فرهنگ جامع سخنان امام حسین علیه‌السلام: ترجمه کتاب موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام جلد 12

مشخصات کتاب

‏عنوان و نام پدیدآور : فرهنگ جامع سخنان امام حسین علیه‌السلام: ترجمه کتاب موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام/ تالیف گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم علیه‌السلام محمود شریفی... [و دیگران]؛ ترجمه علی مویدی؛ زیرنظر سازمان تبلیغات اسلامی
‏وضعیت ویراست : [ویرایش ]۲
‏مشخصات نشر : قم: نشر معروف، ۱۳۷۸.
‏مشخصات ظاهری : ص ۹۵۹
‏شابک : 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال
‏وضعیت فهرست نویسی : فهرستنویسی قبلی
‏یادداشت : عنوان اصلی: موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام.
‏یادداشت : چاپ چهارم: ۱۳۸۱؛ ۲۰۰۰۰ ریال
‏یادداشت : کتابنامه: ص. [۹۵۳] - ۹۵۹؛ همچنین به‌صورت زیرنویس
‏موضوع : حسین‌بن علی(ع)، امام سوم، ۶۱ - ۴ق. -- احادیث
‏موضوع : حسین‌بن علی(ع)، امام سوم، ۶۱ - ۴ق. -- کلمات قصار
‏شناسه افزوده : شریفی، محمود، . - ۱۳۳۱
‏شناسه افزوده : مویدی، علی، ۱۳۲۸ - ، مترجم
‏شناسه افزوده : سازمان تبلیغات اسلامی. پژوهشکده باقرالعلوم(ع). گروه حدیث
‏رده بندی کنگره : BP۴۱/۷/ش‌۴م‌۸۰۴۱ ۱۳۷۸
‏رده بندی دیویی : ۲۹۷/۹۵۳
‏شماره کتابشناسی ملی : م‌۷۹-۴۱۰۴

أولاد الإمام الحسن المجتبی علیهم السلام‌

فاطمة أُمّ عبداللَّه بنت الحسن بن أمیر المؤمنین علیهم السلام «1»

خصائصها العامّة

الف- الإمام الحسن المجتبی علیه السلام وأزواجه وولده
ب- أُمّ عبداللَّه علیها السلام ونسبها وخصائصها الفریدة
ج- أشِقّاؤها وإخوانها
[القرن «3»] «2» الحسن بن علیّ علیهما السلام ابن أبی طالب بن عبدالمطّلب بن هاشم بن عبد مناف ابن قصیّ. وأمّه فاطمة بنت رسول اللَّه (ص)، وأمّها خدیجة بنت خویلد بن أسد بن العزّی ابن قصیّ.
فَوَلَدَ الحسنُ «3» بن علیّ «3»:
1- 4- محمّد «4» الأصغر وجعفراً وحمزة وفاطمة، درجوا، وأمّهم أمّ کلثوم بنت الفضل ابن العبّاس بن عبدالمطّلب «5» بن هاشم «5».
__________________________________________________
(1)- [إنّا قدّمنا فاطمة بنت الحسن بن أمیر المؤمنین علیها السلام لأنّها قد اجتمعت فیها خصال الشّرف کلّها، لأنّها بنت إمام وزوج إمام وأمّ إمام علیهم السلام، وهو أوّل من اجتمعت له ولادة الحسن والحسین علیهما السلام].
(مسؤولة البحث)
(2)- [زاد فی تاریخ دمشق: «أخبرنا أبو بکر محمّد بن عبدالباقی، أنبأنا الحسن بن علیّ، أنبأنا أبو عمر ابن‌حیّویه، أنبأنا أحمد بن معروف، أنبأنا الحسین بن الفهم، أنبأنا محمّد بن سعد، قال فی الطّبقة الخامسة:].
(3- 3) [تاریخ دمشق: محمّد الأکبر وبه کان یکنّی، وفی ط المحمودی،/ 18 رقم 26، وزاد فیه: وذکر غیره، ومختصر ابن منظور، 7/ 7، وإلی هنا حکیاه عنه].
(4)- [فی تذکرة الخواصّ مکانه: وأمّا محمّد بن سعد فقد رتّبهم فی الطّبقات علی غیر هذا التّرتیب وزاد، فقال: وکان للحسن من الولد محمّد ...].
(5- 5) [لم یرد فی تذکرة الخواصّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 4
5- 8- ومحمّداً الأکبر- وبه کان یکنّی-. والحسن، «1» وامرأتین هلکتا ولم تبرزا «1».
وأمّهم خولة بنت منظور «2» بن زَبّان «3» بن سیّار بن عمرو بن [جابر] بن عقیل بن هلال بن سُمَیّ بن مازن بن فزارة بن ذبیان بن بغیض بن مرّة بن غطفان «2».
9- 11- وزیداً وأمّ الحسن وأمّ الخیر، وأمّهم أمّ بشیر بنت أبی مسعود «4»، وهو «5» عُقبة ابن عمرو «1» بن ثعلبة بن أسیرة بن عسیرة بن عطیّة بن جدارة بن عوف بن الحارث بن الخزرج، من الأنصار «1». «6»
12- 15- وإسماعیل، ویعقوب، «1» وجاریتین هلکتا «1»، وأمّهم جعدة بنت الأشعث بن قیس «7» بن معدی کرب الکندیّ «7».
16- 18- والقاسم وأبا بکر وعبداللَّه، قُتِلوا مع الحسین بن علیّ بن أبی طالب «8» ولا بقیّة لهم، وأمّهم أمّ ولد «9» تُدعی بقیلة «9».
19- 21- وحسین الأثرم وعبدالرّحمان وأمّ سلمة «10» وأمّهم أمّ ولد تدعی «10» ظمیاء.
22- وعَمْراً، لا بقیّة له، «11» وأمّه أمّ ولد «11».
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی تذکرة الخواصّ].
(2- 2) [تذکرة الخواصّ: غطفانیّة].
(3)- زَبّان، بفتح الزّای المعجمة وتشدید الباء، کما ضبطه ابن ماکولا فی الإکمال 4/ 115، فقال: «وزبّان ابن سیّار بن عمرو بن جابر ...».
(4)- [زاد فی تذکرة الخواصّ: الأنصاریّ].
(5)- [تذکرة الخواصّ: اسمه].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی تاریخ دمشق، ج 14 و 21].
(7- 7) [تذکرة الخواصّ: الّتی سمّته].
(8)- [زاد فی تذکرة الخواصّ: یوم الطّفوف].
(9- 9) [تذکرة الخواصّ: قیل اسم أمّهم نفیلة الّتی قال عبداللَّه بن حسن للسّفّاح وأشار إلیها تبنی قصوراً نفعها لبنی نفیلة لمّا نذکر].
(10- 10) [تذکرة الخواصّ: لأمّ ولد تسمّی].
(11- 11) [تذکرة الخواصّ: لأمّ ولد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 5
23- وأمّ عبداللَّه «1» وهی أمّ أبی جعفر محمّد بن علیّ بن حسین، وأمّها أمّ ولد تدعی صافیة.
24- وطلحة، لا بقیّة له، وأمّه أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه «2» بن عثمان «2» التّمیمیّ.
25- وعبداللَّه الأصغر، وأمّه زینب بنت سُبیع بن عبداللَّه أخی جریر بن عبداللَّه البجلیّ «3».
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 27- 28/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 13؛ 21/ 266؛ سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 214- 215 (ط بیروت)،/ 194- 195
[فی الطّبقة الثّالثة من أهل المدینة] أبو جعفر محمّد بن علیّ بن حسین بن علیّ بن أبی طالب ابن عبدالمطّلب وأمّه أمّ عبداللَّه بنت حسن بن علیّ بن أبی طالب.
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 235/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 57/ 212، ط المحمودی،/ 129
عبداللَّه بن علیّ بن حسین بن علیّ بن أبی طالب بن عبدالمطّلب وأمّه أمّ عبداللَّه بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب وهی أمّ أبی جعفر.
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 238
وقُتِل مع الحسین بن علیّ بن أبی طالب (رضی اللَّه عنهما): القاسم بن الحسن.
ولم یفلت من أهل بیت الحسین بن علیّ الّذین معه إلّاخمسة نفر: [ومنهم]: [...]
حسن بن حسن بن علیّ وله بقیّة.
وعمرو بن حسن بن علیّ ولا بقیّة له. [...]
فإنّ هؤلاء استضعفوا فقدم بهم وبنساء الحسین بن علیّ وهنَّ: [...] [ومنهنّ]:
وأمّ محمّد بنت حسن بن علیّ امرأة علیّ بن حسین.
وموالی لهم وممالیک عبید وإماء قدم بهم علی عبیداللَّه بن زیاد مع رأس الحسین بن علیّ ورؤوس مَن قتل معه رضی اللَّه عنه وعنهم.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 75، 76، 77- 78
__________________________________________________
(1)- واسمها فاطمة.
(2- 2) [لم یرد فی تذکرة الخواصّ].
(3)- [زاد فی تذکرة الخواصّ: وهذا أصحّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 6
فولد الحسن بن علیّ بن أبی طالب: الحسن بن الحسن؛ وأمّه: خولة بنت منظور بن زبّان بن سیّار بن عمرو بن جابر بن عقیل بن هلال بن سُمَیِّ بن مازن بن فزارة بن ذُبیان ابن بغیض بن ریث بن غطفان بن سعد بن قیس بن عیلان بن مضر بن نزار بن معدّ بن عدنان. وإخوته لأمِّه: إبراهیم الأعراج، داود، وأمّ القاسم، بنو محمّد بن طلحة بن عبیداللَّه.
[...]
وزید «1» بن الحسن [وأمّ الحسن بنت الحسن] «2»، وأمّ الخیر، أمّهما [أو أُمِّهم] «2»:
أمّ بشر «3» بنت أبی مسعود عقبة بن عمرو بن ثعلبة ابن أسیرة «4» بن عمیرة بن عطیّة الأنصاریّ «5»؛ وأخواهما لأمِّهما [أو أخواهم لأُمِّهم] «2»: عمر بن عبدالرّحمان بن عبداللَّه بن أبی ربیعة بن المغیرة المخزومیِّ، أمّ سعید بنت سعید بن زید بن عمرو بن نفیل. «6»
وعمرو بن الحسن؛ والقاسم، وأبا بکر، لا عقب لهما، قُتِلا بالطَّفِّ؛ وعبدالرّحمان، لا عقب له، وأمّه: أمّ ولد؛ وحسین بن الحسن، لأمّ ولد، انقرض؛ وطلحة بن الحسن، درج، أمّه: أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه التّیمیّ، وأختا أمّه: فاطمة بنت الحسین ابن علیّ بن أبی طالب: وآمنة بنت عبداللَّه بن محمّد بن عبدالرّحمان بن أبی بکر الصِّدِّیق، وأمّ عبداللَّه؛ وفاطمة؛ وأمّ سلمة؛ ورقیّة بنات الحسن، لأمّهات أولاد شتّی.
وکانت أمّ الحسین عند عبداللَّه بن الزّبیر بن العوّام؛ فولدت له بکراً، ورقیّة، درجا، وورثته.
__________________________________________________
(1)- [فی تاریخ دمشق ج 21 مکانه: أخبرنا أبو الحسین ابن الفرّاء، وأبو غالب وأبو عبداللَّه إبنا البنّا، قالوا: أنا أبو جعفر محمّد بن أحمد، أنا محمّد بن عبدالرّحمان، أنا أحمد بن سلیمان، نا الزّبیر بن بکّار، قال فی تسمیة ولد الحسن: وزید ...].
(2)- [من تاریخ دمشق].
(3)- [تاریخ دمشق: بشیر].
(4)- [تاریخ دمشق: أشیرة].
(5)- [تاریخ دمشق: ابن جدارة بن عوف بن الحارث بن الخزرج].
(6)- [إلی هنا حکاه فی تاریخ دمشق، 21/ 265- 266].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 7
وکانت أمّ عبداللَّه عند علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب: ولدت له الحسین الأکبر، به کان یکنّی، ومحمّداً أبا جعفر، وعبیداللَّه.
وکانت أمّ سلمة بنت الحسن بن علیّ عند عمرو بن المنذر بن الزّبیر بن العوّام؛ ولیس لها ولد. «1» «2» وأمّا عمرو بن الحسن بن علیّ، فولد محمّداً «2»، وأمّه: رملة بنت عقیل بن أبی طالب، لأمّ ولد؛ وعمرو بن عمرو، وأمّ سلمة بنت عمرو، کانت عند عبداللَّه بن هشام ابن المسور بن مخرمة، لم تلد له؛ وهما لأمّ ولد؛ «2» وقد انقرض ولد عمرو بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب «1»؛ وکان رجلًا ناسکاً، من أهل الصّلاح والدِّین «2».
وأمّا الحسین، فقد انقرض ولده إلّامن قبل بناته: أمِّ سلمة بنت الحسین، وأمّها أمّ ولد، لها: القاسم ومحمّد، انقرضا، وأمّ کلثوم، بنو الحسین بن زید بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب.
کانت أمّ کلثوم عند علیّ بن عبداللَّه بن العبّاس، ولدت له سلیمان وهارون؛ ثمّ خلف علیها حسین بن زید بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب، توفِّیت عنده.
وکانت أمّ کلثوم بنت الحسین بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، وهی أخت أمّ سلمة لأمّها، عند إسماعیل بن عبدالملک بن الحارث بن الحکم بن العاصی، ولدت له مسلمة، وإسحاق، ومروان، ومحمّداً، وحسیناً، بنی إسماعیل.
وکانت فاطمة بنت الحسین بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب (وأمّها: أمّ حبیب بنت عمرو بن علیّ بن أبی طالب، وأمّها: أمّ عبداللَّه بنت عقیل بن أبی طالب، ولأمّ ولد) عند جعفر بن محمّد بن علیّ بن أبی طالب؛ فولدت له إسماعیل، وعبداللَّه، وأمّ فروة.
وکان للحسین بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب ولد، انقرضوا.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 46، 49- 51
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی تاریخ دمشق، 58/ 13].
(2- 2) [حکاه عنه فی تاریخ دمشق، 48/ 330؛ مختصر ابن منظور، 19/ 198].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 8
وَلدت أمّ کلثوم بنت الفضل بن العبّاس للحسین علیه السلام محمّداً وجعفراً وحمزة وفاطمة درجوا.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 28/ عنه: التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 122، 108
«1» فولد علیُّ بن الحسین الأصغر: «2» حسیناً الأکبر، «3» به کان یکنّی، لیس له عقب «3»؛ ومحمّد بن علیّ، وهو أبو جعفر، «4» توفِّی بالمدینة، قالوا: سنة 114 4؛ وعبداللَّه بن علیّ؛ وأمّهم: أمّ عبداللَّه بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب «5».
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 59/ مثله ابن عساکر، تاریخ دمشق، 57/ 211، ط المحمودی،/ 128؛ البحرانی، العوالم، 19/ 375
الطّبعة الرّابعة من قریش ثمّ من بنی هاشم: [...] وعبداللَّه والحسین ابنا علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب أمّهما أمّ عبداللَّه بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب.
ابن خیّاط، الطّبقات،/ 449 رقم 2263- 2264
الطّبقة الثّالثة من أبناء المهاجرین ثمّ من قریش: [...] محمّد بن علیّ بن حسین بن علیّ بن أبی طالب یکنّی أبا جعفر، أمّه أمّ عبداللَّه بنت حسن بن علیّ بن أبی طالب توفّی سنة ثمان عشرة ومائة.
ابن خیّاط، الطّبقات،/ 444 رقم 2233/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 57/ 211، ط المحمودی،/ 128
__________________________________________________
(1)- [زاد فی تاریخ دمشق: أخبرنا أبو الحسین بن الفرّاء وأبو غالب وأبو عبداللَّه ابنا أبی علیّ، قالا: أنبأناأبو جعفر محمّد بن أحمد بن محمّد، أنبأنا أبو طاهر محمّد بن عبدالرّحمان، أنبأنا أبو عبداللَّه الطّوسیّ، حدّثنا الزّبیر بن أبی بکر، قال:].
(2)- [أضاف فی تاریخ دمشق: حسناً، لا بقیّة له، و].
(3- 3) [تاریخ دمشق: لا بقیّة له].
(4- 4) [لم یرد فی تاریخ دمشق].
(5)- [أضاف فی تاریخ دمشق: ولأمّ ولد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 9
وقُتِل معه أبو بکر والقاسم [ابنا حسن «1»] بن علیّ بن أبی طالب.
ابن خیّاط، التّاریخ،/ 179
أصهار الحسن بن علیّ رضی الله عنه: (عبداللَّه) بن الزّبیر بن العوّام، کانت عنده أمّ الحسن بنت الحسن. و (عمرو) بن المنذر بن الزّبیر، کانت عنده أمّ سلمة بنت الحسن. و (علیّ) ابن الحسین بن علیّ، کانت عنده أمّ عبداللَّه بنت الحسن.
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 57
الحسن بن علیّ بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب الهاشمیّ «2»، عن أبیه، «3» عن النّبیّ (ص) مرسل «3»، روی عنه محمّد بن أبی سارة.
البخاری، التّاریخ الکبیر، 2/ 298 رقم 2532/ مثله ابن حبّان، الثقات، 6/ 159
وأمّا «الحسن بن علیّ» فکان یُکنّی: أبا محمّد، ولمّا قُتِل «علیّ» بویع له بالکوفة. وبویع لمعاویة بالشّام وبیت المقدس. فسار «معاویة» یرید الکوفة. وسار «الحسن» یریده.
فالتقوا بمسکن، من أرض الکوفة. فصالح «الحسن» «معاویة»، وبایع له ودخل معه الکوفة. ثمّ انصرف «معاویة» عن الکوفة إلی الشّام، واستعمل علی الکوفة «المغیرة بن شعبة» وعلی البصرة، «عبداللَّه بن عامر» ثمّ جمعهما لزیاد. وانصرف «الحسن» إلی «المدینة»، فمات بها.
ویقال: إنّ امرأته «جعدة بنت الأشعث بن قیس» سمّته.
وکانت وفاته فی شهر ربیع الأوّل سنة تسع وأربعین، وهو یومئذ ابن سبع وأربعین سنة، وصلّی علیه «سعید بن العاص»، وهو أمیر المدینة.
فولد «الحسن» حسناً- أمّه: خولة بنت منظور بن زبّان الفزاریّة- وزیداً، وأمّ
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: أبو بکر بن القاسم بن حسین وهو تصحیف].
(2)- [أضاف فی الثّقات: من أهل المدینة، یروی].
(3- 3) [لم یرد فی الثّقات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 10
الحسن- أمّهما: بنت عقبة بن مسعود البدریّ- وعمر- وأمّه: ثقفیّة- والحسین الأثرم- لأمّ ولد- وطلحة- وأمّه: أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه.
وأمّ «عبداللَّه» لأمّ ولد.
ابن قتیبة، المعارف،/ 211- 212، (ط دار إحیاء التراث العربیّ)،/ 92
فولد علیّ بن الحسین الحسن بن علیّ ومحمّد بن علیّ وعلیّ بن علیّ وعبداللَّه بن علیّ، أمّهم أمّ عبداللَّه بنت الحسن بن علیّ وعمر، وزیداً لأمِّ ولد تُسمّی حیدان، وخدیجة لأمِّ ولد وأمّ موسی وأمّ حسن وأمّ کلثوم لأمّهات أولاده.
ابن قتیبة، المعارف، (ط دار إحیاث التراث العربی)،/ 94
زینب «1» بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب، خرجت إلی علیّ بن الحسین فولدت له محمّد بن علیّ الباقر وأخاه عبداللَّه.
حدّثنی محمّد بن القاسم، قال: أوّل مَنْ اجتمعت له ولادة الفرعین من العلویّین محمّد الباقر وأخوه عبداللَّه، فإنّ أمّهما زینب بنت الحسن بن علیّ.
العبیدلی، أخبار الزّینبات،/ 125- 126
قال أبو الیقظان وغیره: ولد الحسن بن علیّ علیهما السلام حسناً أمّه خولة بنت منظور بن زبّان بن سیّار الفزاریّ- وأمّها ملیکة بنت خارجة بن سنان المریّة-.
وزید بن الحسن الّذی یقول فیه الشّاعر:
وزید ربیع النّاس فی کلّ شتوة إذا أخلفت أنواؤها ورعودها
حمول لا سیاق الدّیات کأ نّه سراج الدّجا إذ قارنته سعودها
وفیه یقول قدامة أحد بنی جمح:
إن یک زید غالت الأرض شخصه فقد بان معروف بذاک وجوده
__________________________________________________
(1)- [فی أکثر المصادر اسمها فاطمة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 11
وأمّ الحسن کانت عند عبداللَّه بن الزّبیر وأمّهما أمّ بشیر بنت أبی مسعود البدریّ.
وحسیناً الأثرم، وعبداللَّه، أمّهما ظمیاء أمّ ولد.
وأبا بکر وعبدالرّحمان والقاسم، أمّهم أمّ ولد، ولا بقیّة لهم.
وطلحة بن الحسن أمّه أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه، وأمّها ابنة قسامة طائیّة.
وعمرو بن الحسن، أمّه ثقفیّة، ویقال: أمّ ولد.
وأمّ عبداللَّه لأمّ ولد، تزوّجها علیّ بن الحسین.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 304- 305، أنساب الأشراف، 3/ 72- 73
قال المدائنیّ: قتل الحسین [...] وعلیّ بن الحسین وعبداللَّه وأبا بکر والقاسم بنو حسین «1».
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 422، أنساب الأشراف، 3/ 223
تزوّج عبداللَّه بن الزّبیر أمّ الحسن بنت الحسن بن علیّ.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 7/ 141
وکان للحسن علیه السلام من الولد ثمانیة ذکور، وهم: الحسن بن الحسن وأمّه خولة بنت منظور الفزاریّة، وزید بن الحسن وأمّه أمّ بشیر بنت أبی مسعود الأنصاریّ الخزرجیّ، وعمر، والقاسم، وأبو بکر، وعبدالرّحمان لأمّهات أولاد شتّی، وطلحة وعبیداللَّه.
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 215
[القرن 4] سمعت أبا إسحاق السّعدیّ الجوزجانیّ یقول: خلّف الحسن بن علیّ بن أبی طالب: حسن بن حسن، وعبداللَّه بن حسن، وعمرو بن حسن، وزید بن حسن، وإبراهیم بن حسن.
الدّولابی، الذّرِّیّة الطّاهرة،/ 106
أمّ محمّد بن علیّ الباقر علیه السلام فاطمة بنت الحسن بن علیّ علیهما السلام.
ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 24
__________________________________________________
(1)- کذا فی الأصل ولعلّ الصّواب: بنو حسن وحسین.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 12
ولد للحسن بن علیّ علیهما السلام: عبداللَّه، والقاسم، والحسن، وزید، وعمر، وعبیداللَّه، وأحمد، وعبداللَّه «1»، وعبدالرّحمان، وإسماعیل، وبشر، وأمّ الحسن.
تاریخ أهل البیت،/ 100- 101/ عنه: ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 18
وولد الحسن سبعة أنفار الحسن بن الحسن، والحسین بن الحسن، وزید بن الحسن وطلحة بن الحسن، وأمّ عبداللَّه بنت الحسن، وأمّ الحسن بنت الحسن.
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 145
وُلِد أبو جعفر علیه السلام سنة سبع وخمسین «2» وقبض علیه السلام سنة أربع عشرة ومائة وله سبع وخمسون سنة «2» «3». ودفن بالبقیع بالمدینة فی القبر الّذی دفن فیه أبوه علیّ بن الحسین علیهما السلام وکانت أمّه أمّ عبداللَّه بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام «4» وعلی ذرِّیّتهم الهادیة «5».
محمّد بن یحیی، عن محمّد بن أحمد، عن عبداللَّه بن أحمد، عن صالح بن مزید، عن عبداللَّه بن المغیرة، عن أبی الصّباح، عن «6» أبی جعفر علیه السلام، قال: کانت أمِّی قاعدة عند جدار فتصدّع الجدار وسمعنا هدّة شدیدة، فقالت بیدها: لا وحقّ المصطفی ما أذن اللَّه لک فی السّقوط، فبقی معلّقاً «7» فی الجوِّ «7» حتّی جازته فتصدّق أبی عنها بمائة دینار، «8» قال
__________________________________________________
(1)- اسم «عبداللَّه» ورد فی (قم، وعش) ولم یرد فی (طفّ) وذکره ابن الخشّاب وعلماء الأنساب، بینما لم یذکروا «عبیداللَّه».
(2- 2) [لم یرد فی الدّمعة].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی العوالم، 19/ 18، 440].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة].
(5)- [إلی هنا لم یرد فی البحار وتواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام].
(6)- [فی الدّعوات مکانه: وروی عن ...].
(7- 7) [لم یرد فی الدّعوات].
(8) (8*) [الدّعوات: وذکرها الصّادق علیه السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 13
أبو الصّباح: وذکر أبو عبداللَّه علیه السلام جدّته أمّ أبیه (8*) یوماً، فقال: کانت «1» صدِّیقة، لم تدرک فی آل الحسن علیه السلام امرأة «2» مثلها «3». «4» محمّد بن الحسن، عن عبداللَّه بن أحمد مثله «4». «5»
الکلینی، الأصول من الکافی، 1/ 469 رقم 1/ عنه: المجلسی، البحار «6»، 46/ 215، 366، البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 125؛ التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 90؛ مثله الرّاوندی، الدّعوات، 68- 69 رقم 165
محمّد «7»، عن أحمد بن محمّد، عن ابن فضّال، عن یونس بن یعقوب، عن أبی مریم، عن أبی عبداللَّه علیه السلام، قال: توفِّی عبدالرّحمان بن الحسن بن علیّ بالأبواء «8» وهو محرم ومعه الحسن والحسین وعبداللَّه بن جعفر وعبداللَّه وعبیداللَّه ابنا العبّاس فکفّنوه وخمّروا وجهه ورأسه ولم یحنّطوه، وقال «9»: هکذا فی کتاب علیّ علیه السلام.
__________________________________________________
(1)- [فی تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام، ص 141 مکانه: خبر عن الصّادق علیه السلام: أنّها کانت ...].
(2)- [لم یرد فی تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام].
(3)- [إلی هنا حکاه فی تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 141].
(4- 4) [لم یرد فی الدّعوات والبحار].
(5)- حضرت ابی جعفر (امام باقر) علیه السلام در سال 57 متولد شد و به سال 114 درگذشت و 57 سال داشت و در بقیع مدینه پهلوی قبر پدرش علی بن الحسین علیهما السلام مدفون گشت و مادرش امّ عبداللَّه دختر حسن ابن علی بن ابیطالب است؛ علیهم السلام وعلی ذرِّیّتهم الهادیّة.
1. امام باقر علیه السلام فرمود: مادرم زیر دیواری نشسته بود که ناگاه شکاف خورد و صدای ریزش سختی به گوش رسید. مادرم با دست اشاره کرد و گفت: «نه به حق مصطفی. خدا به تو اجازه فرود آمدن ندهد. دیوار در هوا معلق ایستاد تا مادرم از آن‌جا گذشت، سپس پدرم صد دینار از جانب او صدقه داد.»
ابو الصباح گوید: روزی امام صادق علیه السلام از مادر پدرش یاد کرد و گفت: «او صدّیقه (بسیار راستگو) بود و در خاندان امام حسن علیه السلام زنی چون او دیده نشد.»
مصطفوی، ترجمه اصول کافی، 2/ 372- 373
(6)- [حکاه البحار عن الکافی والدّعوات].
(7)- [زاد فی الوسائل والبحار: ابن یحیی].
(8)- الأبواء: منزل بین مکّة والمدینة.
(9)- یعنی قال الصّادق علیه السلام ویحتمل إرجاعه إلی الحسن علیه السلام وهو بعید.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 14
الکلینی، الفروع من الکافی، 4/ 368 رقم 3/ عنه: الحرّ العاملی، وسائل الشّیعة، 2/ 697- 698 رقم 8؛ المجلسی، البحار، 44/ 172؛ البحرانی، العوالم، 16/ 310- 311
وأمّه [الإمام محمّد الباقر علیه السلام] فاطمة أمّ «1» عبداللَّه بنت الحسن «2» بن علیّ بن أبی طالب (صلوات اللَّه علیهم). [...] «3» ورُوی عن العالم منه السّلام أنّه تزوّج أبو محمّد علیّ بن الحسین بأمِّ «4» عبداللَّه بنت الحسن بن علیّ عمّه علیه السلام وهی أمّ أبی جعفر الباقر (صلوات اللَّه علیه) فکان یسمِّیها الصِّدِّیقة ویقول لم یدرک فی [آل] «5» الحسن امرأة «6» مثلها «3». «7» وروی عن أبی جعفر علیه السلام أنّه قال: کانت أمِّی أمّ عبداللَّه بنت الحسن علیه السلام جالسة «7» عند جدار فتصدّع الجدار «8»، فقالت بیدها: لا وحقّ المصطفی ما أذن اللَّه [عزّ وجلّ] 5 لک فی السّقوط «9» حتّی أقوم «9»، فبقی معلّقاً «10» حتّی قامت وبعدت ثمّ سقط «10» فتصدّق [عنها] «5» علیّ بن الحسین علیهما السلام بمائة دینار.
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 238، 240- 241/ عنه: البحرانی، العوالم (المستدرک)، 19/ 16- 17/ مثله المسعودی، إثبات الوصیّة،/ 176؛ الطّبری، دلائل الإمامة،/ «5» 9
وأمّه الطّاهرة فاطمة ابنة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، ثمّ أولاده عبداللَّه والقاسم وزید وعمر
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: بنت وهو تصحیف].
(2)- [فی المطبوع: ابن الحسین وهو تصحیف].
(3- 3) [حکاه عنه فی العوالم].
(4)- [فی دلائل الإمامة مکانه: ویُروی أنّه تزوّج بأمِّ ...].
(5)- [من إثبات الوصیّة].
(6)- [لم یرد فی دلائل الإمامة، وفی إثبات الوصیّة: مثلها امرأة].
(7- 7) [دلائل الإمامة: ویُروی: أنّها کانت].
(8)- [لم یرد فی دلائل الإمامة].
(9- 9) [لم یرد فی دلائل الإمامة].
(10- 10) [دلائل الإمامة: فی الجوِّ حتّی جازت].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 15
وعبیداللَّه وعبدالرّحمان وأحمد وإسماعیل وعقیل والحسین وبشر.
ومن البنات أمّ الحسن فقط.
ومشهده البقیع بالمدینة.
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 183
فالعقب للحسن بن علیّ بن أبی طالب من زید والحسن والعقب لزید من الحسن بن زید. «1»
المسعودی، التّنبیة والإشراف،/ 298
قُتِل معه [...] من ولد الحسن بن علیّ: عبداللَّه والقاسم. «2»
المسعودی، التّنبیة والإشراف،/ 304
وقُتِل من ولد أخیه الحسن بن علیّ: عبداللَّه بن الحسن، والقاسم بن الحسن وأبو بکر ابن الحسن.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 71
(محمّد) بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب، کنیته أبو جعفر ووالد جعفر بن محمّد، یروی عن جابر بن عبداللَّه، روی عنه عمرو بن دینار وجعفر بن محمّد، مات سنة أربع عشرة ومائة بالمدینة، وقد قیل: سنة ثمان عشرة ومائة، وهو الّذی یروی عنه الأوزاعیّ عن سعید بن المسیّب عن ابن عبّاس: العائد فی هبته، وکان له یوم مات ثلاث وستّون سنة، وکان یخضب بالوسمة، [وأمّه أمّ عبداللَّه بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب].
ابن حبّان، الثّقات، 5/ 348
(عبداللَّه) بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب «3»، یروی عن أبیه «4» وأهل المدینة «4»،
__________________________________________________
(1)- دنباله حسن بن علی بن ابیطالب از حسن و زید، و دنباله زید از حسن بن زید است.
پاینده، ترجمه التنبیة والاشراف،/ 275
(2)- از فرزندان حسن بن علی نیز عبداللَّه و قاسم [کشته شدند].
پاینده، ترجمه التنبیة والاشراف،/ 282
(3)- العبارة المحجوزة سقطت من الأصل، وأثبتناها من ظ و م.
(4- 4) هکذا فی الأصل، ولیست فی ظ و م.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 16
روی عنه أهلها: عمارة بن غزیة وغیره، أمّه [أمّ «1»] عبداللَّه بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب.
ابن حبّان، الثّقات، 7/ 2
قُتِل معه من أهل بیته فی ذلک الیوم [...] وعبداللَّه بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، والقاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 309، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 558
قال علیّ بن الحسین: وقد رُوِی ذلک [أشیر بأخبار عبداللَّه بن الحسن علیه السلام] فی أخبار أبی جعفر محمّد بن علیٍّ علیه السلام، وأمّه أمّ عبداللَّه بنتُ الحسن بن علیّ علیه السلام.
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 21/ 118
حدّثنا أبو الزّنباع روح بن الفرح، ثنا یحیی بن بکیر، حدّثنی اللّیث بن سعد، قال:
توفّی معاویة [...] قتل الحسین بن علیّ وأصحابه (رضی اللَّه عنهم) لعشر لیال خلونَ من المحرّم یوم عاشوراء [...] وأبو بکر بن الحسن «2» لأمّ ولد، والقاسم بن الحسن «3» لأمّ ولد.
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 108، مقتل الحسین،/ 38/ عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 197؛ مثله الشجری، الأمالی، 1/ 185
أمّ أنیس بنت الحسن بن علیّ عن أبیها: حدّثنا العبّاس بن حمدان الأصبهانیّ، ثنا شعیب بن عبدالحمید الطّحّان، ثنا یزید بن هارون، أنا شیبان عن الحکم بن عبداللَّه بن خطاف، عن أمّ أنیس بنت الحسن بن علیّ (رضی اللَّه عنهما)، عن أبیها قال: قالوا: یا رسول اللَّه! أرأیت قول اللَّه عزّ وجلّ: «إنّ اللَّهَ وَمَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلی النّبِیِّ»؟ قال: «إنّ هذا لمن سمکتوم، ولولا أنّکم سألتمونی عنه ما أخبرتکم، إنّ اللَّه عزّ وجلّ وکَّل بی ملکین، لا
__________________________________________________
(1)- من ظ و م.
(2)- [فی المصدر والمقتل والمجمع: الحسین].
(3)- [المجمع: الحسین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 17
أُذکر عند عبد مسلم، فیصلِّی علیَّ إلّاقال ذاناک الملکان غفر اللَّه لک، وقال اللَّه وملائکته جواباً لذینک الملکین آمین، ولا یصلِّی علیَّ أحد إلّاقال ذاناک الملکان غفر اللَّه لک وقال اللَّه وملائکته جواباً لذینک الملکین آمین».
الطّبرانی، المعجم الکبیر (دار إحیاء التّراث العربی)، 3/ 89 رقم 2753
وأمّا أبو جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین علیه السلام، کانت أمّه أمّ عبداللَّه [فاطمة] بنت [الحسن] بن علیّ بن أبی طالب. وقیل: إنّه أوّل مَن اجتمعت له ولادة الحسن والحسین.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 276
قال حمید بن مسلم: وقُتِل معه یومئذ القاسم بن الحسن بن علیّ علیهما السلام، وهو لأمِّ ولد.
وقُتِل معه یومئذ عبداللَّه بن الحسن علیه السلام لأمّ ولد.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 179، 180
والّذین أسروا منهم بعد من قتل منهم یومئذ: [...] والحسن بن الحسن. وعبداللَّه بن الحسن.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 196- 197
حدّثنا أبی رضی الله عنه، قال: حدّثنا علیُّ بن الحسین السّعدآبادیّ، عن أحمد بن أبی عبداللَّه البرقیِّ، عن محمّد بن علیٍّ الکوفیِّ، عن محمّد بن سنان، عن عبداللَّه بن أیّوب، عن عبدالسّلام الإسکافیُّ، عن عمیر بن مأمون وکانت ابنته تحت الحسن، عن الحسن بن علیٍّ علیهما السلام، قال: تحفة الصّائم أن یدهن لحیته ویجمر ثوبه وتحفة المرأة الصّائمة أن تمشط رأسها وتجمر ثوبها.
وکان أبو عبداللَّه الحسین بن علیٍّ علیهما السلام: إذا صام یتطیّب بالطّیب ویقول: الطّیب تحفة الصّائم. «1»
__________________________________________________
(1)- حسن بن علی علیه السلام فرمود: تحفه روزه‌دار این است که ریش اش را عطر بزند و لباسش را بخور-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 18
الصّدوق، الخصال،/ 71- 72 رقم 86/ عنه: التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 107
أولاده علیه السلام: عبداللَّه، والقاسم، والحسن، وزید، وعمر، وعبیداللَّه، وعبدالرّحمان، وأحمد، وإسماعیل، والحسن، وعقیل، وابنة فقط اسمها أمّ الحسن.
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 63
قال أبو محمّد الحسن بن علیّ الثّانی علیه السلام: وُلِد أبو جعفر محمّد الباقر بالمدینة یوم الجمعة غرّة رجب سنة سبع وخمسین من الهجرة قبل قتل الحسین علیه السلام بثلاث سنین، فأقام مع جدّه الحسین ثلاث سنین ومع أبیه أربعاً وثلاثین سنة وعشرة أشهر «1» «2» وعاش بعد أبیه «3» أیّام إمامته بقیّة «2» ملک الولید وملک سلیمان بن عبدالملک وملک عمر بن عبدالعزیز وملک یزید بن عبدالملک «3» وملک هشام بن عبدالملک وملک الولید بن یزید وملک إبراهیم «4» بن الولید «4».
وقبض فی أوّل ملک إبراهیم «1» فی شهر ربیع الأوّل سنة مائة وأربع عشرة من الهجرة فکانت أیّام إمامته تسع عشرة سنة وشهرین وصار إلی کرامة اللَّه سبحانه وقد کمّل عمره سبعاً وخمسین سنة.
وکان سبب وفاته «5» أنّ إبراهیم بن الولید «6» سمّه «5». ودُفن بالبقیع مع أبیه وعمّ أبیه
__________________________________________________
- دهد و تحفه زن روزه‌دار اینکه سرش را شانه زند و لباسش را بخور دهد و حضرت ابا عبداللَّه حسین ابن علی وقتی روزه می‌گرفت با عطر خود را خوشبو می‌کرد و می‌فرمود: تحفه روزه‌دار عطر است.
فهری، ترجمه خصال،/ 71- 72
(1- 1) [مثله فی المناقب، 4/ 210، والبحار، 46/ 216، والعوالم، 19/ 441، والدّمعة، 6/ 125].
(2- 2) [فی المناقب وسائر المصادر: وکان فی سنیّ إمامته].
(3- 3) [مثله فی إعلام الوری،/ 259، والبحار، 46/ 212، والدّمعة، 6/ 126، والأنوار النّعمانیة، 1/ 376، وأضاف فی أوّله: کان فی ... وأضاف فی آخره: وتوفّی فی ملکه].
(4- 4) [فی المناقب وسائر المصادر: أخوه].
(5- 5) [مثله فی المناقب، 4/ 210، وحکی المناقب عن أبو جعفر ابن بابویه].
(6)- [أضاف فی المناقب وسائر المصادر: ابن یزید].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 19
الحسن علیه السلام.
ونسبه: محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن عبد مناف بن عبدالمطّلب، ویکنّی أبا جعفر. ولقبه: الباقر لأنّه بقر علوم النّبیِّین، والشّاکر، والهادی، والأمین، ویدعی الشّبیه لأنّه کان یشبه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله. وکان له خاتم نقشه: العزّة للَّه. وبوّابه: جابر بن یزید الجعفیّ. وولده: جعفر الصّادق، وعلیّ، وعبداللَّه وإبراهیم، وابنته: أمّ سلمة فقط.
وأمّه فاطمة بنت الحسن، ویروی: بنت علیّ، ویروی: بنت الحسن بن الحسن، وهی أوّل علویّة ولدت علویّاً، [ثمّ ذکر کلامه فی الهدایة الکبری].
وأخبرنی أبو طالب محمّد بن عیسی القطّان، قال: أخبرنی أبو محمّد هارون بن موسی، قال: حدّثنا أبو علیّ محمّد بن همام عمّن رواه عن الصّادق جعفر بن محمّد علیه السلام، قال:
جاء علیّ بن الحسین بابنه محمّد الإمام إلی جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ، فقال له: سلِّم علی عمّک جابر، فأخذه جابر، فقبّل ما بین عینیه وضمّه إلی صدره وقال: هکذا أوصانی رسول اللَّه، قال لی: یا جابر! یولد لعلیّ بن الحسین زین العابدین ولد یقال له: محمّد، فإذا رأیته فانّ مقامک بعد رؤیته قلیل، فعاش جابر بعد أن رآه أیّاماً یسیرة ومات رضی الله عنه.
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 94- 95
«1» (سر) أعقب سیِّدنا «1» أبو محمّد الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام «2» ثلاثة عشر ذکراً وستّ بنات، «3» العقب منهم «4» لاثنین لا غیر، وابنة واحدة «4». أبو محمّد الحسن بن الحسن ابن علیّ بن أبی طالب علیه السلام «5». وأبو الحسن «6» زید بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
__________________________________________________
(1- 1) [الشّجرة المبارکة: أمّا].
(2)- [أضاف فی الشّجرة المبارکة: فکان له من الأولاد].
(3)- [الشّجرة المبارکة: إلّاأنّ].
(4- 4) [الشّجرة المبارکة: لابنین وبنت].
(5)- وهو المعروف بالحسن المثنّی.
(6)- [الشّجرة المبارکة: الحسین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 20
وأمّ عبداللَّه بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام «1»، بنو الأثرم لا یصحّ لهم نسب. وهم المنتسبون إلی الحسین بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام وهو المعروف بالأثرم.
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 4- 5/ مثله الفخر الرّازی، الشّجرة المبارکة،/ 17
(قال) وولد علیّ بن الحسین تسعة بنین وسبع بنات، أعقب منهم ستّة الإمام محمّد «2» الباقر علیه السلام وعبداللَّه الباهر؛ أمّهما أمّ عبداللَّه بنت الإمام الحسن علیه السلام، وزید، وعمر الأشرف، أمّهما جیداء جاریة اشتراها المختار بن أبی عبیدة «3» بمائة ألف درهم وبعثها إلی علیّ بن الحسین علیه السلام «4» فأولدها زیداً وعمر «4»، والحسین الأصغر، وأمّه «5» أمّ ولد رومیّة، وقیل أمّه أمّ عبداللَّه، والصّحیح الأوّل «5»- تدعی عنان؛ وعلیّ بن علیّ بن الحسین علیه السلام أمّه أمّ ولد لا خلاف «6»، وهو أصغر أولاده «7» الّذین أعقبوا، وهؤلاء السّتّة من أولاده الّذین لهم العقب وإلیهم ینتهی أنساب جمیع «7» الحسینیّة.
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 32/ مثله الفخر الرّازی، الشّجرة المبارکة،/ 87
أبو جعفر محمّد الباقر علیه السلام: وُلِد سنة تسع أو سبع وخمسین بالمدینة ومات سنة أربع عشرة ومائة مات فی زمن هشام وهو ابن خمس أو ثمان وخمسین، سبب تسمیته علیه السلام سمّاه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم الباقر وأهدی إلیه سلاماً علی لسان جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ رضی الله عنه.
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الشّجرة المبارکة: وأمّا].
(2)- [فی الشجرة المبارکة مکانه: واتّفقوا علی أنّ الأبناء الّذین أعقبوا من زین العابدین ستّة: محمّد ...].
(3)- [أضاف فی الشّجرة المبارکة: الثّقفیّ].
(4- 4) [لم یرد فی الشّجرة المبارکة].
(5- 5) [الشّجرة المبارکة: أمّ عبداللَّه، والصحیح أنّه من أمّ ولد رومیّة].
(6)- [أضاف فی الشّجرة المبارکة: فیه].
(7- 7) [الشّجرة المبارکة: المعقبین. فهؤلاء الستّة هم الّذین تنتهی إلیهم أولاد الحسینیّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 21
«1» قال: یا جابر! إنّک ستعیش حتّی تدرک رجلًا من أولادی اسمه اسمی، یبقر العلم بقراً، فإذا رأیته فاقرأه منِّی السّلام، «2» ففعل ذلک جابر رحمه الله «2».
ووفد زید بن علیّ علیه السلام علی هشام بن عبدالملک، فقال له هشام: ما فعل أخوک البقرة- یعنی الباقر- فقال زید: لشدّ ما خالفت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم سمّاه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم الباقر وسمّیته [أنتَ] «3» البقرة لتخالفنه فی یوم القیامة فیدخل [هو] «3» الجنّة وتدخل [أنتَ] «3» النّار (القصّة بطولها).
وهو أوّل مَن اجتمعت له ولادة الحسن والحسین علیهما السلام، «4» أبوه علیّ بن الحسین علیه السلام «4»، وأمّه أمّ عبداللَّه [فاطمة] «3» بنت الحسن علیه السلام «5»؛ «6» وفیه یقول القرطبیّ «7»:
یا باقر العلم لأهل التّقی وخیر مَنْ لبّی «8» علی الأجبل «6» «9»
وفیه یقول «9» مالک بن أعین الجهنیّ «10»:
إذا طلب النّاس علم القرآن کانت قریش علیه عیالا
__________________________________________________
(1)- [من هنا مثله فی عمدة الطّالب].
(2- 2) [عمدة الطّالب: فلمّا دخل محمّد الباقر علی جابر وسأله عن نسبه فأخبره، فقام إلیه واعتنقه، وقال: جدّک رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یقرأ علیک السّلام].
(3)- [من عمدة الطّالب].
(4- 4) [لم یرد فی عمدة الطّالب].
(5)- [من هنا حکاه فی الإرشاد، 2/ 155- 156، وروضة الواعظین (ط قم)،/ 207، وسیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 5/ 344، والفصول المهمّة/ 210- 211].
(6- 6) [مثله فی وفیات الأعیان، 4/ 174، والأئمّة الاثنا عشر،/ 81].
(7)- [فی وفیّات الأعیان وعمدة الطّالب والأئمّة الاثنا عشر: الشّاعر].
(8)- [الأئمّة الاثنا عشر: سما].
(9- 9) [روضة الواعظین: وقال].
(10)- [جاء فی هامش السّیر: توفِّی سنة 148، أنظر معجم الشّعراء للمرزبانی، ص 268، وأضاف فی روضة الواعظین: یمدحه علیه السلام، وفی عمدة الطّالب: هذه الأبیات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 22
وإن قیل هذا «1» ابن بنت النّبیّ «2» نال «3» بذاک فروعاً طوالا
نجوم تهلّل للمدلجین جبال تورث علماً جبالا
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 32- 33/ مثله ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط النّجف)،/ 194- 195
وتزوّج عبیداللَّه بن العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام أربع عقائل کرام: رقیّة بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 89
[القرن «5»] ذکر ولد الحسن بن علیّ علیهما السلام وعددهم وأسمائهم «4» وطرف من أخبارهم «4».
«5» أولاد الحسن بن علیّ علیه السلام خمسة عشر ولداً «6» ذکراً وأنثی «7»: زید «8» بن الحسن «8»، وأختاه:
أمّ الحسن وأمّ الحسین، أمّهم أمّ بشیر «9» بنت أبی مسعود عقبة بن عمرو بن ثعلبة الخزرجیّة، والحسن «10» بن الحسن «10»، أمّه خولة بنت منظور الفزاریّة، و «11» عمرو «11» «12» بن الحسن «12» وأخواه: القاسم وعبداللَّه «13» ابنا الحسن «13»، أمّهم أمّ ولد «14»، وعبدالرّحمان «12» بن الحسن «12»،
__________________________________________________
(1)- [فی الإرشاد والسّیر: ابن].
(2)- [السّیر: رسول اللَّه].
(3)- [فی الإرشاد وروضة الواعظین: نلت].
(4- 4) [لم یرد فی المستجاد].
(5)- [من هنا حکاه عنه فی الفصول المهمّة والبحار والدّمعة ونور الأبصار والمعالی].
(6)- [زاد فی نور الأبصار: ما بین].
(7)- [زاد فی نور الأبصار: وهم].
(8- 8) [لم یرد فی نور الأبصار].
(9)- [فی نور الأبصار والمعالی: بشر].
(10- 10) [لم یرد فی نور الأبصار، وفی المستجاد: المثنّی].
(11- 11) [فی المستجاد والفصول المهمّة ونور الأبصار: عمر].
(12- 12) [لم یرد فی المستجاد وکشف الغمّة والفصول المهمّة ونور الأبصار].
(13- 13) [لم یرد فی الفصول المهمّة ونور الأبصار].
(14)- [زاد فی الفصول المهمّة ونور الأبصار: استشهدوا ثلاثتهم بین یدی عمّهم الحسین بن علیّ علیهما السلام بطفّ کربلاء رضی اللَّه عنهم وأرضاهم وأحسن عن الدِّین والإسلام وأهله جزاهم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 23
أمّه أمّ ولد، والحسین «1» «2» بن الحسن «2» الملقّب بالأثرم، وأخوه طلحة «3» بن الحسن «3»، وأختهما فاطمة «3» بنت الحسن «3»، أمّهم أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه «4» التّیمیّ «5» وأمّ عبداللَّه وفاطمة، وأمّ سلمة، ورقیّة «6» بنات الحسن «6» علیه السلام لأمّهات «7» شتّی «8». «9»
__________________________________________________
(1)- [الفصول المهمّة: الحسن].
(2- 2) [لم یرد فی المستجاد ونور الأبصار].
(3- 3) [لم یرد فی الفصول المهمّة ونور الأبصار].
(4)- [فی الفصول المهمّة ونور الأبصار: عبداللَّه].
(5)- [لم یرد فی نور الأبصار، وفی الفصول المهمّة: التّمیمیّ].
(6- 6) [لم یرد فی المستجاد].
(7)- [زاد فی کشف الغمّة والفصول المهمّة ونور الأبصار: أولاد].
(8)- [زاد فی الفصول المهمّة ونور الأبصار: قال الشّیخ کمال الدّین ابن طلحة: لم یکن لأحد من أولاد الحسن عقب غیر اثنین منهم وهما الحسن وزید، وزاد أیضاً فی البحار: عم: له من الأولاد ستّة عشر وزاد فیهم أبا بکر وقال: قتل عبداللَّه مع الحسین علیه السلام، وزاد أیضاً فی المعالی: قیل: له من الأولاد ستّة عشر وزید فیهم أبو بکر بن الحسن علیه السلام، وقیل: قتل مع عمّه الحسین علیه السلام، ویحتمل أنّ اسمه أحمد بن الحسن علیه السلام.
فی البحار: ماتت بنت من الحسن بن علیّ علیه السلام فکتب قوم من أصحابه کتاباً إلیه یعزّونه عن ابنته فکتب علیه السلام إلیهم: أمّا بعد فقد بلغنی کتابکم تعزّوننی بفلانة فعند اللَّه أحتسبها تسلیماً لقضائه وصبراً علی بلائه فإن أوجعتنا المصائب وفجعتنا النّوائب بالأحبّة المألوفة الّتی کانت بنا حفیة والأخوان المحبِّین الّذین کان یسرّ بهم النّاظرون وتقربهم العیون أضحوا قد اخترمتهم الأیّام ونزل بهم الحمام فخلفوا الخلوف وأودت بهم الحتوف فهم صرعی فی عساکر الموتی متجاورون فی غیر محلّة التّجاور ولا صلات بینهم ولا تزاور ولا یتلاقون عن قرب جوارهم أجسامهم نائیة من أهلها خالیة من أربابها قد أجشعها أخوانها فلم أر مثل دارها داراً ولا مثل قرارها قراراً فی بیوت موحشة وطلول مضجعة قد صارت فی تلک الدّیار الموحشة وخرجت من الدّیار المؤنسة ففارقتها من غیر قلی فاستودعتها للبلی وکانت أمة مملوکة سلکت سبیلًا مسلوکة صار إلیها الأوّلون وسیصیر إلیها الآخرون والسّلام].
(9)- در بیان فرزندان حسن بن علی علیهما السلام و شماره و نام‌های ایشان و شمه‌ای از حالاتشان:
فرزندان حسن علیه السلام پانزده پسر و دختر بودند؛ به این ترتیب: زید و دو خواهرش: امّ الحسن و امّ الحسین که مادر این سه، امّ بشیر، دختر ابی مسعود عقبة بن عمرو بود. حسن بن حسن و مادرش خولة دختر منظور فزاری بود. عمرو بن حسن و دو برادرش قاسم و عبداللَّه ومادرشان امّ ولد بود. عبدالرحمان بن حسن و او نیز مادرش امّ ولد بود. حسین بن حسن که به اثرم ملقب بود و برادرش طلحة و خواهر این دو
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 24
المفید، الإرشاد، 2/ 16/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 576؛ العلّامة الحلِّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 441- 442؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166؛ المجلسی، البحار، 44/ 163؛ البحرانی، العوالم، 15/ 305؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 336؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 250؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 58- 59
«1» وأمّا عمرو والقاسم وعبداللَّه بنو الحسن بن علیّ علیهما السلام فإنّهم استشهدوا بین یدی عمّهم الحسین بن علیّ علیهما السلام بالطّفِّ رضی اللَّه عنهم وأرضاهم «1» وأحسن عن الدِّین والإسلام وأهله جزائهم.
وعبدالرّحمان بن الحسن رضی الله عنه خرج مع عمّه الحسین علیه السلام إلی الحجّ، فتوفّی بالأبواء وهو محرم رحمة اللَّه علیه.
والحسین بن الحسن المعروف بالأثرم کان له فضل ولم یکن له ذکر فی ذلک، وطلحة ابن الحسن کان جواداً. «2»
المفید، الإرشاد، 2/ 23/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 580؛ المجلسی، البحار، 44/ 167؛ البحرانی، العوالم، 16/ 311؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 340؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 95- 96؛ آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 296- 297
__________________________________________________
- فاطمه و مادرشان امّ اسحاق دختر طلحة بن عبیداللَّه تیمی است و امّ عبداللَّه و فاطمه و امّ سلمه و رقیه دختران آن حضرت علیه السلام که از مادرهای مختلف بودند.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 16
(1- 1) [حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 680].
(2)- واما عمر وقاسم وعبداللَّه، فرزندان دیگر حسن بن علی علیهما السلام. پس ایشان در رکاب عموی خویش حسین بن علی علیهما السلام در کربلا شهید شدند. خداوند از ایشان خوشنود باشد و خوشنودشان سازد و به خاطر دفاعی که از اسلام و مسلمین کردند، پاداششان را نیکو فرماید.
اما عبدالرحمان بن حسن رضی الله عنه با عمویش حسین علیه السلام برای زیارت حج بیرون رفت و در ابواء (که نام جایی در راه مکه و مدینه و قبر آمنه مادر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نیز در آن‌جاست) در حال احرام از دنیا برفت؛ رحمة اللَّه علیه.
اما حسین بن حسن که به اثرم معروف بود، مردی دانشمند و فاضل بود؛ ولی ذکری از او نشده است و طلحة بن حسن، مردی بخشنده و سخاوتمند بود.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 23
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 25
أسماء مَن قتل مع الحسین علیه السلام من أهل بیته بطفّ کربلاء [...] والقاسم، وأبو بکر «1»، وعبداللَّه، بنو الحسن بن علیّ علیهما السلام.
المفید، الإرشاد، 2/ 129، 130/ عنه: الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 263
«2» ولد علیّ بن الحسین علیهما السلام خمسة عشر ولداً «3»: «4» محمّد المکنّی بأبی جعفر «4» الباقر «5» علیه السلام، أمّه أمّ عبداللَّه «6» بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، وعبداللَّه، والحسن، والحسین، أمّهم أمّ ولد، و «7» زید، وعمر «8» لأمّ ولد «8»، والحسین الأصغر، وعبدالرّحمان، وسلیمان، «9» لأمّ ولد «9»، وعلیّ وکان أصغر ولد علیّ بن الحسین علیهما السلام، وخدیجة، أمّهما أمّ ولد، «10» ومحمّد الأصغر أمّه أمّ ولد «10»، وفاطمة، وعلیّة، وأمّ کلثوم، «4» أمّهنّ أمّ ولد «4».
المفید، الإرشاد، 2/ 154/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 90؛ العلّامة الحلِّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 458؛ المجلسی، البحار، 46/ 166/ مثله الطبرسی، إعلام الوری،/ 257، ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 209؛ الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 375
وولد [الإمام الباقر] بالمدینة سنة سبع وخمسین من الهجرة وقبض بها سنة أربع عشرة ومأة، وسنّه یومئذ سبع وخمسون سنة «11» وهو هاشمیّ من هاشمیّین، علویّ من
__________________________________________________
(1)- [لم یذکره المفید فی أولاد الإمام الحسن المجتبی علیه السلام، وذکر مکانه عمرو].
(2)- [فی إعلام الوری: له، وفی الفصول المهمّة: أولاد].
(3)- [أضاف فی الفصول المهمّة: ما بین ذکر وأنثی أحد عشر ذکراً وأربع إناث وهم].
(4- 4) [لم یرد فی إعلام الوری].
(5)- [فی الأنوار مکانه: وأمّا أولاده علیه السلام خمسة عشر ولداً: محمّد الباقر ...].
(6)- [زاد فی الأنوار: فاطمة].
(7)- [أضاف فی إعلام الوری: أبو الحسین].
(8- 8) [فی إعلام الوری والفصول المهمّة: أمّهما أمّ ولد].
(9- 9) [الفصول المهمّة: أمّهم أمّ ولد].
(10- 10) [لم یرد فی الفصول المهمّة].
(11)- [إلی هنا لم یرد فی العوالم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 26
علویّین، وقبره بالبقیع من مدینة الرّسول صلی الله علیه و آله و سلم. «1»
المفید، الإرشاد، 2/ 156/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 123؛ المجلسی، البحار، 46/ 215؛ البحرانی، العوالم، 19/ 15، 440
ومحمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب بن عبدالمطّلب بن هاشم بن عبد مناف، باقر علم الدِّین، «2» وإمام المتّقین «2»، کنیته أبو جعفر. وُلد بالمدینة سنة سبع وخمسین من الهجرة. وقُبض بالمدینة سنة أربع عشرة ومائة، وکان سنّه یومئذٍ سبعاً وخمسین سنة. وأمّه أمّ عبداللَّه بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب، وهو هاشمیّ من هاشمیّین، علویّ من علویّین. وقبره بالبقیع من مدینة الرّسول صلی الله علیه و آله.
المفید، المقنعة،/ 472- 473/ مثله الطّوسی، تهذیب الأحکام، 6/ 77 رقم 24
الحسن بن الحسن وهو الحسن الثّانی «3» وأمّه خولة بنت منصور بن زبّان الفزاریّ،
__________________________________________________
(1)- (بدان که) علی بن الحسین علیهما السلام پانزده فرزند دارد:
1. محمد که کنیه‌اش ابو جعفر باقر علیه السلام بود و مادرش امّ عبداللَّه دختر حسن بن علی بن ابیطالب علیه السلام است؛ 2. عبداللَّه؛ 3. حسن؛ 4. حسین و این سه مادرشان امّ ولد بود؛ 5. زید؛ 6. عمر که این دو نیز مادرشان امّ ولد بود؛ 7. حسین اصغر؛ 8. عبدالرحمان؛ 9. سلیمان که مادر این سه نیز امّ ولد بود؛ 10. علی که کوچک‌ترین فرزندان آن حضرت بود؛ 11. خدیجه که مادر این دو نیز امّ ولد بود؛ 12. محمد اصغر که مادرش امّ ولد است؛ 13. فاطمه؛ 14. علیه؛ 15. امّ کلثوم و مادر این سه نیز امّ ولد بوده است.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 154
و آن حضرت در سال پنجاه و هفت از هجرت در مدینه به دنیا آمد و در سال صدوچهارده در همان‌جا از دنیا برفت. عمر شریفش در آن زمان پنجاه‌وهفت سال بود و او از دو طرف نسبش به هاشم می‌رسید و هم از دو طرف نسب به علی علیه السلام می‌رساند؛ زیرا چنانچه گذشت مادرش دختر امام مجتبی علیه السلام بود و قبرش در مدینه در قبرستان بقیع است.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 156
(2- 2) [لم یرد فی التّهذیب].
(3)- الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب المعروف بالحسن الرّضا، عدّه کثیر من العلماء الزّیدیّة فی‌الأئمّة، وإنّما أهمله المؤلِّف فی هذا الکتاب لأنّه اقتصر علی مَن ذکره الهادی فی (الأحکام)، توفّی سنة (93 ه) تقریباً، وقد جمعت فی سیرته کتیباً صغیراً ضمنته ما ذکره من أخباره.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 27
وکان «1» وصیّ أبیه ووالی صدقته، وزید «2» بن الحسن وأمّه أمّ بشیر بنت أبی مسعود عقبة ابن عمرو بن ثعلبة من ولد الحارث بن الخزرج «2»، وعمرو «3»، والقاسم، وأبو بکر، قُتِلا بالطّفّ 2 مع عمّهما «2»، وعبداللَّه: «4» قُتل بالطّفّ «4»، وعبدالرّحمان، والحسین الأثرم «5»، وطلحة «6» وهو طلحة الجود، ذکره محمّد بن حبیب فی الطّلحات المعدودین فی الأجواد، وأمّه أمّ إسحاق بنت «6» طلحة بن عبداللَّه التّیمیّ «5»، وإسماعیل، ویعقوب، ومحمّد، وجعفر، وحمزة، «2» لأمّهات أولاد، فهؤلاء أربعة عشر ابناً «2».
العقب منهم لاثنین: الحسن «2» بن الحسن «2»، وزید «7» بن الحسن، وانقرض اثنان منهم، وهما: عمرو بن الحسن، والحسین الأثرم بن الحسن، وقد اتّصل عقبهما إلی أوائل أیّام بنی العبّاس ثمّ انقرض، والباقون درجوا.
والبنات ثمان: فاطمة، وأمّ عبداللَّه، وزینب، وأمّ الحسن، وأمّ الحسین، وأمّ سلمة، ورقیّة، وفاطمة الصّغری.
أعقبت منهنّ أمّ عبداللَّه لأمّ ولد، وکانت عند علیّ بن الحسین علیه السلام، فولدت له:
حسناً وحسیناً الأکبر درجا، ومحمّد الباقر، وعبداللَّه ابنی علیّ بن الحسین «7».
أبو طالب الزّیدی، الإفادة،/ 52- 53/ عنه: مجدالدّین الیمنی، التّحف،/ 56
العقب من ولد الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه الصّلاة والسّلام من أربعة [رجال]:
1- من الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب.
__________________________________________________
(1)- [فی التّحف مکانه: قال الإمام أبو طالب: الحسن وکان ...].
(2- 2) [لم یرد فی التّحف].
(3)- [التّحف: عمر].
(4- 4) [التّحف: کذلک].
(5)- [لم یرد فی التّحف].
(6- 6) [التّحف: الجود، جدّه].
(7- 7) [التّحف: وزید انتهی بتغییر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 28
2- وزید بن الحسن.
3- ومن عمر ثمّ انقرض.
4- ومن الحسین الأثرم ثمّ انقرض.
وأمّ الحسن بن الحسن خولة بنت منظور بن ریّان بن سیّار بن عمرو بن جابر بن عقیل بن هلال بن سمیّ بن مارن بن فزارة بن ذبیان.
وأمّ زید بن الحسن أمّ بشیر [فاطمة] بنت أبی مسعود عقبة بن عمرو بن ثعلبة بن أسیرة بن عسیرة بن [عطیّة بن] حذارة بن عوف بن الحارث بن الخزرج بن حارثة بن ثعلبة بن عمرو بن مریقیا بن عامر ماء السّماء بن حارثة الغطریف امرئ القیس البطریق ابن ثعلبة العنقا بن مازن بن غسّان.
العبیدلی، تهذیب الأنساب،/ 33- 34
ولد أمیر المؤمنین الحسن بن علیّ رضی الله عنه الحسن بن الحسن، وفیه العدد والبیت، أمّه [خولة] «1» بنت منظور بن زبّان الفزاریّة؛ وزید بن الحسن، وله عقب کثیر: أمّه أمّ بشر «2» بنت أبی مسعود الأنصاریّ البدریّ؛ وعمرو «3»؛ والحسین؛ والقاسم؛ وأبو بکر؛ وطلحة؛ أمّه أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه؛ وعبدالرّحمان؛ وعبداللَّه؛ ومحمّد؛ وجعفر؛ وحمزة؛ لا عقب لواحد من هؤلاء، إلّاأنّ عمراً کان له ولد فقیه محدِّث مشهور، واسمه محمّد بن عمرو، انقرض عقبه؛ فأمّا عبداللَّه والقاسم وأبو بکر، فإنّهم قُتِلوا مع عمِّهم الحسین، رضی اللَّه عنهم.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 38- 39
وهؤلاء ولد العبّاس بن عبدالمطّلب: ولد العبّاس: الفضل، به کان یکنّی، رِدْفُ رسول اللَّه (ص)، وهو أحد مَن تولّی غسل رسول اللَّه (ص)؛ لم یعقب إلّاابنة تزوّجها أبو موسی
__________________________________________________
(1)- التّکملة من ب، ح والمعارف 92.
(2)- ح: «أمّه بشیر» بإسقاط «أم» وضبط «بشیر» بالتّصغیر. والصّواب فی سائر النّسخ مطابق لما فی نسب قریش 49.
(3)- ح: «عمر» هنا وفی بقیّة الکلام أیضاً، تحریف. وانظر نسب قریش 50.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 29
الأشعریّ صاحب رسول اللَّه (ص). ولدت أمّ کلثوم بنت الفضل بن العبّاس لأبی موسی الأشعریّ رضی الله عنه: موسی بن أبی موسی؛ وإخوته لأمِّه محمّد، وجعفر، وحمزة، بنو الحسن ابن علیّ بن أبی طالب رضی الله عنه، لا عقب لهؤلاء من ولد الحسن. ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 18
روی موسی بن القاسم عن عبدالرّحمان «1»، عن عبداللَّه بن سنان، قال: سألت أبا عبداللَّه علیه السلام عن المحرم یموت کیف یصنع به؟ فحدّثنی أنّ عبدالرّحمان بن الحسن بن علیّ علیه السلام مات بالأبواء مع الحسین بن علیّ علیهما السلام، وهو محرم ومع الحسین علیه السلام عبداللَّه بن العبّاس وعبداللَّه بن جعفر، فصنع به کما صنع بالمیّت وغطّی وجهه ولم یمسّه طیباً، قال:
وذلک فی کتاب علیّ علیه السلام «2».
الطّوسی، التّهذیب، 5/ 383 رقم (1337) 250/ عنه: الحرّ العاملی، وسائل الشّیعة، 2/ 697 رقم 3- 4
فولد الحسن أبو محمّد بن علیّ علیهما السلام فی روایة شیخ الشّرف ستّة عشر ولداً منهم خمس أناث، وهم: زید والحسن والحسین الأثرم وطلحة وإسماعیل وعبداللَّه وحمزة ویعقوب وعبدالرّحمان وأبو بکر عمر، والبنات: فاطمة وأمّ الخیر رملة وأمّ الحسن وأمّ سلمة وأمّ عبداللَّه.
قال ابن أبی جعفر: قتل عبداللَّه بن الحسن بالطّفّ.
وقال الموضّح: زید وأمّ الخیر وأمّ الحسن أمّهم خزرجیّة.
قال الموضّح: وأمّ الحسن بن ... «3» الحسن وهو المثنّی، خولة بنت منظور الفزاریّة
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الوسائل: یعنی ابن أبی نجران].
(2)- [زاد فی الوسائل: وعنه، عن عبدالرّحمان، عن علاء، عن محمّد، عن أبی جعفر علیه السلام، قال: سألته عن المحرم إذا مات کیف یصنع به؟ قال: یغطّی وجهه ویصنع به کما یصنع بالحلال، غیر أنّه لا یقربه طیباً. وبإسناده عن علیّ بن الحسین، عن محمّد بن أحمد بن علیّ، عن عبداللَّه بن الصّلت، عن صفوان، عن العلا بن رزین، عن محمّد بن مسلم، عن أبی جعفر وأبی عبداللَّه علیهما السلام مثله].
(3)- من هنا یبتدئ نسخة الأساس.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 30
زوجة عمّه الحسین علیه السلام بنته فاطمة. قال: وأمّا عمر فأمّه أمّ ولد. وزاد القاسم بن الحسن وهو المقتول بالطّفّ.
وهذه زیادة صحیحة قرأت فی ولد الحسن علیه السلام لصلبه، علی والدی أبی الغنائم محمّد ابن علیّ بن محمّد بن محمّد بن أحمد بن علیّ بن محمّد الصّوفیّ العمریّ النّسّابة نسّابة البصریین عند قراءتی علیه، وهی القراءة الثّانیة علیه سنة خمس وثلاثین وأربعمائة، وأمضاه وقال لی: دم القاسم فی بنی عدی.
قال الموضّح: وعبداللَّه بن الحسن هو أبو بکر قتل بالطّفّ، وکان الحسین علیه السلام زوّجه ابنته سکینة، دمه فی بنی غنی.
قال الموضّح: ومات عبدالرّحمان بن الحسن محرماً بالأبواء ومعه عمّه الحسین علیه السلام، وکفن ولم یخیط «1» کفنه ولا غطی وجهه. والحسین بن الحسن.
قال الموضّح: هو الأثرم لأمِّ ولد. وطلحة بن الحسن، قال العمریّ أبو علیّ: هو طلحة الجواد أمّه من تیم قریش.
قال العمریّ: وخرجت أمّ الحسن بنت الحسن علیه السلام وهی لأمّ ولد إلی عبداللَّه بن الزّبیر. قال: وخرجت أمّ عبداللَّه بنت الحسن علیه السلام وهی لأمّ ولد إلی زین العابدین علیه السلام، فولدت له حسناً وحسیناً والباقر علیه السلام وعبداللَّه، هکذا روی صحیح.
قال: وخرجت أمّ سلمة وهی لأمّ ولد إلی عمر بن زین العابدین علیه السلام. وزاد الموضّح ورقیّة بنت الحسن خرجت إلی عمر بن المنذر بن الزّبیر بن العوام، وقد رواها الحاکم بن حبیب.
فولد الحسن، أبو محمّد فی روایة الموضّح العمریّ: وفی روایة غیره أبو الحسین قال شیخنا أبو الحسن بن أبی جعفر فی کتابه الموسوم بتهذیب الأنساب: العقب من ولد الحسن
__________________________________________________
(1)- کذا فی الأساس وفی ک (من خاط یخیط) وفی (ش و س): لم یحنط (من الحنوط).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 31
ابن علیّ علیهما السلام من أربعة رجال وهم: الحسن، وزید، وعمر، والحسین الأثرم، انقرض اثنان وهما عمر والحسین.
المجدی،/ 19- 20
فولد محمّد بن علیّ بن الحسین الإمام الباقر أبو جعفر علیه السلام أمّه حسنیّة، وهو أوّل مَن جمع ولادة الحسن والحسین علیهما السلام، وقبره بالبقیع وکان واسع العلم وافر الحلم، روی عنه حدیث کثیر.
المجدی،/ 94
ووُلِد الباقر علیه السلام بالمدینة یوم الثّلاثاء، وقیل یوم الجمعة لثلاث لیال خلون من صفر سنة سبع وخمسین من الهجرة، وقبض بها فی ذی الحجّة، ویُقال فی شهر ربیع الأوّل، ویُقال فی شهر ربیع الآخر سنة أربع عشرة ومائة من الهجرة، وله یومئذ سبع وخمسون سنة «1»، وأمّه فاطمة أمّ عبداللَّه علیها السلام ویقال: أمّ عبدة بنت الحسن بن علیّ علیه السلام، وهو هاشمیّ من هاشمیّین وعلویّ من علویّین (ص) «2» فصار بالفضل علماً یضرب به الأمثال ویسیر بوصفه الآثار والأشعار، [کما ذکرنا فی سرّ السّلسلة].
وقال محمّد بن أبی طلحة العوتیّ:
سلام علی السّجّاد ثمّ علی ابنه علیٍّ باقر العلم المشتهر بالبقر
الفتّال، روضة الواعظین (ط قم)،/ 207/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 216؛ البحرانی، العوالم، 19/ 19، 441؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 125
[القرن 6] له من الأولاد ستّة عشر «3» ولداً ذکراً «4» وأنثی: زید بن الحسن، وأختاه أمّ الحسن، وأمّ الحسین أمّهم أمّ بشر بنت أبی مسعود الخزرجیّة، والحسن بن الحسن أمّه
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار والعوالم].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة].
(3) (3*) [فی البحار والعوالم: وزاد فیهم أبا بکر وقال: قتل عبداللَّه مع الحسین علیه السلام].
(4)- [فی الأنوار مکانه: وأمّا أولاد الحسن علیه السلام فهم ستّة عشر ذکراً ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 32
خولة بنت منظور الفزاریّة، وعمر بن الحسن وأخواه: عبداللَّه، والقاسم ابنا الحسن قُتِلا مع الحسین بن علیّ بکربلاء أمّهم أمّ ولد، وعبدالرّحمان بن الحسن أمّه أمّ ولد، والحسین ابن الحسن الملقّب بالأثرم، وأخوه طلحة، وأختهما فاطمة أمّهم أمّ إسحاق بنت طلحة ابن عبیداللَّه التّیمیّ وأبو بکر قُتِلَ مع الحسین وأمّ عبداللَّه، وفاطمة، وأمّ سلمة، ورقیّة لأمّهات أولاد شتّی.
وکان زید بن الحسن علیه السلام یلی صدقات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم وکان جلیل القدر «1» کثیر البرّ «1» ومات وله تسعون سنة وخرج من الدّنیا ولم یدّع الإمامة ولا ادّعاها له مدّع من الشّیعة «1» ولا غیرهم 1 (3*).
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 212/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 163؛ البحرانی، العوالم، 16/ 305؛ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 373
فی عدد أولاده، قیل: کانوا خمسة عشر: الحسن وزید وعمرو والحسین وعبداللَّه وإسماعیل ومحمّد ویعقوب وجعفر وطلحة وحمزة وأبو بکر والقاسم، وکان المعقب منهم:
الحسن وزید، وقیل: أحد عشر ذکراً وثلاث بنات، واللَّه أعلم.
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 103
وُلد [الإمام الباقر علیه السلام] بالمدینة «2» سنة سبع وخمسین من الهجرة یوم الجمعة غرّة رجب وقیل: الثّالث من صفر وقبض سنة أربع عشرة ومائة من ذی الحجّة وقیل: فی شهر ربیع الأوّل، وقد تمّ عمره سبعاً وخمسین سنة «3».
وأمّه أمّ عبداللَّه فاطمة بنت الحسن «4» علیه السلام، «5» فهو هاشمیّ من هاشمیّین وعلویٌّ من
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأنوار].
(2)- [فی الأنوار مکانه: وأمّا الإمام باقر العلوم علیه السلام فمولده بالمدینة ...].
(3)- [زاد فی الأنوار: ومات مسموماً، سمّه أیضاً هشام بن عبدالملک فی وقت ملکه].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی العوالم، 19/ 17، 440].
(5) (5*) [لم یرد فی البحار والدّمعة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 33
علویّین.
وقبره بالبقیع «1» من مدینة الرّسول صلی الله علیه و آله و سلم «1» إلی جانب أبیه زین العابدین علیه السلام «1» وعمُّ أبیه الحسن بن علیّ علیهما السلام (5*) 1.
فعاش مع جدِّه الحسین علیه السلام أربع سنین ومع أبیه تسعاً وثلاثین سنة وکانت مدّة إمامته ثمانی عشرة سنة. [ثمّ ذکر کلامه فی دلائل الإمامة].
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 259/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 212؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 124؛ الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 375- 376
الباب السّابع فی ذکر الإمام محمّد الباقر علیه السلام وفیه خمسة فصول:
الفصل الأوّل فی ذکر نسبه واسمه وکنیته: هو باقر العلم وجامعه وشاهر العلم ورافعه.
وأمّا نسبه أباً وأمّاً: فأبوه الإمام علیّ بن الحسین علیه السلام، وأمّه فاطمة بنت الإمام الحسن ابن علیّ علیه السلام وتدعی أمّ الحسن وقیل أمّ عبداللَّه. وأمّا اسمه فمحمّد، وکنیته أبو جعفر، وله ثلاثة ألقاب: باقر العلم، والشّاکر، والهادی، وأشهرها الباقر. وسمِّی بذلک لتبقّره فی العلم وهو توسّعه فیه. [...] قد ولد من هاشمیّین وعلویّ من علویّین.
الفصل الثالث فی مدّة عمره: عاش صلوات اللَّه علیه سبعاً وخمسین سنة مع جدِّه الحسین أربعاً.
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 114- 115، 116
قُتِل مع الحسین من أهل بیته بطفّ کربلاء: [...] القاسم، عبداللَّه، أبو بکر بنو الحسن ابن علیّ علیهم السلام.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 250
عدّة مَن قُتِل معه (صلوات اللَّه علیه) من أهل بیته وعشیرته: [...] ومن بنی الحسن علیه السلام: القاسم، وأبو بکر، وعبداللَّه.
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 108
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأنوار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 34
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 35
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 36
أولاد عمر بن الحسن بن علیّ علیهما السلام منهم محمّد وأمّه رملة بنت عقیل بن أبی طالب، وأمّ سلمة. وکان عمر رجلًا ناسکاً من الدِّین والورع، وابنته أمّ سلمة عند عبداللَّه بن هاشم بن المسور بن مخرمة ولم یلد له.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 342- 344، 387
ولد له أحد عشر ابناً «1» وبنت «2». «3» أسماء بنیه «3»: عبداللَّه والقاسم والحسن وزید وعمرو وعبیداللَّه «4» وعبدالرّحمان وأحمد وإسماعیل والحسین وعقیل و «5» أمّ الحسن «6».
ابن الخشّاب، تاریخ موالید الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 174/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 576؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 249- 250
أمّ محمّد بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب بن عبدالمطّلب بن هاشم الهاشمیّة: زوج علیّ بن الحسین قدم بها مع أهل بیتها حین قُتِل الحسین بن علیّ من العراق إلی دمشق، لها ذکر، تقدّم ذکر ورودها فی ترجمة عمّها الحسین.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 74/ 192 رقم 9816
أخبرنا أبو محمّد بن عبداللَّه بن علیّ بن الآبنوسیّ فی کتابه- وأخبرنی أبو الفضل ابن ناصر عنه- أنبأنا أبو محمّد الجوهریّ، أنبأنا أبو الحسین بن المظفّر، أنبأنا أبو علیّ أحمد ابن علیّ، أنبأنا أحمد بن عبداللَّه بن عبدالرّحیم البرقیّ، قال: ومن ولد علیّ بن حسین:
محمّد بن علیّ بن حسین أبو جعفر، وأمّه أمّ عبداللَّه بنت حسن بن علیّ بن أبی طالب، وکان فقیهاً فاضلًا قد روی عنه.
__________________________________________________
(1)- [فی کشف الغمّة والفصول المهمّة: ولداً].
(2)- [زاد فی الفصول المهمّة ونور الأبصار: واحدة].
(3- 3) [نور الأبصار: وهم].
(4)- [فی الفصول المهمّة ونور الأبصار: عبداللَّه].
(5)- [زاد فی الفصول المهمّة ونور الأبصار: والبنت اسمها وزاد أیضاً فی نور الأبصار: فاطمة وکنیتها].
(6)- [زاد فی کشف الغمّة والفصول المهمّة ونور الأبصار: فاطمة وهی أمّ محمّد بن علیّ الباقر علیهما السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 37
أخبرنا أبو البرکات أیضاً، أنبأنا محمّد بن طاهر، أنبأنا مسعود بن ناصر، أنبأنا عبدالملک بن الحسن، أنبأنا أبو نصر البخاری [...] وکان مولده سنة ستّ وخمسین.
أنبأنا أبو جعفر محمّد، أنبأنا الصّفّار، أنبأنا ابن منجویه، أنبأنا الحاکم «1»، قال:
أبو جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب القرشیّ المدنیّ وأمّه أمّ عبداللَّه بنت حسن بن علیّ بن أبی طالب.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 57/ 212، 213، 214، ط المحمودی،/ 130، 134
قال: وحدّثنا الزّبیر، حدّثنی محمّد بن إسماعیل بن جعفر، قال: قال بعض أتباع محمّد ابن علیّ بن أبی طالب: زار محمّد بن علیّ ابنة أخیه نفیسة بنت حسن بن علیّ، وهی عند عبداللَّه بن الزّبیر فوجده عندها، فتحدّثا ساعة، ثمّ خرج محمّد بن علیّ وهو یقول:
ما ظننت أن تلد النِّساء مثلک یا ابن الزّبیر، ثمّ تمثّل:
إذا أنّه العس سیِّد العشیرة قد یریها حتّی یکون المؤخرا
ولم یلبث أن خرج عبداللَّه بن الزّبیر یقول: للَّه‌درّک یا ابن الحنفیّة، فما رأیت کالیوم رجلًا، ثمّ تمثّل البیت الّذی تمثّله محمّد بن علیّ.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 11/ 177- 178
(وذکر) فی کتاب (نزهة الطّرف وبستان الظّرف) عن الحسن البصریّ [...]
(وبهذا الإسناد) الّذی مرّ عن أحمد بن الحسین، أخبرنی أبو الحسین ابن الفضل القطّان؛ حدّثنا عبداللَّه بن جعفر، حدّثنا یعقوب بن سفیان، حدّثنا ابن بکیر، عن اللّیث ابن سعد، قال: فی سنة إحدی وستِّین؛ قُتِل الحسین بن علیّ وأصحابه، لعشر لیال خلون من المحرّم یوم عاشوراء یوم السّبت فی آخر الیوم، وقُتِل معه [...]
عبداللَّه بن الحسن، وأبو بکر بن الحسن، والقاسم بن الحسن [...]
__________________________________________________
(1)- الأسامی والکنی للحاکم النّیسابوری، 3/ 38 رقم 999.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 38
(وذکر) السّیِّد الإمام أبو طالب أنّ الصّحیح فی یوم عاشوراء الّذی قتل فیه الحسین علیه السلام وأصحابه (رضی اللَّه عنهم) إنّه کان یوم الجمعة سنة إحدی وستِّین.
[...] ومن ولد الحسن بن علیّ: عبداللَّه بن الحسن، والقاسم بن الحسن، وأبو بکر بن الحسن، وعمر بن الحسن وکان صغیراً فهم أربعة [...]
وأخذوا رؤوس هؤلاء فحملت إلی الشّام ودفنت جثتهم بالطّفّ.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 46- 47، 48
وأولاده ثلاثة «1» عشر ذکراً وابنة واحدة: عبداللَّه، وعمر والقاسم، أمّهم أمّ ولد والحسین الأثرم، والحسن أمّهما خولة بنت منظور «2» الفزاریّة، وعقیل، والحسن أمّهما أمّ بشیر بنت أبی مسعود الخزرجیّة، وزید، وعمر من الثّقفیّة، وعبدالرّحمان من أمّ ولد، وطلحة، وأبو بکر أمّهما أمّ إسحاق بنت طلحة التّمیمیّ، وأحمد، وإسماعیل، والحسن الأصغر، ابنته أمّ الحسن فقط «3» عند عبداللَّه «3»، ویقال وأمّ الحسین وکانتا من أمّ بشیر الخزاعیّة، وفاطمة من أمّ إسحاق بنت طلحة، وأمّ عبداللَّه، وأمّ سلمة، ورقیّة لأمّهات أولاد شتّی «4».
وقُتِل مع الحسین من أولاده: عبداللَّه، والقاسم وأبو بکر.
والمعقبون من أولاده اثنان: زید بن الحسن، والحسن بن الحسن.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 29- 30/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 168- 169؛ البحرانی، العوالم، 16/ 306، 311؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 32
__________________________________________________
(1)- [فی تسلیة المجالس: خمسة].
(2)- [أضاف فی تسلیة المجالس: ابن رباب، وفی أکثر المصادر: ابن زبّان].
(3- 3) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(4)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 39
اسمه [الإمام الباقر علیه السلام] محمّد. وکنیته أبو جعفر لا غیر. ولقبه باقر العلم، «1» والشّاکر للَّه، والهادی، والأمین، والشّبیه لأنّه کان یشبه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
وکان ربع القامة، دقیق البشرة، جعد الشّعر، أسمر له خال علی خدّه وخال أحمر فی جسده، ضامر الکشح، حسن الصّوت، مطرق الرّأس «1». «2» أمّه فاطمة أمّ عبداللَّه بنت الحسن علیه السلام، ویقال: أمّه أمّ عبده بنت الحسن بن علیّ «3».
وُلِد بالمدینة یوم الثّلاثاء، وقیل: یوم الجمعة غرّة رجب، وقیل: الثّالث من صفر سنة سبع وخمسین من الهجرة.
وقبض بها فی ذی الحجّة، ویقال: فی شهر ربیع الآخر سنة أربع عشرة ومائة، وله یومئذ سبع وخمسون سنة مثل عمر أبیه وجدّه.
وأقام مع جدّه الحسین ثلاث سنین أو أربع سنین، ومع أبیه علیّ أربعاً وثلاثین سنة وعشرة أشهر، أو تسعاً وثلاثین سنة، وبعد أبیه تسع عشرة سنة، وقیل: ثمانی عشرة، وذلک فی أیّام إمامته.
[ثمّ ذکر کلامه فی دلائل الإمامة] وقبره ببقیع الغرقد.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 210/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 216؛ البحرانی، العوالم، 19/ 17، 440، 441؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 124- 125
ویقال: إنّه هاشمیّ من هاشمیّین وعلویّ من علویّین وفاطمیّ من فاطمیّین؛ لأنّه أوّل ما اجتمعت له ولادة الحسن والحسین علیهما السلام، وکانت أمّه أمّ عبداللَّه بنت الحسن بن علیّ. «4» وکان علیه السلام أصدق النّاس لهجة وأحسنهم بهجة وأبذلهم مهجة «4».
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی البحار].
(2)- [إلی هنا لم یرد فی العوالم].
(3)- [إلی هنا لم یرد فی الدّمعة].
(4- 4) [لم یرد فی العوالم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 40
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 208/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 215؛ البحرانی، العوالم، 19/ 15
واختلفوا فی عدد المقتولین من أهل البیت «1» [...] وأربعة من بنی الحسن: أبو بکر، وعبداللَّه، والقاسم، وقیل بشر، وقیل عمر وکان صغیراً [...] أسر «2» «3» الحسن بن الحسن مقطوعة یده «3».
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 112/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 62- 63؛ البحرانی، العوالم، 17/ 343؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 20؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 462؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 241؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 329- 330
صفوة الصّفوة: أبو جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام أمّه أمّ عبداللَّه بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب.
ابن الجوزی، مستدرک العوالم (من صفوة الصّفوة)، 19/ 339
[القرن 7] ومن ولده عمر بن الحسن، کان ناسکاً من أهل الدِّین والصّلاح. وزید بن الحسن وکان ممدّحاً والحسن بن زید بن الحسن: ولی المدینة وکان فاضلًا شریفاً ممدّحاً.
والحسن بن الحسن بن علیّ.
ابن قدامة، التّبیین،/ 128
وولد الحسن بن علیّ الحسن، أمّه خولة بنت منظور بن زبان الفزاریّة وعمراً أمّه ثقفیّة، وابنه محمّد بن عمرو، وروی عن جابر بن عبداللَّه حدیث: «لیس من البرِّ أن تصوموا فی السّفر». خرّجه مسلم. والحسین الأثرم لأمِّ ولد، وطلحة وأمّه أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه.
البرِّی، الجوهرة،/ 33
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی تسلیة المجالس].
(2)- [تسلیة المجالس: أسّروا].
(3- 3) [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 41
کان له من الأولاد عدد لم یکن لکلّهم عقب، بل کان العقب لابنین «1» منهم، «2» بلا خلاف «2»، فقیل: کانوا خمسة «3» عشر وهذه أسمائهم: الحسن وزید وعمرو والحسین وعبداللَّه وعبدالرّحمان وعبیداللَّه وإسماعیل ومحمّد ویعقوب وجعفر وطلحة وحمزة وأبو بکر والقاسم وکان «4» العقب منهم للحسن المثنّی «5» ولزید ولم یکن لغیرهما منهم عقب. وقیل: «6» کان أولاده «6» أقلّ من ذلک، «7» ولیس کک وکان له بنت واحدة «7» تُسمّی أمّ الحسن. واللَّه أعلم.
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 70 (ط بیروت)،/ 244/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 575- 576؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 340
الباب الخامس فی أبی جعفر محمّد بن علیّ الباقر علیه السلام: هو باقر العلم وجامعه وشاهر علمه ورافعه ومتفوّق درّه وراضعه ومنمق درّه وراصعه، صفا قلبه وزکا عمله وطهرت نفسه وشرفت أخلاقه وعمرت بطاعة اللَّه أوقاته، ورسخت فی مقام التّقوی قدمه وظهرت علیه سمات الإزدلاف وطهارة الاجتباء، فالمناقب تسبق إلیه والصّفات تشرف به. «8» فأمّا ولادته فبالمدینة فی ثالث صفر من سنة سبع وخمسین للهجرة قبل قتل جدّه الحسین بثلاث سنین وقیل غیر ذلک «8».
وأمّا نسبه أباً وأمّاً، فأبوه زین العابدین علیّ بن الحسین علیهم السلام، «9» وأمّه بنت الحسن ابن علیّ بن أبی طالب واسمها فاطمة وتدعی أمّ الحسن وقیل: أمّ عبداللَّه «9».
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة: لاثنین].
(2- 2) [لم یرد فی ط بیروت وکشف الغمّة والدّمعة].
(3)- [المصدر (ط فجری): خمس].
(4)- [لم یرد فی الدّمعة].
(5)- [لم یرد فی ط بیروت وکشف الغمّة والدّمعة].
(6- 6) [کشف الغمّة: له أولاد].
(7- 7) [فی ط بیروت وکشف الغمّة: وقیل: کان له بنت].
(8- 8) [حکاه عنه فی البحار والعوالم، 19/ 438].
(9- 9) [حکاه عنه فی العوالم (المستدرک)، 19/ 17].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 42
وأمّا اسمه فمحمّد وکنیته أبو جعفر، وله ثلاثة ألقاب: باقر العلم والشّاکر والهادی وأشهرها الباقر «1» وسمِّی بذلک لتبقّره فی العلم وهو توسّعه فیه «1». «2» وأمّا عمره فإنّه مات فی سبع عشرة ومائة، وقیل غیر ذلک وقد نیّف علی السِّتین، وقیل غیر ذلک. أقام مع أبیه زین العابدین بضعاً وثلاثین سنة من عمره، وقبره بالمدینة «3» بالبقیع فی القبر الّذی فیه أبوه وعمّ أبیه الحسن بالقبّة الّتی فیها العبّاس «2»، وقد تقدّم ذکر ذلک.
ابن طلحة، مطالب السّؤول (ط بیروت)،/ 277، 282/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 117، 119- 120؛ المجلسی، البحار، 46/ 218؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 123- 124
أولاده علیه السلام: الحسن بن الحسن وأمّه خولة بنت منظور الفزاریّة، وکان وصیّ أبیه ووالی صدقته، وزید بن الحسن وأمّه أمّ بشیر بنت أبی مسعود من ولد الحارث بن الخزرج، وعمر والقاسم وأبو بکر قتلوا بالطّفّ مع عمِّهم، وعبداللَّه بالطّفّ، وعبدالرّحمان وحسین الأثرم وطلحة وهو طلحة الجود، ذکره محمّد بن حبیب فی الطّلحات المعدودین فی الأجواد، وأمّه أمّ إسحاق ابنه طلحة بن عبیداللَّه التّیمیّ، وإسماعیل ویعقوب ومحمّد وحمزة وجعفر لأمّهات أولاد، فهؤلاء الأربعة عشر ابناً، العقب منهم لابنین الحسن بن الحسن وزید بن الحسن، وانقرض اثنان منهم وهما عمر بن الحسن وحسین الأثرم، وقد کان اتّصل عقبهما إلی أوایل أیّام بنی العبّاس ثمّ انقرض والباقون درجوا.
والبنات ثمان: فاطمة وأمّ عبداللَّه وزینب وأمّ الحسن وأمّ الحسین وأمّ سلمه ورقیّة وفاطمة الصّغری، أعقبت منهنّ أمّ عبداللَّه لأمّ ولد وکانت عند علیّ بن الحسین سلام اللَّه علیه فولدت له حسناً وحسیناً الأکبر درجا ومحمّد الباقر وعبداللَّه بن علیّ بن الحسین علیهم السلام.
الحلِّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 106
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی تاریخ الخمیس، 2/ 286].
(2- 2) [حکاه عنه فی البحار].
(3)- [لم یرد فی البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 43
قال الواقدیّ وهشام: کان له خمسة عشر ذکراً وثمان بنات، فمن الذّکور علیّ الأکبر، وعلیّ الأصغر وجعفر، وفاطمة، وسکینة، وأمّ الحسن، وعبداللَّه، والقاسم، وزید، وعبدالرّحمان، وأحمد، وإسماعیل، والحسین وعقیل، والحسن، وهو أبو عبداللَّه حسن بن حسن بن علیّ علیه السلام، وهذا المذکور إنّما هو ترتیب الواقدیّ، ومحمّد بن هشام.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواص، 214 (ط بیروت)،/ 194
فالحاصل إنّهم قتلوا من آل أبی طالب [...] من ولد الحسن بن علیّ ثلاثة: أبو بکر، والقاسم وعبداللَّه. «1»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 254
محمّد الباقر علیه السلام هو أبو جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب، وأمّه أمّ عبداللَّه بنت الحسن بن حسن بن علیّ علیه السلام.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ (ط بیروت)،/ 302
وله علیه السلام عقب، أولد خمسة عشر ولداً ذکراً وأنثی، وأکثر نسله من زید والحسن بن الحسن. قال الحافظ أحمد البیهقیّ فی کتاب المدخل: هو علیه السلام جدّ الشّافعیّ من قبل أمّه فاطمة بنت عبیداللَّه بن الحسن بن الحسن.
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 415
ذکر مَن قُتِل مع الحسین بن علیّ علیه السلام [...] وأولاد أخیه الحسن علیه السلام، عبداللَّه، وأبو بکر، والقاسم.
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 446
محمّد الباقر: أبو جعفر محمّد بن زین العابدین علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب رضی اللَّه عنهم أجمعین، الملقّب الباقر؛ أحد الأئمّة الاثنی عشر فی اعتقاد الإمامیّة، وهو والد جعفر الصّادق، وقد تقدّم ذکره.
کان الباقر عالماً سیِّداً کبیراً، وإنّما قیل له الباقر لأنّه تبقّر فی العلم، أی توسّع، والتبقّر:
__________________________________________________
(1)- ابو بکر، عبداللَّه و قاسم، پسران حسن علیه السلام بودند که از این هر سه، عبداللَّه و قاسم به حدّ بلوغ نرسیده بودند.
عمادالدین طبری، کامل بهائی، 2/ 303
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 44
التوسّع، [ثمّ ذکر کلامه فی سرّ السّلسلة] ومولده یوم الثلاثاء ثالث صفر سنة سبع وخمسین للهجرة، وکان عمره یوم قُتِل جدّه الحسین رضی الله عنه ثلاث سنین، وزمّه أمّ عبداللَّه بنت الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب رضی الله عنه.
ابن خلّکان، وفیات الأعیان، 4/ 174 رقم 560
وقال الحافظ عبدالعزیز الجنابذیّ: أبو جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب بن عبدالمطّلب بن هاشم الباقر، وأمّه أمّ عبداللَّه بنت حسن بن علیّ بن أبی طالب، وزوجته «1» أمّ فروة بنت القاسم بن محمّد بن أبی بکر الصِّدِّیق رضی الله عنه وکان کثیر العلم.
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 120/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 218؛ البحرانی، العوالم، 19/ 15، 439؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 126
وقال الحافظ عبدالعزیز بن الأخضر الجنابذیّ: ولد الحسن الذّکور: حسن، وزید، ومحمّد، وعمرو، وعبداللَّه، والقاسم، وأبو بکر، وعبدالرّحمان، وحسین، ومحمّد، وعبداللَّه، وطلحة. ومن النِّساء: تماضر، وأمّ الحسن، وأمّ الخیر، وأمّ عبداللَّه، وأمّ سلمة، والّذی أراه أنّ فی هذه الأسماء تکریراً وأظنّه من النّاسخ وأهل مکّة أخبر بشعابها، فما ذکره الشّیخ المفید رحمه الله هو الّذی یعتمد علیه فی هذا الباب، لأنّه أشدّ حرصاً وأکثر تنقیباً وکشفاً وطلباً لهذه الأمور.
قال الحافظ بن الأخضر: روی من أولاد الحسن بن علیّ، زید بن الحسن عن أبیه واعتمدت حذف الأسانید کما اشترطته فی أوّل الکتاب. الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 580- 581
فأمّا ولادته [الإمام الباقر علیه السلام] فبالمدینة فی ثالث صفر سنة سبع وخمسین للهجرة قبل قتل جدّه الحسین بثلاث سنین، وقیل غیر ذلک، فأمّا نسبه أباً وأمّاً فأبوه زین
__________________________________________________
(1)- [المصدر: أمّها] کذا فی النّسخ وتوافقها نسخة البحار أیضاً. والظّاهر وقوع سقط فی الکلام وکأنّ الصّحیح کما فی الإرشاد وإعلام الوری [وأولاده [محمّد الباقر]: أبو عبداللَّه جعفر بن محمّد وعبداللَّه بن محمّد وأمّهما أمّ فروة بنت القاسم بن محمّد بن أبی بکر]. فإنّ أمّ فروة زوجته، وهی أمّ جعفر بن محمّد الصّادق علیه السلام. وکما سیأتی أیضاً فی أولاد سیِّد الشّهداء علیهم السلام من هذا الجزء.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 45
العابدین علیّ بن الحسین علیهم السلام، وأمّه فاطمة بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب، وتُدعی أمّ الحسن، وقیل: أمّ عبداللَّه.
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 117
وقال عبداللَّه: حدّثنا محمّد بن عمرو الشّیبانیّ، قال: قال الفضل بن عبّاس بن عقبة ابن أبی لهب یرثی مَن قتل مع الحسین بن علیّ علیهما السلام یعنی من أهله، وکان قبل الحسین [...] وأبو بکر، والقاسم، وعبداللَّه بنوا الحسن بن علیّ. [...]
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 59
وخلف الحسن من الولد حسن بن حسن وعبیداللَّه وعمراً وزیداً وإبراهیم. ذکره الدّولابیّ وذکر ابن الذّراع أبو بکر بن أحمد فی کتاب موالید أهل البیت أنّه ولد له أحد عشر ابناً وبنت: عبداللَّه والقاسم والحسن وزید وعمر وعبیداللَّه وعبدالرّحمان وأحمد وإسماعیل والحسین «1» وعقیل وأمّ الحسین «2».
محبّ‌الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 143/ عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 293- 294
[القرن 8] ترتیب ولد الحسن الزّکیّ علیه السلام: البدأة منهم ببنی الحسن المثنّی، ثمّ بولد زید ابن الأنصاریّة.
ترتیب ولد الحسن المثنّی: البدأة ببنی عبداللَّه المحض، ثمّ ببنی إبراهیم، ثمّ ببنی الحسن المثلّث، ثمّ ببنی جعفر، ثمّ ببنی داود.
ترتیب ولد عبدالمحض علیه الرّحمة والرّضوان: البدأة منهم ببنی النّفس الزّکیّة، ثمّ ببنی إبراهیم قتیل باخمری، ثمّ موسی، ثمّ سلیمان، ثمّ إدریس، ثمّ یحیی. فالمقدّم من بنی موسی الجون بنو عبداللَّه.
ترتیب بنی زید بن الحسن بن علیّ أمیر المؤمنین علیهما الصّلاة والسّلام: البدأة منهم ببنی القاسم بن الحسن بن زید، والمقدّم من ولده بنو البطحانیّ، ثمّ إسماعیل بن الحسن بن زید.
__________________________________________________
(1)- [زاد فی تاریخ الخمیس: الأثرم].
(2)- [تاریخ الخمیس: الحسن].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 46
[...] وأعقب علیه السلام من ولدیه، الحسن المثنّی، وزید الجواد.
أمّا الحسن المثنّی أبو محمّد، فهو السّیِّد الجلیل القدر، أمّه خولة بنت منظور بن زبّان ابن سیّار بن عمرو بن جابر بن عقیل بن هلال بن سمیّ بن مازن بن فزارة بن ذبیان بن بغیض بن ریث بن غطفان بن سعد بن قیس غیلان بن إلیاس بن مضر بن نزار.
وأخواه لأمّه إبراهیم وداود وأمّ القاسم بنو محمّد السّجّاد بن طلحة بن عبیداللَّه، وکان الحسن علیه السلام خلف علی خولة بعد أبیهم.
ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 47، 62
وأمّا أبو جعفر محمّد باقر العلم، فأمّه أمّ أخیه عبداللَّه زینب بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب، هو أوّل مَن اجتمعت له ولادة الحسن والحسین. کان علیه السلام واسع العلم، وافر الحلم، روی عنه حدیث کثیر، ونقل عنه علم جمّ.
بالإسناد المقدّم المرفوع إلی یحیی بن الحسن، قال: حدّثنی محمّد بن القاسم، حدّثنا عبدالرّحمان بن صالح الأزدیّ، عن أبی مالک الجنبتی، عن عبداللَّه بن عطاء، قال: ما رأیت العلماء عند أحد قطّ أصغر منهم عند أبی جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین علیهم السلام.
ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 145
ومن أولاد الحسن بن علیّ [قُتِل بالطّفِ] ثلاثة، وهم: أبو بکر، وعبداللَّه، والقاسم.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 462
وقال محمّد بن سعد فی الطّبقة الخامسة: الحسن بن علیّ بن أبی طالب أمّه فاطمة بنت رسول اللَّه (ص) فولد الحسن: محمّداً الأکبر وبه کان یکنّی، وذکر ولده حسن بن حسن، وزید بن حسن.
المزی، تهذیب الکمال، 6/ 224
قال الزّبیر بن بکّار: کان یقال لمحمّد بن علیّ: باقر العلم، وأمّه هی أمّ عبداللَّه بنت الحسن بن علیّ.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 5/ 344
فبنو الحسن هم: الحسن، وزید، وطلحة، والقاسم، وأبو بکر، وعبداللَّه، فقُتِلوا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 47
بکربلاء مع عمّهم الشّهید، وعمرو، وعبدالرّحمان، والحسین، ومحمّد، ویعقوب، وإسماعیل، فهؤلاء الذّکور من أولاد السّیِّد الحسن. ولم یعقب منهم سوی الرّجلین الأوّلین: الحسن وزید. فلحسن خمسة أولاد أعقبوا، ولزید ابن وهو الحسن بن زید، فلا عقب له إلّامنه، ولی إمرة المدینة المنوّرة، وهو والد السّتِّ نفیسة. والقاسم، وإسماعیل، وعبداللَّه، وإبراهیم، وزید، وإسحاق، وعلیّ رضی اللَّه عنهم.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 187 (ط دار الفکر)، 4/ 401
قال: ولم یفلت من أهل بیت الحسین سوی ولده علیّ الأصغر، فالحسینیّة من ذرِّیّته، کان مریضاً. وحسن بن حسن بن علیّ، وله ذرِّیّة، وأخوه عمرو، ولا عقب له [...] وأمّ محمّد بنت الحسن بن علیّ، وعبید وإماء لهم.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 203- 204 (ط دار الفکر)، 4/ 418
[من شهداء الطّفّ علیهم السلام] ومن أولاد أخیه الحسن ثلاثة: عبداللَّه، والقاسم، وأبو بکر.
الزّرندی، درر السّمطین،/ 218
قُتِل مع الحسین من أولاد أخیه الحسن ثلاثة: عبداللَّه، والقاسم، وأبو بکر بنو الحسن ابن علیّ بن أبی طالب.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 189
أمّا «1» أولاده علیه السلام خمسة عشر «2» ولداً ذکراً وأنثی، منهم: زید بن الحسن وأختاه أمّ الحسن وأمّ الحسین، أمّهم أمّ بشیر بنت أبی مسعود بن عقبة بن عمرو بن ثعلبة الخزرجیّة، والحسن بن الحسن، أمّه خولة بنت منظور بن زیّان الفزاریّة، وعمرو بن الحسن، والقاسم وعبداللَّه ابنا الحسن، أمّهم أمّ ولد، وعبدالرّحمان بن الحسن، أمّه أمّ ولد، والحسین بن الحسن الملقّب بالأثرم لأمّ ولد، وأخوه طلحة بن الحسن، وأختهما فاطمة بنت الحسن،
__________________________________________________
(1)- [البحار: کان].
(2)- [إلی هنا حکاه فی البحار والعوالم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 48
أمّهم أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبید التّیمیّ، وأمّ عبداللَّه، وفاطمة، وأمّ سلمة، ورقیّة بنات الحسن علیه السلام لأمّهات شتّی.
رضی الدّین بن المطهّر، العدد،/ 352- 353 رقم 15/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 173؛ البحرانی، العوالم، 16/ 305
قیل: کان له [علیّ بن الحسین علیهما السلام] من الأولاد عشر رجال وأربع نسوة. فی الدّرّ:
ولد علیّ بن الحسین علیهما السلام خمسة عشر ولداً: مولانا محمّد الباقر علیه السلام أمّه أمّ الحسن بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهما السلام، وعبداللَّه، والحسن، والحسین أمّهم أمّ ولد، وزید، وعمر لأمّ ولد، والحسین الأصغر، وعبدالرّحمان، وسلیمان لأمّ ولد، وعلیّ وکان أصغر ولده، وخدیجة أمّهما أمّ ولد، ومحمّد الأصغر أمّه أمّ ولد، وفاطمة، وعلیّة، وأمّ کلثوم أمّهنَّ أمّ ولد. والعقب من ولد زین العابدین علیه السلام فی ستّة رجال: مولانا الباقر، وعبداللَّه الأرقط، وعمر بن علیّ، وزید بن علیّ، والحسین الأصغر، وعلیّ بن علیّ.
رضی الدّین بن المطهّر، العدد،/ 316- 317/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 155- 156؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 107- 108
[القرن 9] عقب الحسن علیه السلام: (وولد) أبو محمّد الحسن- فی روایة شیخ الشّرف العبیدلیّ- ستّة عشر ولداً منهم خمس بنات وأحد عشر ذکراً، وهم: زید، والحسن المثنّی، والحسین، وطلحة، وإسماعیل، وعبداللَّه، وحمزة، ویعقوب، وعبدالرّحمان، وأبو بکر، وعمر. وقال الموضّح النّسّابة: عبداللَّه هو أبو بکر. وزاد القاسم: وهی زیادة صحیحة. وأمّا البنات فهنّ: أمّ الحسین رملة، وأمّ الحسن، وفاطمة، وأمّ سلمة، وأمّ عبداللَّه. وزاد الموضّح: رقیّة، فهنّ فی روایته ستّ بنات، وجملة أولاده فی روایته سبعة عشر. وقال أبو نصر البخاریّ: أولد الحسن بن علیّ ثلاثة عشر ذکراً وستّ بنات.
أعقب من ولد الحسن أربعة: زید، والحسن، والحسین الأثرم، وعمر إلّاأنّ الحسین الأثرم وعمر انقرضا سریعاً وبقی عقب الحسن من رجلین لا غیر زید والحسن المثنّی،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 49
(فعقب) الحسنین اثنا عشر سبطاً ستّة من ولد الحسن علیه السلام وستّة من ولد الحسین علیه السلام وقد روی عن رسول اللَّه صلوات اللَّه علیه أنّه قال: سیکون من ولدی عدد نقباء بنی إسرائیل».
ونظّم ذلک بعض الشّعراء، فقال:
فَموسی بلا عَقَبْ وأحمد مُعْقِبُ وناهیکَ بالعِقْبِ الکِرامِ الأعاظِم
فسِتّة أسباط الحسینِ، وستّة من الحسن الهادی؛ وکلّ لفاطم «1»
ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط بیروت)،/ 88- 89، (ط النّجف)،/ 68- 69
فی ذکر عقب محمّد الباقر بن علیّ زین العابدین بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام ویکنّی أبا جعفر، ولقّب الباقر لما رواه عن جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ عن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم أنّه قال له: [ثمّ ذکر کلامه کما ذکرناه فی سرّ السلسلة].
وکان واسع العلم، وافر الحلم، وجلالة قدره أشهر من أن ینبّه علیها، ولد سنة تسع وخمسین بالمدینة فی حیاة جدّه الحسین علیه السلام وتوفّی فی ربیع الآخر سنة أربع عشرة ومائة فی أیّام هشام بن عبدالملک وهو ابن خمسین وخمس سنوات ودفن بالبقیع.
ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط النّجف)،/ 194، 195
فولد للحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام: زید من أمّ ولد، والحسن بن الحسن من أمّ ولد، والقاسم، [و] أبو بکر، [و] عبداللَّه، لا عقب لهم، قتلوا مع عمّهم الإمام الحسین ابن علیّ علیه السلام بالطّفّ، وعمرو بن الحسن، وعبدالرّحمان بن حسن، والحسین، ومحمّد، ویعقوب وإسماعیل بنو الحسن.
__________________________________________________
(1)- در نسل ابی محمد الحسن بن علی و او را دوازده پسر بود و شش دختر؛ اما چهار پسر بیش نسل نداشتند: عمرو، والحسین الاثرم که هردو زود منقرض شدند. نسل او امروز از دو پسرند: زید، و الحسن المثنی. نسل زید یک سبطاند و نسل الحسن پنج سبط. پس این معلم بر شش سبط می‌نهیم.
ابن عنبه، الفصول الفخریه،/ 107
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 50
فهؤلاء [هم] الذّکور من ولد الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام ولم یعقب من ولد الحسن بن علیّ سوی رجلین: هما الحسن بن الحسن [و] زید بن الحسن، وسائر ولد الحسن بن علیّ لا عقب لهم.
المقریزی، اتّعاظ الحنفاء،/ 8
(ع- محمّد) بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب الهاشمیّ أبو جعفر الباقر، أمّه بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 9/ 350
(ت س- عبداللَّه) بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب الهاشمیّ. روی عن أبیه وجدّه الأکبر علیّ بن أبی طالب مرسلًا وجدّه لأمِّه الحسن بن علیّ بن أبی طالب. وعنه عمارة بن غزیة وموسی بن عقبة وعیسی بن دینار ویزید ابن أبی زیاد. ذکره ابن حبّان فی الثّقات، وقال: أمّه بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب. قلت: وصحّح التّرمذیّ حدیثه والحاکم، وهو من روایته عن أبیه، وأمّا روایته عن الحسن بن علیّ فلم تثبت وهی عند النسائی من طریق موسی بن عقبة عن عبداللَّه بن علیّ عن الحسن بن علیّ، فإن کان هو صاحب التّرجمة، فلم یدرک جدّه الحسن بن علیّ؛ لأنّ والده علیّ بن الحسین لمّا مات عمّه الحسن رضی الله عنه کان دون البلوغ.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 5/ 324- 325 رقم 557
(أمّ کلثوم) بنت العبّاس بن عبدالمطّلب الهاشمیّة:
تنبیه: ذکر ابن الأثیر فی ترجمة التی قبل هذه أنّ أمّها بنت محمیّة بن جزء الزّبیدیّ، وأنّها کانت زوج الحسن بن علیّ، فولدت له محمّداً وجعفر، ثمّ فارقها فتزوّجها أبو موسی الأشعریّ، فولدت له موسی، ثمّ مات عنها، فتزوّجها عمران بن طلحة، ثمّ فارقها، فرجعت إلی دار أبی موسی فماتت بها، ودُفنت بظاهر الکوفة.
قلت: وهذا کلّه إنّما هو لأمِّ کلثوم بنت الفضل بن العبّاس بن عبدالمطّلب. وقصّةتزویج الفضل بنت محمیّة ثابتة فی صحیح مسلم، وقصّة تزویج أبی موسی أمّ کلثوم بنت الفضل بن العبّاس ثابتة فی طبقات ابن سعد.
ابن حجر، الإصابة، 4/ 469 رقم 1482
وقُتِل معه یوم عاشوراء [...] وابن أخیه القاسم بن الحسن. ونجا ذلک الیوم من القتل:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 51
الحسن وعمرو ابنا الحسن «1».
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 12/ 425، 428
قال یاقوت: والعقب للحسن من زید والحسن. والعقب لزید من الحسن بن زید، والعقب للحسن بن الحسن من جعفر وداود وعبداللَّه والحسن وإبراهیم.
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 21/ 281
وأمّا الإمام الهمام الغطریف المقدام سیِّدنا الحسن السّبط علیه السلام أعقب تسعة عشر ولداً، ذکورهم سبعة عشر، وعقّب منه رجلین الأوّل زید والثّانی الحسن المثنّی.
المخزومی، صحاح الأخبار،/ 11
وقال: وعدّه مَن قتل معه من أهل بیته وعشیرته [...] من بنی الحسن: القاسم وأبو بکر وعبداللَّه. «2»
المخزومی، صحاح الأخبار،/ 30
یکنّی أبا محمّد، ولد فی شهر رمضان بالمدینة لثلاث من الهجرة، وتوفّی مسموماً سنة اثنین وخمسین، وعمره ثمان وأربعون سنة.
وله من الولد الذّکور خمسة عشر ولداً، وهم: زید وهو أکبرهم، والحسن المثنّی، وعمرو، والحسین الأثرم، وعبداللَّه، وعبدالرّحمان، وعبیداللَّه، وإسماعیل، ومحمّد، ویعقوب، وجعفر، وطلحة، وحمزة، وأبو بکر، والقاسم.
والإناث أربع، وهنّ: زینب، وأمّ الحسن «3»، ورملة، وأمّ الحسین. وسنذکر عقبهم بعد تمام ذکر ولد الحسین علیه السلام.
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: الحسین].
(2)- ولادت آن جناب در مدینه فی سنة سبع وخمسین من الهجرة در روز جمعه غره رجب اتفاق افتاد. بعضی سیم صفر نیز گفته‌اند. مادرش امّ عبداللَّه بنت امیر المؤمنین حسن علیه السلام است و او هاشمی از دو هاشمی متولد شد. کنیت او ابو جعفر و لقبش باقر است و به واسطه تقبر او در علم، یعنی توسع وی در آن، او را باقر گفتند و به این لقب ملقب گشت. مناقب و مآثر وی نه‌چندان است که زبان و قلم و بنان به بیان و به تقریر و تحریر آن وافی باشد.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 29
(3)- [فی المطبوع: أمّ الحسین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 52
ونبدأ بذکر مَن عقب من ولد الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهما السلام، المعقبون من ولد الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهما السلام: زید، والحسن المثنّی، وهما السّبطان من ولد الحسن ابن علیّ بن أبی طالب علیهما السلام.
محمّدکاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة،/ 45، 99
[القرن 10] «1» الحسن علیه السلام، أبو محمّد، الزّکیّ، المدینة «1»، وُلد فی یوم الثلاثاء نصف رمضان، سنة ثلاث من الهجرة، 1 ملوک وقت الولادة: یزدجرد، أمّه فاطمة علیها السلام، نقش خاتمه: العزّة للَّه «1»، عدد الأزواج: أربع وستّون عدا السّراریّ «2»، عدد الأولاد: خمسة عشر ولداً، «1» مدّة الأعمار: ثمانی وأربعون «1»، 1 أیّام الوفاة: الخمیس سابع صفر سنة خمسین، أمکنة الوفاة: المدینة، سبب الوفاة: سمّته جعدة، ملوک وقت الوفاة: معاویة بن أبی سفیان 1، بابه: سفینة، «1» أمکنة القبور: فی البقیع «1».
الکفعمی، المصباح، 522/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 34 «1»؛ البحرانی، العوالم، 16/ 15، 30، 277، 301
الأسماء: محمّد علیه السلام، الکنی: أبو جعفر، ألقاب: الباقر «3»، أمکنة الولادة: المدینة، أیّام الولادة: الاثنین «4»، سنو الولادة: سبع «5» وخمسین، «6» أسماء الأمّهات: أمّ عبداللَّه بنت الحسن، عدد الأولاد: تسعة أولاد «6»، مدّة الأعمار: سبع وخمسون، أیّام الوفاة: الاثنین، شهور الوفاة: سابع ذی الحجّة، سنو الوفاة: سنة ستّة عشر مائة «7»، أمکنة الوفاة: المدینة.
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی البحار والعوالم].
(2)- [فی البحار والعوالم: الجواریّ].
(3)- [إلی هنا لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة].
(4)- [زاد فی البحار والعوالم والدّمعة: ثالث صفر].
(5)- [فی البحار والعوالم: تسع].
(6- 6) [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة].
(7)- [إلی هنا حکاه فی البحار والعوالم والدّمعة مع اختلاف فی عباراته، وزاد فی البحار والدّمعة: سمّه هشام ابن عبدالملک].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 53
الکفعمی، المصباح،/ 522/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 217؛ البحرانی، العوالم، 19/ 19، 441؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 125
وخامسهم ابنه محمّد، وهو أبو جعفر محمّد بن زین العابدین بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب، رضی اللَّه عنهم. الملقّب بالباقر. وهو والد جعفر الصّادق، رضی اللَّه عنهما.
کان الباقر عالماً سیِّداً کبیراً، وإنّما قیل له الباقر لأنّه تبقّر فی العلم، أی توسّع، والتّبقّر التّوسّع. [ثمّ ذکر کلامه فی سرّ السّلسلة]. «1» ومولده یوم الثّلاثاء سنة سبع (18 آ) وخمسین «2» من الهجرة. وکان عمره یوم قُتِل جدّه الحسین، رضی اللَّه عنهما، ثلاث سنین. وأمّه أمّ عبداللَّه «3» بنت الحسن بن علیّ «4»، رضی اللَّه عنهم «3».
وتوفِّی فی ربیع الآخر سنة ثلاث عشرة ومائة، «5» وقیل سبع عشرة «5»، بالحُمَیْمَة، ونُقل إلی المدینة، ودُفن بالبقیع فی القبر الّذی فیه أبوه وعمّ أبیه الحسن بن علیّ، رضی اللَّه عنهم، فی القبّة الّتی فیها العبّاس، رضی اللَّه عنه. «6»
والحُمَیْمَة، بضمّ الحاء المهملة وفتح المیم وسکون الیاء المثنّاة من تحتها وفتح المیم الثّانیة وبعدها هاء ساکنة: اسم لقریة کانت لعلیّ بن العبّاس وأولاده، رضی اللَّه عنهم، فی أیّام بنی أمیّة «7».
ابن طولون، الأئمّة الإثنا عشر،/ 81/ مثله البحرانی، العوالم (المستدرک عن نزهة الجلیس ومنیة الأنیس)، 19/ 444
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی العوالم (المستدرک عن نزهة الجلیس ومنیة الأنیس)].
(2)- ص (سبع وخمسین ومئة) خطأ. وفی مولده خلاف وکذا فی وفاته.
(3- 3) [لم یرد فی العوالم].
(4)- [فی المطبوع: أمّ عبداللَّه بنت الحسن بن الحسن بن علیّ علیهما السلام وهو مخالف لسائر المصادر].
(5- 5) [العوالم: وقیل: فی الثالث والعشرین من شهر صفر سنة أربع عشرة، وقیل: ثمانی عشرة ومائة].
(6)- [إلی هنا حکاه فی العوالم].
(7)- فی معجم البلدان: «بلد من أرض السّراة من أعمال عمان فی أطراف الشّام، کان منزل بنی العبّاس».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 54
(ذکر أولاده) فی الصّفوة: کان للحسن من الولد خمسة عشر ذکراً وثمان بنات [ثمّ ذکر کلام محبّ الدّین الطّبری کما ذکرناه]. وفی المختصر الجامع: أمّا أولاده: فالحسن وزید وعمرو والحسین الأثرم وطلحة وعبدالرّحمان والقاسم وأبوبکر وعبداللَّه وهؤلاء الثّلاثة قتلوا فی الطّفّ مع الحسین والعقب للحسن وزید دون مَن سواهما. «1»
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 293- 294
«1»
__________________________________________________
(1)- مولود آن حضرت به مدینه مبارکه، سنه ثلاث من الهجرة، و به روایتی سنه اثنان در شهر ربیع‌الاول و به روایتی سنه تسع واربعین من الهجرة.
و آن حضرت را به روایتی دوازده پسر و شش دختر بوده، از دو پسر نسل دارد: ابو الحسن زید، و ابو عبداللَّه الحسن المثنی.
کیا گیلانی، سراج الأنساب،/ 34
اولاد ذکور امام حسن رضی الله عنه به روایت اکثر مورخان پانزده نفر بوده‌اند و اسامی شریف ایشان این است که: حسن، زید، عمرو، حسین، عبداللَّه، اکبر، عبداللَّه، اصغر، عبدالرحمان، اسماعیل، محمد، یعقوب، جعفر، طلحه، حمزه، ابو بکر، قاسم و آن حضرت به قول طایفه‌ای از علما یک دختر داشته است که نامش فاطمه و کنیتش امّ الحسن و به روایتی بنات مکرمات آن امام خجسته‌صفات پنج نفر بوده‌اند و اسامی ایشان این است: فاطمه که والده امام محمد باقر علیه السلام است، زینب، امّ عبداللَّه، امّ الخیر، امّ سلمه. ابن خشاب اولاد ذکور آن حضرت را یازده نفر گفته است. و حافظ عبدالعزیز جنابذی دوازده نفر و شیخ مفید رحمه الله چنان افاده کرده است که اولاد ذکور واناث امام ثانی علیه السلام پانزده نفر بوده‌اند. زید بن الحسن، امّ الحسن و امّ الحسین که مادر ایشان امّ بشر بنت ابی مسعود عقبة بن عمرو الخزرجیه بود و حسن بن الحسن که از خوله بنت منظور الفزاریه تولد یافت و عمر و قاسم و عبداللَّه که مادر ایشان امّ ولد بود و عبدالرحمان که او نیز از امّ ولد در وجود آمد و حسین الاثرم و طلحه و فاطمه که از امّ اسحاق بنت طلحه بن عبیداللَّه رضی الله عنه در وجود آمده بودند و امّ عبداللَّه و فاطمه و امّ سلمه و رقیه که از امهات متعدده متولد شده بودند. به این روایت، پسران امام حسن علیه السلام هشت نفر بوده باشند و دختران حضرت هفت نفر و به اتفاق علمای علم انساب از زید بن حسن و حسن بن حسن نسل مانده و سایر اولاد امجاد آن حضرت عقب ندارند.
زید بن الحسن علیه السلام بسیار جلیل القدر، کریم الطبع و کثیر الخیر بود و شعرای عرب در مدح ذات فرخنده صفات آن جناب، اشعار بلاغت شعار دارند.
عمر و قاسم و عبداللَّه رضی اللَّه عنهما در کربلا شربت شهادت چشیدند و عبدالرحمان بن حسن در وقتی که با عمّ بزرگوار خویش، امام حسین علیه السلام احرام حج بسته بود، در منزل ابواب جوار مغفرت ایزد متعال انتقال نمود. بنابر روایت اوّل، ابو بکر بن حسن نیز در کربلا شهید شد و به جنت اعلی نقل فرمود. پوشیده-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 55
(والخامس) محمّد الباقر بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب، أمّه أمّ عبداللَّه فاطمة بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب، یکنّی أبا جعفر، [ثمّ ذکر کلامه فی مطالب
__________________________________________________
- نماند که از احوال سایر اولاد صلبی امام ثانی رضی الله عنه از کتبی که در وقت تحریر این مختصر درنظر بود، زیاده از آنچه نوشته شد، چیزی به وضوح نپیوست. لا جرم عنان بیان به صوب ذکر حالات امام سیّم علیه السلام انعطاف یافت ومن اللَّه الاعانة والتوفیق.
خواند امیر، حبیب السیر، 2/ 32، 33
و صاحب «کشف الغمه» اسامی جمعی از اهل بیت را که در آن واقعه شهید شده‌اند، بر این موجب تفصیل نموده است که: [...] ابو بکر، قاسم، عبداللَّه اولاد حسن بن علی علیه السلام.
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 34
ارباب اخبار در عدد اولاد امام چهارم اختلاف بسیار کرده‌اند. بعضی را عقیده آن است که آن جناب را پانزده فرزند بوده است؛ هشت پسر و هفت دختر. کمال‌الدین محمد بن طلحه و عبداللَّه بن خشاب چنان اعتقاد کرده‌اند که امام زین العابدین را اصلًا دختر نبوده و در «تاریخ گزیده» مسطور است که به روایتی آن امام عالی‌گهر پانزده پسر و نُه دختر داشته و از اسامی اولاد ذکور آن جناب هشت اسم متفق اکثر اهل خبر است، بر این موجب که مذکور می‌گردد محمد الباقر که از امّ عبداللَّه فاطمة بنت الحسن تولد نموده بود. زید که در کوفه به سعادت شهادت رسید، عمر عبداللَّه عبیداللَّه حسن حسین علی که به قول صاحب گزیده «افطس» لقب داشت و مادران این هفت امام‌زاده امهات اولاد بوده‌اند و اسامی بنات مکرمات آن خجسته صفات آنچه در «کشف الغمه» از شیخ مفید نقل کرده شده این است که نوشته می‌شود خدیجة فاطمه علیه امّ کلثوم و از تاریخ گزیده چنان مستفاد می‌گردد که امّ موسی و امّ حسن و ملیکه نیز از جمله اسامی بنات امام زین العابدین است؛ سلام اللَّه علی خیر الانام وعلیهم الی یوم القیام والعلم عند اللَّه الملک العلّام.
ذکر امام پنجم محمد بن علی بن الحسین علیهم السلام
امام پنجم هاشمی است از دو هاشمی تولد نموده و علوی است از دو علوی در وجود آمده است؛ زیرا که پدر بزرگوارش زین العابدین ابن حسین است و مادر نامدارش فاطمه بنت امام حسن و ولادت باسعادت آن جناب در مدینه روز جمعه سیم صفر سنه سبع وخمسین از هجرت سید المرسلین اتفاق افتاد و بعضی از مورخان در غره رجب سنه مذکوره گفته‌اند که اسم شریف آن امام عالی‌مقام محمد است و لقبش باقر (و لقب بذلک لتبقره أی توسعه فی العلم) و به قول کمال‌الدین محمد بن طلحه شاکر و هادی نیز از جمله القاب آن جناب است و امام محمد باقر مکنی به ابو جعفر بود و ابو جعفر در وقت شهادت جد خویش امام حسین رضی الله عنه سه ساله بود و در زمان وفات پدر خود امام زین العابدین سی‌وهشت ساله و در سنه اربع عشر و مائه فوت شد و به این روایت که اصح اقوال است مدت عمر عزیزش پنجاه‌وهفت سال باشد و زمان امامتش نوزده سال و در تاریخ گزیده مسطور است که به روایت علمای شیعه هشام بن عبدالملک بن مروان آن امام عالی‌شأن را زهر داد. مدفن همایونش به اتفاق علمای ملت گورستان بقیع است؛ نزدیک به مرقد بهشت‌آیین امام زین العابدین؛ سلام اللَّه علیهما الی یوم الدین.
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 67- 68
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 56
السّؤول] وُلِد بالمدینة یوم الجمعة ثالث صفر سنة سبع وخمسین من الهجرة قبل قتل الحسین بثلاث سنین.
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 286
[القرن 11] وکان عدد مَن قتل مع الحسین من أهل بیته وعشیرته علیه السلام [...] ومن أولاد الحسن علیه السلام ثلاثة وهم: القاسم وأبو بکر وعبداللَّه.
الطّریحی، المنتخب، 1/ 37
نساؤه علیه السلام: رأیت فی بعض التّواریخ: أنّه تزوّج أربعاً وستِّین امرأة «1»، ولم أقف علی أسمائهنّ، إلّاعلی أربع: أمّ بشیر بنت أبی مسعود، وخولة بنت منظور الفزاریّة، وأمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه التّیمیّ، وجعدة بنت قیس بن الأشعث، وهی الّتی سمّته، کما سیأتی فی هذا الفصل.
أولاده علیه السلام: قال المفید رحمه الله: خمسة عشر ذکوراً وإناثاً.
أسماؤهم: زید، وأمّ الحسن، وأمّ الحسین، من أمّ بشیر؛ والحسن من خولة؛ والحسین الملقّب بالأثرم، وطلحة، وفاطمة من أمّ إسحاق؛ وعمرو، والقاسم، وعبداللَّه من أمّ ولد، وعبدالرّحمان، وأمّ عبداللَّه، وفاطمة، وأمّ سلمة، ورقیّة، لأمّهات أولاد شتّی.
ومثله نقل کمال الدّین ابن طلحة من أنّهم خمسة عشر، ولم یعدّ فیهم أحداً من الإناث، وزاد فی عدد الذّکور عبداللَّه ثانیاً، وإسماعیل، ومحمّداً ویعقوب وجعفراً وحمزة
__________________________________________________
(1)- لقد کثرت القصص والأحادیث الملفّقة عن تعدّد زوجات الحسن علیه السلام ومطلّقاته، وهی جمیعاً مردودةلوجوه:
1. لم یذکر المؤرّخون أکثر من (4) أو (6) أو (10) من أسماء زوجاته علیه السلام کما فی شرح النّهج لابن أبی الحدید 16: 21، وترجمة الإمام الحسن من طبقات ابن سعد المنشور فی تراثنا العدد 11: 121، وغیرهما من المصادر المعتبرة.
2. لو کان قد تزوّج بهذا العدد المبالغ فیه لبلغ عدد أولاده بالمئات، وقد عدّ أغلب المؤرّخین أولاده (11) کابن الخشّاب کما فی کشف الغمّة 1: 576، وعدّ البعض أولاده (15) کما فی إرشاد المفید: 194.
3. لو صحّت هذه الرّوایات لکانت من أحسن الوسائل للطّعن فی شخص الإمام علیه السلام من قبل معاویة الّذی کان یتربّص به الفرص، وهذا یدل علی وضعها فی فترة متأخّرة حتّی عن عصر معاویة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 57
وأبا بکر، وقیل: کان له بنت تسمّی أمّ الحسن، وذکر أنّ العقب لم یکن إلّالاثنین من أولاده.
وقال ابن الخشّاب: إنّهم أحد عشر، فنقّص فی عددهم ممّا فی روایة کمال الدّین أحد اسمی عبداللَّه وحمزة وأبا بکر ومحمّداً ویعقوب، وزاد عقیلًا.
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 68- 70
[القرن 12] محمّد بن علیّ بن الحسین الباقر علیه السلام، کنیته أبو جعفر، وُلد بالمدینة سنة سبع وخمسین من الهجرة، وقُبض بالمدینة سنة أربع عشرة ومائة وله سبع وخمسون سنة، أمّه أمّ عبداللَّه بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
الأردبیلی، جامع الرّواة، 2/ 464 رقم 3731
(ه) عن علیّ بن هلال، عن أبیه، قال: دخلت علی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، ثمّ ذکر حدیثاً طویلًا فیه أنّه صلی الله علیه و آله و سلم قال لفاطمة: ومنّا سبطا هذه الأمّة وهما ابناک الحسن والحسین وهما سیِّدا شباب أهل الجنّة وأبوهما- والّذی بعثنی بالحقّ- خیر منهما، یا فاطمة! والّذی بعثنی بالحقّ إنّ منهما مهدیّ هذه الأمّة إذا صارت الدّنیا هرجاً ومرجاً وتظاهرت الفتن وانقطعت السّبل وأغار بعضهم علی بعض فلا کبیر یرحم صغیراً ولا صغیر یوقّر کبیراً، فیبعث اللَّه عند ذلک منهما مَن یفتح حصون الضّلالة ویحیی قلوباً غلفاً، یقوم بالدِّین فی آخر الزّمان کما قمت به فی أوّل الزّمان، ویملأ الأرض عدلًا وقسطاً کما ملئت جوراً.
أقول: قوله: منهما مهدیّ هذه الأمّة وجهه أنّ المهدی من أولاد الحسین علیه السلام ومن جهة الأمّ من أولاد الحسن علیه السلام، لأنّ أمّ الباقر من بنات الحسن علیهما السلام.
الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 3/ 592 رقم 22
وعنه، عن سعد، عن أحمد بن الحسن بن علیّ بن فضّال، عن یونس بن یعقوب، عن أبی مریم، عن أبی عبداللَّه علیه السلام، قال: خرج الحسین بن علیّ علیه السلام وعبداللَّه وعبیداللَّه ابنا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 58
العبّاس وعبداللَّه بن جعفر ومعهم ابن للحسن یقال له: عبدالرّحمان، فمات بالأبواء وهو محرم فغسّلوه وکفّنوه ولم یحنّطوه وخمّروا وجهه ورأسه ودفنوه.
الحرّ العاملی، وسائل الشّیعة، 2/ 697 رقم 5
وقال فی شواهد النّبوّة: وُلِد [الإمام الباقر] علیه السلام یوم الجمعة ثالث صفر سنة سبع وخمسین من الهجرة. «1» وقال الشّهید (قدّس اللَّه روحه) فی الدّروس: وُلِد علیه السلام بالمدینة یوم الاثنین ثالث صفر سنة سبع وخمسین، وقبض بها یوم الاثنین سابع ذی الحجّة، سنة أربع عشرة ومائة، وروی سنة ستّ عشرة، أمّه علیه السلام أمّ عبداللَّه بنت الحسن بن علیّ علیهم السلام. «2»
المجلسی، البحار، 46/ 217- 218 رقم 19/ عنه: البحرانی، العوالم، 19/ 17، 19، 441؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 125- 126
فرق الشّیعة: وبقی سائر أصحاب أبی جعفر علیه السلام علی القول بإمامته حتّی توفّی، وذلک
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی الدّمعة].
(2)- شیخ طبرسی و ابن شهرآشوب و دیگران روایت کرده‌اند که ولادت شریف آن حضرت در روز جمعه یا سه‌شنبه غرّه ماه مبارک رجب واقع شد و بعضی سوم ماه صفر نیز گفته‌اند، در مدینه مشرفه در سال پنجاه‌وهفت از هجرت بود.
و اسم شریف آن حضرت محمد بود و کنیت او ابو جعفر و القاب آن حضرت: باقر و شاکر و هادی بود. مشهورترین لقب‌های آن حضرت باقر بود 1، زیرا که حضرت رسالت صلی الله علیه و آله و سلم آن حضرت را به این لقب ملقّب گردانیده بود، برای آن‌که شکافنده علوم اولین و آخرین بود و حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم به جابر انصاری گفت: «درخواهی یافت یکی از فرزندان مرا که لقب او باقر است و علم را می‌شکافد برای مردم شکافتنی.» 2
و نقش نگین آن حضرت به روایت حضرت صادق علیه السلام «العزّة للَّه» بود 3. به روایت دیگر: «العزّة للَّه‌جمیعا» 4. به‌روایت دیگر، نقش نگین آن حضرت این کلمات بود: «ظنّی باللَّه حسن، وبالنّبیّ المؤتمن، وبالوصیّ ذی المنن، وبالحسین والحسن» 5. و به روایت دیگر، انگشتر جدّ خود امام حسین علیه السلام را در دست کرد 6.
مادر آن حضرت فاطمه دختر حضرت امام حسن علیه السلام بود که او را امّ عبداللَّه می‌گفتند و آن حضرت نجیب الطرفین بود؛ نسب بزرگوارش به امام حسن و امام حسین علیهما السلام می‌رسید و اوّل علویه‌ای که علوی از او به هم رسید آن حضرت بود.
مجلسی، جلاء العیون،/ 849- 850
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 59
فی ذی الحجّة سنة أربع عشرة ومائة، وهو ابن خمس وخمسین سنة وأشهر، ودفن بالمدینة فی القبر الّذی دفن فیه أبوه علیّ بن الحسین علیهم السلام. وکان مولده سنة تسع وخمسین. وقال بعضهم: إنّه توفّی فی سنة تسع عشرة ومائة، وهو ابن ثلاث وستِّین سنة.
وأمّه أمّ عبداللَّه بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام، وأمّها أمّ ولد یقال لها «صافیة».
وکانت إمامته إحدی وعشرین سنة. وقال بعضهم: بل کانت أربعاً وعشرین سنة.
عیون المعجزات: روی أنّه علیه السلام قبض وله سبع وخمسون سنة، فی سنة مائة وخمس عشرة. ومشهده بالبقیع إلی جانب مشهد أبیه علیّ بن الحسین (صلوات اللَّه علیهم أجمعین).
الأنوار القدسیة: سیِّدنا الإمام محمّد الباقر علیه السلام، الإمام التّابعیّ الجلیل المجمع علی جلالته وإمامته- إلی أن قال-: ومولده بالمدینة یوم الثّلاثاء، ثالث صفر سنة سبع وخمسین للهجرة، وکان عمره یوم قتل جدّه الحسین علیه السلام ثلاث سنین. وأمّه أمّ عبداللَّه بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام. وتوفِّی فی شهر ربیع الأوّل، وقیل: فی صفر سنة سبع عشرة ومائة. وقیل أقلّ، وقیل أکثر. «1»
__________________________________________________
(1)- زوجاته: شصت و چهار زن نکاحی، سوای کنیزان خاصه و آنچه از زنان و سراری مشخص شده این است: 1- امّ بشر بنت ابی مسعود عقبة بن ثعلبه خزرجیه، مادر زید و دو خواهرش امّ الحسن و امّ‌الحسین. 2- خوله بنت منظور فزاریه مادر حسن بن حسن. 3- امّ اسحاق بنت طلحة بن عبداللَّه تمیمی مادر حسین بن حسن ملقب به اثوم و فاطمه کبری که شبیه‌ترین زنان بود به فاطمه زهرا سلام اللَّه علیها. 4- اسماء ملعونه ملقب به جعده، که آن حضرت را به تحریک معاویه مسموم ساخت؛ به طمع آن‌که معاویه او را به پسر خود یزید دهد و بعد از او گفت: او به پسر رسول خدا چه کرد که با فرزند من چه کند، پس گیسوی او را بر دم اسب بسته به صحرا سر داد. 5- اخت ارباب بنت امرء القیس بن عدی بن تمیم. 6- اسماء بنت عبدالرحمان بن ابی بکر.
عدد اولاده: به قولی پانزده پسر بودند لا غیر، و به قولی پانزده پسر بودند و دو دختر، و به قولی هفت پسر و چهار دختر، و به قولی یازده پسر و چهار دختر، و به قولی نُه پسر و هفت دختر، و به قولی دوازده پسر و پنج دختر بودند. اما محقق نزد داعی اولاد بدین نهج است: 1- زید بن حسن که صاحب کمالات بسیار بود، و زیدیه او را امام خود می‌دانند، و شعرا قصاید بسیار در شأن او گفته‌اند. 2- حسن بن حسن که او را حسن مثنی گویند. 3- عمر. 4- قاسم. 5- عبداللَّه و این سه تن در کربلا با عمّ خود شهید شدند.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 60
البحرانی، العوالم (المستدرک)، 19/ 442، 443
[القرن 13] (تنبیه) نقل سبط بن الجوزیّ فی کتابه تذکرة الخواصّ عن ابن سعد فی طبقاته: إنّه کان للحسن من الأولاد محمّد الأصغر وجعفر وحمزة ومحمّد الأکبر وزید والحسن المثنّی وفاطمة وأمّ الحسن وأمّ الخیر وأمّ عبدالرّحمان وأمّ سلمة وأمّ عبداللَّه وإسماعیل ویعقوب والقاسم وأبو بکر وطلحة وعبداللَّه، وعن الأسنی: إنّهم علیّ الأکبر وعلیّ الأصغر وجعفر وعبداللَّه والقاسم وزید وعبدالرّحمان وإسماعیل والحسین والأثرم وعقیل والحسن وفاطمة وسکینة وأمّ الحسن واقتصر البلاذریّ فی الأنساب علی ذکر الحسن وزید وحسین وعبداللَّه وأبی بکر وعبدالرّحمان والقاسم وطلحة وعمر. ونقل المحبّ الطّبری عن أبی بشر الدّولابیّ: أنّهم حسن وعبدالرّحمان وعمر وزید وإبراهیم. وعن أبی بکر ابن الدّارع: أنّهم عبدالرّحمان والقاسم والحسن وزید ومعهم عبداللَّه وإسماعیل والحسین وعقیل وأمّ الحسن والعقب الصّحیح الموجود الآن من الحسن السّبط لزید والحسن المثنّی لا غیر. فأمّا زید فکان أکبر سنّاً من أخیه الحسن المثنّی وبایع بعد قتل عمّه الحسین عبداللَّه بن الزّبیر بالخلافة لأنّ أخته من أمّه وأبیه أمّ الحسن کانت تحت عبداللَّه وعاش مائة سنة علی أحد الأقوال.
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 200- 201
قال: واستشهد مع الحسین بکربلاء [...] والقاسم وعبداللَّه وعمر وقیل أبو بکر بنو الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
__________________________________________________
- 6- عبدالرحمان که او نیز در خدمت عم خود امام حسین علیه السلام از مدینه به سفر مکه رفت و در احرام حج در منزل ابواء فوت شد. 7- حسین ملقب به اثرم. 8- عبداللَّه اصغر. 9- اسماعیل. 10- محمد. 11- یعقوب. 12- جعفر. 13- طلحه مشهور به جواد. 14- حمزه. 15- ابو بکر. و از دختران، هفت نفر به قلم آمده است: 1- امّ الحسن. 2- امّ الحسین. 3- فاطمه کبری. 4- فاطمه صغری. 5- امّ عبداللَّه. 6- امّ سلمه. 7- رقیه. و از پسران سوی زید و حسن عقبی نماند، و این اولاد از مادران بسیارند، زیرا که آن حضرت هر پنج روز زنی خواستی و بعد از چند روز وی را مطلقه نمودی و تمام مهر و اسباب به وی دادی و باز دیگری را خواستی؛ به حیثیتی که امیر المؤمنین، از راه خجالت، به مردم عذر خواستی و فرمودی که: من بعد، دختر به پسر من مدهید؛ می‌گفتند: که شرف ماست که دختر ما نزد فرزند تو باشد. مدرسی، جنات الخلود،/ 20
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 61
بالجملة فإنّ الشّهداء من أولاد الإمام الحسن المجتبی علیه السلام کانوا ثلاثة: القاسم وأحمد المکنّی بأبی بکر والطّفل الغیر البالغ الّذی قتل فی حصن سیِّد الشّهداء وهو فی أثناء المجاهدات والقاسم هو الّذی کان مظهر شجاعة أبیه الحسن المجتبی علیه السلام فهو قد ورثه شجاعته مضافة إلی ما کان فیه من الشّجاعة المشترکة بین أولاد أبی طالب وذرِّیّته کما انّ علیّاً الأکبر کان مظهر شجاعة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
أمّا ما وقع فی الزّیارة الخارجة من النّاحیة المقدّسة فهو هکذا: أبو بکر بن الحسن وعبداللَّه بن الحسن والقاسم بن الحسن.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 233، 332، 463
فأولاد الحسن السّبط بن علیّ (رضی اللَّه عنهم) الحسن المثنّی بن الحسن، وزید بن الحسن، والحسین بن الحسن، وعمر بن الحسن. [...]
والسّادس حسن بن زید بن الحسن السّبط، له سبعة أبناء، أعقب کلّ واحد منهم.
وأمّا عمر بن الحسن الأوّل فلم یعقب.
وأمّا الحسین بن الحسن الأوّل فله بنت هی فاطمة أمّ إسماعیل بن جعفر الصّادق (رضی اللَّه عنهم).
وأمّا أعقاب الإمام زین العابدین، فمنهم أبی جعفر محمّد الباقر، أمّه أمّ عبداللَّه بنت الحسن السّبط، وزید الشّهید المصلوب بالکوفة، وهو جدّ شرفاء الیمن، وعبداللَّه الباهر وتربته فی الموصل، وعمر الأشرف، والحسین الأصغر، وعلیّ، فمن هؤلاء السّتّة لزین العابدین (رضی اللَّه عنهم) أعقاب.
القندوزی، ینابیع المودّة (ط أسوة)، 3/ 151، 152
وفی الإصابة: امرؤ القیس بن عدی بن أوس بن جابر بن کعب بن علیم الکلبیّ، کان أمیراً علی قضاعة الشّام. قال له علیّ بن أبی طالب: هذان ابنای وقد رغبنا فی صهرک فأنکحنا بناتک. فقال: قد أنکحتک یا علیّ الحیاة ابنتی. وأنکحتک یا حسن سلمی ابنتی وأنکحتک یا حسین الرّباب ابنتی. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة (ط أسوة)، 3/ 9
__________________________________________________
(1)- فرزندان حسن علیه السلام از این امهات نُه گانه بیرون نیستند؛ لکن علمای اخبار وتواریخ، فرزندان حسن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 62
__________________________________________________
- را به مادرهای هریک به نحوی دیگر نسبت کرده‌اند. کم‌تر افتاده است که دو تن فرزندی را در نسبت به یک مادر متفق باشند و همچنان در شمار اولاد آن حضرت به اختلاف شتی سخن کرده‌اند.
واقدی گوید: حسن علیه السلام را پانزده پسر و هشت دختر بود.
ابن جوزی گوید: شانزده پسر و چهار دختر داشت؛ لکن در تعیین نام پسران و دختران متفق نیستند. در بعضی از اسامی اختلاف دارند. محمد بن سعد با ابن جوزی در شمار متفق است و ابن هشام با واقدی متحد.
ابن شهرآشوب گوید: آن حضرت پانزده پسر و شش دختر داشت. در الفصول المهمه حسن علیه السلام را صاحب یازده پسر و یک دختر رقم کرده است و آن دختر را گوید، فاطمه نام داشت و او مادر امام محمد باقر علیه السلام است. شیخ مفید در رساله خویش، فرزندان حسن علیه السلام را هشت پسر و هفت دختر رقم کرده است. موضح نسابه پانزده پسر و شش دختر رقم کرده است. ابو نصر بخاری سیزده پسر و شش دختر گفته است.
جز این جمله نیز بر روایات فراوان گذشته‌ام و کتب فارسیه نیز فراوان دیده‌ام. همگان به اختلاف سخن رانده‌اند و من بنده پرهیز از اطناب را به این قدر مختصر کردم و هرجا در کتب قوم به روایات مردم نسابه پسری یا دختری را نگریستم که نام برده‌اند و نسبت به حضرت حسن علیه السلام داده‌اند، فراهم آوردم؛ بجمله بیست تن پسر و یازده تن دختر برآمد.
اما پسران اوّل زید، دویم حسن مثنی، سه دیگر حسین اثرم، چهارم علی اکبر، پنجم علی اصغر، ششم جعفر، هفتم عبداللَّه اکبر، هشتم عبداللَّه اصغر، نهم قاسم، دهم عبدالرحمان، یازدهم احمد، دوازدهم اسماعیل، سیزدهم یعقوب.
ابن جوزی می‌گوید: «اسماعیل و یعقوب از جعده بنت اشعث متولد شدند.» در این سخن منفرد است؛ زیرا که جعده را فرزند نبود. چهاردهم عقیل، پانزدهم محمد اکبر، شانزدهم محمد اصغر، هفدهم حمزه، هیجدهم ابو بکر، نوزدهم عمر، بیستم طلحه.
اما دختران: اوّل امّ الحسن، دوم امّ الحسین، سوم فاطمه کبری، چهارم فاطمه صغری، پنجم سکینه، ششم امّ الخیر، هفتم امّ سلمه، هشتم امّ عبدالرحمان، نهم امّ عبداللَّه، دهم رقیه، یازدهم رمله.
این، جمله اسامی اولاد حسن علیه السلام است که من بنده از کتب عدیده در حیّز احصا داشتم و نگاشتم؛ لیکن شرح‌حال بیش‌تر از این جماعت مجهول مانده و کس در قلم نیاورده است. پس ناگزیرم از آنان که خبری به جا مانده و به ما رسیده است، یک به یک را به نام و نشان بنگارم.
اما حسن بن حسن بن علی بن ابیطالب که او را حسن مثنی گویند.
پسر سیم امام حسن علیه السلام حسین بن حسن است و او را حسین اثرم می‌نامیدند و اثرم آن کس را گویند-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 63
__________________________________________________
- که یکی از چهار دندان پیشین او شکسته باشد؛ اگرچه او را فضل و شرفی تمام بود، لکن از وی حدیثی نکرده‌اند.
پسر چهارم امام حسن علیه السلام طلحة بن حسن است و او بزرگ‌مردی بود و به جود و جودت بلندآوازه گشت؛ چنان‌که او را طلحة الجواد لقب دادند.
همانا طلحات که به جود معروف بودند، شش تن باشند: نخست، طلحة بن عبیداللَّه التیمی؛ او را طلحة الفیّاض می‌نامیدند. دوم، طلحة بن عبداللَّه بن معمر التیمی؛ سه دیگر، طلحة بن عبداللَّه بن خلف و او را طلحة الطلحات می‌گفتند. چهارم، طلحه بن عبداللَّه بن عوف و او طلحة الخیر لقب داشت. پنجم، طلحة بن عبدالرحمان بن ابی بکر و او معروف به طلحة الدراهم بود. ششم، طلحة بن حسن بن علی بن ابیطالب و او را طلحة الجواد نامیدند.
پسر پنجم امام حسن علیه السلام عبداللَّه بن حسن است. ابو الغنائم بن صوفی که از علمای نسابه است، می‌گوید: عبداللَّه مکنی به ابو بکر بود و در یوم طف به دست مردی از بنی عدی شهید شد [...].
پسر ششم امام حسن علیه السلام قاسم بن حسن است. به روایت ابو الغنائم او نیز در رکاب حسین علیه السلام شهید شد.
پسر هفتم امام حسن علیه السلام عبدالرحمان بن الحسن است و او در رکاب حسن به سفر حج کوچ می‌داد و مُحرم بود. در منزل ابواء مریض شد و جهان را بدرود کرد. حسن علیه السلام او را کفن فرمود و چهره‌اش را نپوشید و همچنان به خاک سپرد.
پسر هشتم امام حسن علیه السلام عمر بن الحسن است و او در یوم طف در میان اهل بیت حسین علیه السلام جای داشت و صغیر بود. اهل بیت او را به شام کوچ دادند. [...]
از دختران امام حسن علیه السلام آن چند تن که شوی گرفتند، نامبردار می‌شوند.
نخستین امّ الحسن است که از جانب مادر نیز با زید بن حسن خواهر بود و به حباله نکاح عبداللَّه بن زبیر بن العوام درآمد و بعد از قتل عبداللَّه او را زید برداشته، به مدینه آورد؛ چنان‌که در احوال زید مرقوم افتاد.
دختر دوم، امّ عبداللَّه است و او به حباله نکاح امام زین العابدین علیه السلام درآمد و تواند شد که نام امّ عبداللَّه فاطمه باشد؛ بالجمله از زین العابدین چهار پسر آورد: یکی حسن و دیگر حسین و سه دیگر امام محمد باقر علیه السلام چهارم عبداللَّه الباهر. و امّ عبداللَّه سخت بزرگوار بود. در خبر است که روزی تحت حایطی نشسته بود. ناگاه دیوار متمایل شد که بر سر وی فرود آید؛ «فقالت: ما أذن اللَّه لک أن تسقط علیَّ. فوقف الحایط حتّی قامت وخرجت عنه». گفت: «ای حایط! خداوند تو را رخصت نفرمود که بر من فرود آیی!» پس دیوار به جای ایستاد تا امّ عبداللَّه برخاست و بیرون شد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 64
__________________________________________________
- دختر سیم، امّ سلمه است. ابو اسحاق عمری که از علمای نسابه است، گوید: «امّ سلمه به حباله نکاح عمر بن زین العابدین علیه السلام درآمد.» و محمد بن حبیب گوید: «به عمرو بن منذر بن زبیر بن العوام شوی کرد.»
دختر چهارم امام حسن علیه السلام، رقیه است و او به عمرو بن منذر بن زبیر بن العوام شوی کرد و از این‌جا معلوم می‌شود که امّ سلمه زوجه عمر بن زین العابدین بوده است.
ذکر فرزندزادگان امام حسن علیه السلام
مکشوف باد که از دختران امام حسن علیه السلام بیرون این چهار تن که مرقوم افتاد، هیچ‌یک را شوی نبوده و از ایشان خبری به ما نرسیده است و از پسران آن حضرت بیرون از چهار تن هیچ‌یک فرزند نیاوردند. نخستین، حسین اثرم؛ دوم، عمر؛ سه دیگر، زید بن حسن؛ چهارم، حسن مثنی. از حسین اثرم و عمر فرزند متولد شد؛ لکن نپاییدند و نسل ایشان منقرض شد و اولاد امام حسن از زید و حسن مثنی به جای ماند.
لا جرم سادات حسنی بجمله به توسط زید و حسن مثنی به امام حسن علیه السلام پیوستند.
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 270- 271، 2732، 276- 279
در این وقت، نوبت به فرزندان امام حسن علیه السلام رسید. مکشوف باد که اهل اخبار و احادیث و علمای نسابه 1 در شمار اولاد آن حضرت به اختلاف سخن کرده‌اند و من بنده از مجلدات ناسخ التواریخ در کتاب امام حسن علیه السلام در ذیل اولاد و احفاد 2 آن حضرت طبقه بعد طبقه مختار خود را به شرح و تفصیل نگاشته‌ام.
اکنون در این کتاب طریق اطناب 3 نخواهیم سپرد. الّا آن‌که پسرهای حسن علیه السلام را به نام یاد می‌کنم و آنان‌که در یوم طف حاضر کربلا بودند، برمی‌شمارم تا آن را که اختیار کنیم، در خاطرها استوار افتد.
همانا علمای اخبار و انساب، پسرهای حسن علیه السلام را از هشت تن تا هفده تن به اختلاف یافته‌اند و هریک در کتاب خویش بعضی را شمرده‌اند و برخی را نام نبرده‌اند و من بنده چندان‌که در کتب معتبره فحص کردم و پسرهای آن حضرت را به نام و نشان دانستم. بیست تن برآمدند به این شرح که نگاشته می‌آید:
اوّل زید، دویم حسن مثنی، سیم حسین اثرم، چهارم علی اکبر، پنجم علی اصغر، ششم جعفر، هفتم عبداللَّه اکبر، هشتم عبداللَّه اصغر، نهم قاسم، دهم عبدالرحمان، یازدهم احمد، دوازدهم اسماعیل و سیزدهم یعقوب. ابن جوزی می‌گوید: «اسماعیل و یعقوب از جعده دختر اشعث بن قیس کندی متولد شدند.» در این سخن متفرد 4 است. همانا جعده را فرزند نبود. چهاردهم عقیل. پانزدهم محمد اکبر، شانزدهم محمد اصغر، هفدهم حمزه، هجدهم ابو بکر، نوزدهم عمر، بیستم طلحه.
و از این جمله، هفت تن روز عاشورا در رکاب سیّد الشهدا علیه السلام ملازمت داشتند: نخستین حسن مثنی، دویم عبداللَّه اکبر بن حسن، سیم عبداللَّه اصغر بن حسن، چهارم قاسم بن حسن، پنجم عمر بن حسن، ششم-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 65
[القرن 14] ولد الحسن علیه السلام بروایة الواقدیّ خمسة عشر ذکراً وثمان إناث، وزاد ابن الجوزیّ فی الذّکور واحد، ونصف ما ذکره الواقدیّ من الإناث، ثمّ اختلفا فی بعض الأسماء، ویوافق کلّ منهما جمع من الأعلام، فوافق ابن سعد ابن الجوزیّ، کما اتّفق ابن هشام مع الواقدیّ أسماء وعدد ذکوراً وإناثاً، ووافق ابن شهرآشوب الأوّل فی الذّکور خاصّة، والإناث بروایته ستّ نسوة، خلافاً للقولین.
وقال فی الفصول المهمّة: أولد الحسن علیه السلام أحد عشر ذکراً وبنتاً واحدة، وهی فاطمة بنت الحسن أمّ الباقر علیه السلام وأخیه الباهر ابنی علیّ بن الحسین.
وقال المفید فی رسالته: أولد الحسن علیه السلام ثمانیة بنین وسبع بنات.
وقال الموضّح النّسّابة مقالة ابن شهرآشوب.
وقال الشّیخ أبو نصر البخاریّ: ثلاثة عشر ذکراً وستّ نسوة.
وقال غیر واحد: أولد الحسن علیه السلام عشرین ذکراً، وإحدی عشرة أنثی.
أمّا الذّکور، فهم: زید الجواد، والحسن المثنّی، والحسین الأثرم، وعلیّ الأکبر، وعلیّ الأصغر، وجعفر، وعبداللَّه، وعبداللَّه الأصغر، والقاسم، وعبدالرّحمان، وأحمد، وإسماعیل، ویعقوب وهما لجعدة بنت الأشعث، قاله ابن الجوزیّ متفرّداً به، وعقیل، ومحمّد الأکبر، ومحمّد الأصغر، وحمزة، وأبو بکر، وعمر، وطلحة.
__________________________________________________
- ابو بکر بن حسن، هفتم احمد بن حسن. به روایتی زید بن حسن نیز ملازم رکاب بود.
از فرزندان حسن علیه السلام در کربلا پنج تن شهید شدند:
نخست قاسم بن حسن، دویم عبداللَّه اکبر بن حسن، سه دیگر عبداللَّه اصغر بن حسن، چهارم ابو بکر بن حسن، پنجم احمد بن حسن. و این‌که فاضل مجلسی علیه الرحمه یحیی بن حسن را در شمار شهدای روز عاشورا رقم کرده، من بنده در هیچ‌یک از کتب انساب یحیی بن حسن ندیده‌ام و مرا استوار نیفتاده که حسن علیه السلام را پسری باشد به نام یحیی، لا جرم از پسرهای امام حسن افزون از پنج تن شهید نشد.
1. علمای نسابه: علمای رجال؛ کسانی که از احوال پدران و اجداد اشخاص اطلاع دارند.
2. احفاد: نوادگان.
3. اطناب: به درازا کشیدن.
4. متفرد است: تنها او نقل کرده است.
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 2/ 322- 323، 326
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 66
وأمّا الإناث، فهنّ: أمّ الحسن، وأمّ الحسین، وفاطمتان کبری وصغری، وسکینة، وأمّ الخیر، وأمّ سلمة، وأمّ عبدالرّحمان، وأمّ عبداللَّه، ورقیّة، ورملة.
وبنو الحسن هؤلاء ما بین دارج ومنقرض ما عدا الأوّلین، وهما: زید، والحسن المثنّی، وبقیّة ولد الحسن وبناته، فمنهم معلوم الحال، ومنهم مَن لم نقف علی حال.
فمن معارف بنی الحسن بعد الأوّلین الحسین الأثرم، کان سیِّداً جلیلًا، أعقب وانقرض.
ومنهم: طلحة بن الحسن، کان سیِّداً جلیلًا فاضلًا جواداً، وهو أحد الطّلحات الأجواد، وهم ستّة: طلحة بن عبیداللَّه التّیمیّ أحد العشرة، وکان یقال له: طلحة الفیّاض، وطلحة بن عبداللَّه بن معمّر التّیمیّ، وطلحة بن عبداللَّه بن خلف وکان یعرف بطلحة الطّلحات، وطلحة بن عبداللَّه بن عوف، وکان یقال له: طلحة الخیر، وطلحة بن عبدالرّحمان بن أبی بکر بن أبی قحافة، وکان یعرف بطلحة الدّراهم، وطلحة بن الحسن ابن علیّ بن أبی طالب، وکان یقال له: طلحة الجواد.
ومنهم: عبداللَّه بن الحسن، والقاسم بن الحسن، حالهما فی الجلالة، وعظم الشّأن، ورفعة المنزلة، أعظم من أن یذکر، وهما من جملة شهداء بنی فاطمة مع الحسین علیه السلام یوم الطّفّ.
وکذا عمر بن الحسن کان یوم الطّفّ مع عمّه الحسین، وکان مع الذّرِّیّة فی الشّام، وهو الّذی طلب منه یزید مصارعة ولده، فقال: لا، بل أعطه سکِّیناً وأعطنی سکِّیناً الخبر. وجملة من أهل العلم مثل ابن طاووس والدّمیریّ زعما أنّ عمر هذا ابن الحسین.
وعبدالرّحمان بن الحسن حجّ مع أبیه، وتوفّی فی ذلک السّفر، فجهّزه أبوه وکفّنه ولم یستر وجهه، ودفنه مکشوف الوجه، کذا قیل.
ومن معارف بنات الحسن علیه السلام أمّ الحسن، وهی شقیقة زید الجواد، خرجت إلی عبداللَّه بن الزّبیر بن العوّام، وکانت معه بمکّة، ولمّا قتل ابن الزّبیر حملها أخوها زید إلی المدینة.
وأمّ عبداللَّه، واسمها فاطمة بنت الحسن، وکانت من جلالة القدر، وعظم الشّأن علی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 67
أمر عظیم، خرجت إلی ابن عمّها سیِّد السّاجدین علیّ بن الحسین علیهما السلام، فأولدها أربعة رجال، وهم: الإمام أبو جعفر الباقر، وعبداللَّه الباهر، والحسن، والحسین. ویروی أنّ فاطمة بنت الحسن کانت ذات یوم جالسة فی ظلّ جدار بیتها، فتمایل الجدار لیسقط، فقالت فاطمة تخاطب الجدار: ما أذن اللَّه لک أن تسقط علیَّ، فوقف الجدار وأمسک نفسه حتّی نهضت من مکانها وبعدت عنه خرّ إلی الأرض.
ومن معارف بنات الحسن أمّ سلمة، خرجت إلی عمر الأشرف بن علیّ بن الحسین، نصّ علیه الشّیخ أبو إسحاق العمریّ. وقال محمّد بن حبیب: بل خرجت إلی عمر بن المنذر بن الزّبیر بن العوّام، ولیس بصحیح بل زوّجه عمر بن المنذر أختها رقیّة بنت الحسن.
وقد ذکرنا آنفاً أنّ عقب الحسن علیه السلام منحصر فی رجلین، وهما: زید، والحسن المثنّی.
الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 88- 91
أولاده: کان له خمسة عشر ولداً ما بین ذکر وأنثی، وهم: زید، أمّ الحسن، أمّ الحسین، أمّهم أمّ بشیر بنت أبی مسعود الخزرجیّة. الحسن، أمّه خولة بنت منضور الفزاریّة. عمر. القاسم عبداللَّه، أمّهم أمّ ولد. عبدالرّحمان، أمّه أمّ ولد. الحسین الملقّب بالأثرم، طلحة، فاطمة أمّهم أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه التّمیمیّ. أمّ عبداللَّه.
فاطمة. أمّ سلمة. رقیّة، لأمّهات شتّی ولم یعقب منهم غیر الحسن وزید.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 563
زید بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، توفّی سنة 120 ه.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 95
أمّ عبداللَّه ویقال أمّ عبده، فاطمة بنت الحسن بن علیّ، زوجة علیّ بن الحسین وأمّ الباقر علیهم السلام.
ولذلک کان الباقر علیه السلام هاشمیّاً بین هاشمیّین علویّاً بین علویّین فاطمیاً بین فاطمیّین؛
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 68
لأ نّه أوّل مَن اجتمعت له ولادة الحسن والحسین علیهم السلام، وقال الحافظ عبدالعزیز بن الأخضر الجنابذیّ: أمّها أمّ فروة بنت القاسم بن محمّد بن أبی بکر، حکاه عنه فی کشف الغمّة وقال أبو الصبّاح وذکر أبو عبداللَّه جدّته أمّ أبیه یوماً، فقال: کانت صدیقة لم یدرک فی آل الحسن مثلها.
الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 390
قال المفید فی الإرشاد وابن الصّبّاغ فی الفصول المهمّة: کان له من الأولاد خمسة عشر ذکراً وأربع بنات، وهم: محمّد الباقر أمّه فاطمة بنت الحسن السّبط تُکنّی أمّ عبداللَّه.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 629
وأمّه [الإمام محمّد الباقر علیه السلام] فاطمة بنت الحسن بن علیّ علیهما السلام، وتُکنّی أمّ عبداللَّه، وقیل أمّ الحسن، وهو هاشمیّ من هاشمیّین علویّ من علویّین فاطمیّ من فاطمیّین؛ لأنّه أوّل مَن اجتمعت له ولادة الحسن والحسین علیهما السلام.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 650
من أنصار الحسین علیه السلام الّذین قتلوا معه من بنی هاشم (أولاد الحسن علیه السلام):
القاسم بن الحسن. أبو بکر بن الحسن. عبداللَّه بن الحسن. بشر بن الحسن.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 610
فی أولاده علیه السلام: کان للحسن من الولد: (1) محمّد الأصغر و (2) جعفر و (3) حمزة و (4) فاطمة درجوا وأمّهم أمّ کلثوم بنت الفضل بن العبّاس بن عبدالمطّلب و (5) محمّد الأکبر وبه کان یکنّی و (6) الحسن وأمّهما خولة بنت منظور غطفانیّة و (7) زید و (8) أمّ الحسن و (9) أمّ الحسین اسمها رملة وأمّهم أمّ بشیر بنت أبی مسعود الأنصاریّ واسمه عقبة بن عمرو. (10) إسماعیل. (11) یعقوب وأمّهما جعدة بنت الأشعث بن قیس الّتی سمّته. (12) القاسم. (13) أبو بکر. (14) عبداللَّه قُتِلوا مع الحسین علیه السلام وکان عبداللَّه صغیراً لم یراهق قتل فی جنب عمّه وأمّهم أمّ ولد لا بقیّة لهم وقیل اسم أمّهم نفیلة.
(15) حسین الأثرم وقبره فی فخ. (16) عبدالرّحمان خرج مع عمّه الحسین علیه السلام إلی الحجّ فتوفّی بالأبواء محرماً. (17) أمّ سلمة لأمّ ولد تسمّی ظمیاء. (18) عمرو وقیل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 69
عمرو کان فی الطّفّ ولم یقتل لصغره أمّه أمّ ولد ولا بقیّة له. (19) أمّ عبداللَّه اسمها فاطمة وهی أمّ أبی جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین وأمّها أمّ ولد تدعی صافیة. (20) طلحة لا بقیّة له وکان جواداً کریماً وأمّه أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه التّیمیّ وفی تاریخ الخمیس ومقتل أبی مخنف من أولاد الحسن علیه السلام. (21) أحمد وفی الأخیر أنّه قتل من القوم ثمانین فارساً ثمّ قتل فی حومة الحرب. (22) رقیّة زوجة عبیداللَّه بن العبّاس بن علیّ وفی النّجف فی محلّة البراق ضریح من خشب ینتسب إلیها وقال (السّیِّد) القزوینی فی فلک النّجاة: إنّ القاسم بن الحسن السّبط وهو القاسم الأکبر غیر شهید الطّفّ المدفون فی العتیکیات المسمّی الآن بالمسیّب قریب من الفرات وقد أصیب جریحاً فی النّهروان (هذا) ما وسعنی الاطّلاع علیه (والعقب) من أولاده الکرام من زید وحسن.
آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 295- 296
أمّه أمّ ولد، قیل: تسمّی (رملة) وهی أمّ أخویه المقتولین یوم الطّفّ: عبداللَّه الأکبر، وعبیداللَّه الأصغر المقتول فی حجر عمّه الحسین علیه السلام بسهم حرملة بن کاهل الأسدیّ.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 354- 355
أولاد الحسن بن علیّ علیه السلام الّذین حضروا یوم الطّفّ واشترکوا فی القتال أربعة:
الحسن بن الحسن، وأمّه خولة بنت منظور الفزاریّة، عبداللَّه الأکبر المکنّی بأبی بکر.
أمّه أمّ ولد، وهی المسمّاة ب (رملة). عبداللَّه الأصغر، وأمّه أمّ ولد وهو شقیق أخویه الشّهیدین فی الطّفّ. وقیل: إنّ أمّه بنت السّلیل بن عبداللَّه البجلیّ. [...] ذکره الخوارزمیّ وغیره من أرباب المقاتل آخر الشّهداء من أهل البیت، لأنّه قتل علی صدر عمّه الحسین علیه السلام- وهو صریع علی الرّمضاء-. ضربه أبحر بن کعب بالسّیف علی یده فأطنّها إلی الجلدة فإذا هی معلّقة، ورماه حرملة بن کاهل الأسدیّ بسهم فذبحه- کما عن لهوف ابن طاووس وغیره- وورد ذکره فی (الزّیارة والإرشاد والطّبریّ والأصفهانیّ والخوارزمیّ والمسعودیّ).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 70
القاسم بن الحسن، وهو شقیق أخویه الشّهیدین یوم الطّفّ: عبداللَّه الأکبر، وعبیداللَّه الأصغر. ورد ذکره فی (الزّیارة والإرشاد والطّبری والأصفهانی والمسعودیّ والخوارزمیّ والمناقب) وغیرها من عامّة المصادر التّاریخیّة.
فشهداء الطّفّ من أبناء الحسن علی هذا ثلاثة.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 355
فقال المفید: خمسة عشر: زید، وأمّ الحسن، وأمّ الحسین، من أمّ بشر والحسن المثنّی من خولة. والحسین الأثرم، وطلحة، وفاطمة، من أمّ إسحاق. والقاسم، وعبداللَّه، وعمرو، من أمّ ولد. وعبدالرّحمان، من أمّ ولد. وأمّ عبداللَّه، وفاطمة، وأمّ سلمة، ورقیّة، لأمّهات شتّی، انتهی.
قلت: قد ذکر فی مقتولی الطّفّ: أبا بکر بن الحسن من أمّ القاسم، وهنا بدله بعمرو ابن الحسن، فلعلّ الأصل واحد، عبّر هنا بالاسم وثمّ بالکنیه، إلّاأنّ السّرویّ جعلها اثنین، وقال: إنّ عمراً من أمّ القاسم، وأبا بکر من أمّ إسحاق بنت طلحة، لکنّ الظّاهر وهمه. فصرّح أبو الفرج بأنّ أبا بکراً من أمّ ولد، وأبو بکر وعمر هنا نظیر أبی بکر ومحمّد فی أولاد أمیر المؤمنین علیه السلام فی الاختلاف والاتّحاد والتّعدّد. وقد عرفت أنّ المفید جعل عبداللَّه وعمراً من أمّ القاسم. وجعل أبو الفرج عبداللَّه من بنت الشّلیل البجلیّ. وابن قتیبة:
عمراً من الثّقفیّة. وتقدّم قول المفید: إنّ الحسین الأثرم من أمّ إسحاق. وجعله ابن قتیبة من أمّ ولد. وهشام «1» قال: بأنّ محمّد الأصغر من أسماء. وکیف کان فلا ریب أنّ القاسم من أمّ ولد، والظّاهر أنّ ما اشتهر من أنّ أمّه أمّ فروة، فمحرّف أمّه أمّ ولد.
هذا ونقل سبط ابن الجوزیّ عن الواقدیّ وهشام فی ولده علیهم السلام اثنی عشر ذکراً علیّین أکبر وأصغر، وحسناً وحسیناً، وعقیلًا، وإسماعیل، وأحمد، وزیداً، وقاسماً، وعبداللَّه، وجعفر، وعبدالرّحمان، وثلاث بنات: فاطمة، وسکینة، وأمّ الحسن.
وعن کاتب الواقدیّ ستّة عشر ذکراً، وخمس بنات، أسقط سکینة وزاد أمّ الخیر،
__________________________________________________
(1)- الأنساب لهشام الکلبی: لم نجد نسخته.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 71
وأمّ سلمة وأمّ عبداللَّه، کما زاد فی البنین محمّد أکبر وأصغر، ویعقوباً وأبا بکر وحمزة.
قلت: یعارض ما نقله من المسمّی بأحمد ما نقله ابن النّدیم «1» فی خلیل النّحویّ إنّ أباه أوّل مَن سمّی بأحمد فی الإسلام.
هذا ومن الغریب ما فی الکتاب المعروف بدلائل الطّبریّ: من أنّه علیه السلام کانت له بنت واحدة اسمها أمّ الحسن، مع أنّک عرفت إنّ المفید عدّهنّ سبعاً مع أنّ أمّ عبداللَّه أمّ الباقر علیه السلام ممّا لا ریب فیه.
وفی نسب قریش ابن بکّار من ولد ابن الزّبیر: وأمّ الحسن أمّها واسمها نفیسة بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
هذا وقد قالوا: إنّه علیه السلام أعقب من زید، والحسن المثنّی، وأعقب المثنّی من أربعة:
المثلث، وعبداللَّه المحض، وإبراهیم، وداود.
هذا وعبدالرّحمان من ولده هو الّذی مات بالأبواء محرماً وکان مع عمّه الحسین علیه السلام فلم یحنّطه ولم یمسّه طیباً کما رواه التّهذیب عن عبداللَّه بن سنان، عن الصّادق علیه السلام، وعن أبی مریح، عنه علیه السلام.
التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 119- 122
وأمّا أزواج الإمام السّجّاد علیه السلام: فالّذی وقفت علیه أمّ عبداللَّه الصِّدِّیقة بنت عمّه الحسن علیه السلام.
وأمّا أمّ الإمام الباقر علیه السلام: فأمّ عبداللَّه بنت الحسن علیه السلام.
وقال الصّادق علیه السلام: کانت ممّن آمنت واتّقت وأحسنت واللَّه یحبّ المحسنین محمّد الباقر علیه السلام من أمّ عبداللَّه.
التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 109، 90، 123
وممدوحو ولد الإمام الحسن علیه السلام: الثّلاثة المقتولون بالطّفّ: القاسم، وأبو بکر، وعبداللَّه.
[ثمّ ذکر کلام أبی الفرج کما ذکرناه].
__________________________________________________
(1)- فهرست ابن النّدیم: 48.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 72
والحسین الأثرم، قال المفید: کان له فضل.
وطلحة بن الحسن، قال المفید: کان جواداً.
وأمّ عبداللَّه، وقد تقدّم فی باب أمّهاتهم، خبر عن الصّادق علیه السلام: [ثمّ ذکر کلامه علیه السلام کما ذکرنا فی الکافی]، وخبر عن الباقر علیه السلام فی کرامة لها.
ومن ممدوحیهم بالواسطة الحسین بن علیّ بن الحسن بن الحسن بن الحسن علیه السلام صاحب فخ. [ثمّ ذکر کلام الکلینی وأبو الفرج کما سنذکرهما فی أولاد الحسن المثنّی]
وجعفر بن محمّد بن جعفر بن الحسن بن جعفر بن الحسن بن الحسن علیه السلام أبو عبداللَّه.
[ثمّ ذکر کلام النّجاشیّ کما سنذکره فی أولاد الحسن المثنّی]
وعبدالعظیم بن عبداللَّه بن علیّ بن الحسن بن زید بن الحسن علیه السلام، [ثمّ ذکر کلام النّجاشیّ وابن بابویه کما سنذکرهما فی زید بن الحسن علیه السلام]
التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 140- 141
و [المقدوحین] من ولد الإمام الحسن علیه السلام: الحسن المثنّی [ثمّ ذکر کلام المفید کما سیذکره فی مواقفه مع الإمام السّجّاد علیه السلام]
وزید [ثمّ ذکر کلام المفید أیضاً کما سنذکره فی زید بن الحسن علیه السلام]
وبالواسطة الحسن المثلّث، [ثمّ ذکر کلام الطّبرسی فی الاحتجاج کما سیذکره فی مواقف الحسن المثنّی مع الإمام السّجّاد علیه السلام]
وعبداللَّه بن الحسن المثنّی [ثمّ ذکر أخباراً عن الکافی وبصائر الدّرجات فیهما کما سیذکرهم فی أولاد الحسن المثنّی]
ومحمّد بن عبداللَّه بن الحسن علیه السلام،
والحسن بن زید بن الحسن، فکان والیاً من قبل العبّاسیّین، کما کان أبوه من قبل الأمویّین.
قلت: وهو من أجداد عبدالعظیم الحسنیّ المتقدّم، فإنّه: عبدالعظیم بن عبداللَّه بن علیّ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 73
ابن الحسن هذا کما تقدّم.
وقیل للصّادق علیه السلام: ما یزال یخرج رجل منکم أهل البیت فیقتل ویقتل معه بشر کثیر، فأطرق طویلًا ثمّ قال: إنّ فیهم الکذّابین وفی غیرهم المکذّبین «1».
ورُوی عنه صلوات اللَّه علیه أنّه قال: لیس منّا أحد إلّاوله عدوّ من أهل بیته، فقیل له: بنو الحسن لا یعرفون لمن الحقّ؟
قال: بلی، ولکن یحملهم الحسد «2». «3»
التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 153، 154، 155
«3»
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی البحار].
(2)- الإحتجاج: 2/ 137- 138 عنه البحار: 47/ 273 ح 10.
(3)- فصل پنجم در ذکر اولاد حضرت مجتبی علیه السلام و اسماء شریفه آنها
بدان‌که در ارشاد مفید است که آن حضرت هشت پسر داشت و هفت دختر. اما پسرهای آن حضرت:
الاوّل: زید بن الحسن که اکبر اولاد آن بزرگوار بود و شریف بنی‌هاشم بود و صدقات حضرت رسول تا حیات داشت در دست این بزرگوار بود و در سنّ صد سالگی از دنیا رحلت فرمود. و در عمدة الطالب است: عاش مائة سنة ومات بین مکّة ومدینة بموضع یقال له جاحز و مادر ایشان و مادر امّ الحسن و امّ الحسین امّ بشر بنت ابی مسعود انصاری بود و نام ابی مسعود عقبة بن عمرو یا عقبة بن ثعلبة خزرجیه است و ایشان مدّعی امامت نشدند و هیچ‌یک از شیعیان هم مدّعی امامت ایشان نشد.
الثانی: حسن بن الحسن، والده ماجده‌شان خوله بنت منظور الفزاریه است. [...]
الثالث: از اولاد حضرت مجتبی علیه السلام عمر بن الحسن المجتبی علیه السلام.
الرابع: قاسم بن الحسن المجتبی علیه السلام.
الخامس: عبداللَّه بن الحسن المجتبی علیه السلام و والده ماجده این سه، کنیزی بود امّ ولد و هرسه در کربلا شهید شدند چنانچه در ارشاد است و و در لهوف فرمود که زید بن حسن علیه السلام و عمر بن حسن و حسن بن حسن علیهما السلام از جمله سبایائی بودند که با اهل البیت اسیراً وارد کوفه شدند و در زیارت ناحیه مقدسه به جای عمر ابن الحسن ابو بکر بن الحسن الزکی را جزء شهداء فرموده.
السادس: عبدالرحمان بن حسن، فی الإرشاد خرج مع عمّه الحسین علیه السلام إلی الحجّ فتوفّی بالأبواء وهو محرم و ابواء منزلی است بین مکه و مدینه و مادر ایشان هم کنیزی بوده امّ ولد.
السابع: حسین بن الحسن، الملقّب بالأثرم و جهت آنکه آن بزرگوار را اثرم نامیدند چون دندان جلو-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 74
فیه: إنّ للحسن علیه السلام عشرین ولداً وذکر أسامیهم بهذا التّفصیل: زید والحسن والحسین الأثرم وعلیّ الأکبر وعلیّ الأصغر وجعفر وعبداللَّه الأکبر وعبداللَّه الأصغر والقاسم وعبدالرّحمان وأحمد وإسماعیل ویعقوب، وقال: قال ابن الجوزیّ: إنّ إسماعیل ویعقوب کانا من جعدة بنت الأشعث وهو متفرّد فی هذا القول، ولیس بمعلوم لأنّ جعدة لیس لها ولد من الحسن وعقیل ومحمّد الأکبر ومحمّد الأصغر وحمزة وأبو بکر وعمر
__________________________________________________
- دهان مبارکش شکسته بود.
الثامن: طلحة بن الحسن که او را طلحة الجواد می‌نامیدند و مادر جناب حسین بن الحسن و طلحة بن الحسن و فاطمه بنت الحسن امّ اسحاق بنت طلحه بن عبداللَّه التیمی بود کذا فی عمدة الطالب وثقة السلام قمی در منتهی الآمال فرموده: طلحاتی که معروف به جود بودند شش تن بودند: اوّل طلحة بن عبداللَّه التیمی واو را طلحة الفیّاض می‌نامیدند. دوم طلحة بن عمر بن عبداللَّه بن معمر التیمی و او را طلحة الجود می‌گفتند. سوم طلحة بن عبداللَّه بن خلف و او را طلحة الطلحات می‌گفتند. چهارم طلحة بن عبداللَّه بن عوف و او را طلحة الخیر می‌نامیدند. پنجم طلحة بن عبدالرحمان بن ابی بکر و او معروف بود به طلحة الدراهم. ششم طلحة بن الحسن المجتبی علیه السلام و او ملقب بود به طلحة الجواد. انتهی.
و اما بنات آن بزرگوار: امّ الحسن و امّ الحسین که این دو مخدره خواهر ابوینی جناب زید بن الحسن بودند و فاطمه که این مخدره خواهر ابوینی جناب حسین بن اثرم و طلحة بن الحسن بود و امّ عبداللَّه و فاطمه و امّ السلمه و رقیه هریک از مادرهای متعدده بودند و امّ الحسن زوجه عبداللَّه بن زبیر بن عوام بود کذا فی عمدة الطالب وأمّ عبداللَّه بنت الحسن زوجه حضرت زین العابدین والده ماجده امام محمّد باقر علیه السلام و حسن و حسین و عبداللَّه الباهر بود و این مخدره در صبایای حضرت مجتبی به جلالت قدر و بزرگواری ممتاز بود و بعضی گفتند که والده امام محمد باقر علیه السلام امّ الحسن بنت الحسن المجتبی بود و اما امّ سلمه زوجه جناب عمر الاشرف ابن زین العابدین بود و اما رقیة بنت الحسن زوجه عمر بن منذر بن زبیر بن عوام بود چنانچه در عمدة الطالب است و در ذخیرة الدارین سیّد عبدالمجید حائری نوشته: امّ الحسن و امّ الحسین دختران امام حسن مجتبی والده‌شان امّ بشر بنت مسعود الانصاری بود و این دو مخدره با عاتکه بنت مسلم بن عقیل که هفت ساله بود در کربلا بودند وقتی که لشکریان به خیام طاهرات ریختند هرسه در زیر سم ستوران هلاک شدند. و در عمدة الطالب است که از اولاد حضرت مجتبی علیه السلام از هیچ‌یک عقبی باقی نماند مگر از دو پسر و یک دختر که جناب زید و جناب حسن مثنی و جناب امّ عبداللَّه که والده مکرمه حضرت باقر علیه السلام باشد چنانچه از اولاد حضرت سیّد الشهدا از هیچ‌یک عقبی باقی نماند مگر از یک پسر و یک دختر که حضرت امام زین العابدین و فاطمه بنت الحسین باشد که زوجه حسن مثنی و والده جناب عبداللَّه محض و ابراهیم و حسن مثلث بود.
خراسانی، منتخب التواریخ،/ 138- 139، 140
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 75
وطلحة، وکان منهم مع الحسین سبعة: الحسن المثنّی وعبداللَّه الأکبر وعبداللَّه الأصغر والقاسم وعمر بن الحسن وأبو بکر بن الحسن، وفی خبر کان زید بن الحسن مع الحسین واللَّه أعلم، قال: وقتل منهم مع الحسین خمسة ونجا منهم اثنان، عمر کان مع الأسراء. «1»
__________________________________________________
(1)- فاطمه بنت الحسن، مادر امام باقر علیه السلام
این علیا مخدره فاطمه، دختر امام حسن مجتبی از بانوان باعظمت بوده است. کنیه‌اش امّ عبداللَّه و اگر نه امّ الحسن. ثقة الاسلام کلینی در «کافی» به سند خود از ابی الصباح از ابی جعفر امام باقر علیه السلام حدیث کند که فرمود: «مادر من در فناء دیواری نشسته بود. به ناگاه دیوار منشق شد و صدایی از آن بلند شد که خواست بر زمین افتد. در آن وقت، مادر من دست خود بلند کرد و گفت: لا وحقّ المصطفی ما أذن اللَّه لک فی السقوط فبقی معلّقاً فی الجوّ حتّی جازته؛ به حقّ نبی مرسل که خداوند عزوجل تو را اجازه نداده که ساقط شوی.»
دیوار در بین زمین و آسمان بایستاد تا آن مخدره از او دور شد. پس امام زین العابدین علیه السلام صد دینار تصدق کردند.
و امام صادق علیه السلام می‌فرمود: کانت صدِّیقة لم تدرک فی آل الحسن امرأة مثلها؛ در میان فرزندان امام حسن علیه السلام زنی باعصمت و علم و فضل و شرف و حیا و عفت بهتر از او نبوده [است].
و کافی است او را که از اغصان شجره طیّبه است و اعراق دوحه عصمت باشد. مناقب و فضائل او در نطاق نمی‌گنجد. یکی از مفاخر این بانوی عصمت که با هزاران مزیت برابری می‌کند، این است که جدش امام امیر المؤمنین، پدرش امام حضرت مجتبی، عمش امام حضرت سیّد الشهدا، شوهرش امام حضرت سجاد، فرزندش امام حضرت محمد الباقر سلام اللَّه علیهم.
در بعضی از مقاتل ذکر کرده‌اند که مخدره فاطمه بنت الحسن با شوهرش امام زین العابدین و فرزند ارجمندش امام محمد باقر به زمین کربلا آمد و در سلک اسیران به شام رفت و در جمیع مصائب با سایر اهل بیت شریک و سهیم بود. آیا چه گذشت بر این مخدره که شوهر بیمار خود را در زیر غل و زنجیر بالای شتر بنگرد و طفل چهار ساله خود را گرسنه و تشنه ببیند و خودش محتاج به خرقه‌ای باشد که خود را از نامحرمان بپوشاند از یک طرف سرهای خویشاوندان خود را بر نیزه بنگرد؛ انا للَّه‌وانا الیه راجعون.
و در منتهی الآمال قمی است که: فاطمه بنت الحسن بسیار جلیله است. از امام زین العابدین چهار پسر آورد. امام محمد باقر و حسن و حسین و عبداللَّه الباهر و این عبداللَّه، متولی صدقات امیر المؤمنین بود. پنجاه وهفت سال عمر او بود. در مدینه وفات کرد و بعضی حسن و حسین را از غیر آن مخدره می‌دانند و مشهور این است که از آن مخدره می‌باشد و حسین فرزند امام زین العابدین دو نفر بودند. حسین اصغر در کتب انساب و تواریخ بسیار او را تجلیل و تعظیم کرده‌اند و عقب او بسیار است؛ ولی از حالات حسین دیگر و حسن از کتب انساب چیزی به دست نمی‌آید.
محلاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 15- 16
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 76
__________________________________________________
- امّ الحسن دختر امام حسن مجتبی علیه السلام، مادرش امّ بشر بنت ابی مسعود عقبة الخزرجی انصاری بود. عبداللَّه ابن زبیر او را نکاح کرد. چون عبداللَّه کشته شد، برادرش زید بن الحسن امّ الحسن را برداشت و از مکه به مدینه مراجعت داد. بیش از این از ترجمه او چیزی در دست نیست.
امّ‌سلمه دختر امام حسن مجتبی علیه السلام. ابو اسحاق عمری گوید: امّ سلمه به حباله نکاح عمر بن زین العابدین علیه السلام درآمد و این عمر را عمر اشرف می‌گویند. بالنسبه به عمر اطرف که عموی پدرش امام زین العابدین است؛ چون‌که عمر اشرف هم از طرف مادر به حضرت امیر المؤمنین علیه السلام و حضرت زهرا علیها السلام می‌رسد به خلاف عمر اطرف که فقط شرافت او از یک طرف است و این عمر با زید شهید از یک مادر بودند و از زید بزرگ‌تر و مکنای به ابو علی بود و او مردی فاضل و جلیل و متولی صدقات امیر المؤمنین بود و مردی باسخاوت و ورع بود و در جلد ثانی متعلق به احوال امام سجاد از ناسخ عده روایاتی از همین عمر اشرف نقل می‌فرماید و عقب او از یک فرزند که علی اصغر محدث باشد، باقی ماند.
امّ سلمه دختر حسین اثرم زوجه حسن بن زید بن امام حسن علیه السلام و حسین اثرم فرزند بلا واسطه امام حسن است و از این جهت او را اثرم گوید که دندان ثنایای او ساقط شده بود؛ یا آن‌که یکی از چهار دندان او شکسته بود و از حسین اثرم اولادی نماند؛ لذا فرزندان امام حسن تماماً منتهی به حسن مثنی و زید می‌شود و از این دو نفر سادات حسنی بحمد اللَّه روی زمین را سنگین کردند (ناسخ).
امّ علی بنت امام زین العابدین بانوی حرم عبیداللَّه بن عباس بن امیر المؤمنین علیه السلام است. در کتاب سر سلسله علویه آورده است که عبیداللَّه بن عباس بن امیر المؤمنین تزوج اربع عقایل گرام یعنی چهار مخدره در حباله نکاح درآورد که کم‌نظیر بودند. یکی رقیه، دختر امام حسن مجتبی و دیگر امّ علی، دختر امام زین العابدین، و دیگر بنت معد بن عبداللَّه بن عباس بن عبدالمطلب، و دیگر بنت مسورین محزوم و عقب قمر بنی هاشم علیه السلام فقط از عبیداللَّه است.
امّ کلثوم دختر فضل بن عباس بن عبدالمطلب زوجه امام حسن مجتبی علیه السلام است و مشهور بین مورخان این است که: امام حسن علیه السلام را سیصد زن که هریک از زوجات آن حضرت بودند، با پای برهنه از قفای جنازه‌اش می‌رفته‌اند؛ ولی بیش‌تر آن زنان به نام و نشان معلوم نیستند و در کتاب‌های تواریخ ضبط نشده است که چند تن حره و چند تن کنیز بودند. بعضی هفت تن را امّ ولد شمردند و در این سیصد زن، نُه نفر صاحب فرزند شدند. مورخان به اختلاف، اولاد امام حسن علیه السلام را بیست پسر و یازده دختر به شمار گرفته‌اند و نام دختران را چنین ضبط کردند: امّ الحسین، فاطمه کبری، فاطمه صغری، سکینه، امّ الخیر، امّ سلمه، امّ عبدالرحمان، امّ عبداللَّه، رمله، رقیه و حال بیش‌تر این جماعت مجهول مانده و کسی در قلم نیاورده است و هر یک معروف باشند و خبری از آن‌ها به جا مانده باشد، در محل خود مذکور خواهد شد. از دختران امام حسن چهار تن بیش‌تر به خانه شوهر نرفته‌اند و نسل امام حسن فقط از زید و حسن مثنی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 77
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 456
روی عنه [الإمام الحسن علیه السلام] أولاده الحسن وزید وغیرهما کأبی الحوراء السّعدی.
مجدالدّین الیمنی، لوامع الأنوار، 3/ 34
__________________________________________________
- و فاطمه بانوی حرم امام زین العابدین علیه السلام باقی ماند. چون از پسران آن حضرت غیر حسین اثرم و عمر و زید و حسن نسلی نماند و نسل حسین اثرم و عمر نیز منقرض شد و از دختران نیز فاطمه کبری نسل آورد از امام زین العابدین. بنابراین سادات حسن منتهی بالاخره به فاطمه کبری از طرف مادر و زید و حسن مثنی از طرف پدر خواهد بود.
محلاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 375، 397- 398، 415، 434
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 78
وبعد:
1- عدّ فاطمة أمّ عبداللَّه/ أمّ محمّد من ولد الإمام الحسن المجتبی علیه السلام وهی أمّ الإمام محمّد الباقر علیهما السلام عند:
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 27- 28/ عنه: سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 214- 215؛ الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 200 (أمّها أمّ ولد)
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 156/ عنه: سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ (ط بیروت)،/ 299؛ الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 91، رضیّ الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 318؛ المجلسی، البحار، 46/ 163؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 109؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 629؛
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 50
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 59/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 57/ 211
ابن خیّاط، کتاب الطّبقات،/ 449 رقم 2263- 2264
ابن خیّاط، کتاب الطّبقات،/ 444 رقم 2233/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 57/ 211، ط المحمودی،/ 128
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 57
ابن قتیبة، المعارف،/ 212 (أمّها أمّ ولد)
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 305، أنساب الأشراف، 3/ 73 (أمّها أمّ ولد)
الحمیری، قرب الأسناد،/ 163 (ط بیروت)،/ 369- 370/ مثله الکلینی، الفروع من الکافی، 5/ 361 رقم 1
ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 24
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 145 (إسمها أمّ عبداللَّه)
الکلینی، الأصول من الکافی، 1/ 469 رقم 1/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 366؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 125؛ التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 90
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 79
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 238، 240/ عنه: البحرانی، العوالم (المستدرک)، 19/ 16- 17
المسعودی، إثبات الوصیّة،/ 176
ابن حبّان، الثّقات، 5/ 348، 7/ 2
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 276
الصّدوق، کمال الدّین وتمام النّعمة، 1/ 307 باب 27 رقم 1؛ مثله الطبرسی، الاحتجاج،/ 136- 137؛ البیاضی، الصراط المستقیم، 2/ 138- 139
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 95
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 5، 32
المفید، الإرشاد، 2/ 16/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 576؛ العلّامة الحلِّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 441- 442؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166؛ المجلسی، البحار، 44/ 163؛ البحرانی، العوالم، 16/ 305؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 336؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 250؛ خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 32؛ تاج‌الدّین العاملی، التّتمّة،/ 69؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 58- 59
المفید، الإرشاد، 2/ 154/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 90؛ العلّامة الحلِّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 458؛ المجلسی، البحار، 46/ 166؛ مثله الطبرسی، إعلام الوری،/ 257؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 209؛ الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 375
أبو طالب الزّیدی، الإفادة،/ 53
ابن حزم، الجمهرة،/ 52
المجدی،/ 19- 20
الفتّال، روضة الواعظین (ط قم)،/ 207/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 125
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 212/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 163؛ البحرانی، العوالم، 16/ 305؛ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 373
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 80
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 259/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 212؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 124؛ الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 375- 376
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 114- 115
ابن فندق، لباب الأنساب «1»، 1/ 342
ابن الخشّاب، تاریخ موالید الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 184
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 159 (ط المحمودی)،/ 34، مختصر ابن منظور، 17/ 235/ عنه: الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مؤسّسة الرّسالة)، 4/ 390 (ط دار الفکر)، 5/ 334
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 57/ 212، 214، ط المحمودی،/ 130، 134
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 29- 30/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 168- 169؛ البحرانی، العوالم، 16/ 306؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 323؛ مثله محمّد ابن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 32- 33
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 210/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 216؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 124- 125؛ البحرانی، العوالم، 19/ 17
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 208/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 215؛ البحرانی، العوالم، 19/ 15
ابن الجوزی، مستدرک العوالم (من صفة الصّفوة)، 19/ 339
الفخر الرّازی، الشّجرة المبارکة،/ 17، 87
ابن طلحة، مطالب السّؤول (ط بیروت)، 277، 282/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 117، 119- 120؛ المجلسی، البحار، 46/ 218؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 123- 124؛ البحرانی، العوالم (المستدرک)، 19/ 17
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 57/ 212، 214، ط المحمودی،/ 130، 134
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 106
__________________________________________________
(1)- [علی قوله أمّها خولة بنت منظور وهو مخالف لسائر المصادر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 81
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ (ط بیروت)،/ 302
الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 576/ عنه: ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 249- 250
ابن خلکان، وفیات الأعیان، 4/ 174
الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 580، 2/ 91
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 117، 119- 120/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 218؛ البحرانی، العوالم، 19/ 15؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 126
ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 145
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 5/ 344
رضی‌الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 353
رضی‌الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 316- 317/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 155- 156؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 107- 108 (أمّها أمّ الحسن)
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 89
ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط النّجف)،/ 194- 195
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 9/ 350
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 211
الکفعمی، المصباح،/ 522/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 217- 218؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 125- 126
ابن طولون، الأئمّة الإثنا عشر،/ 81
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 286
خواند امیر، حبیب السِّیر، 2/ 32، 67- 68 (أمّها أمّ الحسن)
مجلسی، جلاء العیون،/ 850
مدرسی، جنات الخلود،/ 20
القندوزی، ینابیع المودّة (ط أسوة)، 3/ 152
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 270، 276
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 82
الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 88، 89، 90
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 563
آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 296
2- وعُدّت فی جملة الأسراء عند:
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 77، 78
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 203- 204 (ط دار الفکر)، 4/ 418
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 83
عدّ أبو بکر، وعبداللَّه، والقاسم، وبشر، وعمر أبناء الإمام الحسن المجتبی علیه السلام ذکر فی جملة الشّهداء علیهم السلام:
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 112/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 62- 63؛ البحرانی، العوالم، 17/ 343؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 20؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 462؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 241؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 329- 330
مجلسی، جلاء العیون،/ 694- 695
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 84
1- قد عدّ القاسم، وأبو بکر وعبداللَّه من ولد الإمام الحسن المجتبی علیه السلام الّذین شهدوا کربلاء وقتلوا مع عمّهم:
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 28/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 13؛ سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 215
أبو طالب الزّیدی، الإفادة،/ 52/ عنه: مجدالدّین الیمنی، التّحف،/ 56
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 39
المجدی «1»،/ 19
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 212/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 163؛ البحرانی، العوالم، 16/ 305؛ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 373
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 30/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 169؛ البحرانی، العوالم، 16/ 306؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 323؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 33
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 187 (ط دار الفکر)، 4/ 401
المقریزی، اتّعاظ الحنفاء،/ 8
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 294
آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 296
2- ذُکروا فی جملة الشّهداء علیهم السلام عند:
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 490، 491/ عنه: المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 268
الطّبری، التّاریخ، 5/ 468
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 71
المفید، الإرشاد، 2/ 129، 130/ عنه: الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 263
__________________________________________________
(1)- [ذکر المجدی شخصین بإسم عبداللَّه، وهما المقتولان بکربلاء، وأحدهما المکنّی بأبی بکر وهو زوج سکینة بنت الحسین علیه السلام، والآخر هو عبداللَّه الأصغر] (مسؤولة البحث)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 85
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 250؛ تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 108
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 46- 47
سبط بن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 254
عمادالدین طبری، کامل بهائی، 2/ 303
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 446
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 59
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 462
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 189
المخزومی، صحاح الأخبار،/ 30
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 34
الطّریحی، المنتخب، 1/ 37
مجلسی، جلاء العیون،/ 695
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 463
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 86
1- عدّ القاسم، وعبداللَّه، وعمرو من ولد الإمام الحسن المجتبی علیه السلام وأمّهم أمّ ولد عند:
المفید، الإرشاد، 2/ 16/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 576؛ العلّامة الحلِّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 441- 442؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166؛ المجلسی، البحار، 44/ 163؛ البحرانی، العوالم، 16/ 305؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 336؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 250؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 58- 59
رضی‌الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 352
القمی، نفس المهموم،/ 680
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 563
التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 119
2- عدّهم «1» من ولده علیه السلام الّذین شهدوا کربلاء وقتلوا مع عمّهم:
المفید، الإرشاد، 2/ 23/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 580؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166؛ المجلسی، البحار، 44/ 167؛ البحرانی، العوالم، 16/ 311؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 340؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 250؛ القمی، نفس المهموم،/ 680
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 33
مدرسی، جنات الخلود،/ 20
__________________________________________________
(1)- [فی سائر المصادر ذُکر عمر، وهو من جملة الأسراء علی قول الطبری، وعلی قول المفید من جملة الشّهداء علیهم السلام]. (مسؤولة البحث)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 87
1- عدّ القاسم، وعبداللَّه، وأبو بکر، وعمرو/ عمر من ولد الإمام الحسن المجتبی علیه السلام الّذین شهدوا کربلاء وقتلوا مع عمّهم:
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 106
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 33
مدرسی، جنات الخلود،/ 20
2- ذکر فی جملة الشّهداء علیهم السلام:
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 48
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 233
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 88
القاسم وعبداللَّه:
1- قد عُدّا من وُلد الإمام الحسن المجتبی علیه السلام الّذین شهدوا کربلاء وقُتِلا مع عمِّهم علیه السلام:
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی «1» علیه السلام، 2/ 276
الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 90
2- عدّهما فی جملة الشّهداء علیهم السلام عند:
المسعودی، التّنبیه والإشراف،/ 304
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 309، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 558
القاضی النّعمان، شرح الأخبار «2»، 3/ 179، 180
__________________________________________________
(1)- [علی قوله هو المکنّی بأبی بکر].
(2)- [علی قوله: عبداللَّه هو زوج سکینة بنت الحسین علیه السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 89
1- قد عدّ القاسم وأبو بکر من ولد الإمام الحسن المجتبی علیه السلام الّذین شهدوا کربلاء وقتلوا مع عمّهما:
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 50
2- وذکر فی جملة الشّهداء علیهم السلام عند:
ابن خیّاط، التّاریخ،/ 179
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 422، أنساب الأشراف، 3/ 223
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 58 (علی قوله أمّهما أمّ ولد)
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 108، مقتل الحسین،/ 38/ عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 107؛ مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 185 (علی قوله أمّهما أمّ ولد)
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 401 (علی قوله هو أخ أبی بکر بن الحسن لأبیه وأمِّه)
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 302
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 90

