت بالمدینة فی خلافة هشام.
ابن قتیبة الدّینوری، المعارف (ط دار إحیاء التّراث)،/ 94 (ط دار الکتاب)،/ 214
سُکینة بنت الحسین:
وحدّثنی عبّاس بن هشام الکلبیّ، عن أبیه، عن خَلف الزّهریّ قال: کنت فی سلطان هشام بن عبدالملک بالمدینة، وعلیها خالد بن عبدالملک بن الحارث بن الحکم بن أبی العاص- ویقال: إنّ خالداً کان خیّاطاً فأدعاه عبدالملک بعدما کبر- قال: فماتت سکینة فی یوم صائف شدید الحرّ، فقال: لا تخرجوها حتّی أرجع. ومضی إلی الغابة وترکها إلی نصف النّهار حتّی تغیّرت فاشتری لها طیباً بثلاثین دیناراً، ثمّ رجع ممسیاً فأمر شیبة بن نصاح مولی امّ سلمة- وکان یقرأ فی مسجد النّبیّ (ص)- أن یصلِّی علیها، فصلّی شیبة علیها ودُفنت.
وحدّثنی علیّ بن محمّد بن سلیمان النّوفلیّ، حدّثنی أبی عن عمّه قال:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 406
لمّا ماتت سکینة، أمر خالد بن عبدالملک أن لا یحدث فی دفنها حدث حتّی یرجع من رکوبه، فتأخّر أمرها إلی اللّیل، فقال أخوها علیّ بن الحسین: رحم اللَّه من أعان ببخور، فاشتری لها ابن اختها محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان- وامّه فاطمة بنت الحسین- بخوراً، وأتی بالمجامر فجعلت حول نعشها، فلم تزل العود توقد فیها إلی أن دفنت وصلّی النّاس علیها بعد العشاء الآخرة بغیر إمام.
وحدّثنی محمّد بن سعد، عن الواقدیّ عن أشیاخه:
قالوا: توفّیت سکینة بنت الحسین بالمدینة سنة سبع عشرة ومائة وعلی المدینة من قبل هشام؛ خالد بن عبدالملک بن الحارث بن الحکم بن أبی العاص، وکانت امّ عبدالملک ابنة الزّبرقان بن بدر، فأرسل أ لّاتصلّوا علیها حتّی أشهدها، ورکب إلی الغابة قبل الظّهر، ووضعت جنازتها بالبقیع قبل الظّهر، واجتمع النّاس، فصلّیت الظّهر ولم یأت، ثمّ العصر، ثمّ المغرب، واشتری محمّد بن عبداللَّه المطرف- ابن اختها- بن عمرو بن عثمان ابن عفّان- وامّه فاطمة بنت الحسین بن علیّ اختها- تلک السّاعة بثلاثین دیناراً عوداً، وأمر بالمجامر، فوُضعت حول النّعش وذلک فی یوم شدید الحرّ، فسطعت تلک المجامر خوفاً من أن تتغیّر ویشمّ من نعشها رائحة مکروهة، فلمّا صلّی النّاس العشاء الآخرة أتی خالد فأمر شیبة بن نصاح المقرئ أن یصلِّی علیها، ففعل ثمّ دُفنت.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 417- 419، أنساب الأشراف، 2/ 196- 197
وفیها [سنة 117] توفّیت فاطمة بنت علیّ وسکینة ابنة الحسین بن علیّ.
الطّبریّ، التّاریخ، 7/ 107/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 74/ 29، تراجم
النّساء،/ 301، مختصر ابن منظور، 20/ 364
وفی سنة سبع عشرة ومائة: «1» مات عبدالرّحمان بن هُرْمُز الأعرج مولی ربیعة بن الحارث بن عبدالمطّلب، وسعید بن یَسار مولی الحسن بن علیّ، ومحمّد بن کعب القُرَظیّ،
__________________________________________________
(1) (- 1*) [تاریخ دمشق: ماتت]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 407
وعائشة بنت سعد بن مالک. و (1*) سُکَینة بنت الحسین بن علیّ، کلّهم بالمدینة.
ابن الخیّاط، التّاریخ،/ 274/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 163، تراجم النّساء،/ 170
أخبرنی أحمد بن عبیداللَّه بن عمّار وأحمد بن عبدالعزیز الجوهریّ، قالا: حدّثنا أحمد ابن علیّ النّوفلیّ قال: حدّثنی أبی عن أبیه وعمومته وجماعة من مشایخ بنی هاشم «1»:
أ نّه لم یُصَلّ علی أحد بعد رسول اللَّه (ص) بغیر إمام إلّاسکینة بنت الحسین علیه السلام، فإنّها ماتت وعلی المدینة خالد بن عبدالملک، فأرسلوا إلیه فآذَنوه بالجنازة وذلک فی أوّل النّهار فی حرّ شدید، فأرسل إلیهم: لا تُحدثوا حدثاً حتّی أجی‌ء فأصلّی علیها، فوُضع النّعش فی موضع المصلّی علی الجنائز وجلسوا ینتظرونه حتّی جاءت الظّهر، فأرسلوا إلیه، فقال:
لا تُحدثوا فیها شیئاً حتّی أجی‌ء [فاصلّی علیها، فوضع النّعش فی موضع المصلّی علی الجنائز وجلسوا ینتظرونه] حتّی جاءت العصر، فأرسلوا إلیه فقال: لا تُحدثوا شیئاً حتّی أجی‌ء، فجاءت العشاء ثمّ لم یزالوا ینتظرونه حتّی صلّیت العتمة ولم یجی‌ء، ومکث النّاس جلوساً حتّی غلبهم النّعاس، فقاموا فأقبلوا یصلّون علیها جمعاً جمعاً وینصرفون، فقال علیّ بن الحسین علیه السلام: رحم اللَّه مَنْ أعان بطیب «2». قال: وإنّما أراد خالد بن عبدالملک- فیما ظنّ قوم- أن تَنْتِنَ- قال: فاتی بالمجامر فوضعت حول النّعش، ونهض ابن اختها محمّد ابن عبداللَّه العثمانیّ، فأتی عطّاراً کان یعرف عنده عُوداً فاشتراه منه بأربعمائة دینار، ثمّ أتی به فسُجِرَ حول السّریر حتّی أصبح وقد فرغ منه، فلمّا صُلِّیت الصّبح أرسل إلیهم:
صلّوا علیها وادفنوها، فصلّی علیها شیبة بن نِصاح. وذکر یحیی بن الحسین «3» فی خبره أنّ عبداللَّه بن الحسن هو الّذی ابتاع لها العود بأربعمائة دینار.
أبو الفرج، الأغانی، 16/ 116- 117 (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 16/ 380
__________________________________________________
(1)- [مجهول الأسماء والأحوال مَنْ هم؟]
(2)- [علی ما ذُکِرَ فی سنة وفاته علیه السلام هو توفِّی فی سنة 92 أو 93 أو 94 أو 95 أو 99 أو 100 ه ق، وهذا الخبر باطل وکذب محض]
(3)- [المطبوع: الحسن]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 408
ویقال إنّها عادت إلی دمشق بعد ذلک [المدینة]، وإنّ قبرها بها.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 153، تراجم النّساء،/ 155، مختصر ابن منظور،
10/ 258/ عنه: کحالة، أعلام النّساء، 2/ 223- 224
قرأت بخطّ علیّ بن محمّد بن إبراهیم الحنّائی، حدّثونا شیوخنا عن أسلافهم.
أنّ قبر سکینة بنت الحسین بدمشق، ولکن یضعّفه أهل العلم.
أخبرتنا امّ البهاء فاطمة بنت محمّد، قالت: أنا أبو طاهر بن محمود، أنا أبو بکر بن المقرّئ، أنا محمّد بن جعفر، نا عبیداللَّه بن سعد، أبو الفضل، قال:
شیبة بن نصاح صلّی علی سُکینة بنت الحسین بن علیّ، قدّم لفضله «1».
أخبرنا أبو البرکات الأنماطیّ، أنا أبو الفضل «2» بن خیرون، أنا أبو العلاء الواسطیّ، أنا محمّد بن أحمد البابسیری، أنا الأحوص بن المفضّل الغلابیّ، أنا أبی، قال:
قال أبو عبداللَّه مصعب- یعنی الزّبیریّ-: شیبة بن نصاح صلّی علی سکینة بنت الحسین، قدّم لفضله.
أنبأنا أبو بکر القَرضیّ وغیره، عن أبی محمّد الجوهریّ، عن أبی عمر بن حیویه، أنا سلیمان بن إسحاق بن إبراهیم، أنا الحارث بن محمّد، أنا محمّد بن سعد، أنا محمّد بن عمر، قال:
سنة سبع عشرة ومائة، فیها ماتت سکینة بنت حسین بن علیّ، یوم الخمیس لخمس خلون من ربیع الأوّل.
قرأت علی أبی محمّد السُّلمی، عن أبی محمّد التّمیمیّ، أنا مکّی المؤدّب، أنا أبو سلیمان الرّبعی «3»، قال:
__________________________________________________
(1)- [زاد فی تراجم النّساء: هذا وکان بالمدینة]
(2)- سقط: «أنا أبو الفضل» من س
(3)- انظر تاریخ مولد العلماء ووفاتهم، ق 34
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 409
وفیها- یعنی سنة سبع عشرة ومائة- ماتت سکینة بنت الحسین، فی شهر «1» ربیع الأوّل، وعائشة بنت سعد.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 162، 163، تراجم النّساء،/ 169، 170، 171،
مختصر ابن منظور، 10/ 258
توفّیت سکینة سنة سبع عشرة ومائة بالمدینة
. ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 10/ 258
وفیها [سنة 117] توفّیت فاطمة بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب وسکینة بنت الحسین «2».
ابن الأثیر، الکامل، 8/ 224
ماتت فی أیّام هشام بن عبدالملک.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 278
واختلفوا فی وفاتها، قال ابن سعد: توفّیت بالمدینة «3» سنة سبع عشرة ومائة «3» وکان علی المدینة خالد بن عبداللَّه بن الحارث بن الحکم، فقال: انتظرونی حتّی أصلِّی علیها، وخرج فی حاجة، فخافوا علیها أن تتغیّر، فاشتروا «4» لها کافوراً بثلاثین دیناراً، ثمّ «5» أمر شیبة بن نصاح فصلّی علیها «5».
وأمّا غیر ابن سعد فإنّه یقول: إنّها توفّیت بمکّة «6» فی هذه السّنة «6».
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 279- 280، (ط حجری)،/ 158/ عنه:
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 491
__________________________________________________
(1)- لیست اللّفظة فی س
(2)- واسمها آمنة وامّها الرّباب بنت امرئ القیس بن عدیّ، وکانت من أجمل نساء عصرها
(3) (3) [لم یرد فی الأعیان]
(4)- [الأعیان: وفی طبقات ابن سعد اشتری]
(5- 5) [لم یرد فی الأعیان]
(6- 6) [لم یرد فی الأعیان]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 410
وفی ظاهر طبریّة قبر یرون أ نّه قبر سُکَینة والحقّ أنّ قبرها بالمدینة.
یاقوت الحموی، معجم البلدان، 3/ 512/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 274
وکان وفاة سکینة بالمدینة «1» یوم الخمیس لخمس خلون من شهر ربیع الأوّل سنة سبع عشرة ومائة، رضی اللَّه عنها. «2»
ابن خلّکان، وفیات الأعیان، 2/ 396- 397/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 7/
274؛ المقرّم، السّیّدة سکینة علیها السلام،/ 140- 141؛ محلّاتی، ریاحین الشّریعة، 3/ 256
وبظاهر طبریّة: مشهد به. قبر سکینة بنت الحسین علیه السلام فیما قیل، وبها قبر یقال: إنّه‌قبر عبداللَّه بن العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام. «3»
ابن شدّاد، الأعلاق الخطیرة،/ 281
توفّیت فی ربیع الأوّل سنة سبع عشرة ومائة.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، (ط بیروت)، 5/ 263، (ط دارالفکر)، 6/ 85
وفیها [سنة سبع عشرة ومائة] توفّیت سُکَینة بنت الشّهید الحسین بن علیّ بالمدینة.
الذّهبی، العبر (ط دارالفکر)، 1/ 82
لمّا توفّیت بالمدینة سنة سبع عشرة ومائة.
الصّفدی، الوافی بالوفیّات، 15/ 291
(وفیها) [سنة سبع عشرة ومائة] توفّیت السّیّدة سکینة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب رضی اللَّه تعالی عنهم.
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 251
وتوفّیت سکینة بالمدینة الشّریفة رحمها اللَّه تعالی.
(قلت) هکذا ذکر موتها بالمدینة فی کلّ تاریخ وقفت علیه خلاف ما یقوله العامّة من
__________________________________________________
(1)- [فی الأعیان مکانه: قال ابن خلّکان: توفّیت بالمدینة ...]
(2)- فی هامش السّیّدة سکینة للمقرّم: الکواکب الدرِّیّة للمناوی، ج 1، ص 58
(3)- در گورستان واقع در غرب این شهر [دمشق] مزارهای اهل بیت رضی اللَّه عنهم بسیار است. در مسجدی دیگر، گویند مزار سکینه دختر امام حسین رضی اللَّه عنهما وجود دارد و شاید آن مزار از آن سکینه‌ای دیگر از اهل بیت (اطهار) باشد.
اتابکی، ترجمه سفرنامه ابن جبیر،/ 342- 343
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 411
أنّها مدفونة خارج مکّة فی القبّة الّتی فی الزّاهر فی طریق العمرة.
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 253/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 491
ویقال (إنّها) عادت إلی دمشق وإنّ قبرها بها. والصّحیح وقول الأکثرین أنّها توفّیت بالمدینة یوم الخمیس لخمس خلون من ربیع الأوّل سنة سبع عشرة ومائة. «1»
ابن طولون، الأئمّة الاثنا عشر،/ 72
توفّیت [سنة سبع عشرة ومائة] سکینة بالمدینة، والعامّة تزعم أ نّها بمکّة فی طریق العمرة.
ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 154/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 491
(وأمّا السّیّدة سکینة بنت الحسین) ففی طبقات الشّعرانیّ الکبری أنّها مدفونة بالقرافة بقرب السّیّدة نفیسة، وکذا فی طبقات المناوی أ نّها مدفونة بالمراغة، وکذا فی سیرة الشّامیّ والحلبیّ کما نقله بعض المصنِّفین. قال الشّعرانی: لمّا دخلت السّیّدة نفیسة مصر کانت عمّتها السّیّدة سکینة المدفونة قریباً من دار الخلافة مقیمة بمصر قبلها، ولها الشّهرة العظیمة، فخلفت الشّهرة والنّذور علیها واختفت رضی اللَّه تعالی عنها.
وقد بنی محلّها سنة ثلاث وسبعین ومائة وألف حضرة المشار إلیه أجزل اللَّه أجره لدیه، وأنشأ لها مسجداً تمّم نفعه النّاس، وأظهر مزارها بعد أن کان فی زوایا الاندراس، والمشهور علی الألسنة فی اسمها أ نّه مَکِبر بفتح السین وکسر الکاف، لکن فی القاموس وشرح أسماء رجال المشکاة أ نّه مصغّر بضمّ السّین وفتح الکاف.
(واعلم) أنّ ما فی منن الشّعرانیّ الکبری مخالف لما مرّ، فإنّ فیها أنّ سکینة المدفونة بالمحلّ المتقدّم اخت الحسین وتعقب بأنّ المعروف أنّ سکینة بنته لا اخته، وقد عدّ ابن الصّبّاغ فی الفصول المهمّة أنّ أولاد علیّ الذّکور والاناث سبعة وعشرون، ولم یذکر فیهم
__________________________________________________
(1)- و وفات سکینه در زمان هشام‌بن عبدالملک فی سنه سبع عشر و مائه در مدینه یا مکه اتفاق افتاد.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 62
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 412
سکینة. وعوّل بعض مشایخنا علی ما فی المنن وأیّده بتصریح النّوویّ فی تهذیب الأسماء واللّغات بأنّ الصّحیح وقول الأکثرین أنّ سکینة بنت الحسین توفّیت بالمدینة وعبارة النّوویّ سکینة بنت الحسین اسمها أمیمة وقیل أمینة وقیل آمنة، قدمت دمشق مع أهلها، ثمّ خرجت إلی المدینة ویقال عادت بدمشق، وأنّ قبرها بها. والصّحیح وقول الأکثرین أ نّها توفّیت بالمدینة ا ه. ودفع التّعقّب المتقدّم بما ذکره السّیوطیّ فی رسالته الزّینبیّة أنّ أولاد علیّ تسعة وثلاثون، الذّکور أحد وعشرون والإناث ثمانیة عشرة. وهذا یقدح فی حصر صاحب الفصول المهمّة لهم فی سبعة وعشرین، فتکون سکینة ممّن أهمله ومن حفظ حجّة علی من لم یحفظ.
ویمکن الجمع بین ما مرّ. وما فی المنن بدفن کلتیهما فی ذلک المحلّ.
لکن یزیف هذا الجمع قول النّووی الصّحیح، وقول الأکثرین أنّ سکینة بنت الحسین توفّیت بالمدینة واحتمال نقلها بعید، واللَّه أعلم. «1»
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 229، 230- 231
__________________________________________________
(1)- ابن جوزی می‌گوید: وفات سکینه در سال 117 هجری در مدینه بود و حکومت مدینه را خالد بن عبداللَّه بن حارث بن حکم داشت. اورا کاری افتاد. گفت: «بباشید تا باز آیم و بر وی نماز گزارم.»
چون دیر آمد، سی دینار بهای کافور دادند و بر بدن مبارکش نثار کردند و شیبةبن نصاح بر وی نماز گزارد.
به‌روایت ابن‌سعد، سکینه در این سال در مکه وفات کرد. خواهرش فاطمه هم در این سال درگذشت.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 4/ 247
و در تاریخ یافعی آنچه از شرح حال سکینه مرقوم است با تحریر ابن‌خلکان بینونتی ندارد و در سال وفات سکینه: اهل سیر همگان متفق اند که در 117 هجری بود.
یافعی گوید: مدفن آن حضرت در مدینه طیبه است و جماعتی از علمای عامه در خارج مکه معظمه در طریق عمره دانسته‌اند. ابو الفرج اصفهانی در کتاب اغانی از سکینه علیها السلام شرحی مبسوط نگاشته است. من بنده چند که افزون از آنچه مرقوم داشته‌ام، به دست شود، می‌نگارم تا مورث 1 تطویل و تکرار نباشد.
1. مورث (به صیغه اسم فاعل): موجب، سبب
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 4/ 251
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 413
مقبرة باب الصّغیر: ذکر الهرویّ أنّ: [...] وقبر سکینة ابنة الحسین رضی الله عنه بالجبّانة المذکورة.
العدوی، الزّیارات،/ 23، 25
(توفّیت) السّیّدة سکینة رضی اللَّه عنها بمکّة یوم الخمیس لخمس خلون من ربیع الأوّل سنة ستّ وعشرین ومائة، وصلّی علیها شیبة بن نصاح المقریّ، کذا فی درر الأصداف. وفی تاریخ ابن خلّکان توفّیت سنة سبع عشرة ومائة وکانت وفاتها بالمدینة.
قال الشّیخ عبدالرّحمان الأجهوریّ فی کتابه مشارق الأنوار: والأکثرون علی أنّ سکینة بنت الحسین ماتت بالمدینة. وفی طبقات الشّعرانیّ أنّها مدفونة بالمراغة بقرب السّیّدة
__________________________________________________
ابو الفرج می‌گوید: گاهی که سکینه به سرای جاوید انتقال فرمود، خالدبن عبدالملک حاکم مدینه بود. کس به او فرستادند و اجازت خواستند تا با جنازه حمل دهند. خالد در پاسخ گفت: «بباشید تا من حاضر شوم و بدو نماز گزارم.»
بنی‌هاشم آن نعش مبارک را در موضع مصلی بنهادند و در پیرامون آن بنشستند. از بامداد تا هنگام افول آفتاب انتظار بردند. از خالد خبر نرسید. ببودند تا نماز عشا بگذاشتند و شب از نیمه درگذشت و مردم را خواب فرا گرفت. لاجرم برخاستند و گروه گروه نماز بگذاشتند و طریق انصراف گرفتند.
محمد بن عبداللَّه محض که معروف است به نفس زکیه، نبیره فاطمه خواهر سکینه است. چه فاطمه دختر حسین‌بن علی زوجه حسن مثنی و مادر عبداللَّه محض است. بالجمله نفس زکیه چهارصد دینار عطاری را داد که عطر و عود داشت. عطریات بخرید و در پیرامون سریر سکینه مجمرها بگذاشت وغالی‌ها 1 بینباشت. این ببود تا صبح برآمد و مردمان نماز صبح بگذاشتند 2. این هنگام، خالد بن عبدالملک کس فرستاد و رخصت داد که بر وی نماز گزارید و به خاک سپارید. شیبة بن نصاح بر آن حضرت نماز گزارد 3. به روایت یحیی بن حسن، عبداللَّه محض چهارصد دینار بهای عود داد.
در کتاب عبوس منصوری که «تاریخ بنی‌امیه» نوشته و در تاریخ ابن اثیر نیز سال رحلت سکینه علیها السلام را در سال 117 هجری مرقوم داشته است؛ لکن از فاطمه خواهرش یاد نکرده‌اند؛ چه فاطمه نیز در این سال فوت شد.
1. مجمر: آتشدان. غالیه: چند رقم بوی خوش.
2. [ریاحین الشریعه اضافه کرده است: و به روایتی یحیی بن حسن این خدمت به پای برد. أقول: منافات ندارد که هم نفس زکیه و هم یحیی بن الحسن و هم امام زین العابدین علیه السلام هر یک به نوبه خود این خدمت را کرده باشند]
3. [تا اینجا این مطلب در کتاب ریاحین الشریعه ذکر شده است].
سپهر، ناسخ التّواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 4/ 256- 257/ از او: محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 280- 281
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 414
نفیسة یعنی بمصر القاهرة، ومثله فی طبقات المناویّ.
فإن قلت: هذا کلام ینافی بعضه بعضاً، فإنّک ذکرت أنّها توفّیت بمکّة وبالمدینة وبمصر؛ قلت: لا منافاة، لأنّه مرّ بک آنفاً فی أوّل الباب أنّ حال البرزخ کحال التّیّار، فلا تغفل.
(تنبیه) فی منن الشّعرانی ما نصّه: وأخبرنی- یعنی الخواصّ- أنّ السّیّدة سکینة بنت الحسین رضی اللَّه عنها فی الرّوایة عند الدّرب قریباً من دار الخلیفة عند الحمصانیّین ا ه، لکن نقل الأجهوریّ عند الشّعرانیّ، أ نّه قال فی مننه: إنّ السّیّدة سکینة اخت الحسین لا بنته، وتعقبه فی المشارق. ولعلّ نسخة المنن الّتی وقعت للأجهوریّ کان بها تحریف، واللَّه أعلم.
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 362
توفّیت سکینة بالمدینة یوم الخمیس، لخمس خلون من شهر ربیع الأوّل سنة سبع عشرة ومائة. «1»
القمّی، نفس المهموم،/ 530
توفّیت سنة 117 بالمدینة فی أیّام هشام بن عبدالملک.
وفاتها ومدفنها:
وفی الأغانی بسنده ما حاصله: أ نّها ماتت، وعلی المدینة خالد بن عبدالملک، فآذنوه
__________________________________________________
(1)- سکینه علیها السلام روز پنجشنبه پنجم ماه ربیع الاول سال صد و هفده هجری وفات کرد و در همان سال خواهرش فاطمه بنت الحسین هم وفات کرد.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 278
در سال یکصد و هفدهم هجری در مدینه وفات یافت و خواهرش جناب سکینه علیها السلام هم در آن سال در مدینه به رحمت ایزدی پیوست.
و نقل شده که چون آن مخدره وفات کرد حرکت جنازه‌اش تأخیر افتاد به جهت آن که خالد بن عبدالملک «حاکم مدینه» گفته بود حرکت ندهید جنازه را تا من بیایم، چون دیر آمد سی دینار بهای کافور دادند و بر بدن مبارکش نثار کردند.
و ابو الفرج گفته که حرکت جنازه از شب تا صباح تأخیر افتاد. و محمد بن عبداللَّه نفس زکیه چهارصد دینار عطاری را داد و عطر و عود خرید و در پیرامون سریر سکینه در مجمرها بگذاشت و سوزانید.
قمی، منتهی الآمال،/ 548
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 415
بالجنازة، وذلک فی أوّل النّهار فی حرّ شدید، فجعل یماطلهم، إلی أن صلّیت العشاء ولم یجی‌ء، فجعلوا یصلّون علیها جمعاً جمعاً فرادی وینصرفون، فأمر علیّ بن الحسین علیه السلام من جاءه بطیب وإنّما أراد خالد فیما ظنّ قوم أن تنتن، وأتی بالمجامر فوضعت حول النّعش (انتهی).
أمّا القبر المنسوب إلیها بدمشق فی مقبرة الباب الصّغیر، فهو غیر صحیح لإجماع أهل التّواریخ، علی أنّها دُفنت بالمدینة، ویوجد علی هذا القبر المنسوب إلیها بدمشق صندوق من الخشب کتبت علیه آیة الکرسی بخطّ کوفیّ مشجّر، رأیته، وأخبرنی الثّقة العدل الورع الزّاهد العابد الشّیخ عبّاس القمّی النّجفیّ الّذی هو ماهر فی قراءة الخطوط الکوفیّة بدمشق فی رجب أو شعبان سنة 1356 إنّ الاسم المکتوب بآخر الکتابة الّتی علی الصّندوق سکینة بنت الملک، بلا شکّ ولا ریب. وکسر ما بعد لفظة الملک، فالقبر إذاً لإحدی بنات الملوک المسمّاة سکینة.
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 491- 492
وعاشت بعد أبیها ستّاً وخمسین سنة.
وعاشت سکینة إلی أن توفّیت فی سنة سبع عشرة ومائة بعد الهجرة بالمدینة لخمس خلون من شهر ربیع الأوّل وعمرها علی ما قیل خمس وسبعون سنة، فعلی هذا کان لها فی الطّفّ تسعة عشر سنة ولیس بمعلوم.
فی القمقام لمّا توفّیت سکینة علیها السلام، بقیت جنازتها یوماً ولیلة. والسّبب فی ذلک أنّ والی المدینة وهو خالد بن عبدالملک لعنه اللَّه، لمّا بلغه الخبر وسمع اللّعین بوفاة سکینة علیها السلام قال: أنا أتولّی الصّلاة علیها، فبقی المشیّعون ینتظرون خروجه والصّلاة علیها، فما خرج الوالی حتّی دخل الظّهر، وانصرفوا إلی منازلهم، ثمّ رجعوا بعد العصر، وجلسوا ینتظرون خروج الوالی، فما خرج ولم یزل یرسل إلیهم بأ نّی أحضر فی الصّلاة علیها وبقی النّاس والجنازة حتّی جاء اللّیل وغلب النّوم علی النّاس، فرجعوا إلی منازلهم وأخذ کلّ مضجعه، فأمر علیّ بن الحسین علیه السلام من جاءه بطیب وشموع ومشاعل فأتی بالمجامر، فوضعت حول الجنازة. والأصحّ أنّ علیّ بن الحسین علیه السلام قد توفِّی قبل ذلک، وأمر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 416
عبداللَّه بن الحسن بن الحسن المثنّی علیه السلام أن یشعل أربعمائة دینار ذهب من العود والعنبر وسایر العطریّات حول الجنازة فی المجامر حتّی الصّباح، فلمّا أصبحوا إذا بالوالی قد بعث من عنده مَن یخبرهم بأنِّی مشغول، وما أخرج للصّلاة، فلیتقدّم رجل منکم یصلِّی علیها ویدفنونها، ففعلوا ذلک، ودفنوها وإن کان قد بقیت یوماً ولیلة بلا دفن ولکن بقیت مع الغسل والحنوط والکفن، وحولها المجامر فیها العود والعنبر وأمثال ذلک، والشّموع والمشاعل تشتعل علی جنازتها حتّی الصّباح، وا أسفاه علی أبیها أبی عبداللَّه علیه السلام.
بأبی القتیل وغسله علق الدّما وعلیه من أرج الثّنا کافور
والآخر یقول:
صار صدراً لجسمه ورق البیض ونقع الهیجاء له کافورا
وقال سبط ابن الجوزیّ: ماتت فاطمة وسکینة فی سنة واحدة وهی سنة مائة وسبع عشر بعد الهجرة. «1»
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 214، 217، 218- 219، 220
وقیل: توفّیت بمکّة فی طریق العمرة کما قیل رجعت إلی الشّام وقبرها هنالک «2»، ویذکر یوسف بن الحسن بن عبدالهادی المتوفّی سنة 909: إنّ فی دمشق مسجداً یعرف بمسجد سکینة قریب قبر بلال «3» ویصفه المعلّق علی الکتاب بأنّه یقع فی مقبرة باب الصّغیر إلی جانب الضّریحین: ضریح السّیّدة امّ کلثوم الصّغری بنت علیّ بن أبی طالب، وضریح
__________________________________________________
(1)- و از تاریخ ابن‌خلکان نقل شده که وفات جناب سکینه در مدینه طیبه روز پنجشنبه پنجم ماه ربیع المولود سنه صد و هفده هجری واقع شد. و اما سن آن مخدره معلوم نیست و گویا در وقعه طف در سن نسوان بود، چنانچه در شعر منسوب به حضرت سیدالشهدا علیه السلام تعبیر خیرة النسوان فرموده و شاهد بر این آن است که آن مخدره در وقعه طف مزوّجه بوده به پسر عمش عبداللَّه‌بن حسن علیه السلام که در کربلا شهید شد چنانچه از اعلام الوری و اغانی نقل شد آنفاً و محتمل است که در صغر سن ولایه عقد شده باشد.
خراسانی، منتخب التّواریخ،/ 175
(2)- [تهذیب الأسماء للنّووی ج 1، ص 163]
(3)- ثمار المقاصد فی ذکر المساجد، ص 106
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 417
السّیّدة سکینة، ویذهب الشّعرانیّ إلی وفاتها بمراغة من أرض مصر وقبرها بالقرب من السّیّدة نفیسة «1».
وحکی یاقوت فی معجم البلدان، ج 6، ص 26: أنّ أهل طبریّة یزعمون أنّ بظاهرها قبر سکینة بنت الحسین، قال: والحقّ أ نّه بالمدینة.
وفی نور الأبصار للشّبلنجیّ ص 160 توفّیت بمکّة.
وحیث أنّ أکثر المؤرّخین علی أنّ قبرها بالمدینة فهو بالصّحّة أجدر، وقد حکی الصّبّان عن منن الشّعرانیّ إنکار قبر سکینة بنت الحسین بمصر زاعماً أنّ ذلک قبر سکینة بنت علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
وإذا عرفت أنّ أهل النّسب والتّراجم لم یذکروا فی أولاد أمیر المؤمنین سکینة تعرف بطلان تلک النّسبة.
وقد عاصرت من المعصومین أباها الشّهید وأخاها الإمام زین العابدین والإمام الباقر وأدرکت أیّام الصّادق علیه السلام. «2»
المقرّم، السّیّدة سکینة،/ 140- 142
__________________________________________________
(1)- لواقح الأنوار، ج 1، ص 23
(2)- و در همان‌جا [مدینه] نیز در گذشته و تاریخ وفاتش پنجشنبه پنجم ربیع الاول سال 117 هجری بوده که به این ترتیب، هفتاد سال عمر نموده است.
کما این که بیان شد که وی در راه عمره و یا در شام درگذشته است و قبرش در همان‌جاست.
نووی در «تهذیب الاسماء» به نقل از یوسف‌بن‌حسن بن عبدالهادی، متوفی 909 هجری گوید که در دمشق مسجدی است نزدیک قبر بلال، معروف به مسجد سکینه. مصحح کتاب بیان می‌دارد که آن در «مقبره باب صغیر» در جنب ضریح حضرت ام کلثوم صغری دختر امیر المؤمنین صلوات‌اللَّه علیه و ضریح بانو سکینه قرار دارد. شعرانی بر این نظر است که وی در مراغه از بلاد مصر وفات یافته و قبرش نزدیک مزار نفیسه خاتون است.
یاقوت نیز گوید: «اهالی طبریه (بندری در فلسطین) تصور می‌کنند که قبر سکینه دختر ابا عبداللَّه الحسین علیه السلام در آن‌جاست؛ اما حق آن است که آرامگاه وی در مدینه می‌باشد.
برخلاف او، شبلنجی وفات (وبالتبع مرقد) اورا در مکه می‌داند.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 418
وکانت وفاة سکینة علیها السلام أیضاً فی المدینة یوم الخمیس لخمس خلون من شهر ربیع الأوّل سنة سبع عشرة ومائة، وامّها الرّباب کما ذکرنا.
المیانجی، العیون العبری،/ 310
وتوفّیت سکینة بالمدینة لخمس خلون من ربیع الأوّل سنة 117 ه، وعلی المدینة خالد بن عبداللَّه بن الحارث فی خلافة هشام. وقیل: توفّیت بمکّة فی ربیع الأوّل سنة 126 ه. «1»
کحالة، أعلام النّساء، 2/ 224
__________________________________________________
اما از آن‌جا که اکثر مورخان قبرش را در مدینه می‌دانند، این قول معتبرتر است.
صبّان از کتاب «منن» قول شعرانی را دایر بر انکار مرقد بانو سکینه در مصر آورده و آن را منسوب به سکینه دختر امیر المؤمنین علیه السلام ساخته است.
در صورتی که علمای سیره و نسب چنین دختری از فرزندان علی علیه السلام را در کتب خود ثبت نکرده‌اند و بالتبع قول مذکور مردود است.
به هر حال، او با چهارتن از ائمه اطهار علیهم السلام معاصر بوده است که عبارتند از: پدرش سید الشهدا، برادرش حضرت سجاد، و برادرزاده‌هایش امام باقر و امام صادق سلام اللَّه علیهم.
طارمی، ترجمه حضرت سکینه علیها السلام للمقرّم،/ 263- 264
(1)- مدت عمرش:
در «خیرات حسان» گوید، راجح در نظر نگارنده آن است که حضرت سکینه سلام‌اللَّه علیها در کربلا از جمله زنان بزرگ اهل‌بیت بوده؛ چنان که از خطاب مبارک حضرت حسین که فرموده است: «یا خیرة النّسوانِ» نیز این معنی روشن و هویداست و حدس قوی آن که حضرت سکینه را مدت هشتاد سال زندگانی اتفاق افتاد، والده ماجده‌اش رباب دختر امرئ القیس است که بعد از ابن‌ترجمه او بیاید.
اقول و تأیید می‌کند قول ایشان را خبری که در ترجمه خواهرش فاطمه عن قریب ذکر خواهد شد که جناب سیدالشهدا سکینه را در معرض نکاح درآورد و تا دختر نه سال را تمام نکند، پدر هرگز اورا به معرض نکاح درنمی‌آورد و این قصه قبل از واقعه کربلا بوده است، به مدتی.
و مرحوم حاجی محمود نظام العلما در کتاب «شهاب الثاقب»، عمر آن مخدره را در زمین کربلا بیست ساله می‌داند. بنابر این، عمر آن مخدره هفتاد و هفت سال است؛ واللَّه العالم.
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 256- 257
در صدر عنوان مذکور شد که علیا مخدره روز پنجشنبه پنجم ربیع الاول 117 دنیا را وداع گفت و در مدینه مدفون شد.
در «اعیان الشیعه» به ترجمه او گوید: خالد بن عبداللَّه بن الحارث بن الحکم والی مدینه بود. چون از او
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 419
وفاتها: یوم الخمیس لخمس خلون من شهر ربیع الأوّل سنة 117 ه.
عمرها: 75 سنة.
دخیل، أعلام النّساء،/ 11
__________________________________________________
اجازه نماز بر جنازه علیا مخدره سکینه خواسته‌اند، همی کار به مماطله می‌کرد و غرض او این بود که چون هوا گرم بود، بدن آن مخدره نتن بشود. سیدالساجدین فرمان کرد تا سی دینار عطریات گرفتند و در پیرامون آن نعش مبارک به کار بردند.
و ابن‌اثیر جزری در «کامل» رحلت آن مخدره را در سنه 117 گفته است و در همان سال خواهرش فاطمه بنت الحسین علیه السلام رحلت نمود.
و اما مدفن علیا مخدره صحیح این است که در مدینه است و بعضی وفات اورا در مکه، در طریق عمره دانسته‌اند و بعضی دیگر می‌گویند که در مقبره باب‌الصغیر شام مدفون است و صندوقی از خشب بر او نصب است که به خط کوفی مشجر آیة الکرسی بر او نوشته‌اند و در آخر او نوشته است: «سکینه بنت الملک.» و کسانی که خط کوفی نمی‌توانند بخوانند، گمان کرده‌اند که سکینه بنت الحسین است.
و مرحوم شیخ عباس قمی صاحب «مفاتیح» در سنه هزار و سیصد و پنجاه و شش هجری آن خط را قرائت کرده است. هنگامی که به شام رفته‌اند، فرمود: «فالقبر لإحدی بنات الملوک المسمّاة بسکینة.»
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 280، 281
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 420

ما جاء فی کتب الأدب من أخبارها

عهد تدوین القصّة:
کانت أخبار الغزلیین من الشعراء والمغنِّین المکِّیین وغیرهم کأخبار عمر بن أبی ربیعة وتغزّله بکرائم الزعماء وبعقائل آل عبد شمس وآل مروان وأخبار قیان الحجاز وأشعار الأحوص وجمیل، وکثیر عزّة، ونصیب والفرزدق، وجریر وأشباههم، یتناقلها الناس فی مجالسهم وأندیتهم، وینشدها أصحابها فی البلاط الأموی، ویرویها رواتهم من الأدباء الظّرفاء فی قاعات الأمراء ویغنِّی بها المغنّون علی أعوادهم فی المحافل ومجالس الغناء بطریق الحفظ والسماع والروایة بزیادة ونقصان.
وبقی الشعراء ورواتهم وجماعة المغنِّین وقیانهم یتدارسون الشعر ویتناقلون أخبار الشعراء حتی آخر العصر الأموی لم یرجع أکثر هواة الأدب والغناء إلی مدوّنات مسطورة یستقون منها أخبار هؤلاء، وإنّما یعتمدون علی حافظتهم وخزانة فکرهم إلّاالقلیل منها دُوِّنت لأولاد الخلفاء وللطبقة الأرستقراطیة من حاشیة الملوک والأمراء احتفظوا بها لأنفسهم فی قصورهم، فروایة الرّواة إذن وعزف المغنِّین وقیانهم فی العصر الأموی هما الأداة الوحیدة لنشر شعر الشعراء فی الأوساط، «1» ولکن فی أوائل العهد العبّاسی، أمر هارون الرشید ابراهیم الموصلی واسماعیل بن جامع وفُلیحُ بن العوراء بتدوین أصوات الغناء المختارة من الغناء کلّه، فاختاروا المائة صوت التی بدأ بها الأصبهانی فی کتابه الأغانی، ثمّ جاء بعدهم اسحاق بن ابراهیم الموصلی فقام بأمر الواثق باللَّه فدوّن أفضلها وما هو أولی بالاختیار «1»، ثمّ صنّف أکثر من ثلاثین مصنّفاً فی أخبار الشعراء والمغنِّین ومن جملتها کتاب أخبار المغنِّین المکِّیین، وکتاب قیان الحجاز، وکتاب حنین الحیری المغنِّی، وأخبار الأحوص وجمیل، وکثیر ونصیب، وعقیل بن علقة، وأخبار ابن هرمة،
__________________________________________________
(1) (1) [من مقدّمة الأغانی، 1/ 3]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 421
ولم یصنّف فی أخبار عمر بن أبی ربیعة شیئاً.
أمّا کتاب الأغانی الکبیر المنسوب إلیه- وهو غیر الأغانی للأصبهانی- فقد نفاه ابنه حمّاد، وقد روی أبو الفرج الأصبهانی، قال: «1» أخبرنی أبو بکر محمّد بن خلف وکیع، قال: سمعتُ حمّاد بن اسحاق یقول: ما ألّف أبی هذا الکتاب قطّ- یعنی کتاب الأغانی الکبیر- ولا رآه، والدلیل علی ذلک أنّ أکثر أشعاره المنسوبة إنّما جُمعت لما ذکر معها من الأخبار وما غنّی فیها إلی وقتنا هذا وأنّ أکثر نسبة إلی المغنِّین خطأ، والذی ألّفه أبی من دواوین غنائهم یدلّ علی بطلان هذا الکتاب. وإنّما وضعه ورّاق کان لأبی بعد وفاته «1»، «2» قال: وأخبرنی جحظة أنّ الورّاق هو سندی بن علیّ وحانوته فی طاق الزّبل وکان یورِّق لاسحاق، فاتّفق هو وشریک له علی وضعه، وهذا الکتاب یُعرف فی القدیم بکتاب الشرکة، وهو أحد عشر جزءاً «2». «3»
وقال أبو الفرج الأصبهانی: والذی بعثنی علی تألیف کتابی هذا أنّ رئیساً من رؤسائنا کلّفنی جمعه له وعرّفنی أن بلغه أنّ الکتاب المنسوب إلی اسحاق مدفوع أن یکون من تألیفه وأ نّه شاکّ فی نسبته إلیه لأنّ أکثر أصحابه ینکرونه، وابنه حمّاداً أعظم الناس إنکاراً لذلک، ولعمری قد صدق فیما ذکره وأصاب فیما أنکره «3»، وقد أیّد صاحب معجم الأدباء قول الأصبهانی أیضاً.
إنّ ما حکاه حمّاد بن اسحاق الموصلی وما أورده الأصبهانی وصاحب «معجم الأدباء»، یؤیِّد ما ذهبنا إلیه من أنّ سندی الورّاق هو أحد هؤلاء الذین جمعوا الغثّ والسمین من أخبار الشعراء والمغنِّین التی شاعت فی العصر الأموی، وقد شهد حمّاد ومَنْ بعده صاحب الأغانی بخطأ هؤلاء، وأنّ ما أ لّفه والده من دواوین غناء المتقدِّمین وأشعار الشعراء یدلّ علی بطلان روایات سندی الورّاق الذی نسب کتاب الأغانی الکبیر المؤلّف من أحد عشر
__________________________________________________
(1) (1) [مقدّمة الأغانی (ط 1 دار إحیاء التّراث العربی)، 1/ 5]
(2) (2) [مقدّمة الأغانی (ط 1 دار إحیاء التّراث العربی)، 1/ 6، 5]
(3) (3) [مقدّمة الأغانی (ط 1 دار إحیاء التّراث العربی)، 1/ 5]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 422
جزءاً إلی اسحاق الموصلی، والذی کان حمّاد من أعظم الناس إنکاراً له، وقصد الورّاق ترویجه باسم اسحاق الموصلی. کما أنّ اسحاق الموصلی نفسه صنّف کتاب أخبار المغنِّین المکِّیین وأخبار شعراء الحجاز ممّا وصل إلیه من أشعارهم وقصصهم بطریق السماع والروایة إن صدقاً کان ذلک أو کذباً، ولم تکن مصنّفات اسحاق الأدبیة وحدها قد جُمعت بین الصِّدق والکذب، بل تسرّب الکذب والوضع فی مصنّفات الحدیث أیضاً بواسطة زنادقة العصر العبّاسی المعاصرین لاسحاق الموصلی.
فإنّ ابن عساکر قد ذکر عن ابن علیة «1»، قال: أخذ هارون الرّشید زندیقاً فأمر بضرب عنقه، فقال له الزندیق: لِمَ تضرب عنقی؟ قال له: أریح العباد منک، قال: فأین أنت من ألف حدیث وضعتها علی رسول اللَّه کلّها ما فیها حرف نطق به؟ قال: فأین أنت یا عدوّ اللَّه من أبی اسحاق الفزاری، وعبداللَّه بن المبارک؟ ینخلانها فیخرجانها حرفاً حرفاً.
وعلیه فلا یبعد بل وهو الحق، أنّ المبرّد علی وفرة أدبه وعلمه کان أوّل مَنْ روی عمّن تقدّمه من أولئک الوضّاع من الرّواة قصّة تغزّل عمر بن أبی ربیعة فی سکینة بنت الحسین علیهما السلام وعنه نقل تلامیذه کالزجّاج فی أمالیه بروایة الأخفش حتّی قال نفطویه فی أبی العبّاس المبرّد: «ما رأیتُ أحفظ لأخبار العرب بغیر أسانید منه»، وقال فیه المفجع البصری «2»: «کان المبرّد لکثرة حفظه للغة وغریبها یُتّهم بالوضع».
ثمّ جاء بعد الزجّاج تلمیذه الشیخ أبو علیّ القالی الأموی الفکرة والعقیدة، فنقل فی أمالیه هذه الروایة عمّن تقدّمه تلک الروایة التی ضللت کثیراً من الأدباء والکتّاب وشرّاح دیوان ابن أبی ربیعة فی عصرنا هذا.
إلّاأنّ الأصبهانی صاحب الأغانی المعاصر للشیخ القالی قد حقّق بدوره تلک الروایات وغربلها حتّی ظهر زیفها للباحث المدقِّق.
الفکیکی، حدیث الشهر، سکینة بنت الحسین،/ 10- 15
__________________________________________________
(1)- تأریخ الخلفاء للسیوطی، ص 293 (ط مصر)
(2)- معجم الأدباء، ج 19
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 423
نویسنده می‌گوید:
وجود غزل‌های آهنگین در قصاید عرب بیش از اسلام و قصه دختران رامشگر و اخبار مطربان مکّه و طایف که در میدان‌های جنگ نیز حضور داشتند و شرح رقص‌ها و متن سروده‌هایی که در مراسم حج و طواف کعبه و زیارت سایر بتکده‌ها اجرا می‌شد، شاهد توجّه و اهتمام عرب به نوازندگی طرب‌انگیز در عهد جاهلیت است. از نیمه دوم قرن اوّل هجری که قسمت‌های عمده ایران و شام و مصر و سند و هند و آسیای مرکزی و شمال و غرب آفریقا و قسمتی از اروپا به دست اعراب فتح شد، و غنایم بی‌حساب و برده بی شمار در مدینه و مکّه و دمشق جمع آمد، حکام عرب به یک باره از زندگی در صحرا و زیر چادر و بین شتران، به قصرهای مجلل و ناز و نعمت اشرافی و دستگاه‌های شاهان رسیدند و به فکر تقلید از شاهان و حکام سایر بلاد افتادند.
انباشتن حرم‌سراها با بردگان زیبا رو وبرگزاری مجالس عیش و عشرت رواج یافت، و شعر و شراب و موسیقی شور افزای بزم خلفای خوش گذران اموی و مروانی و عباسی و اعیان و رجال و اشراف عرب بود.
شاعران و خوانندگان و نوازندگان و ترانه سرایان از دور و نزدیک به پایتخت (دمشق و بغداد) دعوت می‌شدند، دسته ای هم به دلقکی مشغول بودند و با قصه های مضحک و لودگی جای خود را در بزم ها بازکرده، چه بسا که نکته های ظریف را در لباس طنز به گوش صاحب قدرتان می‌رساندند. این دسته که اداها و صفات گاهی هم آرایش و لباس زنانه داشتند، معروف به مخنّث «1» بودند و غالباً از شعر و موسیقی نیز بهره گانی داشتند. و بعضی از مغنیان چون ابراهیم موصلی و فرزندش اسحاق افراد متنفذی در دربار خلافت شدند.
صیت و آوازه عطا بخشی و طرب دوستی خلفا و قصایدی که در مدح ایشان سروده
__________________________________________________
(1)- [مردان زن صفت که رفتار و حرکات زنانه داشتند که در رأس آنها طویس بود که به خاطر بی‌اعتنایی به وظایف شرعی تحت تعقیب امیر مدینه قرار گرفت و از آنجا گریخت]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 424
می‌شد در همه جا طنین‌افکند. دو شهر مقدس مکّه و مدینه «1» و نیز دمشق و بغداد منشأ غنا عربی بودند و خوانندگی و نوازندگی و خرید و فروش آلات لهو در این بلاد و سایر شهرها حرفه‌ای شریف و محترم محسوب می‌شد و در مساجد حتی مسجد الحرام و مسجد النبی تمرین و اجرای آواز می‌شد. فقهاء و زهاد وابسته به خلفا از غنا و آواز خوانی ابایی نداشتند و استفاده از آلات نوازندگی و غنا را جایز می‌دانستند گر چه بعضی از آنها قاری قرآن و قاضی و زاهد و محدث بودند، به طور مثال امام مالک بن انس پیشوای مالکی «2» از خوانندگان و نوازندگان بود.
خلفای اموی و عباسی به هیچ وجه اهتمامی در حفظ شعائر اسلامی و احکام محمّدی به کار نمی‌بردند و در دولت ایشان قوانین و احکام بر مبنای رسوم اشرافیت و قومیت عربی و تعصّبات قبیله‌ای و نژادی قانون‌گذاری و اجرا می‌شد. برخی از خلفای اموی
__________________________________________________
(1)- [شاهد مثال: وقتی عثمان بن حیان مری والی مدینه (93- 96) شد، جمعی از وجوه اعیان شهر به اوگفتند: تو والی شهر شده‌ای که پر از فساد است، اگر خواسته باشی اوضاع مدینه را اصلاح کنی باید آن را از غنا و زنا پاک سازی، پس عثمان ظرف 3 روز مهلت داد که همه مغنیان شهر را ترک کنند اما ابن ابی عتیق (از نوادگان ابو بکر) که در مدینه نبود توسط سلّامه مغنیه از این خبر اطلاع یافت برای جلوگیری از تبعید سلّامه به همراه او نزد عثمان رفت و به تدبیر و فکر ابن ابی عتیق، سلّامه مغنیه منافق گونه تسبیح به دست با حالت خشوع و خضوع هم آیات قرآن را تلاوت کرد و هم آوازه خوانی کرد و عثمان از او خوشش آمد و از امر تبعید مغنیان منصرف شد.
تلخیص از برگزیده الأغانی، 1/ 93- 95]
(2)- امام ابو عبداللَّه مالک بن انس بن مالک اصبحی حمیری (92- 179 ه) پیشوای مذهب مالکی و یکی از چهار امام اهل سنّت و جماعت بود در مدینه متولد شد، و در همان جا وفات کرد، کتاب الموطأ را به پیشنهاد منصور عباسی در احکام اسلام تالیف کرد و از طویس مخنّث آواز خوانی و غنا یاد گرفت و گفته شد، مالک در مدینه سیصد کنیزک داشت و هر شب یکی از ایشان در دسترس وی می‌آرامید (روایت امام شافعی).
تلخیص از برگزیده الأغانی، 1/ 279- 280، 281، 283
متن عربی خبر مذکور: قال الشافعی [...] سألتُ عن الإمام مالک عن الحجاز، أجاب: بخیر، ثمّ عاودته إلی السؤال عن مالک، وقال لی: أشرح لک أو أختصر؟ فقلت: فی الاختصار البلاغة، وقال: فی صحّة جسم وله ثلاث مائة جاریة یبیت عند الجاریة لیلة ولا یعود إلیها إلی سنة، واختصرتُ لک خبرهُ.
أبو بکر الحموی، ثمرات الأوراق، 1/ 242
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 425
(مثل ولید بن یزید) به فتوای مفتیان مرتکب فسق و فجور می‌شدند و خود را معاف از تکالیف شرعی می‌دانستند. وضع حرم و اندرون زندگی خصوصی خلفا و رجال دولت عرب شاهد این مدعا است که در شرح حال حمّاد راویة و اشعب و سایر مغنیان و رواة اخبار ذکر خواهد شد.
در اواخر قرن اوّل هجری مکّه و مدینه و دمشق نیز بازار بزرگ برده فروشی و مرکز پرورش و سوداگری کنیزان رامشگر عرب و دیگر بلاد فتح شده بود. مطربان و مغنیانی مثل طویس و معبد وابن سریج و ابن عایشه و غیره پیدا شدند و دیوان نغمه‌های تازی (عربی) را تألیف کردند و در مقابل این مشی جاهلی و جریانات اجتماعی در جامعه، مکتب اهل بیت پیامبر علیهم السلام بود که هر نوع موسیقی و غنا را حرام می‌دانستند و اشتغال به آن و خرید و فروش و ساختن و نگاه داشتن آلات طرب و غنا را ممنوع و تحریم کردند.
در عصر عباسی کار رامشگری و نوازندگی و مطربی به اوج رسید. به امر هارون الرشید، ابراهیم موصلی «1» و اسماعیل بن جامع «2» و فلیح بن العوراء «3»، بزگترین مغنیان عصر
__________________________________________________
(1)- ابراهیم بن ماهان (125- 188 ه ق) ملقب به ندیم از مغنیان و نوازندگان صدر دولت عباسی بودو به دعوت مهدی عباسی از بصره به بغداد آمد و نزد او تقرب یافت، اما چون حاضر به قبول انضباط دربار نبود و از سوی دیگر شراب بسیار می‌نوشید و در مجالس عیش و نوش موسی هادی و هارون الرشید پسران مهدی علی‌رغم قدغن اکید خلیفه حضور می‌یافت، او را به زندان افکندند و در زندان خواندن و نوشتن را فرا گرفت، و در خلافت هادی مقام او بالا رفت و صِلات فراوان از او دریافت نمود، و در زمان هارون الرشید علاوه بر خوانندگی و نوازندگی که در دربار داشت ندیم مخصوص و هم سفر و رفیق روز و شب هارون بود. خانه‌اش محل تعلیم آواز و عود نوازی برای دختران اشراف بغداد بود و او کنیزکان را جهت آموزش و تربیت رامشگری می‌خرید و بعد به بهای گران به خلیفه و سایر اشراف عرب می‌فروخت.
برگزیده الأغانی، 1/ 499
(2)- اسماعیل بن جامع سهمی قرشی (ف 192 ه ق) از مغنیان بزرگ عرب بود، و ما شرح حال او را در اخبار ابن سریج به عنوان یکی از راویان اخباری که در مورد سکینه مذکوره نقل شده آوردیم.
برگزیده الأغانی، 1/ 9
(3)- فلیح بن العوراء از مغنیان بزرگ عصر عباسی به ویژه مأمون و واثق عباسی بود
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 426
عباسی به اتفاق یکدیگر با بررسی تمامی آوازها، صد ترانه را برگزیدند. و بعد به امر الواثق «1» توسط اسحاق موصلی «2» این صد ترانه بررسی شد. وی هر ترانه را که بهتر و زیباتر یافت نگاه داشت و آنچه به نظر و سلیقه او در خور تبدیل بود به ترانه ای بهتر بدل کرد و به این ترتیب تألیف جدیدی از بهترین آوازها و ترانه‌ها به وجود آمد، که اساس تألیف الأغانی معروف شد و ابو الفرج اصفهانی مجموعه اش را با این صد ترانه آغاز کرد و بعد از آن به سایر آوازهای مشهور که به وسیله خلفا و فرزندان ایشان «3» و شاهان و امیران و وزیران و سایر شاعران و مغنیان ساخته یا خوانده می‌شد، پرداخته است.
__________________________________________________
(1)- ابو جعفر هارون (200- 232 ه ق) ملقب به الواثق باللَّه که بعد از پدرش معتصم به خلافت رسید. او به سبب افراط در خوردن داروهای مقوی باء در جوانی درگذشت.
برگزیده الاغانی، 1/ 9
(2)- اسحاق بن ابراهیم موصلی (155- 235 ه ق) معروف به ابن الندیم از بزرگترین مغنیان و ندیمان هارون الرشید و امین و مأمون و معتصم و واثق و متوکل عباسی بود و او نزد مالک بن انس (امام مذهب مالکی) و سفیان بن عیینه و غیره استماع حدیث می‌کرد. خوانندگی و نوازندگی را از پدرش و عاتکه بنت شهیده، فرا گرفت، هیچ کس مثل او عود نمی‌زد. و او نخستین شاعر عربی است که ترانه‌ها و غزلیات لطیف در معاشقه با زنان (تخنیث) را به درجه کمال رسانید. او موجد و مبتکر طرز جدید تألیف نغمه و تقسیم و طبقه‌بندی کامل آوازها بود، و مأمون می‌گفت: اگر به غنا شهرت پیدا نکرده بود او را به مقام قاضی بغداد برمی‌گزیدم. مع‌ذلک او هرگز خود را در ردیف سایر مغنیان نمی‌دانست و در صنف قضات و علما بارمی‌یافت، و در مجلس خلیفه در کنار ندیمان می‌نشست و لباس فقها را به تن می‌کرد. واثق به او می‌گفت: اگر تو بمیری غنا هم می‌میرد، و چون خبر مرگش به متوکل رسید، گفت: سلطنت من از زینت و افتخار محروم گردید، و به کرم و صِلات فراوان خلفای عباسی او در قصری مجلل، شاهانه زندگی می‌کرد. صیت مدایح او درباره خلفا عالم‌گیر شده بود. او کتابخانه بزرگی در بغداد برای خود تأسیس کرد. شرح احوال و آثار و نغمه‌های اسحاق و پدرش ابراهیم نمودار گویایی از اوضاع اجتماعی و اعتقادی دستگاه خلافت و طبقه بالای جامعه عرب در قرن دوم و سوم هجری است، شاهد مثال آن این است که او خودسرانه با آوازه خوانی اشعار عمر ابن ابی ربیعه در مجلس هارون الرشید آنها را به دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله نسبت می‌دهد و با اعتراض شدید هارون روبرو می‌شود، و ما موضوع را در اخبار عمر بن ابی ربیعه بیان خواهیم کرد
(3)- در این مجموعه می‌توان به ابراهیم مهدی و علیه خواهر وبرادر هارون‌الرشید اشاره کرد که به عنوان‌دو مغنی از خاندان عباسی بودند که شرح حال آنها در الأغانی ذکر شده است. و در این مجموعه به شرح حال آن دو اشاره خواهد شد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 427
قبل از ابو الفرج دیگران نیز به فکر جمع آوری و طبقه‌بندی آوازها و نغمه‌ها و شرح احوال مطربان و نوازندگان افتادند واین گونه کتاب‌ها را به طور عام «الأغانی» یعنی نغمه‌ها خواندند.
کتب بسیاری در این زمینه نوشته شد: از جمله القیان (زنان آوازه خوان) جاحظ متوفی 255 ه ق، و العقد الفرید (گردن بند مروارید) ابن عبد ربه متوفی 328 ه ق را می‌توان نام برد، و یا نغمه‌ها و آوازها در ضمن کتب ادب ذکر می‌شدند، مانند: الکامل فی اللغه و الأدب مبرّد متوفی 285 ه ق، و یا المحاسن و المساوی ابراهیم بن محمد بیهقی متوفی 320 ه ق.
اما دائرة المعارف جامع نغمه‌ها و ترانه‌های عرب که با ساز و آهنگ آواز خوانی شده مجموعه «الأغانی» تألیف ابو الفرج اصفهانی متوفی 356 ه ق است «1»، که شامل شرح احوال و منتخب آثار بیش از سیصد و سی شاعر و ترانه سرای عرب است از مصاص بن عمرو جُرهمی جد افسانه ای عرب مستعربه گرفته تا اصحاب معلّقات سبع و سایر شعرای جاهلی تا نیمه اوّل قرن چهارم هجری (زمان فوت مؤلف)، و هم چنین شرح احوال و آثار حدود نود خواننده (مغنی) و نوازنده و مطرب همراه با نام راویان اخبار در الأغانی مسطور است.
خلط و سهو و تکرار و ضعف اسناد و بی‌ترتیبی بسیاری در نقل اخبار و اختلاف در الفاظ روایات در الأغانی دیده می‌شود. این کتاب ویژه علما و خواص نبوده و بیش از هزار سال است که در دست توده‌های عرب و قصه پردازان می‌گردد، به شهادت نسخه‌های مختلف خطی و چاپی به قدری در این کتاب دخل و تصرف شده که جدا
__________________________________________________
(1)- الأغانی (کتاب): لأبی الفرج الأصبهانی، دوّن فیه الأصوات التی اختارها المغنّون للخلفاء ولا سیّمالهارون الرشید، فجمع من الأغانی العربیة قدیمها وحدیثها ما أمکنه جمعه. ونسب کلّ ما ذکره منها إلی قائل شعره وصانع لحنه. ثمّ اتّسع فی ترجمة هذا الشاعر أو المغنِّی وبحث فی الأحوال التی قیلت فیها الأبیات من حرب أو مجلس لهو فی الجاهلیة والإسلام. تعدّدت طبعاته.
المنجد فی الأعلام،/ 52
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 428
کردن اخبار اصلی از الحاقی ممکن نیست «1» و به این سبب همه انتقادات را نمی‌توان متوجّه مؤلف اصلی کتاب نمود. در مورد وجود اخبار و کلمات دور از ادب نیز ابو الفرج در مقدمه کتاب از نقل آنها اظهار تأسف کرده و باید دانست که این کتاب آئینه راست نمای جامعه عرب در قرون اوّلیه هجری است. اگر مؤلف آن در شرح مفاسد اجتماعی عصر خویش و ذکر مثالب (ننگ‌ها و رسوایی‌ها) خلفا و نقل عین کلمات ایشان کوتاهی می‌کرد او هم در ردیف سازش‌کاران و مصلحت گرایان درمی‌آمد و به تاریخ خیانت کرده بود. «2»
بنابر این آنچه در این جلد موسوعه تاریخ الامام الحسین علیه السلام از کتب ادب و الأغانی راجع به «سکینه بنت الحسین علیهما السلام» نقل شده است از ساحت مقدّس خاندان رسالت علیهم السلام عذرخواهی می‌شود؛ زیرا در طی پژوهش و تحقیق با اخباری روبرو شدیم که به لحاظ معنی و محتوی با دأب و سیره خاندان رسالت علیهم السلام مغایرت دارد و در لابلای عبارات و جملات آن عبارت سکینه بنت الحسین علیهما السلام گنجانده شده است و مدعی این است که بانوان حریم رسالت چون دیگر زنان قریش از آل امیه و طلحه و زبیر و مروان در مجالس شب نشینی با شعرا و مغنیان فاسقی چون عمر بن ابی ربیعه و ابن سریج و اشعب و احوص و جریر و نصیب و ... مراوده و ارتباط داشته اند. پس ناگزیر این اخبار را مورد نقد و بررسی قرار دادیم و از لابلای آنها به نتایج و نشانه‌هایی دست یافتیم که ثابت می‌کند، این اخبار مربوط به «بنت الحسین علیهما السلام» نیست انتساب این گونه اخبار به آن حضرت علیها السلام ناشی از غرض ورزی راویان اخبار است که اوّلًا آنها نزد اصحاب رواة عامه قابل اعتماد نیستند و ثانیا حقد و کینه و عداوت و حیله راویانی چون اسحاق موصلی و مصعب زبیری و زبیر بکار و شعبی نسبت به خاندان
__________________________________________________
(1)- [با توجه به این موضوع آنچه راجع به اخبار سکینه بنت الحسین علیهما السلام در «الأغانی» آمده است‌مصون از دستخوش توده های عرب و قصه پردازان نمی‌باشد]
(2)- [تلخیص از مقدمه برگزیده الأغانی تألیف دکتر محمدحسین مشایخ مزیدنی]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 429
رسول علیهم السلام بر کسی پوشیده نیست و ما شرح حال این راویان را در مجموعه اخبار ذکر کردیم.
نکته قابل توجه اینکه اگر به سال ولادت و فوت بعضی از راویان این اخبار توجه شود، معلوم می‌شود که با سال فوت آن بانو حتی تا یک و یا دو قرن فاصله بوده است، پس چگونه این اخباررا به آن حضرت علیها السلام نسبت داده اند. اللَّه اعلم.
نقل این اخبار در الأغانی یا ناشی از این است که مؤلف به هنگام جمع آوری و تألیف تتبعی در آن نکرده است و یا عبارت «بنت الحسین علیهما السلام» با گذشت زمان مقابل نام سکینه افزوده شده است، واللَّه العالم.
شواهد و نشانه‌هایی که ثابت می‌کند که این اخبار راجع به سکینه بنت الحسین علیهما السلام نیست:
نشانه اوّل: أخبرنی الحسن بن علیّ، قال: حدّثنی أحمد بن الحارث، قال: حدّثنا المدائنی، قال: خطب سکینة بنت الحسین علیه السلام عبدالملک بن مروان، فقالت أمّها: لا واللَّه لا یتزوّجها أبداً، وقد قتل ابن أختی (ابن أخی) تعنی مصعباً.
أبو الفرج، الأغانی (ط دار الثّقافة)، 16/ 100 (ط دار إحیاء التّراث العربی ط 1)، 16/ 157 (ط دار إحیاء التّراث العربی ط 2)، 16/ 367
ترجمه: عبدالملک بن مروان از سکینه خواستگاری کرد و مادرش به او گفت: نه به خدا سوگند که او هرگز نباید با سکینه ازدواج کند؛ زیرا او قاتل پسر خواهر یا پسر برادر من یعنی مصعب است.
با توجّه به توضیحی که در باب ازدواج حضرت سکینه علیها السلام داده شد، عبارت بنت الحسین علیه السلام در خبر افزوده شده است.
نشانه دوم: أخبرنی أحمد بن عبیداللَّه بن عمّار، عن أحمد بن سلیمان بن أبی شیخ، عن أبیه، عن أبی سفیان الحمیریّ، قال: بعثت سکینة بنت الحسین علیهما السلام إلی حُبَیش بن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 430
دَلْجَة بغالیة لأنّه من أخوالها، فلمّا وصلت إلیه قال: فأین کانت [حبیش بن دلجة] عن الصّیّاح «1»؟ یقدّر أنّ الصّیّاح أرفع من الغالیة.
أبو الفرج، الأغانی، 16/ 94 (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 16/ 363
ترجمه: سکینه بنت الحسین علیهما السلام نزد حبیش بن دلجه که از دائی‌های او بود عطری فرستاد تا آخر خبر.
نقد خبر: حبیش بن دلجه قَینی یکی از فرزندان وائل بن جشم از اشراف شام بود.
قَین: نعمان بن جَسر و نسب او در عرب به قضاعه و عدنان می‌رسد در مورد قبیله قین گفته شده است که آنها طایفه ای ثروتمند با جمعیت زیاد، در اطراف شام بودند و قدرت آنها با قبیله کلب برابری می‌کرد، سپس ضعیف شدند تا اینکه نزدیک بود که شناخته نشوند.
آنچه در این خبر آمده است که حبیش بن دلجه از اخوال سکینه بنت الحسین علیهما السلام بوده اشتباه است؛ زیرا اخوال بانو از کلب بودند و حبیش از قبیله قَین است و ارتباطی به کلب ندارد، و راویان بدون توجّه به نام قبیله عبارت بنت الحسین را در مقابل اسم سکینه وارد کرده‌اند و این یک نشانه است که اخبار مذکوره در الأغانی راجع به سکینه بنت الحسین علیهما السلام نیست و آن حضرت علیها السلام تا سال 61 ه ق تحت سرپرستی پدرشان سید الشهدا علیه السلام بودند، چگونه قابل تصور است که او به یکی از دشمنان جدش امیر المؤمنین علی علیه السلام عطر بدهد؟! یا طبق فرمایش امام صادق علیه السلام در مورد حزن و اندوه فاطمیات فرمود: تا پنج سال هاشمی سرمه به چشمش نکشید و خضاب نکرد و دودی از خانه او بلند نشد تا اینکه عبیداللَّه بن‌زیاد کشته شد «2»، قطعاً یکی از مصادیق فاطمیات
__________________________________________________
(1)- الصّیّاح: عطر
(2)- ذوب النضّار لابن نما الحلّی،/ 144، و کامل الزیارات،/ 80- 81، و المحاسن،/ 353 رقم 195، اختیار معرفة الرّجال، 1/ 141 رقم 201
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 431
حضرت سکینه بنت الحسین علیهما السلام بوده است، پس چگونه قابل تصور است که عزادار شهدای دشت کربلا برای حبیش عطر فرستاده باشد در حالی که با توجّه به سرگذشت حبیش او از فرماندهان معاویه در صفین بوده و در سال 65 ه ق در ربذه به دست عمال عبداللَّه بن زبیر کشته شده است به آنچه در مورد سرگذشت او آمده است توجّه شود.
مَنْ هو حبیش بن دلجة؟
لواء معاویة [بصفّین] مع عبدالرّحمان بن خالد المخزومیّ [...] وعلی قضاعة الأردن حُبیش ابن دلجة.
ابن خیّاط، التّاریخ،/ 147 (سنة 38)/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 13/ 61
ترجمه: حبیش از فرماندهان سپاه معاویه بر قبیله قضاعه اردن بود.
قالوا: ووجّه مروان جیشاً من فلسطین أو غیرها مع حُبیش بن دُلْجة القَیْنی أحد بنی وائل بن جُشَم إلی ابن الزّبیر، قالوا: ودخل حُبیش المدینة، فنزل دار مروان وخطب علی منبر رسول اللَّه (ص)، فقال: یا أهل المدینة! نِفاقکم قدیم بقول اللَّه: «لَئِنْ لَمْ یَنتَهِ المُنافِقُونَ والّذینَ فی قُلوبِهِم مَرَضٌ والمُرْجِفُونَ فی المَدینةِ لَنُغْرِیَنّکَ بهِم ثُمّ لا یُجاوِرُونَکَ إلّا قَلیلًا»، کیف رأیتم صُنْعَ اللَّه بکم؟ واللَّه لا یتکلّم أحد منکم بکلمةٍ إلّاضربته بسیفی هذا.
قال الهیثم بن عَدیّ: کان حُبیش بن دُلْجَة یأکل التمر علی منبر رسول اللَّه (ص)، ویحذف أهل المدینة بالنّوی، ویقول: إنِّی لأعلم أ نّه لیس بأکل تمر، ولکنّنی أحببتُ أن أُعلمکم هوانکم عَلَیَّ، وقیل له: إنّ بها الأنصار ولهم بک قرابة، فقال: إنّهم خذلوا أمیر المؤمنین عثمان.
ووجّه مروان حُبیش بن دُلْجَة فی جیش إلی ابن الزّبیر، وبلغ ابن الزّبیر أ نّه قد یُسّر له جیش، فکتب إلی عامله علی البصرة فی توجیه جیش إلیه، فوجّه الحَنْتَف التمیمی، فقیل لحُبیش: قاتِلْهُ قبل دخوله المدینة، فلقیه بالرّبَذة فقتله الحنتف وقتل الشّامیّین.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 432
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 289، 290- 291، 297 (خبر یوم الرّبذة)
ترجمه: مروان بن حکم حبیش بن دلجه را برای مقابله با عبداللَّه بن زبیر به حجاز فرستاد و او وارد مدینه شد و در خانه مروان اقامت کرد بر منبر رسول خدا صلی الله علیه و آله برای مردم سخنرانی کرد، آنها را به نفاق متهم کرد، و سپس تهدید به مرگ کرد، در حالی که بر منبر رسول خدا سخنرانی می‌کرد، خرما می‌خورد و هسته‌های آن را به طرف مردم پرتاب می‌کرد و می‌گفت: می‌خواهم شما را تحقیر کنم به خاطر اینکه شما عثمان را خوار کردید.
حُبیش بن دُلْجة القَینیّ أحد أشراف الشّام والمذکورین بها. قال مروان بن الحکم له:
إنِّی أظنّک أحمق. قال: أظنّاً أم یقیناً؟ بل ظنّاً. قال: إنّ أحمق ما یکون الشّیخ إذا استعمل ظنّه. هو روی عن علیّ رحمة اللَّه علیه وسلامه، وروی عنه عبدالرّحمان بن قیس.
أبو هلال العسکری، تصحیفات المحدِّثین، 3/ 988/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 13/ 61، 62 رقم 62
ومن بنی ربیعة بن مالک بن حنظلة بن مالک بن زید مَناة: الحَنْتف بن السِّجف، وهو من بنی العُجیف بن ربیعة بن مالک، وهو قاتل حُبَیْش بن دُلْجَة القَیْنیّ، إذ بعثهُ مروان إلی الحجاز، فبعث ابن الزّبیر- رضی الله عنه- الحنتف، فقتل حُبَیْشاً وأفلتَ الحجّاج یومئذ، وکان مع حُبَیْش.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 228
حُبَیْش بن دَلْجة: وقیل دَلَجة، وقال الدّارقطنی: دَلْجة القَیْنیّ. أحد وجوه أهل الشّام من أهل الأردن، وشهد صفّین مع معاویة، وکان علی قُضاعة الأردن یومئذ، وولّاه یزید ابن معاویة علی أهل الأردن یوم وجّههم إلی الحَرّة من زَیزاء- قریة من قری البلقاء- من کورة دمشق، انتهی.
أخبرنا أبو القاسم ابن السّمرقندی، أنبأنا أبو بکر بن الطّبری، أنبأنا أبو الحسین بن الفضل، أنبأنا عبداللَّه بن جعفر، نبأنا یعقوب، قال: قال ابن بُکیر، قال اللّیث: وفیها
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 433
یعنی سنة خمسٍ وستّین قُتِلَ حُبَیْش بن دَلجة.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 13/ 61، 64 رقم 1484
بنو القَیْن وهو النّعمان بن جَسر بن شیع اللَّه بن أسد بن وبرة بن تغلب بن حُلوان بن عمران بن الحاق بن قضاعة.
کان للقَیْن جمع عظیم وثروة فی أکناف الشّام، فکانوا یناهضون کلب بن وَبَرَة، ثمّ ضعّفوا، ووهن أمرهم حتّی ما کاد أن یعرفوا.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 454
مَنْ هو أبو سفیان الحمیریّ؟ وهو الرّاوی:
خ ت: أبو سفیان الحمیریّ، اسمه سعید بن یحیی الواسطی، تقدّم.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 6/ 350
سعید بن یحیی بن مهدی بن عبدالرّحمان بن عبد کلال أبو سفیان الحمیری الحذّاء الواسطیّ [...] وقال الدّارقطنیّ: متوسط الحال لیس بالقوی [...] وقال: هو والبخاری:
مات یوم الأربعاء لأربع بقینَ من شعبان سنة اثنتین ومائتین، وذکر الکلأبادیّ أنّ مولده سنة 112 فیما قیل.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 348
أبو سفیان الحمیریّ [خ ت] اسمه سعید بن یحیی، من أهل واسط [...] وقال ابن سعد:
ضعیف. قال الدّارقطنیّ: لیس بالقویّ، قلت: مات سنة اثنتین ومائتین.
الذّهبی، میزان الاعتدال، 4/ 531 رقم 10250
این اخبار و راویان آن مربوط به دوران خلفای بنی امیه و بنی عباس لعنة اللَّه علیهم می‌باشد، و برای روشن شدن بحث ناگزیر به درج نمودار شجره نسب خلفا شدیم و از این بین نسب بعضی از مغنیان نیز در آن درج شده است.
[از کتاب مظلومه‌ای در تاریخ]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 434
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 435
نمایش تصویر
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 436
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 437
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 438

1- ما جاء فی خبر عمر بن أبی ربیعة:

أخبرنی علیّ بن صالح، قال: حدّثنا أبو هفّان، عن إسحاق، عن أبی عبداللَّه الزّبیریّ، قال: اجتمع نسوةٌ من أهل المدینة من أهل الشّرف، فتذاکَرْنَ عمر بن أبی ربیعة وشعرَه وظَرْفه وحُسنَ حدیثه، فتشَوّقْنَ إلیه وتمنّیْنَه، فقالت سکینة بنت الحسین علیهما السلام: أنا لَکُنّ به.
فأرسلتْ إلیه رسولًا وواعدتْه الصّوْرَیْنِ، وسمّت له اللّیلة والوقت، وواعدتْ صواحباتِها، فوافاهنّ عمر علی راحلته، فحدّثهنّ حتّی أضاء الفجر وحان انصرافهنّ. فقال لهنّ: واللَّه إنِّی لمحتاج إلی زیارة قبر رسول اللَّه (ص) والصّلاة فی مسجده، ولکن لا أخلط بزیارتکنّ شیئاً. ثمّ انصرف إلی مکّة وقال:
«1» قالت «1» «2» سُکینةُ «3» والدّموعُ ذَوارِفٌ منها «4» علی الخدّیْنِ والجِلْبابِ
لیتَ المُغِیریّ الذی لم أجزِه فیما أطال «5» تصیُّدی «6» وطِلابی «7» کانت تردُّ لنا المُنی أیّامنا
إذ لا نُلامُ علی هَویً وتَصابی «7» «8» خُبِّرتُ ما قالتْ فَبِتُّ کأنّما تَرْمی الحَشا بنوافِذِ «9» النُّشّابِ «8»
__________________________________________________
(1) (1*) [مثله فی أمالی الزّجاجی، 1/ 336- 337، والأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 17/ 105، وزهر الآداب وثمر الألباب، 1/ 26]
(2)- [فی أمالی القالی مکانه: قال أبو علیّ: وقرأت علی أبی عبداللَّه ابراهیم بن محمّد بن عرفة نفطویه لعمر ابن أبی ربیعة، قالت: ...]
(3)- [الأغانی ج 17: سعیدة]
(4)- [فی أمالی القالی والزّجاجی وزهر الآداب: تجری]
(5)- [أمالی القالی: أراد]
(6)- [أمالی الزّجاجی: تصبّری]
(7- 7) [لم یرد فی أمالی الزّجاجی]
(8- 8) [لم یرد فی الأغانی ج 17]
(9)- [أمالی الزّجاجی: بصوائب]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 439
أسُکَیْنُ «1» ما ماءُ الفُراتِ وطِیبهُ «2» مِنِّی علی ظمأٍ وفَقْد «3» شَرابِ
بألذَّ «4» منکِ وإن نأیتِ وقَلّ ما تَرعی النِّساءُ أمانةَ الغُیّابِ (1*) «5» [...]
بغوم مغنِّیة لعمر بن أبی ربیعة:
وحدّثنی وکیع وابن المَرْزُبان وعمِّی، قالوا: حدّثنا عبداللَّه بن أبی سعد، قال: حدّثنا إبراهیم بن المُنْذِر الحِزامیّ، حدّثنا محمّد بن مَعْنٍ الغفاریّ، قال: حدّثنی سُفیانُ بن عُیَیْنةَ، قال: بینا أنا ومِسْعَرُ بنُ کِدام مع إسماعیل بن أمَیّةَ بفَناء الکعبة إذا بعجوزٍ قد صلعتْ علینا عَوْراءَ متّکئةً علی عصاً یُصَفِّق أحدُ لَحیَیها علی الآخر، فوقفتْ علی اسماعیل فسلّمتْ علیه، فردّ علیها السّلامَ، وسألها فأحْفی المسألة، ثمّ انصرفتْ. فقال اسماعیل: لا إله إلّا اللَّه! ماذا تفعل الدّنیا بأهلها! ثمّ أقبل علینا، فقال: أتعرِفان هذه؟ قلنا: لا واللَّه، ومَنْ هی؟ قال: هذه «بَغُومُ» ابن أبی ربیعة التی یقول فیها:
حَبَّذا أنتِ یا بَغُومُ وأسما ءُ وعِیصٌ یَکُنُّنا وخَلَاءُ
انظُر کیف صارتْ، وما کان بمکّة امرأةٌ أجملُ منها. قال: فقال له مِسْعَر: لا ورَبِّ هذه البَنِیّة، ما أری أ نّه کان عند هذه خیرٌ قطُّ. [...]
__________________________________________________
(1)- [فی الأغانی ج 17: أسعید، وفی علام النّساء مکانه: وقال عمر بن ربیعة فی سکینة: أسُکین ...]
(2)- [أعلام النّساء: بردهُ]
(3)- [فی أمالی الزّجاجی وأعلام النّساء: حُبّ]
(4)- [أعلام النّساء: بأحبّ]
(5)- [إلی هنا حکاه فی أمالی القالی، 2/ 26، وأضاف فیه:
إن تَبْذُلی لی نائلًا أشْفی به سَقَمَ الفؤاد فقد أطَلْتِ عذابی
وعَصَیْتُ فیکِ أقاربی فتقطّعت بینی وبینهُم عُری الأسبابِ
فترکْتِنی لا بالوصال مُمَسِّکاً منهم ولا أسْعَفْتنی بثَوابِ
فقَعَدْتُ کالمُهَریق فَضْلة مائهِ فی حَرِّ هاجرةٍ لَلِمْعِ سَرابِ
وإلی هنا حکاه عنه فی أعلام النّساء، 2/ 208]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 440
أخبرنی الحَرَمیّ، قال: حدّثنا الزّبیر، قال: حدّثتنی ظَبْیَةُ مولاةُ فاطمةَ بنت عمر بن مُصْعَب، عن ذُهَیبةً مولاةِ محمّد بن مُصْعَب بن الزُّبیر، قالت: کنتُ عند أمَةِ الواحد أو أمَةِ المجید بنت عمرَ بن أبی ربیعة فی الجُنَبْذُ الذی فی بیت سکینة بنت خالد بن مصعب أنا وأبوها عمر وجاریتان له تُغنِّیان، یُقال لإحداهما البَغُوم، والأخری أسماء. وکانت أمَةُ الَمجید بنتُ عمرَ تحت محمّد بن مُصْعَب بن الزّبیر.
قالت: فقال عمر بن أبی ربیعة وهو معهم فی الجُنْبُذ هذه الأبیات. فلمّا انتهی إلی قوله:
ولقد قلتُ لیلةَ الجَزْل لمّا أخْضَلتْ رَیْطتی علیَّ السّماءُ
خرجت البَغُوم ثمّ رجعت إلیه، فقالت: ما رأیتُ أکذبَ منکَ یا عمر! تزعمُ أنّک بالجَزْل وأنتَ فی جُنْبُذ محمّد بن معصب، وتزعم أنّ السّماء أخْضَلتْ رَیْطتَک ولیس فی السّماء قَزَعةٌ! قال: هکذا یستقیم هذا الشأن.
وأخبرنی علیّ بن صالح عمّ أبی هفّان، عن إسحاق، عن المُسَیِّبیّ ومحمّد بن سلّام، أنّ‌عمر أنشد ابن أبی عَتیق قوله:
حَبّذا أنتِ یا بغُومُ وأسما ءُ وعِیصٌ یَکُنُّنا وخَلاءُ
فقال له: ما أبقیت شیئاً یُتمنّی یا أبا الخطّاب إلّامِرْجَلًا یُسَخّن لکم فیه الماءُ للغُسْل.
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 1/ 146- 148، 149- 150/
مثله أبو علی القالی، الأمالی، 2/ 26
[فی أخبار لعمر بن ربیعة: خبر آخر لسعدی بنت عبدالرّحمان بن عوف معه]:
أخبرنی حرمیّ، عن الزّبیر، عن محمّد بن سلّام، قال: کانت سعدی بنت عبدالرّحمان ابن عَوْف جالسةً فی المسجد الحرام، فرأت عمر بن أبی ربیعة یطوفُ بالبیت، فأرسلت إلیه: إذا فرغتَ من طوافک، فائْتِنا، فأتاها، فقالت: ألا أراک یا ابن أبی ربیعة إلّاسادِراً فی حرمِ اللَّه! أما تخاف اللَّه! ویحک إلی متی هذا السّفه! قال: أیْ هذه، دَعِی عنکِ هذا من القَوْل. أما سمعْتِ ما قلتُ فیک؟ قالت: لا، فما قُلتَ؟ فأنشدها قوله:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 441
قالت سُعَیْدةُ والدّموع ذَوارِفٌ [... ثمّ ذُکرت الأبیات کما ذکرناها].
أسعید ما ماء الفراتِ وطِیْبُه [... ثمّ ذُکرت الأبیات کما ذکرناها].
عروضه من الکامل، غنّاهُ الهذلیّ رمَلًا بالوسطی، عن الهشامیّ، وغنّاهُ الغریض خفیف ثقیل بالوسطی، عن عمرو.
فقالت: أخزاکَ اللَّه یا فاسق، ما عَلِمَ اللَّه أنِّی قلتُ ممّا قلتَ حَرْفاً، ولکنّک إنسانٌ بَهُوت.
وهذا الشّعر تُغنِّیَ فیه: قالت سکینة والدّموعُ ذوارفٌ
وفی موضع: أسعید ما ماءُ الفُراتِ وبَرْده
أسکَیْنَ. وإنّما غیّره المغنّون: ولفظ عمر ما ذکر فی الخبر.
إسحاق یغنِّی الرّشید شعر عمر فی سکینة:
وقد أخبرنی اسماعیل بن یونس، عن ابن شبّة، عن إسحاق، قال: غنّیتُ الرّشیدَ یوماً بقوله:
قالت سُکینة والدّموع ذوارِفٌ منها علی الخَدّیْنِ والجِلْبابِ
فوضع القدح من یَدِهِ وغضب غضباً شدیداً، وقال: لعنه اللَّه الفاسق، ولعنک معه.
فسُقِط فی یدی، وعرفَ ما بی، فسکن، ثمّ قال: ویحک! أتغنِّینی بأحادیث الفاسق ابن أبی ربیعة فی بنتِ عمِّی، وبنتِ رسول اللَّه (ص)! ألا تتحفّظ فی غنائک وتدری ما یخرجُ مِنْ رأسک! عُدْ إلی غِنائک الآن، وانظُرْ بین یدیک. فترکت هذا الصوت حتی أنْسِیته، فما سمعه منِّی أحدٌ بعده. واللَّه أعلم.
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی ط 2)، 17/ 105- 106
نویسنده می‌گوید:
اگر به این دو خبر دقت شود، ابیات عمر بن ابی ربیعه در جلد 17 الأغانی راجع به سُعدی دختر عبدالرّحمان بن عوف نقل شده است و در ذیل آن خبری از اسحاق موصلی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 442
ذکر شده که می‌گوید: من این ابیات را برای هارون الرشید به نام سکینه با ساز و آهنگ آوازه خوانی کردم و هارون یک دفعه جام شراب را پرتاب کرد و به شدت عصبانی شد و گفت: خدا آن فاسق و تو را لعنت کند. جام از دستم افتاد، فهمیدم که منظور او من هستم. خشکم زد، سپس گفت: وای بر تو! آیا اشعار فاسقی مثل پسر ابی ربیعه را راجع به دختر عموی من دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله آوازه خوانی می‌کنی؟ و در آوازت حفظ حرمت نمی‌کنی؟ و هرچه به ذهنت می‌رسد بر زبان می‌آوری؟ به آوازت توجّه کن و بنگر که کجا ایستاده‌ای، و اسحاق گفت: و من از این کار دست برداشتم!
اگر چه اسحاق عنوان کرده که از این کار دست برداشته است، اما شواهد «1» نشان می‌دهد که او این افکار سوء خود را با نفوذی که در دربار خلافت داشته از طریق مصعب زبیری (ف 236 ه ق) نشر داده. و مصعب زبیری هم با تمام حقد و کینه‌ای که به آل رسول صلی الله علیه و آله داشته است از تشابه اسمی سکینه بنت خالد بن مصعب بن زبیر که از مغنیان آل زبیر در آن عصر بوده و با عمر بن ابی ربیعه نیز مجالست و شب نشینی بسیار داشته است سوء استفاده کرده و هر جا که به اسم سکینه رسیده عبارت بنت الحسین علیه السلام را مقابل آن قرار داده است.
[از کتاب مظلومه‌ای در تاریخ]
وهذه الأبیات رواها الجاحظ فی ابنة عبدالملک بن مروان حین حجّت البیت بزیادة أربعة قبلها وسبعة بعدها.
المقرّم، السّیّدة سکینة،/ 102
[قال الجاحظ فی المحاسن والأضداد] استأذنتُ بنت لعبدالملک بن مروان فی الحجّ فأذن لها، وکتب إلی الحجّاج یأمره بالتقدّم إلی عمر بن أبی ربیعة أن لا یذکرها فی شعره، فلمّا بلغ عمر مقدمها، لم یکن له همّة إلّاأن یتهیّأ بأجمل ما یقدر علیه من الحلل والثِّیاب.
__________________________________________________
(1)- [به سلسله راویان خبر عمر بن ابی ربیعه در الأغانی، 1/ 146 توجّه شود: أخبرنی علیّ بن صالح، قال: حدّثنا أبو هفّان، عن اسحاق، عن أبی عبداللَّه الزّبیری، قال: تا آخر خبر]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 443
وضربت لها قبّة فی المسجد الحرام، فکانت تکون فیها نهاراً، فإذا أمسَت، تحوّلت إلی منزلها لتنظر إلیه وتجلس بإزاء القبّة، وقد خبر عمر بشأنها، فإذا أرادت الطّواف، أمرت جواریها فیستُرْنَها بالمطاریف، فکانت تتطلّع إلی عمر کثیراً، وکانت تسأل مَنْ دخل علیها عنه، رجاء أن یکون قد قال شیئاً، فلم یفعل، حتّی قضت الحجّ، ورحلت، ونزلت من مکّة علی أمیال، فأقبل راکب من مکّة، فسألته: من أین أقبلت؟ قال: من مکّة، قالت: علیک وعلیَّ فرقة أنت منها، لعنة اللَّه. قال: ولِمَ یا ابنة عبدالملک؟ قالت: قدِمنا مکّة فأقمنا أشهراً، فما استطاع الفاسق عمر بن أبی ربیعة أن یزوِّدنا من شعره أبیاتاً، کنّا نلهو بها فی سفرنا هذا. قال: فلعلّه قد فعل، قالت: فاذهب إلیه واسأله، ولکَ فی کلّ بیت یأتینی به منه عشرة دنانیر.
فأقبل الرّجل، وأتی عمر بن أبی ربیعة، فأخبره الخبر، فقال له: قد فعلت، ولکن أحبّ أن تکتم علیَّ. قال: أفعل، ثمّ أنشده:
راعُ الفُؤادَ تفرُّقُ الأحبابِ یومَ الرّحیلِ فهاجَ لی أطرابی
فظَللتُ مکتئباً أُکفکِفُ عَبْرَةً سَحّاً یفیضُ کوابلِ الأسرابِ
لمّا تنادَوا للرّحیل وقرّبوا بُزْلَ الجمالِ لطِیّةٍ وذَهابِ
کادَ الأسی یقضی علیک صبابةً والوجهُ منکَ لِبَیْنِ إلفِکَ کابی
قالت سُعَیْدةُ، والدُّموعُ ذوارِفٌ منها علی الخَدّیْنِ والجِلْبابِ
لیتَ المُغیریَّ الّذی لم نَجْزِهِ فیما أطالَ تَصیُّدی وطِلابی
کانت ترُدُّ لنا المُنی أیّامنا إذ لا نُلامُ علی هوی وتصابی
أیّامُ نکتُمُ وُدَّنا ونودُّهُ سرّاً، مخافةَ منطِقِ المُغْتابِ
أخبِرْتُ ما قالت، فبِتُّ کأنّما یُرمی الحشا بنوافذِ النّشّابِ
فبعَثْتُ جاریتی وقلتُ لها: اذهبی قولی لها فی خفیةٍ وقَرابِ
أسُعَیْدُ، ما ماءُ الفُراتِ وطیبُه منِّی علی ظمأٍ وطیبِ شَرابِ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 444
بألذَّ منکِ، وإن نأیْتِ وقلّما ترعی النِّساءُ أمانةَ الغُیّابِ «1» إن «1» تَبذُلی لی نائلًا أشفی به
سقمَ «2» الفُؤادِ، فقد أطلتِ عَذابی وعَصَیْتُ فیک أقاربی، فتقطّعت
بینی وبینهُمُ عُری الأسبابِ [فترکتنی لا بالوصال ممتّعاً
منهم ولا أسْعَتْتَنی بثَوابِ] «3» فبقَیْتُ کالمُهْریقِ فضلةَ مائهِ
فی حَرِّ هاجرةٍ لِلَمْعِ سَرابِ «1»
ثمّ أتی إلیها بالأبیات فأعجبت بها، وأمرت جواریها بحفظها؛ ثمّ وفت له بما وعدت، وسلّمت إلیه فی کلّ بیت عشرة دنانیر.
الجاحظ، المحاسن والأضداد،/ 189- 190
الحسین رضی الله عنه هو القائل الوافر:
لعُمرک إنّنی لأحبُّ داراً تحلُّ بها سُکینةُ والرّبابُ
أحبّهما وأبذلُ کلّ مالی ولیس للائمٍ عندی عتابُ
سکینة ابنته والرّباب امّها، وهی بنت امرئ القیس بن الجردل الکلبیّة، وفی سکینة یقول عمر بن أبی ربیعة المخزومی کذباً علیها.
قالت سکینة والدّموع ذوارف [إلی آخر الأبیات کما ذکرناها فی الأغانی والمحاسن].
أبو إسحاق الحصری، زهر الآداب وثمر الألباب، 1/ 26
جاء فی خبر عمر بن أبی ربیعة والغریض:
أخبرنی الحسین بن یحیی، عن حمّاد، عن أبیه، قال، قال أبو عبداللَّه مُصْعَب «4» الزّبیریّ:
اجتمع نِسْوَةٌ فذکَرْنَ عمرَ بن أبی ربیعة وشِعْرَه وظَرْفَه وحُسْنَ مجلسه وحدیثَهُ وتشوّقْنَ
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی زهر الآداب وثمر الألباب، 1/ 26]
(2)- [زهر الآداب: داء]
(3)- [من زهر الآداب]
(4)- [فی الأغانی ج 1 ص 106 مکانه: أخبرنی علیّ بن صالح، قال: حدّثنا أبو هفّان، عن إسحاق، عن‌مصعب ...]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 445
إلیه وتمنّیْنه؛ فقالت سُکینة «1»: أنا لکُنّ به، فبعثَتْ إلیه رسولًا ووعدتهُ «2» الصّوْرَیْن «3» للیلةٍ سمّتها، فوافاها «4» علی رواحله «5» ومعه الغَرِیض «5»، فحدّثهنّ حتّی وافی «6» الفجر وحان انصرافهُنّ، فقال لهنّ: إنِّی واللَّه لمشتاق «7» إلی زیارة قبر النّبیّ (ص) والصّلاة فی مسجده، ولکن لا أخْلِطُ بزیارتکّن شیئاً «8»، ثمّ انصرف إلی مکّة وقال:
ألْمِمْ بزینبَ إنّ البَیْنَ قد أفدا «9» قلَّ الثّواءُ لَئِنْ کان الرّحیلُ غَدا «10»
قال: وانصرف عمر بالغَرِیض معه، فلمّا کان بمکّة قال عمر: یا غَرِیض، إنِّی أرید أن أخبرک بشی‌ء یتعجّل لک نفعُهُ ویبقی لکَ ذکرهُ، فهل لکَ فیه؟ قال: افعلْ من ذلک ما شئتَ وما أنتَ أهلُه، قال: إنِّی قد قلتُ فی هذه اللّیلة التی کنّا فیها شعراً، فامضِ به إلی النِّسْوَةِ فأنْشِدْهُنّ ذلک وأخْبِرْهُنّ أنِّی وَجّهْتُ بکَ فیه قاصداً «11»؛ قال: نعم، فحملَ الغرِیضُ الشّعرَ ورجعَ إلی المدینة فقصد سُکَینة وقال لها: جُعِلْتُ فِداکِ یا سیِّدتی ومولاتی، إنّ أبا الخطّاب- أبقاهُ اللَّه- وجّهنی إلیک قاصداً، قالت: أوَ لَیْسَ فی خیرٍ وسرور ترکته؟ قال:
نعم؛ قالت: وفیمَ وجّهک أبو الخطّاب حَفِظهُ اللَّه؟ قال: جعلتُ فداک، إنّ ابن أبی ربیعة حمّلنی شعراً وأمرنی أن أُنشِدَکِ إیّاه؛ قالت: فهاتِه، قال فأنشدها: [... ثمّ ذکر البیت].
__________________________________________________
(1)- [لیست منسوبة]
(2)- [الأغانی ص 106: أن یُوافیّ]
(3)- الصّوران: موضع بالمدینة بالبقیع
(4)- [الأغانی ص 106: فوافاهنّ]
(5- 5) [لم یرد فی الأغانی ص 106]
(6)- [الأغانی ص 106: طلع]
(7)- [الأغانی ص 106: إنِّی لمحتاج]
(8)- کذا فی أغلب الأصول. وفی ط: «زیارتکنّ بشی‌ء»
(9)- أفدَ کفَرَحَ: دنا وحضر، و [إلی هنا حکاه فی الأغانی ج 1 ص 106- 107]
(10)- [إلی هنا حکاه عنه فی حدیث الشّهر،/ 23، وأضاف فیه: ولیس کما قال الدّکتور زکیّ مبارک أ نّه قال: قال سکینة والدّموع ذوارف ...]
(11)- فی ط: «عامداً»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 446
الشعر کلّه، قالت: فیا وَیْحَه! فما کان علیه ألّا یرْحَل فی غده! فوجّهتْ إلی النِّسْوَةِ فجمعتْهنّ وأنشَدَتْهنّ الشعر، وقالت للغرِیض: هل عَمِلْتَ فیه شیئاً؟ قال: قد غَنّیتُهُ ابن أبی ربیعة، قالت: فهاته، فغنّاه الغریض؛ فقالت سکینة: أحسنتَ واللَّه وأحسنَ ابن أبی ربیعة، لولا أ نّکَ سبقْتَ فغنّیته عُمَرَ قبْلَنا لأحْسَنّا جائزتکَ، یا بُنانَةُ، أعطِیه بکلِّ بیتٍ ألفَ درهم، فأخرجتْ إلیه بُنانةُ أربعة آلاف درهم فدفعتها إلیه، وقالت سُکینة: لو زادَنا عُمَرُ لَزِدْناک.
نسبة هذا الغناء:
ألْمِمْ بزینبَ إنّ البَیْنَ قد أفِدا قَلّ الثّواءُ لَئِنْ کانَ الرّحیلُ غَدا
قد حَلَفَتْ لیلةَ الصَّوْرَیْن جاهدةً وما علی الحُرِّ «1» إلّاالصّبْرُ مُجْتَهِدا
لأختها ولأخری من مناصِفِها «2» لقد وَجَدْتُ به فوقَ الّذی وَجَدا
لَعَمْرُها ما أرانی إن نویً «3» نزحَت وهکذا الحبُّ إلّامَیِّتاً کَمَدا «4»
عروضه من البسیط. الشعر لعمر بن أبی ربیعة. والغناء لابن سُرَیج، وله فیه لحنان:
أحدهما رَمَلٌ بالسّبابة فی مجری البِنْصَر عن إسحاق، والآخر خفیفُ رَمِلٍ بالوُسْطی عن عمرو. وفیه لحنٌ للغَرِیض خفیفُ ثقیلٍ بالبِنْصَر عن الهِشامیّ وحمّاد، وذکر عمرو: أ نّه لمالک، أوّله الرّابع ثمّ الأوّل، ومن الناس مَنْ ینسب هذا إلی معبد، وأوّله:
یا أُمّ طلحة إنّ البَیْنَ قد أفِدا
وذلک خطأ، اللّحنُ الذی عَمِله مَعْبَد غیر هذا هو:
یا أُمّ طلحة إنّ البَیْنَ قد أفِدا قَلَّ الثّواءُ لئن کانَ الرّحیلُ غَدا
أمْسی العِراقیّ لا یدری إذا برَزَت مَنْ ذا تَطَوّفَ بالأرکانِ أو سَجَدا
__________________________________________________
(1)- فی الجزء الأوّل من الطبعة ص 105: «وما علی المرء إلّاالحلف ...».
(2)- المناصف: جمع منصف (کمنبر ومقعد) وهو الخادم، والأنثی بالهاء.
(3)- النّوی هنا: الدّار وهی مؤنّثة. ونزحت: بعدت.
(4)- [إلی هنا حکاه فی أعلام النّساء، 2/ 207- 208].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 447
عَرُوضه من البسیط. الشعر للأحوص، ویقال: إنّه لعمر أیضاً. والغناء لمَعْبَد، ولحنه من الثّقیل الأوّل بالبنصر، عن عمرو والهِشامیّ.
غنّی عائشة بنت طلحة فأجزلت صلته:
أخبرنی الحسین بن یحیی، عن حمّاد، عن أبیه، عن محمّد بن سلّام، قال:
حجّت عائشة بنت طلحة بن عُبیداللَّه، فجاءتها الثُّریّا وأخواتُها ونساءُ أهل مکّة القُرشیّات وغیرهنّ، وکان الغَرِیض فیمَن جاء، فدخل النِّسْوَة علیها فأمرَت لهنّ بکُسْوة وألطاف کانت قد أعدّتها لمَنْ یجیئها، فجعلتْ تخْرج کلّ واحدة ومعها جاریتُها ومعها ما أمرت لها به عائشة والغَرِیضُ بالباب، حتّی خرج مَوْلَیاتُه مع جواریهنّ الخِلَعُ والألطافُ؛ فقال الغَرِیض: فأین نصیبی من عائشة؟ فقلنَ له: أغفلناک وذهبتَ عن قلوبنا؛ فقال: ما أنا ببارح من بابها أو آخُذَ بحظِّی منها فإنّها کریمةٌ بنت کِرام، واندفع یغنِّی بشعر جمیل:
تذکّرْتُ لیلی والفُؤادُ عَمیدُ وشَطّتْ نواها فالمَزارُ بعیدُ
فقالت: ویلکم! هذا مَوْلی العَبَلات بالباب یُذکِّر بنفسه هاتوه، فدخل، فلمّا رأتهُ ضحِکت وقالت: لم أعلم بمکانک، ثمّ دَعَتْ له بأشیاء أمرت له بها، ثمّ قالت له: إن أنتَ غنّیتنی صوتاً فی نفسی فلکَ کذا وکذا (شی‌ءٌ سمّتهُ له ذهب عن ابن سلّام) قال: فغنّاها فی شعر کُثَیّر:
وما زِلتُ من لیلی لَدُن طَرّ شارب إلی الیوم أُخفی حبّها وأُداجنُ
وأحمل فی لیلی لقومٍ ضَغینةً وتُحمَل فی لیلی علیَّ الضّغائنُ
فقالت له: ما عَدَوْتَ ما فی نفسی، ووصلته فأجزلت. قال إسحاق: فقلتُ لأبی عبداللَّه: وهل علِمَت حدیثَ هذین البیتین؟ ولم سألتَ الغریضَ ذلک؟ قال: نعم. «1»
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 2/ 584- 586
__________________________________________________
(1)- غریض برای بانوان قریش آواز می‌خواند
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 448
__________________________________________________
حسین بن یحیی، از حمّاد، از پدرش، از ابو عبداللَّه مصعب زبیری مرا چنین روایت کرد: جمعی از بانوان قریش در مدینه در مجلس خود از شاعری و آداب دانی و خوش محضری و شیرین کلامی عمر بن ابی ربیعه سخن می‌کردند و اشتیاق خود را به دیدن او ابراز می‌داشتند. سکینه- دختر امام حسین علیه السلام- فرمود: من ترتیب این دیدار را خواهم داد. پس رسولی نزد عمر به مکّه فرستاد و شبی را تعیین نمود تا در صُورَیْن [مزرعه ای نزدیک مدینه] بیاید. عمر این دعوت را اجابت کرد و در موعد مقرر همراه با غریض و جمعی از خادمان در صورین حاضر گردید. وی آن شب تا صبح در شب نشینی بانوان قریش شعر خواند و حدیث گفت و چون سپیده سر زد عازم بازگشت به مکّه گردید. وی هنگام تودیع با میزبانان گفت: به خدا سوگند سخت نیازمند زیارت قبر رسول اللَّه (ص) و گزاردن نماز در مسجد او هستم اما زیارت شما را با هیچ چیز دیگر مخلوط نمی‌کنم. پس به مکّه بازگشت و گفت:
ألْمِمْ بزینبَ أنّ البَیْنَ قد أفِدا قَلّ الثّواء لئِنْ کان الرّحیلُ غدا 1
«زینب را دیدار کن. هنگام جدائی نزدیک شده است. اقامت اندک بود اگر فردا باید کوچ کرد.»
در مکّه غریض را گفت: می‌خواهم به تو پیشنهادی کنم که سودش به زودی به تو می‌رسد و یادش پیوسته برای تو باقی خواهد ماند. گفت: هر امری که بخواهی و در خور شأن تست بفرما اطاعت کنم. گفت: به یاد آن شب که در صورین بودیم شعری ساخته‌ام آن را نزد بانوان قریش در مدینه ببر و برای ایشان انشاد کن و بگو مخصوصاً تعمد داشتم تو را برای رساندن این ابیات بفرستم.
گفت: فرمان پذیرم. پس رهسپار مدینه شد و یکسره به در خانه سکینه رفت بعد از کسب اجازه عرض کرد: فدایت شوم، ای سیده و خداوندگار من، ابو الخطاب 2- که خداوند او را باقی بدارد- مرا نزد شما فرستاده است. سکینه فرمود: مگر وقتی از نزد او آمدی به خیر و شادی نبود؟ گفت: حالش خوب بود. پرسید: پس ابو الخطاب- که خدایش حفظ کن- برای چه تو را فرستاده است؟ عرض کرد: ابیاتی همراه من فرستاده و امر کرده است برای شما بخوانم. فرمود: بیار تا چه گفته است. غریض این ابیات را انشاد نمود:
ألْمِمْ بزینبَ أنّ البَیْنَ قد أفِدا قَلّ الثّواء لئِنْ کان الرّحیلُ غدا
قد حَلَفَتْ لیلةَ الصُّورَیْن جاهِدةً وما علی الحُرِّ إلّاالصّبْرُ مُجْتَهِدا 3
لأخْتِها ولأخْری مِنْ مَناصِفِها لقد وجَدْتُ به فوقَ الّذی وَجَدا
لَعُمْرُها ما أرانی إنْ نوی نَزَحَتْ - وهکذا الحُبُّ- إلّامَیِّتاً کَمَدا 4
«سوگند یاد کرد در شب صورین با تأکید و قوت بسیار. برای آزاده‌ای که کوشش خود را به جای آورده است. آزاده را جز صبر راهی نیست»
«نزد خواهر ویکی از خدمتکارانش قسم خورد که من اورا بیش از آنکه مرا دوست دارد دوست می‌دارم»
«به جان خودش قسم، اگر فراق پیش آمد خود را جز مرده‌ای که از غصه جان داده است نمی‌بینم و فرجام
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 449
وزینبُ التی ذکرها عمرُ بن أبی ربیعة ها هنا یُقال لها: زینب بنت موسی أختُ قدامة ابن موسی الجُمَحیّ.
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 1/ 99
جاء فی خبر عمر بن أبی ربیعة:
وذکر بعض القرشیین أنّ امرأة شریفة أرسلت إلی عمر بن أبی ربیعة أن یوافیها بالصّورین لیلًا وهو فی طرف المدینة، وسمّت له لیلة، فوافاها فتحدّث عندها حتّی أدرکه السّحر، ثمّ رکب راجعاً إلی مکّة ولم یدخل المدینة، وقال: واللَّه ما بی زهادة فی زیارة قبر رسول اللَّه (ص)، والصّلاة فی مسجده، ولکنِّی لا أخلط زیارتک بشی‌ء، ولا أدخل مکّة إلّاحلالًا، وقال یکنِّی عنها بزینب:
ألْمِمْ بزینبَ إنّ البَیْنَ قد أفِدا قَلّ الثّواءُ لَئِنْ کانَ الرّحیلُ غَدا
وقیل إنّه قال هذا الشعر فی غیر هذه المرأة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 10/ 194- 195
__________________________________________________
عشق این چنین است»
سکینه فرمود: وای بر او، مگر چه می‌شد اگر فردای آن روز نمی‌رفت. پس به دنبال بانوانی که آن شب در صورین بودند فرستاد و همه را جمع آورد و شعر عمر را برای ایشان انشاد نمود. سپس به غریض فرمود: آیا چیزی هم برای این بیت‌ها ساخته‌ای؟ گفت: بلی، آهنگی و آوازی ساختم که برای ابن ربیعه اجرا کردم. فرمود: بخوان. و غریض آن آواز را خواند. سکینه گفت: به خدا قسم هر دو خوب هنر نمائی کرده‌اید. اگر پیش از ما برای عمر نخوانده بودی جایزه بهتری به تو می‌دادیم. ای نُباته، برای هر بیت که خواند هزار درهم بدو جایزه بده. و آن کنیزک چهار هزار درهم تسلیم غریض نمود. سکینه فرمود: اگر بیت‌های بیشتری بسازد ما هم عطای افزونتری به تو می‌دهیم.
1. المام: در اینجا یعنی ملاقات کوتاه. أفِدَ: نزدیک است. بَیْن: جدائی.
2. ابو الخطاب: کنیه عمر بن ابی ربیعه است. عرب‌ها برای احترام نام اشخاص را با کنیه ذکر می‌کنند.
3. صورَیْن: بصیغه تثنیه، مزرعه‌ای بود نزدیک عقیق در حومه مدینه.
4. مَناصف: جمع مَنْصَف (بر وزن منبر و دفتر) است به معنی خادم. و منصفه: خادمه. نَوی: در اینجا، به معنی خانه است. نزحت: دور شد. کَمَد: به دو فتح، یعنی غصه و اندوه.
فریدنی، برگزیده الأغانی، 1/ 262- 264
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 450
قالوا: وکانت رملة بنت عبداللَّه بن خلف، أخت طلحة الطّلحات الخزاعی، وهی أمّ طلحة بن عمر بن عبیداللَّه بن معمر التّیمی، حجّت، فتعرّض لها عمر بن أبی ربیعة حین لقیها، ففیها یقول:
قلت مَنْ أنتم فصدّت وقالت أمُبَدٍّ سؤالک العالمینا
[إلی آخر الخبر].
وقال عمر فی رملة:
تشطّ غداً دار جیراننا والدّار بعد غدٍ أبعد
تحملّ للبین جیراننا وقد کان قربهم یحمد
فی قصیدة.
وکان عمر بن أبی ربیعة یغنِّی بقوله:
یا أُمّ طلحة إنّ البَیْنَ قدْ أفَدا قَلّ الثّواءُ لئن کان الرّحیل غدا
والغناء له أو لغیره.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 10/ 191
أخبرنا أبو الحسن علیّ بن سلیمان الأخفش، قال: أخبرنا أبو العبّاس المرّد، قال:
دخلتُ فی حداثتی أنا وصدیق لی من أهل الأدب إلی بعض الدّیارات لننظر إلی مجانین وصفوا لنا فیه: فرأیت منهم عجائب حتّی انتهینا إلی شابّ جالس حجرة منهم نظیف الوجه والثِّیاب علی حصیر نظیف بیده مرآة ومشط وهو ینظر فی المرآة ویسرِّح لحیته، فقلتُ: ما یُقعدکَ ها هنا وأنتَ مباین لهؤلاء، فرفع طرفاً وأمال آخر وأنشأ یقول:
اللَّهُ یعلم أ نّنی کمد لا أستطیع أبثّ ما أجد
[إلی آخر الأبیات].
فقلت له: أراکَ عاشقاً، قال: أجل، فقلت: لِمَن؟ قال: أجل، قلت لِمَن؟ قال: إنّک لسؤول، قلت: محسن إن أخبرت؟ قال: إنّ أبی عقد لی علی ابنة عمّ لی نکاحاً، فتوفّی قبل أن أزفّها، وخلف مالًا عظیماً، فقبض عمِّی علی جمیع المال وحبسنی فی هذا الدّیر،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 451
وزعم أنِّی مجنون وقیّم الدّیر فی خلال ذلک، یقول لنا: احذروه، فإنّه الآن بتغیّر، ثمّ قال لی: باللَّه أنشدنی شیئاً، فإنِّی أظنّک من أهل الأدب، فقلتُ لرفیقی: أنشدهُ، فأنشأ یقول:
قبلتُ ناهاً علی خوف مجالسةً [إلی آخر الأبیات].
قال لی: أبو مَنْ أنت جُعلتُ فداک؟ فقلت: أبو العبّاس.
قال: یا أبا العبّاس! أنا وهذا الفتی فی طرفین، هذا مجاور مَنْ یهواه مستقبل لما یناله منه، وأنا ناءٍ مقصیّ، فباللَّه أنشدنی أنتَ شیئاً، فلم یحضرنی فی الوقت غیر قول ابن أبی ربیعة:
قالت سکینة والدّموع ذوارف [إلی آخر الأبیات].
فقال له رفیقی: مجوناً ولعباً ماتوا، فقال: ویلک ماتوا؟ قال: نعم، ماتوا، فاضطرب واحمرّت عیناه، فجعل یضرب برأسه الأرض ویقول: ویلک! ماتوا حتّی هالنا أمره وانصرفنا عنه، ثمّ عدنا بعد أیام. فسألنا عنه صاحب الدّیر، فقال: ما زالت تلک حاله إلی أن مات.
الزّجاجی، الأمالی، 1/ 336- 337
وروی الزجّاج فی أمالیه عن الأخفش: إنّ المبرد دخل فی إحدی دیارات المجانین فأنشد لعاشق مجنون قول عمر بن أبی ربیعة:
قالت سکینة والدّموع ذوارف منها علی الخدّین والجلباب «1»
وإنّ العلّامة الأدیب المحقِّق المرحوم الشنقیطی شارح أمالی الزجّاج «2» قد علّق علی روایة الأخفش، فقال: أکثر الرّوایات سکینة فی المتمّم وأسکین فی المرخّم، ومَنْ رواها سکینة وأسکین الزجّاج کما هنا، وأبو علیّ القالی فی أمالیه، والروایة الصّحیحة (قالت سعیدة) فی المتمّم و (أسعید) فی المرخّم، وسعیدة تصغیر سعدی وهی بنت عبدالرّحمان بن عوف رضی الله عنه، وسبب هذا الشعر أنّ سُعدی المذکورة «1» [... ثمّ ذکر کلام أبی الفرج فی الأغانی فی سُعدی بنت عبدالرّحمان بن عوف کما ذکرناه].
__________________________________________________
(1) (1) [قریب بهذا المضمون فی السّیّدة سکینة للمقرّم،/ 103، وأعلام النّساء لدخیّل،/ 48- 49]
(2)- [ص 104 الطّبعة المحمودیّة بمصر سنة 1354 الطّبعة الثانیة]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 452
هو الصّحیح «1» وإنّما غیّره المغنّون «1» فجعلوا (سکینة) مکان (سعیدة) و (أسکین) مکان (أسعید)، انتهی.
وقد أخذ العلّامة الشنقیطی بقول صاحب الأغانی الذی أورده فی أغانیه «2» بمناسبة ذکر هذه القصیدة، وهذا نصّها: [... ثمّ ذکر الأبیات عن أمالی القالی وکلام هارون الرّشید فیها عن الأغانی، 17/ 105- 106 کما ذکرناهما].
وکذلک قال صاحب زهر الآداب أبو اسحاق الحصری، المتوفّی سنة 453 ه بعد أن روی الأبیات حسب روایة القالی، قال: «کذب مَنْ روی هذا الشعر فی سکینة علیها السلام» «3».
«1» وقد ذکرت هذه القصیدة بکاملها فی دیوان ابن أبی ربیعة لشارحه الأستاذ الضابط محمّد العنانی المصری «1» بعد أن روی روایة الأغانی المتقدِّمة ومطلعها فی الدیوان:
ودع الفؤاد بذکره الأطراب وصبا إلیک ولات حین تصابی
والبیت السابع منها:
قالت سعیدة والدّموع ذوارف منها علی الخدّین والجلباب
والبیت الحادی عشر:
أسُعید ما ماء الفرات وطیبه منِّی علی ظمأ وحبّ شراب
ثمّ یعقبه الأخیر منها:
بألذّ منک وإن نأیت وقلّما ترعی النِّساء أمانة الغیّاب
ثمّ إنّ صاحب الأغانی أورد شواهد أخری من شعر ابن أبی ربیعة قاله فی سعدی بنت عبدالرّحمان بن عوف مع ذکر قصّته لیقری حجّته فی أنّ القصیدة المتقدِّمة إنّما کانت فی سعدی لا فی سکینة بنت الحسین علیها السلام، فیقول عمر:
__________________________________________________
(1) (1) [مثله فی أعلام النّساء لدخیّل،/ 49- 50]
(2)- دیوانه ص 502
(3)- ج 1 ص 26
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 453
أحنّ إذا رأیت جمال سعدی وأبکی إن رأیت لها قرینا
وقد أفد الرّحیل فقل لسعدی لعمرک خبِّری ما تخبرینا
قالها بعد أن أتاها بعد طوافه إلی المسجد، فقالت له: ویحک یا ابن أبی ربیعة! ما تزال سادراً فی حرم اللَّه متهتِّکاً تتناول بلسانک ربّات الحجال من قریش، آمرک بتقوی اللَّه وترک ما أنت علیه.
وروی ابن أبی العتیق أ نّه أتی سعدی بالجناب من أرض بنی فزارة، فأنشدها قول عمر لمّا أتاها فی المسجد بعد طوافه وکلمته بلزوم التقوی وترک ما هو علیه من السّفه، قال: أی هذه! دعی عنکِ هذا من القول، أما سمعتِ ما قلت فیکِ؟ قالت: لا. فما قلت؟
فأنشدها:
قالت سعیدة والدّموع ذوارف منها علی الخدّین والجلباب «1»
[هکذا أخبار لعمر بن أبی ربیعة:
سعدی بنت عبدالرّحمان تبعث إلی عمر بن أبی ربیعة تعظه:
أخبرنی حرمیّ، عن الزّبیر، عن طارق بن عبدالواحد، قال: قال عبدالرّحمان المخزومیّ: کانت سعدی بنت عبدالرّحمان بن عوف جالسة فی المسجد، فرأت عمر بن أبی ربیعة فی الطّواف، فأرسلت إلیه: إذا قضیتَ طوافکَ فأتِنا، فلمّا قضی طوافه أتاها فحادثها، وأنشدها، فقالت: وَیْحک یا ابن أبی ربیعة! ما تزالُ سادِراً فی حرمِ اللَّه مُنتهکاً، تتناول بلسانکَ ربّاتِ الحجال من قریش؟! فقال: دَعی هذا عنکِ، أما سمعْتِ ما قلتُ فیکِ؟ قالت: وما قلتَ فیَّ؟ فأنشدها:
أحنُّ إذا رأیتُ جمالَ سُعْدی وأبکی إن رأیتُ لها قَرینا
أسُعدی إنّ أهلکِ قد أجدّوا رحیلًا فانْظُری ما تأمرینا
فقالت: آمُرُکَ بتقوی اللَّه، وترکِ ما أنتَ علیه.
__________________________________________________
(1) (- 1*) [هکذا أصل الخبر من الأغانی]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 454
ابن أبی عتیق ینشد سعدی قول عمر:
قال الزّبیر: وحدّثنی عبداللَّه بن مسلم، قال: أنشد عمر بن أبی ربیعة ابن أبی عتیق قوله: أحِنُّ إذا رأیتُ جمالَ سُعدی.
قال: فرکب ابنُ أبی عتیق، فأتی سعدی بالجناب من أرض بنی فزارة. فأنشدها قول عمر، وقال لها: ما تأمرین؟ قالت: آمره بتقوی اللَّه یا ابن الصِّدِّیق.
یستوقف لیلی بنت الحارث بن عوف وینشدها:
قال الزّبیر: وحدّثنی طارق بن عبدالواحد، عن أبی عبیدة، عن عبدالرّحمان المخزومیّ، قال: لقی عُمَر بن أبی ربیعة لیلی بنت الحارث بن عوف المرّیّ، وهو یسیر علی بغلة، فقال لها: قِفی أسمعکِ بعض ما قلتُ فیکِ؟ فوقفت، فقال:
ألا یا لیلَ إنّ شفاء نفسی نوالُکِ إنْ بخلتِ فنوِّلینا
قال: فما بلغنا أنّها ردّتْ علیه شیئاً، ومضت.
وقد روی هذا الخبر ابراهیم بن المنذر، عن محمّد بن معن، فذکر أنّ ابن أبی عتیق إنّما مضی إلی لیلی بنت الحارث بن عوف، فأنشدها هذا البیت، وهو الصّحیح؛ لأنّ حلولها بالجناب من أرض فزارة أشبه بها منه بسعدی بنت عبدالرّحمان بن عوف. وروایة الزّبیر فیما أروی وهمٌ لاختلاط الشعرین فی سعدی ولیلی.
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 17/ 104] (1*)
أمّا الدکتور زکی مبارک فقد فاته الصّواب وخانته ذاکرته فیما کتبه عن سکینة فی کتابه «حبّ ابن أبی ربیعة»، فإنّه ذکر أنّ هذه القصیدة قالها عمر فی سکینة فی اجتماعه بنسوة أهل المدینة لیلة الصّورین، ونسب ذلک إلی صاحب الأغانی، مع العلم أنّ صاحب الأغانی لم یذکر هذا الشعر لعمر فی لیلة الصّورین، بل ذکر له قوله:
ألمم بزینبَ إنّ البین قد أفدا قلّ الثّواء لئن کان الرّحیل غدا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 455
وذلک بعد رجوعه إلی مکّة کما ذکر الرّواة الذین نقل عنهم الأغانی، ثمّ إنّ الدکتور نفسه قد عوّل علی روایة الأغانی القائلة إنّ هذا الشعر تغنّی فیه «قالت سکینة» قالت «سُعید» فغیّره المغنّون فجعلوه سکینة مکان سعیدة. وعلّق علیه الدکتور بقوله: «لایبعد أن یکون بعض هذه الأخبار غیر صحیح»، ثمّ ذکر قول الأصبهانی المتقدِّم.
الفکیکی، حدیث الشّهر، سکینة بنت الحسین،/ 16- 21
وممّا تقدّم، اتّضح لنا:
1- إنّ ما حقّقه صاحب الأغانی المعاصر للشیخ القالی هو المعوّل علیه فی أنّ القصیدة (قالت سعیدة والدّموع ذوارف) کانت قد قیلت فی سعدی بنت عبدالرّحمان بن عوف، وکان المغنّون قد غیّروها فجعلوا سکینة مکان سعیدة.
2- کثیر من المغنِّین یستعذبون التغنّی باسم مَنْ یحبّونه وتعلّقت نفوسهم به أو بمعشوق لأحد الملوک والأمراء الذین یغنّون بین أیدیهم فیعمدون إلی التغنّی باسم ذلک المعشوق ویهملون الاسم الحقیقی الذی ذکره الشاعر فی شعره أو کنّی به، ثمّ ینتقل الشعر ویروی علی ما سمع من أفواه المغنِّین، وهذا الأمر غیر منکور وما أکثر وقوعه فی تأریخ الأدب العربی. بدرجة أنّ کثیراً من القصائد تُروی برمّتها لغیر قائلیها، وکم کان للمغنِّین والمغنِّیات والقصّاصین من جرائر فی هضم الشعراء وظلمهم واتّهام الأبریاء.
3- إنّ لفظ (سکینة) أخفّ وأحلی تلحیناً علی لسان المغنِّین وأعذب رنیناً علی آذان السامعین من لفظ (سعیدة) من الناحیة الموسیقیة وأوقع أثراً فی النفوس، وهذا الأثر الموسیقی الفنِّی یُقدِّره أصحاب الذّوق من المهرة فی الغناء.
4- ونرجِّح أنّ هناک أهمّ من هذا کلّه، وهو العنصر السیاسی، فإنّه کان العامل المهم فی هذا التغییر، خاصة إذا ما علمنا أنّ الشیخ القالی أمویّ الفکرة، وأنّ جدّه سلمان کان مولی إلی عبدالملک بن مروان، وقد عاش بقیّة حیاته بعزّ ورفاه وإکرام فی کنف الخلیفة الأموی عبدالرّحمان الناصر وابنه الحکم فی الأندلس، وکان من مقتضی السیاسة الأمویة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 456
فی الشرق والغرب، ومن مصلحتها أن تذیع هذه القصیدة وأمثالها علی لسان المغنِّین والمغنِّیات والقصّاصین باسم (سکینة) بنت الحسین علیهما السلام، لتتّخذ ذلک سلاحاً ماضیاً تحارب به السیاسة العلویة والعبّاسیة، وهذا ممّا لا شکّ فیه ولا ینکر تصوّره العقل متی علم أنّ السیاسة الأمویة ما کانت تعرف الرّحمة فی معاملة خصومها، وقد عملت فی سبیل ذلک بقاعدة- الغایة تُبرِّر الوسیلة- بأقصی معانیها وحدودها.
5- وممّا یؤیِّد ذلک استنکار الرّشید وغضبه الشدید علی اسحاق الموصلی حینما غنّی بین یدیه بما حفظه عن المغنِّین:
قالت سکینة والدّموع ذوارف
وقوله: «ألا تتحفّظ فی غنائک وتدری ما یخرج من رأسک»، وهذا أکبر دلیل علی أ نّه کان یفطن بما روّجته الدعایة الأمویة فی الصِّراع السیاسی بین الأسرتین، وبقصدها من حمل المغنِّین علی تغییر کلمة (سعیدة) ب (سکینة)، ونعتقد أنّ الرشید لم یکن مقتنعاً بسوء نیّة اسحاق فی تغییر الروایة الصحیحة وإلّا لعاقبه ونکل به أشدّ تنکیل.
وهذه أسباب جوهریة أخری سنأتی بها فی مکانها.
الفکیکی، حدیث الشهر، سکینة بنت الحسین،/ 24- 27
ومن شعر هذه القصّة الذی انفرد بروایته الشیخ أبو علیّ القالی وزعم أنّ ابن أبی ربیعة قال فی «سکینة»، «1» [وقرأت علی أبی عبداللَّه ابراهیم بن محمّد الأزدی نفطویه لعُمر ابن أبی ربیعة:
إنّ طیفَ الخیال حین ألمّا هاج لی ذکره وأحدث همّا
جدِّدی الوَصْل یا سُکَیْن «2»
وجودی لمحبٍّ رحیلهُ قد أحمّا
__________________________________________________
(1) (- 1*) [أصل الخبر من أمالی القالی].
(2)- [قال المقرّم،/ 106- 107: لفظ سُکین لا یدلّنا علی أ نّه ترخیم سکینة ابنة الحسین علیه السلام علی أنّ أبا الفرج یروی البیت الثانی: جدِّدی الوصل یا قریب وجودی ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 457
قال أبو علیّ: وکان الأصمعی یروی: قد أجمّا، ویقول: أجمّ إذا دنا وحان، وحُمّ إذا قُدِّرَ، ویروی بیت لبید: أنْ قد أجمّ من الحتوفِ حمامها، وغیره یروی أن قد أحمّ ویقول:
معناه دنا وقَرُبَ علی ما قال الأصمعی فی معنی أجمّ:
لیس دون الرّحیلِ والبَیْنِ إلّا أنْ یَرُدُّوا جمالهم فتزَمّا
قال: وحدّثنی أبو عبداللَّه عند قراءتی علیه هذا البیت، قال: حدّثنا أحمد بن یحیی، قال: حدّثنا عبداللَّه بن شبیب، عن ابن مقمّة، عن أمِّه، قالت: سمعتُ معبداً بالأخْشَبین وهو یُغنِّی:
لیس بین الحیاة والموتِ إلّا أن یَرُدّوا جمالهم فتزمّا
ولقد قلتُ مُخْفِیاً لغریضٍ هَلْ تری ذلکَ الغزالَ الأجمّا
هل تری فوقهُ من النّاس شخصاً أحسنَ الیوم صورةً وأتمّا
إن تُنیلی أعش بخیرٍ وإن لم تبْذُلی الوُدّ مُتُّ بالهمِّ غمّا
أبو علیّ القالی، الأمالی، 2/ 309- 310] (1*)
أمّا صاحب الأغانی فیرویها هکذا: «1»
[تأثیر غناء ابن سُریج فی الحاج فی موسم الحج:
أخبرنی محمّد بن خلف وکیعٌ، قال: حدّثنا الزّبیر بن بکّار، عن بکّار بن رباح، عن إسحاق بن مقمّة، عن أمِّه، قالت: سمعتُ ابن سُریج علی أخشب منیً غداة النّفر وهو یُغنِّی:
جدِّدی الوَصْلَ یا قریبَ وجُودی لمحبٍّ فراقهُ قد ألمّا
لیسَ بین الحیاةِ والموتِ إلّا أن یَرُدّوا جمالهُم فتُرمّا
__________________________________________________
(1) (- 1**) [أصل الخبر من الأغانی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 458
ونسبةُ هذا الصوت تأتی بعد هذه الأخبار، قالت: فما تشاءُ أن تسمعَ من خِباءٍ ولا مِضْرَبٍ، حنیناً ولا أنیناً إلّاسمعته. «1»
أبو الفرج، الأغانی (دار إحیاء التّراث العربی)، 1/ 236/ عنه: الفکیکی، حدیث الشهر،/ 29
إنّ طَیْفَ الخَیالِ حین ألمّا هاجَ لی ذُکْرةً وأحدثَ همّا
جدِّدِی الوَصْلَ یا قریب وجُودی [... ثمّ ذکر البیتین کما ذکرناهما]
ولقد قُلْتُ مُخْفِیاً لِغَریضٍ هل تری ذلکَ الغزالَ الأحمّا
هل تری مثله من النّاس شَخْصاً أکملَ النّاسِ صورةً وأتمّا
عَرُوضُه من الخفیف. الشعر لعمر بن أبی ربیعة، والغناء لابن سُریج ثقیلٌ أوّل بالوُسْطی عن الهِشامیّ. وفیه للغَریض أیضاً ثقِیلٌ أوّلُ بالسّبّابة فی مجری البِنْصَر عن إسحاق.
__________________________________________________
(1)- آواز ابن سریج در مِنی
اسحاق بن مقمّه از مادرش روایت کرده است که: صبح روز بازگشت از مِنی، ابن سریج را شنیدم که بر کوه أخْشَبْ 1 در مِنی این آواز را می‌خواند:
جدِّدی الوَصْلَ یا قُرَیْبَ وجُودی لِمُحِبٍّ فراقهُ قد ألمّا 2
الی آخر الأبیات.
«ای قریبه، وصال را تازه ساز و جُود کن به عاشقی که فراق او نزدیک شده است.»
بین زندگی و مرگ همین قدر فاصله است که شتران خودرا بازآورند و بر آنها افسار بزنند.
مادر اسحاق گفت: وقتی این صدا بلند شد، همه جا را سکوت فراگرفت به طوری که اگر از خیمه یا منزلگاهی آهی یا ناله‌ای برمی‌خاست آن را می‌شنیدی!!
1. أخْشَبْ: کوه خشن بزرگ. اخشبان: دو کوه است در دو طرف مکه یکی ابوقبیس و دیگری الأحمر؛ و نیز اخشبان دو کوه است در مِنی (قاموس).
2. قُرَیْب: مرخّم قُریْبَه است به صیغه تصغیر. ألمّ: نزدیک شده است.
فریدنی، برگزیده الأغانی، 1/ 84- 85
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 459
أخبرنی الحسن بن علیّ، قال: حدّثنا أحمد بن سعید الدّمشقیّ، قال: حدّثنا الزّبیر، قال: أنشد جعفر بن محمّد بن زید بن علیّ بن الحسین علیهم السلام قول عمر:
لیسَ بین الحیاةِ والموتِ إلّا أن یَرُدُّوا جِمالهم فتُزمّا
فطَرِبَ وارتاح وجعل یقول: لقد عجّلوا البَیْنَ، أفلا یوکُون قِرْبَةً! أفلا یُوَدِّعون صدیقاً! أفلا یَشُدُّون رَحْلًا! حتّی جرت دمُوعُه.
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 1/ 244/ عنه: الفکیکی، حدیث الشّهر،/ 28، 29] (1**)
فالاختلاف بین الرّوایتین ظاهر فی البیت الثانی والشطر الثانی من البیت الخامس فتأمّل!! علی أنّ صاحب الأمالی لم یذکر لنا شیئاً عن سبب هذا الشعر قاله فی سکینة کما زعم وغایة ما قال: إنّه قرأ علی نفطویه لعمر بن أبی ربیعة هذین البیتین:
إنّ طیف الخیال حین ألمّا هاجَ لی ذکرة وأحدثَ همّا
جدِّدی الوصْلَ یا سُکین وجودی لمحبٍّ رحیله قد أحمّا «1»
هذا ویظهر أنّ جامع الدیوان وشارحه الأستاذ محمّد العنانی المصریّ قد أخذ بروایة القالی وهو خطأ فاحش، إذ أنّ صاحب الأغانی قد أیّد روایته المتقدِّمة عن محمّد بن خلف عن وکیع، قال:
[... ثمّ ذکر کلام أبی الفرج فی الأغانی، 1/ 236، 244 کما ذکرناه].
فهل من المعقول یا تری!! أن ینشد الإمام الصّادق علیه السلام ما تغزّل به ابن أبی ربیعة فی‌عمّة أبیه فیطرب ویرتاح، وهل من الحقّ أن نتصوّره أقلّ من هارون الرّشید وقد غضب غضباً شدیداً فی نشوته علی إسحاق الموصلیّ حینما غنّی بین یدیه بقول عمر حسب الروایة المغلوطة:
«قالت سکینة والدّموع ذوارف»
__________________________________________________
(1)- [الأمالی للقالی، 2/ 209]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 460
فإنّ هذا الدلیل وحده کافٍ لبُطلان روایة القالی التی تعمّدها أو وصلت إلیه بطریق السماع من المغنِّین کما نعتقد وهو الصّحیح؛ لأنّ الشیخ القالی علی جلالة قدره کان قد ارتجل أمالیه وأملاه عن ظهر قلبه وهو بجوار الحکم الأموی فی الأندلس. ومهما أوتی الإنسان حظّاً من سعة العلم والاطِّلاع ومهما کان شدید الحافظة وقویّ الذِّهن والذّاکرة، فلا یسلم من السّهو والخطأ فی تألیف کتاب مثل الأمالی الضّخم ارتجالًا وأملاه عن ظهر قلب، وإنّ العصمة للَّه‌ولرسوله.
هذا ولا یفوتنا أن نُنبِّه القارئ الأدیب إلی أنّ الشیخ القالی قد ارتجل أمالیه وهو فی کنف تلمیذه الحکم الأموی فی الأندلس کما قلنا، والکتاب علی ضخامته لم یذکر فیه شیئاً من أشعار ابن أبی ربیعة وتغزّله فی فاطمة بنت عبدالملک بن مروان وفی أخته أمّ محمّد بنت مروان بن الحکم، وقد ألمعنا عن السرّ فیما تقدّم مع أنّ جمیع کتب الأدب المعتبرة قد ذکرتها، وإذا ما علمنا ممّا مرّ بأنّ سلمان جدّ الشیخ القالی کان مولی إلی عبدالملک بن مروان، أدرکنا السرّ وسبب محابات الشیخ أبو علی القالی فی إهماله أشعار ابن أبی ربیعة فی فاطمة ورملة وأخت الحجّاج، ولم یحفظ إلّاروایة المغنِّین المقلوبة فی (سکینة) علیها السلام وهو من جملة أحادیث الإفک الأموی التی منها حدیث لعب السودان وغناء الجواری فی مسجد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وفی بیت الوحی ومهبط الرّوح الأمین، وقد خفی هذا علی شارح الدیوان محمّد العنانی المصری.
الفکیکی، حدیث الشّهر، سکینة بنت الحسین،/ 27، 28، 29- 31
زعم الأستاذ محمّد العنانی المصری، شارح دیوان ابن أبی ربیعة، أنّ الأبیات التی مطلعها:
ألمم بزینبَ إنّ البَیْن قد أفدا قلّ الثّواء لئن کان الرّحیل غدا
وهی التی أرسلها ابن أبی ربیعة من مکّة مع الغریض إلی النّسوة من أهل المدینة بعد انصرافه من اجتماع لیلة الصّورین، قالها فی (سکینة) ومستندة فی ذلک روایة الأغانی التی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 461
نوّهنا عنها فی مناقشة الدکتور زکی مبارک آنفاً. وهذه الروایة لو فرضنا صحّتها وهی لیست کذلک کما سیأتی، لم تکن حجّة ولم تنهض دلیلًا للأستاذ العنانی، لأسباب منها:
1- إنّ مطلع الأبیات یدلّ بصراحة لا غبار علیها أنّ الشعر لم یکن فی سکینة علیها السلام.
2- إنّ الأبیات قیلت فی أمّ طلحة، عائشة بنت طلحة المخزومیّة «1»، وهی بنت أخت عائشة أمّ المؤمنین رضی اللَّه عنها، وکانت تسکن المدینة، ولا یبعد أنّها کانت من جملة النّسوة فی لیلة الصّورین إن صحّت الروایة؛ ذلک لأنّ عمر بن أبی ربیعة من جملة ما قال فیها:
یا أُمّ طلحة إنّ البَیْن قد أفدا قلّ الثّواء لئن کان الرّحیل غدا «2»
أمسی العراقی لا یدری إذا برزت مَن ذا تطوّف بالأرکانِ أو سجدا
فأنت تری أنّ مطلع تلک الأبیات وهذه واحد لولا اختلاف الکنایة عن اسمها، ولهذا الاختلاف سبب ذکره صاحب الأغانی لم یلفت إلیه الأستاذ شارح الدیوان، وهو أنّ ابن أبی ربیعة لمّا أکثر الشّعر والتغزّل فی عائشة بنت طلحة المخزومیة، غضب فتیان بنی تیم وقال أحدهم: یا بنی تیم بن مرّة! لیقذفنّ بنو مخزوم بناتنا بالعظائم، فمشی ولد أبی بکر وولد طلحة بن عبداللَّه إلی عمر بن أبی ربیعة فأعلموه ذلک، وأخبروه بما بلغهم، فقال لهم: واللَّه لا أذکرها فی شعر أبداً، ثمّ أخذ یُکنِّی عن اسمها فی قصائده ویتلطّف فی تبلیغها ما یرید علی أعواد المغنِّین وأصوات الغناء، فمن ذلک قصیدته التی أوّلها:
یا أُمّ طلحة إنّ البَیْن قد أفدا قلّ الثّواء لئن کان الرّحیل غدا «3»
__________________________________________________
(1)- [أمّها أمّ کلثوم بنت أبی بکر، الأغانی، 11/ 120].
(2)- الدیوان ص 140، وعن کتاب حبّ ابن أبی ربیعة.
(3)- [أصل الخبر من الأغانی: شعر عمر فی عائشة بنت طلحة: أخبرنی الحرمی بن أبی العلاء، قال: حدّثنا الزبیر بن بکار، قال: أخبرنی عبدالملک بن عبدالعزیزعن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 462
کما کان الحارث بن خالد المخزومی یکنِّی عن اسمها باسم أمة لها تُدعی بشرة، فمن ذلک قوله:
«1» لِبشرة «1» أسری الطّیف والخَبْتُ «2» دونها وما بیننا من حَزْنِ أرض وبیدِها
__________________________________________________
رجل من قریش، قال: بینا عمر بن أبی ربیعة یطوف بالبیت، إذ رأی عائشة بنت طلحة بن عبیداللَّه، وکانت من أجمل أهل دهرها، وهی ترید الرّکن تستلمه، فبُهِتَ لمّا رآها، ورأتهُ وعلمت أنّها قد وقعت فی نفسه، فبعثت إلیه بجاریة لها وقالت: قولی له: اتّق اللَّه ولا تقل هجراً، فإنّ هذا مقام لا بدّ فیه ممّا رأیت؛ فقال للجاریة: اقرِئیها السّلام وقولی لها: ابن عمّک لا یقول إلّاخیراً؛ وقال فیها:
لعائشة ابنةِ التّیْمیّ عندی حمیً فی القلبِ، لا یُرعی حِماها
یُذکِّرُنی ابنة التّیْمیّ ظبیٌ یَرُودُ برَوْضَةٍ سَهْلٍ رُباها
إلی آخر الأبیات.
وقال فیها أشعاراً کثیرة، فبلغ ذلک فتیان بنی تیم، أبلغهم إیّاه فتی منهم وقال لهم: یا بنی تیم بن مرّة، هاللَّه لیقْذِفنّ بنو مخزومٍ بناتِنا بالعظائم وتغفلون! فمشی ولد أبی بکر وولد طلحة بن عبیداللَّه إلی عمر بن أبی ربیعة، فأعلموه بذلک وأخبروه بما بلغهم؛ فقال لهم: واللَّه لا أذکرها فی شعر أبداً، ثمّ قال بعد ذلک فیها- وکنّی عن اسمها- قصیدته التی أوّلها:
یا أُمّ طلحةَ إنّ البَیْن قد أفدا قلّ الثّواءُ لئن کان الرّحیلُ غدا
أمسی العراقیُّ لا یَدْری إذا برزَت مَنْ ذا تطوّفَ بالأرکانِ أو سجدا
أبو الفرج، الأغانی (ط دار الثّقافة بیروت)، 1/ 190- 192]
(1) (- 1*) [حکاه فی الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 17/ 36- 37، وجاء فیه أیضاً: قدمت عائشة بنت طلحة ترید العمرة، فقال شعراً: أخبرنی محمّد بن خلف بن المَرْزبان، قال: حدّثنی أبو عبداللَّه السّدوسی، قال: حدّثنا أبو حاتم السّجستانی، قال: أخبرنا أبو عُبیدة، قال: قدِمَتْ عائشةُ بنت طلحة مکّة ترید العُمرة، فلم یزل الحارثُ یدور حولها وینظر إلیها ولا یُمکنه کلامُها حتّی خرجت، فأنشأ یقول- وذکر فی هذه الأبیات بُسْرةَ حاضِنتَها وکنّی عنها-:
یا دارُ أقْفَرَ رسمها بین المُحْصّبِ والحَجُون
أقْوَت وغیّر آیها مرُّ الحوادث والسِّنین
واسْتبدلوا ظَلَف الحجا زوسُرّةَ البلدِ الأمین
یا بُسْر إنِّی فاعلمی باللَّه مجتهداً یمینی
ما إن صَرَمْتُ حبالکم فَصِلِی حبالی أو ذَرِینی
وممّا یغنِّی فیه من شعر الحارث بن خالد فی عائشة بنت طلحة تصریحاً وتعریضاً ببُسرةَ جاریتها: یا ربیع بشرة إلی الآخر ...
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 3/ 229- 233]
(2)- فی مخطوط والخیف. هذا وقد جاءت بشرة فی الجزء الثّانی فی ترجمة الحارث بن خالد بسره بالسّین المهملة وضمّ الباء. وفی الأصول هنا بالشّین المعجمة وضبطت فی مخطوط مرّة بفتح الباء ومرّة بکسرها
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 463
وقرّت بها عینی وقد کنت قبلهاکثیراً بکائی مُشفقاً من صُدودِها
وبشْرَةُ خَود مثل تمثال بیعَةتظلُّ النّصاری حولها یوم عیدها
الشّعر للحارث بن خالد المخزومیّ.
وبشرة هذه التی ذکرها الحارث بن خالد أمةٌ کانت لعائشة بنت طلحة، وکان الحارث یکنّی عن ذکر عائشة بها، وله فیها أشعار کثیرة، منها ممّا یغنِّی فیه قوله:
یا ربع بشْرة بالجَناب تکلّم وأبِنْ لنا خبراً ولا تستعجِم (1*)
ویقول الدکتور زکی مبارک:
«وله فیها شعر کثیر یکنِّی بها عن سیِّدتها، ولنلاحظ أنّ شعر ابن أبی ربیعة فی عائشة بنت طلحة لا یُستطاع تعیینه عند الرّجوع إلی دیوانه، فقد رأینا أ نّه أرغم علی السکوت عنها وأنّه اکتفی بالتلمیح فی أکثر ما أوحت إلیه من الشّعر البلیغ وعندما نلاحظ ذلک یصحّ لدینا أنّ کثیراً من الأسماء التی وردت فی شعره لم یکن إلّاأداة لستر حبّه وصرف النّاس عن الکید لمَن یهوی من کرائم الملاح».
فإذا کان الأمر کذلک، کیف یصحّ الجزم أنّ الأبیات التی حملها الغریض إلی نسوة المدینة کانت فی «سکینة»، فإنّ الأصحّ الأکید أنّها قیلت فی غیرها؛ لأنّ مطلعها ومطلع القصیدة التی قیلت فی عائشة بنت طلحة واحد مع «تغییر طفیف» فی أبیاتها.
3- إنّ عمر بن أبی ربیعة علی فرض صحّة الخبر، قد طلب إلی الغریض أن یذهب بشعره هذا إلی النّسوة ولم یخصِّصه بسکینة وحدها، وإنّ ذهاب الغریض بالشّعر إلی سکینة کان بدافع نیل الجائزة لعلمه أنّ السّیّدة سکینة تُقدِّر قیمة الأدب والشّعر أکثر من
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 464
غیرها، وهی أولی بإکرام منشدیه، وهذا لا یدلّ علی ما ذهب إلیه الأستاذ شارح الدیوان.
4- إنّ صاحب الأغانی لم یذکر بیتاً واحداً من شعر ابن أبی ربیعة أو غیره فی التغزّل بسکینة علیها السلام فی جمیع أجزاء کتابه.
5- إنّ القول المنسوب إلی ابن أبی ربیعة أ نّه قال للنّسوة لیلة الصّورین عند انصرافه، وهو: (واللَّه إنِّی لمحتاج إلی زیارة قبر رسول اللَّه صلی الله علیه و آله والصّلاة فی مسجده، ولکن لا أخلط بزیارتکنّ شیئاً) یدلّ علی کذب الروایة وأنّها قد صُنِعَت ولُفِّقت بعد وفاة عمر وسکینة علیها السلام.
وإنّ ما نُسب إلی عمر من القول، قول مفتری، حیث لا یمکن لأیّ شخص مهما بلغت به القحّة وسوء الأدب، ومهما کان فاسقاً مستهتراً قد بلغ به نزق الشّباب والطّیش والمجون إلی حدٍّ کبیر أن یجرأ بالقول بمثل هذا الکلام الفطیر القبیح الذی یترفّع عنه أدب الفرد العربیّ المسلم سواء قَرُب عهده من عهد الرسالة أم بَعُد، فهل یؤمن العقل، وتطمئنّ النفس ویرتاح الضمیر إلی تصدیق مثل هذه الروایة الشّنیعة والتّهمة الفضیعة؟
وهل من الصحیح کان ابن أبی ربیعة علی ما یُنْسَب إلیه من المجون فی هذه الدرجة من السّخف وخسّة النّفس، تجعله لایخلط بزیارة النِّساء زیارة قبر المصطفی صلی الله علیه و آله والصّلاة فی مسجده وهو یعیش فی صدر الإسلام وریعانه وفتوّته؟ وبعد أن یشدّ الرِّحال من مکّة ویلقی عصا ترحاله بأرض یثرب إلی أن یضی‌ء الفجر فیقفل علی الأثر إلی بلده دون أن یستجم ویریح راحلته من وعثاء الطّریق وعناء السّفر والمسافة بین مکّة المکرّمة والمدینة المنوّرة لا تُقطع بأقلّ من عشرة أیام علی ظهور الإبل.
6- نحنُ نعلم وهؤلاء الرّواة الوضّاعون یعلمون أیضاً أنّ سکینة علیها السلام قد نشأت فی حضن الرِّسالة، ودرجت فی حجر الحسین إمام أهل الإباء، وتغذّت بلبان الأدب النّبویّ، وعاشت بجنب عمّتها وسیِّدتها العظیمة الحوراء زینب بنت أمیر المؤمنین علیّ بن أبی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 465
طالب علیه السلام، وبجوار أخیها السجّاد الإمام زین العابدین، تحوطها هالة من رهط المیامین الأبرار من سادات بنی هاشم الکرام.
وإنّ مَنْ یتربّی ویترعرع فی مدرسة الرِّسالة المحمّدیة، ویتفقّه بفقه القرآن الکریم، ویتأدّب بالأدب العلویّ ویتهذّب بالتربیة الحسینیة الرفیعة مثل السّیّدة سکینة بنت الحسین علیهما السلام، لا یمکن أن ترضی لنفسها أو تسمح لصواحبها وأترابها من نسوة المدینة من أهل الشّرف بالاجتماع مع رجل أجنبیّ مهما کان شریفاً عفیفاً، وهی تقوم بطلبه من مکّة المکرّمة لیُحدِّثهنّ مع رفیقه الغریض المغنِّی «بلهو الحدیث»، ویسهرنَ معها فی مکان «الصّورین» فی ضواحی المدینة إلی مطلع الفجر، لاهین سامرین بلهو الحدیث وقول الزّور، وحاشاها أن تکون کذلک وهی من بیت أذهبَ اللَّه عنهم الرِّجس وطهّرهم تطهیراً.
وکیف تقدم تلک السّیّدة المطهّرة علی ذلک؟! وهی أعلم النّاس بحدیث جدّها الرسول أعظم صلی الله علیه و آله، القائل: «إنّ اللَّه بعثنی رحمة وهدی للعالمین، وأمرنی أن أمحق المزامیر والکبارات والمعازف والأوثان التی کانت تُعبد فی الجاهلیة».
وکیف یصدر منها ذلک؟! وفی بیتها نزل الوحی والذِّکر الحکیم بتحریم لهو الحدیث وقول الزّور، فقال تعالی: «ومن النّاس مَن یشتری لهو الحدیث لیضلّ عن سبیل اللَّه بغیر علم ویتّخذها هزواً، أولئکَ لهم عذاب مهین»، وقوله تعالی: «والّذینَ لا یشهدون الزّور»، وقد أجمع علماء أهل البیت الهداة علی أنّ معنی «لهو الحدیث وقول الزّور» هو الغناء وسائر الأقوال الملهیة والمجالس الباطلة، وأنّ استماع الغناء واللّهو یُنبت النفاق فی القلب کما یُنبت الماء الزّرع.
وسنبسِّط القول فی بقیّة النصوص والأحادیث الشریفة التی تدحض مفتریات المفترین عند الکلام فی موضوع (عنایة سکینة بالغناء) فی زعمهم.
وعلی کلّ، فإنّ هذه الروایة لا تخلو من دسٍّ مفضوح، فقاتلَ اللَّه رواة الأخبار والأشعار، فما أکثر آفاتهم واختلافاتهم کما یقول زکی مبارک فیهم: «إنّ الرّواة وضعوا من
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 466
أقاصیص عشق ابن أبی ربیعة ما شاء لهم الخیال ترویحاً لأنفس السامرین من الخلفاء والأمراء.
الفکیکی، حدیث الشّهر سکینة بنت الحسین،/ 31- 39
إنّ أضداد البیت العلویّ، کمصعب الزّبیریّ وابن أخیه الزّبیر بن بکّار، والهیثم بن عدیّ الطّائیّ الکوفیّ، وصالح بن حسّان، وأشعب الطّامع، وأضرابهم، أرادوا أن یشوّهوا مقام هذا البیت الطّاهر بکلّ ما لهم من حول وطَوْل، وحیث أ نّهم لم یتمکّنوا من نسبة المفتریات إلی من وجبت فیهم العصمة من الأئمّة الهداة، عمدوا إلی أولادهم وبناتهم، فاختلقوا فی حقّهم کلّ شائنة تخرجهم عن الدّین، وتوقف البسطاء عن الانضواء إلیهم، وإلی سلفهم، طمعاً فی وفر ملوک الزّمان؛ وقد حصل هناک من یحسب أنّ سعة العلم فی الإکثار من الرّوایات، ولو من غیر تثبّت فی النّقل، فاختلط الحابل بالنّابل، والصّحیح بالسّقیم، ودیف السّمّ فی الدّسم.
غیر أنّ الاستضاءة بنور العلم الصّحیح، وتمحیص الحقائق، کشفت عن عوار تلک الأحادیث، ووضح أنّ هؤلاء الرّجال الّذین أکثروا من رواة هذه الأکاذیب لم یعتمد علیهم علماء الرّجال، ولم یجعلوا لأحادیثهم قیمة تُذکر، فسدّوا ثغرة معرّة أولئک الدّسّاسین بإخراجهم عن صفوف من یعتمد علی مرویّاته تمحیصاً للأخبار عن وصمة التّدجیل.
وکان رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یعلم بما یحدث بعده من دسائس الدّجّالین، فحذّر امّته عنهم وعن مفتریاتهم، فقال صلی الله علیه و آله: ستکثر علیَّ القالة من بعدی، فمن کذب علیَّ فلیتبوّأ مقعده من النّار «1». «2»
المقرّم، السّیّدة سکینة،/ 49- 50
__________________________________________________
(1)- الإحتجاج للطّبرسی، ص 247، فی احتجاج الجواد علی ابن أکتم
(2)- دروغ پردازان‌دشمنان خاندان طهارت، چون مصعب بن زبیر و برادرزاده‌اش زبیر بن بکار و هیثم بن عدی و صالح بن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 467
أوّل مَنْ وضعَ الحدیث:
لقد تجلّی لنا، ونحن نسبر المدوّنات، ونمحِّص الأحادیث، أنّ أوّل مَنْ وضع الأحادیث الشّائعة فی ابنة الحسین (سکینة) مصعب الزّبیریّ، المتوفّی سنة 236 فی کتابه «نسب قریش»، لینصرف المغنّون والشّعراء عن ابنتهم سکینة بنت خالد بن مصعب بن الزّبیر، الّتی تجتمع مع ابن أبی ربیعة الشّاعر والمغنِّیات یغنّین لهم، وزمر بها مرافقه فی بغداد المدائنیّ «1» المتوفّی سنة 225؛ وزاد علیها الزّبیر بن بکّار وابنه وتلقّاها المبرّد المتوفّی سنة 285 عن هؤلاء الوضّاعین، وعنه أخذها تلمیذه الزّجّاجیّ وغیره من دون تمحیص، فأضلّوا کثیراً من الکتّاب والمؤرّخین حتّی رووها بلا إسناد موهمین أ نّها من المسلّمات.
__________________________________________________
حسان و اشعب طامع و نظایر آن‌ها، برای خدشه‌دار ساختن شخصیت آل‌علی علیه السلام بر آن شدند که از هر راه که شده [است]، این خاندان را آماج تیرهای تهمت خود قرار دهند، اما از آن‌جا که نتوانستند به ائمه اطهار علیهم السلام- که عصمت جزء لاینفک وجود آنان است- پیرایه‌ای بربندند، به فرزندانشان اعم از پسر و دختر آنان حمله‌ور شدند و هر شیوه ناشایستی که آنان را خارج از طریق شریعت معرفی می‌نمود و مردم را از گرد آنان و سرورانشان پراکنده می‌ساخت، بدانان بربستند.
البته، علاوه بر عناد قلبی، طمع در مال و جاه ملوک زمانه نیز در انگیزه جعل این افترائات و دروغ پردازی آنان تأثیر بسزایی داشته است. از طرف دیگر، برخی از علما و محدّثان به تصور آن که گسترش علم و معرفت از طریق حجیم ساختن مجموعه‌های حدیثی- هر چند که صحت آن احادیث معلوم نباشد- تحقق می‌یابد، روایات درست و نادرست و صحیح و سقیم را با هم درآمیختند و اقوال اینان را در کتب خویش ثبت نمودند.
حال آن که با بهره‌گیری از نور علم راستین و تمیز حقایق از اکاذیب، عدم صحت این روایات واضح و آشکار می‌شود که این راویانی که چنین سخنان ناراستی را بسیار بافته‌اند، علمای علم رجال، آنان را از درجه اعتبار ساقط دانسته اند و برای احادیثشان کم‌تر قیمتی قائل نیستند؛ تا با خارج گشتن این دسیسه‌پردازان از ردیف راویان موثق، احادیث از رخنه دروغ در امان مانند.
البته این رشته سر دراز دارد؛ تا بدان جا که رسول خدا صلی الله علیه و آله با توجه به اطلاعی که از حال این افترازنان داشت، خود را از آنان بیم داد و فرمود: بعد از من، بر من (از قومم) سخن بسیار خواهند گفت. پس هر آن کس که بر من دروغ بربندد، در آتش برای خود جایی مهیّا کند.
طارمی، ترجمه حضرت سکینه علیها السلام للمقرّم،/ 176- 177
(1)- فی الأغانی، ج 11، ص 127، نقل حدیثاً عن المدائنی، عن مصعب بن عبداللَّه الزّبیریّ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 468
ثمّ جاء أبو علیّ القالیّ تلمیذ الزّجّاجیّ الأمویّ الفکرة والعقیدة، فسجّل فی أمالیه ما تلقّاه من استاذه قصداً للحطّ من کرامة البیت العلویّ، خصوصاً، وقد تقلّب فی نعمة النّاصر عبدالرّحمان الأمویّ فی الأندلس الّذی استدعاه من بغداد، واحتفل به فی الأندلس، فأکرم مثواه، وعزّز منزلته، فأ لّف وکتب علی ما یروق للأمویّین الّذین نکّل بهم الهاشمیّون وبدّدوا ملکهم. «1»
المقرّم، السّیّدة سکینة،/ 57- 58
سکینة بنت الزّبیر:
ومع الغضّ عن ذلک نقول: إنّ لفظ سکینة فی روایة الزّجّاجی، ولفظ سُکین فی روایة أبی علیّ القالیّ فی الأمالیّ «2»، لا إشعار فیه علی إرادة سکینة بنت الحسین علیه السلام.
__________________________________________________
(1)- اوّلین حدیث ساز
در پس کاوش از لابه‌لای متون و بررسی احادیث، به‌دست می‌آید که اولین کسی که احادیثی خلاف در شأن بانو سکینه دخت سیدالشهدا سلام اللَّه علیه پرداخت، مصعب زبیری متوفی سال 236 ه. ق در کتابش «نسب قریش» می‌باشد. هدف او آن بود که توجه تاریخ نگاران را از دختر طایفه خود، سکینه دختر خالد ابن مصعب بن زبیر- که در مجالس بزم با ابن ربیعه شاعر جمع می‌گشت و آوازه‌خوانان بر ایشان آواز می‌خواندند- باز دارد. در این رابطه، همقطار ابن ربیعه، مدائنی- متوفی 225 ه. ق- نیز با بوق و کرنا، سروده‌های بزم را در بغداد بازگو می‌کرد.
زبیر بن بکار و فرزندش بر آن جریانات افزوده و مبرد متوفی سال 285 ه. ق در کتاب خود سخن این دروغ پردازان را ثبت کرد. بعداً زجاجی دست پرورده مبرد و دیگران بدون هیچ بررسی و اندیشه‌ای این‌ها را از او فرا گرفتند و در کتب خود ثبت کردند و به این ترتیب، بسیاری از نویسندگان و مورخان را گمراه ساختند تا بدان‌جا که آن جریانات را حقیقت محض تلقی کردند و از سلسله راویان ناقل آن‌ها نیز صرف‌نظر کردند.
سپس نوبت به ابو علی قالی شاگرد زجاجی رسید که فکر و عقیده او را داشت تا در «امالی» خود آنچه از استاد آموخته بود، ضبط نماید و (به خیال خام خویش) از مقام خاندان امامت بکاهد. خصوص آن که او قرین منت ناصر عبدالرحمان اموی- که اورا از بغداد نزد خود در اندلس دعوت نموده و در اکرام و اعظام او کوشیده بود- قرار داشت و کتاب‌های خود را مطابق میل امویان که دشمنی دیرینه‌شان با بنی‌هاشم معلوم است، تألیف کرد.
طارمی، ترجمه حضرت سکینه علیها السلام للمقرّم،/ 184
(2)- ج 2، ص 26، طبع دار الکتب العلمیّة- بیروت
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 469
مَنْ هی سکینة؟
فی آل الزّبیر ثلاث نساء اسمهنّ سکینة:
1- سکینة بنت خالد بن مصعب بن الزّبیر.
أخبرنی الحرَمیّ، قال: حدّثنا الزّبیر، قال: حدّثنی ظَبْیَةُ مولاة فاطمة بنت عمر ابن معصب، عن ذُهیبة مولاة محمّد بن مصعب بن الزّبیر، قالت: کنتُ عند أمَةِ الواحد أو أمة المجید بنت عمرَ بن أبی ربیعة فی الجُنبذ الذی فی بیت سکینة بنت خالد بن مصعب أنا وأبوها عمر وجاریتان له تُغنِّیان، یُقال لإحداهما البَغُوم، والأخری أسماء. وکانت أمةُ المجید بنتُ عمر تحت محمّد بن مصعب بن الزّبیر.
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 1/ 149
2- سکینة بنت معصب بن الزّبیر بن العوّام، أمّها أمّ ولد. «1»
وولد عمر بن عمرو بن عثمان بن عفّان: عبداللَّه الشاعر العَرْجی «1»؛ وهو الذی یقول:
أضاعُونی وأیَّ فتیً أضاعُوا لِیومِ کریهَةٍ وسِدادِ ثَغْرِ
کأنِّی لم أکُن فیهم وَسیطاً ولم تَکُ نِسْبَتی فی آلِ عَمْرو
«1» وأُمّه: آمنة بنت عمر بن عثمان بن عفّان، ولأُمِّ وَلد «1». [...]
فولد عبداللَّه بن عمر العَرْجیّ: عُمر، کان یُلقّب الصّداویّ، قُتل بقُدَیْد؛ وزیداً، لا عَقِبَ له؛ وأُمُّهما: عُثیمة بنت بُکیر بن عمرو بن عثمان بن عفّان، ولسکنیة بنت مصعب ابن الزّبیر بن العوّام، ولأُمّ ولد. ولعُثَیْمة بنت بُکیر یقول العَرْجی:
«2» إنّ «2» عُثمان والزُّبیر أحَلّا بیتها «3» بالیَفاع إذْ ولَداها
إنّها بنتُ کلِّ أبیضَ قَرْمٍ نالَ فی المجدِ من قُصَیٍّ ذُراها «2»
__________________________________________________
(1)- [مثله فی الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 1/ 298، 299].
(2- 2) [مثله فی الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)،/ 308- 309].
(3)- [الأغانی: دارها].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 470
[...].
وولدَ بُکیر بن عمرو بن عثمان بن عفّان: عبداللَّه؛ وأمّ البَنین، لأُمِّ ولدٍ؛ وعُثیمة بنت بُکیر، لسُکینة بنت مُصعب بن الزّبیر، ولأُمِّ ولد. «1»
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 118، 119
شعر العرجی فی زوجته أمّ نعمان بنت بکیر بن عمرو بن عثمان بن عفّان:
أخبرنی حیبب بن نصر، قال: حدّثنا عمر بن شبّة، قال: حدّثنا إسحاق بن إبراهیم الموصلیّ، قال: تزوّج العرجیّ أمّ عثمان بنت بُکیر بن عمرو بن عثمان بن عفّان، وأمّها سُکینة بنت مُصعب بن الزّبیر، فقال فیها: [... ثمّ ذکر البیتین کما ذکرناهما فی نسب قریش].
سکنَ النّاسُ بالظّواهرِ منها وتبوّا لنفسه بَطْحاها
قال إسحاق: ولمّا تزوّج الرّشید زوجته العثمانیة، أعْجِبَ بها، فکان کثیراً ما یتمثّل بهذه الأبیات.
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 1/ 308- 309
والعرجی الشّاعر، هو عبداللَّه بن عمر بن عمرو بن عثمان بن عفّان، أُمّه آمنة بنت عمر بن عثمان بن عفّان.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 84- 85
وحدّثنی الزّبیر بن بکّار، عن عمِّه وغیره قالوا: زوّج بکیر بن عمرو بن عثمان بن عفّان ابنته أمّ عثمان بنت بکیر، وأُمّها سُکینة بنت مصعب بن الزّبیر، عامر بن حمزة بن عبداللَّه بن الزّبیر، فبلغ ذلک إبراهیم بن هشام المخزومیّ وهو علی المدینة، فبعث إلیَّ بکیر فقال له: ما حملک علی أن زوّجت ابنتک زُبَیْریّاً وبالشّام مَنْ به من فتیان بنی الحکم بن أبی العاص لم تعرضها علیهم وهم بنو عمّک، فقال له: إنّ یدَ عبداللَّه بن الزّبیر عندنا یوم الدّار ما علمتَ، فسکت.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 251
__________________________________________________
(1)- [کتاب نسب قریش از صفحه 236 تا 250 فرزندان الزّبیر بن العوّام را نام برده است و در صفحه 249 فرزندان مصعب بن الزّبیر را نام می‌برد بدون اینکه نامی از سکینه آورده باشد، و این سکینة بنت مصعب بن الزّبیر بن العوّام در فرزندان عثمان آورده شده است]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 471
3- سکینة بنت مصعب بن الزبیر بن العوّام، أمّها فاطمة بنت عبداللَّه بن السائب.
مصعب بن الزّبیر بن العوّام بن خویلد، وأمّه الرّباب بنت أنیف بن عبید بن مصاد بن کعب بن عُلیم بن جناب من کلب، فولد مصعب بن الزّبیر عُکاشة وعیسی الأکبر قُتل مع أبیه مصعب، وسکینة وأمّهم فاطمة بنت عبداللَّه بن السّائب بن أبی حُبیش بن المطّلب ابن أسد بن عبدالعُزّی بن قُصَیّ، وعبداللَّه بن مصعب ومحمّداً، وأمّهما عائشة بنت طلحة ابن عبیداللَّه، وأمّها أُمّ کلثوم بنت أبی بکر الصِّدِّیق، وحمزة وعاصماً وعمر لأمِّ ولد، وجعفراً لأمِّ ولد، ومصعب بن مصعب وهو خُضیر لأمِّ ولد، وسعداً لأمِّ ولد، والمنذر لأمِّ ولد، وعیسی الأصغر لأمِّ ولد، والرّباب بنت مصعب وأمّها سُکینة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب، وسُکینة بنت مصعب وأمّها أمّ ولد.
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 135- 136
حدیث الصّورین:
ویتحدّث أبو الفرج عن مجلس (الصّورین) معتمداً علی روایة مصعب الزّبیریّ الّذی عرفت بغضه لأهل بیت النّبیّ صلی الله علیه و آله وروایته فیما یحطّ من مقامهم فیقول: اجتمع نسوة، فذکرن عمر بن أبی ربیعة وشعره وظرفه ومجلسه وحدیثه، وتشوّقن إلیه وتمنّینه، فقالت سکینة: أنا له؛ [... ثمّ ذکر کلام أبی الفرج فی الأغانی، 1/ 584- 585 کما ذکرناه].
وصفّق لها غیره ممّن أراد الطّعن فی مقام البیت العلویّ، ونسب (سکینة) الموجودة فی الحدیث إلی الحسین علیه السلام من دون أیّة قرینة تشهد بهذه النّسبة، فإنّ العبارة الموجودة خالیة عن نسبتها إلی الحسین علیه السلام؛ فمن أین صحّ الحکم علی هذه المسمّاة بهذا الاسم، أ نّها من هذا البیت العلویّ؟ فلعلّها سکینة ابنة خالد بن مصعب بن الزّبیر الّذی یروی أبو الفرج اجتماعها مع عمر بن أبی ربیعة والجواری یغنّین لهم. أو الاخری وهی سکینة ابنة مصعب الّتی أمّها فاطمة بنت عبداللَّه بن السّائب.
ثمّ هذا الشّعر ورد مطلعه باسم زینب، کما ورد مطلعه فی دیوان ابن أبی ربیعة باسم أمّ طلحة عائشة بنت طلحة المخزومیّ، وهی بنت أخت عائشة أمّ المؤمنین. ونصّ المطلع فی الدّیوان، کتاب حبّ ابن أبی ربیعة، ص 140:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 472
یا امّ طلحة! أنّ البَیْن قد أفدا قَلَّ الثّواءُ لئن کان الرّحیل غدا
أمسی العراقیّ لا یدری إذا برزت من ذا تطوف بالأرکان أو سجدا
ولیس فی الأبیات اسم سکینة، کما لیس فی نصّ الحدیث نسبتها إلی الحسین علیه السلام.
والباحث فی الأغانی لم یجد التّصریح بسکینة ابنة الحسین فی شعر عمر بن أبی ربیعة أصلًا، وکلّما وجد فی لفظ (سکین) أو (سکینة) لم یحصل معه الجزم بأ نّها ابنة الحسین، خصوصاً بعد أن عرفنا من نصّ الأغانی، أنّ الّتی تجتمع مع ابن أبی ربیعة هی سکینة بنت خالد ابن مصعب الزّبیریّ، ومن هذا الباب ما یرویه أبو علیّ القالی من قول عمر بن أبی ربیعة «1»:
إنّ طیف الخیال حین ألما هاج لی ذکره وأحدث هما
جدِّد الوصل یا سکین وجودی لمُحبٍّ رحیله قد أحما
فإنّ لفظ سکین لا یدلّنا علی أ نّه ترخیم سکینة ابنة الحسین علیه السلام علی أنّ أبا الفرج یروی البیت الثّانی «2»:
جدّدی الوصل یا قریب وجودی لمحبٍّ فراقه قد ألما
ومع هذا الإجمال فی اللّفظ والخلاف فی الرّوایة کیف یمکن للباحث، المتحرِّی للحقائق، القطع علی أن الشّعر وارد فی سکینة ابنة الحسین، لولا العداء لهؤلاء الأطهار، وقصد تشویه سمعة بیتهم الرّفیع بما دبّ ودرج؟
ولم یکتف الزّبیر بن بکّار فی الطّعن علی سکینة حتّی أزری ببعض العلویّین من أبناء أبیها، فحدّث أبو الفرج فی الأغانی، ج «1»، ص 236 و 244 عنه أنّ جعفر بن محمّد بن زید بن علیّ بن الحسین أنشد قول عمر:
لیس بین الحیاة والموت إلّا أن یردوا جمالهم فتزما
__________________________________________________
(1)- أمالی القالی، ج 2، ص 305.
(2)- الأغانی، ج 1، ص 117.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 473
فطربَ وارتاحَ وجرت دموعه وجعل یقول: لقد عجّلوا البین أفلا یوکون قربة؟ أفلا یودّعون صدیقاً؟ أفلا یشدّون رحلًا؟
أنا لا أرید أن أنزّه وأبرّئ جمیع العلویّین عمّا لا یلتئم مع آداب الشّریعة وأحکامها؛ ولکن أقول: لا یجوز الاعتماد علی الزّبیر بن بکّار وأمثاله ممّن طعن فیهم العلماء، ورموهم بالکذب، فلا تدوّن روایاتهم الواضعة من قیم الرّجال ما لم تدعم بقرینة قویّة وجعفر بن محمّد بن زید لم یرد فی حقّه ما لا یلتئم مع شریعة جدّه صلی الله علیه و آله.
وهنا نری الاستاذ توفیق الفکیکیّ قد أخذه الاحتدام علی آل الزّبیر النّاشرین لهذه الأکاذیب وعلی من یدوّنها من دون رویّة، فتخیّل أنّ (جعفر) هذا هو الإمام أبو عبداللَّه الصّادق، مهذّب الامّة بنصائحه وحکمه وناشر الشّریعة، فأشکل علی الرّوایة ومن دونها، ولکن صریح نصّها، أ نّه حفید (زید الشّهید) بن الإمام زین العابدین علیه السلام وکونه ابن محمّد ابن زید علی رأی أبی الحسن العمریّ فی المجدی، وعلی رأی الدّاودیّ فی عمدة الطّالب هو جعفر بن محمّد بن محمّد بن زید الشّهید بن زین العابدین علیه السلام. «1»
المقرّم، السّیّدة سکینة،/ 105- 108
__________________________________________________
(1)- المجدی 184: أبو محمّد جعفر بن محمّد بن علیّ بن الحسین بن محمّد بن أحمد بن جعفر بن محمّد بن زید الشّهید علیه السلام.
شعر عمر بن ابی‌ربیعه
ابو الفرج اصفهانی از یونس و او از ابن‌شبه نقل می‌کند که اسحاق موصلی در مجلس هارون آوازه‌خوانی و غناپردازی می‌کرد، تا این شعر را خواند:
قالَتْ سُکَیْنَةُ وَالدُّموعُ ...
یعنی: «سکینه درحالی که اشک بر سیما و جامه‌اش می‌ریخت، این سخنان را بر زبان آورد: ...»
پس هارون در خشم شد تا آن‌جا که جام (شراب) از دستش افتاد و اورا از خود راند و گفت: «خدا لعنت کند عمربن ابی ربیعه فاسق و تورا! آیا می‌دانی چه می‌گویی و چه از دهانت خارج می‌شود؟» این بیت را با ابیات دیگر، زجاج بدون اشاره به اختلاف واقع در نقل آن ذکر کرده است. همچنان که
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 474
__________________________________________________
ابو الفرج در عین آن که در بیت مزبور نام سکینه را آورده است، در جای دیگر آن را درباره سعدی دختر عبدالرحمان بن عوف می‌داند که عمر بن ابی ربیعه برایش سروده است. ماجرا چنین بود که شاعر مزبور با دختر عبدالرحمان در ایام حج دیدار کرد و بعد از گفت‌وگویی کوتاه، این اشعار را برای وی خواند:
قالَتْ سُعیدةُ والدُّموعُ ...
کما این که این ابیات را جاحظ درباره دختر عبدالملک مروان دانسته است و شاعر یاد شده آن را در ایام حج سروده است. جاحظ، چهار بیت قبل از این اشعار و هفت بیت دیگر بعد از آن‌ها آورده است.
علامه شنقیطی در شرح «امالی زجاجی» (ص 104 از چاپ دوم کتاب در چاپخانه محمودیه مصر سال 1354 ه. ق) روایت اغانی را درباره سعدی بر روایت او درباره سکینه دختر امام حسین علیهما السلام برتر دانسته و اظهار داشته است که آن صحیح بوده و آوازه‌خوانان سکینه را جای سعیده و در بیت دیگر سکین را به جای سعید (که همان مخفف سکینه و سعیده است) نهاده‌اند.
حصری صاحب زهر الآداب متوفی 453 ه نیز روایت شعر را درباره بانو سکینه مردود دانسته است و گوید: «کسی که این شعر را درباره سکینه دخت امام حسین علیه السلام نقل نماید، سخنی به دروغ گفته است.»
صرف‌نظر از این کلماتِ اهل‌ادب و تاریخ درباره کذب ادعای صاحب اغانی وهمقطارانش، متذکر می‌شویم که کلمه سکینه در روایت زجاج و سکین (مخفف سکینه) در روایت ابوعلی قالی در «امالی»، دلالت بر سکینه دخت امام حسین علیه السلام ندارد؛ بلکه فرد منظور در شعر ابن ابی ربیعه، سکینه زبیری می‌باشد. شاهد بر این مدعا سخن صاحب اغانی است که می‌گوید: سکینه دختر خالد بن مصعب بن زبیر با عمر بن ابی‌ربیعه و دخترش «امة المجید» زوجه محمد بن مصعب بن زبیر جمع می‌گشتند و دو کنیزک به نام بغوم و اسماء بر ایشان آواز می‌خواندند.
این سکینه با بکیر بن عثمان بن عفان ازدواج نمود که دختر آنان به نام ام عثمان را عبداللَّه عرجی به همسری گرفت. ابن کثیر گوید: «سکینه دختر مصعب بن زبیر است که مادرش فاطمه دختر عبداللَّه بن سائب می‌باشد.»
حال که دیدیم چگونه این سکینه زبیریان با عمر بن ربیعه مجلس بزمی آراسته است که کنیزکان برایشان تغنی کنند و ترانه سرایند، به احتمال زیاد می‌تواند چنین باشد که خاندان زبیر و سخن‌پردازان پیرو ایشان می‌کوشیده‌اند این ننگ و خواری را از دختر خود بزدایند و آن را متوجه فردی همنام او سازند؛ بخصوص آن که کینه دیرینه‌شان با اهل بیت علیهم السلام در سینه‌هایشان موج می‌زند.
خواننده توجه دارد که روایات اغانی در این باب به نقل از زبیربن بکار، مصعب زبیری، هیثم‌بن عدی کوفی- که به تصریح علمای رجال کذاب است- صالح بن حسان، اشعب طامع و دیگرانی می‌باشد که در جعل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 475
__________________________________________________
روایت ید طولائی دارند. یا دست کم افراد مجهول‌الهویه‌ای هستند که به سخنشان اعتمادی نمی‌رود.
افترایی دیگر
ابو الفرج از مجلس صورین، به روایت مصعب زبیری- که کینه‌اش با خاندان رسالت را شناختیم و با دروغ پردازی‌هایش آشنا گشتیم- نقل می‌کند که: زنانی گرد هم آمدند و از عمر بن ابی‌ربیعه یاد نمودند. از اشعار و طبع لطیف او سخن گفتند و تشنه دیدار او گشتند و تمنای زیارتش کردند. در آن میان سکینه گفت: «من اورا به نزدتان می‌آورم.»
سپس فرستاده‌ای نزد وی فرستاد و اورا در جمع خود طلبید. عمربن ابی‌ربیعه بار سفر به سوی آنان بست و در مجلسشان حضور یافت. چون سحرگاه فرا رسید و خواست بازگردد، گفت: «به خدا قسم من سخت آرزومند زیارت قبر پیامبر صلی الله علیه و آله و نماز در مسجد النبی هستم. اما نمی‌خواهم این دیدار شما را با کار دیگری درآمیزم.»
(لذا بدون زیارت مرقد رسول اللَّه از مدینه حرکت کرد) و سپس به سوی مکه به راه افتاد و در این باره سرود: المم بزینب أنّ البین قد أفدا ...
این نص کلام صاحب اغانی است. اما کسانی که درصدد پیرایه بستن به خاندان امامت می‌باشند، سکینه یاد شده را بدون هیچ قرینه‌ای دختر سیدالشهدا سلام‌اللَّه علیه معرفی می‌نمایند. درصورتی که با عدم تعرض به این نسبت در کلام ابوالفرج، چگونه می‌توان چنین حکم کرد؟ بسا که او سکینه دختر خالد بن مصعب بن زبیر باشد که در اغانی اجتماع او با عمر بن ابی‌ربیعه در مجلس غنا و آهنگ ذکر شده است و یا سکینه دختر مصعب که مادرش فاطمه بنت عبداللَّه بن سائب بوده است.
از طرف دیگر، مطلع این شعر به اسم زینب وارد شده است (که دال بر کارگردانی آن مجلس توسط او می‌باشد)؛ کما این که در دیوان ابن ابی ربیعه این مطلع به اسم عایشه، دختر طلحه مخزومی، با کنیه ام طلحه- خواهرزاده عایشه همسر پیامبر صلی الله علیه و آله- وارد شده است. مطلع قصیده در صفحه 140 دیوان چنین است:
یا امّ طلحة إنّ البین قد أفدا ...
در این ابیات همان‌گونه که ملاحظه می‌شود، نامی از سکینه نیست؛ کما این که در روایت اغانی نیز- به فرض صحت آن- نسبتش با امام حسین علیه السلام بیان نشده است.
به هر حال، به مصداق «هر گردی گردو نیست»، هر جا هم که در اغانی سکینه یا سکین (مخفف آن) آمده، مقصود بانو سکینه نمی‌باشد. از همین باب می‌باشد این شعر دیگر عمربن ابی ربیعه که ابوعلی قالی آن را به این بانوی مطهر منسوب می‌دارد:
إنّ طَیْفَ الخِیالِ حینَ ألمّا هاجَ لی ذِکرُهُ وأحدَثَ هَمّا
جَدّدِ الوَصْل یا سَکینَ وَجُودی لِمُحِبٍّ رَحیلُهُ قَدْ أحَمّا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 476
رجال الأغانی:
ما حدّث به أبو الفرج فی حقّ السّیّدة (سکینة) ابنة سیّد شباب أهل الجنّة الحسین بن أمیر المؤمنین علیه السلام؛ إنّ الأحادیث مرویّة من آل الزّبیر وأمثالهم من المعروفین بالافتعال
__________________________________________________
در این‌جا کلمه سکین مخفف سکینه نیست. علاوه بر آن که ابوالفرج بیت دوم را چنین آورده است:
جَدِّدی الوَصْلَ یا قَریبَ وُجودی لمُحِبٍّ فِراقُهُ قَدْ ألمّا
حال با این اجمال در کلام و اختلاف در روایت، چگونه پژوهشگر خواهانِ حقیقت به ضِرس قاطع می‌تواند بگوید که شعر مزبور درباره سکینه دخت امام حسین علیه السلام است؟
در این صورت، جز این راه باقی می‌ماند که معتقد شویم چنین افتراگویانی غرض و مرضی در سینه خود دارند و قصد خدشه‌دار ساختن مقام منیع خاندان وحی را نموده‌اند؟
اما زبیر بن بکار به این تهمت به بانو سکینه اکتفا نورزیده و از هرزه‌دارایی به دیگر علویان هم پروایی نکرده است. ابو الفرج در صفحه 236، 244 از جلد 1 اغانی به نقل از او می‌گوید: جعفر بن محمد فرزند زید فرزند امام سجاد علیه السلام این بیت از عمربن ابی ربیعه را خواند:
لَیْسَ بَیْنَ الحَیاةِ والمَوْتِ إلّا أنْ یَرُدُّوا جِمالَهُمْ فَتَزُمّا
آن‌گاه به وجد آمد و شادمانی کرد. اشک از دیدگانش فرو ریخت و گفت: «چه زود از ما جدا شدند. آیا مشک آب خود را نمی‌بندند؟ آیا با دوست خود وداع نمی‌کنند؟ آیا بار سفر را محکم نمی‌سازند؟»
در این‌جا سخن بر سر پاک انگاشتن و تبرئه تمام علویان از تخطی از آداب و احکام شرع نیست؛ بلکه برآنیم که بگوییم اعتماد بر زبیربن بکار و امثال او، که به تصریح علما متهم به دروغ‌پردازی و ناراستی‌اند، سزاوار نمی‌باشد و به سخنانی که در خدشه بر شخصیات برجسته دین وارد ساخته‌اند، مادام که قرینه‌ای قوی آن را تأیید نکند، اعتنایی نباید نمود و جعفر بن محمد بن زید فردی است که درباره او کرداری مخالف شریعت جدش نقل نشده است.
از این‌جاست که استاد توفیق فکیکی درصدد معارضه با آل زبیر که ناشر این‌گونه اکاذیبند برآمده است و با آنان نیز که اسطوره‌های اینان را بدون کم‌تر فکر و اندیشه‌ای جمع و تنظیم می‌کنند، سر ستیز گرفته است. او با این تصور که جعفر یاد شده در سخن فوق، امام صادق علیه السلام- آن که با نصایح و دستورات خویش امت را از انحراف بازداشت و اسلام را در تمامی ابعاد گسترش بخشید- می‌باشد، بر روایت اشکال گرفته است. حال آن که روایت اغانی صراحت دارد که جعفر مذکور نوه زید شهید، فرزند امام زین‌العابدین علیه السلام می‌باشد.
این تصریح را ابوالحسن عمری در مجدی هم پذیرفته و داودی در «عمدة الطالب» نیز بر این رأی است؛ ولی سلسله نسب او را چنین بیان نموده است: «جعفر بن محمد بن محمد بن زید شهید بن زین‌العابدین علیه السلام.»
طارمی، ترجمه حضرت سکینه علیها السلام للمقرّم،/ 223- 229
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 477
أو العداوة لآل الرّسول صلی الله علیه و آله، ولم یردعهم أیّ رادع عن الکذب الّذی هو أقبح المعاصی، ومفتاح کلّ شرّ، وطریق یسلک به إلی الفتن، ویلقح البغضاء والأحن، وعثرة فی سبیل النّجاح والسّعادة، ولذلک حرّمته الشّریعة (کتاباً وسنّة) وعضدهما العقل وإجماع المسلمین.
فلا تقف علی صاحب مروءة یکذب فی قوله، أو خدن شرف یمین فی حدیثه، أو أخی بصیرة یفتعل فی قضیّته، أو ربّ حِجاً یتقوّل فیما یقول استقباحاً منهم لتلک الشّنعة المذهبة للاعتبار، المزیحة لماء الوجه، المسقطة لمنصّة الاعتماد، وأقبح مصادیق الفریة والافتعال إذا کان علی لسان صاحب الشّریعة أو من یحذو حذوه من خلفائه المعصومین علیهم السلام، فإنّ فیه علاوة علی القبح الذّاتیّ إدخال ما لیس من الشّریعة فیها، وهذا هو التّشریع المحرّم، والبدعة الّتی لا تقال عثرتها إن تعلّق الکذب بحکم من أحکام الشّریعة.
وإن کان الکذب فی ثناء رجل لا یستحقّه، ففیه إغراء بالجهل؛ وإن کان فی نسبة الفاحشة إلی مؤمن فذلک إیذاء وهتک السّتر.
وأشدّ أفراد الکذب إذا کان وقیعة فی الذّرّیّة الطّاهرة آل الرّسول صلی الله علیه و آله الّذین شاء لهم المولی سبحانه حسن السّمعة وشرف المخبر، وهو أجر الرّسالة الّذی صدر الأمر به: «قُل لا أسألکم علیه أجراً إلّاالمودّة فی القُرْبی» «1»، فإنّه عامّ لسائر أفراد الذّرّیّة تکریماً لصاحب الدّعوة الالهیّة، وتمریناً للملأ الدّینیّ علی البخوع لعامّة بنیه، وردعاً للإغرار منهم عمّا لا یلیق بساحة سلفهم وشرفهم الوضّاح.
وقد عرفت الحدیث عن النّبیّ صلی الله علیه و آله فی إکرام أولاده: الصّالح للَّه‌والطّالح له، وإنّ الولد العاقّ یلحق بالنّسب، کما عرفت أنّ السیاسة القاسیة فی العهد الأمویّ والعبّاسیّ استهوت رجالًا جرّهم الطّمع إلی استنزاف ما فی أیدی القوم من الثّراء المتدفّق، فدسّوا فی الأحادیث خزایات تندی منها جبهة الإنسانیّة قصدوا بها الحطّ من مقام البیت العلویّ عن مستوی الفضیلة، فانطلت تلکم المخازی علی الأجیال المتأخّرة، فحسبوها مرویّة
__________________________________________________
(1)- سورة الشّوری، آیة: 23
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 478
عن صاحب الرّسالة وعن عظماء الصّحابة، أو أ نّها من القضایا والحوادث الّتی لها نصیب من مستوی الحقیقة.
ومن هنا وضع العلماء علم الرّجال لیتمیّز أولئک الدّسّاسون من غیرهم، وإنّ محاورة الحتّات بن یزید أبی منازل مع معاویة تفیدنا فقهاً بما علیه ابن هند من بذل الأموال لمقاصده وغایاته ضد أهل البیت، فإنّه وفد مع الأحنف، وجاریة بن قدامة علی معاویة، فأعطی معاویة کلّاً من الأحنف وجاریة مائة ألف، وأعطی الحتّات سبعین ألفاً، فعتب علیه حیث أنقصه عن صحبه، فقال معاویة: إنِّی اشتریت منهم دینهم، ووکلت إلی رأیک فی عثمان. فقال الحتّات: فاشتر منِّی دینی مثلهم، فأتمّ له الجائزة «1».
وسمع الأحنف رجلًا یقول لمعاویة: لو لم تولّ یزید أمور المسلمین لأضعتها، فعتب علیه، فقال الرّجل: إنِّی أعلم أنّ شرّ من خلق اللَّه هذا وابنه، ولکنّهم استوثقوا من هذه الأموال بالأقفال «2».
وعلی هذا، فهل تری هؤلاء إلی أمثالهم یتورّعون عن موافقة الخلفاء بافتعال أحادیث وقضایا توافق رغباتهم؟ وهل یمکن للکاتب الرّکون إلیهم فی نقل الحقائق؟ وقد عرفت حدیث (مقاتل) الّذی ملئت الطّوامیر بمرویّاته مع المنصور، فإنّه قال له: إذا شئت وضعت
__________________________________________________
(1)- الطّبریّ، ج 5، ص 242 (سنة 50 ذکر هرب الفرزدق من زیاد)
(2)- ویُروی أنّ معاویة بن أبی سفیان لمّا نصبَ یزید لولایة العهد، أقعدهُ فی قُبّة حمراء، فجعل النّاس یُسلِّمون علی معاویة ثمّ یمیلون إلی یزید حتّی جاء رجل ففعل ذلک ثمّ رجع إلی معاویة فقال: یا أمیر المؤمنین! اعلم أنّک لو لم تُولِّ هذا أمور المسلمین لأضَعْتها، والأحنف جالس، فقال له معاویة: ما بالُک لاتقولُ یا أبا بحرٍ؟ فقال: أخافُ اللَّه إن کذبتُ وأخافکم إن صَدقتُ، فقال: جزاکَ اللَّه عن الطّاعة خیراً، وأمرَ له بألوفٍ، فلمّا خرج الأحنف لقیهُ [ذلک] 1 الرّجل بالباب، فقال: یا أبا بحرٍ! إنِّی لأعْلمُ أنّ شرّ مَنْ خلق اللَّه [سبحانه وتعالی] 1 هذا وابنهُ، ولکنّهم قد استوثقوا من هذه الأموال بالأبواب والأقفال، فلسنا 2 نطمعُ فی استخراجها إلّابما سمعت، فقال له الأحنف: 3 یا هذا 3! أمْسِک [علیک]، فإنّ ذا الوجهین خلیقٌ ألّا یکون عند اللَّه وجیهاً.
1. [من الوفیات].
2. [الوفیات: فلیس].
(3- 3) [لم یرد فی الوفیات].
المبرّد، الکامل، 1/ 30/ مثله ابن خلّکان، وفیات الأعیان، 2/ 500 رقم 305
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 479
أحادیث فی فضل العبّاس ولک «1».
إنِّی لا أستغرب من هؤلاء الرّواة، المتروکة أقوالهم، بنصِّ علماء الرّجال، إذا تحدّثوا بما سوّلت لهم نفوسهم ممّا دبّ ودرج، وإنّما الغریب من مؤرّخ یزعم أ نّه یتحرّی الحقائق ثمّ یستند إلی المتفکّهین بقذف المسلمین المحبّین لإشاعة الفاحشة.
وإذا کان أئمّة الهدی من عترة المصطفی، الّذین جعلهم اللَّه حجّة علی البشر، بعد النّبوّة یعلِّمون الامّة ما فیه مناجحهم، ویأخذ بهم إلی سعادة الدّارین، فلا یضنّون بمَنْ یتربّی فی حجورهم من ذکور وإناث عن إضاءة الطّریق الموصل لهم إلی الغایات السّامیة، والتّنکّب عمّا لا یلائم خطّتهم، ویستحیل علی من تغدّی درّ الإمامة، وتربّی فی حجور الطّاهرین، ودرس التّعالیم الالهیّة الإسفاف مع أهل المجون والأهواء.
والسّیّدة سکینة حضنتها الحجور الزّاکیة، وتلقّت من أبیها سیّد الشّهداء التّعالیم الرّاقیة، والآداب الالهیّة، ودرست القیم الإسلامیّة، وجارت فی المجاهد والرّیاضة جدّتها الصِّدِّیقة، وعمّتها العقیلة، حتّی حازت أرقی مراتب العبادة الّتی یرضاها ربّ العالمین.
ومن هنا منحها الإمام الحجّة، الواقف علی نفسیّات البشر، ومقادیر أعمالهم، أرقی صفة تلیق بامرأة کاملة تفانت فی طاعة اللَّه تعالی وهی «خیرة النّساء».
من هذا وذاک صحبها «أبیّ الضّیم» إلی محلّ شهادته فی جملة مَن انتخبهم الباری سبحانه دعاة لدینه، فشاهدت بین تلک الثّنایا والعقبات الآیات المنذرة بتدابیر النّفوس، وتخاذل القوم عن نصر الهدی، واجتماعهم علی إزهاق نفس ریحانة الرّسول صلی الله علیه و آله وإراقة «دمه الطّاهر»، وإنّهم قادمون علی عُصبةٍ لا ترقب فیهم إلّاولا ذمّة، فلم تعبأ بتلکم الأهوال الّتی یشیب لها فود الطّفل تسلیماً للقضاء وطاعة للرّحمان عزّ شأنه.
وشاهدت أولئک المناجید مضرّجین بالدّماء، مقطّعین الأوصال، وبینهم علّة الکائنات، ومدار الموجودات أبو عبداللَّه «الحسین» علیه السلام: وقد مثّلوا فیه بکلّ مثلة.
__________________________________________________
(1)- تاریخ بغداد، ج 13، ص 167
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 480
ووجّهوا نحوه فی الحرب أربعة السّهم والسّیف والخطی والحجرا
فقابلت تلکم الفوادح برباطة جأش وهدوء بال، ولولا انخراطها فی الاستغراق مع اللَّه تعالی وتفانیها فی الطّاعة له، کما أخبر أبوها الحجّة علیه السلام بقوله: «الغالب علیها الاستغراق مع اللَّه» لانهدّ قواها، وساخ صبرها، وتبلبل فکرها، وفقدت مشاعرها، ولکنّها بالرّغم من ذلک لم یرعها ذلّ الأسر، ولا شماتة العدوّ، وتراکم الرّزایا، وأنین الأطفال، وبکاء الفواقد، فلم یصدر عنها ما لا یتّفق مع الخضوع للأصلح المرضیّ للَّه تعالی.
ولو کان «أبیّ الضّیم» یعلم بضعف عزمها وتفکّک صبرها، لما رافقها إلی محلّ تضحیته، لئلّا یتسبّب من تلکم الأهوال الوقوع فی خطر عظیم.
إنّ ذلک المشهد الدّامی الّذی لم یمرّ علی نبیّ أو وصیّ، وقابله شهید الدّین بصبر تعجّبت منه ملائکة السّماوات، کما فی نصّ زیارته، ترک الجفون قرحی، والعیون عبری، والقلوب حرّی إلی یوم الانقضاء، علی حدِّ تعبیر الإمام أبی الحسن الرّضا علیه السلام «1»، ویقول رسول اللَّه علیه السلام: إنّ لقتل الحسین حرارة فی قلوب المؤمنین لا تبرد أبداً «2». والسّیّدة سکینة أبصرت کلّ ما جری فی ذلک الیوم، وسمعت صرخة أبیها المظلوم واستغاثته، وشاهدت حرائر النّبوّة ومخدّرات الإمامة یتراکضن فی تلک البیداء المقفرة، حین شبّت النّار فی مضاربهم، ولا محامی یلذن به إلّازین العابدین، وقد أنهکته العلّة.
فلو أنّ أیّوباً رأی بعض ما رأی لقال بلی هذی العظیمة بلواه
فلم یتضعضع صبرها، ولا وهی تسلیمها للقضاء الجاری ولم یتحدّث المؤرِّخون عمّا ینافی ثباتها علی الخطوب فی الکوفة والشّام مع ما لاقته من شماتة ابن مرجانة وابن میسون ونکته بالعود رأس الحسین، وأهل المجلس یشاهدون الأنوار تتصاعد من أساریر
__________________________________________________
(1)- أمالی الصّدوق، ص 76، مجلس 27
(2)- مستدرک الوسائل، ج 2، ص 217
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 481
جبهته، والرّوائح العطرة تفوح منه وهو یرمق حرمه بعینیه، ولمّا أمر یزید بقتل رسول ملک الرّوم، لأنّه أنکر علیه فعلته، نطق الرّأس المقدّس بصوت جهوریّ (لا حول ولا قوّة إلّاباللَّه) «1»، فأخذت النّاس الحیرة، وراح الرّجل یُحدِّث جلیسه بالضّلال الّذی عمّهم، وتحدّثت أندیة الشّام بهذا الحادث الّذی لم یسمع بمثله قبل یوم الحسین، ولمّا رجعت السّیّدة الطّاهرة سکینة إلی المدینة، أقامت فی بیت أبیها أبی عبداللَّه، مع نساء قومها، لابسات السّواد، یبکین الحسین، والبهالیل من آل عبدالمطّلب وزین العابدین یعملون لهنّ الطّعام «2».
ویحدّثنا أبو عبداللَّه الصّادق علیه السلام عن حزن الفاطمیّات بقوله: ما اکتحلت هاشمیّة، ولا اختضبت، ولا رؤیَ الدّخّان فی بیت هاشمیّ خمس حجج إلی أن قتل عبیداللَّه بن زیاد «3».
__________________________________________________
(1)- مقتل الحسین أو حدیث کربلاء، ص 15، الطّبعة الثّانیة، وفیه ص 401، ذکرنا أسرار کلام الرّأس‌المقدّس
(2)- عنه، عن الحسن بن طریف بن ناصح، عن أبیه، عن الحسین بن زید، عن عمر بن علیّ بن الحسین، قال: لمّا قُتل الحسین بن علیّ علیه السلام لبسنَ نساء بنی هاشم السّواد والمسوح وکنّ لا یشتکین من حرٍّ ولا بردٍ، وکان علیّ بن الحسین علیه السلام یعمل لهنّ الطّعام للمأتم.
البرقی، المحاسن،/ 353 رقم 195 (کتاب المأکل باب الإطعام فی المأتم)
(3)- ذوب النّضّار لابن نما الحلّی،/ 144/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 386 (روی المرزبانی بإسناده، عن جعفر بن محمّد الصّادق علیه السلام، وحدّثنی محمّد بن عبداللَّه بن جعفر الحمیری، عن أبیه، عن علیّ بن محمّد بن سالم، عن محمّد بن خالد، عن عبداللَّه بن حمّاد البصری، عن عبداللَّه بن عبدالرّحمان الأصمّ، عن أبی یعقوب، عن أبان بن عثمان، عن زرارة، قال، قال أبو عبداللَّه علیه السلام: یا زرارة! إنّ السّماء بکت علی الحسین أربعین صباحاً بالدّم، وإنّ الأرض بکت أربعین صباحاً بالسّواد، وإنّ الشّمس بکت أربعین صباحاً بالکسوف والحمرة، وإنّ الجبال تقطّعت وانتثرت، وإنّ البحار تفجّرت، وإنّ الملائکة بکت أربعین صباحاً علی الحسین علیه السلام، وما اختضبت منّا امرأة ولا ادّهنت ولا اکتحلت ولا رجّلت حتّی أتانا رأس عُبیداللَّه بن زیاد، وما زلنا فی عبرة بعده، وکان جدِّی إذا ذکره بکی حتّی تملأ عیناه لحیته وحتّی یبکی لبکائه رحمة له مَنْ رآه ...).
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 80- 81/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 206- 207
ابراهیم بن محمّد الختلی، قال: حدّثنی أحمد بن ادریس القمی، قال: حدّثنی محمّد بن أحمد، قال: حدّثنی الحسن بن علیّ الکوفی، عن العبّاس بن عامر، عن سیف بن عمیرة، عن جارود بن المنذر، عن أبی عبداللَّه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 482
عاشت السّیّدة سکینة فی بیت أخیها السّجّاد علیه السلام، الّذی لم یزل لیله ونهاره باکی العین علی سیّد شباب أهل الجنّة، وکان جوابه لمَن یطلب منه التّخفیف لئلّا تذهب عیناه:
إنِّی ما نظرتُ إلی عمّاتی وأخواتی إلّاتذکّرت فرارهنّ من خیمة إلی خیمة. وکان هذا دأبه فی البکاء علی «قتیل العبرة» إلی أن استشهد صلوات اللَّه علیه سنة 95، وإذا کان عمید البیت لا یفتر عن النّیاحة مدّة حیاته، فما ظنّک بمن حواه البیت من النّساء ومن شأنهنّ الرّقّة والجزع، والسّیّدة سکینة تأوی هذا البیت المفعم بالحزن والشّجاء، وفی مسامعها نشیج أخیها الحجّة، وتبصر تساقط دموعه علی خدّیه فتشارکه فی الزّفرة، وتجاوبه بالعبرة، ولا تبارح فاکرتها الهیاکل المضرّجة بالدّماء، وقد شاهدتهم صرعی مقطّعین الأوصال.
قد غیّر الطّعن منهم کلّ جارحة إلّا المکارم فی أمن من الغیر
فهل تبقی لها لفتة إلی لوازم الحیاة، فضلًا عن عقد مجالس الأنس والفرح؟ بلی کانت السّیِّدة العفیفة، مدّة حیاة أخیها الإمام وبعده، باکیة، نادبة علی أبیها المظلوم، الممنوع من الورود، وأبو عبداللَّه حیاة الکون وریّ الوجود (والماء یصدر عنه الوحش ریّاناً).
ولکن آل الزّبیر تحدّثوا وافتعلوا وأکثروا «فذرهم یخوضوا ویلعبوا حتّی یلاقوا یومهم الّذی یوعدون» «1». «2»
المقرّم، السّیّدة سکینة،/ 71- 73، 80- 83
__________________________________________________
علیه السلام، قال: ما امتشطت فینا هاشمیة ولا اختضبت حتّی بعث إلینا المختار برؤوس الذین قتلوا الحسین علیه السلام.
الکشّی، اختیار معرفة الرّجال، 1/ 341 رقم 202
(1)- الزّخرف/ 3
(2)- راویان کتاب اغانی
آن چه ابو الفرج درباره بانو سکینه دخت سرور جوانان اهل بهشت، حضرت ابا عبداللَّه الحسین علیه السلام آورده است، اخباری است که او از افرادی چون خاندان زبیر و همانند آن‌ها که به دشمنی با اهل بیت علیهم السلام مشهورند واز هیچ دروغی پروایی ندارند، بیان نموده است. حال گو که دروغ و سخن ناراست بدترین گناهان و کلید هر شرارت و شاهراه منتهی به هر فتنه باشد، بذر کینه و خصومت پراکند و آدمیان را از راه نجات و سعادت به دور سازد. دروغی که قرآن بر آن خط بطلان می‌کشد، حدیث آن را مردود می‌شمارد، عقل آن را
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 483
__________________________________________________
ناپسند و اجماع مسلمین آن را حرام می‌دارد.
هیچ صاحب مروتی را نتوان یافت که سخن به دروغ گوید و نه شخص بصیر و با شرافتی که لب به نار است گشاید؛ زیرا عملی شنیع است، شرف و عزت را بر باد می‌دهد و اعتماد دیگران را از انسان سلب می‌کند.
و از بدترین مصادیق دروغ و افترا آن است که علیه صاحب شرع یا جانشین و جانشینان معصوم او گفته شود که در آن علاوه بر قبح ذاتی، بدعت در شریعت است. بدعتی که اگر در صورت تحریف، یکی از احکام دین درآید، قابل بخشایش نیست.
همچنان که اگر دروغ در ستایش انسانی ناشایست باشد، فریفتن مردم نسبت به اوست و چون نسبتِ گناهی به مؤمن باشد، آزار و افترای به او.
اما گنه‌بارترین ناراستی‌ها آن است که درباره ذرّیه پیراسته خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله- که خدای تبارک و تعالی شرف و عزت (دنیا و آخرت) را نصیبشان ساخته- پرداخته شود. همانان که مودت آنان اجر رسالت تلقی شده است:
«بگو من از شما در برابر آن (رسالت خود) پاداش نمی‌خواهم جز مودت و دوستی با نزدیکانم.»
که این دستور عام بوده و شامل تمامی افراد ذرّیه آن حضرت می‌باشد؛ زیرا از این راه است که حضرت رسالت پناه تکریم می‌شود و امت نیز عموم فرزندان آن بزرگوار را گرامی می‌دارند و ایشان نیز از پرداختن به آنچه به ساحت قدس شرف سیادت آنان خدشه وارد می‌آورد، می‌پرهیزند.
مزید بر آن که از رسول اکرم صلی الله علیه و آله حدیثی هم نقل کردیم که فرموده بود: «اولاد صالح مرا به خاطر خدا دوست دارید و ناصالحشان را به خاطر من». و فرزند اگر عاق هم باشد (ره خلاف پوید) باز منسوب به پدر و بزرگ خویش است.
همان گونه که یادآور شدیم، سیاست حاکم در عهد امویان و عباسیان، افرادی را (که از علم و حدیث بهره داشتند) به طمع بهره‌وری از امکانات مادیِ خلفا برانگیخت تا (به میل آنان) در احادیث، خرافه‌هایی را درج سازند که این خرافه‌ها مقام انسانیت را خدشه‌دار می‌کنند، آن هم به این قصد که از شأن بلند خاندان امامت بکاهند و آنان را خارج از دایره فضیلت معرفی کنند. از جمله معاویه برای برانگیختن جوّ دشمنی با اهل بیت علیهم السلام اموال بسیاری خرج می‌کرد که ما به ذکر نمونه‌ای از آن اکتفا می‌کنیم:
حتات بن یزید با احنف و جاریة بن قدامه بر معاویه وارد شدند. معاویه به هر یک از احنف و جاریه صدهزار دینار بذل نمود و به حتات هفتاد هزار. چون حتات زبان به شکوه گشود، معاویه گفت: «این بهای دینشان است که به من فروخته‌اند!»
حتات گفت: «دین مرا هم بخر!»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 484
__________________________________________________
که معاویه صله‌اش را کامل نمود.
حتی کار به آن‌جا می‌رسد که مردی (از این علمای دربار) به معاویه می‌گوید: «اگر تو یزید را زمامدار مسلمین نسازی، من خود اورا بر این منصب می‌گمارم.»
چون بر او عتاب شد، گفت: «من می‌دانم که این و پسرش بدترین خلق خدایند؛ اما این‌هایند که بر (دهان‌ها) قفل می‌زنند و خزانه‌ها را پر نگه می‌دارند (و ما هم در مجاورتشان عیش و نوشی داریم).»
از «مقاتل» نیز که مجامیع حدیثی (اهل سنت) مملو از سخنان او است، یاد کردیم که به منصور گفت: «اگر خواهی، احادیثی در فضایل عباس و تو بگویم.»
با این ترتیب، آیا از اینان و امثالشان هیچ انتظاری هست که جز به میل خلفا حدیث بسازند و تاریخ بپردازند؟ و آیا شخص پژوهشگر می‌تواند در نقل حقایق به آنان تکیه نماید؟ متأسفانه این احادیثِ ساختگی به نسل‌های بعد هم منتقل شدند و آنان این روایات را منقول از پیامبر صلی الله علیه و آله و صحابه بزرگ تلقی کردند و یا قضایا و حوادثی که بهره‌ای از حقیقت دارند، تصور نمودند. بر این اساس است که علما، علم رجال را برای شناخت این حدیث‌سازان از غیر آنان وضع نموده‌اند.
جایی که ائمه هدی علیهم السلام- که خداوند بعد از حضرت خاتم الانبیاء صلی الله علیه و آله آنان را حجت بر خلق قرار داده است- مردم را به راه راست رهنمون شده اند و امت را به سعادت دنیا و آخرت هدایتگرند، بدیهی است که دریغی از عنایات خود در پرورش فرزندان خویش اعم از پسر و دختر ندارند؛ بلکه به طریق اولی آنان را هم به راه و شیوه خود می‌دارند و از آنچه خود دوری می‌جویند، ایشان را نیز بازمی‌دارند. بنابراین واضح است که فرد پرورش‌یافته در صدف امامت و تربیت گرفته از کانون پاک عصمت و تعلیم دیده از سروران اهل تقوا، هیچ گاه قابل مقایسه با دیگر مردم و بخصوص ناپاکان و سفلگان نمی‌باشد.
چنین است بانو سکینه که در دامان‌های پیراسته رشد یافته، از پدرش سید الشهدا صلوات اللَّه علیه تعالیم عالیه و آداب و احکام الهیه آموخته و در مجاهدات و ریاضت نفس به راه جده‌اش زهرای اطهر و عمه‌اش زینب کبری رفته است؛ تا بدان جا که به والاترین مراتب عبادت که مورد رضای خدای متعال می‌باشد، نائل گشته است. بر همین پایه می‌باشد که امام معصوم، این واقف به ضمایر بشر و ارزش اعمال آنان، بهترین وصفی را که شایسته فرد فانی در طاعت خدای تعالی است بدو دادند و آن لقب «خیرةُ النّسوان؛ بهترین زنان» است.
در مجموع، با توجه به این ویژگی‌های او بود که «پدر بی‌نوایان» اورا با حرم رسالت- آن برگزیدگان خدا و پیام‌آوران خون حسین- همراه خویش ساخت. سکینه در آن شداید و تنگناها شاهد بود که چگونه آن قومِ دون از نصرت آیت حق روی گرداندند و برای برکندن ریحانه رسول و پرپر ساختن گلبرگ‌هایش به‌هم پیوستند و توفانی عظیم تشکیل دادند، همچنان که می‌دانست او با دیگر بانوان اسیر به میان جمعی قدم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 485
__________________________________________________
می‌نهد که کم‌تر حرمتی بر ایشان قائل نیستند. اما این همه مصیبت و پریشانی را به چیزی نگرفت و دربرابر آن بارهای گران- که کودک را پیر می‌ساخت- سر تسلیم نهاد و طاعت پروردگار پیشه ساخت.
از ورای چشمانی اشکبار، نگران آن عزیزانش بود که به خون می‌تپیدند و گرگان کوفه بند از بندشان می‌گسستند و در میان این ستارگان، خورشید وجود سیدالشهدا- آن علت آفرینش کائنات و مرکز مدار موجودات- را می‌دید که از اثر تیغ و پیکان جای سالم در پیکر شریفش به چشم نمی‌خورد:
در میان سنگ و نیزه، تیر و تیغ آن گل بی‌خار من پرپر شد و در خون تپید
و سکینه خاتون آن بلایای کمرشکن را با دلی استوار و خاطری آرام استقبال کرد. اگر نبود توجه تمام و کمال او به ذات احدیت و خود باختنش در ره طاعت حق تبارک و تعالی- همان‌گونه که امام فرمود: «دخترم پیوسته محو جمال سرمدی است!»- ارکان وجودش درهم فرو می‌ریخت؛ شاخسار صبرش درهم می‌شکست؛ فکر آرامش سربه پریشانی می‌کشید و خاطر آسوده‌اش به اضطراب می‌نشست.
بند اسارت برگردنش نهادند، زخم زبان‌ها بر او زدند، عزیزانش را از دم تیغ گذراندند، اطفال خاندانش را در تشنگی گداختند و دل بانوان حرم پدرش را به آتش کشیدند؛ اما او لب به شکوه نگشود و از طریق تسلیم و رضا خارج نگردید. چنانچه اگر سیدالشهدا صلوات‌اللَّه علیه ضعف اراده و ناشکیبایی اورا می‌دانست، اورا همراه خویش به قربانگاه خود نمی‌برد تا مبادا در آن شرایط دهشت بار تزلزلی در ارکان (دین و اعتقاد) او پدید آید.
و کربلای خونبار، آن شهیدستانی بود که نصیب هیچ پیامبر و وصیّی نشد و در تقدیر الهی تنها سالار شهیدان شایستگی حضور در آن را داشت. کربلایی که زمینیان که هیچ، ساکنان ملأ قدس را- به تعبیر زیارت- انگشت به دهان بنمود. عاشورایی که به فرموده امام علی‌بن موسی‌الرضا علیه السلام تا ابد دیدگان را مجروح، چشمان را گریان و دل‌ها را بریان ساخته است. همچنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است: قتل حسین علیه السلام در دل‌های مؤمنان آتشی افروزد که هیچ‌گاه به خاموشی نگراید.
سکینه خاتون تمام وقایع عاشورا را به چشم دید. صدای پدرش را می‌شنید که ندای «هَلْ مِنْ ناصِرٍ یَنْصُرُنی» را به آسمان بلند می‌ساخت. بانوان حرم رسالت و پرده‌نشینان خاندان امامت را شاهد بود که در شام غریبان- که خصم بدسگال آتش به خیمه‌هایشان افکند- در بیابان پر از تیغ و خار نینوا می‌دویدند و حامی و پناهی جز زین العابدینِ افتاده به بستر بیماری نداشتند.
گر ایوب بودی در آن دشت خون بدیدی که چون جامه صبر بر تن درید
اما با این همه مصیبت و بلا، ناشکیبایی نورزید و از جاده تسلیم خارج نشد؛ چنان که مورخان هیچ سخنی از این بانوی عظیم الشأن که دالّ بر اضطراب و تزلزل وی باشد، نیاورده‌اند. حال آن که خود می‌دانیم در کوفه و شام چه بر اهل‌بیت رفت و شاهد بود که چگونه یزید در مجلس بزم خود با چوب به دندان‌های
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 486
__________________________________________________
سید الشهدا صلوات اللَّه علیه می‌زد و در حالی که آن که انوار قدس از سیمای شریفش متلألئ بود و نسیم بهشت از رأس اطهرش به مشام می‌رسید، از ورای سر بریده، نگران خاندان اسیر خود بود. چون سفیر روم این جنایت عظیم را مشاهده کرد و زبان به انتقاد گشود و یزید دستور به قتلش داد، سر مطهر با صدایی رسا فرمود: «لا حَولَ ولا قُوّة إلّاباللَّه.»
در شام با آشکار شدن فاجعه بزرگ قتل پسر دختر پیامبر صلی الله علیه و آله، مردم را حیرت فرا گرفت. از ضلالت خویش انگشت حسرت به دهان گزیدند و در مجامع و مجالسشان، تنها سخن از این مصیبت جانگذاز و بی‌سابقه بود.
چون این بانوی پاک‌طینت، سکینه خاتون به مدینه بازگشت، در خانه پدر مظلومش اقامت نمود و با زنان بنی‌هاشم سیاه پوشید و مجلس ماتم و عزا به‌پا کرد، و جوانمردان آل عبدالمطلب و حضرت زین‌العابدین علیه السلام بر ایشان غذا تهیه می‌کردند.
امام صادق علیه السلام چنین از حزن فاطمیات یاد می‌فرماید: هیچ بانوی هاشمی سرمه به چشم نکشید و (دست و صورت) خضاب نساخت. از خانه هیچ فرد بنی‌هاشم تا پنج سال دود ملاحظه نگشت، تا این که عبیداللَّه‌بن زیاد به قتل رسید.
بانو سکینه در خانه امام سجاد علیه السلام به حیات ادامه می‌داد. خانه‌ای که صاحب آن برای گریه بر «سید شباب اهل الجنّه» شب و روز نمی‌شناخت و چون از حضرتش درخواست تخفیف می‌کردند تا چشمانش سالم مانَدْ، می‌فرمود: «چگونه نگریم و حال آن که عمه‌ها و خواهرانم را در عصر عاشورا به یاد می‌آورم که از این خیمه به آن خیمه در فرار بودند.»
به این منوال 35 سال گریست تا در سال 95 شهید شد.
حال با این ترتیب که بزرگ خانه در طول حیاتش از گریه بازنمی‌ایستد، دیگر درباره زنان خانه که گریه و بی‌تابی در نهادشان جانی دارد، چه گمان می‌توان نمود؟
سکینه خاتون در این خانه پرغم و حزن اقامت داشت و ناله اندوهبار برادرش امام سجاد علیه السلام از پرده گوشش ساعتی قطع نمی‌گشت و سیمای اشکبار حضرتش دقیقه‌ای از مقابلش دور نمی‌شد. بدیهی است که او هم در آن محیط سراسر غم و حزن، شریک مصیبت برادر بود و فریاد و شیون لحظه‌ای از او قطع نمی‌گشت. چرا قطع گردد، حال آن که پیکر به خون خفته و هزارپاره برادر و عزیزانش از برابر دیدگانش محو نمی‌شد:
به پاره‌پاره پیکرش نشد میسرم که من بوسه بر آن همی نهم به جز رگ بریده‌اش
در این صورت آیا دیگر جایی برای سیده سکینه باقی می‌ماند که به شؤون زندگی توجه کند، تا چه رسد به مجالس انس و سرور؟!
آری! سکینه عفیفه در مدت حیات برادرش امام سجاد علیه السلام و بعد از آن داغدار پدر مظلوم و تشنه‌اش
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 487
الغناء تحت الحکم:
لا ریب فی حرمة الغناء فی الشّریعة الإسلامیّة، وهو الصّوت المشتمل علی التّرجیع والطّرب، سواء انظمّت إلیه آلاته أو کان مجرّد الصّوت المهیِّج. ولا فرق بین أن یقع بالشّعر أو غیره. وکما یحرّم فعله یحرّم استماعه. وقد دلّ علی حرمته الذّاتیّة، وإن لم یقترن بمحرّم الکتاب والسّنّة وإجماع المسلمین. وفی الکتاب آیات ثلاث فسّرتها السّنّة بذمّ الغناء وحرمته، وتبکیت فاعله. ففی الحجّ/ 30 «واجتنبوا قول الزّور»، وفی لقمان/ 6 «من یشتری لهو الحدیث لیضلّ به عن سبیل اللَّه»، وفی الفرقان/ 72 «والّذین لا یشهدون الزّور»، واتّفقت تفاسیر الشّیعة الحاکیة قول أبی عبداللَّه الصّادق علیه السلام علی أنّ المراد من الزّور ولهو الحدیث، هو: الغناء. ولم یتباعد عنه المفسّرون من أهل السّنّة؛ ففی تفسیر الآلوسی، روح المعانی «1»: ج 19، ص 51، وج 21، ص 67؛ وتفسیر ابن کثیر: ج 3، ص 328؛ وتفسیر الخازن: ج 5، ص 91، وأسباب النّزول للواحدیّ، ص 260:
إنّ لهو الحدیث والزّور هو الغناء. وقال الآلوسیّ: لهو الحدیث ذمّ للغناء بأعلی صوت.
وأمّا السّنّة، ففی مفتاح الکرامة، فی المکاسب المحرّمة، عند ذکر حرمة الغناء، قال:
وردت خمسة وعشرون روایة صحیحة. وفی الجواهر: إنّها متواترة عن السّجّاد والباقر والصّادق علیهم السلام، دالّة علی حرمة الغناء مطلقاً، وإن لم یقترن بمحرّم. ولفظها: الغناء عشّ النّفاق، ومن الکبائر، والبیت الّذی یغنّی فیه لا یؤمن من الفجیعة، ولا یجاب فیه الدّعاء،
__________________________________________________
بود که:
بودند دیو و دد همه سیراب و می‌مکید خاتم ز قحط آب سلیمان کربلا
اما خاندان زبیر در شأن این بزرگ‌بانو سخنانی ناشایست نشر دادند و به خیال خام درصدد کاستن از مقام منیع وی برآمدند.
«آنان را واگذار که (در گمراهی خویش) فرو روند و سرگرم بازی (دنیا) شوند؛ تا این که روزشان را که به آنان وعده داده شده است، دیدار کنند.»
طارمی، ترجمه حضرت سکینه علیها السلام للمقرّم،/ 191- 196، 201- 206
(1)- [ط دار إحیاء التّراث العربی- بیروت]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 488
ولا یدخله المَلَک، ولا ینظر اللَّه بالرّحمة إلی من اجتمع فی مجلس الغناء، وینزع اللَّه الحیاء عن المغنّی، فلا یبالی بمقاربة أهله الرّجال؛ والمستمع للغناء شریک مع المغنّی فی الإثم والمغنّیة ملعونة وکسبها حرام.
وبمثله وردت أحادیث أهل السّنّة المرویّة فی مسند أحمد «1»، ج 5، ص 264، وص 268؛ وفی کنز العمّال، ج 7، ص 337.
ویتحدّث الکلینیّ فی الکافی، باب الغناء «2»: إنّ رجلًا قال لأبی عبداللَّه الصّادق: إنِّی أدخل کنیفاً، ولی جیران عندهم جوار یتغنّین ویضربن بالدّفّ، فربّما أطلت الجلوس لاستماعهنّ. فقال: لا تفعل. قال الرّجل: إنّما هو سماع بأذنی. قال أبو عبداللَّه علیه السلام: أما سمعت قول اللَّه عزّ وجلّ: «إنّ السّمعَ والبصرَ والفؤادَ کُلّ أولئکَ کانَ عنهُ مسؤولًا» «3»؟
قال: بلی. قال: استغفر اللَّه، واغتسل وصلّ ما بدا لک، لأنّک کنت علی أمر عظیم، ما أسوأ حالک لو متّ علی هذا؟ فاسأل اللَّه التّوبة من کلّ ما یکره، فإنّه لا یکره إلّاکلّ قبیح، والقبیح دعه لأهله، فإنّ لکلّ شی‌ء أهلًا. ومن هنا أجمع الإمامیّة علی حرمته. کما فی الحدائق والمستند، وفی الجواهر: إنّها من ضروریّات المذهب.
وأمّا فقهاء السّنّة، فحکی الآلوسی: تضافر الآثار وکلمات کثیر من العلماء علی حرمة الغناء، لا فی مقام دون مقام، وعن التّتار خانیة حرمته فی جمیع الأدیان. وحکی عن أبی حنیفة حرمته. ونقل صاحب الذّخیرة تحریمه عن جمع من الحنابلة «4». وقال شیخ الإسلام المرغینانیّ، الحنفیّ: نهی رسول اللَّه عن الصّوتین الأحمقین: النّائحة والمغنّیة، ولا تقبل شهادة المغنّیة «5». وقال الکاسانیّ الحنفیّ: مجرّد الغناء واستماعه معصیة. والتّغنیة صفة
__________________________________________________
(1)- [ط دار صادر]
(2)- [الفروع من الکافی، 6/ 432 رقم 10]
(3)- سورة الإسراء، آیة/ 36
(4)- روح المعانی، ج 21، ص 68 (ط دار إحیاء التّراث العربی- بیروت)
(5)- الهدایة فی فقه الحنفیّة، ج 3، ص 90
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 489
محظورة، لکونها لهواً، وشرطها یوجب فساد البیع. والغناء فی الجواری عیب «1». وحکی ابن تیمیّة عن ابن المنذر: إنّه نقل الاتّفاق علی حرمة الغناء مطلقاً، وإبطال إجارة المغنّیة «2». وقال ابن مفلح الحنبلیّ: حرّم جماعة الغناء، وحکی القاضی عیاض الإجماع علی کفر مستحلّه «3». وقال ابن قدامة الحنبلیّ: حرّمه بعض الحنابلة. وقال أحمد: إنّه ینبت النّفاق فلا یعجبنی «4». واختار الشّیخ أحمد الرّملیّ حرمته مطلقاً «5». ونقل السّهروردیّ عن الأئمّة الأربعة أ نّهم حرّموا الغناء «6». وکرهه مالک «7».
ومن هنا، یتجلّی للقارئ، أنّ الشّریعة المطهّرة حرجت علی من یدین بها التّباعد عن ارتکاب هذه الصّفة الممقوتة للمولی سبحانه وتعالی، حتّی أسقطت منزلة مرتکبها بین النّاس، فلا تقبل شهادته علی جلیل وحقیر ولا یؤتمّ به فی الصّلاة، ولا یقدّم للاستسقاء.
والواجب علی کلّ مسلم ردع من یرتکب الغناء أو یسمعه «ولتکن منکم امّة یدعون إلی الخیر ویأمرون بالمعروف وینهون عن المنکر وأولئکَ هم المفلحون» «8».
وکما منعت الشّریعة من ارتکابه، أوقفت من یدین بها عن الطّعن فیمَن آمن باللَّه ولم یخرق ناموسها الأکبر، وفرضت تأدیب من یطغو علی مکانة المسلم ویعبث بقدسیّته، کما أمرته بالکفِّ والسّکوت عن الطّعن فی النّاس، خصوصاً إذا لم یحصل له الوثوق بهتکهم حجاب الشّریعة، فقالت: «إنّ الظّنّ لایغنی من الحقِّ شیئاً» «9»، «ولا تقف ما لیسَ لکَ
__________________________________________________
(1)- بدایع الصّنایع، ج 5، ص 129، وص 169
(2)- مختصر الفتاوی الکبری المصریّة، ص 388
(3)- الفروع، ج 3، ص 903
(4)- المغنّی، ج 9، ص 175
(5)- الحدیقة النّدیة للشّیخ عبدالغنی الطّرابلسی، ج 2، ص 253
(6)- مناقب ابن أبی حنیفة للبزّاز فی ذیل مناقبه للخوارزمی، ج 1، ص 171
(7)- المدونة الکبری لمالک، ج 3، ص 397، کتاب الإجازة
(8)- آل عمران/ 104
(9)- یونس/ 36
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 490
به علم إنّ السّمعَ والبصرَ والفؤادَ کُلّ أولئکَ کانَ عنه مسؤولًا» «1».
وعلی هذا، فالسّیّدة سکینة بنت الحسین علیه السلام بعد أن کانت متدیّنة بقانون جدّها الأعظم صلی الله علیه و آله، لأنّها فی عداد المسلمین الخاضعین لکلّ ما جاء به نبیّ الإسلام عن الوحی المبین، فلا یسوّغ لأیّ مسلم التّفوّه فی حقّها بما یخرجها عن صراط الشّریعة، ما لم یثبت بطریق واضح لا تعکّر فیه. فإنّ مَنْ قال فی مسلم کلمة هجر، فقد خرق ستر اللَّه «2».
وإیذاء المسلم أذی لرسول اللَّه، ومن آذی رسول اللَّه آذی اللَّه تعالی. «3»
وأحادیث الغناء الّتی سجّلها أبو الفرج علی هذه الحرّة العفیفة، مرویّة عن آل الزّبیر الّذی عرفت عداوتهم لآل علیّ علیهم السلام، وتهجّمهم علی مقدّساتهم بکلِّ ما لدیهم من حول وطول، مع إنّه لم یأت أثر یشهد بتعدّیها علی نواهی أخیها زین العابدین، فإنّها کانت تساکنه فی بیته، ونظراته الرّحیمة تلحظها لیلًا ونهاراً. وبعده کانت فی کنف الإمام أبی جعفر الباقر، وابنه أبی عبداللَّه الصّادق علیه السلام؛ فهل یتصوّر أحد أنّ الأئمّة ینهون النّاس عن مزاولة الغناء؟ ویقول الصّادق علیه السلام لمن کان یستمعه وهو فی (المرحاض): ما أسوأ حالک لو أتاک الموت وأنت علی هذا الحال؟ ثمّ یذرون بناتهم ونساءهم مع الهوی- کلّا- إنّه طغیان علی حرماتهم، وتعدِّی علی مقام الخلافة الالهیّة: «وسیعلمُ الّذینَ ظلمُوا أیّ مُنقلبٍ ینقلبون». «4»
المقرّم، السیّدة سکینة،/ 85- 89
__________________________________________________
(1)- الإسراء/ 36
(2)- الأدب المفرد للبخاری، ص 64
(3)- الجامع الصّغیر للسّیوطی، ج 2، ص 157
(4)- غنا از دیدگاه اسلام
تردیدی در حرمت غنا در شریعت اسلام نیست. و آن صدایی است آهنگ‌دار و طرب‌آور، که همراه بودن یا نبودن آلات موسیقی با آن و همچنین به نظم یا نثر بودن آن تأثیری در حرمتش ندارد.
مسأله دیگر آن که، همان‌گونه که غناخوانی حرام می‌باشد، شنیدنش هم حرام است.
دلایل حرمت غنا متخذ از قرآن و حدیث و اجماع مسلمین است.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 491
__________________________________________________
قرآن کریم
در قرآن کریم سه آیه- بنا به تفسیر روایات- در ذم و حرمت غنا وارد شده است:
«از سخن باطل بپرهیزید.»
«و از مردم، کسانی سخنان بیهوده می‌خرند تا دیگران را ناآگاهانه از راه خدا گمراه سازند و آن سخنان را مایه تمسخر (دین و قرآن) قرار می‌دهند. اینان، عذابی دردناک در انتظارشان است.»
«و (بندگان خدای بخشنده) آنانند که در جایی که سخن به باطل رود، حضور نیابند و هرگاه به عمل لغوی برخورد کنند، بزرگوارانه از آن درگذرند.»
تفاسیر شیعه اتفاق نظر دارند که به فرموده امام صادق علیه السلام، «لهو الحدیث» و «زور» همان غنا می‌باشد. همچنان که مفسران اهل سنّت نیز بر این عقیده‌اند. از جمله آلوسی در «تفسیر روح المعانی»، ج 19، ص 51، ابن کثیر در «اسباب النزول»، ج 3 ص 328، «خازن» در تفسیر خویش ج 5 ص 91، و واحدی در اسباب النزول ص 260 بیان داشته اند که مراد از «لهو الحدیث» و «زور» غنا می‌باشد. آلوسی در این‌باره گوید: «لهو الحدیث، مذمت و بدگویی از غنا به صدای بلند است.»
حدیث
صاحب «مفتاح الکرامة» در فصل مربوط به مکاسب محرّمه به هنگام ذکر حرمت غنا گوید: بیست و پنج روایت صحیح در این‌باره نقل شده است. صاحب جواهر مدعی تواتر روایات رسیده از حضرات امام سجاد و باقر و صادق علیهم السلام در باب حرمت غنا می‌باشد. این احادیث دال بر حرمت غنا به‌طور مطلق هستند؛ هرچند که همراه با عمل حرامی نباشد. این روایات بیانگر آنند که: غنا لانه نفاق است، غنا از گناهان کبیره می‌باشد، خانه‌ای که در آن غنا سروده شود، ایمن از مصیبت و بلا نیست، دعا در آن خانه به اجابت نمی‌رسد و ملائکه داخل آن نمی‌گردند؛ خداوند به جمع حاضر در مجلس غنا نظر رحمت نمی‌افکند، حیا را از غنا پرداز سلب می‌کند؛ به حدی که غیرت ناموسی خود را از دست می‌دهد و از دوستی همسر خود با مردان بیگانه باکی ندارد، مستمع غنا شریک گناه سراینده غناست، زنان غنیاگر مورد لعن خداوند هستند و کسب غنا حرام است.
به این مضامین، احادیث اهل سنت نیز در متون حدیثی آنان وارد شده است که از آن جمله‌اند: «مسند احمد»، ج 5، ص 264 و 268 و «کنز العمال»، ج 7، ص 337.
شیخ کلینی در «فروع کافی»، باب الغنا این حدیث را آورده است که: مردی به امام صادق علیه السلام عرضه داشت: «در اطراف من همسایگانی هستند که کنیزانی آوازه‌خوان و مطرب دارند، و بسا که من چون برای تخلّی می‌روم برای شنیدن صدای آن‌ها جلوسم را طول می‌دهم.»
امام فرمود: «چنین مکن.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 492
__________________________________________________
مرد گفت: «بی‌اختیار گوشم می‌شنود.»
حضرت صادق علیه السلام فرمود: «آیا این سخن خدای صاحب عزت و جلال را شنیده‌ای که: «همانا گوش و چشم و دل- تمام این‌ها- در برابر او (خدای متعال) مسؤولند؟»
گفت: «آری.»
فرمود: «از خدا آمرزش طلب و غسل نما و (بعد از آن) هر مقدار می‌خواهی نماز گزار؛ زیرا تو امری عظیم مرتکب شدی که اگر بر این حال بمیری، بدا به حالت! پس از خدا از هر آنچه ناخوشایند اوست درخواست توبه کن، که او جز چیز زشت را کراهت نمی‌دارد و زشت را برای اهلش واگذار که هر چیز را اهلی باشد.»
از این‌جاست که شیعه به حرمت غنا معتقد بوده وعلمای آنان در کتب خود، از قبیل «جواهر» و «حدائق» و «مسند»، آن را از ضروریات مذهب برشمرده‌اند.
اما در میان فقهای تسنّن، آلوسی به روایات فراوانی که در این‌باره نقل شده، تصریح کرده و گفته‌های بسیاری از علمای اهل سنّت- و از جمله ابوحنیفه- را دال بر حرمت مطلق غنا آورده است. همچنان که قول به حرام بودن آن در جمیع ادیان را نیز متعرض شده است. وی از ابوحنیفه نیز حکم به حرمت غنا را نقل کرده است. از قول صاحب ذخیره آورده است که برخی از پیروان حنبل نیز بر این عقیده‌اند.
شیخ الاسلام مرغینانی حنفی گوید: «رسول خدا صلی الله علیه و آله از دو صوت نهی فرمود: بلند نمودن صدا برای مرثیه میت (که ظاهراً در جاهلیت رسم بوده) و صوت غنا و آوازه‌خوانی کنیزکان مغنّیه، و پیامبر شهادت زن آوازه خوان را نمی‌پذیرفت.»
کاشانی حنفی اظهار می‌دارد: «مجرّد غنا و استماع آن معصیت است. از غنا نهی به عمل آمده؛ زیرا عملی لهو است. شرط نمودن آن در معامله (آن را بهای جنس قرار دادن) نیز معامله را باطل می‌سازد.»
ابن تیمیه از ابن منذر نقل می‌کند که او اتفاق نظر علمای اهل سنّت را بر حرمت مطلق غنا متعرض شده و اجاره نمودن زن آوازه‌خوان را باطل شمرده است.
ابن مفلح حنبلی اظهار می‌دارد: «جماعتی غنا را حرام دانسته و قاضی عیاض اجماع علما را بر کفر حلال شمرنده آن (در کتاب خود) وارد ساخته است.»
ابن قدامه حنبلی اظهار می‌دارد: «برخی از فقهای حنابله به حرمت آن معتقد بوده و احمد حنبل (پیشوای آنان) گفته است که آن مورث نفاق می‌باشد.»
شیخ احمد رملی حرمت مطلق آن را اختیار نموده، سهروردی از پیشوایان چهارگانه اهل سنت نقل کرده است که غنا را حرام دانسته‌اند و مالک آن را مکروه شمرده است.
از این‌جاست که شریعت مقدس اسلام بر پیروان خود دوری از این صفت مبغوض الهی را لازم شمرده و
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 493
__________________________________________________
مرتکب آن را در سختی قرار داده است؛ تا آن‌جا که منزلت اورا در میان مردم پایین آورده و شهادتش را در هیچ موردی نمی‌پذیرد. در نماز نمی‌توان اورا به امامت انتخاب کرد و برای نماز استسقاء نباید اورا مقدّم شمرد.
بر این اساس بر هر مسلمان واجب است کسانی را که به غنا و آوازه‌خوانی می‌پردازند و یا آنان که خواهان و مستمع این نغمات گناه‌آلود هستند، از خود طرد نماید. چنانچه خدای تعالی می‌فرماید: «و باید از شما گروهی باشند که به امر خیر دعوت کنند، به نیکی فرمان دهند و از بدی بازدارند. اینانند همان رستگاران.»
در پیوند با این امر، کما این که اسلام از ارتکاب این گناه بازداشته، از طعن در شخصیت آن که به ایمان گراییده و بزرگ ناموس دین را پاره نساخته، ممانعت به عمل آورده است و کسی که بر مسلمانی بتازد و پاکی اورا به بازیچه گیرد، تأدیبش را لازم می‌شمرد.
آری! خداوند (که بر عیوب بندگان پرده می‌پوشد) از پرده‌درایی افراد بخصوص اگر در موردشان اطمینان به گناه نباشد- برحذر دانسته و فرموده است: «بدرستی که ظن و گمان در شناخت حقیقت بی‌نیاز نمی‌سازد. (برای درک واقع امر به گمان خود نباید متکی بود.)»
همچنین: «پیرو آنچه بدان علم نداری مباش که همانا گوش و چشم و دل- تمامی این‌ها- در برابر او (خدای تعالی) مسؤولند و از آن‌ها سؤال خواهد شد.»
بر این اساس، بانو سکینه دخت سیدالشهدا سلام‌اللَّه علیه بعد از آن که تدیّنش به قانون جدّ مکرّمش حضرت خاتم الانبیا صلی الله علیه و آله محقق گشت، زیرا (دست کم که بگیریم) او در سلک مسلمین بوده که در برابر هر آنچه نبی اسلام آورده است، سر خضوع می‌نهادند، احدی را نرسد که در حق وی سخنی گوید که وی را خارج از صراط شریعت معرفی سازد، بخصوص آن که هیچ منبع موثقی کم‌تر تهمتی به این بانوی مکرمه وارد نساخته است.
آری! این شیوه، هتک حرمت اسلام و مسلمانی است (و به تعبیر روایت):
«هر که درباره مسلمانی سخنی به ناشایست گوید، پس به‌طور محقق پرده خدا را دریده است.»
و یا (این حدیث که): «آزار مسلمان، آزار رسول خداست و هر آن که رسول خدا صلی الله علیه و آله را آزار دهد، خدای متعال را آزرده ساخته است.»
در این رابطه، احادیث غنایی که ابو الفرج اصفهانی در کتاب خود آورده و این گناه مبغوض خداوند را به سکینه آن بانوی آزاده و با عفاف بربسته است، به نقل از خاندان زبیر می‌باشد که در مباحث قبل عداوتشان با آل علی (علیه و علیهم السلام) و تهاجمشان بر مقدسات دودمان امیر المؤمنین، به هر وسیله که شده است، روشن گشت.
مزید بر آن که هیچ خبری در این‌باره وجود ندارد که دلالت بر سرپیچی او از فرمان برادرش حضرت
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 494
اجتماع الصّورین:
لا شکّ أنّ واقعة الطّفّ عطفت بقلوب المسلمین جمیعاً نحو أهل البیت علیهم السلام، وزادت فی محبّة الأمّة لهم، واحترامها إیّاهم، فطبیعة الإنسان شجب الظّلم، وبغض مرتکبیه، والعطف علی المضطهدین ولیس علی وجه الأرض أکثر مظلومیّة من آل البیت علیهم السلام، کما أ نّها نفسها أجّجت أحقاداً کامنة علیهم لدی بعض النّفوس الخبیثة، خصوصاً بعدما رأوا ما کسبوه من ودّ وعطف، ولعلّ آل الزّبیر أشدّ النّاس فی ذلک. لقد ورثهم العداء لأهل البیت علیهم السلام عبداللَّه بن الزّبیر، فقد کان هذا الرّجل یحمل العداء لهم بشکل غریب. فقد روی ابن أبی الحدید وأکثر المؤرِّخین: أ نّه قطع فی الخطبة ذکر رسول اللَّه صلی الله علیه و آله جمعاً کثیرة، فاستعظم النّاس ذلک، فقال: إنِّی لا أرغب عن ذکره، ولکن له أهیل سوء إذا ذکرته أتلعوا أعناقهم فأنا احبّ أن أکبتهم «1».
وکان أشدّهم عداوة وتعصّباً الزّبیر بن بکّار وعمّه مصعب. فقد رویا الطّامّات فیهم، مضافاً لشغبهم علیهم عند ولاة الأمر، والسّعی فی قتلهم.
ومن هذه الطّامّات الّتی رووها اجتماع الصّورین. [... ثمّ ذکر کلام أبی الفرج والعلّامة الشّنقیطی کما ذکرناهما].
قال الاستاذ عبدالسّلام محمّد هارون:
__________________________________________________
سجاد علیه السلام (مبنی بر عدم خروج از منزل) نماید؛ زیرا وی در خانه امام سکنی داشت و نظرات و عنایات حضرتش شب و روز از او قطع نمی‌گشت. همچنان که بعد از آن، حضرت نیز در کنف حمایت امام باقر و امام صادق علیهما السلام قرار گرفت.
آیا به این ترتیب، هیچ گمان می‌رود که امامان که خود، دیگران را از غنا و آوازه‌خوانی نهی می‌نمایند- تا آن‌جا که امام صادق علیه السلام بدان شخص می‌فرماید: «بدا به حالت اگر در این حال (استماع غنا) از دنیا بروی!»- دختران و زنان خویش را اجازه پرداختن به این گناه عظیم دهند؟
کلّا و حاشا! این طغیانی است در جهت هتک حرمت اهل بیت علیهم السلام و تعدی به مقام خلافت الهیه.
«و زود است که ظالمان بدانند به چه جایگاهی انتقال داده می‌شوند.»
طارمی، ترجمه حضرت سکینه علیها السلام للمقرّم،/ 207- 213
(1)- شرح نهج البلاغة، 20/ 127 (ط بیروت)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 495
ویفهم من کلام أبی الفرج أنّ الرّوایة الصّحیحة فی البیت قالت سعیدة، وفی البیت الخامس التّالی (أسعید) وکلاهما تصغیر ترخیم لسعدی وهی سعدی بنت عبدالرّحمان ابن عوف.
کیف تعقد سکینة مثل هذا الاجتماع، والمدینة بأسرها فی مأتم علی الحسین علیه السلام؟! فالرّباب- أمّ سکینة- یقول عنها ابن کثیر: ولمّا قُتل، کانت معه، فوجدت علیه وجداً شدیداً ... وقد خطبها بعده أشراف قریش، فقالت: ما کنت لأتّخذ حمواً بعد رسول اللَّه (ص)، واللَّه لا یؤوینی ورجلًا بعد الحسین سقف أبداً. ولم تزل علیه کمدة حتّی ماتت، ویقال: أ نّها عاشت بعده أیّاماً یسیرة «1».
وأمّ البنین فقد کانت تخرج کلّ یوم ترثیه- العبّاس علیه السلام- وتحمل ولده عبیداللَّه، فیجتمع لسماع رثائها أهل المدینة فیهم مروان بن الحکم فیبکون لشجی النّدبة «2».
والرّوایة عن الإمام الصّادق علیه السلام: ما امتشطت فینا هاشمیّة، ولا اختضبت، حتّی بعث إلینا المختار برؤوس الّذین قتلوا الحسین صلوات اللَّه علیه «3».
وأنت، سلّمک اللَّه، إذا علمت أنّ سکینة تقول للصّحابی الجلیل سهل بن سعد السّاعدیّ فی الشّام: قل لصاحب هذا الرّأس أن یقدّم الرّأس أمامنا حتّی یشتغل النّاس بالنّظر إلیه ولا ینظروا إلی حرم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
قال سهل: فدنوت من صاحب الرّأس فقلت له: هل لک أن تقضی حاجتی وتأخذ منّی أربعمائة دینار؟ قال: وما هی؟ قلت: تقدّم الّرأس أمام الحرم. ففعل ذلک، فدفعت إلیه ما وعدته «4».
__________________________________________________
(1)- البدایة والنّهایة، 8/ 210. وفی تذکرة الخواصّ 265 بلفظ مقارب
(2)- إبصار العین فی أنصار الحسین علیه السلام، 31
(3)- ذوب النّضّار لابن نما الحلّی،/ 144
(4)- مقتل الحسین للخوارزمی، 2/ 60- 61، وتسلیة المجالس، 2/ 379- 381، والبحار، 45/ 127- 128
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 496
وإذا کان حال هذه السّیّدة فی الصّیانة والحجاب فی موضع سلب فیه الاختیار، فهل یتصوّر مسلم أن تواعد عمر بن أبی ربیعة الصّورین؟!
ولو قلنا: إنّ اجتماع الصّورین تأخّر عن واقعة الطّفّ کثیراً حتّی نستها سکینة، فإنّ أبی ربیعة تاب عام 62 ه فیبطل الاجتماع أیضاً.
ولو صحّ اجتماع الصّورین، لذکره کبار مؤرّخی الشّیعة ومحدِّثیهم، فقد تمیّزوا بالاطّلاع والتّحقیق، وعدم المهادنة، فهذه کتب الشّیخ المفید والسّیّد المرتضی والشّیخ الطّوسیّ والطّبرسیّ وغیرهم من أعلام الطّائفة وهی خالیة من الإشارة إلی ذلک ونحوه؛ ومن قرأ مصنّفات هؤلاء الأعلام یجد ما کتبوه عمّن شذّ من أولاد الأئمّة علیهم السلام، فهذا جعفر بن الإمام الهادیّ علیه السلام وقد وصفوه بالکذب وشرب الخمر، ومعاونة الظّالمین، کما تناولوا غیره کعلیّ بن إسماعیل بن الإمام الصّادق علیه السلام وغیرهما، فهم لم یتعصّبوا إلّاللحقّ، ولم یکتبوا إلّاللتّاریخ.
ونختم هذا الفصل بکلمة الدّکتورة بنت الشّاطئ، قالت: ربّما عرض لنا آخر الأمر أن نسأل: متی ظهرت سکینة فی المجتمع طلیقة متحرِّرة وشارکت فی التّاریخ الأدبی بعصرها؟
الأخبار التّی بین أیدینا تشیر إلی أ نّها ظهرت لأوّل مرّة فی موسم الحجّ سنة 60 ه حین صحبت أباها رضی الله عنه فی هجرته من المدینة إلی مکّة، وقد کانت إذ ذاک فی ربیعها الثّانی عشر أو الثّالث عشر، وغیر بعید أن تکون قد لفتت إلیها الأنظار بنضرة صباها وحیویّة مرحها، وبهاء طلعتها، ولکن مهابة أبیها الإمام الحسین کانت کافیة وحدها لأن تلجم ألسنة الشّعراء عن التّغنِّی باسمها فی قصائد الغزل، فهل تری حلّت عقدة لسانهم بعد عودتها إلی المدینة إثر فاجعة کربلاء؟!
المؤرِّخون یقرّرون أنّ المدینة کانت فی مأتم عام لسیِّد الشّهداء.
فهل تری کان یحدث هذا وسکینة تعقد مجالس الغناء فی دارها، وتواعد عمر الصّورین ذات لیلة استجابة لرغبة نسوة شاقهنّ مجلس ابن أبی ربیعة؟!
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 497
هل کان مروان بن الحکم یسمع أمّ البنین تندب أعمام سکینة فیبکی لها وسکینة تبکی بدموع ذوارف علی الخدّین والجلباب لفراق عمر بن أبی ربیعة، وتصغی إلی شدو المغنِّین بقولها علی لسانه:
لیت المغیّری الّذی لم أجزه فیما أطال تصیّدی وطلابی
کانت ترد لنا المنی أیّامنا إذ لا نلام علی هوی وتصابی
فلعلّ عمر إذن قد قال فیها ما قال بعد عودتها من سفرها إلی مصر مع عمّتها زینب عقیلة بنی هاشم؟
الّذین أرّخوا للسّیّدة زینب ذکروا وفاتها فی شهر رجب سنة 62 ه وقد ثوت فی مرقدها الأخیر هناک، وآبت سکینة من رحلتها مضاعفة الیتم لتشهد بعد ذلک ثورة أهل المدینة علی بنی امیّة وخروجهم علی یزید بن معاویة لقلّة دینه، وهی الثّورة الّتی انتهت بموقعة الحرّة- بظاهر المدینة- حیث استشهد من أولاد المهاجرین والأنصار 306 شخصاً، وعدد من بقیّة الصّحابة الأوّلین، وهجر المسجد النّبویّ فلم تقم فیه صلاة الجماعة لمدی أیّام.
والمنقول أنّ عمر تاب توبته المشهورة فی ذلک العام، وشغل العالم الإسلامیّ بعد ذلک بقیام حرکة التّوّابین فی العراق الّذین آدهم النّدم علی عدم نصرة الإمام الحسین الشّهید، فلم یروا کفّارة دون القتل فی الثّأر له ولصحبه، فهل یا تری کانت سکینة تصمّ اذنیها عن هتاف التّوّابین لترغیم (ابن سریح) علی الغناء فی دارها مع عَزّة المیلاء وتفتّنه عن توبته عن الغناء «1».
أصاب سکینة السّهم الأوفی من تهم أعداء أهل البیت علیهم السلام، وإذا کان الشّاعر یخاطب بنی العبّاس مشیراً إلی تعرّض المتوکّل لقبر الحسین علیه السلام:
__________________________________________________
(1)- موسوعة آل النّبیّ، 941
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 498
فتأسّفوا أن لا یکونوا شارکوا فی قتله فتتبّعوه رمیما
فقد تأسّف الزّبیریّون، ومن لفّ لفّهم، أن لا یکونوا شارکوا أهل الکوفة فی قتل الحسین علیه السلام وأولاده وإخوته، فتتبّعوا آله بالافتراءات والتّهم، ولعلّ أعظمها: تغزّل ابن أبی ربیعة بسکینة.
ومضافاً لما مرّ فی الفصل السّابق نقول: إنّ اللَّه سبحانه قد یختار لأولیائه القتل، ولکن، یستحیل أن یختار لهم الهوان، وما ینافی الکرامة، فالأئمّة علیهم السلام کلّهم قضوا سمّاً وقتلًا علی أیدی طغاة زمانهم، ولکنّهم لم یتعرّضوا فی حیاتهم لحظة لما ینافی العزّة والجلالة، ولم یحدِّثنا التّاریخ أنّ أحد الطّغاة نال منهم ما لا یلیق بمقامهم الکریم، کانوا یجلونهم عن ذلک، لکنّ اللَّه سبحانه یصرف ذلک عنهم.
ویذهب الشّیخ المفید رضوان اللَّه علیه وآخرون: إنّ جهة اعجاز القرآن هو الصّرف من اللَّه تعالی لأهل الفصاحة واللّسان عن معارضة النّبیّ صلی الله علیه و آله بمثله فی النّظام عند تحدّیه لهم، وجعل انصرافهم عن الإتیان بمثله، وإن کان فی مقدورهم دلیلًا علی نبوّته صلی الله علیه و آله، واللّطف من اللَّه مستمرّ فی الصّرف عنه إلی آخر الزّمان، وهذا من أوضح برهان فی الإعجاز «1»، وجدیر بلطفه سبحانه وتعالی أن یصرف عن أهل البیت علیهم السلام ما لا یلیق بشأنهم، ویدنّس ساحتهم، لأنّهم الثّقل الّذی خلّفه الرّسول الأعظم صلی الله علیه و آله بین ظهرانیّ الامّة، وجعل مودّتهم أجراً علی الرّسالة.
إنّ واقعة الطّفّ وما تلاها من المشاهد والمصائب لم یحدّثنا التّاریخ عن ارتکاب أهل الکوفة لشی‌ء مع القتلی أو الأسری یتنافی وقدسیّة أهل البیت علیهم الصّلاة والسّلام.
وإلی هذا أشار الحسین علیه السلام فی وداعه للعائلة بعد أن قُتل جمیع أهله وأصحابه: واعلموا أنّ اللَّه تعالی حامیکم وحافظکم وسینجّیکم من شرّ الأعداء، ویجعل عاقبة أمرکم إلی خیر، ویعذّب عدوّکم بأنواع العذاب، ویعوّضکم عن هذه البلیّة بأنواع النّعم والکرامة،
__________________________________________________
(1)- أوائل المقالات، 73
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 499
فلا تشکوا، ولا تقولوا بألسنتکم ما ینقص من قدرکم «1».
وممّا هو جدیر بالذّکر: أنّ الحکم بن عبّاس الکلبیّ- شاعر بنی امیّة- قال متشمّتاً بمقتل زید الشّهید علیه السلام وصلبه:
صلبنا لکم زیداً علی جذع نخلة ولم نر مهدیّا علی الجذع یصلب
وقستم بعثمان علیّاً سفاهة وعثمان خیر من علیّ وأطیب
فبلغ قوله الإمام الصّادق علیه السلام، فرفع یدیه إلی السّماء وهما یرتعشان، وهو یقول:
اللَّهمّ إن کان عبدک کاذباً فسلّط علیه کلبک، فبعثه بنو امیّة إلی الکوفة فافترسه الأسد.
واتّصل خبره بالصّادق علیه السلام، فخرّ ساجداً وقال: الحمد للَّه‌الّذی أنجزنا ما وعدنا «2». فهو علیه السلام لم یدع علی قاتل عمّه، ولکن دعا علی الحکم لأنّ القتل لهم- کما یقولون- عادة وکرامتهم من اللَّه الشّهادة، ولکن هذا اللّون من التّشمّت والاستهزاء والتّفاضل یراه علیه السلام لا یلیق بکرامتهم، فیدعو علیه.
أنا لا أدری کیف یتغزّل ابن أبی ربیعة بسکینة ویسلم من دعاء أئمّة العصر علیهم الصّلاة والسّلام، وحجج اللَّه علی البریّة، ومن لا تردّ لهم دعوة «3».
وإذا کان بنو النّجّار- کما یروی أبو الفرج- لما هجاهم أبو واسع أحد بنی الأسعر من بنی أسد بن خزیمة، ولا ذنب لهم، دعو اللَّه عزّ وجلّ علیه، فخرج من المدینة یرید أهله، فعرض له الأسد فقضقضه «4»، فقال ابن حسّان فی ذلک:
أبلغ بنی الأسعر أن جئتهم ما بال أبناء بنی واسع، الخ «5»
__________________________________________________
(1)- مقتل الحسین علیه السلام للمقرّم، 348. وفی نفس المهموم، 188، بلفظ مقارب.
(2)- الإمام الصّادق علیه السلام للمؤلّف 118، عن عدّة مصادر.
(3)- ذکرنا فی سلسلة الأئمّة الإثنی عشر علیهم السلام استجابة الدّعاء لکلّ واحد منهم.
(4)- قضقضه: کسّره وحطّمه.
(5)- الأغانی، 15/ 118.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 500
فأئمّة أهل البیت أجدر وأولی باستجابة الدّعاء من بنی النّجّار، وعمر بن أبی ربیعة نفسه هلک بدعاء امرأة علیه، فإنّه نظر فی الطّواف إلی امرأة شریفة، فرأی أحسن خلق اللَّه صورة، فذهب عقله علیها، وکلّمها، فلم تجبه، فقال فیها:
الرّیح تسحب أذیالا وتنشرها یا لیتنی کنت ممّن تسحب الرّیح، الخ
فبلغها شعره، فجزعت منه، فقیل لها: اذکریه لزوجکِ، فإنّه سینکر علیه قوله.
فقالت: کلّا واللَّه لا أشکوه إلّاإلی اللَّه، ثمّ قالت: اللَّهمّ إن کان نوّه باسمی ظالماً فاجعله طعاماً للرّیح، فضرب الدّهر من ضربه، ثمّ أ نّه غدا یوماً علی فرس، فهبّت ریح، فنزل فاستتر بسلمة «1»، فعصفت الرّیح فخدشه غصن منها فدمی وورم به ومات من ذلک «2».
وشی‌ء آخر یجب أن لا یغفله المتأمِّل: إنّ جمیع المسلمین، بل جمیع النّاس، کانوا ینظرون إلی أهل البیت علیهم السلام نظرة قدس وإجلال، فیستحیل أن یقدم شاعر مسلم یعیش بالقُرب منهم علی ذلک، مهما بلغ من الإسفاف والانحطاط. وإذا کان کعب بن الجُعیل یقول لیزید بن معاویة، لمّا أمره بهجاء الأنصار: أرادِّی أنت إلی الکفر بعد الإسلام؟! أ أهجو قوماً آووا رسول اللَّه (ص) ونصروه؟
قال: أمّا إذا کنت غیر فاعل، فارشدنی إلی من یفعل ذلک.
قال: غلام منّا خبیث الدّین نصرانیّ، فدلّه علی الأخطل «3».
وتقول بنت الشّاطی ردّاً علی الدّکتور زکی مبارک فی تعرّضه لسکینة فی کتاب (حبّ ابن أبی ربیعة): ولا تسأله أین کان بنو هاشم، وأین کان الإمام زین العابدین وعمر یرفع عقیرته بالغزل فی سکینة وبیتها قد صار (مألفاً للمغنّین ملاذاً للشّعراء المخلصین لما خلقوا من عباده الطّرف السّاحر والقدّ الرّشیق). فمثل الإمام زین العابدین من لا یغضب
__________________________________________________
(1)- السّلم: شجر من العضاء وورقه القرظ الّذی یدبغ به الأدیم
(2)- الأغانی (ط دار الثّقافة- بیروت)، 1/ 228
(3)- الأغانی، 16/ 38
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 501
لُاخته حتّی غضب (ابن أبی عتیق) فیما نقل الدکتور لابنة عمّه زینب بنت موسی الجمحیّة لمّا تغزّل فیها عمر علی السّماع فردّ علیه عمر:
لا تلمنی عتیق حسبی الّذی بی إنّ بی یا عتیق ما قد کفانی
لا تلمنی وأنت زینتها لی أنت مثل الشّیطان للإنسان «1»
ومثل بنی هاشم وآل البیت من لا یغضبون لابنتهم، کما غضب بنو تمیم بن مرّة، وولد طلحة بن عبیداللَّه لُاختهم عائشة، وتوعّدوا عمر إن هو تغزّل بها أن یؤدّبوه فأقسم باللَّه أن لا یذکرها بشعرٍ أبداً. «2»
مثلهم من لا یغار علی سکینة کما غار أبو الأسود الدّؤلی علی زوجته، أو کما غار الحجّاج بن یوسف الثّقفیّ علی فاطمة بنت عبدالملک- ولیست من ثقیف- فکتب إلی عمر یتوعّده بکلّ مکروه إن ذکرها فی شعره.
أجل، لا تسأل عن هذا، فإنّما یسأل مَنْ یحاسب قلمه وینقِّی الحقّ والضّمیر فیما یکتب، ویحترم عقله وعقول النّاس «3».
دخیل، أعلام النّساء،/ 45، 49، 54- 69
مَنْ هو عمر بن أبی ربیعة:
فولد یقظة بن مُرّة: مخزوم، فولد مخزوم: عُمَر [...]، وولد عمر بن مخزوم: عبداللَّه [...]، وولد عبداللَّه بن عمر بن مخزوم: [...] المغیرة [...]، ولد المغیرة: [...]، أبو ربیعة [...]، ولد أبو ربیعة واسمه عمرو: عبداللَّه [...]، وعمر بن عبداللَّه الشاعر الماجن، أمّه أمّ ولد اسمها مَجْد.
ابن حزم، الجمهرة،/ 141، 142، 144، 146، 147
وهؤلاء بنو أمیّة الأصغر بن عبد شمس بن عبد مناف، هؤلاء یُسمّون العَبَلات، وهم
__________________________________________________
(1)- الأغانی (ط دار الثّقافة- بیروت)، 1/ 101- 102
(2)- الأغانی (ط دار الثفافة- بیروت)، 1/ 191
(3)- موسوعة آل النّبیّ، 934
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 502
بمکّة. منهم: عبداللَّه بن الحارث بن أمیّة الأصغر بن عبد شمس بن عبد مناف، وبنوه [...]
والثّریّا صاحبة عمر بن أبی ربیعة الشاعر المخزومی، وهی سیِّدة الغَریض المغنِّی؛ تزوّجها سُهیل بن عبدالرّحمان بن عوف، وفیها یقول الشاعر:
أیّها المنکح الثُّریّا سُهیلًا عمرَک اللَّه کیف یلتقیانِ
هی شامیةٌ إذا ما استقلّتْ وسُهیْلٌ إذا اسْتقلّ یَمانِ
ابن حزم، الجمهرة،/ 75- 76
وقال هشام ابن الکلبی: وُلِدَ عمر بن أبی ربیعة حین توفِّی عمر بن الخطّاب، فکان یُقال: أیُّ خیرٍ رُفع وأیُّ شرٌّ وُضع، ثمّ إنّه تاب وغزا، فقال ابن عمر: لقد تلافی نفسه من سفهها بخیر عملها.
قالوا: ولقیَ عمر بن أبی ربیعة عبدالملک بن مروان، فقال له: کیف تهکّمک الیوم بنساء قریش؟ فقال: یا أمیر المؤمنین، لیس وراء ذلک مکروه ولا إثم واستغفر اللَّه.
وغزا فی بحر الشّام فمات، ویقال فی غیر البحر، فقالت جاریة من جواری بنی أمیّة کانت رُبیب بالمدینة أو بمکّة: ماتَ عمر بن أبی ربیعة فمَن للظّرف بالحجاز بعده؟ فقیل:
قد نشأ فتی من وُلد عثمان له ظرف وغزل وتشبیب بالنِّساء، فقالت: الحمد للَّه‌الذی لم یُخْلِ حرمه من فتی یزیِّنه، ویؤنس أهله ویَذْکِر ملاحة نسائه أو کما قالت.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 10/ 196، 197
عمر بن ابی ربیعه کیست؟
ابو الخطاب عمر بن عبداللَّه بن ابی ربیعه مخزومی قرشی (23- 93 ه) اشعر شعرای قریش در عهد خود بود و در قوّت طبع و جزالت شعر و استحکام کلام در طبقه فرزدق (ف 110 ه)، و جریر (ف 110 ه)، و اخطل «1» (ف 90 ه) به شمار می‌آمد. چون در
__________________________________________________
(1)- ابو مالک غیاث بن غوث تغلبی معروف به اخطل (19- 90 ه) شاعر دربار بنی‌امیه و مدّاح ایشان
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 503
شب وفات عمر بن الخطاب متولد شد، او را عمر نام دادند. در مکه به دنیا آمد و در آنجا می‌زیست و سفرهایی هم به شام و عراق و یمن کرد. نزد عبدالملک بن مروان (ف 86 ه) تقرّب داشت و چون در موسم حج متعرض زنان می‌شد و نامشان را در شعر خود بر سر زبانها می‌افکند، عمر بن عبدالعزیز (ف 101 ه) او را به جایگاهی دور افتاده به جزیره دهلک (در دریای سرخ) تبعید کرد. وی به سال 93 ه در یک جنگ دریائی شرکت کرد اما سفینه او آتش گرفت و خود و همراهانش غرق شدند.
عمر بن ابی ربیعه در غزل سرآمد شاعران عرب بود. سخنش در عربیّت حجّت و مورد استناد علمای بلاغت و نحو و صرف است. دیوانش- که مکرّراً به چاب رسیده- شامل قصاید و قطعاتیست که در وصف زنان و شرح معاشقه با ایشان سروده اما هرگز مردی را مدح نگفته است. در احوال او رسائل و کتب بسیار تألیف شده که قدیمترین آنها «اخبار عمر بن ابی ربیعه» تألیف ابن بسّام (ف 303 ه) و بعد از او «کتاب الأغانی» است.
او در شعر خود عشق وحشی چادرنشینی را وصف می‌کند و از حُسن زنان عرب به خصوص در وقت طواف کعبه که ناچار چهره خود را می‌گشودند «1» سخن می‌گوید.
در غزل او به عکس غزل فارسی همیشه شخصیت مرد برتر از زن است و همیشه مرد در عشق خود کامیاب می‌شود. او هرگز خود را در برابر معشوقه ذلیل نشان نمی‌دهد و به دریوزگی عشق او نمی‌رود. غزل عمر حماسه پیروزی عشق است. در آن تصوّف و تمثیلات و کنایات عرفانی و شاهد بازی خبری نیست. پا را از حدّ زندگی طبیعی ساده و عشق به معنی تشفّی غرائز جنسی بالاتر و یا پائین تر نمی‌گذارد. میل طبیعی
__________________________________________________
بود. در اطراف شهر حیره (عراق) در بین یکی از قبایل بنی‌تغلب- که مسیحی مذهب بودند- متولد شد و بعد از اینکه در شاعری مشهور گشت به دمشق رفت. چون مسلمان نبود به خاطر امویان حتّی از هجو انصار رسول اللَّه و استهزای شعائر اسلامی باک نداشت و نزد خلفای اموی تقرّب فراوان یافت. مقامش را در شاعری برابر جریر و فرزدق دانسته‌اند و با ایشان مناقضه و مهاجات داشت. دیوانش به چاپ رسیده و سخنش در بلاغت و نحو و صرف حجّت است
(1)- در نماز و طواف کعبه واجب است که روی زن پوشیده نباشد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 504
مرد و زن را به یکدیگر وصف می‌کند و لذت وصال و درد هجران را همانطور که هست- نه به صورت مبالغه آمیز- شرح می‌دهد و با بیانی شیرین و روشن احساسات و عواطف بشری را مجسّم می‌سازد و شور جوانی را برمی‌انگیزد؛ از این رو بعض فقها و محدثین غزلیات عمر را از دسترس دختران دم بخت دور نگاه می‌داشتند و اجازه نمی‌دادند دیوان او وارد حرم ایشان شود. «1»
فریدنی، برگزیده الأغانی، 1/ 35- 36
نویسنده می‌گوید:
اوّلین کسی که شرح حال او در کتاب الأغانی (ط دار الثقافه)، 1/ 71- 228 آمده، عمر بن ابی ربیعه است. از اخباری که در مورد سرگذشت او به ما رسیده است می‌توان به عقاید و رفتار و گفتار و نحوه ارتباط او با مردان و زنان پی برد که:
اوّلًا: او با مغنیان و مطربانی مثل ابن سریج، معبد، غریض، اشعب و ابن ابی عتیق «2»، هم عصر و معاشر بوده است.
ثانیاً: او یگانه غزل سرای عرب است و با غزلیاتش همه را به طرب در می‌آورده است. غزلیات عاشقانه او چه در زمان حیات و چه پس از مرگش در کوچه و بازارها و مجالس دربار خلفای بنی امیه و بنی عباس و شب نشینی‌های عام و خاص بر سر زبان مغنیان بود. او این غزلیات را به قصد ارضای تمایلات نفسانی و کسب درآمد می‌سروده.
در مورد خُلق و خوی او گفته شده کسی از روات اخبار بر عفیف بودن و پاکدامنی او صحّه نگذاشته اند و او در توصیف امور نظر ثابتی نداشته و دارای تلوّن مزاج بوده است. «3»
عمر بن ابی ربیعه هنگام طواف خانه خدا به تماشای زنان می‌نشست و در وصف
__________________________________________________
(1)- ابن جُرَیْج می‌گفت: در خلوت دختران دم بخت هیچ چیز زیانبخش‌تر و مفسده انگیز تر از شعر عمر بن ابی ربیعه نیست ... هشام بن عروه گفت: دختران جوان خود را وادار به روایت شعر عمر بن ابی ربیعه نکنید تا به پرتگاه زنا نزدیک نشوند.
(ترجمه الأغانی 1/ 134، 135)
(2)- او عبداللَّه بن محمد بن عبدالرّحمان ابی بکر است
(3)- الأغانی (ط دار الثقافة)، 1/ 123
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 505
آنان غزل سرایی می‌کرد، آنهایی که مثل خود او بودند، مجالس شب نشینی ترتیب می‌دادند او را فرا می‌خواندند و شب را تا صبح با او سپری می‌کردند، اما آنهایی که هم شأن و کفو او نبودند اورا به تقوی و التزام بر اطاعت از خدا و ترک حالات شهوانی که در او بود امر می‌کردند. «1» و گاهی هم کار به جنگ و نزاع می‌کشید، نظیر غزلیاتی که در وصف همسر ابو اسود دوئلی سروده بود که ابو اسود به روی او شمشیر کشید و اورا تهدید کرد که دیگر کلامش را تکرار نکند. «2»
گاهی کار به لعن و نفرین او می‌انجامید نظیر نفرین زن شریفی که در حین طواف در وصف او غزل سروده بود و او نمی‌خواست همسرش متوجه این موضوع شود و او را نفرین کرد و به خدا سپرد و گفته شده بر اثر آن نفرین عمر هلاک شد. «3»
مؤید این خبر، روایت ذیل است:
گفته اند: روزی عمر با عبدالملک بن مروان ملاقات کرد. عبدالملک به او گفت:
امروز با زنان قریش چگونه روبرو شدی؟! او پاسخ داد: ای امیر المؤمنین! از این به بعد دیگر مکروه و گناهی از من سر نمی‌زند و استغفار کرد. «4»
اسامی زنانی که با او مجالست داشته اند:
- بانوانی از قریش (نسوة من قریش). «5»
- زنی از بنی امیه به نام أمّ الحکم. «6»
- أمّ محمد دختر مروان بن حکم. «7»
__________________________________________________
(1)- جمل من أنساب الأشراف، 10/ 197، الأغانی (ط دار الثّقافة)، 1/ 157
(2)- الأغانی (ط دار الثفافة)، 1/ 150- 151
(3)- الأغانی (ط دار الثفافة)، 1/ 227- 229
(4)- جمل من أنساب الأشراف، 10/ 196. [اصل خبر در صفحات قبل ذکر شده است]
(5)- الأغانی (ط دار الثقافة)، 1/ 153
(6)- الأغانی (ط دار الثقافة)، 1/ 160
(7)- الأغانی، (ط دار الثفافة) 1/ 166 (ط دار احیاء التراث العربی)، 1/ 150
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 506
- زینب دختر موسی خواهر قدامه بن موسی الجمحی. «1»
- فاطمه دختر محمد بن الأشعث. «2»
- بانویی به نام اسماء که عمر تعلّق خاطری به او پیدا کرده بود (یهوی امرأة یُقال لها أسماء). «3»
- بانویی از آل ابی بکرة به نام سُمیعه از کنیزان عبدالرّحمان بن ابی بکره. «4»
- سودا بالمدینة معشوقة لشعر عمر بن ابی ربیعه. «5»
- ثریا دختر عبدالرّحمان بن الحارث بن امیه الأصغر که معشوقه او بوده است. «6»
- سکینه دختر خالد بن مصعب و دو کنیزش به نام بغوم و اسماء که از رقاصان بزم او بودند. «7»
- حمیده کنیز ابن تفّاحه. «8»
- هند دختر الحارث المریّة. «9»
- فاطمة دختر عبدالملک بن مروان «10» بن الحکم.
- عایشه دختر طلحة بن عبیداللَّه. «11»
__________________________________________________
(1)- الأغانی (ط دار الثقافة)، 1/ 100
(2)- الأغانی (ط دار الثقافة)، 1/ 96
(3)- الأغانی (ط دار الثقافة)، 1/ 137
(4)- جمل من أنساب الأشراف، 10/ 195
(5)- الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 3/ 238
(6)- جمل من أنساب الأشراف، 10/ 190، والأغانی (ط دار الثفافة)، 1/ 199: در کتاب اغانی نام پدران او اینطور آمده است: ثریا دختر علی بن عبداللَّه بن الحارث بن امیه الأصغر بن عبد شمس بن عبد مناف
(7)- الأغانی (ط دار الثقافة)، 1/ 165
(8)- الأغانی (ط دار الثقافة)، 1/ 167
(9)- الأغانی (ط دار الثقافة)، 1/ 173
(10)- الأغانی (ط دار الثقافة)، 1/ 186، 188
(11)- الأغانی (ط دار الثقافة)، 1/ 190
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 507
- کلثم دختر سعد المخزومیه. «1»
- لبابه دختر عبداللَّه بن عباس زن ولید بن عتبه بن ابی سفیان. «2»
- رمله دختر عبداللَّه بن خلف الخزاعیه. «3»
- سُعدی دختر عبدالرّحمان بن عوف. «4»
- ظمیاء کنیز فاطمه دختر عمر (یا عمرو) بن مصعب به عنوان ناقل اخبار او. «5»
- دیباجة الحرم امرأة من وُلد عتاب بن اسید. «6»
گفته شده: عمر فرزندی به نام أمة الواحد یا أمة المجید داشته که او همسر محمد بن مصعب بن زبیر بوده است، و این دختر در خانه سکینه دختر خالد بن مصعب همراه با دو کنیزش به نام بغوم و اسماء به کار مغنی‌گری و رقاصی مشغول بوده اند. «7»
کنیزی از کنیزگان بنی امیه که توسط عمر بن ابی ربیعه برای بزم آرایی تربیت شده بود در افسوس مرگ او گفت: عمر بن ابی ربیعه مُرد چه کسی در حجاز می‌تواند جای اورا بگیرد و مثل او عمل کند؟! چون در پاسخ شنید که او جوانی بذله گو و غزل سرا از فرزندان عثمان را پرورش داده است که می‌تواند زنان را به شور و نشاط و هیجان جوانی درآورد. کنیز خدا را شکر کرد که حرم سرای او خالی نشده و جوانی آن را آراسته خواهد کرد و با اهلش مؤانست می‌کند و زیبائی‌ها و جاذبه‌های زنان را بیان می‌سازد. «8»
__________________________________________________
(1)- الأغانی (ط دار الثقافة)، 1/ 195
(2)- الأغانی (ط دار الثقافة)، 1/ 197
(3)- جمل من أنساب الأشراف، 10/ 191، 1/ 203، 205 (او خواهر طلحه الطلحات الخزاعی و مادر طلحه بن عمر بن عبیداللَّه بن معمر التیمی است)
(4)- الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 17/ 105
(5)- الأغانی (ط دار الثقافة)، 1/ 112
(6)- الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 19/ 106، 107
(7)- الأغانی (ط دار الثقافة)، 1/ 165
(8)- جمل من أنساب الأشراف، 10/ 197
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 508
برای آشنایی بیشتر با شخصیت او می‌توان در صفحات بعد در شرح حال ابن سریج و غریض جویا شد.
نتیجه:
مدت عمر شریف حضرت سکینه دختر سید الشهدا علیهما السلام را بین سال‌های 35 تا 117 ه ق «1» ذکر می‌کنند. اگر شهادت امیر المؤمنین علی علیه السلام جدّ بزرگوارش در سال 40 ه ق «2» و مدت عمر شریف امام جعفر صادق علیه السلام بین سال‌های 83 تا 148 ه ق «3» باشد، حضرت سکینه علیها السلام عصر شش امام معصوم علیهم السلام را درک کرده است.
عمر بن ابی ربیعه بین سال‌های 23 تا 93 ه ق «4» بوده، و در کتاب الجمهره ابن حزم اینطور آمده است: «عمر بن عبداللَّه بن أبی ربیعة الشاعر الماجن» «5».
یعنی: «عمر فرزند عبداللَّه بن ابی ربیعه، شاعری ماجن بود که در کتاب لغت ماجن به معنای قلّ حیاؤه، یعنی: گستاخ، پُر رو، بی‌حیا و بی شرم «6» می‌باشد. و او دلباخته ثریا دختر عبداللَّه بن الحارث بوده است.
سؤال اوّل: آیا می‌توان تصور کرد عمر بن ابی‌ربیعه با این مشخصات فردی و اجتماعی که داشته است با کسی از خاندان اهل بیت پیامبر علیهم السلام معاشرت و مراوده و ارتباط داشته باشد؟! چه برسد به حضرت سکینه دختر سید الشهدا علیهما السلام که تحت ولایت
__________________________________________________
(1)- الأعلام للزرکلی، ط 4، 3/ 106
(2)- الارشاد للمفید، 1/ 81
(3)- الارشاد للمفید، 2/ 174
(4)- برگزیده الأغانی، 1/ 35
(5)- عمر بن عبداللَّه/ عمر بن أبی ربیعة، جمهرة الأنساب لابن حزم،/ 75، 147، 603
(6)- المعجم الوسیط، 2/ 85، فرهنگ نوین ص 644، و همچنین به معنی «خلّط الجدّ بالهزل»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 509
سرپرستی و تربیت شش تن از ائمه هدی علیهم السلام بوده است.
سؤال دوم: آیا می‌توان تصور کرد که بانویی از اهل بیت پیامبر علیهم السلام هم شأن و کفو زنان مرتبط با عمر بن ابی ربیعه باشد تا چه برسد به دختر سید الشهدا علیه السلام که نه خودش هم‌ردیف و رتبه این زنان بوده و نه پدرش حضرت حسین بن علی سید الشهدا علیهما السلام هم ردیف آبا و اجداد این زنان بوده است.
وقتی عمر بن ابی ربیعه با غزلش متعرض زوجه ابو اسود دوئلی شد، خبر به گوش شوهرش رسید. ابو اسود به سراغ او رفت و به روی او شمشیر کشید، اورا به مرگ تهدید کرد تا از این کار دست برداشت. «1»
و دیگر اینکه: عمر بن ابی ربیعه در مورد عایشه دختر طلحه بن عبیداللَّه اشعار زیادی سرود، وقتی این خبر به گوش جوانان بنی تمیم رسید، آنان بر سر غیرت آمده و فریاد زدند فرزندان مخزوم متعرض دختران ما شدند، آن وقت فرزندان ابو بکر و طلحة بن عبیداللَّه همگی به سوی عمر بن ابی ربیعه رفتند تا اورا از این کار بازدارند و او متعهّد شد که دیگر این کار را نمی‌کند. ولی بعدها در قصیده اش، عایشه را به کنیه‌اش [أمّ طلحة] نام می‌برد. «2»
با توجّه با این شواهد مسلّم تاریخی و موقعیّت خاندان اهل بیت پیامبر علیهم السلام و موقعیّت قبیله بنی‌هاشم و پیمان حلف الفضول، کسی جرأت تعرّض به بانوان این خاندان را نداشته است. تنها توجیهی که می‌ماند اینکه نقل این اخبار بعدها از حقد و کینه راویان آن است که برای تسویه حسابهای شخصی خود و اینکه سرپوشی بر اعمال زشت و شنیع زنان و خاندان خود بگذارند از نام بانوان اهل بیت پیامبر علیهم السلام سوء استفاده کرده اند، باشد که خداوند متعال جزای عمل زشت و تهمتهای ناروا و ناسزای آنها را بدهد. «3»
جاحظ متوفی 255 در المحاسن «4» نقل کرده است که عمر بن ابی ربیعه این اشعار را در مورد دختر عبدالملک بن مروان گفته و نام اورا ذکر نکرده است.
__________________________________________________
(1)- الأغانی (ط دار الثقافة)، 1/ 150- 151
(2)- الأغانی (ط دار الثقافة)، 1/ 190- 192
(3)- الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 17/ 105- 106
(4)- المحاسن والأضداد للجاحظ،/ 189- 190
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 510
و ابو اسحاق حصری متوفی 453 ه ق در زهر الآداب «1» بعد از بیان شعر امام حسین علیه السلام (لعمرک إنّنی لأحبّ داراً تحلّ بها سکینة والرّباب)، می‌گوید: اینکه گفته شده که عمر بن ابی ربیعه این شعر (قالت سکینة والدّموع ذوارف تا آخر) را در مورد سکینه دختر امام حسین علیه السلام گفته است دروغ می‌باشد.
[از کتاب مظلومه‌ای در تاریخ]
[فی خبر عمر بن أبی ربیعة]
ابو الفرج، الأغانی، 1/ 146 (الرّاوی: أبو عبداللَّه الزّبیریّ)
القالی، الأمالی، 2/ 26
[فی خبر الغریض]
أبو الفرج، الأغانی، 2/ 584- 586 (الرّاوی: أبو عبداللَّه المصعب الزّبیریّ)
1- مَنْ هو مصعب الزّبیری وابن أخیه الزّبیر بن بکّار:
أبو عبداللَّه المصعب [بن عبداللَّه بن المصعب] «2» بن ثابت بن عبداللَّه بن الزّبیر بن العوّام.
حجازیّ نزل بغداد، راویة، أدیب، محدِّث، وهو عمّ الزّبیر ابن أبی بکر بکّار «3». وکان شاعراً. وکان أبوه عبداللَّه من أشرار النّاس، متحاملًا علی وُلْدِ علیّ علیه السلام. وخبره مع یحیی بن عبداللَّه [بن الحسن بن الحسن بن أمیر المؤمنین علیهما السلام] معروف. وتوفِّی مصعب ابن عبداللَّه یوم الأربعاء لیومین خلیا من شوّال سنة ستّ وثلاثین ومائتین وله ستّ وسبعون سنة، کذا ذکره ابن أبی خیثمة، وله من الکتب (المصنّفة)، کتاب النّسب الکبیر، کتاب نسب قریش.
النّدیم، الفهرست، 1/ 123
حدّثنی أحمد بن عبیداللَّه بن عمّار، قال: حدّثنا أحمد بن سلیمان بن أبی شیخ، عن
__________________________________________________
(1)- زهر الآداب و ثمر الألباب، 1/ 26
(2)- [من نسب قریش (المقدّمة)، وتاریخ دمشق، 61/ 185 رقم 7600، وسیر أعلا النّبلاء، 9/ 331 رقم 1809]
(3)- [المطبوع: أبی بکیر]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 511
أبیه، وعن غیره: أنّ الرّشید دعا بیحیی بن عبداللَّه بن الحسن بن الحسن بن أمیر المؤمنین علیهم السلام [...].
وجمع بینه وبین عبداللَّه بن مصعب الزّبیری لیُناظره فیما رفع إلیه فجبهه ابن مصعب بحضرة الرّشید وقال له: نعم یا أمیر المؤمنین إنّ هذا دعانی إلی بیعته.
قال له یحیی: یا أمیر المؤمنین! أتُصدِّق هذا وتستنصحه؟ وهو ابن عبداللَّه بن الزّبیر الذی أدخل أباک وولده الشِّعب وأضرم علیهم النّار حتّی تخلصه أبو عبداللَّه الجدلی صاحب علیّ بن أبی طالب منه عنوة. وهو الذی بقیَ أربعین جمعة لا یُصلِّی علی النّبیّ- صلی الله علیه و آله- فی خطبته حتّی التاث علیه النّاس، فقال: إنّ له أهل بیت سوء إذا صلّیتُ علیه أو ذکرته أتلعوا أعناقهم واشرأبّوا لذکره وفرحوا بذلک، فلا أحبّ أن أقرّ عینهم بذکره. وهو الذی فعل بعبداللَّه بن العبّاس ما لا خفاء به علیک، حتّی لقد ذُبحت یوماً عنده بقرة فوجدت کبدها قد نقبت، فقال ابنه علیّ بن عبداللَّه: یا أبة! أما تری کبد هذه البقرة؟ فقال: یا بُنیّ هکذا ترک ابن الزّبیر کبد أبیک، ثمّ نفاهُ إلی الطّائف، فلمّا حضرته الوفاة قال لعلیّ ابنه: یا بُنی، الحق بقومک من بنی عبد مناف بالشّام، ولا تقم فی بلد لابن الزّبیر فیه إمرة. فاختار له صحبة یزید بن معاویة علی صحبة عبداللَّه بن الزّبیر. وواللَّه إنّ عداوة هذا یا أمیر المؤمنین لنا جمیعاً بمنزلة سواء، ولکنّه قوی علیّ بک وضعفتُ عنک، فتقرّب بی إلیک، لیظفر منک بما یرید، إذ لم یقدر علی مثله منک، وما ینبغی لک أن تسوغه ذلک فیَّ، فإنّ معاویة بن أبی سفیان، وهو أبعد نسباً منک إلینا، ذکر یوماً الحسن بن علیّ فسفّهه فساعده عبداللَّه ابن الزّبیر علی ذلک، فزجرهُ معاویة وانتهره فقال: إنّما ساعدتک یا أمیر المؤمنین! فقال: إنّ الحسن لحمی آکله، ولا أوکله.
فقال عبداللَّه بن معصب: إنّ عبداللَّه بن الزبیر طلبَ أمراً فأدرکه، وإنّ الحسن باعَ الخلافة من معاویة بالدّراهم، أتقول هذا فی عبداللَّه بن الزّبیر وهو ابن صفیّة بنت عبدالمطّلب؟
فقال یحیی: یا أمیر المؤمنین! ما أنصفنا أن یفخر علینا بامرأة من نسائنا وامرأة منّا، فهلّا فخر بهذا علی قومه من النوبیّات والأسامیّات والحمدیّات!
فقال عبداللَّه بن مصعب: ما تدعون بغیکم علینا وتوثّبکم فی سلطاننا؟
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 512
فرفع یحیی رأسه إلیه، ولم یکن یُکلِّمه قبل ذلک، وإنّما کان یخاطب الرّشید بجوابه لکلام عبداللَّه، فقال له: أتوثبنا فی سلطانکم؟ ومَنْ أنتم- أصلحکَ اللَّه- عرِّفنی فلستُ أعرفکم؟ فرفع الرّشید رأسه إلی السّقف یجیله فیه لیستر ما عراه من الضّحک، ثمّ غلب علیه الضّحک ساعة، وخجل ابن مصعب.
ثمّ التفتَ یحیی فقال: یا أمیر المؤمنین! ومع هذا فهو الخارج مع أخی علی أبیک والقائل له:
إنّ الحمامة یوم الشّعبِ من دین هاجت فؤادُ مُحبٍّ دائم الحَزَنِ
إنّا لنأملُ أنّ ترتدّ ألفَتُنا بعد التّدابرُ والبَغْضاءُ والإحَنِ
حتّی یُثابَ علی الاحسانِ مُحسِنُنا ویأمنَ الخائفُ المأخوذُ بالدِّمَنِ
وتنقضی دولة أحکام قادتها فینا کأحکام قوم عابِدی وثنِ
فطالما قد بَروا بالجَور أعظُمَنا بری الصّناع قِداح النّبع بالسُّفنِ
قوموا ببیعتکم ننهض بطاعتنا إنّ الخلافةَ فیکم یا بنی الحسنِ
لأعَزّ رُکناً نزارٍ عند سطوتها إن أسْلمتْکَ ولا رکناً ذوی یمنِ
ألستُ أکرمهم عُوداً إذا انتَسبوا یوماً وأطهرهُم ثوباً من الدّرَنِ
وأعظم النّاس عند النّاس منزلة وأبعد النّاس من عیبٍ ومن وَهَنِ
قال: فتغیّر وجه الرّشید عند استماع هذا الشّعر، فابتدأ ابن مصعب یحلف باللَّه الذی لا إله الّا هو، وبأیْمان البیعة أنّ هذا الشّعر لیس له وأنّه لسدیف.
فقال یحیی: واللَّه یا أمیر المؤمنین ما قاله غیره، وما حلفتُ کاذباً ولا صادقاً باللَّه قبل هذا، وإنّ اللَّه إذا مجّده العبد فی یمینه بقوله: الرّحمن الرّحیم، الطّالب الغالب، استحیی أن یُعاقبه، فدعنی أحلفه بیمین ما حلف بها أحد قطّ کاذباً إلّاعوجل. قال: حلِّفه. قال:
قُل: برئتُ من حول اللَّه وقوّته، واعتصمتُ بحولی وقوّتی، وتقلّدتُ الحول والقوّة من دون اللَّه، استکباراً علی اللَّه، واستغناءً عنه واستعلاءً علیه إن کنت قلتُ هذا الشّعر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 513
فامتنع عبداللَّه من الحلف بذلک، فغضب الرّشید وقال للفضل بن الرّبیع: یا عبّاسی! ما له لا یحلف إن کان صادقاً؟ هذا طیلسانیّ علیَّ، وهذه ثیابی لو حلّفنی أنّها لی لحلفت.
فرفسَ الفضل بن الرّبیع عبداللَّه بن مصعب برجله وصاح به: احلف ویحک- وکان له فیه هوی- فحلف بالیمین ووجهه متغیِّر وهو یرعد، فضرب یحیی بین کتفیه ثمّ قال: یا ابن مصعب! قطعتَ واللَّه عمرک، واللَّه لا تفلح بعدها. فما برح من موضعه حتّی أصابه الجذام، فتقطّع ومات فی الیوم الثالث.
فحضر الفضل بن الرّبیع جنازته، ومشی الناس معه، فلمّا جاءوا به إلی القبر ووضعوه فی لحده وجُعل اللّبْن فوقه، انخسف القبر فهوی به حتّی غاب عن أعین النّاس، فلم یروا قرار القبر، وخرجت منه غبرة عظیمة، فصاحَ الفضل: التراب التراب، فجعل یطرح التراب وهو یهوی، ودعا بأحمال الشّوک فطرحها فهوت، فأمر حینئذ بالقبر فسقف بخشب وأصلحه وانصرف منکسراً. فکان الرّشید بعد ذلک یقول للفضل: رأیت یا عبّاسیّ! ما أسرع ما أدیل لیحیی من ابن مصعب.
فحدّثنی ابن عمارة، قال: حدّثنی الحسن بن العلیل العنزی، قال: حدّثنی أحمد بن محمّد بن سلیمان بن عبداللَّه بن أبی جهم بن حذیفة بن غانم العدویّ، عن عبدالرّحمان ابن عبداللَّه بن أبی بکر بن سلیمان بن أبی خیثمة، قال: کنتُ مع إسماعیل بن إبراهیم بن عبدالرّحمان بن عبداللَّه بن أبی ربیعة المخزومیّ، فقال لی: أتحبّ أن أریکَ الرّجل الذی ألقی عبداللَّه بن مصعب فی رحم أمِّه؟ قلت: نعم فأرنیه، فأومأ إلی إنسان سندی علی حمار، یکری الحمیر بالمدینة، وقال لی: ما زال مصعب بن أبی ثابت یخرج أمّ عبداللَّه بن مصعب من بیت هذا أبداً، وکانت سندیّة اسمها تحفة، فولدت عبداللَّه فهو أشبه النّاس بوردان، فنفاه مصعب بن ثابت عن نفسه، فلم یزل مدّة علی ذلک، ثمّ استلاطه بعد ذلک.
قال: وقال بعض الشّعراء یهجو مصعب بن عبداللَّه الزّبیریّ وأخاه بکاراً ویذکر عبداللَّه ابن مصعب:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 514
تدّعی حواری الرّسول تکذّباً وأنتَ لوَرْدان الحمیر سَلیل
ولولا سِعایاتُ بآلِ محمّدٍ لألفی أبوکَ العبد وهو ذلیل
ولکنّه باعَ القلیل بدینه فطالَ له وسطُ الجحیم عویل
فنالَ به مالًا وجاهاً ومنکحاً وذلک خِزْیٌ فی المعادِ طویل «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 314- 318
__________________________________________________
(1)- عبداللَّه بن مصعب زبیریّ (که یکی از دشمنان علی علیه السلام بود) به هارون گزارش داد که یحیی بن عبداللَّه از او خواسته تا بر علیه هارون با وی برای خلافت بیعت کند، هارون یحیی را برای مناظره با عبداللَّه طلبید و آنها را روبرو کرد، عبداللَّه در حضور هارون همان سخنان را تکرار کرده گفت: آری ای امیر المؤمنین همین مرد مرا به بیعت با خویش دعوت کرد.
یحیی گفت: ای امیر المؤمنین! آیا سخن این مرد را باور می‌کنی و او را خیر خواه خود می‌دانی با اینکه او فرزند عبداللَّه زبیر است و او همان کسی است که پدرت و فرزندانش را در شِعْب حبس کرد و آنها را به آتش کشید تا بالاخره ابو عبداللَّه جدلی دوست علیّ بن ابی‌طالب علیه السلام آنها را از آن مهلکه نجات داد.
و او همان کسی است که چهل هفته تمام روزهای جمعه هنگام ایراد خطبه بر رسول خدا صلی الله علیه و آله درود نمی‌فرستاد تا اینکه مردم بر او شورش کردند و او در پاسخ مردم گفت: رسول خدا خاندان بدی دارد که هرگاه من نام اورا ببرم وبر او درود فرستم گردنهای خود را می‌کشند وسرفرازی می‌کنند و شادمان می‌شوند و من دوست نمی‌دارم که دیده‌های آنها را با ذکر نام آن حضرت روشن سازم.
واو همان کسی است که با عبداللَّه بن عباس آن رفتار را کرد که بر کسی پوشیده نیست تا آنجا که روزی گاوی را سر بریدند و جگر آن گاو را دیدند که پاره پاره شده، علی بن عبداللَّه بن عباس به پدرش گفت: پدر جان جگر این گاو را ببین چگونه است!
ابن عباس رو به فرزندش کرده و گفت: پسر جان! عبداللَّه بن زبیر جگر پدرت را اینگونه پاره پاره کرده، و پس از این جریان همان ابن زبیر او را به طائف تبعید کرد و در همانجا مرگش فرا رسید و هنگام مرگ به فرزندش علی گفت: پسر جان! پس از من خود را به نزد قوم خود- فرزندان عبد مناف- به شام برسان، و در شهری که ابن زبیر حکومت می‌کند توقف نکن. و با این ترتیب مصاحبت یزید بن معاویه را برای پسرش بر مصاحبت عبداللَّه بن زبیر ترجیح داد.
و به خدا سوگند ای امیر المؤمنین! دشمنی این مرد با همگی ما یکسان است. ولی اکنون با این سخنان به پشتیبانی تو بر من نیرو گرفته و مرا پیش تو ناتوان کرده و بدینوسیله به درگاه تو تقرّب جسته تا به دستیاری تو مقصود خود را انجام دهد، چون با پشتیبانی تو کسی را بر او نیروئی نیست، و برای تو شایسته
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 515
__________________________________________________
نیست که سخن او را درباره من بپذیری، زیرا معاویه بن ابی سفیان که نسبش با ما دورتر از تو بود روزی نام حسن‌بن علی را بر زبان جاری کرد و او را به سفاهت و بی‌خردی نسبت داد، عبداللَّه بن زبیر که در مجلس حاضر بود، سخنان معاویه را تأیید کرد، معاویه به او پرخاش کرد، ابن زبیر در پاسخ معاویه گفت: ای امیر المؤمنین! من به طرفداری تو سخن گفتم.
معاویه بدو گفت: بدانکه حسن گوشت تن من است من اورا می‌خورم ولی به کسی نمی‌دهم که آن را بخورد.
عبداللَّه بن مصعب- که تا این‌جا سکوت کرده بود- در این وقت لب گشوده گفت: عبداللَّه بن زبیر به طلب کاری قیام کرد و بدان رسید، ولی حسن کسی بود که خلافت را به چند درهم پول به معاویه فروخت، آیا در حق عبداللَّه چنین سخنانی بر زبان می‌رانی با اینکه او فرزند صفیه دختر عبدالمطّلب است!؟
یحیی گفت: ای امیر المؤمنین! این مرد با ما از روی انصاف سخن نکرد که با ذکر نام یکی از زنان ما به خود ما افتخار می‌کند، و چرا به زنان خودشان از زنان «نوبیّه» و «اسامیّه» و «حمدیّه» چنین افتخاری نمی‌کند!
عبداللَّه بن مصعب، که سخت به خشم آمده بود، گفت: شما هیچ گاه از ستیزه جوئی با ما و مخالفت با سلطنت ما دست بر نمی‌دارید!
یحیی که تا آن وقت در پاسخ سخنان عبداللَّه همواره هارون را مخاطب می‌ساخت و نگاه به صورت عبداللَّه نمی‌کرد در این جا رو به عبداللَّه کرده گفت: آیا ما با سلطنت شما مخالفت می‌کنیم مگر شما که هستید، خواهشمندم خود را معرّفی کنید چون من شما را نمی‌شناسم!
هارون که به سختی خنده اش گرفته بود برای این که از خنده خود جلوگیری کند دیده‌اش را به سقف تالار انداخت و همچنان سقف را می‌نگریست ولی بالاخره خنده بر او غلبه کرد و مدّتی خندید و ابن مصعب به سختی شرمنده شد.
یحیی دنباله سخنان خود را گرفته ادامه داد و گفت:
ای امیر المؤمنین! از اینها همه که بگذریم این مرد همان کسی است که به همراه برادر من (محمد بن عبداللَّه) بر پدرت (منصور) خروج کرد و این اشعار از این مرد است که آنها را در تشویق برادرم به خروج سروده است:
1- کبوتری که در روز «شَعْب» از برخاستن و افتادنش بر زمین دل دوستداری را که همیشه در حال اندوه بسر می‌برد برانگیخت.
2- ما در این آرزو بسر می‌بریم که تو ما را پس از اختلاف و دشمنی و کینه ای که نسبت به هم پیدا کرده ایم به همان دوستی و ائتلاف سابق باز گردانی.
3- تا نیکوکاران از ما پاداش نیک بینند، و آنان که به جرم کینه دیرینه گرفتار و ترسانند امنیّت یابند.
4- و (در نتیجه با کمک ما نسبت به یکدیگر) دوران این حکومت و دولت سپری شود، حکومتی که
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 516
__________________________________________________
فرامین زمامدار آن برای ما مانند فرامین مردمان بت پرست است.
5- دیر زمانی است که اینها استخوانهای ما را (به ناخن ستم خویش) می‌خراشند همانند کسی که برای ساختن تیر، چوب محکم «نبع» را با تیشه و رنده می‌تراشد.
6- شما به کار بیعت گرفتن مردم برای خود قیام کنید که ما هم سر به فرمان شمائیم، و به راستی ای فرزندان حسن، که خلافت پیغمبر حق شما خاندان است.
7- ارجمند مباد دو رکن نزار یعنی ربیعه و مُضَر و همچنین دو رکن یمانی یعنی حِمْیَر و قَحْطان اگر دست از یاریت برداشته و تو را تسلیم دشمن کنند.
8- آیا تو نیستی که هنگام افتخار مردم به نسب از همگان نسبتت گرامی‌تر دامنت از آلودگی (شرک و بت پرستی و کارهای زشت جاهلیت) پاکتر است.
9- و مقامت از همگان در نزد مردم بزرگتر، و از عیب و سستی از همه مردم پاکتری!
هارون که این اشعار را شنید رنگش از شدّت خشم دگرگون شد، ابن مصعب که چنان دید به خدای یگانه و سایر مقدّسات سوگندها خورد که این شعر از او نیست و از سدیف است.
یحیی گفت: ای امیر المؤمنین! به خدا این اشعار را کسی جز خود این مرد نگفته است، و من تا کنون جز در این مورد سوگند به خدا نخورده ام نه سوگند راست و نه دروغ. ولی خدای متعال شیوه اش چنان است که اگر بنده ای (در مورد سوگند دروغ) هنگام قسم خوردن به نام او وی را تمجید و ستایش کند و اوصافی مانند: «الرّحمن، الرّحیم، الغالب ...» دنبال نامش ذکر کند، از شکنجه و عذاب او شرم می‌کند، اکنون اجازه بده تا من او را به الفاظی سوگند دهم که هرگاه کسی به دروغ بدان الفاظ سوگند یاد کند در عقابش شتاب شود.
هارون بدو گفت: به همان الفاظ که می‌دانی سوگندش بده.
یحیی رو به عبداللَّه بن مصعب کرده و گفت: بگو: «از جنبش و نیروی خدا بیرون می‌روم و به جنبش و نیروی خود تکیه می‌زنم، و از روی گردن کشی بر خدا و بی‌نیازی از او و گردن فرازی بر او قِلاده جنبش و نیروی غیر خدا را به گردن می‌اندازم اگر من این شعر را گفته باشم»!
عبداللَّه از سوگند خوردن به دان الفاظ خودداری کرد، هارون در خشم شده رو به فضل بن ربیع کرد و گفت: ای عبّاسی! اگر این مرد راست می‌گوید چرا قسم نمی‌خورد، اگر یحیی مرا به همین الفاظ قسم دهد که من بگویم این رِداء و این جامه‌ها که بر تن من است از خودم می‌باشد من سوگند می‌خورم.
فضل بن ربیع که در باطن از عبداللَّه طرفداری می‌کرد. با نوک پا به عبداللَّه زد و بر سرش فریاد کرد: وای بر تو! قسم بخور.
عبداللَّه- با رنگی پریده و اندامی لرزان- شروع به قسم خوردن کرد، یحیی دستی به میان دو کتف او
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 517
__________________________________________________
زده گفت: ای پسر مصعب! به خدا سوگند رشته عمر خود را گسستی و به خدا قسم پس از این سوگند دیگر روی رستگاری را نخواهی دید.
عبداللَّه سوگند را خورد ولی هنوز از جابر نخاسته بود که آثاری در خود احساس کرد و به جُذام (خوره) مبتلا شد و روز سوم مرد، و چون از این جهان برفت فضل بن ربیع در تشییع جنازه‌اش شرکت کرد و او را تا پای گور بردند و چون او را در گور نهادند و خشت روی او گذاردند، ناگهان قبر او چنان فرورفت که در قعر زمین از دیده مردم ناپدید گشت و اثری از قبر به جای نماند و گرد و غبار غلیظی از آن چاه هولناکی که ایجاد شده بود برخاست.
فضل مرتّباً فریاد می‌زد: خاک بیاورید! خاک بیاورید، و هر چه خاک در آن می‌ریختند فرومی‌رفت، و چون دیدند هر چه خاک می‌ریزند معلوم نیست به کجا فرومی‌رود، دستور دادند بارهائی از هیزم در آن ریختند، هیزمها نیز فرورفت، ناچار شدند سقفی چوبی بر روی آن قبر زدند و روی آن را با زمین یکسان کردند، و فضل دل شکسته از سر قبر عبداللَّه بازگشت، و پس از این جریان بارها هارون به فضل می‌گفت: ای عباسی! دیدی چگونه انتقام یحیی از ابن مصعب به سرعت گرفته شد.
و ابن عماره به سندش از عبدالرّحمان بن عبداللَّه روایت کرده که گوید: من همراه اسماعیل بن ابراهیم بن عبدالرّحمان مخزومی بودم و او به من گفت: می‌خواهی آن مردی را که (نطفه) عبداللَّه بن مصعب را در شکم مادرش ریخت به تو نشان دهم؟ گفتم: آری. اسماعیل مردی را از اهل «سَنَد» که بر الاغی سوار بود و کارش این بود که در شهر مدینه الاغ کرایه می‌داد به من نشان داده گفت: پیوسته مصعب مادر عبداللَّه را- که او نیز زنی از اهل سند و نامش «تُحْفه» بود- از خانه این مرد بیرون می‌آورد و چون عبداللَّه به دنیا آمد از همه مردم به «وردان» شبیه‌تر بود، مصعب (که چنان دید) اورا از خود نفی کرد ومنکر نسبت فرزندی او به خود گردید، و مدّتی نیز بر این منوال بود تا پس از چندی اورا به خود مُلْحَق ساخت و فرزند خود دانست.
و یکی از شعراء در هجو مصعب و برادرش بکّار، و عبداللَّه بن مصعب اشعار زیر را سروده است:
1- به دروغ ادّعای قرابت رسول خدا را برای خود می‌کنی در صورتی که تو از فرزندان وردان هستی که خر کرایه می‌داد.
2- و اگر سعایتهای شما نسبت به خاندان محمّد- صلی الله علیه و آله- در کار نبود، پدرت (عبداللَّه) به صورت بنده‌ای خوار زندگی می‌کرد.
3- ولی او در برابر اندکی جیفه دنیا دین خود را بفروخت و برای این کار بانگ و فغان و فریادش در وسط دوزخ طولانی خواهد بود.
4- و همان سعایتها موجب شد که صاحب مال و شوکت و زن‌هایی گردد، وبه راستی که این کار در روز جزا سرافکندگی زیادی در بر خواهد داشت.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 339- 345
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 518
قال الشیخ أبو عبیداللَّه المرزبانی رحمه الله: تحامل الزّبیر بن بکّار علی کثیر [بن عبدالرّحمان الشّاعر]- فیما جمعه من أخباره، وبیّن علیه من سرقانه- ظاهرٌ، وهو خَصْمٌ لا یقبل قولهُ علی کثیِّر لهجاء کثیر لولد عبداللَّه بن الزّبیر وانحراف الزّبیر عن أهل البیت علیهم السلام.
المرزبانی، الموشّح،/ 245
إنّ الخبر الوارد بتزویج أمیر المؤمنین علیه السلام ابنتهُ من عمر غیرُ ثابتٍ، وطریقهُ من الزّبیر بن بکّار، ولم یکُن موثوقاً به فی النّقْل، وکان مُتّهماً فیما یذکره، وکان یبغضُ أمیر المؤمنین علیه السلام، وغیر مأمونٍ فیما یدّعیه علی بنی هاشم. «1»
المفید، المسائل السرویة (من المصنّفات)، 7- 3/ 86- 87/ عنه: المجلسی، البحار، 42/ 107
وذکر الفضل بن الرّبیع، قال: صار إلیَّ عبداللَّه بن مصعب بن ثابت بن عبداللَّه بن الزّبیر، فقال: إنّ موسی بن عبداللَّه بن الحسن بن الحسن بن علیّ قد أرادنی علی البیعة له، فجمع الرّشید بینهما، فقال الزّبیریّ لموسی: سعیتم علینا وأردتم نقض دولتنا، فالتفتَ إلیه موسی فقال: ومَنْ أنتم؟ فغلب [علی] الرّشید الضّحک حتّی رفع رأسه إلی السّقف حتّی لا یظهر منه، ثمّ قال موسی: یا أمیر المؤمنین! هذا الذی تری المشنع علیَّ خرج واللَّه مع أخی محمّد بن عبداللَّه [بن الحسن بن الحسن بن علیّ] علیَّ جدّک المنصور، وهو القائل من أبیات:
قوموا ببیعتکم نَنْهَضْ بطاعتنا إنّ الخلافة فیکم یا بنی حسن
فی شعرٍ طویل، ولیس سعایته یا أمیر المؤمنین حُبّاً لک، ولا مراعاة لدولتک، ولکن بُغْضاً لنا جمیعاً أهل البیت، ولو وجد من ینتصر به علینا جمیعاً لکان معه، وقد قال باطلًا، وأنا مستحلفه، فإن حلف أنِّی قلت ذلک فدمی لأمیر المؤمنین حلالٌ، فقال الرّشید:
احلف له یا عبداللَّه، فلمّا أراده موسی علی الیمین تلکّأ وامتنع، فقال له الفضل: لِمَ تمنع وقد
__________________________________________________
(1)- [راجع موسوعة تاریخ الإمام الحسین علیه السلام، 11/ 625- 630]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 519
زعمت آنفاً أ نّه قال لک ما ذکرته؟ قال عبداللَّه: فأنا أحلف له، قال موسی: قل تقلّدْتُ الحول والقوّة دون حول اللَّه وقوّته إلی حولی وقوّتی إن لم یکن ما حکیته عنِّی حقّاً، فحلف له، فقال موسی: اللَّه أکبر، حدّثنی أبی، عن جدِّی، عن أبیه، عن جدِّه علیّ، عن رسول اللَّه (ص) أ نّه قال: «ما حلف أحد بهذه الیمین وهو کاذب إلّاعجّل اللَّه له العقوبة قبل ثلاثة»، واللَّه ما کَذَبْتُ ولا کُذِبْتُ، وها أنا یا أمیر المؤمنین بین یدیک وفی قَبْضَتک، فتقدّم بالتوکیل علیَّ، فإن مضت ثلاثة أیام ولم یحدث علی عبداللَّه بن مصعب حادث فدمی لأمیر المؤمنین حلال، فقال الرّشید للفضل: خُذ بیدِ موسی فلیکن عندک حتّی أنظر فی أمره.
قال الفضل: فوَ اللَّه ما صلّیتُ العصر من ذلک الیوم حتّی سمعتُ الصُّراخَ من دار عبداللَّه ابن مصعب، فأمرتُ مَنْ یتعرّف خبره، فعرفتُ أ نّه [قد] أصابه الجُذَام، وأ نّه قد تورّم واسْودّ، فصرتُ إلیه، فوَ اللَّه ما کدتُ أعرفه لأنّه صار کالزِّقِّ العظیم ثمّ اسودّ حتی صار کالفحم، فصرتُ إلی الرّشید فعرّفته خبره، فما انقضی کلامی حتی أتی خبر وفاته، فبادرتُ بالخروج، وأمرتُ بتعجیل أمره والفراغ منه، وتولّیتُ الصّلاة علیه، فلمّا دلّوْهُ فی حفرته، لم یستقرّ فیها حتّی انخسفت به، وخرجت منه رائحة مفرطة النّتن، فرأیتُ أحمال شوک تمرّ فی الطّریق فقلت: [علیَّ بذلک الشّوک، فأتیتُ به، فطُرحَ فی تلک الوهدة، فما استقرّ حتّی انخسفت ثانیة، فقلت] علیَّ بألواح ساج، فطُرحت علی قبره، ثمّ طُرح التّراب علیها، وانصرفتُ إلی الرّشید فعرّفته الخبر [وما عاینتُ من الأمر] فأکثر التعجّب من ذلک، وأمرنی بتخلیة موسی بن عبداللَّه رضی الله عنه، وأن أعطیه ألف دینار، وأحضر الرّشید موسی فقال [له]: لِمَ عَدَلْتَ عن الیمین المتعارفة بین النّاس؟ قال: لأنّا رَوَیْنا عن جدِّنا رضی الله عنه [عن النّبیّ (ص)]: «مَنْ حلفَ بیمینٍ مجّدَ اللَّه فیها استحیا اللَّه من تعجیل عقوبته. وما من أحدٍ حلف بیمینٍ [کاذبةٍ] نازعَ اللَّه فیها حَوْلَه وقوّته إلّاعجّل اللَّه له العقوبة قبل ثلاث».
وقیل: إنّ صاحب هذا الخبر هو یحیی بن عبداللَّه [بن الحسن بن الحسن بن علیّ] أخو موسی [بن عبداللَّه، رضوان اللَّه علیهم!].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 520
وکان یحیی قد سارَ إلی الدّیْلَم مستجیراً؛ فباعهُ صاحبُ الدّیْلَم من عامل الرّشید بمائة ألف درهم، فقُتِل، رحمه الله!
وقد رُوی من وجهٍ آخر- علی حسب تباین النّسخ وطرق الرّوایة فی ذلک فی کتب الأنساب والتواریخ- أنّ یحیی ا لَقِیَ فی برکةٍ فیها سباع قد جُوِّعت، فأمسکت عن أکله، ولاذَتْ بناحیة، وهابت الدُّنُوّ إلیه، فبُنیَ علیه رکن بالجصّ والحجر وهی حَیٌّ.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 351- 353
حدّثنا الحاکم أبو علیّ الحسین بن أحمد البیهقی، قال: حدّثنی محمّد بن یحیی الصّولیّ، قال: حدّثنی أحمد بن محمّد بن إسحاق الخراسانیّ، قال: سمعتُ علیّ بن محمّد النّوفلیّ یقول: استحلف الزّبیر بن بکّار رجل من الطّالبیّین علی شی‌ء بین القبر والمنبر، فحلف فبرص، فأنا رأیته وبساقیه وقدمیه برص کثیر، وکان أبوه بکّار قد ظلم علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام فی شی، فدعا علیه فسقط فی وقت دعائه علیه حجر من قصر، فاندقّت عنقه، وأمّا أبوه عبداللَّه بن مصعب، فإنّه مزّق عهد یحیی بن عبداللَّه بن الحسن وأهانه بین یَدَی الرّشید، وقال: اقتله یا أمیر المؤمنین، فإنّه لا أمانَ له، فقال یحیی للرّشید: إنّه خرج مع أخی بالأمس، وأنشدَ أشعاراً له، فأنکرها، فحلّفه یحیی بالبراءة وتعجیل العقوبة، فحمّ من وقته ومات بعد ثلاثة، وانخسف قبره مرّات کثیرة، وذکر خبراً طویلًا له اختصرتُ هذا منه.
الصّدوق، عیون أخبار الرّضا علیه السلام، 2/ 243 باب 48 رقم 1
ومن الحوادث فی أیّامه [هارون الرّشید]: فی سنة خمس وسبعین، افتری عبداللَّه بن مصعب الزّبیری علی یحیی بن عبداللَّه بن حسن العلوی، أ نّه طلبَ إلیه أن یخرج معه علی الرّشید، فباهلهُ یحیی بحضرة الرّشید وشبک یده فی یده؛ وقال قل: اللَّهمّ إن کنتَ تعلم أنّ یحیی لم یَدْعُنی إلی الخلاف والخروج علی أمیر المؤمنین هذا فکِلْنی إلی حولی وقُوّتی واسْحتنی بعذابٍ من عندک، آمین ربّ العالمین، فتلجلج الزّبیری وقالها، ثمّ قال یحیی مثل ذلک وقاما، فماتَ الزّبیریّ لیومه.
السّیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 287
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 521
وفیها [سنة 236] توفِّیَ مصعب بن عبداللَّه بن مصعب بن ثابت بن عبداللَّه بن الزّبیر بن العوّام، أبو عبداللَّه المدنیّ، وکان عمره ثمانین سنة «1»، وهو عمّ الزّبیر بن بکّار. کان عالماً فقیهاً، إلّاأ نّه کان منحرفاً عن علیّ علیه السلام.
ابن الأثیر، الکامل، 5/ 288
قال أحمد بن سلیمان بن أبی شیخ: قدمَ الزّبیر بن بکّار العراق هارباً من العلویّین لأنّه کان ینال منهم، فتهدّدوه فهرب منهم، وقدمَ علی عمِّه مصعب بن الزّبیر، وشکا إلیه حاله وخوفه من العلویّین، وسأله إنهاء حاله إلی المعتصم، فلم یجد عنده ما أراد، وأنکر علیه حاله ولامه. قال أحمد: فشکا ذلک إلیَّ وسألنی مخاطبة عمّه فی أمره، فقلتُ له فی ذلک، وأنکرتُ علیه إعراضه عنه، فقال لی: إنّ الزّبیر فیه جهل وتسرّع، فأشِر علیه أن یستعطف العلویّین ویزیل ما فی نفوسهم منه، أما رأیت المأمون ورفقه بهم وعفوه عنهم ومیله إلیهم؟ قلت: بلی، فهذا یا أمیر المؤمنین واللَّه علی مثل ذلک أو فوقه، ولا أقدر أذکرهم عنده بقبیح، فقل له ذلک حتّی یرجع عن الّذی هو علیه من ذمِّهم. «2»
ابن الأثیر، الکامل، 5/ 266
__________________________________________________
(1)- [توفِّی فیها [سنة 185] عبداللَّه بن مصعب بن ثابت بن عبداللَّه بن الزّبیر، الکامل، 5/ 112]
(2)- احمد بن سلیمان بن ابی شیخ گوید: زبیر بن بکّار از علویان گریخت و به عراق رسید، او با علویان (آل علی) دشمنی می‌کرد و ناسزا می‌گفت. او بر عمّ خود مصعب بن عبداللَّه بن زبیر (در عراق) وارد شد و از علویان شکایت کرد که از آنها بیمناک بود، از او خواست که خبر ورود و شرح حال او را به خلیفه بگوید، ولی از او نا امید شد زیرا او خودداری کرد بلکه او را ملامت و سخت سرزنش نمود. احمد (راوی) گفت: او نزد من شکایت کرد و به من گفت که با عمّ او مذاکره کنم شاید او اقدام کند. من هم با عمّ او گفتگو و از او گله کردم که چرا باید از برادر زاده اش روبرگرداند. عمّ او به من گفت: زبیر نادان و تندرو است، به او بگو با علویان بسازد و رضای آنان را بخواهد و هرچه از او در دل دارند بزداید. مگر ندیدی که مأمون نسبت به علویان چگونه رفتار و استمالت و احترام می‌کرد و از گناه آنها عفو می‌نمود و با آنها مایل و نزدیک و هواخواه بود. گفتم: آری. گفت: به خدا قسم امیر المؤمنین (معتصم) هم مانند مأمون است بلکه بیشتر از او (به علویان علاقه مند است)، من نمی‌توانم نام آل علی را نزد او به زشتی ببرم. این را به او بگو تا او از تصمیم خود منصرف شود.
خلیلی، ترجمه کامل، 11/ 167- 168
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 522
الزّبیر بن بکّار النّسّابة، قاضی مکّة أبوعبداللَّه بن أبی بکر بکّار بن عبداللَّه بن مصعب ابن ثابت بن عبداللَّه بن الزّبیر، مولده فی سنة اثنتین وسبعین ومائة.
قال أحمد بن علیّ السّلیمانیّ الحافظ [فی الزّبیر بن بکّار]: منکر الحدیث، کذا قال: ولا یدری ما ینطق به.
الذّهبیّ، سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 10/ 224، 225
قال أحمد بن سلیمان الطّوسیّ: توفّی الزّبیر لتسع بقینَ من ذی القعدة سنة ستّ وخمسین ومائتین بمکّة.
کان الزّبیر بن بکّار بن عبداللَّه بن مصعب بن ثابت بن عبداللَّه بن الزّبیر بن العوّام من أشدّ النّاس عناداً لأمیر المؤمنین علیه السلام.
الحلّی، کشف الیقین (ط «1» طهران 1411 ه ق)،/ 470
وقال أحمد بن علیّ السّلیمانیّ فی کتاب الضّعفاء له: کان [الزّبیر بن بکّار] منکر الحدیث، وهذا جرح مردود ولعلّه استنکر إکثاره عن الضّعفاء مثل محمّد بن الحسن بن زبالة، وعمر بن أبی بک المؤملیّ، وعامر بن صالح الزّبیریّ وغیرهم. فإنّ فی کتاب النّسب عن هؤلاء أشیاء کثیرة منکرة.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب (ط دار المعرفة)، 2/ 189
وأیضاً فیه:
المفید، المسائل السّرویّة،/ 86- 92 (المسألة العاشرة)/ عنه: المجلسی، البحار، 42/ 107- 108 «1»
__________________________________________________
(1)- [راجع موسوعة الإمام الحسین علیه السلام، 11/ 625- 626]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 523