أزواج الإمام الحسن علیه السلام: عددهنّ وما صحّ من ذلک وما لم یصحّ‌

قال: أخبرنا عبداللَّه بن جعفر الرّقّیّ، قال: حدّثنا عبیداللَّه بن عمرو، عن إسماعیل بن أبی خالد، عن شعیب بن یسار: إنّ الحسن بن علیّ أتی ابناً لطلحة بن عبیداللَّه، فقال: قد أتیتک بحاجة ولیس لی مردّ، قال: وما هی؟ قال: تزوّجنی أختک، قال: إنّ معاویة کتب إلیَّ یخطبها علی یزید، قال: ما لی مردّ إذ أتیتک، فزوّجها إیّاه، ثمّ قال: ادخل بأهلک، فبعث إلیها بحلّة ثمّ دخل بها، فبلغ ذلک معاویة فکتب إلی مروان أن خیِّرها، فخیَّرها فاختارت حسناً فأقرّها، ثمّ خلف علیها بعده حسین. ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 64 رقم 97
قال: أخبرنا «1» محمّد بن عمر، «2» قال: حدّثنا «2» عبدالرّحمان بن أبی الموالی، قال: سمعت عبداللَّه بن حسن [بن حسن] یقول: کان حسن بن علیّ قلّما «3» تفارقه «4» أربع حرائر، «5» فکان صاحب ضرائر «6» «5»، فکانت عنده ابنة منظور بن سیّار «7» الفزاریّ، وعنده «8» امرأة من بنی أسد 5 من آل خزیم «9» «5»، فطلّقهما وبعث إلی کلّ واحدة «10» بعشرة آلاف درهم «11» وزقاق من عسل متعة، وقال لرسوله یسار «12» بن سعید بن یسار «12»- وهو مولاه-:
__________________________________________________
(1)- [تاریخ دمشق: أنبأنا].
(2- 2) [تاریخ دمشق: أنبأنا].
(3)- [تذکرة الخواصّ: لا].
(4)- [تاریخ دمشق: ما یفارقه].
(5- 5) [لم یرد فی تذکرة الخواصّ].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی التّهذیب، 2/ 298 (ط دار المعرفة، 1/ 561].
(7)- [تذکرة الخواصّ: یسار].
(8)- [لم یرد فی تذکرة الخواصّ].
(9)- [لم یرد فی تهذیب الکمال وفی المختصر: جهم].
(10)- [زاد فی تاریخ دمشق: منهما].
(11) (11*) [تذکرة الخواصّ: مع مولاه یسار].
(12- 12) [فی المختصر: أبی سعید بن یسار وتهذیب الکمال: أبی سعید].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 91
احفظ ما تقولان لک (11*)، فقالت الفزاریّة: «1» بارک اللَّه فیه وجزاه خیراً «1»، وقالت الأسدیّة:
متاع قلیل من حبیب مفارق، فرجع فأخبره، فراجع الأسدیّة وترک الفزاریّة.
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 68 رقم 109/ مثله ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 77 ط المحمودی،/ 152- 153؛ تهذیب ابن بدران، 4/ 216؛ مختصر ابن منظور، 7/ 27- 28؛ سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ (ط بیروت)،/ 191؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 237
قال: أخبرنا محمّد بن عمر، قال: حدّثنا حاتم بن إسماعیل، عن جعفر بن محمّد، عن أبیه، قال: قال علیّ: ما زال الحسن بن علیّ یتزوّج ویطلِّق حتّی خشیت أن یکون یورثنا عداوة فی القبائل «2».
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 68 رقم 110/ عنه: الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، (ط مصر)، 3/ 178 (ط دار الفکر)، 4/ 392؛ السّیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 191
قال: أخبرنا محمّد بن عمر، قال: حدّثنی حاتم بن إسماعیل، عن جعفر بن محمّد، عن أبیه، قال: قال علیّ: «3» یا أهل الکوفة! لا تزوّجوا الحسن بن علیّ فإنّه رجل «4» مطلاق، «5» فقال رجل «6» من همدان «6»: واللَّه لنزوّجنّه، فما رضی أمسک وما کره طلّق «5».
__________________________________________________
(1- 1) [تذکرة الخوصّ: جزاه اللَّه خیراً].
(2)- إشارة واحدة من أمیر المؤمنین علیه السلام کانت تکفی فی أن یمتنع الحسن علیه السلام عمّا لا یرتضیه له أبوه وولیّ أمره وأمیر المسلمین جمیعاً، وما حاجته إلی أن ینهی الجماهیر عن أن یزوّجوه؟! فلو نهی ابنه سرّاً لأطاعه ولمّا احتاج إلی أن ینهی النّاس علانیّة فیعصونه، ولکنّها أساطیر الأوّلین اکتتبها.
وأمیر المؤمنین علیه السلام أعرف النّاس بطواعیة ابنه البارّ له، وإنّه المعصوم المطهّر بنصّ الکتاب والسّنّة الثّابتة الصّحیحة، وقد نصّ هو أیضاً علی عصمته فیما أخرجه الحافظ أبو سعید بن الأعرابی فی معجمه الورقة 157/ 1: أخبرنا داود [بن یحیی الدّهقان]، أخبرنا بکّار بن أحمد، أخبرنا إسحاق- یعنی ابن یزید-، عن عمرو بن أبی المقدام، عن العلاء بن صالح، عن طارق بن شهاب، قال: سمعت علیّاً یقول: المعصوم منّا أهل البیت خمسة: رسول اللَّه وأنا وفاطمة والحسن والحسین. وراجع تعلیق الحدیث الآتی.
(3)- [من هنا حکاه فی السّیر (ط مصر)، 3/ 178 (ط دار الفکر)، 4/ 392].
(4)- [لم یرد فی السّیر].
(5- 5) [السِّیَر: قد خشیت أن یورثنا عداوة فی القبائل].
(6- 6) [لم یرد فی السّیر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 92
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 69 رقم 111/ مثله ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 77- 78، ط المحمودی،/ 153؛ مختصر ابن منظور، 7/ 28؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 236؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، (ط مصر)، 3/ 169، 174، 178 (ط دار الفکر)، 4/ 383، 388- 389، 392؛ ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 38، السّیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 191؛ الهیثمی، الصّواعق المحرقة،/ 139- 140؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 247
قال: أخبرنا محمّد بن عمر [الواقدی]، قال: حدّثنی علیّ بن عمر، عن أبیه، عن علیّ ابن حسین، قال: کان الحسن بن علیّ مطلاقاً للنّساء، «1» وکان لا یفارق امرأة «2» إلّاوهی تحبّه «3».
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 69 رقم 112/ عنه: سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ (ط بیروت)،/ 191؛ مثله ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 79، ط المحمودی،/ 155؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 237؛ ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 38؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 298؛ السّیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 191؛ الهیثمی، الصّواعق المحرقة،/ 139؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 247
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی نور الأبصار].
(2)- [فی تذکرة الخواصّ مکانه: وقال ابن سعد: ما فارق امرأة ...].
(3)- محمّد بن عمر هو الواقدیّ، وعلیّ بن عمر- فی هذه الطّبقة- نکرة، هو وأبوه مجهولان، قال الذّهبیّ فی میزان الإعتدال 3/ 148: علیّ بن عمر الدّمشقیّ، عن أبیه، وعنه بقیّة، لا یُدری مَن هو؟!
ولقد تعدّدت القصص عن زوجات الحسن علیه السلام وطلاقه! والّذی یبدو أنّها حیکت بعده بفترة، وإلّا فطیلة حیاته علیه السلام لم نر معاویة ولا واحداً مع زبانیته عاب الحسن علیه السلام بذلک ولا بکته بشی‌ء من هذا القبیل وهو الّذی کان یتسقّط عثرات الحسن علیه السلام فلم یجد فیه ما یشینه وهو ممّن أذهب اللَّه عنهم الرِّجس وطهّرهم تطهیراً.
ولو کان هناک بعض الشّی‌ء لزمّر له معاویة وطبّل هو وکلّ أجهزة إعلامه، أضف إلی ذلک کلّه أنّ المراجع التّاریخیّة وکتب الأنساب والرّجال بین أیدینا لا تعدّ له من النِّساء والأولاد أکثر من المعتاد فی ذلک العصر، فلا نساؤه أکثر من نساء أبیه- مثلًا- ولا أولاده أکثر من أولاده، فلو کان أحصن سبعین امرأة أو تسعین لکان أولاده یعدّون بالمئات.
وهذا ابن سعد، اقرأ صدر هذه التّرجمة لا تجده سمّی للحسن علیه السلام أکثر من ستّ نساء وأربع أمّهات أولاد.
والمدائنیّ کذلک لم یعدّ للحسن علیه السلام أکثر من عشر نساء کما فی شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید 16/ 21.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 93
قال: أخبرنا علیّ بن محمّد، عن عبداللَّه بن عبدالرّحمان، عن عبداللَّه بن أبی بکر بن محمّد بن عمرو بن حزام، قال «1»: خطب الحسن بن علیّ امرأة من بنی همام بن شیبان، فقیل له: إنّها تری رأی الخوارج! فقال: إنِّی أکره أن أضمّ إلی صدری جمرة من جهنّم «2».
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 70 رقم 113/ مثله البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 270
قال: أخبرنا علیّ بن محمّد «3»، عن «4» ابن جعدبة، عن ابن أبی ملیکة، قال: تزوّج الحسن بن علیّ خولة بنت منظور «5»، فبات لیلة علی سطح «6» أجمّ «7»، فشدّت خمارها برجله والطّرف الآخر بخلخالها، فقام من اللّیل، فقال: ما هذا؟ قالت: خفت أن تقوم «8» من اللّیل بِوَسَنِکَ «8» فتسقط فأکون أشأم سخلة علی العرب، فأحبّها فأقام عندها سبعة أیّام.
فقال ابن عمر: لم نر أبا محمّد منذ أیّام، فانطلقوا بنا إلیه، فأتوه «9»، فقالت له خولة:
__________________________________________________
(1)- وهو الصّحیح، فإنّ همام بن شیبان هو همام بن مرّة بن ذهل بن شیبان من بکر بن وائل، راجع‌معجم قبائل العرب ص 1225.
(2)- وعند البلاذری وابن أبی الحدید: جمرة من جمر جهنّم.
هذا وقد صحّ عن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله من وجوه کثیرة أنّه قال: «الخوارج کلاب أهل النّار».
أخرجه الحفّاظ بطرق کثیرة منهم: أبو داود الطّیالسی فی مسنده، وابن أبی شیبة فی المصنّف، وأحمد فی المسند، وابن ماجة فی السّنن، والحکیم التّرمذی فی نوادر الأصول، والطّبری فی تهذیب الآثار، والطّبرانی فی المعجم الکبیر، والحاکم فی المستدرک، کلّهم عن عبداللَّه بن أبی أوفی.
وأخرجه أحمد فی المسند، وابن خزیمة فی صحیحه، والطّبرانی فی المعجم الکبیر، والحاکم فی المستدرک، والضّیاء المقدسی فی المختارة، کلّهم عن أبی أُمامة الباهلیّ.
وعنهم جمیعاً الحافظ السّیوطی فی جمع الجوامع 1/ 410، وفی الجامع الصّغیر 2/ 19 جعل علیه «صح» وهو رمز الحدیث الصّحیح.
(3)- [أضاف فی تاریخ دمشق وتهذیب الکمال: المدائنیّ].
(4)- [فی الجمل مکانه: المدائنیّ، عن ...].
(5)- [أضاف فی الجمل: بن زبان بن سیّار بن عمرو الفزاریّ].
(6)- [أضاف فی الجمل: له].
(7)- [أضاف فی الجمل: لا ستر له].
(8- 8) [الجمل: بوسنک فی اللّیل].
(9)- [لم یرد فی تهذیب الکمال].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 94
احتبسهم حتّی نهیِّئ لهم غذاء، «1» قال: نعم «1»، قال ابن عمر: فابتدأ الحسن حدیثاً ألهانا بالاستماع إعجاباً به حتّی جاءنا الطّعام «2». «3» «4» قال علیّ بن محمّد [المدائنی] «4»: وقال قوم «3»: الّتی شدّت خمارها برجله هند بنت سهیل بن عمرو، «5» وکان الحسن أحصن تسعین «6» امرأة! «5».
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 71 رقم 115/ مثله البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 276؛ ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 77، ط المحمودی،/ 152- 153، تهذیب ابن بدران، 4/ 216؛ مختصر ابن منظور، 7/ 27؛ سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 191، المزی، تهذیب الکمال، 6/ 236
قال: أخبرنا محمّد بن عمر، قال: حدّثنا عبداللَّه بن جعفر، عن عبداللَّه بن حسن، قال: کان الحسن بن علیّ کثیر نکاح النّساء، «7» وکنّ قلّما یحظین عنده، وکان قلّ امرأة «7» تزوّجها إلّاأحبّته وَصَبَتْ «8» به «9».
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی تاریخ دمشق وتهذیب الکمال].
(2)- [أضاف فی الجمل: وکانت خولة عند محمّد بن طلحة فخلف علیها، وکانت أختها عند عبداللَّه بن الزّبیر، فعبداللَّه زوّجه إیّاها، واسم أختها تماضر بنت منظور فغضب أبوها ثمّ رضی].
والأجمّ، قال فی تاج العروس 8/ 180: بالفتح، کلّ بیت مربّع مسطّح، وحصن بالمدینة مبنیّ بالحجارة، عن ابن السکّیت.
وفی معجم البلدان: اجُم- بضمّ أوّله وثانیه- وهو واحد أجام المدینة وهو بمعنی الأطمّ، وأجام المدینة وأطامها: حصونها وقصورها وهی کثیرة لها ذکر فی الأخبار، وقال ابن السکّیت: اجُم حصن بناه أهل المدینة من حجارة، وقال: کل بیت مربّع مسطّح فهو أجمّ.
(3- 3) [المختصر: وقیل: إنّ].
(4- 4) [لم یرد فی الجمل].
(5- 5) [الجمل: والأوّل أثبت، وأیضاً مثله فی ص 277، وحکاه الذّهبیّ عن المدائنیّ فی سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 173، 178، (ط دار الفکر)، 4/ 388، 392 وحکاه السّیوطیّ فی تاریخ الخلفاء،/ 191؛ وحکاه أیضاً ابن حجر الهیثمی فی الصّواعق المحرقة،/ 139، ومثله فی نور الأبصار،/ 247].
(6)- [فی تذکرة الخواصّ مکانه: وفی روایة أنّه تزوّج تسعین ...].
(7- 7) [السِّیَر: وقلّ مَن حَظِیت عنده، وقلّ مَن].
(8)- [فی تاریخ دمشق والمختصر: ضنّت].
(9)- [تاریخ الخلفاء: إلیه وإلی هنا حکاه عنه فیه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 95
فیقال: إنّه «1» سقی ثمّ أفلت، ثمّ سقی فأفلت، ثمّ کانت الآخرة «2» توفّی فیها.
فلمّا حضرته «2» الوفاة قال الطّبیب- «3» وهو یختلف إلیه «3»-: هذا رجل قد قطّع السّمّ أمعاءه، «3» فقال الحسین: یا أبا محمّد! خبِّرنی مَن سقاک؟ قال: ولِمَ یا أخی؟ قال: أقتله واللَّه قبل أن أدفنک أوَ لا أقدر علیه؟ أو یکون بأرض أتکلّف الشّخوص إلیه، فقال:
یا أخی! إنّما هذه الدّنیا لیال فانیة، دعه حتّی ألتقی أنا وهو عند اللَّه، فأبی أن یسمِّیه «3».
وقد سمعت بعض مَن یقول: کان معاویة قد تلطّف لبعض خدمه أن یسقبه سمّاً!
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 82- 83/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 106؛ مختصر ابن منظور، 7/ 39؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 252؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 184 (ط دار الفکر)، 4/ 397؛ السّیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 191
أخبرنا أبو بکر الأنصاریّ، أنا الحسن بن علیّ الشّاهد، أنا محمّد بن العبّاس، أنا أحمد ابن معروف، أنا الحسین بن محمّد، أنا محمّد بن سعید، أنا إسماعیل بن إبراهیم، عن أبی عون «4»، عن عُمیر بن إسحاق، قال: «5» دخلتُ أنا وصاحب لی «5» علی الحسن بن علیّ نعوده، فقال لصاحبی: یا فلان سلنی، «3» قال: ما أنا بسائلک شیئاً «3»، ثمّ قام من عندنا، فدخل کنیفاً له «6»، ثمّ خرج فقال: «3» أیّ فلان سلنی قبل أن لا تسألنی «3»، فإنِّی واللَّه لقد لفظتُ طائفة من کبدی قبل «6» قلّبتها بعودٍ «3» کان معی «3»، وإنِّی قد سقیتُ السّمّ مراراً فلم أسق
__________________________________________________
(1)- [زاد فی تاریخ دمشق والمختصر وتهذیب الکمال والسّیر: کان].
(2- 2) [السّیر: وحضرته].
(3- 3) [لم یرد فی السّیر].
(4)- [فی السّیر مکانه: ابن علیة عن ابن عون ... فی بقیّة المصادر أیضاً: ابن عون، کما هو مشتهر به، وهوعبداللَّه بن عون بن أرطان المزنیّ مولاهم، وکنیته أبو عون، وهو من رجال الصّحاح الستّة، راجع تهذیب التّهذیب، 5/ 346].
(5- 5) [السّیر: دخلنا].
(6)- [لم یرد فی السّیر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 96
مثل هذا «1» قطّ فسلنی، فقال: ما أنا بسائلک شیئاً [حتّی] یعافیک اللَّه إن شاء اللَّه.
ثمّ خرجنا «1»، فلمّا کان الغد أتیته وهو یسُوق، فجاء الحسین «1» فقعد عند رأسه «1»، فقال:
أی أخی أنبئنی مَنْ سقاک؟ قال: لِمَ، أتقتله؟ قال: نعم، ما أنا بمحدِّثک شیئاً، إن یک «2» صاحبی الّذی أظنّ فاللَّه أشدّ نقمة، وإلّا فوَاللَّه لا یُقتَل بی بری‌ء.
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 83 رقم 145/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 105؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 183 (ط دار الفکر)، 4/ 397
قال: أخبرنا موسی بن إسماعیل، قال: حدّثنا أبو هلال، عن قتادة، قال: قال الحسن للحسین: إنِّی «3» قد سقیت السّمّ غیر مرّة، وإنِّی «3» لم أُسق مثل هذه، إنِّی لأضع کبدی، قال:
فقال: مَنْ «4» فعلَ ذلک بک؟ قال: لِمَ؟ لتقتله؟ ما کنت لأُخبرک «4» «5».
قال: أخبرنا یحیی بن حمّاد، قال: أخبرنا أبو عوانة، عن المغیرة، «6» عن أمّ موسی: إنّ جعدة بنت الأشعث بن قیس سقت الحسن السّمّ فاشتکی 1 منه شکاة «1».
قال: فکان یوضع تحته طست وترفع أخری، نحواً من أربعین یوماً.
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 84/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 106- 107؛ مختصر ابن منظور، 7/ 39؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 252- 253؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 300؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 184 (ط دار الفکر)، 4/ 397
قال: أخبرنا محمّد «7» بن عمر، قال: حدّثنی عبداللَّه بن جعفر، عن أمّ بکر بنت المسور،
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی السّیر].
(2)- [السّیر: یکن].
(3)- [لم یرد فی السّیر].
(4- 4) [السّیر: فعله؟ فأبی أن یخبره].
(5)- [إلی هنا لم یرد فی تهذیب الکمال وتهذیب التّهذیب].
(6)- [من هنا حکاه فی المختصر].
(7)- [فی المستدرک مکانه: حدّثنا أبو عبداللَّه الأصبهانیّ، ثنا الحسن بن الجهم، ثنا الحسین بن الفرج، ثنامحمّد ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 97
قالت: کان الحسن بن علیّ سقی «1» مراراً، کلّ ذلک یفلت منه، حتّی کان المرّة الآخرة الّتی مات فیها فإنّه کان یختلف کبده، فلمّا «2» مات أقام نساء بنی هاشم علیه النّوح شهراً.
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 84- 85، 90 رقم 149، 167/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 106؛ مختصر ابن منظور، 7/ 39، مثله الحاکم النّیسابوری، المستدرک، 3/ 173؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 252
قال: أخبرنا علیّ بن محمّد [المدائنیّ]، عن الهذلیّ، عن ابن سیرین، قال: کانت هند «3» بنت سهیل بن عمرو «4» عند عبدالرّحمان بن عتاب بن أسید وکان أبا عذرتها فطلّقها، فتزوّجها «4» عبداللَّه «5» بن عامر بن کریز ثمّ «6» طلّقها، فکتب معاویة إلی أبی هریرة أن یخطبها علی یزید بن معاویة، «7» فلقیه الحسن بن علیّ، فقال: أین ترید؟ قال: أخطب هند بنت سهیل بن عمرو علی یزید بن معاویة «7»، قال [الحسن علیه السلام] «8»: اذکرنی لها، فأتاها أبو هریرة فأخبرها الخبر، فقالت: خَرْ «9» لی، قال: أختار لک الحسن، فتزوّجها «10»، فقدم عبداللَّه بن عامر المدینة، فقال للحسن: إنّ لی عندها ودیعة، فدخل إلیها والحسن معه «11» وجلست بین [یدیه] «12» فرقّ ابن عامر «13»، فقال الحسن: ألا أنزل لک عنها؟ فلا أراک تجد
__________________________________________________
(1)- [المستدرک: سمّ].
(2)- [فی المختصر مکانه: قالت أمّ بکر بنت المسور: لمّا ...].
(3)- [فی الجمل مکانه: قال المدائنیّ: وتزوّج الحسن هند ...].
(4- 4) [الجمل: وکانت عند].
(5)- [فی الشّرح والبحار والعوالم مکانهم: وروی أبو الحسن المدائنیّ، قال: تزوّج الحسن بن علیّ علیهما السلام هنداً بنت سهیل بن عمرو، کانت عند عبداللَّه ...].
(6)- [فی الشّرح والبحار والعوالم: ف].
(7- 7) [لم یرد فی البحار].
(8)- [من الشّرح والبحار والعوالم].
(9)- [فی الشّرح والبحار والعوالم: إختر].
(10)- [فی الشّرح والبحار والعوالم: فتزوّجته، وإلی هنا حکاه عن الشّرح فی البحار].
(11)- [أضاف فی الشّرح: فخرجت حتّی جلست].
(12)- [الشّرح: بین یدی عبداللَّه بن عامر].
(13)- [أضاف فی الجمل: حین نظر إلیها، وأضاف فی الشّرح: لها رِقّة عظیمة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 98
محلّلًا خیراً لکما منِّی، «1» فقال: ودیعتی «1»، فأخرجت سفطین فیهما جوهر ففتحهما فأخذ من واحد «2» قبضة وترک الباقی «3»، فکانت تقول: سیِّدهم جمیعاً الحسن، وأسخاهم ابن عامر، وأحبّهم إلیَّ عبدالرّحمان بن عتاب.
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 70- 71/ البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 273- 274؛ ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 16/ 12- 13؛ المجلسی، البحار، 44/ 173؛ البحرانی، العوالم، 16/ 303
قال: أخبرنا إسماعیل بن إبراهیم الأسدیّ، عن ابن عون، عن عمیر بن إسحاق، قال:
ما تکلّم عندی أحد کان أحبّ إلیَّ إذا تکلّم أن لا یسکت من الحسن بن علیّ، وما سمعتُ منه کلمة فحش قطّ إلّامرّة، فإنّه بین حسین بن علیّ وعمرو بن عثمان بن عفّان خصومة فی أرض، فعرض حسین أمراً لم یرضه عمرو، فقال الحسن: فلیس عندنا إلّاما رغم أنفه. قال: فهذا أشدّ کلمة فحش سمعتها منه قطّ «4».
قال: أخبرنا الفضل بن دکین، قال: أخبرنا مسافر الجصّاص، عن زریق بن سوّار، قال: کان بین الحسن بن علیّ وبین مروان کلام، فأقبل علیه مروان فجعل یغلظ له وحسن ساکت، فامتخط مروان بیمینه، فقال له الحسن: ویحک، أما علمتَ أنّ الیمین للوجه والشِّمال للفَرْج؟! أُفّ لک؛ فسکت مروان.
__________________________________________________
(1- 1) [الشّرح: قال: لا، ثمّ قال لها: ودیعتی].
(2)- [الشّرح: أحدهما].
(3)- [أضاف فی الجمل: علیهما. وکانت عند عبدالرّحمان بن عتاب بن أسید قبل أن تکون عند ابن عامر وهو أبو عذرتها، وأضاف فی الشّرح: الآخر علیها وکانت قبل ابن عامر عند عبدالرّحمان بن عتّاب بن أسید].
(4)- [أضاف فی تاریخ دمشق: هذا منقطع، وهکذا قد کرّر هذا الخبر من الطریقین، عن ابن سعد وعن الزّبیر بن بکّار، وهذه سلسلة الرّواة: أخبرنا أبو الحسین بن الفرّاء وأبو غالب وأبو عبداللَّه إبنا البنّاء قالوا: أنا أبو جعفر بن المسلمة، أنا أبو طاهر بن المسلمة المخلصی، أنا أحمد بن سلیمان، نا الزّبیر بن بکار، وحدّثنی عمِّی قال: وروی ابن عون عن عمیر إسحاق].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 99
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 59، 61 رقم 80، 88/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 80 (ط المحمودی)،/ 157- 158؛ الهیثمی، الصّواعق المحرقة،/ 139
قال: أخبرنا علیّ بن محمّد [المدائنیّ] «1»، عن جویریة بن أسماء، قال: لمّا مات الحسن ابن علیّ رضی الله عنه، أخرجوا «2» جنازته، فحمل مروان [بن الحکم] سریره! فقال له الحسین:
تحمل «3» سریره، أما واللَّه لقد «3» کنتَ تجرِّعة الغیض «4»؟! فقال مروان: إنِّی «5» کنتُ أفعل ذلک بمَن یوازن حلمه الجبال.
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 91 رقم 170/ مثله أبو الفرج، مقاتل الطّالبیین،/ 49؛ ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة؛ 16/ 13؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 185 (ط دار الفکر)، 4/ 399؛ المجلسی، البحار، 44/ 145- 146
المدائنیّ، عن عبداللَّه بن سلم الفهریّ، قال: خطب علیّ إلی سعید بن قیس ابنته أمّ عمران لابنه الحسن فشاور الأشعث، فقال: زوِّجها ابنی محمّداً فهو ابن عمّها، فدفعها فزوّجه إیّاها، ثمّ دعا الأشعث الحسن فغداه واستسقی ماء، فقال لابنته: اخرجی فاسقیه، فسقته، فقال الأشعث: لقد سَقَتُکَ جاریة ما خدمت الرّجال وهی ابنتی، فأخبر الحسن أباه، فقال: تزوّجها.
قال المدائنیّ: ویقال إنّ علیّاً قال للأشعث: اخطب علی الحسن ابنة سعید بن قیس، فأتی سعیداً فخطبها علی ابنه فزوّجه، فقال علیّ: خنت. فقال: أزوّجه من لیس بدونها، فزوّجه جعدة بنت الأشعث فَسَمَّت الحسن، فخلف علیها یعقوب بن طلحة ثمّ العبّاس، ثمّ عبداللَّه بن العبّاس.
المدائنیّ، عن الهذلیّ، عن ابن سیرین، قال: خطب الحسن بن علیّ إلی رجل فزوّجه، فقال: إنِّی لأزوّجک وأنا أعلم أنّک غلق طلقة، ولکنّک خیر النّاس نفساً، وأرفعهم جدّاً وبیتاً.
__________________________________________________
(1)- [فی مقاتل الطّالبیین مکانه: وقال علیّ بن الحسن بن علیّ بن حمزة العلویّ، عن عمّه محمّد، عن‌المدائنیّ، عن ...].
(2)- [فی السّیر مکانه: قال جویریة بن أسماء: لمّا أخرجوا ...].
(3- 3) [فی الشرّح والبحار: الیوم جنازته و].
(4)- [فی مقاتل الطّالبیین والشّرح والسّیر والبحار: الغیط].
(5)- [فی الشّرح والبحار: نعم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 100
المدائنیّ، قال: بلغنا أنّ الحسن کان إذا أراد أن یطلِّق امرأة جلس إلیها، فقال: أیسرّک أنِّی أهبُ لک کذا؟ فتقول: ما شئتَ، أو تقول: نعم. فیقول: هو لک، فإذا قام أرسل إلیها بمالها الّذی سمّاه وبالطّلاق.
المدائنیّ، عن سحیم، عن حفص، عن عیسی بن أبی هارون، قال: تزوّج الحسن حفصة بنت عبدالرّحمان بن أبی بکر، وکان المنذر بن الزّبیر هویها فأبلغ الحسن عنها شیئاً، فطلّقها الحسن وکان مطلاقاً، فخطبها المنذر فأبت أن تتزوّجه وقالت: نهرنی، فخطبها عاصم بن عمر بن الخطّاب فتزوّجها فرقی إلیه المنذر شیئاً فطلّقها، ثمّ خطبها المنذر، فقیل لها: تزوّجیه فیعلم النّاس أنّه کان یعضهک بباطل، فتزوّجته فعلم الناّس ما أراد وأنّه کان کذب علیها، فقال الحسن لعاصم بن عمر: انطلق بنا حتّی نستأذن المنذر فندخل علی حفصة، فاستأذناه فشاور أخاه عبداللَّه بن الزّبیر، فقال: دعهما یدخلان علیهما فدخلا فکانت إلی عاصم أکثر نظراً منها إلی الحسن، وکانت إلیه أشدّ انبساطاً فی الحدیث، فقال الحسن للمنذر: خذ بیدها، وقام الحسن وعاصم فخرجا، وکان الحسن یهواها وإنّما طلّقها لمّا رقی إلیه المنذر.
وقال الحسن یوماً لابن أبی عتیق، وحفصة عمّته وهو عبداللَّه بن محمّد بن عبدالرّحمان ابن أبی بکر: هل لک فی العقیق؟ فقال: نعم، فخرجا فمرّا بمنزل حفصة، فدخل إلیها الحسن فتحدّثا طویلًا ثمّ خرج، فقال لابن أبی عتیق یوماً آخر: هل لک فی العقیق؟ قال: نعم.
فمرّا بمنزل حفصة فدخل، ثمّ قال له مرّة أخری: هل لک فی العقیق؟ فقال له: یابن أمّ! ألا تقول هل لک فی حفصة؟.
قالوا: وتزوّج الحسن «1» امرأة «2» من أهل الیمن «2» فبعث إلیها بعشرة آلاف درهم فبکت «3»،
__________________________________________________
(1)- [فی تذکرة الخواصّ مکانه: وقال الشّعبی: طلّق الحسن ...].
(2- 2) [لم یرد فی تذکرة الخواصّ].
(3)- [المصدر: وطلاقها].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 101
فقالت: متاع قلیل من حبیب مفارق، «1» فقال الحسن «1»: لو راجعتُ امرأة «2» راجعتُ هذه «2».
حدّثنی عبّاس بن هشام الکلبیّ، عن أبیه، عن جدّه، عن أبی صالح، قال: أحصن الحسن بن علیّ تسعین امرأة. فقال علیّ: لقد تزوّج الحسن وطلّق حتّی خفت أن یجنی بذلک علینا عداوة أقوام.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 270، 271، 273، 274- 275، 276- 277
وقال الواقدیّ وغیره: وکان صالح الحسن فی سنة إحدی وأربعین واجتمع النّاس علی معاویة فی هذه السّنة، قالوا: وطال مرض الحسن بعد قدومه المدینة من العراق حتّی قیل: إنّه السّل.
ثمّ إنّه شرب شربة عسل فمات منها، ویقال: إنّه سمّ أربع دفعات فمات فی أخراهنَّ، وأتاه الحسین وهو مریض، فقال له: أخبرنی مَن سقاک السّمّ؟ قال: لتقتله؟ قال: نعم.
قال: ما أنا بمخبرک إن کان صاحبی الّذی أظنّ فاللَّه أشدّ له نقمة وإلّا فواللَّه لا یقتل بی بری‌ء.
وقد قیل: أنّ معاویة دسّ إلی جعدة بنت الأشعث بن قیس امرأة الحسن، وأرغبها حتّی سَمّتْهُ وکانت شانئة له.
وقال الهیثم بن عدیّ: دسّ معاویة إلی ابنة سهیل بن عمرو امرأة الحسن مائة ألف دینار علی أن تسقیه شربة بعث بها إلیها ففعلت.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 295
قال هشام بن محمّد: [...] وکانت أسماء ابنة عطارد بن حاجب التّمیمیّ تحت عبیداللَّه ابن عمر «3»، ثمّ خلف علیها الحسن بن علیّ [سنة 37].
الطّبری، التاریخ، 5/ 37
__________________________________________________
(1- 1) [تذکرة الخواصّ: فبلغ الحسن فقال].
(2- 2) [تذکرة الخواصّ: لراجعتها، وإلی هنا مثله فی تذکرة الخواصّ (ط بیروت)،/ 191].
(3)- [عبیداللَّه بن عمر بن الخطّاب الّذی کان مشارکاً فی معرکة صفّین مع معاویة وقُتل فی المعرکة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 102
تزوّج الحسن بن علیّ رضی اللَّه عنهما أمّ حبیب بنت عمرو [بن الأهشم بن سمّی بن سنان بن خالد بن منقر من بنی تمیم] لجمال أخیها نعیم بن عمرو، فلمّا رآها قبیحة طلّقها.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 12/ 272
لمّا مات الحسن بن علیّ علیهما السلام، ضربت امرأته فسطاطاً علی قبره، وأقامت حولًا، ثمّ انصرفت إلی بیتها؛ فسمعت قائلًا یقول: أدرَکوا ما طلبوا؟ فأجابه مجیب: بل ملّوا فانصرفوا.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 3/ 174
الحسن بن علیّ (رضی اللَّه عنهما): أکبر ولد علیّ، ویُکنّی أبا محمّد، وکان یوم قُبض النّبیُّ (ص) ابن سبع سنین لأنّه وُلِد فی سنة ثلاث من الهجرة، ومات سنة سبع وأربعین، فکان عمره خمساً وأربعین سنة، ورَوی عن النّبیّ حدیثین مَن صلّی الغداة، وجلس فی مجلسه حتّی تطلع الشّمس ستره اللَّه من النّار، والثّانی التّخلیة مَن إذا ذُکرتُ عنده، فلم یُصلِّ علیَّ، وکان أرخی ستره علی مائتی حُرّةٍ، وقال علیّ علیه السلام: لا تزوّجوا ابنی هذا، فإنّه مِطلاقٌ.
وتوفّی الحسن فی سنة تسع وأربعین وهو ابن سبع وأربعین سنة واختلفوا فی سبب موته، فزعم قوم أنّه زُجّ ظَهْرُ قدَمه فی الطّواف بزُجِّ مسمومٍ، وقال آخرون: أنّ معاویة دسّ إلی جعدة بنت الأشعث بن قیس، بأن تسمَّ الحسن ویزوّجها یزید، فسمَّته وقتلته، فقال لها معاویة: إنّ یزید منّا بمکان وکیف یصلح له مَن لا یصلح لابن رسول اللَّه، وعوّضها منه مائة ألف درهم.
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 145، 238
حمید بن زیاد، عن الحسن بن محمّد بن سماعة، عن محمّد بن زیاد بن عیسی، عن عبداللَّه بن سنان، عن أبی عبداللَّه علیه السلام، قال: إنّ علیّاً قال وهو علی المنبر: لا تزوّجوا الحسن فإنّه رجلٌ مطلاق، فقام رجل من همدان، فقال: بلی واللَّه لنزوّجنّه وهو ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وابن أمیر المؤمنین علیه السلام فإن شاء أمسک وإن شاء طلّق.
عدّةٌ من أصحابنا، عن أحمد بن محمّد، عن محمّد بن إسماعیل بن بزیع، عن جعفر بن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 103
بشیر، عن یحیی بن أبی العلاء، عن أبی عبداللَّه علیه السلام، قال: إنّ «1» الحسن بن علیّ علیهما السلام طلّق خمسین امرأة، فقام علیٌّ علیه السلام بالکوفة، فقال: یا معاشر أهل الکوفة! لا تنکحوا الحسن فإنّه رجل مطلاق، فقام إلیه رجلٌ، فقال: بلی واللَّه لننکحنّه فإنّه ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وابن فاطمة علیها السلام فإن أعجبته أمسک وإن کره طلّق.
الکلینی، الفروع من الکافی، 6/ 56 رقم 4- 5 (باب تطلیق المرأة غیر الموافقة)/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 172؛ البحرانی، العوالم، 16/ 304؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 57؛ التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام/ 106
عدّة من أصحابنا، عن أحمد بن محمّد، عن علیّ بن النّعمان، عن سیف بن عمیرة، عن أبی بکر الحضرمیّ، قال: إنّ جعدة بنت أشعث بن قیس الکندیّ سمّت الحسن بن علیّ وسمّت مولاة له، فأمّا مولاته فقاءت السّمّ وأمّا الحسن فاستمسک فی بطنه ثمّ انتفط به فمات «2». «3»
الکلینی، الأصول من الکافی، 1/ 462 رقم 3
سهل بن زیاد، عن یعقوب بن یزید أو غیره، عن سلیمان کاتب علیِّ بن یقطین، عمّن ذکره، عن أبی عبداللَّه علیه السلام قال: إنّ الأشعث بن قیس شرک فی دم أمیر المؤمنین علیه السلام وابنته جعدة سمّت الحسن علیه السلام ومحمّد ابنه شرک فی دم الحسین علیه السلام.
الکلینی، الرّوضة من الکافی، 8/ 167 رقم 187/ عنه: المجلسی، البحار، 42، 44، 45/ 228، 142، 96 رقم 40، 8، 42؛ البحرانی، العوالم، 16/ 283 رقم 10؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 130، 329- 330؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 576
__________________________________________________
(1)- [فی المعالی مکانه: وله زوجات کثیرة حتّی قیل تزوّج ثلاثمائة امرأة، فی البحار: إنّ ...].
(2)- انتفط وتنفّط الجسد: قرح وتجمّع بین الجلد واللّحم ماء والاسم منه النّفطة ومثلها الجدری ویقال لها بالفارسیّة «تاول» و «آبله». وفی بعض النّسخ [فانتقض به] أی کسره، وفی بعضها [فانتفض به] أی تفرّق بعض أحشائه.
(3)- ابوبکر حضرمی گوید: جعده دختر اشعث بن قیس کندی به حسن بن علی علیهما السلام و کنیز آن حضرت زهر داد؛ اما کنیزک زهر را قی کرد. و اما امام حسن علیه السلام زهر در شکمش ماند و آماس کرد و درگذشت.
مصطفوی، ترجمه اصول کافی، 2/ 361
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 104
وتوفِّی بالسّمّ فی تمام سنة خمسین من سنی الهجرة وکان سبب سمّه علی ید زوجته جعدة بنت محمّد بن الأشعث بن قیس الکندیّ لأنّه بذل لها معاویة علی ذلک عشرة آلاف درهم وأقطاع عشر ضیاع سوراً وهی من سواد الکوفة.
ولمّا حضرت الحسن الوفاة قال لأخیه الحسین علیهما السلام أنّ جعدة لعنها اللَّه ولعن أباها وجدّها فإنّ جدّها خالف أمیر المؤمنین علیه السلام وقعد عنه بالکوفة بعد الرّجوع من صفّین معانداً منحرفاً مخالفاً طاعته بعد أن خلعه بالکوفة من الإمارة وبایع الضّبّ دونه وکان (لعنه اللَّه) لا یشهد له جمعة ولا جماعة ولا یشیّع جنازة لأحد من الشّیعة ولا یصلِّی علیهم منذ سمع أمیر المؤمنین علیه السلام علی منبره یقول: ویح لفراخ أفراخ آل محمّد وریحانتی وقرّة عینی ابنی الحسن من ابنتک الّتی من صلبک یا أشعث وهو ملع متمرّد وجبّار یملک من بعد أبیه، فقام إلیه أبو بحر الأحنف بن قیس التّمیمیّ، فقال له: یا أمیر المؤمنین! ما اسمه؟ قال: یزید بن معاویة ویؤمر علی قتل ابنی الحسین علیه السلام عبیداللَّه بن زیاد (لعنه اللَّه) علی الجیش السّائر إلی ابنی بالکوفة فتکون وقعتهم بکربلاء غربیّ الفرات کأنِّی أنظر إلی مناخ رکابهم ورحالهم وإحاطة جیوش أهل الکوفة بهم وإغماد سیوفهم ورماحهم وسقیهم فی جسومهم ودمائهم ولحومهم وسبی أولادی وذراری رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وحملهم ناشرین الأقتاب وقتل الشّیوخ والکهول والأطفال، فقام الأشعث بن قیس علی قدمیه، وقال: ما ادّعی رسول اللَّه ما تدّعیه من العلم من أین لک هذا؟ فقال له أمیر المؤمنین علیه السلام: ویلک یا من عنق النّار لابنک محمّد ابنک من قوّادهم أی واللَّه وشمر بن ذی جوشن وشبث بن ربعی والزّبیدیّ وعمرو بن حریث، فأسرع الأشعث وقطع الکلام وقال: یا ابن أبی طالب! أفهمنی ما تقول حتّی أجیبک عنه، فقال له: ویلک یا أشعث أما سمعت، فقال: یا ابن أبی طالب! ما سوی کلامک یمرّ وولّی، فقام النّاس علی أقدامهم ومدّوا أعینهم إلی أمیر المؤمنین لیأذن لهم فی قتله، فقال لهم: مهلًا یرحمکم اللَّه إنّی أقدر علی هلاکه منکم ولا بدّ أن تحقّ کلمة العذاب علی الکافرین، ومضی الأشعث (لعنه اللَّه) علی بنیان خطّة وهی المعروفة بالأشعثیّة وبنی فی داره مأذنة عالیة فکان إذا ارتفعت (أصوات) مؤذّنی أمیر المؤمنین علیه السلام فی جامع الکوفة صعد الأشعث إلی مأذنته، فنادی نحو المسجد یرید أمیر المؤمنین:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 105
أنا کذا وکذا أنّک ساحر کذّاب، واجتاز أمیر المؤمنین فی جماعة من أصحابه فی خطّةالأشعث بن قیس (لعنه اللَّه) وهو علی ذورة بنیانه، فلمّا نظر أمیر المؤمنین علیه السلام أعرض بوجهه، فقال له: ویلک یا أشعث حسبک ما وعد اللَّه لک من عنق النّار، فقال أصحابه:
یا أمیر المؤمنین! وما معنی عنق النّار؟ فقال: إنّ الأشعث (لعنه اللَّه) إذا حضرته الوفاة دخل علیه عنق ممدودة حتّی تصل إلیه وعشیرته ینظرون فتبلعه فإذا خرجت به عنق النّار لم یجدوه فی مضجعه فیأخذون علیهم أثوابهم ویکتمون أمرهم ویقولون: لا تقرّوا بما رأیتم فیشمت بکم أصحاب أمیر المؤمنین، فقال له أصحابه: یا أمیر المؤمنین! ما یصنع به عنق النّار؟ فقال أمیر المؤمنین: عجّلت علیه النّار یکون فیها جثیاً معذّباً إلی أن نورده النّار بعد ذلک فی الآخرة، فقالوا: یا أمیر المؤمنین! فکیف عجّلت له النّار فی الدّنیا؟ فقال علیه السلام: لأنّه کان یخالف اللَّه ویخاف النّار فیعذّبه اللَّه بالنّار وبالّذی کان یخاف منه، فقالوا: یا أمیر المؤمنین! وأین یکون عنق هذه النّار؟ قال: فی هذه الدّنیا والأشعث فیها علی کلّ یوم حتّی تقذفه بین یدیه فیراه بصورته ویدعوه الأشعث ویستجیر ویقول:
أ یُّها العبد الصّالح! ادع ربّک لی یخرجنی من هذه النّار الّتی جعلها اللَّه عذابی فی الدّنیا والآخرة أی واللَّه لبغضی فی علیّ بن أبی طالب وفی محمّد علیهما السلام فیقول له المؤمن: لا أخرجک اللَّه منها فی الدّنیا ولا فی الآخرة وأی واللَّه ویقذفه عند عشیرته وأهله ممّن شکّ أن عنق النّار أخذته حتّی ناجیهم ویناجونه ویقول لهم: إذا سألوه بما صرت معذّباً فی هذه الدّنیا، فیقول لهم: شکی فی محمّد وبغضی لعلیّ علیهما السلام وکراهتی لبیعته وخلافی علیه وخلافی لبیعته ومبایعتی ضباً دونه فیلعنونه ویتبرّؤون منه ویقولون: ما نحبّ أن نصیر إلی ما صرت إلیه.
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 184- 186
حدّثنا جعفر بن محمّد، عن أبیه، عن جدِّه علیِّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب (رضی اللَّه عنهم)، قال: دخل الحسین علی عمّی الحسن [بن علیّ] لما سقی «1» السّمّ، فقام لحاجة الإنسان ثمّ رجع، فقال: لقد سقیت السّمّ عدّة مرار فما سقیت مثل هذه، لقد
__________________________________________________
(1)- فی ا «حین سقی السّمّ».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 106
لفظت طائفة من کبدی فزأیتنی أقلبه بعود فی یدی، فقال له الحسین: یا أخی! مَن سقاک؟
قال: وما ترید بذلک؟ فإن کان الّذی أظنّه فاللَّه حسیبه، وإن کان غیره فما أحِبُّ أن یؤخذ بی بری‌ء «1»، فلم یلبث بعد ذلک إلّاثلاثاً حتّی توفّی، صلوات اللَّه علیه «2».
وذکر: إنّ امرأته جعدة بنت الأشعث بن قیس الکندیّ سقته السّمّ، وقد کان معاویة دسَّ إلیها: إنّک إن احتلتِ فی قتل الحسن وجّهت إلیک بمائة ألف درهم، وزوّجتک [من] یزید، فکان ذلک الّذی بعثها علی سمّه، فلمّا مات وفی لها معاویة بالمال، وأرسل إلیها: إنّا نحبّ حیاة یزید، ولولا ذلک لو فینا لک بتزویجه.
وذکر: أنّ الحسن قال عند موته: لقد حاقت شربته «3»، وبلغ أمنیته، واللَّه لا وفی «4» [لها] بما وعد، ولا صدق فیما قال.
وفی فعل جعدة یقول النّجاشیُّ الشّاعر، وکان من شیعة علیّ، فی شعر له طویل:
«5» جعدة «5» بکیِّهِ ولا تسأمی «6» بعد بُکاء المعول الثّاکل 6
7 لم «7» یُسبل السِّتر «7» علی مثله فی الأرض «8» مِن حاف ومِن ناعل
[کان إذا شُبَّت له ناره یرفعها بالسّند الغاتل] «9»
[کیما یراها بائس مُرمّل و «10» فرد قوم لیس بالآهل
__________________________________________________
(1)- فی أ: «أن یؤخذ فی دمی»، وما هنا عن ب أحسن.
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار].
(3)- فی أ: «وقد غلبت شربته».
(4)- فی ب: «واللَّه ما وفی بما وعد».
(5)- [فی تاریخ دمشق مکانه: قال کثیر: وقد یروی للنّجاشی: یا جعدة ...].
(6- 6) [تاریخ دمشق: بکاء حقّ لیس بالباطل].
(7- 7) [تاریخ دمشق: لن تستری البیت].
(8)- [تاریخ دمشق: النّاس].
(9)- هذا البیت ساقط من أ، وهکذا وقع فی ب، ولیس بذاک.
(10)- [تاریخ دمشق: أو].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 107
یغلی بنی‌ء اللّحم، حتّی إذا أنضجه «1» لم یغل من آکل
أعنی الّذی «2» أسلمنا هُلکه «2» للزّمن المستحرج الماحل] «3» «4»
وفی ذلک یقول آخر من شیعة علیّ رضی الله عنه:
تأسَّ فکم لک من سلوة تُفرِّج عنک غلیل الحزن
بموت النّبیّ، وقتل الوصیِّ وقتل الحسین، وسمّ الحسن
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 5- 6/ مثله: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 107 (ط المحمودی)،/ 211- 212، مختصر ابن منظور، 7/ 40؛ المزّی، تهذیب الکمال، 5/ 253؛ المجلسی، البحار، 44/ 148 رقم 15
روی المفضّل عن الصّادق علیه السلام: [...] ثمّ دسّ معاویة إلی جعدة ابنة محمّد بن الأشعث ابن قیس الکندیّ (لعنهم اللَّه) فبذل لها مائة ألف درهم وضمن لها أقطاع عشر قری وأنقذ إلیها سمّاً سمّتنی به فمت.
الخضیبی، الهدایة الکبری،/ 416- 417
ودسّ معاویة إلیه حین أراد أن یعهد إلی یزید بعده وإلی سعد بن أبی وقّاص سمّاً فماتا منه فی أیّام متقاربة. وکان الّذی تولّی ذلک من الحسن زوجته جعدة بنت الأشعث بن قیس لمال بذله لها معاویة. وسنذکر الخبر فی ذلک. وقیل: اسمها سکینة، وقیل: شعثاء، وقیل: عائشة. والصّحیح فی ذلک جعدة.
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 31
حدّثنی أحمد بن عبیداللَّه بن عمّار، قال: حدّثنا عیسی بن مهران، قال: حدّثنا عبید ابن الصّباح الخرّاز، قال: حدّثنی جریر، عن مغیرة، قال: أرسل «5» معاویة إلی ابنة الأشعث
__________________________________________________
(1)- [تاریخ دمشق: أنضج].
(2- 2) [تاریخ دمشق: أسلمه أهله].
(3)- هذه الأبیات لا توجد فی أ.
(4)- [إلی هنا حکاه فی تاریخ دمشق وتهذیب الکمال].
(5)- [فی الأعیان مکانه: قال أبو الفرج: وأراد معاویة البیعة لابنه یزید فلم یکن أثقل علیه فی أمر الحسن‌ابن علیّ وسعد بن أبی وقّاص فدسّ إلیها سمّاً، فماتا منه أرسل ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 108
إنِّی «1» «2» مزوِّجکِ بیزید «3» إبنی «2» علی أن تسمِّی الحسن بن علیّ، بعث إلیها بمائة «4» ألف درهم «5» فقبلت وسمّت الحسن «5»، فسوّغها المال ولم یزوِّجها منه «6» فخلف علیها «6» رجل من [آل] «7» طلحة فأولدها، فکان إذا «8» وقع بینهم وبین بطون قریش «8» کلام عیّروهم وقالوا: یا بنی مُسمّة الأزواج «9». «10» وقال محمّد بن علیّ بن حمزة [من أحفاد العبّاس بن أمیر المؤمنین علیه السلام]. وفی الحسن بن علیّ یقول سلیمان بن قتّة:
یا کذب اللَّه مَن نعی حسناً لیس لتکذیب نعیه ثمن
کنت خلیلی وکنت خالصتی لکلِّ حیّ من أهله سکن
أجول فی الدّار لا أراک وفی الدّار أناسی جوارهم غبن
بدّلتهم منک لیت أنّهم أضحوا وبینی وبینهم عدن «10»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 48، 50/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 576؛ مثله المفید، الإرشاد، 2/ 13؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین، (ط قم)،/ 167؛ الخوارزمی،
__________________________________________________
(1)- [فی المناقب مکانه: لمّا تمّ من إمارة معاویة عشر سنین وعزم علی البیعة لیزید ودسّ إلی جعدة بنت‌الأشعث زوجة الحسن علیه السلام إنِّی ...، وفی تسلیة المجالس مکانه: لمّا تمّت من إمرة معاویة عشر سنین عزم علی البیعة لابنه یزید لعنه اللَّه، ولم یکن أثقل علیه من الحسن علیه السلام وسعد بن أبی وقّاص، فأرسل بما دسّسه لسعد ابن أبی وقّاص فقتله به، ثمّ أرسل إلی ابنة الأشعث إنِّی ...].
(2- 2) [تسلیة المجالس: أزوِّجک من إبنی یزید].
(3)- [المناقب: من یزید].
(4)- [المناقب: مائة].
(5) (5) [لم یرد فی الأعیان وفی المقتل وشرح الشّافیة: ففعلت، وفی المناقب: فقتلته وسمّته، وفی تسلیةالمجالس: ففعلت وسمّته].
(6- 6) [تسلیة المجالس: فتزوّجها].
(7)- [من تسلیة المجالس].
(8- 8) [فی المناقب وتسلیة المجالس: جری].
(9)- [إلی هنا حکاه فی المناقب وتسلیة المجالس].
(10- 10) [لم یرد فی الإرشاد وروضة الواعظین والمقتل والبحار والعوالم وشرح الشّافیة، وفی الأعیان: وکان ذلک بعد ما مضی من إمارة معاویة عشر سنین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 109
مقتل الحسین، 1/ 136؛ ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 42؛ محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 62؛ المجلسی، البحار، 44/ 155- 156؛ البحرانی، العوالم «1»، 16/ 278؛ ابن الأمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 342- 343
أخبرنا أحمد بن محمّد الهمدانیّ، قال: حدّثنا یحیی بن الحسن العلویّ، قال: حدّثنا سلمة بن شبیب، قال: حدّثنا عبدالرّزّاق، قال: أخبرنا معمر، قال: حدّثنی مَن سمع ابن سیرین یحدث مولی للحسن بن علیّ وحدّثنی أحمد بن عبیداللَّه بن عمّار، قال: حدّثنا عیسی بن مهران، قال: حدّثنا عثمان بن عمرو، قال: حدّثنا أبو عون «2»، عن عمیر بن إسحاق- واللّفظ له- قال: «3» کنت مع الحسن والحسین فی الدّار «3» فدخل الحسن المخرج ثمّ «4» خرج فقال «5»: لقد سقیت السّمّ مراراً ما سقیته مثل هذه المرّة ولقد «6» لفظت «7» قطعة «8» من کبدی «6» «9» فجعلت «10» أقلبها بعود «11» معی «12» «9»، فقال له الحسین «13»: مَنْ سقاکه «14»؟ فقال:
__________________________________________________
(1)- [حکاه البحار والعوالم عن الإرشاد وحکاه شرح الشّافیة عن المقتل].
(2)- [فی الإستیعاب مکانه: حدّثنی عبدالوارث، نا قاسم، نا عبداللَّه بن روح، نا عثمان بن عمر بن فارس، قال: نا ابن عون ...].
(3- 3) [الإستیعاب: کنّا عند الحسن بن علیّ].
(4)- [فی ذخائر العقبی مکانه: وعن عمر بن إسحاق، قال: کنّا عند الحسن، فدخل المخدع ثمّ ...].
(5)- [فی تاج الموالید مکانه: وجاء فی الرّوایات: إنّ الإمام الحسن علیه السلام دخل علی أخیه فقال: ...، وفی المناقب وتسلیة المجالس والبحار ص 158 مکانهم: روضة الواعظین فی حدیث عمر بن إسحاق: إنّ الحسن قال: ...، وفی عمدة الطّالب مکانه: ولمّا ثقل مرضه قام إلی الخلاء ثمّ رجع فقال: ...].
(6- 6) [تسلیة المجالس: تقطّعت کبدی قطعة قطعة، وأضاف بعده فی عمدة الطّالب: فی الطّست].
(7)- [فی المناقب: قطّعت، والبحار: تقطّعت، وأضاف فیها: قطعة].
(8)- [فی الإستیعاب وذخائر العقبی: طائفة].
(9- 9) [لم یرد فی تاج الموالید].
(10)- [لم یرد فی البحار ص 158، وفی الإستیعاب وذخائر العقبی: فرأیتنی].
(11)- [أضاف فی عمدة الطّالب: کان].
(12)- [لم یرد فی ذخائر العقبی].
(13)- [أضاف فی الإستیعاب: أی أخی، وأضاف فی ذخائر العقبی: أی أخ].
(14)- [فی الإرشاد وسائر المصادر: سقاک، وفی عمدة الطّالب: مَنْ سقاک هو].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 110
وما ترید منه «1»؟ «2» «3» أترید أن تقتله «2»؟ «4» إن یکن هو هو، فاللَّه أشدّ نقمة منک «5»، وإن لم یکن هو «3» فما أحبّ أن یؤخذ بی «6» «4» بری‌ء «7». «8»
__________________________________________________
(1)- [فی الإستیعاب وذخائر العقبی: إلیه، وفی المناقب: به].
(2- 2) [لم یرد فی تاج الموالید].
(3- 3) [عمدة الطّالب: قال أقتله، قال: إن یکن هو الّذی أظنّ فاللَّه حسبه، وإن یکن غیره].
(4- 4) [فی الإستیعاب وذخائر العقبی: قال: نعم، قال: فإن کان الّذی أظنّ فاللَّه أشدّ نقمة، ولئن کان غیره فما أحبّ أن یُقتل بی].
(5)- [لم یرد فی تاج الموالید].
(6)- [لم یرد فی عمدة الطّالب].
(7)- [لم یرد فی الإستیعاب].
(8)- وچون معاویه خواست یزید را پس از خود به جانشینی منصوب کند، به طور پنهانی آن حضرت و سعد بن ابی وقاص را زهر خورانید. به وسیله آن زهر هر دوی آنان با چند روز فاصله از دنیا رفتند.
و کسی که مسموم ساختن حسن بن علی علیهما السلام را به عهده گرفت، همسرش جَعدة، دختر اشعث بن قیس بود که در مقابل پولی که معاویه به آن زن داد، او به این کار دست زد و جریان آن را پس از این شرح خواهیم داد.
و برخی گفته‌اند که نام آن زن سَکینه بوده است و برخی دیگر گفته‌اند که شَعثاء و یا عایشه بوده؛ ولی صحیح این است که جَعدة اقدام به این جنایت کرد.
مغیره در این باره روایت کند که معاویه به نزد جعده دختر اشعث بن قیس (که عیال امام حسن علیه السلام بود) فرستاد که: «من به‌شرطی که تو حسن بن علی را زهر دهی، تو را به‌همسری پسرم یزید در خواهم آورد.»
و صد هزار درهم نیز پول نقد برای آن فرستاد. او نیز پذیرفت و آن جناب را مسموم کرد، معاویه پول را فرستاد، ولی به وعده دیگرش عمل نکرد و او را به همسری یزید درنیاورد. پس مردی از اولاد طلحه او را به زنی بگرفت و از او دارای فرزند شد و هرگاه میان آن فرزندان و سایر قبایل برخورد می‌شد، آن‌ها را سرزنش می‌کردند و به ایشان می‌گفتند: «ای فرزند زنی که همسر خود را زهر خورانید.»
محمد بن علی بن حمزه گوید: سلیمان بن قتّه در مرثیه امام حسن گفته است:
1. خدا کند که خبر مرگ حسن دروغ باشد؛ ولی تکذیب این خبر ناگوار هم سودی ندارد.
2. تو دوست بزرگوار و برگزیده من بودی و برای اهل هر قبیله مایه آرامش و دلخوشی بودی.
3. من اکنون گرد خانه به جست‌وجوی تو می‌گردم و تو را نمی‌یابم، بلکه به جای تو مردانی را می‌بینم که همجواری آن‌ها برای من جز مغبونی چیزی نیست.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 111
__________________________________________________
- 4. به جای تو آن‌هایی نصیب من کشتند تا آن‌جا که در میان من و آن‌ها کشور عدن (یا دریای عدن)، فاصله بود (من آن‌ها را نمی‌دیدم).
راجع به حضرت مجتبی علیه السلام اخباری از طریق خاصه و عامه در کتب حدیث و تاریخ نقل شده که آن حضرت در مدت زندگانی خویش زنان بسیاری تزویج کرده و آن‌ها را طلاق داده است و تعداد آن‌ها در بعضی روایات 300 زن مطلّقه و در برخی 250 و در پاره‌ای 90 و در بعضی 70 و در یک روایت 50 زن ذکر شده است.
اما تمامی این اقوال منحصراً به 3 نفر منتهی می‌شود:
1. محمد بن علی بن عطیه مکی؛
2. ابو الحسن علی بن محمد مدائنی؛
3. منصور دوانیقی.
تعداد 250 یا 300 زن مطلّقه را ابن شهرآشوب از «قُوت القلوب» محمد بن علی بن عطیه نقل می‌کند. اما لازم به تذکر است که وی در کتاب خود «قُوت القلوب» احادیثی نقل کرده است که عموماً پایه و اساس ندارد. ابن کثیر در «البدایة» ج 11، ص 319 و ابن حجر در «لسان المیزان» ج 5، ص 300 و ابن جوزی در «المنتظم» ج 7، ص 190 و ابن اثیر در «لباب الانساب» ج 3، ص 184 و محدّث قمّی در «الکنی والالقاب» و دیگران جملگی در تضعیف وی سخنانی گفته‌اند. مثلًا گویند: «انّه ذکر فی کتابه قوت القلوب أحادیث لا أصل لها» ونیز گویند، وی در بغداد به منبر رفت و مطالبی پریشان گفت، از جمله این‌که گفت: «ما أضرُّ علی المخلوقین من الخالق». پس هیچ گونه اعتماد به قول او نیست و نمی‌توان امری به این خرافتی را نسبت به حضرت مجتبی ارواحنا له الفدا از وی قبول کرد.
و اما ابو الحسن مدائنی، ابن ابی الحدید در «شرح نهج البلاغه» ج 16/ 21- 22 از وی نقل کرده که حسن بن علی تا 70 زن را به حباله نکاح خویش درآورده بود و سپس طلاق داد. باید دانست که مدائنی از هواداران بنی امیه است و اشعاری در مدح ایشان بخصوص معاویه نقل می‌کند و ارباب جرح و تعدیل درباره او اختلاف کرده‌اند. اغلب او را تضعیف می‌کنند و می‌گویند که در نقل قوی و قابل اعتماد نیست و روایت مسند بسیار کم دارد و از عوانة بن الحکم عثمانی که واضع اخبار بر له بنی امیه است، نقل می‌کند که برای مزید اطلاع به «میزان الاعتدال» ذهبی ج 3، ص 153 و «لسان المیزان» عسقلانی ج 4، ص 252 و «معجم الادباء» یاقوت حموی ج 14، ص 124 مراجعه فرمایید.
و اما منصور دوانیقی عداوتش با اهل بیت علیهم السلام و علویین و افتراهای او به سادات آل علی محتاج به نقل نیست و وی چنان‌که در «مروج الذهب» ج 1، ص 190 طبع بولاق، ج 3، ص 311 (ط مصر) ذکر شده است، هنگامی که عبداللَّه بن الحسن را دستگیر کردند، خطبه‌ای خواند و علی بن ابی طالب و اولادش را-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 112
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 48/ مثله المفید، الإرشاد، 2/ 13؛ ابن عبدالبرّ، الإستیعاب، 374- 375؛ الفتّال، روضة الواعظین (ط قم)،/ 167؛ الطّبرسی، تاج الموالید،/ 120- 103؛ ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 42؛ محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 141- 142؛ ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط النّجف)،/ 67؛ محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 62، 63؛ السیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 3/ 374؛ المجلسی، البحار، 44/ 156، 158- 159؛ البحرانی، العوالم، 16/ 278
__________________________________________________
- مورد طعن قرار داد تا این‌که درباره حضرت مجتبی مطالبی ناروا گفت و در آخر گفت: «وأقبل علی النِّساء یتزوّج الیوم واحدة ویطلِّق أخری فلم یزل کذلک حتّی مات علی فراشه».
و در «کافی» در دو روایت ذکری از کثرت طلاق حضرت مجتبی شده که یکی راوی آن یحیی بن علاء و وی قاضی منصور دوانیقی بوده است؛ چنان‌که علمای رجال در زیر ترجمه جعفر بن یحیی تصریح کرده‌اند. و دیگری از عبداللَّه بن سِنان است که وی قاضی و خازن منصور و مهدی و هادی و رشید بوده است و از این جهت به قول آنان در این موضوع اعتماد نمی‌توان کرد. هرچند که گفتار خود را به امام صادق علیه السلام نسبت می‌دهند و ممکن است برای همگامی با منصور از روی تقیه گفته و یا اشتباه کرده باشند و ابو جعفر منصور را به جعفر بن محمد تبدیل و به ابی عبداللَّه تعبیر نموده باشند.
و نیز شبلنجی که در «نور الابصار» گوید: حضرت مجتبی 90 زن مطلقه داشته، وی از علمای اوایل قرن 14 است و این گفتار را بدون سند ذکر کرده است و معلوم نیست که از کجا گرفته است.
و ابن شهرآشوب خود از «قُوت القلوب» نقل می‌کند و هر کس را عقلی سالم و معرفتی به مقام امام باشد داند که این‌گونه مطالب به جز افترائات بنی عباس بر اهل بیت عصمت چیزی نیست (علی‌اکبر غفاری).
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 41- 42، 69- 70، 73- 75
ابن سیرین از یکی از غلامان امام حسن علیه السلام و نیز عمر بن اسحاق نقل می‌کند که: من در خدمت حسن و حسین علیهما السلام در خانه بودم. پس حضرت حسن برای تطهیر به بیت الخلا رفت و چون بیرون آمد، گفت: «بارها به من زهر خوراندند. هرگز مانند این بار نبود؛ چون پاره‌ای از جگرم بیرون ریخت و با چوبی که همراه داشتم آن را بررسی کردم (و دیدم همان جگرم می‌باشد).»
حسین گفت: «چه کس تو را زهر خورانید؟»
فرمود: «از آن کس چه می‌خواهی؟ آیا می‌خواهی او را بکشی؟ اگر او همان کس باشد که من می‌دانم، پس خشم خدا بر او بیش از تو خواهد بود. و اگر آن کس نباشد، پس من دوست ندارم بی‌گناهی به خاطر من گرفتار شود!»
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 70
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 113
حدّثنا إسحاق «1» بن إبراهیم الدّبریّ «2»، عن عبدالرّزّاق، عن [سفیان] «3» الثّوریّ، عن عبدالرّحمان بن عبداللَّه، عن أبیه، «4» عن الحسن بن سعد، عن أبیه، قال: «5» متّع الحسن بن علیّ رضی الله عنه «5» امرأتین «6» بعشرین «7» ألفاً «8» وزقاق «9» من عسل «10»، فقالت «11» إحداهما وأراها حنفیّة «11»: «متاعٌ قلیلٌ من حبیبٍ مُفارق».
الطّبرانی، المعجم الکبیر (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 3/ 27 رقم 2561/ مثله أبو نعیم، حلیة الأولیاء، 2/ 38؛ البیهقی، السّنن الکبری، 7/ 1244، (باب التفویض)؛ ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 78، ط المحمودی،/ 153 رقم 260، ابن طلحة، مطالب السّؤول (ط بیروت)،/ 235؛ ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 38؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 158- 159؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 247؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 252
حدّثنا إسحاق بن إبراهیم الدّبریّ، عن عبد الرّزّاق، عن إسرائیل بن یونس، عن أبی إسحاق، قال: متّع الحسن بن علیّ (رضی اللَّه عنهما) امرأة بعشرین ألفاً، فلمّا أتیت بها ووضعت بین یدیها قالت: «متاع قلیل من حبیب مفارق».
الطّبرانی، المعجم الکبیر (دار إحیاء التّراث العربی)، 3/ 27 رقم 2562
__________________________________________________
(1)- [فی حلیة الأولیاء وتاریخ دمشق مکانها: أنبأنا أبو علیّ الحّداد، أنبأنا أبونعیم، أنبأنا سلیمان بن أحمد، أنبأنا إسحاق ...].
(2)- [لم یرد فی حلیة الأولیاء].
(3)- [من حلیة الأولیاء وفی السّنن مکانه: أخبرنا أبو عبداللَّه الحافظ، أنبأنا أبو بکر محمّد بن أحمد بابویه، حدّثنا محمّد بن إسحاق هو ابن خزیمة، حدّثنا محمّد بن کیسان، عن مهران أبی عمر، عن سفیان ...].
(4)- [من هنا حکاه فی الفصول ونور الأبصار].
(5- 5) [السّنن: أنّ الحسن بن علیّ رضی اللَّه عنهما متّع].
(6)- [فی مطالب السّؤول مکانه: ونقل عنه علیه السلام: أنّه تمتّع امرأتین ...، وزاد فی الفصول المهمّة ونور الأبصار: من نسائه بعد طلاقهما].
(7)- [السّنن: عشرین].
(8)- [أضاف فی مطالب السّؤول: درهم].
(9)- [السّنن: زقّین].
(10)- [إلی هنا مثله فی مطالب السّؤول والدّمعة].
(11- 11) [السّنن: الإمرأة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 114
«1» حدّثنا «2» سهل بن موسی شیران الرّامهرمزیّ، حدّثنا محمّد بن عثمان بن أبی صفوان الثّقفیّ، ثنا قریش بن أنس، ثنا ابن عون، عن محمّد، قال «3»: خطب «4» الحسن بن علیّ (رضی اللَّه عنهما) إلی منظور بن سیار بن ریان الفزاریّ ابنته، فقال: واللَّه إنِّی لأنکحک وإنِّی لأعلم أنّک غلق طلق ملق غیر أنّک أکرم العرب بیتاً وأکرمه «5» نسباً «6».
الطّبرانی، المعجم الکبیر (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 3/ 27 رقم 2563/ مثله ابن عساکر؛ تاریخ دمشق، 14/ 79، ط المحمودی،/ 155، تهذیب ابن بدران، 4/ 216؛ مختصر ابن منظور، 7/ 28؛ ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 38؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 236؛ المجلسی، البحار، 44/ 171؛ البحرانی، العوالم، 16/ 302
«7» حدّثنا الحسین بن إسحاق، ثنا عثمان بن أبی شیبة، ثنا عبد الأعلی «8»، عن هشام بن حسان، عن ابن سیرین، قال: تزوّج الحسن بن علیّ امرأة، فأرسل إلیها بمئة جاریة مع کلّ جاریة ألف درهم «9».
الطّبرانی، المعجم الکبیر (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 3/ 27- 28 رقم 2564/ مثله أبونعیم، حلیة الأولیاء، 2/ 38؛ ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 78، ط المحمودی،/
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی ابن عساکر: أنبأنا أبو سعد المطرّز، أنبأنا أبو نعیم، أنبأنا سلیمان بن أحمد].
(2)- [ابن عساکر: أنبأنا].
(3)- [إلی هنا لم یرد فی المعالی].
(4)- [فی المناقب والبحار مکانهما: وروی محمّد بن سیرین: أنّه خطب ... وفی تهذیب الکمال مکانه: وقال ابن عون، عن ابن سیرین، خطب ...].
(5)- [أضاف فی المناقب والمعالی: فولد منها الحسن بن الحسن].
(6)- [فی المناقب والبحار والعوالم والمعالی: أکرمهم].
(7)- [أضاف فی حلیة الأولیاء: حدّثنا سلیمان بن أحمد، ثنا].
(8)- [فی ابن عساکر مکانه: أخبرنا أبوالحسن علیّ بن أحمد، وعلیّ بن المسلم الفقیهان، وأبو المعالی الحسین ابن حمزة، قالوا: أنبأنا أبو الحسن ابن أبی الحدید، أنبأنا جدّی أبو بکر، أنبأنا أبو بکر الخرائطیّ، أنبأنا ابن الجنید وهو إبراهیم، أنبأنا القواریریّ، أنبأنا عبدالأعلی ... فی البدایة: وقال أبو بکر الخرائطیّ فی کتاب مکارم الأخلاق: ثنا ابن المنذر هو إبراهیم، ثنا القواریریّ، ثنا عبدالأعلی ... إلی هنا لم یرد فی تهذیب الکمال].
(9)- [أضاف فی السِّیَر: وکان یعطی الرّجل الواحد مائة ألف].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 115
153 رقم 259؛ مختصر ابن منظور، 7/ 28؛ ابن طلحة، مطالب السّؤول (ط بیروت)،/ 235؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 237؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 169 (ط دار الفکر)، 4/ 383؛ ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 38؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 252
حدّثنا أحمد بن داود المکِّیّ، ثنا إبراهیم بن زکریّا العبدیّ، ثنا عبداللَّه بن جعفر المخرمیّ، حدّثتنی عمّتی أمّ «1» بکر بنت المسور بن مخرمة: أنّ الحسن بن علیّ خطب إلی المسور بن مخرمة ابنته فزوّجه، وقال: سمعت رسول اللَّه (ص) یقول: «کلّ سبب ونسب منقطع یوم القیامة إلّاسببی ونسبی» «2».
الطّبرانی، المعجم الکبیر (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 20/ 27 رقم 33/ عنه:
الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 276 رقم 15021
حدّثنا علیّ بن سعید الرّازی، ثنا محمّد «3» بن حمید الرّازی، ثنا سلمة بن الفضل، حدّثنا عمرو بن أبی قیس، عن إبراهیم بن عبدالأعلی، عن سوید بن غفلة، قال: کانت عائشة «4» بنت خلیفة «4» الخثعمیّة، عند الحسن بن علیّ رضی الله عنه، فلمّا أصیب «5» علیّ رضی الله عنه «6» وبویع للحسن رضی الله عنه بالخلافة، دخل علیها «6»، فقالت: لتهنِّئک الخلافة، فقال «7» لها: أتظهرین الشّماتة بقتل علیّ، انطلقی «7» فأنتِ طالِق ثلاثاً، «8» فتقنّعت بساجٍ لها وجلست فی ناحیة البیت، وقالت:
__________________________________________________
(1)- [فی المجمع مکانه: عن أمّ ...].
(2)- [زاد فی المجمع: رواه الطّبرانیّ، وفیه: إبراهیم بن زکریّا العبدسیّ، ولم أعرفه].
(3)- [فی تاریخ دمشق مکانه: قال: وأنا البیهقیّ، أنا أبوالحسن علیّ بن أحمد بن عبدان، أنا أحمد بن عبدان، أنا أحمد بن عبید الصفّار، نا إبراهیم بن محمّد الواسطیّ، نا محمّد ...].
(4- 4) [لم یرد فی تاریخ دمشق].
(5)- [تاریخ دمشق: قُتل].
(6- 6) [لم یرد فی تاریخ دمشق].
(7- 7) [تاریخ دمشق: لقتل علیّ تظهرین الشّماتة؟ اذهبی].
(8) (8*) [تاریخ دمشق: قال: فتلقّعت بثیابها وقعدت].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 116
أمَ واللَّه ما أردت ما ذهبت إلیه، فأقامت (8*) حتّی انقضت عدّتها، «1» ثمّ تحوّلت عنه «1»، فبعث إلیها ببقیّة بقیت لها من صداقها «2» علیه، وبمتعة «2» عشرة آلاف «3»، فلمّا جاءها الرّسول بذلک «4» قالت: متاع قلیل من حبیب مفارق. «5» فلمّا رجع الرّسول إلی الحسن فأخبره بما قالت «5»، بکی الحسن بن علیّ رضی الله عنه «6» وقال:
لولا أنِّی سمعت جدِّی رسول اللَّه (ص) أو «7» سمعت أبی یحدِّث عن جدِّی أنّه قال: «إذا طلّق الرّجل «7» امرأته ثلاثاً عند الأقرّاء أو طلّقها «8» ثلاثاً مبهمة لم تحلَّ له حتّی تنکح زوجاً غیره» لراجعتها.
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 91 رقم 2757/ مثله ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 78 (ط المحمودی)،/ 154- 155 رقم 262
یحیی بن الحسین بن جعفر، بإسناده، أنّ الحسن علیه السلام سقی السّمّ، وأنّ معاویة بعث إلی امرأته جعدة بنت الأشعث بن القیس مائة ألف درهم. وکان بینها وبین الحسن منازعة.
وهمّ بطلاقها- فکان مطلاقاً-، فأرسل إلیها سمّاً لتسقیه إیّاه، ووعدها بأن یزوّجها من ابنه یزید، وأن ینیلها من الدّینا شیئاً کثیراً، فحملها ما کان بینها وبین الحسن علیه السلام، وما تخوّفت من طلاقه إیّاها، وما عجله لها معاویة وما وعدها به علی أن سقته ذلک السّمّ.
فأقام أربعین یوماً فی علّة شدیدة.
یحیی، بإسناده، عن مغیرة، أنّه ذکر وفاة الحسن علیه السلام، فقال:
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی تاریخ دمشق].
(2- 2) [تاریخ دمشق: و].
(3)- [أضاف فی تاریخ دمشق: صدقته].
(4)- [لم یرد فی تاریخ دمشق].
(5- 5) [تاریخ دمشق: فلمّا بلغه قولها].
(6)- [تاریخ دمشق: ثمّ].
(7)- [تاریخ دمشق: حدّثنی أبی أنّه سمع جدِّی یقول: أیّما رجل طلّق].
(8)- [لم یرد فی تاریخ دمشق].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 117
أرسل رجل إلی امرأته جعدة بنت أشعث بمائة ألف درهم. وقال لها: إنِّی أُزوّجک ابنی. وبعث إلیها شربة سمّ لتسقیه إیّاها. ففعلت. فصوّغها الدّراهم، ولم یزوّجها ابنه.
کنی عن ذکر معاویة للتّقیّة.
قال: فتزوّجها بعد الحسن رجل من آل طلحة وأولدها أولاداً، وکانوا یُعیّرون بذلک.
[وقالوا: یا بنی مسمّة الأزواج].
وبآخر، عن عبداللَّه بن عبّاس، أنّه قال: کان الحسن علیه السلام قد سقی السّمّ، سقته امرأته إیّاه- جعدة بنت الأشعث- فکانت نفسه فیه، وأعطیت علی ذلک مالًا کثیراً.
فوَ اللَّه ما خار اللَّه لها، وکان الخیرة والغبطة لابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فیما أصان اللَّه إلیه من نعیم الآخرة، وکان الّذی أعطاها ذلک، وأرسله إلیها علی ذلک غیر مصیب ولا موفّق، وخرج من الدّنیا ملوماً مذموماً، قد سلب اللَّه ما کان فیه، وأخرجه منه إلی ضیق ما استودع من حضرته، وکان اللَّه حسیبه.
وبآخر، عن یحیی، قال: توفِّی الحسن علیه السلام وسعد بن أبی وقّاص بعدما مضت من إمارة معاویة عشر سنین، أنّهما سقیا السّمّ.
وقیل: إنّ رجلًا بعث إلی زوجة الحسن علیه السلام- بنت الأشعث بن القیس- مائة ألف درهم وشربة من سمّ أن تسقیه الحسن علیه السلام، ففعلت، فمات منها، وأوصی أن یُدفن مع رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، إلّاأن یخاف أن یهراق فی ذلک دم. وأرادوا ذلک، فجمع لهم مروان مَنْ کان هناک من بنی أمیّة وحشمهم وموالیهم وأخذوا السّلاح. فبلغ ذلک الحسین علیه السلام فجاءهم ومَن معه من موالیه وشیعته فی السّلاح لیدفنوا الحسن علیه السلام فی بیت النّبیّ صلی الله علیه و آله.
وأقبل مروان هو وأصحابه، وهو یقول:
یا ربّ! هیجاهی خیر من دعة، أیدفن عثمان فی البقیع، ویدفن الحسن بن علیّ فی بیت النّبیّ؟! واللَّه لا یکون ذلک أبداً وأنا أحمل السّیف، وکادت أن تقع الفتنة، وأبی الحسین علیه السلام إلّامع النّبیّ صلی الله علیه و آله، وکلّمه عبداللَّه بن جعفر والمسور بن مخرمة فی أن یدفنه فی البقیع کما عهد إلیه. وقال له عبداللَّه بن جعفر: عزمت علیک باللَّه أن تکلِّمنی کلمة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 118
وأخذ بمقدم السّریر ومضی نحو البقیع، فانصرف مروان. وبلغ معاویة ما کان أراده من دفن الحسن علیه السلام فی بیت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
فقال: ما أنصفنا بنو هاشم حیث یریدون دفن الحسن فی بیت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وقد منعوا عثمان من ذلک، ولئن کان ظنّی بمروان صادقاً، فلن یصلوا إلی ذلک.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 123- 124، 127- 129
الحسن بن علیّ علیهما السلام سمّته امرأته جعدة بنت الأشعث الکندیّ.
الصّدوق، الاعتقادات (من مصنّفات الشیخ المفید)، 5- 1/ 99
(أخبرنی) محمّد بن یعقوب الحافظ، ثنا محمّد بن إسحاق، ثنا أحمد بن المقدام، ثنا زهیر بن العلاء، ثنا سعید بن أبی عروبة، عن قتادة بن دعامة السّدوسیّ، قال: سمّت ابنة الأشعث «1» بن قیس الحسن بن علیّ وکانت تحته ورشیت علی ذلک مالًا.
(حدّثنا) علیّ بن عیسی، ثنا الحسین بن محمّد بن زیاد، ثنا الفضل بن غسّان الأنصاریّ، ثنا معاذ بن معاذ وأشهل بن حاتم، عن عون، عن عمیر بن إسحاق: أنّ الحسن بن علیّ قال: لقد بلت طائفة من کبدی ولقد سقیت السّمّ مراراً فما سقیت مثل هذا.
الحاکم النّیسابوری، المستدرک وذیله، 3/ 176
ولمّا استقرّ الصّلح بین الحسن علیه السلام وبین معاویة علی ما ذکرناه خرج الحسن علیه السلام إلی المدینة فأقام بها کاظماً غیظة، لازماً بیته، منتظراً لأمر ربّه عزّ وجلّ إلی أن تمّ «2» لمعاویة عشر سنین من إمارته، وعزم علی البیعة لابنه یزید فدسّ إلی جعدة بنت الأشعث بن قیس، وکانت زوجة الحسن علیه السلام من حملها علی سمّه، وضمن لها أن یزوّجها بابنه یزید، فأرسل إلیها مأة ألف درهم، فسقته جعدة السّمّ فبقی أربعین یوماً مریضاً، ومضی لسبیله «3»
__________________________________________________
(1)- اسمها جعدة.
(2)- [فی الأعیان مکانه: قال المفید: لمّا تمّ ...].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأعیان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 119
فی شهر صفر سنة خمسین من الهجرة، وله یومئذ ثمانیة وأربعون سنة، وکانت خلافته عشر سنین، وتولّی أخوه ووصیّه الحسین علیه السلام عسله وتکفینه ودفنه عند جدّته فاطمة بنت أسد بن هاشم بن عبد مناف (رضی اللَّه عنها) بالبقیع. «1»
المفید، الإرشاد، 2/ 12/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 157- 158؛ البحرانی، العوالم، 16/ 274؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 576
«1»
__________________________________________________
(1)- و چون کار صلح میانه حسن علیه السلام و معاویه چنانچه گفته شد به پایان رسید، آن حضرت به مدینه رفت و در حالی که خشم خود را فرو می‌نشاند و خانه‌نشین گشته و چشم به راه دستور خدای عزوجل بود، در آن‌جا بماند. از آن سو ده سال که از خلافت معاویه گذشت، تصمیم گرفت برای پسرش یزید از مردم بیعت بگیرد. پس در پنهانی کسی را به نزد جعدة دختر اشعث بن قیس که همسر حسن علیه السلام بود، فرستاد که او را وادار به زهر دادن امام علیه السلام کند و به عهده گرفت (که چون این کار را بکند)، او را به همسری پسرش یزید درآورد و صد هزار درهم پول برای او فرستاد (که این جنایت را انجام دهد). جعدة آن حضرت را زهر خورانید و چهل روز آن جناب بیمار بود و در ماه صفر سال پنجاه هجری از دنیا رفت و در آن زمان چهل‌وهشت سال از عمر شریفش گذشته بود و مدت خلافتش ده سال کشید و کار غسل و کفن کردنش را برادر آن حضرت و وصیش حسین علیه السلام انجام داد و او را در کنار قبر جده‌اش فاطمه (مادر امیر المؤمنین علیه السلام) که دختر اسد بن هاشم بن عبد مناف رضی اللَّه عنها بود، در بقیع دفن کرد.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 12
روایتی است که اسماعیل بن مهران (به سندش) از مغیرة حدیث کند که گفت: معاویه کس به نزد جعدة دختر اشعث بن قیس فرستاد که: «من تو را به همسری پسرم یزید در خواهم آورد، به شرط آن‌که تو حسن را زهر دهی.»
و صد هزار درهم نیز برای او فرستاد و آن زن این کار را کرد و حسن علیه السلام را زهر داد و معاویه پول را به او داد؛ ولی به همسری یزید او را در نیاورد. پس مردی از خاندان طلحة او را (پس از امام حسن علیه السلام) به زنی گرفت و فرزندانی برای او آورد و هرگاه میانه آن فرزندان و میان سایر قبائل قریش سخنی و گفت‌وگویی پیش آمد می‌کرد، قریش آنان را سرزنش می‌کردند و به آنان می‌گفتند: «ای پسران آن زنی که شوهران را زهر می‌خوراند.»
و نیز عیسی بن مهران (به سندش) از عمر بن اسحاق روایت کند که گفت: «من با حسن و حسین علیهما السلام در خانه بودیم. پس حسن علیه السلام برای تطهیر به بیت الخلا رفت و چون بیرون آمد، فرمود: «بارها به من زهر دادند و هیچ‌گاه مانند این بار نبود. همانا پاره‌ای از جگرم افتاد که با چوبی که همراهم بود، آن را حرکت دادم!»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 120
وروی عبداللَّه بن إبراهیم، عن زیاد المخارقی، قال «1»: لمّا حضرت الحسن علیه السلام الوفاة، استدعی الحسین علیه السلام، وقال: یا أخی إنِّی مفارقک ولاحق بربِّی، وقد سُقیت السّمّ ورُمیت بکبدی فی الطّست، وإنِّی لعارف بمَنْ سقانی السّمّ ومِنْ أین دهیت، وأنا أخاصمه إلی اللَّه عزّ وجلّ، فبحقِّی علیک إن تکلّمت فی ذلک بشی‌ء، وانتظر ما یُحدث اللَّه عزّ وجلّ فیَّ، «2» فإذا قضیتُ فغمِّضنی وغسِّلنی وکفِّنِّی واحملنی علی سریری إلی قبر جدِّی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم لأجدِّد به عهداً، ثمّ ردّنی إلی قبر جدّتی فاطمة بنت أسد (رضی اللَّه عنها)، فادفنِّی هناک، وستعلم یا ابن أمّ أنّ القوم یظنّون أنّکم تریدون دفنی عند رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فیجلبون فی ذلک، ویمنعونکم منه «2»، وباللَّه أقسم علیک أن تهریق فی أمری محجمة «3» دم «4»، ثمّ وصّی علیه السلام إلیه بأهله وولده وترکاته، وما کان وصّی به إلیه أمیر المؤمنین علیه السلام حین استخلفه وأهلّه بمقامه، ودلّ شیعته علی استخلافه ونصبه لهم علماً من بعده.
فلمّا مضی لسبیله غسّله الحسین علیه السلام، وکفّنه وحمله علی سریره ولم یشکّ مروان ومَنْ معه من بنی أمیّة أنّهم سیدفنونه عند رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، فتجمّعوا له ولبسوا السِّلاح، فلمّا توجّه به الحسین علیه السلام إلی قبر جدّه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم لیُجدِّد به عهداً، أقبلوا إلیهم فی جمعهم، ولحقتهم عایشة علی بغل وهی تقول: ما لی ولکم تریدون أن تُدخلوا بیتی مَنْ لا أحبّ؟ وجعل مروان یقول: «یا ربّ هیجا هی خیراً من دعة» أیُدفن عثمان فی أقصی المدینة ویُدفن الحسن مع النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم؟ لا یکون ذلک أبداً وأنا أحمل السّیف! وکادت
__________________________________________________
- حسین علیه السلام گفت: «چه کسی تو را زهر داده؟»
فرمود: «از آن کس چه می‌خواهی؟ آیا می‌خواهی او را بکشی؟ اگر آن کسی باشد که من می‌دانم خشم و عذاب خداوند بر او بیش از تو است و اگر او نباشد که من دوست ندارم بی‌گناهی به خاطر من گرفتار شود.»
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 12- 13
(1)- [فی المناقب والبحار مکانهما: وفی روایة عبداللَّه [عن] البخاری أنّه قال: یا ...، وفی تسلیة المجالس‌مکانه: ثمّ قال للحسین علیه السلام: یا ...].
(2- 2) [لم یرد فی المناقب وتسلیة المجالس والبحار].
(3)- [أضاف فی المناقب والبحار: من].
(4)- [إلی هنا حکاه فی المناقب وتسلیة المجالس والبحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 121
الفتنة تقع بین بنی هاشم وبین بنی أمیّة، فبادر ابن عبّاس إلی مروان فقال له: ارجع یا مروان من حیث جئت، فإنّا ما نرید دفن صاحبنا عند رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم لکنّا نرید أن نُجدِّد به عهداً بزیارته، ثمّ نردّ إلی جدّته فاطمة فندفنه عندها بوصیّته بذلک، ولو کان أوصی بدفنه مع النّبیّ صلی الله علیه و آله لعلمت أنّک أقصر باعاً من ردِّنا عن ذلک، لکنّه علیه السلام کان أعلم باللَّه وبرسوله وبحرمة قبره من أن یطرق علیه هدماً، کما طرق ذلک غیره ودخل بیته بغیر إذنه، ثمّ أقبل علی عایشة وقال لها: وا سوأتاه! یوماً علی بغل، ویوماً علی جمل تریدین أن تُطفئی نور اللَّه وتقاتلی أولیاء اللَّه، ارجعی فقد کفیتِ الّذی تخافین، وبلغتِ ما تحبِّین، واللَّه منتصر لأهل هذا البیت ولو بعد حین.
وقال الحسین علیه السلام: واللَّه لولا عهد الحسن علیه السلام إلیَّ بحقن الدِّماء وأن لا أهریق فی أمره محجمة دم، لعلمتم کیف تأخذ سیوف اللَّه منکم مآخذها، وقد نقضتم العهد بیننا وبینکم، وأبطلتم ما اشترطنا علیکم لأنفسنا، ومضوا بالحسن علیه السلام فدفنوه بالبقیع عند جدّته فاطمة بنت أسد بن هاشم بن عبد مناف (رضی اللَّه عنها). «1»
المفید، الإرشاد، 2/ 13- 16/ مثله ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 42؛ محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 62، 63؛ المجلسی، البحار، 44/ 156، 157، 158، 159؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 328- 329
«1»
__________________________________________________
(1)- و عبداللَّه بن ابراهیم از زیاد مخارقی روایت کند که گفت: چون مرگ حسن علیه السلام در رسید حسین علیه السلام را فراخواند و فرمود: ای برادر هنگام جدائی من رسیده و من به خدای خود ملحق خواهم شد، و مرا زهر خورانیده‌اند و جگر من در طشت افتاد، و من خود می‌شناسم آن کس که مرا مسموم ساخته است و می‌دانم از کجا این خیانت سرچشمه گرفته است، و خود در پیش‌گاه خدای عز وجل با او بمخاصمه و داوری خواهم رفت، تو را بدان حقی که من بر تو دارم سوگند می‌دهم مبادا سخنی در این باره به زبان آری، و چشم به راه آن‌چه خدا درباره من پیش آورد باش، و چون من از دنیا رفتم چشم مرا بپوشان و مرا غسل ده وکفن نما، و بر تابوتم بنه و به سوی قبر جدم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ببر تا دیداری با او تازه کنم، سپس به سوی قبر جده‌ام فاطمه بنت اسد (رضی اللَّه عنها) ببر و در آن جا دفنم کن، و زود است بدانی ای برادر که مردم گمان کنند شما می‌خواهید مرا کنار رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به خاک بسپارید، پس در این باره گرد آیند و از شما جلوگیری کنند، تو را به خدا سوگند دهم مبادا درباره من به اندازه شیشه حجامتی خون ریخته شود.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 122
__________________________________________________
- سپس درباره خاندان و فرزندان و آن چه از وی به جای ماند، و به آن چه پدرش امیر المؤمنین علیه السلام هنگام جانشینیش وصیت کرده بود همه را به آن حضرت علیه السلام وصیت کرد و شایستگی او را به جانشینی خود به مردم رساند، و شیعیان خود را به جانشینی آن حضرت راهنمائی فرمود و او را نشانه برای آنان پس از خود قرار داد.
و چون از دنیا برفت، حسین علیه السلام او را غسل داده کفن کرد، و بر تابوتی او را نهاده برداشت، مروان (که حاکم مدینه بود) با دستیارانش از بنی امیه بیقین پنداشتند که بنی‌هاشم می‌خواهند او را نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دفن کنند، پس گرد هم آمدند و لباس جنگ به تن کردند، و چون حسین علیه السلام جنازه او را به سوی قبر جدش رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برد که دیداری با آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم تازه کند، آنان با گروه خود به روی بنی‌هاشم در آمدند و عایشه نیز که بر استری سوار بود با ایشان پیوست و می‌گفت: مرا با شما چه کار! می‌خواهید کسی را که من دوست ندارم به خانه من درآرید؟ و مروان فریاد می‌زد: چه بسا جنگی که بهتر از آسایش و غنودن در خوشی است! آیا عثمان در دورترین جای مدینه دفن شود و حسن با پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم به خاک سپرده شود؟ تا من شمشیر به دست دارم هرگز این کار نخواهد شد! (و با این جریان) نزدیک بود فتنه جنگ میان بنی‌هاشم و بنی‌امیه درگیر شود، ابن عباس جلوی مروان آمده و گفت: ای مروان از آن جا که آمده‌ای بازگرد زیرا ما نمی‌خواهیم بزرگ خود را کنار رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به‌خاک بسپاریم، بلکه می‌خواهیم به وسیله زیارت او دیداری تازه کند سپس او را به نزد جده‌اش فاطمه (بنت اسد) ببریم و چنان چه خود او وصیت کرده او را در آن‌جا بسپاریم، و اگر خود او وصیت کرده بود با پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم دفنش کنیم هرآینه می‌دانستی که تو ناتوان‌تر از آنی که ما را از این کار جلوگیری کنی، لکن خود آن حضرت علیه السلام داناتر به خدا و پیغمبر و نگهداری حرمت قبر جدش بوده است از این که خرابی در آن با دید آید، چنان چه این کار را دیگری جز او کرد و بدون اذن آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم به خانه او درآمد، سپس رو به عایشه کرده گفت: این چه رسوائی است ای عایشه! روزی بر استر، و روزی بر شتر! می‌خواهی نور خدا را خاموش کنی و با دوستان خدا بجنگی، باز گرد که از آن‌چه می‌ترسی به دلخواه تو شده است، و بدان چه دوست داری رسیده‌ای (یعنی آسوده باش که ما نمی‌خواهیم حسن علیه السلام را کنار قبر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دفن کنیم) و خداوند انتقام این خاندان را بگیرد و گر چه پس از گذشت زمانی دراز باشد.
و حسین علیه السلام نیز فرمود: به خدا اگر سفارش حسن علیه السلام نبود که خونها ریخته نشود، و به اندازه شیشه حجامتی خون به خاطر او نریزد هرآینه می‌دانستید چگونه شمشیرهای خدا جای خود را از شما می‌گرفت (و حق خویش را از شما باز می‌ستاند) با این که شما پیمان‌های میانه ما و خود را شکستید، و آن چه ما برای خود با شما شرط کردیم تباه ساختید و (پس از این سخنان) حسن علیه السلام را آوردند و در بقیع نزد قبر جده‌اش فاطمه دختر اسد بن هاشم بن عبد مناف (رضی اللَّه عنه) به خاک سپردند.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 13- 16
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 123
حدّثنا محمّد بن علیّ، ثنا أبو عروبة الحرّانی، ثنا سلیمان بن عمر بن خالد، ثنا ابن علیة عن ابن عون عن عمیر «1» بن إسحاق، قال: دخلت أنا ورجل علی الحسن بن علیّ نعوده «2»، فقال: یا فلان! سلنی، قال: لا واللَّه لانسألک «3» حتّی یعافیک اللَّه «4» «5» «6» ثمّ نسألک «6».
قال: ثمّ دخل ثمّ خرج إلینا «4»، فقال: سلنی قبل أن لاتسألنی، «4» قال: بل یعافیک اللَّه 5 6 ثمّ أسألک «7» «6»، قال «4»: لقد ألقیت «8» طائفة من کبدی وإنِّی «9» سُقیت السّمّ مراراً «10» فلم أسق «11» مثل هذه المرّة. ثمّ دخلت علیه من الغد «12» وهو یجود بنفسه والحسین عند رأسه، فقال:
«13» یا أخی! مَن تتّهم؟ «12» قال: لِمَ؟ لتقتله؟ «13» قال: نعم، قال: إن یکن الّذی أظنّ فاللَّه أشدّ بأساً وأشدّ «14» تنکیلًا «15» وإلّا یکن 15 فما أحبّ أن یقتل فیَّ بری‌ء «16». ثمّ قضی رضی الله عنه.
__________________________________________________
(1)- [فی الفصول ونور الأبصار: عمر].
(2)- [أضاف فی تذکرة الخواصّ: فی مرض موته].
(3)- [فی الفصول ونور الأبصار: أسألک].
(4- 4) [لم یرد فی تذکرة الخواصّ].
(5- 5) [لم یرد فی الفصول ونور الأبصار].
(6- 6) [لم یرد فی صفة الصّفوة].
(7)- [فی مطالب السّؤول والدّمعة: نسألک].
(8)- [فی تاریخ الخمیس مکانه: قال عمیر بن إسحاق: دخلتُ علی الحسن قال: ألقیت ...].
(9)- [أضاف فی مطالب السّؤول وتذکرة الخواصّ والفصول ونور الأبصار: قد].
(10)- [أضاف فی تاریخ الخمیس وفی ذخائر العقبی: ثلاث مرّات].
(11)- [فی الفصول ونور الأبصار: أسقه].
(12- 12) [فی الفصول ونور الأبصار: فوجدتُ أخاه الحسین عند رأسه، فقال له الحسین: مَنْ تتّهمها؟ یا أخی].
(13- 13) [تاریخ الخمیس: مَنْ تتّهم؟ قال: لِمَ؟ أتقتله؟].
(14)- [لم یرد فی الفصول ونور الأبصار].
(15- 15) [فی الفصول ونور الأبصار: وإن لم یکنه].
(16)- [إلی هنا حکاه عنه فی مطالب السّؤول والفصول، وتاریخ الخمیس، وأضاف فیه: فی روایة قال: واللَّه لا أقول لکم مَنْ سقانی، ثمّ قضی رضی الله عنه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 124
أبو نعیم، حلیة الأولیاء، 2/ 38/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 105- 106؛ ابن طلحة، مطالب السّؤول (ط بیروت)،/ 245؛ سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ (ط بیروت)،/ 192؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 165؛ السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 3/ 375؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 249؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 325؛ مثله ابن الجوزی، صفة الصّفوة (ط حلب)، 1/ 761؛ الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 292
أنا أبو الحسن علیّ بن الحسین بن علیّ البیهقیّ صاحب المدرسة- بنیسابور- أنبأنا أبو حفص عمر بن أحمد بن محمّد القرمیسینیّ- بها- حدّثنا أبو عبداللَّه محمّد بن إبراهیم ابن زیاد الطّیالسیّ، حدّثنا محمّد بن حُمید الرّازی، حدّثنا سلمة بن الفضل، حدّثنا عمرو ابن أبی قیس، عن إبراهیم بن عبدالأعلی، «1» عن سُوید بن غفلة، قال: کانت الخثعمیّة تحت الحسن بن علیّ (رضی اللَّه عنهما) فلمّا أن قُتل علیّ [و] بُویع الحسن بن علیّ دخل علیها الحسن بن علیّ، فقالت له: لتُهنِّئک «2» الخلافة. فقال الحسن: أظهرت الشّماتة بقتل علیّ؟
أنت طالق ثلاثاً، «3» فتلفّعت فی ثوبها «3» وقالت: واللَّه ما أردت هذا. «4» فمکث حتّی انقضت عدّتها وتحوّلت فبعث إلیها الحسن بن علیّ (رضی اللَّه عنهما) ببقیّة من صدقاها وبمتعة عشرین ألف درهم، فلمّا جاءها الرّسول ورأت المال «4» قالت: متاع قلیل من حبیب مفارق «5».
فأخبر الرّسول الحسن بن علیّ فبکی وقال: لولا أنِّی سمعت أبی یُحدِّث عن رسول اللَّه (ص) جدِّی أنّه قال: «مَن طلّق امرأته ثلاثاً لم تحل له حتّی تنکح زوجاً غیره» لراجعتها.
البیهقی، السّنن الکبری، 7/ 257، کتاب الصِّداق، باب المتعة، مثله ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 78، (ط المحمودی)،/ 153- 154 رقم 261؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 174، (ط دار الفکر)، 4/ 389
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی السّیر].
(2)- [السّیر: لتهنّک].
(3- 3) [لم یرد فی السیّر].
(4- 4) [السّیر: ثمّ بعث إلیها بعشرین ألفاً].
(5)- [إلی هنا حکاه فی السّیر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 125
أخبرنا أبو الحسن ابن أبی المعروف الفقیه، أنبأنا بشر بن أحمد الأسفرائینی، أنبأنا أحمد بن الحسین نصر الحذّاء، حدّثنا علیّ ابن المدینیّ، حدّثنا هشیم بن بشیر، أنبأنا منصور بن زاذان عن ابن سیرین: أنّ الحسن بن علیّ (رضی اللَّه عنهما) طلّق امرأة له، فمتّعها بعشرة آلاف درهم، قال، وقالت: متاع قلیل لحبیب أفارق، قال: فبلغه ذلک فراجعتها.
البیهقی، السّنن الکبری، 7/ 244 (باب التّفویض)
قال قتادة وأبو بکر بن حفص: «1» سمّ الحسن بن علیّ «1»، سمّته امرأته بنت الأشعث بن قیس الکندیّ، «2» وقالت طائفة: کان ذلک منها بتدسیس معاویة إلیها، وما بذل لها فی ذلک «2» «3» وکان لها ضرائر «4» «5» فاللَّه أعلم. وذکر أبو زید عمر بن شبّة وأبو بکر بن أبی خیثمة قال: أنا موسی بن إسماعیل، قال: نا أبو هلال «5»، عن قتادة، قال: دخل الحسین علی الحسن (رحمهما اللَّه تعالی)، فقال: یا «6» أخی! إنِّی سقیت السّمّ ثلاث مرار «7» لم أسق مثل هذه المرّة «8» إنِّی لأضع کبدی «8»، فقال الحسین: «9» مَن سقاک یا أخی؟ قال: ما سؤالک عن هذا أترید أن تقاتلهم «10»؟ أکلهم إلی اللَّه «11»؟ فلمّا مات ورد البرید بموته علی معاویة، فقال:
یا عجبا من الحسن شرب شربة من عسل بماء رومة فقضی نحبه، وأتی ابن عبّاس إلی
__________________________________________________
(1- 1) [فی ذخائر العقبی وتاریخ الخمیس: مات مسموماً].
(2- 2) [لم یرد فی ذخائر العقبی وتاریخ الخمیس].
(3)- [إلی هنا حکاه فی الأعیان].
(4)- [إلی هنا حکاه فی تاریخ الخمیس].
(5- 5) [لم یرد فی ذخائر العقبی وتاریخ الخمیس].
(6)- [فی درر السّمطین مکانه: روی أنّ زوجته بنت الأشعث بن قیس سمّته، وکان لها ضرایر، فاستطاق‌به بطنه، فدخل علیه الحسین یعود، فقال له الحسن: یا ...].
(7)- [فی ذخائر العقبی ودرر السّمطین: مرّات].
(8- 8) [لم یرد فی ذخائر العقبی].
(9)- [أضاف فی درر السّمطین: و].
(10)- [فی ذخائر العقبی: تقتلهم، وأضاف فی درر السّمطین: قال: نعم، قال: إن یکن الّذی أظنّ فاللَّه أشدّبأساً وتنکیلًا، وإن لا یکن فما أحبّ أن یُقتل بی بری‌ء].
(11)- [أضاف فی ذخائر العقبی: عزّ وجلّ، وأضاف فی درر السّمطین: تعالی، وإلی هنا حکاه فیهما].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 126
معاویة، فقال له: یا ابن عبّاس! احتسب الحسن لا یحزنک اللَّه ولا یسوؤک، فقال: أما ما أبقاک اللَّه یا أمیر المؤمنین فلا یحزننی ولا یسوؤنی، قال: فأعطاه علی کلمته ألف ألف وعروضاً وأشیاء وقال: خذها وأقسمها علی أهلک.
ابن عبدالبرّ، الاستیعاب، 1/ 374/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 576؛ مثله محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 141؛ الزّرندی، درر السّمطین،/ 202؛ الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 293
«1» وخرج الحسن علیه السلام إلی المدینة وأقام بها عشر سنین «2» ومضی إلی رحمة ربّه للیلتین بقیتا من صفر سنة خمسین من الهجرة وله سبع وأربعون سنة وأشهر مسموماً «2» سقته زوجته جعدة بنت الأشعث بن قیس، «3» وکان معاویة قد دسَّ إلیها مَنْ حملها إلی «4» ذلک وضمن لها أن یزوِّجها من یزید ابنه، وأوصل إلیه مائة ألف درهم، فسقته السّمّ، وبقی «3» مریضاً أربعین یوماً «5»، وتولّی أخوه الحسین علیهما السلام غسله وتکفینه ودفنه عند جدّته فاطمة بنت أسد بن هاشم بن عبد مناف بالبقیع.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 206/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 516؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 164؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 249؛ الجزائری، الأنوار النّعمانیة، 1/ 372
مضی (صلوات اللَّه علیه) للیلتین بقیتا من صفر سنة خمسین من الهجرة مسموماً، سمّته زوجته بنت الأشعث بن قیس الکندیّ بأمر معاویة بن أبی سفیان، أرسل إلیها ودسّها وسوّغها المال. وفی روایة: تقبّل مأة ألف دینار وتزویجها من ابنه یزید، وضمن لها أن
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الفصول ونور الأبصار: بعد أن تمّ الصّلح بین الحسن ومعاویة].
(2- 2) [لم یرد فی الفصول ونور الأبصار].
(3- 3) [فی الفصول ونور الأبصار: الکندی السّمّ، وذلک بعد أن بذل لها معاویة علی سمِّه مائة ألف درهم، فبقی].
(4)- [الأنوار: علی].
(5)- [إلی هنا حکاه فی الفصول ونور الأبصار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 127
یرسل إلیها، فسقته جعدة السّمّ ولم یزوّجها من یزید، فبقی الإمام أبو محمّد الحسن علیه السلام أربعین یوماً مریضاً. [ثمّ ذکر کلام أبی الفرج کما ذکرناه].
الطّبرسی، تاج الموالید،/ 102
وقیل: سقتهُ جعدة بنت أبی الأشعث بن قیس وکانت زوجته. وصلّی علیه الحسین ابن علیّ بن أبی طالب علیهما السلام.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 339
(قال) مغیرة بن مقسم توفّی الحسن بن علیّ علیه السلام وسعد بن أبی وقّاص فی أسبوع واحد، وکانوا یقولون: إنّه سقاهما جمیعاً. «وأورد» هذا الحدیث الإمام عبدالکریم ابن محمّد بن حمدان فی تاریخه وزاد فیه بعث إلیها بمندیل ملطّخ بالسّمّ، وقال: إذا جامعک فامسحی بهذا المندیل فرجه. ففعلت ذلک، وکان فیه هلاکه.
فبعث إلیها معاویة بخمسین ألف درهم «1» وقال لابنه یزید: لا بدّ لک أن تنکحها. فقال:
کلّا واللَّه، إنّها فعلت بالحسن بن علیّ ما فعلت، فما خطری عندها «2».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 136/ عنه: ابن الأمیر الحاج، شرح شافیة أبی فراس،/ 343
أخبرنا أبو القاسم إسماعیل بن أحمد، أنا أبو بکر محمّد بن هبة اللَّه، أنا أبو الحسین علیّ ابن محمّد بن عبداللَّه، أنا أبو علیّ الحسین بن صفوان، أنا أبو بکر عبداللَّه بن محمّد بن عبید، نا عبدالرّحمان بن صالح العتکیّ ومحمّد بن عثمان العجلیّ، قالا: نا أبو أسامة، عن ابن عون، عن عُمیر بن إسحاق، قال: دخلت أنا ورجل من قریش علی الحسن بن علیّ، فقام فدخل المخرج، ثمّ خرج، فقال: لقد لفظت طائفة من کبدی «3» أقلِّبها بهذا العود «3»، ولقد سقیت السّمّ مراراً «4» وما سقیته مرّة هی أشدّ من هذه.
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی شرح الشّافیة].
(2)- [زاد فی شرح الشّافیة: وفی خبر: إنّه کتب إلیها معاویة: إنِّی أُحبّ حیاة یزید، وحبّ حیاته یمنعنی من تزویجه منک، أخاف علیه أن تسمّیه مثل الحسن].
(3- 3) [لم یرد فی التّهذیب].
(4) (4*) [التّهذیب: إلی أن قال: ثمّ عدنا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 128
قال: وجعل یقول لذلک الرّجل: سلنی قبل أن لاتسألنی، قال: ما أسألک شیئاً [حتّی] یعافیک اللَّه، قال: فخرجنا من عنده ثمّ عدتُ (4*) إلیه من غدٍ، وقد أخذ فی السَّوق، فجاء حسین حتّی قعد عند رأسه فقال: أخی مَنْ صاحبک؟ قال: ترید قتله؟ قال: نعم، قال:
لئن کان صاحبی الّذی أظنّ، اللَّه أشدّ له نقمة؟ وإن لم یکنه، ما أحبّ أن تقتل بی بریئاً.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 105؛ ابن منظور، المختصر، 7/ 38- 39/ مثله المزی، تهذیب الکمال، 6/ 251- 252؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 300
أنبأنا أبو محمّد ابن الأکفانیّ، نا عبدالعزیز الکتانیّ، أنا عبیداللَّه بن أحمد الصّیرفیّ- إجازة- أنا أبو عمر بن حیّویه، أنا محمّد بن خلف بن المرزُبان، حدّثنی أبو عبداللَّه‌الثّمامیّ، نا محمّد بن سلام الجُمحیّ، عن ابن جعدبة، قال: کانت جعدة بنت الأشعث بن قیس تحت الحسن بن علیّ فدسّ «1» إلیها یزید: أن سُمِّی حسناً إنِّی مزوِّجک «2» ففعلت «3»، فلمّا مات الحسن بعثت إلیه جعدة تسأل یزید الوفاء «4» بما وعدها «4»، فقال «5»: إنّا «6» واللَّه «7» لم نرضکِ «7» للحسن «8» فنرضاکِ لأنفسِنا؟
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 107، ط المحمودی،/ 211 رقم 241؛ مختصر ابن منظور، 7/ 39- 40؛ المزی، تهذیب الکمال، 5/ 253؛ السّیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 192؛ ابن عنبة، عمدة الطّالب (الهامش)،/ 67؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 249؛ ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 140
__________________________________________________
(1)- [فی عمدة الطّالب (الهامش) مکانه: عن محمّد ابن المرزبانی: أنّ جعدة بنت الأشعث بن قیس کانت‌متزوِّجة الحسن فدسّ ... وفی الصّواعق مکانه: وکان سبب موته أنّ زوجته جعدة بنت الأشعث بن قیس الکندی فدسّ ...].
(2)- [فی المختصر وتهذیب الکمال: زوّجک، وفی هامش عمدة الطالب: أتزوّجک].
(3)- [من هنا حکاه فی تاریخ الخلفاء، وفی نور الأبصار مکانه: وکان قد سألها یزید فی ذلک، وبذل لها مائة ألف درهم، وأن یتزوّجها بعد الحسن، ففعلت ...].
(4- 4) [هامش عمدة الطالب: بالوعد].
(5)- [أضاف فی الصّواعق: لها].
(6)- [لم یرد فی هامش عمدة الطّالب وتاریخ الخلفاء والصّواعق].
(7- 7) [نور الأبصار: لن نرضاکِ].
(8)- [زاد فی هامش عمدة الطّالب: فکیف، وأضاف فی تاریخ الخلفاء ونور الأبصار: أ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 129
وقال الزّبیر: ومات الفضل بن العبّاس زمن عمر سنة ثمان عشرة، ولم یترک ولداً إلّا أمّ کلثوم، تزوّجها الحسن بن علیّ بن أبی طالب، کان أبا عذرها ثمّ فارقها، فتزوّجها بعده أبو موسی عبداللَّه بن قیس الأشعریّ، فولدت له موسی، ثمّ خلف علیها عمران بن طلحة بن عبیداللَّه، حین مات عنها أبو موسی.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 51/ 226
ما روی عن الصّادق، عن آبائه علیهم السلام أنّ الحسن علیه السلام قال لأهل بیته: إنِّی أموت بالسّمّ، کما مات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فقالوا: ومَن یفعل ذلک؟
قال: امرأتی جعدة بنت الأشعث بن قیس، فإنّ معاویة یدسّ إلیها ویأمرها بذلک.
قالوا: أخرجها من منزلک، وباعدها من نفسک. قال: کیف أخرجها ولم تفعل بعد شیئاً، ولو أخرجتها ما قتلنی غیرها، وکان لها عذر عند النّاس «1».
فما ذهبت الأیّام حتّی بعث إلیها معاویة مالًا جسیماً، وجعل «2» یمنّیها بأن یعطیها مائة ألف درهم أیضاً «3» ویزوّجها من یزید، وحمل إلیها «4» شربة سمّ لتسقیها الحسن. فانصرف «5» إلی منزله وهو صائم فأخرجت [له] «6» وقت الإفطار- وکان یوماً حارّاً- شربة لبن وقد ألقت فیها ذلک السّمّ، فشربها «7» وقال: یا «6» عدوّة اللَّه! قتلتینی قتلک اللَّه، واللَّه لا تصیبین منِّی خلفاً «8» ولقد غرّک وسخر منک، واللَّه یخزیک ویخزیه «7».
فمکث علیه السلام یومین، ثمّ مضی، فغدر معاویة بها، ولم یف لها «9» بما عاهد «10» علیه «11».
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی العوالم، 16/ 271، وناسخ التّواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 136].
(2)- [لم یرد فی إثبات الهداة].
(3)- «أیضاً وضیاع» ه، ط [وأیضاً فی إثبات الهداة].
(4)- [لم یرد فی إثبات الهداة].
(5)- «ففی بعض الأیّام انصرف» ه، ط [وأیضاً فی إثبات الهداة].
(6)- [لم یرد فی البحار وناسخ التّواریخ].
(7- 7) [حکاه فی ناسخ التّواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 141].
(8)- «لا تبصرین خیر» ط، ه [وأیضاً فی إثبات الهداة].
(9)- [شرح الشّافیة: بقوله].
(10)- «عادها» ه، ط.
(11)- [زاد فی شرح الشّافیة: بیان: فی شرح نهج البلاغة: الأشعث بن قیس الکندیّ اسمه معدی کرب، کان قومه یسمّونه عُرْف النّار، وهو اسم للغادر عندهم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 130
الرّاوندی، الخرایج والجرائح، 1/ 241- 242 رقم 7/ عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 558 رقم 12؛ المجلسی، البحار، 44/ 153- 154 رقم 23؛ البحرانی، العوالم، 16/ 271، 282- 283؛ ابن الأمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی الفراس،/ 342- 343؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 227
«1» وکان بذل معاویة لجعدة بنت محمّد بن الأشعث الکندیّ، وهی ابنة أمّ فروة أخت أبی بکر بن أبی قحافة عشرة آلاف دینار وإقطاع عشرة ضیاع من سقی سوراء وسواد الکوفة علی أن تسمّ الحسن وتولّی الحسین تغسیله وتکفینه ودفنه. وقبره بالبقیع عند جدّته فاطمة بنت أسد.
أبو طالب المکّیّ فی قوت القلوب: أنّه علیه السلام تزوّج مائتین وخمسین امرأة، وقیل ثلاثمائة، وکان علیّ یضجر من ذلک فکان یقول فی خطبته: إنّ الحسن مطلاق فلا تنکحوه.
أبو عبداللَّه المحدِّث فی رامش أفزای: «1» إنّ هذه النِّساء کلّهنّ خرجن خلف جنازته حافیات «2».
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 29، 30/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 135، 169؛ البحرانی، العوالم، 16/ 276، 294- 295، 301؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 323، 334؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 32، 33
وفی الإحیاء: إنّه خطب الحسن بن علیّ علیه السلام إلی عبدالرّحمان بن الحارث بنته، فأطرق عبدالرّحمان ثمّ رفع رأسه، فقال: واللَّه ما علی وجه الأرض من یمشی علیها أعزّ علیَّ منک، ولکنّک تعلم أنّ ابنتی بضعة منِّی وأنت مطلاق، فأخاف أن تطلِّقها، وإن فعلت خشیت أن یتغیّر قلبی علیک لأنّک بضعة من رسول اللَّه فإن شرطت أن لاتطلِّقها زوّجتک
__________________________________________________
(1- 1) [الدّمعة ص 334: وفی بعض الرّوایات].
(2)- [زاد فی الدّمعة: باکیات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 131
فسکت الحسن وقام وخرج، فسمع منه یقول: ما أراد عبدالرّحمان إلّاأن یجعل ابنته طوقاً فی عنقی «1». [...]
ورأی یزید امرأة عبداللَّه بن عامر أمّ خالد بنت أبی جندل فهامَ بها «2» وشکا ذلک إلی أبیه، فلمّا حضر عبداللَّه عند معاویة، قال له: لقد عقدت لک علی ولایة البصرة، ولولا أنّ لک زوجة لزوّجتک رملة، فمضی عبداللَّه وطلّق زوجته طمعاً فی رملة، فأرسل معاویة أبا هریرة لیخطب أمّ خالد لیزید ابنه، وبذل لها ما أرادت من الصّداق، فاطّلع [علیها] الحسن والحسین وعبداللَّه بن جعفر، فاختارت الحسن فتزوّجها. «3» عبدالملک بن عمیر، والحاکم، والعبّاس، قالوا: خطب الحسن عائشة بنت عثمان، فقال مروان: أزوّجها عبداللَّه بن الزّبیر «3» «4».
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 38/ عنه: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 58؛ المجلسی، البحار، 44/ 171- 172؛ البحرانی، العوالم، 16/ 302، 303، 304؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 57
کتاب الأنوار: أنّه علیه السلام قال: سقیت السّمّ مرّتین وهذه الثّالثة. «5» وقیل: إنّه سقی برادة الذّهب «5». [ثمّ ذکر کلامه فی مقاتل الطّالبیین والإرشاد].
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 42/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 158؛ مثله محمّد ابن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 62
الحسن ابن أبی العلاء، عن جعفر بن محمّد علیهما السلام، قال الحسن بن علیّ علیهما السلام لأهل
__________________________________________________
(1)- [ثمّ ذکر کلام محمّد بن سیرین کما ذکرناه فی المعجم الکبیر وإلی هنا حکاه عنه فی المعالی].
(2)- هام بکذا: أحبّه.
(3- 3) [لم یرد فی البحار والعوالم وحکاه عنه فی تسلیة المجالس].
(4)- [زاد فی البحار: توضیح: رجل غلقُ بکسر اللّام سیِّئ الخلق ورجل مملق بکسر اللّام یعطی بلسانهما لیس فی قلبه.
وزاد أیضاً فی البحار والعوالم: وقال الجزریّ: فی حدیث الحسن: إنّک رجل طلق أی کثیر طلاق النِّساء].
(5- 5) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 132
بیته: «1» إنِّی أموت بالسّمّ کما مات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، فقال له أهل بیته: ومَن الّذی یسمّک؟
قال: جاریتی أو امرأتی، فقالوا له: أخرجها من ملکک علیها لعنة اللَّه؛ فقال: هیهات من إخراجها ومنیّتی علی یدها، ما لی منها محیص، ولو أخرجتها ما یقتلنی غیرها، کان قضاء مقضیّاً وأمراً واجباً من اللَّه؛ فما ذهبت الأیّام حتّی بعث معاویة إلی امرأته، قال:
فقال الحسن: هل عندک من شربة لبن؟ فقالت: نعم، وفیه ذلک السّمّ بعث به معاویة، فلمّا شربه وجد من السّمّ فی جسده، فقال: یا عدوّة اللَّه! قتلتینی قاتلکِ اللَّه! أما واللَّه لا تصیبن «2» منِّی خلفاً ولا تنالین من الفاسق عدوّ اللَّه اللّعین خیراً أبداً.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 8/ عنه: المجلسی، البحار، 43/ 327- 328 رقم 6
وعن الأعمش «3»، عن سالم بن أبی الجعد «4»، قال: حدّثنی رجل منّا، قال: أتیت الحسن ابن علیّ علیه السلام، فقالت: یا ابن رسول اللَّه! أذللت رقابنا، وجعلتنا معشر الشّیعة عبیداً، ما بقی معک رجل.
قال: وممّ ذاک؟
قال: قلت: بتسلیمک الأمر لهذا الطّاغیة.
قال: واللَّه ما سلّمت الأمر إلیه إلّاأنِّی لم أجد أنصاراً، ولو وجدت أنصاراً لقاتلته لیلی ونهاری حتّی یحکم اللَّه بینی وبینه، ولکنّی عرفت أهل الکوفة، وبلوتهم، ولا یصلح لی
__________________________________________________
(1)- [زاد فی البحار: یا قوم].
(2)- [البحار: لا تصیبین].
(3)- الأعمش: أبو محمّد سلیمان بن مهران الأسدیّ، مولاهم الکوفیّ، معروف بالفضل والثّقة، والجلالة، والتّشیّع والاستقامة، والعامّة أیضاً یثنون علیه، مطبقون علی فضله وثقته، مقرّون بجلالته، مع اعترافهم بتشیّعه، وقرنوه بالزّهریّ، ونقلوا منه نوادر کثیرة، بل صنّف ابن طولون الشّامیّ کتاباً فی نوادره یّ‌ه: «الزّهر الأنعش فی نوادر الأعمش» مات سنة (148).
راجع الکنی والألقاب ج 2 ص 39 رجال الشّیخ ص 206.
(4)- عدّه الشّیخ ص 43 من رجاله فی أصحاب علیّ علیه السلام وص 91 فی أصحاب علیّ بن الحسین علیهما السلام، فقال: «سالم بن أبی الجعد الأشجعیّ مولاهم الکوفیّ یکنّی أبا أسماء» وذکره العلّامة فی القسم الأوّل من خلاصته ص 193 فی أولیاء علیّ علیه السلام.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 133
منهم مَنْ کان فاسداً، إنّهم لا وفاء لهم. ولا ذمّة فی قول ولا فعل، إنّهم لمختلفون، ویقولون لنا: إنّ قلوبهم معنا، وإنّ سیوفهم لمشهورة علینا، قال: وهو یکلِّمنی إذا تنخّع الدّم، فدعا بطست فحمل من بین یدیه ملی‌ء «1» ممّا خرج من جوفه من الدّم.
فقلت له: ما هذا یا ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله إنِّی لأراک وجعاً؟
قال: أجل دسّ إلیَّ هذا الطّاغیة مَن سقانی سمّاً فقد وقع علی کبدی وهو خرج قطعاً «2» کما تری.
قلت: أفلا تتداوی؟
قال: قد سقانی مرّتین وهذه الثّالثة لا أجد لها دواء، ولقد رقی إلیَّ: انّه کتب إلی ملک الرّوم یسأله أن یوجّه إلیه من السّمّ القتال شربة، فکتب إلیه ملک الرّوم: أنّه لا یصلح لنا فی دیننا أن نعین علی قتال مَن لایقاتلنا، فکتب إلیه أنّ هذا ابن الرّجل الّذی خرج بأرض تهامة، وقد خرج یطلب ملک أبیه، وأنا أرید أن أدسّ إلیه من یسقیه ذلک، فأریح العباد والبلاد منه، ووجّه إلیه بهدایا وألطاف فوجّه إلیک ملک الرّوم بهذه الشّربة الّتی دسّ فیها فسقیها واشترط علیه فی ذلک شروطاً «3».
وروی أنّ معاویة دفع السّمّ إلی امرأة الحسن بن علیّ علیهما السلام، جعدة بنت الأشعث، فقال لها: «اسقیه فإذا مات هو زوّجتک ابنی یزید» فلمّا سقته السّمّ ومات علیه السلام، جاءت الملعونة إلی معاویة الملعون، فقالت: «زوّجنی یزید»، فقال: «اذهبی فإن امرأة لم تصلح للحسن بن علیّ لا تحصل لابنی یزید».
الطّبرسی، الاحتجاج، 2/ 11- 13/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 147- 148؛ البحرانی، العوالم، 16/ 281- 282؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 326
الأشعث بن قیس عن الهیثم بن عدیّ، قال: أخبرنا ابن عبّاس، قال: خطب أمیر
__________________________________________________
(1)- [البحار: ملآن].
(2)- [البحار: قیطعاً].
(3)- [إلی هنا حکاه فی الدّمعة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 134
المؤمنین علیّ بن أبی طالب علی الحسن ابنه أمّ عمران بنت سعید بن قیس الهمدانیّ، وقال: فوقی أمیر المؤمنین علیه السلام ذو امرأة یعنی أمّها، وقال علیه السلام: قم فوامِرْها، وخرج من عنده ولقیه الأشعث بن قیس بباب وأخبره الخبر، وقال: ما ترید إلی الحسن یفخر علیها ولا یَنْصِفُها ویُسی‌ء إلیها ویقول: ابن رسول اللَّه وابن أمیر المؤمنین، ولکن هل لک فی ابن عمِّها وهی له وهو لها، قال: مَنْ ذلک؟ قال محمّد بن الأشعث، قال: قد زوّجته.
ودخل الأشعث علی أمیر المؤمنین علیه السلام، فقال: یا أمیر المؤمنین خطبتَ علی الحسن ابنة سعید، قال: نعم، قال: هل لک فی أشرف منها بیتاً وأکرم منها حسباً وأتمّ منها جمالًا وأکثر مالًا؟ قال: مَنْ هی؟ قال: جعدة بنت الأشعث بن قیس، قال: قد قاولنا رجلًا، قال: لیس إلی ذلک الّذی قاولتهُ من سبیل، قال: إنّه فارقنی لیُوامِرَ أمّها، قال: قد زوّجها من محمّد بن الأشعث، قال: متی؟ قال: السّاعة بالباب، قال: فزوّج الحسن جعدة، فلمّا لقی سعید الأشعث، قال: یا أعور خدعتنی، قال: أنت أعور خبیث عبث أتستبشرونی فی ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، ألستَ أحمق؟ ثمّ جاء الأشعث إلی الحسن فقال: یا أبا محمّد ألا تزور أهلک؟ فلمّا أراد ذلک، قال: لا تمشی واللَّه إلّاعلی أردیة قومی، وقدّمت له کندة ثمانین وجعلت له أردیتها بسطاً من بابه إلی باب الأشعث.
ابن الجوزی، الأذکیاء،/ 34- 35
وقد ذکر یعقوب بن سفیان فی تاریخه: أنّ «1» «2» بنت الأشعث بن قیس کانت تحت الحسن «2» ابن علیّ، فزعموا أنّها «3» هی الّتی «3» سمّتْه.
ابن الجوزی، صفة الصّفوة (ط حلب)، 1/ 761/ عنه: سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ (ط بیروت)،/ 192؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 576؛ مثله الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 292- 293
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی تاریخ الخمیس: جعدة].
(2- 2) [تذکرة الخواص: جعدة].
(3- 3) [لم یرد فی تاریخ الخمیس].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 135
وکان سبب موته أنّ زوجته جعدة بنت الأشعث بن قیس سقته السّمّ فکان توضع تحته طست وترفع أخری نحو أربعین یوماً، فمات منه ولمّا اشتدّ مرضه قال لأخیه الحسین (رضی اللَّه عنهما): یا أخی! سقیت السّمّ ثلاث مرّات لم أسق مثل هذه، إنّی لأضع کبدی، قال الحسین: مَن سقاک یا أخی! قال: ما سؤالک عن هذا أترید أن تقاتلهم أکلهم اللَّه إلی عزّ وجلّ.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 2/ 15
فی هذه السّنة [تسع وأربعین] توفّی الحسن بن علیّ سمته زوجته جعدة بنت الأشعث ابن قیس الکندیّ.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 228
وتزوّج الحسن بن علیّ أمّ کلثوم هذه [بنت العبّاس بن عبدالمطلّب]، فولدت له محمّداً وجعفراً ثمّ فارقها، فتزوّجها أبو موسی الأشعری، فولدت له موسی ومات عنها فتزوّجها عمران بن طلحة ففارقها، فرجعت إلی دار أبی موسی فماتت فدُفنت بظاهر الکوفة.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 5/ 613/ عنه: ابن حجر، الإصابة، 4/ 469
ومات الحسن رضی الله عنه سنة خمسین، أو تسع وأربعین، أو إحدی وخمسین، وصلّی علیه سعید بن العاص أمیر المدینة، قدمه الحسین وقال: لولا السُّنّة ما قدمتک، ودفن ببقیع الغرقد. وکان موته بالسّمّ، سمّته امرأته بنت الأشعث بن قیس، وکان سأل عائشة أن تأذن له أن یدفن مع رسول اللَّه (ص) فی بیتها، فأذنت له، فمنعه ذلک مروان وبنو أمیّة، فدفن ببقیع الغرقد إلی جنب أمّه فاطمة (رضی اللَّه عنهم).
ابن قدامة، التّبیین،/ 128
ومات الحسن، رضی الله عنه، مسموماً «1». یقال إنّ امرأته «جعدة» بنت الأشعث بن قیس سمّته، دسّ إلیها معاویة أن تسمّه. فإذا مات أعطاها أربعین ألفاً، زوّجها من یزید. فلمّا مات الحسن وفی لها بالمال وقال لها: ... حاجة هذا ما صنعت بابن فاطمة، فکیف تصنع بابن معاویة؟ فخسرت وما ربحت. وهذا أمرٌ لایعلمه إلّااللَّه، ویُحاشی معاویة منه. وقیل:
إنّ یزید دسّ إلی جعدة بذلک. وقد ذکر الخبرین أصحاب التّواریخ.
البرّی، الجوهرة،/ 30
__________________________________________________
(1)- انظر تفصیل موته فی «المختصر فی أخبار البشر: 1/ 182» وفی تجارب السّلف: 52.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 136
[ثمّ قضی] لخمس خلون من ربیع الأوّل من سنة تسع وأربعین للهجرة، وقیل خمسین وصلّی علیه سعید بن العاص فإنّه کان یومئذ والیاً علی المدینة، ودفن بالبقیع وکان تحته إذ ذاک جعدة بنت الأشعث بن قیس الکندیّ، فذکر أنّها سمّته واللَّه أعلم بحقیقة ذلک.
ابن طلحة، مطالب السّؤول (ط بیروت)،/ 145
لمّا استثقل معاویة (لعنه اللَّه) حیاة الحسن علیه السلام مع ما کان ینطوی علیه من العداوة الشّدیدة له علیه السلام احتال فی سمّه علی یدی امرأته أمّ الحسن جعدة ابنة الأشعث وبذل لها مائة ألف درهم، ووعدها بزواج یزید ولده فسقته علیه السلام، فوفی لها بالمال دون التّزویج، فزوّجت بعده فی أولاد طلحة وأولدت أولاداً، فکان أولادها إذا جری بینهم وبین غیرهم شی‌ء، قالوا: یا بنی مسمّة الأزواج.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 106
قال: أنبأنا أبو بکر محمّد بن جعفر بن سهل الخرایطیّ صاحب کتاب اعتلال القلوب، قال: أنبأنا أبو زید عمرو بن شیبة، حدّثنا أیّوب بن عمرو الغفاریّ، قال: أنبأنا خالی محمّد بن عمارة الغفاریّ، قال: طلّق عبداللَّه بن عامر امرأته بنت سهیل بن عمرو فقدمت المدینة ومعها ابنتها وودیعة جوهر لابن عامر فتزوّجها الحسن ثمّ أراد ابن عامر العمرة فأتی المدینة فلقی الحسن، فقال: یا أبا محمّد! أنّ لی إلی ابنة سهیل حاجة فأذن لی فی الدّخول علیها، فقال لها الحسن: البسی ثیابک فهذا ابن عامر یستأذن علیک، فدخل علیها فسألها ودیعته فجاءته بها علیها خاتمه، فقال: خذی ثلثها، فقالت: ما کنت لآخذ علی أمانة ائتمنت علیها ثمناً أبداً، فقال: إنّ ابنتی قد بلغت وأحبّ أن تخلی بینی وبینها فبکت وبکت ابنتها ورقّ لهما ابن عامر، فقال الحسن: فهل لکما فواللَّه ما محلّل خیر منِّی، فخجل ابن عامر وقال: واللَّه ما أخرجتها من عندک أبداً فکفّلها الحسن حتّی مات.
وقال الشّعبیّ: [ثمّ ذکر کلامه کما ذکرناه فی الجمل، 3/ 276- 277، والحسن لابن سعد،/ 71].
قال ابن سعد: وکان مطلقاً؛ وقیل لم یراجع الأسدیّة.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ (ط بیروت)،/ 190، 191
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 137
قال علماء السِّیَر: منهم ابن عبد البرّ سمّته زوجته جعدة بنت الأشعث بن قیس الکندیّ. «1» وقال السّدّیّ: دَسَّ إلیها یزید بن معاویة أن سِمّی الحسن وأتزوّجک، فسمّته فلمّا مات أرسلت إلی یزید تسأله الوفاء بالوعد، قال: أنا واللَّه ما أرضاک للحسن أفنرضاک لأنفسنا «1».
وقال الشّعبیّ: إنّما دسّ إلیها معاویة، فقال: سِمِّی الحسن وأزوّجک یزید وأعطیک مائة ألف درهم، فلمّا مات الحسن «1» بعثت إلی معاویة تطلب إنجاز الوعد «1»، فبعث إلیها بالمال «2» وقال: إنِّی أحبّ یزید وأرجو حیاته لولا ذلک لزوّجتک إیّاه.
وقال الشّعبیّ: ومصداق هذا القول: أنّ الحسن کان یقول عند موته وقد بلغه ما صنع معاویة: لقد عملت شربته وبلغ أمنیته واللَّه لا یفی بما وعد ولا یصدق فیما یقول «2».
وقد حکی جدِّی فی کتاب الصّفوة، قال: [ثمّ ذکر کلامه کما ذکرناه]، وقال الشاعر فی ذلک:
تغرفکم لک من سلوة تفرج عنک غلیل الحزن
بموت النّبیِّ وقتل الوصیِّ وقتل الحسین وسمّ الحسن «3»
وقال ابن سعد فی الطّبقات: سمّه معاویة مراراً لأنّه کان یقدم علیه الشّام هو وأخوه الحسین علیهما السلام.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ (ط بیروت)،/ 192/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 576
قال أبو الحسن المدائنیّ: وکان الحسن کثیر التّزوّج، تزوّج خولة بنت منظور بن زبان «4» الفزاریّة، «5» وأمّها ملیکة بنت خارجة بن سنان «5»، فولدت له الحسن بن الحسن،
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأعیان].
(2- 2) [الأعیان: ولم یزوّجها بیزید].
(3)- [إلی هنا حکاه فی الأعیان].
(4)- [العوالم: زیاد].
(5- 5) [لم یرد فی البحار والعوالم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 138
وتزوّج «1» أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه، فولدت له ابناً سمّاه طلحة، وتزوّج «2» أمّ بشر بنت أبی مسعود الأنصاریّ- «3» واسم أبی مسعود عقبة بن عمر «3»- فولدت له زید «3» ابن الحسن «3»، وتزوّج «1» جعدة بنت الأشعث بن قیس، وهی الّتی «4» سقته السّمّ، وتزوّج «4» هند ابنة [سهیل بن عمرو حفصة ابنة] «2» عبدالرّحمان بن أبی بکر، وتزوّج «1» امرأة من کلب، وتزوّج «1» امرأة من بنات عمرو بن أهتم «5» المنقریّ، وامرأة من ثقیف، فولدت له عمراً، وتزوّج «1» امرأة من بنات علقمة بن زرارة، وامرأة من بنی شیبان من آل همام بن مرّة، فقیل له: إنّها تری رأی الخوارج، فطلّقها، وقال: إنِّی أکره أن أضمّ إلی نحری جمرة من جمر جهنّم.
وقال المدائنیّ: وخطب إلی رجل فزوّجه، وقال له: إنِّی مزوّجک، وأعلم أنّک ملق «6» طلق غلق؛ ولکنّک خیر النّاس نسباً، وأرفعهم جدّاً وأباً.
«3» قلت: أمّا قوله ملق طلق؛ فقد صدق؛ وأمّا قوله غلق فلا؛ فإنّ الغلق الکثیر الضّجر، وکان الحسن علیه السلام أوسع النّاس صدراً وأسجحهم خلقاً «3».
قال المدائنیّ: أحصیت «7» زوجات الحسن بن علیّ فکنّ «8» سبعین امرأة.
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 16/ 21- 22/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 173؛ البحرانی، العوالم، 16/ 301- 302؛ التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 106
قال أبو الحسن المدائنیّ: وکانت وفاته [الإمام الحسن علیه السلام] فی سنة تسع وأربعین،
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی البحار والعوالم].
(2)- من (د).
(3- 3) [لم یرد فی البحار والعوالم].
(4- 4) [فی البحار والعوالم: سمّته و].
(5)- [البحار: الأهیم].
(6)- الملق: الفقیر.
(7)- [فی البحار والعوالم: أحصی].
(8)- [فی تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام مکانه: فعن المدائنیّ، أحصین فکنّ ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 139
وکان مرضه أربعین یوماً، وکانت سنّه سبعاً وأربعین سنة، دسّ «1» إلیه معاویة سمّاً علی ید جعدة بنت الأشعث بن قیس زوجة الحسن، وقال لها: إن قتلتیه «2» بالسّمّ فلک مائة ألف، وأزوّجک یزید ابنی. فلمّا ماتَ وفی لها بالمال، ولم یزوِّجها من یزید، قال: أخشی أن تصنع بابنی کما صنعت بابن رسول اللَّه (ص).
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 16/ 11/ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 576
وروی أبو جعفر محمّد بن حبیب، قال: قال علیّ علیه السلام: لقد تزوّج الحسن وطلّق حتّی خفتُ أن یثیر عداوة «3»، قال أبو جعفر: وکان الحسنُ إذا أراد أن یطلّق امرأةً جلس إلیها، فقال: أیسرّک أن أهبَ لک کذا وکذا؟ فتقول له: ما شئت، أو نعم؛ فیقول: هو لک؛ فإذا قام أرسل إلیها بالطّلاق؛ وبما سمّی لها.
وروی أبو الحسن المدائنیّ، قال: تزوّج الحسن حفصة بنت عبدالرّحمان بن أبی بکر، وکان المنذر بن الزّبیر یهواها، فأبلغ الحسن عنها شیئاً فطلّقها، فخطبها المنذر، فأبت أن تتزوّجه، وقالت: شهّر بی! «4» فخطبها عاصم بن عمر بن الخطّاب، فتزوّجها، فأبلغه المنذر عنها شیئاً فطلّقها؛ فخطبها المنذر، فقیل لها: تزوّجیه، فقالت: لا واللَّه ما أفعل؛ وقد فعل بی ما قد فعل مرّتین؛ لا واللَّه لا یرانی فی منزله أبداً. «5»
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 16/ 12- 13/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 173؛ البحرانی، العوالم، 16/ 303، 304
«5»
__________________________________________________
(1)- [فی الأعیان مکانه: قال المدائنیّ: دسّ ...].
(2)- مثل یضرب للأمر إذا اشتدّ وجاوز الحدّ.
(3)- [إلی هنا لم یرد فی العوالم].
(4)- [إلی هنا حکاه فی البحار والعوالم].
(5)- و حسن علیه السلام از آن‌جا به مدینه رفت و مروان را از خطبه خواندن منع کرد. مروان به شام رفت و معاویه را به قتل حسن علیه السلام تحریص کرد. معاویه گفت: «برو چنان‌که مقدور شود بساز.»
مروان به مدینه آمد. روزی ایسوینه، کنیزک عبداللَّه بن عمر در خانه مروان رفت و آن لعینه در خانه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 140
__________________________________________________
- بزرگان تردد کردی و به مشاطگی زنان قیام نمودی و خواجه او عبداللَّه بن عمر را محمد حنفیه کشته بود، در حرب صفّین. مروان حال‌ها از او بپرسید و به آخر گفت: «سرّی دارم که به اظهار نرسانی.»
آن لعینه سوگندها یاد کرد که افشای سر نکند. مروان گفت: «چون چنین است می‌باید که جعده بنت اشعث که زن حسن است، بفرمایی تا حسن را به زهر بکشد.»
آن لعینه پیش جعده رفت و گفت: «حسن را بکش که معاویه می‌خواهد تو را به پسر خود یزید دهد و ملک عرب به تو تسلیم کند.»
آن لعینه قبول کرد. مروان غلامی به معاویه فرستاد و او را اعلام کرد که جعده قبول کرده [است] که حسن را زهر دهد. معاویه هزار دینار به وی داد و به مروان نوشت که کار تمام کن. جعده فرستاد که زهر به من دهید. مروان پسر خود عبدالملک را پیش معاویه فرستاد که زهر بستد و هدایای بسیار به جعده فرستاد، مع انگشتر به نشان ملک و پادشاهی.
و حسن انگبین سفید دوست می‌داشت. چون به خانه رفت، آن لعینه پاره‌ای از آن زهر در انگبین کرد و به حسن داد و محمد حنفیه از راه مکه حاضر شد. حسن علیه السلام گفت: «یا محمد! انگبین مخور که حرارت مکه در تو اثر کرده است.»
حسین علیه السلام درآمد. آن لعینه قدری دیگر بفرستاد بی‌زهر از برای حسین علیه السلام. پس حسن علیه السلام آن انگبین زهرآلود بخورد. چون شب درآمد، حسن را درد زهار پدید آمد و قی بسیار کرد و مداوا کردند به شیر جوشانیده. روز دوم حسن علیه السلام را درد زهار بگرفت. شربتی از برای او بساختند. جعده کفچه زهرآلود به میان شربت برآورد. چون حسن شربت بیاشامید، درد زهار بیشتر شد. برخاست و به سر روضه رسول رفت و از خاک روضه ذره‌ای برداشت و بفرمود تا در شربت ریختند و به او دادند. آن درد ساکن شد. مدت چهل روز از برای حسن علیه السلام طعام از خانه حسین آوردند.
روزی جعده گفت که از باغ ما رطبی نیک آورده‌اند. محقری بیاورم. حسن علیه السلام فرمود: «شاید.» آن لعینه طرفی از خوان زهرآلوده کرد و طرفی خالی بگذاشت. خود از آن طرف می‌خورد که از زهر خالی بود. حسن علیه السلام رطبی چند بخورد از آن طرف که زهرآلود بود. درد زهار زیاده شد. جعده گفت: «یا حسن! رطب در طبقی بود و طبق بی‌سرپوش. مگر مار یا عقرب سر رطب برهنه کرده باشد.» حسن به کار او مبهم شد و چهل روز به خانه او نیامد. نصرانی طبیب مداوای او می‌کرد و به آخر گفت: «این هواگرم است. مرا عزم موصل است که آن هواسرد است.»
مروان به معاویه نوشت که: «حسن چند کرت زهر خورد و در او اثر نکرد. از کار او غافل مباش.»
معاویه صوفی کور را بخواند و چند دینار به او داد و عصای سنان زهرآلود آن لعین بیامد و دعوی محبت می‌کرد و در خدمت امام تردد می‌نمود. روزی عزم کرد که زیارت حسن علیه السلام کند، چنان‌که عادت صوفیان-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 141
__________________________________________________
- باشد که دست شیخ ببوسند، نزدیک رفت و به این بهانه که دست حسن ببوسد، سنان به پشت پای او فرو برد و چندان‌که قوت داشت، زور کرد. مردم خواستند که صوفی را بکشند. حسن علیه السلام نگذاشت. از آن‌جا بیرون رفت و سوار شد و قصد دمشق کرد. عبداللَّه گفت که در راه، گردن او بزنند.
اسماعیل نامی بود که خدمت حسن کردی. روزی خربزه به کاردی زهرآلود، می‌برید و به حسن می‌داد و به کاردی دیگر می‌برید و خود می‌خورد و به دیگران می‌داد. حسن تلخی دریافت و بدانست. مردم قصد اسماعیل کردند. نگذاشت و گفت: «اسماعیل بر ما حقی بنهاد به تردد خدمت. دوزخ ابد او را تمام است.»
سعد غلام امیر المؤمنین در شام بود. می‌آمد. به موضعی رسید. شخصی دید کشته و شتر رمیده و توبره پیش کشته افتاده. فرود آمد. توبره بدید. در آن نامه معاویه به اسماعیل نوشته بود و شیشه زهر که برای حسن علیه السلام فرستاده بود، یافت. چون سعد رسید، حسن را رنجور دید. بگریست و نامه به او داد. حسن علیه السلام نامه را بخواند و زیر بالش نهاد.
مسعود ثقفی و مختار مجال آن نداشتند که با حسن علیه السلام چیزی گویند. اشارت به عبداللَّه بن عباس کردند. عبداللَّه گستاخی کرد و آن برگرفت و به ایشان داد. مسعود گفت: «ما شب و روز با دشمن بی‌خبر هستیم.»
مختار قصد قتل اسماعیل کرد. حسن علیه السلام گفت: «نه، تو مردی، پرحرارتی. غوغا پیدا شود. عون بن علی برود و اسماعیل را حاضر کند.»
عون برفت و اسماعیل را حاضر کرد.
حسن علیه السلام گفت: «یا اسماعیل! آل یس در این امت کیست؟»
گفت: «علی، فاطمه، تو و برادر تو حسین.»
حسن علیه السلام نامه معاویه را به او داد. مختار برخاست و سر آن لعین ببرید و خانه او غارت کرد و یک پسر او را بکشت. حسن علیه السلام از آن‌جا به کوفه رفت و زیارت پدرش کرد و به مدینه رفت.
معاویه دیگر باره زهر به مروان فرستاد با سوده الماس مروان زهر و الماس به جعده فرستاد به اعطاها و تجدید عهد. جعده خود را بیاراست و نزد حسن آمد و در دل خود گفت: «اگر کنیزکان و خواهران امام بیدار باشند، گویم نزد شوهر خود آمدم و اگر مرا نبینند، کار خود بسازم.»
آن لعینه نردبانی بر بام خانه نهاد و به بالا رفت و جمله را خفته دید و سر کوزه به مهر یافت. سوده الماس بر سر کوزه افشاند و دست بمالید و فرود آمد و نردبان را پنهان کرد. حسن بیدار شد و کوزه را سر به مهر خود دید که احتیاط تمام می‌کرد از ترس غدر جعده.
چون آب باز خورد، درد زیاد شد. فریاد برآورد و حسین علیه السلام را بخواند. وصیت‌ها بکرد و لباس و سلاح رسول و امیر المؤمنین که آن حضرت به او سپرده بود، به او داد و امامت مؤمنان و شریعت به او تسلیم کرد و گفت: «می‌دانم که مرا زهر که داد و چگونه بود. اما زنهار که هیچ کس را نرنجانی و از برای-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 142
وخرج الحسن إلی المدینة کاظماً غیظه، منتظراً أمر ربّه، لازماً منزله إلی أن تمّ لمعاویة عشر سنین من إمارته، وأراد أخذ البیعة لابنه دسّ إلی زوجة الحسن علیه السلام جعدة بنت الأشعث بن قیس من حملها علی سمّه، وأرسل إلیها مأة ألف درهم، وضمن تزویجها بابنه یزید، فسقته السّمّ، فبقی أربعین یوماً مریضاً ومضی لسبیله فی صفر من سنة خمسین من الهجرة، وعمره یومئذ ثمان وأربعون سنة.
الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 542
وقد کان هذا الإمام سیِّداً، وسیماً، جمیلًا، عاقلًا، رزیناً، جواداً، ممدحاً، خیِّراً، دیِّناً، ورعاً، محتشماً، کبیر الشّأن. وکان منکاحاً، مطلاقاً، تزوّج نحواً من سبعین امرأة، وفلمّا کان یُفارقه أربع ضرائر.
__________________________________________________
- من خون کسی را نریزی و مرا به سر روضه جدم بری؛ چون غسل و کفن کرده باشی و اگر نگذارند که آن‌جا دفن کنی، به گورستان بقیع بری پیش خالم ابراهیم بن محمد رسول و جده‌ام فاطمه بنت اسد.»
حسین خواست که از آن کوزه آب خورد. حسن کوزه برگرفت و بر زمین زد و بشکست و به وقت صبح به جوار رحمت ایزدی پیوست.
و چنان‌که می‌بایست، حسین علیه السلام از غسل و کفن او فارغ شد و بر سریر نهاد و عزم کرد که به سر روضه رسول آورد. مروان لعین از لشکر شام که آن‌جا بودند، پنجاه هزار مرد حاضر کرد و به عایشه فرستاد تا بر استری سوار شد و در میان لشکر بایستاد و میان او و حسین علیه السلام و عبداللَّه عباس مناظره رفت. عبداللَّه گفت:
تجمّلتِ تبغّلتِ ولو عشتِ تفیّلتِ لَکِ التُّسع من الُّثمن وفی الکلِّ تملّکتِ
یعنی: بر شتر نشستی و بر استر نشستی و اگر زنده مانی، بر فیل نشینی. تراست نه یک از هشت یک از میراث پیغمبر و تو همه را مالک شدی. روزی بر شتر سوار شوی به جنگ پدر آیی و روزی بر استر بنشینی و به جنگ پسر، نام و ننگ رسول بردی و از آن ما چنان که حق تعالی می‌فرماید: «وقَرْنَ فی بیُوتکنّ» (احزاب 33)، در خانه خویش ساکن نشوی.
عایشه کمان از مروان بخواست و تیر به جنازه حسن انداخت و گفت: «دشمن‌زاده مرا از خانه من بیرون کنید» چنان که وصیت حسن بود.
حسین علیه السلام او را به بقیع برد و گفت: «اگر نه وصیت برادرم بودی، بکردمی آنچه می‌باید کرد.»
آن لعینه، جعده به خانه مروان رفت و مروان او را به شام فرستاد. معاویه جمله حال‌ها از او پرسید و گفت: «ای لعینه! از خدا و رسول شرم نداشتی که با فرزند رسول چنین کردی؟»
بفرمود تا او را به خره‌ای بردند و آن‌جا هلاک کردند. آن شقیه لعینه، خسر الدنیا و الآخرة شد.
عماد الدین طبری، کامل بهائی، 2/ 266- 269
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 143
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 169 (ط دار الفکر)، 4/ 382قالوا: وکان کثیر التّزوّج، وکان لا یفارقه أربع حرائر، وکان مطلاقاً مصداقاً، یقال:
إنّه أحصن سبعین امرأة، وذکروا أنّه طلّق امرأتین فی یوم، واحدة من بنی أسد وأخری من بنی فزارة- فزاریّة- وبعث إلی کلّ واحدة منهما بعشرة آلاف وبزقاق من عسل، وقال للغلام: اسمع ما تقول کلّ واحدة منهما، فأمّا الفزاریّة فقالت: جزاه اللَّه خیراً، ودعت له، وأمّا الأسدیّة فقالت: متاع قلیل من حبیب مفارق. فرجع الغلام إلیه بذلک، فارتجع الأسدیّة وترک الفزاریّة. وقد کان علیّ یقول لأهل الکوفة: لا تزوِّجوه فإنّه مطلاق، فیقولون: واللَّه یا أمیر المؤمنین لو خطب إلینا کلّ یوم لزوّجناه منّا مَن شاء ابتغاء فی صهر رسول اللَّه (ص).
وذکروا: أنّه نام مع امرأته خولة بنت منظور الفزاریّ- وقیل هند بنت سهیل- فوق إجار فعمدت المرأة فربطت رجله بخمارها إلی خلخالها، فلمّا استیقظ قال لها: ما هذا؟
فقالت: خشیت أن تقوم من وسن النّوم فتسقط فأکون أشأم سخلة علی العرب.
فأعجبه ذلک منها، واستمرّ بها سبعة أیّام بعد ذلک.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 38
وقال جویریة «1» بن أسماء: لمّا مات الحسن بن علیّ بکی علیه «2» مروان فی جنازته فقال له الحسین: أتبکیه وقد کنت تجرعه ما تجرعه؟ فقال: إنِّی کنتُ أفعل «3» إلی أحلم من هذا، وأشار هو «4» إلی الجبل.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 38- 39/ مثله: السّیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 191؛ ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 140
روی أنّه علیه السلام تزوّج سبعین حرّة، وملک مائة وستِّین أمة فی سائر عمره.
__________________________________________________
(1)- [فی تاریخ الخلفاء مکانه: وأخرج ابن عساکر عن جویریة ...].
(2)- [لم یرد فی تاریخ الخلفاء والصّواعق].
(3)- [أضاف فی تاریخ الخلفاء والصّواعق: ذلک].
(4)- [فی تاریخ الخلفاء والصّواعق: بیده].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 144
رضی الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 352 رقم 14/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 173؛ البحرانی، العوالم، 16/ 301
ومن کتاب الاستیعاب: اختلف فی وقت وفاته، فقیل: مات سنة تسع وأربعین وقیل فی ربیع الأوّل سنة خمسین بعد ما مضی من خلافة معاویة عشر سنین، وقیل: بل مات سنة إحدی وخمسین، ودفن بدار أبیه ببقیع الغرقد، وصلّی علیه سعید بن العاص أمیر المدینة قدّمه أخوه الحسین علیه السلام، وقال: لولا أنّها سنّة ما قدّمتک، سمّته امرأته جعدة ابنة الأشعث بن قیس، وقیل: جون بنت الأشعث، وکان معاویة بن أبی سفیان قد ضمن لها مائة ألف درهم، وأن یزوِّجها ابنه یزید إذا قتلته، فلمّا فعلت ذلک لم یف لها بما ضمن.
رضی الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 351/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 149؛ البحرانی، العوالم، 16/ 275؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 323- 324
[القرن 9] وکان الحسن (رضی اللَّه تعالی عنه) قد سمّ، سمّته امرأته مقدمة «1» بنت الأشعث، فمکث شهرین یرفع من تحته فی الیوم کذا وکذا مرّة طست من دم، وکان (رضی اللَّه تعالی عنه) یقول: سقیت السّمّ مراراً ما أصابنی فیها ما أصابنی هذه المرّة.
الدّمیری، حیاة الحیوان، 2/ 85
وروی ذلک أیضاً جماعة منهم: أحمد بن صالح التّمیمیّ، عن عبداللَّه بن عیسی، عن جعفر بن محمّد علیه السلام؛ وسقته جعدة السّمّ فبقی مریضاً أربعین یوماً ومضی لسبیله فی صفر سنة خمسین من الهجرة وله یومئذ ثمان وأربعون سنة، وکانت خلافته عشر سنین وتولّی أخوه ووصیّه الحسین علیه السلام غسله وتکفینه ودفنه عند جّدته فاطمة بنت أسد بن هاشم ابن عبد مناف- رضی الله عنه- بالبقیع.
ویروی أنّ معاویة کتب کتاباً شرط فیه للحسن شروطاً، وکتب الحسن کتاباً یشترطفیه شروطاً فختم علیه معاویة فلمّا رأی الحسن کتاب معاویة وجد شروطه له أکثر ممّا اشترطها لنفسه، فطالبه بذلک، فقال: قد رضیت بما اشترطته فلیس لک غیره ثمّ لم یف
__________________________________________________
(1)- قوله مقدمة، فی بعض النّسخ جعدة، فلیحرر أ ه مصححه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 145
بشی‌ء من الشّروط، ومضی الحسن مسموماً. یقال من زوجته جعدة بنت الأشعث بن قیس ویذکرون لذلک سبباً اللَّه أعلم به، [ثمّ ذکر کلامه کما ذکرناه فی مقاتل الطّالبیین].
وقد کان أوصی إلی أخیه أن یدفنه مع جدِّه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، فإن خاف أن یُراق فی ذلک ولو محجمة دم دفنه بالبقیع.
ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط النّجف)،/ 65، 67
ثمّ إنّه [الإمام الحسن علیه السلام] ماتَ مسموماً؛ قیل: إنّ زوجته جَعدة بنت الأشعث بن قیس، أمرها بذلک یزید بن معاویة لتکون ولایة العهد له، ووعدها أن یتزوّجها، فلمّا مات الحسن، قال یزید: «واللَّه لم نرضک للحسن فکیف نرضاک لأنفسنا»، ولم یتزوّجها.
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 12/ 110
أخبر بأنّ معاویة یرسل إلی زوجته جعدة سمّاً، فقالوا له: أخرجها من منزلک، فقال علیه السلام: لو فعلت لعذرها النّاس، فبعثه إلیها فسقته کما قال علیه السلام. «1»
البیاضی، الصّراط المستقیم، 2/ 177 رقم 3
«1»
__________________________________________________
(1)- در بعضی از روایات آمده [است] که یکی از شروط مصالحه آن بود که تعیین خلیفه بعد از معاویه بی‌مشورت امیر المؤمنین حسن نباشد و چون چندگاه از قضیه صلح بگذشت، معاویه را خاطر بر آن قرار گرفت که یزید را ولیعهد گرداند و معارف و مشاهیر آفاق را به بیعت او خواند و به تحقیق می‌دانست که این قضیه با وجود امیر المؤمنین حسن رضی الله عنه متمشی نخواهد شد. لا جرم در دفع آن حضرت شب‌ها به روز آورده، تدبیری اندیشید و مروان بن حکم را که طرید رسول خدا بود، به مدینه فرستاد و مندیلی زهرآلود مصحوب او گردانید و گفت: «این مندیل را به جعده زوجه حسن علیه السلام بنت اشعث بن قیس رسان و به وی بگوی که اگر بعد از مباشرت وجود حسن را به این مندیل پاک سازی و او به عالم آخرت انتقال کند، معاویه پنجاه هزار درهم به تو دهد و تو را در سلک ازواج یزید کشد.»
مروان به فرموده معاویة بن ابی سفیان به مدینه رفت و جعده را بفریفت تا به موجب مذکور عمل نمود و زهر به اندام و اعضای او سرایت کرد تا به فرادیس جنان خرامید و چون آن واقعه هایله روی نمود، معاویه پنجاه هزار درم به جعده داد. به پسر خود یزید گفت: «بنا بر وعده‌ای که وفا شده، می‌باید که بنت اشعث را در قید نکاح آوری.»
یزید جواب داد: «جعده با فرزند رسول صلی الله علیه و آله و سلم وفا نکرد. از وی چه خیر و نیکویی توقع توان داشت و که را رغبت مواصلت و مصاحبت وی باشد؟»
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 17
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 146
کان الحسن رضی الله عنه له مناقب کثیرة، سیِّداً، حلیماً، ذا سکینة ووقار وحشمة، جواداً، ممدوحاً، یکره الفتن والسّیف، تزوّج کثیراً، وکان یجیز الرّجل الواحد بمائة ألف.
توفّی الحسن رضی الله عنه بالمدینة مسموماً، سمّته زوجته جعدة بنت الأشعث بن قیس، دسّ إلیها یزید بن معاویة أن تسمّه فیتزوّجها، ففعلت، [ثمّ ذکر کلامه فی تاریخ دمشق ج 14] وکانت وفاته سنة تسع وأربعین، وقیل: فی خامس ربیع الأوّل سنة خمسین، وقیل: سنة إحدی وخمسین، وجهد به أخوه أن یخبره بمن سقاه، فلم یخبره، وقال: اللَّه أشدّ نقمة إن کان الّذی أظنّ، وإلّا فلا یُقْتَل بی واللَّه بری‌ء.
السّیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 189، 192
وأخرج ابن سعد عن عمیر بن إسحاق، قال: کان مروان أمیراً علینا، فکان یَسُبُ علیّاً کلّ جمعة علی المنبر، وحسن یسمع فلا یردّ شیئاً، ثمّ أرسل إلیه رجلًا یقول له:
بعلیٍّ وبعلیٍّ وبعلیٍّ وبِکَ وبِکَ، وما وجدت مثلک إلّامثل البغلة، یُقال لها: مَنْ أبوکِ؟
فتقول: أمِّی الفرس، فقال له الحسن: ارجع إلیه فقل له: إنِّی «1» واللَّه لا أمحو عنک شیئاً «2» ممّا قلتَ بأن أسبّک، ولکن موعدی وموعدک اللَّه، فإن «2» کنت صادقاً جزاک اللَّه بصدقک، وإن کنت کاذباً «3» فاللَّه أشدّ نقمة «4».
السیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 190/ مثله البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 250
وکان سبب موته أنّ زوجته جعدة بنت الأشعث بن قیس الکندیّ دسّ إلیها یزید أن تسمّه ویتزوّجها وبذل لها مائة ألف درهم ففعلت، فمرض أربعین یوماً، [ثمّ ذکر کلامه فی تاریخ دمشق ج 14/ 107].
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 140
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة مکانه: وذکر الثّقة أنّ مروان بن الحکم شتم الحسن بن علیّ علیه السلام، فلمّا فرغ قال الحسن علیه السلام: إنِّی ...].
(2- 2) [الدّمعة: ولکن مهدک اللَّه فلئن].
(3)- [أضاف فی الدّمعة: فجزیک اللَّه بکذبک].
(4)- [أضاف فی الدّمعة: منِّی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 147
روی: أنّ یزید بن معاویة علیه وعلی أبیه وعلی المعتقد إسلامهما والشّاکّ فی کفرهما لعنة اللَّه والملائکة والنّاس أجمعین رأی زوجة عبداللَّه بن عامر بن کریز، وهی أمّ خالد بنت أبی جندل بن سهیل بن عمرو، وکانت من الجمال والحسن فی الغایة القصوی، فهام بها حتّی امتنع من الطّعام والشّراب، وآلی أمره إلی ملازمة الفراش من شدّة السّقم والشّغف بها، فعاده أبوه (لعنه اللَّه)، فشکا ذلک إلیه وأعلمه بسبب علّته، وکان الرّجل منزله المدینة، فأرسل معاویة إلی عامله علیها أن أرسل إلیَّ بعبداللَّه بن عامر موقّراً معظّماً له، قائماً بجمیع ما یحتاج إلیه فی سفره، وفیما فیه صلاح أهله.
فلمّا وصل عبداللَّه إلی معاویة أراه من التّعظیم والتّبجیل ما لا مزید علیه، ثمّ قال: إنِّی ما دعوتک إلّالأنِّی تفکّرت فی رجل أعتمد علیه فی أموری وأجعله عیبة سرّی، فما رأیت أصلح لذلک إلّاأنت، وقد أردت أن أُولِّیک البصرة، وأزوّجک ابنتی رملة أخت یزید لأنّی ما وجدت لها کفوّاً غیرک، فاغترّ الأحمق بقوله، فأتاه فی الیوم الثّانی وقال:
إنّی عرّفتها ذلک فرضیت، وقالت: کفو کریم، ولکن له زوجة ولا یلیق بمثلی أن أکون عند رجل له زوجة غیری، فإن طلّق زوجته کنت له أهلًا، وکان لی بعلًا، فرضی عبداللَّه بذلک وطلّق زوجته أمّ خالد، فلمّا انقضت عدّتها طلب من معاویة ما وعده.
فقال: إنّ أمرها إلیها، وإنّها قالت: إذا کان الرّجل لم یوفِ لابنة عمّه وهی من الجمال والحسن علی ما لیس عندی فکیف یوفی لی؟ وامتنعت.
ثمّ إنّ معاویة أرسل بأبی الدّرداء صاحب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله أن یخطبها- أی أمّ خالد- علی ابنه یزید، وکانت الصّحابة إذا ورد أحد منهم المدینة أوّل ما یبدأ بالسّلام علی النّبیّ صلی الله علیه و آله، ثمّ یأتی إلی سیِّدنا الحسن بن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله تبرّکاً به وتیمّناً بطلعته الشّریفة صلوات اللَّه علیه، فدخل أبو الدّرداء علی الحسن علیه السلام، فقال: ما أقدمک- یا عمّ- المدینة؟ فأعلمه بالقصّة.
فقال: یا أبا الدّرداء! هل لک أن تذکرنی لها؟ فمضی أبو الدّرداء وأعلمها ما کان من أمر بعلها، وأنّه طلّقها، وأنّ معاویة أرسله لیخطبها علی ابنه یزید، وأعلمها بمقالة الحسن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 148
علیه السلام، فقالت: یا عمّ! اختر لی أیّ الرّجلین أصلح.
فقال أبو الدّرداء: أُعلمک أنِّی رأیت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یقبِّل الحسن ویضع شفته علی شفته، وإنِّی مشیر علیک أن تضعی شفتک موضعاً وضع رسول اللَّه صلی الله علیه و آله شفته.
فقالت: رضیت بالحسن، وزوّجته نفسها، فوصل الخبر بذلک إلی معاویة، فأقامه ذلک وأقعده، ولعن أبا الدّرداء.
ثمّ إنّ عبداللَّه بن عامر أتی المدینة حقیراً خائباً ممّا أُمّل، وأتی الحسن وقال: یا ابن رسول اللَّه! إنّ لی عند أهلک- ابنة عمِّی- أمانات وودائع لی وللنّاس، فإن تفضّلت بإعلامها بذلک فافعل.
فمضی به الحسن إلیها وضرب بینهما حجاب، فأتته بالأمانات الّتی کانت عندها، فبکی الرّجل واشتدّ حزنه، وبکت المرأة من وراء السّتر.
فقال الحسن علیه السلام: ألک هویً فی ابنة عمّک؟
فقال: نعم، یا ابن رسول اللَّه.
وفی روایة: أنّه (صلوات اللَّه علیه) قال: أو لا ترضی أن أکون محلّلکما؟ فطلّقها الحسن (صلوات اللَّه علیه) وردّها إلی بعلها کرماً منه وتفضّلًا ورأفة بأمّة جدّه صلوات اللَّه وسلامه علیه.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 56- 58
سبب موته: سمّته جعدة، وقبره بالبقیع.
إیرادُ وفاته علیه السلام: إنّه لمّا خُلع الحسن علیه السلام من الخلافة واستقرّ الأمر لمعاویة، کان ینصب الحیل لیفتک بالحسن علیه السلام مخافة أن یخرج علیه، والحسن یتحذّر منه، فهاجر الحسن علیه السلام من الکوفة إلی المدینة، وهی الهجرة الثّالثة، فکتب معاویة إلی جعدة بنت الأشعث بن قیس زوجة الحسن علیه السلام: أنّ لکِ عندی- إن قتلت الحسن- مائة ألف درهم، وأُزوِّجک بابنی یزید. وأنفذ لها سُمّا قاتلًا فسقته، فدار فی أضلاعه فمرض أربعین یوماً.
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 70- 71
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 149
عیون المعجزات للمرتضی رحمه الله: کان مولده بعد مبعث رسول اللَّه صلی الله علیه و آله بخمسة عشر سنة وأشهر، وولدت فاطمة أبا محمّد علیه السلام ولها أحد عشر سنة کاملة، وکانت ولادته مثل ولادة جدِّه وأبیه صلّی اللَّه علیهم: وکان طاهراً مطهّراً یسبِّح ویهلِّل فی حال ولادته، ویقرأ القرآن علی ما رواه أصحاب الحدیث عن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله أنّ جبرئیل ناغاه فی مهده، وقبض رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وکان له سبع سنین وشهور، وکان سبب مفارقة أبی محمّد الحسن علیه السلام دار الدّنیا وانتقاله إلی دار الکرامة علی ما وردت به الأخبار أنّ «1» معاویة بذل لجعدة بنت محمّد بن الأشعث زوجة أبی محمّد علیه السلام عشرة آلاف دینار وإقطاعات «2» کثیرة من شعب سوراً، وسواد الکوفة، وحمل إلیها سمّاً، فجعلته فی طعام فلمّا وضعته بین یدیه، «3» قال: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، والحمد للَّه‌علی لقاء محمّد سیِّد المرسلین، وأبی سیِّد الوصیّین، وأمّی سیِّدة نساء العالمین، وعمّی جعفر الطّیّار فی الجنّة، وحمزة سیِّد الشّهداء صلوات اللَّه علیهم أجمعین «3».
ودخل علیه أخوه الحسین (صلوات اللَّه علیه) فقال: کیف تجد نفسک؟ قال: أنا فی آخر یوم من الدّنیا وأوّل یوم من الآخرة علی کره منِّی لفراقک وفراق إخوتی. ثمّ قال: أستغفر اللَّه علی محبّة منِّی للقاء رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وأمیر المؤمنین وفاطمة وجعفر وحمزة علیهم السلام.
ثمّ أوصی إلیه وسلّم إلیه الاسم الأعظم، ومواریث الأنبیاء علیهم السلام الّتی کان أمیر المؤمنین علیه السلام سلّمها إلیه، ثمّ قال: یا أخی! إذا [أنا] متُّ فغسِّلنی وحنِّطنی وکفِّنِّی واحملنی إلی جدِّی صلی الله علیه و آله حتّی تلحدنی إلی جانبه، فإن منعت من ذلک فبحقِّ جدِّک رسول اللَّه وأبیک أمیر المؤمنین وأمّک فاطمة الزّهراء علیها السلام أن لا تخاصم أحداً، واردد جنازتی من فورک إلی البقیع حتّی تدفنّی مع أمِّی علیها السلام.
فلمّا فرغ من شأنه وحمله لیدفنه مع رسول اللَّه صلی الله علیه و آله رکب مروان بن الحکم طرید
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی الدّمعة].
(2)- جمع إقطاعة: طائفة من أرض الخراج یقطع لأحد وتجمّل غلّتها رزقاً له. [الدّمعة: قطعات].
(3- 3) [مثله فی ناسخ التّواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 141].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 150
رسول اللَّه صلی الله علیه و آله بغلة وأتی عائشة، فقال لها: یا أمّ المؤمنین! إنّ الحسین یرید أن یدفن أخاه الحسن مع رسول اللَّه صلی الله علیه و آله واللَّه إن دفن معه لیذهبنَّ فخر أبیک وصاحبه عمر إلی یوم القیامة، قالت: فما أصنع یا مروان؟ قال: الحقی به وامنعیه من أن یدفن معه، قالت:
وکیف ألحقه؟ قال: ارکبی بغلتی هذه.
فنزل عن بغلته ورکبتها وکانت تؤزُّ النّاس وبنی أمیّة علی الحسین علیه السلام وتحرِّضهم علی منعه ممّا همَّ به، فلمّا قربت من قبر رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وکان قد وصلت جنازة الحسن فرمت بنفسها عن البغلة وقالت: واللَّه لا یدفن الحسن ههنا أبداً أو تجزَّ هذه- وأومت بیدها إلی شعرها- فأراد بنو هاشم المجادلة، فقال الحسین علیه السلام: اللَّه اللَّه لا تضیّعوا وصیّة أخی، واعدلوا به إلی البقیع فإنّه أقسم علیَّ إن أنا مُنعت من دفنه مع جدِّه صلی الله علیه و آله أن لا أُخاصم فیه أحداً وأن أدفنه بالبقیع مع أمّه علیها السلام، فعدلوا به ودفنوه بالبقیع معها علیها السلام.
فقام ابن عبّاس رضی الله عنه وقال: یا حمیراء! لیس یومنا منک بواحد، یوم علی الجمل ویوم علی البغلة، أما کفاک أن یقال «یوم الجمل» حتّی یقال «یوم البغل» یوم علی هذا ویوم علی هذا، بارزة عن حجاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله تریدین إطفاء نور اللَّه واللَّه متمُّ نوره ولو کره المشرکون إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، فقالت له: إلیک عنِّی وأُفّ لک ولقومک.
وروی أنّ الحسن علیه السلام فارق الدّنیا وله تسع وأربعون سنة وشهراً أقام مع رسول اللَّه صلی الله علیه و آله سبع سنین وستّة أشهر، وباقی عمره مع أمیر المؤمنین. «1»
المجلسی، البحار، 44/ 140- 141 رقم 7/ عنه: البحرانی، العوالم، 16/ 15، 293- 294 رقم 8، البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 330
«1»
__________________________________________________
(1)- ابن شهرآشوب از حضرت صادق علیه السلام روایت کرده است که: حضرت امام حسن علیه السلام به اهل بیت خود فرمود: «ای گروه! من به زهر شهید خواهم شد؛ چنانچه حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم به زهر شهید شد.»
گفتند: «که تو را زهر خواهد داد؟»
فرمود: «یا کنیز من یا زن من.»
گفتند: «آن ملعونه را از ملک خود بیرون کن.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 151
__________________________________________________
- حضرت فرمود: «چگونه او را بیرون کنم و حال آن‌که مرگ من به دست او خواهد بود و از آن چاره نیست. اگر او را بیرون کنم، غیر او کسی مرا نخواهد کشت. چنین مقدر شده است.»
پس، بعد از اندک زمانی، معاویه زهری فرستاد به نزد زن آن حضرت. پس روزی حضرت از او پرسید: «آیا شربتی از شیر داری که بیاشامیم؟»
گفت: «بلی.»
آن زهری که معاویه فرستاده بود، داخل شیر کرد و به آن حضرت داد. چون تناول نمود، همان ساعت اثر زهر در بدن خود یافت. فرمود: «ای دشمن خدا! مرا کشتی، خدا تو را بکشد. به خدا سوگند که عوض مرا نخواهی یافت و از آن فاسق ملعون دشمن خدا و رسول هرگز خیری نخواهی دید.»
کلینی به سند معتبر از حضرت صادق علیه السلام روایت کرده است که اشعث بن قیس شریک شد در خون امیر المؤمنین علیه السلام، و دختر او جعده زهر داد حضرت امام حسن علیه السلام را، پسر او محمد شریک شد در خون حضرت امام حسین علیه السلام.
قطب راوندی از حضرت صادق علیه السلام روایت کرده است که حضرت امام حسن علیه السلام به اهل بیت خود می‌گفت: «من به زهر شهید خواهم شد؛ مانند رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم.»
گفتند: «که خواهد کرد، این کار را؟»
فرمود: «زن من جعده، دختر اشعث بن قیس. معاویه پنهان از برای او زهر خواهد فرستاد و امر خواهد کرد او را که به من بخوراند.»
گفتند: «او را از خانه خود بیرون کن و از خود دور گردان.»
فرمود: «چگونه او را از خانه بیرون کنم و هنوز از او کاری واقع نشده است. اگر او را بیرون کنم، به غیر او مرا نخواهد کشت و او را نزد مردم عذری خواهد بود.»
پس از مدتی، معاویه مال بسیاری با زهر قاتلی برای او فرستاد و گفت: «اگر این را به امام حسن بخورانی، من صد هزار درهم به تو می‌دهم و تو را به حباله پسر خود یزید درمی‌آورم.»
روزی آن مظلوم روزه بود. روز بسیار گرمی بود. در وقت افطار، آن حضرت بسیار تشنه بود. آن ملعونه شربت شیری از برای آن حضرت آورد. آن زهر را در آن شیر داخل کرده بود. چون حضرت بیاشامید، گفت: «ای دشمن خدا! کشتی مرا. خدا تو را بکشد. به خدا سوگند که خلفی بعد از من نخواهی یافت. آن ملعون تو را فریب داده است. خدا تو را و او را به عذاب خود معذب خواهد کرد.»
پس دو روز آن حضرت در درد و الم ماند. بعد از آن به جدّ بزرگوار و پدر عالی مقدار خود ملحق شد. معاویه از برای آن ملعونه وفا به وعده‌های خود نکرد.
به روایت دیگر: مال را به او داد و او را به یزید تزویج نکرد. گفت: «کسی که با حسن وفا نکند، با-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 152
__________________________________________________
- یزید وفا نخواهد کرد.»
کلینی به سند معتبر روایت کرده است که جعده دختر اشعث، حضرت امام حسن علیه السلام را زهر داد با کنیزی از کنیزان آن حضرت. آن کنیز زهر را قی کرد، شفا یافت و در شکم آن حضرت ماند تا جگر مبارکش را پاره پاره کرد.
در کتاب «احتجاج» روایت کرده است که مردی به خدمت حضرت امام حسن علیه السلام رفت و گفت: «یا ابن رسول اللَّه! گردن‌های ما را ذلیل کردی و ما شیعیان را غلامان بنی امیّه گردانیدی.»
حضرت فرمود: «چرا؟»
گفت: «به سبب آن‌که خلافت را به معاویه گذاشتی.»
حضرت فرمود: «به خدا سوگند که یاوری نیافتم. اگر یاوری می‌یافتم، شب و روز با او جنگ می‌کردم تا خدا میان من و او حکم کند؛ ولیکن شناختم اهل کوفه را و امتحان کردم ایشان را و دانستم که ایشان به کار من نمی‌آیند. عهد و پیمان ایشان را وفایی نیست. بر گفتار و کردار ایشان اعتمادی نیست. زبانشان با من است و دلشان با بنی امیّه است.»
آن حضرت سخن می‌گفت که ناگاه خون از حلق مبارکش ریخت. تشتی طلبید. تشت مملوّ از خون شد. راوی گفت: گفتم: «یا ابن رسول اللَّه! این چیست؟»
حضرت فرمود: «معاویه زهری فرستاد و به خورد من داده‌اند. آن زهر به جگر من رسیده و پاره‌های جگر من است که در تشت افتاده.»
گفتم: «آیا مداوا نمی‌کنی؟»
حضرت فرمود: «دو مرتبه دیگر مرا زهر داده بود. این مرتبه سیّم است. این مرتبه قابل دوا نیست.»
معاویه نوشته بود به پادشاه روم که زهر کشنده برای او بفرستد. پادشاه روم به او نوشت که: «در دین ما روا نیست که اعانت کنیم بر کشتن کسی که با ما قتال نکند.»
معاویه به او نوشت: «آن مردی را که می‌خواهم به این زهر بکشم، پسر آن مردی است که در مکه به هم رسیده و دعوای پیغمبری کرده؛ او خروج کرده [است و] پادشاهی پدرش را طلب می‌کند. من می‌خواهم این زهر را به او بخورانم و عباد و بلاد را از او راحت دهم.»
هدایا و تحف بسیار برای او فرستاد و این زهر را برای او فرستاده و به عوض این زهر شرطها و عهدها از او گرفت.
ابن شهرآشوب روایت کرده است که حضرت امام حسن علیه السلام دویست‌وپنجاه زن، به روایتی سیصد زن به نکاح خود درآورد تا آن‌که حضرت امیر المؤمنین علیه السلام بر منبر می‌فرمود: «حسن بسیار طلاق می‌گوید. دختران خود را به او تزویج مکنید.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 153
وفی المحاضرات: أنّ الحسن بن علیّ علیهما السلام کان مطلاقاً مذواقاً «1»، فقیل له فی ذلک، فقال: رأیت اللَّه علّق بهما الغنی؛ فقال: «وَأنکِحُوا ا لْأیامی مِنکُمْ وَالصّالِحِینَ مِنْ عِبادِکُمْ وَإمائِکُمْ إن یَکُونُوا فُقَراءَ یُغْنِهِمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ»؛ وقال فی موضع آخر: «وَإن تَتَفَرَّقا یُغْنِ اللَّهُ کُلّاً مِن سَعَتِهِ».
الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 4/ 152- 153
وفی قرب الإسناد بإسناده عن الباقر علیه السلام أنّ الحسن علیه السلام تزوّج مائتین وخمسین امرأة.
وفی روایة أخری ثلاثمائة امرأة حتّی أنّ أمیر المؤمنین علیه السلام، قال یوماً علی المنبر: إنّ الحسن علیه السلام مطلاق لا تزوِّجوه بناتکم، فقالوا: إذا تزوّج بناتنا لیلة کفانا ذلک لشرفه. «2»
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 334
__________________________________________________
- مردم می‌گفتند: «یک شب که او دختر ما را تزویج کند، برای ما از شرف کافی است.»
چون آن حضرت وفات یافت، همه آن زنان که طلاق گفته بود، بر پشت جنازه آن حضرت پای برهنه می‌آمدند و می‌گریستند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 461- 463، 471
(1)- لا شکّ عند من سیر التّاریخ بالتّنقیب والتّحلیل الصّحیح أنّ ما اشتهر أنّ الإمام الحسن علیه السلام کان‌مطلاقاً کثیر الزّواج عن الأقوال المفتعلة الّتی وضعتها أنصار الأمویِّین وخصوم الهاشمیِّین ولا سیّما فی دور بنی أمیّة الّذی کثر فیه الوضع والافتعال من أذناب السّلطة الغاشمة الأمویّة فقد وضعوا وزوّروا وافتعلوا وبثواکل ما یحط من کرامة العلویّین وتقولوا فی حقّهم من الإمائک والمفتریات ما لا یحصی وبقیت تلک الأکاذیب فی الألسنة والأفواه وبعد مدّة سجّلوها فی الکتب والمسفورات التّاریخیّة کما هو شأن أغلب المورِّخین من ضبط کل ما سمعوه من دون تثبّت وتحقیق حتّی وضعوا علی لسان أمیر المؤمنین علیه السلام إنّه کان یصعد علی المنبر فیقول: «لا تُزوِّجوا الحسن فإنّه مطلاق» ولا یصدر عن أمیر المؤمنین علیه السلام هذا الکلام فی المنبر قطعاً، ولنا علی ذلک شواهد لا وسع فی المقام لذکرها وهو من مرویّات أبو طالب المکّیّ المتوفّی سنة 380 ه فی کتابه: قوت القلوب.
(2)- همچنان حسن علیه السلام از شهادت خود انها فرمود؛ چنان‌که در «شرح شافیه» مسطور است که در جرایح سند به صادق آل محمد صلی الله علیه و آله منتهی می‌شود که فرمود:
حسن علیه السلام به اهل بیت خود فرمود: «من به خوردن سم شهید می‌شوم.» چنان‌که رسول خدا به سم شهید شد. گفتند: «کیست که این سم با تو خواهد خورانید؟»
فرمود: «زوجه من جعده، دختر اشعث بن قیس کندی. همانا معاویه پوشیده بدو زهر می‌فرستد و او را-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 154
__________________________________________________
- به این کار مأمور می‌دارد.»
گفتند: «جعده را از خانه بیرون کن و او را با خویشتن راه مگذار.»
فرمود: «چگونه او را از خانه اخراج کنم؟ چه هنوز عصیانی به دست او نرفته است؟ گرفتم که او را اخراج کنم. قتل من جز به دست او نیست. لا بد مرا می‌کشد و در نزد مردم عذری می‌تراشد که بی‌جرمی و جنایتی مرا اخراج کردند و کیفر دادند.»
بالجمله، از این پیش بدان اشارت شد که در ایام توقف معاویه در مدینه از حشمت امام حسن علیه السلام و اقبال مردم در خدمت او سخت بیازرد و بترسید که با این مکانت و منزلت که او راست، دیگرباره در طلب حق خود برآید و آغاز مناجزت و مبارزت فرماید و همچنان درخاطر داشت که پسرش یزید را به ولایت عهد گمارد و خلافت را بعد از خود با وی گذارد و این نیز بیرون شرایط معاهده و مصالحه بود که با آن حضرت استور کرد.
لا جرم یک دل و یک جهت در قتل آن حضرت کمر بست و آن قدرت نداشت که آشکارا در تقدیم این امر عظیم مبادرت نماید. پس از درِ چاره مکتوبی به پادشاه روم و اروپا که این وقت قسطنط ملقب به پوکانا بود، نگاشت و خواستار شد که: «مرا مقداری سم نقیع فرست. خواهم که به دستیاری آن، دشمنی را از پای درآورم، بی‌آن‌که کشور را انگیزش دهم و لشکر را جنبش فرمایم.»
ملک روم در پاسخ نگاشت که: «از شریعت دین ما بیرون است که نیرو دهیم در قتل کسی که با ما قتال نمی‌دهد.»
معاویه دیگر باره به سوی او مکتوب کرد که در تهامه، مردی به طلب ملک پدر بیرون شده و خطبی بزرگ پدید آورده [است]. می‌خواهم پوشیده شرّ او را بگردانم و این فتنه برخاسته را بنشانم و بلاد و عباد را از زحمت او آسایش دهم.»
ملک روم بعضی از اشیای نفیسه به سوی معاویه متحف و مهدی ساخت و شربتی از سم قتّال نیز به او فرستاد.
معاویه پوشیده کس به نزد جعده دختر اشعث بن قیس کندی که ضجیع امام حسن علیه السلام بود، فرستاد که: «اگر این سم را که به سوی تو انفاد داشتم، به حسن بن علی علیهما السلام خورانیدی و او را مقتول ساختی، مبلغ صد هزار درهم و به روایتی ده هزار دینار با تو عطا کنم و مزارعی چند از سواد کوفه و شعب سورا 1 خاص تو گردانم و تو را به حباله نکاح فرزند خود یزید درآورم.»
همانا در نام دختر اشعث به اختلاف سخن‌کرده‌اند. بعضی او را سکینه گفته‌اند و جماعتی عایشه نامیده‌اند. گروهی هم شعثاء دانسته‌اند و طبری در تاریخ خود، او را اسماء بنت اشعث رقم کرده و در «مناقب» ابن شهرآشوب مسطور است که جعده دختر محمد بن اشعث است. پس جد او اشعث خواهد بود و جده‌اش-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 155
__________________________________________________
- امّ فروه، خواهر ابو بکر بن ابی قحافه می‌آید؛ لکن اصحّ اقوال آن است که نام او جعده است و دختر اشعث بن قیس است و امّ فروه، خواهر ابو بکر، مادر او است.
بالجمله، جعده به مواعید معاویه فریفته شد و به قتل امام حسن علیه السلام یک دل گشت. بعضی چنان دانند که معاویه دستارچه زهرآلود به مروان بن الحکم فرستاد تا به جعده برساند و او را بیاگاهاند تا پس از مضاجعت حسن علیه السلام را دهد تا خویش را از آلایش بسترد. لا جرم جعده کار به فرمان کرد و آن زهر در امام حسن علیه السلام کارگر افتاد؛ لکن این سخن در نزد من بنده استوار نیامد. همانا از آن زهر ناقع که ملک روم به معاویه فرستاد، به جعده آوردند و مروان او را به مواعید معاویه مغرور ساخت تا شامگاهی که حسن علیه السلام خواست روزه بشکند و افطار کند، آن شربت سمّ را با مشربه از لبن درآمیخت و پسر پیغمبر را به آن لبن مسموم سقایت کرد؛ چون امام حسن علیه السلام آن پیمانه را بیاشامید،
خدای را سپاس گذاشت که: از این سرای فانی به جنان جاودانی تحویل می‌دهد و جد و پدر و مادر و عم را دیدار می‌فرماید. پس روی به جعده آورد،
فرمود: «ای دشمن خدا! کشتی مرا. خدایت بکشد. سوگند به خدای از این کردار کسی را در ازای من مخلف نخواهی داشت. همانا معاویه تو را بفریفت و مسخّر سخره خود فرمود. خداوند تو را و او را خوار دارد و کیفر کناد. به روایتی فرمود:
سوگند به خدای که در ازای من، کس مخلّف نخواهی یافت و از معاویه فاسق لعین که دشمن خداست، خیر نخواهی دید. در خبر است که جعده یک تن از کنیزکان امام حسن علیه السلام را نیز از آن شربت مسموم بخورانید؛ لکن آن کنیزک را هنوز اجل محتوم دست در گریبان نبود. آن سم را قی کرد و جان به سلامت برد؛ لکن امام حسن علیه السلام مریض گشت و چهل روز در بستر ناتوانی جا داشت.
1. سوری بر وزن طوبی، موضعی در بلاد جزیره عراق است و گاهی سورا، ممدوداً تلفظ می‌شود.
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 136- 137، 139- 141
زوجات حضرت حسن علیه السلام را ابن شهرآشوب و جماعتی از محدثین و مورخین دویست‌وپنجاه تن به شمار گرفته‌اند و گروهی سیصد تن گفته‌اند: چند تن از شناختگان این زنان نگاشته می‌آید: نخستین، حفصه دختر عبدالرحمان بن ابی بکر و دیگر امّ رباب دختر امرء القیس بن عدی بن تیم و دیگر هند دختر سهیل بن عمر و دیگر زنی از بنی علقمة بن زراره و دیگر زنی از قبیله بنی کلب و دیگر زنی از دختران عمرو بن ابراهیم المنقری.
ودیگر، زنی از بنی شیبان به عرض حسن علیه السلام رساندند که دل او به جانب خوارج می‌رود. لا جرم او را طلاق گفت. «وقال: إنِّی أکره أن أضمّ إلی نحری جمرة من جمر جهنّم». فرمود: «مکروه می‌دارم پاره‌ای از آتشپاره‌های جهنم را بر سینه خود بچفسانم.» و از این سیصد زن که آن حضرت نکاح فرمود، بعضی سه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 156
__________________________________________________
- تن را گفته‌اند که فرزند آورد و بعضی هفت تن را امّ ولد شمرده‌اند و جماعتی نه تن را صاحب فرزند دانسته‌اند و علمای اخبار در ایشان نیز اختلاف سخن دارند و من بنده این نه تن را رقم می‌کنم.
نخستین، امّ بشر دختر ابو مسعود انصاری و نام ابو مسعود عقبة بن عمرو، و به روایتی عقبة بن ثعلبه خزرجیه است. دوم، خوله دختر منظور بن ریان الفزاریه و نام مادر خوله ملیکه، دختر خارجة بن سنان است. سه دیگر؛ امّ اسحاق دختر طلحه بن عبداللَّه تیمی است. چهارم، امّ کلثوم دختر فضل بن عباس بن عبدالمطلب است؛ پنجم، امّ ولد و بعضی گفته‌اند نام او نفیله بود. ششم زینب، دختر سبیع بن عبداللَّه، برادر جریر بن عبداللَّه بجلی است. هفتم، زنی از جماعت بنی ثقیف بود. هشتم، امّ ولد و او را صافیه می‌خواندند. نهم، جعده دختر اشعث بن قیس کندی است که آن حضرت را لبن مسموم خورانید؛ چنان‌که به شرح رفت.
و این سیصد تن زنان گاهی که جنازه حسن را حمل می‌دادند، همگان با پای عریان از قفای جنازه می‌رفتند و به های‌های می‌گریستند و این زنان بیشتر خویشتن را به خواستاری خود به حباله نکاح حسن علیه السلام درمی‌آوردند. اگرچه روز دیگر مطلقه باشند تا به این شرافت قرین افتخار و سعادت گردند؛ چنان که دختر مردی را خواست خطبه کند «قال له: إنِّی مزوِّجک وأعلم إنّک ملق طلق قلق، ولکنّک خیر النّاس نسباً وأرفعهم جدّاً وأباً»، یعنی: دختر خویش را با تو تزویج می‌کنم و حال آن‌که می‌دانم تو فقیری و مال اندوخته نمی‌کنی و زن را بی‌طول مدتی طلاق می‌گویی و قرین ضجرت و خستگی خاطری 1.
ابن ابی الحدید گوید: آن حضرت ملق و طلق بود؛ اما قلق نبود. چه از همه مردم در وسعت صدر و سجاحت خلق افزون بود و نیز امیر المؤمنین علی علیه السلام فرمود: «إنّ الحسن مطلاقٌ فلا تزوِّجوه».
1. در این‌که حضرت امام حسن علیه السلام زوجات کثیری اختیار فرموده و آن‌ها را مطلقه فرموده است، سخنان فراوانی گفته شده است و ظاهر این است که این مضامین داستان‌هایی باشد که به مناسبت زیبایی چهره و اندام آن حضرت که قهراً در میان زنان طرفدار و خواهان دارد، سروده شده و نویسندگان متأخر بدون این‌که شاخ و برگ داستان را از اصل داستان تمیز بدهند، همه را حقیقت پنداشته و شهرت داده‌اند. خصوصاً که نویسندگان ومورخان دست اوّل این سخن مانند ابوطالب مکی و مدائنی، داستانسرا و سخنباف بوده‌اند. مهم‌تر از همه این‌که زندگی اهل بیت پیغمبر و بالخصوص فرزندان فاطمه از نظر شخصیت و مقامی که داشتند، مورد توجه و علاقه مسلمانان بود و خصوصیات زندگی آن‌ها مضبوطاً نقل و حکایت شده است؛ حتی نام یکایک ازواج و فرزندان و فرزندزادگان و حتی غلامان و کنیزان آن‌ها معلوم است. چگونه می‌شود که فقط نه تن از زن‌ها نامبردار شوند و باقی را هیچ کس نشناسد. و چگونه از میان سیصد تن از زنان آن حضرت فقط نه تن که شناخته و معروفند، فرزند آوردند و بقیه فرزند نیاوردند؟
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 268- 269
معاویه بن ابی سفیان چون از بهر یزید از مردم بیعت گرفت، گفت: «ای پسرک! من تو را ولیعهد خود کردم و هر حاجت که در دل داشتی، بدانت نصرت جستم. آیا هیچ آرزو نا گذاشته داری؟
یزید گفت: «جز یک آرزو و آن تزویج امّ خالد، زن عبداللَّه بن عامر بن کریز است و غایت منیت من از-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 157
__________________________________________________
- جهان جز او نیست.»
معاویه حکم فرستاد و عبداللَّه را از مدینه حاضر درگاه ساخت و نیک بنواخت. شبی با او مجلس را از بیگانه پرداخت و صورت حال یزید را مکشوف داشت و خواستار شد که امّ خالد را طلاق بگوید و عهدی نوشت که در ازای آن، عبداللَّه را به آرزوهای بزرگ کامروا کند و ملک فارس را پنج سال به او گذارد. عبداللَّه، امّ خالد را طلاق گفت و معاویه، به ولید بن عتبه که این وقت حکومت مدینه را داشت، رقم کرد: «امّ خالد بعد از انقضای عدّه خاص یزید خواهد بود.»
چون عدّه به پایان رفت، ابو هریره را طلب کرد و شصت هزار دینار زر سرخ او را داد و گفت: «به نزد امّ خالد شو. بیست هزار دینار کابین اوست و بیست هزار دینار از بهر کرامت او و بیست هزار دینار هدیه او است، تسلیم کن و او را از بهر یزید کابین بسته به سوی شام تحویل ده.»
ابو هریره کوچ کرد و نیمه شبی وارد مدینه گشت و صبحگاه به زیارت قبر رسول اللَّه حاضر مسجد شد. حسن بن علی علیهما السلام او را بدید و از رسیدن سبب پرسید. قصه بگفت. امام حسن فرمود: «چون به نزدیک خالد شدی، نام مرا نیز ذکر می‌کن.»
ابو هریره گفت: «چنین کنم.» آن‌گاه با حسین بن علی علیه السلام و عبداللَّه بن عباس باز خورد ایشان نیز گفتند در خواستگاری او ما را به حساب گیر، هم بپذیرفت.»
آن گاه عبداللَّه بن جعفر و عبداللَّه بن زبیر و عبداللَّه بن مطیع بن الاسود او را دیدار کردند و قصه بدانستند گفتند: نام ما را نیز در نزد ام خالد در شمار خواستگاران مذکور کن. این وقت ابو هریره بر ام خالد درآمد. بدانچه معاویه فرمان کرده بود، مرعی داشت و آن زر که حمل کرده بود، پیش گذاشت. آن‌گاه خواستاری حسنین علیهما السلام و دیگر خواستاران را مکشوف داشت. امّ خالد گفت: «من بر آن سرم که در خانه مکه به مجاورت روز برم تا روزگارم سپری شود. اکنون در این مشورت، رأی تو بر چیست؟»
ابو هریره گفت: «من از بهر تو این نپسندم. نیکو آن است که یک تن از این بزرگان را بجفت گیری.»
گفت: «تو از این جمله که را گزیده می‌دانی؟»
ابو هریره گفت: «چون از من طلب مشورت کردی، من از بهر تو سیّد شباب اهل الجنه را نیکوتر دانم.»
لا جرم امّ خالد، حسن بن علی علیه السلام را اختیار کرد و تشریف مضاجعت آن حضرت را یافت و ابو هریره طریق مراجعت گرفت. چون بر معاویه درآمد و قال: إنّما بعثتک خاطباً ولم أبعثتک محتسباً؛ گفت: من تو را مأمور ساختم برای نکاح امّ خالد و نه بهر اصلاح امر بکر و خالد.
قال: إنّها استشارتنی والمستشار مؤتمن.
ابو هریره گفت: او مرا به شوری خواست و من نیز امین بودم. این وقت معاویه گفت:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 158
[روی روایة المدائنی والکافی کما ذکرناهما]، رواه [الکافی] فی باب تطلیق المرأة غیر الموافقة، والمفهوم منه أنّ طلاقه علیه السلام لهنّ إنّما کان لسوء خلقهنَّ، وهو کذلک.
ونهی أمیر المؤمنین علیه السلام عن إنکاحه لا ینافیه، فإنّ طلاق غیر الموافقة مباح، والتّحمّل منها أیضاً مباح.
والمسمّیات من أزواجه علیه السلام: خولة بنت منظور بن زیاد الفزاریّة.
وأمّ إسحاق بنت طلحة.
وأمّ بشر بنت أبی مسعود الأنصاریّ.
وهند بنت سهیل بن عمرو.
وحفصة بنت عبدالرّحمان بن أبی بکر.
وامرأة من کلب.
وامرأة من ثقیف.
وامرأة من بنات علقمة بن زرارة.
وامرأة من بنی شیبان من آل الهمام بن مرّة.
وجعدة بنت الأشعث.
وبنت الشّلیل أخی جریر بن عبداللَّه البجلیّ، نقله ابن أبی الحدید عن المدائنیّ.
وامرأة من بنات عمرو بن أهتم المنقریّ یقال لها: أمّ حبیب واسم أهتم جدّها سنان، وإنّما سمّی أهتم لأنّ قیس بن عاصم ضرب فمه بقوس فهتم أسنانه «1»، ذکرها ابن قتیبة.
وأسماء ابنة عطارد بن حاجب التمیمیّ بعد قتل عبداللَّه بن عمر عنها ذکرها الطّبریّ.
وبنت أبی عمیر بن مأمون وهی عنوان تحفة الصّائم شیئاً من الخصال 71- 72 من باب اثنتیه عن ابن عمر عمیر بن مأمون، وکانت ابنته تحت الحسن، عن الحسن بن علیّ علیه السلام.
__________________________________________________
- أسلمی أمّ خالد ربّ ساع لقاعد وآکل غیر جاهد. [و این میان عرب مثل شد].
سپهر، ناسخ التواریخ (تاریخ خلفاء)، 4/ 284- 285/ از او: محلاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 372- 374
(1)- أی کسر أسنانه من أصلها.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 159
وأمّ کلثوم بنت الفضل بن العبّاس ذکرها نسب قریش الزّبیریّ. «1»
التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم والآل علیهم السلام،/ 106- 108
«1»
__________________________________________________
(1)- فصل چهارم در عدد زوجات حضرت مجتبی علیه السلام و سبب کثرت تزویج آن بزرگوار
از ابن شهرآشوب و بعضی دیگر از محدثین نقل شده که حضرت امام حسن علیه السلام دویست‌وپنجاه زن تزویج فرموده است و گفته شده سیصد زن تزویج فرموده است و در بحار از کتاب عدد نقل کرده است: تزوّج سبعین حرّة وملک مائة وستِّین أمة فی سائر عمره. و در محاسن برقی از حضرت صادق علیه السلام روایت کرده است که مردی آمد خدمت حضرت امیر المؤمنین، عرض کرد: یا امیر المؤمنین! آمده‌ام به مشورت کردن. چون امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام و عبداللَّه بن جعفر دختر مرا خطبه نمودند، حضرت فرمودند: المستشار مؤتمن، أمّا الحسن فإنّه مطلاق للنِّساء ولکن زوجها للحسین علیه السلام فإنّها لابنتک خیر. و در بحار از مناقب روایت کرده است که حضرت امام حسن علیه السلام دختر عبدالرحمان بن حارث را خواستگاری فرمود. عبدالرحمان سرش را به زیر انداخت، گفت: واللَّه کسی روی زمین عزیزتر از شما نزد من نیست و شما خیلی زن طلاق می‌دهید و می‌ترسم که دختر مرا طلاق دهید قلبم از شما برگردد و حال آن که شما پاره تن پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم هستید، پس اگر شرط فرمائی که دختر مرا طلاق ندهی به شما تزویج می‌کنم. حضرت سکوت فرمود و برخاست و بیرون شد و فرمود: عبدالرحمان خیال دارد دخترش را طوقی کند و به گردن من اندازد. و اما سبب کثرت تزویج آن بزرگوار در کامل بهائی ص 111 است که مخدره شهربانو هر شبی بکر بودی چون حوران بهشت و پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم خبر داده بود که در میان حسن و حسین هر که را زنی افتد که هر شبه بکر بود ائمه از صلب و ذریه او باشند. امام حسن از این سبب زن بسیار کردی و چون این سبب نیافتی طلاق دادی. حسین علیه السلام روزی به حسن گفت: ای برادر! خواطر مرنجان و آنچه که طلب داری از تو درگذشت و من یافتم. حسن دانست که ائمه از صلب او نیستند، انتهی و ممکن است این باشد که مردم افتخار می‌کردند که یک شب دخترشان ضجیع آن بزرگوار بشود چنانچه در اصول کافی از حضرت صادق علیه السلام روایت کرده است که حسن بن علی پنجاه زن طلاق داد، پس امیر المؤمنین علیه السلام در کوفه به پا ایستاد و فرمود: یا معشر أهل الکوفة! لاتنکحوا الحسن فإنّه رجل مطلاق، پس شخصی از جای خود ایستاد و گفت: بلی واللَّه لننکحنّه، إنّه ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم وابن فاطمة فإن أعجبه أمسک وإن کره طلّق. و مؤیّد این است آنچه در مناقب ابن شهرآشوب روایت کرده است که تمام این زنها پشت‌سر جنازه حضرت مجتبی علیه السلام با پاهای برهنه حاضر شدند و اگر در طلاق خود مکرهه می‌بودند این قسم تشییع نمی‌کردند. و در روایت است که آن بزرگوار دختر مردی را خطبه نمود. قال له: إنِّی مزوّجک واعلم إنّک ملق طلق قلق ولکنّک خیر النّاس نسباً وارفعهم جدّاً وأباً و ممکن است علّت کثرت طلاق آن بزرگوار بیان جواز این امر باشد چون نفوس ابیه عالیه در اوائل اسلام اباء داشتند طلاق زوجات خود بلکه اعتقاد حرمت این امر را داشتند و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 160
ثمّ سقته امرأته جعدة بنت الأشعث سمّاً فی لبن بأمر معاویة فمات بعد شهر فی شهر.
مجد الدّین الیمنی، لوامع الأنوار، 3/ 33
وتساءل السّائلون عن کثرة أزواج الإمام الحسن علیه السلام وأرجف المرجفون فی ذلک، وقد بلغ الحقد وسوء الظّنّ ببعض الجاهلین أن قالوا: إنّه لمّا تزوّج بهذه الکثرة إجابة لداعی الهوی وإشباعاً للشّهوة، وما عرفوا أنّ الإمام بعید کلّ البُعد عن الانقیاد لهذه الغرائز، فهو سیِّد شباب أهل الجنّة وممّن نطق القرآن الکریم بعصمته وطهارته، وسنذکر نصّ کلام القائلین بذلک مشفوعاً ببیان بطلانه وفساده، وحیث أنّ الموضوع قد حامت حوله الشّکوک والظّنون، وحفّت به التُّهم والطّعون، فلا بدّ من البحث عنه وبیان الواقع
__________________________________________________
- ممکن است سبب کثرت تزویج آن حضرت این باشد که مأمور بود من اللَّه بکثرة تزویج و این اکبر و اعظم امتحانات آن بزرگوار بود چون عمده اطاعت و انقیاد بنده است که اطاعت بنماید در آنچه مخالف با میل و طبع بنده است و میل اوّلیه نفوس مقدسه معصومین سلام اللَّه علیهم اجمعین مخالفت با هوای نفس است و معاشرت با نسوان و کثرت مزاوجت در آنها مخالف با هوای نفس است، مثلًا با اطاعت نمودن به خوردن و آشامیدن شکر و شربت انقیاد بنده معلوم نمی‌شود و اما با اطاعت نمودن در اکل حنظل کمال امتحان حاصل می‌شود و از این است که عقل کل خاتم النبیین نُه زن اختیار فرمود و هم‌چنین بزرگ امتحان عقل امتثال قوله تعالی بود که فرمود: ادبر فادبر، آن وقت خطاب رسید ما خلقت خلقاً هو أحبّ إلیَّ منک بک أثیب وبک أعاقب وإیّاک أمر وإیّاک أنهی.
خراسانی، منتخب التواریخ،/ 138- 139
امّ خالد زوجه عبداللَّه بن عامر بن کریز که بالاخره بانوی حرم امام حسن علیه السلام شد و قصه او برحسب نقل ناسخ التواریخ در جلد امثال عرب که ملحق به جلد خلفا می‌باشد، چنین آورده است. [سپس کلام ناسخ التواریخ را بیان می‌کند که ما آن را بیان کردیم]
ولا یخفی که صاحب ناسخ در این‌جا امّ خالد را از زوجات امام حسن به این تفصیل به شمار گرفته و در جلد متعلق به احوال امام حسن در ذکر زوجات آن حضرت نامی از امّ خالد مذکور نیست و زنانی را که به نام و نشان یاد می‌نماید، از این قرار است: حفصه دختر عبدالرحمان بن ابی بکر، امّ رباب دختر امرأ القیس ابن عدی بن تیم، امّ بشر دختر ابو مسعود انصاری، خوله دختر منظور بن ریان الفزاری، امّ اسحاق دختر طلحة بن عبیداللَّه تیمی، امّ کلثوم دختر فضل بن عباس بن عبدالمطلب، امّ ولد که نام او نفیله بوده است، زینب دختر سبیع بن عبداللَّه بجلی، امّ ولد که نام او صافیه بوده، جعده ملعونه که آن حضرت را مسموم کرد، دختر سهیل بن عمر و از سیصد زن فقط این یازده نفر به نام و نشان شناخته شدند؛ واللَّه العالم.
محلاتی، ریاحین الشریعه،/ 372، 374
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 161
فیه ولو إجمالًا، فنقول: قد ذهب بعض أهل العلم إلی تصحیح ذلک وإلی عدم منافاته لسیرة الإمام وهدیه، وذهب بعض آخر إلی وضع ذلک وعدم صحّته، ومن الخیر أن نسوق أدلّة الطّرفین، أمّا المصحِّحون فقد استدلّوا علیه بما یلی:
1- إنّه لا مانع بحسب الشّریعة الإسلامیة المقدّسة من کثرة الزّواج، فقد ندب الإسلام إلیه کثیراً، وقد اشتهرت کلمة المنقذ الأعظم فی الحثِّ علی ذلک، فقد قال صلی الله علیه و آله: «تناکحوا تناسلوا حتّی أباهی بکم الأمم یوم القیامة ولو بالسِّقط». وقال سفیان الثّوری: «لیس فی النِّساء سرف». وقال الخلیفة الثّانی: «إنِّی أتزوّج المرأة وما لی فیها من أرب، وأطؤها وما لی فیها من شهوة»، فقیلَ له: «فلماذا تتزوّجها؟»، فقال: «حتّی یخرج منِّی مَن یُکاثر به النّبیّ صلی الله علیه و آله». وتزوّج المغیرة بن شعبة بألف امرأة «1»، وقد کان لأمیر المؤمنین علیه السلام أربع نسوة، وتسعة عشر ولیدة «2» هذا فی الإسلام. وأمّا قبل الإسلام فقد کان لسلیمان بن داود سبع مائة حرّة وثلاثمائة سریّة، وتزوّج أبوه داود علیه السلام بمائة حرّة وثلاثمائة سریّة، فکثرة التّزویج لا مانع منها بحسب الشّرع الإسلامی وغیره، وعلیه فأیّ حزازة علی الإمام فی ارتکابه لذلک؟
2- إنّما تزوّج بهذه الکثرة لتقوی شوکته، ویشتدّ أزره بالمصاهرة علی الأمویین الّذین بذلوا جمیع جهودهم للقضاء علی الهاشمیین وتحطیم کیانهم ومحو ذکرهم.
3- أنّ أولیاء النّسوة کانوا یعرضون بناتهم علی الإمام ویلحّون علیه بالتّزویج بهنّ لأجل التشرّف به، والتقرّب إلیه، فهو حفید النّبیّ صلی الله علیه و آله وسبطه الأکبر، وسیِّد شباب أهل الجنّة، ومضافاً إلی ذلک أنّهم رأوا أنّ عائشة بنت أبی بکر کان أبوها من أواسط
__________________________________________________
(1)- الاستیعاب 3/ 370. هذا الخبر حدّثنا سعید بن مسوّر، قال: نا عبداللَّه بن محمّد بن علیّ، حدّثنامحمّد بن علیّ، حدّثنا محمّد بن قاسم، نا ابن وضّاح، قال: نا سحنون بن نافع، قال: أحصن المغیرة بن شعبة ثلاثمائة امرأة فی الإسلام، قال ابن وضّاح: غیر ابن نافع یقول ألف امرأة.
ویبدو أنّه تستّر علیه، لأنّه لا یُعقل أن یتزوّج بألف امرأة، وخاصة أنّهم لم یکونوا یلتزمون بالمتعة، فالصحیح أنّه زنا بألف امرأة، والمشهور أنّه کان زناً.
(2)- شرح الشّفا لعلیّ القارئ 1/ 208.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 162
قریش شرفاً، وبسبب زواج النّبیّ صلی الله علیه و آله بإبنته قد احتلّ مکانة مرموقة فی العالم الإسلامی، ولهذا الأمر کانوا یعرضون بناتهم علی الإمام ویلحّون علیه بالتّزویج بهنّ لیحضوا بالعزّ والشّرف بمصاهرة الإمام لهم، هذا ما استدلّ به المصحِّحون للکثرة، وأمّا النافون فقد استدلّوا علی ذلک بأمور.
1- کراهة الطّلاق شرعاً:
لقد ثبت عند القائلین بالکثرة والملتزمین بها أنّ الإمام کان مطلاقاً، وأنّه کان یفارق مَنْ تزوّجها بأقرب وقت، ومن المعلوم أنّ الطّلاق من أبغض الأشیاء فی الإسلام، وقد تواترت الأخبار فی کراهته وفی النّهی عنه.
فقد أثر عن النّبیّ صلی الله علیه و آله أنّه لمّا بلغه أنّ أبا أیوب یرید أن یُطلِّق زوجه، قال صلی الله علیه و آله: إنّ طلاق أمّ أیوب لحوب- أی إثم-. وقال أبو عبداللَّه الصّادق علیه السلام: إنّ اللَّه یحبّ البیت الّذی فیه العرس، ویبغض البیت الّذی فیه الطّلاق، وما من شی‌ء أبغض إلی اللَّه عزّ وجلّ من الطّلاق. وقال أبو عبداللَّه علیه السلام: ما من شی‌ء ممّا أحلّه اللَّه أبغض إلیه من الطّلاق، وإنّ اللَّه عزّ وجلّ یبغض المطلاق الذوّاق. وقال علیه السلام: تزوّجوا، ولا تُطلِّقوا، فإنّ الطّلاق یهتزّ منه العرش «1»، ومع هذه الکراهة الشدیدة، کیف یرتکبه الإمام ویبالغ فیه؟
2- منافاته لهدی الإمام:
وقد ثبت إنّ الإمام حلیم المسلمین والمثل الأعلی للأخلاق الفاضلة، ومن المعلوم أنّ الطّلاق ینافی الحلم إذ فیه کسر لقلب المرأة وإذلال لها، وذلک لا یتّفق مع ما عُرف به الإمام من الحرص علی إدخال السّرور علی النّاس واجتناب المساءة، والأذی لکلِّ إنسان.
3- انشغاله عن ذلک:
لقد کان الإمام مشغولًا عن أمثال هذه الأمور بعبادته واتجاهه نحو اللَّه وعمله المستمرّ فی حقل الإصلاح وقضاء حوائج النّاس وجلب الخیر لهم ودفع الشّرّ والشّقاء عنهم، فلا
__________________________________________________
(1)- وسائل الشّیعة 15/ 267- 268.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 163
تفکیر له إلّابالأمور الإصلاحیة، ولیس عنده مزید من الوقت لیقضیه فی ذلک.
هذا مجموع ما استدلّ به النافون، وإن کان بعضه لا یخلو من ضعف.
أمّا أنا فبحسب تتبّعی عن أحوال الإمام، أری أنّ هذه الکثرة موضوعة وبعیدة عن الواقع کلّ البعد، وبیان ذلک لا یتمّ إلّابعرض الروایات، والبحث عن سندها الّذی هو شرط فی قبول الرّوایة، فنقول: قد اختلف رواة الأثر فی ذلک اختلافاً کثیراً، فقد رُوی أنّ أزواجه:
1- سبعون.
2- تسعون.
3- مائتان وخمسون.
4- ثلاثمائة.
ورُوی غیر هذا، إلّاأنّه من الشّذوذ بمکان والمهمّ البحث عن سند هذه الرّوایات، فعلیها یدور البحث نفیاً وإثباتاً، فنقول:
أمّا الرّوایة (الأولی): فقد ذکرها ابن أبی الحدید وغیره «1»، وقد أخذها عن علیّ بن عبداللَّه البصریّ الشّهیر بالمدائنی المتوفّی سنة 225 ه، وهو من الضّعفاء الّذین لا یُعوّل علی أحادیثهم، فقد امتنع مسلم من الرّوایة عنه فی صحیحه «2»، وضعّفه ابن عدی فی الکامل فقال فیه: «لیس بالقویّ الحدیث، وهو صاحب الأخبار قلّ ما له من الرّوایات المسندة» «3» ... وکان من خلّص أصحاب أبی إسحاق الموصلیّ، وقد رافقه من أجل أمواله وثرائه. فقد روی أحمد بن أبی خیثمة، قال: کان أبی ویحیی بن معین ومصعب الزّبیریّ یجلسون علی باب مصعب، فمرّ رجل علی حمار فارِه، وبزّة حسنة، فسلّم، وخصّ بسلامه یحیی، فقال له: یا أبا الحسن إلی أین؟ قال: إلی دار هذا الکریم الذی یملأ کُمِّی دنانیر
__________________________________________________
(1)- شرح ابن أبی الحدید 16/ 11، 12- 13، 21- 22.
(2)- میزان الاعتدال 3/ 138 (ط دار إحیاء الکتب العربیة».
(3)- لسان المیزان 4/ 253.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 164
ودراهم إسحاق الموصلیّ، فلمّا ولّی قال یحیی: ثقة، ثقة، ثقة، فسألت أبی مَنْ هذا؟
فقال: هذا المدائنیّ «1». وکان یروی عن عوانة بن الحکم المتوفّی سنة 158 ه، وهو عثمانیّ، وکان یضع الأخبار لبنی أمیّة «2»، وکان المدائنی یشید بالأمویین ویبالغ فی تمجیدهم وبالإضافة لذلک، فقد کان مولی لسمرة بن حبیب الأمویّ «3»، والموالی علی الأکثر تنطبع فی نفوسهم میول موالیهم وسائر نزعاتهم، وقد تأثّر المدائنی بنفسیّة سمرة، فکان أمویّ النّزعة ومن المنحرفین عن أهل البیت، وبعد هذا فلا یبقی لنا أیّ وثوق بروایاته وأحادیثه. «4»
__________________________________________________
(1)- لسان المیزان 4/ 253، معجم الأدباء 12/ 126.
(2)- لسان المیزان 4/ 386.
(3)- معجم الأدباء 14/ 124، وفی لسان المیزان 4/ 253، أنّه مولی لعبدالرّحمان بن سمرة.
(4)- [ما جاء فی کتب الأنساب فیه:
علیّ بن محمّد أبو الحسن المدائنیّ الأخباریّ، صاحب التّصانیف، ذکره ابن عدیّ فی الکامل، قال علیّ بن محمّد بن عبداللَّه ابن أبی سیف: المدائنی مولی عبدالرّحمان بن سمرة [بن حبیب ابن عبد شمس] 1، لیس بالقویّ فی الحدیث، وهو صاحب الأخبار قلّ ما من الرّوایات المسندة. روی عن جعفر بن هلال، عن عاصم بن الأحول، عن أبی عثمان، عن أسامة بن زید، قال: کان النّبیّ صلی الله علیه و آله یحملنی والحسن بن علیّ ویقول: اللّهمّ إنِّی أحبّهما وأحبّهما، قلت: روی عنه الزّبیر بن بکّار وأحمد بن زهیر والحارث بن أبی أسامة.
2 قال أحمد بن أبی خیثمة: کان أبی ویحیی بن معین ومصعب الزّبیری یجلسون [بالعشیئات] علی باب مصعب، فمرّ رجل علی حمار فارِه وبزّة حسنة، فسلّم وخصّ بسلامه یحیی، فقال له: یا أبا الحسن إلی أین؟ قال: إلی دار هذا لاکریم الذی یملأ کُمِّی دنانیر ودراهم، إسحاق [بن إبراهیم] الموصلیّ، فلمّا ولّی قال یحیی: ثقة، ثقة، ثقة، فسألتُ أبی مَنْ هذا؟ فقال: هذا المدائنیّ 2.
مات المدائنیّ سنة أربع وخمسین وعشرین ومائتین، عن ثلاث وتسعین سنة].
1. [من ترجمة الإمام الحسن لابن سعد،/ 77].
(2- 2) [مثله فی سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 9/ 127].
الذهبی، میزان الاعتدال (ط دار الفکر، بیروت)، 3/ 153 رقم 5921/ عنه: ابن حجر، لسان المیزان (ط مؤسسة الأعلمی، بیروت، طبع بالأفست من الهند)، 4/ 253
المدائنیّ/ العلّامة الحافظ الصادق أبو الحسن، علیّ بن محمّد بن عبداللَّه بن أبی سیف المدائنیّ الأخباریّ.
نزل بغداد، وصنّف التّصانیف، وکان عجباً فی معرفة السِّیَر والمغازی والأنساب وأیام العرب، مُصدِّقاً فیما-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 165
__________________________________________________
- ینقله، عالی الإسناد.
وُلد سنة اثنتین وثلاثین ومائة.
وسمع قُرّة بن خالد وهو أکبر شیخ له، وشُعبة، وجویریة بن أسماء، وعوانة بن الحکم، وابن أبی ذئب، ومُبارک بن فَضالة، وحمّاد بن سلمة، وسلّام بن مسکین، وطبقتهم، وکان نشأ بالبصرة.
حدّث عنه: خلیفة بن خیّاط، والزّبیر بن بکّار، والحارث بن أبی أسامة، وأحمد بن أبی خیثمة، والحسن ابن علیّ بن المتوکِّل، وآخرون.
قال الحارث بن أبی أسامة: سردَ المدائنی الصّوم قبل موته بثلاثین سنة، وقارب المائة، وقیل له فی مرضه: ما تشتهی؟ قال: أشتهی أن أعیش. قال: ومات فی سنة أربع وعشرین ومائتین.
وکان عالماً بالفتوح والمغازی والشّعر، صدوقاً فی ذلک.
وقال غیر الحارث: مات سنة خمسٍ وعشرین، ومات فی دار إسحاق الموصلیّ، کان منقطعاً إلیه.
قال ابن الإخشیذ المتکلِّم 1: کان المدائنیّ متکلِّماً من غِلمان معمر بن الأشعث.
حکی المدائنیّ أنّه أُدخِلَ علی المأمون، فحدّثه بأحادیث فی علیّ، فلعن بنی أمیّة، فقلتُ: حدّثنی المثنّی ابن عبداللَّه الأنصاری، قال: کنتُ بالشّام، فجعلتُ لا أسمع علیّاً، ولا حسناً، إنّما أسمع: معاویة، یزید، الولید. فمررتُ برجلٍ علی بابه، فقال: اسقهِ یا حسن، فقلت: أسمّیت حسناً؟ فقال: أولادی: حَسن، وحُسین، وجَعفر، فإنّ أهل الشّام یُسمُّون أولادهم بأسماء خُلفاء اللَّه، ثمّ یلعنُ الرّجلُ ولدَه ویشتِمُه. قلتُ: ظننتُکَ خیرَ أهلِ الشّام، وإذا لیس فی جهنّم شرٌّ منکَ، فقال المأمون: لا جَرَمَ قد جعلَ اللَّهُ مَنْ یلعَن أحیاءهُم وأمواتهُم- یرید الناصِبة-.
وقد ذکرنا فوت مصنّفات المدائنیّ فی خمس ورقات ونصف، منها: «تسمیة المنافقین»، «خُطب النّبیّ علیه السلام»، کتاب «فتوحه»، کتاب «عهوده»، کتاب «أخبار قریش»، «أخبار أهل البیت»، «مَنْ هجاها زوجها»، «تاریخ الخُلفاء»، «خُطب علیّ وکتبه»، «أخبار الحجّاج»، «أخبار الشّعراء»، «قصّة أصحاب الکهف»، «سیرة ابن سیرین»، «أخبار الأکلة»، کتاب «الزّجر والفأل»، کتاب «الجواهر» وأشیاء کثیرة عدیمة الوقوع.
1. هو أبو بکر أحمد بن علیّ، المتوفّی سنة 326 ه. أنظر ترجمته فی فهرست ابن النّدیم (ص 220).
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 9/ 126- 127 رقم 1651
أخبار عوانة: هو عوانة بن الحکم بن عیاض بن وزر بن عبدالحارث الکلبیّ، ویکنّی أبا الحکم. من علماء الکوفیین روایة للأخبار، عالم بالشّعر والنّسب، وکان فصیحاً ضریراً. قال عوانة فیما رواه عنه هشام بن الکلبیّ ...
1 وتوفّی عوانة سنة سبع وأربعین ومائة 1، وله من الکتب: کتاب «التاریخ»، کتاب «سیرة معاویة وبنی أمیّة».
(1- 1) [حکاه عنه فی السّیر، 7/ 154]
ابن النّدیم، الفهرست،/ 103
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 166
__________________________________________________
- عوانة بن الحکم بن عیاض بن وزر الکلبیّ، العلّامة الأخباریّ، أبوالحکم الکوفیّ الضّریر، أحد الفصحاء، له کتاب «التاریخ»، وکتاب «سیرة معاویة وبنی أمیة» وغیر ذلک.
یروی عنه هشام بن الکلبیّ وغیره، وکان صدوقاً فی نقله.
الذّهبیّ، سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 7/ 153- 154 رقم 1079
عوانة بن الحکم بن عیاض الأخباریّ المشهور الکوفیّ. یُقال کان أبوه عبداً خیّاطاً، وأمّه أمة، وهو کثیر الرّوایة عن التّابعین. قلّ عمّن روی حدیثاً مسنداً وأکثر المدائنیّ عنه.
وقد رُوی عن عبداللَّه بن المعتز عن حسن بن علیل العنزیّ عن عوانة بن الحکم، کان عثمانیاً، وکان یضع الأخبار لبنی أمیّة. مات سنة 158.
ابن حجر، لسان المیزان، 4/ 386 (ط مؤسسة الأعلمی- بیروت)
مَنْ هو إسحاق الموصلیّ؟
من قصیدة الشّافیة: قولهُ [أبی فراس]:
مِنْکُمْ عُلَیّةُ أمْ مِنْهُمْ وکانَ لَکُمْ شَیْخُ المُغَنِّینَ إبراهِیمُ أم لَهُمُ
منکم؛ الضّمیر للخلفاء العبّاسیّین.
وعُلیّة- مصغّرة-: کانت مغنِّیة، ومن شعرها:
وأحسنُ أیّام الهَوی یَومُکَ الّذی تروّعُ بالهُجانِ فیه وبالعَتْبِ
إذا لم یکن فی الحُبِّ سخْطٌ ولا رِضیً فأینَ حَلاواتُ الرّسائِلِ والکُتْبِ
ومنهم؛ الضّمیر لآل رسول اللَّه صلی الله علیه و آله،
ولکُم؛ ضمیرها لبنی العبّاس،
وإبراهیم؛ أخو عُلیّة، وأبوهما المهدیّ ثالث خلفاء العبّاسیّین.
ولهم؛ الضمیر لآل رسول اللَّه الکرام، علیه وعلیهم السّلام.
المعنی: یقول الأمیر أبو فراس: منکم علیّة شیخة المغنِّیات یا بنی العبّاس أم من أولاد علیّ الّذین هم خیرة اللَّه من النّاس، وإبراهیمکم شیخ المغنِّین کان لکم یُغنِّی أم لآل یس؟ وهذا نوع من البدیع یُسمّی تجاهل العارف، وهو نمط عجیب من الکلام عند ذوی الأفهام، وهو أن یستفهم الشّاعر وهو عارف.
فی تاریخ ابن الأثیر: علیّة بنت الخلیفة المهدی، کان مولدها سنة ستّین ومائة، وکان زوجها موسی بن عیسی [بن موسی] بن محمّد بن علیّ عبداللَّه بن العبّاس، وولدت منه وماتت سنة مائتین وعشرة 1.
فی تاریخ الذّهبیّ: إبراهیم بن المهدیّ العبّاسیّ کان لسواده وسمنه یُقال له التِّنِّین، وکان شاعراً بدیع الغناء مولعاً بضرب العود، ولیَ نیابة دمشق لأخیه هارون الرّشید، وبویع سنة مائتین واثنتین بالخلافة ببغداد. وفیه یقول دعبل بن علیّ الخزاعیّ:
یا مَعْشَرَ الأجناد لا تقنَطُوا خُذُوا عَطایاکُمْ ولا تَسْخَطُوا
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 167
__________________________________________________
-فسوفَ یُعطیکُمْ حُنَیْنیّةٌ یَلذُّها الأمردُ والأشْمَطُ
والمَعْبَدیّاتُ لقُوادِکُمْ لا تدخُلُ الکیس ولا ترْبُطُ
وهکذا یَرزقُ أصحابَهُ خَلیفةٌ مِصْحَفُهُ البَرْبَطُ 2
وکانت ولایته فی بغداد نحو سنة أو عشرة أشهر، ثمّ خرب دسته واضمحلّ سنة مائتین وثلاث، واختفی سبع سنین.
من أخبار شیخ المغنِّین إبراهیم التِّنِّین
قیل: إنّ المأمون لمّا وصل إلی بغداد دعا: کلّ مَنْ یأتینی بإبراهیم أمنحه مائة ألف دینار، فلمّا طرق الخبر سمع إبراهیم خاف خوفاً شدیداً، فکان کلّ لیلة ینتقل إلی منزلٍ یستخفی به.
فحکی إبراهیم، قال: غیّرتُ هیئتی ذات یوم وخرجتُ لتحصیل منزل آوی إلیه، فحمی علیّ الحرّ وقد وصلتُ إلی زقاقٍ غیر نافذ، فقلت: «إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون»، إن عُدتُ علی أثری یُرتاب فی أمری، فرأیتُ فی صدر الزّقاق عبداً أسود قائماً علی باب دار، فقدمتُ إلیه وقلتُ: هل عندک موضع أقیم فیه ساعة؟ قال: نعم، فدخلتُ إلی بیتٍ لطیفٍ نظیفٍ فیه حُصُر وبُسُط ومخدّات جلود 3، إلّاأنّها نظیفة.
فخرج وغلق علیَّ الباب وغاب، فقلتُ فی نفسی: قد وقعت فی الّذی کنتُ أخافه! والظّاهر أنّ هذا الشّخص عرفنی ومضی لیُنبِّه علیَّ المأمون.
ولکن بعد ساعة رجع الرّجل وفی یده قطعة لحم وخبز ومعه قدر ومشربة وأوانی جدیدة وفرش، ثمّ إنّه أطلق لسان الاعتذار وقال: إنِّی رجل حجّام وأظنّ أنّک تنفر من الأوانی المعمولة، فلهذا تخلّفتُ عن خدمتک ساعة حتّی حصلتُ علی أشیاء غیر معمولة.
قال إبراهیم: فتعجّبتُ من کیاسته، فطبختُ لنفسی قدراً ما أذکر أنِّی أکلتُ مثلها فی اللّذاذة، فلمّا قضیتُ أربی من الطّعام، قال: هل لک فی شراب فإنّه یُسلِّی الهمّ، ویُطیِّب الفم، ونقضی الیوم فی خدمتک باللّهو والطّرب؟ فقلت: ما أکره ذلک رغبة فی مؤانسته.
فأحضر الحجّام سراحیّة 4 من الخمر العتیق، وأحضر لی قدحاً جدیداً وفاکهة وأبقالًا مختلفة فی طسوت جُدد، ثمّ قال: أتأذن لی- جُعلتُ فداک- أن أقعد ناحیة وآتی بشرابٍ أشربه سروراً بک؟ فقلت له: إفعل! فشرب وشربت.
ثمّ دخل إلی خزانة له فأخرج عوداً، ثمّ قال: یا سیِّدی، لیس من قدری أن أسألک فی الغناء، ولکن أرید أن تسرّ عبدک بشی‌ءٍ من سماعه؟ فقلت: ومن أین لک أنِّی احسن الغناء؟ فقال: یا سبحان اللَّه! مولانا أشهر من أن لا یعرفه أحد! أنت إبراهیم بن المهدیّ؛ خلیفتنا الّذی جعل المأمون لمَن دلّ علیک مائة ألف دینار، فلمّا قال ذلک عظم فی عینی، وثبتت مروّته عندی، فتناولتُ العود وأصلحته وغنّیت، وقد مرّ بخاطری فراق أهلی وولدی:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 168
__________________________________________________
-وَعَسَی الّذی أهدی لیوسُفَ أهْلَهُ وأعزّهُ فی السِّجنِ وهوَ أسیرُ
أنْ یستَجیبَ لنا فیَجمَعُ شَملنا واللَّهُ ربُّ العالمینَ قَدیرُ
فاستوی علیه الطّرب المفرط وطاب عیشه، فقال لی: یا سیِّدی، أتأذن لی أغنِّی ما سنح بخاطری وإن کنتُ من غیر أهل هذه الصِّناعة؟ فأخذ العود وغنّی:
شَکَوْنا إلی أحبابِنا طُولَ لَیلِنا فقالُوا لَنا ما أقصرَ اللّیلَ عندَنا
وذاکَ لأنّ النّومَ یَغشی عُیُونَهُمْ سَریعاً ولا یَغشی لنا النّومُ أعیُنا
إذا ما دَنا اللّیلُ المُضرُّ بذی الهَوی جَزعنا وهُم یَسْتَبْشِرون إذا دَنا
فَلو أنّهُم کانُوا یُلاقونَ مِثلَما نُلاقی لکانوا فی المضاجع مِثلَنا
فوَ اللَّه لقد حسّیت بالبیت قد سار بی وذهب عنِّی کلّ ما کان علیّ وبی من الهلع، وقد أتی بأعمال وأشغال وألحان ما سمعتها، فقلت له: من أین تعلّمتَ هذا الفنّ؟ قال: کنتُ ملازماً لإسحاق بن إبراهیم الموصلیّ مدّة فتعلّمتُ منه، فسألته أن یُغنِّینی فغنّی:
وما ضرّنا أنّا قَلیلٌ وَجارُنا عَزیزٌ وجارُ الأکثرینَ ذَلیلُ
وإنّا لقومٌ لا نری القَتْلَ سُبّةً إذا ما رأتهُ عامرٌ وسلولُ
یُقرِّب حُبّ الموتِ آجالَنا لَنا وتکرَهُهُ آجالُهُم فتَطُولُ
فلمّا أردتُ الخروج من منزله إلی منزلٍ آخر، أعطیتهُ صرّة من الدّنانیر وقلتُ له: اصرفها فی مصالحک! فقال: إنّ هذه الحالة لعجیبة، إنِّی ارید أن أفدیکَ بکلِّ ما عندی وأنتَ ترید تنعم علیَّ؟! کلّا وحاشا، لا أقبل منک ذلک، ولا آخذ شیئاً! وأخذنی من ذلک المنزل إلی منزلٍ آخر وضمّنی إلی أن فرّج لی اللَّه تعالی.
فی تاریخ ابن الأثیر: فی سنة مائتین وعشرة؛ فی ربیع الأوّل، اخِذَ إبراهیم بن المهدیّ وهو مُنقّب بین امرأتین وهو فی زیِّ امرأة؛ أخذهُ حارس أسود لیلًا، فقال: مَنْ أنتنّ، وأین تُرِدنَ هذا الوقت؟ فأعطاه إبراهیم خاتم یاقوت کان فی یده له قدر عظیم لیخلِّیهنّ ولا یسألهنّ، فلمّا نظر الحارس إلی الخاتم استراب 5 بهنّ وقال: خاتم رجل له شأن، فرفعهنّ إلی صاحب المسلحة فأمرهنّ أن یسفرنَ، فامتنع إبراهیم فجذبه فبدت لحیته، فدفعه إلی صاحب الجسر فعرفه، فذهب به إلی باب المأمون وأعلمه به، فأمره بالاحتفاظ به إلی بکرة، فلمّا کان الغد اقعِدَ إبراهیم فی دار المأمون والمقنعة الّتی تقنّع بها فی عنقه، والملحفة علی صدره لیراه بنو هاشم والنّاس ویعلموا کیف اخِذ 6.
1. الکامل فی التاریخ، 5/ 482.
2. دیوان دعبل بن علیّ الخزاعیّ،/ 175
3. «خ»: خلوق.
4. أی: إبریقاً.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 169
أمّا الرّوایة (الثانیة): فقد اقتصر علی روایتها الشّبلنجی «1»، وقد رواها مرسلة فلا یصحّ التّعویل علیها نظراً لإرسالها.
وأمّا الرّوایة (الثالثة) و (الرابعة): فقد رواهما المجلسیّ «1» وابن شهرآشوب «1»، وقد نصّ کلّ منهما أنّه قد أخذهما عن (قوت القلوب) لأبی طالب المکِّیّ المتوفّی سنة 380 ه، وقد راجعنا هذا الکتاب فوجدناه قد ذکر ذلک، وهذا نصّ ما جاء فیه:
«وتزوّج الحسن بن علیّ علیه السلام مائتین وخمسین، وقیل ثلاثمائة، وکان علیّ یضجر من ذلک ویکره حیاءً من أهلهنّ إذا طلّقهنّ، وکان یقول: إنّ حسناً مطلاق فلا تُنکِحوه، فقال له رجل من همدان: واللَّه یا أمیر المؤمنین لننکحنّه ما شاء، فمَنْ أحبّ أمسَک، ومَنْ کَرِهَ فارَق، فسُرّ علیّ بذلک وأنشأ یقول:
ولو کنتُ بوّاباً علی بابِ جنّةٍ لقلتُ لهمدان ادخلوا بسلام
وهذا أحد ما کان الحسن یشبه فیه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، وکان یشبهه فی الخَلْق والخُلُق، فقد قال رسول اللَّه: «أشبهتَ خَلقی وخُلقی». وقال: «حسن منِّی وحسین من علیّ، وکان الحسن ربّما عقد له علی أربعة وربّما طلّق أربعة» «2».
وأبو طالب المکِّی لایعول علی مؤلّفه، فقد ورد فی ترجمته: أنّه لمّا أ لّف (قوت القلوب)، کان طعامه عروق البردیّ حتّی اخضرّ جلده من کثرة تناولها، وکان مصاباً با (لهستیریا)، قدم بغداد واعظاً فاحتفّ به البغدادیّون فرأوا فی حدیثه هذیاناً وخروجاً عن موازین الاستقامة، فترکوه ونبذوه، ومن هجره وشذوذ قوله: «لیس علی المخلوقین أضرّ من الخالق»، وکان یبیح سماع الغناء، فدعا علیه عبدالصّمد بن علیّ، ودخل علیه معاتباً فقال له أبو طالب:
__________________________________________________
- 5. أی: دخله الرّیب والشّکّ.
6. الکامل فی التّاریخ، لابن الأثیر، 5: 475.
ابن أمیر الحاج، شرح شافیة أبی فراس،/ 647- 651
(1)- نور الأبصار، ص 247، البحار، 44/ 169، المناقب، 4/ 30.
(2)- قوت القلوب 2/ 746.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 170
فیا لیل کم فیک من متعبٍ ویا صبح لیتکَ لم تقرب
فخرج منه عبدالصّمد وهو ساخط علیه.
ومن شذوذه أنّه لمّا حضرته الوفاة، دخل علیه بعض أصدقائه فقال له أبو طالب:
«إن ختم لی بخیر فانثر علی جنازتی لوزاً وسکّراً»، فقال له صدیقه: وما علامة الغفران لک؟ قال: إن قبضتُ علی یدک. فلمّا حانَ موته قبض علی یَدِ صاحبه قبضاً شدیداً، فامتثلَ زمیله ذلک فنثرَ علی جنازته لوزاً وسکّراً «1»، ونصّ المترجمون له أیضاً أنّه ذکر فی کتابه أحادیث لا أصل لها. «2»
__________________________________________________
(1)- البدایة والنّهایة 11/ 319- 320 (ط دار الفکر- بیروت)، لسان المیزان 5/ 300، الکنی والألقاب/ 106، المنتظم لابن الجوزی 7/ 190.
(2)- ما جاء فی کتب الأنساب فیه:
محمّد بن علیّ بن عطیّة أبو طالب المکِّیّ [...] قال العتیقیّ: کان رجلًا صالحاً مجتهداً صنّف کتاباً سمّاه قوت القلوب، وذکر فیه أحادیث لا أصل لها وکان یعظ النّاس فی الجامع ببغداد. [...]
أنبأنا علیّ بن عبداللَّه، عن أبی محمّد التّمیمیّ، قال: دخل عبدالصّمد علی أبی طالب المکِّیّ وعاتبه علی إباحته السّماع، أنشد أبو طالب:
یا لیل کم فیک من متعتاً 1 یا صبح لیتکَ لم یقترب
وخرج عبدالصّمد مغضباً.
أخبرنا عبدالرّحمان بن محمّد، أخبرنا أحمد بن علیّ بن ثابت، قال: قال له أبو طاهر محمّد بن علیّ العلّاف: کان أبو طالب المکِّی من أهل الجبل، ونشأ بمکّة ودخل البصرة بعد وفاة أبی الحسن ابن سالم، وانتمی إلی مقالته وقدم بغداد، فاجتمع النّاس علیه من مجلس الوعظ وخلط فی کلامه وحفظ عنه أنّه قال: «لیس علی المخلوقین أضرّ من الخالق»، وبدعه النّاس وهجروه، وامتنع من الکلام علی النّاس بعد ذلک.
سمعتُ شیخنا أبو القاسم إسماعیل بن أحمد السّمرقندیّ یقول: سمعتُ شیخنا أبا علیّ ابن محمّد بن أحمد بن المسلمة یقول: سمعتُ شیخنا أبا القاسم بن بشران یقول: دخلتُ علی شیخنا أبی طالب المکِّی وقت وفاته، فقلتُ له: أوصنی، فقال: إذا علمت أنّه قد ختم لی بخیر وإذا أخرجت جنازتی فانثر علیَّ سکّراً ولوزاً. وقل هذا للحاذق، فقلت: من أین أعلم؟ قال: خذ یدیَّ وقت وفاتی وإذا أنا قبضتُ بیدی علی یدک فاعلم أنّه قد ختم اللَّه بخیر وإن لم أقبض علی یدک وسیّبتُ یدک من یدی فاعلم أنّه لم یختم لی بخیر.
قال شیخنا أبو القاسم، فقعدت عنده، فلمّا کان عند وفاته قبض علی یدی قبضاً شدیداً، فلمّا أخرجت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 171
__________________________________________________
- جنازته، نثرتُ علیه سکّراً ولوزاً، فقلت: هذا للحاذق کما أمرنی. توفِّی أبو طالب فی جمادی الآخرة من هذه السنة 386 ه ق، وقبره ظاهراً قریب من جامع الرصافة.
ابن الجوزی، المنتظم، 14/ 385 (ط دار الکتب العلمیة- بیروت)/ عنه: ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 11/ 319- 320 (ط دار الفکر- بیروت)
منهم: أبو طالب محمّد بن علیّ بن عطیّة المکِّی، صاحب کتاب قوت القلوب.
ابن الأثیر، اللّباب فی تهذیب الأنساب، 3/ 253
وأبوطالب، صاحب «القوت»، محمّد بن علیّ بن عطیّة الحارثیّ العجمیّ، ثمّ المکِّیّ، نشأ بمکّة، وتزهّد وسلک، ولقیَ الصوفیّة، وصنّف ووعظ، وکان صاحب ریاضة ومجاهدة، وکان علی نِحْلَة أبی الحسن بن سالم، البصری، شیخ السالمیة. روی عن علیّ بن أحمد المصِّیصی، وغیره [سنة 386].
الذّهبی، العبر (ط دار الفکر)، 1/ 392
صاحب القوت الإمام الزّاهد العارف، شیخ الصوفیّة، أبو طالب محمّد بن علیّ بن عطیّة، الحارثیّ، المکِّیّ المنشأ، العجمیّ الأصل.
روی عن: أبی بکر الآجُری، وأبی بکر بن خلّاد النّصِیبی، ومحمّد بن عبدالحمید الصّنعانی، وأحمد بن ضحّاک الزّاهد، وعلیّ بن أحمد المصِّیصی، ومحمّد بن أحمد المفید.
وعنه: عبدالعزیز الأزجی، وغیر واحد.
قال الخطیب: حدّثنی العتیقیّ والأزهریّ أنّه کان مجتهداً فی العبادة، وقال لی أبو طاهر العلّاف: وعظَ أبوطالب ببغداد، وخلّط فی کلامه، وحُفظ عنه أنّه قال: «لیس علی المخلوقین أضرّ من الخالق»، فبدّعوه وهجروه.
وقال غیره: کان یجوع کثیراً، ولقیَ سادة، ودخل البصرة بعد موت أبی الحسن بن سالم، فانتهی إلی مقالته.
وقال أبو القاسم بن بشران: دخلتُ علی شیخنا أبی طالب، فقال: إذا علمت أنّه قد ختم لی بخیر، فانثُر علی جنازتی سکّراً ولوزاً، وقل: هذا الحاذق، وقال إذا احتُضِرتُ، فخُذْ بیدی، فإذا قبضتُ علی یدک، فاعلم أنّه قد خُتم لی بخیر، فقعدتُ. فلمّا کان عند موته، قبضَ علی یدی قبضاً شدیداً، فنثرتُ علی جنازته سکّراً ولوزاً.
ولأبی طالب ریاضیاتٌ وجوعٌ بحیث إنّه ترک الطّعام، وتقنّع بالحشیش حتّی اخضرّ جلدُه.
رأیتُ لأبی طالب أربعین حدیثاً بخطِّه، قد خرّج فیها عن عبداللَّه بن جعفر بن فارس الأصبهانی إجازة، وفیها عن أبی زید المروزی من «صحیح» البخاری، أوّلها: «الحمد للَّه‌کنْه حَمدِه بحَمْدِه»، وله کتاب «قوت القلوب» مشهور.
توفِّی فی جمادی الآخرة سنة ستّ وثمانین وثلاثمائة.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 12/ 543- 544 رقم 3591
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 172
ومع هذا فکیف یعول علی روایاته ویؤخذ بها، ومَنْ أخذ عنه فهو غیر عالم بحاله، وعلی کلٍّ فالرقم القیاسی لکثرة أزواج الإمام مستندة إلیه ومأخوذة عنه، ونظراً لما هو فیه من الشّذوذ والإنحراف فلا یمکن التعویل علی ما ذکره.
ومهما یکن من شی‌ء، فلیس عندنا دلیل مثبت لکثرة أزواج الإمام سوی هذه الرّوایات، وهی لا تصلح للاعتماد علیها نظراً للشّبه والطّعون الّتی حامت حولها، ویؤیِّد افتعال تلکم الکثرة أمور:
1- أنّها لو صحّت لکان للإمام من الأولاد جمع غفیر یتناسب معها، والحال أنّ النّسّابین والرّواة لم یذکروا للإمام ذرِّیّة کثیرة، فإنّ الرّقم القیاسیّ الّذی ذُکر لها إثنان وعشرون ولداً ما بین ذکر وأنثی، وهذا لا یلتئم کلِّیّاً مع تلک الکثرة ولا یلتقی معها بصلة.
2- وممّا یزید وضوحاً فی افتعال تلکم الرّوایات هی المناظرات التی جرت بین الإمام الحسن علیه السلام وبین خصومه فی دمشق وغیره، وقد أجهدوا نفوسهم، وأنفقوا کثیراً من الوقت للتّفتیش عمّا یشین الإمام لیتّخذوه وسیلة إلی التطاول علیه، والنّیل منه، فلم یجدوا لذلک سبیلًا، کما تقدّم بیانه عند عرض مناظراته، ولو کان الإمام علیه السلام کثیر الزّواج والطّلاق- کما یقولون- لقالوا له: أنت لا تصلح للخلافة لأنّک مشغول بالنِّساء ولطلبوا
__________________________________________________
- ذکر فی القوت أشیاء منکرة فی الصِّفات، وکان من أهل الجبل، ونشأ بمکّة. قال لی أبو طاهر العلّاف: إنّ أبا طالب وعظَ ببغداد وخلط فی کلامه، وحفظ عنه أنّه قال: «لیس علی المخلوقین أضرّ من الخالق». فبدّعوه وهجروه، فبطل الوعظ» 1.
1. [ترجم له أیضاً فی المغنی فی الضّعفاء، 2/ 618].
الخطیب البغدادی، تاریخ بغداد، 3/ 89/ عنه: الذّهبی، میزان الاعتدال، 3/ 655؛ ابن حجر، لسان المیزان (ط مؤسّسة الأعلمی للمطبوعات- بیروت)، 5/ 300
محمّد بن علیّ بن عطیّة أبو طالب المکِّی الزّاهد الواعظ، صاحب قوت القلوب، حدّث عن علیّ بن أحمد المصِّیصیّ والمفید، وکان مجتهداً فی العبادة، حدّث عنه عبدالعزیز الأزجیّ وغیره [...] مات سنة 386، إنتهی.
وروی بالإجازة عن عبداللَّه بن جعفر بالفارس، وسمع صحیح البخاری من ابن زید المروزیّ، وله أربعون حدیثاً أخرجها لنفسه، وکان علی مذهب أبی الحسن بن سالم، وذکره الندیم فی مصنّفه المعتزلیّ.
ابن حجر، لسان المیزان، 5/ 300
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 173
بذلک، واتّخذوه وسیلة للتّشهیر به، وجابهوه به عند اجتماعهم به، فسکوتهم عنه وعدم ذکرهم له ممّا یدلّ علی عدم واقعیّته وصحّته.
3- وممّا یؤیِّد صحّة تلک الرّوایات أنّ أبا جعفر محمّد بن حبیب المتوفّی سنة 245 ه، قد ذکر فی کتابه (المحبّر) ثلاثة أصهار للإمام وهم: الإمام علیّ بن الحسین علیه السلام وعنده أمّ عبداللَّه، وعبداللَّه بن الزّبیر وعنده أمّ الحسن، وعمرو بن المنذر وعنده أمّ سلمة «1» ولم یزد علی ذلک ولو کان الإمام علیه السلام کثیر الأزواج لکان له من الأصهار ما یتناسب مع تلک الکثرة، ومضافاً لذلک فإنّ أبا جعفر من المعنیِّین بأمثال هذه البحوث، فقد ذکر فی (المحبّر) کثیراً من نوادر الأزواج، ولو کان للإمام تلک الکثرة من الأزواج لألمع لها فی محبّره.
4- وممّا یدلّ علی وضع ذلک وعدم صحّته ما رُوی أنّ الإمام أمیر المؤمنین علیه السلام کان یصعد المنبر فیقول: «لا تزوِّجوا الحسن فإنّه مطلاق»، کما روی ذلک أبو طالب وغیره، إنّ نهی أمیر المؤمنین النّاس عن تزویج ولده علی المنبر لا یخلو إمّا أن یکون قد نهی علیه السلام ولده عن ذلک فلم یستجب له حتّی اضطرّ علیه السلام إلی الجهر به وإلی نهی النّاس عن تزویجه، وإمّا أن یکون ذلک النّهی ابتداءً من دون أن یعرف ولده الإمام الحسن علیه السلام مبغوضیّة ذلک وکراهته لأبیه، وکلا الأمرین بعیدان کلّ البعد.
أمّا «الأوّل» فهو بعید، لأنّ الإمام الحسن من أهل البیت الّذین أذهبَ اللَّه عنهم الرِّجس وممّن باهل بهم النّبیّ صلی الله علیه و آله، ومن المستحیل أن یخالف أباه ویعصی أمره.
وأمّا «الثانی» فبعید أیضاً، لأنّ الأولی بالإمام أمیر المؤمنین أن یعرِّف ولده بمبغوضیّة ذلک وکراهته له، ولا یُعلن ذلک علی المنبر أمام الجماهیر الحاشدة، الأمر الّذی لا یخلو من حزازة علی ولده ووصیِّه وشریکه فی آیة التّطهیر، ومضافاً إلی ذلک أنّ الأمر إمّا أن یکون سائغاً شرعاً أو لیس بسائغ، فإن کان سائغاً فما معنی نهی الإمام علیه السلام عنه؟ وإن لم یکن سائغاً فکیف یرتکبه الحسن؟ إنّا لانشکّ فی افتعال هذا الحدیث ووضعه من خصوم الإمام لیشوِّهوا بذلک سیرته العاطرة الّتی تحکی سیرة جدّه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وسیرة أبیه
__________________________________________________
(1)- المحبّر، ص 57.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 174
أمیر المؤمنین علیه السلام.
5- وممّا یؤیِّد افتعال تلک الکثرة لأزواجه ما رُوی أنّ الإمام الحسن علیه السلام لمّا وافاه الأجل المحتوم، خرجت جمهرة من النّسوة حافیات حاسرات خلف جنازته، وهنّ یقلنَ نحن أزواج الإمام الحسن «1».
إنّ افتعال ذلک صریح واضح، فإنّا لا نتصوّر ما یُبرِّر خروج تلک الکوکبة من النِّسوة حافیات حاسرات، وهنّ یهتفنَ أمام الجماهیر بأنّهنّ زوجات الإمام، فإن کان الموجب لخروجهنّ إظهار الأسی والحزن، فما الموجب لهذا التعریف والسّیر فی الموکب المزدحم بالرِّجال مع أنّهنّ قد امِرنَ بالتّستّر وعدم الخروج من بیوتهنّ. إنّ هذا الحدیث وأمثاله قد وضعه خصوم العلویِّین من الأمویِّین والعبّاسیِّین، والغرض منه الحطّ من قیمة الإمام، وتقلیل أهمِّیّته.
ومن الأخبار الموضوعة الّتی تُشابه تلک الأخبار، ما رواه محمّد بن سیرین: أنّ الإمام الحسن علیه السلام تزوّج بإمرأة، فبعث لها صداقاً مائة جاریة مع کلِّ جاریة ألف درهم «2». إنّا نستبعد أن یعطی الإمام هذه الأموال الضخمة مهراً لإحدی زوجاته، فإنّ ذلک لون من ألوان الإسراف والتّبذیر، وهو منهیّ عنه فی الإسلام، فقد أمر بالاقتصار علی مهر السنّة، وکره تجاوزه. فقد أثر عن النّبیّ صلی الله علیه و آله أنّه قال: «أفضل نساء أمّتی أقلّهنّ مهراً». تزوّج صلی الله علیه و آله نساءه بمهر السنّة، وکذلک تزوّج أمیر المؤمنین به ولم یتجاوزه، وسبب ذلک تسهیل أمر الزّواج لئلّا یکون فیه إرهاق وعسر علی النّاس، ومن المقطوع به أنّ الإمام الحسن علیه السلام لا یجافی سنّة جدّه ولا یسلک أیّ مسلک یتنافی مع شریعته. إنّ هذا الحدیث وأمثاله من الموضوعات فی المقام تؤیِّد وضع کثرة الأزواج، وتزید فی الافتعال وضوحاً وجلاءً.
وعلی أیِّ حال، فلیس هناک دلیل یثبت کثرة أزواج الإمام سوی تلکم الرّوایات، ونظراً لما ورد علیها من الطّعون فلا تصلح دلیلًا للإثبات.
__________________________________________________
(1)- المناقب لابن شهرآشوب، 4/ 30، والبحار، 44/ 169.
(2)- البدایة والنّهایة 8/ 38، المسالک للشّهید الثانی و [سائر المصادر: المعجم الکبیر، 3/ 27- 28 و ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 175
فریة المنصور:
وأکبر الظّنّ أنّ أبا جعفر المنصور هو أوّل مَن افتعل ذلک، وعنه أخذ المؤرِّخون، وسبب ذلک هو ما قام به الحسنیّون من الثّورات الّتی کادت أن تطیح بسلطانه، وعلی أثرها ألقی القبض علی عبداللَّه بن الحسن وخطب علی الخراسانیِّین فی الهاشمیّة خطاباً شحنه بالسّبِّ والشّتم لأمیر المؤمنین ولأولاده، وافتعل فیه علی الحسن ذلک، وهذا نصّ خطابه:
«إنّ ولد آل أبی طالب ترکناهم، والّذی لا إله إلّاهو والخلافة، فلم نعرِض لهم لا بقلیل ولا بکثیر، فقام فیها علیّ بن أبی طالب علیه السلام، فما أفلح وحکم الحکمین، فاختلفت علیه الأمّة، وافترقت الکلمة، ثمّ وثب علیه شیعته وأنصاره وثقاته، فقتلوه، ثمّ قام بعده‌الحسن بن علیّ، فوَ اللَّه ما کان برجل عُرِضت علیه الأموال فقبلها، ودسّ إلیه معاویة أنِّی أجعلک ولیّ عهدی، فخلعه، وانسلخ له ممّا کان فیه وسلّمه إلیه، وأقبل علی النِّساء یتزوّج الیوم واحدة، ویُطلِّق غداً الأخری، فلم یزل کذلک حتّی مات علی فراشه» «1».
وحفل خطابه بالمغالطات والأکاذیب، فقد جاء فیه:
1- إنّ الإمام أمیر المؤمنین علیه السلام قد حکم الحکمین، وهو افتراء محض، فإنّ الّذی حکم الحکمین إنّما هم المتمرِّدون من جیش الإمام، فقد أصرّوا علی ذلک، وأرغموه علی قبوله، فاضطرّ علیه السلام إلی إجابتهم کما بیّنّا ذلک فی الحلقة الأولی من هذا الکتاب.
2- وجاء فی خطابه أنّ الإمام قد وثبت علیه شیعته وأنصاره وثقاته فقتلوه، وقد جافی بذلک الواقع، فإنّ الّذی قتله إنّما هم الخوارج، وهم لیسوا من شیعته، ولا من أنصاره، وإنّما کانوا من ألدّ أعدائه وخصومه.
3- وذکر أنّ الإمام الحسن علیه السلام أقبلَ علی النِّساء یتزوّج الیوم واحدة، ویُطلِّق غداً أخری، وهو بعید کلّ البُعد ولم یفه به أحد سواه.
__________________________________________________
(1)- مروج الذّهب 3/ 226 [ (ط دار الأندلس- بیروت)، 3/ 300، (ط مصر)، 3/ 311، وحکی هذا الخبر فی أولاد الحسن المثنّی، وراجع هناک].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 176
وإنّما عمد إلی تلفیق هذه الأکاذیب لأجل تدعیم ملکه وسلطانه، وقهر الحسنیین والحطّ من شأنهم، لأنّه قد بایع محمّداً ذا النّفس الزّکیّة مرّتین، ولم یکن له أیّ أمل بالخلافة کما لم یکن له أیّ شأن فی المجتمع، فقد کان فقیراً بائساً یجوب فی القری والأریاف وهو یمدح العترة الطّاهرة فیتصدّق علیه المسلمون، ولیس له ولأسرته أیّ خدمة للمجتمع حتّی یستحقّ هذا المنصب الخطیر.
ومن مفتریات هذا الطّاغیة علی سبط الرّسول صلی الله علیه و آله وریحانته، ما جاء فی کتابه إلی ذی النّفس الزّکیّة، وهذا نصّه:
«وأفضی أمر جدّک- یعنی أمیر المؤمنین علیه السلام- إلی الحسن، فباعها إلی معاویة بخرق ودراهم، ولحق بالحجاز، وأسلم شیعته بید معاویة ودفع الأمر إلی غیر أهله، وأخذ مالًا من غیر ولائه، ولا حلّه، فإن کان لکم فیها شی‌ء فقد بعتموه، وأخذتم ثمنه» «1».
لقد عمد المنصور إلی هذا التّهریج، وإلی هذه المغالطات لیُبرِّر تقمّصه للخلافة، فقد أخذها بغیر حقّ لأنّ الثّورة الّتی أطاحت بالحکم الأمویّ کانت من أجل العلویِّین، ولإرجاع حقّهم الغصیب، ولیس للعبّاسیِّین فیها أیّ نصیب.
مخاریق لامنس:
وطالما تحدّی لامنس کرامة الإسلام، فألصق به التُّهم، وطعن برجاله وحماته، وقد ذکرنا فی أسباب الصّلح شطراً من مفتریاته علی الإمام، وقد کتب فی بحثه عن أزواج الإمام ما نصّه:
«ولمّا تجاوز- یعنی الإمام الحسن علیه السلام- الشباب، وقد أنفق خیر سنیّ شبابه فی الزّواج والطّلاق، فاحصیَ له حوالی المائة زوجة، والصِقت به هذه الأخلاق السّائبة لقب المِطْلاق، وأوقعت علیّاً فی خصومات عنیفة، وأثبت الحسن کذلک أنّه مُبذِّر کثیر السّرف، وقد خصّص لکلٍّ من زوجاته مسکناً ذا خدم وحشم، وهکذا نری کیف یُبْسِرُ
__________________________________________________
(1)- صبح الأعشی 1/ 233، جمهرة رسائل العرب 3/ 92.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 177
المال أیّام خلافة علیّ الّتی اشتدّ علیها الفقر ...» «1».
لقد اعتمد لامنس فی قوله: إنّ الإمام کان کثیر الزّواج والطّلاق علی أقوال المدائنیّ وأمثاله من المؤرِّخین الّذین تابعوا السّلطة الحاکمة، فکتبوا لها لا للتّأریخ، وقد استقی المستشرقون الّذین کادوا للإسلام فی بحوثهم من منهل المؤرِّخین الّذین ساندوا تلک الدّول الجائرة الّتی ناهضت أهل البیت، وعملت علی تشویه واقعهم والحطّ من کرامتهم، وقد زاد علیهم (لامنس) فذکر من المخاریق والأکاذیب بما لم یقل به حد غیره، فقد قال:
1- إنّه ألقی أباه بسبب کثرة زواجه وطلاقه فی خصومات عنیفة، ولم یشر أحد ممّن ترجم الإمام إلی تلک الخصومات العنیفة التی زعمها لامنس.
2- وذکر أنّ الإمام خصّص لکلٍّ من زوجاته مسکناً ذا خدم وحشم. إنّ جمیع المؤرِّخین لم ینقلوا ذلک، وهو من الکذب السّافر والافتراء المحض.
إنّ لجان التّبشیر المسیحیّ الّتی حاربت الإسلام وبغت علیه، هی الّتی تدفع هذه الأقلام المأجورة وتزجّ بها للنّیل من الإسلام، وإلی تشویه واقعه والحطّ من قیَم رجاله وأعلامه الّذین أناروا الطّریق للرّکب الإنسانیّ، ورفعوا منار الحضارة فی العالم.
إلی هنا ینتهی بنا الحدیث عن کثرة أزواج الإمام مع ما حفّ بها من الطّعون والشّکوک، وقد بقیَ علینا أن نشیر إلی أسماء أزواجه اللّاتی ذکرهنّ المؤرِّخون مع بیان ما عثرنا علیه من تراجمهنّ، وفیما یلی ذلک:
1- خولة الفزاریّة:
وخولة بنت منظور الفزاریّة من سیِّدات النِّساء فی وفور عقلها وکمالها، تزوّج بها الإمام، وفی لیلة اقترانه بها باتَ معها علی سطح الدّار، فشدّت خمارها برجله، وشدّت الطرف الآخر بخلخالها، فلمّا استیقظ وجد ذلک، فسألها عنه فقالت له مُعربة عن إخلاصها وحرصها علی حیاته: «خشیتُ أن تقوم من وسن النّوم فتسقط فأکون أشأم سخلة علی العرب».
__________________________________________________
(1)- دائرة المعارف 7/ 400.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 178
فلمّا رأی ذلک منها أحبّها وأقام عندها سبعة أیام «1»، وقد بقیت عنده حولًا لم تتزیّن ولم تکتحل حتّی رُزقت منه السّیِّد الجلیل (الحسن)، فتزیّنت حینئذ، فدخل علیها الإمام فرآها متزیِّنة فقال لها: «ما هذا؟»، فقالت له: «خِفْتُ أن أتزیّن وأتصنّع فتقول النِّساء تجمّلت فلم ترَ عندهُ شیئاً، فأمّا وقد رُزِقْتُ ولداً فلا ابالی»، وبقیت عنده إلی أن توفِّی علیه السلام، فجزعت علیه جزعاً شدیداً، فقال لها أبوها مُسلِّیاً:
نُبِّئت خولة أمس قد جزعت من أن تنوب نوائب الدّهر
لا تجزعی یا خول واصطبری إنّ الکرام بنوا علی الصّبر «2»
وذکرت السّیِّدة زینب بنت علیّ العاملیّة فی ترجمة خولة ما حاصله أنّها لمّا بلغت مجامع النِّساء خطبها جملة من وجهاء قریش وأشرافهم، فامتنع أبوها من إجابتهم لأنّهم لیسوا بأکفّاء لها، ثمّ أنّه طلّق أمّها ملیکة بنت خارجة، فتزوّجها من بعده طلحة بن عبیداللَّه، وتزوّج ابنه محمّد بخولة، فولدت له إبراهیم وداود وأمّ القاسم، وقُتل زوجها محمّد فی واقعة الجمل، فخطبها جماعة من النّاس، فجعلت أمرها بید الحسن علیه السلام فتزوّجها، ولمّا نزح الإمام إلی یثرب، حملها معه، فبلغ أباها ذلک، فأقبل إلی مسجد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وبیده رایة فرکزها فی المسجد، فلم یبق قیسیّ إلّاوانضمّ تحتها، وهو یهتف بقومه ویستنجد بهم علی أخذ بنته من الإمام، فلمّا بلغه علیه السلام ذلک، خلّی سراحها فأخذها وخرج، فجعلت خولة تتوسّل به علی إرجاعها وتُندِّد بعمله وتذکر له فضل الإمام، فندمَ علی فعله وقال لها: إلبثی هاهنا فإن کان للرّجل بکِ من حاجة سیلحق بک، فلحقه الإمام مع أخیه الحسین، وعبداللَّه بن عبّاس، فلمّا انتهوا إلیه قابلهم بحفاوة وتکریم وأرجعها إلی الإمام، وفی ذلک یقول جبیر العبسیّ:
إنّ النّدی فی بنی ذبیان قد علموا والجود فی آل منظور بن سیّار
والماطرین بأیدیهم ندی دیما وکلّ غیث من الوسمیّ مدرار
__________________________________________________
(1)- تاریخ ابن عساکر، 14/ 77.
(2)- الأمالی للزّجّاج، ص 7.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 179
تزور جارتهم وهنا قواضبهم وما فتاهم لها سرّاً بزوّار
ترضی قریش بهم صهراً لأنفسهم وهم رضا لبنی أخت وأصهار
ثمّ إنّها بقیت عند الإمام حتّی أسنّت، ولمّا مات الإمام لم تتزوّج من بعده. وقیل:
إنّها تزوّجت بعبداللَّه بن الزّبیر، ودخلت علیه النّوار زوج الفرزدق مستشفعة بزوجها، فأجابتها إلی ذلک، فکلّمت عبداللَّه به فأجابها إلی ذلک، وفی هذا یقول الفرزدق:
أمّا بنوه فلم تُقبل شفاعتهم وشفعت بنت منظور بن زبّانا
لیس الشّفیع الّذی یأتیکَ مؤتزراً مثل الشّفیع الّذی یأتیک عریانا «1»
__________________________________________________
(1)- جاءت قصّة النّوار والفرزدق:
وممّن طلّق امرأته فتبعتها نفسه، الفرزدق الشّاعر: طلّق النّوار، ثمّ ندم فی طلاقها وقال:
نَدِمْتُ ندامةَ الکَسعِیِّ لَمّا غَدَتْ مِنِّی مُطلّقَةً نَوارُ
وکانَت جنّتی فَخَرَجْتُ مِنها کآدَمَ حینَ أخْرَجَهُ الضِّرارُ
فأصْبَحْتُ الغَداةَ ألومُ نَفسِی بأمرٍ لیسَ لی فیه خِیارُ
وکانت النّوار بنت عبداللَّه قد خطبها رجل رضیته، وکان ولیّها غائباً، وکان الفرزدق ولیّها، إلّاأنّه کان أبعد من الغائب؛ فجعلت أمرها إلی الفرزدق، وأشهدت له بالتّفویض إلیه؛ فلمّا توثّق منها بالشّهود، أشهدهم أنّه قد زوّجها من نفسه! فأبت منه ونافرتهُ إلی عبداللَّه بن الزّبیر؛ فنزل الفرزدق علی حمزة بن عبداللَّه [ابن الزّبیر]، ونزلت النّوار علی زوجة عبداللَّه بن الزّبیر، وهی بنت منظور بن زبّان؛ فکان کلّ ما أصلح حمزة من شأن الفرزدق نهاراً أفسدتهُ المرأة لیلًا؛ حتّی غلبت المرأة وقضی ابن الزّبیر علی الفرزدق؛ فقال:
أمّا البنونَ فلم تُقْبَل شفاعتهم وشُفِّعَتْ بنت مَنْظورِ بن زبّاناً
لیسَ الشّفیعُ الّذی یأتیکَ مُؤْتِزِراً مثل الشّفیعِ الّذی یأتیکَ عُرْیانا
وقال الفرزدق فی مجلس ابن الزّبیر:
وما خاصمَ الأقوامَ من ذی خُصومَةٍ کَوَرْهاءَ مَدنُوٍّ إلیها خلیلَها
فدونَکَها یا ابن الزّبیر فإنّها مُلعّنةً یُوهی الحِجارة قیلها
فقال ابن الزّبیر: إنّ هذا شاعر، وسیهجونی؛ فإن شئتِ ضربتُ عنقه وإن کرهتِ ذلک؛ فاختاری نکاحه وفَرِّی. فقرّت واختارت نکاحه، ومکثت عنده زماناً، ثمّ طلّقها وندم فی طلاقها.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید (ط دار الفکر)، 7/ 116- 117
وجاء أیضاً:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 180
وعندی أنّ هذه القصّة ضرب من الخیال ولا نصیب لها من الواقع، وذلک لأنّ زواج الإمام من دون مراجعة أبیها أمر لا یتناسب مع کرامة الإمام ومحال أن یقدم علیه من دون مراجعته وأخذ رأیه فی ذلک، ومضافاً لهذا، فإنّه من المستبعد عدم علم أبیها بقتل زوجها الأوّل فی تلک المدّة الطویلة من الزّمن حتّی تزوّج بها الإمام، وبیده أیضاً نزوحه إلی یثرب واستنجاده بأسرته لیأخذ ابنته من الإمام وقد کان یتطلّب مصاهرة الأشراف، ومناسبة العظماء، فردّ جماعة من الأشراف الّذین خطبوا ابنته لأنّهم لیسوا أکفّاءً لها، وبعد هذا فکیف لایرضی بمصاهرة الإمام له وهو من ألمع الشخصیات فی العالم الإسلامیّ، إنّا لا نشکّ فی افتعال ذلک وعدم صحّته. «1»
2- جعدة بنت الأشعث:
واختلف المؤرِّخون فی اسمها، فقیل سکینة، وقیل شعثاء، وقیل عائشة، والأصحّ أنّها جعدة حسب ما ذکره أکثر المؤرِّخین «2»، وسبب زواج الإمام بها أنّ أمیر المؤمنین خطب من سعید بن قیس الهمدانیّ ابنته أمّ عمران لولده الحسن، فقال له سعید: إمهلنی یا أمیر المؤمنین حتّی أستشیر، ثمّ خرج من عنده، فلقیه الأشعث، فسأله عن مجیئه، فأخبره بالأمر، فقال له هذا المنافق مخادعاً: «کیف تزوِّج الحسن وهو یفتخر علیها ولا ینصفها ویسی‌ء إلیها؟! فیقول لها: أنا ابن رسول اللَّه، وابن أمیر المؤمنین، ولیس لها هذا الفضل، ولکن هل لک فی ابن عمِّها فهی له وهو لها».
- ومَنْ ذلک؟
- محمّد بن الأشعث.
__________________________________________________
- [منافرة عبداللَّه بن الزّبیر وعبداللَّه بن العبّاس]
وتزوّج عبداللَّه بن الزّبیر أمّ عمرو ابنة منظور بن زبّان الفزاریّة، فلمّا دخل بها قال لها تلک اللّیلة: أتدرین مَنْ معکِ فی حَجلَتک؟ قالت: نعم؛ عبداللَّه بن الزّبیر بن العوّام بن خویلد بن أسد بن عبدالعزّی ... إلی آخره.
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 9/ 324
(1)- الدّرّ المنثور فی ربّات الخدور لزینب فوّاز، ص 187، وعمدة الطّالب، ص 73.
(2)- مقاتل الطّالبیِّین، ص 31، وغیره.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 181
فانخدع هذا الغبیّ من مقالته، وقال: «قد زوّجته من ابنتی».
وأخذ الأشعث یشتدّ نحو أمیر المؤمنین، فقال له:
«خطبت إلی الحسن ابنة سعید؟».
- نعم.
- فهل لک فی أشرف منها بیتاً، وأکرم منها حسباً، وأتمّ منها جمالًا وأکثر مالًا؟
- ومَنْ هی؟
- جعدة بنت الأشعث بن قیس.
- قد قاولنا رجلًا- یعنی سعیداً الهمدانیّ-.
- لیس إلی ذلک الّذی قاولته من سبیل.
- إنّه فارقنی لیستشیر أمّها.
- قد زوّجها من محمّد بن الأشعث.
- متی؟!!
- قبل أن آتیک.
فوافق أمیر المؤمنین، ولمّا فهم سعید بإغراء الأشعث ومخادعته له، أقبلَ نحوه یشتدّ، فقال له: «یا أعور خدعتنی!!».
- أنت أعور خبیث تستشیر فی ابن رسول اللَّه، ألست الأحمق؟!
وأقبل الأشعث إلی الإمام فقال له: «یا أبا محمّد، ألا تزور أهلک» مستعجلًا فی الأمر خوفاً من فواته، ثمّ إنّه فرش أبسطة من باب بیته إلی بیت الإمام، وزفّ ابنته إلیه «1»، بهذه الصورة کان زواج الإمام بجعدة.
3- عائشة الخثعمیّة:
ومن جملة أزواج الإمام، عائشة الخثعمیّة، تزوّجها فی حیاة أمیر المؤمنین، ولمّا قُتل
__________________________________________________
(1)- الأذکیاء لابن الجوزی،/ 34 (ط النّجف 1389 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 182
علیه السلام أقبلت إلی الإمام الحسن فأظهرت الشّماتة بوفاة أبیه، فقالت له:
«لتهنک الخلافة». ولمّا علم علیه السلام شماتتها قال لها:
«ألِقتل علیّ تظهرین الشّماتة؟ إذهبی فأنتِ طالِق».
فتلفّعت بثیابها وقعدت حتّی انقضت عدّتها، فبعث لها بقیّة صداقها وعشرة آلاف درهم صدقة لتستعین بها علی أمورها، فلمّا وصلت إلیها قالت: «متاع قلیل من حبیب مفارق» «1»، ولم یذکر التّاریخ أنّ الإمام طلّق زوجة سوی هذه وأمّ کلثوم وإمرأة من بنی شیبان، فأین کثرة الزّواج والطّلاق التی طبّل بها بعض المؤرِّخین؟
وأمّا بقیّة أزواجه اللّاتی لم نعثر علی تراجمهنّ فهنّ:
4- أمّ کلثوم بنت الفضل بن عبّاس، تزوّجها علیه السلام، ثمّ فارقها، فتزوّجها من بعده أبو موسی الأشعری «2».
5- أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه التّمیمیّ، أولدت منه ولداً أسماه طلحة.
6- أمّ بشیر بنت أبی مسعود الأنصاری، أولدت منه ولداً أسماه زیداً.
7- هند بنت عبدالرّحمان بن أبی بکر.
8- إمرأة من بنات عمرو بن أهیم المنقریّ.
9- إمرأة من ثقیف، أولدت له ولداً أسماه عمراً.
10- إمرأة من بنات زرارة.
11- إمرأة من بنی شیبان من آل همام بن مرّة: فقیل له إنّهاتری رأی الخوارج فطلّقها وقال: «إنِّی أکره أن أضمّ إلی نحری جمرة من جهنّم» «3».
12- أمّ عبداللَّه، وهی بنت الشلیل بن عبداللَّه أخو جریر البجلیّ.
__________________________________________________
(1)- تاریخ ابن عساکر، 14/ 78.
(2)- الاستیعاب، 4/ 469.
(3)- شرح ابن أبی الحدید، 16/ 21- 22، وقد ذکر أسماء هذه النّسوة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 183
13- أمّ القاسم، وهی أمّ ولد، وقیل اسمها نفیلة، وقیل رملة.
فمجموع ما تزوّجه الإمام من النِّساء هذا العدد المذکور لم یتجاوزه بقلیل، وهو کما تری لا یمتّ إلی الکثرة المزعومة بصلة، إلی هنا ینتهی بنا الحدیث عن أزواج الإمام، وقد بقیَ علینا الإشارة إلی عدد أولاده ذکوراً وأناثاً، وقد اختلف المؤرِّخون فی ذلک اختلافاً کثیراً، فقد رُوی أنّهم:
1- اثنا عشر، ثمانیة ذکوراً وأربع إناث «1».
2- خمسة عشر، الذّکور إحدی عشر، والإناث أربع «2».
3- ستّة عشر، الذّکور إحدی عشر، والإناث خمس «3».
4- تسعة عشر، الذّکور ثلاثة عشر، والبنات ستّ «4».
5- عشرون، ستّة عشر ذکراً، وأربع بنات «5».
6- اثنان وعشرون، الذّکور أربعة عشر، والإناث ثمان «6».
وقیل غیر ذلک، وقد اتّفق المؤرِّخون إنّه لم یعقِّب أحد من أولاده سوی الحسن وزید، أمّا أعلام أولاده فهم:
1- القاسم:
وفی طلیعة أولاد الإمام الحسن، القاسم، وقد استشهد مع عمِّه سیِّد الشّهداء فی واقعة کربلاء الخالدة فی دنیا الأحزان، وکان حینذاک فی ریعان الشّباب وغضارة العمر، وکالقمر
__________________________________________________
(1)- الإرشاد، 2/ 16، [ولکن الموجود فی المصادر أولاده خمسة عشر].
(2)- النفخة العنبریّة،/ 45.
(3)- المجدی،/ 19- 20، وقد نصّ علی أسمائهم [ثمّ ذکرهم کما ذکرناهم].
(4)- سرّ السّلسلة العلویّة لأبی نصر البخاری،/ 4- 5.
(5)- تذکرة الخواص لسبط ابن الجوزی،/ 214 (ط بیروت)،/ 194 [ولکن الموجود فی المصدر خمسة عشر ذکراً وثمان بنات].
(6)- الحدائق الوردیّة، ص 106.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 184
فی جماله، وبهائه، ونضارته، برز یوم الطّفّ حینما رأی ریحانة النّبیّ صلی الله علیه و آله وحیداً، قد أبیدت الصّفوة من أهل بیته، وعلا الصّراخ والعویل من ثقل النّبوّة، فلم یتمکّن أن یری ذلک، فانبری إلی عمِّه یُقبِّل یدیه ورجلیه یطلب منه الإذن للدِّفاع عنه، فأذن له، أمّا کیفیّة شهادته فتذوب لها النّفس لهولها أسیً وحسرات، وقد ذکرها المؤرِّخون وأرباب المقاتل والسّیر بالتّفصیل.
2- أبو بکر:
واسمه عبداللَّه، أمّه أمّ ولد «1» یُقال لها رملة «2»، برز یوم الطّفّ یحامی عن دین اللَّه، ویذبّ عن ریحانة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فاستشهد فی تلک الواقعة التی وتر فیها رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
3- عبداللَّه:
استشهد مع عمِّه سیِّد الشّهداء فی کارثة کربلاء، وله من العمر إحدی عشر سنة، نظر إلی عمِّه الحسین وقد أحاطت به جیوش الأمویِّین، فأقبل یشتدّ للدِّفاع عنه، وأهوی أبحر بن کعب بالسّیف لیضرب الإمام الحسین، فصاح به الغلام، ویلک یا ابن الخبیثة أتضرب عمِّی؟ واتّقی الغلام الضّربة بیده فأطنّها إلی الجلد، فإذا هی معلّقة، فاستنجد الغلام بعمِّه، فانبری إلیه الإمام فضمّه إلیه «3»، وبینما هو فی حجره إذ رماهُ حرملة ابن کاهل بسهم فذبحه «4»، ولیس فی تاریخ الإنسانیة قدیماً ولا حدیثاً مثل أولئک الفتیة من آل النّبیّ صلی الله علیه و آله فی نخوتهم ونبلهم وبطولتهم.
4- زید:
وزید أمّه خزرجیّة، کان جلیل القدر، کریم الطّبع، کثیر البرّ والإحسان، قصده النّاس من جمیع الآفاق لطلب برِّه ومعروفه، وکان یلی صدقات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله. [ثمّ ذکر کلام
__________________________________________________
(1)- تاریخ الطّبری، 5/ 468.
(2)- مقتل الحسین علیه السلام للمقرّم،/ 320، وأبصار العین،/ 36.
(3)- تاریخ الطّبری، 4/ 450- 451.
(4)- اللّهوف،/ 122.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 185
المفید فی الإرشاد، 2/ 16- 20، وابن سعد فی الطّبقات، 55/ 234، کما سندکرهما فی زید بن الحسن علیه السلام].
5- الحسن:
کان الحسن سیِّداً جلیلًا عظیم القدر، وهو وصیّ أبیه، ووالی صدقته «1»، حضر مع عمِّه الحسین علیه السلام فی واقعة کربلاء، فقاتل معه حتّی سقط إلی الأرض جریحاً، ولمّا أقبل‌أجلاف أهل الکوفة علی حزِّ رؤوس الشّهداء، وجدوا فی الحسن رمقاً، فجاء أسماء بن خارجة الفزاریّ، وکان من أخواله، فاستشفع به فشفعوه فیه، فحمله معه إلی الکوفة، وعلاجه حتّی برئ، ثمّ لحق بالمدینة، وکان یلی صدقات جدّه أمیر المؤمنین علیه السلام، وقد تزوّج بابنة عمِّه فاطمة بنت الحسین، ولمّا مات جزعت علیه جزعاً شدیداً فضربت علی قبره فسطاطاً سنة کاملة، فکانت تصلِّی فی اللّیل وتصوم فی النّهار «2»، توفِّی وعمره خمس وثلاثون سنة مسموماً قد سقاهُ السّمّ الولید عبدالملک «3».
إلی هنا ینتهی بنا الحدیث عن أولاده، وقد بحثنا عنهم بحثاً موجزاً، وعسی أن یساعدنی التوفیق فأتشرّف بالبحث عن سیرتهم وتوارت أحفادهم الإصلاحیة ضدّ الظّالمین والمستبدِّین من خلفاء الأمویِّین والعبّاسیِّین.
القرشی، حیاة الحسین، 2/ 451- 476
تلخیص الرأی فی جمیع ما تقدّم:
الکافی، الفروع، 6/ 56 رقم 4، 5، (الطّلاق- تطلیق المرأة غیر الموافقة)
قال المجلسی فی مرآة العقول، 21/ 96 فی الرّابع: موثّق.
ولعلّ غرضه علیه السلام کان استعلام حالهم ومراتب إیمانهم لا الإنکار علی ولده المعصوم المؤیّد من الحیّ القیّوم.
والخامس: مجهول.
__________________________________________________
(1)- الحدائق الوردیّة،/ 106.
(2)- البحار، 10/ 138 (ط بیروت)، 44/ 167، تنقیح المقال، 1/ 272- 273.
(3)- عمدة الطّالب (ط بیروت)،/ 120 (ط النّجف)، 100- 101.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 186
وذکر صدیقنا العلّامة المحقِّق الشیخ باقر شریف القرشی فی حیاة الحسن علیه السلام، 2/ 451- 480 (تطلیق المرأة غیر الموافقة) (ط 3/ 1393 ه ق- 1913 م).
أقول:
1- جاء فی الحدیث الرّابع من قول أمیر المؤمنین علیه السلام: «مِطْلاق» ویقصد به- واللَّه العالم- الإقدام علی الطّلاق، لأنّ الأئمّة علیهم السلام کانوا یتقیّدون بما أثر عنه صلی الله علیه و آله من قوله:
«أکره الأشیاء عندی الطّلاق». فلم یکونوا یقدمون علی الطّلاق حتّی بالنّسبة إلی الأزواج اللّاتی کنّ یخالفنّ لهم، بل وحتّی اللّائی أقدمنَ علی النّیل منهم والسّعی لهلاکهم، منهنّ أمّ الفضل الّتی سمّت الإمام الجواد علیه السلام، ومنهنّ جعدة بنت الأشعث بن قیس، الّتی سمّت الحسن علیه السلام، کما مرّ علیک.
2- ذکرتُ فی بحث مستوعب لی، أرجو اللَّه أن أوفّق إلی نشره، أنّ الحسن علیه السلام لم یسبق له أن طلّق امرأة فی حیاة أبیه أمیر المؤمنین علیه السلام، وإنّما وقع منه تطلیق المرأة الّتی کانت من الخوارج، بعدما رأی من شماتتها بمقتل أمیر المؤمنین علیه السلام.
3- وذکرتُ أیضاً: أنّ الإمام الحسن علیه السلام بعدما رجع إلی المدینة اتّجه إلی الإکثار من الأزواج، تستّراً علی نفسه من معاویة وزبانیته بأ نّه غیر متّجه إلی العمل بوظائف الإمامة، وهذا کان بعد مقتل أمیر المؤمنین علیه السلام، وأنّ معاویة حیث کان من شروط الإمام علیه السلام معه أن لا یأخذ أحداً من شیعته وشیعة أبیه علیهما السلام، بما سلف منهم ضدّ معاویة، فإنّ معاویة بدأ بتتبّع الشّیعة بعد أن دسّ إلی الإمام الحسن علیه السلام السّمّ علی ید زوجته جعدة بنت الأشعث بن قیس. فعمد إلی حجر بن عدیّ وجماعته فی دسیسة نظّمها لهم، فسیّرهم إلی دمشق وصلبهم فی مرج عذراء، فی قصّة من أشهر المآسی فی التاریخ الإسلامی.
4- وذکرتُ أنّ الأزواج الّتی ثبت أنّهنّ کنّ أزواجاً له علیه السلام لا یتجاوز أصابع الید بل أقلّ منه، فکیف بمَن طلّقهنّ وذکر صدیقنا العلّامة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 187
5- وذکر صدیقنا ... وأثبتُّ أنّ هذه الأحادیث وُضعت ولُفِّقت من بنی العبّاس حینما عارضهم وُلد الإمام الحسن علیه السلام بثوراتهم، فأرادوا الطّعن بأبیهم الإمام الحسن علیه السلام، نکایة منهم بوُلده.
العلّامة محمّدرضا الجعفری
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 188