2- ما جاء فی خبر مصاص بن عمرو بن الحارث الجُرْهَمی:

شافنی الزّائراتُ قصْرَ نُفیسٍ مُثْقَلاتِ الأعجاز قُبّ البُطون
یتربّعنهُ الرّبیع وینزل - نَ إذا صِفن منزل الماجِشون
یتربّعنه: یَنْزِلْنه فی أیام الرّبیع. یُقال لمنزل القوم فی أیام الربیع: مُتَربِّعهم. قال الشاعر:
أمِن آلِ لیلی بالمَلا مُتربّعُ کما لاحَ وشمٌ فی الذِّراع مُرجّعُ
1- الماجِشونُ وعلّة تسمیته:
والماجِشونُ: رجلٌ من أهل المدینة یُروی عنه الحدیث. «1» والماجِشونُ لقبٌ لقّبتهُ به سُکینةُ بنت الحسین «2» بن علیّ بن أبی طالب- علیهم السلام- «2» وهو اسمُ لونٍ من الصِّبغ أصفرَ تخالطهُ حمرة، وکذلک کان لونَه. ویقال: إنّها ما لقّبت أحداً قطُّ بلقبٍ إلّالصِقَ به. «1»
2- أخبرنی الحسن بن علیّ، قال: حدّثنا أحمد بن زهیر، قال: حدّثنا مصعبٌ الزّبیریّ، قال: حدّثنی ابن المجاشون، قال: نظرَتْ سکینةُ إلی أبی، فقالت: کأنّ هذا الرّجلُ الماجشونُ- وهو صِبغٌ أصفرُ تخالطهُ حُمرة- فلُقِّبَ بذلک.
3- تلقیب سکینة لرجل بشیرج:
قال عبدالعزیز: ونظرتْ إلی رجلٍ من وُلدِ عمر بن الخطّاب رضی الله عنه وکانت فیه غِلْظة، فقالت: هذا الرّجل فی قریشٍ کالشِّیرَجِ فی الأدهان! فکان ذلک الرّجلُ یُسمّی: فلانُ شِیرَجٍ حتّی مات.
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی تاریخ دمشق، 69/ 198]
(2- 2) [لم یرد فی تاریخ دمشق]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 524
الشعر لعمر بن أبی ربیعة، والغناء لابراهیم الموصلیّ. خفیف رمل: مطلق فی مجری البِنْصر، وفیه لبصبص جاریة ابن نُفیسٍ التی قیل هذا الشعر فیها: رمل. وذکر حبش أنّ لها فیه أیضاً ثقیلَ أوّل بالوسطی.
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربیّ)، 15/ 20- 21
مَنْ هو ماجِشون؟
یعقوب بن دینار- ویقال: میمون- أبو سلمة، الماجشون، أبو یوسف القرشی التّیمی، مولی المنکدر. من أهل المدینة. وفدَ علی عمر بن عبدالعزیز فی ولایته المدینة، فلمّا استخلف عمرُ قدم علیه یعقوب الماجشون، فقال له عمر: إنّا ترکناک حیث ترکنا لبس الخزّ، فانصرف عنه. والماجشون هو یعقوب، وهو أخو عبداللَّه بن أبی سلمة.
والماجشون بالفارسیة هو الورد، وإنّما سُمِّی الماجشون للونه.
وقال أبو الفرج الأصبهانی: الماجشون لقب [... ثمّ ذکر کلام أبی الفرج کما ذکرناه].
[قال مصعب بن عبداللَّه] «1»: کان یُعلِّم الغناء، ویتّخذ القِیانَ، ظاهر أمره فی ذلک، وکان یُجالس عروة بن الزّبیر.
قال مصعب: کان الماجشون یُعین ربیعة «2» علی أبی الزّناد، لأنّ أبا الزّناد کان معادیاً لربیعة، فکان أبو الزّناد یقول: مثلی ومثل الماجشون مثل ذئب کان یلج علی أهل قریةٍ، یأکل صبیانهم، فاجتمعوا له، وخرجوا فی طلبه، فهربَ منهم، فتقطّعوا عنه إلّاصاحب فخارٍ، فألحّ فی طلبه، فوقف له الذّئب، فقال هؤلاء عذرتهم، ما لی ولک؟ ما کسرت لک
__________________________________________________
(1)- من السّیر
(2)- هو ربیعة بن أبی عبدالرّحمان فرّوخ التّیمی، مولاهم، أبوعثمان المدنی المعروف بربیعة الری. ومن أکابرالتّابعین، کان صاحب الفتوی بالمدینة، توفِّی سنة 136 ه. وجاء فی السّیر، 6/ 129 فی ترجمة أبی الزّناد: وکان أبو الزّناد معادیاً لربیعة الرّأی، وکانا فقیهی البلد فی زمانهما، وکان الماجشون یعقوب بن أبی سلمة یعین ربیعة علی أبی الزّناد، وکان الماجشون أوّل مَنْ علّم الغناء من أهل المروءة بالمدینة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 525
فخارةً قطّ! ثمّ قال أبو الزّناد: أرأیتَ الماجشون، ما لی وله؟! ما کسرت له قطّ کبراً ولا بربطاً.
وذکر أبو الحسن محمّد بن أحمد بن القواس الورّاق: أنّ یعقوب مات سنة أربع وستّین ومائة «1».
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 69/ 198- 199 رقم 8607/ قریب بهذا المضمون فی
سیر أعلام النّبلاء، 6/ 168- 169
نویسنده گوید:
این خبر در اخبار مصاص بن عمرو بن الحارث الجرهمی جلد 15 صفحه 12 تا 21 الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی- «2») ذکر شده است که ما شرح حال اورا در اخبار یکی از راویان ابن سریج به نام اسماعیل بن جامع ذکر می‌کنیم، اما در خاتمه اخبار مصاص بن عمرو، شعر عمر بن ابی ربیعه که ابراهیم موصلی با ساز و آهنگ خوانده نقل شده است، که مضمون شعر این است: مرا زنان زائر کاخ نُفَیس با آن باسن‌های سنگین و شکم‌های بزرگ شفا دادند و آن زنان در فصل بهار آنجا وارد شدند و چهار زانو نشستند که منزل «ماجشون» وصف کردند.
این شعر مؤید این خبر راجع به عمر بن ابی ربیعه است که غزلیات او در حد تشفّی غرائز جنسی است. و از این حد هم فراتر نمی‌رود.
حال ماجشون کیست؟ ماجشون یعنی کسی که روی گلگون دارد. این را به یعقوب بن دینار یا میمون نسبت می‌دهند، او اوّلین کسی است که غنا را در مدینه به مردم یاد داد و کنیزکانی هم در این راه برای رقص به خدمت می‌گرفت و عروه بن زبیر نیز با او مجالست داشت و او با ابو الزّناد «2» که راوی خبر از کتاب المحاسن و المساوئ بیهقی است، ارتباط صمیمی داشته و او را علیه دشمنانش یاری کرده است.
__________________________________________________
(1)- ذکر الذّهبی أ نّه توفِّی سنة نیف وعشرین ومائة
(2)- [ابو الزّناد و اشعب در دامن عایشه دختر عثمان بزرگ شدند]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 526
چگونگی ارتباط این خبر با سکینه علیها السلام:
ابو الفرج اصفهانی «1» خبر اوّل را بدون سند نقل کرده است که ماجشون «2» لقبی است که سکینه بنت الحسین علیهما السلام به یعقوب بن دینار داده است. و در خبر دوم راوی مصعب زبیری، و در خبر سوم راوی عبدالعزیز بن عمران نام برده شده است. در خبر دوم و سوم فقط نام «سکینه» بدون انتساب ذکر شده که معلوم نیست که او کیست؟ و اما در مورد محتوای خبر و انتساب آن به سکینه بنت الحسین علیهما السلام باید گفته شود، این گونه عملکرد با حکم صریح قرآن: «ای پیامبر به مردان و زنان مؤمن بگو که چشمهایشان را به هنگام دیدن نا محرم فروببندند» «3» مغایرت دارد، زیرا پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله این فرمان را از طرف خدا به مردان و زنان مؤمن ابلاغ کرد، و حال بانوان حریم خودش به وضوح از حکم خدا و رسولش تخطّی کنند؟! [از کتاب مظلومه ای در تاریخ]
__________________________________________________
(1)- وُلد سنة 284 وتوفِّی سنة 356 ه ق، وله اثنتان وسبعون سنة (الوافی، 21/ 20 و سیر اعلام‌النّبلاء (ط دار الفکر)، 12/ 319 رقم 3338)
(2)- توفِّی ماجشون سنة 164 ه ق
(3)- سوره توبه، آیه 30، 31
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 527

3- ما جاء فی خبر الأحوص:

طبقته فی الشّعر عند ابن سلّام ورأی أبی الفرج فیه:
قال الزّبیر: وجعل محمدّ بن سلّام الأحوص، وابن قیس الرُّقیّات، ونُصَیْباً، وجمیل ابن معْمَر طبقةً سادسةً من شعراء الإسلام، وجعله بعد ابن قَیْس، وبعد نُصَیْب. [قال أبو الفرج]: والأحْوَص، لولا ما وضعَ به نفسه من دَنی‌ء الأخلاق والأفعال، أشدُّ تقدّماً منهم عند جماعة أهل الحجاز وأکثر الرُّواة؛ وهو أسْمحُ طبعاً، وأسهلُ کلاماً، وأصحُّ معنیً منهم؛ ولشعره رونقٌ ودیباجةٌ صافیةٌ وحلاوةٌ وعُذوبةُ ألفاظٍ لیست لواحدٍ منهم.
وکان قلیل المُروءة والدِّین، هجّاءً للنّاس، مأبوناً فیما یُرْوی عنه.
جلد سلیمان بن عبدالملک إیّاه والسّبب فی ذلک:
أخبرنی الحسین بن یحیی، عن حمّاد، عن أبیه، قال: حدّثنی أبو عُبیدة أنّ جماعةً من أهل المدینة أخبروه: أنّ السّبب فی جَلْد سلیمان بن عبدالملک، أو الولید بن عبدالملک إیّاه‌ونَفْیهِ له، أنّ شهوداً شهِدوا علیه عنده أ نّه قال: إذا أخذتُ جَریری لم أُبالِ أیّ الثّلاثةِ لقیتُ ناکحاً أو منکوحاً أو زانیاً. قالوا: وانضاف إلی ذلک أنّ سکینة بنت الحسین علیهما السلام فخرت یوماً برسول اللَّه (ص)، ففاخرها بقصیدته التی یقول فیها:
لیسَ جهلٌ أتَیْتِهِ ببدیعِ
فزادهُ ذلک حَنَقاً علیه وغیظاً حتّی نفاه.
فَخَرَتْ سکینة بالنّبیّ، ففاخرها بجدِّه وخاله:
أخبرنی أحمد بن عبدالعزیز الجوهری، قال: حدّثنا عمر بن شبّة: أنّ الأحوص کان یوماً عند سکینة «1»، فأذّن المؤذِّن، فلمّا قال: أشهدُ أن لا إله إلّااللَّه، أشهدُ أنّ محمّداً رسولُ
__________________________________________________
(1)- [لیست منسوبة مَنْ هی؟ لعلّها من آل الزّبیر لأنّه الزّبیر بن العوّام بن خویلد بن أسد بن عبدالعزّی بن‌قصی بن کلاب ... القرشیّ، وأُمّه صفیّة بنت عبدالمطّلب بن هاشم بن عبد مناف بن قصیّ بن کلاب ... القرشیّ متقرِّب برسول اللَّه صلی الله علیه و آله وزوجته خدیجة بنت خویلد بن أسد بن عبدالعزّی بن قصیّ بن کلاب ... القرشیّ، وهذا فخر لآل الزّبیر علی السّائرین]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 528
اللَّه، فَخَرَتْ سُکینة بما سَمِعَت؛ فقال الأحوص:
فَخَرَتْ وانتمتْ فقلتُ ذَرینی لیسَ جهلٌ أتَیْتِهِ ببدیعِ
فأنا ابنُ الّذی حَمَتْ لحْمَه الدَّبْ - رُ قتیلِ اللّحْیان یوم الرّجیعِ
غسّلتْ خالیَ الملائکةُ الأبْ - رارُ مَیْتاً طُوبی له من صَریعِ
قال أبو زید: وقد لَعَمْری فَخَرَ بفَخْرٍ لو علی غیر سُکینة فَخَرَ به! وبأبی سکینة (ص) حمتْ أباه الدّبْرُ وغسّلتْ خالَهُ الملائکةُ.
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 4/ 416- 417
مَنْ هی عقیلة التی شغف بها الأحوص:
وللأحوص مع عقیلةَ هذه أخبارٌ قد ذُکِرَتْ فی مواضع أُخَرَ. وعقیلة امرأةٌ من ولد عقیلِ بن أبی طالب رضی الله عنه. وقد ذکر الزّبیر عن ابن بنت الماجِشون عن خاله: أنّ عقیلة هذه هی سکینة بنت الحسین علیهما السلام، کنی عنها بعقیلة.
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 4/ 435
لم أعثر فی مجلّدات الأغانی باسم عقیلة غیر هذا الموضع، لکن ذکرت أخبار فی الأحوص مع النّسوان.
أخبار الأحوص مع أمّ جعفر:
أمّ جعفر التی کان یُشبِّبُ بها الأحوص ونسبها: وقد ذُکرتْ أخبار الأحوص متقدّماً إلّا أخباره مع أمّ جعفر التی قال فیها هذا الشّعر، فإنّها أُخِّرت إلی هذا الموضع. وأمّ جعفر «1»
__________________________________________________
(1)- [هکذا ذکرها فی العقد الفرید (ط دار الفکر)، 6/ 188: أدور، لولا أن أری أمّ جعفر]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 529
هذه امرأة من الأنصار من بنی خَطْمة، وهی أمّ جعفر بنت عبداللَّه بن عُرْفُطة بن قتادة ابن معدّ بن غِیاث بن رِزاح بن عامر بن عبداللَّه بن خَطْمة بن جُشَم بن مالک بن الأوس.
وله فیها أشعار کثیرة. [إلی آخر الخبر ...].
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 6/ 463- 467
قِس هذین الخبرین الأخیرین، وهنا سؤال: مَنْ هی عقیلة؟
وأیضاً فی الأغانی فی خبر الأحوص:
نسوة من أهل المدینة یعقدن له مجلساً، فیقول فی ذلک شعراً:
أخبرنی حرمیّ بن أبی العلاء، قال: حدّثنی الزّبیر بن بکّار، قال: أخبرنی إبراهیم بن عبدالرّحمان، قال: حدّثنی إسماعیل بن محمّد المخزومیّ، قال: اجتمع نسوة عند امرأة من أهل المدینة فقلنَ: أرسلی إلی الأحوص، إلی آخر الخبر ...
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 17/ 225
وأیضاً فی الأغانی فی خبر الأحوص:
قال الزّبیر: وحدّثنی غیرُ إبراهیم بن عبدالرّحمان: أنّ نسوةً من أهل المدینة نَذَرْنَ مشیاً إلی قُباء وصلاةً فیه، فخرجْنَ لیلًا، فطالَ علیهنّ اللّیلُ فنِمْنَ، فجاءهنّ الأحوص مُتّکِئاً علی عرجون بن طاب، فتحدّث معهنّ حتّی أصبح، ثمّ انصرف وانصرفْنَ، فقال قصیدته:
خمس دَسَسْنَ إلیَّ فی لُطف حورُ العُیونِ نَواعِمٌ زُهرُ
وحدّثنی عمِّی، عن أبیه، قال حبیب بن ثابت: صدَرْتُ إلی العَقِیق، فخلا لی الطّریق، فأنشدتُ أبیاتَ الأحوص هذه، وعجوزٌ سوداء قاعدةٌ ناحیةً تسمع ما أقول ولا أشعر بها، فقالت: کذبَ واللَّه یا سیِّدی؛ إنّ سیفَه لیلتئذ لعرجُون ابْن طاب یتحضّر به، وإنِّی لرسولهنّ إلیه.
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 17/ 226
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 530
نویسنده می‌گوید:
احوص کیست؟
شرح حال او در کتاب اغانی ج 4 صفحه 411 تا 440 آمده است:
نامش عبداللَّه فرزند محمد بن عبداللَّه بن عاصم بن ثابت بن أبی الأفلح، نسب او به عوف بن مالک بن اوس از انصار می‌رسد. و به خاطر تنگی و نقصی که در انتهای چشمانش داشت به احوص شهرت یافت، زیرا عرب نقص در چشم را حَوَص گویند.
ابو الفرج صاحب اغانی درباره جدّ او چنین می‌گوید:
جدّ او عاصم از اصحاب حضرت رسول صلی الله علیه و آله بود، و آن حضرت بعد از واقعه احد اورا نزد مشرکان فرستاد، و مشرکان اورا در محلّی به نام الرّجیع کشتند. و گفته شده زنبوران روی بدن او نشستند که مانع شوند که مشرکان سر اورا از تن جدا کنند، و به خاطر این احوص را الخبیث بن الطّیِّب می‌گفتند. «1»
نظر ابو الفرج راجع به او:
زبیر از قول محمد بن سلّام می‌گوید: احوص و ابن قیس رُقیّات «2» نصیب جمیل بن معمر طبقه ششم از شعراء اسلام هستند، و محمد بن سلّام احوص را بعد از ابن قیس و نصیب قرار می‌دهد.
ابو الفرج در مورد او می‌گوید: اگر به واسطه رفتار و اخلاق پست و خوارکننده‌اش
__________________________________________________
(1)- [الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 4/ 411- 413]
(2)- [ابن قیس الرّقیّات، عبیداللَّه بن قیس بن شریح بن مالک قرشی (ف در حدود 85 ه).
از بنی عامر بن لؤی و شاعر قریش در عهد اموی بود، در مدینه سکونت داشت و به رقّه رفت و آمد می‌کرد، در لشکر مصعب بن زبیر با عبدالملک بن مروان جنگید، و بعد از کشته شدن او برادرش عبداللَّه به کوفه و سپس به دمشق رفت. در دمشق عبداللَّه بن جعفر بن ابی‌طالب به او پناه داد و اورا از خشم عبدالملک ایمن ساخت. وی در شام ماند و زندگی را همان جا بدرود کرد. چون به سه زن به نام رقیه تغزل می‌کرد اورا رقیات لقب دادند. بیشتر اشعار او در تغزل و نسیب و فخر و حماسه است.
برگزیده الأغانی، 1/ 701]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 531
نبود بر بسیاری از شعرا حجاز و راویان اخبار برتری داشت. او فردی دست و دل باز و دارای سخنی شیوا و روان و در آوازخوانی بی نقص و عیب بود. اشعارش بر سر زبان‌ها جاری وسرآغاز ومطلع آن‌ها روان ودلکش بود. ودست توانایی در به‌کارگیری الفاظ گسترده داشت و کسی به حد توانایی او نمی‌رسید، اما در جوان مردی و دینداری ضعیف بود مردم را هجو می‌کرد و در آن چه از او نقل می‌شد بی اشکال و بدون غرض و مرض «1» نبوده است. «2»
در مورد تاریخ ولادت و فوت او اخباری گفته نشده است، ولی از آن چه راجع به او نقل شده است یکی اینکه دست توانایی در هجو مردم داشته است: «وکان الأحوص ابن محمّد الأنصاری قد أوسع قومه هجاءً فملأهم شرّاً، لم یبق له فیهم صدیق» «3»، یعنی:
احوص آنقدر قومش را هجو کرد و بدی‌ها را در آنها به اتمام رسانید که هیچ دوستی برای او باقی نماند. و دیگر اینکه سعد بن مصعب بن زبیر از او پیمان گرفت که هیچ زبیری را هجو نکند. «4»
گفته شده است احوص به زنانی که دارای اهمیت و موقعیت اجتماعی در مدینه بودند اظهار علاقه و عشق می‌کرد و برای آنها غزل می‌سرود. معبد و مالک نیز با غزلیات او آواز سر می‌دادند و مردم را به طرب و هیجان در می‌آوردند. او از این کار منع شد ولی دست‌بر نداشت. به عامل سلیمان بن عبدالملک خلیفه وقت (96 تا 99 ه ق) در مدینه شکایت شد واز او خواستند نامه‌ای به سلیمان بنویسد وکار اورا گزارش دهد.
سلیمان در پاسخ نامه دستور داد که صد ضربه تازیانه به او بزنند و او را در بُلُس «5»
__________________________________________________
(1)- در متن کلمه «مأبون» آورده شده
(2)- الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 4/ 416- 417
(3)- الأغانی، 4/ 422
(4)- الأغانی، 4/ 424: «إنّ سعد بن مصعب قد أخذ علیه ألّا یهجو زبیریّاً أبداً»
(5)- بُلُس جمع بَلاس: آن خورجینی بزرگ از پوست است که در آن کاه می‌ریختند و فرد فاسد و مفسدی‌را که می‌خواستند رسوایش کنند در آن خورجین قرار می‌دادند و نفرین می‌کردند (رسم مردم مدینه بود)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 532
بگذارند و بعد اورا به دهلک «1» تبعید کنند. او هم این کار را کرد. بعد از سلیمان، عمر بن عبدالعزیز (99 تا 101 ه ق) خلیفه شد، احوص به او نامه نوشت و اورا ستود و از او خواست اورا آزاد کند، عمر به جهت شناختی که به فسق او داشت از این کار امتناع کرد و گفت: تا زمانی که من سرپرستی امور را در دست دارم او باید آنجا بماند. بعد از عمر یزید بن عبدالملک (101 تا 105 ه ق) به خلافت رسید. او دلباخته حبابه بود، احوص با او دسیسه کرد و شبی حبابه شعر احوص را برای یزید با ساز و آهنگ خواند و یزید خوشش آمد و از او پرسید این شعر کیست؟ او جوابی نداد و گفت: نمی‌دانم، بالاخره یزید از ابن شهاب زهری پرسید و او گفت: شعر از احوص است که در دهلک زندانی است، و یزید گفت: عجب، چگونه از او غافل شدم، دستور آزادی اورا صادر کرد و چهارصد دینار نیز به او بخشید. «2»
و دیگر از مفاسد اخلاقی احوص، داشتن روابط نامشروع با مردان و زنان بود که در زمان ولید بن عبدالملک (86 تا 96 ه ق) به خاطر ارتباط نامشروعی که او با نانوایان ولید داشت رسوا شد. ولید به عاملش در مدینه دستور داد که اورا در بُلُس بگذارد و بر سر او روغن بریزد. او هم این کار را کرد. «3»
در بین هم ردیفان احوص مثل ابن سریج، جریر، اشعب و غیره، وقتی نام اورا به زبان می‌آوردند اورا به عنوان «هذا الخبیث بن الطّیِّب» «4» می‌شناختند.
شرح حال او نیز در داستان ابن سریج آمده است که عبدالرحمان بن عُیَیْنه اورا در حالت احرام به ارتباط نامشروع با زنان متهم می‌کند. «5»
__________________________________________________
(1)- جزیره‌ای بین یمن وحبشه بود که بنی‌امیه وقتی بر کسی خشم می‌گرفتند اورا به آنجا تبعید می‌کردند
(2)- الأغانی، 4/ 425- 428
(3)- الأغانی، 4/ 418: «وفد علی الولید وتعرّض للخبّازین، فأمر عامل المدینة بجلده»
(4)- الأغانی، 1/ 237، 238 (اخبار ابن سریج)، و الأغانی، 8/ 235 (اخبار جریر)
(5)- الأغانی، 1/ 237: «قال: قلت [للأحوص]: زنیتَ وربّ الکعبة»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 533
مطلب دیگر اینکه ابو الفرج در کتاب الأغانی، 4/ 435 در شرح حال احوص گفته است: «ومَنْ هی عقیلة التی شغفَ بها الأحوص، وللأحوص مع عقیلة هذه أخبار قد ذُکِرَت فی مواضع أخر» یعنی: عقیله کیست که احوص دلباخته او بود، و اخباری با عقیله دارد که در مواضع دیگر ذکر شده است.
به دنبال این مطلب ابو الفرج در جلد 6 صفحه 463 تا 467 مجدداً اخبار احوص را با عنوان و عبارت ذیل نقل می‌کند: «أخبار الأحوص مع أمّ جعفر: وقد ذکرت أخبار الأحوص متقدِّماً إلّاأخباره مع أمّ جعفر التی قال فیها هذا الشّعر، فإنّها أخّرت إلی هذا الموضع» یعنی: اخبار احوص با امّ جعفر، و قبلًا بیان اخبار احوص گذشت ولی اخبار او با امّ جعفر که راجع به او شعر گفته است تا این موضع به تأخیر افتاد.
با مقایسه آنچه در جلد 4 و جلد 6 الأغانی ذکر شده است معلوم می‌شود یکی از زنانی که احوص دلباخته او بود، و ابو الفرج اخبار اورا تا اینجا (6/ 463) به تأخیر انداخته است، امّ جعفر زنی از انصار است نه عقیله‌ای که در زمره فرزندان عقیل بن ابی طالب ذکر کرده‌اند؟! و احوص برای امّ جعفر اشعار زیادی سروده است، چنانکه مرزبانی در الموشّح «1» نیز به نام امّ جعفر در اشعار احوص اشاره کرده است و با پژوهشی که در متن الأغانی و فهرست أعلام به عمل آمد، جز در این مورد (4/ 435) نامی از عقیله بنت عقیل بن أبی طالب برده نشده است. در این پژوهش به نام زنانی برخورد شد که احوص نیز با آنها ارتباط داشته است:
1- سلامة امرأة من قریش، تعلّقت بالأحوص (الأغانی (ط دار الفکر)، 9/ 155- 158).
2- عاتکة التی یُشَبِّبُ بها الأحوص (الأغانی (ط دار الفکر)، 10/ 112).
و در ادامه خبر الأغانی جلد 4 ص 435 نقل شده: «وقد ذکر الزّبیر عن ابن بنت الماجشون، عن خاله: أنّ عقیلة هذه هی سکینة بنت الحسین علیهما السلام»، یعنی: زبیر از
__________________________________________________
(1)- [الموشّح،/ 258]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 534
پسر دختر ماجشون و او از دائی‌اش نقل کرده است که عقیله سکینه بنت الحسین علیهما السلام می‌باشد. اگر به سلسله راویانی که زبیر از آنها نقل کرده است دقت شود به جز ماجشون همه مجهول الاسم و الحال هستند.
نسبت دادن این اخبار به ساحت مقدّس خاندان اهل بیت پیامبر علیهم السلام به ویژه بانوان این خاندان، نشان از مظلومیّت آنان در طول تاریخ است و دشمنان خدا و دین و بشر از هر نوع دروغ و تهمتی نسبت به این خاندان دریغ نکرده اند، واین یک نمونه و مصداق این آیه شریفه از سوره آل عمران آیه 118 است که خداوند تبارک و تعالی فرمود: «ودُّوا ما عَنِتُّمْ قد بَدَت البَغْضاءُ من أفواهِهِم وما تُخْفی صُدورِهِم أکْبَرُ»، یعنی: اینها دوست دارند که شما در سختی و رنج باشید و بغض و حقد و کینه از دهانهایشان بیرون می‌ریزد، اما آنچه در دلهایشان از حقد و کینه نسبت به شما پنهان می‌کنند بزرگتر است.
[از کتاب مظلومه ای در تاریخ]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 535

4- ما جاء فی أخبار الشّعراء: «1»

أخبرنی ابن أبی الأزهر، قال: حدّثنا حمّاد عن أبیه، عن أبی عبداللَّه الزّبیریّ قال: «1»
اجتمع بالمدینة راویة جریر وراویة کثیر وراویة جمیل وراویة نُصیب وراویة الأحوص، فافتخر «2» کلّ رجل منهم «3» بصاحبه، وقال: صاحبی أشعر، فحکّموا سُکینة بنت الحسین ابن علیّ لما یعرفونه من عقلها وبصَرها بالشِّعر، فخرجوا یتقاودون حتّی استأذنوا علیها فأذنت لهم، فذکروا لها الّذی کان من أمرهم، فقالت لراویة «3» جریر: ألیس صاحبک الّذی یقول:
طرقتک صائدة القلوب ولیس ذا [... ثمّ ذکر البیت کما ذکرناه فی المحاسن والمساوئ للبیهقی فی الرقم 5].
وأیّ ساعة للزّیارة أحلی من الطّروق، قبّح اللَّه صاحبک وقبّح شعره [ألا قال: فادخلی بسلام؟] ثمّ قالت لراویة کثیر: ألیس صاحبک الّذی یقول:
«4» یقرُّ «4» بعینی ما یقرُّ بعینها وأحسنُ شی‌ء ما به العینُ قَرَّتِ «4» «5»
__________________________________________________
(1- 1) [الموشّح: حدّثنی أحمد بن محمّد المکّی، قال: حدّثنا أبو العَیْناء، عن مصعب بن عبداللَّه الزُّبیریّ؛ وکتب إلی أحمد بن عبدالعزیز، أخبرنا عمر بن شبّة؛ قالا: یُروی أ نّه].
(2)- [فی الموشّح وأعلام النّساء: ادّعی].
(3- 3) [فی الموشّح وأعلام النّساء: أنّ صاحبه أشعر منهم، ثمّ تراضوا بسکینة بنت الحسین، فأتوها فأخبرها، فقالت لصاحب].
(4- 4) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 4/ 245، 253 قر: سردی و سردی چشم کنایه از سرور و خوشحالی است، و ریاحین الشریعة، 3/ 264، 267].
(5)- [أضاف فی الموشّح وأعلام النّساء:
کأنِّی أنادی صخرة حین أعرضت من الصُمِّ لو تمشی بها العُصمِ زلّت
صفوحاً فما نلقاک إلّابخیلة فمن ملّ منها ذلک الوصل ملَّت
خلیلی هذا رَبعُ عَزّة فاعقلا قلوصیکما ثمّ أبکیا حیث کلّت
]موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 536
فلیس شی‌ء «1» أقرّ لعینها «1» من النّکاح أفیحبّ صاحبک أن ینکح؟ قبّح اللَّه صاحبک وقبّح شعره، ثمّ قالت لراویة جمیل: ألیس صاحبک الّذی یقول:
«2» فلو «2» ترکتْ عقلی معی ما طلبتها ولکن طِلابیها لما فاتَ من عَقلی «2»
فما أری بصاحبک من هویً إنّما یطلب عقله. قبّح اللَّه صاحبک وقبّح شعره، ثمّ قالت لراویة نُصیب: ألیس صاحبک الّذی یقول:
«3» أهیم «3» بِدَعْدٍ ما حَییتُ فإن أمُتْ فوا حَزْنا مَنْ ذا یَهیمُ بها بَعْدی «3» «4»
فما أری له هِمّة إلّا «4» من یتعشّقُها بعده، قبّحه اللَّه وقبّح شعره ألا قال:
«5» أهیم بِدَعْدِ ما حَییتُ فإن أمُتْ «6» فلا صلحَتْ دعدٌ لذی خُلَّة بعدی «5» «6»
ثمّ قالت لراویة الأحوص: ألیس صاحبک الّذی یقول:
__________________________________________________
(1- 1) [فی الموشّح وأعلام النّساء: أحبّ إلیهنّ ولا أقرّ لأعینهنّ].
(2- 2) [اگر عقلم را برای من گذاشته بود در طلب او نمی‌رفتم، لیکن این شیفتگی و دل باختگی است که مرا به خواستن او می‌کشد. برگزیده الأغانی، 2/ 23، ومثله فی ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 4/ 253، وجملة ما طلبتها منفیة وخبر لو وفاعل ترکت معشوقه است، وأضاف فی الموشّح وأعلام النّساء:
فإن وُجدت نعل بأرض مضلّة من الأرض یوماً فاعلمی أ نّها نعلی
خلیلیّ فیما عشتما هل رأیتما قتیلًا بکی من حبِّ قاتله قبلی
(3- 3) [مثله فی ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 4/ 254: تا زنده‌ام دیوانه دعدم، وای از اندوه بر این که بعد از مردنم کی دیوانه او خواهد شد، و «دعد» نام معشوقه نصیب شاعر است، وریاحین الشریعة، 3/ 267].
(4- 4) [فی الموشّح وأعلام النّساء: کأنّه یتمنّی لها].
(5- 5) [مثله فی ناسخ التّواریخ سید الشهدا علیه السلام، 4/ 254: مصرع ثانی: دعد پس از من شایسته دوستی نیست].
(6- 6) [مثله فی ریاحین الشّریعة، 3/ 267].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 537
«1» من عاشقین تراسلا وتواعدا لیلًا «2» إذا نجم الثُّریّا حلّقا «3»
باتا بأنعمِ لیلةٍ وألذِّها حتّی إذا «4» وضح الصّباح «4» تفرّقا «1»
قال: نعم، قالت: قبّحه اللَّه وقبّح شعره ألا قال: تعانقا «5». قال إسحاق فی خبره، فلم تُثن علی أحد منهم، «6» فی ذلک الیوم ولم تقدِّمه «6»، قال: فذکر لی الهیثم بن عدیّ مثل ذلک جمیعه إلّاجمیلًا فإنّه خالف هذه الرّوایة، قال: فقالت لروایة جمیل: ألیس صاحبک الّذی یقول:
فیا لیتنی أعمی أصَمُّ تقودنی [... ثمّ ذکر البیت کما ذکرناه فی المحاسن والمساوئ فی الرّقم 5].
قال: نعم، قالت: رحم اللَّه صاحبک، فإنّه کان صادقاً «7» فی شعره وکان جمیلًا کاسمه.
فحکمت له «7». «8»
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی الأغانی، 16/ 379 وأضاف فیه:
بعثا أمامهما مخافة رقبة وصدا فغرّق عنهما ما مزّقا
الشعر للأحوص، الغناء لمعبد، خفیف ثقیل أوّل بالنصر، عن یونس والهشامیّ، وأیضاً مثله فی تذکرة الخواصّ (ط بیروت)،/ 250- 251، وناسخ التّواریخ سید الشهدا علیه السلام، 4/ 246، 254، وریاحین الشّریعة، 3/ 267].
(2)- [فی تذکرة الخواصّ وناسخ التّواریخ: حتّی]
(3)- [ناسخ التّواریخ: حلّق النّجم: بالا رفت ستاره]
(4- 4) [ناسخ التّواریخ: وضح الصّباح: آشکار شد صبح]
(5)- [إلی هنا مثله فی الموشّح وأعلام النّساء، وأضاف فی الموشّح: قال الشیّح أبو عبیداللَّه المرزبانیّ رحمه الله: فی هذا الخبر خطأ عند ذِکْر کثیر؛ لأنّ البیت الذی أوّله: یقرُّ بعینی ما یقرّ بعینها، للأحوص بن محمّد]
(6- 6) [الکشکول (ط بیروت): وأحجم رواتها عن جوابها، وإلی هنا حکاه عنه فی الوافی والکشکول]
(7- 7) [نور الأبصار: ومثله فی الأغانی، لکن وقع فی الأغانی خبط فی نسبة الأبیات إلی الشّعراء ولم‌یذکر کثیّر عزّة، وذکر الأحوص مرّتین وهو سهو من الکاتب]
(8)- ابو الفرج در کتاب اغانی سند به ابی‌عبداللَّه الزبیری می‌رساند و می‌گوید: در مدینه، راوی 1 اشعار جریر و راوی کثیر غره و راوی نصیب و راوی احوص انجمن شدند و هر یک، اشعار صاحب خود را بستودند و بر شعر دیگران فضیلت نهادند. بعد از مخاطبات و مناقشات، سخن بر آن نهادند که: «این داوری به حضرت سکینه برند. چه او افصح و اعلم ناس است در زبان عرب و علم و فضل و ادب. لاجرم هر که را او برگزیند،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 538
__________________________________________________
بی‌سخن فاضل‌تر، او است.»
پس همگان به حضرت سکینه آمدند و بار طلبیدند و پس از رخصت درآمدند و صورت حال را به عرض رساندند. کنیزکی بیرون شد و راوی جریر را گفت: «مگر نه صاحب تو گوید: طَرَقَتْکِ [سپس بیت را ذکر می‌کند که ما آن را در المحاسن و المساوئ بیهقی شماره 5 بیان کردیم].
کدام ساعت شیرین‌تر از طروق است. زشت کناد خداوند صاحب تورا و شعر اورا.»
آن‌گاه راوی کثیر 2 را گفت: «نه این شعر اوراست؟» یقُرُّ [سپس بیت را ذکر می‌کند که ما آن را در اغانی شماره 4 ذکر کردیم].
وصیفه گفت: «روشنی چشم اورا هیچ چیز نیکوتر از نکاح نیست. همانا صاحب تو دوست می‌دارد که نکاح شود. زشت کناد خدای صاحب تورا و شعر اورا.»
آن‌گاه راوی جمیل را گفت: «این شعر جمیل راست؟ فلو [سپس بیت را ذکر می‌کند که ما آن را در اغانی شماره 4 ذکر کردیم].
نمی‌بینم صاحب تورا که عاشق باشد. در طلب عقل می‌رود. دور دارد خداوند اورا و شعر اورا.»
از آن پس به راوی نصیب گفت: آیا نه صاحب تو این شعر گفت: أهیمُ [سپس بیت را ذکر می‌کند که ما آن را در اغانی شماره 4 ذکر کردیم]
گفت: نصیب را همتی به کمال نیست که دعد 3 را دست بازداشت تا دیگر کس با او عشق بازد. چرا چنین نگفت؟ أهیمُ [سپس بیت را ذکر می‌کند که ما آن را در اغانی شماره 4 ذکر کردیم].
4 آن‌گاه راوی احوص را گفت: این شعر را صاحب تو گفت: مِن عاشقینِ [سپس دو بیت را ذکر می‌کند که ما آن‌ها را در اغانی شماره 4 ذکر کردیم].
راوی گفت: «احوص راست.»
فرمود: «زشت کناد خداوند اورا. چرا به جای تفرقا، تعانقا 5 نگفت؟» 4
گویند: در این روز حضرت سکینه هیچ یک از این شعرا را نستود و هیچ یک از همگنان را گزیده نداشت؛ لکن هشم بن عدی گوید: جمیل را که در این شعر گوید: فَیا لیتنی أعمی [سپس بیت را ذکر می‌کند که ما آن را در المحاسن و المساوئ شماره 5 ذکر کردیم].
گزیده داشت و راوی را فرمود: «خداوند رحمت کناد جمیل را. چه شعر او مانند نام او جمیل است.»
1. راوی: آن که شعر و حدیث بسیار از بر دارد و راویه شاعر آن است که شعر او را از بر روایت می‌کند و تاء آن برای مبالغه است. (برگزیده الأغانی، 2/ 49- 50)
2. [در ناسخ التواریخ الاحوص ذکر شده: اما در الأغانی و سایر مصادر کثیر است].
3. [دعد: نام معشوقه نصیب شاعر است].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 539
أبو الفرج، الأغانی، 16/ 110- 111 (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 16/ 374- 375
/ عنه: الصّفدی، الوافی بالوفیات، 15/ 293- 294؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/
360- 362؛ الشیخ البهائی، الکشکول، 1/ 279؛ دخیّل، أعلام النّساء،/ 30- 33؛
مثله المرزبانی، الموشّح،/ 252- 254؛ کحالة، أعلام النّساء، 2/ 202- 204
[فی خبر سکینة]:
نمایش تصویر
__________________________________________________
(4- 4) [این قسمت در کتاب ریاحین الشریعه نیامده است].
5. دست به گردن یکدیگر انداختن.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 4/ 252- 254/ مثل آن: محلاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 267- 268
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 540
قال محمّد بن القاسم الأنباری: أخبرنا عبداللَّه بن بیان، قال: قال الهیثم بن عدی، عن صالح بن حسّان، قال: کانت عقیلة بنت عقیل بن أبی طالب تجلس للناس «1»، فبینا هی جالسة إذ قیل لها: العذری بالباب. فقالت: ائذنوا له. فدخل. فقالت له: أأنت القائل «2»:
فلو ترکتُ عَقْلی معی ما بکیتها ولکن طِلابیها لما فات من عقلی
إنّما تطلبها عند ذهاب عقلک، لولا أبیات بلغتنی عنک ما أذنت لک، وهی «3»:
علقْتُ الهوی منها ولیداً فلم یزل إلی الیوم ینمی حبُّها ویزیدُ
فلا أنا مرجوعٌ «4» بما جئتُ طالباً ولا حُبُّها فیما یَبیدُ یَبیدُ
یموتُ الهوی منِّی إذا ما لقیتها ویحیی إذا فارقتُها فیعودُ
ثمّ قیل: هذا کثیر عزّة والأحوص بالباب. فقالت: ائذنوا لهما. ثمّ أقبلت علی کثیر، فقالت: أمّا أنت یا کثیر فألأمَ العرب عهداً فی قولک «5»:
أریدُ لِأنسی ذکرها فکأ نّما تمثّل لی لیلی بکلِّ سبیل
ولِمَ ترید أن تنسی ذِکْرَها؟ أما تطلبُها إلّاإذا مثلت لک! أما واللَّه لولا بیتان قلتهما ما التفّتُ إلیک، وهما قولک:
فیا حبّها زِدْنی جَویً کلَّ لیلةٍ ویا سلوةَ الأیامِ موعِدُک الحشرُ
عجبتُ لسَعْی الدّهر بینی وبینها فلمّا انقضی ما بیننا سکنَ الدّهْرُ «6»
__________________________________________________
(1)- [فی أعلام النّساء مکانه: عقیلة بنت عقیل بن أبی طالب، شاعرة من شواعر العرب، کانت تجلس ... ولم یذکر فی أولاد عقیل بن أبی طالب بنت التی اسمها أو لقبها عقیلة].
(2)- قد سبق.
(3)- دیوانه 21.
(4)- فی الدیوان: مردود.
(5)- سبق.
(6)- قلت فی نسبة هذین البیتین إلی کثیّر خطأً فاحش، وإنّما هما لأبی صخر الهذلی من قصیدته الرائیة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 541
ثمّ أقبلت علی الأحوص فقالت: وأمّا أنتَ یا أحوص فأقلُّ العرب وفاءً فی قولک:
مِنْ عاشقَیْن تراسَلا فتواعَدا لیلًا إذا نجْمُ الثّریّا حلّقا
بعثا أمامَهما مخافة رِقْبةٍ عبْداً ففرّق عنهما ما أشْفقا
باتا بأنعَم عیشةٍ وألذِّها حتّی إذا وضح الصّباح تفرّقا
ألا قلت: تعانقا، أما واللَّه لولا بیتٌ قلته ما أذنت لک، وهو:
کَمْ مِنْ دَنیٍ لها قد صرتُ أتبعه ولو صحا القلبُ عنها صار لی تَبعا
ثمّ أمرت بهم فاخرجوا إلّاکثیِّراً، وأمرت جواریها أن یَکْتِفْنَه «1»، وقالت له: یا فاسق، أنت القائل:
أإن زُمَّ أجمالٌ وفارقَ جِیرَةٌ وصاحَ غُرابُ البَیْن أنتَ حزین
أین الحزن إلّاعند هذا؟ خَرِّقْنَ ثوبه یا جواری. فقال: جعلنی اللَّه فداءک! إنِّی قد أعقبتُ بما هو أحسن من هذا. ثمّ أنشدها:
أأزمعتِ بَیْناً عاجلًا وترکْتنی کئیباً سقیماً جالساً أتلدّدُ
وبین التراقی واللّهاةِ حرارة مکان الشّجا ما تطمئنُّ فتَبْردُ
فقالت: خلّین عنه یا جواری. وأمرت له بمائة دینار وحُلّة یمانیة، فقبضها وانصرف.
المرزبانی، الموشّح،/ 254- 256/ مثله کحالة، أعلام النّساء، 3/ 322- 324
__________________________________________________
المشهورة التی منها قوله:
وإنِّی لتعرونی لذکراکِ هزّة کما انتفض العصفور بلّله القطر
ولم یتنبّه لذلک المؤلِّف المرزبانی کما تنبّه للخطأ السابق آنفاً فی بیت الأحوص بن محمّد. وکتبه محقِّقه محمد محمود بن التلاسید الترکزی الشنقیطی المدنی لطف به آمین. وانظر خزانة الأدب 3/ 234، فهناک القصیدة کلّها منسوبة لأبی صخر، وفیها هذان البیتان، وکذلک فی الأمالی 1/ 148، 149، واللآلئ 94.
(1)- [أعلام النّساء: یکتنفه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 542
مَنْ هو صالح بن حسّان؟
صالح بن حسّان الأنصاری المدنیّ، عن محمّد بن کعب، منکر الحدیث.
البخاری، التاریخ الکبیر، 4/ 275 رقم 2793
مد ت ق: صالح بن حسّان النّضری، أبو الحارث المدنیّ، نزیل البصرة.
روی عن: أبیه، وعروة، ومحمّد بن کعب، وهشام بن عروة، وغیرهم.
وعنه: محمّد بن عبدالرّحمان بن أبی ذئب، وسعید بن محمّد الورّاق، وعائذ بن حبیب، وعبدالحمید بن عبدالرّحمان الحمانی، وأبو داود الحفری، وأبو عاصم النّبیل، وغیرهم.
قال أحمد وابن معین: لیس بشی‌ء. وقال ابن معین فی روایة أخری: لیس بذاک، وقال أیضاً: ضعیف الحدیث، وکذا قال أبو حاتم، وقال هو والبخاری: منکر الحدیث، وقال النّسائی: متروک الحدیث، وقال أبو داود: ضعیف، وقال فی موضع آخر: فیه نکارة، وقال ابن أبی حاتم: کان من بنی النّضیر، وقال ابن عدی: قیل له: أنصاری، وقال ابن سعد: صالح بن حسّان النّضری، من حلفاء الأوس، قال محمّد بن عمر: کان عنده جوار مغنِّیات فهنّ وضعنه عند الناس وکان قلیل الحدیث، وقال ابن عدی: وبعض أحادیثه فیها إنکار وهو إلی الضّعف أقرب.
قلت: وقال ابن حبّان: کان صاحب قینات، وسماع، وکان ممّن یروی الموضوعات عن الأثبات.
وقال الدّارقطنی: ضعیف، وقال أبو نعیم الأصبهانی: منکر الحدیث متروک، وذکر الخطیب: أنّ الذی روی عنه ابن أبی ذئب یُقال له: صالح بن أبی حسّان، یعنی: الآتی لا صالح بن حسّان هذا وإن هذا أجمعوا علی ضعفه.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب (ط دار المعرفة)، 2/ 522- 523 رقم 3322
صالح بن أبی حسّان [ت، س]. عن سعید بن المسیب، وعروة. ویقال: صالح بن حسّان النّضری.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 543
قال أبو حاتم: [منکر الحدیث] ضعیف. وقال ابن عدی: صالح بن حسّان مدنیّ، نزل البصرة، وروی عبّاس عن ابن معین: ضعیف. وقال أحمد: لیس بشی‌ء. وقال البخاری: منکر الحدیث. وقال النّسائی: متروک. وقیل: صالح بن أبی حسّان آخر، وقد ضعّفا. [...]
قال ابن عدی: وصالح هذا إلی الضّعف أقرب.
قال شیخنا فی تهذیب الکمال: صالح بن حسّان النّضری المدنیّ، نزیل البصرة. وقال أبو حاتم: حجازیّ، قدم بغداد. [...]
ضعّفه أبو داود، وجماعة. فأمّا:
الذّهبی، میزان الاعتدال (ط دار الفکر)، 2/ 291- 292 رقم 3780
قیل هذه الأبیات فی اجتماع الشّعراء عند الخلفاء بهذا النّحو:
وقیل: اجتمع جماعةٌ من الشّعراء عند عبدالملک بن مروان، فتذاکروا بیت نُصَیب وهو قوله:
أهیمُ بِدَعْدٍ ما حَیِیتُ فإن أمُتْ أوَکِّلْ بِدَعْدٍ مَنْ یَهیم بها بَعْدی «1»
فما فی القوم إلّامن عابه وأزری علی نُصَیب فیه، فقال عبدالملک: فما کنتم تقولون أنتم؟ فقال واحد منهم: کنتُ أقول یا أمیر المؤمنین: «1»
أهیمُ بِدَعْدٍ ما حَیِیتُ وإن أمُتْ فیا لیتَ شِعری مَنْ یَهِیمُ بها بَعْدی
فقال له عبدالملک: أنتَ أسوأ رأیاً من نُصَیب. فقالوا: فماذا کنتَ تقول أنتَ یا أمیر المؤمنین؟ قال: کنتُ أقول:
أهیمُ بِدَعْدٍ ما حَیِیتُ وإن أمُتْ فلا صلحتْ دَعْدٌ لِذِی خِلّةٍ بَعْدی
فقالوا: أنتَ واللَّه أشعر الثلاثة یا أمیر المؤمنین.
__________________________________________________
(1) (1) [المقرّم: فأزری کلّهم علی نُصَیب، فقال لهم عبدالملک: ما تقولون؟ فقال أحدهم، أقول:].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 544
ابن قتیبة الدّینوری، عیون الأخبار (دار الکتاب العربی- بیروت)، 2- 10/ 146- 147
(کتاب النّساء)/ عنه: المقرّم، السّیّدة سکینة،/ 93
وحُدِّثْتُ أنّ جریراً کان یقول: وَدِدْتُ أنّ هذا البیت من شعر هذا العبد کان لی بکذا وکذا بیتاً من شعری، یعنی قول نُصَیْبٍ:
بزَیْنبَ ألْمِم أن یَرْحَلَ الرّکبُ وقُلْ إن تَمَلِّینا فما مَلَّکِ القَلْبُ
وأمّا قول نُصَیْبٍ:
أهِیمُ بِدَعْدٍ ما حَیِیْتُ وإن أمُتْ أُوَکِّلْ بِدَعْدٍ مَنْ یَهیمُ بها بَعْدی
فلم تجد الرُّواةُ ولا مَنْ یفهم جواهر الکلام له مَذْهباً حسناً. وقد ذکر عبدالملک ذلک لجُلسائه فکلٌّ عابهُ، فقال عبدالملک: فلو کان إلیکم کیف کنتم قائلین؟ فقال رجل منهم:
کنتُ أقول:
أهِیمُ بِدَعْدٍ ما حَیِیتُ وإن أمُتْ فَوا حَزَناً مَنْ ذا یَهیمُ بها بَعْدی
فقال عبدالملک: ما قلتَ واللَّه أسوأُ ممّا قاله. فقیل له: فکیف کنتَ قائلًا فی ذلک یا أمیر المؤمنین؟ فقال کنتُ أقول:
أهِیمُ بِدَعْدٍ ما حَیِیتُ وإن أمُتْ فلا صَلَحتْ دَعْدٌ لِذِی خُلّةٍ بَعْدی
فقالوا: أنتَ واللَّه أشْعَرُ الثلاثةِ یا أمیر المؤمنین.
المبرّد، الکامل فی اللّغة والأدب، 1/ 105- 106
وقدم عمر بن أبی ربیعة المدینة، فأقبل إلیه الأحوص ونُصَیب، فجعلوا یتحدّثون [...].
وأشار إلی نُصَیب:
بزینبَ ألْمِم قبلَ أن یرحَل الرّکبُ وقُل إن تَمَلِّینا فما مَلَّکِ القَلْبُ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 545
قال: فانکسر الأحوص ودخلت نُصیباً زهوة؛ ثمّ التفتَ إلی نُصَیب فقال له: أخبِرْنی عن قولک:
أهِیمُ بِدَعْدٍ ما حَیِیتُ فإن أمُت فوا کبِدی مَنْ ذا یَهیمُ بها بَعْدی!
أهمّک ویحک مَنْ یفعل بها بعدک؟ فقال القوم: اللَّه أکبر! استوت الفِرَق قوموا بنا من عند هذا.
ابن عبدربّه، العقد الفرید، 6/ 188- 189
کتب إلی أحمد بن عبدالعزیز، قال: أخبرنا عمر بن شبّة، قال: یروی أنّ الأقَیْشر «1» دخل علی عبدالملک بن مروان فذکر بیت نُصَیب:
أهِیمُ بِدَعْدٍ ما حَیِیتُ وإنْ أمُتْ فوا حزناً مَنْ ذا یَهیمُ بها بَعْدی «2»
فقال: واللَّه لقد أساء قائلُ هذا البیت. فقال له عبدالملک: فما کنت أنتَ قائلًا لو کنتَ مکانه؟ قال: کنتُ أقول:
تحبّکُم نفسی حیاتی فإن أمُتْ أوَکِّلُ بدَعْدٍ مَنْ یَهیمُ بها بَعْدی «2»
فقال عبدالملک: «2» فأنتَ واللَّه أسوأ قولًا وأقلّ بصراً حین تُوکِّلُ بها بعدک! قیل «2»: فما کنتَ أنتَ قائلًا یا أمیر المؤمنین؟ قال: کنتُ أقول:
تُحِبُّکُم نَفْسی حیاتی فإنْ أمُتْ فلا صَلَحَتْ دَعْدٌ لذی خُلّةٍ بَعْدی «3»
فقال مَنْ حضر: واللَّه لأنتَ أجْوَدُ الثلاثة قَوْلًا، وأحسنهم بالشّعر علماً یا أمیر المؤمنین.
__________________________________________________
(1)- [الأقیشر الأسدی، هو المغیرة بن عبداللَّه بن مُعرض الأسدی أبومعرض، شاعر هجاء، عالی الطّبقة، من أهل بادیة الکوفة. وُلد فی الجاهلیة ونشأ فی أوّل الإسلام، عاش عمراً طویلًا. کان من رجال عثمان بن عفّان، وأدرک دولة عبدالملک بن مروان. لُقِّب بالأقیشر لأنّه کان أحمر الوجه. أقشرّ، عرفه الأمدیّ بصاحب الشّراب. توفِّی نحو سنة 80 ه ق].
هامش الموشّح، تحقیق محمّدحسین شمس الدّین (ط دار الکتب العلمیة)،/ 258
(2- 2) [لم یرد فی المقرّم].
(3)- [إلی هنا حکاه فی المقرّم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 546
وأخبرنی محمّد بن أبی الأزهر، قال: حدّثنا محمّد بن یزید النّحوی، قال: لم تجد الرّواةُ ومَنْ یفهم جواهر الکلام لبیت نُصَیب هذا مذهباً حسناً.
قال: وقد ذکر عبدالملک ذلک لجلسائه فکلٌّ عابه، فقال عبدالملک: فلو کان إلیکم کیف کنتم قائلین؟ فقال رجل منهم: کنتُ أقول البیت الأوسط الذی آخره:
فوا حَزَناً مَنْ ذا یَهیمُ بها بَعْدی
فقال عبدالملک: ما قلتَ واللَّه أسوأ ممّا قال. فقیل له: فکیف کنتَ قائلًا یا أمیر المؤمنین؟ وذکر باقیه إلی آخره.
المرزبانی، الموشّح،/ 298- 300/ عنه: المقرّم، السّیّدة سکینة،/ 93- 94
وقال عبدالملک یوماً لجلسائه: ما تقولون فی قول القائل:
أهِیمُ بِدَعْدٍ ما حَیِیْتُ فإنْ أمُتْ فوا حَرباً ممّن یهیمُ بها بَعْدی
قالوا: معنی حسنٌ. قال: هذا مَیْتٌ کثیرُ الفُضول، لیس هذا معنیً جیِّداً. قالوا:
صدقْتَ، قال: فکیف کان ینبغی أن یقول؟ فقال رجلٌ منهم: کان ینبغی أن یقول:
أهِیمُ بِدَعْدٍ ما حَیِیْتُ فإنْ أمُتْ أوکِّلْ بِدَعْدٍ مَنْ یهیمُ بها بَعْدی
قال عبدالملک: ما أحسنت. قالوا: فکیف ینبغی أن یکون؟ قال: ینبغی أن یقول:
أهِیمُ بِدَعْدٍ ما حَیِیْتُ فإنْ أمُتْ فلا صَلَحَت دَعْدٌ لِذی خِلّةٍ بَعْدی
قالوا: أنتَ یا أمیر المؤمنین أشعرُ الثلاثة
. ابن الطّقطقی، الفخری،/ 125- 126
ثمّ ذکر المرزبانی نقد الفرزدق علی الأحوص إذا یقول:
یقرّ بعینی ما یقرّ بعینها وأحسن شی‌ء ما به العین قرّت
فقال له: إنّه یقرّ بعینها النّکاح، أیقرّ ذلک بعینک «1»؟
__________________________________________________
(1)- الموشّح، ص 187.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 547
ثمّ إنّ ابن کثیر ذکر اجتماع الشّعراء عند عمر بن عبدالعزیز وهم: الفرزدق وجریر وعمر بن أبی ربیعة والأحوص وتفاضلهم ونقده لهم «1».
فالمفاضلة بین الشّعراء کانت عند عبدالملک، أو عمر بن عبدالعزیز، ولکنّ المروانیّ أبا الفرج زحزحها إلی ناحیة السّیّدة سکینة تحرّیاً للوقیعة بمصونات البیت الهاشمیّ، بیت الشّهامة والعفاف، بیت الحجاب والغیرة، وقد ظنّ أبو الفرج أنّ هذه المفتعلات ممّا یخفی مصدرها حتّی فی العصور المستنیرة بالبحث والتّدقیق. وقد کان المصدر فی هذا الحدیث المداینیّ الّذی ذکرنا توقّف العلماء عن مرویّاته، ثمّ هناک شی‌ء یرشدنا إلی کذب هذه المحاکمة عندها هو أنّ أبا الفرج لم یذکر لها بیتاً فی الأدب والعرفان، ولو کانت سکینة بهذه المنزلة المزعومة لها من قوة المعارضة والنّقد، لکثر منها الشّعر کما کان لغیرها من رجال ونساء ولدونه أبو الفرج کما سجّل لغیرها!!
بیت الضّیافة:
علی أ نّا لا نعرف هذا البیت الّذی فتحته لضیافة الوافدین علیها متی کان؟ أفی العهد الّذی کانت فیه ذات أزواج «لو تحققت الأوهام» وهم یرضون لها محادثة الرّجال الأجانب، وکانوا یدرّون علیها المال لتنفقه علیهم؟ أو أ نّها کانت تنفق علی الأضیاف وتجیز الشّعراء من مالها الخاصّ بها؟ الّذی لم یرد به تأریخ أصلًا أو أنّ الإمام السّجّاد أو الباقر یفیضان علیها المال لتنفقه علی الأجانب؟!!
علی أ نّا وجدنا فی أخبار النّساء العادیّات مَنْ تغار علی نفسها من الاختلاط بالأجانب. أمّا خضوعاً منهنّ لناموس الدّین، أو جنوحاً إلی غریزة العفّة. فمن ذلک إنّ امرأة عربیّة کانت عند بعض القرشیّین، فدخل علیها خصّیّ «2» لزوجها، وهی واضعة
__________________________________________________
(1)- البدایة، ج 9، ص 262 سنة 110 (ط دار الفکر- بیروت 1402 ه ق- 1982 م).
(2)- فی الأصل: ورجل علیها حضی لزوجها.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 548
خمارها، فحلقت شعر رأسها وقالت: ما کان لیصحبنی شعر نظر إلیه غیر ذی محرم «1».
ومرّت امرأة عربیّة بقوم من بنی نمیر، فأداموا النّظر إلیها، فقالت: یا بنی نمیر! واللَّه ما أخذتم بواحدة من اثنتین، لا بقول اللَّه تعالی إذ یقول: «قُل للمؤمنین یغضُّوا من أبصارهم» «2». ولا یقول جریر:
فغضّ الطّرف، إنّک من نمیر فلا کعباً بلغتَ ولا کلاباً
فاستحیا القومُ من کلامها وأطرقوا. «3»
ودخل خادم علی سکینة بنت أمیرالمؤمنین علیّ بن أبی طالب، فغطّت رأسها منه؛ فقیل لها: إنّه خادم. قالت: هو رجل منع شهوته «4». ومن المقطوع به، أنّ سکینة هذه ابنة الحسین، فإنّ أهل النّسب، وعلماء التّاریخ لم یذکروا فی أولاد علیّ بن أبی طالب سکینة.
ودخل معاویة علی زوجته فاختة ومعه خصّیّ، وکانت مکشوفة الرّأس، فلمّا رأته، غطّت رأسها، فقال لها معاویة: إنّه خصّیّ، فقالت له: أتری أنّ المثلة به أحلّت له ما حرّم اللَّه علیه؟ فعلم الحقّ معها، فلم یجز لخادم الدّخول إلی حرمه إن کان کبیراً «5».
فإذا کان هذا مبلغ من أخذت غریزة العفّة منها منتهاها، فابنة الإمامة، وربیبة الدّین، أجدر باتّباع هذه التّعالیم المقدّسة، أو الخضوع لهاتیک الغریزة، فلا تبیح للرّجال الدّخول إلی دارها، ولا تقترب من مجالسهم، وتنبسط إلیهم، لا یوم یضمّها بیت الإمامة ولا یوم یحویها عفاف الأزواج (لو صدقت المزاعم).
__________________________________________________
(1)- عیون الأخبار لابن قتیبة (ط دار الکتاب العربی)، 2- 10/ 87 (کتاب النّساء).
(2)- سورة النّور، آیة 30.
(3)- عیون الأخبار لابن قتیبة (ط دار الکتاب العربی)، 2- 10/ 85 (کتاب النّساء).
(4)- الطّوسی، الأمالی،/ 366- 367 رقم 780/ 31 عنه: الحرّ العاملی، وسائل الشّیعة، 14/ 167- 168 (راجع موسوعة الإمام الحسین، 11/ 977).
(5)- مروج الذّهب للمسعودیّ، ص 472.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 549
وکیف تتنکّب سکینة من سنن جدّها الرّسول صلی الله علیه و آله، وتعالیم خلیفته أمیر المؤمنین علیه السلام، وهی المتربِّیة فی بیت أخیها الإمام زین العابدین وابنه الباقر علیهما السلام والمتأدّبة بالآداب الالهیّة، وهی بعین رعایتهم ولکن الرّواة أبوا إلّاالاسترسال، وتشویه تلک السّمعة الطّیّبة بما شاء لهم الهوی.
وعلی هذا، فاعرف حدیث اجتماع الشّعراء معها فیما رواه مصعب الزّبیریّ العدوّ لبنی هاشم ولا تذهب بک الظّنون أ یّها الحاذق الفطن.
«ولئن اتّبعت أهواءهم بعد الّذی جاءک من العلم ما لک من اللَّه من ولیّ ولا نصیر» البقرة/ 120. «1»
المقرّم، السّیّدة سکینة،/ 94- 95، 98- 100
__________________________________________________
(1)- حال بر آن که مبرد و ابن‌قتیبه این مجلس مشاعره را نزد عبدالملک مروان دانسته‌اند. و یا ابن‌کثیر این جمع شعرا را که عبارت از فرزدق، جریر، عمر بن ابی‌ربیعه و احوص بودند، در حضور عمر بن عبدالعزیز برشمرده است.
به هر حال، این شاعران یا نزد عبدالملک بوده‌اند و یا عمر بن عبدالعزیز؛ اما ابو الفرج آن را متوجّه بانو سکینه نموده است؛ به این قصد که شرف و عزت خاندان رسالت و امامت را به بازی گیرد و به سرای شهامت و عفت و خانه حجاب و غیرت، انگ خدشه و ناپاکی بچسباند. او گمان نموده است که این دروغ‌پردازی‌ها حتی در اعصار درخشان بحث و کنکاش پنهان می‌ماند. حال آن که راوی موثق او در این حدیث، مداینی می‌باشد که علمای سنت سخنانش را مخدوش و بی‌اعتبار می‌دانند.
مطلب دیگری که دالّ بر کذب این خبر است آن که ابو الفرج در کتاب خود متعرض یک بیت شعر ادبی و عرفانی برای سکینه خاتون نشده است و اگر- به گمان او- این بانو از قوه نقد و انتقاد شعر شاعران برخوردار بود، اشعار بسیاری از وی ثبت می‌گشت- همان‌گونه که از مردان و زنانی ثبت شده است- و ابو الفرج در کتاب خویش، که مجموعه این‌گونه اشعار است، آن‌ها را درج می‌ساخت.
مجلس ضیافت!
ما نمی‌دانیم این خانه‌ای که بانو سکینه برای ضیافت و میهمانی اهل ادب گشوده بود، در چه هنگام قرار داشته است؟ آیا به توهّم اینان در زمان شوهرانش بوده است، که آنان راضی به شرکت او در مجلس مردان اجنبی باشند؟ آیا آن ادیبان مالی به بانو می‌دادند تا در پذیرایی‌شان بکوشد؟ و یا از دارایی خاص خود- که تاریخ اصلًا آن را ثبت نکرده- مجالس میهمانی برپا می‌ساخته و شاعران را جوایزی می‌بخشیده است؟ و
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 550
__________________________________________________
یا این که امام سجاد و باقر به او بخشش می‌کردند تا برای اجانب خرج نماید؟!
ما درباره زنانی عادی به اخباری برمی‌خوریم که خود را از حضور در برابر بیگانگان نگاه می‌داشتند؛ که این یا به سبب تدیّن آنان بوده است و یا به خاطر غریزه فطری عفت ایشان. از آن جمله در خبری آمده است: همسر یکی از افراد قبیله قریش، چون خادمی که بهره از مردانگی نداشت، در خانه او وارد شد، موهای خود را حلقه زد (و مقنعه بر سر نهاد) و گفت: «مرا خوش نباشد که صبح کنم و نامحرم نگاه بر مویم اندازد.»
و یا آن زن دیگر که به گروهی از تیره بنی‌نمیر گذشت و آنان خیره خیره به او می‌نگریستند. زن گفت: «به خدا قسم به هیچ یک از تدین و قومیت معتقد نیستید؛ نه به سخن خدای تعالی که می‌فرماید: «به مؤمنان بگو چشمان فرو پوشند» و نه به سخن جریر که می‌گوید: «دیده به زیر انداز که تو از غیر هستی و از افراد قبایل کعب و کلاب نمی‌باشی.»
کما این که خادمی (ظاهراً خواجه) بر سکینه دختر امیر المؤمنین صلوات‌اللَّه علیه وارد شد و او سرش را پوشاند. گفتند: «او خادم است.»
گفت: «او مردی است که از شهوتش جلوگیری شده است.»
این روایت شیخ طوسی است؛ اما مسلّم است که این بانو، سکینه دخت امام حسین علیه السلام بوده است؛ زیرا علمای نسب و آگاهان به تاریخ، دختری به نام سکینه در ردیف فرزندان امیرالمؤمنین علیه السلام برنشمرده‌اند.
همچنان که مسعودی اظهار می‌دارد: «معاویه با خواجه‌ای نزد همسرش فاخته رفت. زن که سرپوشی نداشت، چون خواجه را دید، سر را پوشاند. معاویه گفت: او خواجه است.
همسرش پاسخ داد: آیا گمان می‌کنی با خواجه ساختن او، آنچه را خداوند بر او حرام نموده است، حلال می‌شود؟
معاویه دانست که حق با او است و از آن به بعد، خواجگان حرمسرا را- هر چند که در سن کهولت قرار داشتند- اجازه ورود به اندرون نمی‌داد.»
حالا اگر این‌ها نمونه‌هایی باشد از غریزه عفّت زنان، در این صورت جای شک نیست که دخت خاندان امامت و پرورش یافته مکتب اهل بیت علیهم السلام سزاوارتر به تبعیت از قوانین مقدس اسلام و یا رعایت آن غریزه پاکدامنی است. و اورا هیچ نرسد که مردان را اجازه ورود به خانه خود دهد، در مجلس اجانب حضور یابد و در بزم شاعرانه شرکت جوید. نه، چنین نیست! نه در خانه امامت و نه در خانه همسرانش- اگر توهمشان را درست پنداریم-.
چگونه سکینه خاتون از سنن نیایش، محمد مصطفی صلی الله علیه و آله و تعالیم جدّش علی علیه السلام می‌توانست انحراف جوید، حال آن که در خانه برادرش امام سجاد و امام باقر علیهما السلام قرار داشت و مؤدب به آداب الهی آنان
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 551
وهذا الفصل یکذّب ما نسب للسّیّدة سکینة علیها السلام من مجالسة الشّعراء والتّحکیم بینهم، فلو کانت بالمستوی الشّعریّ الّذی زعموه، لملأت الدّنیا رثاءً لأبیها الحسین علیه السلام.
فقد ذکروا أنّ الخنساء کانت تقول البیت والبیتین وبعد مقتل أخویها بلغت فی رثائها الغایة.
وشی‌ء آخر لا یخفی علی الباحث ملاحظته: هو أنّ هذه الأبیات الّتی ذکرها لها الزّجّاج- وعلیه العهدة- ولم نجد مع تتبّعنا لها غیرها، تنفی أن یکون قائلها بمستوی من یرتضیه رواة فحول الشّعراء حکماً فیما بینهم، ولکن اجتمعت عداوة زبیریّ، وحقد مروانیّ، والمشتکی إلی اللَّه سبحانه وتعالی.
مع الشّعراء:
لم تقف اتّهامات الأمویّین ومن لفّ لفّهم للسّیّدة سکینة فی موضوع تعدّد الأزواج، بل استمرّت وتنوّعت حتّی کانت عندهم ممّن تغزّل بها ابن أبی ربیعة، إلی غیر ذلک.
ومن غریب هذه الأباطیل ما رواه أبو الفرج الأصفهانیّ من اجتماع رواة الشّعراء عندها یحکّمونها فیما شجر بینهم من التّفاضل بین الشّعراء، فذکر عن الزّبیریّ: اجتمع بالمدینة. [... ثمّ ذکر کلام أبی الفرج فی الأغانی، 16/ 110- 111]
وأقول إن أثر الصّنعة واضح علی هذه الرّوایة، وهی من نسخ الزّبیری عدوّ أهل البیت، وما أکثر مفتریاته هو وذویه علی آل الرّسول صلی الله علیه و آله؛ لقد جعل من ابنة الرّسالة النّابغة الذّبیانیّ (فقد کان یضرب له قبّة من آدم بسوق عکاظ فتأتیه الشّعراء فتعرض
__________________________________________________
بود و در کنف حفظ و حمایت ایشان پرورش می‌یافت؟
اما افسوس که راویان (مزدور خلفا) از دروغ و تهمت، پروایی ننمودند و براساس هواهای نفسانیشان در گل اندود کردن خورشید وجود خاندان رسالت کوشیدند.
«و اگر بعد از آن آگاهی که تورا آمد، از هواهای آنان پیروی نمایی، غیر خدا برایت کارساز و یاوری نمی‌باشد.»
طارمی، ترجمه حضرت سکینه علیهما السلام للمقرّم،/ 216- 217، 221- 223
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 552
علیه أشعارها) «1».
وجدیر بالذّکر، أنّ المؤرِّخین لم یحدِّثونا عن مثل هذا الاجتماع لمَنْ سبقها من نساء أهل البیت علیهم الصّلاة والسّلام، کفاطمة وزینب علیهما السلام، مع أ نّهما أجلّ وأعلم من سکینة، بل لم یذکر التّاریخ اجتماع مثل هؤلاء الرّواة عند أحد من الأئمّة علیهم السلام للحکومة فیما بینهم.
ورد فی نهج البلاغة: سُئل علیه السلام: من أشعر الشّعراء؟ فقال:
إنّ القوم لم یجروا فی حلبة تعرف الغایة عند قصبتها، فإن کان ولابدّ، فالملک الضّلیل (یرید امرأ القیس) «2».
أنا لا أدری کیف یقبل هؤلاء بحکم سکینة لهم أو علیهم، مع أ نّه لم یرو لها إلّاسبعة أبیات لا تؤهّل قائلها لمثل هذا المنصب الکبیر؟
وقد سُئل المرحوم الشّیخ محمّد الحسین کاشف الغطاء طاب ثراه عن هذا الاجتماع، فقال: لم یذکره ابن قتیبة ولا ابن طیفور فی بلاغات النّساء مع أ نّهما أقدم من أبی الفرج.
وقال الشّیخ جعفر النّقدیّ رحمه الله: أمّا وصف الحسین علیه السلام لابنته سکینة من غلبة الاستغراق مع اللَّه تعالی فیکذِّب الأنقال المرویّة عن الزّبیر بن بکّار وأضرابه من النّواصب، کعمِّه مصعب الزّبیری، من اجتماع الشّعراء عندها، ومحاکمتها بینهم، وأمثال ذلک ممّا ینافی فی شأن خفرة من خفرات النّبوّة، وعقیلة من عقائل بیت العصمة، وإن تعجب فاعجب من أبی الفرج الأصبهانی ومن حذا حذوه أن ینقلوا مفتریات هؤلاء فی کتبهم من غیر فکر ولا تروّی، علی أنّ الزّبیر بن بکّار کان عدوّاً لآل علیّ، بل لسائر
__________________________________________________
(1)- الموشّح للمرزبانی (ط دار النّهضة- مصر)،/ 83 [وهو زیاد بن معاویة ذبیانی غطفانی، توفِّی سنة 18 ه ق، وشاعر شهیر فی الجاهلیة.
ذُبْیان: به ضم اوّل وسکون ثانی، طایفه‌ای از بنی غَطَفان بودند که در مشرق مدینه بین حجاز و جبال بنی طی سکونت داشتند. شاعر مشهور جاهلی نابغه ذبیانی از این طایفه بود].
برگزیده الأغانی، 1/ 267
(2)- شرح نهج البلاغة، 20/ 153 (ط بیروت).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 553
بنی هاشم، کان یصنع المفتریات فی رجالهم ونسائهم حتّی أرادوا قتله، ففرّ من مکّة إلی بغداد أیّام المتوکّل، ذکر ذلک ابن خلّکان فی تاریخه وفیات الأعیان «1».
وجدیر بالذّکر هو أن تعلم أنّ مثل هذا الاجتماع عقد برعایة عائشة بنت طلحة بن عبیداللَّه التّیمیّ، فقد روی أبو الفرج عن أبی عمرو، قال: أنشدت عائشة بنت طلحة بن عبیداللَّه هذه القصیدة: (وجدت الخمر جامحة وفیها) إلی آخره، وبحضرتها جماعة من الشّعراء، فقالت: من قدر منکم أن یزید فیها بیتاً واحداً یشبهها ویدخل فی معناها فله حلّتی هذه؛ فلم یقدر أحد منهم علی ذلک «2».
وذکر أبو الفرج نفسه اجتماعاً مشابهاً للاجتماع الّذی نسبه للسّیّدة سکینة عقد برعایة امرأة أمویّة [فی أخبار نُصَیب]، قال: أخبرنی محمّد بن خلف بن المرزبان، قال حدّثنی عبداللَّه بن إسماعیل بن أبی عبیداللَّه، کاتب المهدیّ، قال: وجدت فی کتاب أبی بخطِّه:
حدّثنی أبو یوسف التّجیبیّ قال: حدّثنی إسماعیل بن المختار مولی آل طلحة، وکان شیخاً کبیراً، قال: حدّثنی النّصیب أبو محجن أ نّه خرج هو وکثیّر والأحوص غبّ یوم أمطرت فیه السّماء، فقال: هل لکم فی أن نرکب جمیعاً فنسیر حتّی نأتی العقیق فنُمتِّع فیه أبصارنا؟ فقالوا: نعم، فرکبوا أفضل ما یقدرون علیه من الدّوابّ، ولبسوا أحسن ما یقدرون علیه من الثّیاب، وتنکّروا ثمّ ساروا حتّی أتوا العقیق، فجعلوا یتصفّحون ویرون بعض ما یشتهون حتّی رفع لهم سواد عظیم، فأمّوه حتّی أتوه، فإذا وصائف ورجال من الموالی ونساء بارزات، فسألنهم أن ینزلن، فاستحیوا أن یجیبوهنّ من أوّل وهلة، فقالوا:
لا نستطیع، أو نمضی فی حاجة لنا، فحلّفنهم أن یرجعوا إلیهنّ، ففعلوا وأتوهنّ فسألنهم النّزول فنزلوا، ودخلت امرأة من النّساء فاستأذنت لهم، فلم تلبث أن جاءت المرأة فقالت: ادخلوا، فدخلنا علی امرأة جمیلة برزة علی فرش لها، فرحّبت وحیّت، وإذا
__________________________________________________
(1)- فاطمة بنت الحسین علیه السلام، 13.
(2)- الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی ط 1)، 14/ 158 [ (ط دار إحیاء التّراث العربی ط 2)، 14/ 272].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 554
کراسی موضوعة، فجلسنا جمیعاً فی صفّ واحد کلّ إنسان علی کرسیّ، فقالت: إن أحببتم أن ندعو بصبیّ لنا فنصیحه ونعرک أذنه فعلنا، وإن شئتم بدأنا بالغداء، فقلنا: بل تدعین الصّبیّ ولن یفوتنا الغداء، فأومأت بیدها إلی بعض الخدم فلم یکن إلّاکلا ولا حتّی جاءت جاریة جمیلة قد سترت علیها بمطرف فأمسکوه علیها حتّی ذهب بهرها، ثمّ کشف عنها وإذا جاریة ذات جمال قریبة من جمال مولاتها، فرحّبت بهم وحیّتهم، فقالت لها مولاتها: خذی، ویحک من قول النّصیب! عافی اللَّه أبا محجن.
ألا هل من البَیْنِ المفرّق من بُدِّ وهل مثل أیّام بمنقطع السّعد
تمنّیت أیّامی أولئک والمنی علی عهد عاد ما تعیدُ ولا تبدی
فغنّته فجاءت به کأحسن ما سمعته بأحلی لفظ وأشجن صوت، ثمّ قالت لها: خذی أیضاً من قول أبی محجن عافی اللَّه أبا محجن:
أرّق المحبّ وعاده سهده لطوارق الهمّ الّتی تَرِدُه
وذکرت من رقّت له کبدی وأبی فلیس ترقّ لی کبدُه
لا قومه قومی ولا بلدی فنکون حیناً جیرة بلدُه
ووجدت وجداً لم یکن أحد قَبْلی من أجلّ صَبابَةٍ یجدُه
إلّا ابن عجلان الّذی تبلت هند ففات بنفسه کمدُه
قال: فجاءت به أحسن من الأوّل فکدتُ أطیرُ سروراً، ثمّ قالت لها ویحک، خذی من قول أبی محجن عافی اللَّه أبا محجن:
فیا لکَ من لیلٍ تمتّعت طوله وهل طائف من نائمٍ مُتَمتّعُ
نعم إنّ ذا شَجْو متی یلقَ شَجْوَه ولو نائماً مُسْتَعْتِبُ أو مُودَّعُ
له حاجة قد طالما قد أسرّها من النّاسِ مَنْ صدر بها یتصدّعُ
تحمّلها طُول الزّمان لعلّها یکون لها یوماً من الدّهر مَنْزَعُ
وقد قُرِعَتْ فی أمّ عمرو لی العَصا قدیماً کما کانت لذی الحلم تَقْرَعُ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 555
قال: فجاءنی، واللَّه، شی‌ء حیّرنی وأذهلنی طرباً، لحسن الغناء وسروراً باختیارها الغناء فی شعری، وما سمعت منه من حسن الصّنعة وجودتها وإحکامها، ثمّ قالت لها خذی أیضاً من قول أبی محجن عافی اللَّه أبا محجن:
یا أ یّها الرّکب إنِّی غیرُ تابعکُم حتّی تلمّوا وأنتم بی مُلْمُّونا
فما أری مِثْلکُم رکباً کشِکْلُکُم یدعوهم ذُو هوی إلّایعُوجُونا
أم خبّرونی عن داءٍ بعلمکُم وأعلم النّاس بالدّاء الأطّبونا
قال نصیب: فواللَّه لقد زهوت بما سمعت زهواً خیّل إلیّ أ نّی من قریش وأنّ الخلافة لی، ثمّ قالت: حسبک یا بنیّة! هات الطّعام، یا غلام، فوثب الأحوص وکثیّر وقالا: واللَّه لا نطعم لک طعاماً، ولا نجلس لک فی مجلس، فقد أسأت عشرتنا واستخففت بنا، وقدّمت شعر هذا علی أشعارنا وأسمعت الغناء فیه، وإنّ فی أشعارنا لما یفضل شعره وفیها من الغناء ما هو أحسن من هذا.
فقالت: علی معرفة کلّ ما کان منّی فأیّ شعر کما أفضل من شعره أقولک یا أحوص:
یقرّ بعینی ما یقرّ بعینها وأحسن شی‌ء ما به العین قرّت
ثمّ قولک یا کثیّر فی عَزّة:
وما حسبت ضمریّة جدویّة سوی التّیْس ذی القرنین أن لها بعلا
أم قولک فیها:
إذا ضَمْرِیّة عطست فِنْکها فإن عُطاسها طرف السُّفاد
قال: فخرجا مغضبین، واحتبستنی، فتغدّیت عندها، وأمرت لی بثلاثمائة دینار وحلّتین وطیب، ثمّ دفعت إلیَّ مائتی دینار، قالت: ادفعها إلی صاحبیک، فإن قبلاها، وإلّا فهی لک؛ فأتیتهما منازلهما فأخبرتهما القصّة. فأمّا الأحوص فقبلها، وأمّا کثیّر فلم یقبلها وقال: لعن اللَّه صاحبتک وجائزتها ولعنک معها، فأخذتها وانصرفت.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 556
فسألت النّصیب: ممّن المرأة؟
فقال: من بنی امیّة، ولا أذکر اسمها ما حییت لأحد «1».
وشی‌ء آخر یجب أن یُنتبه له، هو أثر الصّنعة واضح علی هذا التّلفیق، وهو تجمیع لکلمات عدّة من النّقّاد والبصراء بالشّعر، وقد مرّ علیک آنفاً نقد المرأة الامویّة لبعض الأبیات بالنّقد الّذی نسبوه للسّیّدة سکینة، رواه ابن قتیبة بلفظ مقارب لعبدالملک بن مروان، قال: دخل الأقیشر علی عبدالملک بن مروان وعنده قوم، فتذاکروا الشّعر. وقول نصیب: [... ثمّ ذکر کلام ابن قتیبة کما ذکرناه فی عیون الأخبار، 2- 10/ 146- 147، والموشّح،/ 298 300 وسائر المصادر کما قد سبق].
دخیل، أعلام النّساء،/ 29- 30، 33- 43
نویسنده گوید:
ترجمه خبر الأغانی: شهر مدینه کم آب بود و وقتی می‌بارید مردم به مدت سه روز در عقیق (دره نزدیک مدینه که محل عبور سیل آب باران بود) جمع می‌شدند و جشن می‌گرفتند. اسماعیل بن المختار غلام آل طلحه پیر مرد بود گفت: نصیب برایم تعریف کرد که با کثیّر و احوص در روز بارانی از مدینه خارج شدیم. نصیب گفت: آیا مایلید برای تفرّج به عقیق برویم پس بهترین لباس‌ها را پوشیدیم و بهترین مرکب‌ها را سوار شدیم و ناشناخته به عقیق رسیدیم و آنجا را از دور زیر نظر گرفتیم و آنچه به آن تمایل داشتیم تماشا کردیم. جمعیت زیادی در آنجا جمع بودند به آنها پیوستیم. پیش خدمتان از مردان و زنان سربرهنه و بی‌حجاب به استقبال ما آمدند و از ما خواستند که از مرکب‌هایمان پیاده شویم. در اوّل بار خجالت کشیدیم که پاسخ مثبت بدهیم اما آن زنان اصرار ورزیدند که به جمع آنها بپیوندیم و ما از مرکب‌ها پیاده شدیم و از بین آنان‌زنی رفت تا برای ما اجازه بگیرد و طولی نکشید که بازگشت و ما بر زنی زیبا و بی‌حجاب که بر تختی نشسته بود وارد شدیم و به ما خوش آمد گفت و ما بر روی صندلی‌هایی روبه روی او در یک ردیف نشستیم و پیشنهاد کرد اگر مایلید دخترکی
__________________________________________________
(1)- الأغانی، 1/ 356- 360 (ط دار إحیاء التّراث العربی، ط 2)، 1/ 279- 282.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 557
برای ما نغمه سرایی کند و با نوای نی‌گوش‌ها را بنوازد یا غذا بخوریم. و ما گفتیم غذا دیر نمی‌شود، دخترک را بیاورید و او به یکی از خدمه‌ها اشاره کرد و آن کنیز زیبا را آوردند که با پارچه‌ای پوشیده بود مدتی اورا در این وضع نگه‌داشتند تا وحشت او از بین برود و آرام شود. سپس پارچه را از او برداشتند و در این وقت کنیز زیبا رو که در زیبایی به صاحبش «1» طعنه می‌زد نمایان شد و او به ما خوش آمد گفت. صاحبش به او گفت: آوازی از اشعار نصیب بخوان و او دو بیتی را نغمه سرایی کرد که تا به حال لفظ و صدایی به این شیرینی و پُر جاذبگی نشنیده بودم و دوباره صاحبش به او گفت:
نغمه سرایی کن، و او مجدد پنج بیت دیگر از ترانه‌های نصیب را زیباتر از بار اوّل خواند که نزدیک بود از سرور و شادی پرواز کنم، و باز صاحبش به او گفت: بخوان که آن کنیز پنج بیت دیگر را از آوازهای نصیب خواند که متحیر شدم. طرب و حُسن ساز وآهنگ وسرور آن مرا نسبت به ساز و آهنگی که برای اشعارم برگزیده بودم به وحشت انداخت و تا کنون چنین صنعت زیبایی در ساز و آواز نشنیده بودم و مجدّد باز هم به او گفت: بخوان، و آن کنیزک سه بیت از سرودهای نصیب «2» را خواند و نصیب گفت: به خدا که مبهوت شدم، و خیال کردم که از قریشم و خلافت از آنِ من است.
آن زن گفت: بس است، غذا را بیاورید.
احوص و کثیّر از جا با اعتراض برخاستند و گفتند: ما غذا نمی‌خوریم و در مجلس تو هم نمی‌نشینیم عشرت ما را تباه کردی و ما را تحقیر نمودی و ترانه‌های نصیب را بر ترانه‌های ما رجحان دادی در حالی که ترانه های ما نیز دارای ساز و آهنگی که از آن لذّت ببری بودند.
و آن زن در پاسخ گفت: تمام ترانه‌ها را می‌شناسم، و به احوص رو کرد و گفت:
__________________________________________________
(1)- [همان زن زیبا رو بی‌حجاب که با اجازه بر او وارد شدند].
(2)- [او از موالی و دلقک بنی‌مروان بوده است].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 558
کدام ترانه تو بهتر از نصیب است و ترانه‌نصیب (یقرّ بعینی ما یقرّ بعینها ...) را خواند و بعد ترانه کثیّر را خواند، ولی آن دو از مجلس خشمگین خارج شدند و آن زن مرا (نصیب) نگه‌داشت و با او غذا خوردم و به من سیصد دینار و دو پارچه و عطر هدیه‌داد و برای احوص و کثیّر نیز دویست دینار جایزه داد و گفت: اگر آن را پذیرفتند فبها، و گرنه مال خودت باشد.
نصیب گوید: من نزد آن دو آمدم و موضوع را به آنها گفتم. احوص آن جایزه را قبول کرد اما کثیر نپذیرفت و گفت: خدا تو و دوستت و جایزه اورا و کسی که همراه تو است لعنت کند. و من صد دینار را برداشتم و از او جدا شدم و آن پیر مرد (اسماعیل بن المختار غلام آل طلحه) گوید: به نصیب گفتم که آن زن کیست؟
گفت: از بنی امیه است، و تا زنده ام نام اورا فاش نمی‌کنم.
خبر اجتماع زن اموی با شعرا در عقیق را با خبری که در اخبار سکینه مذکوره در عقیق آمده است مقایسه کنید.
وقال هارون بن الزّیات: حدّثنی أبو حُذافة السّهمیُّ قال: أخبرنی غیر واحد، منهم محمّد بن طلحة، أنّ سکینة ناقلت بمالِها بالزّوراء «1» إلی قصر یقال له الزّینبیّ قریب من الحِماء «2»، فلمّا سال العقیقُ خرجتْ ومعها جواریها تمشی حتّی بلغت السّیل، فجلست علی جُرفه ومالت برجلیها فی السّیل ثمّ قالت: هذا فی اسْتِ المغبون، واللَّه لهذه السّاعةُ فی هذا القصر خیر من الزّوراء [قال: وکان الزّینبیّ قصراً لا غَلّة له، وإنّما یتنزّه فیه، وکانت غلّة الزّوراء وافرة عظیمة].
أبو الفرج، الأغانی، 16/ 107 (ط دار إحیاء التراث العربی)، 16/ 372
__________________________________________________
(1)- [الزّوراء: موضع عند سوق المدینة قُرب المسجد. معجم البلدان، 2/ 955]
(2)- فی المطبوع: یُقال له البدیدیّ ببطن الحمار. [فی ط دار إحیاء الترّاث العربی: یُقال له البریدیّ بلزق‌الجماء. الجمّاء: جبیل من المدینة علی ثلاثة أمیال من ناحیة العقیق أبی الجرف. معجم البلدان، 2/ 111، والجماء: قریب من المدینة. معجم البلدان، 2/ 343].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 559
ترجمه خبر: هارون بن زیات گوید: ابوحذافة سهمی گوید: به من چند نفر گفتند که یکی از آنها محمد بن طلحه بود که سکینه (بی‌انتساب) سوار بر شترش شد واز زوراء (بازار مدینه) به سوی قصر بریدی (یا زینبی) نزدیک جماء حرکت کرد. در عقیق که نزدیک آنجا بود باران شدید بارید و سیل در عقیق جاری شد و سکینه با کنیزکانش آمدند تا به محل سیلاب رسیدند و بر کناره آن نشستند. سکینه پاهایش را در سیلاب می‌مالید و گفت: به خدا سوگند که این ساعت در این قصر بهتر از زوراء است.
این اخبار راجع به یک زن اموی مجهول الاسم، و سکینه مجهول النسب است که به خاطر بی‌بند و باری بسیار عمداً ناشناخته معرفی شده اند از ذکر نام و نسب آنها امتناع شده است. آیا می‌توان این خبر سکینه بی‌انتساب در درّه عقیق را به دختر سید الشهدا علیهما السلام نسبت داد؟ آیا این ناشی از حقد و بغض و کینه و حیله راویان اخبار نیست که هر عمل سویی را خواسته‌اند به بانوان حریم رسالت نسبت بدهند.
[از کتاب مظلومه ای در تاریخ]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 560

5- ما جاء فی خبر محاسن صلات الشّعراء:

1- قیل: ودخل الفرزدق علی سکینة بنت الحسین، فقالت له: مَنْ أشعر النّاس؟
قال: أنا، قالت: کذبت، أشعر منک الّذی یقول:
«1» بنفسی «1» من تجنُّبُه عزیزٌ علیَّ ومَن زیارتُهُ لِمامُ
ومَن أمسی وأصبحَ لا أراهُ ویطرُقُنی إذا هَجَعَ النّیامُ «1»
فقال: أما واللَّه لئن ترکتنی لأسمعنّکِ ما هو أحسن منه، فقالت: أخرجوه عنّی، ثمّ عاد من الغد، فقالت: من أشعر النّاس؟ قال: أنا، «2» قالت: کذبت، أشعر منک الّذی یقول:
یا بیتَ عاتِکَةَ الّذی أتَعَزّلُ حَذَرَ العِدی وبه الفؤادُ مُوکَّلُ
إنِّی لأمنحُکَ الصّدودَ وإنّنی قَسَماً إلیکَ مع الصّدودِ لأمیَلُ «2»
فقال: أما واللَّه لئن ترکتنی لُاسمعنّک أحسن منه، فقالت: أخرجوه عنِّی، ثمّ عاد من الغد وعندها جوارٍ کالّتماثیل، فأخذت جاریة منهم بقلبه.
فقالت سکینة: من أشعر النّاس؟ قال: أنا، قالت: کذبت أشعر منک الّذی یقول:
«3» إنّ العُیونَ الّتی فی طَرْفِها حَوَرٌ قَتَلْنَنا ثمّ لا یُحْیینَ قَتْلانا «3»
فقال: یا بنت رسول اللَّه! إنّ لی حقّاً بإقبالی علیکِ من مکّة ولا أزال تدعینی اسمعکِ شعری ولا تزیدینی علی التّکذیب مع أنِّی لأخاف لما بی، أنِّی لا أبرح میّتاً ولی حاجة،
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی الأغانی، 16/ 379، 21/ 240، 8/ 253، وأضاف فی الأغانی ج 21 فی هامشه: هذان البیتان لجریر، ومثله فی ناسخ التّواریخ سید الشهدا علیه السلام، 4/ 255، وفی أعلام النّساء، 2/ 205، وریاحین الشریعة، 3/ 268، ودر ناسخ التّواریخ آمده است: جانم فدای کسی که دوریش از من اندک و زیارتش مرا، شب در میان است. بامداد و شام اورا نمی‌بینم و شب هنگامِ خواب نزد من می‌آید].
(2- 2) [حکاه عنه فی الأعیان، 3/ 494].
(3- 3) [مثله فی الأغانی، 16/ 379، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 4/ 256، وأعلام النّساء، 2/ 205، ریاحین الشّریعة، 3/ 269، هذا البیت من جریر، الأغانی، 8/ 231، 253، 3/ 239 ترجمه از برگزیده الأغانی، 2/ 3- 4].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 561
قالت: فما هی؟
قال: إنْ أنا متّ تأمرین بتکفینی فی ثیاب هذه، وأشار إلی الجاریة، فقالت هی لک، وضمّت إلیها جائزة وکسوة.
2- وعن أبی الزّنّاد قال: اجتمع جریر والفرزدق وجمیل وکثیّر ونصیب فی منزل سکینة بنت الحسین، فخرجت جاریة ومعها قرطاس، وقالت: أ یّکم الفرزدق؟ فقال «1»:
ها أنا ذا، قالت: أنت الّذی تقول:
أبیتُ امَنّی النّفسَ أن سوفَ نَلتقی وهل هو مقدورٌ لنفسی لقاؤها
فإن ألقها أو یجمع الدّهرُ بیننا ففیها شِفاءُ النّفسِ منها وَداؤها
قال: نعم، قالت: قولک أحسن من منظرک! وأنت القائل:
ودّعْنَنی بإشارةٍ وتحیّةٍ وترکْنَنی بینَ الدّیارِ قتیلا
لمْ أستَطِع رَدّ الجوابِ علیهمُ عند الوداعِ وما شَفَینَ عَلیلا
لو کُنتُ أملکُهُم إذاً لم یبرَحوا حتّی اوَدّعَ قلبی المخبولا
قال: نعم، قالت: أحسنت، أحسن اللَّه إلیک! وأنت القائل:
«2» «3» «4» هُما دَلّتانی مِن ثَمانینَ قامَةً کَما انقَضّ «5» بازٌ أقتَمُ الرّیشِ کاسرِهْ «6»
__________________________________________________
(1)- [فی الأعیان مکانه: وفی روایة أخری لأبی الفرج عن أبی الزّناد: أنّ الفرزدق لمّا قال ...].
(2) (- 2*) [مثله فی الأغانی، 16/ 373، ووفیات الأعیان، 6/ 90، وناسخ التّواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 4/ 244، وریاحین الشّریعة، 3/ 263].
(3) (- 3*) [مثله فی الأغانی، 16/ 376- 377، والموشّح،/ 264، وتاریخ دمشق، 12/ 89، 73/ 157، 159، 161، وتراجم النّساء،/ 164، وأعلام النّساء، 2/ 204].
(4) (- 4*) [مثله فی الأغانی، 16/ 375، وتذکرة الخواصّ،/ 250، ونور الأبصار،/ 359، وأضاف فی الأغانی: عروضه الطّویل، الشّعر للفرزدق والغناء للحجمیّ، رمل بالبنصر عن الهشامیّ وحبیش].
(5)- [الأغانی، 16/ 373: انحطّ].
(6)- [أضاف فی تاریخ دمشق، 73/ 157: صوابه الرّیش، وناسخ التّواریخ: انقضّ: فرودآمد، أقتم الرّیش: سیاه پر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 562
فلمّا استَوَتْ «1» رِجلایَ «2» فی الأرضِ نادتا «3»: «2» أحَیٌّ فیُرجَی أمْ قَتیلٌ نُحاذِرُهْ (4*) «4» فقُلتُ: ارفَعوا الأسبابَ «5» لایشعروا بنا
وولّیتُ «6» فی أعجازِ لیلٍ «7» ابادِرُهْ احاذِرُ «8» بوّابینِ قَد وُکّلا بِها «9»
وأحمَرَ مِن ساجٍ تَبصّ «10» مَسامِرُهْ (2*) «4» فأصبَحتُ فی «11» القومِ القُعودِ «12» وأصبحتْ «11»
مُغَلَّقَةً دُونی علیها «13» دَساکِرُهْ (3*) «14» تری أنّها أمسَتْ حصاناً وقد جرت لنا بُرتاهاً بالّذی أنا شاکره «14»
قال: نعم، قالت: سوءة لک! قضیت حاجتک فأفشیت علیها وعلی نفسک، فضرب بیده علی جبهته، وقال: نعم، فسوءة لی! ثمّ دخلت وخرجت وقالت: أیّکم جریر؟
__________________________________________________
(1)- [تاریخ دمشق ج 12: استقرّت].
(2- 2) [فی الأغانی وتاریخ دمشق ج 73 و ج 12: بالأرض نادتا].
(3)- [فی الأغانی والموشّح وتذکرة الخواصّ ونور الأبصار وأعلام النّساء: قالتا، وتاریخ دمشق ج 12: ثارتا].
(4- 4) [لم یرد فی تاریخ دمشق: 73/ 157، 159، 161، و 12/ 89].
(5)- [الأغانی: الأمراس فی هامشه: الحبال].
(6)- [فی الأغانی وناسخ التّواریخ: أقبلتُ].
(7)- [ناسخ التّواریخ: أعجاز لیلٍ: أواخر شب].
(8)- [فی الأغانی وناسخ التّواریخ: أبادرُ].
(9)- [فی الأغانی وناسخ التّواریخ: بنا].
(10)- [الموشّح: تئطّ، وناسخ التّواریخ: تبصّ مُسامِره: میخ هایش می‌درخشد].
(11- 11) [تاریخ دمشق، 73/ 161: أهلی وأصبح قصرها].
(12)- [الأغانی: الجلوس].
(13)- [تاریخ دمشق، 73/ 161: أبوابه].
(14- 14) [من الموشّح،/ 264، وتاریخ دمشق، 73/ 159، وأعلام النّساء، 2/ 204].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 563
فقال: ها أنا ذا، قالت: أنت القائل:
رُزِقنا به الصّید الغزیرَ ولم نَکُنْ کمَن نَبْلُهُ محرومَةٌ وحَبَائِلُهْ
فَهَیهاتَ هَیهاتَ العَقیقُ ومَن بهِ وهَیْهاتَ حَیٌّ بالعَقیقِ نواصِلُهْ
قال: نعم، قالت: أحسن اللَّه إلیک! وأنت القائل:
کَأنّ عُیونَ المُجْتَلینَ تَعَرّضَتْ وشَمساً تجَلّی یوم دَجْنٍ سَحابُها
إذا ذُکِرَت للقلبِ کادَ لذِکْرِها یطیرُ إلیها واعتَراهُ عَذابُها
قال: نعم، قالت: أحسنت! وأنت القائل:
«1» «2» سَرَتِ‌الهمومُ فبِتْنَ غَیرَ نِیامِ وأخو الهمومِ یرومُ کلّ مَرامِ «3» «4» طَرَقَتْکَ صائدَةُ القُلوبِ ولیس ذا
وَقْتَ «5» الزّیارَةِ فارجِعی بِسَلامِ «1» «3» «6» لو کانَ عهدُکِ کالّذی حدّثتنی «7» لَوَصَلْتُ ذاکَ فکانَ غیرَ ذِمامِ «6» «8» تُجری السّواکَ علی أغرّ کأ نّهُ
بَرَدٌ تحدّرَ مِن مُتونِ غَمامِ «2» «4» «8» «9»
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی الموشّح،/ 266، وتاریخ دمشق، 73/ 157].
(2- 2) [مثله فی تاریخ دمشق، 73/ 160- 161].
(3- 3) [مثله فی الأغانی، 8/ 253، 16/ 374، 378، والموشّح،/ 252، وتاریخ دمشق، 12/ 89، 73/ 161، وتذکرة الخواصّ،/ 250، والوافی بالوفیات، 15/ 293، ونور الأبصار،/ 361، وناسخ التّواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 4/ 253، وأعلام النّساء، 2/ 203، وریاحین الشّریعة، 3/ 267. معنی شعر: شکارچیان دل ها تورا به شب درآمدند در صورتی که آن هنگام وقت دیدار نیست پس به سلامت بازگرد. طرق: وارد شدن در شب].
(4- 4) [مثله فی الأغانی، 16/ 373، والموشّح،/ 265، وناسخ التّواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 4/ 245، وأعلام النّساء، 2/ 204، وریاحین الشّریعة، 2/ 264].
(5)- [فی الأغانی والموشّح: حین].
(6- 6) [تایخ دمشق: 73/ 161:
لو کنت صادقة لما حدّثنا لوصلتَ ذاک وکان غیر تمام
](7)- [فی الأغانی والموشّح وناسخ التّواریخ وأعلام النّساء وریاحین الشّریعة: حدّثتنا].
(8- 8) [مثله فی الأغانی، 16/ 378، وأضاف فیه: الشّعر لجریر، والغناء لابن سریج ثانی ثقیل بالسّبّابة فی مجری البنصر عن ابن المکّیّ وذکره إسحاق فی هذه الطّریقة ولم ینسبه إلی أحد، وأظنّه من منحول یحیی، وذکره عمرو بن بانة أیضاً لابن سریج فی الثّانی والرّابع فی هذه الطّریقة، وذکر علیّ بن یحیی أنّ فیه لابن سریج ثقیلًا أوّل فی الثّانی والثّالث، وأنکر ذلک حبش وقال: هو بالوسطی، قال علیّ بن یحیی: ومن النّاس مَن ینسبه إلی سیاطٍ. وذکر حبش أنّ فیه للهذلیّ خفیف ثقیل بالبنصر. وللغریض ثانی ثقیل بالوسطی].
(9)- [ناسخ التّواریخ: بَرَدُ: تگرگ، تحدیر: فرودآمدن، غمام: ابر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 564
قال: نعم، قالت: «1» سوءة لک! جعلتها صائدة القلوب حتّی إذا أناخت ببابک جعلت دونها حجاباً، أ لّاقلت:
طَرَقَتْکَ صائِدَةُ القلوبِ فمرحَباً نفسی فِداؤکِ فادخُلی بِسلامِ «1»
قال: نعم، فسوءة لی «2»! ودخلت وخرجت وقالت: أیّکم کثیّر؟ فقال: ها أنا ذا، فقالت: أنت القائل:
«3» «4» وأعجَبَنی یا عَزّ مِنکِ خَلائقٌ حِسانٌ «5» إذا عُدّ الخلائقُ أربَعُ «4»
دُنُوُّکِ حتّی «6» یطمَعَ الصّبُّ فی «7» الصِّبا «6» «8» وقَطعُکِ أسبابَ «9» الصِّبا حینَ تُقطَعُ «8» «10» [وقطعُکَ أسباب الکریمِ ووصلت ال - لئیم وخلّات المکارم ترفعُ] «10»
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی ریاحین الشّریعة، 3/ 264].
(2)- [أضاف فی الأعیان: قالت: فخذ هذه الألف دینار والحق بأهلک].
(3) (3*) [مثله فی الأغانی، 16/ 373، وتاریخ دمشق، 73/ 160، 161، ونور الأبصار،/ 360، وناسخ التّواریخ سید الشهدا علیه السلام، 4/ 245- 246، وریاحین الشّریعة، 2/ 264].
(4- 4) [مثله فی تاریخ دمشق، 73/ 158، وناسخ التّواریخ: خلائق: صفات و اخلاق].
(5)- [فی الأغانی وتاریخ دمشق، 73/ 161، وناسخ التّواریخ: کرام].
(6- 6) [تاریخ دمشق، 73/ 160، 161: یذکر الجاهل الصِّبا، وص 161: الصّبی].
(7)- [لم یرد فی الأغانی].
(8- 8) [فی الأغانی وتاریخ دمشق، 73/ 160، 161، وناسخ التّواریخ: ودفعک أسباب الهوی (المنی) حین یطمع، تاریخ دمشق ج 160: رفعک، وص 161: ومدّک، وناسخ التّواریخ: دنوک: نزدیک شدن، والمنی: آرزوها].
(9)- [نور الأبصار: إنسان].
(10- 10) [من الأغانی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 565
«1» فوَ اللَّهِ ما یدری کَریمٌ «1» مَطَلْتِهِ «2» «3» أیَشْتَدّ «4» إنْ قاضاکِ «3» «4» «5» أم یَتَضَرَّعُ (3*) «5»
قال: نعم، قالت: أعطاک اللَّه مناک! وأنت القائل:
هَنیئاً مَریئاً غیرَ داءٍ مُخامِرٍ لعزّةَ مِن أعراضِنا ما استَحَلّت
فَما أنا بالدّاعی لعزّة فی الوَری ولا شامتٍ إن نعْلُ عزّة زَلّتِ
وکنت کذی رِجْلَینِ، رِجلٍ صَحیحةٍ ورِجْلٍ رَمی فیها الزّمانُ فَشَلّتِ
قال: نعم، قالت: أحسن اللَّه إلیک! ثمّ دخلت وخرجت وقالت: أیّکم نصیب؟ فقال:
ها أنا ذا، قالت: أنت القائل:
«6» «7» وَلَولا أنْ یُقالَ صَبا نُصَیْبٌ لقُلتُ بنفسیَ النّشَأُ الصّغارُ «6»
ألا یا لَیتَنی قامَرْتُ عَنها وکانَ یحِلّ للنّاسِ القِمارُ «7»
فَصارَتْ فی یَدی وقَمَرْتُ مالی وذاکَ الرّبْحُ لو عَلِمَ التِّجارُ «7» عَلی الإعْراضِ مِنها والتّوانی
فإنْ وَعَدَتْ فموعِدُها ضِمارُ «6» بنفسی کلّ مَهضومٍ «8» حَشاها إذا قَهَرَتْ «9» فلیسَ لها «10» انتصارُ «6» «7»
__________________________________________________
(1- 1) [تاریخ دمشق، 73/ 161: وأ نّک لا تدری غریم].
(2)- [فی الأغانی وناسخ التّواریخ: مماطل، وتاریخ دمشق ص 160: وصلته، وناسخ التّواریخ: مماطل: کسی که در اداء دین خود تأخیر می‌کند، امروز و فردا می‌کند].
(3- 3) [فی الأغانی وتاریخ دمشق ونور الأبصار وناسخ التّواریخ: أینساک إذا باعدت].
(4- 4) [تاریخ دمشق، 73/ 161: إن لاقاک].
(5- 5) [ناسخ التّواریخ: أو یتصدّع].
(6- 6) [مثله فی الأغانی، 16/ 374، وتاریخ دمشق، 73/ 160، 161، ونور الأبصار،/ 360، وناسخ التّواریخ سید الشهدا علیه السلام، 4/ 246].
(7- 7) [مثله فی ریاحین الشّریعة، 3/ 264].
(8)- [ناسخ التّواریخ: مهضوم/ مظلوم].
(9)- [فی تاریخ دمشق، 73/ 160، 161، وناسخ التّواریخ: ظلمت].
(10)- [الأغانی: بها].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 566
«1» إذا ما الزُّلُّ ضاعَفْنَ الحَشایا کَفاها أن یُلاثَ بها إزارُ «1» «2»
ولو رأتِ الفَرَاشَةَ طارَ مِنها معَ الأرواحِ رُوحٌ مُسْتَطارُ
قال: نعم، قالت: واللَّه إنّ إحداهنّ لتقوم من نومتها فما تحسن أن تتوضّأ! لا حاجة لنافی شعرکِ، ثمّ دخلت وخرجت وقالت: أیّکم جمیل؟ قلت: أنا، قالت: أنت القائل:
«3» «4» لَقَد ذَرَفَتْ عَنِّی وطالَ سُفوحُها «5» وأصبحَ مِن نَفسی سَقیماً «6» صَحیحُها «3»
ألا لَیتَنا کُنّا «7» جَمیعاً وإن نَمُتْ یُجاوِرُ فی المَوتی ضَریحی ضَریحُها
أظَلُّ نَهاری مُستهاماً ویلتقی مع «8» اللّیل روحی فی المَنام ورُوحُها
فهل لیَ فی کِتمانِ حُبِّی راحَةٌ وهل تنفَعَنّی بَوحَةٌ لو أبوحُها
قال: نعم، قالت: بارک اللَّه فیک! وأنت القائل:
خَلیلَیّ فِما عِشْتُما هَل رأیتُما قَتیلًا بَکی مِن حُبّ قاتله قَبلی «9»
أبِیتُ مع الهُلّاکِ ضَیفاً لأهلِها وأهلی قریبٌ مُوسِعونَ ذوو فَضْلِ
فَیا رَبّ إن تهلِکْ بُثَینَةُ لا أعش فَوَاقاً ولا أفْرَحْ بِمالی ولا أهلی
«10» وَیا رَبّ إنْ وَقّیتَ شیئاً فَوَقّها حُتوفَ المَنایا رَبّ واجمعْ بها شَملی «10»
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی تاریخ دمشق، 73/ 160].
(2)- [تاریخ دمشق: الإزار].
(3- 3) [مثله فی تاریخ دمشق، 73/ 158].
(4)- [من هنا حکاه عنه فی ریاحین الشّریعة].
(5)- [تاریخ دمشق: سجومها].
(6)- [تاریخ دمشق: معنّی].
(7)- [تاریخ دمشق: نحیا].
(8)- [تاریخ دمشق: لدی].
(9)- [معنی شعر: ای دو دوست من، آیا هرگز در عمر خود دیده‌اید کشته‌ای از عشق قاتل خود گریسته باشد. برگزیده الأغانی، 2/ 24].
(10- 10) [لم یرد فی ریاحین الشّریعة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 567
قال: نعم، قالت: أحسنت أحسن اللَّه إلیک! وأنت القائل:
«1» «2» ألا «3» لَیتَ شِعری هل أبیتَنّ «4» لیلةً بوادی القُری إنِّی إذاً لَسَعیدُ «5» لکُلِّ حدیثٍ عندهُنّ بَشاشةٌ «6»
وکُلُّ قتیلٍ بینهُنّ شهیدُ «2» «5» وَیا لَیتَ أیّامَ الصّبا کُنّ رُجّعاً
وَدَهراً تولّی یا بُثَینَ یَعودُ إذا قُلتُ ما بی یا بُثَینةُ قاتِلی
مِن الحُبِّ قالَت ثابتٌ ویزیدُ إذا قُلتُ رُدِّی بعضَ عقلی أعشْ بهِ
تناءَتْ وقالتَ ذاکَ مِنکَ بعیدُ فَما ذُکِرَ الخُلّانُ إلّاذَکَرْتُها
وَلا البُخْلُ إلّاقُلتُ سوفَ تجودُ فَلا أنا مَردودٌ بِما جِئتُ طالباً
ولا حُبّها فیما یبیدُ یبیدُ یَموتُ الهَوی مِنِّی إذا ما لَقِیتُها
ویَحیا إذا فارَقْتُها ویزیدُ
قال: نعم، قالت: للَّه‌أنت! جعلت لحدیثها ملاحة وبشاشة وقتیلها شهیداً. وأنت القائل «1»:
«7» ألا «8» لیتَنی أعمی أصَمّ تَقودُنی بُثَینَةُ لا یَخفی علیَّ مَکانُها «9» «7»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی ریاحین الشّریعة].
(2- 2) [مثله فی الأغانی، 16/ 374، وتذکرة الخواصّ (ط بیروت)،/ 251، وتاریخ دمشق، 73/ 160، ونور الأبصار،/ 360، وناسخ التّواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 4/ 247، وریاحین الشّریعة، 3/ 265. معنی بیت اوّل: ای کاش می‌دانستم، آیا می‌شود که شبی را در وادی القری به سر برم و آن وقت نیک بخت خواهم بود؟].
(3)- [فی تذکرة الخواصّ وناسخ التّواریخ: یا].
(4)- [ناسخ التّواریخ: بیتوتة/ شب را به صبح آوردن].
(5- 5) [مثله فی تاریخ دمشق، 12/ 90].
(6)- [ناسخ التّواریخ: بشاشة: خوش رویی، سرور].
(7- 7) [مثله فی الأغانی، 16/ 375، والموشّح: 267، ونور الأبصار،/ 361، وناسخ التّواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 4/ 254: ای کاش کور و کر می‌شدم و بثینه (معشوقه جمیل) عصا کشی مرا می‌کرد و سخن او بر من پوشیده نمی‌ماند (یعنی بثینه مرا کور و کر می‌پنداشت و آنچه در دل داشت، می‌گفت].
(8)- [فی الأغانی والموشّح ونور الأبصار وناسخ التّواریخ: فیا].
(9)- [فی الأغانی والموشّح ونور الأبصار: کلامُها].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 568
قال: نعم، قالت: قد رضیت من الدّنیا أن تقودک بثینة وأنت أعمی أصمّ؟ قال: نعم، ثمّ دخلت وخرجت ومعها مُدهُن فی غالیة ومندیل فیه کسوة، وصرّة فیها خمسمائة دینار، فصبّت الغالیة علی رأس جمیل حتّی سالت علیه لحیته ودفعت إلیه الصّرّة والکسوة وأمرت لأصحابه بمائة مائة.
البیهقی، المحاسن والمساوئ،/ 161- 165/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 493-
494؛ محلّاتی، ریاحین الشّریعة، 3/ 265- 266
[بعض الأبیات قیلت فی مجلس عبدالملک بن مروان بن الحکم [الخلیفة]]:
صنع عبدالملک بن مروان طعاماً فأکثر وأطاب ودعا إلیه النّاس فأکلوا.
فقال بعضهم: ما أطیب هذا الطّعام، ما نری أنّ أحد رأی أکثر منهم ولا أکل أطیب منه، وقال أعرابیّ من ناحیة القوم: أنا أکثر فلا، وأمّا أطیب فقد واللَّه أکلت أطیب منه.
فاتّفقوا یضحکون من قوله، فأشار إلیه عبدالملک، فأدنی منه، فقال: ما أنت بمحقّ فیما تقول إلّاأن تخبرنی بما تبین به صدقُک. فقال: نعم یا أمیر المؤمنین، بینا أنا بهجر «1» فی برث «2» أحمر فی أقصی حجر «3»، إذ یؤنّی أبی وترک کلّاً «4» وعیالًا، وکان له نجل، فکانت فیه علّة لم ینظُر إلی مثلها، کأنّ تمرها أخفافُ الرّباع «5» لم یُر تمرٌ قطّ أغلظُ ولا أصلب ولا أصغر نویً ولا أحلی حلاوة منه. وکانت تطرُقها أتانٌ وحشیّةٌ قد ألفتها تأوی اللّیل تحتها، فکانت تُثبت رجلیها فی أصلها وترفع یدیها وتعطو «6» بفیها فلا تترک فیها إلّا النّبیذ «7» والمتفرّق؛ فأعظمنی ذلک ووقع منّی کلّ موقع، فانطلقت بقوسی وأسهُمی وأنا
__________________________________________________
(1)- هجر: مدینة بالبحرین مشهورة بکثرة الّتمر.
(2)- البرث: الأرض اللّیّنة السّهلة.
(3)- فی أقصی حجر: أی فی أبعد ناحیة.
(4)- الکلّ: النقل والعیال.
(5)- الرّباع، جمع ربع (کمضر): وهو الفصیل ینتج فی الرّبیع وهو أوّل النتاج.
(6)- تعطو: تتناول.
(7)- النّبیذ: المنبوذ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 569
أظنّ أنِّی أرجع من ساعتی؛ فمکثت یوماً ولیلة لا أراها، حتّی إذا کان السَّحَر أقبلت، فتهیّأتُ لها فرشقتُها فأصبتُها وأجهزتُ علیها، ثمّ عمدتُ إلی سُرَّتها فاقتددتُها «1»، ثمّ عمدت إلی حطب جزل فجمعته إلی رَضف «2» وعمدت إلی زَندی فقدحتُ وأضرمتُ النّار فی ذلک الحطب، وألقیت سُرّتها فیه؛ وأدرکنی نوم الشّباب فلم یوقظنی إلّاحرّ الشّمس فی ظهری؛ فانطلقتُ إلیها فکشفتُها وألقیتُ ما علیها من قذعن وسواد ورماد، ثمّ غلبت «منها» مثل «الملأة البیضاء»، فألقیت علیها من رُطب تلک النّخلة المجزعة «3» والمنصّفة، فسمعت لها أطیعاً کتداعی عامر غطفان «4»، ثمّ أقبلت أتناول الشّحمة واللّحمة فأضعها بین التّمرین وأهوی إلی فمی فبما أحلف إنِّی ما أکلت طعاماً مثله قطّ. فقال له عبدالملک:
لقد أکلت طعاماً طیِّباً، فمَن أنت؟ قال: أنا رجل جانبتنی عنعنةُ تیم وکشکشةُ أسد وکسکسة ربیعة وحُوشیُّ «5» أهل الیمن وإن کنتُ منهم. فقال: من أ یّهم أنت؟ قال: من أخوالک من عُذرَة. قال: أولئک فصحاء النّاس؛ فهل لک علم بالشّعر؟ قال: سلنی عمّا بدا لک یا أمیر المؤمنین. قال: أیّ بیتٍ قالته العرب أمدح؟ قال: قول جریر:
ألسْتُم خیرَ مَنْ رکب المطایا وأندی العالمین بطونَ راحِ
قال: وکان جریر فی القوم، فرفع رأسه وتطاول لها. ثمّ قال: فأیُّ بیتٍ قالته العرب أفخر؟ قال: قول جریر:
إذا غضبت علیک بنو تَمیم حسبتَ النّاسَ کلّهمُ غِضاباً
قال: فتحرّک لها جریرٌ. ثمّ قال له: فأیُّ بیتٍ أهجی؟ قال: قول جریر:
فغُضَّ الطَّرْفَ إنّک من نُمیرٍ فلا کَعباً بلغتَ ولا کِلاباً
__________________________________________________
(1)- اقتدّ الشّی‌ء: قطعه.
(2)- الرّضف: الحجارة المحماة بالشّمس أو النّار.
(3)- جزع البسر: بلغ الإرطاب نصفه، ونصف البسر: أرطب نصفه.
(4)- أطیط کلّ شی‌ء: صوته. وعامر غطفان: قبیلتان.
(5)- الحوشیّ من الکلام: الغامض.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 570
قال: فاستشرف لها جریر. قال: فأیُّ بیتٍ أغزَل؟ قال: قول جریر:
إنّ العیون الّتی فی طَرْفِها مَرَضٌ قَتَلنَنا ثمّ لم یُحیین قَتلانا
قال: فاهتزّ جریرٌ وطرِب. ثمّ قال له: فأیُّ بیتٍ قالته العرب أحسن تشبیهاً؟ قال:
قول جریر:
سَری نحوَهم لیلٌ کأنّ نجومَه قَنادیلُ فیهنّ الذُّبال المفتَّلُ
فقال جریر: جائزتی للعُذریّ یا أمیرالمؤمنین. فقال له عبدالملک: وله مثلُها من بیت المال، ولک جائزتک یا جریر لا تُنقَص منها شیئاً. وکانت جائزة جریر أربعة آلاف درهم وتوابعها من الحُملان والکُسوة. فخرج العُذریّ وفی یده الیمنی ثمانیة آلاف درهم، وفی الیسری رِزمةُ ثیاب. «1»
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 8/ 254- 255
__________________________________________________
(1)- و از آن علم و بصیرت که سکینه را در فضل و ادب بود، شعرا در حضرت او حاضر می‌شدند و رد و قبول اورا در نیک و بد اشعار گردن می‌نهادند و به عطایا و جوایز برخوردار می‌شدند.
یک روز به عرض رساندند که: فرزدق و جریر و کثیّر غرّة و نصیب و جمیل اذن بار می‌طلبند. بفرمود تا پرده درآویختند و ایشان را درآوردند و از پس پرده جا دادند. در این وقت کنیزکی [که اورا ادب آموخته و راویه اشعار گردانیده بود] از پرده بیرون شد و گفت: «از شما فرزدق کدام است؟»
فرزدق گفت: «اینک حاضرم.»
گفت: تو نیستی که این شعر را گفته باشی: هُما دلّتانی [... سپس ابیات را ذکر می‌کند که ما آن‌ها را در المحاسن والمساوئ ذکر کردیم].
فرزدق گفت: «من گفته‌ام.»
گفت: «چرا سر خویش و سر محبوب خویش را مستور نساختی و از پرده بیرون انداختی؟ [کنایه از این که اشعار تو خالی از عیب نیست] اکنون عطای خویش را که هزار دینار زر سرخ است، مأخوذ دار و به اهل خویش ملحق شو.»
آن‌گاه گفت: «جریر کدام است؟»
گفت: «حاضرم.»
گفت: این شعر تو گفتی: طَرَقَتْکِ [... سپس ابیات را ذکر می‌کند که ما آن‌ها را در المحاسن والمساوئ و الأغانی، 16/ 109 ذکر کردیم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 571
__________________________________________________
جریر گفت: «این شعر مراست.»
گفت: «کدام ساعت نیکوتر از ساعت زیارت است 1؟ بگیر این هزار دینار زر ناب را و به سرای خویش شو.»
آن‌گاه گفت: «کثیر غره کدام است؟»
گفت: «اینک منم.»
گفت: گوینده این شعر تویی: یَقُرُّ بعینی [... سپس بیت را ذکر می‌کند که ما آن را در الأغانی ذکر کردیم].
کثیر گفت: «این شعر را من انشا کرده‌ام.»
گفت: «محبت را به این تعریض فاسد ساختی. همچنان جایزه تو هزار دینار است. مأخوذ دار و طریق خویش سپار.»
در اغانی به جای این بیت، این اشعار را از کثیّر نقل کرده است: وأعجبنی [... سپس ابیات را ذکر می‌کند که ما آن‌ها را در المحاسن و المساوئ ذکر کردیم].
آن‌گاه وصیفه 2 آن حضرت در پاسخ گفت:
سبحتَ وشکلتَ.
آن‌گاه گفت: «نصیب کدام کس است؟»
گفت: «اینک منم.»
گفت: این شعر توراست؟ 3 مِنْ عاشقَینِ [... سپس دو بیت را ذکر می‌کند که ما آن‌ها را در الأغانی ذکر کردیم].
نصیب گفت: «من گفتم.»
قالت: وهل فی الحُبِّ تَدانٍ؟
گفت: «این هزار دینار را به جایزه فرا گیر و به راه خویش می‌رو!»
در اغانی به جای این دو شعر، این ابیات را نگاشته‌اند 3: ولولا أنْ [... سپس دو بیت را ذکر می‌کند که ما آن‌ها را در المحاسن و المساوئ ذکر کردیم].
4 وقالت ربّیتنا صغاراً ومدحتنا کباراً.
یعنی: تربیت کردی کودکان ما را و مدح گفتی بزرگان ما را. از این پس، پرسش کرد 4: «جمیل کدام است؟»
چون اورا بشناخت، گفت: «صاحب من تورا سلام می‌رساند و نیک مشتاق تو است از آن‌گاه که این شعر به عرض او رسیده است: فیا لیتَ [... سپس ابیات را ذکر می‌کند که ما آن‌ها را در المحاسن والمساوئ ذکر کردیم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 572
[ما جاء فی أخبار جریر والفرزدق وسکینة]: «1»
وروی أحمد بن الحارث الخرّاز، عن المدائنیّ، عن أبی یعقوب الثّقفیّ، عن عامر الشّعبیّ، وذکر أیضاً أبو عبیدة معمر بن المثنّی: «1» «2»
__________________________________________________
می‌فرماید: «جزاک اللَّه خیراً!»
حدیث ما را به جمله خاص بشاشت داشتی و کشتگان ما را شهید انگاشتی. اینک چهار هزار دینار زر خالص خاص تو است. مأخوذ دار و به سلامت طریق مراجعت سپار. در هر کرت آن کنیزک به حضرت سکینه می‌شتافت و شعر آن را به عرض می‌رساندند و جایزه می‌آورد و پاسخ بازمی‌داد.
1. [ریاحین الشّریعه اضافه کرده است: سواة لک جعلتها صائد القلوب حتّی إذا أناخت ببابک جعلت دونها حجاباً إلّاقلت:
طرقتک صائدة قلوب فمرحبا نفسی فداک فادخلی بسلامی
جریر گفت: سوأة لی، اقرار کرد که در شعر خطا رفته است].
2. وصیفه: کنیز.
(3- 3) [در کتاب ریاحین الشّریعة وارد نشده است].
(4- 4) [ریاحین الشّریعة: تا این که گوید: چون نصیب گفت: «این اشعار من گفته ام.» جاریه گفت: «به خدا قسم نیکو نگفتی.» و عیوب اشعار اورا ظاهر کرد. پس از آن گفت: این هزار دینار عطای خود بگیر و با اهل خود ملحق شود، پس از آن جاریه بیرون رفت و بیرون آمد و گفت:].
سپهر، ناسخ التّواریخ سید الشهدا علیه السلام، 4/ 244- 247/ مثل آن: محلّاتی، ریاحین الشّریعة، 3/ 263- 265
آمدن جمیل بار دیگر به خدمت سکینه علیها السلام
در میان شعرا به گفته ابو الفرج در «اغانی» علیا مخدّره سکینه اشعار اورا پسنده داشت و آن جایزه بزرگ را به او داد. اتفاق شد مرتبه دیگر به حضرت سکینه درآمد. کنیز آن مخدره جمیل شاعر را با اصحابش جلوس داد و پس از آن کنیز گفت: ای جمیل! تو این اشعار گفته‌ای: لقد ذرفت [... سپس ابیات را ذکر می‌کند که ما آن‌ها را در المحاسن و المساوئ ذکر کردیم].
جمیل گفت: «من گفته‌ام.»
جاریه گفت: بارک اللَّه علیک، وأنت القائل: خلیلَیّ فیما [... سپس ابیات را ذکر می‌کند که ما آن‌ها را در المحاسن و المساوئ ذکر کردیم].
محلّاتی، ریاحین الشّریعة، 3/ 265
(1- 1) [فی الأغانی ج 8 ص 253: قال المدائنی فی خبره هذا وحدّثنی أبویعقوب الثّقفیّ عن ... الشّعبیّ، وفی الأغانی ج 21 ص 240: أخبرنا عبداللَّه بن مالک، قال: حدّثنا محمّد بن موسی، قال: حدّثنا المدائنیّ، قال:].
(2)- [زاد فی الأعیان: ورواه البیهقی فی المحاسن والمساوئ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 573
أنّ الفرزدق خرج حاجّاً، «1» فلمّا قضی حجّه خرج «2» إلی المدینة فدخل علی سُکینة بنت الحسین علیه السلام مُسَلِّماً «3»، فقالت له «1»: یا فرزدق، من أشعر النّاس؟ قال: أنا، قالت:
کذبت، أشعر منک الّذی یقول: بنفسی من تجنُّبهُ عزیز [... ثمّ ذکر البیتین «4» کما ذکرناهما فی المحاسن والمساوئ للبیهقی].
قال: واللَّه لئن أذنت لی لأسمعنّک أحسن منه، قالت: «5» لا أحبّ «5»، فاخرج عنِّی «6»، ثمّ عاد إلیها «7» من الغد فدخل علیها «7»، فقالت «8»: یا فرزدق، من أشعر النّاس؟ قال: أنا، قالت: کذبت، صاحبک «9» أشعر منک حیث «10» یقول:
«11» لولا «11» الحیاءُ لعادنی «12» استعبارُ «13» ولزرتُ قبرک والحبیبُ یُزارُ
کانت إذا هجَرَ الضّجیعُ فراشَها کُتِمَ الحدیثُ وعفَّتِ الأسرارُ «14»
__________________________________________________
(1) (1) [الأغانی ج 21: فمرّ بالمدینة، فأتی سکینة بنت الحسین صلوات اللَّه علیه وآله، فقالت:].
(2)- [فی الأغانی ج 8 وأعلام النّساء: عدل].
(3)- [فی الأغانی وأعلام النّساء: زاد فی الأعیان: ینبغی أن یکون دخوله إلی دارها بحیث لایراها، وخطابه‌لها وخطابها له بواسطة بعض حواریها، وکان فی الخبر الآخر المتقدِّم].
(4)- [الأغانی ج 21: هذان البیتان لجریر].
(5) (5) [فی الأغانی ج 8 و 21 وأعلام النّساء: أقیموه].
(6)- [لم یرد فی الأغانی ج 8 و 21 وأعلام النّساء].
(7) (7) [الأغانی ج 21: فی الیوم الثانی].
(8)- [زاد فی الأغانی ج 21: له].
(9)- [لم یرد فی الأغانی ج 21، وزاد فی الأغانی ج 8 وأعلام النّساء: جریر].
(10)- [الأغانی ج 21: الّذی].
(11) (- 11*) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 4/ 255، وریاحین الشّریعة، 3/ 268].
(12)- فی المطبوع والأغانی ج 21 وناسخ التوّاریخ: لهاجنی. هذا ودیوان جریر کالمخطوط. وناسخ التّواریخ: هیج: برانگیختن و به شور درآوردن.
(13)- ناسخ التوّاریخ: استعبار: اشک باریدن.
(14)- ناسخ التّواریخ: هجر فراش: از جای خواب دور شدن، ضجیع: هم خوابه، عفّ أسرار: نگه داشتن رازها.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 574
لا یلبث القرناءُ «1» أن یتفرّقوا لیلٌ یکُرُّ علیهمُ ونهارُ «2» (11*) «3»
فقال: واللَّه لئن أذنت لی لأسمعنّک أحسن منه، فأمرت به فاخرج «3»، ثمّ عاد إلیها فی الیوم الثّالث «4» وحولها مولّدات لها کأنّهنّ التّماثیل، فنظر الفرزدق إلی واحدة منهنّ فأعجبته «5» «4»، فقالت «6»: یا فرزدق، مَنْ أشعر النّاس؟ فقال: أنا، فقالت: کذبت، صاحبک «7» أشعر منک حیث «8» یقول:
«9» إنّ «9» العیون التی فی طرفها مرض قتلتنا ثمّ لم تُحییین قتلانا «10» یصرعْنَ «10» ذا اللُّبّ حتّی لا حراک به
وهُنَّ أضعفُ خلق اللَّه أرکانا «10» «9» «11»
__________________________________________________
(1)- [الأغانی ج 21: القرفاء، ناسخ التّواریخ: قرناء جمع قرین: شوهر، رفیق، کرّ: روی آوردن].
(2)- [فی هامش الأغانی ج 21: هذه الأبیات لجریر أیضاً من قصیدة یرثی فیها زوجته].
(3- 3) [الأغانی ج 21: قال: أفأسمعک أحسن منه؟ قالت: اخرج].
(4- 4) [لم یرد فی الأعیان، وفی الأغانی ج 21: علی رأسها جاریة کأنّها ظبیة، فاشتدّ عجبه بها].
(5)- [فی الأغانی ج 8 وأعلام النّساء: فاعجب بها وبُهت ینظر إلیها].
(6)- [زاد فی الأغانی ج 8 وأعلام النّساء: له سکینة].
(7)- [لم یرد فی الأغانی ج 21].
(8)- [الأغانی ج 21: الّذی].
(9- 9) [هکذا ذُکر هذان البیتان فی العقد الفرید فی المضحکات: (مجلس عمر بن أبی ربیعة مع حمّاد الرّاویة وخلیله أبو مسهر من عُذرة یُقال له: الجعد بن مهجع، مشتهراً بأحادیث النِّساء)، العقد الفرید، 8/ 137، 140].
(10- 10) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 4/ 256، وریاحین الشّریعة، 3/ 269].
(11)- [زاد فی الأغانی ج 8 وأعلام النّساء:
أتْبَعْتُهُمْ مُقْلَةً إنسانُها غَرِقٌ هل ما تری تارکٌ للعَیْنِ إنْسانا؟
معنی شعر: «با چشمی که مردمکش غرق در اشک بود آنان را دنبال کردم. آیا آنچه می‌بینی مردمکی برای چشم باقی می‌گذارد»
فقال: واللَّه لئن ترکتنی لأسمعنّکِ أحسن منه، فأمرت بإخراجه، فالتفتَ إلیها، وزاد فی الأغانی ج 21: ثمّ قالت: قم فاخرج].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 575
فقال «1»: یا بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله «2» إنّ لی علیک «3» حقّاً عظیماً «2»، «4» ضربتُ إلیکِ «5» من مکّة إرادة السّلام «6» علیکِ فکان جزائی منکِ «7» تکذیبی «8» ومنعی من أن أسمعکِ «8». وبی ما قد عیل معه «9» صبری، وهذه «3» المنایا تغدو وتروح، «10» «11» ولعلِّی لا أفارق المدینة حتّی أموت، فإن «12» أنا «13» متُّ «14» فمُری «15» بی أن ادرَجَ فی کفنی وأدفن فی حِرِّ تلک الجاریة «15»، یعنی الجاریة الّتی أعجبته «16». فضحکت سکینة «17» وأمرت له بالجاریة، فخرج بها آخذاً بِرَیْطَتها وأمرت الجواری أن یدفعن فی أقفائهما ثمّ قالت: یا فرزدق «17»، «18» أحسِن صحبتها فإنِّی
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الأغانی ج 21: لها].
(2- 2) [لم یرد فی الأعیان].
(3- 3) [الأغانی ج 21: لحقّاً، إذ کنتُ إنّما جئتُ مسلِّماً علیکِ، فکان من تکذیبک إیّای وصنیعک بی حین أردتُ أن أسمعکِ شیئاً من شعری ما ضاقَ به صدری و].
(4)- [زاد فی الأغانی ج 8: قالت: وما هو؟ قال:].
(5)- [زاد فی الأغانی ج 8: أباط الإبل].
(6)- [الأغانی ج 8: السّلم، ولم یرد فی أعلام النّساء].
(7)- فی المخطوط: فکان دخولی إلیک تکذیبی ومنعک إیّای. [وفی الأغانی ج 8 وأعلام النّساء: من ذلک].
(8- 8) [فی الأغانی ج 8 وأعلام النّساء: وطردی وتفضیل جریر علیَّ ومنعکِ إیّای أن أنشدکِ شیئاً من شعری].
(9)- [الأغانی ج 8: منه].
(10)- [زاد فی الأغانی ج 21: لا أدری].
(11) (- 11*) [مثله فی ریاحین الشّریعة، 3/ 269].
(12)- [الأغانی ج 8: وإذا].
(13)- [لم یرد فی الأغانی ج 21].
(14) (- 14*) [فی الأعیان وریاحین الشّریعة: تأمرین بتکفینی فی ثیاب هذه! وأشار إلی جاریة من جواریها کأنّها تمثال، فضحکت سکینة وقالت: هی لک! وضمّت إلیها جاریة وکسوة (انتهی)].
(15- 15) [الأغانی ج 21: مَنْ یدفنِّی فی حِرِّ هذه].
(16)- [الأغانی ج 21: علی رأسک].
(17- 17) [الأغانی ج 21: حتّی کادت تخرج من ثیابها، وأمرت له بالجاریة وقالت:].
(18)- [زاد فی أعلام النّساء: احفظ بها].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 576
آثرتک بها علی نفسی (11*) (14*). «1» «2»
أبو الفرج، الأغانی، 16/ 115- 116 (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 16/ 379-
380، 21/ 240- 241، 8/ 253- 254؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 494؛ کحالة،
أعلام النّساء، 2/ 205- 206
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الأغانی ج 21: قال: فخرج وهو آخذ بریطتها، وجاء فی هامشه: الریطة: الملاءة کلّها نسیج واحد وقطعة واحدة أو کلّ ثوب لیِّن رقیق].
(2)- فرزدق در خانه سُکینه علیها السلام
عبداللَّه بن مالک، از محمد بن موسی، از مداینی ما را چنین روایت کرد: فرزدق در سفر حج وقتی به مدینه رسید به سرای سکینه دختر حسین- صلوات اللَّه علیه وآله- رفت. سکینه اورا گفت: بزرگترین شاعر عرب کیست؟ گفت: منم. فرمود: دروغ گفتی. شاعرتر از تو کسی است که این شعر را گفته است:
بنفسی من تجنُّبُهُ عزیزٌ [...]
«جانم فدای آنکه دوریش بر من دشوار و دیدارش کمتر نصیب می‌شود»
«آنکه شام و صبح می‌کنم و اورا نمی‌بینم اما وقتی خفتگان آرام گرفتند به دیدن من می‌آید»
فرزدق گفت: به خدا اگر مرا اجازت دهی بهتر از این به گوش تو خواهم رسانید، ولی سکینه فرمود تا اورا از جای بلند و از خانه بیرون کنند.
روز دیگر باز فرزدق به خانه سکینه آمد. گفت ای فرزدق! بزرگترین شاعر عرب کیست؟ گفت: منم. فرمود: دروغ گفتی. از تو شاعرتر کسی است که این ابیات را سروده است: لولا الحیاءُ لهاجَنی استِعْبارُ [...]
«اگر حیا مانع نبود ریزش اشک مرا به هیجان می‌آورد و به زیارت قبر تو می‌رفتم. قبر دوست را باید زیارت کرد»
«دیری نمی‌گذرد که یاران پراکنده می‌شوند. شبی و روزی بر ایشان مکرّر می‌گردد»
«وقتی شوی او بسترش را ترک می‌گفت قصه پنهان می‌ماند و اسرار در پرده عفّت نهان می‌گشت.»
فرزدق گفت: آیا اجازه می‌دهی شعری بهتر از این به عرض برسانم؟ فرمود: برو بیرون!
روز سوم باز فرزدق به دیدار سکینه آمد. بالای سر سکینه دختری ایستاده بود که در زیبائی چون غزالی می‌نمود و توجّه فرزدق را به شدّت جلب کرد و بسیار از او خوشش آمد. فرمود: ای فرزدق چه کسی از همه شاعرتر است؟ عرض کرد: من از همه شاعرترم. فرمود: دروغ گفتی. شاعرتر از تو کسی است که این شعر را سروده است: إنّ العیونَ التی فی طَرْفِها مَرَضٌ [...]
«همانا آن چشمها که نگاهی بیمار دارند ما را کشتند ولی کشته‌های ما را زنده نکردند»
«صاحب خرد را چنان بر زمین می‌زنند که جنبشی در او نمی‌ماند، در حالی که اندامهایشان از همه خلق
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 577
__________________________________________________
خدا ضعیف تر است»
و به فرزدق فرمود: برخیز و برو. فرزدق گفت: ای دختر رسول خدا! مرا بر تو حقی است. من به سلام تو آمده بودم، اما تو مرا دروغ زن خواندی و وقتی خواستم چیزی از اشعار خود به عرض برسانم با من رفتاری کردی که سینه ام از آن تنگی گرفته است. مرگها شب یا روز به سر وقت انسان می‌آیند و نمی‌دانم شاید هنوز در مدینه باشم که باید زندگی را بدرود کنم. [اینک از تو تقاضایی دارم] اگر ممکن است این کنیزک که بالای سر تو ایستاده است بر من ببخشای. سکینه وقتی این سخن را شنید به خنده افتاد. پس آن کنیزک را به فرزدق بخشید و فرمود: با او خوش رفتاری کن. من تو را بر خود ترجیح دادم و این کنیزک را که خود می‌خواستم به تو بخشیده ام. پس فرزدق جامه کنیزک را به دست گرفت و از خانه سکینه بیروت رفت.
فریدنی، برگزیده الأغانی، 2/ 205- 207
و دیگر، احمدبن حارث سند به ابوعبیدة معمربن المثنی می‌رساند و می‌گوید: در هنگام موسم فرزدق طریق زیارت مکه پیش داشت و چون حج بگذاشت، به جانب مدینه سفر کرد و در مدینه حاضر حضرت سکینه گشت. آن حضرت فرمود: «هان ای فرزدق! امروز اشعر الناس کیست؟»
عرض کرد: «امروز اشعر الناس جز من نیست.»
فرمود: سخن به کذب راندی. امروز اشعر از تو آن کس است که این شعر گفته است: بنَفسی [... سپس دو بیت را ذکر می‌کند که ما آن را در المحاسن والمساوئ ذکر کردیم].
فرزدق گفت: «سوگند به خدای اگر اجازت رود، نیکوتر از این شعر، تورا بشنوانم.»
فرمود: «دوست نمی‌دارم.»
و اورا رخصت انصراف داد. روز دیگر فرزدق درآمد. همچنان سکینه فرمود: «کیست اشعر الناس؟»
فرزدق عرض کرد: «اینک منم.»
فرمود: سخن به دروغ می‌زنی. اشعر الناس صاحب تو است که این شعر گفته است: لولا الحَیاءُ [... سپس ابیات را ذکر می‌کند که ما آن را در اغانی ذکر کردیم]. عرض کرد: «قسم به خداوند اگر مرا رخصت فرمایی، نیکوتر و ستوده‌تر از این شعر به عرض رسانم.»
فرمود: «تا چه داری بیار.»
فرزدق بیرون شد و روز سیم آمد. حضرت سکینه علیها السلام به عادت دی و پریر، فرمود: «کیست اشعر ناس؟»
عرض کرد: «جز خویشتن، کس نشناسم.»
فرمود: همچنان سخن به فریه و زور می‌رانی. اشعر ناس صاحب تو است که این شعر گفت: إنّ العُیونَ 1 [... سپس دو بیت را ذکر می‌کند که ما بیت اوّل در المحاسن والمساوئ بیهقی و بیت دوم را در اغانی ذکر کردیم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 578
[ما جاء فی خبر سکینة]:
أخبرنی الحسن بن علیّ قال: حدّثنا محمّد بن القاسم بن مهرویه قال: أخبرنی عیسی ابن إسماعیل، عن محمّد بن سلّام، عن جریر، عن المدائنیّ، وأخبرنی به محمّد بن أبی الأزهر، قال: حدّثنا حمّاد بن إسحاق، عن أبیه، عن محمّد بن سلّام، وأخبرنی أحمد بن عبدالعزیز الجوهریّ، عن عمر بن شبّة موقوفاً علیه، قالوا «1»:
اجتمع «2» فی ضیافة سکینة بنت الحسین علیه السلام جریر والفرزدق وکُثَیّر عزّة وجمیل ونُصَیب، فمکثوا أیّاماً ثمّ أذنت لهم، فدخلوا علیها، فقعدت حیث «3» تراهم ولا یرونها
__________________________________________________
فرزدق عرض کرد: «ای دختر رسول خدا! مرا بر تو حقی عظیم است. بیابان‌ها پیموده‌ام و از مکه به حضرت تو آمده‌ام. آیا مرا پاداش این است که دروغ زن خوانی و دست باز ندهی که یک شعر در این حضرت قرائت کنم! اکنون کار بر من سخت افتاد. به زحمت و صعوبت روز به شب می‌برم. دانسته باش که از مدینه بیرون نمی‌روم تا در این سختی جان بدهم.»
سکینه بخندید و آغاز ملاطفت فرمود و کنیزکی به او عطا کرد و گفت: «اورا نیکو بدار؛ زیرا که من تورا بر خویش برگزیدم.» 2
شرح احوال فرزدق و اشعار او ان شاء اللَّه تعالی در کتاب «امام زین‌العابدین علیه السلام» مرقوم خواهد شد و همچنان ذکر حال هر یک از شعرا در جای خود نگارش می‌یابد.
1. «چشم‌هایی که در به هم خوردن آن‌ها بیماری است. ما را کشتند و سپس کشتگان ما را زنده نکردند. خردمند را به خاک افکندند به جوری که حرکتی ندارد؛ در صورتی که پایه‌های آن‌ها (گوش‌های پلک چشم) ناتوان‌ترین آفریده شدگان خدایند.»
2. [تا اینجا در کتاب ریاحین الشریعه ذکر شده است].
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 4/ 254- 256/ مثل آن: محلاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 268- 269
(1)- [فی الموشّح مکانه: حدّثنی أحمد بن عیسی الکَرْخی، قال: حدّثنا أبو العیناء، قال: حدّثنا محمّد بن سلّام الجُمَحی، قال: حدّثنی جُریر المدینی أبو الحصین، وحدّثنی أحمد بن محمّد الجوهری، قال: حدّثنا أحمد ابن عُبید بن ناصح النّحوی، قال: حدّثنی الزّباری محمّد بن زبّار الکلبی، قال: حدّثنی رجل من أهل الشّام؛ وکتب إلی أحمد بن عبدالعزیز، أخبرنا عمر بن شبّة، قالوا: ...].
(2)- [فی نور الأبصار مکانه: عن محمّد بن سلّام، قال: اجتمع ...].
(3)- [فی تاریخ دمشق ج 73 مکانه: أنبأنا أبو الحسن علیّ بن المسلم الفرضیّ، أنا أبو محمّد جعفر بن أحمد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 579
وتسمع کلامهم، «1» ثمّ أخرجت «2» وصیفة «2» لها وضیئة «1» قد روت الأشعار والأحادیث، فقالت: أیّکم الفرزدق؟ فقال لها: ها أنا ذا، قالت أنت القائل: هُما دَلّتانی [... ثمّ ذکرت الأبیات کما ذکرناها فی المحاسن والمساوئ للبیهقیّ]. «3» قال: نعم «4»، قالت: فما دعاک إلی إفشاء سرّها وسرّک، «5» هلا سترتها وسترت نفسک؟ «5» خذ هذه الألف «6» والحقْ بأهلک «6». ثمّ دخلت إلی مولاتها وخرجت «7» فقالت:
أیّکم جریر؟ قال: ها أنا ذا، فقالت «7» أنت القائل: طرقتک صائدةُ القلوب [... ثمّ ذکرت الأبیات کما ذکرناها فی المحاسن والمساوئ للبیهقیّ].
«8» إنِّی «8» أواصل مَنْ أردْت وصاله بحبالِ لا صَلِفٍ ولا لوّامِ «8»
__________________________________________________
ابن الحسین السّراج، أنا أبو القاسم عبدالعزیز بن بُندار الشّیرازیّ بمکّة، أخبرنا أبو بکر أحمد بن علیّ ابن لال الهمدانیّ، نا أبو منصور أحمد بن شعیب البخاری، نا سهل بن شاذویه البخاریّ، نا عیسی بن الجنید، أبو أحمد النّحوی الکشّیّ، عن أبی عبیدة معمر بن المثنّی، قال: حدّث عوانة بن الحکم، قال: اجتمع فی ضیافة سکینة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب، وهی تحت مصعب بن الزّبیر: الفرزدق بن غالب، وجریر بن الخطفیّ، وکثیّر عزّة، ونصیب، وجمیل بن معمر، فمکثوا ثلاثاً، فأذنت لهم، فجلسوا حیث ...].
(1) (1) [تاریخ دمشق ج 73: فخرجت إلیهم وصیفة، وأعلام النّساء لکحالة: فأخرجت إلیهم جاریةلها وضیئة].
(2- 2) [الموشّح: إلیهم جاریة].
(3)- [أضاف فی الموشّح: ویروی: «فأصبح یرجوها حصاناً»].
(4)- [أضاف فی الموشّح وأعلام النّساء: أنا قلته].
(5- 5) [فی الموشّح وأعلام النّساء: أفلا سترت علی نفسک وعلیها؟].
(6) (6) [فی الموشّح وأعلام النّساء: الدّرهم وانصرف، قال: بل أترکها واللّحاق بأهلی أجمل].
(7- 7) [الأغانی، 8/ 38 (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 8/ 253: قال المدائنیّ: وحدّثنی عوانة بن الحکم، قال: جاء جریر إلی سکینة بنت الحسین علیه السلام یستأذن علیها فلم تأذن له، وخرجت إلیه جاریةٌ لها فقالت: تقول لک سیِّدی].
(8- 8) [لم یرد فی نور الأبصار، ومثله فی ناسخ التّواریخ سیّدالشهدا علیه السلام، 4/ 245 صَلِف: ستایش بی‌جا، و لوم: سرزنش کننده، وحکاه عنه فی أعلام النّساء، 2/ 204].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 580
قال: نعم «1»، قالت: «2» أوَ لا «3» أخذت بیدها ورحّبت بها «4» وقلت «5» لها ما یقال لمثلها «5»؟
أنت عفیف و «6» فیک ضعف «6»، خذ هذه الألف «7» والحق بأهلک «8». ثمّ دخلت إلی مولاتها «2»، وخرجت فقالت: أیّکم کُثَیّر؟ قال: ها أنا ذا. فقالت: أنت القائل: وأعجبنی یا عَزّ منک [... ثمّ ذکرت الأبیات کما ذکرناما فی المحاسن والمساوئ للبیهقیّ]. قال: نعم، قالت: ملّحت وشکّلت، خذ هذه الثّلاثة الآلاف والحق بأهلک. ثمّ دخلت إلی مولاتها، ثمّ خرجت فقالت: أیّکم نصیب؟ قال: ها أنا ذا، فقالت: أنت القائل: ولولا أن یُقال [... ثمّ ذکر البیتین کما ذکرناهما فی المحاسن والمساوئ للبیهقیّ]. فقال: نعم، فقالت: ربّیتنا صغاراً ومدحتنا کباراً، خذ هذه الأربعة آلاف «9» والحق بأهلک، ثمّ دخلت إلی مولاتها وخرجت، فقالت: یا جمیل، مولاتی تُقرئک السّلام وتقول لک: واللَّه ما زلْتُ مشتاقةً إلی رؤیتک منذ سمعت قولک: ألا لیت شعری [ثمّ ذکر البیتین کما ذکرناهما فی المحاسن والمساوئ للبیهقیّ].
__________________________________________________
(1)- [فی الموشّح وأعلام النّساء: أنا قلته].
(2- 2) [نور الأبصار: فهلا رحّبت بها، خذ هذه الألف درهم وانصرفت ثمّ دخلت].
(3)- [فی الموشّح وأعلام النّساء: أفلا].
(4)- [أضاف فی الأغانی ج 8: وأدنیتَ مجلسها].
(5- 5) [فی الموشّح وأعلام النّساء: فادخلی بسلام].
(6) (6) [فی الموشّح وأعلام النّساء: قیل ضعیف].
(7)- [فی الأغانی ج 8: هذین الألفی الدّرهم، وفی الموشّح وأعلام النّساء: هذین الألفین].
(8)- [إلی هنا حکاه فی الأغانی، 8/ 37 (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 8/ 253، والموشّح وأعلام النّساء، وأضاف فی الموشّح: وذکر باقی الحدیث. وقال عمر بن شبّة فی آخره: فقال جریر- یُعیِّر الفرزدق- بقوله: هما دَلّتا من ثمانیة قامة:
تدلّیتَ تزْنی من ثمانین قامة وقَصّرْتُ عن باعِ العُلا والمکارم]
(9)- فی المطبوع: خذ هذه الألف. [وأضاف فی تاریخ دمشق ج 73 ونور الأبصار: درهم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 581
جعلت حدیثنا بشاشة وقتلانا شهداء. خذ هذه الأربعة الآلاف الدّینار والحق بأهلک. «1»
أبو الفرج، الأغانی، 16/ 108- 109 (ط دار إحیاء التّراث)، 16/ 373- 374/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 159- 160، تراجم النّساء،/ 164- 166؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 359- 360؛ مثله المرزبانی، الموشّح،/ 263- 265؛ کحالة، أعلام النّساء، 2/ 204- 205
وأخبرنا محمّد بن عبداللَّه البصری، قال: حدّثنا محمّد بن زکریّا الغلابی، عن شعیب ابن واقد، عن محمّد بن سهل مولی بنی هاشم، عن أمِّه، قالت: حدّثنی رجل من ثقیف أنّ جریراً والفرزدق ونصیباً وجمیلًا اجتمعوا فی موسم، فصاروا إلی سُکینة بنت الحسین، وعرّفوها أنفسهم، فبعثت إلیهم بجاریة لها أدیبة ظریفة، فقالت: قولی للفرزدق: ألستَ القائل: هما دلّتانی من ثمانین قامة؟ وذکر الأبیات- ما أحسنت، هتکت سِتْرَکما، وقد ستر اللَّه علیکما؛ وأخرجت دراهم فدفعتها إلیه. ثمّ دخلت وخرجت فقالت: أیّکم القائل:
طَرَقَتْکَ صائدةُ القلوبِ ... البیت.
فقال جریر: أنا. فقالت: تقول لک مولاتی: ما أحسنت ولا سلکت طریقةَ الشّعراء؛ أیکون وقت لا تصلح فیه زیارة الحبیب؟ ألا رحّبت وقرّبت وقلت: فادخلی بسلام.
وأعطته دراهم. وذکر باقی الحدیث.
المرزبانی، الموشّح،/ 265- 266
__________________________________________________
(1)- جریر بر در خانه سکینه دختر امام حسین علیه السلام: مداینی گوید- عوان بن حکم نیز مرا روایت کرد- که جریر در خانه سکینه دختر امام حسین علیه السلام رفت و اجازه خواست نزد آن حضرت بار یابد. اما به او اجازه داده نشد و کنیزک سکینه بیرون آمده بدو گفت: بانوی من گوید: آیا تو این بیت را سروده‌ای؟
طَرَقَتْکَ صائدةُ القُلوبِ ولیسَ ذا حینَ الزِّیارَةِ فارجعی بِسَلامِ
«عاشق کشی که صید دلها می‌کند شبانگاه نزد تو آمد ولی آن زمان وقت ملاقات نبود و بدو گفتی به سلامت بازگردد»
جریر گفت: آری. کنیزک گفت بانوی من می‌گوید: چرا به او خوش آمد نگفتی و سخنانی که به مثل او باید گفت بر زبان نراندی؟ این دو هزار درهم را بگیر و نزد خانواده خود بازگرد.
فریدنی، برگزیده الأغانی، 2/ 8
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 582
وحدّثنی أبو عبداللَّه الحکیمی، قال: حدّثنا إبراهیم بن محمّد الصغیر، عن أبیه، عن الهیثم بن عدی، عن عبدالرّحمان بن أبی الزّناد، عن أبیه، قال: مررتُ بالمدینة فعُجْتُ إلی سُکینة بنت الحسین لأُسلِّم علیها، فألفَیْتُ علی بابها الفرزدق وجریراً وکثیِّرَ عزة وجمیل بن معمر والنّاس مجتمعون علیهم. فخرجت جاریةٌ لها بیضاء، فقالت: یا أبا الزّناد! شغلک شعراؤنا عن البعثة إلینا بالسّلام. قال: قلت: أجل، وما أقبلت إلّاللسّلام علیکم. فدخلت ثمّ خرجت، فقالت: أیکّم الفرزدق؟ تقول مولاتی لک: أأنتَ القائل:
هما دلّتانی من ثمانین قامة ... وذکرت الأبیات
قال: نعم: قالت: سوأةً لک، أما استحییتَ من الفُحْش تُظهره فی شعرک؟ ألا سترت علیک؟ أفسدت شعرک.
ثمّ دخلت وخرجت فقالت: أیکّم جریراً؟ أأنتَ القائل: سَرَتِ الهُمومُ [... ثمّ ذکر الأبیات کما ذکرناها فی المحاسن والمساوئ للبیهقیّ].
قال: نعم. قالت: کیف جعلتها صائدة لقلبک حتّی إذا أناخت ببابک جعلت دونها سترک؟
ثمّ دخلت وخرجت فقالت: أیکّم کثیّر؟ أأنتَ القائل:
وأعجبنی یا عزُّ منکَ مع الصِّبا خلائقُ صدقٍ فیکَ یا عزُّ أربع
دُنوُّکَ حتّی یذکر الذّاهلُ الصِّبا ورفعُکَ أسبابَ الهوی حین یطمع
وأنّکِ لا تدرین دَیناً مَطلته أیشتدُّ من جَرّاکِ أو یتصدّع
ومنهنّ إکرامُ الکریم وهفوة ال - لئیم وخَلّاتُ المکارم تنفع
أدمت لنا بالبُخل منکِ ضریبةً فلیتَک ذو لونین یُعطی ویَمنع
قال: نعم. قالت: ما جعلتها بخیلة تُعرف بالبخل، ولا سخیّة تُعرف بالسّخاء.
ثمّ قالت: أیّکم جمیل؟ أأنتَ القائل: ألا لیتنی أعمی [... ثمّ ذکر البیت کما ذکرناه فی المحاسن والمساوئ للبیهقیّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 583
قال: نعم: قالت: أفرضیت من نعیم الدّنیا وزهرتها أن تکون أعمی أصم إلّاأ نّه لا یخفی علیک کلام بثینة! قال: نعم. فوصلتهم جمیعاً وانصرفوا.
المرزبانی، الموشّح،/ 266- 267
[ما جاء فی خبر جمیل]:
أنبأنا أبو الفرح غیث بن علیّ، أنبأنا أبو بکر الخطیب، أنبأنا أبو نُعیم الحافظ، نبأنا سلیمان بن أحمد الطّبرانیّ، نبأنا أبو خلیفة الفضل بن الحُبّاب، نبأنا محمّد بن سَلام الجُمَحیّ قال: سمعت أبا سلّامٍ یقول: اجتمع الفرزدق وجمیل بن معمر وکُثَیّر عند سُکینة «1» ابنة الحسین فقالت للفرزدق: امرأة أوتک وأدخلتک وأسقتک ثمّ أصبحت تفشی علیها تقول «2»: هُما دَلیانی [... ثمّ ذکر الأبیات کما ذکرناها فی المحاسن والمساوئ للبیهقیّ].
وقالت لکُثَیّر: أنت القائل قد تخطّت البلاد إلیک وزارتک فحرمتها: طرقتک صائدة القلوب [... ثمّ ذکر البیت کما ذکرناه فی المحاسن والمساوئ للبیهقیّ].
وقالت لجمیل: إلیک حیث تقول: لکلِّ حدیثٍ عندهنّ [... ثمّ ذکر البیت کما ذکرناه فی المحاسن والمساوئ للبیهقیّ].
والقصیدة الّتی تقول فیها:
ألا لیتَ رَیعان الشّبابِ جدید ودَهراً یولّی یا بُثَینَ یعودُ
وکنّا کما کنّا نکون وأ نّها صدیق وإذ ما تبذلین زهیدُ
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 12/ 89- 90
__________________________________________________
(1)- الأغانی: 16/ 61.
(2)- الأغانی: 16/ 166.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 584
[ما جاء فی خبر سکینة]:
أخبرنا أبو محمّد بن «1» الأکفانیّ بقراءتی، نا عبدالعزیز بن أحمد، أنا تمّام بن محمّد الرّازی، أنا أبو الحسن مزاحم بن عبدالوارث بن إسماعیل بن عبّاد البصریّ، قدم دمشق ونزل فی دار خدیجة فی سنة تسع وثلاثین وثلاثمائة، نا محمّد بن زکریّا الغلابیّ، نا محمّد ابن عبدالرّحمان بن القاسم، حدّثنی أبی، عن حمّاد الرّاویة، حدّثنی بعض أهل الکوفة قال «2».
خرجت حاجّاً فأتیت منزل سُکینة بنت الحسین مسلِّماً علیها، معظِّماً لحقِّها، فألفیت ببابها الفرزدق، وجریراً، وکثیّر غزّة، وجمیلًا، والنّاس مجتمعون ما بین مقتبس من علمهم، وناظر إلیهم، فلم ألبث إلّایسیراً حتّی خرجت جاریة لها علیها قمیص، کان شعاع الشّمس فیما بین جلدها وقمیصها، وإذا هی بیضاء عُطبول، لم یشنها قصر ولا طول، فقالت: سیِّدتی تقرأ علیکم السّلام وتقول لکم: أین الفرزدق؟ فقال: ها أنا ذا.
فقالت «3»: تقول لک سیِّدتی: أنت القائل «4»: [من الکامل]
إنّ الّذی سمک السّماء بنی لنا بیتاً، دعائمُهُ أعزُّ وأطولُ
بَیتَاً بناهُ لَنا المَلیکُ وما بنی ملک «5» السّماء فإنّه لا یُنقلُ
وأنت القائل «6»: [من الطّویل] هُما ذلّتانی [... ثمّ ذکر شعره کما ذکرناه فی المحاسن والمساوئ للبیهقیّ].
__________________________________________________
(1)- فی هامش تراجم النّساء: سقطت: «بن» من د.
(2)- الخبر من طرق أخری فی مصارع العشّاق 215، والموشح 252، 263، 266.
(3)- س: «قالت».
(4)- دیوان الفرزدق 2/ 155 «تح صاوی».
(5)- روایة الدیوان: «حکم».
(6)- البیت من قصیدة فی دیوان 1/ 259.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 585
قال: نعم، أنا القائل، قالت: سوءة «1» لک، قضت حاجتک. وأتت مسرّتک ثمّ أخبرت عنها وعن نفسک، وهتکت سترها هتک اللَّه سترک! ثمّ انصرفت فلم تلبث إلّایسیراً حتّی خرجت، فقالت: أیّکم جریر؟ فقال: أنا ذا، قالت: تقول لک سیّدتی: أ أنت القائل «2»: [من الکامل]
یا أمّ ناجیةَ السّلامُ علیکُمُ قبلَ الرّحیلِ «3» وقبلَ لومِ العُزَّلِ
وإذا عذوْتِ فباکرتْکِ تحیّة سبقتْ سُروح الشّاحِجاتِ الحُجّلِ «4»
لو کنت أعرِفُ أنّ آخِر عهدِکُم یومُ الرّحیل فعلت ما لم أفعل
قال: نعم، أنا القائل لهذا، قالت: غفر اللَّه لک یا أبا حزرة. وأنت القائل «5»: [من الکامل]: سرتِ الهموم [... ثمّ ذکر البیت کما ذکرناه فی المحاسن والمساوئ للبیهقیّ].
ذُمَّ المنازل بعدَ منزِلةِ اللّوی «6» (و) العیش «7» بعد أولئک الأقوامِ
طرقتک صائدة [... ثمّ ذکر البیت کما ذکرناه فی المحاسن والمساوئ للبیهقیّ].
قال: نعم، أنا القائل هذا. قالت: فسوءة لک، جعلتها صائدة لقلبک، حتّی إذا أناخت ببابک ألقیت من «8» دونها حجابک، وقلت: لیس ذا وقت الزّیارة فارجعی بسلام؟! ویلک! وهل تکون الزّیارة إلّاباللّیل؟ ألا رفعت حجابک، وأخذت بیدها، وقربت مجلسها، ولم
__________________________________________________
(1)- فی س: «سودة» وسوءة لفلان: شتم ودعاء.
(2)- دیوان جریر 443 «ط. دار الأندلس». والبیتان الأوّل والثّالث فی الأغانی 8/ 13.
(3)- فی الدّیوان: «الرّواح».
(4)- فی الأصل: «السّاجحات». وما أثبته من الحدائق الغنّاء 147، والدّیوان، والشّاحجات الغربان تشحج فی صیاحها.
(5)- دیوان جریر، 551.
(6)- س: «منزل اللّوی».
(7)- د، س: «فالعیش».
(8)- لیست «من» فی د.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 586
تردّها بحسرتها، وقلت: هذا وقت الزّیارة فادخلی بسلام؟! فسوءة لک. قال: أجل، فسوءة لی. ثمّ انصرفت، فلبثت قلیلًا ثمّ خرجت، فقالت: أیّکم کثیّر عزّة؟ قال: ها أنا ذا، قالت: تقول لک سیّدتی: أنت القائل: [من الطّویل]
أراعی نجوماً فی السّماء کأ نّنی أوکل باللّاتی تغیب وتطلع
إذا ما بدا نجمٌ یلوع «1» بناره یُعیِّن «2» لی قلبی فقلبی مُروّع
شَفِیت «3» فما طولُ اشتیاقی إلی الّتی سبتنی فعینی تستهلّ وتدمع
قال: نعم، أنا القائل هذا، قالت: غفر اللَّه لک ولقومی، ولا کتب علیک بهذا الکلام سیّئة أبداً، وأنت القائل «4»: [من الطّویل]
وکُنتُ کَذِی رِجلین: رجل صحیحةٍ ورجل رمی فیها الزّمان فشلّت
وکنتُ کذاتِ الظَّلْع لمّا تحاملتْ علی ظلعِها بعد العِثار «5» استقلّت «6»
هنیئاً مریئاً غیر داءٍ مُخامر لغرّة من أعراضِنا ما استحلّت
فما أنا بالدّاعی لعزّة بالرّدی «7» ولا شامتٍ إن نعْل عزّة زلّت
قال أنا القائل هذا. قالت: غفر اللَّه لک ولقومک، ولا کتب علیک بهذا الکلام سیّئة أبداً. وأنت القائل «8»: وأعجبنی [ثمّ ذکر البیت کما ذکرناه فی المحاسن والمساوئ للبیهقیّ].
__________________________________________________
(1)- لاعنی الأمر یلوعنی إذا آلم قلبک من حزن أو وَجْدٍ. وفی الحدائق: «یلوح».
(2)- فی الحدائق 148: یفتر. عین بمعنی نور، وبمعنی ثقب إذا صحّ الأصل، فکأنّ النّجم عندما یبدو یثقب قلبه بناره، ونعتقد أنّ ما فی الأصل تحریف صوابه: «یغان علی» أی یغشی علیه أو یحاط به.
(3)- د: «شفیق».
(4)- الأبیات من قصیدة فی دیوان کثیّر، 95، وترتیبها فیه 18، 19، 22، 32، والأمالی، 2/ 108.
(5)- فی د، س: «العقار»، وفی الحدائق: «القفار» تحریف صوابه ما أثبتناه من الدّیوان والأمالی.
(6)- أی ذهبت وارتحلت.
(7)- فی الأمالی: «بالجوی».
(8)- الأبیات فی دیوان کثیّر: 116، ومصارع العشّاق 2/ 81.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 587
دنوّک حتّی تذکری العاشق الهوی وبعدک أسباب الهوی حین یطمع
لزمت لنا بالبخل منک طریقة فلیتک ذا «1» لونین یعطی ویمنع «2»
قال: نعم أنا القائل هذا. قالت: فسوءة لک. جعلتها ذا لونین تعطی من یستحقّ المنع، وتمنع من یستحقّ الإحسان والعطیّة؟! قال: نعم، فسوءة لی، ثمّ انصرفت فلم تلبث إلّا یسیراً حتّی خرجت، فقالت: أیّکم جمیل؟ فقال: ها أنا ذا «3»، قالت: تقول لک سیِّدتی:
أنت القائل:
أیا من أجاب العبد أیّوب إذ دعا وکان طویل لیله یتململُ
ویا من دعاه یونس «4» فأجابه لدی ظلمات جوف حوتٍ یهلّل
ویا من فدی إسحاق منه برحمة وردّ إلی یعقوب ما کان یأمل
علیّ إلهی ردّ من قطع الهوی فإنِّی به فی کلّ یومٍ أوکل
وإلّا فموتاً، إنّ فی الموت راحة وفی الموت راحات لمن کان یعقل
قال: نعم أنا القائل هذا، قالت: قد رأی اللَّه مکانک یا مسکین، ولقد أکثرت التّضرّع إلی ربّک حین قلت: یا من، یا من، وأنت القائل «5»:
لقد ذرفت [... ثمّ ذکر البیت کما ذکرناه فی المحاسن والمساوئ للبیهقیّ]
فلا أنا أرجو أن نفسی صحیحة ولا الموت فیما قد شجاها یریحها «6»
ألا لیتنا [... ثمّ ذکر البیت کما ذکرناه فی المحاسن والمساوئ للبیهقیّ]
__________________________________________________
(1)- [تراجم النّساء: ذو].
(2)- د: «تعطی وتمنع».
(3)- سقطت «ذا» من د.
(4)- فی الأصل: «یوسف»، والصّواب من الحدائق.
(5)- الأبیات فی دیوان جمیل: ص 29 (ط بیروت).
(6)- لیس البیت فی الدّیوان.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 588
فما أنا فی طولِ الحیاة براغب إذا قیل قد سُوَی علیها صفیحها «1»
أظلّ نهاری [... ثمّ ذکر البیت کما ذکرناه فی المحاسن والمساوئ للبیهقیّ]
قال: نعم، أنا القائل، قالت: غفر اللَّه لک ولقومک یا أخاه عُذرة، ولا کتب علیک بهذا الکلام سیّئة أبداً، وأنت القائل «2»: [من الطّویل]
ألا لیتنی أعمی [... ثمّ ذکر البیت کما ذکرناه فی المحاسن والمساوئ للبیهقیّ].
قال: نعم، أنا القائل هذا، قالت الجاریة: تقول لک سیِّدتی: أرضیت من الدّنیا وعیشها ونعیمها أن تکون أعمی أصمّ إلّاأ نّه لا یخفی علیک کلام بثینة؟! قال: نعم، فدخلت فأخبرت مولاتها بما سمعت من لفظه، فلم تلبث إلّایسیراً حتّی خرجت الجاریة ومعها کیس فیه ألفا درهم ومندیل فیه أصناف، فقالت: تقول لک سیِّدتی: اقطع لک هذه الثّیاب، وانفق هذه الدّراهم، فإذا نفدت فأتنا، فإنّ لک عندنا المواساة، «3» وأمرت للشّعراء بألف ألف «3».
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 156- 159، تراجم النّساء،/ 160- 164
قال «4»: وأخبرنا ابن لآل، أنا أحمد بن الحسین بن علیّ، نا أبو الحسن حامد بن حمّاد ابن المبارک، نا إسحاق بن سیار «5»، نا الأصمعیّ عبدالملک بن قریب، عن أبیه، عن لبطة ابن الفرزدق بن غالب، قال:
اجتمع أبی، وجمیل بن معمر الغذریّ، وجریر بن الخطفیّ، ونصیب مولی عمر، وکثیّر عزّة فی موسم من المواسم، فقال بعضهم لبعض: واللَّه لقد اجتمعنا فی هذا الموسم لأمر،
__________________________________________________
(1)- الصّفیح: الحجارة الرّقاق العراض. یرید حجارة قبرها.
(2)- البیت فی الدّیوان 193، وتخریجه فیه.
(3- 3) [مثله فی الوافی بالوفیات، 15/ 291]
(4)- انظر مضارع العشّاق، 215.
(5)- کذا فی الأصل والمصارع، وفی الحدائق: «یسار».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 589
خیر أو شرّ، وما ینبغی لنا أن نتفرّق إلّاوقد تتابع لنا فی «1» النّاس شی‌ء نذکر به، فقال جریر: هل لکم فی سُکینة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب، نقصدها فنسلِّم علیها، فلعلّ ذلک یکون سبباً لبعض ما نرید؟ فقالوا: امضوا بنا. فمضینا إلی منزلها، فقرعنا الباب، فخرجت لنا «2» جاریة لها، بدیعة، ظریفة، فأقرأها کلّ رجل منهم السّلام باسمه ونسبه، فدخلت الجاریة، وعادت فبلغتهم سلامها، ثمّ قالت: أ یّکم الّذی یقول «3»:
سرت الهمومُ [... ثمّ ذکرت الأبیات کما ذکرناها فی المحاسن والمساوئ للبیهقیّ]
درستْ معالمها الرّوامس «4» بَعدنا وسجال «5» کلّ مُجلْجل «6» سجّام
ومن المنازل بعد منزلها «7» اللّوی والعیش بعد أولئک الأقوامِ «8»
طرقتْک صائدة [ثمّ ذکرت الأبیات کما ذکرناها فی المحاسن والمساوئ].
قال جریر: أنا قلته، قالت: فما أحسنت، وما أجملت، ولا صنعت صنیع الحرّ «9» الکریم، لا ستر اللَّه علیک کما هتکت سترک وسترها، ما أنت بکلف، ولا شریف حین رددتها بعد هدوء العین. وقد تجشّمت إلیک هول اللّیل، ألا «10» قلت:
طرقتُک صائدة القلوب فمرحبا نفسی فداؤک فادخلی بسلام
__________________________________________________
(1)- فی الأصل: «من النّاس شی‌ء یذکرنه»، وما أثبته من المصارع.
(2)- فی المصارع: «إلینا».
(3)- انظر دیوان جریر، 551.
(4)- فی د: «معالم الرّواسم». وفی س والحدائق: «معالمها الرّواسم»، وفی المصارع: «الرّواسن»، والصّواب ما أثبتناه من الدّیوان. الرّوامس هی الرّیاح الّتی تثیر التّراب وتدفن الآثار.
(5)- فی المصارع: «سجام»، والسّجال مفردها سجْل وهو أعظم ما یکون من الدّلاء.
(6)- فی الأصل: «مخلخل»، والمجلجل من السّحاب الّذی فیه صوت الرّعد.
(7)- کذا فی د، س والحدائق. وفی الدّیوان: «ذمّ المنازل بعد منزلة». وهی أقرب للصّواب.
(8)- فی ا لمصارع والحدائق: «الأیّام».
(9)- د: «المرء».
(10)- مصارع: «هلا».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 590
خذ هذه الخمسمائة درهم فاستعن بها فی سفرک، ثمّ انصرفت إلی مولاتها وقد أفحمتنا وکلّ واحد من الباقین یتوقّع ما یخجله، ثمّ خرجت، فقالت: أیّکم الّذی یقول «1»:
ألا حبّذا البیت الّذی أنا هاجرُه فلا أنا ناسیه، ولا أنا ذاکرهْ
فبورک من بیتٍ وطال نعیمه ولا زال مغشیّاً وخلّد عامرهْ
هو البیت بیت الطول والفضل دائما فأسعد ربِّی جدّ مَنْ هو خادره «2»
به کلّ موشی الذّراعین یرتعی أصول الخُزامیّ، ما یُنفر «3» طائرُهْ
هما دلّتانی [... إلی آخر الأبیات کما ذکرناها فی المحاسن والمساوئ للبیهقیّ].
فقال أبی، یعنی الفرزدق: أنا قلته، قالت: ما وفقت، ولا أصبت، أمّا أیست «4» بتعریضک من عودة عندک محمودة؟! خذ هذه السّتمائة فاستعن بها، ثمّ انصرفت إلی مولاتها، ثمّ عادت فقالت: أیّکم الّذی یقول «5»: [من الوافر]
فلولا أن یقال: [ثمّ ذکر البیتین کما ذکرناهما فی المحاسن والمساوئ للبیهقیّ].
فقال نصیب: أنا قلته، فقالت: أغزلت وأحسنت وکرمت، إلّاأ نّک صبوت إلی الصّغار، وترکت النّاهضات بإحمالها، خذ هذه السّبعمائة درهم فاستعن بها، ثمّ انصرفت إلی مولاتها، ثمّ عادت فقالت: أیّکم الّذی یقول «6»: [من الطّویل]
وأعجبنی [... ثمّ ذکرت الأبیات کما ذکرناها فی المحاسن والمساوئ للبیهقیّ]
وأ نّکِ إن واصلتِ أعلمتِ بالّذی لدیکِ، فلم یوجد لکِ الدّهر مطمع
__________________________________________________
(1)- الأبیات الثّلاثة الأخیرة ترتیبها: 50، 52، 53، فی دیوان الفرزدق 1/ 261 (صاوی).
(2)- أسد خادر: مقیم فی عرینه داخل فی الخدر. وفی المصارع: «زائره»، وانظر ص 160، 164.
(3)- فی س: «ینفس»، وفی المصارع: «تیقّن».
(4)- فی الأصل: «أنست»، وما أثبته من المصارع.
(5)- تقدم البیتان فی ص 166.
(6)- تقدّمت الأبیات بروایة مختلفة فی 163، 165، وانظر دیوان کثیر: 405.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 591
قال کثیر: أنا قلته، قالت «1»: أغزلت وأحسنت. خذ هذه الّثمانمائة درهم فاستعن بها.
ثمّ انصرفت إلی مولاتها، وخرجت، فقالت: أیّکم الّذی یقول «2»: [من الطّویل]
لکلِّ حدیث [... ثمّ ذکر البیت کما ذکرناه فی الأغانی]
یقولون: جاهد یا جمیل بغزوة وأیّ جهاد غیرهنّ أرید
وأفضل أیّامی وأفضل مشهدی إذا هیج بی «3» یوماً وهُنّ قعود
فقال جمیل: أنا قلته، قالت: أغزلت، وکرمت، وعففت، أدخل. فلمّا دخلت سلمت، فقالت لی سکینة: أنت الّذی جعلت قتیلنا شهیداً، وحدیثنا بشاشة، وأفضل أیّامک یوم تنوب فیه عنّا «4» وتدافع، ولم تتعدّ ذلک إلی قبیح. خذ هذه الألف درهم، وابسط لنا العذر، أنت أشعرهم.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 160- 162، تراجم النّساء،/ 166- 169
ذکر الحافظ ابن عساکر فی کتابة حکایات جرت لها مع الشّعراء، أکبرتُ قدرها عن ذکر مثلها عنها. ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 10/ 258
وکانت من الجمال والأدب والظّرف والسّخاء بمنزلة عظیمة، وکانت تأوی إلی منزلها الأدباء والشّعراء والفضلاء فتجیزهم علی مقدارهم. «5» وقال هشام بن محمّد: اجتمع علی بابها جماعة من الشّعراء لتخایر بینهم، وکانوا
__________________________________________________
(1) فی الأصل: «قال».
(2)- تقدّم البیت الأوّل من الأبیات الثّلاثة التّالیة فی ص 166، والأبیات من قصیدة طویلة فی دیوان جمیل، انظر 64، 67.
(3)- فی الأصل والحدائق: «لی»، وما أثبتناه من الدّیوان.
(4)- لیست اللّفظة فی د.
(5)- [زاد فی الأعیان: فی بعض الأخبار أ نّها کانت تجالس الأجلّة من قریش وتجتمع إلیها الشّعراء وهوباطل، وإنّما کانت الشّعراء تجتمع علی بابها فتخرج إلیهم بعض جواریها وتسمع أقوالهم وتسمعهم أقوالها بواسطة جواریها وعلی لسانهنّ. ففی تذکرة الخواصّ عن هشام بن محمّد الکلبیّ. وفی الأغانی بسنده عن عمر ابن شبّة موقوفاً علیه، وفیه عن أبی الزّنّاد وبین الرّوایات بعض التّفاوت، ونحن نأخذ ما نذکره من مجموعها].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 592
یرضون بحکمها لمّا یعرفون من أدبها وبصارتها بالشّعر، فأحسنت ضیافتهم وأکرمتهم، وکان فیهم الفرزدق، وجریر، وکثیّر عِزّة، ونصیّب، وجمیل «1». فنصبت بینها وبینهم ستارة وأذنت لهم فدخلوا علیها؛ وکانت لها جاریة قد روت الأشعار والأخبار وعلّمتها الأدب، فخرجت من عندها الجاریة «2»، فقالت: أیّکم الفرزدق؟ فقال: ها أنا، فقالت: ألست القائل: هما دلّتانی [... إلی آخر الأبیات، ثمّ ذکرناها فی المحاسن والمساوئ للبیهقیّ].
فقال: نعم، فقالت: فما الّذی دعاک إلی إفشاء «3» سرّک وسرّها، هلا سترت علیها وعلی نفسک «3»، خذ هذه ألف دینار والحق بأهلک. «4» ثمّ قالت: أیّکم جریر؟ فقال: ها أنا، فقالت: ألست القائل: طرقتک صایدة القلوب [... ثمّ ذکر البیت کما ذکرناه فی المحاسن والمساوئ للبیهقیّ].
قال: نعم، قالت: وأیّ ساعة أحلی من ساعة الزّیارة، خذ هذه ألف دینار والحق بأهلک. «4»
ثمّ قالت: أیّکم کثیّر عزّة. فقال: ها أنا ذا. فقالت: أنت القائل:
یقرّ بعینی ما یقرّ بعینها وأحسن شی‌ء ما به العین قرت
فقال: نعم، قالت: أفسدت الحبّ بهذا التّعریض، خذ هذه ألف دینار وانصرف. «5» ثمّ قالت: أیّکم نصیب؟ فقال: ها أنا ذا، فقالت «5»: أنت القائل: من عاشقین [... ثمّ ذکر البیتین کما ذکرناهما فی الأغانی].
قال: نعم، قالت: وهل فی الحبّ تدانی؟ خذ هذه ألف دینار وانصرف.
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الأعیان: وفی روایة أبی الفرج: أنّهم اجتمعوا فی ضیافتها فمکثوا أیّاماً ثمّ أذنت لهم، فدخلواعلیها فقعدت حیث تراهم ولا یرونها وتسمع کلامهم].
(2)- [زاد فی الأعیان: وفی روایة أبی الفرج: ومعها قرطاس].
(3) (3) [الأعیان: السّرّ].
(4) (4) [لم یرد فی الأعیان].
(5) (5) [الأعیان: أنّها قالت لنصیب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 593
«1» ثمّ قالت: أیّکم جمیل؟ قال: ها أنا ذا، فقالت: إنّ مولاتی تسلِّم علیک ولم تزل مشتاقة إلیک منذ سمعت قولک: فیا لیت شعری [... ثمّ ذکر البیتین کما ذکرناهما فی المحاسن والمساوئ للبیهقیّ].
قال «1»: جزاک اللَّه خیراً، جعلت حدیثنا بشاشة، وقتلانا شهیداً، قد حکمنا لک علی الجمیع، خذ هذه أربعة آلاف دینار وانصرف راشداً.
وروی: أنّ الجاریة کانت تدخل علی مولاتها فی کلّ مرّة ثمّ تخرج فتقول: أین فلان وتذکر شعره.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 278- 279، (ط حجری)،/ 157- 158
(ط بیروت)،/ 250- 251/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 492، 493،
494
ولها نظم جیّد.
قال بعضهم: أتیتُها فإذا ببابها جریرٌ والفرزدقُ وجمیلٌ وکُثیِّر، فأمرت لکلّ واحد بألف درهم.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط بیروت)، 5/ 263، (ط دارالفکر)، 6/ 84
لقد جاء صاحب الأغانی بمنقصة تأباها الغیرة والشّهامة، حسبها القاصر فضیلة رابیة أتحف بها خفرة من بنات الرّسالة، وتبعه من جاء بعده بحجّة أنّ لها المعرفة فی الأدب وقوّة العارضة فی نقد الشّعر؛ وقد غفلوا عن مناقشة الحساب عندما یوقفون فی محکمة التّحقیق.
فروی أبو الفرج عن المدائنیّ، وعن أبی عبداللَّه الزّبیریّ اجتماع الشّعراء فی بیت سکینة للضّیافة، واختصموا عندها فی المفاضلة بین جریر والفرزدق وکثیر والأحوص وجمیل ونصیب، وأنّها جلست فی مکان تراهم ولایرونها، وأنّها أخرجت وصیفة لها روت الأشعار، فکانت الوصیفة تلقی علی سکینة شعر کلّ واحد منهم وترجع إلیهم بما تعیبه سیِّدتها، وإلی آخر الخبر.
__________________________________________________
(1- 1) [الأعیان: أنّها قالت لجمیل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 594
وأنت إذا قرأت حُکم ابن حجر العسقلانیّ علی المدائنیّ بأ نّه من موالی عبدالرّحمان ابن سمرة الّذی هو من صنائع معاویة وفی عداد عمّاله «1»، یسعک الحکم بأ نّه لا یتخطّی سیرة مولاه، ولا من اصطنعه، ومن هنا شحنت الجوامع بمرویّاته الشّائنة لمقام رجالات أهل هذا البیت الطّاهر. «2»
المقرّم، السّیّدة سکینة،/ 91
مَنْ هو الفرزدق؟ (یا فرزدق کیست؟)
ابو فراس همّام بن غالب بن صعصعه تمیمی دارمی مشهور به فرزدق (ف حدود 110 ه ق) شاعر درجه اوّل صحرا و هم پایه زهیر بن ابی سُلْمی شاعر جاهلی بود، و بعضی اورا اشعر شعراء اسلام شمرده اند. شعرش پشتوانه لغت و جامع اخبار عرب است و در اتقان و استواری بی‌بدیل و مورد استناد علمای ادب است. فرزدق در لغت معرّب «پرازده» یعنی چانه خمیر است. چون صورتش درهم و برآمده بود اورا به این لقب
__________________________________________________
(1)- لسان المیزان، ج 4، ص 253.
(2)- در بزم شعرا: صاحب اغانی سخنی ناشایست در کتاب خود آورده است که غیرت و شهامت از آن به دور است. هر چند که فرد کوته‌اندیش ممکن است آن را فضیلتی بزرگ در شأن دخت با عفاف خاندان رسالت محسوب دارد. بعد از ابو الفرج نیز دیگران سخن اورا حجت دانسته و برای بانو سکینه اثبات ادب و نقد شعر کرده‌اند! حال آن که روز داوری را از یاد برده‌اند و محکمه عدل خداوندی را به فراموشی سپرده‌اند:
خوش بود گر محک تجربه آید به میان تا سیه‌روی شود هر که در او غش باشد
ابوالفرج اصفهانی از مداینی و عبداللَّه زبیری نقل می‌کند که شعرا در مجلس ضیافتی در خانه بانو سکینه جمع شدند و در مرآی او درباره برتری بین جریر، فرزدق، کثیر، احوص، جمیل و نصیب (که همه از شعرای عرب بودند) مناظره کردند. در حالی که سکینه در جایی نشسته بود که آنان را می‌دید و آنان اورا نمی‌دیدند. شعرا اشعار این شاعران را بازگو می‌کردند و خادمه سکینه خاتون آن اشعار را حفظ می‌کرد و آن‌ها را نزد بانویش ارائه می‌داد و ابیاتی را که سکینه خاتون بر آن‌ها عیب می‌گرفت، به شعرا ارائه می‌داد.
در این‌جا اگر سخن ابن حجر عسقلانی را درباره مدائنی بدانیم که او از خادمان عبدالرحمان‌بن سمره- از دست‌پروردگان و عمال معاویه- بوده است، می‌توانیم چنین حکم کنیم که او از سیره ارباب وولی نعمت خود تخطی نکرده و به عنوان سپاس از احساس آقایان خود هم که شده، کتاب‌هایش را از اخبار دروغین در جهت هتک حرمت بزرگان خاندان رسالت آکنده نموده است.
طارمی، ترجمه حضرت سکینه علیها السلام للمقرّم،/ 214- 215
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 595
خواندند. در مذهب به تشیع گرایش داشت. اخبار او با امام حسین علیه السلام و سکینه علیها السلام و قصیده ای که در مدح امام سجاد علیه السلام سروده است در تاریخ مذکور است. حرمتش به قدری بود که امرای عرب حاجت هرکس را که در کاظمه «1» به قبر پدر او پناه می‌برد برمی‌آوردند. دیوان اشعار و نیز نقائض او با جریر- که در سه مجلد به چاپ رسیده- از امهات آثار ادبی عرب است. شاهکارهای او در وصف مناظر طبیعی و مدح و رثاء و مخصوصاً هجاء است که در شعر خود مثل رقیبش جریر از به کاربردن الفاظ و اسنادهای شنیع و رکیک خودداری نمی‌کرده است.
فرزدق در بصره متولد شد و در همان شهر درگذشت و حدود صد سال عمر کرد.
شرح احوال او در الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 21/ 180- 265 مسطور است.
فریدنی، برگزیده الأغانی، 2/ 199
فرزدق، همام بن غالب: کان الفرزدق سیِّداً جواداً فاضلًا. وجیهاً عند الخلفاء والأمراء، هاشمی الرّأی فی أیام بنی أمیّة یمدح أحیاءهم ویؤبِّن موتاهم ویهجو بنی أمیّة وأمرائهم، هجاء معاویة بن أبی سفیان وزیاد بن أبیه «2» وهشام بن عبدالملک «3» وحجّاج بن یوسف وعمر بن هبیرة وخالد القسریّ.
المرزبانی، معجم الشّعراء،/ 466- 467، (موقع الورّاق)، 1/ 146
نویسنده گوید:
فرزدق مواقف متعددی در برخورد با خاندان پیامبر علیهم السلام داشته است از جمله:
1- ملاقات او با امام حسین علیه السلام در راه کوفه، و آن حضرت از او پرسید: مردم
__________________________________________________
(1)- کاظمه: نام واحده ای است در کویت امروزی بر کنار دریا که تا بصره دو مرحله مسافت دارد. به سبب آب شیرین چشمه‌ها و چاههای آن در شعر عربی قدیم از آن بسیار یاد شده است.
(2)- تاریخ الطّبری، 5/ 241- 250.
(3)- الاختصاص،/ 194، الأمالی للسّیّد المرتضی،/ 69، اختیار معرفة الرجال، 1/ 345، روضة الواعظین،/ 201، کفایة الطّالب،/ 452، ومناقب ابن شهر آشوب، 4/ 171، تاریخ دمشق، 44/ 182.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 596
عراق را چگونه دیدی؟ و او پاسخ داد: دل های مردم با تو است ولی شمشیرهایشان علیه تو. و دنیا مثل یک کاغذ پیچیده شده در دست بنی امیه است و وقتی سید الشهدا علیه السلام به شهادت رسید گفت: عرب بر پسر سید و آقا و سرور و بهترینش برآشفت تا آخر روزگار تغییری در سرنوشت او جز خواری و پستی حاصل نمی‌شود. «1»
2- دیگر قصیده میمیه او است که در وصف علی بن الحسین علیهما السلام در حضور هشام بن عبدالملک حاکم ظلم و جور در هنگام طواف خانه خدا سروده است. «2»
در وصف او ابوعبداللَّه قرطبی گفته است: اگر برای فرزدق نزد خدا عملی جز سرودن این ابیات [قصیده میمیه] نباشد اورا به بهشت وارد می‌کند؛ زیرا کلام حقی را در مقابل پادشاه ستمگر گفته است. «3»
3- موقفی دیگر که دلالت بر تشیع و گرایش او به بنی‌هاشم می‌باشد آن است که مرزبانی خبر داده است که کمیت شاعر اهل بیت نزد فرزدق آمد و قصاید خود را برای تصحیح نزد او عرضه کرد.
طربتُ وما شوقاً إلی البیض أطْرَبُ
من طرب کردم و عشق ورزیدم ولی به سفید رویان عشق نورزیدم.
فرزدق از او پرسید: چه کسی تورا به طرب می‌آورد، کمیت اشعاری سرود و فرزدق به او گفت: اینها بنو دارم هستند، و کمیت گفت:
__________________________________________________
(1)- الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 21/ 257- 258، 235- 236.
(2)- دیوان الفرزدق، 2/ 178- 181، البیهقی، المحاسن والمساوئ،/ 161- 162، أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التراث العربی)، 21/ 246- 248، أبو نعیم، حلیة الأولیاء، 3/ 139، المفید، الاختصاص،/ 191- 194، والإرشاد، 2/ 149- 150، السّیّد المرتضی، الأمالی،/ 68، الکشّی، اختیار معرفة الرّجال (ط مؤسسة آل البیت- قم)، 1/ 343- 344، الفتّال، روضة الواعظین (ط بیروت)،/ 199- 201، ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 179- 182، ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 169- 172، الکنجی، کفایة الطالب،/ 452- 453، سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواص (ط بیروت)،/ 296- 297، ابن خلّکان، وفیات الأعیان، 6/ 95- 97، الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 92- 93، الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 284- 285.
(3)- کفایة الطالب،/ 454.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 597
إلی النّفر البیض الّذین بحبِّهم إلی اللَّه فیما نابنی أتقرّبُ
به اشخاصی که سفید رو هستند و دوستی با آنها به خاطر خدا است و به دوستی آنان مبتلا شدم و به آنان توسل می‌جویم.
و فرزدق گفت: اینها بنوهاشم هستند.
و کمیت در پاسخ گفت:
بنی هاشم رهط النّبیّ فإنّنی بهم ولهم أرضی مراراً وأغضب
بنی‌هاشم جماعت پیامبر هستند و به خاطر آنها خشنود یا خشمگین می‌شوم. «1»
وطبق آن چه از کتاب الأغانی «2» و وفیات الأعیان «3» ذکر شده است، فرزدق به زنی از اهل مدینه وارد شد «4» و آن ابیات «5» را برای او خواند و این امر به قریش سخت آمد به مروان بن حکم شکایت کردند و مروان اورا از مدینه بیرون کرد، پس فرزدق اورا هجو کرد و مروان اورا به زندان انداخت.
از این خبر معلوم می‌شود که فرزدق این اشعار را برای زنی از اهل مدینه که اسم و نسب او ذکر نشده سروده است، و ارتباطی به حضرت سکینه بنت الحسین علیهما السلام ندارد.
طبق مستندات تاریخی که در مورد عمر بن ابی ربیعه گذشت این زنان قریش بودند که مجالس مشاعره راه می‌انداختند و شعرا را گرد خود جمع می‌کردند. خاندان اهل بیت پیامبر علیهم السلام منزّه و پاک از تشکیل و حضور در این گونه مجالس بودند، و با توجّه به معرفت فرزدق به مقام و منزلت اهل بیت پیامبر علیهم السلام، چگونه این اجازه را به خود می‌داد که در حضور بانو سکینه علیها السلام هزلیات خود را خوانده و طمع جائزه داشته باشد و کنیز حضرت را طلب کند؟!
[از کتاب مظلومه ای در تاریخ]
__________________________________________________
(1)- السید المرتضی، الأمالی، 1/ 66- 67.
(2)- الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 16/ 376- 377.
(3)- وفیات الأعیان، 6/ 90- 92.
(4)- [ «نزل بامرأة من أهل المدینة» من وفیات الأعیان].
(5)- هما دلّتانی من ثمانین قامة ... إلی الآخر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 598
[فی خبر الحسین بن علیّ علیهما السلام] شعر للفرزدق [لامرأة] وهو بالمدینة:
أخبرنی أبو خلیفة، قال: حدّثنا محمّد بن سلّام، قال:
قال الفرزدق وهو بالمدینة: هما دلّتانی [... ثمّ ذکر شعره کما ذکرناه فی المحاسن والمساوئ للبیهقیّ].
قال: فأنکرت ذلک قریش علیه وأزعجه مروان من المدینة وهو والیها لمعاویة وأجّله ثلاثاً، فقال: «1»
یا مَرْو إنّ مطیَّتی محبوسة ترجو الغَناء وربُّها لم ییأس
وأتیتنی بصحیفة مختومة أخشی علیَّ بها حِباء النِّقْرِسِ «2»
ألْقِ الصّحیفة یا فرزدق لا تکن نکداء مثل صحیفة المتلمّس
وقال أیضاً فی ذلک:
وأخرجنی وأجّلنی ثلاثاً کما وُعِدَت لمهلِکِها ثَمودُ
وذکر ذلک جریر فی مناقضته إیّاه فقال:
وشبّهت نفسک أشقی ثمودَ فقالوا ضَلِلْتَ ولم تَهْتَدِ
یعنی تأجیل مروان له ثلاثاً، وقال فیه أیضاً:
تدلّیتَ تزنی من ثمانین قامةً وقصَّرتَ عن باع العلا والمکارمِ
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 16/ 376- 377
__________________________________________________
(1)- فی اللّسان مادّة «جلس» أنّ مروان کان وقت ولایته المدینة دفع إلی الفرزدق صحیفة یوصلها إلی بعض عمّاله، وأوهمه أنّ فیها عطیة، وکان فیها مثل ما فی صحیفة المتلمّس: «أیّ الأمر بقتله کما فعل من قبل مع المتلمّس فی الجاهلیّة»، فلمّا خرج الفرزدق من المدینة کتب إلیه مروان شعراً منه:
ألق الصّحیفة یا فرزدق إنّها نکداء مثل صحیفة المتلمّس
وإنّما فعل ذلک خوفاً من الفرزدق أن یفتح الصّحیفة فیدری ما فیها فیتسلّط علیه بالهجاء. هذا وقد کرّر الفرزدق بیت مروان فی مقطوعته. وانظر مجمع الأمثال «صحیفة المتلمّس».
(2)- النّقرس: الدّاهیة والهلاک.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 599
[ما جاء فی خبر الفرزدق] فاتّفق بعد ذلک أنّ الفرزدق نزل بامرأة من أهل المدینة، وجری له معها قضیّة یطول شرحها. وخلاصة الأمر أ نّه راودها عن نفسها بعد أن کانت قد أضافته وأحسنت إلیه، فامتنعت علیه، فبلغ الخبر عمر بن عبدالعزیز رضی الله عنه، وهو یومئذٍ والی المدینة، فأمر بإخراجه من المدینة، فلمّا أُخْرِج وأرکبوه ناقته لیسفِّروه، قال:
قاتلَ اللَّه ابن المراغة- یعنی جریراً- کأ نّه شاهد هذا الحال، حیث قال: وکنتُ إذا حللتُ بدار قوم ... وأنشد البیت المذکور.
وشهد الفرزدق عند بعض القضاة شهادة، فقال له: قد أجزنا شهادتک، ثمّ قال لأصحابه القضیّة: زیدونا فی الشّهود، فقیل للفرزدق حین انفصل عن مجلس القاضی: إنّه لم یُجز شهادتک، فقال: وما یمنعه، وقد قذفتُ ألف مُحْصَنة؟
ومن شعره المشهور قوله، وهو مقیم بالمدینة:
هُما دلّتانی من ثمانینَ قامةٍ [إلی آخر الأبیات، ذکرناها فی المحاسن والمساوی للبیهقیّ].
فلمّا بلغت جریراً الأبیات، عملَ من جملة قصیدة طویلة:
لقد ولدت أمُ الفرزدق فاجراً فجاءتْ بوِزوَازٍ قصیرِ القوادمِ
یوصِّلُ حَبْلَیه إذا جنّ لیلُه لیرْقی إلی جاراته بالسّلالمِ
تدلّیتَ تزنی منْ ثمانینَ قامةٍ وقصّرْت عن باع العُلا والمکارمِ
هو الرِّجسُ یا أهل المدینة فاحذروا مداخلَ رجسٍ بالخبیثاتِ عالمِ
لقد کان إخراجُ الفرزدق عنکمُ طهوراً لما بین المصلّی وواقمِ
فلمّا وقف الفرزدق علی هذه القصیدة، جاوبه بقصیدةٍ طویلةٍ یقول فی جملتها:
وإنّ حراماً أن أسبّ مقاعساً «1» بآبائی الشمِّ الکرامِ الخضارمِ
ولکنّ نَصْفاً لو سببتُ وسبّنی بنو عبد شمس من مناف وهاشمِ
__________________________________________________
(1)- ر: مقاصعاً؛ ق ن ص والمختار: مقاعصاً؛ ومقاعس: هو الحارث بن عمر بن کعب بن سعد بن زید مناة بن تمیم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 600
أولئکَ أمثالی فجئنی بمثلهم وأعْبَدُ أن أهجو کُلیباً بدارِمِ «1»
ولما سمع أهل المدینة أبیات الفرزدق أوّلًا، اجتمعوا وجاءوا إلی مروان بن الحکم الأموی، وکان یومئذٍ والی المدینة من قِبَل معاویة بن أبی سفیان الأموی، فقالوا له:
ما یصلح أن یُقال مثل هذا الشعر بین أزواج رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وقد أوجبَ علی نفسه الحدّ، فقال مروان: لستُ أحدُّه أنا، ولکن أکتب إلی مَنْ یحدّه، ثمّ أمرهُ بالخروج من المدینة وأجّله ثلاثة أیّام، وفی ذلک یقول الفرزدق:
توعّدنی وأجّلنی ثلاثاً کما وعدت لمهلکها ثمودُ
ثمّ کتب مروان إلی عامله یأمره فیه أن یحدّه ویسجنه، وأوهمه أ نّه قد کتب له بجائزة، ثمّ ندم مروان علی ما فعل، فوجّه عنه سفیراً، وقال: إنِّی قلتُ شعراً فاسمعه، ثمّ أنشده «2»:
قُل للفرزدق والسّفاهة کاسمها إن کنت تارکَ ما أمرْتُکَ فاجلسِ
وَدَعِ المدینة إنّها مرهوبةٌ واقصد لمکّة أو لبیتِ المقدسِ
وإذا اجتنیت من الأمور عظیمةً فخُذَنْ لنفسک بالزِّماعِ الأکیسِ
قوله «فاجلس» أی اقصد الجَلْساء، وهی نجد، وسُمِّیت بذلک لارتفاعها، لأنّ الجلوس فی اللّغة هو الارتفاع، ولمّا وقف الفرزدق علی الأبیات، فطنَ لما أراد مروان، فرمی الصحیفة وقال:
یا مرو إنّ مطیّتی محبوسةٍ ترجو الحباء وربّها لم ییأس
وحَبوتنی بصحیفةٍ مختومةٍ یخشی علیَّ بها حباء النّقرس
ألق الصّحیفة یا فرزدق لا تکن نَکداً کمثل صحیفة المتلمس
ابن خلّکان، وفیات الأعیان، 6/ 90- 92
__________________________________________________
(1)- أعبد: آنف.
(2)- أنظر معجم البلدان: (الجلس) ودیوان الفرزدق 1/ 384.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 601
جریر کیست؟
ابو حَزْرَه، جریر بن عطیّه کلبی یربوعی (28- 110 یا 111 ه ق) بزرگترین شاعر عرب در عصر خود بود. در هفت ماهگی متولد شد، و چون مادرش در خواب دیده بود ریسمانی زائید که برگردن این وآن می‌پیچد، نام پسر را جریر یعنی ریسمان گذاشت، در صحرای یمامه «1» بین قبیله بنی‌یربوع متولد شد و در همان جا درگذشت. در ابواب چهارگانه شعر عرب یعنی مدح و هجا و فخر و نسیب استاد بود. به خصوص در هجا، که هنر رایج زمان بود برتری خود را بر همه شاعران به اثبات رسانید. اشعار او در مهاجات و مناقضه با فرزدق و اخطل «2» فصل جالبی از ادبیات عربی در عصر اموی است. بیشتر عمر را در بادیه به سر برد. گاهی به مکه و مدینه و کوفه و دمشق می‌رفت و مورد تشویق و انعام حجاج بن یوسف و خلفا و امرای بنی امیه قرار می‌گرفت.
فریدنی، برگزیده الأغانی، 2/ 3
نویسنده گوید:
جریر و فرزدق دو شاعر از قبیله بنی تمیم بودند. ابو الفرج گفته است: فرزدق و جریر و اخطل در اسلام بر دیگر شاعران مقدمند. جریر و فرزدق رقیب هم بودند و
__________________________________________________
(1)- یمامه به فتح اوّل به معنی کبوتر صحرائی و به معنی قصد و آهنگ است. و نام وادی پُر آب وحاصلخیزی است در مرکز جزیرة العرب و نام قلعه‌ای بوده است که دو قبیله از عرب بائده به نام طسم و جدیس آن را به نام دختری به همین نام بنا کردند. نام یمامه در اشعار و افسانه‌های قدیم عرب زیاد برده شده است. مسیلمه کذاب در همین محل دعوی نبوت کرد و بعد از جنگ خونینی در سال دوازدهم هجری به دست سپاهیان ابو بکر از پای درآمد. فرمانده لشکر اسلام در این جنگ خالد بن الولید بود و هزار و دویست نفر مسلمان از جمله چهارصد و پنجاه تن از صحابه رسول اللَّه در این جنگ کشته شدند. قبور این شهدا هنوز در قریه جُبَیْلَه در یمامه باقی است- الأعلام زرکلی 8/ 125.
(2)- ابو مالک غیاب بن غوث تغلبی ملقب به اخطل (19- 90 ه) شاعر مشهور عصر اموی و معاصرجریر و فرزدق بود. در قبیله خود بنی تغلب، در اطراف حیره (عراق) متولد شد و بعد به شام رفته شاعر دربار مروانیان گردید. شعرش روان و در آن آثار شهرنشینی و تمدن پیدا است. با جریر مناقضه و مهاجات داشته ولی در هجا به پایه او و فرزدق نمی‌رسیده است. شرح احوالش به تفصیل در الأغانی 8/ 280 و خزانة الأدب بغدادی 1/ 219 و دائرة المعارف اسلام و سایر کتب ادب و تاریخ مسطور است.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 602
همیشه در مناقضه بودند و به هجو و مدح یکدیگر اقدام می‌کردند، و در سال 110 ه ق به فاصله شش ماه اول فرزدق و بعد جریر از دنیا رفتند.
بنی امیه اموال زیادی برای جریر جمع آوردند. و از خلفای بنی امیه به ترتیب:
معاویه وپسرش یزید و مروان و دو پسرش عبدالعزیز و عبدالملک و ولید بن عبدالملک، سلیمان بن عبدالملک، عمر بن عبدالعزیز بن مروان و یزید بن عبدالملک بن مروان و بالاخره هشام بن عبدالملک بن مروان که خلافتش بین 105 تا 125 ه ق بود را درک کرده است.
در کتاب اغانی «1» آمده است: جریر خودش می‌گوید: همراه هیأتی از شاعران نزد یزید بن معاویه رفتم و با سرودن ابیاتی به نزد او راه یافتم و از او جایزه گرفتم و این اوّلین جائزه ای بود که از دست خلیفه ای دریافت کردم و به من گفت: پدرم از دنیا رفت و این ابیاتی که برای آمدن به نزد من به آن متوسل شدی چیزی جز زبان حال من نیست.
عمر بن عبدالعزیز بن مروان بن حکم خلیفه شد و جریر برای اوّل بار به نزد او رفت و گفت: آمده ام تا انعامی که سایر خلفا به مبلغ چهار هزار درهم با جامه و مرکب مرا به آن عادت داده بودند از تو دریافت کنم و عمر بن عبدالعزیز در اوّل بار به این کار رضایت نداد ولی بعداً دنبال او فرستاد و به او انعام داد. گفته شده اموالی که از طریق عمر بن عبدالعزیز حاصل کرد بیشتر از سایر خلفای بنی امیه بود. «2»
در اوّل بار که به مدینه آمد و در جمع شاعران و مغنیان قرار گرفت با احوص روبرو شد و از حسادت اورا طرد کرد و پست شمرد، اما اشعب اورا پذیرفت و مورد تحسین و احترام قرار داد. «3»
__________________________________________________
(1)- الأغانی، 8/ 251.
(2)- الأغانی، 8/ 259- 260.
(3)- الأغانی، 8/ 235.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 603
گرایش فکری او:
کتاب المحاسن و المساوئ «1» راجع به او گفته است که:
حجاج بن یوسف ثقفی اورا به همراه پسرش محمد نزد عبدالملک بن مروان به شام فرستاد. محمد بن حجاج از جریر نزد خلیفه تعریف و تمجید کرد و او ابیاتی در وصف حجاج سرود و بعد ابیاتی در وصف خلیفه سرود و مورد حسادت اخطل که فردی نصرانی و از شعرای عهد اموی بود قرار گرفت از دربار رانده شد تا اینکه در روز آخری که در شام بود برای وداع مجدد نزد عبدالملک آمد و ابیاتی در وصف او خواند و خلیفه از آن ابیات خوشش آمد و به او صد شتر جائزه داد.
در کتاب الأغانی «2» خبر این‌گونه گفته شده که با پسر حجاج- محمد- نزد عبدالملک رفت و عبدالملک جریر را بپذیرفت زیرا شعراء مُضَر را طرفدار زبیریان می‌دانست «3» و جریر هم از این دسته بود و با تلاش زیاد و شفاعت محمد بن حجاج به نزد عبدالملک راه یافت و همان بیتی که دو کتاب المحاسن و الأغانی نقل می‌کنند در وصف عبدالملک سروده و بالاخره به او صد شتر جایزه داد.
با توجّه به مطالبی که راجع به جریر گفته شد، او هیچ گونه گرایش فکری روحی عقیدتی به خاندان اهل بیت پیامبر علیهم السلام نداشته است و این «سکینه» نمی‌تواند منسوب به خاندان اهل بیت علیهم السلام باشد؛ زیرا مقام و منزلت خاندان پیامبر علیهم السلام بری از حضور
__________________________________________________
(1)- المحاسن والمساوئ،/ 160- 161 [فی مجالس صِلات الشعراء].
(2)- الأغانی، 8/ 272 [فی خبر جریر].
(3)- [أخبرنا علیّ بن سلیمان الأخفش، قال: حدّثنا الحسن بن الحسین السُّکّریّ، قال: قال عُمارة بن عُقَیل: حدّثنی أبی عن أبیه: أنّ الحجّاج أوفدَ ابنه محمّد بن الحجّاج إلی عبدالملک، وأوفد إلیه جریراً معه ووصّاه به وأمره بمسألة عبدالملک فی الاستماع منه ومعاونته علیه. فلمّا وردوا استأذن له محمّد علی عبدالملک، فلم یأذَنْ له، وکان لا یسمع من شعراء مُضَر ولا یأذن لهم، لأنّهم کانوا زُبَیْریّة. إلی آخر الخبر ....
ابو الفرج، الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 8/ 272]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 604
در مجالسی است که بر پایه لهو و لعب و غزل سرایی و حرف های ناپسند پایه گذاری شده است. ریشه و منشأ این خبر را باید در راویان آن المدائنی و عوانة بن الحکم جستجو کرد که هر دو برای کسب منافع مادی و دنیوی اخباری را به نفع حاکمان وقت که معاند با خاندان رسالت علیهم السلام بودند جعل می‌کردند.
[از کتاب مظلومه ای در تاریخ]
جمیل کیست؟
ابو عمرو جمیل بن عبداللَّه بن مَعْمَر عُذْری قُضاعی (40- 82 ه ق)، شاعری مشهور و غزل سرا از بنی عُذره بود. وی در وادی القری متولد شد واز کودکی دل به عشق یکی از دختران قبیله خویش به نام بُثَینه بست. چون به سن بلوغ رسید از او خواستگاری نمود اما آن دختر را به وی ندادند و به عقد مردی دیگر به نام نُبَیْه بن الأسود در آوردند.
از آن پس جمیل به سرودن اشعار عاشقانه پرداخت و گاهگاه مخفیانه از دیدار معشوقه کامیاب می‌شد. مردم قبیله بُثینه از او نزد حاکم وادی القری شکایت کردند. او هم جمیل را از ورود به خیمه معشوقه منع نمود و به قبیله بُثینه اجازه داد اگر اورا در محلّه و بین چادرهای خود یافتند به قتل برسانند. جمیل ناچار همراه با عشیره خود از وادی القری به بادیة الشام کوچ کرد و مدتی را در دمشق گذرانده سپس رهسپار مصر گردید.
عبدالعزیز بن مروان حاکم مصر مقدم جمیل را گرامی داشت و بدو منزل و اثاثه و وسایل زندگی داد و وعده کرد درباره عشق بی سرانجام او هم تدبیری بیندیشد، اما عمر جمیل وفا نکرد و به زودی در عمر چهل و دو سالگی در مصر درگذشت.
مجموعه اشعاری که جمیل در عشق بُثینه سروده است عُذریّات نام دارد.
فریدنی، برگزیده الأغانی، 2/ 41
نویسنده گوید:
شرح حال و وضعیت «جمیل» در کتاب الأغانی، 8/ 288- 331، و تاریخ دمشق، 12/ 85- 104 رقم 1357 آمده است.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 605
او دلباخته دختری به نام بُثینه بود که به وصال او نمی‌رسد، و این قصه دلباختگی به جایی می‌رسد که شوهر بُثینه از وجود جمیل در خانه خود با خبر می‌شود و بُثینه با دسیسه‌ای اتهام گناه را از خود دفع می‌کند «1»، و بُثینه زنی بود که هم به جمیل و هم به شوهرش علاقه مند بود و با هر دوی آنها ارتباط داشت، و نزد خلفای اموی رفت و آمد می‌کرد و از آنها صِلات دریافت می‌کرد. «2»
[از کتاب مظلومه ای در تاریخ]
نصیب کیست؟
نصیب فرزند ریاح غلام عبدالعزیز بن مروان بود. عبدالعزیز اورا از عرب بنی‌کنانه ساکن در منطقه مکه خرید. مادرش کنیز سیاهی بود که بر اثر یک رابطه نامشروع اربابش، به نصیب حامله می‌شود و بعد پدرش می‌میرد و عمویش اورا به عبدالعزیز می‌فروشد.
نصیب غلام سیاه حبشی بود که برای صاحبانش شتربانی می‌کرد. شتری را گم کرد و در صدد پیدا کردن آن برآمد تا به خیمه عبدالعزیز بن مروان رسید که آن زمان ولی عهد عبدالملک بن مروان بود. صدا زد، دربان عبدالعزیز آمد و به او گفت: برای آمدن من نزد امیر اجازه بگیر که شعری در مدح او آماده کردم. دربان، عبدالعزیز را در جریان گذاشت که مردی سیاه اجازه می‌خواهد مدحی برای تو بسُراید. عبدالعزیز گمان کرد که او می‌خواهد اورا استهزاء و سخره کند ود یگران را بخنداند به او اجازه نداد وپیغام فرستاد وقتی که به تو احتیاج داشتیم تورا فرا می‌خوانیم.
نصیب به مدت چهار ماه هر روز به درِ خانه عبدالعزیز آمد تا اینکه فرستاده
__________________________________________________
(1)- الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 8/ 305.
(2)- [بُثینه وعبدالملک بن مروان:
حَرَمی به اسناد خویش ما را خبر داد که بثینه نزد عبدالملک رفت. وی اورا زنی صاف و ساده یافت. بدو گفت: جمیل به تو چه دید که دل به تو داد؟ بثینه گفت: در من همان را یافت که مردم در تو دیدند و تورا به خلافت پذیرفتند. عبدالملک از این پاسخ چنان خندید که دندان سیاه او- که از مردم پنهان می‌داشت- آشکار گردید.
فریدنی، برگزیده الأغانی، 2/ 38]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 606
عبدالملک به او اجازه داد و تختی برایش گذاشتند و مردم اطراف آن تخت جمع شدند و گفت این سیاه مال من است می‌خواهد مردم را بخنداند. عبدالعزیز وارد شد تا سخنان اورا بشنود و نصیب ابیاتی در مدح او گفت. عبدالعزیز فریاد زد به او جائزه بدهید. و حرفش را تکرار کرد و نصیب گفت: من بنده هستم، عبدالعزیز دربان را خواست و به او گفت: بهای اورا اعلام کن، او نیز افراد مجرب در این کار را صدا زد و در حضور عبدالعزیز به آنان گفت: غلام سیاهی که نقص و عیبی ندارد و آنها گفتند: صد دینار.
و او گفت: این غلام سیاه شتربان است و در این کار مهارت دارد.
آنها گفتند: دویست دینار.
و او گفت: این غلام سیاه کمان درست می‌کند، شمشیربازی و تیراندازی می‌کند و تیر درست می‌کند.
آنها گفتند: چهارصد دینار.
و او گفت این غلام سیاه شعر شعراء را از بر دارد و به خوبی می‌خواند.
آنها گفتند: شش صد دینار.
او گفت: این غلام سیاه خود شاعر است و اشتباه در اعراب کلمات نمی‌کند.
آنها گفتند: هزار دینار.
عبدالعزیز گفت: هزار دینار به او بدهید.
غلام سیاه گفت: بهای شتری که گم کردم را بدهید.
عبدالعزیز گفت: چقدر است.
گفت: بیست و پنج دینار. و عبدالعزیز گفت: این را هم بدهید.
و غلام سیاه گفت: جائزه مدحی که برای تو کردم چه شد؟
عبدالعزیز گفت: خودت را بخر و به سوی ما بازگرد.
غلام سیاه به کوفه آمد و از بشر بن مروان هم اجازه خواست. و برای او نیز مدحی در وصف مادر او سرود و او هم ده هزار درهم به او داد. «1»
__________________________________________________
(1)- الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 1/ 263- 264.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 607
در خبر آمده است که عبدالعزیز بن مروان نصیب و خانواده و فرزندانش را خرید و آنها را آزاد کرد. و نصیب هر سال به نزد او در شام می‌رفت و اورا می‌ستود و از او جائزه دریافت می‌کرد. «1»
به نصیب گفته شد که اینجا عدّه‌ای از زنان هستند که می‌خواهند تورا تماشا کنند و شعرت را بشنوند، در پاسخ گفت: این زنان چه کار با من دارند که پوست سیاه و موی سفید را ببینند. شعر مرا از پشت پرده بشنوند. «2» نصیب النّسوة اللّاتی کنّ یتناشدن الشعر فی المسجد الحرام:
أخبرنی محمّد بن مَزْیَد، قال: حدّثنا الزّبیر بن بکّار، قال: حدّثنی المَوْصلیّ، عن ابن عُبَیدة، قال:
أتی نُصَیبٌ مکّةَ، فأتی المسجدَ الحرام لیلًا. فبینما هو کذلک إذ طلعَ ثلاثُ نسوةٍ فجلسْنَ قریباً منه، وجعَلْنَ یتحدّثْنَ ویتذاکَرْنَ الشعرَ والشعراءَ، وإذا هنّ من أفصح النّساء وآدابِهنّ. فقالت إحداهنّ: قاتلَ اللَّه جمیلًا حیث یقول:
وبین الصّفا والمَرْوَتین ذکرتُکم بمُخْتَلِفٍ ما بینَ ساعٍ ومُوجِفُ
وعند طوافی قد ذکرتُکِ ذُکْرَةً هیَ الموتُ بل کادتْ علی الموتِ تَضْعُفُ
فقالت الأخری: بل قاتلَ اللَّهُ کُثیِّر عزّةَ حیث یقول:
طَلَعْنَ عَلینا بین مَرْوَةَ والصّفا یَمُرنَ علی البَطْحاءِ مَوْرَ السّحائبِ
فَکِدْنَ لعَمْرُ اللَّهِ یُحْدِثْنَ فِتْنةً لمُخْتَشِعٍ من خَشْیَةِ اللَّهِ تائِبِ
فقالت الأخری: قاتلَ اللَّهُ ابنَ الزّانیةِ نُصَیباً حیث یقول:
أُلامُ علی لَیْلی ولو أستطیعُها وحُرْمَةِ ما بینَ البَنِیّةِ والسِّتْرِ
لَمِلْتُ علی لَیْلی بنفسیَ مَیْلَةً ولو کان فی یوم التّحالُقِ والنّحْرِ
__________________________________________________
(1)- الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 1/ 276.
(2)- الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 1/ 270- 271.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 608
فقام نصیبُ إلیهنّ فسلّم علیهنّ، فردَدْنَ علیه السّلامَ. فقال لهنّ: إنِّی رأیتُکنّ تتحادَثْنَ شیئاً عندی منه علمٌ. فقلنَ: ومَنْ أنتَ؟ فقال: اسمَعْنَ أوّلًا. فقلنَ: هاتِ. فأنشدهنّ قصیدتَه التی أوّلها:
ویومَ ذی سَلَمٍ شاقَتْکَ نائِحةٌ وَرْقاءُ فی فَنَنٍ والرِّیحُ تضطَرِبُ
فقلنَ له: نسألک باللَّه وبحقِّ هذه البَنیّة، مَنْ أنت؟ فقال: أنا ابنُ المظلومةِ المقذوفةِ بغیر جُرْم «نُصَیب». فقُمْنَ إلیه فسلّمْنَ علیه ورحّبْنَ به، واعتذرت إلیه القائلةُ، وقالت:
واللَّه ما أردْتُ سوءاً، وإنّما حملنی الاستحسانُ لقولک علی ما سمعتَ. فضحک وجلس إلیهنّ، فحادثهنّ إلی أنِ انصرفن. أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 1/ 293
نویسنده گوید:
(ترجمه متن الأغانی): نصیب و سه زنی که در مسجد الحرام شعر می‌سرودند:
نصیب شبی به مکه و به مسجد الحرام آمد، در آن جا با سه زن روبرو شد که گرم گفتگو بودند و در صحبتهای خود شعر شاعرانی را به خاطر می‌آوردند که در کلام و سخنوری فصیح‌ترین بودند. یکی از آنان گفت: خدا جمیل را بکُشد اینطور شعر گفته است، و دو بیت از جمیل خواند. و دیگری گفت: خدا کثیر عزّة را بکُشد اینگونه شعر گفته است، سپس دو بیت شعر از کثیر خواند. و زن سومی گفت: خدا فرزند آن زن زانیه نصیب را بکشد که این گونه گفته است، و سپس دو بیت از شعر نصیب را خواند.
نصیب برخاست و به طرف آنها رفت و سلام کرد و آنها پاسخ دادند، و به آنها گفت:
من شماها را دیدم که در مورد چیزی که من به آن آگاهی دارم صحبت می‌کنید. آنها گفتند: تو کیستی؟ او گفت: اوّل گوش کنید، گفتند بگو، او قصیده: ویوم ذی سَلَمٍ شاقتکَ نائحةٌ تا آخر را خواند، آن زنان گفتند: تورا به خدا و به حق خانه او خودت را معرّفی کن؟ گفت: من پسر زن مظلوم و مورد تُهمت قرار گرفته و بی‌گناه، نصیب هستم، و آنها به پا خاستند و مجدد به او سلام گفتند و خوش آمد گفتند و از او عذر خواستند و گفتند: ما قصد بدی نداشتیم، آنچه شنیدی حمل بر خوبی بکن، پس خندید و با آنها
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 609
به گفتگو نشست تا اینکه آن زنان بازگشتند. «1»
از این اخباری که در مورد نصیب گفته شد، معلوم می‌شود او غلام بنی مروان بوده، و مجالس طرب آنان را با مدیحه سرایی و بذله گویی و دلقکی می‌آراسته است.
نتیجه: با توجه به آنچه در مورد جریر و جمیل و نصیب گفته شد، معلوم می‌شود که شخصیت و گرایشات فکری و روحی آنها متمایل به نوازندگی طرب انگیز عهد جاهلیت بوده است و خلفای اموی و عباسی نیز با تشکیل مجالس طرب به این نوع گرایشات دامن می‌زدند، در حالی که شارع مقدس اسلام تحت تعلیمات وحی الهی این‌گونه گرایشات و تمایلات را در جامعه اسلامی با بیان صریح نهی کرده بود.
شاهد مثال خبری است که از الأغانی «2» نقل شده است که نصیب برای اسماعیل بن مختار غلام آل‌طلحه جریان وادی عقیق و مغنیگری آن زن اموی را بیان می‌کند، وقتی اسماعیل از نام آن زن اموی سؤال می‌کند، نصیب می‌گوید تا زنده ام نام و نشان اورا برای کسی فاش نمی‌کنم. و دیگر اینکه از الأغانی «3» نقل شده است که احوص به سلامة (مغنیه) زنی از قریش تعلق خاطری پیدا می‌کند قصه وصال آن دو به هم به طول می‌انجامد تا انتهای خبر نام و نشانی از این قریشی بیان نمی‌شود.
و این تعرض آشکاری است که نشان از حقد و کینه راویان این گونه اخبار می‌باشد که در یک جا از افشای نام آن دو زن اموی و زن قریشی خودداری کرده، و در جای دیگر با وقاحت تمام نظیر این اخبار را به بانوان خاندان رسالت علیهم السلام نسبت داده اند.
و در بحث بعد میزان اعتبار ناقلین و وضّاعین این اخبار نزد رواة عامه ارزیابی می‌شود.
[از کتاب مظلومه ای در تاریخ]
__________________________________________________
(1)- الأغانی، 1/ 293.
(2)- [ (ط دار احیاء التراث العربی)، 1/ 279- 282].
(3)- [ (ط دار الفکر)، 9/ 155- 158].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 610
الوضّاعون:
[فی خبر محاسن صلات الشعراء] البیهقی، المحاسن والمساوئ،/ 161- 162
الرّاوی: مجهول «قیل».
[فی أخبار سکینة]: أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 16/ 379- 380
الرّاوی:
نمایش تصویر
[فی خبر جریر]: أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 8/ 253- 254
الرّاوی: عن الشّعبیّ، عن أبی یعقوب الثّقفیّ
[فی خبر الفرزدق]: أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 21/ 240- 241
الرّاوی: المدائنیّ، عن سائر الرّواة
مَنْ هو المدائنیّ؟
علیّ بن محمّد، أبو الحسن المدائنیّ الأخباری، صاحب التّصانیف. ذکرهُ ابن عدی فی الکامل، فقال: علیّ بن محمّد بن عبداللَّه بن أبی سیف المدائنیّ مولی عبدالرّحمان بن سمرة [بن حبیب بن عبد شمس]. لیس بالقویّ فی الحدیث؛ وهو صاحبُ الأخبار؛ قلّ ما له من الروایات المسندة. روی عن جعفر بن هلال، عن عاصم الأحول، عن أبی عثمان، عن [أبی] أسامة، قال: کان النّبیُّ صلی الله علیه و آله یحملنی والحسن بن علیّ، ویقول: اللَّهمّ إنِّی أحبّهما فأحبّهما.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 611
«1» قلت: روی عنه الزّبیر بن بکّار، وأحمد بن زهیر، والحارث بن أبی أسامة، وقال أحمد بن أبی خیثمة: کان أبی وابن معین ومصعب الزّبیریّ یجلسون علی باب مصعب، فمرّ رجل علی حمار فارهٍ وبِزّةٍ حسنة، فسلّم وخصّ بسلامه یحیی، فقال له: یا أبا الحسن:
إلی أین؟ قال: إلی دار هذا الکریم الذی یملأ کُمِّی دنانیر ودراهم: إسحاق الموصلیّ. فلمّا وَلّی قال یحیی: ثقة ثقة ثقة. فسألتُ بی مَنْ هذا؟ فقال: هذا المدائنیّ.
مات المدائنیّ سنة أربع أو خمس [وعشرین] ومائتین، عن ثلاث وتسعین سنة. «1» «2» [ومات فی دار إسحاق الموصلیّ، کان منقطعاً إلیه] «2».
الذّهبی، میزان الاعتدال (ط دار الفکر)، 3/ 153 رقم 5921/ عنه: ابن حجر، لسان المیزان (ط مؤسّسة الأعلمی- بیروت، طبع بالأفست فی الهند)، 4/ 253، الذّهبی، سیرأعلام النّبلاء) (ط دار الفکر)، 9/ 127
مَنْ هو عوانة بن الحکم؟
عوانة بن الحکم بن عوانة بن عیاض الأخباریّ المشهور الکوفیّ، یُقال: کان أبوه عبداً خیّاطاً، وأمّه أمَة، وهو کثیر الرّوایة عن التّابعین. قلّ عمّن روی حدیثاً مسنداً، وأکثر المدائنی عنه. وقد روی عن عبداللَّه بن المعتز، عن حسن بن علیل العنزیّ، عن عوانة بن الحکم. کان عثمانیاً، وکان یضع الأخبار لبنی أمیّة. مات سنة 158.
ابن حجر، لسان المیزان، 4/ 386 (ط مؤسّسة الأعلمی- بیروت)
عوانة بن الحکم بن عیاض بن وزر بن عبدالحارث الکلبیّ، ویُکنّی أبا الحکم، من علماء الکوفیین روایة للأخبار، عالم بالشّعر والنّسب [...] وتوفّی عوانة فی سنة سبع وأربعین ومائة، وله من الکتب: کتاب التاریخ، کتاب سیرة معاویة وبنی أمیّة «3»، جمع دیوان
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه فی سیر أعلام النّبلاء].
(2- 2) [من سیر أعلام النّبلاء].
(3)- [قریب بهذا المضمون فی سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 7/ 153- 154 رقم 1079].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 612
العرب وأشعارها وأخبارها وأنسابها ولغاتها، [دیوان] الولید بن یزید بن عبدالملک.
النّدیم، الفهرست،/ 103
مَنْ هو أبو یعقوب الثّقفیّ؟
د ت س: إسحاق بن إبراهیم الثّقفیّ أبو یعقوب الکوفیّ.
[...] قال ابن عدی «1»: روی عن الثّقات ما لا یتابع علیه وأحادیثه غیر محفوظة. قلت:
وقال العقیلیّ: فی حدیثه نظر، وروی عن مالک حدیثاً لا أصل له، وذکره السّاجیّ فی الضّعفاء، وذکره ابن حبّان «2» فی الطّبقة الرابعة من الثّقات.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب (ط دار المعرفة)، 1/ 203 رقم 412
مَنْ هو الشّعبیّ؟
وذلک أنّ الشّعبیّ کان مشهوراً بالنّصب لعلیّ علیه السلام ولشیعته وذرِّیّته، وکان معروفاً بالکذب، سکِّیراً خمِّیراً، مقامراً عیّاراً، وکان معلِّماً لولد عبدالملک بن مروان، وسمیراً للحجّاج.
وروی إسماعیل بن عیسی العطّار، قال: حدّثنا بهلول بن کثیر، قال: حدّثنا أبوحنیفة، قال: أتیتُ الشّعبیّ أسأله عن مسألة، فإذا بین یدیه شطرنج ونبیذ وهو متوشِّح بملحفة مصبوغة بعصفر، فسألته عن مسألة، فقال: ما تقول فیها بنو أستها، قال: فقلت: هذا أیضاً مع هذا، وذهبتُ إلی کتب لی کنتُ سمعتها منه فخرقتها، ثمّ صار مصیری هذا أن أسمع عن رجل عنه.
وروی أبو بکر الکوفیّ، عن المغیرة، قال: کان الشّعبیّ یهون علیه أن تُقام الصّلاة وهو علی الشّطرنج والنّرد، وقال: مررتُ بالشّعبیّ وإذا هو قائم فی الشّمس علی فرد رجل وفی
__________________________________________________
(1)- الکامل: 1/ 98.
(2)- الثّقات: 8/ 106.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 613
فمه بیذق، فقال: هذا جزاء مَنْ قومر.
وروی الفضل بن سلیمان، عن النّصر بن مخارق، قال: رأیتُ الشّعبیّ بالنّجف یلعب الشّطرنج وإلی جنبه قطیفة، فإذا مرّ به مَن یعرفه أدخل رأسه فیها. وبلغ من کذبه أ نّه قال: لم یشهد الجمل من الصّحابة إلّاأربعة، فإن جاءوا بخامس فأنا کذّاب، علیّ وعمّار وطلحة والزّبیر، وقد أجمع أهل السِّیَر أ نّه شهد البصرة مع علیّ علیه السلام ثمانمائة من الأنصار وتسعمائة من أهل بیعة الرّضوان وسبعون من أهل بدر.
وهو الذی روی أنّ علیّاً علیه السلام کان أحمر الرّأس واللِّحیة خلافاً علی الأمّة فی وصفه، وبلغ من نصبه وکذبه أ نّه کان یحلف باللَّه لقد دخل علیّ بن أبی طالب اللّحد وما حفظ القرآن، وهذا خلاف الإجماع وإنکار الاضطرار، وروی مخالد، قال: قیل للشّعبیّ: إنّک لتقع فی هذه الشّیعة وإنّما تعلّمت منهم. وکان یقول: ما أشکّ فی صاحبنا الحارث الأعور أ نّه کان کذّاباً، وکان یشبه فی زیِّه ولباسه وفعاله وکلامه بالشطار وأهل الزعارة، وخالف الأمّة فی قوله: إنّ النّفساء تربص شهرین. فکیف یحتجّ بروایة هذا علی أمیر المؤمنین علیه السلام مع أنّ المشهور عنه أ نّه کان لا یری الحرام شیئاً ویقول فیه إنّه جاء إلی ما أحلّ اللَّه فحرّمه علی نفسه یمسک امرأته ولا شی‌ء علیه.
المفید، الفصول المختارة (من مصنّفاته)، 2/ 216- 217
کان الشّعبیّ من قضاة بنی مروان، وکان من المنحرفین عن أمیر المؤمنین علیه السلام حتّی دخل علی الحجّاج وقال: مَنْ أمیر المؤمنین علیه السلام، فغضب منه الحسن البصری وجعل یعظه.
الغزالی، إحیاء العلوم، 2/ 346
عن الشّعبیّ، حدّثنی الحارث الأعور، وکان کذّاباً.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب (ط دار المعرفة)، 1/ 470
وقال مجالد: قیل للشّعبیّ، کنتَ تختلف إلی الحارث، قال: نعم، أختلف إلیه، أتعلّم منه الحساب، کان أحسب النّاس.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 614
وقال ابن عبدالبرّ فی کتاب العلم له لما حکی عن إبراهیم أ نّه کذب الحارث: أظنّ الشّعبیّ عوقب بقوله فی الحارث کذّاب، ولم یبن من الحارث کذبه، وإنّما نقم علیه إفراطه فی حبِّ علیّ.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب (ط دار المعرفة)، 1/ 470، 471/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 367
وقال علیّ بن مجاهد، عن أبی جناب الکلبیّ، عن الشّعبیّ: شهد عندی ثمانیة من التابعین الخیر، فالخیر منهم: سوید بن غفلة، والحارث الهمدانیّ، حتّی عدّ ثمانیة أنّهم سمعوا علیّاً یقول: فذکر خبراً.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب (ط دار المعرفة)، 1/ 470- 471
وروی الواقدیّ، عن طریق الشّعبیّ، قال: صّلی أبو بکر علی فاطمة، وهذا فیه ضعف وانقطاع.
ابن حجر، الإصابة، 4/ 367
وفی منهج المقال: قال أبو عبداللَّه محمّد بن أحمد الأنصاری القرطبی فی تفسیره فی باب الفضائل القرآن، وأسند عن الحارث بن علیّ، وخرّجه الترمذی، قال: سمعتُ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم یقول: ستکون فتنة، إلی أن قال: خذها إلیک یا أعور. ثمّ قال: الحارث ثقة، رماه الشّعبی بالکذب ولیس بشی‌ء، ولم یتبیّن من الحارث کذب، وإنّما نقم علیه إفراطه فی حُبِّ علیّ وتفضیله علی غیره، ومن ها هنا واللَّه أعلم، کذبه الشّعبیّ لأنّ الشّعبیّ یذهب إلی تفضیل أبی بکر وأ نّه أوّل مَنْ أسلم. قال أبو عمر بن عبدالبرّ: وأظنّ الشّعبیّ عوقِبَ بقوله فی الحارث الهمدانیّ، وکان أحد الکذّابین.
وبسنده عن الشّعبیّ: تعلّمت من الحارث الأعور الفرائض والحساب، وکان أحسب النّاس.
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 367
روینا عن أبی عبدالرّحمان السّلمیّ أ نّه قال: ما رأیتُ ابن أنثی أقرأ لکتاب اللَّه تعالی من علیّ، وقال أیضاً: ما رأیتُ أقرأ من علیّ عرض القرآن علی النّبیّ صلی الله علیه و آله وهو من
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 615
الّذین حفظوه أجمع بلا شکّ عندنا، وقد أبعد الشّعبیّ فی قوله: إنّه لم یحفظه، قال یحیی بن آدم: قلت لأبی بکر بن عیّاش یقولون: إنّ علیّاً رضی الله عنه لم یقرأ القرآن إلی الآخر.
ابن الجزریّ، غایة النّهایة فی طبقات القرّاء، 1/ 244
حدّثنا أبو زرعة، قال: قال أبو نعیم: [...] ومات الشّعبیّ سنة أربع ومائة.
أبو زرعة، التّاریخ، 1/ 294
شعامر بن شراحیل بن عبد، وقیل: عامر بن عبداللَّه بن شراحیل الشّعبیّ الحمیریّ، أبو عمرو الکوفیّ من شعب همدان [...]. وقال ابن معین: قضی الشّعبیّ لعمر بن عبدالعزیز.
قیل: مات سنة (3)، وقیل: (4)، وقیل: (5)، وقیل: (6)، وقیل: (7)، وقیل: عشرة ومائة، وقال أحمد بن حنبل، عن یحیی بن سعید القطّان: مات قبل الحسن بیسیر، ومات الحسن بلا خلاف سنة (10)، واختلف فی سنِّه فقیل: (77)، وقیل: (79)، وقیل: (82)، والمشهور أنّ مولده کان لستّ سنین خلت من خلافة عمر. قلت: فعلی القول الأخیر فی وفاته، وعلی المشهور من مولده یکون بلغ تسعین سنة، وقد قال أبو سعد ابن السّمعانی:
وُلد سنة عشرین، وقیل: سنة (31)، ومات سنة (109)، وحکی ابن سعد، عن الشّعبیّ، قال: ولدتُ سنة جلولاء یعنی سنة (19).
ابن حجر، تهذیب التّهذیب (ط دار المعرفة)، 3/ 44، 46
مَنْ هو أبو عبیدة معمر بن المثنّی؟
قال الشّیخ أبو سعید رحمه الله: أبو عبیدة معمر بن المثنّی التّیمیّ، من تیم قریش لا تیم الرّباب. وهو مولی لهم. ویُقال هو مولی لبنی عبیداللَّه بن معمر التّیمیّ. وحدّثنا قال:
حدّثنا أبوبکر بن مجاهد، قال: حدّثنی الکدیمی وأبو العیناء، قال: قال رجل لأبی عبیدة:
یا أبا عبیدة! قد ذکرت النّاس وطعنت فی أنسابهم، فباللَّه ألا تعرِّفنی مَنْ کان أبوک وما
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 616
أصله؟ فقال: حدّثنی أبی أنّ أباه کان یهودیّاً بباجروان. «1» قرأتُ أنا بخطِّ أبی عبداللَّه ابن مقلة، قال أبو العبّاس ثعلب: کان أبو عبیدة یری رأی الخوارج. وإذا قرأ القرآن قرأه نظراً، وله غریب القرآن، ومجاز القرآن. وکان مع معرفته إذا أنشد بیتاً لم یقم بإعرابه «1».
ولمّا مات لم یحضر جنازته أحد؛ لأنّه لم یکن یسلم علیه شریف ولا غیره. «1» وعمل کتاب المثالب الذی کان یطعن فیه علی بعض أسباب «2» النّبیّ علیه السلام (جبّ علی الهامش- لعنه اللَّه). قال أبو العبّاس: وقارب أبو عبیدة المائة، «3» وکان غلیظ اللثغة «3» وله علم الإسلام والجاهلیة. وکان دیوان العرب فی بیته. وإنّما کان مع أصحابه، مثل الأصمعیّ وأبی زید وغیرهما، نتف عند ما کان معه. وکان مع ذلک کلّه، وسخاً مدخول الدِّین، مدخول النّسب «1». قرأتُ بخطِّ علّان الشعوبیّ: أبو عبیدة یُلقّب بسَخت من أهل فارس، أعجمی الأصل. ووُلد أبو عبیدة سنة أربع عشرة ومائة، وتوفِّی سنة عشر ومائتین وقیل إحدی عشرة. وقال أبو سعید: سنة ثمان وقیل سنة تسع. وله من الکتب.
النّدیم، الفهرست،/ 57- 59/ عنه: ابن حجر، تهذیب التّهذیب (ط دار المعرفة)، 5/ 482- 483
خت د: معمر بن المثنّی أبو عبیدة التّیمیّ مولاهم البصریّ النّحویّ.
[...] ومات سنة عشرة ومائتین، وقد قاربَ المائة. [...] وقال أبو حاتم السّجستانی:
کان یمیل إلیَّ لأنّه کان یظنّنی من خوارج سجستان. وقال ابن قتیبة: کان الغریب أغلب
__________________________________________________
(1) (1) [حکاه عنه فی التّهذیب].
(2)- [التّهذیب: أتباع].
(3) (3) [التّهذیب: وکان عریض البیعة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 617
علیه، وأیام العرب، وکان مع معرفته ربّما لم یقم البیت إذا أنشده حتّی یکسره، ویخطئ إذا قرأ القرآن نظراً، وکان یبغض العرب، وصنّف فی مثالبها کتباً، وکان یری رأی الخوارج. وقال أبو عمر بن عبدالبرّ فی کتاب الکنی: سُئل عنه ابن معین، فقال: لا بأس به. وقال الدّارقطنیّ: لا بأس به إلّاأ نّه کان یُتّهم بشی‌ء من رأی الخوارج، ویُتّهم أیضاً بالإحداث. وقال أبو منصور الأزهریّ فی التّهذیب: کان أبو عبیدة یوثِّقه ویُکثر الرّوایة عنه، وکان مُخلّاً بالنّحو، کثیر الخطأ فی نفائس الأعراب، مُتّهماً فی روایته، مغری بشرِّ مثالب العرب، فهو مذموم من هذه الجهة غیر موثوق به. [ثمّ ذکر کلام النّدیم کما ذکرناه فی الفهرست]، وعدّ النّدیم من تصانیفه مائة وعشرة کتب.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب (ط دار المعرفة)، 5/ 482- 483 رقم 8024
[فی خبر محاسن صلات الشعراء] البیهقی، المحاسن والمساوئ،/ 163- 164
الرّاوی: أبو الزّناد
[فی خبر جریر]: أبو الفرج، الأغانی، 8/ 253- 254
الرّاوی:
نمایش تصویر
مَنْ هو أبو الزّناد؟
عبداللَّه بن ذکوان أبو الزّناد، قال علیّ، عن ابن عیینة: کان کنیته أبو عبدالرّحمان، کان یحدِّث عن أبی الزّناد المدینیّ مولی آل عثمان.
البخاری، تاریخ الکبیر، 5/ 83 رقم 228
قال أشعب: نشأتُ أنا وأبو الزّناد فی حجر عائشة بنت عثمان بن عفّان. «1»
أبو الفرج، الأغانی، 19/ 94
أبو الزّناد عبداللَّه بن ذکوان:
أبوه مولی رملة بنت شیبة بن ربیعة، زوجة الخلیفة عثمان، وقیل: مولی عائشة بنت عثمان بن عفّان، وقیل: مولی آل عثمان.
قلت: مولده فی نحو سنة خمس وستّین فی حیاة ابن عبّاس [...] وروی اللّیث بن
__________________________________________________
(1)- [راجع أخبار أشعب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 618
سعد، عن ربیعة بن أبی عبدالرّحمان، قال: أمّا أبو الزّناد فلیس بثقة ولا رضیّ [...].
یحیی بن بکیر: حدّثنا اللّیث، قال: جاء رجل أبی ربیعة، فقال: إنِّی أمرتُ أن أسألک عن مسألة، وأسأل یحیی بن سعید، وأسأل أبا الزّناد، فقال: هذا یحیی، وأمّا أبو الزّناد، فلیس بثقة.
قال یحیی بن معین، قال مالک: کان أبو الزّناد کاتباً لهؤلاء یعنی بنی أمیّة، وکان لا یرضاه یعنی: لذلک []. مات سنة إحدی وثلاثین ومائة.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 6/ 227، 230- 231
[فی خبر سکینة]: أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 16/ 373- 374
نمایش تصویر
مَنْ هو عُمر بن شبّة؟
عُمر بن شبّة بن عبدة بن زید بن رائطة [ق]، العلّامة الأخباریّ الحافظ الحجّة، صاحب التصانیف، أبو زید [بن أبی معاذ]، النّمیریّ البصریّ النّحویّ، نزیل بغداد. وُلد سنة ثلاث وسبعین ومائة. [...]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 619
قال ابن المنادی: مات بسرّ مَنْ رأی یوم الاثنین لخمس بقینَ من جمادی الآخرة سنة اثنتین وستّین ومائتین. وکان قد جاوز التسعین، کذا قال.
وقال محمّد بن موسی البَرْبَری: مولده أوّل رجب سنة ثلاث وسبعین ومائة. قال:
ومات یوم الخمیس لأربع بقینَ من جمادی الآخرة سنة اثنتین وستّین ومائتین. فکَمل تِسعاً وثمانین سنة إلّاأربعة أیام.
الذّهبیّ، سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 10/ 263، 264 رقم 2123/ قریب‌بهذا المضمون فی تهذیب التّهذیب (ط دار المعرفة)، 4/ 277، 278
عمر بن شبّة بن عبیدة بن زید بن رائطة النّمیریّ، أبو زید بن أبی معاذ البصریّ النّحویّ الأخباریّ، نزیل بغداد [...].
قال ابن المنادی: ماتَ فی جمادی الآخرة سنة اثنتین ومائتین، وکان قد جاوزَ التّسعین، وقال محمّد بن موسی بن حمّاد البریزی: مولده أوّل یوم من رجب سنة (73).ابن حجر، تهذیب التّهذیب (ط دار المعرفة)، 4/ 277، 278
مَنْ هو حمّاد بن إسحاق؟
حمّاد بن إسحاق بن إسماعیل بن حمّاد بن زید، أبو إسماعیل الأزدیّ، البغدادیّ، المالکیّ، أخو إسماعیل القاضی، کان أکبر من إسماعیل فیما أری [...].
وکان یصحب الخلفاء، فغضبَ علیه المُهْتدی باللَّه، وضربه، وطوّف به لأمرٍ، وعزلَ أخاه عن القضاء.
مات بالسُّوس سنة سبعٍ وستّین ومائتین. وقد وَلیَ مرّة قضاء بغداد، وقاربَ سبعین سنة.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 10/ 434 رقم 2227
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 620
[فی أخبار تشتمل علی ذکر جماعة من شعراء الإسلام]:
المرزبانی، الموشّح،/ 265- 266
الرّاویّ:
نمایش تصویر
مَنْ هو الهیثم بن عدیّ؟
الهیثم بن عدیّ الطّائیّ، سکتوا عنه، أراه أبا عبدالرّحمان.
البخاری، التاریخ الکبیر، 7/ 218 رقم 2775/ عنه: الذّهبیّ، سیر أعلام النّبلاء
(ط دار الفکر)، 8/ 426
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 621
الهیثم بن عدیّ بن عبدالرّحمان بن زید بن أسید بن جابر بن عدیّ بن خالد، أبو عبدالرّحمان الطّائیّ البحتریّ: کوفیّ، قدم دمشق. [...]
وحدّث عن هشام بن عروة، عن أبیه، عن عائشة، قالت: نهی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله أن تقرن التمرتان فی الأکلة، وأن تفتّش التمرة عمّا فیها.
وحدّث عن مجالد، عن الشّعبیّ، قال: سألتُ ابن عبّاس أیّ النّاس کان أوّل إسلاماً؟
فقال: أبو بکر الصِّدِّیق. ألم تسمع قول حسّان یومئذٍ: [البسیط]
إذا تذکّرت شجواً من أخی ثقةٍ فاذکر أخاک أبا بکر بما فعلا
خیرُ البریّة أتقاها وأعدلُها إلّا النّبیّ وأوفاها بما حملا
الثانی التالی المحمود مشهدُه وأوّلَ النّاس منهم صدّق الرّسُلا
قال یحیی بن معین: هذا الحدیث بهذا السّند باطل. والهیثم لیس بثقة.
وجد بخط أبی العبّاس أحمد بن جعفر بن محمّد بن حمّاد فی آخر کتاب الدولة للهیثم ابن عدیّ: [الکامل]
إنّ الصّلاة علی النّبیّ محمّدٍ وعلی الصّحابةِ رحمةٌ وسلامُ
لا توجبنّ لرافضیّ حرمةٌ إیجابُ رحمته علیک حرامُ
قال یحیی بن معین: الهیثم لیس بثقة، کان یکذب. «1» قالت جاریة للهیثم: کان مولای یقوم عامّة اللّیل یُصلِّی، فإذا أصبح جلس یکذب «1».
صار أبو نؤاس إلی مجلس الهیثم بن عدیّ، فجلس والهیثم لا یعرفه، فلم یستدنه، ولم یقرب مجلسه، فقام، وتبیّن الهیثمُ فی وجهه الغضب، فسأل عنه، فاخبر به، فقال: إنّا للَّه، هذه بلیّة لم أجنها علی نفسی، قوموا بنا إلیه لنعتذر، فصار إلیه، فدقّ الباب، وتسمّی له،
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 8/ 425، ومیزان الاعتدال، 4/ 325، وجاء فی أوّله: قال عبّاس الدّوریّ، حدّثنا بعض أصحابنا، قال: قالت: ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 622
فقال: ادخل، فدخل، وهو قاعد یصفی نبیذاً، وقد أصلح بیته بما یصلح به مثله، فقال:
المعذرة إلی اللَّه، وإلیک، لا واللَّه ما عرفتک، وما الذّنب إلّالک حین لم تُعرِّفنا بنفسک، فنقضی حقّک، ونبلغ الواجب من برِّک، فأظهر له قبول العذر، فقال له الهیثم: أستعهدک من قول یسبق منک فیَّ، فقال: ما قد مضی فلا حیلة فیه، ولک الأمان فیما یستأنف، قال:
وما الذی مضی جُعلتُ فداک؟ قال: بیت مرّ، وأنا فیماتری، قال: فتنشدنیه؟ فدافعه، فألحّ علیه، فأنشده: [البسیط]
إذا نسبت عدیّاً فی بنی ثُعَل فقدِّمِ الدّال قبلَ العین فی النّسبِ
وأنشد أبو شبل لأبی نؤاس فی الهیثم تمام هذه الأبیات:
للهیثم بن عدیّ فی تلوّنه فی کلِّ یومٍ له رحلٌ علی خشبِ
فما یزال أخا حِلّ ومرتحلًا إلی الموالی وأحیاناً إلی العربِ
له لسان یزجّیه بجهوره کأ نّه لم یزل یُغذی علی قتبِ
للَّه أنتَ فما قُربی تهمُّ بها إلّا اجتلبت لها الأنساب من کثبِ
فعاد إلیه الهیثم لمّا بلغته الأبیات، فقال: یا سبحان اللَّه! ألیسَ قد جعلتَ لی عهداً ألا تهجونی؟ فقال: «وأنّهُم یقولُونَ ما لا یَفْعَلُون».
توفِّیَ الهیثم بن عدیّ سنة ست ومئتین. وقیل: سنة سبع ومئتین.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 67/ 139- 140 رقم 8327
الهیثم بن عدیّ الطّائیّ، أبو عبدالرّحمان المنبجیّ، ثمّ الکوفیّ.
قال البخاری: لیس بثقة. کان یکذب.
قال یعقوب بن محمّد: حدّثنا عبدالرّحمان من أهل منبج، وأمّه من سبی منبج، سکتوا عنه. «1» وروی عبّاس، عن یحیی: لیس بثقة. کان یکذب. وقال أبو داود: کذّاب. وقال
__________________________________________________
(1) (- 1*) [مثله فی سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 8/ 426].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 623
النّسائی وغیره: متروک الحدیث. (1*) [...]
وقال ابن عدیّ: ما أقلّ ما له من المسند، إنّما هو صاحبُ أخبار. وقال ابن المدینیّ:
هو أوثق من الواقدیّ، ولا أرضاه فی شی‌ء. [...]
مات الهیثم سنة سبع ومائتین، عن ثلاث وتسعین.
الذّهبی، میزان الاعتدال (ط دار الفکر)، 4/ 324- 325 رقم 9311
الهیثم بن عدیّ بن عبدالرّحمان بن زید بن أسید بن جابر الأخباری العلّامة، أبو عبدالرّحمان الطّائیّ الکوفیّ المؤرِّخ: [...]
وهو من بابة الواقدیّ. وقلّ ما روی عن المسند.
قال علیّ بن المدینی: هو عندی أصلحُ من الواقدیّ.
قلت: توفِّی بِفَم الصُّلح فی سنة سبع ومائتین، وله ثلاث وتسعون سنة.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 8/ 425- 426 رقم 1542
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 624
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 625
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 626
نمایش تصویر
مَنْ هو حمّاد الرّاویة؟
وأمّا حمّاد الرّاویة، فکان مُنْسَلِخاً من الدِّین، زاریاً علی أهله، مُدْمِناً لشرب الخمور وارتکاب الفجور.
وقال عمرو بن بحر الجاحظ: کان مُنْقِذ بن زیاد الهلالیّ، ومطیع بن إیاس، ویحیی بن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 627
زیاد، وحفص بن أبی وَدّة، وقاسم بن زُنْقُطَة، وابن المقفّع، ویونس بن أبی فروة، وحمّاد عجرد، وعلیّ بن الخلیل، وحمّاد بن أبی لیلی الرّاویة، وحمّاد بن الزِّبرقان، ووالِبة بن الحُباب، وعُمارة بن حمزة بن میمون، ویزید بن الفیض، وجمیل بن محفوظ المهلّبیّ، وبشّار ابن بُرْد المرعّث، وأبان اللّاحقیّ؛ یجتمعون علی الشُّرب وقولِ الشّعر، ویهجو بعضُهم بعضاً، وکلٌّ منهم مُتّهَمٌ فی دینه.
وعمل یونس بن أبی فَرْوة کتاباً فی مثالب العرب وعیوب الإسلام بزعمه، وصار به إلی ملک الرّوم، فأخذ منه مالًا. وقال أحمد بن یحیی النّحویّ: قال رجل یهجو حمّاد الرّاویة:
نِعْمَ الفَتی لو کانَ یعْرِفُ ربّهُ ویُقیمُ وَقْتَ صَلاتهِ حَمّادُ
بَسَطَتْ مَشافِرَهُ الشّمولُ فأنفُهُ مِثْلُ القَدُومِ یَسنُّها الحَدّادُ
وابْیَضّ مِن شُربِ المُدامةِ وجْهُهُ فبَیاضهُ یومَ الحِسابِ سَوادُ
لا یُعْجِبنّکَ بَزُّهُ ولِسانُهُ إنّ المجُوسَ یُری لها أسْبادُ
وکان حمّاد مشهوراً بالکذب فی الرّوایة وعمل الشّعر، وإضافته إلی الشّعراء المتقدِّمین ودسِّه فی أشعارهم؛ حتّی إنّ کثیراً من الرّواة قالوا: قد أفسد حمّاد الشّعرَ، لأنّه کان رجلًا یقدِر علی صنعته، فیدسّ فی شعر کلّ رجل منهم ما یُشاکِلُ طریقتَه، فاختلط لذلک الصّحیحُ بالسّقیم؛ وهذا الفعل منه، وإن لم یکن دالّاً علی الإلحاد فهو فسقٌ وتهاون بالکذب فی الرّوایة.
السّیّد المرتضی، الأمالی، 1/ 131- 132
حمّاد الرّاویة. أبو القاسم حماد بن أبی لیلی سابور. [...]
وکانت ملوک بنی أمیّة تقدِّمه، تؤثره وتستریره، فیفد علیهم وینال منهم، ویسألونه عن أیام العرب وعلومها. [...]
کان حمّاد المذکور قلیل البضاعة من العربیة، قیل إنّه حفظ القرآن الکریم من المصحف، فصحّف فی نیف وثلاثین حرفاً.
ابن خلّکان، وفیات الأعیان، 2/ 206- 210 رقم 205
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 628
حمّاد الرّاویة، هو العلّامة الأخباریّ، أبو القاسم حمّاد بن سابور بن مبارک الشّیبانیّ، مولاهم.
کان مکیناً وندیماً للولید بن عبدالملک، وکان أحد الأذکیاء، راویةً لأیام النّاس والشّعر والنّسب. طال عمره، وأخذ عنه المهدی.
وتوفِّی سنة ست وخمسین ومائة، وهو فی عَشر التّسعین. وکان قلیل النّحو، ربّما لحَن.
وقیل: مات فی دولة المهدی نحو الستّین ومائة. وقیل: إنّ الولید بن یزید سأله: لِمَ سُمِّیتَ الرّاویة؟ قال: لأنِّی أروی لکلِّ شاعر تعرِفُه، ولکلِّ شاعر تعترِفُ أ نّک یا أمیر المؤمنین لا تعرفه، وأنشدک علی کلِّ حرف من حروف المعجم مائة قصیدة للجاهلیة.
فیُقال: إنّه وکّل به مَنْ یستنشِده حتّی سرد ألفین وتسعمائة قصیدة، فأمر له بمائة ألف درهم. وقیل: إنّ هشام بن عبدالملک أعطاه مائة ألف. «1»
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 7/ 122 رقم 1054
أبو لیلی حمّاد بن شاپور دیلمی کوفی (95- 155 ه)، حافظ قرآن و عالمترین مردم به لغات عربی و انساب و اخبار و اشعار و علوم و آداب عرب بود. در قوّت حافظه و وسعت محفوظات نظیر نداشت و هیچ کس به اندازه او شعر عربی از برنداشته است. از این رو او را راویه (مبالغه در روایت اشعار) لقب دادند. وی در کوفه متولد شد و در مدینه ساکن بود. در صحرای عربستان و بادیة الشام گردش بسیار کرد و آنچه ممکن بود اشعار عهد جاهلیت و اسلام را جمع آورد و به خاطر سپرد. بعضی گویند در اوائل عمر راهزنی و دزدی می‌کرد و بعد به ادب و شعر روی آورد.
بعد از آنکه حمّاد به روایت شعر شهره آفاق گشت، ولید بن یزید او را به دربار شام دعوت کرد و او و سایر امرای اموی که به مفاخر و تاریخ و اخبار و قصه های عرب جاهلی توجّه مخصوص داشتند به او احسان و اکرام بسیار نمودند. ولید روزی از او
__________________________________________________
(1)- [قریب بهذا المضمون حکاه أیضاً وفیات الأعیان، 2/ 206].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 629
پرسید چرا ترا «راویه» گفته اند؟ جواب داد که من شعرهای هر شاعری را که نامشان را شنیده ای وشعرهای بیشتر شاعرانی را که خود اعتراف می‌کنی نمی‌شناسی و نامشان را هم نشنیده ای از بردارم. شعر هیچ شاعری را پیش من نمی‌خوانند مگر اینکه می‌گویم از شاعران قدیم یا جدید است. ولید از او پرسید چند قصیده از برداری؟
گفت: بسیار است، و اینک به تعداد هر یک از حروف هجا صد قصیده تنها از شعرای عهد جاهلیت برای تو می‌خوانم. همچنین هفتصد قصیده از بردارم که با جمله «بانت سعاد» شروع می‌شود. گویند ولید صدق دعوی اورا آزمود واو دو هزار ونهصد قصیده دراز از شعرای جاهلی از حفظ خواند و صد هزار درهم صله گرفت.
حمّاد از مخضرمین [یعنی کسی که هم عصر جاهلیت و هم عصر اسلام را درک کرده است] عصر اموی و عباسی بود، ولی بنی عباس بدو توجّهی نکردند حتی به او اهانت و تحقیر روا داشتند. سرانجام وی در عمر شصت سالگی در بغداد وفات کرد.
از آثار او قصائد سبعه معلقه است که گردآوری کرده است.
حمّاد راویه علی رغم حافظه معجزآسای خود در عربیت ضعیف بود و حتی قرآن را هم غلط می‌خواند. بعلاوه در روایات خود امین نبود و گاه اشعاری می‌ساخت و به شاعران قدیم نسبت می‌داد و به قدری سبک جاهلی را خوب تقلید می‌کرد که هیچ کس متوجّه نمی‌شد. چنانکه در همین فصل خواهد آمد خلیفه رسماً اعلامیه ای صادر کرد که به روایت حمّاد نباید اعتماد کرد. از این جهت است که محققان در اصالت معلقات سبع و سایر اشعار جاهلی تردید می‌کنند.
برای شرح احوال او رجوع شود به: الأغانی، 6/ 70- 93؛ خزانة الأدب، 4/ 129؛ امالی شریف رضی، 1/ 131- 132؛ وفیات الأعیان، 2/ 206- 208؛ روضات الجنّات،/ 260، الأعلام 2/ 302 ...
فریدنی، برگزیده الأغانی، 1/ 643- 644
سه تن به نام حمّاد که دوست هم بودند:
در کوفه سه نفر بودند که حمّاد نام داشتند: حمّاد عَجْرَد و حمّاد بن الزِبْرِقان و حمّاد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 630
راویه. این سه نفر با هم دوست و معاشر و یکرنگ و مانند سه جان در یک قالب بودند. با هم می‌نشستند و شراب می‌خوردند و روایت اشعار می‌کردند و هر سه به زندقه متهم بودند.
حمّاد راویه اعتقادات مذهبی درستی نداشت، و نماز نمی‌گزارد. طَهَوی شاعر درباره او گفته است:
نِعْمَ الفَتی لو کانَ یعرفُ ربّهُ أو حین وَقْتَ صلاتهِ حمّاد
«خوب جوانی است حمّاد اگر خدای خود را می‌شناخت و وقت نماز خویش را می‌دانست.»
فریدنی، برگزیده الأغانی، 1/ 646، 657
دیدار حمّاد با هشام بن عبدالملک:
حسن بن علی و حسین بن یحیی به اسناد خویش مرا چنین روایت کردند: حمّاد راویه می‌گفت: من پیوسته در خدمت یزید بن عبدالملک بودم و نزد هیچ کس دیگر نمی‌رفتم. همه بنی‌امیه هم با من مهربان بودند جز هشام بن عبدالملک که از من ناخشنود بود و سرگرانی می‌نمود. وقتی یزید درگذشت و خلافت به هشام رسید از او بیمناک شدم و یک سال از خانه بیرون نیامدم و جز نزد دوستان مطمئنی که محرمانه با ایشان دیدار می‌کردم، جایی نمی‌رفتم. چون در آن مدت کسی به دنبال من نیامد و خبر بدی نرسید مطمئن شدم و یک روز جمعه به مسجد رفتم. بعد از نماز نزدیک باب الفیل نشسته بودم که دو مأمور پلیس را بالای سر خود ایستاده دیدم. مرا گفتند: فرمان امیر یوسف بن عمر را اجابت کن و برخیز تا نزد او رویم. با خود گفتم: از همین می‌ترسیدم و به آن دو مأمور گفتم: آیا اجازه می‌دهید نزد اهل خانه خود بروم و با ایشان وداع کنم؟- وداع کسی که هرگز نزد ایشان باز نمی‌گردد- و پیش شما برگردم و با هم نزد امیر برویم؟ گفتند: امکان ندارد. ناچار خود را تسلیم ایشان کردم و مرا پیش یوسف بن عمر بردند. اورا در ایوان سُرخ نشسته دیدم و به او سلام کردم، جواب باز داد و نامه‌ای را به سوی من افکند آن را برداشتم و خواندم. مضمونش چنین بود:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 631
«بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم. از بنده خدا هشام امیر المؤمنین به یوسف بن عمر «1». اما بعد وقتی این نامه مرا خواندی مأموری را بفرست تا حمّاد راویه را پیش تو آورد. اما اورا نترساند و با او رفتار خشونت آمیز و بدزبانی نکند. به او پانصد دینار و یک شتر مَهْری «2» بده که سوار شود و بعد از دوازده شب خود را به دمشق رساند» من آن مال را گرفتم و بیرون آمدم. دیدم شتری پالان کرده با اسباب سفر حاضر است. پای در رکاب گذاشتم و به سوی شام حرکت کردم و بعد از دوازده شبانه روز راه پیمائی به دمشق رسیدم. آنجا در سرای هشام رفتم و اذن ورود خواستم. اجازه داد و داخل شدم. او در اطاقی بود که کف و دیوارهای آن را با مرمر پوشانده و بین هر دو قطعه مرمر شمش طلا نشانده بودند. هشام روی تشکی (طِنْفِسَه) «3» سُرخ رنگ نشسته و جامه‌های خزّ «4» سرخ در برداشت و تن و لباس را با مُشک و عنبر خوشبو کرده بود.
ظرفهایی هم از طلا پُر از مُشک خرد کرده «5» و سائیده در برابرش بود که گاهی دست در آنها می‌کرد و زیر و رو می‌نمود و بوی عطر در همه جا پراکنده می‌شد.
سلام کردم و او جواب باز داد و مرا پیش خوانده نزدیک خود نشاند و من پایش را بوسیدم. دو کنیزک در خدمت او بودند که هرگز زنی را به زیبایی و خوبی ایشان ندیده بودم. در گوشهایشان حلقه‌هایی از طلای ناب بود که در هر حلقه دو مروارید غلطان می‌درخشید. هشام مرا گفت: ای حمّاد چگونه‌ای و حالت چطور است؟ گفتم:
به خیر است، ای امیر المؤمنین! گفت: می‌دانی چرا ترا به اینجا خواستم؟ گفتم: نمی‌دانم.
__________________________________________________
(1)- او والی کوفه از طرف هشام بوده است و نسب او: یوسف بن عمر بن محمد بن الحکم ... الثقفی که‌با حجاج بن یوسف بن الحکم ... الثقفی نسبت خویشی نزدیک داشته است.
(2)- ناقه مهریه: به فتح میم- منسوب است به مَهْرَةَ بن حیدان که فرعی از قضاعه یمن بوده است. ناقه‌مَهریّه ماده شتری است از نژادی به همین نام که از اسب دونده پیشی می‌گیرد و در هوش و سرعت یادگیری بی‌مانند است و هر ناقه مهریه نامی دارد که وقتی در گله شتران نام آن را صدا بزنند حاضر می‌شود.
(3)- طَنْفسه: به فتح اوّل و سوم یا کسر آنها به معنی حصیر و فرش و نهالی- این کلمه معرّب است.
(4)- خزّ: در تازی یعنی حریر و پارچه‌ای که از پشم و ابریشم بافند.
(5)- ترجمه «مسک مفتوت».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 632
گفت: ترا به خاطر بیت شعری خواستم که در ذهنم آمده و نمی‌دانم شاعر آن کیست؟
گفتم: بگو کدام شعر است؟ و او این بیت را خواند:
فَدَعُوا بالصّبوحِ یَوماً فجائت قَیْنَةٌ فی یَمینِها إبْریقُ
گفتم: از عدی بن زید است. گفت: قصیده اورا بخوان، و من آن را به شرح ذیل انشاد نمودم:
بَکَر العاذِلونَ فی وَضَحِ «1» الصُّ - بْحِ یقولونَ لی ألا تَسْتَفیقُ
ویلومُونَ فیکِ یا ابنةَ عبداللَّه والقَلْبُ عِنْدکُم مَرْهُوق «2»
لَسْتُ أدْری إذا أکثروا العَذْلَ عندی أعَدُوٌ یلومُنی أمْ صَدِیقُ؟
فَدَعُوا بالصّبوحِ یوماً فجائَت قَیْنَةٌ «3» فی یمینها إبریقُ
قَدّمتهُ علی عُقارٍ «4» کَعَیْنِ الدِّی - کِ صَفّی سُلافَها «5» الرّاووقُ «6»
مُرّةٌ قبلَ مَزْجِها فإذا ما مُزِجَت لَذّ طَعْمُها مَنْ یَذُوقُ
وطَفَت «7» فوقَها فقاقِیعُ «8» کالدُّرِ صِغار یُثیرها التّصْفِیقُ
ثمّ کان المِزاجُ ماءَ سَماءٍ غَیْرَ ما آجِنٍ «9» ولا مَطْرُوقُ «10»
__________________________________________________
(1)- وَضَح: به دو فتحه در اینجا یعنی سپیده و روشنی بامداد.
(2)- مرهوق: به صیغه مفعول یعنی آنکه اورا با وَهَقْ بسته باشند. وَهَقْ به دو فتحه ریسمانی است تابیده با حلقه و گروهی مخصوص که ستور را با آن می‌گیرند.
(3)- قَیْنه: کنیزک خواننده و آرایشگر.
(4)- عُقار: به ضم اوّل یعنی شراب.
(5)- سُلافه: به ضم اوّل یعنی شراب است سرخم که بهترین نوع شراب است.
(6)- راوُوق: شراب صاف کن.
(7)- طفا یَطْفو: بر روی آب بالا آمد.
(8)- فقّاعه: بر وزن دُرّاعه یعنی حُباب جمع آن فقاقیع بر وزن سلاطین.
(9)- آجِن: آبی که مانده و رنگ و بوی آن برگشته باشد.
(10)- مَطْروق: آبشخوری که شتران برای خوردن آب در آن رفته و آن را آلوده کرده باشند.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 633
«ملامتگویان صبح زود در روشنی صبح آمدند و به من می‌گفتند آیا به هوش نمی‌آیی؟»
«مرا به خاطر تو- ای دختر عبداللَّه- سرزنش می‌کردند در حالی که دل در چنبر عشق شما گرفتار است»
«ندانستم- وقتی مرا این‌همه ملامت‌کردند- دوستی مرا سرزنش می‌کند یا دشمنی ...؟»
«چون روز شد آنان صبوحی طلبیدند. پس دختری که تنگی شراب در دست راست خود گرفته بود بیامد»
«ابریق شراب را پیش آورد با شرابی چون چشم خروس و باده ای از سرخم که با شراب صاف کن پالوده بودند»
«شرابی که پیش از آمیزش با آب تلخ است و بعد از آن به مذاق هرکس که آن را بچشد گوارا می‌آید»
«بر روی جام حبابهای ریزی بالا آمد که بر اثر ریختن شراب از ابریق در جام بر می‌خواست»
«پس آبی با شراب آمیخت که آب باران بود، آب بدبو و پس مانده در آبشخور شتران نبود»
هشام به طرب آمد و گفت: احسنت به خدا خوب آوردی ای حمّاد، و به یکی از دو کنیزک فرمود: مرا جامی در دهد. آن دختر جامی به من داد که یک سوم عقل مرا زایل کرد. باز گفت: بخوان، آنقدر تحت تأثیر طرب قرار گرفته بود که از تشک (طنفسه) خود به زیر آمد. او به دختر دیگر گفت: جامی به حمّاد سقایت کن و او با شرابی که داد ثلث دیگر عقل مرا بربود. با خود گفتم: اگر یک جام دیگر به من بدهند رسوا می‌شوم. پس هشام مرا گفت: هر حاجتی که داری بخواه. گفتم: هرچه باشد؟ گفت:
آری. گفتم: یکی از این دو دختر را می‌خواهم. گفت: هر دو را با هرچه پوشیده‌اند و هرچه دارند به تو بخشیدم. بعد به کنیزک اوّلی گفت: باز اورا شراب بده. وقتی جام
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 634
سوّم را خوردم از پای افتادم و دیگر چیزی نفهمیدم. وقتی به هوش آمدم دیدم آن دو دختر بالای سرم نشسته و چند تن از خادمان هر یک بدره‌ای «1» در دست دارند. یکی از ایشان مرا گفت: امیر المؤمنین ترا سلام می‌رساند و می‌گوید: این کنیزکان و اموال از آنِ تست. پس بدره ها را گرفتم و با آن دختران به کوفه برگشتم. «2»
فریدنی، برگزیده الأغانی، 1/ 646- 649
حمّاد ساخته‌های خود را به قدما منسوب کرد:
محمد بن خلف وکیع به اسناد خود مرا از مفضل ضبّی چنین روایت کرد: حمّاد راویه چنان بلائی بر سر شعر آورده و آن را چنان فاسد کرده است که هرگز اصلاح نخواهد شد. از او پرسیدند چگونه؟ آیا در روایت شعر اشتباه می‌کند یا در سخن گفتن عربی دچار خطا و لحن می‌شود؟ مفضل گفت: ای کاش چنین بود! زیرا در این صورت اهل علم خطای اورا اصلاح می‌کردند. لیکن او به لغات و لهجه ها و اشعار عرب عالم است و مذاهب و معانی و سبکهای شعر را خوب می‌شناسد و مرتباً شعرهایی شبیه به سبک و شیوه شاعران دیگر می‌سازد و وارد اشعار ایشان می‌کند و از زبان او در آفاق مشهور می‌گردد «3». در نتیجه اشعار قدما با کلام حمّاد مخلوط می‌شود و جز عالم نکته سنج و نقاد نمی‌تواند آنها را از هم سوا کند. ولی چنین عالمی کجا پیدا می‌شود؟
فرمان مهدی عباسی در ابطال روایت حمّاد:
رضوان بن احمد صیدلانی «4» به اسناد خویش و نیز عبداللَّه بن مالک و سعید بن سَلْم «5»
__________________________________________________
(1)- بَدْره: بر وزن بنده، کیسه‌ای محتوی ده هزار درهم است.
(2)- [این روایت در کتاب وفیات الأعیان، 2/ 207- 209 نقل شده است، و این یک نمونه از وضع حرم و اندرون و زندگی خصوصی خلفا و رجال دولت عرب است].
(3)- همین اخبار است که صحّت و اصالت سبعه معلقه و سایر اشعار جاهلی را مورد شک قرار می‌دهد.
(4)- صیدلانی: دارو فروش.
(5)- شاید این شخص ابو عمرو سعید بن سَلْم باهلی معاصر عبداللَّه بن مالک خزاعی است (حواشی الأغانی، 6/ 89).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 635
و ابن غزاله مرا چنین روایت کردند:
جمعی از راویان و عالمان به ایّام و آداب و اشعار و گویشهای عرب در سرای امیر المؤمنین مهدی در «عیساباذ» «1» نشسته بودند. ناگاه یکی از دستیاران حاجب بیرون آمد و مفضل ضبّی راویه را صدا زده، او را با خود نزد مهدی برد. بعد از ساعتی همان مأمور همراه با حمّاد ومفضل از اطاق مهدی بیرون آمدند. آثار اندوه وانکسار در چهره حمّاد و نشانه‌های شادی و نشاط روی مفضل دیده می‌شد. به دنبال آن دو، حسین خادم بیرون آمد و فرمان مهدی را چنین ابلاغ نمود: «ای گروه اهل علم که در اینجا هستید! همانا امیر المؤمنین به شما اطّلاع می‌دهد که به حمّاد راویه بیست هزار درهم عطا بخشیده است، چون شعرش مقبول و پسندیده افتاد. امّا روایت او را باطل می‌شمارد، زیرا در اشعار شاعران دیگر بیت هائی می‌سازد و علاوه می‌کند. تا آخر خبر.
فریدنی، برگزیده الأغانی، 1/ 651- 652، 659
روایتی دیگر از ملاقات حمّاد با ولید بن یزید:
حسین بن قاسم کوکبی به اسناد خویش مرا روایت کرد که اصمعی گفته است: حمّاد گفت: امیر کوفه نزد من فرستاد و گفت: نامه امیر المؤمنین ولید بن یزید رسیده و طی آن به من امر شده است ترا نزد او بفرستم. او اسباب سفر مرا فراهم ساخت و من به شام رفتم. ولید به شکار رفته بود و وقتی بازگشت مرا بارداد تا به دیدار او بروم. او را در خانه‌ای دیدم که زمین و دیوارهای آن را با دیبای ارمنی پوشانده بودند. مرا گفت:
آیا حمّاد راویه تو هستی؟ گفتم: مردم مرا به این لقب می‌خوانند. گفت: چقدر شعر ازبرداری؟ گفتم: هفتصد قصیده روایت می‌کنم که مطلع آن با «بانت سُعاد» شروع می‌شود. گفت: این را می‌گویند روایت! بعد شراب خواست و کنیزکی ابریقی شراب وجامی پیش‌آورد. او مقداری باده در جام ریخت و اندکی آب با آن بیامیخت و بر هم
__________________________________________________
(1)- همان عیسی آباد فارسی است که محله ای در بخش شرقی بغداد و در اقطاع عیسی بن مهدی عباسی‌بوده است. مهدی عباسی هم کاخی در آن محله ساخته بود. معجم البلدان، 4/ 172.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 636
زد و از برهم خوردن آب و شراب حبابهائی روی جام بالا آمد. ولید که آن منظره را دید مرا گفت: درباره این حالت شعری برای من انشاد کن. من گفتم: ای امیرالمؤمنین! این درست همان منظره است که عدی بن زید وصف کرده است:
بکرَ العاذلون فی وضحِ الصُّب - ح یقولون لی ألا تستفیقُ؟
ثمّ ثاروا إلی الصّبوحِ فقامت قینة فی یَمینها إبریقُ
قدّمته علی سُلاف کریحِ ال - مسکِ صفّی سلافها الراووقُ
فتری فوقها فقاقیع کالیا قوتِ یجری خلالها التّصفیقُ
ولید شراب می‌خورد و پیاپی از من می‌خواست آن ابیات را تکرار کنم. آنقدر شراب خورد که مست شد. آنگاه از جای برخاست و یکی از بالشها را برداشته روی سر خود نهاد و پیاپی فریاد می‌کرد: چه کسی گوشت گاو می‌خرد؟ سپس مرا گفت! ای حمّاد! بگیر. هرچه در این خانه است به تو تعلّق دارد. و این نخستین مالی بود که به دست آوردم.
خلف احمر روایت حمّاد را قابل اعتماد نمی‌دانست:
هاشم بن محمد خزاعی از دماذ، از ابوعبیده مرا چنین روایت کرد: خلف احمر آورده است که من نزد حمّاد راویه می‌رفتم واشعار صحیح عرب را از او می‌گرفتم، امّا شعرهای ساختگی به شاعران مشهور می‌بستم و به او می‌دادم. او تشخیص نمی‌داد و از من قبول می‌کرد و در اشعار آن شاعران داخل می‌ساخت. در وجودش حماقت بود.
فریدنی، برگزیده الأغانی، 1/ 653- 654
دیدار حمّاد با ولید بن یزید:
حرمی بن ابی العلاء به اسناد خویش مرا از اسحاق موصلی چنین روایت کرد: حمّاد راویه گفته است: ولید بن یزید دویست دینار برای من فرستاد و یوسف بن عمر را مأمور نمود تا مرا با ستور چاپاری نزد او روانه کند. با خود اندیشیدم جز از اشعار طرف پدری خود- قریش- یا طرف مادری خود- ثقیف- از من نخواهد پرسید.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 637
پس در دو کتاب قریش و ثقیف نظر کردم. وقتی در شام نزد ولید بار یافتم از اشعار شاعران قبیله بَلیّ سؤال نمود، و من اشعاری از ایشان روایت کردم که مورد پسند او افتاد. بعد از من خواست شعری درباره شراب برای او انشاد کنم- و جمعی از اعیان اهل شام پیش او بودند- من ابیات را خواندم:
إصْبَح القَوْمَ قَهْوَة «1» فی أباریقِ تُحْتَذی «2»
من کُمَیت «3» مدامة «4» حبّذا تلکَ حبّذا
یترک الأُذنَ شُرْبها أُرْجُواناً «5» بها خُذا
«این قوم را شراب صبوحی بده، در ابریقهایی که برابر هم گذاشته شده است»
«از آن شراب آلبالویی رنگ (کمیت) چه خوشست آن شراب چه خوشست!»
«نوشیدن آن گوش را به رنگ ارغوان درمی‌آورد، آن را از دست مگذار»
ولید گفت: این ابیات را دوباره بخوان و من مکرّر نمودم. پس به خدمتکاران خود فرمود: گوش همه این حاضران را بگیرید. بعد برای ما شراب آوردند و آنقدر به ما خوراندند که از خود بی‌خود شدیم و نفهمیدیم چه وقت ما را از آنجا بردند. خادمان ما را بر دوش کشیده در مهمانسرا روی زمین افکندند و تا گرمی آفتاب ما را بیدار نکرد همانجا در خواب بودیم. وقتی از جای بلند می‌شدیم شیخی از اعیان شام مرا دشنام می‌داد و می‌گفت: خدا ترا چنین و چنان کند. این بلا را تو بر سر ما آوردی.
فریدنی، برگزیده الأغانی، 1/ 655- 656، 660- 661
__________________________________________________
(1)- قَهْوَه: شراب. شراب را قهوه گفتند چون شرابخوار را «یُقْهِی عن الطّعام» یعنی اشتهایش را به طعام کم می‌کند.
(2)- حَذْو: مقابل. احْتذی: از باب افتعال یعنی مقابل شد.
(3)- کُمَیت: به صیغه تصغیر یعنی شرابی به رنگ سُرخ سیر که مایل به سیاهی باشد، یا اسبی به همین رنگ.
(4)- مُدام: شراب.
(5)- أرجوان: به ضمّ همزه و جیم معرب ارغوان است.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 638
بی مهری بنی عبّاس به حمّاد:
حسین «1» بن یحیی مِرْداسی، مرا از حمّاد بن اسحاق و او از پدرش چنین روایت کرد:
جعفر بن ابی‌جعفر منصور معروف به ابن الکردیّه «2» مصاحبت مطیع بن ایاس «3» را دوست می‌داشت و از سخنان او لذت می‌برد. مطیع نیز نزد کسی دیگر نمی‌رفت و با جعفر دوست شده روابط نزدیک پیدا کرده بود. روزی ضمن صحبت، از دوست خود حمّاد با جعفر سخن گفت، در آن اوقات حمّاد از چشم عبّاسیان افتاده بود و بدو توجّه نمی‌کردند «4» و جفا روا می‌داشتند، جعفر گفت: او را نزد من بیاور ببینمش، مطیع نزد حمّاد رفت و گفتگوی خود را با جعفر باز گفت و از او خواست برخیزد تا با هم نزد او بروند. حمّاد گفت: مرا رها کن. دولت و اقبال من با بنی امیه بود و نزد عبّاسیان چیزی برای من نیست. مطیع نپذیرفت و آنقدر اصرار نمود تا او را راضی ساخت. پس حمّاد جامه‌ای سیاه «5» و شمشیری کرایه کرد و مطیع او را نزد جعفر برد. وقتی او وارد شد سلام کرد و جعفر پاسخ داد. بعد از وی خواست شعری از جریر برای وی انشاد کند. حمّاد گوید: به خدا سوگند همه شعرهائی که از جریر به یاد داشتم از خاطرم فراموش شد
__________________________________________________
(1)- در روایات الأغانی این راوی گاهی حسین و گاهی حسن آمده است و معلوم نیست کدام درست‌است.
(2)- جعفر بن عبداللَّه منصور عبّاسی (ف 150 ه)، از امرای بنی عبّاس و والی موصل بود. او در بغداددرگذشت و نخستین کسی بود که در مقابر قریش (کاظمین یا کاظمیّه امروز) مدفون شد.
ظاهراً چون مادرش بانو یا کنیزکی کُرد بوده او را ابن الکردیّه کنیه دادند. تاریخ بغداد، 7/ 149.
(3)- ابو سَلْمی مطیع بن ایاس کنانی (ف 166 ه)، از شعرای عهد اموی و عبّاسی و شاعری نکته سنج و نادره گفتار بود. در کوفه متولد شد و در بغداد زندگی کرد و در بصره درگذشت. مدّاح ولید بن یزید و بعد از سقوط امویان ملازم خدمت ابن الکردیّه بود و تا او زنده بود نزد دیگری نرفت. مهدی عبّاسی او را مأمور جمع صدقات بصره نمود و همانجا وفات کرد. مانند دوستان خود حمّاد راویه و حمّاد عجرد متهم به زندقه و تمایلات مانوی بود. الأعلام زرکلی.
(4)- عبّاسیان نسبت به همه دوستان و برکشیدگان بنی امیه بی‌مهر بودند.
(5)- جامه سیاه، لباس رسمی و شعار عبّاسیان بود چنانکه جامه سبز شعار بنی فاطمه و جامه سُرخ‌شعار قرامطه و جامه سپید شعار پیروان المقنّع بود.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 639
جز قصیده او به مطلع ذیل:
بانَ الخلیطُ «1» برامَتیْن «2» فودّعُوا أوَ کُلّما اعتزمُوا «3» لِبَیْنٍ تَجْزَعُ
«قبیله از ما جدا شدند و به رامتین رفتند، آیا هر وقت عزم رحیل می‌کنند جزع و زاری می‌کنی؟»
قصیده را خواندم تا به این بیت رسیدم:
وتَقُولُ بَوْزَع قد دَبَبْتَ علی العَصا «4» هَلّا هَزِئْتِ «5» بِغَیْرِنا یا بَوْزَعُ
« (بَوْزَع) به من می‌گوید با عصا روی زمین می‌خزی، چرا دیگری غیر از ما را مسخره نمی‌کنی، ای بَوْزَع؟»
جعفر به من گفت: این بیت را دوباره بخوان و من باز خواندم. گفت: بوزع چه چیز است؟ گفتم: نام زنی است. گفت: زنی نامش بَوْزَع باشد؟! از خدا و رسول او و از فرزندی عبّاس بن عبدالمطّلب بری باشم اگر «بَوْزَع» جز غولی از غولها باشد. به خدا- ای فلان «6»- دیشب تا صبح از ترس «بَوْزَع» خواب به چشم من نیامد. پس فرمود: ای غلامان! او را پس گردنی بزنید و آنان شروع به سیلی زدن بر سر و روی من کردند، تا جائی که گیج شدم و دیگر ندانستم کجا هستم. آنگاه گفت: پایش را بکشید. غلامان پای مرا گرفتند و کشان کشان از سرای بیرون افکندند. در این ماجرا لباس سیاهی که کرایه کرده بودم پاره شد و غلاف شمشیر بشکست و رنجهای بسیار بر من وارد شد. مصیبت از همه سخت تر و بلای از همه گرانتر آن بود که باید تاوان
__________________________________________________
(1)- خلیط: به فتح اوّل یعنی مخلوط و در هم. کاروان و قبیله را هم خلیط گویند.
(2)- رامَتیْن: تثنیه رامه است و رامه به فتح میم منزلی است در راه بصره به مکّه که تا رماده (امروز رمادی گویند) یک شب راه است: بین بصره و رامه دوازده منزل است. معجم البلدان، 3/ 18.
(3)- اعتزموا البین: عزم سفر و جدایی کردند.
(4)- دبیب: به فتح اوّل یعنی خزیدن چون مار یا چون طفلان با چهار دست و پا رفتن.
(5)- هزءَ به یَهزَءُ: از باب عَلِمَ، یعنی او را استهزا و مسخره کرد.
(6)- ترجمه «یا هذا».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 640
لباس و غلاف شمشیر را هم بدهم. وقتی به خانه برگشتم مطیع هم برای همدردی نزد من آمد. او را گفتم: مگر من ترا خبر نکردم که هیچ خیری از بنی عباس نصیب من نخواهد شد و دولت و بخت من با دولت بنی امیه سپری شده است «1»؟
فریدنی، برگزیده الأغانی، 1/ 649- 650، 658- 659
[فی خبر جریر]:
نمایش تصویر
مَنْ هو محمّد بن سلّام الجمحیّ؟
محمّد بن سلّام الجمحیّ البصریّ، أبو عبداللَّه. وُلد سنة 139 وتوفِّی سنة 231 ه.
یاقوت الحموی، معجم الأدباء (ط دار الفکر، بیروت)، 18/ 204- 205 رقم 57
__________________________________________________
(1)- مع ذلک در همین فصل در الأغانی روایاتی از عطای منصور ومهدی عباسی به حمّاد نقل شده است. الأغانی، 6/ 81 و 87.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 641
محمّد بن سلّام، أبو عبداللَّه الجُمحیّ. وولاؤهم لِقُدامة بن مظْعون. [...]
قلت: صنّف کتاب «طبقات الشّعراء».
قال الحسین بن فهم: قَدِمَ علینا محمّد بن سلّام بغداد سنة اثنتین وعشرین، فاعتلّ علّة شدیدة، فأهدی إلیه الرّؤساء أطبّاءهم، وکان منهم ابن ماسُویه الطّبیب، فلمّا رآه، قال: ما أری من العلّة کما أری من الجَزَع. قال: واللَّه ما ذاک لحِرْص علی الدّنیا مع اثنتین وثمانین سنة، ولکنّ الإنسانَ فی غفلةٍ حتّی یُوقَظ بعلمه، فقال: لا تَجزعُ، فقد رأیتُ فی عِرقکَ من الحرارة الغریزیة وقوّتها ما إن سلّمک اللَّه من العوارض، بلّغک عشر سنین أخری. قال ابنُ فهم: فوافقَ کلامُه قدراً، فعاش کذلک، وتوفِّی سنة اثنتین وثلاثین. «1» وقال أبو خلیفة: ابیضّت لحیةُ محمّد بن سلّام ورأسه وله سبعٌ وعشرونَ سنة.
وقال غیره: توفِّیَ سنة إحدی وثلاثین ومائتین «1»، وکان یقول: أفنیتُ ثلاثةَ أهلین ماتوا، وها أنا فی الرّابعة ولی أولاد.
قلت: عاشَ نیِّفاً وتسعین سنة.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 9/ 286- 287 رقم 1771
محمّد بن سلّام بن عبداللَّه الجمحی، أبو عبداللَّه البصری، مولی قُدامة بن مظْع- ون؛ وهو أخو عبدالرّحمان بن سلّام. کان من أئمّة الأدب. أ لّف طبقات الشّعراء. [...]
قال أبو حنیفة: حدّثنا محمّد بن سلّام، قال: حدّثنا زائدة بن أبی الرّقاد، عن ثابت، عن أنس، أنّ النّبیّ صلی الله علیه و آله قال لأمِّ عطیّة: إذا خفضتِ فأشمِّی ولا تنهکی؛ فإنّه أسْری للوجه وأحْظی عند الزّوج.
قال ثعلب: رأیتُ یحیی بن معین عند ابن سلّام، فسأله عن هذا الحدیث.
روی أبو خلیفة، عن الرقاشی، قال: أحادیث محمّد بن سلّام عندنا مثل حدیث أیّوب، عن محمّد، عن أبی هریرة.
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی میزان الاعتدال، 4/ 568].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 642
قال أبو خلیفة: وقال لی أبی مثل ذلک.
وقال صالح جَزَرة: صدوق. وقال محمّد بن أبی خیثمة: سمعتُ أبی یقول: لا یکتب عن محمّد بن سلّام الحدیث، رجل یُرْمی بالقدر، إنّما یکتب عنه الشّعر، فأمّا الحدیث فلا.
الذّهبی، میزان الاعتدال، 4/ 567- 568 رقم 7611
ابو عبداللَّه محمّد بن سلّام (به تشدید لام) ابن عبیداللَّه (150- 232 ه)، از موالی بود و به سبب ولاء به قبیله بنی جُمح معروف به جمحی گشت، او در بصره متولد شد و در بغداد درگذشت. در عصر خود از پیشوایان شعر و ادب به شمار می‌رفت. از تألیفات او طبقات الشعراء الجاهلیین چاپ شده است. (الأعلام زرکلی، 7/ 16).
فریدنی، برگزیده الأغانی،/ 243
[فی خبر سکینة]:
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 643

6- ما جاء فی خبر ابن سُریج:

اشاره

أخبرنی رضوان بن أحمد الصّیدلانی، قال: حدّثنا یوسف بن إبراهیم، قال: حدّثنی إبراهیم بن المهدیّ، قال: حدّثنی إسماعیل بن جامع، عن سیاطٍ، قال:
کان ابن سُریج أوّل مَنْ غنّی الغناء المُتقَن بالحجاز بعد طُوَیْس «1»، وکان مولده فی خلافة عمر بن الخطّاب، وأدرک یزید بن عبدالملک وناحَ علیه، وماتَ فی خلافة سلیمان «2» [ابن عبدالملک]. قال: وکان قبل أن یُغنِّی نائحاً ولم یکن مذکوراً، حتّی ورد الخبرُ مکّةَ بما فعله مُسْرِفُ بن عُقْبَة بالمدینة [سنة 63 ه ق]، فعَلا علی أبی قُبَیْسٍ وناحَ بشعرٍ هو الیومَ داخلٌ فی أغانیه، وهو:
یا عَیْنُ جُودی بالدُّموعِ السِّفاح «3» وابْکی علی قَتْلَی قُرَیْشِ البِطاحِ «4»
فاستحسنَ النّاسُ ذلک منه، وکان أوّلَ ما ندَب به.
__________________________________________________
(1)- [أخبار طویس فی الأغانی 4/ 407- 410، وجاء فی أوّلها:
أوّل مَنْ صنع الهزج والرّمل واشتهر بالهزج: طُوَیْسٌ لقبٌ، واسمه طاوُس، مولی بنی مخزوم. وهو أوّل مَنْ غنّی الغناء المُتقَن من المخنّثین.
ترجمه: طویس به صیغه تصغیر لقب ابو عبدالنعم علی بن عبداللَّه (11- 92 ه ق) از موالی بنی مخزوم. او نخستین خواننده‌ای است که آوازهای عربی را با هزج یعنی آهنگ شاد خواند. و ابن سریج و مالک بن انس پیشوای مذهب مالکی از شاگردان او بودند. و او عالم به تاریخ مدینه و انساب و اشعار شاعران عرب بود و سردسته مخنثان بود که امیر مدینه بر مخنثان به سبب بی‌اعتنایی آنان به وطائف شرعی خشم گرفت و از مدینه به سُویداء گریخت و همان جا مُرد.
تلخیص برگزیده الأغانی، 1/ 273- 274]
(2)- [المصدر: هشام، وهو تصحیف، لأنّه مات فی زمن خلافة سلیمان بن عبدالملک (96- 99 ه ق)، أوفی آخر خلافة الولید (86- 96 ه ق)، وکانت خلافة هشام بین 105- 125 ه ق، الأغانی، 1/ 254]
(3)- السِّفاح: جمع سافح من سفح الدّمعُ سَفْحاً وسفوحاً وسفحاناً: انصبّ. ویُقال أیضاً: سفحت العین الدّمع سفحاً وسفوحاً، إذا أرسلته
(4)- البِطاح: جمع بطحاء. والبطحاء: مسیل فیه دقاق الحصی. وقریش البطاح کما قال ابن الأعرابی: الذین ینزلون الشِّعب بن أخشبی مکّة، وقریش الظّواهر: الذین ینزلون خارج الشِّعب، وأکرمهما قریش البطاح
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 644
قال ابنُ جامع: وحدّثنی جماعةٌ من شیوخ أهل مکّةَ أنّهم حُدِّثوا: أنّ سُکینة بنتَ الحسین علیهما السلام بعثتْ إلی ابنُ سُرَیج بشعرٍ أمرَتْهُ أن یَصُوغَ فیه لحناً یُناحُ به، فصاغَ فیه، وهو الآن داخلٌ فی غنائه. والشّعر:
یا أرْضُ وَیْحَکِ أکْرِمی أمواتی فلَقَد ظَفِرْتِ بسادتی وحُماتی
فقدّمه ذلک عند أهل الحرمین علی جمیع ناحَةِ مکّة والمدینة والطّائف.
قال: وحدّثنی ابنُ جامع وابن أبی الکنّات «1» جمیعاً: أنّ سُکینة «2» بعثت إلیه بمملوکٍ لها یُقال له عبدالملک، وأمرتهُ أن یُعلِّمه النِّیاحة، فلم یَزَل یُعلِّمه مدّة طویلة، ثمّ تُوفِّیَ عمُّها أبو القاسم محمّد ابن الحنفیّة علیه السلام، وکان ابن سُرَیج عَلیلًا علّة صَعْبةً، فلم یقدِر علی النِّیاحة. فقال لها عبدها عبدالملک: أنا أنوحُ لکِ نَوْحاً أنْسِیکِ به نَوْحَ ابن «3» سُرَیج.
قالت: أوَ تُحْسِنُ ذلک؟ قال: نعم. فأمرتهُ فناحَ؛ فکان نَوْحُه فی الغایة من الجَوْدة، وقال النّساء: هذا نَوْحٌ غَریضٌ؛ فلُقِّبَ عبدالملک الغَرِیضَ. وأفاق ابنُ سُرَیج من عِلّته بعد أیّام وعرفَ خبر وفاةِ ابن الحنفیّة، فقال لهم: فمَنْ ناحَ علیه؟ قالوا: عبدالملک غلامُ سُکینة «2».
قال: فهل جوّز «4» النّاس نوحَه؟ قالوا: نعم، وقدّمه بعضهُم علیک. فحلف ابنُ سُرَیج ألّا ینوحَ بعد ذلک الیوم، وترکَ النّوحَ وعدَلَ إلی الغناء، فلم یَنُحْ حتّی ماتت حَبابة «5»،
__________________________________________________
(1)- لم نعثر علی ضبطه، وقد ورد ذکره فی «نهایة الأرب» للنّویری فی الجزء الرابع فی ترجمته: «الکبات» بالباء. والکَنّة: زوج الإبن أو الأخ. وستأتی ترجمته فی الجزء السّابع عشر من «الأغانی»
(2)- [لیست منسوبة] تقدّم فی 1/ 200 (ط دار الثّقافة- بیروت) من هذا الجزء: أنّ الثّریّا بنت علیّ بن عبداللَّه بن الحارث، هی التی ربّت الغریض المغنِّی وعلّمته النّوح بالمراثی علی مَنْ قتله یزید بن معاویة من أهلها یوم الحرّة
(3)- [لم یرد فی أعلام النّساء]
(4)- أی أساغوا له ذلک وارتضوه
(5)- ضبط فی «الکامل» لابن الأثیر طبع بولاق الجزء 5 ص 50 سطر 3 بتخفیف الباء الموحّدة، إذ یقول: سلامة بتشدید اللّام، وحبابة بتخفیف الباء الموحّدة، وذلک فی ذکره لسیرة یزید بن عبدالملک. وفی ترجمة حبابة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 645
«1» وکانت قد أخذت عنه وأحسنت إلیه «1»، فناح علیها، ثمّ ناح بعدها علی یزیدَ بن عبدالملک، ثمّ لم یَنُحْ بعدَه حتّی هلک «2». وقال عدَل ابن سُرَیْج عن النّوْح إلی الغناء عَدَل معه الغَریضُ إلیه، فکان لا یُغنِّی صوتاً إلّاعارضهُ فیه. «3»
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 1/ 209- 211/ عنه: کحالة، أعلام النّساء، 2/ 210- 211
__________________________________________________
فی الجزء 15 ص 85- 100 من «الأغانی» شعر یدل علی أ نّه بتخفیف الباء أیضاً، وهو:
أبلغ حبابة أسقی ربعها المطر ما للفؤاد سوی ذُکراکمُ وطر
إن سارَ صحبیَ لم أملک تذکّرکم أو عرّسوا فهموم النّفس والسّهر
(1- 1) [لم یرد فی أعلام النّساء]
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی أعلام النّساء]
(3)- غریض در مأتم محمّد بن الحنفیّه نوحه‌گری کرد: ابن‌جامع وابن الکنّات آورده اند که سکینه یکی از غلامان خویش را که عبدالملک نام داشت نزد ابن‌سریج فرستاد تا هنر نوحه گری بدو آموزد. ابن سریج اطاعت کرد و مدتی دراز به تعلیم عبدالملک پرداخت. قضا را ابو القاسم محمد بن الحنفیه علیه السلام که عم سکینه بود وفات کرد. در آن هنگام ابن سریج به سختی بیمار بود و نمی‌توانست در مجلس عزاداری حاضر شود. نوحه خوان دیگری هم در مرتبه ابن سریج در دسترس نبود. عبدالملک که متوجّه نگرانی سکینه گشت گفت: ای بانوی من، اندیشه مدار. من در مجلس تو چنان نوحه‌خوانی کنم که مردم آواز ابن سریج را فراموش کنند. سکینه فرمود: آیا از عهده‌این کار برمی‌آیی؟ گفت: آری، پس وقتی مجلس منعقد شد دستور فرمود نوحه را شروع کند. عبدالملک صدا را به نوحه خوانی بلند کرد 1 و آوازهای گریه آور را چنان خوب و گیرا خواند که مورد تحسین همه قرار گرفت. بانوان گفتند: این سبک غریض است یعنی دلچست و نوظهور است و عبدالملک از آن روز به غریض مشهور گردید. 1. غریض به دستور سکینه این نوحه را خواند: ای زمین، وای بر تو. مردگان مرا عزیزدار. همانا به سروران و حامیان من دست یافتی
فریدنی، برگزیده الأغانی، 1/ 261- 262
از نوحه‌گری تا مطربی: رضوان بن احمد صیدلانی 1 خبر داد مرا ... از اسماعیل بن جامع و او از سیاط که: ابن سریج بعد از طُوَیْس نخستین کسی است در حجاز که خوانندگی را با اسلوب و اصول متقن آغاز کرد. ولادتش در عهد خلافت عمر بن الخطاب بود. زمان یزید بن عبدالملک را دریافت و در سوگ او نوحه گری کرد و مرگش در عهد هشام بن عبدالملک روی داد. قبل از مطربی نوحه گری می‌کرد و در آن حرفه نیز گمنام بود تا واقعه قتل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 646
__________________________________________________
عام مدینه به دست مسلم بن عقبه اتفاق افتاد [سال 63 ه ق] و این خبر به مردم مکّه رسید. ابن سریج وقتی از این فاجعه آگاهی یافت بر کوه ابو قبیس برآمد و با این بیت که امروز در دیوان آوازهای او مندرج است برکشتگان مدینه نوحه گری کرد:
یا عَیْنُ جودی بالدُّموعِ السِّفاحِ وابْکی علی قَتْلَی قُرَیْشِ البِطاحِ
«ای چشم با اشکهای جاری و فراوان بخشندگی کن و بر کشتگان قریش بِطاح گریه کن»
مردم مکّه این نوحه را پسندیدند و این نخستین نوحه ای بود که موجب شهرت او گردید.
ابن جامع گوید: جماعتی از مشایخ مکّه مرا روایت کردند که شنیده اند: سُکَیْنه دختر حسین علیه السلام شعری پیش ابن سریج فرستاد و امر نمود روی آن آهنگی بسازد تا نوحه گران در مأتم‌ها آن را بخوانند. ابن سریج لحنی برای آن ساخت که از آوازهای مشهور است. شعر اینست:
یا أرْضُ وَیْحَکِ أکْرِمی أمْواتی فَلَقَدْ ظَفَرْتِ بِسادَتی وحُماتی
«ای زمین، وای بر تو!! مردگان مرا گرامی بدار. تو اکنون بر سروران و حامیان من دست یافتی!!»
این آواز مشهور شد و موجب گردید اهالی حرمین ابن سریج را بر همه نوحه گران مکّه و مدینه و طائف مقدّم بدانند.
ابن جامع و ابن ابی الکِنّات آورده اند که سُکینه یکی از غلامان خویش را که عبدالملک نام داشت نزد ابن سریج فرستاد تا هنر نوحه گری بدو آموزد. ابن سریج امر سکینه را پذیرا شد و مدتی دراز پیوسته به تعلیم عبدالملک پرداخت. قضا را ابو القاسم محمد بن الحنفیه که عمّ سکینه بود وفات یافت. در آن هنگام ابن‌سریج به شدّت بیمار وبستری بود ونمی‌توانست در مجلس عزاداری شرکت کند و نوحه بخواند. نوحه خوان دیگری هم در مرتبت ابن سریج در دسترس نبود. عبدالملک متوجّه نگرانی سکینه شد بدو عرض کرد اندیشه مدارید. من برای شما چنان نوحه خوانی کنم که آواز ابن سریج را فراموش کنید. سکینه فرمود: آیا به خوبی از عهده برمی آیی؟ گفت: آری. پس در مجلس تعزیه بدو فرمود: نوحه را شروع کن. عبدالملک صدا را به مرثیه بلند کرد و نوحه هایی در کمال خوبی خواند که موجب تحسین همگان گردید. زنان گفتند: این سبک نوحه‌گری «غریض» است، یعنی دلچست و نوظهور است. عبدالملک از آن روز غریض لقب گرفت.
چند روز بعد که ابن سریج از بستر بیماری برخاست و از وفات ابن الحنفیه مطّلع شد، پرسید: در مأتم او چه کسی نوحه‌گری می‌کرد؟ گفتند: عبدالملک مملوک سکینه. گفت: آیا نوحه‌هایش مورد پسند مردم بود؟ گفتند: آری و بعضی اورا بر تو مقدّم شمردند. ابن سریج سوگند یاد کرد که دیگر هرگز نوحه‌گری نکند، و آن صنعت را رها کرده به مطربی پرداخت و بعد از آن در عزای هیچ کس جز در مرگ حَبابه 2- که بدو نیکی بسیار کرده و اورا خوانندگی و نوحه‌گری آموخته بود- و یزید بن عبدالملک- که حامی او بود- بر هیچ کس نوحه‌گری نکرد.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 647
نویسنده گوید:
1- این دو خبر در اخبار ابن سریج وارد شده است، راوی خبر اوّلی «ابن جامع» از شیوخ اهل مکّه نقل قول کرده است که مجهول الحال هستند و راوی خبر بعدی «ابن جامع» و «ابن ابی الکنّات» هستند که هر دو از مغنیان عصر عبّاسی بوده اند.
2- در خبر اوّل آمده است که ابن سریج برای اموات نوحه سرایی کرده است و اهل حرمین یعنی مکّه و مدینه و مردم طائف اورا بر دیگران برتری می‌دادند و بانویی اورا بر این کار ترغیب کرده است.
3- در خبر دوّم نام سکینه غیر منسوب آمده است و گفته شده غلامی به نام عبدالملک (ملقّب به غریض) داشته و به او تعلیم نوحه سرایی می‌داده است تا اینکه عمّویش محمد بن حنیفه از دنیا می‌رود و به علّت مریضی ابن سریج و عاجز بودن او از حضور در مراسم عزاداری به غلامش امر می‌کند که نوحه سرایی کند، وقتی ابن سریج این موضوع را متوجّه می‌شود ناراحت شده و قسم یاد می‌کند که دیگر نوحه نخواند و به ساز و آهنگ بپردازد تا اینکه حبابه محبوبه خلیفه وقت- یزید بن عبدالملک بن مروان- می‌میرد و ابن سریج در مرگ او نوحه می‌خواند و بعد از چهل روز یزید بن عبدالملک نیز از فراق او می‌میرد!
در الأغانی در جلد 1 ص 210 آمده است که سکینه غلامی به نام عبدالملک داشته است، در صورتی که در جلد 1 الأغانی صفحه 200 این غلام را از آن ثریا دختر علی ابن عبدالملک بن حارث بن امیه الأصغر بن عبد شمس بن عبد مناف قریشی ذکر می‌کند
__________________________________________________
بعد از آنکه ابن سریج به مطربی روی آورد غریض نیز از او پیروی نمود و آوازخوانی پیشه ساخت و هر لحن که ابن سریج می‌ساخت او نیز آوازی در همان آهنگ می‌خواند و پیوسته با استاد در معارضه بود.
1. صیدلانی: دارو فروش.
2. حبابه مغنیّه (ف 105 ه)، جاریه ای زیبا و خوش صدا و آهنگ ساز بود. یزید بن عبدالملک اورا به مبلغ چهار هزار دینار بخرید و دل و دین به او داد و پس از مرگ او نیز از سوز عشق وی ازپای درآمد و بعد از چهل روز درگذشت.
فریدنی، برگزیده الأغانی، 1/ 52- 53، 111
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 648
که ثریا اورا جهت مطربی و نوحه خوانی بر کشته شدگان واقعه حرّه- که به امر یزید ابن معاویه لعنة اللَّه علیهما اتفاق افتاد- تربیت کرد، و مصحح کتاب الأغانی جلد 1 ص 210 در ذیل مطلب (پاورقی) متذکر این موضوع شده است.
و ابن‌حزم در جمهرة الأنساب صفحه 176 نیز آورده است که ثریا دوست و رفیق عمر بن ابی ربیعه شاعر ماجن، واو مولای غریض بوده است، پس با توجّه به شواهد خبر غریض در عزای عموی ثریا نوحه سرایی کرده است که او ربطی به محمد بن حنفیه ندارد.
و از قرائن برمی‌آید که این شخصی که خانه‌اش محل اجتماع مغنیان بوده است و آنها لباس زنانه می‌پوشیدند و برای او آواز می‌خواندند و او به عنوان حکم و داور به آنها جایزه درهم و دینار و کنیز می‌بخشیده است، ثریا یا سکینه زبیریه بوده است که هر دو نیز از مغنیان شمرده شده اند.
بانوان حرم رسالت از جمله حضرت سکینه علیها السلام بر اساس اخباری که بعداً ذکر خواهد شد تا پنج سال بعد از واقعه کربلا عزادار بودند. جامه سیاه بر تن داشتند و خضاب نکردند. سرمه نکشیدند و دودی از خانه آنها بیرون نیامد تا اینکه مختار ثقفی در کوفه ظهور کرد و قاتلان آن واقعه را کشت و سرهای آنها را به مدینه نزد امام سجاد علیه السلام یا محمد بن حنفیه فرستاد، و آن وقت اهل بیت علیهم السلام از عزا و سیاه پوشی درآمدند، و چگونه ممکن است که در آن ایام حضرت سکینه علیها السلام بر غریض مغنی نا محرم تعلیم نوحه سرایی بدهد؟! به ویژه اینکه بعد از واقعه عاشورا (61 ه) به فاصله 1 یا 2 سال دو نفر از عزیزانش حضرت زینب و رباب علیهما السلام (عمه و مادر) را از دست می‌دهد! پس با این تفصیل و شواهدی که از کتب رجال ذکر شد، این بانو سکینه بنت الحسین علیهما السلام نیست.
[از کتاب مظلومه ای در تاریخ]
أبو الفرج یُغربل الرّوایات:
قال مؤلِّف هذا الکتاب: وهذا غلطٌ من الزّبیر عندی، والثّریّا أن تکون بنت [علیّ بن]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 649
عبداللَّه بن الحارث [بن أمیّة الأصغر بن عبد شمس بن عبد مناف]، أشبه من أن تکون أخت الذی قتله داود بن علیّ، لأنّها ربّت الغریض المغنِّی وعلّمتهُ النّوح بالمراثی علی مَنْ قتله یزید بن معاویة من أهلها یوم الحرّة، وإذا کانت قد ربّت الغریض حتّی کبر وتعلّم النّوْح علی قتلی الحرّة- وهی وقعةٌ کانت بعَقِب موتِ معاویة [سنة 63 ه ق]-.
أبو الفرج، الأغانی (ط دار الثّقافة- بیروت)، 1/ 200
لمّا ماتت الثریّا ناحَ علیها الغریض:
أخبرنی أحمد بن عبدالعزیز وإسماعیل بن یونس، قالا: حدّثنا عمر بن شبّة، قال:
حدّثنا محمّد بن یحیی، قال: زعم عُبید بن یَعْلی، قال: قال لی کَثِیر بن کَثِیر السّهْمیّ: لمّا ماتت الثُّریّا، أتانی الغَریض فقال لی: قُل لی شعراً أبْکِ به علیها؛ فقلت:
ألا یا عَیْنُ ما لَکِ تَدْمَعِینا أمِنْ رَمَدٍ بَکِیتِ فتُکْحَلِینا
أمَ أنتِ مَریضة تَبْکِینَ شَجْواً فَشَجْوُکِ مِثْلُهُ أبْکی العیونا
فناحَ به علیها. قال: وأخبرنی مَنْ رآهُ بین عمودَیْ سَریرها یَنوحُ به. الغناء للغَریض فی هذین البیتین خفیفُ ثقیل بالوُسطی عن ابن المکِّیّ. وفیه ثقیلٌ أوّلُ مجهول.
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی ط 2)، 2/ 577
الثّریّا صاحبة عمر بن أبی ربیعة الشاعر الماجن، وهی سیِّدة الغَریض المغنِّی.
ابن حزم، الجمهرة،/ 76
غریض مغنّی کیست؟
ابو زید یا ابو مروان عبدالملک، مولی العبلات (ف حدود 95 ه) از موالی و اصلا بربری بود. از بس زیبا روی وخوش‌آب و رنگ و تر و تازه و پاکیزه بود، اورا «غریض» لقب دادند. به روایت ابن کلبی او را از فرط خوبی و دلربایی «إغریض» می‌گفتند که در لغت به معنی جوانه نخل و مغزینه آن است (جُمّار)، همزه إغریض بعدها بر اثر کثرت
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 650
استعمال حذف شد. وی غلام سکینه «1» یا غلام ثریا دختر علی بن عبداللَّه بن حارث بن امیّة الأصغر معشوقه عمر بن ابی ربیعه شاعر بود. هم آوازش خوب بود و هم عود می‌زد و دف می‌نواخت. آهنگ و ایقاع آواز را با قضیب موزون می‌نمود. خود را آرایش می‌کرد و لباس و ظاهر خویش را آراسته و مرتب می‌داشت.
ابتدا خیّاطی می‌کرد. برای فراگرفتن موسیقی به خدمت ابن سریج درآمد. امّا وقتی استاد طبع ظریف و آدابدانی و شیرین گفتاری غریض را دید و مشاهده نمود که به سبب زیبائی چهره و برازندگی قامت مورد توجّه اهل مدینه واقع شده، به کار شکنی علیه او پرداخت و او را از نزد خود طرد نمود. غریض ناچار نزد خداوندگاران خود- که اورا برای آموختن موسیقی نزد ابن‌سریج فرستاده بودند- رفت و از علّت بدرفتاری ابن سریج و حسد او و اخراج خود، نزد ایشان شکایت برد. بانوان او گفتند: آیا می‌توانی نوحه هائی را که برای کشتگان خویش می‌خوانیم به آواز بخوانی؟ گفت:
آری. پس بیت‌های مرثیه را برای او انشاد نمودند و غریض برای آنها آهنگ درست کرد و با صدای خوب خود خواند. از آن پس به شغل نوحه سرائی در مأتم‌ها و مجالس عزاداری پرداخت.
فریدنی، برگزیده الأغانی، 1/ 261
ابن سریج کیست؟
ابو یحیی عبیداللَّه بن سُریج (ف 98 ه ق) هنرمندی ایرانی الأصل از موالی قریش
__________________________________________________
(1)- [نص این جمله این است: «وأنّ سکینة بعثت إلیه مملوک لها یُقال له عبدالملک، وأمرتهُ أن ...»، چندنکته قابل توجّه است: این سکینه کیست؟ منسوب به چه کسی می‌باشد؟ که غلامی به نام عبدالملک داشته و اورا تربیت کرده است؟! در شرح حال عمر بن ابی ربیعه کتاب الأغانی (ط دار الثقافة)، 1/ 199، مطلبی با عنوان عمر و الثریا ذکر شده است. این ثریا دختر علی بن عبداللَّه بن الحارث بن أمیة الأصغر بن عبد شمس ابن عبد مناف و دلباخته عمر بوده است، و غلامی به نام عبدالملک ملقب به غریض مغنی را تربیت کرده و به او نوحه سرایی و مرثیه خوانی در مورد کشته شدگان جنگ حرّه در زمان یزید بن معاویه لعنة اللَّه علیهما یاد داده است. 1
1. الأغانی (ط دار الثقافة- بیروت)، 1/ 200]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 651
بود. در مکّه متولد شد و در همان شهر درگذشت. هنر موسیقی را در مکّه از سعید بن مسْجَحْ (ف حدود 80) و در مدینه از عزّه مَیْلاء (ف حدود 115 ق) بانوی ایرانی نژاد که نخستین آهنگساز و مؤلف موسیقی عرب بود فراگرفت. ابن سریج از بنیان گذاران غناء عربی است که ساختن و نواختن عود ایرانی را از پارسیان آموخت و بین عرب رواج داد. شرح اخبار و آثار او به تفصیل در ترجمه کتاب الأغانی 1/ 206- 256، و ج 11/ 32- 40، مسطور است.
فریدنی، برگزیده الأغانی، 1/ 47

اخبار دیگر راجع به او:

ابن سریج در عهد عثمان بن عفان شروع به مطربی و خوانندگی کرد و وفاتش در زمان خلافت سلیمان بن عبدالملک (96- 99 ه ق) بود، و حدود 68 آواز و ترانه خوانده که به امر هارون الرشید توسط اسحاق موصلی جمع آوری شده است.
در شورای استادان بزرگ موسیقی که به امر هارون الرشید تشکیل شد، یکی از آوازهای او به عنوان یکی از سه آواز درجه اوّل عربی برگزیده گردید.
در عصر خود به عنوان یکی از چهار مغنیان و مطربان بزرگ عرب بود: 1. ابن سریج، 2. معبد، 3. غریض، 4. حنین، که سه‌تای اوّلی در حجاز بودند و حنین تنها مغنی و مطرب بزرگ در عراق بود.
در میان این جمع و دیگر مطربان ابن سریج نخستین مطرب عرب بود که از عود ایرانی استفاده کرد و یکی از پایه گذاران غناء عرب بود و در جمع جوانان قریش و بنی‌مروان به آوازه‌خوانی و مطربی مشغول بود و به آنان نیز تعلیم می‌داد.
او خود می‌گوید: من مانند مردم حجاز خشن و صحرائی بودم. مروانیان همه در لباس و پوشش فاخر و گرانبها از حریر و ابریشم بودند و با ناز و غرور می‌خرامیدند آنقدر خود را حقیر دیدم که در گوشه‌ای می‌نشستم و آواز می‌خواندم بعد از آواز، حاضران مجلس مرا تکریم و تعظیم می‌کردند تا حدی که به نظرشان از آنان شدم و از مقامی که داشتند فرود می‌آمدند. من خود را با ایشان برابر می‌یافتم بعد دوباره آواز
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 652
می‌خواندم همه به طرب می‌آمدند و آنها آنقدر تواضع می‌نمودند که من خودم را بزرگتر از ایشان حس می‌کردم. دوباره آواز می‌خواندم جوانان مروانی از فرط طرب همه بر می‌خاستند پیش روی من می‌ایستادند و حلّه‌ها و جامه‌های دیبای خود را به سوی من می‌افکند به طوری که در میان آن همه خلعت پنهان می‌شدم که در این وقت می‌پنداشتم که شخص خلیفه ام و همه آنها بندگان منند.
و به قدری به خود مغرور می‌شدم که دیگر به ایشان نگاه نمی‌کردم، می‌توان از عمر بن ابی ربیعه، احوص، معبد، غریض، جریر، مالک، أبجر «1»، و أبو سائب مخزومی «2» به عنوان هم‌ردیفان او نام برد. بر سروده‌های آنان آهنگ می‌گذاشت و به صورت غنا و مطربی می‌خواند و دیگران نیز از او تقلید می‌کردند، و گاهی هم در مورد گزینش آواز برتراو را حَکَم و داور قرار می‌دادند در یکی از محلّات مکّه خانه ای بود که در آن خوانندگان روزهای جمعه به آنجا می‌رفتند و خلق بسیاری برای شنیدن آوازها جمع می‌شدند مطربان مانند دو حریف روبروی هم نشسته و با هم مقابله و مناقضه «3» می‌کردند و هر آوازی که یکی می‌خواند، دیگری هم همان آواز را در لحنی دیگر تکرار می‌کرد، مناقضه ابن سریج و غریض (با اینکه شاگرد او بوده) مشهور است تا اینکه آواز غریض بر ابن سریج برتر و مقبول واقع شد. ابن سریج دریافت که علاقه اهل مکّه به غریض به خاطر شباهتی است که الحان او به نوحه‌گری دارد به این جهت سبک خود را تغییر داد و باز هم محبوب دلها شد.
در توصیف غنای ابن سریج گفته شد، که مطربی او محبوب همه دل‌ها بود، زیرا هم طرب انگیز و سرگرم کننده هم جنب و جوش آور و سبک کننده و هم شورانگیز بود.
__________________________________________________
(1)- أبجر، ابو طالب عبیداللَّه بن قاسم بن ضبّة ملقّب به أبجر (شکم برآمده)، و از موالی و از مشاهیرمغنیان عهد ولید بن یزید اموی بود
(2)- أبو سائب مردی معاشر و اجتماعی بوده و اخبار ملاقات های او با موسیقی‌دانان و مطربان مکرراً در الأغانی آمده است
(3)- یعنی ضد هم شعر گفتن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 653
و با این شیوه ملامتگران را تحت تأثیر قرار می‌داد و متقاعد می‌ساخت «جریر» از آواز ابن سریج در مجلسی به طرب آمده بود و در مقایسه با سایر آوازها گفت: همه از سر بیرون آمده و این از دل است.
در اغانی ج «1» ص 217 آمده است: ابن جریر به کوه أبوقبیس می‌رفت و به مطربی و آوازه‌خوانی مشغول می‌شد و می‌گویند: عبداللَّه بن زبیر از شنیدن شعری که یزید بن معاویه سروده بود و ابن سریج بر روی آن لحن و آهنگ گذاشته بود شیفته و مدهوش شد.
«عامر شعبی» در ستایش او گفته است: «در کودکی او را دین و حکمت و نبوّت دادیم.» «1»
نزد خلفاء اموی از جمله «یزید»، «ولید» و «سلیمان» فرزندان عبدالملک بن مروان ابن حکم تقرّب داشته و از آنها جایزه دریافت می‌کرده است.
با یزید بن عبدالملک بن مروان بن حکم «2» در سفر حج- عمر بن ابی ربیعه به همراه
__________________________________________________
(1)- الأغانی، 1/ 251 (ط دار احیاء التراث العربی)
(2)- [أبوخالد یزید بن عبدالملک (71- 105 ه) از خلفای اموی و مردی شرابخوار و زن باره بود. بعد از عمر بن عبدالعزیز به تخت سلطنت نشست. ابتدا می‌خواست کارها به سیره عمر بن عبدالعزیز ادامه یابد ولی ندمای فاسد او چهل نفر از مشایخ حدیث را نزد او بردند و به اجماع شهادت دادند که خلفا را در قیامت حساب و کتابی نیست و هرچه می‌خواهند می‌توانند انجام دهند. مرگش در ارْبد (اردن) از سوز عشق و فراق [حبابه] معشوقه مرده‌اش رُخ داد. (برگزیده الأغانی، 1/ 110).
حَبابه مغنیّه (ف 105 ه) جاریه ای زیبا و خوش صدا و آهنگ ساز بود. و غنا را از ابن سریج آموخت. یزید بن عبدالملک اورا به مبلغ چهار هزار دینار بخرید و دل و دین بدو داد و پس از مرگ او نیز از سوز عشق وی از پای درآمد و بعد از چهل روز درگذشت. شرح حال حبّابه در ج 15/ 85- 100 الأغانی مسطور است. (برگزیده الأغانی، 1/ 111).
الأغانی، 1/ 212- 215: قال: «حَجّ یزیدُ بن عبدالملک فی تلک السنة بالنّاس، وخرج عمر بن أبی ربیعة ومعه ابنُ سُریج علی نجیبین رحالتاهما مُلْبَستان بالدِّیباج، وقد خضَبا النجیبین ولَبِسا حُلّتین، فجعلا یتلقّیان الحاجّ ویتعرّضان للنِّساء إلی أن أظْلم اللّیل ... إلی آخر الخبر- الأغانی، 1/ 214]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 654
ابن سریج روی تپّه «أبو سَحْوَه» «1» رفتند غذا خوردند و شراب نوشیدند و به تماشای حاجیان به ویژه زنان سرگرم شدند، وقتی نشأه شراب در سرها اثر کرد، ابن سریج دف برگرفت و زمزمه آغاز نهاد و شروع به خواندن کرد، وقتی هوا تاریک شد صدای او اوج گرفت و در صحرا پیچید، و حاجیان را متوجّه ساخت به طوری که بی‌اختیار پای تپّه می‌ایستادند و راه عبور و مرور را سد می‌کردند کاروانیان فریاد برآوردند که ای صاحب آواز! مگر از خدا نمی‌ترسی تو با آواز خود راه را بند آورده ای. ابن سریج ناچار به سکوت می‌شد تا یک دسته می‌گذشت و باز صدا بلند می‌کرد، و دسته دیگر را بر جای متوقف می‌ساخت. شراب در او اثر کرده بود و این وضع تا پاسی از شب ادامه داشت. نیمه‌های شب مردی که اسبی عربی و اصیل و پرتوان سوار بود در پای تپّه ایستاد و مرد سوار یک پای خود را از رکاب درآورد و بر روی زمین برگرداند و ندا داد که: ای صاحب صدا! اگر زحمت نباشد خواهش می‌کنم بعضی آوازهایی را که می‌خواندی یک بار دیگر بخوان. گفت: به چشم هر آواز را می‌خواهی بگو تا بخوانم، جمعاً سه آواز برای او خواند. ابن سریج گفت: آیا باز هم حاجتی داری؟ مرد سوار گفت: آری، تقاضا می‌کنم از تپّه فرود آیی تا از نزدیک با تو سخن بگویم. ابن سریج فرود آمد و نزد مرد سوار رفت، او گفت: اگر نمی‌خواستم با کعبه وداع کنم و اگر غلامان و باروبنه من از پیش نرفته بود نزد تو می‌ماندم و همین جا فرود می‌آمدم و لیکن می‌ترسم صبح برآید و هوا روشن شود و مردم مرا بشناسند، و اگر اموال و کسانم با من همراه بودند بیشتر به تو می‌دادم این حلّه و انگشتر را از من بگیر و مواظب باش که فریبت ندهند بهای اینها پانصد دینار است طبق آنچه از روایت بر می‌آید او کسی جز یزید بن عبدالملک بن مروان ابن حکم نبود.
با ولید بن عبدالملک بن مروان بن حَکَم «2»
(48- 96 ه ق)- ولید، ابن سریج و
__________________________________________________
(1)- أبو سَحْوه، نام تپّه ای است منفرد در پنج میلی مکّه که مشرف بر راه مدینه و عراق و شام است، ارتفاعش زیاد و عرضش کم است
(2)- [الأغانی، 1/ 239- 243]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 655
احوص و عدی بن رقاع عاملی را به شام دعوت کرد، ابن سریج برای ولید مطربی می‌کرد و آواز می‌خواند و به هر سه جائزه داد و آنها خشنود باز گشتند.
با سلیمان بن عبدالملک بن مروان بن حکم «1» (54- 99 ه ق)- سلیمان در سفری در ایام حج به مکّه رفته بود مسابقه‌ای بین آوازخوانان و مطربان آنجا ترتیب داد، وقتی ابن سریج از این خبر آگاه شد رهسپار مجلس سلیمان گردید اما دیر رسید و در را بسته دید و دربان هم به او اجازه ورود نداد پشت در ماند تا مطربان آوازهایشان را خواندند و ساکت شدند آن وقت ابن سریج شروع به آوازه خوانی کرد که مورد توجّه سلیمان واقع شد و جائزه مسابقه را به او دادند. «2»
مرگ او: ابن سریج فرزند دختری داشت که از پدر آوازه‌خوانی و مطربی را یاد گرفته بود، وقتی ابن سریج مطمئن شد که فرزندش در این کار مهارت یافته، گفت:
مرگ را بر من آسان نمودی!
بعد از مرگش مغنیان از شیوه او در غنا و آهنگی که بر اشعار شعرا می‌گذاشت تقلید می‌کردند و خلفای اموی و عباسی از جمله عمر بن عبدالعزیز بسیار لذت می‌بردند. «3»
[از کتاب مظلومه ای در تاریخ]
[فی خبر ابن سریج وجریر] الأحوص وابن سریج:
أخبرنی الحسین بن یحیی، عن حمّاد، عن أبیه، قال: حدّثنی الهیثم بن عیّاش، قال:
حدّثنی عبدالرّحمان بن عُیینة، قال: بینما نحن بمِنَی ونحن نرید الغُدُوّ إلی عَرَفاتٍ، إذ أتانا الأحْوَصُ فقال: أبِیتُ بکم اللّیلةَ؟ قلنا: بالرَّحْبِ والسَّعةِ. فلمّا جنّه اللّیلُ لم یلبَثْ أن
__________________________________________________
(1)- [الأغانی، 1/ 253]
(2)- [متن عربی و ترجمه در خبر عروة بن أذینة آمده است]
(3)- تلخیص از برگزیده الأغانی، 1/ 47- 125
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 656
غابَ عنّا ثمّ عاد ورأسهُ یقطُر ماءً. قلتُ: ما لک؟ قال:
تَعَرَّضُ سَلْماکَ لمّا حَرَمْ - تَ ضَلَّ ضَلالُکَ مِنْ مُحْرِمِ!
تُریدُ به البِرَّ یا لَیْتَهُ کَفافاً مِنَ البِرِّ والمأْ ثَمِ
- الغناء لابن سُریج ولم یُجَنِّسْه- قال، قلت: زَنَیْتَ ورَبِّ الکَعْبة! قال: قُلْ ما بدا لکَ.
ثمّ لَقِیَ ابنَ سُریج فقال: إنِّی قد قلتُ بیتینِ حسَنَیْنِ أُحِبُّ أن تُغَنِّینی بهما. قال: وما هما؟
فأنشدهُ إیّاهما؛ فغنّی بهما من ساعته، ففُتِنَ مَنْ حَضَرَ مِمّن سمعَ صوتَه.
ارتحال جریر من المدینة إلی مکّة لسمع غناء ابن سریج فی سفره:
أخبرنی الحسین ین یحیی، عن حمّاد، عن أبیه، قال: حدّثنی إسحاق بن یحیی بن طلحة، قال: قدِمَ جَریر بن الخَطَفی المدینة ونحن یومئذٍ شبابٌ نطلبُ الشِّعرَ، فاحْتَشَدْنا له ومعنا أشْعَبُ. فبَیْنا نحنُ عندهُ إذ قام لحاجةٍ وأقمنا لم نَبْرَح. وجاء الأحْوَص بن محمّد الشاعرُ من قُباءَ علی حِمارٍ، فقال: أین هذا؟ فقلنا: قام لحاجةٍ، فما حاجتُکَ إلیه؟ قال:
أُرید واللَّه أن أُعْلِمهُ أنّ الفَرَزْدَق أشْعَرُ منه وأشْرَف. قلنا: وَیْحَک! لا تَعْرِضُ له وانْصَرِفْ، فانصرَفَ وخرَج. فجاء جَریرٌ فلم یکن بأسرَع من أن أقبلَ الأحوصُ الشاعرُ فأقبل علیه، فقال: السلامُ علیکَ یا جَریرُ. قال جریرٌ: وعلیکَ السّلام. فقال الأحوصُ: یا ابن الخَطَفَی! الفرزدقُ أشرفُ منکَ وأشعرُ. قال: جَریرٌ: مَنْ هذا أخْزاهُ اللَّهُ! قلنا: الأحوصُ ابن محمّد بن عاصم بن ثابت بن أبی الأقْلَح. فقال: نعم! هذا الخبیث ابن الطّیِّب، أأنتَ القائلُ:
یَقَرُّ بِعَیْنی «1» ما یَقَرُّ بِعَیْنِها وأحسنُ شی‌ءٍ ما به العینُ قُرّتِ
قال: نعم. قال: فإنّه یقرُّ بعینِها أن یدخلُ فیها مثلُ ذِراعِ البَکْر «2»، أفیقَرُّ ذلک بعینِکَ؟!
__________________________________________________
(1)- قرّت عینُه: چشم او خنک شد، و کنایه از شادی است. گویند هنگام غم چشم گرم و اشک هم گرم است؛ بعکس هنگام شادی که چشم خنک و اشک شوق هم خنک می‌شود
(2)- ترجمه «ذراع البَکْر» است. ذِراع که به کسر اوّل در انسان از آرنج تا انگشتان و از حیوان از زانو تاسم آنست
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 657
قال: وکان الأحوصً یُرْمی بالحُلَاق «1» فانصرفَ، فبعثَ إلیهم بتمرٍ وفاکهة. وأقبلنا علی جریر نسائلهُ، وأشعبُ عند الباب وجریرٌ فی مؤخّر البیت، فألحّ علیه أشعبُ یسأل.
فقال: واللَّه إنِّی لأراکَ أقْبَحَهم وجهاً وأراکَ ألأمَهُم حَسَباً؛ فقد أبْرَمتَنی منذُ الیوم. قال:
إنِّی واللَّه أنفعهُم وخیرُهم لک. فانتبه جریر وقال: وَیْحَک! کیف ذلک؟ قال: إنِّی أُمَلِّح شِعْرَک وأُجیدُ مَقاطِعَه ومَبادئِه. فقال: قُلْ، وَیْحَک! فاندفع أشعبُ فنادی بلَحْنِ ابنِ سُریج:
یا أُختَ ناجِیةَ السّلامُ علیکُم قبلَ الرّحیلِ وقبلَ عَدْلِ العُذَّلِ «2»
لو کنتُ أعْلَمُ أنّ آخرَ عَهْدِکُم یومُ الرّحیلِ فعلتُ ما لم أفعلِ «3»
فطَرِبَ جریرٌ وجعلَ یَزْحَفُ نحوَه حتّی ألصَقَ برُکْبَتِه رُکْبَتَه، وقال: لَعَمْرِی لقد صَدَقْتَ، إنّکَ لأنفعُهم لی وقد حسّنْتَه وأجَدْتَه وزیّنْتَه، أحسنتَ واللَّه، ثمّ وصَله وکَساه.
فلمّا رأینا إعجاب جریر بذلک الصّوت، قال له بعض أهل المجلس: فکیفَ لو سَمِعْتَ واضعَ هذا الغِناء؟ قال: أوَ إن له لواضعاً غیرَ هذا؟ فقلنا: نعم. قال: فأینَ هو؟ قلنا: بمکّة، قال: فلستُ بمُفارِقٍ حِجازَکُم حتّی أبْلُغَه. فمضی ومضی معهُ جماعةٌ ممّن یرغَبُ فی طلبِ الشِّعرِ فی صَحابَتِه وکنتُ فیهم، فأتیناهُ جمیعاً، فإذا هو فی فِتْیَةٍ من قُرَیشٍ کأنّهم المَها مع ظَرْفٍ کثیرٍ، فأدنَوْا ورحّبوا وسألوا عن الحاجة، فأخبرناهم الخبرَ، فرحّبوا بجَریرٍ وأدنَوْهُ وسُرُّوا بمکانه، وأعظَم عُبَیدُ بن سُریج موضع جَریر، وقال: سَلْ ما ترید جُعِلْتُ فداءَک! قال: أُرید أن تُغَنِّیَنی لَحْناً سمعتُه بالمدینة أزعَجَنی إلیک. قال: وما هو؟ قال:
یا أُختَ ناجِیةَ السّلامُ علیکُم قبلَ الرّحیلِ وقبلَ عَدْلِ العُذَّلِ
فغنّاهُ ابنُ سُریج وبیدهِ قضیبٌ یُوقعُ به ویَنْکُتُ، فوَ اللَّه ما سمعتُ شیئاً قطّ أحسنَ من
__________________________________________________
(1)- حُلاق: به ضم اوّل، انحراف جنسی در مردان، یعنی ابْنَه است که حرارت و طلب در مرد از قُبُل به‌دُبُر منتقل می‌شود
(2)- عُذَّل: جمع عاذل است، یعنی ملامت گو. رحیل: باربستن و کوچ
(3)- بیت دوّم نمونه غزلهای وحشی صحرائی است
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 658
ذلک. فقال جریر: للَّهِ دَرُّکُمْ یا أهلَ مکّةَ، ما أعطِیتُم! واللَّه لو أنّ نازِعاً نزع إلیکُم لیُقِیمَ بین أظْهُرِکُم فیسمعَ هذا صباحَ مساءَ لکانَ أعظمَ النّاس حَظّاً ونَصِیباً، فکیفَ ومع هذا بیتُ اللَّه الحَرام، ووجوهُکُم الحِسانُ، ورِقّةُ ألسِنَتِکُم، وحُسْنُ شارَتِکُم، وکثرةُ فوائِدِکُم! «1»
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 1/ 238- 239/ قریب بهذاالمضمون فی الأغانی، 8/ 235
«1»
__________________________________________________
(1)- الأحوص و ابن سریج:
عبدالرّحمان بن عُیینه آورده است که در مِنی بودیم و می‌خواستیم بامداد روز دیگر به عرفات برویم. الأحوص از راه رسید و تقاضا کرد شب را در چادر ما بگذارند که با خوش وقتی قبول کردیم. وی از شتر فرود آمد امّا بعد از اینکه هوا تاریک شد بیرون رفت و ما ندانستیم کجا می‌رود. وقتی برگشت قطرات آب از سرش فرو می‌چکید، گفتیم: کجا رفته بودی و ترا چه می‌شود؟ گفت: [... سپس دو بیت را ذکر می‌کند].
«آیا رواست وقتی احرام پوشیده ای سر راه بر سلمای خود بگیری؟ عجب حاجی گمراهی هستی»
«آمده بودی ثواب ببری اکنون کاش ثواب و گناهت سر به سر شود»
او را گفتم: به خدای کعبه قسم که زنا کرده ای. گفت: تو هر طور می‌خواهی فکر کن. آنگاه به دیدار ابن سریج رفت و گفت: دو بیت خوب ساخته ام و آرزو دارم آن را برای من به آواز بخوانی. ابن سریج در همان ساعت آهنگی ساخت و آن دو بیت را بخواند. صدایش به قدری خوب و گیرا بود که همه حاضران را شیفته و مجذوب نمود.
اسحاق بن یحیی بن طلحه آورده است که جریر پسر خَطَفی به مدینه آمد. ما در آن زمان جوان و دوستدار شعر و شاعری بودیم و به دیدن او رفتیم. أشعب نیز همراه ما بود. در ضمن گفتگو جریر را حاجتی پیش آمد که از مجلس برخاسته به دنبال آن رفت. در غیاب او الأحوص بن محمد سوار بر خر از قباء برسید و پرسید او کجا رفته است. گفتیم: حاجتی داشت و در پی آن رفت تو از او چه می‌خواهی؟ گفت: می‌خواهم به او بفهمانم که فرزدق از او شاعرتر و شریفتر است. اورا گفتم: وای بر تو، برگرد و متعرض جریر نشو، پس الأحوص از مجلس بیرون رفت. دیری نگذشت که جریر بازآمد و الأحوص نیز پشت سر او وارد مجلس شد. او روی به جریر آورده بدو سلام کرد و سپس گفت: ای پسر خطفی! فرزدق از تو شریفتر و شاعرتر است. جریر پرسید: این کیست که خدا اورا ذلیل کند؟ گفتیم: الأحوص بن محمد بن عاصم بن ثابت بن ابی الأقْلَح. جریر گفت: اورا شناختم، ناپاک پسر پاک است (چون جدش ثابت از صحابه رسول اللَّه و از انصار بود)، پس راوی به الأحوص کرده گفت: آیا این شعر را تو گفته‌ای؟ [... سپس بیت را ذکر می‌کند]
«مرا خشنود می‌کند هرچه اورا شاد و خشنود کند. بهترین چیز آنست که آدمی را شاد و چشم را روشن سازد»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 659
__________________________________________________
گفت: آری، جریر گفت: در دیده معشوقه تو نیکو می‌نماید که چیزی به اندازه پاچه شتر در او فرو رود آیا در چشم تو هم چنین چیزی خوش آیند است؟- و الأحوص به بیماری حُلاق (ابْنَه) متهم بود- الأحوص دیگر حرفی نزد و برخاست و بیرون رفت. بعد مقداری خرما و میوه برای جریر هدیه فرستاد. ما از جریر پرسشها می‌کردیم. اشعب نزدیک در نشسته و جریر بالای اطاق بود. اشعب پیاپی سؤال می‌کرد که به طوری که جریر را به تنگ آورد و خشمناک ساخت. عاقبت اورا دشنام داد و گفت: می‌بینم که از همه زشتر و بی اصل و نسبتر هستی. از بس پرسیدی خسته شدم. اشعب گفت: به خدا قسم که من از همه این جمع برای تو بهتر و سودمندترم. جریر اورا به دقت نگاه کرد و گفت: وای بر تو، برای چه این حرف را می‌زنی؟ گفت: من با آواز خود شعر ترا مزه و نمک می‌دهم و مبادی و مقاطع آن را دلچسب و زیبا می‌سازم. جریر گفت: بخوان تا ببینم. پس اشعب این دو بیت جریر را در لحنی که ابن سریج ساخته بود بخواند: [... سپس بیت را ذکر می‌کند].
«ای خواهر ناجیه سلام بر شما باد پیش از کوچ و پیش از ملامت ملامتگویان»
«اگر می‌دانستم که آخرین دیدارم با شما روز کوچ است؛ کاری را که نکرده بودم می‌کردم»
جریر از شنیدن این آواز به طرب آمد و با زانو خود را به سوی اشعب کشید و آنقدر پیش آمد تا زانویش را به زانوی اشعب چسباند. بعد گفت: به جان خودم سوگند که راست گفتی. تو از همه این جمع برای من سودمندتری. شعر را آراستی و جلوه دادی و خوب خواندی، احسنت. و اورا صله و خلعت داد.
راوی گوید: وقتی اعجاب جریر را از آن آواز دیدم یکی از حاضران گفت: پس اگر این لحن و آواز را از دهان سازنده آن بشنوی چه خواهی گفت؟ جریر گفت: مگر اشعب این لحن را نساخته است؟ گفتیم: نه. گفت: پس سازنده آن کجاست. گفتیم: در مکّه است. گفت: از حجاز شما بیرون نخواهم رفت تا خود را به او نرسانم.
پس جریر از مدینه عازم مکّه شد و جمعی از شعر دوستان نیز در صحبت او به راه افتادند و من نیز با ایشان رفتم. در مکّه همگی به خانه ابن سریج رفتیم. او در بین جمعی از جوانان قریش که همه زیرک و آدابدان و ظریف و در زیبائی چون گاوان وحشی بودند، نشسته بود. همه به ما مرحبا گفتند و از ما به گرمی استقبال کردند و حاجت پرسیدند؛ قصه را شرح دادیم. آنان جریر را مرحبا گفتند و به خود نزدیک ساختند و از دیدار او اظهار شادمانی نمودند. عبید بن سریج نیز از اکرام و تعظیم جریر کوتاهی ننمود و گفت: فدایت شوم، هرچه میل داری بگو تا بخوانم. جریر آوازی را که در مدینه از اشعب شنیده بود نام برد و گفت: این آواز را- که مرا از مدینه به اینجا آورده- برای من بخوان. پس ابن سریج با ترکه ای که در دست داشت بر زمین کوفت و آهنگ را موزون نمود و شروع به خواندن کرد. به خدا قسم هرگز آوازی به آن خوبی نشنیده بودم. جریر گفت: ای اهل مکّه خدا به شما برکت داده و همه نعمتها را در شهر شما جمع کرده
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 660
[فی خبر ابن سریج]:
نمایش تصویر
مَنْ هو ابن جامع؟
وُلد فهر بن مالک بن النّضر بن کنانة بن خُزیمة بن مُدْرِکة بن إلیاس بن مُضر بن نزار بن معد بن عدنان، وهم قریش:
معد بن عدنان---) غالب---) لؤی---) کعب---) هصیص---) عمرو---) سهم---) سعد---) سعید---) ضُمَیْرة---) أبو وداعة---) المطّلب---) عبداللَّه---) إسماعیل---) جامع
فوُلد جامع: إسماعیل بن جامع المغنِّی، فوُلد إسماعیل بن جامع: هشام، کان مغنِّیاً أیضاً.
ابن حزم، الجمهرة،/ 12، 13، 159، 163- 164/ أبو الفرج، الأغانی (ط دارإحیاء التّراث العربی ط 1)، 6/ 289
__________________________________________________
است. اگر مسافری دل از وطن برکند و در این شهر اقامت گزیند و هر صبح و شام این آواز را بشنود از همه کس خوشبخت تر است. چه رسد به اینکه خانه خدا در شهر شماست و رویتان زیبا و زبانتان فصیح و طبعتان ظریف و هیأت و لباستان پاکیزه است و از هر نعمتی برخوردار هستید.
فریدنی، برگزیده الأغانی، 1/ 85- 88
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 661
ابن جامع کیست؟
ابو القاسم اسماعیل بن جامع سهمی قرشی معروف به ابن أبی وداعه (ف 192 ه ق)، از آهنگ سازان و خوانندگان نامبردار صدر دولت عباسی بود، عمامه ای سیاه بر روی کلاهی بلند می‌بست و لباس فقهای حجاز را می‌پوشید. در مکّه متولد شد و به مدینه منتقل گشته، برای امرار معاش به خوانندگی پرداخت، سپس به بغداد آمد و مورد توجه مهدی، هادی و هارون الرشید بود، و همان جا درگذشت.
شرح حال او در الأغانی جلد 6 ص 289- 340 (ط «1» دار إحیاء التراث العربی- بیروت) مسطور است. او عمر طولانی داشته است و در غنا اورا هم‌پایه ابراهیم موصلی دانسته اند. هارون الرشید اورا گرامی داشت و از ندمای خویش گردانید.
اسماعیل بن جامع و فلیح بن العوراء و ابراهیم موصلی به امر هارون الرشید ترانه های برگزیده عربی را انتخاب کردند.
تلخیص از برگزیده الأغانی، 1/ 441، 566
نویسنده گوید:
[ترجمه از الأغانی] شعر مصاص بن عمرو بن الحارث الجُرهمی- در کتاب اغانی «1» آمده است. مصاص با عشیره خود بعد از ساخته شدن خانه خدا توسط حضرت ابراهیم علیه السلام به مکّه آمدند، آنها زبان عربی را پسندیدند و آن را پذیرفتند، حضرت ابراهیم علیه السلام دختر مصاص را برای فرزندش اسماعیل گرفت. بعد از حضرت اسماعیل علیه السلام فرزندش ثابت عهده دار منصب سرپرستی خانه خدا شد و بعد از جدّ و مادرش مصاص این سمت را به عهده گرفت. قبیله جُرْهم تا مدت زیادی این مسئولیت را در شهر مکّه به عهده داشت حتی برای حفظ، تثبیت و گسترش آن جنگ های سختی را پشت سرگذاشت، امّا آنها اعمال زشتی را در خانه خدا انجام دادند که باعث افولشان شد. قبیله خزاعه با آنها درگیر شدند و به پیروزی رسیدند تا جایی که رئیس
__________________________________________________
(1)- الأغانی، 15/ 12- 20
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 662
قبیله شان ورود هر جُرْهمی را به شهر مکّه ممنوع کرد و دستور قتلشان را در صورت ورود به مکّه صادر نمود. مصاص بن عمرو بن الحارث بن مصاص بن عمرو، شترش را گم کرد به دنبال آن گشت و ردّش را تا مکّه گرفت، امّا جرأت وارد شدن به آنجا را نداشت به کوه أبو قبیس تکیه زد و شترش را در سرزمین مکّه دید که آن را نحر کردند و گوشتش را خوردند و از وارد شدن به آنجا می‌هراسید که مبادا کشته شود، نا امید به سوی قومش بازگشت و این شعر را سرود:
کأنْ لم یکُنْ بین الحَجُون إلی الصّفا أنیسٌ ولم یسمُرْ بمکّةَ سامرُ
بَلی نحنُ کنّا أهلَها فأزالنا صُروفُ اللّیالی والجُدودُ العواثرُ
«بین کوه حَجون و صفا هیچ أنیس و مونسی نبود که با شب زنده دار در مکّه همراه شود»
«بله ما پیوسته شب و روز با زنان هرزه آنجا بودیم» «1»
این دو بیتی از ابیاتی بود که بر سر زبان مغنیان و مطربان عهد خلفای بنی امیه و بنی عباس بود. از جمله این افراد «ابن جامع» است.
اسحاق موصلی گوید: با پدرم ابراهیم به نزد «ابن جامع» رفتیم، و او با غذا و شراب از ما پذیرایی کرد «2» و سه آواز برای ما خواند که اوّلی آن دو بیتی مصاص بن عمرو بود. پدرم به من گفت: از غذا و شراب ابن جامع خوشت نیامد، امّا بر عهده من است که برده ای را آزاد نکنم که آشامیدن خون با این شراب پاکیزه خوب نباشد «3»، و بعد به
__________________________________________________
(1)- الأغانی، 15/ 12- 18
(2)- [متن عربی: الأغانی، 15/ 18: فأکلنا حتّی فَرَغْنا من غَدائنا، فلمّا غسلْنا أیدینا نادی ابن جامع: یا غلام هاتِ شرابنا! فأتی بنبیذٍ فی زُکْرةٍ قد کانت الزُّکرة فی الشمس، فکرهتُ ذلک، فأشار إلیَّ أبی، أن لا تمتنعْ، ثمّ أتوا بقدَح جَیشانیّ مِل‌ءِ الکفِّ، فصُبَّ النّبیذُ فیه وهو یُشبِه ماءً قد أغلِیَ بالنّار، ثمّ غنّی ابنُ جامع فقال:]
(3)- [الأغانی، 15/ 19: قال لی أبی: یا بُنیَّ شَبِعْتَ لمّا رأیتَ من طعام ابن جامع وشرابه، فعلیَّ عِتقُ ماأملک إن لم یکن شرب الدّم مع هذا طیِّباً]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 663
من گفت آواز او چطور است؟ گفتم: تا حال هیچ صوتی به این زیبائی نشنیدم. سپس «ابن جامع» شبانه به نزد هارون الرشید رفت، در آنجا مغنّیان پشت در جمع بودند، بعد دربان خارج شد و به همه اجازه داد که وارد بشوند و آنها تا صبح آواز خواندند و به هر کدام جز ابن جامع هزار دینار داد و آنها پراکنده شدند. شب دوم «ابن جامع» آوازهایی خواند که به وسیله آنها حال خودش را توصیف کرد. مجلس به پایان رسید و او رفت بعد از مدتی فرستاده هارون به سوی او رفت و پیام هارون الرشید را به او رساند: ای مرد قریشی اگر بخواهی می‌توانی مقیم دربار شوی یا بروی؟! «1»
[از کتاب مظلومه ای در تاریخ]
مَنْ هو ابن أبی الکنّات؟
ثلاثة من المغنِّین کانوا أحسن النّاس حلوقاً: ابن تیزن، وابن عائشة وابن أبی الکنّات.
أبو الفرج، الأغانی (دار احیاء التّراث العربی ط «1»)، 6/ 340
ترجمه: ابن ابی الکنّات از مغنیان دربار عباسی بود. و راجع به او گفته شده است احمد بن جعفر جحظة از محمد بن احمد بن یحیی المکّی و او از پدر و جدش روایت کرده است که سه تن از خوانندگان سرآمد همه مغنیان بودند و حنجره ای از همه خوشتر داشتند ابن عایشه و ابن تیزن و ابن ابی الکنّات.
فریدنی، برگزیده الأغانی، 1/ 228، 541
جاء فی أخبار حنین الحِیریّ ونسبه:
أخبرنی عمِّی [عمّ أبی الفرج]، قال: حدّثنی عبداللَّه بن أبی سعد، قال: حدّثنی حسّان بن محمّد الحارثیّ، قال: حدّثنا عبداللَّه، قال: حدّثنا عُبید بن حُنین «2» الحِیریّ، قال:
__________________________________________________
(1)- تلخیص از الأغانی، 15/ 18- 20
(2)- کذا فی جمیع الأصول، ولعلّ الرّاوی نسب عُبیداً إلی جدِّه حُنین لشهرته
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 664
کان المغنُّون فی عصر جدِّی أربعة نفرٍ، ثلاثة بالحجاز وهو وحدَه بالعراق، والذین بالحجاز: ابنُ سُرَیج والغَریض ومَعْبَد، فکان یَبْلُغُهم أنّ جدِّی حُنَیناً قد غنّی فی هذا الشّعر:
هَلّا بَکَیْتَ علی الشّبابِ الذّاهبِ وکَفَفْتَ عن ذَمِّ المَشِیبِ الآ ئِبِ
هذا ورُبَّ مُسَوِّفِینَ «1» سَقَیْتُهُمْ من خَمْرِ بابل لذّةً للشّارِبِ
بَکَرُوا علَیَّ بسُحْرَةٍ فصَبَحْتُهم من ذات کُوبٍ «2» مثل قَعْبِ الحالِبِ
بزجاجةٍ مِلْ‌ءِ الیَدَینِ کأنّها قِنْدیلُ فِصْح «3» فی کنیسةِ راهِبِ
قال: فاجتمعوا فتذاکروا أمر جدِّی، وقالوا: ما فی الدّنیا أهلُ صناعة شرٌّ منّا، لنا أخٌ بالعراق ونحنُ بالحجاز، لا نَزُوره ولا نَسْتَزیرُه. فکتبوا إلیه ووجّهوا إلیه نفقةً «4» وکتبوا یقولون: نحنُ ثلاثةٌ وأنتَ وَحْدَک، فأنتَ أولی بزیارتنا، فشخَصَ إلیهم، فلمّا کان علی مَرْحلةٍ من المدینة بَلَغَهُم خبرُه فخرجوا یتلقّونَه، فلم یُرَ یَوْمٌ کان أکثرَ حَشْراً «5» ولا جَمْعاً من یومئذ، ودخلوا، فلمّا صاروا فی بعض الطّریق قال لهم مَعْبَد: صِیرُوا إلیَّ؛ فقال له ابن سُریج: إن کان لک من الشّرف والمُروءة مثلُ ما لمَوْلاتی سُکینة/ بنت الحسین، عَطَفْنا إلیک؛ فقال: ما لی من ذلک شی، وعَدَلوا إلی منزل سُکینة. فلمّا دخلوا إلیها أذِنَت للنّاس إذْناً فغصّت الدّارُ بهم، وصعدوا فوق السّطح، وأمرَتْ لهم بالأطعمة فأکلوا منها، ثمّ إنّهم سألوا جدِّی حُنیناً أن یُغنِّیهم صوتَه الذی أوّله:
هَلّا بَکَیْتَ علی الشّبابِ الذّاهبِ
__________________________________________________
(1)- قال فی «اللسان»: السّوف: الصّبر، والمسوّف: الصّبور، وأنشد للمفضل هذا البیت شاهداً بذلک
(2)- کذا فی ء وهامش ط. وفی باقی النّسخ: «من ذات کرنیب کقعب». والکرنیب: لبن حلیب ینقع فیه تمر برنیّ. ولم یظهر لهذه النّسخة معنی یلتئم به السِّیاق
(3)- کذا فی ط، والفصح من أعیان النّصاری. (أنظر الحاشیة رقم 1 ص 129 من هذا الجزء). وفی باقی الأصول: «صبح»
(4)- [من هنا حکاه فی حدیث الشّهر]
(5)- فی أ، م، ء، ط: «حشداً»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 665
فغنّاهُم إیّاه بعد أن قال لهم: ابدءوا أنتم؛ فقالوا: ما کنّا لنتقدّمک ولا نُغنِّی قبلک حتّی نسمع هذا الصّوت؛ فغنّاهم إیّاه، وکان من أحسن النّاس صوتاً، فازدحم النّاس علی السّطح وکثروا لیسمعوه، فسقط الرِّواق علی مَنْ تَحْتَه، فسَلمُوا جمیعاً وأُخرِجوا أصِحّاء، ومات حُنَیْنٌ تحتَ الهَدم؛ فقالت سُکینة علیها السلام: لقد کدّر علینا حُنَینٌ سرورنا، انتظرناهُ مدّةً طویلةً کأنّا واللَّه کُنّا نَسُوقهُ إلی مَنِیّتِه. «1»
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 1/ 569- 570/ عنه: الفکیکی،
حدیث الشّهر سکینة بنت الحسین،/ 49- 50
__________________________________________________
(1)- سفر حنین به مدینه و مرگ او در خانه سُکینه:
عمّم به اسناد از عبید بن حنین مرا چنین روایت کرد: عبید گفت؛ در زمان جدّم 1 حنین مغنیان بزرگ عرب چهار تن بودند. سه تن، معبد و ابن سریج و غریض، در حجاز بودند. و جدّم حنین تنها مغنی بزرگ عراق بود. سه استاد حجازی صیت شهرت حنین را شنیده بودند، مخصوصاً این آواز او شهرت بسیار یافته بود: [... سپس ابیات را ذکر می‌کند].
«چرا بر ایام جوانی که در حال رفتن است، نمی‌گریی و چرا از مذمت پیری که می‌رسد دست برنمی‌داری؟»
«چه بسا خویشتن داران را که شراب دادم از باده بابل که موجب لذّت آشامنده است»
«سحرگاهان نزد من آمدند و با ایشان صبوحی زدم در جامی که مثل قدح شیردوشان بزرگ بود»
«در شیشه ای که دو دست را پُر می‌کرد. گوئی قندیل عید فصح است در کلیسای راهب»
پس با هم نشستند و درباره جدّم گفتگو کردند و گفتند: در بین اهل این صنعت هیچ کس بدتر از ما نیست. برادری در عراق داریم که نه به دیدار او می‌رویم و نه از او دعوت می‌کنیم. پس دعوتنامه و هزینه سفر برای حنین فرستادند و نوشتند؛ ما سه نفریم ولی تو تنهایی. بنابر این شایسته است تو زحمت سفر را بر خود هموار کنی و به دیدن ما بیایی. حنین این دعوت را پذیرفت و عازم حجاز گردید. وقتی به یک منزلی مدینه رسید یاران از ورود او مطّلع شدند و هر سه برای استقبال بیرون رفتند. شهر مدینه روزی به آن ازدحام و شلوغی ندیده بود. حنین به اتفاق مستقبلین وارد شهر شد. در راه معبد تقاضا کرد همه به اتفاق به خانه او وارد شوند ولی ابن سریج گفت: اگر تو هم شرف و مروّتی همسنگ سرور و بانوی من سکینه دختر حسین علیها السلام داشتی نزد تو می‌آمدیم. معبد گفت: من هرگز در سطح آن بانوی بزرگوار نیستم. پس هر چهار استاد رهسپار خانه‌حضرت سکینه شدند. آن بانوی گرامی نه تنها اجازه فرمود که همه مهمانش باشند بلکه اذن عام داد تا هر که از اهل مدینه بخواهد می‌تواند برای دیدن حنین و شنیدن صدای او به منزل وی بیاید. پس جمع کثیری به خانه سیده بنی هاشم شتافتند و اطاقها و صحن و بامها را پُر کردند. به فرمان سکینه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 666
معبد کیست؟
ابو عبّاد معبد بن وَهْب مغنّی از موالی بنی مخزوم و اهل مدینه بود. در اوائل عمر شبانی و تجارت می‌کرد، لیکن بزودی نبوغ او در موسیقی بر همه معلوم شد و سرآمد و استاد خوانندگان و نوازندگان و آهنگسازان عصر خویش گردید تا آنجا که در مدح او گفتند:
أجادَ طُوَیْسٌ والسُّرَیْحیُّ بَعْدَهُ وما قَصَباتُ السَّبْقِ «1» إلّالِمَعْبَدِ
«طویس و بعد از او سریجی (ابن سریج) خوب خواندند، امّا قصب السّبق ها فقط از آنِ معبد است»
او علاوه بر خوشخوانی و هنرهای موسیقی، مردی ادیب و فصیح و مجلس آرا بود.
بدین جهت نزد خلفای اموی حرمت و تقرّب بسیار داشت. عمرش دراز شد و در اواخر زندگی آوازش برنمی‌آمد. وفاتش در سال 126 هجری اتفاق افتاد.
فریدنی، برگزیده الأغانی، 1/ 21، 29
__________________________________________________
سوری به پا شد و انواع غذاها برای مردم آماده گردید و همه خوردند و آشامیدند. سپس مردم از حنین تقاضا کردند آواز «هلّا بکیت ...» را بخواند. او تواضع نمود و از سایر استادان خواست شروع کنند. ولی ایشان گفتند: ما بر تو پیشی نمی‌گیریم وتا آواز ترا نشنویم آواز نمی‌خوانیم. پس حنین- که بهترین صداها را داشت- شروع به خواندن کرد. ازدحام بر روی بامها و رواقها هر لحظه بیشتر می‌شد. همه فشار می‌آوردند تا حنین را ببینند و آوازش را بشنوند. امّا بام خانه قدرت تحمّل آن همه بار را نداشت. ناگاه رواق فروریخت و آوار آن و مردمان بیشماری که روی بام رواق بودند بر سر کسانی که در صحن و ایوان جمع بودند فروریخت. ولی از آن همه جمعیت فقط حنین زیر آوار ماند و تلف شد. سایر مهمانان همه سالم ماندند و به خانه‌های خود رفتند. سکینه علیها السلام فرمود: «حنین شادی ما را مکدّر و سرور ما را به اندوه مبدّل کرد، مدتی دراز در انتظار او بودیم امّا مثل اینکه اورا به سوی مرگ می‌راندیم ...».
1. در صدر روایت نام راوی عبید پسر حنین آمده است.
فریدنی، برگزیده الأغانی، 1/ 259- 260
(1)- قصب السّبق: نی و پرچمی که در انتهای میدان اسب دوانی نصب می‌کردند تا هر که از همه پیشتازتر باشد آن را برگیرد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 667
در کتاب الأغانی به طور متفرق شرح حال او ذکر شده است. برای معرّفی شخصیّت او به دو نکته اشاره می‌شود:
1- طریقه آشنایی او با ابن سریج به این گونه است که روزی معبد در یکی از سفرهای خود به مکّه در بَطْن مَر «1» آوازی شنید به سوی آن رفت. مردی را دید زیبا روی که در کنار برکه نشسته بود و بعد از آواز او معبد نیز به نغمه سرایی پرداخت و آن مرد پرسید: آیا تو معبد نیستی؟ گفت: آری. معبد گفت: آیا تو ابن سریج نیستی؟ گفت: آری، و اگر تورا نمی‌شناختم در حضورت آواز نمی‌خواندم و از این طریق با هم آشنا شدند و با هم بودند تا آنجا که معبد بعد از مرگ ابن سریج هر وقت آوازی می‌خواند که خودش می‌پسندید می‌گفت: امروز سریجی شدم. «2»
2- معبد کنیزی به نام ظبیه «3» داشت و به او تعلیم آواز و نوازندگی داد و او در این مهارت شهرت یافت. مردی از عراق آن کنیزک را خرید و با خود به بصره بُرد و بعد از چندی اورا به مرد اهوازی منتقل کرد تا اینکه آن کنیز مُرد و آن مرد اهوازی خیلی ناراحت شد و آوازه ناراحتی او به معبد که در مدینه بود رسید، و معبد به اهواز رفت و آنقدر آنجا ماند که به کنیزکان آن مرد تعلیم آواز و نوازندگی داد تا آنها بتوانند به سبک او مطربی کنند. «4»
تلخیص از برگزیده الأغانی، 1/ 23- 31
حنین بن بَلوع «5» حیری کیست؟
وی موسیقیدانی بزرگ و شاعری غزل سرا از مسیحیان حیره و ساکن نَجَف «6» بود،
__________________________________________________
(1)- [وادی مَر یا مَر الطّهران در یک منزلی مکّه است. مَر به معنی گذرگاه استعمال شده است]
(2)- [تلخیص از برگزیده اغانی، 1/ 23- 25 به نقل از کتاب جعفر بن قدامه]
(3)- [به معنی غزال ماده]
(4)- [الأغانی، 13/ 285 (ترجمه مطیع بن أیاس، ط دار احیاء التراث العربی ط 1)]
(5)- بَلوع: به فتح اوّل صیغه مبالغه است، یعنی بسیار بلع کننده
(6)- نَجَف: به دو فتحه، یعنی تل و زمینی که آب بر آن سوار نشود. و نجف شهری است در نزدیکی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 668
در این باره گفته است:
أنا حُنَیْنٌ ومَنْزِلی النّجَفُ وما نَدیمی إلّاالفَتی القَصِفُ «1»
أقْرَعُ بالکاسِ ثَغْرَ باطیةٍ مُتْرَعَةٍ تارةً وأغْتَرِفُ «2»
«من حنینم و منزلم در نجف است، ندیمی جز جوان اهل عیش ندارم»
«گاه با جام بر دندان ساغر پر از باده می‌زنم و آن را تا ته سر می‌کشم»
در نسب و نژاد و قبیله او آگهی درستی در دست نیست. بعضی اورا از قبیله عیاد و بعضی از بنی الحارث بن کعب دانسته اند. قولی هم هست که وی از باقیماندگان اعراب بائده طَسْم و جَدیس «3» بوده است. به هر صورت مانند عدی بن زید در حیره و نجف و در نزدیکی مداین پرورش یافته و شعر و موسیقی او تحت تأثیر هنرهای ایرانی و آداب شهرنشینی بوده و به کلّی با سبک خشن صحرائی اختلاف داشته است. از خانواده و پدر و مادر او نیز اطّلاعی در دست نیست. در کودکی گل و میوه به خانه اعیان و مغنّیان و مردم خوشگذران حیره می‌برده و برای گل آرایی و تشریفات پذیرائی از وجودش استفاده می‌شده است. هم زیباروی بود و هم پاکیزه و خوش سلیقه و بذله گو، از این رو درِ خانه بزرگان به رویش باز بود و گاه چند روز در خانه ایشان می‌ماند. میل به هنر موسیقی و شاعری نیز در او به سبب معاشرت با ظریفان و هنرمندان پرورش یافت. او آوازها و نغمه‌ها را می‌شنید و به دقّت به خاطر می‌سپرد
__________________________________________________
کوفه که روضه مطهّره امیر المؤمنین علیه السلام در آنجاست و نزدیک هزار سال است مرکز بزرگ تعالیم شیعه و مسکن مراجع تقلید و مزار بزرگ شیعیان جهان است
(1)- قَصِف: بر وزن کَتِف، یعنی خوشگذران. در اصل لغت به معنی سست و ضعیف است
(2)- باطیه: شیشه شراب. مُتْرَعَة به صیغه مفعول، یعنی پُر. در الأغانی دو بیت دیگر از این قصیده نیز مذکور است. 2/ 341
(3)- اعراب بائده: اعرابی که هلاک شده و آثاری از ایشان باقی نمانده است. جَدیس و طَسْم نام دو قبیله‌از عمالقه بنی‌ارم و ساکن بحرین و یمامه بودند. یکی از شاهان طسم زنان جدیس را اسیر گرفت. و بنی‌جدیس بر او تاخته همه افراد طسم را جز یک تن از دم شمشیر گذراندند. آن یک نفر نزد بنی قحطان دادخواهی نمود و ایشان نیز بر بنی‌جدیس تاخته همه را قتل عام کردند. (حدود 250 میلادی- المنجد)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 669
و یا از استادان می‌آموخت. امّا تا از مهارت خود در خوش‌خوانی و نوازندگی اطمینان نیافت هنر خویش را بروز نداد. وقتی مردم هنر اورا کشف کردند از او تشویق بسیار نمودند و دیری نگذشت که خواننده درجه اوّل عراق شد وصیت شهرتش به نجد و حجاز رسید. «1»
فریدنی، برگزیده الأغانی، 1/ 257- 258
حنین: بر وزن حسین، ابن وَلوع حیری (متوفی در حدود 110 ه) شاعر غزل سرا و موسیقی‌دان و خواننده ای استاد بود. در حیره متولد شد و در کودکی گل‌فروشی و میوه فروشی می‌کرد و به خانه موسیقیدانان و خوانندگان رفت و آمد داشت. سپس در راه شام به کرایه دادن شتران و مسافربری و بابری پرداخت. در عین حال ذوق و جاذبه موسیقی اورا بر آن داشت که برای تعلیم گرفتن آواز و زدن عود نزد استادان بزرگ زمان برود. رفته رفته خود شاعر و خواننده‌ای مشهور در ردیف معبد و غریض، ابن سریج و ابن محرز گردید، و در عراق سرآمد این هنر به شمار آمد. اورا به مدینه دعوت کردند و در منزل سکینه دختر امام حسین علیه السلام مجلسی ترتیب دادند و حنین در آن به خوانندگی پرداخت. ازدحام اهل مدینه به حدّی شد که بیش از اندازه در پشت بام خانه سکینه جمع شدند و بام را سنگین کردند. ناگاه رواق بر سر مردم فرود آمد و گرچه سایرین به سلامت ماندند، حنین زیر آوار ماند و درگذشت. (الأعلام، چاپ دار الکتب، 2/ 34).
فریدنی، برگزیده الأغانی، 1/ 133
اسحاق موصلی گوید: از یونس پرسیدم کدام خواننده از همه خوش آوازتر بود، گفت: ابن محرز. ابو ایوب مدینی گوید: اسحاق را عقیده بر این بود که سرآمد مغنیان، ابن سریج سپس ابن محرز، آنگاه به ترتیب معبد و غریض و مالک بوده اند. حسین بن یحیی نیز از حمّاد بن اسحاق و از عبدالملک بن ماجُشُون (ماهگون) آورده است که ابن محرز از سایر مغنیان بهتر می‌خواند. ابو ایوب مدینی در خبر خود اضافه کرده است که ابن محرز از حجاز عازم عراق گردید. چون به قادسیه رسید حنین حیری اورا دید
__________________________________________________
(1)- الأعلام، زرکلی، 2/ 325- 326، و الأغانی، 2/ 560- 571
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 670
و تقاضا کرد آوازی از ساخته های خود برای او بخواند و او این آواز را بخواند «1»:
وحُسْن الزبَرْجَدِ فی نَظْمِهِ علی واضِحِ اللِّیتِ زانَ العُقودا
یُفَصِّلُ یاقُوتُهُ دُرَّهُ وکالجَمْرِ أبْصَرْتَ فیهِ الفَریدا
«خوبی زبرجد در آن است که به رشته درآید و برگردنی سپید آویخته شود، که زینت بخش گردن بندها است»
«هر دانه یاقوت آن را مرواریدی از دانه دیگر جدا می‌کند چون آتش سرخی که دانه های مروارید در آن پیدا است»
حنین وقتی این آواز را شنید از ابن محرز پرسید: انتظار داری چه مبلغ از عراق حاصل‌کنی؟ گفت: هزار دینار. حنین گفت: این پانصد دینار را بگیر واز همین‌جا برگرد.
یاران حنین اورا سرزنش کردند که چرا در برابر او اینطور کوچکی کردی؟ گفت: به خدا قسم، اگر او وارد عراق می‌شد و مردم آوازش را می‌شنیدند من از چشم همه می‌افتادم و تا زنده بودم کسی به من توجّهی نمی‌کرد و دیگر کسی نان خالی هم به من نمی‌داد که شکمم را سیر کنم. «2»
فریدنی، برگزیده الأغانی، 1/ 131- 132
__________________________________________________
(1)- [این خبر در صفحه 258 جلد 1 برگزیده الأغانی اینطور آمده است:
حنین و ابن محرز:
ابو ایوب مداینی روایت کرده است که ابن محرز از مکّه رهسپار عراق شد تا بشر بن مروان را در کوفه ملاقات کند و از عطایای او بهره مند گردد. شنیده بود که وی شراب می‌نوشد و به موسیقی گوش می‌کند. چون به بصره رسید حنین بن بلوع از آهنگ وی مطّلع شد. پس اورا به خانه خود دعوت کرد و آنقدر اصرار ورزید تا این دعوت را پذیرفت. او در خانه حنین این آواز را خواند.
بشر ابن مروان بن حکم (ف 75 ه) از سوی برادر خود عبدالملک امیر عراق و مردی بخشنده و عیّاش بود. مرگش در بصره در عمر چهل و چند سالگی اتفاد افتاد]
(2)- [الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی ط 2)، 1/ 296]، در اخبار ابن مَحْرِز
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 671
[فی خبر حنین]:
نمایش تصویر
جاء فی أخبار الغریض:
تحاکمَ هو وابن سُریج إلی سکینة بنت الحسین، فساوت بینهما.
أخبرنی الحَرَمیّ بن أبی العلاء، قال: حدّثنا الزُّبیر بن بکّار، قال: حدّثنی محمّد بن سلّام، وأخبرنا وَکِیع، قال: حدّثنا محمّد بن إسماعیل، عن محمّد بن سلّام، عن جریر، ورواه حمّاد، عن أبیه، عن ابن سلّام، عن جریر أیضاً:
أنّ سُکینة بنت الحسین علیه السلام حجّت، فدخل إلیها ابن سُریج والغَریض وقد استعار ابن سُریج حُلّةً لامرأةٍ من قُریش فَلَبِسها؛ فقال لها ابن سُریج: یا سیِّدتی! إنِّی کنتُ صنعتُ صوتاً وحسّنْتُهُ وتنوّقْت «1» فیه، وخبأته لکِ فی حَریرةٍ فی دُرْجٍ مملوءٍ مِسْکاً فنازَعَنِیه هذا الفاسق- یعنی الغَریض- فأردنا أن نتحاکم إلیکِ فیه. فأ یُّنا قدّمْتِهِ فیه تقدّم؛ قالت: هاتِه، فغنّاها:
__________________________________________________
(1)- تنوّق: تجوّد فی الشی‌ء وبالغ فیه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 672
عُوجِی «1» عَلَیْنا رَبّةَ الهَوْدَجِ إنّکِ إلّاتَفْعَلِی تَحْرِجی «2»
فقالت: «3» هاتِه أنتَ یا غَریض؛ فغنّاها إیّاه؛ فقالت لابن سُریج: أعِدْه، فأعاده، وقالت: یا غَریضُ، أعِدْه، فأعاده؛ فقالت: ما أُشَبِّهُکُما إلّابالجَدْیَیْنِ «4»: «3» الحارّ والبارد، لا یُدْری أیُّهما أطیب «5». وقال إسحاق فی خبره: ما أُشَبِّهُکُما إلّاباللّؤلؤ والیاقوت فی أعناق الجواری الحِسان لا یُدْری أیّهما أحسن. «6»
عُوجی ... [ثمّ ذکر البیت] إنِّی أُتِیحَتْ لی یَمانیّةٌ «7»
إحدی بنی الحارثِ من مَذْحِجِ نَلْبَثُ حَوْلًا کاملًا کُلَّهُ
لا نَلْتقی إلّاعلی مَنْهَجِ فی الحجِّ إن حَجَّت وماذا مِنیً
وأهلُهُ إن هی لم تَحْجُجِ أیسرُ ما نالَ مُحِبٌ لَدی
بَیْنِ حَبیبٍ قولُهُ عَرِّجِ «8»
__________________________________________________
(1)- [فی عیون الأخبار والعقد الفرید مکانهما: قَدِمَتْ سُکینةُ بنتُ الحسین مکّة، فأتاها الغَریضُ ومَعْبَدٌ فغنّیاها: عُوجی ...، وجاء فی العقد الفرید: وکان معبد والغریض بمکّة ولمعبد أکثر الصّناعة الثّقیلة: لمّا قدمت ...].
(2)- [تحرجی: تأثمی].
(3- 3) [فی عیون الأخبار والعقد الفرید: واللَّه ما لکما مثل إلّاالجدیّین].
(4)- کذا فی ء. وورد فی «المسعودی» ج 2 ص 56 فی وصف معاویة: «ثمّ یؤتی بالغداء الأصغر وهو فضلةعشائه من جدی بارد». وفی أ، م: «إلّا بالحدّ بین الحارّ والبارد». وفی ح: «إلّا بالجدّ بین الحارّ والبارد» وهما محرّفان عن الأوّل. وفی ب، س: «بالجوزابین» ولعلّه محرّف عن الجوذابین: وهو مثنّی جوذاب (بالضّم) ویقال فیه ذوباج أیضاً، وهو کما قال صاحب «اللّسان»: طعام یُصنع بسکّر وأرز ولحم. وفی کتاب «الأطعمة» (الموجود بدار الکتب المصریة تحت رقم 51 علوم معاشیة): بیان لأنواع الجواذیب وکیفیة صنع کلّ منها.
(5)- [إلی هنا مثله فی عیون الأخبار والعقد الفرید].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی حدیث الشّهر].
(7)- یمانیّة (بتشدید الیاء) نسبة إلی الیمن، والمشهور فی النسبة إلی الیمن: یمنی ویمان بالتخفیف والألف عوض عن یاء النسب، قال سیبویه: وبعضهم یقول یمانیّ بالتشدید. وممّا جاء بالتشدید قول أمیّة بن خلف:
یَمانیّاً یظلّ یشدّ کیرا وینفخ دائماً لهبَ الشّواظ
(8)- [إلی هنا حکاه فی أعلام النّساء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 673
عَروضُه من السریع. والشعرُ للعَرْجیّ. والغِناء لابن سُرَیْج ثانی ثقیل بالوُسطی، عن عَمْرو. وفیه للغَریض ثقیل أوّل بالوُسطی، عن حَبَس. ولإسحاق فی الأوّل والثالث ثقیل أوّل بالبِنْصَر، عن عمرو. وللأبْجَر فیه ثانی ثقیل بالخِنْصَر فی مَجْری البِنْصَر، عن ابن المکّیّ. ولِعَلُّویَهْ خفیفُ ثقیلٍ، عن الهِشامیّ. ولحکَم خفیفُ رملٍ عنه أیضاً.
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 2/ 577- 578/ عنه: کحالة،
أعلام النّساء، 2/ 209- 210؛ الفکیکی، حدیث الشّهر: سکینة بنت الحسین علیهما السلام،/
63- 64؛ مثله ابن قتیبة الدّینوری، عیون الأخبار (ط دار الکتاب
العربی- بیروت)،
2- 10/ 90؛ ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 7/ 26
[فی خبر الغریض]:
نمایش تصویر
ما جاء فی خبر ابن سُریج مع سکینة:
أخبرنی الحسین بن یحیی، عن حمّاد، عن أبیه، عن مصعب الزّبیریّ، قال: «1» حدّثنی شیخ من المکِّیِّین، ووجدتُ هذا الخبر أیضاً فی بعض الکتب مرویّاً عن محمّد بن سعد کاتب الواقدیّ، عن مصعب، عن شیخ من المکِّیِّین والرّوایة عنهما متّفقة، قال: «1»
__________________________________________________
(1) (1) [الفکیکی: مجهول الحال والنّسب]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 674
الإمتناع من الغناء وقدومه المدینة للإستشفاء:
کان ابن سُریج قد أصابتهُ الرِّیح الخبیثة، وآلی یمیناً ألّا یُغنِّی، ونَسَک ولزم المسجد الحرام حتّی عوفی، ثمّ خرج وفیه بقیّة من العلّة، فأتی قبر النّبیّ (ص) وموضع مصلّاه، فلمّا قدم المدینة، نزل علی بعض إخوانه من أهل النُّسُک والقراءة، فکان أهل الغناء یأتوه مسلِّمین علیه فلا یأذن لهم فی الجلوس والمحادثة، فأقام بالمدینة حولًا حتّی لم یُحسّ من علّته بشی‌ء، وأراد الشّخوص إلی مکّة.
سکینة ترغب فی الاستماع منه:
وبلغ ذلک سُکینة بنت الحسین، فاغتمّت اغتماماً شدیداً وضاق به ذرعُها، وکان أشعب یخدمها، وکانت تأنس بمضاحکته ونوادره، وقالت لأشعب: ویلک إنّ ابن سُریج شاخص، وقد دخل المدینة منذ حولٍ ولم أسمع من غنائه قلیلًا ولا کثیراً، ویعزّ ذلک علیَّ، فکیف الحیلة فی الاستماع منه ولو صوتاً واحداً؟ فقال لها أشعب: جُعِلتُ فداکِ وأنّی لکِ بذلک والرّجل الیوم زاهد ولا حیلة فیه، فارفعی طعمکِ وامسحی بُوزَکِ «1» تنفعکِ حلاوة فمکِ، فأمرت بعض جواریها فوطِئنَ بطنه حتّی کادت أن تخرج أمعاؤه، وخنقته حتّی کادت نفسه أن تتلف، ثمّ أمرت به فسُحِبَ علی وجهه حتّی أُخرج من الدّار إخراجاً عنیفاً، فخرج علی أسوأ الحالات، واغتمّ أشعب غمّاً شدیداً، وندم علی ممازحتها فی وقت لم ینبغ له ذلک، فأتی منزل ابن سُریج لیلًا فطرقه، فقیل من هذا؟ فقال: أشعب، ففتحوا له، فرأی علی وجهه ولحیته التّراب. والدّم سائلًا من أنفه وجبهته علی لحیته، وثیابه ممزّقة، وبطنه وصدره وحلقه قد عصرها الدّوس والخنق، ومات الدّم فیها «2»، فنظر ابن سُریج إلی منظر فظیع هاله وراعه، فقال له: ما هذا ویحک؟ فقصّ علیه القصّة، فقال ابن سُریج: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، ماذا نزل بک؟ والحمد للَّه‌الّذی سلّم نفسک، لا تعودنّ
__________________________________________________
(1)- هکذا فی المطبوع وبعض المخطوطات، والبوز کلمة عامِّیّة معناها الفم، وفی مخطوط: والحسی قورک، ولعلّها: والحسی قدرک
(2)- لم یذکر فی مخطوط کلمة: مات
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 675
إلی هذه أبداً، قال أشعب: فدیتک، هی مولاتی ولا بدّ لی منها، ولکن هل لک حیلة فی أن تصیر إلیها وتغنّیها فیکون ذلک سبباً لرضاها عنِّی؟ قال ابن سُریج: کلّا واللَّه، لا یکون ذلک أبداً بعد أن ترکته، قال أشعب: قد قطعت أملی، ورفعت رزقی، وترکتنی حیران بالمدینة لا یقبلنی أحد، وهی ساخطة علیَّ، فاللَّه اللَّه فیَّ وأنا أنشدک اللَّه إلّاتحمّلت هذا الإثم فیَّ. فأبی علیه.
حیلة أشعب لإرغامه:
فلمّا رأی أشعب أنّ عزم ابن سُریج قد تمّ علی الامتناع، قال فی نفسه: لا حیلة لی، وهذا خارج، وإن خرج هلکت. فصرخ صرخة آذنَ أهل المدینة لها، ونبّه الجیران من رقادهم وأقام النّاس من فرشهم، ثمّ سکت فلم یدر النّاس ما القصّة عند خفوت الصّوت بعد أن قد راعهم، فقال له سُریج: ویلک ما هذا؟ قال: لئن لم تصر معی إلیها لأصرخنّ صرخة أخری لا یبقی بالمدینة أحد إلّاصار بالباب، ثمّ لأفتحنّه ولأرینّهم ما بی، ولأعلمنّهم أ نّک أردت أن تفعل کذا وکذا بفلان- یعنی غلاماً کان ابن سُریج مشهوراً به- فمنعتُک وخلّصت الغلام من یدک حتّی فتح الباب ومضی، ففعلت بی هذا غیظاً وتأسّفاً، وأ نّک إنّما أظهرت النُّسک والقراءة لتظفر بحاجتک منه- وکان أهل مکّة والمدینة یعلمون حاله معه- فقال ابن سُریج: اعْزُب أخزاک اللَّه، قال أشعب: واللَّه الّذی لا إله إلّا هو، وإلّا فما أملک صدقة وامرأته طالق ثلاثاً، وهو نَحیرُ «1» فی مقام إبراهیم والکعبة وبیت النّار والقبر قبر أبی رِغال «2» إن أنت لم تنهض معی فی لیلتی هذه لأفعلنّ.
قبول الذّهاب إلی منزل سُکینة:
فلمّا رأی ابن سُریج الجدّ منه قال لصاحبه: ویحک أما تری ما وقعنا فیه؟ وکان
__________________________________________________
(1)- نحیر: أی مذبوح، والکلمة محرّفة فی‌الأصول [أعلام النّساء: یُخیّر]
(2)- أبورغال قیل: کان رجلًا عشاراً فی الزّمن الأوّل جائراً، فقبره یرجم إلی الیوم وقبره بین مکّة والطّائف، وکان عبداً لشعیب النّبیّ وقیل اسمه زید بن مخلف، وقیل: کان أبو رغال دلیلًا للحبشة حین توجّهوا إلی مکّة مات فی الطّریق، أنظر المسان «وقل»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 676
صاحبه الّذی نزل عنده ناسکاً فقال: لا أدری ما أقول فیما نزل بنا من هذا الخبیث.
وتذمّم ابن سُریج من الرّجل صاحب المنزل فقال لأشعب: اخرج من منزل الرّجل، فقال: رجلی مع رجلک، فخرجا، فلمّا صارا فی بعض الطّریق قال ابن سُریج لأشعب:
امض عنِّی، قال: واللَّه لئن لم تفعل ما قلت لأصیحنّ السّاعة حتّی یجتمع النّاس، ولأقولنّ:
إنّک أخذت منِّی سواراً من ذهب لسکینة علی أن تجیئها فتغنِّیها سرّاً، وإنّک کابرتنی علیه وجحدتنی وفعلت بی هذا الفعل. فوقع ابن سُریج فیما لا حیلة له فیه فقال: امضی لا بارک اللَّه فیک، فمضی معه.
استعفاؤه وإباء سُکینة:
فلمّا صار إلی باب سُکینة، قرعَ الباب فقیل: مَنْ هذا؟ فقال: أشعب قد جاء بابن سُریج، ففُتح الباب لهما ودخلا إلی حجرة خارجة عن دار سُکینة، فجلسا ساعة ثمّ أذن لهما، فدخلا إلی سکینة فقالت: یا عُبید، ما هذا الجفاء؟ قال: قد علمتِ بأبی أنتِ ما کان منِّی، قالت: أجل، فتحدّثا ساعة وقصّ علیها ما صنع به أشعب، فضحکت وقالت: لقد أذهب ما کان فی قلبی علیه، وأمرت لأشعب بعشرین دیناراً وکسوة، ثمّ قال لها ابن سُریج: أتأذنین لی بأبی أنتِ؟ قالت: وأین؟ قال: المنزل، قالت: برئت من جدِّی إن برحتَ داری ثلاثاً، وبرئت من جدِّی إن أنت لم تغنّ إن خرجت من داری شهراً، وبرئت من جدِّی إن أقمت فی داری شهراً إن لم أضربک لکلّ یوم تقیم فیه عشراً، وبرئت من جدِّی إن حنثت فی یمینی أو شفّعتُ فیک أحداً. فقال عبید: وا سخنة عیناه، وا ذهاب دیناه، وا فضیحتاه، ثمّ اندفع یغنّی:
أستعین الّذی بکفَّیه نفعی ورجائی علی التّی قتلتْنی «1»
__________________________________________________
(1) [زاد فی أعلام النساء
و لقد کنت قد عرفت و أبصر ت أمورا لو أنها نفعتنی
قلت إنی أهوی شفما ألا قی من خطوب تتابعت فد حتنی
]موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 677
دملج سُکینة فی یده:
الصّوت المذکور آنفاً «1»، فقالت له سُکینة: فهل عندک یا عبید من صبر؛ ثمّ أخرجت دُمْلُجاً من ذهب کان فی عضدها وزنه أربعون مثقالًا فرمت به إلیه ثمّ قالت: أقسمت علیک لمّا أدخلته فی یدک، ففعل ذلک.
استدعاء عزّة المیلاء:
ثمّ قالت لأشعب: اذهب إلی عزّة [المیلاء] فأقرئها منِّی السّلام وأعلمها أنّ عُبیداً عندنا، فلتأتنا مُتفضِّلة بالزّیارة، فأتاها أشعب فأعلمها فأسرعت المجی‌ء، فتحدّثوا باقی لیلتهم، ثمّ أمرت عبیداً وأشعب فخرجا فناما فی حجرة مع موالیها.
مجلس غناء:
فلمّا أصبحت هُیِّئ لهم غِذاؤهم، وأذنت لابن سُریج، فدخل فتغذّی قریباً منها مع أشعب وموالیها وقعدت هی مع عزّة وخاصّة جواریها، فلمّا فرغوا من الغذاء قالت: یا عزّ إن رأیتِ أن تُغنّینا فافعلی، قالت: إی‌وعیشکِ، فتغنّت لحنها فی شعر عنترة العبسی:
«2» حُیِّیتَ «2» من طَلَلٍ تقادمَ عهدُه أقوی «3» وأقفر بعد أمِّ الهَیْثمِ «2»
إن کنتِ أزمعتِ الفِراقَ فإنّما زُمَّتْ رکابُکُمُ بلَیْل مُظلم
فقال ابن سُریج: أحسنتِ واللَّه یا عزّة، وأخرجت سُکینة الدُّمْلُج الآخر من یدها فرمته إلی عزّة وقالت: صیّری هذا فی یدکِ، ففعلت، ثمّ قالت لعُبید: هات غنّنا، فقال:
حسبُکِ ما سمعت البارحة، فقالت: لابدّ أن تغنّینا فی کلّ یوم لحناً، فلمّا رأی ابن سُریج أ نّه لا یقدر علی الامتناع ممّا تسأله، غنّی:
__________________________________________________
(1)- انظر آخر المجلد السّادس عشر من طبعتنا
(2- 2) [مثله فی الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی) 17/ 35، وزاد فیه: الشّعر لعَنْتَرة بن شدّاد العبسیّ، والغناء لعزّة المیلاء]
(3)- أقوی: خلا من أهله
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 678
«1» قالت «1» مَنْ أنتَ علی ذُکْرٍ فقلْتُ لها أنا الّذی ساقه للحَیْن مقْدارُ
قد حانَ منکِ- فلا تَبْعُدْ بک الدّارُ- بَیْنٌ وفی البَیْن للمتبول «2» إضْرارُ «1»
ثمّ قالت لعزّة فی الیوم الثّانی: غنّی، فغنّت لحنها فی شعر الحارث بن خالد، ولابن محرز فیه لحن، ولحن عزّة أحسنهما:
«3» وَقرَّتْ «3» بها عینی وقد کنتُ قبلها کثیرَ البکاء مُشفقاً من صُدودها
وَبشرَة خَوْدٌ مثلُ تِمثال بیعَةٍ تظلُّ النّصاری حوله یوم عیدِها «3»
قال ابن سُریج: واللَّه ما سمعتُ مثلی هذا قطّ حُسناً ولا طیباً، ثمّ قالت لابن سُریج:
هات، فاندفع یغنِّی:
«4» أرقْتُ «4» فلم أنمْ طَربا وبتُّ مُسَهَّداً نَصِبا
لِطَیْفِ أحَبِّ خَلْق ا للَّه إنساناً وإنْ غَضبا
فلم أردُدْ مقالتها ولم أکُ عاتباً عَتَبا «5»
ولکنْ صَرَّمت حبلی فأمسی الحبلُ مُنقَضبا «4»
فقالت سُکینة: قد علمتُ ما أردت بهذا، وقد شفعناک ولم نردّک، وإنّما کانت یمینی علی ثلاثة أیّام، فاذهب فی حفظ اللَّه وکلاءته، ثمّ قالت لعزّة: إذا شئت، ودعتْ لها بُحلّة ولابن سُریج بمثلها. فانصرفت عزّة وأقام ابن سُریج حتّی انقضت لیلته وانصرف، فمضی من وجهه إلی مکّة راجعاً.
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی) 17/ 36، وزاد فیه: الشّعر لعمر بن أبی ربیعة، والغناء لابن سُریج، رمل بالسبّابة فی مجری الوسطی]
(2)- المتبول هنا الّذی ذهب الحبّ بمقله
(3- 3) [مثله فی الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 17/ 36، وزاد فیه: الشّعر للحارث بن خالد المخزومیّ، والغناء لمعبد، ثقیل أوّل بالخنصر فی مجری الوسطی]
(4- 4) [مثله فی الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی) 17/ 36، وزاد فیه: عروضه من الوافر، الشّعر لعمر بن أبی ربیعة، والغناء لابن سُریج، ثقیل أوّل بالسبّابة مجری البنصر]
(5)- عتب: الأمر الکریه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 679
أبو الفرج، الأغانی 17/ 3- 7 (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 17/ 32- 35/ عنه:
الفکیکی، حدیث الشّهر: سکینة بنت الحسین علیه السلام،/ 51- 63؛ کحالة، أعلام النّساء،
2/ 211- 216
نویسنده گوید:
خبر أبو الفرج، الأغانی (ط دار احیاء التّراث العربی)، 17/ 32- 35
راوی:
نمایش تصویر
1- اخبار ابن سریج در جلد 1 از صفحه 206 تا 256 مستقلّاً و دیگر در جلد 17 صفحه 32 تا 40 تحت عنوان: «خبر ابن سریج مع سکینة بنت الحسین علیهما السلام» آورده شد و این «عنوان» در طی 8 صفحه بالای صفحات جلد 17 تکرار شده است، از این 8 صفحه فقط 3 صفحه مربوط به «خبر ابن سریج مع سکینة بنت الحسین علیهما السلام» می‌باشد، یعنی (از صفحه 32 تا 35) و از صفحه 36 تا 40 اخبار مربوط به حارث بن خالد مخزومی با بشرة که همان عائشه بنت طلحه است می‌باشد، و ارتباطی با عنوانی که در سر صفحه کتاب یعنی «خبر ابن سریج مع سکینه» آمده، ندارد. مضمون خبر این است: غم شدید سکینه نسبت به بیماری ابن سریج، خدمت اشعب به سکینه و تمایل او به مزاحهای اشعب و دل خور شدن سکینه از اشعب و بیرون انداختن او از خانه، دسیسه اشعب بر اینکه هم ابن سریج را به خانه سکینه بیاورد، و هم دلخوری سکینه را از خودش برطرف کند و درمان ابن سریح و راه اندازی مجلس غنا توسط سکینه و زنی به نام عزّة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 680
2- اسم سکینه در خبر، 6 مورد برده شده است که در اوّل خبر عنوان «بنت الحسین» برای آن آورده شده و 5 مورد بقیه سکینه بدون انتساب آورده شده است.
3- راوی این خبر مصعب زبیر است که او از فردی مجهول الاسم و الحال با عنوان «شیخ من المکِّیین» نقل روایت کرده است.
4- با توجّه به 3 نکته قبل، استنباط می‌شود که از عنوان «بنت الحسین علیهما السلام» سوء استفاده شده و این سکینه یا سکینه زبیریه یا ثریای مذکوره است که با مغنیانی مثل عمر ابن ابی ربیعه و ابن سریج و اشعب مجلس غنا و آوازه خوانی داشته است و عزّة معشوقه کثیّر همراه با کنیزکان اورا همراهی می‌کردند.
[از کتاب مظلومه ای در تاریخ]
عاد فألتخّ فی الباطل فی جمله الآتیة:
1- ولها مع ابن سریج أخبار وروایات، رأینا أن نضرب عنها صفحاً لما فی مقدّماتها من مآثم تقف عندها حدود الأدب المکشوف.
2- وما کان لیحتملوها «یقصد الشّعراء» لولا جمالها وسیطرتها الأدبیة.
3- فلا یغضب قوم إن ذکرنا أنّها کانت فی عفافها نزقة طائشة تؤثر الخفّة علی الوقار، وتهوی أن یخلد حسنها فی قصائد الشعراء.
4- وعاشت فی رعایة الحُسن والحبّ غیر حافلة بأوضاع الاجتماع ... إلی آخره.
وهذا أقلّ ما قال نصیر الأدب الرفیع سعادة الدکتور مبارک فی «بنت الحسین بن علیّ علیه السلام» وحفیدة البتول وسلیلة الرسول (ص).
وقد أراد الدکتور أن یُزیِّن صفحات کتابه بهذا الأسلوب من الکلام المرذول الساقط ویُروِّج أدبه الحدیث بهذه التعابیر الفجّة القبیحة والألفاظ النابیة القاسیة التی لا یتذوّقها الذوق السلیم ولا یمیل إلیها الطّبع المهذّب، وکم للدکتور من هذه الشطحات والسقطات
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 681
فی کتابه «عبقریّة الشریف الرّضی» ممّا لا یلیق بقلم الأدیب الحکیم ومقام «الشریف» العظیم قدّس اللَّه روحه.
أمّا جوابنا عن قوله الأوّل، فنقول: لیس للسیِّدة سکینة مع ابن سُریج المغنِّی أخبار تجعل الدکتور صانه اللَّه من المآثم ما یتأ ثّم ویتعفّف من ذکرها، لأنّ الأدب المکشوف وقف عند حدودها وجلّ ما فی الأمر علی ما زعمه صاحب الأغانی أنّ السّیِّدة سکینة علیها السلام طلبت إلی خادمها (أشعب) أن یحتال علی ابن سُریج بعد ترکه الغناء وإقامته فی المدینة أن یُلبِّی دعوتها، وأخیراً تشرّف بزیارتها وبقیَ فی ضیافتها ثلاثة أیّام، ثمّ أذنت له بالانصراف إلی مکّة بعد أن أکرمت مثواه وأجزلت له العطاء علی غنائه. هذا کلّ ما حاول الدکتور أن یدهن فی هذا الحدیث المُفتری علی صفحات الأغانی، وسیطّلع القارئ علی رأینا حوله ووجوه تفنیده فی قصّة تشجیع سکینة للغناء وأهله بما یقطع لسان الباطل ویقصم ظهر المُفترین.
وأمّا قول الدکتور: «إنّ الشعراء ما کانوا لیحتملوها لولا جمالها»، فهو باطل القول وزوره ومن فسولة الکلام الرخیص، ولو قال سعادته: «لولا مکانتها من قریش ومنزلتها من البیت الهاشمیّ، وجمال أدبها الزّاهی»، لأصاب کبد الحقیقة ولما جاء کلامه ناقصاً مجرّداً من المروءة والحیاء، وقد فات الدکتور أو غالط نفسه بأنّ هؤلاء الشّعراء الفحول لم یحتملوا سکینة ویذعنوا لها ویضعوا هاماتهم أمام أقدامها لسرِّ جمالها، وقد کان بین أترابها من بنات قریش مَنْ هنّ أبرز منها فی الحُسن والجمال وأکثر فتنة وسحراً فی الملاحة، ولکن إنّما احتملوها «1» لعظم قدرها وسموّ شرفها وجلالة بیتها الرّفیع ولاعترافهم بآیات أدبها القرآنیّ وقوّة فصاحتها الهاشمیّة العلویّة وغزارة معرفتها بفنون الأدب والشّعروأسالیب البیان العربیّ فی فنّ القول ونقده، وإلّا کیف کان یهون علی جهابذة الأدب
__________________________________________________
(1)- لو صحّ أنّ هؤلاء الشّعراء اتّصلوا بالسّیِّدة سکینة- کما زعمه صاحب الأغانی- ولکن البرهان القطعی والمحاکمات التاریخیة تمنع ذلک وترفع عن ابنة الحسین علیه السلام الإسفاف بهذا الأدب الرخیص
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 682
وشیوخه وفرسان البیان وأعلامه، وأقطاب الشّعر وفحوله أن یتحاکموا لدیها فیما یختلفون فیه من روائعهم ویعرضوا علیها عرائس أشعارهم وبنات أفکارهم؟! ویفتخروا ویتباهوا بإنشاد قصائدهم وغررهم بین یدیها، لو لم تکن سیِّدتهم أعلاهم کعباً فی فنِّ القول، وأکثرهم اطِّلاعاً علی مذاهب الشّعر والحکمة، وأوسعهم علماً بمعجزات البلاغة وأمهرهم بفقه لغة القرآن.
وإذا دانَ هؤلاء العظام أمثال الفرزدق، وجریر، وکثیّر، وجمیل، ونصیب، والأحوص، ونزلوا علی أحکامها الأدبیة القاسیة کما یقول الدکتور، فلیس لجمال صورتها الکریمة وإنّما لسلطان معرفتها وجمالها الروحی، وإلّا فالعبقریّات القرشیّات اللّاتی تفرّدنَ بروعة الجمال کعائشة بنت طلحة المخزومیّة وفاطمة بنت عبدالملک بن مروان والثّریّا وأضرابهنّ، ولکن لم یختصم الشّعراء لدیهنّ فی أشعارهم، ویتفاضلون فی قصائدهم علی أبوابهنّ، ولو اکتفی الدکتور بقوله: «وما کانوا لیحتملوها لولا سیطرتها ا الأدبیّة» لأحسنَ وأجاد. إلّاأ نّه أبی أن یقول إلّاهَجْراً، فیصف تلک الجوهرة النّبویّة المطهّرة بالنّزق والطّیْش والخفّة والهیام فی تخلید حُسنها فی قصائد الشّعراء، وأنّها عاشت برعایة الحُسن والحبّ غیر حافلة بأوضاع الإجتماع، وهذا منتهی الجور فی الحکم وغایة الخطل فی القول بحقِّ بنت الحسین علیه السلام وجوهرة آل البیت المصونة التی صانها اللَّه وأشیاخها من ذمیم الصِّفات وطهّرهم من الرِّجس تطهیراً، فکیف لا تحفل بنت الحسین وحفیدة الزّهراء بأوضاع الإجتماع، وهی أحرص القرشیّات علی تقالید أسرتها وقومها وتعالیم شریعة جدِّها الرسول الأعظم (ص)، وهی تلک التی تغذّت بآداب المدرسة العلویّة الشریفة، وتربّت بالتربیة الحسینیّة العالیة؟!
ومن کتّابنا المعاصرین الذین ضلّلتهم آفات الروایات الموضوعة وقصص المغنِّین، صاحب کتاب «الغزل عند العرب» الأستاذ حسّان أبو رحاب، الموظّف بوزارة المعارف المصریّة، وهو لا یختلف فی نزعته عن الدکتور زکی مبارک، فقد ذکر جناب الکاتب:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 683
«کانت سکینة ممّن تغزّل فیهنّ عمر بن أبی ربیعة ومن النِّساء اللّاتی کنّ یغرینه ویرسلنَ له الرّسل ویهیِّئن له مجلساً معهنّ لیُحدِّثهنّ ولیقول فیهنّ لاهیاً متغزِّلًا».
ولکنّ الأستاذ لم یذکر لنا بیتاً واحداً من شعره فیها، وإنّما قلّد غیره فی إرسال أقواله إرسالًا بلا برهان ولا کتاب منیر، وسنُقیم له الحجّة والدّلیل علی فساد رأیه وبطلان قوله بأقوی ممّا قدّمنا إن شاء اللَّه.
الفکیکی، حدیث الشّهر،/ 40- 48
سکینة ومجالس الغناء:
وهذه الأسطورة المفضوحة والفریة المکشوفة مرتبطة تمام الإرتباط بالأسطورة الأولی المتقدِّمة، وهی من أساطیر الرّواة والمغنِّین والقصّاصین أیضاً، التی تأثّر بها صاحب الأغانی ونقلها علی علّاتها، وهی أشبه بقصص «ألف لیلة ولیلة» وقد تشهد بنفسها علی نفسها بالوضع والتلفیق، وروی لنا صاحب الأغانی ثلاثة مجالس من مجالس الغناء زعم الرّواة أنّ المصونة السّیِّدة سکینة قد حضرتها، وهی:
1- مجلس لیلة الصورین، وقد نقلنا خبره فیما تقدّم «1».
2- مجلس المغنِّین الأربعة، وهم: ابن سُریج والغریض ومعبد الحجازیین وحنین الحیری العراقی من أهل الحیرة، وقد اجتمع الحجازیون یوماً فتذاکروا أمر حنین الحیری.
وقد نقل صاحب الأغانی، 1/ 569- 570 «2» هذا الخبر، عن عبید حفید حنین الحیری بطریق رواة الغناء ممّن لا شهرة لهم ولا ثقاة.
3- والمجلس الثالث: غناء ابن سُریج وعزّة الجاریة فی دار سکینة علیها السلام فی المدینة المنوّرة، وقد لخّصنا فیما مضی، والآن نذکر أهم ما فی القصّة کما جاءت فی الأغانی:
«ج 17 ص 32- 35» 2 وبالرّغم من اختلاقها فلا تخلو من الطّرافة، فقال:
__________________________________________________
(1)- [الأغانی، 1/ 584- 585]
(2)- [ط دار إحیاء التّراث العربی]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 684
«أخبرنی الحسین بن یحیی، عن حمّاد، عن أبیه، عن مصعب الزّبیریّ، قال: حدّثنی شیخ المکِّیِّین (مجهول الاسم والحال)»، إلی آخر الخبر.
وهناک روایة أخری رواها الأصبهانیّ فی ج 2 ص 577 «1» من أغانیه:
«فهذه الواقعة وتلک المجالس هی کلّ ما تحدّث به صاحب الأغانی من حدیث غناء الغریض وابن سُریج وحنین الحیری وعزّة بحضور سکینة بنت الحسین علیها السلام کما زعم، وهو المستند الوحید الذی استند علیه بعض کتّاب العصر الغابر والحاضر فی أنّ السّیِّدة سکینة تعنی بنقد الغناء عنایتها بنقد الشّعر، وکان المغنّون یقصدونها لذلک، وکانت تُشجِّع الغناء وتمنح الجوائز لأهله المبرزین، وأنّها من النِّساء اللّائی کنّ یغرینَ عمر بن أبی ربیعة ویرسلنَ له الرّسل ویهیِّئنَ له مجلساً معهنّ لیحدِّثهنّ ویقول فیهنّ لاهیاً متغزِّلًا ...
وستری فی کلمتنا الآتیة کیف أنّ هذه الأحادیث من أحادیث الزّور والبهتان، وما أنزل اللَّه بها من سلطان، فتأمّلها ...
مناقشة وتفسیر:
من المتّفق علیه والمسلّم به إنّ السّیِّدة سکینة علیها السلام کانت سیِّدة نساء زمانها وأرفعهنّ مکانة، وأکثرهنّ علماً وأدباً، وأشهرهنّ صوناً وعفّة، وأغزرهنّ فطنة وعقلًا، نقیّة الجیب، طاهرة المئزر، شریفة النّفس، کریمة العنصر.
وإذا ما علمنا أنّ الغناء محرّم فی شریعة الإسلام، فکیف نستسیغ القول بوقوعه فی بیت النّبوّة وننسب تحلیله واستماعه إلی ربّة الصّوْن السّیِّدة سکینة بنت الحسین علیهما السلام، وهی ممّن تعرف- أیّها القارئ- أنّها قد شقّ الوحی عن بصرها وسمعها واستقی من منبع الإمامة عرقها، فالعلم حشو ثیابها، وآداب الشّریعة مل‌ء أهابها، وهی کما قال شاعرنا العربیّ:
__________________________________________________
(1)- [ط دار إحیاء التّراث العربی]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 685
فلو کانَ النِّساء بمثل هذی لفُضِّلت النِّساء علی الرِّجال
وإذا کانت کذلک وهی لا شکّ کذلک، فکیف یعزب عن بالها حکم الشّریعة فی الغناء ویغیب عن خاطرها سرّ التنزیل فی تحریم استماعه، وهی فی صدر الإسلام وقد تهدّلت أغصانه علی رأسها، ونبتَ علی أصوله لحمها ودمها، وزکَت فروعه فی أعماق قلبها.
وقبل أن نتناول مناقشة تلک الأقوال وتفنیدها، نذکر نبذة مختصرة عن حکم الغناء فی الإسلام:
عالم الغناء فی الإسلام:
الغناء هو الصّوت المشتمل علی الترجیع المطرب، ولا فرقَ فیه بین وقوعه بشعرٍ أو بقرآنٍ وغیرهما، وکما یحرم فعله یحرم استماعه، کما یحرم استماع غیره من الملاهی ما عدا الحداء للإبل، وقال «فی المسالک»: الغناء عند الأصحاب محرّم سواء وقع بمجرّد الصّوت أم انضمّ إلیه من آلاته.
الأدلّة القرآنیّة علی التحریم:
1- قال اللَّه تعالی: «ومِنَ النّاسٍ مَن یَشتری لهوَ الحدیثِ لیضلّ عن سبیلِ اللَّهِ بغیرِ عِلْمٍ ویتّخذها هزواً أولئکَ لهم عذابٌ مهین» «1».
نزلت هذه الآیة فی رجل اشتری جاریة تُغنِّیه لیلًا ونهاراً، عن ابن عبّاس. وقال أکثر المفسِّرین علی أنّ المراد (بلهو الحدیث) الغناء، وهو قول ابن مسعود أیضاً، وهو المرویّ عن أبی جعفر وأبی عبداللَّه وأبی الحسن الرّضا علیهم السلام، وتابعهم الواحدیّ أیضاً، وعن مجاهد: هو اشتراء المغنِّی والمغنِّیة بالمال الکثیر والاستماع إلیه وإلی مثله من الباطل، وهذا قول مکحول واختیار أبی إسحاق أیضاً.
__________________________________________________
(1)- [لقمان: 6]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 686
وقال الواحدیّ: قال أهل المعانی: ویدخل فی هذا کلّ مَن اختار اللّهو والغناء والمزامیر والمعازف علی القرآن، وتدلّ هذه الآیة علی تحریم الغناء.
ثمّ ذکر کلام الشّافعیّ فی ردِّ الشهادة بإعلان الغناء. ثمّ قال: وأمّا غناء القینات فذلک أشدّ ما فی الباب، وکذلک لکثرة الوعید الوارد فیه. وهو ما رُوی أنّ النّبیّ (ص) قال: «مَنْ استمع إلی قینةٍ صبّ فی أُذُنهِ الآنک «1» یوم القیامة».
وروی محمّد بن مسلم، عن أبی جعفر الإمام محمّد الباقر علیه السلام، قال: سمعته یقول: هو الغناء ممّا وعد اللَّه عزّ وجلّ علیه النّار، وتلا هذه الآیة: «ومِنَ النّاسِ مَن یَشتری لهوَ الحدیث».
2- قوله تعالی: «والّذینَ لا یشهدونَ الزّورَ وإذا مرّوا باللّغوِ مرّوا کِراماً» «2».
قال محمّد بن الحنفیّة: الزّور هاهنا الغناء، وقاله لیث، عن مجاهد، وقال الکلبی: لا یحضرون مجالس الباطل، واللّغو فی اللّغة کلّ ما یُلقی ویُطرح، والمعنی لا یحضرون مجالس الباطل وإذا مرّوا بکلِّ ما یُلقی من قولٍ وعمل، أکرموا أنفسهم أن یقفوا علیه أو یمیلوا إلیه، ویدخل فی هذا أعیاد المشرکین والغناء وأنواع الباطل.
قال أبو أیّوب الخزّاز: نزلنا المدینة، فأتینا أبا عبداللَّه جعفر بن محمّد علیه السلام، فقال: أین نزلتم؟ فقلنا: علی فلان صاحب القیان «3»، فقال: «کونوا کراماً»، فوَ اللَّه ما علمنا ما أراد به وظننّا أ نّه یقول: تفضّلوا علیه، فعدنا علیه فقلنا: لا ندری ما أردتَ بقولک- کونوا کراماً- فقال: أما سمعتم قول اللَّه عزّ وجلّ فی کتابه: «وإذا مرّوا باللّغوِ مرّوا کِراماً» «4».
وقال الطبرسی قدس سره: «والّذینَ لا یشهدونَ الزُّور» أی لا یحضرون المجالس الباطلة،
__________________________________________________
(1)- الآنک: الرّصاص المُذاب
(2)- [الفرقان: 72]
(3)- جمع القینة: وهی الجاریة المغنِّیة
(4)- الفروع من الکافی، 6/ 432 باب الغناء رقم 7
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 687
ویدخل فیها مجالس الغناء والفحش والخنا.
3- قوله تعالی: «أفمِن هذا الحدیثِ تعجبون، وتضحکونَ ولا تبکون، وأنتُم سامِدون» «1».
قال ابن عبّاس: السمود: الغناء فی لغة حِمْیَر، یُقال: أسمدی لنا أی غنِّی لنا، وقال أبو زبید:
وکأنّ العزیف فیها غناء للنّدامی من شاربٍ مسمود
الأحادیث النّبویّة:
قال الإمام الصّادق علیه السلام: قال رسول اللَّه (ص): «أنهاکُم عن الزّفن والمزمار والکوبات والکبرات» «2».
وقال التّرمذیّ من حدیث ابن أبی لیلی، عن عطاء، عن جابر رضی الله عنه، قال: خرج رسول اللَّه (ص) مع عبدالرّحمان بن عوف إلی النّخل، فإذا ابنه إبراهیم یجود بنفسه، فوضعهُ فی حجره ففاضت عیناه، فقال عبدالرّحمان: أتبکی وأنتَ تنهی النّاس؟ قال: «إنِّی لم أنهِ عن البکاء، وإنّما نهیتُ عن صوتین أحمقین فاجرین: صوت عند نغمة لهو ولعب ومزامیر شیطان، وصوت عند مصیبة: خمش وجوه وشقّ جیوب» إلی آخر الحدیث.
قال محمّد بن قیم الجوزیّة: فانظر إلی هذا النّهی المؤکّد بتسمیة صوت الغناء أحمق، ولم یقتصر علی ذلک حتّی وصفه بالفجور، ولم یقتصر علی ذلک حتّی سمّاه من مزامیر الشّیطان، وقد أقرّ النّبیّ (ص) أبا بکر علی تسمیته الغناء مزمور الشّیطان، فإن لم یستفد التحریم من هذا لن نستفید من نهی أبداً «3».
__________________________________________________
(1)- [النّجم: 60]
(2)- الکوبة بالضمِّ: النّرد والشّطرنج والطّبل الصّغیر، والکبرات بالتحریک: الطّبل، وقیل آلات اللّهو من الأوتار کالعود وغیره. [الفروع من الکافی، 6/ 432 باب الغناء رقم 7]
(3)- وهذا تأیید لما ذهنبا إلیه فی مقدّمة هذا المقال حول رقص السودان بمسجده صلی الله علیه و آله و سلم وفی بیته
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 688
ورُوی أنّ عبداللَّه بن مسعود رضی الله عنه مرّ بلهوٍ فأعرض عنه، فقال رسول اللَّه (ص): «إن أصبح ابن مسعود لکریماً». وقد أثنی اللَّه سبحانه علی مَنْ أعرضَ عن اللّغو إذا سمعوا بقوله: «إذا سمعوا اللّغوَ أعرضوا عنهُ وقالوا لنا أعمالنا ولکُم أعمالکم» «1».
وعن مسعدة بن زیاد، قال: کنتُ عند أبی عبداللَّه علیه السلام، فقال له رجل: بأبی أنتَ وأمِّی إنِّی أدخلُ کنیفاً «2» لی، ولی جیران عنده جوار یغنِّینَ ویضربنَ العود، فربمّا أطلتُ الجلوس استماعاً لهنّ، فقال: لا تفعل، فقال الرّجل: واللَّه أتیتهنّ وإنّما هو سماع أسمعه. اللَّه عزّ وجلّ یقول: «إنّ السّمعَ والبصرَ والفُؤادَ کُلُّ أولئکَ کانَ عنهُ مَسْئُولًا» «3». فقال:
بلی، ولکن لم أسمع بهذه الآیة من کتاب اللَّه. فقال له: قم فاغتسل وصلِّ ما بدا لک، فإنّکَ کنتَ علی أمرٍ عظیمٍ ما کان أسوأ حالک لو متّ علی ذلک، أحمد اللَّه واسأله التّوبة من کلِّ ما یکره، ألا کلّ قبیح دعهُ لأهله، فإنّ لکلٍّ أهلًا ... «4»
وقال الإمام الصّادق علیه السلام: «ضرب العیدان ینبت النِّفاق فی القلب کما ینبت الماء الخضرة» «5». وأنّ رجلًا أتی أبا جعفر الإمام محمّد الباقر علیه السلام، فسأله عن الغناء، فقال: یا فلان! إذا میّز اللَّه الحقّ والباطل، فأین یکون الغناء؟ فقال: مع الباطل، فقال له: قد حکمت. «6»
أقوال العلماء:
__________________________________________________
(1)- [القصص: 55]
(2)- البستان أو المکان الذی یُستراح فیه، وهو الأصحّ
(3)- [الإسراء: 36]
(4)- [الفروع من الکافی، 6/ 432 باب الغناء رقم 10]
(5)- [الفروع من الکافی، 6/ 434 باب الغناء رقم 20]
(6)- [الفروع من الکافی، 6/ 435 باب الغناء رقم 25]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 689
قال بعض العارفین: سماع الغناء یورث النِّفاق والعناد والکذب والفجور، وعشق الصّور واستحسان الفواحش وإدمانه یثقل القرآن علی القلب ... إلی آخره.
وقال الإمام محمّد بن قیم الجوزیّة: من خواصّ الغناء یلهی القلب ویصدّه عن فهم القرآن وتدبّره، والعمل بما فیه، فإنّ القرآن والغناء لا یجتمعان فی القلب أبداً، فإنّ القرآن ینهی عن اتِّباع الهوی ویأمر بالعفّة ومجانبة الشّهوات وأسباب الغیّ وینهی عن اتِّباع خطوات الشّیطان، والغناء یأمر بضدّ ذلک ویُحسِّنه ویهیج النّفوس إلی شهوات الغیِّ فیثیر کامنها ویزعج قاطنها ویُحرِّکها إلی کلِّ قبیح، فهو والخمر رضیعا لبان، وفی تهیِّجهما علی القبائح فرسا رهان، وهو جاسوس القلوب وسارق المروءة وسوس العقل. إنتهی.
وصیّة یزید بن الولید إلی ابنه أمیّة:
یا بُنیّ أمیّة! إیّاکم والغناء، فإنّه ینقص الحیاء ویزید فی الشّهوة ویهدم المروءة، وإنّه لینوب عن الخمر ویفعل ما یفعل السِّکر، فإن کنتم لا بدّ فاعلین فجنِّبوه النِّساء، فإنّ الغناء داعیة الزِّنا ... «1»
نکتفی بهذا القدر من الأدلّة القرآنیّة والنّبویّة وأقوال العلماء والعقلاء، وهی کافیة لإقامة الحجّة البالغة علی تحریم الغناء فی الإسلام.
والآن نرجع إلی مناقشة صاحب الأغانی وغیره علی ضوء هذه الأحکام الشّریفة، والتقالید الهاشمیّة العربیّة الصّحیحة، فنقول:
قد یکون الغناء والضّرب بآلاته المطربة بعض الدّواء فی معالجة المرضی بالأمراض العصبیّة والنفسّیة المعقّدة، کما یقول علماء علم النّفس الحدیث، ومنهم مَنْ جعله غذاء الأرواح لما یُحدثه من هزّةٍ وارتیاحٍ فی النّفس وطرب واستئناس فی القلب، وما فی أنغامه وتلاحینه من استجمام للفکر واستراحة للذِّهن من شدّة الجهد والتّعب أو من آلام الحبّ والعشق.
__________________________________________________
(1)- [سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 6/ 173 (ترجمة یزید بن الولید بن عبدالملک بن مروان)، والدّرّ المنثور للسیوطی، 5/ 159- 160 (تفسیر سورة لقمان علیه السلام)]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 690
وقال أحد الفلاسفة: من خصائص الغناء أ نّه لا یحجزه شی‌ء، وأنّ الجمع بینه وبین کلّ عمل ممکن، وأنّ الإبل والخیل تستطیبه، والصِّبیان الرّضّع تستلذّه، والوحوش والطّیور تسکن إلیه؛ لأنّه غذاء الرّوح، إلّاأنّ فیه مفسدة عظیمة فی الدِّین والعَرْض، فیُستعمل للضّرورة.
وهذه الضّرورة تُباح للدّواء لا للغذاء کما أشار إلیه العلّامة الفاضل الشیخ محمّد کمال الدّین الأدهمیّ الحسینیّ «1»؛ لأنّه فی الغذاء مفسدة فی الدِّین والعَرْض. هذا وإذا عطفنا النّظر إلی ما تقدّم من النّصوص القرآنیّة والأحادیث النّبویّة وإلی أقوال الفقهاء والصّلحاء، نری أنّ النّهی عن الغناء لم یفرق فی الحرمة بین استعماله کدواء أو کغذاء، بل اعتبرتهُ شریعة القرآن من الباطل ووصفتهُ بالفجور وسمّاه الرّسول الأعظم (ص) مزمور الشّیطان ورقیة الزِّنا، وأنّ الاستماع إلیه لا نفع فیه، بل هو فسوق وعصیان یورث مساوئ الأخلاق ویُحرِّک کوامن النّفس علی ارتکاب الفواحش ما ظهر منها وما بطن. وإثمه أکثر من نفعه إن کان فیه نفع کما ذهب أنصار علم النّفس.
وإذا علمنا هذا وعلمنا ما دلّت علیه سیرة السّیِّدة الزکیّة- سکینة- وما کانت تتحلّی به من النُّبل والزّکانة وشرف النّفس وطهارة المولد وجمال التّقوی وجلال الإیمان وصحّة المعتقد، فإنّنا نجزم ونقطع بفساد أقاویل وروایات صاحب الأغانی وأساطیره الخرافیّة التی یکذبها العقل والنّقل.
إذ کما قلنا سابقاً بأنّ خصال بنت الحسین علیها السلام وسجایاها الکریمة وآدابها القرآنیة العالیة وتربیتها العلویّة الرّفیعة من شأنها أن تجعلها قدوة حسنة لغیرها من نساء المسلمین لمحافظة حدود الشریعة وأحکام السنّة وتعالیم آل البیت المنیفة، فکیف- والعیاذ باللَّه- أن نتصوّر کما تصوّر صاحب الأغانی فی أنّها قد استحلّت ما حرّمه اللَّه ورسوله (ص) وعمل علیه ساداتها من فقهاء أهل البیت، بعقد مجالس الباطل فی دارها أو فی (الصورین)
__________________________________________________
(1)- مؤلِّف کتاب: «مرآة النِّساء فیما حسنَ منهنّ وساء»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 691
واستماعها إلی لهو الحدیث وقول الزّور واللّغو ممّا تأباه کرامتها وعقیدتها وأن تخرق بذلک نوامیس الشّریعة وتضرب بتلک الأحادیث الشّریفة- أحادیث جدّها الرّسول الأعظم (ص)- ووصایا فقهاء بیتها المطّهرین عرض الحائط، وأن تعبث بخادمها (أشعب) ذلک العبث الماجن المؤلم وتطردهُ فی اللّیل البهیم بلا رحمة من دارها بذلک الوضع المزری القاسی الذی تأباهُ طباع الوحوش الکاسرة بله القساة المتمرِّدین علی أوامر الشّریعة لأنّه اعتذر کما روی صاحب الأغانی من أحد المکِّیِّین المجهولی الحال عنده وعند مَنْ روی عنهم من إحضار ابن سُریج المغنِّی إلی دارها، لأنّه قد نسکَ وزهدَ وصارَ یتأ ثّم فی الغناء.
ثمّ کیف تُکْرِه بنت الحسین علیها السلام رجلًا انصرف إلی عبادة ربِّه ومجاورة قبر رسول اللَّه (ص) إلی ارتکاب إثم الغناء وعمل الباطل وقول الزّور فی منزل أخیها الإمام زین العابدین السّجّاد أو قُل فی منزل الوحی والذِّکر الحکیم، وکیف یطمئنّ الوجدان والضّمیر إلی ما نُسِبَ إلیها رواة الأغانی من القول بالبراءة من جدِّها عندما استأذنها بالانصراف إلی منزله والاعتذار إلیها بعدم الغناء لإظهاره النّسک والزّهد، فقالت له: «برئت من جدِّی‌إن برحت داری ثلاثاً، وبرئت من جدِّی إن أنتَ لم تُغنِّ أن خرجت من داری شهراً، وبرئت من جدِّی إن أقمتَ فی داری إن لم أضربک لکلِّ یوم تقیم فیه عشراً، وبرئت من جدِّی إن حنثت فی یمینی أو شفعت فیک أحداً». ثمّ یجیبها بجوابه المملوء حسرة علی ذهاب دینه وفضیحته فی عودته إلی الغناء نتیجة إکراهها إیّاه علی ذلک إلی غیر ذلک من سخف القول وبارده، ولا ندری کیف أنّ صاحب الأغانی نقل هذه المفتریات دون أن یُحکِّم عقله فیها، وهل یا تری!! یمکن أن یصدر مثل ذلک من أحقر امرأة مسلمة إزاء رجل قد ترک الباطل ولزم الحقّ وآثر العبادة وأظهر النّسک ولبس لباس الزّهد، فتجبرهُ وتقهرهُ علی ارتکاب المآثم والمعاصی، وإذ منعنا وقوعه من أیّة مسلمة تدین بالإسلام مهما کانت صفتها، فکیف یصحّ لنا تصدیق القول بصدوره وإتیانه من کریمة الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، وهی من جواهر بنی هاشم الغالیة وعقیلة قریش وحفیدة سیِّد البطحاء.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 692
أمّا البراهین الحسِّیّة المفنِّدة لهذه المزاعم الباطلة والرّوایات الظّنِّیة المدخولة، فهی:
1- لا یخلو أمّا أن یکون صاحب الأغانی من الواقفین علی أدلّة تحریم الغناء فی الإسلام أم لا؟ فإذا کان واقفاً علیها، فکیف احتمل عقله وتفکیره بأنّ السّیِّدة سکینة لم تتقیّد بها ولم تتحرّج من عقد مجالس الباطل فی دارها؟ وإذا لم یکن عارفاً بحکم الغناء فی شریعة الإسلام فیلزمهُ التحرّج والتوقّف فیما یُسند لآل البیت وذرِّیّة الرّسول فی مثل هذه الخزعبلات التی لاتلیق بمقام بیت النّبوّة المطهّر هذا، وإذا کان یعتقد فی أنّ السّیِّدة المصونة سکینة کانت متمسِّکة بأهداب الشّریعة وتعالیم جدّها الرسول الأعظم (ص)، فکان الواجب علیه أن ینبری للطّعن بتلک الرّوایات ویزیِّفها لمخالفتها للحقیقة والواقع، وخلافه ممنوع علی السّیِّدة سکینة بالبداهة ولا یقول به ذو مروءة بل لا یقوله أحد ولو کان من الحزب المناوئ لآل البیت علیهم السلام.
2- إنّ خبر ابن سُریج وحیلة (أشعب) معه لحمله علی الغناء فی دارها مع عزّة المغنِّیة کما بسطناه آنفاً قد ذکره صاحب الأغانی فی الجزء السابع عشر ص 32- 35 من أغانیه ولم یذکره فی ترجمة ابن سُریج وأخباره التی أوردها فی الجزء الثانی من کتابه ممّا یدلّ علی أنّ هذه القصّة کانت قد أُدخِلَت ثمّ التدارک، ویجوز کان ذلک بعد شراء الحکم الخلیفة الأموی کتاب الأغانی بإشارة أستاذه الشیخ أبو علیّ القالی بعد رحلته إلی الأندلس کما ذکرنا، مع العلم أنّ کتاب الأغانی قد طبعهُ الخلیفة الأموی المذکور بإشراف أبو علیّ القالی فی الأندلس قبل طبع نسخته الأصلیة فی بغداد وهذا کثیر الاحتمال، وإذا کان الأمر کذلک فالعوامل علی دسِّ هذه الرّوایات فی النسخة الأندلسیّة مفهومة، والقصد منها ظاهر وکنّا قد ألمعنا إلیه سابقاً.
3- کان أصحاب النّهضات الهاشمیّة وعلی رأسهم أبو الشّهداء وسیِّدهم الحسین السِّبط علیه السلام یرفعون صیحاتهم الاحتجاجیة فی وجوه ملوک الأمویِّین وزعمائهم وولاتهم من جراء تصرّفاتهم وإحداثهم المنکرات المغایرة لروح الإسلام وتعالیمه کاستقراء یزید بن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 693
معاویة الکلاب المهارشة والحمام السبق لأترابهنّ واقتناء القینات ذوات المعازف وضروب الملاهی فی دورهم وقصورهم ونکح یزید والولید العنید الجبّار فرعون بنی مروان الزّوانی وشرب الخمر فوق ظهر الکعبة، کلّ ذلک کانت تقرع به أسماعهم من قِبَل الطّالبیِّین المصابیح ودعاتهم وأنصارهم، ومع هذا لم یذکر لنا التأریخ بأنّ معاویة أو ابنه یزید الفاجر أو الولید الفرعون أو غیرهم استطاع أن یغمز فی قناة الهاشمیِّین الکرام بمثل هذه النقیصة التی اشتمل علیها الأغانی علی شدّة الأمویِّین وعداوتهم للبیت الهاشمیّ العظیم ولو کان أحد الأمویِّین أو المروانیِّین یعلم بما أسند إلی السّیِّدة سکینة استحلالها الغناء وضروب الملاهی فی دارها لاحتجّوا به فی دعایتهم السیاسیة ضدّ أعدائهم الهاشمیِّین وطبّلوا به وزمّروا، وکلّ ما قاله معاویة للإمام الحسین السِّبط علیه السلام عند امتناعه عن الموافقة بعقد ولایة العهد إلی یزید قوله: «مهلًا عن شتم ابن عمّک، فإنّک لو ذُکِرْتَ عنده بسوء لم یشتمک».
أمّا عبدالملک بن مروان، فقد قال فی حقِّ مصعب بن الزّبیر وهو خصمه الألدّ: «فلو علم أنّ الماء ینقص مروءته ما ذاقه»، وقد سأل یوماً أصحابه عن أشدّ النّاس فعدوّا له عدّة أسماء من أعظم شجعان العرب، فأبی علیهم ولم یوافقهم، ثمّ سألوه رأیه فقال: «هو مصعب، وعنده عقیلتا قریش سکینة بنت الحسین وعائشة بنت طلحة».
فلو کان عبدالملک بن مروان یعتقد أنّ سکینة بنت الحسین تُعنی بالغناء ونقده کما تنقد الشّعر کما یقول الدکتور زکی مبارک وأمثاله ممّن اعتمد علی روایات الأغانی السّخیفة لما ذکره بهذا المدیح والإطراء ولما وصف عدوّه الصّلد بالمروءة والشّجاعة- والفضل ما شهدت به الأعداء-.
4- لمّا خطب إبراهیم بن عبدالرّحمان بن عوف سکینة علیها السلام جمع عدّة من بنی زهرة وأعیان قریش من بنی جمح وغیرهم نحواً من سبعین أو ثمانین رجلًا، ثمّ أرسل إلی أخیها الإمام السجّاد علیّ بن الحسین علیه السلام وحسن بن الحسن وغیرهم من بنی هاشم،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 694
فلمّا أتاهم الخبر تنادی بنو هاشم واجتمعوا وقالوا: لا یخرجنّ منکم إنسان إلّاومعه عصا، فجاءوا وما بقی إلّاالکلام، فقالوا: أضربوا بالعصیّ فتضاربوا هم وبنو زهرة حتّی تشاجّوا، فشجّ بینهم یومئذ أکثر من مائة إنسان. «1»
هذا ما رواه صاحب الأغانی نفسه، وکان الأحری به أن یتّخذ هذا الحادث وحده أقوی أدلّته فی تکذیب ما وصله عن الرّواة المغنِّین والقصّاصین من الأحادیث الملفّقة والرّوایات المزیّفة بخصوص مجالس الغناء وعنایة سکینة بها، لأنّ قومها الأطیاب المناجید الغیاری الّذین شدّدوا النکیر علی إبراهیم بن عبدالرّحمان بن عوف، لأنّه تجاسر فخطب سکینة وهو کما نعلم من أعیان قریش، ولکنّهم لم یعترفوا بکفاءته لها من المستحیل أن یسمحوا لعقیلتهم أن تُصْدِر إذناً عامّاً لأهل المدینة لسماع غناء حنین الحیری فی دارها حتّی یسقط سطح الرّواق علی الناس ویموت حنین المغنِّی تحت الهدم من شدّة احتشاد النّاس فوق السّطح، ثمّ کیف یغضّون الطّرف وهم أهل النّجدة والشّهامة والعفّة عن حبس ابن سُریج المغنی فی دارها ثلاثاً لیغنِّیها بلهو الحدیث وتُکْرِهه علی ذلک رغم زهده وتنسّکه وإعلانه التوبة عن مآثم الغناء؟ ثمّ هو یتوجّع ویتأ لّم بین یدیها لعلّها تترک حاله مخافة أن یذهب دینه إن غنّاها، وبالرّغم من ذلک فإنّه لم ینل منها الشّفقة والرّحمة، فأیّ رجلٍ عاقلٍ یا تری یؤمن بهذا الحدیث المخجل؟ ومتی کانت کریمة الحسین بن علیّ وحفیدة بضعة محمّد (ص) أقلّ غیرة من ابن سُریج علی أحکام الشّریعة وسنن الأخلاق المحمّدیّة والتقالید الهاشمیّة، وأیّ مظهر بشع شنیع للاستهتار بالدِّین أبشع من هذا المظهر الذی نسبوه لتلک السّیِّدة المطهّرة الرّفیعة القدر والجلالة.
5- ومن الأدلّة الحسِّیّة القویّة التی تُبطل قول المتقوِّلین ورأیهم القائل هو احتکام رواة الشّعراء حین اختصموا لدیها فی المفاضلة بین جریر، والفرزدق، وکثیر، والأحوص،
__________________________________________________
(1)- [الأغانی (ط دار الثّقافة- بیروت)، 16/ 101، (ط دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت)، 16/ 368]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 695
وجمیل، ونصیب، فقد ذکر صاحب الأغانی «1»، عن محمّد بن سلّام أنّه اجتمع فی ضیافة سکینة بنت الحسین علیها السلام هؤلاء الشّعراء، فمکثوا أیّاماً ثمّ أذنت لهم فدخلوا علیها فقعدت حیث تراهم ولایرونها وتسمع کلامهم، ثمّ أخرجت وصیفة لها مضیئة قد روت الأشعار والأحادیث. وکانت الوصیفة تنوب عن سیِّدتها بتبلیغ حکمها الذی تُصدره فی منزلة الشّاعر وشعره من صاحبه المفاخر له، ثمّ تدخل علیها وتخرج بجائزته وتقول: ألحق بأهلک.
إلّاأنّ الدکتور زکی مبارک قد غمط هذه الحقیقة ولم یذکرها فی کتابه «حبّ ابن أبی ربیعة» عندما قصّ هذه القصّة، وقد أهدف بذلک تحقیق غرضه من أنّ سکینة کانت تجالس الشّعراء وجهاً لوجهٍ بلا حجاب ولا یهمّه بعد ذلک إذا لحقته معرة خیانة أمانة النقلیّ مع أنّ اللَّه تعالی یقول: «إنّ اللَّهَ یأمرکُم أن تؤدُّوا الأمانات إلی أهلِها» «2»، وهو نقل هذه القصّة عن الأغانی مبتورة مشوّهة.
هذا وإنّ صاحب الأغانی هو بنفسه قد أقام الحجّة البالغة علی تکذیب روایاته المتقدِّمة ولو لم تکن إلّاهذه الرّوایة التی رواها عن محمّد بن سلّام، لأغنت الباحث المنصف عن کلّ دلیل وبرهان لإبطال زعم الزّاعمین فی أنّ سکینة کانت تُشجِّع الغناء وتسمح لمزامیر الشّیطان واستماع لهو الحدیث فی دارها، کما تخیّل صاحب الأغانی ومَنْ ضربَ علی وتره من ثابتة عصرنا.
ولیتهم فکّروا قلیلًا وتمهّلوا رویداً ولم یقعوا فی تعاتع «3» ویتبلّدوا فی کلامهم. ونحن لا ننکر هذه الحقیقة الناصعة التی تکشف القناع عنها روایة الأغانی الآنفة الذِّکر والتی تؤیِّد ما ذهبنا إلیه بأنّ السّیِّدة سکینة ما کانت یوماً من الأیّام برزة تجالس الشّعراء أو
__________________________________________________
(1)- [الأغانی (ط دار الثّقافة)، 16/ 108- 109، (ط دار إحیاء التّراث العربی ط 2)، 16/ 373- 374]
(2)- [النّساء: 58]
(3)- أی أراجیف الکلام وتخلیطه، وتعتع الرّجل: اضطرب وتبلّد فی کلامه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 696
تحضر مجالس الغناء سواء فی دارها والعیاذ باللَّه أم فی خارجها، وکیف تفعل ذلک وهی العالمة علم الیقین بأحکام الغناء فی الإسلام کما ذکرنا طرفاً یسیراً منها، أمّا ما کان یعقده الشّعراء من مجالسهم الأدبیّة تحت إشرافها، فعلی ما وصف صاحب الأغانی فکانت تعقد لهم حیث تراهم ولایرونها وتسمع کلامهم، ثمّ أنّها تُنیب عنها إحدی وصائفها البارعات بروایة الأشعار والأحادیث لتقوم بإعلان حکمها الأدبیّ فی فصل الخصومات الأدبیّة بین الشّعراء، ولا غروَ فقد خصّها اللَّه تعالی من بین الحرائر الهاشمیّات بالأدب والحکمة لغرض نشر أدب القرآن ولغته فی أندیة نساء المسلمین، کما اختصّ عمّتها الحوراء زینب الکبری بالحکمة السیاسیّة والأدب السیاسیّ لمقاومة الاضطهاد الأمویّ بعد واقعة الطّفّ المفجعة، وقیامها ببثّ الدعایة وتنظیم برنامجها ضدّ طغیان الحکم السفیانیّ حتّی تحقِّق علی یدها ما أهدفته النهضة الحسینیّة الجبّارة من الأغراض الإصلاحیّة بإعلاء کلمة الحقّ والحرِّیّة وقهر الجبروت والقوّة الغاشمة الأثیمة.
سرّ الدسّ فی الرّوایات:
إنّ الأحقاد الأمویّة الموروثة والتخاصم بین أمیّة وهاشم أو النّزاع بین القوّة والحقّ، کلّ ذلک هو السّرّ الدّفین فی دسِّ تلک الرّوایات واختلاقها، أضف إلی هذا عوامل الفساد الأخلاقی الذی تسرّب إلی قصور الخلفاء وشاعَ فی ندی الأمراء وانتشار القیان والغوانی والسّراری والجواری والغلمان فی مجالس الحاکمین والعمّال، وارتکاب الموبقات من شرب الخمور، وضرب الطّنبور واللّهو بالمعازف وصناجات الطّرب وسائر الملاهی من متع الفسق والفجور التی انغمس فی حمأتها أکثر الملوک والولاة وأولادهم وفتیانهم حتّی اتّسع الحرق علی الرّاقع ممّا أدّی فی النّهایة إلی اضمحلال الدولة وذهاب ریح أمیّة من الوجود.
وهذا التفسّخ الأخلاقی الذی حلّ بالوسط الأمویّ قد أثار فی نفوس دهاتهم الشّعور بمرکّب النّقص، فاندفعوا بهذا الشّعور الحادّ إلی التذرّع بکلِّ ذریعة ووسیلة مهما کّلفهم الأمر إلی رمی خصومهم بدائهم وانتقاص أقدارهم، فلم یفلحوا وکان سهمهم هو
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 697
الدّالف «1» الطّائش بالرّغم من سفحهم الأموال الطّائلة للمرتزقة من الشّعراء وإغراء الزّندقة بالترغیب والترهیب لحملهم علی وضع الأحادیث وتلفیق الرّوایات لتبریر صنعهم وجرائرهم بانتهاکهم الحرمات وهتکهم المحارم، فما زادهم ذلک إلّاسبّة وشناراً وافتضحوا بذنوبهم أمام محکمة التاریخ العادلة «وقد خابَ مَنْ حملَ ظُلماً».
عمر بن أبی ربیعة وعقائل بنی مروان وأمیّة:
لعلّ هذا الحدیث هو سرّ الأسرار وعلّة العلل إلی زجِّ عقیلة بنی هاشم السّیِّدة سکینة بضمن عقائل بنی مروان وأمیّة وبنی ثقیف وسائر القرشیّات اللّائی تغزّل بهنّ عمر بن أبی ربیعة وتشبّب بجمالهنّ ومفاتن حسنهنّ لاهیاً وهائماً. ومنهنّ «رملة» أخت عبدالملک ابن مروان، ومن حدیث عمر بن أبی ربیعة عنها، قال: حجّت رملة أخت عبدالملک بن مروان، ولمّا قضت حجّها وأخذت فی العودة إلی دیارها، جعلت أنزل بنزولها، وأرکب برکوبها، حتّی کنّا من الشّام علی ثلاث مراحل؛ فاستقبلها عبدالملک فی خاصّته، فدخل إلیها ثمّ قال: «یا رملة، ألم أنهَکِ أن تطوفی بالبیت إلّالیلًا، یحفّک الجواری، ویحفّ الجواری الخدم، ویحفّ الخدم الوکلاء لئلّا یراکِ عمر بن أبی ربیعة؟»، قالت: «واللَّه، وحیاة أمیر المؤمنین، ما رآنی ساعة قطّ»، فخرج من عندها، فبصر بمضربی، فقال: «لمَن المضرب»؟
قیل: «لعمر بن أبی ربیعة»، قال: «علیَّ به»، فأتیته بلا رداء، ولا حذاء، فدخلتُ علیه وسلّمتُ علیه؛ قال: «یا عمر، ما حملکَ علی الخروج من الحجاز من غیر إذنی»؟ قلت:
«شوقاً إلیکَ یا أمیر المؤمنین، وصبابة إلی رؤیتک». فأطرق ملیّاً، ینکت فی الأرض بیده، ثمّ رفع رأسه فقال: «یا عمر، هل لک فی واحدة»؟ قلت: «وما هی، یا أمیر المؤمنین»؟
قال: «رملة، أزوِّجکها»؟ قلت: «یا أمیر المؤمنین، وإنّ هذا لکائن»؟ قال: «أی، وربّ السّماء»، ثمّ قال: «قد زوّجتک، فادخل علیها من غیر أن تعلم»، فدخلتُ علیها، فقالت:
«مَنْ أنت؟ هبلتکَ أمّک». فقلت: «یا سیِّدتی، أنا المعذّب فی الثّلاث»، فارتحلت وأنا
__________________________________________________
(1)- الدّالف: السّهم الذی یصب الهدف، ویقصر دونه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 698
عدیلها، فأنشأتُ أقول:
لعمری، لقد نلتُ الّذی کنتُ أرتجی وأصبحتُ لا أخشی الّذی کنتُ أحذرُ
فلیسَ کمثلی الیومَ کِسْرَی وهُرمُزٌ ولا الملِکُ النُّعمانُ مثلی، وقیصَرُ
فلم أزل معها بأحسن عیشة وغبطة. «1»
ومنهنّ فاطمة بنت عبدالملک بن مروان:
أخبرنا محمّد بن خلف بن المرزبان، قال: حدّثنی إسحاق، عن محمّد بن أبان، قال:
حدّثنی الولید بن هشام القحذمی، عن أبی معاذ القرشی، قال: لمّا قدمت فاطمة بنت عبدالملک بن مروان مکّة، جعل عمر بن أبی ربیعة یدور حولها ویقول فیها الشّعر ولا یذکرها باسمها، فَرَقأ من عبدالملک بن مروان ومن الحجّاج، لأنّه کان کتب إلیه یتوعّده إن ذکرها أو عرّض باسمها، فلمّا قضت حجّها وارتحلت أنشأ یقول:
کِدْتُ یوم الرّحیل أقضی حیاتی لیتنی مِتُّ قبل یوم الرّحیل
لا أُطیقُ الکلامَ من شدّةِ الخو فِ ودمعی یسیلُ کلّ مَسیلِ
ذَرَفْتْ عینُها وفاضت دموعی وکِلانا یَلقی بلُبٍّ أصیلِ
لو خَلَتْ خُلّتی أصبتُ نوالًا وحدیثاً یشفی مع التّنویلِ
ولظَلّ الخَلْخالُ فوق الحشایا مثل أثناءِ حیّةٍ مقتولِ
فلقد قالت الحبیبةُ لولا کثرةُ النّاس جُدْتُ بالتّقبیلِ «2»
وقال حجّة الأزمان وثقة الدّهور شیخ أدباء العرب الإمام الجاحظ: [... ثمّ ذکر کلامه فی المحاسن والأضداد،/ 189- 190 کما ذکرناه فی خبر عمر بن أبی ربیعة الرقم 1].
ونختم حدیث عمر بن أبی ربیعة مع فاطمة بنت عبدالملک بن مروان بهذه القصّة التی رواها صاحب الأغانی فی المحاسن والأضداد:
__________________________________________________
(1)- [المحاسن والأضداد للجاحظ،/ 203]
(2)- [الأغانی (ط دار الثّقافة- مصر)، 1/ 187- 188]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 699
قال: وقال عمر بن أبی ربیعة: بینا أنا خارج مُحرِماً، إذ أتتنی جاریة کأنّها دُمیة فی صفاء اللّجین، فی ثوب قصب کقضیبٍ علی کثیب، فسلّمت علیَّ، وقال: «أنتَ عمر بن أبی ربیعة، فتی قریش وشاعرها»؟ قلت: «أنا، واللَّه، ذاک». قالت: «فهل لکَ أن أریک أحسن النّاس وجهاً»؟ قلت: «ومَنْ لی بذلک»؟ قالت: «أنا واللَّه بذلک، علی شریطة»، قلت: «وما هی»؟ قالت: «أعصبک وأربط عینیک وأقودک لیلًا»، قلت: «لکِ ذاک».
قال: فاستخرجت معجراً من قصب عجرتنی به، وقادتنی حتّی أتت مضرباً، فلمّا توسّطته، فتحت العجارة عن عینی، فإذا أنا بمضرب دیباج أبیض مزرّر بحمرة مفروش بوَشی کوفیّ، وفی المضرب ستارة مضروبة من الدِّیباج الأحمر، علیها تماثیل ذهب، ومن ورائها وجه لم أحسب أنّ الشّمس وقعت علی مثله حُسناً وجمالًا، فقامت کالخجلة، وقعدت قبالتی، وسلّمت علیَّ، فخیّل لی أنّ الشّمس تطلع من جبینها، وتغرب فی شقائق خدِّها، قالت: «أنتَ عمر بن أبی ربیعة، فتی قریش وشاعرها»؟ قلت: «أنا ذلک، یا منتهی الجمال»، قالت: أنتَ القائل:
بینما ینْعَتنَنی، أبصَرْنَنی دون قیدِ المیلِ، یَعْدو بی الأغرّ
قالت الکُبری: أتعرفنَ الفتی؟ قالت الوسطی: نعم، هذا عُمَر
قالت الصُّغری، وقد تیَّمْتُها: قد عرفناهُ، وهل یخفی القَمَرْ؟
قلت: «أنا، واللَّه، قائلها یا سیِّدتی»، قالت: «ومَنْ هؤلاء»؟ قلت: «سیِّدتی، ما هو عن قصد منِّی، ولا فی جاریةٍ بعینها، ولکنِّی رجل شاعر أحبّ الغزل وأقول فی النّساء»، قالت: «یا عدّو اللَّه، یا فاضح الحرائر. أنتَ قد فشا شعرک بالحجاز، وأنشده الخلیفة والأمراء، ولم یکن فی جاریة بعینها؟ یا جواری، اخرجنه». فخرجت الوصائف، فأخرجننی، ودفعننی إلی الجاریة، فعجرتنی، وقادتنی إلی مضربی، فبتّ بلیلةٍ کانت أطول من سنة، فلمّا أصبحتُ، بقیتُ هائماً لا أعقلُ ما أصنع، فما زلتُ أرقب الوقت؛ فلمّا کان وقت المساء، جاءتنی الجاریة، وسلّمت علیَّ، وقالت: «یا عمر، هل رأیتَ ذلک الوجه»! قلت: «أی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 700
واللَّه». قالت: «فتحبّ أن أریکه ثانیة»؟ قلت: «إذا تکرّمتِ، فتکونین أعظم النّاس علیَّ منه». قالت: «علی الشریطة»؛ فاستخرجت المعجر، وعجرتنی وقادتنی، فلمّا توسّطتُ المضرب، فتحت العصابة عن وجهی، فإذا أنا بمضرب دیباج أحمر مدثر ببیاض مفروش بفرش أرمنیّ، فقعدتُ علی نمرقة من تلک النمارق، فإذا أنا بالشّمس الضاحیة قد أقبلت من وراء السّتر تتمایل من غیر سکر، فقعدت کالخجلة، فسلّمت علیَّ، وقالت: «أنتَ عمر بن أبی ربیعة، فتی قریش وشاعرها»؟ قلت: «أنا ذاک»، قالت: أنتَ القائل:
وناهدةُ الثّدیین قلتُ لها: اتّکی علی الرّمْلِ فی دیمومةٍ لم توسَّدِ
فقالت: علی اسمِ اللَّه أمرُکَ طاعةٌ وإن کنتُ قد کُلِّفتُ ما لم أعوَّدِ
فما زِلْتْ فی لیلٍ طویلٍ ملثّماً لذیذَ رُضابِ المِسْکِ کالمتشهَّدِ
فلمّا دنا الإصباحُ قالت فضحْتنی فقُم غیر مطرودٍ، وإن شِئْتَ فازدَدِ
فما ازددتُ منها، واتّشحتُ بمرطِها وقلتُ لعینیَّ: اسفَحا الدّمعَ من غَدِ
فقامَت تُعفّی بالرِّداءِ مکانها وتطلبُ شذراً من جُمانٍ مُبَدَّدِ
قلت: «أنا قائلها». قالت: «فمَن النّاهدة الثّدیین»؟ قلت: «یا سیِّدتی، قد سبقَ فی اللّیلة الأولی؛ واللَّه ما هو منِّی قصد، ولا فی جاریة بعینها، ولکنِّی رجل شاعر أحبّ التغزّل وأقول فی النّساء». قالت: «یا عدوّ اللَّه، أنتَ قد فشا شعرکَ بالحجاز، ورواه الخلیفة، وتزعم أ نّه لم یکن فی جاریةٍ بعینها؟ یا جواری، ادفعنّه». فوثبت الجواری، فأخرجننی ودفعننی إلی الجاریة، فعجزتنی، وقادتنی إلی مضربی، فبتُّ فی لیلةٍ کانت أطول من اللّیلة الأولی. فلمّا أصبحتُ، أمرتُ بخلوق، فضُرِب لی، وبقیتُ أرقب الوقت هائماً؛ فلمّا کان وقت المساء، جاءتنی الجاریة، فسلّمت علیَّ وقالت: «یا عمر! هل رأیتَ ذلک الوجه»؟ قلت: «أی واللَّه»، قالت: «أفتحبّ أن أریکه الثالثة»؟ قلت: «إذن تکونین أعظم النّاس علیَّ منّة». قالت: «علی الشّریطة»؟ قلت: «نعم». فاستخرجت المعجر، وعجرتنی به، وقادتنی حتّی أتت بی المضرب، فلمّا توسّطته، فتحت العصابة عن عینی،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 701
فإذا أنا فی مضرب دیباج أخضر مدثّر بحمرة، مفروش بخزٍّ أحمر، وإذا أنا بالشّمس الضّاحیة قد أقبلت من وراء السِّتر کحور الجنان، فسلّمت علیَّ وقالت: «أنتَ عمر بن أبی ربیعة، فتی قریش، وشاعرها»؟ قلت: «أنا ذاک»! قالت: أنتَ القائل:
نَعَبَ الغُرابُ ببَیْنِ ذاتِ الدُّمْلُجِ لیتَ الغُرابَ بِبَیْنِها لم یشحَجِ
ما زلتُ أتبَعُهم وأتبعُ عیْسَهُم حتّی دُفِعْتُ إلی رَبیبَةِ هودَجِ
قالت: وعیشِ أخی، وحُرمةِ والدی لأُنَبِّهَنَّ الحَیَّ إنْ لم تخرُجِ
فلثمتُ فاهاً آخذاً بقرونِها شُرْبَ النَّزیفِ ببردِ ماء الحَشْرَجِ
فتناوَلَت کفِّی لتعرِفَ مَسَّها بمُخَضَّبِ الأطْرافِ غیرِ مُشنَّجِ
قلت: «أنا قائلها»، قالت: «یا عدوّ اللَّه، أنتَ الذی فضحتها ونفسک، وجهی من وجهک حرام، إن عدتَ إلیَّ. یا جواری اخرجنه»! فوثب إلیَّ الوصائف، وأخرجننی، ودفعننی إلی الجاریة، فعجرتنی وقادتنی، وقد کنتُ عند خروجی من مضربی ضربتُ یدی بالخلوق، وأسدلتُ علیها ردائی؛ فلمّا صرتُ إلی باب مضربها، أخرجتُ یدی، ووضعتها علی جانب المضرب وضعاً بیِّناً، فلمّا أصبحت، صحتُ بغلمانی وعبیدی، ولی ألف عبد:
«مَنْ أتانی بخبر المضرب الذی ضرب فیه بکذا وکذا، فهو حرٌّ لوجه اللَّه». فلمّا کان فی وقت المساء، أتتنی ولیدة سوداء، فقالت: «قد عرفتُ المضرب، وهو لفاطمة «1» أخت عبدالملک بن مروان». فأعتقتها، وأمرتُ لها بمائتی دینار، وأمرتُ بمضربی، فقُطع، وضُرب بحذاء مضربها، وکُتب بالخبر إلی عبدالملک بن مروان، فکتب إلیها بالرّحیل؛ فرکبت هودجها، ورکبتُ فرسی، فزاحمتها فی بعض الطّریق، فأشرفت علیَّ من هودجها، فقالت:
«إلیکَ عنِّی، أیّها الرّجل»! قلت: «خاتم أو قمیص أذکرکِ به». فقالت لبعض جواریها:
«ألقی إلیه قمیصاً من قمصی». فأخذته وأنا أقول:
__________________________________________________
(1)- [فی المصدر: رملة وهو خطأ]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 702
فلا وأبیکَ ما صوتُ الغوانی ولا شَربُ التی هی کالفصوصِ
أردتُ برحلتی وأُریدُ خطّاً ولا أکلُ الدَّجاجِ، ولا الخَبیصِ
قمیصٌ ما یُفارقُنی حیاتی أنیسٌ فی المُقامِ وفی الشُّخوصِ «1»
فاضح الحرائر:
أخبرنی محمّد بن خلف بن المرزبان، قال: حدّثنی أبو علیّ الأسدیّ- وهو بِشْرُ بن موسی بن صالح- قال: حدّثنی أبی موسی بن صالح، عن أبی بکر القرشیّ، قال:
کان عمر بن أبی ربیعة جالساً بمنیً فی فناء مضربه وغلمانه حوله، إذ أقبلت امرأة بَرْزَةٌ علیها أثر النِّعمة، فسلّمت، فردّ علیها عمر السّلام، فقالت له: أنتَ عمر بن أبی ربیعة؟ فقال لها: أنا هو، فما حاجتکِ؟ قالت له: حیّاک اللَّه وقرّبک! هل لکَ فی محادثة أحسن النّاس وجهاً، وأتمّهم خلقاً، وأکملهم أدباً، وأشرفهم حسباً! قال: ما أحبّ إلیَّ ذلک! قالت: علی شرط، قال: قولی: قالت: تُمکنُنی من عینیک فأشدُّهما وأقودکَ حتّی إذا توسّطتَ الموضع الذی أُرید حللتُ الشَّدَّ ثمّ أفعل ذلک بکَ عند إخراجکَ حتّی أنتهی بکَ إلی مضربک، قال: شأنکِ، ففعلت ذلک به؛ قال عمر: فلمّا انتهت بی إلی المضرب الذی أرادت، کشفَتْ عن وجهی، فإذا أنا بامرأةٍ علی کرسیّ لم أرَ مثلها قطّ جمالًا وکمالًا، فسلّمتُ وجلستُ، فقالت: أأنتَ عمر بن أبی ربیعة؟ قلت: أنا عمر، قالت: أنتَ الفاضح للحرائر؟ قلت: وما ذاکِ؟- جعلنی اللَّه فداکِ- قالت: ألستَ القائل:
قالت: وعیشِ أخی وحُرمةِ والدی لأُنَبِّهَنَّ الحَیَّ إنْ لم تخرُجِ
فخرجتُ خَوْفَ یمینِها فتبسَّمَتْ فعلمتُ أنّ یمینَها لم تَحْرَجِ
فتناوَلَت رأسی لتعرِفَ مَسَّه بمُخَضَّبِ الأطْرافِ غیرِ مُشنَّجِ
فلَثِمْتُ فاهاً آخِذاً بقُرونِها شُرْبَ النَّزِیفِ بِبَرْدِ ماء الحَشْرَجِ
__________________________________________________
(1)- [المحاسن والأضداد للجاحظ،/ 200- 202]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 703
ثمّ قالت: قم فاخرج عنِّی، ثمّ قامت من مجلسها وجاءت المرأة فشدّت عینی ثمّ أخرجتنی حتّی انتهت بی إلی مضربی وانصرفت وترکتنی؛ فحللتُ عینی وقد دخلنی من الکآبة والحزن ما اللَّه به أعلم، وبتُّ لیلتی؛ فلمّا أصبحتُ إذا أنا بها، فقالت: هل لکَ فی العَوْد؟ فقلتُ: شأنکِ، ففعلتْ بی مثل فعلها بالأمس حتّی انتهت بی إلی الموضع، فلمّا دخلتُ إذا بتلک الفتاة علی کرسیّ، فقالت: إیهِ یا فضّاح الحرائر! قلتُ: بماذا؟- جعلنی اللَّه فداءکِ- قالت: بقولک:
وناهدةُ الثّدْیَین قلتُ لها اتّکی علی الرّمْلِ من جَبَّانةٍ لم توَسَّدِ
فقالت علی اسمِ اللَّه أمرُکَ طاعةٌ وإن کنتُ قد کُلِّفتُ ما لم أعوَّدِ
فلمّا دنا الإصباحُ قالتْ فضحْتنی فقُمْ، غیر مطرودٍ، وإن شئتَ فازدَدِ
ثمّ قالت: قُم فاخرج عنِّی، فقمتُ فخرجتُ، ثمّ رددتُ، فقالت لی: لولا وشک الرّحیل، وخوف الفوت، ومحبّتی لمناجاتک والاستکثار من محادثتک، لاقصیتک؛ هاتَ الآن کلِّمنی وحدِّثنی وانشدنی، فکلّمتُ آدب النّاس وأعلمهم بکلِّ شی‌ء، ثمّ نهضت وأبطأت العجوز وخلا لی البیت، فأخذتُ أنظر، فإذا أنا بتَوْرٍ فیه خَلُوقٌ، فأدخلتُ یدی فیه ثمّ خبّأتها فی رُدْنی، وجاءت تلک العجوز فشدّت عینی، ونهضت بی تقودنی حتّی إذا صِرْتُ علی باب المضرب، أخرجتُ یدی فضربتُ بها علی المضرب ثمّ صِرْتُ إلی مضربی، فدعوتُ غلمانی فقلت: أیّکم یقفنی علی باب مضرب علیه خلوق، کأنّه أثر کفّ، فهو حرٌّ وله خمسمائة درهم، فلم ألبث أن جاء بعضهم فقال: قُم، فنهضتُ معه فإذا أنا بالکفِّ طریّة، وإذا المضرب مضرب فاطمة بنت عبدالملک بن مروان، فأخذتُ فی أهبة الرّحیل، فلمّا نفَرَتْ نفرتُ معها فبصرتُ فی طریقها بقِبابٍ ومِضْرَبٍ وهیئة جمیلة، فسألتْ عن ذلک، فقیل لها: هذا عمر بن أبی ربیعة، فساءها أمره وقالت للعجوز التی کانت ترسلها إلیه: قولی له نَشَدْتُکَ اللَّهَ والرَّحِمَ أن تَصْحَبَنی، ویحک! ما شأنک وما الذی تُرید؟ انصرِف ولا تفضحنی وتُشِیطَ بدمِک، فسارت العجوز إلیه فأدّت إلیه ما قالت لها فاطمة، فقال:
لستُ بمنصرفٍ أو توجِّه إلیَّ بقمیصها الذی یلی جلدها، فأخبرتها ففعلت ووجّهت إلیه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 704
بقمیص من ثیابها، فزاده ذلک شغفاً، ولم یزل یتبعهم لا یخالطهم، حتّی إذا صاروا علی أمیالٍ من دِمَشْقَ انصرفَ وقال فی ذلک:
ضاقَ الغَداةَ بحاجَتی صَدْرِی ویئستُ بعد تقارُبِ الأمْرِ
وذکرتُ فاطمةَ التی عُلّقتُها عَرَضاً فیا لِحَوادِثِ الدّهْرِ
وفی هذه القصیدة ممّا یُغنّی فیه قوله: «1»
أخبرنی محمّد بن خلف بن المرزبان، قال: أخبرنی ابن علیّ الحسن بن الصّباح، عن محمّد بن حبیب، أ نّه أخبره أنّ عمر بن أبی ربیعة قال فی فاطمة بنت عبدالملک بن مروان:
یا خَلیلیَّ شفّنی الذِّکَرُ وحُمُولُ الحیِّ إذ صَدَروا
ضَرَبُوا حُمْرَ القِبابِ لها وأُدِیرَتْ حولها الحُجَرُ
إلی آخر الأبیات. «2»
حدیث عاتکة بنت یزید زوجة عبدالملک:
استأذنت عاتکة بنت یزید بن معاویة زوجها عبدالملک بن مروان فی الحجّ، فأذن لها وقد أتی إلیها الغریض المغنِّی وهی فی مکّة، فقال لها جواریها: هذا الغریض، فقالت لهنّ:
علیَّ به! فجئنَ به إلیها، قال الغریض: فلمّا دخلتُ سلّمتُ، فردّت علیَّ وسألتنی أن أغنِّیها بقول عمر بن أبی ربیعة الذی أوّله:
أجمعتُ خلّتی مع الفجر بینا جلّل اللَّه ذلک الوجه زینا
قال الغریض: فلم أرها تهشّ لذلک، فغنّیتها بشعر مرّة بن محکان، ومنه:
أقولُ والضّیفُ مخشیّ ذمامته علی الکریم وحقّ الضّیف قد وجبا
__________________________________________________
(1) [الأغانی (ط دار الثقافة- مصر)، 1/ 183- 186].
(2) [الأغانی (دار الثقافة- مصر)، 1/ 188].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 705
فقالت وهی مبتسمة: وجب حقّک یا غریض فغنِّنی، فغنّیتها:
یا دهر قد أکثرتَ فجعتنا بسراتنا ووقرت فی العظم
فقالت: نعطیکَ النّصف، ولا یضیع سهمک عندنا، ونجزل لک قسمک، وأمرت له بخمسة آلاف درهم وثیاب عدنیّة. وغیر ذلک من المنح. «1»
__________________________________________________
(1)- [أخبرنی محمّد بن مَزْیَد بن أبی الأزهر والحسین بن یحیی، عن حمّاد بن إسحاق، عن أبیه، عن محمّد ابن سلّام، عن ابن جُعْدُبَة، قال:
لمّا أن قَدِمتْ عائشة بنتُ طلحة، أرسلَ إلیها الحارث بن خالد وهو أمیرٌ علی مکّة: إنِّی أُرید السّلام علیکِ، فإذا خفّ علیکِ أذِنْتِ، وکان الرّسولُ الغریضَ، فقالت له: إنّا حُرُم، فإذا أحْلَلْنا أذِنّاک، فلمّا أحَلّت سَرَتْ علی بَغَلاتها، ولَحِقَها الغریضُ بعُسْفان 1 أو قریبٍ منه، ومعه کتابُ الحارث إلیها:
ما ضرّکُم لو قلتُمُ سَدَداً
- الأبیات المذکورة-؛ فلمّا قرأتِ الکتابَ، قالت: ما یَدَعُ الحارث باطلَه! ثمّ قالت للغریض: هل أحدَثْتَ شیئاً؟ قال: نعم، فاسمعی: ثمّ اندفع یُغنِّی فی هذا الشّعر؛ فقالت عائشة: واللَّه ما قلنا إلّاسَدَداً، ولا أردنا إلّاأن نشتریَ لسانَهُ؛ وأتی علی الشّعر کلّه، فاستحسنته عائشة، وأمرت له بخمسة آلاف درهم وأثواب، وقالت: زِدْنی، فغنّاها فی قول الحارث بن خالد أیضاً:
زَعَمُوا بأنّ البَیْن بعدَ غَدٍ فالقلْبُ ممّا أحْدَثُوا یَجِفُ
والعَیْنُ منذُ أُجِدّ بَیْنهُمُ مثلَ الجُمانِ دُموعُها تَکِفُ
ومقالها ودموعُها سُجُمٌ أقْلِلْ حنینَکَ حین تَنْصَرِفُ
تشکو ونشکو ما أشَتَّ 2 بنا کلٌّ بوَشْکِ البَیْنِ مُعْتَرِفُ
- إیقاع هذا الصّوت ثقیلٌ أوّل مطلقٌ فی مجری الوسطی عن الهشامیّ، ولم یذکر له حمّادٌ طریقاً- قال: فقالت له عائشة: یا غریض، بحقِّی علیک أهو أمَرَکَ أن تغنِّینی فی هذا الشّعر؟ فقال: لا، وحیاتِکِ یا سیِّدتی! فأمرت له بخمسة آلاف درهم، ثمّ قالت له: غنِّنی فی شعرٍ 3 غیره؛ فغنّاها [قولَ 4 عمر فیها]:
غنّاها الغریض بشعر ابن أبی ربیعة:
أجْمَعَتْ خُلّتی مع الفجرِ بَیْنا 5 جَلّلَ 6 اللَّهُ ذلک الوجهَ زَیْنا
أجْمَعَتْ بینَها ولم نَکُ منها لذّةَ العَیْشِ والشّبابِ قضَیْنا
فَتَولّتْ حُمُولُها واسْتَقَلّت لم نَنَلْ طائِلًا ولم نُقْضَ دَیْنا
ولقد قلتُ یومَ مکّةَ لمّا أرْسَلَتْ تَقْرَأ السّلامَ عَلَیْنا
أنعَمَ اللَّهُ بالرّسولِ الذی أُر سِلَ والمُرْسِلِ الرِّسالَةِ عَیْنا 7
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 706
__________________________________________________
- الشّعرُ لعمر بن أبی ربیعة، والغناءُ للغریض خفیفُ ثقیل بإطلاق الوتر فی مجری البنصر عن إسحاق، وغیرهُ ینسبُه إلی ابن سُریج. وفیه لمعبدٍ خفیفُ ثقیلٍ بالوسطی 8 عن عمرو، وأظنّه هذا اللّحن- قال: فضحِکَتْ ثمّ قالت: وأنتَ یا غریض فأنْعَم اللَّه بکَ عیناً، وبابن أبی ربیعة عیناً، لقد تلطّفتَ حتّی أدّیتَ إلینا رسالته، وإنّ وفاءک له لممّا یَزیدنا رغبةً فیک وثقةً بک. وقد کان عمر سأل الغریض أن یغنِّیها هذا الصّوت لأنّه قد کان ترک ذِکْرَها لمّا غضِبَت بنو تَیْم من ذلک، فلم یحبّ التصریحَ بها وکَرِه إغفالَ ذکرها؛ وقال له عمر: إن أبْلَغْتَها هذه الأبیات فی غناء فلکَ خمسةُ آلاف درهم.
غنّی الغریض عاتکة بنت یزید:
فوفَی له بذلک، وأمَرَت له عائشة بخمسة آلاف درهم أخری؛ ثمّ انصرف الغریضُ من عندها فلَقِیَ عاتِکَة بنت یزید بن معاویة امرأةَ عبدالملک بن مروان، وکانت قد حجّت فی تلک السنة، فقال لها جواریها: هذا الغریضُ؛ فقالت لهنّ: علیَّ به، فجِی‌ء به إلیها. قال الغریض: فلمّا دخلتُ سلّمتُ فردّت علیَّ وسألتنی عن الخبر، فقصَصْتُه علیها؛ فقالت: غنِّنی بما غّیتَها به، ففعلتُ فلم أرها تَهِشّ لذلک، فغنّیْتُها مُعرِّضاً لها ومُذکِّراً بنفسی فی شعر مُرّة ابن مَحْکان السّعْدیّ یُخاطبُ امرأته وقد نزلَ به أضیاف:
أقولُ والضّیْفُ مَخْشِیٌّ ذِمامَتُهُ 9 علی الکریمِ وحقُّ الضّیْفِ قد وَجَبا
یا رَبّةَ البَیْتِ قُومی غیرَ صاغِرَةٍ ضُمِّی إلیکِ رِحالَ القومِ والقِرَبا
فی لیلةٍ من جُمادی ذاتِ أندِیَةٍ لا یُبْصِر الکَلْبُ من ظَلْمائِها الطُّنُبا
لا ینبَحُ الکَلْبُ فیها غیرَ واحدةٍ حتّی یَلُفَّ علی خَیْثُومِهِ الدَّنَبا
- الشّعر لمُرّة بن مَحْکان السّعْدیّ، والغِناءُ لابن سُریج. ذکر یونس أنّ فیه ثلاثةَ ألحانٍ، فوجدتُ منها واحداً فی کتاب عمرو بن بانة رَمَلًا بالوسطی، والآخرَ فی کتاب الهِشامیّ خفیف ثقیل بالوسطی، والآخر ثانیَ ثقیلٍ فی کتاب أحمد بن المکّیّ- قال: فقالت وهی متبسِّمة: قد وجبَ حقّک یا غریض، فغنِّنی؛ فغنّیتها:
یا دَهْرُ قد أکْثَرْتَ فَجْعَتنا بسَراتنا ووَقَرْتَ فی العَظْمِ
وسَلَبْتنا ما لستَ مُخْلِفَه یا دَهْرُ ما أنصَفْتَ فی الحُکْمِ
لو کان لی قِرْنٌ أناضِلُه ما طاشَ عندَ حَفِیظَةٍ سَهْمی
لو کان یُعْطِی النّصْفَ قلتُ له أحْرزْتَ سهمکَ فالْهُ عن سَهْمی
فقالت: نُعْطِیکَ النّصف ولانُضیع سهمَک عندنا، ونُجْزل لکَ قِسمک، وأمَرتْ له بخمسة آلاف درهم وثیابٍ عدنیّة وغیر ذلک من الألطاف، وأتیتُ الحارثَ بن خالد فأخبرته الخبر وقصصتُ علیه القصّة؛ فأمر لی بمثل ما أمَرَتا لی به جمیعاً، فأتیتُ ابنَ أبی ربیعة وأعلمتُهُ بما جری، فأمرَ لی بمثل ذلک، فما انصرف واحد من ذلک المَوْسِم بمثلی ما انصرفتُ به: بنظرة من عائشة ونظرةٍ من عاتکة وهما من أجمل نساء عالَمهما، وبما أمرتا لی به، وبالمنزلة عند الحارث وهو أمیر مکّة، وابنِ أبی ربیعة، وما أجازانی به جمیعاً من المال.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 707
حدیث زینب أخت الحجّاج:
وممّن تغزّل بهنّ الشّعراء، زینب بنت یوسف بن الحکم أخت الحجّاج، وأکثر الشّعراء تغزّلًا بها النّمیری الشّاعر، ومن قصائده التی حدّث بها الرّکبان هی:
تضوعُ طیباً بطن نعمان إذ مَشَت به زینب فی نسوةٍ عطراتِ
ومنها:
یخبِّئنَ أطراف البنان من التُّقی ویقتلنَ بالألحاظ معتذراتِ
ومنها:
فَکِدْتُ اشتیاقاً نحوها وصبابةً تقطّع نفسی إثرها حسراتِ
وفیها یقول:
فوَ اللَّه ما أنساکِ زینب ما دعت مطوّقة ورقاء شجواً علی غصن
__________________________________________________
1. ذکر یاقوت فی «معجمه» عسفان، فقال: قال أبو منصور: عسفان منهلة من مناهل الطّریق بین الجحفة ومکّة، وقال غیره: عسفان بین المسجدین وهی من مکّة علی مرحلین، وقیل: عسفان قریة جامعة بها منبر ونخیل ومزارع علی ستة وثلاثین میلًا من مکّة، وهی حدّتها.
2. أشت بنا: فرّق أمرنا.
3. فی أ، ی، م: «فی غیر شعره».
4. الزّیادة عن أ، ی.
5. البَیْن: الفراق، وأجمعت بَیْنا: اعتزمته وصمّمت علیه.
6. جلل: عمّ، ومنه المجلّل: للسّحاب الذی یجلِّل الأرض بالمطر أی یعمّها.
7. ورد هذا البیت فی «اللّسان» ج 16 ص 60، هکذا:
أنعم اللَّه بالرّسولِ وبالمر سل والحامل الرّسالة عَیْنا
والرّسول فی هذه الرّوایة: اسم بمعنی الرّسالة، وأصله مصدر وفعله ممات.
8. فی و: «وفیه لمعبد خفیف ثقیل بإطلاق الوتر فی مجری البنصر عن عمرو».
9. الذمامة (بالفتح وتکسّر): الذمّة والعهد.
10. أندیة: جمع ندی (وزان فتی)، وهو ما یسقط باللّیل، وهذا الجمع شاذ، لأنّ أفعلة إنّما یکون جمعاً لما کان ممدوداً مثل کساء وأکسیة. وقد تمحّل بعضهم لتصحیح هذا الجمع أوجهاً لا تخلو من التعسّف. (أنظر «اللّسان» مادّة ندی).
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربیّ)، 3/ 223- 225]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 708
فإنّ احتمال الحیّ یوم تحمّلوا عناک وهل یعنیک إلّاالّذی یعنی
ومرسلة فی السِّرِّ أن قد فضحتنی وصرّحت باسمی فی النّسیب فما تکنی
وأشمتَ بی أهلی وجلّ عشیرتی لیهنئک ما تهواه إن کان ذا یهنی
وقد لامنی فیها ابن عمِّی ناصحاً فقلتُ له خُذ لی فؤادی أو دَعْنی
عمر والثّریّا:
یقولها عمر بن أبی ربیعة فی الثّریّا بنت علیّ بن عبداللَّه بن الحارث بن أمیّة الأصغر ابن عبد شمس بن عبد مناف، وهم الذین یُقال لهم العبلات، سمّوا بذلک لجدّة لهم یُقال لها عبلة بنت عبید بن خالد بن خازل بن قیس بن مالک بن حنظلة بن مالک بن زید مناة ابن تمیم، وهی من بطن من تمیم یُقال لهم البراجم، غیر براجم بنی أسد.
أخبرنی أحمد بن عبدالعزیز الجوهری، قال: حدّثنا عمر بن شبّة، قال:
کانت عبلة بنت عُبید بن خالد بن خازل بن قیس بن مالک بن حنظلة عند رجل من بنی جُشَم بن معاویة، فبعثها بأنحاء سَمْنٍ تبیعها له بعکاظ، فباعت السّمن وراحلتین کان علیهما وشربت بثمنها الخمر، فلمّا نفد ثمنها رهنت ابن أخیه وهربت فطلّقها. وقالت فی شربها الخمر:
شرِبتُ براحِلَتی مِحْجَنٍ فیا ویْلتی، مِحْجَنٌ قاتلی
وبابن أخیه علی لذّةٍ ولم أحتَفِل عَذَلَ العاذِلِ
قال: فتزوّجها عبد شمس بن عبد مناف، فولدت له أمیّة الأصغر وعبد أمیّة ونوفلًا، وهم العبلات.
وقد ذکر الزّبیر بن بکّار، عن عمِّه: أنّ الثرّیّا بنت عبداللَّه بن محمّد بن عبداللَّه بن الحارث بن أمیّة الأصغر. «1»
__________________________________________________
(1)- [الأغانی (ط دار الثّقافة- مصر)، 1/ 199]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 709
وکان عمر بن أبی ربیعة مسهباً فی التغزّل بها، وأغلب قصائده العامرة قالها فیها، ممّا تضیق بذکرها هذه العجالة، وممّا ذکره صاحب الأغانی من حدیثها مع عمر بن أبی ربیعة:حدّثنی علیّ بن صالح، قال: حدّثنی أبو هفّان، عن إسحاق الموصلیّ، عن رجاله المذکورین: أنّ الثّریّا واعدت عمر بن أبی ربیعة أن تزوره، فجاءت فی الوقت الذی ذکرته، فصادفت أخاه الحارث قد طرقه وأقام عنده، ووجّه به فی حاجةٍ له ونام مکانه وغطّی وجهه بثوبه، فلم یشعر إلّابالثّریّا قد ألقت نفسها علیه تُقبِّله، فانتبه وجعل یقول: أعْزُبی عنِّی فلستُ بالفاسق، أخزاکما اللَّه! فلمّا علمت بالقصّة انصرفت، ورجع عمر فأخبره الحارث بخبرها، فاغتمّ لما فاته منها، وقال: أما واللَّهِ لا تَمسُّکَ النّارُ أبداً وقد ألقت نفسهاعلیک، فقال له الحارث: علیکَ وعلیها لعنة اللَّه.
أخبرنی علیّ بن صالح، قال: حدّثنی أبو هفّان، عن إسحاق بن إبراهیم، عن جعفر ابن سعید، عن أبی سعید مولی فائد، هکذا قال إسحاق.
وأخبرنی الحرمی بن أبی العلاء، قال: حدّثنا الزّبیر، قال: حدّثنی جعفر بن سعید، عن أبی عبیدة بن محمّد بن عمّار. ورواه أیضاً حمّاد بن إسحاق، عن أبیه، عن جعفر بن سعید، فقال فیه: عن أبی عبیدة العماری ولم یذکر أبا سعید مولی فائد، قالوا:
تزوّج سُهیلُ بن عبدالعزیز بن مَرْوانَ الثّریّا، وقال الزّبیر: بل تزوّجها أبو الأبیض سُهیل بن عبدالرّحمان بن عوف، فحملت إلیه وهو بمصر، والصّواب قول مَنْ قال: سهیل ابن عبدالعزیز، لأنّه کان هناک منزِلهُ ولم یکن لسهیل بن عبدالرّحمان هناک موضعٌ، فقال عمر:
أ یُّها المُنْکِحُ للثّریّا سُهَیلًا عَمْرَکَ اللَّهَ کیفَ یَلْتَقِیانِ
هی شامیّةٌ إذا ما استقلّت «1» وسُهَیلٌ إذا استقلّ یَمانی «2»
__________________________________________________
(1)- [الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 1/ 312- 313]
(2)- [الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 1/ 313]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 710
إنّ عمر بن أبی ربیعة وغیره من شعراء الغزل الماجن والعذری والفنِّی قد ترکوا دواوین ضخمة من شعرهم الغزلیّ بأنواعه المختلفة، وهو ثروة أدبیّة غالیة لا تُنکر، وهذا التراث الأدبیّ العظیم یعود فضله إلی هؤلاء العقائل وغیرهنّ من ملاح أمیّة وبنی مروان وثقیف وبنی مخزوم، ومن أترابهنّ حرائر قریش. ولکنّ اصبع السیاسة الخبیثة قد دفع بعض الشّعراء السیاسیِّین الغزلیِّین بمختلف الدوافع إلی الإفراط والتفریط لإشباع أهوائهم السیاسیة کما ذکروا من مستنکر الأقاویل وشنع الحکایات المزریة عن السّیِّدة المصونة عقیلة الطّالبیِّین سکینة بنت الحسین علیها السلام وکما فعل (عبداللَّه بن قیس الرقیّات)، وهو من أنصار عبداللَّه بن الزّبیر ومن المعارضین لبنی أمیّة، فقد کان یذکر نساء خصومه السیاسیِّین ویتّخذ من ذکرهنّ وسیلة إلی حرب هؤلاء الخصوم، فتغزّل فی أمّ البنین امرأة الولید بن عبدالملک وبنت عبدالعزیز بن مروان وفی رقیّة بنت عبدالواحد وفی کثیرة وثریّا، وسعدة وسلامة والأمویّات. «1»
وفی کثیرة یقول:
عاد له من کثیرة الطّربُ فعینه بالدّموع تنکسبُ
کوفیّة ناخ محلّتها لا أُمم دارها ولا صقب
واللَّه ما أن صبت إلیّ ولا أن کان بینی وبینها سبب
إلّا الّذی أورثت کثیرة فی القل - ب وللحبِّ سورة عجب
__________________________________________________
(1)- عن کتاب الغزل عند العرب.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 711
ویقول فی رقیّة:
رقیّ بعیشکم لا تهجرینا ومنینا المنی ثمّ امطلینا
عدینا فی غدٍ ما شئت إنّا نحبُّ وإن مطلت الواعدینا
فأمّا تنجزی عدّتی وأمّا نعیش بما نؤمل منک حینا
ومن شعراء الغزل السیاسیِّین (العرجی) فإنّه نحا فی ذلک نحو صاحبه عبداللَّه بن قیس الرقیّات فتشبّب (بجیداء) أمّ محمّد بن هشام بن إسماعیل المخزومیّ وهو خال هشام بن عبدالملک وکان والیاً علی مکّة کما رُوی فی الأغانی:
أخبرنی بخبره أحمد بن عبدالعزیز الجَوْهَریّ وحبیبَ بن نصر المُهلّبیّ، قالا: حدّثنا عمرُ بن شبّة، وأخبرنا أحمد بن محمّد بن إسحاق، قال: أخبرنا الحَرَمیّ بن أبی العلاء، قال: حدّثنا الزّبیر بن بکّار، قال: حدّثنی عمِّی مُصْعَب ومحمّد بن الضّحّاک الحزامیّ، عن الضّحّاک بن عثمان، وذکره حمّاد بن إسحاق، عن أبیه، عن أیّوب بن عبایة.
ونسخته أیضاً من روایة محمّد بن حبیب، قالوا: کان محمّد بن هشام خالَ هشام بن عبدالملک، فلمّا وَلِیَ الخلافة ولّاه مکّة، وکتب إلیه یَحُجّ بالنّاس، فهجاه العرجیّ بأشعارٍ کثیرةٍ. «1»
ومنها: قال الزّبیر فی خبره، عن عمِّه ومحمّد الضّحّاک، وقال إسحاقُ فی خبره، عن أیّوب بن عبایة: کان العَرْجیُّ یشبِّب بأمِّ محمّد بن هشام، وهی من بنی الحارث بن کعب، ویُقال لها جَیْداء:
عُوجی علینا رَبّةَ الهَوْدَجِ إنّکِ إن لا تَفْعَلی تَحْرَجی «2»
ومنها:
__________________________________________________
(1)- [الأغانی (ط دار إحیاء التراث العربی)، 1/ 312- 313].
(2)- [الأغانی (ط دار إحیاء التراث العربی)، 1/ 313].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 712
نَقْض إلیکُم حاجةً أو نَقُلْ هَلْ لی ممّا بیَ من مَخْرَجِ «1»
ومنها تشبیبه بجبرة المخزومیّة زوجة محمّد بن هشام:
قال: وقال فی زوجته جبرة المخزومیّة (یعنی زوجة محمّد بن هشام):
عُوجی علیَّ فسلِّمی جَبْرُ فِیمَ الصّدودُ وأنتُم سَفْرُ
ما نَلْتَقی إلّاثَلاثَ مِنَی حتّی یُفَرِّقَ بَیْننا النّفْرُ
الحَوْلُ بعد الحَوْلِ یتْبَعُهُ ما الدّهْرُ إلّاالحَوْلُ والشّهرُ «2»
وحدیث سکینة بنت خالد بن مصعب بن الزّبیر الذی حدّثنا به صاحب الأغانی کما ذکرناه «3»، یدلّنا علی شدّة ولوع سکینة الزّبیریّة فی ارتیادها محافل الغناء واهتمامها بمجالسة عمر بن أبی ربیعة والجواری المغنِّیات کالبغوم وأسماء وغیرها.
الفکیکی، حدیث الشّهر: سکینة بنت الحسین،/ 48- 63، 64- 109
__________________________________________________
(1)- [الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 1/ 314]
(2)- [الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 1/ 314- 315]
(3)- [الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 1/ 149- 150 راجع الرقم 1 فی خبر عمر بن أبی‌ربیعة]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 713