حدیث الإمام الحسن المجتبی علیه السلام لأبناءه وأبناء أخیه علیه السلام‌

قال: أخبرنا مالک بن إسماعیل «1» أبو غسّان النّهدی، قال: حدّثنا مسعود بن سعد، قال: حدّثنا یونس بن عبداللَّه بن أبی فروة، عن شرحبیل أبی سعید «2»، قال: دعا الحسن ابن علیّ بنیه وبنی أخیه، فقال: یا بنیَّ وبنی أخی، إنّکم صغار قوم یوشک «3» أن تکونوا کبار آخرین، فتعلّموا العلم، فمَن لم یستطع منکم أن یرویه أو یحفظه فلیکتبه ولیضعه فی بیته.
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 64 رقم 98/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 85- 86، ط المحمودی،/ 167 رقم 283، تهذیب ابن بدران، 4/ 219
یونس بن عبداللَّه بن أبی فروة «4»، عن الحسن بن علیّ، روی عنه أبو سعید «5» الجعفیّ،
__________________________________________________
(1)- [فی تاریخ دمشق مکانه: «أخبرنا أبوبکر ابن المزرقی، أنا أبو بکر الخطیب، أنا أبو الحسن بن زرقویه، أنا أبو عمرو بن السّمّاک، نا حنبل بن إسحاق، نا أبو ...].
(2)- کان فی الأصل هنا: أبی سعید، وفی الحدیث الآتی: أبو سعد وهو الصحیح، کما فی الطّبقات، 5/ 310، قال شرحبیل بن سعد، مولی الأنصار، ویُکنّی أبا سعد ... فی الجرح والتعدیل، 4/ 338: شرحبیل بن سعد أبو سعد الخطمی الأنصاری مولاهم، وکان عالماً بالمغازی ... ولم یکن أحد بالمدینة أعلم بالمغازی والبدریِّین منه، فاحتاج، فکأنّهم اتّهموه وکانوا یخافون إذا جاء إلی الرّجل یطلب منه شیئاً فلم یعطه أن یقول: لم یشهد أبوک بدراً!
أقول: هکذا لعبوا بالتّاریخ منذ البدایة وقلّبوا الحقائق حسب حاجاتهم المادِّیة والسّیاسیّة وإلی اللَّه المشتکی.
ورواه المزی فی تهذیب الکمال فی ترجمة الحسن علیه السلام.
(3)- [تاریخ دمشق: یوشکوا].
(4)- هکذا فی الأصلین، وحکی صاحب التّعجیل، ص 460: أنّ فی هذا الکتاب: «یونس بن عبداللَّه عن‌أبی فروة»، ثمّ قال: «وتبعه ابن حبّان فی الثّقات حرفاً بحرف». أقول: فی نسختنا من الثّقات: «یونس بن عبداللَّه بن فروة»، ثمّ استظهر الحافظ أنّ کلمة «عن» تصحیف، والصّواب: «یونس بن عبداللَّه بن أبی فروة». أقول: وهو فی الأصلین عندنا علی الصّواب وللَّه الحمد- ح.
(5)- هکذا فی قطّ والثّقات والتّعجیل، نقلًا عن هذا الکتاب، ثمّ قال: «وأبو سعید الجعفیّ هو یحیی بن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 189
وقال القاسم بن یزید الجرمیّ «1»، نا أبو سعید الجعفیّ، عن یونس بن عبداللَّه بن أبی فروة:
إنّ الحسن بن علیّ جمع بنیه وبنی أخیه، فقال: یا بنیّ وبنی أخی، إنّکم صغار قوم فتوشکون أن تکونوا کباراً، فتعلّموا العلم، فمَن لم یستطع أن یحفظه أو یرویه فلیکتبه ویضعه «2» فی بیته.
البخاری، التاریخ الکبیر، 8/ 407 رقم 3501
ودعا الحسن بن علیّ علیه السلام بنیه وبنی أخیه، فقال: یا بنی أخی، إنّکم صغار قوم وتوشکون أن تکونوا کبار قوم آخرین، فتعلّموا العلم، فمَن لم یستطع منکم یرویه أو یحفظه فلیکتبه ولیجعله فی بیته.
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 214
أخبرنا أبو المظفّر بن القُشیری، أنا أبو بکر البیهقی، أنا أبو عبداللَّه الحافظ وأبو سعید ابن أبی عمر، قالا: نا أبو العبّاس محمّد بن یعقوب، نا عبداللَّه بن أحمد بن حنبل، حدّثنی أبی، نا مطلب بن زیاد أبو محمّد، نا محمّد بن أبان، قال: قال الحسن بن علیّ لبنیه وبنی أخیه: تعلّموا فإنّکم صغار قوم الیوم وتکونوا کبارهم غداً، فمَن لم یحفظ منکم فلیکتب.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 86
__________________________________________________
- سلیمان». أقول: قد مرّت ترجمته رقم (2999)، وفیها: «یحیی بن سلیمان أبو سعید الجعفیّ»، ووقع فی صف هنا «أبو شعبة» خطأً- ح.
(1)- ضبطه فی التّقریب وغیره، ووقع فی الأصلین «الحرمیّ» کذا- ح.
(2)- قط: «ولیضعه».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 191