7- فی الخبر: ومن جواب ظراف النِّساء:

المدائنیّ، قال: نظرت سکینة بنت الحسین علیهما السلام إلی العرجیّ وهو یطوف بالبیت، فبعثت إلیه جاریة لها تقول له: أنشدنی ممّا قلت فی الطّواف حول البیت. فقال: أقرئیها السّلام وقولی لها قد قلت:
یقعدنَ فی التّطواف آونةً ویطفنَ أحیاناً علی فترِ
ثمّ استلمن الرّکن فی أنَفٍ من لیلهنّ یطلنَ فی أزرِ «1» فنزعنَ «1» عن «2» سبع وقد جهدت
أحشاؤهن موائل الخمرِ «1»
فقالت سکینة للجاریة: قولی له: ویحک لو طافَ الفیل بهذا البیت لجهدت أحشاؤه.
ابن طیفور، بلاغات النّساء (ط دار الأضواء- بیروت)،/ 204/ عنه: کحالة، أعلام النّساء، 2/ 216
[جاء فی الحارث بن خالد المخزومیّ]:
أنشدت سکینة بنت الحسین بیتاً من شعره فنقدته:
أخبرنی الحسن بن علیّ، عن أحمد بن زُهیر، عن مصعب الزُّبیریّ، قال:
أُنشِدتْ سُکینة بنت الحسین قولَ الحارث بن خالد: ففرَغْنَ [... ثمّ ذکر البیت کما ذکرناه فی بلاغات النّساء].
فقالت: أحَسَنٌ عندکم ما قال؟ قالوا: نعم، فقالت: وما حُسْنُه! فوَ اللَّه لو طافت الإبل سَبْعاً لجُهِدت أحشاؤها.
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربیّ)، 3/ 227- 228
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی الأغانی، 3/ 227]
(2)- [الأغانی: من]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 714
نمایش تصویر
نویسنده گوید:
مضمون و نقد خبر:
سکینه مذکوره به عرجی نگاه کرد، او در طواف خانه خدا بود. کنیزی نزد او فرستاد و پیغام داد از اشعاری که در طواف سرودی برای من بخوان، و او سلام فرستاد و گفت: به او بگو:
زنان طواف کردند و گفتند: به خاطر طواف خسته می‌شوند و به درد می‌آیند در حالی که آنها شراب خوردند و شکمهایشان از خمر پُر بود و ناراحتی و دردشان به این خاطر بود. سکینه از طریق کنیزش به او پیغام فرستاد: اگر فیل یا شتر هم هفت دور گرد این خانه بگردد شکمش می‌ترکد.
عرجی کیست «1»:
[عرجی] لقب عبداللَّه شاعر از مغنّیان فرزند عمر بن عمرو بن عثمان بن عفّان، و
__________________________________________________
(1)- [شرح حال عرجی مغنّی در کتاب الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 1/ 298- 322 مفصّل ذکر شده است. عرجی منسوب به عُرج منطقه ای در ناحیه طایف اول تهامه می‌باشد. معجم البلدان، 3/ 637، به قصه اشعب شماره 10 مراجعه شود]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 715
مادرش آمنه دختر عمر بن عثمان بن عفّان است، و او با عثیمه دختر بکیر بن عمرو بن عثمان که مادرش سکینه بنت مصعب بن زبیر بوده ازدواج کرده است. «1»
در واقع به حساب نسبت نزدیکی و خویشاوندی، عرجی داماد سکینه دختر مصعب است، و از این قرینه معلوم می‌شود که این سکینه مذکوره، زبیریّه می‌باشد و راویان این خبر مدائنی و مصعب زبیری برای خدشه دار ساختن حریم خاندان رسالت این خبر را به دختر سیّد الشهدا علیهما السلام نسبت می‌دهند، و این یکی از مواضع عناد و حقد و کینه آنان می‌باشد.
[از کتاب مظلومه ای در تاریخ]
__________________________________________________
(1)- [نسب قریش،/ 118، 119، والأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 1/ 308- 309 (راجع: مَنْ هی سکینة فی خبر عمر بن أبی ربیعة الشّاعر الماجن الرقم 1)]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 716
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 717

8- الخبر: باب 44 ارتیاح الولید بن یزید لغناء خالد صامة:

وتحدّث الزّبیریّون عن خالد صامَة أ نّه کان من أحسن النّاس ضرباً بالعود «1»، قال: فقدمت «2» علی الولید بن یزید «3» وهو فی مجلس ناهیک به «4» مجلساً، فألفیته «4» علی سریره وبین یدیه معبد ومالک بن أبی السّمح «5» وابن عائشة «6» وأبو کامل غُزیّل الدّمشقیّ. فجعلوا یغنّون حتّی بلغت النّوبة إلیَّ فغنّیته:
«7» سری «7» «8» همِّی وهمُّ المرء یَسْرِی وغارَ «9» النّجمُ إلّاقیدَ «10» فِتْرِ
__________________________________________________
(1)- [العقد الفرید: بعود]
(2)- [فی الأغانی، 8/ 473 مکانه: [فی خبر عروة بن أذینة]:
خالد صامة یغنِّی شعره بین یَدَی الولید بن یزید:
أخبرنا علیّ بن سلیمان الأخفش، قال: حدّثنا محمّد بن یزید، قال: حدّث الزّبیریّ، عن خالد صامة، وکان أحد المُغنِّین، قال: قَدِمْتُ ...]
(3)- [أضاف فی الأغانی: فدخلت إلیه]
(4- 4) [الأغانی: وهو]
(5)- [مالک بن أبی السّمح و غلام او أبو کامل از مغنیان خلفای اموی به ویژه ولید بن یزید بن عبدالملک‌ابن مروان، أفسد الخلفا بودند. برگزیده الأغانی، 1/ 239]
(6)- [محمّد بن عائشه موسیقی دان و آهنگ ساز معروف قرن اوّل هجری از موالی بود و به نام مادرش عائشه شهرت یافت و در مدینه متولّد شد و شغل خوانندگی را که نزد معبد و مالک آمد آموخته بود پیشه ساخت و در حمایت خلفای اموی (به ویژه ولید بن یزید بن عبدالملک أفسد الخلفا) قرار گرفت، شرح مفاسد ولید با ابن عائشه در الأغانی مسطور است، و اشعارش بعد از مرگ به عنوان تمثیل بر سر زبان خلفای عبّاسی از جمله متوکّل بوده است].
فریدنی، برگزیده الأغانی، 1/ 227- 246
(7) (7*) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 4/ 248، و ریاحین الشریعة، 3/ 261- 262، وأعلام النّساء، 2/ 208- 209]
(8)- [فی الأغانی، 7/ 46 مکانه: فی أخبار الولید بن یزید بن عبدالملک بن مروان: غنّاه المغنّون فطرب واعترض علی شعر لابن أذینة: أخبرنی الحرمیّ بن أبی العلاء، قال: حدّثنی الزّبیر، قال: حدّثنی عبدالرّحمان بن عبداللَّه الزُّهریّ، عن عبداللَّه بن عمران بن أبی فَرْوة، قال: أخبرنی خالد صامة المغنِّی، وکان من أحسن النّاس غناءً علی عودٍ، قال: بعث إلیَّ الولید بن یزید، فقدِمتُ علیه، فوجدتُ عنده معبداً ومالکاً والهُذلیّ وعمر الوادی وأبا کامل؛ فغنّی محرم ونحن فی مجلس یا لَهُ من مجلس! وغلامٌ للولید یُقال له سَبْرَة یَسقی القوم الطِّلاءَ، إذ جاءت نَوْبةُ الغناء إلیَّ، فأخذتُ عودی فغنّیت بأبیاتٍ قالها عُروة بن أذینة یرثی أخاه بکراً: سَرَی ... فی وفیات الأعیان ومرآة الجنان والوافی مکانهم: وکان لعروة أخ اسم بکر، فمات فرثاهُ عروة: بسُرِّی ... وأضاف فی أوّل مرآة الجنان: (ولها) نوادر وحکایات ظریفة، من ذلک أنّها سمعت بعض أشعار عروة بن أذینة، وکان من أعیان العلماء وکبار الصّالحین، وله أشعار رائقة، فأنکرت علیه أشیاء بلطافة وظرافة لا أطوِّل الکتاب بذکرها. (سُری) بضمّ سین وألف مقصورة: یعنی سفر در شب]
(9)- [فی الأغانی ووفیّات الأعیان وناسخ التّواریخ: غابَ].
(10)- [فی الأغانی ج 18: قیس بکسر اوّل: ما بین، یعنی اندازه، وناسخ التّواریخ: قید قتر: به کسر اوّل به اندازه گشادی یا فاصله بین انگشت ابهام و سبّابه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 718
«1» أراقبُ «1» فی المجرّةِ «2» کلّ نجمٍ تعرّض «3» أو علی المجراةِ «3» یَجری «1» «4» لهمٍّ «4» ما أزالُ له قریناً «5»
کأنّ القلب ابطن «6» حرّ جمرِ «7» «4» علی «8» بکرٍ أخی «9» فارقتُ بکراً «9»
وأیُّ العیش یصلح «10» بعد بکرِ «11» (7*)
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی العقد الفرید].
(2)- [ناسخ التّواریخ: مجرّة: کهکشان، فلک].
(3- 3) [الأغانی ج 18: للمجرّةِ کیف].
(4- 4) [لم یرد فی الأغانی ج 7].
(5)- [الأغانی: مدیماً].
(6)- [الأغانی ج 18: أضوم، وناسخ التّواریخ: أبطن: در دل گرفته است].
(7)- [ناسخ التّواریخ: جمر: آتش فروزان].
(8)- [فی شذرات الذّهب والأعیان مکانهما: ولها نوادر، منها: أنّها لمّا سمعت مرثیّة عروة بن أذینة کان من أعیان العلماء الصّلحاء فی أخیه بکر وقوله فیها: علی ...].
(9- 9) [الأغانی ج 18: وَلّی حمیداً، وناسخ التّواریخ: فارقتُ بکراً، یعنی جدا شدم از بکر (چون بکر مرد من از او دور شدم)].
(10)- [الأغانی ج 18: یَصْفُو].
(11)- [حکی هذه الأبیات فی الأغانی، 1/ 253 فی أخبار ابن سُریج، وأضاف فی الأغانی ج 18: غنّاهُ ابن سُریج ثانیَ ثقیل بالوسطی. وغنّی فیه ابن عبّاد الکاتب ولحنه رمل بالوسطی عن الهشامیّ. قال خالد:].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 719
«1» «2» «3» فقال لی [الولید]: أعد یا صام، ففعلت، فقال لی «2»: مَنْ یقول هذا الشّعر؟
«4» فقلت، هذا یقوله عروة بن اذینة «5» یرثی أخاه بکراً. فقال لی «4» الولید: وأیّ العیش یصلح «6» بعد بکر. «7» هذا العیش الّذی نحنُ فیه واللَّه قد تحجّر واسعاً «7» «8» علی رغم أنفه «9».
وحُدّثت أنّ سُکَینة بنت الحسین «10» أُنشدت «8» «1» هذا «10» الشّعر. فقالت ومَنْ بکرٌ «11»؟
«12» فوصِف لها، فقالت: أذاک «13» الاسیّد «12» «3» الّذی کان یمرّ بنا «14»، «15» واللَّه «16» لقد طاب کلّ شی‌ء «17» بعد ذاک «16» «17» حتّی الخبز والزّیت «15». «18»
__________________________________________________
(1- 1) [فی الوافی: فلمّا سمعت سکینة، وفی أعلام النّساء: سمعت سکینة بعض أشعار عروة بن أذینةالّذی، فأنکرت علیه أشیاء بلطافة وظرافة. فمن ذلک أ نّه کان لعروة أخ اسمه بکر فرثاه عروة بقوله [ثمّ ذکرت الأبیات المتقدِّمة] فلمّا سمعت سکینة].
(2- 2) [وفیات الأعیان: ویُحکی أنّ بعض المغنِّین غنّی هذه الأبیات عند الولید بن یزید الأمویّ وهو فی مجلس أنسه. فقال للمغنِّی:].
(3- 3) [فی شذرات الذّهب والأعیان: قالت سکینة: مَنْ بکر؟ أهو ذلک الأسود].
(4- 4) [وفیات الأعیان: قال عروة بن أذینة: فقال].
(5)- [تاریخ بغداد: أدنیة].
(6)- [الأغانی ج 18: لا یصفو].
(7- 7) [العقد الفرید: واللَّه لقد حجّر واسعاً، هذا واللَّه العیش الّذی نحن فیه یصلح].
(8- 8) [وفیات الأعیان: فلمّا سمعت سکینة].
(9)- [إلی هنا حکاه فی الأغانی، 7/ 46- 47، وأضاف فی الأغانی ج 18: لابن سُریج فی هذه الأبیات ثانی ثَقیل بالوُسْطی عن عَمْرو وابنِ المکِّیّ وغیرهما وفیها رمل یُنسَب إلی ابن عبّاد الکاتب، وإلی حاجب الحَزّور، وإلی مسکین بن صدقة. حدّثنا الأخفش، عن محمّد بن یزید، قال: قال الزّبیریّ].
(10- 10) [العقد الفرید: غنّیت هذا].
(11)- [العقد الفرید: هذا هو ذاک الأشتر الّذی کان یأتینا؟].
(12- 12) [الأغانی: هذا؟ ألیس هو الأسود الدّحداح].
(13)- [فی الوفیات والوافی والأعیان ج 7: أهو ذلک أو ذاک، وفی أعلام النّساء: أهو ذاک الأسیود].
(14)- [أضاف فی الوفیات والوافی والشّذرات والأعیان وأعلام النّساء: قالوا (أو قیل): نعم، فقالت:].
(15- 15) [الأعیان ج 7: والأسید تصغیر أسود، والّذی مرّ فی ترجمتها الأسود].
(16- 16) [شذرات الذّهب: بعده کلّ عیش].
(17- 17) [لم یرد فی وفیات الأعیان].
(18)- [أضاف فی وفیات الأعیان: وأسید تصغیر أسود].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 720
المبرّد، الکامل، 1/ 388- 389/ مثله: أبو الفرج، الأغانی، 18/ 475- 476، 7/ 46- 47؛ ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 7/ 44؛ ابن خلّکان، وفیات الأعیان، 2/ 395؛ الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 252؛ الصّفدی، الوافی بالوفیات، 15/ 292؛ ابن‌العماد، شذرات الذّهب، 1/ 154؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 492، 7/ 274؛ کحالة، أعلام النّساء، 2/ 208- 209
[جاء فی أخبار الولید بن یزید بن عبدالملک بن مروان]:
همّی وهمّ المرء یسری [ثمّ ذکرت الأبیات کما ذکرناها].
قال عبدالرّحمان بن عبداللَّه، قال عبداللَّه بن أبی فَرْوة: وأنشدها ابنُ أذینة ابن أبی عتیق؛ فضحک ابن أبی عتیق، وقال: کلّ العیش یحسُن حتّی الخبز والزّیت؛ فحلف ابن أذنیة لا یکلِّمه أبداً فماتَ ابن أبی عتیق وابن أذینة مهاجرٌ له.
أنشدت سکینة بنت الحسین شعر ابن أذینة فاعترضت علیه:
أخبرنی علیّ بن سلیمان الأخفش، قال: حدّثنا محمّد بن یزید، قال: بلغنی أنّ سکینة بنت الحسین رضی اللَّه عنها أنشدت، وأخبرنی الحرمیّ، قال: حدّثنا الزّبیر، عن مصعب، قال: أنشدت سکینة، وأخبرنی الحسین بن یحیی، عن عبّاد، عن أبیه، عن أبی یحیی العبادیّ: أنّ سکینة أنشدت أبیات عروة بن أذینة فی أخیه بکر؛ فلمّا انتهت إلی قوله:
علی بکرٍ [... کما ذکرناه فی الکامل].
قالت سکینة: ومَنْ أخوه بکر! ألیسَ الدّحْداح الأُسیِّد القصیر الذی کان یمرّ بنا صباحاً ومساءً؟ قالوا: نعم؛ قالت: کلّ العیش واللَّه یصلح ویحسن بعد بکر حتّی الخبز والزّیت.
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربیّ)، 7/ 46- 47
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 721
اعترض ابن أبی عتیق علی شعره فی رثاء أخیه فخاصمه:
وأخبرنی الحسنُ بن علیّ الخفّاف، قال: حدّثنا أحمد بن سعید الدِّمشقیّ، قال: حدّثنا الزّبیر بن بکّار، قال: حدّثنی عمِّی، قال: لقیَ ابنُ أبی عَتِیق [عبداللَّه بن محمّد بن عبدالرّحمان ابن أبی بکر] «1» عُروة بن أذینة، فأنشده قوله:
لا بَکْرَ لی إذا دَعَوْتُ بَکْراً ودُونَ بَکْرٍ ثَریً وطِینُ
حتّی فرغ منها، ثمّ أنشده: سَرَی همِّی وهَمُّ المَرْءُ یَسْرِی
حتّی بلغ إلی قوله: وأیُّ العَیْشِ یَصْلُحُ بعدَ بَکْر!
فقال له ابنُ أبی عَتِیق «2»: کلُّ العَیْشِ واللَّه یصلُح بعده حتّی الخبز والزّیت. فغَضِبَ عروة من قوله، وقام عن مجلِسه وحلف ألّا یُکلِّمهُ أبداً، فماتا مُتهاجرَین. «3»
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربیّ)، 18/ 476
__________________________________________________
(1)- [من وُلد عبدالرّحمان بن أبی بکر: محمّد، وهو أبوعتیق، وابنه عبداللَّه، وهو الّذی یُقال له ابن أبی عتیق. نسب قریش،/ 278- فنزل [عمر بن أبی ربیعة] علی ابن أبی عتیق- وهو عبداللَّه بن محمّد بن عبدالرّحمان ابن أبی بکر، وهو رسول عمر إلی الثّریّا، ویصلح بین عمر والثّریّا بنت علیّ بن عبداللَّه بن الحارث بن أمیّة الأصغر بن عبد شمس بن مناف. الأغانی، 1/ 211 (ط دار الثّقافة- بیروت) فی خبر عمر بن أبی ربیعة]
(2)- س، مج: «ابن عتیق»
(3)- گویند: عروة را برادری بود که بکر نام داشت. چون وفات کرد، این شعر در مرثیه او گفت:
سَری همِّی [... سپس ابیات را ذکر می‌کند که ما آن‌ها را در الکامل للمبرّد آوردیم]
چون این شعر به عرض سکینه رسید، فرمود: «این بکر کدام است؟»
شمایل اورا به شرح کردند.
فرمود: «این همان سیاه است که گاهی در حضرت ما عبور می‌دهد؟»
گفتند: «جز او نیست.»
فرمود: «پس از مرگ او، هر چیز نیکو است؛ حتی نان و زیت.»
گویند: در مجلس انس، ولیدبن یزید اموی این ابیات را تغنی کردند. مغنی 1 را گفت: «قائل این شعر کیست؟»
عرض کرد: «عروةبن اذینه.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 722
استحقاق ابن سریج لجائزة سلیمان بن عبدالملک للسابق من المغنِّین:
أخبرنی الحسنُ، قال: حدّثنی محمّد بن زکریّا، قال: حدّثنی یزید بن محمّد، عن إسحاق الموصلیّ: أنّ سلیمان بن عبدالملک لمّا حجّ سبّق بین المغنِّین بَدْرَةً. فجاء ابن سُرَیج وقد أُغْلِقَ البابُ، فلم یأذَنْ له الحاجبُ، فأمسَک حتّی سکَتوا وغنّی:
سَرَی هَمِّی وهَمُّ المرء یَسْرِی
فأمرَ سلیمانُ بدفعِ البَدْرةَ «1» إلیه.
نسبة هذا الصّوت:
سَرَی هَمِّی وهَمُّ المَرْءِ یَسْرِی [... إلی آخر الأبیات].
الشّعرُ لعُروة بن أُذینة، والغناء لابن سُریج ثانی ثقیلٍ بالوُسطی. وفیه لأبی عیّاد رَمَلٌ بالوُسطی، وذکر الهِشامیّ أنّ هذا اللّحنَ لصاحبِ الحَرُون. «2»
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربیّ)، 1/ 253
__________________________________________________
گفت: به رغم عروه، هم‌اکنون بعد از بکر ما به این عیش مهنا 2 اندریم.»
1. مغنی: آوازه خوان.
2. مهنا: گوارا.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 4/ 248- 249/ مثل آن: محلاتی، ریاحین الشریعة، 3/ 261- 262
(1)- البدرة: کیس فیه ألف درهم أو عشرة آلاف درهم أو سبعة آلاف دینار
(2)- برنده جایزه سلیمان بن عبدالملک:
از اسحاق موصلی روایت شده که سلیمان بن عبدالملک در آن سفر که برای ادای مناسک حج به مکّه آمده بود، مسابقه ای بین آوازخوانان و مطربان مکّه ترتیب داد و بدره ای زر برای جایزه بهترین خواننده تعیین نمود. وقتی ابن سریج از این خبر آگاه شد رهسپار مجلس سلیمان گردید، امّا دیر رسید و در را بسته دید و دربان کسی را اجازه ورود نمی‌داد. پس پشت در ماند تا مطربان آواز خود را عرضه کردند و ساکت شدند. آنگاه ابن سریج صدا را به این آواز «سَرَی هَمِّی وهَمُّ المَرْءِ یَسْری ...» بلند کرد و به حدّی خوب خواند که به دستور خلیفه جایزه را به او دادند. تفصیل آواز مذکور به شرح ذیل است:
سَرَی هَمِّی وهَمُّ المَرْءِ یَسْری [... إلی آخر الأبیات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 723
عروة بن أذینة الشّاعر، واسم أذینة: یحیی بن مالک بن الحارث بن عمرو بن عبیداللَّه ابن أحمد بن الشدّاخ.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 181
المبرّد، الکامل، 1/ 388- 389/ مثله أبو الفرج، الأغانی، 18/ 475- 476؛ ابن عبدربّه، العقد الفرید، 7/ 44
نمایش تصویر
__________________________________________________
«امشب غمّ من با من همسفر شده است، غم انسان با او شب روی می‌کند، ستاره در شرف غروب است و تا کناره افق بیش از دو انگشت فاصله ندارد»
«در کهکشان مراقب یکایک ستاره‌ها هستم که چگونه در آن پیدا می‌شوند و چگونه حرکت می‌کنند»
«چون مرا اندوهی است دائم که مانند آتشی افروخته در دلم زباله می‌کشد»
«این اندوه در عزای برادرم بکر است که با نیک نامی و شرف درگذشت بعد از او دیگر کدام عیش صافی و گوارا است؟»
این شعر از عُرْوَه بن اذَینه، و غناء آن از ابن سریج در ثقیل ثانی با انگشت میانین است. معبد نیز غنائی در رمل با انگشت میانین برای این آواز ساخته است.
فریدنی، برگزیده الأغانی، 1/ 102- 103
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 724
نمایش تصویر
[جاء فی الخبر فی اختلاف النّاس فی الغناء]
وحدّث عبداللَّه بن مسلم بن قتیبة ببغداد، قال: حدّثنی سهل، عن الأصمعیّ، قال:
کان عروة بن أذینة یُعدّ ثقة ثبتاً فی الحدیث، روی عنه مالک بن أنس؛ وکان شاعراً لبقاً فی شعره عزلًا، وکان یصوغ الألحان والغناء علی شعره فی حداثته وینحلها المغنِّین؛ فمن ذلک قوله، وغنّی به الحجازیون:
یا دیارَ الحیِّ بالأجمَه لم یُبیِّنْ رسمُها کِلمه
وهو موضع صوته، ومنه قوله:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 725
«1» قالت «1» وأبْثَثْتُها «2» وجْدی «3» وبُحْتُ به قد کنتَ عندی «4» تحت السِّتْرِ فاسْتتِر
ألسْتَ تُبصرُ مَنْ حولی؟ فقلتُ لها غطِّی «5» هَواک وما ألقی علی بَصَری «1»
قال: فوقفت علیه امرأة وحوله التلامذة، فقالت: أنتَ الذی یُقال فیکَ الرّجل الصّالح، وأنتَ القائل:
«6» إذا «6» وجدت «7» أوار «8» الحبِّ فی کبِدی «7» عمدْتُ «9» نحو سقاءِ القومِ «10» أبتَرِدُ
هبنی «11» بردتُ ببردِ الماءِ ظاهرَهُ فمَنْ لنارٍ «12» علی الأحْشاءِ تتّقِدِ «13» «6»
لا واللَّه ما قال هذا رجل صالح قطّ!
ابن قتیبة الدّینوریّ، العقد الفرید، 7/ 14، المعارف (ط دار الکتب)،/ 492
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی أمالی المرتضی، 1/ 413، وتاریخ بغداد، 5/ 378، وتاریخ دمشق، 42/ 166، 167، 168، وفیات الأعیان، 2/ 394، ناسخ التّواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 4/ 248، وأعلام النّساء، 2/ 209، وریاحین الشریعة، 3/ 266]
(2)- [ناسخ التّواریخ: بثّ: پراکنده ومنتشر ساختن (زمزمه کردم)، بحتُ به: او را آشکار کردم]
(3)- [تاریخ دمشق، جلد 42 ص 167 و 168: سرِّی]
(4)- [تاریخ دمشق ج 42 ص 168: عهدی]
(5)- [ناسخ التّواریخ: غطِّی: بپوش]
(6- 6) [مثله فی الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربیّ)، 18/ 473، وأمالی المرتضی، 1/ 413، وتاریخ بغداد، 5/ 378، وتاریخ دمشق، 42/ 166، 168، 73/ 156، ووفیات الأعیان، 2/ 394، والوافی، 15/ 292، وناسخ التّواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 4/ 247، وریاحین الشّریعة، 3/ 266]
(7- 7) [تاریخ بغداد: أذی للحبّ فی کبدی]
(8)- [ناسخ التوّاریخ: أوار: گرمی آتش و آفتاب و تشنگی]
(9)- [فی أمالی المرتضی وتاریخ بغداد: أقبلتُ]
(10)- [فی وفیات الأعیان وناسخ التّواریخ: الماء. وسقاء الماء: مشک آب]
(11)- [فی تاریخ بغداد وتاریخ دمشق: هذا]
(12)- [فی تاریخ بغداد وتاریخ دمشق: الحرّ]
(13)- [فی الأغانی وتاریخ بغداد وتاریخ دمشق: ینقد]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 726
[جاء فی أخبار عروة بن أذینة] اعترضت امرأة علی شعرٍ قاله:
أخبرنی وکیع، قال: حدّثنی هارون بن محمّد، قال: حدّثنی عبداللَّه بن شعیب الزّبیریّ، قال: حدّثنی عبدالعزیز بن أبی سَلَمة، قال: مرّت امرأةٌ بابن أذینة وهو بفِناء دارِه، فقالت له: أأنتَ ابنُ أذینة؟ قال: نعم، قالت: أأنتَ الّذی یقولُ النّاس إنّک امرؤٌ صالح، وأنتَ الّذی تقول: إذا وَجَدْتُ أُوارَ [... ثمّ ذکر البیتین کما ذکرناهما].
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التراث العربیّ)، 18/ 472- 473
[جاء فی أخبار عروة بن أذینة] اعتراض سکینة علی ادِّعائه العفّة مع شعر قاله:
أخبرنی حبیبُ بن نَصْر المُهلّبیّ، والحَرَمیّ بن أبی العلاء، قالا: حدّثنا الزّبیرُ بنُ بکّار، قال: حدّثنی أبو معاویة عبدالجبّار بن سعید المساحقیّ، وأخبرنا به وکیع، قال: حدّثنا أبو أیّوب المَدینیّ، عن الحارث بن محمّد العَوْفیّ، قال: وقفت سکینة بنت الحسین بن علیّ علیهما السلام علی عروةَ بن أذینة فی موکبها ومعها جواریها، فقالت: یا أبا عامر، أنتَ الّذی تَزْعَمُ أنّ لک مُروءةً، وأنّ غزلکَ من وراء عِفّة وأنّک تقیٌّ؟ قال: نعم، قالت: أفأنتَ الّذی تقول: قالت وأبْثَثْتُها [... ثمّ ذکر البیتین کما ذکرناهما فی العقد الفرید].
قال لها: بلی، قالت: هُنّ حرائر إن کان هذا خرجَ من قلبٍ سلیمٍ، أو قالت: من قلْبٍ صحیحٍ.
فی هذین البیتین لِعَلُّویة رَمَل بالبنصر، وفیهما لإسحاق هَزَج بالوسطی، وفیهما لمخارِق ثَقیل أوّل بالبنصر، عن الهشامیّ وعمرو بن بانة، وذکر حَبَش أنّ الثّقیل الأوّل لمعبد الیَقطِینیّ. أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربیّ)، 18/ 472
وکان عروة بن أذینة مع تغزّله یُوصَف بالعفاف والنّزاهة، ورُوِی أنّ سکینة بنت الحسین علیهما السلام مرّت به فقالت: یا أبا عامر، أنتَ الّذی تقول: إذا وَجَدْتُ [... ثمّ ذکر البیتین کما ذکرناهما فی الأغانی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 727
وأنتَ القائل: قالتْ وأبْثَثْتُها [... ثمّ ذکر البیتین کما ذکرناهما فی الأغانی].
قال: نعم، قالت: هنّ حرائر- وأشارت إلی جواریها- إن کان هذا خرج من قلبٍ سلیمٍ!
السّیّد المرتضی، الأمالی، 1/ 413
[جاء ذکر مَنْ اسمه محمّد واسم أبیه طاهر]:
محمّد بن طاهر، أبو العبّاس الطّاهریّ. کان أخباریّاً، حدّث عن أبی العبّاس- ثعلب، روی عنه أبو عبیداللَّه المرزبانیّ، أخبرنی علیّ بن أیّوب القمّیّ، أخبرنا محمّد بن عمران المرزبانیّ، حدّثنی محمّد «1» بن طاهر الطّاهریّ، حدّثنا أحمد بن یحیی النّحویّ، حدّثنی عبداللَّه بن شبیب، حدّثنی عمر بن عثمان. قال: مرّت سُکینة بعروة بن أذنیة فقالت له:
یا أبا عامر، أنت الّذی تقول:
یا نظرة لی ضرت یوم ذی سلم حتّی متی لی هذا الضّرّ فی نظری
قالت- وأبْثَثْتها [... ثمّ ذکر البیتین کما ذکرناهما فی الأغانی].
وأنت القائل: إذا وجدتُ [... ثمّ ذکر البیتین کما ذکرناهما فی أمالی المرتضی].
قالت: هنّ حرائر- وأشارت إلی جواریها- إن کان خرج هذا من قلب سلیم. «2»
وقد أخبرنا بهذا الخبر الحسن بن أبی بکر، أخبرنا أبو علیّ الطّوماریّ، حدّثنا أبو العبّاس أحمد بن یحیی قال: حدّثنی عبداللَّه بن شبیب، حدّثنی أبو معاویة عبدالجبّار ابن سعید المساحقیّ، قال: وقفت سکینة علی ابن أذینة- فذکر نحوه فی المعنی إلّاأ نّه اختصره ولم یذکر من الشّعر غیر بیتین فقط.
الخطیب البغدادی، تاریخ بغداد، 5/ 377- 378/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 42/ 166- 167، 73/ 156، تراجم النّساء،/ 159- 160
__________________________________________________
(1)- [فی تاریخ دمشق ج 73 مکانه: أخبرنا أبو القاسم علیّ بن إبراهیم، وأبو الحسن بن قبیس، وأبو تراب‌حیدرة بن أحمد، قالوا: ثنا أبو بکر الخطیب، أخبرنی علیّ بن أیّوب القمّیّ، أنبأنا محمّد بن عمران المرزبانی، حدّثنی محمّد ...]
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی تاریخ دمشق، 73/ 156، وتراجم النّساء]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 728
قال الخرائطیّ: ویروی أنّ عروة بن أذینَة- وکان من الثّقات، روی عنه مالک بن أنس- وقفت علیه امرأة فقالت له: أنت الّذی یقال له الرّجل الصّالح؟ وأنت تقول:
إذا وجدت أوار [... ثمّ ذکر البیتین کما ذکرناهما فی العقد الفرید].
قال: وأنا الخرائطیّ، نا الحسن بن علیّ الورّاق، عن عبدالرّحمان بن حبیب، قال:
وقفت امرأة علی عروة بن أذینَة، فقالت له: أنت عروة بن أذینَة؟ قال: نعم، قالت:
ألست القائل: قالت وأبْثَثْتها [... ثمّ ذکر البیتین کما ذکرناهما فی العقد الفرید].
أنبأنا أبو الفرج غیث بن علیّ، ثنا أبو بکر الخطیب، أنا أبو علیّ بن شاذان، أنا أبو علیّ عیسی بن محمّد بن أحمد الطّوماریّ، نا أبو العبّاس أحمد بن یحیی، حدّثنی عبداللَّه ابن شبیب، حدّثنی أبو معاویة عبدالجبّار بن سعید المساحقیّ، قال: وقفت سُکَینة علی ابن اذینة فی موکبها ومعها جواریها، فقالت: یا أبا عامر، أ أنت تزعم أ نّک مرّی وأ نّک هنّی وأنت الّذی تقول: قالت: وأبْثَثْتها [... إلی آخر الأبیات، راجع العقد الفرید].
قال لها: بلی، قالت: فهنّ حرائر إن کان خرج هذا من قلب صحیح.
أخبرنا أبو العزّ أحمد بن عبداللَّه- إذناً ومناولة- وقرأ علیَّ إسناده أنا محمّد بن الحسین، أنبأ القاضی أبو الفرج المعافی بن زکریّا «1»، نا محمّد بن القاسم الأنباری، نا أحمد بن یحیی النّحویّ، نا عبداللَّه بن شبیب، عن عمر بن عثمان، قال:
مرّت سُکینة بعروة بن أذینة، وکان یتنسّک، فقالت له: یا أبا عامر، ألست القائل:
إذا وجدت أوار الحبّ فی کبدی [... إلی آخر الأبیات، راجع العقد الفرید].
أوَ لَست القائل: قالت وأبْثَثْتها سرِّی فبحت به [... إلی آخر الأبیات، راجع العقد الفرید].
هؤلاء أحرار- وأشارت إلی جواریها- إن کان هذا خرج من قلب سلیم.
قال القاضی:
__________________________________________________
(1)- الجلیس الصّالح الکافی، 2/ 343- 344
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 729
وأنشدنا بیتَی عروة الأوّلَین من غیر هذه الرّوایة: لمّا وجدت أوار [... إلی آخر الأبیات، راجع العقد الفرید].
والأوار: من یجد الغلّة والحرارة. کما قال الشّاعر:
والنّار قد تشفی من الأوار
وأمّا السُّجال فجمع سجل، وهو الکبیر من الدّلاء، قال الرّاجز:
لطالما خلّأتماها لا تَردْ
فخلّیها والسّجال تتبرّدْ
وأمّا قوله: ابترد، فهو افتعل من قولهم: برّد الماء حرارة جوفی، قال الشّاعر:
وعَطّلْ قَلُوصی فی الرّکاب فإنّها ستبردُ أکباداً وتُبکی بواکیا
وروی لنا قوله فی الشّعر الثّانی: وأبْثثْتها وجدی مکان سرِّی.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 42/ 166، 167- 168
من ذلک ما یروی أ نّها وقفت علی عروة بن اذینة- وکان من أعیان العلماء وکبار الصّالحین وله أشعار رائقة- فقالت له: أنت القائل: إذا وجدتُ [... ثمّ ذکر البیتین کما ذکرناهما فی العقد الفرید].
فقال لها: نعم، فقالت: وأنت القائل: قالت وأبْثَثْتُها [... ثمّ ذکر البیتین کما ذکرناهما فی العقد الفرید].
فقال: نعم، فالتفتت إلی جوارٍ کنّ حولها وقالت: هنّ حرائر إن کان خرج هذا من قلب سلیم قطّ. «1»
وکان عروة المذکور کثیر القناعة، وله فی ذلک أشعار سائرة، وکان قد وفَدَ من الحجاز علی هشام بن عبدالملک بالشّام فی جماعة من الشّعراء، فلمّا دخلوا علیه عرف عروة، فقال له: ألست القائل:
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی الوافی]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 730
«1» لقد «1» علمتُ وما الإشراف «2» من خلقی أنّ الّذی هو رزقی سوف یأتینی
أسعی له فیعنّینی تطلُّبُهُ ولو قعدتُ أتانی لا یُعَنّینی «1»
وما أراک فعلت کما قلت، فإنّک أتیت من الحجاز إلی الشّام فی طلب الرّزق، فقال:
لقد وعظتَ یا أمیرالمؤمنین فبالغت فی الوعظ، وأذکرت «3» ما أنسانیه الدّهر، وخرج من فوره إلی راحلته فرکبها وتوجّه راجعاً إلی الحجاز، فمکث هشام یومه غافلًا عنه، فلمّا کان فی اللّیل استیقظ من منامه وذکره، وقال: هذا رجل من قریش قال حکمة ووفد إلیَّ فجَبَهْتُه ورددته عن حاجته، وهو مع هذا شاعر لا آمن لسانه، فلمّا أصبح سأل عنه، فأخبر بانصرافه، فقال: لا جَرَم لیعلمنّ أنّ الرّزق سیأتیه، ثمّ دعا بمولی له وأعطاه ألفی دینار، وقال: الحق بهذه عروة بن أذینة فأعطه إیّاها، قال: فلم أدرکه إلّاوقد دخل بیته، فقرعت علیه الباب، فخرج فأعطیته المال، فقال: أبلغ أمیر المؤمنین السّلام وقل له: کیف رأیت قولی؟ سعیت فأکدیت، ورجعت إلی بیتی فأتانی فیه الرّزق. وهذه الحکایة وإن کانت دخیلة لیست ممّا نحن فیه لکن حدیث عروة ساقها.
ولبعض المعاصرین وهو محمّد بن إدریس المعروف بمرج کحل الأندلسیّ «4» فی معنی هذین البیتین، وأحسن فیه:
«5» مَثَلُ «5» الرّزقِ الّذی تَطلُبه مثلُ الظّلّ الّذی یمشی معکْ
أنتَ لا تدرکُهُ متبعاً فإذا ولّیتَ عنهُ تبعکْ «5» «6»
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی ناسخ التّواریخ سید الشهدا علیه السلام، 4/ 249].
(2)- س ص ر: الإسراف، وفی المسودّة «معاً» أی بالسّین والشّین.
(3)- ص: وأذکرتنی.
(4)- شاعر أندلسیّ من جزیرة شقر، یقال إنّه کان امّیّاً، وکان یحتفظ بزیّ أهل البادیة، وبینه وبین شعراءعصره (کصفوان بن إدریس) مخاطبات (انظر الإحاطة 2: 252، ونفح الطّیب 5: 50، وبرنامج الرّعینی: 208، والمغرب 2: 273، والوافی 2: 181، والتّکملة: 344) وبیتاه فی الإحاطة والنّفح.
(5- 5) [مثله فی ناسخ التّواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 4/ 251، وریاحین الشّریعة، 2/ 263].
(6)- [إلی هنا حکاه فی مرآة الجنان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 731
وتوفِّی مرج کحل المذکور فی سنة أربع وثلاثین وستّمائة ببلده- وهو جزیرة شقر بالأندلس- وکانت ولادته بها سنة أربع وخمسین وخمسمائة. «1»
ابن خلّکان، وفیّات الأعیان، 2/ 394- 396، 397/ مثله الصّفدیّ، الوافی بالوفیات، 15/ 291- 292؛ الیافعیّ، مرآة الجنان، 1/ 252- 253
__________________________________________________
(1)- در خبر است که جماعتی از شعرا از حجاز سفر شام کردند و بر هشام بن عبدالملک درآمدند، از میان آن جماعت عروة بن اذینه را بشناخت و او مردی قلیل البضاعة و کثیر القناعة بود. گفت: «هان ای عروة! این شعر تو گفتی:
لقد علِمتُ 1 [... سپس دو بیت را ذکر می‌کند که ما آن هارا در وفیات الأعیان ذکر کردیم].
«همانا نمی‌بینم تورا که آنچه می‌گویی به کار بندی. چه در شعر خبر می‌دهی که اگر من در طلب رزق نروم، رزق به طلب من می‌آید و اینک در طلب رزق از حجاز به شام تکتاز کرده‌ای.»
عروة گفت: «یا امیر المؤمنین! مرا نیکو موعظتی آوردی و حق موعظت را به نهایت بردی و آنچه روزگار از خاطر من سترده بود، فرایاد من دادی.»
این بگفت و از نزد هشام بیرون شد و بی‌توانی برنشست و طریق حجاز پیش داد.
آن روز را هشام به شام برد و شبانگاه از خواب انگیخته شد و یاد از عروة کرد و در خاطر گذرانید که او مردی عالم و شاعر است. چگونه از زیان زبان او بتوان ایمن بود.
بامدادان از وی پرسش کرد. گفتند: «باز حجاز گشت.»
گفت: «راست گفته است عروة: اگر تو در طلب رزق دق الباب 2 نکنی، او به سوی تو شتاب گیرد.»
و غلام خویش را پیش خواند و دو هزار دینار زر سرخ اورا سپرد و فرمان داد که از دنبال عروة بشتاب تا کجا اورا دریابی، تسلیم کن.»
غلام چند که توانست، بشتافت. وقتی عروة را دریافت که داخل بیت شد، در بکوفت. عروة سر بیرون کرد و آن عطا بستد و غلام را گفت:
أبلِغْ أمیر المؤمنین السّلام وقُل لهُ: کیفَ رأیتَ قولی؟ سَعَیتُ فاکدیتُ ورجعتُ إلی بیتی فأتانی فیه الرّزقُ!!
یعنی: «امیر المؤمنین را سلام برسان و بگو: چگونه دیدی قول مرا؟ در طلب رزق راندم در اندوه شدم. به خانه خود بازآمدم. رزق از در فراز آمد.»
محمد بن ادریس به مرج کحل اندلسی در این معنی این دو بیت گفته است:
مَثَلُ الرِّزقِ 3 [... سپس دو بیت را ذکر می‌کند که ما آن دو را در وفیات الأعیان ذکر کریم].
4 صاحب کتاب اسعاف، نسب عروة را به این گونه رقم کرده است و گوید: کنیت او ابو عامر است. هو عروةبن اذینة بن حارث بن یعمر بن عمرو بن عوف بن کعب بن عامر بن لیث بن بکر بن عبد مناة بن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 732
ورکبت سکینة ذات لیلة فی جواریها، فمرّت بعروة بن أذینة، وهو فی فناء قصر ابن عیینة، فقالت لجواریها: من الشّیخ؟ فقالوا: عروة. فعدلت إلیه فقالت: یا أبا عمر! أنت تزعم أ نّک لم تعشق قطّ، وأنّ لک مروءة، وأنّ غزلک من وراء عفّة، وأ نّک نقیّ، وأنت تقول: قالت وأبْثَثْتها [... ثمّ ذکر البیتین، راجع العقد الفرید].
کلّ مَنْ تری حولی من جواری أحرار إن کان خرج هذا الکلام من قلب سلیم قطّ.
فهذان قد کتما هواهما فنمت شواهد نجواهما، لأنّ من اغتمس فی بحر الهوی نمّت علیه شواهد الضّنی. «1»
کحالة، أعلام النّساء، 2/ 209
__________________________________________________
کنانة اللّیثیّ الحجازی. او شاعری معروف بود و آن خطابه‌هایی که ابن خلکان از سکینه علیها السلام به عروة مرقوم می‌دارد، صاحب اسعاف به زنی مجهول نسبت می‌کند.
1. «زیاده روی در خرج کردن از اخلاق من نیست و می‌دانم آنچه روزی من است، به من خواهد رسید. برای به دست آوردن کوشش می‌کنم و به زحمت می‌افتم و اگر در خانه بنشینم، خودش نزد من می‌آید و مرا به زحمت نمی‌اندازد.»
2. دق الباب: کوبیدن در (کنایه از طلب کردن چیزی است).
3. «رزقی که در طلب او هستی، مانند سایه‌ای است که با تو راه می‌رود. اگر اورا دنبال کنی، به او نمی‌رسی و اگر از آن پشت کنی، در پی تو می‌آید.»
4. [تا اینجا در کتاب ریاحین الشّریعة نقل شده است].
سپهر، ناسخ التّواریخ سید الشهدا علیه السلام، 4/ 249- 251 مثل آن: محلاتی، ریاحین الشّریعة، 3/ 262- 263
(1)- ابن خلکان در کتاب خود می‌نویسد: یک روز سکینه عروةبن اذینه را که از اعیان علما بود، دیدار کرد و فرمود: تو این شعر گفته باشی: إذا وجدتُ [سپس ابیات را ذکر می‌کند که ما آن را در العقد الفرید ذکر کردیم].
عرض کرد: «من گفته‌ام.»
فرمود: این شعر را نیز تو گفته‌ای: قالَت وأبْثَثْتُها [... سپس ابیات را ذکر کرده است که ما آن را در العقد الفرید ذکر کردیم].
گفت: «من گفته‌ام.»
فالتفتت إلی جوارٍ کُنّ حولها، فقالت هُنّ حرائرُ إن کان خرج هذا من قلبٍ سلیمٍ.
در این هنگام، سکینه به جانب کنیزکان که حاضر خدمت بودند، نگران شد و فرمود: «اینان همه آزادگان باشند، اگر این سخنان از قلب بی‌محبت‌زایش کرده باشد. 1
1. [در کتاب ریاحین اضافه کرده است: ولا یخفی که قلب غیر مسلم را قلب سلیم نگویند؛ بلکه قلبی را گویند که ملوّث به
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 733
نویسنده گوید:
عروة بن أذینه کیست؟
او شاعر غزل سرا و از اهل مدینه بود (فوت حدود 130 ه) «1». نامش یحیی بن مالک بن الحارث ... بن یَعْمُر ... بن عدنان بود. وی به یَعْمُر بن شَداخ معروف شد؛ زیرا دیه کشته شدگان بین دو قبیله قریش و خزاعه را متقبّل گشت. کنیه او ابو عامر.
در اخباری که راجع به او نقل می‌شود اینکه به همراه پدرش به مکّه رفت و سوختن خانه خدا را زمان عبداللَّه بن زبیر مشاهده کرد، و نیز به همراه پدرش با گروهی از شعرا نزد هشام بن عبدالملک رفت و اشعاری در مورد بی‌بضاعتی و قناعت خود سرود. هشام در اوّل بار او را سرزنش کرد، ولی بعداً از ترس اینکه مورد هجو عروة واقع نشود، دو هزار دینار زر سرخ برایش فرستاد. و در العقد الفرید ج 3 ص 139 خبر را به عبدالملک بن مروان نسبت می‌دهد.
در مجموعه این اخبار دو خبر از عروه بن أذینه نقل شده است.
خبر اوّل: ابیاتی در رثای برادرش «بکر» سروده است که در کتاب الأغانی «2» در دو جا آوازه خوانی شده است، یکی ابن سریج با ساز و آهنگ در مجلس سلیمان بن عبدالملک بن مروان بن حکم در مسابقه ای که بین مغنّیان و مطربان ترتیب داده بود و ابن سریج را که دیر رسید به مجلس راه ندادند. او از پشت در این ابیات را آوازه‌خوانی کرد و توجّه سلیمان خلیفه وقت به آوازی که از پشت در می‌شنید جلب شد و پرس و جو کرد و بعد به او جائزه داد.
و دیگر به نقل از زبیریون در مجلس ولید بن یزید بن عبدالملک بن مروان بن حکم در جمع مغنیان توسط خالد صامة با ضرب عود آوازه خوانی شد، ولید پرسید این
__________________________________________________
شهوات نفسانیه باشد، و ظاهر کلام مخدّره توبیخ ابن اذینه باشد و نه مدح او، واللَّه العالم].
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 4/ 247- 248/ مثل آن: محلاتی، ریاحین الشّریعة، 3/ 266
(1)- [برگزیده الأغانی، 1/ 118]
(2)- [الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 18/ 468- 476]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 734
شعر از کیست؟ خالد گفت: عروه بن أذینه در رثای برادرش سروده است، ولید گفت: کدام عیش و زندگی است که بعد از مرگ بکر پاک نباشد؟! چقدر بر خودش سخت گرفته است. و در انتهای خبر ذکر شده است که سکینه بنت الحسین علیهما السلام پرسید: این بکر کیست؟ او را توصیف کردند، و او گفت: هر چیزی حتی نان و روغن نیز بعد از او پاک می‌شود.
این سخن و عبارت که به سکینه مذکوره نسبت داده می‌شود، در کتاب الأغانی در ابتدای خبر با سه عبارت به یک شکل نقل شده است: 1- «بلغنی أنّ سکینة بنت الحسین رضی اللَّه عنها أنشدت»، 2- «أنشدت سکینة»، 3- «أنّ سکینة أنشدت»، که در دو مورد سکینه بدون انتساب ذکر شده است که معلوم نیست کیست؟ و در عبارت اوّلی: «بلغنی، یعنی به من رسید)» حاکی از یک سخن قاطع و جزم و یقین نیست در حد یک حرف است. و در الأغانی جلد 7 صفحه 47 و جلد 18 صفحه 476 این کلام را یعنی: (هر چیزی حتی نان و روغن نیز بعد از او پاک می‌شود) را به ابن ابی عتیق نسبت می‌دهد که در مجلسی به عروة گفته است، و او قسم خورد که دیگر با او حرف نزند و هر دو از دنیا رفتند، در حالی که با هم قهر بودند [ابن ابی عتیق نواده ابو بکر و از اشراف مدینه دوست و مشوق عمر بن ابی ربیعه و حامی و دوستدار موسیقی‌دانان و مغنیان صدر دولت اموی بود] «1» و در الأغانی جلد «1» ص 225 نقل شده است. ابن ابی عتیق همه ساله روز عید اضحی شتری برای ابن سریج قربانی می‌کرد و می‌گفت: این کمترین حقی است که او بر گردن ما دارد؟! «2»
نتیجه: اشعار عروه در مجالس غنا و طرب آوازه خوانی می‌شده است و شنوندگان مجذوب لحن و ساز و آهنگی که مغنیان بر آن اشعار می‌گذاشتند می‌شدند، شاهد آن اینکه در مسابقه آوازه خوانی سلیمان بن عبدالملک، ابن سریج در پشت در این اشعار را خواند و برنده اعلام شد، امّا به لحاظ محتوی و معنی به آن اشعار انتقاد می‌شد که شاهد
__________________________________________________
(1)- [تلخیص از برگزیده الأغانی، 1/ 99، 116]
(2)- [برگزیده الأغانی، 1/ 71- 72.]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 735
آن انتقاد ولید اموی و ابن ابی عتیق است نسبت دادن سخنان انتقاد آمیز ابن ابی عتیق به سکینه بنت الحسین علیهما السلام نشان از غرض ورزی راوی خبر مصعب زبیری است که حقد و کینه او نسبت به آل امیر المؤمنین علیهم السلام بر کسی پوشیده نیست.
خبر دوم: عروة غزلی به مضمون زیر سروده است:
1- ای وای از نگاهی که مرا در یک روز معین اذیت کرد و تا کی این اذیت در چشم من می‌ماند.
2- وقتی سرّ خود را برای او فاش کردم، گفت: تو به خاطر من سرّرا نگه می‌داشتی و مخفی می‌کردی، پس حالا هم مرا رسوا نکن.
3- آیا نمی‌بینی چه کسانی دُورِ من هستند، به او گفتم: عشق خود را و آنچه که من به چشم خود می‌بینم (یعنی رویت) را بپوشان.
4- اگر از عشق اذیت در جگرم یافتم با آب آن را سرد می‌کنم.
5- این آب سرد ظاهر جگرم را سرد می‌کند، امّا آتشی که احشاء دلم را می‌سوزاند چه چیز یا چه کس مرا از آن آتش نجات می‌دهد؟
معترض در پاسخ به این ابیات گفته است که: این کنیزان آزادند اگر این اشعار را از قلب سالم یا درست و صحیح خارج شده باشد؟! و کتاب العقد الفرید، 7/ 14، و المعارف،/ 492، و الأغانی، 18/ 473، و تاریخ دمشق، 42/ 166 معترض را زنی مجهول ذکر می‌کنند (عبارت عربی: وقفت امرأة علی عروة بن أذینة)، و در کتاب العقد الفرید و المعارف نقل شده است، و آن زن (امرأة) به عروة می‌گوید: آیا تو واقعاً آدم صالحی هستی که این اشعار را می‌گویی؟ به خدا سوگند که شخص صالح این جور شعر نمی‌گوید (یعنی: این حرف مال آدم بی بند و بار است).
نتیجه اینکه: این اعتراض از هر کس که باشد پاسخ مناسب و درست به این اشعار است.
[از کتاب مظلومه ای در تاریخ]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 736

9- جاء الخبر فی باب ما أدرک من الشّعراء:

اشاره

ودخل کثیّر عزّة علی سُکینة بنت الحسین، فقالت له: یا ابن أبی جمعة، أخبرنی عن قولک فی عزّة:
وما روضة بالحَزنِ طیِّبةُ الثّری یمجّ النّدی جَثجاثُها وعَرارُها
بأطیبَ من أرْدانِ عزّة مَوهِنا وقد اوقدت بالمندَلِ الرّطْبِ نارها
ویحک! وهل علی الأرض زنجیّة منتنة الإبطین، توقد بالمندل الرّطب نارها إلّاطاب ریحها؟ ألا قلت کما قال عمّک امرؤ القیس:
ألم تَریانی کلّما جِئتُ طارقاً وجدتُ بها طیباً وإن لم تطیَّبِ «1»
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 6/ 189
[جاء فی أخبار کثیّر] أخبرنا الحرمیّ، قال: حدّثنا الزّبیر، قال: حدّثنا إسحاق بن إبراهیم، عن عبداللَّه بن سعید بن أبان بن سعید بن العاصیّ، قال:
وخرج کثیّر فی الحاجّ بجمل له یبیعه، فمرّ بسکینة بنت الحسین، ومعها عَزّة وهو لا یعرفها. فقالت سکینة: هذا کثیّر فسوّموه بالجمل، فساموه، فاستام مائتی درهم.
فقالت: ضع عنّا. فأبی، فدعت له بتمر وزبد، فأکل، ثمّ قالت له: ضع عنّا کذا وکذا لشی‌ء یسیر، فأبی. فقالوا: أکلت یا کثیّر بأکثر ممّا نسألک. فقال: ما أنا بواضع شیئاً.
__________________________________________________
(1)- [ترجمه: کثیر عزّه بر سکینه وارد شد و گفت: آیا این سخن تو است: وقتی قطره های باران به روی گلها و سبزه می‌بارد آن گلها و سبزه ها بر اثر نم باران خوشبوتر می‌شوند، این خوش بوتر از آستین عزّه نیست که او با چوب خوش بو آتش را روشن کرده و بر اثر آن آستین لباس او خوش بو شده است. وای بر تو آیا بوی بد کنیز سیاه از بین می‌رود وقتی که با مندل (چوب خوش بو) آتش روشن کند. مگر امرؤ القیس را نشنیدی که گفت: مرا نمی‌بینی که وقتی نزد معشوقه ام می‌روم با اینکه معطر نیست ولی اورا خوش بو می‌بینم]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 737
فقالت سکینة: اکشفوا، فکشفوا عنها وعن عَزّة، فلمّا رآهما استحیا وانصرف وهو یقول:
هو لکم، هو لکم. «1»
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربیّ ط «2»)، 9/ 23- 24/ عنه: کحالة،
أعلام النّساء، 2/ 206
حدّثنی محمّد بن إبراهیم، قال: حدّثنا أحمد بن أبی خیثمة، قال: أخبرنا الزّبیر بن بکّار، وحدّثنی محمّد بن أحمد الکاتب، قال: حدّثنا أحمد بن یحیی النّحوی، عن الزّبیر، قال: حدّثنی‌عمر بن أبی بکر المؤمّلی، عن عبداللَّه بن أبی عبیدة وغیره، أنّ سُکینة بنت الحسین قالت لکثیّر حین أنشدها قصیدته التی أوّلها «2»:
أشاقَکِ «3» بَرْقُ آخرَ اللّیلِ واصبُ «4» تضمّنه فَرْشُ الجَبا فالمساربُ «5»
تألّق واحْمَوْمی «6» وخیّم بالرُّبی أحمُّ الدُّری ذو هَیْدَبٍ مُتراکبُ
__________________________________________________
(1)- دیدار کُثیّر با سکینه و عزّه:
حرمی از زبیر، از اسحاق بن ابراهیم، از عبداللَّه بن سعید بن ابان بن سعید قاضی، ما را حکایت کرد که: کثیّر شتری را بین کاروان حاجیان آورده بود تا بفروشد. گزارش به سکینه دختر امام حسین علیهما السلام افتاد. عزّه هم با او بود امّا چون رویشان را نمی‌دید هیچ کدام را نشناخت. درباره قیمت شتر با وی وارد گفتگو شدند و او از دویست درهم کمتر نمی‌داد. سکینه فرمود: چیزی از این قیمت کسر کن ولی او نپذیرفت. سکینه دستور داد مقداری خرما و کره برای او آوردند که خورد و باز از او خواستند در قیمت شتر تخفیف دهد- و تخفیفی اندک پیشنهاد نمودند، امّا باز قبول نکرد. به او گفته شد: ای کثیّر! بیشتر از تخفیفی که از تو خواستند در اینجا کره و خرما خوردی- گفت: چیزی از دویست درهم کم نمی‌کنم. در این موقع سُکینه به غلامان فرمود: پرده را بالا بزنند وآنان چنین کردند. وقتی چشم کثیّر به سُکینه و عزّه افتاد شرمسار شد و برگشت و می‌گفت: شتر مال شما، شتر مال شما.
فریدنی، برگزیده الأغانی، 2/ 112
(2)- دیوانه 206
(3)- فی الدّیوان: أهاجَکِ
(4)- واصب: دائم
(5)- فرش الجَبا والمسارب: موضعان
(6)- احمومی: صار أسود
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 738
إذا زَعْزعتْهُ الرِّیحُ أرْزَمَ «1» جانِبٌ بلا خلُفٍ «2» منه وأومضَ جانبُ
وهبتُ لسُعْدی ماءهُ ونباتَهُ کما کلّ ذی وُدٍّ لمَنْ وَدَّ واهِبُ
لتَرْوَی به سُعْدی ویَرْوَی صدیقُها ویُغْدِقَ أعْدادٌ لها ومَشارِبُ
أتهبُ لها غَیثاً عامّاً جعلک اللَّه والنّاسُ فیه أسوة؟ فقال: یا بنت رسول اللَّه (ص)، وصفتُ غیثاً فأحْسَنْتُه وأمْطَرْتُه وأنبتُّه وأکملته؛ ثمّ وهبتُه لها. فقالت: فهلّا وهبتَ لها دنانیر ودراهم!
المرزبانی، الموشّح،/ 245- 246/ عنه: کحالة، أعلام النّساء، 2/ 206- 207
ترجمه: سکینه مذکوره به کثیّر گفت: آیا این قصیده را تو سرودی:
1- آیا رعد و برق آخر شب تو را به وجد و هیجان آورد در حالی که باران می‌بارد در دو موضع از زمین جَبا و مسارب.
2- از آن رعد و برق همه جا پُر نور شد و سیاه شد و باران به آن فراز و بلندی‌ها رسید و از شدّت بارش پی در پی آن فراز و بلندی‌ها را داغ کرد.
3- و باد باران را جابه جا کرد و از یک طرف آن را قطع کرد ولی در جای دیگر بارید و درخشید.
4- من به سُعدی آن باران و گیاهان را بخشیدم همان‌گونه که هرکه هرچه دارد به کسی که دوست دارد می‌بخشد.
5- تا سُعدی و دوستش با آن سیراب شوند و چنانکه نهرها با آب باران سیراب می‌شوند.
- آیا تو باران زیادی را می‌بخشی در حالی که همه مردم در استفاده از آن مساوی
__________________________________________________
(1)- أرزم: رعد رعداً شدیداً
(2)- فی الدّیوان: بلا هزقٍ. والهزق: شدّة صوت الرّعد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 739
و برابر هستند. و کثیّر پاسخ داد: آن را در حدّ یک حرف و سخن گفتم نه اینکه به او همه چیز را ببخشم. و سکینه گفت: پس به او درهم و دینار می‌بخشیدی؟!
أنشد کثیّر سکینة «1»:
فما للنّوی لا بارکَ اللَّهُ فی النّوی عهد النّوی عند الفراقِ ذمیمُ
وقالت سکینة: إنّه لبیت حَسنْ، لکن لو أفلتت علیه شاة لأکلته.
الزّمخشریّ، ربیع الأبرار، 1/ 697
کُثیّر کیست؟
ابو صخر کُثیّر (مصغّر کثیر) ابن عبدالرّحمان بن أسود بن عامر خُزاعی، ونسبش به کهْلانِ بن سبأ بن یَشْجُب بن یَعْرُب «2» بن قَحْطان می‌پیوندد. مادرش جُمعه دختر أشْیَم بن واثِلَه بود که أبو جُمعه کنیه داشت. به این مناسبت گاهی کثیّر را ابن ابی جمعه می‌خواندند.
شاعر بزرگ حجاز بود و هم‌پایه عمر بن أبی ربیعه و جمیل و فرزدق و جریر به شمار می‌رفت. در مدینه متولد شد و در همان شهر درگذشت، لیکن بیشتر ایام عمر او در مصر سپری گشت و مدّاح آل مروان بود «3». در شعر به نام معشوقه اش عزّه تغزّل می‌کرد از این رو او را کثیّر عزّه گفتند. در غزل و مدح و فخر استاد بود، ولی رویی زشت و قدّی کوتاه داشت که به سه وجب نمی‌رسید. وقتی صیت شهرت او به شام رسید، عبدالملک بن مروان خواستار ملاقات وی گشت و کثیّر از مدینه به دمشق
__________________________________________________
(1)- [لیست منسوبة. چیست دوری و خدا برکتی در آن قرار نداده دوری با جدایی است که ناپسند است. و سکینه گفت: این بیت خوبی است ولی اگر برّه بر آن پیروز شود آن را می‌خورد]
(2)- یَعْرُب: به فتح یاء و ضم راء، پسر قحطان نام جد داستانی عرب یمن است. گویند او نخستین کسی‌بود که به عربی تکلّم کرد (شرح قاموس)
(3)- امام علیه السلام از او پرسید: اگر تو دوستدار مائی، چرا بنی مروان را مدح می‌کنی؟ عرض کرد: می‌خواهم‌از ایشان پول بگیرم ... (روضات الجنّات/ 509)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 740
رفت. عبدالملک وقتی حقارت جثه اورا دید گفت: «تَسْمَعُ بالمُعَیْدی خیرٌ من أن تراه» «1» همان بهتر است که نام مُعَیْدی را بشنوی و خودش را نبینی. کثیّر فوراً در جوابش گفت: عجله نکن، ای امیر المؤمنین: «إنّما المرءُ بأصْغَرَیه قلبِهِ ولِسانِه» ارزش مرد به دو اندام کوچک اوست، یکی قلب و دیگری زبانش. مرد آن است که وقتی سخن گوید زبانش فصیح و بیانش روشن باشد، و وقتی می‌جنگد دلی استوار و عزمی متین داشته باشد.
بعد قصیده خویش را انشاد نمود که این ابیات از آن است:
تَری الرّجُلَ النّحیفَ فتزدَرِیهِ «2» وفی أثوابه أسدٌ زَئیرٌ «3»
ویُعْجِبُکَ الطّریرُ «4» فتَبْتَلیهِ فیُخلِفُ ظنّکَ الرّجُلُ الطّریرُ ...
وقد عظُمَ البَعیرُ بغیرِ لُبٍّ فلم یَسْتَغْنِ بالعَظْمِ البَعیرُ
فیُرکَبُ ثمّ یُضْرَبُ بالهَراوی «5» فلا عُرْفٌ لدیهِ ولا نَکیرُ «6»
«مرد لاغر و نزار را می‌بینی و از او عیب می‌گیری و او را کوچک می‌شمری، در حالی که شیری غرّان در جامه‌های اوست»
«مردی جوان و خوش سیما ترا به شگفتی می‌آورد، امّا در وقت آزمایش اورا خلاف
__________________________________________________
(1)- این مثل را برای کسی گویند که نام و آوازه ای بزرگتر از شخصیت خود دارد. منذر بن ماء السماء (ف حدود 60 ه ق) سوّمین پادشاه از مناذره حیره نام مشقّة بن ضمره مُعَیْدی را بسیار شنیده بود، امّا وقتی اورا دید، در نظرش حقیر آمد و گفت: «أن تسمعَ بالمُعَیْدی خیرٌ من أن تراه». او نیز به مُنذِر پاسخ داد: «المرُ بأصغَرَیه قلبهِ ولسانِه». و این هر دو سخن در عربی مثل شد. (امثال المنجد) به روایت مرزبانی در معجم الشعراء، کثیّر مردی أبرش بود یعنی موی سپید و سرخی پوست را در هم آمیخته بود. قدّش کوتاه و صورتش پُر از خال بود و گردنی نازک و سرخ رنگ داشت. او خودخواه و مغرور بود و گرایش به تشیّع داشت. اعیان الشیعه 9/ 25
(2)- ازدراء: عیب گرفتن و حقیر شمردن
(3)- زئیر: بر وزن امیر، یعنی: نعره شیر
(4)- طریر: بر وزن امیر، یعنی: جوان نوخط که تازه موی بر صورتش رسته است
(5)- هِراوه: به کسر هاء عصای کلفت و دسته بیل و کلنگ است. جمع آن هَراوی با الف است
(6)- عُرْفْ: به ضم و سکون، در اینجا یعنی: نیکی و بخشندگی. نکیر بر وزن امیر، یعنی سخت و دشوار
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 741
آن می‌بینی که می‌پنداشتی ...»
«شتر جثه ای بزرگ دارد، ولی بی عقل است، بزرگی جثّه برای او سودی ندارد»
«از این رو سوارش می‌شوند و با عصا او را می‌زنند. نه جوانمردی دارد و نه پایداری و استقامت»
عبدالملک وقتی این شهامت و فصاحت را در او دید از گفته خود معذرت خواست و مقامش را بالا برد.
کُثیّر شیعی مذهب و مدّاح ائمه اطهار و از خواص اصحاب امام محمدباقر علیه السلام بود، و وقتی در سال 105 هجری [در زمان حکومت یزید بن عبدالملک بن مروان 101- 105 ه ق] در مدینه درگذشت، آن امام علیه السلام جنازه اش را تشییع نمود و حتی تابوت او را بر دوش خود گذاشت. قصه های عشق او با عزّه دختر جمیل ضمری و اشعاری که برای او ساخته در کتب ادب و تاریخ و در دیوان او باقی است. شرح حال او در الأغانی، 9/ 5- 29 ذکر شده است.
فریدنی، گزیده الأغانی، 2/ 103- 104
1- ابن عبدربّه، العقد الفرید، 6/ 189 (لم یذکر الرّاوی)
2- أبو الفرج، الأغانی، 9/ 23- 24
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 742
3- المرزبانی، الموشّح،/ 245- 246
نمایش تصویر

نقد خبر:

عزّه کیست؟ داستان کثیّر و عزّه در الأغانی «1» چنین ذکر شده است:
عزّه دختری خردسال مشغول چوپانی بود که کثیّر به او علاقه مند شد و در ابتدا عزّه به او اعتنایی نداشت، ولی در پی اشعار عاشقانه‌ای که پیوسته برای او می‌سرود به او دلبسته شد و مراودات آنها تا سن پیری ادامه داشت. زمانی که عزّه در سنّ پیری به نزد عبدالملک رفت و از او پرسید: کثیّر از چه چیز تو خوشش آمده بود؛ عزّه در پاسخ گفت: او از من همان را پسندید که مردم در تو پسندیدند و تو را به خلافت برگزیدند. عبدالملک از این پاسخ خندید به طوری که دندان سیاهی که همیشه آن را پنهان می‌کرد پیدا شد، و عزّه به او گفت: آنچه را خواستم پیدا شد و عبدالملک اورا نزد عاتکه دختر یزید بن معاویه که همسرش بود و یا به روایتی نزد برادر زاده اش أمّ البنین دختر عبدالعزیز بن مروان، فرستاد. و آن بانو راجع به یکی از شعرهای کثیّر از عزّه پرسید که او چه بدهی از تو مطالبه می‌کند؟ پاسخ داد: یک بوسه به او وعده
__________________________________________________
(1)- [الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 9/ 19- 20]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 743
داده بودم، و آن بانو گفت: این وام را ادا کن و گناهش به گردن من. «1»

نویسنده می‌گوید:

با توجّه به این شواهد، معلوم می‌شود نقد غزلیات کثیّر توسط افراد مذکور که مراودات نزدیکی با شعراء مزبور داشتند انجام شده است و این نقدهای مذکور نمی‌تواند ارتباطی با دختر سید الشهدا علیهما السلام داشته باشد، که پدرش در حق او فرمود: «أمّا سکینة غالب فیها الاستغراق مع اللَّه تعالی» «2»، یعنی: امّا سکینه همیشه محو جمال الهی است، بنابر این مشخّص است که هیچ کفویتی بین زنانی چون عزّه و بثینه و سلامه و حبابه وعاتکه، که رفتارشان عاری از هرگونه شرم و حیا بوده است با دختر سیدالشهدا علیهما السلام نمی‌باشد، که موجب مؤانست و مجالست آنان گردد. و راویان این اخبار، افرادی چون زبیر بکّار و اسحاق بن ابراهیم موصلی هستند که موقعیّت آنان در نسبت دادن این اکاذیب به ساحت مقدّس خاندان رسول خدا صلی الله علیه و آله، به ویژه بانوان آنها، بر کسی پوشیده نیست.
[از کتاب مظلومه ای در تاریخ]
__________________________________________________
(1)- [تلخیص از برگزیده الأغانی، 1/ 108، 110- 111 و متن الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 9/ 20- 21:
فأمر بها فادخِلَت علی عاتکة بنت یزید- وفی غیر هذه الرّوایة: أنّها ادخلت علی أمّ البنین بنت عبدالعزیز ابن مروان- فقالت لها: أرأیتِ قول کثیِّر:
قضی کلُّ ذی دَیْنٍ فوفّی غریمَه وعزّة ممطولٌ معنّی غریمُها
ما هذا الّذی ذکره؟ قالت: قبلةٌ وعدْتهُ إیّاها. قالت: أنجزیها وعلیّ إثمها]
(2)- [إسعاف الرّاغبین،/ 230]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 744

10- ما جاءت الأخبار فی أشعب:

اشاره

قال: وحدّثنی [المدائنی] أنّ أشعب حجّ مع سکینة «1»
، فأمرت له بجملٍ قویٍّ یحمل ثقله، فأعطاه القیِّم جملًا ضعیفاً، فلمّا جاء إلی سکینة قالت له: أعطوک ما أردت؟ قال:
امرأته «2» الطّلاق لو أ نّه حمل قتبٌ علی الجمل ما حمله، فکیف یحمل حِمْلًا.
أبو الفرج، الأغانی، 16/ 106- 107 (ط دار إحیاء التّراث العربیّ)، 16/ 372
قصّة لأشعب:
أخبرنا محمّد بن جعفر النّحویّ قال: حدّثنا أحمد بن القاسم، قال: حدّثنا أبو هِفّان قال: حدّثنا یوسف بن إبراهیم صاحب إبراهیم بن المهدیّ، قال:
حدّثنی إبراهیم بن المهدیّ أنّ الرّشید لمّا ولّاه دمشق، استوهبه صحبة دُبَیّة والغاضریّ وعبیدة بن أشعب وحکم الوادی فوهبهم له، فأشخصه معه، قال: وکان فیما حدّثنی [عن] عبیدة، قال: قال إبراهیم: رکبت جَمّازة «3» وهو عدیلی ونمت علی ظهرها، فلمّا بلغنا ثنیّة العُقاب اشتدّ علیَّ البرد فاحتجّت إلی أن ازداد فی الدّثار، فدعوت بدُواج سَمّور فألقیته علی ظهری، ودعوت بمن کان معی فی سمری فی تلک اللّیلة وکانوا حولی، فقلت لابن أشعب: حدّثنی بأعجب ما تعلم من طمع أبیک، فقال: أعجب من طمع أبی طمع ابنه، فقلت: وما بلغ من طمعک؟ فقال: دعوت آنفاً لما اشتدّ علیک البرد بدواج سَمّور لتستد فی‌ء به فلم أشکُک فی أ نّک دعوت به لتجعله علیَّ، فغلبنی الضّحک وخلعت علیه الدّواج ثمّ قلت له: ما أحسب لک قرابةً بالمدینة، فقال: اللَّهمّ غفراً، لی بالمدینة قرابات وأیّ
__________________________________________________
(1)- [لیست منسوبة]
(2)- [ط دار إحیاء التّراث: عِرْسُه]
(3)- الجمّازة: النّاقة الّتی یرکبها المسرع
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 745
قرابات. قلت: أیکونون عشرة؟ قال: وما عشرة؟ قلت: فعشرین؟ قال: اللّهمّ غفراً، لا تذکر العشرات والمئین وتجاوز ذکر الألوف إلی ما هو أکثر منها. قلت: ویحک لیس بینک وبین أشعب أحد، فکیف یکون هذا؟ فقال: إنّ زید بن عمرو بن عثمان بن عفّان لمّا تزوّج سکینة بنت الحسین، خفّ أبی علی قلبها فأحسنت إلیه، وکانت عطایاها تأتیه خلاف عطایا مولاه، فمال إلیها بکُلّیّته. قال: «1» وحجّ سلیمان بن عبدالملک وهو خلیفة، فاستأذن زید بن عمرو سکینة، وأعلمها أ نّها أوّل سنة حجّ فیها الخلیفة، وأ نّه لا یمکنه التّخلّف عن الحجّ معه، وکانت لزید ضیعة یقال لها العَرْج «2»، وکان له فیها جوارٍ، فأعلمته أ نّها لا تأذن له إلّاأن یخرج أشعب معه فیکون عیناً لها علیه، ومانعاً له من العدول إلی العَرج، ومن اتّخاذ جاریة لنفسه فی بدأته ورجعته فقنع بذلک وأخرج أشعب معه، «3» وکان له فرس کثیر الأوضاح «4» حسن المنظر یصونه عن الرّکوب إلّافی مسایرة خلیفة أو أمیر أو یوم زینة، وله سرج یصونه أن یرکب به غیر ذلک الفرس، وکان معه طیب لا یطّیّب به إلّامثل ذلک الیوم الّذی یرکب فیه وحُلّة موشیّة یصونها عن اللُّبس إلّافی یوم یحبّ التّجمّل فیه بها «3»، فحجّ مع سلیمان، وکانت له عنده حوائج کثیرة فقضاها ووصله وأجزل صلته، وانصرف سلیمان من حجّه ولم یسلک طریق المدینة، وانصرف ابن عثمان یرید المدینة، فنزل علی ماءٍ لبنی عامر بن صعصعة، ودعا أشعب فأحضره، وصرّ صُرّة فیها أربعمائة دینار، وأعلمه أ نّه لیس بینه وبین العرج إلّاأمیال، وأ نّه إن أذن له فی المسیر إلیها والمبیت عند جواریه غلّس إلیه فوافاه فی وقت ارتحال النّاس ووهب له الأربعمائة
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی أعلام النّساء]
(2)- [العَرْج بفتح أوّله وسکون ثانیه وجیم [...]، وهی قریة جامعة فی واد من نواحی الطائف، إلیها یُنْسَب‌العرجیّ الشّاعر، وهو عبداللَّه بن عمر بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان، وهی أوّل تهامة، وبینها وبین المدینة ثمانیة وسبعون میلًا، راجع الرقم 7: مَنْ هو العَرْجیّ؟]. معجم البلدان، 3/ 637
(3) (3) [لم یرد فی أعلام النّساء]
(4)- الأوضاح: جمع وضح، وهو الغرّة والتّحجیل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 746
دینار، فقبّل یده ورجله وأذن له فی السّیر إلی حیث أحبّ، وحلف له أ نّه یحلف لسکینة بالأیمان المحرجة أ نّه ما صار إلی العرج ولا اتّخذ جاریة منذ فارق سکینة إلی أن رجع إلیها، فدفع إلیه مولاه الدّنانیر ومضی «1».
قال أبو إسحاق: قال ابن أشعب: حدّثنی أبی: أ نّه لم یتوهّم أنّ مولاه سار نصف میل حتّی رأی فی الماء الّذی کان علیه رحل زید جاریتین علیهما قِربتان، فألقتا القربتین وألقتا ثیابهما عنهما ورمتا بأنفسهما فی الغدیر وعامتا فیه ورأی من مجرّدهما ما أعجبه واستحسنه، فسألهما عند خروجهما من الماء عن نسبهما، فأعلمتاه أنّهما من إماء نسوة خُلوفٍ لبنی عامر بن صعصعة هنّ بالقرب من ذلک الغدیر، فسألهما: هل یسهل عن مولیاتهما محادثة شیخ حسن الخلق طیّب العشرة کثیر النّوادر؟ فقالتا: وأ نّی لهنّ بمن هذه صفته؟ فقال لهما: فأنا ذلک، قالتا له: فانهض معنا، فوثب إلی فرس زید فأسرجه بسرجه الّذی کان یسرجه به ویرکبه، ودعا بحُلّته الّتی کان یضنّ بلبسها فلبسها، وأحضر السفطَ الّذی کان فیه طیبه فتطیّب منه، ورکب الفرس ومضی معهما حتّی وافی الحیّ، فأقام فی محادثة أهله إلی قُرب وقت صلاة العصر، فأقبل فی ذلک الوقت رجال الحیّ وقد انصرفوا غانمین من غزواتهم، وأقبلت تمرُّ به الرَّعلةُ «2» بعد الرّعلة فیقفون به فیقولون: ممّن الرّجل؟
فینتسب فی نسب زید، فیقول کلّ من اجتاز به: ما نری بأساً وینصرفون عنه، إلی قرب غروب الشّمس، فأقبل علیه شیخ فانٍ علی حِجْر «3» هرمة هزیلة، ففعل مثل ما کان [یفعل من اجتاز، فسأله مثل ما یسألون عنه، فأخبره بمثل ما کان] یخبر من تقدّمه، فقال مثل قولهم [قال ابن أشعب: قال أبی] فرأیت الشّیخ قد وقف بعد قوله فأوجست منه خیفة، لأنِّی رأیته قد جعل یده الیسری تحت حاجبیه ورفعهما، ثمّ استدار
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی أعلام النّساء، 2/ 218- 219]
(2)- الرّعلة: القطعة من الخیل القلیلة
(3)- الحجر: الفرس
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 747
لیری وجهی، فرکبت الفرس، فما أنا إلّاأن استویت علیه حتّی سمعته یقول: أقسم باللَّه ما هذا قُرشیّ وما هو إلّاوجه عبد، فرکضت فرسی [ورکض خلفی. فرأی حِجره مقصرة] وهو یقول: من أنت واتّبعنی، فلمّا یئس من اللّحاق بی انتزع سهماً فرمانی به، فوقع فی مؤخَّرة السّرج فکسرها، ودخلتنی من صوته روعة ثلطت لها فی الحلّة لشدّة فزعی «1»، ووافیت رجل مولای فغسلت الحلّة وشررتها «2» فلم تجفّ لیلًا، وغلّس مولای زید من العرج فوافانی فی وقتِ الرّحیل، فرأی الحلّة مشرورة، ومؤخّرة السّرج مکسورة، والفرس قد أضرّ به الرّکض، وسفط الطّیب مسکور مفضوض الخاتم. فسألنی عن السّبب فصدقته، فقال لی: ویحک، أما کفاک ما صنعت بی حتّی انتسبت فی نسبی [فجعلتنی عند أشراف قومی جمّاشاً؟] وسکت عنِّی ولم یقل لی أحسنت ولا أسأت حتّی وافینا المدینة.
فلمّا وافاها سألته سکینةُ عن خبره، فقال لها: یا بنت رسول اللَّه (ص)، وما سؤالکِ إیّای ولم یزل ثقتُکِ معی وهو أمین علیَّ؟ فسلیه عن خبری یصدُقکِ عنه، فسألتنی فأخبرتها أ نّی لم انکر علیه شیئاً، ولم أمکّنه من ابتیاع جاریة، ولم اطلق له الاجتیاز بالعرج. فاستحلفتنی علی ذلک، فلمّا حلفت لها بالأیمان المحرجة فیها طلاق امّک، وثب فوقف بین یدیها وقال: [أی بنت عمّ] ویا بنت رسول اللَّه، کذبکِ واللَّه العِلج [ولقد أخذ منِّی أربعمائة دینار علی أن أذن لی فی المصیر إلی العَرْج] فأقمت بها یوماً ولیلة وغسلت بها عدّة من جواری، وها أنا ذا تائب إلی اللَّه عزّ وجلّ ممّا کان منِّی، وقد جعلت توبتی هبّهن لکِ، وتقدّمت فی حملهنّ إلیکِ، وهنّ موافیات المدینة فی عشیّة هذا الیوم، فبیعهنّ وعتقهنّ إلیک [الأمر فیه] وأنت أعلم بماترین فی العبد السّوء، فأمرتنی بإحضار الأربعمائة دینار، فلمّا أحضرتها أمرت بابتیاع خشب بثلاثمائة دینار [ثمّ أمرت بنشره] ولیس عندی ولا عند أحد من أهل المدینة علم بما تریده فیه. ثمّ أمرت بأن یُتّخذ بیت
__________________________________________________
(1)- فی المطبوع: «ودخلتنی روعة من ضربته أحدثت لها فی الحلّة»
(2)- شررتها: وضعتها لتجفّ، وفی المطبوع: ونشرتها
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 748
کِسر. وجعلت النّفقة علیه فی أجر النّجّارین من المائة الدّینار الباقیة، ثمّ أمرت بابتیاع بیضٍ وتبن وسِرجینٍ بما بقی من المائة الدّینار بعد أجرة النّجّارین، ثمّ أدخلتنی والبیض والتّبن والسّرجین فی ذلک البیت، وحلفت بحقّ جدّها أ لّاأخرج من ذلک البیت حتّی أحضُن ذلک البیض کلّه إلی أن ینقب ففعلت ذلک ولم أزل أحضنه حتّی نقب کلّه فخرج منه ألوف القراریج، ورُبّیت فی دار سکینة، وکانت تنسبهنّ إلیّ وتقول: بنات أشعب [ونسل أشعب] قال أبو إسحاق: قال لی: وبقی من ذلک النّسل فی أیدی النّاس إلی الآن وکلّهم إخوتی وأهلی. قال: فضحکتُ واللَّه حتّی غُلبت، وأمرت له بعشرة آلاف درهم فحملت بحضرتی إلیه.
أبو الفرج، الأغانی، 16/ 95- 99 (ط دار إحیاء التّراث العربیّ)، 16/ 364- 366
[فی أخبار أشعب]:
ابنه یذکر بعض طرائف أبیه: «1»
أخبرنی رضوان بن أحمد بن یوسف بن إبراهیم، عن إبراهیم بن المهدیّ: أنّ الرّشید لمّا ولّاهُ دمشقَ، بعث إلیه عبداللَّه بن أشعب، وکان یَقْدُم علیه من الحجاز إذا أراد أن یَطرَب. قال إبراهیم: وکان یُحدِّثنی من حدیث أبیه بالطّرائف:
عادَلتُه «2» یوماً وأنا خارج من دمشق فی قبّة علی بغل لألهوَ بحدیثه، فأصابنا فی الطّریق بردٌ شدیدٌ فدعوتُ بِدُوَّاج سَمُّور «3» لألبسه، فاتِیت به، فلمّا أقبلتُ علی ابن أشعب، فقلت: حدِّثنی بشی‌ءٍ من طمعِ أبیکَ. فقال لی: ما لکَ ولأبی، ها أنا إذا دعوتَ بالدُّوَّاج فما شَککتُ واللَّه فی أ نّک إنّما جئتَ به لی، فضحکتُ من قوله، ودعوتُ بغیره فلبستُه وأعطیتُه إیّاه، ثمّ قلتُ له: ألأبِیکَ ولدٌ غیرک؟ فقال: کثیر، فقلت: عشرة؟ قال: أکثر،
__________________________________________________
(1)- سقط هذا الخبر من ب، وأثبتناه من ف، ما، مد
(2)- عادله: رکبَ معه
(3)- الدوّاج: اللّحاف الذی یُلبَس، والسمُّور: حیوان برِّی یُتّخذ من جلده فراء ثمینة للینها وخفّتها وإدفائها
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 749
قلت: فخمسون؟ قال: أکثر کثیر، قلت: مائة؟ قال: دع المئین وخذ الألوف، فقلت:
ویلک! أیُّ شی‌ءٍ تقوله؟ أشعبُ أبوک لیس بینک وبینه أب، فکیف یکون له ألوف من الولد؟ فضحک ثمّ قال: لی فی هذا خبر ظریف، فقلت له: حدِّثنی به، فقال:
کان أبی مُنقطعاً إلی سُکینة بنت الحسین، وکانت متزوِّجة بزید بن عمرو بن عثمان بن عفّان، وکانت محبّة له، فکان لا یستقرّ معها، تقول له: أرید الحجّ فیخرج معها، فإذا أفْضَوا إلی مکّة تقول: أرید الرّجوعَ إلی المدینة، فإذا عاد إلی المدینة، قالت: أرید العمرةَ، فهو معها فی سفر لا ینقضی. قال عبداللَّه: فحدّثنی أبی قال:
کانت قد حلّفتهُ بما لا کفّارةَ له ألّا یتزوّجَ علیها ولا یتسرّی ولا یُلِمّ بنسائه وجواریه إلّا بإذنها، وحجّ الخلیفةُ فی سنة من السِّنین، فقال لها: قد حجّ الخلیفةُ ولا بدّ لی من لقائه، قالت: فاحْلِفْ بأ نّک لا تدخلُ الطّائفَ، ولا تُلمّ بجواریکَ علی وجهٍ ولا سبب، فحلف لها بما رَضِیَتْ به من الأ یْمان علی ذلک، ثمّ قالت له: احْلِفْ بالطّلاق، فقال: لا أفعل، ولکن ابعثی معی بثقتک، فدعَتْنی وأعطتْنی ثلاثین دیناراً وقالت لی: أخرُج معه، وحلّفتنی بطلاق بنت وردان زوجتی ألّا أطلِقَ له الخروجَ إلی الطائف بوجهٍ ولا سبب، فحلفتُ لها بما أثلج صدرها، فأذِنَتْ له فخرج وخَرجْتُ معه. فلمّا حاذَیْنا الطائفَ قال لی: یا أشعب، أنتَ تعرِفُنی وتعرف صنائعی عندک، وهذه ثلاثمائة دینار، خُذْها بارَکَ اللَّه لکَ فیها وأذَنْ لی ألَمّ بجواریّ، فلمّا سمعتُها ذهبَ عقلی ثمّ قلت: یا سیِّدی، هی سُکَینة، فاللَّهَ اللَّهَ فیَّ. فقال: أوَ تَعْلَم سکینةُ الغیْبَ! فلم یزل بی حتّی أخذتُها وأذِنْتُ له، فمضی وباتَ عند جواریه.
فلمّا أصبحنا رأیتُ أبیاتَ قومٍ من العرب قریبةً منّا، فلبستُ حُلّةَ وَشْیٍ کانت لزید قیمتُها ألفُ دینار، ورکبتُ فرسَه وجئتُ إلی النّساء، فسلّمتُ فرددنَ، ونسبننی فانتسبتُ نسبَ زید، فحادثَنّنی وأنِسْنَ بی. وأقبل رجال الحیّ، وکلّما جاء رجل سأل عن نسبی فخُبِّرَ به، هابنی وسلّم علیَّ وعظّمنی وانصرف، إلی أن أقبل شیخٌ کبیرٌ منکر مبطون،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 750
فلمّا خُبِّر بی وبنسبی شالَ حاجِبَیهِ عن عینه، ثمّ نظر إلیَّ وقال: وأبی ما هذه خلقةُ قُرَشیّ ولا شمائلُه، وما هو إلّاعبدٌ لهم نادّ، وعلمتُ أ نّه یریدُ شرّاً، فرکبتُ الفرسَ ثمّ مضیتُ، ولحقنی فرمانی بسهمٍ فما أخطأ قَربُوسَ السّرج، وما شککتُ أ نّه یلحقنی بآخر یقتلنی فسلحْتُ- یعلم اللَّه- فی ثیابی فلوّثها ونفذ إلی الحُلّة فصیّرها شُهْرة «1»، وأتیتُ رحْلَ زیدبن عمرو، فجلستُ أغسل الحُلّة وأجفِّفها، وأقبل زید بن عمرو، فرأی ما لَحِقَ الحُلّة والسّرج، فقال لی: ما القصّة؟ ویلک! فقلت: یا سیِّدی الصِّدقُ أنجی، وحدّثته الحدیثَ فاغتاظ ثمّ قال لی: ألم یکفِکَ أن تلبس حلّتی وتصنع بها ما صنعت، وترکب فرسی وتجلس إلی النِّساء حتّی انتسبتَ بنسبی وفضحتنی، وجعلتنی عند العرب ولّاجاً جَمّاشاً «2»، وجری علیکَ ذُلٌّ نُسِبَ إلیَّ، أنا نَفِیٌّ من أبی ومنسوبٌ إلی أبیکَ إن لم أسُؤْک وأبْلُغْ فی ذلک.
ثمّ لقِیَ الخلیفةَ وعاد ودخلنا إلی سُکینة، فسألتْهُ عن خبره کلّه، فخبرها حتّی انتها إلی ذکر جواریه، فقالت: إیه وما کان من خبرک فی طریقک؟ هل مَضیْتَ إلی جواریک بالطائف؟ فقال لها: لا أدری، سَلِی ثِقَتَک. فدعتنی فسألتنی، وبدأتُ فحلفتُ لها بکلِّ یمینٍ محرجة أنّه ما مرّ بالطائف ولا دخلها ولا فارقنی، فقال لها: الیمینُ التی حلفَ بها لازمة لی إن لم أکن دخلتُ الطائفَ وبتُّ عند جواریَّ وغسَّلْتُهنّ «3» جمیعاً، وأخذ منِّی ثلاثمائة دینار، وفعل کذا وکذا، وحدّثها الحدیث کلّه وأراها الحُلّة والسّرج، فقالت لی: أفعَلْتها یا أشعب! أنا نَفِیّة من أبی إن أنفقتَها إلّافیما یسوءک، ثمّ أمرت بکَبْسِ «4» منزلی وإحضارها الدنانیرَ، فاحضِرت، فاشترتْ بها خشباً وبیضاً وسِرْجیناً، وعملت من الخشب بیتاً فحَبَسَتْنی فیه وحلفت ألّا أخرج منه ولا أفارقه حتّی أحضن البیضَ کلّه إلی أن یَنْقَب،
__________________________________________________
(1)- الشُّهْرة: ظهور الشی‌ء فی شنعة
(2)- الولّاج: الکثیر الدّخول. والجمّاش: المتعرِّض للنّساء
(3)- غسّلْتُهنّ: جامعتهنّ
(4)- کبسَ دار فلان: هجمَ علیها فجأة وأحاط بها
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 751
فمکثتُ أربعین یوماً أحضن لها البیض حتّی نَقِبَ، وخرج منه فواریج کثیرة فربّتْهنّ وتناسلنَ فکنّ بالمدینة یُسمَّین بناتَ أشعب ونسلَ أشعب، فهؤلاء الآن بالمدینة نَسْلٌ یزید علی الألوف، کلّهنّ أهلی وأقاربی.
قال إبراهیم: فضحکتُ واللَّه من قوله ضحکاً ما أذکر أنِّی ضحکتُ مثلَه قطّ ووصلته، ولم یزل عندی زماناً حتّی خرج إلی المدینة وبلغنی أ نّه ماتَ هناک «1».
یُقَوْقِئ مثل الدّجاجة:
أخبرنی الحسنُ بن علیّ، قال: حدّثنا أحمد بن سعید، قال: حدّثنا الزّبیر بن بکّار، قال: حدّثنی عمِّی، قال: بعثتْ سکینة إلی أبی الزّناد، فجاءها تستفتیه فی شی‌ء، فاطّلع أشعب علیه من بیت وجعل یُقَوْقِئ مثل ما تُقَوْقِئ الدّجاجة، قال: فسبّح أبو الزّناد وقال:
ما هذا؟ فضحکتْ وقالت: إنّ هذا الخبیث أفسدَ علینا بعضَ أمرنا، فحلفتُ أن یحضُن بیضاً فی هذا البیت ولا یُفارقه حتّی یَنْقُب، فجعل أبو الزّناد یعجب من فعلها.
وقد أخبرنی محمدّ بن جعفر النّحویّ بخبر سُکینة الطّویل علی غیر هذه الروایة، وهو قریب منها، وقد ذکرتُه فی أخبار سکینة بنت الحسین مفرداً عن أخبار أشعب، هذه فی أخبارها مع زید بن عمرو بن عثمان بن عفّان.
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربیّ)، 19/ 111- 112، 113
أخبرنی الحسن بن علیّ الخفّاف، قال: حدّثنا أحمد بن سعید الدّمشقیّ، قال: حدّثنا الزّبیر بن بکّار، قال: حدّثنا شُعیب بن عبیدة بن أشعب عن أبیه عن جدّه، قال:
کانت سکینة بنت الحسین بن علیّ علیهم السلام عند زید بن عمرو بن عثمان بن عفّان، قال:
وقد کانت أحلفته أ لّایمنعها سفراً ولا مدخلًا ولا مخرجاً، فقالت له: اخرج بنا إلی حُمران من ناحیة عُسفان، فخرج بها، فأقامت ثمّ قالت له: اذهب بنا نعتمر، فدخل بها مکّة،
__________________________________________________
(1)- انتهی الخبر المشار إلی أوّله فی الحاشیة رقم 3 ص 162
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 752
فأتانی آتٍ فقال: تقول لک دیباجة الحرم- وهی امرأة من ولد عتاب بن أسید- لک عشرون دیناراً إن جئتنی بزید بن عمرو اللّیلة فی الأبطح (قال أشعب: وأنا أعرف سکینة وأعلم ما هی ثمّ غلب علیَّ طباع السّوء والشّره، فقلت لزید فیما بینی وبینه: إنّ دیباجة الحرم أرسلت إلیَّ بکیت وکیت، فقال عِدها اللّیلة بالأبطح) فأرسلت إلیها فواعدتها الأبطح، وإذا الدّیباجة قد افترشت بساطاً فی الأبطح وطرحت النّمارق، ووضعت حثایا وعلیها أنماط، فجلست علیها، فلمّا طلع زید قامت إلیه فتلقّته وسلّمت علیه، ثمّ رجعت إلی مجلسها، فلم ننشَب أن سمعنا شحیج «1» بغلة سُکینة، فلمّا استبانها زید قام فأخذ برکابها، واختبأتُ ناحیة، فقامت الدّیباجة إلی سُکینة، فتلقّتها وقبّلت بین عینیها، وأجلستها علی الفراش، وجلست هی علی بعض النّمارق، فقالت سکینة: أشعبُ واللَّه صاحبُ هذا الأمر، ولستُ لأبی إن یأت یصیح صیاح الهِرّة (أن یقوم لی بشی‌ء أبداً فطلعت علی أربع أصیح صیاح الهرّة) ثمّ دعت جاریة معها مجمر کبیر، فحفنت منه وأکثرت، وصبّت فی حِجر الدّیباجة (وحفنت لمن معها فصبّته فی حجورهنّ) ورکبت ورکب زید وأنا معهم، فلمّا صارت إلی منزلها «2» قالت لی: یا أشعب أفعلتها؟ قلت: جعلت فداءک إنّها جعلت لی عشرین دیناراً، وقد عرفتِ طمعی وشرهی، واللَّهِ لو جعلت لی العشرین دیناراً علی قتل أبویّ لقتلتهما، قال: فأمرت بالرّحیل إلی الطّائف، فأقامت بالطّائف وحوَّطت «3» من ورائها بحیطان ومنعت زیداً أن یدخل إلیها، قال: ثمّ قالت لی یوماً: قد أثِمنا فی زید وعملنا ما لا یحلُّ لنا، ثمّ أمرت بالرّحیل إلی المدینة وأذنت لزید فجاءها.
قال الزّبیر: وحدّثنی عبداللَّه بن محمّد بن أبی سلمة، قال:
جاء أشعب إلی مجلس أصحابنا فجلس فیه فمرّت جاریة لأحدهم بحزمة عراجین من صدقة عمر، فقال له أشعب: فدیتک، إنّا نحتاج إلی حطب فمُر لی بهذه الحزمة، قال:
__________________________________________________
(1)- شحیج البغلة: صوتها
(2)- فی مخطوط: إلی منزله
(3)- فی مخطوط: وأحاطت
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 753
لا ولکن أعطیک نصفها علی أن تحدِّثنی بحدیث دیباجة الحرم، فکشف أشعب ثوبه عن استه واستوفز وجعل یخلس ویقول: إنّ لهذا زمناً، أفَّ لهذا زمناً وجعلت خُصیتاه تخُطان الأرض، ثمّ قال: أعطانی واللَّه فلانٌ فی حدیث دیباجة الحرم عشرین دیناراً، وأعطانی فلان کذا، وأعطانی فلان کذا، حتّی عدّ أموالًا، وأنت الآن تطلبه منِّی بنصف حُزمة عراجین؟ ثمّ قام فانصرف.
قال الزّبیر: وحدّثنی شعیب بن عبیدة، عن أبیه، قال: دخل رجل من قریش علی سکینة بنت الحسین علیهما السلام، قال: فإذا أنا بأشعب مُتَفَحِّج، جالس تحت السّریر، فلمّا رآنی جعل یُقرقر مثل الدّجاجة، فجعلتُ أنظر إلیه وأعجب، فقالت: ما لکَ تنظر إلی هذا؟
قلت: إنّه لعجب، قالت: إنّه لخبیث، قد أفسدَ علینا أمورنا بغباوته، فحضنتُه بَیْضَ دجاج، ثمّ أقسمتُ أ نّه لا یقوم عنه حتّی ینفُق. وهذا الخبر عندنا غیر مشروح، ولکن هذا ما سمعناه، ونسخته علی الشّرح من أخبار إبراهیم بن المهدی الّتی رواها عنه یوسف ابن إبراهیم، وقد ذکر فی أخبار سکینة.
أبو الفرج، الأغانی، 19/ 97- 100 (ط دار إحیاء التّراث العربیّ)، 19/ 106- 108
عتب [زید بن] عمرو بن عثمان علی زوجه سکینة بنت الحسین، فأرسلت إلیه أشعب:
أخبرنی الحسین بن یحیی، عن حمّاد، عن أبیه، عن المدائنیّ، قال: کان زید بن عمرو ابن عثمان قد تزوّج سُکینة بنتَ الحسین رضی اللَّه تعالی عنه، فعتبَ علیها یوماً، فخرج إلی مالٍ له، فذکر أشعب أنّ سکینة دعته فقالت له: إنّ ابن عثمان خرج عاتباً علیَّ فاعلَمْ لی حالَه، قلت: لا أستطیع أن أذهبَ إلیه السّاعةَ، فقالت: أنا أعطیکَ ثلاثین دیناراً، فأعطتنی إیّاها فأتیتُه لیلًا، دخلتُ الدّار، فقال: انظروا مَنْ فی الدّار، فأتوه فقالوا: أشعبُ، فنزل عن فرشه وصار إلی الأرض، فقال: أشُعَیب؟ قلت: نعم، قال: ما جاء بک؟ قلت:
أرسلَتْنی سُکینة لأعلَم خبرکَ، أتذکّرتَ منها ما تذکّرتْ منک؟ وأنا أعلم أنّک قد فعلتَ حین نَزلْتَ عن فرشک وصرْتَ إلی الأرض، قال: دعنی من هذا وغنِّنی:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 754
عُوجَاً بهِ فاستنطِقاه فقد ذکّرنی ما کنتُ لم أذکُرِ
فغنّیتُه فلم یَطْرَبْ، ثمّ قال: غنِّنی ویحک غیر هذا، فإن أصبتَ ما فی نفسی فلکَ حُلّتی هذه وقد اشتریتُها آنِفاً بثلاثمائة دینار، فغنّیته:
عَلَقَ القلبُ بعض ما قد شجاهُ من حبیبٍ أمسی هوانا هواهُ
ما ضِرارِی نفسی بهِجْرانِ مَنْ لی - سَ مُسیئاً ولا بعیداً نواهُ
واجتنابی بیتَ الحبیبِ وما الخُلْ - دُ بأشهی إلیَّ من أن أراهُ
فقال: ما عَدَوْتَ ما فی نفسی، خُذِ الحلّةَ، فأخذتُها ورجعتُ إلی سُکینةَ، فقصصتُ علیها القصّة، فقالت: وأین الحلّةُ؟ قلتُ: معی، فقالت: وأنتَ الآن ترید أن تلبسَ حلّة ابن عثمان! لا واللَّه ولا کرامةَ! فقلت: قد أعطانیها، فأیّ شی‌ءٍ تُریدینَ منِّی! فقالت: أنا أشتَرِیها منکَ، فبعتُها إیّاها بثلاثمائة دینار.
الشعر المذکور فی هذا الخبر لعمر بن أبی ربیعة، والغناء للدّارمیّ خفیف ثقیلٍ بالخنصر فی مجری الوسْطی، وذکر عمرو بن بانة أنّه للهذلیّ، وفیه لابن جامع ثانی ثقیل بالوسْطی. «1»
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربیّ)، 3/ 254- 255
__________________________________________________
(1)- حسین بن یحیی، از حمّاد، از پدرش [اسحاق]، از مداینی مرا چنین روایت کرد: زید بن عمرو بن عثمان با سکینه دختر حسین رضی اللَّه تعالی عنه ازدواج کرد. او روزی با سکینه نقار پیدا کرد و از خانه قهر کرده به یکی از املاک خود رفت. اشعب آورده است که سکینه مرا احضار نمود و گفت: پسر عثمان از خانه با حالت قهر بیرون رفته است. برو ببین چه می‌کند و حالش را به من خبر بده. گفتم: در این ساعت نمی‌توانم نزد او بروم. گفت: من سی دینار به تو می‌دهم که بروی، و آن مبلغ را به من داد. من همان شبانه به ملک زید رفتم و وارد خانه‌اش شدم. چون صدای پای مرا شنید، گفت: ببینید چه کسی در این خانه آمده است. به او خبر دادند که اشعب است. پس مرا به اطاق خود خواند و از کرسی فرود آمده بر زمین نشست و گفت: ای شُعَیْب 1! گفتم: بلی، گفت: چه شده که در این وقت شب پیش من آمدی؟ گفتم: سکینه مرا فرستاده تا حالت را بپرسم و بدانم آیا همانطور که او به یاد تو است تو هم در فکر او هستی؟ و تو وقتی از کرسی به زیر آمدی و بر فرش نشستی دانستم که پاسخ اورا دادی. گفت: از این حرفها نزن و این آواز را برای من بخوان:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 755
غضبت سُکینة علیه فأمرت بحلقِ لحیته:
أخبرنی عمِّی، قال: حدّثنا عبداللَّه بن أبی سعد، قال: حدّثنی محمّد بن عبداللَّه بن مالک، عن إسحاق، قال: حدّثنی إبراهیم بن المهدیّ، عن عُبیدة بن أشعب، قال:
غضبت سُکینة علی أبی فی شی‌ءٍ خالفها فیه، فحلَفت لتَحْلِقَنَّ لِحْیَتَه، ودعَت بالحجّام فقالت له: احْلِق لِحْیَته، فقال له الحجّام: انفُخ شدْقَیک حتّی أتمکّن منک، فقال له: یا ابن البَظْراء، أمَرَتْکَ أن تَحْلِق لِحْیَتی أو تُعَلِّمَنی الزَّمْر! خبِّرنی عن امرأتکَ إذا أردتَ أن تَحْلِق حِرَّها تَنفُخ أشداقَه! فغضبَ الحجّام وحلف ألّا یَحْلِق لِحْیَته وانصرف، وبلغَ سُکینة الخَبَرُ وما جری بینهما، فضَحِکَت وعَفَت عنه.
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربیّ)، 19/ 118
فی بعض الکتب: أنّ سکینة بنت الحسین علیه السلام غضبت علی رجلٍ فأمرت بحلقِ لحیته، فأتاهُ الحالق یحلقها، فقال له: أنفخ شدّ فیکَ حتّی أحلق لحیتک، فقال: أمروکَ بحلقِ لحیتی
__________________________________________________
عُوجَاً به [... تا آخر بیت].
«هر دو نزد او بایستید و از او حرف بپرسید، همانا او به یاد من آورد آنچه را که به خاطرم نمی‌آوردم»
من خواندم، امّا او به طرب نیامد. سپس گفت: وای بر تو! آوازی دیگر بخوان. اگر به آنچه در قلب من است برسی این حلّه را که در بردارم- و به سی صد دینار خریده ام- به تو می‌دهم. و من این آواز را برای او خواندم: علقَ القلبُ [... تا آخر ابیات].
«بعض آنچه اورا غمگین کرده است بر قلب من آویخت. از دوستی که خواسته او خواسته ما شده است»
«چرا جان خود را مجبور به هجران کسی کنم که به من بدی نکرده و خواسته او از خواسته ما دور نیست»
«و چرا از خانه محبوبی دوری گزینم که بهشت جاودان برای من گواراتر و لذیذتر از دیدار او نیست»
وقتی این آواز را خواندم، زید گفت: تو همان آواز را خواندی که در قلب من است، این حُلّه را بگیر. من آن را برداشتم و نزد سکینه آمدم، تمام قصّه را برای او شرح دادم. فرمود: اکنون آن حُلّه کجاست؟ گفتم: با من است، گفت: تو حالا می‌خواهی حُلّه پسر عثمان را بپوشی؟ نه به خدا. این کار شایسته و ممکن نیست. گفتم: آن را به من بخشیده است. فرمود: من می‌خرم. پس سی صد دینار به من داد و آن حلّه را به او سپردم.
1. أشعب را از روی تصغیر شُعَیب خواند.
فریدنی، برگزیده أغانی، 1/ 359- 360
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 756
أو بأن تعلِّمنی لعب الزّمر؟ فقال الحالق: هکذا یکون حلق الشّعر، فقال: إذا امرأتک حلقت ذلک الموضع، مَنْ ینفخ لها طرفی شعرتها (شفرتها خ) فحکوا لسکینة، فضحکت وتجاوزت عنه «1».
الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 4/ 147- 148
وکقوله فیه فی التّحدّث عن شعیب بن أشعب الطّامع، وکان کأبیه فی المجون والاستهتار، فأصحبه الرّشید مع عمِّه إبراهیم بن المهدیّ المعنیّ بقول أبی فراس:
منکم علیّة أم منهم وکان لکم شیخ المغنِّین إبراهیم أم لهم «2»
فطلب منه إبراهیم أن یحدِّثه عن طمع أبیه لیستریح به فی قطع اللّیل، ثمّ سأله إبراهیم عن أقربائه بالمدینة، فقال شعیب بن أشعب: إنّهم یُعدّون بالألوف، وأکثر. قال له إبراهیم: ویلک! ما بینک وبین أشعب أحد، فمن أین هؤلاء: فاختلق شعیب حدیثاً لاثباته، وتهجّم به علی ابنة سیِّد شباب أهل الجنّة، فأثبتَ زواج زید بن عمر بن عثمان ابن عفّان منها، کما افتری علیها بإسراف المال الممقوت حتّی عند العُرْف، وأنت بعد أن تتذکّر ما مرّ علیک من کَوْن أشعب من موالی آل الزّبیر من قبل أبیه، وقد تربّی فی بیت عائشة بنت عثمان بن عفّان یتجلّی لک قیمة هذا الحدیث المتفکّه به إبنه شعیب مضافاً إلی أ نّه حدیث لیل ومسامرة مع الامراء. «3»
المقرّم، السّیّدة سکینة،/ 108
__________________________________________________
(1)- یظهر بعد إمعان النّظر فی هذه الحکایة، أ نّها من القصص الموضوعة الّتی نسبها أمثال أبو الفرج الأصفهانیّ المروانیّ فی کتابه الأغانی، وغیره إلی السّیّدة سکینة علیها السلام، فإنّ القارئ العزیز جدّ خبیر بما فی هذه الحکایة من القباحة، فإنّ السّیّدة سکینة علیها السلام کیف أمرت بحلق لحیة الرّجل؟
بل شأنها أجلّ وأسنی أن تصدر عنها أمثال هذه الأوامر الشّنیعة، وقد وضعوا کثیراً من هذه الحکایات الکاذبة ونسبوها إلی تلک السّیّدة الجلیلة وبعضها واقعة فی حقّ غیرها، ولکن ألصقوها إلیها.
انظر إلی کتاب «جنّة المأوی» ص 232- 237 ط تبریز، وکتاب السّیّدة سکینة للسّیّد المقرّم النّجفی، وإلی سائر الکتب الممتعة الّتی أ لّفها جمع من عباقرة هذا العصر فی تحقیق تلک القصص الموضوعة والأساطیر المنسوبة إلی السّیّدة سکینة علیها السلام
(2)- [شرح شافیة أبی فراس،/ 647: منکم الضّمیر، للخلفاء العبّاسیِّین]
(3)- در جای دیگر از شعیب بن اشعب طامع- که پدرش غرق هواهای نفسانی بود- نقل می‌کند که
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 757
نویسنده گوید:
در مورد این اخبار چهار نکته قابل توجّه است: 1- اشعب کیست؟ 2- ابراهیم مهدی کیست؟ 3- چه ارتباطی میان این دو نفر است؟ 4- نتیجه گیری.
1- اشعب کیست؟
او از موالیان بود. در کتب تاریخ، او را به عثمان بن عفّان «1» یا آل زبیر «2» یا عبداللَّه بن زبیر «3» یا سعید بن عاص «4» منتسب کرده‌اند.
پدر او غلام عثمان «5» و یا غلام آل زبیر «6» بود. با مختار بن أبی عبیده ثقفی همراه شد
__________________________________________________
شبی در بزم هارون و عموی وی ابراهیم بن مهدی شرکت داشت و برای این دو آوازه‌خوانی می‌کرد. در آن ضمن، ابراهیم از طمع (و شهوترانی) پدر شعیب جویا شد تا آن شب را با یاد خوشگذرانی‌های او به سر برند. سپس ابراهیم از او درباره نزدیکانش سؤال کرد. شعیب گفت: «تعدادشان به هزاران نفر می‌رسد!»
ابراهیم گفت: «بدبخت! بین تو و پدرت اشعب که واسطه‌ای نیست، پس اینان از کجا آمده‌اند؟»
شعیب برای اثبات این بلندپروازی حدیثی دروغین وضع کرد و بر ساحت بانو سکینه، دختر سرور جوانان بهشت جسارت وارد ساخت. او به سکینه خاتون تهمت بر بست که با زید بن عمر بن عثمان بن عفان ازدواج نموده است؛ کما این که به او افترا زد که مال بسیاری که حتی در عرف هم پسندیده نیست (برای ضیافت‌ها و بزم شاعران!) خرج می‌کرده است.
درصورتی که بعد از توجه به این که پدر او اشعب از غلامان خاندان زبیر بوده و در خانه عایشه، دختر عثمان بن عفان پرورش یافته است، قیمت این حدیث پسرش شعیب واضح می‌شود. مزید بر آن که این سخن، کلام مجلس عشرت بوده است و باید جزء افسانه‌های هزار و یک شب باورش نمود.
طارمی، ترجمه حضرت سکینه علیها السلام للمقرّم،/ 229- 230
(1)- الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 19/ 93، تاریخ بغداد، 7/ 37، تاریخ دمشق، 9/ 110، 111، 112، 113، و سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 7/ 55
(2)- الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 19/ 94
(3)- تاریخ بغداد، 7/ 37، تاریخ دمشق، 9/ 110، 111، 112، 113
(4)- تاریخ بغداد، 7/ 37، تاریخ دمشق، 9/ 110، 112، 113
(5)- الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 19/ 93، 109
(6)- الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 19/ 93، 121
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 758
و مصعب گردن او را زد و به او گفت: تو غلام منی و علیه من خروج کردی «1»؟! و مادر او حمیده کنیز اسماء بنت أبی بکر «2» مادر عبداللَّه بن زبیر یا أبوسفیان بن حرب «3» یا عائشه دختر عثمان بن عفان «4» که همسر عبداللَّه بن زبیر بود «5».
این اختلاف نقل راویان در مورد سرپرستی اشعب امر بعیدی نیست، زیرا او از جانب مادر در خدمت آل عثمان و از جانب پدر در خدمت آل زبیر بوده است.
مطابق با نقل أبو الفرج اصفهانی (متوفی 356 ه ق)، عایشه دختر عثمان بن عفان کفالت و سرپرستی اورا به عهده داشته است «6».
اشعب راجع به خودش گفته است: من و أبو زناد در دامن عائشه دختر عثمان بن عفان پرورش یافتیم و با نشیب و فرازهایی روبرو شدم تا به این مرتبه (مغنّی‌گری) رسیدم «7». او توسّط عائشه دختر عثمان «8» و یا مادرش «9» به کسب حرفه بزّازی رو آورد.
در کتب تاریخ مسطور است: مادر اشعب نزد زنان پیامبر صلی الله علیه و آله وارد می‌شد و سخن‌چینی می‌کرد و باعث تحریک آنها می‌شد، با این کار اختلاف و شر بین زنان می‌افکند و موجب أذیت و آزار رسول خدا صلی الله علیه و آله می‌شد، و آن حضرت اورا نفرین کرد و مُرد «10». و نیز مادر اشعب از زنان بدنام و زشت کار در مدینه بوده است. به این
__________________________________________________
(1)- الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 19/ 93
(2)- الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 19/ 93، تاریخ دمشق، 9/ 112، 113، 114، تاریخ بغداد، 7/ 37
(3)- الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 19/ 93
(4)- الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 19/ 94
(5)- جمل من أنساب الأشراف، 7/ 141
(6)- الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 19/ 93
(7)- الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 19/ 94
(8)- الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 19/ 96
(9)- سیر أعلام النبلاء (ط دار الفکر)، 7/ 55
(10)- الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 19/ 94، الإصابة، 1/ 130
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 759
خاطر حد خورد و موهای سرش را تراشیدند و دور شهر چرخاندند و او فریاد می‌زد که از این وضع من عبرت بگیرید و مرتکب اعمال زشت و شنیع نشوید، و به او پاسخ داده می‌شد: ما آنچه را که خدا ما را از آن بازداشته است انجام نمی‌دهیم نه اینکه وضع تو را ببینیم و انجام ندهیم «1».
از مجموعه اخباری که راجع به اشعب نقل شده است می‌رساند که او فردی حاضر جواب، هرزه گو، دلقک و مسخره چی بوده است.
طفیلی بودن و شکم بارگی او در بین مردم معروف بوده به طوری که به او اشعب الطمّاع یا الطّامع می‌گفتند. از او یاوه های بسیاری راجع به خودش و دیگران نقل شده است که در کتب تاریخ معروف است، به طور مثال خودش می‌گوید: به خاطر این به من طامع می‌گفتند که هیچ مجلس عروسی در مدینه رُخ نداد مگر اینکه من خانه ام را آب و جارو می‌کردم به امید اینکه آن عروس را برای من بیاورند «2».
در مدینه مطربانی هرزگو بودند که با گفتار و کردارشان مردم را می‌خنداندند و مردم هم برای خوش گذرانی گرد آنها جمع می‌شدند، و از جمله این مجالس، مجلس قریش بود که به مضاحکه و یاوه گویی می‌پرداختند. غاضری و اشعب از جمله مطربان این مجالس بودند که در رقابت با یکدیگر به هم حسد می‌ورزیدند تا اینکه اشعب بر رفیقش چیره شد و اورا از دور مطربی کنار زد و یکه تاز شد و با عیّاشی مردم را به طرب می‌آورد «3».
اصمعی در این باره می‌گوید: اشعب را دیدم که با ساز و آهنگ آواز می‌خواند و
__________________________________________________
(1)- الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 19/ 94
(2)- الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 19/ 121، تاریخ دمشق، 9/ 120، سیر أعلام النبلاء، 70/ 52، لسان المیزان، 1/ 453
(3)- الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 19/ 108- 109، 118
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 760
صدای او مثل صدای بلبل بود «1». اسحاق موصلی اورا به جهت طنز و لطیفه گویی و مغنّی‌گری تحسین کرده است، و عبداللَّه بن مصعب زبیری در مورد سحر غنای او اشعاری به این مضمون سروده است:
«آن هنگام که شراب را مزه مزه می‌کنم انگار که بوی مسک یا خوش‌بوتر از آن را استشمام می‌کنم»
«زید انصاری یا اشعب با صدایی شبیه بلبلان برای من آوازه خوانی کردند»
«گمان بردم که پادشاهی بر تخت نشسته هستم که فرشتگان و جمعیت اطراف مردم را گرفتند»
«من در حال عیش و نوش هستم و کاری به کسی ندارم، که چه به سرش می‌آید»
اشعب می‌گوید: من غنا به ویژه لحن را از معبد یاد گرفتم، وقتی از معبد راجع به لحن سؤال می‌شد می‌گفت: از اشعب یاد بگیرید که او از من در اداء لحن بهتر است «2».
اشعب اشعار جریر و معبد را با ساز و آهنگ می‌خواند و جوانان نزد او می‌آمدند و به آنها شیوه آوازخوانی و غنا را آموزش می‌داد. اشعب از جمله مغنّیان دربار خلفای بنی‌امیّه و بنی عبّاس بود و همیشه مورد تأیید و پشتیبانی آنها قرار می‌گرفت. یکی از آنها خلیفه فاسق اموی ولید بن یزید بن عبدالملک بن مروان بود. داستان‌هایی از هرزگی ولید و مشارکت اشعب با او در این هرزگی در کتب نقل شده است «3».
در کتب و منابع حکایاتی از او در ارتباط با افرادی مثل: محمد بن عثمان بن عفان «4»
__________________________________________________
(1)- الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 19/ 97
(2)- تاریخ دمشق، 9/ 112، به نقل از خطیب بغدادی
(3)- الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 7/ 44، 19/ 116، ترجمه برگزیده اغانی، 1/ 729- 730، تاریخ دمشق، 9/ 118- 119
(4)- الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 19/ 94
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 761
و سالم بن عبداللَّه بن عمر «1»، عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفان «2» و زیاد بن عبداللَّه حارثی «3» (والی مکّه و مدینه از جانب منصور)، ابو بکر بن یحیی از آل زبیر «4»، مروان بن ابان بن عثمان «5»، خالد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفان «6»، عامر بن عبداللَّه بن زبیر، نافع بن ثابت بن عبداللَّه بن زبیر و ابان بن عثمان الأعرابی «7» و امّ عمر دختر مروان «8» بن حکم نقل شده است.
اخبار او از جانب راویانی مثل: مدائنی، زبیر بن بکّار و مصعب بن عبداللَّه زبیری و هیثم بن عدی و فرزندش عبیده و اصمعی و محمد بن عمر واقدی نقل شده است. در دو نقل جداگانه اشعب دایی اصمعی «9» یا محمد بن عمر واقدی «10» بوده است: اشعب در مدینه تحت حمایت و پشتیبانی آل زبیر بود و اگر از طرف والی شهر مدینه مشکل و تهدیدی برایش پیش می‌آمد به آنها پناهنده می‌شد و استمداد می‌طلبید، شاهد مثال آن اینکه اشعب با مردی از فرزندان عامر بن لؤی که والی مدینه بود مشکل پیدا کرد، اینکه او از بخیل‌ترین مردم و اشعب طمّاع ترین مردم در خورد و خوراک بود. بر او خیلی سخت گرفت، فریاد الغوث الغوث العیاذ باللَّه ویلکم یا آل زبیر او بلند شد «11».
و او از کسانی بود که برای خوش خدمتی هم که شده با خواندن اشعار تمثیلی برتری
__________________________________________________
(1)- الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 19/ 95، تاریخ دمشق، 9/ 115، 117
(2)- تاریخ دمشق، 9/ 115، 116
(3)- الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 19/ 97، 98، 118، 119
(4)- الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 19/ 98
(5)- الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 19/ 99
(6)- الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 19/ 102، تاریخ بغداد، 7/ 41
(7)- الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 19/ 119
(8)- الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 19/ 115
(9)- تاریخ دمشق، 9/ 114، سیر أعلام النبلاء (ط دار الفکر)، 7/ 55، 56 (عن أبی بکر الخطیب)
(10)- تاریخ دمشق، 9/ 112 (عن أبی بکر الخطیب، تاریخ بغداد، 7/ 37، 38)
(11)- الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 9/ 117
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 762
زبیریان را بر علویان مطرح می‌کرد و باعث تحریک و تهییج آنان می‌شد «1».
اشعب عمر زیادی کرد «2»، در سال نهم هجری متولّد شد «3»، و بعضی گویند در زمان عثمان بن عفان متولّد شد «4». تا زمان مهدی عبّاسی عمر کرد و در سال 154 از دنیا رفت «5».

نویسنده گوید:

نکته ای دیگر در مورد اشعب:
در مورد اشعب این خبر نیز آمده است:
أشعب الطّامع، [...] وقیل: أبو إسحاق مولی عثمان بن عفّان، وقیل: مولی سعید بن العاص، وقیل: مولی عبداللَّه بن الزّبیر، وقیل: مولی فاطمة بنت الحسین.
الخطیب البغدادی، تاریخ بغداد، 7/ 37/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 9/ 110، 111، 112
أخبرنا علیّ بن أحمد بن عمر المقرئ، حدّثنا محمّد بن عمر الحافظ، حدّثنی أحمد بن جعفر بن علیّ بن الهیثم، حدّثنا أبی، قال: «6» قال الهیثم بن عدیّ: کان أشعب مولی فاطمة بنت الحسین، «7» وأسلمته فی البزّازین، فقیل له: أین بلغت من معرفة البزّ! فقال: أحسن النّشر ولا أحسن أطوی، وأرجو أن أتعلّم الطّیّ، وهو الّذی «7» قال لرجل 7 من النّاس حین «7»
__________________________________________________
(1)- الأغانی، 3/ 220 (فی أخبار الحارث بن خالد المخزومی)
(2)- تاریخ بغداد، 7/ 37
(3)- الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 19/ 109، الإصابة، 1/ 130
(4)- تاریخ بغداد، 7/ 37، تاریخ دمشق، 9/ 114
(5)- الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی)، 19/ 93- 94، تاریخ دمشق، 9/ 121
(6)- [من هنا حکاه فی میزان الاعتدال]
(7) (7) [لم یرد فی میزان الاعتدال]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 763
سخن «1» دجاجة. ثمّ «2» بردت فسخنت، «3» ثمّ بردت «2» فسخنت «3»: دجاج هذا الرّجل کآل فرعون؛ یعرضون «4» علی النّار «4» غدوّاً وعشیاً. فضربته فاطمة بنت الحسین مائة سوط «5» لهذا الکلام «6»، ووهبت له مائة دینار.
الخطیب البغدادی، تاریخ بغداد، 7/ 41/ مثله، الذّهبی، میزان الاعتدال (ط دارإحیاء الکتب العربیة)، 1/ 260
وقیل: شوَی رجل دجاجَة، ثمّ ردّها، فسخنت، ثمّ ردّها. فقال أشعب: هذه من آل فرعون: «النّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْها غُدُوّاً وعَشِیّاً».
الّذهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 7/ 55
خطیب بغدادی (ف 460 ه ق) دو خبر از هیثم بن عدی راجع به اشعب نقل کرده است:
1- اشعب غلام فاطمه بنت الحسین علیهما السلام بوده و اورا به حرفه بزّازی گماشته است.
در الأغانی و سیر أعلام النبلاء ذکر شده است که او غلام آل زبیر بوده عائشه بنت عثمان همسر عبداللَّه بن زبیر و یا مادرش اورا به پیشه بزّازی گماشته اند.
أخبرنی أحمد بن عبدالعزیز، قال: حدّثنی محمّد بن القاسم بن مَهْرُویه، قال: حدّثنی أبومسلم، عن عبدالرّحمان بن الحکم، عن المدائنیّ، قال: دفعت عائشةُ بنت عثمان أشعب فی البزّازین، فقالت له بعد حول: أتوّجهتَ لشی‌ء؟ قال: نعم، تعلّمتُ نصفَ العمل بقیَ نصفُه، قالت: وما تعلّمتَ؟ قال: تعلّمتُ النّشرَ وبقیَ الطّیّ.
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی ط 2)، 19/ 96
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی میزان الاعتدال: لی]
(2- 2) [میزان الاعتدال: ردّت]
(3- 3) [لم یرد فی میزان الاعتدال]
(4- 4) [میزان الاعتدال: علیها]
(5)- [لم یرد فی میزان الاعتدال]
(6)- [میزان الاعتدال: القول]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 764
وقیل: أسلمتهُ أمّهُ عند بزّاز، ثمّ قالت له: ما تعلّمتَ؟ قال: نصفَ الشُّغْل، تعلّمتُ النّشرَ، وبقیَ الطّیّ.
الذّهبیّ، سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 7/ 55
2- در خبر دوّم از هیثم بن عدی نقل شده است: مرغ بریانی برای مردی (رجل من الناس) آورده شد، و این غذا در چند نوبت گرم و سرد شد و اشعب به آن مرد گفت: این مرغ مثل حکایت آل فرعون است که صبح و شب آتش بر آنها عرضه می‌شود و فاطمه بنت الحسین علیهما السلام صد تازیانه به او زد. در صورتی که این خبر در الأغانی، 16/ 105- 106 (ط دار احیاء التراث العربی ط 1)، 16/ 158 (ط 2)، 16/ 371 «1»، از قول هیثم بن عدی از اشعب در مورد زید بن عمرو بن عثمان نقل شده است که ماجرای آن این است:
و زید بخیل ترین قریشی بود و سکینه (غیر منسوبه) لوازم سفر را فراهم کرد. ما در منزلی فرود آمدیم و زید دستور داد که غذا برای او بیاورند. مرغ بریانی برای او بردند که نوجوانانی از انصار بر او وارد شدند، زید خود را به تمارض زد و گفت: غذا را ببرید و دارو و آب گرم برایم بیاورید، و آن پسران رفتند و ما تا صبح گرسنه بودیم و زید مجدّد دستور داد که آن مرغ بریان را گرم کنند و بیاورند، که پیر مردانی از قریش از راه رسیدند و زید باز تمارض کرد و گفت: غذا را ببرید و دارو و آب گرم بیاورید و آن پیرمردان نیز رفتند، و زید باز درخواست آن مرغ بریان را کرد که سرد شده بود.
زید به من (اشعب) گفت: آیا می‌شود این مرغ بریان گرم شود، به او گفتم: این مرغ آل فرعون است که خدا در مورد آنها فرموده است که هر صبح و شب آتش بر آنها عرضه می‌شود. و پایان خبر.
اگر بین این دو خبر، خبر تاریخ بغداد و خبر الأغانی مقایسه شود، معلوم می‌گردد که راوی این خبر هیثم بن عدی است که مغرضانه خواسته است اشعب که به قول خودش در دامن عائشه دختر عثمان (همسر عبداللَّه بن زبیر) بزرگ شده و از موالیان
__________________________________________________
(1)- [در اینجا به ترجمه خبر بسنده می‌شود و اصل خبر در «زواجها» ذکر شده است]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 765
آل زبیر بوده است را به عنوان غلام فاطمه بنت الحسین معرّفی کند و از این طریق اورا به خاندان رسالت علیهم السلام مرتبط سازد.
[از کتاب مظلومه ای در تاریخ]
هو أشْعَب بن جُبیر، واسمه شُعَیب، وکُنْیَتُه أبو العلاء، کان یُقال لأمِّه: أمّ الخَلَنْدَج، وقیل: بل أمّ جمیل، وهی مولاة أسماء بنت أبی بکر واسمها حُمَیدة. وکان أبوه خرج مع المختار بن أبی عُبیدة، وأسرهُ مُصْعَب فضرب عنقه صَبْراً، وقال: تخرج علیَّ وأنتَ مولای؟ ونشأ أشعَب بالمدینة فی دور آل أبی طالب، وتولّت تربیتَه وکَفَلَتْه عائشةُ بنت عثمان بن عفّان.
وحُکِی عنه أ نّه حکی عن أمِّه أنّها کانت تُغری بین أزواج النّبیّ (ص)، وأنّها زَنَت فَحُلِقَت وطِیفَ بها، وکانت تُنادی علی نفسها: مَنْ رآنی فلا یَزْنین، فقالت لها امرأة کانت تطّلع علیها: یا فاعلة، نهانا اللَّه عزّ وجلّ عنه فعصیناه، أوَ نطیعکِ وأنتِ مجلودة محلوقة راکبة علی جمل!
أمّه کانت مستظرفة من زوجات النّبیّ:
وذکر رَضْوان بن أحمد الصّیدلانیّ فیما أجاز لی روایته عنه، عن یوسف بن الدّایة، عن إبراهیم بن المهدیّ: أنّ عُبَیْدة بن أشْعَب أخبره- وقد سأله عن أوّلهم وأصلهم- أنّ أباه وجدّه کانا مَوْلَیَیْ عثمان، وأنّ أمّه کانت مولاة لأبی سفیان بن حرب، وأنّ میمونة أمّ المؤمنین أخذتها معها لمّا تزوّجها النّبیّ (ص)، فکانت تدخل إلی أزواج النّبیّ (ص) فیَسْتَظْرفْنها، ثمّ إنّها فارقت ذلک وصارت تنقل أحادیث بعضهنّ إلی بعضٍ وتُغری بینهنّ، فدعا النّبیُّ (ص) علیها فماتت.
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربیّ ط 2)، 19/ 93/ قریب بهذاالمضمون فی الإصابة، 1/ 130
أخبرنی الجوهریّ، قال: حدّثنا ابنُ مَهْرُویه، قال: حدّثنا أحمد بن إسماعیل الیزیدیّ،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 766
قال: حدّثنی التّوّزیّ، عن الأصمعیّ، قال: قال أشعب: نشأتُ أنا وأبو الزّناد فی حِجْر عائشة بنت عثمان، فلم یزل یعلو وأسفل حتّی بلغنا هذه المنزلة.
أمّه یُطاف بها بعد أن بغت:
أخبرنی أحمد، قال: حدّثنی محمّد بن القاسم بن مَهْرُویه، قال: حدّثنا عبدالرّحمان بن الجهم أبو مسلم وأحمد بن إسماعیل، قالا، أخبرنا المدائنیّ، قال: کان أشعب الطّامع [...] مولی لآل الزّبیر من قِبَل أبیه، وکانت أمّه مولاة لعائشة بنت عثمان بن عفّان؛ وکانت بغت فضُرِبَت وحُلِقَت وطیفَ بها وهی تُنادی: مَنْ رآنی فلا یزنین، فأشرفت علیها امرأة فقالت: یا فاعلة، نهانا اللَّه عزّ وجلّ عن الزِّنا فعصیناه، ولسنا ندعه لقولک وأنتِ محلوقة مضروبة یُطاف بکِ.
أخبرنی أحمد، قال: حدثنا أحمد بن مَهْرُویه، قال: کتب إلیَّ ابنُ أبی خَیْثَمَة یخبرنی أنّ مصعب بن عبداللَّه أخبره، قال: [...]، ولکنّ الناس قالوا أشعب فبقیت علیه، وهو شُعیب بن جُبیر مولی آل الزّبیر، وهم یزعمون الیوم أنّهم من العرب، فزعم أشعب أنّ أُمّه کانت تُغری بین أزواج النّبیّ (ص) ورحمهم.
أبو الفرج، الأغانی، 19/ 94
من أخلاق أُمّه:
أخبرنی رضوانُ بن أحمد الصّیدلانیّ، قال: حدّثنا یوسف بن إبراهیم، عن إبراهیم بن المهدیّ، عن عُبیدة بن أشعب، عن أبیه: أ نّه کان مولده فی سنة تسع من الهجرة، وأنّ أباه کان من ممالیک عثمان، وأنّ أمّه کانت تنقل کلام أزواج النّبیّ (ص) بعضهنّ إلی بعض، فتُلقِی بینهنّ الشّرّ، فتأذّی رسول اللَّه (ص) بذلک، فدعا اللَّه عزّ وجلّ علیها فأماتها، وعُمِّر ابنُها أشعب حتّی هلک فی أیّام المهدیّ.
أبو الفرج، الأغانی، 19/ 109
أخبرنی أحمد بن عبدالعزیز الجوهریّ، قال: حدّثنا عمر بن شبّة، قال: حدّثنی إسحاق الموصلیّ، قال: حدّثنی الفضل بن الرّبیع، قال: کان أشعبُ عند أبی سنة أربع
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 767
وخمسین ومائة، «1» ثمّ خرج إلی المدینة فلم یلبث أن جاء نعیُه «1». وهو أشعبُ بن جُبَیر، وکان أبوه مولی لآل الزّبیر، فخرج مع المختار، فقتلهُ مُصْعَب صبراً مع مَنْ قُتِل.
أبو الفرج، الأغانی، 19/ 93- 94/ مثله تاریخ دمشق، 9/ 121
أخبرنی أحمد بن عبدالعزیز، قال: حدّثنی محمّد بن القاسم، قال: حدّثنی أحمد بن یحیی، قال: أخبرنا إسحاق بن إبراهیم، قال: کان أشعب مع ملاحته ونوادره یُغنِّی أصواتاً فیجیدها، وفیه یقول عبداللَّه بن مصعب الزّبیریّ:
إذا تمزّزْتُ صُراحِیّةً «2» کمثلِ ریح المِسْکِ أو أطْیَبُ
ثمّ تغنّی لی بأهْزاجِهِ زَیدٌ أخو الأنصارِ أو أشْعَبُ
حَسِبْتُ أنِّی ملکٌ جالِسٌ حَفّت به الأملاکُ والمَوْکِبُ
وما أبالی وإلهِ الوَری أشرّق العالمُ أم غَرّبُوا
غنّی فی هذه الأبیات زید الأنصاریّ خفیف رمل بالبنصر.
أبو الفرج، الأغانی، 19/ 95
أشعب یُطرِب النّاس بغنائه:
أخبرنا أحمد، قال: حدّثنی محمّد بن القاسم، قال: حدّثنا عیسی بن موسی، قال:
حدّثنا الأصمعیّ، قال: رأیتُ أشعب یُغنِّی وکأنّ صوتَه صوتُ بلبل.
أبو الفرج، الأغانی، 19/ 97
تمثّل أشعب بشعره فی علوّ الزّبیریین علی العلویین:
أخبرنی عمِّی، قال: حدّثنا الکُرانیّ، قال: حدّثنا الخلیل بن أسد، عن العُمَریّ، عن الهَیْثَم بن عَدِیّ، قال: دخلَ أشعبُ مسجدَ النّبیّ (ص)، فجعلَ یطوفُ الحِلَق، فقیل له: ما
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی تاریخ دمشق]
(2)- تمزّز الشّراب: تمصّصه. والصّراحیّة: آنیة الخمر، والمراد الخمر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 768
ترید؟ فقال: أْستَفْتی فی مسألة؛ فبینا هو کذلک إذ مرّ برجلٍ من وُلدِ الزّبیر وهو مُسْنَدٌ إلی ساریة وبین یدیه رجلٌ عَلَویّ، فخرج أشعب مبادراً؛ فقال له الذی سأله عن دخوله وتَطْوافه: أوَجَدْتَ مَنْ أفتاکَ فی مسألتک؟ قال: لا، ولکنِّی عَلِمْتُ ما هو خیر لی منها؛ قال: وما ذاک؟ قال: وجدتُ المدینةَ قد صارت کما قال الحارث بن خالد:
قد بُدِّلتْ أعْلَی مساکنها سُفْلًا وأصبحَ سُفْلها یعلو
رأیتُ رجلًا من وُلدِ الزّبیر جالساً فی الصّدر، ورجلًا من وُلدِ علیّ بن أبی طالب رضی الله عنه جالساً بین یدیه، فکفی هذا عَجَباً، فانصرفت.
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربیّ)، 3/ 220
2- ابراهیم مهدی کیست؟
ابو اسحاق ابراهیم بن محمد بن عبداللَّه منصور عبّاسی (162- 224 ه ق) معروف به ابن شکله برادر هارون الرشید بود. مادرش، شکله، زنی سیاه و کنیز بود. در بغداد متولد شد و در سامرا درگذشت. هارون الرشید اورا دوبار به امارت دمشق منصوب نمود و روی هم رفته شش سال در آن سمت باقی بود. چون خلافت به مأمون رسید، ابراهیم از فرصت اختلاف بنی عباس استفاده کرده دعوی خلافت نمود. مأمون بعد از آنکه در سال 198 ق در مرو به خلافت نشست، بنابه مصالح خلافت خود و جلب نظر شیعیان و ایرانیان، یا تمایلات تشیّع، از امام علی بن موسی الرضا علیه السلام تقاضا نمود مقام ولایت عهدی را بپذیرد. آن حضرت نیز به حکم مصلحت ناگزیر از قبول این سمت گردید. مأمون امر کرد همه امرا و رجال و سپاهیان با آن حضرت بیعت کردند و اورا لقب الرضا (الرِضی) داد و به نامش بر درهم سکّه زد و دختر خود را به زوجیّت وی درآورد و شعار رنگ سیاه عبّاسی را به سبز- که شعار علویان بود- بدل کرد.
بنی عباس، که می‌دیدند خلافت از خاندان ایشان بیرون می‌رود، در بغداد بر ضدّ مأمون قیام کردند و روز سه شنبه، پنج روز مانده از ذیحجه 201 ق با ابراهیم بن مهدی بیعت نمودند و اورا المبارک لقب دادند. لشکری نیز ترتیب داده به جنگ مأمون
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 769
فرستادند. امّا امام هشتم در طوس مسموم و شهید شد- جمعه یا دو شنبه آخر صفر 203 یا 202 ق- (اعیان الشیعه 2/ 12)، و مأمون خبر این حادثه را به بغداد اعلام نمود. امّا ابراهیم و سایر امرای عباسی اعتنا نکردند و مأمون رهسپار بغداد گردید.
هرچه او به بغداد نزدیکتر می‌شد امرا و رجال و عامّه مردم بیشتر به او می‌پیوستند.
ابراهیم احساس کرد آرزوهایش نقش بر آب می‌شود. پس خود را پنهان کرد و مأمون در صفر 204 ق وارد بغداد شد و به خلافت رسید، و شعار عباسیان را دوباره رسمیت داد (تاریخ الخلفاء سیوطی 309)، مدّت اختفای ابراهیم شش سال و چهار ماه و ده روز طول کشید و سرانجام در سال 210 ق خود را تسلیم مأمون نمود. مأمون از جرمش درگذشت و ابراهیم دست از امارت برداشته به خواندن آواز و نواختن عود و آهنگ سازی و شاعری پرداخت. از این رو، بعض شعرا اورا مورد استهزا قرار دادند.
دِعْبِل خزاعی «1» (ف 246 ق) شاعر شیعی گفت:
إن کان إبراهیم مُضْطَلِعاً بها «2» فَلْتَصْلُحن من بعدهِ لِمُخارِقِ «3»
«اگر ابراهیم برای خلافت لیاقت و توانایی دارد، پس بعد از او مُخارِق شایسته خلافت است»
__________________________________________________
(1)- دِعْبِل شاعر مدّاح امام رضا علیه السلام بود. مأمون به ابراهیم موصلی می‌گفت: این شعر دعبل درباره مُخارِق، دل تورا به درد آورده است که چرا به جای او نام تورا نبرده است، الشعر و الشعراء، چاپ مصر، ص 827
(2)- اضطلاع: یعنی توانایی و تحمّل بردن بار
(3)- ابو المهنّا بن یحیی الجزّار ملقّب به مُخارق خواننده و نوازنده ای بزرگ از موالی بود. هنر موسیقی را در کوفه از عاتکه بنت شُهْده آموخت. بعد به بغداد آمد و به وسیله ابراهیم موصلی به هارون الرشید معرّفی گردید. به قدری مورد توجّه خلیفه واقع شد که اورا آزاد کرد و ندیم خود ساخت. حتی یک بار اورا با خود بر روی تخت نشاند و سی هزار درهم صله بخشید و اورا ابو المهنّا کنیه داد. مأمون نیز مُخارِق را دوست می‌داشت و اورا در سفر شام با خود به دمشق برد. وفاتش به سال 231 ق در بغداد اتفاق افتاد. شرح احوالش در الأغانی 3/ 71 و 6/ 262 و 11/ 35، همچنین الشعر والشعراء و تاریخ طبری 11/ 21 مصر و سایر کتب ادب و تاریخ مسطور است
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 770
و ابو فِراس حَمْدانی «1» در میمیّه مشهور خود سروده است:
مِنْکُمُ عَلیّةُ أم مِنْهُم وکان لَهُم شیخُ المُغَنِّینَ إبراهیم، أم لَهُمُ؟
«عَلیّه «2» از شما بود یا از علویان؟ استاد مغنّیان ابراهیم از علویان بود یا عبّاسیان؟»
شرح احوال و آثارش به تفصیل در الأغانی 10/ 95، 149، وفیات الأعیان 1/ 39- 42، لسان المیزان 1/ 98، و اشعار اولاد الخلفاء، 17/ 49 و سایر کتب ادب و تاریخ مسطور است.
فریدنی، برگزیده الأغانی، 2/ 261- 262

اخبار دیگر راجع به او و خواهرش علیه:

در شعر ابوفِراس به ابراهیم و علیه برادر و خواهر هارون الرشید فرزندان محمدمهدی
__________________________________________________
(1)- ابو فِراس حارث بن سعید بن حَمْدان تَغلَبی ربعی حَمْدانی (320- 357 ق)، پسر عمّ سیف الدوله حَمْدانی و امیری شجاع و شاعر بود. صاحب بن عبّاد درباره او گفته است: شعر عربی با شاهی آغاز و با شاه دیگر پایان یافت، یعنی با امرء القیس شروع شد و با ابو فِراس به کمال رسید. از سوی سیف الدوله حکمران مَنبج و حران و حمص بود و در جنگها بر سایر امرا تقدّم داشت. در سال 351 ق در جنگ با رومیان اسیر شد و سالها در قسطنطنیه محبوس بود تا اینکه سیف الدوله فدیه گرانی به دولت روم داد و اورا آزاد ساخت. بعد از وفات سیف الدوله با جانشین او اسعد الدوله، که پسر سیف الدوله و خواهر زاده خود او بود، نساخت و در صدد تسخیر حلب برآمد. امّا در محل تدمُر یا صدد (نزدیک حمص) به دست یکی از غلامان سعد الدوله به قتل رسید.
ابو فِراس از شعرای مشهور شیعیان است و قصاید او در مدح ائمه علیهم السلام حماسه شیعیان است. دیوان شعر او شامل قصاید و غزلیات است و به چاپ رسیده است. معروفترین قصیده او در دفاع از شیعیان به مطلع ذیل است:
الأمرُ مُنْهَضَمٌ والعِلْمُ مُنْهَزِمُ وَفیْ‌ءُ آلِ رَسُولِ اللَّه مُقْتَسَمُ
«امارت مسلمانان غصب شده، و حق شکست خورده است، و حق آل رسول اللَّه را [بین خود قسمت] کرده اند»
برای شرح احوال ابو فِراس رجوع شود به تهذیب ابن عساکر 3/ 439 و شذرات الذهب ابن عماد 3/ 24 و روضات الجنات خوانساری 206 چاپ تهران و الذریعه آقا بزرگ تهرانی 7/ 114 ..
(2)- عَلیّه (160- 210 ه ق) دختر مهدی سوّمین خلیفه عباسی بود، او نیز از مغنّیان بود و اشعار عاشقانه می‌سرود
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 771
خلیفه سوم عباسی اشاره شده است، مادران این دو از کنیزکان بودند و گفته شده که در طول تاریخ برادر و خواهری خوش لحن و آوازتر از این دو دیده نشده است، و آن دو با سرودن غزلیّات عاشقانه و خواندن ترانه های دلکش مورد توجّه همه قرار می‌گرفتند و هم آوازی هم می‌کردند، و ابراهیم مهدی دست توانایی در غنا و نواختن آلات موسیقی داشت. اسحاق موصلی با او همیشه در آوازه خوانی و مغنّی گری در ستیز بود. و اسحاق عجز و قصور اورا در ادای غنا و آواز آشکار می‌کرد و اورا مفتضح می‌ساخت.
ابراهیم مهدی درباره امیر المؤمنین علیه السلام شدیداً منحرف بود. روزی به مأمون گفت که اورا در خواب دیدم و از او پرسیدم کیستی؟ فرمود: علی بن ابی طالب، به او گفتم:
ما به خلافت سزاوارتریم و تو به خاطر زنی مدّعی این امر شدی «1»؟! او در پاسخ فرمود:
سلاماً سلاماً. مأمون به او گفت: به خدا بلیغترین پاسخ را به تو داده است و به تو تذکّر داده که تو مردی جاهل و نادان و لایق جواب گفتن نیستی، خدای عزّ وجلّ می‌فرماید: «وإذا خاطَبَهُم الجاهِلونَ قالُوا سَلاماً» یعنی وقتی جاهلان ایشان را خطاب می‌کنند در جواب گویند: سلام. «2»
3- ارتباط ابراهیم مهدی با اشعب: در این خبری است که ابراهیم مهدی در مجلس طربش در حضور جمعی از مغنّیان مثل دُبَیّه و غاضری و حکم الوادی از عبیده فرزند اشعب می‌پرسد که پدرت غیر تو فرزند دیگری دارد، و عبیده در پاسخ می‌گوید:
زیاد، و ابراهیم در پرسشهای مکرّر از تعداد آنها می‌پرسد، و عبیده تعداد آنها را تا هزاران می‌شمرد. ابراهیم باز می‌پرسد: مگر پدرت غیر تو فرزندان دیگری داشته است، واینجا عبیده یکی از لطیفه و یاوه‌های پدرش را نقل می‌کند که زید بن عمرو ابن عثمان با سکینه مذکوره با شروطی ازدواج کرد، یکی از آن شروط این بود که زید
__________________________________________________
(1)- منظور اینکه تو به خاطر همسری فاطمه علیها السلام مدّعی خلافت شدی، و ما اولاد عباس عم رسول‌اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم هستیم، و او فراموش کرده است که علی علیه السلام عمو زاده و پسر خوانده و داماد آن حضرت بود
(2)- تلخیص از برگزیده الأغانی، 2/ 259- 271
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 772
مجاز نیست با کسی غیر از سکینه ارتباط داشته باشد، و پدرم اشعب (غلام آل زبیر) مباشر سکینه بود، سلیمان بن عبدالملک خلیفه وقت به حج رفت، و زید برای رفتن به آنجا از سکینه مذکوره اجازه گرفت و سکینه اشعب را همراه او فرستاد تا مراقب باشد که زید به عرج، محلّی نزدیک مکّه نرود، زیرا زید در آنجا باغی داشت و کنیزکانش در آنجا به سرمی‌بردند و زید نیز متوجه موقعیّت اشعب بود تا اینکه حج تمام شد و خلیفه از مکّه به شام رهسپار شد و زید در راه بازگشت به مدینه در محلّی توقف کرد می‌خواست بی‌آنکه سکینه مذکوره خبردار شود به عرج برود، و یک شبانه روز با کنیزانش باشد. بنابراین با چهارصد دینار موافقت اشعب را به خود جلب کرد که اشعب در آن جا بماند تا او به عرج برود و بازگردد. بالأخره اشعب و زید به مدینه رسیدند و اشعب تمام آنچه در سفر اتفاق افتاد برای سکینه مذکوره بازگفت، زید از جا پرید و به او گفت: تو از من چهارصد دینار گرفتی تا بگذاری من به عرج بروم، و در این مورد هم حرفی نزنی، سکینه آن چهار صد دینار را از اشعب پس گرفت و اورا وادار کرد که در قفس مرغان که از چوب برای او ساخت بماند وبر روی تخم مرغ ها تا زمان جوجه شدن بنشیند و آن جوجه‌ها از تخم بیرون آمدند و در خانه سکینه بزرگ شدند و مردم به آنها دختران اشعب می‌گفتند، به این واسطه نسل اشعب تا کنون به هزاران رسیده است.
و شبیه آنچه عبیده در مورد پدرش اشعب گفته راجع به شیخاً فارسیاً نیز نقل شده که سکینه غیر منسوبه اورا بر روی یک سبد تخم مرغ نشاند با این تفاوت که از تخم مرغ ها کک (برغوثاً) خارج شد.
وقال هارون بن أبی عبیداللَّه: حدّثنی ضمرة بن ضمرة، قال: أجلست سکینة شیخاً فارسیّاً علی بَیْضٍ، وبعثت إلی سلیمان بن یَسار کأنّها ترید أن تسأله عن شی‌ء، فجاءها إکراماً لها، فأمرت من أخرج إلیه ذلک الشّیخ جالساً علی السّلّة فیها البَیْض [فولّی یُسبِّح].
قال: وبعثت سکینة إلی صاحب الشّرطة بالمدینة أنّه دخل علینا شامیّ فابعث إلینا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 773
بالشّرط، فرکبَ ومعه الشّرط، فلمّا أتی إلی الباب أمرت ففُتح له، وأمرت جاریة من جواریها، فأخرجت له بُرغوثاً [فقال: ما هذا؟] قالت: هذا الشّامیّ الّذی شکوناه.
فانصرفوا یضحکون.
أبو الفرج، الأغانی، 16/ 95 (ط دار إحیاء التّراث العربیّ)، 16/ 364/ عنه: کحالة، أعلام النّساء، 2/ 222
4- نتیجه‌گیری:
با توجّه به سه نکته ای که بیان شد، طبق آنچه ابو الفرج در الأغانی «1»، در بحث ازدواج حضرت سکینه بنت الحسین علیهما السلام نقل کرده است، این سکینه مذکوره خواهر زاده (یا برادر زاده) رباب بنت انیف کلبی که او مادر مصعب بن زبیر است می‌باشد که در ابتدا با پسر خاله (یا پسر عمّه) خود یعنی مصعب و بعد با زید بن عمرو بن عثمان با آن شروط ازدواج کرد و آنچه عبیده فرزند اشعب (غلام آل زبیر) در مجلس ابراهیم مهدی مغنّی از تملّق و هرزگی و سخن چینی پدرش در روابط بین زید بن عمرو بن عثمان با زوجه اش نقل کرده، مربوط به سکینه زبیریه است. نکته قابل توجّه شیوه بیان راوی خبر است که در ابتدا عبارت «بنت الحسین» برای نام سکینه آورده و در وسط خبر بی انتساب نقل شده و در ادامه عبارت «بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله» را به عنوان تحکیم سخن خود آورده است.
[از کتاب مظلومه ای در تاریخ]
__________________________________________________
(1)- الأغانی (ط دار احیاء التراث العربی ط 1)، 16/ 151، ط 2، 16/ 367، ط دار الثقافة- بیروت، 16/ 100: أخبرنی الحسن بن علیّ، قال: حدّثنی أحمد بن الحارث، قال: حدّثنا المدائنیّ، قال: خطب سکینة بنت الحسین علیهما السلام عبدالملک بن مروان، فقالت أمّها: لا واللَّه لا یتزوّجها أبداً وقد قتل ابن أختی (أو أخی) یعنی مصعباً
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 774

11- وسائر الأخبار فی کتب الأدب:

اشاره

1- حدّثنی أحمد بن محمّد، قال: حدّثنا یحیی، قال: حدّثنا مروان بن موسی القَرَویّ، قال: حدّثنا بعض أصحابنا، قال: کانت سکینة تجی‌ء فی ستارة یوم الجمعة فتقوم بإزاء ابن مُطَیرة وهو خالد بن عبدالملک بن الحارث بن الحکم إذا صعد المنبر، فإذا شتم علیّاً شتمته هی وجواریها، فکان یأمر الحرس فیضربون جواریها. «1»
أبو الفرج، الأغانی، 16/ 93- 94 (ط دار إحیاء الترّاث العربی ط 2)، 16/ 363/ عنه: أعیان الشّیعة، 3/ 413؛ کحالة، أعلام النّساء، 2/ 233

نویسنده گوید:

مَنْ هو خالد؟
وإنّما هو ابن عبدالملک بن الحارث بن الحکم بن أبی العاص، یدلّ علیه ما أخبرنا أبو الحسین ابن أبی یَعْلی، وأبو غالب وأبو عبداللَّه ابنا أبی علیّ، قالوا: أنا أبو جعفر بن المَسلَمة، أنا أبو طاهر المُخَلّص، أنا أحمد بن سلیمان، نا الزّبیر بن بکّار، قال: فولد عبدالملک بن الحارث: إسحاق، وأباناً، وإسماعیل، وروحاً وخالداً المعروف بابن مطرة.
وولیَ لهشام بن عبدالملک المدینة سبع سنین، فأقحطوا، فکان یُقال: سُنیّات خالد، وکان أهل البادیة قد جَلَوْا إلی الشّام.
أخبرنا أبو غالب الماوردی، أنا محمّد بن علیّ السّیرافی، أنا أحمد بن إسحاق، نا أحمد ابن عمران، نا موسی بن زکریّا، نا خلیفة بن خیّاط، قال: وأقام الحجّ- یعنی سنة أربع
__________________________________________________
(1)- ترجمه اصل خبر: و نیز گفته ابن مطیر خالد بن عبدالملک بن‌حارث بن‌حکم هنگامی که امارت مدینه داشت، در روز جمعه بالای منبر سب و شتم علی می‌نمود. این خبر به حضرت سکینه رسید. هر جمعه می‌آمد و در مقابل ابن مطیر می‌ایستاد. هرگاه او علی را سب می‌کرد، سکینه با کنیزان خود ابن مطیررا سب می‌کردند و چون ابن مطیر به سکینه دست نداشت، فرمان می‌کرد به ملازمان خود که کنیزان او را آسیب برسانند و آن‌ها را بزنند.
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 260- 261
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 775
عشرة- خالد بن عبدالملک بن [الحارث بن] الحکم، ثمّ عزله سنة تسع عشرة- یعنی عن إمرة المدینة- وکتب إلی أبی بکر بن محمّد بن عمرو بن حزم، فکان یُصلِّی بالنّاس حتّی قدم محمّد بن [إبراهیم بن] هشام سنة تسع عشرة.
أخبرنا أبو القاسم بن السّمرقندیّ، أنا أبو الفتح نصر بن أحمد بن نصر، أنا أبو الحسن محمّد بن أحمد بن عبداللَّه.
أخبرنا أبو البرکات الأنماطیّ، أنا أبو الحسین بن الطّیُّوری، وأبو طاهر أحمد بن علیّ ابن سَوّار، قالا: أنا أبو الفرج الحسین بن علیّ بن عُبیداللَّه، قالا: أنا محمّد بن زید بن علیّ، أنا أبو جعفر محمّد بن محمّد بن عُقْبة، نا هارون بن حاتم، نا أبو بکر بن عیّاش، قال: حجّ بالنّاس خالد بن عبدالملک بن الحارث بن الحکم بن أبی العاص بن أمیّة سنة أربع عشرة ومائة.
أخبرنا أبو بکر محمّد بن عبدالباقی بن محمّد، أنا الحسن بن علیّ الشّیرازیّ، أنا محمّد ابن العبّاس، أنا سلیمان بن إسحاق بن إبراهیم بن الخلیل الجلّاب، نا الحارث بن أبی أسامة، نا محمّد بن سعد، أنا محمّد بن عمر، حدّثنی خالد بن القاسم، قال: استعمل هشام ابن عبدالملک، خالد بن عبدالملک علی المدینة، فکان یؤذی علیّ بن أبی طالب علی المنبر، فسمعته یوماً علی منبر رسول اللَّه (ص) وهو یقول: واللَّه لقد استعمل رسول اللَّه (ص) علیّاً وهو یعلم أ نّه کذا وکذا، ولکن فاطمة کلّمته فیه، قال محمّد بن عمر: فحدّثنی أبو قُدَید، قال: فرأیتُ داود بن قیس الفرّاء برکَ علی رکبته، فقال: کذبتَ کذبتَ حتّی خفّضه النّاس.
قال: وأنا محمّد بن عمر، حدّثنی ابن أبی سَبْرَة، عن صالح بن محمّد، قال: نمتُ وخالد ابن عبدالملک یخطب یومئذٍ، ففزعتُ وقد رأیتُ فی المنام وکأنّ القبر انفرج وکأنّ رجلًا یخرج منه یقول: کذبتَ کذبتَ، فلمّا قامت الصّلاة وصلّینا، سألتُ ما کان؟ فاخبِرْتُ بالّذی تکلّم به خالد بن عبدالملک.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 18/ 123- 124
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 776
کان بنو أمیّة یسبّون أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام، إلی أن ولیَ عمر بن عبدالعزیز بن مروان الخلافة، فترک ذلک، وکتب إلی العمّال فی الآفاق بترکه.
ابن الأثیر، الکامل، 4/ 154
ترجمه و نقد خبر:
خالد از نوادگان عاص بن امیّه است، او و برادرانش به ابن مطیرة یا ابن مطرة معروف بودند، به مدت هفت سال والی هشام بن عبدالملک در مدینه بود، و آن شهر در سال‌های امارت او با قحطی روبرو شد، به این خاطر آن را «سنیّات خالد» (سال‌های خالد) گویند، او شدیداً نسبت به امیر المؤمنین علی علیه السلام منحرف بود، و طبق راه و رسم متداول بنی‌امیّه و عمّال و والیان آنها، اورا سب می‌کرد و این قانون خدشه‌پذیر هم نبود. و طبق اخباری که در تاریخ دمشق راجع به او نقل شده است: بعضی از مردم با عبارت کذبتَ کذبتَ (یعنی دروغ گفتی) به او اعتراض می‌کردند. و آنچه در الأغانی، 16/ 93- 94 در مورد برخورد سکینه مذکوره با ابن مطیرة ذکر شده است، حاوی دو نکته مهم می‌باشد، یکی اینکه از قول «بعض أصحابنا» گفته شده که مجهول الاسم و الحال است، و دیگر اینکه این سکینه بی‌انتساب است و معلوم نیست کیست، زبیریان نیز مطرود بنی‌امیّه بودند [این موضوع در کشمکش خالد بن یزید بن معاویه و حجاج ابن یوسف ثقفی محرز است، که خالد با رمله دختر زبیر، و حجاج با دختر عبداللَّه بن جعفر از بنی‌هاشم ازدواج می‌کنند و هر دو همدیگر را سرزنش می‌کنند و در این جریان حجاج به عبدالملک بن مروان می‌گوید: أتعلم أ نّه ما کان بین حیّین من العداوة والبغضاء ما کان بین آل الزّبیر وآل أبی سفیان. المبرّد، الکامل، 1/ 205 باب 29] محتمل است‌که خالد (ابن مطیرة) بزرگ آنها (یعنی زبیر) را هم شتم و سب می‌کرده است و سکینه زبیریه با کنیزانش جلوی او ظاهر می‌شدند و پاسخ اورا می‌دادند و او به ملازمانش دستور می‌داد که آنها را بزنند چنانکه این خالد همان شخصی است که به هنگام فوت سکینه مذکوره در تجهیز میّت آنقدر تعلّل کرد که جنازه متعفّن شد و در آنجا با بیان تناقضات فاحش موجود در خبر ثابت شد که این اخبار راجع به سکینه دختر سید الشهدا علیهما السلام نمی‌باشد.
[از کتاب مظلومه ای در تاریخ]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 777
2- أخبرنی الطّوسیّ، عن الزّبیر، عن عمِّه مصعب، قال: کانت سکینة عفیفة مسلمة بَرْزَة من النّساء، «1» تجالس الأجلّاء من قریش، وتجتمع إلیها الشّعراء، «2» وکانت ظریفة مزّاحة «2». «3»
أخبرنی الحسن بن علیّ، قال: حدّثنی محمّد بن موسی، عن أبی أیّوب المدینیّ، عن مصعب، قال: «1» کانت سکینة أحسن النّاس شِعْراً، وکانت تُصَفِّف جُمّتها تصفیفاً، لم یُرَ أحسن منه حتّی عُرِفَ ذلک، وکانت تلک الجُمّة تُسمّی السُّکینة، وکان عمر بن عبدالعزیز إذا وجد رجلًا قد صفّف جُمّته السّکینیّة جلده وحلقه. «4»
أبو الفرج، الأغانی، 16/ 94 (ط دار إحیاء التّراث العربیّ)، 16/ 363/ عنه:
الشبلنجی، نور الأبصار،/ 359؛ مثله کحالة، أعلام النّساء، 2/ 202، 221،
222؛ محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 258، 259
نویسنده گوید:
راوی خبر دوم مصعب زبیری است، و اگر منابع دیگر این خبر را نقل کنند به تبعیت از او است و حقد و کینه و بغض مصعب زبیری نسبت به خاندان پیامبر علیهم السلام بر کسی پوشیده نیست. «5»
والطّرّة السّکینیّة منسوبة إلیها «5». «6» ولها نوادر وحکایات ظریفة «6» مع الشّعراء وغیرهم.
__________________________________________________
(1) (1) [لم یرد فی ریاحین الشّریعة]
(2- 2) [حکاه عنه فی الأعیان، 3/ 492]
(3)- [من هنا حکاه فی نور الأبصار]
(4)- می‌گوید: سکینه را در شعر کسی به او پیشی نگرفت و هرگاه گیسوان خود را به طرز مخصوصی برهم می‌پیچید، آن را طره و جمه سکینه می‌گفته اند و چندان زیبا بود که نظیر آن را کسی ندیده بود. چون این معنی منحصر به او بود. هرگاه مردی چنین می‌کرد، عمر بن عبدالعزیز فرمان می‌کرد که اورا با تازیانه ادب کنند و سپس سر اورا بتراشند.
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 260
(5- 5) [مثله فی تاج العروس وأضاف فیه: کما فی الصّحاح وفی الوافی]
(6- 6) [مثله فی مرآة الجنان، 1/ 252]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 778
ابن خلّکان، وفیات الأعیان، 2/ 394/ مثله الصّفدی، الوافی بالوفیات، 15/ 291؛ الزّبیدیّ، تاج العروس، 9/ 239؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 359
(وفی درر الأصداف): کانت سکینة رضی اللَّه عنها من الجمال والأدب والفصاحة بمنزلة عظیمة، وکان منزلها مألف الأدباء والشّعراء.
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 359/ عنه: محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 258
وکانت تأوی إلی منزلها الأدباء والشّعراء والفضلاء، فتجیزهم بآلاف دینار وأکثر من ذلک علی إقدارهم.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 214- 215
وعلی ما ذکرناه من أنّ روایات الأغانی فی حقِّ سکینة أکثرها من آل الزّبیر، تعرف ما یُحدِّث به أبو الفرج فی الأغانی، ج 16/ 94، عن الزّبیر بن بکّار، عن عمِّه مصعب، من أنّ سکینة کانت بَرْزَة من النّساء، [إلی آخر الخبر]. «1»
المقرّم، السّیّدة سکینة،/ 108
سیِّدة جلیلة ذات نبل ومقام رفیع، کانت تجالس الأجلّة من قریش، وتجتمع إلیها والأدباء والمغنّون، فیحتکمون إلیها فیما أنتجته قرائحهم، فتُبیِّن لهم الغثّ من السّمین، وتناقش المخطئ مناقشة علمیّة، فیقنع بخطأه ویقرّ لها بالفضل وقوّة الحجّة وسعة الاطّلاع. «2»
کحالة، أعلام النّساء، 2/ 202
__________________________________________________
(1)- شاهدی دیگر که دالّ بر سخن ما درباره این است که صاحب اغانی اکثر روایات خود درباره بانو سکینه را، از خاندان زبیر اخذ نموده است، این کلام او به نقل از زبیر بن بکّار و او از عمویش مصعب است که: «سکینه خاتون در میان زنان شأن و فضیلتی داشت و با بزرگان مجالست می‌نمود.»
و یا این افترای دیگر ابو الفرج از مصعب زبیری که: «او موها را بر سر انبوه می‌ساخت؛ به حدّی که به سکینه موی انبوه معروف گشت.»
طارمی، ترجمه حضرت سکینه علیها السلام للمقرّم،/ 229
(2)- و ابوالفرج اصفهانی در «اغانی» گوید: «سکینه در غریزه بلاغت و ملکه فصاحت نصیبی عظیم داشته [است]. در سخن سنجی و شعر شناسی که آن را «صناعت نقد شعر» گویند، از اساتید زمانه بوده و چندین روایت به نظر رسیده که مشاهیر اهل سخن و کبرا و شعرای آن عصر نتایج طبع خود را به خاطر او عرضه می‌داشته‌اند و به انتقاد و داوری او متقاعد می‌شدند.»
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 259
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 779
وما تحدّث به بعض المؤرّخین: من اجتماع الشّعراء عندها بتلک الکیفیّة المشمئزّة، وغیره من القضایا الّتی لا تلیق أن تنسب إلی الخفرات الطّاهرات، فکیف بالعلویّات الهاشمیّات، فالظّاهر أ نّها من الهفوات والتّرّهات، وممّا افتعلها أضداد أهل بیت العلویّ وشانئوهم ومبغضوهم کما حقّقه العلّامة المعاصر النّجفیّ المقرّم دامت توفیقاته فی رسالته؛ فإلی اللَّه وإلی الرّسول وإلی آله وعترته المظلومین الغرّ المیامین المشتکی.
المیانجی، العیون العبری،/ 310
3- وقال محمّد بن سلّام: کانت سُکینة مزّاحة «1» فلسعّها دَبْرَة «2» [فولولت]، فقالت لها امّها: ما لکِ یا سیِّدتی وجزعت «3»، فقالت: لسعتنی دُبَیرة، مثل الابیرة، فأوجعتنی قُطیرة «4».
أبو الفرج، الأغانی، 16/ 94 (ط دار إحیاء التّراث العربیّ)، 16/ 363/ عنه:
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 492؛ کحالة، أعلام النّساء، 2/ 222
کتب إلیَّ أبوطالب عبدالقادر بن محمّد بن یوسف: أنا أبو إسحاق البرمکیّ. ثمّ حدّثنی أبو المعمّر الأنصاریّ، أنا أبو الحسین بن الطّیوریّ، أنا علیّ بن عمر بن محمّد بن الحسن وإبراهیم البرمکیّ. قالا: أنا أبو عمر بن حیّویه، أنا أبو عمر محمّد بن عبدالواحد، أنا ثعلب، عن ابن الأعرابیّ، قال «5»: یُروی عن سُکینة بنت الحسین أنّها جاءت وهی صغیرة
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی أعلام النّساء]
(2)- الدّبرة: النّحلة أو الزّنبور
(3)- [فی الأعیان وأعلام النّساء: فضحکت]
(4)- قُطیرة: أی وجعاً تافهاً یسیراً. وفی حیاة الحیوان: «الدبر»: مرّت بی دبیرة فلسعتنی بأبیر. وفی المطبوع: فضحکت وقالت: لسعتنی ... [زاد فی الأعیان: ثمّ ذکر من مزاحها أشیاء کثیرة لا حاجة بنا إلی نقلها]
(5)- الخبر فی الأغانی 16/ 144 بروایة ثانیة. وابن الأعرابی هو محمّد بن زیاد.
محمد بن زیاد معروف به ابن الأعرابی و مکنی به ابو عبداللَّه، از علمای لغت و راویه اشعار عرب بود که به سال 150 ه در کوفه متولد شد و در سال 231 در همان شهر وفات یافت. وی از موالی بود، به تدریس
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 780
إلی امّها وهی تبکی، فقالت لها: ما لکِ؟ فقالت: مرّت بی دُبَیرة، فلسعتنی بابیرة، فأوجعتنی قُطیرة «1».
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 154- 155، تراجم النّساء،/ 157
ونقل الدّمیریّ عن الفائق: أنّ سُکینة «2» بنت الحسین علیه السلام جاءت إلی امّها الرّباب «3» وهی صغیرة تبکی، فقالت «4»: ما بکِ «5»؟ قالت: مرّت بی دُبیرة، فلسعتنی بابیرة، «6» أرادت تصغیر دُبرة وهی «6» النّحلة «7»، سُمِّیت بذلک لتدبیرها فی عمل العسل. «8»
__________________________________________________
شعر و لغت عرب اشتغال داشت، و در حلقه درس او بیش از صد طالب علم حضور می‌یافت. تألیفات او بسیار و از آن جمله است: اسماء الخیل و فرسانها، تاریخ القبائل، النوادر، تفسیر الأمثال، شعر الأخطل، معانی الشعر، الأنواء.
فریدنی، برگزیده الأغانی، 1/ 175
(1)- فی الأصل: «فطیرة»، وما أثبتناه من الأغانی أقرب إلی الصّواب. ففی التّاج: «القطرة الشّی التّافه الیسیر، وتصغیره: قطیرة». یعنی أنّ الوجع کان یسیراً ولیس شدیداً. وقول سکینة ما عدا العبارة الأخیرة فی اللّسان والتّاج «دبر»
(2)- [فی تاج العروس مکانه: فی حدیث سُکینة ...]
(3)- [لم یرد فی تاج العروس]
(4)- [أضاف فی تاج العروس: لها]
(5)- [تاج العروس: لکِ]
(6- 6) [تاج العروس: هی تصغیر الدُّبرة]
(7)- [إلی هنا مثله فی تاج العروس، وأضاف فیه: (ج أدبر ودبور) کفلس وأفلس وفلوس، قال لبید:
بأشهب من أبکار مزن سحابة وأری دبور شاره النّحل عاسل
أراد شاره من النّحل، أی جناه. قال ابن سیده: ویجوز أن یکون جمع دبرة کصخرة وصخور ومأنة ومؤون]
(8)- و دمیری در حیاة الحیوان از فائق نقل کرده که: سکینه بنت الحسین علیه السلام نزد مادرش رباب آمد در حالت صغر و او گریه می‌کرد، رباب گفت: چرا گریه می‌کنی؟ سکینه گفت: مرّت بی دبیرة فلسعتنی بأبیرة. أرادة تصغیر، وبرة وهی النّحلة، سُمِّیت بذلک لتدبیرها فی عمل العسل، انتهی.
ابو الفرج در اغانی نقل کرده که مخدّره سکینه مزّاحه بود، پس اورا زنبوری گزید، مادرش جناب رباب به مخدّره گفت: یا سیِّدتی! چه شده تورا؟ خنده کرد و فرمود: «لسعتنی دُبیرة مثل الابیرة أوجعتنی قُطیرة»، یعنی مرا گزید زنبور کوچکی مثل سر سوزن و کمی مرا به وجع درآورد.
خراسانی، منتخب التّواریخ،/ 175
دمیری در «فاتق» گفته است: «سکینه دختر حسین علیه السلام نزد مادرش رباب آمد و درحالی که می‌گریست
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 781
الدّمیریّ، حیاة الحیوان (ط حجری)،/ 236/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 529؛
مثله الزّبیریّ، تاج العروس، 3/ 197
نویسنده گوید:
راویان خبر سوم محمد بن سلّام (139- 231 ه)، و ابن الأعرابی (150- 231 ه) هستند. این دو راوی به ترتیب 22 و 33 سال بعد از فوت بانو حضرت سکینه علیها السلام (117 ه ق) به دنیا آمده اند. پس چگونه ناقل این خبر هستند؟! 4- أخبرنی الحسن بن علیّ، عن أحمد بن زهیر، عن المدائنیّ، قال: بینما سکینة تسیر ذات لیلة إذ سمعت حادیاً یحدو فی اللّیل یقول:
لولا ثلاثُ هنّ عَیْشُ الدَّهْرِ
فقالت لقائد قِطارها: ألحق بنا هذا الرّجل حتّی نسمع ما هذه الثّلاث، فطال طلبُه لذلک حتّی أتعبها، فقالت لغلام لها: سِر أنت حتّی تسمع منه، فرجع إلیها فقال: سمعته یقول:
الماءُ والنّومُ وامّ عمرو
فقالت: قبّحه اللَّه، أتعبنی منذ اللّیلة.
أبو الفرج، الأغانی، 16/ 106 (ط دار إحیاء التّراث العربیّ)، 16/ 371- 372
5- قال هارون: وحدّثنی علیّ بن محمّد النّوفلیّ، عن أبیه، وعمّه وغیرهما من مشایخ الهاشمیّین والطّالبیّین:
__________________________________________________
و کودک بود، مادرش گفت: «تورا چه می‌شود؟»
گفت: «زنبورکی با نیش کوچکش مرا گزید.»
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 271
در «اعیان الشیعه» به ترجمه او گوید: محمد بن سلام گفت: کانت سکینة مزّاحة؛ زنبوری دست اورا گزید. مادرش گفت: «ما لکِ یا قرّة عینی؟ فضحکت وقالت: لسعتنی زُبیرة مثل الابیرة أوجعتنی قُطیرة.»
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 261
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 782
إنّ سکینة بنت الحسین علیه السلام خرجت بها سِلْعة «1» فی أسفل عینها، فکبرت حتّی أخذت وجهها وعینها وعظم شأنها، وکان بدراقُس منقطعاً إلیها وفی خدمتها، فقالت له: ألا تری ما قد وقعتُ فیه؟ فقال لها: أتصبرین علی ما یمسُّکِ من الألم حتّی أعالجکِ؟ قالت: نعم، فأضجعها وشقّ جلد وجهها [حتّی ظهرت السّلعة، ثمّ کشّطِّ الجلد عنها] أجمع، وسلخ اللّحم من تحتها حتّی ظهرت له عروقها، وکان منها شی‌ء تحت الحدقة، فرفع الحدقة عنها حتّی جعلها ناحیة، ثمّ سلّ عروق السّلعة من تحتها فأخرجها أجمع، وردّ العین إلی موضعها وعالجها، وسکینة مضطجعة لا تتحرّک ولا تئنُّ حتّی فرغ ممّا أراد، ذلک عنها وبرِئت منه، وبقیَ أثر تلک الجراحة فی مؤخّر عینها، فکان أحسن شی‌ء فی وجهها من کلّ حُلیّ وزینة، ولم یؤثّر ذلک فی نظرها ولا فی عینها.
أبو الفرج، الأغانی، 16/ 107- 108 (ط دار إحیاء التّراث العربیّ)، 16/ 372- 373
/ عنه: کحالة، أعلام النّساء، 2/ 222- 223
نویسنده گوید:
اگر به سلسله روات این خبر دقت شود (هارون، علی بن محمد نوفلی از پدرش و عمویش و غیر این دو از پیر مردان هاشمی و طالبی) این پیر مردان هاشمی و طالبی همگی مجهول الحال و الاسم هستند، و این خبر بی اعتبار است.
6- أنبأنا أبو الفرج غیث بن علیّ، أخبرنی أبو بکر الخطیب، أنا أبو نعیم الحافظ، نا سلیمان بن أحمد، نا أبو خلیفة، نا محمّد بن سلّام، قال: سمعت أبی یقول:
قالت جاریة سُکینة لسُکینة: بالباب رجل یقول: لی حاجة. قالت: ما حاجته؟
فذهبت ثمّ عادت. قالت: یقول: لی حاجة. حتّی فعلت ذلک مرّة أو مرّتین أو أکثر.
قالت: فلعلّها حاجة الدّیک إلی الدّجاجة!؟
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 155- 156، تراجم النّساء،/ 159
__________________________________________________
(1)- السّلعة کالغدّة فی البدن: تمور بین الجلد واللّحم إذا ضغطت وتکون من قدر حمصة إلی بطّیخة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 783
7- [فی أخبار عائشة بنت طلحة بن عبیداللَّه التّیمیّ]:
طلبت من الولید بن عبدالملک أعواناً حین حجّت:
وقال المدائنیّ: حدّثنی مَسْلَمةُ بن مُحارِب وعُبیداللَّه بن فائد، وأخبرنا به حرمیّ، عن الزّبیر، عن عمِّه ومحمّد بن الضّحّاک، قالوا: دخلتْ عائشة بنتُ طلحةَ علی الولید بن عبدالملک وهو بمکّة، فقالت: یا أمیر المؤمنین، مُرْ لی بأعوانٍ. فضمّ إلیها قوماً یکونون معها، فحجّت ومعها ستّون بغلًا علیها الهوادجُ والرّحائلُ. فعرَضَ لها عُرْوَةُ بن الزّبیر فقال:
عائشُ یا ذاتَ البِغالِ السِّتِّینْ أکُلَّ عامٍ هکذا تَحُجِّینْ
فأرسلت إلیه: نَعَمْ یا عُرَیّةَ، فتقدّمْ إن شِئتَ؛ فکفّ عنها. ولم تتزوّج حتّی ماتت.
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربیّ)، 11/ 127
ذکر أبو عثمان الجاحظ فی کتاب «البغال» أنّ عائشة بنت طلحة لمّا وفدت علی عبدالملک، وأرادت الحجّ، حملها وأحشامها علی ستّین بغلًا من بغال الملوک، فقال عروة ابن الزّبیر:
یا عیشُ یا ذاتَ البِغالِ السِّتِّینْ أکُلَّ عامٍ هکذا تَحُجِّینْ
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 187
حجّت مع سکینة بنت الحسین وکانت أحسن آلة وثقلًا:
وقال غیر المدائنیّ [مجهول الاسم والحال]: إنّ عائشة بنتَ طلحة حجّت وسُکینةَ بنت الحسین علیهما السلام معاً، وکانت عائشةُ أحسن آلةً وثَقَلًا. فقال حادیها:
عائشُ یا ذاتَ البِغالِ السِّتِّینْ لا زِلْتِ ما عِشتِ کذا تَحُجِّینْ
فشقّ ذلک علی سُکینةَ، ونزلَ حادیها فقال:
عائشُ هذی ضَرَّةٌ تشکوکِ لولا أبوها ما اهتدی أبوکِ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 784
فأمرتْ عائشةُ حادیَها أن یکُفَّ فکَفَّ. «1»
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربیّ)، 11/ 127/ مثله: الصّفدیّ، الوافی
بالوفیات، 15/ 292- 293؛ المازندرانیّ، معالی السّبطین، 2/ 217- 218
نویسنده گوید:
در اخبار عایشه دختر طلحه بن عبیداللَّه تیمی آمده است که از ولید بن عبدالملک ابن مروان برای حمل بار و بنه درخواست کمک کرد و گفته شده که او حج کرد و شصت قاطر داشت. عروة بن زبیر طبق بیت مذکور در متن خبر اورا به سخره گرفت. (ترجمه:
ای عایشه که شصت قاطر داری، خوراک یک سال را با خود به حج آوردی).
عائشه در پاسخ اورا با صیغه تصغیر «عُرَیّة» خطاب کرد و تا آخر عُمر با او ازدواج نکرد.
در ذیل این خبر آمده است که عایشه با بار و بنه سنگین با سکینه مذکوره که هَوُوی او بود به حج رفت، و جارچی او بیت مذکور در متن خبر را می‌خواند که مصراع دوم آن با مصراع بیت قبلی فرق داشت. (ترجمه: ای عایشه که شصت قاطر داری، پیوسته زنده باشی و به حج بروی).
دو نکته در این خبر قابل توجّه است:
1- در خبر اوّلی عایشه در زمان خلافت ولید بن عبدالملک بن مروان (86 تا 96 ه ق) حج کرده است و در آن زمان مصعب زوج او (فوت سال 71 ه ق) در قید حیات نبوده
__________________________________________________
(1)- مصعب‌بن زبیر، عایشه دختر طلحه را نکاح کرده بود و همیشه با سکینه که ضرّه او بود، خصومت داشت و هر سال به حج می‌رفته‌اند و در راه حج مال کثیر همراه می‌نمودند و منادی عائشه پیوسته اورا می‌خواند:
عایش یا ذات البغال السّتّین إن شئت تحجّین کذا تحجّین
یعنی: «ای عایشه دختر طلحه که صاحب شصت قاطری! اگر حج می‌کنی، چنین به حج میکن!»
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 261
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 785
است، و در خبر بعدی عایشه با سکینه مذکوره (هَوُوی) حج کرده است، و با توجّه به قرائن، مصعب بن زبیر زنده بوده است، چنانکه تاریخ دمشق این خبر را از جاحظ در زمان خلافت عبدالملک بن مروان (65 تا 86 ه ق) نقل کرده است.
2- در بحث ازدواج سکینه بنت الحسین علیهما السلام ثابت شد که آن کسی که در زوجیّت مصعب بن زبیر بود دختر خاله یا دختر دایی او است (خواهر زاده یا برادر زاده رباب بنت انیف کلبی مادر مصعب) که نام او سکینه و هَوُوی عایشه بنت طلحه بوده است، و عبارت «بنت الحسین علیهما السلام» که در اوّل برای سکینه آورده شده به غرض ورزی راوی خبر «غیر المدینی» است که مجهول الاسم و الحال است.
[از کتاب مظلومه ای در تاریخ]
9- نبأنا أبو محمّد بن الآبنوسیّ، ثمّ أخبرنی أبو الفضل السّلامی عنه، أنا الحسن بن علیّ، أنا محمّد بن محمّد بن المظفّر، أنا أبو علیّ المدائنیّ، أنا أبو بکر ابن البرقی قال فی تسمیة ولد الحسین بن علیّ: وسکینة بنت الحسین «1»، «2» وکانت سکینة من أجلد «3» نساء «2» قریش، «4» دخلت علی هشام فی قواعد نساء قریش، فسألته «5» منطقته ومطرفه وعمامته،
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی المختصر، نقل هذا الخبر قسمین: أحدهما أنّ لسیِّد الشّهداء علیه السلام بنت واسمها سکینةلا شکّ فیها، والخبر الآخر فی سُکینة لیس منسوباً، وهما مخلوطین، وصُحّف فیهما. وقیل الخبر الثانی مع وجود القرائن المذکورة فی عائشة بنت طلحة بن عبیداللَّه التّیمی أیضاً:
قال أبو زرعة الدّمشقیّ: عائشه بنت طلحة امرأة جلیلة، تحدِّث عن عائشة وتحدّث الناس عنها بقدرها وأدبها، ووفدت علی عبدالملک بن مروان وعلی هشام بن عبدالملک.
تاریخ دمشق، 73/ 186 رقم 9715
ترجمه: این خبر در دو قسمت نقل شده است، اینکه حضرت امام حسین علیه السلام دختری به نام سکینه داشته‌اند شکی در آن نیست، و این یک قسمت خبر است، و قسمت بعدی راجع به سکینه غیر منسوب آورده شده، و این دو خبر با هم خلط شده اند]
(2- 2) [مثله فی الوافی بالوفیات، 15/ 291]
(3)- [تاریخ دمشق: أجمل]
(4) (- 4*) [حکاه فی أعلام النّساء، 2/ 223]
(5)- [فی المطبوع وسائر المصادر: سلبته]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 786
«1» وقال لها هشام لمّا طلبت ذلک منه، أو غیره؟ تقول: ما أرید غیره، وکان هشام یتعمّم ویلبس، فسلبته، ذلک کلّه «1»، ودعا بثیاب غیرها فلبسها، «2» وکانت إذا لعن مروان جدّها علیّاً رضی الله عنه لعنته، وأباه «2» وأبا أبیه (4*)، وکانت من أجمل النّاس.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 154، تراجم النّساء،/ 157، مختصر ابن منظور، 10/ 258
وکانت بدیعة الجمال [...]، وکانت شهمةً مَهِیبةً، دخلت علی هشام الخلیفة، فسألته عمامته ومِطرفه ومِنطَقته، فأعطاها ذلک.
الذّهبیّ، سیر أعلام النّبلاء (ط بیروت)، 5/ 262، 263 (ط دار الفکر)، 6/ 85
نویسنده گوید:
با توجّه به نکته ای که در شماره پنج در باب «زواجها» گفته شد، امام سجاد علیه السلام به ابو خالد کابلی فرمود: «یا کنگر تعجب من فتح الباب ...، فخرجت خادمة من الدّار لا عِلْمَ لها، فترکت الباب مفتوحاً ولا یجوز لبنات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله أن یبرزنَ فیصفقنه»، سیره خاندان رسالت این بوده است که اوّلًا درِ خانه‌های ائمه علیهم السلام همیشه بسته بوده است، و ثانیاً برای دختران رسول خدا صلی الله علیه و آله جائز نبوده است هنگامی که بیرون می‌آیند در را محکم ببندند تا صدای ناشی از به هم خوردن در همسایگان و دیگران را متوجّه آنها کند و تردّد آنها مخفیانه انجام می‌شده تا آنها ناشناس بمانند. «3»
اگر این خبر با هفت خبری که از الأغانی و تاریخ دمشق راجع به سکینه مذکوره ذکر شده است مقایسه شود، معلوم می‌شود اخباری که حاکی از رفتار و منش سکینه مذکوره در آراستن موهای سر به هنگام خروج از خانه و هم نشینی با بزرگان قریش
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی أعلام النّساء ج 2]
(2- 2) [مثله فی الوافی بالوفیات، 15/ 291]
(3)- [الهدایة الکبری،/ 225- 226 (الباب السادس: باب الإمام السجّاد علیه السلام)]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 787
و شعرا و مغنّیان آن عصر و مزاح کردن و لطیفه گویی با نا محرمان می‌کند، با سیره بانوان خاندان رسالت علیهم السلام در تضاد و تناقض می‌باشد. انتساب این اخبار به دختر سیّد الشهدا علیهما السلام ناشی از حقد و بغض و کینه و عداوت راویان این اخبار است که با برّرسی شرح احوال آنان می‌توان فهمید که با غرض ورزی برای تسویه حساب‌های شخصی از امیر المؤمنین علی علیه السلام و حضرت فاطمه زهرا علیها السلام تمام آنچه را بین زنان قریش (زنان بنی‌امیه و آل‌طلحه و زبیر ومروان و بنی‌العبّاس) اتفاق می‌افتاده به فاطمیّات نسبت می‌دادند تا با خدشه‌دار ساختن ساحت پاک بانوان اهل بیت، مجوّزی برای بی‌بند و باریهای زنانی چون سکینه بنت خالد بن مصعب زبیری، رمله خواهر عبدالملک بن مروان، فاطمه بنت عبدالملک بن مروان، عایشه بنت طلحه، عاتکه بنت یزید بن معاویه همسر عبدالملک بن مروان، زینب بنت یوسف بن حکم خواهر حجّاج بن یوسف ثقفی، ثریّای اموی دلباخته عمر بن ابی ربیعه و عزّه معشوقه کثیّر و بثینه معشوقه جمیل باشد، که اینان یا از مغنیان بودند و یا شرح مجالست و معاشرت آنان با مغنیان و مطربان زبان زد توده مردم بوده است. و در این میان بانو سکینه بنت الحسین علیهما السلام به علّت شاخصیّتی که در بُعد معرفت و ادب داشته اند بیشتر مورد این تهاجم و اتهام قرار گرفته اند.
[از کتاب مظلومه ای در تاریخ]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 788

الرّباب بنت امرئ القیس‌

زوجة الإمام الحسین علیها السلام‌

میزاتها العائلیّة

والرّباب بنت امرئ القیس بن عدیّ «1» بن جابر بن کعب بن عُلیم. ولها یقول الحسین ابن علیّ رضی الله عنه: لعمرک [... ثمّ ذکر البیت الأوّل کما ذکرناه، راجع ص 136- 137 من هذا الکتاب].
وکانت تحت الحسین رضی الله عنه.
المحبّر،/ 396- 397
حدّثنی عبّاس بن هشام الکلبیّ، عن أبیه، عن جدِّه، عن عبداللَّه بن حسن بن حسن، عن عبدالجبّار بن منظور بن ریّان الفزاریّ، عن عوف بن حارثة المریّ قال:
بینا نحن عند عمر إذ أقبل امرؤ القیس بن عدیّ بن أوس بن جابر بن کعب بن عُلیم ابن جناب الکلبیّ، فإذا رجل أمغر أجلی فوقف علی عمر فقال: یا أمیر المؤمنین إنِّی أحببت الإسلام فاشرحه لی، قال: ومن أنت؟ قال: أنا امرؤ القیس بن عدیّ بن أوس العلیمیّ من کلب. فقال عمر: أتعرفونه؟ قالوا: هذا الّذی أغار علی بکر بن وائل، وهو أسر الدّعاء بن عمرو، أخا معروف بن عمرو. فشرح له عمر الإسلام فأسلم وعقد له علی جنود قضاعة، فلم یر رجل قبله لم یصل قطّ عقد له علی مسلمین- فخرج یهتزّ لواؤه بین یدیه، فأدرکه علیّ فأخذ بمنکبیه وقال: یا عمّ! أنا علیّ بن أبی طالب ابن عمّ النّبیّ (ص) وهذان ابنای الحسن والحسین امّهما فاطمة بنت رسول اللَّه (ص)، وقد أحببت
__________________________________________________
(1)- فی جداول وستنفلد عن اللّباب: امرء القیس بن علیّ بن أوس بن جابر المسیحیّ وذکر قصّة زواج‌بنته مع الحسین رضی الله عنه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 789
مصاهرتک لنفسی ولهما فزوّجنا. قال: نعم ونعمة عین وکرامة، قد زوّجتک یا أبا الحسن المحیاة بنت امرئ القیس، وزوّجت حسناً زینب وزوّجت حسیناً الرّباب بنت امرئ القیس. قال: فولدت المحیاة لعلیّ امّ یعلی، وکانت تخرج إلی المسجد فی إزار فیقال لها:
من أخوالکِ؟ فتقول أو أو. ولم تلد زینب للحسن، وولدت الرّباب للحسین سکینة بنت الحسین.
وقال الحسین بن علیّ علیهما السلام: لعمرک «1» [... ثمّ ذکر البیتین کما ذکرناهما فی الحسین لابن سعد]. «2»
وقال أیضاً:
أحبّ لحبّها زُبداً جمیعاً ونتلة کلّها وبنی الرّباب
وأخوالًا لها من آل لام أحبّهم وطُرِّ بنی جناب «2» «3»
والرّباب «4» هذه بنت انیف بن حارثة بن لام الطّائیّ، وهی امّ الأحوص وعروة ابنی عمرو بن ثعلبة بن ثعلبة بن الحارث بن حصین بن ضمضم بن عدیّ بن جناب بن هبل، وبها یعرفون.
وزُبد بنت مالک بن عمیت بن عدیّ بن عبداللَّه بن کنانة بن بکر؛ من کلب وهی امّ جابر وقیس وعدی بنی کعب بن عُلیم وإلیها ینسبون.
ونتلة بنت مالک بن عمرو بن ثمامة من طی‌ء، وهی امّ حصن ومصاد، ومعقل بنی کعب بن عُلیم وبها یعرفون.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 415- 417؛ أنساب الأشراف، 2/ 194
-196/ مثله الزّبیدی، تاج العروس، 1/ 263؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 6/ 449
__________________________________________________
(1)- [فی تاج العروس مکانه: وفیها یقول سیِّدنا الحسین علیه السلام: لعمرک ...]
(2- 2) [حکاه الأعیان عن تاج العروس]
(3)- [إلی هنا حکاه فی تاج العروس]
(4)- [الرّباب بنت أنیف، وهی أمّ مصعب بن الزّبیر، انظر نسب قریش،/ 236، وجمهرة الأنساب لابن‌حزم،/ 457]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 790
حدّثنی أحمد بن محمّد بن سعید «1»]:
قال: حدّثنا یحیی بن الحسین العلویّ «2» قال: حدّثنا شیخ من قریش قال: حدّثنا ابن حذافة «3» أو غیره قال: أسلم امرؤ القیس بن عدیّ علی ید عمر بن الخطّاب رضی الله عنه، فما صلّی صلاة حتّی ولّاه عمر، «4» وما أمسی حتّی خطب إلیه علیّ علیه السلام ابنته الرّباب علی ابنه الحسین فزوّجه إیّاها، فولدت له عبداللَّه وسکینة «4» وَلَدی الحسین علیهما السلام، وفی سکینة وامّها یقول: لعمرک [... ثمّ ذکر البیت الأوّل].
وذکر البیت الآخر وزاد بعد البیتین: فلست [... ثمّ ذکر البیت الثالث].
ونسخت هذا الخبر من کتاب أبی «5» عبدالرّحمان الغلابیّ وهو أتمّ، قال: حدّثنا صالح «6» عن علیّ بن مجاهد، عن أبی المثنّی محمّد بن السّائب الکلبیّ قال: أخبرنا عبداللَّه بن حسن ابن حسن قال: حدّثنی خالی عبدالجبّار بن منظور بن زَبّان بن سیّار الفزاریّ قال:
حدّثنی عوف «7» بن خارجة المُرّیُّ، «8» قال: واللَّه «8» إنِّی لعند عمر بن الخطّاب رضی الله عنه فی خلافته إذ أقبل رجل «9» «10» أفحج أجلح «11» «10» أمعر «12» «9» یتخطّی رقاب النّاس حتّی قام بین یدی
__________________________________________________
(1)- ما بین القوسین لا یوجد فی بعض المخطوطات
(2)- فی المطبوع: القاری
(3)- فی المطبوع: أبو حذافة
(4- 4) [حکاه عنه فی المعالی، 3/ 216]
(5)- فی مخطوط: ابن
(6)- فی مخطوط: علیّ بن صالح
(7)- [فی تاریخ دمشق والمختصر والوافی مکانهم: قال عوف ... وفی الإصابة مکانه: (قلت) وروینا قصّته‌فی أمالی ثعلب، قال حدّثنا ابن شبیب، حدّثنا الزّبیر، حدّثنی علیّ بن صالح عن أبی المثنّی امیّة، أخبرنی عبداللَّه ابن حسن، حدّثنی عبداللَّه الجبّار بن منظور، حدّثنی عوف ... وفی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین مکانهما: أخبرنی عبداللَّه بن الحسن، قال: حدّثنی خالی الجبّار بن منصور، قال: حدّثنی عوف ...]
(8- 8) [لم یرد فی تاریخ دمشق والمختصر والوافی والإصابة وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین]
(9) (9) [فی تاریخ دمشق والمختصر: أصعر]
(10- 10) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین]
(11)- [الوافی: أجلی]
(12)- الأفحج: من تدانت صدور قدمیه وتباعد عقباه. والأجلح: الّذی انحسر شعره عن جانبی رأسه. والأمعر: القلیل الشّعر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 791
عمر فحیّاه «1» بتحیّة الخلافة، «2» فقال له «3» عمر: فمَن «4» أنت؟ قال: أنا «3» امرؤ نصرانیّ، أنا امرؤ القیس بن عدیّ الکلبیّ «2»، «5» قال: فعرفه «5» عمر، فقال له «6» رجل «7» من القوم «7»: هذا صاحب بکر بن وائل الّذی أغار علیهم فی الجاهلیّة «8» یوم فلج «8»، قال: فما ترید؟ قال:
أرید الإسلام، فعرضه علیه عمر فقبله، ثمّ دعا له برمح فعقد له علی مَنْ أسلم بالشّام «9» من قضاعة، فأدبر الشّیخ واللّواء یهتزّ علی رأسه، قال «10» عوف: فوَاللَّه «9» ما رأیت رجلًا لم یُصَلّ «11» للَّه‌جلّ وعزّ رکعة قطّ «11» امِّرَ علی جماعة من المسلمین قبله «10»، ونهض علیّ بن أبی طالب «12» «13» من المجلس «13» ومعه ابناه «14» حسن وحسین 14 علیهم السلام «12» حتّی أدرکه «8» فأخذ «15» بثیابه، «8» فقال له 8: یا عمّ 15 8، أنا علیّ بن أبی طالب ابن عمّ رسول اللَّه (ص) «8» وصهره «8»، وهذان ابنای من ابنته، وقد رغبنا فی صهرک فأنکحنا، فقال: قد أنکحتک یا علیّ المُحَیّاة بنت امرئ القیس، «10» وأنکحتک یا حسن سَلمی بنت امرئ القیس «10»، وأنکحتک یا حسین
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین]
(2- 2) [لم یرد فی وسیلة الدّارین]
(3)- [لم یرد فی تاریخ دمشق والمختصر والإصابة وذخیرة الدّارین]
(4)- [فی تاریخ دمشق والمختصر: ما]
(5) (5) [فی تاریخ دمشق والمختصر والوافی والإصابة وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: لم یعرفه]
(6)- [لم یرد فی الوافی والإصابة]
(7- 7) [لم یرد فی الوافی والإصابة وذخیرة الدّارین]
(8) (8) [لم یرد فی الإصابة وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین]
(9)- [لم یرد فی تاریخ دمشق والمختصر والإصابة وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین]
(10) (10) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین]
(11) (11) [فی تاریخ دمشق والمختصر: سجدة، والإصابة: صلاة]
(12) (12) [فی الإصابة وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: وابناه]
(13- 13) [لم یرد فی المختصر]
(14- 14) [تاریخ دمشق والمختصر: الحسن والحسین]
(15- 15) [فی تاریخ دمشق والمختصر: برأسه، فقال]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 792
الرّباب بنت امرئ القیس. «1»
أبو الفرج، الأغانی، 16/ 90- 91/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 90،
مختصر ابن منظور، 8/ 350- 351؛ الصّفدی، الوافی بالوفیّات، 9/ 383، رقم
4310؛ ابن حجر، الإصابة، 1/ 121، رقم 487؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/
139- 140؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 282؛ قریب بهذا المضمون فی السّیّدة سکینة
للمقرّم،/ 133- 134
وهؤلاء بنو أخیه کَلْب بن وَبَرة بن تَغْلِب بن حُلْوان بن عِمْران بن الحافی بن قُضاعة.
ولد کَلْب بن وَبَرة: ثَوْر، وکلد «2»، وأبو حُباحب «3».
فولد ثَوْر بن کَلب: رُفَیْدة، وعُرَیْنة، وصحْب، بطونٌ. وقد قیل: إنّ الحارث بن زهیر ابن تَیْم بن اسامة من بنی تَغْلِب، وإنّما هو من کَلْب. فمن قبائل کَلْب: بنو کِنانة بن بکر ابن عَوْف بن عُذرة بن زید اللّات بن رُفَیدة بن ثَوْر بن کَلْب، قبیلة ضخمة؛ ومنهم:
بنو عَدِیّ، وزُهیر، وعُلَیم، بنی جَناب بن هُبَل بن عبداللَّه بن کِنانة بن بکر المذکورین، وهم بطون ضخمة؛ وعمّهم عبیدة بن هُبَل، بطن، من ولده: امرؤ القیس بن الحُمام «4» بن مالک بن عبیدة بن هُبَل، وهو ابن حُمام الشّاعر القدیم، الّذی یقول فیه بعض النّاس: ابن خِذام «5»؛ وقد قیل إنّه من بَکْر بن وائل؛ وهو الّذی قال فیه امرؤ القیس:
نَبکی الدّیارَ کما بَکَی ابنُ حُمامِ «6»
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الإصابة وذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: قال: وهی امّ سکینة [زاد فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: وعبداللَّه الرّضیع الّذی قُتِلَ یوم الطّفّ فی حجر أبیه] وفیها یقول الحسین:] [ثمّ ذکر البیت الأوّل کما ذکرناه]
(2)- بالدّال فی آخره، کما فی ب، ح والمقتضب 93. وفی سائر النّسخ: «کلب»
(3)- کذا فی ب والمقتضب. وفی ح: «جاحب» و ا، ط: «خباحب»
(4)- ا، ط: «الحمد»، صوابه فی ب، ح والمقتضب 93
(5)- ب: «حزام»، صواب هذه «حذام»، کما ورد فی ح. ویقال أیضاً: «خدام» ککتاب و «خذام» أیضاً کما فی القاموس (خدم، خذم) والخزانة 2: 234- 235
(6)- صدرهکما فی الخزانة:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 793
قال هشام بن السّائب: فأعرابُ کَلْب، إذا سُئلوا بماذا بکی ابن حُمام الدّیار؟ أنشدوا خمسة أبیات متّصلة من أوّل: «قِفا نَبْکِ من ذکری حَبیب ومنزل»، ویقولون إنّ بقیّتها لامرئ القیس. وقد أنشد له الحاتمیّ أبیاتاً فی «حلیة المحاضرة»؛ وهو شاعر قدیم دَثر شعرُه، لأنّه لم یکن للعرب کتاب، وإنّما بقی من أشعارها شعرُ من أدرک رواتُه الإسلام فقط. وکان عدیّ بن جناب أحمق، والبیتُ فی ولده. وکان له من الولد: ضَمْضَم؛ ونَهْشَل؛ وهُذَیم «1»، بطنٌ؛ وتُوَیْل «2» بطنٌ؛ وکُلَیْب لایزیدُ بنوه أبداً علی أربعة، وهم، بالجَبَل؛ وذُبیان.
فمن بطون بنی عَدِیّ بن جناب: بنو الحِصن، وبنو العُلَّیْص، إبنی ضَمْضَم بن عَدِیّ بن جناب؛ ومنهم: نائلة بنت الفَرافِصة بن الأحوَص بن عمرو بن ثَعلبة بن الحارث بن الحصن بن ضَمْضَم بن عَدِیّ بن جَناب، امرأةُ عثمان- رضی الله عنه-؛ وإخوتها مُرَیّ بن الفَرافِصة مات فی الرّهن عند کِسْری؛ وضَبّ بن الفَرافِصة، أسْلَم؛ وهو: أنکحها عثمان وهی مُسْلِمةٌ، وکان أبوها نَصْرانیّاً؛ وبنو الفَرافِصة هؤلاء بیت قومهم.
وأبو الخَطّار الحُسام بن ضِرار بن سلامان بن خثیم بن ربیعة بن حِصن بن ضَمْضَم ابن عَدِیّ بن جَناب، أمیر الأندَلُس، کان بنوه بإشْبیلیة؛ منهم کان العَریف سعید بن وارث بن عمران بن یحیی بن محمّد بن أبی الخَطّار؛ وعَنْبسة بن سُحَیْم بن منجاس بن مَذْعور بن منجاس بن هُذَیم بن عَدِیّ بن جناب، وَلِیَ الأندَلُس من الشّأم؛ وحارثة، وحصن، ابنا قَطَن بن زائد بن حصن بن حارثة بن ضَمْضَم بن عَدِیّ بن جَناب؛ لقَطَن صحبة؛ والرّباب بنت انَیْف بن عُبید بن مَصاد بن حِصْن بن کعب بن عُلیم بن جناب، امّ المُصْعَب بن الزُّبیر؛ وامرؤ القیس بن عَدِیّ بن أوْس بن جابر بن کَعْب بن عَلیم بن
__________________________________________________
عوجا علی الطّلل المحیل لعلّنا
ویروی «لأ نّنا» لغة فی لعلّ، وهی روایة الدّیوان 161. وفی المقتضب:
یا صاحبی قفا النّواعج ساعة
(1)- ا، ط: «هذیل»، تحریف، صوابه فی ب والمقتضب 93. وفی ح: «هدیم»
(2)- ح: «نوفل» تحریف. ا، ط: «ثویل». وقد أثبت ما فی المقتضب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 794
جَناب، وفد علی عمر بن الخطّاب- رضی الله عنه- فأسلم، وعقد له علی قُضاعة، وتزوّج علیّ والحسن والحسین- رضی اللَّه عنهم- بَناته.
ابن حزم، الجمهرة،/ 455- 457
رباب بنت امرئ القیس بن عدیّ بن أوس بن جابر بن کعب بن عُلیم بن هُبل بن عبداللَّه بن کنانة، الکلبیّة، زوج الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، وامّ ابنته سکینة، وذکرها الحسن علیه السلام فی شعر له [...]، وهی الّتی یقول فیها الحسین علیه السلام: لعمرک [... ثمّ ذکرت الأبیات کما ذکرناها فی الحسین لابن سعد فی ترجمة سکینة علیها السلام].
وسُکینة اسمها آمنة أو أمیمة، وإنّما سُکینة لقب لقّبتها امّها الرّباب بنت امرئ القیس.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 90؛ مختصر ابن منظور، 8/ 350- 351
وکان الحسین یحبّها [الرّباب] حبّاً شدیداً، وله فیها أشعار، منها: [ثمّ ذکرت الأبیات کما ذکرناها فی الحسین لابن سعد].
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 265 (ط بیروت،/ 238)
وقد ذکرنا فی ترجمة الرّباب فی آخر الکتاب أ نّها کانت مع الحسین رضی الله عنه یوم الطّفّ.
ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2594، الحسین بن علیّ،/ 53
امرؤ القیس بن عدیّ الکلبیّ [ثمّ ذکر کلام أبی الفرج فی الأغانی کما ذکرناه فی ترجمة سکینة علیها السلام].
الصّفدی، الوافی بالوفیّات، 9/ 383، رقم 4310
زوجة الحسین بن علیّ، الرّباب بنت امرئ القیس بن عدیّ الکلبیّ زوجة الحسین بن‌علیّ رضی اللَّه عنهما، وهی امّ سُکینة بنت الحسین. وهی الّتی یقول فیها الحسین: [من الوافر]: لعمرک [... ثمّ ذکر البیتین کما ذکرناهما فی الحسین لابن سعد].
الصّفدی، الوافی بالوفیّات، 14/ 75، رقم 82
وممّا أنشد الزّبیر بن بکّار من شعره فی امرأته [الرّباب بنت أنیف] «1»، ویقال: بنت
__________________________________________________
(1)- [إنّما الرّباب بنت أنیف هی زوجة الزّبیر بن العوّام، وأمّ مصعب بن الزّبیر، انظر: نسب قریش،/ 236، وجمهرة الأنساب،/ 457، انظر: میزاتها العائلیّة]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 795
امرئ القیس بن عدیّ بن أوس الکلبیّ امّ ابنته سکینة: لعمرک [ثمّ ذکرت الأبیات کما ذکرناها فی الحسین لابن سعد].
وقد أسلم أبوها علی یدی عمر بن الخطّاب وأمّره عمر علی قومه، فلمّا خرج من عنده خطب إلیه علیّ بن أبی طالب أن یزوِّج ابنه الحسن أو الحسین من بناته، فزوّج الحسن ابنته سلمی، والحسین ابنته الرّباب، وزوّج علیّاً ابنته الثّالثة، وهی المحیّاة بنت امرئ القیس فی ساعة واحدة، فأحبّ الحسین زوجته الرّباب حبّاً شدیداً، وکان بها معجباً یقول فیها الشّعر.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 209- 210
(امرؤ القیس) بن عدیّ بن أوس بن جابر بن کعب بن علیم بن [جناب بن] هبل بن عبداللَّه بن کنانة بن بکر بن عوف «1» ابن عذرة «1» بن زید اللّات بن رفیدة بن ثور بن کلب الکلبیّ، له إدراک «2»، ذکره ابن الکلبیّ، قال: وقد أمّرهُ عمر بن الخطّاب علی مَنْ أسلم بالشّام من قضاعة وخطب إلیه علیّ ومعه ابناه حسن وحسین، فزوّجهم بناته، وفی بنته الرّباب یقول الحسین بن علیّ وکان له منها ابنته سکینة: لعمرک [... ثمّ ذکر البیت الأوّل کما ذکرناه فی الحسین لابن سعد].
ابن حجر، الإصابة، 1/ 120- 121/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 139-
140؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 282
کانت الرّباب بنت امرئ القیس إحدی زوجات الحسین بن علیّ علیه السلام، شهدت معه الطّفّ وولدت منه علیه السلام سکینة. «3»
الشّیخ البهائی، الکشکول (ط حجری)، 1/ 7 (ط مطبعة الحکمة قم)، 1/ 10
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین]
(2)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: مع النّبیّ]
(3)- رباب دختر امری القیس یکی از زنان حسین بن علی علیهما السلام بود و در واقعه کربلا حاضر، سکینه از او زاد.
آیت اللهی، ترجمه کشکول،/ 20
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 796
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 797
الرّباب بنت امرئ القیس، تزوّجها الحسین بن علیّ علیهما السلام فولدت له سکینة. وکانت الرّباب معه یوم الطّفّ.
الشّیخ البهائی، الکشکول (ط حجری)، 5/ 635
والرّباب بنت امرئ القیس إحدی زوجات الحسین علیه السلام وشهدت معه الطّفّ، ولدت منه سکینة.
الطّریحی، مجمع البحرین، 2/ 65- 66/ عنه: محلّاتی، ریاحین الشّریعة، 3/ 316
الرّباب بنت امرئ القیس بن عدیّ بن أوس بن جابر بن کعب بن علیم الکلبیّ امّ سکینة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب.
الزّبیدی، تاج العروس، 1/ 263
وفی الإصابة: امرئ القیس بن عدیّ بن أوس بن جابر بن کعب بن علیم الکلبیّ، کان أمیراً علی قضاعة الشّام. قال له علیّ بن أبی طالب: هذان إبنای وقد رغبنا فی صهرک فأنکحنا بناتک.
فقال: قد أنکحتک یا علیّ المحیّاة ابنتی، وأنکحتک یا حسن سلمی ابنتی، وأنکحتک یا حسین الرّباب ابنتی، وهی امّ سکینة، وفیها یقول الحسین شعراً: لعمرک [... ثمّ ذکر البیت الأوّل کما ذکرناه فی الحسین لابن سعد].
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 318، (ط اسوة)، 3/ 9
الرّباب زوجة أبی عبداللَّه الحسین أرواحنا فداه لذاته، وفداها لحبّه علیه السلام إیّاها.
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 2/ 78
(الرّباب بنت امرئ القیس بن عدیّ بن أوس بن جابر بن کعب بن علیم بن هبل بن عبداللَّه بن کنانة بن بکر بن عوف بن عذرة بن زید اللّات بن رفیدة بن ثور بن کلب زوجة الحسین علیه السلام).
ما ذکرناه فی نسبها هو المذکور فی طبقات ابن سعد الکبیر، ج 8، ص 348 [ط لیدن کما ذکرناه فی سکینة بنت الحسین علیه السلام]، وفی غیره ما یخالف ذلک کثیراً. ففی نسمة السّحر:
الرّباب بنت امرئ القیس بن عدیّ بن أوس بن جابر بن کعب بن علیم بن خبّاب بن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 798
کلب الکلبیّة زوجة الحسین بن علیّ علیهما السلام. وفی الأغانی بنت امرئ القیس بن جابر بن کعب بن علیّ بن وبرة بن ثعلبة بن عمران بن الحاف بن قضاعة.
وفی نسمة السّحر [...] أسلم أبوها فی خلافة عمر وکان نصرانیّاً من عرب الشّام فما صلّی للَّه‌صلاة حتّی ولاه عمر علی من أسلم بالشّام من قضاعة وما أمسی حتّی خطب إلیه علیّ بن أبی طالب ابنته الرّباب علی ابنه الحسین فزوّجه إیّاها. وفی الأغانی بسنده خطب إلیه علیّ بناته له ولولدیه الحسنین، فقال: قد أنکحتک یا علیّ المحیّاة ابنتی، وأنکحتک یا حسن سلمی، وأنکحتک یا حسین الرّباب بناتی، فولدت الرّباب للحسین سکینة عقیلة قریش، وعبداللَّه بن الحسین قُتل یوم الطّفّ وامّه تنظر إلیه [...]. وکان یقول الحسین فیها وفی ابنتها سکینة: [ثمّ ذکر شعره کما ذکرناه]
الأمین، أعیان الشّیعة، 6/ 449
وکانت الرّباب [...]، وهی بنت امرئ القیس بن عدیّ الکلبیّ، وکان امرؤ القیس ذا شرف أصیل وحسب نبیل، وکان نصرانیّاً، ولقد أسلم فی زمان عمر بالطّوع والرّغبة، وله ثلاث بنات، فرغب علیّ علیه السلام فیهنّ، وهنّ: محیّاة وسلمی ورباب، فدخل أمیر المؤمنین علیه السلام علیه ومعه الحسن والحسین علیهما السلام وخطب بناته وقال: یا عمّ! أنا ابن عمّ رسول اللَّه وصهره، وهذان ابنای من ابنته، فوصّل حبلک بحبله فهشّ وبشّ. وقال: یا أبا الحسن! زوّجت بناتی منک ومن ابنیک، المحیّاة لک، وسلمی للحسن علیه السلام، وزوّجت ابنتی رباب من ابنک الحسین علیه السلام.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 216
الأغانی فی أخبار الحسین بن علیّ علیهما السلام، عن مجاهد عن محمّد بن السّائب الکلبیّ لا تأخذ بنا إلی جهة نیّرة، فإنّ القارئ لا یشکّ فی تسطیرها علی غیر الواقع لغایة الحطّ من مقام أمیر المؤمنین الّذی یقول: کنت أتبع رسول اللَّه اتّباع الفصیل أثر امّه، یرفع لی کلّ یوم علماً من أخلاقه، ویأمرنی بالاقتداء به، أری نور الوحی وأشمّ ریح النّبوّة. «1»
__________________________________________________
(1)- نهج البلاغة، ج 1، ص 417، من خطبته القاصعة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 799
فإنّ الأخلاق المحمّدیّة الّتی تحلّی بها صاحب الخلافة الکبری تتنافی مع الأسطورة الّتی یقصّها مجاهد وابن الکلبیّ، مع أنّ علماء الرّجال تکلّموا فی مجاهد ولم یقبل جملة منهم مرویّاته. ومحمّد بن هشام بن السّائب الکلبیّ مجهول الحال عند علماء الشّیعة، ولم یعتمد علیه علماء السّنّة «1». فما یتحدّثان عنه فی قصّة زواج الحسین منها یرمی به عرض الجدار ولم یخفَ افتعالها علی من یقرأها برویّة.
ونصّها المسطور فی الأغانی [ثمّ ذکر کلامه کما ذکرناه]
وهذه القصّة لا مساس لها بالواقع، فإنّ الإمعان فی شخصیّة أمیرالمؤمنین، المتحلّیة بأخلاق الشّریعة والعادات المألوفة، یفیدنا الجزم بمنافات إسراعه فی المصاهرة من هذا النّصرانیّ الّذی هو جدید عهد بالإسلام والمسلمین. وکلّ أحد إذا راجع وجدانه، یجد منه الإنکار علی من یرتکب مثل هذا الّذی لا یتّفق مع الآداب العرفیّة، حتّی لو کان سوقة فضلًا عمّن هو مؤهّل للزّعامة الکبری، وفرضه المولی سبحانه وتعالی خلیفة علی البشر عامّة بعد النّبوّة. وحاشا مثل أمیرالمؤمنین أن یکون مقهوراً لحکم الشّهوة وتحفّزه الغریزة الجنسیّة إلی ما تتنفّر منه العامّة والخاصّة.
وعلی هذا، فلا حجّة واضحة تأخذ بنا إلی الإیمان بهذه الأسطورة، مع أنّ ابن کثیر فی البدایة، ج 8، ص 217، یسمّی أباها (أنیف) ولم ینسبه إلی أحد ولم یذکر هذه الاسطورة. ولدت الرّباب من الحسین علیه السلام سکینة وعبداللَّه. «2»
المقرّم، السّیّدة سکینة،/ 133- 134، 135، 138
«2»
__________________________________________________
(1)- راجع عنهما تهذیب التّهذیب لابن حجر، ج 10، ص 42، وج 9، ص 178
(2)- ابوالفرج اصفهانی است که در «اغانی» در اخبار الحسین بن علی علیهم السلام این نقل قول را از مجاهد از محمد بن سائب کلبی آورده است که:
«مردی در ایام خلافت عمر وارد مسجد شد و به شیوه اسلام بر او سلام نمود. عمر از اسمش پرسید. گفت: من امرءالقیس فرزند عدی کلبی هستم ونصرانی می‌باشم. عمر اسلام را بر او عرضه کرد و او پذیرفت. سپس پرچمی برایش بست تا نزد مسلمانان قبیله قضاعه در شام رود (و به تبلیغ دین پردازد). چون پرچم را گرفت و از مسجد بیرون آمد، علی بن ابی‌طالب و حسن و حسین علیهم السلام به دنبال او روان شدند. علی علیه السلام به
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 800
الرّباب بنت امرئ القیس بن عدیّ:
وقال الحسین بن علیّ فی الرّباب وسکینة: لعمرک [ثمّ ذکرت الأبیات کما ذکرناها فی الحسین لابن سعد]. «1»
کحالة، أعلام النّساء، 1/ 438، 439
__________________________________________________
او گفت: من پسر عم رسول خدا و داماد اویم و این دو هم پسران منند. ما مایلیم که با تو وصلت نماییم، پس اگر دخترانی داری به عقد ما درآور. امرءالقیس پاسخ داد: سه دختر دارم و آن‌ها را به عقد شما سه تن درمی‌آورم: محیاة را به ازدواج تو، سلمی را به ازدواج حسن و رباب را به ازدواج حسین.»
اما ین قصه ما را به واقع امر در شناخت نسب بانو رباب یاری نمی‌دهد و ارزش آن در حد یک افسانه می‌باشد. دلایل زیر این مدعای ما را ثابت می‌سازد:
اولًا: با جلالت و مناعت طبع امیرالمؤمنین صلوات‌اللَّه علیه هیچ‌گونه توافق ندارد. و وی آن کسی است که می‌فرماید: من به سان شتری که دنبال مادرش را می‌گیرد، دنباله‌رو رسول خدا صلی الله علیه و آله بودم. او هر روزی پرچمی از خلق و خوی خود را برمی‌افراشت و مرا دستور به پیروی از آن می‌کرد، نور وحی را می‌دیدم و شمیم نبوت را استشمام می‌کردم.
حال با این اخلاق محمدی که صاحب خلافت کبری آراسته بدان است، هیچ گمان می‌رود که اسطوره‌ای که مجاهد و ابن کلبی سراینده آنند، واقعیت داشته باشد؟
هیچ یک از افراد عادی به فردی نصرانی که تازه اسلام آورده و به سلک مسلمانان پیوسته اظهار وصلت نمی‌نماید، تا چه رسد به امیرالمؤمنین که جانشین پیامبر است و به امر خدای تعالی زعیم تمامی بشر بعد از مقام رسالت. حاشا که سرور پارسایان مقهور شهوت باشد و دربند غرایز نفسانی منفور عام و خاص.
ثانیاً: علمای علم رجال در «مجاهد» توقف کرده و عده‌ای از آنان روایاتش را مردود می‌شمارند. کما اینکه محمد بن هشام سائب کلبی نیز نزد علمای شیعه مجهول الحال بوده و بزرگان تسنن نیز بر او اعتماد نمی‌ورزند.
بر این اساس، روایتی که این دو درباره ازدواج اباعبداللَّه الحسین علیه السلام با بانو رباب گفته‌اند، چون نقشی است بر آب و افترایی است آشکار.
ثالثاً: ابن کثیر تصریح دارد که پدر بانو رباب «انیف» نام داشته، و ذکری نیز از این افسانه به عمل نیاورده است.
بنابراین: ما دلیلی قاطع در جهت صحت اسطوره مذکور در دست نداریم. فرزندان بانو رباب از امام حسین سلام‌اللَّه علیه، سکینه خاتون و عبداللَّه است.
طارمی، ترجمه حضرت سکینه علیها السلام للمقرّم،/ 253- 255، 258
(1)- رباب بنت امرأ القیس
بانوی حرم حضرت سیدالشهدا علیه السلام والده علی‌اصغر و علیا مخدره سکینه، [...] از زنان مجلله روزگار
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 801
وامرؤ القیس هذا وفد علی عمر بن الخطّاب فأسلم وعقد له علی قضاعه، وکانت له ثلاث بنات تزوّج علیّ، والحسن، والحسین علیه السلام بهنّ. الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیها السلام،/ 19
__________________________________________________
و از بانوان نام‌دار، ومخدرات وفادار بوده، وکافی است در شأن جلالت این بانو شدت علاقه سیدالشهدا سلام اللَّه علیه به ایشان و سرودن این ابیات را در حق او بنابر نقل ابن الکلبی و غیره شاهد مدعی است: لعمرک [... سپس دو بیت اوّل را ذکر می‌کند که ما آن‌ها را ذکر کردیم].
و در ناسخ این شعر را اضافه کرده: فلست [... سپس بیت سوم را ذکر می‌کند که ما آن را ذکر کردیم].
و در بعض مجامیع دیدم که این شعر را نیز اضافه کرده‌اند:
فإن اللّیل موصول بلیلی إذا زارا لسکینة والرّباب
[سپس کلام ناسخ التواریخ را ذکر می‌کند که ما آن را ذکر کردیم].
ولایخفی که این امرأ القیس غیر از امرأ القیس صاحب سبعه معلقه است که از شعرای زمان جاهلیت بوده، پدرش عابس بن منذر بن امرأ القیس بن سمط الکندی از اولاد امرأ القیس بن عمرو بن معاویه الاکرمین الکندی و این امرأ القیس بن عابس خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم رسید و اسلام آورد، و هنگامی که بعضی قبائل مرتد شدند، امرأ القیس به دین خود ثابت بود، و عموی او که مرتد شد اورا به قتل رسانید. و در میان صحابه دو امرأ القیس نام بوده، یکی امرأ القیس بن عابس، و دیگر امرأ القیس بن الاصبغ الکلبی. و امرأ القیس پدر رباب در زمان عمربن الخطاب مسلمانی گرفت، چنانچه مرحوم فرهاد میرزا در قمقام از اغانی ابو الفرج از عوف بن الخارجه المزی روایت کرده است که گفت: در زمان خلافت عمربن الخطاب نزد وی بودم که مردی به نزد وی آمد، سلام داد و تحیت خلافت گفت، عمر نام وی بپرسید، گفت: مردی ترسا و به نام امرأ القیس الکلبی. عمر بشناختش، مردی گفت: این همان کس باشد که یوم الفلج بر بکربن وائل غارت آورد. عمر بار دیگر سبب آمدن اورا پرسش کرد، گفت: آمدم به شرف اسلام مشرف بشوم، و آداب آن را بیاموزم، پس اسلام آورد، و بر مسلمانان قضاعه که در شام بودند امارت به او داده شد، و عمر حکومت آن مرز وبوم را به او واگذار کرد، امرأ القیس بیرون آمد، و من هیچ کس ندیدم که رکعتی نماز نگذاشته باشد، و بر مسلمانان امارت یابد. و چون امرأ القیس از مسجد بیرون شد امیر المؤمنین از عقب سر او بیرون آمد، و با او حسن و حسین علیهم السلام بود، پس حضرت به امرأ القیس فرمودند: یا عمّ! أنا علیّ بن أبی طالب ابن عمّ رسول اللَّه وصهره، وهذان ابنای من ابنته، ما را به پیوند تو رغبت افتاده است. امرأ القیس گفت: یا علی (محیاة) دختر خویش تورا دادم، و (سلمی) دختر دیگر را به حسن دادم، و (رباب) دختر دیگر خود را به حسین دادم.
در اغانی گوید: آن روز شام نشد که این سه دختر تزویج شد، و از رباب حضرت سکینه و علی‌اصغر متولد گردیدند که آن را عبداللَّه می‌گفته‌اند. [...]
کیف کان، رباب زن با وفایی بوده است وبنابر این که امرأ القیس در سنه چهارده یا شانزده به شرف اسلام مشرف شده، و رباب را تزویج به حضرت حسین کرده، بایستی رباب اول زنی باشد که به حباله نکاح حضرت حسین علیه السلام درآمده باشد و معروف بین مورخین هم همین است.
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 313- 315
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 802
أمّا بعد: عدّها من أزواجه علیه السلام عند:
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 17- 18
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 59
ابن قتیبة، المعارف،/ 213
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 361- 362، أنساب الأشراف، 3/ 146
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 177- 178
المفید، الإرشاد، 2/ 137/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 39- 40؛ العلّامة الحلّی،
المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 450- 451؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 199-
200؛ المجلسی، البحار، 45/ 329؛ البحرانی، العوالم، 17/ 637؛ البهبهانی، الدّمعة
السّاکبة، 5/ 21- 22؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 277؛ القمّی، نفس المهموم،/ 524
- 525؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 213؛ المیانجی، العیون العبری،/ 191
أبو طالب الزّیدی، الإفادة،/ 58- 59/ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 116- 117
المجدی،/ 91
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 251/ عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 331؛ الجزائری، الأنوار
النّعمانیّة، 1/ 373- 374
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 111
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 350
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 143- 144
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 77/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 330- 331؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 637؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 22
البرّی، الجوهرة،/ 49
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 277، 254، 255
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 461
بناکتی، تاریخ بناکتی،/ 104
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 803
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 61
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 75- 76
مجلسی، جلاء العیون،/ 826- 827
مدرّسی، جنّات الخلود،/ 23
القندوزی، ینابیع المودّة (ط اسوة)، 3/ 152، 17
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 321
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّدالشّهداء علیه السلام، 4/ 325
آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 311
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 405
التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 122
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 804

خصائصها الفریدة

ومنها: وقال هشام ابن الکلبیّ: کانت الرّباب من خیار النّساء وأفضلهنّ.
أبو الفرج، الأغانی، 16/ 91/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 528؛ الأمین، أعیان
الشّیعة، 6/ 449؛ مثله الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 358؛ المازندرانی، معالی السّبطین،
2/ 216؛ المقرّم، السّیّدة سکینة،/ 135؛ الخراسانی، منتخب التّواریخ،/ 172
وکانت من أجمل النّساء وأعقلهنّ.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 9، مختصر ابن منظور، 8/ 351
کانت الرّباب من أفضل النّساء وأجملهنّ وخیارهنّ. «1»
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 14/ 75
وفی نسخة السّحر: کانت من خیار النّساء جمالًا وأدباً وعقلًا.
الأمین، أعیان الشّیعة، 6/ 449
شاعرة من شواعر العرب، کانت من خیار نساء عصرها وأفضلهنّ.
کحالة، أعلام النّساء، 1/ 438
ومنها: قال: أخبرنا علیّ بن محمّد، عن یزید بن عیاض بن جعدبة، عن أبی بکر بن محمّد بن عمرو بن حزم، قال:
مرّ الحسین بمساکین یأکلون فی الصّفّة، فقالوا: الغداء، فنزل وقال: إنّ اللَّه لا یحبّ‌المتکبِّرین، فتغدّی، ثمّ قال لهم: قد أجبتکم فأجیبونی، قالوا: نعم، فمضی بهم إلی منزله فقال للرّباب: أخرجی ما کنت تدّخرین.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 39، رقم 244
__________________________________________________
(1)- دختر او رباب، فاضل ترین زنان بود.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 4/ 252
هشام گوید: رباب از بهترین و فاضل ترین زنان بود.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 278
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 805
وکان [الحسین] کثیر الصّلاة والصّیام والحجّ. حجّ رضی الله عنه عشرین حجّة، ماشیاً. قال ذلک مصعب بن عبداللَّه الزّبیریّ. وکان رضی الله عنه متواضعاً. مرّ علی قوم من المساکین، وکان راکباً، فسلّم علیهم، وهم قد وضعوا کِسراً بالأرض، وهم یأکلون. فقالوا: هلمّ یا ابن رسول اللَّه. فنزل عن دابّته وقال: إنّ اللَّه لا یحبّ المستکبرین، ثمّ جلس وأکل معهم. فلمّا فرغوا، قال: إنّکم دعوتمونی فأجبتُکم. وإنِّی أدعوکم إلی منزلی، فأجابوه. فلمّا دخلوا منزله وجلسوا، قال: یا رباب، هاتِ ما کنتِ تدّخرین. «1»
البرّی، الجوهرة،/ 39
__________________________________________________
(1)- غذا خوردن حسین با مساکین
فاضل مجلسی از تفسیر عیاشی حدیث می‌کند که هنگام عبور کوی و برزن، حسین علیه السلام جماعتی از فقرا ومساکین را نگریست که حلقه زده‌اند و کسای خویش را گسترده‌اند 1 و مشتی نان پاره بر زبر آن افشانده‌اند، چون حسین را دیدار کردند.
فقالوا: هَلُمّ یا ابن رسول اللَّه.
آن حضرت را به مائده 2 خویش دعوت نمودند. حسین علیه السلام زانو به زمین زد و در پهلوی ایشان بنشست و از آن نان‌پاره‌ها لختی بخورد و این آیت مبارک را قرائت کرد:
«إِنَّ أللَّهَ لایُحِبُّ المُتَسْکَبِّرینَ» 3 ثمّ قال: قد أجبتُکم فأجیبونی.
فرمود: چنان که من دعوت شما را اجابت کردم، شما نیز مرا اجابت کنید، و ایشان را با خویشتن به سرای آورد.
فقال للجاریة: أخرجی ممّا کنتِ تدّخرین.
کنیزک خویش را فرمود: چیزی که ذخیره داری حاضر کن، و ایشان را از اکل طعام مستغنی ساخت.
1. عبای خود را پهن کرده‌اند.
2. مائده: سفره دارای غذا.
3. سوره نحل 16/ آیه 23.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 4/ 76
و در قمقام از هشام کلبی نقل کرده [...] و جناب امرئ القیس پدر رباب از اشراف و از خاندان بزرگ عرب بود، و مخدّره رباب خیلی مورد توجه حضرت سیدالشهدا علیه السلام بود.
خراسانی، منتخب التواریخ،/ 172
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 806

وصیّة الإمام الحسین علیه السلام لإخوانه وبناته وزوجته الرّباب‌

قال: «1» «2» ثمّ إنّ الحسین علیه السلام قام ورکب وسار، وکلّما أراد المسیر یمنعونه تارة ویسایرونه اخری حتّی بلغ کربلاء، وکان ذلک «1» فی الیوم الثّانی من المحرّم، فلمّا وصلها قال: ما اسم هذه الأرض؟ فقیل: کربلاء، فقال علیه السلام: اللّهمّ إنّی أعوذ بک من الکرب والبلاء، ثمّ قال:
هذا موضع کرب وبلاء، انزلوا، هاهنا محطّ «3» رحالنا ومسفک «3» دمائنا وهنا محلّ قبورنا، بهذا حدّثنی جدّی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فنزلوا جمیعاً، ونزل الحرّ وأصحابه ناحیة «2»، وجلس الحسین علیه السلام یصلح سیفه ویقول:
یا دهر افٍّ لکَ من خلیل کم لک بالإشراق والأصیل
من طالب وصاحب قتیل والدّهر لا یقنع بالبدیل
وکلّ حیّ سالک سبیل ما أقرب الوعد من الرّحیل
وإنّما الأمرُ إلی الجلیل «4»
قال الرّاوی: فسمعت زینب بنت فاطمة علیها السلام ذلک، «5» فقالت: یا أخی! هذا کلام من أیقن بالقتل، فقال علیه السلام: نعم یا اختاه، فقالت زینب: وا ثکلاه! «6» ینعی الحسین علیه السلام «6» إلیّ نفسه، قال: «7» وبکی النّسوة ولطمن الخدود، وشققن الجیوب، وجعلت امّ کلثوم تنادی:
وا محمّداه! وا علیّاه! وا امّاه! وا أخاه! وا حسیناه! وا ضیعتنا «8» بعدک یا أبا عبداللَّه.
__________________________________________________
(1) (1) [زینب الکبری: ورد الحسین علیه السلام کربلاء]
(2- 2) [المعالی: لما ترلوا بکربلاء]
(3) (3) [زینب الکبری: رکابنا وسفک]
(4)- [إلی هنا لم یرد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء]
(5)- [إلی هنا لم یرد فی الأسرار]
(6) (6) [الدّمعة وتظلّم الزّهراء: هذا الحسین ینعی]
(7)- [زاد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: وبکت]
(8)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء والمعالی: وا ضیعتاه]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 807
قال: فعزّاها الحسین علیه السلام وقال لها: یا اختاه! تعزّی بعزاء اللَّه، فإنّ سکّان السّماوات یفنون، وأهل الأرض کلّهم یموتون، وجمیع البریّة یهلکون، ثمّ قال: یا اختاه، یا امّ کلثوم وأنتِ یا زینب، وأنتِ یا فاطمة، وأنتِ یا رباب؛ انظرن إذا أنا قتلت فلا تشققنَ علیَّ جیباً، ولا تخمشنَ علیَّ وجهاً، ولا تقلنَ هجراً. «1»
__________________________________________________
(1)- راوی گفت: سپس حسین علیه السلام برخاست و سوار شد و حرکت کرد؛ ولی سپاهیان حرّ گاهی جلوگیری از حرکت می‌کردند و گاهی حضرت را از مسیر منحرف می‌کردند تا روز دوم محرم به سرزمین کربلا رسید. چون به آن‌جا رسید، فرمود: «نام این زمین چیست؟»
عرض شد: «کربلا.»
گفت: «بارالها! من از اندوه و بلا به تو پناهنده‌ام.»
سپس فرمود: «این‌جا سرزمین اندوه و بلا است. فرود آیید که بارانداز و قتلگاه و مدفن ما است. جدّم رسول خدا همین را به من خبر داد.»
پس جمله فرود آمدند، حرّ و سربازانش در سمت دیگری فرود آمدند. حسین علیه السلام نشست و به اصلاح شمشیر خود پرداخت و در ضمن، اشعاری به این مضمون می‌خواند:
ای‌چرخ! اف در دوستی بادت که خواهی بینی بهر صبحی و در هر شامگاهی
آغشته در خون از هوا خواهی و یاری وین چرخ نبود قانع از گل بر گیاهی
هر زنده‌ای باید پیماید ره من گیتی ندارد غیر از این رسمی و راهی
حالی که نزدیک است وقت کوچ کردن جز بارگاه عزّتش نبود پناهی
راوی گفت: زینب، دختر فاطمه اشعار را شنیده گفت: «برادرم! کسی این سخن را می‌گوید که به کشته شدن خویش یقین کرده باشد.»
فرمود: «آری، خواهرم!»
زینب گفت: «آه چه مصیبتی! حسین خبر مرگ خود را به من می‌دهد.»
راوی گفت: زنان همه گریان شدند و به صورت‌های خود سیلی می‌زدند و گریبان‌ها چاک کردند. ام‌کلثوم فریاد می‌زد: «ای وای یا محمد! ای وای یا علی! ای وای مادر! ای وای برادر! ای وای حسین! ای وای از بیچارگی که پس از تو در پیش داریم، ای اباعبداللَّه.»
راوی گوید: حسین خواهر را تسلّی داد و گفت: «خواهرم! تو به وعده‌های الهی دلگرم باش که ساکنان آسمان‌ها همه فانی شوند و اهل زمین همه می‌میرند و همه مخلوقات جهان هستی، راه نیستی می‌پیمایند.»
سپس فرمود: «خواهرم، ام‌کلثوم و تو ای زینب و تو ای فاطمه و تو ای رباب توجه کنید! من که کشته شدم، گریبان چاک مزنید و صورت به ناخن مخراشید و سخنان بیهوده بر زبان نیاورید.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 808
ابن طاوس، اللّهوف،/ 80- 82/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 276؛
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 255؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 297؛ القزوینی،
تظلّم الزّهراء،/ 178؛ النّقدی، زینب الکبری،/ 97- 98
ومن أخبارها [ام کلثوم] یوم الطّفّ أ نّه لمّا أوصی الحسین علیه السلام النّساء یوم کربلاء، بدأ بامّ کلثوم فقال: یا اختاه یا امّ کلثوم، وأنتِ یا زینب، وأنتِ یا فاطمة، وأنتِ یا رباب! انظرن إذا أنا قتلت فلا تشققنَ علیَّ جیباً، ولا تخمشنَ علیَّ وجهاً، ولا تقلنَ هجراً.
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 485
__________________________________________________
فهری، ترجمه لهوف،/ 80- 83
در ملهوف می‌گوید: چون ام‌کلثوم این کلمات بگذاشت، امام علیه السلام فرمود: «یا اختاه! تعزّی بعزاء اللَّه فإنّ سکّان السّماوات یفنون وأهل الأرض کلّهم یموتون وجمیع البریّة یهلکون.»
آن‌گاه فرمود: «یا اختاه! یا امّ کلثوم وأنتِ یا زینب وأنتِ یا فاطمة وأنتِ یا رباب انظرن إذا أنا قتلت فلا تشققن علیَّ جیباً ولا تخمشنَ علیَّ وجهاً ولا تقلنَ هُجراً.»
سپهر، ناسخ التّواریخ حضرت زینب علیها السلام، 1/ 212
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 809

رثاؤها علیها السلام للحسین علیه السلام حین استشهد

أخبرنی عمّی قال: حدّثنی الکرانیّ، عن قَعْنَب بن المُحْرز الباهلیّ، عن محمّد بن الحکم، عن عوانة، قال: «1» رثت الرّبابُ «2» بنت امرئ القیس امّ سکینة بنت الحسین «2» زوجها «3» الحسین بن علیّ حین قُتل، فقالت:
4 5 إنّ «4» «5» «6» الّذی کان نوراً یُستضاء به بکربلاءَ قتیلٌ غیرُ مدفونِ
سِبطَ النّبیّ جزاک اللَّهُ صالحةً عنّا وجُنِّبتَ خسرانَ الموازینِ
قد کنت لی جبلًا صعباً ألوذُ به وکنت تصحّبنا بالرُّحْمِ والدِّینِ
مَنْ للیتامی ومَنْ للسّائلین ومَنْ یُعفیَ ویأوی إلیه کلُّ مسکینِ «7» «5»
واللَّهِ لا أبت‌غی صهراً «8» بصهرِکُمُ حتّی اغَیَّب بین الرّمل والطِّینِ
أبو الفرج، الأغانی، 16/ 91- 92/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 528، سپهر،
ناسخ التواریخ سیّد الشهداء علیه السلام، 4/ 252؛ محلّاتی، ریاحین الشّریعة، 3/ 315،
مثله البرّی، الجوهرة،/ 46- 47؛ الصّفدی، الوافی بالوفیات، 14/ 15، الشّبلنجی،
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی نفس المهموم]
(2- 2) [لم یرد فی نفس المهموم]
(3)- [فی أعلام النّساء مکانه: قالت ترثی زوجها ...]
(4)- [من هنا حکاه فی ناسخ التّواریخ سیّد الشهداء علیه السلام، وفاطمة بنت الحسین،/ 18، ووسیلة الدّارین،/ 283، ووسیلة الدّارین: سبط]
(5- 5) [مثله فی الجوهرة والوافی بالوفیات والمقرّم،/ 425]
(6)- [فی نور الأبصار مکانه: ولمّا قُتِلَ الحسین رضی الله عنه رثّتهُ بأبیات، منها: إنّ ...، وفی المعالی ووسیلة الدّارین مکانهما: وکانت ترثی الحسین علیه السلام ولها هذه الأبیات: إنّ ...، وفی الأعیان مکانه: وقالت ترثیه: إنّ ...، وفی السّیّدة سکینة علیها السلام مکانه: وکان من رثاء الرّباب لسّیّدالشّهداء علیه السلام: إنّ ...، وفی العیون مکانه: ولها فی رثاء الحسین علیه السلام قولها: إنّ ...، وفی مقتل الحسین علیه السلام للمقرّم: وکان من رثائها فی أبی عبداللَّه علیه السلام: إنّ ...]
(7)- یعنی: یطلب معروفه، من عفا فلاناً: أتاه یطلب معروفه. وفی الأصل: یعنی
(8)- [وسیلة الدّارین: عهداً]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 810
نور الأبصار،/ 358- 359؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 6/ 449؛ المقرّم، السّیّدة سکینة
علیها السلام،/ 237؛ مقتل الحسین علیه السلام،/ 489؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 199؛
المیانجی، العیون العبری،/ 303؛ کحالة، أعلام النّساء، 1/ 438- 439؛ الزّنجانی،
وسیلة الدّارین،/ 283، 405- 406؛ الخراسانی، منتخب التّواریخ،/ 173،
قالت الرّباب بنت امرئ القیس الکلبیّة، ترثی زوجَها الحسین بن علیّ رضی اللَّه عنهما:
إنّ الّذی کان نوراً یُستضاءُ به [ثمّ ذکرت الأبیات کما ذکرناها فی الأغانی].
البرّی، الجوهرة،/ 46- 47
فوجدت علیه وجداً شدیداً، ولمّا قُتل بکربلاء کانت معه.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 210
وقالت ترثی الحسین: [من البسیط] إنّ الّذی کان نوراً یُستضاءُ به «1» [ثمّ ذکرت الأبیات
__________________________________________________
(1)- ابو الفرج می‌گوید: این ابیات را رباب بعد از قتل سیدالشهدا در مرثیه آن حضرت انشا فرمود: إنّ الّذی کانَ نُوراً یُستَضاءُ بِه [سپس ابیات را نقل می‌کند که ما آن در الاغانی ذکر کردیم].
بیت 2: جمله آخر دعائیه است؛ یعنی: «از زیان میزان اعمال دور شوی.»
بیت 3: مراد از جبل صعب در این‌جا این است که: «پناهگاهی بودی که دشمن نمی‌توانست به آسانی بر آن مسلط شود.»
بیت 4: یعنی قصد می‌کند. تأوی: پناه می‌برد.
بیت 5: صهر: فامیل شوهر. کلمه (باء) برای معنی بدل و عوض است؛ مانند (باع الکفر بالإیمان).
سپهر، ناسخ التّواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 4/ 252
و در روایت است که، رباب این مرثیه را برای حسین علیه السلام گفته است:
آن که نوری بود پرتوخیز، اندر کربلا کشته شد بی‌دفن و عریان او فتاده سر جدا
سبط پیغمبر خدایت نیک پاداشی دهد از من و میزانت از خسران و کم بودی رهد
کوه سختی بودی و من در پناهت بی‌گزند بر سرما سروری با مهر و دین و ارجمند
کی یتیمان و گدایان را نوازد بعد تو؟ کی به مسکینان دهد ماوی و زر مانند تو؟
من نمی‌جویم به حق صهری دگر بعد از شما تا بزیر خاک و شن پنهان شوم بی اقربا
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 278
مرثیه دیگری نیز بانو رباب بر این مضمون در سوگ سالار شهیدان سروده است.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 811
کما ذکرناها فی الأغانی].
الصّفدی، الوافی بالوفیّات، 14/ 75
وفی الحوادث، ج 3، صفحة 87 نقلت هذه الأبیات عنها فی حقّ الحسین علیه السلام:
سبط الّذی کان نوراً یستضاء به [ثمّ ذکرت الأبیات کما ذکرناها فی الأغانی].
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 283
__________________________________________________
یعنی: «آن که فروغ بخش عالمی بود، به خاک و خون فکندندش، و از دفن پیکر بی‌سرش نیز دریغ ورزیدند. خدا پاداش بسیارت عطا فرماید ای نواده رسول! که (با عزت و شرف شهیدان را سالار گشتی و) از خسران روز قیامت روی برتافتی. تو برای من کوهی بلند افراشته بودی که در پناهت آرام داشتم و عنایات و الطافت آنی از ما نمی‌گسست. با روی برکشیدن تو یتیمان را چه کس پدر خواهد شد؟ و محرومان را که دستگیر و بی‌نوایان را که کارساز؟ به خدا قسم دودمان ما چون تو دامادی نخواهند یافت و من نیز بعد از تو شوی برنمی‌گزینم تا در بستر خاک منزل گیرم.»
طارمی، ترجمه حضرت سکینه علیها السلام للمقرّم،/ 257- 258
در ناسخ از اغانی ابوالفرج نقل می‌کند که رباب فاضل‌ترین زنان عصر خود بود. چون حضرت سیدالشهدا علیه السلام شهید شد، اشعار ذیل را در مرثیه آن حضرت قرائت کرد: إنّ الّذی کان نوراً یستضاء به [سپس ابیات را ذکر می‌کند همانطور که در اغانی ذکر کردیم].
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 315
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 812

رثاؤها علیها السلام للحسین علیه السلام فی مجلس عبیداللَّه بن زیاد لعنه اللَّه‌

و «1» قیل: إنّ الرّباب بنت امرئ القیس زوجة الحسین أخذت «1» الرّأس ووضعته فی حجرها وقبّلته وقالت:
«2» وا «2» «3» حسیناً فلا نسیت حسینا «4» أقصدته أسنّة الأعداء «5»
غادروه بکربلاء صریعاً لا سقی اللَّه جانبی کربلاء «4» «6» «2»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 260/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 408،
528؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 424؛ المیانجی، العیون العبری،/ 238؛ مثله‌المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 199
__________________________________________________
(1) (1) [فی المقرّم والعیون: أخذت الرّباب زوجة الحسین علیه السلام]
(2- 2) [مثله فی المعالی، 2/ 110، ووسیلة الدّارین،/ 364، 283، والسّیّدة سکینة للمقرّم،/ 137، ومنتهی الآمال،/ 549، وفاطمة بنت الحسین،/ 18]
(3)- [فی نفس المهموم،/ 528 مکانه: وقد ذکرنا فی وقائع مجلس عبیداللَّه بن زیاد أخذها الرّأس الشّریف وشعرها: وا ...، وفی المعالی مکانه: وفی مجلس عبیداللَّه لعنة اللَّه علیه لمّا نظرت إلی رأس الحسین علیه السلام أخذت الرّأس الشّریف ووضعته فی حجرها وجعلت تقبّله وتبکی وتقول: وا ...]
(4- 4) [نفس المهموم،/ 528: إلی آخرها]
(5)- [فی نفس المهموم والعیون: والأدعیاء]
(6)- در تذکره سبط است که گفته‌اند: رباب دختر امرء القیس همسر حسین علیه السلام سر مقدس را برداشت، و به دامن گذاشت و بوسید و گفت:
وا حسیناه ز یادش نبرم هرگز من که بر او دشمن بی‌اصل چسان نیزه کشید
کربلا روی زمینش تن بی‌سر انداخت کربلا تر نکند دشت تورا رب حمید
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 194
در وقایع مجلس عبیداللَّه‌بن زیاد گفتیم که سر مقدس را برداشت، و این شعر سرود: وا حسینا فلا نیست حسینا، الی آخره.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 278
و در مجلس ابن‌زیاد ملعون چون نگاه این زن بر سر مقدس شوهرش افتاد بی‌تاب شده و آن سر مبارک را گرفت و بوسید و در کنار خود نهاد و نوحه‌سرائی کرد و گفت: وا حسینا فلا نسیت حسیناً [تا آخر خبر همانطور که در تذکرة الخواص ذکر کردیم].
قمی، منتهی الآمال،/ 549
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 813
فی القمقام وغیره من المقاتل: فلمّا نظرت رباب زوجة الحسین علیه السلام إلی رأس الحسین علیه السلام أخذت الرّأس وقبّلته ووضعته فی حجرها، وقالت: وا حسیناه لا نسیت حسیناً [إلی الآخر کما ذکرناه فی تذکرة الخواصّ].
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 110/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 364
والرّباب هذه هی الّتی طلبت رأس الحسین من ابن زیاد، فلمّا رأته أخذته ووضعته فی حجرها وقبّلته، وقالت: وا حسیناً فلا نسیت حسیناً [إلی الآخر کما ذکرناه فی تذکرة الخواصّ].
وهذان البیتان رواهما یاقوت فی معجم البلدان، ج 4- 250 (ط منشورات المکتبة الإسلامیّة) لعاتکة بنت زید بن عمرو بن نفیل فی رثاء الحسین، وادّعی أ نّها زوجته، وکان عجز البیت الثّانی فی روایته:
(لا سقی الغیث بعده کربلاء)
ولانفراده بهذا عمّا علیه أهل النّسب والتّراجم والسّیرة من عدم عدّها فی أزواج السّبط الشّهید لا یؤبه به. «1»
المقرّم، السّیّدة سکینة،/ 137
ودعا بهم ابن زیاد مرّة أخری، فلمّا دخلوا علیه، رأینَ رأس الحسین بین یدیه،
__________________________________________________
(1)- درباره بانو رباب گفته‌اند که در مجلس ابن‌زیاد، سر مطهر اباعبداللَّه الحسین را از او طلبید. و بعد که سر مطهر را به او دادند، آن را در آغوش گرفت و بوسید و گفت:
«آه حسین من! که از دستم رفت و داغش را تا ابد به دلم نهاد. در کربلا سرنیزه‌های دشمن بر او هجوم آوردند و وی را به خاک و خون کشیدند. خداوند آتش افروزان کربلا را در (وادی سوزان قیامت) سیراب نسازد.»
این دو بیت را یاقوت در معجم البلدان منسوب به عاتکه دختر زید بن عمرو بن نفیل نموده و وی را همسر امام حسین علیه السلام قلمداد کرده است. مصرع آخر را نیز چنین آورده:
«لا سَقَی الغَیْثَ بَعْدَهُ کربلاء». که بلحاظ این که علمای نسب و سیره اورا در سلک همسران ابا عبداللَّه نیاورده‌اند، و این قول تنها مختص یاقوت است، به سخن او اعتنایی نمی‌شود.
طارمی، ترجمه حضرت سکینه علیها السلام للمقرّم،/ 257
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 814
والأنوار الإلهیّة تتصاعد إلی عنان السّماء، فلم تتمالک «الرّباب» زوجة الحسین دون أن وقعت علیه تقبّله وقالت: إنّ الّذی کان نوراً یستضاء به «1» [ثمّ ذکرت الأبیات کما ذکرناها فی الأغانی].
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 425
ونسب هذان البیتان إلیها: وا حسینا فلست أنسی حسیناً [إلی الآخر کما ذکرناه فی تذکرة الخواصّ].
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 283
وفی قصر الإمارة بالکوفة، عندما وضع الرّأس الکریم بین یدی عبیداللَّه بن زیاد، وجعل ینکت بالقضیب بین ثنایاه، أخذت الرّباب الرّأس ووضعته فی حجرها وقبّلته وقالت: وا حسینا فلا نسیت حسینا [إلی الآخر کما ذکرناه فی تذکرة الخواصّ].
وفی مرّة أخری، دخلت الرّباب علی ابن زیاد والرّأس الشّریف بین یدیه، والأنوار الإلهیّة تتصاعد إلی عنان السّماء، فلم تتمالک دون أن وقعت علیه تقبّله، وقالت: إنّ الّذی کان نوراً یستضاء به [ثمّ ذکرت الأبیات کما ذکرناها فی الأغانی].
وبکت علی أبی عبداللَّه علیه السلام حتّی جفت دموعها، فأعلمتها بعض جواریها بأنّ السّویق یسیل الدّمعة، فأمرت أن یصنع لها السّویق لاستدرار الدّموع.
الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 18
أخبرنی بخبرها محمّد بن خلف وکیع، عن أحمد بن عمرو بن بکر، قال: حدّثنا أبی، قال: حدّثنا الهیثم بن عَدِیّ، عن محمّد بن عمرو، عن أبی سَلَمة بن عبدالرّحمان، وأخبرنا وکیع، قال: حدّثنی إسماعیل بن مجمِّع، عن المدائنیّ.
__________________________________________________
(1)- و مرحوم فرهاد میرزا در قمقام گوید که در مجلس ابن‌زیاد رباب بنت امرء القیس سر مطهر حضرت‌سیدالشهدا را از میان طشت برداشت و در کنار خود نهاد و بسی ببوسید و ناله جان‌گداز و آهی آتش‌بار برکشید و زارزار بگریست و بگفت:
وا حسیناً فلست أنسی حسینا أقصَدته أسنّة الأعداء
غادروه بکربلا صریعاً لا سقی اللَّه جانبی کربلاء
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 315
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 815
وأخبرنی الطّوسیّ والحَرَمیّ، قالا: حدّثنا الزّبیر، عن فضّة، عن أبیه، وأخبرنی الیَزیدیّ، عن الخلیل بن أسد، عن عمرو بن سعید، عن الولید بن هشام بن یحیی الغسّانیّ.
وأخبرنی الجوهریّ، عن ابن شبّة، قال: حدّثنا محمّد بن موسی الهُذَلیّ، وکلّ/ واحد منهم یَزیدُ فی الرّوایة ویَنقُص منها، وقد جَمعت روایاتهم، قالوا:
تزوّج عبداللَّه بن أبی بکر الصِّدِّیق عاتِکَة بنت زید بن عمرو بن نُفَیل، [القرشیّة ...] فطلّقها، فخطبها عمر بن الخطّاب [...].
فلمّا انقضت عِدّتُها، خطبها الزّبیر بن العوّام فتزوّجها [...] فقُتل عنها الزّبیر.
فلمّا انقضت عِدّتُها، تزوّجها الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهما السلام، فکانت أوّل مَنْ رفع خدّه من التّراب- صلّی اللَّه علیه وآله ولعن قاتِلَه والرّاضی به یوم قُتِل- وقالت ترثیه:
وحُسیناً فلا نسیتُ حُسینا أقصدَتْهُ أسنّةُ الأعداء
غادَروهُ بکربلاءَ صَریعاً جادَتِ المُزْنُ فی ذَرَی کربلاء
ثمّ تأ یّمت بعده، فکان عبداللَّه بن عمر یقول: مَنْ أراد الشّهادة فلیتزوّج بعاتکة.
ویُقال: إنّ مروان خطبها [بعد الحسین علیه السلام فامتنعت علیه، وقالت: ما کنتُ لأتّخِذُ حَماً بعد رسول اللَّه (ص)] «1».
أخبرنی الزّیدیّ، عن الزّبیر، عن أحمد بن عُبَیْداللَّه بن عاصم بن المُنذِر بن الزّبیر، قال:
لمّا قُتِلَ الزّبیر وخلتْ عاتکة بنتُ زَیْد، خطبها علیّ بن أبی طالب علیه السلام، فقالت له:
إنِّی لُاضَنّ بک علی القتل یا ابن عمّ رسول اللَّه.
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 18/ 300، 301، 302- 303/
قریب بهذا المضمون فی أعلام النّساء، 3/ 201- 206 (فی خبر عاتکة بنت زید بن‌عمرو بن نفیل القرشیّة)
__________________________________________________
(1)- [هذا کلام الرّباب بنت امرئ القیس بعد شهادة زوجها، راجع الأغانی (ط دار الثّقافة)، 16/ 91 (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 16/ 361]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 816
مَنْ هی عاتکة؟
عاتکة بنت زید بن عمرو بن نفیل القرشیّة، وتوفِّیت نحو سنة 40 ه.
کحالة، أعلام النّساء، 3/ 206
ورثتهُ زوجته [الرّباب بنت امرؤ القیس] «1» فقالت:
وحُسیناً فلا نسیتُ حُسینا أقصدَتْهُ أسنّةُ الأعداء
غادَروهُ بکربلاءَ صَریعاً لا سقی الغیث بعد کربلاء «2»
یاقوت الحموی، معجم البلدان، 4/ 250/ عنه: التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل
علیهم السلام،/ 108
حدّثنی عبّاس بن هشام الکلبیّ، عن أبیه، عن لوط بن یحیی فی إسناده، قال:
لمّا قُتِلَ الزّبیر؛ قالت عاتکة بنت زید بن عمرو بن نفیل- وکانت تحت عبداللَّه بن أبی بکر، فخلف علیها عمر بن الخطّاب، ثمّ الزّبیر: غدر ابن جرموز [... إلی آخر الأبیات].
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 55
قالت عاتکة بنت زید بن عمرو بن نُفیل، امرأة الزّبیر، وهی التی کان أهل المدینة یقولون: مَنْ أراد الشّهادة فلیتزوّجها، وذلک أنّها کانت عند عبداللَّه بن أبی بکر، ثمّ عند عمر بن الخطّاب، ثمّ عند الزّبیر.
غدر ابن جرموز بفارسٍ بُهْمَةٍ یوم اللِّقاء وکان غیر معرّد
یا عمرو لو نبّهته لوجدته لا طائشاً رعش السّنان ولا الید
شلّت یمینک أن قتلت لمسلماً حلّت علیک عقوبة المتعمّد
ثکلتکَ أُمّکَ هل أخرت بمثله فیمَن مضی فیما تروح وتغتدی
کم غمرة قد خاضها لم یثنه عنها طرادک یا ابن فقع الفدفد
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: عاتکة بنت زید بن عمرو بن نفیل].
(2)- زاد فی التّواریخ: وذکرها أبو الفرج وقال: کانت قبل تحت الزّبیر، وقال: کانت أوّل مَنْ رفع خدّه من التّراب، ویُقال: أنّ مروان خطبها بعده علیه السلام، فقالت: ما کنتُ لأتّخِذ حماً بعد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 817
وغزا الزّبیر مصر، فصعد سور النّوبة وحده، فقاتل علیه، فکان فتحها بصعوده.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 9/ 433- 434
قالوا: وولد لعمر: عیاض وأُمّه عاتکة بنت زید بن عمرو بن نفیل.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 10/ 294
أقول: ولم تُذکَر [عاتکة] فی کتب النّسب من أزواج سیِّد الشّهداء علیه السلام، وهذا الشّعر للرّباب بنت امرئ القیس.
معلوم نیست که در کتاب الأغانی و معجم البلدان چگونه ابیات رثای سید الشهدا علیه السلام را به عاتکه بنت زید بن عمرو بن نفیل قریشی نسبت داده شده است در حالی که در جمل من انساب الأشراف ج 3 ص 55 در ذکر ازواج عاتکه. اول عبداللَّه بن ابی بکر بعد عمر بن الخطاب و بعد زبیر بن عوام ذکر شده اند، و در ذکر اسماء ازواج سیدالشهدا علیه السلام «1» نامی از عاتکه به عنوان زوجه او برده نشده است، و در ضمن عمر رضا کحاله در اعلام النساء ج 3 ص 201 تا 206 عاتکه را جزو شعرای عرب ذکر کرده است و از قول صاحب الأغانی همان طور که بیان شد به ذکر شرح حال او می‌پردازد و در خاتمه می‌گوید که او در سال 40 هجری فوت کرده است، پس چگونه این خبر درست است در سال 60 هجری این ابیات را در رثای امام حسین علیه السلام وقتی که خاک از چهره او پاک می‌کند گفته است؟! چگونه او بعد از اینکه مردان یا اشراف قریش از او خواستگاری کرده‌اند گفته است که پدر شوهری بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله نمی‌خواهم؟! جز اینکه ما می‌گوئیم این اشعار به غلط به او نسبت داده شده است و این اشعار و این سخن «ما کنتُ لأتّخذ حماً بعد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله» از آن رباب دختر امرؤ القیس کلبی است و ارتباطی به عاتکه بنت زید بن عمرو بن نفیل قریشی ندارد.
پژوهشگر و مؤلف: اعظم قادر سُهی
__________________________________________________
(1)- [به موسوعه تاریخ امام حسین علیه السلام، 12/ 757- 1014 مراجعه شود]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 818

الرّباب علیها السلام فی الأسر إلی الشّام‌

کانت فیمَن قُدم به من آل الحسین دمشق- بعد قتله- علی یزید.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 90، مختصر ابن منظور، 8/ 350
وکان مع الحسین امرأته الرّباب بنت امرئ القیس وهی امّ إبنته سکینة، وحملت إلی الشّام فیمن حمل من أهله.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 300/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 470، 528- 529؛
الأمین، أعیان ا لشّیعة، 6/ 449
وقال الشّعبیّ: لمّا دخلت نساء الحسین علی نساء یزید، قلن: وا حسیناه! فسمعهنّ یزید، فقال:
یا صیحة تحمد من صوایح ما أهون الموت علی النّوایح
وکان فی السّبایا الرّباب بنت امرئ القیس زوجة الحسین وهی امّ سکینة بنت الحسین.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 265
وکان من جملة من کان معهم امّ سکینة بنت الحسین بن علیّ رضی الله عنه وهی الرّباب بنت امرئ القیس. «1»
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 266
وعلی کلّ حال فالرّباب [...]، جاء بها الحسین مع حرمه، إلی الطّفّ وحملت معهنّ إلی الکوفة والشّام. «2»
المقرّم، السّیّدة سکینة،/ 135
__________________________________________________
(1)- همسر حسین رباب دختر امرءالقیس و مادر سکینه در سفر کربلا با حسین بود، و با اهل‌بیت به شامش بردند.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 225
جزری گفته: همراه حسین زوجه‌اش رباب دختر امرءالقیس بود. و او مادر سکینه است، و با اهل حرم اورا به شام بردند.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 278
(2)- رباب، سرآمد بانوان نیک‌سیرت بود و در فضیلت و تقوا گوی سبقت از همگان ربوده. به همراه کاروان حسینی تا کربلا ره پویید و بعد از به خون طپیدن عزیزانش، همانند دیگر افراد خاندان رسالت، بند اسارت به گردن گرفت.
طارمی، ترجمه حضرت سکینه علیها السلام للمقرّم،/ 252
و در کامل ابن‌اثیر نقل می‌کند که جناب رباب در کربلا بود و با اهل بیت به اسیری به شام رفت.
خراسانی، منتخب التواریخ،/ 173
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 819
ذکرها فی جملة الأُسراء عند:
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 77- 78
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مؤسّسة الرّسالة)، 3/ 203- 204، (ط دارالفکر)، 4/ 418
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 820

رجوعها علیها السلام إلی المدینة ووفاتها

فلمّا قتل، خطبت، فقالت: «واللَّه لا اتّخذت حمواً بعد رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه».
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 297
علیّ بن محمّد، عن سهل بن زیاد، عن محمّد بن أحمد، عن الحسن «1» بن علیّ، عن یونس، عن مصقلة الطّحّان قال: سمعت أبا عبداللَّه علیه السلام یقول: لمّا قُتل الحسین علیه السلام أقامت امرأته الکلبیّة علیه مأتماً وبکت «2» وبکین النّساء والخدم حتّی جفّت دموعهنّ وذهبت، فبینا هی کذلک إذا رأت جاریة من جواریها تبکی ودموعها تسیل «3» فدعتها فقالت لها «3»: ما لکِ أنتِ من بیننا تسیل دموعکِ؟ قالت: إنّی لمّا أصابنی الجهد شربت شربة سویق، قال «4»: فأمرت «5» بالطّعام والأسوقة، فأکلت وشربت وأطعمت وسقت وقالت: إنّما نرید بذلک «6» أن نتقوّی علی البکاء علی الحسین علیه السلام «7». قال: واهدی إلی الکلبیّة جؤناً «8» لتستعین بها علی مأتم الحسین علیه السلام، فلمّا رأت الجؤن قالت: ما هذه؟
قالوا: هدیّة أهداها فلان لتستعینی «9» علی مأتم الحسین، فقالت: لسنا فی عرس، فما نصنع
__________________________________________________
(1)- [البحار: الحسین]
(2)- [زاد فی العوالم: علیه]
(3) (3) [الأسرار: فقالت]
(4)- [زاد فی العوالم: أبو عبداللَّه]
(5)- [زاد فی العوالم: زوجته]
(6)- [لم یرد فی الأسرار]
(7)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار وریاحین الشّریعة، ومن هنا حکاه عنه فی منتخب التّواریخ]
(8)- الجؤن کصرد جمع الجؤنة بالضّم: وهی ظرف للطّیب، وکأنّ النّساء کنّ من الجنّ أو کنّ من الأرواح‌الماضیات تجسدن
(9)- [زاد فی مدینة المعاجز والبحار والعوالم وفاطمة بنت الحسین: بها، فی نفس المهموم: لتستعین بها]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 821
بها؟ ثمّ أمرت بهنّ فاخرجن من الدّار، «1» فلمّا اخرجن من الدّار لم یُحسّ لها «2» حسّ «3» کأنّما طرن بین السّماء والأرض ولم یُر لهنّ بها «4» بعد خروجهنّ من الدّار أثر «5». «6»
الکلینی، الاصول من الکافی، 1/ 466، رقم 9/ عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة
المعاجز، 3/ 470- 471؛ المجلسی، البحار، 45/ 170- 171، رقم 18؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 490- 491، رقم 984/ 37؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 395؛ القمّی،
نفس المهموم،/ 473؛ الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 18- 19؛ محلّاتی، ریاحین
الشّریعة، 3/ 315؛ الخراسانی، منتخب التّواریخ،/ 173
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام]
(2)- [فی نفس المهموم: بها]
(3)- فی بعض النّسخ [لم یحسّ لهنّ حسّاً]
(4)- [لم یرد فی مدینة المعاجز والبحار والعوالم]
(5)- [زاد فی البحار والعوالم: بیان: الجونیّ ضرب من القطا سود البطون والأجنحة، ذکره الجوهریّ، وکأنّ الجون بالضّمّ أو کصرد جمعه وإن لم یذکره اللّغویّون قوله: وأهدی أی رجل والظّاهر أهدی علی بناء المجهول، ورفع جون ولعلّ فقدهنّ علی سبیل الإعجاز ذهب بهنّ إلی الجنّة، ویحتمل أن یکون الآتی بهنّ من الملائکة أیضاً.]
(6)- مصقله گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام می‌فرمود: چون حسین علیه السلام کشته شد، همسر کلبیه آن حضرت (یعنی دختر امرؤ القیس و مادر سکینه) برایش سوگواری به‌پا کرد، وخود گریست، وزنان و خدمت‌گزاران او هم گریستند، تا اشک چشمشان خشک شد و تمام گشت. آن هنگام یکی از کنیزانش را دید می‌گرید، و اشک چشمش جاری است، اورا طلبید، و گفت: چرا در میان ما تنها اشک چشم تو جاری است. او گفت: من چون به سختی و مشقت می‌افتم سویق (شربت مخصوصی) می‌آشامم. او هم دستور داد، غذا و سویق تهیه کنند، و خودش از آن خورد و نوشید و به دیگران هم خورانید و نوشانید و گفت: مقصودم از این عمل این است که برای گریستن بر حسین علیه السلام نیرو پیدا کنیم.
شخصی برای زن کلبیه چند پرنده سیاه رنگ هدیه فرستاد، تا به وسیله آن‌ها بر سوگواری حسین علیه السلام کمک شود. او چون آن‌ها را دید، گفت: این‌ها چیست؟ گفتند: هدیه‌ای است که فلانی فرستاده است تا بر سوگواری حسین علیه السلام کمک شوی. او گفت: ما که عروسی نداریم. این‌ها را برای چه می‌خواهیم؟! سپس دستور داد تا آن‌ها را از خانه بیرون کردند. چون از خانه بیرون شدند، اثری از آن‌ها احساس نشد. مثل این که میان آسمان و زمین پرواز کردند، و بعد از رفتن آن‌ها از خانه اثری در خانه از آن‌ها دیده نشد.
توضیح- این روایت چنان که مرحوم مجلسی رحمه الله گوید: از نظر لفظ و معنی دارای تشویش و اضطراب است.
مصطفوی، ترجمه اصول کافی، 1/ 367- 368
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 822
وقال هشام ابن الکلبیّ: [...]. وخُطِبَت بعد قتل الحسین علیه السلام، فقالت: ما کنتُ لأتّخذ حَمْواً «1» بعد رسول اللَّه (ص).
أبو الفرج، الأغانی، 16/ 91/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 528؛ مثله الشّبلنجی،
نور الأبصار،/ 358
ولمّا توفّی الحسین، خُطبت الرّباب، والحّ علیها، فقالت: ما کنتُ لأتّخذ حمواً بعد رسول اللَّه (ص) فلم تتزوّج، وعاشت بعده سنة لم یظلّها سقف بیت حتّی بلیَت وماتت کمداً.
وقیل: إنّها ماتت فی زمن الحسین.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 91، مختصر ابن منظور، 8/ 351
وهی الّتی أقامت علی قبر الحسین علیه السلام حولًا ثمّ قالت: [من الطّویل]:
إلی الحَوْل ثمّ اسمُ السّلام علیکما ومَن یبکِ حولًا کاملًا فقد اعتذَرْ
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 90، مختصر ابن منظور، 8/ 351
عن مصقلة الطّحّان، قال: سمعت أبا عبداللَّه صلوات اللَّه علیه یقول: «لمّا قُتل الحسین ابن علیّ صلوات اللَّه علیهما أقامت امرأته الکلبیّة مأتماً، وبکت وأبکت علیه النّساء والخدم، حتّی جفّت دموعهنّ، وذهبت، فبینما هی کذلک إذ رأت جاریة من جواریها تبکی وتسیل دموعها، فدعتها وقالت لها: مالکِ أنتِ من بیننا تسیل دموعکِ؟ قالت:
إنّی لمّا أصابنی الجهد شربت شربة سویق».
قال: «فأمرت، فأتیت بالطّعام والأسوقة، فأکلت، وشربت، وأطعمت، وسقت، وقالت: إنّما نرید نتقوّی بذلک علی البکاء علی الحسین صلوات اللَّه علیه».
قال: «واهدی إلی الکلبیّة جزر لتستعین بها علی مأتم الحسین صلوات اللَّه علیه وآله،
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: حماً]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 823
فقالت: لسنا فی عرس، فما نصنع بها؟ فأخرجت من الدّار، فلمّا خرجت من الدّار لم یحسّ لها بحسٍّ کأ نّما طرن بین السّماء والأرض، ولم یرَ لهنّ بعد خروجهنّ من الدّار أثر».
ابن حمزة، الثّاقب فی المناقب،/ 334، رقم 275/ 3
ثمّ عادت إلی المدینة، فخطبها الأشراف من قریش، فقالت: ما کنت لأتّخذ حمواً بعد رسول اللَّه (ص). وبقیت بعده سنة لم یظلّها سقف بیت حتّی بلیت وماتت کمداً، «1» وقیل:
إنّها أقامت علی قبره سنة وعادت إلی المدینة فماتت أسفاً علیه.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 300/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 470- 471، 529؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 6/ 449؛ محلّاتی، ریاحین الشّریعة، 3/ 315
«2»
فخطبها یزید والأشراف من قریش، فقالت: واللَّه لا کان لی حمو آخر بعد ابن رسول اللَّه. وعاشت بعد الحسین سنة، ثمّ ماتت کمداً. «3»
ولم تستظلّ بعد الحسین بسقف. «3»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 265/ مثله الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 17- 18
وأنّها رجعت إلی المدینة مصابة مع من رجع، فخطبها الأشراف من قریش، فقالت:
واللَّه لا یکون لی حمو آخر بعد رسول اللَّه (ص)، فعاشت بعده سنة لم یظلّها سقف بیت حتّی بلیت وماتت کمداً.
ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2594؛ الحسین بن علیّ،/ 53
خُطبت بعد قتل الحسین فقالت: ما کنتُ لأتّخذ حمواً بعد رسول اللَّه (ص).
الصّفدی، الوافی بالوفیّات، 14/ 75
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی ریاحین الشّریعة]
(2)- [أضاف فی فاطمة بنت الحسین: وبعد واقعة الطّفّ]
(3- 3) [لم یرد فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 824
وذکر أ نّها أقامت علی قبره سنة، ثمّ انصرفت وهی تقول:
إلی الحول ثمّ اسم السّلام علیکما ومن یبکِ حولًا کاملًا فقد اعتذر
وقد خطبها بعده خلق کثیر من أشراف قریش، فقالت: ما کنت لأتّخِذ حمواً بعد رسول اللَّه (ص)، وواللَّه لا یؤوینی ورجلًا بعد الحسین سقف أبداً. ولم تزل علیه کمدة حتّی ماتت، ویقال إنّها إنّما عاشت بعده أیّاماً یسیرة، فاللَّه أعلم.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 210
وهی الّتی أقامت علی قبر الحسین حولًا ثمّ أنشدت:
إلی الحول ثمّ اسم السّلام علیکما ومن یبک حولًا کاملًا فقد اعتذر
ابن حجر، الإصابة، 1/ 120
وکان من جملة مَنْ کان معهم امّ سکینة بنت الحسین علیه السلام، وهی الرّباب بنت امرئ القیس، فلمّا وصلت إلی المدینة «1»، وأقامت قلیلًا، وخطبها الأشراف من قریش، فقالت:
ما کنتُ لآخِذ «2» حمواً بعد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، «3» وبقیت بعده سنة لم یظلّلها سقف إلی أن ماتت رضی اللَّه عنها.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 196/ عنه: الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 359؛
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 166
وکان مع الحسین امرأته الرّباب بنت امرئ القیس- وهی امّ سکینة- فحملت إلی الشّام، ثمّ عادت إلی المدینة؛ فخطبها الأشراف، فقالت: ما کنت لأتّخِذُ حمواً بعد رسول اللَّه (ص) وبقیت مدّة سنة لم یظلّها سقف، وماتت کمداً. وقیل: إنّها أقامت علی قبره سنة.
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 295
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الدّمعة: معهم]
(2)- [الدّمعة: لأتّخذ]
(3)- [إلی هنا لم یرد فی نور الأبصار]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 825
ولمّا رجعت إلی المدینة، خطبها أشراف قریش، فأبت وقالت: لا یکون لی حمو بعد رسول اللَّه. وبقیت بعده علیه السلام لم یظلّها سقف حتّی ماتت کمداً علیه، قاله ابن الجوزی. «1»
الشّیخ البهائی، الکشکول (ط حجری)، 1/ 7 (ط مطبعة الحکمة قم)، 1/ 10
فرجعت إلی المدینة مع من رجع، فخطبها الأشراف من قریش، فقالت: واللَّه لایکون لی حمو آخر بعد ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله. وعاشت بعد الحسین علیه السلام سنة لم یظلّها سقف إلی أن ماتت حزناً وکمداً، قاله ابن الجوزیّ فی تاریخه.
الشّیخ البهائی، الکشکول (ط حجری)، 5/ 635
ولمّا رجعت إلی المدینة، خطبها أشراف قریش، فأبت وقالت: لا یکون لی حموٌ بعد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله. وبقیت بعده لم یظلّها سقف حتّی ماتت کمداً علیه.
الطّریحی، مجمع البحرین، 2/ 66/ عنه: محلّاتی، ریاحین الشّریعة، 3/ 316
ولمّا رجعت إلی المدینة خطبها أشراف قریش، فأبت وترفّعت، وقالت: لا یکون لی حم بعد رسول اللَّه صلّی اللَّه تعالی علیه وسلّم. وبقیت بعده لم یظلّها سقف حتّی ماتت کمداً علیه.
الزّبیدی، تاج العروس، 9/ 239
وهی الّتی أقامت علی الرّوضة المکرّمة للحسین فی کربلاء حولًا، ثمّ أنشدت هذا البیت:
ثمّ اسم السّلام علیکما ومن یبک بکما حولًا کاملا «2»
__________________________________________________
(1)- بدان هنگام که با دیگران به مدینه بازگشت، بزرگان قریش به خواستگاری وی آمدند، سر باز زد و گفت: پس از رسول خدا مرا پدر شوهری چون او نباشد، بعد از امام سالی بیش نزیست و در سایه‌ای نیاسود.
آیت‌اللهی، ترجمه کشکول،/ 20
(2)- از صادق آل‌محمد علیه السلام حدیث کرده‌اند که اهل‌بیت نبوّت چندان بگریستند که آب در چشم ایشان بخوشکید. آن حضرت را زنی کلبیه بود. نگریست که یک تن از جواری 1 را سیلاب اشک از دیده روان
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 826
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 318 (ط اسوة)، 3/ 9
وهی الّتی أقامت علی قبر الحسین علیه السلام حولًا کاملًا، ثمّ أنشدت تقول:
إلی الحول ثمّ السّلام علیکما ومن یبک حولًا کاملًا فقد اعتذر «1»
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 14
«1»
__________________________________________________
است. گفت: «چون است که سرشک تو بر چهره جاری است؟» گفت: «شربتی از سویق نوشیدم و نیروی گریستن یافتم.» زن کلبیه بفرمود تا سویق 2 حاضر کردند و همگان با طعام سویق پرداختند و با نیرو شدند و نیک بگریستند. «وقالت: إنّما نُرید بذلک أن نتقوّی علی البکاء علی الحسین». یعنی: «ما از این اکل و شرب قصدی نداریم، جز آن که قوتی به دست کنیم و بر حسین پسر پیغمبر صلی الله علیه و آله بگرییم.» 1. جواری (جمع جاریه): کنیزها. 2. سویق: آرد گندم یا جو بسیار نرم.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیها السلام، 3/ 33
در کتاب الفصول المهمة مسطور است که: رباب دختر امرءالقیس که مادر سکینه بود، یک سال در زیر سقف ننشست و از حرّ و برد پرهیز نجست و همه روز و شب بگریست و اشراف قریش خواستار تزویج او شدند، در جواب فرمود: ما کنتُ لأتّخِذُ حمواً بعد ابن رسول اللَّه. 11. بعد از پسر پیغمبر همسر نمی‌گیرم.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 3/ 191
بعد از شهادت حسین علیه السلام اورا خواستار آمدند که خطبه کنند. فقالت: لا أتّخذ حماً بعد ابن رسول اللَّه.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 4/ 252
(1)- ثقة الاسلام کلینی (برد اللَّه مضجعه) از امام ششم علیه السلام روایت کرده، که فرمود: چون حسین علیه السلام کشته شد، یکی از زنانش عزا برپا کرد، و گریست. و زن‌ها و خدمتکارها هم گریستند. تا اشکشان تمام شد. و دید که یکی از کنیزانش اشک می‌ریزد، اورا خواست، و پرسید: تو چه کردی که در میان ما هنوز اشک داری؟ گفت: چون خسته شدم قدری سویق نوشیدم. گوید: دستور داد طعام و سویق آوردند، و خود خورد، و نوشید و به آن‌ها داد و گفت: ما بدین وسیله برای گریه بر حسین نیرو می‌گیریم. گوید: قدحی به این زن ماتم‌دار هدیه شد، که در ماتم حسین از آن استفاده کند، چون چشمش به آن افتاد، گفت: این چیست؟ گفتند: فلانی این را برای کمک در ماتم حسین هدیه داده است، فرمود: ما که عروسی نداریم، با این چه کار داریم. سپس به آن زن‌ها که در عزا شرکت کرده بودند، رخصت داد، بیرون رفتند. و چون پا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 827
توفّیت بعد شهادته بسنة کمداً علیه سنة 62 من الهجرة، وخُطِبَت بعد استشهاد الحسین، فأبت وقالت: ما کنت لأتّخذ حمواً بعد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
الأمین، أعیان الشّیعة، 6/ 449
وفی کامل التّواریخ: إنّ رباب بنت امرئ القیس زوجة الحسین علیه السلام أقامت علی قبر الحسین علیه السلام سنة کاملة، ثمّ عادت إلی المدینة خطبها الأشراف فقالت: لا واللَّه ما کنت لأتّخذ حمواً بعد رسول اللَّه، ولم تزل تبکی بعد الحسین علیه السلام لیلها ونهارها وبقیت لم یظلّها سقف وتجلس فی حرارة الشّمس حتّی ماتت کمداً.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 198- 199/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 405
ولمّا رجعت من الشّام، أقامت المأتم علی الحسین، وبکت النّساء معها حتّی جفّت
__________________________________________________
از خانه بیرون نهادند، ناپدید شدند، و گویا میان آسمان و زمین پرواز کردند. و دیگر اثری از آن‌ها ندید.
از امام صادق روایت شده که فرمود: هیچ زن هاشمی نسب سرمه نکشید و خضاب نکرد و دودی از خانه بنی‌هاشم نخاست تا پنج سال که عبیداللَّه‌بن زیاد کشته شد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 226
و به‌مدینه برگشت، اشراف قریش خواستگارش شدند، وگفت: من بعد از رسول‌خدا صلی الله علیه و آله پدر شوهری نگیرم. یک سال بعد از آن حضرت زیر سقف خانه نرفت و بیمار شد، و از غصه جان داد. و گفته‌اند: یک سال سر قبر او ماند و به مدینه آمد و از تأسف مرد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 225، 278
هشام گوید: و پس از شهادت حسین علیه السلام اورا خواستگاری کردند. گفت: پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله پدر شوهری نخواهم.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 278
و بعد از شهادت آن حضرت اشراف قریش اورا خواستگاری کردند، او اجابت نکرد و جواب گفت که بعد از مواصلت با پیغمبر صلی الله علیه و آله با کس دیگر مواصلت نکنم و بعد از امام حسین علیه السلام شوهری دیگر نمی‌خواهم.
و در تواریخ مسطور است که بعد از واقعه کربلا یک سال زیاده نماند ولایزال در گریه و سوگواری گذرانید و از آفتاب به سایه نیامد گویا بعد از آن که به چشم خود دیده بود که بدن مطهر حضرت امام حسین علیه السلام را برهنه مقابل آفتاب انداخته‌اند با خود قرار داد و معاهده کرد که دیگر در سایه زیست نکند و ابن‌اثیر در کامل گفته: که گفته شده رباب مدت یک سال بر سر قبر حضرت امام حسین علیه السلام اقامت جست پس از آن به مدینه عود کرد و از اسف و حزن وفات کرد.
قمی، منتهی الآمال،/ 549
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 828
دموعهنّ:
تنعی لیوث البأس من فتیانها وغیوثها إن عمّت البأساء
تبکیهم بدم فقل بالمهجة الح - ری تسیل العبرة الحمراء
ناحت فلمّا غضضت من صوتها بزفیرها أنفاسها الصّعداء
حنّت، ولکنّ الحنین بکی، وقد ناحت ولکن نوحها إیماء
ولمّا أعلمتها بعض جواریها بأنّ السّویق یسیّل الدّمعة، أمرت أن یصنع السّویق، وقالت: إنّما نرید أن نقوی علی البکاء.
ویقول ابن کثیر: توفّیت الرّباب بنت أنیف، امرأة الحسین بن علیّ علیه السلام، فی سنة 62، وکانت حاضرة أهل العراق إذ هم یعدون فی السّبت أو الجمعة علی زوجها الحسین ابن علیّ ابن بنت رسول اللَّه. «1»
المقرّم، السّیّدة سکینة،/ 137- 138
وأمّا الرّباب فبکت علی أبی عبداللَّه حتّی جفّت دموعها، فأعلمتها بعض جواریها بأنّ السّویق یُسیل الدّمعة، فأمرت أن یصنع لها السّویق لاستدرار الدّموع.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 488
ورجعت مع الحرم إلی المدینة، فأقامت فیها لا تهدأ لیلًا ولا نهاراً من البکاء علی الحسین، ولم تستظلّ تحت سقف حتّی ماتت بعد قتله بسنة کمداً.
ولیس بصحیح ما قیل: إنّها أقامت علی قبر الحسین سنة تنوح اللّیل والنّهار، وذلک
__________________________________________________
(1)- زمانی‌که از شام بازگشت، در مدینه مجلس‌عزای سیدالشهدا برپا ساخت. زنان نزد او جمع می‌شدند و آن قدر می‌گریستند تا چشمانشان مانند کاسه خون می‌گشت.
هنگامی یکی از کنیزانش به‌او گفت که سویق (آرد سبوس‌گرفته گندم یا جو) اشک را سرازیر می‌سازد. بانو رباب دستور به تهیه آن داد و اظهار داشت: «می‌خواهم قدرت بیشتری بر گریستن یابم.»
ابن‌کثیر گوید: «رباب که دختر انیف بود و بانوی حسین‌بن علی علیه السلام، در سال 62 درگذشت ...»
طارمی، ترجمه حضرت سکینه علیها السلام للمقرّم،/ 258
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 829
بعد الرّجوع من الشّام ومرورهم بکربلا؛ فإنّ العقیلة زینب الکبری هی المتکفّلة بحیاطة الحرم وحفظهم وکلأتهم، فلا تستطیع أن تفارقها بتلک البیداء المقفرة من دون عاطف ولا متحنّن، وهی امرأة عزلاء لا حامی لها ولا کفیل.
وکیف کان، ففی تلک السّنة الّتی عاشت فیها، خطبها الأشراف فأبت وقالت: ما کنت لأتّخذ حماً بعد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
وحقّ لها إذا امتنعت من التّزویج، فإنّها لا تری أیّ أحد یوازی سیِّد شباب أهل الجنّة لتحضی به، أو أنّ هناک من یباری من هو من النّبیّ صلی الله علیه و آله بمنزلة هارون من موسی علیه السلام لتفوز بمصاهرته:
من یباریهم وفی الشّمس معنی مجهد متعب لمَن باراها
قادة علمهم ورأی حجاهم مسمعاً کلّ حکمة منظراها
ورثوا من محمّد سبق أولا ها وحازوا ما لم تحز اخراها
وهم الأعین الصّحیحات تهدی کلّ عین مکفوفة عیناها
کم لهم ألسن عن اللَّه تنبی هی أقلام حکمة قد براها
لم یکونوا للعرش إلّاکنوزا خافیات سبحان من أبداها «1»
علی أنّ الرّوایة جاءت عن امامة بنت زینب ربیبة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وکانت فی عداد أزواج أمیر المؤمنین عنه علیه السلام. إنّ أزواج النّبیّ صلی الله علیه و آله والوصیّ علیه السلام لا یتزوّجن بعده، فلم تتزوّج امرأة ولا امّ ولد بعد أمیر المؤمنین عملًا بهذا الحدیث «2». «3»
المقرّم، السّیّدة سکینة،/ 135- 136
__________________________________________________
(1)- من ألفیّة ملّا کاظم الأزری
(2)- المجلسی فی البحار، ج 9، ص 621، عن قوت القلوب
(3)- چون به مدینه بازگشت، شب و روز از گریه آرام نداشت و در آفتاب می‌نشست و سرشک
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 830
__________________________________________________
از دیده می‌بارید. یک سال بعد از شهادت سالارش دق کرد و درگذشت.
اما این قول که گفته‌اند او در راه بازگشت از شام به مدینه نزد قبر امام حسین علیه السلام اقامت کرد و شب و روز می‌گریست، صحیح نمی‌باشد. زیرا عقیله بنی‌هاشم، زینب کبری متکفل حفاظت اهل حرم بود و امکان نداشت اورا در آن صحرای سوزان وانهد. وحال آن که هیچ یار دلسوزی نداشت و وجود هیچ یک از عزیزانش بر سرش سایه گستر نبود.
به هر حال، در آن یک سالی که بعد از سید الشهدا زیست، بزرگان عرب درصدد و صلت با او برآمدند، اما وی خودداری ورزید و گفت: «بعد از رسول خدا کسی را پدر شوهر نمی‌گیرم.»
و حق داشت، چرا که چه کس همتای «سرور جوانان بهشت» بود؟ یا کدامین فرد در عظمت و جلالت به پایه علی مرتضی می‌رسید، که نسبتش به پیامبر چون نسبت هارون به موسی است؟
از «امامه» همسر امیر المؤمنین صلوات‌اللَّه علیه و نواده رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت (از امام) شده که روا نیست همسران پیامبر وائمه علیهم السلام بعد از ایشان ازدواج مجدد نمایند؛ که تمامی زوجات وکنیزهای امیر المؤمنین علیه السلام به این حدیث عمل کرده و به عقد کسی درنیامدند.
طارمی، ترجمه حضرت سکینه علیها السلام للمقرّم،/ 252
قدر مسلم تا یک سال بعد از وفات سیدالشهدا حیات داشته و ظاهراً در مدینه از دنیا رفته است.
ولا یخفی بر حسب این تاریخ رباب هنگام وفات کمتر از شصت نمی‌شود داشته باشد. تقریباً چون یک سال بعد از وقعه کربلا زنده بود. و بایستی بین زفاف و حامله شدن رباب به سکینه بسیار فاصله شده باشد. چه آن که حضرت سکینه در سنه 117 وفات کرد. و اگر فرض کنیم این ازدواج در آخر خلافت عمر بود باز هم لازم دارد که حضرت سکینه حدود صد سال زندگانی کرده باشد. و احدی این را احتمال نداده است بلکه مشهور این است که حضرت سکینه در زمین کربلا سیزده ساله یا چهارده ساله بوده است. واللَّه العالم.
کیف کان رباب زن باوفایی بوده، و بنابر این که امرء القیس در سنه چهارده یا شانزده به شرف اسلام مشرف شده، و رباب را تزویج به حضرت حسین کرده باشد، بایستی رباب اول زنی باشد که به حباله نکاح حضرت حسین علیه السلام درآمده باشد. و معروف بین مورخین هم همین است.
ابن‌اثیر جزری در کامل التواریخ می‌نویسد که رباب را در سلک اسری به شام بردند، چون به مدینه بازگشت، قومی از اشراف قریش وی را خطبه کردند، نپذیرفت و گفت: ما کنت لأتّخِذ حمواً بعد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم. پس هم‌چنان یک سال به ضجرت و کربت بزیست و از زیر آسمان به سایه نرفت تا این که ناتوان گردید و از فرط حزن و اندوه به رحمت حق پیوست. و ثقة الاسلام کلینی در کافی از مصقلة بن الطحان روایت کند که گفت: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: هنگامی که حضرت سیدالشهدا علیه السلام شهید شد: أقامت امرأة کلبیة علی قبر أبی عبداللَّه مأتماً [سپس کلام کلینی را بیان می‌کند همانطور که بیان کردیم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 831
وأمّا الرّباب زوجة الحسین علیه السلام فقیل: إنّها أقامت علی قبره علیه السلام سنة، وعادت إلی المدینة، فماتت أسفاً علیه، وأستبعد إقامتها علی قبره سنة.
وقال: إنّها بعدما عادت إلی المدینة خطبها الأشراف، فأبت وقالت: ما کنت لأتّخذ حمواً بعد رسول اللَّه، وبقیت بعد الحسین علیه السلام سنة فی المدینة لم یظلّها سقف بیت حتّی بلیت وماتت کمداً.
المیانجی، العیون العبری،/ 303
__________________________________________________
و این امرأه کلبیه همان علیا مخدره رباب است که یک سال تمام بر سر قبر حضرت سیدالشهدا اقامت کرد. و زنان قبیله او با کنیزان و خدمت‌کاران با او چندان گریسته‌اند که آب چشم آن‌ها خشکید و از آفتاب به سایه نمی‌رفت. روزی نگاه کرد، دید یکی از کنیزان هنگام گریه کردن اشک از چشم او به صورتش جاری می‌شود، رباب گفت: تو مگر چه کاری کردی که اشک از چشم تو بیرون می‌آید. گفت: چون کار بر من سخت افتاد ناچار شربتی سویق تهیه کردم و آن را تناول نمودم، این است که از اثر او اشک از چشم من بیرون می‌آید. پس علیا مخدره رباب فرمان داد، تا از همان شربت درست کردند و از آن تناول فرمود و بر همه زنان قبیله و خدم و جواری خورانید. و فرمود: می‌خواهیم به این وسیله قوتی برای عزاداری و گریه بر سیدالشهدا بدست کنیم.
و نیز در کافی روایت کند: أهدی إلی الکلبیّة جوناً لتستعین بها علی مأتم الحسین و «جون» یک نوع از مرغان صحرایی است، که آن را شکار می‌کنند. حاصل آن که مرغ بریانی برای رباب آوردند، قبول نکرد، فرمود: ما مگر در عروسی اندریم.
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 313- 314، 315- 316
و بعد از مراجعت به مدینه طیبه، اشراف قریش اورا خواستگاری نمودند و قبول نکرد و گفت: ما کنت لأتّخذ بعد رسول اللَّه حمواً، یعنی: بعد از پیغمبر صلی الله علیه و آله پدر شوهری اختیار نمی‌کنم. و یک سال بعد زنده بود و ابداً از میان آفتاب به سایه و زیر سقف نرفت تا به غصه و غم از دنیا رحلت فرمود. و گفته شده آن مخدره یک سال سر قبر حضرت سیدالشهدا علیه السلام اقامت فرمود، بعد رفت به مدینه و به غم و اندوه از دنیا رحلت فرمود.
و در کافی از حضرت صادق علیه السلام روایت کرده که چون حضرت سیدالشهدا شهید شد، زوجه کلبیه آن حضرت ماتم آن حضرت را برپا نمود و آن‌قدر آن مخدره و کنیزانش گریه کردند که اشک چشمشان خشک شد به غیر یک نفر از کنیزان که اشک چشمش خشک نشد و جاری بود، اورا طلبید، فرمود: چه کردی که اشکت خشک نشد؟ عرض کرد: من سویق می‌آشامم، پس مخدره امر کرد که سویق طبخ کنند تا قوّت بیابد به گریه کردن. [سپس کلام کلینی را بیان می‌کند که در جای خود ذکر کردیم].
در منتهی الإرب است که سویق آرد گندم و جو است که بریان شده وتفت داده شده باشد و جون بالضّم نوعی است از قطا و سنگ خار که سینه و بازوهای او سیاه باشد گویا خوردن آن طیر باعث تقویت مزاج می‌شود.
الخراسانی، منتخب التّواریخ،/ 173
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 832
وهی الکلبیّة الّتی أقامت علیه مأتمها. وبکت وبکین علیه، حتّی جفّت دموعهنّ.
فعالجت لعود الدّمع بشرب السّویق. «1»
التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 108
__________________________________________________
(1)- مراجعت به مدینه نموده و از دنیا رحلت فرموده
بانوی باوفای سیدالشهدا علیه السلام، رباب بنت امرئ القیس تقریباً بعد از یک سال که از کربلا مراجعت به مدینه کرده، آیا در کدام خانه از خانه‌های بنی‌هاشم ساکن شده است؟ چون خانه خود آن بانوی عصمت را حاکم مدینه بعد از وقعه عاشورا خراب و منهدم ساخته بود؛ چنانچه خانه‌های زیادی را در مدینه خراب و ویران ساختند؛ حتی خانه امیرالمؤمنین علیه السلام را نیز منهدم کردند.
ابن‌فندق بیهقی رحمه الله متوفی 565 ه ق، در کتاب «لباب الانساب» 1 گوید: «وما مدّ یزید یده إلی ترکة الحسین علیه السلام وأمواله إلّاأنّ سعید بن العاص (کذا فی النّسخة) کان والی المدینة فهدم حین سمع قتل الحسین علیه السلام دار علیّ بن أبی طالب علیه السلام بالمدینة ودار عقیل ودار زوجة الحسین علیه السلام امّ سکینة.»
یعنی: یزید دست خود را به ترکه حسین علیه السلام و اموالش دراز نکرد، الّا این که سعیدبن العاص که والی مدینه بود، وقتی که خبر قتل حسین علیه السلام را شنید، خانه امیرالمؤمنین علیه السلام را در مدینه و خانه عقیل و خانه زوجه حسین علیه السلام مادر سکینه را ویران ساخت. بیوت و خانه‌های سایر بنی‌هاشم را نیز در مدینه خراب کرد و ویران ساخت و با خاک یک‌سان نمود.
والی مدینه عبارت از عمروبن سعیدبن عاص الاشدق است؛ چنانچه طبری و دیگران نوشته‌اند و بسیار مرد قسی‌القلب و درشت‌کردار و قبیح‌رفتار و زشت‌گفتار بود و خبر شهادت سیدالشهدا علیه السلام را که ابن‌زیاد به وی در مدینه فرستاد و او امر کرد منادی در کوچه‌های مدینه ندا کرد و خبر قتل امام علیه السلام را اعلان نمود و صدای ناله و شیون از خانه‌های بنی‌هاشم از مخدرات و بانوان هاشمیات بلند شد و صدای آن‌ها به خانه عمرو بن سعید رسید، خندید و به قول عمروبن معدیکرب متمثل شد:
عجّت نساء بنی زیاد عجّة کعجیج نسوتنا غداة الأرنب 2
وبعد گفت: «واعیة بواعیة عثمان.» و رو به قبر مبارک رسول اللَّه صلی الله علیه و آله این جسارت را کرد: «یوم بیوم بدر یا رسول اللَّه فأنکر علیه قوم من الأنصار.»
این کلمات و شماتت صادره از او کفر و ملعنت عمرو را آشکارا می‌سازد و نشان می‌دهد که بنی‌امیه درصدد انتقام‌جویی از رسول اللَّه صلی الله علیه و آله بوده‌اند و چون نتوانستند از خود رسول اللَّه صلی الله علیه و آله انتقام گیرند، 3 بعد از وی از امیرالمؤمنین و صدیقه طاهره و امام حسن مجتبی و سیدالشهدا علیه السلام به مقام انتقام آمده‌اند.
این عمرو همان شخص است که هیثمی در «مجمع الزوائد» ج 5، ص 240، وابن حجر در «تطهیر الجنان» که در هامش الصواعق المحرقة ص 141 چاپ شده، از ابوهریره نقل کرده [است] که: «قال سمعت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یقول: لیرعفن علی منبری جبار من جبابرة بنی امیّة فیسیل رعافه، وقد رعف عمرو بن سعید
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 833
وفی الکافی عن مصقلة بن الطحّان قال: سمعت الصّادق علیه السلام یقول: لمّا قُتل الحسین علیه السلام قامت امرأة کلبیّة علی قبر الحسین، وهی الرّباب، سنة کاملة تبکی علی الحسین علیه السلام.
ونقل عن ابن الجوزیّ: أ نّها عاشت بعد الحسین علیه السلام سنة کاملة تبکی علی الحسین، ثمّ ماتت کمداً، ولم تستظلّ بعد الحسین بسقف.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 282- 283
__________________________________________________
وهو علی منبره صلی الله علیه و آله حتی سال رعافه.»
رسول اللَّه صلی الله علیه و آله از رعاف کردن آن شقی در منبر خود خبر داده بوده و همان طور نیز واقع شده و بس است در حق وی که رسول اللَّه صلی الله علیه و آله درباره او فرموده [است]: «او جباری از جبارهای بنی‌امیه است» و همین مرد جبار بعد از رسیدن خبر قتل امام حسین علیه السلام به مدینه امر کرد خانه‌های بنی‌هاشم را خراب کردند. بنی‌امیه می‌خواسته‌اند آثاری از بنی‌هاشم و خاندان رسالت باقی نگذارند.
سید معاصر مقرم قدس سره در کتاب «مقتل الحسین» علیه السلام گوید: «وکان عمرو فظّاً غلیظاً قاسیاً أمر صاحب شرطته علی المدینة عمرو بن الزّبیر بن العوام بعد قتل الحسین علیه السلام أن یهدم دور بنی هاشم ففعل وبلغ منهم کلّ مبلغ وهدم دار ابن مطیع وضرب النّاس ضرباً شدیداً، فهربوا منه إلی ابن الزّبیر. مقتل الحسین علیه السلام، ص 406، ط 2، نجف، 1376 ق.
1. نسخه مخطوطه.
2. ثورة الحسین، ص 231، ط 4، بیروت؛ تاریخ طبری، 4/ 346- 357- و تاریخ کامل 3-/ 300.
3. چون رسول اللَّه صلی الله علیه و آله بعد از هجرت به مدینه اساس دولت اسلامی را بنیان‌گذاری فرمود و حکومت اسلامی قوی شد و لذا بنی‌امیه و سایر منافقین نتوانستند آزاری برسانند، ولی در پی فرصت بودند و بعد از رسول اللَّه صلی الله علیه و آله حکومت و ریاست را که منافقین به وسیله مجلس سقیفه به دست آوردند و یگانه حامی اسلام و قرآن امیر المؤمنین علیه السلام بود، از آن حضرت به مقام انتقام آمدند.
قاضی طباطبائی، تحقیق درباره اول اربعین،/ 690- 693
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 834

فاطمة بنت الحسین الشّهید علیها السلام‌

میزاتها العائلیة

فاطمة بنت حسین بن علیّ بن أبی طالب «1» بن عبدالمطّلب بن هاشم بن عبد مناف بن قصیّ «1»، وامّها امّ إسحاق بنت طلحة «2» بن عبیداللَّه بن عثمان بن عمرو بن کعب بن سعد ابن تیم «2».
ابن سعد، الطّبقات، 8/ 347/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 74/ 14، تراجم
النّساء،/ 278؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 388
«3»
فاطمة، وامّها امّ إسحاق بنت طلحة بن عبید [اللَّه] بن عثمان بن عمرو بن کعب بن سعد بن تیم بن مُرّة.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 18/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 74/ 13؛ تراجم
النّساء،/ 278
وامّ إسحاق بنت طلحة تزوّجها الحسن بن علیّ بن أبی طالب، فولدت له طلحة، ثمّ توفِّی عنها، فخلف علیها الحسین بن علیّ، فولدت له فاطمة، وامّها الجرباء وهی امّ الحارث بنت قسامة بن حنظلة بن وهب بن قیس بن عُبید بن طَریف بن مالک بن جَدْعاء من طیّ‌ء.
ابن سعد، الطّبقات، 3/ 152
عبداللَّه بن محمّد بن عبدالرّحمان بن أبی بکر الصِّدِّیق، وهو الّذی یقال له: ابن أبی
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأعیان]
(2- 2) [لم یرد فی تاریخ دمشق وتراجم النّساء]
(3)- [زاد فی تاریخ دمشق: فولد الحسین بن علیّ]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 835
عَتیق وامّه رُمیثة بنت الحارث بن حُذیفة بن مالک بن ربیعة بن أعیا بن مالک بن عَلْقَمة ابن فِراس من بنی کنانة، فولد عبداللَّه بن محمّد محمّداً وأبا بکر وعثمان وعبدالرّحمان وعمر وعاتکة وعائشة وزینب وامّهم امّ أبیها بنت عبداللَّه بن عبدالرّحمان بن أبی بکر الصّدّیق وعائشة بنت عبداللَّه، ویقال: اسمها امّ کلثوم وامّها امّ ولد، وآمنة بنت عبداللَّه وامّها امّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه بن عثمان التّمیمیّ واختها لُامّها فاطمة بنت حسین بن علیّ بن أبی طالب.
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 144
«1»
وولد الحسین بن علیّ بن أبی طالب «1»: [...] فاطمة بنت الحسین وامّها امّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه التّیْمیّ.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 57، 59/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 74/
13؛ تراجم النّساء،/ 278
وتزوّجت امّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه (الحسن) بن علیّ بن أبی طالب، فولدت له طلحة بن الحسن. ثمّ خلف علیها (الحسین) بن علیّ، ثمّ (عبداللَّه) بن محمّد ابن عبدالرّحمان بن أبی بکر الصِّدِّیق. ویقال: تزوّجها قبل عبداللَّه بن محمّد (تمّام) بن العبّاس بن عبدالمطّلب.
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 442
ومن بناته امّ إسحاق بنت طلحة، وکانت تحت الحسن بن علیّ، فولدت له طلحة بن الحسن وهلک وهو صغیر، ثمّ تزوّجها الحسین بن علیّ، فولدت له فاطمة بنت الحسین، وهی امّ عبداللَّه بن الحسین، ثمّ تزوّجها عبداللَّه بن محمّد بن أبی عتیق، فولدت امیّة.
ابن قتیبة، المعارف (ط دار إحیاء التّراث العربی)،/ 102
وامّ إسحاق بنت طلحة، تزوّجها الحسن بن علیّ، فولدت له طلحة، وتوفّی عنها، فخلف علیها الحسین علیه السلام، فولدت له فاطمة، وامّها امّ الحارث بنت قسامة من طیّ.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 10/ 130
__________________________________________________
(1) (1) [تاریخ دمشق: قال: فی تسمیة ولد الحسین بن علیّ علیهما السلام]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 836
وامّ فاطمة بنت الحسین بن فاطمة بنت رسول اللَّه (ص)، وامّ فاطمة بنت الحسین امّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه.
ابن عبدربّه، العقد الفرید، 7/ 86
فاطمة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب، وامّها امّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه، وامّها الجرباء بنت قسامة بن رومان من «1» طی‌ء.
أخبرنی أحمد بن سعید قال: حدّثنا یحیی بن الحسن قال: «2» إنّما سمّیت الجرباء بنت قسامة لحسنها. کانت لا تقف إلی جانبها امرأة- وإن کانت جمیلة- إلّااستقبح منظرها لجمالها «2»، وکان النّساء یتحامین أن یقفن إلی جانبها فشبّهت بالنّاقة الجرباء الّتی تتوقّاها الإبل مخافة أن تعدیها. «3»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 122؛ الأغانی (ط «1» دار إحیاء التّراث العربی)، 21/ 114
(ط 2، 21/ 78)/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 530
وکانت عند الحسین بن علیّ صلوات اللَّه علیهما أمّ إسحاق بنتُ طلحة، فکان یقول:
واللَّه لرُبّما حَمَلتْ ووضعتْ وهی مُصارمةٌ لی لا تکلِّمنی.
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 11/ 120
عبداللَّه بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب- علیهم السلام- وقد مضی نسبهُ فی أخبار عمّه الحسین صلوات اللَّه علیه فی شعره الّذی یقول فیه:
لعمرُکَ إنّنی لُاحِبُّ دارا تَحلُّ بِها سُکَینَةُ والرَّبابُ
__________________________________________________
(1) الأغانی: عن
(2) [حکاه عنه فی نفس المهموم]
(3) و مادر فاطمه: ام اسحاق دختر طلحة بن عبید الله بوده و مادر ام اسحاق: جرباء دختر قسامة بن رومان- از قبیله طی- بوده است.
و یحیی بن حسن گفته است: جهت این دختر قسامة بن رومان را «جرباء» می گفتند زیبایی بینظیر او بود، چون هر زنی از زنان عرب هر چه هم زیبا بود همین که در کنار او می ایستاد زشت مینمود، واز این رو زنان عرب از نزدیک شدن به او خودداری میکردند تا از جلوه و زیبائیشان کاسته نشود، و اورا به شتری که مبتلا به مرض جرب است و شتران دیگر از ترس دچار شدن به آن مرض از آن شتر دوری می کنند، تشبیه کردند.
رسول محلّاتی، ترجمه مقاتل الطالبیّین،/ 179.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 837
ویُکنی عبداللَّه بن الحسن أبا محمّد، وامّ عبداللَّه بن الحسن بن الحسن فاطمة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام، [ثمّ ذکر میزاتها العائلیة لأمّها کما ذکرناه فی مقاتل الطّالبیّین].
وکانت امّ إسحاق من أجمل نساء قریش وأسوئِهن خُلُقاً، ویقال: إنّ نساء بنی تَیم کانت لهنّ حُظوة عند أزواجهنّ علی سوء أخلاقهنّ، ویروی: أنّ امّ إسحاق کانت ربّما حملت وولدت وهی لا تکلّم زوجها. «1»
أخبرنی الحرمیّ بن أبی العلاء عن الزّبیر بن بکّار عن عمِّه بذلک، قال:
وقد کانت امّ إسحاق عند الحسن بن علیّ بن أبی طالب صلوات اللَّه علیه قبل أخیه الحسین علیه السلام، فلمّا حضرته الوفاة دعا بالحسین صلوات اللَّه علیه فقال له: یا أخی، إنّی أرضی هذه المرأة لک. فلا تخرُجَنّ من بیوتکم، فإذا انقضت عدّتها فتزوّجها. فلمّا توفّی الحسن عنها، تزوّجها الحسین علیه السلام، وقد کانت ولدت من الحسن علیه السلام «2» ابنه طلحة «3» بن الحسن، فهو أخو فاطمة لُامّها «2» وابن عمّها «3»، وقد درج طلحة، ولا عقب له.
أبو الفرج، الأغانی (ط 1 دار إحیاء التّراث العربی)، 21/ 114- 115 (ط 2، 21/ 78)
/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 530- 531
حدّثنا أحمد بن محمّد بن جبلة، ثنا محمّد بن إسحاق، ثنا سعید بن یحیی، حدّثنی أبی عن معاویة بن إسحاق، عن امّ إسحاق بنت طلحة قالت: خضبت الحسن والحسین جمیعاً بالسّواد، وکانت عند الحسن، ثمّ خلف علیها الحسین.
أبو نعیم، معرفة الصّحابة، 2/ 657، رقم 1751
ولدُ تَیم بن مرّة: سعد بن تَیم، فولد سعد: حارثة، وکعب [...]. وولدُ کعب بن سعد ابن تیم: عامر، وعمرو؛ فولدُ عامر بن کعب بن سعد بن تَیم: جبَیْلة، وصَخْر، وهم أهلُ
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی نفس المهموم]
(2) (2) التّکملة من ف
(3- 3) [لم یرد فی نفس المهموم]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 838
بَدْر، وکان فیهم مهاجرون. فولد صَخْر بن عامر بن کعب: امّ الخیر سَلْمی، وهی امّ أبی بکر الصِّدِّیق- رضی الله عنه- [...].
فولدُ عمرو بن کعب بن سعد بن تَیم بن مُرّة: جُدْعان؛ وعامر؛ وعثمان [...].
وولدُ عثمان بن عمرو بن کعب بن سعد بن تَیم بن مُرّة: عمرو: قُتل یوم القادسیّة؛ وأبو المُطاع، قُتل یوم عُکاظ؛ وعبیداللَّه؛ ومعمر؛ ومُعاذ «1». فولدُ عبیداللَّه: طلحة بن عبیداللَّه. الصّاحب المشهور- رضی الله عنه-؛ وعثمان؛ ومالک؛ قُتل یوم بدر کافراً. فولدُ عثمان بن عبیداللَّه أخو طلحة: عبدالرّحمان، قُتل مع ابن الزّبیر؛ فولدُ عبدالرّحمان بن عثمان هذا:
عثمان، ومُعاذ، رُوی عنهما الحدیث وعن أبیهما. ومن ولده أیضاً: محمّد بن طلحة بن عبدالرّحمان بن طلحة بن عبداللَّه بن عثمان بن عبیداللَّه أخی طلحة بن عبیداللَّه، محدّث.
وولدُ مالک بن عبیداللَّه أخو طلحة: عثمان بن مالک، قتله صُهَیْب یوم بدر کافراً. ومن ولد طلحة بن عبیداللَّه: محمّد السّجّاد، قُتل یوم الجَمَل؛ وعمران: امّهما حَمنة بنت جَحْش، لا عقب لعمران؛ وموسی: امّه خَوْلة بنت القَعْقاع بن مَعْبد بن زُرارة؛ وعیسی؛ ویحیی:
امّهما سُعْدی بنت عَوْف بن خارِجة بن سِنان بن أبی حارثة؛ ویعقوب، قُتل یوم الحَرّة؛ وإسماعیل، لا عقب له؛ وإسحاق: امّهم امّ أبّان بنت شَیْبة بن ربیعة؛ وزکریّا: امّه امّ کلثوم بنت أبی بکر الصِّدِّیق لکلّهم عقب، حاشا عمران وإسماعیل؛ وامّ إسحاق بنت طلحة، تزوّجها الحسن بن علیّ، ثمّ خلف علیها الحسین بن علیّ: فولدت له فاطمة بنت الحسین؛ وکانت امُّ امِّ إسحاق هذه الجَرْباء «2»، وهی امّ الحارث بنت قسامة بن حنظلة بن وَهْب بن قیس بن عُبید بن طریف بن مالک بن جُدعان الطّائیّ؛ وطریف هذا هو الّذی مدحه امرؤ القیس بن حُجْر. «3» ابن حزم، الجمهرة،/ 135، 136، 138- 139
__________________________________________________
(1)- ب، ح: «وعبداللَّه بن عبدالرّحمان»
(2)- [والتّأکید علی أسماء أجداد فاطمة بنت الحسین، بکتابتهم بالحروف السّوداء البارزة من عندنا. (المحقِّقة)]
(3)- فی قوله کما سیأتی فی ص 157:
لنِعْمَ الفتی نعشو إلی ضوء ناره طریف بن مال لیلة الجوع والخصر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 839
عمّتها [زینب بنت حنظلة بن قَسامة بن عبید بن طریف بن مالک بن جُدعان بن رومان] الجرباء بنت قَسامة، کانت عند طلحة بن عبیداللَّه.
ابن حزم، الجمهرة،/ 157
«1» فاطمة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب «1» بن عبدالمطّلب بن هاشم. «2» أخبرنا أبو البرکات الأنماطیّ، أنا أبو المعالی ثابت بن بُندار، أنا أبو العلاء الواسطیّ، أنا أبوبکر محمّد بن أحمد البابسیریّ، أنا أبو امیّة الأحوص بن المفضّل بن غسّان الغلابیّ، قال «3»: قال أبی: قال أبو عبداللَّه: قدم حنظلة بن قسامة الطّائیّ/ علی رسول اللَّه (ص) ومعه ابنته زینب بنت حنظلة واخته الجرباء بنت قسامة وهم نصاری، فدعاهم إلی الإسلام، فأسلموا، فتزوّج زینب بنت حنظلة اسامة بن زید. وتزوّج طلحة الجرباء «4» بنت قسامةِ، ومات طلحة عن الجرباء «4». وقد ولدت له امّ إسحاق بنت طلحة. ولم یکن له ولد «5» من الجرباء غیرها. وتزوّجها الحسن بن علیّ، وخلف علیها الحسین بعده، فولدت له فاطمة بنت الحسین. أنبأنا أبو محمّد ابن الأبنوسیّ [...] أنا أحمد بن عبداللَّه بن عبدالرّحیم، قال فی تسمیة وُلد الحسین بن علیّ [...]. فاطمة بنت الحسین علیه السلام وامّها امّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه التّیمی. وکانت قبله عند الحسن بن علیّ، فولدت له: طلحة، لا عقب له، فلمّا حضرت حسناً الوفاة قال لأخیه حسین: یا أخی، لا تخرجنّ امّ إسحاق من دورکم. فخلف علی امّ إسحاق الحسین
ابن علیّ بن أبی طالب. ابن عساکر، تاریخ دمشق، 74/ 9، 13، 14؛ تراجم النّساء،/ 272، 277، 279
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی مختصر ابن منظور، 20/ 353]
(2)- مترجمة فی: الحدائق الغناء 131
(3)- فی د: «قالا»
(4) (4) سقط ما بینهما من د
(5)- [لم یرد فی تراجم النّساء]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 840
أبو محمّد طلحة بن عبیداللَّه بن عثمان بن عمرو بن کعب بن سعد بن تیم بن مُرّة. وکان له من الولد: محمّد، وعمران، وموسی، وعیسی، ویحیی، وزکریّا، وإسماعیل «1»، وإسحاق، ویعقوب، وعائشة، وامّ إسحاق.
ابن قدامة، التّبیین،/ 320- 322
وامّها [فاطمة بنت الحسین علیه السلام] امّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 280 (ط حجری)، 158 (ط مؤسّسة آل البیت)،/ 251
د ت عس ق: فاطمة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب القُرشیّة «2» الهاشمیّة المدنیّة، «3» اخت علیّ بن الحسین زین العابدین. قال محمّد بن سعد: امّها امّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه.
المزّی، تهذیب الکمال، 35/ 254، 255- 256، رقم 7901/ عنه: الأمینی، فاطمة
بنت الحسین علیه السلام،/ 76 فاطمة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب، أخت سکینة.
الذّهبی، تاریخ الإسلام (ط دار الکتاب العربی)، 7/ 442 (حوادث سنة 101 إلی 120)
/ عنه: الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 75
(د ت عس ق- فاطمة) بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب الهاشمیّة المدنیّة. «4» قال ابن سعد: امّها امّ إسحاق بنت طلحة «4».
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 12/ 442، 443، رقم 2863/ عنه: الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 70
فاطمة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب رضی اللَّه عنهم.
__________________________________________________
(1)- إسماعیل: ساقط من ج
(2)- [لم یرد فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام]
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام]
(4- 4) [لم یرد فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 841
(امّها) امّ إسحاق التّیمیّة بنت طلحة بن عبیداللَّه، کذا قاله الخطیب البغدادیّ ومثله فی الفصول المهمّة.
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 382
وامّها امّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه وکانت تحت الحسن بن علیّ علیهما السلام فولدت له طلحة بن الحسن ومات علیه السلام وهو صغیر، ثمّ تزوّجها الحسین بن علیّ علیهما السلام فولدت له فاطمة بنت الحسین علیه السلام. قال أبو الفرج: وامّها- أی امّ امّ إسحاق- جرباء بنت قسامة بن طیّ. «1»
القمّی، نفس المهموم «2»،/ 530
وبنته الاخری فاطمة. قال شیخنا المفید رحمه الله فی الإرشاد، وابن قتیبة فی المعارف:
وفاطمة بنت الحسین علیه السلام امّها امّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه التّیمیّ. وکانت تحت الحسن بن علیّ علیه السلام، فولدت له الحسن بن الحسن الملقّب بالأثرم وأخاه طلحة بن الحسن واختها فاطمة بنت الحسن. فلمّا حضرت الوفاة إمامنا الحسن علیه السلام دعا بأخیه الحسین علیه السلام فقال: یا أخی، إنِّی أرضی هذه المرأة لک فلا تخرج بها من بیوتکم، فإذا انقضت عدّتها فزوّجها من نفسک. فلمّا توفّی علیه السلام تزوّجها الحسین علیه السلام، فولدت له فاطمة بنت الحسین علیه السلام.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 219
__________________________________________________
(1)- و در همان سال خواهرش فاطمه بنت الحسین هم وفات کرد که مادرش ام اسحاق دختر طلحة بن عبداللَّه بود و او همسر امام حسن بود و طلحه را که در کودکی مرد، برای او زایید و حسین پس از برادر اورا تزویج کرد و فاطمه بنت الحسین را آورد. ابوالفرج گوید: مادر ام اسحاق جرباء، دختر قسامة بن طی بود. اورا از بس زیبا بود، جرباء لقب کرده بودند، زیرا هر زن زیبایی هم که پهلویش بود، در برابر او زشت می‌نمود. ام‌اسحاق پیش از حسین علیه السلام زوجه حسن‌بن علی‌بن ابیطالب بود و چون وفاتش رسید، به برادرش حسین گفت: «من از این زن راضی هستم و چون وفات کردم، مبادا از خانه شما برود. پس از عده‌اش اورا تزویج کن.» و چون حسن علیه السلام وفات کرد، حسین اورا تزویج کرد و برای حسن طلحه را زاییده بود که بی‌نسل مرد؛ انتهی
. کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 278- 279
(2)- یراجع القمقام،/ 659- 661
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 842
فاطمة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام. قال المفید وغیره: امّها امّ إسحاق بنت طلحة بن عبداللَّه تیمیّة.
الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 387
وامّ فاطمة هذه امّ إسحاق بنت طلحة.
النّقدی، زینب الکبری،/ 56
وامّها امّ إسحاق بنت طلحة.
المیانجی، العیون العبری،/ 309
فاطمة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب. «1»
کحالة، أعلام النّساء، 4/ 44
جدّها: الإمام أمیر المؤمنین علیه السلام. جدّتها: فاطمة الزّهراء علیها السلام. أبوها: الإمام الحسین علیه السلام. امّها: امّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه التّیمیّ. عمّها: الإمام الحسن علیه السلام. عمّاتها:
زینب، امّ کلثوم «2». إخوتها: الإمام زین العابدین علیه السلام، علیّ الأکبر، (شهید کربلاء) عبداللَّه الرّضیع. اختها: سکینة.
دخیّل، أعلام النّساء،/ 11
__________________________________________________
(1)- فاطمه بنت الحسین علیه السلام والده اش ام‌الحق یا ام اسحاق دختر طلحة بن عبیداللَّه التیمی است.
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 281، 284
(2)- ولها أعمام وعمّات هم إخوة الحسین علیه السلام لأبیه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 843
أمّا بعد: عدّها من ولده علیه السلام:
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 17- 18
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 59
ابن قتیبة، المعارف،/ 213
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 361- 362؛ أنساب الأشراف، 3/ 146
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 146 تاریخ أهل البیت،/ 102/
ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 18
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 202 الطّبری، دلائل الإمامة،/ 74
المفید، الإرشاد، 2/ 137/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 39- 40؛ العلّامة الحلّی،
المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 450- 451؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 199-
200؛ المجلسی، البحار، 45/ 329؛ البحرانی، العوالم، 17/ 637؛
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 21- 22؛
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 277؛ القمّی، نفس المهموم،/ 524- 525
؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 213؛ المیانجی، العیون العبری،/ 191
أبو طالب الزّیدی، الإفادة،/ 58- 59/
مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 116- 117
المجدی،/ 91 الطّبرسی، إعلام الوری،/ 251/ عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 331
؛ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 373- 374
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 111 ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 350 الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 143- 144 ا
بن شهرآشوب، المناقب، 4/ 77/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 330- 331؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 637؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 22
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 844
ابن الجوزی، صفة الصّفوة، 1/ 762؛ المنتظم، 5/ 348/ عنه: الدّیاربکری، تاریخ
الخمیس، 2/ 300 الفخر الرّازی، الشّجرة المبارکة،/ 87 البرّی،
الجوهرة،/ 49 ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 73/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 38- 39؛ ابن الصّبّاغ،
الفصول المهمّة،/ 99؛ المجلسی، البحار، 45/ 331؛ البحرانی، العوالم، 17/ 639-
640؛ الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 216؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 21؛ القمّی،
نفس المهموم،/ 525 سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 277 الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 39/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 331- 332؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 640؛ القمّی، نفس المهموم،/ 525- 526 محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 151/ عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 300 بناکتی، تاریخ بناکتی،/ 104 ابن عنبة، عمدة
الطّالب (ط النّجف الهامش)،/ 192 المخزومی، صحاح الأخبار،/ 31 محمّد کاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة،/ 46 ابن طولون، الأئمّة
إثنا عشر،/ 72 خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 61 تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 75- 76 مجلسی، جلاء العیون،/ 826- 827
مدرّسی، جنّات الخلود،/ 23 الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 216 القندوزی، ینابیع المودّة (ط اسوة)، 3/ 152
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 845
سپهر، ناسخ التّواریخ سیدالشّهداء علیه السلام، 4/ 325
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 277
آل بحرالعلوم، تحفة العالم، 1/ 311
التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 122
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 213- 214
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 846

خصائصها الفریدة

وکانت أشبه النّاس بفاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم.
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 6
[من کلام أبیها علیه السلام فیها علیها السلام]: ابنتی فاطمة فهی أکثرهما شبهاً بامِّی فاطمة بنت رسول اللَّه. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 122، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث)، 21/ 115/ عنه:
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 120؛ مثله المفید، الإرشاد، 2/ 22؛ الطّبرسی، أعلام
الوری،/ 213؛ المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 136؛ الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 579؛ ابن
الطّقطقی، الأصیلی،/ 62، 65؛ رضیّ الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 55؛ ابن الصّبّاغ، الفصول
المهمّة،/ 169؛ الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 373؛ ابن شدقم، تحفة لبّ الّلباب،/ 120؛
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 229؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 252؛ الجزائری، الأنوار النّعمانیّة
(الهامش)، 3/ 246
أخبرنی الطّوسی والحرمیّ، عن الزّبیر، عن عمِّه مصعب: إنّ الحسن لمّا خیّره عمّه، اختار فاطمة، وکانوا یقولون: إنّ امرأة «2» سُکینة مردودتها «2» لمنقطعةُ القرین فی الجمال.
أبو الفرج، الأغانی (ط 1 دار إحیاء التّراث العربی)، 21/ 115- 116، (ط 2، 21/ 79)،
مقاتل الطّالبیین،/ 122/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة 8/ 388؛ الأمینی، فاطمة بنت
الحسین علیه السلام،/ 129
وکانت فاطمة من أعبَد نساء أهل زمانها، قائمة لیلها، صائمة نهارها، ذات حُسْن وجمال وقدّ واعتدال، شبیهة بالحور العین الحِسان.
ابن شدقم، تحفة لبّ اللّباب،/ 120
__________________________________________________
(1)- بالجمله فاطمه به جمال زیبا و کمال تقوی و بلوغ فضائل و محاسن مخائل نظیری و عدیلی 1 نداشت و از کمال حسن و بها 2 اورا حور العین می‌نامیدند. 1. مخائل: صفات نیک. عدیل: برابر، مانند، همسر. 2. بها: روشنی، حُسن.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 4/ 242
(2- 2) [مقاتل الطّالبیّین: مردودة بها سکینة]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 847
[من کلام أبیها علیه السلام فیها علیها السلام]: أمّا فی الدِّین فتقوم اللّیل کلّه وتصوم النّهار، وأمّا فی الجمال فتشبه الحور العین. «1»
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 229- 230/ عنه: الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 68
وکانت فاطمة رضی اللَّه عنها کریمة.
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 383
فاطمة بنت الحسین علیه السلام جلالتها وعظم شأنها أوضح من أن یحتاج إلی بیان وإقامة دلیل وبرهان، وقد روی الکلینیّ رحمه الله فی باب الإشارة والنّصّ علی علیّ بن الحسین علیهما السلام عن محمّد بن الحسین [ثمّ ذکر کلام الکلینیّ کما ذکرناه فی دفع الوصیّة إلیها یوم عاشوراء]. وأقول ما تضمّنه الخبر یکشف عمّا فوق رتبة الوقایة والعدالة حیث ائتمنها علیه السلام علی مثل هذا الکتاب.
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 3/ 82/ عنه: الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 76
وقال المفید فی الإرشاد: کانت فاطمة بنت الحسین علیه السلام تقوم اللّیل وتصوم النّهار، وکانت تشبه بالحور العین لجمالها.
الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 387
[من کلام أبیها علیه السلام فیها علیها السلام]: ابنتی فاطمة فهی أکثر شبهاً بأمِّی فاطمة علیها السلام، فزوّجها منه، وکانت تُلقّب بفاطمة الصُّغری قبال فاطمة الصِّدِّیقة الکُبری، ویظهر من الکافی أنّها
__________________________________________________
(1)- بالجمله فاطمه به جمال زیبا و کمال تقوی و بلوغ فضائل و محاسن مخائل نظیری و عدیلی 1 نداشت و از کمال حسن و بها 2 اورا حور العین می‌نامیدند. 1. مخائل: صفات نیک. عدیل: برابر، مانند، همسر. 2. بها: روشنی، حُسن.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 4/ 242
و فاطمه در تقوی و کمال و فضائل و جمال نظیر و عدیلی نداشت، و اورا حور العین می‌نامیدند.
قمی، منتهی الآمال،/ 548
تقیه دوران و نقیه زمان خود و نخبه پردگیان خانه نبوت و برگزیده پروردگان حجر عصمت است در سن از خواهرش سکینه بزرگ‌تر و در فضل و جلالت و نبل و شرافت از وی برتر است؛ زیرا که این مکرمه از آن خواتین ثلاثه معظمه است که وسایط تبلیغ را داشته است و حمل ودایع امامت و تأدیه بعضی از وصیت ظاهره و باطنه شدند. ایشان زینب کبری و ام سلمه چنانچه در ترجمه ایشان سبق ذکر یافت و دیگر این مخدره فاطمه بنت الحسین علیه السلام.
محلاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 281- 282
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 848
أکبر سنّاً من أختها سکینة بنت الحسین علیه السلام، لأنّه علیه السلام فی یوم الطّفّ أوصی إلیها لتوصل الوصیّة إلی السّجّاد علیه السلام، وخطبتها البلیغة التی أنشأتها بباب الکوفة مرویّة فی الاحتجاج.
آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 298
وکانت فاطمة من عقائل قریش وهی فی الزّهد والورع والعبادة فی مرتبة عظیمة، وفی الکرم والسّخاء والعطاء فی درجة علّیّة [...]. وکانت تشبّه بالحور العین لجمالها، وکانت شبیهة بجدّتها فاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 219
فاطمة الصّغری بنت الحسین علیه السلام: هی من عالمات نساء أهل البیت علیهم السلام. استودعها أبوها الحسین علیه السلام مواریث الأنبیاء وسلّمتها إلی السّجّاد بعد برئه من المرض، وکأنّ اللَّه عزّ وجلّ صرف عن هذه المواریث أبصار الظالمین. وخطبتها علیها السلام فی الکوفة تنبئ أنّها کانت علی جانب عظیم من العلم والفضل، وفی بعض الأخبار أ نّها کانت عندها أشیاء من آثار سول اللَّه صلی الله علیه و آله
. النّقدی، زینب الکبری،/ 56
العذراء الثّائرة ... العالمة العاملة الطّاهرة الذّیل، النّقیّة القلب، البلیغة، الخطیبة، الشّجاعة، الفصیحة، وقد عاشت ما یُقارب التّسعین. کانت أیّامها کلّها حیاة بؤس وشقاء وحزن شهدت خلالها مصرع أبیها وإخوتها وغیرهم من الأهل الأعزّاء.
الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 19
کانت فاطمة الصّغری بنت الحسین علیه السلام من عالمات نساء أهل البیت علیهم السلام. وخطبتها فی الکوفة الماضیة تنبّئ عن أنّها کانت علی جانب عظیم من العلم والفضل. «1»
المیانجی، العیون العبری،/ 309
قال خیر الدّین الزّرکلیّ: فاطمة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب تابعیّة، من راویات الحدیث. روت عن جدّتها فاطمة مرسلًا، وعن أبیها، وغیرهما.
__________________________________________________
(1)- بالجمله، فاطمه به جمال زیبا و کمال تقوی و بلوغ فضایل و محاسن اخلاق نظیری و عدیلی نداشت و از کمال حسن و بها اورا حورالعین می‌گفتند.
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 284
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 849
الفوّاز العاملیّ: وکانت فاطمة کریمة الأخلاق، حسنة الأعراق.
دخیّل، أعلام النّساء،/ 56
کنیتها: امّ عبداللَّه. لقبها: فاطمة الصّغری، النّبویّة.
دخیّل، أعلام النّساء،/ 12، 13
أخبرنا عبیداللَّه بن موسی قال: أخبرنا إسرائیل، عن جابر، عن امرأة حدّثته، عن فاطمة بنت حسین «1»: أنّها کانت تُسبِّح بخیوط معقود فیها.
ابن سعد، الطّبقات، 8/ 348/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 74/ 18؛ تراجم
النّساء،/ 285، مختصر ابن منظور، 20/ 357؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 388؛
الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 71- 72
هذا الخبر ذُکر أیضاً فی أخبار عائشة بنت طلحة بن عبیداللَّه التّمیمیّ: قرأتُ علی أبی عبداللَّه یحیی بن الحسن، عن أبی المعالی محمّد بن عبدالسّلام، أنا أبو الحسن علیّ بن محمّد الصّیدلانی، أنا محمّد بن الحسین، نا ابن أبی خیثمة، نا الحوطی، یعنی عبدالوهاب بن نجدة، نا إسماعیل بن عیّاش، حدّثتنا عائشة بنت عبداللَّه بن عبدالرّحمان بن أبی بکر الصِّدِّیق، قالت: رأیتُ عائشة بنت طلحة لها سبحة تُسبِّح بها.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 187
أنبأنا أبومحمّد بن الآبنوسیّ، ثمّ أخبرنی أبو الفضل بن ناصر عنه، أنا الحسن بن علیّ، أنا محمّد بن المظفّر الحافظ، أنا أبو علیّ أحمد بن علیّ بن الحسن، أنا أحمد بن عبداللَّه بن عبدالرّحیم. قال فی تسمیة ولد الحسین بن علیّ: وفاطمة بنت الحسین دخلت مع قواعد قومها علی هشام بن عبدالملک «2» (قدمته المدینة) «2»، فقال للأبرش الکلبیّ «3»: کان عندی
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی المختصر]
(2- 2) لیس ما بینهما فی د
(3)- هو سعید بن الولید، أبو مجاشع الکلبیّ. انظر تاریخ دمشق (م 11، ق 281، أزهر) و (م 2، ق 290، نسخة الظّاهریّة)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 850
البارحة قواعد قومی، فما کان فیهنّ أخفر ولا أحیا من فاطمة بنت الحسین. «1»
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 74/ 14، تراجم النّساء،/ 278- 279
یُروی: أنّها وفدت علی هشام بن عبدالملک.
الذّهبی، تاریخ الإسلام (ط دار الکتاب العربی)، 7/ 442/ عنه: الأمینی، فاطمة
بنت الحسین علیه السلام،/ 75؛ مثله الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 234
[هذا الخبر ذُکر أیضاً فی عائشة بنت طلحة بن عبیداللَّه بن عثمان بن عمرو بن کعب ابن سعد بن تیم بن مرّة بن کعب بن لؤی أمّ عمران التّیمیّة، وأمّها أمّ کلثوم بنت أبی بکر الصِّدِّیق:] وقال أبو زرعة الدّمشقی: عائشة بنت طلحة امرأة جلیلة تُحدِّث عن عائشة، وتُحدِّث النّاس عنها بقدرها وأدبها، ووفدت علی عبدالملک بن مروان، وعلی هشام بن عبدالملک.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 186
__________________________________________________
(1)- اما فاطمة بنت الحسین علی نبینا وعلیها السّلام به غایت زاهده و فاضله بود.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 61
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 851