القاسم ابن الإمام الحسن المجتبی علیهما السلام‌

اشاره

موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 193

سماته العائلیّة

القاسم بن الحسن بن علیّ، وأمّه أمّ ولد.
الرّسّان، تسمیة من قتل (من تراثنا)،/ 150/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 171؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
ثمّ قُتِل القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب.
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 257/ عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2628، الحسین بن علیّ،/ 87
وقُتِل القاسم بن الحسن بن علیّ- وأمّه أمّ ولد-. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 468
وکانت أمّ القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب أمّ ولد.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 311، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 559
والقاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام وهو أخو أبی بکر بن الحسن المقتول قبله لأبیه وأمّه. «2»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 58/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 152؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 251
__________________________________________________
(1)- قاسم بن حسن بن علی نیز کشته شد. مادرش کنیز بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3083
(2)- قاسم بن حسن بن علی بن ابی‌طالب علیهما السلام
قاسم بن حسن برادرِ پدر و مادری همان ابو بکر بن حسن است که پیش از او کشته شد.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 85
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 194
القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهما السلام هو أخ أبی بکر بن الحسن لأبیه وأمّه.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 401
وقُتِل القاسم بن الحسن أیضاً.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 302
ثمّ عون بن جعفر، ثمّ القاسم بن الحسن بن علیّ، ثمّ عبداللَّه بن الحسین، ثمّ عبداللَّه ابن علیّ، ثمّ عثمان بن علیّ، ثمّ عبدالرّحمان بن عقیل، ثمّ محمّد بن عبداللَّه بن جعفر، ثمّ الحسین علیه السلام وتتابعوا بعده.
سبط بن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 256
وقُتِل مع الحسین؛ ابن أخیه القاسم بن الحسن.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 217 (ط دار الفکر)، 4/ 431؛ العبر، 1/ 65، 66؛ مثله الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 132؛ الدّیاربکری، تاریخ الخمیس «1»، 2/ 298
ممّن قُتل مع الحسین یوم عاشوراء [...] ابن أخیه القاسم بن الحسن.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 352
ثمّ [بعد عبدالرّحمان وجعفر ابنی عقیل بن أبی طالب علیهم السلام] قتل القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 185
قتلوا معه [...] وابن أخیه قاسم بن الحسن.
ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 66- 67
السّیِّد القاسم ابن أبی محمّد الحسن السّبط علیه السلام.
ابن شدقم، تحفة اللّباب،/ 216
القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب قتل مع عمّه بالطّفّ، وقد وقع التّسلیم علیه فی الزّیارتین الرّجبیّة والنّاحیة المقدّسة، وأمّه أمّ ولد لم تسمّ.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 2/ 18
__________________________________________________
(1)- [حکاه تاریخ الخمیس عن مرآة الجنان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 195
القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام، أمّه أمّ أبی بکر، یقال إنّ اسمها رملة.
السّماوی، إبصار العین،/ 36
أقول: قال ابن الأثیر: أبو بکر وقاسم ابنا الحسن، أمّهما أمّ ولد «1» لا تعرف «1»، قتلا بالطّفّ مع الحسین بن علیّ علیه السلام.
وقال صاحب کتاب الدرّ النّظیم: عمرو بن الحسن، وأخواه القاسم وعبداللَّه أبناء الحسن علیه السلام، أمّهم أمّ ولد «1» لا تعرف «1».
وقال صاحب الحدائق «2» وغیره: أبو بکر بن الحسن وأخوه القاسم أمّهما «2» رملة.
«1» وقال أبو الفرج: القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام: وهو أخو أبی بکر ابن الحسن علیه السلام المقتول قبله لأبیه وأمّه، کما ذکرنا آنفاً أمّه أمّ ولد لا تعرف أمَةٌ «1».
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 152/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 252
القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام وأمّه أمّ ولد. «3»
القمی، نفس المهموم،/ 321/ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 608
قال فی (الأسرار) فی القاسم علیه السلام، هو غصن من أغصان شجرة النّبوّة، وثمرة من ثمرات الإمامة والخلافة، وأنّ فتیان بنی هاشم قد ارتضعوا من ثدی الفتوّة ولبان الشّجاعة، وأغلمة بنی عبدالمطّلب کبروا فی ظلّ النّباهة والشّهامة، وللَّه درّ مَنْ قال:
وضجیع طفلهم وإن ثوی منهم فتی فمع المهنّد یُقبرُ
فکأ نّهم یرجون لقیا ربّهم بالبیض تشفع عنده وتکفرُ
قال الآخر:
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2- 2) [وسیلة الدّارین: أمّه].
(3)- قاسم بن حسن بن علی بن ابی‌طالب. مادرش امّ ولد است.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 147
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 196
فولیدهم فی المهد یألف سیفه فکأ نّه والسّیف قد ولدا معاً
وقال السّیِّد السّند الحبر المعتمد المرحوم الحاج السّیِّد جواد رحمه الله أستاذ جمیع القرّاء فی کربلاء المشرّفة:
کأنّ الحرب ربّتهم صغارا وهم شکروا مساعیها کبارا
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 462- 463
قاسم بن الحسن بن علیّ علیهم السلام: [...] من أمّه رملة أو نجمة.
وثلاثة إخوة وهم: أبو بکر والقاسم وعبداللَّه أولاد الحسن علیه السلام. «1»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 250، 253، 416
__________________________________________________
(1)- رمله وقیل نجمه
مادر قاسم بن الحسن از بانوان دشت کربلا است که تفصیل آن را و زبان حال او را در فرسان الهیجاء و مراتی ذکر کرده‌ام و ظاهراً بودن این مخدره در زمین کربلا در نزد ارباب مقاتل مسلّم است.
محلاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 299
قاسم بن حسن بن علی بن ابی‌طالب
نام او در زیارت، الإرشاد، طبری، مقاتل الطالبیین، مروج الذهب و مقتل الحسین بیان شده است. قاسم بن حسن برادر ابو بکر بن حسن می‌باشد که پیش از او به شهادت رسیده بود.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 127
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 197
وبعد:
وعدّه من ولد الإمام الحسن المجتبی علیه السلام عند:
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 304- 305، أنساب الأشراف، 3/ 73/ عنه:
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 201
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 215
تاریخ أهل البیت،/ 100/ ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 18
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 183
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 63
المفید، الإرشاد، 2/ 16/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 576؛ العلّامة الحلِّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 441- 442؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166؛ المجلسی، البحار، 44/ 163؛ البحرانی، العوالم، 16/ 305؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 336؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 250؛ خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 32؛ تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 69؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 58- 59
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 103
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 342
ابن الخشّاب، تاریخ موالید الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 174/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 576؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 249- 250
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 70 (ط بیروت)،/ 244/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 575- 576؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 340
سبط بن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 214، 256/ عنه: الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 201
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 106
الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 580
محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 143/ عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 293- 294؛ الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 201
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 198
رضی الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 352
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 187 (ط دار الفکر)، 4/ 401
المقریزی، اتّعاظ الحنفاء،/ 8
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 89
محمّد کاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة،/ 45
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 294
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 32
مدرسی، جنات الخلود،/ 20
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 200
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 270
الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 88
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 199
عدّ أمّ القاسم بن الإمام الحسن المجتبی علیه السلام «أمّ ولد» عند:
الرّسّان، تسمیة من قتل (من تراثنا)،/ 150/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 171؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 28/ عنه: سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 214- 215
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 304- 305، أنساب الأشراف، 3/ 73
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 311؛ السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 55
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 58/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 152؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 251
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 108، مقتل الحسین،/ 38/ عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 197؛ مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 185 (ذکر فی جملة الشّهداء علیهم السلام)
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 179
المفید، الإرشاد، 2/ 16/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 576؛ العلّامة الحلِّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 441- 442؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166؛ المجلسی، البحار، 44/ 163؛ البحرانی، العوالم، 16/ 305؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 336، الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 250؛ خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 32؛ تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 69؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 58- 59
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 212/ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 373
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 342
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 29- 30/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 168- 169؛ البحرانی، العوالم، 16/ 306؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 323؛ مثله محمّد ابن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 32- 33
رضی الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 352
القمی، نفس المهموم،/ 321/ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 608
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 200
القمی، نفس المهموم،/ 680
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 563
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 354
التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم والآل علیهم السلام،/ 119 (أمّه أمّ ولد)
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 456
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 201
عدّه من الشّهداء علیهم السلام عند:
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 76
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 28/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 13؛ سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 215
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 50
ابن خیّاط، التّاریخ،/ 179
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 490، 491/ عنه: المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 268
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 422، أنساب الأشراف، 3/ 223
الطّبری، التّاریخ، 5/ 468
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 71
المسعودی، التّنبیه والإشراف،/ 304
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 309، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 558
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 58
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 108، مقتل الحسین،/ 38/ عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 107؛ مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 185
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 179
المفید، الإرشاد، 2/ 129- 130/ عنه: الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 263
المفید، الإرشاد، 2/ 23/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 580؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166؛ المجلسی، البحار، 44/ 167؛ البحرانی، العوالم، 16/ 311؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 240؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 250؛ القمی، نفس المهموم،/ 680
أبو طالب الزّیدی، الإفادة،/ 52/ عنه: مجد الدّین الیمنی، التّحف،/ 56
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 39
المجدی،/ 19
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 202
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 212/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 163؛ البحرانی، العوالم، 16/ 305؛ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 373
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 250، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 108
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 401
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 46- 47
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 30/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 169؛ البحرانی، العوالم، 16/ 306؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 323؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 33
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 112/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 62- 63؛ البحرانی، العوالم، 17/ 343؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 20؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 462؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 241؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 329- 330
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 302
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 106
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 254
عماد الدین طبری، کامل بهائی، 2/ 303
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 446
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 59
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 462
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 187 (ط دار الفکر)، 4/ 401
الزّرندی، درر السّمطین،/ 218
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 12/ 425
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 189
المقریزی، اتّعاظ الحنفاء،/ 8
المخزومی، صحاح الأخبار،/ 30
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 203
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 294
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 33، 34
الطّریحی، المنتخب، 1/ 37
مجلسی، جلاء العیون،/ 695
مدرسی، جنات الخلود،/ 20
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 233، 332، 463
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 276
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهداء علیه السلام، 2/ 323، 326
الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 90
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 610
آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 296
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 354- 355 والهامش
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 456
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 204

عمره علیه السلام‌

هو ابن ستّ عشرة سنة.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 401
وله من العمر أربعة عشر سنة. «1»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 79
له من العمر أربعة عشر سنة، وقیل ثلاثة عشر سنة.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 165/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 248
وقد تُوفِّی أبوه الحسن علیه السلام وله من العمر نحوٌ من أربع سنین، فربّاه عمّه الحسین علیه السلام.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 357
وقد أطبقت کلمات المؤرِّخین وأرباب المقاتل علی التّعبیر عن عمره یوم الطّفّ بأ نّه لم یبلغ الحلم، وربّما قیل بأ نّه ابن أربع عشرة سنة.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 355
قال المرحوم الملّا محمّد صالح الحلِّیّ الکوّاز:
تلک الوجوه المشرقات کأ نّها الأقمار تسبح فی غدیر دماء
إلی أن قال:
خُضِبوا وما شابوا وکان خضابهم بدمٍ من الأوداج لا الحنّاء
__________________________________________________
(1)- و این عبداللَّه ملقب به عبداللَّه اکبر و مکنی به ابو بکر بود و سالیان عمر از قاسم افزون داشت. چه قاسم به اتفاق علمای سیر، حدود تکلیف را مالک و مشرف نبود؛ اگرچه من بنده این خبر را استوار نمی‌دارم، لکن در تقویت خردسالی قاسم می‌نگارم: «در تذکرة الائمة مسطور است که قاسم در یوم طف نُه ساله بود.»
درهر حال، عبداللَّه را از قاسم سال عمر افزون بود؛ لکن در مقاتلت اعدا قاسم از عبداللَّه سبقت جست و قبل از او شهید شد. شرح شهادت عبداللَّه اصغر را در هنگام شهادت حسین علیه السلام مرقوم خواهیم داشت.
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 2/ 330
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 205
کأنّ هذا الأدیب اقتبس هذا المعنی من لسان علیّ علیه السلام حیث قال یوم صفّین: ألا وإنّ خضاب الرّجال الدّماء وخضاب النِّساء الحنّاء. یقول الکوّاز: هذا الشّاعر الأدیب اللّبیب: الأمر کما ذکرت یا أمیر المؤمنین، وکما وصفت یهنّیک حال أولادک یوم الطّفّ، حیث خضبوا من دماء نحورهم، ومراده القاسم بن الحسن علیه السلام، وهو غلام صغیر لم یبلغ الحلم وله من العمر ثلاثة عشر سنة، توفّی الحسن علیه السلام وله سنتان، وربّاه الحسین علیه السلام فی حجره.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 463
وفی بعض الکتب: توفِّی الحسن علیه السلام وللقاسم سنتان، فربّاه الحسین علیه السلام فی حجره وکفله مع سایر إخوته، وکان یوم عاشورا عمر القاسم ثلاثة عشر سنة. کان غلاماً لم یبلغ الحلم.
المیانجی، العیون العبری،/ 161
وُلِد فی المدینة [...] فی سنة سبعة وأربعین من الهجرة، وبقیَ مع أبیه سنتین، ورُبِّیَ تربیة تامّة فی ید عمّه الکریم الحسین علیه السلام، وبناءً علی هذا، یکون عمره فی واقعة الطّفّ ثلاثة عشر سنة هذا.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 253
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 206

زواجه علیه السلام «1»

وأمّا قصّة تزویج فاطمة من القاسم بن الحسن علیه السلام فی وقعة الطّفّ فلا مسحة لها من الواقع، ولا یجوز نقلها فی المحافل والمنابر وما فی بعض الکتب من نقلها عن بعض الکتب المجهولة المؤلّف، وکذا ما ذکر فی المنتخب للطّریحی رحمه الله، لا یعتمد علیه أصلًا، وتحقیق المطلب یحتاج إلی بسط فی الکلام، ولا مجال له فی المقام. وقد ذکرنا ترجمة فاطمة علیها السلام تفصیلًا فی بعض مجامیعنا، واللَّه الموفِّق. «2»
الجزائری، الأنوار النّعمانیّة (الهامش)، 3/ 246
فی تأیید وتسدید ما روینا فی هذا المجلس من أنّ الإمام المظلوم علیه السلام زوّج القاسم بنته المسمّاة زبیدة: وهی الّتی ولدتها شاه زنان بنت الملک یزدجرد- من الملوک الکسرویّة- وکانت شاه‌زنان خالة سیِّد السّاجدین علیه السلام، وقد تزوّج بها سیِّد الشّهداء علیه السلام بعد وفاة أمّ سیِّد السّاجدین، ویحتمل أن یکون اسم هذه الامرأة شهربانو، واسم أمّ سیِّد السّاجدین شاه زنان.
__________________________________________________
(1)- و قصه دامادی او در کتب معتبره به نظر فقیر نرسیده است.
مجلسی، جلاء العیون،/ 676
(2)- از این حدیث مکشوف افتاد که: حدیث دامادی قاسم بن حسن در کربلا و تزویج کردن حسین علیه السلام فاطمه را با او از اکاذیب روات است. حسین علیه السلام را دو دختر افزون نبود: یکی فاطمه زوجه حسن مثنی و آن دیگر سکینه بود. بعضی گویند: «او را دختری دیگر بود که زینب نام داشت». و اگر به اخبار نااستوار 1 متوسل شوند که او را فاطمه دیگر بود و ما بپذیریم، خواهیم گفت: «او فاطمه صغری است و او در مدینه جا داشت. او را نتوان به قاسم بن حسن بست.»
1. نااستوار: نادرست.
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 2/ 324
بدان که حکایت عروسی که در منتخب طریحی است، مرسلًا و در «مدینة المعاجز» از آن نقل شده است، اصلی ندارد. و یقیناً دروغ است و فاطمه بنت مولانا الحسین زوجه حسن مثنی بود و شوهر او در واقعه کربلا با او بود و زخم بسیار برداشت و اسماء بن خارجه او را به کوفه برد و مداوا کرد و چون صحیح شد، به مدینه روانه نمود، و آنچه در کتاب «وحی کودک» آمده است ممکن است مراد او دامادی وهب بن عبداللَّه کلبی باشد که به عزا مبدل شد؛ والعلم عند اللَّه تعالی.
قائنی، کبریت احمر،/ 309
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 207
فنقول: إنّ قضیّة تزویج القاسم، وقضیّة وقوع الزّفاف فی کربلاء، وهکذا جملة من القضایا الّتی تذکر فی بعض مجالس هذا الکتاب، وذلک کالقضیّة المتضمّنة لدفن رأس القاسم فی قریة من قری الشّمرانات، والقضیّة المتضمّنة للوقائع الواقعة لولد القاسم المسمّی بالقاسم الثّانی والمشتهر عند عوامّ النّاس بشهزاده قاسم، وذلک کواقعة خروجه علی بنی أمیّة وفوزه بالشّهادة، وکون مدفنه عند مدفن رأس أبیه القاسم ابن الإمام الحسن المجتبی علیه السلام، إنّما تؤیّد وتسدِّد وتستحکم بأمور:
فمنها: أنّ تلک القضایا من الأمور المتسامعة المتظافرة عند أهالی تلک القری من قری الشّمرانات، یرویها الخلف عن السّلف، فی کلّ عصر من الأعصار، وفی کلّ قرن من القرون، روایة علی نمط التّسامع والتّظافر، بحیث یفید العلم والیقین بالنّسبة إلی المطلب، حتّی أنّ أهل القریة الّتی فیها المقبرة الشّریفة والقبّة المبارکة لهذین السّیِّدین الطّیِّبین الطّاهرین الشّهیدین، یفتخرون فی کلّ عصر من الأعصار، ویتباهون فی کلّ قرن من القرون، بأنّ آباءهم الأوّلین وأسلافهم الأقدمین قد نصروا شهزاده قاسم، وبذلوا مهجهم دونه فی حروبه ومقاتلاته مع بنی أمیّة (لعنهم اللَّه)، ویعدّون ذلک فی أنسابهم وأحسابهم شرفاً عظیماً ومفخراً کبیراً، ویعیبون أهالی جملة من القری فی الشّمرانات، ویذمّونهم بتخلّف آبائهم الأوّلین وأسلافهم الأقدمین عن نصرة شهزاده قاسم، وبحضورهم فی عسکر بنی أمیّة.
فأهالی تلک القری بین ساکتین فی هذا المقام بقبولهم تطرّق العار علیهم، وبین المنکرین عدم نصرة أسلافهم له، ولیس فیهم مَن ینکر أصل تلک الوقائع وینفی تلک القضایا.
ومنها: أنّه لمّا قتل شهزاده قاسم، وأراد جمع دفنه فی موضع شهادته أو موضع آخر، وجدت صیحة عالیة من جانب مدفن رأس القاسم، مشتملة علی مقالة: ادفنوا الطّیِّب الطّاهر، وذلک أیضاً من الأمور المتسامعة المتظافرة عند أهل تلک القریة، بل عند أهالی تلک القری، یرویه الخلف عن السّلف فی کلّ عصر وقرن.
ومنها: وجود الآثار الظّاهرة، والأمارات الواضحة، والعلامات السّاطعة، والشّواهد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 208
اللّامعة، وذلک مثل ظهور خوارق العادات، وقضاء الحوائج عند تلک المقبرة الشّریفة.
ثمّ إن شئت البیان فی معرفة تلک المقبرة، فاعلم أنّها واقعة فی قریة مسمّاة «بدر العُلیا»، وهی فی السّمت الشّمالی من طهران، وبعدها بما یقرب من مسافة فرسخین، والحجرة الّتی قد وضع الرّأس الشّریف فیها، أی من حجرات دار تلک الامرأة الصّالحة الأنصاریّة، قد صارت ببرکات الرّأس الأطهر الأنور منبع ماء، وتلک الحجرة فی السّمت الشّرقی من المقبرة المطهّرة، والمسافة بینهما بما یقرب من مسافة ألف قدم، ویکون دائماً فی ذلک المنبع حیتان صغار فی غایة الکثرة، ولا یخرج واحد منها إلی خارج منبع الماء، ولا یصید النّاس شیئاً من تلک الحیتان احتراماً وتعظیماً لذلک المکان الشّریف.
وأمّا مصرع القاسم الثّانی المشتهر بشهزاده قاسم وموضع شهادته، فکان فی قریة مسمّاة «بدر السّفلی»، ویقال لها «دزاشوب»، وذلک هو المشهور عند النّاس، ولعلّ تسمیتها بذلک لأجل وقوع القتال والمعرکة فیها، والمسافة بینها وبین المقبرة المبارکة بمقدار نصف فرسخ.
ثمّ أنّ سبب دفن جسد القاسم الثّانی عند مدفن رأس أبیه دون مصرعه ومشهده، وهو ما أشرنا إلیه، وقد وضع من قدیم الزّمان إلی الآن لمدفن القاسم ومدفن جسد ولده صندوق واحد، کما فی سائر المشاهد المقدّسة والضّرائح المطهّرة.
وبالجملة، فإنّ تلک المقبرة الشّریفة مطاف ومزار الشّیعة من قدیم الزّمان إلی الآن.
فهذا النّمط من التّسامع والتّظافر، والسّیرة المستمرّة، ممّا لا یحتاج إلی إقامة بیِّنة وشواهد أخری علیه.
وأمّا مقبرة زوجة القاسم، أی بنت سیِّد الشّهداء (روحی له الفداء) وهی المسمّاة عند النّاس ب «زبیدة خاتون»، فهی واقعة فی محلّة من محلّات الرّی، والمسافة بینها وبین مقبرة السّیِّد الأجل «عبدالعظیم الحسنی» المشتهر عند النّاس بشهزاده عبدالعظیم، بما یقرب من ثلث فرسخ.
وقد حدّثنی جمع کثیر بوجود أمارات وشواهد کثیرة دالّة علی صدق تلک القضیّة،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 209
أی علی کون قبر بنت سیِّد الشّهداء، أی زوجة القاسم فی ذلک المکان، وقد صرف وأنفق فی هذه الأزمنة واحد من التّجّار الأخیار أموالًا کثیرة فی تعمیر تلک المقبرة الشّریفة وما یتعلّق بها، من القبّة والحجرات والصّحن ونحو ذلک.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 310- 311
صرّح جمع من أهل السِّیَر بأ نّه کان صغیراً لم یبلغ الحلم. وأمّا ما أرسله فی المنتخب من إرسال قصّة تزویجه، فلم أقف ولا سائر أهل التّتبّع علی ذلک فی شی‌ء من کتب السِّیَر والمقاتل المعتبرة.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 2/ 18- 19
أقول: إنّه نقل فی الکتب المعتبرة مبارزة القاسم یوم الطّفّ، کما ذکرنا آنفاً بتفصیله من طریق المخالف والمؤالف، ولم یذکر فی تلک الکتب تزویجه فی وقعة الطّفّ إلّافی المنتخب، فإنّه ذکر قصّة تزویجه علیه السلام نقلًا عن الغیر، فقال: إنّ هذه القضیّة لم نظفر بها فی الکتب المعتبرة والرّوایات المعتمدة، فکأ نّه رحمه الله لم یعتمد علی ذلک النّقل، ونحن أیضاً قد تصفّحنا بمقدار وسعنا عن ما نقل ولم نجد فیه ما یعتمد علیه من الآثار المثبّتة لتلک القضیّة، وذلک الفاضل أیضاً لم ینسبه إلی أحد، بل نسبه إلی قیل ولا یثبّت به شی‌ء، انتهی.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 154
کلّ ما یذکر فی عرس القاسم غیر صحیح لعدم بلوغه سنّ الزّواج، ولم یرد به نصّ صحیح من المؤرِّخین. والشّیخ فخر الدّین الطّریحی عظیم القدر جلیل فی العلم، فلا یمکن لأحد أن یتصوّر فی حقِّه هذه الخرافة، فثبوتها فی کتابه «المنتخب» مدسوسة فی الکتاب، وسیحاکم الطّریحی واضعها فی کتابه! وما أدری من أین أثبت عرسه فضیلة السّیِّد علیّ محمّد اللّکنهوی الملقّب (تاج العلماء)، فکتب رسالة فی عرسه سمّاها «القاسمیّة» کما جاء فی الذّریعة للطّهرانی ج 17 ص 4 رقم 19.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 264
أقول: تمّ إنّه نقل فی الکتب خروج قاسم بن الحسن علیه السلام ومبارزته، ولیس فیها ذکر مصاهرته إلّافی المنتخب، فإنّه ذکر قصّة مصاهرته، ولکن لمّا ذکر الفاضل المتبحِّر أنّ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 210
هذه القصّة لم یظفر بها فی الکتب المعتبرة والرّوایات المعتمدة، وکأ نّه لم یعتمد علی هذا النّقل فیه، صفحنا نحن أیضاً عن نقله، لأنّ النّاقل أیضاً لم ینسب إلی أحد.
القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 195
قضیّة تزویج القاسم لا أساس لها: قد ذکرنا أنّ أرباب المقاتل والسِّیَر والتّواریخ نقلوا مبارزة القاسم من طریق المخالف والمؤالف ولم یذکر فی تلک الکتب تزویجه فی وقعة الطّفّ إلّا فی منتخب الشّیخ الطّریحی صاحب مجمع البحرین نقلًا عن الغیر، فقال: إنّ هذه لم نظفر بها فی الکتب المعتبرة والرّوایات المعتمدة، فکأ نّه رحمه الله لم یعتمد علی ذلک النّقل، ولذا لم ینسبه إلی أحد، بل نسبه إلی قیل، ولا یثبّت به شی‌ء. «1»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 252
__________________________________________________
(1)- تحقیق درباره عروسی حضرت قاسم علیه السلام
ناگفته نماند، پس از فراغت از نگارش آنچه راجع به عبداللَّه رضیع و علی اصغر بود و بررسی بر تاریخ اطفال تیر خورده سیدالشهدا علیه آلاف التحیة والثناء شد، یکی از فضلا درخواست کرد که راجع به حضرت قاسم بن امام حسن مجتبی علیه السلام که در کربلا به شهادت رسیده و در موضوع عروسی او که در کربلا ادّعا کرده‌اند، چند سطر نگارش یابد. سؤال ایشان را اجابت نموده [است] و این سطور را می‌نگارد:
اوّلًا: موضوع عروسی قاسم علیه السلام در کتابی به غیر از منتخب شیخ طریحی (ره) پیدا نشده است، و در منتخب هم تصریح کرده که آن را در کتب معتبره نیافته و مورد اعتماد قرار نداده است و سید الشهدا علیه السلام دختری داشته باشد که او را به حضرت قاسم علیه السلام تزویج کند، [این که] وجود ندارد؛ زیرا آنچه در کتب معتبره ذکر کرده‌اند، برای امام حسین علیه السلام، دو دختر [به نام‌های] فاطمه و سکینه [است]، و بعضی‌ها سومی را به نام زینب نگارش داده‌اند و در بعضی کتب مانند «مطالب السؤول» محمّد بن طلحه شافعی دختر چهارمی نیز از بنات امام علیه السلام به شمار آورده، ولی نام او را ذکر نکرده است. اما فاطمه صغری که در مدینه مانده باشد، در کتب امامیّه به نظر نرسیده؛ یعنی اصل ناقل وجود او و ماندنش در مدینه، از کتب سنی‌ها شهرت یافته و به بعض کتب امامیّه از آن‌ها نقل شده و در اغلب کتب معتبره سنی‌ها هم نقل نشده است. پس در روز عاشورا، کدام دختر امام علیه السلام به قاسم علیه السلام تزویج شده است؟
اما فاطمه علیها السلام تزویج به جناب حسن مثنی رضوان اللَّه علیه شده بود که از بزرگان علما مانند شیخ مفید (ره) و از علمای اهل سنت نقل کرده‌اند که سیدالشهدا علیه السلام حسن مثنی (ره) را مختار کرد که یکی از دخترهایش از فاطمه و سکینه، هر کدام را بخواهد، به او تزویج کند. در این‌جا نقل‌ها مختلف است که حسن مثنی خودش فاطمه را اختیار کرد یا او خجالت کشید و سخنی نگفت. امام علیه السلام فرمود که فاطمه را به تو تزویج می‌کنم؛-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 211
__________________________________________________
- زیرا او به مادرم فاطمه زهرا سلام اللَّه علیها شباهت دارد و حسن مثنی با عیالش فاطمه علیها السلام در کربلا بود و امام حسین علیه السلام بعضی از ودایع امامت را به فاطمه علیها السلام روز عاشورا سپرد که بعداً به برادرش حضرت سجّاد سلام اللَّه علیه بدهد و آن بانوی عصمت جده سادات حسنی و طباطبائیان است و آن‌ها به واسطه او حسینی اند.
و اما سکینه، شوهرش عبارت از پسر عمویش عبداللَّه بن امام حسن بن امیر المؤمنین علیه السلام است که قبل از واقعه کربلا تزویج آن‌ها واقع شده بود و عبداللَّه در کربلا شهید شد. شیخ طبرسی (ره) در «اعلام الوری» گوید: «وکان عبداللَّه بن الحسن علیه السلام قد زوّجه الحسین ابنته سکینة فقُتل قبل أن یبنی بها» 1.
و ابو الفرج اصفهانی نیز در «اغانی» به این موضوع تصریح کرده است (ج 14، ص 163). ابو الحسن عمری در کتاب «المجدی» نیز نقل کرده است و آن کتاب از کتب معتبر در انساب است.
و اما زینب از اولاد سیدالشهدا علیه السلام. چون ذکری از او در کتب معتبره به غیر از ذکر نامش نیست، معلوم می‌شود در حال صغر از دنیا رفته است و بعید نیست که او به نام رقیه معروف شده باشد که در دمشق مدفون است. شاید جهت معروف شدن وی به نام رقیه [این باشد که] در مدفن او در دمشق، به نام رقیه بنت امام امیر المؤمنین علیه السلام نوشته‌اند. ولی او دختر سیدالشهدا علیه السلام است، و علامه سماوی (ره) در رساله موالید الأئمه علیهم السلام، یکی از دختران سیدالشهدا علیه السلام را به نام رقیة شمرده است.
و اما به دختر چهارمی در «مطالب السؤول» اشاره شده، اما نامش را ذکر نکرده و در تواریخ معتبره شرح حالی از وی در دست نیست و اگر صحت داشته باشد، شاید او است که به نام فاطمه است و در مدینه مانده باشد؛ واللَّه أعلم.
پس موضوع قصه عروسی قاسم علیه السلام صحت ندارد و لذا علامه مامقانی (ره) در «تنقیح المقال» فرموده [است]: «آنچه در منتخب از قصه تزویج قاسم علیه السلام مرسلا نقل شده، من و سایر اهل تتبع در کتاب‌های سیر و تواریخ و مقاتل معتبره بر آن اطلاع نیافتیم.»
رجوع شود در «تنقیح» به ترجمه حضرت قاسم علیه السلام.
ثانیاً: بسیار دور از اعتبار است که همچو قضیه‌ای روز عاشورا با آن اوضاع و احوال و شدت بلایا و مصایب اتفاق افتد؛ گرچه بعضی‌ها بعض تقریبات ذکر کرده‌اند؛ ولی هیچ کدام باور کردنی نیست و باید از آنچه در خصوص این قضیه علامه فقیه عالم ربانی حاج شیخ جعفر شوشتری رحمه اللَّه فرموده و در «فواید المشاهد» ثبت است، غفلت ننمود و به کلمات آن بزرگوار مراجعه کرد.
به نظرم می‌رسد که در قصه عروسی قاسم علیه السلام که هنوز به حد بلوغ نرسیده بود، اشتباه شده و قصه عروسی حسن مثنی به صورت عروسی به نام قاسم علیه السلام در افواه شهرت یافته؛ چون فاطمه علیها السلام را حضرت سیدالشهدا علیه السلام به حسن مثنی رضی الله عنه تازه تزویج کرده و عروسی فرموده بود که در حضور عمویش سیدالشهدا-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 212
__________________________________________________
- علیه السلام از مکّه حرکت کرده و به کربلا آمده‌اند و ظاهر آن است که تزویج آن‌ها در آن موقع که در مکّه بودند، اتفاق افتاده است.
ابن فندق بیهقی رحمه اللَّه در «لباب الانساب»- مخطوط- گوید: «وکان الحسن بن الحسن خطب إلی عمِّه الحسین بن علیّ علیه السلام إحدی ابنتیه، فقال له الحسین علیه السلام: یا ابن أخی قد انتظرت هذا منک، انطلق معی، فجاء به حتّی أدخله منزله، فخیّره بین فاطمة وسکینة، فاختار فاطمة فزوّجها إیّاه، فقال الحسین علیه السلام: فاطمة بنتی أکثر الناس شبهاً بأمِّی فاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وکان هذا التزویج فی السنة التی قُتل فیها الحسین علیه السلام».
تصریح بیهقی (ره) [مبنی بر این] که قضیه تزویج حسن مثنی و فاطمه علیها السلام در سالی که امام حسین علیه السلام در آن سال به شهادت رسیده و البته در عرض راه از مکّه به کربلا یا بعد از ورود به کربلا اتفاق افتاده، بعید است، ولا بد مرادش سالی قبل از سال شهادت است و واقعه عاشورا در محرم سال 61 هجرت واقع شده؛ پس قضیه تزویج قبل از ماه محرم 61 در سال 60 اتفاق افتاده است و بعید نیست که قبل از عاشورا به مدت کوتاهی در مکّه واقع شده باشد، و منظور ابن فندق (ره) نزدیک بودن وقوع آن قضیه به فاجعه عاشورا است. پس به بانوی عصمت، فاطمه بنت الحسین علیه السلام «تازه عروس» گفتن صحیح است؛ ولی صحت آن نسبت به تزویج او به حسن مثنی رضوان اللَّه علیه است که تازه عروسی‌شان واقع شده که با هم به کربلا آمده بودند، و حسن مثنی فرزند بزرگ امام حسن علیه السلام است؛ لذا قصه در حق قاسم علیه السلام شهرت یافته و قضیه دو برادر به هم خلط و مشتبه شده و در حق حسن مثنی است که جدش امیر المؤمنین علیه السلام فرموده [است]: «بقیة السیف أز اولاد من از جهت عدد نمو خواهد کرد.»
و لذا اولاد امیر المؤمنین علیه السلام از او زیاد انتشار یافته است و آن فرمایش امیر المؤمنین علیه السلام در حق حسن مثنی بهتر از امام سجّاد علیه السلام تناسب دارد؛ چون حسن مثنی روز عاشورا در جنگ زخم برداشته و دست مبارکش از بدن جدا شده و در میان جنازه‌های شهدا افتاده است؛ چنانچه تفصیلش در کتب معتبره نقل شده و پس او بقیة السیف است.
چنانچه نگارش یافت، به نظر می‌رسد که قضیه اشتباه شده جریان تزویج فاطمة علیها السلام به حسن مثنی رضی الله عنه که نزدیک به محرم سال 61 واقع شده، در باره برادرش قاسم علیه السلام در أفواه شهرت یافته و از روی مسامحه و اعتماد به شهرت در ألسنة به کتابی وارد گشته [است]. چنانچه نظیر آن را در عصر حاضر نسبت به دفن شدن علی اصغر علیه السلام در روی سینه مبارک سیدالشهدا علیه السلام می‌بینیم که بعضی از مسامحه کاران به کتاب خودش وارد کرده و بدون مدرک آن را در کتابش ثبت نموده [اند] اگر انتقاد و بطلان آن نگارش نیابد، در آینده ممکن است مدرک قرارداده شود؛ چنانچه در صفحه 174- 175 از کتاب نیز نگارش یافت، مراجعه شود.
1. اعلام الوری، ص 213، ط تهران، سال 1338 ه ش.
قاضی طباطبائی، تحقیق درباره اول اربعین،/ 683- 689
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 213

صحبته عمّه الحسین علیه السلام فی خروجه من المدینة إلی أن ورد کربلاء «1»

وخرج من المدینة مع الحسین علیه السلام من زوجات أخیه الحسن خمس ومن أولاده ذکوراً وإناثاً ستّة عشر، فبین مَنْ قُتِلَ منهم یوم الطّفّ مع الحسین وبین مَنْ سُحِقَ منهم،
__________________________________________________
(1)- بیرون شدن امام حسین علیه السلام از مدینه
پس امام حسین گریان از آن خواب بیدار شد و با اهل بیت خویش بیامد و ایشان را از آن خواب داستان کرد و با ایشان وداع فرمود و خواهران خود و فرزندان خود و برادرزاده‌اش قاسم بن حسن بن علی علیهم السلام را بر محامل برنشاند. آن‌گاه با بیست‌ویک تن مرد از اهل بیت و اصحاب خویش روی به راه نهاد و از جمله ایشان ابو بکر بن علی و محمد بن علی و عثمان بن علی و عباس بن علی و عبداللَّه بن مسلم بن عقیل و علی بن الحسین الاکبر و علی بن الحسین الاصغر علیهم السلام بودند. چون عبداللَّه بن عمر از بیرون شدن آن حضرت مستحضر گردید، راحله خویش را برنشست و به سرعت و شتاب از پی آن جناب بتاخت تا در منزلی از منازل خدمتش را دریافت و عرض کرد: «یابن رسول اللَّه! به کدام سوی آهنگ فرموده باشی؟»
فرمود: «به جانب عراق.»
عرض کرد: «به درنگ باش و به حرم جدت مراجعت فرمای.»
امام حسین از قبول آن امر امتناع ورزید. چون ابن عمر آن ابا و امتناع بدید، عرض کرد: «یا ابا عبداللَّه! آن موضعی را که رسول خدا صلی الله علیه و آله از تو همیشه ببوسیدی، برگشای.»
امام حسین علیه السلام ناف مبارک نمودار کرد و ابن عمر سه دفعه بر آن بوسه نهاد و بگریست و عرض کرد: «تو را به‌خدای می‌سپارم ای ابوعبداللَّه! چه تو در این سفر که پیشنهاد خاطر مبارک فرموده‌ای، کشته بخواهی شد.»
بالجمله امام حسین سلام اللَّه علیه با اصحاب و یاران خویش طی طریق همی فرمود.
ابن ابی الحدید 1 در شرح «نهج البلاغه» در ذیل احوال آن جماعت که اباة ضیم 2 هستند و هرگز قبول ظلم و ذلت نمی‌کرده‌اند؛ می‌نویسد: از جمله کلمات حضرت امام حسین که پسرش علی بن الحسین علیه السلام از وی نقل کرده، این کلمات است که در یوم الطف می‌فرماید:
«ألا وإنّ الدّعیَّ ابن الدّعیِّ قد خیّرنا بین اثنتَین: السِّلّة أو الذِّلّة، یأبی اللَّه ذلک لنا ورسوله والمؤمنون وحجورٌ طابت وحجورٌ طهرت وأنوفٌ حمیّة ونفوسٌ أبیّة».
1. ابن ابی الحدید: عز الدین عبدالحمید از دانشمندان به نام عامه و شرح «نهج البلاغه» او مورد توجه علمای اعلام و در اصول معتزلی مذهب بوده و علامه حلّی به واسطه پدرش از او روایت می‌کند.
2. اباة ضیم (جمع أبیّ): امتناع کننده؛ و ضیم بمعنی ظلم، یعنی زیربار ظلم نمی‌روند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 90- 91
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 214
ومات لمّا هجم القوم علی المخیّم للسّلب. وبین مَن أسر منهم مع الأسری إلی الشّام الحسن ابن الحسن المثنّی، وأمّه خولة بنت منصور الفزاریّة، الّتی تخلّفت بالمدینة عند مجی‌ء الحسین إلی العراق؛ وعمرو بن الحسن وأخواه القاسم وعبداللَّه ابنا الحسن أمّهم أمّ ولد، وقیل اسمها رملة کما مرّ فی محلِّه، جاءت معهم حتّی أتت کربلا؛ وأحمد بن الحسن له من العمر ستّة عشر سنة علی ما رواه المجلسیّ فی البحار. وأختاه أمّ الحسن وأمّ الحسین سحقتا یوم الطّفّ بعد شهادة الحسین لمّا هجم القوم علی المخیّم للسّلب. أمّهما أمّ بشر بنت مسعود الأنصاریّ وقیل الخزرجیّ، جاءت معهم حتّی أتت کربلا؛ وذکر الذّهبی فی کتاب (التّجرید): محمّد بن الحسن بن علیّ وأخوه جعفر بن الحسن بن علیّ. أمّهما أمّ کلثوم بنت العبّاس بن عبدالمطّلب ثمّ فارقها الحسن وتوفّیت بالکوفة؛ وأبو بکر بن الحسن، أمّه أمّ ولد لا یعرف اسمها، ذکرها المداینیّ، وجاءت مع ولدها حتّی أتت کربلا؛ والحسین بن الحسن الملقّب بالأثرم وأخوه طلحة بن الحسن وأختها فاطمة بنت الحسن وهی أمّ أبی جعفر محمّد بن علیّ الباقر، أمّهم أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه التّیمیّ جاءت معهم؛ وزید بن الحسن وأخوه عبدالرّحمان بن الحسن وأختهما أمّ الحسین، أمّهم أمّ ولد جاءت معهم. فهؤلاء ستّة عشر من أولاد الحسن بن علیّ علیه السلام، اثنا عشر منهم ذکوراً وأربع إناث، ومعهم من الأمّهات خمس، هذا آخر ما انتهی.
[...] وهو أحمد بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، کان له من العمر ستّ عشرة سنة کما ذکره المجلسیّ فی البحار وبین مَن أسر منهم إلی الشّام ومن الإناث دون البلوغ عشرة، فبین مَن سحقت بعد شهادة الحسین علیه السلام، وهنّ: أمّ الحسن وأختها أمّ الحسین من بنات الحسن بن علیّ بن أبی طالب.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 235- 236
فی خروج أولاد الحسن بن علیّ إلی کربلاء: وخرج من المدینة مع الحسین، من زوجات أخیه الحسن ذکوراً وإناثاً، ستّة عشر نفر قتلوا یوم الطّفّ مع الحسین کلّهم إلّاالحسن المثنّی أصابته جراحة، وأخذه أسماء بن خارجة وداواه وأرسله إلی المدینة، وهم:
1- أبو بکر بن الحسن. 2- أحمد. 3- عبداللَّه. 4- عبداللَّه الأکبر. 5- قاسم بن الحسن.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 215
6- عمرو بن الحسن. 7- یحیی بن الحسن. 8- الحسن المثنّی، فهؤلاء قتلوا فی کربلاء یوم الطّفّ إلّاالحسن المثنّی. 9- والحسین بن الحسن الملقّب بالأثرم. 10- وأخوه طلحة ابن الحسن، وأختهما فاطمة بنت الحسن، وهی أمّ أبی جعفر محمّد بن علیّ الباقر علیه السلام، أمّها أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه التّیمیّ جاءت معهم. 11- زید بن الحسن.
12- وأخوه عبدالرّحمان بن الحسن وأختهما أمّ الحسین أمّهم أمّ ولد جاءت معهم.
فهؤلاء ستّة عشر من أولاد الحسن بن علیّ، اثنا عشر منهم ذکوراً وأربع إناث. أمّ الحسین وفاطمة أختا عمر بن الحسن المسمّاة أمّ الحسن وأمّ الحسین، فسحقهما الخیل فی العصر بعد شهادة الحسین لمّا هجم القوم علی الخیام الطّاهرة، أمّهما أمّ بشر بنت مسعود الأنصاریّ، وقیل الخزرجیّ، جاءت معهم حتّی أتت کربلاء، ومع أولاد الحسن من الأمّهات خمس. «1»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 430
__________________________________________________
(1)- این‌وقت حسین علیه السلام به سراپرده خویش درآمد و اهل بیت و برادران و برادرزادگان را فراهم آورد و به جانب ایشان زمانی دراز نگران همی بود و بر حال ایشان و مآل کار ایشان ساعتی بگریست.
ثمّ قال: اللَّهمّ إنّا عترة نبیِّک محمّد صلی الله علیه و آله و سلم وقد اخرجنا وطُردنا وازعجنا عن حرم جدِّنا، وتعدّت بنو أمیّة علینا. اللَّهمّ فخُذ لنا بحقِّنا وانصرنا علی القوم الظّالمین.
عرض کرد: «ای پروردگار من! ما فرزندان پیغمبر توایم. ما را از وطن اخراج کردند و مطرود ساختند و ما را از حرم جد ما برکندند و بنی امیه بر ما ظلم کردند و خصمی نمودند. ای پروردگار ما! بگیر حق ما را و بر این قوم ستمکار ما را نصرت فرما.»
پس روی به اصحاب آورد.
فقال: النّاس عبید الدُّنیا والدِّین لعق علی ألسنتهم، یحوطونه ما درّت معایشهم فإذا مُحِّصوا بالبلاء قلَّ الدَّیّانون.
فرمود: «مردم بنده دنیای دنی همی شوند و دین را زبان همی رانند و بیرون نام، از دین یاد نکنند و از این هندسه 1 نیز آسایش معاش خواهند و چون به ورود بلا هنگام آزمایش فرا رسد، دین‌داران اندک باشند.»
1. هندسه (به کسر اوّل و ثالث): اندازه و شکل.
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 2/ 176- 177
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 216
ذکر أیضاً فی «1»:
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 228
الطّبری، التّاریخ، 5/ 341
الصّدوق، الأمالی،/ 152- 153/ عنه: السّیِّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 3/ 486- 487؛ المجلسی، البحار، 44/ 312- 313؛ البحرانی، العوالم، 17/ 161- 162؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 119- 120
المفید، الإرشاد، 2/ 32/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 198؛ الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 385؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 147
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 367- 368/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 220- 221؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 53- 54
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 2/ 14
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 218
__________________________________________________
(1)- راجع ج 9 موسوعة الإمام الحسین علیه السلام ص 221- 228.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 217

خطبة سیِّد الشُّهداء علیه السلام فی لیلة عاشوراء وکلامه علیه السلام‌

وعنه عن الحسن بن محمّد بن جمهور، عن محمّد بن علیّ، عن علیّ بن الحسن، عن علیّ بن محمّد، عن عاصم الخیّاط، عن أبی حمزة الثّمالیّ، قال: سمعت علیّاً بن الحسین علیهما السلام یقول: لمّا کان الیوم الّذی استشهد فیه «1» أبو عبداللَّه علیه السلام «1» جمع أهله وأصحابه فی لیلة ذلک الیوم، فقال لهم: یا أهلی وشیعتی! اتّخذوا هذا اللّیل جملًا لکم وانجوا «2» بأنفسکم، فلیس المطلوب غیری، ولو قتلونی ما فکّروا فیکم، فانجوا «3» بأنفسکم «3» رحمکم اللَّه، فأنتم فی حلٍّ وسعة من بیعتی «4» وعهد اللَّه «4» الّذی عاهدتمونی «5». «6» فقال إخوته وأهله وأنصاره بلسان واحد: واللَّه یا سیِّدنا «7» أبا عبداللَّه، لا ترکناک «8» أبداً، «9» ایش یقول «9» النّاس؟! ترکوا إمامهم وسیِّدهم وکبیرهم وحده حتّی قُتل؟ ونبلوا بیننا وبین اللَّه «10» عذراً «11» وحاش للَّه‌أن یکون ذلک أبداً «11» أو نقتل دونک.
فقال علیه السلام: یا قوم! فإنِّی «12» غداً اقتَل وتُقتَلون کلّکم حتّی «13» لا یبقی منکم أحد.
__________________________________________________
(1- 1) [فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی وناسخ التواریخ: أبی علیه السلام].
(2)- [مدینة المعاجز، 4/ 214: فانهجوا].
(3- 3) [لم یرد فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی وناسخ التواریخ].
(4- 4) [فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی وناسخ التواریخ: عهدی].
(5)- [زاد فی مدینة المعاجز،/ 227: علیه].
(6) (6*) [لم یرد فی ناسخ التواریخ].
(7)- [زاد فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی: یا].
(8)- [فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی: لا خذلناک].
(9- 9) [فی مدینة المعاجز،/ 214 ونفس المهموم والمعالی: واللَّه لا قال ومدینة المعاجز،/ 227: أیّ‌شی‌ء یقول].
(10)- [زاد فی مدینة المعاجز،/ 227: تعالی].
(11- 11) [فی مدینة المعاجز،/ 214 ونفس المهموم والمعالی: لا نخلِّیک].
(12)- [فی مدینة المعاجز،/ 214: إنِّی فی].
(13)- [زاد فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی: معی و].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 218
فقالوا: الحمد للَّه‌الّذی أکرمنا بنصرتک، وشرّفنا بالقتل معک، أوَلا نرضی أن نکون معک «1» فی درجتک یا ابن بنت «2» رسول اللَّه (6*)؟ فقال لهم «3» خیراً، ودعا لهم بخیر، فأصبح وقُتِل وقُتِلوا معه أجمعون.
فقال له القاسم بن الحسن: «4» یا عمّ! وأنا اقتل «4» «5»؟
فأشفق علیه، «6» ثمّ قال «6»: یا «7» ابن أخی «7»! کیف الموت عندک؟
فقال: یا عمّ! أحلی من العسل.
قال: أی واللَّه، «8» فذلک أحلی، لا أحد «8» یُقتل من الرّجال معی، «9» أن تبلی ببلاء «10» عظیماً، وابنی عبداللَّه «11» إذا خفت عطشاً «11».
قال: یا عمّ! ویصلون إلی النِّساء حتّی یقتل عبداللَّه وهو رضیع؟ فقال: فداک عمّک، یقتل عبداللَّه إذا جفّت «12» روحی عطشاً، وصرت إلی خیامنا «13» فطلبت ماءً أو «14» لَبَناً فلا أجد «15»،
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی مدینة المعاجز،/ 228].
(2)- [لم یرد فی مدینة المعاجز،/ 214 ونفس المهموم والمعالی].
(3)- [لم یرد فی مدینة المعاجز،/ 214 ونفس المهموم والمعالی وناسخ التواریخ، وزاد فیهم: جزاکم اللَّه].
(4- 4) [ناسخ التواریخ: فأنا فیمَن یُقتل].
(5)- [فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی: فی مَنْ یقتل].
(6- 6) [فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی وناسخ التواریخ: فقال له].
(7- 7) [فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی وناسخ التواریخ: بنیّ].
(8- 8) [فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی وناسخ التواریخ:- فداک عمّک- إنّک لأحد من].
(9)- [زاد فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی وناسخ التواریخ: بعد].
(10)- [فی المصدر: بلاء].
(11- 11) [لم یرد فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی وناسخ التواریخ].
(12)- [فی المصدر: خفّت روحی عطشاً].
(13)- [فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی وناسخ التواریخ: خیمنا].
(14)- [فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی وناسخ التواریخ: و].
(15)- [زاد فی مدینة المعاجز،/ 214 ونفس المهموم والمعالی وناسخ التواریخ: قطّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 219
فأقول: ناولونی عبداللَّه «1» لأشرب «2» من فیه «3» «4» أندِّی لهواتی، فیعطونی إیّاه، فأحمله علی یدی فادنی فاهُ من «4» فیَّ، فیرمیه فاسق منهم «5» (لعنه اللَّه) بسهم فینحره وهو یناغی، فیفیض دمه فی کفّی، فأرفعه إلی السّماء وأقول: اللَّهمّ صبراً واحتساباً فیک «6»، فتلحقنی «7» الأسنّة منهم، والنّار تحرق «8» وتسعر «9» فی الخندق الّذی فی ظهر الخیم، فأکرّ علیهم فی «10» آخر أوقات بقائی فی دار «10» الدّنیا، فیکون ما یرید اللَّه. فبکی وبکینا، وارتفع البکاء والصّراخ من ذراری رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فی الخیم «11».
ویسألنی زهیر بن القین وحبیب بن مظاهر عن علیّ، فیقولان: یا سیِّدنا [فسیِّدنا] علیّ! إلی ما یکون من حاله؟ فأقول مستعبراً: لم یکن اللَّه لیقطع نسلی من الدّنیا وکیف یصلون إلیه وهو أبو ثمانیة أئمّة؟ وکان کلّ ما قاله صار، فکان هذا من دلائله علیه السلام. «12»
__________________________________________________
(1)- [فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی وناسخ التواریخ: ابنی].
(2)- [فی المصدر: أشرب].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی مدینة المعاجز،/ 228 وإلی النّهایة: وهذا الحدیث بطوله قد تقدّم بزیادة عن قریب، فاتّفق تکراره، فتمامه یؤخذ ممّا تقدّم].
(4- 4) [فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی وناسخ التواریخ: فیأتونی به، فیضعونه علی یدی، فأحمله لأدنیه من].
(5)- [لم یرد فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی وناسخ التواریخ].
(6)- [زاد فی المعالی: أقول فی هذه العبارة تصحیف وتحریف ومن ذکر بهذه الکیفیّة فقد اشتبه کما لا یخفی‌علی البصیر وینبغی أن یقرأ هکذا یقتل ابنی عبداللَّه إذا جفّت روحه عطشاً وصرت إلی خیمنا، فطلبت له ماءً ولبناً فلا أجد قطّ، فأقول: ناولونی ابنی لأشرِّبه من فیَّ إلی آخر کلامه].
(7)- [فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی وناسخ التواریخ: فتعجلنی].
(8)- [لم یرد فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی وناسخ التواریخ].
(9)- [فی مدینة المعاجز وناسخ التواریخ: تستعرّ].
(10- 10) [فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی وناسخ التواریخ: أمرّ الأوقات فی الدّنیا].
(11)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم وإلی النّهایة فی المعالی: أقول: وهذه الرّوایة تؤیِّد ما ذکره المفید من أنّ شهادة عبداللَّه الرّضیع وقعت بباب الخیمة].
(12)- چنانچه از «غایة المرام» و سایر کتب ظاهره مدینة المعاجز روایت کرده، از هدایة حصین بن حمدان-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 220
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 204- 205/ عنه: السّیِّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 4/ 214- 216 رقم 1242/ 295، 227- 228 رقم 1252/ 305؛ القمی، نفس المهموم،/ 230- 231؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 343- 344؛ سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 2/ 219- 221
فاعلم: أنّ مَن أخذ بمجامع ما ذکرنا فی هذا المجلس وما یتعلّق به، علم أنّه فی الفضائل والفواضل والمکارم یتلو عمّه العبّاس وابن عمّه علیّاً الأکبر، أما وعیت ما صدر من سیِّد الشّهداء علیه السلام من الأفعال والأقوال حین أن استأذنه القتال والمجاهدة بین یدیه؟
وذلک من شدّة بکاء سیِّد الشّهداء علیه السلام وحصول الغشیة له بعد أن عانق القاسم علیه السلام، ومِنْ جعله لباسه بصورة الکفن، ومِنْ شقّه أزیاق ثوبه، إلی غیر ذلک من الأفعال والأقوال الکاشفة عن شدّة محبّته وفرط وداده له، وهکذا الأفعال والأقوال الصّادرة من سیِّد الشّهداء بعد شهادته.
فإذا أضفت إلی ذلک ما یستفاد من جملة من الأخبار، من أنّه کان عزیزاً عند أبیه
__________________________________________________
- حصینی که در فهرست شیخ طوسی مذکور است که در شب عاشورا چون حضرت سیّد الشهدا مقام شهدا را به ایشان نشان دادند و خبر دادند ایشان را به آن‌که تمام کسانی که با آن حضرت باشند، در فردای آن شب شهید می‌شوند غیر از علی بن الحسین زین العابدین، حضرت قاسم به جهت خردسالی خود ترسید که مبادا شهید نشود. عرض کرد: «یا عم! وأنا أقتل؟»
آن حضرت فرمود: «کیف القتل عندک یا ابن أخی»؟
عرض کرد: «أحلی من العسل».
در جواب آن مظلوم فرمود: «بلی! نوردیده. تو هم کشته می‌شوی. بعد از آن‌که به بلای شدیدی گرفتار می‌شوی؛ یعنی بعد از آن‌که بدن تو پایمال اسبان شود و ولد رضیع من هم کشته می‌شود.»
قاسم از خبر شهادت خود خوشحال شد؛ و لیکن چون خبر شهید شدن طفل شیرخوار را شنید، به وحشت افتاد که مبادا لشکر به خیمه بریزند در حیات ایشان. از آن حضرت سؤال کرد که: «آیا کار به آن‌جا می‌انجامد که نامحرمان در خیمه زنان بریزند که طفل رضیع را که با مادر است، بکشند؟»
آن حضرت فرمود: «نه؛ و لیکن بعد از تشنگی شدیدی که به من برسد، بیایم به در خیمه و طلب کنم طفل رضیع خود را. زبان خود را در دهان او گذارم. پس تیری بیاید و بر گلوی آن طفل وارد شود که روح او به روضه جنان پرواز کند.»
قائنی، کبریت احمر،/ 307- 308
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 221
الحسن المجتبی علیه السلام، وأنّه کان یحبّه حبّاً شدیداً، وأنّه کان أعزّ أولاده وأحبّهم لدیه، وأنّه قد خصّه بالوصایا الأکیدة والنّصائح الشّدیدة السّدیدة فی باب بذل مهجته دون عمّه سیِّد الشّهداء علیه السلام، علمت أنّ ما أشرنا إلیه من أنّه یتلو عمّه وابن عمّه من الأمور الواقعة فی محلّه.
وإن شئت تسدید ذلک واستحکامه علی نمط آخر، فانظر إلی قوله فی لیلة العاشوراء، وبیان ذلک: أنّه سأل عمّه عمّن یُقتَل وعمّن لا یُقتل، إلی أن قال: یا عمّاه! هل اقتل أنا؟
فقال له عمّه سیِّد الشّهداء (روحی له الفداء): فکیف القتل عندک یا قرّة عینی یا قاسم؟ قال:
یا عمّ! فوَ حقّک إنّ القتل عندی أحلی من العسل، فأخبره الإمام علیه السلام حینئذ بقتله وقتل ولده الرّضیع عبداللَّه، وإنّ النّار تسعر، وأخبر بکثیر ممّا وقع.
وسأله القاسم أیضاً عن حال سیِّد السّاجدین علیه السلام، فقال الإمام المظلوم: ما کان اللَّه تعالی لیقطع نسلی عن الدّنیا، فلا یصلون إلیه، وهو أبو ثمانیة أئمّة، فهذا مضمون بعض الأخبار، فانظر إلی قول القاسم: إنّ القتل عندی أحلی من العسل، فهذا القول الصّادر منه مثل القول الصّادر من ابن عمّه علیّ الأکبر. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 331
__________________________________________________
(1)- ابو حمزه ثمالی از علی بن الحسین علیهما السلام روایت می‌کند که:
ابو حمزه می‌گوید: سیّد سجاد فرمود: در شب آن روز که پدر من شهید شد، اهل و اصحاب خود را حاضر ساخت و فرمود: «ای اهل من و شیعیان من! در این شب، شتران خود را برنشینید و جان خود را به سلامت درگذرانید. مطلوب این قوم جز من نیست. چون مرا بکشند، هرگز یاد از شما نکنند. طریق نجات پیش دارید که من بیعت خود را و عهدی که شما با من استوار بستید، از گردن شما ساقط ساختم.»
چون آن جماعت این کلمات را اصغا 1 نمودند، همگان به یک زبان ندا دردادند که: «ای ابو عبداللَّه! ای سیّد و مولای ما! سوگند به خدای که هرگز دست از دامن تو باز نداریم تا مردمان گویند: ترک گفتند امام خود را و بزرگ خود را و او را فریداً وحیداً 2 به جای گذاشتند. چه عذر در نزد خدای برتراشیم؟ که امام خود را دست باز داشتیم؟ لا جَرَم، جز این نیست که در رکاب تو کشته شویم.»
فرمود: «ای قوم! من فردا کشته می‌شوم و شما همگان کشته می‌شوید و یک تن از شما باقی نمی‌ماند.»
گفتند: «سپاس خدای را که گرامی داشت ما را به نصرت تو و تشریف کرد ما را به سعادت شهادت در-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 222
__________________________________________________
- حضرت تو، ای پسر رسول خدای! آیا شاد نباشیم از ملازمت خدمت شما؟»
خبر دادن حسین علیه السلام شهادت قاسم و عبداللَّه را
3 فرمود: «خداوند خیر دهاد شما را!»
چون روز برآمد، آن حضرت شهید شد و همگان با او شهید شدند. هنگام تقریر این کلمات، قاسم بن حسن عرض کرد: «من کشته می‌شوم؟»
فرمود: «ای پسرک من! مرگ در نزد تو چگونه است؟»
عرض کرد: «از عسل شیرین‌تر است.»
فرمود: «ای واللَّه!- عم تو فدای تو شود- تو نیز بعد از ابتلای عظیم کشته شوی و فرزند من عبداللَّه نیز کشته شود.»
گفت: «ای عم! این لشکر تا به نزد زنان تاختن کنند؟ و عبداللَّه شیرخواره را بکشند؟»
فرمود: «- عم تو فدای تو باد- عبداللَّه را می‌کشند، گاهی که از عطش مشرف بر موت باشد و چند که من در خیمه‌ها طلب آب و شیر می‌کنم، چیزی نمی‌یابم. می‌فرمایم: پسر مرا به من آرید تا او را شربتی از دهان خود بچشانم. چون او را به من آورند، برگیرم و گاهی که به نزدیک دهان آورم، فاسقی تیری به سوی او رها دهد و او را نحر 4 کند و دست من از خون او سرشار می‌شود و به سوی آسمان می‌افشانم و می‌گویم: ای پروردگار من! صابرم بر بلای تو و احتساب از تو می‌جویم. این وقت لشکر با تیغ و سنان بر من حمله می‌کنند و آتش از خندقی که در پشت خیام است، زبان زدن می‌گیرد و من حمله می‌کنم در تلخ‌تر وقتی از اوقات دنیا و این چنین خدای خواسته است.»
سیّد سجاد می‌فرماید: «چون این کلمات را بفرمود، بگریست و ما همگان بگریستیم. بانک گریه و فزع از ذریه رسول خدا بالا گرفت. این وقت، زهیر بن القین و حبیب بن مظاهر خواستند بدانند که سیّد سجاد نیز شهید می‌شود؟ عرض کردند: «ای سیّد ما! چون است حال مولای ما علی؟»
با دیده اشک‌آلود فرمود: «خداوند نسل مرا در دنیا منقطع نمی‌گذارد. چگونه با او دست توانند یافت و حال آن‌که او پدر هشت امام است؟!» (3*)
رخصت دادن حسین علیه السلام یارانش را به بازگشت
بالجمله، چون شب عاشورا فرا رسید و تاریکی جهان را فرو گرفت، دیگر باره حسین علیه السلام مردم خویش را ممتحن داشت و به میزان آزمون و آزمایش درگذرانید. در تفسیر امام مسطور است:
قال الحسین لعسکره: أنتم فی حلٍّ من بیعتی فألحقوا بعشائرکم وموالیکم.
با لشکر خویش فرمود: «من بیعت خود را از گردن شما فرو گذاشتم. بشتابید و با خویشاوندان و دوستان خود پیوسته شوید.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 223
__________________________________________________
- آن‌گاه روی به اهل بیت کرد.
وقال: قد جعلتکم فی حلٍّ من مفارقتی فإنّکم لاتطیقونهم لتضاعف أعدادهم وقوّادهم وما المقصود غیری، فدعونی والقوم، فإنّ اللَّه عزّ وجلّ یعیننی ولا یخلِّینی من حسن نظره کعاداته فی أسلافنا الطّیِّبین.
به اهل بیت فرمود: «شما را نیز اجازت کردم که از من جدا شوید. چه طاقت رزم ایشان را ندارید و با عِدت و عُدت 5 ایشان توانا نیستید و هیچ کس جز من مقصود این جماعت نیست. مرا دست باز دهید با این قوم. همانا خداوند مرا اعانت می‌کند و به نظر رحمت نگران می‌گردد؛ چنان‌که به گذشتگان طیب و طاهرین من نگران بود.»
امام علیه السلام می‌فرماید: فأمّا عسکره ففارقوه وأمّا أهله الأدنون من أقربائه فأبوا.
می‌فرماید: لشکر او مفارقت اختیار کرد و پراکنده شد و خویشاوندان و خاصان او از تفرق ابا نمودند و بپاییدند.
من بنده از این پیش رقم کردم. در مروج الذهب می‌گوید: لشکر حسین علیه السلام هزار سوار و صد پیاده بود. تواند شد که از آن جماعت چند که به جای مانده بودند در این شب یک باره متفرق شدند و افزون از هفتاد و دو تن کس به جای نماند.
بالجمله، آنان که به جای ماندند، عرض کردند: «یا ابن رسول اللَّه! ما هرگز از تو جدا نشویم و محزون می‌شویم بدانچه تو محزون می‌شوی و می‌رسد ما را آنچه می‌رسد تو را و قربت و مکانت ما در نزد خداوند آن است که ملازم خدمت تو باشیم.»
چون سخن به این‌جا آوردند، فقال لهم: فإن کنتم قد وطّنتم أنفسکم علی ما وطّنت نفسی علیه، فاعلموا أنّ اللَّه تعالی إنّما یهب المنازل الشّریفة لعباده باحتمال المکاره وأنّ اللَّه تعالی إن کان خصّنی مع مَن مضی من أهلی الّذین أنا آخرهم بقاء فی الدُّنیا من الکرامات بما یسهل علیَّ معها احتمال المکروهات، فإنّ لکم شطر ذلک من کرامات اللَّه تعالی. واعلموا أنّ الدُّنیا مرُّها وحلوها حلم والانتباه فی الآخرة، والفائز مَنْ فاز فیها، والشّقیُّ مَنْ شقیَ فیها.
حسین علیه السلام در پاسخ اهل بیت فرمود: «باشد که شما دل بر چیزی بندید که من بسته‌ام. دانسته باشید که خداوند عطا می‌فرماید منازل شریف و مواطن منیف 6 را با بندگانی که در اقتحام 7 بلیات شاکر و با احتمال مکروهات صابر باشند و اگر خداوند مخصوص دارد مرا با آنان که از اهل بیت منند و درگذشتند و من واپسین ایشانم در بقای دنیا و از درِ کرامات سهل می‌فرماید بر من حمل مکروهات را، شما را نیز بهره‌ای از کرامات خدای بهره تواند بود. بدانید که زشت و زیبای دنیا، نمایش خواب را ماند و بقا و بیداری در دار آخرت است. آن کس که در آخرت رستگار است، جاودانه رستگار است و آن کس که در آخرت شقاوت شعار است، جاودانه گرفتار است.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 224
__________________________________________________
- بالجمله، در شب عاشورا حسین علیه السلام تا بامداد با اصحاب راکع و ساجد و قائم و قاعد بودند و خدای را به ستایش و نیایش یاد می‌کردند و به تسبیح و تهلیل مشغول بودند.
1. اصغاء: گوش دادن.
2. فریداً، وحیداً، تنها: یک تنه.
(3- 3*) [قریب به این مطلب در کتاب ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 108- 109 نیز آمده است].
4. کشتن شرعی شتر را «نحر» گویند وطریقه آن این‌است که دست‌های او را می‌بندند و کاردی به گلوگاهش فرو می‌برند.
5. عدت (به کسر عین): افراد سپاه؛ و به ضم عین: اسلحه و اسباب جنگ.
6. منیف، اسم فاعل از انافة: عالی، بلند.
7. اقتحام: بازحمت خود را در کاری انداختن.
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 2/ 219- 224
حسین بن همدان حضینی به سند خود از ابی حمزه ثمالی و سیّد بحرانی بی‌ذکر سند از او روایت کرده‌اند که گفت: از علی بن الحسین علیه السلام شنیدم، می‌فرمود: شبِ آن روزی که پدرم شهید شد، خویشان و یارانش را جمع کرد و به آن‌ها فرمود: «ای خاندان و شیعیانم! این شب را چون شتری رهوار به حساب آرید و خود را نجات دهید. جز شخص مرا نخواهند و اگر مرا بکشند، در فکر شماها نباشند. خدا شما را رحمت کند. نجات یابید. بیعت را از شما برداشتم و پیمانی که با من بستید، وا گذاشتم.»
برادران و کسان و یارانش یک‌زبان گفتند: «به خدا ای آقای ما، ای ابا عبداللَّه! تو را هرگز وا نگذاریم. مردم گویند امام و بزرگ و آقای خود را تنها گذاشتند تا کشته شد. میان خود و خدا آزمایش دهیم و عذر جوییم و تو را رها نکنیم تا قربانت شویم.»
فرمود: «من فردا کشته می‌شوم و شما همه با من کشته می‌شوید و احدی از شما نمی‌ماند.»
گفتند: «حمد خدا را که ما را به یاری تو گرامی داشت و به کشتن با تو شرافت داد. ما نپسندیم که با تو همدرجه باشیم، یا ابن رسول اللَّه.»
فرمود: «خدا به شما جزای خیر دهد!»
و بر آن‌ها دعا کرد. صبح که شد، او و همه کشته شدند.
قاسم بن حسن عرض کرد: «من هم در کشتگانم؟»
بر او رقت کرد و فرمود: «پسر جانم! مرگ نزد تو چگونه است؟»
گفت: «از عسل شیرین‌تر.»
فرمود: «آری! به خدا عمویت قربانت، تو هم یکی از آن مردانی که با من کشته می‌شوی؛ پس از آن‌که سخت گرفتار شوی. پسر کوچکم عبداللَّه هم کشته می‌شود.»
گفت: «عمو جان! به زنان هم می‌رسند تا آن کودک شیرخوار را بکشند؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 225
ویُروی عن الإمام علیّ بن الحسین زین العابدین علیه السلام، أنّه قال: «ثمّ إنّ أبی قال لأصحابه: إنِّی غداً أُقتل وتقتلون کلّکم معی، ولا یبقی منکم أحد إلّاولدی علیّاً زین العابدین لأنّ اللَّه لم یقطع نسله منه، وهو أبو أئمّة ثمانیة».
فقالوا- بأجمعهم-: الحمد للَّه‌الّذی أکرمنا بنصرک وشرّفنا بالقتل معک، أوَلا نرضی أن نکون معک فی درجتک؟
وقال له القاسم بن الحسن: وأنا فی مَنْ یُقتل- یا عمّ-؟
فأشفق علیه الحسین، وقال: یا ابن أخی! کیف تجد طعم الموت عندک؟
قال: یا عمّ! أحلی من العسل.
فقال له الحسین: إی- واللَّه- فداک عمُّک، إنّک لأحد مَن یُقتل معی بعد أن تبلوَ ببلاء عظیم.
__________________________________________________
- فرمود: «عبداللَّه آن‌گاه کشته شود که تشنگی مرا بی‌تاب کند و به خیمه‌ها آیم و آبی یا عسلی خواهم و نیابم. گویم آن پسر کوچکم را به من دهید تا دهانش را بمکم. او را بردارم که نزد خود آرم، یک فاسقی تیری به گلوی او زند و او ناله کند و خونش در کف من بریزد و آن را به آسمان بلند کنم و گویم: بار خدایا! شکیبایم و به حساب تو گذارم. نیزه‌های دشمن مرا به شتاب اندازد و آتش در خندقی که پشت خیمه‌ها است، شعله کشد و من در تلخ‌ترین ساعت عمر خود بر آن‌ها بتازم و آنچه را خدا خواهد، واقع شود.»
او گریست و ما گریستیم و در خیمه‌ها، گریه و شیون از ذراری رسول خدا بلند شد.
قطب راوندی از ثمالی روایت کرده است که علی بن الحسین علیه السلام فرمود: من آن شب که پدرم فردایش کشته شد، با او بودم. به یارانش گفت: «این شب را شُتُرِ خود کنید. این مردم بس مرا خواهند و اگر مرا بکشند، به شما نگرایند. شما در حل و وسعتید.»
گفتند: «به خدا هرگز چنین نباشد.»
فرمود: «فردا شما همه کشته شوید و یکی از شما به در نرود.»
گفتند: «حمد خدا را که به ما شرف شهادت با تو را داد.»
بعد برای آن‌ها دعا کرد و فرمود: «اکنون سر بردارید و نگاه کنید!»
آن‌ها جای خود را در بهشت دیدند و آن حضرت منزل یکان یکان آن‌ها را به آن‌ها نشان داد و هر کدام سینه و چهره جلو شمشیر می‌دادند که زودتر به منزل خود در بهشت وارد شوند.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 102
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 226
ثمّ قال الحسین علیه السلام: وممّن یقتل غداً ولدی الرّضیع.
فقال القاسم: یا عمّ! أیصل العدوّ إلی مخیّمنا حتّی یُقتل الرّضیع عند أمِّه؟
فقال الحسین: إذا اشتدّ بی العطش أجی‌ء إلی باب الخیمة، وأطلب طفلی، وأجعل لسانی فی فمه، فعند ذلک یجی‌ء من العدوّ سهم، فیصیب رقبته، فتفارق روحه الدُّنیا.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 282
کلام القاسم بن الحسن لیلة العاشر من المحرّم لعمّه الحسین علیه السلام لمّا قال له: ولدی کیف الموت عندک؟ قال: یا عمّ! فیک أحلی من العسل.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 261
فجمع الحسین علیه السلام أصحابه عند قرب المساء. قال زین العابدین علیه السلام: فدنوتُ منه لأسمع ما یقول لهم، وأنا إذ ذاک مریض، فسمعت أبی علیه السلام یقول لأصحابه:
أثنی علی اللَّه أحسن الثّناء وأحمده علی السّرّاء والضّرّاء، اللَّهمّ إنِّی أحمدک علی أن أکرمتنا بالنُّبوّة وعلّمتنا القرآن وفقّهتنا فی الدِّین وجعلت لنا أسماعاً وأبصاراً وأفئدة فاجعلنا من الشّاکرین.
أمّا بعد، فإنِّی لا أعلم أصحاباً أوفی ولا خیراً من أصحابی، ولا أهل بیت أبرَّ ولا أوصل من أهل بیتی، فجزاکم اللَّه عنِّی خیراً، ألا وإنِّی لأظنُّ یوماً لنا من هؤلاء، ألا وإنِّی قد أذنت لکم فانطلقوا جمیعاً فی حلٍّ، لیس علیکم حرج منِّی ولا ذمام، وهذا اللّیل قد غشیکم فاتّخذوه جملًا، ثمّ لیأخذ کلُّ رجل منکم بید رجل من أهل بیتی ثمّ تفرّقوا فی سوادکم ومداینکم حتّی یفرِّج اللَّه فإنّ القوم إنّما یطلبونی، ولو قد أصابونی لَلَهَوْا عن طلب غیری.
فقال له إخوته وأبناؤه وبنو أخیه وأبناء عبداللَّه بن جعفر: لِمَ نفعل ذلک؟ لنبقی بعدک؟
لا أرانا اللَّه ذلک أبداً. بدأهم بهذا القول العبّاس بن علیّ واتّبعته الجماعة، فقال الحسین علیه السلام: یا بنی عقیل! حسبکم من القتل بمسلم بن عقیل، فاذهبوا أنتم فقد أذنت لکم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 227
فقالوا: سبحان اللَّه! ما یقول النّاس، وماذا نقول؟ إنّا ترکنا شیخنا وسیِّدنا وبنی عمومتنا خیر الأعمام ولم نرم معهم بسهم، ولم نطعن معهم برمح، ولم نضرب معهم بسیف، ولا ندری ما صنعوا؟ لا واللَّه ما نفعل، ولکن نفدیک بأنفسنا وأموالنا وأهلینا ونقاتل معک حتّی نرد موردک، فقبّح اللَّه العیش بعدک.
وقام إلیه مسلم بن عوسجة، فقال: أنحن نخلِّی عنک؟ وبما نعتذر إلی اللَّه فی أداء حقِّک؟
لا واللَّه حتّی أطعن فی صدورهم برمحی، وأضربهم بسیفی ما ثبت قائمه فی یدی، ولو لم یکن معی سلاح أُقاتلهم به لقذفتهم بالحجارة، ثمّ لم أُفارقک حتّی أموت معک.
وقام سعید بن عبداللَّه الحنفیّ، فقال: لا واللَّه لا نخلِّیک حتّی یعلم اللَّه أنّا قد حفظنا غیبة رسول اللَّه فیک، أما واللَّه لو علمت أنِّی أُقتل ثمّ احیی ثمّ احرق حیّاً ثمّ اذری، یُفعل ذلک بی سبعین مرّة ما فارقتک حتّی ألقی حمامی دونک، فکیف لا أفعل ذلک؟ وإنّما هی قتلة واحدة ثمّ هی الکرامة الّتی لا انقضاء لها أبداً.
وقام زهیر بن القین، فقال: واللَّه لوددتُ أنِّی قُتِلتُ ثمّ نُشِرتُ ثمّ قُتِلتُ حتّی اقتل هکذا ألف مرّة وأنّ اللَّه یدفع بذلک القتل عن نفسک وعن أنفس هؤلاء الفتیان من أهل بیتک.
وتکلّم جماعة أصحابه بکلام یشبه بعضه بعضاً فی وجه واحد، فقالوا: واللَّه لا نفارقک، ولکن أنفسنا لک الفداء، نقیک بنحورنا وجباهنا وأیدینا، فإذا نحنُ قُتلنا کنّا وفینا وقضینا ما علینا. فقال: إنّکم تقتلون غداً کلّکم ولا یفلت منکم رجل، قالوا: الحمد للَّه الّذی شرّفنا بالقتل معک.
ثمّ دعا علیه السلام، فقال لهم: ارفعوا رؤوسکم وانظروا، فجعلوا ینظرون إلی مواضعهم ومنازلهم من الجنّة وهو یقول لهم: هذا منزلک یا فلان. وکان الرّجل یستقبل الرّماح والسّیوف بصدره ووجهه لیصل إلی منزله من الجنّة.
فقال له القاسم بن الحسن: وأنا فی مَنْ یقتل؟ فأشفق علیه، فقال له: یا بُنیَّ! کیف الموت عندک؟ قال: یا عمّ! أحلی من العسل، فقال: إی‌واللَّه فداک عمّک، إنّک لأحد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 228
مَن یقتل من الرّجال معی بعد أن تبلوَ ببلاء عظیم، وابنی عبداللَّه؛ فقال: یا عمّ! ویصلون إلی النِّساء حتّی یقتل عبداللَّه وهو رضیع، فقال: فداک عمّک، یقتل عبداللَّه إذا جفّت روحی (وفی النّاسخ: روحه) عطشاً، وصرت إلی خیمنا وطلبت ماءً ولبناً فلا أجد قطّ، فأقول: ناولونی ابنی لأشرب من فیه (وفی النّاسخ: لُاشربه من فیَّ) فیأتونی به فیضعونه علی یدی، فأحمله لأدنیه من فیَّ، فیرمیه فاسق بسهم فینحره وهو یناغی، فیفیض دمه فی کفِّی فأرفعه إلی السّماء وأقول: اللَّهمّ صبراً واحتساباً فیک.
المیانجی، العیون العبری،/ 87- 91
ولمّا خطب الحسین علیه السلام أصحابه فی یوم تاسوعاء، فقال: تفرّقوا فی سواد هذا اللّیل، وفیه: فقال للقاسم علیه السلام: کیف الموت عندک؟ فقال القاسم: الموت عندی أحلی من العسل.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 253
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 229

القاسم یستأذن عمّه الإمام علیه السلام للحرب‌

(ثمّ) خرج «1» «2» عبداللَّه بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام- وفی بعض «3» الرّوایات 1 2 «4»، القاسم بن الحسن وهو غلام صغیر لم یبلغ الحلم- فلمّا «5» نظر «6» إلیه الحسین «6» «7» اعتنقه وجعلا «8» یبکیان «9» حتّی غشی علیهما «9»، ثمّ «10» استأذن «11» الغلام للحرب «11» فأبی عمّه «12» الحسین أن یأذن له، فلم یزل الغلام یقبِّل یدیه ورجلیه 13 ویسأله الإذن 13 حتّی أذن له.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 27/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 304؛ المجلسی، البحار، 45/ 34؛ البحرانی، العوالم، 17/ 278؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 315؛ القمی، نفس المهموم،/ 321؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 195- 196؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 608؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 460؛ المیانجی، العیون العبری،/ 159؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 81
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی العیون ومثیر الأحزان].
(2- 2) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(3)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة: أکثر].
(4)- [أضاف فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة: أنّه].
(5)- [فی نفس المهموم مکانه: خرج القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام [...] قیل: لمّا ...].
(6- 6) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والأعیان والعیون: الحسین علیه السلام إلیه قد برز].
(7)- [أضاف فی مثیر الأحزان: قد برز].
(8)- [تظلّم الزّهراء: وجلا].
(9- 9) [لم یرد فی الأعیان].
(10)- [فی مثیر الأحزان وتظلّم الزّهراء: فلمّا أفاقا].
(11- 11) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والأعیان والعیون ومثیر الأحزان: الحسین علیه السلام فی المبارزة].
(12)، (13- 13) [لم یرد فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة ونفس المهوم وتظلّم الزّهراء والأعیان والعیون ومثیر الأحزان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 230
ونقل أیضاً: «1» لمّا «2» آل أمر الحسین إلی القتال بکربلا، وقُتل «3» جمیع أصحابه، ووقعت النّوبة علی أولاد أخیه، «4» جاء القاسم بن الحسن، وقال: یا «5» عمّ! الإجازة لأمضی إلی هؤلاء الکفرة «6». فقال له الحسین: یا ابن الأخ «7»! أنت من أخی علامة، وأرید أن «8» تبقی «9» لأتسلّی بک؛ ولم یعطه إجازة «10» للبراز.
فجلس مهموماً مغموماً باکی العین «11»، حزین القلب، وأجاز الحسین إخوته للبراز ولم یجزه، فجلس القاسم متأ لِّماً ووضع رأسه علی رجلیه، وذکر أنّ أباه قد ربط له عوذة فی کتفه الأیمن، وقال له: إذا أصابک ألم وهمّ فعلیک بحلّ العوذة وقرائتها، وفهم «12» معناها، واعمل بکلّ ما تراه مکتوباً فیها. فقال القاسم لنفسه: مضی سنون «13» علیَّ ولم یصبنی
__________________________________________________
(1)- [زاد فی المعالی: وممّن قُتل منهم القاسم بن الحسن علیه السلام. (أقول) لمّا کنت أراجع کتب المقاتل فی تألیف‌هذا المقتل (منها) کتاب المنتخب للطّریحیّ قدس سره وهو العالم الفاضل والمحدِّث الورع الزّاهد العابد الفقیه الشّیخ فخر الدّین بن محمّد بن علیّ بن أحمد بن طریح النّجفیّ الرّمّاحیّ صاحب کتاب مجمع البحرین والمنتخب فی المقتل والفخریّة فی الفقه وشرح النّافع والمشترکات وغیر ذلک وکان أعبد أهل زمانه وأورعهم توفّی بالرّمّاحیّة سنة ألف وخمس وثمانین تغمّده اللَّه برحمته فرأیته قد ذکر شهادة القاسم بهذه الکیفیّة فأحببت إیراده لأنّه قد غلب علی ظنِّی صحّته ثمّ اعلم أنّ المرحوم السّیِّد هاشم البحرانی قدس سره أیضاً ذکر هذه القصّة بعینها فی مدینة المعاجز فی باب معجزات الحسن علیه السلام].
(2)- [فی مدینة المعاجز مکانه: الفخری: قال روی أنّه لمّا ...].
(3)- [فی الدّمعة مکانه: فی المنتخب: أنّه لمّا قُتل ...].
(4) (- 4**) [لم یرد فی الدّمعة].
(5)- [فی الأسرار مکانه: إنّ القاسم قال للإمام: یا ...].
(6)- [مدینة المعاجز: الکفّار].
(7)- [مدینة المعاجز: أخی].
(8)- [لم یرد فی الأسرار].
(9)- [زاد فی مدینة المعاجز والأسرار والمعالی: لی].
(10)- [الأسرار: الإجازة].
(11)- [الأسرار: العینین].
(12)- [مدینة المعاجز: فافهم].
(13)- [فی غیر مدینة المعاجز: سنین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 231
من «1» مثل هذا الألم، فحلّ العوذة وفضّها ونظر إلی کتابتها وإذا فیها: یا ولدی «2» قاسم! أوصیک أنّک إذا رأیت عمّک الحسین علیه السلام فی کربلاء وقد أحاطت به الأعداء، فلا تترک البراز والجهاد لأعداء «3» رسول اللَّه ولا تبخل علیه بروحک، وکلّما نهاک عن البراز عاوده لیأذن لک فی البراز لتحظی «4» فی «5» السّعادة الأبدیّة.
فقام القاسم من ساعته وأتی إلی الحسین علیه السلام وعرض ما کتب «6» الحسن علی عمِّه الحسین، فلمّا قرأ الحسین العوذة بکی بکاءً شدیداً ونادی بالویل والثّبور، وتنفّس الصّعداء، وقال: یا ابن الأخ «7»! هذه الوصیّة لک من أبیک، وعندی وصیّة أخری منه لک، ولا بدّ من إنفاذها.
فمسک الحسین علیه السلام علی ید القاسم وأدخله الخیمة وطلب عوناً وعبّاساً، وقال لأمّ القاسم: «8» لیس للقاسم ثیاب جدد؟
قالت: لا.
فقال لأخته زینب: ایتینی بالصّندوق. «9» فأتته به «9» ووضع بین یدیه، ففتحه وأخرج منه قباء الحسن، وألبسه القاسم ولفّ علی رأسه عمامة الحسن، ومسک بید «10» ابنته الّتی کانت مسمّاة للقاسم، فعقد له علیها، وأفرد له خیمة وأخذ بید البنت ووضعها بید القاسم، وخرج عنهما.
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی مدینة المعاجز والأسرار].
(2)- [زاد فی مدینة المعاجز: یا].
(3)- [زاد فی مدینة المعاجز والأسرار والمعالی: اللَّه وأعداء].
(4)- [فی مدینة المعاجز والمعالی: لتحظی].
(5)- [المعالی: ب].
(6)- [زاد فی مدینة المعاجز: أبوه].
(7)- [الأسرار: أخی].
(8)- [زاد فی الأسرار والمعالی: أوَ].
(9- 9) [مدینة المعاجز: فأتت به إلیه].
(10)- [مدینة المعاجز: بیده].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 232
فعاد القاسم ینظر إلی ابنة عمّه ویبکی، إلی أن سمع الأعداء یقولون: هل من مبارز.
فرمی بید زوجته وأراد الخروج «1» وهی تقول له: ما یخطر ببالک، وما الّذی ترید أن «2» تفعله؟ قال لها: أرید ملاقاة الأعداء، فإنّهم یطلبون البراز وإنِّی «3» أرید ملاقاتهم «3»، فلزمته «4» ابنة عمّه «4»، فقال لها: خلِّی ذیلی، فإنّ عرسنا أخّرناه إلی الآخرة. فصاحت وناحت وأنّت من قلب حزین، ودموعها جاریة علی خدّیها، وهی تقول: یا قاسم! أنت تقول «5» عرسنا أخّرناه إلی الآخرة، وفی القیامة بأیّ شی‌ء أعرفک؟ وفی أیّ مکان أراک؟ فمسک القاسم یده وضربها علی ردنه وقطعها، وقال: یا ابنة العم! أعرفینی بهذه الرّدن المقطوعة.
قال: فانفجع أهل البیت بالبکاء لفعل القاسم، وبکوا بکاءً شدیداً، ونادوا بالویل والثّبور.
قال مَنْ روی: فلمّا رأی الحسین أنّ القاسم یرید البراز (4**)، قال له: یا ولدی! أتمشی برجلک إلی الموت؟ قال: وکیف «6» یا عمّ، وأنت بین الأعداء «7» وحیداً «8» فریداً لم تجد محامیاً ولا صدیقاً؟ روحی لروحک الفداء ونفسی لنفسک الوقاء.
ثمّ إنّ الحسین علیه السلام شقّ أزیاق القاسم وقطع عمامته نصفین ثمّ أدلاها علی وجهه «9»، ثمّ ألبسه ثیابه بصورة الکفن، وشدّ سیفه بوسط القاسم «10» وأرسله إلی المعرکة.
__________________________________________________
(1)- [زاد فی مدینة المعاجز والأسرار والمعالی: من الخیمة فجذبت ذیل القاسم ومانعته من الخروج].
(2)- [لم یرد فی الأسرار].
(3- 3) [مدینة المعاجز: إلی المیدان عازم وإلی دفع الأعداء جازم].
(4- 4) [مدینة المعاجز: الزّوجة].
(5)- [زاد فی مدینة المعاجز: إنّ].
(6)- [زاد فی الدّمعة: لا].
(7)- [زاد فی المعالی: بقیت].
(8)- [زاد فی الأسرار: غریباً].
(9)- [زاد فی المعالی: کأنّه أراد أن یصون القاسم من إصابة عیون الأعداء مع صیانته من حرارة الشّمس].
(10)- [زاد فی المعالی: وأرکبه علی فرسه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 233
«1» ثمّ إنّ القاسم «1» قدم إلی «2» «3» عمر بن سعد، وقال: یا عمر! أما تخاف «4» اللَّه، أما تراقب اللَّه، یا أعمی القلب، أما تراعی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم؟ فقال عمر بن سعد: أما کفاکم «5» التّجبّر أما تطیعون یزید؟! فقال القاسم: لا جزاک اللَّه خیراً، تدّعی الإسلام وآل رسول اللَّه «6» عطاشی ظمآء «6»، قد اسودّت الدّنیا بأعینهم «7»؟ فوقف هنیئة فما رأی أحداً یقدم إلیه «8»، فرجع إلی الخیمة فسمع صوت ابنة عمّه تبکی، فقال لها: ها أنا جئتک، فنهضت قائمة علی قدمیها، وقالت: مرحباً بالعزیز، الحمد للَّه‌الّذی أرانی وجهک قبل الموت، فنزل القاسم فی «9» الخیمة، وقال: یا بنت «10» العمّ! ما لی اصطبار أن أجلس معک و «11» الکفّار یطلبون البراز، فودّعها «12».
__________________________________________________
(1- 1) [الدّمعة: انّه].
(2)- [فی العیون مکانه: وکان وجهه کفلقة قمر ولمّا تقدّم إلی ...].
(3)- [مدینة المعاجز: علی].
(4)- [زاد فی مدینة المعاجز: من].
(5)- [زاد فی المعالی: التّبختر].
(6- 6) [فی الأسرار: عطشاناً ظمآناً، فی مدینة المعاجز والمعالی: عطاشی ظماء].
(7)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة].
(8)- [إلی هنا حکاه فی العیون].
(9)- [لم یرد فی الأسرار، فی المعالی: إلی].
(10)- [مدینة المعاجز: ابنة].
(11)- [زاد فی مدینة المعاجز: عسکر].
(12)- [زاد فی الأسرار: أقول: اعلم أنّ الإشارة ها هنا إلی جملة من المطالب من بیان جملة من الأسرار والمناسبات ونحو ذلک، لازمة، فتقول: إنّ زمان شهادة القاسم وأخویه ممّا اختلفت فیه ظواهر الآثار وکلمات أصحاب المقاتل، فمفاد بعض ما مرّت إلیه الإشارة، أنّ شهادته وشهادة أخویه کانت بعد شهادة الأصحاب، بل شهادة أولاد أمیر المؤمنین علیه السلام، وهکذا قبل شهادة علیّ بن الحسین، ولکنّ المستفاد من کلمات جمع، ومنهم الشّیخ الصّدوق فی بعض کتبه، من أنّ شهادته کانت بعد شهادة الکلّ من بنی هاشم.
وأمّا الزّیارة القائمیّة فظاهرها تقدّم شهادة کلّ بنی هاشم ثمّ بعد شهادتهم شهادة علیّ الأصغر، ثمّ بعد ذلک شهادة عبداللَّه بن أمیر المؤمنین-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 234
الطّریحی، المنتخب، 2/ 372- 374/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 315، 316؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 306- 307؛ مثله السّیِّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 3/ 366- 370؛ المازندرانی، معالی السّبطین «1»، 1/ 457- 459؛ المیانجی، العیون العبری،/ 161
__________________________________________________
- علیه السلام، ثمّ بعد ذلک شهادة العبّاس، ثمّ بعد ذلک شهادة جعفر بن أمیر المؤمنین علیه السلام، ثمّ بعد ذلک عثمان بن أمیر المؤمنین علیه السلام، ثمّ بعد ذلک شهادة محمّد بن أمیر المؤمنین علیه السلام، ثمّ بعد ذلک شهادة أحمد- أعنی أبا بکر بن الحسن- ثمّ بعد ذلک شهادة القاسم.
ولکنّه یمکن أن یقال: إنّ التّرتیب فی الذّکر فی مقام الزّیارة، لا یدلّ علی ثبوت هذا النّهج من التّرتیب فی الشّهادة.
ثمّ لا یخفی علیک: أنّ حکایة التّزویج والأعراس للقاسم ممّا لم یذکره جمّ غفیر من أصحاب المقاتل، وقال بعض الحذّاق فی فنون الأخبار والآثار: إنّ تلک الحکایة لم أقف فیها بأثر معتبر، ولکن أقول: إنّ الظّنّ الأقوی بحصول هذه القضیّة ممّا لا ینکره ذو تتبّع غزیر وتفکّر دقیق عمیق، وذلک لوجوه:
الأوّل: إنّ کمالیّة المصائب وتمامیّة محنة آل اللَّه وأهل بیت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فوق التّمامیّة والکمالیّة قاضیة بوقوع هذه القضیّة أیضاً.
والثّانی: إنّ الرّثاة والقرّاء قدیماً وحدیثاً، جیلًا بعد جیل، وعصراً بعد عصر، من أهل کلّ الأقالیم، ممّا فیه طائفة من الشّیعة والموالین لأهل البیت، من أهل الأمصار والقری والرّساتیق، یذکرون هذه القضیّة فی رؤوس الأشهاد فوق المنابر، وفی کثیر من المآدب والمجالس من مجالس ذکر التّعزیة والمصائب بحضور جماعة من العلماء الأتقیاء والفضلاء والصّلحاء، ولا یمنعون الرّثاة وذاکری المصائب عن ذکرها، ولا ینسبونهم لأجل ذلک إلی الکذب والافتراء.
والثّالث: إنّ قصائد الشّعراء الرّثاة من العرب والفرس والتّرک والهند والکرد واللّور، مشتملة علی ذکر هذه القضیّة، بل أنّ ذلک بعد إمعان النّظر، ممّا لا یختصّ بأهل إقلیم دون إقلیم، وبعصر دون عصر آخر.
والرّابع: أنّه کما جرت سیرة الشّیعة وعادتهم علی بیانها بالحال وإقامة التّشبیهات.
والخامس: انّ وقوعها ممّا صرّح به جمّ غفیر من متأخّری المتأخّرین وغیرهم من أصحاب المقاتل والسِّیر والتّواریخ، حتّی أنّ بعض المتتبّعین وهو صاحب کتاب أنساب آل أبی طالب، قد ذکر أنّ الزّفاف قد وقع، وقد حبلت فاطمة وولدت ذکراً أسماه أهل أمّها وعشیرتها من جهة الأم بالقاسم المثنّی، وهو الّذی قتله بنو أمیّة فی الرّی، وقبره مشهور یزار فی الرّی أی فی قریة من الشّمرانات، وهذا القاسم مشهور بلقب شهزاده قاسم.
والسّادس: المنامات والأحلام الصّادقة من أهل الولاء والإیمان والإخلاص والإیقان، حیث رأوا فی الطّیف والمنام سیِّد الشّهداء وسألوه عن تلک القضیّة فأخبرهم بوقوعها.
والسّابع: حکایة بنهاس].
(1)- [حکاه المعالی عن مدینة المعاجز].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 235
قال: فنظر الحسین علیه السلام یمیناً وشمالًا فلم یر له «1» ناصراً ولا معیناً، «2» فجعل ینادی «2»: وا غربتاه! «3» وا عطشاه «3»! وا قلّة ناصراه! أما من معین یعیننا؟ أما من ناصر ینصرنا؟
«4» أما من مجیر یجیرنا؟ أما من محامٍ یحامی عن حرم رسول اللَّه «4» صلی الله علیه و آله؟
قال: فخرج «5» من الخیمة غلامان کأ نّهما القمران، أحدهما أحمد والآخر القاسم ابنا الحسن بن علیّ علیه السلام وهما یقولان: لبّیک لبّیک یا سیِّدنا! ها نحن بین یدیک، مرنا بأمرک صلوات اللَّه علیک. فقال لهما: «6» احملا فحامیا عن حرم جدِّکما، ما أبقی الدّهر غیرکما، بارک اللَّه فیکما «6». «7»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 79/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 315
قد حضر مع عمّه الحسین علیه السلام وقعة الطّفّ، فاستأذنه فی البراز، فقال له علیه السلام: یا ابن أخی! أنت لی من أخی علامة، فأُرید أن تبقی لی لأتسلّی بک، فجلس مهموماً مغموماً، واضعاً رأسه بین رکبتیه، حزین القلب باکیاً.
فذکر أنّ أباه علیه السلام قد عقد له عوذة فی عضده الأیمن، وقد قال له: یا بُنیَّ! إذا أصابک ألم أو همّ فحلّها واقرأها، وافهم معناها واعمل بکلّ ما تراه مکتوباً فیها، فعند ذلک حلّها وقرأها، فهذا ما وجده مکتوباً فیها:
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الدّمعة].
(2- 2) [الدّمعة: ثمّ نادی].
(3- 3) [لم یرد فی الدّمعة].
(4- 4) [الدّمعة: أما من خائف من عذاب اللَّه فیذبّ عنّا].
(5)- [زاد فی الدّمعة: إلیه].
(6- 6) [الدّمعة: یعزّ علی عمّکما أن یقول لکما اخرجا وحامیا عن حرم جدّکما، فبرز القاسم].
(7)- در اکثر روایات وارد شد که بعد از عون، قاسم بن حسن بن علی بن ابی‌طالب رضی الله عنه آماده حرب گشت و چون نظر امام حسین بر وی افتاد، گریان شد و قاسم نیز گریستن آغاز کرد و هردو یکدیگر را در کنار گرفتند و از هوش رفتند و چون به حال خود آمدند، قاسم رخصت طلبید که به میدان رود. امام حسین امتناع کرد. قاسم دست و پای مبارک او را می‌بوسید و می‌گریست تا دستوری حاصل کرد و قطرات عبرات بر رخسار همایون قاسم روان شد.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 160
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 236
یا ولدی یا قاسم! أُوصیک بتقوی اللَّه عزّ وجلّ، فإذا رأیت عمّک الحسین علیه السلام بکربلاء وقد أحاطته الأعداء، فاطلب منه البراز ولا تترک الجهاد بین یدیه علی أعداء اللَّه ورسوله وأعدائه، ولا تبخل علیه بروحک، فإذا نهاک فعاوده حتّی یأذن لک، لتحظی بالسّعادة الأبدیّة.
فنهض القاسم إلی عمّه علیه السلام وعرض علیه العودة، فتنفّس الصّعداء وقال علیه السلام له:
یا بُنیَّ! هذه وصیّة لک من أبیک، وعندی وصیّة أخری منه لک، فلا بدّ من إنفاذها، ثمّ نهض علیه السلام آخذاً بیده وبید أخویه عون والعبّاس ودخل بهم الخیمة، وأمر أخته زینب بإحضار الصّندوق، وفتحه واستخرج منه قباء أخیه الحسن علیه السلام وعمامته، فألبسهما القاسم، وعقد له علی ابنته، وأدخله علیها وخرج عنهما.
فجعل القاسم ینظر إلیها وهو یبکی، فسمع القوم ینادون: هل من مبارز، یا قوم! ما من مبارز، إنّ القوم قد ذلّوا، فنهض مسرعاً یقول: إنّ هذا وقت البراز إلی القتال لیس فیه أعراس ولا حطّة عقال، وسنلتقی إن شاء اللَّه الواحد المتعال. فقال له عمّه علیه السلام: یا ابن أخی! أتمشی برجلیک إلی الموت؟ فقال: لِمَ لا؟ تکون روحی لک الفداء ونفسی لک الوقاء، إذ لا صدیق حمیم یحمیک، ولا ذابّ یذبّ عنک، ولا دافع یدفع عنک.
ثمّ إنّ الحسین علیه السلام شقّ أزیاق القاسم، وقطع عمامته نصفین، فعمّمه بنصف ودلّی نصفها الثّانی علی وجهه، وکفّنه بثیابه وقمّطه بسیفه، وأمره بالبراز. «1»
ابن شدقم، تحفة لبّ اللّباب،/ 216- 217
روی أبو مخنف، عن حمید بن مسلم: أنّ الحسین علیه السلام بعد قتل أصحابه جعل ینادی:
__________________________________________________
(1)- پس قاسم پسر حضرت امام حسن علیه السلام که چهره مبارکش مانند آفتاب تابان می‌درخشید و هنوز به حدّ بلوغ نرسیده بود، به نزد عمّ بزرگوار آمد و رخصت جهاد طلبید. حضرت امام شهدا او را دربر کشید و آن قدر گریست که نزدیک شد مدهوش شود و هر چند آن امامزاده بزرگوار در طلب رخصت جهاد مبالغه می‌نمود، حضرت مضایقه می‌فرمود تا آن‌که برپای عمّ بزرگوار افتاد و چندان بوسید و گریست و استغاثه کرد تا از امام حسین علیه السلام رخصت حاصل کرد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 675
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 237
وا غربتاه! وا قلّة ناصراه! أما من معین یعیننا، أما من ناصر ینصرنا، أما من ذابّ یذبّ عنّا. فخرج إلیه غلامان، کأ نّهما قمران: أحمد والآخر قاسم بن الحسن علیه السلام وهما یقولان:
لبّیک لبّیک، مرنا بأمرک صلّی اللَّه علیک. فقال لهما: حامیا عن حرم جدّکما رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
وفی نقل آخر: إنّ القاسم برز وهو صغیر لم یبلغ الحلم، فلمّا نظر الحسین علیه السلام إلیه اعتنقه وجعل یبکیان حتّی غشیا علیهما، فلمّا أفاقا طلب المبارزة فأبی الحسین علیه السلام، فلم یزل الغلام یقبّل یدیه ورجلیه حتّی أذن له فخرج ودموعه تسیل علی خدّیه.
وفی روایة: ولمّا رأی الحسین علیه السلام أنّ القاسم یرید البراز، قال: یا ولدی! أتمشی برجلک إلی الموت؟ فقال: وکیف یا عمّ وأنت بین الأعداء وحید فرید لم تجد ناصراً ولا معیناً، روحی لروحک الفداء ونفسی لنفسک الوقاء. ثمّ إنّ الحسین علیه السلام شقّ أزیاق القاسم وقطع عمامته نصفین وأدلاهما علی وجهه ثمّ ألبسه ثیابه علی صورة الکفن، وشدّ سیفه بوسط القاسم وأرسله إلی البراز. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 304
__________________________________________________
(1)- نخستین، قاسم بن حسن آهنگ مبارزت کرد و سلاح جنگ بر تن راست کرد و شاکی السلاح به حضرت امام علیه السلام آمد و هنوز، کودکی مراهق 1 بود. حسین علیه السلام چون چشمش بر آن کودک نورس افتاد که جانِ گرامی از برای نثار عم بزرگوار بر کف نهاده و آهنگ کارزار فرموده است، بی‌توانی پیش شد و دست مبارک را در گردن قاسم حمایل کرد و هردو چندان بگریستند که از پای درافتادند و از هوش بیگانه شدند. چون به خویشتن آمدند، قاسم آغاز سخن کرد و به زبان ضراعت اجازه مبارزت طلب کرد و حسین علیه السلام ابا فرمود و آن جوان نورس چندان بگریست و دست و پای امام را بوسه زد که آن حضرت ساکت شد.
1. مراهق: نزدیک به سنّ بلوغ.
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 2/ 326
در کتب عدیده قصه شهادت قاسم بن حسن را رقم کرده‌اند و من بنده نیز ان شاء اللَّه در کتاب حسین علیه السلام خواهم نگاشت، در ذیل معجزات حسن علیه السلام شرذمه‌ای از آن خبر می‌نگارم. همانا در یوم عاشورا چون تنور حرب و بازار طعن و ضرب گرم گشت و قاسم بن حسن از حسین علیه السلام رخصت مبارزت می‌جست و اجازت نمی‌یافت، در خیمه خویش از کمال حزن سر به زانو نهاده بود. ناگاه او را یاد آمد که حسن علیه السلام تعویذی بر بازوی راست او بست، وقال: إذا أصابک ألم وهمٌّ فعلیک بحلِّ العوذة وقراءتها فافهم-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 238
__________________________________________________
- معناها واعمل بکلِّ ما تراه مکتوباً فیها.
یعنی: او را فرمود: «هرگاه رنجی و ألمی بر تو فرود آید، واجب می‌کند که این تعویذ از بازوی خود بگشایی و قرائت کنی و معنی آن را بدانی و آنچه نگاشته است، به کار بندی.»
قاسم با خود اندیشید: سال‌ها بر من گذشته و اندوهی از این بزرگ‌تر ندیده‌ام. پس دست فرا برد و آن تعویذ را بگشود و قرائت نمود؛ به این شرح:
یا ولدی یا قاسم! أوصیک أنّک إذا رأیت عمّک الحسین فی کربلاء وقد أحاطت به الأعداء فلا تترک البراز والجهاد لأعداء اللَّه وأعداء رسوله ولا تبخل علیه بروحک وکلّما نهاک عن البراز عاوده لیأذن لک فی البراز لتحظی فی السّعادة الأبدیّة.
یعنی: «ای فرزند من، ای قاسم! وصیت می‌کنم تو را گاهی که عم خویش حسین علیه السلام را در کربلا دیدار کنی، هنگامی که لشگر در گرد او پرّه زده است، از جنگ اعدا و جهاد با دشمنان خدا و رسول خویشتن‌داری مکن و در بذل جان خویش در راه او توانی مجوی و چندان که تو را از برای مبارزت اجازت نفرماید، بر الحاح و ابرام بیفزای تا رخصت یابی و از شهادت که سعادت ابدی است، محروم نمانی.»
پس قاسم آن خط را به حضرت حسین علیه السلام آورد و از برای جهاد، خط جواز یافت؛ چنان که ان شاء اللَّه به شرح مرقوم خواهد شد.
سپهر، ناسخ التواریخ (امام حسن مجتبی علیه السلام)، 2/ 260- 261
ای شیعه! پس بیا و گریه کن بر آن طفل یتیمی که خود امام حسین علیه السلام بر او گریه نمود؛ یعنی یتیم حضرت امام حسن، حضرت قاسم که هنوز به روایت شیخ مفید در «ارشاد» و «بحار» مکلف به جهاد نشده بود؛ ولیکن از بسیاری معرفت او به حق امام و فضیلت شهادت در راه خدا از آن جایی که واقعه کربلا بعض تکالیف خاصه دارد؛ چنانچه در «جهاد جواهر» به آن تصریح فرموده است، چون بی‌کسی عم خود را و احاطه دشمنان را به او مشاهده نمود، قدم در میدان مبارزت نهاد.
«فلمّا نظر الحسین علیه السلام إلیه قد برز اعتنقه وجعلا یبکیان حتّی غشی علیهما؛ چون نظر امام حسین علیه السلام بر قاسم افتاد که عازم میدان قتال است، او را در بغل کشید و هردو شروع به گریه کردند و آن قدر گریستند که هردو بزرگوار غش کردند.»
پس قاسم اذن جهاد از عم خود درخواست نمود و آن حضرت از آن ابا داشت و اذن نمی‌داد و قاسم دست و پای عم خود را می‌بوسید و الحاح می‌نمود، کأ نّه می‌گفت (نظم):
ز سر به شوق شهادت پریده طایر هوشم عمو فدای تو گردم غلام حلقه بگوشم
نشانده بر سر آتش مرا شماتت اعدا چگونه بر سر آتش نشینم و نخروشم
به وحش وطیر دهند آب این گروه و به قاسم نمی‌دهند مگر من کم از طیور و وحوشم
رضا مشو که رود کاروان خلد و بمانم جمال حور نبینم می‌طهور ننوشم
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 239
(وقال) غیره: إنّه لمّا «1» رأی وحدة عمّه، استأذن فی القتال فلم یأذن له لصغره، فما زال به حتّی أذن له فبرز کأنّ وجهه شقّة قمر. وساق الحدیث إلی آخره کما تقدّم «2».
«3» أتراه «3» حین أقام یصلح نعله بین العدی کیلا یروه بمحتفِ
غلبت علیه شهامة حسنیّة أم کان بالأعداء لیس بمحتفِ
(محتفِ) الأوّل من الاحتفاء وهو المشی بلا نعال. والثّانی من الاحتفاء وهو الاعتناء یقال: احتفی به ولم یحتف. «4»
السّماوی، إبصار العین،/ 37/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 153؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 461
وخرج من بعده [أبو بکر] أخوه لأمِّه وأبیه القاسم وهو غلام لم یبلغ الحلم، فلمّا نظر إلیه الحسین علیه السلام اعتنقه وبکی ثمّ أذن له.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 330- 331
قالوا: وما زال آل أبی طالب یتسابقون إلی القتال حتّی انتهت النّوبةُ إلی القاسم ودیعة الحسن بن علیّ عند أخیه الحسین علیه السلام. وهو غلامٌ لم یبلغ الحلم.
فکان له بمنزلة الولد العزیز، وکان یحبّه حبّاً شدیداً. ولم یُذکر أنّ الحسین عند وداع أحد من أهل بیته غشی علیه من شدّة البکاء، حتّی ولده وفلذة کبده علیّ الأکبر شبیه
__________________________________________________
- پس التماس کرد تا آن‌که اذن گرفت. «فخرج ودموعه تسیل علی خدّیه» مخفی مباد که گریه قاسم در این حال که اذن گرفت و میدان می‌رفت، از خوف کشته شدن نبود؛ زیرا که کمال اشتیاق به ملاقات جد و جده و پدر داشت.
قائنی، کبریت احمر،/ 307
(1)- [فی ذخیرة الدّارین مکانه: وقال أهل السِّیَر لمّا ...].
(2)- [ذخیرة الدّارین: مرّ].
(3)- [إلی هنا لم یرد فی المعالی].
(4)- گفته‌اند: چون حسین او را نگریست که آماده شده [است تا] به میدان رود، درآغوشش کشید و گریستند تا بی‌هوش شدند و از حسین اجازه خواست و به او اجازه نمی‌داد و آن پسر پیاپی دست‌وپای او را بوسید تا به او اجازه داد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 147
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 240
رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فإنّهم قالوا- عند وداعه-: إنّ الحسین أرخی عینیه بالدّموع.
نعم، ذکروا أنّه لمّا خرج القاسم وأقبل إلی عمّه یستأذنه فی القتال، ونظر إلیه الحسین لم یملک نفسه دون أن تقدّم إلیه واعتنقه وجعلا یبکیان حتّی غُشیَ علیهما.
ثمّ إنّ القاسم استأذن عمّه فی المبارزة، فأبی أن یأذن له، فلم یزل یتوسّل إلیه ویقبّل یدیه ورجلیه حتّی أذن له.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 354، 355- 356
[دَور القاسم بن الحسن علیه السلام]: وناب القاسم بن الحسن علیه السلام عن أبیه الإمام المجتبی وقام مقامه فی مهمّة الإبقاء ومشارکة عمّه الإمام الحسین علیه السلام فی ذلک، والشّاهد علی هذه النّیابة وأنّه هو المختار من طرف أبیه المجتبی وبأمر من اللَّه تعالی للمشارکة فی مهامّ الإبقاء، هو: ما ربطه أبوه الإمام الحسن علیه السلام علی عضده الأیمن من العوذة، ووصیّته فیها وتحریضه له بنصرة عمّه الغریب فی کربلاء، والشّهادة بین یدیه.
الجزائری، الخصائص الزّینبیّة،/ 81
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 241

استشهاده علیه السلام‌

قتله عمرو بن سعید بن نفیل الأزدیّ.
الرّسّان، تسمیة من قتل (من تراثنا)،/ 150/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 171؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
قال: وخرج القاسم بن حسن بن علیّ وهو غلام علیه قمیص ونعلان، فانقطع شِسْع نعله الیسری، فحمل علیه عمرو بن سعید الأزدیّ فضربه فسقط ونادی: یا عمّاه! فحمل علیه الحسین فضربه فاتّقاها بیده فقطعها من المرفق فسقط. وجاءت خیل الکوفیّین لیحملوه، وحمل علیهم الحسین فجالوا ووطؤوه حتّی مات.
قتله سعید بن عمرو الأزدیّ.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 74، 76
وقتل عمرو بن سعید بن نفیل الأزدیّ القاسم بن الحسن، فصاح: یا عمّاه! فوثب الحسین وثبة لیث فضرب عمراً فأطنّ یده، وجاءه أصحابه لیستنقذوه، فسقط بین حوافر الخیل فتوطّأته حتّی مات.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 406، أنساب الأشراف، 3/ 201
ضربه عمرو بن سعد بن مقبل الأسدیّ.
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 257/ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 5/ 2628، الحسین ابن علیّ،/ 87
قال أبو مخنف: حدّثنی سلیمان بن أبی راشد، عن حُمید بن مسلم، قال: خرج إلینا «1» غلام کأنّ وجهه شقّة «2» قمر، فی یده السّیف، علیه قمیص وإزار ونعلان قد انقطع شِسْع
__________________________________________________
(1)- [الأعیان: علینا].
(2)- [البدایة: فلقة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 242
أحدهما، ما أنسی أنّها «1» الیسری، فقال «2» لی عمرو «2» بن سعد بن نُفَیل الأزدیّ: واللَّه لأشدّنّ علیه؛ فقلت له: سبحان اللَّه! وما ترید إلی ذلک «3»؟ «4» یکفیک «4» هؤلاء الّذین تراهم قد احتولوهم «5»؛ قال: فقال: واللَّه لأشدّنّ علیه؛ فشدّ علیه «6» فما ولّی حتّی ضرب رأسه بالسّیف «7»، فوقع الغلام «8» لوجهه، فقال «9»: یا عمّاه! قال: فجلّی الحسین کما یجلِّی الصّقر، ثمّ شدّ «6» شدّة لیث غضب «10»، فضربَ عمراً «11» بالسّیف، فاتّقاه بالسّاعد، فأطنّها «12» من لدن المرفق، فصاح «13»، ثمّ تنحّی عنه، «14» وحملت خیل لأهل الکوفة لیستنقذوا عمراً من حسین، فاستقبلت عمراً بصدورها، فحرّکت حوافرها وجالت الخیل بفرسانها «15» علیه، «16» فوطئته حتّی مات 16. «17»
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الأعیان، کانت].
(2- 2) [البدایة: لنا عمر].
(3)- [الأعیان: بذلک].
(4- 4) [الأعیان: واللَّه لو ضربنی ما بسطت إلیه یدی دعه یکفکه].
(5)- [الأعیان: احتوشوه].
(6- 6) [البدایة: عمرو بن سعد أمیر الجیش، فضربه وصاح الغلام: یا عمّاه، قال: فشدّ الحسین علی عمرو بن سعد].
(7)- [أضاف فی الأعیان: ففلقه].
(8)- [أضاف فی الأعیان: إلی الأرض].
(9)- [الأعیان: ونادی].
(10)- [فی البدایة والأعیان: أغضب].
(11)- [الأعیان: عمرو بن سعد بن نفیل].
(12)- [الأعیان: فقطعها].
(13)- [أضاف فی الأعیان: صیحة سمعها أهل العسکر].
(14- 14) [الأعیان: الحسین علیه السلام وحمل الأعداء لیستنقذوه، فوطئت الخیل عمراً بأرجلها حتّی مات].
(15)- [لم یرد فی البدایة].
(16- 16) [لم یرد فی البدایة].
(17)- حمید بن مسلم گوید: پسری سوی ما آمد که گویی چهره‌اش پاره ماه بود. شمشیری به دست داشت و پیراهن و تنبان داشت و نعلینی به پا، که بند یکی از آن پاره بود. هرچه را فراموش کنم، این را فراموش-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 243
الطّبری، التّاریخ، 5/ 447/ مثله ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 186؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 608
قتله سعد بن عمرو بن نُفَیل الأزدیّ. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 468/ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 302
حدّثنی أحمد بن عیسی، قال: حدّثنا الحسین بن نصر، قال: حدّثنا أبی، قال: حدّثنا عمر بن سعید، عن أبی مخنف، عن سلیمان بن أبی راشد، عن حمید بن مسلم، قال:
خرج إلینا غلام کأنّ وجهه شقّة قمر فی یده السّیف وعلیه قمیص وإزار ونعلان «2» قد انقطع شسع «3» أحدهما «4»، ما أنسی أنّها الیسری «3»، فقال عمرو بن سعید بن نفیل الأزدیّ: واللَّه لأشدّنّ علیه، فقلت له: سبحان اللَّه وما ترید إلی «5» ذلک، یکفیک قتله هؤلاء الّذین تراهم قد احتوشوه من کلّ جانب. قال: واللَّه لأشدّنّ علیه «6». فما ولّی وجهه حتّی ضرب رأس
__________________________________________________
- نمی‌کنم که بند چپ بود.
گوید: عمرو بن سعد بن نفیل ازدی به من گفت: «به خدا به او حمله می‌برم.»
گفتمش: «سبحان اللَّه! از این‌کار چه می‌خواهی؟ همین کسان که می‌بینی در میانشان گرفته‌اند، تو را بس.»
گفت: «به خدا به او حمله می‌برم.»
و حمله برد و پس نیامد تا سر او را با شمشیر بزد که پسر به رو درافتاد و گفت: «عمو جانم!»
گوید: حسین چون عقاب برجست و همانند شیری خشمگین حمله آورد و عمرو را با شمشیر بزد که دست خود را حایل شمشیر کرد از زیر مرفق قطع شد و بانگ زد و عقب رفت.
گوید: تنی چند از سواران مردم کوفه حمله آوردند که عمرو را از دست حسین رهایی دهند. اسبان رو به عمرو آوردند و سم‌های آن‌ها به حرکت آمد و اسبان و سواران جولان کردند و او را لگدمال کردند تا جان داد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3053- 3054
(1)- سعد بن عمرو بن نفیل ازدی او را کشت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3083
(2)- [زاد فی إبصار العین: فمشی یضرب بسیفه فانقطع].
(3- 3) [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین: إحدی نعلیه ولا أنسی أنّها کانت الیسری، فوقف لیشدّها].
(4)- [نفس المهموم: إحداهما].
(5)- [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین: بذلک].
(6)- [زاد فی نفس المهموم: فشدّ علیه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 244
الغلام بالسّیف فوقع الغلام لوجهه وصاح «1»: یا عمّاه!
قال: «2» فوَ اللَّه لتجلّی «3» «2» الحسین کما یتجلّی «4» الصّقر، ثمّ شدّ شدّة اللّیث «5» إذا غضب «5»، فضرب عمراً بالسّیف فاتّقاه بساعده فأطنّها من لدن «6» المرفق «7» ثمّ تنحّی عنه، وحملت خیل عمر بن سعد فاستنقذوه «8» من الحسین، «9» ولمّا حملت «10» الخیل «9» استقبلته بصدورها «11» وجالت «12» فتوطّأته «11» فلم یرم حتّی مات- لعنه اللَّه وأخزاه «12»-. «13»
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: فقال].
(2- 2) [نفس المهموم: فجلّی].
(3)- [فی إبصار العین: لجی وذخیرة الدّارین: یجلّی].
(4)- [فی نفس المهموم وإبصار العین وذخیرة الدّارین: یجلی].
(5- 5) [نفس المهموم: أغضب].
(6)- [وسیلة الدّارین: لدی].
(7)- [زاد فی نفس المهموم: فصاح صیحة سمعها أهل العسکر].
(8)- [نفس المهموم: لیستنقذو عمرواً].
(9- 9) [لم یرد فی إبصار العین].
(10)- [ذخیرة الدّارین: حملته].
(11- 11) [ذخیرة الدّارین: تؤطّأته].
(12- 12) [وسیلة الدّارین: ومات اللّعین تحت أقدام الخیل].
(13)- ابو مخنف به سندش از حمید بن مسلم (که خبرنگار لشکر عمر بن سعد است) روایت کرده [است] که گفت: «از میان همراهان حسین علیه السلام پسری که گویا پاره ماه بود، به سوی ما بیرون آمد و شمشیری در دست و پیراهن و جامه‌ای بر تن داشت و نعلینی به پا کرده بود که بند یکی از آن دو بریده شده بود و فراموش نمی‌کنم که آن، نعل چپش بود.
عمرو بن سعید بن نُفَیل 1 ازدی که او را دید، گفت: «به خدا سوگند هم‌اکنون بر او حمله آرم.»
بدو گفتم: «سبحان اللَّه! تو از این کار چه می‌خواهی؟ همان‌هایی که می‌نگری از هر سو اطرافش را گرفته‌اند، تو را از کشتن او کفایت کنند.»
گفت: «به خدا سوگند، من شخصاً باید به او حمله کنم.»
این را گفت و بی‌درنگ بدان پسر حمله برد و شمشیر را بر سرش فرود آورد. قاسم بر رو درافتاد و فریاد زد: «عمو جان!» و عموی خود را به یاری طلبید.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 245
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 58/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 322- 323؛ السّماوی، إبصار العین،/ 36- 37؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 152- 153؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 251
قتله: عمرو بن عمر [و] بن نفیل الأزدیّ. [...]
قال حمید بن مسلم: رأیت القاسم بن [ال] حسن بن علیّ یوم الطّفّ وقد خرج إلینا، وهو غلام کأنّ وجهه شقّة قمر، علیه قمیص ونعلان، قد انقطع شسع نعله الیسری.
فقال لی عمر [و] بن سعید بن عمر [و] بن نفیل [الأزدیّ] وهو إلی جانبی: لأقتلنّه.
قلت: وما ترید من قتل هذا؟! فلم یلتفت إلیَّ، وحمل علیه، فضربه فصرعه، فنادی:
یا عمّاه! فثار الحسین إلیه، فضربه بالسّیف، فاتّقاه [عمرو] بیده، فأبانها من المرفق، وأدبر.
وحملت علیه خیل الکوفة لیحملوه، فحمل علیهم الحسین علیه السلام، فنکصوا علیه، ووطئوه، فقتلوه.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 179- 180
وبرز من بعده [علیّ بن الحسین علیهما السلام] القاسم بن الحسن بن علیّ علیهم السلام وهو یقول «1»:
«2» لا تجزعی «2» نفسی فکلّ فانِ الیوم تلقین ذوی الجنان «2»
__________________________________________________
- حمید گوید: به خدا سوگند حسین (که صدای او را شنید) چون باز شکاری رسید و لشکر دشمن را شکافت و باشتاب خود را به معرکه رسانید و چون شیر خشمناکی حمله افکند و شمشیرش را حواله عمرو ابن سعید کرد. عمرو دست خود را سپر کرد. ابو عبداللَّه دستش را از مِرفق بیفکند و به یک سو رفت. لشکر عمر بن سعد (برای رهایی آن پست خبیث) هجوم آورد و او را از جلوی شمشیر حسین علیه السلام به یک سو برد و نجاتش داد؛ ولی همان هجوم سواران سبب شد که آن مرد نتوانست خود را از زمین حرکت دهد و زیر دست و پای اسبان لگدکوب شد و از این جهان رخت بیرون کشید. خدایش لعنت کند و دچار رسوایی محشر گرداند.
1. در تاریخ طبری، عمرو بن سعد بن نفیل ضبط شده است.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 85- 86
(1)- [إلی هنا فی وسیلة الدّارین: إنّ القاسم لمّا برز إلی القتال أنشأ هذه الأشعار].
(2- 2) [مثله فی العیون،/ 159].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 246
«1» فقتل منهم ثلاثة ثمّ رُمیَ عن فرسه رضوان اللَّه علیه وصلواته «1». «2»
الصّدوق، الأمالی،/ 162- 163/ عنه: البحار، المجلسی، 44/ 321؛ البحرانی، العوالم، 17/ 171؛ القمی، نفس المهموم،/ 322؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 253؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 161
قال حمید بن مسلم: فبینا «3» کذلک إذ خرج علینا غلام کان وجهه شقّة قمر، فی یده سیف وعلیه قمیص «4» وإزار ونعلان قد انقطع شِسْع إحداهما، فقال لی عمرو «5» بن سعد بن نفیل الأزدیّ: واللَّه لأشدّنَّ علیه. فقلت: سبحان اللَّه، «6» وما ترید بذلک «6»؟ دعه، یکفیکه هؤلاء القوم «7» الّذین ما «8» یبقون علی أحد منهم. فقال: واللَّه لأشدّنَّ علیه «7»، فشدّ علیه «7» فما ولّی حتّی ضرب رأسه بالسّیف «7» ففلقه، ووقع الغلام لوجهه، فقال: یا عمّاه! فجلّی الحسین علیه السلام کما یجلِّی الصّقر، ثمّ شدّ شدّة لیث «9» أغضب، فضرب عمرو «5» بن سعد بن نفیل بالسّیف فاتّقاها بالسّاعد فقطعها من لدن المرفق، فصاح صیحة سمعها أهل العسکر. ثمّ تنحّی عنه الحسین علیه السلام وحملت خیل الکوفة لیستنقذوه «10» فتوطّأته بأرجلها حتّی مات «10». «11»
__________________________________________________
(1- 1) [وسیلة الدّارین: فلمّا أحاطوا به من کلّ جانب قال القاسم: یا عمّاه! أدرکنی، فجلّی الحسین کما یجلِّی الصّقر].
(2)- پس از او، قاسم بن حسن بن علی به میدان رفت و می‌گفت:
بی‌تاب مشو جانم هر زنده بود فانی امروز بهشت خلد از بهر تو ارزانی
و سه کس را کشت و او را از اسب درانداختند رضی الله عنه.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 162- 163
(3)- [إعلام الوری: أنا].
(4)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(5)- [المصدر: عمر].
(6- 6) [إعلام الوری: وما ترید منه].
(7- 7) [لم یرد فی إعلام الوری].
(8)- [ذخیرة الدّارین: لا].
(9)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: إذا].
(10- 10) [ذخیرة الدّارین: فتواطئه الخیل حتّی هلک اللّعین].
(11)- حمید بن مسلم گوید: در این گیر و دار بودیم که دیدم پسرکی به سوی ما آمد که رویش همانند پاره-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 247
المفید، الإرشاد، 2/ 111- 112/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 153؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 242- 243
قال: ثمّ رأینا غلاماً کان وجهه شقّة قمر، فی یده سیف، وعلیه قمیص ونعلان، وقد انقطع شِسْع أحدهما، فحمل علیه رجل، فضربه بالسّیف علی رأسه، فوقع الغلام لوجهه، وصاح: «یا عمّاه!».
فجلّی الحسین کما یجلِّی الصّقر، ثمّ شدّ علی الرّجل بسیفه، فاتّقاه فضرب ساعده، [112] فأطنّها من المرفق وتنحّی عن الغلام.
أبو علی مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 71
دم القاسم فی بنی عدیّ.
المجدی،/ 19
قتله عمرو بن سعید «1» بن نفیل الأزدیّ، قتله فی المصاف بکربلاء.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 401
__________________________________________________
- ماه بود و در دستش شمشیری بود و پیراهنی به تن داشت و از او نعلینی داشت که بند یکی از آن دو نعلین پاره شده بود. عمر بن سعد بن نفیل ازدی گفت: «به خدا من به این پسر حمله خواهم کرد.»
گفتم: «سبحان اللَّه! تو از این کار چه بهره خواهی برد (و از جان این پسربچه چه می‌خواهی)؟ او را به حال خود واگذار. این مردم سنگدل که هیچ کس از اینان را باقی نگذارند، کار او را نیز خواهند ساخت.»
گفت: «به خدا من بر او حمله خواهم کرد.»
پس حمله کرد و رو بر نگردانده بود که سر آن پسرک را چنان با شمشیر بزد که آن را از هم شکافت و آن پسر به رو به زمین افتاد و فریاد زد: «ای عمو جان!» حسین علیه السلام مانند باز شکاری لشکر را شکافت.
سپس همانند شیر خشمناک حمله افکند و شمشیری به عمر بن سعد بن نفیل بزد. عمر شانه را سپر آن شمشیر کرد. شمشیر دستش را از نزدیک مرفق جدا ساخت و چنان فریادی زد که لشکریان شنیدند. آن‌گاه حسین علیه السلام از او دور شد، سواران کوفه هجوم آوردند که او را از معرکه بیرون برند. پس بدن نحسش را اسبان لگدکوب کردند تا به دوزخ شتافت و دیده از این جهان بست.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 111- 112
(1)- فی وقعة الطّفّ: سعد.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 248
فخرج ودموعه [تسیل] «1» علی خدّیه وهو یقول «2»:
إن تنکرونی فأنا فرع «3» الحسنْ سبط النّبیّ المصطفی والمؤتمنْ
هذا حسین کالأسیر المرتهنْ بین أناس لا سُقوا صوب المزنْ «4» «5»
«6» «7» وحمل، وکأنّ وجهه فلقة قمر «5»، وقاتل [ «8» قتالًا شدیداً حتّی «6» قُتِل «8»]- علی صغره «7» «9» «10»- خمسة وثلاثین رجلًا «11». قال حمید بن مسلم: «12» «13» کنت فی عسکر ابن سعد «12»، فکنت أنظر إلی [هذا] «14» الغلام «13» وعلیه قمیص وإزار ونعلان «15» قد انقطع شِسْع
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی المصدر].
(2)- [فی بحر العلوم مکانه: فبرز إلی المیدان باکیاً وهو یقول ...، وفی وسیلة الدّارین مکانه: برز القاسم إلی القتال وهو یرتجز ویقول ...].
(3)- [فی البحار والعوالم والدّمعة ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والمعالی والعیون ووسیلة الدّارین: ابن، وبحر العلوم ومثیر الأحزان: نجل].
(4)- [أضاف فی العیون: ویقول:
لا تجزعی نفسی فکلّ فان الیوم تلقین ذوی الجنان].
(5- 5) [لم یرد فی نفس المهموم والعیون وفی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة وتظلّم الزّهراءوالمعالی: کان وجهه کفلقة القمر].
(6- 6) [بحر العلوم: فقاتل مقاتلة الشّجعان و].
(7- 7) [وسیلة الدّارین: فقاتل قتال الأبطال حتّی قتل من عسکر عمر بن سعد لعنة اللَّه علیه].
(8) (6) [المصدر: فقتل].
(9)- [المصدر: صغر سنّه].
(10)- [زاد فی بحر العلوم: وعطشه].
(11)- [إلی هنا لم یرد فی الأسرار، وإلی هنا حکاه فی نفس المهموم ووسیلة الدّارین].
(12- 12) [لم یرد فی العیون ومثیر الأحزان].
(13- 13) [بحر العلوم: خرج علینا غلام کأنّ وجهه شقّة قمر طالع وبیده سیف].
(14)- [لم یرد فی المصدر].
(15)- [زاد فی بحر العلوم: فی رجلیه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 249
أحدیهما «1» «2» ما أنسی «3» أنّه کان «4» شِسْع «3» الیسری «2» «5»، فقال عمرو بن سعد «6» الأزدیّ: واللَّه لأشدّنَّ علیه، فقلت: سبحان اللَّه! [و] «7» ما ترید «8» بذلک؟ فوَ اللَّه لو ضربنی ما بسطت إلیه «9» یدی، یکفیک «10» هؤلاء الّذین «11» تراهم «12» قد «11» احتوشوه «13». قال: واللَّه «14» لأفعلن! وشدّ «14» علیه «15» فما ولّی حتّی «16» ضرب رأسه بالسّیف «17»، فوقع الغلام لوجهه، «18» وصاح «19»:
__________________________________________________
(1)- [فی تسلیة المجالس وشرح الشّافیة والبحار والعوالم وتظلّم الزّهراء وبحر العلوم والمعالی والعیون‌ومثیر الأحزان: أحدهما].
(2- 2) [لم یرد فی تسلیة المجالس وشرح الشّافیة].
(3- 3) [فی بحر العلوم: أنّها کانت].
(4)- [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والمعالی].
(5)- [زاد فی بحر العلوم: فوقف لیشدّها].
(6)- [العوالم: عمر بن سعید، والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والمعالی والعیون ومثیر الأحزان: عمر بن سعد].
(7)- [لم یرد فی المصدر].
(8)- [تظلّم الزّهراء: فی ذلک].
(9)- [فی المصدر وبحر العلوم: له].
(10)- [فی البحار والدّمعة وتظلّم الزّهراء والعیون: یکفیه].
(11- 11) [لم یرد فی شرح الشّافیة].
(12)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(13)- [مثیر الأحزان: احتشوه].
(14- 14) [بحر العلوم: لأشدّنَ].
(15)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(16)- [أضاف فی مثیر الأحزان: راجعاً].
(17)- [زاد فی تظلّم الزّهراء وبحر العلوم: ففلقه].
(18) (18*) [لم یرد فی الدّمعة والمعالی وبدله فی المعالی حکاه عن أبی مخنف کما ذکرناه].
(19)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم وشرح الشّافیة والأسرار وتظلّم الزّهراء والعیون ومثیر الأحزان: نادی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 250
یا عمّاه (18*) «1» «2» قال: فجاءه الحسین علیه السلام کالصّقر المنقضّ «2»، وتخلّل الصّفوف، وشدّ شدّة اللّیث «3» الحرب «4» «5»، فضرب عمراً [قاتله] «6» بالسّیف، فاتّقاه بیده «7»، فأطنّها من «8» المرفق «9»، فصاح «10» ثمّ «11» تنحّی عنه «11»، فحملت خیل أهل الکوفة «12» لیستنقذوه «13»، فاستقبلته بصدورها ووطأته بحوافرها، فمات «12» «14».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 27/ عنه: ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 369؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 304- 305؛
__________________________________________________
(1)- [زاد فی تظلّم الزّهراء: أدرکنی، وأضاف فی مثیر الأحزان: عمّاه، وزاد فی بحر العلوم: فأتاه الحسین‌مُسرعاً].
(2- 2) [فی المصدر وبحر العلوم: فأنقض علیه الحسین کالصّقر].
(3)- [أضاف فی مثیر الأحزان: علی].
(4)- [فی الأسرار وتظلّم الزّهراء: الأغضب والمعالی: المغضب وبحر العلوم: إذا أغضب].
(5)- [زاد فی بحر العلوم: حتّی إذا وصل إلی عمرو بن سعد الأزدیّ].
(6)- [لم یرد فی المصدر].
(7)- [بحر العلوم: بساعده].
(8)- [زاد فی المعالی والعیون: لدن].
(9)- [زاد فی بحر العلوم: ثمّ غشی علیه].
(10)- [زاد فی الدّمعة والمعالی والعیون: صیحة سمعها أهل العسکر، وفی بحر العلوم: صیحة عظیمة سمعهاالعسکر].
(11- 11) [لم یرد فی بحر العلوم].
(12- 12) [فی تسلیة المجالس وشرح الشّافیة: فاستنقذوه من ید الحسین وفی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والمعالی ومثیر الأحزان: لیستنقذوا عمراً من الحسین، فاستقبلته 1 بصدورها، وجرحته بحوافرها، ووطأته (لم یرد فی مثیر الأحزان) حتّی مات (الغلام) وفی تظلّم الزّهراء: حتّی هلک (عمر بن سعد) وفی العیون: لیستنقذوا عمراً من الحسین علیه السلام فوطأته الخیل حتّی هلک].
1. [الأسرار: فاستبقت الخیل].
(13)- [زاد فی بحر العلوم: من ید الحسین علیه السلام].
(14)- [زاد فی الأسرار: ولا یخفی علیک أنّ جملة من کلمات أصحاب المقاتل: وإن کانت تعطی أنّ القاسم وطأته حوافر الخیل حتّی مات ولکن ظاهر کلام السّیِّد فی اللّهوف: أنّ من وطأته حوافر الخیول حتّی مات هو قاتل القاسم وذلک حیث قال، ثمّ ذکر کلام السّیِّد سیأتی ذکره].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 251
المجلسی، البحار، 45/ 34- 35؛ البحرانی، العوالم، 17/ 278- 279؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 316- 317؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 304- 305؛ القمی، نفس المهموم،/ 321؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 196؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 356- 357؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 460- 461؛ مثله المیانجی، العیون العبری،/ 159- 160؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 81- 82؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 252- 253
ثمّ برز أخوه [عبداللَّه بن الحسن] القاسم وعلیه ثوب وإزار ونعلان فقط وکأ نّه فلقة قمر «1» وأنشأ یقول «2»:
إنِّی أنا القاسم من نسل علیّ نحنُ وبیت اللَّه أولی بالنّبیّ «3»
من شمر ذی الجوشن أو ابن الدّعیّ «4» فقتله شمر بن سعید الأزدیّ، فخرّ وصاح: یا عمّاه! فحمل [علیه] الحسین، فقطع یده وسلبه أهل الشّام من ید الحسین «3».
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 106/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 322؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 460؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 356؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 253
ثمّ حمل القاسم بن الحسن بن علیّ «5» وبیده السّیف «5»، فحمل علیه عمرو بن سعد بن نفیل الأزدیّ، فضرب رأسه بالسّیف، فسقط «6» القاسم إلی الأرض لوجهه وقال: یا عمّاه!
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی نفس المهموم وفی المعالی: جعل یقاتل].
(2)- [فی بحر العلوم مکانه: وللقاسم هذا الرّجز التّالی: ... وفی وسیلة الدّارین: بأ نّه برز إلی القتال وهو یرتجز ویقول: ...].
(3- 3) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم وبحر العلوم والمعالی].
(5- 5) [لم یرد فی نهایة الإرب].
(6)- [نهایة الإرب: فوقع].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 252
فانقضّ الحسین إلیه کالصّقر ثمّ شدّ شدّة لیث أُغضب، فضرب عمراً بالسّیف، فاتّقاه بیده «1»، فقطع یده من المرفق، فصاح. وحملت خیل الکوفة لیستنقذوا عمراً، فاستقبلته بصدورها وجالت علیه «2»، فوطأته حتّی مات.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 293/ مثله النویری، نهایة الإرب، 20/ 456
قال حمید بن مسلم: وخرج غلام کأنّ وجهه شقّة قمر، فقال لی عمرو بن سعید بن نفیل الأزدیّ: لأشدّنَّ علیه، فقلت: وماذا ترید منه؟ فشدّ علیه وضربه، فوقع الغلام علی وجهه ونادی: یا عمّاه! فجلّی الحسین علیه کما یجلِّی الصّقر وضربه بالسّیف، فاتّقاه بالسّاعد، فأبانها من المرفق، فصاح صیحة سمعها أهل العسکر، ثمّ تنحّی عنه الحسین علیه السلام وحملت خیول أهل الکوفة لیستنقذوه، فوطأته بأرجلها حتّی مات.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 36
قال الرّاوی: وخرج غلام، کأنّ وجهه شقّة قمر، فجعل یقاتل، فضربه ابن نفیل‌الأزدیّ علی رأسه ففلقه، فوقع «3» الغلام لوجهه وصاح: یا عمّاه! فجلّی الحسین علیه السلام کما یجلِّی الصّقر، ثمّ شدّ شدّة لیث أُغضب، فضرب ابن نفیل بالسّیف، فاتّقاها بالسّاعد، فأطنّه من لدن المرفق، فصاح صیحة سمعه أهل العسکر، وحمل أهل الکوفة لیستنقذوه، فوطأته الخیل حتّی هلک. «4»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 115/ عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 205
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: بالسّاعد].
(2)- [أضاف فی نهایة الإرب: بفرسانها].
(3)- [فی الأسرار مکانه: ولا یخفی علیک أنّ جملة من کلمات أصحاب المقاتل، وإن کانت تعطی أنّ القاسم‌وطأته حوافر الخیل حتّی مات، ولکن ظاهر کلام السّیِّد فی اللهوف، أنّ من وطأته حوافر الخیول حتّی مات هو قاتل القاسم، وذلک حیث قال: فوقع ...].
(4)- راوی گفت: جوانی بیرون شد که صورتش گویی پاره ماه بود و مشغول جنگ شد. ابن‌نفیل ازدی با شمشیر چنان بر فرقش زد که سرش را شکافت. جوان به روی درافتاد و فریاد زد: «عمو جان! به دادم برس!»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 253
__________________________________________________
- حسین علیه السلام مانند باز شکاری خود را به میدان رساند و همچون شیر خشمگین حمله‌ور شد و شمشیری بر ابن نفیل زد. او دست خود سپر کرد و از مرفق جدا شد، چنان فریاد زد که همه لشکر شنیدند. مردم کوفه برای نجاتش از جا درآمدند و در نتیجه، بدنش به زیر سم اسب‌ها ماند و به هلاکت رسید.
فهری، ترجمه لهوف،/ 115
رجزی می‌خواند که اوّلش این است:
إن تنکرونی فأنا ابن الحسن سبط النّبیّ المصطفی المؤتمن
و با وجود صغر سن، مقاتله عظیم نمود؛ چنانچه ابو المؤید خوارزمی روایت کرده [است] که در آن معرکه، سی‌وپنج کس از او به زخم تیر و شمشیر به قتل رسیدند. از شخصی حمید نام منقول است که گفت: من در سپاه عمر سعد بودم و جنگ کردن قاسم بن حسن رضی الله عنه را نظاره می‌کردم. در این اثنا، عمرو بن سعد الازدی به من گفت که بر این پسر حمله خواهم کرد. من گفتم: سبحان اللَّه! این چه اندیشه باطل است؟ به خدا سوگند که اگر قاسم مرا به تیغ زند، من دست به جانب وی دراز نکنم. کار وی به آن جماعت گذار که میانش گرفته‌اند. عمرو گفت: «واللَّه که دیگر مرا تحمل نمانده است.»
آن‌گاه متوجه قاسم شد و تیغی بر وی زد. قاسم بر روی افتاد و فریاد برآورد: «یا عماه!»
امام حسین چون برادرزاده خود را در خاک و خون غلتیده دید، همچون شیری که به شکار گور شتابد، به جانب او شتافت و شمشیری بر وی حواله کرد. عمرو دست برآورد. شمشیر بر دست او آمد و از مرفق جدا شد و عمرو نعره زد. اهل کوفه متوجه امام حسین شدند و عمرو را خلاص کردند.
بعد از آن [محمد بن عقیل] به ضرب تیغ عمرو بن سعد بن نفیل الاسدی به قتل آمد.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 160- 161، 165
آن‌گاه برادر عبداللَّه قاسم بن حسن که به حسب صورت و سیرت شبیه حضرت رسالت بود، از عم بزرگوار خویش رخصت طلبید که به میدان رود. امام حسین رضی الله عنه نخست امتناع کرد. بالاخره بنابر کمال مبالغه و الحاح او را اجازت داد. قاسم روی به قتال ظلمه کوفه نهاد و رجزی خواند که بیت اوّلش این است:
إن تنکرونی فأنا فرع الحسن سبط النّبیّ المصطفی المؤتمن
و باوجود صغر سن، آن خلف صدق حسن سلام اللَّه علیهما محاربه‌ای نمود که دوست و دشمن آواز تحسین به اوج علیین رساندند و به‌روایت ابی‌المؤید خوارزمی، سی‌وپنج کس به زخم تیغ و سنان آن جوانِ عالی‌شأن به قتل رسیدند وبالاخره عمرو بن سعد ازدی لعنه اللَّه به واسطه عدم سعادت ازلی شمشیری بر فرق آن قرة العین مرتضی علی رضی الله عنه زد. چنانچه به روی درافتاد. قاسم فریاد برآورد که: یا عمّاه! ادرکنی.
حضرت امام پناه چون برادرزاده خود را بدان حال دید، مانند شیر خشمناک که به صید نخجیر شتابد، به جانب عمرو شتافت و به یک ضربت شمشیر دست آن بدبخت را قلم کرد و زبان به نفرین ابن طلحه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 254
وخرج ورکب جواده وحماه فی حومة المیدان «1»، ثمّ طلب المبارزة، فجاء إلیه رجل یعدّ بألف فارس، فقتله القاسم، وکان له أربعة أولاد «2» مقتولین «3»، فضرب القاسم فرسه بسوط «4» وعاد یقتل بالفرسان «5» إلی أن ضعفت قوّته، فهمّ «6» بالرّجوع «6» إلی الخیمة، وإذا بالأزرق الشّامیّ قد قطع علیه الطّریق وعارضه، فضربه القاسم علی أمّ رأسه فقتله، وسار «7» «8» القاسم إلی الحسین علیه السلام وقال: یا عمّاه! العطش العطش، أدرکنی بشربة من الماء. فصبّره الحسین وأعطاه خاتمه «9» وقال «10»: حطّه فی فمک «9» ومصّه.
قال القاسم: فلمّا وضعته فی فمی، کأ نّه عین ماء، فارتویت، وانقلب «11» إلی المیدان «12» ثمّ جعل همّته علی حامل اللّواء «9» وأراد قتله «9» فأحاطوا «13» به بالنّبل «14» «15» فوقع القاسم علی
__________________________________________________
- بی‌دین گشاد و برادرزاده نازنین خود را به میان سایر شهیدان اهل بیت رساندند. پس برادران امام حسین رضی الله عنه متعاقب یکدیگر به امر قتال اقبال کردند و هریک جمعی از اصحاب ضلال را کشتند و شهید شدند.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 54
(1)- [إلی هنا لم یرد فی الدّمعة، وفی العیون مکانه: فحمی فرسه فی حومة المیدان].
(2)- [زاد فی الأسرار والعیون: فخرجوا إلی مبارزة القاسم واحداً بعد واحد، فجعلهم].
(3)- [زاد فی المعالی: علی ید القاسم].
(4)- [لم یرد فی العیون وفی مدینة المعاجز: بسوطه].
(5)- [أضاف فی مدینة المعاجز: ویجدل الشّجعان].
(6- 6) [مدینة المعاجز: القاسم أن یرجع].
(7)- [فی تظلّم الزّهراء مکانه: إنّه بعد مقاتلته الشّجعان ومنازلته الفرسان سار ...].
(8)- [فی مدینة المعاجز: صار والعیون: رجع].
(9- 9) [لم یرد فی العیون].
(10)- [زاد فی مدینة المعاجز: له].
(11)- [فی المصدر: فانقلبت].
(12) (12*) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(13)- [فی المصدر: فاحتاطوا].
(14) (14*) [لم یرد فی الدّمعة].
(15) (15*) [العیون: وکانوا یضربونه بالأحجار، قال حمید بن مسلم: آه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 255
الأرض (14*)، فضربه شیبة بن سعد الشّامیّ بالرّمح علی ظهره فأخرجه من صدره، فوقع القاسم یخور بدمه ونادی: یا عمّ! أدرکنی، «1» فجاءه الحسین علیه السلام وقتل قاتله (12*) (15*) «1».
الطّریحی، المنتخب، 2/ 374/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 316- 317؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 305، 306؛ المیانجی، العیون العبری،/ 161؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 196؛ مثله السّیِّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 3/ 370- 371؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 459- 460
فبرز القاسم [...] وحمل علی القوم، ولم یزل یقاتل «2» حتّی قتل سبعین فارساً «2» «3»، وکمن له ملعون فضربه علی أمِّ رأسه، ففجر هامته وخرّ صریعاً یخور بدمه، فانکبّ علی وجهه وهو ینادی: یا عمّاه! أدرکنی. فوثب الحسین علیه السلام ففرّقهم عنه، ووقف علیه، وهو یضرب الأرض برجلیه، حتّی قضی نحبه.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 79- 80
قال حمید بن مسلم: فرأیته مقبلًا ووجهه کالقمر یسطع نوراً، منقطعاً أحد شسعی نعلیه، وهو ینادی بأعلی صوته: یا عمر بن سعد! أما تخاف اللَّه وتخشاه فی عترة نبیّه محمّد صلی الله علیه و آله والخصم یوم القیامة جدّه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله؟ لا جزاکم اللَّه خیراً فیما قصدتموه، أتزعمون أنّکم مسلمون، ثمّ تحاربون سبط رسول اللَّه، فأحلتم بینه وبین الماء، حتّی هلک وأهل بیته عطشاً، فماتوا کمداً؟ فلم یردّ جواباً.
فنادی بأعلی صوته: هل من مبارز فلیبرز إلیَّ، فإنِّی القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب؛ فلم یبرز إلیه منهم أحد، فعاد إلی مضربه ثمّ عاد إلیهم وطلب المبارزة، فأقبل علیه عمرو بن سعد بن نفیل الأزدیّ، فشجّ القاسم رأسه، فحمل الحسین علیه السلام علی عمرو، فضربه من لدن المرفق، فسقط فوطأته الخیل، ثمّ خرج إلیه ... فقتله القاسم،
__________________________________________________
(1- 1) [الدّمعة: وفی بعض الرّوایات: أنّه کان علیه خمسة وثلاثون سهماً، وحکی المعالی هذه الرّوایة عن الدّمعة، 1/ 463].
(2- 2) [حکاه عنه فی المعالی، 1/ 460 ووسیلة الدّارین،/ 253].
(3)- [وسیلة الدّارین: رجلًا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 256
وکان مشهوراً بالفروسیّة والشّجاعة یعدّ بألف صندید.
ثمّ برز إلیه الأزرق الشّامیّ، فشجّ القاسم رأسه، ومضی وهو یقول لعمِّه علیه السلام:
یا عمّ! کظّنی العطش، فأدرکنی بشربة من الماء، فأعطاه خاتمه وقال له: ضعه فی فیک ومصّه، فوضعه فی فیه ومصّه، فوجد یخرج منه ماء کالزّلال.
ثمّ برز مرّة ثالثة وهو ینادی بهم: هل مِن مبارز؟ فإنِّی القاسم بن الحسن بن علیّ، فانصبّوا علیه وأحاطوا به کالسّوار ورموه بالنّبل، حتّی سقط عن فرسه، فضربه شیبة بن سعد برمح فی ظهره أخرجه من صدره، فنادی: یا عمّ! أدرکنی، فأقبل علیه السلام وقتل قاتله.
ابن شدقم، تحفة لبّ اللّباب،/ 217- 218
فدعا ابن سعد رجلًا من أصحابه یُقال له الأزرق الشّامیّ، وهو الّذی قتله وبنیه قاسم بن الحسن علیه السلام واحداً بعد واحد، [وهو الّذی أرسله عمر بن سعد لعنة اللَّه علیه لمقابلة قوم بنی أسد الّذین أرادوا اللّحوق بالإمام الحسین علیه السلام، بنصیحة حبیب بن مظاهر].
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 262
ثمّ خرج القاسم بن الحسن بن علیّ علیهما السلام- وهو غلام صغیر لم یبلغ الحلم، ووجهه کفلقة القمر- فطلب البراز، فجاء إلیه رجل یُعدّ بألف فارس، فقتله القاسم علیه السلام، فقاتل قتالًا شدیداً حتّی قتل- علی صغر سنّه- خمسة وثلاثین رجلًا.
وفی روایة: سبعین.
یا کوکباً ما کان أقصَرَ عُمرُهُ وکذاک تکون کواکب الأسحار
ابن أمیر الحاج، شرح شافیة أبی فراس،/ 368
الماء الّذی خرج من خاتمه علیه السلام للقاسم بن الحسن علیه السلام:
روی أنّ «1» القاسم بن الحسن علیه السلام لمّا رجع إلی عمّه الحسین علیه السلام من قتال الخوارج،
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة مکانه: أقول وقد تقدّم ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 257
قال «1»: یا عمّاه! العطش «2»، أدرکنی بشربة من الماء، فصبّره الحسین علیه السلام وأعطاه خاتمه وقال له: حطّه «3» فی فمک فمصّه.
قال القاسم علیه السلام: فلمّا وضعته فی فمی، کأ نّه عین ماء، فارتویت «4» وانقلبت إلی المیدان «4». «5»
السّیِّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 3/ 496- 497 رقم 1010/ 63/ عنه: القمی، نفس المهموم (الهامش)،/ 324؛ مثله البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 367؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 304
__________________________________________________
(1)- [فی الأسرار مکانه: فحمل علی القوم، فقتل منهم ستِّین رجلًا وسار القاسم إلی الحسین علیه السلام وقال: ...].
(2)- [زاد فی الأسرار: العطش].
(3)- [الأسرار: ضعه].
(4- 4) [لم یرد فی الأسرار].
(5)- و به میدان درآمد و عرصه قتال را از نور جمال خود روشن کرد و با آن خردسالی در یک حمله، سی‌وپنج نفر از آن سنگ دلان بی‌حیا را به عرصه فنا فرستاد.
راوی گوید: من در میان لشکر عمر بودم که دیدم کودکی از لشکر امام حسین علیه السلام جدا و متوجه لشکرگاه شد. نور از جبین مبین او می‌تابید و پیراهنی و ازاری پوشیده بود و دو نعل درپا کشیده بود و بند نعل راست او گسیخته بود. در آن حال عمرو پسر سعد ازدی گفت: «به خدا سوگند که می‌روم تا او را به قتل آورم.»
گفتم: «سبحان اللَّه! آیا دل تو تاب آن دارد که بر او ضربت بزنی؟ به خدا سوگند که اگر بر من تیغی حواله کند، دست نمی‌گشایم به دفع آن و این گروهی که او را در میان گرفته‌اند، او را کافی است.»
پس آن ملعون بدگهر اسب تاخت و ضربتی بر سر آن امام‌زاده مطهر زد که بررو درافتاد و فریاد کرد که: «وا عمّاه! مرا دریاب!»
ناگاه دیدم که امام حسین علیه السلام مانند عقاب آمد و صف‌ها را شکافت؛ چون شیر خشمناک بر آن کافران بی‌باک حمله کرد و تیغی حواله عمرو قاتل آن امام‌زاده مظلوم کرد. آن لعین دست پیش آورد. حضرت دست او را جدا کرد. آن ملعون فریاد زد. لشکر اهل نفاق جمع شدند که آن ملعون را از دست حضرت رها کنند. جنگ درپیوست و آن ملعون کشته شد و آن طفل معصوم در زیر اسبان مخالفان کوفته شد.
[...] به روایت حضرت امام زین العابدین علیه السلام: «آن امام‌زاده شهید، سه نفر از آن کافران عنید را به عذاب شدید فرستاد.»
و زیاده نیز روایت کرده‌اند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 675- 676
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 258
وفی روایة أخری: إنّه حمل علی القوم، ولم یزل یقاتل حتّی قتل من القوم مآتی فارس. قال مسلم الخولانیّ: وکان إلی جانبی رجل من أهل الشّام، فقال: واللَّه لا فاتنی هذا الغلام، فإنِّی أراه قد زاد فی تمرّده. فقلت له: یا ویلک! أما تحفظ قرابته من رسول اللَّه صلی الله علیه و آله؟ فلم یعبأ بکلامی دون أن هجم علیه وهو مولّ وضربه علی رأسه فجدله صریعاً، فصاح: یا عمّاه! أدرکنی، فحمل الحسین علیه السلام علی الرّجل وضربه ضربة قطع بها نصف رأسه؛ فصاح الرّجل: الغوث الغوث، فحمل عمر بن سعد بجمیع الجیش حتّی داسوا القاسم بحوافر الخیل. قال: وحمل الحسین علیه السلام حتّی فرغ الخیل عنه.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 305
ثمّ برز القاسم بن الحسن المجتبی، وهو شابّ، وحمل علی القوم ولم یزل یقاتل منهم حتّی قتل منهم ستِّین رجلًا، فضربه رجل علی هامته، فصرع إلی الأرض ویقول:
یا عمّاه! أدرکنی. فحمل علیهم الإمام وفرّق القوم عنه، فقُتِل القاسم رضی الله عنه. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة، 2/ 345
__________________________________________________
(1)- پس آن شبل 1، شیر پروردگار و شیر بیشه کارزار همچون سیلاب اشک از چهره‌اش سیلان داشت و چون فلقه قمر 2 به میدان آمد و این شعر بگفت:
إن تنکرونی فأنا ابن الحسن سبط النّبیِّ المصطفی والمؤتمن
هذا حسین کالأسیر المرتهن بین أناس لا سُقوا صوب المزن 3
و با شمشیری برنده‌تر از دندان شیر و چهره‌ای تابنده‌تر از بدر منیر، اسب برانگیخت و تیغ بیاهیخت و به میدان آمد و مبارز طلب کرد.
در شرح شافیه مسطور است: مردی را که با هزار مرد برابر می‌دانستند به قصد قاسم تاختن کرد و قاسم چون صرصر عاصف 4 و برق خاطف بر او حمله افکند و او را به زخم تیغ از اسب درانداخت. آن‌گاه چون خورشید درخشان که روی در ظلمت شب کند، خود را در میان انبوه مرد و ظلمت گرد درافکند و با خردسالی و کم‌روزگاری سی‌وپنج تن و به روایتی هفتاد تن از آن عتات طغات 5 را از جلباب حیات عریان ساخت 6.
حمید بن مسلم حدیث می‌کند: در لشکر ابن سعد بودم. ناگاه اندک سال جوانی را نگریستم که پیرهنی و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 259
__________________________________________________
- ازاری دربرداشت و بند نعلی که در پای چپ داشت، گسیخته بود. عمرو بن سعد بن عروة بن نفیل الازدی گفت: «سوگند به خدای بر این کودک حمله می‌افکنم و او را دفع می‌کنم.»
گفتم: «این چیست که می‌گویی؟ اگر این جوان شمشیر بر من فرود آرد، دست به سوی او نمی‌گشایم. وانگهی این جماعت که او را دایره‌وار در پره افکنده‌اند، کفایت امر او را خواهند کرد. تو را چه افتاده است که ساحت خود را با خون چنین کس آلایش دهی؟»
گفت: «سوگند به خدای که از این اندیشه باز نگردم.»
و اسب برانگیخت و روی بازپس نیاورد تا فرصتی به دست کرد و به ضرب تیغ فرق قاسم را بشکافت و او از روی اسب بر زمین درافتاد و فریاد برداشت: «یا عماه!»
چون بانک استغاثه او گوشزد حسین علیه السلام شد، چون عقابی که از فراز به فرود شود، اسب برجهاند و تاختن کرد و حمله گران افکند. لشکر که در گرد قاسم انجمن بودند، بپراکند و از گرد راه به قصد عمرو ازدی که قاتل قاسم بود، تیغ براند. عمرو وقایه 7 تن را دست فرا تیغ داد و دستش از مرفق 8 به زخم تیغ برفت. پس از فزع صیحه عظیم بزد. لشکر هم‌پشت شدند 9 و حمله دردادند، مگر عمرو را از چنگ حسین برهانند. در تکتاز سواران بدن قاسم در زیر سم ستور هموار شد.
1. شبل: شیربچه.
2. فلقه قمر: پاره ماه.
3. اگر مرا نمی‌شناسید، پسر امام حسن نوه پیغمبر برگزیده و امینم. این حسین است که مانند اسیر و گروگانی در دست مردمی که باران رحمت بر آن‌ها نبارد، گرفتار است.
4. تند باد شدید.
5. عتات (جمع عاتی): ستمگران. طغات (جمع طاغی): سرکشان.
6. کنایه از کشتن است.
7. وقایه: نگهدارنده از آفت، مانند سپر و مانند آن.
8. مرفق: بند وسط دست.
9. هم‌پشت شدن: تشریک مساعی کردن.
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 2/ 326- 328
سیراب نمودن حضرت قاسم را از خاتم
و نیز به ما رسیده است که: قاسم بن حسن علیهما السلام چون لختی با لشکر ابن سعد رزم داد، باز آمد.
فقال: یا عمّاه! العطش. أدرکنی بشربة من الماء.
از عطش بنالید و از عم شربتی آب طلب نمود. آن حضرت او را صبر 1 فرمود و خاتم خویش را بدو عطا کرد و فرمان داد که در دهان گذارد و بمکیدن سورت عطش را بشکند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 260
__________________________________________________
- از قاسم روایت کرده‌اند که فرمود: «چون در دهان گذاشتم، گویا چشمه آب بود. پس سیراب شدم و دیگرباره به سوی میدان تاختن کردم.»
1. امر به صبر نمود.
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 4/ 17
و قاتل او همچنان مردی از بنی عدی بود.
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 276
و پس از وی [علی بن الحسین] سلام اللَّه علیه قاسم بن الحسن بن علی علیهم السلام والصلاة، جانب میدان کارزار و عرصه پیکار سپرد و همی با ارجوزه قرائت کرد:
لا تجزعی نفسی فکلّ فان الیوم تلقین ذوی الجنان 1
آن‌گاه سه تن از آن گروه ملعون به خاک هلاک درافکند و از اسب بیفتاد، سلام اللَّه ورضوانه علیه. این‌وقت امام حسین علیه السلام از راست و چپ نگران گشت. هیچ کس را ندید. پس سر مبارک به جانب آسمان بلند کرد و گفت: «فقال: أللَّهمّ إنّک تری ما یصنع بولد نبیّک؛ ای خدا! نگران هستی که از این گروه، به پسر پیغمبر تو چه می‌رسد.»
1. ای نفس! بیتابی نکن که همه از بین می‌روند. امروز بهشتیان را دیدار خواهی کرد.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 119
و هفتاد تن به دست قاسم بن حسن علیهما السلام جانب دوزخ گرفتند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 373
الغرض، قاسم روانه میدان شد و رجز می‌خواند:
إن تنکرونی فأنا ابن الحسن سبط النّبیّ المصطفی المؤتمن
هذا حسین کالأسیر المرتهن بین أناس لا سُقوا صوب المزن
و صورت او مثل ماه بود. پس قتال شدیدی کرد تا آن‌که به روایت «بحار الانوار» با آن کودکی سی‌وپنج نفر را به درک فرستاد. حمید بن مسلم گفت: «در لشگر عمر سعد بودم و نظر می‌کردم به آن غلام که دیدم پوشیده است ازار و پیرهنی و بند یکی از دو نعل او پاره شده بود.»
پس عمرو سعد ازدی گفت: «واللَّه لأشدّنَّ علیه».
گفتم: «سبحان اللَّه! چه می‌خواهی از او. به خدا قسم که اگر بزند مرا به شمشیرش، دست به سوی او نگشایم. کفایت می‌کند او را این جماعت که دور او را دارند.»
گفت: «به خدا قسم که بر او حمله می‌آورم.»
پس تاخت و برنگشت تا آن‌که فرق مقدّس او را شکافت و قاسم از اسب درغلطید و فریاد کرد: «یا عمّاه!»
پس حسین مثل باز شکاری صفوف را شکافت و مثل شیر خشمناک حمله کرد تا رسانید خود را به-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 261
__________________________________________________
- قاتل قاسم عمرو سعد ازدی و شمشیری بر او زد و او دست خود را سپر قرار داد. پس دست او از مرفق جدا شد و صیحه کشید. پس لشگر کوفه هجوم آوردند که او را نجات دهند. آن ملعون در زیر سم اسبان پایمال شد و جماعتی گفته‌اند که حضرت قاسم پایمال شد؛ والعلم عند اللَّه.
قائنی، کبریت احمر،/ 308
و در کتاب «مدینة المعاجز» روایت کرده است که قاسم برگردید به خدمت عم خود و از تشنگی شکایت کرد. آن حضرت انگشتر خود را در دهان قاسم نهاد و گویا چشمه آبی جاری شد از آن قاسم شاداب شد و به میدان برگردید. قائنی، کبریت احمر،/ 309
و به میدان رفت و اشکش روان بود و می‌سرود:
گر نشناسیدم منم زاد حسن سبط نبی مصطفای مؤتمن
عمو حسینم چون اسیر مرتهن در مردمی باران میاشان در وطن
جنگ سختی کرد و با کودکی سی و پنج مرد را کشت.
در مناقب این رجز را از او دانسته:
منم همان قاسم و از نسل علی ما به خدا هستیم اولی به نبی
از شمر ذی الجوشن و از ابن دعی
در امالی صدوق است که پس از او، یعنی علی بن الحسین قاسم بن حسن به میدان رفت و می‌سرود:
بی‌تاب مباش ای نفس هر زنده شود فانی تا کنگره فردوس امروز تو می‌رانی
سه تن را کشت. او را از بالای اسب به زمین انداختند. فتّال نیشابوری هم همین را گفته است؛ ولی ابو الفرج و شیخ مفید و طبری از ابی مخنف از سلیمان بن ابی راشد از حمید بن مسلم روایت کرده‌اند که گوید: پسری چون ماهِ پاره به میدان آمد. شمشیری در دست داشت و قبا و پیراهنی در بر. در پایش نعلین بود و بند یکی از آن‌ها که فراموش نمی‌کنم، لنگه چپ بود، گسیخته بود. عمرو بن سعد بن نفیل ازدی گفت: «به خدا من به او حمله خواهم کرد.»
گفتم: «سبحان اللَّه! برای چه؟ این همه لشکر که دورش را گرفته‌اند، او را خواهند کشت.»
گفت: «به خدا بر او حمله برم.»
بر او حمله کرد و روی برنتافت تا با تیغ سر او را شکافت و آن پسربچه به رو بر زمین افتاد و گفت: «وای عمو جان به فریادم رس!»
حسین چون باز شکاری به میدان جست و چون شیر خشمگین حمله کرد و شمشیر به عمرو فرود آورد و عمرو دست جلو شمشیر داد و دستش از مرفق برید و به پوست آویخت و فریادی زد که همه لشکر شنیدند و حسین از او دست برداشت و لشکر کوفه یورش بردند تا عمرو را نجات دهند؛ چون لشکر حمله بردند، او را جلو سینه اسبان خود انداخت و درپیچیدند و او را زیر لگد گرفتند و جان داد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 262
ودموعه تسیل علی خدّیه وهو یقول:
إن تنکرونی فأنا ابن الحسن سبط النّبیّ المصطفی والمؤتمن
هذا حسین کالأسیر المرتهن بین أناس لا سُقوا صوب المزن
فقاتل قتالًا شدیداً حتّی قتل علی صغر سنّه ثلاثة منهم، وقیل أکثر.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 608
وفی کتاب کفایة الطّالب، قال: وخرج غلام من آل الحسین کأنّ وجهه شقّة قمر، فجعل یقاتل، فضربه ابن نفیل الأزدیّ علی رأسه ففلقه، فوقع الغلام بوجهه. [...] وصاح: یا عمّاه. فجلّی الحسین علیه السلام کما یجلِّی الصّقر، «1» ثمّ شدّ شدّة لیث إذا أُغضب، فضرب ابن نفیل بسیفه، فاتّقاه بالسّاعد، فألحّته من لدن المرفق، فصاح صیحة سمعه أهل العسکر وحمل أهل الکوفة لیستنقذوه فتواطئته الخیل حتّی هلک «1».
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 153/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 252
فبرز، کأنّ وجهه شقّة قمر، وبیده السّیف وعلیه قمیص وإزار وفی رجلیه نعلان، فمشی یضرب بسیفه فانقطع شسع نعله الیسری وأنِفَ ابن النّبیّ الأعظم صلی الله علیه و آله و سلم أن یحتفی فی المیدان، فوقف یشدّ شسع نعله، وهو لا یزن الحرب إلّابمثله، غیر مکترث بالجمع ولا مبال بالألوف.
وبینا هو علی هذا، إذ شدّ علیه عمرو بن سعد بن نفیل الأزدیّ، فقال له حمید بن
__________________________________________________
- در مدینة المعاجز گفته است: قاسم بن حسن از میدان نزد عمویش حسین علیه السلام برگشت و گفت: «عمو جان! العطش. با شربتی آب مرا دریاب.»
حسین او را امر به صبر کرد و انگشتر خود را به وی داد تا در دهانش نهاد. قاسم گفت: «چون آن انگشتر را در دهانم نهادم، گویا چشمه آبی بود. سیراب شدم و به میدان برگشتم.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 147- 148
(1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 263
مسلم: وما ترید من هذا الغلام؟ یکفیک هؤلاء الّذین تراهم احتوشوه. فقال: واللَّه لأشدّنّ علیه، فما ولّی حتّی ضرب رأسه بالسّیف، فوقع الغلام لوجهه، فقال: یا عمّاه!، فأتاه الحسین کاللّیث الغضبان، فضرب عمراً بالسّیف، فاتّقاه بالسّاعد، فأطنّها من المرفق، فصاح صیحة عظیمة سمعها العسکر، فحملت خیل ابن سعد لتستنقذه، فاستقبلته بصدرها، ووطأته بحوافرها، فمات.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 331- 332
فی جلاء العیون: إنّ القاسم رضّت أعضاؤه تحت حوافر الخیول. «1»
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 461
والقاسم بن الحسن، فإنّه خرج یرید القتال علی صغر سنّه، فانقطع شِسْع نعله، فوقف علیه لیشدّه، فأهوی إلیه بسیفه عمرو الأزدیّ وقتله.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 417
__________________________________________________
(1)- عمرو بن سعد بن نفیل ازدی او را به شهادت رساند. در تاریخ طبری نام قاتل او، سعد بن عمرو ابن نفیل ازدی آمده است.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 127
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 264

مجی‌ء الإمام علیه السلام عند رأسه علیه السلام وکلامه‌

ووقف الحسین علی القاسم، فقال: عزّ علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک فلا ینفعک، یوم کثر واتره وقلّ ناصره وبُعداً لقومٍ قتلوک. ثمّ أمر به فحمل ورجلاه تخطّان الأرض حتّی وضع مع علیّ بن الحسین.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 74
و «1» انجلت الغبرة، فإذا أنا «2» بالحسین «3» قائم علی رأس الغلام، والغلام «4» یفحص برجلیه؛ «5» وحسین «6» یقول «5»: بُعداً لقوم قتلوک؛ ومن «7» خصمهم یوم القیامة فیک «7» جدُّک «8»! ثمّ قال: عزّ «9» واللَّه علی عمِّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک «10» ثمّ «11» لا ینفعک «10» «12» «13»! صوتٌ واللَّه کثر واتره، وقلّ ناصره. ثمّ احتمله «14» «15» «16» فکأنِّی أنظر إلی رجلی الغلام
__________________________________________________
(1)- [البدایة: ثمّ].
(2)- [لم یرد فی البدایة وتظلّم الزّهراء والأعیان والمقرّم والعیون].
(3)- [المقرّم: الحسین علیه السلام].
(4)- [فی تظلّم الزّهراء والأعیان والمقرّم والعیون: هو].
(5- 5) [تظلّم الزّهراء: قال الحسین علیه السلام].
(6)- [البدایة: الحسین علیه السلام].
(7)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء والمقرّم].
(8)- [أضاف فی تظلّم الزّهراء والأعیان: وأبوک].
(9)- [تظلّم الزّهراء: یعزّ].
(10- 10) [تظلّم الزّهراء: فلا یعینک أو یعینک فلا یغنی عنک].
(11)- [فی نفس المهموم والأعیان والعیون: فلا].
(12)- [أضاف فی العیون: إجابته].
(13)- [زاد فی نفس المهموم والعیون: هذا یوم].
(14)- [الأعیان: حمله وأضاف فیه: وضع صدره علی صدره وکأنِّی].
(15)- [إلی هنا حکاه عنه فی المقرّم وإلی النّهایة: وکان صدره علی صدر الحسین ورجلاهُ تخطّان فی الأرض، فألقاه مع علیّ الأکبر وقتلی حوله من أهل بیته].
(16)- [زاد فی نفس المهموم والعیون: علی صدره].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 265
تخطّان فی «1» الأرض، «2» وقد وضع حسین «3» صدره علی صدره؛ قال: «4» فقلت فی نفسی:
ما یصنع به «5» «2»! فجاء «4» به «5» حتّی ألقاه «6» مع ابنه علیّ «7» بن الحسین وقتلی «8» «2» قد قُتلت حوله 7 8 2 من أهل بیته، «8» فسألت عن الغلام، فقیل «9»: هو القاسم بن الحسن بن علیّ ابن أبی طالب 6 8. «10»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 447- 448/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 323؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 332؛ مثله ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 186، القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 196؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 608؛ المیانجی، العیون العبری،/ 160- 161
فلمّا تجلّت الغبرة إذا بالحسین علی رأس الغلام وهو یفحص برجلیه والحسین یقول:
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الأعیان].
(2- 2) [لم یرد فی الأعیان].
(3)- [البدایة: الحسین علیه السلام].
(4- 4) [البدایة: ثمّ جاء].
(5)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(6- 6) [تظلّم الزّهراء: بین القتلی من أهل بیته مع ابنه علیّ بن الحسین علیهما السلام].
(7- 7) [فی البدایة: الأکبر ومع مَنْ قُتل، وفی الأعیان: والقتلی].
(8- 8) [لم یرد فی العیون].
(9)- [أضاف فی البدایة: لی].
(10)- وقتی غبار برفت، حسین را دیدم که بر سرِ پسر ایستاده بود و پسر با دو پای خویش زمین را می‌خراشید و حسین می‌گفت: «ملعون باد قومی که تو را کشتند! به روز رستاخیز، جدّ تو از جمله دشمنان آن‌ها خواهد بود.»
آن‌گاه گفت: «به خدا برای عمویت گران است که او را بخوانی؛ اما جوابت ندهد یا جوابت دهد؛ اما سودت ندهد. به خدا دشمنش بسیار است و یاورش اندک.»
گوید: آن‌گاه وی را برداشت. دو پای پسر را دیدم که روی زمین می‌کشید و حسین سینه به سینه وی نهاده بود.
گوید: با خودم گفتم: «او را چه می‌کند؟» وی را ببرد و با پسرش علی اکبر و دیگر کشتگان خاندانش که اطراف وی بودند، به یک جا نهاد.
گوید: درباره پسر پرسش کردم، گفتند: «وی قاسم بن حسن بن علی بن ابی‌طالب بود.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3054
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 266
بُعداً لقومٍ قتلوک، خصمهم فیک یوم القیامة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، ثمّ قال: عزّ علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، «1» «2» أو یجیبک «1» ثمّ «3» لا تنفعک إجابته «2» یوم کثر واتره، وقلّ ناصره ثمّ احتمله علی صدره وکأنِّی أنظر إلی رجلی الغلام تخطّان فی الأرض حتّی ألقاه مع ابنه علیّ «4» ابن الحسین «4»، فسألت عن الغلام، فقالوا: هو «5» القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب صلوات اللَّه علیهم أجمعین. «6»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 356/ عنه: السّماوی، إبصار العین،/ 37؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 153؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 251
ووقف الحسین علیه السلام علی الغلام، وقد مات فعلا، فقال: عزّ علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک فلا [ینفعک]، وویل لقوم قتلوک ومن خصمهم فیک یوم القیامة [جدّک وأبوک].
ثمّ أمر به فاحتمل، فکأنِّی أنظر إلیه ورجلاه تخطّان فی الأرض، حتّی وضع مع علیّ
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2- 2) [ذخیرة الدّارین: إجابة].
(3)- [إبصار العین: فلا].
(4- 4) [وسیلة الدّارین: الأکبر وزاد فیه: وجلس هو بینهما].
(5)- [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین: هذا].
(6)- گردوغبار که فرو نشست، حسین علیه السلام را دیدم که بالای سر قاسم بود و او پاشنه پا بر زمین می‌سود. در آن حال آن جناب می‌فرمود: «از رحمت حق به دور باشند گروهی که تو را کشتند و رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز قیامت درباره تو خصم و طرف آن‌ها باشد.»
سپس فرمود: «به خدا سوگند، ناگوار و گران است بر عموی تو که او را بخوانی و پاسخت را ندهد. یا پاسخت بدهد، ولی سودی به تو نبخشد. روزی است که دشمنش بسیار و یاورش اندک است.»
سپس قاسم را بر سینه گرفت و از زمین بلند کرد و گویا هم‌اکنون می‌نگرم به پاهای آن جوان که بر زمین کشیده می‌شد و همچنان او را بیاورد تا در کنار جسد فرزندش علی بن الحسین افکند. من پرسیدم: «این پسر که بود؟»
گفتند: «قاسم بن حسن بن علی بن ابی‌طالب بود؛ صلوات اللَّه علیهم اجمعین.»
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 86- 87
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 267
ابن الحسین علیه السلام وسمعتهم یقولو [ن] هذا القاسم بن [الحسن] بن علیّ علیه السلام.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 180
وانجلت الغبرة، فرأیت الحسین علیه السلام قائماً علی رأس الغلام وهو یفحص برجلیه، والحسین علیه السلام یقول: بُعْداً لقوم قتلوک، ومن خصمهم یوم القیامة فیک جدّک، ثمّ قال علیه السلام: عزّ واللَّه علی عمِّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک فلا ینفعک، «1» صوتٌ واللَّه کثر واتره وقلّ ناصره، ثمّ حمله علی صدره وکأنِّی أنظر إلی رجلی الغلام یخطّان الأرض، فجاء به حتّی ألقاه مع ابنه علیّ بن الحسین علیهما السلام والقتلی من أهل بیته، فسألت عنه.
فقیل لی: هو القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام «1». «2»
المفید، الإرشاد، 2/ 112/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 153؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 243
وانجلت الغبرة، فرأیت الحسین قائماً علی رأس الغلام، والغلام یفحص برجله الأرض، والحسین یقول: «بُعْداً لقوم قتلوک، ومَن خصمهم جدُّک».
ثمّ قال: «عزّ واللَّه علی عمّک أن تدعوه، فلا یجیبک، أو یجیبک، ثمّ لا ینفعک».
ثمّ احتمله، فکأنِّی أنظر إلی رجلی الغلام تخطّان فی الأرض، وقد وضع الحسین صدره علی صدره.
__________________________________________________
(1- 1) [ذخیرة الدّارین: محمّد بن جعفر بن نما فی المثیر مثل ما مرّ بروایة المفید بأدنی تغیّر].
(2)- و گردوخاک برطرف شد، دیدم حسین علیه السلام بالای سر آن پسربچه ایستاده [است] و او پای بر زمین می‌ساید (و جان می‌داد) و حسین علیه السلام فرمود: «دور باشند از رحمت خدا آنان که تو را کشتند. از دشمنان اینان در روز قیامت، جدت (رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم) می‌باشد.»
سپس فرمود: «به خدا بر عمویت دشوار است که تو او را به آواز بخوانی و او پاسخت ندهد. یا پاسخت دهد، ولی به تو سودی ندهد. آوازی که به خدا ترساننده و ستمکارش بسیار و یار او اندک است.»
سپس حسین علیه السلام او را بر سینه خود گرفت و از خاک برداشت و گویا من می‌نگرم به پاهای آن پسر که به زمین کشیده می‌شد. پس او را بیاورد تا در کنار فرزندش علی بن الحسین علیهما السلام و کشته‌های دیگر از خاندان خود بر زمین نهاد. من پرسیدم: «این پسر که بود؟»
گفتند: «او قاسم بن حسن بن علی بن ابی‌طالب علیه السلام بود.»
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 112
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 268
قال: فقلت فی نفسی: ما یصنع به؟ فجاء به حتّی ألقاه مع ابنه علیّ بن الحسین والقتلی حوله من أهل بیته، فسألت عن الغلام، فقیل لی: القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب- صلوات اللَّه علی جمیعهم.
أبو علی مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 71- 72
وانجلت الغبرة فإذا بالحسین قائم علی «1» رأس الغلام وهو یفحص «2» برجلیه، والحسین یقول: عزّ «3» واللَّه «2» علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک فلا یعینک، «4» أو یُعینک فلا یغنی عنک، بُعْداً لقوم قتلوک، «5» الویل لقاتلک 5 4. ثمّ احتمله «6» فکأنِّی أنظر إلی رجلی الغلام تخطّان [فی] «7» الأرض، «8» وقد وضع صدره [علی] «9» صدره. «4» «10» فقلت فی نفسی:
ماذا یصنع به؟ فجاء به 4 10 حتّی ألقاه مع «8» «11» القتلی من أهل بیته 4 10 «12»، ثمّ رفع طرفه إلی السّماء «10» وقال: اللَّهمّ أحصّهم عدداً «13»، ولا تغادر منهم أحداً، ولا تغفر لهم أبداً «14»، صبراً یا بنی عمومتی، صبراً یا أهل بیتی «15»، لا رأیتم هواناً بعد هذا الیوم أبدا «4».
__________________________________________________
(1)- [فی شرح الشّافیة مکانه: فوقف الحسین علی ...].
(2- 2) [شرح الشّافیة: فقال الحسین: یعزّ علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک فلا ینفعک].
(3)- [فی بحر العلوم ومثیر الأحزان: یعزّ].
(4- 4) [لم یرد فی شرح الشّافیة].
(5- 5) [لم یرد فی مثیر الأحزان وفی بحر العلوم: هذا یوم کثر واتره وقلّ ناصره].
(6)- [زاد فی بحر العلوم: علی صدره].
(7)- [لم یرد فی المصدر وبحر العلوم].
(8- 8) [بحر العلوم: فجاء به إلی الخیمة وألقاه مع ولده علیّ و].
(9)- [فی المصدر: إلی].
(10- 10) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(11)- [مثیر الأحزان: بین].
(12)- [إلی هنا لم یرد فی المقرّم وبدله حکاه عن الطّبری کما ذکرناه].
(13)- [زاد فی بحر العلوم: واقتلهم بدداً].
(14)- [إلی هنا لم یرد فی الأعیان وبدله حکاه عن الطّبری کما ذکرناه ثمّ أضاف فی الأعیان: وصاح الحسین فی تلک الحال:].
(15)- [أضاف فی الأعیان: واللَّه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 269
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 27- 28/ عنه: ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 369؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 333؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 357؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 608؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 82
فوقف الحسین علی رأسه وقال: عزّ علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک أو یجیبک فلا تنفعک إجابته.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 106- 107
وانجلت الغبرة والحسین واقف علی رأس القاسم وهو یفحص برجلیه، والحسین یقول: بُعداً لقوم قتلوک ومن خصمهم یوم القیامة فیک جدّک، ثمّ قال: عزّ واللَّه علی‌عمّک أن تدعوه فلا یجیبک أو یجیبک ثمّ لا ینفعک صوته، واللَّه «1» هذا یوم «1» کثر واتره وقلّ ناصره، ثمّ احتمله علی صدره حتّی ألقاه مع ابنه علیّ ومَنْ قُتِل معه «2» من أهل بیته.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 293/ مثله النویری، نهایة الإرب، 20/ 256
ورأیتُ الحسین علیه السلام قائماً علی رأس الغلام وهو یفحص برجله وهو یقول: بُعداً لقوم قتلوک ومن خصمهم یوم القیامة فیک جدّک. ثمّ قال: عزّ واللَّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک أو یجیبک فلا ینفعک، صوتٌ واللَّه کثر واتره وقلّ ناصره، ثمّ حمله علی صدره وألقاه بین القتلی من أهله.
قال الرّاویّ: فسألت عنه؟ فقیل: القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 36
قال: وانجلت الغبرة فرأیت الحسین علیه السلام قائماً علی رأس الغلام وهو یفحص برجلیه والحسین علیه السلام یقول: بُعداً لقوم قتلوک ومن خصمهم یوم القیامة فیک جدّک وأبوک، ثمّ
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی نهایة الإرب].
(2)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 270
قال: عزّ واللَّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک فلا ینفعک صوته؛ هذا یوم واللَّه کثر واتره وقلّ ناصره. ثمّ حمل صلوات اللَّه علیه الغلام علی صدره حتّی ألقاه بین القتلی من أهل بیته. «1»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 115- 116
وحمل القاسم إلی الخیمة فوضعه فیها، ففتح القاسم عینه فرأی الحسین قد احتضنه وهو یبکی ویقول: یا ولدی! لعن اللَّه قاتلیک «2»، یعزّ واللَّه علی عمّک أن تدعوه وأنت مقتول یا بنیّ، قتلوک الکفّار کأ نّهم ما «3» عرفوا مَن جدّک وأبوک. ثمّ إنّ الحسین علیه السلام بکی بکاءً شدیداً وجعلت ابنة عمّه تبکی وجمیع من کان منهم لطموا الخدود وشقّقوا الجیوب ونادوا بالویل والثّبور وعظایم الأمور.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 374- 375/ مثله السّیِّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 3/ 371؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 460
فنزل إلیه الحسین علیه السلام وحمله علی ظهر جواده وهو یقول: اللَّهمّ «4» إنّک تعلم أنّهم
__________________________________________________
(1)- راوی گفت: گردوغبار کارزار فرو نشست. دیدم حسین علیه السلام بر بالین آن جوان ایستاده [است] و جوان از شدت درد، پای بر زمین می‌ساید و حسین می‌گوید: «از رحمت خدا دور باد گروهی که تو را کشتند و جد و پدرت به روز قیامت از آنان کیفرخواست خواهند نمود!»
پس فرمود: «به خدا قسم بر عمویت دشوار است که تو او را به یاری خود بخوانی، او دعوت تو را اجابت نکند و یا اجابت کند ولی به حال تو سودی نبخشد. به خدا قسم امروز، روزی است که برای عمویت کینه‌جو فراوان است و یاور اندک.»
سپس نعش جوان را به سینه گرفت و با خود بیاورد و در میان کشتگان خانواده‌اش گذاشت.
فهری، ترجمه اللهوف،/ 115- 116
و چون غبار فرو نشست امام حسین رضی الله عنه را دیدند که بر سرِ قاسم ایستاده بود و بر قاتل او نفرین می‌کرد بعد از آن او را برگرفته در میان کشتگان افکند و فرمود: «صبراً یا بنی عمومتی».
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 161
(2)- [المعالی: قاتلک].
(3)- [زاد فی مدینة المعاجز والمعالی: عرفوک ولا].
(4)- [فی ینابیع المودّة مکانه: فبکی الإمام وقال: اللّهمّ ...، وفی المعالی مکانه: وفی النّاسخ: لمّا جاء به إلی‌الخیمة ووضعه مع القتلی من أهل بیته، قال: اللَّهمّ ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 271
دعونا لینصرونا فخذلونا وأعانوا علینا أعدائنا «1»، اللَّهمّ «2» احبس عنهم قطر السّماء واحرمهم برکاتک، اللَّهمّ «3» فرِّقهم شعباً واجعلهم طرائق قدداً و «3» لا ترض عنهم أبداً «2»، اللَّهمّ «4» إن کنتَ حبستَ عنّا النّصر فی دار «1» الدّنیا، «5» فاجعل ذلک «6» «5» لنا «7» فی الآخرة وانتقم لنا من القوم الظّالمین. «8» ثمّ نظر إلی القاسم وبکی علیه وقال: یعزّ واللَّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، ثمّ قال: هذا یوم قلّ ناصره وکثر واتره، ثمّ وضع القاسم مع مَن قتل من أهل بیته.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 80/ عنه: القندوزی، ینابیع المودّة، 2/ 345؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 462
فوقف الحسین علی «9» رأس الغلام وهو یفحص [برجلیه] «10»، فقال الحسین: یعزّ «11» علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک «12» ولا ینفعک «12»، بُعداً لقوم قتلوک «13».
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی ینابیع المودّة].
(2- 2) [المعالی: اللَّهمّ أحصهم عدداً واقتلهم بدداً ولا تغادر منهم أحداً ولا تغفر لهم أبداً].
(3- 3) [لم یرد فی ینابیع المودّة].
(4)- [زاد فی ینابیع المودّة: إنّک].
(5- 5) [ینابیع المودّة: فاجعله].
(6)- [أضاف فی المعالی: ذخراً].
(7)- [زاد فی ینابیع المودّة: ذخراً].
(8)- [إلی هنا حکاه عنه فی ینابیع المودّة والمعالی].
(9)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار والمعالی ومثیر الأحزان مکانهم: فانجلت الغبرة فإذا بالحسین‌قائم علی ...].
(10)- من المقتل و [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار: برجله].
(11)- [زاد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار والمعالی: واللَّه].
(12- 12) [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار والمعالی: فلا یعینک أو یعینک فلا یغنی عنک].
(13)- [زاد فی المعالی: ومن خصمهم یوم القیامة جدّک وأبوک هذا یوم واللَّه کثر واتره وقلّ ناصره].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 272
ثمّ احتمله «1»، فکأنِّی «2» أنظر إلی رجلی الغلام «3» یخطّان فی «3» الأرض، وقد وضع صدره علی صدره، فقلت فی نفسی: ما یصنع «4»؟ فجاء «5» حتّی ألقاه بین القتلی من أهل بیته «6» «7».
ثمّ قال: أللَّهمّ احصهم عدداً، واقتلهم بدداً، ولا تغادر منهم أحداً، ولا تغفر لهم أبداً، «8» صبراً «9» یا بنی عمومتی، صبراً یا «10» أهل بیتی «9»، لا رأیتم هواناً بعد هذا «11» الیوم أبداً 8 10.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 305/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 35- 36؛ البحرانی، العوالم، 17/ 279؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 317- 318؛ القمی، نفس المهموم،/ 323؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 461؛ مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 305؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 197؛ المیانجی، العیون العبری،/ 161
وحمل القاسم إلی المضرب، وجعل یبکی علیه وهو یقول: لعن اللَّه قاتلک، یعزّ واللَّه علی عمّک أن تدعوه، وأنت قتیل، فلا یجیبک، أو یجیبک فلا ینفعک صوته، واللَّه هذا یوم کثر واتره، وقلّ ناصره، قتلوک کأنّهم لم یعرفوک، ولم یعرفوا مَنْ جدّک ولا أبوک.
ابن شدقم، تحفة لبّ اللّباب،/ 218
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الدّمعة والمعالی: علی صدره].
(2)- [فی الدّمعة: کأنِّی].
(3- 3) [الأسرار: وهما یخطان].
(4)- [زاد فی الأسرار والمعالی: به].
(5)- [زاد فی الدّمعة: به].
(6)- [زاد فی المعالی: مع ولده علیّ الأکبر].
(7)- [إلی هنا لم یرد فی نفس المهموم وتظلّم الزّهراء والعیون وبدلهم حکوهم عن الطّبریّ کما ذکرناه].
(8- 8) [لم یرد فی العیون].
(9- 9) [الأسرار: صبراً یا أهل بیتی صبراً].
(10)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(11)- [لم یرد فی الأسرار وفی نفس المهموم: ذلک].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 273
وهو یقول:
غریبون «1» عن أوطانهم ودیارهم تنوح علیهم فی البراری وحوشها
وکیف ولا تبکی العیون لمعشر سیوف الأعادی فی العلاء «2» تنوشها
بدور تواری نورها فتغیّرت محاسنها ترب الفلاة نعوشها «3»
ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 369/ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 461؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 252
ثمّ وقف به وقال: یعزّ علی عمِّک مصرعک هذا، لعن اللَّه قاتلک وکفی باختصامه لجدّک محمّد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
وفی روایة: فانجلت الغبرة فرأیت الحسین قائماً علی رأس الغلام وهو یفحص رجله والحسین یبکی ویقول: اللَّهمّ أنت تعلم أنّهم دعونا لینصرونا فخذلونا وأعانوا علینا، اللَّهمّ احبس عنهم قطر السّماء واحرمهم برکاتک ومتِّعهم کذا إلی حین، اللَّهمّ فرِّقهم شعباً واجعلهم طرائق قدداً ولا ترض عنهم الولاة أبداً، اللَّهمّ إن کنت حبست عنّا النّصر
__________________________________________________
(1)- [فی المعالی مکانه: وفی جلاء العیون: إنّ القاسم رضّت أعضاؤه تحت حوافر الخیل فی شرح القصیدة عن مقتل الخوارزمیّ: أنشأ الحسین علیه السلام بعد شهادة القاسم علیه السلام: غریبون ... وفی وسیلة الدّارین: وجاءه وجعل صدره علی صدره وأنشأ: غریبون ...].
(2)- [فی المعالی ووسیلة الدّارین: البراری].
(3)- چون حضرت آن کافران را دور کرد، بر سرِ فرزند برادر گرامی خود آمد و دید که پا بر زمین می‌ساید و عزم پرواز اعلا علیین دارد. جوی اشک حسرت از دیده‌های مبارکش جاری شد و گفت: «به خدا سوگند که بر عمّ تو گران است که تو او را به یاری خود بطلبی و یاری تو نتواند کرد. خدا دور گرداند از رحمت خود آن‌ها را که تو را به قتل آوردند و وای بر گروهی که پدر و جد تو خصم ایشان باشند.»
پس حضرت آن شهید معصوم را برداشت و سینه‌اش را بر سینه خود نهاد و پاهای او بر زمین می‌کشید و او را برد تا در میان کشتگان اهل بیت خود گذاشت و گفت: «خداوندا! کشندگان ما را بکش و جمعیت ایشان را پراکنده گردان. احدی از ایشان را مگذار و هرگز ایشان را میامرز.»
پس فرمود: «ای پسر عمّای من و ای اهل بیت و برادران من! صبر کنید که بعد از این روز، دیگر مذلت و خواری نخواهید دید و به عزت و سعادت ابدی خواهید رسید.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 675- 676
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 274
فاجعله لنا ذخراً عندک. ثمّ نظر إلی الغلام وبکی وقال: بُعداً لقوم قتلوک ومن خصمهم یوم القیامة جدّک وأبوک، ثمّ قال: عزّ واللَّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک أو یجیبک فلا ینفعک واللَّه هذا یوم کثیر واتره وقلّ ناصره، ثمّ حمله علی صدره وألقاه بین القتلی من أهل بیته. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 305
__________________________________________________
(1)- گاهی که حسین از حملات متواتر لشکررا بپراکند و غبار بنشست و هوای معرکه اندک صافی گشت، حسین علیه السلام بیامد و بر سرِ قاسم بایستاد. هنوز در غمره سکرات 1 با پاهای مبارک زمین را فحص می‌کرد و فرسایش 3 می‌داد.
فقال الحسین: واللَّه یعزُّ علی عمِّک أن تدعوه فلا یجیبک أو یجیبک فلا یعینک أو یعینک فلا یغنی عنک.
فرمود: «سوگند به خدا، دشوار می‌آید بر عم تو که او را دعوت کنی و اجابت نتواند و اگر اجابت کند، اعانت نتواند و اگر اعانت کند، تو را سودی نبخشد.»
بُعداً لقوم قتلوک.
«خداوند دور کناد، جماعتی را که کشتند تو را.»
آن‌گاه قاسم را از خاک برگرفت و به سینه خود برچسفانید و به سوی سراپرده روان شد. پاهای قاسم زمین را خراش می‌داد. او را بیاورد و در میان شهدای اهل بیت جا داد.
فقال: اللَّهمّ! إنّک تعلم أنّهم دعونا لینصرونا، فخذلونا وأعانوا علینا أعدائنا. اللَّهمّ! أحصهم عدداً واقتلهم بدداً ولا تغادر منهم أحداً ولا تغفر لهم أبداً.
آن‌گاه عرض کرد: «ای خداوند قاهر غالب! تو آگاهی که این جماعت مرا دعوت کردند که پشتیبان من باشند و مرا نصرت کنند. اکنون مرا دست باز داشتند و خوار بگذاشتند و با دشمن من یار شدند و یاوری کردند. ای خداوند داور و دادخواه! این جماعت را نابود ساز و همگان را هلاک کن و پراکنده فرما و یک تن از ایشان را شربت معیشت منوشان و یک تن از ایشان را جلباب مغفرت مپوشان.»
آن‌گاه فرمود:
صبراً یا بنی عمومتی! صبراً یا أهل بیتی! لا رأیتم هواناً بعد ذلک الیوم أبداً.
«ای عم‌زادگان و خویشاوندان من! خوی به صبر و شکیبایی کنید و ای اهل بیت من! پای اصطبار 3 استوار دارید و بدانید که بعد از امروز، خواری و خذلان را دیدار نخواهید کرد.»
آن‌گاه گفت:
اللَّهمّ إن کنت حبستَ عنّا النّصر فی دار الدّنیا، فاجعل ذلک ذخراً لنا فی الآخرة وانتقم لنا من القوم الظّالمین.
عرض کرد: «ای پروردگار من! اگر در این جهان نصرت و غلبه بهره و نصیبه ما نیست، پاداش این-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 275
والقاسم بن الحسن علیه السلام: فإنّه لمّا قُتل مشی إلیه ووقف علیه؛ وقال: بُعْداً لقومٍ قتلوک.
السّماوی، إبصار العین،/ 132/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 415
قال: وانجلت الغبرة، فرأیت الحسین علیه السلام قائم علی رأس الغلام وهو یفحص برجلیه
__________________________________________________
- خواری و سوگواری را که امروز معاینه کردیم، از بهر فردای ما ذخیره و گنجینه فرما و داد از این قوم بیدادگر بستان.»
1. غمرة: شدت و سختی. سکرات، جمع سکرة (مانند طلحة): بیهوشی.
2. فرسانیدن: پایمال ساختن.
3. اصطبار: شکیبایی، بردباری.
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 2/ 328- 329
چون حسین بر سرِ قاسم آمد، دید که از شدت درد پا بر زمین می‌زند. پس حسین علیه السلام فرمود: «یعزّ واللَّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک أو یجیبک فلا یعینک أو یعینک فلا یغنی عنک، بُعداً لقوم قتلوک».
پس قاسم را به سینه خود گرفت و دو پای قاسم به زمین کشیده می‌شد: «وقد وضع صدره علی صدره». و حال آن که سینه او بر سینه امام بود، و او را در میان کشتگان اهل بیت خود گذاشت، و نفرین کرد بر دشمنان و فرمود: «أللَّهمّ أحصهم عدداً واقتلهم بدداً ولا تغادر منهم أحداً ولا تغفر لهم أبداً».
پس فرمود: «صبراً یا بنی عمومتی! صبراً یا أهل بیتی! لا رأیتم هواناً بعد ذلک الیوم أبداً».
یعنی: صبر کنید ای پسران اعمام من! صبر کنید ای اهل بیت من که بعد از امروز، هرگز خواری نخواهید دید.
قائنی، کبریت احمر،/ 308- 309
گرد فرو نشست و دیدم حسین بالای سر قاسم است و او پا به زمین می‌کشد و حسین می‌گوید: «دور باشند مردمی که تو را کشتند و خصم آن‌ها روز قیامت جد تو است.»
سپس گفت: «به خدا بر عمویت ناگوار است، او را بخوانی، جوابت را ندهد، یا جوابت دهد و سودت نبخشد. به خدا در این‌جا کشندگان او بسیار و یاوران او کم است.»
او را به سینه گرفت و برد و پاهایش روی زمین می‌کشید. حسین سینه بر سینه‌اش گذاشت. با خود گفتم: «او را چه خواهد کرد؟»
او را آورد و کنار پسرش علی بن الحسین گذاشت و دیگر کشتگان خانواده‌اش. پرسیدم: «این پسر کی بود؟»
گفتند: «قاسم بن حسن بن علی بن ابی‌طالب علیهم السلام.»
در روایتی حسین فرمود: «بار خدایا! آن‌ها را خوب شماره کن و تا آخرین کس بکش و یک نفر آن‌ها را وانگذار و هرگز از آن‌ها مگذر، صبر کنید ای عموزادگانم، صبر کنید این خاندانم، پس از امروز هرگز خواری نخواهید دید.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 148
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 276
والحسین علیه السلام یقول: بُعداً لقوم قتلوک ومن خصمهم یوم القیامة جدّک وأبوک.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 153
وتعانقا وبکیا، فقال الحسین: بُعداً لقوم قتلوک إلی آخر ما ذکرناه سابقاً، فراجع.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 253
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 277

ردّ فعل أمّه‌

والقاسم بن الحسن علیهما السلام، فإنّ أمّه رملة واقفة تنظر إلیه.
السّماوی، إبصار العین،/ 130/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 416
فوقع الغلام بوجهه، وأمّه واقفة بباب الخیمة تنظر إلیه.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 153
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 278

دفنه علیه السلام‌

قبره بکربلاء فی مقابر الشّهداء. صلّی علیه جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ «1».
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 401
(وأمّا القاسم) بن الحسن فقد قُتِل مع عمّه الحسین علیه السلام فی الطّفّ ودفن معه فی الحائر بنصّ شیخنا المفید رحمه الله فی الإرشاد بعد ذکر أسامی الشّهداء من أهل بیت الحسین علیه السلام أنّهم مدفونون جمیعاً فی حفرة حفرت لهم فی مشهده وسُوِّیَ علیهم التّراب إلّاالعبّاس ابن علیّ. ومن المسلّم أنّه حمله الحسین علیه السلام من مصرعه ووضعه بین القتلی من أهل بیته، وبعد ذلک کلّه فما أدری مَن الّذی تجاسر علی اللَّه وعلی رسوله بإلحاق هذه الفقرات بزیارة الوارث أعنی: «وعلی مَنْ لم یکن فی الحائر معکم، خصوصاً سیِّدی ومولای أبا الفضل العبّاس بن أمیر المؤمنین وقاسم بن الحسن»، ویا لیته عیّن موضع قبر القاسم فی محلٍّ آخر ولم یضیِّعه من حیث أصله لتزوره النّاس فی ذلک الموضع. وهذه الزّیادة من أقبح الزّیادات، ولم توجد فی کتب من تصانیف العلماء، وقد اتّخذها النّاس من العوام جزءاً من الزّیارة (وکیف کان) فحدیث القاسم الثّانی من الأکاذیب المشهورة، والمزار المعروف خارج طهران الّذی یُزار فیه رأس القاسم هو قبر الشّاه قاسم فیض بخش المتوفّی سنة (981) ابن السّیِّد محمّد نوربخش.
آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 301- 302
__________________________________________________
(1)- [تفرّد به ابن فندق].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 279

حَمْلُ رأسه علیه السلام إلی الشّام‌

وقال السّیِّد رحمه الله فی کتاب الإقبال: رأیت فی کتاب المصابیح بإسناده إلی جعفر بن محمّد علیهما السلام، قال: قال لی أبی محمّد بن علیّ علیهما السلام: سألت أبی علیّ بن الحسین، عن حمل یزید (لعنه اللَّه) له؟ فقال: حملنی علی بعیر یظلع بغیر وطاء، ورأس الحسین علیه السلام علی عَلَم، ونسوتنا خلفی علی بغال وأکفّ، والفارطة خلفنا وحولنا بالرّماح، إن دمعت من أحدنا عین قرع رأسه بالرّمح، حتّی إذا دخلنا دمشق صاح صائح: یا أهل الشّام! هؤلاء سبایا أهل البیت.
وفی روایة الشّعبیّ علی ما نقل عنه: ثمّ أشرفت تسع عشرة رایة حمراء، وأشرفت السّبایا مهتّکات بلا وطاء ولا غطاء، ثمّ أقبل رأس العبّاس بن علیّ علیهما السلام یحمله ثعلبة ابن مرّة الکلبیّ وهو بیده علی رمح طویل وهو ینشد ویقول:
أنا صاحب الرّمح الطّویل الّذی به أصول علی الأعداء فی حومة الحرب
طعنت به آل النّبیّ محمّد لأنّ بقلبی منهم أعظم الکرب
فقالت أمّ کلثوم: ویلک! أتفتخر بقتل آل بیت محمّد؟ فعلیک لعنة اللَّه تعالی، فهمّ أن یضربها بسوطه فخشی علی نفسه الخجل من النّاس، ثمّ أقبل من بعده رأس جعفر بن علیّ علیه السلام یحمله شمر بن أبی جوشن الضّبابیّ (لعنه اللَّه)، وأقبل من بعده رأس محمّد بن علیّ علیه السلام، ثمّ أقبل من بعده رأس أبی بکر بن علیّ علیهما السلام یحمله أنیس بن الحارث البعجیّ (لعنه‌اللَّه)، وأقبل من بعده رأس علیّ بن الحسین علیهما السلام یحمله مرّة بن قیس الهمدانیّ (لعنه اللَّه تعالی)، وأقبل من بعده رأس عون بن علیّ علیه السلام یحمله جابر السّعدیّ، وأقبل من بعده رأس القاسم بن الحسن علیه السلام یحمله محمّد بن الأشعث الکندیّ (لعنه اللَّه تعالی)، وأقبل من بعده رأس یحیی بن علیّ علیه السلام یحمله عمیر بن حجّاج الکندیّ، وأقبل من بعده رأس عبداللَّه بن عقیل یحمله قیس بن أبی مرّة الخزاعیّ (لعنه اللَّه).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 280
ثمّ أقبل من بعده بقیّة الرّؤوس.
ثمّ أقبل رأس الحسین علیه السلام وهو أشبه الخلق برسول اللَّه صلی الله علیه و آله یحمله حواش بن خولی بن یزید الأصبحیّ، وقیل غیره.
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 87- 89/ مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 496
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 281

یزید ینصب رأس القاسم وإخوته علیهم السلام فی الشّام‌

نصب یزید بن معاویة رأس (الحسین) رضی الله عنه.
قُتِل معه [...] وأبو بکر بن الحسن والقاسم وعبداللَّه ابنا الحسن.
فحملت رؤوسهم إلی یزید بن معاویة، فنصبها بالشّام.
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 490، 491/ عنه: المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 268
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 282

ذکره علیه السلام فی زیارة النّاحیة المقدّسة

فصل فیما نذکره من زیارة الشّهداء فی یوم عاشوراء: رویناها بإسنادنا إلی جدِّی أبی جعفر محمّد بن الحسن الطّوسیّ (رحمة اللَّه علیه)، قال: حدّثنا الشّیخ أبو عبداللَّه محمّد بن أحمد بن عیّاش، قال: حدّثنی الشّیخ الصّالح أبو منصور بن عبدالمنعم بن النّعمان البغدادیّ (رحمة اللَّه علیه)، قال: خرج من النّاحیة سنة اثنتین وخمسین ومائتین علی ید الشّیخ محمّد ابن غالب الأصفهانیّ، حین وفاة أبی رحمه الله، وکنت حدیث السّن، وکتبت أستأذن فی زیارة مولای أبی عبداللَّه علیه السلام وزیارة الشّهداء (رضوان اللَّه علیهم)، فخرج إلیَّ منه:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم «1»، إذا أردت زیارة الشّهداء (رضوان اللَّه علیهم)، فقف عند رجلی الحسین علیه السلام، وهو قبر علیّ بن الحسین (صلوات اللَّه علیهما)، فاستقبل القبلة بوجهک، فإنّ هناک حومة الشّهداء علیهم السلام «2» [...] وقل:
السّلام علی القاسم بن الحسن بن علیّ المضروب علی «3» هامته، المسلوب لامته، حین «4» نادی الحسین عمّه، فجلّی علیه عمّه «5» کالصّقر، وهو یفحص برجلیه «6» التّراب، والحسین یقول: بُعْداً لقومٍ قتلوک ومَن خصمهم یوم القیامة جدُّک وأبوک، ثمّ قال: عزّ واللَّه علی عمِّک أن تدعوه فلا یجیبک «7» أو أن «8» یجیبک «7» وأنت قتیل جدیل فلا ینفعک، هذا
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی مصباح الزّائر].
(2)- [إلی هنا لم یرد فی الأسرار وناسخ التّواریخ وتظلّم الزّهراء وذخیرة الدّارین والعیون ووسیلة الدّارین].
(3)- [لم یرد فی مصباح الزّائر والبحار ج 8 9 والعیون].
(4)- [مصباح الزّائر: حتّی].
(5)- [مصباح الزّائر: الحسین].
(6)- [فی البحار ج 98 ووسیلة الدّارین: برجله].
(7- 7) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین وتظلّم الزّهراء ووسیلة الدّارین].
(8)- [لم یرد فی مصباح الزّائر والبحار ج 98 والعیون].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 283
واللَّه یوم کثر واتره وقلّ ناصره، جعلنی اللَّه معکما «1» یوم جمعکما «1»، «2» وبوّأنی «3» مبوّأکما «2»، ولعن اللَّه قاتلک عمرو «4» بن سعد «5» بن عروة «5» بن نفیل الأزدیّ واصلاه جحیماً «6» وأعدّ له عذاباً ألیماً. «7»
ابن طاوس، الإقبال،/ 574- 575؛ مصباح الزّائر،/ 280/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 270- 271، 45/ 67- 68؛ البحرانی، العوالم، 17/ 336- 337؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 303؛ سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 3/ 20؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 411؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 152؛ المیانجی، العیون العبری،/ 314- 315؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 250- 251
__________________________________________________
(1- 1) [مصباح الزّائر: جمیعاً].
(2- 2) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(3)- [ناسخ التّواریخ: بوّئنی].
(4)- [البحار ج 98: عمرو].
(5- 5) [لم یرد فی مصباح الزّائر والبحار ج 98 والعیون].
(6)- [مصباح الزّائر: حمیماً].
(7)- سلام بر قاسم بن حسن بن علی، آن که فرق سرش شکافته شد و فریاد و توانش از او گرفته شد، هنگامی که عمویش حسین را صدا زد، عمویش همچون پرنده‌ای تیز پرواز و چون بازی شکاری، حاضر شد در حالی که قاسم با پایش خاک را زیر و رو می‌کرد و در حال جان کندن بود، حسین فرمود: «رحمت خدا از گروهی که تو را کشتند دور باد، در روز قیامت جد تو پیامبر و پدرت، دشمن آنها خواهند بود، سپس فرمود: به خدا سوگند سخت و ناگوار است بر عمویت، که تو او را فریاد کنی و او تو را اجابت نکند، یا اجابتت کند در حالی که تو کشته شده ای (و بدنت پر از زخم است و دستهایت قطعه قطعه) و این اجابت هیچ سودی به تو نرساند. به خدا سوگند امروز روزی است که دشمنان عمویت بسیارند و یارانش اندک اند».
خداوند مرا در قیامت همراه شما قرار دهد و در جایگاه شما مرا نیز مکانی عطا کند، خداوند قاتل تو «عمرو بن سعد بن نفیل أزدی» را لعنت کند و به دوزخ در اندازد و عذاب دردناکی را برای او مهیا کند.
هاشم زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 143- 144
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 284

زیارته فی أوّل رجب والنّصف من شعبان «1»

فصل فیما نذکره من لفظ زیارة الحسین علیه السلام فی نصف شعبان، أقول: إنّ هذه الزّیارة ممّا یزار بها الحسین علیه السلام فی أوّل رجب أیضاً، وإنّما أخّرنا ذکرها فی هذه اللّیلة لأنّها أعظم، فذکرناها فی الأشرف من المکان «1» هی: إذا أردتَ ذلک فاغتسِل والبَس أطهَر ثیابک، وقِفْ علی باب قبّته علیه السلام مستقبل القبلة، وسلِّم علی سیِّدنا رسول اللَّه وعلیّ أمیر المؤمنین وفاطمة والحسن وعلیه وعلی الأئمّة من ذرِّیّته صلوات اللَّه علیه وعلیهم أجمعین، وقل: السّلام علی العبّاس بن أمیر المؤمنین، السّلام علی جعفر بن أمیر المؤمنین «2»، السّلام علی عبداللَّه «3» بن أمیر المؤمنین، «4» السّلام علی أبی بکر بن أمیر المؤمنین، السّلام علی عثمان ابن أمیر المؤمنین، السّلام علی القاسم بن الحسن «4» «5»، السّلام علی أبی بکر «6» بن الحسن، السّلام علی عبداللَّه «7» بن الحسن، «8» السّلام علی محمّد بن عبداللَّه بن جعفر بن أبی طالب، السّلام علی جعفر بن عقیل، السّلام علی عبدالرّحمان بن عقیل، السّلام علی عبداللَّه «9» بن مسلم «9» بن عقیل، السّلام علی محمّد بن أبی سعید بن عقیل، السّلام علی عون بن عبداللَّه ابن جعفر بن أبی طالب.
__________________________________________________
(1- 1) [مصباح الزّائر: شرح زیارته فی ذلک الیوم [أوّل یوم من رجب] ویزار بها لیلة النّصف من‌شعبان أیضاً].
(2)- [أضاف فی المزار: السّلام علی عبیداللَّه بن أمیر المؤمنین].
(3)- [البحار: عبیداللَّه].
(4- 4) [لم یرد فی البحار].
(5)- [زاد فی مصباح الزّائر: ابن أمیر المؤمنین علیه السلام].
(6)- [المزار: عبداللَّه].
(7)- [المزار: عبیداللَّه].
(8)- [زاد فی البحار: السّلام علی عبداللَّه بن الحسین].
(9- 9) [لم یرد فی المزار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 285
«1» السّلام علیکم أهل بیت المصطفی «1»، السّلام علیکم أهل الشّکر والرِّضا، السّلام علیکم یا أنصار اللَّه ورجاله من أهل الحقّ والبلوی، والمجاهدین علی بصیرة فی سبیله، أشهد أنّکم کما قال اللَّه عزّ وجلّ: «وَکَأیِّن مِن نَبِیٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثِیرٌ فَما وَهَنُوا لِما أصابَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَمَا ضَعُفُوا وَما اسْتَکانُوا وَاللَّهُ یُحِبُّ الصّابِرِینَ» «2»، فما ضعفتم ولا استکنتم حتّی لقیتم اللَّه علی سبیل الحقّ ونصره وکلمة اللَّه التّامّة.
صلّی اللَّه علیکم وعلی أرواحکم وأبدانکم وسلّم تسلیماً، فزتم واللَّه «3»، ولوَدَدْتُ «4» أنِّی کنت معکم فأفوز فوزاً عظیماً، أبشروا بموعد اللَّه الّذی لا خُلفَ له، إنّه لا یخلف المیعاد.
أشهد أنّکم النّجباء، وسادة الشّهداء فی الدّنیا والآخرة، وأشهد أنّکم جاهدتم فی سبیل اللَّه، وقتلتم علی منهاج رسول اللَّه، وأنّکم السّابقون المجاهدون، وأشهد أنّکم أنصار اللَّه وأنصار رسوله، الحمد للَّه‌الّذی صدقکم وعده وأراکم ما تحبّون، والسّلام علیکم ورحمة اللَّه وبرکاته.
ابن طاوس، الإقبال،/ 712، 713؛ مصباح الزّائر،/ 291، 294- 295/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 336- 339- 340؛ مثله الشهید الأوّل، المزار،/ 171، 177- 178
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی المزار].
(2)- آل عمران/ 146.
(3)- [أضاف فی مصباح الزّائر: فوزاً عظیماً].
(4)- [مصباح الزّائر: ودَدتُ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 286

ذکره فی الزّیارة المطلقة الثّانیة الّتی ذکرها ابن طاوس وقال: زار بها المرتضی (رضوان اللَّه علیه)

زیارة ثانیة بألفاظ شافیة، نذکر منها بعض مصائب یوم الطّفّ، یزار بها الحسین (صلوات اللَّه علیه وسلامه)، زار «1» بها المرتضی علم الهدی (رضوان اللَّه علیه)، «2» وسأذکرها علی الوصف الّذی أشار هو إلیه، قال «2»: [...]
السّلام «3» علی القاسم بن الحسن بن علیّ ورحمة اللَّه وبرکاته، السّلام علیک یا ابن حبیب اللَّه، السّلام علیک یا ابن ریحانة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، السّلام علیک من حبیب لم یقض من الدّنیا وطراً، ولم یشف من أعداء اللَّه صدراً، حتّی عاجله الأجل، وفاته الأمل، وهنیئاً لک یا حبیب حبیب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، ما أسعد جدّک، وأنجز «4» مجدک، وأحسن منقلبک.
ابن طاوس، مصباح الزّائر،/ 221، 237/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 243؛ القمی، نفس المهموم،/ 324؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 462
__________________________________________________
(1)- [فی نفس المهموم مکانه: وفی الزّیارة الطّویلة الّتی زار ...].
(2- 2) [لم یرد فی نفس المهموم].
(3)- [فی المعالی مکانه: قال فی نفس المهموم: إنّ المرتضی علم الهدی زار القاسم بهذه الکلمات: السّلام ...].
(4)- [فی البحار ونفس المهموم: أفخر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 287

رثاء القاسم بن الحسن علیهما السلام‌

أشعار الفقیه العارف فی حقّ القاسم:
لهفی علیه مُذ أتاه عمّه فأشبک الحرب فزاد غمّه
فکیف حال بهجة الرّسول بین یَدَیْ حوافر الخیول
فسل عظام صدره یا ویلی: هل سلمت بعد هجوم الخیل
بکاه عمّه علی بلائه کاد یذوب الصّخر من بکائه
وقد بکی علی فتی الفتیان فتیان فهر وبنی عدنان
وصرخة العقائل الزّواکی لقد علت إلی ذوی الملاک
بکی علی مهجته الرّسولُ ناحت علی بهجتها البتولُ
بکاه جدّه الوصیّ المرتضی مُذ فتّ فی ساعده حکم القضا
وحقّ أن یبکی أبوه المجتبی دماً فإنّ نور عینیه خبی
وکیف لا یبکی علی خضابه من دمه وهو علی شبابه
أظلمت الدّنیا بعین عمّه وأحزنت لهمِّه وغمِّه
لمّا رأی قرّة عینه علی وجه الثّری یفحص من عظم البلا
قد عجبت من صبره الملاکُ ولا یحیط وصفه الإدراکُ
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 253- 254
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 289

أبو بکر بن الحسن علیهما السلام‌

اشاره

موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 291

سماته العائلیّة

وقُتِل أبو بکر بن الحسن بن علیّ، وأمّه أمّ ولد.
الرّسّان، تسمیة من قتل (من تراثنا)،/ 150/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 171؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
ثمّ قُتِل أبو بکر بن الحسن بن علیّ.
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 257/ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2628، الحسین بن علیّ،/ 87
وقُتِل أبو بکر بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب- وأمّه أمّ ولد-. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 468
وأبو بکر بن الحسن «2» بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام «3»، وأمّه أمّ ولد، «4» ولا تعرف أمّه «4» «5». «6»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 57/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 36؛ البحرانی، العوالم، 17/ 279؛ القمی، نفس المهموم،/ 325؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 149؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 2/ 293؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 246
__________________________________________________
(1)- ابو بکر بن حسن بن علی نیز کشته شد. مادرش کنیز بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3083
(2)- [فی المصدر: الحسین، وهو تصحیف؛ لأنّه ذکر فی القاسم بن الحسن هو أخو أبی بکر بن الحسن المقتول قبله].
(3)- [زاد فی الأعیان: قتل مع عمّه الحسین علیه السلام بکربلاء سنة 61].
(4- 4) [لم یرد فی البحار والعوالم وفی نفس المهموم: وهو أخو القاسم لأبیه وأمّه].
(5)- [الأعیان: اسمها وزاد فیه: وهو أخو القاسم بن الحسن المقتول بعده لأبیه وأمّه].
(6)- ابو بکر بن حسن بن علی بن ابی‌طالب علیهما السلام
مادرش کنیز بود و نامش معروف نیست.
قاسم بن حسن، برادر پدر و مادری همان ابو بکر بن حسن است که پیش از او کشته شد.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 85
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 292
أبو بکر «1» بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهما السلام.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 400- 401
وقتل أبو بکر ابن أخیه الحسن أیضاً، وأمّه أمّ ولد.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 302
فبرز أبو بکر بن الحسن بن علیّ علیهما السلام، فقاتل حتّی قُتِل رضی الله عنه.
ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 370
أبو بکر بن الحسن علیه السلام، أمّه أمّ ولد.
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 318
اللّیث بن سعد: قُتِل مع الحسین [...] أبو بکر بن الحسن. «2»
القندوزی، ینابیع المودّة، 2/ 321
أبو بکر بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام، أمّه أمّ ولد [وهی أمّ القاسم وإسمها رملة].
السّماوی، إبصار العین،/ 36
وخرج أبو بکر بن الحسن بن أمیر المؤمنین علیه السلام، وهو عبداللَّه الأکبر، وأمّه أمّ ولد
__________________________________________________
(1)- ذکره فی وقعة الطّفّ ص 248.
(2)- و دو تن دیگر از پسرهای امام حسن علیه السلام را در شمار شهدای یوم طف رقم کرده‌اند. اگرچه نام ایشان از میان بیست تن پسرهای امام حسن علیه السلام بیرون نیست- چنان‌که مرقوم شد- لکن راویان شهادت ایشان هریک در خبر خود متفردند.
لا جرم من بنده خبر هریک را با گوینده می‌پیوندم و می‌نگارم- واللَّه اعلم-.
نخستین، ابو بکر بن حسن است. این ابو بکر به روایت محدثان جز عبداللَّه اکبر است که مکنی به ابو بکر بود. چه در کتاب زیارت؛ قاتل عبداللَّه اکبر را حرملة بن کاهل اسدی دانسته و ابو بکر را مقتول به تیر عبداللَّه‌بن عقبة الغنوی نگاشته است. مادر ابوبکر از زوجات حسن علیه السلام امّ ولد است که بعضی نام او را نفیله دانسته‌اند؛ چنان‌که در کتاب امام حسن علیه السلام به آن اشارت شد. فاضل مجلسی نیز، به روایت ابی مخنف قاتل او را عبداللَّه بن عقبة الغنوی دانسته است.
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 2/ 330
ابو بکر بن حسن بن علی بن ابی‌طالب علیهما السلام
مادرش امّ ولد، و همان مادر قاسم است.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 149
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 293
یقال لها: رملة، فقاتل حتّی قُتِل. وخرج من بعده أخوه لأمّه وأبیه القاسم.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 320
وبرز أبو بکر بن الحسن بن علیّ، وأمّه أمّ ولد یُقال إنّ اسمها رملة، وهو أخو القاسم لأبیه وأمّه، کما فی نفس المهموم.
أقول: یظهر من مجموع ما بأیدینا حال التّحریر من کتب التّواریخ والسِّیَر: أنّه کان للحسن علیه السلام إبنان مُسمّیان بعبداللَّه أحدهما الأصغر وستجی‌ء إن شاء اللَّه ترجمته، والآخر الأکبر وهو المکنّی بأبی بکر بن الحسن وکان أخا القاسم لأبیه وأمّه. «1»
المیانجی، العیون العبری،/ 158- 159
__________________________________________________
(1)- ابو بکر بن حسن بن علی بن ابی‌طالب
نام او در: زیارت، الارشاد، تاریخ طبری، مقاتل الطالبیین ومروج الذهب آمده است.
مادرش «امّ ولد» بود.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 127
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 294
وبعد:
وعدّ أبو بکر من ولد الإمام الحسن المجتبی علیه السلام
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 305، أنساب الأشراف، 3/ 73
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 215
المجدی،/ 19
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 103
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 342
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 29/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 168- 169؛ البحرانی، العوالم، 16/ 306؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 323؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 32- 33
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 70 (ط بیروت)،/ 244/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 575- 576؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 340
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 106
الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 580/ عنه: تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 70
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 187 (ط دار الفکر)، 4/ 401
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 88
المقریزی، اتِّعاظ الحنفاء،/ 8
محمّدکاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة،/ 45
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 294
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 32
مدرسی، جنات الخلود،/ 20
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 200
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 271
الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 89
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 295
عدّ أمّ أبی بکر بن الحسن أمّ ولد وأخویه القاسم وعبداللَّه
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 28/ عنه: سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 214- 215؛ الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 200؛ مثله آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 296
البلاذری «1»، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 304- 305، أنساب الأشراف، 3/ 73/ عنه:
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 201
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 58/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 152؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 251
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 108، مقتل الحسین،/ 38/ عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 197
ابن فندق، لباب الأنساب «2»، 1/ 342، 401 (علی قوله: أمّه أمّ ولد، وأخوه لأبیه وأمّه، القاسم)
ابن شهرآشوب «3»، المناقب، 4/ 29- 30/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 168- 169؛ البحرانی، العوالم، 16/ 306؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 323؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 32- 33
__________________________________________________
(1)- [علی قوله أخویه القاسم وعبدالرّحمان].
(2)- [ذکر ابن فندق أبا بکرین، أحدهما من أولاد الإمام الحسن المجتبی علیه السلام وأمّه ملیکه، والآخر ذکرفی ص 401 فی جملة الشّهداء علیهم السلام، وأخوه لأبیه وأمّه القاسم علیه السلام، وأمّه أمّ ولد].
(مسؤولة البحث)
(3)- [علی قوله: أمّ أبی بکر أمّ إسحاق بنت طلحة التّیمیّ وأخوه طلحة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 296
عدّه من الشّهداء علیهم السلام عند:
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 28/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 13؛ سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 215
ابن خیّاط، التّاریخ،/ 179
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 490، 491/ عنه: المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 268
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 422، أنساب الأشراف، 3/ 223
الطّبری، التّاریخ، 5/ 468
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 71
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 57
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 108، مقتل الحسین،/ 38/ عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 107؛ مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 185
المفید، الإرشاد، 2/ 129- 130/ عنه: الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 263
أبو طالب الزّیدی، الإفادة،/ 52/ عنه: مجد الدّین الیمنی، التّحف،/ 56
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 39
المجدی،/ 19
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 212/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 163؛ البحرانی، العوالم، 16/ 305؛ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 373
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 250، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 108
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 401
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 46- 47
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 30/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 169؛ البحرانی، العوالم، 16/ 306؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 323؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 33
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 112/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 62- 63؛ البحرانی،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 297
العوالم، 17/ 343؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 20؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 462؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 241؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 329- 330
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 302
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 106
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 254
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 303
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 446
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 59
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 462
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 187 (ط دار الفکر)، 4/ 401
الزّرندی، درر السّمطین،/ 218
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 189
المقریزی، اتّعاظ الحنفاء،/ 8
المخزومی، صحاح الأخبار،/ 30
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 294
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 34
الطّریحی، المنتخب، 1/ 37
المجلسی، جلاء العیون،/ 695
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 463
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 2/ 323، 326، 332
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 610
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 355
آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 296
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 58- 59، 456
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 298

عمره علیه السلام‌

هو ابن خمس وثلاثین سنة.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 400- 401
قال فی النّاسخ: إنّ أبا بکر بن الحسن علیه السلام کان أکبر سنّاً من القاسم.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 456
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 299

استشهاده علیه السلام‌

قتله عبداللَّه بن عقبة الغنویّ.
الرّسّان، تسمیة من قتل (من تراثنا)،/ 150/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 171؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
ورمی عبداللَّه بن عقبة الغنویّ أبا بکر بن الحسن بن علیّ بسهم فقتله، ففی ذلک یقول ابن أبی عقب:
وعند غنیٍّ قطرةٌ من دمائنا وفی أسد أخری تعدّ وتذکر
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 406، أنساب الأشراف، 3/ 201
رماه عبداللَّه بن عُقبة الغنویّ بسهم، فقتله.
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 257/ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2628، الحسین بن علیّ،/ 87
قتله عبداللَّه بن عقبة الغنویّ. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 468
ذکر المدائنیّ فی إسنادنا عنه، عن أبی مخنف، عن سلیمان بن أبی راشد: أنّ عبداللَّه بن عقبة الغنویّ قتله «2».
وفی حدیث عمرو بن شمر، عن جابر، عن أبی جعفر: أنّ عقبة الغنویّ قتله. «3» وإیّاه عنی سلیمان بن قتّة بقوله:
وعند غنیٍّ قطرةٌ من دمائنا وفی أسد أخری تُعَدَّ وتُذکَرُ «3» «4» «5»
__________________________________________________
(1)- عبداللَّه بن عقبه غنوی او را کشت. پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3083
(2)- [إلی هنا لم یرد فی تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم والآل علیهم السلام].
(3- 3) [لم یرد فی البحار والعوالم ووسیلة الدّارین].
(4)- [زاد فی نفس المهموم: أنّ أبا بکر قتل قبل أخیه القاسم، ولکنّ الطّبریّ والجزریّ والشّیخ المفید وغیر هؤلاء ذکروه بعد القاسم واللَّه العالم].
(5)- ابو مخنف از سلیمان بن ابی راشد نقل کند که: «قاتل او عبداللَّه بن عُقبه غنوی بود.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 300
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 57/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 36؛ البحرانی، العوالم، 17/ 279؛ القمی، نفس المهموم،/ 325؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 2/ 293؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 149؛ التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم والآل علیهم السلام،/ 140؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 246
ورمی عبداللَّه بن عقبة الغنویّ أبا بکر بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهما السلام بسهم «1» فقتله. «2»
المفید، الإرشاد، 2/ 113/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 149؛ مثله الطبرسی، إعلام الوری،/ 243
قتله رجل من بنی أسد بکربلاء فی المصاف.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 400- 401
قتله حرملة بن الکاهل. رماه بسهم «3».
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 302
رمی عبداللَّه بن عقبة أبا بکر بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، فقتله.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 35/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 149
ورمی عبداللَّه بن عقبة الغنویّ أبا بکر بن الحسن «4» بسهم، فقتله. «5»
__________________________________________________
- و از حضرت باقر علیه السلام روایت شده است که: «عُقبه غنوی او را کشت.»
و مقصودِ سلیمان بن قتّه شاعر در این شعر، ابو بکر بن حسن است که گوید:
در طایفه «غَنِیّ» که عقبه غنوی از آن‌هاست، قطره‌ای از خون ما هست که باید تقاص کنیم و همچنین در «اسَد» قطره دیگری از خون ما هست که فراموشمان نخواهد شد.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 85
(1)- [لم یرد فی إعلام الوری].
(2)- و ابو بکر بن حسن بن علی بن ابی‌طالب را عبداللَّه بن عقبه غنوی تیری بزد و او را شهید کرد.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 113
(3)- [تفرّد به ابن الأثیر].
(4)- [فی المصدر: الحسین ومخالف لسائر المصادر].
(5)- پس ابو بکر فرزند امام حسن علیه السلام به معرکه قتال شتافت و گروهی از آن مخالفان را بر خاک هلاک-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 301
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 457
ثمّ خرج من بعده [القاسم] أبو بکر بن الحسن علیه السلام، فقاتل حتّی قتل جماعة [...] ثمّ قتله عبداللَّه بن عقبة الغنویّ. «1»
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 318
(روی) أبو الفرج: أنّ عبداللَّه بن عقبة الغنویّ قتله. (وروی) أنّ عقبة الغنویّ هو الّذی قتله وإیّاه عنی سلیمان بن قتّة بقوله:
وعند غنیّ قطرة من دمائنا سنجزیهم یوماً بها حیث حلّتِ
إذا افتقرت قیس جبرنا فقیرها وتقتلنا قیس إذا النّعل زلّتِ
السّماوی، إبصار العین،/ 36
فلذلک یقول الشّاعر وهو ابن أبی عقب: وعند غنیّ قطرة من دمائنا.
قال أبو مخنف: قال عقبة بن بشر الأسدیّ: قال لی أبو جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین علیه السلام: إنّ لنا فیکم یا بنی أسد دماً. قال: قلت: فما ذنبی أنا فی ذلک، رحمک اللَّه، یا أبا جعفر، وما ذلک؟ قال: أتوا الحسین علیه السلام بصبیٍّ له فهو فی حجره إذ رماه أحدکم یا بنی أسد بسهم فذبحه، فتلقّی الحسین علیه السلام دمه، فلمّا ملأ کفّه صبّه فی الأرض.
وفی روایة صاحب الحدائق: رمی به نحو السّماء، ثمّ قال: یا ربّ! إن تک حبست عنّا النّصر من السّماء فاجعل ذلک لما هو خیر وانتقم لنا من هؤلاء الظّالمین، انتهی.
__________________________________________________
- انداخت؛ تا آن که به ضربت عبداللَّه بن عقبه غنوی به اهل بیت بزرگوار خود ملحق شد و رخت از سرای فانی به بهشت جاوید کشید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 676
(1)- ابو الفرج از مدائنی به سند خود از ابی مخنف از سلیمان بن راشد نقل کرده است که عبداللَّه بن عقبه غنوی او را کشت و در حدیث عمیر و ابن شمر از امام پنجم است که عقبه غنوی او را کشت. سلیمان بن قتّه نیز در شعر خود او را یاد کرده است:
قطره‌ای از خون ما هم نزد اولاد غنی است خون دیگر در اسد یادآور و بشمرد نیست
ابو الفرج شهادت او را پیش از قاسم داند، ولی طبری و جزری و شیخ مفید و دیگران او را بعد از قاسم ذکر کرده‌اند؛ واللَّه العالم.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 149
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 302
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 149/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 247
ومن أولاد الحسن علیه السلام الّذین قتلوا معه فی الطّفّ أبو بکر بن الحسن وهو أخو القاسم لأبیه وأمّه، وأمّهما أمّ [ولد].
وقال فی نفس المهموم: وذکر أبو الفرج أیضاً أنّ أبا بکر قُتِل قبل أخیه القاسم، ولکنّ الطّبریّ والجزریّ والشّیخ المفید وغیر هؤلاء ذکروه بعد القاسم؛ واللَّه العالم.
وفیه: أنّ عبداللَّه بن عقبة الغنویّ قتله. وقال فی النّاسخ: إنّ أبا بکر بن الحسن اسمه عبداللَّه الأکبر برز وهو یرتجز ویقول:
إن تنکرونی فأنا ابن حیدره ضرغام أجام ولیث قسوره
علی الأعادی مثل ریح صرصره أکیلکم بالسّیف کیل السّندره
وحمل علی القوم وقتل منهم أربعة عشر فارساً، وکَمِنَ منه لعین، یقال له هانئ بن ثبیت الحضرمیّ وقتله، فاسودّ وجهه. قال أبو الفرج: کان أبو جعفر [علیه السلام] یذکر أنّ حرملة بن کاهل الأسدیّ قتله.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 455- 456
ثمّ خرج أبو بکر بن الحسن علیه السلام، فقاتل حتّی قتل جماعة کثیرة، فشدّ علیه عبداللَّه الغنویّ فقتله.
الجواهری، مثیر الأحزان،/ 82
قتله عبداللَّه بن عقبة الغنویّ. وقُتِل قبل أخیه القاسم؛ وقیل بعده. واللَّه العالم. «1»
المیانجی، العیون العبری،/ 158- 159
وذکر أبو فراس فی شرح الشّافیة قال: برز إلی الجهاد بعد قاسم بن الحسن أخیه، واستأذن، فأذن له الحسین علیه السلام، فقاتل حتّی قتل (رضوان اللَّه علیه). وقال عبدالرّحمان بن الجوزیّ فیهم:
__________________________________________________
(1)- عبداللَّه بن عقبه غنوی یا عقبه غنوی او را به شهادت رساند.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 127
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 303
ولمّا رأوْا بعضَ الحیاة مذلّة علیهم وعِزُّ الموت غَیرُ محرَّمِ
أبَوْا أنْ یذوقوا العیش والذّمّ واقعٌ علیه وماتوا میتةً لم تُذمَّمِ
ولا عجب للأسد إن ظفرت بها طلاب الأعادی من فصیح وأعجم
فحربة وحشیٍّ سقت حمزة الرّدی وحتفُ علیٍّ فی حسامِ ابن ملجم
قال ابن نما: أن روی عبداللَّه بن عقبة الغنویّ قتل أبا بکر بن الحسن بن علیّ علیهم السلام.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 247
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 304

دفنه علیه السلام‌

قبره بکربلاء. صلّی علیه جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ «1».
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 400- 401
__________________________________________________
(1)- [تفرّد به ابن فندق].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 305

مصیر قاتله (لعنة اللَّه علیه)

من بنی عجلان بن غَنم: عبداللَّه بن عُقبة کان فیمَن شهد قتل الحسین بن علیّ (رضی اللَّه عنهما).
ابن سلام، کتاب النّسب،/ 253
وطلب المختار عبداللَّه بن عُقبة الغنویّ، فوجده قد هرب ولحق بالجزیرة، فهدم داره، وکان ذلک الغنوی قد قَتَل منهم غلاماً، وقَتَل رجلٌ آخر من بنی أسد یُقال له حرملة بن کاهل رجلًا من آل الحسین، ففیهما یقول ابن أبی عقب اللّیثیّ:
وعند غنیٍّ قطرةٌ من دمائنا وفی أسدٍ أخری تُعَدُّ وتُذکَر
الطّبری، التاریخ، 6/ 65
وطلب عبداللَّه بن عُقبة الغنوی، فوجده قد هرب إلی الجزیرة، فهدم داره، «1» وکان قد قَتَل منهم غلاماً «1».
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 371/ مثله النویری، نهایة الإرب، 21/ 32
وهرب عبداللَّه بن عُقبة الغنویّ إلی الجزیرة فهدم داره، وفیه وفی حرملة بن الکاهل- لعنه اللَّه- «2» وقد قتل «3» واحداً من أصحاب الحسین علیه السلام یقول «4» الشّاعر: «2»
وعند غنیٍّ قطرة من دمائنا وفی أسد أخری تعدّ وتذکر «5»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی نهایة الإرب].
(2- 2) [لم یرد فی المعالی].
(3)- فی (ب): قتل، وفی (ع) و [الدّمعة]: وقتل.
(4)- فی (ب) و (ع): قال. والقائل هو ابن أبی عقب اللّیثیّ.
(5)- آن‌گاه مختار در طلب عبداللَّه بن عقبة الغنوی فرمان داد و آن ملعون به جزیره فرار کرده بود و آن خبیث یک‌تن از شهدای کربلا را شهید ساخته بود. پس، خانه او را ویران و با خاک یکسان ساختند. شاعر در حقّ این خبیث و حرملة بن کاهل این شعر گوید:
وعند غنیٍّ قطرة من دمائنا وفی أسد أخری تعدّ وتذکر 1
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 306
ابن نما، ذوب النِضار،/ 120/ مثله المجلسی، البحار، 45/ 375؛ البحرانی، العوالم، 17/ 696؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 244؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 251
(وطلب) المختار بن عبداللَّه بن عقبة الغنویّ قاتل أبی بکر بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام، فوجده قد هرب إلی الجزیرة فهدم داره.
الأمین، أصدق الأخبار (ط 1)،/ 79، (ط 2)،/ 100
فی ترجمة حال قاتله، قال أهل السِّیَر: وطلب المختار عبداللَّه بن عقبة الغنویّ فوجده قد هرب إلی الجزیرة، فهدم داره، وکان ذلک الغنویّ قد قتل منهم غلاماً یسمّی بأبی بکر ابن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 149
__________________________________________________
- چه حرمله از قبیله أسد بود.
1. این شعر در بحار الانوار (ج 45 ص 293 طبع جدید) با مختصر اختلافی به سلیمان بن قته نسبت داده شده است و بعضی گوینده شعر را ابو الزمیج می‌دانند. شعر بدین صورت است:
وعند غنیٍّ قطرة من دمائنا سنطلبهم یوماً بها حیث حلّت
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 402
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 307

ذِکْرُهُ فی زیارة النّاحیة المقدّسة

السّلام علی أبی بکر بن الحسن «1» الزَّکیّ الولیّ «2»، المرمیّ بالسّهم الرَّدیّ، لعن اللَّه قاتله «3» عبداللَّه بن عقبة الغنویّ. «4»
ابن طاوس، الإقبال،/ 574، مصباح الزّائر،/ 280/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 270، 45/ 67؛ البحرانی، العوالم، 17/ 336؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 303؛ سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 3/ 19؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 149؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 411؛ المیانجی، العیون العبری،/ 314؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 247
__________________________________________________
(1)- [زاد فی وسیلة الدّارین: بن علیّ علیه السلام].
(2)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(3)- [زاد فی العوالم والأسرار: (ورامیه)].
(4)- سلام بر ابو بکر بن حسن، پاک یاری کننده، تیرخورده‌ای که با تیر کشنده به شهادت رسید، خدا قاتل او «عبداللَّه بن عقبه غنوی» را لعنت کند.
هاشم زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 143
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 308

زیارته فی أوّل رجب والنّصف من شعبان‌

السّلام علی أبی بکر بن الحسن «1».
ابن طاوس، الإقبال،/ 713، مصباح الزّائر،/ 294/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 339
__________________________________________________
(1)- [راجع القاسم بن الحسن علیهما السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 309

عبداللَّه بن الحسن علیهما السلام [الأکبر]