زواجها علیها السلام‌

تزوّجها ابن عمّها حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب، فولدت له عبداللَّه وإبراهیم وحسناً وزینب، ثمّ مات عنها، فخلف علیها عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان، «1» زوّجها إیّاه ابنها عبداللَّه بن حسن بأمرها «1»، فولدت له القاسم ومحمّداً وهو الدّیباج، سُمّی بذلک لجماله. «2» ورقیّة بنی عبداللَّه بن عمرو وکان یقال لعبداللَّه بن عمرو المطّرف لجماله، فمات عنها. «3» أخبرنا محمّد بن عمر، حدّثنی عبداللَّه بن محمّد بن أبی یحیی قال: استعمل یزید بن عبدالملک عبدالرّحمان بن الضّحّاک بن قیس الفهریّ علی المدینة، فخطب فاطمة بنت حسین «4»، فقالت «5»: واللَّه ما أرید النّکاح، ولقد قعدت علی بنیّ هؤلاء، وجعلت تحاجره، وتکره أن تبادیه «6» لما تخاف منه، قال: وألحّ علیها فقال: واللَّه لئن لم تفعلی لأجلدنّ أکبر ولدکِ «7» فی الخمر، یعنی عبداللَّه بن حسن، قال: فبینا هی کذلک وکان علی دیوان المدینة ابن هرمز «8»، قال: فکتبَ إلیه یزید بن عبدالملک أن «9» یرتفع إلیه للمحاسبة «9»، فدخل علی
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأعیان]
(2) (- 2*) [الأعیان: ورقیّة فمات عنها. ثمّ روی بإسناده أنّ عبدالرّحمان بن الضّحّاک بن قیس الفهریّ‌عامل یزید بن عبدالملک علی المدینة، خطبها فأبت فألحّ علیها وتهدّدها بجلد أکبر ولدها عبداللَّه بن حسن فی الإدِّعاء علیه بالخمر، وکان علی دیوان المدینة ابن هرمز، فکتب إلیه یزید بن عبدالملک بالحضور للمحاسبة، فأعلمته ذلک، وکتب إلی یزید معه]
(3)- [إلی هنا حکاه فی تراجم النّساء، وإلی هنا لم یرد فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام]
(4)- [زاد فی تاریخ دمشق: یعنی ابن علیّ]
(5)- [فی أعلام النّساء وفاطمة بنت الحسین علیه السلام مکانهما: ولمّا مات عنها عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان، خطبّها عبدالرّحمان بن الضّحّاک الفهریّ، وهو عامل علی المدینة. فقالت: ...]
(6)- [فی أعلام النّساء وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: تنابذه]
(7)- [فی أعلام النّساء وفاطمة بنت الحسین: بنیک]
(8)- [أضاف فی أعلام النّساء وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: من أهل الشّام]
(9- 9) [أعلام النّساء: یرفع حسابه ویدفع الدّیوان]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 852
فاطمة یودِّعها، فقال: هل من حاجة؟ فقالت: تخبر أمیر المؤمنین ما «1» ألقی من ابن الضّحّاک، وما یعترض به «2» منِّی. قال: وبعثت رسولًا بکتاب إلی یزید «3» تذکر «4» قرابتها ورحمها، و «5» ما ینال ابن الضّحّاک منها وما یتوعّدها به، فقدم ابن هرمز، «6» فأخبر یزید وقرأ کتابها (2*) «6»، فنزل من أعلی فراشه «7»، فجعل «8» یضرب «9» بخیزرانه فی یده «9»، وهو «8» یقول: لقد اجترأ ابن الضّحّاک؟ من رجل یسمعنی صوته فی العذاب «10» وأنا علی فراشی «11»؟
قال: ثمّ دعا بقرطاس، فکتب «10» «12» إلی عبدالواحد «8» بن عبداللَّه «8» النّصریّ «8» وهو یومئذ بالطّائف «8»: «13» قد ولّیتک المدینة «14»، فأغرم ابن الضّحّاک أربعین ألف دینار، وعد به حتّی
__________________________________________________
(1)- [فی أعلام النّساء وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: بما]
(2)- [لم یرد فی تاریخ دمشق وأعلام النّساء]
(3)- [أضاف فی أعلام النّساء وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: تخبره]
(4)- [لم یرد فی تاریخ دمشق وأعلام النّساء وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: وتذکر]
(5)- [أضاف فی أعلام النّساء: تذکر]
(6- 6) [فی أعلام النّساء وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: والرّسول معاً، فدخل ابن هرمز علی یزید فاستخبره عن المدینة، وقال: هل کان من مغربة خبر؟ فلم یذکر ابن هرمز من شأن ابنة الحسین. فقال الحاجب: أصلحَ اللَّه الأمیر، بالباب رسول فاطمة بنت الحسین. فقال ابن هرمز: أصلح اللَّه الأمیر، إنّ فاطمة بنت الحسین یوم خرجت حمّلتنی رسالة إلیک، وأخبره الخبر]
(7)- [زاد فی أعلام النّساء وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: وقال: لا أُمّ لکَ ألم أسألکَ هل من مغربة خبر وهذاعندک لا تخبرنیه، فاعتذر بالنِّسیان ثمّ أذن للرّسول فأدخله فأخذ الکتاب فاقترأه]
(8- 8) [لم یرد فی الأعیان]
(9- 9) [فی أعلام النّساء وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: بخیزران فی یدیه]
(10) (10) [الأعیان: ثمّ کتب]
(11)- [أضاف فی أعلام النّساء وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: قیل له: عبدالواحد بن عبداللَّه بن بشر النّضری]
(12)- [أضاف فی أعلام النّساء وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: بیده]
(13)- [زاد فی تاریخ دمشق: إنِّی، وأضاف فی أعلام النّساء وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: سلام علیک، أمّابعد، فإنِّی]
(14)- [أضاف فی أعلام النّساء وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: فإذا جاءک کتابی هذا فاهبط واعزل عنها ابن الضّحّاک واغرمه]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 853
أسمع صوته وأنا علی فراشی، «1» وبلغ ابن الضّحّاک الخبر، فهرب إلی الشّأم، فلجأ إلی مسلمة بن عبدالملک، فاستوهبه من یزید، «2» فلم یفعل «2»، وقال: قد صنع ما صنع، وأدعه، فردّه إلی النّصریّ إلی المدینة «1»، فأغرمه أربعین ألف دینار، وعذّبه وطاف به فی جبّة من صوف.
ابن سعد، الطّبقات، 8/ 347- 348/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 74/ 14؛
36/ 305- 306، تراجم النّساء،/ 278؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 388؛ الأمینی،
فاطمة بنت الحسین «3» علیه السلام،/ 70- 71، 73- 74؛ مثله کحالة، أعلام النّساء، 4/
45/ 46
«4» کان الحسن بن الحسن خطب إلی عمّه الحسین بن علیّ؛ فقال له الحسین: «یا ابن أخی! قد انتظرت هذا منک. انطلق معی!» فخرج به حتّی أدخله داره «5»؛ ثمّ أخرج إلیه بنتیه فاطمة وسُکَینة؛ فقال: «اختَر!» فاختار فاطمة؛ فزوّجه إیّاها. فکان یقال إنّ امرأة [مَردودَتُها] سُکینة لمنقطعة [القرین فی] الحُسن. فلمّا حضرت الحسن «6» الوفاة، قال لفاطمة: «إنّکِ امرأة مرغوب فیکِ! فکأنِّی بعبداللَّه
__________________________________________________
(1- 1) [فی أعلام النّساء وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: فأخذ البرید الکتاب وقدم به المدینة، ولم یدخل‌علی ابن الضّحّاک وقد أوجست نفس ابن الضّحّاک، فأرسل إلی البرید، فکشف له عن طرف المفرش، فإذا ألف دینار. فقال: هذه ألف دینار لکَ ولکَ العهد والمیثاق لئن أنتَ أخبرتنی خبر وجهک هذا دفعتها إلیک، فأخبره فاستنظر البرید ثلاثاً حتّی یسیر. ففعل. ثمّ خرج ابن الضّحّاک حتّی نزل علی مسلمة بن عبدالملک، فقال: أنا فی جوارک. فغدا مسلمة علی یزید فرقّقه وذکر حاجة جاءها. فقال یزید: کلّ حاجة تکلّمت فیها هی فی یدک ما لم یکن ابن الضّحّاک. فقال: هو واللَّه ابن الضّحّاک، فقال: واللَّه لا أُعفیه أبداً وقد فعل ما فعل]
(2- 2) [الأعیان: فأبی]
(3)- [حکاه فاطمة بنت الحسین علیه السلام، ص 73- 74، عن أعلام النّساء]
(4)- [زاد فی تاریخ دمشق: أخبرنا أبو الحسین محمّد بن محمّد، وأبو غالب، وأبو عبداللَّه، قالوا: أنا أبو جعفرابن المُسْلمة، أنا أبو طاهر المخلّص، نا أحمد بن سلیمان، نا الزّبیر، قال]
(5)- [تاریخ دمشق: منزله]
(6)- [أضاف فی نور الأبصار: زوجها]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 854
ابن عمرو بن عثمان، إذا خُرج بجنازتی «1»، قد جاء «2» علی فرس، مُرَجِّلًا جُمّته، لابساً حُلَّته، یسیر فی جانب النّاس یتعرّض لکِ، فانکحی من شئتِ سِواه! فإنِّی لا أدع من الدّنیا ورائی همّاً غیرکِ»، قالت له: «أنتَ آمنٌ من ذلک»، «3» وأثلجته بالأیمان من العتق والصّدقة:
لا تزوّجته. و «3» مات الحسن بن الحسن، وخُرج «4» بجنازته؛ فوافاه عبداللَّه بن عمرو فی الحال الّتی وصف «4» الحسن؛ وکان یقال لعبداللَّه «5» «المُطْرَف» من حسنه «6»؛ فنظر إلی فاطمة حاسرة، تضرب وجهها. فأرسل «7» لها: «إنّ لنا فی وجهکِ [حاجة]، فارفقی [به]!» «8» فاسترخت یداها «8»، وعُرف ذلک فیها «9»، وخمّرت وجهها. فلمّا حلّت، أرسل إلیها یخطبها «10»؛ فقالت: «کیف بیمینی «11» الّتی حلفت «12» بها؟» فأرسل إلیها «13»: «لکِ مکان «14» کلّ مملوکٍ مملوکان، ومکان 14 کلّ شی‌ء شیئان»، فعوّضها من «15» یمینها؛ فنکحته.
__________________________________________________
(1)- [نور الأبصار: لجنازتی]
(2)- [نور الأبصار: خرج]
(3) (3) [نور الأبصار: حلفت له بالعتق والصّدقة أنّها لا تتزوّجه ثمّ]
(4) (4) [نور الأبصار: عبداللَّه بن عمرو لجنازته فی الحالة التی وصفه بها]
(5)- [زاد فی تاریخ دمشق: بن عمرو]
(6)- [نور الأبصار: لحسنه]
(7)- [أضاف فی نور الأبصار: یقول]
(8) (8) [نور الأبصار: فاستحیت]
(9)- [نور الأبصار: منها]
(10)- [تاریخ دمشق: فخطبها]
(11)- [نور الأبصار: بأیمانی]
(12)- [نور الأبصار: له]
(13)- [أضاف فی نور الأبصار: یقول لها]
(14)- [لم یرد فی نور الأبصار]
(15)- [نور الأبصار: عن]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 855
وولدت له محمّداً الدّیباج؛ والقاسم، «1» «2» لا عقب له «1»؛ ورقیّة، «1» بنی عبداللَّه بن عمرو «1».
فکان عبداللَّه بن الحسن، وهو أکبر ولدها «2»، یقول: «ما أبْغَضتُ بُغضَ «3» عبداللَّه بن عمرو أحداً، وما أحببتُ حُبّ ابنه محمّد أخی «4» أحداً».
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 51- 52/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 74/
14- 15؛ تراجم النّساء،/ 279- 280؛ مختصر ابن منظور، 20/ 354- 355؛ مثله
الشّبلنجی، نور الأبصار «5»،/ 383
قال أبو عبداللَّه مصعب بن عبداللَّه: حدّثنی مصعب بن عثمان بن مصعب بن عروة بن الزّبیر بن العوّام، قال: کان محمّد الّذی یُقال له «الدّیباج»، وهو ابن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان، یَفِدُ علی أُمراء بنی أُمیّة؛ فإذا انصرف مرّ بابن عمِّه سعید بن خالد بن عمرو، فأقام عنده بعضَ المُقام؛ فعُوتِبَ محمّد علی ذلک! فقال: «إنّه یَصِلُنی کُلّما مَرَرْتُ به بألف دینار، وهی تقع منِّی مَوْقعاً». «6» ومحمّداً الأصغر بن عبداللَّه، کان یُقال له «الدّیباج» من حُسْن وجهه، ماتَ أو قُتِلَ فی حبس المنصور، زمان محمّد وإبراهیم ابنَی عبداللَّه بن حسن. والقاسمَ؛ ورقیّةَ، ابنَی عبداللَّه بن عمرو، وأُمُّهم: فاطمة بنت حسین بن علیّ بن أبی طالب؛ وإخوتُهم لأُمِّهم: عبداللَّه، والحسن، وإبراهیم، بنو حسن بن علیّ بن أبی طالب.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 106، 114/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 56/ 285
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی المختصر]
(2- 2) [نور الأبصار: وکان عبداللَّه بن الحسن المثنّی ولدها]
(3)- [نور الأبصار: بغضی]
(4)- [لم یرد فی نور الأبصار]
(5)- [حکاه نور الأبصار عن درر الأصداف]
(6)- [من هنا حکاه فی تاریخ دمشق ج 56]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 856
وکانت فاطمة بنت الحسین عند الحسن بن الحسن، «1» فولدت له «1»؛ ثمّ خلف علیها عبداللَّه بن عمرو بن عثمان، «1» فولدت له «1».
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 59/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 74/ 13،
تراجم النّساء،/ 278؛ مثله البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 362، أنساب
الأشراف، 3/ 146
[من مفاخر بنی أمیّة] امرأة أولدها «2» «3» رسول اللَّه «3» صلی الله علیه و آله وأبو بکر وعمر وعثمان وعلیّ وطلحة والزّبیر: «4» حفصة «5» بنت محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان «4». أمّها خدیجة بنت عثمان بن عروة بن الزّبیر. وأمّ عروة، أسماء بنت أبی بکر. وأمّ محمّد: أبیها «6»، فاطمة بنت حسین «7» بن علیّ. وأمّ فاطمة بنت حسین «8»، أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه. وأمّ عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان، حفصة «9» بنت عبداللَّه بن عمر بن الخطّاب، «10» ویُقال
__________________________________________________
(1) (1) [لم یرد فی جمل من أنساب الأشراف]
(2)- [فی العقد الفرید مکانه: وکانت له [محمّد الدّیباج] ابنة أولدها ...]
(3- 3) [الشّرح: النّبیّ]
(4) (4) [لم یرد فی العقد الفرید]
(5)- [الشّرح: وهی عائشة]
(6)- [لم یرد فی العقد الفرید، وفی الشّرح: ابن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان، وهو المدبج]
(7)- [فی الشّرح: الحسین، وفی العقد الفرید: الحسین بن فاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله]
(8)- [أضاف فی الشّرح: وأمّ الحسین بن علیّ علیهما السلام فاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله]
(9)- [العقد الفرید: مسردة]
(10)- [إلی هنا حکاه فی العقد الفرید والشّرح- روی ابن أبی الحدید هذا الخبر فی مفاخر بنی أمیّة. وقس هذا الخبر مع ما قال الإمام السّجّاد علیه السلام فی الأسر فی الشّام قال: أخبرنا مالک بن إسماعیل، ثنا سهل بن شُعیب النّهمی- وکان نازلًا فیهم یؤمّهم- عن أبیه، عن المنهال- یعنی ابن عمرو- قال: دخلتُ علی علیّ بن حسین، فقلت: کیف أصبحت، أصلحکَ اللَّه؟ فقال: ما کنتُ أری شیخاً من أهل المصر مثلک لا یدری کیف أصبحنا؟ فأمّا إذ لم تدرِ أو تعلم، فسأخبرک. أصبحنا فی قومنا بمنزلة بنی إسرائیل فی آل فرعون، إذ کانوا یُذبِّحون أبناءهم، ویستحیون نساءهم، وأصبح شیخنا وسیِّدنا یُتقرّب إلی عدوِّنا بشتمه أو سبِّه علی المنابر، وأصبحت
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 857
زینب بنت عبداللَّه بن عمر.
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 404/ مثله ابن عبدربّه، العقد الفرید، 7/ 85- 86؛
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 15/ 266- 267
فأمّا «فاطمة» فإنّها کانت عند: الحسن بن الحسن بن علیّ، ثمّ خلف علیها: عبداللَّه ابن عمرو بن عثمان بن عفّان.
ابن قتیبة، المعارف،/ 213
فاطمة بنت الحسین بن علیّ: وحدّثنی محمّد بن سعد، عن أبی عبداللَّه محمّد بن عمر قال: ولّی یزید بن عبدالملک؛ عبدالرّحمان بن الضّحّاک بن قیس الفهریّ المدینة، فخطب فاطمة بنت الحسین بن علیّ، فأبته وقالت: ما النّکاح من حاجتی وأنا مشبلة مقیمة علی ولدی، فألحّ فی الخطبة، فأبت أن تجیبه، فقال: واللَّه لئن لم تفعلی لآخذنّ أکبر ولدکِ- یعنی عبداللَّه بن حسن بن حسن بن علیّ- فی شراب ثمّ لأضربنه علی رؤوس النّاس، ولأفعلنّ حتّی أفضحکِ. وکانت فاطمة بنت الحسین عند الحسن بن الحسن، فولدت له عبداللَّه بن الحسن بن الحسن، وحسن بن حسن بن حسن، وإبراهیم بن الحسن بن الحسن، ثمّ خلف علیها عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان، وعبداللَّه هو المطّرف، فولدت له محمّداً «1». فلمّا رأت أ نّه غیر مقلع عنها، بعثت إلی یزید [بن عبدالملک] رسولًا وکتبت معه کتاباً تصف فیه قرابتها وماسّ رحمها، وتشکو عبدالرّحمان بن الضّحّاک، وتذکر ما تلقی منه وما یتهدّدها به، وتقول: إنّما أنا حرمتک وإحدی نسائک، وواللَّه لو کان
__________________________________________________
قریش تَعُدّ أنّ لها الفضل علی العرب، لأنّ محمّد صلی الله علیه و آله منها لا یُعدّ لها فضل إلّابه، وأصبحت العرب مُقِرّة لهم بذلک، وأصبحت العرب تَعُدّ أنّ لها الفضل علی العجم، لأنّ محمّداً صلی الله علیه و آله منها لا یُعَدّ لها فضل إلّابه، وأصبحت العجم مُقرّة لهم بذلک. فلئن کانت العرب صدقت أنّ لها الفضل علی العجم، وصدقت قریش أنّ لها الفضل علی العرب، لأنّ محمّداً صلی الله علیه و آله منها. إنّ لنا أهل البیت الفضل علی قریش، لأنّ محمّداً صلی الله علیه و آله منّا، فأصبحنا یأخذون بحقِّنا، ولا یعرفون لنا حقّاً، فهکذا أصبحنا، إذ لم تعلم کیف أصبحنا.
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 162- 163 راجع الجزء 12 أولاد سیِّد الشّهداء علیهم السلام
] (1)- فی هامش الأصل: یقال لمحمّد الدّیباج
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 858
التّزویج من شأنی ما کان لی بکفؤ، فإنّ عمر بن الخطّاب قال علی منبر رسول اللَّه (ص):
لأمنعنّ من ذوات الأحساب من أن یتزوّجهنّ إلّاالأکفّاء. «1» وکان عبدالرّحمان بن هرمز علی الدّیوان «2»، فأراد الشّخوص إلی یزید، «3» فأرسلت إلیه وأخبرته بقصّتها وقصّة ابن الضّحّاک «3»، وسألته أن ینهی ذلک إلی یزید «1»، فلمّا قدم علی یزید؛ جعل یسائله عن المدینة وأهلها، فبینا هو یخبره بذلک إذ استأذن الحاجب لرسول فاطمة، فذکر ابن هرمز ما کانت حملته من الرّسالة؛ ودخل الرّسول فقرأ یزید الکتاب الّذی معه، فغضب واستشاط ونزل عن سریره إلی الأرض وضرّب بقضیب معه الأرض حتّی أثار الغبار؛ وقال: ابن الضّحّاک یتزوّج امرأة من بنی عبد مناف، ثمّ قال:
من یسمعنی صراخه من العذاب وأنا علی فراشی؟ فقال ابن هرمز: عبدالواحد بن عبداللَّه البصریّ وهو بالطّائف فولّه المدینة ومره بأمرک. فکتب إلی عبدالواحد بولایته وأمره أن یغرم ابن الضّحّاک ما یدعی علیه إذا أقامه للنّاس وما صار إلیه من المال، فلمّا مرّ رسول یزید بالمدینة؛ أحسّ ابن الضّحّاک بالشّرّ، فأعطی الرّسول ألف دینار علی أن یتحبّس فی طریقه، ورکب رواحله، فأتی مسلمة بن عبدالملک فقال له: یا أبا سعید! جئتک مستجیراً بک. فرکب مسلمة إلی یزید لیلًا فکلّمه فیه، فقال: لا ترینی وجهه حتّی یأتی المدینة، ویغرم ما یلزمه. فرجع، فأخذه عبدالواحد بالمال، وقد کان أودعه، فأحضر وجعل یطیف بالمدینة فی جبّة صوف ویقیمه للنّاس حتّی خرج من أربعین ألف دینار سأل النّاس فی بعضها.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 419- 420، أنساب الأشراف، 2/ 197- 199
__________________________________________________
(1) (1) [حکاه فی تاریخ دمشق، 38/ 17، مختصر ابن منظور، 15/ 65]
(2)- [زاد فی تاریخ دمشق: أهل المدینة]
(3- 3) [تاریخ دمشق: ابن عبدالملک، فأرسلت إلیه فاطمة بنت الحسین بن علیّ، وعرّفته أنّ عبدالرّحمان ابن الضّحّاک الفهریّ خطبها]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 859
وحدّثنی مصعب بن عبداللَّه الزّبیریّ عن أبیه قال: نازع محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب عبداللَّه بن حسن بن حسن فی صدقة علیّ بن أبی طالب، فوکّل محمّد أخاه زید بن علیّ بالخصومة، فکان محمّد وعبداللَّه یتنازعان عند عامل المدینة إبراهیم ابن هشام، فقال عبداللَّه لزید، وکانت امّه سندیّة: یا ابن السّندیّة السّاحرة، أتطمع فی الخلافة؟ فانصرف زید، فدخل علی عمّته فاطمة بنت الحسین بن علیّ وهی امّ عبداللَّه ابن حسن، وأخویه إبراهیم، وحسن بن حسن بن حسن، فشکی، فبکی إلیها، فقالت:
إنْ سَبّ امّک فَسُبَّنی. فعاد للخصومة فعاد له عبداللَّه فشتم امّه، فقال له زید: أوَ تذکر عبداللَّه بن الضّحّاک بن قیس حین کانت امّک تبعث إلیه بالعَلْک الأحمر والأخضر والأصفر فتجیئه فتقول له: فمک. فإذا فتح فاه طرحته فیه، فأخبرها بنوها عبداللَّه، وحسن، وإبراهیم بنو حسن بن حسن بن علیّ بقول زید، فغضبت وقالت: کنتم أحداثاً فکنت اداریه وامَنّیه أتزوّجه لأنّه کان یتوعّدنی إن لم أفعل، حتّی کتبت إلی یزید بن عبدالملک، فعزله. قال: وشخص ولد الحسن بن علیّ والحسین إلی هشام بسبب هذه المنازعة، فاجتمع زید بن علیّ و [عبداللَّه] حسن بن حسن عنده، فأعانَ عمر بن علیّ زیداً علی [عبداللَّه بن] حسن، فقال هشام لعمر: کیف لا تطلب القیام بهذه الصّدقة لنفسک؟ فقال [عبداللَّه بن] حسن: یمنعه من ذلک «خولة والرّباب» جرّتاه اللّتان کان ینتبذ فیهما، فصبّ أبّان بن عثمان ما فیهما علی رأسه وهو والی المدینة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 427- 428، أنساب الأشراف، 3/ 230
وقیل: إنّ زیداً إنّما قَدِمَ علی هشام مخاصماً ابن عمّه عبداللَّه بن حسن بن حسن بن علیّ، ذُکِرَ ذلک عن جُویریة بن أسماء، قال: شهدتُ زید بن علیّ وجعفر بن حسن بن حسن یختصمان فی ولایة وقوف علیّ، وکان زید یخاصم عن بنی حسین، وجعفر یخاصم عن بنی حسن؛ فکان جعفر وزید یتبالغان بین یدی الوالی إلی کلِّ غایة، ثمّ یقومان فلا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 860
یُعیدان ممّا کان بینهما حرفاً، فلمّا مات جعفر قال عبداللَّه: مَنْ یکفینا زیداً؟ قال حسن بن حسن بن حسن: أنا أکفیکه، قال: کلّا، إنّا نخاف لسانَک ویدَک، ولکنِّی أنا، قال: إذن لا تبلغ حاجتَک وجُجّتک، قال: أمّا حُجّتی فسأبلغُها؛ فتنازعا إلی الوالی- والوالی یومئذ عندهم فیما قیل إبراهیم بن هشام- قال: فقال عبداللَّه لزید: أتطمع أن تنالها وأنتَ لأمَةٍ سندیّة! قال: قد کان إسماعیل لأمَة؛ فنالَ أکثر منها؛ فسکت عبداللَّه، وتبالغا یومئذ کلّ غایة؛ فلمّا کان الغد أحضرهم الوالی، وأحضر قریشاً والأنصار، فتنازعا، فاعترض رجل من الأنصار، فدخل بینهما، فقال له زید: وما أنتَ والدخول بیننا، وأنتَ رجل من قحطان! قال: أنا واللَّه خیرٌ منکَ نفساً وأباً وأُمّاً. قال: فسکت زید، وانبری له رجلٌ من قریش، فقال: کذبتَ، لعمرُ اللَّه لهو خیر منک نفساً وأباً وأُمّاً وأوّلًا وآخراً، وفوق الأرض وتحتها، فقال الوالی: وما أنتَ وهذا! فأخذ القرشیّ کفّاً من الحصی، فضربَ به الأرض، وقال: واللَّه ما علی هذا من صَبْر، وفطنَ عبداللَّه وزید لشماتة الوالی بهما، فذهب عبداللَّه لیتکلّم، فطلب إلیه زید فسکت، وقال زید للوالی: أما واللَّه لقد جمعتَنا لأمرٍ ما کان أبو بکر ولا عمر لیجمعانا علی مثله؛ وإنِّی أُشهِد اللَّه ألّا أُنازعَه إلیکَ محقّاً ولا مبطلًا ما کنتُ حیّاً. ثمّ قال لعبداللَّه: انهض یا ابن عمّ؛ فنهضا وتفرّق النّاس. وقال بعضهم: لم یزل زید ینازع جعفر بن حسن، ثمّ عبداللَّه بعده؛ حتّی ولّی هشام ابن عبدالملک خالد بن عبدالملک بن الحارث بن الحکم المدینة، فتنازعا، فأغلظ عبداللَّه لزید، وقال: یا ابن الهندکیّة! فتضاحک زید، وقال: قد فعلتها یا أبا محمّد! ثمّ ذکر أُمّه بشی‌ء. وذکر المدائنیّ أنّ عبداللَّه لمّا قال ذلک لزید، قال زید: أجلْ واللَّه، لقد صبرتْ بعد وفاة سیِّدها فما تعتّبتَ بابها إذ لم یصبر غیرُها. قال: ثمّ ندم زید واستحیا من عمّته؛ فلم یدخل علیها زماناً، فأرسلت إلیه: یا ابن أخی، إنِّی لأعلم أنّ أُمّک عندک کامِّ عبداللَّه عنده.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 861
وقیل: إنّ فاطمة أرسلتْ إلی زید: إن سبّ عبداللَّه أُمّک، فاسببْ أُمّه؛ وأنّها قالت لعبداللَّه: أقلت لأمِّ زید کذا وکذا؟ قال: نعم، قالت: فبِئْسَ ما صنعت! أما واللَّه لنعم دخیلة القوم کانت! فذکر أنّ خالد بن عبدالملک، قال لهما: اغْدُوَا علینا غداً، فلستُ لعبدالملک إن لم أفصل بینکما. فباتت المدینة تغلی کالمرجل، یقول قائل: کذا وقائل کذا؛ قائل یقول قال زید کذا، وقائل یقول: قال عبداللَّه کذا. فلمّا کان الغدُ، جلس خالد فی المجلس فی المسجد، واجتمع الناس، فمِن شامت ومِن مهموم، فدعا بهما خالد، وهو یحبّ أن یتشاتما، فذهب عبداللَّه یتکلّم، فقال زید: لا تعْجَل یا أبا محمّد، أعتق زید ما یملک إن خاصمک إلی خالد أبداً؛ ثمّ أقبل علی خالد فقال له: یا خالد؛ لقد جمعتَ ذرِّیّة رسول اللَّه (ص) لأمرٍ ما کان یجمعهم علیه أبو بکر ولا عمر؛ قال خالد: أما لهذا السّفیه أحدٌ! فتکلّم رجل من الأنصار من آل عمرو بن حزم، فقال: یا ابن أبی تُراب وابن حسین السّفیه، ماتری لوالٍ علیکَ حقّاً ولا طاعة! فقال زید: اسکت أیّها القحطانیّ، فإنّا لا نجیب مثلک، قال: ولِمَ ترغب عنِّی! فوَ اللَّه إنِّی لخیر منک، وأبی خیر من أبیک، وأُمِّی خیر من أُمِّک! فتضاحک زید، وقال: یا معشرَ قریش، هذا الدِّین قد ذهب، أفذهبت الأحساب! فوَ اللَّه إنّه لیذهب دینُ القوم وما تذهب أحسابهم. فتکلّم عبداللَّه بن واقد بن عبداللَّه بن عمر بن الخطّاب، فقال: کذبتَ واللَّه أیّها القحطانیّ؛ فوَ اللَّه لهو خیر منک نفساً وأباً وأُمّاً ومحتداً، وتناوله بکلامٍ کثیر؛ قال القحطانیّ: دَعْنا منک یا ابن واقد؛ فأخذ ابن واقد کفّاً من حصیً؛ فضرب بها الأرض، ثمّ قال له: واللَّه ما لنا علی هذا صبر، وقام. «1»
الطّبری، التاریخ، 7/ 163- 165
__________________________________________________
(1)- به قولی زید در کار اختلاف با پسر عموی خویش عبداللَّه بن حسن به نزد هشام رفت. این را از جویریة بن اسماء آورده‌اند که گوید: زید بن علی وجعفر بن حسن را دیدم که در کار تولیت اوقاف علی اختلاف
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 862
__________________________________________________
داشتند. زید از جانب بنی حسین دعوی می‌کرد و جعفر از جانب بنی حسن. گوید: و چنان بود که جعفر و زید، به نزد ولایتدار بسیار سخن می‌کردند و چون برمی خاستند یک کلمه از آنچه را که در میانشان رفته بود تکرار نمی‌کردند، وقتی جعفر بمرد عبداللَّه گفت: «کی با زید مقابله می‌کند؟» حسن بن حسن گفت: «من مقابله می‌کنم.» گفت: «ابدا، ما از زبان و دست تو بیم داریم، من این کار را می‌کنم.» گفت: «در این صورت از حاجت و هم از حجت خویش باز می‌مانی.» گفت: «از حجت خویش باز نمی‌مانم.» گوید: به دعوی پیش ولایتدار رفتند و چنانکه گفته اند در آن وقت ولایتدارشان ابراهیم بن هشام بود. گوید: عبداللَّه به زید گفت: «تو که پسر یک کنیز سندی هستی، طمع داری بدان دست یابی؟» گفت: «اسماعیل نیز فرزند کنیزی بود و به بیشتر از آن دست یافت.» گوید: آن روز بسیار سخن کردند، روز بعد ولایتدار، احضارشان کرد. قرشیان و انصار را نیز احضار کرد، وقتی دعوی آغاز کردند، یکی از انصار میان سخن آنها دوید و در کارشان دخالت کرد. زید بدو گفت: «تو یکی از مردم قحطانی ترا به دخالت فیما بین ما چکار؟» گفت: «به خدا من به شخص و پدر و مادر از تو بهترم.» گوید: زید خاموش ماند، یکی از مردم قریش به انصاری تعرض کرد و گفت: «دروغ گفتی، به دین خدا قسم، وی به شخص و پدر و مادر و آغاز و انجام، روی زمین و زیر زمین، از تو بهتر است.» ولایتدار گفت: «ترا با این چکار؟» مرد قرشی مشتی ریگ برگرفت و به زمین کوفت و گفت: «به خدا این تحمل کردنی نیست.» گوید: عبداللَّه و زید متوجه شدند که ولایتدار آنها را شماتت می‌کند. عبداللَّه می‌خواست سخن کند، زید از او تقاضا کرد که خاموش ماند، آنگاه زید به ولایتدار گفت: «به خدا ما را برای کاری فراهم آورده‌ای که ابو بکر و عمر ما را برای چیزی همانند آن فراهم نمی‌آوردند، خدا را به شهادت می‌گیرم که تا وقتی زنده باشم، هرگز، با وی، به حق یا به ناحق، به نزد تو دعوی نکنم.» آنگاه به عبداللَّه گفت: «پسر عمو برخیز» که برخاستند و کسان پراکنده شدند. بعضی‌ها گفته اند که زید پیوسته با جعفر بن حسن و پس از وی با عبداللَّه به دعوی مشغول بود، تا وقتی که هشام بن عبدالملک، خالد بن عبدالملک حکمی را ولایتدار مدینه کرد که باز دعوی کردند و عبداللَّه با زید خشونت کرد و گفت: «ای پسر کنیز هندی.» زید بخندید و بدو گفت: «ای ابو محمد، چنین گفتی؟» آنگاه درباره مادر وی چیزی گفت.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 863
__________________________________________________
مداینی گوید: وقتی عبداللَّه به زید چنان گفت، گفت: «بله، به خدا از پس مرگ صاحب خویش صبوری کرد و از در خویش در نیامد، اما غیر او صبوری نکرد.» گوید: پس از آن زید پشیمان شد و از عمه خویش شرم کرد و مدتی به نزد وی نرفت. آنگاه عمه‌اش بدو پیغام داد که: «برادر زاده من! می‌دانم که مادرت به نزد تو چنانست که مادر عبداللَّه به نزد او.» به قولی فاطمه به زید پیغام داد که عبداللَّه به مادر تو ناسزا گفت، تو نیز به مادر او ناسزا بگو. و هم او به عبداللَّه گفت: «تو درباره مادر زید چنین و چنین گفته ای؟» گفت: «آری.» گفت: «بد کرده‌ای به خدا که در قوم ما نکو بیگانه‌ای بود.» گویند: خالد بن عبدالملک به آنها گفت: «فردا صبحگاهان پیش ما آیید، به خدا فرزند عبدالملک نباشم اگر میان شما فیصل نیارم» و شبانگاه مدینه چون دیگ به جوشش بود، یکی می‌گفت: فلان، و یکی می‌گفت: بهمان، یکی می‌گفت: زید چنین گفت، یکی می‌گفت: عبداللَّه چنان گفت. روز بعد خالد در مسجد نشست و کسان فراهم آمدند که شماتتگر بودند یا غمین. خالد، آن دو را پیش خواند و خوش داشت که به هم ناسزا گویند. عبداللَّه می‌خواست سخن کند، زید گفت: «ای ابو محمد شتاب میار، همه مملوکان زید آزاد باشند اگر هرگز به نزد خالد با تو دعوی کند.» آن گاه روی به خالد کرد و گفت: «ای خالد، باقیماندگان پیامبر خدا رابرای چیزی فراهم آوردی که نه ابو بکر و نه عمر برای آن فراهمشان نمی‌آوردند.» خالد گفت: «یکی به این سفیه تعرض نمی‌کند.» روای گوید: یکی از انصار، از خاندان عمرو بن حزم سخن کرد و گفت: «ای پسر ابو تراب و حسین سفیه، برای ولایتدار بر خویشتن حق و اطاعت قایل نیستی؟» زید گفت: «ای قحطانی خاموش باش که ما به کسی مانند تو پاسخ نمی‌دهیم.» گفت: «برای چه از من بیزاری، به خدا من از تو بهترم، پدرم از پدر تو بهتر است و مادرم از مادر تو بهتر است.» گوید: زید بخندید و گفت: «ای گروه قرشیان، این دین برفت، آیا حرمت نیز برفت؟ به خدا دین یک قوم می‌رود، اما حرمتها نمی‌رود.» گوید: عبداللَّه نواده عمر بن خطاب سخن کرد و گفت: «ای قحطانی، به خدا دروغ گفتی که به خدا او به شخص و پدر و مادر و ریشه از تو بهتر است» و سخنان بسیار درباره وی گفت. مرد قحطانی گفت: «ای ابن واقد ولمان کن.» ابن واقد مشتی ریگ برگرفت و به زمین کوفت، آن گاه گفت: «به خدا این را تحمل نخواهم کرد» و برخاست.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 10/ 4253- 4256
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 864
وقیل: کان السبب فی ذلک أنّ زیداً کان یخاصم ابن عمّه جعفر بن الحسن بن الحسن ابن علیّ فی وقوف علیّ، زید یخاصم عن بنی الحسین، وجعفر یخاصم عن بنی الحسن، فکانا یتبالغان [بین یَدَی الوالی] کلّ غایة، ویقومان فلا یعیدان ممّا کان بینهما حرفاً، فلمّا مات جعفر نازعه عبداللَّه بن الحسن بن الحسن؛ فتنازعا یوماً بین یَدَی خالد بن عبدالملک بن الحرث بالمدینة، فأغلظ عبداللَّه لزید، وقال: یا ابن السندیّة، فضحک زید وقال: قد کان اسماعیل لأمَة ومع ذلک فقد صبرت بعد وفاة سیِّدها إذ لم یصبر غیرها- یعنی فاطمة ابنة الحسین أُمّ عبداللَّه- فإنّها تزوّجت بعد أبیه الحسن بن الحسن، ثمّ ندم زید واستحیا من فاطمة وهی عمّته فلم یدخل علیها زماناً. فأرسلت إلیه یا ابن أخی إنِّی لأعلم أنّ أُمّک عندک کأُمّ عبداللَّه عنده، وقالت لعبداللَّه: بئسما قلت لأُمِّ زید، أما واللَّه لنِعْمَ دخیلة القوم کانت، قال: فذکر أنّ خالداً قال لهما: اغدوا علینا غداً، فلست لعبدالملک إن لم أفصل بینکما، فباتت المدینة تغلی کالمرجل، یقول قائل: قال زید کذا، ویقول قائل:
قال عبداللَّه کذا، فلمّا کان الغد جلس خالد فی المسجد واجتمع الناس فمن بین شامت ومهموم، فدعا بهما خالد وهو یحبّ أن یتشاتما، فذهب عبداللَّه یتکلّم، فقال زید:
لا تعجل یا أبا محمّد، اعتق زید ما یملک إن خاصمک إلی خالد أبداً، ثمّ أقبل علی خالد فقال: أجمعت ذرِّیّة رسول اللَّه لأمرٍ ما کان یجمعهم علیه أبو بکر ولا عمر؟ فقال خالد: ما لهذا السفیه أحد، فتکلّم رجل من الأنصار من آل عمرو بن حزم فقال: یا ابن أبی تراب، وابن حسین السفیه! أما تری للوالی علیک حقّاً ولا طاعة؟ فقال زید:
اسکت أیّها القحطانی، فإنّا لا نُجیب مثلک، قال: ولم ترغب عنِّی؟ فوَ اللَّه إنِّی لخیر منک وأبی خیر من أبیک وأُمِّی خیر من أُمِّک، فتضاحک زید وقال: یا معشر قریش! هذا الدِّین قد ذهب فذهبت الأحساب، فوَ اللَّه لیذهب دین القوم وما تذهب أحسابهم، فتکلّم عبداللَّه بن واقد بن عبداللَّه بن عمر بن الخطّاب، فقال: کذبت واللَّه أیّها القحطانی، فوَ اللَّه لهو خیر منک نفساً وأُمّاً وأباً ومحتداً، وتناوله بکلام کثیر وأخذ کفّاً من حصباء وضرب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 865
بها الأرض، ثمّ قال: إنّه واللَّه ما لنا علی هذا من صبر. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 4/ 240- 241
__________________________________________________
(1)- گفته شده: علت این بود که زید با پسر عم خود جعفر بن حسن بن حسن بن علی اختلاف و محاکمه داشت. موضوع اختلاف اوقاف علی بوده که میان فرزندان حسین و حسن تقسیم می‌شد. زید از طرف اولاد حسین وجعفر از طرف اولاد حسن. چون جعفر وفات یافت، عبداللَّه بن حسن به جای او دعوی را ادامه داد. هر دو نزد خالد بن عبدالملک بن حارث حاضر می‌شدند و به محاکمه می‌پرداختند. روزی عبداللَّه به یزید درشت گفت (توهین کرد). به او گفت: ای فرزند زن سندی! زید خندید و گفت: مادر اسماعیل (پیغمبر) هم کنیز بود. با این که مادرم کنیز بود پس از مرگ خواجه خود (از شوهر دیگر) خودداری کرد در حالی که دیگری خویشتن داری نکرد، مقصود او فاطمه دختر حسین که عمه او و مادر عبداللَّه بود، زیرا بعد از پدرش حسن بن حسن شوهر اختیار کرد (زن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفان شده بود که فرزندی به نام محمد آورد و داستانی دارد). زید از گفته خود پشیمان شد و از عمه خویش خجالت کشید. مدتی نزد او نرفت. فاطمه به او پیام داد: ای برادر زاده من! من می‌دانم که مادرت نزد خودت مانند مادر عبداللَّه گرامی و محترم است. به فرزند خود عبداللَّه هم گفت: بد کردی که به زید درشت گفتی به خدا او (مادر زید) بهترین کسی بود که داخل خانواده ما شده است. گفت (راوی) چنین آمده که خالد (حاکم) به آنها گفت: فردا نزد من بیائید. من زاده عبدالملک نخواهم بود اگر نتوانم دعوای شما را پایان وفیصله دهم. شب مردم مدینه در حال هیجان و اهتمام و گفتگو ماندند. بعضی می‌گفتند: زید چنین گفت، و برخی می‌گفتند: سخن عبداللَّه چنین بود. روز بعد خالد برای محاکمه در مسجد نشست، مردم هم گروهی شماتت می‌کردند و قومی متأثر و غمگین بودند. خالد هر دو را نزد خود خواند و میل داشت که آنها به یکدیگر دشنام دهند (تا شماتت کند)، چون هر دو حاضر شدند عبداللَّه خواست سخن بگوید، زید به او گفت: ای ابا محمد شتاب مکن. من مالک چیزی نیستم (حقی ندارم)، هر کس هم با تو نزد خالد مخاصمه و مرافعه کند، مالک جیزی نخواهد بود. سپس به خالد خطاب کرده گفت: تو ذریه پیغمبر را برای چیزی نزد خود احظار کردی که هرگز ابوبکر و عمر برای مانند آن آنها را نزد خود نمی‌خواندند. خالد گفت: کسی نیست که به این بی‌خرد (زید) چیزی بگوید. مردی از انصار از خاندان عمرو بن حزم برخاست و گفت: ای فرزند ابو تراب (تحقیر)، و ای زاده حسین سفیه، تو نمی‌دانی که والی بر تو حق ولایت و طاعت دارد؟ زید گفت: ای قحطانی (عرب قحطان)، خاموش باش ما به مانند تو پاسخ نخواهیم داد. آن مرد (قحطانی) گفت: چرا از جواب من خودداری می‌کنی؟ به خدا قسم من از تو بهتر هستم و پدر و مادرم از پدر و مادرت بهترند. زید خندید و گفت: ای گروه قریش! این دین (اسلام) از بین رفته، آیا نسب و حسب هم از میان رفته است. به خدا سوگند، این ملت می‌رود ولی حسب و نسب قوم زایل نمی‌شود.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 866
وکان للمُطْرف [عبداللَّه بن عمرو بن عثمان] من الولد [...] ومحمّد الأصغر، والقاسم، ورُقیّة، امّهم فاطمة بنت حسین بن علیّ بن أبی طالب [...]. وکان یقال لمحمّد الأصغر بن المطرف الدّیباج لجماله، وکان له قَدْر ونُبْل وصلاة طویلة، حدّثنی الزّبیر بن بکّار عن عمّه مصعب بن عبداللَّه قال: امّ الدّیباج- وهو محمّد ابن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان- فاطمة بنت حسین بن علیّ بن أبی طالب، وکان الحسن ابن الحسن بن علیّ بن أبی طالب خطبها إلی الحسین فزوّجه إیّاها، فلمّا حضرت الحسن ابن الحسن الوفاة قال لها: کأنِّی بکِ قد نظرتِ إلی عبداللَّه بن عمرو بن عثمان المطرف مُرَجِّلًا جُمّته لابساً حُلَّته معترضاً لکِ، فانکحی مَنْ شئتِ سواه، فحلفت أن لا تتزوّجه وکانت جمیلة یُرْغَب فیها، ومات الحسن بن الحسن وخُرج بجنازته، فحضرها المطرف عبداللَّه بن عمرو بن عثمان، فنظر إلی فاطمة حاسراً تلطم وجهها، فأرسل إلیها: إنّ لنا فی وجهکِ حاجة فارفقی به، فعُرف فیها الاسترخاء وخمّرت وجهها، ثمّ خطبها حین حلّت للأزواج، فقالت: کیف أصنع بیمینی؟ فقال: لکِ مکان کلّ شی‌ء شیئان، فتزوّجها وکفّر عن یمینها، فولدت له محمّداً الّذی یقال له الدّیباج. [...]
قال أبو الیقظان: زوّج الدّیباج ابنته محمّد بن عبداللَّه أو إبراهیم بن عبداللَّه بن حسن ابن حسن بن علیّ، فدعا به المنصور أمیرالمؤمنین بالمدینة فعاتبه علی مَیْله إلی ولد عبداللَّه ابن حسن بن حسن وضربه ستّین سوطاً وأمر بحبسه، فلمّا خرج محمّد وإبراهیم دعا به، فضرب عنقه صَبْراً بالهاشمیّة، وقال: واللَّه لاتقرّ عینُک بخروج صاحبَیک، وبعث برأسه إلی خراسان، وکان الدّیباج أخا عبداللَّه بن حسن بن حسن لُامّه، امّهما فاطمة بنت حسین.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 236- 237، 238
__________________________________________________
عبداللَّه بن واقد بن عبداللَّه بن عمر بن الخطاب گفت: ای مرد قحطانی، به خدا قسم تو دروغ گفتی. به خدا او از شخص تو بهتر و پاکتر است. پدر و مادر و نسب او از پدر و مادر تو نیکتر و پاکتر است. دشنامها هم به او داد سپس با خشم یک مشت ریگ از زمین برداشت و بر زمین زد و گفت: به خدا ما بر این وضع و حال نمی‌توانیم صبر و تحمل کنیم.
خلیلی، ترجمه کامل ابن اثیر، 8/ 133- 134
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 867
وحدّثنی الزّبیر بن بکّار، قال «1»: لمّا زوّجت فاطمة بنت الحسین ابنتها من عبداللَّه المُطرف «2» دخلت وسُکینة بنت الحسین علی هشام بن عبدالملک فقال لفاطمة: صفی لنا یا بنت حسین ولدکِ من ابن عمّکِ «3»- یعنی حسن بن حسن- «3» وصفی لنا ولدکِ من ابن عمّنا «3»- یعنی المطرف- «3» «4» فقالت: أمّا عبداللَّه بن حسن فسیّدنا وشریفنا والمطاع فینا، وأمّا «5» حسن بن حسن بن حسن فلِسانُنا «6» ومِدْرَهنا، وأمّا إبراهیم بن حسن فأشبه النّاس برسول اللَّه (ص) شمائلًا ولوناً وتقلُّعاً- وکان رسول اللَّه (ص) إذا مشی تقلّع فلا تکاد «7» تمسّ عقباه الأرض «7»- وأمّا اللّذان من ابن عمّکم فإنّ محمّد بن عبداللَّه- تعنی الدّیباج- جمالُنا الّذی نُباهی به، والقاسم عارضتنا الّتی نمتنع بها وأشبه النّاس بأبی العاص بن امیّة عارضة ونفساً، فقال: واللَّه لقد أحسنتِ فی صفاتهم یا بنت حسین، ووثب فجبذت سکینة بردائه، وقالت: واللَّه یا أحول لقد أصبحت تهکّم بنا، أما واللَّه ما أبرزنا لک إلّا یوم الطّفّ، فضحک «8» وقال: أنتِ امرأة کثیرة الشّرّ، «3» ولکنّک کبیرة السّنّ، فنحن نکرمکِ «3». «9»
__________________________________________________
(1)- [فی تاریخ دمشق مکانه: أخبرنا أبو الحسن بن الفرّاء وأبو غالب وأبو عبداللَّه ابنا البنّا، قالوا: أناأبو جعفر المعدّل، أنا أبو طاهر، أنا أحمد بن سلیمان، نا الزّبیر، قال: وحدّثنی محمّد بن الحسن، عن حسین بن زید، عن مسلم بن یسار، قال ...]
(2)- [تاریخ دمشق: ابن عمرو بن عثمان، وأضاف فیه: هشام بن عبدالملک]
(3) (3) [لم یرد فی تاریخ دمشق]
(4)- [أضاف فی تاریخ دمشق: قال: فبدأت بولد الحسن]
(5)- [فی التّهذیب مکانه: وقالت فاطمة بنت الحسین لهشام لمّا سألها عن ولدها: أمّا]
(6)- [إلی هنا حکاه فی التّهذیب]
(7) (7) [تاریخ دمشق: عقباه تقعان بالأرض]
(8)- [لم یرد فی تاریخ دمشق]
(9)- در خبر است که دخترهای امام حسین علیه السلام فاطمه و سکینه بر هشام بن عبدالملک درآمدند. هشام به فاطمه گفت: «صفت کن از برای من پسران خود را که از پسر عم خود حسن مثنی آوردی و صفت کن از برای من پسران خود را که از پسر عم من عبداللَّه بن عمر بن عثمان بن عفان آوردی.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 868
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 251- 252/ مثله: ابن عساکر، تاریخ
دمشق، 74/ 17، تراجم النِّساء،/ 283- 284، مختصر ابن منظور، 20/ 356؛
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 263
وحدّثنی الزّبیر، قال: أتی الرّمّاح بن مَیّادة، وهو ابن أبْرَد، المدینة وعلیها عبدالواحد ابن سلیمان [بن عبدالملک]، فسمع عبدالواحد یقول: إنِّی «1» لأهمُّ بالتّزویج «2» فابغونی أیماً، فقال الرّمّاح: أنا أدُلّک «3»، فقال: علی من یا أبا شرحبیل؟ فقال «4»: دخلت مسجدکم فإذا أشبه شی‌ء به وبمن فیه الجنّة وأهلها، فبینا أنا أمشی إذ قادتنی رائحة عِطرِ رجل، «5» فلمّا وقعت عینی «5» علیه «6» استلهانی حسنُه، «7» وتکلّم فکأ نّما قرأ قرآنا أو زبوراً حتّی سکت،
__________________________________________________
گفت: «اما عبداللَّه محض پسر نخستین من سید و شریف و مطاع است در میان ما و پسر دیگرم حسن ابن حسن مهتری بزرگوار و فارسی است در کارزار و پسر سیم من ابراهیم است و او شبیه‌ترین مردم است به رسول خدا در لون و شمایل و رفتار؛ اما آن دو پسر که از پسر عم تو آوردم، نخستین محمد و او جمال ماست و بدو فخر می‌کنیم و دیگر قاسم واو حافظ وناصر ماست و شبیه‌ترین مردم است به عاص بن امیه.» هشام گفت: «سوگند به خدای نیکو صفت کردی.» این وقت سکینه گوشه ردای هشام را بگرفت و بکشید و گفت: «ای احول ما را به استهزا سخن می‌کنی. سوگند به خدای تورا با ما دلیر نکرده است، مگر یوم طف.» هشام گفت: «تو زنی شرانگیز باشی.»
سپهر، ناسخ التّواریخ حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 334
(1)- [فی الأغانی مکانه: أخبرنی یحیی بن علیّ بن یحیی، قال: حدّثنی ابراهیم بن سعد بن شاهین، قال: حدّثنی عبداللَّه بن خالد بن دُفَیف التّغلبیّ، عن عثمان بن عبدالرّحمان بن نُمَیرة العَدَویّ، عن أبی العلاء بن وَثّاب، قال: قدم ابن مَیّادة المدینة زائراً لعبدالواحد بن سلیمان بن عبدالملک وهو أمیرها، وکان یَسمُر عنده فی اللّیل، فقال عبدالواحد لأصحابه: إنِّی، وفی تاریخ دمشق مکانه: قال: وحدّثنا الزّبیر بن بکّار، حدّثنی عثمان بن عبدالرّحمان، عن أبی العلاء بن وثاب، قال: قدم ابن میّادة الرّمّاح بن أبرد المدینة زائراً لعبدالواحد بن سلیمان وهو أمیر المدینة، فکان عنده لیلة سمره، فقال عبدالواحد لأصحابه: إنِّی]
(2)- [أضاف فی تاریخ الخمیس: أفلا]
(3)- [أضاف فی الأغانی وتاریخ دمشق: أصلحک اللَّه أیّها الأمیر]
(4)- [أضاف فی الأغانی وتاریخ دمشق: قدمت علیک أیّها الأمیر]
(5) (5) [فی الأغانی: حتّی وقفت بی علیه فما وقع بصری، وفی تاریخ دمشق: وقفت علیه فلمّا وقع]
(6)- [زاد فی تاریخ دمشق: بصری]
(7) (- 7*) [فی الأغانی وتاریخ دمشق: فما قامت (أقامت) عنه حتّی تکلّم، فحِلّته لمّا تکلّم (فما زال یتکلّم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 869
فلولا علمی بالأمیر لقلت: هو هو، فسألت عنه فاخبرت أ نّه بین الحیَّین للخلیفتین عثمان وعلیّ رضی اللَّه عنهما (7*)، وأ نّه قد نالته ولادة من النّبیّ (ص) «1»، فلها نور ساطع «2» فی غرّته «3»، فإن اجتمعت «4» وهو علی ولد «5» بأن تتزوّج ابنته «5» سادَ العِباد وجاب ذکرُه البلاد «6»؛ فقال «7»: ذاک محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان لفاطمة بنت الحسین یا أبا شرحبیل، فقال ابن مَیّادة:
لهُم نَبْزَةٌ لم یُعطِها اللَّه غیرَهُم وکُلُّ عطاءِ «8» اللَّه فضلٌ «8» مُقَسّمُ «9»
قال: وکان محمّد الأکبر ابن المُطرَف، وهو الحازوق، یلبس أسری الحُلَل، فإذا تعجّب النّاس من حُلّة قالوا: کأ نّها حُلّة الحازوق، وإذا فخر أحد بحلّة قالوا: لو کانت حلّة الحازوق ما عدا.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 253/ مثله: أبو الفرج، الأغانی (ط دار
إحیاء التّراث العربی، ط 1)، 2/ 325- 327؛ ابن عساکر، تاریخ دمشق، 56/ 289
حدّثنی أبو مسعود عن عَوانة، قال: أقرّ یزید عدی بن أرطاة الفزاریّ عامل عمر بن عبدالعزیز علی البصرة، وولی عبدالرّحمان بن الضّحّاک بن قیس الفهریّ المدینة، فشکته فاطمة بنت الحسین بن علیّ، وهی امّ عبداللَّه بن حسن بن حسن بن علیّ وإخوته،
__________________________________________________
کأ نّما) یتلو زبوراً أو یدرس إنجیلًا أو یقرأ قرآناً حتّی سکت، فلولا معرفتی بالأمیر، (ما شککتُ) أ نّه هو، ثمّ خرج من مصلّاه إلی داره (داره إلی مصلّاه)، فسألت: مَنْ هو؟ فاخبرتُ أ نّه للحیّین بین الخلیفتین]
(1)- [أضاف فی تاریخ دمشق: مرّتین]
(2)- [الأغانی: من، وتاریخ دمشق: بین عینیه، وأضاف فی تاریخ دمشق: ونعم حشو الرّجل وابن العشیرة]
(3)- [أضاف فی الأغانی: ذؤابته، فنِعْمَ المنکح، وهم حشو الرّواة وابن العشیرة]
(4)- [أضاف فی الأغانی وتاریخ دمشق: أنت]
(5- 5) [لم یرد فی الأغانی وتاریخ دمشق]
(6)- [أضاف فی الأغانی وتاریخ دمشق: فلمّا قضی ابن مَیّادة کلامه]
(7)- [أضاف فی الأغانی وتاریخ دمشق: عبدالواحد ومَنْ حضره]
(8- 8) [فی الأغانی وتاریخ دمشق: قضاء اللَّه فهو]
(9)- [إلی هنا حکاه فی الأغانی وتاریخ دمشق]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 870
وکتبت إلیه کتاباً وأرسلت رسولًا وقالت: إنّه یدعونی إلی تزوّجه وأنا امرأة لا حاجة لی فی التّزویج، لأنِّی مُشْبِلَة علی ولدی ولا آمن من أن یتکذّب علی ولدی حتّی یوقعهم فیما أکره لیغیظنی بذلک، وأمیرالمؤمنین أحقّ من نظر فیَّ ودافع عنّی، فإنِّی إبنة عمّه وإحدی نسائه. فکان ذلک سبب غضبه علیه وعزله ومطالبته بمال أخرج علیه، فلمّا أراد الخروج من المدینة بکی، ثمّ قال: واللَّه ما أبکی جزعاً من العزل ولا أسفاً علی الولایة، ولکنِّی أربأ بهذه الوجوه أن یهینها مَنْ لا یعرف لها مثل الّذی أعرف، ولا یوجب من حقّها ما أوجب. ثمّ أنشد:
فما السّجنُ أضنانی ولا القَیدُ شَفَّنی ولکنّنی مِن خِشیَةِ النّار أجزَعُ
علی أنّ أقواماً أخاف علیهم إذا غِبْتُ أن یعطوا الّذی کنتُ أمنعُ
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 8/ 245
قالوا: وخطب هشام بنت القاسم بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان، وامّ القاسم فاطمة بنت الحسین، وکان القاسم جلداً من رجال قریش فقال لرسوله: لا أزوّجه حتّی یقضی دینی ویأمر لی بعشرة آلاف درهم، ویعطی أخی عبدالعزیز عشرة آلاف درهم، وآمنة اختی عشرة آلاف درهم. فأدّی الرّسول قوله إلی هشام، فغضب هشام وشتمه، ثمّ بعث القاسم رسوله إلی هشام فی حوائج له فقال: لا ولا نعمة عین لا تقضی له حاجة، فوَ الّذی أکرمنی بخلافته ما هممت بظلم مسلم ولا معاهد مذ ولّیتها ولا ظلم القاسم، ولم یقض حاجته.
فلمّا مات القاسم تزوّج هشام امرأته، وزوّج ابنهُ ابنة القاسم، وحملها إلی الشّام، فبکی أهل المدینة جزعاً علی القاسم.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 8/ 386
وقال المدائنیّ: استأذن محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان، وأخوه عبدالعزیز معه علی هشام، فأذن لمحمّد قبل عبدالعزیز، فقال عبدالعزیز: یرحم اللَّه حسیناً- من غیر أن یجری للحسین ذکر- فأنکر هشام ذلک وقلب عینه وقال: ما ذاک؟ قال: ذاک لأنِّی ومحمّداً أبناء عبداللَّه، وأُمِّی أمویّة بنت خالد بن عبداللَّه بن خالد بن أسید، وامّ محمّد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 871
فاطمة بنت حسین، وقد قُدِّم علیّ وأنا أسَنُّ منه لأنّ فاطمة ولدته. فقال هشام لآذنه: قَدِّمهُ بعد مَرَّتِهِ هذه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 8/ 409
وکانت فاطمة بنت الحسین بن علیّ عند حسن بن حسن بن علیّ، فلمّا احتُضر قال لبعض أهله: کأنِّی بعبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان إذا سمع بموتی قد جاء یتهادی فی إزار له مورَّدٍ قد أسبله، فیقول: جئت أشهد ابن عمّی، ولیس یرید إلّاالنّظر إلی فاطمة، فإذا جاء فلا یدخلنّ! قال: فوَ اللَّه ما هو إلّاأن أغمضوه، فجاء عبداللَّه بن عمرو فی تلک الصّفة التّی وصفها، فمُنع ساعة؛ فقال بعض القوم: لا یدخل. وقال بعضهم: افتحوا له، فإن مثله لا یُردّ. ففتحوا له، ودخل؛ فلمّا صرنا إلی القبر قامت علیه فاطمة تبکی، ثمّ اطّلعت إلی القبر فجعلت تصکُّ وجهها بیدیها حاسرة؛ قال: فدعا عبداللَّه بن عمرو وصیفاً له فقال: انطلق إلی هذه المرأة وقل لها: یقرئک ابن عمّک السّلام، ویقول لک: کُفّی عن وجهکِ؛ فإنّ لنا به حاجة! فلمّا بلّغها الرّسالة أرسلت یدیها فأدخلتهما فی کمیها حتّی انصرف النّاس.
فتزوّجها عبداللَّه بن عمرو بعد ذلک، فولدت له محمّد بن عبداللَّه؛ وکان یُسمّی المُذهب، لجماله؛ وکانت ولدت من حسن بن حسن، عبداللَّه بن حسن، الّذی حارب أبو جعفر ولدیه إبراهیم ومحمّداً ابنی عبداللَّه بن الحسن بن الحسن حتّی قتلهما.
وعن سلمة بن محارب، قال: ما رأیت قرشیّاً قطّ کان أکمل ولا أجمل من محمّد بن عبداللَّه بن عمرو، الّذی ولدته فاطمة بنت الحسین.
ابن عبدربّه، العقد الفرید، 7/ 85- 86
وتزوّج الحسن بن الحسن فاطمة بنت الحسین فی حیاة عمّه، وهو- علیه السلام- زوّجه إیّاها. «1» «2»
أخبرنی الطّوسیّ والحرمیّ، عن الزّبیر، عن عمِّه بذلک، وحدّثنی أحمد بن محمّد «2»
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی مقاتل الطّالبیّین]
(2- 2) [مقاتل الطّالبیّین: حدّثنی أحمد]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 872
ابن سعید، عن یحیی بن الحسن، عن إسماعیل بن یعقوب: قال: حدّثنی جدّی عبداللَّه بن موسی بن عبداللَّه بن الحسن، قال: خطب الحسن بن الحسن إلی عمِّه الحسین- صلوات اللَّه علیه- وسأله أن یزوِّجه إحدی ابنتیه، فقال له الحسین علیه السلام: اختر یا بُنیّ أحبّهما إلیک، فاستحیی الحسن، ولم یُحرِ جواباً، فقال له الحسین علیه السلام: فإنِّی اخترت منهما «1» لک ابنتی فاطمة، فهی أکثر شبهاً بامِّی فاطمة بنت رسول اللَّه (ص).
أخبرنی الطّوسیّ والحرمیّ عن الزّبیر عن عمّه مصعب:
أنّ الحسن لمّا خیّره عمّه اختار فاطمة، وکانوا یقولون: إنّ امرأة، «2» سُکُیْنَة مردودتها، لمنقطعاً «2» القرین فی الجمال. «3»
أخبرنی الطّوسیّ والحرمیّ بن أبی العلاء، عن الزّبیر بن بکّار، وأخبرنی محمّد بن العبّاس الیزیدیّ، عن أحمد بن یحیی وأحمد بن زهیر، عن الزّبیر، وأخبرنی أحمد بن سعید، عن یحیی بن الحسن، عن الزّبیر بن بکّار واللّفظ للحسن بن علیّ، وخبره أتم:
قال: قال الزّبیر: حدّثنی عمِّی مصعب ولم یذکر أحداً.
وأخبرنی محمّد بن یحیی عن أیّوب، عن عمر بن أبی الموالی، قال الزّبیر: وحدّثنی عبدالملک بن عبدالعزیز بن یوسف بن الماجَشون، وقد «3» دخل حدیث بعضهم فی بعض حدیث الآخرین.
أنّ «4» الحسن بن الحسن لمّا حضرته الوفاةُ جزع، و «5» جعل یقول «5»: إنِّی لأجد کرباً
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی مقاتل الطّالبیّین].
(2- 2) [مقاتل الطّالبیّین: مردودة بها سکینة لمنقطعة].
(3) (3) [مقاتل الطّالبیّین: حدّثنا محمّد بن العبّاس الیزیدیّ، حدّثنا أحمد بن أبی خیثمة، قال: حدّثنازبیر بن بکّار، وأخبرنی به حرمی بن أبی العلاء، قال: حدّثنا زبیر بن بکّار، قال: حدّثنی عمِّی مصعب، قال: حدّثنی محمد بن یحیی، عن أیّوب بن عمر، عن ابن أبی الموالی، قال: حدّثنی عبدالملک بن عبدالعزیز، عن یوسف بن الماجَشون، وأخبرنی الحسن بن علیّ، قال: حدّثنی أحمد بن أبی خیثمة، قال: حدّثنا مصعب].
(4)- [فی الأعیان مکانه: وفی الأغانی بسنده أنّ ...، وإلی هنا لم یرد فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام وأعلام النِّساء].
(5- 5) [الأعیان: قال]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 873
لیس إلّاهو کرب الموت، «1» وأعاد ذلک دفعات «1»، فقال له «2» بعض أهله «2»: ما هذا الجزع، تُقدِم علی رسول اللَّه (ص) وهو جدّک وعلی علیّ والحسن والحسین- صلوات اللَّه علیهم- وهم آباؤک؟ فقال: «3» لعمری إنّ الأمر لکذلک «3»، ولکنّ کأنِّی بعبداللَّه بن عمرو بن عثمان حین أموت. وقد جاء فی مُضَرّجَتین «4» أو مُمَصّرتین وهو یُرجّل جُمّته یقول: أنا من بنی عبد مناف جئتُ لأشهد ابن عمِّی، وما به إلّاأن یخطُب فاطمة بنت الحسین، فإذا متّ «5» فلا یدخل علیَّ، فصاحت فاطمة: أتسمع؟ قال: نعم، قلت: أعْتقت کلّ مملوک لی، «1» وتصدّقت بکلّ مملوک «6» لی «1» إن أنا تزوّجت «7» بعدک أحداً أبداً «8»، قال: فسکن الحسن وما تنفّس وما تحرّک حتّی قضی، فلمّا ارتفع الصّیاح أقبل عبداللَّه علی الصِّفة الّتی ذکرها الحسن، فقال بعض القوم: نُدخِله. وقال بعضهم: لا یدخُل «9»، وقال قوم: «10» لا یضرّ «10» دُخولُه، فدخل وفاطمة تَصُکُّ وجهها، فأرسل إلیها وصیفاً کان معه، فجاء یتخطّی النّاس حتّی دنا منها، فقال لها: یقول لک مولای اتّقی «11» علی وجهک فإنّ لنا فیه أرَباً، قال: فأرسلت یدَها فی «12» کُمّها واختمرت «12» وعُرِف ذلک منها «13»، فما لطمت وجهها حتّی دُفن صلوات اللَّه علیه. فلمّا انقضت عِدّتها خطبها، فقالت: فکیف لی بنذری ویمینی؟
__________________________________________________
(1) (1) [لم یرد فی الأعیان وأعلام النِّساء]
(2- 2) [مقاتل الطّالبیّین: بعضهم]
(3) (3) [فی مقاتل الطّالبیّین وأعلام النِّساء: ما لذلک أجزع]
(4)- ضرّج الثّوب: صبغه باللّون الأحمر
(5)- [من مقاتل الطّالبیّین فی المصدر: جاء]
(6)- [الأغانی: ملک]
(7)- [زاد فی الأعیان: من]
(8)- [لم یرد فی مقاتل الطّالبیّین وأعلام النِّساء]
(9)- [مقاتل الطّالبیّین وأعلام النِّساء: لا ندخله]
(10- 10) [فی مقاتل الطّالبّیین وأعلام النِّساء: وما یضرّ من]
(11)- [الأغانی: أبقی]
(12) (12) [لم یرد فی مقاتل الطّالبیّین وأعلام النِّساء]
(13)- [فی مقاتل الطّالبیّین وأعلام النِّساء: منها]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 874
فقال: نخلف علیکِ بکلّ عبد عبدین، وبکلّ شی‌ء شیئین، «1» ففعل وتزوّجته، «2» وقد قیل فی تزویجه إیّاها غیر هذا.
أخبرنی به أحمد بن محمّد بن إسماعیل الهمدانیّ، عن یحیی بن الحسن العلویّ، عن أخیه أبی جعفر، عن إسماعیل بن یعقوب، عن محمّد بن عبداللَّه البکریّ «2»: أنّ فاطمة لمّا خطبها عبداللَّه أبت أن تتزوّجه، فحلفت علیها امّها لتتزوّجَنّه، وقامت فی الشّمس، وآلت لا تبرح حتّی تتزوّجه، فکرهت فاطمة أن تُحرَج، فتزوّجته. «3»
وکان عبداللَّه بن الحسن بن الحسن شیخ أهله وسیِّداً من ساداتهم ومقدَّماً فیهم فضلًا وعلماً وکرماً، وحبسه أبو جعفر المنصور فی الهاشمیّة بالکوفة لمّا خرج علیه ابناه محمّد وإبراهیم فمات فی الحبس، وقیل: إنّه سقط علیه، وقیل غیر ذلک. «4»
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأعیان وزاد فیه: وهذا الخبر لانراهُ إلّامکذوباً واللَّه أعلم ما أراد به واضعه (أوّلًا) إنّ فاطمة بنت الحسین علیه السلام فی عقلها وکمالها وشرف نسبها ودینها حتّی کانت تقوم اللّیل وتصوم النّهار وتشتغل بالتّسبیح بخیط معقود فیها لم تکن لتفعل مثل هذا الأمر المشین، (ثانیاً) إنّ ابن سعد لم یذکره ولم یشر إلیه، (ثالثاً) إنّه معارض بما مرّ فی روایة المفید: أ نّها أقامت علی قبر زوجها فی قبّة سنة کاملة تقوم اللّیل وتصوم النّهار وهو مناقض لهذا الخبر، (رابعاً) إنّه معارض بما رواه أبو الفرج فی الأغانی حیث قال بعد ذکر الخبر الأوّل وقد قیل فی تزویجه إیّاها غیر هذا، ثمّ روی بسنده أنّ فاطمة حلفت علیها امّها لتتزوّجنه، وقامت فی الشّمس وآلت لا تبرح حتّی تتزوّجه، فکرهت فاطمة أن تحرج فتزوّجته «ا ه».]
(2- 2) [فی مقاتل الطّالبیّین وأعلام النِّساء: وقد حدّثنی أحمد بن سعید فی أمر تزویجه إیّاها، عن یحیی ابن الحسن، عن أخیه أبی جعفر، عن محمّد بن عبداللَّه البکریّ، عن اسماعیل بن یعقوب ...]
(3)- [إلی هنا حکاه فی مقاتل الطّالبّیین وفاطمة بنت الحسین علیه السلام وأعلام النِّساء]
(4)- احمد بن سعید به سندش از عبداللَّه بن موسی بن عبداللَّه بن الحسن روایت کرد که حسن بن حسن (پدر عبداللَّه) برای خواستگاری یکی از دختران عمویش حضرت ابی عبداللَّه الحسین علیه السلام به نزد آن حضرت رفت، امام حسین علیه السلام به دو فرمود: ای فرزند! خودت هر یک را که بیشتر دوست داری انتخاب کن، حسن خجالت کشید و سخنی نگفت، امام علیه السلام به او فرمود: پس خود من برایت دخترم فاطمه که شباهت بیشتری به مادرم فاطمه دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله دارد، انتخاب می‌کنم.
و زبیر بن بَکّار گفته است: که خود حسن فاطمه را انتخاب کرد، و چنان بود که مردم می‌گفتند: زنی را که در جمال و زیبائی بر سکینه بنت الحسین مقدّم دارند در زیبائی بی‌نظیر است.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 875
__________________________________________________
فاطمه پس از فوت حسن بن حسن به همسری عبداللَّه بن عمرو بن عثمان درآمد، و عمرو بن عثمان همان شاعری است که به «عرجی» معروف بوده، و فاطمه از عبداللَّه بن عمرو فرزندانی پیدا کرد که از آن جمله بود محمد بن عبداللَّه بن عمر، که با برادرش عبداللَّه بن حسن به قتل رسید و به او محمد دیباج می‌گفتند، و دیگر قاسم و رقیّه بودند.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبّیین،/ 179- 180
محمد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان
و جهت این که احوال این مرد را در این‌جا آوردیم با این که از آل ابی‌طالب نیست، آن است که محمد ابن عبداللَّه بن عمرو برادر مادری همان فرزندان حسن بن حسن بود و از طرفی هواخواه و حامی آنان بود و عبداللَّه بن حسن نیز شدیداً اورا دوست می‌داشت و از این‌رو به همراه آنان به قتل رسید.
مادرش فاطمه بنت الحسین علیه السلام بود که پس از وفات حسن بن حسن، عبداللَّه بن عمرو بن عثمان اورا به همسری خویش گرفت و جریان این ازدواج چنانچه زبیر بن بکار و مصعب و دیگران روایت کرده‌اند، چنان بود که گویند: چون هنگام وفات حسن بن حسن رسید، بی‌تابی می‌کرد و می‌گفت: «من اندوهی دارم که برای مرگ نیست.»
بعضی از حاضران گفتند: «چه اندوهی؟ مگر جز این است که تو اکنون بر جدّت رسول خدا صلی الله علیه و آله و بر علی بن ابیطالب و حسن و حسین وارد می‌شوی و آن‌ها پدران تو هستند!»
حسن گفت: «بی‌قراری من برای این نیست؛ بلکه مثل این که می‌بینم چون از این جهان بروم، عبداللَّه بن عمروبن عثمان در دو جامه سرخ پُر رنگ یا دو جامه سرخ کم رنگ یا گُلی زلف و موی شانه کرده به این‌جا آید و اظهار کند که من از تیره فرزندان عبد مناف هستم. آمده‌ام تا در مراسم تشییع عموزاده‌ام حاضر باشم و شرکت کنم؛ ولی از این‌کار مقصودی جز خواستگاری فاطمه بنت الحسین را ندارد. بنابراین، چون من از دنیا رفتم، نگذارید او به خانه من درآید.»
فاطمه که این سخن را شنید (از پس پرده) فریاد زد: «گوش‌دار تا چه می‌گویم.»
گفت: «بگو.»
فاطمه گفت: «سوگند می‌خورم که اگر پس از تو من با کسی ازدواج کنم، هر بنده‌ای که دارم آزاد کنم و هرچه دارم صدقه بدهم.»
حسن که این سخن را شنید، سکوت کرد و دیگر چیزی نگفت تا از این جهان رفت. چون از میان خانه حسن بن حسن صدای شیون بلند شد، عبداللَّه بن عمرو بن عثمان به همان ترتیبی که حسن بن حسن خبر داده بود، به درِ خانه او آمد و خواست تا داخل خانه گردد. حاضران در مجلس به هم گفتند: «آیا اجازه ورود به او بدهیم یا نه؟»
برخی موافق بودند و جمعی با ورود او مخالفت کردند، تا بالأخره جمعی گفتند: چه زیانی دارد که او هم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 876
أبو الفرج، الأغانی (ط 1 دار إحیاء التّراث العربی)، 21/ 115- 117، (ط 2، 21/ 79- 80، مقاتل الطّالبیین،/ 122، 138- 139/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 388؛ الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام «1»،/ 129- 130؛ دخیل، أعلام النِّساء،/ 40- 42
أخبرنی حبیب بن نصر المهلّبیّ قال: حدّثنا عمر بن شَبّة، قال: أخبرنی الطّلحی، قال: أخبرنی عبدالرّحمان بن حمّاد عن عِمران بن موسی بن طلحة، قال: لمّا زُفّت فاطمة بنت الحسین رضوان اللَّه علیه إلی عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان، عارضها «2» موسی شهوات:
طلحةُ الخیرِ جدّکم ولخیرِ الفَواطمِ
أنت للطّاهراتِ مِن فَرْع تَیْمٍ وهاشمِ
أرْتَجِیکُمْ لنَفْعِکم ولدَفْع المَظالمِ
فامر له بکسوةٍ ودنانیرَ وطیبٍ. «3»
__________________________________________________
درآید.»
و لذا وارد شد. در آن حال، فاطمه بنت الحسین لطمه به روی خویش می‌زد. عبداللَّه بن عمرو یکی از غلامان خود را به نزد او فرستاد و اورا از این کار بازداشت و چون زمان عده فاطمه سررسید، کسی را به خواستگاری نزد او فرستاد. فاطمه گفت: «با نذر و سوگندی که خورده‌ام، چه کنم؟»
عبداللَّه در پاسخ پیغام داد که: «هرچه نذر کرده‌ای، من دوبرابر آن را به تو می‌دهم و به عهدت وفا کن.»
به این ترتیب، فاطمه حاضر به ازدواج با او گردید.
و در روایت دیگر احمد بن سعید به سندش از اسماعیل بن یعقوب روایت کرده [است] که چون عبداللَّه از فاطمه خواستگاری کرد، فاطمه خواستگاران او را رد کرد و حاضر به ازدواج با او نشد؛ ولی مادر فاطمه به این امر مایل بود و اورا سوگند داد تا به همسری عبداللَّه درآید و خود به میان آفتاب رفت و سوگند یاد کرد، از آن‌جا برنخیزد تا وقتی که فاطمه به ازدواج عبداللَّه درآید. فاطمه که چنان دید، ناچار برای جلب رضایت مادر خویش ازدواج با عبداللَّه را پذیرفت و به عقد او درآمد.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطالبیّین،/ 195- 196
(1)- [حکاه فاطمة بنت الحسین علیه السلام عن مقاتل الطّالبّیین]
(2)- کذا فی الاصول، والمراد أ نّه اعترضها فی سیرها ومدحها بهذا الشّعر. [فی أعلام النِّساء مکانه: ولمّازُفّت إلیه عارضها ...]
(3)- حبیب بن نصر مهلّبی به اسناد خویش از عمران بن موسی بن طلحه روایت کرده است که وقتی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 877
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی، ط 1)، 3/ 357، (ط 2)، 3/ 248/
عنه: کحالة، أعلام النِّساء، 4/ 45؛ الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 72- 73
مَنْ هو عبدالرّحمان بن حمّاد؟
عبدالرّحمان بن حمّاد الطّلحی [التّیمی]. یروی عنه عُبیداللَّه العیشی.
قال أبو حاتم: منکر الحدیث. وقال ابن حبّان وغیره: لا یحتجّ به.
الذّهبی، میزان الاعتدال، 2/ 557 رقم 4853
ومحمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان. وإنّما ذکرنا خبره معهم لأنّه کان أخاهم لُامّهم، وکان هوی لهم، وکان عبداللَّه بن الحسن یحبّه محبّة شدیدة، فقُتل معه لمّا قُتل. وامّه فاطمة بنت الحسین کان عبداللَّه بن عمرو تزوّجها بعد وفاة الحسن بن الحسن ابن علیّ بن أبی طالب. وکان السّبب فی ذلک ما حدّثنا محمّد بن العبّاس الیزیدیّ، والحسن بن علیّ، قالا: [ثمّ ذکر الخبر کما ذکرناه فی الأغانی].
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 138
عقبها فی ولد الحسن بن الحسن علیهما السلام، وفی ولد عبداللَّه بن عمرو بن عثمان الملقّب بالمُطْرَف.
أبو طالب الزّیدیّ، الإفادة،/ 59/ مثله: المحلّیّ، الحدائق الوردیّة، 1/ 117
ومحمّد الأصغر بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان، وهو المعروف بالدّیباج، قتله [أبو جعفر] المنصور، والقاسم بن عبداللَّه، وامّهما فاطمة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب.
ابن حزم، الجمهرة،/ 83
__________________________________________________
فاطمه دختر حسین بن علی رضوان اللَّه علیه به همسری عبداللَّه بن عمرو بن عثمان درآمد، و عروس را به خانه داماد می‌بردند، موسی شهوات در برابر عروس ایستاد و این ابیات را انشاد نمود:
«طلحة الخیر جد شما است و نسب به بهترین فاطمه‌ها می‌برید»
«تو زاده زنان پاک از شاخه بنی‌تیم و بنی‌هاشم هستی»
«به شما امید دارم چون مرا سود می‌رسانید و ستمها را از من دفع می‌کنید»
پس جامه و عطر و چند دینار به دو صله دادند.
فریدنی، برگزیده اغانی، 1/ 359
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 878
أخبرنا الحسن بن أبی بکر، أخبرنا أبو سهل أحمد بن محمّد بن عبداللَّه القطّان، حدّثنا إسماعیل بن إسحاق القاضی قال: سمعت علیّ بن المدینیّ یقول: محمّد بن عبداللَّه بن عمرو ابن عثمان بن عفّان هو أخو عبداللَّه بن حسن بن حسن لُامِّه. وکان یقال له: الدّیباج، وامّه فاطمة بنت الحسین. «1» قلت: کانت فاطمة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب عند الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، فولدت له عبداللَّه وحسیناً، ثمّ مات عنها، فخلف علیها بعده عبداللَّه ابن عمرو بن عثمان، فولدت له الدّیباج. وکان جواداً ممدّحاً ظاهر المروءة.
الخطیب البغدادی، تاریخ بغداد، 5/ 386/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 56/ 284- 285
أمّا فاطمة فخرجت إلی ابن عمّها الحسن المثنّی، فأولدها ثلاثة کالغصون.
فلمّا احتضر [الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب رضی الله عنه]، قال لها: یا ابنة عمّ، لکِ بعدی من المال والولد ما یکفیکِ، فاحذری الأزواج، فإن فعلتِ فإیّاکِ أن تتزوّجی عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان، فإنّه عدوِّی، وأبوه عدوّ أبی، وجدّه عدوّ جدّی، وقبیلته عدوّة قبیلتی.
فلمّا ماتَ الحسن رحمه الله، راسلها عبداللَّه واختلف النّاس فی السّبب واتّفقوا علی أنّها تزوّجته وأولدها محمّد بن عبداللَّه بن عمرو العثمانیّ، الملقّب: الدّیباج، فلمّا قیل لها فی ذلک، قالت:
ما کنت بذیاً ولا الحسن «2» نبیّاً!!!
المجدی،/ 91- 92
أسماء المقتولین: (1) الحسن بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب المثلّث، امّه
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی تاریخ دمشق]
(2)- فی سائر النّسخ: وما کان حسن نبیّاً- أمّا الکلمة الاولی ففی جمیع النّسخ «بذیاً» وکأنّها رضوان اللَّه علیها ترفّعت عن التلفّظ بالکلمة الّتی قالها قوم مریم لمریم علیها السلام، فتمسّکت بالکنایة، فما أبلغها وأفصحتها سلام اللَّه علیها، وفی کلامها إشارة إلی آیتین من القرآن: ألف: «یا اخت هارون ما کان أبوک امرأ سوء وما کانت امّک بغیّاً» (مریم- 28) و: ب: «... وما کان لکم أن تؤذوا رسول اللَّه ولا أن تنکحوا أزواجه من بعده أبداً» (الأحزاب- 6)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 879
فاطمة بنت الحسین علیه السلام. (2) إبراهیم بن الحسن بن الحسن بن علیّ علیهما السلام، امّه أیضاً فاطمة کان أشبه النّاس بالرّسول صلی الله علیه و آله. مواضع قتلهم: (1) مات فی حبس الهاشمیّة. (2) مات فی حبس الهاشمیّة شهر ربیع الأوّل سنة (145). أسامی مَنْ قتلهم: (1) (...). (2) (...). مواضع قبورهم: (1) مدفون فی مقابر قریش. (2) (...). الّذی صلّی علیهم: (1) (...). (2) صلّی علیه أهل السّجن. مدّة أعمارهم: (1) هو ابن ثمان وستّین سنة. (2) هو ابن سبع وستّین سنة. سبب قتلهم وغیره: (1) ادّعی الإمامة فکانت تلک الدّعوة سبب قتله. (2) حبس بسبب خروج محمّد وإبراهیم.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 407
فکانت فاطمة عند الحسن بن الحسن، فهی امّ عبداللَّه بن الحسن، والحسن بن الحسن ابن الحسن، وإبراهیم بن الحسن. ثمّ خلف علیها عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان، فولدت له الدّیباج محمّد بن عبداللَّه. ثمّ خلف علیها ابن أبی عتیق البکریّ، فولدت له أمینة امّ إسحاق بن طلحة.
قال الزّبیر، حدّثنی بذلک عمّی مصعب بن عبداللَّه. قال: ونا الزّبیر، قال: وحدّثنی یحیی بن محمّد، عن إسحاق بن محمّد المسیّبی، قال: قال عبداللَّه بن الحسن: «1» لقد زوّجت عبداللَّه بن عمرو وما فی الدّنیا أبغض إلیَّ منه. «2» ثمّ ما فی الدّنیا الیوم أحد أحبّ إلیَّ من ابنه محمّد.
قال: ونا الزّبیر، قال: وحدّثنی محمّد بن یحیی، عن أیّوب بن عمر، عن ابن أبی الموالی، قال: وحدّثنی عبدالملک بن عبدالعزیز، عن یوسف بن الماجشون. شبیهاً بحدیث عمِّی فی تزویج عبداللَّه بن عمرو فاطمة بنت الحسین. یخالفانه فی الشّی‌ء من الحدیث. وقال عبدالملک فی حدیثه، زوّجها إیّاه عبداللَّه ابنها، ابن الحسن، أرسلت إلیه وهو «2» بسویقة: أن أقدِم زوّجْنی. فقدم علی حمار، فزوّجها، طاعة لها، وبرّاً بها.
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی المختصر]
(2- 2) [المختصر: وکان فاطمة أرسلت إلی إبنها عبداللَّه بن الحسن وهو فی]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 880
«1» وقال محمّد بن یحیی فی حدیثه: و «1» عمر بن عبدالعزیز علی المدینة، ففرق عمر بن الولید بن عبدالملک أن یخطبها بغیر إذنه، فکتب إلیه یستأذنه فیها. وخطبها عبداللَّه بن عمرو فتزوّجها، «2» زوّجه إیّاها ابنها عبداللَّه بن الحسن «2»، وقدِم علی عمر الکتاب بالإذن فیها. وقد بنی بها عبداللَّه بن عمرو. «3»
قال: وحدّثنا الزّبیر، قال: وحدّثنی محمّد بن حسن المخزومیّ فی تزویج عبداللَّه بن عمرو فاطمة بنت الحسین ببعض حدیث عمِّی فی ذلک، وخالفه فی بعض.
أنبأنا أبو الحسن العلاف، ثمّ أخبرنی أبو المعمر الأنصاری عنه.
ح وأخبرنا أبو القاسم بن أبی بکر، أنا أبو علیّ بن أبی جعفر، وأبو الحسن قالا: أنا أبو القاسم بن بشْران، أنا أحمد بن إبراهیم، نا محمّد بن جعفر، نا أبو یوسف الزّهریّ، یعنی یعقوب بن عیسی، نا الزّبیر بن بکّار، عن جعفر بن الحسین اللّهبیّ قال: کانت فاطمة بنت الحسین بن علیّ تحت الحسن بن الحسن بن علیّ، فلمّا حضرته الوفاة قال لها: إنّک امرأة «4» مرغوب فیکِ، متشرّف بکِ، لا تترکین! إنّی واللَّه لا أترک فی قلبی حسرة سواکِ. قالت: فإنّی أنتهی إلی ما أمرت به. فقال: لکأنِّی بکِ لو قد متّ وأخرجت جنازتی قد جاءکِ- یعنی عبداللَّه بن عمرو- علی فرس ذنوب، لابساً حُلّته، یسیر فی جانب النّاس، متعرّضاً لکِ! ولست أدع من الدّنیا همّاً سواکِ «5». فلم یدعها حتّی توثّق منها بالأیمان فی ذلک. ومات الحسن، وأخرجت جنازته. فوافی «6» عبداللَّه بن عمرو، وقد کان یجد بفاطمة/ وجداً شدیداً، وکان رجلًا جمیلًا، ونظر إلی فاطمة، ونظرت إلیه، وکانت تلطم وجهها علی الحسن، فأرسل إلیها، مع جاریته: إنّ لنا فی وجهکِ حاجة،
__________________________________________________
(1- 1) [المختصر: وکان]
(2- 2) [لم یرد فی المختصر]
(3) (3*) [لم یرد فی المختصر]
(4)- [لم یرد فی تراجم النّساء]
(5)- [تراجم النّساء: غیرک]
(6)- [تراجم النِّساء: ووافی]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 881
فارفقی به. قال: فخمّرت وجهها، وأرسلت یدها، حتّی عرف ذلک جمیع من حضرها.
فلمّا انقضت عدّتها خطبها، فقالت: کیف أعمل بأیمانی؟ فقال: لک بکل مال مالان وبکلّ مملوک مملوکان! فوفی لها فتزوّجها، فولدت له: محمّداً، وسمِّی من حسنه: الدّیباج، والقاسم ورُقیّة (3*). ومحمّد هو الّذی قال جمیل فیه «1»: إنِّی لأراه یخطر علی الصّفا فأغار علی بثینة من أجله.
قال جریر: فحدّثنی أبو فهر، قال: فلمّا حلّت للأزواج خطبها الرّجال فقالت: علی ابن عمِّی ألف ألف «2»- زاد ابن البغدادیّ: دَین، وقالا: «2»- فلست أتزوّج إلّاعلی ألف ألف أقضی بها دَینه. قال: فخطبها ابن عمرو بن عثمان، فاستکثر الصَّداق، فشاور عمر ابن عبدالعزیز، فقال: ابنة الحسین وابنة فاطمة انتهزها! قال: فتزوّجها علی ألف ألف.
قال: ثمّ بعث- زاد الجنید: إلیها، وقالا- بالصَّداق کاملًا، فقضت دَینها، ثمّ دخل بها.
قال: ونا الزّبیر، قال: وحدّثنی عبیداللَّه بن الحسین بن عبیداللَّه:
إنّ فاطمة بنت الحسین أعطت ولدها من حسن بن حسن مورثها من حسن بن حسن، وأعطت ولدها من عبداللَّه بن عمرو میراثها من عبداللَّه بن عمرو، فوجد ولدها من حسن بن حسن فی أنفسهم من ذلک، لأنّ «3» ما ورثت من عبداللَّه بن عمرو أکثر.
فقالت لهم: یا بنیّ، إنِّی کرهت أن یری أحدکم شیئاً من مال أبیه بید أخیه فیجد فی نفسه، فلذلک فعلت ذلک.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 74/ 13، 15، 16، 17، 18؛ تراجم النّساء،/ 277،
280- 281، 282، 284، مختصر ابن منظور، 20/ 355، 356، 357
محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان بن أبی العاص بن امیّة بن عبد شمس بن عبد مناف أبو عبداللَّه القرشیّ الأمویّ المعروف بالدّیباج. سُمِّی بذلک لحسن وجهه وهو
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی تراجم النّساء]
(2- 2) [المختصر: دَین]
(3)- فی د، س: «وأن»، وما أثبتناه من الحدائق
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 882
من أهل المدینة، وامّه فاطمة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب. «1»
أخبرنا أبو البرکات الأنماطیّ، أنا أبو طاهر أحمد بن الحسین، أنا أبو محمّد بن یوسف ابن رباح، أنا أبو بکر المهندس قال: أخبرنا أبو بشر الدّولابیّ، قال: أخبرنا معاویة بن صالح، قال: سمعت یحیی ابن معین یقول فی تسمیة تابعی أهل المدینة مدینة رسول اللَّه (ص) ومحدِّثیهم: عبداللَّه بن حسن بن حسن، وأخوه حسن بن حسن بن حسن، وأخوهما لُامّهما محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان.
أخبرنا أبو بکر محمّد بن شجاع، أنا أبو عمرو بن مَنْدَه، أنا أبو محمّد بن یوه، نا أبو الحسن اللُّبنانی، نا أبو بکر عبداللَّه بن محمّد بن أبی الدّنیا، نا محمّد بن سعد: قال فی الطّبقة الرّابعة من أهل المدینة: محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان یکنّی أبا عبداللَّه، مات فی حبس أبی جعفر المنصور أیضاً، وامّه فاطمة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب.
أخبرنا أبو بکر محمّد بن عبدالباقی قال: أخبرنی الحسن بن علیّ قال: حدّثنا محمّد ابن العبّاس، أنا سلیمان بن إسحاق، أنا الحارث بن أبی اسامة، نا «2» محمّد بن سعد، قال فی الطّبقة الرّابعة من أهل المدینة: محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان بن أبی العاص بن أمیة بن عبد شمس وامّه فاطمة بنت حسین بن علیّ بن أبی طالب، ویقال لمحمّد: «الدّیباج» وکان أبوه عبداللَّه بن عمرو یدّعی: «المُطْرَف» لجماله.
قال محمّد بن سعد: کان محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان أصغر وُلد فاطمة بنت حسین، وکان إخوته من امّه یحنّون «3» علیه ویحبّونه، وکان مائلًا إلیهم لا یفارقهم، وکان فیمَن أخذ مع «4» محمّد وإبراهیم «4» ابنی حسن فوافوا بهم أبا جعفر المنصور بالرّبذة،
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی المختصر، 22/ 284]
(2) (2*) [حکاه فی المختصر: 22/ 285]
(3)- [المختصر: یخافون]
(4- 4) [المختصر: إخوته]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 883
فضربه من بینهم مائة سوط، وحبسه [معهم بالهاشمیّة] فمات فی حبسه، وکان کثیر الحدیث عالماً. (2*)
أخبرنا أبو الغنائم محمّد بن علیّ، ثمّ حدّثنا أبو الفضل بن ناصر، أنا أبو الحسین المبارک ابن عبدالجبّار، ومحمّد بن علیّ بن المعدّل، قالا: أنا أبو أحمد الغندجانی، أنا أبو بکر الشّیرازیّ، أنا أبو الحسن المقرئ، أنا البخاریّ قال: محمّد بن عبداللَّه بن عمرو ابن عثمان بن عفّان أبو عبداللَّه القرشیّ مدنیّ، قال لی إبراهیم بن المنذر: نا محمّد بن معن، قال: أخذ أبو جعفر محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان فی سنة خمس وأربعین وزعموا أ نّه قتله لیلة جاءه خروج محمّد بن عبداللَّه بن الحسن بن [الحسن بن] علیّ بن أبی طالب بالمدینة وهو أخوه لُامّه، روی عنهما ابن إسحاق.
أخبرنا أبو جعفر محمّد بن أبی علیّ، أنا أبو بکر الصّفّار، أنا أحمد بن علیّ بن منجویه، أنا أبو أحمد الحاکم قال: أبو عبداللَّه محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان القرشیّ الأمویّ المدنیّ حدّث عن أبی الزّنّاد عبداللَّه بن ذکوان، وامّه فاطمة بنت الحسین، لیس بالقویّ عندهم، وهو أخو عبداللَّه بن حسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب لُامِّهما، روی عنه عبدالرّحمان بن أبی الزّناد، والدّراوردیّ عبدالعزیز، قتله أبو جعفر المنصور لیلة جاءه خروج محمّد بن عبداللَّه بن حسن بالمدینة وهو أخوه لُامّه أیضاً.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 56/ 283، 285- 286، 287
فلمّا حضرتهُ الوفاة، قال: کأنِّی بعبداللَّه بن عمرو بن عثمان قد رجّل جمّته (20 و) ولبس حلّته، وعرض لامرأتی فتزوّجها بعدی، وهذا أهمّ شی‌ء عندی، فعاهدته امرأته أن لا تتزوّجه، وحلفت بعتق عبیدها وإمائها، وصدقة مالها، فلمّا توفِّی وخرجت جنازته إذا بعبداللَّه بن عمرو بن عثمان قد عرض لامرأته علی الصِّفة الّتی ذکرها، فلمّا خلت‌أرسل یخطبها، فقالت: قد حلفت بصدقة مالی وعتق رقیقی. فقال: أنا أحْلِف لکِ علی کلّ شی‌ء بشیئین، فتزوّجها، فولدت له محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان، الّذی کان
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 884
یُسمّی الدّیباج.
ابن قدامه، التّبیین،/ 128- 129
عمرو بن عثمان: هو أکبر ولده الّذین أعقبوا، وبه کان یکنّی، وکان یکنّی أیضاً بابنه عبداللَّه، ویقال: إنّ عمرو بن عثمان هو الّذی صلّی علی أبیه بعد قتله. وکان لعمرو بن عثمان: عبداللَّه بن عمرو: وکان یُسمّی المطرَفُ بجماله، وتزوّج فاطمة بنت الحسین، فولد له منها محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان، وکان یسمّی الدّیباج.
ابن قدامة، التّبیین،/ 181
فأمّا فاطمة بنت الحسین فکانت عند الحسن بن الحسن بن علیّ علیه السلام ثمّ تزوّجها عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان، فأولدها الدّیباج، وقد ذکرناه.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 278 (ط حجری)،/ 158
تزوّجها ابن عمّها حسن بن حسن بن علیّ، فولدت له عبداللَّه وإبراهیم، وحسن، وزینب، ثمّ مات عنها؛ فخلف علیها عبداللَّه بن عمرو بن عثمان زوّجها منه ابنها عبداللَّه ابن حسن بن حسن بأمرها، فولدت منه محمّد الدّیباج وقد ذکرناه، وفاطمة هذه هی الّتی خطبها عبدالرّحمان بن الضّحّاک بن قیس الفهریّ، وکان والیاً علی المدینة فامتنعت علیه فآذاها وضیّق علیها، فبعثت إلی یزید بن عبدالملک تشکوه، فشقّ علی یزید ذلک وغضب وقال: بلغ من أمر عبدالرّحمان أن یتعرّض لبنات رسول اللَّه! مَنْ یسمعنی موته وأنا علی فراشی هذا؟ ثمّ بعث إلیه من طاف به المدینة فی جبّة صوف، ثمّ عزله وأغرمه أمواله کلّها، ومات فقیراً.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ، 280 (ط حجری)،/ 158
وینبغی أن نذکر هاهنا مُناکحات بنی هاشم وبنی عبد شمس. زوّج رسول اللَّه صلی الله علیه و آله ابنتیه رُقیّة وامّ کُلثوم من عثمان بن عفّان بن أبی العاص، وزوّج ابنته زینب من أبی العاص ابن الرّبیع بن عبدالعُزّی بن عبد شمس فی الجاهلیّة، وتزوّج أبو لهب بن عبدالمطّلب امّ جمیل بنت حَرب بن امیّة فی الجاهلیّة، وتزوّج رسول اللَّه صلی الله علیه و آله امّ حبیبة بنت أبی سفیان ابن حَرب، وتزوّج عبداللَّه بن عمرو بن عثمان فاطمة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 15/ 195
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 885
ولمّا مات الحسن بن الحسن علیه السلام خلف فاطمة بنت الحسین علیه السلام عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان، فولد له.
وبالإسناد الآتی مرفوعاً إلی یحیی، قال: حدّثنی أخی أبو جعفر أحمد بن الحسن بن جعفر، حدّثنی إسماعیل بن یعقوب، قال: لمّا خطب عبداللَّه بن عمرو بن عثمان فاطمة بنت الحسین علیه السلام بعد موت الحسن بن الحسن، أبت أن تتزوّجه. فکلّم عبداللَّه بن عمرو ابن عثمان عبداللَّه بن محمّد بن عبدالرّحمان بن أبی بکر المعروف با ابن أبی عتیق، وکان زوج امّها امّ إسحاق بنت طلحة، فکلّم ابن عتیق زوجته امّ إسحاق، فکلّمت امّ إسحاق ابنتها فاطمة بنت الحسین علیه السلام، وألحّت علیها امّ إسحاق بنت طلحة، حتّی حلفت امّها امّ إسحاق بنت طلحة أن لا تبرح قائمة فی الشّمس حتّی تأذن فاطمة بنت الحسین علیه السلام فی تزویج عبداللَّه بن عمرو، فقامت ساعتین من نهار حتّی خرجت فاطمة بنت الحسین علیه السلام، فرأت قیام امّها فی الشّمس، فأذنت فی تزویجه.
قال یحیی: وقد سمعت هذا الحدیث من إسماعیل بن یعقوب ولم أکتبه، وکان أخی أحسن سیاقاً له «1» منِّی وأحفظ.
ابن الطقطقی، الأصیلی،/ 65- 66
تزوّجها ابن عمّها حسن بن حسن فولدت له عبداللَّه، وإبراهیم وحسناً، وزینب، ثمّ مات عنها. فخلف علیها عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان، فولدت له القاسم، ومحمّداً وهو الدّیباج، سُمِّی الدّیباج لجماله ورِقّته.
المزّی، تهذیب الکمال، 35/ 256
وقال الزّبیر وغیره: مات الحسن بن الحسن عن فاطمة، تزوّجها عبداللَّه المطرف، ویقال: «2» أصدقها «3» ألف ألف درهم.
__________________________________________________
(1)- فی «ن»: شیئاً قاله
(2)- [من هنا حکاه فی أعلام النّساء، 4/ 44، وفاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 72]
(3)- [فی تاریخ الاسلام مکانه: الّتی أصدقها الدّیباج عبداللَّه بن عمرو بن عثمان ألف ... من هو الدّیباج عبداللَّه بن عمرو بن عثمان أو ابنه محمّد؟! فی سائر المصادر ابنه محمّد الدّیباج ولیس معلوم فی مرآة الجنان]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 886
الذّهبی، تاریخ الاسلام (ط دار الکتاب العربی)، 7/ 442/ عنه: الأمینی، فاطمة
بنت الحسین علیه السلام،/ 75؛ مثله الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 234
عبدالرّحمان بن الضّحّاک بن قیس الفِهریّ، أحد أشراف الع- رب، ولیَ إمرة المدینة فأحسَن إلی أهلها. خطب فاطمة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب، فألحّ علیها، فشکته إلی یزید، فغضب لها وعزله وغرّمه أربعین ألف دینار، وأبوه هو المقتول یوم مَرْج راهط.
وتوفّی عبدالرّحمان المذکور فی حدود العشر ومائة. «1»
الصّفدی، الوافی بالوفیّات، 18/ 155، رقم 194
تزوّجها ابن عمّها الحسن بن الحسن بن علیّ، ثمّ تزوّجها بعده عبداللَّه بن عمرو بن عثمان.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 12/ 443
(ق الحسن) بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب الهاشمیّ أخو عبداللَّه، امّه فاطمة بنت الحسین.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 262
وفاطمة خرجت إلی الحسن المثنّی- بضمّ المیم وفتح الثّاء المثلّثة وتشدید النّون- فتزوّجها، ثمّ تزوّجها بعده عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان، فأولدها محمّد بن عبداللَّه الملقّب ب «الدّیباج» بکسر الدّال المهملة وسکون الیاء المثنّاة من تحت، وفتح الباء الموحّدة وجیم بعد الألف- قتله المنصور ظلماً. «2»
محمّد الکاظم الموسوی، التّحفة العنبریّة،/ 46- 47
فاطمة بنت الحسین الشّهید رضی الله عنه الّتی أصدقها الدّیباج عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان ألف ألف درهم.
ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 139
__________________________________________________
(1)- و از اعیاص: ذو النورَین عثمان بن عفان بن ابی‌العاص بن امیه است و نسل او بسیارند، از ایشان: محمد الدیباج بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان، مادرش فاطمه بنت الحسین بن علی بن ابی‌طالب است.
ابن عنبه، الفصول الفخریه،/ 87
(2)- به ازدواج ابو الدیباج عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفان رضی الله عنه رضا داد و مهرش هزار هزار درهم بود.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 61
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 887
وأمّا فاطمة فتزوّجت بابن عمّها الحسن المثنّی، ثمّ بعبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان، وولدت لکلّ منهما.
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 216
وأمّا فاطمة فخرجت إلی ابن عمّها الحسن المثنّی، فولدت له ثلاثة: عبداللَّه المحض وإبراهیم والحسن المثلّث. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة (ط اسوة)، 3/ 152
(وتزوّج) فاطمة بنت الحسین رضی اللَّه عنهما ابن عمّها حسن المثنّی بن الحسن السّبط عمّها فولدت له عبداللَّه ویلقّب بالمحض وإنّما سُمِّی بالمحض لمکانه من الحسین وکان یشبه رسول اللَّه (ص)، وکان شیخ بنی هاشم. قیل له: لِمَ صرتم أفضل النّاس؟ فقال: لأنّ النّاس کلّهم یتمنّون أن یکونوا منّا ولا نتمنّی أن نکون من أحد. وکان قویّ النّفس شجاعاً ورعاً، قال من الشّعر شیئاً، ومنه:
بیض حرائر ما هممن بریبة کظباء مکّة صیدهنّ حرام
یحسبن من لین الکلام زوانیا ویصدهنّ عن الخنا الإسلام
__________________________________________________
(1)- از این پیش به شرح مرقوم داشتیم که حسین علیه السّلام دختر خود فاطمه را با برادرزاده خود حسن مثنی عقد زناشویی بست و از وی عبداللّه محض و ابراهیم، عمر و حسن مثلث و دو دختر، نخستین زینب و آن دیگر ام کلثوم تولد شد. از عبد اللّه محض محمد نفس زکیه و ابراهیم قتیل با خمری به وجود آمد و ما شرح حال ایشان و اولاد ایشان را از نسل بعد از نسل در کتاب حسین علیه السّلام نگاشتیم. در این مقام ستغنی از تکراریم و بعد از حسن مثنی فاطمه به حباله نکاح عبد اللّه بن عمر بن عثمان ب عفان درآمد و محمد دیباج از وی متولد شد.
و بعد از عبد اللّه بن عبد الرحمان بن ضحاک بن قیس الفهری که حکومت مدینه داشت، خواست تا فاطمه را خطبه کند. آن حضرت رضا نداد. این کار بر عبد الرحمان ناگوار افتاد و ساخته خصومت و زحمت فاطمه شد و کار بر آن حضرت سخت گرفت. فاطمه از در شکوی به سوی یزید بن عبد الملک مکتوب کرد و گسیل شام داشت. یزید بن عبد الملک غضبان گشت و برآشفت و گفت: «به من رسیده که عبد الرحمان متعرض دختران رسول خدا شده است. کیست که خبر مرگ او را به من باز دهد و حال آن که من بر فراز این فراش باشم.»
پس کس به مدینه فرستاد تا او را از عمل باز کرد و اموال او را به جمله مأخوذ داشت؛ چنان که در سختی فقر و فاقه از این مقام به سرای انتقام تحویل داد.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 4/ 242.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 888
وکان عبداللَّه یلی صدقات أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب بعد أبیه الحسن ونازعه فی ذلک زید بن علیّ بن الحسین، ولهما فی ذلک حکایات مشهورة فی کتب التّواریخ، ومات عبداللَّه المحض فی حبس أبی جعفر الدّوانیقیّ مخنوقاً، وولدت أیضاً فاطمة بنت الحسین صاحبة التّرجمة للحسن المثنّی: إبراهیم الغمر والحسن المثلّث وکلّ منهم له عقب ا ه من بحر الأنساب. وفی بغیة الطّالب: ومات المحض هو وإخوته فی سجن المنصور العبّاسی، وکان موته سنة خمس وأربعین ومائة. قال: وسمّی بالمحض لأنّه أوّل من جمع بین ولادة الحسن والحسین من الحسنیّة وأوّل من جمعها من الحسینیّة محمّد الباقر ا ه، ثمّ مات عنها الحسن فتزوّجها عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان رضی اللَّه عنهم و [ثمّ ذکر کلام أبو الفرج فی الأغانی، 16/ 93، وکلام المصعب الزّبیری فی نسب قریش،/ 51- 52، راجع الجزء 12]. «1»
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 382
(خبر تزویجها بالحسن بن الحسن): مرّ فی ترجمة الحسن بن الحسن أ نّه خطب إلی عمّه الحسین علیه السلام وسأله أن یزوِّجه إحدی ابنتیه، وأن الرّوایة اختلفت فی ذلک. فمنهم مَنْ قال: إنّه خیّره بین فاطمة وسکینة، فاستحیی، فاختار له عمّه فاطمة، وقال: إنّها أکثر شبهاً بامّه فاطمة الزّهراء، ومنهم من قال: إنّ الحسن اختار فاطمة. وقالوا: إنّ امرأةً سکینةُ مردودتُها أو أنّها تختار علی سکینة لمنقطعة القرین فی الجمال.
الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 387
وتزوّجها الحسن بن الحسن المثنّی، فولدت منه السّیِّدة فاطمة بنت الحسین علیه السلام أربعة:
عبداللَّه وإبراهیم والحسن وزینب.
__________________________________________________
(1)- شیخ مفید رحمه الله گوید: حسن‌بن حسن از عمویش حسین یکی از دو دخترش را خواستگاری کرد و حسین فرمود: «دخترم فاطمه را که به مادرم فاطمه بنت رسول اللَّه شبیه‌تر است، به تو می‌دهم.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 280
و در باب چهارم در بیان شرح اولاد حضرت امام حسن علیه السلام ذکر شد که حضرت حسین علیه السلام دختر خود فاطمه را با برادر زاده خود حسن مثنی عقد بست و فاطمه از حسن مثنی، عبداللَّه محض و ابراهیم غمر، و حسن مثلث را آورد و شرح حال ایشان مذکور شد.
قمی، منتهی الآمال،/ 548
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 889
فقبض الحسن وله من العمر خمس وثلاثون سنة، وقد ذکرنا قصّته فی باب أولاد الحسن علیه السلام، فلیراجع هناک، ولا نعیده.
فلمّا قبض الحسن بن الحسن علیه السلام ومضت سنة کاملة، رغب فی نکاحها عبداللَّه بن عمرو بن عثمان وخطبها، فامتنعت امتناعاً شدیداً حتّی ألحّت علیها امّها امّ إسحاق فی القبول، وجلست فی حرارة الشّمس، وحلفت أن لایظلّها سقف لو لم تقبل ذلک، فرضیت، وولدت من عبداللَّه محمّد الدّیباج. ثمّ إنّ عبداللَّه قضی نحبه، فلمّا انقضت عدّتها خطبها عبدالرّحمان بن ضحّاک بن قیس الفهریّ والی المدینة، وکان ذلک فی خلافة یزید بن عبدالملک، فامتنعت فاطمة من ذلک امتناعاً شدیداً وبعثت إلیه أن: دع التّکلّم فی ذلک، فإنّه محال. فغضب اللّعین الوالی وضیّق علی السّیِّدة غایة التّضییق، وأصرّ علی ذلک بحیث أنّ السّیِّدة کتبت کتاباً إلی یزید بن عبدالملک بالشّام واشتکت فیها من الوالی، فلمّا وصل الکتاب إلی یزید بن عبدالملک وقرأ الکتاب، غضب علی الوالی، وانتفخت أوداجه، واحمرّت عیناه، وقال: بلغنی أنّ عبدالرّحمان تعرّض لبنات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وطمع فی السّیِّدة الجلیلة فاطمة بنت الحسین علیه السلام، ثمّ قال: من یسمعنی موته وأنا علی فراشی هذا؟ وبعث من عنده من یذیقه مرارة بأسه ویعزله عن الولایة، فألبسوه أوّلًا جبّة من صوف وطافوا به فی الأسواق وسکک المدینة، ثمّ أخذوا أمواله، وعزل عن الولایة ومات فقیراً.
أقول: یا لیت إنّ شعره من شعرات یزید بن عبدالملک وعرقاً من عروقه کان فی بدن اللّعین یزید بن معاویة، لأنّ هذا بمجرّد ما اطّلع علی أنّ الوالی تعرّض إلی السّیّدة فاطمة بنت الحسین علیه السلام فی خطبتها صنع به ما صنع، وأمّا یزید بن معاویة (لعنه اللَّه) فبحضوره قام الشّامیّ فی مجلس عام، وأشار إلی هذه السّیِّدة، أعنی فاطمة، وقال: یا أمیر! هب لی هذه الجاریة، فقال اللّعین: لو شئت لفعلت، إلی آخره.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 219- 220
وفی الخبر أنّ الحسن بن الحسن علیه السلام سأل عمّه الحسین علیه السلام أن یزوّجه إحدی ابنتیه،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 890
فاختار له الحسین علیه السلام فاطمة هذه وقال له: هی أکثر شبهاً بامّی فاطمة بنت رسول اللَّه علیه السلام. «1»
النقدی، زینب الکبری،/ 56/ مثله المیانجی، العیون العبری،/ 309
وقد تزوّجها الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، ولمّا احتضر، جلست فاطمة بنت الحسین عند رأسه تبکی. فقال: ما یبکیکِ؟ قالت: علی فراقک. قال: مَهْ، ما صنعت فإیّاکِ أن تنکحی عبداللَّه بن عمرو بن عثمان، وقد علم أنّ أحداً لا یجترئ علی خطبتها غیره، قالت: وما کنت لأفعل. ولمّا هلک الحسن وانقضت عدّتها دعت مولاة لها یقال لها: زیر، فقالت: ایتی عبداللَّه بن عمرو فقولی له: أعرنا بغلتک الشّهباء برحالتها فإنِّی أرید أن أصیر إلی بعض أموال ولدی بالعالیة. فأتته، فقال: یا زیر! ألو کان لی إلی مولاتکِ سبیل، أرحلوا لها البغلة. فلمّا جاءت قالت: هل لقیتِه؟ قالت: نعم. قالت: فما قال لکِ؟ قالت: قال: لو کان إلی مولاتکِ سبیل. قالت: ویلکِ، وأین المذهب عنه؟ فرجعت زیر، فدخلت علیه وأعلمته. فأرسل إلیها فخطبها، فتزوّجته. «2»
__________________________________________________
(1)- و در تذکره سبط است که بعد از رحلت جناب حسن مثنی جناب عبداللَّه بن حسن والده ماجده‌اش فاطمه را به زوجیّت داد به عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفان به فرمان والده آن مخدره، پس از او متولد شد جناب محمد دیباج.
خراسانی، منتخب التّواریخ،/ 140
و جناب فاطمه را حضرت سیدالشهدا علیه السلام به برادرزاده‌اش جناب حسن‌بن الحسن تزویج فرمود و آن مخدره از جناب حسن مثنی سه پسر آورد: اول عبداللَّه المحض‌بن حسن‌بن حسن المجتبی علیه السلام و دوم ابراهیم الغمر، سوم حسن المثلث.
بعد به فرمان والده‌اش تزویج شد به عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفان چنان چه سابقاً از تذکره سبط بن جوزی نقل شد.
خراسانی، منتخب التّواریخ،/ 174
(2)- ازواج علیا مخدره فاطمه بنت الحسین علیه السلام
اول آن‌ها حسن مثنی، فرزند امام حسن مجتبی است؛ چون در خاطر داشت که دختر امام حسین علیه السلام را در حباله نکاح خود درآورد. چون خبر را به حضرت حسین علیه السلام رسانیدند، اورا حاضر ساخت و به او فرمود: «اینک فاطمه و سکینه دختران منند. هر یک را خواسته باشی، با تو کابین بندم.»
حسن شرمسار شد. سر به زیر انداخت و سخن نکرد. حسین علیه السلام فرمود: «من دختر خود فاطمه را که با مادرم شبیه است، با تو کابین بستم.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 891
کحّاله، أعلام النّساء، 4/ 44- 45/ عنه: الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 72- 73
وأمّا قصّة تزویجها من القاسم بن الحسن علیه السلام فی وقعة الطّفّ فلا مسحة لها من الواقع ولا یجوز نقلها فی المحافل والمنابر وما فی بعض الکتب من نقلاه عن بعض الکتب المجهولة المؤلَّف، وکذا ما ذکر فی المنتخب للطّریحی رحمه الله لا یعتمد علیه أصلًا وتحقیق المطلب یحتاج إلی بسط فی الکلام ولا مجال له فی المقام وقد ذکرنا ترجمة فاطمة علیها السلام تفصیلًا فی بعض مجامیعنا، واللَّه الموفّق.
الجزائری، الأنوار النّعمانیّة (الهامش)، 3/ 246
وبعد فترة طویلة من الشّهور، تقدّم عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان، إلی تزویجها، فأبت وکثر الطّلب وتکرّر الإلحاح وزادت الرّغبة، إلی أن تنازلت ابنة الحسین علیه السلام بالزّواج منه. [...]
أنجبت فاطمة ... من عبداللَّه أولاداً بین ذکور وإناث، وهم: محمّد والقاسم ورقیّة.
وکان یُقال لمحمّد بن المطرف: الدّیباج، لجماله. [...]
وقد جاءت الأخبار إنّ محمّداً کان له هوی لأبناء الحسن، وکان عبداللَّه بن الحسن
__________________________________________________
ابو نصر بخاری گوید: فاطمه از حسن سه پسر آورد. نخستین، عبداللَّه که اورا عبداللَّه محض گویند.
دوم، ابراهیم که اورا ابراهیم غمر گویند. سیم، حسن که اورا حسن مثلث گویند. [...]
و حسن مثنی بنابه گفته ابونصر بخاری علاوه بر سه پسر مذکور، دو دختر هم از فاطمه آورد؛ یکی زینب و دیگری ام کلثوم. از عبداللَّه محض محمد نفس زکیه و ابراهیم قتیل باخمرا به وجود آمد.
و زوج دوم، فاطمه بنت الحسین عبداللَّه بن عمر بن عثمان بن عفان بود و محمد دیباج از وی متولد گشت و اورا ابو جعفر منصور به قتل رسانید و بعد از عبداللَّه عبدالرحمان بن ضحاک بن قیس الفهری که حکومت مدینه داشت، خواست تا فاطمه را خطبه کند. آن حضرت رضا نداد. این کار بر عبدالرحمان ناگوار افتاد و ساخته خصومت و زحمت فاطمه گشت و کار بر آن مخدره سخت گرفت. فاطمه از درِ شکوی به سوی یزیدبن عبدالملک مکتوب کرد و گسیل شام داشت. یزیدبن عبدالملک غضبان گشت و برآشفت و گفت: «به من رسیده است که عبدالرحمان متعرض دختران رسول خدای گشته است. کیست که خبر عزل اورا به من بازدهد و حال آن که من بر فراز این فراش باشم؟»
پس کس به مدینه فرستاد تا اورا از عمل بازکرد و اموال اورا به جمله مأخوذ داشت؛ چنان که در سختی و فقر جان بداد.
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 282، 283- 284
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 892
یحبّه محبّة شدیدة، فدعا به المنصور بالمدینة فعاتبه علی میله إلی ولد عبداللَّه بن الحسن ابن الحسن، وضربه ستّین سوطاً وأمر بحسبه، فلمّا خرج محمّد بن إبراهیم دعا به، فضرب عنقه صبراً بالهاشمیّة، وقال: واللَّه لا تقرّ عینک بخروج صاحبیک، وبعث برأسه إلی خراسان «1». [...]
وبعد وفاة عبداللَّه بن عمرو، انصرفت فاطمة ... للعبادة والصّلاة والتّوبة والاستغفار، تتحدّث فی الفقه والحدیث، تتخلّلها مواعظها العامّة، وتوجیهاتها النّاس یسألونها فی أحکام الدّین، فتبیّن حکم اللَّه وتریهم عزّة العلم وجلال الحقّ ولطف المؤمن وتواضع العظیم ... رغم الطّلبات المتکرّرة إلیها بالزّواج وهی ترفض وتکره التّحدّث فیه علی کلّ حال، وآخر ما وقع لها طلب عبدالرّحمان بن الضّحّاک بن قیس الفهریّ، والی یزید بن عبدالملک علی المدینة، فرفضت ونهرته وهو یزداد إصراراً وإلحاحاً، فکتبت به إلی الخلیفة، وأرغمته علی احترام إرادتها وحقّها وکلمتها، وکان الحادث الّذی قرأت تفصیله فی موضع آخر من الکتاب.
هذا والّذی یبدو لنا من ثنایا کتب التّاریخ أنّ ابنة الحسین ... فی السّنین الأخیرة من عمرها ترکت المدینة وهاجرت إلی مصر وتوفّیت بها سنة 110 ه یرافقها بعض أولادها، وکانت عاطفتهم نحوها بالغة العمق، صادقة، خالصة الصّدق، بریئة من کلّ شائبة أو غرض، وبعد أن فجعت بموت بعض منهم.
وقفة مع أبی الفرج الأصفهانی ... تفرّد أبو الفرج فی کتابه (مقاتل الطّالبیِّین) بذکر روایة شاذّة عاریة عن الصّدق والصّواب، تتعلّق بابنة الحسین ... فاطمة ... وهی لا شکّ مختلقة ومفتعلة علی العذراء الثّائرة بکلّ صورة، وتتنافی مع جلالة قدرها وإیمانها ومثلها العلیا، وسیرتها النّبیلة فی الحیاة، وهی فی رأی الباحثین بعیدة عن الصّحّة والحقّ، وغیر مؤیّدة بنص تاریخی ثابت، قال: لمّا حضرت الحسن الوفاة ... [ثمّ ذکر کلامه کما ذکرناه فی مقاتل الطّالبیّین].
__________________________________________________
(1)- أنساب الأشراف، 2: 110- 111؛ المعارف: 199
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 893
إنّ الرّوایة مصطنعة ولا أساس لها من الصّحّة، ویظهر بوضوح اختلاقها لعوامل، منها:
أ- وجود الزّبیر بن بکّار بن عبداللَّه بن مصعب بن ثابت بن عبداللَّه بن الزّبیر بن العوّام ... فی سند الحدیث وهو من یتّهم فیه ولا یکتب عنه، قال ابن أبی حاتم: کتب عنه أبی بمکّة ورأیته ولم أکتب عنه «1»، وقال أحمد بن علیّ السّلیمانیّ فی کتاب الضّعفاء له: کان منکر الحدیث «2».
ب- إقامتها علی قبر زوجها الحسن بن الحسن علیه السلام مدّة سنة کاملة، تقوم اللّیل وتصوم النّهار کما صرّح بذلک الإمام البخاریّ، فقال: ولمّا مات الحسن بن الحسن بن علیّ، ضربت امرأته القبّة علی قبره سنة، ثمّ رفعت، فسمعوا صائحاً یقول: ألا هل وجدوا ما فقدوا؟ أجابه الآخر: بل یئسوا فانقلبوا «3»، فکیف یتّفق مع ما جاء فی الرّوایة السّابقة: فلمّا انقضت عدّتها خطبها. وهذا معارض بما رواه أبو الفرج.
ج- ولو فرضنا جدلًا صحّة الرّوایة فلم ترتکب فاطمة ... عملًا منافیاً للشّریعة والدِّین، ولکنّه لا تلتئم مع عقلها وکمالها وشرفها وعهدها ومیثاقها، وقد قالت للحسن:
أعتقت کلّ مملوک لی، وتصدّقت بکلّ مملوک لی إن أنا تزوّجت بعدک أحداً- فهی علی کلّ حال لم تکن لتفعل مثل هذا الأمر إن کان القول هذا صحیحاً-.
د- ما رواه أبو الفرج الأصفهانیّ فی (مقاتل الطّالبیّین) مخالف لما رواه فی (الأغانی) وکأنّ الموضوع هذا لم یثبت عنده، فقد قال فی الأغانی ما نصّه بعد ذکره خبر تزویج فاطمة من عبداللَّه عمرو: وقد قیل فی تزویجه إیّاها غیر هذا ... ویعرف من هذا إنّ أبا الفرج أیضاً غیر معترف بالرّوایة الاولی، وإلّا لما قال قوله الأخیر فی الأغانی.
ومن هنا یظهر لنا ضعف الرّوایة بکل صورة ولا مجال لتصدیقها ... وامّ الحسن ...
__________________________________________________
(1)- الجرح والتّعدیل، 1، ق 2: 585
(2)- تهذیب التّهذیب، 3: 312
(3)- [راجع الجزء 12 من هذه الموسوعة: وفاة الحسن المثنّی وتعزیة زوجته]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 894
تلک المرأة الخالدة الّتی أظهرت فی حیاتها مهارة فائقة، وکانت لمواقفها الجهادیّة ومشارکتها فی ثورة الحسین علیه السلام أجلّ الآثار وأبلغ النّتائج، بعد أن قامت بالدّعوة بحکمة بالغة وبراعة، بحیث حفظ التّاریخ لها أجلّ الذّکری وأطیب السّیر واسترعت انتباه المؤرّخین بأجمعهم نحو نضالها العقائدی.
الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 125، 126، 128- 129
ذکرنا فی کتاب (سکینة بنت الحسین علیه السلام) بعض ما ألصقه أعداء أهل البیت علیهم السلام بها، من مجالسة الشّعراء، وغیر ذلک، ممّا یتنافی وقدسیّة آل الرّسول علیهم الصّلاة والسّلام.
ولم تسلم منهم فاطمة بنت الحسین علیه السلام، فقد نسبوا إلیها کثرة الأزواج، فلم یکتف النّاس من أهل البیت علیهم السلام بما صنعه السّلف بهم فی کربلاء وما أعقبها من المشاهد حتّی جاؤوا لیکملوا فصول المهزلة، فینسبون إلیهم اموراً ما أنزل اللَّه بها من سلطان، ویلصقون بهم تهماً هم منها برّاء، نسجتها أخیلتهم وحاکتها أیدیهم الأثیمة، عداوة لرسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وبغضاً لأمیرالمؤمنین علیه السلام.
روی أبو الفرج الأصفهانی عن الزّبیر بن بکّار عن عمّه مصعب: [ثمّ ذکر کلامه کما ذکرناه]
ونقول:
1- هذه الرّوایة عن الزّبیر بن بکّار عن عمِّه مصعب، وانحرافهما معلوم عن أهل البیت علیهم السلام، وعداوتهما واضحة لأمیرالمؤمنین علیه السلام، وقد ذکر ذلک جلّ من ترجم لهما.
2- إنّ ما ذکره أبو الفرج الأمویّ لا یمکن أن تقوم به أیّ امرأة من سائر المسلمین، فضلًا عن عقائل الوحی، وبنات الرّسالة، ومخدّرات أمیرالمؤمنین علیه السلام.
أنا لا أدری کیف یدخل رجال أجانب علی نساء یلطمن فقیدهنّ ساعة موته؟! ثمّ لم یکتفوا بالنّظر إلیهنّ حتّی یراسلوا المعتمدة منهنّ!! أنا أستبعد أن یحدث هذا فی مجاهل سیبیریا، وعند همج أفریقیا، فضلًا عن آل اللَّه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 895
3- من تأمل ما بین البیتین- الهاشمیّ والأمویّ- من عداوة قدیمة وحدیثة، وما فعلته امیّة بسیّد الشّهداء علیه السلام یقطع باستحاله ذلک.
4- تبودلت الرّسائل بین محمّد بن عبداللَّه بن الحسن والمنصور العبّاسی، وما ترک أحدهما للآخر شیئاً ینتقص به إلّاوذکره. ولو صحّ هذا الزّواج لذکره المنصور خافضاً به لمحمّد وأبیه، فقد ذکر ما هو دون هذا بکثیر.
5- لم یذکرها کبار محدّثی الشّیعة، ورجال التّاریخ منهم، مع ما تمیّزوا به من الاطّلاع، والتّحقیق، وعدم المهادنة لأحد، فهذا الشّیخ المفید، والسّیّد المرتضی، وابن شهرآشوب، والطّبرسیّ، وغیرهم من أعلام الطّائفة لم یذکروها.
6- قال العلّامة المحقّق الشّیخ عبّاس القمّیّ رحمه الله: فظهر ممّا ذکرنا کذب ما نقله أبو الفرج الأصفهانی المروانیّ عن الزّبیر بن بکّار الزّبیریّ المعروف عداوته وعداوة آبائه للعلویّین، وأولاد الأئمّة الطّاهرین. فی مقاتل الطّالبیّین: أنّها بعد انقضاء عدّتها تزوّجها عبداللَّه بالتّفصیل الّذی لا یرضی مسلم غیور بنقله فضلًا عمّن کان من أهل الإیمان، ولا غرو منه فی نقل ذلک وأمثاله، فإنّه عرقت فیه عروق امیّة ومروان، والعجب أ نّه روی بعد ذلک عن أحمد بن سعید فی أمر تزویجه إیّاها ما یکذّب هذه الرّوایة الموضوعة أیضاً، فإنّه روی مسنداً عن إسماعیل بن یعقوب: إنّ فاطمة بنت الحسین علیه السلام لمّا خطبها عبداللَّه أبت أن تتزوّجه، فحلفت امّها علیها أن تزوّجه، وقامت فی الشّمس، وآلت أن لا تبرح حتّی تزوّجه، فکرهت فاطمة أن تخرج، فتزوّجته.
دخیّل، أعلام النّساء،/ 39- 44
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 896
لها ذکر فی: «1»
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 51/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 74/ 14؛ تراجم
النّساء،/ 279، مختصر ابن منظور، 2/ 354؛ مثله أبو الفرج، الأغانی، 16/ 93؛
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 385؛ ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 64؛ الشّبلنجی،
نور الأبصار،/ 382- 383؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 5/ 44
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 6
المفید، الإرشاد، 2/ 22/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 579؛ المجلسی، البحار، 44/
167؛ البحرانی، العوالم، 16/ 310؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 339؛ القمی،
نفس المهموم،/ 531، 675؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 58؛ مثله الطّبرسی،
أعلام الوری،/ 213؛ ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 62؛ رضیّ الدّین ابن المطهّر، العدد،/
355 رقم 18؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 169؛ الجزائری، الأنوار النعّمانیّة، 1/
373؛ الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 229؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 252؛ آل بحر
العلوم، تحفة العالم، 1/ 298
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 120
ابن قدامة، التبیین،/ 128، 129
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 117- 118/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 5/ 44؛ الأمینی،
فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 68؛ مثله الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 667
ابن شدقم، تحفة لبّ اللّباب،/ 120
__________________________________________________
(1)- [راجع الجزء 12 من هذه الموسوعة: زوج الحسن المثنّی وأولاده]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 897
نویسنده گوید:
آنچه موضوع بحث را در خصوص ازدواج فاطمة بنت الحسین علیهما السلام بعد از حسن مثنّی روشن می‌کند
از مجموع این اخبار به ما رسیده است که فاطمه بنت الحسین علیهما السلام بعد از پسر عموی خویش (حسن مثنی) با عبداللَّه بن عمرو بن عثمان ازدواج می‌کند. راوی این خبر مصعب زبیری «1» است.
و نیز این خبر در منابع ذیل در اخبار زید فرزند امام سجاد علیه السلام نیز اشاره شده است:
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 427- 430
الطّبری، التاریخ، 7/ 163- 165
ابن الأثیر، الکامل، 4/ 240- 241
در این سه مصدر اشاره به منازعه مالی اولاد امام حسن و امام حسین علیهما السلام بر سر تصدی موقوفات امیر المؤمنین علیه السلام شده است، و به مشاجره لفظی زید بن علی بن الحسین علیهم السلام با عبداللَّه بن حسن مثنی می‌انجامد، که صحبت بین آن دو به موضوع بحث ازدواج فاطمه بنت الحسین علیهما السلام بعد از حسن مثنی کشیده شده است. (ما اخبار آن را ذکر کردیم).
اکنون برای روشن شدن سه موضوع ( «1». قیام زید 2. منازعه مالی فرزندان علوی 3. ازدواج فاطمه بنت الحسین علیهما السلام بعد از حسن مثنی) به طور خلاصه به بیان اسبابی که منجر به رفتن زید بن علی بن الحسین علیهم السلام نزد هشام بن عبدالملک خلیفه اموی شد می‌پردازیم:
الف: زید بن علی بن الحسین سال 122 ه ق کشته شد:
در ارتباط با قیام او اختلاف نظر است:
__________________________________________________
(1)- نسب قریش،/ 51- 52
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 898
1- هیثم بن عدی از عبداللَّه بن عیاش نقل کرده است که زید بن علی بن الحسین علیهم السلام و محمد بن عمر بن علی بن ابی طالب علیه السلام و داود بن علی بن عبداللَّه بن عباس بن عبدالمطلب، نزد خالد بن عبداللَّه قسری والی عراق آمدند، و او به آنها هدایایی داد و آنها به مدینه بازگشتند، وقتی یوسف بن عمر بن محمد بن حکم بن ابی عقیل ثقفی (پسر عموی حجاج بن یوسف ثقفی) از طرف هشام بن عبدالملک والی عراق شد، به او نامه نوشت و جریان را به اطّلاع او رساند و متذکر شد که خالد زمینی از زید به ده هزار دینار خریده است و بعد زمین را به او برگردانده، و هشام به والی مدینه نامه نوشت که آنها را نزد او بفرستد، تا آخر خبر (تایخ طبری، 7/ 160، و کامل ابن اثیر، 4/ 240).
2- هشام بن محمد کلبی به نقل از ابی مخنف گوید که یزید بن خالد قسری «1» ادعا کرد که نزد زید بن علی بن الحسین علیهم السلام و محمد بن عمر علوی و داود بن علی عباسی و ابراهیم بن سعد بن عبدالرحمان بن عوف زهری و ایوب بن سلمة بن عبداللَّه بن ولید بن مغیره مخزومی مالی دارد، و یوسف بن عمر درباره آنها به هشام بن عبدالملک نوشت، و هشام آنها را در شام نزد خود فراخواند و همه را جز ایوب به نزد یوسف در کوفه فرستاد؛ زیرا مادر هشام دختر هشام بن ولید بن مغیره مخزومی بود، و ایوب جزء دایی‌های او محسوب می‌شد و به هیچ یک از تهمتها درباره او اعتنا نکرد، تا آخر خبر (تاریخ طبری، 7/ 160- 161، مقاتل الطّالبیّین،/ 290).
3- در قولی از ابی عبیده گفته شده که یوسف بن عمر والی کوفه، خالد بن عبداللَّه قسری را که قبل از او در منصب ولایتداری کوفه بود شکنجه کرد، و او ادعا کرد که نزد زید بن علی بن الحسین علیهم السلام و داود بن علی عباسی و دو تن دیگر از قریشیان که مخزومی و جُمحی هستند مالی بسیار سپرده است، و یوسف این موضوع را به اطّلاع هشام رساند و او به ابراهیم ابن هشام والی مدینه نامه نوشت که آنها را نزد او بفرستد و هشام بن عبدالملک نیز آنها را نزد یوسف فرستاد، تا آخر خبر (تایخ طبری، 7/ 162، کامل ابن اثیر، 4/ 240).
__________________________________________________
(1)- [مقاتل الطّالبیّین: خالد بن عبداللَّه قسری گفته است]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 899
زید به یکی از این سه دلیل نزد هشام رفت و مکالماتی که هشام با زید داشت و اهانتی که به مادر زید کرد منجر به قیام و حرکت او علیه خلافت اموی شد و ارتباطی به منازعه مالی اولاد علوی ندارد. چنانچه در خبر بلاذری در جمل من انساب الأشراف، 3/ 428- 429 مشهود است. که بعد از بیان منازعه مالی اولاد علوی با عبارت: ثمّ جری بین زید وخالد کلام بالکوفة (یعنی پس از آن بین زید و خالد کلامی در کوفه رد و بدل شد) بین این دو جریان تفکیک قایل شده است.
المدائنی عن جویریة بن أسماء، قال: تنازعَ وُلد الحسن والحسین فی أموال علیّ، فکان القائم بأمر وُلد الحسین زید، والذی یقوم بأمر وُلد الحسن جعفر بن الحسن بن الحسن بن علیّ، فکانا یختصمان، ثمّ مات جعفر بن الحسن بن الحسن، فقامَ مقامه عبداللَّه ابن الحسن ابن الحسن، ثمّ جری بین زید وخالد کلام بالکوفة، فخرج هو وعبداللَّه بن الحسن وعمر بن علیّ بن أبی طالب ومحمّد بن عمر إلی هشام «1». تا آخر خبر.
و دلیل دیگر این که فاطمه بنت الحسین علیهما السلام در جریان مکالماتی که بین زید فرزند امام سجاد علیه السلام و فرزندش عبداللَّه بن حسن رد و بدل می‌شد قرار می‌گرفت، و شاهد آن سخنان او به زید است که فرمود: «اگر فرزندان من به مادر تو دشنام دادند تو نیز مقابله به مثل کن، و بعد فاطمه علیها السلام فرزندش عبداللَّه را سرزنش کرد و گفت: «بد کرده‌ای (در مورد مادر زید بد گفتی)، به خدا که مادر زید در قوم ما نکو بیگانه‌ای بود».
این اخبار می‌رساند که این گفتگوها باید قبل از سال 114 ه ق که سال فوت بانو فاطمه بنت الحسین علیهما السلام است انجام شده باشد، در حالی که قیام و شهادت زید بن علی ابن الحسین علیهم السلام در سال 121 یا 122 ه ق رُخ داده است، و این دو به هم ارتباطی ندارند (به صفحه 859 این کتاب، خبر: جمل من أنساب الأشراف، 3/ 428 مراجعه شود). و ما در اینجا اخبار مربوط به مکالمات هشام با زید که منجر به قیام او شد بیان می‌کنیم:
وشخصَ زید إلی هشام بن عبدالملک، فجعل هشام لا یأذن له، فیرفع إلیه القصص؛
__________________________________________________
(1)- [جمل من أنساب الأشراف، 3/ 428- 429]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 900
فکلّما رفع إلیه قصّة کتب هشام فی أسفلها: ارجع إلی أمیرک؛ فیقول زید: واللَّه لا أرجع إلی خالد أبداً، وما أسأل مالًا؛ إنّما أنا رجل مخاصَم؛ ثمّ أذن له یوماً بعد طول حَبْس.
فذکر عمر بن شبّة، عن أیّوب بن عمر بن أبی عمرو، قال: حدّثنی محمّد بن عبدالعزیز الزّهریّ، قال: لمّا قدم زید بن علیّ علی هشام بن عبدالملک، أعلمه حاجبُه بمکانه، فرقِیَ هشام إلی عِلِّیّة له طویلة، ثمّ أذن له، وأمر خادماً أن یتبعَه، وقال: لا یَرینّک، واسمع ما یقول. قال: فأتبعته الدّرجةَ- وکان بادناً- فوقف فی بعضها، فقال: واللَّه لا یحبّ الدّنیا أحد إلّاذلّ، فلمّا صار إلی هشام قضی حوائجه، ثمّ مضی نحو الکوفة، ونسی هشام أن یسأل الخادم حتّی مضی لذلک أیام، ثمّ سأله فأخبره، فالتفتَ إلی الأبرش، فقال: واللَّه لیأتینّک خلعُه أوّلَ شی‌ء، وکان کما قال.
وذُکِرَ عن زید أ نّه حلف لهشام علی أمر؛ فقال له: لا أصدِّقک، فقال: یا أمیر المؤمنین؛ إنّ اللَّه لم یرفع قَدْرَ أحدٍ عن أن یرضی باللَّه، ولم یضع قَدْرَ أحدٍ عن ألّا یُرْضی بذلک منه، فقال له هشام: لقد بلغنی یا زیدُ أنّک تذکر الخلافة وتتمنّاها، ولستَ هناک وأنتَ ابن أمة! فقال زید: إنّ لک یا أمیر المؤمنین جواباً، قال: تکلّم، قال: لیس أحدٌ أولی باللَّه، ولا أرفع عنده منزلة من نبیٍّ ابتعثه؛ وقد کان اسماعیل من خیر الأنبیاء، وولد خیرَهم محمّداً (ص)، وکان اسماعیل ابن أمَة وأخوه ابنَ صریحة مثلک؛ فاختارهُ اللَّه علیه، وأخرجَ منه خیر البشر؛ وما علی أحد من ذلک جدُّه رسول اللَّه (ص) ما کانت أُمّه [أمَةً]. فقال له هشام: اخرج، قال: أخرج ثمّ لا ترانی إلّاحیث تکره، فقال له سالم: یا أبا الحسین؛ لا یظهرنّ هذا منک. إلی آخر الخبر. «1»
الطّبری، التّاریخ، 7/ 165- 166 قریب بهذا المضمون فی الکامل، لابن الأثیر، 4/ 240- 241
«1»
__________________________________________________
(1)- گوید: زید پیش هشام بن عبدالملک رفت. هشام بدو اجازه ورود نمی‌داد. زید نوشته پیش وی می‌فرستاد و هر وقت نوشته‌ای می‌فرستاد، هشام زیر آن می‌نوشت: «پیش امیر خویش بازگرد»، و زید می‌گفت: «به خدا هرگز پیش خالد باز نمی‌گردم، مالی نمی‌خواهم، به مخاصمه آمده‌ام.» و عاقبت هشام از پس انتظار طولانی، بدو اجازه داد.
محمد بن عبدالعزیز زهری گوید: وقتی زید بن علی به نزد هشام بن عبدالملک آمد، حاجب وی حضور
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 901
نتیجه:
اختلاف و منازعه مالی در میان فرزندان و ورثه یک قوم و طایفه امری رایج و متداول است که ممکن است این اختلاف میانشان حل و فصل شود و ممکن است تا آخر عمرشان به نتیجه ای نرسد، اما این اختلاف و منازعه مالی میان زید فرزند امام سجاد علیه السلام و عبداللَّه فرزند حسن مثنی مغرضانه بزرگ نمایی شده است، و شاهد آن:
1- والیان مدینه (ابراهیم بن هشام و خالد بن عبدالملک حکمی) هر کدام در زمان خودشان زید و عبداللَّه را احضار کردند تا آنها نزد جمعی از قرشیان و انصار طرح‌دعوی کنند، و با این کار آنها مورد شماتت و تحقیر مردم واقع شدند و آن وقت والیان
__________________________________________________
زید را خبر داد. هشام به بالا خانه ای رفت که بسیار مرتفع بود، سپس بدو اجازه ورود داد و به یکی از خادمان خویش گفت که به دنبال وی باشد و بدو گفت: «نباید ترا ببیند، بشنو چه می‌گوید.»
خادم گوید: در بلکان به دنبال وی بودم، مردی تنومند بود، در یکی از پله‌ها توقف کرد و گفت: «به خدا هر که دنیا را دوست دارد زبون شود.»
گوید: و چون به نزد هشام درآمد حوایج وی را انجام داد. پس از آن سوی کوفه رفت و هشام فراموش کرد که از خادم بپرسد، تا روزها گذشت. سپس از او پرسید که ما وقع را بگفت. هشام به ابرش نگریست و گفت: «به خدا زودتر از هر چیز، خبر عصیان اورا خواهی شنید.»
گوید: پیش از آن، جز آن خبری نرسید و چنان شد که گفته بود.
درباره زید گویند که وی به نزد هشام درباره چیزی قسم یاد کرد. هشام گفت: «باورت ندارم.»
گفت: «ای امیر مؤمنان، خدا مرتبت هیچ کس را چنان بالا نبرده که با نام خدای قانع نشود و مرتبت هیچ کس را چنان پائین نبرده که با نام خدای بگفته او قانع نشوند.»
هشام گفت: «ای زید، شنیده‌ام از خلافت یاد می‌کنی و آرزوی آن می‌داری، ولی لایق آن نیستی که کنیز زاده ای.» زید گفت: «ای امیر مؤمنان تو را پاسخی هست.» گفت: «بگوی.»
گفت: «هیچ کس به خدای نزدیکتر و به نزد وی والا مقام‌تر از پیمبر مبعوث وی نیست، اسماعیل از بهترین پیمبران بود و بهترین پیمبران محمد (ص) از فرزندان وی بود، اسماعیل فرزند کنیزی بود و برادرش، چون تو، فرزند آزاده بود، اما خدا اورا بر برادرش مرجح داشت. و بهترین انسانها را، از فرزندان او کرد.
هر که جدش پیمبر خدا باشد، (ص)، مهم نیست که مادرش کی باشد.»
هشام بدو گفت: «برون شو.»
گفت: «برون می‌شوم و پس از آن دیگر مرا نخواهی دید، مگر در وضعی که ناخوشایند تو باشد.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 10/ 4256- 4258
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 902
در مقابل این شماتت ها سکوت اختیار کردند و حرفی نزدند، و زید و عبداللَّه که متوجه این موضوع شدند دست از مشاجره کشیدند، و زید گفت: کاری با ما کردی که ابو بکر و عمر به مانند این با ما نکرد؟! و ما به حق یا ناحق جلوی شما طرح دعوی نمی‌کنیم و هرکدام به دنبال کار نشان رفتند و مردم نیز هم پراکنده شدند. «1»
2- نقل راویان اخبار است که جریان منازعه مالی زید و عبداللَّه را در خلال اخبار قیام زید علیه السلام علیه هشام بن عبدالملک روایت کرده اند، و از جمله این راویان مصعب زبیری است که اوّلًا این منازعه را بزرگ جلوه داده، و ثانیاً خواسته است موضوع ازدواج فاطمه بنت الحسین علیهما السلام بعد از حسن مثنی را که فقط خود او ناقل آن است در خلال این خبر (یعنی مشاجره لفظی زید و عبداللَّه) بیان کند و این یک نمونه عدوات و بغض مصعب زبیری نسبت به آل علی علیه السلام است که در حق دختران رسول خدا صلی الله علیه و آله روا داشته است «2»، در خبر آورده است که حسن مثنی در حال احتضار ناراحت بود و به همسرش گفت: می‌بینم که بعد از من تو با عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفان ازدواج می‌کنی؟! هرکس که می‌خواهی به همسری برگزین ولی با این فرد ازدواج نکن. فاطمه قسم خورد که با او ازدواج نکند و حسن مثنی آسوده خاطر دار فانی را وداع گفت. در حین تشییع جنازه، عبداللَّه سراغ فاطمه آمد و با جملات شرم آور «3» از او خواستگاری کرد و فاطمه پاسخ رد داد و در بعضی از اخبار آمده است که مادر فاطمه «امّ اسحاق» اورا وادار به این ازدواج کرد «4». بالآخره قرار شد که عبداللَّه کفاره قسم فاطمه را با آزاد کردن بردگان و مملوکان خود بپردازد، و فاطمه بعد از گذشت دوره عدّه، همسر عبداللَّه شد
__________________________________________________
(1)- [تاریخ طبری، 7/ 163- 165]
(2)- نظیر نقل خبر ازدواج امّ کلثوم بنت امیر المؤمنین علیه السلام که در جلد 11 موسوعه تاریخ امام حسین علیه السلام بیان آن گذشت، و نقل اخبار موهن در مورد ازدواج سکینه بنت الحسین علیهما السلام و هم نشینی او با شعرا و مغنیان در مجالس که بیان آن گذشت
(3)- [فوافاه عبداللَّه بن عمرو ... فنظر إلی فاطمة حاسرة تضربُ وجهها، فأرسلَ لها: إنّ لنا فی وجهکِ‌حاجة فأرفق به.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 52]
(4)- الأغانی (ط 1 دار إحیاء التّراث العربی)، 21/ 117، (ط 2 دار إحیاء التّراث العربی)، 21/ 80، مقاتل الطّالبیّین،/ 139
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 903
و با نسبت دادن مولودی به نام محمد دیباج این امر را به نظر خودش تثبیت کرده است.
این خبر مصعب زبیری با اخباری که بخاری در الصحیح «1» و نسخ مفید در الإرشاد «2» و غزالی در احیاء العلوم «3» و صاحب المناقب «4» وصاحب تهذیب الکمال «5» و صاحب تهذیب التهذیب «6» آورده اند مغایر است؛ زیرا آنها گفته اند فاطمه بنت الحسین علیهما السلام بعد از وفات حسن مثنی بر مزار او خیمه‌ای زد و به مدت یک سال عزاداری کرد. پس چگونه خبر مصعب زبیری می‌تواند درست باشد که او بعد از اتمام عدّه به عقد ازدواج عبداللَّه درآمد؟!
و دیگر این که مؤرخین سرگذشت محمد دیباج را با اخبار دستگیری و شهادت اولاد حسن مثنی توسط منصور دوانیقی نقل کرده اند این در صورتی است که شیخ کلینی از علماء امامیه در اصول کافی «7» به نقل از موسی بن عبداللَّه بن حسن مثنی سرگذشت پدر و اعمام و برادران و برادرزادگانش را آورده است و در بیان اسامی دستگیر شدگان و زندانیان و مقتولین اولاد علوی توسط منصور دوانیقی نامی از محمد دیباج برده نشده است.
این موضوع می‌رساند که: اوّلًا «محمد مذکور» فرد شناخته شده‌ای نزد علماء امامیه نیست و ثانیاً در کتاب نسب قریش ص 106 از قول مصعب زبیری نقل شده است که: کان محمّد الّذی یُقال له الدّیباج، وهو ابن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان یفد
__________________________________________________
(1)- ج 1/ 323
(2)- ج 2/ 22- 23
(3)- ج 4/ 486
(4)- مناقب ابن شهرآشوب، 4/ 13
(5)- ج 6/ 95
(6)- ج 2/ 263
(7)- (ط دار الکتب الإسلامیة)، 2/ 358- 366 (کتاب الحجّه باب ما یفصل به بین دعوی المحقّ والمبطل‌فی أمر الإمامة)، (ط انتشارات علمیّة اسلامیة)، 2/ 173- 187، و بحار الأنوار، 47/ 278- 287. اصل خبر در موسوعه تاریخ امام حسین علیه السلام، 12/ 509- 517 نقل شده است
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 904
علی أمراء بنی أمیّة. یعنی محمد معروف به دیباج در رأس هیأت‌های نزد امراء بنی امیه می‌رفت و شاید علّت قتل او به خاطر ارتباط خاص او با امراء بنی امیه بوده است؛ زیرا خلفای بنی عباس به ویژه منصور دوانیقی وقتی به سرکار آمدند، تمام کسانی که به امراء بنی امیه وابسته بودند از میان برداشتند. به هر حال با نقل این اخبار که در اولاد حسن مثنی در جلد 12 «1» و در ازدواج فاطمه بنت الحسین علیهما السلام در این جلد گذشت، مشخص می‌شود که خبر ازدواج فاطمه دختر سیدالشهدا علیهما السلام بعد از حسن مثنی با عبداللَّه ابن عمرو بن عثمان بن عفان، و انتساب محمد دیباج به عنوان فرزند او، روایتی است که از جانب مصعب زبیری گفته شده است که عداوت و بغض مصعب زبیری نسبت به آل امیر المؤمنین علیه السلام بر کسی پوشیده نیست.
شعراء و مغنیانی مثل ابن میّادة «2» و موسی شهوات «3» که از سرسپردگان دربار اموی و عباسی بوده اند با اشعار خود به این خبر مصعب زبیری دامن زده اند که گفته آنها نیز قابل اعتماد و قبول نیست.
[از کتاب مظلومه ای در تاریخ]
__________________________________________________
(1)- [به موسوعه تاریخ امام حسین علیه السلام، 12/ 493، 661 مراجعه شود].
(2)- ابن میادة: «ابو شرحبیل رَمّاح بن أبْرَد بن ثَوْبان ذُبْیانی 1 غطفانی 2 مُضَری، شاعر استاد و مداح‌امویان و عباسیان بود. در عهد هشام بن عبدالملک (71- 125 ه) معروف شد و نزد ولید بن یزید (88- 126 ه) تقرّب یافت. بعد هم در عصر عباسی ابو جعفر منصور 3 (95- 158 ه) و جعفر بن سلیمان والی مدینه را مدح گفت و از ایشان و سایر ممدوحین صلات وافر به دست آورد.
1. ذُبْیان: به ضم اوّل و سکون ثانی، طایفه ای از بنی غَطَفان بودند که در مشرق مدینه بین حجاز و جبال بنی‌طی سکونت داشتند. شاعر مشهور جاهلی نابغه ذبیانی از این طایفه بود.
2. بنو غَطَفان: دو قبیله بزرگ به نام های جُذام و قیس عَیْلان از اعراب نجد بودند. در غزوه قرقرة الکدر با رسول اللَّه جنگیدند و شکست خوردند و اسلام آوردند.
3. ابوجعفر: عبداللَّه بن محمد بن علی بن عبداللَّه بن العباس بن عبدالمطّلب، دوّمین خلیفه عباسی وسر سلسله خلفای عباس بود.
فریدونی، برگزیده الأغانی، 1/ 255
(3)- ابو محمّد موسی بن یسار، شاعری مدیحه سرا و ترانه‌گو و نکته سنج از اهالی آذربایجان بود که در مدینه تولد و پرورش یافت و همانجا درگذشت. وی از موالی قریش بود و در عهد سلیمان بن عبدالملک به شام رفته او را مدح گفت و در سلک شعرای دربار اموی درآمد.
فریدونی، برگزیده الأغانی، 1/ 351
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 905

وقد روت أحادیثاً کثیرة ومنها حدیث فدک والمنزلة وردّ الشّمس‌

ومنها: امتحان خدیجة برهان الوحی: قال ابن إسحاق: وحدّثنی إسماعیل بن أبی حکیم مولی آل الزّبیر: أنّه حُدِّث عن: خدیجة رضی اللَّه عنها أنّها قالت لرسول اللَّه (ص):
أی ابنَ عمّ، أتستطیع «1» أن تُخْبرنی بصاحبک هذا الذی یأتیک إذا جاءک؟ قال: نعم.
«2» قالت: فإذا جاءک فأخْبرنی به «3». فجاءه جبریل علیه السلام «4» کما کان یصنع «4»، فقال رسول اللَّه (ص) لخدیجة «2»: یا خدیجة، هذا جبریلُ «5» قد جاءنی، قالت: «5» قم یا ابن عمّ فاجلس علی فخذی الیسری، قال، فقام رسول اللَّه (ص) فجلس علیها، قالت: هل تراهُ؟ قال:
نعم. قالت: فتحوّلْ فاجلس «6» علی فخذی الیمنی، قالت: فتحوّل «4» رسول اللَّه (ص) فجلس علی فخذها الیمنی «4»، قالت: هل تراه؟ قال: نعم. قالت: فتحوّلْ «7» فاجلس فی حجری، «8» «9» قالت: فتحوّل رسول اللَّه (ص) فجلس فی حجرها «9»، قالت: هل تراه؟ قال: نعم. قال:
فتحسّرت وألقت خِمارها «10» ورسول اللَّه (ص) جلس فی حجرها 8 10، ثمّ قالت له: هل تراه؟ قال: لا. قالت: یا ابن عمّ، أثبُتْ وأبْشِر، فوَ اللَّه إنّه لَمَلَکٌ [کریم] «11» وما هذا «12» بشیطان.
__________________________________________________
(1)- [السّیر: إن استطعت]
(2) (2) [السّیر: قال: فلمّا جاءه قال]
(3)- [لم یرد فی کشف الغمّة]
(4- 4) [لم یرد فی کشف الغمّة]
(5) (5) [السّیر: هل تراه؟ قالت: یا ابن عمّ]
(6)- [فی کشف الغمّة والسّیر: فاقعد]
(7)- [لم یرد فی کشف الغمّة والسّیر]
(8) (8) [کشف الغمّة: ففعل]
(9- 9) [السّیر: ففعل]
(10) (10) [لم یرد فی السیّر]
(11)- [من کشف الغمّة]
(12)- [کشف الغمّة: هو]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 906
وقال ابن إسحاق: وقد حدثتُ عبداللَّه بن حسن هذا الحدیث فقال: قد سمعتُ امِّی فاطمة بنت حسین تحدِّث بهذا الحدیث عن خدیجة، إلّاأنِّی سمعتُها تقول: أدخلت رسول اللَّه (ص) بینها وبین دِرْعها «1»، فذهب عند ذلک جبریل، فقالت لرسول اللَّه (ص): إن هذا لمَلَک وما هو بشیطان.
ابن هشام، السّیرة النّبویّة، 1/ 254- 255/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 511؛
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 1/ 81- 82
أخبرنا أبو عبداللَّه، قال: حدّثنا أبو العبّاس، قال: حدّثنا أحمد، قال: حدّثنا یونس عن ابن إسحاق، قال: حدّثنی إسماعیل بن أبی حکیم مولی الزّبیر أ نّه حُدِّث عن خدیجة بنت خویلد «أنّها قالت لرسول اللَّه (ص) فیما تثبّته- فیما أکرمه اللَّه [تعالی] به من نُبوّته- یا ابن عمّ تستطیع أن تخبرنی بصاحبک هذا الذی یأتیکَ إذا جاءک، فقال: نعم، فقالت:
إذا جاءک فاخبرنی.
فبیْنا رسول اللَّه (ص) عندها، إذ جاء جبریل، فرآه رسول اللَّه (ص)، فقال: یا خدیجة هذا جبریل. فقالت: أتراه الآن؟ قال: نعم. قالت: فاجلس إلی شقِّی الأیمن، فتحوّل فجلس، فقالت هل تراه الآن؟ قال: نعم. قالت: فاجلس فی حجری، فتحوّل رسول اللَّه (ص) فجلس. فقالت: هل تراه الآن؟ قال: نعم. فتحسّرت رأسها فألقت خمارَها ورسول اللَّه (ص) جالس فی حجرها، فقالت: هل تراه الآن؟ قال: لا. قالت: ما هذا شیطان، إن هذا [لَمَلَک] یا ابن عمّ، فاثْبُتْ وأبْشِرْ، ثمّ آمنت به وشهدت أنّ الذی جاء به الحقّ».
قال ابن إسحاق: فحدّثت عبداللَّه بن الحسن هذا «2» الحدیث، فقال: قد سمعت فاطمة بنت الحسین تحدث بهذا الحدیث عن خدیجة إلّاأنِّی سمعتها تقول: «أدخلت رسول اللَّه (ص)، بینها وبین درْعَها فذهب عند ذلک جبریل علیه السلام. قلت: وهذا شی‌ء کانت خدیجة- رضی اللَّه عنها- تصنعه تستثبت به الأمر احتیاطاً لدینها وتصدیقها، فأمّا النّبیّ (ص) فقد
__________________________________________________
(1)- درع المرأة: قمیصها، وقیل: ما تلبسه فوق القمیص
(2)- فی (ح): «بهذا»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 907
کان [قد] «1» وثِقَ بما قال له جبریل وأراه من الآیات الّتی ذکرناها مرّة بعد أخری، وما کان من تسلیم الشّجر والحجر علیه، وما کان من إجابة الشّجر لدعائه وذلک بعدما کذّبه قومه وشکاهم إلی جبریل علیه السلام فأراد أن یطیب قلبه» «2».
البیهقی، دلائل النّبوّة، 2/ 151- 152
ومنها: أخبرنا محمّد بن عمر، حدّثنی محمّد بن عبداللَّه بن أخی الزّهریّ، سمعتُ عبداللَّه بن حسن یحدّث عمّی الزّهریّ یقول: حدّثتنی فاطمة بنت حسین قالت: لمّا توفّی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، قال العبّاس: یا علیّ! قم حتّی أبایعک ومَن حضر، فإنّ هذا الأمر إذا کان لم یُردَّ مثلُه والأمر فی أیدینا، فقال علیّ: وأحَدٌ؟! یعنی یطمع فیه غیرنا، فقال العبّاس:
أظنّ واللَّه سیکون. فلمّا بویع لأبی بکر ورجعوا إلی المسجد، فسمع علیّ التّکبیر، فقال:
ما هذا؟ فقال العبّاس: هذا ما دعوتُک إلیه، فأبیت علیَّ. فقال علیّ: أیکون هذا؟ فقال العبّاس: ما رُدَّ مثلُ هذا قطّ. فقال عمر: قد خرج أبو بکر من عند النّبیّ صلی الله علیه و آله حین توفِّی وتخلّف عنده علیّ وعبّاس والزّبیر، فذلک حین قال عبّاس هذه المقالة.
ابن سعد، الطّبقات، 2- 2/ 39
ومنها: وکتب إلینا أبو جعفر الحضرمیّ «3» قثنا جندل «4» بن والق، قال: نا محمّد بن عمر [المازنی] «5» «6» عن عباد الکلبیّ «6»، عن جعفر «7» بن محمّد، عن أبیه، عن علیّ بن حسین،
__________________________________________________
(1)- لیست فی (ه)
(2)- دلائل النّبوّة لأبی نعیم (172) و (174). و «البدایة والنّهایة» لابن کثیر (3: 15)
(3)- [فی المعجم مکانه: حدّثنا محمّد بن عبداللَّه الحضرمیّ ... فی الأمالی ودلائل الإمامة مکانهما: حدّثناعلیّ بن محمّد بن الحسن القزوینی المعروف بابن مقبرة، قال: حدّثنا محمّد بن عبداللَّه الحضرمی ...]
(4)- [فی الأمالی الخمیسیة مکانه، وبه قال: أخبرنا أبو بکر أحمد بن جعفر بن حمدان بن مالک القطیعیّ، قال فیما کتب إلیَّ أبو جعفر الحضرمیّ محمّد بن عبداللَّه بن سلیمان، قال: حدّثنا جندل ... وفی بشارة المصطفی مکانه: حدّثنا أبو الحسین أحمد بن محمّد الغطریفیّ، أخبرنا الحسین بن محمّد بن هارون، أخبرنا محمّد بن حمدان ابن مهران، حدّثنا عبدان، حدّثنا حبیب بن المغیرة، عن جندل ...]
(5)- [من المعجم]
(6- 6) [لم یرد فی بشارة المصطفی، وأضاف فی الأمالی أو الکلینیّ]
(7)- [فی کشف الغمّة مکانه: بإسناده مرفوعاً عن جعفر ...]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 908
«1» عن فاطمة الصّغری (120/ أ)، عن حسین بن علیّ، عن امّه فاطمة ابنة محمّد (ص) «2» قالت: خرج علینا «3» رسول اللَّه (ص) عشیّة عرفة، فقال: إنّ «4» اللَّه عزّ وجلّ باهی بکم [الملائکة] «5» وغفر «6» لکم عامّة، و [غفر] «5» لعلیّ خاصّة، «7» وإنِّی رسول اللَّه إلیکم «7» غیر محابّ «8» لقرابتی «9»، [هذا جبریل یخبرنی] «10»، إنّ السّعید «11» کلّ السّعید «11» [و] «12» «13» حقّ السّعید «13» مَنْ أحبّ علیّاً فی «14» فی حیاته وبعد موته «15» 14. [أنّ الشّقیّ کلّ الشّقیّ حقّ الشّقیّ مَنْ أبغضَ علیّاً فی حیاته وبعد موته] «16». «17»
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام].
(2)- [فی المعجم والعمدة: رسول اللَّه (ص)].
(3)- [لم یرد فی الأمالی الخمیسیّة، وفی ینابیع المودّة: أبی].
(4)- [فی المناقب مکانه: فی المعجم الطّبرانی بإسناده إلی فاطمة الزّهراء علیها السلام، قالت: قال رسول اللَّه (ص): إنّ ...].
(5)- [من بشارة المصطفی].
(6)- [بشارة المصطفی: فغفر].
(7- 7) [ینابیع المودّة: وأنا أُرْسِلتُ إلی النّاس جمیعاً].
(8)- [بشارة المصطفی: هائب، وأضاف فیه: لقومی ولأصحابی و].
(9)- [المصدر: بقرابتی، وإلی هنا حکاه عن أحمد فی الرّیاض النّضرة، 3/ 137].
(10)- [من المعجم والأمالی وبشارة المصطفی: (وفیه: أخبرنی)].
(11- 11) [لم یرد فی المعجم].
(12)- [من ینابیع المودّة].
(13- 13) [لم یرد فی المناقب للخوارزمیّ].
(14- 14) [بشارة المصطفی: حیاتی بعد موتی].
(15)- [فی الأمالی ودلائل الإمامة وکشف الغمّة: وفاته، وفی الأمالی الخمیسیّة: مماته، وإلی هنا حکاه فی دلائل الإمامة والأمالی الخمیسیّة وبشارة المصطفی وکشف الغمّة وفاطمة بنت الحسین علیه السلام، وحکاه مجمع الزّوائد، 9/ 180 رقم 14758، عن المعجم الکبیر].
(16)- [من المعجم والأمالی، وعبارة حقّ الشّقیّ من الأمالی]
(17)- فاطمه بنت محمد صلی الله علیه و آله فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله شب عرفه نزد ما آمد و فرمود: به راستی خدای تبارک و تعالی به شما مباهات دارد همه شما را عموماً و بخصوص علی را آمرزیده و من رسول خدایم بسوی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 909
ابن حنبل، فضائل الصّحابة، 2/ 658، رقم 1121/ عنه: ابن البطریق، العمدة،/
200، رقم 302؛ القندوزی، ینابیع المودّة، 1/ 389؛ مثله الطّبرانی، المعجم الکبیر،
22/ 415 رقم 1026؛ الصّدوق، الأمالی،/ 182 رقم 8 المجلس 34؛ الطّبری، دلائل
الإمامة «1»،/ 7؛ الشّجری، الأمالی الخمیسیّة، 2/ 75؛ الطّبریّ، بشارة المصطفی،/ 149؛
المناقب، الخوارزمی،/ 78- 79 رقم 62؛ الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 450- 451؛
الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 110
أنا أبو علیّ تیمان «2» بن حیدر بن الحسن «3» بن أبی عدیّ الکاتب، بقراءتی علیه: نا أبو محمّد عبدالرّحمان بن أحمد بن الحسین الحافظ، إملاءً: أنا أبو طاهر محمّد بن أحمد بن علیّ بن حمدان الأمویّ بقراءتی علیه: نا أبو عبداللَّه الحسین بن جعفر بن محمّد الجرجانیّ بالرّیّ، من لفظه: أنا أبو الحسن أحمد بن محمّد بن عیسی البزّاز «4»، قراءة من لفظه: وعمر ابن محمّد بن عمر بن الفیّاض، قراءة علیه، قالا: نا هارون بن موسی الصّیرفیّ: نا بکّار ابن محمّد بن سعید: نا أبی «محمّد بن سعید»: نا بکر بن عبدالملک البصریّ، ساکن الیمامة، عن علیّ بن الحسین، عن فاطمة الصّغری، عن فاطمة الکبری علیهم السلام، قالت:
خرج رسول اللَّه صلی الله علیه و آله علی النّاس یوم عرفة، فقال: إنّ اللَّه تبارک وتعالی باهی بکم فی هذا الیوم وغفر لکم عامّة، وغفر لعلیّ خاصّة، وإنِّی رسول اللَّه إلیکم غیر معاتب لقومی ولا عائب لقرابتی. وهذا جبرئیل علیه السلام یخبرنی: أنّ السّعید حقّ السّعید مَنْ أحبّ علیّاً فی حیاتی وبعد وفاتی، وأنّ الشّقیّ کلّ الشّقیّ مَنْ أبغضه فی حیاتی وبعد وفاتی.
ابن بابویه، الأربعون،/ 33
__________________________________________________
شما و از راه دوستی و خویشاوندی نیست، این جبرئیل است که به من خبر می‌دهد سعادتمند کامل کسی است که علی علیه السلام را دوست دارد در زندگی او و پس از مرگش و شقی تمام کسی است که علی را در زندگی و مردگی دشمن دارد].
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 182
(1)- [حکی دلائل الإمامة وکشف الغمّة عن الأمالی]
(2)- «السّمان» أ
(3)- «الحسین» ب، یأتی ذکره فی الحکایة الاولی. وورد اسمه فی مقدّمة فهرست المصنّف: 22، من باب تعداد مشائخه
(4)- «البزّار» ب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 910
رواه شمس الدّین محمّد بن محمّد الشّافعی، المتوفّی 833 ه، ص 66، عن أحمد بن الطّحّان المقرئ، عن محمّد بن محمّد الشّیرازی، عن محمود بن إبراهیم، عن محمّد بن أبی بکر، عن محمّد بن الهیثم، عن أبی الحسین بن أبی القاسم، عن أحمد بن موسی، عن أحمد ابن محمّد بن السّری، عن الحسین بن جعفر القرشیّ، عن جندل بن والق، عن محمّد بن عمر الکناسیّ، عن جعفر بن محمّد، عن أبیه، عن علیّ بن الحسین، عن فاطمة الصّغری، عن الحسین بن علیّ، عن فاطمة بنت محمّد، قالت: خرج علینا رسول اللَّه ... الحدیث.
شرح الأخبار، 1/ 459 تخریج الأحادیث رقم 177
ومنها: حدّثنا عبداللَّه، حدّثنی أبی، ثنا یزید وعباد بن عباد، قالا: أنبأنا هشام بن أبی هشام، قال عباد بن زیاد، عن امِّه، عن فاطمة ابنة الحسین، عن أبیها الحسین بن علیّ، عن النّبیّ (ص)، قال: ما من مسلم ولا مسلمة یصاب بمصیبة، فیذکرها وإن طال عهدها- قال عباد: قدم عهدها- فیحدث لذلک استرجاعاً إلّاجدّد اللَّه له عند ذلک، فأعطاه مثل أجرها یوم أصیب بها.
ابن حنبل، المسند، 1/ 201
«1»
حدّثنا عبدالرّحمان بن سلام الجمحیّ، حدّثنا هشام «2» بن زیاد، عن امّه «2»، عن «3» فاطمة بنت الحسین، أ نّها سمعت أباها: الحسین «4» بن علیّ یقول: سمعت رسول اللَّه- (ص)- یقول: «ما من مسلم ولا مسلمة «5» «6» تُصیبه مصیبة «6»، وإن قدُم «7» عهدها، فیحدث لها «8»
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی المعجم الأوسط: حدّثنا إبراهیم، قال: وأضاف فی تاریخ دمشق: أخبرنا أبوعبداللَّه الفُراویّ، وأبو المظفّر القُشیریّ، قالا: أنا أبو سعد محمّد بن عبدالرّحمان، أنا أبو عمرو بن حمدان ح. وأخبرتنا أمّ المجتبی فاطمة بنت ناصر، قالت: قُرئ علی إبراهیم بن منصور، أنا أبو بکر ابن المقرئ، قالا: أنا أبو یَعْلی]
(2- 2) [المعجم الأوسط: أبو المقدام، عن أبیه]
(3)- [فی أسد الغابة وفضائل الخمسة مکانهما: روی بسنده عن ...]
(4)- [أضاف فی تاریخ دمشق: زاد ابن حمدان]
(5)- [أضاف فی تاریخ دمشق: یُصاب بمصیبة، وفی حدیث ابن حمدان]
(6- 6) [المعجم الأوسط: یُصاب بمصیبة، وأضاف فیه: فیذکرها]
(7)- [أضاف فی المعجم الأوسط: علی]
(8)- [أضاف فی تاریخ دمشق: فی حدیث ابن المقرئ له]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 911
استرجاعاً «1» إلّاأحدث اللَّه له عند ذلک وأعطاه «2» ثواب ما «3» وعده علیها «2» یوم اصیب بها». «4»
أبو یعلی، المسند، 12/ 148- 149، رقم 6- (6777)/ عنه: ابن عساکر، تاریخ
دمشق، 14/ 127؛ مثله الطّبرانی، المعجم الأوسط، 3/ 371- 372 رقم 2789؛
ابن الأثیر، أسد الغابة، 2/ 18- 19؛ الفیروزآبادی، فضائل الخمسة، 3/ 276
حدّثنا أحمد بن یحیی، نا أبو غسّان مالک بن إسماعیل، نا إسرائیل، عن أبی المقدام بصریّ [کذا]، عن امّه فاطمة بنت حسین بن علیّ، عن الحسین، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم: من اصیب بمصیبة فذکرها- وإن تقادم عهدها-، فأحدث لها استرجاعاً، أحدث اللَّه له ثواب ما وعده حین اصیب بها.
الدّولابی، الذّرّیّة الطّاهرة،/ 131
حدّثنا أبو خلیفة الفضل بن الحباب الجمحیّ وإبراهیم بن هشام البَغَویّ قالا: ثنا «5» عبدالرّحمان بن سلام الجمحیّ، ثنا هشام أبو المِقدام عن امّه، عن فاطمة بنت الحسین، عن أبیها رضی الله عنه: أنّ النّبیّ (ص) قال «6»: مَن أصابته مصیبة فقال إذا ذکرها: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون! جدّد اللَّه له من أجرِها مثل ما کان «7» یوم أصابته. «8»
__________________________________________________
(1)- استرجاعاً: أی أن یقول: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون
(2- 2) [المعجم الأوسط: اللَّه ثوابه]
(3)- [أضاف فی تاریخ دمشق: وعد، وفی حدیث ابن المقرئ]
(4)- [أضاف فی المعجم الأوسط: لا یُرْوی هذا الحدیثُ عن الحسن بن علیّ إلّابهذا الإسناد، تفرّد به هشام أبو المقدام]
(5)- [فی المعجم الأوسط، ج 10، مکانه: حدّثنا الفضل بن الحباب، قال: حدّثنا ...]
(6)- [لی هنا لم یرد فی کنز العمّال]
(7)- [أضاف فی کنز العمّال: له]
(8)- [زاد فی المعجم الأوسط: لا یُروی هذا الحدیث عن الحسین بن علیّ إلّابهذا الإسناد، تفرّد به أبو المِقدام. وأضاف فی کنز العمّال (ط هب عن فاطمة بنت الحسین، عن أبیها)]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 912
الطّبرانیّ، المعجم الکبیر، 3/ 142، رقم 2895، مقتل الحسین،/ 84- 86، المعجم
الأوسط، 5/ 496، رقم 4941؛ مثله المتّقی الهندی، کنز العمّال، 3/ 300، رقم 6651
وروی عنها الإمام أحمد وابن ماجة، عن أبیها الحسین رضی الله عنه، عن النّبیّ (ص) حدیث:
«ما من مسلمٍ یُصاب بمصیبةٍ فیذکرها وإن قدم مشهدها فیحدث لها الاسترجاع إلّا کتب اللَّه له من الأجر مثل یوم اصیب».
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 383
ومنها: حدّثنا عبداللَّه، حدّثنی أبو إبراهیم البرجمانیّ، ثنا الفرج بن فضالة، عن [محمّد ابن] عبداللَّه بن عمرو بن عثمان، عن امّه فاطمة بنت حسین عن حسین، عن أبیه، عن «1» النّبیّ (ص) قال: لا «2» تدیموا النّظر إلی المجذمین وإذا کلّمتموهم فلیکن بینکم وبینهم قید «3» رمح «4».
ابن حنبل، المسند، 1/ 78/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 74/ 10- 11، تراجم
النّساء،/ 273- 274، مختصر ابن منظور، 20/ 353؛ مثله أبو یعلی، المسند، 12/
145 رقم 3 (6774)؛ الطّبریّ، تهذیب الآثار (مسند علیّ بن أبی طالب علیه السلام ( «4»))،/
20 رقم 47؛ المتّقی الهندی، کنز العمّال، 10/ 55- 56 رقم 28339
حدّثنا عبداللَّه، حدّثنی أبی ثنا وکیع، حدّثنی عبداللَّه بن سعید بن أبی هند، عن محمّد ابن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان، عن امّه فاطمة بنت حسین.
عن أبی عبّاس وصفوان، أنا عبداللَّه بن سعید بن أبی هند، عن محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان، عن امّه فاطمة بنت حسین، أنّها سمعت ابن عبّاس یقول: قال رسول
__________________________________________________
(1)- [فی المسند لأبی یعلی مکانه: حدّثنا أبو الرّبیع الزّهرانیّ، حدّثنا فرج بن فضالة، عن عبداللَّه بن عامر، عن محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان، عن امِّه فاطمة بنت الحسین، عن أبیها حسین بن علیّ، عن ...]
(2)- [فی تهذیب الآثار مکانه: حدّثنا أبوکریب، قال، حدّثنا عُبید بن سعید بن أبّان، عن أبی فضالة، عن‌عبداللَّه بن عامر، عن محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان، عن امّه فاطمة ابنة حسین، عن أبیها حسین بن علیّ، عن امّه فاطمة قالت- فیما اری- قال رسول اللَّه (ص): لا ...، وفی تاریخ دمشق مکانه: أخبرنا أبو العزّ أحمد بن عبیداللَّه السّلمیّ، أنا القاضی أبو الطّیّیب الطّبریّ، أنا علیّ بن عمر بن محمّد الحربیّ، نا أحمد بن الحسن بن عبدالجبّار، نا منصور بن بشیر، نا الفرج بن فضالة، عن عبداللَّه بن عامر، عن محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان، عن فاطمة بنت الحسین بن علیّ، عن أبیها الحسین، أنّ النّبیّ قال: لا ...، ومن هنا حکاه فی کنز العمّال]
(3)- [کنز العمّال: قدر]
(4)- [أضاف فی کنز العمّال: (حم، ع، طب وابن جریر- عن فاطمة بنت الحسین، عن أبیها؛ ابن عساکر- عن فاطمة، عن الحسین وابن عبّاس معاً)]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 913
اللَّه (ص): لا تدیموا إلی المجذومین «1» النّظر.
ابن حنبل، المسند، 1/ 333/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 56/ 284؛ المزّی،
تهذیب الکمال، 35/ 258
حدّثنی ابن أبی مریم قال: حدّثنا ابن «2» أبی الزّناد قال: حدّثنی محمّد «3» بن عبداللَّه بن
__________________________________________________
(1)- [تاریخ دمشق: مجذّمین]
(2)- [فی تاریخ دمشق ج 56 مکانه: أخبرنا أبو محمّد هبة اللَّه بن سهل بن عمر، أنا محمّد بن علیّ بن محمّدالخشّاب، أنا أبو طاهر ابن خزیمة، أنا جدّی أبو بکر، نا یونس بن عبدالأعلی، أنا ابن وهب، قال: وأنا أیضاً- یعنی ابن ...، وفی تهذیب الکمال مکانه: وأخبرنا به أعلی من هذا أبو إسحاق إبراهیم بن علیّ بن أحمد ابن الواسطیّ، وأبو الفرج عبدالرّحمان بن أحمد بن عبدالملک بن عثمان المقدسیّ، قالا: أخبرنا أبو الحسین علیّ بن النّفیس بن بُورنداز ببغداد.
(ح): وأخبرنا أبو محمّد عبدالعزیز بن الحسین بن الحسن ابن الخلیلیّ، قال: أخبرنا أبو الحسن عبدالسّلام ابن عبدالرّحمان بن علیّ بن علیّ بن سُکَینة ببغداد.
(ح): وأخبرنا أبو العبّاس أحمد بن محمّد بن عبدالقاهر بن هبّة اللَّه ابن النّصیبیّ بحلب، قال: أخبرنا أبو سعد ثابت بن مُشرف ابن أبی سعد البغدادیّ بحلب، قالوا: أخبرنا أبوالقاسم محمود بن عبدالکریم بن علیّ بن فُورجة الأصبهانیّ ببغداد، قال: أخبرنا أبو بکر محمّد بن أحمد بن محمّد بن الحسن بن ماجة الأبهریّ، قال: أخبرنا أبوجعفر أحمد بن محمّد بن المَرْزُبان الأبهریُّ، قال: أخبرنا أبوجعفر محمّد بن إبراهیم بن یحیی بن الحَکَم الحَزَوَّریّ، قال: حدّثنا أبو جعفر محمّد بن سلیمان بن حبیب المِصّیصیُّ ولقبه لُوَیْن، قال: حدّثنا عبدالرّحمان بن ...، وفی میزان الاعتدال مکانه: وقال ابن ...]
(3)- فی السّنن لابن ماجة مکانه: حدّثنا عبدالرّحمان بن إبراهیم، ثنا عبداللَّه بن نافع، عن ابن أبی الزّناد. وحدّثنا علیّ بن أبی الخصیب، ثنا وکیع، عن عبداللَّه بن سعید بن أبی هند، جمیعاً عن محمّد .... وفی تاریخ دمشق مکانه: أخبرنا أبو منصور محمود بن أحمد بن عبدالمنعم، أنا شجاع وأحمد ابنا علیّ بن شجاع، وأبو عیسی عبدالرّحمان بن محمّد بن عبدالرّحمان بن زیاد، وأبو بکر محمّد بن أحمد بن محمّد بن ماجة.
ح (1) وأخبرنا أبو الفضل عبیداللَّه بن محمّد بن إبراهیم بن سعدویه، أنا أبو الفضل المطهّر بن عبدالواحد بن محمّد البُزانیّ، وأبو عیسی بن زیاد، وأبو بکر بن ماجة. وأخبرنا أبو القاسم رستم بن محمّد بن أبی عیسی بن زیاد، وأبو جعفر محمّد بن غانم بن أبی نصر الشّرابیّ، وأبو المظفّر بُندار بن أبی زرعة بن بندار البیع، قالوا: أنبأنا أبو عیسی.
ح وأخبرنا أبو العبّاس أحمد بن سلامة بن عبیداللَّه بن الرّطبیّ القاضی، وأبو الوفاء عبدالواحد بن محمّد بن عبداللَّه الدّشتیّ، وفاذشاه بن أحمد بن نصر بن علیّ (بن الحسین بن فاذشاه، وأبو عبداللَّه محمّد بن حمد بن أحمد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 914
عمرو بن عثمان، عن امِّه فاطمة بنت الحسین، عن ابن عبّاس، «1» عن «2» النّبیّ (ص) «1»، قال «3»:
لا تدیموا النّظر إلی المجذمین «4».
وقال لی أحمد بن أشکاب، حدّثنا حمید الرّؤاسی، عن عبداللَّه بن سعید بن أبی هند، عن محمّد بن عبداللَّه، عن فاطمة، عن ابن عبّاس، عن النّبیّ (ص)، مثله، وقال ابن المبارک، عن حسین بن علیّ بن حسین، حدّثتنی فاطمة بنت الحسین، عن أبیها، عن النّبیّ (ص)- مثله.
البخاری، التّاریخ الکبیر، 1- 1/ 138- 139، رقم 147؛ مثله ابن ماجة، السّنن
(کتاب الطّبّ)، 2/ 1172، رقم 3543، باب 44؛ ابن عساکر، تاریخ دمشق «5»، 56/
283، 74/ 9- 10؛ تراجم النّساء،/ 273، مختصر ابن منظور، 22/ 285؛ المزّی،
تهذیب الکمال، 35/ 258- 260؛ الذّهبی، میزان الاعتدال، 3/ 593 رقم 7744
__________________________________________________
ابن علیّ) النّجّار، وأبو عبداللَّه الحسین بن حمد بن محمّد بن عمرویه، وأبو سعید شیبان بن عبداللَّه بن شیبان، وأبو عبداللَّه محمّد بن إبراهیم بن محمّد بن محمّد الصّالحانی، وأبو نصر الحسین بن رجاء بن محمّد بن سلیم. وأبو عبداللَّه مظفّر بن إسماعیل بن الحسین النّجّاد، وأبو المناقب ناصر بن حمزة بن ناصر بن طباطب العلویّ، وامّ الکرام ضوء بنت حمد بن محمّد الطّویل، قالوا: أنا أبو بکر بن ماجة. ح وأخبرنا أبو القاسم زاهر بن طاهر، أنا عبیداللَّه بن محمّد بن مندة. ح وأخبرنا أبو غالب الماوردیّ، أنا أبو الفضل البُزانی. ح وأخبرنا أبو الحسن معمر ابن إسماعیل بن محمّد بن محمّد بن عبدالوهّاب، أنا شجاع بن علیّ بن شجاع قراءة علیه، وأنا حاضر، قالوا:
أنا أحمد بن محمّد بن المرزبان الأبهریّ، نا محمّد بن إبراهیم بن یحیی بن الحکم الخزَوّری، نا محمّد بن بن إبراهیم بن یحیی بن الحکم الخزوّری، نا محمّد بن سلیمان، لُوَین، نا عبدالرّحمان بن أبی الزّناد، عن محمّد ...]
(1) (1) [تاریخ دمشق ج 56: أنّ رسول اللَّه (ص)]
(2)- [فی السّنن وتاریخ دمشق ج 56: أنّ]
(3)- [فی المختصر مکانه: رُوی عن أمّه فاطمة بنت الحسین، عن عبداللَّه بن عبّاس: أنّ رسول اللَّه (ص) قال ...]
(4)- [فی السّنن: المجذومین، وإلی هنا حکاه فی السّنن وتاریخ دمشق وتهذیب الکمال ومیزان الاعتدال، وأضاف فی السّنن: فی الزّوائد: رجال إسناده ثقات، وأضاف فی تهذیب الکمال: رواه ابن ماجة، عن علیّ ابن محمّد بن أبی الخصیب، عن وکیع، فوقع لنا بدلًا عالیاً، وعن دُحَیْم، عن عبداللَّه بن نافع الصّائغ، عن عبدالرّحمان بن أبی الزّناد، فوقع لنا عالیاً بدرجتین.
رواه فرج بن فَضالة، عن عبداللَّه بن عامر الأسلمیّ، عن محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان، عن امّه فاطمة بنت الحسین، عن أبیها، عن النّبیّ (ص)، وقیل: عن أبیها، عن علیّ، عن النّبیّ (ص).
وقد کتبنا لها حدیثاً آخر فی ترجمة یَعلی بن أبی یحیی. وهذا جمیع ما لها عندهم، واللَّه أعلم]
(5)- [حکاه تاریخ دمشق ج 56 عن مسند أحمد، 1/ 276 ط المیمنیّة]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 915
وحدّثنی أبو معاویة البصریّ بشر بن دِحْیة، قال: حدّثنی عیسی بن یونس، قال:
حدّثنی عبداللَّه بن سعید بن أبی هند، عن محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان، عن امّه فاطمة ابنة حسین، عن ابن عبّاس، أنّ النّبیّ (ص) قال للمُجَذَّمین: لا تُدیموا النّظر إلیهم. «1»
حدّثنا محمّد بن إسماعیل الضِّراریّ قال، أخبرنا أبو مصعب مُطَرِّف بن عبداللَّه الأصَمّ قال، حدّثنی عبدالرّحمان بن «2» أبی الزّناد، عن محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان، «3» عن امِّه فاطمة ابنة حسین، عن ابن عبّاس، أ نّه قال «3»: نهانا «4» رسول اللَّه (ص) أن نُدیم النّظر إلی المجذَّمین، وقال: لا تُدیموا النّظر إلیهم. «5»
حدّثنا أبوکریب، قال، حدّثنا وکیع- وحدّثنا ابن وکیع، قال، حدّثنا أبی- عن عبداللَّه ابن سعید بن أبی هند، عن محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان، عن امِّه فاطمة ابنة الحسین، عن ابن عبّاس، قال، قال رسول اللَّه (ص): لا تُدیموا النّظر إلی المجذّمین- زاد أبو کریب فی حدیثه: ومن کلّمه منکم فلیکلّمه وبینه وبینه قیدُ رُمح.
حدّثنا أبو کریب، قال، حدّثنا خالد بن مَخْلَد قال، حدّثنا عبدالرّحمان بن أبی الزّناد، عن محمّد بن عبداللَّه/ بن عمرو بن عثمان، عن امّه فاطمة ابنة حسین بن علیّ، عن ابن عبّاس قال: نهی رسول اللَّه (ص) أن تُدیموا النّظر إلی المجذَّمین.
الطّبریّ، تهذیب الآثار (مسند علیّ بن أبی طالب علیه السلام ( «4»))،/ 19- 20، رقم 43- 46
/ مثله ابن عساکر، تاریخ دمشق، 56/ 283، 74/ 9، تراجم النّساء،/ 272،
مختصر ابن منظور، 20/ 353
__________________________________________________
(1)- الخبر: 43، رواه أحمد فی مسنده، عن ابن عبّاس (رقم: 2075)، من حدیث ابن أبی هند، وانظر تعلیق أخی أحمد علیه رحمة اللَّه، وانظر رقم: 45
(2)- [فی تاریخ دمشق مکانه: ح وأخبرنا أبو القاسم ابن السّمرقندی، أنا أبو الحسین ابن النّقّور، قالا: أناعیسی بن علیّ، أنا عبداللَّه بن محمّد البغوی، نا داود بن عمرو، نا عبدالرّحمان بن ...]
(3- 3) [تاریخ دمشق: أخبرتنی فاطمة بنت الحسین أنّها سمعت عبداللَّه بن العبّاس یقول:].
(4)- [تاریخ دمشق ج 56: نهانی، وفی المختصر مکانه: حدّثت فاطمة أنّها سمعت ابن عبّاس یقول: نهانا ...]
(5)- الخبر: 44، رواه أحمد فی مسنده، عن ابن عبّاس (رقم: 2721) [إلی هنا حکاه فی تاریخ دمشق]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 916
حدّثنی أحمد بن یحیی الأودیّ، نا سعید بن عمر الأشعثیّ، نا أبو ضمرة، عن عبداللَّه ابن عامر، عن محمّد «1» بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان، حدّثتنی امِّی فاطمة بنت حسین، عن حسین بن علیّ وعبداللَّه بن عبّاس: أنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم کان یقول: لا تُدیموا النّظر إلی المجذمین «2»، ومَنْ کلّمهم منکم فلیکن «3» بینه وبینهم قید «4» رمح «5».
حدّثنا أبو الفتح نصر بن مرزوق، نا أسد بن موسی، نا الفرج بن فضالة، عن عبداللَّه ابن عامر، عن محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان، عن امّه فاطمة بنت حسین، عن أبیها حسین بن علیّ: مثلُهُ.- لیس فیه: عن ابن عبّاس-.
حدّثنا أحمد بن یحیی الصّوفی، حدّثنا ضرار بن صرد- أبو نعیم-، نا عبداللَّه بن المبارک، نا الحسین بن علیّ بن حسین، عن عمّته- فاطمة بنت حسین، عن أبیها حسین ابن علیّ: أنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم قال: لا تدیموا النّظر إلی المجذمین.
الدّولابی، الذّرّیّة الطّاهرة،/ 128، 129؛ رقم 152، 153، 155/ مثله ابن عساکر،
تاریخ دمشق، 56/ 284
حدّثنا الحسین بن إسحاق التُّستَریّ، ثنا یحیی الحِمّانی، ثنا ابن المبارک، عن محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان، عن امّه فاطمة بنت الحسین، عن أبیها الحسین بن علیّ رضی الله عنه قال: قال رسول اللَّه (ص): لا تُدیموا النّظر إلی المجذومین.
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 131- 132، رقم 2897، مقتل الحسین،/ 85- 86
ومنها: حدّثنا عبداللَّه، حدّثنی أبی، ثنا وکیع وعبدالرّحمان، قال: حدّثنا سفیان عن
__________________________________________________
(1)- [فی تاریخ دمشق مکانه: أخبرنا أبومحمّد هبة اللَّه بن سهل، نا أبوسعید الخشّاب، أنا محمّد بن الفضل، أنا جدِّی محمّد بن إسحاق، نا الحسین بن عیسی البسطامیّ، حدّثنا أنس بن عیاض، عن عبداللَّه بن عامر الأسلمی، عن الدّیباج محمّد ...]
(2)- [تاریخ دمشق: المجذومین]
(3)- [تاریخ دمشق: فلیکلِّمهم، أضاف فیه: و]
(4)- [تاریخ دمشق: قدر]
(5)- [إلی هنا حکاه فی تاریخ دمشق]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 917
مصعب بن محمّد بن یعلی بن أبی یحیی، عن فاطمة بنت حسین، عن أبیها، قال عبدالرّحمان حسین بن علیّ، قال: قال رسول اللَّه (ص): للسّائل «1» حقّ وإن جاء علی فرس «2».
ابن حنبل، المسند، 1/ 201/ مثله: البخاری، التاریخ الکبیر، 8/ 416 رقم 3544؛
الدّولابی، الذریّة الطّاهرة،/ 130 رقم 157- 158؛ الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 130-
131، رقم 2893، مقتل الحسین،/ 84؛ أبو نعیم، معرفة الصّحابة، 2/ 671 رقم 1803
ومنها: حدّثنا ابن عُلیّة وأبو «3» معاویة، عن «4» لیث، عن عبداللَّه بن الحسن، عن «5» أمِّه، عن «5» فاطمة بنت رسول اللَّه (ص)، قالت: کان رسول اللَّه (ص) إذا دخل المسجد یقول «6»:
__________________________________________________
(1)- [فی التاریخ الکبیر مکانه: یعلی بن أبی یحیی، عن فاطمة بنت الحسین، عن أبیها، عن النّبیّ (ص)، قال: للسّائل ...، وفی الذریّة رقم 157 مکانه: حدّثنا یزید بن سنان، نا أبو عامر العقدیّ، نا سفیان، ح، وحدّثنا أحمد بن یحیی، نا علیّ بن قادم، نا سفیان الثّوریّ، عن مصعب بن محمّد بن شرحبیل، عن یعلی بن أبی یحیی، عن فاطمة بنت حسین، عن أبیها: أنّ النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم، قال: للسّائل .... وأیضا فی الذریّة رقم 158 مکانه: حدّثنا عبدالرّحمان بن عبداللَّه بن الحکم، نا شعیب بن یحیی، عن یحیی بن أیّوب، عن مصعب بن محمّد بن شرحبیل: أنّ یعلی حدّثه، عن فاطمة بنت حسین، عن أبیها الحسین بن علیّ: أنّ النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم قال: للسّائل .... وفی المعجم ومعرفة الصّحابة مکانهما: حدّثنا أبو مسلم الکَشّیّ، ثنا محمّد بن کثیر، ثنا سفیان، حدّثنی مصعب بن محمّد، عن یعلی بن أبی یحیی، عن فاطمة بنت الحسین، عن أبیها، قال: قال رسول اللَّه (ص): للسّائل ...]
(2)- [أضاف فی التّاریخ الکبیر: قاله محمّد بن کثیر ...، عن علیّ، وأضاف فی الذریّة رقم 157: اللّفظ لیزید. یعلی بن أبی یحیی، هو: مولی فاطمة بنت حسین]
(3)- [فی المسند لابن حنبل وتهذیب الکمال مکانهما: حدّثنا عبداللَّه، حدّثنی أبی، قال: حدّثنا أبو ...، وفی‌السّنن لابن ماجة: حدّثنا أبو بکر بن أبی شیبة، ثنا إسماعیل بن إبراهیم وأبو ...، وفی تاریخ دمشق ج 74 مکانه: تابعه لیث بن أبی سلیم وإسماعیل بن عُلیّة، عن عبداللَّه بن الحسن، أخبرناه أبو القاسم أیضاً، نا ابن النّقّور، أنا عیسی بن علیّ، نا أبی علیّ بن عیسی أبو الحسن، نا أحمد بن بدیل، نا أبو ...]
(4)- [فی الأمالی مکانه (وبه) قال: أخبرنا الشّریف أبو عبداللَّه محمّد بن علیّ بن الحسن الحسنیّ بقراءتی علیه بالکوفة، قال: أخبرنا أبو الحسن علیّ بن عبدالرّحمان بن أبی السّریّ البکائیّ قراءة علیه سنة ثلاث وسبعین وثلاثمائة، قال: حدّثنا أبو الحصین محمّد بن الحسین الوادعیّ، قال: حدّثنا أبو بکر بن أبی شیبة، قال: حدّثنا معاویة وإسماعیل بن علیة، عن ...]
(5- 5) [فی المسند لابن حنبل وتهذیب الکمال: فاطمة بنت الحسین، عن جدّتها]
(6)- [فی المسند لابن حنبل والأمالی وتاریخ دمشق وتهذیب الکمال: قال]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 918
بسم اللَّه والسّلام علی رسول اللَّه، اللَّهمّ اغفر لی ذنوبی وافتح لی «1» أبواب رحمتک: وإذا خرج قال: بسم اللَّه والسّلام علی رسول اللَّه، اللَّهمّ اغفر لی ذنوبی وافتح لی أبواب فضلک «2».
ابن أبی شیبة، المصنّف، 1/ 338/ عنه: ابن ماجة، السّنن (کتاب المساجد والجماعات
باب 13)، 1/ 253 رقم 771؛ الشّجری، الأمالی، 1/ 249؛ مثله ابن حنبل، المسند،
6/ 283؛ ابن عساکر، تاریخ دمشق، 47/ 11، تراجم النّساء،/ 253؛ مختصر ابن منظور،
20/ 353؛ المزّی، تهذیب الکمال، 35/ 257، 258
ومنها: حدّثنا عبداللَّه، حدّثنی أبی، ثنا «3» إسماعیل بن إبراهیم، قال: ثنا لیث- یعنی ابن أبی سلیم- عن «4» عبداللَّه بن حسن، عن امّه فاطمة ابنة حسین، عن جدّتها فاطمة «5» بنت رسول اللَّه (ص) «5»، قالت «6»: کان رسول اللَّه (ص) إذا «7» دخل المسجد «8» صلّی علی محمّد
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی السّنن لابن ماجة].
(2)- [أضاف فی تهذیب الکمال: رواه ابن ماجة عن أبی بکر ابن أبی شیبة، عن إسماعیل بن عُلیّة، وأبی معاویة الضّریر، عن لیث ولم یذکر حدیث إسماعیل، عن عبداللَّه بن حسن، فوقع لنا بدلًا عالیاً. ورواه صالح ابن موسی الطّلْحیّ، عن عبداللَّه بن حسن، عن امِّه، عن أبیها، عن علیّ].
(3)- [فی المسند لأبی یعلی مکانه: حدّثنا أبو خیثمة، حدّثنا ...].
(4)- [فی السّنن للتّرمذی مکانه: حدّثنا علیّ بن حجر، أخبرنا إسماعیل بن إبراهیم، عن لیث، عن ...].
(5- 5) [السّنن للتّرمذی: الکبری].
(6)- [فی المعجم مکانه: حدّثنا إسحاق بن إبراهیم الدّیریّ، عن عبدالرّزّاق، عن قیس بن الرّبیع، عن عبداللَّه بن الحسن، عن فاطمة بنت الحسین، عن فاطمة الکبری، قالت ...، وفی تاریخ دمشق مکانه: أخبرنا أبو طاهر إسماعیل بن نصر بن أبی نصر- إجازة- شافهنی بها، ثمّ حدّثنا أبو القاسم وهب بن سلمان بن أحمد عنه، أنا أبو المعالی المشرف بن المُرجّا بن إبراهیم- قراءة علیه بصور سنة ثمان وثلاثین وأربعمائة- نا أبو أحمد محمّد بن أحمد بن سهل القیساریّ- بقیساریّة- قلت له: قُرئ علی أبی جعفر أحمد بن حمید بن معافی، وأنت تسمع فی ذی القعدة من سنة ثمان وأربعین وثلاثمائة، فأقرّ به، حدّثکم أبو محمّد عبدالرّحمان بن الفضل الرّازی، نا أحمد ابن یحیی الأودیّ الکوفیّ، نا إسحاق بن منصور، نا حسن بن صالح، وهریم، عن لیث، عن عبداللَّه بن الحسن، عن فاطمة ابنة الحسین- وهی امّ عبداللَّه- عن فاطمة الکبری- علیها السلام- قالت ...].
(7)- [فی المسند لابن حنبل مکانه: حدّثنا عبداللَّه، حدّثنی أبی، ثنا أسود بن عامر، قال: ثنا الحسن- یعنی ابن صالح- عن لیث، عن عبداللَّه بن الحسن، عن فاطمة بنت حسین، عن فاطمة ابنة النّبیّ (ص)، عن النّبیّ
(ص)، قال: کان إذا ...، وفی الذّریّة رقم 186 مکانه: حدّثنا أحمد بن یحیی الصّوفی، حدّثنا إسحاق بن منصور، ثنا الحسن بن صالح، ... عن لیث، عن عبداللَّه بن حسن، عن فاطمة بنت الحسین، عن فاطمة الکبری، قالت: کان النّبیّ (ص) إذا ...]
(8) (- 8*) [لم یرد فی المعجم]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 919
«1» وسلّم «1» و «2» (8*) قال: اللَّهمّ «3» اغفر لی ذنوبی «4» وافتح لی أبواب رحمتک. وإذا خرج «5» صلّی علی محمّد «6» وسلّم «6»، ثمّ «7» قال: اللَّهمّ «3» اغفر لی ذنوبی وافتح لی «5» أبواب فضلک «8». «9»
قال إسماعیل: فلقیت عبداللَّه بن حسن «10»، فسألته عن هذا الحدیث «11»، فقال: کان إذا دخل، قال: ربّ افتح لی «12» باب رحمتک وإذا خرج قال ربّ افتح لی باب فضلک «13».
ابن حنبل، المسند، 6/ 282- 283/ عنه المزّی، تهذیب الکمال، 35/ 257- 258؛
مثله التّرمذی، السّنن، 1/ 197- 198 رقم 313- 314 باب 231؛ أبو یعلی، المسند،
12/ 199 رقم 18 (6822)؛ الدّولابی، الذّریّة الطّاهریة،/ 148 رقم 186؛ الطّبرانی،
المعجم الکبیر (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 22/ 423 رقم 1043؛ ابن عساکر، تاریخ
__________________________________________________
(1) (1) [لم یرد فی المسند لأبی یعلی والذّریّة رقم 186]
(2)- [فی المسند ص 283، والمسند لأبی یعلی وتهذیب الکمال: ثمّ]
(3)- [السّنن للتّرمذی: ربِ]
(4)- [المسند لأبی یعلی: ذنبی]
(5- 5) [لم یرد فی المعجم]
(6- 6) [لم یرد فی المسند لأبی یعلی والذّریّة رقم 186 وتاریخ دمشق: النّبیّ (ص)]
(7)- [المسند ص 283 وتاریخ دمشق: و]
(8)- [إلی هنا حکاه فی المسند ص 283 والمسند لأبی یعلی والذّریّة والمعجم (جاء فی هامشه: رواه عبدالرّزّاق 1664) وتاریخ دمشق ج 61]
(9)- [أضاف فی السّنن للتّرمذی: وقال علیّ بن حجر]
(10)- [أضاف فی السّنن للتّرمذی: بمکّة]
(11)- [أضاف فی السّنن للتّرمذی: فحدّثنی به]
(12)- [لم یرد فی السّنن للتّرمذی]
(13)- [إلی هنا حکاه فی السّنن للتّرمذی وأضاف فیه: قال أبو عیسی: حدیث فاطمة حدیث حسن، وأضاف فیه أیضاً: وفی تاریخ دمشق وتراجم النّساء والمختصر وتهذیب الکمال: ولیس إسناده متّصل، وفاطمة ابنة الحسین لم تُدْرِک فاطمة الکبری إنّما عاشت فاطمة بعد النّبیّ (ص) شهراً]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 920
دمشق «1»، 61/ 153
حدّثنا محمّد بن عوف، نا موسی بن داود، نا عبدالعزیز الدّراوردیّ، «2» عن عبداللَّه بن الحسن، عن امّه فاطمة بنت الحسین، عن فاطمة قالت: کان رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم إذا دخل المسجد قال: «بسم اللَّه والحمد للَّه‌وصلّی اللَّه علی رسول اللَّه وسلّم .. اللَّهمّ اغفر لی ذنوبی وسهّل لی أبواب رحمتک». وإذا خرج قال مثل ذلک، إلّاأ نّه یقول: «اللَّهمّ اغفر لی ذنوبی وسهّل لی أبواب «3» فضلک» «4».
حدّثنا یونس بن عبدالأعلی، أنا عبداللَّه بن وهب، قال: أخبرنی أبو سعید التّمیمیّ، عن روح بن القاسم، عن عبداللَّه بن حسن، عن امّه فاطمة: أنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم قال:
إذا دخلت المسجد فصلّ علی النّبیّ وقل: «اللَّهمّ اغفر لی ذنوبی وافتح لی أبواب رحمتک» وإذا خرجت فصلّ علی النّبیّ، وقل: «اللَّهمّ اغفر لی ذنوبی وافتح لی أبواب فضلک».
الدّولابی، الذّرّیّة الطّاهرة،/ 148، رقم 187- 188/ مثله: الإربلی، کشف الغمّة،
1/ 553، 581؛ الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 109، 113
وحدّثنا أبو المفضّل محمّد بن عبداللَّه، قال: حدّثنا محمّد بن هارون بن المحرز، قال:
حدّثنا عبداللَّه بن عمر بن أمان، قال: حدّثنا قطب بن زیاد، عن لیث بن أبی سلیم، عن عبداللَّه بن الحسن، عن فاطمة الصّغری، عن أبیها الحسین، عن فاطمة الکبری ابنة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله قالت: إنّ النّبیّ کان إذا دخل المسجد یقول: بسم اللَّه، اللَّهمّ صلّ علی محمّد واغفر لی ذنوبی وافتح لی أبواب رحمتک. وإذا خرج یقول: بسم اللَّه، اللَّهمّ صلّ علی محمّد واغفر لی ذنوبی وافتح لی أبواب فضلک.
الطّبریّ، دلائل الإمامة،/ 7
__________________________________________________
(1)- عمل الیوم واللّیلة، 85
(2)- [من هنا حکاه فی کشف الغمّة وفاطمة بنت الحسین علیه السلام]
(3)- [أضاف فی کشف الغمّة، ص 553، وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: رحمتک و]
(4)- [إلی هنا حکاه فی کشف الغمّة وفاطمة بنت الحسین علیه السلام]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 921
حدّثنا معاذ ابن المثنّی، ثنا مسدّد، ثنا عبدالوارث بن سعید، عن لیث بن أبی سلیم، عن عبداللَّه بن حسن، عن امّه فاطمة بنت حسین، عن جدّتها فاطمة قالت: کان رسول اللَّه (ص) إذا دخل المسجد صلّی علی النّبیّ (ص) وقال: «اللَّهمّ اغفر لی ذنوبی وافتح لی أبواب فضلک».
الطّبرانی، المعجم الکبیر (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 22/ 424، رقم 1044
ح وأخبرنا أبو سهل محمّد بن إبراهیم، أنا أبو القاسم إبراهیم بن منصور، أنا أبو بکر ابن المقرئ، قالا: أنا أبو یعلی الموصلیّ، نا سوید- هو ابن سعید- نا صالح بن موسی بن إسحاق بن طلحة القرشیّ، عن عبداللَّه بن الحسن، عن امّه فاطمة بنت الحسین، عن أبیها، عن علیّ أنّ رسول اللَّه (ص) کان إذا دخل المسجد قال: «اللَّهمّ افتح لی أبواب رحمتک»، وإذا خرج قال: «اللَّهمّ افتح لی أبواب فضلک» «1».
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 29/ 250
أخبرنا أبو غالب وأبو عبداللَّه ابنا البنّا، قالا: نا محمّد بن الحسین بن أحمد بن أبی عَلّانة، أنا أبو طاهر. ح وأخبرنا أبو العزّ أحمد بن عبیداللَّه، أنا أبو الحسین محمّد بن محمّد ابن علیّ الورّاق. ح وأخبرنا أبو عبداللَّه الحسین بن أحمد بن علیّ البیهقیّ، أنا أبو علیّ محمّد بن إسماعیل بن محمّد العراقیّ بطوس. ح وأخبرنا أبو القاسم ابن السّمرقندی، وأبو البرکات بن المبارک، وأبو عبداللَّه ابن البنّا، وأبو القاسم عبیداللَّه بن أحمد بن محمّد بن البخاریّ، وأبو الدّرّ یاقوت بن عبداللَّه، قالوا: أنا أبو محمّد الصّیرفیّ. قالوا: أنا أبو طاهر المخلّص إملاءً. ح وأخبرنا أبو القاسم إسماعیل بن أحمد، أنا أبو الحسین ابن النّقّور، أنا محمّد بن عبداللَّه بن الحسین الدّقّاق «2»، قالا: أنا أبو محمّد یحیی بن محمّد بن صاعد، نا
__________________________________________________
(1)- اتحاف السّادة: 5/ 90
(2)- [فی تهذیب الکمال مکانه: أخبرنا أبو الفرج ابن قُدامة، وأبو الحسن ابن البخاریّ، عبدالرّحیم بن‌عبدالملک، قالوا: أخبرنا أبو الیُمن الکِنْدیّ، قال: أخبرنا الحسین بن علیّ المقرئ. (ح): وأخبرنا أبو العزّ ابن الصّیقل الحَرّانیّ بمصر، قال: أخبرنا أبو علیّ بن أبی القاسم ابن الخُرَیْف ببغداد، قال: أخبرنا القاضی أبو بکر الأنصاریّ. قالا: أخبرنا أبو الحسین ابن النّقّور البزّاز، قال: أخبرنا أبو الحسین ابن أخی میمی الدّقّاق ...]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 922
إبراهیم بن یوسف الکِندی الصّیرفیّ، حدّثنی سفیر بن الخِمْس التّمیمیّ، عن عبداللَّه بن الحسن، عن امّه، عن جدّته وهی فاطمة بنت رسول اللَّه (ص)، قالت: کان رسول اللَّه (ص) إذا دخل المسجد حمد اللَّه- «1» زاد الدّقّاق «1»: وسمّی، «1» وقالا «1»:- وصلّی علی النّبیّ (ص)، وقال: «اللَّهمّ افتح لی أبواب رحمتک». وإذا خرج، حمد اللَّه وسمّی وصلّی علی النّبیّ (ص)، وقال: «اللَّهمّ افتح لی أبواب فضلک» «2».
رواه الحسن بن صالح بن حیّ، عن لیث نحوه. ورواه عبدالعزیز الدّراوِردیّ عن عبداللَّه فأرسله:
أخبرناه أبو الفضل محمّد بن إسماعیل، أنا أبو مضرّ محلم بن إسماعیل بن مضرّ بن إسماعیل، أنا أبو سعید الخلیل بن أحمد بن محمّد بن الخلیل، أنا أبو العبّاس السّرّاج، نا قتیبة، نا عبدالعزیز، عن عبداللَّه بن الحسن، عن امِّه، أنّ النّبیّ (ص) قال لفاطمة ابنته:
«إذا دخلتِ المسجد فقولی: بسم اللَّه، والحمد للَّه، اللَّهمّ صلّ علی محمّد وسلّم، اللَّهمّ اغفر لی، وسهِّل لی أبواب رحمتک. وإذا خرجتِ من المسجد فقولی .. کذلک»، إلّاأ نّه قال: «وسهّل لی أبواب رزقک».
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 74/ 11، 12؛ تراجم النّساء،/ 274، 275/ مثله
المزّی، تهذیب الکمال، 35/ 256
قال العُقَیلیّ: حدّثنا عبداللَّه بن أحمد قال: حدّثتُ أبی بحدیث لحسّان بن إبراهیم، رواه عن عاصم الأحول، عن عبداللَّه بن حسن، عن امِّه فاطمة بنت الحسین، عن فاطمة بنت رسول اللَّه (ص)، أنّ النّبیّ (ص) کان إذا دخل المسجد قال: «السّلام علیک أیّها النّبیّ ورحمة اللَّه، اللَّهمّ اغفر لی ذنوبی، وافتح لی أبواب رحمتک»، فقال أبی: ما هذا من حدیث عاصم، هذا من حدیث لیث بن أبی سُلَیم.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط دارالفکر)، 8/ 17- 18
__________________________________________________
(1) (1) [لم یرد فی تهذیب الکمال]
(2)- [إلی هنا حکاه فی تهذیب الکمال]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 923
ومنها: حدّثنا جُبارة بن المُغَلِّس، ثنا عُبید بن وسیم الجمّال، ثنی الحسن بن الحسن، عن امِّه فاطمة بنت الحسین، عن «1» الحسین بن علیّ، عن امّه فاطمة «2» ابنة رسول اللَّه (ص) «2»؛ قالت: قال «3» رسول اللَّه (ص) «3»: «ألا، لا یلومَنّ امرؤ إلّانفسه، یبیت «4» وفی یده ریحُ غَمَرٍ».
ابن ماجة، السّنن (باب مَنْ بات وفی یده ریح غمر)، 2/ 1096، رقم 3296، باب 22؛
مثله أبو یعلی، المسند، 12/ 115- 116
حسن بن حسن «5»، عن امّه فاطمة بنت الحسین، عن فاطمة الکبری بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله قالت: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: لا یلومنّ إلّانفسه من بات وفی یده غمر [قلت:
الغمر: السّهک].
الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 554/ عنه: الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 109، 113
قال الزّبیر: وَوَلَدَ حسن بن حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب: عبداللَّه، وهو أبو جعفر، وعلیّاً کان امرأ صِدْقٍ، مات فی حبس أمیرالمؤمنین المنصور مع أبیه، وحسناً دَرَج، وامّهم امّ عبداللَّه بنت عامر بن عبداللَّه بن بشر بن عامر بن مالک بن جعفر بن کلاب، والعبّاس بن الحسن، وطلحة بن الحسن، انقرضا وامّهما عائشة بنت طلحة بن عمر بن عبیداللَّه بن مَعْمَر التّیمیّ، وتوفّی حسن بن حسن بن حسن بالهاشمیّة، سنة خمس وأربعین ومئة، فی حبس أمیرالمؤمنین أبی جعفر المنصور.
روی له ابن ماجة حدیثاً واحداً، عن امّه فاطمة بنت الحسین، عن أبیها الحسین بن علیّ، عن فاطمة الکبری، فیمَن بات وفی یده ریحُ غَمَر.
المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 88- 89
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی المسند: أبیها]
(2- 2) [المسند: بنت محمّد (ص)]
(3- 3) [المسند: النّبیّ (ص)]
(4)- [المسند: بات]
(5)- [فاطمة بنت الحسین علیه السلام: عبداللَّه بن الحسن]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 924
ومنها: حدّثنا عبداللَّه بن عمران، ثنا أبو داود، ثنا هشام بن أبی الولید، عن امِّه فاطمة بنت الحسین، عن أبیها [الحسین بن علیّ] قال: لمّا توفِّی القاسم ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، قالت خدیجة: یا رسول اللَّه! درّت لبینة القاسم فلو کان اللَّه (عزّ وجلّ) أبقاه حتّی یستکمل رضاعه! فقال [رسول اللَّه] صلی الله علیه و آله و سلم: إنّ إتمام «1» رضاعه فی الجنّة. قالت: لو أعلم ذلک یا رسول اللَّه لهوّن علیَّ أمره. فقال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم: إن شئتِ دعوتِ اللَّه فأسمعکِ صوته؟ قالت: یا رسول اللَّه «2» بل أصدّق اللَّه ورسوله «2».
ابن ماجة، السّنن، 1/ 484، رقم 1512، باب 207/ عنه: القندوزی، ینابیع
المودّة، 2/ 49؛ الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 113- 114
(ق- هشام) بن أبی الولید، عن امِّه، عن فاطمة بنت الحسین، عن أبیها، قال: قالت خدیجة: درت لبینة القاسم، الحدیث.
وعنه أبو داود الطّیالسیّ یحتمل أن یکون هو هشام بن زیاد، فقد روی له ابن ماجة أیضاً حدیثاً غیر هذا عن امّه بهذا الإسناد. قلت: هو هشام بن زیاد لا شکّ فیه، فإنّ لزیاد ابناً اسمه الولید کنّی به فی هذه الرّوایة.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 11/ 56 رقم 94
ومنها: عن أبیه، عن ابن «3» فضّال، عن عاصم «4» بن حمزة «5» «4»، عن عبداللَّه بن الحسن، عن امِّه فاطمة بنت الحسین قالت: قال «6» رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: ثلاث خصال من کنّ فیه
__________________________________________________
(1)- [فی ینابیع المودّة وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: تمام]
(2- 2) [فی ینابیع المودّة: حسبی صدق اللَّه ورسوله]
(3)- [فی الخصال مکانه: حدّثنا أبی رضی الله عنه قال: حدّثنی محمّد بن أحمد بن علیّ بن الصّلت، عن أحمد بن‌محمّد بن خالد، عن الحسن بن علیّ بن ...]
(4- 4) [البحار: عن أبی حمزة]
(5)- [فی الکافی والخصال: حمید، وأضاف فیه: عن أبی حمزة الثّمالیّ]
(6)- [فی الاختصاص مکانه: عن أبی حمزة، قال: سمعت فاطمة بنت الحسین علیهما السلام تقول: قال ...، وفی‌الأمالی مکانه: وعنه، قال: أخبرنا جماعة، عن أبی المفضّل، قال: حدّثنا محمّد بن محمود ابن بنت الأشجّ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 925
یستکمل خصال الإیمان، الّذی إذا رضی لم یدخله رضاه فی باطل، وإذا غضب لم یخرجه غضبه من الحقّ، وإذا قدر لم یتعاط ما لیس له. «1» «2»
البرقی، المحاسن،/ «5» رقم 12، کتاب الإشکال والقرائن؛ مثله الکلینی، الکافی من الأصول،
2/ 239؛ الصّدوق، الخصال، 1/ 119 رقم 66 باب «3»؛ المفید، الاختصاص،/ 233؛ الطّوسی،
الأمالی،/ 603 رقم 1248/ 5؛ المجلسی، البحار «3»، 64/ 300- 301

ومنها حدیث ردّ الشّمس‌

: [أبو جعفر محمّد بن سلیمان] «4» قال: حدّثنا أحمد بن علیّ ابن الحسن الحنّاط، قال: حدّثنا الحسن بن علیّ بن عفّان العامریّ قال: أخبرنا علیّ ابن حکیم قال: أخبرنا محمّد بن فضیل الضّبیّ [عن فضیل بن مرزوق]، عن إبراهیم بن الحسن، عن فاطمة ابنة [الحسین بن] علیّ: عن أسماء بنت عمیس، قالت: کان رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم إذا نزل علیه الوحی، یکاد یغطّ علیه «5»، قالت: فأنزل علیه یوماً ورأسه فی
__________________________________________________
الکندیّ باسوان، قال: حدّثنا محمّد بن عیسی بن هشام النّاشریّ الکوفیّ، قال: حدّثنا الحسن بن علیّ بن فضّال، قال: حدّثنا عاصم بن حُمید الحنّاط، عن أبی حمزة ثابت بن أبی صفیّة، قال: حدّثنی أبو جعفر محمّد ابن علیّ علیهما السلام، عن آبائه علیهم السلام. قال عاصم: وحدّثنی أبو حمزة، عن عبداللَّه بن الحسن بن الحسن، عن امّه فاطمة بنت الحسین علیهما السلام، عن أبیها الحسین، عن أبیه علیهما السلام، قال: قال ...]
(1)- [زاد فی البحار: بیان: الظّاهر أنّ فیه إرسالًا لأنّ فاطمة بنت الحسین علیه السلام لم تعهد روایتها عن النّبیّ صلی الله علیه و آله بل لم تلقه وکأ نّه کان عن فاطمة بنت الحسین عن الحسین کما فی الخصال.
«یستکمل» أی لا تحصل هذه الأخلاق فی مؤمن إلّاوقد حصلت فیه سائر الخصال، لأنّها أشقّها وأشدُّها، وأیضاً أ نّها مستلزمة للعدل، وهو التّوسّط بین الإفراط والتّفریط، وهو معیار جمیع الکمالات، وفی القاموس التّعاطی: التّناول وتناول ما لا یحقُّ، والتّنازع فی الأخذ، ورکوب الأمر، أی بعد القدرة لا یأخذ أو لا یرتکب ما لیس له]
(2)- امام باقر علیه السلام فرمود: مؤمن همان است که به هنگام خشنودی، خوشنودیش به گناه و باطل آلوده‌اش نسازد و به هنگام خشم، خشمش اورا از گفتار حق به در نبرد، و مؤمن کسی است که چون قدرت یافت، قدرتش اورا از حد خود بیرون نبرده و جز به حق خویش دست درازی نکند.
حدیث 66 و 67 مضمونش با حدیث 65 تقریباً یکی است.
فهری، ترجمه خصال،/ 119
(3)- [حکاه فی البحار عن المحاسن والکافی والخصال]
(4)- بقدر ما بین المعقوفات أو أربع کلمات کان فی أصلی بیاض
(5)- کذا فی أصلی، وفی بعض المصادر: «یکاد یغشی علیه».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 926
__________________________________________________
وهذا الحدیث رواه عدّة من الصّحابة، وأفردها بالتّألیف جمّ غفیر من علماء المسلمین، وزیّن جماعة من الحفّاظ کتبهم بإدراج الحدیث وذکره فیها. وأمّا رواة الحدیث من أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، فالّذین وجدنا حدیثهم فثمانیة: الأوّل منهم الإمام أمیرالمؤمنین علیه السلام، وحدیثه رواه الحافظ الحسکانیّ وأبوالحسن شاذان الفضلیّ، ویجد الباحث الحدیث فی آخر الأحادیث الّتی علّقناها علی الحدیث: (815) من ترجمة أمیر المؤمنین علیه السلام من تاریخ دمشق: ج 2، ص 303، ط 2. الثّانی من الصّحابة الّذین رووا حدیث ردّ الشّمس هو الإمام الحسین علیه السلام وحدیثه تحت الرّقم: (158) من کتاب الذّرّیّة الطّاهرة، الورق 28/ ب/. الثّالث من الصّآحابة الّذین ذکروا حدیث ردّ الشّمس هو جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ، وحدیثه فی أواخر الفصل: (19)، مناقب الخوارزمی، ص 236. الرّابع من رواة الصّحابة لحدیث ردّ الشّمس هو أبو رافع مولی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وحدیثه تحت الرّقم: (141) من مناقب ابن المغازلی، ص 98. الخامس من رواة الصّحابة هو أبو سعید الخدریّ، رفع اللَّه مقامه، وحدیثه فی رسالة ردّ الشّمس، للحافظ الحسکانیّ. السّادس من الصّحابة ممّن روی حدیث ردّ الشّمس هو أبو هریرة، وحدیثه فی رسالة أبی الحسن شاذان الفضیلیّ، ورسالة الحافظ الحسکانیّ. السّابع ممّن روی حدیث ردّ الشّمس هی الصّحابیّة أسماء بنت عمیس، ویصحّ عدّ حدیثها متواتراً لکثرة أسانیده ومصادره. الثّامن ممّن روی حدیث ردّ الشّمس من الصّحابة هو أنس بن مالک کما رواه عنه المصنّف هاهنا. وجمیع من ذکرنا من الصّحابة هاهنا، ذکرنا حدیثه حرفیّاً من وجوه أکثر ممّا أشرنا إلیه هاهنا فی تعلیق الحدیث: (814- 816) من ترجمة أمیر المؤمنین علیه السلام من تاریخ دمشق: ج 2، ص 283- 306، ط 2.
وأمّا الّذین أفردوا الحدیث بالتّألیف، وکتبوا فیه رسالة مستقلّة، فهم أیضاً جماعة من کبار الحفّاظ والمحقّقین، وإلیک أسماء من یحضرنی الآن: فمنهم الحافظ الشّهیر ابن مردویه، علی ما رواه عنه البیاضی فی کتاب الصّراط المستقیم، کما فی عبقات الأنوار: ج ... ص 330. ومنهم الحافظ الحسکانیّ عبیداللَّه بن عبداللَّه بن أحمد الحذّاء، کما فی ترجمته من کتاب تذکرة الحفّاظ، وکانت هذه الرّسالة موجودة عند ابن تیمیّة وتلمیذه ابن کثیر، فلعبوا بها فی کتابیهما منهاج السّنّة: ج 4، ص 188، ط بولاق، والبدایة والنّهایة، ج 6، ص 87، ط بیروت. ومنهم أبو الفتح محمّد بن الحسین الأزدیّ الموصلیّ. قال الکنجیّ الشّافعی فی الباب: (100) من کتاب کفایة الطّالب، ص ... وقد شفی الصّدور الإمام الحافظ أبو الفتح محمّد بن الحسین الأزدیّ الموصلیّ فی جمع طرقه فی کتاب مفرد. وأخرج ابن حجر فی ترجمة محمّد بن الحسین هذا من کتاب لسان المیزان: ج 5، ص 139، عن تاریخ حلب قال: قدم علی سیف الدّولة ابن حمدان، فأهدی له کتاباً فی مناقب علیّ- وقد وقفت علیه بخطِّه- وصحّح ردّ الشّمس علی علیّ ... ومنهم أبو الحسن الفضلی والحافظ السّیوطیّ.
قال الشّهاب الخفاجیّ فی شرحه: ج 3، ص 11. و [الحدیث] رواه الطّبرانیّ بأسانید مختلفة رجال أکثرها ثقات ... ثمّ قال: وهذا الحدیث صحّحه المصنِّف، وأشار إلی أنّ تعدّد طرقه شاهد علی صدق صحّته، وقد صحّحه قبله کثیر من الأئمّة، کالطّحاویّ، وأخرجه ابن شاهین وابن مندة وابن مردویه والطّبرانیّ فی معجمه وقال: إنّه حسن.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 927
حجر علیّ، فقال له رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم: صلّیت العصر یا علیّ؟ فقال: لا یا رسول اللَّه.
قالت: فدعا اللَّه، فردّت علیه الشّمس حتّی صلّی العصر. قالت: فرأیت الشّمس بعدما غابت حین ردّت علیه حتّی صلّی العصر.
محمّد بن سلیمان، مناقب الإمام أمیر المؤمنین علیه السلام، 2/ 518، رقم 1023
حدّثنی إسحاق بن یونس، حدّثنا سوید بن سعید، عن المطّلب بن زیاد، عن إبراهیم ابن حبّان، عن عبداللَّه بن حسن، عن فاطمة بنت حسین، عن الحسین: قال: کان رأس رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم فی حجر علیّ، وکان یوحی إلیه، فلمّا سری عنه قال: یا علیّ، صلّیت العصر؟ قال: لا. قال: اللَّهمّ إنّک تعلم أ نّه کان فی حاجتک وحاجة رسولک، فَرُدّ علیه الشّمس، فردّها علیه، فصلّی، وغابت الشّمس. الدّولابی، الذّرّیّة الطّاهرة،/ 129، رقم 156
حدّثنا الحسین بن إسحاق التّستریّ، ثنا عثمان بن أبی شیبة (ح). وحدّثنا عبید بن غنام، ثنا أبو بکر بن أبی شیبة، قالا: ثنا عبیداللَّه بن موسی، عن فضیل «1» بن مرزوق،
__________________________________________________
(1)- [فی المناقب لابن المغازلی ومدینة المعاجز رقم 129 مکانهما: أخبرنا القاضی أبو جعفر محمّد بن‌إسماعیل بن الحسن العلویّ فی جمادی الاولی فی 1 سنة ثمانی وثلاثین وأربعمائة بقراءتی علیه، فأقرّ به، قلت له: أخبرکم أبو محمّد عبداللَّه بن محمّد بن عثمان المزنیّ الملقّب بابن السّقّاء الحافظ، حدّثنا محمود بن محمّد، وهو الواسطیّ، حدّثنا عثمان، حدّثنا عبیداللَّه ابن موسی، حدّثنا فضیل ...، وفی المناقب للخوارزمی ومدینة المعاجز رقم 131 مکانهما: أخبرنا کمال الدّین أبو ذرّ أحمد بن محمّد، أخبرنی والدی قاضی القضاة شهاب الدّین أبو عبداللَّه محمّد بن أحمد بن علیّ بن بندار، أخبرنا والدی الإمام أبو ذر أحمد بن علیّ بن بندار، أخبرنا أبو عمرو عثمان بن محمّد بن مالک المالکیّ القصّار، حدّثنا أبوبکر محمّد بن علیّ الآملی الأصبهانیّ، أخبرنا أبو القاسم هشام ابن محمّد بن مرّة الرّعینی 2 بمصر، حدّثنا الإمام أبوجعفر أحمد بن محمّد بن سلامة 3 الأزدیّ المعروف بالطّحاویّ، حدّثنا أبو أمیّة، حدّثنا عبیداللَّه بن موسی العبسیّ 4، حدّثنا الفضیل ...، وفی تاریخ دمشق مکانه: ح وأخبرنا أبو الفتح الماهانیّ، أنا شجاع بن علیّ، أنا أبو عبداللَّه بن مندة، أنا علیّ بن أحمد البستیّ، نا أبو أمیّة محمّد بن إبراهیم، نا عبیداللَّه بن موسی، نا فضیل ....
1. [لم یرد فی مدینة المعاجز].
2. فی [ر]: محمّد بن فرّه الزّعینی، فی [و]: محمّد بن قرّة الرّعینی.
3. [زاد فی مدنیة المعاجز: ابن سلمة].
4. [لم یرد فی مدنیة المعاجز]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 928
عن إبراهیم بن الحسن «1»، عن فاطمة بنت حسین، عن أسماء بنت عمیس قالت: کان رسول اللَّه (ص) یوحی «2» إلیه ورأسه فی حجر علیّ، فلم یصلّ العصر «3» حتّی غربت الشّمس، «4» [فقال «5» رسول اللَّه (ص): «6» «7» «صلّیت یا علیّ؟»، قال «8»: لا] «4». فقال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: «اللَّهمّ «7» «9» إنّ «10» علیّاً کان فی «11» طاعتک وطاعة رسولک «12» فاردد علیه الشّمس»، «13» قالت أسماء «13»:
فرأیتها «14» غربت و «15» رأیتها «16» طلعت بعدما غربت «17». «18» واللّفظ لحدیث عثمان «18».
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی تاریخ دمشق: زاد أبو أمیّة: ابن الحسن]
(2)- [فی الطّرائف مکانه: ومن ذلک ما رواه ابن المغازلی فی کتاب المناقب أیضاً بإسناده أنّ النّبیّ صلی الله علیه و آله کان یوحی ... وفی البحار مکانه: روی ابن المغازلی فی کتاب المناقب بإسناده أنّ خبر ردّ الشّمس: أنّ النّبیّ صلی الله علیه و آله کان یوحی ...]
(3)- [زاد فی البحار: حتّی فاتَ وقت الفضیلة، وقیل]
(4- 4) [من المناقب لابن المغازلی والمناقب للخوارزمی والعمدة والطّرائف وسائر المصادر]
(5)- [أضاف فی المناقب للخوارزمی ومدینة المعاجز رقم 131: له]
(6)- [أضاف فی تاریخ دمشق: صلّیت العصر؟ وقال أبو أمیّة]
(7- 7) [فی الطّرائف والبحار: یا ربّ]
(8)- [فی المناقب للخوارزمی ومدینة المعاجز رقم 131: فقال]
(9)- [فی المناقب للخوارزمی ومدینة المعاجز رقم 131: النّبیّ صلی الله علیه و آله، وأضاف فی تاریخ دمشق: وقال أبو أمیّة: فقال النّبیّ صلی الله علیه و آله]
(10)- [فی المناقب للخوارزمی وتاریخ دمشق ومدینة المعاجز رقم 131: إنّه]
(11)- [فی المناقب لابن المغازلی ومدینة المعاجز رقم 129: علی]
(12)- [تاریخ دمشق: نبیِّک، وأضاف فیه: وقال أبو أمیّة]
(13- 13) [لم یرد فی المناقب لابن المغازلی ومدینة المعاجز رقم 129]
(14)- [أضاف فی المناقب للخوارزمی ومدینة المعاجز رقم 131: قد]
(15)- [فی المناقب لابن المغازلی والمناقب للخوارزمی وسائر المصادر: ثمّ]
(16)- [أضاف فی مدینة المعاجز رقم 131: وقد]
(17)- [الطّرائف: غابت، وأضاف فی مدینة المعاجز: حتّی صلّی أمیر المؤمنین علیه السلام]، وجاء فی هامش المناقب لابن المغازلی: أخرجه العلّامة الطّحاوی فی مشکل الآثار 2/ 8 و ج 4/ 388 بهذا السند واللّفظ
(18- 18) [لم یرد فی المناقب لابن المغازلی والمناقب للخوارزمی وسائر المصادر، وفی تاریخ دمشق: تابعه عمّار بن مطر الزّهاویّ، عن فضیل بن مرزوق]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 929
الطّبرانی، المعجم الکبیر (دار إحیاء التّراث العربی)، 24/ 147- 152، رقم 390/ مثله ابن المغازلی، المناقب،/ 96- 97، رقم 140؛ الخوارزمی، المناقب،/ 306 رقم 301؛ ابن عساکر، تاریخ دمشق، 45/ 238- 239؛ ابن البطریق، العمدة،/ 374 رقم 736؛ ابن طاوس، الطّرائف،/ 84 رقم 117؛ السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 1/ 209- 210، 211- 212 رقم 129، 131؛ المجلسی، البحار، 41/ 184 رقم 22
أخبرنا أبو القاسم عبدالمحسن بن عبداللَّه بن أحمد الطّوسیّ، حدّثنا أبی عبداللَّه، عن أبیه أبی نصر أحمد الطّوسیّ، حدّثنا أبو الحسین بن النّفور، أنبأنا أبوحبابة، حدّثنا البغوی، حدّثنا طالوت بن عباد، عن إبراهیم بن الحسن بن الحسن، عن فاطمة بنت الحسین علیه السلام، عن أسماء بنت عمیس، قالت: کان رأس رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فی حجر علیّ وهو یوحی إلیه، فلم یصلّ العصر حتّی غربت الشّمس، فقال رسول اللَّه: اللَّهمّ إنّه کان فی طاعتک وطاعة نبیّک، فاردد علیه الشّمس. قالت: فردّها اللَّه له. «1»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواص (ط بیروت)،/ 53/ عنه: التّستری، الأربعون حدیثاً،/ 67- 69
__________________________________________________
(1)- أضاف فی الأربعین: أقول: روت الإمامیّة ردّ الشّمس علی أمیر المؤمنین علیه السلام مرّتین، مرّة فی حیاة النّبیّ صلی الله علیه و آله کما فی هذا الخبر، ومرّة بعده صلی الله علیه و آله فی أرض بابل، ولم أقف علی روایة الثّانیة من طریقهم سوی طریق نصر بن مزاحم، وقد قال ابن أبی الحدید فی حقّ نصر: إنّه غیر منسوب إلی هوی ولا إدغال وهو من أصحاب الحدیث، فإنّه روی فی صفّینه عن عمر بن سعد، عن عمر بن عبداللَّه الثّقفیّ، عن أبیه، عن عبد خیر قال: کنت مع علیّ علیه السلام أسیر فی أرض بابل وحضرت الصّلاة- صلاة العصر-، فجعلنا لا نأتی مکاناً إلّارأیناه أقبح من الآخر، حتّی أتینا علی مکان أحسن ما رأینا وقد کادت الشّمس أن تغیب، فنزل علیّ علیه السلام ونزلت معه، فدعا اللَّه فرجعت الشّمس کمقدارها من صلاة العصر، فصلّینا العصر، ثمّ غابت الشّمس، ثمّ خرج. ورواه الصّدوق عن جویریة بن مسهر أیضاً فی أرض بابل بعد رجوعه من قتل الخوارج.
وأمّا الاولی فهی عندهم مشهورة، قال الکنجیّ الشّافعی بعد روایته عن طرقهم کالسّبط الحنفیّ: جمع طرق هذا الحدیث الإمام الحافظ أبو الفتح محمّد بن الحسین الأزدیّ الموصلیّ فی کتاب. وقال السّرویّ: لأبی بکر الورّاق کتاب طرق من روی ردّ الشّمس. ولأبی الحسن بن شاذان کتاب بیان ردّ الشّمس علی أمیرالمؤمنین. ولأبی عبداللَّه الجعل مصنّف فی جواز ردّ الشّمس. ولأبی القاسم الحسکانیّ مسألة فی تصحیح ردّ الشّمس.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 930
وحدّثنا أحمد بن داود بن موسی، حدّثنا عمّار، حدّثنا فُضیل بن مرزوق، عن إبراهیم ابن الحسن، عن فاطمة بنت الحسین، عن أسماء بنت عُمیس، قالت: کان رسول اللَّه (ص) یوحی إلیه ورأسه فی حِجْر علیّ ولم یکن علیّ صلّی العصر، فقال النّبیّ (ص): اللَّهمّ إنّ علیّاً کان فی طاعتک، فاردُد علیه الشّمس. قالت أسماء: فوَ اللَّه لقد رأیتُها غابت ثمّ طلعت بعدما غابت.
ابن حجر، میزان الاعتدال، 3/ 170
ومنها: فرات قال: حدّثنا عبد السّلام بن مالک، قال: حدّثنا محمّد بن موسی بن أحمد، قال: حدّثنا محمّد بن الحارث الهاشمیّ قال: حدّثنا الحکم بن سنان الباهلیّ عن ابن جریح:
__________________________________________________
ونقل سبط ابن الجوزیّ الحنفیّ والکنجیّ الشّافعیّ فیه حکایة غریبة، قال الأوّل: وفی الباب حکایة عجیبة حدّثنی بها جماعة من مشایخنا بالعراق قالوا: شاهدنا أبا المنصور مظفر بن أردشیر العبادیّ الواعظ وقد جلس بالتّاجیة- مدرسة بباب أبرز محلّة ببغداد- وکان بعد العصر، وذکر حدیث ردّ الشّمس لعلیّ علیه السلام وطرّزه بعبارته ونمقه بألفاظه، ثمّ ذکر فضائل أهل البیت، فنشأت سحابة غطت الشّمس حتّی ظنّ النّاس أ نّها قد غابت، فقام أبو منصور علی المنبر قائماً وأومی إلی الشّمس وأنشد:
لا تغربی یا شمس حتّی ینتهی مدحی لآل المصطفی ولنجله
واثنی عناکِ إذ أردتِ ثناءه أنسیتِ إذ کان الوقوف لأجله
إن کان للمولی وقوفک فلیکن هذا الوقوف لخیله ولرجله
قالوا: فانجاب السّحاب عن الشّمس وطلعت.
ونقلها الثّانی وزاد: فلا یدری ما رمی علیه من الأموال فی ذاک الیوم.
وإنّما شکّک بعضهم فیه واستبعده وردّ علیه سبط ابن الجوزیّ ولنعم ما ردّ، فقال: وقد حبست لیوشع بالإجماع، ولا یخلو إمّا أن یکون ذلک معجزة لموسی أو کرامة لیوشع، فإن کان لموسی علیه السلام فنبینا صلی الله علیه و آله أفضل منه، وإن کان لیوشع فعلیّ أفضل منه.
وروی ابن طاوس فی نجومه عن تفسیر الرّؤیا للکلینیّ عن محمّد بن غانم قال: قلت لأبی عبداللَّه علیه السلام: عندنا قوم یقولون النّجوم أصحّ من الرّؤیا. فقال علیه السلام: کان ذلک صحیحاً قبل أن تردّ الشّمس علی یوشع بن نون وعلی أمیر المؤمنین، فلمّا ردّ اللَّه تعالی الشّمس علیهما ضلّ علماء النّجوم، فمنهم مصیب ومنهم مخطئ.
قلت: علی مقتضی هذا الخبر کما أثّرت بعثة النّبیّ صلی الله علیه و آله فی العالم العلویّ بطرد الشّیاطین بالرّجوم أثّرت ولایته علیه السلام فیه باختلاف علائم النّجوم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 931
عن «1» عطاء بن أبی رباح قال: قلت لفاطمة بنت الحسین: أخبرینی جعلت فداکِ بحدیث «2» أحدث و «2» أحتجّ به علی النّاس. قالت: نعم، أخبرنی أبی أنّ النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم «3» کان نازلًا بالمدینة وإنّ من أتاه من المهاجرین! مرسوا «4» أن یفرضوا لرسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم فریضة یستعین بها علی من أتاه، فأتوا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم وقالوا: قد رأینا ما ینوبک من النّوائب وإنّا أتیناک لتفرّض [أ، ب: لنفرّض] من أموالنا فریضة تستعین بها علی من أتاک.
قال: فأطرق النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم طویلًا، ثمّ رفع رأسه، فقال: [ر: وقال] إنِّی لم اؤمر [علی. ب] أن آخذ منکم علی ما جئتم «5» به شیئاً، انطلقوا إنِّی «6» [أ، ب: فإنِّی] لم اؤمر بشی‌ء وإن أمرت به أعلمتکم.
قال: فنزل جبرئیل علیه السلام، فقال: یا محمّد، إنّ ربّک قد سمع مقالة قومک وما عرضوا علیک، وقد أنزل اللَّه علیهم فریضة: «قل لا أسألکُم علیهِ أجراً إلّاالمودّةَ فی القُرْبی».
[قال:] فخرجوا وهم یقولون: ما أراد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم إلّاأن تذلّ «7» [ر، أ: یذلّ] له الأشیاء وتخضع «8» [أ: یخضع] له الرّقاب ما دامت السّماوات والأرض «9» لبنی عبدالمطّلب.
قال: فبعث رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم [ر: النّبیّ] «3» إلی علیّ بن أبی طالب علیه السلام أن اصعد المنبر وادع النّاس إلیک ثمّ قل: [یا. ر] أیّها النّاس! من انتقص أجیراً أجره فلیتبوّأ مقعده
__________________________________________________
(1)- [فی تفسیر الفرات ص 544 مکانه: [فرات] قال: حدّثنی عبید بن کثیر معنعناً: عن ...]
(2) (2) [ص 544: أحتف [ب: أحدث] [به:]]
(3- 3) [ص 544: بعث]
(4)- [کنز الدّقائق: حرصوا]
(5)- [کنز الدّقائق: جئتکم]
(6)- [کنز الدّقائق: فإنّی]
(7)- [کنز الدّقائق: یذلّ]
(8)- [کنز الدّقائق: یخضع]
(9)- [زاد فی کنز الدّقائق: و]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 932
من النّار، «1» [ومن ادّعی إلی غیر موالیه فلیتبوّأ مقعده من النّار، خ (ه)] «1» ومن انتفی من والدیه فلیتبوّأ مقعده من النّار.
قال: «2» فقام رجل وقال «2»: یا أبا الحسن، ما لهنّ من تأویل؟ فقال: اللَّه ورسوله أعلم.
ثمّ أتی [أ: فأتی] رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم فأخبره، فقال النّبیّ [أ، ب: رسول اللَّه]: ویل لقریش من تأویلهنّ- ثلاث مرّات- ثمّ قال: یا علیّ! انطلق فأخبرهم: إنِّی أنا الأجیر الّذی أثبت اللَّه مودّته من السّماء ثمّ أنا وأنت «3» مولی المؤمنین وأنا وأنت أبوا المؤمنین.
ثمّ خرج رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم فقال: یا معشر قریش والمهاجرین والأنصار. فلمّا اجتمعوا قال: یا أ یّها النّاس! إنّ علیّاً أوّلکم إیماناً باللَّه، وأقومکم بأمر اللَّه، وأوفاکم بعهد اللَّه، وأعلمکم بالقضیّة، وأقسمکم بالسّویّة، وأرحمکم بالرّعیّة، وأفضلکم عند اللَّه مزیة [ن:
حرمة].
ثمّ قال: إنّ اللَّه مَثّلَ لی امّتی فی الطّین وعلّمنی أسماءهم کما «علّم آدم الأسماء کلّها» [31/ البقرة]، «4» ثمّ عرضهم «4»، فمرّ بی أصحاب الرّایات، فاستغفرت لعلیّ وشیعته وسألت ربِّی أن تستقیم امّتی علی علیّ من بعدی، فأبی «5» إلّاأن یضلّ من یشاء ویهدی من یشاء، ثمّ ابتدأنی ربّی فی علیّ بسبع [ر، ب: سبع] خصال:
أمّا أولاهن: فإنّه أوّل من ینشقّ [عنه. ب] الأرض [معی. ر] ولا فخر.
وأمّا الثّانیة: فإنّه [یذود «6» (أعداءه: ب) عن حوضی کما. ب، خ «6»] یذود الرّعاة غریبة الإبل.
__________________________________________________
(1) (1) [لم یرد فی ص 544]
(2) (2) [ص 544: فقال رجل]
(3)- کذا فی ب، وفی أ: من السّماء أنا وأنت. وفی ر: مودّته ثمّ قال من السّماء أنا وأنت. وفی روایة المطفّفین: وأنا وأنت
(4) (4) [لم یرد فی ص 544]
(5)- [زاد فی ص 544: ربِّی]
(6) (6) [کنز الدّقائق: مبغضیه من الحوض کما]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 933
وأمّا الثّالثة: فإنّ من فقراء شیعة علیّ لیشفع فی مثل ربیعة ومضر.
وأمّا الرّابعة: فإنّه أوّل من یقرع باب الجنّة معی ولا فخر.
وأمّا الخامسة: فإنّه أوّل من یزوّج من الحور العین معی ولا فخر.
وأمّا السّادسة: فإنّه أوّل من یسکن معی فی علّیّین ولا فخر.
وأمّا السّابعة: فإنّه أوّل من یسقی (من رحیق مختوم ختامه مسک وفی ذلک فلیتنافس المتنافسون).
فرات الکوفیّ، التّفسیر،/ 392- 394 رقم 525- 9، 544- 545 رقم 699- 2/
عنه: القمّی المشهدی، کنز الدّقائق، 11/ 509- 511
وقال: حدّثنی عبید بن کثیر معنعناً، عن عطاء بن أبی رباح، عن فاطمة بنت الحسین، عن أبیها، عن النّبیّ صلی الله علیه و آله فی حدیث أ نّه قال: یا أ یّها النّاس! أنّ أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب أوّلکم إیماناً باللَّه- إلی أن قال: ثمّ ابتدأنی ربِّی فی أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب بسبع، أمّا أوّلهنّ فإنّه أوّل من تنشقّ عنه الأرض معی.
الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 168 رقم 762
ومنها: «1»
حدّثنا عثمان بن أبی شیبة، حدّثنا جریر «2»، عن شیبة بن نعامة، عن فاطمة «3» بنت الحسین «3».
عن فاطمة «4» الکبری، قالت: قال «5» رسول اللَّه- (ص)-: «لکلِّ «6» بنی امٍّ «7» «8» عصبة ینتمون
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی المعجم: حدّثنا محمّد بن عبداللَّه الحضرمیّ]
(2)- [أضاف فی المعجم ج 22: ابن عبدالحمید]
(3- 3) [المعجم ج 22: الصّغری]
(4)- [فی جواهر العقدین وینابیع المودّة والخصائص مکانهم: وعن فاطمة ابنة الحسین [عن أبیها] عن جدّتهافاطمة علیها السلام ...]
(5)- [أضاف فی ینابیع المودّة والخصائص: أبی]
(6)- [فی جواهر العقدین وینابیع المودّة والخصائص: کلّ]
(7)- [فی المعجم ج 22: أنثی]
(8) (- 8*) [فی المعجم ج 3 وجواهر العقدین: ینتمون إلی عصبة، وفی ینابیع المودّة والخصائص: ینتمون إلی عصبته]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 934
إلیه (8*)، إلّاولد فاطمة فأنا ولیُّهم وأنا «1» عصبتُهم «2»».
أبو یعلی، المسند، 12/ 109 رقم 3 (6741)/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق،
74/ 12، تراجم النّساء،/ 276، مختصر ابن منظور، 20/ 351؛ مثله الطّبرانیّ،
المعجم الکبیر (دار إحیاء التّراث العربی)، 3/ 44 رقم 2632، 22/ 423 رقم 1042؛
السّمهودی، جواهر العقدین،/ 277؛ القندوزی، ینابیع المودّة، 2/ 343؛ الجزائری،
الخصائص الزّینبیّة،/ 25
وعنه قال: حدّثنی القاضی أبو إسحاق إبراهیم بن أحمد بن محمّد بن أحمد الطّبریّ، قال: أخبرنا أبو فاطمة محمّد بن أحمد بن البهلول القاضی الأنباریّ التّنوخیّ، قال: حدّثنا إبراهیم بن عبدالسّلام، قال: حدّثنا عثمان بن أبی شیبة، قال: حدّثنی حریر، عن شیبة ابن نعامة، عن فاطمة الصّغری، «3» عن أبیها «3»، عن فاطمة الکبری علیها السلام، قالت: قال النّبیّ:
لکلّ نبیّ عصبة ینتمون إلیه، وإنّ فاطمة عصبتی «4» إلیّ تنتمی «4».
الطّبریّ، دلائل الإمامة،/ 8/ عنه: المجلسی، البحار، 43/ 130
قال: أخبرنا محمّد بن أحمد بن الحسن الصّوّاف، حدّثنا عبداللَّه بن أحمد بن حنبل.
قال: عرضت علی أبی حدیث عثمان- یعنی ابن أبی شیبة- عن جریر، عن شیبة بن نعامة، عن فاطمة بنت حسین، عن فاطمة الکبری، عن النّبیّ (ص): فی العصبة.
وحدیث جریر عن الثّوریّ، عن ابن عقیل، عن جابر: أنّ النّبیّ (ص) شهد عیداً للمشرکین، وعدّة أحادیث من هذا النّحو، فأنکرها جدّاً، وقال: هذه أحادیث موضوعة:
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی جواهر العقدین وینابیع المودّة والخصائص]
(2)- [أضاف فی جواهر العقدین وینابیع المودّة: أخرجه الطّبرانیّ فی‌الکبیر، وأضاف أیضاً فی ینابیع المودّة: وأخرجه أبو یعلی، الحافظ عبدالعزیز بن الأخضر فی «معالم العترة النّبویّة»، وابن أبی شیبة والخطیب البغدادی فی تاریخه]
(3) (3) [لم یرد فی البحار]
(4- 4) [البحار: الّتی تنتمی إلیّ]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 935
أو کأنّها موضوعة، ثمّ قال: ما کان أخوه- یعنی عبداللَّه بن أبی شیبة- تَتَطنّف نفسه بشی‌ء من هذه الأحادیث، ثمّ قال: نسأل اللَّه السّلامة فی الدِّین والدّنیا، تراه یتوهّم هذه الأحادیث! نسأل اللَّه السّلامة.
قلت: أمّا حدیث شیبة فقد رواه عن جریر غیر عثمان «1»، أخبرناه الحسن ابن أبی بکر أخبرنا عبداللَّه بن أبی إسحاق البغویّ، أخبرنا ابن أبی العوام، حدّثنا أبیّ، حدّثنا جریر ابن عبدالحمید، عن شیبة بن نعامة، عن فاطمة بنت الحسین، عن فاطمة، قالت: قال رسول اللَّه (ص): «کلّ «2» بنی آدم ینتمون إلی عصبتهم إلّاولد فاطمة، فإنِّی أنا أبوهم وأنا عصبتهم» «3». وأخبرنا علیّ بن محمّد بن عبداللَّه المعدل، أخبرنا عثمان بن أحمد بن عبداللَّه الدّقّاق، حدّثنا جعفر بن محمّد الزّعفرانی، حدّثنا محمّد بن حمیّد، حدّثنا محمّد بن عمرو الرّازی، عن حسین الأشقر، عن جریر بن عبدالحمید الضّبیّ عن شیبة بن نعامة، عن فاطمة بنت الحسین، عن فاطمة الکبری، قالت: قال رسول اللَّه (ص): «کلّ بنی امّ ینتمون إلی عصبة، غیر ولد فاطمة فأنا أبوهم، وأنا عصبتهم».
الخطیب البغدادی، تاریخ بغداد، 11/ 284- 285/ عنه: الفیروزآبادی، فضائل
الخمسة، 3/ 182؛ الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 113
«وبذلک» الإسناد عن أحمد بن الحسین، أخبرنا أبو عبداللَّه الحافظ، أخبرنا أبو محمّد الخراسانیّ، حدّثنا أبو بکر بن أبی العوام، حدّثنا أبی، حدّثنا جریر بن عبدالحمید بن شبیب بن نعیم، عن فاطمة بنت الحسین، عن فاطمة الکبری، قالت: قال رسول اللَّه
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام]
(2)- [فی فضائل الخمسة مکانه: روی بطریقین عن فاطمة بنت الحسین علیه السلام عن فاطمة علیها السلام- یعنی‌بنت النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم- قالت: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم: کلّ ...]
(3)- [إلی هنا حکاه فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 936
صلی الله علیه و آله و سلم: کلّ بنی امّ «1» ینتمون إلی عصبة، إلّاولد فاطمة فأنا أبوهم وعصبتهم. «2» «3» (وتقدّم «3») فی الباب عن جابر بن عبداللَّه مثله. «2»
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 88- 89/ عنه: الحموی، فرائد السّمطین، 2/ 69
رقم 393؛ مثله المجلسی، البحار، 43/ 228
قال عبداللَّه: وقلت لأبی: حدّثنا عثمان، حدّثنا جَریر، عن شیبة بن نعامة، عن فاطمة بنت حسین بن علیّ، عن فاطمة الکبری، عن النّبیّ (ص) قال: لکلّ بنی أبٍ عصبة ینتمون إلیه إلّاوقد فاطمة، أنا عُصبتهم.
ابن حجر، میزان الاعتدال، 3/ 36
وکذا أخرجه أبو یعلی من هذه الطّریق بلفظ: «لکلّ بنی آدم عصبة ینتمون إلیها، إلّا ولد فاطمة فأنا ولیّها وعصبتها».
وکذا أخرجه الحافظ عبدالعزیز بن الأخضر فی «معالم العترة النّبویّة»، إلّاأ نّه قال:
«إلّا بنی فاطمة» وأشار إلی أنّ عثمان بن أبی شیبة لم یتفرّد به فأخرجه من طریق ابن أبی العوّام، هو محمّد بن أحمد بن یزید بن أبی العوّام، قال: حدّثنا أبی، حدّثنا جریر بن عبدالحمید- به، ولفظه: «کلّ بنی امّ ینتمون إلی عصبتهم إلّاولد فاطمة فإنّی أنا أبوهم وأنا عصبتهم».
وأخرجه الخطیب البغدادیّ فی «تاریخه» من هذه الطّریق أیضاً بهذا اللّفظ، ومن طریق الحسین الأشقر عن جریر بنحوه وشبهه، وإن کان ضعیفاً.
وروایة فاطمة الصّغری عن الکبری وإن کانت مرسلة، فسیأتی ما یتقوّی به، وهو مؤیّد لما سبق فی أوائل حدیث عمر لقوله فیه: «وکلّ ولد أب فإن عصبتهم لأبیهم، ما
__________________________________________________
(1)- [فرائد السّمطین: آدم]
(2- 2) [لم یرد فی البحار]
(3- 3) [فرائد السّمطین: و [أیضاً ورد]]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 937
خلا ولد فاطمة، فإنِّی أنا أبوهم وعصبتهم» «1».
السّمهودی، جواهر العقدین،/ 277
ومنها: حدّثنا عبدالرّحمان بن عبداللَّه بن الحکم، ح، وحدّثنی موسی بن سعید الدّندانیّ- بطرسوس-، قالا: نا عبداللَّه بن مسلمة، بن قعنب: «2» أنا أبو القاسم عبدالرّحمان بن محمّد بن عبداللَّه السّراج النّیسابوریّ، أنا أحمد بن محمّد بن عبدوس الواقفیّ، ثنا عثمان بن سعید الدّاری، نا «1» القعنبیّ، نا خالد بن إلیاس، عن محمّد بن عبداللَّه «3» ابن عمرو بن عثمان «2»، عن فاطمة بنت حسین- وهی امّ محمّد بن عبداللَّه بن عمرو-، عن حسین بن علیّ علیهما السلام قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم: إنّ اللَّه یحبّ معالی الأخلاق وأشرافها ویکره سفسافها «4».
وفی حدیث عبدالرّحمان عن فاطمة بنت حسین: عن «علیّ بن حسین»، عن «حسین ابن علیّ». ولیس فی حدیث موسی بن سعید: «علیّ بن حسین».
الدّولابی، الذّرّیّة الطّاهرة،/ 128- 129، رقم 154
حدّثنا علیّ بن عبدالعزیز، ثنا القعنبیّ، ثنا خالد بن إلیاس، عن محمّد بن عبداللَّه بن عثمان، عن فاطمة بنت الحسین، عن حسین بن علیّ، قال: قال رسول اللَّه (ص): إنّ اللَّه یحبّ مَعالی الامور وأشرافَها ویکره سَفسافَها.
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 131، رقم 2894؛ مقتل الحسین،/ 85
ومنها: حدّثنی أحمد بن یحیی، نا أبو کریب، نا سعید بن خیثم، عن إسحاق بن أبی یحیی، عن فاطمة بنت حسین، عن أبیها، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم: لمّا أخذ اللَّه میثاق
__________________________________________________
(1)- أورده المحبّ الطّبریّ فی ذخائر العقبی، ص 121
(2) (1) [من الجامع لأخلاق الرّاوی وآداب السّامع للخطیب البغدادی، تحقیق محمود الطحّان]
(3) (2) [لم یرد فی الجامع للخطیب]
(4)- أخرجه الطّبرانی فی الکبیر عن الحسین، وحسّنه السّیوطی فی الجامع الصّغیر (1/ 74) (ط مصر)، ومجمع الزّوائد، 8/ 344 رقم 13688. السّفساف: الأمر الحقیر والرّدی‌ء من کلّ شی‌ء، وهو ضدّ المعالی والمکارم وأصله ما یطیر من غبار الدّقیق إذا نخل، والتّراب، إذا اثیر. (النّهایة)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 938
العباد جُعل فی الحجر، فمن الوفاء بالبیعة استلام الحجر.
الدّولابی، الذّرّیّة الطّاهرة،/ 131 رقم 160
وأخرج عبدالرّزّاق فی المصنّف، وأبو الشّیخ عن فاطمة بنت حسین قالت: لمّا أخذ اللَّه المیثاق من بنی آدم، جعله فی الرّکن، فمن الوفاء بعهد اللَّه استلام الحجر.
السّیوطیّ، الدّرّ المنثور، 3/ 144
ومنها: عن سعید بن أبی مریم، عن نافع بن یزید، عن عمارة بن غزیة، عن محمّد ابن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان أنّ امّه فاطمة بنت الحسین حدّثته أنّ عائشة کانت تقول أخبرتنی فاطمة أنّ رسول اللَّه (ص) أخبرها أ نّه لم یکن نبیّ کان بعده نبیّ إلّاعاش الّذی بعده نصف عمر الّذی کان قبله، وأ نّه أخبرنی «أنّ عیسی بن مریم عاش عشرین ومائة سنة فلا أرانی إلّاذاهب علی رأس ستّین».
الفسوی، المعرفة والتاریخ، 3/ 265
حدّثنا أبو خالد- یزید بن سنان-، نا سعید «1» بن أبی مریم، أنا نافع بن یزید، عن «2» ابن غزیة «3»، عن محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان: أنّ امّه فاطمة بنت حسین حدّثته:
أنّ عائشة کانت تقول: إنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم- فی مرضه الّذی قبض فیه- قال «4» لفاطمة:
یا بنیّة «4» احنی علیَّ، فأحنت علیه، فناجاها ساعة، ثمّ انکشفت عنه «5» «6» وهی «6» تبکی، وعائشة حاضرة. ثمّ قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم بعد ذلک بساعة: احنی علیَّ «7» یا بنیّة.
فأحنت «7» علیه، فناجاها ساعة، ثمّ انکشفت عنه «8» «9» وهی «9» تضحک «8». قال: فقالت
__________________________________________________
(1)- [فی المعجم مکانه: حدّثنا یحیی بن أیّوب العلّاف المصری، ثنا سعید ...]
(2)- [المعجم: حدّثنی عمارة]
(3)- [فی تاریخ دمشق مکانه: حدّثنی أبو القاسم محمود بن عبدالرّحمان البستیّ، أنبأنا أبو بکر بن خلف، أنبأنا الحاکم أبو عبداللَّه، حدّثنا أبو جعفر محمّد بن أحمد بن سعید الرّازی، حدّثنا أبو عبداللَّه محمّد بن مسلم بن وارة، حدّثنا سعید بن أبی مریم، قال: هذا کتاب لنافع بن یزید هو أعطانیه وأنا شاکّ أن أکون عرضته علیه أم لا، قال: حدّثنی عمارة بن غزیّة ...]
(4) (4) [تاریخ دمشق: یا فاطمة یا ابنتی]
(5)- [لم یرد فی المعجم]
(6- 6) [لم یرد فی تاریخ دمشق]
(7) (7) [تاریخ دمشق: فحنت]
(8) (8) [المعجم: فضحکت]
(9- 9) [لم یرد فی تاریخ دمشق]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 939
عائشة «1»: «2» أی بنیّة «2» أخبرینی، ماذا ناجاک أبوکِ؟! «3» قالت: أوشکت رأیتیه «3» ناجانی علی حال سرٍّ، ثمّ «4» ظننتِ أنِّی أخبر بسرّه وهو حیّ؟ قالت «4»: فشقّ ذلک علی عائشة أن یکون سرّ دونها. فلمّا قبضه اللَّه «5» قالت عائشة: «6» [أسألک بالّذی علیک من الحقّ أخبرینی بما سارّک به رسول اللَّه. قالت] «7» فاطمة «6»: أمّا الآن .. فنعم، ناجانی فی المرّة الاولی فأخبرنی أنّ جبریل کان یعارضه بالقرآن «8» فی کلّ عام مرّة- وأنّه «9» عارضنی القرآن «9» العام مرّتین- «10» وأخبرنی «10»: أ نّه «11» لم یکن نبیّ «12» إلّاعاش نصف عمر الّذی «4» کان قبله، وأ نّه أخبرنی: أنّ عیسی «13» عاشَ عشرین ومائة سنة، فلا «14» أرانی إلّاذاهباً علی رأس‌ستّین «15»، فأبکانی ذلک، وقال: یا بنیّة، أ نّه لیس من نساء «16» المسلمین امرأة «16» أعظم رزیّة منکِ، فلا تکونی أدنی من امرأة صبرا.
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی المعجم: فقلت].
(2- 2) [تاریخ دمشق: یا بنت رسول اللَّه].
(3- 3) [المعجم: فقالت فاطمة].
(4)- [لم یرد فی المعجم].
(5)- [أضاف فی المعجم وتاریخ دمشق: إلیه].
(6- 6) [فی المعجم: لفاطمة: یا بنیة ألا تخبرینی بذلک الخبر؟ قالت، وتاریخ دمشق: لفاطمة: ألا تخبرینی ذلک الخبر؟ قالت:].
(7)- ما بین المعقوفتین لم یکن فی نسخة الأصل وإنّما أخذناه من «کشف الغمّة».
(8)- [تاریخ دمشق: القرآن].
(9- 9) [فی المعجم: عارضه بالقرآن، وتاریخ دمشق: عارضه].
(10- 10) [تاریخ دمشق: وأ نّه أخبره].
(11)- [أضاف فی لمعجم: أخبره أ نّه].
(12)- [أضاف فی تاریخ دمشق: [کان بعده نبیّ]].
(13)- [أضاف فی المعجم: ابن مریم].
(14)- [فی تاریخ دمشق والمعجم: ولا]
(15)- [فی المعجم وتاریخ دمشق: السِّتِّین]
(16- 16) [تاریخ دمشق: المؤمنین]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 940
ثمّ «1» ناجانی فی «2» الآخرة «3» فأخبرنی: أنِّی أوّل أهله لحوقاً به، وقال: إنّکِ سیّدة نساء أهل الجنّة «4» إلّاماکان من البتول مریم بنت عمران، فضحکتُ لذلک. «5»
الدّولابی، الذّرّیّة الطّاهرة،/ 146- 147 رقم 185/ مثله الطّبرانی، المعجم الکبیر، 22/ 416، 418 رقم 1031؛ ابن عساکر، تاریخ دمشق، 50/ 336- 337 (ط دار الفکر)، 47/ 481- 482؛ المتّقی الهندی، کنز العمّال، 11/ 478 رقم 32262، 12/ 676 رقم 37732؛ العجلونی، کشف الخفاء، 2/ 237- 238 رقم 2191
حدّثنی المثنّی، قال: ثنا أبو الأسود المصریّ، قال: ثنا ابن لهیعة، عن عمارة بن غزیة، عن محمّد بن عبدالرّحمان بن عمرو بن عثمان: أنّ فاطمة بنت حسین بن علیّ حدّثته أنّ فاطمة بنت رسول اللَّه (ص) قالت: دخل رسول اللَّه (ص) یوماً وأنا عند عائشة، فناجانی، فبکیت، ثمّ ناجانی، فضحکت، فسألتنی عائشة عن ذلک فقلت: لقد عجلت أخبرکِ بسرِّ رسول اللَّه (ص)، فترکتنی. فلمّا توفِّی رسول اللَّه (ص) سألتها عائشة، فقالت: نعم، ناجانی، فقال: جبریل کان یعارض القرآن کلّ عام مرّة، وإنّه قد عارض القرآن مرّتین، وأ نّه لیس من نبیّ إلّاعمر نصف عمر الّذی کان قبله، وأنّ عیسی أخی کان عمره عشرین ومائة سنة، وهذه لی ستّون، وأحسبنی میِّتاً فی عامی هذا، وإنّه لم ترزأ امرأة من نساء العالمین بمثل ما رزئت، ولا تکونی دون امرأة صبرا، قالت: فبکیت، ثمّ قال: أنتِ سیِّدة نساء أهل الجنّة إلّامریم البتول، فتوفّی عامه ذلک.
الطّبریّ، جامع البیان، 3/ 180- 181 (ط دارالفکر)، 3/ 259
__________________________________________________
(1)- [المعجم: و]
(2)- [أضاف فی المعجم وتاریخ دمشق: المرّة]
(3)- [تاریخ دمشق: الأخری]
(4)- [إلی هنا حکاه فی تاریخ دمشق]
(5)- جاء فی هامش المعجم: قال الحافظ ابن کثیر فی قصص الأنبیاء (2/ 457): وأمّا الحدیث الّذی رواه الحاکم فی مستدرکه. رواه الطّحاوی فی مشکل الآثار (1/ 49- 50) مطوّلًا مثل روایة المصنِّف، قال فی المجمع (9/ 23)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 941
حدّثنا عبداللَّه بن جعفر، ثنا یونس بن حبیب، ثنا أبو داود، ثنا أبو عوانة، عن فراس ابن یحیی، عن الشّعبی، عن مسروق، عن عائشة رضی اللَّه عنها، قالت: کنّا عند النّبیّ (ص) فی مرضه الّذی ماتَ فیه ما تغادر منّا واحدة، إذ جاءت فاطمة تمشی ما تخطی مشیتها من مشیة النّبیّ (ص) شیئاً، فلمّا رآها قال: «مرحباً بابنتی»، فأقعدها عن یمینة- أو عن یساره- ثمّ سارّها بشی‌ءٍ فبکت. فقلت لها: أنا من بین نسائه: خصّک رسول اللَّه (ص) من بیننا بالسّرار وأنتِ تبکین، ثمّ سارّها بشی‌ءٍ فضحکت. قالت، فقلتُ لها: أقسمتُ علیکِ بحقِّی- أو بما لی علیکِ من الحقّ- لما أخبرتینی، قالت: ما کنتُ لأفشی علی رسول اللَّه (ص) سرّه، قالت: فلمّا توفّی النّبیّ (ص) سألتها. فقالت: أمّا الآن فنعم! أمّا بکائی فإنّ رسول اللَّه (ص) قال لی: «إنّ جبرئیل علیه السلام کان یعرض علیَّ القرآن کلّ عام مرّة، فعرض العام مرّتین ولا أری إلّاأجلی قد اقترب»، فبکیت. فقال لی: «إتّقِ اللَّه واصبری، فإنِّی أنا نِعْمَ السّلف لکِ». ثمّ قال: «یا فاطمة! أما ترضین أن تکونی سیِّدة نساء العالمین- أو نساء هذه الأُمّة-» فضحکت. رواه جابر الجعفی، عن الشّعبی مثله، ورواه جابر عن أبی الطّفیل، عن عائشة نحوه، ورواه عروة بن الزّبیر وأبو سلمة بن عبدالرّحمان ویحیی بن عباد، عن عائشة نحوه، وروته فاطمة بنت الحسین وعائشة بنت طلحة، عن عائشة نحوه.
أبو نعیم، حلیة الأولیاء (ط دار الکتاب العربی)، 2/ 39- 40
أخبرنا أبو محمّد بن حمزة، حدّثنا أبو بکر الخطیب.
ح وأخبرنا أبو القاسم إسماعیل بن أحمد، أنبأنا أبو بکر محمّد بن هبّة اللَّه، ومحمّد بن علیّ بن محمّد بن جعفر قالوا: أنبأنا أبو الحسین بن الفضل، أنبأنا عبداللَّه بن جعفر، حدّثنا یعقوب بن سفیان، حدّثنا سعید بن أبی مریم، عن نافع بن یزید، حدّثنی ابن غزیّة، عن محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان أنّ امّه فاطمة بنت حسین بن علیّ حدّثته:
أنّ عائشة کانت تقول: أخبرتنی فاطمة أنّ رسول اللَّه (ص) أخبرنا أ نّه لم یکن نبیّ کان بعده نبیّ إلّاعاش بعده نصف عمر الّذی کان قبله، وأ نّه أخبرنی أنّ عیسی ابن مریم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 942
عاش عشرین ومائة سنة، فلا أرانی إلّاذاهب علی رأس ستّین.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 50/ 336 (ط دار الفکر)، 47/ 481- 482/ عنه: المتّقی الهندی، کنز العمّال، 12/ 676، رقم 3773
ومنها: حدّثنا أحمد بن یحیی الصّوفیّ، نا عبدالرّحمان بن دبیس الملاتیّ، نا بشیر بن زیاد الجزریّ، عن عبداللَّه بن حسن، عن امّه فاطمة بنت حسین، عن فاطمة الکبری، قالت: قال النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم: إذا مرض العبد أوحی اللَّه إلی ملائکته أن ارفعوا عن عبدی القلم مادام فی وثاقی، فإنّی أنا حبسته، حتّی أقبضهُ أو أخلّی سبیله.
قال: فذکرت لبعض ولده فقال: کان أبی یقول: أوحی اللَّه إلی ملائکته: اکتبوا لعبدی أجر ما کان یعمل فی صحّته.
الدّولابی، الذّرّیّة الطّاهرة،/ 148- 149، رقم 189
ومنها: حدّثنا أحمد بن یحیی الصّوفیّ، نا عبدالرّحمان بن دبیس، نا بشیر بن زیاد، «1» عن عبداللَّه بن حسن، عن امّه، عن فاطمة الکبری، قالت: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم: ما التقی جندان ظالمان إلّاتخلّی اللَّه «2» منهما، فلم «2» یبال أیّهما غلب، وما التقی جندان ظالمان إلّا کانت الدّائرة «3» علی أعتاهما.
الدّولابی، الذّرّیّة الطّاهرة،/ 149 رقم 190/ مثله: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 581؛
الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 109
ومنها: حدّثنا یزید بن سنان، نا الحسن بن علیّ الواسطیّ، نا بشیر بن میمون الواسطیّ، نا عبداللَّه بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، قال: حدّثتنی امِّی فاطمة بنت الحسین، عن فاطمة الکبری بنت محمّد: أنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم کان یعوِّذ
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی کشف الغمّة]
(2) (2) [کشف الغمّة: عنهما، ولم]
(3)- [کشف الغمّة: الدّبرة]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 943
الحسن والحسین ویعلِّمهما هؤلاء الکلمات کما یعلّمهما السّورة من القرآن، یقول: «أعوذ بکلمات اللَّه التّامّة من شرِّ کلّ شیطان وهامة، ومن کلّ عین لامة» «1».
الدّولابی، الذّرّیّة الطّاهرة،/ 149، رقم 191
ومنها: حدّثنی علیّ بن إبراهیم بن محمّد بن الحسن بن محمّد بن عبداللَّه بن الحسین ابن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب، قال: حدّثنی سلیمان بن العطوس قال، حدّثنا محمّد بن عمران بن أبی لیلی، قال: حدّثنا عبد ربّه- یعنی ابن علقمة- عن یحیی بن عبداللَّه، عن الّذی أفلت من الثّمانیة، قال: لمّا أدخلنا الحبس، قال علیّ بن الحسن: اللَّهمّ إن کان هذا من سخط منک علینا فاشدد حتّی ترضی. فقال عبداللَّه بن الحسن: ما هذا یرحمک اللَّه؟
ثمّ حدّثنا «2» عبداللَّه، عن فاطمة الصّغری، عن أبیها، عن جدّتها فاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله قالت: قال لی رسول اللَّه- صلی الله علیه و آله-: «یدفن من ولدی سبعة بشاطئ الفرات لم یسبقهم الأوّلون ولا یدرکهم الآخرون»، فقلت: نحن ثمانیة. قال. هکذا سمعت.
قال، فلمّا فتحوا الباب وجدوهم موتی وأصابونی وبی رمق وسقونی ماء، وأخرجونی، فعشت. «3»
__________________________________________________
(1)- حکاه فی المسند لابن حنبل، 1/ 270، عن ابن عبّاس
(2)- [فی الإقبال والبحار مکانهما: وهذه ما رواه أبو الفرج الأصفهانی، عن یحیی بن عبداللَّه الّذی سلم من‌الّذین تخلّفوا فی الحبس من بنی حسن، فقال: حدّثنا ...]
(3)- و علی بن ابراهیم به سندش از یکی از آن هشت نفری 1 که از زندان منصور نجات یافتند، نقل کرده [است] که گفت: هنگامی که کار ما را به زندان انداختند، علی‌بن حسن گفت: «خدایا! اگر این گرفتاری به خاطر خشمی است که تو بر ما کرده‌ای، پس آن را سخت‌تر فرما تا از ما خوشنود گردی!»
عبداللَّه بن حسن که این سخن را از او شنید، رو به او کرد و گفت: «خدایت رحمت کند، این چه سخنی است!»
آن‌گاه حدیثی از فاطمه صغری از پدرش از حضرت فاطمه دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت کرد که آن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 944
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 131/ عنه: ابن طاوس، الإقبال (ط مکتب الإعلام
الإسلامی)، 3/ 86- 87؛ المجلسی، البحار، 47/ 302
ما رویناه بإسنادنا إلی أبی العبّاس أحمد بن نصر بن سعد من کتاب الرّجال ممّا خرج منه، وعلیه سماع الحسین بن علیّ بن الحسن، وهو نسخة عتیقة بلفظه، قال: أخبرنا محمّد بن عبداللَّه بن سعید الکندیّ، قال: هذا کتاب غالب بن عثمان الهمدانیّ وقرأت فیه، أخبرنی خلّاد بن عمیر الکندیّ مولی آل حجر بن عدیّ، قال: دخلت علی أبی عبداللَّه علیه السلام قال: هل لکم علم بآل الحسن الّذین خرج بهم ممّا قِبَلَنا؟ وکان قد اتّصل بنا عنهم خبر، فلم نحبّ أن نبدأه به، فقلنا: نرجو أن یعافیهم اللَّه، فقال: وأین هم من العافیة؟
ثمّ بکی علیه السلام حتّی علا صوته وبکینا.
ثمّ قال «1»: حدّثنی أبی عن فاطمة بنت الحسین، قالت: سمعت أبی صلوات اللَّه علیه یقول: یقتل منک أو یصاب منک نفر بشطِّ الفرات ما سبقهم الأوّلون ولا یدرکهم الآخرون، «2» وإنّه لم یبق من ولدها غیرهم.
__________________________________________________
حضرت فرمود: «پدرم رسول خدا صلی الله علیه و آله به من فرمود: هفت تن از فرزندان من در کنار شطّ فرات دفن می‌شوند که پیشینیان بدان‌ها نرسیده‌اند و بازماندگان نیز بدان‌ها نخواهند رسید.»
من که این سخن را شنیدم، به عبداللَّه گفتم: «ما که (در حال مرگ هستیم) هشت نفریم.»
عبداللَّه گفت: «من حدیث را همان‌طور که گفتم، شنیده‌ام.»
وچون دربِ زندان را (برای آزادی ما) باز کردند، دیدند که آن هفت نفر از دنیا رفته‌اند و مرا که رمقی در تن داشتم، زنده یافتند و مقداری آب به گلویم ریختند و به حال آمدم و از آن‌جا بیرونم آوردند و جان به در بردم.»
1. 1. جعفر بن حسن بن حسن، 2. پسرش حسن بن جعفر، 3. موسی بن عبداللَّه بن حسن، 4. داود ابن حسن، 5 و 6. سلیمان وعبداللَّه پسران داود بن حسن، 7 و 8. اسماعیل و اسحاق پسران ابراهیم بن حسن.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیین،/ 188- 189
(1)- [فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام: عن أبی عبداللَّه الصّادق علیه السلام قال: ...]
(2)- [إلی هنا حکاه فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 945
أقول: وهذه شهادة صریحة من طرق صحیحة بمدح المأخوذین من بنی الحسن علیه وعلیهم السّلام، وأ نّهم مضوا إلی اللَّه جلّ جلاله بشرف المقام والظّفر بالسّعادة والإکرام.
ابن طاوس، الإقبال (ط مکتب الإعلام الإسلامی)، 3/ 86/ عنه: المجلسی، البحار،
47/ 301- 302؛ الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 109

ومنها حدیث المنزلة:

حدّثنا علیّ بن عبدالعزیز، ثنا أبو غسّان مالک بن إسماعیل، ثنا الحسن بن صالح وجعفر بن زیاد الأحمر، عن موسی الجهنیّ، عن فاطمة بنت الحسین، عن أسماء بنت عمیس، قالت: قال رسول اللَّه (ص) لعلیّ: «أنت منِّی بمنزلة هارون من موسی، ولکن لا نبیّ بعدی».
حدّثنا إبراهیم بن نائلة الأصبهانیّ، ثنا إسماعیل بن عمرو البجلیّ، ثنا علیّ بن صالح، عن موسی الجهنیّ، عن فاطمة بنت الحسین، عن أسماء بنت عمیس، قالت: سمعت رسول اللَّه (ص) یقول لعلیّ: «أنت منِّی بمنزلة هارون من موسی».
حدّثنا أبو حصین محمّد بن الحسین القاضی، ثنا جندل بن والق، ثنا حفص بن عمران، عن موسی الجهنیّ، عن فاطمة بنت الحسین، عن أسماء بنت عمیس، قالت: سمعت رسول اللَّه (ص) یقول لعلیّ: «أنت منّی بمنزلة هارون من موسی إلّاأ نّه لا نبیّ بعدی».
حدّثنا أبو حصین، ثنا محمّد بن الجنید، ثنا عمر بن سعد البصریّ، عن موسی الجهنیّ، عن فاطمة بنت الحسین، عن أسماء بنت عمیس، أنّ النّبیّ (ص) قال لعلیّ: «أنت منِّی بمنزلة هارون من موسی إلّاأ نّه لا نبیّ بعدی».
حدّثنا عبید بن غنام، ثنا أبو بکر ابن أبی شیبة، ثنا مروان بن معاویة، عن موسی الجهنیّ، قال: سمعت فاطمة بنت الحسین تقول: حدّثتنی أسماء بنت عمیس، أ نّها سمعت رسول اللَّه (ص) یقول: «یا علیّ أنت منِّی بمنزلة هارون من موسی إلّاأ نّه لا نبیّ بعدی».
الطّبرانیّ، المعجم الکبیر، 24/ 146، 147 رقم 384- 385، 387- 389
ومنها: أسنی المطالب لشمس الدّین الجزریّ، قال: ألطف طریق وقع لهذا الحدیث- حدیث الغدیر- وأغربه ما حدّثنا به شیخنا خاتمة الحفّاظ أبو بکر محمّد بن عبداللَّه بن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 946
المحبّ المقدسی مشافهة: أخبرتنا الشّیخة أمّ محمّد زینب ابنة أحمد بن عبدالرّحیم المقدسیة، عن أبی المظفّر محمّد بن فتیان بن الحسینیّ، أخبرنا أبو موسی محمّد بن أبی بکر الحافظ، أخبرنا ابن عمّة والدی، القاضی أبو القاسم عبدالواحد بن محمّد بن عبدالواحد المدینیّ بقراءتی علیه، أخبرنا ظفر بن الدّاعی العلویّ بأستراباد، أخبرنا والدی وأبو أحمد بن مطرف المطرفیّ، قالا: حدّثنا أبو سعید الإدریسی إجازة فیما أخرجه فی تاریخ أستراباد، حدّثنی محمّد بن محمّد بن الحسن أبوالعبّاس الرّشیدیّ- من وُلد هارون الرّشید بسمرقند، وما کتبناه إلّاعنه-، حدّثنا أبو الحسن محمّد بن جعفر الحلوانیّ، حدّثنا علیّ بن محمّد بن جعفر الأهوازیّ مولی الرّشید، حدّثنا بکر بن أحمد القصریّ، حدّثتنا فاطمة بنت علیّ ابن موسی الرّضا علیهما السلام، قالت: حدّثتنی فاطمة، وزینب، وامّ کلثوم بنات موسی بن جعفر علیهما السلام، قلن: حدّثتنا فاطمة بنت جعفر بن محمّد الصّادق علیهما السلام، حدّثتنی فاطمة بنت محمّد بن علیّ علیهما السلام، حدّثتنی فاطمة بنت علیّ ابن الحسین علیهما السلام، حدّثتنی فاطمة وسکینة ابنتا الحسین بن علیّ علیهما السلام، عن «1» امّ کلثوم بنت فاطمة بنت النّبیّ صلی الله علیه و آله، عن فاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، قالت: أنسیتم قول رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یوم غدیر خمّ: «مَنْ کنتُ مولاه فعلیّ مولاه» «2».
وقوله صلی الله علیه و آله: «أنتَ منِّی بمنزلة هارون من موسی علیهما السلام» «3»؟ وقال: وهکذا أخرجه الحافظ الکبیر أبو موسی المدینی فی کتابه المسلسل بالأسماء، ثمّ قال: وهذا الحدیث مسلسل من وجه آخر وهو أنّ کلّ واحدة من الفواطم تروی عن عمّة لها، فهو روایة خمس بنات أخ کلّ واحدة منهنّ عن عمّتها.
أرجح المطالب للأمرتسریّ والضوء اللّامع للسّخاوی والبدر الطّالع للشوکانی عنه (مثله) «4».
__________________________________________________
(1)- [فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام مکانه: عن فاطمة بنت الحسین، عن ...]
(2)- [إلی هنا حکاه فی العوالم ج 15- 3]
(3)- [إلی هنا حکاه فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام]
(4)- أسنی المطالب: 49، أرجح المطالب: 448 وص 471، عنه إحقاق الحقّ: 6/ 282، الضوء اللّامع: 9/ 256، البدر الطّالع: 2/ 297، عنهما الغدیر: 1/ 197
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 947
شمس الدّین الجزری، العوالم (الإمام موسی بن جعفر علیه السلام)، 21/ 353- 354 و (الإمام
علیّ بن أبی طالب)، 15/ 120- 121 (من المستدرک من أسنی المطالب)؛ مثله الأمینی،
فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 106- 107، 15- 3/ 120- 121، رقم 66
ومنها: حدّثنا مَسْعَدَة بن سعد، قال: حدّثنا سعید بن منصور، قال: حدّثنا عبدالحمید ابن سلیمان، قال: سمعت عُمارة بن غَزِیّة یحدثُ، عن فاطمة بنت الحسین، عن أبیها.
- أنّ عبداللَّه بن عمرو، قال: «یا رسول اللَّه، أمِنَ الکِبْرِ أن یکون لأحدِنا النّجیبَة الفارِهَةُ «1»؟ قال: لا. قال: فمِن الکِبْر أن یکون لأحدِنا الحُلَّةُ الحسنةُ؟ قال: لا. قال: فمِن الکِبْر أن یکون لأحدِنا النَّعْلان الحَسَنان؟ قال: لا. قال: فمِن الکِبْر أن أتّخذ طعاماً فأدعو قومی، فیمشون خلفی ویأکلون عندی؟ قال: لا. قال: فما الکِبْر یا رسول اللَّه؟ قال: أن تَسْفَهَ الحَق «2»، وتغمَصَ النّاس «3»».
لم یَروِ هذا الحدیث عن عُمارة بن غَزیّة إلّاعبدالحمید بن سلیمان. ولا یُروَی عن الحسین بن علیّ إلّابهذا الإسناد.
الطّبرانیّ، المعجم الأوسط، 10/ 35 رقم 9084
حدّثنا یحیی بن عبدالباقی، ثنا محمّد بن سلیمان لُوَیْن، ثنا عبدالحمید بن سلیمان، عن عمارة بن غزیة، عن فاطمة بنت الحسین، عن أبیها: أنّ عبداللَّه بن عمرو جاء إلی النّبیّ (ص) فقال: یا رسول اللَّه، أمِن الکِبْر أن ألبس الحُلَّة الحَسَنة؟ قال: لا. قال: فمِنَ الکِبْر أن أرکب النّاقة النّجیبة؟ قال: «لا»، قال: أفمِنَ الکِبْر أن أصنع طعاماً فأدعو قوماً یأکلون عندی ویمشون خلف عقبی؟ قال: «لا». قال: فما الکِبْر؟ قال: «أن تسفَهَ الحقّ وتغمص النّاس».
__________________________________________________
(1)- النّجیبة الفارهة: النّجیبة: المراد بها هنا الدّابّة الفاضلة القویّة الخفیفة السّریعة. والفارهة: الدّابّةالنّشیطة الحادّة القویّة
(2)- أن تسفه الحقّ: أی أن تجهل الحقّ، وتستخفّ به. یقال: سَفِه فلان الحقّ یسفَههُ سَفَهاً، أی جهله واستخفّ به
(3)- وتغمَصَ النّاس: أی تحتقرهم وتستهین بهم. یقال: غَمِصَ النّاس یغمَصُهم غَمْصاً: أی احتقرهم واستهان بهم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 948
الطّبرانیّ، المعجم الکبیر (دار إحیاء التّراث العربیّ)، 3/ 143 رقم 2898، مقتل الحسین،/ 86
ومنها: لیس الکبر أن یحبّ أحدکم الجمال، ولکن الکبر أن یسفه الحقّ ویغمص النّاس. (ابن عساکر عن خریم بن فاتک) إنّه قال: یا رسول اللَّه! إنِّی لُاحبّ الجمال، حتّی إنِّی لُاحبّه فی شراک نعلی، وجلاز سوطی، وإنّ قومی یزعمون أ نّه من الکبر، قال:
فذکره. (طب عن فاطمة بنت الحسین عن أبیها) (طب وسمویة عن ثابت بن قیس) (طب وسمویه عن سواد بن عمرو الأنصاریّ).
المتّقی الهندی، کنز العمّال، 3/ 532، رقم 7767
ومنها: حدّثنا محمّد بن عبداللَّه الحضرمیّ، ثنا موسی بن عبدالرّحمان البکریّ، ثنا عثمان بن عبدالرّحمان القرشیّ، حدّثتنا عائشة بنت طلحة عن فاطمة بنت الحسین، عن أبیها: أنّ رسول اللَّه (ص) قال: «1» لا تطرقوا الطّیرَ فی أوکارها، فإنّ اللّیل له أمان «2».
الطّبرانیّ، المعجم الکبیر (دار إحیاء التّراث العربی)، 3/ 142 رقم 2896؛ مقتل
الحسین،/ 85/ عنه المتّقی الهندی، کنز العمّال، 16/ 17 رقم 4343
ومنها: فاطمة بنت الحسین، عن بلال، حدّثنا أحمد بن یحیی الحلوانی، ثنا محمّد بن عبداللَّه الأرزی، ثنا أبو تمیلة یحیی بن واضح، أخبرنی بشر بن محمّد الأمویّ، عن محمّد ابن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان رضی الله عنه، عن فاطمة بنت الحسین رضی اللَّه عنهما، عن بلال رضی الله عنه قال، قال رسول اللَّه (ص): «کلّ معروف صدقة».
الطّبرانیّ، المعجم الکبیر، 1/ 366، رقم 1126
ومنها: وبآخر، عن فاطمة بنت الحسین، أنّها زاملت «3» عائشة إلی مکّة، فرأت یوماً عذرة، فقالت: واللَّه وددت أنِّی کنت هذه، ولم أخرج فی وجهی الّذی خرجت فیه.
قال عبداللَّه بن الحسن: فقد تابت، فلا تقولوا إلّاخیراً «4».
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی کنز العمّال]
(2)- [زاد فی کنز العمّال: (طب- عن فاطمة بنت الحسین، عن أبیها)]
(3)- المزاملة: المعادلة علی البعیر
(4)- إنّ هذه الرّوایة وأمثالها ربّما تفید الظّنّ، وبدیهی أنّ الظّنّ لا یقاوم العلم، ولایمکن رفع الید منه بالظّنّ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 949
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 2/ 70 رقم 433
ومنها: حدّثنا علیّ بن محمّد «1» بن الحسن القزوینیّ المعروف بابن مقبرة، قال: حدّثنا محمّد بن عبداللَّه الحضرمیّ، قال: حدّثنا جندل بن والق، قال: حدّثنا محمّد بن عمر المازنی، عن عبادة الکلبیّ، «2» عن جعفر بن محمّد، عن أبیه، عن «3» علیّ بن الحسین، «4» عن
__________________________________________________
أضف إلی ذلک الرّوایات الکثیرة المعارضة القویّة أو المساویة لها رتبة. فمنها:
ما رواه أبو الفرج الأصفهانیّ فی مقاتل الطّالبیّین، ص 26: عن محمّد بن الحسین الأشنانی، عن موسی بن عبدالرّحمان المسروقی، عن عثمان بن عبدالرّحمان، عن إسماعیل بن راشد، بإسناده، قال: لمّا اتی عائشة نعی علیّ أمیر المؤمنین علیه السلام، تمثّلت:
فألقت عصاها واستقرّت بها النّوی کما قرّ عیناً بالإیاب المسافر
ثمّ قالت: مَنْ قتله؟
فقیل: رجل من مراد.
فقالت:
فإن یک نائباً فلقد بغاه غلام لیس فی فیه التّراب
وروی أیضاً: عن الأشنانی، عن أحمد بن حازم، عن عاصم بن عامر، عن جریر، عن الأعمش، عن عمرو بن مرّة، عن أبی البحتری قال: لمّا أن جاء عائشة قتل علیّ علیه السلام سجدت.
وأمّا ما رُوی عن بکائها، فکانت تبکی لأجل الخیبة، لا للتّوبة. وممّا یدلّ علی ذلک ما رواه الواقدی بإسناده، أنّ عمار رحمه الله استأذن علی عائشة بالبصرة بعد الفتح، فأذنت له، فدخل. فقال: یا أمة، کیف رأیت صنع اللَّه حین جمع بین الحقّ والباطل، ألم یظهر الحقّ علی الباطل ویزهق الباطل؟ فقالت: إنّ الحروب دول وسجال. وقد أدیل علی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، ولکن انظر یا عمّار کیف تکون فیه عاقبة أمرک؟!
وروی مسروق، أ نّه قال: دخلت علی عائشة، فجلست أحدّثها، واستدعت غلاماً لها أسود، یقال له: عبدالرّحمان، فجاء حتّی وقف. فقالت: یا مسروق، أتدری لِمَ سمّیته عبدالرّحمان؟ فقلت: لا. فقالت: حبّاً منّی لعبدالرّحمان بن ملجم.
وأمّا قصّتها مع جثمان الإمام الحسن علیه السلام فمن أهم الدّلائل علی ما ذکرنا
(1)- [فی دلائل الإمامة مکانه: وأخبرنی الشّریف أبومحمّد الحسن بن أحمد المحمّدیّ النّقیب، قال: أخبرنی‌أبو جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین بن موسی، قال: حدّثنا محمّد ...]
(2)- [إلی هنا لم یرد فی کشف الغمّة، وفی المطبوع: الکلیبیّ ودلائل الإمامة: الضّبیّ]
(3)- [أضاف فی دلائل الإمامة: أبیه]
(4)- [إلی هنا لم یرد فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 950
فاطمة الصّغری «1»، عن الحسین «2» بن علیّ «2»، عن أخیه الحسن «2» بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام «2»، قال: رأیت امِّی فاطمة علیها السلام قائمة فی محرابها «3» لیلة جمعتها «3» «4» فلم تزل راکعة ساجدة حتّی اتّضح «5» عمود الصّبح وسمعتها تدعو للمؤمنین والمؤمنات وتسمِّیهم وتکثر الدّعاء لهم ولا تدعو لنفسها بشی‌ء، فقلت لها «6»: یا امّاه، لِمَ «7» لا تدعین «7» لنفسکِ کما تدعین لغیرکِ؟ فقالت: یا بنیّ! الجّار ثمّ الدّار.
الصّدوق، علل الشّرائع، 1/ 215- 216 باب 145 رقم 1/ عنه: المجلسی، البحار، 43/ 81- 82؛ مثله الطّبریّ، دلائل الإمامة،/ 56؛ الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 468؛ الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 110
ومنها: حدّثنا أبو الحسن محمّد بن أحمد بن علیّ بن أسد الأسدیّ، قال: حدّثنا أحمد بن محمّد بن الحسن العامریّ، قال: حدّثنا إبراهیم بن عیسی بن عبید، قال: حدّثنا سلیمان بن عمرو، عن عبداللَّه بن الحسن بن الحسن، عن امِّه فاطمة بنت الحسین، عن أبیها علیه السلام، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: الرّغبة فی الدّنیا تکثر الهمّ والحزن، والزُّهد فی الدّنیا یریح القلب والبدن. «8»
الصّدوق، الخصال، 1/ 84 رقم 114
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی دلائل الإمامة: بنت الحسین علیه السلام]
(2- 2) [لم یرد فی دلائل الإمامة]
(3- 3) [دلائل الإمامة: الجمعة]
(4)- [فی کشف الغمّة وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: جمعة]
(5)- [فی دلائل الإمامة: انفلق، وفی کشف الغمّة وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: انفجر]
(6)- [لم یرد فی دلائل الإمامة]
(7- 7) [دلائل الإمامة: لم تدعی]
(8)- رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: علاقه‌مندی به دنیا آشفتگی خاطر و اندوه آورد و بی‌علاقه‌گی به آن جسم و جان را راحتی می‌بخشد.
فهری، ترجمه خصال، 1/ 84
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 951
ومنها: حدّثنا محمّد بن أحمد الأسدیّ، قال: حدّثنا أحمد بن محمّد بن الحسن العامریّ، قال: حدّثنا إبراهیم بن عیسی بن عبید السّدوسیّ، قال: حدّثنا سلیمان بن عمرو، عن عبداللَّه «1» بن حسن «1» بن حسن بن علیّ، عن امّه فاطمة بنت الحسین، عن أبیها علیه السلام، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم: إنّ صلاح أوّل هذه الامّة بالزّهد والیقین وهلاک آخرها بالشّحّ والأمل. «2»
الصّدوق، الأمالی،/ 227 رقم 7 المجلس 40؛ الخصال، 1/ 89 رقم 128/ عنه:
الحرّ العاملی، وسائل الشّیعة، 2/ 651 رقم 3 (باب کراهة طول الأمل)، 11/ 315
رقم 15 (باب استحباب الزّهد فی الدّنیا)؛ الحویزی، نور الثّقلین، 3/ 3- 4؛ القمّی
المشهدی، کنز الدّقائق، 7/ 102- 103
ومنها: حدّثنا أحمد بن الحسین «3» المعروف بأبی علیّ «3» بن عبدویه، قال: حدّثنا الحسن ابن علیّ السّکریّ، قال: حدّثنا محمّد بن زکریّا الجوهریّ، قال: حدّثنا العبّاس بن بکّار، قال: حدّثنی الحسین بن یزید، عن عمر بن علیّ بن الحسین، عن فاطمة بنت الحسین علیه السلام، عن أسماء بنت أبی بکر، عن صفیّة بنت عبدالمطّلب، «4» قالت: لمّا سقط الحسین علیه السلام من بطن امّه وکنت ولیتها، قال النّبیّ صلی الله علیه و آله: یا عمّة! هلمِّی إلیَّ ابنی، فقلت: یا رسول اللَّه! إنّا لم ننظّفه بعد، فقال صلی الله علیه و آله: یا عمّة! أنتِ تنظِّفینه، إنّ اللَّه تبارک وتعالی قد نظّفه وطهّره. وبهذا الإسناد عن صفیّة بنت عبدالمطّلب، قالت: لمّا سقط الحسین علیه السلام من بطن امِّه فدفعته إلی النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم، فوضع النّبیّ لسانه فی فیه (فمه) وأقبلَ الحسینُ علی لسان رسول اللَّه یمصّه، قالت: وما کنتُ أحسب رسول اللَّه یغذوه إلّالبناً أو عسلًا، قالت:
فَبالَ الحسینُ علیه، فقبّل النّبیّ بین عینیه، ثمّ دفعه إلیَّ وهو یبکی ویقول «4»: لعن اللَّه قوماً
__________________________________________________
(1) (1) [لم یرد فی الوسائل ج 11، ونورالثّقلین]
(2)- رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: صلاح اول این امت به زهد و یقین است و هلاک آخرشان به بخل و آرزو.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 227
امت اسلامی را در اول دو چیز باعث صلاح بود و در آخر دو چیز موجب هلاکتش خواهد گشت.
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: صلاح این امت در اول به اعراض از دنیا و یقین به آخرت بود و نابودی‌اش در پایان به بخل و آرزو است. فهری، ترجمه خصال،/ 89
(3) (3) [لم یرد فی إثبات الهداة]
(4) (4) [إثبات الهداة: عن النّبیّ صلی الله علیه و آله فی حدیث أ نّه بکی لمّا وُلِدَ الحسین علیه السلام، وقال]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 952
هم قاتلوک یا بنیّ، یقولها «1» ثلاث، قالت، فقلت: فداک امِّی وأبی ومَنْ یقتله؟ قال:
بقیّة «2» الفئة الباغیة من بنی أمیّة لعنهم اللَّه. «3»
الصّدوق، الأمالی،/ 136، رقم 5/ عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 1/ 281 رقم
153؛ المجلسی، البحار، 43/ 243

ومنها حدیث فدک:

حدّثنا أحمد بن الحسن القطّان، قال: حدّثنا عبدالرّحمان بن محمّد الحسینیّ، قال: حدّثنا أبو الطّیّب محمّد بن الحسین بن حمید اللّخمیّ، قال: حدّثنا أبوعبداللَّه محمّد «4» بن زکریّا، قال: حدّثنا محمّد بن عبدالرّحمان المهلّبیّ، قال: حدّثنا عبداللَّه ابن محمّد بن سلیمان، «5» عن أبیه «5»، عن عبداللَّه بن الحسن «6»، عن امّه فاطمة بنت الحسین علیهما السلام، قالت: لمّا اشتدّت علّة فاطمة «7» بنت رسول اللَّه صلوات اللَّه علیها «7» «8»، اجتمع
__________________________________________________
(1)- [إثبات الهداة: قالها]
(2)- [إثبات الهداة: تقتله]
(3)- صفیه دختر عبدالمطلب گوید: چون حسین علیه السلام متولد شد، من سرکارش بودم. پیغمبر فرمود: عمه جان پسر مرا بیاور. عرض کردم: یا رسول اللَّه پاکیزه‌اش نکردیم. فرمود: ای عمه تو او را پاکیزه کنی؟ خدا اورا پاکیزه و نظیف کرده است. به همین سند از صفیه دختر عبدالمطلب رسیده است که چون حسین متولد شد اورا به پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم دادم. پیغمبر زبان خود در دهانش نهاد، و حسین شروع به مکیدن کرد. ومن فهمیدم که گویا رسول خدا شیر و عسل به او میخوراند. گوید: حسین بول کرد، و پیغمبر میان دو چشمش را بوسید، و به من داد و می‌گریست، و می‌فرمود: تا سه بار خدا لعنت کند مردمی را که قاتل تو هستند. عرض کردم: قربانت پدر و مادرم، کی اورا می‌کشد؟ فرمود: بقیه گروه گردن‌کش از بنی‌امیه.
کمره ای، ترجمه امالی،/ 136
(4)- [فی دلائل الإمامة مکانه: وحدّثنی أبو إسحاق إبراهیم بن مخلد بن جعفر الباقرحی، قال: حدّثتنی امّ‌الفضل خدیجة بنت أبی بکر محمّد بن أحمد بن أبی الثّلج، قال: حدّثنا أبو عبداللَّه محمّد بن أحمد الصّفوانیّ، قال: حدّثنا أبو أحمد عبدالعزیز بن یحیی الجلودیّ، قال: حدّثنی محمّد ...]
(5) (5) [دلائل الإمامة: المدائنی، قال: حدّثنی أبی]
(6)- [أضاف فی دلائل الإمامة: ابن الحسن]
(7) (7) [لم یرد فی دلائل الإمامة]
(8)- [زاد فی البحار: وغلبها]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 953
عندها «1» نساء المهاجرین والأنصار، «2» فقلنَ لها: «3» یا بنت رسول اللَّه، کیف أصبحتِ، من «4» علّتکِ؟ «3» فقالت: أصبحتُ واللَّه «5» عائفةَ لدنیاکم، قالیة لرجالکم «6»، لفظتهُم قبل «7» أن «8» عجمتُهم، وشنأتُهم بعد أن سبرتُهم، فقُبحاً لفُلول الحدّ وخور القناة «9»، وخطل الرّأی، «وبئس «10» ما قدّمت لهم أنفسهم أن سخطَ اللَّه علیهم وفی العذاب هم خالدون» «11»، «12» لا جَرَم لقد قلّدتُهم رَبقَتَها وشننتُ علیهم عارَها «13» فجدعاً وعَقراً وسُحقاً للقوم الظّالمین.
ویحهم أنّی زحزحوها عن رواسی الرّسالة وقواعد النّبوّة ومَهبِط الوحی الأمین والطَّبّین «14» بأمر الدّنیا والدّین، ألا ذلک هو الخسران المبین. وما نقموا من أبی الحسن، نقموا واللَّه «15» منه نکیر سیفه، وشدّة وطأته «16»، ونکال وقعته، وتنمّره فی ذات اللَّه عزّ
__________________________________________________
(1)- [فی کشف الغمّة وفاطمة بنت الحسین علیه السلام مکانهما: وروی صاحب کتاب السّقیفة عن رجاله، عن‌عبداللَّه بن حسن، عن امّه فاطمة بنت الحسین، قالت: لمّا اشتدّت بفاطمة علیها السلام الوجع واشتدّت علّتها اجتمعت عندها ...].
(2)- [من هنا حکاه فی ناسخ التّواریخ].
(3- 3) [دلائل الإمامة: کیف أصبحت یا بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله].
(4)- [فی البحار وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: عن].
(5)- [لم یرد فی دلائل الإمامة].
(6)- فی [دلائل الإمامة و] بعض النّسخ «عایفة لدنیاکنّ، قالیة لرجالکنّ».
(7)- [فی دلائل الإمامة وکشف الغمّة وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: بعد].
(8)- [فاطمة بنت الحسین علیه السلام: إذ].
(9)- الخور- بفتحتین والرّاء المهملة-: الضّعف والإنکسار، والقناة: الرّمح.
(10)- [دلائل الإمامة: لبئس].
(11)- سورة المائدة: 8.
(12) (- 12*) [لم یرد فی دلائل الإمامة].
(13)- فی بعض النّسخ [وشنت علیهم غارها]، [فی کشف الغمّة: عارتها، والبحار: عارها].
(14)- [فی کشف الغمّة: والضّنین، وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: الطّیِّبین].
(15)- [لم یرد فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام].
(16)- [البحار: وطئة]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 954
وجلّ.
واللَّه «1» لو تکافّوا عن زمام نبذه «2» رسول اللَّه صلی الله علیه و آله «3» لاعتلقه، ولسار بهم سیراً سُجُحاً لا یکلم خشاشه ولا یُتعتع راکبُه، ولأوردهم منهلًا نمیراً فضفاضاً تطفحُ ضِفّتاه، ولأصدره بِطاناً، قد تخیّر لهم «4» الرّیّ غیر مُتَحَلٍّ منه بطائل إلّابغمر الماء «5» وردعِه سَورَة «6» السّاغب ولفتحت علیهم برکات «7» السّماء والأرض، وسیأخذهم اللَّه بما کانوا یکسبون.
ألا هلُمّ فاسمع «8» وما عشت أراک الدّهرُ العجبَ وإن تعجب وقد أعجبک الحادث، إلی أیّ سِناد «9» استندوا؟ وبأیّة «10» عروة تمسّکوا «11»؟ استبدلوا الذُّنابی واللَّه بالقوادم، والعجُزَ بالکاهل، فرغماً لمعاطس قوم یحسبون أنّهم یُحسنون صُنعاً: «ألا إنّهم هم المفسدون ولکن لا یشعرون»، «12» «أفمَن یهدی إلی الحقّ أحقّ أن یُتّبَع أمَّن لا یهدّی إلّاأن یُهدی فما لکم کیف تحکمون»؟ أما لعمرُ إلهک لقد (12*) لقِحَت فنظرة ریث ما تنتجوا «13»، ثمّ احتلبوا طلاع القعبِ دماً عبیطاً، وزُعافاً «14» مُمقراً، هنالک «15» یخسر المبطلون، ویعرف
__________________________________________________
(1)- [کشف الغمّة: تاللَّه]
(2)- [أضاف فی کشف الغمّة وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: إلیه]
(3)- [زاد فی البحار وناسخ التّواریخ: إلیه]
(4)- [فی کشف الغمّة والبحار وناسخ التوّاریخ: بهم]
(5)- [ناسخ التّواریخ: النّاهل]
(6)- فی بعض نسخ [والبحار]: شرر
(7)- [زاد فی البحار وناسخ التّواریخ: من]
(8)- فی بعض نسخ [فاستمع]
(9)- [فی کشف الغمّة وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: لجأ]
(10)- [فی البحار وناسخ التّواریخ: بأیِ]
(11)- [زاد فی کشف الغمّة وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: لبئس المولی ولبئس العشیر وبئس الظّالمین بدلًا]
(12)- [أضاف فی کشف الغمّة وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: ویحهم]
(13)- [فی دلائل الإمامة وکشف الغمّة والبحار: تنتج]
(14)- [فی دلائل الإمامة وکشف الغمّة والبحار: ذعاقاً]
(15)- [دلائل الإمامة: فهنالک]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 955
التّالون، غِبّ «1» ما أسّس «2» الأوّلون، ثمّ طیبوا «3» عن أنفسکم [أ] نفساً، واطمأ نُّوا «4» للفتنة جأشاً «5»، وأبشروا بسیفٍ صارمٍ «6» وهرجٍ شاملٍ واستبدادٍ «7» من الظّالمین، یدع فیئکم زهیداً وزَرعکم «8» حصیداً. فیا حسرتی «9» لکم، وأنّی بکم وقد عمیت «10» علیکم أ نُلزِمُکموها «11» وأنتم لها کارهون. «12» «13»
الصّدوق، معانی الأخبار،/ 354- 355/ عنه: المجلسی، البحار، 43/ 158- 159،
رقم 8؛ البحرانی، العوالم، 11- 2/ 814- 723؛ سپهر ناسخ التواریخ حضرت زهرا
علیها السلام، 4/ 165- 167؛ مثله الطّبری، دلائل الإمامة،/ 41؛ الإربلی، کشف الغمّة،
1/ 492- 494؛ الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 110- 112
«13»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی دلائل الإمامة]
(2)- [البحار: سنّ]
(3)- [دلائل الإمامة: فطیبوا]
(4)- [فی کشف الغمّة وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: فطامنوا]
(5)- فی الاحتجاج وأمالی الشّیخ [ثمّ طیبوا عن دنیاکم أنفساً واطمأنّوا للفتنة جأشاً]
(6)- [دلائل الإمامة: فاصل]
(7)- [دلائل الإمامة: استبدال]
(8)- [فی دلائل الإمامة وکشف الغمّة وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: جمعکم]
(9)- [دلائل الإمامة: خسری]
(10)- [زاد فی البحار: قلوبکم]
(11)- [دلائل الإمامة: أن ألزمکموها]
(12)- [أضاف فی دلائل الإمامة وکشف الغمّة وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: والحمد للَّه‌ربّ العالمین، وصلّی اللَّه علی محمّد خاتم النّبیِّین وسیِّد المرسلین]
(13)- در کتاب احتجاج سند به سوید بن غفله منتهی می‌شود و در امالی شیخ از ابن‌عباس حدیث کرده‌اند و در معانی الاخبار سند به عبداللَّه محض بن حسن بن حسن بن علی بن ابیطالب پیوسته می‌کرد و عبداللَّه از مادرش فاطمه دختر حسین بن علی علیهما السلام روایت می‌کند در میان روات این طرق ثلاثه در بیان این حدیث اندک اختلافی است، لاجرم واجب نمی‌کند که من بنده روایت طرق ثلاثه را به تمامت بنگارم، زیرا که روات اگر کلماتی چند در فقرات این حدیث دیگرگون آورده باشند زیانی به حدیث نمی‌رساند. از این روی روایت عبداللَّه محض را که از فاطمه دختر حسین حدیث می‌کند کافی دانستم وهی هذه می‌فرماید: چون گران شد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 956
__________________________________________________
مرض فاطمه دختر رسول خدا، زنان مهاجر و انصار در گرد او درآمدند.
زنان مهاجر وانصار عرض کردند: ای دختر رسول‌خدا! چگونه شب دوش را به‌روز آوردی؟ فرمود: سوگند با خدای شب به روز آوردم درحالتی که مکروه افتاد در چشم من دنیای شما و مبغوض بودند در نزد من مردان شما، لاجرم ایشان را از خود دور افکندم از آن پس که آزمون کردم و ایشان را دشمن داشتم از آن پس که به میزان اختبار و امتحان آوردم بسا زشت و نابه‌کار است ثلمه سیف و ضعف رمح و رأی مضطرب نارسا، همانا تقدیم نکوهیده کرداری کردند به خدیعت نفوس خویش و رهینه غضب خداوندی گشتند و زندانی عذاب ابدی آمدند، من قلاده خلافت و غصب فدک را و جز آن را بر گردن ایشان گذاشتم و عار این کردار زشت را خاص ایشان داشتم، پس مُثله شدن و جراحت یافتن و ملعون گشتن به سخط خداوند قاهر غالب خاص ظالمان است. وای برایشان تا کجا دور انداختند آن را از بنیان رصین رسالت و قواعد متین نبوّت و فرودگاه وحی روح الامین و داننده حاذق به امر دنیا و دین و این زیانی است ظاهر و خسرانی است آشکار، همانا ابوالحسن را دستخوش نقمت نساختند وبه عتاب او نپرداختند، بلکه این نقمت در انکار شمشیر برّان و شدت حمله کران و مجالدت و مجادلت او و تنمّر [و خشم] او در راه خداوند جل و علا است، سوگند با خدای اگر از خویش دفع ندادند و دست باز نداشتند از زمام امور امت که رسول خداوند به دست او گذاشت هرآینه مأخوذ می‌داشت واین جماعت را چنان سهل وسالم سیر می‌داد که بی آن که مرکوب را زخم خشاش وآزار مهار رنجه کند و راکب را زحمت جنبش و حرکت در شکنجه افکند به آبگاهی وسیع و سرشار درآورد و نیک سیراب کند به اندازه‌ای که از زحمت عطش برهاند و آتش جوع را بنشاند و ابواب برکات از آسمان و زمین بر ایشان گشاده شود و زود باشد که خداوند مردمان را به کردار ایشان مأخوذ دارد. هم‌اکنون حاضر باش و گوش میدار چند که زنده باشی شگفتی‌های روزگار را نظاره خواهی کرد و حوادث تورا به عجب خواهد آورد با کدام سند متکی شدید و با کدام حبل‌المتین چنگ درزدید که سر را بر دُم و کاهل را بر دنباله تبدیل نمودید، چه بسیار ذلیل و خوارند قومی که کردار خویش را نیکو پندارند، همانا ایشان در شمار مفسدانند و نمی‌دانند آیا آن کس که به شاهراه هدایت دلالت می‌کند مستحق است که متّبع باشد یا آن کس که طریق غوایت می‌پیماید، چه افتاد شما را و چگونه قضا می‌کنید، سوگند با خدای که افعال شما حامل گشت. اکنون منتظر باشید تا نتیجه بازآورد این وقت خون تازه خواهید دوشید و اوانی شما از خون تازه و سمّ ناقع سرشار خواهد بود، این وقت زیان جاهل و سود عاقل مکشوف افتد و عاقبت سنت پیشینیان بر آیندگان پدید گردد. پس نیکو کنید و ساخته سازید نفوس خود را و آرامش دهید قلوب خود را از برای حدوث نایبه و حدوث فتنه و داهیه، و بشارت دهید خویش را به شمشیر قاطع و دواهی ساطع و استبداد ستمکاران، همانا منافع شما نابوده و مزارع شما دروده ایست و بهره شما افسوس و دریغ است، هیچ نمی‌دانید به کجا اندر افتادید، بی‌گمان کورکورانه به ظلمت اندرید، آیا ما ملتزم می‌کنیم به هدایت
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 957
__________________________________________________
شما را و حال آن که شما از اصغای کلمات ما کراهت دارید.
سوید بن غفله در روایت خویش می‌گوید: چون زنان مهاجر و انصار این سخنان شناعت‌آمیز شنیدند به نزدیک شوهران خویش مراجعت کردند و آن‌چه شنیدند به شرح دادند. وجوه مهاجر و انصار به حضرت فاطمة شتافتند و عرض کردند: ای سیده زنان عالم! اگر قبل از آن که ما با ابوبکر دست بیعت فرا دادیم و پیمان متابعت محکم کردیم ابو الحسن حاضر بودی و این کلمات بفرمودی یک تن سر از طاعت و متابعت او بیرون نکردیم.
فقالت: إلیکم عنِّی فلا عُذر بعد تعذیرکم ولا أمر بعد تقصیرکم.
فاطمه در پاسخ فرمود: چندین سخن کردن واجب نیفتاده بعد از تعذیر و تقصیر امری و حکمی نیست.
سپهر، ناسخ التّواریخ حضرت زهرا علیها السلام، 4/ 165- 169
عیادت زنان مهاجر و انصار
هنگامی که حضرت زهرا علیها السلام به خانه بازگشت و مریض شد- که شهادت حضرت هم در اثر آن بیماری بود- زنان مهاجر و انصار به عیادت حضرت آمدند و گفتند: ای دختر پیامبر، حالتان چگونه است؟
حضرت حمد الهی بجای آورد و بر پدر بزرگوارش درود فرستاد و سپس فرمود:
صبح کرده‌ام در حالی که به خدا سوگند از دنیای شما متنفرم و آن را رها کرده ام، و نسبت به مردان شما غضبناکم. با امتحان اوّل آنان را به دور افکندم و با آزمایش عمقِ ایمانشان آنان را مورد غضب و ملامت قرار دادم.
پس ننگ بر کُند شدن شمشیر و بی‌استقامتی نیزه و اضطراب فکر و تزلزل روح جدیت و ترس از فتنه و جنگ! 1 و چه بد است آن چه برای آینده خود مهیا کرده اند که خداوند بر آنان غضب کرده و دائماً در عذاب خواهند بود.
بنابر این چاره جز این نبود که قلاده آن را بر گردنشان افکندم و سنگینی آن را بر دوششان قرار دادم و ننگ آن را بر سرشان افکندم.
پس خیر از ظالمین دور باد و به بلا دچار شوند و از آثار نیک محروم باشند و از رحمت خدا دور گردند.
وای بر آنان! خلافت را از کوه‌های بلند رسالت و پایه‌های نبوّت و محل نزول روح الأمین با وحی مبین و از عالمان آگاه و حاذق در امر دنیا و دین به کجا کشاندند. بدانید که این زیانِ آشکار است.
از ابو الحسن (علی علیه السلام) چه چیزی را نمی‌پسندیدند؟
به خدا قسم، ناراضی بودند از صلابت شمشیرش وبی‌پروائی او از مرگش وشدت حمله‌هایش وبرخوردهای عبرت آموز او در جنگ، و از تبحر او در کتاب خداوند و غضب او در امر الهی.
به خدا سوگند، اگر از گرفتن مهاری‌که پیامبر صلی الله علیه و آله آن را به او (علی علیه السلام) سپرده بود خودداری می‌کردند 2
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 958
__________________________________________________
با او انس می‌گرفت و آنان را چنان به آرامی سیر می‌داد که محل بستن مهار را زخمی نکند و حرکت دهنده آن خسته نشود و سواره آن به اضطراب نیفتد. و آنان را بر سر آبی فراوان و گوارا و زلال و وسیع می‌بُرد که آب آن از دو طرف نهر لبریز باشد و دو سوی آن گل آلود نشود، و آنان را از آن جا سیراب بیرون می‌آورد. و در حالی که 3 برای آنان سیرابی را پسندیده است ولی خود از آن استفاده نمی‌کرد مگر به قدر رفع عطش سیراب و دفع شدت گرسنگی.
و اگر خلافت را به او می‌سپردند برکات آسمان و زمین بر آنان گشوده می‌شد، ولی آنان از حق روی گردانیدند، پس به زودی خداوند آنان را به آن چه برای خود کسب کرده اند مؤاخذه می‌نماید و کسانی که ظلم نمودند به زودی سزای آن چه کسب کرده اند به آنان می‌رسد و نمی‌توانند مانع چنین عاقبتی شوند.
هان، بیا و بشنو. و تا زنده‌ای روزگار امر عجیبی را به تو نشان خواهد داد! و اگر تعجب کنی بدان که همین حادثه تو را به تعجب وا داشته است!
به کدام سو روی آوردند؟! و به کدام تکیه‌گاهی اتکا نمودند؟! و به کدام پایه‌ای اعتماد نمودند؟! و به کدام دستاویزی چنگ زدند و بر ضد کدامین ذریّه‌ای اقدام کردند و بر آنان چیره شدند؟! و برای چه کسی انتخاب کردند و برای چه‌کسی رها نمودند؟! چه بد سرپرستی و چه بد دوستانی! و برای ظالمین چه بد جایگزینی است.
به خدا سوگند پس ماندگان را به جای پیشتازان، و ترسوی نادان را به جای دلیر آگاه، و فرومایگان را به جای معتمدان خود قرار دادند. بینی شان بر خاک مالیده باد و پشیمان شوند قومی که گمان می‌کنند کار درستی انجام می‌دهند. بدانید که آنان مفسدند ولی خود نمی‌دانند.
وای بر آنان! آیا کسی که به حق هدایت می‌کند سزاوارتر به پیروی است یا کسی که خود هدایت نیافته مگر آنکه هدایت شود؟ شما را چه شده است؟! چگونه حکم می‌کنید؟!
بدانید قسم به لا یزالی خداوند، هم اکنون فتنه باردار شده است! پس زمان کوتاهی منتظر بمانید تا ثمره اش ظاهر گردد. آن گاه از آن کاسه ای لبریز از خون تازه و سم تلخ کشنده بدوشید. آن گاه است که اهل باطل زیان می‌کنند، و آیندگان از نتیجه آن چه پیشینیان پایه گذارده‌اند آگاه می‌شوند.
سپس خیال خود را راحت کنید وقلب خود را برای نزول فتنه قوی کنید و بشارت باد شما را بر شمشیری برنده، و قهر و غلبه متجاوز ظالم، و هرج و مرج دائمی و عمومی، و زورگوئی ظالمین که اموال عمومی را غارت می‌کند و برای شما چیزی کمی باقی می‌گذارد و جمع شما را درو کرده و نابود می‌نماید.
افسوس بر شما! چگونه خواهید بود هنگامی که دچار سردرگمی می‌شوید؟ آیا حق را به زور به شما بقبولانیم در حالی که خودتان مایل نیستید؟!
سوید بن غفله می‌گوید: زنان عیادت کننده فرمایشات حضرت زهرا علیها السلام را برای مردان خود بازگو کردند.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 959
ومنها: وعنه قال: حدّثنا إبراهیم بن حماد القاضی، قال: حدّثنا الحسن بن عرفة، قال: حدّثنا عمر بن عبدالرّحمان أبو جعفر الأیادیّ، عن لیث بن أبی سلیم، عن عبداللَّه ابن الحسن، عن امِّه فاطمة بنت الحسین، عن أبیها، عن امّه فاطمة ابنة رسول اللَّه، قال:
خیارکم ألینکم مناکبه وأکرمهم لنسائهم.
الطّبریّ، دلائل الإمامة،/ 7
ومنها: وعنه، عن أبی الحسن، قال: حدّثنی أحمد بن یزید المهلبیّ، قال: حدّثنا أبو طاهر أحمد بن عیسی، قال: حدّثنی الحسین بن زید، عن الحسن بن زید بن الحسن بن علیّ، عن امّه فاطمة بنت الحسین، عن أبیها الحسین بن علیّ، عن أبیه علیّ، إنّ النّبیّ قال لفاطمة: یا فاطمة! إنّ اللَّه لیغضب لغضبکِ ویرضی لرضاکِ.
الطّبریّ، دلائل الإمامة،/ 52
ومنها: وأخبرنا أبو الحسین بن بشران، قال: أخبرنا إسماعیل بن محمّد الصّفّار، وأخبرنا ابن نصر، قال: حدّثنا سفیان بن عیینة، عن الولید بن کثیر، عن حسن بن حسین، عن فاطمة بنت حسین، أنّ النّبیّ (ص) قبض وله بردان فی الحقّ، یعملان هذا منقطع.
البیهقی، دلائل النّبوّة، 7/ 279
__________________________________________________
پیرو آن، عده‌ای از بزرگان مهاجرین و انصار به عنوان عذرخواهی نزد حضرت آمده و گفتند: ای سیدة النساء، اگر ابو الحسن (علی علیه السلام) این مسئله را قبل از آن که پیمانی ببندیم و عقدی را محکم کنیم بما یادآور می‌شد، ما او را رها نکرده، و سراغ دیگری نمی‌رفتیم.
حضرت زهرا علیها السلام فرمود: از من دور شوید (بس کنید)، که با بهانه‌های بیهوده‌تان عذر شما پذیرفته نیست و با کوتاهی‌های شما جای هیچ سخنی باقی نمانده است!
1. «د»: ننگ بر کندی شمشیر و بازی گرفتن امور بعد از جدی بودن آن، و آسیب پذیری مردم و شکاف برداشتن نیزه‌ها و فریب خوردن افکار و لغزش خواسته‌ها.
2. «ه» و «ک»: اگر بر مهاری که پیامبر صلی الله علیه و آله آن را به علی علیه السلام سپرده بود متحد می‌شدند ... و در «د» چنین است: به خدا قسم، اگر از جاده روشن روی‌گردان می‌شدند و از قبول برهان واضح سرباز می‌زدند، ایشان را به سوی آن باز می‌گرداند و بر قبول آن وادارشان می‌نمود.
3. «د»: و پنهان و آشکارا برای آنان دلسوزی می‌نمود، و از دنیا استفاده‌ای نمی‌برد و برای خویش بر نمی‌داشت مگر به قدر سیراب شدن عطشان و سیر شدن گرسنه، و زاهد از راغب در دنیا شناخته می‌شد و راستگو از کاذب تشخیص داده می‌شد، و اگر اهل آبادی‌ها ایمان می‌آوردند و تقوا پیشه می‌کردند درهای برکات آسمان و زمین را بر آن‌ها باز می‌کردیم ...
انصاری و رجائی، اسرار فدک،/ 263- 268
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 960
وقال ابن عُیَینَة، عن الولید بن کثیر، عن حسن بن حسین، عن فاطمة بنت الحسین، أنّ النّبیّ (ص) قُبِض وله بُرْدان فی الحَفّ یعملان. هذان مُرسَلان، والحَفُّ هی الخَشَبَة الّتی یلفّ علیها الحائک وتسمّی المطْواة.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط دارالفکر)، 1/ 454، تاریخ الإسلام، 1/ 331
ومنها: وعنه، قال: أخبرنا جماعة «1»، عن أبی المفضّل، قال: حدّثنا أبو عبداللَّه جعفر ابن محمّد بن جعفر الحسنیّ، قال: حدّثنا موسی بن عبداللَّه بن موسی الحسنیّ، عن جدِّه موسی بن عبداللَّه، عن أبیه عبداللَّه بن الحسن، وعمّیه إبراهیم والحسن ابنی الحسن، عن امّهم فاطمة بنت الحسین، عن أبیها، عن جدِّها علیّ بن أبی طالب علیه السلام، عن النّبیّ صلی الله علیه و آله، قال: النّساء عیّ وعورات، فاستروا «2» عیّهنّ بالسّکوت، وعورتهنّ «3» بالبیوت.
الطّوسی، الأمالی،/ 584- 585 رقم 1209/ 14/ مثله: الحرّ العاملیّ، وسائل الشّیعة، 14/ 43
ومنها: وعنه، قال: أخبرنا جماعة، عن أبی المفضّل، قال: حدّثنا أبو أحمد عبیداللَّه ابن حسین بن إبراهیم، قال: حدّثنا أبو إسماعیل إبراهیم بن أحمد بن إبراهیم العلویّ الحسنیّ، قال: حدّثنی عمِّی الحسن بن إبراهیم، قال: حدّثنی أبی إبراهیم بن إسماعیل، عن أبیه إسماعیل، عن أبیه إبراهیم بن الحسن بن الحسن، عن امّه فاطمة بنت الحسین، عن أبیها الحسین بن علیّ، عن أبیه علیّ بن أبی طالب علیهم السلام، قال، قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: من اعطی أربع خصال فی الدّنیا، فقد اعطی خیر الدّنیا والآخرة، وفاز بحظّه منهما: ورع یعصمه عن محارم اللَّه، وحسن خُلق یعیش به فی النّاس، وحلم یدفع به جهل الجاهل، وزوجة صالحة تعینه علی أمر الدّنیا والآخرة. الطّوسی، الأمالی،/ 576- 577 رقم 1190/ 4
ومنها: (وبه) قال: أخبرنا أبو القاسم الأزجیّ، قال: حدّثنا أبو بکر المفید بجرجرایا،
__________________________________________________
(1)- [فی الوسائل مکانه: محمّد بن الحسن فی المجالس والأخبار عن جماعة ...]
(2)- [الوسائل: فذاووا]
(3)- [الوسائل: عوراتهنّ]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 961
قال: حدّثنا أبو الحسن محمّد بن أحمد بن الهیثم بن صالح التّمیمیّ، قال: حدّثنا أحمد بن الحسن بن إبراهیم بن إسماعیل بن إبراهیم بن حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب، قال: حدّثنی أبی الحسن بن إبراهیم، عن أبیه، عن جدّه إبراهیم بن حسن بن حسن، عن امِّه فاطمة بنت حسین، عن أبیها الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام، قال: کان رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم إذا عزّی قال: آجرکم اللَّه ورحمکم، وإذا هنأ قال: بارک اللَّه لکم وبارک علیکم.
الشّجری، الأمالی الخمیسیّة، 2/ 300
ومنها: حدّثنی أبو عبداللَّه أحمد بن [محمّد بن] أیّوب رحمه الله قال: حدّثنی علیّ بن محمّد (بن عیینة ابن رویدة)، [عن بکر بن أحمد]. وحدّثنی أحمد بن محمّد بن الجرّاح، قال:
حدّثنی أحمد بن الفضل الأهوازیّ، قال: حدّثنی بکر بن أحمد، قال: حدّثنی محمّد بن علیّ [النّقیّ]، عن أبیه، قال: حدّثنی موسی «1» بن جعفر، عن أبیه، عن محمّد بن علیّ علیهم السلام، عن «2» فاطمة بنت الحسین، عن أبیها «3» وعمّها الحسن بن علیّ علیهما السلام «3» قالا: حدّثنا «4» أمیر المؤمنین [علیّ بن أبی طالب علیه السلام]، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: (لمّا دخلت «5») الجنّة رأیت فیها شجرة تحمل الحلیّ والحلل، أسفلها خیل بلق، ووسطها «6» حور العین «7»، وفی أعلاها
__________________________________________________
(1)- [فی البحار، ج 18 مکانه: شف: محمّد بن أحمد بن الحسن بن شاذان، عن أحمد بن محمّد بن أیّوب، عن علیّ بن عنبسة، عن بکر بن أحمد، وحدّثنا أحمد بن محمّد الجرّاح، عن أحمد بن الفضل، عن بکر بن أحمد ابن محمّد بن علیّ، عن أبیه موسی علیه السلام ...]
(2)- [فی مقتل الحسین مکانه: «وذکر» محمّد بن أحمد بن شاذان هذا: أخبرنی أحمد بن الفضل الأهوازیّ، أخبرنی بکر بن أحمد، عن محمّد بن علیّ، وعن ...، وفی البحار ج 27 مکانه: وعن محمّد بن علیّ التّقیّ، عن آبائه، عن الباقر علیه السلام، عن ...، وإلی هنا لم یرد فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام]
(3- 3) [لم یرد فی البحار، ج 18]
(4)- [فی مقتل الحسین وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: أخبرنا]
(5)- [فی المناقب وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: أدخلت]
(6)- [فی المقتل والیقین والبحار وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: أوسطها]
(7)- [البحار، ج 18: عین]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 962
الرّضوان. «1» قیل: یا جبرئیل «1»، لِمَن هذه الشّجرة؟ قال: «2» هذه لابن عمّک أمیر المؤمنین «3» إذا «4» أمر اللَّه الخلیفة «5» «6» بالدّخول إلی «6» الجنّة یؤتی بشیعة علیّ حتّی ینتهی بهم إلی هذه الشّجرة، فیلبسون الحلیّ [والحلل]، ویرکبون الخیل البلق، وینادی مناد: «هؤلاء شیعة علیّ علیه السلام صبروا فی الدّنیا علی الأذی فأکرموهم «7» الیوم» «8». «9»
ابن شاذان، مائة منقبة،/ 171- 172 رقم 96/ عنه: الخوارزمی، المناقب،/ 73؛
مقتل الحسین، 1/ 40- 41؛ ابن طاوس، الیقین،/ 251، 155- 156، 540؛ المجلسی،
البحار، 18/ 401 رقم 102 (باب إثبات المعراج)، 27/ 120 رقم 100 (کتاب
الإمامة)؛ الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 112
ومنها: قال عبداللَّه بن الحسن: قالت امِّی فاطمة بنت الحسین علیه السلام: رأیت رسول اللَّه فی النّوم، فقال لی: یا بنیّة، لا تخسری میزانکِ، وأقیمی وزنه، وثقِّلیه بقراءة آیة الکرسی، فما قرأها من أهلی أحد إلّاارتجّت السّماوات والأرض بملائکتها، وقدّسوا بزَجَل «10» التّسبیح، والتّهلیل، والتّقدیس، والتّمجید، ثمّ دعوا بأجمعهم لقارئها: یغفر له کلّ
__________________________________________________
(1- 1) [البحار، ج 27: قلت لجبرئیل]
(2)- [أضاف فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام: شجرة طوبی]
(3)- [زاد فی المقتل والیقین والبحار، ج 18 وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: علیّ بن أبی طالب]
(4)- [فی البحار، ج 18، وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: فإذا]
(5)- [لم یرد فی البحار، ج 18]
(6- 6) [البحار ج 18: بدخول، وج 27: أن تدخل]
(7)- [فی المناقب والبحار، ج 27: فحبوا، والمقتل: فحسبوا، وفی الیقین، ص 251، والبحار، ج 28: فحبوا فی هذا، وفی ص 156 فاطمة بنت الحسین علیه السلام: فجبوا هذا، وص 540: فحیوا]
(8)- [زاد فی الیقین، ص 251 و 540، وزاد فی البحار، ج 18: بهذا]
(9)- غایة المرام: 19، ح 22، وص 587، ح 92، والیقین فی أمرة أمیر المؤمنین: 63، ومصباح الأنوار: 61 (مخطوط). وأورده الدّیلمیّ فی أعلام الدّین: 464 (ط مؤسّسة آل البیت لإحیاء التّراث)
(10)- فی الأصل: بزجر، تصحیف. وزَجَل: صوت رفیع عال. وارتجّ: أی اضطرب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 963
ذنب، ویجاوز عنه کلّ خطیئة.
ابن الرّازی، جامع الأحادیث،/ 159/ مثله الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 109- 110
ومنها: حدّثنا محمّد بن علیّ بن الحسین، قال: حدّثنی أحمد بن زیاد بن جعفر، قال: حدّثنی أبو القاسم جعفر بن محمّد العلویّ العریضیّ، قال: قال أبو عبداللَّه أحمد بن محمّد بن خلیل، قال: أخبرنی علیّ بن محمّد بن جعفر الأهوازیّ، قال: حدّثنی بکیر بن أحنف، قال: حدّثتنا فاطمة «1» بنت علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام، قالت: حدّثتنی فاطمة وزینب وامّ کلثوم بنات موسی بن جعفر علیه السلام، قلن: حدّثتنا فاطمة بنت جعفر بن محمّد علیه السلام، قالت: حدّثتنی فاطمة بنت محمّد بن علیّ علیه السلام، قالت: حدّثتنی فاطمة بنت علیّ ابن الحسین علیه السلام، قالت: حدّثتنی فاطمة وسکینة ابنتا الحسین بن علیّ علیه السلام، عن امّ کلثوم بنت علیّ علیه السلام، عن فاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، قالت: سمعت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یقول: لمّا اسرِیَ بی إلی السّماء دخلت الجنّة، فإذا أنا بقصر من دُرّة بیضاء مجوّفة وعلیها باب مکلّل بالدّرّ والیاقوت وعلی الباب ستر، فرفعت رأسی، فإذا مکتوب علی الباب:
لا إله إلّااللَّه محمّد رسول اللَّه علیّ ولیّ القوم، وإذا «1» مکتوب علی السّتر: بخ بخ من مثل شیعة علیّ علیه السلام؟ فدخلته، فإذا أنا بقصرٍ من عقیق أحمر مجوّف وعلیه باب من فضّة «2» مکلّل بالزّبرجد الأخضر وإذا علی الباب ستر «2»، فرفعت رأسی، فإذا مکتوب علی الباب:
محمّد رسول اللَّه، علیّ وصیّ المصطفی، وإذا «1» علی السّتر مکتوب: بشِّر شیعة علیّ بطیب المولد. فدخلته، «3» فإذا أنا بقصر من زمرّد أخضر مجوّف «3» لم أرَ أحسن منه وعلیه باب من یاقوتة حمراء مکلّلة باللّؤلؤ، وعلی الباب ستر، فرفعت «4» رأسی، فإذا «4» مکتوب علی السّتر:
شیعة علیّ هم الفائزون، فقلت: «5» حبیبی جبرئیل «5» لمَن هذا؟ فقال: یا محمّد صلی الله علیه و آله لابن عمّک ووصیّک علیّ بن أبی طالب صلی الله علیه و آله، یحشر النّاس کلّهم یوم القیامة حفاة عُراة
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی المقرّم]
(2) (2) [لم یرد فی المقرّم]
(3) (3) [المقرّم: فدخلته ورأیت قصراً من زبرجد]
(4) (4) [المقرّم: السّتر وإذا]
(5) (5) [المقرّم: لجبرئیل]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 964
إلّا شیعة علیّ علیه السلام، ویُدعی النّاس بأسماء امّهاتهم إلّا «1» شیعة علیّ علیه السلام، فإنّهم یدعون بأسماء آبائهم، «2» فقلت: حبیبی جبرئیل وکیف ذاک؟ قال: «2» لأنّهم أحبّوا علیّاً علیه السلام فطاب مولدهم. «3»
ابن الرّازی، جامع الأحادیث (کتاب المسلسلات)،/ 250- 251/ عنه: المجلسی،
البحار، 65/ 76- 77، رقم 136؛ المقرّم، السّیّدة سکینة،/ 149- 150
ومنها: أخبرنا علیّ بن أحمد، قال: أخبرنا محمّد بن عمر، قال: حدّثنا محمّد بن القاسم بن زکریّا، قال: حدّثنا الحسن بن محمّد بن عبدالواحد «4»، قال: حدّثنا الحسن بن محمّد الأشتر، قال: حدّثنی أبی محمّد بن عبداللَّه، عن أبیه عبداللَّه بن محمّد، عن أبیه محمّد ابن عبداللَّه، عن أبیه عبداللَّه بن حسن، عن امِّه فاطمة بنت الحسین، عن أبیها الحسین ابن علیّ علیهم السلام، قال: نحن المستضعفون، ونحن المقهورون، ونحن عترة رسول اللَّه، فمن نصرنا فرسول اللَّه نصر، ومن خذلنا فرسول اللَّه خذل، ونحن وأعداؤنا نجتمع «یومَ تجدُ کلّ نفسٍ ما عَملت من خیرٍ محضراً» الآیة.
الحسکانی، شواهد التّنزیل، 1/ 560، رقم 597
ومنها: أخبرنا أبو محمّد راسه وأبو طاهر بن المحاملیّ، وأبو خازم بن الفرّاء، وأبو منصور بن خیرون، وأبو بکر بن المزرفیّ، وأبو نصر بن الفرج، وأبو الفرج بن المسلمة، وأبو عبداللَّه بن الطّرائفیّ، وابن السّلال، وأبو غالب المکبّر، وبشارة بنت محمّد وابنتها ساز بنت یانس ببغداد، وأبو یعقوب الهمذانیّ- بمرو- وفاطمة بنت الحسین- بدمشق-،
__________________________________________________
(1)- [فی البحار والمقرّم: ما خلا]
(2) (2) [لم یرد فی المقرّم]
(3)- وأشار إلیها السّخاوی فی مسلسلاته: ذیل حدیث 25، وأخرجه المجلسی فی البحار، 68: 76، والقمّی فی سفینة البحار، 1: 729، والفوائد الرّضویّة: 60.
[وزاد فی البحار: بیان: «فطاب مولدهم» لعلّ المعنی أ نّه لمّا علم اللَّه من أرواحهم أ نّهم یحبّون علیّاً وأقرّوا فی المیثاق بولایته طیّب مولد أجسادهم]
(4)- کذا فی النّسخة الکرمانیّة، وفی النّسخة الیمنیّة: «عن عبدالواحد ...»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 965
قالوا: أنبأنا محمّد بن أحمد بن المسلمة، أنبأنا عبیداللَّه بن عبدالرّحمان الزّهریّ، أنبأنا جعفر بن محمّد الفریابی، حدّثنا إسحاق بن یسار، حدّثنا أبو صالح، حدّثنا معاویة بن صالح، عن ... «1» بن حبیب أنّ عیسی ابن مریم کان یقول: إنّ الّذی یصلِّی ویصوم ولا یترک الخطایا مکتوب فی الملکوت کذّاباً.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 50/ 313
ومنها: وعن إبراهیم بن عبداللَّه بن حسن «2»، عن أبیه، عن امّه فاطمة- أی الصّغری- عن أبیها الحسین رضی الله عنه، قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم: «مَن سبّ أهل بیتی فأنا بری‌ء منه والإسلام»، أخرجه الجعابی فی «الطّالبیِّین».
السّمهودی، جواهر العقدین،/ 347/ عنه: القندوزی، ینابیع المودّة (ط اسوة)، 2/ 378
ومنها: عن عنبسة بن عبدالرّحمان، عن عبداللَّه بن الحسن، عن امّه فاطمة بنت الحسین، عن أبیها، عن جدِّها علیّ بن أبی طالب، قال: قال رسول اللَّه (ص) لعبداللَّه بن العبّاس: احفظ اللَّه یحفظک، احفظ اللَّه تجده أمامک، تعرَّف إلی اللَّه فی الرّخاء یعرفک فی الشّدّة، وإذا سألت فاسأل اللَّه، وإذا استعنت فاستعن باللَّه، جفّ القلم [بما هو کائن إلی یوم القیامة، فلو جهد الخلائق أن ینفعوک بشی‌ء لم یکتبه اللَّه علیک لم یقدروا، فإن استطعت أن تعمل للَّه‌بالرّضا بالیقین فاعمل وإن لم تستطع فإنّ فی الصّبر علی ما تکره خیراً کثیراً، واعلم أنّ النّصر مع الصّبر، وأنّ الفرج مع الکرب، وأنّ مع العسر یسراً] (ابن بشران).
المتّقی الهندی، کنز العمّال، 16/ 136- 137 رقم 44165
ومنها: عن فاطمة بنت الحسین، عن أبیها: لایدخل الجنّة الجوّاظ الجعظری، والعتل الزّنیم هو الشّدید الخلق، الأکول، الشّروب، الواجد للطّعام والشّراب، الظّلوم للنّاس، الرّحیب الجوف.
المتّقی الهندی، منتخب کنز العمّال (هامش مسند لابن حنبل)، 6/ 369
__________________________________________________
(1)- کذا
(2)- [زاد فی ینابیع المودّة: المثنّی]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 966
ومنها: ورووا عن محمّد بن الفرات، قال: حدّثتنی فاطمة الحنفیّة، عن فاطمة ابنة الحسین أنّها کانت تبغض أبا بکر وعمر وتسبّهما.
المجلسی، البحار، 30/ 389
ومنها: أقول: وروی ابن بطریق رحمه الله أیضاَ فی کتاب المستدرک بإسناده إلی کتاب حلیة الأولیاء عن الحافظ أبی نعیم، بإسناده عن عمران بن حصین، أنّ النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم قال:
ألا تنطلق بنا نعود فاطمة فإنّها تشتکی؟ قلت: بلی، قال: فانطلقنا إلی أن انتهینا إلی بابها، فسلّم واستأذن، فقال: أدخلُ أنا ومَنْ معی؟ قالت: نعم ومَنْ معک یا أبتاه؟ فوَ اللَّه ما علیَّ إلّاعباءة، فقال لها: اصنعی بها کذا واصنعی بها کذا- فعلّمها کیف تستتر-، فقالت: واللَّه ما علی رأسی من خمار، قال: فأخذ خلق ملاءة کانت علیه، فقال: اختمری بها، ثمّ أذنت لهما فدخلا، فقال: کیف تجدینکِ یا بنیّة؟ قالت: إنِّی لوجعة وإنّه لیزیدنی أن ما لی طعام آکله، قال: یا بنیّة أما ترضین أن تکونی سیِّدة نساء العالمین؟ قالت: یا أبة، فأین مریم ابنة عمران؟ قال: تلک سیِّدة نساء عالمها، وأنتِ سیِّدة نساء عالمک، أمَ واللَّه لقد زوّجتکِ سیِّداً فی الدّنیا والآخرة.
ومن الکتاب المذکور عن جابر بن سمرة مثله، وقال فی آخره: إنّها سیّدة النّساء یوم القیامة.
وبالإسناد عن أبی نعیم، عن مسروق، عن عائشة مثل ما مرّ فی روایة مسلم.
وبالإسناد عن جابر الجعفیّ، عن الشّعبیّ- وروته فاطمة بنت الحسین وعائشة بنت طلحة- عن عائشة نحوه. وعنه أیضاً مثل حدیث المسوّر بثلاثة أسانید.
المجلسی، البحار، 37/ 68- 69
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 967

ومنها: مَنْ روی عنها:

ومَنْ روت عنهم:

قال وقد رُوِی أیضاً عن فاطمة بنت حسین غیر حدیث.
ابن سعد، الطّبقات، 8/ 348/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 74/ 14، تراجم
النّساء،/ 278؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 388
1- محمّد بن عمرو بن عتبة أبو جعفر سمع حسین الأشقر، سمع جریر بن عبدالحمید، عن شیبة بن نعامة، عن فاطمة بنت الحسین، عن فاطمة الکبری، عن النّبیّ (ص)، مرسل.
البخاری، التّاریخ، 1/ 193 رقم 589
2- عبداللَّه بن حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب الهاشمیّ، قال عبدالرّزّاق: رأیته، روی عنه لیث بن أبی سلیم وابن علیّة وابن أبی الموال «1»، یروی عن امّه فاطمة بنت حسین وأبی بکر بن حزم.
البخاری، التّاریخ، 5/ 71 رقم 180
3- مصعب بن محمّد بن شرحبیل بن أبی عزیز، من بنی عبدالدّار القرشیّ، وکان عالماً بمکّه، روی عنه ابن عیینة، قال: کان صالحاً، روی عنه الثّوریّ ووهیب، عن ابن أبی یحیی، عن فاطمة بنت الحسین «2»، وروی عبداللَّه بن صالح، عن اللّیث، حدّثنی یحیی ابن سعید، عن مصعب بن عبدالرّحمان بن شرحبیل، من بنی عبدالدّار، عن النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم، قال: المدینة کالکبیر ینصع طیبه ویذهب خبثة.
البخاری، التاریخ الکبیر، 7/ 351- 352 رقم 1519
مصعب بن محمّد بن شرحبیل بن العبدریّ، وهو ابن محمّد بن عبدالرّحمان بن شرحبیل ابن أبی عزیز، من بنی عبدالدّار، قرشیّ. روی عن أبی صالح و [فاطمة بنت الحسین] وأبی سهیل نافع بن مالک، وروی عنه الثّوری ووهیب ومحمّد بن عجلان وابن عیینة.
__________________________________________________
(1)- والثّوری، کما فی الجرح والتّعدیل
(2)- [المطبوع: الحسن]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 968
ابن أبی حاتم، الجرح والتعدیل، 8/ 304 رقم 1408/ عنه: الأمینی، فاطمة بنت
الحسین علیه السلام،/ 106
4- من أصحاب علیّ بن الحسین علیهما السلام: شیبة بن نعامة الضّبی البصریّ «1».
شیبة بن نعامة الضّبی لم أقف فیه إلّاعلی عدّ الشّیخ رحمه الله إیّاه فی رجاله من أصحاب السّجّاد. وظاهره کونه إمامیّاً لم نقف علی ما یدرجه فی الحسان ونَعامه- بفتح النّون والعین المهملة والألف والمیم والهاء-: طائر معروف ویُسمّی به النِّساء والرِّجال کثیراً، وقد مرّ ضبط الضّبی فی أحمد بن الحسین بن المفلس. «2»
شیبة بن نعامة الضّبی روی عن سعید بن جبیر وموسی بن طلحة وخالد وفاطمة بنت الحسین [علیه السلام]، وروی عنه الثّوری وشریک وهیثم وجریر، سمعت أبی یقول ذلک، قال أبو محمّد: روی عنه إبراهیم المختار.
ابن أبی حاتم، الجرح والتّعدیل، 4 ق 1/ 335 رقم 1472/ عنه: الأمینی، فاطمة
بنت الحسین علیه السلام،/ 102- 103
5- الحسین بن علیّ بن أبی طالب أبو عبداللَّه علیه السلام له صحبة، روی عنه ابنه علیّ بن الحسین وابنته فاطمة بنت الحسین، سمعت أبی یقول ذلک.
ابن أبی حاتم، الجرح والتّعدیل، 3/ 55 رقم 249
عبداللَّه بن حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب، روی عن امّه فاطمة بنت الحسین عن یحیی بن معین، أ نّه قال: عبداللَّه بن الحسن [الّذی یروی عن امِّه ثقة سمعت أبی یقول عبداللَّه ابن الحسن] بن الحسن بن علیّ [علیهم السلام] ثقة.
الرّازی، الجرح والتّعدیل، 5/ 33- 34، رقم 150
محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان القرشیّ المدینیّ یعرف بالدّیباج، روی عن امّه فاطمة بنت حسین، [...] مات فی حبس أبی جعفر وهو عمّ «3» محمّد بن عبداللَّه بن
__________________________________________________
(1)- رجال الطّوسی،/ 93
(2)- تنقیح المقال، 2- 1/ 90
(3)- [المصدر: أخو]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 969
الحسن بن الحسن بن علیّ لُامِّه، وامّه فاطمة بنت الحسین.
الرّازی، الجرح والتّعدیل، 7/ 301، رقم 1635/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 56/ 286
6- (فاطمة) بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب، تروی عن أسماء بنت عمیس «1»، روی عنها «2» موسی الجهنی.
ابن حبّان، الثّقات، 5/ 300- 301
7- الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب (ابنها): ابراهیم بن حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب [...]، یروی عن أبیه وفاطمة بنت الحسین.
ابن حبّان، الثّقات، 6/ 3- 4
عبداللَّه بن حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب الهاشمیّ: یروی عن أبیه، عن فاطمة بن الحسین.
ابن حبّان، الثّقات، 7/ 1
8- وکان الحسین [الأصغر] بن علیّ بن الحسین علیهما السلام فاضلًا ورعاً، وروی حدیثاً کثیراً عن أبیه علیّ بن الحسین علیهما السلام، وعمّته فاطمة بنت الحسین علیه السلام، وأخیه أبی جعفر علیه السلام.
وروی أحمد بن عیسی، قال: حدّثنا أبی، قال: کنتُ أری الحسین بن علیّ بن الحسین علیهما السلام یدعو، فکنت أقول: لا یضع یده حتّی یستجاب له فی الخلق جمیعاً.
وروی حرب الطّحّان، قال: حدّثنی سعید صاحب الحسن بن صالح، قال: لم أر أحداً أخوف من الحسن بن صالح حتّی قدمت المدینة، فرأیت الحسین بن علیّ بن الحسین علیهما السلام، فلم أرَ أشدّ خوفاً منه کأنّما أدخل النّار ثمّ اخرج منها لشدّة خوفه.
وروی یحیی بن سلیمان بن الحسین عن عمّه إبراهیم بن الحسین، عن أبیه الحسین بن علیّ بن الحسین علیهما السلام، قال: کان إبراهیم بن هشام المخزومیّ والیاً علی المدینة وکان یجمعنا یوم الجمعة قریباً من المنبر، ثمّ یقع فی علیّ علیه السلام ویشتمه، قال: فحضرت یوماً وقد امتلأ
__________________________________________________
(1)- من ظ وم وتهذیب التّهذیب، وقع فی الأصل: عمیر- مصحّفاً
(2)- من ظ وم وتهذیب التّهذیب، وفی الأصل: عنه- خطأ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 970
ذلک المکان، فلصقت بالمنبر، فأغفیت، فرأیت القبر قد انفرج وخرج منه رجل علیه ثیاب بیض، فقال لی: یا أبا عبداللَّه، ألا یحزنک ما یقول هذا؟ قلت: بلی واللَّه، قال: افتح عینیک فانظر ما یصنع اللَّه به، فإذا هو قد ذکر علیّاً فرمی به من فوق المنبر، فمات لعنه اللَّه. «1»
المفید، الإرشاد، 2/ 170- 171
9- روی عنها [أسماء بنت عمیس] عمر بن الخطّاب، وابن عبّاس، وعبداللَّه بن جعفر، وعبداللَّه بن شدّاد بن الهاد، وعبید بن رفاعة، والقاسم بن محمّد، وعروة بن الزّبیر، وسعید بن المسیّب، وأبو بکر بن عبدالرّحمان، ومجاهد، وعطاء بن أبی رباح، وأبو زید المدنیّ، وعبداللَّه بن باباه، وقیس بن أبی حازم، والشّعبی، وفاطمة بنت الحسین بن علیّ.
أبو نعیم، معرفة الصّحابة، 5/ 3256
__________________________________________________
(1)- و (از جمله برادران امام باقر علیه السلام) حسین [اصغر] بن علی بن الحسین است که مردی دانشمند و پارسا بود و احادیث بسیاری از پدرش حضرت علی بن الحسین علیهما السلام و عمه‌اش فاطمه دختر امام حسین علیه السلام و برادرش امام باقر علیه السلام روایت کرده است.
احمدبن عیسی از پدر روایت کند که گفت: «حسین‌بن علی‌بن الحسین علیهما السلام را می‌دیدم که دعا می‌کرد. من (از آن مقام و تقوایی که او داشت) با خود می‌گفتم: (این مرد) دست خود پایین نیاورد تا این که دعایش درباره همه مردم به اجابت رسد.»
و حرب طحان از سعید که ملازم حسن بن صالح بود، روایت کند که گفت: «ندیدم کسی را از خدا ترسناک‌تر از حسن بن صالح تا این که به مدینه رفتم. پس در آن‌جا حسین بن علی بن الحسین را دیدم و کسی را از او ترسناک‌تر ندیدم. گویا داخل آتش شده و بیرون آمده بود؛ از بس که می‌ترسید.»
و یحیی بن سلیمان (به سند خود) از حسین بن علی بن الحسین علیهما السلام روایت کند که گفت: «ابراهیم‌بن هشام مخزومی در مدینه فرماندار بنی‌امیه بود ودر هر روز جمعه ما را در نزدیکی منبر رسول خدا صلی الله علیه و آله گرد می‌آورد. آن‌گاه شروع می‌کرد به دشنام دادن و ناسزا گفتن به علی امیر المؤمنین علیه السلام.
گوید: روزی (از روزهای جمعه) بدان جا رفتم و دیدم آن‌جا پر از جمعیت است. من چسبیده به منبر نشستم و در همان حال مرا خواب در ربود. در خواب دیدم قبر مطهر شکافته شد و مردی سفیدپوش از قبر بیرون آمد و به من گفت: ای اباعبداللَّه! آیا سخنان این مرد تورا اندوهگین و غمناک نکند؟
گفتم: چرا.
گفت: چشمانت باز کن و بنگر خداوند با او چه می‌کند.
من چشمان خویش باز کردم و از خواب بیدار شدم، دیدم (مانند روزهای دیگر) نام علی علیه السلام را برد (و شروع به دشنام کرد). پس از بالای منبر بیفتاد و در جا بمرد. خدایش لعنت کند.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 170- 171
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 971
قلت: ولعبداللَّه بن الحسن روایة عن أبیه وعن أمِّه فاطمة بنت الحسین.
الخطیب البغدادی، تاریخ بغداد، 9/ 432
10- [الإمام] الحسین بن علیّ بن أبی طالب بن عبدالمطّلب بن هاشم بن عبد مَناف أبو عبداللَّه سبط رسول اللَّه (ص) وریحانته من الدّنیا، حدّث عن النّبیّ (ص)، وعن أبیه.
روی عنه: ابنه علیّ بن الحسین، وابنته فاطمة، وابن أخیه زید بن الحسن.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 127، رقم 1559
11- عبداللَّه بن حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام:
روی [الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام] عن أبیه الحسن وفاطمة بنت الحسین.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 15/ 53
روی [عبداللَّه بن الحسن المثنّی] عن أبیه وأمِّه «1» فاطمة بنت الحسین «1».
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 29/ 249/ مثله ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 5/ 186
أنبأنا أبو الغنائم الکوفیّ، ثمّ حدّثنا أبو الفضل بن ناصر، أنا أحمد بن الحسن، والمبارک ابن عبدالجبّار، ومحمّد بن علیّ- واللّفظ له- قالوا: أنا أبو أحمد- زاد أحمد: وأبو الحسین الأصبهانیّ قالا:- أنا أحمد بن عَبْدان، أنا محمّد بن سهل، أنا محمّد بن إسماعیل «2»، قال:
عبداللَّه بن حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب الهاشمیّ، قال عبدالرّزّاق: رأیته روی عنه لیث بن أبی سُلیم، وابن عُلَیّة، وابن أبی الموالی، یروی عن امّه فاطمة بنت الحسین، وأبی بکر ابن حزم.
أنبأنا أبو جعفر محمّد بن أبی علیّ، أنا أبو بکر الصّفّار، أنا أبو بکر الحافظ، أنا أبو أحمد الحاکم، قال أبو محمّد: عبداللَّه بن حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب الهاشمیّ المدنیّ، وامّه فاطمة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب.
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی التّهذیب]
(2)- التّاریخ الکبیر للبخاری: 3/ 1/ 71
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 972
عن أُمِّه فاطمة بنت حسین، [...] مات فی حبس أبی جعفر قبل قتل ابنه محمّد بأشهر، ویقال: قُبیل الهزیمة بقلیل، کنّاه لنا محمّد بن عیسی، قال: أنا موسی- یعنی ابن زکریّا- أنا خلیفة- یعنی ابن خیّاط-.
[...] وقال الخطیب: ولعبداللَّه بن حسن روایة عن أبیه، وعن امِّه فاطمة بنت الحسین، روی عنه سوی مالک بن عبدالعزیز بن محمّد بن الدّراوردیّ، والمنذر بن زیاد الطّائیّ.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 29/ 252- 253، 254
روی (محمّد) عن: أبیه عبداللَّه بن عمرو [بن عثمان بن عفّان]، وامّه فاطمة بنت الحسین.
روت [فاطمة بنت الحسین علیه السلام] عن جدّتها فاطمة مُرسلًا، وأبیها حسین بن علیّ، وعمّتها زینب بنت علیّ، وأخیها علیّ بن الحسین «1»، وعبداللَّه بن عبّاس، وعائشة امّ المؤمنین، وأسماء بنت عُمیس، وبلال المؤذّن مُرسلًا.
روی عنها بنوها: عبداللَّه، والحسن، وإبراهیم بنو الحسن بن الحسن، ومحمّد بن عبداللَّه ابن عمرو، وشیبة بن نعامة، ویعلی بن أبی یحیی، وعائشة بنت طلحة، وعمارة بن غزیة، وامّ أبی المقدام هشام بن زیاد، وامّ الحسن بنت جعفر بن الحسن بن الحسن.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 74/ 9، تراجم النّساء،/ 272
وکان الحسین بن علیّ بن الحسین ورعاً فاضلًا، وروی حدیثاً کثیراً عن أبیه علیّ بن الحسین علیهما السلام، وعمّته فاطمة بنت الحسین، وأخیه أبی جعفر علیه السلام.
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 130
روی [الحسن المثنّی] عن ابنه [...] وبنت عمّه فاطمة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب.
المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 90
روت عن: بلال المؤذِّن مُرسلًا، وأبیها الحسین بن علیّ بن أبی طالب (د عس ق)،
__________________________________________________
(1)- فی د: «أبیها حسین بن علیّ وأخیها علیّ بن حسین، وعمّتها زینب بنت علیّ»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 973
وعبداللَّه بن عبّاس (ق)، وأخیها زین العابدین علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب، وأسماء بنت عُمیس، وعمّتها زینب بنت علیّ بن أبی طالب، وعائشة امّ المؤمنین، وجدّتها فاطمة الکبری (ت ق) بنت رسول اللَّه (ص) مُرسلًا.
روی عنها: ابناها: إبراهیم بن حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب، وحسن بن حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب (ق)، وزیاد أبو هشام والد أبی المِقْدام هشام بن زیاد، وسلیمان بن أبی المغیرة العَبْسیّ، وسَهْل ین یوسف بن سَهْل بن مالک الأنصاریّ، وشَیبة بن نَعامة الضّبیُّ، وابنها عبداللَّه بن حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب (ت ق)، وعُمارة بن غَزِیّة الأنصاریُّ، وابنها محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان المعروف بالدّیباج (ق)، ومصعب بن محمّد، وأبو المِقْدام هشام بن زیاد، ویَعلی بن أبی یحیی (د)، وعائشة بنت طلحة فیما قیل، وابنتها امّ جعفر بنت حسن بن حسن بن علیّ ابن أبی طالب، وروی زهیر بن معاویة (دعس) عن شیخ عنها.
قال النّسائیّ: هو مصعب بن محمّد، یعنی الشّیخ.
وروی عن أبی المِقْدام هشام بن زیاد (ق)، عن أبیه، وقیل: عن امّه (ق) عنها [...].
ذکرها ابن حبّان فی کتاب الثّقات.
روی لها أبو داود، والتّرمذیّ، والنّسائیّ فی «مُسند علیّ»، وابن ماجة.
المزّی، تهذیب الکمال، 35/ 254، 255، 256
ع: الحسین بن علیّ بن أبی طالب القُرَشیّ الهاشمیّ، أبو عبداللَّه المدنیّ، سبط رسول اللَّه (ص) وریحانته من الدّنیا، وأحد سیّدَی شباب أهل الجنّة.
روی عن: جدّه رسول اللَّه (ص) (د س ق)، وأبیه علیّ بن أبی طالب علیه السلام، وعمر بن الخطّاب، وخاله هند بن أبی هالة (تم)، وامّه فاطمة بنت رسول اللَّه (ص) (ق).
من روی عنه: بشر بن غالب الأسدیّ، وثُوَیْر بن أبی فاختة، وأخوه الحسن بن علیّ ابن أبی طالب (تم) وابنه زید بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، وسعید بن خالد الکوفیّ،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 974
وسِنان بن أبی سِنان الدُّؤلیُّ، وطلحة بن عبیداللَّه العُقَیْلیُّ، وعامر الشّعبیُّ، وعبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان، وعُبید بن حُنَین، وعِکْرِمة مولی ابن عبّاس، وابنه علیّ بن الحسین بن علیّ زین العابدین علیه السلام، والعیزار بن حُرَیث، وکُرْز التَّیمیّ (عس)، وابن ابنه أبو جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ الباقر (تم)، وهَمّام بن غالب الفرزدق الشّاعر، ویوسف بن میمون الصّبّاغ، وابنتاه سُکَینة بنت الحسین، وفاطمة بنت الحسین (د عس ق).
المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 396- 397، رقم 1323
حدّث عنه [الحسین الشّهید علیه السلام]: ولداه علیّ وفاطمة [...] وحفیده محمّد بن علیّ الباقر.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 188 (ط دارالفکر)، 4/ 401
الدّیباج (ق) أبو عبداللَّه محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان [...].
حدّث عن: امّه فاطمة بنت الحسین الشّهید.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط دارالفکر)، 6/ 418
روت عن أبیها، وعن عائشة، وابن عبّاس، وعن جدّتها فاطمة الزّهراء، مرسلًا وعنها بنوها حسن، وإبراهیم، وعبداللَّه، وامّ جعفر، أولاد الحسن بن الحسن بن علیّ، وروی عنها أیضاً ابنها محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان الدّیباج، وأبو المقدام هشام بن زیاد، وشیبة بن نعامة، وآخرون.
الذّهبی، تاریخ الإسلام (ط دار الکتاب العربی)، 7/ 442/ عنه: الأمینی، فاطمة
بنت الحسین علیه السلام،/ 75
روی [الحسن المثنّی] عن أبیه وعن زوجته فاطمة بنت الحسین.
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 11/ 416
وروی [الحسین بن علیّ علیهما السلام] عن أبیه وامّه وخاله هند بن أبی هالة، وعن عمر؛ وروی عنه أخوه الحسن وبنو علیّ زین العابدین وفاطمة وسکینة وحفیده الباقر والشّعبیّ وعکرمة وشیبان الدّؤلی وکرز التّیمیّ وآخرون.
ابن حجر، الإصابة، 1/ 332
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 975
روت [فاطمة الزّهراء علیها السلام] عن أبیها، وروی عنها ابناها وأبوهما وعائشة وأمّ سلمة وسلمی أمّ رافع وأنس، وأرسلت عنها فاطمة بنت الحسین وغیرها.
ابن حجر، الإصابة، 4/ 365
(ع- الحسین) بن علیّ بن أبی طالب الهاشمیّ أبو عبداللَّه المدنی سبط رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم وریحانته من الدّنیا وأحد سیِّدَی شباب أهل الجنّة. روی عن جدِّه وأبیه وامّه وخاله هند بن أبی هالة وعمر بن الخطّاب وعنه أخوه الحسن وبنوه علیّ وزید وسکینة وفاطمة وابن ابنه أبو جعفر الباقر والشّعبیّ وعکرمة وکرز التّیمیّ وسنان بن أبی سنان الدّؤلی وعبداللَّه بن عمرو بن عثمان والفرزدق وجماعة.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 345
روی [الحسن بن الحسن بن الحسن بن علیّ علیه السلام] عن أبیه وامّه.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 262
(ع- عبداللَّه) بن عبّاس بن عبدالمطّلب الهاشمیّ ابن عمّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم [...] و [روی] عنه [...] فاطمة بنت الحسین بن علیّ وخلائق.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 5/ 276، 278/ عنه: الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 96
(ق- محمّد) بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان الأمویّ أبو عبداللَّه المدنیّ المعروف بالدّیباج لحسنه. روی عن أبیه وامّه فاطمة بنت الحسین بن علیّ. [...]
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 9/ 268- 269، رقم 444
(ع- فاطمة) بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم تکنّی امّ أبیها وتُعرف بالزّهراء، روت عن النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم، وعنها ابناها الحسن والحسین وأبوهما علیّ بن أبی طالب وحفیدتها فاطمة بنت الحسین بن علیّ مرسلًا وعائشة وامّ سلمة وأنس بن مالک وسلمی امّ رافع.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 12/ 440- 441 رقم 2861/ عنه: البحرانی،
العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 1047
(د- یعلی) بن أبی یحیی حجازیّ، روی عن فاطمة بنت الحسین، وعنه مصعب بن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 976
محمّد بن شرحبیل. وروی الواقدیّ عن محمّد بن مسلم، عن یحیی بن أبی یعلی، عن عبداللَّه بن جعفر قصّة قتل جعفر بن أبی طالب. وقال أبو حاتم: مجهول، وذکره ابن حبّان فی الثّقات.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 11/ 405 رقم 786
روت [فاطمة بنت الحسین علیهما السلام] عن أبیها وأخیها زین العابدین وعمّتها زینب بنت علیّ وجدّتها فاطمة الزّهراء مرسل وبلال المؤذِّن مرسل وابن عبّاس وأسماء بنت عمیس.
روی عنها أولادها عبداللَّه وإبراهیم وحسن «1» وامّ جعفر «2» بنو الحسن بن الحسن بن علیّ، ومحمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان، وروی أبو المقدام بن زیاد عن أبیه وقیل عن امّه عنها، وروی زهیر بن معاویة عن شیخ یقال هو مصعب بن محمّد عنها وغیرهم.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 12/ 442- 443/ عنه: الأمینی، فاطمة بنت
الحسین علیه السلام،/ 70
الحسین [الأصغر] بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام، «3» «4» روی عن أبیه «4» [بن] عمّ أبی عبداللَّه علیه السلام تابعی [قر. ق] مدنیّ. مات سنة سبع وخمسین ومائة، دفن بالبقیع یکنّی أبا عبداللَّه وله أربع وسبعون (ستّون خ) سنة [ق] «5».
قال المفید فی إرشاده: إنّه «3» کان فاضلًا ورعاً، روی حدیثاً کثیراً عن أبیه علیّ بن الحسین وعمّته فاطمة بنت الحسین وأخیه أبی جعفر علیه السلام «مح». «6»
__________________________________________________
(1)- [المطبوع: حسن]
(2)- [جاء فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام ص 106- 107: أمّ جعفر لم أهتد إلی ترجمة هذه الرّاویة غیر أن کانت للحسن المثنّی بنتان: رقیّة وفاطمة، أمّهم رملة بنت سعید بن زید بن نفیل العدویّ، فتزوّجنَ، وکان اسم ابن واحدة منهنّ جعفر فسُمِّیت أمّ جعفر، وهذا هو الاحتمال الّذی یمکن الأخذ به].
مناهل الضّرب،/ 171، وعمدة الطّالب (الهامش)،/ 101 (ط النّجف) 2
(3) (3) [لم یرد فی البحار]
(4- 4) [لم یرد فی منتهی المقال]
(5)- [أضاف فی منتهی المقال: وفی قر: تابعیّ أخوه علیه السلام، وفی ین: ابنه علیه السلام، روی عن أبیه علیه السلام]
(6)- [إلی هنا حکاه فی البحار]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 977
«1» محمّد بن الحسین بن علیّ بن الحسین، عن أبیه، عن جدّه فی [الکافی] فی باب الجزع الیمانی فی کتاب الزّیّ والتّجمّل. محمّد بن الحسین العلویّ، عن أبیه، عن جدّه فی باب غسل الرّأس فیه «1».
الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 248/ مثله: المجلسی، البحار، 46/ 167؛ أبو علیّ
الحائری، منتهی المقال، 3/ 57- 58
وعن تقریب ابن حجر قال: فاطمة بنت الحسین علیه السلام ثقة من الرّابعة. «2»
القمّی، نفس المهموم «3»،/ 531/ مثله المیانجی، العیون العبری،/ 310
تروی الحدیث عن أبیها وعن امّ سلمة وامّ هانی، وعن عمّتها زینب الکبری، وعن أخیها زین العابدین، ویروی عنها ولدها عبداللَّه وغیره.
النّقدی، زینب الکبری،/ 56
راویة من راویات الحدیث، روت عن جدّتها فاطمة مرسلًا وعن أبیها وعمّتها زینب بنت علیّ وبلال المؤذِّن وعبداللَّه بن عبّاس وأسماء بنت عمیس وعائشة امّ المؤمنین وعلیّ ابن الحسین زین العابدین. وروی عنها أولادها عبداللَّه وإبراهیم وحسن وامّ جعفر بنو الحسن بن الحسن بن علیّ، ومحمّد بن عبداللَّه بن عمر بن عثمان وعائشة بنت طلحة وعمارة بن غزیة وهشام بن زیاد «4» ویعلی بن أبی یحیی «4» وشیبة بن نعامة. وروی أبو المقدام ابن زیاد عن أبیه، وقیل: عن امّه عنها. وروی لها أبو داود والتّرمذی وابن ماجة وذکرها ابن حبّان فی الثّقات.
کحّالة، أعلام النّساء، 4/ 44
حدّثت عن امِّها فاطمة «5» الزّهراء سلام اللَّه علیها «5»، وأسماء بنت عمیس. وروی عنها
__________________________________________________
(1- 1) [منتهی المقال: وفی تعق: وکذا فی کشف الغمّة، وروی عنه أحادیث تدلّ علی جلالته. أقول: یأتی فی أخیه عبداللَّه أیضاً مدحه. ولم یذکره فی الوجیزة، ولیس فی محلّه]
(2)- در تقریب ابن‌حجر است که فاطمة بنت الحسین ثقه است و در طبقه چهارم راویان است.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 279
(3)- [حکاه نفس المهموم عن القمقام]
(4) (4) [المطبوع: یحیی بن أبی یعلی]
(5) (5) [أعلام النِّساء: بنت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 978
محمّد بن عمرو، وعطاء بن السّائب، وفاطمة بنت الحسین «1» علیها السلام، وجابر ابن عبداللَّه الأنصاریّ، وعبّاد العامریّ. «1»
البحرانی، العوالم (من المستدرک من أعلام النّساء المؤمنات ص 380)، 11- 2/ 953
/ مثله کحالة، أعلام النِّساء، 2/ 93
وقال الأنصاریّ [صفیّ الدّین أحمد بن عبداللَّه الخزرجیّ الأنصاریّ] فاطمة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب الهاشمیّة المدنیّة عن أبیها وأخیها علیّ وعنها ابنها عبداللَّه بن حسن بن حسن.
الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 76
وأوفی بیان وأحسن معرض وهما:
أ- رأی أئمّة الحدیث فی الّذین تروی عنهم فاطمة ...
ب- موقفهم فی من یروی عن فاطمة ...
أمّا الجانب الأوّل، فقد ذکر أصحاب السّیر والتّراجم أنّ فاطمة بنت الحسین علیه السلام کانت محدّثة، أخذت وروت عن أسماء بنت عمیس، بلال المؤذّن، الحسین بن علیّ علیه السلام، زین العابدین علیه السلام، عمّتها زینب بنت علیّ علیه السلام، عائشة، عبداللَّه بن عبّاس، جدّتها فاطمة الزّهراء علیها السلام.
وروت عنهم أحادیث مختلفة المواضیع والأحکام، دون أن تختص بحکم واحد وموضوع خاصّ.
وتکاد تتّفق کلمة أئمّة الحدیث کما سنقرؤها علی أنّ فاطمة ... کانت لا تروی إلّاعن ثقة وعلم رکیز ویقین صادق بتوثیقه نتیجة وجهات ونظریات مختلفة أصبحت عندها قناعة واقعیّة وذاتیّة عن ثقة الرّاوی وصدقه، وأنّ لها من سعة الاطّلاع وکثرة التّجارب وعمق التّفکیر ما لا یبقی معه مجال لاعتراض معترض.
الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 89
__________________________________________________
(1- 1) [أعلام النِّساء: ابن علیّ علیه السلام]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 979

صحبتها علیها السلام مع أبیها علیه السلام فی الخروج من المدینة

وأنّ الحسن بن الحسن خرج مع عمّه الحسین إلی العراق ومعه زوجته فاطمة.
الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 387
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 980

فاطمة علیها السلام وأحداث لیلة عاشوراء «1»

وبات الحسین علیه السلام وأصحابه تلک اللّیلة ولهم دویّ کدویِّ النّحل، ما بین راکع وساجد
__________________________________________________
(1)- و دیگر در اسرارالشهاده از ملهوف و نیز در بعضی کتب مسطور است که: در آن هنگام که در روز نهم محرم شمر ملعون و لشگریان سلاح جنگ بپوشیدند و صدای مرد و مرکب و اسلحه برخاست و گوشزد اهل بیت شد و امام حسین علیه السلام که در آن حال بر باب سراپرده نشسته بود و اصلاح تیغ و سنان می‌فرمود، ناگاه خوابی به چشمش درآمد.
پس از آن بیدار شد و فرمود: «ای خواهر! در این ساعت جدم محمد و پدرم علی و مادرم فاطمه و برادرم حسن صلوات اللَّه علیهم را بدیدم و ایشان می‌گفتند: «ای حسین! همانا به زودی نزد ما می‌آیی!»
و در بعضی روایات است که فرمودند: «فردا نزد ما می‌آیی.»
پس زینب سلام اللَّه علیها بر چهره مبارک لطمه‌ای بزد و صیحه برکشید. امام حسین علیه السلام فرمود: «مهلًا لا تشمتی القوم بنا؛ آرام و آهسته باش و این جماعت را بر ما به ملامت مدار.»
و به روایتی رسول خدای فرمود: «إنّک تروح إلینا»؛ چون زینب این کلمات بشنید، با دست شریف چهره مبارک را آسیب همی زد و به ویل و وای فریاد برداشت. امام علیه السلام فرمود: «ای خواهر! تورا نزیبد که بانک به ویل و وای برآوری. ای خواهر! خاموشی جوی. خدایت رحمت کند و صدای به ناله بر میار که مورث شماتت این قوم شود.»
و چون امام علیه السلام بعد از مکالمات با آن گروه شقاوت‌پژوه به سراپرده شریف روان شد، زینب علیها السلام فرمود: «چون نگریستم که آن حضرت به سراپرده باز می‌شود، به خیمه خویش برفتم و بنشستم، باشد که نداند من بیرون خیمه به نظاره بودم. چون به میان سراپرده آمد، فرمود: کجاست زینب؟
عرض کردم: «لبّیک یا أخی.»
آن‌گاه‌ام کلثوم را طلب فرمود، بعد از آن فرمود: «رقیّه، صفیّه، سکینه و فاطمه را بخوانید»، چون همگی حاضر شدند، عرض کردند: «یا اباعبداللَّه! مگر حاجتی است؟»
فرمود: «حاجت من آن است که وصیت می‌کنم شما را گاهی که من کشته می‌شوم، گریبان بر من پاره مکنید و چهره را لطمه مزنید و صورت مخراشید!»
و بقیه مکالمات چنان است که از این پیش ذکر شد؛ تا آن‌جا که فرمود: «اگر مرغ قطا را شبانگاه دست بازداشتند، در آشیان خود آسوده بخفتی و این مثل از این پیش در کتاب احوال حضرت سید سجاد تحت عنوان «وقایع عاشورا» مذکور شد و حکایت آن نیز مسطور و مشروح افتاد و به اعادت حاجت نیست.
سپهر، ناسخ التّواریخ حضرت زینب کبری علیها السلام، 2/ 212- 213
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 981
وقائم وقاعد.
قالت فاطمة بنت الحسین علیه السلام: وأمّا عمّتی زینب، فإنّها لم تزل قائمة فی تلک اللّیلة فی محرابها تستغیث إلی ربّها، واللَّه «1» فما هدأت لنا عین، ولا سکنت لنا رنّة «2».
الجواهری، مثیر الأحزان،/ 56/ عنه: المیانجی، العیون العبری،/ 93
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی العیون].
(2)- [العیون: زفرة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 982

جراحة زوجها الحسن المثنّی فی الطّفّ «1»

راجع الجزء 12، ص 661- 674 من موسوعة الإمام الحسین علیه السلام.
__________________________________________________
(1)- و حسن مثنی در یوم طف با لشگر ابن سعد جهاد کرد و زخم فراوان یافت و در میان کشتگان افتاد. گاهی که سر شهدا را از تن دور می‌ساخته‌اند، هنوز حسن را رمقی در تن بود. اسماء بن خارجة الفزاری که مکنّی به ابی‌حسان بود، اورا شفاعت کرد و گفت: «بگذارید تا خود او درمی‌گذرد!» و این شفاعت از بهر آن بود که مادر حسن مثنی خوله دختر منظور از قبیله فزاره بود.
چون عبیداللَّه بن زیاد آگهی یافت، گفت: «پسر خواهر ابی‌حسان را به او گذارید.»
پس ابی‌حسان حسن مثنی را به کوفه آورد، مداوا کرد تا صحت یافت و از آن‌جا روانه مدینه شد.
محلّاتی، ریاحین الشّریعه، 3/ 283
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 983

دفع الوصیّة إلیها یوم عاشوراء

أحمد بن إدریس، عن أحمد بن محمّد، عن محمّد بن سنان، عن أبی الجارود: عن أبی جعفر علیه السلام، قال: إنّ حسیناً علیه السلام لمّا «1» حضره (الّذی حضره) «2» دعا ابنته «3» الکبری فاطمة «4» ابنة الحسین علیه السلام 3 4، فدفع إلیها کتاباً ملفوفاً، ووصیّة ظاهرة، «5» ووصیّة باطنة «5». وکان علیّ بن الحسین علیه السلام «6» مبطوناً معهم، لا یرون إلّاأ نّه «7» لما به «6». فدفعت فاطمة الکتاب إلی علیّ بن الحسین علیه السلام. ثمّ صار «8» ذلک «9» الکتاب- واللَّه «10»- 8 9 إلینا. «11» فقلت: ما فی
__________________________________________________
(1)- [فی البصائر والبحار رقم 2 ونفس المهموم مکانهم: 1 حدّثنا أحمد بن محمّد، عن محمّد بن إسماعیل، عن منصور، عن أبی الجارود 1، قال: سمعت أبا جعفر علیه السلام یقول: إنّ الحسین بن علیّ علیه السلام لمّا ...، فی الکافی وأعلام الوری وإثبات الهداة والبحار رقم 5 وتنقیح المقال وفاطمة بنت الحسین ص 69 و 76 مکانهم: محمّد بن یحیی، عن محمّد بن الحسین وأحمد بن محمّد، عن محمّد بن إسماعیل، عن منصور بن یونس، عن أبی الجارود، عن أبی جعفر علیه السلام، قال: إنّ الحسین بن علیّ علیهما السلام لمّا ...، وفی الدّمعة مکانه: کما فی الکافی بإسناده إلی أبی الجارود، عن أبی جعفر علیه السلام، قال: إنّ الحسین بن علیّ علیهما السلام لمّا ... وفی العیون مکانه: وعن الکلینی، عن أبی جعفر علیه السلام، أ نّه قال: إنّ الحسین علیه السلام لمّا ...].
(1- 1) [البحار: محمّد بن أحمد، عن محمّد بن الحسین، عن ابن سنان، عن أبی الجارود].
(2)- ما بین المعقوفین ورد فی البصائر والکافی.
(3- 3) [البحار رقم 5: فاطمة الکبری].
(4) (4) [لم یرد فی البحار رقم 2].
(5- 5) [لم یرد فی البصائر والکافی وإعلام الوری والبحار رقم 5 وإثبات الهداة والدّمعة وتنقیح المقال والعیون وفاطمة بنت الحسین علیه السلام].
(6) (6) [فی إعلام الوری والبحار رقم 5: مریضاً لا یرون أ نّه یبقی بعده، فلمّا قُتِلَ الحسین علیه السلام ورجع‌أهل بیته إلی المدینة].
(7)- [لم یرد فی البصائر].
(8) (8) [فی الکافی وإثبات الهداة والدّمعة وتنقیح المقال والعیون وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: واللَّه ذلک‌الکتاب].
(9- 9) [لم یرد فی نفس المهموم].
(10)- [لم یرد فی البحار رقم 2].
(11)- [أضاف فی البصائر: قال: وأضاف فی الکافی وإعلام الوری والبحار رقم 5 وإثبات الهداة والدّمعة وتنقیح المقال والعیون وفاطمة بنت الحسین: یا زیاد، وإلی هنا حکاه فی إعلام الوری والبحار رقم 5 ونفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 984
ذلک الکتاب؟ جعلنی اللَّه فداک. فقال: فیه- واللَّه- جمیع «1» ما احتاج «2» إلیه ولد آدم «3» [منذ یوم خُلِقَ آدم] «3» إلی أن تفنی «4» الدّنیا «5» [واللَّه إنّ فیه الحدود حتّی أنّ فیه أرش الخدش] «5» «6».
ابن بابویه، الإمامة والتّبصرة،/ 63- 64 رقم 51/ مثله: الصّفّار، بصائر الدّرجات،/ 183 رقم 3؛ الکلینی، الأصول من الکافی، 1/ 303- 304 رقم 1؛ الطّبرسی، إعلام الوری،/ 252؛ الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 3/ 1 رقم 2؛ المجلسی، البحار، 46/ 17، 18 رقم 2، 5؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 338، 6/ 16؛ القمی، نفس المهموم، 347؛ المامقانی، تنقیح المقال، 3- 3/ 82؛ المیانجی، العیون العبری،/ 176- 177؛ الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 69، 76؛ المحلّاتی، ریاحین الشّریعة، 3/ 282
حدّثنا محمّد بن خالد الطّیالسیّ، عن سیف، عن منصور أو عن یونس قال: حدّثنی أبو الجارود قال: سمعت أبا جعفر علیه السلام یقول: لمّا حضر الحسین علیه السلام ما حضر، دعا فاطمة بنته، فدفع إلیها کتاباً ملفوفاً ووصیّة ظاهرة، فقال: یا بنتی! ضعی هذا فی أکابر ولدی، فلمّا رجع علیّ بن الحسین دفعته «7» إلیه وهو عندنا، «8» قلت: ما ذاک الکتاب؟ قال: ما یحتاج إلیه ولد آدم منذ کانت الدّنیا حتّی تفنی.
الصّفّار، بصائر الدّرجات،/ 184 رقم 6/ عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 3/ 2 رقم 5؛ المجلسی، البحار، 26/ 50
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی البصائر والکافی وإثبات الهداة والدّمعة وتنقیح المقال والعیون وفاطمة بنت الحسین علیه السلام].
(2)- [فی البصائر والکافی والبحار رقم 2 والدّمعة وتنقیح المقال والعیون: یحتاج].
(3- 3) [من البصائر والبحار رقم 2 وفی الکافی وإثبات الهداة وسائر المصادر: منذ خلق اللَّه آدم].
(4)- [الدّمعة ج 6: قضی، وإلی هنا حکاه فی الدّمعة ج 4].
(5- 5) [من البصائر والکافی والبحار رقم 2 وإثبات الهداة وسائر المصادر].
(6)- [أضاف فی إثبات الهداة: ورواه الطّبریّ فی إعلام الوری. وزاد فی إثبات الهداة: ورواه الطّبرسی فی إعلام الوری، عن محمّد بن یعقوب، وکذا الّذی قبله. ورواه الصّفّار فی بصائر الدّرجات، عن محمّد بن أحمد، عن محمّد بن الحسن، عن ابن سنان، عن أبی الجارود نحوه].
(7)- [إثبات الهداة: دفعتها].
(8)- [إلی هنا حکاه فی إثبات الهداة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 985
حدّثنا موسی بن جعفر، عن محمّد بن جعفر، عن محمّد بن عبدالجبّار، عن ابن أبی نجران، عن أبی الجارود، قال: لمّا حضر من أمر الحسین ما حضر، دفع وصیّة ظاهرة فی کتاب مدرج إلی ابنته، فلمّا إن کان أمر الحسین علیه السلام ما کان دفعت ذلک إلی علیّ بن الحسین علیه السلام، قال: قلت: وما فیه یرحمک اللَّه؟ قال: ما یحتاج إلیه ولد آدم منذ کانت الدّنیا إلی أن تفنی.
الصّفّار، بصائر الدّرجات،/ 168 رقم 12
حدّثنا أحمد «1» بن محمّد، عن الحسین بن سعید «2» ومحمّد بن عبدالجبّار، عن عبدالرّحمان ابن أبی نجران جمیعاً، عن محمّد «2» بن سنان، عن أبی الجارود، عن أبی جعفر علیه السلام قال: لمّا حضر الحسین ما حضر «3» دفع وصیّته إلی «4» فاطمة ابنته «4» ظاهرة فی کتاب مدرّج، فلمّا «5» کان من أمر الحسین ما کان دفعت ذلک إلی علیّ بن الحسین علیهما السلام، «6» قال: قالت «6»: فما فیه «7» یرحمک اللَّه؟ قال: ما تحتاج إلیه ولد آدم منذ کانت الدّنیا إلی أن ینتهی «8».
الصّفّار، بصائر الدّرجات،/ 188 رقم 24/ عنه: المجلسی، البحار، 26/ 53 رقم 109؛ مثله الکلینی، الأصول من الکافی، 1/ 304 رقم 2؛ الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 3/ 2 رقم 3؛ الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 69
محمّد بن یحیی، عن أحمد بن محمّد ومحمّد بن الحسین جمیعاً، عن محمّد بن إسماعیل بن بزیع، عن منصور بن یونس، عن أبی الجارود، عن أبی جعفر علیه السلام، قال: سمعت أبا جعفر
__________________________________________________
(1)- [فی الکافی وإثبات الهداة مکانهما: عدّه من أصحابنا عن أحمد ...].
(2- 2) [فی الکافی وإثبات الهداة: عن].
(3)- [فی الکافی وإثبات الهداة: حضره].
(4- 4) [فی الکافی وإثبات الهداة: ابنته فاطمة].
(5)- [أضاف فی إثبات الهداة: أن].
(6) (6) [فی الکافی وإثبات الهداة: قلت له].
(7)- [أضاف فی إثبات الهداة: کان].
(8)- [فی الکافی وإثبات الهداة: تفنی، وأضاف فی إثبات الهداة: ورواه الصّفّار فی بصائر الدّرجات، عن أحمد بن محمّد، عن محمّد بن إسماعیل، عن منصور، عن أبی الجارود مثله].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 986
علیه السلام یقول: فرض اللَّه عزّ وجلّ علی العباد خمساً، أخذوا أربعاً وترکوا واحداً، «1» قلت:
أتسمِّیهنّ لی جعلت فداک؟ فقال: الصّلاة وکان النّاس لا یدرون کیف یصلّون «2»، فنزل جبرئیل علیه السلام فقال: یا محمّد! أخبرهم بمواقیت صلاتهم، ثمّ نزلت الزّکاة، فقال: یا محمّد! أخبرهم من «3» زکاتهم ما أخبرتهم من صلاتهم، ثمّ نزل الصّوم فکان رسول اللَّه صلی الله علیه و آله إذا کان یوم عاشوراء بعث إلی ما حوله من القری، فصاموا ذلک الیوم فنزل شهر رمضان بین شعبان وشوّال، ثمّ نزل الحجّ، فنزل جبرئیل علیه السلام فقال: أخبرهم من حجّهم ما أخبرتهم من صلاتهم وزکاتهم وصومهم.
ثمّ نزلت الولایة وإنّما أتاه ذلک فی یوم الجمعة بعرفة، أنزل اللَّه عزّ وجلّ «1» «الیوم أکملتُ لکُم دینکم وأتممتُ علیکُم نعمتی» وکان کمال الدّین بولایة علیّ بن أبی طالب علیه السلام «4»، فقال «5» عند ذلک «5» رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: «6» امّتی حدیثوا عهد بالجاهلیّة ومتی أخبرتهم بهذا فی ابن عمِّی، یقول قائل، ویقول قائل- «5» فقلت فی نفسی من غیر أن ینطق به لسانی- فأتتنی عزیمة من اللَّه عزّ وجلّ بتلة «7» أوعدنی إن لم ابلّغ أن یعذِّبنی «5»، فنزلت «یا أ یّها الرّسول بلِّغ ما انزلَ إلیکَ من ربِّکَ وإن لم تفعلْ فما بلّغتَ رسالته واللَّه یعصمکَ من النّاسِ إنّ اللَّهَ لا یهدی القوم الکافرین» «8»، فأخذ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله بید علیّ علیه السلام، فقال:
أیّها النّاس! «9» إنّه لم یکن نبیّ من الأنبیاء ممّن کان قبلی إلّاوقد عمّره اللَّه، ثمّ دعاه فأجابه،
__________________________________________________
(1- 1) [إثبات الهداة: ثمّ ذکر الصّلاة والزّکاة والصّوم والحجّ، ثمّ قال: ثمّ نزلت الولایة فأنزل اللَّه].
(2)- [تفسیر البرهان: یعملون].
(3)- [تفسیر البرهان: عن].
(4)- وذلک لأنّه علیه السلام صار أمامهم وولیّهم وقیّمهم من قبل اللَّه ورسوله فیما یحتاجون إلیه من أمر دینهم، فلم یبق لهم من أمر دینهم ما لا یمکنهم الوصول إلی معرفته.
(5- 5) [لم یرد فی إثبات الهداة].
(6)- [زاد فی تفسیر البرهان: إنّ].
(7)- أی مقطوعة.
(8)- المائدة: 67.
(9) (- 9*) [إثبات الهداة: إلی أن].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 987
فاوشک أن ادعی فاجیب وأنا مسؤول وأنتم مسؤولون فماذا أنتم قائلون؟ فقالوا: نشهد أ نّک قد بلّغت ونصحت، وأدّیت ما علیک فجزاک اللَّه أفضل جزاء المرسلین، فقال: اللَّهمّ اشهد- ثلاث مرّات- ثمّ (9*) قال: یا معشر المسلمین! هذا ولیّکم من بعدی فلیبلِّغ الشّاهد منکم الغائب. «1» قال أبو جعفر علیه السلام: کان واللَّه [علیّ علیه السلام] أمین اللَّه علی خلقه وغیبه ودینه الّذی ارتضاه لنفسه «1»، ثمّ إنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله حضره الّذی حضر، فدعا علیّاً فقال: یا علیّ! إنِّی ارید أن أئتمنک علی ما ائتمننی اللَّه علیه من غیبه وعلمه ومن خلقه ومن دینه الّذی ارتضاه لنفسه فلم یشرک واللَّه فیها یا زیاد [هو زیاد بن المنذر أبو الجارود، الّذی خاطبه الإمام بهذا الحدیث] أحداً من الخلق، ثمّ إنّ علیّاً علیه السلام حضره الّذی حضره فدعا ولده وکانوا اثنی عشر ذکراً، فقال «2» لهم: یا بنیّ! إنّ اللَّه عزّ وجلّ قد أبی إلّاأن یجعل فیَّ سنّة من یعقوب وإنّ یعقوب دعا ولده وکانوا اثنی عشر ذکراً، فأخبرهم بصاحبهم، ألا وإنِّی اخبرکم بصاحبکم، ألا إنّ هذین «2» ابنا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله الحسن والحسین علیهما السلام، فاسمعوا لهما وأطیعوا، ووازروهما فإنّی قد ائتمنتهما علی ما ائتمننی علیه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله «3» ممّا ائتمنه اللَّه علیه «3» من خلقه ومن غیبه ومن دینه الّذی ارتضاه لنفسه، «3» فأوجب اللَّه لهما من علیّ علیه السلام ما أوجب لعلیّ علیه السلام من رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فلم یکن لأحد منهما فضل علی صاحبه إلّا بکبره، وإنّ الحسین کان إذا حضر الحسن لم ینطق فی ذلک المجلس حتّی یقوم «3»، ثمّ إنّ الحسن علیه السلام حضره الّذی حضره فسلّم ذلک إلی الحسین علیه السلام، ثمّ إنّ حسیناً حضره الّذی حضره، فدعا ابنته الکبری فاطمة- بنت الحسین علیه السلام- فدفع إلیها کتاباً ملفوفاً ووصیّة ظاهرة وکان علیّ بن الحسین علیه السلام مبطوناً لا یرون إلّاأ نّه لما به، فدفعت فاطمة الکتاب إلی علیّ بن الحسین ثمّ صار واللَّه ذلک الکتاب إلینا.
__________________________________________________
(1) (1) [لم یرد فی إثبات الهداة].
(2) (2) [إثبات الهداة: ألا إنّی أخبرکم بصاحبکم ألا أنّ ابنیَّ هذان].
(3) (3) [لم یرد فی إثبات الهداة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 988
«1» الحسین بن محمّد، عن معلّی بن محمّد، عن محمّد بن جمهور، عن محمّد بن إسماعیل «2» ابن بزیع، عن منصور بن یونس، عن أبی الجارود، عن أبی جعفر علیه السلام «2» مثله «1». «3»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی تفسیر البرهان].
(2- 2) [لم یرد فی إثبات الهداة].
(3)- ابی‌جارود (که نامش زیاد است) گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: چون هنگام شهادت حسین بن علی علیهما السلام فرا رسید، دختر بزرگ‌ترش فاطمه بنت الحسین علیه السلام را طلبید و کتابی پیچیده و وصیتی آشکارا به او داد؛ زیرا علی‌بن الحسین علیهما السلام مرضی از لحاظ معده داشت که در حال احتضارش می‌دیدند. سپس فاطمه آن کتاب را به علی‌بن الحسین علیه السلام داد [وگفت]: «ای زیاد! سپس به خدا آن کتاب به ما رسید.»
زیاد گوید: عرض کردم: «خدا مرا قربانت گرداند، در آن کتاب چه نوشته است؟»
فرمود: «به خدا آنچه از زمان خلقت آدم تا به آخر رسیدن دنیا مورد احتیاج اولاد آدم است، در آن است. به خدا که احکام حدود حتی جریمه خراش در آن ثبت است.»
ابی‌جارود گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: چون هنگام شهادت امام حسین علیه السلام فرا رسید، وصیتش را که در کتابی پیچیده بود، در حضور مردم به فاطمه داد، پس چون امر شهادت حسین علیه السلام بدان جا که مقدر بود، رسید، فاطمه آن وصیت را به علی بن الحسین علیهما السلام داد، عرض کردم: «خدایت رحمت کند! در آن وصیت چه بود؟»
فرمود: «آنچه فرزندان آدم از ابتدای دنیا تا به آخر رسیدن آن احتیاج دارند.»
مصطفوی، ترجمه اصول کافی، 2/ 75- 76
ابی‌الجارود گوید: شنیدم امام باقر علیه السلام می‌فرمود: «خدای عزوجل پنج چیز بر بندگان واجب ساخت و آن‌ها چهار چیزش را گرفتند و یکی را رها کردند.»
عرض کردم: «قربانت گردم، آن‌ها را برای من نام می‌بری؟»
فرمود: 1. نماز، و مردم نمی‌دانستند که چگونه نماز گزارند تا جبرئیل علیه السلام فرود آمد و گفت: ای محمد! وقت‌های نمازرا به مردم خبر ده. 2. زکات پس از نماز نازل شد. جبرئیل گفت: ای محمد! راجع به زکات آن‌ها را خبر ده؛ چنان که راجع به نماز خبر دادی. 3. روزه بعد از زکات نازل شد. چون روز عاشورا می‌آمد، پیغمبر صلی الله علیه و آله به دهات اطراف خود کس می‌فرستاد تا آن روز را روزه بدارند، سپس روزه ماه رمضان میان شعبان و شوال نازل شد. 4. سپس امر به حج رسید و جبرئیل علیه السلام فرود آمد و گفت: چنان که درباره نماز و زکات و روزه به مردم خبر دادی، درباره حج هم خبر ده. 5. سپس امر به ولایت رسید و آن امر روز جمعه در عرفه رسید و خدای عزوجل آیه «امروز دینتان را برای شما کامل کردم و نعمتم را بر شما تمام نمودم» را نازل کرد و کمال دین به سبب ولایت علی‌بن ابی‌طالب علیه السلام بود. پیغمبر صلی الله علیه و آله در آن‌جا فرمود: امت من هنوز به دوران جاهلیت نزدیکند (تازه از جاهلیت به اسلام گرائیده‌اند) اگر من نسبت به پسر عمویم به آن‌ها
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 989
__________________________________________________
خبری دهم، هر کسی نقی می‌زند. من این مطلب را بدون این که به زبان آورم، در دلم می‌گفتم- تا آن که فرمان حتمی خدای عزوجل به من رسید ومرا تهدید کرد که اگر ابلاغ نکنم، عذابم خواهد کرد واین آیه نازل شد: «ای پیغمبر! آنچه از پروردگارت به تو نازل شده است، برسان و اگر نکنی، رسالت خدا را نرسانیده‌ای. خدا تو را از شر مردم نگه می‌دارد و خدا مردم کافر را هدایت نمی‌کند- 67 سوره 5-، پس رسول خدا صلی الله علیه و آله دست علی علیه السلام را گرفت و فرمود: ای مردم! خدا همه پیغمبران پیش از مرا عمری معین داد و سپس به جانب خود خواند و آن‌ها هم اجابتش کردند (از دار فانی به عالم باقی رهسپار گشتند) و نزدیک است که مرا هم بخواند و اجابت کنم. من مسؤولیت دارم و شما هم مسؤولیت دارید. اکنون شما چه می‌گویید؟
آن‌ها گفتند: گواهی دهیم که تو ابلاغ کردی و خیرخواهی نمودی، آنچه بر تو بود، رسانیدی. خدای بهترین پاداش پیغمبران را به تو دهد.
پیغمبر سه مرتبه فرمود: خدایا شاهد باش!
سپس فرمود: ای گروه مسلمین! این (شخصی که روی دست من و نامش علی بن ابی‌طالب علیه السلام است) ولی شماست پس از من. شما که حاضرید، به غائبین برسانید.
امام باقر علیه السلام فرمود: به خدا که علی علیه السلام امین خدا بود بر خلقش و راز پنهانش و دینی که برای خود پسندیده بود.
سپس وفات رسول خدا صلی الله علیه و آله فرا رسید. آن حضرت علی علیه السلام را طلبید و به او فرمود: ای علی! من می‌خواهم آنچه را که خدا مرا بر آن امین ساخته و به من سپرده [است]، تورا بر آن امین سازم و به تو سپارم و آن راز پنهان خدا و علم خدا و مخلوق خدا و دینی است که برای خود پسندیده [است].
امام باقر علیه السلام فرمود: به خدا ای زیاد! هیچ کس را در این‌ها شریک علی نساخت.
سپس وفات علی علیه السلام فرا رسید. آن حضرت فرزندانش را که دوازده پسر بودند، نزد خود خواند و به آن‌ها فرمود: فرزندان عزیزم! خدای عز وجل اراده حتمی فرمود که سنتی از یعقوب در من قرار دهد. یعقوب دوازده پسر داشت. آن‌ها را نزد خود خواند و صاحب آن‌ها (و جانشین خود را) به آن‌ها معرفی کرد. آگاه باشید که من هم صاحب شما را معرفی می‌کنم. همانا این دو، پسران رسول خدا صلی الله علیه و آله حسن و حسینند علیهما السلام. از آن‌ها بشنوید و فرمان برید و پشتیبانی نمایید که من آنچه را رسول خدا به من سپرده و خدا به او سپرده بود، به آن‌ها می‌سپارم و آن چیز مخلوق خدا و راز پنهان خدا و دینی است که او برای خود پسندیده است. پس خدا برای آن‌ها از جانب علی واجب ساخت، آنچه را که برای علی از جانب پیغمبر صلی الله علیه و آله واجب ساخت (و آن شنیدن و فرمانبری و پشتیبانی امت از ایشان) و هیچ یک از آن دو بر دیگری برتری نداشت، جز به واسطه بزرگسالیش (که مخصوص امام حسن علیه السلام بود) و چون حسین به محضر حسن علیهما السلام می‌آمد، در آن مجلس سخن نمی‌گفت تا برمی‌خاست.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 990
الکلینی، الأصول من الکافی، 1/ 290- 291، رقم 6 (باب ما نصّ اللَّه عزّ وجلّ
ورسوله علی الأئمّة علیهم السلام واحداً فواحداً)/ عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 1/
443؛ السّیّد هاشم البحرانی، تفسیر البرهان، 1/ 488
«1» ثمّ أحضرَ علیّ بن الحسین علیه السلام- وکان علیلًا- فأوصی إلیه بالاسم الأعظم ومواریث الأنبیاء علیهم السلام، وعرّفه أن قد دفع العلوم والصّحف والمصاحف والسّلاح إلی امّ سلمة- رضی اللَّه عنها- وأسرّها أن تدفع جمیع ذلک إلیه.
وروی أ نّه علیه السلام «2» دعا ذلک الیوم «3» «2» ابنته الکبری فاطمة، فدفع إلیها کتاباً ملفوفاً وأمرها أن تسلّمه إلی أخیها علیّ بن الحسین علیه السلام.
فسُئل العالم علیه السلام: أیّ شی‌ء کان فی الکتاب؟
فقال: فیه- واللَّه- جمیع ما یحتاج إلیه ولد آدم إلی فناء الدّنیا وقیام السّاعة.
المسعودی، إثبات الوصیّة،/ 167/ عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 3/ 3 رقم 9؛
مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 403
أبو الجارود عن الباقر علیه السلام: إنّ الحسین صلوات اللَّه علیه لمّا حضره الّذی حضره دعا ابنته فاطمة الکبری، فدفع إلیها کتاباً ملفوفاً ووصیّة ظاهرة. «4» (الخبر)
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 172
«4»
__________________________________________________
سپس‌وفات‌حسن علیه السلام فرا رسید واو آن سپرده را به حسین تسلیم‌نمود. سپس وفات حسین علیه السلام فرا رسید. آن حضرت دختر بزرگ‌ترش فاطمه بنت الحسین علیه السلام را طلبید و مکتوبی پیچیده و وصیتی آشکار به او سپرد و علی بن الحسین علیه السلام بیماری از نظر معده داشت که در حال احتضارش می‌دیدند. پس فاطمه آن مکتوب را به علی بن الحسین داد، سپس به خدا آن مکتوب به ما رسید.
مصطفوی، ترجمه اصول کافی، 2/ 49- 51
(1)- [زاد فی إثبات الهداة: وروی علیّ بن الحسین المسعودیّ فی کتاب إثبات الوصیّة فی حدیث أنّ الحسین علیه السلام فی وقت قتاله بکربلاء].
(2) (2) [إثبات الهداة: فی ذلک الیوم دعا].
(3)- [لم یرد فی الأسرار].
(4)- پس حضرت امام زین‌العابدین علیه السلام را طلب نمود و اسرار امامت و خلافت را به او سپرد، و اورا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 991
__________________________________________________
خلیفه و جانشین خود گردانید و اورا وصیتها نمود. چون حضرت از شهادت خود خبر داشت پیش از توجه عراق، کتاب‌ها و سایر ودایع انبیا و اوصیا را به امّ‌سلمه زوجه حضرت رسالت صلی الله علیه و آله و سلم سپرد که چون حضرت امام زین‌العابدین علیه السلام از کربلا برگردد، به او تسلیم نماید.
چون حضرت امام زین‌العابدین علیه السلام بیمار بود، وصیتنامه را به فاطمه دختر خود سپرد که به آن حضرت برساند، چنانچه در حدیث معتبر از حضرت امام محمد باقر علیه السلام منقول است که چون هنگام شهادت امام حسین علیه السلام رسید، دختر بزرگ خود فاطمه را طلبید و نامه پیچیده‌ای و وصیت ظاهره‌ای به او داد، زیرا که حضرت امام زین‌العابدین علیه السلام مرض اسهال داشت، و مردم گمان نمی‌بردند که از آن مرض صحت یابد، پس بعد از صحت آن حضرت، فاطمه وصیتنامه را به او تسلیم کرد، و اکنون وصیتنامه نزد ماست.
مجلسی، جلاءالعیون،/ 684
بالجمله، چون سیدالشهدا علیه السلام با سکینه سخن به‌پای آورد، سید سجاد علیه السلام را طلب فرمود و اسرار امامت و خلافت را به او به ودیعت گذاشت. چون از این هنگام آگهی داشت و نزول حوادث این هنگامه را از چشم مور تا چشمه هور 1 دانا و بینا بود، گاهی که از مدینه بیرون می‌شد، ودایع انبیا و اوصیا و کتبی که به ودیعت داشت، به‌ام‌سلمه سپرد و فرمود: «از پسرهای من، جز علی‌بن الحسین از این سفر کس مراجعت نخواهد کرد.»
این اشیا را که اثاثه 2 امامت و خلافت است، تسلیم او باید کرد.
حضرت باقر علیه السلام می‌فرماید: «گاهی که حسین آهنگ حرب فرمود و سید سجاد را از شدت مرض توانایی اصغا نبود ...»
استدعی ابنته فاطمة الکبری. وأودع عندها صحیفة ملفوفة ووصیّة ظاهرة، لأنّ علیّ بن الحسین کان فیه مرض، وکان النّاس لا یظنّون به الصّحّة فی مرضه. فلمّا شوفی من مرضه سلّمته اخته الوصیّة والصّحیفة وهی الآن عندنا.
یعنی: «دختر خود فاطمه را طلب فرمود و صحیفه‌ای درهم نوردیده و کتاب وصیتی رقم زده اورا داد؛ زیرا که علی بن الحسین چنان مریض بود که کس گمان صحت به او نداشت. چون شفا یافت، فاطمه آن وصیت‌نامه و آن صحیفه را تسلیم آن حضرت کرد.»
محمد باقر علیه السلام می‌فرماید: «آن کتاب وصیت و صحیفه ملفوفه الآن در نزد ما است.»
1. هور: خورشید. مقصود این است که تمام مطالب از کوچک و بزرگ و پنهان و آشکار نزد او روشن بود.
2. اثاثه: کالا، ابزار.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 362
از امام پنجم روایت شده است که چون آماده شهادت شد، دختر بزرگ‌ترش فاطمه بنت الحسین را طلبید و نامه سربسته و وصیت نمایانی به او سپرد. علی بن الحسین در آن وقت به درد سختی گرفتار بود و
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 992
استودعها أبوها الحسین علیه السلام مواریث الأنبیاء، وسلّمتها إلی السّجّاد بعد برئه من المرض کما تقدّمت الرّوایة بذلک عن أبی جعفر علیه السلام، وکان اللَّه عزّ وجلّ صرف عن هذه المواریث أبصار الظّالمین. «1»
المیانجی، العیون العبری،/ 309
__________________________________________________
امیدی به او نداشتند. فاطمه آن نامه را به علی‌بن الحسین رساند و از او به ما رسید.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 160
(1)- و کافی است در فضیلت این مخدره که حضرت سیدالشهدا علیه السلام وصیت خطّش را به این مخدره سپرد چنانچه در اصول کافی از حضرت امام محمد باقر علیه السلام روایت کرده که چون هنگام شهادت حضرت سیدالشهدا رسید، دختر بزرگ خود جناب فاطمه را طلبید، نامه‌ای پیچیده و وصیت خط ظاهره خود را به او داد، چون حضرت زین العابدین علیه السلام مرض داشت و مردم گمان نمی‌بردند که از آن مرض صحتی یابد و بعد از صحت، جناب فاطمه وصیت‌نامه را به وی تسلیم کرد و اکنون آن وصیت خط نزد ما موجود است.
راوی عرض کرد: فدایت شوم، در آن وصیت‌نامه چه نوشته بود؟ فرمود: در او می‌باشد واللَّه آنچه محتاج است اولاد آدم به او از زمان خلقت آدم تا زمانی که دنیا فانی شود. واللَّه در آن هست حدود حتی ارش خدش.
خراسانی، منتخب التّواریخ،/ 174
چنانچه در «بصائر الدرجات» محمد بن الحسن الصفار از ابی‌الجارود روایت کرده است که گفت: [سپس کلام صفار در بصائر الدرجات را ذکر کرده است که ما آن را در جای خود آوردیم].
ابوالجارود می‌گوید که من از ابوجعفر امام باقر شنیدم که می‌فرمود: هنگام روز عاشورا که حضرت سیدالشهدا علیه السلام را وقت شهادت رسید و در آن وقت پدرم امام زین‌العابدین علیه السلام به شدت مرض مبتلی بود- به قسمی که گویا کسی باو امید نداشت- این وقت حضرت حسین علیه السلام طلبید دختر خود فاطمه کبری را و به او سپرد کتابی که سربسته بود، و وصیت ظاهره و باطنه به او نمود و آن کتاب را فاطمه به پدرم علی‌بن الحسین علیه السلام سپرد و آن کتاب فعلًا در نزد ماست.
ابوالجارود گوید: من عرض کردم: «یابن رسول اللَّه! در آن کتاب چه نوشته است؟»
فرمود: «یا اباالجارود! به خدا قسم آنچه محل احتیاج فرزند آدم است، از روزی که خداوند متعال آدم را آفریده است، تا هنگامی که دنیا فانی بشود، علم آن در آن کتاب موجود است. حتی ارش خدش.»
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 282
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 993

وداع أبیها علیه السلام معها

قال «1»: ثمّ إنّ الحسین علیه السلام نظر إلی «2» اثنین وسبعین رجلًا من أهل بیته صرعی، فالتفت إلی الخیمة ونادی: یا سکینة، یا فاطمة، یا زینب، یا امّ کلثوم! علیکنّ منِّی السّلام، فنادته سکینة: یا أبة! استسلمت للموت؟ فقال: کیف لا یستسلم «3» مَنْ لا ناصر له ولا معین؟ فقالت: یا أبة! ردّنا إلی حرم جدِّنا، فقال: هیهات لو ترک القطا لنام، «4» فتصارخن النّساء، فسکّتهنّ الحسین، ثمّ «5» حمل علی القوم 4 5. «6»
الطّریحی، المنتخب،/ 452/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 336؛ الدّربندی،
أسرار الشّهادة،/ 408؛ القمّی، نفس المهموم،/ 346؛ مثله المجلسی، البحار، 45/
47؛ البحرانی، العوالم، 17/ 289- 290؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 204؛ المیانجی،
العیون،/ 174- 175
__________________________________________________
(1)- [البحار: أقول: وفی بعض الکتب].
(2)- [فی البحار والدّمعة ونفس المهموم والعیون مکانهم: لمّا نظر الحسین علیه السلام إلی ...].
(3)- [أضاف فی نفس المهموم والعیون: للموت].
(4- 4) [لم یرد فی نفس المهموم].
(5- 5) [لم یرد فی الدّمعة، وفی الأسرار: فی نقل آخر أ نّه قال: اسکتن فإنّ البکاء أمامکنّ].
(6)- آن‌گاه بانگ برداشت:
یا سکینة! یا فاطمة! یا زینب! یا امّ کلثوم! علیکنّ منّی السّلام.
چون اهل‌بیت این ندا شنیدند، فریاد «الوداع، الوداع، والفراق، الفراق» برآوردند.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 3/ 360
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 994

فاطمة بنت الحسین عند هجوم الأعداء إلی الخیام‌

ولمّا قُتل الحسین رضی الله عنه انتهب ثقله [...].
وأخذ رجل من أهل العراق حلیّ فاطمة بنت الحسین وهو یبکی! فقالت: لِمَ تبکی؟
فقال: أسلب ابنة رسول اللَّه ولا أبکی؟! فقالت: دعه، قال: إنِّی أخاف أن یأخذه غیری!!
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 78
حدّثنا محمّد بن موسی بن المتوکّل رحمه الله، قال: حدّثنا علیّ بن الحسین السّعدآبادیّ، عن أحمد بن محمّد بن خالد، عن أبیه، عن محمّد بن سنان، عن أبی الجارود زیاد بن المنذر، عن عبداللَّه بن الحسن، عن امّه فاطمة «1» بنت الحسین علیه السلام، قال: دخلت «2» «3» الغانمة (العامّة) «3» علینا «2» الفسطاط وأنا جاریة صغیرة وفی رجلی خلخالان من ذهب، فجعل رجل یفضّ الخلخالین من رجلی وهو یبکی، فقلت «4»: ما یبکیکَ یا عدوّ اللَّه؟ فقال: کیف لا أبکی وأنا أسلب ابنة رسول اللَّه؟ فقالت: لا تسلبنی، قال: أخاف أن یجی‌ء غیری فیأخذه، «5» قالت: وانتهبوا ما فی الأبنیة حتّی کانوا ینزعون الملاحف عن ظهورنا «5». «6»
__________________________________________________
(1)- [فی الأنوار النّعمانیّة مکانه: وروینا عن فاطمة ...].
(2- 2) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(3- 3) [الأنوار النّعمانیّة: الغارة].
(4)- [الأنوار النّعمانیّة: فقلنا].
(5- 5) [لم یرد فی المعالی].
(6)- فاطمه دختر حسین فرموده است: غارتگران بر خیمه ما هجوم کردند و من دختر خردسالی بودم و خلخال طلا به پایم بود. مردی آن‌ها را می‌ربود و می‌گریست. گفتم: «دشمن خدا! چرا گریه می‌کنی؟»
گفت: «چرا گریه نکنم که دختر رسول خدا را لخت می‌کنم؟»
گفتم: «مرا واگذار.»
گفت: «می‌ترسم دیگری آن را برباید.»
فرمود: هرچه در خیمه‌های ما بود، غارت کردند تا این که چادر از دوش ما برداشتند.
کمره‌ای، ترجمه الامالی،/ 164
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 995
الصّدوق، الأمالی،/ 164 المجلس 31 رقم 2/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 82؛
البحرانی، العوالم، 17/ 360؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 369؛ الدّربندی، أسرار
الشهادة،/ 437؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 216؛ الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/
246؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 86؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 343
ثمّ اشتغلوا بنهب عیال الحسین ونسائه حتّی تسلب المرأة مقنعتها من رأسها، أو خاتمها من إصبعها، أو قرطها من أذنها، وحجلها من رجلها. وجاء رجل من سنبس إلی ابنة الحسین علیه السلام وانتزع ملحفتها من رأسها وبقینَ عرایا تراوحهنّ ریاح النّوائب وتعبث بهنّ أکفّ المصائب قد غشیهنّ القدر النّازل وساورهنّ الخطب الهائل.
ولمّا بلین بکلّ کفور سفّاک، وظلوم فتّاک، وغشوم أفّاک حسن الاستشهاد بشعر الحسن بن الضّحّاک:
وممّا شجا قلبی وکفکف عبرتی محارم من آلِ النّبیّ استحلّتِ
ومهتوکة بالطّفِّ عنها سجوفها کعاب کقرن الشّمس لما تبدّتِ
إذا حفزتها وزعة من منازع لها المرط غارت بالخضوع ورنّتِ
وسرب ظباء من ذوابة هاشم هتفن بدعوی خیر حیّ ومیّتِ
أردّ یداً منِّی إذا ما ذکرته علی کبدٍ حرّی وقلب مفتّتِ
فلا باتَ لیلًا شامتین بغبطة ولا بلغت آمالها ما تمنّتِ
ولمّا رأت امرأة من بنی بکر بن وائل وقد توزّعوا سلب النّساء، قالت: یا آل بکر! أتسلب بنات رسول اللَّه؟! لا حکم إلی اللَّه، یالثارات المصطفی. فردّها زوجها. «1» وخرجت بنات سیّد الأنبیاء وقرّة عین الزّهراء حاسرات مبدیات للنّاحیة والعویل یندبن علی الشّباب والکهول، وأضرمت النّار فی الفسطاط، فخرجن هاربات «1»، وهنّ کما قال الشّاعر:
__________________________________________________
(1) (1) [حکاه عنه فی المعالی، 2/ 84 ووسیلة الدّارین،/ 342].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 996
فتری الیتامی صارخین بعولة تحثو التّراب لفقد خیر إمام
وتقمن رباب الخدور حواسراً یمسحن عرض ذوائب الأیتام
وتری النّساء أراملًا وثواکلا تبکین کلّ مهذّب وهمام
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 40- 41
ثمّ انتهبوا ثیابه وثقله وأخذ سیفه الفلافس النّهشلیّ وأخذ سراویله أبجر [بن کعب التّمیمیّ] وترکه مجرّداً. وأخذ قطیفته قیس بن الأشعث. وأخذ عمّامته جابر بن زید.
وأخذ آخر ملحفة فاطمة بنت الحسین، وأخذ آخر حلیّها.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 40
وأخذ ملحفة فاطمة بنت الحسین واحد، وأخذ حلیّها آخر، وعرّوا نساؤه وبناته من ثیابهنّ.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 254
قال: وأخذ ثقل الحسین، وأخذ رجل حلیّ فاطمة بنت الحسین وبکی؛ فقالت: لِمَ تبکی؟ فقال: أ أسلب بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله ولا أبکی! قالت: فدعه، قال: أخاف أن یأخذه غیری.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 204 (ط دارالفکر)، 4/ 418
(حُکی): أنّ فاطمة الصّغری قالت: کنت واقفة بباب الخیمة وأنا أنظر أبی وأصحابه مجرّدین «1» کالأضاحی علی الرِّمال، والخیول علی أجسادهم تجول، وأنا أفکِّر «2» ما یصدر «2» علینا بعد أبی من بنی امیّة، أیقتلوننا أو یأسروننا؟ وإذا برجل علی ظهر جواده یسوق النّساء بکعب رمحه، وهنّ یلذن بعضهنّ فی بعض «3»، وقد أخذ ما علیهنّ من أخمرة وأسورة،
__________________________________________________
(1)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والمعالی والعیون ووسیلة الدّارین: مجزّرین، وتظلّم الزّهراء: مجزورین، والأسرار: مجزوزین].
(2- 2) [فی البحار والعوالم والأسرار والمعالی والعیون ووسیلة الدّارین: فیما وقع].
(3)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار والمعالی والعیون ووسیلة الدّارین: ببعض].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 997
وهنّ یصحن: وا جدّاه! وا أبتاه! وا علیّاه! وا قلّة ناصراه! وا حسناه «1»! أما من مجیر یجیرنا؟ أما من ذائد یذود عنّا؟ قالت: فطار فؤادی، وارتعدت فرائصی، وجعلت أجیل طرفی «2» یمیناً وشمالًا علی عمّتی امّ کلثوم خشیة منه أن یأتینی، فبینا أنا علی هذه الحالة، وإذا به قد قصدنی، «3» «4» فقلت: ما لی إلّاإلی البرّ «3»، ففررت منهزمة، وأنا أظنّ أنِّی أسلم منه، وإذا به قد تبعنی، فذهلت خشیة «5» منه، وإذا بکعب الرّمح بین کتفی، فسقطت لوجهی «6» «4»، فخرم أذنی، وأخذ قرطی، وأخذ «7» مقنعتی «8» من رأسی «8»، وترک الدّماء تسیل علی خدِّی، ورأسی «9» تصهره الشّمس، وولّی راجعاً إلی المخیّم، وأنا مغشیّ علیَّ، وإذا بعمّتی عندی تبکی «10» وهی تقول: قومی نمضی، ما أعلم ما صدر «11» علی البنات وأخیکِ العلیل، فقمت «12» وقلت: یا عمّتاه! هل «13» خرقة أستر بها رأسی عن أعین النّظّارة «14»؟! فقالت:
یا بنتاه! وعمّتکِ مثلکِ، «15» وإذا برأسها 15 مکشوف، ومتنها قد اسودّ من الضّرب «10»، فما رجعنا إلی الخیمة إلّاوهی قد نهبت وما فیها، «16» وأخی علیّ بن الحسین مکبوب علی
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء، وفی وسیلة الدّارین: وا حسیناه!].
(2)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار والمعالی والعیون: بطرفی].
(3) (3) [لم یرد فی البحار والعوالم والأسرار والمعالی والعیون].
(4- 4) [وسیلة الدّارین: علی وجهی].
(5)- [لم یرد فی الأسرار].
(6)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار والمعالی والعیون: علی وجهه].
(7)- [لم یرد فی البحار والعوالم والأسرار والمعالی والعیون ووسیلة الدّارین].
(8- 8) [لم یرد فی البحار والعوالم والأسرار والمعالی والعیون ووسیلة الدّارین].
(9)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(10) (10) [العیون: إلی أن قال:].
(11)- [فی البحار والعوالم والأسرار والمعالی ووسیلة الدّارین: جری].
(12)- [لم یرد فی الدّمعة].
(13)- [زاد فی البحار والعوالم والأسرار والمعالی: من].
(14)- [وسیلة الدّارین: النّاس والنّظّار].
(15) (15) [فی البحار والعوالم والأسرار والمعالی ووسیلة الدّارین: فرأیت رأسها].
(16) (- 16*) [لم یرد فی العیون].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 998
وجهه، لا یطیق الجلوس من کثرة الجوع والعطش والسّقام، فجعلنا نبکی علیه ویبکی علینا (16*):
وإنِّی لیشجینی إدِّکاری عصابة بأکناف أرض الغاضریّات قتّلُ
ومن بینهم سبط النّبیّ محمّد طریح ومن فوق الصّعید مجدّلُ
وقد طحنت منه جناجن صدره ورضّ ومنه الرّأس فی الرّمح بحمّلُ
ورحل بنی الهادی النّبیّ موزّع تقاسمه قوم أضاعوا وبدّلوا
رجالهم صرعی بکلّ تنوفة ونسوتهم فی السّبی حسری وثکّلُ
وأطفالهم غرثی یمضّهم الطّوی ولیس لهم برّ هنالک یکفّلُ
الطّریحی، المنتخب،/ 189- 190/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 371-
372؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 436؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 217- 218؛
مثله المجلسی، البحار، 45/ 60- 61؛ البحرانی، العوالم، 17/ 305- 306، 360-
361؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 84- 85؛ المیانجی، العیون العبری،/ 195-
196؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 342
ثمّ مال النّاس علی الورس والأمتعة والإبل فانتهبوها، ثمّ تسابقوا علی نهب بیوت آل الرّسول حتّی کانوا ینزعون ملحفة المرأة عن رأسها وظهرها.
وعن فاطمة بنت الحسین قالت: لمّا دخلت العامّة علینا بالنّهب، دخل رجل وأنا صغیرة وفی رجلیّ خلخالان، فنزعهما من رجلیَّ وهو یبکی، فقلت: ما یبکیک؟
فقال: وکیف لا أبکی وأنا أسلب ابنة رسول اللَّه؟!
فقلت: لا تسلبنی.
فقال: أخاف أن یأخذه غیری.
وقال حمید بن مسلم: انتهیت إلی علیّ بن الحسین علیه السلام وهو مضطجع علی فراش له وهو مریض، وإذا شمر معه رجل یقول: ألا نقتل هذا الصّبیّ؟
قلت: سبحان اللَّه! ما معنی قتل الصِّبیان؟ فما زال دأبی کذلک أدفع عنه حتّی جاء عمر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 999
ابن سعد، فقال: لا یدخلنّ أحد بیوت هذه النّسوة، ولا یتعرّض لهذا الغلام أحد، ومن أخذ من متاعهم شیئاً فلیردّه، فواللَّه ما ردّ أحد شیئاً غیر أنّهم کفّوا.
فقال لی علیّ بن الحسین علیه السلام: جزیت خیراً، فقد دفع اللَّه عنّا- بمقالتک- أشرار النّاس.
ولمّا دخل النّاس بعد قتل الحسین الفسطاط- فسطاط النّساء- للنّهب، أقبلت امرأة من عسکر ابن سعد کانت مع زوجها، فلمّا اقتحم النّاس الفسطاط وأقبلوا یسلبون النّساء أخذت سیفاً وأقبلت نحو الفسطاط، ونادت: یا آل بکر بن وائل، أتسلب بنات رسول اللَّه؟ یالثارات رسول اللَّه، فأخذها زوجها فردّها إلی رحله.
ثمّ أمر ابن سعد بإخراج النِّساء من الخیمة وأضرموا فیها النّار، فخرجن حواسر مسلّبات حافیات باکیات، یمشین سبایا فی أسر الذّلّة. «1»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 324- 325
«1»
__________________________________________________
(1)- از فاطمه، دختر امام حسین علیه السلام روایت کرده‌اند که گفت: «من کودکی بودم و دو خلخال طلا در پای من بود. نامردی خلخال‌ها را از پای من بیرون می‌کرد و می‌گریست.»
گفتم: «ای دشمن خدا! چرا گریه می‌کنی؟»
گفت: «چگونه نگریم که دختر حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم را غارت می‌کنم؟»
گفتم: «تو هرگاه می‌دانی که من دختر پیغمبرم، چرا متعرّض غارت من می‌شوی؟»
گفت: «اگر من نگیرم، دیگری خواهد گرفت.»
شیخ مفید از حمید بن مسلم روایت کرده است که چون شمر لعین به خیمه حضرت امام زین‌العابدین علیه السلام درآمد، آن حضرت بر بستر بیماری خوابیده بود که آن امام غریب را به قتل رساند. گفتم: «سبحان اللَّه! همه را کشتید و از سر این کودک بیمار نمی‌گذرید؟»
چون عمر بن سعد لعین به نزدیک خیمه‌ها آمد، ندا کرد که کسی متعرّض احوال زنان نشود و علی بن الحسین را آسیبی نرسانند و آنچه از ایشان برده‌اند، پس دهند؛ اما از برده‌ها چیزی پس ندادند و دیگر هم متعرّض نهب و غارت نشدند و آتش در خیمه‌های حرم زدند و مخدرات اهل بیت رسالت با اطفال و کودکان با سرهای برهنه از خیمه‌ها بیرون دویدند.
روایت کرده اند، از فاطمه صغرا دختر سید شهدا که گفت: من بعد از شهادت پدر بزرگوار خود،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1000
__________________________________________________
مدهوش و حیران بر در خیمه ایستاده بودم. پدر و برادران و خویشان خود را در میان خاک و خون می‌دیدم و در احوال خود متفکر بودم که اشقیای بنی امیه با ما چه خواهند کرد؟ آیا خواهند کشت یا اسیر خواهند کرد؟ ناگاه دیدم سواری پیدا شد که نیزه در دست داشت و بر پشت زنان می‌زد و ایشان می‌گریختند و آنچه داشتند، غارت می‌کرد و ایشان فریاد می‌کردند که: «وا جدّاه، وا ابتاه، وا علیّاه، وا قلّة ناصراه، وا حسیناه؛ آیا مسلمانی در میان این گروه نیست ما را یاری کند؟ آیا مؤمنی در میان این جماعت نیست که ما را پناه دهد؟»
من از مشاهده این حال بر خود لرزیدم و عمه‌های خود را می‌جستم که بر ایشان پناه برم. ناگاه دیدم که نظر آن لعین بر من افتاد. من گریختم. ناگاه دیدم که سنان نیزه‌اش بر میان کتف من آمد و بر رو افتادم. پس گوش مرا درید و گوشواره مرا برداشت و مقنعه از سر من کشید و مرا گذاشت و متوجه خیمه‌ها شد. من بیهوش شدم. چون به هوش آمدم، دیدم عمه‌ام بر سر من نشسته است و می‌گرید. گفت: «برخیز که برویم و ببینیم که بر سر سایر دختران و برادر بیمار تو چه آمد.»
گفتم: «ای عمه! چادری از برای من نیست؟»
گفت: «من نیز مثل توأم.»
چون به خیمه درآمدیم، دیدیم که همه اسباب را غارت کرده‌اند و برادرم امام زین‌العابدین علیه السلام از بیماری و تشنگی بر رو افتاده است و بر احوال ما می‌گرید. مجلسی، جلاء العیون،/ 692- 693
و هم از جناب فاطمه صغری سلام اللَّه علیها روایت کرده‌اند که فرمود: در آن روز بیهشانه بر باب خیمه ایستاده بودم و آن بیابان بی‌کنار و لشگر بیشمار را نظاره می‌کردم. پدر را و اصحاب پدر را و برادران و عم و عم‌زادگان را مانند گوسفندان روز اضحی سر بریده و بدن‌های ایشان، برهنه و عریان در زیر پای ستور کوفته و فرسوده می‌شد. من در اندیشه بودم که: «بعد از پدر، ما را می‌کشند یا اسیر می‌گیرند؟»
ناگاه سواری را نگریستم که با کعب نیزه زنان اهل بیت را می‌زند و می‌دواند و دست او رنجن 1 از ساعد ایشان بیرون می‌کند و مقنعه از سر ایشان برمی‌کشد و آن زنان به یکدیگر پناه می‌برند و صیحه برمی‌آورند: «وا جدّاه، وا أبتاه، وا علیّاه، وا قلّة ناصراه، وا حسناه؛ أما من مجیر یجیرنا، أما من ذائد یذود عنّا!»
چون این حال بدیدم، قلبم از جای برمید و اندامم چون سیماب بلرزید. از بیم او به یمین و شمال نظر می‌افکندم و نگران عمه خود ام‌کلثوم بودم که مبادا آن مرد آهنگ من کند و به سوی من شتابد. ناگاه دیدم قصد من کرد. از هول بگریختم و چنان دانستم که از وی به سلامت توانم جست، از قفایم سرعت کرد و بین کتفین مرا با کعب نیزه بکوفت؛ چنان که به روی افتادم و گوشواره از گوشم بکشیدو گوش مرا بدرید و مقنعه‌ام نیز بربود و خلخال از پایم درآورد و همی سخت بگریست.
گفتم: «ای دشمن خدا! بر چه می‌گریی؟»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1001
__________________________________________________
گفت: «چگونه نگریم با این که جامه دختر پیغمبر را به غارت می‌برم؟»
گفتم: «دست بازدار و این جامه به جای گذار!»
گفت: «بیم دارم که دیگری درآید و برباید.»
این بگفت و به نهب و غارت پرداخت؛ چندان که ملاحف از پشت ما بکشید و به سوی دیگر خیمه‌ها روی نهاد. خون از سر و روی من روان شد و آفتاب بر سرم بتافت و بی‌خویش درافتادم. چون به خود پیوستم، عمه‌ام را نگریستم که بر فراز سرم می‌گرید و می‌فرماید: «برخیز تا بنگریم بر این اهل و عیال چه پیش آمد.»
برخاستم و گفتم: «ای عمه! آیا جامه پاره‌ای به دست توان کرد که سر خود را از چشم بیگانگان بپوشم؟»
فرمود: «یا بنتاه، وعمّتکِ مثلکِ؛ ای دختر! عمه تو نیز چون تو می‌باشد.»
چون نگاه کردم، سر او نیز برهنه و بدن مبارکش از کعب نیزه سیاه بود. پس به اتفاق روان شدیم و به هیچ خیمه داخل نشدیم، الّا آن که غارت زده و منهوب بود.
معلوم باد که از این کلمه «یا بنتاه» معلوم می‌شود که جناب فاطمه در صغر سن بوده است؛ چنان که از خبری که در امالی صدوق مسطور است، همین معنی می‌رسد که فاطمه فرمود: «در این هنگام، جاریه صغیره بودم.»
بالجمله می‌فرماید: «برادرم علی‌بن الحسین علیهما السلام به روی در افتاده بود و از کثرت جوع و عطش و زحمت رنجوری توانایی جلوس نداشت. ما بر او گریستیم و آن حضرت بر ما گریست.»
1. یعنی: دست‌بند؛ چوری.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السلام، 2/ 241- 242؛ ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 3/ 13- 15/ از او: محلّاتی، ریاحین الشریعة، 3/ 284- 285
و چنان که در «امالی» صدوق مسطور است، عبداللَّه‌بن الحسن از مادرش فاطمه دختر امام حسین سلام اللَّه علیها روایت می‌کند که: چون آن گروه ملعون برای نهب 1 و غارت به خیام ما بتاختند و من این هنگام جاریه ای خردسال بودم و دو خلخال از طلا به پای داشتم، مردی از آن جماعت آن خلخال‌ها از پای من همی درآورد و همی بگریست. گفتم: «ای دشمن خدای! این گریستن از چیست؟»
گفت: «چگونه نگریم با این که دختر رسول خدای را مسلوب می‌نمایم.»
گفتم: «خلخال از پای مگیر.»
گفت: «از آن ترسم که دیگری جز من بیاید و بازگیرد.»
و هرچه در منازل و ابنیه ما بود، به تمامت به غارت بردند؛ حتی لحاف‌ها را از پشت ما می‌بردند.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1002
لمّا قُتل أبو عبداللَّه الحسین علیه السلام، مال النّاس علی ثقله ومتاعه، وانتهبوا ما فی الخیام وأضرموا النّار فیها، وتسابق القوم علی سلب حرائر الرّسول صلی الله علیه و آله، ففررن بنات الزّهراء علیها السلام حواسر، مسلّبات، باکیات، وأنّ المرأة لتسلب مقنعتها من رأسها، وخاتمها من اصبعها، وقرطها من اذنها، والخلخال من رجلها؛ وأخذ رجل قرطین لُامّ کلثوم وخرم اذنها، وجاء آخر إلی فاطمة بنت الحسین فانتزع خلخالها وهو یبکی، قالت له: ما لک؟
فقال: کیف لا أبکی وأنا أسلب ابنة رسول اللَّه؟ قالت له: دعنی، قال: أخاف أن یأخذه غیری. ورأت رجلًا یسوق النّساء بکعب رمحه، وهنّ یلذن بعضهنّ ببعض، وقد أخذ ما علیهنّ من أخمرة وأسورة، ولمّا بصر بها قصدها، ففرّت منه، فأتبعها رمحه، فسقطت لوجهها مغشیّاً علیها، ولمّا أفاقت رأت عمّتها امّ کلثوم عند رأسها تبکی «1».
نظرت امرأة من آل بکر بن وائل، کانت مع زوجها، إلی بنات رسول اللَّه بهذه الحال، فصاحت: یا آل بکر بن وائل! أتسلب بنات رسول اللَّه؟! لا حکم إلّاللَّه، یا لثارات رسول اللَّه، فردّها زوجها إلی رحله.
وانتهی القوم إلی علیّ بن الحسین، وهو مریض علی فراشه، لا یستطیع النّهوض، فقائل یقول: لا تدعوا منهم صغیراً ولا کبیراً، وآخر یقول: لا تعجلوا حتّی نستشیر الأمیر عمر بن سعد، وجرّد الشّمر سیفه یرید قتله، فقال له حمید بن مسلم: یا سبحان اللَّه! أتقتل الصّبیان؟! إنّما هو صبیّ مریض؛ فقال: إنّ ابن زیاد أمر بقتل أولاد الحسین، وبالغ ابن سعد فی منعه، خصوصاً لمّا سمع العقیلة زینب ابنة أمیر المؤمنین تقول: لا یُقتل
__________________________________________________
در کتاب «ارشاد» شیخ مفید مسطور است که زن‌های خاندان عصمت از پسر سعد خواهش کردند که جامه‌های ایشان را آن چند که بر ایشان ساتر باشد، واپس دهند. عمر بن سعد ملعون گفت: «هر کس چیزی از متاع ایشان برده است، بازپس دهد.»
و به خدای سوگند، هیچ کس چیزی را بازپس نداد.
1. نهب: ربودن، چپاول.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 133- 134
(1)- ریاض المصائب، ص 341.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1003
حتّی اقتل دونه، فکفّوا عنه «1».
وأقبل ابن سعد إلی النّساء، فلمّا رأینه بکین فی وجهه، فمنع القوم عنهنّ، وقد أخذوا ما علیهنّ ولم یردّوا شیئاً فوکّل جماعة بحفظهنّ، وعاد إلی خیمته. «2»
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 385- 389
__________________________________________________
(1)- تاریخ القرمانی، ص 108.
(2)- ناسخ گوید: این مخدره به اتفاق مورخان در زمین کربلا شرف حضور داشته با شوهرش حسن مثنی و در جمیع مصائب شریک و سهیم بوده است [سپس کلام ناسخ التواریخ را نقل می‌کند که ما آن را ذکر کردیم].
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 284
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1004

فاطمة بنت الحسین علیهما السلام فی الأسر من کربلاء إلی الکوفة

قال أبو عبید: حدّثنا حجّاج عن أبی معشر، قال: قُتل الحسین بن علیّ وقُتل معه [...]. وأسر «1» اثنا عشر غلاماً من بنی هاشم، فیهم: محمّد بن الحسین «2»، وعلیّ بن الحسین «1»، وفاطمة بنت الحسین. فلم تقُم لبنی حَرب «3» قائمة حتّی سَلَبهم اللَّه مُلکَهم «4».
وکتب عبدالملک بن مروان إلی الحجّاج بن یوسف: جنّبنی دماء أهل هذا «5» البیت، فإنّی رأیت بنی حَرب سُلبوا مُلکهم لمّا قتلوا الحسین. «6» ابن عبدربّه،
العقد الفرید، 4/ 385/ عنه: الباعونی، جواهر المطالب،/ 278
؛ القمّی، نفس المهموم،/ 386
قال یحیی بن بکیر: حدّثنا اللّیث، قال أبی الحسین أن یستعمل فقاتلوه، فقتلوه وقتلوا ابنه وأصحابه، وانتقل ببنیه علیّ وفاطمة وسکینة إلی عبیداللَّه بن زیاد.
الذّهبی، تاریخ الإسلام (ط دار الکتاب العربی)، 7/ 442
__________________________________________________
(1) (1) [جواهر المطالب: من بنی هاشم اثنا عشر رجلًا وغلاماً فهم علیّ بن الحسین، ومحمّد بن [علیّ‌ابن] الحسین [وجماعة من النّساء والفتیات فیهنّ]].
(2)- نفس المهموم: الظّاهر أ نّه محمّد بن علیّ بن الحسین «منه».
(3)- [زاد فی جواهر المطالب: بعدهم].
(4)- [زاد فی جواهر المطالب: وقطع دابرهم وأورثهم اللّعنة والخزی والعار إلی آخر الأبد].
(5)- [لم یرد فی جواهر المطالب].
(6)- ابن عبدربه در عقد الفرید گوید: دوازده بچه پسر از بنی‌هاشم اسیر شدند که محمد و علی پسران حسین جزء آن‌ها بودند و فاطمه بنت الحسین علیه السلام با آن‌ها اسیر شد و بنیاد حکومت‌زادگان ابو سفیان متزلزل گردید و آرام نشد تا پادشاهی آن‌ها از میان رفت تا عبدالملک بن مروان به حجاج بن یوسف نوشت: «مرا از خون اهل این خانواده برکنار دار! زیرا خودم دیدم که چون بنوحرب حسین علیه السلام را کشتند، مُلکشان برباد رفت.» (ط)
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 180
و نیز فاطمه بنت الحسین گوید که: چون غل جامعه به گردن برادرم زین‌العابدین گذاشتند، فرمود: «چون نظرم به این غل جامعه افتاد، یاد غل‌های آتشین جهنم کردم، از این جهت گریه من شدید شد.»
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 285
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1005
فاطمة بنت الحسین علیه السلام «1»
ذکرها فی جملة الأسراء عند:
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 77- 78
ابن قتیبة، الإمامة والسّیاسة، 2/ 6
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 109- 110 رقم 2806، مقتل الحسین،/ 39- 41/ عنه:
الشّجری، الأمالی، 1/ 178؛ ابن عساکر، تاریخ دمشق، 74/ 12، تراجم النّساء،/ 276،
مختصر ابن منظور، 20/ 353- 354؛ الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 195
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 196- 198
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 203- 204 (ط دارالفکر)، 4/ 418
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 350
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 321
__________________________________________________
(1)- [راجع أولاد سیِّد الشّهداء علیهم السلام الجزء 12/ 757- 1014 من هذه الموسوعة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1006

خطبتها لأهل الکوفة

عن زید بن موسی بن جعفر «1»، عن أبیه، عن آبائه علیهم السلام، قال: خطبت فاطمة الصّغری علیها السلام بعد أن ردّت من کربلاء «2»، فقالت: الحمد للَّه‌عدد الرّمل والحصی، «3» وزنة العرش إلی الثّری، أحمده واؤمن به، وأتوکّل علیه، وأشهد: أن لا إله إلّااللَّه، وحده لا شریک له، وأنّ محمّداً عبده ورسوله، وأنّ أولاده «4» ذُبحوا بشطِّ الفرات «5» من غیر «5» دخل ولاتراث، اللَّهمّ إنِّی أعوذ بک «6» أن أفتری علیک الکذب، وأن أقول «7» خلاف ما أنزلت علیه من أخذ العهود لوصیّة علیّ بن أبی طالب علیه السلام، المسلوب حقّه، المقتول من غیر ذنب، کما قتل ولده بالأمس فی بیت من بیوت اللَّه «8»، «9» وبها «9» معشر مسلمة بألسنتهم، تعساً لرؤسهم! ما «10» دفعت عنه ضیماً «10» فی حیاته ولا عند مماته، حتّی «11» قبضته إلیک «11» محمود النّقیّة، طیِّب الضّریبة «12»، معروف المناقب، مشهور المذاهب، لم تأخذه «13» فیک لومة لائم، ولا عذل
__________________________________________________
(1)- زید بن موسی بن جعفر علیه السلام- وهو لُامّ ولد- عقد له محمّد بن محمّد بن زید بن علیّ بن الحسین بن‌علیّ بن أبی طالب علیه السلام أیّام أبی السّرایا علی الأهواز، ولمّا دخل البصرة وغلب علیها أحرق دور بنی العبّاس وأضرم النّار فی نخیلهم وجمیع أسبابهم، فقیل له: زید النّار.
(2)- [إلی هنا لم یرد فی ناسخ التوّاریخ وفاطمة بنت الحسین علیه السلام وریاحین الشّیعة].
(3) (3*) [العیون: (إلی أن قالت:)].
(4)- [فی ناسخ التوّاریخ وریاحین الشّریعة: ولده].
(5- 5) [فی ناسخ التوّاریخ وریاحین الشّریعة: بغیر].
(6)- [أضاف فی ناسخ التوّاریخ وریاحین الشّریعة: من].
(7)- [أضاف فی ناسخ التوّاریخ وریاحین الشّریعة: فیک].
(8)- [أضاف فی ناسخ التّواریخ وریاحین الشّریعة: تعالی].
(9- 9) [فی ناسخ التّواریخ وریاحین الشّریعة: فیه].
(10- 10) [نفس المهموم: رفعت عنه ظمأ].
(11- 11) [فاطمة بنت الحسین علیه السلام: قبضة اللَّه إلیه].
(12)- [فی ناسخ التوّاریخ وفاطمة بنت الحسین علیه السلام وریاحین الشّریعة: العریکة].
(13)- [فی ناسخ التوّاریخ وریاحین الشّریعة: لم یأخذه، وأضاف فی ناسخ التوّاریخ: اللَّهمّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1007
عاذل، هدیته یا ربّ «1» للإسلام صغیراً، وحمدت مناقبه کبیراً، ولم یزل ناصحاً لک ولرسولک صلی الله علیه و آله صلواتک علیه وآله «2» حتّی قبضته إلیک «2»، زاهداً فی الدّنیا غیر حریص علیها، راغباً فی الآخرة، مجاهداً لک فی سبیلک، رضیته فاخترته، وهدیته إلی طریق مستقیم (3*).
أمّا بعد، یا أهل الکوفة! أهل المکر والغدر والخیلاء «3»، إنّا أهل بیت ابتلانا اللَّه بکم، وابتلاکم بنا، فجعل بلاءنا حسناً، وجعل علمه عندنا وفهمه لدینا، فنحن عیبة علمه، ووعاء فهمه وحکمته، وحجّته فی الأرض فی «4» بلاده لعباده، أکرمنا اللَّه بکرامته، وفضّلنا بنبیّه «5» صلی الله علیه و آله علی کثیر «6» من خلقه تفضیلًا «5».
فکذّبتمونا، وکفّرتمونا، ورأیتم قتالنا حلالًا، وأموالنا نهباً، کأ نّا أولاد التّرک أو کابل، کما قتلتم جدّنا بالأمس، وسیوفکم تقطر من دمائنا أهل البیت لحقد متقدّم، قرّت بذلک «7» عیونکم، وفرِحت به «8» قلوبکم، اجتراءً «9» منکم علی اللَّه، ومکراً مکرتم واللَّه خیر الماکرین، فلا تدعونّکم أنفسکم إلی الجذل بما أصبتم من دمائنا «10» ونالت أیدیکم من أموالنا، فإنّ
__________________________________________________
(1)- [فاطمة بنت الحسین علیه السلام: اللَّهمّ].
(2- 2) [لم یرد فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام].
(3)- [العیون: والخیلا].
(4)- [ناسخ التّواریخ: لبلاده، وأضاف فیه: و].
(5)- [أضاف فی ناسخ التّواریخ: محمّد صلی الله علیه و آله].
(6) (5) [ناسخ التّواریخ: ممّن خلق تفضیلًا بیِّناً].
(7)- [فی ناسخ التّواریخ وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: لذلک].
(8)- [لم یرد فی ناسخ التوّاریخ].
(9)- [فی ناسخ التوّاریخ وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: افتراءً].
(10)- الجذل: الفرح.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1008
ما أصابنا من المصائب الجلیلة، والرّزایا العظیمة فی «کتاب من قبل أن نبرأها أنّ ذلک علی اللَّه یسیر. لکیلا تأسوا علی ما فاتکم ولا تفرحوا بما آتاکم واللَّه لا یحبّ کلّ مختال فخور» «1».
تبّاً لکم! فانتظروا اللّعنة والعذاب، فکأنّ قد حلّ «2» بکم، وتواترت من السّماء نقمات فیسحتکم «3» بما کسبتم «4» ویذیق بعضکم بأس بعض، ثمّ تخلدون فی العذاب الألیم یوم القیامة بما ظلمتمونا، ألا لعنة اللَّه علی الظّالمین.
ویلکم! أتدرون أیّة ید طاعنتنا منکم؟ أو أیّة نفس نزعت إلی قتالنا؟ أم بأیّة رجل مشیتم إلینا؟ تبغون محاربتنا؟ قست قلوبکم، وغلظت أکبادکم، وطبع علی أفئدتکم، وختم علی سمعکم وبصرکم، وسوّل لکم الشّیطان وأملی لکم وجعل علی بصرکم غشاوة فأنتم لا تهتدون.
تبّاً لکم یا أهل الکوفة! کم «5» تراث لرسول اللَّه صلی الله علیه و آله قبلکم، وذحوله «6» لدیکم، ثمّ «7» غدرتم بأخیه علیّ بن أبی طالب علیه السلام جدّی، وبنیه عترة النّبیّ الطّیِّبین «8» الأخیار، وافتخر بذلک مفتخر فقال:
«نحنُ قتلنا علیّاً وبنی علیّ بسیوفٍ هندیّة ورماح
وسبینا نساءهم سبی ترک ونطحناهم فأیّ نطاح» «9»
فقالت: بفیک أیّها القائل الکثکث «10» «11» ولک «10» الأثلب «12»، افتخرت بقتل قوم زکّاهم
__________________________________________________
(1)- سورة الحدید: 22- 23.
(2)- [فی ناسخ التّواریخ والعیون: حلّت].
(3)- یسحتکم: یستأصلکم.
(4)- [فاطمة بنت الحسین علیه السلام: بعذاب].
(5)- [فی ناسخ التّواریخ وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: أی].
(6)- [فی ناسخ التّواریخ ونفس المهموم والعیون وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: وذحول له].
(7)- [ناسخ التّواریخ: بما].
(8)- [ناسخ التوّاریخ: الطّاهرین].
(9)- [معنی آن در ناسخ التّوایخ اینطور بیان شده: علی و پسرانش را با نیزه و شمشیرهای هندی کشتیم و زنان شان را چون اسیران ترک اسیر کردیم و آن‌ها را شاخ عجیبی زدیم].
(10)- الکثکث: دقاق التّراب.
(11) (10) [لم یرد فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام].
(12)- [الأثلب: دقّاق الحجر، نفس المهموم: الأبلب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1009
اللَّه وطهّرهم، وأذهب عنهم الرِّجس؟! فاکظم واقع کما أقعی أبوک، وإنّما لکل امرء «1» ما قدّمت یداه، حسدتمونا ویلًا لکم علی ما فضّلنا اللَّه «2».
فما ذنبنا إن جاشَ دهر بحورنا وبحرک ساج لا یواری الدّعا مصا «3»
ذلک فضل اللَّه یؤتیه من یشاء «4» ومن لم یجعل اللَّه له نوراً فما له من نور. «5»
قال: فارتفعت الأصوات بالبکاء وقالوا: حسبکِ یا بنت «6» الطّیِّبین! فقد أحرقتِ قلوبنا، وأنضجتِ نحورنا، وأضرمتِ أجوافنا، فسکتت علیها وعلی أبیها وجدّها «7» السّلام.
الطّبرسی، الاحتجاج، 2/ 27- 29/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 396- 398؛
محلّاتی، ریاحین الشّریعة، 3/ 285- 286، 287، 288، 289؛ المیانجی، العیون
العبری،/ 225- 229؛ الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 47- 50؛ مثله سپهر،
ناسخ التوایخ سیّد الشهدا علیه السلام، 3/ 42- 45
وخطبت فاطمة الصّغری فقالت: الحمد للَّه‌عدد الرّمل والحصی، وزنة العرش إلی الثّری، أحمده واؤمن به وأتوکّل علیه وأشهد أن لا إله إلّااللَّه وأنّ محمّداً عبده ورسوله وأنّ [ولده] «8» ذبحوا بشطّ الفرات من غیر ذحل ولا تراث.
اللَّهمّ إنِّی أعوذ بک أن افتری علیک الکذب، أو أن أقول خلاف ما أنزلت علیه من
__________________________________________________
(1)- [زاد فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام: ما اکتسب].
(2)- [أضاف فی ناسخ التّواریخ: علیکم].
(3)- الدّعامص- جمع دعموص- وهو: دویبة صغیرة تکون فی مستنقع الماء، والبیت للأعشی. [در ناسخ التواریخ معنی آن اینطور آمده است: (در این جا به شعر اعشی استشهاد فرموده و تصرفی نیکو در آن نموده است. اعشی می‌گوید: فما ذنبنا أن جاشَ بحر ابن عمّک.) اگر در روزگاری دریاهای فضل و بزرگواری ما به تلاطم آمده و دریای تو به قدری ساکن مانده است که پشه‌ها را غرق نمی‌کند، گناه ما جیست؟].
(4)- [زاد فی ناسخ التّواریخ وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: «واللَّه ذو الفضل العظیم»].
(5)- [إلی هنا حکاه فی ناسخ التّواریخ].
(6)- [العیون: یا ابنة].
(7)- [فی نفس المهموم والعیون: وجدبها].
(8)- من اللّهوف.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1010
أخذ العهود لوصیّه علیّ بن أبی طالب المقتول کما قتل ولده بالأمس فی بیت من بیوت اللَّه فیه معشر مسلمة بألسنتهم تعساً لرؤوسهم ما رفعت عنه ضیماً فی حیاته وبعد وفاته، حتّی قبضته إلیک، محمود النقیبة «1» طیب العریکة «2» معروف المناقب مشهور المذاهب، لم تأخذه فیک لومة لائم زاهداً فی الدّنیا مجاهداً فی سبیلک، فهدیته إلی صراطک المستقیم.
أمّا بعد یا أهل الکوفة، یا أهل المکر والغدر والخیلاء، فإنّا أهل البیت ابتلانا اللَّه بکم، وابتلاکم بنا، فجعل بلاءنا حسناً وجعل علمه عندنا وفهمه لدینا، فنحن عیبة علمه، أکرمنا بکرامته، وفضّلنا بمحمّد نبیّه صلی الله علیه و آله علی کثیر ممّن خلق تفضیلًا فکذّبتمونا، ورأیتم قتالنا حلالًا وأموالنا نهباً، کأنّا أولاد ترک أو کابل، فلا تدعونّکم أنفسکم إلی الجذل بما أصبتم من دمائنا، ونالت أیدیکم من أموالنا، فکأنّ العذاب قد حلّ بکم وأتت نقمات، ألا لعنة اللَّه علی الظّالمین.
تبّاً لکم یا أهل الکوفة أیّ ترات لرسول اللَّه صلی الله علیه و آله قبلکم، وذحول له لدیکم بما عندتم بأخیه علیّ بن أبی طالب.
وافتخر مفتخر فقال:
نحنُ قتلنا علیّاً وبنی علیّ «3» بسیوف هندیّة ورماح
وسبینا نساءه سبی ترک‌ونطحناهم فأیّ نطاح
بفیک الکثکث والأثلب، افتخرت بقتل قوم زکّاهم اللَّه فی کتابه وطهّرهم وأذهب عنهم الرِّجس؟ فأقع کما أقعی أبوک، وإنّما لکلّ امرئ ما اکتسب، أحسدتمونا علی ما فضّل اللَّه به؟
فما ذنبنا إن جاشَ دهراً بحورنا وبحرکَ ساج ما یواری الدّعامصا
__________________________________________________
(1)- فی النّسخة النّجفیّة: النقیّة.
(2)- الخلق.
(3)- کذا فی نسختی الأصل، ولا یستقیم الشّعر وزناً.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1011
«ذلکَ فضل اللَّه یؤتیه من یشاء»، «ومن لم یجعل اللَّه له نوراً فما له من نور».
فضجّ الموضع بالبکاء والحنین، وقال: حسبکِ یا ابنة الطّیِّبین فقد أحرقتِ قلوبنا وأضرمتِ أجوافنا، فسکتت.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 46- 47
وروی زید بن موسی، قال: حدّثنی أبی عن جدِّی علیهم السلام، قال: خطبت فاطمة الصّغری بعد أن وردت «1» من کربلاء، فقالت «2»: الحمد للَّه‌عدد الرّمل والحصا «3»، وزنة العرش إلی «4» الثّری، أحمده وأؤمن به، وأتوکّل علیه، وأشهد أن لا إله إلّااللَّه وحده لا شریک له، وأنّ محمّداً عبده ورسوله صلی الله علیه و آله، «5» وأنّ أولاده «6» ذُبحوا «5» بشطِّ الفرات بغیر ذحل ولا ترات.
اللَّهمّ إنِّی أعوذ بک أن «7» أفتری علیک الکذب «8»، أو أن أقول علیک «9» خلاف ما أنزلت علیه «10» من أخذ العهود «11» لوصیّة علیّ «11» بن أبی طالب علیه السلام، المسلوب «12» حقّه، المقتول من غیر ذنب، کما قُتل ولده «13» بالأمس فی بیتٍ من بیوت «14» اللَّه، فیه 14 معشر مسلمة
__________________________________________________
(1)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة: ردّت].
(2)- [فی المقرّم مکانه: وخطبت فاطمة بنت الحسین علیه السلام فقالت ...].
(3)- [لم یرد فی الدّمعة].
(4)- [زاد فی الأسرار: تحت].
(5- 5) [فی تسلیة المجالس: وأن ذبحوا آله، والدّمعة: أنّ جمع الطّلقاء ذبحوا أولاده].
(6)- [فی البحار والعوالم: ولده].
(7)- [لم یرد فی المقرّم].
(8)- [المعالی: إنِّی].
(9)- [لم یرد فی الدّمعة].
(10)- [لم یرد فی البحار والعوالم والمقرّم].
(11- 11) [المقرّم: والوصیّة لعلیّ علیه السلام].
(12)- [المقرّم: المغلوب].
(13)- [تسلیة المجالس: والده].
(14- 14) [الدّمعة:، وبها].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1012
بألسنتهم «1»، تعساً لرؤسهم ما دفعت عنه ضیماً «2» فی حیاته ولا عند مماته حتّی «3» قبضته إلیک «3» محمود النّقیبة، طیِّب العریکة «4»، معروف المناقب، مشهور المذاهب، لم تأخذه «5» «6» اللَّهمّ «7» فیک «6» لومة لائم، ولا عذل عاذل، هدیته «8» اللَّهمّ للإسلام «8» صغیراً، وحمدت مناقبه کبیراً، ولم یزل ناصحاً لک ولرسولک، «9» حتّی قبضته إلیک «9» زاهداً «10» فی الدّنیا، غیر حریص علیها، راغباً فی الآخرة، مجاهداً لک فی سبیلک، رضیته فاخترته «11»، فهدیته إلی الصّراط المستقیم.
أمّا بعد یا أهل الکوفة! یا أهل المکر والغدر والخیلاء، فإنّا أهل بیت ابتلانا اللَّه بکم، وابتلاکم بنا، فجعل بلاءنا حسناً، وجعل علمه عندنا، وفهمه لدینا فنحن عیبة علمه، ووعاء «12» فهمه «13» وحکمته، وحجّته علی «14» الأرض «15» فی بلاده لعباده 15 أکرمنا اللَّه‌بکرامته، وفضّلنا بنبیّه محمّد صلی الله علیه و آله و سلم علی کثیر «16» ممّن خلق «16» تفضیلًا بیِّناً «17».
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: ألسنتهم].
(2)- [الدّمعة: ظلماً].
(3- 3) [المقرّم: قبضه اللَّه تعالی إلیه].
(4)- [الدّمعة: الضّریبة].
(5)- [فی البحار والعوالم وتظلّم الزّهراء: یأخذه].
(6- 6) [المقرّم: فی اللَّه سبحانه].
(7)- [لم یرد فی الدّمعة والأسرار].
(8- 8) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة: یا ربّ بالإسلام].
(9- 9) [لم یرد فی المقرّم].
(10)- [زاد فی الدّمعة: لک].
(11)- [لم یرد فی تسلیة المجالس وتظلّم الزّهراء].
(12)- [الدّمعة: ورعاء].
(13)- [زاد فی الدّمعة: ونحن تراجمة وحی اللَّه].
(14)- [فی البحار والعوالم والدّمعة: فی].
(15- 15) [فی البحار والعوالم: لبلاده ولعباده].
(16- 16) [الدّمعة: من خلقه].
(17)- [لم یرد فی الدّمعة والأسرار والمقرّم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1013
فکذّبتمونا وکفّرتمونا، ورأیتم قتالنا حلالًا، وأموالنا نهباً، کأ نّنا أولاد ترک و «1» کابل، «2» کما قتلتم جدّنا بالأمس، وسیوفکم تقطر من دمائنا أهل البیت لحقد متقدّم، قرّت لذلک عیونکم، وفرحت قلوبکم افتراءً «3» علی اللَّه، ومکراً مکرتم، واللَّه خیر الماکرین.
فلا تدعونّکم أنفسکم إلی الجذل «4» بما أصبتم من دمائنا، ونالت أیدیکم من أموالنا، فإنّ ما أصابنا من المصائب الجلیلة، «5» والرّزایا العظیمة «5»، «فی کتاب «6» من قبل أن نبرأها، إنّ ذلک علی اللَّه یسیر، لکیلا تأسوا علی ما فاتکم، ولا تفرحوا بما آتاکم واللَّه لا یحبّ کلّ مختال فخور». «7»
تبّاً لکم «7» فانتظروا اللّعنة والعذاب، فکأنّ قد حلّ «8» بکم، وتواترت من السّماء نقمات، فیسحتکم «9» بعذاب «10»، ویذیق بعضکم بأس بعض، ثمّ تخلّدون فی العذاب الألیم یوم القیامة بما ظلمتمونا، ألا لعنة اللَّه علی الظّالمین.
ویلکم! أتدرون «11» أ یّة ید «11» طاغتنا «12» منکم؟ وأیّة «13» نفس نزعت «14» إلی قتالنا؟ أم
__________________________________________________
(1)- [المقرّم: أو].
(2)- [زاد فی تظلّم الزّهراء: فقتلتمونا].
(3)- [زاد فی البحار والعوالم والأسرار: منکم].
(4)- [الدّمعة: الجلل].
(5- 5) [فی تسلیة المجالس وتظلّم الزّهراء: والرزء العظیم].
(6)- [زاد فی الدّمعة: اللَّه].
(7- 7) [تسلیة المجالس: أمثالکم].
(8)- [الأسرار: أحلّت].
(9)- [فی العوالم والأسرار: فتسحتکم].
(10)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة: بما کسبتم].
(11- 11) [تسلیة المجالس: أیّ أید].
(12)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة وتظلّم الزّهراء والمقرّم: طاعنتنا].
(13)- [تسلیة المجالس: أیّ].
(14)- [لم یرد فی البحار والدّمعة والأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1014
بأیّة رجل مشیتم إلینا تبغون محاربتنا؟ واللَّه قست قلوبکم، وغلظت أکبادکم، وطُبع علی أفئدتکم، وختم علی سمعکم وبصرکم، وسوّل لکم الشّیطان، وأملی لکم، وجعل علی بصرکم «1» غشاوة، فأنتم لا تهتدون.
فتبّاً «2» لکم یا أهل الکوفة، أیّ تراث لرسول اللَّه صلی الله علیه و آله قبلکم، وذحولٍ «3» له لدیکم «4» بما عندتم «4» بأخیه علیّ بن أبی طالب جدِّی، «5» وبنیه وعترته الطّیِّبین «5» الأخیار، فافتخر بذلک مفتخر، وقال:
«6» نحن «6» قتلنا علیّاً وبنی «6» علیّ بسیوفٍ هندیّة ورماح
وسبینا نساءهم سبی ترک‌ونطحناهم فأیّ نطاح «7»
بفیک أیّها القائل الکثکث، و «8» الأثلب افتخرت بقتل قوم زکّاهم اللَّه وطهّرهم اللَّه «9» وأذهب عنهم الرِّجس، فأکظم وأقع کما أقعی أبوک، فإنّما لکلّ امرئ ما کسب «10»، وما قدّمت یداه «11»؛ أحسدتمونا «12»؟ ویلًا لکم علی ما فضّلنا اللَّه «13».
«14» فما ذنبنا إن جاشَ دهراً بحورنا وبحرک ساج ما یواری الدّعامصا «14»
__________________________________________________
(1)- [تظلّم الزّهراء: أبصارکم].
(2)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء: تبّاً].
(3)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم وتظلّم الزّهراء والمعالی: وذحول].
(4- 4) [فی تسلیة المجالس: عنتّم، والدّمعة والأسرار: ثمّ غدرتم، وفی تظلّم الزّهراء: غدرتم].
(5- 5) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء: وبنیه عترة النّبیّ الطّاهرین].
(6- 6) [الدّمعة: قد قتلتا علیّاً وابنی]
(7)- [زاد فی الدّمعة: وقالت].
(8)- [زاد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار: لک].
(9)- [زاد فی تسلیة المجالس: تطهیراً].
(10)- [لم یرد فی البحار والدّمعة، وفی تسلیة المجالس وتظلّم الزّهراء والمعالی والمقرّم: اکتسب].
(11)- [تسلیة المجالس: أوائله].
(12)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار والمقرّم: حسدتمونا].
(13)- [زاد فی تسلیة المجالس: به، وزاد أیضاً فی البحار والعوالم: علیکم].
(14- 14) [لم یرد فی المقرّم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1015
«ذلک فضل اللَّه یؤتیه من یشاء واللَّه ذو الفضل العظیم» «1»، و «من لم یجعل اللَّه له‌نوراً فما لهُ من نور» «2».
قال: فارتفعت الأصوات بالبکاء والنّحیب «3»، وقالوا: حسبکِ یا ابنة الطّیِّبین «4»، فقد أحرقتِ قلوبنا، وأنضجتِ نحورنا، وأضرمتِ أجوافنا، فسکتت. «5»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 149- 154/ عنه: محمّد ابن أبی طالب، تسلیة المجالس
وزینة المجالس، 2/ 355- 359؛ المجلسی، البحار، 45/ 110- 112؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 379- 380؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 38- 41؛ الدّربندی، أسرار
الشّهادة،/ 469؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 103- 105؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،
245- 247؛ مثله: المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 406- 409؛ المیانجی، العیون
العبری،/ 225- 229
__________________________________________________
(1)- سورة الحدید: 21.
(2)- سورة النّور: 40.
(3)- [لم یرد فی تسلیة المجالس والبحار والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء].
(4)- [الأسرار: الطّاهرین].
(5)- زید بن موسی روایت کرده است: پدرم از جدّم نقل کرد: فاطمه صغری از کربلا که رسید، خطبه‌ای خواند و فرمود: سپاس خدای را به شماره ریگ‌ها و سنگها به گرانی از عرش تا خاک. سپاس او گویم و ایمان به او دارم و توکل به او کنم و گواهی دهم که به جز خداوند یکتای بی‌انباز خدایی نیست و محمد بنده و فرستاده او است و فرزندانش در کنار رود فرات بدون سابقه دشمنی و کینه سر بریده شدند. بار الها! من پناه به تو می‌برم که دروغی بر تو بندم و یا سخنی بگویم برخلاف آنچه فرو فرستاده‌ای درباره پیمان‌هایی که برای وصی پیغمبر علی‌بن ابی‌طالب گرفتی؛ همان علی که حقّش را ربودند و بی‌گناهش کشتند. چنان چه فرزندش را دیروز در خانه‌ای از خانه‌های خدا کشتند و جمعی که به زبان اظهار مسلمانی می‌کردند و حاضر بودند. ای خاک بر سرشان که از علی نه در زندگی‌اش ستمی را بازداشتند و نه به هنگام مرگ یاری‌اش نمودند تا آن که روح اورا بازگرفتی؛ درحالی که سرشتی داشت پسندیده و طینتی داشت پاک. فضائل اخلاقی اش معروف همه و عقاید نیکش مشهور جهان، در راه تو. بار الها! تحت تأثیر سرزنش هیچ ملامت‌گویی قرار نگرفت. تو بارالها! اورا از کودکی به اسلام رهبری فرمودی و چون بزرگ شد، خصال نیکویش عطا فرمودی. همواره به وظیفه خیرخواهی نسبت به تو و پیغمبرت قیام می‌کرد تا آن که به سوی خویش اورا بازگرفتی؛ درحالی که از دنیا روگردان بود و حرصی به دنیا نداشت و به آخرت راغب بود. در
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1016
__________________________________________________
راه تو جهاد می‌کرد تا تو از او خوشنود گشتی و اورا برگزیدی و به راه راست رهنمونش شدی.
اما بعد، ای مردم کوفه! ای مردم نیرنگ‌باز و حیله‌گر و متکبّر! ما خاندانی هستیم که خدا ما را به شما آزمایش نموده است و شما را به ما و ما را نیکو آزمایش فرمود و دانش و فهم را نزد ما قرار داد. پس ما جایگاه دانش و محل فهم و حکمت اوئیم و بر بندگان خدا در شهرهای زمین، حجت خداوندیم. خدا ما را به بزرگواری خویش عزت و احترام بخشیده و به واسطه پیغمبرش محمد علیه السلام ما را بر بسیاری از مردم فضیلتی آشکار عنایت فرموده است. ولی شما ما را تکذیب کردید و کافران خواندید و جنگ با ما را حلال شمردید و دارایی ما را به یغما بردید. گویی ما اهل ترکستان و کابل بودیم، همچنان که دیروز جدّ ما را کشتید. شمشیرهای شما به خاطر کینه دیرینه‌ای که از ما داشتید، از خون ما اهل بیت خونچکان است. چشم‌های شما روشن!! دلتان شاد!! با این دروغی که بر خدا بستید و نیرنگی که با خدا کردید وخدا بهترین مکر کننده‌هاست؛ مبادا از خونی که از ما ریختید و اموالی که از ما به دست شما افتاد، خوشحال باشید که این مصیبت‌های بزرگ و محنت‌های شگرف که به ما رسیده است، پیش از آن که به ما برسد، در تقدیر الهی بود و این بر خدا آسان است تا بر آنچه از دست شما رفته است. اسفناک نباشید و بر آنچه به شما رسیده است، فرحناک نگردید و خداوند هر کسی را که متکبّر و خودفروش باشد، دوست نمی‌دارد. مرگ بر شما. در انتظار لعنت و عذاب باشید. آن چنان نزدیک است که گویی بر شما فرود آمده است و عذاب‌هایی از آسمان به دنبال هم فرو می‌ریزد که شما را نابود کند و شما را به چنگال یکدیگر گرفتار نماید و سپس در نتیجه ستمی که روا داشتید، به شکنجه دردناک روز رستاخیز، جاوید خواهید بود. هان که لعنت خدا بر ستمکاران باد. وای بر شما! می‌دانید چه دستی از شما بر ما طغیان نمود؟ و چه کسی به جنگ ما شتافت؟ یا به چه پایی به سوی ما آمدید که می‌خواستید با ما بجنگید؟ به خدا قسم دل‌های شما سخت و جگر شما سیاه شده و دریچه دل‌های شما بسته و بر گوش و چشم شما مهر غفلت زده شده است و شیطان شما را فریب داده و به آرزوهای دراز مبتلا نموده و بر چشم شما پرده کشیده است که راه را نمی‌یابید. مرگ بر شما ای اهل کوفه! چه کینه‌ای از رسول خدا در شما بود؟ و چه دشمنی با او داشتید که این چنین با برادرش و جدّم علی‌بن ابی‌طالب و فرزندان و خاندان پاک و برگزیده‌اش کینه‌ورزی نمودید تا آن‌جا که فخر کننده‌ای بر خود می‌بالید و همی گفت:
کشتیم ما به جنگ علی را و آل او با تیغ‌های هندی و طعن سنان خویش
زن‌هایشان اسیر نمودیم همچو ترک رزمی چنین ندیده کس از دشمنان خویش
ای خاک بر دهنت که چنین گفتی و به کشتن مردمی بالیدی که خداوند آنان را پاک و پاکیزه فرموده و پلیدی را از آنان برده، دهان بربند و بر جای خود بنشین؛ آن چنان که پدرت نشست که برای هر کس همان است که به دست آورده و پیش فرستاده است. وای بر شما! آبا بر آنچه خداوند ما را فضیلت بخشیده است، حسد می‌ورزید؟
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1017
__________________________________________________
ما را چه جرم گر دو سه روزی به کام دل ساغر ز ما پر است و تهی مانده از رقیب
ابن فضل الهی است که بر هر کس بخواهد، عطا می‌فرماید و خداوند صاحب فضل است عظیم و کسی که خداوند برای او نوری قرار ندهد، نوری دیگر نخواهد داشت.
راوی گفت: صداها به گریه و شیون بلند شد و گفتند: «ای دختر پاکان! بس کن که دل‌های ما را سوزاندی و گلوهای ما بسوخت و اندرون ما آتش گرفت.»
پس آن بانو ساکت شد.
فهری، ترجمه لهوف،/ 149- 154
و از حضرت امام موسی کاظم علیه السلام منقول است که بعد از آن، فاطمه دختر حضرت سیدشهدا این خطبه را خواند و حجت خدا را بر آن اشقیا تمام کرد و گفت: حمد می‌کنم خدا را به عدد ریگ و حصا و به سنگینی عرش تا تحت‌الثری و ایمان به او دارم و توکل بر او می‌نمایم و گواهی می‌دهم به وحدانیت خدا و به آن که محمد صلی الله علیه و آله و سلم بنده و رسول او است، و گواهی می‌دهم که فرزند گرامی اورا در کنار فرات بی‌جرم و تقصیر شهید کردند. خداوندا! پناه می‌گیرم به تو از آن که بر تو افترا بندم و از آن که گویم بر تو خلاف آنچه فرستادی بر پیغمبر خود از عهدها که برای وصیّ خود گرفت از مردم و امت او غصب حق او کردند و او را بی‌گناه شهید کردند. چنانچه دیروز فرزندش را شهید کردند و اورا به قتل آوردند در خانه خدا و در حضور گروهی از مسلمانان. خاک بر سر ایشان که دفع ظلمی از او نکردند؛ نه در حیات او و نه در هنگام وفات او؛ تا آن که اورا بردی به نزد خود پاک و پاکیزه و پسندیده با مناقب معروفه و مذاهب مشهوره و اورا مانع نشد در راه رضای تو ملامتِ ملامت‌کننده و تعییر سرزنش کننده.
پروردگارا! در کودکی او را به سوی اسلام هدایت کردی و در بزرگی عاقبت اورا نیکو گردانیدی و اطوار اورا پسندیدی و پیوسته خیرخواه تو و رسول تو بود تا آن که چون به نزد تو آمد، تارک دنیا بود و حریص بر آن نبود و راغب در آخرت بود. جهادکننده بود در راه تو و پسندیدی اورا و هدایت نمودی بر راه راست.
اما بعد، ای اهل کوفه و اهل مکر و غدر و تکبّر و حیله! حق تعالی، ما اهل بیتِ رسالت را به شما مبتلا گردانیده، و شما را به ما ممتحن ساخته، و ابتلای ما را بر ما نعمت گردانیده، و علم خود را به ما داده، و فهم معارف را به ما عطا کرده است، ماییم صندوق علم خدا و مخزن حکمت خدا و حجت در زمین بر جمیع عباد و بلاد. گرامی داشته است ما را به کرامت خود و تفضیل داده است ما را به برکت پیغمبر خود بر بسیاری از مخلوقات به فضیلت بسیار ظاهر. پس شما تکذیب کردید ما را و ما را کافر شمردید و قتال ما را حلال دانستید و اموال ما را غارت کردید و ما را اسیر کردید؛ مانند اولاد ترک و کابل، چنانچه دیروز جدّ ما را کشتید و پیوسته خون ما اهل‌بیت از شمشیرهای شما می‌چکد برای کینه‌های دیرین. دیده‌ها و دل‌های شما شاد شد به کشتن ما و بزودی به جزای خود خواهید رسید و خدا میان ما و شما حکم خواهد کرد، شاد مباشید به آنچه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1018
__________________________________________________
ریختید از خون‌های ما و یافتید از مال‌های ما، زیرا این‌ها موجب سعادت ماست و این مصائب را خدا برای خیر ما مقرر گردانیده است.
وای بر شما! منتظر باشید لعنت و عذاب خدا را که بزودی به شما می‌رسد، عذاب‌های پیاپی از آسمان بر شما نازل می‌شود و شما را مستأصل خواهد کرد به کرده‌های شما و شمشیرهای شما روی یکدیگر برهنه خواهد گردید. در دنیا و عقبی به عذاب الیم حق تعالی معذّب خواهید شد به آنچه بر ما ستم کردید. چنانچه حق تعالی می‌فرماید: «ألا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلی الظّالِمِینَ» 1؛ وای بر شما! مگر نمی‌دانید که به چه دست‌ها نیزه بر ما زدید و چه گروه‌ها از شما به قتال ما آمدید و به چه پاها به طلب محاربه ما روان شدید! دل‌های شما سنگین شد و جگرهای شما غلیظ شد و مهر شقاوت بر دل‌های شما زده شد و چشم و گوش شما از حق بسته شد و شیطان اعمال قبیحه را در نظر شما زینت داد و پرده ضلالت در پیش دیده بصیرت شما کشید و راه هدایت را بر شما مسدود گردانید.
هلاک شوید ای اهل کوفه! چه خون‌ها که حضرت رسالت از شما طلب دارد و چه خیانت‌ها آن حضرت نزد شما دارد به مکری که با جدّم علی‌بن ابیطالب و فرزندان حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم کردید. ایشان را به قتل آوردید و فخرکننده‌ای در میان شما فخر کرد که: «ما کشتیم علی و فرزندان علی را به شمشیرهای هندی و زنان ایشان را اسیر کردیم.» ای گوینده! خاک و خاشاک در دهان تو باد. فخر می‌کنی به کشتن گروهی که خدا ایشان را ثنا گفته و از هر شک و گناه پاک و مطهر گردانیده است، به مرگ پدران خود بمیر و در کرده‌های خود نظر نما و بر عاقبت حال خود گریه کن. حسد بردید بر بزرگی و جلالت ما و تاب نیاوردید رفعت و مکرمت ما را. این‌ها فضل خداست به هر که می‌خواهد عطا می‌کند و کسی را که خدا نوری نداد در دنیا و آخرت، نوری ندارد.
پس از سخنان جانسوز آن فرزند سیدشهدا و آن جگرسوخته مبتلا، خروش از حاضران برآمد و در و دیوار به گریه آمد. گفتند: «بس است ای دختر پاکان و معصومان که دل‌های ما را سوختی و آتش حسرت در کانون سینه‌های ما افروختی و دل‌ها را کباب و دیده‌ها را کم آب کردی.».
1. سوره هود/ آیه 18.
مجلسی، جلاء العیون،/ 711- 714
و به روایت زید بن موسی بن جعفر علیهما السلام، فاطمه صغری این خطبه را قرائت فرمود:
[سپس الفاظ عربی خطبه را بیان می‌کند همانطور که ما در الاحتجاج طبرسی بیان کردیم].
سپاس می‌گزارم خدای را به شمار ریک صحاری و سنگ‌پاره‌های وادی 1، به هندسه حملی که از فراز ثریا تا فرود ثری را به قسطاس خرد بباید سنجید 2 و گواهی می‌دهم که خدای را ضدی و شریکی نیست و محمد بنده و رسول او است و گواهی می‌دهم فرزندان اورا در کنار فرات، بی‌کیفر کینه‌توزی و خون‌خواهی سربریدند. ای پروردگار من! به حضرت تو پناهنده‌ام از این که بر تو دروغ زنم و بهتان بندم و بیرون
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1019
__________________________________________________
فرمان تو که پیغمبر خود را فرمودی که: «از مردم بیعت به خلافت وصی خود علی‌بن ابی‌طالب بگیرد، سخن کنم.» همانا بعد از رسول خدا غصب کردند حق اورا و کشتند بی‌جنایتی اورا در مسجد کوفه؛ چنان که کشتند پسر اورا در ارض غاضریه جماعتی که به دل کافر بودند و به زبان دعوی‌دار اسلام گشتند؛ ای پاک پروردگار! هلاک بادند سران ایشان که حیاً میتاً از وی دافع ظلمی و مانع ستمی نگشتند تا گاهی که اورا ستوده منقبت و پاکیزه نقیبت 3 با معارف مذکور و مناقب مشهور به حضرت خویش طلب فرمودی. ای بار خدای! در حضرت تو به هیچ شناعتی و ملامتی تقدیم عبودیت را دست باز نداشت؛ چند که اندک سال بود، هدایت فرمودی؛ چون سالخورده گشت، بستودی و او همواره در راه تو و رضای رسول تو در نصیحت امت رنج برد و با دشمنان دین رزم زد؛ چند که از وی خشنود شدی و بر صراط مستقیم بازداشتی.
اما بعد، ای اهل کوفه! ای اهل غدر و خدعه! خداوند ما اهل بیت را به شما مبتلا ساخت و به ما شما را به امتحان و آزمون انداخت و ما را به این آزمایش ستوده داشت و فهم و علم خود را در نزد ما به ودیعت گذاشت. پس ماییم وعای 4 علم و گنجینه فهم و گنجور حکمت او. و ماییم حجت خدا بر تمامت بلاد و قاطبه عباد او. خداوند ما را بزگوار داشت و به انتساب محمد به اکثر خلق تفضیل گذاشت و شما ما را تکذیب و تکفیر کردید و اراقت دماء 5 ما را حلال شمردید و غارت اموال ما را مباح 6 دانستید و چنان انگاشتید که ما از سبایای 7 ترکستان وکابلستانیم. هان ای اهل کوفه! دی 8 به کین دیرین جدّ، ما را بکشتید و هنوز خون ما اهل بیت از حدود شمشیرهای شما چکان است و چشم‌های شما روشن و دل‌های شما فرحان 9 است که بهتان بر خدای بستید و از درِ خدعه و مکر بیرون شدید و حال آن که خدا بهترین مکر کنندگان است.
10 اکنون از اراقت دما و غارت اموال ما خوشدل مباشید. چه این مصایب از این پیش در کتاب خدای نگاشته آمد و بر خداوند سهل و آسان است. لاجرم واجب می‌کند که از هیچ زیانی ملول نشوید و از هیچ سودی خشنود نگردید و رضا به دست قضا دهید که خداوند دوست نمی‌دارد گردنکشان و متکبران را. هان ای اهل کوفه! هلاک بادید. هم‌اکنون منتظر باشید لعنت و عذاب خدای را که عن قریب از آسمان بر شما متواتر خواهد گشت و شما را به کیفر کردار مستأصل 11 و مضطرب خواهد داشت و خداوند بعضی از شما را به دست بعضی از شما انتقام خواهد کشید. آن‌گاه به مکافات این ظلم که بر ما روا داشتید، مخلد در نار خواهید بود؛ «ألا لعنة اللَّه علی الظّالمین.»
وای بر شما، ای اهل کوفه! آیا می‌دانید که با کدام دست ما را نشان طعن و ضرب ساختید؟ و با کدام نفس به قتال ما پرداختید؟ و با کدام پای به محاربه ما مشی نمودید؟ همانا خداوند خاتم قساوت بر قلوب شما نهاده، جگرهای شما خشن و غلیظ گشته و دل‌های شما از مقام دانش ساقط شده و گوش و چشم شما از اصغا وبینش فرو مانده است. ابلیس شما را بفریفت و در حجاب غوایت محجوب داشت 12 و از طریق هدایت دور افکند. هلاک بادید ای اهل کوفه! می‌دانید کدام خون از رسول خدا بر گردن شماست و از شما طلب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1020
__________________________________________________
خواهد فرمود و باز خواهد جست؟ آن غدر و کیدی که با برادرش علی و فرزندانش انگیختید (10*)، و از شما فخر می‌جویند به شعر که: «ما علی را کشتیم و فرزندانش را اسیر گرفتیم.» سنگ و خاک بر دهان آن قایل که افتخار می‌جوید به قتل جماعتی که خداوند ایشان را پاک و پاکیزه آفریده از هر رجسی 13 و زشتی و مکروهی. فروخور خشم خود را و به کردار کلبی به جای خود بنشین؛ چنان که پدر تو نشست. همانا به دست کند 14 هر مردی آن چیزی را که از پیش به دست خویش فرستاده و شما حسد بردید بر ما به چیزی که خداوند ما را بر شما تفضیل نهاده و او صاحب فضل بزرگی است و به هر که می‌خواهد عطا می‌فرماید و آن را که از نور خود بخشی ندهد، هرگز از مضیق ظلمت نرهد 15.
چون فاطمه سخن به این جا آورد، مردم به های‌های بگریستند و بانک برداشتند که: «ای دختر طیبین! دل‌های ما را پاره ساختی و جگرهای ما را به آتش حزن و اندوه بسوختی.»
فاطمه خاموش شد.
1. وادی: رودخانه، شکاف بین دو کوه.
2. ثریا: نام ستاره‌ای است. ثری: خاک، زمین. قسطاس: ترازو.
3. نقیبت: نفس، جان.
4. وعاء: ظرف.
5. اراقت دماء: ریختن خون‌ها.
6. مباح: جایز، روا.
7. سبایا: اسیران.
8. دی: دیروز.
9. فرحان: شادان.
(10- 10*) [در ریاحین‌الشریعه این‌قسمت اینطور آمده است: اکنون بر این کردار شنیع شادمانی می‌کنید که بر سخط و غضب الهی تجری نموده‌اند والبته خداوند عزوجل کیفر کردار شما را در کنارتان خواهد گذاشت. حالیاً منتظر نقمت و لعنت باشید. بسی برنگذرد که خداوند شما را بر یکدیگر بگمارد تا شمشیرها برکشید و خون هم بریزید و باز آن جهان به عذاب جاودان گرفتار آیید. وای بر شما! مکر ندانسته‌اید که با چه دستی ما را بزدید؟ و با کدام پای به جنگ ما بیامدید و چگونه به قتال ما بشتافتید. دلی بیرحم و جگر بس سخت دارید. همانا باری تعالی بر دل و گوش شما مهر نهاده است که کلمه حق نمی‌شنوید. شیطان این اعمال زشت در نظرهای شما بیاراست و بر دیدهای شما پرده فروهشته که راه هدایت نمی‌بینید. چند خون از حضرت رسول صلی الله علیه و آله در نزد شما است که بخواهد جست و بسا حیلت‌ها که با برادر و وصی او علی‌بن ابی‌طالب صلوات اللَّه علیه کرده‌اید.]
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 285
11. مستأصل: ریشه‌کن.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1021
__________________________________________________
12. در پرده گمراهی نهان کرد.
13. رجس: پلیدی.
14. به دست کند: به دست آورد.
15. مضیق ظلمت: تنگنای تاریکی.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 3/ 42- 47/ مثل او: محلاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 286، 287، 288، 289
زید بن موسی بن‌جعفر از پدرش، از پدرانش خطبه فاطمه صغری را پس از برگشت از کربلا چنین روایت کرده است: حمد از آن خدا است به شماره شن و ریگ و به وزن عرش تا فرش. حمدش گویم و به او بگروم و بر او توکل کنم و گویم که جز خدا معبودی بر حق نیست، یگانه است و شریک ندارد و محمد بنده و فرستاده او است و فرزندانش را برکنار فرات بی‌گناه سر بریدند. بار خدایا! به تو پناه برم از آن که بر تو دروغ بندم و مخالف آنچه فرو فرستادی از پیمان بر وصایت علی بن ابیطالب که حقش را ربودند، بگویم اورا هم بی‌گناه در یکی از خانه‌های خدا کشتند؛ چنان که دیروز فرزندش را کشتند و در آن‌جا گروهی بودند به زیان اظهار مسلمانی می‌کردند ای خاک بر سرشان که از فرزند علی نه در زندگی‌اش ستمی را باز داشتند و نه به هنگام مرگ یاری‌اش کردند تا روحش را نزد خود برگرفتی در حالی که ستوده نهاد و پاک نژاد با مناقبی معروف و مذاهبی مشهور بود، در راه تو از سرزنش و ملامت نهراسید. پروردگارا! در خردسالی به اسلامش رهبری کردی و در بزرگسالی مناقبش را ستودی. همیشه اخلاصمند تو و رسولت بود. صلوات تو بر او باد تا جانش را دریافتی و نسبت به دنیا زاهد بود، نه حریص و نسبت به آخرت با رغبت بود و در راه تو جهاد کرد. اورا پسندیدی و برگزیدی و به راه راست رهبری کردی.
اما بعد، ای اهل کوفه! ای اهل نیرنگ و دغلی و تکبر! ما خاندانی هستیم که خداوند ما را به شما گرفتار کرده و شما را به ما آزمایش نموده است. گرفتاری ما را خوش داشته و علم به حقیقت و فهم آن را به ما گذاشته است. ما گنجور علم و خزینه فهم او باشیم و حکمت اورا بشناسیم و در بلاد زمینش حجت بندگانش می‌باشیم. به کرمش ما را گرامی داشته و به پیمبرش ما را به بسیاری از آفریدگانش برتری داده است. شما ما را تکذیب کردید و به ما کفر ورزیدید و کشتار ما را حلال دانستید و اموال ما را غارت کردید؛ گویا ما کفار ترک و کابل بودیم و دیروز بود که جدّ ما را کشتید و از تیغ شما خون ما خاندان می‌بارد. برای کینه دیرینه، دیده خود را روشن ساختید و دل‌شادید از گستاخی بر خدا و نیرنگی که باختید. خود را به خونریزی و غارت اموال ما خوشدل نکنید؛ زیرا آنچه از مصیبت‌های بزرگ و کشتار سترک به ما رسید، طبق این آیه است (سوره حدید 21- 22): در زمین و در جان شما مصیبتی نرسد جز آن که در کتاب است پیش از آن که آن را بهبود بخشیم؛ زیرا آن بر خدا آسان است تا تأسف نخورید بدانچه از دست شما رفته
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1022
__________________________________________________
است و خرسند نشوید بدانچه به شما داده است. خدا هیچ کسی را که به خود ببالد و بنازد دوست ندارد. ریشه‌کن شوید! در انتظار عذاب باشید که هم‌اکنون بر شما درآمده و پیاپی نقمت‌های آسمانی بر شما آید و شما را بدانچه بر سر خود آوردید، بساید و به جان هم بیندازد و برای ستمی که بر ما کردید، در قیامت مخلد در عذاب الیم باشید. هلا لعنت خدا بر ستمکاران! وای بر شما! می‌دانید و می‌فهمید. آخر با چه دستی به ما نیزه زدید! با چه روحیه به جنگ ما آمدید! با چه قدمی به راه افتادید تا با ما نبرد کنید؟! دل‌های شما قساوت گرفته و جگرتان آهنین شده و دلتان کور شده و گوش و چشمتان مهر خورده است. شیطان شما را جادو کرده و برای شما دیکته نموده است و چشم شما را بسته است و راه به جایی نبرید. نابودی بر شما ای اهل کوفه! چه قدر خون از رسول خدا پیش شماست و چه اندازه به گردن دارید؟! باز هم با برادرش علی بن ابی‌طالب جدّم پیمان شکنی کردید و با فرزندانش که عترت پیغمبر و پاکان نیکان بودند و یکی از شما بدان افتخار کرد و گفت:
مائیم که کشتیم علی و اولادش با نیزه و تیغ هندی فولادش
زن‌های حرم را به اسیری بردیم ما شاخ زدیم هرچه بادابادش
خاک بر دهنت ای گوینده! به کشتن مردمی می‌نازی که خدایشان ستوده و پاک نموده و پلیدی را از آنان برده است؟ دم در کش و چون پدرت همچون سگان بر سر دم نشین. همانا هر مردی آن دارد که پیش فرستد. وای بر شما برای آن که خدا ما را فضیلت داده است به ما حسد بردید.
ما را چه گناهی است که دریای پرآبیم دریای تو خشک است و نپوشد تن کرمی
این فضل خدا است و به هر که خواهد دهد. هر که را خدا نوری نداده است، نوری ندارد.
گوید: آواز گریه‌ها بلند شد و گفتند: «ای دختر پاکان! دل ما را آتش زدی و گردن ما را به زیر کردی و درون ما را برافروختی.»
او خاموش شد. درود بر او و پدرش و جدّش.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 187- 188
شیخ طبرسی در «احتجاج» از زید بن موسی بن جعفر، از پدرش، از آبای گرام خود روایت می‌کند که چون فاطمه بنت الحسین وارد کوفه گردید، این خطبه را قرائت کرد.
[وما کلام او در ناسخ التوایخ آوردیم، به آن جا رجوع شود].
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 285
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1023

فاطمة بنت الحسین علیهما السلام من الکوفة إلی الشّام‌

قال: وقدم رسول من قبل یزید بن معاویة یأمر عبیداللَّه أن یرسل إلیه بثقل الحسین ومن بقی من ولده وأهل بیته ونسائه، فأسلفهم أبو خالد ذکوان عشرة آلاف درهم، فتجهّزوا بها.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 81
قالوا: وأمر عبیداللَّه بن زیاد بعلیّ بن الحسین فَغُلَّ بِغِلٍّ إلی عنقه، وجهّز نساءه وصبیانه، ثمّ سرّح بهم مع محفز بن ثعلبة من عائذة قریش، وشمر بن ذی الجوشن وقوم یقولون: بعث مع محفز برأس الحسین أیضاً.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 416؛ أنساب الأشراف، 3/ 214
ثمّ بعث به وبأولاده إلی یزید بن معاویة، فذکر: أنّ یزید أمر بنسائه وبناته، فأقمن بدرجة المسجد حیث تُوقف أساری لینظر النّاس إلیهنّ.
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 242
وکانت فیمَن قُدم بها دمشق بعد قتل أبیها.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 74/ 9، تراجم النّساء،/ 272، مختصر ابن منظور، 20/
272/ مثله المزّی، تهذیب الکمال، 35/ 255
قال یحیی بن بکیر: حدّثنا اللّیث، قال: [...] فبعث بهم [بنیه علیّ وفاطمة وسکینة] إلی یزید.
الذّهبی، تاریخ الإسلام (ط دار الکتاب العربی)، 7/ 442
قال: ثمّ إنّ ابن زیاد أمرَ بنساء الحسین وصبیانه وبناته فجهّزن إلی یزید، وأمر بعلیّ ابن الحسین فغلّ بغُلّ إلی عنقه، وأرسلهم مع محقر بن ثعلبة العائذیّ- من عائذة قریش- ومع شمر بن ذی الجوشن قبّحه اللَّه.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 194
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1024

حضورها علیها السلام فی مجلس یزید لعنة اللَّه علیه وقولها علیها السلام‌

قال: وذکروا أنّ أبا معشر، قال: حدّثنی محمّد بن [علیّ بن] الحسین بن علیّ، قال:
دخلنا علی یزید، ونحن اثنا عشر غلاماً مغلّلین فی الحدید وعلینا قمص. فقال یزید:
أخلصتم أنفسکم بعبید أهل العراق؟ وما علمت بخروج أبی عبداللَّه حین خرج، ولا بقتله حین قُتل. قال: فقال علیّ بن الحسین: «ما أصاب من مصیبة فی الأرض ولا فی أنفسکم إلّافی کتاب من قبل أن نبرأها، إنّ ذلک علی اللَّه یسیر. لکیلا تأسوا علی ما فاتکم، ولاتفرحوا بما آتاکم، واللَّه لایحبّ کلّ مختال فخور». قال: فغضب یزید، وجعل یعبث بلحیته، وقال: «ما أصابکم من مصیبة فبما کسبت أیدیکم، ویعفو عن کثیر»، یا أهل الشّام ما ترون فی هؤلاء؟ فقال رجل من أهل الشّام: لا تتّخذن من کلب سوء جروا. فقال النّعمان بن بشیر: یا أمیرالمؤمنین! اصنع بهم ما کان یصنع بهم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله لو رآهم بهذه الحال. فقالت فاطمة بنت الحسین: یا یزید! بنات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
قال: فبکی یزید حتّی کادت نفسه تفیض، وبکی أهل الشّام حتّی علت أصواتهم. ثمّ قال: خلّوا عنهم، واذهبوا بهم إلی الحمّام، واغسلوهم، واضربوا علیهم القباب، ففعلوا، وأمال علیهم المطبخ وکساهم، وأخرج لهم الجوائز الکثیرة من الأموال والکسوة، ثمّ قال: لو کان بینهم وبین عاضّ بظر أُمِّه «1» نسب ما قتلهم، ارجعوا بهم إلی المدینة.
قال: فبعث بهم من صار بهم إلی المدینة.
ابن قتیبة، الإمامة والسّیاسة، 2/ 6- 7
ثمّ أدخل نساء الحسین «2» علی یزید، فصاح نساء آل یزید وبنات معاویة وأهله
__________________________________________________
(1)- [عاضّ بُظْر أُمِّه: کنایة عن أحقر النّاس، لأنّ البظر هو ما بین اسکتی الفرج، والّذی یعضّ بظر أُمّه یکون أحقر النّاس].
(2) (- 2*) [فی الکامل ونهایة الإرب: علیه والرأس بین یدیه، فجعلت فاطمة وسکینة ابنتا الحسین‌بتطاولان لینظرا الرّأس، وجعل یزید یتطاول لیستر عنهما الرّأس، فلمّا رأین الرّأس صحنَ، فصاح نساء یزید وَوَلْوَلَت بنات معاویة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1025
ووَلْوَلَن. ثمّ إنّهنّ أدخلن علی یزید (2*)، «1» فقالت فاطمة بنت الحسین- وکانت أکبر من سُکینة-: أبنات رسول اللَّه سبایا یا یزید! «1» فقال یزید: یا ابنة أخی، أنا لهذا کنت أکره؛ قالت: واللَّه ما ترک لنا خُرْص، «2» قال: یا ابنة أخی ما آتٍ إلیک أعظم ممّا أخذ منک «2». «3»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 464/ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 299؛ النّویری،
نهایة الإرب، 20/ 469- 470
أبو الحسن المدائنیّ عن إسحاق بن إسماعیل بن «4» سفیان، عن أبی موسی، عن الحسن البصریّ، [...] وحمل «5» أهل الشّام بنات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله سبایا علی «6» أحقاب الإبل. فلمّا ادخلن «6» علی یزید، قالت فاطمة بنت الحسین: یا یزید، أبناتُ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله سبایا! قال: بل حرائر کرام، ادخُلی علی بنات عمّکِ «7» تجدیهنّ قد فعلن ما فعلتِ. قالت فاطمة:
فدخلتُ إلیهنّ «8» فما وجدت فیهنّ سُفیانیّة إلّامُلْتدمة «9» تبکی «7».
__________________________________________________
(1) (1) [حکاه عنه فی منتخب التّواریخ،/ 174].
(2- 2) [فی الکامل ونهایة الإرب: فقال: ما أُتیَ إلیکنّ أعظم ممّا أُخِذَ منکنّ].
(3)- گوید: آن‌گاه زنان حسین را پیش یزید بردند و زنان خاندان یزید و دختران و کسان معاویه فغان برآوردند و ولوله کردند و چون به نزد یزید رسیدند، فاطمه دختر حسین که بزرگ‌تر از سکینه بود، گفت: «ای یزید! دختران پیمبر اسیرانند؟»
گوید: یزید گفت: «برادرزاده‌ام! به خدا به این راضی نبودم.»
فاطمه گفت: «به خدا برای ما یک حلقه نگذاشتند.»
یزید گفت: «برادرزاده‌ام! آنچه به تو می‌دهم، بیش‌تر از آن است که از تو گرفته‌اند.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3077
(4)- فی بعض الاصول: «عن» وهو تحریف. وهو إسحاق بن إسماعیل الطّالقانی یروی عن سفیان بن‌عیینة. (انظر التّهذیب، ج 1، ص 226).
(5)- [فی أعلام النّساء وفاطمة بنت الحسین علیه السلام مکانهما: ولمّا قُتِل أبوها الحسین علیه السلام حمل ...].
(6- 6) [جواهر المطالب: الأقتاب فلمّا دخلن].
(7) (7) [وسیلة الدّارین: وأخبر الحسین عن حمل الرّأس إعجازاً].
(8)- [لم یرد فی جواهر المطالب والمعالی].
(9)- [المعالی: متلدّمة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1026
ابن عبدربّه، العقد الفرید، 4/ 383/ عنه الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 273؛
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 120؛ کحّالة، أعلام النّساء، 4/ 44؛ الزّنجانی،
وسیلة الدّارین،/ 368؛ الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 72
وروی عن محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب، أ نّه قال: قدم بنا علی یزید بن معاویة لعنه اللَّه بعدما قُتِلَ الحسین علیه السلام ونحن اثنا عشر غلاماً لیس منّا أحد إلّا مجموعة یداه إلی عنقه وفینا علیّ بن الحسین، فقال لنا یزید: صیّرتم أنفسکم عبیداً لأهل العراق، ما علمت بمخرج أبی عبداللَّه حتّی بلغنی قتله.
(کذب عدوّ اللَّه بل هو الّذی جهّز إلیه الجیوش وقد ذکرت خبره فیما مضی).
فتلا علیّ بن الحسین: «ما أصابَ من مُصیبةٍ فی الأرضِ ولا فی أنفُسِکُم إلّافی کتابٍ مِن قَبلِ أن نَبرَأها إنّ ذلکَ علی اللَّه یَسیرُ. لکی لا تأسوا عَلی ما فاتَکُم ولا تَفرحوا بما آتاکُم واللَّهُ لا یُحبُّ کلَّ مُختالٍ فَخورٍ» «1».
فأطرق ملیّاً وجعل یعبث بلحیته وهو مغضب، ثمّ قرأ: «ما أصابکُم من مُصیبةٍ فبما کسبت أیدیکُم ویعفو عن کثیرٍ» «2». ثمّ قال: یا أهل الشّام ما ترون فی هؤلاء؟
فقال قائلهم: قد قتل «3» ولا تتّخذ جرواً من کلب سوء.
فقال النّعمان بن بشیر: انظر ما کنت تری أنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یفعله فیهم لو کان حیّاً، فافعله. فبکی یزید، فقالت فاطمة بنت الحسین علیه السلام: یا یزید! ما تقول فی بنات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله سبایا عندک. فاشتدّ بکاؤه حتّی سمع ذلک نساؤه، فبکین حتّی سمع بکاؤهنّ من کان فی مجلسه.
وقیل: إنّ ذلک بعد أن أجلسهنّ فی منزل لا یکنهنّ من برد ولا حرّ. فأقاموا فیه
__________________________________________________
(1)- الحدید: 22 و 23.
(2)- الشّوری: 30.
(3)- هکذا فی الأصل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1027
شهراً ونصف حتّی أقشرت وجوههنّ من حرّ الشّمس، ثمّ أطلقهم.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 267- 269
«1» ثمّ دعا بالنِّساء والصِّبیان، فأُجلسوا بین یدیه، «2» فرأی هیئة قبیحة، فقال: قبّح اللَّه ابن مرجانة لو کانت بینه وبینکم قرابة ورحم ما فعل هذا بکم ولا بعث بکم علی «3» هذه الحالة 3 2. «4» «5» فقالت فاطمة بنت الحسین علیه السلام: «2» فلمّا جلسنا بین یدی یزید، رقّ لنا «2»، فقام إلیه «6» رجل من أهل الشّام أحمر «6» «7»، فقال: یا أمیر المؤمنین! هب لی هذه الجاریة «2» یعنینی «4»، وکنت جاریة وضیئة، «2» فارعدتُّ وظننت أنّ ذلک جائز لهم «8»، فأخذت بثیاب عمّتی زینب «9»، وکانت تعلم أنّ ذلک لا یکون «10». «5» فقالت عمّتی للشّامیّ: کذبت واللَّه ولؤمت «11»، «2» واللَّه «2» ما ذاک لک ولا له، فغضب یزید وقال: کذبتِ «12»، إنّ ذلک لی ولو شئتُ أن أفعل لفعلت؟ قالت: کلّا واللَّه، ما جعل اللَّه لک ذلک إلّاأن تخرج من ملّتنا وتدین بغیرها؟ فاستطار یزید غضباً، وقال: إیّای تستقبلین بهذا؟ إنّما خرج من الدِّین أبوکِ
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الأعیان: فدعا بالرّأس الشّریف فوضع بین یدیه].
(2- 2) [لم یرد فی الأعیان].
(3) (3) [فی البحار: هذا، والدّمعة: هذا الحال].
(4)- [من هنا حکاه فی الأسرار ونفس المهموم والمعالی والعیون وفاطمة بنت الحسین علیه السلام].
(5- 5) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(6)- [لم یرد فی إعلام الوری].
(7)- [لم یرد فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام].
(8)- [الأعیان: عندهم].
(9)- [زاد فی المعالی: وقلت: یا عمّتاه! أوتمت واستخدم، فقالت زینب: لا، لا کرامة لهذا الفاسق].
(10)- [أضاف فی البحار والعوالم والأسرار: فی روایة السّیّد: قلت: أوتمت واستخدم؟ وزاد فی الدّمعة والعیون: قلت: یا عمّتاه، أوتمت واستخدم. وزاد فی الأعیان: وکانت أکبر منها].
(11)- [البحار: ولو متّ].
(12)- [زاد فی البحار والعوالم والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والمعالی وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: واللَّه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1028
وأخوکِ، قالت: بدین اللَّه «1» ودین أخی اهتدیت أنت وجدّک وأبوک إن کنت مسلماً، قال:
کذبتِ یا عدوّة اللَّه، قالت له: أنت أمیر تشتمُ ظالماً وتقهُر بسلطانک! فکأ نّه استحیی وسکت، «2» فعاد الشّامیّ «3» فقال: هب لی هذه الجاریة «3»، فقال له یزید: اعْزُبْ، وهب اللَّه لک حتفاً قاضیاً «2». «4» «5»
__________________________________________________
(1)- [زاد فی البحار والعوالم والأسرار ونفس المهموم والأعیان وتظلّم الزّهراء: دین أبی].
(2) (2) [لم یرد فی الأعیان].
(3- 3) [لم یرد فی المعالی].
(4)- [زاد فی نفس المهموم: وذکر مثله باختصار السّبط فی التّذکرة عن هشام بن محمّد کالصّدوق فی الأمالی وابن الأثیر فی الکامل، إلّاأ نّهما ذکرا مکان فاطمة بنت الحسین علیه السلام فاطمة بنت علیّ علیه السلام].
(5)- سپس زنان و کودکان را خواند و پیش روی خود نشاند و وضع لباس و هیأت آنان را نامناسب دید. پس گفت: «خدا روی پسر مرجانه (عبیداللَّه بن زیاد) را زشت کند. اگر میانه شما خویشاوندی و نزدیکی بود، این کار را با شما نمی‌کرد و شما را به این حال نمی‌فرستاد.»
فاطمه دختر حسین علیه السلام گوید: چون ما پیش روی یزید بنشستیم، دلش به حال ما سوخت. پس مردی سرخ‌رو از مردم شام برخاست و گفت: «ای امیرالمؤمنین! این دخترک را به من ببخش!»
و مقصودش من بودم که بهره‌ای از زیبایی داشتم. من به خود لرزیدم و گمان کردم چنین کاری خواهد شد. پس جامه عمه‌ام زینب را گرفتم و زینب که می‌دانست چنین کاری نخواهد شد، به آن مرد شامی گفت: «به خدا دروغ گفتی و خود را پست کردی. به خدا این کار نه برای تو خواهد بود و نه برای او.» (یعنی یزید)
یزید در خشم شد و به زینب گفت: «تو دروغ گفتی. همانا این کار به دست من است و اگر بخواهم آن را انجام خواهم داد.»
زینب گفت: «هرگز! به خدا این کار را خدا به دست تو نداده است؛ جز این که از دین ما بیرون روی و به آیین دیگری درآیی.»
یزید از بسیاری خشم به جوش آمد و گفت: «با من چنین سخن گویی؟ جز این نیست که پدرت و برادرت از آیین بیرون رفته‌اند.»
زینب فرمود: «تو و پدر و جدت اگر مسلمانی، به دین خدا و آیین پدر و برادر من هدایت گشته‌ای.»
یزید گفت: «دروغ گفتی ای دشمن خدا!»
زینب فرمود: «تو اکنون امیر و فرمانروایی (هرچه خواهی بگویی و هرچه خواهی انجام دهی) به ستم دشنام دهی و به سلطنت خود بر ما چیره شوی.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1029
المفید، الإرشاد، 2/ 125- 126/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 136؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 436- 437؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 118؛ الدّربندی، أسرار
الشّهادة،/ 504؛ القمّی، نفس المهموم،/ 446- 447؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 7/
139؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 265، 270؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 163
- 164؛ المیانجی، العیون العبری،/ 273؛ الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 51-
52؛ الطّبرسی، إعلام الوری،/ 249
«ورُویَ» عن فاطمة بنت الحسین أنّها قالت: لمّا ادخلنا علی یزید، ساءه ما رأی من سوء حالنا، وظهر ذلک فی وجهه فقال: لعن اللَّه ابن مرجانة، وابن سمیّة؛ لو کان بینه وبینکم قرابة ما صنع بکم هذا، وما بعث بکنّ هکذا؛ «1» قالت «2»: فقام إلیه رجل من أهل الشّام أحمر، وقال له: یا أمیر المؤمنین! هب لی هذه الجاریة! یعنینی، قالت: وکنت جاریة وضیئة، فارتعدتّ وفرقت؛ وظننت «3» أنّ ذلک یجوز لهم «3»، فأخذت بثیاب اختی «4» وعمّتی «4» زینب، فقالت عمّتی «5»: کذبت واللَّه ولؤمت! ما ذلک لک ولا له، فغضب یزید وقال: بل أنتِ کذبتِ، إنّ ذلک لی، ولو شئت فعلته. فقالت: کلّا واللَّه! ما جعل اللَّه «6» لک ذلک «6»؛ إلّا أن تخرج من ملّتنا وتدین بغیر دیننا. فقال: إیّای تستقبلین بهذا؟ إنّما خرج من الدّین أبوکِ وأخوکِ. قالت زینب: بدین اللَّه، ودین أبی، وجدّی اهتدیت «4» إن کنتَ مسلماً «4».
فقال: کذبتِ یا عدوّة اللَّه. قالت زینب: أمیر مسلّط «7» یشتم ظالماً، ویقهر بسلطانه؛ اللّهمّ
__________________________________________________
یزید گویا (از این سخنان آن جناب) شرمنده گشت و خاموش شد. پس آن مرد بار دیگر گفت: «این دخترک را به من ببخش.»
یزید به او گفت: «دور شو! خدا مرگ به تو ببخشد.»
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 125- 126
(1)- [إلی هنا لم یرد فی تسلیة المجالس].
(2)- [تسلیة المجالس: قال].
(3) (3) [تسلیة المجالس: أ نّه یفعل ذلک].
(4- 4) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(5)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(6) (6) [تسلیة المجالس: ذلک لک].
(7)- [تسلیة المجالس: متسلّط].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1030
إلیک أشکو دون غیرک.
فاستحیی یزید؛ وندم وسکت مطرقاً؛ وعاد «1» الشّامیّ «2» إلی مثل کلامه «2»؛ فقال: یا أمیر المؤمنین هب لی هذه الجاریة. فقال له یزید: اعزُب عنِّی «3» لعنک اللَّه، ووهب لک حتفاً قاضیاً؛ ویلک لاتقل ذلک! فهذه بنت علیّ وفاطمة، وهم أهل بیت لم یزالوا مبغضین لنا منذ کانوا. «4»
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 62/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة
المجالس، 2/ 385- 386
وذکر السّیّد أبو الحسین «5» یحیی بن الحسن بن جعفر العلویّ فی کتاب الأنساب: لمّا قُتل الحسین علیه السلام حملوا أولاده وعشیرته إلی یزید بن معاویة، فلمّا رآهم یزید قال لهم:
ما بالکم صیّرتم أنفسکم عبید أهل العراق، لعن اللَّه ابن مرجانة یعنی ابن زیاد، فواللَّه لوکان له نسب من قریش لمّا فعل بکم هذا، ما علمت خروج أبی عبداللَّه الحسین حتّی بلغنی قتله.
فقال له زین العابدین علیه السلام: «ما أصاب من مصیبة فی الأرض ولا فی أنفسکم، ولا تفرحوا بما آتاکم، إنّ اللَّه لا یحبّ کلّ مختال فخور».
فأطرق یزید وهو یعبث بلحیته وهو مغضب، ثمّ قال: «وما أصابکم من مصیبة فبما
__________________________________________________
(1)- [تسلیة المجالس: أعاد].
(2- 2) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(3)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(4)- [أضاف فی تسلیة المجالس: قال الشّامیّ: الحسین بن فاطمة وابن علیّ بن أبی طالب؟ قال: نعم.
فقال الشّامیّ: لعنک اللَّه یا یزید، تقتل عترة نبیّک وتسبی ذرّیّته، واللَّه ما توهّمت إلّاأ نّهم سبی الرّوم.
فقال یزید: واللَّه لألحقنّک بهم، ثمّ أمر به، فضربت عنقه].
(5)- هو السّیّد العالم الفاضل المحدّث النّسّابة أبو الحسین یحیی بن الحسن، له کتاب مشهور حسن فی‌النّسب، وهو أوّل من صنّف من الطّالبیّة فی النّسب، توفّی سنة سبع وسبعین ومائتین.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1031
کسبت أیدیکم ویعفو عن کثیر»، قال: یا أهل الشّام ما ترون فی هؤلاء؟ فقام النّعمان ابن بشیر صاحب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وقال: افعل ما کان رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یفعل بهم، وبکی نعمان بکاءً شدیداً، فبکی ببکائه یزید.
قالت فاطمة بنت الحسین علیه السلام: یا یزید! بنات رسول اللَّه أساری عندکم وسبایا، فبکی یزید واشتدّ بکاؤه، وارتفع العویل والصّیاح، وبکت النّسوان والجواری تحت أستار یزید. ثمّ أرجعهم «1» إلی المدینة وبعث معهم نعمان بن بشیر الأنصاریّ.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 350- 351
وقیل: إنّ فاطمة بنت الحسین کانت وضیئة الوجه، وکانت جالسة بین النّساء، فقام إلی یزید رجل من أهل الشّام أحمر، فقال: یا أمیر المؤمنین، هب لی هذه الجاریة! یعنی:
فاطمة بنت الحسین، فأخذت بثیاب عمّتها زینب بنت علیّ بن أبی طالب علیه السلام، فقالت:
اوتَم واستخدَم؟!
فقالت زینب للشّامیّ: کذبت ولؤمت، واللَّه ما ذاک لک ولا له، فغضب یزید ثمّ قال:
إنّ ذلک لی، ولو شئت أن أفعل لفعلت.
قالت زینب: کلّا، واللَّه ما جعل اللَّه ذلک لک، إلّاأن تخرج من ملّتنا، وتدین بغیر دیننا.
فقال یزید: إنّما خرج من الدّین أبوکِ، وأخوکِ.
قالت زینب: بدین اللَّه، ودین أبی، ودین أخی، اهتدیت أنت إن کنت مسلماً.
قال یزید: کذبتِ یا عدوّة اللَّه.
فقالت زینب: أنت أمیر تشتم ظلماً، وتقهر بسلطانک.
فکأ نّه استحیی، فسکت، فعاد الشّامیّ فقال:
یا أمیر المؤمنین، هب لی هذه الجاریة.
فقال یزید: اغرُب، وهب اللَّه لک حتفاً قاضیاً.
الطّبرسی، الاحتجاج،/ 37- 38
__________________________________________________
(1)- فی «ق»: ترحّمهم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1032
فقام رجل منهم أحمر أزرق، فنظر إلی فاطمة بنت الحسین، وکانت وضیئة، فقال: یا أمیر المؤمنین، هب لی هذه الجاریة. فقالت فاطمة لعمّتها: یا عمّتاه، اوتمت واستخدَم؟
فقالت زینب: لا واللَّه ولا کرامة لک ولا له إلّاأن یخرج من دیننا.
فأعاد الأزرق الکلام.
فقال له یزید: وهب اللَّه لک حتفاً قاطعاً.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 54- 55
وقالت فاطمة بنت الحسین: یا یزید «1» بنات رسول اللَّه سبایا «2»! فبکی النّاس وبکی أهل داره حتّی علت الأصوات.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 99/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 132؛ البحرانی، العوالم،
17/ 432؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 104؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 500؛
مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 163
وذکر هشام بن محمّد: أ نّه لمّا دخل النّساء علی یزید، نظر رجل من أهل الشّام إلی فاطمة بنت الحسین علیه السلام، وکانت وضیئة، فقال لیزید: هب لی هذه، فإنّهنّ لنا حلال، فصاحت الصّبیّة وارتعدت وأخذت بثوب عمّتها زینب، فصاحت زینب: لیس ذلک إلی یزید، ولا کرامة؛ فغضب یزید وقال: لو شئت لفعلت. فقالت زینب: صلّ إلی غیر قبلتنا، ودِن بغیر ملّتنا، وافعل ما شئت، فسکن غضبه.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 264
وقال جدِّی: لیس العجب من قتال ابن زیاد الحسین وتسلیطه «3» عمر بن سعد علی قتله والشّمر، وحمل الرّؤوس إلیه، وإنّما العجب «4» من خذلان یزید «4» «5» وضربه بالقضیب
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الأسرار: أتکون].
(2)- [زاد فی المعالی: فعندها].
(3)- [نفس المهموم: تسلیط].
(4) (4) [الدّمعة: صبّ الخمر علی رأس الحسین علیه السلام].
(5)- [زاد فی المعالی: وممّا فعل هو بنفسه وهو صبّ الخمر علی رأس الحسین علیه السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1033
ثنایاه «1» وحمل آل «1» رسول اللَّه سبایا علی أقتاب الجمال «2» وعزمه علی أن یدفع فاطمة بنت الحسین «3» إلی «4» الرّجل «3» الّذی طلبها «4» «5»، وإنشاده أبیات ابن الزّبعری: (لیت أشیاخی «6» ببدر شهدوا) «7» وردّه الرّأس إلی المدینة وقد ظنّ أ نّه تغیّرت ریحه وما کان مقصوده إلّا الفضیحة وإظهار رایحة الرّأس «7»، فیجوز أن یفعل هذا بالخوارج، «8» ألیس بإجماع المسلمین أنّ «9» الخوارج والبغاة «9» یُکفّنون ویُصلّی علیهم ویُدفنون. وکذا قول یزید «10»: «إلیّ أن أسبیکم» لمّا طلب «11» الرّجل «12» فاطمة بنت الحسین «12» قولٌ لا «13» یقنع لقائله وفاعله باللّعنة ولو لم یکن فی قلبه أحقاد جاهلیّة وأضغان بدریّة لاحترم الرّأس لمّا وصل إلیه، ولم یضربه بالقضیب «14» وکفّنه «15» ودفنه وأحسن إلی آل رسول اللَّه.
__________________________________________________
(1) (1) [الدّمعة: فأمر ابن زیاد لعنه اللَّه بحمل آل بیت].
(2)- [المعالی: المطایا].
(3) (3) [الدّمعة: للرّجل].
(4- 4) [المعالی: الشّامیّ].
(5)- [زاد فی الدّمعة: منه].
(6)- [إلی هنا حکاه فی نفس المهموم].
(7) (7) [فی المعالی والعیون: جزع الخزرج من وقع الأسل ... إلی آخره، والدّمعة: أ].
(8) (- 8*) [المعالی: ولو أ نّه احترم الرّأس حین وصوله إلیه ولصلّی علیه ودفنه وأحسن إلی آل الرّسول‌ولم یترک الرّأس فی الطّشت ولم یضربه بالقضیب ولا صبّ علیه الخمر ما الّذی کان یضرّه وقد حصل مقصوده من القتل ولکن أحقاد جاهلیّة وأضغان بدریّة ودلیلها ما تقدّم من إنشاده].
(9) (9) [الدّمعة: قتلی المسلمین].
(10)- [زاد فی الدّمعة: لعنه اللَّه لفاطمة بنت الحسین علیها السلام].
(11)- [الدّمعة: طلبها].
(12- 12) [لم یرد فی الدّمعة].
(13)- [الدّمعة: وهذا قول، وزاد فیه والعیون: لا].
(14)- [زاد فی الدّمعة: ولا صبّ علیه جرعة الخمر].
(15)- [الدّمعة: ولکفّنه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1034
«1» قلت: والّذی یدلّ علی هذا «1» أ نّه استدعی ابن زیاد إلیه «2» وأعطاه أموالًا «3» کثیرة وتحفاً عظیمة «3»، وقرّب مجلسه، ورفع منزلته، وأدخله علی نسائه، وجعله ندیمه. وسکر لیلة وقال للمغنِّی: غنّ، ثمّ «4» قال یزید بدیهیاً «4»:
اسقنی شربة تروی فؤادی ثمّ مل فاسق مثلها ابن زیاد
صاحب السّرّ والأمانة عندی ولتسدید مغنمی وجهادی
قاتل الخارجیّ أعنی حسیناً ومبید الأعداء والحسّاد «5» «6» (8*) «7»
__________________________________________________
(1- 1) [الدّمعة: والدّلیل علی صحّة ذلک].
(2)- [زاد فی الدّمعة: وشکره علی فعله].
(3- 3) [الدّمعة: جزیلًا وتحفاً کثیرة من بیت المال المسلمین].
(4- 4) [الدّمعة: أنشد بدیهاً].
(5)- [الدّمعة: والأضدادی].
(6)- [زاد فی الدّمعة: قال ابن عقیدة: ممّا یدلّ علی کفره وزندقته فضلًا عن سبّه ولعنته أشعاره الّتی أفصح فیها بالإلحاد وأبان عن خبث الضّمیر والاعتقاد].
(7)- فاطمه بنت حسین گوید: شامی سرخ‌رنگ حاضر بود. روی به یزید کرد و گفت: «این کنیزک را به من بخش!» و مراد من بودم که فاطمه‌ام. من بترسیدم و چنگ در عمه‌ام زینب زدم. گفت: «مترس که این حکم نتواند کرد که حق تعالی این معنی از ما بازداشت. کسی اهل‌بیت را به کنیزی نبرد. دل فارغ دار.»
پس زینب گفت: «کذبت واللَّه یا شامیّ ولؤمت ما ذاک لک ولا له»؛ «دروغ گفتی به خدا ای شامی و گر تو مرده‌ای که این کار تورا میسر نشود و نه یزید را.»
یزید از روی غضب گفت: «إیّای تستقبلین جهراً بهذا، إنّما خرج من الدّین أبوکِ وأخوکِ»؛ «ای زینب! روی به جانب من کن به این سخن آشکارا. بدرستی که بیرون رفت از دین پدر تو و برادر تو.»
زینب گفت: «بدین اللَّه ودین أبی وأخی اهتدیت أنت وجدّک وأبوک إن کنت مسلماً»؛ «به دین خدا و دین پدر من و برادر من راه یافته‌ای تو و جدّ تو و پدر تو اگر مسلمان باشی.»
یزید گفت: «کذبتِ یا عدوّة اللَّه»؛ «دروغ گفتی ای دشمن خدا.»
زینب گفت: «أنت أمیر تشتم ظلماً وتقهر بسلطانک؛ «تو امیر هستی! خواه دشنام دهی از روی تقهر و خواه ظلم کنی به سلطنت خود.»
یزید خجل و شرمنده و خاموش شد. شامی باز گفت: «این کنیزک را به من ده!»
یزید بانک بر او زد که: «اعرب».
عمادالدین طبری، کامل بهایی، 2/ 295
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1035
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ (ط بیروت)،/ 260/ عنه: البهبهانی، الدّمعة
السّاکبة، 5/ 100؛ القمّی، نفس المهموم (الهامش)،/ 436؛ المازندرانی، معالی
السّبطین، 2/ 151- 152؛ المیانجی، العیون العبری،/ 282- 283
فنظر رجل من أهل الشّام إلی فاطمة بنت الحسین علیه السلام «1»، فقال: یا أمیر المؤمنین، هب لی هذه الجاریة، فقالت فاطمة لعمّتها: یا عمّتاه! اوتمت واستخدَم؟ «2» فقالت زینب: لا، ولا کرامة لهذا الفاسق «3» «2». «4» فقال الشّامی: من هذه الجاریة؟ فقال یزید: هذه فاطمة بنت الحسین، وتلک زینب بنت علیّ بن أبی طالب. «5» فقال الشّامیّ: الحسین بن فاطمة علیهما السلام وعلیّ بن أبی طالب علیه السلام؟! قال: نعم؛ فقال الشّامیّ: لعنک اللَّه یا یزید، أ «6» تقتل عترة نبیّک وتسبی ذرِّیّته؟! واللَّه ما توهّمت إلّاأ نّهم سبی الرّوم. فقال یزید: واللَّه لُالحقنّک بهم، ثمّ أمر به، فضرب «7» عنقه. «4» «5» «8»
__________________________________________________
(1)- [زاد فی تظلّم الزّهراء وفی المنتخب: سکینة بنته علیه السلام].
(2- 2) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(3)- [إلی هنا لم یرد فی البحار والعوالم والأسرار والمعالی والعیون].
(4- 4) [حکاه عنه فی العیون،/ 273- 274].
(5- 5) [مثله فی تسلیة المجالس].
(6)- [لم یرد فی البحار وتظلّم الزّهراء والأسرار].
(7)- [فی المصدر: فضربت].
(8)- پس مردی از اهل شام نگاهش به فاطمه دختر حسین افتاد و گفت: «یا امیرالمؤمنین! این کنیز را به من ارزانی دار.»
فاطمه به عمه‌اش گفت: «عمه جان! یتیم شدم. کنیز هم بشوم؟»
زینب فرمود: «نه! اعتنایی به این فاسق نکن.»
شامی گفت: «این کنیزک کیست؟»
یزید گفت: «این، فاطمه دختر حسین است و آن هم زینب، دختر علی‌بن ابی‌طالب است.»
شامی گفت: «حسین پسر فاطمه و علی فرزند ابوطالب؟»
گفت: «آری.»
شامی گفت: «خدا تورا لعنت کند ای یزید! فرزند پیغمبر را می‌کشی و خاندانش را اسیر می‌کنی؟ به
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1036
ابن طاوس، اللّهوف،/ 187/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 137؛ البحرانی، العوالم، 17/
437؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 504؛ القمّی، نفس المهموم،/ 447- 448؛ القزوینی،
تظلّم الزهراء،/ 270- 271؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 164؛ النّقدی، زینب الکبری،
/ 56- 57؛ المیانجی، العیون العبری،/ 273- 274؛ الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/
52- 53؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 386
فلمّا دخلت النِّساء علی یزید، قالت فاطمة بنت الحسین- وکانت أکبر من سکینة- یا یزید! بنات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله سبایا؟ فقال یزید: یا بنت أخی، أنا لهذا کنت أکره.
قالت، قلت: واللَّه ما ترکوا لنا خرصاً، فقال: ابنة أخی، ما أتی إلیکِ أعظم ممّا ذهب لکِ.
ثمّ أدخلهنّ داره، ثمّ أرسل إلی کلّ امرأة منهنّ ماذا أخذ لکِ؟ فلیس منهنّ امرأة تدّعی شیئاً بالغاً ما بلغ إلّاأضعفه لها.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 196
قالت فاطمة بنت الحسین: «دخلنا علی نسائه [یزید بن معاویة] فما بقیت امرأة من آل معاویة إلّاتلقّتنا تبکی وتنوح علی الحسین».
ابن طولون، قید الشّرید من أخبار یزید،/ 66
قال: فنظر رجل من الشّام إلی یزید لعنه اللَّه وقال: یا أمیر! هب لی هذه الجاریة، فقالت فاطمة لعمّتها زینب: یا عمّتاه، قُتلت رجالنا، لیت الموت أعدمنی الحیاة ولا کنت أُسبی بین الأعداء. فقالت زینب: لا حبّاً ولا کرامة لهذا الفاسق. فقال الشّامیّ: من هذه الجاریة؟ قال یزید لعنه اللَّه: هذه فاطمة الصّغری بنت الحسین، وتلک زینب بنت أمیر المؤمنین، فقال الشّامی: لعنک اللَّه یا یزید، تقتل عترة نبیّک وتسبی ذرّیّته. فقال یزید:
لألحقنّک بهم.
الطّریحی، المنتخب،/ 143
وأقول: لعن اللَّه یزید وأباه، وجدّیه وأخاه، ومن تابعه وولّاه، بینا هو ینکت ثنایا
__________________________________________________
خدا قسم من بگمانم که اینان اسیران روم‌اند.»
یزید گفت: «به خدا که تورا نیز به آنان پیوند می‌دهم.»
پس دستور داد و گردنش را زدند.
فهری، ترجمه لهوف،/ 186- 187
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1037
الحسین بالقضیب ویتمثّل بشعر ابن الزّبعریّ: یا غراب البین ما شئت فقل، إلی آخره، وإغلاظه لزینب بنت علیّ بالکلام السّیّئ لمّا سأله الشّامیّ، وقال: هب لی هذه الجاریة- یعنی فاطمة بنت الحسین علیه السلام-، وقوله لعلیّ بن الحسین علیه السلام: أراد أبوک وجدّک أن یکونا أمیرین، فالحمد للَّه‌الّذی قتلهما وسفک دماءهما، وإنّ أباک قطع رحمی، وجهل حقّی، ونازعنی سلطانی، إلی آخر کلامه کما أشرنا إلیه من قبل، ونصب رأس الحسین علیه السلام علی باب القریة الظّالم أهلها- أعنی بلدة دمشق- وإیقافه ذرّیّة الرّسول علی درج المسجد کسبایا التّرک والخزرج، ثمّ إنزاله إیّاهم فی دار لا یکنّهم من حرّ ولا قرّ حتّی تقشّرت وجوههم، وتغیّرت ألوانهم، وأمر خطیبه أن یرقی المنبر ویخبر النّاس بمساوئ أمیر المؤمنین ومساوئ الحسین علیهما السلام وأمثال ذلک، ثمّ هو یلعن ابن زیاد ویتبرّی من فعله وینتصل من صنعه، وهل فعل اللّعین ما فعل إلّابأمره وتحذیره من مخالفته؟ وهل سفک اللّعین دماء أهل البیت إلّابإرعابه وإرهابه له بقوله، ومراسلته بالکتاب الّذی ولّاه فیه الکوفة وجمع له بینها وبین البصرة الّذی ذکرنا لمّا وصل إلیه الخبر بتوجّه مسلم بن عقیل إلی الکوفة وحثّه فیه علی قتله، وأمره له بإقامة الإرصاد وحفظ المسالک علی الحسین، وقوله لابن زیاد فی کتابه: إنّه قد ابتلی زمانک بالحسین من بین الأزمان، وفی هذه الکرّة یعتق أو یکون رقّاً عبداً کما تعبّد العبید فأحبس علی التّهمة واقتل علی الظّنّة، الوحا الوحا، العجل العجل- کما ذکرنا أوّلًا-. «1»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 400- 401
__________________________________________________
(1)- شیخ مفید و سید ابن طاووس و دیگران به روایات مختلفه از فاطمه دختر حضرت امام حسین علیه السلام روایت کرده‌اند: چون ما را به مجلس یزید بردند، در اول حال بر ما رقّت کرد. پس مرد سرخ‌مویی از اهل شام برخاست و گفت: «ای یزید! این دختر را به من ببخش!»
و اشاره‌ای به سوی من کرد. من از ترس بر خود لرزیدم و بر جامه‌های عمه خود زینب چسبیدم. عمه‌ام مرا تسکین داد و به آن شامی خطاب کرد: «ای ملعون! تو ویزید هیچ یک اختیار چنین امری ندارید.»
گفت: «اگر خواهم، می‌توانم کرد.»
زینب گفت: «به خدا سوگند که نمی‌توانی کرد، مگر آن که از دین ما به در روی و کفر باطن خود را
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1038
__________________________________________________
اظهار کنی.»
آن ملعون در غضب شد و گفت: «با من چنین سخن می‌گویی؟ پدر و مادر تو از دین به‌در رفتند.»
زینب گفت: «تو و پدر و جدّ تو اگر مسلمان شده باشید، به دین خدا و دین پدر و برادر من هدایت یافتی».
آن لعین گفت: «دروغ گفتی ای دشمن خدا!»
زینب گفت: «تو اکنون پادشاهی و به سلطنت خود مغرور گردیده‌ای و آنچه می‌خواهی، می‌گویی. من دیگر جواب تو نمی‌گویم.»
پس بار دیگر آن شامی سخن را اعاده کرد. یزید گفت: «ساکت شو! خدا تورا مرگی دهد.»
به روایتی دیگر: ام‌کلثوم به آن شامی خطاب کرد: «ساکت شو ای بدبخت! خدا زبانت را قطع کند و دیده‌هایت را کور و دست‌هایت را خشک و بازگشت تورا به سوی آتش جهنم گرداند. اولاد انبیا خدمتکار اولاد زنا نمی‌شوند.»
هنوز سخن آن بزرگوار تمام نشده بود که حق تعالی دعای اورا مستجاب گردانید و زبان او لال شد و دیده‌های او نابینا شد و دست‌های او خشک شد. پس ام‌کلثوم گفت: «الحمد للَّه‌که حق تعالی بهره‌ای از عقوبت تورا در دنیا رساند. این است جزای کسی که متعرض حرمت حضرت رسالت شد.»
به روایت سید ابن طاووس، در مرتبه دوم از یزید پرسید: «کیستند؟»
یزید گفت: «آن، فاطمه دختر حسین است، و آن زن، زینب دختر علی‌بن ابیطالب است.»
شامی گفت: «حسین پسر فاطمه و علی‌بن ابیطالب؟»
یزید گفت: «بله.»
شامی گفت: «لعنت خدا بر تو باد ای یزید! عترت پیغمبر خود را می‌کشید و ذریّت او را اسیر می‌کنید؟! به خدا سوگند که من توهّم کردم که ایشان اسیران فرنگند.»
یزید گفت: «به خدا سوگند که تورا نیز به ایشان می‌رسانم.»
حکم کرد که اورا گردن زنند.
پس آن ملعون امر کرد که اهل‌بیت رسالت را به زندان بردند.
مجلسی، جلاءالعیون،/ 738- 739
و سبطابن جوزی در کتاب تذکره می‌گوید: چون زنان اهل‌بیت را بر یزید درآوردند، مردی از اهل شام را نظر به فاطمه دختر امام حسین علیهما السلام افتاد و آن حضرت درخشنده‌روی و پاکیزه‌دیدار بود. شامی به یزید گفت: «این دختر را به من ببخش. چه ایشان برای ما حلال باشند.»
پس آن کودک فریاد برکشید و بر خویش بلرزید و جامه عمه‌اش حضرت زینب را بگرفت. جناب زینب خاتون صیحه برزد و فرمود: «لیس ذلک إلی یزید ولا کرامة». یزید برآشفت و گفت: «اگر بخواهم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1039
__________________________________________________
چنین کنم»؛ «فقالت زینب صلِّ إلی غیر قبلتنا ودن بغیر ملّتنا وافعل ما شئت». زینب سلام اللَّه علیها فرمود: «به قبله‌ای جز قبله ما نماز بگذار و به آیینی جز ملت ما درآی! آن‌گاه هرچه خواهی بکن.»
از این سخن، غضب یزید ساکن گشت.
در کتاب اعلام الوری نیز این داستان را به همین تقریب اشارت و از جانب فاطمه دختر امام حسین و عمه‌اش زینب خاتون علیهما السلام روایت کند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب علیها السلام، 2/ 379
این وقت، یزید فرمان کرد تا اهل‌بیت را درآورند و تاکنون سه ساعت بیش و کم می‌رفت که ایشان را بر باب یزید به پای داشته بودند. لاجرم اهل بیت را درآوردند. چشم ایشان بر یزید افتاد. نگریستند که تاجی مکلل 1 به درّ و یاقوت بر سر گذاشته و بر سریری نشسته و انجمنی از قریش در پیرامن او رده زده و سر حسین علیه السلام را در طشتی زرین جای داده و در نزد خویش نهاده بود.
حدیث حضرت رضا علیه السلام در لعن یزید
حضرت رضا علیه الصلاة والسلام می‌فرماید: این هنگام یزید به اکل طعام و شرب فقاع 2 مشغول بود و اصحاب خود را در اکل و شرب انباز خویش می‌داشت. چون از اکل فراغت یافت، طشت زر را که حامل سر حسین بود، در زیر سریر نهاد، رقعه شطرنج بر فراز آن بگسترد و به مقامرت و مغالبت 3 پرداخت. گاهی که بر حریف خویش غلبه ساختی و اسب و فرزین تاختی 4، به شادیانه سه جام فقاع درکشیدی و ته جرعه را در کنار طشت بر زمین افشاندی. آن‌گاه حضرت رضا علیه السلام می‌فرماید:
«فمَن کان من شیعتنا، فلیتورّع من شرب الفقّاع واللّعب بالشّطرنج، فمن نظر إلی الفقّاع أو إلی الشّطرنج، فلیذکر الحسین ولیلعن یزید، یمح اللَّه عزّ وجلّ ذنوبه ولو کانت کعدد النّجوم.»
یعنی: «کسی که در شمار شیعیان ما باشد، واجب می‌کند که از شرب فقاع و لعب شطرنج بپرهیزد؛ و آن کس که نظر کند به فقاع و شطرنج و لعن کند یزید را، خداوند گناهان اورا معفو دارد؛ اگر چند به شمار ستارگان باشد.»
اهل بیت رسالت در مجلس یزید ملعون
بالجمله، در چنین وقت اهل بیت را به نزد یزید آوردند و سید سجاد علیه السلام در غل جامعه بود. خویشتن علیه السلام می‌فرماید: ما دوازده تن در یک رشته بودیم که فرسایش 5 غل و زنجیر می‌دیدیم. من روی به یزید آوردم.
فقلت- وأنا مغلول-: تأذن لی فی الکلام؟ فقال: قل، ولا تقل هُجراً.
گفتم: «رخصت کن تا سخنی‌گویم.»
گفت: «بگوی! لکن هذیان مفرمای!»
فقلت: لقد وقفت موقفاً لا ینبغی لمثلی أن یقول الهُجر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1040
__________________________________________________
گفتم: «من در موقفی ایستاده‌ام که سزاوار نیست از مانند من کسی ناستوده سخن کند.»
آن‌گاه فرمود:
أنشدک اللَّه یا یزید! ما ظنّک برسول اللَّه لو رآنا علی هذه الحال؟
«هان ای یزید! سوگند می‌دهم تورا به خدای، چه گمان می‌بری به رسول خدای اگر ما را به این حال نظاره کند؟»
این وقت، دختر حسین فاطمه علیها السلام به سخن آمد:
فقالت: یا یزید! بنات رسول اللَّه سبایا؟!
یعنی: «ای یزید! دختران رسول خدا را کس اسیر می‌گیرد؟»
مجلسیان از سخن او به اعلی صوت بگریستند. یزید روی به سید سجاد کرد.
وقال: یا ابن الحسین! أبوک قطع رحمی وجهل حقّی ونازعنی فی سلطانی، فصنع اللَّه به ما قد رأیت.
گفت: «ای پسر حسین! پدر تو قطع رحم کرد و حق مرا نادیده انگاشت و سلطنت مرا حق خویش می‌پنداشت. لاجرم چنان که دیدی، خداوند زحمت اورا از من دفع داد.»
زین‌العابدین علیه السلام اورا به این آیه مبارکه پاسخ فرمود:
«ما أصابَ مِن مُصیبةٍ فی الأرض ولا فی أنفسکم، إلّافی کتابٍ من قبل أن نبرأها. إنّ ذلک علی اللَّه یسیر».
خدای تبارک و تعالی می‌فرماید: «هیچ مصیبتی در زمین با دید نمی‌گردد و در نفوس شما درنمی‌آید؛ الّا آن که مکتوب و مقدر است از آن پیش که آفریده شود و به قدرت خدا سهل و آسان است.»
یزید با پسر خود خالد گفت: «اورا پاسخ بگوی!»
خالد ندانست چه گوید. گفت: بگو:
«وَما أصابَکم من مُصیبةٍ فبما کسبت أیدیکُم ویعفو عن کثیرٍ».
یعنی: «هر مصیبتی را که دیدار می‌کنید، اندوخته کردار شماست؛ از پس آن که مبلغی معفو گشته.»
راوندی از ثقات روایت می‌کند که: یزید با سید سیجاد سخن می‌کرد و در خاطر می‌داشت که کلمه‌ای از آن حضرت اصغا کند که کیفر آن را موجب فتوای قتل او فرماید و از آن حضرت کلامی ناستوده مسموع نمی‌افتاد؛ الّا آن که سبحه‌ای 6 در دست داشت و با اصابع مبارکش گردش می‌داد. یزید گفت: «ای علی بن الحسین! من با تو سخن می‌گویم و تو مرا پاسخ می‌گویی و با انگشتان خویش سبحه می‌گردانی؟ این کَی روا باشد؟»
سید سجاد فرمود: «پدر من از جد من مرا حدیث فرمود که چون نماز بامداد می‌گذاشت، سخن نمی‌کرد و سبحه‌ای در پیش روی خود می‌نهاد.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1041
__________________________________________________
فیقول: اللَّهمّ إنِّی أصبحتُ اسبّحک وامجّدک واحمّدک واهلّلک بعدد ما ادیر به سبحتی.
عرض می‌کرد: «ای پروردگار من! صبح کردم در حالتی که تسبیح می‌کنم تورا و تمجید می‌کنم تورا و سپاس می‌گذارم تورا و تهلیل می‌کنم به شماری که می‌گردانم به دست سبحه خویش را.» آن‌گاه سبحه خود را به دست می‌کرد و می‌گرداند بی آن که ذکری به شمار تسبیح خواهد کرد 7 و می‌فرمود: «این حرزی است 8 مردم را تا گاهی که به فراش خویش بازگردند.» و شامگاهان آن کلمات را اعادت می‌کرد و سبحه خود را در خوابگاه خویش در تحت بالین می‌گذاشت ومی‌فرمود: «این‌کردار به جای گردانیدن سبحه به شمار می‌رود.» هان ای یزید! من در اشتغال این امر اقتدا به جدّ خویش می‌کنم.»
فقال له یزید: لا اکلّم أحداً منکم إلّاویجیبُنی بما یعوذُ به.
«با هیچ تن از شما سخن نراندم جز آن که مرا به پاسخ، زبان در دهانم شکست.»
و دیگرباره یزید آغاز سخن کرد.
فقال: یا علیّ بن الحسین! الحمد للَّه‌الّذی قتل أباک.
فقال علیّ بن الحسین: لعنة اللَّه علی من قتل أبی.
گفت: «ای پسر حسین! سپاس خداوندی را که پدر تورا بکشت.»
سید سجاد فرمود: «لعنت خدا بر کسی که پدر مرا بکشت.»
و با سید سجاد دوازده تن به یک رشته بسته احبال و مقید اغلال 9 بودند.
یزید که قتل سید سجاد را بهانه طلب بود، چون این سخن بشنید، تمهید غضب کرد و فرمان داد که آن حضرت را گردن بزنند.
فقال علیّ بن الحسین: فإذا قتلتنی، فبنات رسول اللَّه من یردّهم إلی منازلهم؟ ولیس لهم محرم غیری.
فرمود: «ای یزید! چون مرا بخواهی کشت، این دختران رسول خدا را که جز من محرم ندارند، کدام کس به منازل ایشان کوچ خواهد داد؟»
یزید آن سورت 10 خشم را فرو خورد.
فقال: أنت تردّهم إلی منازلهم.
گفت: «تو ایشان را به منازل خویش کوچ خواهی داد.»
و سوهانی طلب کرد و به دست خود اوتاد و عقود جامعه را قطع و فصل داد و از گردن سید سجاد برگرفت و گفت: «یا علی بن الحسین! دانستی که در تقدیم این امر چه اراده کردم؟»
فرمود: «از بهر آن که بیرون تو کس بر گردن من منتی حمل نکند.»
گفت: «سوگند با خدای جز این اراده نکردم.»
آن‌گاه حکم داد تا احبال دیگران را نیز قطع کردند و همگان را از بند رها ساختند. آن‌گاه فرمان کرد تا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1042
__________________________________________________
آن طشت زر را که حامل سر مبارک حسین علیه السلام بود، بیاوردند و در پیش روی او نهادند و اهل‌بیت را از قفای خویش جای جلوس داد تا نظاره سر حسین را کمتر توانند. اما سید سجاد چون چشم مبارکش بر آن سر همایون افتاد، هرگز از سر گوسفند غذا نفرمود.
1. مکلل: فراگرفته از چهار طرف.
2. فقاع: مشروب، آبجو.
3. مقصود از مغالبت همان مقامرت «قمار بازی» است؛ زیرا در قمار بازی هر یک از دو حریف درصدد غلبه بر دیگری است.
4. اسب و فرزین تاختن: کنایه از غلبه کردن است.
5. فرسایش: زیان، پایمالی.
6. سبحه: تسبیح.
7. بدون آن که با هر دانه‌ای از تسبیح ذکری گوید.
8. حرز: چیزی که انسان را از خطر حفظ می‌کند.
9. احبال (جمع حبل): ریسمان‌ها. مقید: بسته شده. اغلال (جمع غل): بند گردن.
10. سورت: تیزی و شدت.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 3/ 131- 136
در ناسخ التواریخ مسطور است که: از مردم شام مردی سرخ موی برخاست و روی به یزید کرد و گفت: «یا امیر المؤمنین! این کنیزک را به من بخش!»
و از این سخن، فاطمه دختر حسین علیهما السلام را خواست. چون فاطمه این سخن بشنید، بر خود بلرزید و دامن عمه خود زینب را بگرفت، «فقالت اوتمت واستخدَم»؛ گفت: «یتیم شدم. اکنون به کنیزی باید رفت؟»
و گمان می‌کرد که اسعاف حاجت شامی از بهر یزید جائز است. زینب که بر مسأله دانا بود روی به شامی کرد، «فقالت: کذبت واللَّه ولَؤُمْتَ، واللَّه ما ذلک لک ولا له»؛ فرمود: «دروغ گفتی، سوگند به خدای و پست گشتی این کار برای تو صورت نبندد و از برای یزید نیز ممکن نشود.»
یزید در خشم شد و گفت: «کذبتِ واللَّه إنّ ذلک لی ولو شئت أن أفعل لفعلت»؛ «سوگند به خدای دروغ گفتی. این کار برای من رواست و اگر بخواهم بکنم، می‌کنم.»
زینب سلام اللَّه علیها فرمود: «کلّا واللَّه ما جعل اللَّه لک ذلک إلّاأن تخرج من ملّتنا وتدین بغیرها»؛ «حاشا که این کار توانی کرد، جز این که از دین ما به‌در روی و به دیگر ملتی اندر شوی.»
یزید را خشم برافزود و گفت: «در پیش روی من چنین سخن می‌کنی؟ همانا پدرت و برادرت از دین بیرون شدند»؛ «قالت زینب: بدین اللَّه ودین أبی ودین أخی اهتدیت أنت وأبوک وجدّک إن کنت مسلماً»؛ فرمود: «به دین خدا و دین پدر من و دین برادر من، تو و پدرت وجدّت هدایت یافتی؛ اگر مسلم باشی.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1043
__________________________________________________
یزید گفت: «کذبتِ یا عدوّة اللَّه»؛ «دروغ گفتی ای دشمن خدا!»
زینب فرمود: «أنت أمیر تشتم ظالماً وتقهر بسلطانک»؛ «هان ای یزید! به نیروی امارت فحش می‌گویی و به قوت سلطنت به ما ستم می‌کنی و ما را مقهور می‌داری.»
یزید شرمگین شد و خاموش گشت.
در این وقت شامی سخن خویش را اعادت کرد و گفت: «یا امیر المؤمنین! این جاریه را به من عطا کن.»
یزید گفت: «دور شو! خدایت مرگ دهاد!»
و ام کلثوم روی به شامی کرد؛ «فقالت: اسکت یا لکع الرِّجال قطع اللَّه لسانک وأعمی عینیک وأیبس یدیک وجعل النّار مثواک، إنّ أولاد الأنبیاء لا یکونون خدمة لأولاد الأدعیاء»؛ فرمود: «زبان بربند ای فرومایه هرزه‌درای! خداوند قطع کند زبان تورا و کور کند چشم‌های تورا و بخشکاناد دست‌های تورا و در آتش دوزخ جا دهد تورا! همانا فرزندان پیغمبر خادم زنازادگان نشوند.»
هنوز سخن در دهان ام‌کلثوم بود که خداوند مسألت اورا به اجابت رساند. گنگ و نابینا شد و دستهایش بخشکید و درافتاد و جان بداد.
1 در ناسخ التواریخ مسطور است: این که سیدبن طاووس علیه‌الرحمه روایت فرموده است که: آن مرد شامی فاطمه را نمی‌شناخت و از یزید پرسید: «این جاریه کیست؟»
یزید گفت: «دختر حسین‌بن علی‌بن ابی‌طالب است.»
و او از گفته پشیمان شد و بر یزید برآشفت که: «ذریه پیغمبر را اسیر می‌کنی و من چنان دانستم که از اسرای روم است.» و یزید اورا بکشت. سخت بعید می‌نماید! چگونه صورت می‌بندد که اهل بیت را با آن سرهای بریده به شرحی که مرقوم شد، به شهر شام آوردند و مرد شامی که از مقرّبان یزید و درخور جلوس مجلس یزید باشد، ایشان را نشناسد؛ بلکه روز تا روز از اخبار کربلا و نام و نشان شهدا و منازل اهل‌بیت کماهی آگاهی داشتند. 2
ابن‌اثیر در تاریخ الکامل گوید: پس از آن، نسای حسین علیه السلام را بر یزید درآوردند و این وقت سر مبارک حضرت امام حسین صلوات اللَّه علیه در پیش روی یزید بود. فاطمه و سکینه دو دختر حسین علیهم السلام همی گردن بکشیدند تا آن سر منوّر را بنگرند و یزید همی گردن و سر برکشید تا از ایشان مسطور بدارد. چون سر مبارک را نگران شدند؛ صیحه اهل‌بیت برخاست و دختران معاویه به ولوله درآمدند و از این خبر می‌رسد که یزیدِ پلید، حرم خود را برای تماشای آن مجلس در آن مجلس از پس پرده بازداشته است تا غلبه و احتشام خویش را به ایشان بازنماید.
می‌گوید: در این حال فاطمه دختر امام حسین علیهما السلام که از جناب سکینه خاتون اکبر بود، به یزید
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1044
__________________________________________________
فرمود: أبنات رسول اللَّه سبایا یا یزید؟»؛ «آیا دختران رسول خدا را اسیر می‌کنند ای یزید؟»
«فقال: یا ابنة أخی! أنا لهذا کنت أکره»؛ آن ملعون گفت: «ای برادرزاده! من این‌گونه کار ناستوده را مکروه می‌شمارم.» 2
1. [تا اینجا قریب به مضمون این مطلب در ناسخ التّواریخ سید الشهدا علیه السلام، 3/ 141- 143 تکرار شده است.]
(2- 2) [این مطلب در ریاحین الشریعه ذکر نشده است.]
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب علیها السلام، 2/ 376- 378؛ محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 169
در «بحار الانوار» از شیخ بن نما مروی است که علی بن الحسین علیه السلام فرمود: «أدخلنا علی یزید ونحن اثنا عشر رجلًا مغلّلون، فلمّا وقفنا بین یدی یزید، قلت: أنشدک اللَّه یا یزید! ما ظنّک برسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم لو رآنا علی هذه الحالة»؛ «ما را بر یزید درآوردند درحالتی که ما دوازده تن مرد بودیم که بر ما غل بر نهاده بودند، چون در حضور یزید واقف شدیم، گفتم: سوگند می‌دهم تورا به خدای، چیست ای یزید گمان تو بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم اگر ما را بر این حالت نگران شدی؟»
فاطمه دختر حسین سلام اللَّه علیها فرمود: «ای یزید! دختران رسول خدای اسیر می‌شوند؟»
پس مردمان بگریستند و اهل سرای یزید گریان شدند؛ چنان که صداها به گریه بلند گشت. از آن پس اثقال و متاع حسین علیه السلام را و زنان و آنان که از اهل آن حضرت به جای مانده بود، بر یزید درآوردند، درحالتی که ایشان را در ریسمان به هم بسته بودند. چون ایشان را در این حال در حضور یزید بازداشتند، علی‌بن الحسین فرمود: «ای یزید! سوگند می‌دهم تورا به خدای، چیست گمان تو بر رسول خدای اگر ما را بر این حال بدیدی؟»
یزید فرمان کرد تا ریسمان‌ها را قطع کردند. آن‌گاه سر امام حسین علیه السلام را در پیش روی خود بگذاشت و زنان را از عقب خویش جای ساخت تا بدان سر مبارک به نظاره نشوند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 198- 199
در «اسرار الشهاده» مسطور است که از آن پس که زنان امام حسین علیه السلام را بر یزید درآوردند، زنان آل یزید و دختران معاویه و اهل او صیحه برکشیدند و ولوله درانداختند و سوگواری و ماتم به‌پای داشتند. سر امام حسین علیه السلام در پیش روی او بود. حضرت سکینه سلام اللَّه علیها می‌فرماید: «واللَّه ما رأیت أقسی قلباً من یزید ولا کافراً ولا مشرکاً شرّاً منه ولا أجفی منه»؛ «سوگند به خدای، هیچ کس را به سختی دل و قساوت قلب یزید ندیده‌ام و هیچ کافری و هیچ مشرکی را به شرارت او نشناخته‌ام و هیچ کس را به جفا و ظلم او نیافته‌ام» که همی به سر مبارک نظر می‌کرد و این شعر را:
«لیتَ أشیاخی ببدرٍ شهِدوا جزع الخزرج من وقعِ العَسَل» 1
قرائت می‌نمود. پس از آن فرمان کرد تا سر مبارک امام حسین را بر باب مسجد دمشق نصب کردند. و
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1045
__________________________________________________
به روایت صاحب «الفصول المهمه» چون زن‌های امام حسین را درآوردند و سر آن حضرت در پیش روی یزید بود، فاطمه و سکینه سلام‌اللَّه علیهما به آن سر شریف نظر همی گماشتند و آن ملعون از ایشان مستور همی داشت. چون زن‌ها آن سر را بدیدند، صیحه برکشیدند و صداها به ناله بلند ساختند و زنان و دختران معاویه از ناله ایشان به ناله شدند و ولوله و زلزله درافکندند. این وقت فاطمه فرمود: «ای یزید! دختران رسول خدای اسیر می‌شوند! آیا تورا این کار مسرور می‌دارد؟!»
گفت: «واللَّه ما یسرّنی وإنِّی لهذا کاره وما أتی علیکنّ أعظم ممّا أخذ منکنّ»؛ «سوگند به خدای، این حالت مرا به مسرت نیفکنده است؛ بلکه به کراهت هستم و آنچه بر شما فرود آمده است، بزرگ‌تر است از آنچه از شما برده‌اند.»
از این کلام چنن می‌رسد که یا در مقامی بوده است که این حالت اسیری و ذلت و سوگواری که در شما چنگ درانداخته است از اموال شما یا کسان شما که شهید شده‌اند، بزرگ‌تر است.
1. یکی از اشعار ابن‌زبعری است که چند شعر آن سابقاً ذکر شد؛ یعنی: «ای کاش پیران و رؤسای قبیله من که در بدر کشته شدند، زاری و بیتابی قبیله خزرج را از درون نیزه (در واقعه احد) می‌دیدند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 208- 209
بالجمله، در «الفصول المهمه» بعد از مکالمه فاطمه با یزید می‌گوید: یزید فرمان کرد تا ایشان را در حریم آن ملعون جا ساختند، چون آل رسول صلی الله علیه و آله و سلم درون حریم شدند، هیچ زنی از آل یزید نماند؛ جز این که در خدمت ایشان به سوگواری با ایشان انباز گشت و آنچه از حلی و زیور و البسه ایشان را برده بودند، چندین برابر بازدادند. از این روی سکینه سلام‌اللَّه علیها می‌فرمود: «سوگند به خدای، کافری بهتر از یزید ندیدم.»
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 251
شیخ مفید رحمه الله از فاطمه بنت الحسین علیه السلام روایت کرده است که چون جلو یزید نشستیم، به حال ما رقت کرد. مرد سرخ‌گونی از اهل شام برخاست و گفت: «یا امیرالمؤمنین! این دخترک را به من بخش.»
مقصود من بودم که دختری خوش‌چهره می‌بودم. بر خود لرزیدم و گمان بردم که این کار برای آن‌ها رواست. به دامن عمه‌ام زینب چسبیدم که می‌دانست این کار شدنی نیست. عمه‌ام به آن شامی گفت: «به خدا دروغ گویی و پست فطرتی کنی. نه تو و نه او چنین حقی ندارد.»
یزید غضب کرد و گفت: «تو دروغ می‌گویی. به خدا من این حق را دارم و اگر خواهم، می‌کنم.»
زینب فرمود: «نه، هرگز! به خدا که خدا این حق را به تو نداده است؛ مگر آن که از ملت ما بیرون شوی و به دین دیگری درآیی.»
یزید از غضب به جوش آمد و گفت: «به چنین سختی با من رو در رو می‌شوی؟! همانا پدرت و برادرت از دین بیرون شدند.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1046
فقالت فاطمة بنت الحسین: یا یزید! بنات رسول اللَّه سبایا؟ فعندها بکی النّاس وبکی أهل داره حتّی علت الأصوات.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 163
إنّ یزید لعنه اللَّه دعا بنساء أهل البیت والصّبیان، فأجلسوا بین یدیه فی مجلسه
__________________________________________________
زینب فرمود: «اگر تو مسلمانی، به دین خدا و دین پدرم و دین برادرم به راه حق آمدی، تو و جدّ و پدرت.»
گفت: «ای دشمن خدا! دروغ می‌گویی.»
زینب فرمود: «تو امارت داری و به ستم دشنام می‌دهی و به سلطنت خود طرف را مقهور می‌کنی.»
گویا شرم کرد و خاموش شد و شامی خواهش خود را بازگفت که: «این دخترک را به من ببخش.»
یزید گفت: «گم شو! خدا مرگ به تو بدهد.» 1
1. در «مقتل» شیخ ابن نما است که اهل شام برای تبریک فتح نزد یزید آمدند. مردی از آن‌ها سرخ‌رو و کبود چشم به فاطمه بنت الحسین که روی درخشانی داشت، نگاه کرد و گفت: «یا امیرالمؤمنین! این دخترک را به من ببخش.»
فاطمه به عمه‌اش گفت: «یتیم شدم و اکنون خدمتکار هم می‌شوم؟»
زینب گفت: «نه به خدای! ای شامی، کرامتی برای تو و یزید ندارد که از دین ما بیرون رود.»
شامی سخنش را اعاده کرد و یزید گفت: «خدا مرگت دهد!»
و به ابیات ابن زبعری تمثل جست و شعر (فأهلّوا) را با شعر (قد قتلنا) خواند. سپس دختر علی علیه السلام برخاست و خطبه را خواند و بعد یزید خطیب را خواست و دستور داد بالای منبر رود و در این جا دنباله کلام سید را ذکر کرده است.
در «ملهوف» است که آن مرد شامی به فاطمه بنت الحسین نگریست و گفت: «یا امیر المؤمنین! این دختر را به من ببخش.»
فاطمه به عمه‌اش گفت: «ای عمه! به دادم برس، یتیم شدم و خدمتکار هم بشوم؟»
فرمود: «نه! کرامتی در این فاسق نیست.»
شامی گفت: «این دختر کیست؟»
یزید گفت: «این، فاطمه دختر حسین است و آن زینب دختر علی علیه السلام.»
شامی گفت: «حسین پسر فاطمه و علی بن ابیطالب؟»
گفت: «آری!»
شامی گفت: «ای یزید! خدا لعنتت کند. عترت پیغمبر را می‌کشی و ذریه اورا اسیر می‌کنی؟ من گمان کردم این‌ها اسیران روم‌اند.»
یزید گفت: «من تورا به آن‌ها می‌رسانم.»
و دستور داد گردنش را زدند.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 213- 214
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1047
المشؤوم، فنظر شامیّ إلی فاطمة بنت الحسین، فقام إلی یزید وقال: یا أمیر المؤمنین! هب لی هذه الجاریة تکون خادمة عندی. قالت فاطمة بنت الحسین علیه السلام: فارتعدت فرائصی وظننت أنّ ذلک جائز لهم، فأخذت بثیاب عمّتی زینب، فقلت: عمّتاه! اوتمت واستخدَم، فقالت عمّتی للشّامی: کذبت واللَّه ولؤمت، ما جعل اللَّه ذلک لک ولا لأمیرک، فغضب یزید وقال: کذبتِ واللَّه، إنّ ذلک لی، ولو شئت أن أفعل لفعلت، قالت: کلّا واللَّه ما جعل اللَّه ذلک لک إلّاأن تخرج من ملّتنا وتدین بغیر دیننا، فاستطارَ یزید غضباً، وقال: إیّای تستقبلین بهذا الکلام، إنّما خرج من الدّین أبوکِ وأخوکِ، فقالت زینب:
بدین أبی وأخی اهتدیت أنت وأبوک وجدّک إن کنتَ مسلماً، قال: کذبتِ یا عدوّة اللَّه، قالت: یا یزید! أنت أمیر تشتم ظالماً، وتقهر بسلطانک.
فکأ نّه استحیی وسکت، فأعاد الشّامیّ کلامه: هب لی هذه الجاریة، فقال له یزید:
اسکت وهب اللَّه لک حتفاً قاضیاً.
النّقدی، زینب الکبری،/ 55- 56
ثمّ إنّه أدخل نساء الحسین والرّأس بین یدیه، فجعلت فاطمة وسکینة تتطاولان لتنظراه، وجعل یزید یستره عنهما. فلمّا رأینه صحن وأعولن بالبکاء، فبکی لبکائهنّ نساء یزید وبنات معاویة، فولولن وأعولن. فقالت فاطمة- وکانت أکبر من سکینة-:
بنات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله سبایا، أسرّک هذا یا یزید؟ فقال: واللَّه ما سرّنی وإنّی لهذا کاره، وما أتی علیکنّ أعظم ممّا أخذ منکنّ. «1»
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 265
__________________________________________________
(1)- شیخ ابن‌نما گوید: علی بن الحسین علیه السلام فرمود: ما دوازده پسر بودیم که زیر غل و زنجیرمان نزد یزید بردند. چون برابر او ایستادیم، من گفتم: «تورا به خدا ای یزید! درنظر تو اگر رسول خدا صلی الله علیه و آله ما را به این وضع ببیند، چه حالی دارد؟»
به اهل شام گفت: «درباره آن‌ها چه رأی می‌دهید؟»
ملعونی سخن زشتی گفت که من آن را نقل نکنم (به این مضموم بود که: کشی افعی و بچه‌اش پروری؟»
نعمان‌بن بشیر گفت: «به آن‌ها همان معامله کن که اگر رسول خدا آن‌ها را به این درماندگی می‌دید، چنان می‌کرد.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1048
وجی‌ء بها مع السّبایا إلی دمشق، ولمّا أدخل نساء الحسین علیه السلام علی یزید، والرّأس بین یدیه، جعلت فاطمة وسکینة یتطاولان لنیظرا إلی الرّأس، وجعل یزید یتطاول لیستر عنهما الرّأس. فلمّا رأین الرّأس صحن، فصاح نساء یزید وولولت بنات معاویة، فقالت فاطمة بنت الحسین علیه السلام: أبنات رسول اللَّه سبایا یا یزید؟ فبکی النّاس وبکی أهل داره حتّی علت الأصوات.
الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 387- 388
وقالت فاطمة بنت الحسین- وکانت أکبر من سکینة-: أبنات رسول اللَّه سبایا یا یزید؟ فقال یزید: یا ابنة أخی! أنا لهذا کنت أکره. قالت: ما ترک لنا خرص. قال:
یا ابنة أخی! وما آتی إلیکِ أعظم ممّا اخذ منکِ. «1»
کحّالة، أعلام النّساء، 2/ 97
__________________________________________________
رمز 105- نعمان در جمله کوتاهی به یاد او آورد که پیغمبر، پدران و عشیره اورا که در مکه اسیر او شدند، آزاد کرد. به یاد او آورد که پیغمبر با آن همه لطف و کرم، کودکان کفار حربی را هم نمی‌کشت و آزاد می‌کرد. به یاد او آورد که: «تو خود را خلیفه رسول خدا می‌دانی و همه قدرت و افتخار تو از این‌جاست. آخر این‌ها فرزندان و عزیزان رسول خدایند.»
فاطمه بنت الحسین فرمود: «ای یزید! دختران رسول خدایند که اسیر شده‌اند.»
مردم گریستند و خاندان یزید شیون کردند. علی‌بن الحسین علیه السلام فرمود: «من در زنجیر بودم، گفتم: به من اجازه می‌دهید سخن گویم؟»
گفت: «بگو و ناهنجار مگو.»
گفتم: «من در جایگاهی هستم که چون من ناهنجار نگوید. سخنم این است که اگر رسول خدا مرا در زنجیر می‌دید، به نظر تو چه حالی داشت و چه می‌کرد؟»
به آن‌ها که اطرافش بودند، گفت: «اورا آزاد کنید!»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 208
(1)- فاطمه بنت الحسین و مجلس یزید
در ترجمه علیای مخدره زینب سبق ذکر یافت که شامی اشاره کرد به فاطمه بنت الحسین علیهما السلام و گفت: ایها الامیر! این جاریه را به من به‌بخشید که در آن حال ناله فاطمه بلند شد و به دامن عمه‌اش زینب چسبید و گفت: ای عمه! به فریادم برس، درد یتیمی مرا بس نبود حتی استخدم الی آخر آنچه در ترجمه علیای مخدره زینب علیها السلام ذکر یافت.
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 289
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1049
راجع ما یلی «1»:
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 110، مقتل الحسین،/ 39- 41/ عنه: الشّجری، الأمالی،
1/ 178؛ ابن عساکر، تاریخ دمشق، 74/ 12- 13، تراجم النّساء،/ 276- 277، مختصر
ابن منظور، 20/ 354؛ الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 195
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 216 (ط دارالفکر)، 4/ 4370
الذّهبی تاریخ الإسلام، 2/ 350- 351
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 295
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 194- 195/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 104، 142؛
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 501، 518؛ مثله الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 264- 265
الطّریحی، المنتخب،/ 486/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 103، 178؛ الدّربندی،
أسرار الشّهادة،/ 504؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 270؛ المازندرانی، معالی السّبطین،
2/ 162- 163؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 386؛ مثله المجلسی، البحار، 45/ 137؛
البحرانی، العوالم، 17/ 437
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 156
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 455
__________________________________________________
(1)- [انظر سکینة بنت الحسین علیهما السلام ص].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1050