اشاره

موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 311

میزاته العائلیّة

وعبداللَّه بن الحسن بن علیّ علیهم السلام، وأمّه أمّ ولد.
الرّسّان، تسمیة من قتل (من تراثنا)،/ 150/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 171؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
وقتل مع الحسین بن علیّ بن أبی طالب رضی الله عنه.
وعبداللَّه بن الحسین، قتله هانئ بن ثبیت الحضرمیّ.
وعبداللَّه بن الحسین «1»، قتله حرملة الکاهلیّ من بنی أسد.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 76
وقُتِل عبداللَّه بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب- وأمّه أمّ ولد-. «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 468
قال أبو عبید: حدّثنا حجّاج، عن أبی معشر، قال: قُتِل الحسین بن علیّ وقُتِل معه [...] عبداللَّه بن حسن.
ابن عبدربّه، العقد الفرید، 4/ 385/ عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 277، 278
وعبداللَّه بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، وأمّه بنت السّلیل بن عبداللَّه أخی جریر بن عبداللَّه البجلیّ. وقیل: إنّ أمّه أمّ ولد. «3»
__________________________________________________
(1)- [ذکر مرّتین عبداللَّه بن الحسین علیهما السلام، وقد أهمل ذکر عبداللَّه بن الحسن علیهما السلام، واحتمل أنّ هذا هو عبداللَّه بن الحسن، لأنّه ورد فی أکثر المصادر أنّ قاتله حرملة (لعنة اللَّه علیه)].
(2)- عبداللَّه بن حسن بن علی نیز کشته شد، مادرش کنیز بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3083
(3)- عبداللَّه بن حسن بن علی بن ابی‌طالب علیهما السلام
مادر عبداللَّه دختر سلیل بن عبداللَّه بود و این سلیل برادر جریر بن عبداللَّه بجلی است. برخی گفته‌اند که مادرش کنیز بوده است.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 87
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 312
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 58/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 149؛ النّقدی، زینب الکبری (الهامش)،/ 107؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 248
وقُتِل معه یومئذ عبداللَّه بن الحسن علیه السلام، لأمّ ولد «1».
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 180
وهؤلاء بنو عمرو بن الغوث بن نَبْت بن مالک بن زید بن کهلان بن سبأ، أخی الأزد: ولدُ عمرو بن الغوث: إراش. فولد إراش بن عمرو: أنمار بن إراش- وقد قیل: إنّ أنماراً هذا، هو أنمار بن نزار بن معد بن عدنان؛ واللَّه أعلم- فولد أنمار: أقیَل «2»؛ وفی النّاس مَن یقول أفتَل (بالفاء منقوطة من أسفل وبالتّاء منقوطة بنقطتین من فوق)؛ وهو خثعم، سمّی خثعماً بجمل کان له اسمه خثعم؛ وأمّه هند بنت مالک بن الغافق بن الشّاهد بن
__________________________________________________
(1)- وهو عبداللَّه بن الحسن الأکبر، قال الطّبریّ فی تاریخه 6/ 269: وهو المکنّی بأبی بکر.
أمّه: أمّ ولد، یقال لها: رملة (الدّرّ النّظیم ص 170 حیاة الإمام الحسن 2/ 462). قال الخوارزمیّ فی مقتله 2/ 29: دخل المیدان مرتجزاً:
إن تنکرونی فأنا ابن حیدرهْ ضرغام آجام ولیث قسورهْ
علی الأعادی مثل ریح صرصرهْ أکیلکم بالسّیف کیل السّندرهْ
وقال ابن شهرآشوب فی المناقب 4/ 106: إنّه کان یرتجز:
إن تنکرونی فأنا فرع الحسن سبط النّبیّ المصطفی المؤتمن
هذا الحسین کالأسیر المرتهن بین أناس لا سُقوا صوب المزن
أمّا عبداللَّه بن الحسن الأصغر.
فأمّه: بنت الشّلیل بن عبداللَّه البجلیّ.
خرج من عند النِّساء وهو غلام فی الحادیة عشرة من عمره، فشدّ حتّی وقف إلی جنب عمّه الحسین (فلحقته زینب لتحبسه، فأبی) وقد أحاطت الأعداء به، وجاء أبجر بن کعب هاویاً بالسّیف علی الحسین.
فصاح الغلام: یا ابن الخبیثة! أتقتل عمِّی؟.
فعدل إلی الغلام، فتلقّاه بیده، فأطنّها إلی الجلد.
فصاح الغلام: یا عمّ! قطعوا یدی.
فقال له الحسین: یا ابن أخی! اصبر علی ما نزل بک، واحتسب ذلک الخیر، فإنّ اللَّه یلحقک بآبائک الصّالحین (الطّبری 6/ 359) ورماه حرملة بن کاهل وهو فی حجر عمّه، فاستشهد (اللّهوف ص 68).
(2)- ا، ب: «أقبل»، بالباء الموحّدة. وفی المقتضب 109: «أقتل».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 313
عکّ. وولد أنمار أیضاً: خزیمة، دخل فی الأزد، ووادعة، بطن مع بنی عمرو بن یشکر؛ وعبقر؛ والغوث؛ وصُهیبة؛ وأشهل؛ وشهل «1»؛ وطریف؛ وسنیّة؛ والحارث؛ وجدعة «2»:
أمّهم کلّهم بجیلة بنت صعب بن سعد العشیرة؛ فإلیها یُنسب أولاد کلّ مَن ذکرنا؛ وکانوا کلّهم متحالفین علی ولد أخیهم خثعم.
وهؤلاء بنو بجیلة المذکورون: ولدُ عبقر بن أنمار: مالک، وهو قسر، بطن، وعلقة «3».
فمن قسر بطون جمّة؛ منهم: بنو عُرَینة بن نذیر بن قسر بن عبقر وغیرهم. ومنهم:
جریر بن عبداللَّه بن جابر، وهو الشُّلَیل، بن مالک بن نصر بن ثعلبة بن جُشَم بن عویف ابن خزیمة «4» بن حرب بن علیّ بن مالک بن سعد بن نذیر بن قسر بن عبقر بن أنمار، صاحب رسول اللَّه- (ص)- وهو الّذی جمع بجیلة بعد أن کانوا متفرّقین فی أحیاء العرب؛ وبنوه: عبداللَّه، وعبیداللَّه، والمنذر، وإبراهیم، وبشیر، بنو جریر بن عبداللَّه؛ ومن ولده:
جعفر بن محمّد بن بشیر بن جریر بن عبداللَّه، محدِّث، أخذ عن مالک بن أنس. ومنهم:
عبداللَّه بن أبی عوف بن عویف بن مالک بن زید «5» بن ثعلبة بن عمرو بن یشکر بن علیّ ابن مالک بن سعد بن نذیر بن قسر، له صحبة، سمّاه النّبیُّ- (ص)- عبداللَّه، وکان اسمه عبد شمس؛ وأبو أراکة بن مالک بن عمرو بن عامر بن ذُبیان بن ثعلبة بن عمرو بن یشکر بن علیّ بن مالک بن سعد بن نذیر بن قسر، زوجُ بنت جریر بن عبداللَّه البجلیّ، وهو صاحب دار أبی أراکة بالکوفة؛ وزهیر بن القین بن الحارث بن عامر بن سعد بن مالک بن ذُهْل بن عمرو بن عمرو «6» بن یشکر بن علیّ بن سعد بن نذیر بن قسر، قُتِل مع الحسین رضی الله عنه.
__________________________________________________
(1)- وکذا فی المقتضب 109 لکن فی ح مع أثر تصحیح: «شهلاء».
(2)- ما أثبت من ح: یطابق المقتضب 109. ا، ط: «خذعة» ب: «خدعة».
(3)- ط فقط: «علقمة»، صوابه من سائر النّسخ والقاموس (علق) والمقتضب 109.
(4)- ط: «حزیمة»، صوابه بالخاء المعجمة کما فی سائر النّسخ والإصابة 1132.
(5)- بدله فی الإصابة 4864: «کیسان».
(6)- کذا بالتّکرار فی جمیع النّسخ ما عدا ح.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 314
ومن بنی عُرَینة بن نذیر بن قسر بن عبقر: حبّة بن جُوَین بن علیّ بن [عبد «1»] نُهْم ابن مالک بن غانم بن هوازن بن عُرَینة بن نذیر بن قسر، روی عن ابن عبّاس، وهو أبو حبّة العُرَنیّ «2».
ومن بنی أفرک بن نذیر بن قسر: شِقٌّ الکاهن بن صعب بن یشکر بن رُهم بن أفرک ابن نذیر بن قسر؛ ومن ولد شقّ الکاهن هذا: خالد، صاحب العراق، وأخوه أسد، صاحب خراسان، ابنا عبداللَّه «3» بن أسد بن کُرْز بن عامر بن عبداللَّه بن عبد شمس بن غمغمة بن جریر بن شِقّ؛ ولجدّهما أسد بن کرز صحبة؛ وأسد بن عمرو بن عامر بن عبداللَّه بن أسلک بن صعب بن یشکر، أخی شِقّ بن صعب بن یشکر، صاحب أبی حنیفة، ولی قضاء الشّرقیّة ببغداد.
ومن ولد الغوث بن أنمار: أحمس بن الغوث، بطن لهم سوابق فی الإسلام، نهض منهم مائة وخمسون فارساً مع جریر بن عبداللَّه إلی حرق ذی الخلصة صنم کان لهم یعبدونه، فبارک رسول اللَّه- (ص)- علی خیل أحمس ورجالها. منهم: بنو نقر «4» بن عمرو بن لؤی بن رُهْم بن معاویة بن أسلم بن أحمس، بطن؛ ومنهم: طارق بن شهاب بن عبد شمس بن سلمة بن هلال بن عوف بن جُشَم بن النّقر بن عمرو، له صحبة؛ وقیس بن أبی حازم الفقیه، واسم أبی حازم عوف، بن عبدالحارث بن عوف بن حُشَیش «5» بن هلال بن عوف
__________________________________________________
(1)- التّکملة من مختلف القبائل 5 وتهذیب التّهذیب 2: 176. وقد نصّ ابن حبیب أنّ «نهم» هنا بضمّ‌النّون وسکون الهاء.
(2)- کذا. وإنّما کنیته «أبو قدامة». ل: «کذا فی الأصلین وهو خطأ، فلا یکنّی حبّة العرنیّ بأبی حبّة، بل أبو حبّة کنیة لأناس آخرین. انظر المشتبه 144- 145، 186».
(3)- ا، ط: «عبیداللَّه»، صوابه فی ب، ح. کان بدء ولایتهما فی سنة 106 وعزلا سنة 120. انظر تاریخ‌الطّبری والإشتقاق 303.
(4)- وکذا أورده القلقشندی فی نهایة الإرب 347 فی فصل النّون مع القاف. وفی ب: «نضر» فی جمیع‌المواضع، تحریف.
(5)- ب، ح: «خشیش». وفی مختلف القبائل 29: «ولیس فی العرب خشیش بالخاء المعجمة ولا تسمّی‌به».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 315
ابن جشم بن النّقر؛ ولأبیه صحبة.
ومنهم: بنو دُهن بن معاویة بن أسلم بن أحمس، بطن. من بنی دهن هؤلاء، کان المحدِّث عمّار بن أبی معاویة الدُّهنیّ «1»؛ وابنه معاویة بن عمّار، وشبل بن معبد بن عبید بن الحراث بن عمرو بن علیّ بن أسلم بن أحمس؛ أحد الشّهود علی المغیرة بن شعبة؛ وابنه عبداللَّه بن شبل. لیس بالبصرة من بجیلة غیرهم.
ورفاعة بن شدّاد الفتیانیُّ، أحد رؤساء التّوّابین یوم الوردة، وهو رفاعة بن شدّاد بن عبداللَّه بن قیس بن جعال بن بدّاء «2» بن فتیان بن ثعلبة بن معاویة بن زید بن الغوث بن أنمار؛ وأمُّ خارجة عمرة بنت سعد بن عبداللَّه بن [قُداد «3»] بن ثعلبة بن معاویة بن زید ابن الغوث بن أنمار، الّتی یقال فیها: «أسرع من نکاح أمّ خارجة»؛ تزوّجها رجل من إیاد؛ ثمّ تزوّجها بعده بکر بن یشکر بن عدوان؛ فولدت له خارجة، وهو بطن؛ ثمّ تزوّجها عمرو بن ربیعة بن حارثة بن عمرو مُزَیقیاء؛ فولدت له سعداً، أبا المصطلق والحیا «4»؛ ثمّ خلف علیها بکر بن عبد مَناة بن کِنانة؛ فولدت له لیث وعُریج والدُّئل؛ ثمّ خلف علیها مالک بن عمرو «5» بن دُودان بن أسد بن خزیمة؛ فولدت له غاضرة وعمراً؛ ثمّ خلف علیها جُشم بن مالک بن کعب بن القَیْن بن جَسر «6»؛ فولدت له عَرانِیَة «7»؛ ثمّ خلف
__________________________________________________
(1)- هو عمّار بن معاویة الدّهنیّ. وفی التّهذیب 7: 406: «ویقال ابن أبی معاویة، ویقال ابن صالح، ویقال‌ابن حبّان». وقد ظنّ محقِّق النّشرة الأولی أن «ابن معاویة» خطأ، ولیس کذلک. وبعد هذه الکلمة یبدأ سقط کبیر فی ا ینتهی فی 382 ص 3.
(2)- ب: «فداد» ح: «قداد» والصّواب فی ا، ط والمقتضب 110 والإشتقاق 304 حیث نصّ علی‌اشتقاقه.
(3)- التّکملة من المحبر 399 والمقتضب 110 ومجمع الأمثال 1: 317. وانظر الإشتقاق 304.
(4)- فی مجمع الأمثال: «وهما بطنان فی خزاعة».
(5)- فی المقتضب 110، ومجمع الأمثال: «مالک بن ثعلبة»، وهو الصّواب إن شاء اللَّه.
(6)- جسر، بفتح الجیم. وقد ضبط بکسرها فی ط خطأ.
(7)- فی الأصول: «عرابة»، صوابه فی المقتضب 110 ومجمع الأمثال ومختلف القبائل 12. وذکر المیدانی أنّها بطن ضخم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 316
علیها عامر بن عمرو البُهْرانیُّ؛ فولدت له خمسة رجال؛ ثمّ تزوّجها عمرو بن تمیم بن مُر «1»: فولدت له أُسیِّداً، والهجَیْم، والعنبر. ولأمّ خارجة «2» هذه أخ اسمه سُحمة «3» بن سعد؛ [ومن ولده «4»: أبو یوسف یعقوب بن إبراهیم بن خنیس بن سعد بن حبتة «5» بن سعد بن سُحمة بن سعد]؛ ووالده یوسف ویحیی؛ وابن ابنه أحمد بن یحیی، قضاة کلّهم؛ وأبو یوسف، أکبر أصحاب أبی حنیفة بعد زُفَر.
وکانت بجیلة قد وقع لها حرب شدید مع کلب بن وَبَرة فی موضع یُعرف بالفِجار «6» فافترقت بجیلة یومئذ فی أحیاء العرب.
ودارهم بالأندلس بجهة أربونة.
ابن حزم، الجمهرة،/ 387- 390
__________________________________________________
(1)- ساقطة من ح. وفی سائر النّسخ: «مرّة»، تحریف.
(2)- هذا الصّواب من ب. وفی سائر النّسخ: «ولأمّ خالد جدّة هذه». وفی المقتضب 110 أنّ سعد بن عبداللَّه بن قداد بن ثعلبة بن معاویة ولد «سحمة، وحیان، وعمرة وهی أمّ خارجة».
(3)- سحمة، بالسِّین کما فی ب والمقتضب 110. وجاءت فی ا، ط: «شحمة» مصحفة. وسقطت من ح.
(4)- التّکملة إلی هنا یتطلّبها الکلام. وما بعدها من نسخة ح، وهی تقارب ما فی المقتضب 110 وابن‌خلّکان 2: 303.
(5)- فی ح: «بن منعة بن حبّة»، وأثبت ما عند ابن خلّکان. وانظر تاریخ بغداد 14: 442.
(6)- ب فقط: «بالهجاز».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 317
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 318
جریر بن عبداللَّه بن جابر، وهو الشّلیل بن مالک بن نصر بن ثعلبة بن جشم بن عریف بن جذیمة بن عدیّ بن مالک بن سعد بن نذیر بن نسر وهو مالک بن عبقر بن أنمار بن أراش بن عمرو بن الغوث البجلیّ یکنّی أبا عمرو وقیل: أبا عبداللَّه، واختلف فی بجیلة، فقیل ما ذکرناه. وقیل: إنّهم من وُلد أنمار بن نزار علی ما ذکرناه فی کتاب القبائل ولم یختلفوا أنّ بجیلة أمّهم نسبوا إلیها وهی بجیلة بنت صعب بن علیّ بن سعد العشیرة.
قال ابن إسحاق: جریر بن عبداللَّه البجلیّ سیِّد قبیلته یعنی بجیلة، قال: وبجیلة هو ابن أنمار بن نزار بن معد بن عدنان. وقال مصعب: أنمار بن نزار بن معد بن عدنان منهم بجیلة.
ابن عبدالبرّ، الاستیعاب، 1/ 234
قال الموضِّح: وعبداللَّه «1» بن الحسن «1» هو أبو بکر «1» قُتِل بالطّفّ «1».
المجدی،/ 19/ عنه: ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 89
قال هشام بن محمّد: قتل من آل أبی طالب جماعة منهم: [...]
وقتل عبداللَّه بن الحسن بن علیّ وأمّه أمّ ولد.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 254
عبداللَّه بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهما السلام قتل معه.
العلّامة الحلّی، خلاصة الأقوال (ط النّجف)،/ 104، (ط حجری)،/ 51
عبداللَّه بن الحسن بن علیّ سین [جخ «2»] قتل معه بکربلاء.
ابن داود، الرّجال،/ 201
عبداللَّه بن الحسن بن علیُّ بن أبی طالب علیه السلام سین قتل معه خج.
التّفرشی، نقد الرّجال،/ 197
عبداللَّه بن الحسن بن علیّ: ابن أبی طالب علیهما السلام، قتل معه علیه السلام، صه.
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی عمدة الطّالب].
(2)- حخ ساقط من ب.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 319
وزاد سین: أمّه أمّ الرّباب «1» بنت امرئ القیس بن عدیّ بن أُویس.
ولا یخفی ما فی عبارة صه من الاشتباه.
أبو علی الحائری، منتهی المقال، 4/ 175
استشهد معه [...] وعبداللَّه بن الحسن المجتبی. «2»
القندوزی، ینابیع المودّة (ط أسوة)، 3/ 153
عبداللَّه الأکبر بن الحسن بن علیّ علیهم السلام.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 250
__________________________________________________
(1)- فی المصدر: أمّه الرّباب ... إلی آخره.
أقول: وهذا ینافی ما ذکره الشّیخ المفید فی إرشاده: 2/ 20 من أنّ عمرو بن الحسن وأخواه القاسم وعبداللَّه ابنا الحسن أمّهم أمّ ولد. والظّاهر صحّة ذلک حیث أنّ الرّباب بنت امرئ القیس کانت زوجة الحسین علیه السلام، وهی أیضاً أمّ عبداللَّه الرّضیع وسکینة.
باب العین من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام].
(2)- عبداللَّه بن الحسن بن علی بن ابی‌طالب علیهم السلام با حضرت امام حسین علیه السلام شهید شد. مادر او امّ رباب بنت امرء القیس بن عدی بن اوس بن جابر بن کعب بن علیم من بنی کلب بن وبره است.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 210
پسر پنجم امام حسن عبداللَّه بن حسن است. ابو الغنائم صوفی که از علمای نسابه است می‌گوید: عبداللَّه مکنی به ابو بکر بود.
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام،/ 276
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 320

إخبار الإمام الحسن المجتبی علیه السلام عن شهادة ابنه عبداللَّه‌

عن داود الرّقیّ، عن أبی عبداللَّه علیه السلام، عن آبائه علیهم السلام، قال: «إنّ الحسن بن علیّ علیه السلام قال لولده عبداللَّه: یا بُنیَّ! إذا کان فی عامنا هذا یدفع إلیَّ هذا الطّاغی جاریة تسمّی (أنیس) فتسمّنی بسمّ قد جعله الطّاغی تحت فصّ خاتمها. قال له عبداللَّه: فلِمَ لا تقتلها قبل ذلک؟! قال: یا بُنیَّ! جفّ القلم، وأبرم الأمر «1» فانعقد، ولا حلّ «1» لعقد اللَّه [المبرم] «2».
فلمّا کان فی العام القابل أهدی إلیه جاریة اسمها (أنیس)، فلمّا دخلت علیه ضرب بیده علی منکبها، ثمّ قال: «یا أنیس! دخلتِ النّار بما تحت فصّ خاتمک».
ابن حمزة، الثّاقب فی المناقب،/ 314 رقم 262/ 1/ عنه: السّیِّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 3/ 269- 270؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 227
__________________________________________________
(1- 1) [مدینة المعاجز: بعقد فاحلَ].
(2)- من ر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 321

زواجه علیه السلام‌

تزوّجت سکینة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام عبداللَّه بن الحسن بن علیّ وکان أبا عُذرها، فمات عنها.
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 438
تزوّجها [سکینة بنت الحسین علیهما السلام] عبداللَّه بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، وکان أبا عذرها، فمات عنها.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 416، أنساب الأشراف، 2/ 195
أخبرنی الطّوسیّ والجرمیّ قالا: حدّثنا الزّبیر بن بکار، قال: حدّثنی عمِّی مصعب، قال: تزوّجت سکینة بنت الحسین غیرَ زوجٍ، أوّلهم عبداللَّه بن الحسن بن علیّ، وهو ابن عمّها وأبو عُذرتها. [...] قال مصعب: وحدّثنی یحیی بن الحسن العلویّ: أنّ عبداللَّه بن حسن زوجها کان یُکنّی أبا جعفر وأمّه بنت السّلیل بن عبداللَّه البَجَلیّ أخی جریر.
أبو الفرج، الأغانی، 16/ 99
وقُتل معه یومئذ عبداللَّه بن [الحسن] علیه السلام، لأمّ ولد، وکان الحسین علیه السلام قد زوّجه ابنته سکینة، فقتل یومئذ قبل أن یَبْنِیَ بها «1».
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 180- 181
قال الموضِّح: وعبداللَّه بن الحسن هو أبو بکر قتل بالطّفّ، کان الحسین علیه السلام زوّجه ابنته سکینة.
المجدی،/ 19
وکان عبداللَّه بن الحسن قد زوّجه الحسین ابنته سکینة، فقُتل قبل أن یبنی بها.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 213/ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 373؛ خراسانی، منتخب التواریخ،/ 140، 175
__________________________________________________
(1)- وفی المترادفات للمدائنی ص 64: کان عبداللَّه بن الحسن أبا عذرها.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 322
أخبرنا أبو الحسین بن الفراء، وأبو غالب، وأبو عبداللَّه إبنا البنّا، قالوا: أنا أبو جعفر، أنا أبو طاهر، أنا أحمد بن سلیمان، نا الزّبیر، قال: فی تسمیة وُلد الحسین: وسکینة، واسمها آمنة، وإنّما سکینة، لقب لقّبتها أمّها الرّباب بنت امرئ القیس.
تزوّج سکینة بنت حسین، عبداللَّه بن حسن بن علیّ. أمّه بنت الشّلیل بن عبداللَّه البجلیّ بنت أخی جریر بن عبداللَّه، فقتل مع عمّه الحسین بالطّفّ قبل أن یبنی بها.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 153، تراجم النِّساء،/ 156
تزوّجها ابن عمّها عبداللَّه بن الحسن الأکبر، فقتل مع أبیها قبل الدّخول بها.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مؤسّسة الرّسالة)، 5/ 262 (ط دار الفکر)، 6/ 84
وکان تزوّجها [سکینة بنت الحسین علیهما السلام] ابن عمّها عبداللَّه بن الحسن الأکبر، فقتل یوم کربلاء ولم یدخل بها.
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 15/ 291
فسکینة تزوّجت بعبداللَّه بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب.
محمّد کاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة،/ 46
وفی کلام غیر واحد: إنّ سکینة تزوّجت بابن عمّها عبداللَّه بن الحسن، فقتل عنها بالطّفّ. «1»
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 230
تزوّجت عبداللَّه بن الحسن السّبط ابن علیّ (کرّم اللَّه وجهه) فقُتِل عنها بالطّفّ قبل أن یدخل بها.
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 359
أزواجها [سکینة بنت الحسین علیه السلام] کانت سکینة قد سُمِّیت لابن عمّها القاسم بن الحسن فقُتِل یوم الطّفّ. وفی الأغانی فی روایة أسندها إنّ أوّل أزواجها ابن عمّها عبداللَّه بن
__________________________________________________
(1)- و حسین علیه السلام دختر خویش سکینه را از برای او تزویج کرد.
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 276
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 323
الحسن، وهو أبو عذرتها، وأنّه قُتل عنها ولم تلد له. وفی روایة إنّ أبا عذرها عمر بن الحسن بن علیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 492
وفی إعلام الوری للطبرسیّ ص 127 والمجدی فی النّسب لأبی الحسن العمریّ وإسعاف‌الرّاغبین علی هامش نور الأبصار ص 202: إنّه تزوّج من سکینة بنت الحسین علیه السلام.
وفی المترادفات للمدائنیّ ص 64 فی المجموعة الأولی نوادر المخطوطات: کان عبداللَّه بن الحسن أبا عذرها، وفی تاج العروس ج 4 ص 387 یقال: للَّه‌أبا عذرها إذا افترعها وافتضّها.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 320
وقد زوّجه الحسین علیه السلام ابنته سکینة.
وقال العلّامة المعاصر السّیِّد عبدالرّزّاق النجفیّ المقرّم فی رسالته: أبو بکر بن الحسن اسمه عبداللَّه وهو أخو القاسم من أمِّه رملة، وکان متزوّجاً من سکینة بنت الحسین علیه السلام، وقُتِل عنها یوم الطّفّ مبارزة، والعلم عند اللَّه.
المیانجی، العیون العبری،/ 159
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 324

استشهاد عبداللَّه الأکبر بن الحسن علیهما السلام‌

رماه حرملة بن الکاهل الأسدیّ بسهم فقتله.
الرّسّان، تسمیة من قتل (من تراثنا)،/ 150/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 171؛ المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
قال: فرأی رجل من أهل الکوفة عبداللَّه بن الحسن «1» بن علیّ علی فرس، وکان من أجمل النّاس؛ قال: لأقتلنّ هذا الفتی، فقیل له: ویحک! ما تصنع بقتله؟ دعه. قال:
فحمل علیه فضربه، فقطع یده، ثمّ ضربه ضربة أخری فقتله، ثمّ قتلوا جمیعاً.
ابن قتیبة، الإمامة والسّیاسة، 2/ 6
قتله حرملة بن الکاهل، رماه بسهم. «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 468
وخرج من بعده عبداللَّه بن الحسن «3» بن علیّ «4» بن أبی طالب «4» رضی الله عنه وکأنّ علی وجهه شقّة قمر، وعلیه یومئذ قمیص وإزار، وفی یده سیف له حسام «5» قاطع «6»، وهو یرتجز ویقول:
إن تنکرونی «7» فأنا فرع الحسن سبط «8» النّبیّ المصطفی والمؤتمن
هذا حسین کأسیر مرتهن بین أناس لا سُقوا صوب المزن «9»
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: الحسین، وهکذا ذکره ابن قتیبة، ولعلّه عبداللَّه بن الحسن، وصحّف بالحسین. انظر العقدالفرید، 4/ 380].
(2)- حرملة بن کاهل تیری بزد و او را کشت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3083
(3)- فی النّسخ ونور العین: الحسین والتّصحیح من التّرجمة الفارسیّة ص 384 وجمهرة أنساب العرب ص 34.
(4- 4) لیس فی د.
(5)- لیس فی د.
(6)- من د و بر وفی الأصل: فاقطع.
(7)- من د و نور العین وفی الأصل: ینکرونی وفی بر بغیر غلط.
(8)- من نور العین وفی النّسخ: صبط.
(9)- لیس البیت فی نور العین.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 325
فقاتل حتّی قُتِل رحمه الله.
قال: فصاح الحسین: صبراً یا بُنیَّ! وصبراً یا أهل بیتی! فواللَّه لا رأیتم هواناً بعد هذا الیوم أبداً.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 204- 205
ورأی رجل من أهل الشّام عبداللَّه بن حسن بن علیّ، وکان من أجمل النّاس، فقال:
لأقتلنّ هذا الفتی. فقال له رجل: «1» ویحک! ما تصنع به؟ دعه «1». فأبی وحمل علیه «2» فضربه بالسّیف «2» فقتله، فلمّا أصابته الضّربة، قال: یا عمّاه! قال: لبّیک صوتاً قلّ ناصره، وکثر واتره. وحمل الحسین علی قاتله فقطع یده، ثمّ ضربه ضربة أخری فقتله، ثمّ اقتتلوا «3».
ابن عبدربّه، العقد الفرید، 4/ 380/ عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 269؛ القمی، نفس المهموم،/ 360
وکان أبو جعفر محمّد بن علیّ- فیما رویناه عنه- یذکر إنّ حرملة بن کاهل الأسدیّ قتله «4». «5» وذکر المدائنیّ فی إسناده عن «6» جناب بن موسی، عن موسی، عن حمزة بن بیض «6»، عن هانئ بن ثبیت القایضیّ أنّ رجلًا منهم «7» قتله «5». «8»
__________________________________________________
(1- 1) [جواهر المطالب: دعه فما تصنع بقتله؟].
(2- 2) [جواهر المطالب: بالسّیف فضربه].
(3)- [زاد فی نفس المهموم: أقول: الظّاهر أنّه اشتبه علی ابن عبدربّه فذکر مکان القاسم بن الحسن عبداللَّه ابن الحسن].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 140].
(5- 5) [لم یرد فی نفس المهموم].
(6- 6) [لم یرد فی زینب الکبری].
(7)- [ذخیرة الدّارین: من الحضرمیّین].
(8)- و در حدیثی که برای ما از حضرت باقر علیه السلام روایت کرده‌اند، قاتل او را حرملة بن کاهل اسدی ذکر فرموده است.
و مدائنی از هانئ بن ثبیت قایضی روایت کرده است که مردی از قبیله آن‌ها او را کشت.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیین،/ 87
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 326
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 58- 59/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 36؛ القمی، نفس المهموم،/ 324؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 149، 151؛ النّقدی، زینب الکبری (الهامش)،/ 107؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 248- 249
دمه [عبداللَّه بن الحسن هو أبو بکر] فی بنی غنیّ.
المجدی،/ 19
ثمّ خرج عبداللَّه بن الحسن الّذی ذکرناه أوّلًا- فی روایة- والأصحّ أنّه برز بعد القاسم فی الرّوایة الثّانیة وهو یقول:
إن تنکرونی فأنا ابن حیدره ضرغام آجام ولیث قسوره
علی الأعادی مثل ریح صرصره أکیلکم بالسّیف کیل السّندره
وقاتل حتّی قتل، وهاتان الرّوایتان وقع فیهما الشّکّ بالسّابق منهما.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 28
ثمّ برز عبداللَّه بن الحسن بن علیّ علیه السلام وهو یقول:
إن تنکرونی فأنا فرع الحسن سبط النّبیّ المصطفی المؤتمن
هذا الحسین کالأسیر المرتهن بین أناس لاسقوا صوب المزن
فقتل أربعة عشر رجلًا. قتله هانئ بن شبیب الحضرمیّ فاسودّ وجهه.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 106
قتله سعد بن عمر بن نفیل الأزدیّ. «1»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 254
__________________________________________________
(1)- در تاریخ «احمد الأعثم الکوفی» مسطور است که بعد از عون بن عبداللَّه بن جعفر، عبداللَّه بن الحسن رضی الله عنه سلاح پوشید و بر اسب نشست. او جوانی بود که در حسن و ملاحت نظیر و عدیل نداشت و چون در میدان آمد، نام خود را گفت و رجزی خواند و بر مخالفان حمله آورد و به جنگ مشغول شد و آن ظالمان از خدای تعالی نترسیدند و جوانی‌چنان را هلاک کردند. امام حسین از مشاهده این حال عظیم، پریشان‌خاطر و اندوهگین شد و بر فوت او تأسف‌ها خورد و آواز داد: «ای عزیزان و پسران عم و اهل بیت من! بر این واقعه‌ای که ما را دست داده و بر این بلیه و محنتی که روی نموده است، صبر کنید و ناخوشدل مباشید که بعد از این رنج، همه راحت و بعد از این مذلت، همه عزت خواهد بود. ان شاء اللَّه.»
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 161
و پس از آن‌که این دو خواهرزاده آزاده امام حسین علیه السلام به دار السلام شتافتند، نوبت برادرزادگان عالی‌مکان رسید. نخست عبداللَّه بن حسن که به وفور حسن و جمال و کثرت فضل و کمال از اقران و امثال امتیاز داشت، آغاز قتال کرد و به هر حمله یکی را از اهل ضلال به عذاب و نکال گرفتار گردانید و آن ظالمان از خدای نترسیدند و جوانی‌چنان را شربت شهادت چشانیدند.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 53
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 327
«1» ثمّ خرج عبداللَّه بن الحسن «2» الّذی ذکرناه أوّلًا وهو الأصحّ أنّه برز بعد القاسم «2» وهو «3» یقول:
إن تنکرونی فأنا ابن حیدرهْ ضرغام آجام ولیث قسورهْ
علی الأعادی مثل ریح صرصرهْ «4»
فقتل أربعة عشر رجلًا، ثمّ قتله هانئ بن ثبیت الحضرمیّ فاسودّ وجهه «5». «6»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 305/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 36؛ البحرانی، العوالم، 17/ 279؛ القمی، نفس المهموم،/ 324؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 249، 250؛ مثله القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 197
__________________________________________________
(1)- [زاد فی نفس المهموم ووسیلة الدّارین: فی البحار: قال بعد مقتل القاسم بن الحسن علیهما السلام وزاد فی‌وسیلة الدّارین،/ 250: ذکر فی فرسان الهیجاء ص 23 عن البحار وأضاف فی تظلّم الزّهراء: أقول: فی بعض نسخ اللّهوف: روی محمّد بن إبراهیم النّعمانی فی کتاب الغیبة بإسناده عن الباقر علیه السلام کان الحسین علیه السلام یضع قتلاه بعضهم علی بعض ثمّ یقول: قتلة مثل قتلة النّبیِّین وآل النّبیِّین].
(2- 2) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء ووسیلة الدّارین،/ 250: الأکبر].
(3)- [زاد فی وسیلة الدّارین: یرتجز و].
(4)- [أضاف فی تظلّم الزّهراء ووسیلة الدّارین: أکیلکم بالسّیف کیل السّندرة].
(5)- [زاد فی وسیلة الدّارین: وأظنّ أنّه هو عبداللَّه بن الحسن علیه السلام ولیس للحسن ولدان مسمّیان بعبداللَّه واللَّه العالم].
(6)- پس عبداللَّه پسر امام حسن علیه السلام قدم در معرکه نهاد و به تیغ آبدار چهارده نفر از آن کافران غدّار را به درک اسفل نار فرستاد و بعد از مقاتله بسیار، هانی بن ثبیت حضرمی بر آن امام‌زاده عالی‌مقدار ضربتی زد و شربت شهادت نوشید و به پدر و جد بزرگوار خود ملحق شد. به روایت امام محمد باقر علیه السلام، حرملة ابن کاهل، عبداللَّه را به درجه شهادت رساند و شهادت او به روایتی دیگر، بعد از این مذکور خواهد شد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 676
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 328
ثمّ خرج أخوه عبداللَّه بن الحسن بن علیّ علیهما السلام، فقتل أربعة عشر رجلًا، ثمّ قتله هانئ بن ثبیت الحضرمیّ، فاسودّ وجهه لعنه اللَّه. «1»
ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 370
«1»
__________________________________________________
(1)- بعد از وی، عبداللَّه اکبر بن حسن به میدان آمد و او که مکنی به ابی‌بکر بود، این ارجوزه قرائت کرد:
إن تنکرونی فأنا ابن حیدره ضرغام آجام ولیث قسوره
علی الأعادی مثل ریح صرصره أکیلکم بالسّیف کیل السّندره 1
و حمله افکند و رزمی صعب داد و چهارده تن از فرسان سپاه را به ضرب سیف و سنان تباه ساخت. ناگاه مردی که او را هانی بن ثبیت حضرمی می‌نامیدند، مغافصة 2 بر وی بتاخت و او را مقتول ساخت و در زمان از این بزرگ‌گناه روی او سیاه گشت. ابو الفرج سند به حضرت باقر علیه السلام می‌رساند که: «قاتل عبداللَّه، حرملة بن کاهل اسدی است.»
1. «اگر نمی‌شناسید، من پسر حیدر و شیر بیشه‌ها (دلاور معرکه‌ها) هستم. بر سرِ دشمنان مانند تندبادِ مرگم. شما را به وسیله شمشیر با پیمانه بزرگ می‌پیمایم (یعنی سخت و بسیار می‌کشم).»
2. مغافصة: بی‌خبر و ناگهان.
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 2/ 329- 330
و چهارده تن از دلاوران آن سپاه را عبداللَّه اکبر بن حسن سلام اللَّه علیهما به دوزخ فرستاد.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 373
و در یوم طف به دست مردی از بنی عدی شهید شد.
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 276
ابن عبدربه در عقد الفرید گوید: مردی شامی نظرش بر عبداللَّه بن حسن بن علی افتاد که زیباتر مردم بود. گفت: «من این جوان را خواهم کشت.»
مردی به او گفت: «وای بر تو! دست از او بدار.»
نپذیرفت و او را شمشیر زد. چون ضربت به دو رسید، فریاد کشید: «عمو به دادم برس.»
جواب داد: «لبیک! این آوازی است که یارش کم است و خون‌دارش بسیار.»
حسین بر کشنده او حمله کرد و دستش را برید و با ضربت دیگرش کشت.
من گویم: ابن عبدربه ظاهراً اشتباه کرده و عبداللَّه را به جای قاسم بن حسن نام برده است.
طبری گوید: «پیادگان را زد و از خود دور کرد.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 167
در بحار گوید: پیش از کشته شدن قاسم، عبداللَّه بن حسن که او را اوّل یاد کردیم، به میدان رفت.
ولی اصح آن است که پس از قاسم به میدان رفت و می‌گفت:
گر ندانیدم منم فرزند حیدر شیر بیشه هستم و ضرغام نر
بهر دشمن ریشه‌کن چون باد صرصر
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 329
برز إلی المیدان قبل أخیه القاسم، ویذکر له الخوارزمیّ ج 2 ص 28 طبع النّجف هذا الرّجز:
إن تنکرونی فأنا ابن حیدرهْ ضرغام آجام ولیث قسورهْ
علی الأعادی مثل ریح صرصرهْ أکیلکم بالسّیف کیل السّندرهْ
وقاتل حتّی قتله عبداللَّه بن عتبة الغنویّ أو عقبة الغنویّ. ورد له ذکر فی (الزّیارة والإرشاد والطّبریّ والأصفهانیّ والمسعودیّ) وغیرهم.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 355
ثمّ خرج عبداللَّه بن الحسن علیه السلام وهو یقول:
إن تنکرونی فأنا ابن حیدرهْ ضرغام آجام ولیث قسورهْ
فقتل أربعة عشر رجلًا فشدّ علیه هانی بن ثبیت فقتله.
الجواهری، مثیر الأحزان،/ 82
__________________________________________________
- دوازده کس را کشت و هانی بن ثبیت حضرمی او را شهید کرد و رویش سیاه شد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 149
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 330

مصیر قاتله (لعنة اللَّه علیه)

وروی الشّیخ أبو علیّ الحسن بن محمّد بن الحسن الطّوسیّ فی الأمالی عن أبیه، عن المظفّر بن محمّد البلخیّ، عن محمّد بن همام الإسکافیّ، عن عبداللَّه بن جعفر الحمیریّ، عن داود بن عمر النّهدیّ، عن الحسن بن محبوب، عن عبداللَّه بن یونس، عن المنهال بن عمرو، قال: دخلت علی علیّ بن الحسین علیه السلام منصرفی من مکّة، فقال لی: یا منهال! ما صنع حرملة بن کاهل الأسدیّ؟ فقلت: ترکته حیّاً بالکوفة، قال: فرفع یدیه جمیعاً، ثمّ قال: اللَّهمّ أذقه حرّ الحدید ثلاثاً، اللَّهمّ أذقه حرّ النّار. قال المنهال: فقدمتُ الکوفة وقد ظهر المختار بن أبی عبیدة، ثمّ ذکر أنّه أخذ حرملة بن کاهل فقطع یدیه ورجلیه وأحرقه بالنّار. وحرملة هو الّذی حمل رأس الحسین علیه السلام. «1»
الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 3/ 12 رقم 16
__________________________________________________
(1)- و از پس این حمله مختار در طلب حرملة بن‌کاهل علیه اللّعنة والعذاب برآمد، و این ملعون چنان که ابن‌اثیر گوید: یک تن از شهدا را مقتول نموده بود و فرار نمود.
و در بحار الانوار و بعضی کتب اخبار از منهال بن عمرو مروی است که در آن هنگام که از مکه معظمه معاودت می‌نمودم در مدینه طیبه به خدمت حضرت علی بن الحسین علیهما السلام درآمدم، فرمود: ای منهال! حرمله بن کاهل چه ساخت؟ عرض کردم: زنده‌اش در کوفه بگذاشتم 2، پس هر دو دست مبارک را بر کشید:
ثُمّ قال: اللَّهُمّ أذِقْهُ حَرَّ الحَدیدِ، اللَّهُمّ أذِقْهُ حَرَّ الحَدید، اللَّهُمّ أذِقْهُ حَرَّ النّار.
خذایا گرمی آهن و آتش را به دو بچشان! و این کلام را مکرر فرمود، منهال می‌گوید: از مدینه به کوفه باز شدم، و این وقت مختار بن ابی عبید ثقفی در کوفه ظاهر شده بود، و با من دوست و صدیق بود، و چون از دید و بازدید مردمان فراغت یافتم روی به سرای مختار نهادم، و مختار را نگران شدم که از سرای خود بیرون آمده بود چون مرا بدید گفت: ای منهال! در این اوقات به دیدار ما و تهنیت ما و مشارکت در افعال ما حاضر نشدی؟ گفتم: در این مدت در مکه معظمه اقامت داشتم و اکنون بیامدم و ادراک خدمت تو را نمودم.
پس با وی به حدیث مشغول بودم ناگاه جماعتی از جوانان او بیامدند و مختار توقف ورزید، گفتی به انتظار چیزی است، چه در خدمت او از منزل و مکان حرمله به عرض رسانیده بودند، و مختار در طلبش جمعی را بفرستاده بود، و چیزی برنیامد که جماعتی شتابان و گروهی دوان بیامدند و گفتند: ایّها الأمیر! تو-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 331
وأمّا ترجمة حال قاتله حرملة بن کاهل الأسدیّ، علی ما رواه أرباب المقاتل وأهل السِّیَر: أنّ منهال بن عمرو قال: دخلت علی سیِّدی ومولای علیّ بن الحسین علیه السلام عند انصرافی من مکّة فسلّمت علیه، فردّ علیَّ السّلام، فقال لی: یا منهال! ما خبرک بحرملة ابن کاهل اللّعین؟ فقلت له: یا مولای! ترکته حیّاً بالکوفة. فرفع مولای علیّ بن الحسین علیه السلام یده إلی السّماء، ثمّ قال: اللَّهمّ أذقه حرّ النّار، أذقه حرّ الحدید، قاله ثلاثاً.
__________________________________________________
- را بشارت باد که حرمله را مأخوذ داشتند، و چندی نگذشت که آن ملعون را حاضر ساختند، چون مختار او را بدید، با او گفت: شکر خداوندی را که مرا به گرفتاری تو تمکن داد، آن گاه فریاد کرد که جزّاری یعنی شتر کشی حاضر کنید، چون حاضر شد مختار فرمود: هر دو دست این خبیث را قطع کن، پس هر دو را جدا ساخت، آن گاه گفت: آتش برافروزید، پس آتشی بیاوردند و نی‌ها را مشتعل ساختند و آن خبیث را در آتش درافکندند، و آن بدن پلید مشتعل گردید.
چون بر این حال نگران شدم از کمال شکفتگی گفتم: سبحان اللَّه، مختار گفت: ای منهال! تسبیح خدای در همه حال نیکو است، امّا در این مقام از چه روی بود؟ گفتم: ایها الامیر! در این مسافرت گاهی که از مکه انصراف یافتم، به خدمت علی بن الحسین صلوات اللَّه علیهما تشرف یافتم، فرمود: ای منهال! حرمله را کار بر چگونه رفت؟ عرض کردم: در کوفه زنده بود، پس هر دو دست مبارک به جمله برافراشت و عرض کرد: «اللَّهمّ أذقهُ حرّ الحدید، اللَّهمّ أذقهُ حرّ الحدید، اللَّهمّ أذقهُ حرّ النّار»، مختار گفت: آیا این کلام را از علی ابن الحسین علیهما السلام بشنیدی؟ عرض کردم: سوگند باخدای چنین شنیدم که فرمود، این هنگام مختار از مرکب خویش فرود گردید، و دو رکعت نماز به شکر بگذاشت، و در سجود بسی ببود، آن گاه برخاست، و سوار شد و این وقت حرمله در آتش بسوخته بود من نیز در خدمتش سوار شدم، و هم‌چنان به صحبت و حدیث مشغول ببودیم، ناگاه بر در سرای من عبورش افتاد گفتم: ای امیر! اگر مرا شرافت و افتخار دادی و به منزل من درآمدی و طعام مرا تناول فرمودی، چه شدی؟ گفت: ای منهال! تو خود مرا بیاگاهانیدی که علی بن الحسین علیهما السلام چند دعوت فرمود، و حضرت احدیت آن جمله را به دست من اجابت فرمود، و اینک با من امر می‌کنی که به منزل تو درآیم و به اکل طعام پردازم، همانا امروز به آن شکرانه که خدای مرا به این امر موفق داشت روزه‌دار هستم.
بالجمله حرمله ملعون همان کس بود که حامل سر مطهر حضرت سیدالشهدا صلوات اللَّه علیه بود و به ابن زیاد برد، و عبداللَّه شیرخواره را با جماعتی از شهدا شهید ساخت، و بعضی گفته‌اند: سر مبارک حضرت سیدالشهدا علیه السلام را این ملعون جدا ساخت.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 402- 404
یکی از بنی اسد به نام حرملة بن کاهل که یکی از اهل بیت را کشته بود طلب کرد و به دست نیامد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 314
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 332
قال منهال بن عمرو رحمه الله: ثمّ دخلت الکوفة وقد ظهر المختار بن أبی عبیدة الثّقفیّ فیها وقد قتل مَن قتل، وکان بینی وبینه صداقة، فأقمت فی منزلی أیّاماً حتّی استرحت من‌سفری وانقطع النّاس عنِّی، ثمّ رکبت وخرجت فی طلب المختار، فلقیته خارجاً فی باب داره، قال: وسلّمت علیه فردّ علیَّ السّلام، فقال لی: یا منهال! ما أتیتنا ولا شاهدتنا ولا هنّیتنا بما فتح اللَّه تعالی علی أیدینا ونصرنا علی أعداء اللَّه تعالی وأعداء رسوله صلی الله علیه و آله و سلم وأهل بیته علیهم السلام؟ فقلت له: یا مولای! إنِّی کنتُ بمکّة وقد جئتُ الآن. قال:
وسایرته قلیلًا حتّی أتیت الکنایس، قال: فوقف کأ نّه ینتظر شیئاً وکان قد أُخبر بحرملة بن کاهل اللّعین، فبعث قوماً یُفتِّشون عنه، فلم یکن ساعة إلّاوجاء قوم یرکضون ویقولون له: أ یُّها الأمیر! البشارة، قد أتیناک بحرملة بن کاهل اللّعین. فلمّا أحضروه بین یدیه وإذا هو مکتوف، فلمّا نظر إلیه المختار، قال: الحمد للَّه‌الّذی مکّننی منک یا عدوّ اللَّه. ثمّ قال: أین الجزّار، فحضر الجزّار، فقال: اقطع یدیه ورجلیه، وهو یستغیث، ثمّ قال: علیَّ بالنّار، فأحضرت بین یدیه، فأخذ قضیباً من حدید وجعله فی النّار حتّی احمرّ، ثمّ ابیضّ فوضعه علی رقبته فصارت رقبته تجوش من النّار وهو یستغیث حتّی قُطعت رقبته، فعند ذلک قال منهال: سبحان اللَّه. فقال المختار: التّسبیح حسن ولکن فیم سبّحت؟ فقال منهال: اعلم أ یُّها الأمیر! أنِّی دخلت فی سفری هذا، عند انصرافی من مکّة، علی مولای علیّ بن الحسین علیه السلام، فقال: یا منهال! ما فُعل بحرملة ابن کاهل اللّعین؟ فقلت: یا مولای! ترکته حیّاً بالکوفة، فرفع یدیه نحو السّماء وقال:
اللَّهمّ أذِقهُ حرّ الحدید، اللَّهمّ أذِقهُ حرّ النّار قبل الآخرة. فقال المختار: باللَّه علیک سمعته یقول هذا الکلام؟ فقلت: واللَّه سمعت ذلک منه، فعند ذلک نزل المختار عن دابّته فصلّی رکعتین شکراً، وحمد اللَّه تعالی طویلًا، ثمّ قام ورکب وسرنا راجعین، فلمّا قربنا من داری، قلت: أ یُّها الأمیر! أحبّ أنّ تشرّفنی وتکرمنی وتتملّح بطعامی. فقال: یا منهال! أنت تعرف أنّ مولای علیّ بن الحسین علیه السلام دعا بثلاث دعوات استجابها اللَّه تعالی علی یدیّ، ثمّ تأمرنی أن آکل وأشرب واللَّه لا واللَّه فهذا یوم أصوم فیه شکراً للَّه‌علی توفیقه وحسن صنائعه، ثمّ مضی وترکنی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 333
وفی روایة أیضاً: وأمّا حرملة اللّعین، فلمّا رآه المختار بکی وقال له: یا ویلک! ما کفاک ما فعلت، فقتلت صغیراً وذبحته بسهمک یا عدوّ اللَّه، ما علمت أنّه ولد النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم. وأمر به فجعلوه مرمی، فرماه بالنّشّاب حتّی مات لا رحمه اللَّه «1».
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 151- 152
__________________________________________________
(1)- [راجع حول قاتله ج 9 موسوعة الإمام الحسین علیه السلام ص 564- 578، وقریب بهذا المضمون حکاه تظلّم الزّهراء، 354- 355، والمعالی، 2/ 251 عن الشیخ الطوسیّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 334

ذکره فی زیارة النّاحیة المقدّسة

السّلام علی عبداللَّه بن الحسن «1» بن علیّ «1» الزّکیّ، لعن اللَّه قاتله ورامیه حرملة بن کاهل الأسدیّ. «2»
ابن طاوس، الإقبال،/ 574، مصباح الزّائر،/ 280/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 270، 45/ 67؛ البحرانی، العوالم، 17/ 336؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 303؛ سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهداء علیه السلام، 3/ 19؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 149؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 411؛ المیانجی، العیون العبری،/ 314؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 250
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی العوالم والأسرار وناسخ التواریخ].
(2)- سلام بر عبداللَّه بن حسن بن علی، پاک طینت، خدا قاتل او «حرمله بن کاهل اسدی» را که به سویش تیراندازی کرد، لعنت کند.
هاشم زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 143
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 335

زیارته فی أوّل رجب والنّصف من شعبان‌

السّلام علی عبداللَّه بن «1» الحسن «2».
ابن طاوس، الإقبال،/ 713، مصباح الزّائر،/ 294/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 339؛ مثله الشهید الأوّل، المزار،/ 177
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الإقبال].
(2)- [البحار: الحسین وتقدّم سنده فی القاسم علیه السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 337

عبداللَّه الأصغر بن الحسن علیهما السلام‌

اشاره

موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 339

سماته العائلیّة

عبداللَّه بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام قتل معه «1»، أمّه الرّباب بنت امرئ القیس بن عدیّ بن أوس بن جابر بن کعب بن علیم من بنی کلب بن وبرة «2».
الطّوسی، الرّجال،/ 76/ مثله الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 481
السّیِّد عبداللَّه بن أبی محمّد الحسن السِّبط علیه السلام.
ابن شدقم، تحفة لبّ اللّباب،/ 182 رقم 53
عبداللَّه بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام، أمّه بنت الشّلیل بن عبداللَّه البجلیّ والشّلیل أخو جریر بن عبداللَّه، کانت لهما صحبة.
السّماوی، إبصار العین،/ 38
عبداللَّه بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام عدّه الشّیخ رحمه الله من أصحاب الحسین علیه السلام مضیفاً إلی ما فی العنوان قوله: قتل معه. أمّه أمّ الرّباب بنت امرئ القیس بن عدی ابن أوس بن جابر بن کعب بن علیم من بنی کلب بن وبره، انتهی.
وقد عدّه العلّامة فی القسم الأوّل من الخلاصة، لکن سها قلمه الشّریف حیث قال:
عبداللَّه بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام قتل معه، انتهی.
فإنّه ظاهر فی أنّه قتل مع الحسن ودونه فی الظّهور أنّه قتل مع علیّ علیه السلام وکلاهما غیر مراد، وکأ نّه سقط من قلمه الشّریف قوله من أصحاب الحسین علیه السلام حتّی یکون مرجعاً للضمیر کما هو صریح کلام الشّیخ رحمه الله، ولقد أجاد ابن داود حیث رمز لکونه من أصحاب الحسین علیه السلام ثمّ قال قتل معه بکربلاء.
__________________________________________________
(1)- [زاد فی جامع الرّواة: سین صه].
(2)- [زاد فی جامع الرّواة: [سین] مح].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 340
واختلفوا فی أمِّه، ولم یذکر من ذکرها الشّیخ رحمه الله أحد، بل قیل: إنّ أمّه أمّ ولد والأکثرون علی أنّ أمّه رملة بنت شلیل بن عبداللَّه أخی جریر بن عبداللَّه البجلیّ، ثمّ إنّ المراد بقول الشّیخ رحمه الله أمّه أمّ الرّباب قد اشتبه علی بعض الفضلاء فزعم أنّ مراد الشّیخ رحمه الله إنّ أمّ الغلام هی والدة الرّباب زوجة الحسین علیه السلام فاعترض بأنّ أمّه أخت الرّباب لا أمّه ضرورة. إنّ امرؤ القیس وفد إلی المدینة زمن عمر، فخطب أمیر المؤمنین علیه السلام إلیه بناته فزوّجه إحداهنّ، وزوّج الحسین علیه السلام الأخری وهی الرباب، فولدت له سکینة وعبداللَّه الرّضیع، وزوج الحسن علیه السلام الثّالثة فولدت له عبداللَّه المقتول مع عمّه بالطّفّ؛ فأمّ الرّباب هی زوجة امرئ القیس لا زوجة الحسن علیه السلام.
وأنت خبیر بأنّ توصیف الشّیخ أمّ الرّباب ببنت امرئ القیس نصّ فی أنّ زوجة الحسن علیه السلام الّتی هی أخت الرّباب تکنّی بأمِّ الرّباب، فعیّن أمّ عبداللَّه بکنیتها وهی أمّ الرّباب لا أنّ والدة الغلام ووالدة الرّباب واحدة ضرورة کون والدة الرّباب جدّة الغلام لا أمّه ولو قال الشّیخ رحمه الله أمّه أخت الرّباب لکان أوضح والأمر سهل.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 178
وقال صاحب کفایة الطّالب: عبداللَّه بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام أمّه رملة بنت شلیل بن عبداللَّه البجلیّ. «1»
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 149
عبداللَّه بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 248
__________________________________________________
(1)- عبداللَّه بن حسن بن علی بن ابی‌طالب
نام او در: زیارت، الارشاد، طبری، مقاتل الطالبیین، مروج الذهب و مقتل الحسین ذکره شده است.
مادرش، دختر شلیل بن عبداللَّه برادر عبداللَّه بن جریر بجلی بوده است و نیز گفته شده است که امّ ولد مادر او بوده؛ طبری نیز این مطلب را نقل کرده است.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 127
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 341

عمره علیه السلام‌

قُتِلَ عبداللَّه بن الحسن السّبط علیه السلام، وله إحدی عشر سنة.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 354
وهو ابن أحد عشر عاماً.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 355
ومن أولاد الحسن الّذین قُتِلوا فی نصرة الحسین، عبداللَّه بن الحسن، وله من العمر إحدی عشر سنة. «1»
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 463
__________________________________________________
(1)- او به هنگام شهادت، یازده ساله بوده است.
هاشم زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 127
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 342

شهادته علیه السلام‌

قالوا: ثمّ إنّ شمر بن ذی الجوشن أقبل فی عشرة أو نحوهم من رجال أهل الکوفة قِبَل منزل الحسین الّذی فیه ثقله وعیاله، فمشی نحوهم، فحالوا بینه وبین رحله، فقال لهم: ویحکم! إن لم یکن لکم دین فکونوا فی أمر دنیاکم أحراراً، امنعوا أهلی من طغامکم وسفهائکم. فقال له شمر: ذاک لک یا ابن فاطمة، وأقدم علیه بالرّجّالة، منهم: أبو الجنوب عبدالرّحمان بن زیاد بن زهیر الجعفیّ، وخولی بن یزید الأصبحیّ والقشعم بن عمرو بن نذیر الجعفیّ وکان فیمَن اعتزل علیّاً، وصالح بن وهب الیزنیّ، وسنان بن أنس النّخعیّ، فجعل شمر یحرِّضهم علیه؛ فقال لأبی الجنوب: أقدم علی حسین. فقال له: وما یمنعک أنت من ذلک؟ فقال: ألِیَ تقول هذا؟ فقال أبو الجنوب: هممت أن أخضخض سنانی فی عینک، وانصرف عنه شمر. وکان أبو الجنوب شجاعاً مقداماً.
ثمّ إنّ شمراً أقبل فی خمسین من الرّجّالة، فأخذ الحسین یشدّ علیهم فینکشفون عنه حتّی إذا أحاطوا به فضاربهم حتّی کشفهم عن نفسه.
وشدّ بحر بن کعب بن عبیداللَّه علی الحسین، فلمّا أهوی إلیه بالسّیف غدا غلام ممّن مع الحسین إلی الحسین فضمّه الحسین إلیه، فقال الغلام: یا ابن الخبیثة! أتقتل عمِّی؟ فضربه بالسّیف، فاتّقاه الغلام بیده فعلقها بجلدة منها.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 407- 408، أنساب الأشراف، 3/ 201- 202
قال أبو مخنف فی حدیثه: ثمّ إنّ شمر بن ذی الجوشن أقبل فی نفر نحو من عشرة من «1» رجّالة أهل الکوفة قِبَلَ «2» منزل الحسین «3» الّذی فیه ثقله وعیاله، فمشی نحوه «3»، فحالوا بینه
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الکامل].
(2)- [الکامل: نحو].
(3- 3) [لم یرد فی الکامل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 343
وبین رحله، فقال «1» الحسین: ویلکم! إن لم یکن لکم دین، وکنتم «2» لا تخافون یوم المعاد، فکونوا «3» فی أمر دنیاکم «3» أحراراً ذوی أحساب، امنعوا رحلی وأهلی من طغامکم وجهّالکم؛ «4» فقال ابن‌ذی الجوشن «4»: ذلک لک یا ابن فاطمة؛ قال: وأقدم علیه بالرّجّالة، منهم أبو الجنوب- واسمه عبدالرّحمان الجُعفیّ- «5» والقشعم «6» بن «7» عمرو بن یزید «7» الجعفیّ «5»، وصالح بن وهب الیزّنیّ، وسنان بن أنس النّخعیّ، وخولی بن یزید الأصبحیّ، فجعل شمر بن ذی الجوشن یحرِّضهم، «8» فمرّ بأبی الجنوب وهو شاک فی السّلاح، فقال له: أقدم علیه؛ قال: وما یمنعک أن تقدم علیه أنت! فقال له شمر: ألِیَ تقول ذا! قال: وأنت لی تقول ذا! فاستبّا، فقال له أبو الجنوب- وکان شجاعاً-: واللَّه لهممت أن أخضخض السّنان فی عینک؛ قال: فانصرف عنه شمر وقال: واللَّه لئن قدرت علی أن «9» أضرّک لأضرّنّک «9»، قال: ثمّ إنّ شمر بن ذی الجوشن أقبل فی الرّجّالة نحو الحسین؛ فأخذ الحسین یشدّ علیهم فینکشفون عنه. ثمّ إنّهم أحاطوا به إحاطة «8» «10»، وأقبل إلی الحسین غلام من أهله، «11» فأخذته أخته «12» زینب ابنة علیّ لتحبسه، «5» فقال لها الحسین: احبسیه «5»، فأبی الغلام، وجاء یشتدّ «5» إلی الحسین «5» «11»، فقام
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الکامل: لهم].
(2)- [لم یرد فی الکامل].
(3- 3) [لم یرد فی الکامل].
(4- 4) [الکامل: فقالوا].
(5- 5) [لم یرد فی نهایة الإرب].
(6)- س: والقسعمیّ.
(7- 7) [الکامل: نذیر].
(8- 8) [فی الکامل ونهایة الإرب: علی الحسین، وهو یحمل علیهم فینکشفون عنه، ثمّ أحاطوا به].
(9- 9) [نفس المهموم: أن أضربک لأضربک].
(10)- [إلی هنا لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(11- 11) [لم یرد فی الکامل ونهایة الإرب].
(12)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 344
إلی جنبه «1»؛ قال: وقد أهوی بحر بن کعب بن عبیداللَّه- من بنی تیم اللَّه بن ثعلبة بن عکابة «2»- إلی الحسین بالسّیف، فقال الغلام: یا ابن الخبیثة! أتقتل عمِّی؟ فضربه بالسّیف، فاتّقاه الغلام بیده فأطنّها إلی الجلدة، «3» فإذا یده معلّقة «3»، فنادی الغلام: یا أمّتاه! «4» فأخذه الحسین فضمّه إلی صدره «4»، وقال «5»: یا ابن أخی! اصبر علی ما نزل بک، «3» واحتسب فی ذلک الخیر «3»، فإنّ اللَّه یلحقک بآبائک «6» الصّالحین؛ برسول اللَّه (ص) «7» وعلیّ بن أبی طالب وحمزة وجعفر والحسن بن علیّ؛ صلّی اللَّه علیهم أجمعین «7». «8»
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم وفی العبرات مکانه: قال أبو مخنف بسنده عن مشایخه: ولمّا أحاطشمر والطّغاة من الرّجّالة بالحسین علیه السلام أقبل إلیه غلام من أهله، فجهدت عمّته زینب بنت علیّ کی تحبسه وصاح بها الحسین: یا أختاه! احبسیه. فأبی الغلام وفرّ عنها وجاء یشتدّ حتّی وقف إلی جنب عمّه الحسین علیه السلام ...].
(2)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: وقیل حرملة بن کاهل].
(3- 3) [لم یرد فی الکامل ونهایة الإرب وذخیرة الدّارین].
(4- 4) [فی الکامل وذخیرة الدّارین: فاعتنقه الحسین، وفی نهایة الإرب: فضمّه الحسین إلیه].
(5)- [أضاف فی الکامل وذخیرة الدّارین: له].
(6)- [أضاف فی الکامل وذخیرة الدّارین: الطّاهرین].
(7- 7) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(8)- ابو مخنف گوید: آن‌گاه شمر بن ذی‌الجوشن با گروهی در حدود ده نفر از پیادگان مردم کوفه سوی منزلگاه حسین رفت که بنه و عیال وی در آن بود. حسین سوی آن‌ها رفت که میان وی و بنه‌اش حایل شدند.
گوید: حسین گفت: «وای بر شما! اگر دین ندارید و از روز معاد نمی‌ترسید، در کار دنیاتان آزادگان و جوانمردان باشید. بنه و عیال مرا از اوباش و بی‌خردانتان محفوظ دارید.»
شمر بن ذی الجوشن گفت: «ای پسر فاطمه! این برای تو است.»
گوید: شمر- با پیادگان که ابو الجنوب عبدالرحمان و قثعم بن عمرو بن یزید هردوان جعفی و صالح بن وهب یزنی و سنان بن انس نخعی و خولی بن یزید اصبحی از آن جمله بودند- سوی وی آمد و به ترغیبشان پرداخت. به ابو الجنوب گذشت که سلاح کامل داشت و بدو گفت: «برو به سراغش.»
گفت: «چرا خودت نمی‌روی؟»
او نیز گفت: «تو هم با من این‌جور حرف می‌زنی؟»
گوید: به همدیگر ناسزا گفتند و ابو الجنوب که مردی دلیر بود، به او گفت: «به خدا می‌خواستم نیزه را در چشم تو فرو کنم.»
گوید: پس شمر از پیش وی برفت و گفت: «به خدا اگر بتوانم زیانت بزنم، می‌زنم.»
گوید: آن‌گاه شمر بن ذی الجوشن با پیادگان نزدیک حسین آمد و حسین بدان‌ها حمله برد که عقب نشستند و عاقبت او را در میان گرفتند. پسری از کسان حسین سوی وی می‌آمد. خواهرش زینب دختر علی او را بگرفت که نگاهش بدارد. حسین نیز گفت: «نگاهش بدار!»
اما پسر نپذیرفت و دوان سوی حسین آمد و پهلوی وی بایستاد.
گوید: بحر بن کعب از بنی تیم اللَّه شمشیر بر حسین فرود آورد. پسر گفت: «ای پسر زن خبیث! عموی مرا می‌کشی؟»
بحر او را با شمشیر بزد. پسر دست را حایل شمشیر کرد که قطع شد و تنها به پوست بند بود.
گوید: پسر بانگ برآورد: «ای مادر من!»
حسین او را گرفت و به سینه چسبانید و گفت: «برادرزاده‌ام! بر این حادثه که بر تو رخ داد، صبوری کن و آن را ذخیره خیر کن که خدا تو را پیش پدران شایسته‌ات می‌برد. پیش پیمبر خدا (ص) و علی بن ابی‌طالب و حمزه و جعفر و حسن بن علی که خدا همه‌شان را صلوات گوید.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3058- 3059
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 345
الطّبری، التّاریخ، 5/ 450- 451/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 358- 359؛ المحمودی، عبرات المصطفین، 2/ 111؛ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 294؛ النویری، نهایة الإرب، 20/ 458- 459؛ الحائری، ذخیرة الدّارین «1»، 1/ 150
قال أبو مخنف: فحدّثنی سلیمان ابن أبی راشد، عن حمید بن مسلم، قال: أحاطوا بالحسین علیه السلام وأقبل غلام من أهله نحوه وأخذته زینب بنت علیّ لتحبسه، فقال لها الحسین: احبسیه، فأبی الغلام فجاء یعدو إلی الحسین، فقام إلی جنبه وأهوی أبجر بن کعب بالسّیف إلی الحسین، فقال الغلام لأبجر: یا ابن الخبیثة! أتقتل عمّی؟ فضربه أبجر بالسّیف، واتّقاه الغلام بیده فأطنّها إلی الجلد، وبقیت معلّقة بالجلد، فنادی الغلام: یا أمّاه! فأخذه الحسین فضمّه إلیه وقال: یا ابن أخی! احتسب فیما أصابک الثّواب، فإنّ اللَّه
__________________________________________________
(1)- [حکاه ذخیرة الدّارین عن الکامل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 346
ملحقک بآبائک الصّالحین، برسول اللَّه- صلی الله علیه و آله- وحمزة، وعلیّ، وجعفر، والحسن. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 77/ عنه: المحمودی، عبرات المصطفین،/ 111
[بعد استشهاد العبّاس]، ولمّا رجع الحسین علیه السلام من المسنّاة «2» إلی فسطاطه «2»، تقدّم إلیه شمر بن ذی الجوشن فی جماعة من أصحابه، «3» فأحاطوا «4» به فأسرع منهم «3» رجل یقال له: مالک بن الیسر «5» الکندیّ، «2» فشتم الحسین علیه السلام وضربه «2» علی رأسه بالسّیف، وکان علیه قلنسوة فقطعها حتّی وصل إلی رأسه، فأدماه فامتلأت القلنسوة دماً، فقال له الحسین علیه السلام: لا أکلت بیمینک ولا شربت بها وحشرک اللَّه مع القوم «6» الظّالمین، ثمّ ألقی القلنسوة ودعا بخرقة فشدّ بها رأسه واستدعی قلنسوة أخری فلبسها واعتمّ علیها، «7» ورجع عنه
__________________________________________________
(1)- حمید بن مسلم گوید: لشکریان، حسین علیه السلام را در میان گرفتند. پس کودکی از خاندان آن حضرت به طرف حسین بیرون آمد. زینب علیها السلام او را گرفت تا نگه دارد. امام علیه السلام نیز به خواهرش فرمود: «او را نگه دار!»
ولی آن کودک از ماندن نزد زینب امتناع ورزید و دوان دوان خود را به حسین علیه السلام رساند و در کنار آن‌حضرت ایستاد. در این وقت ابجر بن کعب شمشیر خود را برای کشتن حسین علیه السلام بلند کرده بود. کودک گفت: «ای پسر زن بدکاره! عموی مرا می‌کشی؟»
ابجر بن کعب تیغ را فرود آورد و آن طفلک، دست خود را سپر عمو قرار داد. شمشیر دست کوچک و نازک آن کودک را قطع و به پوست آویزان کرد. فریاد آن کودک به «یا أمّاه» بلند شد و مادر را به یاری طلبید.
حسین علیه السلام کودک را به آغوش کشید و فرمود: «برادرزاده! در آنچه به تو رسید، از خدا امید پاداش نیک دار که همانا خداوند تو را به پدران شایسته‌ات، یعنی به رسول خدا صلی الله علیه و آله و حمزه و علی و جعفر و حسن ملحق خواهد ساخت.»
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 117- 118
(2- 2) [لم یرد فی إعلام الوری].
(3- 3) [إعلام الوری: ضربه].
(4)- [نفس المهموم: أحاط].
(5)- [نفس المهموم: النّسر].
(6)- [لم یرد فی إعلام الوری ونفس المهموم].
(7) (7*) [لم یرد فی نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 347
شمر بن ذی الجوشن ومَن کان معه إلی مواضعهم «1» فمکث «2» هنیئة ثمّ «3» عاد و «3» عادوا إلیه وأحاطوا به (7*) «4».
فخرج إلیهم «5» عبداللَّه بن الحسن بن علیّ «6» علیهما السلام، وهو غلام لم یراهق، من عندالنِّساء، فشدّ «7» «8» حتّی وقف إلی جنب عمّه «9» الحسین علیه السلام «8»، فلحقته زینب بنت علیّ علیه السلام لتحبسه «10»، «8» فقال لها «11» الحسین علیه السلام: احبسیه یا أختی «8»، فأبی وامتنع علیها «12» امتناعاً
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی البحار والعوالم والأسرار وتظلّم الزّهراء والعیون وفی الدّمعة مکانه: اعلم أنّه لمّاسقط الحسین علیه السلام من متن جواده إلی الأرض شدّ علیه القوم ووقع علیهم منهم (لعنهم اللَّه) جراحات کثیرة حتّی أثخنوه بالجراح وروی فی الأخبار المتواترة علی ما فی بعض الکتب المعتبرة أنّه علیه السلام حینئذ فی شدّة العطش والجوع، یستعطف من القوم بشربة من الماء، ولم یجبه أحد من أولئک الظّالمین، وممّا عظم به المصاب علیه صلوات اللَّه علیه فی تلک الحال شهادة ابن أخیه عبداللَّه بن الحسن علیه السلام؛ فی المعالی أیضاً مکانه: ورجع عنه الشّمر ومَنْ کان معه إلی مواضعهم ...].
(2)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والعیون: فلبثوا، والمعالی: فمکثوا].
(3- 3) [لم یرد فی إعلام الوری والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار والمعالی وتظلّم الزّهراء والعیون].
(4)- [إلی هنا لم یرد فی وسیلة الدّارین وفی مثیر الأحزان: لمّا ضعف الحسین صلوات اللَّه علیه عن القتال نزل عن ظهر جواده إلی الأرض، فکلّما أتاه رجل وانتهی إلیه انصرف عنه کراهیة أن یلقی اللَّه دمه].
(5)- [لم یرد فی البحار والعوالم، الدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء وذخیرة الدّارین ومثیر الأحزان].
(6)- [زاد فی المعالی: أقول: إنّ المفید ذکر شهادة عبداللَّه بن الحسن بعد ما رجع الحسین علیه السلام إلی فسطاطه وتقدّم إلیه شمر بن ذی الجوشن فی جماعة من أصحابه وأحاطوا بالحسین علیه السلام فأسرع مالک بن الیسر الکندیّ إلی الحسین علیه السلام وصنع ما صنع إلی آخر القصّة فخرج إلیهم عبداللَّه بن الحسن بن علیّ علیه السلام وهو].
(7)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین، وفی العوالم والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والعیون ووسیلة الدّارین‌ومثیر الأحزان: یشتدّ].
(8- 8) [لم یرد فی الأسرار].
(9)- [لم یرد فی إعلام الوری والبحار والعوالم والأسرار ونفس المهموم وذخیرة الدّارین والعیون ووسیلة الدّارین].
(10)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(11)- [لم یرد فی البحار والعوالم وتظلّم الزّهراء].
(12)- [لم یرد فی البحار والعوالم والأسرار وتظلّم الزّهراء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 348
شدیداً، وقال: «1» واللَّه لا أفارق عمِّی «2»، وأهوی أبجر «3» بن کعب «4» إلی الحسین علیه السلام بالسّیف «5»، «6» فقال له الغلام: ویلک یا ابن الخبیثة! أتقتل عمِّی؟ فضربه أبجر «7» بالسّیف «6»، فاتّقاها الغلام بیده وأطنّها إلی الجلد، فإذا یده معلّقة ونادی الغلام: یا أمّاه «8»! فأخذه الحسین علیه السلام فضمّه إلیه «9» وقال: یا ابن «10» أخی! اصبر علی ما نزل بک واحتسب فی ذلک الخیر، فإنّ اللَّه یلحقک بآبائک الصّالحین «11». «12»
__________________________________________________
(1)- [زاد فی البحار والعوالم والأسرار ونفس المهموم والعیون ووسیلة الدّارین: لا].
(2)- [أضاف فی الأسرار: فجاء حتّی وقف إلی جنب الحسین علیه السلام].
(3)- [فی إعلام الوری والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والعیون: بحر، وفی نفس المهموم والمعالی: أبحر].
(4)- [زاد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والعیون ومثیر الأحزان:- قیل: حرملة بن کعب-].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی ذخیرة الدّارین].
(6- 6) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(7)- [زاد فی العیون: قیل: حرملة بن کاهل].
(8)- [فی العوالم والمعالی: یا عمّاه، وزاد أیضاً فی المعالی: یا أبتاه، وزاد فی الدّمعة: یا عمّاه، وفی نفس‌المهموم: یا أبتاه].
(9)- [فی إعلام الوری ووسیلة الدّارین: إلی صدره].
(10)- [إعلام الوری: بنی].
(11)- [زاد فی نفس المهموم والعیون: برسول اللَّه صلی الله علیه و آله وعلیّ بن أبی طالب وحمزة وجعفر والحسن بن علیّ صلّی اللَّه علیهم أجمعین].
(12)- و چون حسین علیه السلام از فراز تپه اطراف آب پائین آمد وبه خیمه خویش بازگشت. شمر بن ذی الجوشن با گروهی از همراهان خود پیش آمدند و آن جناب را احاطه کردند. پس مردی از ایشان به نام مالک بن یسر کندی تندی کرد و حسین علیه السلام را دشنام داد و شمشیری بر سر آن حضرت بزد و آن شمشیر، کلاهی که بر سرش بود، شکافت و بر سر رسید و خون جاری شد و کلاه پر از خون شد. حسین علیه السلام درباره او نفرین کرد و فرمود: «با این دستت طعام نخوری و آبی نیاشامی و خداوند تو را با مردم ستمکار محشور فرماید.»
سپس آن کلاه را به یک سو انداخت و پارچه‌ای خواست و سر را با آن ببست و کلاه دیگری خواست،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 349
المفید، الإرشاد، 2/ 114- 115/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 53- 54؛ البحرانی، الع- والم، 17/ 296؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 354؛ القمی، نفس المهم- وم،/ 357، 358- 359؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 463- 464؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء «1»،/ 210؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 150؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین «2»،/ 249؛ المیانجی، العیون العبری،/ 183- 184؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 88؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 244؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 423- 424
ثمّ إنّه علیه السلام دعا النّاس إلی البراز، فتهافتوا إلیه وانثالوا علیه، فلم یزل یقتل کلّ مَن برز إلیه حتّی أثّر فی ذلک الجیش الجمّ قتله وهو یقول:
القتل أولی من رکوب العار والعار أولی من دخول النّار
قال عبداللَّه بن عمّار بن عبد یغوث: ما رأیت مکثوراً قطّ قد قتل ولده وأهل بیته
__________________________________________________
- بر سر نهاد و عمامه بر آن بست. شمر بن ذی الجوشن با آن بی‌شرمان که همراهش بودند، به جای خویش بازگشتند. پس آن جناب لختی درنگ کرد و بازگشت. آنان نیز به سویش بازگشتند و اطراف او را گرفتند.
در این میان، عبداللَّه بن حسن بن علی علیهما السلام که کودکی نابالغ بود، از پیش زنان بیرون آمد و لشگر را شکافت و خود را به کنار عمویش رساند. پس زینب دختر علی علیه السلام خود را به آن کودک رسانید که از رفتنش جلوگیری کند. حسین علیه السلام فرمود: «خواهرم! این کودک را نگه دار.»
کودک از بازگشتن (به همراه عمه) خودداری کرد و با سرسختی از رفتن سرپیچی کرد و گفت: «به خدا از عمویم جدا نخواهم شد.»
در این هنگام ابجر بن کعب شمشیرش را برای حسین علیه السلام بلند کرد. آن کودک گفت: «ای پسر زن ناپاک! آیا عمویم را می‌کشی؟»
پس ابجر آن کودک را با شمشیر بزد. کودک دست خویش سپر کرد و آن شمشیر دست او را جدا و به پوست آویزان کرد. کودک فریاد زد: «مادر جان!»
پس حسین علیه السلام آن کودک را دربرگرفت و به سینه چسبانید و فرمود: «فرزند برادر بر این مصیبتی که بر تو رسیده [است]، شکیبایی کن و آن را به نیکی بشمار؛ زیرا همانا خداوند تو را به پدران شایسته‌ات می‌رساند.»
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 114- 115
(1)- [حکاه تظلّم الزّهراء عن البحار].
(2)- [حکاه وسیلة الدّارین عن نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 350
أربط جأشاً منه، وإن کانت الرِّجال لتشدّ علیه فیشدّ علیها بسیفه فتنکشف عنه انکشاف المعزی شدّ فیها السّبع، وکانوا ثلاثین ألفاً فیحمل علیهم فینهزمون کأنّهم الجراد المنتشر ثمّ یرجع إلی مقامه.
فکان علیه السلام کما قال الشّاعر:
إذا الخیل جالت فی القنا وتکشّفت عوابس لا یسئلن غیر طعان
وکرّت جمیعاً ثمّ فرّق بینهما سما رمحه فیها بأحمر قان
فتی لا یلاقی الرّمح إلّابصدره إذا أرعشت فی الحرب کفّ جبان
ولم یزل یقاتل حتّی جاء شمر بن ذی الجوشن، فحال بینه وبین رحله.
فقال علیه السلام: رحلی لکم عن ساعة مباح، فامنعوه جهّالکم وطغاتکم وکونوا فی الدّنیا أحراراً إن لم یکن لکم دین.
ویعزّ علی محبِّی العترة الطّاهرة کیف تصیر أموالهم فیئاً للأمّة الفاجرة.
وإلی هذا المعنی أشرت بشعری المقول فی آل الرّسول:
ولمّا طعنتم نازحین وضمّکم مقام به الجَلَدُ العزیز ذلیل
وصرتم طعاماً للسّیوف ولم یکن لمّا رمتموه منهج ووصول
وأموالکم فی‌ءٌ لآل أمیّة وبدرکم قد حان منه أُفول
تیقّنت أنّ الدِّین قد هان خطبه وأنّ المراعی للنّبیِّ قلیل
فقال له شمر: ما تقول یا ابن فاطمة؟
قال: أقول: إنِّی أقاتلکم وتقاتلونی والنِّساء لیس علیهنّ جناح.
قال: لک ذلک. ثمّ قصدوه علیه السلام بالحرب، وجعلوه شلواً من کثرة الطّعن والضّرب، وهو یستقی شربة من ماء، فلا یجد، وقد أصابته اثنتان وسبعون جراحة.
فوقف وقد ضعف عن القتال، أتاه حجر علی جبهته هشّمها، ثمّ أتاه سهم له ثلاث شعب مسموم فوقع علی قلبه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 351
فقال: بسم اللَّه وعلی ملّة رسول اللَّه، ثمّ رفع رأسه إلی السّماء وقال: إلهی! تعلم أنّهم یقتلون ابن بنت نبیّهم.
ثمّ ضعف من کثرة انبعاث الدّم بعد إخراج السّهم من وراء ظهره، وهو مُلقی فی الأرض.
فکلّما جاءه رجل انصرف عنه کراهیّة أن یلقی اللَّه بدمه، فجاء مالک بن النّشر فسبّه وضربه بالسّیف علی رأسه، فقطع القلنسوة ووصل إلی رأسه، فامتلأت دماً.
فقال علیه السلام: لا أکلت بیمینک، وحشرک اللَّه مع الظّالمین. واستدعی قلنسوة فلبسها فلبثوا قلیلًا ثمّ کرّوا علیه. «1» فخرج إلیه عبداللَّه بن الحسن، وهو غلام لم یراهق، من عند النِّساء، یشتدّ حتّی وقف إلی جنب الحسین علیه السلام، فلحقته زینب بنت علیّ علیهما السلام لتحبسه، فامتنع امتناعاً شدیداً، وقال: «2» لا أفارق عمِّی. فأهوی بحر «3» بن کعب، وقیل: حرملة بن کاهل إلی الحسین، فقال له الغلام: ویلک یا ابن الخبیثة! أتقتل عمّی؟ فضربه بالسّیف، فاتّقاها بیده، فبقیت علی الجلد معلّقة، فنادی: یا عمّاه! فأخذه وضمّه إلیه وقال: یا ابن أخی! اصبر علی ما نزل بک، واحتسب فی ذلک الخیر، فإنّ اللَّه یلحقک بآبائک الصّالحین.
فرماه حرملة «4»، فذبحه. «5» فقال الحسین علیه السلام: اللَّهمّ إن متّعتهم إلی حین، ففرِّقهم فرقاً، واجعلهم طرائق قدداً، ولا ترض عنهم أبداً «5».
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 37- 39/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 149- 150
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(2)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: واللَّه].
(3)- [ذخیرة الدّارین: أبجر].
(4)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: ابن کاهل الأسدیّ بسهم].
(5- 5) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 352
قال الرّاوی: ثمّ إنّ الحسین علیه السلام دعا النّاس إلی البراز، فلم یزل یقتل کلّ مَن برز إلیه حتّی قتل مقتلة عظیمة وهو فی ذلک یقول:
القتل أولی من رکوب العار والعار أولی من دخول النّار
قال بعض الرّواة: فواللَّه ما رأیت مکثوراً قطّ قد قتل ولده وأهل بیته وأصحابه أربط جأشاً منه وإن کانت الرّجال لتشدّ علیه فیشدّ علیها بسیفه، فینکشف عنه انکشاف المعزی إذا شدّ فیها الذّئب، ولقد کان یحمل فیهم، ولقد تکمّلوا ثلاثین ألفاً فیهزمون بین یدیه کأنّهم الجراد المنتشر، ثمّ یرجع إلی مرکزه وهو یقول: لا حول ولا قوّة إلّاباللَّه.
قال الرّاوی: ولم یزل علیه السلام یقاتلهم حتّی حالوا بینه وبین رحله، فصاح: ویلکم یا شیعة آل أبی سفیان! إن لم یکن لکم دین وکنتم لا تخافون المعاد، فکونوا أحراراً فی دنیاکم هذه وارجعوا إلی أحسابکم إن کنتم عرباً کما تزعمون، قال: فناداه شمر (لعنه اللَّه):
ما تقول یا ابن فاطمة؟ فقال: أقول: إنِّی أقاتلکم وتقاتلوننی والنِّساء لیس علیهنّ جناح فامنعوا عتاتکم وجهّالکم وطغاتکم من التّعرّض لحرمی ما دمت حیّاً. فقال شمر (لعنه اللَّه): لک ذلک یا ابن فاطمة، فقصدوه بالحرب فجعل یحمل علیهم ویحملون علیه وهو فی ذلک یطلب شربة من ماء فلا یجدی حتّی أصابه اثنان وسبعون جراحة «1»، فوقف یستریح ساعة، وقد ضعف عن القتال، فبینا هو واقف إذ أتاه حجر فوقع علی جبهته، فأخذ الثّوب لیمسح الدّم «2» عن جبهته «2» فأتاه سهم مسموم له ثلاث شعب فوقع علی قلبه، فقال علیه السلام: بسم اللَّه وباللَّه وعلی ملّة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، ثمّ رفع رأسه إلی السّماء وقال: إلهی! أنت تعلم أنّهم یقتلون رجلًا لیس علی وجه الأرض ابن بنت «3» نبیّ غیره، ثمّ أخذ السّهم، فأخرجه من وراء ظهره فانبعث الدّم کأ نّه «4» میزاب، فضعف عن القتال، ووقف
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی زینب الکبری].
(2- 2) [لم یرد فی زینب الکبری].
(3)- [لم یرد فی زینب الکبری].
(4)- [زینب الکبری: ک].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 353
فکلّما أتاه رجل انصرف عنه کراهة أن یلقی اللَّه بدمه، حتّی جاءه رجل من کندة یقال له: مالک بن الیسر، فشتم الحسین علیه السلام وضربه علی رأسه الشّریف بالسّیف، فقطع البرنس ووصل السّیف إلی رأسه فامتلأ البرنس دماً.
قال الرّاوی: فاستدعی الحسین علیه السلام بخرقة فشدّ بها رأسه واستدعی بقلنسوة فلبسها واعتمّ «1»، فلبثوا هنیئة ثمّ عادوا إلیه وأحاطوا به، فخرج عبداللَّه بن الحسن بن علیّ علیه السلام، وهو غلام لم یراهق، من عند النِّساء «2» یشتدّ حتّی وقف إلی جنب الحسین علیه السلام «2»، فلحقته زینب بنت علیّ علیه السلام لتحبسه، فأبی وامتنع امتناعاً شدیداً، فقال: لا واللَّه لا أفارق عمّی، فأهوی بحر بن کعب، وقیل: حرملة بن کاهل، إلی الحسین علیه السلام بالسّیف، فقال له الغلام: ویلک یا ابن الخبیثة! أتقتل عمِّی؟ فضربه بالسّیف فاتّقاها الغلام بیده، فأطنّها إلی الجلد، فإذا هی معلّقة، فنادی الغلام: یا أمّاه! فأخذه الحسین علیه السلام وضمّه إلیه وقال:
یا ابن أخی! اصبر علی ما نزل بک واحتسب فی ذلک الخیر، فإنّ اللَّه یلحقک بآبائک الصّالحین. «3» «4» قال: فرماه حرملة بن کاهل بسهم فذبحه وهو فی حجر عمّه الحسین علیه السلام «4» «5».
__________________________________________________
(1)- [زاد فی زینب الکبری: علیها].
(2- 2) [لم یرد فی زینب الکبری].
(3) (3*) [حکاه عنه فی تظلّم الزّهراء،/ 210 والأسرار،/ 424 وزاد فیه: أقول: فالمستفاد من هذا الخبر، کما نقله جمع من حذقة الأخبار والآثار کالمفید وابن طاوس والمجلسیّ، إنّ شهادة عبداللَّه بن الحسن کانت فی حال رکوبه قبل سقوطه عن فوق جواده وما توهّمه بعض من أنّ شهادته کانت بعد سقوط الإمام علیه السلام من فرسه فی وجه الأرض ممّا لیس له مستند].
(4- 4) [حکاه عنه فی البحار، 45/ 54؛ العوالم، 17/ 296- 297؛ الأسرار،/ 424؛ نفس المهموم،/ 260؛ المعالی، 1/ 464؛ تظلّم الزّهراء،/ 210؛ المقرّم،/ 355؛ العیون،/ 184؛ مثیر الأحزان،/ 88؛ وسیلة الدّارین،/ 249].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی زینب الکبری].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 354
ثمّ إنّ شمر بن ذی الجوشن حمل علی فسطاط الحسین، فطعنه بالرّمح ثمّ قال: علیَّ بالنّار أحرقه علی مَنْ فیه، فقال له الحسین علیه السلام: یا ابن ذی الجوشن! أنت الدّاعی بالنّار لتحرق علی أهلی، أحرقک اللَّه بالنّار، وجاء شبث فوبّخه فاستحیی وانصرف (3*). «1»
__________________________________________________
(1)- راوی گفت: سپس حسین علیه السلام مردم را به جنگ تن به تن دعوت کرد. هرکس را که به میدانش می‌آمد، برمی‌کشت تا آن‌که کشتار بزرگی کرد. او می‌کشت و شعری به این مضمون می‌فرمود:
کشته شدن به ز زندگانی ننگین ننگ هم از آتش خدای نکوتر
خبرنگاری که آن‌جا بوده، گفته است: به خدا قسم هرگز کسی ندیدم که دشمن گرد او را احاطه کرده و فرزندان و خاندان و یارانش کشته شده باشند دلاورتر از حسین باشد. مردان میدان جنگ به او حمله می‌کردند. همین که او شمشیر به دست به آنان حمله می‌برد، مانند گوسفندانی که گرگ بر آن‌ها حمله کند، از مقابل شمشیرش فرار می‌کردند. حسین که به آنان حمله می‌کرد و مسلّماً سی‌هزار نفر بودند، همانند ملخ‌های پراکنده در آن بیابان پخش می‌شدند. سپس حسین علیه السلام به جایگاه مخصوص خود باز می‌گشت و می‌فرمود: «لا حول ولا قوّة إلّاباللَّه».
راوی گفت: آن قدر با آنان جنگید که در اثر به هم خوردن صف‌ها، انبوه لشکر در فاصله میان حسین و خیمه‌ها قرار گرفتند. آن حضرت فریاد زد: «وای بر شما، ای پیروان خاندان ابی سفیان! اگر دینی ندارید و از روز بازپسین شما را پروایی نیست، پس لا اقل در دنیای خود آزادمرد باشید. اگر به گمان خود عربی نژادید، به شؤون نژادی خود باز گردید.»
راوی گفت: شمر لعین صدایش زد که: «ای پسر فاطمه! چه می‌گویی؟»
فرمود: «من با شما جنگ می‌کنم و شما با من. زنان را در این میان گناهی نیست. این خیره‌سران و نادانان و ستمگرانتان را تا من زنده‌ام، نگذارید متعرض حرم من بشوند.»
شمر لعین گفت: «ای پسر فاطمه! پیشنهادت را می‌پذیریم.»
پس همگی آهنگ جنگ با آن حضرت کردند. حضرت بر آنان و آنان بر حضرت حمله می‌کردند و در عین حال، حسین از آنان جرعه‌ای آب می‌خواست؛ ولی سودی نداشت. تا آن‌که هفتادودو زخم بر بدنش رسید. ایستاد تا مگر ساعتی استراحت کند که دیگر طاقت جنگش نمانده بود. در این حال که حضرت ایستاده بود، سنگی آمد و به پیشانی‌اش خورد. دامنش برگرفت تا خون از پیشانی‌اش پاک کند. به ناگاه تیر سه‌پر و زهرآگین آمد و بر قلب او نشست، فرمود: «به نام خدا و به یاری خدا و بر دین رسول خدا!»
سپس سر بر آسمان برداشت و عرض کرد: «بار الها! تو می‌دانی که اینان مردی را می‌کشند که به روی زمین فرزند دختر پیغمبری به جز او نیست.»
سپس تیر را گرفت و از پشت‌سر بیرون کشید. خون هم‌چون آب از ناودان فرو ریخت. دیگر حسین را یارای جنگ نماند و در جای خود بایستاد. هرکس از دشمن که می‌آمد، باز می‌گشت و نمی‌خواست خدا-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 355
ابن طاوس، اللّهوف،/ 118- 123/ عنه: النّقدی، زینب الکبری،/ 106- 107
ثمّ إنّ شمر بن ذی الجوشن أقبل فی نحو من عشرة من رجّالة الکوفة قِبَل منزل الحسین الّذی فیه ثقله وعیاله، فمشی نحوهم فحالوا بینه وبین رحله، فقال لهم الحسین:
ویلکم! إن لم یکن لکم دین وکنتم لا تخافون یوم المعاد فکونوا فی دنیاکم أحراراً وذوی أحساب، امنعوا رحلی وأهلی من طغاتکم وجهّالکم، فقال ابن ذی الجوشن: ذلک لک یا ابن فاطمة، ثمّ أحاطوا به فجعل شمر یحرِّضهم علی قتله، فقال له أبو الجنوب: وما یمنعک
__________________________________________________
- را ملاقات کند و دامنش به خون حسین آلوده باشد، تا آن‌که مردی از قبیله کنده به نام مالک بن یسر آمد. نخست حسین را ناسزا گفت و با شمشیر آن‌چنان بر سرِ نازنینش زد که کلاه حضرت را برید و شمشیر بر سرِ حضرت نشست و کلاه پر از خون شد.
راوی گفت: حسین علیه السلام پارچه‌ای طلبید و با آن زخم سر را بست و کلاهی خواست و بر سر گذاشت و عمامه بر آن بست. لشکر اندکی دست از جنگ برداشتند و سپس بازگشتند و اطراف حسین را گرفتند. عبداللَّه بن حسن بن علی که بچه‌ای نابالغ بود، از خیمه زنان بیرون آمد و می‌دوید تا در کنار حسین ایستاد. زینب، دختر علی خود را به او رساند تا از آمدن بازش بدارد؛ ولی او حاضر نشد و سخت خودداری کرد و گفت: «نه، به خدا از عمویم جدا نشوم.»
بحر بن‌کعب (وبعضی گفته‌اند حرملةبن کاهل بود) نزدیک شد که شمشیر بر حضرت بزند. پسربچه گفت: «وای بر تو ای فرزند زن ناپاک! عموی مرا می‌کشی؟»
او شمشیر را فرود آورد. پسرک دست خود را جلوی شمشیر داد. دست او را تا پوست برید و از پوست آویزان شد. پسرک صدا زد: «مادر!»
حسین علیه السلام پسر را بگرفت و به سینه چسپانید و فرمود: «فرزندبرادر بر آنچه به تو رسید، صبر کن و در این سختی از خداوند طلب خیر بکن که خداوند تو را به نزد پدران شایسته‌ات خواهد برد.»
راوی گفت: حرملة بن کاهل تیری انداخت و گلوی پسر را که در آغوش عمویش بود، گوش تا گوش درید. سپس شمر بن ذی الجوشن به خیمه‌های حسین حمله کرد و نیزه‌اش را به خیمه فرو برد و سپس گفت: «آتشی بیاورید تا خیمه و هر که در آن است، به آتش بسوزانم.»
حسین علیه السلام فرمود: «فرزند ذی الجوشن! این تو هستی که برای سوزاندن خانواده من آتش می‌طلبی؟ خدایت به آتش بسوزاند.»
شبث آمد و شمر را بر این کار سرزنش کرد. او هم خجلت‌زده بازگشت.
فهری، ترجمه لهوف،/ 118- 123
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 356
أنت من قتله؟ فقال له شمر: ألِیَ تقول ذا؟ فقال أبو الجنوب: ألِیَ تقول ذا؟ فاستبّا ساعة، فقال له أبو الجنوب- وکان شجاعاً-: واللَّه لقد هممت أن أخضخض هذا السّنان فی عینک، فانصرف عنه شمر «1».
ثمّ جاء شمر ومعه جماعة من الشّجان حتّی أحاطوا بالحسین وهو عند فسطاطه ولم یبق معه أحد یحول بینهم وبینه، فجاء غلام یشتدّ من الخیام کأ نّه البدر، وفی أذنیه درّتان، فخرجت زینب بنت علیّ لتردّه فامتنع علیها، وجاء یحاجف عن عمّه، فضربه رجل منهم بالسّیف، فاتّقاه بیده، فأطنّها سوی جلده، فقال: یا أبتاه! فقال له الحسین:
یا بُنیَّ! احتسب أجرک عند اللَّه، فإنّک تلحق بآبائک الصّالحین.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 187
قال: وکان «2» عبداللَّه بن الحسن الزّکیّ واقفاً بإزاء الخیمة وهو یسمع وداع عمّه الحسین، فخرج فی أثره وهو یبکی ویقول: واللَّه لا أفارق عمّی، فلحقته زینب لتحبسه، لأ نّه صغیر لم یبلغ الحلم، والحسین یقول لها: یا أختی! احبسیه، فانفلت الصّبیّ من یدها، وقال: واللَّه لا أفارق عمِّی. فأقبل حرملة بن کاهل اللّعین إلی الحسین علیه السلام فضرب الصّبیّ بالسّیف، فأطنّ یمینه إلی الجلد فإذا هی معلّقة، فصاح الصّبیّ: یا عمّاه! أدرکنی.
فأخذه الحسین وضمّه إلیه وقال: یا ابن أخی! صبراً علی ما نزل بک یا ولدی «3»، فبینما هو یخاطبه إذ رماه اللّعین حرملة بسهم فذبحه فی حجره «4»، فصاحت زینب: وا ابن أخاه! لیت الموت أعدمنی الحیاة! لیت السّماء أطبقت علی الأرض! ولیت الجبال تدکدکت علی السّهل، وکان عمر بن سعد اللّعین قریباً منها، فقالت: ویحک یا عمر! یقتل ابن بنت رسول اللَّه وأنت تنظر إلیه؟ فلم یجبها.
__________________________________________________
(1)- سقط من المصریّة.
(2)- [فی ذخیرة الدّارین مکانه: وقال: وفی کتاب ریاض المصائب: وکان ...].
(3)- [إلی هنا لم یرد فی الدّمعة].
(4)- [فی الدّمعة: حجر عمّه الحسین علیه السلام، وإلی هنا حکاه فی ذخیرة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 357
الطّریحی، المنتخب، 1/ 451/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 354؛ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 150
قد حضر مع عمّه الحسین علیه السلام وقعة الطّفّ، وهو غلام مراهق، للقتال مبارز، فقال عمّه علیه السلام: احتبس، فقال: واللَّه لا یکون ذلک أبداً، ولا أحبّ یسمّی علیَّ أنِّی قد فارقت عمِّی عند إحاطة القوم، فأقبل الحرّ بن کعب وأهوی علیه بالسّیف، فقال له: ویلک! ثکلتک أمّک یا ابن الخبیثة، أما تراقب اللَّه وتخشاه، وتنهی نفسک الأمّارة بالسُّوء عمّا أنت مصرّ علیه؟ فضربه بالسّیف، فقطع یده فبقیت معلّقة بالجلدة، فضمّه عمّه إلی صدره وهو یقول: یا ابن أخی! اصبر علی ما نزل بک من القضاء، واحتسب فی ذلک الخیر ونعیم دار الآخرة، فإنّ اللَّه عزّ وجلّ ملحقک بآبائک الصّالحین. «1»
ابن شدقم، تحفة لبّ اللّباب،/ 182- 183
«1»
__________________________________________________
(1)- به روایت شیخ مفید و سیّد ابن طاوس: عبداللَّه پسر امام حسن علیه السلام کودکی بود، چون عمّ بزرگوار خود را به آن حال مشاهده کرد، از خیمه محترم بیرون آمد و دوید تا به نزدیک عمّ نامدار خود رسید، زینب خاتون هرچند خواست که او را برگرداند قبول نکرد، در آن وقت حرملة بن کاهل- به روایت دیگر: أبجر ابن کعب- شمشیری حواله آن حضرت کرد، آن طفل معصوم گفت: «وای بر تو ای ولد زنا! می‌خواهی عمّ مرا بکشی؟» و آن طفل دست خود را پیش داشت که شمشیر بر آن امام کبیر نیاید، آن خارجی تیغ را فرود آورد و دست عبداللَّه را جدا کرد، آن طفل فریاد «یا عمّاه» برآورد، حضرت او را برکشید و فرمود: «ای پسر برادر! صبر کن که در همین ساعت در روضات جنان به پدران بزرگوار خود می‌رسی.»
پس حرمله حرامزاده تیری بر آن طفل معصوم زد و او را در دامن آن امام مظلوم شهید کرد، و مرغ روح مقدسش به آشیانه قدس پرواز کرد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 688
در این وقت، عبداللَّه بن حسن علیه السلام که در میان زنان می‌زیست و هنوز از حلم 1 خبری نداشت و مراهق نبود، چون عم خویش را به این حال نگریست، تاب و توان از وی برفت و آهنگ ملازمت خدمت کرد. از خیمه بیرون دوید تا خویشتن را به عمّ بزرگوار رساند. زینب عجلت کرد و او را بگرفت و از آن سوی امام علیه السلام ندا درداد که:
یا أختاه! إحبسیه.
«ای خواهر! عبداللَّه را نگه دار که در این میدان بلاانگیز درنیاید و خود را هدف تیر و تیغ ننماید.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 358
(قال) الشّیخ المفید: لمّا ضرب مالک بن النّسر الکندیّ بسیفه الحسین علی رأسه بعد أن شتمه، ألقی الحسین علیه السلام قلنسوته ودعا بخرقة وقلنسوة فشدّ رأسه بالخرقة ولبس القلنسوة واعتمّ علیها. رجع عنه شمر ومَن معه إلی مواضعهم، فمکث هنیئة، ثمّ عاد وعادوا إلیه وأحاطوا به، فخرج عبداللَّه بن الحسن من عند النِّساء وهو غلام لم یراهق، فشدّ
__________________________________________________
- زینب چند که در منع او شدت کرد، فایدتی به دست نشد.
فقال عبداللَّه: لا واللَّه لا أفارق عمِّی.
گفت: «سوگند به خدای که از عم خویش مفارقت نخواهم جست و قوت کرد و خود را از چنگ زینب رها ساخت و دوان دوان خویش را به حضرت حسین علیه السلام رساند.»
در این وقت، ابجر بن کعب تیغ برآهیخت تا بر حسین فرود آورد.
فقال له الغلام: ویلک! یا ابن الخبیثة! تقتل عمّی؟!
عبداللَّه گفت: «ای پسر زانیه! عم مرا خواهی کشت؟»
و ابجر چون تیغ فرود آورد، عبداللَّه دست خود را وقایه 2 عم خویش ساخت و شمشیر دست او را قطع کرد؛ چنان‌که با پوست زیرین بیاویخت. پس فریاد برداشت: «یا امّاه!»
حسین علیه السلام او را بگرفت و بر سینه خو برچسفانید.
وقال: یا ابن أخی! اصبر 3 ما نزل بک، واحتسب فی ذلک الخیر، فإنّ اللَّه تعالی یلحقک بآبائک الصّالحین.
فرمود: «ای فرزند برادر من! شکیبایی میکن بر آنچه بر تو فرود آمد و آن را از درِ خیر و خوبی به شمار گیر. هم‌اکنون خداوند تو را با پدران بزرگوار تو پیوسته می‌دارد.»
در این وقت، حرملة بن کاهل، همچنان‌که عبداللَّه در کنار حسین علیه السلام بود، خدنگی به سوی او روان کرد و آن تیر بر مقتل عبداللَّه آمد و درگذشت.
1. حلم: احتلام که علامت بلوغ است.
2. وقایه: جلوگیر، نگهدار.
3. در این‌جا، کلمه «علی» از قلم ناسخ افتاده است.
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 2/ 385- 386
و چون گروه اشقیا چندی درنگ کردند و دیگرباره به آن حضرت باز آمدند و بر وی احاطه کردند، عبداللَّه بن حسن بن علی علیهما السلام که این وقت پسری غیر مراهق بود، از خیمه زنان بیرون دوید. زینب تاخت و او را دریافت تا بازش دارد و از آن سوی امام علیه السلام ندا درداد: «ای خواهر! عبداللَّه را نگه دار!»
هرچند زینب در منعش بکوشید، فایده‌ای نکرد و عبداللَّه گفت: «سوگند به خدای، از عم خود مفارقت نجویم.»
و قوت کرد و خود را از دست زینب رها ساخت و بیامد تا پهلوی امام علیه السلام بایستاد.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السلام، 1/ 228
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 359
حتّی وقف إلی جنب عمّه الحسین علیه السلام، فلحقته زینب لتحبسه فأبی، فقال لها الحسین:
احبسیه یا أخیّه؛ فامتنع امتناعاً شدیداً، وقال: واللَّه لا أفارق عمِّی. وأهوی بحر بن کعب إلی الحسین بالسّیف، فقال له الغلام: ویلک یا ابن الخبیثة! أتقتل عمّی؟ فضربه بحر بالسّیف، فاتّقاه الغلام بیده، فأطنّها إلی الجلد فإذا هی معلّقة، فنادی الغلام: یا أمّاه! فأخذه الحسین علیه السلام وضمّه إلیه، وقال: یا ابن أخی! اصبر علی ما نزل بک، واحتسب فی ذلک الخیر، فإنّ اللَّه یلحقک بآبائک الصّالحین.
أبو الفرج: إنّ الّذی قتله حرملة بن الکاهل الأسدیّ.
السّماوی، إبصار العین،/ 38
علی أیّ حال، فقد اتّفق أهل السِّیَر والمقاتل من الفریقین أنّه کان غلاماً لم یراهق خرج من عند النِّساء یشتدّ حتّی وقف إلی جنب عمّه وهو صریع، فضربه أبجر بن کعب، وقیل: حرملة بن کاهل بالسّیف، فاتّقی الغلام الضّربة بیده، فأطنّها إلی الجلد، فضمّه الحسین علیه السلام إلیه حتّی مات وهو فی حجره.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 178
وهو غلام لم یراهق من عند النساء، قتله حرملة بن کاهل الأسدی.
وفی روایة أبی الفرج، عن حمزة بن بیض، قال: حدّثنی هانی بن ثبیت القایضی زمن خالد بن عبداللَّه، قال: کنت ممّن شهد الحسین علیه السلام، فإنِّی لواقف علی خیول إذ خرج غلام من آل الحسین علیه السلام مذعوراً یلتفت یمیناً وشمالًا فأقبل رجل منّا یرکض حتّی دنا منه، فمال عن فرسه فضربه بسیفه فقتله، فسألت: لمن الغلام؟ فقیل: عبداللَّه بن الحسن ابن علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
وفی کتاب الدرّ النّظیم: فخرج إلیهم عبداللَّه بن الحسن بن علیّ علیه السلام، وهو غلام لم یراهق، من عند النِّساء حتّی وقف إلی جنب الحسین علیه السلام وأهوی أبجر بن کعب، وقیل:
حرملة بن کاهل إلی الحسین علیه السلام، بالسّیف، فقال له الغلام: ویلک یا ابن الخبیثة! أتقتل عمِّی؟ فضربه أبجر بالسّیف، فاتّقاها الغلام بیده، فأطنّها إلی الجلد، فنادی الغلام:
یا أمّاه! فأخذه الحسین علیه السلام وضمّه إلیه [...] وقال الحسین علیه السلام: یا ابن أخی! اصبر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 360
علی ما نزل بک واحتسب فی ذلک الخیر، فإنّ اللَّه یلحقک بآبائک الصّالحین.
أقول: وکان هذا اللّعین من أمراء علیّ یوم صفّین کما ذکره نصر بن مزاحم فی کتابه، فقال له الغلام: ویلک یا ابن الخبیثة! أتقتل عمِّی؟ فضربه بالسّیف، فاتّقاه الغلام بیده وأطنّها إلی الجلد، فإذا یده معلّقة ونادی الغلام: یا أمّاه! فأخذه الحسین علیه السلام وضمّه إلیه وقال: یا ابن أخی! اصبر علی ما نزل بک واحتسب فی ذلک الخیر، فإنّ اللَّه یلحقک بآبائک الصّالحین، ثمّ رفع الحسین علیه السلام یده إلی السّماء، وقال: اللَّهمّ امسک علیهم قطر السّماء وامنعهم برکات الأرض، الخبر.
أقول: وفی بعض کتب السِّیَر والمقاتل لم یذکر أنّ رامیه حرملة بن کاهل، وهو غیر مناف لما ذکرناه، وعلی فرض المنافاة فالمعتمد هی الزّیادة، واللَّه یعلم.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 149، 150، 151
ثمّ إنّهم لبثوا هینئة وعادوا إلی الحسین، وأحاطوا به وهو جالس علی الأرض لا یستطیع النّهوض، فنظر عبداللَّه بن الحسن السّبط علیه السلام [...] إلی عمِّه وقد أحدق به القوم، فأقبل یشتدّ نحو عمّه، وأرادت زینب حبسه، فأفلت منها وجاء إلی عمِّه، وأهوی بحر بن کعب بالسّیف لیضرب الحسین، فصاح الغلام: یا ابن الخبیثة! أتضرب عمِّی؟
فضربه واتّقاها الغلام بیده، فأطنّها إلی الجلد فإذا هی معلّقة، فصاح الغلام: یا عمّاه! ووقع فی حجر الحسین، فضمّه إلیه وقال: یا ابن أخی! اصبر علی ما نزل بک واحتسب فی ذلک الخیر، فإنّ اللَّه تعالی یلحقک بآبائک الصّالحین.
ورمی الغلام حرملة بن کاهل بسهم فذبحه وهو فی حجر عمّه. «1»
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 354
«1»
__________________________________________________
(1)- طبری گفته: در حدیث ابو مخنف است که شمرده تن پیادگان اهل کوفه را برداشت و به سوی خیمه زنان حسین روان شد و میان آن‌حضرت و حرمش حایل شد. حسین فرمود: «وای بر شما! گر دین ندارید واز معاد نمی‌هراسید، در دنیای خود از آزادگان باشید و شرافتمند، اراذل و نفهمان خود را از حرم من باز دارید.»
شمر گفت: «ای پسر فاطمه! حق با تو است.»
و با رجاله خود که ابو الجنوب به نام عبدالرحمان جعفی و قشعم بن عمرو بن یزید جعفی و صالح بن وهب یزنی و سنان بن انس نخعی و خولی بن یزید اصبحی با آن‌ها بودند، به سوی حسین برگشتند. شمر آن‌ها را به قتل حسین تشویق می‌کرد. به ابو الجنوب که غرق اسلحه بود، گفت: «تو اقدام کن!»
جواب داد: «چرا خودت اقدام نکنی؟»
شمر گفت: «به من چنین جواب گویی؟»
گفت: «تو به من دستور می‌دهی؟»
همدیگر را دشنام دادند. ابو الجنوب که مرد شجاعی بود، به او گفت: «به خدا می‌خواهم این نیزه را در چشمت بتابم.»
شمر از او دست برداشت و گفت: «به خدا اگر توانستم ضربتی بر تو خواهم زد.»
گوید: شمر با پیادگان به آن حضرت رو آورد و آن حضرت بر آن‌ها حمله می‌کرد و آن‌ها را می‌شکافت. و به سختی گرد او را گرفتند. از میان خیمه حرم پسربچه‌ای رو به حسین دوید و به خواهرش زینب فرمود: «او را نگه دار.»
و آن پسرک باز نایستاد و دوید و خود را به حسین رسانید و پهلویش ایستاد.
شیخ مفید رحمه الله او را عبداللَّه بن حسن دانسته [است]. آن پسربچه گفت: «به خدا از عمویم جدا نشوم.»
ابجر بن کعب شمشیری حواله حسین کرد. آن پسرک گفت: «وای بر تو ای زاده بدطینت! می‌خواهی عمویم را بکشی؟!»
آن ملعون شمشیر حواله او کرد و دست جلو آن گرفت و دستش قطع شد و به پوست آویخت و فریاد کشید: «ای مادر! به دادم برس.»
حسین او را در آغوش کشید و فرمود: «برادرزاده! بر این بلا صبر کن و آن را خیر خود دان. تو هم به پدران نیکت رسول خدا و علی بن ابی‌طالب و به حمزه و حسن بن علی علیه السلام ملحق می‌شوی.»
سید گوید: حرمله تیری به او زد و او را کشت، او در دامن عمویش حسین بود.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 166- 167
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 361
قالوا: وخرج عبداللَّه بن الحسن بن علیّ علیه السلام- وهو غلام لم یراهق- من عند النِّساء یشتدّ نحو الحسین- حینما رأی القوم قد أحدقوا به- فصاح الحسین بأخته العقیلة زینب:
«احبسیه یا أختاه».
فلحقته زینب وأرادت حبسه وردّه إلی الخیمة. فأفلت من بین یدیها، وأبی علیها وامتنع امتناعاً شدیداً، وقال: «لا واللَّه لا أفارق عمّی». فجاء حتّی وقف إلی جنب عمّه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 362
الحسین- وهو صریع علی وجه الأرض-.
وبینما هو کذلک إذ جاء أبجر بن کعب- وقیل حرملة بن کاهل- وأهوی إلی الحسین بالسّیف لیضربه. فصاح الغلام به: ویلک یابن الخبیثة، أتقتل عمّی؟.
فضربه أبجر بالسّیف، فاتّقاها الغلام بیده، فأطنّها إلی الجلد، فإذا هی معلّقة، فصاح الغلام: یا عمّاه!
فأخذه الحسین وضمّه إلی صدره، وقال: «یا ابن أخی! اصبر علی ما نزل بک، واحتسب فی ذلک الخیر، فإنّ اللَّه تعالی یلحقک بآبائک الصّالحین».
فرماه حرملة بن کاهل الأسدیّ بسهم فذبحه، وهو فی حجر عمّه الحسین.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 447- 448
ذکره الخوارزمی وغیره من أرباب المقاتل آخر الشّهداء من أهل البیت، لأنّه قتل علی صدر عمّه الحسین علیه السلام- وهو صریع علی الرّمضاء- ضربه أبجر بن کعب بالسّیف علی یده فأطنّها إلی الجلدة فإذا هی معلّقة، ورماه حرملة بن کاهل الأسدیّ بسهم فذبحه- کما عن لهوف ابن طاوس وغیره- وورد ذکره فی (الزّیارة والإرشاد والطّبریّ والأصفهانیّ والخوارزمیّ والمسعودیّ).
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 355
وخرجت زینب بنت علیّ [علیه السلام] وهی تنادی: وا ابن أخاه! وا نور عیناه! لیت الموت أعدمنی الحیاة.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 464
وعبداللَّه بن الحسن علیه السلام فإنّه خرج إلی عمّه الحسین یستلّ وعمّته زینب تمانعه، فلم یمتنع حتّی وصل إلی عمّه، فرآه صریعاً فوقف إلی جنبه ورأی بحر بن کلب یرید ضربه، فصاح به: أتضرب عمِّی یا ابن الخبیثة؟! فقصده بالضّربة وقتله. «1»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 417
«1»
__________________________________________________
(1)- در عاشر بحار می‌فرماید: فخرج عبداللَّه بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام وهو غلام لم یراهق-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 363
__________________________________________________
- من عند النِّساء یشتدّ حتّی وقف إلی جنب عمّه الحسین، فصاح الحسین علیه السلام: یا أختاه! احبسیه. فقال عبداللَّه: لا واللَّه لا أفارق عمّی إلی آخره.
در ناسخ گوید: عبداللَّه بن الحسن که در میان زنان می‌زیست و هنوز از حلم خبری نداشت و مراهق نبود، چون عم خویش را به این حال نگریست، تاب و توان از وی برفت و آهنگ ملازمت خدمت عمو کرد. از خیمه بیرون دوید تا خویشتن را به عم بزرگوار خویش رساند. زینب عجلت کرد و او را بگرفت و از آن سوی امام علیه السلام ندا درداد که: «یا أختاه! احبسیه؛ ای خواهر! عبداللَّه را نگه دار» که در این میدان بلاانگیز درنیاید و خود را هدف تیر و تیغ ننماید.
زینب چند که در منع او شدت کرد، فایدتی به دست نشد. عبداللَّه گفت: «سوگند به خدای که از عم خود جدا نشوم.» و قوت کرد و خود را از دست زینب رها ساخت و دوان دوان خود را به حسین رساند. در این وقت ابجر بن کعب تیغ برانگیخت تا بر حسین فرود آورد. عبداللَّه دست خود را وقایه عم خویش ساخت و شمشیر دست او را قطع کرد. چنان‌که با پوست زیرین بیاویخت. پس فریاد برداشت که: «یا امّاه! دستم را بریدند.»
حسین علیه السلام او را بگرفت و به سینه خود چسبانید و قال: «یابن أخی! اصبر علی ما نزل بک واحتسب فی ذلک الخیر، فإنّ اللَّه تعالی یلحقک بآبائک الصّالحین».
فرمود: «ای فرزند برادر من! شکیبایی می‌کن بر آنچه بر تو فرود آمد و آن را از در خیر و خوبی بشمار که هم‌اکنون خداوند تو را با پدران بزرگوار تو پیوسته می‌دارد.»
این وقت حرملة بن کاهل همچنان‌که عبداللَّه در کنار حسین بود، خدنگی به سوی او روان و او را شهید کرد.
محلاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 91- 92
قاتل او: «حرملة بن کاهل اسدی» با تیراندازی به طرف او، او را به شهادت رساند.
عبداللَّه بن حسن درحالی که بیهوش بود، در آغوش امام حسین از دنیا رفت.
هنگامی که «بحر بن کعب» خواست با شمشیر امام حسین را به قتل برساند، عبداللَّه بن حسن، دستش را پیش برد و جلو ضربت شمشیر او را گرفت. شمشیر با دست او برخورد کرد و دستش را قطع نمود.
هاشم زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 127- 128
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 364

دعاء الإمام علیه السلام علی قاتلیه (لعنهم اللَّه)

قال أبو مخنف: حدّثنی سلیمان بن أبی راشد، عن حمید بن مسلم، قال: سمعت الحسین یومئذ وهو یقول: «1» اللَّهمّ «2» أمسک عنهم قطر السّماء، وامنعهم برکات الأرض «1»، اللَّهمّ فإن متّعتهم إلی حین ففرِّقهم فرقاً، واجعلهم طرائق قدداً، ولا تُرضِ عنهم الولاة أبداً، فإنّهم دعونا لینصرونا، فعدوا علینا فقتلونا. قال: وضارب الرّجّالة حتّی انکشفوا عنه. «3»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 451/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 359- 360؛ المیانجی، العیون العبری،/ 184، مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 294- 295؛ النویری، نهایة الإرب، 20/ 459
ثمّ رفع الحسین علیه السلام یده وقال: اللَّهمّ «4» فإن متّعتهم إلی حین ففرِّقهم فرقاً، واجعلهم طرایق قدداً، ولاتُرضِ الولاة عنهم «5» أبداً، فإنّهم دعونا لینصرونا ثمّ عدوا علینا، فقتلونا. «6»
المفید، الإرشاد، 2/ 115/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 354؛ القمی، نفس
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی نفس المهموم،/ 359 والمعالی، 1/ 464 والعیون،/ 184].
(2)- [فی الکامل ونهایة الإرب مکانهما: وقال الحسین: اللّهمّ ...].
(3)- حمید بن مسلم گوید: آن روز شنیدم که حسین می‌گفت: «خدایا! قطره‌های آسمان را از آن‌ها بدار و از برکات زمین محرومشان کن. اگر تا مدتی بهره‌مندشان می‌کنی آن‌ها را به گروه‌ها پراکنده کن که دسته‌های جدا باشند و هرگز ولایتداران از آن‌ها خشنود نباشند که ما را دعوت کردند تا یاریمان کنند اما به ما تاختند و خونمان را بریختند.»
گوید: آن‌گاه با پیادگان چندان بجنگید که عقب رفتند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3059
(4)- [زاد فی نفس المهموم والعیون: اللّهمّ أمسک عنهم قطر السماء، وامنعهم برکات الأرض].
(5)- [فی المطبوع: منهم، وفی الدّمعة والمعالی: عنه].
(6)- سپس حسین علیه السلام دست به سوی آسمان بلند کرده گفت: «بار خدایا! اگر این مردم را تا زمانی بهره زندگی داده‌ای، پس ایشان را به سختی پراکنده ساز، و گروههایی پراکنده‌دل ساز، و هیچ فرمانروانی را هرگز از ایشان خوشنود منما، زیرا که اینان ما را خواندند که یاریمان کنند سپس به دشمنی ما برخاسته ما را کشتند.»
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 115
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 365
المهموم،/ 359- 360؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 464؛ المیانجی، العیون العبری،/ 184؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 249؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 244
فقال الحسین علیه السلام: اللَّهمّ إن متّعتهم إلی حین ففرِّقهم فرقاً، واجعلهم طرائق قدداً، ولا تُرضِ عنهم أبداً.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 39
ثمّ إنّه علیه السلام رفع یدیه إلی السّماء، وقال: اللَّهمّ فإن متّعتهم إلی حین، ففرِّقهم فرقاً فرقاً، واجعلهم طرائق قدداً، ولا ترض عنهم أبداً، فإنّهم دعونا لینصرونا ثمّ عدوا علینا.
ابن شدقم، تحفة لبّ اللّباب،/ 183
ثمّ رفع الحسین علیه السلام یدیه إلی السّماء وقال: اللَّهمّ أمسک علیهم قطر السّماء وامنعهم برکات الأرض، اللَّهمّ فإن متّعتهم إلی حین، ففرِّقهم بدداً، واجعلهم طرائق قدداً، ولا تُرضِ الولاة عنهم أبداً، فإنّهم دعونا لینصرونا، ثمّ عدوا علینا، فقتلونا. «1»
السّماوی، إبصار العین،/ 38
ورفع یدیه قائلًا: اللَّهمّ إن متّعتهم إلی حین ففرِّقهم تفریقاً، واجعلهم طرائق قدداً، ولا تُرضِ الولاة عنهم أبداً، فإنّهم دعونا لینصرونا ثمّ عدوا علینا یقاتلونا.
وبقیَ الحسین مطروحاً ملیّاً، ولو شاؤوا أن یقتلوه لفعلوا، إلّاأن کلّ قبیلة تتّکل علی غیرها وتکره الإقدام.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 355- 356
فرفع الحسین علیه السلام یدیه إلی السّماء قائلًا: «اللَّهمّ إن متّعتهم إلی حین، ففرِّقهم فرقاً، واجعلهم طرائق قدداً، ولا تُرضِ الولاة عنهم أبداً، فإنّهم دعونا لینصرونا فعدوا علینا یقاتلوننا».
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 448
__________________________________________________
(1)- سپس دست به دعا برداشت و فرمود: «بار خدایا! باران آسمان و برکات زمین را از آن‌ها دریغ دار. بار خدایا! اگر چند صباحی بهره به آن‌ها دادی آن‌ها را پراکنده کن و از میان بردار و همیشه ناپسند حاکمان دار زیرا آن‌ها ما را دعوت کردند تا یاری کنند سپس بر ما شوریدند و ما را کشتند.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 167
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 366