فاطمة بنت الحسین علیهما السلام من الشّام إلی المدینة

ثمّ بعث یزید بأهله وبناته إلی المدینة.
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 242
فاطمة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب [...]، ثمّ خرجت إلی المدینة.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 74/ 9، تراجم النّساء،/ 172، مختصر ابن منظور، 20/
353/ مثله المزّی، تهذیب الکمال، 35/ 255
ثمّ إنّ یزید بعد ذلک، أمر النّعمان بن بشیر أن یجهِّزهم بما یصلحهم إلی المدینة الشّریفة، وسیّر معهم رجلًا أمیناً من أهل الشّام فی خیل سیّرها فی صحبتهم، وودّع یزید علیّ بن الحسین، وقال له: لعن اللَّه ابن مرجانة، لو کنت حاضراً الحسین ما سألنی خصلة إلّا کنت أعطیه إیّاها ولدفعت عنه الحتف بکلّ ما استطعت، ولکنّ قضاء اللَّه غالب یا علیّ، کاتبنی بأیّ حاجة کانت لک أقضیها إن شاء اللَّه تعالی.
وأوصی بهم الرّسول الّذی سیّره لیصحبهم، وکان یسایرهم هو وخیله الّتی معه فیکون الحریم قدّام بحیث أ نّهم لا یفوتونه، وإذا نزلوا تنحّی عنهم ناحیة هو وأصحابه وکان حولهم کهیئة الحرس، وکان یسألهم عن حالهم ویتلطّف بهم فی جمیع أمورهم، ولا یشقّ علیهم فی مسیرهم إلی أن دخلوا المدینة «1»، فقالت فاطمة بنت الحسین لُاختها «2»: قد أحسن هذا الرّجل «3» إلینا، فهل لکِ أن تصلیه بشی‌ء؟ فقالت: واللَّه ما معنا «4» شی‌ء نصله
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی الدّمعة عن الإرشاد، وإلی هنا أیضاً لم یرد فی الأسرار. وفی فاطمة بنت الحسین‌مکانه: وقالت الفواز: کانت فاطمة کریمة الأخلاق، حسنة الأعراق، إنّه لمّا جهّز یزید أهل البیت إلی المدینة بعد قتل الحسین، أرسل معهم رجلًا أمیناً من أهل الشّام فی خیل سیّرها صحبتهم إلی أن دخلوا المدینة ...].
(2)- [أضاف فی نور الأبصار: سکینة علیها السلام].
(3) (- 3*) [الأسرار: فهل لکِ أن نصله؟ وساق الکلام کما مرّ].
(4)- [فی نور الأبصار وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: معنا، وأضاف فیهما: ما].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1051
به إلّاما کان من هذا الحلیّ. قالت: فافعلی، فأخرجت «1» له سوارین ودملجین، وبعثتا بهما إلیه، فردّهما، وقال: لو کان «2» ما صنعت «2» رغبة «3» لکان فی هذا «4» مقتنع بزیادة کثیرة «4»، ولکنِّی ما فعلته إلّاللَّه‌تعالی، ولقرابتکم من رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم. (3*)
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 195- 196/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/
155؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 526؛ مثله الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 266؛
الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 75
وفی المخزن: وانکبّت فاطمة بنت الحسین علیه السلام علی قبر أبیها، ثمّ بکت بکاءً شدیداً حتّی غشی علیها.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 198/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 405
وعن المهیج: أنّ فاطمة بنت الحسین علیه السلام احتضنت قبر أبیها وبکت بکاءً شدیداً عند وداع القبر إلی أن اغمی علیها، ثمّ ودّعن القبور وفارقنَ بقلوبٍ مصدوعةٍ ودموعٍ
مسکوبة. المیانجی، العیون،/ 296- 297
__________________________________________________
(1)- [نور الأبصار: أخرجنا].
(2) (2) [فی الدّمعة ونور الأبصار وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: الّذی صنعته].
(3)- [زاد فی الدّمعة ونور الأبصار وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: للدّنیا].
(4- 4) [فاطمة بنت الحسین علیه السلام: کفایة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1052

رثاء أبی الرّمح فی أبیها علیه السلام‌

حدّث المرزبانیّ، قال: دخل أبو الرّمح إلی فاطمة بنت الحسین بن علیّ علیهم السلام، فأنشدها مرثیّة فی الحسین علیه السلام وقال:
أجالت علی عینی سحائب عبرة فلم تصح بعد الدّمع حتّی ارمعلّت
تبکی علی آل النّبیّ محمّد وما أکثرت فی الدّمع لا بل أقلّت
اولئک قوم لم یشیموا سیوفهم وقد نکأت أعداؤهم حین سلّت
وإنّ قتیل الطّفّ من آل هاشم أذلّ رقاباً من قریش فذلّت
فقالت فاطمة: یا أبا رمح! هکذا تقول؟ قال: فکیف أقول جعلنی اللَّه فداکِ؟ قالت:
قل: أذلّ وقاب المسلمین فذلّت. فقال: لا أنشدها بعد الیوم إلّاهکذا.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 60- 61/ عنه: المجلسی، البحار،
45/ 294؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 544- 545
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1053

موت زوجها ورثاؤها علیها السلام‌

أخبرنا «1» أبو سعد ابن البغدادیّ، أنا أبو عمرو ابن منده، أنا الحسن بن محمّد، أنا أحمد ابن محمّد بن عمر، نا أبو بکر ابن أبی الدّنیا، حدّثنی محمّد بن صالح القرشیّ، حدّثنی أبو الیقظان، قال: نظرت فاطمة بنت الحسین إلی جنازة زوجها الحسن بن الحسن، ثمّ غطّت وجهها، وقالت:
وکانوا رجاءً ثمّ أمْسَوا رَزیّةً لقد عظُمت تلک الرّزایا وجلّت
قال: ونا ابن أبی الدّنیا، حدّثنی أبو یعقوب الکوفیّ، نا جریر، عن ابن خالد بن سلمة القرشیّ، قال:
لمّا مات الحسن بن الحسن بن علیّ اعتکفت فاطمة بنت حسین بن علیّ «2» علی قبره سنة. وکانت امرأته، ضربت علی قبره فسطاطاً «3» فکانت فیه، فلمّا مضت السّنة قلعوا الفسطاط، ودخلوا المدینة فسمعوا صوتاً من جانب البقیع: هل وجدوا ما فقدوا؟! فسُمع من الجانب الآخر: بل یئسوا فانقلبوا. «4»
أخبرنا أبو القاسم الجنید بن محمّد بن علیّ القاضی بِهَراة، أنا أبو منصور بن شکرویه.
ح وأخبرنا أبو سعد ابن البغدادیّ، أنا أبو منصور ابن شکرویه ومحمّد بن أحمد بن علیّ السّمسار.
قالا: أنا إبراهیم بن عبداللَّه بن محمّد، نا أبو عبداللَّه المحاملی، نا محمّد بن خلف، نا
__________________________________________________
(1)- انظر الحدائق، 132.
(2)- سقطت اللّفظة من د، س وأضفناها من الحدائق.
(3)- الفسطاط- بضمّ الفاء وکسرها-: بیت من الشّعر، والجمع فساطیط.
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی المختصر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1054
محمّد بن حمید، نا جریر عن مغیرة، قال:
لمّا مات الحسن بن الحسن، ضربت امرأته علی قبره فِسطاطاً، فأقامت علیه سنة.
ثمّ انصرفت بعد، فسمعوا قائلًا یقول: هل وجدوا ما طلبوا؟ فأجابه آخر: بل یئِسوا- وفی حدیث ابن البغدادیّ: بل أیسوا- فانقلبوا.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 74/ 16، تراجم النّساء،/ 281- 282، مختصر ابن منظور، 20/ 355
ورُوی: أنّ فاطمة بنت الحسین علیهما السلام ضربت فسطاطاً علی قبر بعلها الحسن بن الحسن علیه السلام سنة، فلمّا انقضت السّنة قوّضت الفسطاس راجعةً إلی بیتها، فسمعت هاتفاً یقول: هل بلغوا ما طلبوا؟ فأجابه هاتف آخر، بل یئسوا فانصرفوا. «1»
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 10/ 287- 288
__________________________________________________
(1)- فقیر گوید که در احوال حسن مثنی دانستی که زوجه او فاطمه بنت الحسین علیه السلام نیز یک سال بر سر قبر او اقامت جست و به سوگواری و عبادت مشغول شد، بعد از آن مدت به خانه منتقل شد.
قمی، منتهی الآمال،/ 549
و حسن مثنی در سن سی و پنج سالگی در مدینه طیبه از دنیا رحلت فرمود.
در ارشاد است که جناب فاطمه یک سال تمام روی مرقد وی خیمه زد و بر سر قبر وی نشست. روزها روزه می‌گرفت و شب‌ها را به عبادت به‌سر می‌برد و بعد امر فرمود که خیمه را برچیدند و در آن حین شنید هاتفی می‌گفت: هل وجدوا ما فقدوا؟ و دیگری می‌گفت: بل یئسوا فانقلبوا، انتهی.
خراسانی، منتخب التّواریخ،/ 174
تا در مدینه وفات کرد و در آن وقت سی‌پنج سال از سن او گذشته بود و در بقیع مدفون گردید و فاطمه تا یک سال بر سر قبر او خیمه برافراخت و به عزاداری مشغول بود. آن‌گاه به مدینه مراجعت فرمود. ناگاه ندایی شنید که گوینده‌ای گفت: «هل وجدوا ما فقدوا؟» دیگری در جواب او گفت: «بل یئسوا فانقلبوا.»
بالجمله ترجمه آن را در «فرسان الهیجا» ذکر کرده‌ام.
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 283
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1055
راجع ما یلی «1»:
البخاری، الصحیح، 1/ 323/ عنه: ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 30؛ المزّی، تهذیب
الکمال، 6/ 95؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 263؛ المجلسی، البحار، 44/ 170-
171؛ العجلی، تاریخ الثّقات (الهامش)،/ 117؛ الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 70
المفید، الإرشاد، 2/ 22- 23/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 58؛ المجلسی، البحار، 44/
167؛ البحرانی، العوالم، 19/ 310؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 339؛ القمی، نفس
المهموم،/ 675- 676؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 58؛ مثله رضیّ الدّین ابن المطهّر،
العدد القویّة،/ 355؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 169؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 252،
383؛ آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 299
الغزالی، إحیاء العلوم، 4/ 486
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 136
ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 63
الصّفدیّ، الوافی بالوفیات، 11/ 417- 418
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 32- 33
ابن شدقم، تحفة لبّ الألباب،/ 120
سپهر، ناسخ التّواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 273
الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 170
القمی، نفس المهموم،/ 675- 677
الأمین، أعیان الشّیعة، 5/ 43، 44
__________________________________________________
(1)- [راجع الجزء 12 من هذه الموسوعة: وفاء الحسن المثنّی وتعزیة زوجته].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1056

حوارها علیها السلام مع الکمیت‌

أخبرنی حبیب بن نصر المُهَلّبیّ، قال: حدّثنا عمر بن شبّة، قال: قال محمّد بن کُناسة:
حدّثنی صاعِد مولی الکمیت، قال: [...].
قال: ودخلنا علی فاطمة بنت الحسین- علیهما السلام-، فقالت «1»: هذا شاعرُنا أهل البیت، وجاءت بقدح فیه سویق، فحرّکته بیدها وسقت الکمیت، فشربه، ثمّ أمرت له بثلاثین دیناراً و «2» مرکب، فهملت عیناه، وقال: لا واللَّه لا أقبلها؛ إنِّی لم احبّکم للدّنیا. «3»
أبو الفرج، الأغانی (ط 1 دار إحیاء التّراث العربی)، 17/ 25، (ط 2، 17/ 20)/ عنه: العلّامة الأمینی، الغدیر، 2/ 198؛ کحّالة، أعلام النّساء، 4/ 44؛ الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 74
(فی القمقام) قال صاعد مولی کمیت: دخلنا علیها لنسلّم علیها، فلمّا بصرت بکمیت قالت: مرحباً بشاعرنا، هذا شاعرنا أهل البیت، فعملت بیدها سویقاً فی کأس، وناولتها الکمیت، فأخذ وشرب. ثمّ أحضرت له بدرة فیها ثلاثون دیناراً من ذهب ومرکباً من مراکبها الخاصّة، حملته علیه، فقال الکمیت: لا واللَّه لا أقبلها، إنّی لم أحبّکم للدّنیا. «4»
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 219
__________________________________________________
(1)- [فی أعلام النّساء وفاطمة بنت الحسین علیه السلام مکانهما: دخل الکمیت علی فاطمة بنت الحسین، فقالت: ...].
(2)- [أعلام النّساء: أو].
(3)- [جاء فی هامش أعلام النِّساء: شاعر مقدّم عالم بلغات العرب، خبیر بأیّامها، من شعراء مضر وألسنتها والمتعصّبین علی القحطانیّة المقارنین المقارعین لشعرائهم العلماء بالمثالب والأیّام، المفاخرین بها. عاش فی أیّام بنی امیّة ولم یدرک الدّولة العبّاسیّة، ومات قبلها. وکان معروفاً بالتشیّع لبنی هاشم، مشهوراً بذلک وقصائده الهاشمیّات من جیّد شعره ومختار].
(4)- و در آخر جلد اول «منتهی الآمال» می‌نویسد که کمیت شاعر، قصیده‌ای در مدح اهل بیت گفته
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1057
__________________________________________________
بود. بنی‌هاشم درهم و دینار بسیار از برای او جمع کردند حتی زیور زنان را، ولی کمیت قبول نکرد و به خدمت فاطمه بنت الحسین علیه السلام شرفیاب شد. آن مخدره قدحی سویق برای کمیت آورد و فرمود: «کمیت، شاعر ما اهل‌بیت است.»
سپس کمیت از آن سویق آشامید. فاطمه آن‌گاه امر فرمود تا سی دینار و مرکبی به کمیت دادند. کمیت بگریست و سوگند یاد کرد که: «قبول نخواهم کرد، من با شما به جهت دینار دوستی نکردم و شعر برای گرفتن صله انشا ننمودم.»
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 289
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1058

احتفاظها علیها السلام بآثار رسول اللَّه صلی الله علیه و آله‌

حدّثنا الحجّال عن الحسن بن الحسین، عن ابن سنان، عن العرزمیّ، عن أبی المقدام، قال: کنت أنا وأبو المقدام حاجّین، قال: فماتت امّ أبی المقدام فی طریق المدینة، قال: فجئت أرید الإذن علی أبی جعفر علیه السلام، فإذا بغلته مسرّجة وخرج لیرکب، فلمّا رآنی قال: کیف أنت یا أبا المقدام؟ قال: قلت: بخیر، جعلت فداک. ثمّ قال: یا فلانة! استأذنی علی عمِّی، قال: ثمّ قال: لا تعجل حتّی آتیک، قال: فدخلت علی عمّته فاطمة بنت الحسین وطرحت لی وسادة، فجلست علیها، ثمّ قالت: کیف أنت یا أبا المقدام؟ قلت: بخیر، جعلنی اللَّه فداکِ یا بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
قال: قلت: یا بنت رسول اللَّه! شی‌ء من آثار رسول اللَّه. قال: فدعت ولدها، فجاؤوا خمسة، فقالت: یا أبا المقدام! هؤلاء لحم رسول اللَّه ودمه. أرتنی جفنة فیها وضر عجین وضبابته حدید، فقالت: هذه الجفنة الّتی اهدیت إلی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله ملأ لحم وثرید.
قال: فأخذتها وتمسّحت بها. «1»
الصّفّار، بصائر الدّرجات،/ 205، رقم 41 باب 4/ عنه: المجلسی، البحار، 26/
214 رقم 27 باب 16؛ الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 115- 116
__________________________________________________
(1)- [زاد فی البحار: بیان: شی‌ء أی مطلوبی شی‌ء، أو أعندک شی‌ء؟ والوضر: الدّرن والدّسم. وقال الجوهریّ وغیره: الضّبّة: حدیدة عریضة یضبّب بها، وکون تلک الجفنة عندها ینافی سائر الأخبار إلّاأن یکون الإمام علیه السلام أودعها عندها مع أ نّها حینئذ کانت فی بیته علیه السلام کما هو ظاهر الخبر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1059

مواعظها علیها السلام لأبنائها

منها:
أبو جعفر محمّد بن سلیمان قال: حدّثنا أبو القاسم إبراهیم بن الحسن بن الحسین بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب رضی الله عنه قال: حدّثنی موسی بن عبداللَّه بن موسی بن عبداللَّه بن الحسن بن الحسن «1» بن علیّ بن أبی طالب قال: حدّثنی أبی عن أبیه، عن جدّه، قال: قال عبداللَّه بن الحسن: قالت امّی فاطمة ابنة الحسین: یا بنیّ! الزم مجلس خالک علیّ بن الحسین، فما جلست إلیه قطّ إلّاقمت من عنده بعلم قد استفدته منه وخشیة للَّه‌یحدث فی قلبی لما أری من خشیته.
محمّد بن سلیمان، المناقب، 2/ 271 رقم 739
وروی عن عبداللَّه بن موسی، عن أبیه، عن جدّه، أ نّه قال: کانت امّی فاطمة بنت الحسین علیه السلام تأمرنی أن أجلس إلی خالی علیّ بن الحسین علیه السلام، فما جلست إلیه مجلساً قطّ، إلّاأفدت منه علماً.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 271 رقم 1174
أخبرنی أبو محمّد الحسن بن محمّد بن یحیی قال: حدّثنا جدّی، قال: حدّثنی إدریس ابن محمّد بن یحیی بن «2» عبداللَّه بن حسن «3» بن حسن «3»، وأحمد بن عبداللَّه بن موسی، وإسماعیل بن یعقوب جمیعاً، «4» قالوا: حدّثنا «4» «5» عبداللَّه بن موسی، عن أبیه، عن جدّه،
__________________________________________________
(1)- الظّاهر أنّ هذا هو الصّواب، وفی أصلی: «الحسن بن الحسین بن علیّ ...».
(2)- [البحار: عن].
(3- 3) [لم یرد فی البحار].
(4) (4) [البحار: عن].
(5)- [فی کشف الغمّة مکانه: وقال: باب ذکر طرف من أخبار علیّ بن الحسین علیه السلام حدّثنا ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1060
قال: کانت امِّی فاطمة بنت الحسین علیه السلام تأمرنی أن أجلس إلی خالی علیّ بن الحسین علیهما السلام، فما جلست إلیه قطّ إلّاقمت بخیر قد أفدته «1» إمّا خشیة للَّه‌تحدث «2» فی قلبی لمّا أری من خشیته للَّه، أو علم قد «3» استفدته منه. «4»
أخبرنی أبو محمّد الحسن بن محمّد العلویّ، عن جدّه، عن محمّد بن میمون البزّاز، قال: حدّثنا سفیان بن عیینة، عن ابن شهاب الزّهریّ، قال: حدّثنا علیّ بن الحسین علیهما السلام، وکان أفضل هاشمیّ أدرکناه، قال: أحبّونا حبّ الإسلام، فما زال حبّکم لنا حتّی صار شیناً علینا. «5»
المفید، الإرشاد، 2/ 141/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 84؛ المجلسی، البحار،
46/ 73، رقم 59؛ السّیّد هاشم البحرانی، 4/ 367، رقم 1363/ 111
ومنها: أخبرنا محمّد بن الحسین القطّان، أخبرنا محمّد بن الحسن النّقّاش أنّ الحسن ابن سفیان أخبرهم، قال: حدّثنا إبراهیم بن المنذر، حدّثنا «6» محمّد بن معن الغفّاریّ،
__________________________________________________
(1)- [کشف الغمّة: استفدته].
(2)- [زاد فی البحار: للَّه].
(3)- [لم یرد فی البحار].
(4)- [زاد فی البحار: بیان: قال الفیروزآبادیّ: أفدتُ المال استفدته وأعطیته ضدّ].
(5)- حسن بن محمد بن یحیی (به سند خود) از جدّش عبداللَّه بن موسی حدیث کند که گفت: مادر من فاطمه دختر حسین علیه السلام به من دستور می‌داد که من با دایی خود حضرت علی‌بن الحسین علیهما السلام همنشین شوم. پس هرگز نشد که من با او همنشین شوم جز این که بهره‌مند از نزدش برخاستم. یا ترسی از خدا در من پیدا شده بود که از ترس او از خدا دیده بودم، یا دانشی که از او استفاده کرده بودم (و خلاصه هرگز بی‌بهره از مجلس او برنمی‌خاستم).
محلّاتی، ارشاد، 2/ 141
و حسن بن محمد علوی (به سندش) از زهری حدیث کند که گفت: علی بن الحسین علیهما السلام برای من حدیث کرد- و او برترین مردی از بنی‌هاشم بود که ما دیدیم- و فرمود: ما را به دوستی اسلام دوست بدارید، پس پیوسته دوستی شما برای ما است تا آن‌گاه که آن دوستی بر ما عیب و نازیبا شود (که دیگر آن دوستی برای ما زیان دارد، شاید مقصود امام علیه السلام این باشد که در دوستی ما نباید از حد بگذرانید و به مرحله غلو برسید، و تنها به همان مقدار که با اصول اسلام موافقت دارد اکتفا کنید).
(6)- [فی تاریخ دمشق، ج 74 مکانه: ح وأخبرنا أبونصر [بن] رضوان، أنا أبو محمّد الجوهریّ، أنا أبو عمر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1061
حدّثنا «1» محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان، قال «2»: جمعتنا امّنا فاطمة بنت الحسین بن علیّ، فقالت: یا بنیّ، إنّه واللَّه «3» ما نال أحد من أهل السّفه بسفههم شیئاً، ولا أدرکوا «4» ما أدرکوه «4» من لذّاتهم إلّاوقد ناله أهل المروءات بمروءاتهم، فاستتروا بجمیل «5» ستر اللَّه عزّ وجلّ.
الخطیب البغدادی، تاریخ بغداد، 5/ 386/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 56/
288، 74/ 18؛ تراجم النّساء،/ 284؛ مختصر ابن منظور، 20/ 357؛ مثله الشّبلنجی،
نور الأبصار،/ 385
__________________________________________________
ابن حیویه، أنا محمّد بن خلف بن المرزبان، نا أبوسعید المدنیّ، نا إبراهیم بن المنذر الحِزامیّ، وذؤیب بن عمامة، قالا: نا محمّد ...].
(1)- [تاریخ دمشق، ج 74: حدّثنی].
(2)- [فی تاریخ دمشق، ج 56 مکانه: أخبرنا أبوالقاسم العلویّ، وأبو الحسن المالکیّ، قالا: نا وأبومنصور ابن خیرون المقرئ، أنا أبو بکر أحمد بن علیّ بن ثابت الخطیب، أنا محمّد بن الحسن النّقّاش، أنا الحسن بن سفیان أخبرهم، نا [إبراهیم] بن [المنذر]، حدّثنا محمّد بن معن [الغفّاری]، حدّثنی محمّد بن عبداللَّه بن عمرو ابن عثمان بن عفّان القرشیّ الأمویّ قال: ...].
(3)- [فی نور الأبصار مکانه: ومن کلام فاطمة رضی اللَّه عنها: واللَّه ...].
(4- 4) [لم یرد فی نور الأبصار].
(5)- [لم یرد فی تاریخ دمشق].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1062

حوارها علیها السلام مع الإمام الباقر علیه السلام «1»

سمعتَ محمّد بن علیّ یذاکر فاطمة بنت حسین شیئاً من صدقة النّبیّ صلی الله علیه و آله، فقال:
هذه توفِّی لی ثمانیاً «2» وخمسین «3»، ومات لها «4».
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 238/ مثله ابن عساکر، تاریخ دمشق، 57/ 229 (ط
المحمودی)/ 161؛ الإربلی، کشف الغمّة؛ 2/ 120؛ المجلسی
، البحار، 46/ 218؛
البحرانی، العوالم، 19/ 439
قال محمّد بن أبی عمر، قال سفیان، قال جعفر: سمعتُ أبی یقول لعمّته فاطمة بنت حسین أمّ عبداللَّه بن حسن: هذه [السّنة] توفِّی لی ثمان وخمسین.
أبو زرعة، التّاریخ، 1/ 587 رقم 1661
واختلف فی سنة وفاته، فقال الواقدیّ: توفّی أبو جعفر محمّد بن علیّ بالمدینة سنة تسع عشر ومائة، وهو ابن ثلاث وسبعین سنة.
وقال سفیان بن عیینة: سمعت جعفر بن محمّد علیه السلام یقول: سمعت أبی علیه السلام یقول لعمّتی فاطمة بنت الحسین علیها السلام، وقد کلّمته فی شی‌ء: لی ثمان وخمسون سنة، وتوفِّی [تلک] السّنة.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 288
أخبرنا أبو القاسم ابن السّمرقندیّ، أنا أبوالفضل بن البقّال، أنا أبو الحسین بن بشران،
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی تاریخ دمشق: أخبرنا أبوالقاسم ابن السّمرقندیّ، أنبأنا أبوالفضل بن البقّال، أنبأنا أبوالحسین‌ابن بشران، أنبأنا عثمان بن أحمد، حدّثنا حنبل بن إسحاق، حدّثنی أبو عبداللَّه، حدّثنا علیّ قال: وحدّثنا سفیان، قال: سمعتُ الهذلیّ یسأل جعفر بن محمّد، قال. وأضاف فی کشف الغمّة والبحار والعوالم: وعن جعفر بن محمّد، قال: حدّثنا جعفر بن محمّد، قال: سمعت].
(2)- [فی کشف الغمّة والبحار والعوالم: ثمان].
(3)- [أضاف فی کشف الغمّة والبحار والعوالم: سنة].
(4)- [فی کشف الغمّة والبحار والعوالم: فیها].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1063
أنا عثمان بن أحمد، نا حنبل بن إسحاق، نا سفیان، نا جعفر بن محمّد، قال: سمعت «1» أبی یقول لعمّته فاطمة بنت حسین امّ عبداللَّه بن حسن: هذه توفِّی لی ثمان «2» وخمسین «3»، فمات «4» فیها، «5» واختلف فی وفاته، فقیل سنة أربع عشرة، [وقیل: سنة ستّ عشرة]، وقیل سنة سبع عشرة، وقیل سنة ثمان عشرة.
وبقیت فاطمة إلی أن مات.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 74/ 19- 20، 57/ 229- 230 (ط المحمودی)،/
116، تراجم النّساء،/ 287
عن جعفر بن محمّد، عن أبیه، قال: قُتِل علیّ علیه السلام وهو ابن ثمانٍ وخمسین، ومات لها حسن، وقُتِل لها الحسین «6»، ومات علیّ بن الحسین وهو ابن ثمانٍ وخمسین. وسمعت جعفراً یقول: سمعت أبی یقول لعمّته فاطمة بنت حسین امّ عبداللَّه بن حسن: هذه «7» تُوفِّی لی
__________________________________________________
(1)- [فی تاریخ دمشق ج 57 مکانه: أخبرنا أبو محمّد السّلمیّ، حدّثنا أبو بکر الحافظ، وأخبرنا أبو محمّدالسّلمیّ، حدّثنا أبو بکر الحافظ، وأخبرنا أبو القاسم ابن السّمرقندیّ، أنبأنا أبوبکر ابن الطّبریّ، قالا: أنبأنا أبو الحسین ابن الفضل، حدّثنا عبداللَّه بن جعفر، حدّثنا یعقوب، حدّثنا محمّد بن یحیی، حدّثنا سفیان [قال:] سمعت جعفر بن محمّد یقول: [سمعت ...].
وفیه أیضاً مکانه: أخبرنا أبو القاسم أیضاً، أنبأنا أبو الفضل عمر بن عبیداللَّه، أنبأنا علیّ بن محمّد، أنبأنا أبو عمرو ابن السّمّاک، حدّثنا حنبل، حدّثنا الحمیدیّ، حدّثنا سفیان، حدّثنا جعفر بن محمّد، قال: سمعت ....
وفیه أیضاً مکانه: أخبرنا أبو الحسین المعدّل وأبو غالب وأبو عبداللَّه ابنا أبی علیّ قالوا: أنبأنا أبو جعفر ابن المسلمة، أنبأنا أبو طاهر المخلص، أنبأنا أحمد بن سلیمان، حدّثنا الزّبیر بن بکّار، حدّثنی سفیان بن عیینة، عن جعفر بن محمّد، قال: سمعت ...].
(2)- [تاریخ دمشق ج 57: ثمانیاً].
(3)- [إلی هنا حکاه فی تاریخ دمشق ج 57 ص 229].
(4)- [تاریخ دمشق ج 57 ص 230: ثمّ مات].
(5)- [إلی هنا فی تاریخ دمشق ج 57 ص 229 و 230].
(6)- أی عمر کلٍّ منهما (58) سنة أیضاً.
(7)- إشارة إلی السّنة الّتی هم فیها.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1064
ثمانیاً وخمسین «1». فمات لها.
ابن الجوزی، صفة الصّفوة، 1/ 334 (ط حلب)، 1/ 334
قال جعفر بن محمّد هذا: وسمعت أبی یقول لعمّته فاطمة بنت الحسین: قد أتت علیَّ ثمان وخمسون. فتوفّی لها.
سبط ابن الجوزی، المستدرک للعوالم (تذکرة الخواصّ)، 19/ 445
قال ابن عیینة: حدّثنا جعفر بن محمّد: سمعت أبی یقول لعمّته فاطمة بنت الحسین:
هذا توفِّی لی ثمانیاً وخمسین سنة. فمات فیها.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 5/ 346
قال ابن سعد، أنا عبدالرّحمان بن یونس، عن ابن عیینة، عن جعفر بن محمّد: سمعت محمّد بن علیّ، وهو یذاکر فاطمة بنت الحسین صدقة النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم، فقال: وهذه توفِّی ثمانیاً وخمسین سنة. ومات بها، انتهی.
وهذا السّند فی غایة الصّحّة ومقتضاه أن یکون ولد سنة ستّین وهذا هو الّذی یتّجه، لأنّ أباه علیّ بن الحسین شهد مع أبیه یوم کربلاء وهو ابن عشرین سنة، وکان یوم کربلاء فی المحرّم سنة إحدی وستّین ومقتضاه أنّ مولد علیّ کان سنة إحدی وأربعین، فمن یولد سنة أربعین أو سنة إحدی وأربعین کیف یولد له سنة خمس وأربعین؟ والأصحّ أ نّه مات سنة أربع عشرة، لأنّ البخاریّ قال: ثنا عبداللَّه بن محمّد، عن ابن عیینة، عن جعفر بن محمّد قال: مات أبی سنة أربع عشرة. فیکون مولده علی هذا سنة ستّ وخمسین وهو یتّجه أیضاً. وقد قیل: إنّ روایة محمّد عن جمیع من سمّی هنا من الصّحابة ما عدا ابن عبّاس وجابر بن عبداللَّه وعبداللَّه بن جعفر بن أبی طالب مرسلة.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 9/ 351
__________________________________________________
(1)- أوفی: أتمّ وأبلغ. أی تمّ له بتلک السّنة ثمان وخمسون من العمر. وفی المطبوع: «ثمان».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1065

ما جاء فی الکتب من أخبارها:

أخبرنا محمّد بن عمر، قال: ثنا محمّد بن بشر بن حُمید المُزَنی عن أبیه، قال: دعانی عمر بن عبدالعزیز، فقال لی: خذ هذا المال الأربعة آلاف دینار أو خمسة آلاف دینار، فاقدم بها علی أبی بکر ابن حَزْم، فقل له: فلیضمّ إلیه خمسة آلاف أو ستّة آلاف حتّی یکون عشرة آلاف دینار وأن تأخذ تلک الآلاف من الکتیبة، ثمّ تقسّم ذلک علی بنی هاشم وتسوّی بینهم الذّکر والانثی والصّغیر والکبیر سواء. قال: ففعل أبو بکر، فغضب من ذلک زید بن حسن، فقال لأبی بکر قولًا نالَ فیه من عمر، وکان فیما قال: یسوِّی بینی وبین الصّبیان، فقال أبو بکر: لا تبلغ هذه المقالة عنک أمیر المؤمنین فیُغضبه ذلک وهو حسن الرّأی فیکم، قال زید: فاسألک باللَّه إلّاکتبت إلیه تخبره بذلک، فکتب أبو بکر إلی عمر یذکر له أنّ زید بن حسن قال مقالة فیها غلظة وأخبره بالّذی قال. وقلتُ: یا أمیر المؤمنین! إنّ له قرابة ورحماً، فلم یبالِ عمر وترکه.
وکتبت إلیه فاطمة بنت حسین تشکر له ما صنع وتُقسِم باللَّه: یا أمیر المؤمنین لقد أخدمت من کان لا خادم له واکتسی منهم من کان عاریاً، فسُرّ بذلک عمر. «1»
أخبرنا محمّد بن عمر، قال: ثنا إسماعیل بن عبداللَّه، عن یحیی بن أبی یعلی، قال: لمّا قدم المال «2» علی أبی بکر ابن حزم «3»، فقسّمه «4»، أصاب کلّ إنسان خمسین دیناراً. قال:
فدعتنی فاطمة بنت حسین، وقالت: اکتب، فکتبتْ: بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، لعبداللَّه عمر أمیر المؤمنین من فاطمة بنت حسین. سلام علیک، فإنِّی أحمد إلیک اللَّه الّذی لا إله
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی تاریخ دمشق وتراجم النّساء والمختصر].
(2)- [زاد فی تاریخ دمشق وتراجم النّساء والمختصر: یعنی غلّة الکتیبة من خیبر، وکانت خمس رسول اللَّه صلی الله علیه و آله].
(3)- [تاریخ دمشق: حازم].
(4)- [زاد فی تاریخ دمشق وتراجم النّساء: علی بنی هاشم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1066
إلّا هو. أمّا بعد، فأصلحَ اللَّه أمیر المؤمنین، وأعانه علی ما ولّاه وعصمَ له دینه، فإنّ أمیر المؤمنین کتب إلی أبی بکر ابن حزم أن یقسّم فینا مالًا من الکتیبة، ویتحرّی بذلک ما کان یصنع من کان قبله من الأئمّة الرّاشدین المهدیِّین، فقد بلغنا ذلک، وقسم فینا، فوصلَ اللَّه أمیر المؤمنین وجزاهُ مِن والٍ خیر ما جزی أحداً مِنَ الوُلاة، فقد کانت أصابتنا جفوة، واحتجّنا إلی أن یُعمَل فینا بالحقّ، فاقسم لک باللَّه یا أمیرالمؤمنین، لقد اختدم من آل رسول اللَّه صلی الله علیه و آله مَنْ کان لا خادم له، واکتسی مَنْ کان عاریاً، واستنفق مَنْ کان لا یجد ما یستنفق.
وبعثت إلیه رسولًا «1» قال: فأخبرنی الرّسول، قال فقدمتُ «1» علیه، فقرأ کتابها، وإنّه لیحمد اللَّه ویشکره، وأمر لی بعشرة دنانیر، وبعث إلی فاطمة بخمسمائة دینار، وقال:
استعینی بها علی ما یَعْروکِ، وکتب إلیها بکتاب یذکر فضلها، وفضل أهل بیتها ویذکر ما أوجب اللَّه لهم من الحقّ. قال: «2» فقدمتُ علیها «2» بذلک المال. «3»
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 287- 288/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 74/ 18-
19، تراجم النّساء،/ 285- 286؛ مختصر ابن منظور، 20/ 357- 358
وحدّثنی الحسین بن علیّ الحرمازیّ، ثنا العُتْبیّ، قال: سمع عمر بن عبدالعزیز رجلًا یمدح فاطمة بنت الحسین، ویقال فاطمة بنت عبدالملک امرأته، فقال: ما تعرف من الشّرّ شیئاً. فقال عمر: معرفتها بالشّرّ جَنّبتها إیّاه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 8/ 200- 201
__________________________________________________
(1- 1) [فی المختصر: فقدم].
(2- 2) [فی المختصر: ووصل إلیها].
(3)- آورده‌اند که فاطمه بنت حسین‌بن علی رضی الله عنه پیوسته عمربن عبدالعزیز را ستایش نموده، گفتی: اگر او زنده بودی ما را احتیاج به کس نبودی.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 323
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1067
وذکرت فاطمة بنت الحسین علیها السلام عند عمر بن عبدالعزیز، وکان لها معظّماً، فقیل:
إنّها لا تعرف الشّرّ. فقال عمر: عَدمُ معرفتها بالشّرّ جنّبها الشّرّ.
ابن عبدربّه، العقد الفرید (ط دار الفکر)، 2/ 293/ مثله کحّالة، أعلام النّساء، 4/
47؛ الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 75
ویُروی: أنّها وفدت علی هشام بن عبدالملک.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، (ط دار الکتاب العربی)، 7/ 442 (حوادث سنة 101 إلی 120)
/ عنه: الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 75
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1068

وفاتها علیها السلام‌

ماتت «1» وقد قاربت «2» التّسعین سنة «3».
ابن حبّان، الثّقات، 5/ 301/ عنه: ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 12/ 443/ عنه:
الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 70؛ المیانجی، العیون العبری،/ 310
وماتت فاطمة بنت حسین فی خلافة هشام بن عبدالملک.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 74/ 14، تراجم النّساء،/ 279
وفی هذه السّنة [سبع عشرة ومائة] أیضاً توفّیت اختها [سکینة علیه السلام] لأبیها «4» فاطمة بنت الحسین علیه السلام.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 279- 280 (ط حجری)،/ 158 (ط مؤسّسة آل
البیت)،/ 251/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 387؛ مثله القمّی، نفس المهموم،/ 530
وکانت وفاة فاطمة بالمدینة.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 280 (ط حجری)،/ 158
قال ابن عینیة: بقیت فاطمة إلی سنة نیف عشرة ومائة.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، (ط دار الکتاب العربی)، 7/ 442 (حوادث سنة 101 إلی 120)
/ عنه: الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 75
(وفیها) [سنة عشرة ومائة] توفّیت فاطمة بنت الحسین بن علیّ رضی اللَّه عنهم. «5»
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 234/ عنه: المیانجی، العیون العبری،/ 310 «5»
__________________________________________________
(1)- [فی التّهذیب مکانه: ذکرها ابن حبّان فی الثّقات، قلت وقال: ماتت ...].
(2)- [فی العیون العبری مکانه: إنّها قاربت ...].
(3)- [لم یرد فی التّهذیب].
(4)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(5)- آن‌گاه راه خود را دنبال کرده، به شهر غزه که بلافاصله پس از مصر اول بلاد شام است، رسیدیم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1069
کانت أکبر «1» من سکینة رضی اللَّه عنها.
__________________________________________________
غزه شهری است وسیع و دارای عمارت‌های بسیار و بازارهای خوب و مساجد متعدد و بارو. غزه مسجد جامع خوبی داشت، و مسجدی که اکنون نماز جمعه در آن اقامه می‌شود. توسط امیر معظم جاولی بنا گردیده است، و ساختمانی بسیار خوب و عالی دارد. منبر این مسجد از رخام سپید است. قاضی غزه بدر الدین سلختی حورانی، و مدرّس آن علم الدین‌بن سالم بود.
خاندان «بنی سالم» در این شهر سمت ریاست و بزرگی داشتند. و شمس‌الدین قاضی بیت المقدس از این خاندان بود.
از غزه به مدینة الخلیل رفتم، که شهری به ظاهر کوچک و در معنی بزرگ و نورانی و زیبا و عجیب است. این شهر در وسط دره ای واقع گردیده است. مسجدی بسیار نیکو و عالی و مرتفع دارد، که با سنگ‌های تراش ساخته شده است. در یکی از رکن‌های آن تخته سنگی کار گذاشته‌اند که یک قطرش سی و هفت وجب می‌باشد و می‌گویند: این مسجد را جنیان به فرمان سلیمان پیغمبر بنا کرده‌اند.
در داخل مسجد، غار مقدسی است که قبور ابراهیم و اسحاق و یعقوب علیهم السلام در آن واقع می‌باشد. و روبه‌روی آن قبور سه قبر دیگر منسوب به زوجات آن پیغمبران است. [...]
نزدیک این مسجد مغازه‌ای است که قبر فاطمه دختر حسین بن علی علیه السلام در آن واقع است و دو لوح مرمر در قسمت‌های بالا و پایین قبر هست که در یکی به خط زیبایی این عبارت نوشته شده:
«بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم
للَّه العزّة والبقاء وله ما ذرء وما برء وعلی خلقه کتب الفناء وفی رسول اللَّه اسوة، هذا قبر امّ سلمة فاطمة بنت الحسین رضی الله عنه» 1
در لوح دیگر نوشته اند: «عملکرد محمد بن ابی‌سهل نقاش در مصر» و زیر آن اشعاری است به این مضمون:
«آن را که در دلم جای داشت برخلاف میل خود در میان خاک‌ها و سنگ‌ها جای دادم
ای قبر فاطمه دختر پسر فاطمه؛ دختر امامان، دختر ستارگان درخشان
ای قبر! چه مایه از دین و تقوی و عفت و عصمت و پاکدامنی در تو نهفته است»
1. یعنی: خدای راست عزت و پایندگی و مر او راست آنچه خلق کرد و بیافرید. مرگ و نیستی را بر بندگان خود مقرر داشت. زندگی پیغمبر برای شما سرمشق است. اینک گور ام‌سلمه فاطمه دختر حسین رضی الله عنه.
موحد، سفرنامه ابن بطوطه،/ 45، 47
در سنه عشر و مائه که منصب حکومت تعلق به هشام بن عبدالملک مروان داشت، از عالم انتقال نمود.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 61
(1)- [زاد فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام: سنّاً من اختها].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1070
الطّبری، التّاریخ، 5/ 464/ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 299؛ النّویری، نهایة
الإرب، 20/ 470؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 195؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/
265 الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 75
وفیها [سنة عشر ومائة] توفِّیت فاطمة بنت الحسین الشّهید رضی الله عنه. «1»
ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 139
قال القطب الشّعرانی فی کتابه «الأنوار» عن شیخه الخواصّ: إنّ السّیّدة فاطمة النّبویّة بنت الإمام السّبط مدفونة بالدّرب الأحمر ا ه.
وقال الشّیخ عبدالرّحمان الأجهوریّ الکبیر: السّیِّدة فاطمة النّبویّة بنت الحسین السّبط مدفونة خلف الدّرب الأحمر فی زقاق یعرف بزقاق فاطمة النّبویّة فی مسجد جلیل، ومقامها عظیم، وعلیه من المهابة والجلال والوقار ما یسرّ قلوب النّاظرین. ولنا فیها ارجوزة عظیمة، ولنا بها زیارات، وما اشتهر من أنّ فاطمة النّبویّة بدرب سعادة غیر صحیح، وعلی تقدیر صحّته یحتمل أن یکون معبدها ویحتمل أن تکون فاطمة أخری من بیت النّبوّة ا ه. وهو موافق لما قالوه من أنّ أولاد الحسین رضی الله عنه الإناث ثلاث:
سکینة وزینب وفاطمة واحدة. ثمّ رأیت فی درر الأصداف ما هو صریح فی أنّ للحسین فاطمة صغری وفاطمة کبری؛ [ثمّ ذکر مجی‌ء الغراب لفاطمة الصّغری بنت الحسین علیه السلام بالمدینة وسنذکره].
وقد مرّ آنفاً أنّ فاطمة کانت مع أبیها بکربلاء، وأ نّها کانت أکبر سنّاً من سکینة.
لا یقال: إذا کان للحسین فاطمة صغری وفاطمة کبری. علی هذا، فما المانع من أنّ فاطمة الّتی بدرب سعادة إحداهما.
لأنّا نقول: هذا ممّا یحتاج إلی نقل، والشّیخ الأجهوریّ حجّة نفعنا اللَّه ببرکاته وأمدنا من إمداداته.
__________________________________________________
(1)- در سال 117 هجری در مدینه وفات یافت. و خواهرش سکینه هم در این سال از این جهان فانی به سرای جاودانی تحویل داد.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 4/ 242
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1071
(تنبیه) من أهل البیت بقرب مزار الشّیخ الحمویّ بدرب سعادة السّیّدة صفیّة بنت إسماعیل بن محمّد بن إسماعیل بن قاسم بن إبراهیم بن إسماعیل بن إبراهیم بن الحسن المثنّی بن الحسن السّبط بن علیّ بن أبی طالب رضی اللَّه عنهم توفّیت صفیّة لیلة الخمیس تاسع المحرّم سنة ثلاث وثمانین وثلاثمائة من الهجرة النّبویّة، کذا نقلته من خطّ بعض الفضلاء وعزاه لکتاب الأنساب للشّیخ منصور بن عبدالحقّ الأهریتیّ الفیومیّ ا ه. «1» وفی رحلة ابن بطوطة بعد الکلام علی عزّة ما نصّه: وبالقرب من هذا المسجد مغارة فیها قبر فاطمة بنت الحسین بن علیّ رضی الله عنه، وبأعلی القبر وأسفله لوحان من الرّخام فی أحدهما مکتوب منقوش بخطّ بدیع: بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، للَّه‌العزّة والبقاء، وله ما ذرأ وبرأ، وعلی خلقه کتب الفناء، وفی رسول اللَّه اسوة. هذا قبر امّ سلمة فاطمة بنت الحسین رضی الله عنه، وفی اللّوح الآخر منقوش: صنعه محمّد بن أبی سهل النّقّاش بمصر، وتحت ذلک هذه الأبیات:
أسکنت من کان فی الأحشاء مسکنه بالرّغم منِّی بین التّرب والحجر
یا قبر فاطمة بنت ابن فاطمة بنت الأئمّة بنت الأنجم الزّهر
یا قبر ما فیک من دین ومن ورع ومن عفاف ومن صون ومن خفر «1»
ا ه ما أورده الشّیخ الصّالح، [...].
توفِّیت رضی اللَّه عنها سنة عشر ومائة، کذا فی کتب التّاریخ.
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 384- 385/ مثله الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 135- 136
ماتت بعد المائة، وقد أسنّت. «2»
القمّی، نفس المهموم،/ 531/ مثله المیانجی، العیون العبری،/ 310
«2»
__________________________________________________
(1) (1) [حکاه فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام].
(2)- پس از صد هجری در پیری وفات کرده است.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 279
و سبط ابن جوزی در «تذکره» می‌گوید: جناب فاطمه در سال صد و هفده که جناب سکینه از دنیا رحلت فرمود. این مخدره نیز در مدینه طیبه از دنیا رحلت فرمود.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1072
توفِّیت فی المدینة علی الأصحّ، وقیل: بمصر.
النّقدی، زینب الکبری،/ 56
وتوفِّیت سنة 110 ه «1».
تاریخ الطّبریّ، طبقات ابن سعد، السّمط الثّمین للمحبّ الطّبریّ، عیون التّواریخ لابن شاکر الکتبی (مخطوط)، طبقات الأتقیاء لابن حبّان (مخطوط)، الموشی الموشاء، العقد الفرید لابن عبد ربّه، الکمال فی معرفة الرِّجال لعبد الغنی المقدسیّ (مخطوط)، التّذهیب الذّهبیّ (مخطوط)، ذیل تاریخ الطّبری، جامع التّحصیل فی أحکام المراسیل، لصلاح الدّین العلائی (مخطوط)، المجرّد فی أسماء رجال، کتاب سنن ابن ماجة (مخطوط)، کتاب الأربعین حدیثاً عن سبعة أشیاخ تخریج عبداللّطیف بن بورندا (مخطوط). تاریخ الإسلام للذّهبی (مخطوط). «2»
کحّالة، أعلام النّساء، 4/ 47
توفِّیت فی المدینة سنة وفاة اختها سکینة.
المیانجی، العیون العبری،/ 309
وثقها ابن حبّان بقیت إلی بعد سنة عشرة ومائة.
الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 76
هی جدّتنا فإنّها امّ جدّنا إبراهیم الغمر بن الحسن المثنّی بن الإمام المجتبی علیه السلام، وتوفِّیت رضی اللَّه تعالی عنها فی سنة (117) ه، کما ذکره سبط ابن الجوزی فی التّذکرة أو فی سنة (110) ه، کما فی الدّرّ المنثور لزینب فوّاز ونور الأبصار للشّبلنجی وأعلام النّساء لکحّالة ومرآة الجنان للیافعیّ وغیرها، وفی طبقات الأتقیاء لابن حبّان إنّها حین توفّیت کانت ابنة سبعین سنة.
__________________________________________________
و در کتاب «حبیب السّیر» است که مخدره فاطمه بنت الحسین در سنه صد و ده از دنیا رحلت فرموده در خلافت هشام بن یزید بن عبدالملک بن مروان. و مخدره جناب فاطمه از حضرت سکینه اکبر است.
خراسانی، منتخب التّواریخ،/ 174
(1)- مرآة الجنان للیافعیّ. وفی طبقات الأتقیاء لابن حبّان: أ نّها لمّا توفّیت کانت ابنة سبعین سنة.
(2)- و در سالی که خواهرش سکینه وفات کرد، ایشان هم رحلت نمودند.
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 282
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1073
فعلی التّاریخ الأوّل فی وفاتها، یکون سنّها فی وقعة الطّفّ ثلاث عشرة (13) وعلی الثّانی یکون عشرین (20).
الجزائری، الأنوار النّعمانیّة (الهامش)، 3/ 246
کانت ابنة الحسین ... فاطمة أکبر من اختها سکینة، وعاشت إلی سنة 110 ه.
فتوفّیت فیها بإجماع من المؤرّخین بمصر، غیر أنّ التّاریخ لم یذکر لنا العوامل الّتی دفعت بها أن تسافر إلی مصر وتموت فیها وتدفن بالدّرب الأحمر. وفی روایة أنّ السّیّدة فاطمة مدفونة خلف الدّرب الأحمر فی زقاق یعرف بزقاق فاطمة النّبویّة، فی مسجد جلیل ومقامها عظیم وعلیه المهابة والجلال. [...]
ولم أجد خلال بحثی ما یخالف النّصّ هذا عن مرقد ابنة الحسین ... فاطمة ... المرأة الثّائرة فی سبیل الحقّ، ابتغاء مرضاة اللَّه. وقد خلّد ذکرها التّاریخ وسیبقی مادامت الحیاة، بعد أن قرأناها سیّدة عالمة مناضلة محدّثة شریفة ودیعة الطّبع، سهلة، دقیقة الإحساس، لطیفة النّفس، لاتأخذها فی اللَّه لومة لائم، ولاتعرف العنف والکبریاء، ذات عاطفة دقیقة وإحساس لطیف. ولهذا کانت مسموعة الکلمة، لها نفوذها ومقامها وجاهها عند امراء الوقت وولاته.
الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 135، 136
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1074

فاطمة الصّغری‌بنت الحسین الشّهید علیها السلام‌

وفیها کلمتان: ومنها:

نعی الغراب أباها الحسین علیه السلام‌

(وبهذا الإسناد) عن «1» أبی عبداللَّه الحافظ؛ حدّثنی أبو محمّد یحیی بن محمّد العلویّ، حدّثنی الحسین بن محمّد العلویّ، حدّثنا أبو علیّ الطّرسوسیّ، حدّثنی الحسن «2» بن علیّ الحلوانیّ، عن «3» علیّ بن معمر، عن إسحاق بن عباد، عن المفضّل بن عمر الجعفیّ، سمعت
__________________________________________________
(1)- [فی البحار والعوالم والدّمعة مکانهم: أقول: روی فی کتاب المناقب القدیم، عن علیّ بن أحمد العاصمیّ، عن إسماعیل بن أحمد البیهقیّ، عن ...]
(2)- [فی فرائد السّمطین مکانه: أخبرنی العزیز محمّد بن أبی القاسم بن أبی الفضل إجازة بروایته، عن امّ‌المؤیّد بنت أبی القاسم عبدالرّحمان بن الحسن إجازة. وأنبأنی الشّیخ الجمال أحمد بن محمّد بن محمّد، والقاضی عماد الدّین زکریّا بن محمّد بن محمود الکمونیّ القزوینیّان، قال: أنبأنا الإمام عزّ الدّین محمّد بن عبدالرّحمان بن المعالی الوارینیّ، قال: أنبأنا زاهر بن طاهر بن محمّد الشّحامیّ، قال: أنبأنا الحافظ أبو بکر أحمد بن الحسین البیهقیّ، قال: أنبأنا الحاکم أبو عبداللَّه محمّد بن عبداللَّه الحافظ، قال: حدّثنا یحیی بن محمّد بن أحمد بن محمّد بن عبداللَّه أبو محمّد ابن زبارة العلویّ، قال: حدّثنا أبو محمّد [الحسین بن محمّد] العلویّ صاحب کتاب النّسب ببغداد، حدّثنا أبو محمّد إبراهیم بن علیّ الرّافعیّ من ولد أبی رافع مولی رسول اللَّه (ص)، حدّثنا الحسین بن]
(3)- [فی تاریخ دمشق مکانه: کتب إلیَّ أبو نصر ابن القُشیریّ، أنا أبو بکر البیهقیّ، أنا أبو عبداللَّه الحافظ، نا أبو محمّد العلویّ- وهو یحیی بن محمّد بن أحمد بن زُبارة، أبو محمّد العلویّ صاحب «فاخر النّسب»- ببغداد، نا أبو محمّد إبراهیم بن علیّ الرّافعیّ، من ولد أبی رافع مولی رسول اللَّه (ص). قال: نا الحسن بن علیّ العلوانیّ، نا علیّ ...، وفی بغیة الطّلب والحسین بن علیّ علیه السلام مکانهما: أنبأنا أبو بکر عبداللَّه بن عمر بن علیّ، وعبدالرّحمان ابن عمر بن أبی نصر، قالا: أخبرنا أبوالخیر القزوینیّ، قال: أخبرنا زاهر بن طاهر عن أبی بکر البیهقیّ والحیریّ، وأبو عثمان الصّابونیّ والبحیریّ، قالوا: أخبرنا أبو عبداللَّه الحاکم، قال: حدّثنا أبومحمّد ... (بقیّة سلسلة الرّواة مشترک مع تاریخ دمشق)]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1075
جعفر بن محمّد علیهما السلام یقول: حدّثنی أبی محمّد بن علیّ، حدّثنی أبی علیّ بن الحسین علیهما السلام، قال: لمّا «1» قُتل الحسین، جاء غراب، فوقع فی دمه، ثمّ «2» تمرّغ، ثمّ طار، فوقع «3» بالمدینة «4» علی جدار دار «5» فاطمة بنت الحسین «6»- «7» وهی الصّغری «7»- «8» فرفعت رأسها إلیه «9»، «10» فنظرته، فبکت وقالت «10»:
«11» «12» نعبَ الغُراب فقلت: مَنْ «13» تنعاه ویلک «13» من «14» غراب قال الإمام، فقلت: مَنْ؟
قال الموفّق للصّواب إنّ الحسین بکربلا
بین «15» المواضی والحراب «15»
__________________________________________________
(1)- [فی الأسرار مکانه: نقل عن مناقب حدیث مسند عن سیّد السّاجدین: أ نّه لمّا ...، وفی العیون مکانه: وفی بعض الکتب والبحار أیضاً معنعناً عن علیّ بن الحسین علیه السلام قال: لمّا ...]
(2)- [فی تاریخ دمشق وبغیة الطّلب: و]
(3)- [الفرائد: فقعد]
(4)- [فی تاریخ دمشق والأسرار: فی المدینة]
(5)- [لم یرد فی تاریخ دمشق والأسرار]
(6)- [أضاف فی الفرائد: ابن علیّ]
(7- 7) [لم یرد فی الأسرار]
(8)- [أضاف فی الفرائد: ونعب الغراب]
(9)- [لم یرد فی بغیة الطّلب والفرائد والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار]
(10- 10) [فی تاریخ دمشق وبغیة الطّلب والفرائد والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار: ... فنظرت إلیه فبکت بکاءً شدیداً، وأنشأت تقول، (والفرائد: وأنشدت)]
(11) (11*) [حکاه عنه فی نور الأبصار،/ 384، وناسخ التّواریخ سیّد الشهداء علیه السلام، 3/ 85- 86، وفاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 32- 33]
(12)- [نور الأبصار: نعق]
(13- 13) [نور الأبصار، تنعیه ویحک]
(14)- [فی تاریخ دمشق وبغیة الطّلب والفرائد والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار ونور الأبصار والعیون وناسخ التّواریخ وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: یا]
(15) (15) [فی تاریخ دمشق وبغیة الطّلب والفرائد والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونور الأبصار والعیون وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: الأسنّة والضّراب]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1076
«1» [فأبکی (أو فابکِ) الحسین بعبرةٍ تُرضی الإله مع الثّواب] «1» «2» قلت الحسین فقال لی: «3» مُلقی علی وجهِ التُّراب «2» «3»
ثمّ استقلّ به الجناح ولم «4» یطق ردّ الجواب
فبکیت «5» منه بعبرةٍ ترضی الإله مع الثّواب «5» (11*)
قال محمّد بن علیّ علیه السلام «6»: فنعته «7» لأهل المدینة، فقالوا: جاءت «8» بسحر بنی «9» عبدالمطّلب، فما کان بأسرع من «10» أن جاءهم الخبر بقتل الحسین علیه السلام. «11»
__________________________________________________
(1- 1) [فی تاریخ دمشق وبغیة الطّلب والفرائد والبحار والعوالم والأسرار ونور الأبصار وفاطمة بنت الحسین والعیون، وإلی هنا حکاه فی العیون، وزاد فیه: أقول: لا یخفی أنّ فاطمة الصّغری بنت الحسین علیه السلام کانت بکربلاء وجری علیها ما جری علی أهل البیت علیهم السلام من الاسر والذّلّ، وأ نّها علیها السلام خطبت عند دخولها الکوفة بخطبتها الآتیة المفصّلة إلی غیر ذلک ممّا مرّ وسیمرّ علیک فی طیّ الفصول الآتیة من أنّها کانت مع أهل البیت علیهم السلام، ولم تکن فی المدینة، وإنّما نقلناه هنا تبعاً لبعض أرباب المقاتل والعلّامة المجلسی رحمه الله حیث ذکروه فی المقام وأسندوه إلی الإمام علیه السلام، والعلم عند اللَّه وعلی کلّ حال].
(2- 2) [لم یرد فی بغیة الطّلب، وجاء هذا البیت فی تاریخ دمشق والفرائد وسائر المصادر: بیتاً ثالثاً].
(3- 3) [فی تاریخ دمشق وبغیة الطّلب والفرائد والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار وناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام وفاطمة بنت الحسین علیه السلام والعیون: حقّاً لقد سکن التّراب، وفی ونور الأبصار: بمقال محزون أجاب].
(4)- [فی تاریخ دمشق وبغیة الطّلب والفرائد والبحار والعوالم وناسخ التّواریخ ونور الأبصار وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: فلم].
(5- 5) [فی تاریخ دمشق وبغیة الطّلب والفرائد والبحار والعوالم والدّمعة السّاکبة والأسرار ونور الأبصار وناسخ التّواریخ وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: ممّا حلّ بی بعد الدّعاء (أو الرّضی) المستجاب، وإلی هنا حکاه فی بغیة الطّلب].
(6)- [أضاف فی تاریخ دمشق وبغیة الطّلب والفرائد: ابن الحسین، وأضاف أیضاً فی أولیهما: قال: أبی علیّ‌ابن الحسین علیهما السلام].
(7)- [فی البحار: فنعتته].
(8)- [فی تاریخ دمشق وبغیة الطّلب والفرائد والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار: قد جاءتنا].
(9)- [لم یرد فی تاریخ دمشق وبغیة الطّلب والفرائد والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار].
(10)- [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة].
(11)- [أضاف فی تاریخ دمشق: إسناد هذه الحکایة لا یثبت، وقد ذکرنا أنّها کانت مع عیال الحسین بکربلاء، واللَّه أعلم، وأضاف أیضاً فی البحار والعوالم والدّمعة ونفس المهموم: بیان نعب الغراب أی صاح].
بعضی از کتب معتبره از امام زین العابدین علیه السلام روایت کرده‌اند که چون سید الشهدا را شهید کردند، کلاغی آمد در خون آن حضرت غلطید و پرواز کرد و به سوی مدینه آمد و بر دیوار خانه فاطمه دختر امام حسین علیه السلام نشست. چون نظر فاطمه بر آن کلاغ افتاد، دید که خون از او می‌چکد. خروش برآورد و گفت: «این خبر شهدای کربلا را برای من آورده است.»
چون اهل مدینه بر آن حالت مطلع شدند، گفتند: «این دختر می‌خواهد جادوی اولاد عبدالمطلب را تازه کند.»
و بعد از چند روز خبر رسید که حضرت در آن روز شهید شده بود.
این حدیث خالی از غرابتی نیست به جهت مخالفت با اخبار دیگر. مجلسی، جلاءالعیون،/ 691- 692
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1077
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 92- 93/ مثله: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 74/
19، تراجم النّساء،/ 286- 287، مختصر ابن منظور، 20/ 358/ مثله: ابن
العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2646- 2647، الحسین بن علیّ،/ 105- 106؛ الحموئی،
فرائد السّمطین، 2/ 163- 164؛ المجلسی، البحار، 45/ 171- 172؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 490؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 380- 381؛ الدّربندی، أسرار
الشّهادة،/ 445؛ المیانجی، العیون العبری،/ 190
عن بعض کتب المقتل: وکان له بنت «1» تسمّی بفاطمة، وکانت حین خروجه عن المدینة مریضة جعلها عند امّ سلمة، وکانت کلّ یوم تجی‌ء خلف الباب لعلّها تجد من کان له اطّلاع بحال والدها. لمّا طال زمان الفراق ولم یصل الخبر من والدها اشتغلت بالبکاء وتراکمت علیها الأحزان وکتبت کتاباً لوالدها بیّنت فیه حالها. فلمّا فرغت من کتابتها واشتغلت بالنّوح والبکاء لفرقة والدها وغیره، فإذا أعرابیّ سمع بکاؤها فتأثّر من بکائها فبکی ساعة، ثمّ علم أنّ الباکیة بنت الإمام وبکاؤها لفراقه علیه السلام، فنادی بصوت عال:
السّلام علیک یا أهل بیت النّبوّة ومعدن الرّسالة، أنا رجل من البادیة ارید الرّواح إلی کربلا، فهل لکم حاجة؟
__________________________________________________
(1)- [فی المعالی مکانه: للحسین علیه السلام بنت ...]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1078
فلمّا سمعته فاطمة، جاءت خلف الباب وردّت جواب سلامه وقالت: یا أعرابیّ! أنا بنت الحسین علیه السلام، فإنّه لمّا عزم إلی کربلاء کنت مریضة، فسلّمنی إلی جدّتی امّ سلمة زوجة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فالآن لم تبق لی طاقة من هجرانه، وکتبت کتابة وارید من یوصلها إلیه. فأخذها الأعرابیّ منها، ففی یوم العاشوراء وقت المحاربة بلغ إلی کربلاء وسلّمه إلیه علیه السلام. فلمّا فتحها «1» واطّلع علی مضمونه بکی بکاءً شدیداً، ثمّ جاء عند أهل البیت «2» وقرأها لهنّ «2»، فبکین بکاءً شدیداً ولم یظهر حال الأعرابیّ إنّه کان ملکاً أو بشراً وسار شهیداً أم لا. «3» «4»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 410/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 222
«4»
__________________________________________________
(1)- [المعالی: فتحه]
(2) (2) [المعالی: وقرأه علیهم]
(3)- [زاد فی المعالی: أقول: وهل أتی أحد إلیها بجواب من الحسین علیه السلام؟ نعم جاء غراب وهو ملطّخ بالدّم، إلی آخره]
(4)- و نیز فاضل مجلسی از کتاب مناقب قدیم، سند به علی بن الحسین علیهما السلام می‌رساند که فرمود: چون حسین علیه السلام را شهید کردند، غرابی بیامد و بال و پر خود در خون آن حضرت بیالود و خویشتن را به مدینه رساند و بر لب دیوار خانه فاطمه صغری بنشست. فاطمه چون سر برداشت و آن مرغ خون‌آلود را بدید، اورا به فال بد آمد و به های‌های بگریست و این شعر تذکره فرمود:
نعب الغرابُ فقلتُ: من تنعاهُ ویلک یا غرابُ 1! [سپس ابیات را نقل می‌کند که ما آن را در مقتل الحسین خوارزمی نقل کردیم].
چون فاطمه صغری به این کلمات با غراب سؤال و جواب کرد و از شهادت پدر آگاه شد، به زاری و سوگواری اشتغال کرد. به روایتی در ابلاغ قتل حسین علیه السلام کس از آن غراب پیشی نجست.
مکشوف باد که آنچه من بنده فحص کرده‌ام، اگر در میان اولاد حسین دو فاطمه بوده [است]، واجب می‌کند که فاطمه صغری همان است که در مدینه بود. چه آن فاطمه که در کربلا ملازمت خدمت پدر می‌کرد، در حباله نکاح حسن مثنی بود 2 و او از فاطمه دختر امام حسین علیه السلام سه پسر و دو دختر داشت؛ اما پسران، یکی عبداللَّه بن محض، دوم ابراهیم غمر، سه دیگر حسن مثلث؛ اما دختران، اوّل زینب، دوم ام کلثوم [بود] و ما شرح حال ایشان را در کتاب امام حسن علیه السلام در احوال اولاد آن حضرت نگاشتیم و این که آن فاطمه که در کربلا بود، در بعضی از کتب به فاطمه صغری مسطور است، منِ بنده را استوار نیفتاد 3؛ العلم عند اللَّه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1079
وعبارته وبالإسناد عنهم: لمّا قُتل الحسین بن علیّ رضی الله عنه، جاء غراب، فتمرّغ فی دمه وطار حتّی وقع بالمدینة علی جدار فاطمة بنت الحسین بن علیّ رضی اللَّه عنهما وهی الصّغری، فرفعت رأسها، ونظرت إلیه وبکت بکاءً شدیداً، وأنشأت تقول:
نعق الغراب فقلتُ مَنْ [ثمّ ذکرت الأبیات کما ذکرناها].
فنعته لأهل المدینة، فما کان بأسرع من أن جاءهم خبر قتل الحسین علیه السلام، انتهی هذا.
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 384- 385
فمن المعروف الشّایع أنّ هذه الفتاة الکریمة ... فاطمة الصّغری ... بینما کانت فی فراش المرض ذات یوم سابحة فی بحار الخیال، تترقّب بقلب نزوع، وصبر فارغ أنباء والدها، إذ استقرّ علی الحائظ غراب مضرّج بالدّم ... قیل: إنّه عندما استشهد الإمام علیه السلام یوم
__________________________________________________
1. کلاغ خبر مرگ آورد. گفتم: «خبر مرگ کی را آورده‌ای؟» گفت: «امام.» گفتم: «کدام امام؟» گفت: «حسین در کربلا بین پیکان‌ها و زدن شمشیرهاست. برای او گریه کن و ثواب خدا را امیدوار باش.» سپس برخاست و نتوانست جواب دهد و من از این مصیبت گریه کردم.
2. [تا اینجا در کتاب ریاحین الشریعه ذکر شده است].
3. نزد من صحیح نبود.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 3/ 85- 86، ناسخ
التّواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 144- 145/ از او محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 216- 217
ملاقات فاطمه صغری غراب را
در مناقب‌قدیم این‌خبر به اسناد معتبره به مفضل‌بن عمر الجعفی پیوسته می‌شود، می‌گوید: صادق آل محمد به روایت پدرش امام محمد باقر از علی بن الحسین علیهم السلام حدیث کرد که: در روز عاشورا، غرابی پر و بال خویش را در خون حسین علیه السلام بیالود و طیران نمود و در مدینه بر سر دیوار فاطمه صغری دختر حسین علیه السلام بنشست، فاطمه بر او نگریست و دیدار اورا به فال نیک نگرفت و سخت بگریست و این شعر انشاد کرد و انشاد فرمود- اگرچه این قصه را در جای خود رقم زدم 1 و این حدیث را در طریق دیگر ندیده‌ام، چون در جمله گریستن طیور بر آن حضرت است از تحریر تکرار این اشعار خویش را برکنار نداشتم.
[سپس اشعار را ذکر می‌کند ما آن را قبلًا ذکر کردیم].
و هیچ ناعی در مدینه به قتل حسین از این خبر پیشی نگرفت. بعضی از منافقین گفتند: این سحر است که از بنی عبدالمطلب دیدار می‌شود.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 3/ 248
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1080
عاشوراء، لطّخ جسده بدم الشّهید السّبط علیه السلام وتوجّه إلی صوب المدینة لیخبر فاطمة الصّغری بالواقعة الکبری ... فرفعت رأسها للنّظر إلی الغراب. فسرعان ما دهشت عندما رأت ذلک المنظر الغریب، فعلی وجهها ضباب قاتم من الحزن، وثارت فی نفسها آنئذٍ أمواج من الکآبة، وأجهشت بالبکاء والعویل، کأ نّها استیقنت استشهاد أبیها علیه السلام وما حلّ بأهل بیته من الکوارث، وأنشدت:
نعب الغراب فقلتُ مَنْ [ثمّ ذکرت الأبیات کما ذکرناها].
وبقیت تبکی وتنوح وتعانی أبرح الآلام والأهوال، ویزداد سأمها یوماً بعد یوم إلی أن دخل حریم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وسبایا الحسین علیه السلام وأطفاله وبناته المدینة، وخرج النّاس یدعون، وضجّت المدینة بالبکاء والویل والثّبور، فالتحقت فاطمة الصّغری ...
بحرائر الرّسالة، وأقمن المأتم علی سیِّد الشّهداء ولبست المسوح، والسّواد نائحات اللّیل والنّهار، والإمام السّجّاد علیه السلام یعمل لهنّ الطّعام. «1»
الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 32- 33
__________________________________________________
(1)- فاطمه صغری بنت الحسین علیه السلام
ابراهیم بن محمد الحموی الشافعی در فرائد السمطین و مجلسی در جلد عاشر بحار نقلًا از مناقب قدیم سند به علی بن الحسین علیه السلام می‌رساند که فرمود: [سپس کلام ناسخ التواریخ را بیان کرده است که ما آن را ذکر کردیم].
اگرچه این مخدره در زمین کربلا نبود، ولی به درد فراق پدر و برادر و خواهران و اعمام و عمّات دچار بود.
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 316، 317
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1081

ومنها: جی‌ء أهل البیت علیهم السلام بالمدینة وتعزیتها علیها السلام‌

قال الرّاوی: فخرجت امّ سلمة من الحجرة الطّاهرة وفی إحدی یدیها القارورة، وقد صارت التّربة فیها دماً، وقد أخذت بالأخری ید فاطمة العلیلة بنت الحسین علیه السلام، فلمّا رأی أهل البیت امّ المؤمنین والتّربة المنقلبة بالدّم، ضاعف بکاءهم، فتعانقوا مع امّ البنین وسألوا عن حال فاطمة العلیلة، فأمرت امّ سلمة لهم بالصّبر. «1»
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 166/ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 207
«1»
__________________________________________________
(1)- این وقت سید سجاد علیه السلام در خیمه خویش درآمد و اهل بیت را در خیام دیگر مقام داد. بشیر بن جذلم را که این وقت ملازمت رکاب آن حضرت داشت، طلب فرمود:
وقال: یا بشیر! رحم اللَّه أباک لقد کان شاعراً، فهل تقدر علی شی‌ء منه.
فرمود: «ای بشیر! پدر تو مردی شاعر بود. تورا هیچ از آن صنعت بهره و نصیبه‌ای داده باشند؟»
عرض کرد: «من نیز شاعرم.»
سید سجاد فرمود: «اکنون برنشین و طریق مدینه پیش دار و مردم آن بلده را از شهادت ابی عبداللَّه و رسیدن اهل‌بیت آگاه کن.»
بشیر بر حسب فرمان بر اسب خویش برنشست و راه در نوشت و چون به مدینه درآمد، با هیچ کس سخن نکرد تا به مسجد رسول خدای رسید. پس به اعلی صوت بگریست و این شعر بگفت:
یا أهل یثرب! لا مُقام لکم بها قُتل الحسین فأدمُعی مِدرارٌ
الجسمُ منه بکربلاء مُضرَّجٌ والرّأسُ منه علی القناةِ یُدارُ 1
آن‌وقت فریاد برآورد که: «ای مردم! اینک علی بن الحسین علیهما السلام است که با عمه‌ها و خواهرها به اراضی شما درآمد و در ظاهر 2 شهر شما رحل خویش فرود آورد. اینک من فرستاده و رسول اویم و شما را به رسالت خویش به حضرت او دلالت می‌کنم.»
به‌پا خواستن قیامت در مدینه
مگر بانک بشیر نفخه صور بود که عرصه مدینه را صبح نشور ساخت. مخدرات محجوبه بی‌پرده از سرای بیرون شدند و با چهرگان مکشوفه و گیسوهای آشفته راه دروازه مدینه برداشتند. هیچ زن و مردی به‌جا نماند جز این که با سر و پای برهنه بیرون دوید و فریاد: «وا محمّداه! وا حسیناه» برآورد. چنان نمود که امروز مصطفی از جهان بیرون شد و اگرنه روز قیامت رحل اقامت انداخت. روزی تلخ‌تر از آن روز بر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1082
__________________________________________________
مسلمین نگذشت و بانک عویل و ناله و زاری و ویله افزون از آن روز پدیدار نگشت. زنی به این اشعار بر حسین علیه السلام مرثیه می‌گفت و می‌نالید:
نعی سیِّدی ناعٍ نَعاهُ فأوْجَعا وأمرَضَنی ناعٍ نَعاهُ فأفجَعا
فعَینیَّ جُوداً بالدّموعِ وأسکُبا وجوداً بدمعٍ بعد دمعکما معا
علی من دهی عرش الجلیل فزعزعا فأصبح صار المجدُ والدّینُ أجدَعا
علی ابنِ نبیّ اللَّه وابن وصیّه وإن کان عنّا شاحطَ الدّارِ أشسعا 3
آن‌گاه گفت: «ای ناعی! تازه کردی حزن و اندوه ما را و بخراشیدی جراحت قلوبی را که هنوز بهبودی نپذیرفته بود. اکنون بگوی که چه کسی و از کجا می‌رسی؟»
گفت: «من بشیر بن جذلم. سید من و مولای من علی بن الحسین، اینک در ظاهر مدینه فرود شده و اهل بیت ابی‌عبداللَّه را فرود آورده است. مرا به این سوی گسیل فرمود تا مردم این بلده را به حضرت او دلیل باشم.»
بالجمله، مردم بشیر را بگذاشتند و درگذشتند. بشیر نیز عجله کرد و برنشست و بازشتافت. وقتی برسید، پیرامون خیمه سید سجاد چنان انبوه بود که راه نیافت. از اسب پیاده شد و بر دوش مردمان سوار گشت و تن‌کشان و کوس‌زنان مقداری راه با آن حضرت نزدیک کرد و تمامت مردان و زنان، هم‌آواز نعره زنان بودند و همگان «وا محمّداه! وا حسیناه!» می‌گفتند و به های‌های می‌گریستند.
به روایتی: ام سلمه دست فاطمه دختر حسین علیه السلام را دست در دست داشت و زارزار می‌گریست و ام البنین مادر عباس از پسرهای شهیدش نام بر زبان نمی‌آورد و از ایشان یاد نمی‌کرد و بر حسین می‌زارید و می‌نالید.
این وقت، خادم سید سجاد از بهر آن حضرت کرسی نهاد و علی بن الحسین علیهما السلام برنشست و مندیلی به دست کرده سرشک مبارک را از دیده‌ها می‌سترد و چنانش گریه در گلوگاه گره می‌گشت که سخن کردن نمی‌توانست و مردم از هر سو کلمه «تعزیت» و «تسلیت» انشا می‌کردند و بانک در بانک افکنده به ضجه واحد می‌گریستند.
1. ای اهل مدینه! مدینه جای اقامت شما نباشد. حسین کشته شد و اشک‌های من ریزان است. بدنش در کربلا به خون آغشته و سرش بر نیزه‌ها می‌گردد.
2. مقصود از ظاهر شهر، پشت و بیرون دروازه مدینه است.
3. خلاصه معنی: کسی خبر مرگ آقایم را داد و مرا ماتم‌زده کرد. ای دو چشم! پی‌درپی اشک ببارید بر کسی که عرش خدا را مصیبت‌زده کرد و دین و بزرگواری با مرگ او ناقص شد. بر پسر پیغمبر غریب اشک ببارید.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 3/ 182- 184
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1083

رقیّة بنت الحسین الشّهید علیها السلام‌

استشهادها فی الشّام «1»

(رُوی) أ نّه لمّا قدم آل اللَّه وآل رسوله علی یزید فی الشّام، أفرد لهم داراً، وکانوا مشغولین بإقامة العزاء، «2» وإنّه کان لمولانا الحسین علیه السلام «2» بنتاً عمرها ثلاث سنوات «3» ومن یوم استشهد الحسین «4» ما بقیت «4» تراه، فعظم ذلک علیها واستوحشت لأبیها، وکانت کلّما طلبت «5» یقولون لها: غداً یأتی، ومعه ما تطلبین. إلی أن کانت لیلة من اللّیالی رأت أباها بنومها، فلمّا انتبهت، صاحت وبکت وانزعجت، فهجعوها، وقالوا: لما «6» هذا البکاء
__________________________________________________
(1)- در «حاویه» آمد که زنان خاندان نبوت در حالت اسیری، حال مردان که در کربلا شهید شده بودند، بر پسران و دختران ایشان پوشیده می‌داشتند. هر کودکی را وعده‌ها می‌دادند که پدر تو به فلان سفر رفته است، بازمی‌آید تا ایشان را به خانه یزید آوردند. دخترکی بود چهارساله، شبی از خواب بیدار شد و گفت: «پدر من حسین کجاست؟ این ساعت اورا به خواب دیدم سخت پریشان.»
زنان و کودکان جمله در گریه افتادند و فغان از ایشان برخاست. یزید خفته بود. از خواب بیدار شد و حال تفحّص کرد. خبر بردند که حال چنین است. آن لعین در حال گفت که بروند و سرِ پدرِ اورا بیاورند و در کنار او نهند. ملاعین سر بیاوردند و در کنار آن دختر چهارساله نهادند. پرسید: «این چیست؟»
ملاعین گفتند: «سر پدر توست.»
آن دختر بترسید و فریاد برآورد و رنجور شد و در آن چند روز، جان به حق تسلیم کرد.
عمادالدین طبری، کامل بهایی،/ 179
(2) (2) [الأسرار وتظلّم الزّهراء: کان للحسین علیه السلام]
(3)- [الأسرار: سنین]
(4) (4) [فی الأسرار: بقیت ما]
(5)- [زاد فی الأسرار وتظلّم الزّهراء: أباها]
(6)- [فی الدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء: ما]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1084
والعویل؟ فقالت: آتونی «1» بوالدی وقرّة عینی، وکلّما هجعوها، ازدادت حزناً وبکاءً.
فعظم ذلک علی أهل البیت، فضجّوا بالبکاء وجدّدوا الأحزان، ولطموا الخدود، وحثّوا علی رؤوسهم التّراب، ونشروا الشّعور، وقام «2» الصّیاح. فسمع یزید صیحتهم وبکاءهم، فقال: ما الخبر. قالوا: إنّ بنت الحسین الصّغیرة رأت أباها بنومها، فانتبهت وهی تطلبه وتبکی وتصیح، «3» فلمّا سمع یزید ذلک «3»، قال: ارفعوا «4» رأس أبیها «3» وحطّوه بین یدیها «3» لتنظر إلیه وتتسلّی به.
فجاؤوا بالرّأس الشّریف إلیها مغطّی بمندیل دیبقیّ، فوضع بین یدیها وکشف الغطاء عنه، فقالت: ما هذا الرّأس؟ قالوا لها: رأس أبیکِ، فرفعته من الطّشت حاضنة له وهی تقول: یا أباه! مَنْ ذا الّذی خضبک بدمائک؟ «3» یا أبتاه! من ذا الّذی قطع وریدک؟ یا أبتاه! من ذا الّذی أیتمنی علی صغر سنِّی؟ یا أبتاه! من بقی بعدک نرجوه؟ «3» یا أبتاه! من للیتیمة حتّی تکبر؟ یا أبتاه! من للنّساء الحاسرات؟ یا أبتاه! من للأرامل المسبّیات؟ یا أبتاه! من للعیون الباکیات؟ یا أبتاه! من للضّائعات الغریبات؟ یا أبتاه! من للشّعور المنشرات «5»؟ یا أبتاه! من بعدک؟ وا خیبتنا «6»، یا أبتاه! من بعدک؟ وا غربتنا «7». یا أبتاه! لیتنی کنت «8» الفداء، یا أبتاه! لیتنی کنت قبل هذا الیوم عمیاء، یا أبتاه! لیتنی وسدت‌الثّری ولا أری شیبک مخضّباً بالدّماء.
ثمّ أنّها وضعت فمها علی فمه الشّریف وبکت بکاءً شدیداً حتّی غشی علیها، فلمّا
__________________________________________________
(1)- [تظلّم الزّهراء: إیتونی]
(2)- [الدّمعة: وقاموا]
(3) (3) [لم یرد فی الأسرار]
(4)- [زاد فی الأسرار والمعالی: إلیها]
(5)- [فی الأسرار وتظلّم الزّهراء: الناشرات]
(6)- [الدّمعة: وا خیبتاه]
(7)- [الدّمعة: وا غربتاه]
(8)- [زاد فی الدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء: لک]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1085
حرّکوها، فإذا بها قد فارقت روحها الدّنیا، فلمّا رأوا أهل البیت ما جری علیها، أعلنوا بالبکاء واستجدّوا العزاء «1» وکلّ من حضر من أهل دمشق؛ فلم یر فی ذلک الیوم إلّاباک وباکیة.
الطّریحی، المنتخب،/ 140- 141/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 141-
142؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 514- 515؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 279- 280
فکلّ ذلک ممّا ورد فی الآثار ونطقت بنقله البنت الصّغیرة للإمام الشّهید المظلوم فی قصیدتها الّتی أنشأت حین مرورها علی مصارع الشّهداء، وذلک من قولها: «قفوا ساعة بالنّوق لا ترکبونها ... إلی آخره»، وقد نقلنا تلک القصیدة بتمامها، وقد دلّ بعض أشعار تلک القصیدة علی أنّ الأطفال المذبوحین یوم الطّفّ کانوا جماعة، وذلک فی قولها «أودع صغاراً بالطّفوف تذبّحوا ... إلی آخره».
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 462
وفی کامل البهائی نقلًا من کتاب الحاویة: أنّ نساء أهل بیت النّبوّة أخفین علی الأطفال شهادة آبائهم، ویقلن لهم: إنّ آباءکم قد سافروا إلی کذا وکذا، وکان الحال علی ذلک المنوال حتّی «2» أمر یزید «3» بأن یدخلن داره «3»، وکان للحسین علیه السلام «4» بنت صغیرة «4» لها أربع سنین، قامت لیلة من منامها وقالت: أین أبی الحسین علیه السلام، فإنّی رأیته السّاعة فی المنام مضطرباً شدیداً، فلمّا سمع النّسوة ذلک بکین وبکی معهنّ سائر الأطفال وارتفع العویل، فانتبه یزید من نومه، وقال: ما الخبر؟ ففحصوا عن الواقعة وقصّوها علیه، فأمر بأن یذهبوا برأس أبیها إلیها، فأتوا بالرّأس الشّریف «5» وجعلوه فی حجرها، فقالت:
ما هذا؟ قالوا: رأس أبیکِ. ففزعت الصّبیّة وصاحت، فمرضت وتوفِّیت فی أیّامها بالشّام. «6»
«1»
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الدّمعة: وکذلک]
(2)- [زاد فی وسیلة الدّارین: کان من]
(3- 3) [وسیلة الدّارین: ما کان]
(4- 4) [وسیلة الدّارین: طفلة]
(5) (- 5*) [لم یرد فی وسیلة الدّارین]
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1086
«1» ورُوی هذا الخبر فی بعض التّألیفات بوجه أبسط، وفیه «1»: فجاؤوا بالرّأس الشّریف (5*) إلیها مغطّی بمندیل دبیقیّ، «2» فوضع بین یدیها وکشف الغطاء عنه، فقالت: ما هذا الرّأس؟ «2» قالوا: إنّه رأس أبیک. فرفعته من الطّست حاضنة له وهی تقول: یا أبتاه! مَنْ ذا الّذی خضبک بدمائک، یا أبتاه! مَنْ ذا الّذی قطع وریدک، یا أبتاه! مَنْ ذا الّذی أیتمنی علی صغر سنِّی، یا أبتاه! مَنْ بقی بعدک نرجوه، یا أبتاه! مَنْ للیتیمة حتّی تکبر- «3» وذکر لها من هذه الکلمات إلی أن قال «3»-: ثمّ إنّها وضعت فمها علی فمه الشّریف وبکت بکاءً شدیداً حتّی غشی علیها، فلمّا حرّکوها، فإذا هی قد فارقت روحها الدّنیا. «4» فلّما رأی أهل البیت ما جری علیها، أعلوا بالبکاء واستجدّوا «5» العزاء، وکلّ من حضر من أهل دمشق، فلم یر ذلک الیوم إلّاباک وباکیة، انتهی «4». «6»
القمّی، نفس المهموم،/ 456- 457/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 170/
مثله: المیانجی، العیون العبری،/ 284- 286؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 393- 394
«6»
__________________________________________________
(1- 1) [العیون: وفی بعض الکتب أ نّها من یوم استشهد الحسین علیه السلام ما بقیت تراه، فعظم ذلک علیهاواستوحشت لأبیها، وکانت إذا طلبت أباها یقولون لها: غداً یأتی ومعه ما تطلبین، إلی أن کانت لیلة من اللّیالی رأت أباها بنومها، فلمّا انتبهت صاحت وبکت وانزعجت، فهجّعوها وقالوا: ما هذا البکاء والعویل؟ فقالت: ائتونی بوالدی وقرّة عینی، وکلّما هجّعوها ازدادت حزناً وبکاءً.
فعظم ذلک علی أهل البیت، فضجّوا بالبکاء وجدّدوا الأحزان ولطموا الخدود، ونشروا الشّعور وقام الصّیاح، فانتبه یزید من نومه وسمع صیحتهم وبکائهم، فقال: ما الخبر؟ فقالوا: إنّ بنت الحسین علیه السلام الصّغیرة رأت أباها فی منامها، فانتبهت وهی تطلبه وتبکی وتصیح.
فلمّا سمع یزید بذلک قال: ارفعوا رأس أبیها وحطّوه بین یدیها لتنظر إلیه وتتسلّی به].
(2- 2) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(3- 3) [العیون: یا أبتاه! من للنّساء الحاسرات، یا أبتاه! من للأرامل المسبّیات، یا أبتاه! من للعیون‌الباکیات، یا أبتاه! من للغریبات الضّایعات، إلی آخره].
(4- 4) [وسیلة الدّارین: قبرها فی دمشق خلف المسجد الأمویّ].
(5)- [العیون: جدّدوا].
(6)- کامل بهایی از کتاب «حاویه» نقل کرده که اهل بیت نبوت، شهادت پدران را از کودکان نهان
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1087
__________________________________________________
می‌داشتند و به آن‌ها می‌گفتند: «پدر شما سفر کرده.»
تا یزید آن‌ها را به خانه خود طلبید و دختر چهارساله حسین علیه السلام شبی از خواب برخاست و گفت: «پدرم به کجا رفت! اکنون اورا در خواب دیدم که نگران و پریشان بود.»
زنان از شنیدن این سخن گریان شدند و کودکان دیگر هم به گریه افتادند و شیون بلند شد. یزید از خواب بیدار شد و گفت: «چه خبر است؟»
از واقعه تحقیق کردند و به او خبر دادند. آن لعین دستور داد سر پدر را برای او ببرند. سر را آوردند و در دامنش گذاشتند، گفت: «این چیست؟» گفتند: «سر پدر تو است.»
آن کودک هراسان شد و صیحه کشید و بیمار شد و در دمشق وفات کرد.
این خبر در بعض مؤلفات چنین نقل شده است که دستمال دیبقی روی سر انداختند و آن طبق را جلو آن کودک نهادند. پرده از آن برگرفت و گفت: «این سر کیست؟» گفتند: «سر پدرت.»
آن را از میان تشت برداشت و به سینه گرفت و گفت: «پدرجان! کی تورا با خونت خضاب کرده است؟ کی رگ‌های گردنت را بریده؟ کی مرا به این کودکی یتیم کرده؟ پدرجان! بعد از تو به که امیدوار باشیم؟ پدرجان! کی یتیم را نگهداری کند تا بزرگ شود؟»
و از این سخنان با او گفت تا آن که لب بر لب او نهاد و سخت گریست تا از هوش رفت و چون اورا جنبش دادند، روحش پرواز کرده بود و اهل‌بیت از ماجرای او آواز به گریه برداشتند و عزا را با اهل دمشق از سر گرفتند و در آن روز هر مرد و زنی گریستند. در آن کتاب است که یزید دستور داد سر حسین و سرهای دیگر را که از اهل‌بیت و اصحابش بود، بر دروازه‌های شهر به دار زدند و در آن کتاب نیز هست که سر حسین تا چهل روز بر مناره مسجد جامع دمشق آویخته بود و سرهای دیگر بر در مسجدها و دروزاه‌های شهر و یک روز هم بر در خانه یزید. کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 218- 219
در «کامل بهائی» از حاویه نقل کرده است: زنان خاندان نبوّت در حالت اسیری، حال مردانی که در کربلا شهید شده بودند بر پسران و دختران ایشان پوشیده می‌داشتند و هر کودکی را وعده‌ها می‌دادند که پدر تو به فلان سفر رفته است، باز می‌آید. تا ایشان را به خانه یزید آوردند. دخترکی بود چهارساله. شبی از خواب بیدار شد و گفت: «پدرم حسین علیه السلام در کجاست؟ این ساعت اورا به خواب دیدم سخت پریشان بود.» زنان و کودکان جمله در گریه افتادند و فغان از ایشان برخاست. یزید خفته بود. از خواب بیدار شد و حال تفحص کرد، آن لعین در حال گفت: «بروند و سر پدرش را بیاورند و در کنار او نهند.» چون آن سر مقدس را بیاوردند و در کنار آن دختر چهار ساله نهادند، پرسید: «این چیست؟»
گفتند: «سر پدر تو است.»
آن دختر بترسید و فریاد برآورد و رنجور شد و در آن چند روز جان به حق تسلیم کرد. بعضی این خبر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1088
__________________________________________________
را به وجهی ابسط نقل کرده‌اند و مضمونش را یکی از اعاظم به نظم درآورده و آن اشعار از قرار زیر است و در این مقام به همین اشعار اکتفا می‌شود:
یکی نو غنچه‌ای از باغ زهرا بجست از خواب نوشین بلبل آسا
با فغان از مژه خوناب می‌ریخت نه خونابه که خون ناب می‌ریخت
بگفت: ای عمه! بابایم کجا رفت بد این دم دربرم دیگر چرا رفت
مرا بگرفته بد این دم در آغوش همی مالید دستم بر سر و گوش
به ناگه گشت غایب از بر من ببین سوز دل و چشم تر من
حجازی بانوان دل شکسته به گرداگرد آن کودک نشسته
خرابه جایشان با آن ستم‌ها بهانه طفلشان سربار غم‌ها
ز آه و ناله وز بانک افغان یزید از خواب برپا شد هراسان
بگفتا کاین فغان و ناله از کیست خروش گریه و فریاد از چیست
بگفتش از ندیمان کای ستمگر بود این ناله از آل پیمبر
یکی کودک ز شاه سر بریده در این ساعت پدر در خواب دیده
کنون خواهد پدر از عمه خویش وز این خواهش جگرها را کند ریش
چه این بشنید آن مردود یزدان بگفتا چاره کار است آسان
سر بابش برید این دم به سویش چه بیند سر برآید آرزویش
همان تشت و همان سر قوم گمراه بیاوردند نزد لشگر آه
یکی سرپوش بد بر روی آن سر نقاب آسا به روی مهر انور
به پیش روی کودک سر نهادند زنو بر دل غم دیگر نهادند
به ناموس خدا آن کودک زار بگفت: ای عمه دل ریش افکار
چه باشدزیر این مندیل مستور که جز بابا ندارم هیچ منظور
بگفتش دختر سلطان والا که آن کس را که خواهی هست، این‌جا
چه این بشنید خود برداشت سرپوش چه جان بگرفت آن سر را در آغوش
بگفت ای سرور سالار اسلام ز قتلت مر مرا روز است چون شام
پدر بعد از تو محنت‌ها کشیدم به صحرا و بیابان‌ها دویدم
همی گفتند مان در کوفه و شام که اینان خارج‌اند از دین اسلام
مرا بعد از تو ای شاه یگانه پرستاری نبد جز تازیانه
ز کعب نیز و از ضرب سیلی تنم چون آسمان گشته است نیلی
قمی، منتهی الآمال،/ 437- 438/ از او: محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 309- 311
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1089
ورُوی هذا الخبر فی بعض التّألیفات بوجه أبسط. فی المنتخب للطّریحیّ وفی الإیقاد للسّیّد الجلیل ثقة الإسلام السّیّد محمّد علیّ الشاه عبدالعظیمیّ قدس سره ما ملخصه: أ نّه کانت للحسین علیه السلام بنت صغیرة یحبّها وتحبّه. وقیل: کانت تسمّی رقیّة، وکان لها ثلاث سنین، وکانت مع الاسراء فی الشّام، وکانت تبکی لفراق أبیها لیلها ونهارها، وکانوا یقولون لها:
هو فی السّفر.
فرأته لیلة فی النّوم، فلمّا انتبهت، جزعت جزعاً شدیداً وقالت: ایتونی بوالدی وقرّة عینی، وکلّما أراد أهل البیت إسکاتها، ازدادت حزناً وبکاءً، ولبکائها هاج حزن أهل البیت. فأخذوا فی البکاء ولطموا الخدود، وحثّوا علی رؤوسهم التّراب، ونشروا الشّعور، وقام الصّیاح. فسمع یزید صیحتهم وبکائهم، فقال: ما الخبر؟ قیل له: إنّ بنت الحسین الصّغیرة رأت أباها بنومها، فانتبهت وهی تطلبه وتبکی وتصیح، فلمّا سمع یزید ذلک قال: ارفعوا إلیها رأس أبیها وحطّوه بین یدیها تتسلّی. فأتوا بالرّأس فی طبق مغطّی بمندیل، ووضعوه بین یدیها، فقالت: ما هذا؟ إنِّی طلبت أبی ولم أطلب الطّعام؟ فقالوا:
إنّ هنا أباکِ، فرفعت المندیل، ورأت رأساً، فقالت: ما هذا الرّأس؟ قالوا: رأس أبیکِ، فرفعت الرّأس وضمّته إلی صدرها وهی تقول: یا أبتاه! من ذا الّذی خضبک بدمائک، یا أبتاه! من ذا الّذی قطع وریدیک، یا أبتاه! من ذا الّذی أیتمنی علی صغر سنّی، یا أبتاه! من للیتیمة حتّی تکبر، یا أبتاه! من للنّساء الحاسرات، یا أبتاه! من للأرامل المسبّیات، یا أبتاه! من للعیون الباکیات، یا أبتاه! من للضّایعات الغریبات، یا أبتاه! من للشّعور المنشورات، یا أبتاه! من بعدک وا خیبتاه، من بعدک وا غربتاه، یا أبتاه! لیتنی لک الفداء، یا أبتاه! لیتنی قبل هذا الیوم عمیاء، یا أبتاه! لیتنی توسّدت التّراب ولا أری شیبک مخضّباً بالدّماء. ثمّ وضعت فمها علی فم الشّهید المظلوم، وبکت حتّی غشی علیها، فلمّا حرّکوها، فإذا هی قد فارقت روحها الدّنیا. فارتفعت أصوات أهل البیت بالبکاء، وتجدّد الحزن والعزاء. ومن سمع من أهل الشّام بکاءهم، بکی، فلم یر فی ذلک الیوم إلّا باک أو باکیة. فأمر یزید بغسلها وکفنها ودفنها.
فی تألیف بعض معاصرینا، قال: قال الشّعرانی فی الباب العاشر من کتاب المنن:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1090
وأخبرنی بعض الخواصّ أنّ رقیّة بنت الحسین علیه السلام فی المشهد القریب من جامع دار الخلیفة أمیر المؤمنین یزید ومعها جماعة من أهل البیت وهو معروف الآن بجامع شجرة الدّرّ، وهذا الجامع علی یسار الطّالب للسّیِّدة نفیسة، والمکان الّذی فیه السّیِّدة رقیّة عن یمینه، ومکتوب علی الحجر الّذی ببابه: هذا البیت بقعة شرّفت بآل النّبیّ صلی الله علیه و آله وببنت الحسین الشّهید رقیّة.
هذا، وقد أخبرنی بعض الصّلحاء أنّ للسّیّدة رقیّة بنت الحسین علیه السلام ضریحاً بدمشق الشّام، وإنّ جدران قبرها قد تعیّبت، فأرادوا إخراجها منه لتجدیده، فلم یتجاسر أحد أن ینزله من الهیبة، فحضر شخص من أهل البیت یدّعی السّیّد ابن مرتضی، فنزل فی قبرها، ووضع علیها ثوباً لفّها فیه، وأخرجها، فإذا هی بنت صغیرة دون البلوغ، وکان متنها مجروحاً من کثرة الضّرب، وقد ذکرت ذلک لبعض الأفاضل، فحدّثنی به ناقلًا له عن بعض أشیاخه.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 170- 171
رقیّة بنت الحسین علیه السلام: ینسب إلیها قبر ومشهد مزور بمحلّة العمارة من دمشق، اللَّه أعلم. بصحّته جدّده المیرزا علیّ أصغر خان وزیر الصّدارة فی إیران عام 1323، وقد أرّخت ذلک بتاریخ منقوش فوق الباب. أقول: فیه من أبیات:
له ذو الرّتبة العلیا علیّ وزیر الصّدر فی إیران جدّد
وقد أرّختها تزهو سناءط بقبر رقیّة من آل أحمد
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 34
قالوا: ثمّ إنّ یزید بن معاویة أمر، فأنزلوا آل رسول اللَّه وحرائر النّبوّة والرّسالة وبنات علیّ والزّهراء فی سکنٍ لا یقی من حرٍّ ولا برد، ولیس فیه سقف یُظلّهم عن حرارة الشّمس، فکانت الشّمس تصهرُهم فی حرّ الظّهیرة، حتّی تقشّرت وجوهُهم وجلودُهم من حرارة الشّمس.
ونُقل عن (بعض التّواریخ): أنّ عائلة الحسین علیه السلام وأرامل آل محمّد بعد قتل رجالهنّ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1091
یوم الطّفّ، وسبیهنّ من بلدٍ إلی بلد، کانوا یُخْفُون عن صغار الأطفال والیتامی قتل أولیائهم وآبائهم، فإن بکی یتیم أو یتیمة أباه أو أخاه ناغَوه باللّطف، وأخبروه بأ نّه فی سفر، وسوف یعود من سفره، فکانوا بهذا ونحوه یُشغِلون الیتامی والأطفال عن الشّعور بألم الیُتم ومرارة المصاب.
حتّی إذا جی‌ء بهم إلی الشّام، وأنزلوهم فی خربة إلی جنب قصر یزید- لعنه اللَّه- قالوا: وکانت للحسین علیه السلام طفلة صغیرة لها من العمر أربع سنین، وکانت مع الأسری فی خربة الشّام، وکانت تبکی لفراق أبیها لیلًا ونهاراً، وهم یقولون لها: هو فی السّفر، فبینما هی نائمة ذات لیلة فی الخربة، إذ انتبهت مذعورة باکیة، تقول: أین أبی؟ الآن قد رأیته، ایتونی بأبی، أرید أبی؟ وکلّما أرادوا إسکاتَها ازدادت جزعاً وبکاءً.
فعند ذلک تعالی الصُّراخ من العیال والأطفال، حتّی وصلت الصّیحة إلی یزید، فانتبه من نومه، فسأل عن الحدث، فأخبروه: أنّ طفلة للحسین رأت أباها فی المنام، فانتبهت تطلبه وتبکی علیه.
فأمر- لعنه اللَّه- فجاؤوا برأس الحسین علیه السلام فی طشتٍ- أو طَبق- ووضعوه بین یدیها وهو مُغطّیً بمندیل، وقالوا لها: هذا رأس أبیکِ.
فلمّا نظرت إلیه اضطربت وصرخت وأهوت علی الرّأس وضمّته إلی صدرها وهی تنادی: أبَه یا أبَه! من الّذی خَضّبک بدمائک؟ أبَه یا أبَه! من الّذی قطع وریدک؟ أبَه یا أبَه! من الّذی أیتمنی علی صِغر سنِّی؟ أبَه یا أبَه! من للیتیمة حتّی تکبر؟ ... ولم تزل تعول وتنوح وتبکی علی أبیها وتندبه، حتّی فارقت روحُها الدّنیا- وهی واضعة فمها علی فم أبیها الحسین-.
فتجدّد المصاب علی حرائر الرّسالة، وازداد البکاء والنّحیب لحال هذه الطّفلة الیتیمة، ولم یُرَ فی ذلک الیوم أکثر باک ولا باکیة منهم. فأمر یزید بغسلها وکفنها ودفنها فی الخربة. «1»
__________________________________________________
(1)- الإیقاد للسّیِّد العظیمی، الفصل الثّامن عشر- نقلًا عن العوالم وغیره-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1092
وذکر بعض الأکابر: أنّ امّ کلثوم کان جزعُها وبکاؤها ونحیبُها علی تلک الطّفلة أشدّ وأبلغ من باقی العیال، فما کانت تهدأ وتسکن طیلة تلک المدّة الّتی قضَوها فی الشّام.
فقالت لها العقیلة زینب الکبری: یا أخیّة، ما هذا الجزع والبکاء والهلع؟ کلّنا أصبنا بفقد هذه الطّفلة، ولم یخصّکِ المصاب وحدکِ.
فقالت لها: یا اختاه، لاتلومینی، کنتُ واقفةً عشیّة أمس بعد العصر- وإلی جنبی هذه الطّفلة- بباب الخربة فی وقت انصراف أطفال أهل الشّام من مدارسهم إلی بیوتهم وأهالیهم، فکان بعضُهم یقف بباب الخربة للتّفرّج علینا ثمّ یذهب.
فقالت لی هذه الطّفلة: عمّة، إلی أین یذهب هؤلاء الأطفال؟
قلت لها: إلی منازلهم وأهالیهم.
فقالت لی: عمّة، ونحن لیس لنا منزل ولا مأویً غیر هذا الخربة؟
وأنا- یا اختاه- کلّما ذکرتُ هذا الکلام منها لم تهدأ لی زفرة، ولم تسکن لی عبرة. «1»
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 294- 296
«1»
__________________________________________________
(1)- رقیه بنت الحسین [سپس کلام قمی در منتهی الآمال را بیان کرده است که ما آن را ذکر کردیم].
اثر طبع فصیح الزمان شیرازی:
بابا تو ز حال دل غمدیده گواهی هجران توام سوخته همچون پر کاهی
خوش آمده‌ای دیدن ما سوی خرابه این منزل ویران نبود لایق شاهی
از نور رخت گلخن ویران شده گلشن آتشکده روشن شده از نیم نگاهی
صد شکر که افتاد گذارت به خرابه آسوده شده خاطرم از چشم به راهی
جانم به لب آمد پدر از حسرت رویت در سینه نمانده است مرا ناله و آهی
یک‌پرسشی از غمزدگان کن ز سر مهر شاهانه ز گلزار تو هستیم گیاهی
چون در بر تو شکوه ز دشمن کنم امشب از ضربت سیلی و ز بازوی سیاهی
وله ایضاً:
امشب پدر ز احسان پایی به منزلم نه دستی ز مهربانی از لطف بر دلم نه
درد فراقت ای شاه آتش زده به جانم بنما جمال و منت بر طبع مایلم نه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1093
عدّها من ولده علیها السلام:
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 213- 214
__________________________________________________
خاک وجودم از شوق ز اشک بصر شده گل از نفح‌های رحمت روحی در این گلم نه
از سوز نار هجران مشکل پدر برم جان دست گشایش از مهر بر حل مشکلم نه
در گوشه خرابه بابا دلم سرآمد اندر دل شراره چون مرغ بسملم نه
امشب به عشق رویت من تا سحر نخوابم اقبال وصل رویت بر جان مقبلم نه
ای چاره‌ساز عالم ای دستگیر خلقان برقی ز نار عشقت بر روی حاصلم نه
اثر طبع شیخ محمد رشتی:
تا چند ز هجران پدر یاد کنم من در کنج قفس ناله و فریاد کنم من
کی جلوه کند حسن پدر گوشه ویران درمان غم از حسن خدا داد کنم من
یک لمعه گرم نور ببخشد به خرابه کز پرتو آن نور دل آباد کنم من
آغوش و کنار از تو پدر نیست توقع از نیم نگاهت دل خود شاد کنم من
مجروح شده پای من از خار مغیلان خواهم به برت شکوه ز بیداد کنم من
چون طایر پرکنده گرفتار یزیدم کی چاره سنگین دل شداد کنم من
ای آن که به دست تو سر رشته خلق است غیر از تو پدر جان ز که امداد کنم من
جانم به لب آمد ز پی دیدن رویت تا چند ز بیداد فلک داد کنم من
یا رب سببی ساز که امشب به خرابه در پای پدر مرغ دل آزاد کنم من
بشکست قلم سر ز غم شاه همی گفت: کای شیخ! مده شرح که فریاد کنم من
در «مثیر الاحزان» می‌نویسد که: اهل‌بیت را در مساکنی منزل داده بودند که از سرما و گرما ایشان را نگاه نمی‌داشت، تا این که بدن‌های ایشان پوست انداخت. از بعضی کتب نقل شده است که مسکن و مجلس اهل بیت علیهم السلام در خانه خرابی بود و مقصود یزید آن بود که آن خانه بر سر ایشان خراب شود و کشته شوند. بالجمله، از برای این دختر رقیه نام در شام فعلًا مزاری معروف است که حاضر و بادی به زیارت او می‌روند.
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 309، 311- 313
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1094

زینب بنت الحسین الشّهید علیها السلام‌

میزاتها العائلیة:

عدّها من ولده علیها السلام:
تاریخ أهل البیت،/ 102/ ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 18
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 202
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 74
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 350
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 77/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 330- 331؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 637؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 22
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 73/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 38- 39؛ ابن الصّبّاغ،
الفصول المهمّة،/ 99؛ المجلسی، البحار، 45/ 331؛ البحرانی، العوالم، 17/ 639- 640
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 216؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 21؛ القمّی، نفس المهموم،/
525
محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 151/ عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 300
محمّد کاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة،/ 46
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 75- 76
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 277
آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 311
التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 122
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1095

حضورها علیها السلام فی الطّفّ‌

زینب بنت الحسین «1» بن علیّ بن أبی طالب «2» بن عبدالمطّلب بن هاشم «2».
قدمت دمشق مع عیال أبیها بعد قتله، «3» علی ما قرأته فی کتاب أبی مخنف «4» لوط بن یحیی، عن سلیمان بن أبی راشد، عن حمید بن مسلم الأزدیّ.
أنبأنا أبو طاهر الجَنائی، عن علیّ بن محمّد بن أبی الهَوْل، أخبرنی أبی، أخبرنی أبو العبّاس محمود بن محمّد بن الفضل بن الصّباح المازنیّ الرّافقی «5» بحمص، أنا حسن بن موسی الضّبیّ، أنا العبّاس بن هشام بن محمّد بن السّائب الکلبیّ، حدّثنی أبی «6» أبو المنذر هشام ابن محمّد، حدّثنی أبومخنف «4»، حدّثنی سلیمان بن أبی راشد، عن «3» حمید بن مسلم الأزدیّ «7»، قال: سماع أذنی من الحسین «8» وهو یقول: قتل اللَّه قوماً قتلوک- یعنی ابنه علیّاً الأکبر بن الحسین «9»- ما أجرأهم علی انتهاک حرمة الرّسول! علی الدّنیا بعدک الدّثار. وکأنِّی أری امرأة خرجت کأنّها شمس طالعة تنادی: یا أخاه! فقیل: هی زینب بنت حسین، وأکبّت علیه، فجاء الحسین وأخذ بیدها وردّها إلی الفسطاط.
لم أجد لزینب هذه ذکراً فی کتب النّسب للزّبیر.
__________________________________________________
(1)- س: «الحسن»
(2- 2) [لم یرد فی المختصر]
(3) (3) [المختصر: حدّث]
(4)- اللّفظة محرفة فی س
(5)- س: «الدّاونی»
(6)- س: «ابن»
(7)- سقطت اللّفظة من د
(8)- س، د: «الحسن»
(9)- د: «الآخرین»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1096
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 126 (تراجم النّساء)،/ 113- 114، مختصر ابن
منظور، 9/ 174
وزینب ابنة الحسین بن علیّ، امّها سکینة امّ الرّباب. وفدت إلی مصر وبها دفنت.
الزّبیدی، تاج العروس، 1/ 290
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1097

صفیّة بنت الحسین الشّهید علیها السلام‌

وفیها کلمات:

ومنها: وصیّة الإمام علیه السلام بها علیها السلام «1»

__________________________________________________
(1)- و چون امام علیه السلام بعد از مکالمات با آن گروه شقاوت پژوه به سراپرده شریف روان شد، زینب علیها السلام فرمود: چون نگریستم که آن حضرت به سراپرده باز می‌شود، به خیمه خویش برفتم و بنشستم؛ باشد که نداند من بیرون خیمه به نظاره بودم. چون به میان سراپرده آمد، فرمود: کجاست زینب؟
عرض کردم: «لبّیک یا أخی.»
آن‌گاه ام‌کلثوم را طلب فرمود. بعد از آن فرمود: «رقیه، صفیه، سکینه و فاطمه را بخوانید»؛ چون همگی حاضر شدند، عرض کردند: «یااباعبداللَّه! مگر حاجتی است؟»
فرمود: «حاجت من آن است که وصیت می‌کنم شما را گاهی که من کشته می‌شوم، گریبان بر من پاره مکنید و چهره را لطمه مزنید و صورت مخراشید!»
و بقیه مکالمات چنان است که از این پیش ذکر شد؛ تا آن‌جا که فرمود: «اگر مرغ قطا را شبانگاه دست بازداشتند، در آشیان خود آسوده بخفتی» و این مثل از این پیش در کتاب احوال حضرت سید سجاد تحت عنوان «وقایع عاشورا» مذکور شد و حکایت آن نیز مسطور و مشروح افتاد و به اعادت حاجت نیست.
سپهر، ناسخ التّواریخ حضرت زینب کبری علیها السلام، 1/ 212- 213
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1098

ومنها: وداع الإمام علیه السلام معها علیها السلام‌

قال: ثمّ نادی علیه السلام: یا امّ کلثوم، ویا زینب، ویا سکینة، ویا رقیّة، ویا عاتکة، ویا صفیّة! علیکنّ منِّی السّلام، فهذا آخر الاجتماع، وقد قرب منکم الافتجاع. فصاحت امّ کلثوم: یا أخی! کأ نّک استسلمت للموت، فقال لها الحسین علیه السلام: یا اختاه! فکیف لا یستسلم من لا ناصر له ولا معین؟ فقالت: یا أخی! رُدّنا إلی حرم جدّنا. فقال لها علیه السلام:
یا اختاه! هیهات هیهات لو تُرک القطا لنام. فرفعت سکینة صوتها بالبکاء والنّحیب، فضمّها الحسین علیه السلام إلی صدره الشّریف وقبّلها ومسح دموعها بکمّه وقال:
سیطول بعدی یا سُکینة فاعلمی منکِ البکاءُ إذا الحِمامُ دهانی
لا تُحرقی قلبی بدمعکِ حسرةً ما دام منِّی الرّوح فی جُثمانی
فإذا قُتِلْتُ فأنتِ أولی بالّذی تأتینه یا خیرة النّسوانِ
مقتل أبی مخنف (المشهور،/ 84
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1099

صفیّة علیها السلام فی الغارة وإحراق الخیام‌

(وحکی) عن السّدیّ: قال: أضافنی «1» رجل فی لیلة کنت أحبّ الجلیس «2»، فرحّبت به، وقرّبته وأکرمته، وجلسنا نتسامر، وإذا به ینطلق بالکلام کالسّیل إذا قصد الحضیض، فطرقت «3» له، فانتهی «4» فی سمرهِ طفّ کربلاء «4»؛ وکان قریب العهد من قتل الحسین علیه السلام، فتأوّهت الصّعداء، وتزفّرت کمداً «5»، فقال: ما بالک؟ قلت: ذکرت مصاباً یهون عنده کلّ مصاب، قال: أما کنت حاضراً یوم الطّفّ؟ قلت: لا، والحمد للَّه، قال: أراک تحمد علی أیّ شی‌ء؟ قلت: علی الخلاص من دم الحسین، لأنّ جدّه صلی الله علیه و آله قال: «6» من طولب بدم ولدی الحسین یوم القیامة لخفیف المیزان. «7»
قال: قال هکذا جدّه؟ قلت: نعم «7»، وقال صلی الله علیه و آله: ولدی الحسین یُقتل ظلماً وعدواناً، ألا ومن قتله یدخل فی تابوت من نار، ویعذّب [بعذاب] «8» نصف أهل النّار، وقد غلّت یداه ورجلاه وله رائحة یتعوّذ أهل النّار منها، هو ومن شایع وبایع أو رضی بذلک «کُلّما نضجت جلودهم بدّلناهُم جلوداً غیرها لیذوقوا العذاب» «9» لا یفتّر عنهم ساعة ویسقون من حمیم جهنّم، فالویل لهم من عذاب جهنّم.
قال: لا تصدِّق هذا الکلام یا أخی، فقلت: کیف هذا؟ وقد قال صلی الله علیه و آله لأکذبت ولا
__________________________________________________
(1)- [المصادر: ضافنی، ومدینة المعاجز: ضافانی]
(2)- [الأسرار: الجلوس]
(3)- [المعالی: فأطرقت]
(4- 4) [المعالی: وجری بیانه یذکر وقعة الطّفّ]
(5)- [لم یرد فی الأسرار، وفی البحار والعوالم والدّمعة: کَمْلًا]
(6)- [أضاف فی البحار: إنّ]
(7) (7) [لم یرد فی المعالی]
(8)- [لم یرد فی المصدر]
(9)- النّساء: 56
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1100
کذبت، قال: تری قالوا: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: قاتل ولدی الحسین لا یطول عمره، ها أنا وحقّک قد تجاوزت التّسعین مع أ نّک ما تعرفنی، قلت: لا واللَّه، قال: أنا الأخنس بن زید «1»، قلت: وما صنعت یوم الطّفّ؟ قال: أنا الّذی أمرت علی الخیل الّذین أمرهم عمر ابن سعد بوطی جسم الحسین بسنابک الخیل، وهشمت أضلاعه، وجررت «2» نطعاً «3» من تحت علیّ بن الحسین وهو علیل حتّی کببته علی وجهه وخرمت أذنی صفیّة بنت الحسین لقرطین کانا فی أذنیها.
قال السّدیّ: فبکی قلبی هجوعاً، وعینای دموعاً، وخرجت أعالج علی إهلاکه، وإذا بالسّراج قد ضعفت، فقمت أظهرها «4»، فقال: اجلس وهو «5» یحکی لی «5» متعجِّباً من نفسه وسلامته، ومدّ إصبعه لیظهرها «6»، فاشتعلت به، ففرّکها فی التّراب، فلم تنطف، فصاح بی: أدرکنی یا أخی، فکببت الشّربة علیها وأنا غیر محبّ لذلک، فلمّا شمت النّار رائحة الماء ازدادت قوّة، وصاح بی: ما هذه النّار وما یطفئها؟ قلت: ألق «7» نفسک فی النّهر، فرمی بنفسه، فکلّما رکس جسمه فی الماء اشتعلت فی جمیع بدنه کالخشبة البالیة فی الرِّیح البارح، هذا وأنا أنظره، فواللَّه الّذی لا إله إلّاهو لم تطفأ حتّی صار فحماً وسار «8» علی وجه الماء، ألا لعنة اللَّه علی الظّالمین. «وسیعلم الّذین ظلموا أیّ منقلبٍ ینقلبون» «9».
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: یزید]
(2)- [الدّمعة: جردت]
(3)- [فی المصدر: نطفاً، وهو تصحیف]
(4)- [فی البحار والعوالم: أزهرها]
(5- 5) [فی البحار والعوالم والأسرار والمعالی: یحکی، والدّمعة: یحکینی]
(6)- [فی البحار والعوالم: لیزهرها]
(7)- [فی المصدر: ألقی]
(8)- [فی الدّمعة والمعالی: صار]
(9)- الشّعراء: 277. [وأضاف فی البحار: أقول: وروی ابن شیرویه فی الفردوس، عن ابن عبّاس، عن النّبیّ صلی الله علیه و آله قال: قال لی جبرئیل: قال اللَّه عزّ وجلّ: قتلت بدم یحیی بن زکریّا سبعین ألفاً وإنّی أقتل بدم ابنک
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1101
الطّریحی، المنتخب،/ 180- 181/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 185-
186؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 335- 336؛ مثله السّیّد هاشم البحرانی، مدینة
المعاجز، 4/ 92- 95 رقم 145؛ المجلسی، البحار، 45/ 321- 322؛ البحرانی،
العوالم، 17/ 634- 635؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 566- 567؛ المازندرانی،
معالی السّبطین، 2/ 242- 244
__________________________________________________
الحسین بن علیّ سبعین ألفاً وسبعین ألفاً. وعن علیّ علیه السلام، عنه صلی الله علیه و آله قال: قاتل الحسین فی تابوت من نار، علیه نصف عذاب أهل الدّنیا.
وأضاف أیضاً فی المعالی: هذا ما لقیه فی الدّنیا وهو عشر من معشار ما أعدّ اللَّه له فی القیامة وفی برزخه وعند ظهور الحجّة (عج)، لأنّه یحییهم من أوّلهم إلی آخرهم، ثمّ یقتلهم بأسوأ حال ساعد اللَّه قلب الحجّة إذا انظر إلی هذا اللّعین وسأله عن صنیعه فیقول: أنا خرمت أذنی عزیزة الحسین علیه السلام لقرطین فی أذنیها والعجب من اصطباره علی هذه المصائب.
أتغضی وقد غارت خیول امیّة وعن حنق منها تناهب الخدرا
أتغضی وهاتیک الفواطم أبرزت غداة أتاها القوم من دهشة ذعرا]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1102

امّ أنیس بنت الحسین علیها السلام‌

«الأحزاب» إنّ هذا لمن المکتوم، لولا أ نّکم سألتمونی عنه ما أخبرتُکم به، إنّ اللَّه عزّ وجلّ وکلّ بی ملکین، لا أذکر عند عبدٍ مسلمٍ فُصلِّی علیَّ إلّاقال ذانک المکان: غفر اللَّهُ لکَ، وقال اللَّه وملائکته جواباً لذینک الملکین: آمّین. (طب عن الحکم بن عبداللَّه بن خطّاف عن امّ أنیس بنت الحسین بن علیّ، عن أبیها) قال: قالوا یا رسول اللَّه! أرأیت قول اللَّه عزّ وجلّ: «إنّ اللَّه وملائکتهُ یُصلّون علی النّبیّ» قال: فذکره.
المتّقی الهندی، کنز العمّال، 2/ 35- 36، رقم 3027

مُلیکة بنت الحسین علیها السلام‌

وأمّا جعفر بن مصعب، وکان سریّاً، فتزوّج مُلیکة بنت الحسین بن علیّ، فولدت له حمزة، فقُتل- وابن له یقال له: عُمارة- یوم قُدید، وله بالمدینة عقب، وکان بعض عمّال أهل المدینة أخذه حمزة بن جعفر شارباً، فحدّه وأقامه للنّاس.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 9/ 448

امّ کلثوم بنت الحسین علیها السلام‌

عدّها من ولده علیها السلام: ابن فندق، لباب الأنساب «1»، 1/ 350

امّ عبداللَّه بنت الحسین علیها السلام‌

عدّها من ولده علیها السلام عند: محمّد کاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة «2»،/ 46
__________________________________________________
(1)- [راجع تاریخ الإمام الحسین علیه السلام، 12/ 873: أولاد سیِّد الشّهداء علیهم السلام]
(2)- [راجع تاریخ الإمام الحسین علیه السلام، 12/ 927: أولاد سیِّد الشّهداء علیهم السلام]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1103

خدیجة بنت الحسین علیها السلام‌

عدّها من ولده علیها السلام عند:
القندوزی، ینابیع المودّة (ط اسوة) «1»، 3/ 152
__________________________________________________
(1)- [راجع تاریخ الإمام الحسین علیه السلام، 12/ 946: أولاد سیِّد الشّهداء علیهم السلام]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1105

مصادر الباب الثّانی‌

لقد بذلنا جهداً بلیغاً للتعرّف علی المصادر المدّونة الّتی تغطِّی محتویات الباب الثّانی لموسوعة الإمام الحسین علیه السلام، فوقفنا علی أسماء مجموعة کبیرة من التّراث، وعندما فتّشنا عنها وجدنا أنّ کثیراً منها، وممّا أ لّفه القدماء، هو من التّراث المفقود، وممّا لم یُعْثَر- لحدِّ الآن- لنسخه علی عینٍ أو أثر.
ونُقدِّم هُنا قائمتین، تجمعان أسامیهما:
الاولی: لما ذکر من المقاتل، ممّا لم نقف علی نسخته ولا علی النّقل عنه، فی المصادر المتوفِّرة.
الثّانیة: لما وُجِدَ النّقلُ عنه فی المصادر المتأخِّرة.
أمّا ما لا وجودَ له ولا نقلَ عنه:
1- مقتل الحسین علیه السلام: للأصبَغ بن نُباتة، المُجاشعیّ، الحنظلیّ، التّمیمیّ أبو القاسم (المتوفّی 64 ه أو بعدها).
* ذکره له الشّیخ الطّوسیّ فی الفهرست (ص 62- 63)، ولاحظ الذّریعة 22/ 23 رقم 5838.
2- مقتل الحسین علیه السلام: لجابر بن یزید الجُعْفیّ (المتوفّی 128 ه).
* ذکره له النّجاسیّ (ط ألف) رقم 332، (ط ب،/ 93- 94)، لاحظ الذّریعة 22/ 24 رقم 5840.
3- مقتل الحسین علیه السلام: للواقدیّ، محمّد بن عمر، أبو عبداللَّه المدنیّ (ت 207 ه).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1106
* ذکره له النّدیم فی الفهرست (ص 111)، والصّفدیّ فی الوافی بالوفیات (4/ 238)، وانظر الذّریعة 22/ 28 رقم 5869.
4- مقتل الحسین علیه السلام: لنصر بن مُزاحم المِنْقَریّ أبو الفضل العطّار (ت 212 ه).
* ذکره له النّدیم فی الفهرست (ص 106)، والطّوسیّ فی الفهرست (ص 347- 348)، والنّجاشیّ فی الرّجال (ط ألف،/ 427) رقم 1148 (ط ب،/ 301)، وابن شهرآشوب فی معالم العلماء (ص 126) رقم 851، ولاحظ الذّریعة 22/ 29 رقم 5874.
5- مقتل الحسین علیه السلام: للمدائنیّ علیّ بن محمّد أبو الحسن (م 224 ه).
* ذکره له الطّوسیّ فی الفهرست (ص 230)، وابن شهرآشوب فی معالم العلماء ص 72 رقم 486.
6- مقتل الحسین علیه السلام: للقاسم بن سلّام، أبو عبید الهرویّ (ت 224 ه).
* ذکره السّمعانیّ فی التّحبیر 1/ 185.
7- مقتل الحسین علیه السلام: للأحمریّ، إبراهیم بن إسحاق أبو إسحاق النّهاوندیّ (ت قبل 269).
* ذکره له الطّوسیّ فی الفهرست (ص 10- 11)، والنّجاشیّ فی الرّجال (ط ألف،/ 19) رقم 21، (ط ب،/ 14)، وابن شهرآشوب فی المعالم ص 7 رقم 27، وانظرالذّریعة 22/ 23 رقم 5834.
8- مقتل الحسین علیه السلام: لإبراهیم بن محمّد بن سعید بن هلال الثّقفیّ (ت 283 ه).
* ذکره له الطّوسیّ فی الفهرست (ص 16- 17)، والنّجاشیّ فی الرّجال (ط ألف،/ 16) رقم 19 (ط ب،/ 12)، وانظر الذّریعة 22/ 23 رقم 5835.
9- مقتل الحسین علیه السلام: للیعقوبیّ المؤرِّخ، أحمد بن إسحاق بن واضح (ت 292 ه).
* ذکره فی الذّریعة 22/ 23 رقم 5837.
10- مقتل الحسین علیه السلام: للغَلّابیّ، محمّد بن زکریّا بن دینار، أبو عبداللَّه البصریّ (ت 298 ه).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1107
ذکره له النّدیم فی الفهرست (ص 121)، والنّجاشیّ فی الرّجال (ط ألف/ 341) رقم 963، (ط ب،/ 244).
11- مقتل الحسین علیه السلام: لمحمّد بن أحمد بن یحیی بن عمران، الأشعریّ القمِّیّ العطّار.
* ذکره النّجاشیّ فی الرّجال (ط ألف،/ 348) رقم 939، (ط ب،/ 250)، وانظر الذّریعة 22/ 27 رقم 5861.
12- مقتل الحسین علیه السلام: للبغویّ عبداللَّه بن محمّد بن عبدالعزیز (ت 317 ه).
* ذکره فی کشف الظّنون 2/ 1794.
13- مقتل الحسین علیه السلام: للجلّودیّ عبدالعزیز یحیی بن أحمد (ت 332 ه).
* ذکره النّجاشیّ، الرّجال (ط الف،/ 220) رقم 640، (ط ب،/ 167)، ولاحظ الذّریعة 22/ 25 رقم 5851.
14- مقتل الحسین علیه السلام: للطّبرانیّ، سلیمان بن أحمد صاحب المعاجم (ت 360 ه).
* ذکره ابن مندة فی جزء ترجمته ص 363 رقم 39.
15- مقتل الحسین علیه السلام: للشیخ الصّدوق، محمّد بن علیّ بن الحسین ابن بابویه القمِّی (ت 381 ه).
* ذکره الصّدوق نفسه فی الخصال (ص 35)، وذکره ابن شهرآشوب فی المعالم (ص 111) رقم 764، وانظر الذّریعة 22/ 28 رقم 5867. ویُحتمل أن یکون عین ما ذکره فی المجلس (30) من أمالیه (ص 150).
16- مقتل الحسین علیه السلام: لمحمّد بن علیّ بن الفضل بن تمام بن سکّین (المعاصر للصّدوق).
* ذکره النّجاشیّ فی الرِّجال (ط ألف،/ 385) رقم 1046، (ط ب،/ 272)، وانظر الذّریعة 22/ 28 رقم 5868.
17- مقتل الحسین علیه السلام: للشّیخ المفید، محمّد بن محمّد بن النُّعمان البغدادیّ (ت 413 ه).
* ذکره هو فی الإرشاد.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1108
18- مقتل الحسین علیه السلام: للشّیخ الطّوسیّ، محمّد بن الحسن أبو جعفر (ت 460 ه).
* ذکره هو فی الفهرست (ص 285- 288)، وابن شهرآشوب فی المعالم (ص 114) رقم 766، وانظر الذّریعة 22/ 27 رقم 5863.
وأمّا المفقودة، لکن المنقول عنها فی المصادر المتأخِّرة:
1- مقتل الحسین علیه السلام: بروایة عمّار بن إسحاق الدُّهْنیّ (ت 133 ه).
قال المحمودیّ: أدرجه الطّبریّ فی حوادث سنة (61 ه) من تاریخه.
* العبرات 1/ هامش ص 6.
2- مقتل الحسین علیه السلام: لأبی مخنف، لوط بن یحیی بن سلیم، الأزدیّ (ت 170 ه).
هو المنقول عنه فی المقاتل کافّة، وفی التّواریخ القدیمة والحدیثة، والنّسخة المتداولة لیست له، وإنّما هی روایات مجموعة مسندة إلیه، ویُقال: إنّها من تألیف السید ابن طاوس، وانّه المسّمی «المصرع الشّین فی قتل الحسین علیه السلام).
* وقد ذکر لأبی مخنف فی:
الفهرست للطّوسیّ (ص 260- 262)، معالم العلماء (ص 93- 94)، ولاحظ الذّریعة 22/ 22 رقم 5826، ومصفّی المقال (ص 382).
3- مقتل الحسین علیه السلام: لهشام بن محمّد الکلبیّ (ت 205 ه).
ذکر المحمودیّ: أنّ الطّبریّ یروی عنه فی تاریخه.
* العبرات 1/ هامش 6- 7.
4- مقتل الحسین علیه السلام: لمعمّر بن المثنّی أبی عبیدة التّمیمیّ (ت 211 ه).
یروی عنه السّیِّد ابن طاوس فی اللّهوف.
* لاحظ الذّریعة 22/ 28 رقم 5873.
5- مقتل الحسین علیه السلام: لابن أبی الدّنیا، عبداللَّه بن محمّد الأمویّ العامِّیّ (ت 281 ه).
* ذکره له الطّوسیّ فی الفهرست (ص 194)، وابن شهرآشوب فی المعالم (ص 76) رقم 506، وانظر سیر أعلام النّبلاء للذّهبیّ 13/ 403.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1109

المصادر

الآبشیهیّ، شهاب الدِّین محمّد بن أحمد (م 850 ه ق)، المُسْتطرَف فی کلِّ فنٍّ مُسْتظرَف، دار الامم للطِّباعة والنّشر- ط مصر.
آقا بزرگ الطّهرانیّ، محمّد محسن (م 1389):
1- الذّریعة إلی تصانیف الشّیعة، دار الأضواء- بیروت، ط 3 (1403 ه ق).
2- مصفّی المقال فی مصنِّفی علم الرِّجال، تصحیح ابن المؤلِّف، مطبعة المجلس، طهران، مصّورة علی طبعة دار العلوم- بیروت.
آل بحر العلوم، السّیِّد جعفر الطباطبائی، تحفة العالم فی شرح خطبة المعالم، مطبعة الغریّ- النجف الأشرف (1354 ه ق).
الآلوسی، أبو الفضل السّیِّد محمود البغدادی (م 1270 ه ق)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم والسّبع المثانی، دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت، ط 4 (1405 ه ق- 1985 م).
ابن أبی الثّلج، أبو بکر محمّد بن أحمد بن عبداللَّه بن إسماعیل (م 323)، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفسیة)، مکتبة السّیِّد المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 1 (1406 ه ق).
ابن أبی حاتم، أبو محمّد عبدالرّحمان بن أبی حاتم محمّد بن إدریس بن المنذر التّمیمیّ الحنظلیّ الرّازیّ (م 327 ه ق)، کتاب الجرح والتّعدیل، دائرة المعارف العثمانیّة، حیدر آباد الهند، ط 1 (1271 ه ق)، طبع بالأفست فی دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1110
ابن أبی الحدید، أبو حامد عبدالحمید بن هبة اللَّه (م 656)، شرح نهج البلاغة، تحقیق محمّد أبو الفضل إبراهیم، ط مصر، طبع بالأفست، دار إحیاء الکتب العربیّة- بیروت، ودار الکتب العلمیّة- قم.
ابن أبی الدّنیا، أبو بکر عبداللَّه بن محمّد بن عبید (م 281)، مقتل الإمام أمیر المؤمنین علیّ ابن أبی طالب، مؤسّسة الطّبع والنّشر التّابعة لوزارة الثقافة والإرشاد الاسلامیّ، ط 1 (1411 ه ق).
ابن أی شیبة، أبو بکر عبداللَّه بن محمّد بن إبراهیم بن عثمان بن أبی شیبة الکوفیّ (م 235 ه ق)، المصنّف:
1- ط بمبئی- الهند.
2- دار الفکر- بیروت.
ابن الأثیر الجزریّ، عزّ الدّین أبو الحسن علیّ بن محمّد (م 606):
1- الکامل فی التّاریخ، دار الکتاب العربیّة- بیروت، ط 2 (1387 ه ق).
عباس خلیلی، کامل تاریخ بزرگ اسلام و ایران، انتشارات کتب ایران
2- أسد الغابة فی معرفة الصّحابة، دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت.
3- النِّهایة فی غریب الحدیث والأثر، ط إسماعیلیان، (1364 ه ش).
4- اللّباب فی تهذیب الأنساب، ط دار صادر- بیروت.
ابن إدریس، أبو جعفر محمّد بن منصور بن أحمد بن إدریس (م 598 ه ق)، کتاب السّرائر:
ألف: مؤسّسة النّشر الإسلامیّ- قم، ط 2 (1410 ه ق).
ب: ط حجری.
ابن أعثم الکوفیّ، أحمد بن أعثم (م 314)، الفتوح:
ألف: دائرة المعارف العثمانیّة- حیدر آباد الهند، ط 1 (1391 ه ق).
ب: تحقیق سهیل زکّار، دار الفکر- بیروت، ط (1412 ه ق- 1992 م).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1111
ابن أمیر الحاجّ، أبو جعفر محمّد بن أمیر الحاجّ الحسینیّ (م ق 12)، شرح شافیة أبی فراس تحقیق صفاء الدِّین البصریّ، مؤسّسة الطّباعة والنّشر التابعة لوزارة الثّقافة والإرشاد الإسلامی- طهران، ط 1 (1416 ه ق).
ابن بابویه (القمّی)، أبو الحسن علیّ بن الحسن، وهو والد الشّیخ الصّدوق (م 329 ه ق)، الإمامة والتبصرة من الحیرة، تحقیق ونشر مدرسة الإمام المهدیّ علیه السلام- قم، ط 1 (1404 ه ق- 1363 ه ش).
ابن بابویه (الرّازیّ)، علیّ بن عبداللَّه (م ق 6)، الأربعون حدیثاً عن أربعین شیخاً من أربعین صحابیّاً، تحقیق ونشر: مدرسة الإمام المهدیّ علیه السلام.
ابن البطریق، یحیی بن الحسن الأسدیّ (م 600)، عمدة عیون صحاح الأخبار، مؤسّسة النّشر الإسلامی- قم (1407 ه ق).
ابن بطّوطة، أبو عبداللَّه محمّد بن بطّوطة المغربیّ (م ق 777)، رحلة ابن بطّوطة/ سفرنامه ابن بطوطه، تحقیق محمّدعلی موحِّد، بنگاه ترجمه ونشر کتاب، تهران (1348 ه. ش).
ابن التّرکمانیّ، علاء الدِّین بن علیّ بن عثمان الماردینیّ (م 745 ه ق)، الجوهر النّقیّ (فی ذیل السّنن الکبری)، دار المعرفة- بیروت.
ابن جبیر، أبو الحسین محمّد بن أحمد بن جبیر اللّنانیّ القرماطیّ (م ق 614)/ سفرنامه محمّد ابن أحمد بن جبیر، انتشارات آستان قدس رضوی- مشهد، چاپ اوّل (1370 ه ش).
ابن جریر/ الطّبریّ،
ابن الجرزیّ، أبو الخیر محمّد بن محمّد بن محمّد الجرزی (751- 833 ه ق):
1- أسنی المطالب (جاء فی المستدرک للعوالم ج 11).
2- غایة النّهایة فی طبقات القرّاء، مصدر الکتاب موقع الورّاق:
..//.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1112
ابن الجّوزیّ، أبو الفرج عبدالرّحمان بن علیّ بن محمّد (م 597):
1- المنتظم فی تاریخ الملوک والامم، دار الکتب الإسلامیّة بیروت، ط 1 (1412 ه ق).
2- صفة الصّفوة، دار الوعی- حلب، ط 1 (1389 ه ق).
3- الرّدّ علی المتعصِّب العنید، تحقیق محمّدکاظم المحمودی، (1402 ه ش- 1983 م).
4- الأذکیاء، ط النّجف (1389 ه ق).
ابن حبّان، محمّد بن حبّان، (م 354):
1- الثّقات، دائرة المعارف العثمانیّة، ط 1 (1395 ه ق).
2- السّیرة النّبویّة (السّیرة النّبویّة وأخبار الخلفاء)، مؤسّسة الکتب الثّقافیّة، بیروت، لبنان، ط 1 (1407 ه ق).
3- مشاهیر علماء الأمصار، مطبعة لجنة التألیف والترجمة والنّشر- القاهرة (1379 ه ق- 1959 م).
ابن حجر العسقلانیّ، شهاب الدّین أبو الفضل أحمد بن علیّ (م 852):
1- الإصابة فی تمییز الصّحابة (وبهامشه الاستیعاب)، دار الکتاب العربیّة- بیروت.
2- تهذیب التّهذیب:
ألف: مطبعة مجلس دائرة المعارف النّظامیّة الکائنة فی الهند، (1325 ه ش)، طبع بالأفست فی دار صادر- بیروت.
ب: دار المعرفة، ط 1- بیروت، 1417 ه ق، 1996 م.
3- لسان المیزان، ط الهند حیدرآباد دکن، (1329 ه ق)، طبع بالأفست فی مؤسّسة الأعلمیّ للمطبوعات- بیروت (1390 ه ق- 1971 م).
4- تقریب التهذیب، ط دار المعرفة- بیروت.
ابن حجر الهیتمیّ، (م 974)، الصّواعق المحرقة:
الف: قدّم له السّیِّد طیِّب الجزائری، مکتبة الهدی- النجف.
ب: قدّم له عبدالوهاب عبداللّطیف، مکتبة القاهرة، مصر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1113
ابن حزم، أبو محمّد علیّ بن أحمد بن سعید بن حزم الأندلسیّ (م 456)، جمهرة أنساب العرب، تحقیق عبدالسّلام محمّد هارون، دار المعارف- مصر، ط 3 (1391 ه ق).
ابن حمزة، أبو جعفر محمّد بن علیّ الطّوسیّ (م ق 6 ه ق)، الثّاقب فی المناقب، تحقیق نبیل رضا علوان، مؤسّسة أنصاریان- قم، ط 2 (1412 ه ق).
ابن حنبل، أبو عبداللَّه أحمد بن محمّد (م 241 ه ق):
1- المسند، دار صادر- بیروت.
2- فضائل الصّحابة، تحقیق وصیّ اللَّه بن محمّد عبّاس، مؤسّسة الرِّسالة.
ابن الخشّاب، أبو محمّد عبداللَّه بن أحمد بن أحمد بن أحمد بن عبداللَّه بن النّصر بن الخشّاب البغدادیّ (م 567)، تاریخ موالید الأئمّة ووفیاتهم (من مجموعة نفیسة)، مکتبة السّیِّد المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 1 (1406 ه ق).
ابن خلدون، (م 808)، التّاریخ (تاریخ ابن خلدون «العبر»)، تحقیق ترکی فرحان المصطفی، دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت.
آیتی، عبدالحمید، ترجمه تاریخ ابن خلدون، مؤسّسه مطالعات وتحقیقات فرهنگی وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالی شماره 541، چاپ اوّل (1363 ه ش).
ابن خلّکان، أبو العبّاس أحمد بن محمّد بن أبی بکر (م 681 ه ق)، وفیات الأعیان وأنباء أبناء الزّمان، تحقیق الدکتور إحسان عبّاس، دار صادر- بیروت.
ابن خیّاط، أبو عمرو خلیفة (م 240 ه ق):
1- کتاب الطّبقات، تحقیق سهیل زکّار، دار الفکر- بیروت، (1414 ه ق- 1993 م).
2- التّاریخ، تحقیق سهیل زکّار، دار الفکر- بیروت، (1421 ه ق- 2001 م).
ابن داود، تقیّ الدِّین الحسن بن علیّ بن داود الحلِّیّ (م ق 8)، کتاب الرِّجال، انتشارات جامعة طهران، العدد 857، (1342 ه ق).
ابن الرّازی، أبو محمّد جعفر بن أحمد بن علیّ القمّی (ت)، جامع الأحادیث، تحقیق السّیِّد محمّد الحسینی النّیشابوری، مؤسسة الآستانة الرّضویّة المقدّسة، ط 1 (1413 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1114
ابن سعد، محمّد بن سعد (م 230):
1- الحسین علیه السلام (ترجمة الإمام الحسین علیه السلام ومقتله من القسم غیر المطبوع من الطبقات الکبیر)، تحقیق السّیِّد عبدالعزیز الطّباطبائیّ، مؤسّسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التّراث- قم، ط 1 (1415 ه ق).
2- الحسن علیه السلام (ترجمة الامام الحسن علیه السلام من القسم غیر المطبوع من الطبقات الکبیر)، تحقیق السّیِّد عبدالعزیز الطّباطبائیّ، مؤسّسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التّراث- قم، ط 1 (1416 ه ق).
3- کتاب الطّبقات الکبیر:
الف: تحقیق إدوارد سخو، مطبعة بریل- لیدن، (1321 ه ق).
ب: دار صادر- بیروت.
ابن سلام، أبو عبید القاسم (224 ه ق):
1- کتاب النّسب، تحقیق مریم محمّد خیر الدّرع، دار الفکر- بیروت، ط 1 (1410 ه ق- 1989 م).
2- غریب الحدیث، مطبعة مجلس دائرة المعارف العثمانیّة- حیدرآباد- الدّکن (1387 ه ق- 1967 م).
ابن شاذان، أبو الفضل سدید الدّین شاذان بن جبرائیل بن إسماعیل بن أبی طالب القمّی (م 660 ه ق)، الفضائل، منشورات المکتبة الحیدریّة- النّجف.
ابن شاذان، أبو الحسن محمّد بن أحمد بن علیّ بن الحسن القمّی (م ق 4 و 5)، مائة منقبة من مناقب أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب والأئمّة من ولده من طریق العامّة، مدرسة الإمام المهدیّ علیه السلام- قم.
ابن شبّة، أبو زید عمر بن شبّة البصریّ (م 262 ه ق)، تاریخ المدینة المنوّرة، (أخبار المدینة المنوّرة)، تحقیق محمّد شلتون، ط دار إحیاء التّراث- بیروت، ط 2 (1410 ه ق- 1990 م).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1115
ابن شدّاد، عزّ الدِّین أبو عبداللَّه محمّد بن علیّ بن شدّاد (إبراهیم) الحلبیّ، (م 684 ه ق)، الأعلاق الخطیرة فی ذکر أمراء الشّام والجزیرة، تحقیق سامی الدّهّان، المعهد الفرنسیّ، الدراسات العربیة- دمشق، ط 1382 ه ق.
ابن شدقم، ضامن بن شدقم بن علیّ الشدقمیّ الحمزیّ الحسینیّ المدنیّ (م ق 11)، تحفة لبّ اللّباب فی ذکر نسب السّادة الأنجاب، تحقیق السّیِّد مهدی الرّجائی، مکتبة آیة اللَّه المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 1 (1418 ه ق).
ابن شهرآشوب، أبو جعفر رشید الدّین محمّد بن علیّ بن شهرآشوب السّروریّ المازندرانیّ (م 588):
1- مناقب آل أبی طالب، المطبعة العلمیّة- قم.
2- معالم العلماء، المطبعة الحیدریّة- النّجف، (1380 ه ق).
ابن شعبة الحرّانیّ، أبومحمّد الحسن بن علیّ بن الحسین (م ق 4)، تحف العقول عن آل الرّسول صلی الله علیه و آله و سلم، منشورات مؤسّسة الأعلمی للمطبوعات- بیروت، ط 5 (1394 ه ق- 1974 م).
ابن الصّبّاغ، علیّ بن محمّد بن أحمد المالکیّ (م 855)، الفصول المهمّة فی معرفة أحوال الأئمّة، مؤسسة الأعلمی- طهران.
ابن طاوس، السّیِّد الجلیل علیّ بن موسی بن جعفر بن طاوس (م 677):
1- الإقبال (الأعمال الحسنة):
أ: دار الکتب الإسلامیة- طهران، ط 2 (1390 ه ق).
ب: تحقیق جواد القیّومیّ الأصفهانی، مکتب الإعلام الإسلامی، ط 2- قم (1419 ه ق- 1377 ه ش).
ج: ط حجری.
2- اللّهوف (اللّهوف علی قتلی الطّفوف)، انتشارات جهان- طهران.
فهری، سیّد احمد، ترجمه لهوف
(آهی سوزان بر مزار شهیدان)، انتشارات جهان- تهران
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1116
3- سعد السّعود، منشورات المطبعة الحیدریّة- النّجف، ط 1 (1369 ه ق- 1905 م).
4- مصباح الزّائر، مؤسّسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التّراث- قم، ط 1 (1417 ه ق).
5- مهج الدّعوات ومنهج العبادات، دار الکتب الإسلامیّة- طهران، ط 1 (1416 ه ق).
6- الیقین باختصاص مولانا علیّ علیه السلام بإمرة المؤمنین، تحقیق الأنصاریّ، مؤسّسة الثّقلین لإحیاء التّراث الإسلامیّ، ط 1 (1410 ه ق).
7- عین العترة فی غبن العترة، تحقیق محمود الأرکانیّ البهبهانی الحائریّ، مجمع الذّخائر الإسلامیّ- قم، ط 1 (1421 ه ق- 1379 ه ش).
8- الطّرائف فی معرفة المذاهب الطوائف، مطبعة الخیّام- قم (1400 ه ق).
9- الملاحم والفتن فی ظهور الغائب المنتظر علیه السلام، منشورات الرّضی- قم، ط 5 (1398 ه ق).
10- غیاث سلطان الوری، (راجع الحلوانیّ).
ابن طاوس، السّیِّد عبدالکریم بن أحمد بن موسی الطّاوسیّ العلویّ الحسنیّ (693 ه ق)، فرحة الغری فی تعیین قبر أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام فی النّجف، منشورات الرّضی- قم.
محمّدباقر مجلسی، ترجمه فرحة الغری، پژوهش جویا جهانبخش، ناشر میراث مکتوب، چاپ اوّل زمستان 1379 ه ش
ابن الطّقطقیّ، محمّد بن علیّ بن طباطبا (م 709):
1- الأصیلی فی أنساب الطّالبیِّین، مکتبة السّیِّد المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 1 (1418 ه ق).
2- الفخری فی الآداب السّلطانیة والدّول الإسلامیّة، تحقیق عبدالقادر محمّد مایو، دار القلم العربی، سوریا- حلب، ط 1 (1418 ه ق- 1997 م).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1117
ابن طلحة، محمّد بن طلحة الشّافعیّ (م 652)، مطالب السّؤول فی مناقب آل الرّسول:
ألف: ایران- کردستان، ط حجری- (1287 ه ق).
ب: تحقیق السّیِّد عبدالعزیز الطّباطبائیّ، مؤسّسة البلاغ- بیروت، ط 1 (1419 ه ق- 1999 م).
ابن طولون، محمّد بن طولون (م 953):
1- الأئمّة الاثنا عشر، منشورات الرّضیّ- قم.
2- قید الشّرید من أخبار یزید، تحقیق محمّد زینهم محمّد عرب، دار الصّحوة- القاهرة، ط 1 (1406 ه ق).
ابن طیفور، أبو الفضل أحمد بن أبی طاهر (م 280 ه ق)، بلاغات النِّساء:
ألف: منشورات مکتبة بصیرتی- قم.
ب: تحقیق یوسف البقاعی، دار الأضواء- بیروت، ط 1 (1420 ه ق- 1999 م).
ابن عبد ربّه، أبو عمر أحمد بن محمّد بن عبد ربّه الأندلسیّ (م 328)، العقد الفرید:
ألف: مطبعة لجنة التّألیف والتّرجمة والنّشر، (1365 ه ق).
ب: تحقیق محمّد سعید العریان، ط دار الفکر.
ابن عبد البرّ، القرطبیّ المالکیّ (م 463)، الاستیعاب (بهامش الاصابة)، دار الکتاب العربیّ- بیروت.
ابن عدیّ، أبو أحمد عبداللَّه بن عدیّ الجرجانیّ (م 365 ه ق)، الکامل فی الضّعفاء الرِّجال، دار الفکر- بیروت، (1404 ه ق).
ابن العدیم، الصّاحب کمال الدّین عمر بن أحمد (م 660):
1- بغیة الطّلب (بغیة الطّلب فی تاریخ حلب)، تحقیق الدّکتور سهیل زکّار، دار القلم العربیّ.
2- الحسین بن علیّ (سیّد شباب أهل الجنّة) وحجر بن عدیّ (أوّل شهداء آل البیت
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1118
علیهم السلام)، (مأخوذ من بغیة الطّلب) تحقیق الدّکتور سهیل زکّار، دار حسّان للطباعة والنّشر دمشق، (1410 ه ق).
ابن عساکر، الحافظ أبو القاسم علیّ بن الحسن بن هبة اللَّه الشّافعیّ (م 571)، تاریخ مدینة دمشق:
1- ترجمة ریحانة رسول اللَّه (الإمام الحسین علیه السلام)، تحقیق محمّدباقر المحمودیّ، مؤسسة المحمودیّ- بیروت.
2- تهذیب ابن بدران، عبدالقادر أفندی بدران، مطبعة روضة الشّام، (1332 ه ق).
3- مختصر ابن منظور، محمّد بن مکرّم، دار الفکر، دمشق، ط 1 (1410 ه ق).
4- تراجم النِّساء، تحقیق الشّهابیّ، دمشق، ط 1.
5- تاریخ دمشق الکبیر، جمع أبو عبداللَّه علیّ عاشورا الخبوئیّ، دار إحیاء التّراث العربی- بیروت، ط 1 (1421 ه ق- 2001 م).
6- ترجمة الإمام زین العابدین علیّ بن الحسین علیهما السلام وابنه الإمام محمّد الباقر علیه السلام، تحقیق محمّدباقر المحمودیّ، ط المحمودیّ- طهران، ط 1 (1413 ه ق- 1993 م).
7- ترجمة الحسن بن الحسن بن أمیر المؤمنین علیهم السلام، ط بیروت رقم 1320 الجزء 13.
8- تاریخ دمشق، تحقیق علیّ شرّی، دار الفکر- بیروت، ط 1 (1417 ه ق)، (قد ورد هذا الطّبع فی الجزء 10 ص 389).
ابن العماد، أبو الفلاح عبدالحیّ بن العماد الحنبلیّ (م 1089)، شذرات الذّهب فی أخبار مَن ذَهب، دار الکتب العلمیّة- بیروت.
ابن عنبة الحسنیّ، جمال الدِّین أحمد بن علیّ (م 828):
1- عمدة الطّالب فی أنساب آل أبی طالب:
ألف: منشورات دار مکتبة الحیاة- بیروت.
ب: المطبعة الحیدریّة- النّجف، ط 2 (1380 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1119
2- الفصول الفخریّة، تحقیق السّیِّد جلال الدِّین محدّث أرقویّ، انتشارات علمی فرهنگی، (1363 ه ش).
ابن فُندق، أبو الحسن علیّ بن أبی القاسم بن زید البیهقیّ (م 565)، لباب الأنساب والألقاب والأعقاب، تحقیق السّیّد مهدی الرّجائیّ، مکتبة السّیّد المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 1 (1410 ه ق).
ابن قتیبة الدّینوریّ، أبو محمّد عبداللَّه بن مسلم (م 276):
1- الإمامة والسّیاسة، تحقیق الدّکتور طه محمّد الزّینیّ، مؤسسة الحلبیّ وشرکاه، مصر.
2- المعارف:
ألف: تحقیق ثروت عکاشة، مطبعة دار الکتب- مصر، (1960 م)، طبع بالأفست فی منشورات الشّریف الرّضی- قم (1415 ه ق).
ب: دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت، ط 2 (1390 ه ق).
3- عیون الأخبار:
ألف: دار الکتب المصریّة- القاهرة (1343 ه ق).
ب: دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت.
ج: دا رالکتاب العربیّ- بیروت.
ابن قدّامة، موفّق الدّین أبو محمّد عبداللَّه بن أحمد (م 620)، التّبیین فی أنساب القرشیِّین، تحقیق محمّد نایف الرّلْیَمی، عالَم الکتب- مکتبة النّهضة العربیّة.
ابن قولویه القمّی، أبو القاسم جعفر بن محمّد (م 367)، کامل الزّیارات، المطبعة المبارکیّة المرتضویّة- النّجف (1456 ه ق).
ابن کثیر الدِّمَشْقیّ، أبو الفداء إسماعیل بن کثیر (م 774)، البدایة والنّهایة:
ألف: مطبعة السّعادة- مصر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1120
ب: دار الفکر- بیروت.
ج: دار المعرفة- بیروت، ط 6 (1422 ه ق- 2001 م).
ابن ماجة، أبو عبداللَّه محمّد بن یزید القزوینیّ (م 257 ه ق)، السّنن، تحقیق محمّد فؤاد عبدالباقی، دار إحیاء التراث العربیّ- بیروت (1395 ه ق- 1975 م).
ابن المغازلی، أبو الحسن علیّ بن محمّد بن محمّد الواسطیّ الجلابیّ الشّافعیّ (م 483 ه ق)، مناقب علیّ بن أبی طالب، تحقیق محمّدباقر المحمودیّ، المکتبة الإسلامیة- طهران.
ابن منظور، محمّد بن مکرم بن علیّ الأنصاریّ الفریقیّ المصریّ، (م 711 ه ق):
1- مختصر تاریخ دمشق لابن عساکر، دار الفکر- دمشق، ط 1 (1410 ه ق).
2- لسان العرب، دار صادر- بیروت.
ابن النّدیم، محمّد بن إسحاق الورّاق (م ق 4)، کتاب الفهرست، تحقیق رضا تجدّد، ط طهران.
ابن نما الحلِّیّ، نجم الدّین جعفر بن محمّد (م 645):
1- مثیر الأحزان، دار الخلافة- طهران، کارخانه مشهدی خداداد (1318 ه ق)، ط حجری.
2- ذوب النّضار فی شرح الثّار، مؤسّسة النّشر الإسلامیّ التّابعة لجماعة المدرِّسین- قم، ط 1 (1416 ه ق).
ابن الوزیر، الهادی بن إبراهیم (م 822 ه ق)، نهایة التّنویه فی إزهاق التّمویه، تحقیق أحمد ابن درهم بن عبداللَّه حوریّة وإبراهیم بن مجدالدّین بن محمّد المؤیّدی، مرکز أهل البیت علیهم السلام للدراسات الإسلامیة، الیمن، ط 1 (1421 ه ق- 2000 م).
ابن هشام، أبو محمّد عبدالملک (م 218 ه ق)، السّیرة النّبویّة، مطبعة المصطفی البانیّ الحلبیّ وأولاده- مصر (1355 ه ق- 1936 م).
ابن هلال، إبراهیم بن محمّد بن سعید بن هلال الثّقفیّ (م 283 ه)، الغارات، تحقیق میر جلال الدِّین حسینی أرمویّ، انتشارات انجمن آثار ملّی، العدد 114.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1121
آیتی، عبدالحمید، ترجمه الغارات، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اوّل (1371 ه ش).
أبو إسماعیل (النّسّابة)، إبراهیم بن النّاصر بن طباطبا (م قرن 5)، منتقلة الطّالبیّة، المطبعة الحیدریّة- النّجف (1388 ه ق).
أبوإسحاق الحصریّ القیروانیّ، إبراهیم بن علیّ بن تمیم الأنصاریّ (أدیب بغداد) (م 453 ه ق)، زهر الآداب وثمر الألباب، مصدر الکتاب موقع الورّاق:
..//. أبو إسماعیل (النّسّابة)، إبراهیم بن النّاصر بن طباطبا (م قرن 5)، منتقلة الطّالبیّة، المطبعة الحیدریّة- النّجف (1388 ه ق).
أبوبکر الحَمَوی، علیّ بن محمّد بن حجّة الحَمَوی القادری الحنفی، ثمرات الأوراق فی المحاورات، فی هامش المستطرف فی کلِّ فنٍّ مستظرف للأبشیهیّ، دار الأمم للطّباعة والنّشر- ط مصر.
أبو الخیر، أحمد بن إسماعیل بن یوسف الطّالقانیّ القزوینیّ (م 590 ه ق)، کتاب الأربعین المنتقی من مناقب المرتضی علیه الرّضوان العلیّ الأعلی، نُشرت فی مجلّة تراثنا التی تُصدرها مؤسّسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التّراث، قم- إیران، السّنة الاولی، العدد الأوّل (صیف 1405 ه ق).
أبو داود السّجستانیّ، سلیمان بن الأشعث الأزدیّ (م 275 ه ق)، السّنن، تحقیق محمّد محی الدِّین عبدالحمید، دار إحیاء السّنّة النّبویّة.
أبو داود الطّیالسیّ، سلیمان بن داود (م 204 ه ق)، المسند، ط دار المعرفة- بیروت.
أبو زرعة الدّمشقیّ، عبدالرّحمان بن عمرو بن عبداللَّه بن صفوان النّصریّ (م 281 ه ق)، التّاریخ، تحقیق شکراللَّه بن نعمة اللَّه القوجانیّ.
أبو طالب الزّیدیّ، یحیی بن الحسین بن هارون ... بن زید بن الحسن علیه السلام (م 424):
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1122
1- الإفادة فی تاریخ الأئمة، تحقیق محمّد یحیی سالمی عزان، دار الحکمة الیمانیّة، ط 1 (1417 ه ق).
2- تیسیر المطالب فی أمالی الإمام أبی طالب، منشورات الأعلمیّ- بیروت (1395 ه ق).
أبو علیّ الحائری، محمّد بن إسماعیل المازندرانی (م 1216)، منتهی المقال فی أحوال الرِّجال، مؤسّسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التّراث- قم، ط (1416 ه ق).
أبو علیّ القالیّ، إسماعیل بن القاسم (م 356 ه ق)، الأمالی فی لغة الأدب، دار الکتب العلمیّة- بیروت (1398 ه ق- 1978 م).
أبو علیّ مسکویه الرّازیّ، (م 421)، تجارب الأُمم، دار سروش للطّباعة والنّشر (سروش)، ط 1 (1407 ه ق).
أبو الفتوح رازی، التفس- یر، تصحیح مهدی إلهی قمشه، چاپخانه محمّدحسن علمی، بازار بین الحرمین- طهران، ط 2 (1352 ه ق).
أبو الفداء، إسماعیل (م 732 ه ق)، المختصر فی أخبار البشر، مطبعة الحسینیّة، مصر، ط 1.
أبو الفرج الأصفهانیّ، علیّ بن الحسین بن محمّد (م 356):
1- مقاتل الطّالبیِّین، المطبعة الحیدریّة- النّجف (1385 ه ق).
رسولی محلّاتی، سیّد هاشم، ترجمه مقاتل الطّالبیّین، کتابفروشی صدوق
2- الأغانی:
ألف: تحقیق عبدالسّتّار أحمد فرّاج، دار الثّقافة- بیروت.
ب: دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت.
ج: تحقیق سمیر جابر، دار الفکر- بیروت، ط 2.
أبو مخنف، مقتل أبی مخنف (المشهور)، انتشارات أعلمیّ- طهران.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1123
وقد طعن فی صحّة نسبة هذا الکتاب، بصورته الحالیة إلی أبی مخنف، واعتمدوا فی ذلک علی:
1- إنّ أبا مخنف قد وزّع روایاته حسب أسانیدها، وهو یأتی بکلّ جزءٍ من روایاته حسب الإسناد الخاصّ به، وهذا الکتاب قد حذفت منه الأسانید، وجاءت الرّوایات بسَردٍ واحد.
2- إنّ ما حکاه الطّبریّ عن أبی مخنف یختلف کثیراً عمّا فی هذا الکتاب. ونری أنّ هذا الکتاب قد تحوّل فیما بعد من الحدیث المفکّک إلی حدیث واحد بسَردٍ واحد، والغایة منه أن یلائم قراءته فی مجالس إقامة المأتم علی سیِّد الشّهداء علیه السلام، فالأصل فیه هو تاریخ أبی مخنف، وتحویله إلی سَردٍ واحد جاء فیما بعد، ولا نعلم مَنْ کان الّذی فعل؟ ومتی کان؟ وأین کان؟ والشّواهد علی هذا، لا مجال لذکرها هنا.
وأمّا الاختلاف بین ما حکاه الطّبریّ وما جاء هنا، فلیس بضارٍّ إذا علِمنا أنّ الطّبریّ اختار من کتاب أبی مخنف، ولم ینقله کلّه.
ولکنّ الّذی جعلنا نؤخِّر هذا المقتل إلی موضعه الحالی فی قائمة المصادر عندما نشیر إلیها فی الکتاب والّذی یأتی متأخِّراً أنّ هذا المقتل بصورته الحالیّة لیس من صنع أبی مخنف، وإلّا لکان موضعه الصّدارة، لتقدّم أبی مخنف علی عامّة المؤرِّخین.
أبو نصر، سهل بن عبداللَّه بن داود بن سلیمان بن أبان بن عبداللَّه البخاریّ (م ق 4)، سرّ السّلسلة العلویة، تحقیق السّیِّد محمّد صادق بحر العلوم، المطبعة الحیدریّة- النّجف (1381 ه ق).
أبو النّضر، فاطمة بنت محمّد (ص)، الطّبعة الأهلیّة- بیروت، ط 1 (1353 ه ق- 1935 م).
أبو نعیم، أحمد بن عبداللَّه الأصبهانی (م 430):
1- معرفة الصّحابة، تحقیق عادل بن یوسف العرازیّ، دار الوطن للنّشر- الرّیاض، ط 1 (1419 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1124
2- حلیة الأولیاء وطبقات الأصفیاء، دار الفکر للطِّباعة والنّشر والتّوزیع.
3- دلائل النّبوّة:
الف: دائرة المعارف العثمانیّة- حیدر آباد- الهند (1320 ه ق).
ب: المکتبة العربیة- حلب، ط 1 (1392 ه ق- 1974 م).
أبو هلال العسکری، الحسن بن عبداللَّه بن سعید (م 395)، تصحیفات المحدّثین للعسکریّة، تحقیق محمود أحمد میرة، المطبعة العربیة الحدیثة- القاهرة (1402 ه ق).
أبو یعلی الموصلیّ، أحمد بن علیّ بن المثنّی التّمیمیّ، المسند، تحقیق حسین سلیم أسد، دار المأمون للتّراث، ط 1 (1408 ه ق- 1988 م).
أتابکی/ ابن جبیر.
الإربلیّ، علیّ بن عیسی (م 683)، کشف الغمّة فی معرفة الأئمّة، مکتبة بنی هاشمی- تبریز، (1381 ه ق).
الأردبیلیّ، محمّد بن علیّ (م 1101)، جامع الرّواة، منشورات دار الأضواء- بیروت، (1403 ه ق).
الأزهری، أبو منصور محمّد بن أحمد (370 ه ق)، تهذیب اللّغة، الدّار المصریّة للتألیف والتّرجمة، 1966 م.
الأسترآبادی، محمّد بن علیّ (م 1028)، منهج المقال، ط حجریّ (1306 ه ق).
الأسترآبادی الغرویّ، السّیِّد شرف الدّین علیّ الحسینیّ (م ق 10)، تأویل الآیات الظّاهرة فی فضائل العترة الطّاهرة، مؤسّسة النّشر الإسلامیّ التّابعة لجماعة المدرِّسین- قم، ط 1 (1409 ه ق).
الأستر آبادیّ، محمّد مؤمن بن دوست (م 1088)، الرّجعة، تحقیق فارس حسّون کریم، دار الإعتصام- قم، ط 1 (1415 ه ق).
أسرار فدک، محمّدباقر أنصاری وسیِّد حسین رجائی، دفتر نشر الهادی، ط 3 (1378 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1125
الأعرجیّ، السّیِّد جعفر الأعرجیّ النّجفیّ الحسینیّ (1332)، مناهل الضّرب فی أنساب العرب، تحقیق السّیّد مهدی الرّجائیّ، مکتبة السّیّد المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 1 (1419 ه ق).
الأمین، محسن الأمین العاملیّ (م 1371):
1- أعیان الشّیعة:
ألف: دار التّعارف للمطبوعات- بیروت، (1406 ه ق).
ب: مطبعة دمشق، ط 1 (1364 ه ق).
2- لواعج الأشجان، مکتبة بصیرتی- قم.
3- أصدق الأخبار، (ط 1) ملحق بلواعج الأشجان، مکتبة بصیرتی- قم. أصدق الأخبار، ط مستقلّاً (ط 2) دار العالم الاسلامی- بیروت، ط 2 (1401 ه ق).
الأمینی (العلّامة)، عبدالحسین أحمد (م 1349 ه ش)، الغدیر فی الکتاب والسنّة، دار الکتب الإسلامیة- طهران، ط 7 (1383 ه ش).
الأمینی/ راجع محمّد هادی.
الباعونیّ، شمس الدّین أبو البرکات محمّد بن أحمد (م 871)، جواهر المطالب فی مناقب الإمام علیّ بن أبی‌طالب علیه السلام، تحقیق محمّد باقر المحمودیّ، مجمع إحیاء الثّقافة الإسلامیّة.
بحر العلوم، محمّد تقی آل بحر العلوم (م 1393)، مقتل الحسین علیه السلام (أو واقعة الطّف)، دار الزّهراء- بیروت، ط 2 (1405 ه ق)، تقدیم وتعلیق وإضافات: نجل المؤلِّف الحسین ابن التّقیّ آل بحر العلوم.
البحرانیّ، الشّیخ عبداللَّه البحرانیّ الأصفهانیّ (م ق 12)، العوالم (عوالم العلوم والمعارف والأحوال من الآیات والأخبار والأقوال)، مدرسة الإمام المهدیّ- قم، ط 1 (1407 ه ق).
البخاری، أبو عبداللَّه محمّد بن إسماعیل بن إبراهیم الجعفیّ (م 256 ه ق):
1- التّاریخ الکبیر، دار الفکر- بیروت.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1126
2- الصّحیح، دار الکتب العلمیّة- بیروت، ط 1 (1419 ه ق).
البرسی، الحافظ رجب بن محمّد بن رجب الحلِّی (م 813 ه ق)، مشارق أنوار الیقین فی حقائق أسرار أمیر المؤمنین علیه السلام، تحقیق السّیِّد عبد الغفّار أشرف المازندرانیّ، انتشارات الشّریف الرّضی، ط 1 (1420 ه ق).
البرقیّ، أبو جعفر أحمد بن أبی عبداللَّه محمّد بن خالد (م 271 أو 280 ه ق):
1- کتاب الرِّجال (فی مقدّمة کتاب الرِّجال لابن داود الحلِّیّ)، إنتشارات جامعة طهران رقم 857، (1343 ه ش).
2- المحاسن، تحقیق السّیِّد محمّدصادق بحر العلوم، المطبعة الحیدریّة- النّجف (1384 ه ق- 1964 م).
البرّیّ، محمّد بن أبی بکر الأنصاریّ التّلمسانیّ (م 645)، الجوهرة فی نسب الإمام علیّ وآله، مکتبة النّوریّ- دمشق، ط 1 (1402 ه ق).
البلاذریّ، أحمد بن یحیی بن جابر البلاذریّ (م 279):
1- جمل من أنساب الأشراف، تحقیق الدّکتور سهیل زکّار، دار الفکر، ط 1 (1417 ه ق).
2- أنساب الأشراف ج 2، تحقیق محمّد باقر المحمودیّ، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات- بیروت، ط 1 (1394 ه ق).
3- أنساب الأشراف ج 3، تحقیق محمّدباقر المحمودیّ، دار التعارف- بیروت، ط 1، (1397 ه ق).
4- أنساب الأشراف، تحقیق الدّکتور محمّد حمید اللَّه، ط دار المعارف- مصر.
البلخیّ، أبو زید أحمد بن سهل (م 322 ه ق)، البدء والتّاریخ، تحقیق خلیل عمران المنصور، منشورات دار الکتب العلمیّة- بیروت، ط 1 (1417 ه ق- 1997 م).
بناکتی (م 735)، تاریخ بناکتی، سلسله انتشارات انجمن آثار ملّی (1348 ه ش)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1127
البهبهانی، محمّدباقر بن عبدالکریم (م 1285)، الدّمعة السّاکبة، مؤسّسة الأعلمیّ للمطبوعات- بیروت، ط 1 (1409 ه ق).
البیاضیّ، الشّیخ زین الدّین أبو محمّد علیّ بن یونس العاملیّ النّباطی البیاضی (م 877)، الصّراط المستقیم، مکتبة الحیدریّة، تحقیق محمّد باقر البهبودیّ.
البیضاویّ، أبو سعید عبداللَّه بن عمر بن محمّد الشّیرازیّ (م 685 أو 692 ه ق)، أنوار التنزیل وأسرار التأویل (التفسیر)، مؤسّسة شعبان- بیروت.
البیهقیّ، إبراهیم بن محمّد (م 320 ه ق)، المحاسن والمساوی، تحقیق عدنان علیّ، دار الکتب العلمیّة- بیروت، ط 1 (1420 ه ق- 1999 م).
البیهقیّ، أبو بکر أحمد بن الحسین بن علیّ (م 458):
1- دلائل النّبوّة، تحقیق عبدالمعطی قلعجی، دار الکتب العلمیّة- بیروت، ط 1 (1405 ه ق- 1985 م).
دامغانی، ترجمه دلائل النبوه
2- السّنن الکبری، مطبعة مجلس دائرة المعارف العثمانیّة، حیدرآباد الدکن- الهند، ط 1 (1356 ه ق)، ودار المعرفة- بیروت.
تاج الدِّین العاملیّ، السّیِّد تاج الدِّین علیّ بن أحمد الحسینیّ العاملیّ (م ق 11)، التّتمّة فی تواریخ الأئمّة، مؤسّسة البعثة- قم.
تاریخ أهل البیت، تحقیق السّیِّد محمّدرضا الحسینیّ الجلالیّ، مؤسّسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التّراث- قم، ط 1 (1410 ه ق).
تراثنا (نشرة فصلیّة)، مؤسّسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التّراث، العددان الأوّل والثّانی (30 و 31) السنة الثامنة، محرّم وجمادی الآخرة، (1314 ه ق).
التّرمذیّ، أبو عیسی محمّد بن عیسی بن سورة (م 279 ه ق)، السّنن وهو الجامع الصّحیح، تصحیح عبدالرّحمان محمّد عثمان، دار الفکر- بیروت، ط 2 (1394 ه ش- 1974 م).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1128
التّستریّ، الشّیخ محمّدتقی (م ق 14):
1- تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام، دار الشّرافة (1416 ه ق).
2- الأربعون حدیثاً، مطبعة الخیّام- قم.
التّفرشی، میرمصطفی الحسینی (م ق 11 ه ق)، نقد الرِّجال، إنتشارات الرّسول المصطفی- قم.
الثّعلبیّ، أبو إسحاق أحمد (م 427 ه ق)، الکشف والبیان (التفسیر)، دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت.
الجاحظ، أبو عثمان عمرو بن بحر (م 255 ه ق):
1- البیان والتّبیین، تحقیق موفّق شهاب الدّین، دار الکتب العلمیّة- بیروت، ط 1 (1419 ه ق- 1998 م).
2- المحاسن والأضداد، تحقیق فوزی خلیل عطوی، دار صادر- بیروت (1969 م).
الجزائریّ، السّیِّد نعمة اللَّه الموسویّ (م 1112)، الأنوار النّعمانیّة، مطبعة شرکت چاپ- تبریز.
الجزائریّ، السّیِّد نور الدِّین، الخصائص الزّینبیّة، انتشارات الشریف الرّضیّ- قم، (1418 ه ق- 1998 م).
الجزینی/ الشهید الأوّل
الجواهریّ، الشّیخ شریف (م ق 14)، مثیر الأحزان فی أحوالات الأئمّة الاثنی عشر، انتشارات الأعلمیّ- طهران.
الحائریّ، السّیِّد عبدالمجید (م ق 14)، ذخیرة الدّارین، المطبعة المرتضویّة- النّجف (1345 ه ق).
حاجی خلیفة، مصطفی بن عبداللَّه (م 1067)، کشف الظّنون عن أسامی الکتب والفنون، مکتبة الإسلامیّة- طهران، ط 3 (1967 م- 1378 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1129
الحاکم النّیسابوریّ، أبو عبداللَّه (م 405 ه ق)، المستدرک علی الصّحیحین وهامشه، ط حیدر آباد- الهند، طبع بالأفست فی دار الفکر- بیروت، ومکتب المطبوعات الإسلامیة- حلب.
الحرّ العاملیّ، محمّد بن الحسن (م 1104):
1- إثبات الهداة بالنّصوص والمعجزات، المطبعة العلمیّة- قم.
2- وسائل الشّیعة، دار إحیاء التّراث العربیّ، طبع بالأفست فی المکتبة الإسلامیّة- طهران، ط 2 (1383 ه ق).
حسن بن سلیمان الحلِّیّ، (م ق 9)، مختصر بصائر الدّرجات، المطبعة الحیدریة- النجف، ط 1 (1370 ه ق).
الحسکانیّ، عبیداللَّه بن عبداللَّه بن أحمد (م ق 5 ه ق)، شواهد التّنزیل لقواعد التّفضیل، تحقیق محمّدباقر المحمودیّ، مؤسّسة الطّبع والنّشر التابعة لوزارة الثّقافة والإرشاد الإسلامیّ- طهران، ط 1 (1411 ه ق- 1990 م).
الحسین علیه السلام وبطلة کربلاء، محمّدجواد مغنیّة، دار التّعارف للمطبوعات- بیروت.
الحسینیّ الجلالیّ، السّیِّد محمّدحسین، مزارات أهل البیت علیهم السلام وتاریخها، مؤسّسة الأعلمیّ- بیروت، ط 3 (1415 ه ق).
الحسینیّ الخراسانی الحائریّ، السّیِّد محمّدهادی، القول السّدید بشأن الحرّ الشهید، تحقیق محمّدتقی الحسینیّ الجلالیّ:
ألف: مطبعة النّعمان- النّجف.
ب: انتشارات المکتبة الحیدریّة- قم، ط 1 (1424 ه ق- 1381 ه ش).
الحلوانیّ، الحسین بن محمّد بن الحسن بن نصر (م ق 5)، نزهة النّاظر وتنبیه الخاطر (قبس من کتاب غیاث سلطان الوری للسّیِّد أبو القاسم علیّ بن موسی بن جعفر بن طاوس الحسنی المعروف بابن طاوس)، تحقیق ونشر مدرسة الإمام المهدی علیه السلام- قم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1130
الحلِّیّ، العلّامة، الشّیخ جمال الدِّین أبو منصور الحسن بن سدید الدِّین (م 726):
1- المستجاد (من کتاب الإرشاد) (من مجموعة نفیسة)، مکتبة السّیِّد المرعشیّ النّجفی، ط 1 (1406 ه ق).
2- خلاصة الأقوال/ رجال العلّامة الحلِّیّ، مطبعة الحیدریّة- النّجف، ط 2 (1381 ه ق).
3- کشف الیقین فی فضائل أمیر المؤمنین علیه السلام، تحقیق علیّ آل کوثر، مجمع إحیاء الثّقافة الإسلامیّة.
4- نهج الحقّ وکشف الصِّدق، مؤسّسة دار الهجرة- قم، ط 1 (1407 ه ق).
الحویزیّ، عبدعلیّ بن جمعة العروسیّ (م 1112 ه ق)، تفسیر نور الثّقلین، تصحیح السّیِّد هاشم الرّسولیّ المحلّاتیّ، مطبعة الحکمة- قم.
الحموئی، إبراهیم بن محمّد بن المؤیّد بن عبداللَّه بن علیّ بن محمّد الجوینیّ الخراسانیّ (م 730 ه ق)، فرائد السِّمطین، تحقیق محمّدباقر المحمودی، مؤسّسة المحمودی- بیروت، ط 1 (1400 ه ق- 1980 م).
الحمیدی، محمّد بن فتوح (م 488 ه ق)، الجمع بین الصّحیحین البخاری ومسلم، تحقیق علیّ حسین البوّاب، دار ابن حزم- بیروت، ط 1 (1419 ه ق- 1998 م).
الحمیریّ، أبو العبّاس عبداللَّه بن جعفر (م ق 3 ه ق)، قُرب الإسناد:
ألف: ط حجریّ.
ب: مؤسّسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التّراث- بیروت، ط 1 (1413 ه ق- 1993 م).
الخراسانیّ، حاج ملّا قاسم، منتخب التّواریخ، ط حجری- طهران (1350 ه ش).
الخزّاز، أبو القاسم علیّ بن محمّد بن علیّ القمِّی الرّازیّ (م ق 4 ه ق)، کفایة الأثر فی النّصِّ علی الأئمّة الاثنی عشر، تحقیق السّیِّد عبداللّطیف الحسینی الکوه کمری الخوئی، انتشارات بیدار- قم (1401 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1131
الخصیبیّ (أو الخضیبیّ)، أبوعبداللَّه الحسین بن حمدان (م 334 ه ق)، الهدایة الکبری، مؤسّسة البلاغ- بیروت، ط 1 (1406 ه ق- 1986 م).
الخطیب البغدادیّ، أبو بکر أحمد بن علیّ (م 464 ه ق)، تاریخ بغداد، مکتبة الخابخی بالقاهرة والمکتبة العربیة ببغداد ومطبعة دار السّعادة- مصر، (1359 ه ق)، طُبع بالأفست فی دار الکتاب العربیّ- بیروت.
خواجة نصیر الدّین الطّوسی (م 726)، نقد المحصّل، المطبعة الحسینیّة المصریّة، ط 1.
الخوارزمیّ، أبو المؤیّد الموفّق بن أحمد (م 568):
1- مقتل الحسین، تحقیق وتعلیق الشّیخ محمّد السّماویّ، مکتبة المفید- قم.
2- المناقب، تحقیق الشّیخ مالک المحمودیّ، مؤسّسة النّشر الإسلامیّ، ط 2.
خواندامیر (م ق 10)، حبیب السِّیر، تاریخ، کتابفروشی خیّام، ط 2، (1353 ه ش)
دخیّل، علیّ محمّد علیّ:
1- أعلام النِّساء، مؤسّسة أهل البیت علیهم السلام- بیروت (1401 ه ق).
2- العبّاس بن علیّ، مؤسّسة أهل البیت علیهم السلام- بیروت (1401 ه ق).
الدّربندیّ، الآخوند ملّا آقا (م 1286)، أسرار الشّهادة، منشورات الأعلمی- طهران.
الدّمیریّ، الشّیخ کمال الدّین (م 808)، حیاة الحیوان الکُبری، مطبعة محمّدعلی صبیح بالأزهر بمصر (1274 ه ق).
الدّولابیّ، أبو بشر محمّد بن أحمد بن حمّاد الأنصاریّ الزّازیّ الدّولابیّ (م 310)، الذّرِّیّة الطّاهرة، تحقیق السّیِّد محمّد جواد الحسینیّ الجلالیّ، مؤسّسة النّشر الإسلامیّ- قم.
الدّیار بکریّ، حسین بن محمّد بن الحسن (م 960)، تاریخ الخمیس فی أحوال أنفس نفیس، ط مصر، طبع بالأفست فی مؤسّسة شعبان للنّشر والتّوزیع- بیروت.
الدّیلمیّ، أبو محمّد الحسن بن محمّد (م 771):
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1132
1- إرشاد القلوب، منشورات مؤسّسة الأعلمی للمطبوعات- بیروت، ط 1 (1413 ه ق- 1992 م).
2- أعلام الدِّین فی صفات المؤمنین، مؤسّسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التّراث- بیروت، ط 2 (1406 ه ق- 1988 م).
الدّینوریّ، أبو حنیفة أحمد بن داوود الدّینوری (م 281)، الأخبار الطِّوال، مطبعة السّعادة- مصر، ط 1 (1330 ه ق).
الذّهبیّ، شمس الدّین محمّد بن أحمد (م 748):
1- تاریخ الإسلام (وطبقات المشاهیر والأعلام):
ألف: مکتبة القدسی- القاهرة- (1368 ه ق).
ب: دار الکتاب العربیّ- بیروت (1407 ه ق).
2- سیر أعلام النّبلاء:
ألف: تحقیق الدّکتور محمّد أسعد طلس، دار المعارف- مصر.
ب: بشّار عّواد معروف والدکتور یحیی هلال سرحان، مؤسّسة الرِّسالة- بیروت (1404 ه ق). (ورد فی مصادر الباب الثّانی).
ج: تحقیق أبو سعید عمر بن غراسة العمرویّ، ط دار الفکر- بیروت، ط 1 (1417 ه ق- 1997 م).
3- العِبَر (فی خبر مَنْ غبر):
ألف: تحقیق الدکتور صلاح الدِّین المنجد، التّراث العربی، الکویت (1960 م)
ب: ط دار الفکر- بیروت، ط 1 (1418 ه ق- 1997 م).
4- تلخیص المستدرک (ط بهامش المستدرک)، مکتب المطبوعات الإسلامیّة- حلب.
5- میزان الاعتدال:
ألف: ط مصر (1382 ه ق)، طُبع بالأفست فی دار المعرفة- بیروت.
ب: ط دار الفکر- بیروت.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1133
6- تذکرة الحفّاظ، دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت.
7- المغنی
الرّاوندی (ضیاء الدِّین أبو الرِّضا) فضل الدِّین علیّ الحسنیّ (م 571 ه ق)، النّوادر، تحقیق سعید رضا علیّ عسکریّ، دار الحدیث- قم، ط 1 (1377 ه ق).
الرّاوندیّ، (قطب الدِّین الرّاوندی) أبو الحسین سعید بن هبة اللَّه بن الحسن (م 573):
1- الخرائج والجرائح، مؤسّسة النّور للمطبوعات- بیروت، ط 2، (1411 ه ق).
2- الدّعوات، مدرسة الإمام المهدیّ علیه السلام- قم، ط 1 (1417 ه ق).
الرّسّان، الفضیل بن الزّبیر بن عمر بن درهم الکوفیّ الأسدیّ (م ق 2)، تسمیة من قُتِلَ مع الحسین علیه السلام من ولده وإخوته وأهل بیته وشیعته، نُشرت فی (تُراثنا) الّتی تُصدرها مؤسّسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التّراث، قم- إیران، السّنة الاولی، العدد 2، تحقیق السّیِّد محمّدرضا الحسینیّ.
رضیّ الدِّین ابن المطهّر، علیّ بن یوسف ابن المطّهر الحلِّیّ (م ق 8)، العدد القویّة لدفع المخاوف الیومیّة، تحقیق السّیِّد مهدی الرّجائیّ، مکتبة آیة اللَّه المرعشیّ، ط 1 (1408 ه ق).
الزّبیدیّ، محمّد مرتضی الحسینیّ الواسطیّ (م 1205 ه ق)، تاج العروس من جواهر القاموس):
الف- المطبعة الخیریّة المنشأة بجمالیّة- مصر، ط 1 (1306 ه ق).
ب- دار الهدایة- بیروت.
الزّجاجی، أبو القاسم عبدالرّحمان بن إسحاق النّهاوندیّ البغدادیّ (م 337 ه ق)، الأمالی، مصدر الکتاب موقع الورّاق:..//..
الزّرندیّ، محمّد بن یوسف بن الحسن بن محمّد (م 750 ه ق)، درر السِّمطین فی فضائل المصطفی والمرتضی والبتول والسِّبطین، تحقیق محمّدهادی الأمینی، مکتبة نینوی الحدیثة، طهران.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1134
الزّمخشریّ، أبو القاسم محمّد بن عمر الخوارزمیّ (538 ه ق):
1- الکشّاف (عن حقائق التّنزیل وعیون الأقاویل فی وجوه التأویل)، انتشارات آفتاب- طهران.
2- ربیع الأبرار، ط بغداد.
3- الفائق، عیسی البابیّ الحلبیّ وشرکاء- القاهرة (1971 م).
الزّنجانیّ، الموسوی الزّنجانی (م ق 14)، وسیلة الدّارین فی أنصار الحسین، مؤسسة الأعلمی- بیروت، ط 1، (1395 ه ق).
السّابقیّ، محمّد حسنین، مرقد العقیلة زینب علیها السلام، منشورات الأعلمی للمطبوعات- بیروت، ط 1 (1399 ه ق- 1979 م).
سبط ابن الجوزیّ، شمس الدِّین أبو المظفّر یوسف بن عبدالرّحمان (قزأوغلی) (م 654)، تذکرة خواص الأُمّة:
ألف: تحقیق السّیِّد محمّدصادق بحر العلوم، المطبعة الحیدریّة- النّجف، (1383 ه ق).
ب: مؤسّسة أهل البیت علیهم السلام- بیروت، (1401 ه ق- 1981 م).
سبط ابن العجمیّ الحلبیّ (م 884 ه ق)، کنوز الذّهب فی تاریخ حلب.
سپهر، میرزا محمّدتقی (م 1297)، ناسخ التّواریخ:
1- حضرت علی بن أبی طالب علیه السلام، مؤسّسه مطبوعات دینی- قم، ط 1 (1369 ه ش).
2- حضرت زهرا علیها السلام، کتابفروشی اسلامیه، چاپ سنگی.
3- حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام، کتابفروشی اسلامیه، ط 3 (1366 ه ش).
4- در احوالات سیّد الشّهدا علیه السلام، کتابفروشی اسلامیه، ط 3 (1368 ه ش).
5- حضرت علیّ بن الحسین السجّاد علیهما السلام، کتابفروشی اسلامیه، (1345 ه ش).
6- حضرت زینب کبری علیها السلام، کتابفروشی اسلامیه، (1398 ه ق).
7- تاریخ خلفا، کتابفروشی اسلامیه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1135
سلیم بن قیس الهلالیّ الکوفیّ (م 90)، سلیم بن قیس، دار الکتب الإسلامیّة- قم.
السّماویّ، الشّیخ محمّد السّماویّ (م 1370)، إبصار العین فی أنصار الحسین، ط أفست مکتبة بصیرتی- قم.
السّمعانیّ، أبو سعد عبدالکریم بن محمّد السّمعانیّ التّمیمیّ (م 562):
1- التّحبیر فی المعجم الکبیر، مطبعة الإرشاد- بغداد (1395 ه ق).
2- الأنساب، تحقیق عبداللَّه عمر البارودیّ، دار الجنان- بیروت، ط 1 (1408 ه ق- 1988 م).
السّمهودیّ، علیّ بن عبداللَّه (م 911 ه ق)، جواهر العقدین فی فضل الشّرفین، دار الکتب العلمیّة- بیروت، ط 1 (1415 ه ق).
السّهیلیّ، أبو القاسم عبدالرحّمان بن عبداللَّه بن أحمد بن أبی الحسن الخثعمیّ (م 581 ه ق)، الرّوض الآنف فی تفسیر السِّیرة النّبویّة لابن هشام:
ألف- مطبعة الجمالیّة- مصر.
ب- الحاج عبدالسّلام بن محمّد بن شقرون.
السّیِّد الرّضیّ، أبوالحسن محمّد بن الحسین بن موسی الموسویّ البغدادیّ (406 ه ق)، خصائص الأئمّة علیهم السلام، خصائص أمیر المؤمنین علیه السلام، تحقیق محمّدهادی الأمینی، مجمع البحوث الإسلامیة، الآستانة الرّضویّة المقدّسة- مشهد، (1406 ه ق).
السّیِّد المرتضی، علیّ بن الحسن الموسویّ (م 436 ه ق):
1- الشّافی فی الإمامة، تحقیق السّیِّد عبدالزّهراء الخطیب، مؤسّسة الصّادق- طهران، ط 2 (1410 ه ق).
2- الفصول المختارة من العیون والمحاسن، مؤسّسة الإمام الصّادق- قم، ط 1 (1413 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1136
3- الأمالی، تحقیق محمّد أبو الفضل إبراهیم، دار الکتاب العربی- بیروت، ط 2 (1307 ه ق- 1917 م).
السّیِّد هاشم البحرانیّ (م 1107):
1- مدینة المعاجز (فی دلائل الأئمة الأطهار ومعاجزهم)، مکتبة المحمودیّ- طهران.
2- البرهان فی تفسیر القرآن، مؤسّسة دار التّفسیر- قم، ط 1 (1375 ه ش- 1417 ه ق).
السّیوطیّ، جلال الدِّین (م 911 ه ق):
1- تاریخ الخلفاء، تحقیق محمّد یحیی الدین عبدالحمید، مطبعة السّعادة- مصر، ط 1 (1371 ه ق).
2- الدّرّ المنثور فی تفسیر المأثور:
الف: مؤسّسة الرِّسالة- بیروت.
ب: ط دار الفکر- بیروت.
الشّبلنجیّ، الشّیخ مؤمن بن حسن (م 1308)، نور الأبصار، دار الجیل- بیروت (1409 ه ق).
الشّجریّ، یحیی بن الحسین بن إسماعیل الجرجانیّ (م 479)، الأمالی الخمیسیّة، عالم الکتب بیروت، مکتبة المتنبّی- القاهرة.
شمس الدِّین الجزریّ، راجع ابن الجزری.
الشهرستانی، أبو الفتح محمّد بن عبدالکریم بن أحمد (م 548 ه ق)، الملل والنّحل، دار المعرفة- بیروت (1395 ه ق).
الشهید الأوّل، محمّد بن مکِّی العاملیّ الجزینیّ (م 786 ه ق):
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1137
1- المزار، تحقیق محمود البدریّ، طبعة مؤسّسة المعارف الإسلامیّة- طهران، ط 1 (1416 ه ق).
2- الأربعون حدیثاً، تحقیق ونشر مؤسّسة الإمام الهادی- قم (1407 ه ق).
الشّیخ البهائی، بهاء الدِّین محمّد بن حسن العاملی (م 1031 ه ق)، الکشکول:
الف: تحقیق محمّد عبدالکریم الّنمریّ، منشورات دار الکتاب العلمیّة- بیروت، ط 1 (1418 ه ق- 1998 م).
ب: صحّحه وعلّق علیه محمّد صادق نصیری، مطبعة دار العلم- قم.
ج: علّق علیه السّیِّد مهدی اللّاجوردی، مطبعة الحکمة- قم (شعبان 1377).
د: ط حجری.
سید أبو القاسم آیت اللّهی، ترجمه کشکول، انتشارات توکا، مقابل دانشگاه تهران، چاپ اوّل
الصّادق، زینب ولیدة النّبوّة والإمامة، مؤسّسة الوفاء- لندن، ط 1 (1408 ه ق- 1987 م).
الصّبّان، الشّیخ محمّد بن علیّ (م 1206)، إسعاف الرّاغبین فی سیرة المصطفی، (بهامش نور الأبصار)، دار الفکر للطّباعة والنّشر والتوزیع.
الصّدوق، الشّیخ أبو جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین بن بابویه القمِّیّ (م 381):
1- الأمالیّ، کتابخانه اسلامیّه- تهران- ط 4- (1404 ه ق).
کمره ای، شیخ محمّد باقر، ترجمه امالی، کتابخانه اسلامیّه- تهران، چاپ 4- (1362 ه ش)
2- مَنْ لا یحضره الفقیه- دار الکتب الإسلامیة- طهران، ط 5 (1390 ه ق).
3- الخصال، انتشارات علمیّه الاسلامیّة.
4- علل الشّرائع، تصحیح حسین الأعلمیّ، منشورات مؤسّسة الأعلمیّ للمطبوعات- بیروت، ط 1 (1408 ه ق- 1988 م).
5- معانی الأخبار، تصحیح علی أکبر الغفّاریّ، منشورات مؤسّسة الأعلمی للمطبوعات- بیروت، ط 1 (1404 ه ق- 1984 م).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1138
6- کمال الدِّین وتمام النِّعمة فی إثبات الغیبة وکشف الحیرة (إکمال ... إتمام)، تصحیح علی أکبر الغفّاریّ، مؤسّسة النّشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرِّسین- قم، ط 2 (1416 ه ق).
7- ثواب الأعماق وعقاب الأعمال، صحّحه وعلّق علیه علیّ أکبر الغفّاریّ، مکتبة الصّدوق- طهران (1391 ه ق).
8- الاعتقادات (من مصنّفات الشّیخ المفید)، تحقیق عصام عبدالسّیِّد، المؤتمر العالمیّ لألفیّة الشّیخ المفید- قم، ط 1 (1413 ه ق).
الصّفّار، أبو جعفر محمّد بن الحسن بن فروخ (م 290 ه ق)، بصائر الدّرجات الکُبری فی فضائل آل محمّد علیهم السلام، تحقیق الحاج میرزا محسن، منشورات الأعلمیّ- طهران (1404 ه ق- 1362 ه ش).
الصّفدی، صلاح الدِّین خلیل بن أیبک (م 764 أو 864)، الوافی بوفیات الأعیان، ط بیروت.
طارمی، راجع المقرّم
الطّبرانیّ، الحافظ أبو القاسم سلیمان بن أحمد بن أیّوب اللّخمیّ (م 360):
1- المعجم الکبیر:
ألف: مکتبة ابن تیمیّة- القاهرة.
ب: ط دار إحیاء التّراث العربی.
2- مقتل الحسین علیه السلام (من المعجم الکبیر)، دار الأوراد للنّشر والتّوزیع- الکویت، (1412 ه ق).
3- المعجم الأوسط، تحقیق محمود الطحّان، مکتبة المعارف- الرِّیاض، ط 1 (1405 ه ق- 1985 م).
4- المعجم الصّغیر، مؤسّسة الکتب الثّقافیّة- بیروت، ط 1 (1406 ه ق- 1986 م).
5- مسند الشّامیِّین، مؤسّسة الرّسالة، ط 1 (1409 ه ق- 1989 م).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1139
الطّبرسیّ، أبو علیّ الفضل بن الحسن الطبرسیّ (م 548):
1- إعلام الوری بأعلام الهدی، مکتبة الحیدریّة- النّجف- ط 3 (1390 ه ق).
2- تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)، مکتبة السّیِّد المرعشی النّجفی- قم، ط 1 (1406 ه ق).
3- مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق السّیِّد هاشم الرّسولی المحلّاتیّ، دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت.
4- تفسیر جوامع الجوامع، تحقیق أبو القاسم گرجی، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم و مؤسسة انتشارات جامعة طهران (2761).
الطّبرسیّ، أبو منصور أحمد بن علیّ بن أبی طالب (م 588)، الاحتجاج، تعلیق السّیِّد محمّدباقر الخراسان، مطبعة النّعمان- النّجف، (1286 ه ق- 1966 م).
الطّبریّ، أبو جعفر محمّد بن جریر بن یزید (م 310):
1- التّاریخ (تاریخ الامم والملوک)، تحقیق محمّد أبو الفضل إبراهیم، دار المعارف- مصر، ط 2.
پاینده، ابوالقاسم، ترجمه تاریخ طبری، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران- (1352 ه ش)
2- جامع البیان فی تفسیر القرآن، المطبعة الکبری الأمیریّة- مصر، ط 1 (1324 ه ق)، طبع بالأفست فی دار المعرفة- بیروت، ط 2 (1392 ه ق- 1972 م)، ط 3 (1407 ه ق- 1987 م).
3- تهذیب الآثار وتفضیل الثّابت عن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم من الأخبار، تحقیق محمود محمّد شاکر، مطبعة المدنیّ- مصر.
الطّبریّ، أبو جعفر محمّد بن جریر بن رستم (م ق 4):
1- دلائل الإمامة، مطبعة الحیدریّة- النّجف، (1383 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1140
2- نوادر المعجزات فی مناقب الأئمّة الهداة، تحقیق ونشر مؤسّسة الإمام المهدیّ- قم، ط 1 (1410 ه ق).
3- المسترشد فی إمامة أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام، تحقیق أحمد المحمودیّ، مؤسّسة الثّقافة الإسلامیة لکوشانبور- قم، ط 1.
الطّبریّ، أبوجعفر محمّد بن أبی القاسم محمّد بن علیّ (م ق 6)، بشارة المصطفی لشیعة المرتضی، الطّبعة الحیدریّة- النّجف، ط 2 (1383 ه ق- 1963 م).
الطّریحیّ، الشّیخ فخر الدّین (م 1085):
1- المُنتَخَب، کتابخانه أرومیّة- قم.
2- مجمع البحرین، تحقیق أحمد الحسینیّ، مطبعة الآداب- النجّف.
الطّوسیّ، شیخ الطّائفة أبو جعفر محمّد بن الحسن الطوسیّ (م 460):
1- الأمالی، دار الثّقافة- قم، ط 1 (1414 ه ق).
2- الغیبة، مکتبة نینوی- طهران.
3- الرِّجال، تحقیق السّیِّد محمّدصادق آل بحر العلوم، المطبعة الحیدریّة- النّجف، ط 1 (1381 ه ق).
4- تهدیب الأحکام، تحقیق وتعلیق السّیِّد حسن الموسویّ الخراسانیّ، دار الکتب الإسلامیّة، ط 2 (1390 ه ق).
5- الاستبصار، تحقیق السّیِّد حسن الموسویّ الخراسانیّ، دار الکتب الإسلامیّة- طهران.
6- الفهرست بهامشه نضد الإیضاح، تحقیق محمود رامیار، مطبعة جامعة مشهد المقدسیّة، مصوّرة علی مطبعة اسیرنگر.
7- مصباح المتهجِّد، تصحیح إسماعیل الأنصاریّ الزّنجانیّ.
8- اختیار معرفة الرِّجال/ الکشِّی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1141
عبدالکریم ابن طاوس/ ابن طاوس
العبیدلیّ، أبو الحسن محمّد بن أبی جعفر (م 435)، تهذیب الأنساب ونهایة الأعقاب، استدراک وتعلیق عبداللَّه الشّریف الحسین بن محمّد المعروف بابن طباطبا الحسنیّ النّسّابة (م 449)، تحقیق الشیخ محمّدکاظم المحمودیّ، مکتبة السّیِّد المرعشیّ النّجفیّ، قم، ط 1 (1413 ه ق).
العبیدلیّ، أبو الحسین یحیی بن الحسن بن جعفر بن عبیداللَّه الأعرج بن الحسین الأصغر بن الإمام السجّاد علیه السلام (م ق 277)، أخبار الزّینبیّات، مکتبة السّیِّد المرعشیّ النّجفیّ.
العجلیّ، أحمد بن عبداللَّه بن صالح أبو الحسن العجلیّ (م 261)، تاریخ الثّقات، دار الکتب العلمیّة- بیروت، ط 1 (1405 ه ق)، بترتیب الحافظ نور الدِّین علیّ بن أبی بکر الهیثمیّ (م 807) وتضمینات الحافظ ابن حجر العسقلانیّ، وثّق أصوله وخرّج حدیثه وعلّق علیه الدّکتور عبدالمعطی قلعچیّ.
العلجونیّ، إسماعیل بن محمّد (م 1162 ه ق)، کشف الخفاء ومزیل الإلباد، تحقیق أحمد القلّاس، مؤسّسة الرّسالة- بیروت (1416 ه ق- 1996 م).
العدویّ، القاضی محمود (م ق 1032)، کتاب الزّیارات بدمشق، تحقیق صلاح الدِّین المنجد، مطبوعات المجمع العلمیّ العربیّ- دمشق، (1956 م).
العلّامة الحلِّیّ/ الحلِّیّ.
علم الهدی، ملّا محمّد بن ملّا محسن الفیض الکاشانی (1112 یا 1122)، نضد الإیضاح، بهامش الفهرست لشیخ الطائفة، مطبعة جامعة مشهد المقدّسة، مصوّرة علی مطبعة اسپرنگر.
عماد الدّین طبری، الحسن بن علیّ بن محمّد (م 657)، کامل بهائی، مکتب مرتضوی
العمرانیّ، محمّد بن علیّ (580 ه ق)، الإنباء فی تاریخ الخلفاء، دفتر نشر کتاب مشهد، ط 1 (1363 ه ش).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1142
العمریّ النّسّابة، نجم الدِّین أبو الحسن علیّ بن محمّد بن علیّ بن محمّد العلویّ (م ق 5)، المجدیّ، کتبة السّیِّد المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 1 (1409 ه ق).
العیّاشیّ، أبو النّضر محمّد بن مسعود بن عیّاش السّلمیّ السّمرقندیّ (م ق 3 أو 4)، التفسیر، تحقیق السّیِّد هاشم الرّسولیّ المحلّاتیّ، المکتبة العلمیّة الإسلامیّة- طهران.
الغزالی، أبو حامد (م 505 ه ق)، إحیاء العلوم، ط دار النّدوة الجدیدة- بیروت، لبنان.
الفتّال، أبو علیّ محمّد بن أحمد بن علیّ الفتّال النّیسابوریّ (م 508)، روضة الواعظین:
ألف: طبع حجریّ- (1303 ه ق).
ب: الشّریف الرّضیّ- قم، ط 2 (1375 ه ش).
الفخر الرّازیّ (م 606)، الشّجرة المُبارکة، تحقیق السّیِّد مهدی الرّجائیّ، مکتبة السّیِّد المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 2 (1419 ه ق).
فرات الکوفیّ، أبو القاسم فرات بن إبراهیم (م ق 3 ه ق)، التفسیر، مؤسّسة الطّبع والنّشر التّابعة لوزارة الثّقافة والإرشاد الإسلامیّ- طهران، ط 1 (1410 ه ق- 1990 م).
الفرزدق، الدیوان، دار صادر- بیروت.
الفسویّ (م 277 ه ق)، المعرفة والتّاریخ، تحقیق أکرم ضیاء العمریّ، مطبعة الإرشاد- بغداد، (1396 ه ق).
الفضل بن شاذان، أبو محمّد بن الخلیل الأزدیّ النّیسابوریّ (م 260 ه ق):
1- الإیضاح، تحقیق جلال الدّین الحسینیّ الأرموی، انتشارات جامعة طهران رقم 1347.
2- مختصر إثبات الرّجعة، تحقیق السّیِّد کاظم الموسویّ، نُشر فی مجلّة تراثنا التی تُصدرها مؤسّسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التّراث- قم، إیران، السّنة الرابعة، العدد 15 (1409 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1143
الفکیکی، توفیق، حدیث الشّهر: سکینة بنت الحسین، مطبعة الزّهراء، (1369 ه ق- 1950 م).
الفیروزآبادی، السّیِّد مرتضی الحسینیّ، فضائل الخمسة من الصّحاح السِّتّة، منشورات مؤسّسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت، ط 4 (1402 ه ق- 1982 م).
الفیض الکاشانی (مولا محسن)، محمّد بن المرتضی (م 1091 ه ق)، النوادر فی جمع الأحادیث، انتشارات کتاب فروشی کتبی نجفی- قم.
القائنی، محمّدباقر الخراسانی القائنی البیرجندی (م ق 14)، الکبریت الأحمر فی شرائط المنبر، انتشارات اسلامیه- طهران، ط 3 (1376 ه ش).
قاضی طباطبائی، سید محمدعلی، کتاب تحقیق در باره اوّل اربعین حضرت سیّد الشهدا سلام اللَّه علیه، ط 2، تبریز- ایران، (1397 ه ق)
القاضی النّعمان، ابن محمّد التّمیمیّ المغربیّ (م 363)، شرح الأخبار فی فضائل الأئمّة الأطهار، تحقیق سیِّد محمّد الحسینیّ الجلالیّ، مؤسّسة النّشر الإسلامیّة- قم، ط 1، (1412 ه ق).
القرشیّ، باقر شریف، حیاة الحسن علیه السلام، ط 3، (1393 ه ق- 1913 م).
القرطبیّ، محمّد بن أحمد الأنصاری (م 671 ه ق)، الجامع لأحکام القرآن، دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت.
القزوینیّ، السّیِّد رضیّ بن نبیّ، تظلّم الزّهراء علیهم السلام، منشورات الشّریف الرّضیّ- قم (ط 1360 ه ش).
القزوینیّ، صدر الدّین واعظ، ریاض القدس المسمّی بحدائق الأُنس، کتابفروشی اسلامیة.
القمّی، أبو الحسن علیّ بن إبراهیم (م ق 3- 4 ه ق)، التفسیر:
ألف: تعلیق السّیِّد طیّب الموسوی الجزائریّ، مطبعة النجّف، (1386 ه ق).
ب: مؤسّسة الأعلمی للمطبوعات- بیروت، ط 1 (1412 ه ق- 1991 م).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1144
القمِّیّ، الشّیخ عبّاس القمیّ (م 1359):
1- نفس المهموم، منشورات مکتبة بصیرتی- قم.
2- نفثة المصدور فیما یتجدّد به حزن یوم العاشور فی آخر کتاب نفس المهموم.
3- الکنی والألقاب، المطبعة الحیدریّة- النّجف، ط 2 (1389 ه ق- 1969 م).
کمره‌ای، محمّدباقر، ترجمه نفس المهموم (رموز الشّهادة)، کتابخانه اسلامیه- تهران، ط 1، (1363 ه ش)
4- منتهی الآمال، لم نذکر إلّاما تفرّد به- کتابفوشی إسلامیّة- قم.
القندوزیّ، سلیمان بن إبراهیم (م 1294)، ینابیع المودّة لذوی القربی:
ألف: دار الکتب العراقیّة- الکاظمیّة، ط 8 (1385 ه ق).
ب: دار الأُسوة للطّباعة والنّشر، ط 1 (1416 ه ق).
کحالة، عمر رضا، أعلام النِّساء، مؤسّسة الرِّسالة، ط 1 (1404 ه ق- 1984 م).
الکراجکی، أبو الفتح محمّد بن علیّ (م 449 ه ق)، کنز الفوائد، ط حجری
الکرکیّ، علیّ بن عبدالعال (م 935)، نفحات اللّاهوت فی لعن الجبت والطّاغوت، مکتبة نینوی الحدیثة- طهران.
الکشِّی، اختیار معرفة الرِّجال الذی جمعه الشّیخ الطّوسیّ: تصحیح وتعلیق الاسترآبادی، تحقیق السّیِّد مهدی الرّجائیّ، مؤسّسة آل البیت علیهم السلام- قم (1404 ه ق).
الکفعمیّ، إبراهیم بن علیّ بن الحسن بن محمّد بن صالح العاملیّ (م 905 ه ق)، المصباح، منشورات الرّضی- زاهدی.
الکلبیّ، أبو منذر هشام بن محمّد بن السّائب الکلبیّ (م 204):
1- جمهرة النّسب، تحقیق الدّکتور ناجی حسن، مکتبة النّهضة العربیّة- بیروت، ط 1 (1407 ه ق).
2- مثالب العرب، تحقیق نجاح الطّائیّ، دار الهدی- بیروت، ط 1 (1419 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1145
3- الرّوضة من الکافی، دار الکتب الإسلامیّة- طهران، ط 2 (13809 ه ق).
الکلینیّ، أبو جعفر محمّد بن یعقوب (م 329):
1- الأصول من الکافیّ، دار الکتب الإسلامیّة.
مصطفوی، سید جواد، ترجمه اصول کافی- انتشارات علمیّه اسلامیّه
2- الفروع من الکافیّ، دار الکتاب الإسلامیّة- طهران (1391 ه ق).
3- الرّوضة من الکافی، دار الکتاب الإسلامیّة- طهران، ط 2 (1389 ه ق).
الکنجیّ، محمّد بن یوسف الکنجیّ الشّافعیّ (م 658)، کفایة الطّالب فی مناقب أمیرالمؤمنین، تحقیق محمّدهادی الأمینیّ، دار إحیاء تراث أهل البیت علیهم السلام- طهران، ط 3 (1404 ه ق).
کیاء گیلانی، سید أحمد بن محمّد بن عبدالرّحمان (م ق 10)، سراج الأنساب، تحقیق سیِّد مهدی رجائی، کتابخانه آیت اللَّه مرعشی نجفی، ط 1 (1409 ه ق).
الماردینیّ/ ابن التّرکمانیّ.
المازندرانیّ، الشّیخ محمّد مهدی (م ق 14)، معالی السِّبطین، منشورات الشّریف الرّضی- قم، ط 2 (1363 ه ش).
مالک بن أنس، المُوَطّأ (م 179 ه ق)، تحقیق محمّدفؤاد عبدالباقی، دار إحیاء الکتب العربیّة، (1370 ه ق- 1951 م).
المامقانی، الشّیخ عبداللَّه (م 1351)، تنقیح المقال فی أحوال الرِّجال، المطبعة الحیدریّة- النّجف (1352 ه ق).
المُبرّد، أبو العبّاس محمّد بن یزید (م 285 ه ق)، الکامل فی اللّغة والأدب، مکتبة المعارف- بیروت.
المتّقی الهندیّ، علاء الدِّین علیّ بن حسام الدِّین (م 975 ه ق)، کنز العمّال:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1146
الف: مؤسّسة الرِّسالة- بیروت (1399 ه ق- 1979 م).
ب: منتخبه فی هامش المسند لابن حنبل، دار صادر- بیروت
المجالس السّنیّة، جاء فی المستدرک للعوالم.
مجد الدِّین الیمنیّ، ابن محمّد بن منصور بن الحسینیّ (م 1394):
1- التّحف فی شرح الزّلف، مکتبة بدر- الیمن، ط 3 (1417 ه ق).
2- لوامع الأنوار، مکتبة التّراث الإسلامیّ- الیمن، ط 3 (1414 ه ق).
المجدیّ/ العمریّ النّسّابة.
مجلّة المرشد، حسین محمّدعلیّ الفاضلیّ، العدد 5، السنة الثالثة، (1996 م- 1417 ه ق- 1375 ه ش).
مجلّة الموسم، محمّدسعید الطّریحیّ، العدد 4، المجلّد الأوّل، (1410 ه ق- 1989 م).
المجلسیّ، محمّد باقر (م 1110):
1- بحار الأنوار:
ألف: مؤسّسة الوفاء- بیروت، ط 2 (1403 ه ق).
ب: ج 29- 31، تحقیق عبدالزّهراء العلویّ، دار الرِّضا- بیروت.
ج: ج 32- 34، تحقیق محمّدباقر المحمودیّ، وزارة الثّقافة والإرشاد الإسلامیّ- طهران، ط 1 (1408 ه ق).
2- جلاء العیون، انتشارات سُرور، ط 1 (1373 ه ش).
محبّ الدّین الطّبریّ، أحمد بن عبداللَّه (م 694):
1- ذخائر العقبی، مؤسّسة الوفاء- بیروت، (1401 ه ق).
2- الرِّیاض النّضرة فی مناقب العشرة:
ألف: المکتبة الإسلامیّة- طنطا، ط 2 (1372 ه ق).
ب: دار الکتب العلمیّة- بیروت.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1147
محلّاتی، ذبیح اللَّه:
1- ریاحین الشّریعة، دار الکتب الإسلامیّة- طهران.
2- فرسان الهیجاء در شرح حالات حضرت سیِّد الشهدا علیه السلام، مرکز نشر کتاب تهران، ط 2 (1390 ه ق).
المحلِّیّ، أبو الحسن حسام الدِّین حمید بن أحمد (م 652)، الحدائق الوردیّة فی أخبار الزّیدیّة، دار أسامة- دمشق، ط 2 (1405 ه ق).
محمّد بن أبی طالب، الحسینیّ الموسویّ الحائریّ (م ق 10)، تسلیة المجالس وزینة المجالس، تحقیق فارس حسّون کریم، مؤسّسة المعارف الإسلامیّة، ط 1 (1418 ه ق).
محمّد بن حبیب، أبو جعفر محمّد بن حبیب بن عمرو الهاشمیّ البغدادیّ (م 245)، کتاب المحبّر، منشورات دار الآفاق الجدیدة- بیروت.
محمّد بن سلیمان، الحافظ محمّد بن سلیمان الکوفیّ (م ق 3)، مناقب الإمام أمیر المؤمنین علیه السلام، مجمع إحیاء الثّقافة الإسلامیّة- قم، ط 1 (1413 ه ق).
محمّد علی الحلو، کشف البصر عن تزویج أمّ کلثوم من عمر، النّاشر مهدی یار- قم، ط 1 (1422 ه ق، 2001 م).
محمّد کاظم الموسویّ، أبو الفتوح بن سلیمان الیمانیّ (م ق 9)، النّفحة العنبریّة فی أنساب خیر البریّة، تحقیق السّیِّد مهدی الرّجائیّ، مکتبة آیة اللَّه المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 1 (1419 ه ق).
محمّدمهدی موسوی، ریاض المصائب، ط حجری طهران، (1243 ه ق).
المحمودیّ، الشّیخ محمّدباقر، عبرات المصطفین فی مقتل الحسین علیه السلام، مجمع إحیاء الثّقافة الإسلامیّة- قم، ط 1 (1415 ه ق).
محمّد هادی الأمینیّ، فاطمة بنت الحسین علیه السلام، مکتبة الزّهراء علیها السلام العامّة- اصفهان، ط 1 (1403 ه ق- 1362 ه ش).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1148
المخزومیّ، عبداللَّه بن محمّد بن عبداللَّه الرّفاعیّ (م 855)، صحاح الأخبار فی نسب السّادة الفاطمیّة الأخیار، مطبعة نخبة الأخبار- بمبی.
مدرّسیّ، محمّدرضا بن محمّد مؤمن إمامی (م‌ق 12)، جنّات الخلود (المعمور من جداول النّور)، چاپ دار السّلطنه تبریز، (1284 ه ق)، چاپ سنگی.
مدرّس، محمّدعلیّ، ریحانة الأدب فی تراجم المعروفین بالکنیة أو اللّقب، کتابفروشی خیام.
المرزبانیّ، أبوعبداللَّه محمّد بن عمران بن موسی (م 384 ه ق):
1- الوشح فی مأخذ العلماء علی الشّعراء:
ألف: تحقیق علیّ محمّد الجادی، دار النهضة- مصر (1965 م).
ب: تحقیق محمّدحسین شمس الدّین، دار الکتب المصریّة- بیروت (1415 ه ق- 1965 م).
2- معجم الشّعراء، مصدر الکتاب موقع الورّاق:..//..
المروزیّ، إسماعیل بن الحسین المروزیّ الأزورقانیّ (م 614)، الفخریّ فی أنساب الطّالبیِّین، (1373 ه ق)، تحقیق السّیِّد مهدی الرّجائیّ، مکتبة السّیِّد المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 1 (1409 ه ق).
المزِّی، جمال الدّین أبو الحجّاج یوسف (م 742)، تهذیب الکمال، تحقیق الدّکتور بشّار عوّاد معروف، مؤسسة الرِّسالة.
المسعودیّ، أبو الحسن علیّ بن الحسین (م 346):
1- التّنبیه والإشراف، مطبعة بریل- لیدن، (1893 م).
پاینده، أبو القاسم، ترجمه التنبیه والاشراف، شرکت انتشارات علمی فرهنگی- ط 2، (1365 ه ش)
2- مروج الذّهب ومعادن الجواهر، مطبعة السّعادة- مصر، ط 2، (1377 ه ق).
3- إثبات الوصیّة للإمام علیّ بن أبی طالب علیه السلام، مطبعة الصّدر- قم، (1417 ه ق- 1996 م).
نجفی، محمّدجواد، ترجمه اثبات الوصیه، کتابفروشی اسلامیه- تهران، (1343 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1149
4- أخبار الزّمان (لیس موجود)
مسلم، أبو الحسین بن الحجّاج القشیری النّیشابوریّ، (261 ه ق)، الصّحیح، تحقیق محمّد فؤاد عبدالباقی، دار الحدیث- القاهرة، ط 1 (1418 ه ق- 1997 م).
المشهدیّ القمِّی، محمّد بن محمّدرضا (م 1257 ه ق)، کنز الدّقائق، تحقیق حسین درگاهی، مؤسّسة الطّبع والنّشر التابعة لوزارة الثّقافة والإرشاد الإسلامی- طهران، ط 1 (1411 ه ق- 1991 م).
المصعب الزّبیریّ، أبو عبداللَّه المصعب بن عبداللَّه بن المصعب الزّبیریّ (م 236)، نسب قریش، عُنیَ بنشره لأوّل مرّة وتصحیحه والتّعلیق علیه إ. لیفی بروفنسال، دار المعارف للطّباعة والنّشر، (1953 م).
المظفّر، الشّیخ عبدالواحد بن أحمد مظفّر النّجفیّ (م ق 14):
1- بطل العلقمیّ، المطبعة الحیدریّة- النّجف.
2- سفیر الحسین مسلم بن عقیل، مؤسّسة آل البیت علیهم السلام، مطبعة الآداب- النّجف، (1388 ه ق- 1968 م).
مظلومه‌ای در تاریخ (راجع به زندگی‌نامه حضرت سکینه بنت سیّدالشهدا علیهما السلام)، از مؤلف موسوعه تاریخ امام حسین علیه السلام که در دست تألیف می‌باشد.
المفید، محمّد بن محمّد بن النّعمان (م 413):
1- الإرشاد فی معرفة حجج اللَّه علی العباد، انتشارات علمیّة الإسلامیّة- طهران، (وعرضنا الکتاب علی طبعة مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التّراث وصحّحنا مواقع‌الاختلاف).
رسولی محلّاتی، سیّد هاشم، ترجمه ارشاد، انتشارات علمیّه اسلامیّه
2- الأمالیّ، منشورات جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیّة- قم، (1403 ه ق).
3- الاختصاص، مؤسّسة الأعلمیّ للمطبوعات- بیروت (1402 ه ق).
4- الجمل (من المصنّفات)، تحقیق السّیِّد علیّ میر شریفی، مکتب الإعلام الإسلامی- قم، ط 1 (1413 ه ق- 1371 ه ش).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1150
5- الکافئة فی إبطال توبة الخاطئة، تحقیق علی أکبر زمانی نژاد، المؤتمر العالمی لألفیّة الشّیخ المفید- قم، ط 1 (1371 ه ش- 1413 ه ق).
6- الفصول المختارة، راجع السّیِّد المرتضی.
7- المسائل السّرویّة (من المصنّفات)، تحقیق الأستاذ صاحب عبدالحمید.
8- المزار (من مصنّفات الشّیخ المفید)، تحقیق السّیِّد محمّدباقر الأبطحیّ، المؤتمر العالمیّ لألفیّة الشّیخ المفید- قم، ط 1 (1413 ه ق).
9- المسائل العکبریّة/ المسائل الحاجبیّة، تحقیق علیّ أکبر الإلهی الخراسانیّ، المؤتمر العالمیّ لألفیّة الشّیخ المفید- قم، ط 1 (1413 ه ق).
10- خلاصة الإیجاز (فی المتعة)، للمحقِّق الکرکیّ، تحقیق علیّ أکبر زمانی نژاد، المؤتمر العالمیّ لألفیّة الشّیخ المفید- قم، ط 1 (1413 ه ق).
11- مسارّ الشّیعة:
ألف: من (المصنّفات)، تحقیق محمّد مهدی نجف.
ب: من مجموعة نفیسة فی تاریخ الأئمّة علیهم السلام، مکتبة آیة اللَّه المرعشیّ النّجفیّ- قم (1406 ه ق).
12- تفضیل أمیر المؤمنین علیه السلام، تحقیق علیّ موسی الکعبی- قم، ط 1 (1413 ه ق).
13- المقنعة، تحقیق مؤسّسة النّشر الإسلامیّ التّابعة لجماعة المدرِّسین- قم.
المقرّم، عبدالرّزاق الموسویّ (م 1391):
1- مقتل الحسین علیه السلام، مکتبة بصیرتی- قم، ط 5 (1394 ه ق).
2- العبّاس بن الإمام أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
پاک‌پرور، سردار کربلا (ترجمه العبّاس)، مؤسّسة الغدیر، چاپ دوم (1371 ه ش).
3- قمر بنی هاشم، المطبعة الحیدریّة- النّجف (1369 ه ق).
4- وفاة الصِّدِّیقة الزّهراء علیها السلام، منشورات المطبعة الحیدریّة- النّجف، (1370 ه ق- 1951 م).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1151
5- السّیِّدة سکینة ابنة الإمام الشّهید أبی عبداللَّه الحسین علیه السلام، انتشارات الشّریف الرّضیّ- قم، ط 1 (1413 ه ق- 1371 ه ش).
طارمی، پیرامون شناخت فرزندان و اصحاب امام حسین علیه السلام: مسلم بن عقیل، سکینه خاتون، علی اکبر (ترجمة علی الأکبر للمقرّم)، بنیاد فرهنگی کلینی، چاپ اوّل، (1406 ه ق).
المقریزی، أحمد بن علیّ (م 834)، اتِّعاظ الحنفاء بأخبار الأئمّة الفاطمیِّین الخُلفاء، تحقیق الدّکتور جمال الدِّین السّیّال، القاهرة (1387 ه ق).
المنجد فی اللّغة والأعلام، دار المشرق- بیروت، ط 21.
موسی محمّد علیّ، عقیلة الطُّهر والکرم السّیِّدة زینب (رضی اللَّه عنها)، عالم الکتب- بیروت، ط 3 (1405 ه ق).
الموسویّ الهندیّ، السّیِّد ناصر حسین، إفحام الأعداء والخصوم، تحقیق محمّد هادی الأمینیّ، مکتبة نینوی.
الموسویّ، ترجمة تفسیر القرآن.
المیانجی، السّیِّد إبراهیم، العیون العبری فی مقتل سیِّد الشّهداء، المکتبة المرتضویّة، ط 1.
میر خواند، میر محمّد بن سیِّد برهان الدِّین (م ق 9)، روضة الصّفا، خیّام.
میرداماد الاسترآبادیّ (م 1041)، تعلیق رجال الکشّی، مؤسّسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التّراث، قم (1404 ه ق).
النّدیم/ ابن النّدیم.
النّجاشیّ، أبو العبّاس أحمد بن علیّ النّجاشیّ الأسدیّ الکوفیّ (م 450)، الرِّجال:
الف: تحقیق السّیِّد موسی الشّبیریّ الزّنجانیّ، مؤسّسة النّشر الإسلامیّ- قم (1407 ه ق)
ب: مکتبة الداوریّ- ط قم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1152
النّجفیّ، شیخ محمّدحسن، جواهر الکلام، ط طهران (1395 ه ق).
النِّسائیّ، أبو عبدالرّحمان أحمد بن شعیب (م ق 303):
1- خصائص أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب کرّم اللَّه وجهه:
ألف: تحقیق عبدالرّحمان حسن محمود، ط مکتبة الآداب- مصر.
ب: بذیله کتاب الحلِّیّ بتخریج خصائص علیّ رضی الله عنه، تصنیف أبی إسحاق الجوینیّ الأثریّ، دار الکتاب العربی- بیروت، ط 2 (1417 ه ق- 1996 م).
2- السّنن، المطبعة المصریّة بالأزهر- مصر، ط 1 (1348 ه ق، 1930 م).
نصر بن مزاحم المنقریّ، وقعة صفّین، تحقیق عبدالسّلام محمّد هارون، المؤسّسة العربیّة الحدیثة- قم، ط 2 (1382 ه ق).
النّعمانیّ، ابن أبی زینب محمّد بن إبراهیم (م ق 4 ه ق)، الغیبة، کتابخانه صدوق، بازار سرای اردیبهشت، طهران، ط 1 (1363 ه ش).
غفّاری، محمدجواد، ترجمه غیبت نعمانی (ترجمه در ذیل کتاب آمده است)
النّقدی، الشّیخ جعفر، زینب الکبری علیها السلام، المطبعة الحیدریّة- النّجف، ط 2 (1362 ه ش).
نوائب الدّهور، جاء فی المستدرک للعوالم.
نور الدِّین الحلبیّ، علیّ بن برهان الدِّین الشّافعیّ (م 1044)، السّیرة الحلبیّة، ط مصر، طبع بالأفست فی دار إحیاء التّراث العربیّ.
النّوریّ، المحدِّث (م ق 14)، مستدرک الوسائل، مؤسّسة إسماعیلیان- قم.
النّویریّ، شهاب الدّین أحمد بن عبدالوهاب (م 730)، نهایة الإرب فی فنون الأدب، المکتبة العربیّة- القاهرة، (1395 ه ق).
الواقدیّ، محمّد بن عمر بن واقد (م 207 ه ق):
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌13، ص: 1153
1- کتاب المغازی، تحقیق مارسدن جونس، منشورات مؤسّسة الأعلمی للمطبوعات- بیروت.
2- فتوح الشّام، مصدر الکتاب موقع الورّاق:..//..
هاشم زاده، ترجمه انصار الحسین (لمحمّد مهدی شمس الدّین)، مؤسّسة انتشارات امیر کبیر- طهران، (1364 ه ش).
الهاشمیّ، السّیِّد علیّ، عقیلة بنی هاشم، انتشارات المکتبة الحیدریّة- قم، ط 1 (1377 ه ش).
الهیثمیّ، علیّ بن أبی بکر (م 807)، مجمع الزّوائد ومنبع الفوائد:
ألف: دار الکتاب- بیروت، لبنان.
ب: تحقیق عبداللَّه محمّد الدّرویش، دار الفکر- بیروت، (1414 ه ق- 1914 م).
الیافعیّ الیمنیّ، عبداللَّه بن أسعد الیافعیّ الشّافعیّ (م 768)، مرآة الجنان وعبرة الیقظان، دائرة المعارف النّظامیّة الکائنة- حیدر آباد- دکن، (1337 ه ق).
یاقوت الحمویّ، شهاب الدِّین أبو عبداللَّه یاقوت بن عبداللَّه (م 637):
1- معجم البلدان، منشورات مکتبة إسلامیّة، رقم 7، طهران (1965 م).
2- معجم الأدباء، دار الفکر- بیروت.
الیعقوبیّ، أحمد بن أبی یعقوب بن جعفر بن وهب بن واضح (م 292)، التّاریخ (تاریخ الیعقوبیّ)، مکتبة المرتضویّة- النّجف.
آیتی، دکتر محمد ابراهیم، ترجمه تاریخ یعقوبی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب (1342 ه ق).

درباره مركز تحقيقات رايانه‌اي قائميه اصفهان

بسم الله الرحمن الرحیم
جاهِدُوا بِأَمْوالِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ في سَبيلِ اللَّهِ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (سوره توبه آیه 41)
با اموال و جانهاى خود، در راه خدا جهاد نماييد؛ اين براى شما بهتر است اگر بدانيد حضرت رضا (عليه السّلام): خدا رحم نماید بنده‌اى كه امر ما را زنده (و برپا) دارد ... علوم و دانشهاى ما را ياد گيرد و به مردم ياد دهد، زيرا مردم اگر سخنان نيكوى ما را (بى آنكه چيزى از آن كاسته و يا بر آن بيافزايند) بدانند هر آينه از ما پيروى (و طبق آن عمل) مى كنند
بنادر البحار-ترجمه و شرح خلاصه دو جلد بحار الانوار ص 159
بنیانگذار مجتمع فرهنگی مذهبی قائمیه اصفهان شهید آیت الله شمس آبادی (ره) یکی از علمای برجسته شهر اصفهان بودند که در دلدادگی به اهلبیت (علیهم السلام) بخصوص حضرت علی بن موسی الرضا (علیه السلام) و امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) شهره بوده و لذا با نظر و درایت خود در سال 1340 هجری شمسی بنیانگذار مرکز و راهی شد که هیچ وقت چراغ آن خاموش نشد و هر روز قوی تر و بهتر راهش را ادامه می دهند.
مرکز تحقیقات قائمیه اصفهان از سال 1385 هجری شمسی تحت اشراف حضرت آیت الله حاج سید حسن امامی (قدس سره الشریف ) و با فعالیت خالصانه و شبانه روزی تیمی مرکب از فرهیختگان حوزه و دانشگاه، فعالیت خود را در زمینه های مختلف مذهبی، فرهنگی و علمی آغاز نموده است.
اهداف :دفاع از حریم شیعه و بسط فرهنگ و معارف ناب ثقلین (کتاب الله و اهل البیت علیهم السلام) تقویت انگیزه جوانان و عامه مردم نسبت به بررسی دقیق تر مسائل دینی، جایگزین کردن مطالب سودمند به جای بلوتوث های بی محتوا در تلفن های همراه و رایانه ها ایجاد بستر جامع مطالعاتی بر اساس معارف قرآن کریم و اهل بیت علیهم السّلام با انگیزه نشر معارف، سرویس دهی به محققین و طلاب، گسترش فرهنگ مطالعه و غنی کردن اوقات فراغت علاقمندان به نرم افزار های علوم اسلامی، در دسترس بودن منابع لازم جهت سهولت رفع ابهام و شبهات منتشره در جامعه عدالت اجتماعی: با استفاده از ابزار نو می توان بصورت تصاعدی در نشر و پخش آن همت گمارد و از طرفی عدالت اجتماعی در تزریق امکانات را در سطح کشور و باز از جهتی نشر فرهنگ اسلامی ایرانی را در سطح جهان سرعت بخشید.
از جمله فعالیتهای گسترده مرکز :
الف)چاپ و نشر ده ها عنوان کتاب، جزوه و ماهنامه همراه با برگزاری مسابقه کتابخوانی
ب)تولید صدها نرم افزار تحقیقاتی و کتابخانه ای قابل اجرا در رایانه و گوشی تلفن سهمراه
ج)تولید نمایشگاه های سه بعدی، پانوراما ، انیمیشن ، بازيهاي رايانه اي و ... اماکن مذهبی، گردشگری و...
د)ایجاد سایت اینترنتی قائمیه www.ghaemiyeh.com جهت دانلود رايگان نرم افزار هاي تلفن همراه و چندین سایت مذهبی دیگر
ه)تولید محصولات نمایشی، سخنرانی و ... جهت نمایش در شبکه های ماهواره ای
و)راه اندازی و پشتیبانی علمی سامانه پاسخ گویی به سوالات شرعی، اخلاقی و اعتقادی (خط 2350524)
ز)طراحی سيستم هاي حسابداري ، رسانه ساز ، موبايل ساز ، سامانه خودکار و دستی بلوتوث، وب کیوسک ، SMS و...
ح)همکاری افتخاری با دهها مرکز حقیقی و حقوقی از جمله بیوت آیات عظام، حوزه های علمیه، دانشگاهها، اماکن مذهبی مانند مسجد جمکران و ...
ط)برگزاری همایش ها، و اجرای طرح مهد، ویژه کودکان و نوجوانان شرکت کننده در جلسه
ی)برگزاری دوره های آموزشی ویژه عموم و دوره های تربیت مربی (حضوری و مجازی) در طول سال
دفتر مرکزی: اصفهان/خ مسجد سید/ حد فاصل خیابان پنج رمضان و چهارراه وفائی / مجتمع فرهنگي مذهبي قائميه اصفهان
تاریخ تأسیس: 1385 شماره ثبت : 2373 شناسه ملی : 10860152026
وب سایت: www.ghaemiyeh.com ایمیل: Info@ghaemiyeh.com فروشگاه اینترنتی: www.eslamshop.com
تلفن 25-2357023- (0311) فکس 2357022 (0311) دفتر تهران 88318722 (021) بازرگانی و فروش 09132000109 امور کاربران 2333045(0311)
نکته قابل توجه اینکه بودجه این مرکز؛ مردمی ، غیر دولتی و غیر انتفاعی با همت عده ای خیر اندیش اداره و تامین گردیده و لی جوابگوی حجم رو به رشد و وسیع فعالیت مذهبی و علمی حاضر و طرح های توسعه ای فرهنگی نیست، از اینرو این مرکز به فضل و کرم صاحب اصلی این خانه (قائمیه) امید داشته و امیدواریم حضرت بقیه الله الاعظم عجل الله تعالی فرجه الشریف توفیق روزافزونی را شامل همگان بنماید تا در صورت امکان در این امر مهم ما را یاری نمایندانشاالله.
شماره حساب 621060953 ، شماره کارت :6273-5331-3045-1973و شماره حساب شبا : IR90-0180-0000-0000-0621-0609-53به نام مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان نزد بانک تجارت شعبه اصفهان – خيابان مسجد سید
ارزش کار فکری و عقیدتی
الاحتجاج - به سندش، از امام حسین علیه السلام -: هر کس عهده دار یتیمی از ما شود که محنتِ غیبت ما، او را از ما جدا کرده است و از علوم ما که به دستش رسیده، به او سهمی دهد تا ارشاد و هدایتش کند، خداوند به او می‌فرماید: «ای بنده بزرگوار شریک کننده برادرش! من در کَرَم کردن، از تو سزاوارترم. فرشتگان من! برای او در بهشت، به عدد هر حرفی که یاد داده است، هزار هزار، کاخ قرار دهید و از دیگر نعمت‌ها، آنچه را که لایق اوست، به آنها ضمیمه کنید».
التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام: امام حسین علیه السلام به مردی فرمود: «کدام یک را دوست‌تر می‌داری: مردی اراده کشتن بینوایی ضعیف را دارد و تو او را از دستش می‌رَهانی، یا مردی ناصبی اراده گمراه کردن مؤمنی بینوا و ضعیف از پیروان ما را دارد، امّا تو دریچه‌ای [از علم] را بر او می‌گشایی که آن بینوا، خود را بِدان، نگاه می‌دارد و با حجّت‌های خدای متعال، خصم خویش را ساکت می‌سازد و او را می‌شکند؟».
[سپس] فرمود: «حتماً رهاندن این مؤمن بینوا از دست آن ناصبی. بی‌گمان، خدای متعال می‌فرماید: «و هر که او را زنده کند، گویی همه مردم را زنده کرده است»؛ یعنی هر که او را زنده کند و از کفر به ایمان، ارشاد کند، گویی همه مردم را زنده کرده است، پیش از آن که آنان را با شمشیرهای تیز بکشد».
مسند زید: امام حسین علیه السلام فرمود: «هر کس انسانی را از گمراهی به معرفت حق، فرا بخواند و او اجابت کند، اجری مانند آزاد کردن بنده دارد».