ردّ فعل أمّه علیه السلام‌

وعبداللَّه بن الحسن: فإنّ أمّه بنت الشّلیل البجلیّة. واقفة تنظر إلیه.
السّماوی، إبصار العین،/ 130/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 416
من الدُّرّ النّظیم: وأمّه واقفة بباب الخیمة تنظر إلیه.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 150
وفی بعض الکتب: لمّا قطعت یده التفت الصّبیّ إلی الخیمة ونادی: یا أمّاه! قد قطعوا یدی. فخرجت أمّه وهی تنادی: وا ولداه! وا قرّة عیناه.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 464
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 367

مصیر قاتله (لعنه اللَّه)

ولمّا بقی الحسین فی ثلاثة نفر أو أربعة، دعا بسراویل محشوّة فلبسها.
فذکروا أنّ بحر بن کعب التّیمیّ سلبه إیّاها حین قتل؛ فکانت یداه فی الشّتاء تنضحان الماء وفی الصّیف ییبسان فکأنّهما عودان «1».
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 408، أنساب الأشراف، 3/ 202
قال: ولمّا بقی «2» الحسین فی ثلاثة رهط أو أربعة، دعا بسراویل محقّقة «3» یلمع فیها البصر، یمانیّ محقّق، ففزره ونکثه «4» لکیلا یسلبه، فقال له بعض أصحابه: لو لبست تحته تُبّاناً «5»! قال: ذلک ثوب مذلّة، ولا ینبغی لی أن ألبسه؛ قال: فلمّا قُتِل أقبل بحر بن کعب، فسلبه إیّاه فترکه مجرّداً.
قال أبو مخنف: فحدّثنی عمرو بن شعیب، عن محمّد بن عبدالرّحمان أنّ یدی بحر بن کعب کانتا فی الشّتاء تنضحان الماء، وفی الصّیف تیبسان کأ نّهما عود. «6»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 451/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 360- 361
__________________________________________________
(1)- [راجع حول قاتله «حرملة» ج 9 موسوعة الإمام الحسین علیه السلام ص 564- 578].
(2)- [زاد فی نفس المهموم: مع].
(3)- ثوب محقّق: محکم النّسج.
(4)- نکثه، أی نقض نسجه.
(5)- التُّبّان کرمّان: سراویل صغیرة مقدار شبر یستر العورة.
(6)- گوید: و چون حسین با سه چهار کس بماند، جامه زیری خواست که خوش‌بافت بود و شفاف؛ یمنی و خوش‌بافت که آن را بدرید و پاره کرد که از او درنیارند. یکی از یارانش گفت: «بهتر است جامه زیرکوتاهی زیر آن بپوشی.»
گفت: «این جامه مذلّت است که پوشیدن آن شایسته من نیست.»
گوید: و چون کشته شد، بحر بن کعب بیامد و آن را درآورد و وی را برهنه واگذاشت.
محمد بن عبدالرحمان گوید: در زمستان، دست‌های بحر بن کعب آب می‌ریخت و در تابستان خشک می‌شد؛ گویی چوب بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3059
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 368
وحملت الرّجّالة یمیناً وشمالًا علی مَن کان بقی مع الحسین علیه السلام فقتلوهم حتّی لم یبق معه إلّاثلاثة نفر أو أربعة، فلمّا رأی ذلک الحسین علیه السلام دعا بسراویل «1» یمانیّة یلمع فیها البصر «1» ففزّرها ثمّ لبسها، وإنّما فزّرها لکیلا «2» یُسلبها بعد قتله «3»، فلمّا قتل الحسین علیه السلام عمد أبجر بن کعب إلیه فسلبه السّراویل وترکه مجرّداً، وکانت یدا أبجر بن کعب (لعنه اللَّه) بعد ذلک تتیبّسان فی الصّیف حتّی کأ نّهما عودان وترطبان فی الشّتاء فتنضحان دماً وقیحاً إلی أن أهلکه اللَّه «4». «5»
المفید، الإرشاد، 2/ 115/ عنه: الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 262؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 244
ولمّا بقی الحسین فی ثلاثة أو أربعة، دعا بسراویل ففزّره ونکثه لئلّا یُسلبه، فقال له بعضهم: لو لبست تحته التُّبّان. قال: ذلک ثوب مذلّة ولا ینبغی [لی] أن ألبسه، فلمّا قتل سلبه بحر بن کعب، وکانت «6» یداه فی الشّتاء تنضحان بالماء وفی الصّیف تیبسان کأنّهما عود.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 295/ مثله النویری، نهایة الإرب، 20/ 459- 460
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی إعلام الوری].
(2)- [أضاف فی إعلام الوری: یطمع أحد].
(3)- [فی الأنوار مکانه: قال مؤلِّف هذا الکتاب عفا اللَّه عنه: قد تقدّم أنّهم أوطأوه الخیل، ولا منافاة بینهما لجواز أن یکون فی یوم مجی‌ء الأسد لم یوطِؤوه الخیل وأوطأوه بعد ذلک. وفی إرشاد المفید رحمه الله: انّه لمّا لم یبق أحد مع الحسین علیه السلام دعا بسراویل یمان یلمع فیه البصر ففرزه (فغرزه) لکیلا یسلب من بعد قتله ...].
(4)- [زاد فی الأنوار: والأخبار الواردة بهذا المضمون کثیرة جدّاً].
(5)- و پیادگان لشگر ابن سعد از راست و چپ بر باقیماندگان از یاران حسین علیه السلام حمله‌ور شدند و آنان را کشتند تا این‌که جز سه تن یا چهار تن برای آن‌حضرت به جای نماند. حسین علیه السلام که چنین دید، زیرجامه یمانی بخواست (و چنان درخشندگی داشت) که چشم را خیره می‌کرد و آن را پاره کرد و پوشید و برای آن پاره کرد که پس از کشتنش آن را از تنش بیرون نکنند. ولی چون حسین علیه السلام کشته شد، ابجر بن کعب آن را بربود و آن بزرگوار را برهنه گذارد. دو دست (این مرد پلید یعنی) ابجر بن کعب لعنه اللَّه پس از واقعه کربلا در تابستان خشک می‌شد؛ بدانسان که مانند دو چوب خشک بود و در زمستان تازه می‌شود و خون و چرک از آن می‌آمد و به همین حال بود تا خدا نابودش کرد.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 115
(6)- [فی نهایة الإرب مکانه: وسُلِبَ الحسین ما کان علیه، فأخذ سراویله بحر بن کعب، فکانت ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 369
وحمل الرّجّالة یمیناً وشمالًا علی مَن بقی معه، فقتلوهم فلم یبق معه سوی ثلاثة نفر، فلمّا رأی ذلک دعا بسراویل یلمع فیه البصر ففزّره لئلّا یُسلب بعد قتله، فلمّا قُتِل سلبها بحر بن کعب، فکانت یداه تیبسان فی الصّیف کأنّهما عودان وتترطّبان فی الشّتاء فتنضحان دماً وقیحاً إلی أن هلک.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 39
ثمّ إنّ شمر بن ذی الجوشن حمل علی فسطاط الحسین فطعنه بالرّمح، ثمّ قال: علیَّ بالنّار أحرقه علی مَنْ فیه. فقال له الحسین علیه السلام: یا ابن ذی الجوشن! أنت الدّاعی بالنّار لتحرق علی أهلی؟! أحرقک اللَّه بالنّار. وجاء شبث فوبّخه فاستحیی وانصرف.
قال الرّاوی: وقال الحسین علیه السلام: ابغوا لی ثوباً لا یُرغب فیه أجعله تحت ثیابی لئلّا أُجرّد منه «1»، فاتیَ بتبّان، فقال: لا، ذاک لباس مَن ضربت علیه الذِّلّة، فأخذ ثوباً خلقاً فخرّقه وجعله تحت ثیابه، فلمّا قُتِل علیه السلام جرّدوه منه، ثمّ استدعی الحسین علیه السلام بسراویل من حبرة، ففرّزها ولبسها، وإنّما فرّزها لئلّا یُسلبها، فلمّا قُتل علیه السلام سلبها «2» بحر بن کعب (لعنه اللَّه) وترک الحسین (صلوات اللَّه علیه) مجرّداً، فکانت یدا بحر بعد ذلک تیبسان فی الصّیف کأنّهما عودان یابسان «3»، وتترطّبان فی الشّتاء فتنضحان دماً وقیحاً إلی أن أهلکه اللَّه تعالی. «4»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 113- 114/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 54؛ البحرانی، العوالم، 17/ 297؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 26- 27
«4»
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی المعالی].
(2)- [زاد فی المعالی: أبحر أو].
(3)- [لم یرد فی البحار].
(4)- سپس شمر بن ذی الجوشن به خیمه‌های حسین حمله کرد و نیزه‌اش را به خیمه فرو برد و سپس گفت: «آتشی بیاورید تا خیمه و هرکه در آن است، به آتش بسوزانم.»
حسین علیه السلام فرمود: «فرزند ذی الجوشن! این تو هستی که برای سوزاندن خانواده من آتش می‌طلبی؟ خدایت به آتش بسوزاند.»
شبث آمد و شمر را بر این کار سرزنش نمود. او هم خجلت‌زده بازگشت.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 370
(وروی) أبو مخنف وغیره: أنّ یدی بحر هذا کانتا تنضحان فی الصّیف الماء وتیبسان فی الشّتاء کأنّهما العود. ویمضی فی بعض الکتب ویجری علی بعض الألسن أبحر بن کعب وهو غلط وتصحیف. «1»
السّماوی، إبصار العین،/ 38
__________________________________________________
- راوی گفت: حسین علیه السلام فرمود: جامه‌ای که مورد رغبت کسی نباشد، به من بدهید که از زیر لباس‌های خود بپوشم تا مگر آن را از تنم بیرون نیاورند.»
شلوار کوتاهی به حضورش آوردند، فرمود: «نه! این جامه کسی است که ذلت و خواری دامنگیرش شده باشد.» پس جامه کهنه دیگری را گرفت و پاره پاره کرد و زیر جامه‌هایش پوشید؛ ولی وقتی کشته شد، بدنش از آن جامه نیز برهنه بود. سپس پارچه ازاری که بافت یمن بود، خواست و پاره کرد و پوشید و به این منظور پاره‌اش کرد که به غارت نبرند؛ ولی وقتی کشته شد، بحر بن کعب لعین به یغمایش برد و حسین را برهنه گذاشت و پس از این جنایت، هردو دستِ بحر، در تابستان همچون دو چوب خشک می‌خشکید و در زمستان، چرک و خون از آن‌ها جاری بود تا آن که به هلاکت رسید.
فهری، ترجمه لهوف،/ 123- 124
آورده‌اند که: أبحر بن کعب سراویل امام حسین را از پایش بیرون کشید، و از دست‌های وی در زمستان خون و ریم روان گشتی و در تابستان هر دو دست وی مانند چوب خشک می‌شد.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 169
(1)- مفید گوید: پیادگان از چپ و راست به همراهان حسین حمله کردند و آن‌ها را کشتند تا جز سه چهار کس نماند.
طبری و جزری نیز گفته‌اند: چون حسین با سه چهار کس ماند، پیراهن بلند حاشیه‌داری خواست که چشم را خیره می‌ساخت. یمنی‌باف بود و عقیق‌دوز و آن را از چند جا درید تا از تنش نربایند. یکی از اصحابش گفت: «کاش تنبانی می‌پوشیدی زیر لباس.»
فرمود: «آن جامه خواری است و پوشیدنش بر من شایسته نیست.»
گوید: «چون کشته شد، بحر بن کعب آن پیراهن را از تنش ربود و برهنه‌اش نمود.»
وی گوید: «عمرو بن شعیب از محمد بن عبدالرحمان باز گفت که دو دست بحر بن کعب در زمستان زردابه می‌جوشانیدند و در تابستان چون دو چوب خشک بودند.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 167
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 371

زیارته فی أوّل رجب والنّصف من شعبان‌

السّلام علی عبیداللَّه بن الحسن.
الشهید الأوّل، المزار، 1/ 177
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 372
وبعد:
عدّ «عبداللَّه» من ولد الإمام الحسن المجتبی علیه السلام
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 304- 305، أنساب الأشراف، 3/ 73/ عنه:
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 201
الدّولابی، الذّرِّیّة الطّاهرة،/ 106
تاریخ أهل البیت «1»،/ 100/ ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 18
الخصیبی، الهدایة الکبری «2»،/ 183
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 63
المفید، الإرشاد، 2/ 16/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 576؛ العلّامة الحلِّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 441- 442؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166؛ المجلسی، البحار، 44/ 163؛ البحرانی، العوالم، 16/ 305؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 336؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 250؛ خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 32، تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 69؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 58- 59
المجدی،/ 19
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 103
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 342
ابن الخشّاب، تاریخ موالید الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 174/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 576؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 249- 250
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 70 (ط بیروت)،/ 244/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 575- 576؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 340
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 106
__________________________________________________
(1)- [ویذکر فیه شخصین باسم: عبداللَّه].
(2)- [وهو یذکر عبداللَّه وعبیداللَّه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 373
سبط بن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 214/ عنه: الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 201
الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 580
محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 143/ عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 293- 294
رضی الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 352
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 187 (ط دار الفکر)، 4/ 401
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 88
المقریزی، اتّعاظ الحنفاء،/ 8
محمّدکاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة،/ 45
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 294
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 32 (عبداللَّه اکبر)
مدرسی، جنات الخلود،/ 20
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 270
الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 88
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 456
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 374
عدّ أمّ «عبداللَّه» أمّ ولد وأخویه القاسم وأبو بکر/ عمرو
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 28/ عنه: سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 214- 215؛ مثله آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 296 (علی قوله أخواه القاسم وأبو بکر)
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 304- 305، أنساب الأشراف، 3/ 73 (علی قوله أخوه حسین الأثرم وأمّهما ظمیاء أمّ ولد)
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 179
المفید، الإرشاد، 2/ 16/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 576؛ العلّامة الحلِّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 441- 442؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166؛ المجلسی، البحار، 44/ 163؛ البحرانی، العوالم، 16/ 305؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 336؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 250؛ خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 32؛ تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 69؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 58- 59 (علی قوله، أخواه:
القاسم وعمرو)
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 212/ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 373 (علی قوله، أخواه: القاسم وعمرو)
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 342
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 29- 30/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 168- 169؛ البحرانی، العوالم، 16/ 306؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 323؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 32- 33 (علی قوله، أخواه: القاسم وعمرو)
رضی الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 352 (علی قوله، أخواه: القاسم وعمرو)
القمی، نفس المهموم،/ 680
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 563
التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 119 (علی قوله، أمّه أمّ ولد)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 375
عدّه من الشّهداء علیهم السلام عند:
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 28/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 13؛ سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 215
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 490، 491/ عنه: المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 268
الطّبری، التّاریخ، 5/ 468
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 71
المسعودی، التّنبیه والإشراف،/ 304
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 309، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 558
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 180
المفید، الإرشاد، 2/ 129- 130/ عنه: الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 263
المفید، الإرشاد، 2/ 23/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 580؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166؛ المجلسی، البحار، 44/ 167؛ البحرانی، العوالم، 16/ 311؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 340؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 250؛ القمی، نفس المهموم،/ 680
أبو طالب الزّیدی، الإفادة،/ 52/ عنه: مجد الدّین الیمنی، التّحف،/ 56
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 39
المجدی،/ 19
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 212/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 163؛ البحرانی، العوالم، 16/ 305؛ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 373
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 250، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 108
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 46- 47
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 30/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 169؛ البحرانی، العوالم، 16/ 306؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 323؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 33
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 376
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 112/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 62- 63؛ البحرانی، العوالم، 17/ 343؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 20؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 462؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 241؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 329- 330
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 106
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 254
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 303
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 446
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 59
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 462
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 187 (ط دار الفکر)، 4/ 401
الزّرندی، درر السّمطین،/ 218
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 189
المقریزی، اتّعاظ الحنفاء،/ 8
المخزومی، صحاح الأخبار،/ 30
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 294
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 33، 34
الطّریحی، المنتخب، 1/ 37
مجلسی، جلاء العیون،/ 695
مدرسی، جنات الخلود،/ 20
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 233، 463
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 276
سپهر «1»، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 2/ 323، 326
__________________________________________________
(1)- [عدّه عبداللَّه الأکبر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 377
الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 90
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 610
آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 296
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 354- 355، (والهامش) 1
المازندرانی «1»، معالی السّبطین، 1/ 456
__________________________________________________
(1)- [عدّه عبداللَّه الأکبر المکنّی بأبی بکر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 378
عدّه من الأسراء عند:
القاضی النّعمان «1»، شرح الأخبار، 3/ 197
__________________________________________________
(1)- [تفرّد به القاضی النّعمان، ولکنّه علی قول أکثر المؤرِّخین هو من الشّهداء علیهم السلام، وعدّوا الحسن بن الحسن وعمرو بن الحسن من الأسراء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 379
عدّ «عبداللَّه الأصغر» من ولد الإمام الحسن المجتبی علیه السلام، وأمّه زینب بنت سبیع بن عبداللَّه أخی جریر بن عبداللَّه:
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 28/ عنه: سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 215
تاریخ أهل البیت،/ 100/ ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 18
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 32
مدرسی، جنات الخلود،/ 20
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 270
الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 88
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 456
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 380
عدّه فی جملة الشّهداء علیهم السلام عند:
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 332
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 2/ 323، 326
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 610
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 354- 355 (والهامش)،/ 355
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 456
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 381

أحمد بن الحسن علیهما السلام‌

اشاره

موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 383

سماته العائلیّة

أحمد بن الحسن بن أمیر المؤمنین علیهم السلام، أمّه أمّ بشر بنت أبی مسعود الأنصاریّ.
خرج مع عمّه الحسین هو وأمّه وأخوه القاسم وأختاه أمّ الحسن وأمّ الخیر إلی مکّة ثمّ إلی کربلاء.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 103
ومنهم أحمد بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام علی ما رواه محمّد بن مسلم بن قتیبة فی کتاب المعارف، والحسین بن الحسن فی کتاب تاریخ الخمیس. قال: أحمد بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام وأختاه أمّ الحسن وأمّ الخیر، أمّهم أمّ بشر بنت أبی مسعود الأنصاریّ واسمه عقبة بن عمر، وخرج مع عمِّه الحسین بن علیّ علیه السلام هو وأمّه وأختاه من المدینة إلی مکّة ثمّ إلی کربلاء.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 165/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 247
وفی بعض المقاتل: إنّ أحمد بن الحسن المجتبی علیه السلام قُتل مع الحسین علیه السلام [...] «1» ورواه المجلسیّ أیضاً فی (البحار) «1» وله أختان من أمّه: أمّ الحسن وأمّ الحسین سحقتا یوم الطّفّ بعد شهادة الحسین علیه السلام لمّا هجم القوم علی المخیّم للسّلب، أمّهم أمّ بشر بنت المسعود الأنصاریّ، وقیل: الخزرجیّ، جاءت معهم حتّی أتت کربلا، وذکره الذّهبیّ فی کتاب التّجیّد، انتهی.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 89- 90/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 345
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 384

عمره علیه السلام‌

وله من العمر ستّة عشر سنة.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 81/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 318؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 305؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 455، 2/ 89، 236؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 165؛ مثله ابن الأمیر الحاج، شرح شافیة أبی فراس،/ 369؛ المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 103، الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 345
وهو ابن سبعة عشر سنة. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 44
__________________________________________________
(1)- و او را سنین عمر از شانزده افزون نبود.
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 2/ 331
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 385

شهادته علیه السلام‌

وبرز من بعده [القاسم] أخوه أحمد «1» [...] فحمل علی القوم ولم یزل یقاتل «2» حتّی قتل «3» ثمانین فارساً ورجع إلی «4» الحسین علیه السلام، وقد غارت عیناه «5» من شدّة العطش، فنادی «6»:
یا عمّاه! هل «7» من شربة ماء «8» أُبرِّد بها کبدی «7» وأتقوّی بها علی أعداء اللَّه «9» ورسوله صلی الله علیه و آله و سلم «9»؟! فقال له الحسین علیه السلام: «10» یا ابن أخی «10»! اصبر قلیلًا حتّی «11» تلقی جدّک رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم فیسقیک شربة من «12» الماء لا تظمأ بعدها أبداً. فرجع الغلام إلی القوم، فحمل علیهم وأنشأ یقول:
اصبر قلیلًا فالمنی بعد العطش فإنّ روحی فی الجهاد تنکمش
لا أرهب الموت إذ الموت وحش ولم أکن عند اللِّقاء ذا رعش
قال: ثمّ حمل علی القوم، «13» فقتل منهم خمسین فارساً وهو یرتجز «13» ویقول:
__________________________________________________
(1)- [شرح الشّافیة: محمّد].
(2)- [إلی هنا لم یرد فی المعالی].
(3)- [زاد فی الدّمعة: من القوم].
(4)- [زاد فی شرح الشّافیة والدّمعة: عمّه].
(5)- [زاد فی شرح الشّافیة والدّمعة: فی أمّ رأسه].
(6)- [فی شرح الشّافیة والدّمعة: وهو ینادی].
(7- 7) [فی شرح الشّافیة والدّمعة: شربة من الماء].
(8)- [لم یرد فی المعالی].
(9- 9) [لم یرد فی شرح الشّافیة وفی الدّمعة: تعالی].
(10- 10) [لم یرد فی شرح الشّافیة والدّمعة].
(11)- [شرح الشّافیة:- یا بنیّ-].
(12) (12*) [شرح الشّافیة: الکوثر، فرجع إلی القتال، ثمّ حمل علی القوم فقتل جماعة، ثمّ حمل أخری، فقاتل حتّی قُتِل رضی الله عنه].
(13- 13) [الدّمعة: فی أثر شعره وأنشد بهذه الأبیات یقول:].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 386
إلیکم من بنی المختار ضرباً یشیب لهوله «1» رأس الرّضیع
یبید معاشر الکفّار جمعاً بکلِّ مهنّد عضب قطیع
ثمّ حمل علی القوم، فقتل منهم ستِّین فارساً، ثمّ قُتِل رحمه الله (12*) «2».
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 80- 81/ عنه: ابن الأمیر الحاج، شرح شافیة أبی فراس،/ 369- 370؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 318؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 455
ذکر جمع من أصحاب المقاتل: ثمّ برز أحمد بن الحسن أخو القاسم [...] وهو یقول:
إنِّی أنا نجل الإمام ابن علیّ نحن وبیت اللَّه أولاد النّبیّ
أضربکم بالسّیف حتّی یلتوی أطعنکم بالرّمح حتّی ینثنی
ضرب غلام هاشمیّ علویّ حتّی یولّوا عن قتال ابن علیّ
قال: ثمّ حمل علی القوم، فقاتل حتّی قتل منهم ثمانین رجلًا أو یزیدون، ثمّ رجع إلی الحسین علیه السلام وقد غارت عیناه فی أمّ رأسه وهو ینادی: یا عمّاه! هل من شربة أتقوّی بها علی أعداء اللَّه وأعداء رسوله؟! فقال له: یا ابن أخی! اصبر قلیلًا تلقی جدّک محمّد المصطفی یسقیک شربة لا ظمأ بعدها. فرجع الغلام وهو یقول:
إصبر قلیلًا فالمُنی بعد العطش فإنّ روحی بالجهاد تنکمش
لا أرهب الموت إذا الموت دهش ولم أکن عند اللِّقاء ذا رعش
ثمّ حمل علی القوم، فقتل منهم جماعة، وأنشأ یقول:
إلیکم من بنی المختار ضرباً یشیب لوقعه رأس الرّضیع
نبید معاشر الفجّار جمعاً بکلّ مهنّد عضب قطیع
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة: لوقعه].
(2)- [زاد فی الدّمعة: وفی بعض الرّوایات قتله هانئ بن ثبیت الحضرمیّ، فاسودّ وجهه لعنه اللَّه تعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 387
ثمّ حمل علی القوم، فقتل منهم جماعة وألحقه اللَّه بأخیه إلی الجنّة. وفی خبر عن حمید ابن مسلم، قال: لمّا قال الحسین علیه السلام لابن أخیه أحمد ما قال، رجع فقاتل حتّی صار یخبط الأرض بعثارته وینکمش ویجول یمیناً وشمالًا من العطش هذا والحسین علیه السلام ینظره ویبکی، فسمع البکاء علیّ بن الحسین علیهما السلام من أبیه علیه السلام، فخرج یعثر فی أذیاله قائلًا:
یا أبتاه! ما بالک تبکی؟ فقال الحسین علیه السلام: أما تقی ابن عمّک من أعدائه؟ فقال: یا أبتاه! العطش أهلکنی والجوع أنهکنی، فقال الحسین علیه السلام: یا ولدی! ما بینک وبین الجنّة إلّا خروج روحک ویذهب عنک ما تجده، أتحبّ أن أکون قتیلًا بین یدیک؟ فقال علیّ بن الحسین علیه السلام: لا واللَّه یا أبتاه، أنا أحبّ أن ترانی قتیلًا، فنزل إلی الحرب، فقاتل مع ابن عمّه أحمد، فقتل منقذ بن النّعمان العبدیّ أحمد بنبلة.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 305
ثمّ برز أخوه [القاسم بن الحسن] أحمد بن الحسن المجتبی [...] ویقول:
إنِّی أنا نجل الإمام ابن علیّ نحن وبیت اللَّه أولاد النّبیّ
أضربکم بالسّیف حتّی یلتوی أطعنکم بالرّمح حتّی ینثنی
ولم یزل یقاتل حتّی قتل منهم ثمانین رجلًا، ثمّ رجع إلی الإمام وقد غارت عیناه من العطش وینادی: یا عمّاه! هل شربة من ماء أتقوّی بها علی أعداء اللَّه وأعداء رسوله؟
فقال له الإمام: یا بنیّ! اصبر قلیلًا تلقی جدّک محمّد المصطفی صلی الله علیه و آله و سلم فیسقیک شربة لا تظمأ بعدها أبداً، ثمّ حمل علیهم، فقتل منهم خلقاً کثیراً، ثمّ قُتِل رضی الله عنه. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة، 2/ 345- 346
«1»
__________________________________________________
(1)- و دیگر به روایت ابی مخنف، لوط بن یحیی: احمد بن حسن به میدان مقاتلت اسب افکند و او به شجاعتِ قلب و سماحتِ 1 طبع و صباحتِ 2 دیدار داهیه دهر وحادثه عصر بود [...]. چون شیر زخم‌خورده برآشفت و این رجز بگفت:
إنِّی أنا نجل الإمام ابن علیّ أضربکم بالسّیف حتّی یفلل
نحن وبیت اللَّه أولی بالنّبیّ أطعنکم بالرّمح وسط القسطل 3
با شمشیری چون شعله لهب 4 و سنانی چون زبان شهاب 5 اسب برانگیخت و میمنه را به میسره و میسره-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 388
__________________________________________________
- را به میمنه درآمیخت و در این حمله، هشتاد تن سوار نامبردار را عرضه هلاک و دمار ساخت و به حضرت امام علیه السلام باز تاخت و از غلبه عطش بینندگانش 6 در چشمخانه مغمور 7 بود. ندا درداد که:
یا عمّاه! هل 8 شربة من الماء أبرِّد بها کبدی وأتقوی بها علی أعداء اللَّه ورسوله؟
«ای عم بزرگوار! آیا بر شربت آبی توان دست یافت که حدت و حرارت کبد را بدان بنشانم و در مقاتلت دشمنان خدا و رسول نیرومند گردم؟»
حسین علیه السلام فرمود:
یا ابن الأخ! اصبر قلیلًا حتّی تلقی جدّک رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم فیسقیک شربة من الماء لا تظمأ بعدها أبداً.
«ای پسر برادر! ساعتی صابر و شکیبا باش که هم‌اکنون از دست جدت پیغمبر به شربتی سیراب خواهی شد که از آن پس، هرگز تشنه آب نخواهی شد. احمد چون این بشنید، روی برتافت و دیگرباره به میدان شتافت و این رجز گفت:
اصبر قلیلًا فالمنی بعد العطش فإنّ روحی فی الجهاد تنکمش
لا أرهب الموت إذ الموت وحش ولم أکن عند اللِّقاء ذا رعش 9
این بگفت و حمله‌های ثقیل متواتر کرد و پنجاه تن سوار دیگر را به خاک درانداخت. آن‌گاه به قرائت این اشعار پرداخت:
إلیکم من بنی المختار ضرباً یشیب لهوله رأس الرّضیع
یبید معاشر الکفّار جمعاً بکلِّ مهنّد عضب قطیع 10
و در این جمله، شصت سوار دیگر را به خاک افکند. آن‌گاه شربت شهادت نوشید.
1. سماحت: جود و بخشش.
2. صباحت: جمال و خوشرویی.
3. «من فرزند پیشوایی که پسر علی است می‌باشم. با نیزه و شمشیر میان گرد و غبار شما را می‌زنم تا کند شود. سوگند به خانه خدا که در مقام پیغمبر ما (از دیگران) سزاوارتریم.»
4. لهب: زبانه آتش.
5. شهاب (به کسر شین): شعله آتش، ستاره‌ای که در آسمان تیر می‌کشد.
6. بینندگان: چشمان.
7. به گودی فرو رفته.
8. گویا در این‌جا از قلم افتاده دارد.
9. «اندکی شکیبا باش که پس از تشنگی زمان رسیدن به آرزوها فرا می‌رسد. همانا جان من در این جنگ (به سوی بهشت) می‌شتابد. از مرگ خطرناک نمی‌ترسم و هنگام برابری با حریف نمی‌لرزم.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 389
قال أبو مخنف: فلمّا اشتدّ القتال بعد صلاة الظّهر، ولم یبق معه إلّانفر یسیر من أهل بیته، جعل ینادی: وا غربتاه! وا عطشاه! وا قلّة ناصراه! فخرج من الخیمة غلامان کأنّهما قمران، أحدهما اسمه أحمد والآخر اسمه القاسم وله من العمر أربعة عشر سنة وقیل ثلاثة عشر سنة، وحمل علی القوم وقاتل حتّی قُتِل مبارزة، ثمّ برز من بعده أخوه أحمد ابن الحسن علیه السلام [...] وحمل «1» القوم وأنشأ «2» یقول:
إنِّی أنا نجل الإمام ابن علیّ أضربکم بالسّیف حتّی یفلل
نحن وبیت اللَّه أولی بالنّبیّ أطعنکم بالرّمح وسط القسطل
ولم یزل یقاتل حتّی قتل من القوم ثمانین فارساً، ثمّ رجع إلی عمِّه الحسین علیه السلام وقد غارت عیناه فی أمّ رأسه من شدّة العطش، فنادی: یا عمّاه! هل من شربة من الماء أُبرِّد بها کبدی وأتقوّی بها علی الأعداء؟ فقال له الحسین علیه السلام: یا ابن الأخ! اصبر قلیلًا حتّی تلقی جدّک رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم فیسقیک شربة من الماء لا تظمأ بعدها أبداً، فرجع الغلام إلی القوم وحمل علیهم، وأنشأ یقول:
إصبر قلیلًا فالمنی بعد العطش فإنّ روحی فی الجهاد تنکمش
لا أرهب الموت إذ الموت وحش ولم أکن عند اللِّقاء ذا رعش «3»
وقاتل حتّی أُثخِن بالجراح، فتعطّف علیه «3» جماعة کثیرة، فقتلوه فی حومة الحرب.
وکانت أمّه وأختاه تنظران إلیه لمّا قتل (رضوان اللَّه علیه).
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 165/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 247- 248
__________________________________________________
- 10. «از جانب پیغمبرزادگان آماده ضربتی باشید که از بیمش موی سر شیرخواره سفید می‌شود و با شمشیر هندی بران، گروه بی‌دینان را یک جا نابود می‌کند.»
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 2/ 330- 332
و یکصد و نود نفر از آن جماعت نکوهیده سِیَر در حملات احمد بن حسن علیهما السلام به درکات نار رهسپار شدند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 373
(1)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: علی].
(2)- [وسیلة الدّارین: وهو یرتجز].
(3- 3) [وسیلة الدّارین: فقتل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 390
حمل علی القوم عند اشتداد القتال بعد صلاة الظّهر وهو یرتجز وقتل من القوم علی ما قیل ثمانین فارساً وأُثخِن بالجراح فتعطّف علیه جماعة کثیرة، فقتلوه فی حومة الحرب ثانیهما.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 103
قال أبو مخنف: وبرز من بعده أخوه أحمد بن الحسن ویظهر من کلامه أنّ أحمد بن الحسن قُتل بعد القاسم ولیس بمعلوم، بل ویظهر من سائر کتب المقاتل: أنّه قتل قبل القاسم [...] وکان صبیح المنظر، حسن الوجه، وکان جسوراً علی الطّعن والضّرب فی میدان الکفاح والحرب، فبرز وهو یقول:
إنِّی أنا نجل الإمام ابن علیّ أضربکم بالسّیف حتّی یفلل
نحن وبیت اللَّه أولی بالنّبیّ أطعنکم بالرّمح وسط القسطل
فقلب المیمنة علی المیسرة والمیسرة علی المیمنة حتّی قتل ثمانین فارساً.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 455
وقد ذکر أنّه قتل من القوم تسعین ومائة (190) رجلًا من عساکر عمر بن سعد.
جادوا بأنفسهم فی حبّ سیِّدهم والجود بالنّفس أقصی غایة الجود
فقاتل حتّی قُتل. الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 248
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 391
وبعد:
عدّ «أحمد» من ولد الإمام الحسن المجتبی علیه السلام عند:
تاریخ أهل البیت،/ 100- 101/ ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 18
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 183
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 63
ابن الخشّاب، تاریخ موالید الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 174/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 576؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 249- 250
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 29/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 168؛ البحرانی، العوالم، 16/ 294؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 323؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 32- 33
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 214
محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 143/ عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 293- 294
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 270
الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 88
آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 296
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 456
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 392
عدّه من الشّهداء علیهم السلام عند:
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 332
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشّهدا علیه السلام، 2/ 323، 326
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 58- 59
آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 296
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 393
أمّ الحسن بنت الإمام الحسن المجتبی علیه السلام وأختها أمّ الحسین وأخوها زید ومسعود وأمّهم بنت عقبة بن مسعود:
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 27/ عنه: سبط بن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 214؛ الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 200
ابن قتیبة، المعارفة،/ 212
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 304- 305، أنساب الأشراف، 3/ 73
تاریخ أهل البیت،/ 101/ ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 18
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 145
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 183
ابن حبّان، الثّقات، 4/ 245- 246 (أمّ الحسن وأمّ الحسین)
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 63
المفید، الإرشاد، 2/ 16/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 576؛ العلّامة الحلِّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 441- 442؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166؛ المجلسی، البحار، 44/ 163؛ البحرانی، العوالم، 16/ 305؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 336؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 250؛ خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 32؛ تاج‌الدّین العاملی، التّتمّة،/ 69؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 58- 59
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 212/ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 373
المجدی،/ 19- 20/ عنه: ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 89
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 344 (علی قوله أمّه أمّ الحسن أمّها أمّ ولد وأخری أمّها ملیکة بنت الأحنف بن قیس)
ابن الخشّاب، تاریخ موالید الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 174/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 576؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 249- 250
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 29- 30/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 168- 169؛ البحرانی، العوالم، 16/ 306؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 323؛ مثله محمّد ابن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 32- 33
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 394
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 70 (ط بیروت)،/ 244/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 575- 576؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 340
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 106
سبط بن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 214/ عنه: الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 201
الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 580/ عنه: خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 32
رضی‌الدّین بن المطهّر، العدد،/ 352 رقم 15
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 89
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 293- 294
محمّدکاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة،/ 45
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 395
أمّ الحسین بنت الإمام الحسن المجتبی علیه السلام:
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 50
ابن حبّان، الثّقات، 4/ 245- 246
المفید، الإرشاد، 2/ 16/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 576؛ العلّامة الحلِّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 441- 442؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166؛ المجلسی، البحار، 44/ 163؛ البحرانی، العوالم، 16/ 305؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 336؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 250؛ خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 32؛ تاج‌الدّین العاملی، التّتمّة،/ 69؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 58- 59
الطّبرسی، إعلام الوری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 303
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 106
محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 143
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 106
رضی‌الدّین بن المطهّر، العدد،/ 352
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 89
محمّدکاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة،/ 45
مدرسی، جنات الخلود،/ 20
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 271
الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 89
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 563
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 396

بشر بن الحسن علیه السلام‌

وعدّ بشر من ولد الإمام الحسن المجتبی علیه السلام عند:
تاریخ أهل البیت،/ 100- 101/ ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 18
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 183
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 397
عدّه فی جملة الشّهداء علیهم السلام عند:
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 112/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 62- 63؛ البحرانی، العوالم، 17/ 343؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 20؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 462؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 241؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 329- 330
المجلسی، جلاء العیون،/ 694- 695
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 610
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 398

یحیی بن الحسن علیه السلام‌

یحیی بن الحسن بن علیّ علیهم السلام.
أقول: قد ذکر المحلّاتی وصاحب الحوادث، ناقلًا عن البحار، بأنّ المجلسیّ عدّ فی کتابه من المقتولین فی کربلاء دون عمّه: یحیی بن الحسن، ولکن أرباب المقاتل والسِّیَر، علی ما رأیت، ما تعرّضوا له أبداً، ولو کان لَبان، ولکن عدم الوجدان لا یدلّ علی عدم الوجود؛ واللَّه العالم.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 254- 255
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 399

علیّ بن الحسن علیه السلام‌

شهادته‌

ثمّ وثب الحسین علیه السلام قائماً علی قدمیه، ونظر یمیناً وشمالًا فلم یر أحداً، فبکی حتّی اخضلّت لحیته بالدّموع، ثمّ نادی:
وا جدّاه! وا أباه! وا أخاه! وا عمّاه! وا حمزتاه! وا جعفراه! وا عقیلاه! وا رجالاه! وا قلّة ناصراه! لو کان أحد منهم بالحیاة لم أر لنفسی ما أراه ...
ثمّ قال: أما من معین یعیننا أهل البیت؟!
یقول مصنّف هذا الکتاب، أی کتاب «أکسیر العبادات فی أسرار الشّهادات»، خادم العلوم المشتهر ب «آقا الدّربندی»:
إنّ صاحب هذه النّسخة، أعنی «شهاب الدّین العاملیّ»، قد ذکر ها هنا کیفیّة شهادة القاسم بن الإمام الحسن المجتبی علیه السلام، وکیفیّة شهادة أخیه، ولکن قد ذکر أنّ اسم أخ القاسم کان علیّاً.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 286- 287
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 400

حفید الإمام الحسن علیه السلام‌

شهادته «1»

__________________________________________________
(1)- و با امیر المؤمنین حسین کسی نماند مگر زنان و امام زین العابدین که بیمار بود و یک پسر خردسال دیگر عمر نام و یک نبیره امیر المؤمنین حسن رضی الله عنه که هنوز او را از شیر باز نکرده بودند. و امام حسین رضی الله عنه در این اثنا به خیمه نسوان رانده، گفت: «برادرزاده مرا به من دهید تا او را دیده وداع کنم.»
و آن طفل را پیش آوردند و در اثناء آن که امام حسین بر روی آن کودک بوسه زد و او را می‌نواخت، تیری بر مقتل آن طفل آمد، امام حسین گفت: «وای بر این قوم از خصمی جد من محمد رسول اللَّه.»
آن‌گاه از اسب فرود آمد و به شمشیر خویش مقداری از زمین کنده آن پسر را دفن کرد.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 163
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 401

عمرو بن الحسن علیه السلام‌

اشاره

موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 403

سماته العائلیّة

واستصغر عمرو بن الحسن بن علیّ فتُرِک فلم یُقتل- وأمّه أمّ ولد- «1».
الطّبری، التّاریخ، 5/ 469
واستصغر فی ذلک الیوم أیضاً عمرو «2» بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، فلم یُقتل لصغره، وکانت أمّ عمرو «2» بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب أمّ ولد.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 310، 311، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 558، 560
عمرو بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب بن عبدالمطّلب بن هاشم بن عبد مناف بن قُصیّ الهاشمیّ الحسنیّ: خرج مع عمّه الحسین بن علیّ إلی العراق، وکان فیمن قُدم به دمشق مع علیّ بن الحسین، «3» وسأذکر قدومه فی ترجمة عمّته زینب بنت علیّ بن أبی طالب.
أخبرنا أبو الحسین بن الفرّاء، وأبو غالب، وأبو عبداللَّه ابنا البنّا، قالوا: أنا أبو جعفر ابن المسلمة، أنا أبو طاهر المخلص، نا أحمد بن سلیمان، 3 نا الزّبیر بن بکّار «3»، قال: ولد الحسن: عمرو بن الحسن: وذکر غیره «3»، فأمّا عمرو بن الحسن بن علیّ فولد: محمّداً، وقد انقرض ولد عمرو بن الحسن بن علیّ، وکان رجلًا ناسکاً من أهل الصّلاح والدِّین.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 48/ 330، مختصر ابن منظور، 19/ 198
واستصغر عمرو بن الحسن وأمّه أمّ ولد، فلم یُقتلا.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 303
__________________________________________________
(1)- عمرو بن حسن بن علی نیز صغیر بود که کشته نشد. مادرش کنیز بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3084
(2)- من الطّبری، فی الأصل: عمر.
(3- 3) [لم یرد فی المختصر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 404
واستصغروا أیضاً عمرو بن الحسن بن علیّ علیه السلام، فلم یقتلوه وترکوه.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 254
وقیل: استصغر عمرو بن الحسن، فتُرِکَ وأمّه أمّ ولد. «1»
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 198
عمرو بن الحسن علیه السلام.
أقول: ذکر المحلّاتی فی کتابه فرسان الهیجاء ج 2 ص 12، عن إرشاد المفید: عمراً وقاسم وعبداللَّه أبناء الإمام الحسن علیه السلام وأمّهم أمّ ولد، استشهدوا فی کربلاء دون عمّهم، انتهی کلامه. نعم، بالنّسبة إلی شهادة القاسم وعبداللَّه ابنا الحسن ما نقل عن المفید صحیح، ولکن بالنّسبة إلی عمرو بن الحسن فقد تصفّحت من أوّل الإرشاد إلی آخره ما وجدت له ذکراً، ولذا ما ذکر فی ناسخ التّواریخ من شهداء الطّفّ ولا غیره من أرباب المقاتل، بل هو تفرّد فی نقله فقط.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 254
__________________________________________________
(1)- و عمرو بن حسن بن علی بن ابی‌طالب: خوارزمی نام او را نیز ذکر کرده.
هاشم زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 132
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 405
وبعد:
عدّ «عمرو» [وفی بعض المصادر: عمر] من ولد الإمام الحسن المجتبی علیه السلام وأمّه أمّ ولد:
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 28/ عنه: سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 214- 215 (وفیه: عمرو وأمّه أمّ ولد)
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 50/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 58/ 3 (وفیه:
عمرو وزوجته رملة بنت عقیل)
ابن قتیبة، المعارف،/ 212 (وفیه: عمر أمّه ثقفیّة)
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 304- 305، أنساب الأشراف، 3/ 73 (وفیه:
عمرو وأمّه ثقفیّة، ویقال: أمّ ولد)
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 215 (وفیه: عمر)
الدّولابی، الذّرِّیّة الطّاهرة،/ 106 (وفیه: عمرو)
تاریخ أهل البیت،/ 100/ ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 18 (وفیه:
عمر)
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 183 (وفیه: عمر)
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 63 (وفیه: عمر)
المفید، الإرشاد، 2/ 16/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 576؛ العلّامة الحلِّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 441- 442؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166؛ المجلسی، البحار، 44/ 163؛ البحرانی، العوالم، 16/ 305؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 336؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 250؛ خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 32؛ تاج الدّین العاملیّ، التّتمّة،/ 69؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 58- 59 (وفیه: عمرو وأمّه أمّ ولد)
أبو طالب الزّیدی، الإفادة،/ 52/ عنه: مجد الدّین الیمنی، التّحف،/ 56 (وفیه: عمرو)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 406
العبیدلی، تهذیب الأنساب،/ 33 (وفیه: عمر)
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 38- 39 (وفیه: عمرو)
المجدی،/ 19- 20 (وفیه: عمر)
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 212/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 163؛ البحرانی، العوالم، 16/ 305؛ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 373 (وفیه: عمر وأمّه أمّ ولد)
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 103 (وفیه: عمرو)
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 342 (وفیه: عمر)
ابن الخشّاب، تاریخ موالید الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 174/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 576؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 249- 250 (وفیه: عمرو)
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 29- 30/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 168- 169؛ البحرانی، العوالم، 16/ 306؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 323؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 32- 33 (وفیه: عمر وأمّه أمّ ولد)
ابن قدامة، التّبیین،/ 128 (وفیه: عمر)
البرِّی، الجوهرة،/ 33 (وفیه: عمرو أمّه ثقفیّة)
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 70 (ط بیروت)،/ 244/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 575- 576؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 340 (وفیه: عمرو)
المحلِّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 6 (وفیه: عمر)
الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 580- 581/ عنه: خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 32 (وفیه:
عمرو)
محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 143/ عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 293- 294؛ الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 201 (وفیه: عمر)
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 187 (ط دار الفکر)، 4/ 401 (وفیه: عمرو)
رضی الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 352 (وفیه: عمرو وأمّه أمّ ولد)
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 88- 89 (وفیه: عمر)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 407
ابن عنبة، الفصول الفخریّة،/ 107 (وفیه: عمر)
المقریزی، اتّعاظ الحنفاء،/ 8 (وفیه: عمرو)
محمّد کاظم الموسویّ، النّفحة العنبریّة،/ 45 (وفیه: عمرو)
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 294 (وفیه: عمرو)
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 32 (وفیه: عمر)
مدرسی، جنات الخلود،/ 20 (وفیه: عمر)
القندوزی، ینابیع المودّة (ط أسوة)، 3/ 151 (وفیه: عمر)
الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 89 (وفیه: عمر)
القمی، نفس المهموم،/ 680 (وفیه: عمر وأمّه أمّ ولد)
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 563 (وفیه: عمر أمّه أمّ ولد)
آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 296 (وفیه:: عمرو وقیل: عمر أمّه أمّ ولد)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 408
عدّه من الأسراء عند:
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 77
ابن طاوس، اللّهوف،/ 145/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 108؛ البحرانی، العوالم، 17/ 377؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 135؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 468؛ القمی، نفس المهموم،/ 392؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 243
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 203- 204 (ط دار الفکر)، 4/ 418
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 12/ 428 (عمرو)
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 277
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 2/ 323، 326
الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 89- 90
القمی، نفس المهموم،/ 679
آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 296
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 456
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 409
وعدّه من الشّهداء علیهم السلام عند:
المفید، الإرشاد، 2/ 16/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 576؛ العلّامة الحلِّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 441- 442؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166؛ المجلسی، البحار، 44/ 163؛ البحرانی، العوالم، 16/ 305؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 336؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 250؛ المازندرانی، معالی السّبطین،/ 58- 59
المفید، الإرشاد، 2/ 23/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 580؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166؛ المجلسی، البحار، 44/ 167؛ البحرانی، العوالم، 16/ 361؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 240؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 250؛ القمی، نفس المهموم،/ 680
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 48
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 112/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 62- 63؛ البحرانی، العوالم، 17/ 343؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 20؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 462؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 241؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 329- 330
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 106
رضی الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 352
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 33
مجلسی، جلاء العیون،/ 694- 695
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 233
القمی، نفس المهموم،/ 680
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 563
التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 119
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 410

حضوره فی مجلس یزید (لعنة اللَّه علیه)

ثمّ دعا بعلیّ بن حسین وحسن بن حسن وعمرو بن حسن، فقال لعمرو بن حسن- وهو یومئذ ابن احدی عشرة سنة-: أتصارع هذا؟- یعنی خالد بن یزید- قال: لا، ولکن أعطنی سکِّیناً وأعطه سکِّیناً حتّی أُقاتله، فضمّه إلیه یزید وقال:
شنشنة أعرفها من أخزم، هل تلد الحیّة إلّاحیّة.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 84
وکان یزید لا یتغذّی ولا یتعشّی إلّادعا علیّ بن الحسین إلیه.
قال: فدعاه «1» ذات یوم، ودعا عمر بن الحسن «2» بن علیّ «1» وهو غلام صغیر، فقال لعمر بن الحسن: أتقاتل هذا الفتی «3»؟ یعنی خالداً ابنه، قال: «4» لا، ولکن «4» أعطنی سکِّیناً وأعطه سکِّیناً، ثمّ «5» أُقاتله، «4» فقال له یزید؛ وأخذه «4» فضمّه إلیه ثمّ قال: «شنشنة أعرفها من أخزم»؛ هل تلد الحیّة إلّاحیّة! «6»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 462/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 132؛ تراجم النِّساء،/ 123؛ مختصر ابن منظور، 9/ 178؛ موسی محمّد علیّ، السّیِّدة زینب،/ 129؛ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 299؛ النویری، نهایة الإرب، 20/ 471؛ القمی، نفس المهموم،/ 461
__________________________________________________
(1- 1) [نهایة الإرب: یوماً فجاء ومعه عمرو بن الحسن].
(2)- [نفس المهموم: الحسین (الحسن خ ل)].
(3)- [لم یرد فی الکامل ونهایة الإرب].
(4- 4) [لم یرد فی الکامل ونهایة الإرب].
(5)- [فی الکامل ونهایة الإرب: حتّی].
(6)- گوید: روزی او را بخواند. عمرو بن حسن بن علی را نیز بخواند که پسری کم‌سال بود و به عمرو ابن حسن گفت: «با این جوان جنگ می‌کنی؟»
منظورش خالد، پسرش بود.
گفت: «این جور نه. کاردی به من بده. کاردی نیز به او بده تا با وی جنگ کنم.»
گوید: یزید او را به برگرفت و گفت: «این روش را از اخزم می‌شناسم. مگر از مار به جز مار می‌زاید؟»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3074
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 411
وأمّا قول أبی مخنف لوط بن یحیی، وهشام الکلبیّ: إنّه کان صغیراً ففتّشه ابن زیاد، وقال: أُنظروا هل أدرک لیقتله، فلا یصحّ ذلک، بل هذه القصّة کانت مع عمر بن الحسن علیه السلام، فإنّه کان من جملة الأساری، وقال له یزید: یا عمر! تصارع ابنی هذا- یعنی عبداللَّه- بن یزید، فقال: ما لی قوّة للصّراع، ولکن تعطینی سکِّیناً وتعطیه أخری فإمّا یقتلنی فألحق بجدِّی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وعلیّ، علیه السلام وإمّا أقتله فألحقه بجدّیه معاویة وأبی سفیان. فقال یزید: «ما تلد الحیّة إلّاحیّة»، أُنظروا فهل اخضرّ إزاره، فتحول به ناحیة، فنظروا إلیه، فقالوا: لا، فترکه واللَّه أعلم.
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 31- 32
دعا یزید یوماً بعلیّ بن الحسین وعمر بن الحسن وکان عمر صغیراً، فقال له: أتصارع ابنی خالد؟ فقال: لا، ولکن أعطنی سکِّیناً وأعطه سکِّیناً ثمّ أُقاتله. فقال یزید: ما تترکون عداوتنا صغاراً وکباراً، ثمّ قال:
شنشنة أعرفها من أخزم هل تلد الحیّة إلّاحیّة
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 57
ودعا یزید (علیه لعائن اللَّه) یوماً بعلیّ بن الحسین علیه السلام، وعمرو «1» بن الحسین «2» علیه السلام «3» وکان عمرو «3» صغیراً یقال: إنّ عمره إحدی عشرة سنة، فقال له: أتصارع «4» هذا؟ یعنی «5» ابنه خالداً «5»، فقال له «6» عمرو: «7» لا، ولکن «7» أعطنی سکِّیناً وأعطه سکِّیناً ثمّ «8» أُقاتله «9».
__________________________________________________
(1)- [فی الأسرار مکانه: ثمّ لا یخفی علیک أنّ قضیّة المصارعة قد وقعت فی بعض الرّوایات فی شأن عمرو ... وفی المعالی: فدعاه ذات یوم ومعه عمرو ...].
(2)- [فی البحار والعوالم والأسرار والمعالی: الحسن].
(3- 3) [المعالی: وهو غلام].
(4)- [المعالی: تقاتل].
(5- 5) [المعالی: خالد بن یزید].
(6)- [لم یرد فی المعالی].
(7- 7) [المعالی: نعم].
(8)- [المعالی: حتّی].
(9)- [أضاف فی المعالی: وفی خبر قال: أتصارع ابنی هذا؟ قال: لا، ولکن أعطه سکِّیناً وأعطنی سکِّیناً حتّی أقاتله، فضمّه یزید إلیه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 412
فقال یزید (لعنه اللَّه):
شنشنةٌ أعرفها من أخزم هل تلد الحیّة إلّاالحیّة «1»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 194/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 143؛ البحرانی، العوالم، 17/ 444؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 135؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 280- 281؛ مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 512؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 187
وکان یزید لا یتغدّی ولا یتعشّی إلّاومعه علیّ بن الحسین وأخوه عمر بن الحسین، فقال یزید یوماً لعمر بن الحسین- وکان صغیراً جدّاً-: أتقاتل هذا؟- یعنی ابنه خالد ابن یزید- یرید بذلک ممازحته وملاعبته، فقال: أعطنی سکِّیناً وأعطه سکِّیناً حتّی نتقاتل، فأخذه یزید فضمّه إلیه وقال: شنشنة أعرفها من أخزم، هل تلد الحیّة إلّاحیّة؟ «2»
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 195
«2»
__________________________________________________
(1)- روزی یزید ملعون، علی بن الحسین را با عمرو بن حسین احضار کرد. عمرو کودکی بود که گفته شده است یازده سال داشت و به عمرو گفت: «با این فرزند من، خالد کشتی می‌گیری؟»
عمرو در جواب گفت: «نه! به کشتی گرفتن با او حاضر نیستم. ولی خنجری به من و خنجری به او بده تا با هم بجنگیم.»
یزید شعری خواند بدین مضمون:
ز اخزم همین خوی دارم امید که از مار جز مار ناید پدید
فهری، ترجمه لهوف،/ 194
(2)- و دیگر از پسرهای امام حسن علیه السلام که در یوم طف حاضر کربلا بود و به سلامت بیرون شد،
عمر بن حسن علیه السلام است و او صغیر بود و در میان اهل بیت می‌زیست. اهل بیت او را به شام بردند. یک روز یزید ابن معاویه با او گفت: «می‌توانی با پسر من عبداللَّه به کشتی زورآزمایی کنی؟»
فقال: ما فیَّ قوّة للصِّراع ولکن أعطنی سکِّیناً وأعطه سکِّیناً، فإمّا أن یقتلنی فألحق بجدِّی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وأبی علیّ بن أبی طالب علیه السلام، فإمّا أن أقتله فألحقه بجدّه أبی سفیان وأبیه معاویة.
گفت: «مرا نیروی مصارعت 1 نیست و کشتی نتوانم گرفت. اگر خواهی کاردی مرا ده و کاردی عبداللَّه را عطا کن تا هر دو به مبارزت بیرون شویم. اگر او مرا کشت، با جدم رسول خدا و پدرم علی مرتضی پیوسته-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 413
__________________________________________________
- خواهم شد و اگر من او را کشتم، او نیز با جدش ابو سفیان و پدرش معاویه خواهد پیوست.»
یزید چون این بشنید، لختی شزراً 2 در او نگریست، فقال:
شنشنة أعرفها من أخزم ما تلد الحیّة إلّاحُیّیة
همانا یزید از این کلمات، متمثل به امثله عرب شد. چه ابی اخزم کنیت جد حاتم طایی است و پسر او که اخزم نام داشت، به شراست 3 طبع و نکوهش خوی و سوء خلق معروف بود. او در جوانی وداع جهان گفت و از وی چند تن فرزندان به جا ماندند. یک روز این پسران اخزم بر جد خود ابو اخزم بتاختند و سر و روی او را با چنگ و دندان خون‌آلود کردند. ابو اخزم از خوی درشت پسرش اخزم یاد کرد و این شعر را در حق پسران اخزم گفت:
إنّ بنیّ رمّلونی بالدّم شنشنة أعرفها من أخزم
یعنی: «فرزندزادگان من، مرا خون‌آلود کردند و این طبیعت ناهموار و خوی درشت را از پسرم اخزم به میراث دارند.»
بالجمله، یزید بعد از این مثل گفت: «از مار جز مار بچه نزاید.»
آن‌گاه با مردم خود گفت:
أنظروا، هل اخضرّ إزاره؟
یعنی: «نگران شوید که موی از اندامش دمیده 4 و به حد رشد و بلوغ رسیده است یا هنوز کودکی باشد.»
پس نگریستند و گفتند: «هنوز مکلف نیست.»
لا جرم دست از قتل او باز داشت تا اهل بیت او را به جانب مدینه مراجعت دادند.
1. مصارعت: کشتی گرفتن.
2. شزر (بر وزن فَلْس): از روی خشم با گوشه چشم نگریستن.
3. شراست: زشت‌خویی است.
4. فقهای شیعه علامت بلوغ پسر را یکی از سه چیز ذکر کرده‌اند: 1- کامل شدن 15 سال قمری. 2- روئیدن موی درشت بر عانه (زیر ناف). 3- احتلام که مراد یزید علامت دوم بوده است.
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 2/ 324- 325، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 277، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 253
از این پس یزید فرمان کرد تا علی بن الحسین علیهما السلام و حرم آن حضرت را در سرایی مخصوص از بهر ایشان درآوردند وآنچه ایشان را لازم بود، از بهر ایشان مقرر داشت وتا علی بن الحسین علیهما السلام حاضر نمی‌شد، روز و شب دست به طعام نمی‌برد و در روایتی آنچه زن‌های آن ملعون در خدمت اهل بیت تقدیم کردند، پذیرفته نشد و نیز از مکالمات ایشان در ایام توقف در دمشق با هند دختر معاویه و عاتکه دختر یزید به-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 414
__________________________________________________
- فاصل مذکور داشته‌اند که در این مقام نه درخور نگارش است.
و به روایت شیخ مفید ایشان را در سرایی متصل به سرای یزید جای دادند و تا گاهی که علی بن الحسین در دمشق جای داشت، آن حضرت را با برادرش عمر بن الحسین و از بنی اعمامش مانند عمرو بن الحسن و غیره دعوت می‌کرد و بر خوان مائده 1 جا می‌داد و اظهار رأفت می‌کرد؛ جز ایشان هیچ کس را در مائده او رخصت جلوس نبود و از این کار می‌خواست آن حضرت را در آن حضور رنجور دارد، و نیز از جاه و حشمت خویش باز نماید و از اقتدار خود مکشوف سازد. به روایت سیّد علیه الرحمه در «لهوف»: یزید ملعون یک روز علی بن الحسین و عمرو بن الحسن علیهم السلام را بخواند و در این هنگام عمرو بن الحسن صغیر بود و یازده سال از عمر مبارکش برگذشته و به روایت صاحب «روضة الصفا» این داستان با برادرش عمر بن الحسین روی داد. در آن وقت چهار ساله بود. پس یزید با عمرو گفت: «آیا با پسرم خالد به کشتی و مصارعت می‌شوی؟»
عمرو فرمود: «دشنه با من بده با او مقاتلت کنم.» یزید گفت: «شنشنة أعرفها من أخزم، هل تلد الحیّة إلّاالحیّة» 2 کنایت از این‌که این خوی و رشادت از پدر و جد به ودیعت و از مار جز بچه مار پدید نیاید. ابن اثیر در «تاریخ الکامل» گوید: «یک روز یزید حضرت امام زین العابدین را بخواند و برادر آن حضرت عمرو بن الحسین علیهم السلام نیز در خدمت آن‌حضرت بود»، اشارت به این داستان می‌نماید، و در کتاب «احتجاج» بعد از بیان خطبه سیّد الساجدین چنان‌که مسطور شد، می‌گوید: چون یزید به منزل خود باز گردید، علی بن الحسین علیهما السلام را بخواند و گفت: «با پسرم خالد مصارعت می‌جویی؟»
«قال علیه السلام: وما تصنع بمصارعتی إیّاه؟ أعطنی سکِّیناً وأعطه سکِّیناً، فلیقتل أقوانا أضعفنا».
فرمود: «با مصارعت 3 و کشتی گرفتن من با او تو را چه کار است؟ دشنه به من سپار و دشنه به او گذار تا هریک نیرومندتر باشد، آن دیگر را بکشد.»
چون یزید این سخن بشنید، آن حضرت را بر سینه خود بچسبانید. آن‌گاه گفت: «از مار جز بچه مار نزاید. شهادت می‌دهم که تویی پسر علی بن ابیطالب.»
آن‌گاه علی بن الحسین با آن ملعون فرمود: «به من رسیده است که در اراده قتل من هستی. اگر به ناچار مرا بخواهی کشت، پس کسی را با این زنان همراه کن تا ایشان را به حرم رسول باز رساند.»
یزید گفت: «سوگند به خدای جز تو کسی ایشان را باز نگرداند. لعنت کند خدای پسر مرجانه را. سوگند به خداوند من او را به قتل پدرت امر نکردم و اگر من متولی قتال او بودم، او را نمی‌کشتم.»
آن‌گاه در آن حضرت جوایز نیکو تقدیم کرد و او را با زنان به مدینه روانه داشت.
و در «الفصول المهمه» نسبت این مصارعت و این کلمات را به عمر بن الحسین می‌دهد و می‌گوید: «وی صغیر بود و خالد بن یزید نیز در سال با وی همال می‌رفت.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 415
وکان عمر بن الحسن مع الأساری، فقال له یزید (لعنه اللَّه): أتصارع ابنی هذا؟ یعنی خالداً، فقال له: ما فیَّ قوّة للصِّراع، ولکن أعطنی سکِّیناً وأعطه سکِّیناً فإمّا أن یقتلنی فألحق بجدِّی رسول اللَّه وأبی علیّ بن أبی طالب، وإمّا أن أقتله فألحقه بجدّه أبی سفیان وأبیه معاویة؛ فتأمّل یزید وقال: شنشنة أعرفها من أخزم (هل تلد الحیّة إلّاالحیّة). «1»
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 457
__________________________________________________
- در «بحار الانوار» مسطور است که بعد از آن مکالمه، یزید با علی بن الحسین در باب مصارعت با خالد پسر یزید و آن جواب آن حضرت یزید گفت: «شنشنة أعرفها من أخزم، هذا من العصاعصیّة، هل تلد الحیّة إلّاالحیّة». [...]
1. مائده: طعام، سفره طعام.
2. مؤلف مفاد مصرع اوّل که از اشعار عرب است با مورد آن را در چند سطر بعد در متن کتاب ذکر می‌کند. مفاد مصرع نیز در خود کتاب ذکر شده است.
3. مصارعت: کشتی گرفتن.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 251- 253
(1)- در کامل ابن اثیر و ملهوف است که: یزید چاشت و شامی نمی‌خورد مگر آن‌که علی بن الحسین را دعوت می‌کرد. یک روز آن حضرت را به همراهی عمر بن الحسین علیه السلام که کودکی یازده ساله بود، دعوت کرد و گفت: «با این پسر من خالد می‌جنگی؟»
جواب گفت: «کاردی به دست من بده و هم به دست او تا با او بجنگم.»
یزید او را در آغوش گرفت و گفت:
شیوه‌ای باشد که بشناسم از او مار را بچه نماند جز به او
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 220- 221
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 416

محمّد بن عمرو بن الحسن علیه السلام وحضوره فی الطّفّ‌

ولمّا وصلوا إلی سرادقات الحسین بن علیّ علیهما السلام أصابوا علیّ بن الحسین علیلًا مدنفاً، ووجدوا الحسن بن الحسن جریحاً، [...] ووجدوا محمّد بن عمرو بن الحسن بن علیّ غلاماً مراهقاً، فضمّوهم مع العیال، وعافاهم اللَّه تعالی فأنقذهم من القتل.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 157/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 173
وأخذ مع النِّساء هو [علیّ بن الحسین علیهما السلام]، ومحمّد بن عمرو بن الحسن، والحسن ابن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 150/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 171؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
«1» الطّبقة الرّابعة من قریش ثمّ من بنی هاشم: [...] «1»
محمّد بن عمر «2» بن حسن بن علیّ بن أبی طالب أمّه رملة بنت عقیل بن أبی طالب «3»، یکنّی أبا عبداللَّه، «1» أدرک أبا العبّاس «1».
ابن خیّاط، کتاب الطّبقات،/ 450/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 57/ 12؛ مختصر ابن منظور، 23/ 145
محمّد بن عمرو بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب الهاشمیّ المدنیّ، قال لنا آدم، حدّثنا شعبة، قال: ثنا محمّد بن عبدالرّحمان الأنصاریّ، قال: سمعت محمّد بن عمرو بن الحسن ابن علیّ بن أبی طالب، عن جابر بن عبداللَّه، عن النّبیّ (ص)، قال: لیس من البرّ الصِّیام فی السّفر، ورأی رجلًا قد ظُلِّل علیه، وقال لی نعیم: حدّثنا عبدالعزیز بن محمّد، عن
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی تاریخ دمشق والمختصر].
(2)- [تاریخ دمشق والمختصر: عمرو].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی المختصر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 417
عمّارة بن غزیة، عن محمّد بن عبدالرّحمان بن سعد بن زرارة، عن جابر: خرجنا مع النّبیّ (ص) نحوه، وروی عنه سعد بن إبراهیم، قال محمّد وسمع منه.
محمّد بن عمرو الهاشمیّ «1» عن زینب روی عنه أبو الجحّاف «2» (حدیثه، مرسل لم یصحّ، إن لم یکن هذا هو الأوّل فلا أدری یعنی محمّد بن عمرو بن الحسن «3»-) «2».
البخاری، التّاریخ الکبیر، 1/ 189- 190، 191 رقم 578، 580/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 58/ 13- 14
وحدّثنا عمر بن شبّة، ثنا أبو أحمد الزّبیریّ، حدّثنی عمِّی الفضیل بن الزّبیر، عن أبی عمر البزّار، عن محمّد بن عمرو بن الحسن بن علیّ، قال: کنّا مع الحسین بنهر کربلاء، فجاءنا رجل فقال: أین حسین؟ قال: ها أنذا. قال: أبشِر بالنّار تَرِدُها الساعة، قال: بل أُبشِرُ بربٍّ رحیمٍ وشفیعٍ مُطاع، فمَن أنت؟ قال: محمّد بن الأشعث.
ثمّ جاء رجل آخر فقال: أین الحسین؟ قال: ها أنذا. قال: أبشِر بالنّار تَرِدُها السّاعة.
قال: أُبشِرُ بربٍّ رحیمٍ وشفیعٍ مُطاع، فمَنْ أنت؟ قال: شمر بن ذی الجوشن. فقال الحسین:
اللَّه أکبر، قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: «إنِّی رأیتُ کلباً أبقعَ یلغُ فی دماء أهل بیتی».
قال: ثمّ قُتل الحسین، فحُمل رأسه إلی یزید وحُملنا، فأقعدنی یزید فی حجره، وأقعدَ إبناً له فی حجره، ثمّ قال لی: أتصارعه؟ فقلت: أعطنی سکِّیناً وأعطه سکِّیناً ودعنی وإیّاه. فقال: ما تَدَعُون عداوتنا صغاراً وکباراً.
البلاذری جمل من أنساب الأشراف، 3/ 401، أنساب الأشراف، 3/ 193- 194
__________________________________________________
(1)- بهامش کو: «رأیت بخط ابن ناصر- س حاشیة، قال لنا الح (الحافظ) أبو الغنائم بن النّرسیّ، قال‌ابن عقدة محمّد بن عمرو الهاشمیّ: هذا هو محمّد بن عمرو بن الحسن بن علیّ ثمّ کرّره رحمه الله ها هنا وهو رجل واحد- صح» وقد نبّه المؤلِّف علی ذلک کما یأتی.
(2- 2) [تاریخ دمشق: فرّق بینها وتابعه علی ذلک ابن أبی حاتم فیما].
(3)- من قط.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 418
حدّثنی عمرو الناقد، وعمر بن شبّة، قالا: ثنا أبو أحمد الزبیری، عن عمِّه فضیل بن الزّبیر، وعن أبی عمرو البزّار، عن محمّد بن عمرو بن الحسن، قال: فلمّا وُضعَ رأس الحسین بن علیّ بین یَدَی یزید، قال متمثِّلًا:
یُفلِّقُ هاماً من رجالٍ أعِزّةٍ علینا وهم کانوا أعقّ وأظلما
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 415- 416، أنساب الأشراف، 3/ 214
(محمّد) بن عمرو بن حسن بن علیّ بن أبی طالب، یُروی عن جابر بن عبداللَّه، عداده فی أهل المدینة. روی شعبة، عن سعد بن إبراهیم ومحمّد بن عبدالرّحمان الأنصاریّ عنه.
ابن حبّان، الثّقات، 5/ 355
(أخبرنا) أبو الحسن، أحمد بن علیّ العاصمیّ، عن إسماعیل بن أحمد البیهقیّ، عن أبیه، حدّثنا الحسین «1» بن محمّد «2»، حدّثنا إسماعیل بن محمّد «3»، حدّثنا محمّد بن یونس «4»، حدّثنا أبو أحمد الزّبیریّ «5»، حدّثنی عمِّی فضیل بن الزّبیر، عن «6» عبداللَّه بن میمون، عن «7» محمّد بن عمرو بن الحسن، «8» عن أبیه «8»، قال: کنّا مع الحسین علیه السلام بنهر کربلاء، فنظر إلی شمر بن ذی الجوشن «9»، «10» فقال: اللَّه أکبر! اللَّه أکبر «10»! صدق اللَّه ورسوله، قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم:
__________________________________________________
(1)- [فی تاریخ دمشق مکانه: أنبأنا أبومحمّد عبدالجبّار بن محمّد بن محمّد بن أحمد الفقیه، وحدّثنا أبو الحسن‌علیّ بن سلیمان عنه، أنبأنا أبو بکر أحمد بن الحسین البیهقیّ، أنبأنا أبو علیّ الحسین ...].
(2)- [أضاف فی تاریخ دمشق: الرّودباریّ].
(3)- [أضاف فی تاریخ دمشق: الصّفّار].
(4)- [أضاف فی تاریخ دمشق: ابن موسی].
(5)- [أضاف فی تاریخ دمشق: بالبصرة].
(6)- [فی البحار والعوالم والأسرار: ورُوی فی المناقب بإسناده عن ...].
(7)- [فی کنز العمّال مکانه: مسند لسیِّدنا الحسین بن علیّ عن ...].
(8- 8) [لم یرد فی تاریخ دمشق وکنز العمّال والبحار والعوالم والأسرار].
(9)- [أضاف فی تاریخ دمشق والبحار والعوالم والأسرار: وکان أبرص].
(10- 10) [لم یرد فی کنز العمّال].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 419
کأنِّی أنظر إلی کلبٍ أبقع یلغ فی دماء «1» أهل بیتی «2».
فغضب عمر بن سعد، فقال لرجل کان عن یمینه: انزل ویحک إلی الحسین فأرحه! فنزل إلیه- «3» قیل: هو «3» خولی بن یزید الأصبحیّ- فاحتزّ رأسه. «3» وقیل: بل هو شمر «3».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 37/ مثله: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 58/ 12- 13؛ المتّقی الهندی، کنز العمّال، 13/ 672؛ المجلسی، البحار، 45/ 56؛ البحرانی، العوالم، 17/ 299- 300؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 426
محمّد بن عمرو بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب بن عبدالمطّلب بن هاشم بن عبد مناف ابن قُصیّ أبو عبداللَّه الهاشمیّ العلویّ: من أهل المدینة. «4» حدّث عن عبداللَّه بن عبّاس، وجابر بن عبداللَّه، وعمّة أبیه زینب بنت علیّ.
روی عنه: سعد بن إبراهیم الزّهریّ، ومحمّد بن عبدالرّحمان بن سعد بن زرارة الأنصاریّ، وعبداللَّه بن میمون، وأبو الجحّاف داود بن أبی عوف «4».
وقیل: إنّه شهد کربلاء مع عمّ أبیه الحسین بن علیّ، فإن کان شهدها فقد أُتی به یزید ابن معاویة بدمشق مع مَن أُتی به من أهل بیته، والمحفوظ أنّ أباه عمرو بن الحسن هو الّذی کان بکربلاء، ولم یکن محمّد ولد إذ ذاک، واللَّه أعلم.
أخبرنا أبو القاسم ابن الحصین، أنبأنا أبو علیّ ابن المذهّب، أنبأنا أحمد بن جعفر، ثنا عبداللَّه بن أحمد بن حنبل، ثنا أبی، ثنا إسماعیل، عن شعبة، عن محمّد بن عبدالرّحمان بن سعد بن زرارة، عن محمّد بن عمرو بن الحسن بن علیّ أنّه سمع جابر بن عبداللَّه یقول:
بینا رسول اللَّه (ص) فی سفر فرأی زحاماً ورجل قد ظلّل علیه، فسأل عنه، فقالوا: هذا صائم، قال: «لیس البرّ أن تصوموا فی السّفر» [12664].
__________________________________________________
(1)- [فی البحار والعوالم والأسرار: دم].
(2)- [إلی هنا حکاه فی تاریخ دمشق وکنز العمّال، وأضاف فیه: وکان شمر أبرص].
(3- 3) [لم یرد فی تاریخ دمشق وکنز العمّال والبحار والعوالم والأسرار].
(4- 4) [لم یرد فی المختصر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 420
أخبرنا أبو علیّ الحدّاد فی کتابه، ثمّ أخبرنا أبو القاسم ابن السّمرقندیّ، أنبأنا یوسف ابن الحسن، قالا: أنبأنا أبو نعیم الحافظ، ثنا عبداللَّه بن جعفر بن أحمد، ثنا یونس بن حبیب، ثنا أبو داود سلیمان بن داود، ثنا شعبة، عن سعد بن إبراهیم، قال: سمعت محمّد ابن عمرو بن الحسن یقول: لمّا قدم الحجّاج بن یوسف کان یؤخِّر الصّلاة، فسألنی جابر ابن عبداللَّه عن وقت الصّلاة، فقال: کان رسول اللَّه (ص) یصلِّی الظّهر بالهجیر أو حین تزول الشّمس، ویصلِّی العصر والشّمس مرتفعة، ویصلِّی المغرب حین تغرب الشّمس، ویصلِّی العشاء ویؤخِّر أحیاناً، إذا اجتمع النّاس عجّل، وإذا تأخّروا أخّر، وکان یصلِّی الصّبح بغلس، «1» أو قال: کانوا یصلّونها بغلس، قاله أبو داود.
هکذا قال شعبة «1». «2» أخبرنا أبو البرکات الأنماطیّ، أنبأنا أبو طاهر الباقلانیّ، وأبو الفضل بن خیرون.
أخبرنا أبو الحسین بن الفرّاء، وأبو غالب، وأبو عبداللَّه ابنا البنّا، قالوا: أنبأنا أبو جعفر ابن المسلمة، أنبأنا أبو طاهر المخلص، ثنا أحمد بن سلیمان، ثنا الزّبیر بن بکّار، قال: وأمّا عمرو بن الحسن فولد: محمّداً، وأمّه رملة بنت عقیل بن أبی طالب لأمّ ولد، وعمرو بن عمرو، وأمّ سلمة بنت عمرو، کانت عند عبداللَّه بن هاشم بن المسور بن مخرمة لم تلد، وهما لأمّ ولد، وقد انقرض ولد عمرو بن الحسن بن علیّ.
أخبرنا أبوبکر محمّد بن عبدالباقی، أنبأنا أبو محمّد الجوهریّ، أنبأنا أبو عمر بن حیّویه، أنبأنا سلیمان بن إسحاق بن إبراهیم، ثنا الحارث بن أبی أسامة، ثنا محمّد بن سعد قال فی الطّبقة الرّابعة من تابعی أهل المدینة: محمّد بن عمرو بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب بن عبدالمطّلب، وأمّه رملة بنت عقیل بن أبی طالب، فولد محمّد بن عمرو: حسن بن محمّد، ورقیّة بنت محمّد، وأمّهما حمیدة بنت محمّد بن أبی سعید الأحول بن عقیل بن أبی طالب،
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی المختصر].
(2)- [إلی النّهایة فی المختصر: وأمّ محمّد بن عمرو رملة بنت عقیل بن أبی طالب وقد انقرض ولد عمرو ابن الحسن بن علیّ ودرجوا ولم یبق منهم أحد. وکان محمّد بن عمرو ثقة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 421
وأمّها فاطمة الصّغری بنت علیّ بن أبی طالب، وعمرو بن محمّد، وعبداللَّه، وعبیداللَّه، وأمّهم خدیجة بنت علیّ بن حسین بن علیّ بن أبی طالب، ومحمّد بن محمّد، أمّه رملة بنت سعید بن زید بن عمرو بن نفیل من بنی عدیّ بن کعب، وجعفر بن محمّد، وأمّه أمّ ولد، وداود بن محمّد، أمّه أمّ ولد، وقد انقرض ولد عمرو بن حسن بن علیّ بن أبی طالب، ودرجوا فلم یبق منهم أحد.
أنبأنا أبو الحسین القاضی، وأبو عبداللَّه الخلّال، قالا: أنبأنا أبو القاسم بن منده، أنبأنا حمد- إجازة- ح قال: وأنبأنا أبو طاهر، أنبأنا علیّ، قالا: أنبأنا ابن أبی حاتم، قال:
محمّد بن عمرو بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، روی عن جابر بن عبداللَّه، روی عنه محمّد بن عبدالرّحمان بن أسعد بن زرارة، وسعد بن إبراهیم، سمعت أبی یقول ذلک، وسئل أبو زرعة عنه، فقال: مدنیّ ثقة.
أخبرنا أبو الأعزّ فراتکین بن الأسعد، أنبأنا الحسن بن علیّ الجوهریّ، أنبأنا علیّ بن محمّد بن أحمد بن لؤلؤ، أنبأنا محمّد بن الحسین بن شهریار، ثنا عمرو بن علیّ بن بحر فی تسمیة مَن روی عن ابن عبّاس، ممّن سکن المدینة، قال: محمّد بن عمرو بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب.
أنبأنا أبو جعفر محمّد بن أبی علیّ، أنبأنا أبو بکر الصّفّار، أنبأنا أحمد بن علیّ بن منجویه، أنبأنا أبو أحمد الحاکم، قال: أبو عبداللَّه محمّد بن عمرو بن حسن بن علیّ بن أبی طالب الهاشمیّ المدینیّ، وأمّه رملة بنت عقیل بن أبی طالب.
أنبأنا محمّد، ثنا موسی، ثنا خلیفة، قال: محمّد بن عمرو بن الحسن، یکنّی أبا عبداللَّه.
أخبرنا أبو البرکات الأنماطیّ، أنبأنا أبو الفضل المقدّسیّ، أنبأنا مسعود بن ناصر، أنبأنا عبدالملک بن الحسن، أنبأنا أبو نصر البخاریّ، قال: محمّد بن عمرو بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب الهاشمیّ المدنیّ، حدّث عن جابر بن عبداللَّه، روی عنه سعد بن إبراهیم، ومحمّد بن عبدالرّحمان الأنصاریّ فی الصّلاة والصّوم.
قرأت علی أبی القاسم بن عبدان، عن محمّد بن علیّ بن أحمد الفرّاء، أنبأنا رشأ بن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 422
نظیف، أنبأنا أبوالفتح الطّرسوسیّ، أنبأنا محمّد بن محمّد بن داود الکرجیّ، ثنا عبدالرّحمان ابن یوسف بن سعید بن خراش، قال: محمّد بن عمرو بن حسن، حدّث عنه سعد بن إبراهیم، مدنیّ، ثقة.
أخبرنا أبو بکر وجیه بن طاهر، أنبأنا أبو صالح أحمد بن عبدالملک، أنبأنا أبو الحسن ابن السّقّا، وأبو محمّد بن بالویه، قالا: حدّثنا محمّد بن یعقوب، ثنا عبّاس بن محمّد، قال:
قال یحیی: وقد روی عمرو بن دینار عن محمّد بن عمرو بن حسن بن علیّ بن أبی طالب.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 58/ 12- 14، مختصر ابن منظور، 23/ 144- 145
أخبرنا أبو عبداللَّه الفراویّ، أنبأنا أبو بکر المغربیّ، أنبأنا أبو بکر الجوزقیّ، أنبأنا أبو حاتم مکّی بن بندار، نا عبداللَّه بن هشام، نا یحیی بن سعید، نا شعبة، عن محمّد بن عبدالرّحمان، عن محمّد بن عمرو بن الحسن، عن جابر أنّ رسول اللَّه (ص) کان فی سفر، فرأی رجلًا علیه زحام قد ظُلِّل علیه، فقال: «ما هذا»؟ قالوا: صائم، قال: «لیس من البرّ أن تصوموا فی السّفر» [12438] «1».
قال: وأنبأنا الجوزقیّ، أنبأنا أبو حامد الشّرفیّ، حدّثنا محمّد بن یحیی، حدّثنا أبو عامر العقدیّ، وعبدالصّمد بن عبدالوارث، قالا: حدّثنا شعبة، نا محمّد بن عبدالرّحمان ابن أسعد بن زرارة، عن محمّد بن عمرو بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، عن جابر بن عبداللَّه: أنّ رسول اللَّه (ص) قال: «لیس من البرّ الصّوم فی السّفر» [12439] «2».
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 57/ 66
(خ م د س- محمّد) بن عمرو بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب الهاشمیّ أبو عبداللَّه المدنیّ أمّه رملة بنت عقیل بن أبی طالب. روی عن عمّة أبیه زینب بنت علیّ وابن عبّاس وجابر. روی عنه سعد بن إبراهیم ومحمّد بن عبدالرّحمان بن سعد بن زرارة وأبو الجحّاف
__________________________________________________
(1)- شرح معانی الآثار: 2/ 62.
(2)- مشکاة المصابیح: 2021.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 423
داود بن أبی عوف وعبداللَّه بن میمون. قال أبو زرعة النّسائیّ وابن خراش: ثقة. قلت:
وقال ابن أبی حاتم عن أبیه: ثقة، وذکره ابن حبّان فی الثِّقات.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 9/ 371
ورووا عن عبداللَّه بن «1» محمّد بن عمر بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، قال: شهدت أبی، محمّد بن عمر، ومحمّد بن عمر بن الحسن- وهو الّذی کان مع الحسین بکربلاء، وکانت الشّیعة تنزله بمنزلة أبی جعفر علیه السلام یعرفون حقّه وفضله- قال: فکلّمه فی أبی بکر، فقال محمّد بن عمر بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب لأبی: أسکت! فإنّک عاجز، واللَّه إنّهما لشرکاء فی دم الحسین علیه السلام. «2» وفی روایة أخری عنه، أنّه قال: واللَّه لقد أخرجهما رسول اللَّه صلی الله علیه و آله من مسجده وهما یتطهّران وأدخِلا وهما جیفة فی بیته «2».
المجلسی، البحار، 30/ 387- 388/ مثله القمی، نفس المهموم،/ 679- 680
قلت: وکان أبوه عمر بن الحسن من أمّ القاسم وعبداللَّه بنی الحسن وأمّهم أمّ ولد. «3»
القمی، نفس المهموم، 679- 680
__________________________________________________
(1)- [فی نفس المهموم مکانه: (الأولی) اعلم أنّ ممّن کان مع الحسین علیه السلام من أهل بیته ولم یقتل فی مَنْ لم‌یقتل منهم محمّد بن عمر بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام وکان له فضل وجلالة.
قال شیخنا الأقدم الثّقة الفقیه الأجل أبو الصّلاح تقیّ الدّین ابن النّجم الحلبی فی محکی تقریب المعارف: ورووا عن عبیداللَّه بن ...].
(2) (- 2) [فی نفس المهموم: قلت: وکان أبوه عمر بن الحسن من أمّ القاسم وعبداللَّه بنی الحسن وأمّهم أمّ‌ولد].
(3)- تقریب المعارف ص 84 مخطوط مکتبة آیةاللَّه المرعشی بقم.
بدان که یکی از خاندان امام حسین که در کربلا با آن حضرت بود و زنده ماند، محمد بن عمر بن حسن ابن علی بن ابی‌طالب علیه السلام است که فضل و جلالی دارد.
شیخ اقدم ثقه و فقیه اجل ابوالصلاح تقی‌الدین بن نجم حلبی در محکی تقریب المعارف گفته است که روایت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 424
__________________________________________________
- کرده‌اند از عبیداللَّه بن محمد بن عمر بن علی بن ابی‌طالب علیه السلام گوید: من حاضر خدمت ابی محمد و محمد بن عمر بن حسن بودم و او است که در کربلا با حسین علیه السلام بود و شیعه او را به منزله ابی جعفر علیه السلام دانند و حق و فضل او را هم بشناسند. گوید: پدرم درباره ابی فلان با او گفت‌وگو کرد. محمد بن عمر بن حسن بن علی بن ابی‌طالب علیه السلام به پدرم گفت: خاموش باش! تو عاجزی. آن‌ها شریک خون حسین علیه السلام هستند. می‌گویم: پدرش عمر بن حسن زاده مادر قاسم و عبداللَّه پسران امام حسن می‌باشد و امّ ولد است.
شیخ مفید در ارشاد گفته است: و اما عمر و قاسم و عبداللَّه پسران حسن بن علی علیه السلام برابر عم خود حسین بن علی علیه السلام در کربلا شهید شدند؛ رضی اللَّه عنهم وارضاهم.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 351
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 425
وبعد:
عدّ «محمّد» من ولد عمرو بن الحسن بن أمیر المؤمنین علیهما السلام عند:
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 50/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 58/ 13 (أمّه رملة بنت عقیل)
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 38- 39
البرّی، الجوهرة،/ 33
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 426

زید بن الحسن علیه السلام‌

[من الطّبقة الثالثة من أهل المدینة] زید بن حسن بن علیّ بن أبی طالب بن عبدالمطّلب بن هاشم، وأمّه أمّ بشیر بنت أبی مسعود، وهو عُقْبة بن عمرو بن ثعلبة بن أُسیرة بن عَسیرة بن عطیّة بن جدارة بن عوف بن الحارث بن الخزرج، فولد زید بن حسن محمّد هلک لا بقیّة له، وأمّه أمّ ولد، وحسن بن زید، ولی المدینة لأبی جعفر المنصور، وأمّه أمّ ولد ونفیسة بنت زید تزوّجها الولید بن عبدالملک بن مروان فتوفّیت عنده، وأمّها لبابة بنت عبداللَّه بن العبّاس بن عبدالمطّلب بن هاشم.
أخبرنا محمّد بن عمر، قال: أنا عبدالرّحمان بن أبی الموال، قال: رأیت زید بن حسن یرکب فیأتی سوق الظَّهْر فیقف به ورأیت النّاس ینظرون إلیه ویعجبون من عُظْم خلقه ویقولون: جدّه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله. قال محمّد بن عمر: وقد روی زید، عن جابر بن عبداللَّه، أخبرنا محمّد بن عمر، قال: أخبرنی عبداللَّه بن أبی عبیدة، قال: ردفت أبی یوم مات زید بن حسن، ومات ببطحاء ابن أزهر علی أمیال من المدینة فحمل إلی المدینة، فلمّا أوفینا علی رأس الثَّنیّة بین المنارتین طلع بزید بن حسن فی قبّة علی بعیر میِّتاً وعبداللَّه بن حسن بن حسن یمشی أمامه قد حزم وسطه بردائه لیس علی ظهره شی‌ء، فقال لی أبی: یا بُنیَّ! أنزل وأمسک لی بالرّکاب فوَاللَّه لئن رکبت وعبداللَّه یمشی لا تَبلّنی عنده بالّةٌ أبداً، فرکبت الحمار ونزل أبی فمشی، فما زال یمشی حتّی أدخل زیداً داره ببنی حدیلة، فغسّل ثمّ أُخرج به علی السّریر إلی البقیع.
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 234/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 21/ 266، 268
زید بن حسن بن علیّ الهاشمیّ، قال زید بن حباب: حدّثنا حسن بن زید عن أسرای «1» ابن عبّاس تطیّبت بالمسک، وقال الأویسیّ: حدّثنی ابن أبی الزّنّاد، عن حسن ابن زید، عن أبیه: رأیت ابن عبّاس تطیّب بالمسک، حدّثنی علیّ بن سلمة، قال: حدّثنا
__________________________________________________
(1)- کذا فی الأصل، ویمکن أن یکون «عن أبیه: رآنی» واللَّه أعلم- ح.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 427
معن، عن عبداللَّه بن عمرو بن خداش: هلک زید بن حسن بالبطحاء علی ستّة أمیال من المدینة فرأیت حسن بن حسن وإبراهیم بن حسن ومحمّد بن عبداللَّه بن عمرو والقاسم ابن عبداللَّه بن عمر وعمر بن علیّ وسفیان بن عاصم یعتقبون بین عمودی سریره.
البخاری، التّاریخ الکبیر، 3/ 392 رقم 1305
الحسن بن زید بن حسن بن علیّ بن أبی طالب الهاشمیّ، عن أبیه وعکرمة، روی عنه محمّد بن إسحاق وزید بن حباب وابن أبی الزّنّاد ومالک، حدّثنی عمرو بن علیّ، قال: حدّثنا عبیداللَّه بن عبدالمجید، قال: ثنا ابن أبی ذئب، قال: حدّثنی الحسن بن زید، قال: حدّثنی مولی بن عبّاس، وهو عکرمة؛ حدیثه فی أهل المدینة.
البخاری، التّاریخ الکبیر، 2/ 294 رقم 2517
(زید) بن الحسن بن علیّ الهاشمیّ، یروی عن ابن عبّاس، روی عنه ابنه حسن بن زید، مات بالبطحاء علی ستّة أمیال من المدینة، [وأمّه أمّ بشر بنت أبی مسعود عقبة بن عمرو، وکان للحسن بن علیّ منها زید وأمّ الحسن وأمّ الحسین بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب] «1».
ابن حبّان، الثّقات، 4/ 245- 246
(الحسن) بن زید [بن «2»] الحسن بن علیّ بن أبی طالب، یروی عن أبیه وعکرمة.
روی عنه مالک بن أنس ومحمّد بن إسحاق وأهل المدینة، کنیته أبو محمّد، أمّه أمّ ولد، مات بالحاجر وهو یرید مکّة من العراق فی السّنة الّتی رجع فیها المهدی- سنة ثمان وستِّین.
ابن حبّان، الثّقات، 6/ 160
زید بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، من أفاضل بنی هاشم، ممّن صحب ابن عبّاس مدّة طویلة.
ابن حبّان، مشاهیر علماء الأمصار،/ 63 رقم 424
__________________________________________________
(1)- ما بین الحاجزین من م.
(2)- من ظ و م.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 428
وأمّا أبو الحسن زید بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام أمّه أمّ فاطمة بنت أبی مسعود عقبة بن عمرو بن ثعلبة، کان أکبر من الحسن بن الحسن سنّاً. توفّی زید بین مکّة والمدینة بموضع یقال له (حاجر) وهو ابن مائة سنة.
(قال): یحیی بن الحسن العقیقیّ توفّی وهو ابن خمس وتسعین سنة. تأخّر عن نصرة عمّه الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام لمّا خرج إلی الکوفة وبایع بعد قتله عبداللَّه بن الزّبیر بالخلافة، لأنّ أخته من أبیه وأمّه کانت تحت عبداللَّه بن الزّبیر. وکان معه فی مواقعه إلی أن قتل فأخذ بید أخته وعاد إلی المدینة. وله مع الحجّاج فی ذلک قصّة.
(قال): ولد زید بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام- أبا محمّد الحسن بن زید بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام من أمّ ولد یُقال لها زجاجة تلقّب برفق. لا ذکر لزید ابن الحسن غیر الحسن بن زید ولا عقب له إلّامنه، کان أمیر المدینة من قبل المنصور، وهو أوّل مَن لبس السّواد من العلویّین، توفّی سنة ثمان وستِّین ومائة وبلغ من السّنّ ثمانین سنة. أدرک المنصور والمهدیّ والهادیّ والرّشید.
(قال): وعلیّ بن الحسن بن زید بن الحسن بن علیّ علیه السلام، ولد عبدالعظیم بن علیّ، أمّه أمینة بنت إسماعیل الثّقفیّة لا عقب له. إنّما العقب لعبدالعظیم بن عبداللَّه بن علیّ (علی ما یقال) واللَّه أعلم.
(قال): وعبداللَّه بن علیّ بن الحسن بن زید أمّه أمّ ولد؛ وعبدالعظیم بن عبداللَّه بن علیّ بن الحسن بن زید أبو القاسم الزّاهد العالد المدفون بالرّیّ فی مسجد الشّجرة؛ والحسن ابن عبداللَّه بن علیّ بن الحسن بن زید. [...]
(قال): وکان لزید بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام ابنة یقال لها نفیسة، أمّها لبابة بنت عبداللَّه بن عبّاس بن عبدالمطّلب. وکانت تحت العبّاس بن علیّ أمیر المؤمنین علیه السلام قتل عنها یوم الطّفّ مع الحسین علیه السلام، فزوجها زید بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام وأخو نفیسة هذه لأمّها عبیداللَّه بن العبّاس بن علیّ علیه السلام، نفیسة تزوّجها الولید بن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 429
عبدالملک بن مروان، وولد له منها أولاداً «1».
(قال): وکان زید بن الحسن یفد علی الولید بن عبدالملک بن مروان، فیقعده علی السّریر معه ویکرمه لمکان ابنته عنده. ووهب له ثلاثین ألف دینار دفعة واحدة، فهذه بقیّة.
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 20- 22، 24، 29
وأمّا زید «2» بن الحسن علیه السلام فکان یلی صدقات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم وأسنّ «3» «2»، «4» وکان جلیل القدر، کریم الطّبع، «2» طریف «5» النّفس «2»، کثیر البرّ «6» ومدحه الشّعراء وقصده النّاس من الآفاق لطلب فضله «7».
وذکر أصحاب السّیرة: أنّ زید بن الحسن «8» «9» کان یلی صدقات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم «9»، فلمّا ولی سلیمان بن عبدالملک، کتب إلی عامله بالمدینة «10»: أمّا بعد، فإذا جاءک «11» کتابی هذا فاعزل زیداً عن صدقات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، وادفعها إلی «12» فلان بن فلان- رجل
__________________________________________________
(1)- ماتت نفیسة هذه بمصر ولها هناک قبر یزار حتّی الیوم، وهی الّتی سمیها أهل مصر السّت نفیسة، ویعظّمون شأنها ویقسمون بها.
(2- 2)، [لم یرد فی العدد].
(3)- [لم یرد فی الفصول المهمّة ونور الأبصار].
(4)- [من هنا حکاه فی تحفة العالم].
(5)- [فی کشف الغمّة: زلف والفصول المهمّة ونور الأبصار وتحفة العالم: طیب].
(6)- [زاد فی الفصول المهمّة ونور الأبصار: کان مسنّاً].
(7)- [فی نور الأبصار وتحفة العالم: برّه، وأضاف فیه: وکان یلقّب بالأبلج وهو جدّ السّیِّدة نفیسة بنت السّیِّد حسن الأنور].
(8)- [أضاف فی تحفة العالم: یکنّی بأبی الحسن].
(9- 9) [لم یرد فی کشف الغمّة والفصول المهمّة ونور الأبصار].
(10)- [لم یرد فی العدد].
(11)- [کشف الغمّة: قرأت].
(12) (12*) [فی الفصول المهمّة: إلی فلان رجل من قومه سمّاه فلمّا تولّی الخلافة عمر بن عبدالعزیز کتب-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 430
من قومه «1»- وأعنه علی ما استعانک علیه، والسّلام.
فلمّا استخلف عمر بن عبدالعزیز «2» إذاً کتاب قد جاء منه 2 (12*): أمّا بعد، فإنّ زید بن الحسن شریف بنی هاشم وذو سنّهم، فإذا جاءک «3» کتابی هذا فاردد علیه «4» صدقات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم وأعنه علی ما استعانک علیه، والسّلام «5».
وفی زید بن الحسن یقول محمّد بن بشیر الخارجیّ «6»:
«7» 1- «8» إذا نزل ابن المصطفی بطن تلعة نفی جدبها واخضرّ بالنّبت عودها 8
2- وزید ربیع النّاس فی کلّ شتوة إذا «9» أخلفت أنواؤها «9» ورعودها
3- حمول لأشناق الدّیات کأ نّه سراج الدّجی «10» إذ قارنته «10» سعودها «7» «11»
__________________________________________________
- إلی عامله بالمدینة، وفی نور الأبصار: إلی رجل من قومه سمّاه فلمّا أفضت الخلافة إلی عمر بن عبدالعزیز کتب إلی عامله بالمدینة].
(1)- [أضاف فی تحفة العالم: لعلّه أبو هاشم عبداللَّه بن محمّد ابن الحنفیّة].
(2- 2) [فی کشف الغمّة: کتب إلی عامله، وفی تحفة العالم: کتب إلیه].
(3)- [کشف الغمّة: قرأت].
(4)- [فی کشف الغمّة والفصول المهمّة ونور الأبصار والدّمعة والأعیان وتحفة العالم: إلیه].
(5)- [لم یرد فی نور الأبصار، وزاد فیه: وکانت الصّدقة أوّلًا بعد النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم ید علیّ والعبّاس، قال معمّر: فغلب علیها علیّ، فکانت بیده ثمّ بید ابنه الحسن ثمّ الحسین ثمّ علیّ ابنه ثمّ الحسن بن الحسن ثمّ زید بن الحسن ثمّ عبداللَّه بن الحسن ثمّ ولیها بنو العبّاس، انتهی. وزاد فی تحفة العالم: وکان رأیه التّقیّة لأعداء الدِّین والتألّف لهم والمداراة معهم کما ذکره المفید فی الإرشاد ولم یحضر مع عمِّه الحسین علیه السلام یوم الطّف ولعلّه لمانع من ذلک فلا یدلّ علی ذمِّه].
(6)- [زاد فی الفصول المهمّة: یمدحه حیث یقول شعراً].
(7- 7) [مثله فی ناسخ التوّاریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 272].
(8- 8) [لم یرد فی نور الأبصار وتحفة العالم].
(9- 9) [نور الأبصار: اختلفت أبراقها].
(10- 10) [فی کشف الغمّة والفصول المهمّة ونور الأبصار وتحفة العالم: قد فارقتها].
(11)- [زاد فی الأعیان: الأشناق جمع شنق بالفتح وهو ما دون الدِّیة وذلک أنّ سوق ذو الجمالة الدِّیة الکاملة فإذا کانت معها دیات جراحات فتلک هی الأشناق کأنّها متعلِّقة بالدِّیة العظمی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 431
«1» ومات زید بن الحسن «2» وله تسعون سنة «1»، فرثاه جماعة من الشّعراء «3» وذکروا مآثره وذکروا «4» فضله «5» «3». فممّن رثاه قدامة بن موسی الجمحیّ، فقال «6»:
«7» 1- فإن یک زید غالت الأرض شخصه فقد بان «8» معروف هناک وجود
2- وإن یک أمسی رهن رمس فقد ثوی به وهو محمود الفعال فقید «9»
3- سمیع «10» إلی المعترّ «11» یعلم أنّه سیطلبه المعروف ثمّ یعود
4- ولیس بقوّال وقد حطّ رحله لملتمس المعروف «12» أین ترید
5- إذا قصّر الوغد الدّنیّ نمی «13» به إلی المجد آباء له وجدود 6- «14» مباذیل «15» للمولی محاشید للقری
وفی الرّوع عند النّائبات أسود 7- إذا انتحل العزّ الطّریف فإنّهم «16»
لهم إرث مجد ما یرام تلید «14»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی تحفة العالم].
(2)- [أضاف فی نور الأبصار: سنة عشرین ومائة].
(3- 3) [لم یرد فی نور الأبصار].
(4)- [لم یرد فی الفصول المهمّة ونور الأبصار وفی کشف الغمّة والدّمعة: بکوا والعدد والبحار: تلوا].
(5)- [لم یرد فی الدّمعة].
(6)- [نور الأبصار: بقوله].
(7) (7*) [مثله فی ناسخ التّواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 272].
(8)- [فی الفصول المهمّة ونور الأبصار: کان].
(9)- [تحفة العال: حمید].
(10)- [تحفة العالم: سریع].
(11)- [فی نور الأبصار وتحفة العالم: المضطرّ].
(12)- [تحفة العالم: یرجوه].
(13)- [فی نور الأبصار وتحفة العالم: سما].
(14- 14) [لم یرد فی الفصول المهمّة ونور الأبصار وتحفة العالم].
(15)- [العدد: مناکیر].
(16)- [کشف الغمّة: بأنّه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 432
8- إذا مات منهم سیِّد قام سیِّد کریم یبنّی «1» بعده «2» ویشید (7*)
«3» «4» فی أمثال هذا «5» ممّا یطول به الکتاب «5» «4». «6» وخرج زید بن الحسن (رحمة اللَّه علیه) من الدّنیا «6» ولم یدّع الإمامة ولا ادّعاها له مدّع من الشّیعة ولا «7» غیرهم، وذلک أنّ «8» الشّیعة رجلان إمامیّ وزیدیّ، فالإمامیّ یعتمد فی الإمامة علی «9» النّصوص وهی معدومة فی ولد الحسن علیه السلام باتّفاق منهم «9»، ولم یدّع ذلک أحد منهم لنفسه فیقع فیه إرتیاب.
والزّیدیّ یراعی فی «10» الإمامة بعد علیّ والحسن والحسین علیه السلام الدّعوة والجهاد «11»، وزید ابن الحسن (رحمة اللَّه علیه) کان مسالماً لبنی أمیّة ومتقلّداً من قبلهم الأعمال، وکان رأیه التّقیّة لأعدائه والتّأ لّف لهم والمداراة «12»، «13» وهذا یضادّ عند الزّیدیّة علامات الإمامة کما حکیناه.
__________________________________________________
(1)- [نور الأبصار وتحفة العالم: فیبنی].
(2)- [تحفة العالم: مجدهم].
(3) (3*) [العدد: والعقب من زید من رجل واحد وهو الحسن بن زید. والعقب من الحسن بن زید فی سبعة رجال وهم: القاسم، وعلیّ، وإسماعیل، وإبراهیم، وزید، وعبداللَّه، وإسحاق، هؤلاء أولاد الحسن بن زید].
(4- 4) [لم یرد فی الفصول المهمّة ونور الأبصار وتحفة العالم].
(5- 5) [لم یرد فی کشف الغمّة والدّمعة وفی البحار: یطول منها الکتاب].
(6- 6) [فی کشف الغمّة والفصول المهمّة ونور الأبصار وتحفة العالم: مات زید].
(7)- [أضاف فی نور الأبصار: من].
(8)- [فی الفصول المهمّة ونور الأبصار: لأنّ].
(9)- [لم یرد فی کشف الغمّة والفصول المهمّة ونور الأبصار وتحفة العالم].
(10)- [لم یرد فی کشف الغمّة].
(11)- [فی نور الأبصار وتحفة العالم: الاجتهاد].
(12)- [تحفة العالم: مداراتهم، وإلی هنا حکاه فی تحفة العالم وزاد فیه: وهذا أیضاً عند الزیدیّة خارج عن علامات الإمامة، وکیف کان فقد ورد فی ذمِّ زید والطّعن علیه أیضاً والروایات نقلها القطب الرّاوندیّ واعتمد علیها بعض المتأخِّرین فحکم بعدم حُسن عقیدته وإیمانه، قال جدِّی الأمجد السّیِّد محمّد فی رسالته: ولعلّ ترک الکلام فی ذمِّه ومدحه معاً أولی].
(13) (13*) [فی الفصول المهمّة ونور الأبصار: وهذا أیضاً عند الزّیدیّة خارج عن علامات الإمامة ویزید علی هذه الأقوال خارج عنها بکلّ حال].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 433
وأمّا الحشویّة فإنّها تدین بإمامة بنی أمیّة، ولا تری لولد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم إمامة علی حال.
والمعتزلة لا تری الإمامة إلّافیمن کان علی رأیها فی الاعتزال، ومَن تولّوهم العقد له بالشّوری والاختیار، وزید علی ما قدّمناه ذکره خارج عن هذه الأحوال.
والخوارج لا تری إمامة مَن تولّی أمیر المؤمنین علیه السلام، وزید کان متوالیاً أباه وجدّه بلا خلاف (13*) (3*). «1»
المفید، الإرشاد، 2/ 16- 20/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 576- 578؛ المجلسی، البحار، 44/ 163- 165؛ البحرانی، العوالم، 16/ 306- 308؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 336- 338؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 5/ 95- 96؛ آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 296- 297؛ مثله رضیّ الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 353- 354؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166- 168؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 250- 251
__________________________________________________
(1)- و اما زید بن حسن علیه السلام! پس او کسی است که متولی صدقات رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بود و از دیگر فرزندان آن حضرت سالمندتر بود و مردی والا قدر و بزرگوار و خوش نفس و پرخیر بود و شاعران او را ستایش بسیار کرده‌اند و مردمان از جاهای دور و نزدیک به خاطر بهره‌گیری از او به سویش رهسپار بودند و مورخان گفته‌اند:
زید بن حسن همچنان متولی صدقات رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بود. تا آن‌گاه که سلیمان بن عبدالملک به خلافت رسید و نامه به فرماندار خود در مدینه نوشت که: «پس از رسیدن این نامه من، زید بن حسن را از منصب تولیت صدقات رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برکنار و معزول گردان و آن را به دست فلان پسر فلان- که مردی از بستگانش بود- بسپار و هرگونه کمکی از تو خواست، به او کمک کاریش کن. والسلام.»
چون عمر بن عبدالعزیز بر سر کار آمد، نامه‌ای از او به همان فرماندار مدینه آمد به این مضمون که: «زید بن حسن مرد شریف قبیله بنی هاشم و سالمند ایشان است. پس همین‌که این نامه من به تو رسید، صدقات رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را به او باز گردان و هرگونه کمکی از تو خواست، کمک کاریش کن. والسلام.»
و درباره زید بن حسن، محمد بن بشیر خارجی این اشعار را گفته است:
1. هرگاه پسر مصطفی صلی الله علیه و آله و سلم به دامن کوهی فرود آید، خشکی (و بی‌آب و علفی) آن‌جا برطرف و چوب خشک آن بیابان سبز شود.
2. و زید باران بهاری مردم است (در جود و بخشش) در هر زمستانی که ستارگان باران و رعدهای-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 434
__________________________________________________
- (ابر را) به همراه خود ببرند.
3. پول دیه‌ها (ی مردم) را به گردن گیرد. گویا او چراغ تابناک شب‌های تار است که ستارگان درخشنده با او قرین گشته‌اند.
زید در سن نود سالگی از دنیا رفت. گروهی از شعرا در مرگ او مرثیه‌ها گفتند ونیکی‌های او را ستودند و فضائل او را به شعر درآوردند. از جمله کسانی که برای او مرثیه گفت، قدامه بن موسی جمحی است که گوید:
1. اگر زمین نابهنگام جسم زید را در خود گیرد، در آن زمین کردار نیک و بخشش آشکار گردد.
2. و اگر شب را به سر برد در جایی و اسیر گور گردد (و از دنیا برود) به حقیقت به آن‌جا فرود آمده در حالی که پسندیده کردار و از دست رفته است (یعنی: رفتنش موجب تأسف و اندوه است).
3. به درخواست‌کننده (و مرد سائل، گوشش) شنوا است؛ زیرا می‌داند که بزودی همانا کرم او آن مرد را می‌کشد و دوباره باز گردد.
4. به آن کس که جویای بخشش است، هنگامی که فرود آید، نمی‌گوید: «کجا را می‌خواهی؟» (یعنی نگفته و نپرسیده به او بخشش می‌کند؛ زیرا جز از او (کسی بخشش نجویند).
5. هرگاه مرد پست رذل (از حسب ونسب او) کوتاهی کند، او را پدران واجدادش به بزرگی برفرازند.
6. آن مردانی که به بندگان (و غلامان) خود بخشش می‌کردند و برای میهمانان خدمتگذار بودند و هنگام ترس در پیش‌آمدها شیرانی بودند.
7. هرگاه مرد تازه دوران و نورسی بزرگی به خود بندد، پس برای ایشان است میراث مجد و عظمت دست‌نخورده قدیم (یعنی اگر کسی به بزرگی تازه خود ببالد، اینان از قدیم بزرگ و بزرگ‌زاده بوده‌اند).
8. هرگاه بزرگی از ایشان بمیرد، مرد بزرگ و بزرگوار دیگری (به جای او) به پا خیزد که پس از او بنای تازه (در بزرگی) بسازد و آن را محکم کند.
و مانند این، اشعار بسیاری است که نقل آن‌ها کتاب را طولانی کند. زید بن حسن بدون آن‌که ادعای امامتی بکند، از دنیا برفت و هیچ‌یک از گروه شیعه و نه دیگران چنین ادعایی درباره او نکردند؛ زیرا شیعه دو دسته‌اند: یکی طایفه امامی و دیگر طایفه زیدی. پس طایفه امامی درباره امامت تکیه بر نصوص (و سخنانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به صراحت درباره امامت کسی فرموده) نمایند، و (روشن است) که نصوصی درباره فرزندان امام حسن علیه السلام نرسیده است و همگی آنان در این باره اتفاق دارند و هیچ‌یک از آنان چنین ادعایی برای خود نکرده است تا شک در آن پیدا شود. اما زیدیه (پیروان زید بن علی بن الحسین علیهما السلام) پس از علی و حسن و حسین علیه السلام در باب امامت مراعات دعوت و جهاد کنند (یعنی آن کس را امام دانند که مردم را به امامت خود بخواند و با دشمنان جهاد کند) و زید بن حسن رحمه الله (کسی بود که) با بنی امیه مدارا-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 435
من أصحاب أبی محمّد علیّ بن الحسین علیهما السلام، زید بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، أبو الحسن الهاشمیّ.
الطّوسی، الرّجال،/ 89
أخبرنا أبو نصر غالب بن أحمد بن المسلّم، أنا أبو عبداللَّه محمّد بن إبراهیم بن محمّد ابن أیمن الدّینوریّ- قراءة علیه- أنا أبو الحسن علیّ بن موسی بن الحسین- إجازة- أنبأ أبو سلیمان محمّد بن عبداللَّه بن أحمد الرّبعیّ، أنا أبی، قال الحسین بن أبی معشر: نا عن أبیه، عن جدّه أبی معشر، قال: کان علیّ بن أبی طالب اشترط «1» فی صدقته أنّها إلی ذی الدِّین والفضل من أکابر ولده، قال: فانتهت صدقته فی زمن الولید بن عبدالملک إلی زید بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، فنازعه فیها أبو هاشم عبداللَّه بن محمّد [ابن الحنفیّة]، فقال: أنت تعلم أنِّی وإیّاک فی النّسب سواء إلی جدِّنا علیّ، وإن کانت فاطمة لم تلدنی وولدتک، فإنّ هذه الصّدقة لعلیّ ولیست لفاطمة، وأنا أفقه منک وأعلم بالکتاب والسنّة، حتّی طالت المنازعة بینهما، فخرج زید من المدینة إلی الولید بن عبدالملک، وهوبدمشق، فکبر عنده علیّ أبی هاشم وأعلمه أنّ له شیعة بالعراق یتّخذونه إماماً، وأنّه
__________________________________________________
- می‌کرد و از جانب ایشان کارهایی را عهده‌دار می‌شد و رأی او با دشمنان خود به تقیه بود و با ایشان آمیزش می‌کرد و این کار (یعنی تقیه و آمیزش) در پیش زیدیه با نشانه‌های امامت سازگار نیست؛ چنانچه نقل شد.
و اما حشویه کسانی هستند که بنی امیه را امام دانند و برای فرزندان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در هیچ حال و زمانی امامت را قائل نیستند.
اما معتزله (پیروان واصل بن عطا که از مجلس حسن بصری اعتزال و کناره‌گیری جست و از این رو پیروانش را معتزله گویند) امامت برای کسی قائل نیستند جز آن کس که در اعتزال همرأی آنان باشد و یا آن کس که شورا و اختیار مردمان عقد خلافت را برای او ببندد. چنانچه گفتیم، زید بن حسن از این احوال بیرون است.
اما خوارج به امامت آن کس که امیر المؤمنین علیه السلام را دوست دارد و او را فرمانروای خود داند، قائل نیستند و خلافی نیست در این‌که زید از کسانی بود که پدر و جد خود را دوستدار بود و آنان را امام و فرمانروای خود می‌دانست.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 16- 20
(1)- [فی الوافی مکانه: وقدم علی الولید بن عبدالملک لخصومة وقعت بینه وبین ابن عمّه أبی هاشم عبداللَّه‌ابن محمّد ابن الحنفیّة، فی ولایة صدقات علیّ بالمدینة، لأنّ علیّاً اشترط ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 436
یدعو إلی نفسه «1» حیث کان، فوقع ذلک فی نفس الولید، ووقر فی صدره، وصدق زیداً فیما ذکره وحمله منه علی جهة النّصیحة «1»، وتزوّج ابنته نفیسة ابنة زید بن الحسن، «2» وکتب الولید إلی عاملة بالمدینة فی إشخاص أبی هاشم إلیه، وأنفذ کتابه رسولًا قاصداً یأتی بأبی هاشم، فلمّا وصل إلی باب الولید، أمر بحبسه فی السجن، فمکث فیه «2» مدّة.
فوفد فی أمره علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب، «1» فقدم علی الولید، فکان أوّل ما افتتح به کلامه حین دخل علیه أنّه «1» قال: یا أمیر المؤمنین! ما بال آل أبی بکر، وآل عمر، وآل عثمان یتقرّبون بآبائهم فیکرّمون ویُحبّون، وآل رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یتقرّبون به فلا ینفعهم ذلک؟ فیمَ حبستَ ابن عمِّی عبداللَّه بن محمّد طول هذه المدّة، قال: یقول ابن عمّکما زید بن الحسن، «1» فإنّه أخبرنی أنّ عبداللَّه بن محمّد ینتحل اسمی ویدعو إلی نفسه، وأنّ له شیعة بالعراق قد اتّخذوه إماماً «1»، قال له علیّ بن الحسین: أوَما یمکن أن یکون بین ابنی العمّ منازعة ووحشة کما یکون بین الأقارب، فیکذب أحدهما علی الآخر؟ وهذان کان بینهما کذا وکذا، «1» فأخبره خبر صدقة علیّ بن أبی طالب، وما جری فیها، حتّی زال عن قلب الولید ما کان قد خامره، ثمّ قال له: فأنا أسألک بقرابتنا من نبیِّک صلی الله علیه و آله لمّا خلّیت سبیله، فقال: قد فعلت «1»، فخلّی سبیله «3»، وأمره أن یقیم بحضرته.
فأقام أبو هاشم بدمشق یحضر مجلس الولید، ویُکثر عنده ویسامره، حتّی إذا کان ذات لیلة، أقبل علیه الولید فقال: یا أبا البنات! لقد أسرع الشّیب إلیک، فقال له أبوهاشم:
أتعیِّرنی بالبنات؟ فقد کان نبیّ اللَّه شعیب أبا بنات، وکان نبیّ اللَّه لوط أبا بنات، وکان محمّداً خیر البریّة صلی الله علیه و آله أبا بنات، فأیّ عیب علیَّ فیما عیّرتنی به؟ فغضب الولید من قوله، قال له: إنّک رجل تحبّ المماراة، فارحل عن جواری، قال: نعم واللَّه أرحل عنک، فما الشّام لی بوطن، ولا أعرج فیها، فیها علیّ شجن، ولقد طال فیها همِّی وکثر فیها
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الوافی].
(2- 2) [الوافی: وأحضر أبا هاشم وسجنه].
(3)- [إلی هنا حکاه فی الوافی بالوفیات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 437
دَینی، وما أنا لک بحامدٍ، ولا إلی جوارک لعائذٍ، ونهض. وقد أحفظ الولید فخرج عن دمشق متوجِّهاً إلی المدینة، فدسّ إلیه الولید إنساناً یبیع اللّبن وفیه السّمّ، وکان عبداللَّه یحبّ اللّبن ویشتهیه، فلمّا سمعه ینادی علی اللّبن تاقت إلیه نفسه، فاشتری له منه، فشربه فأوجعه بطنه، واشتدّ به الأمر، فأمر أصحابه فغدوا به إلی الحُمیمة، وبها محمّد بن علیّ بن عبداللَّه بن عبّاس، فنزل علیه، فمرضه وأحسن إلیه، فلمّا حضرتهُ الوفاة أوصی إلی محمّد بن علیّ ببیته وعلمه وأسبابه کلّها، وأمر شیعته الکیسانیّة بالإئتمام به، فدُفن.
وقد رُوی: أنّ الّذی سمّ أبا هاشم سلیمان بن عبدالملک، وسنذکر ذلک فی ترجمته.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 21/ 264- 265/ مثله الصّفدی، الوافی بالوفیات، 15/ 30- 31
أنبأنا أبو الغنائم الکوفیّ، ثمّ حدّثنا أبو الفضل البغدادیّ، أنا أبو الفضل ابن خیرون، وأبو الحسین وأبو الغنائم- واللّفظ له- قالوا: أنا أبو أحمد الغندجانیّ- زاد أبو الفضل:
وأبو الحسین الأصبهانیّ، قالا: أنا أحمد بن عبدان، أنا محمّد بن سهل، أنا محمّد بن إسماعیل، قال: زید بن حسن بن علیّ الهاشمیّ، حدّثنی علیّ بن سلمة، نا معن، عن عبداللَّه بن عمرو بن خدّاش، قال: هلک زید بن حسن بالبطحاء علی ستّة أمیال من المدینة، فرأیتُ حسن بن حسن، وإبراهیم بن حسن، ومحمّد بن عبداللَّه بن عمرو، والقاسم بن عبداللَّه بن عمر، و [عمر] بن علیّ، وسفیان بن عاصم یعتقبون بین عمودی سریره.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 21/ 266- 267
المفضّل بن عمر، قال: وجّه المنصور إلی حسن بن زید [بن الحسن علیه السلام] وهو والیه علی الحرمین، أن أحرق علی جعفر بن محمّد داره، فألقی النار فی دار أبی عبداللَّه علیه السلام، فأخذت النار فی الباب والدِّهلیز، فخرج أبو عبداللَّه علیه السلام یتخطّی النار ویمشی فیها ویقول:
أنا ابن أعراق الثّری، أنا ابن إبراهیم خلیل اللَّه «1».
__________________________________________________
(1)- [زاد فی البحار: بیان: رأیتُ فی بعض الکتب أنّ أعراق الثّری کنایة عن إسماعیل علیه السلام، ولعلّه إنّما کنّی عنه بذلک لأنّ أولاده انتشروا فی البراری].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 438
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 236 عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 5/ 295- 296؛ المجلسی، البحار، 47/ 136
وهو أنّه لمّا أمر الدّوانیقی الحسن بن زید- وهو والیه علی المدینة- بإحراق دار أبی عبداللَّه علیه السلام بأهلها، فأضرم فیها النار، وقویت، خرج علیه السلام من البیت ودخل النار، ووقف ساعة فی معظمها، ثمّ خرج منها وقال: «أنا ابن أعراق الثّری»، وعرق الثّری لقب إبراهیم علیه السلام.
ابن حمزة، الثاقب فی المناقب،/ 137/ عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 5/ 296
وذکر الواقدیّ أنّه کان لزید بن الحسن أولاد منهم: محمّد لأمّ ولد لا بقیّة له، ونفیسة بنت زید تزوّجها الولید بن عبدالملک فتوفّیت عنده وأمّها لبانة بنت عبداللَّه بن العبّاس، وحسن بن زید ولی المدینة لأبی جعفر المنصور وأمّه أمّ ولد.
قال الواقدیّ: توفّی زید بن الحسن ببطحاء بن أزهر علی أمیال من المدینة فحمل إلی البقیع، قال: ولم یذکر لنا تاریخ موته إلّاأنّه من الطّبقة الثّانیة من التّابعین.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 215 (ط بیروت)،/ 195
فی ذکر عقب أبی الحسین زید بن الحسن علیه السلام وهو سبط واحد، «1» وکان زید یُکنّی أبا الحسین. وقال الموضّح النّسّابة: أبا الحسن، «2» وکان یتولّی صدقات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، وتخلّف عن عمِّه الحسین فلم یخرج معه إلی العراق. وبایع بعد قتل عمّه الحسین عبداللَّه ابن الزّبیر، لأنّ أخته لأمّه وأبیه کانت تحت عبداللَّه بن الزّبیر. قاله أبو النّصر البخاریّ.
فلمّا قُتل عبداللَّه، أخذ زید بید أخته ورجع إلی المدینة، وله فی ذلک مع الحجّاج قصّة، وکان زید بن الحسن جواداً ممدوحاً، عاش مائة سنة، وقیل: خمساً وتسعین، وقیل:
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی الأعیان].
(2)- [من هنا حکاه عنه فی البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 439
تسعین، «1» ومات بین مکّة والمدینة بموضع یُقال له حاجر «1». وأمّ زید فاطمة بنت أبی مسعود ابن عقبة بن عمرو بن ثعلبة الخزرجیّ الأنصاریّ.
العقب منه فی ابنه الحسن بن زید، «1» یُکنّی أبا محمّد، کان أمیر المدینة من قِبَل منصور الدّوانیقیّ وعیناً له علی غیر المدینة أیضاً، وکان مظاهراً لبنی العبّاس علی بنی عمّه الحسن المثنّی، وهو أوّل مَنْ لبسَ السواد من العلویِّین، وبلغ من السّنِّ ثمانین سنة، وتوفِّی علی ما قال ابن الخدّاع بالحجاز سنة ثمان وستّین ومائة، وأدرک زمن الرّشید «1»، ولا عقب لزید إلّا منه. کان لزید ابنة اسمها نفیسة، خرجت إلی الولید بن عبدالملک بن مروان «1» وولدت منه «1»، وماتت بمصر ولها هناک قبراً یُزار، وهی الّتی تُسمّی عند أهل مصر «الستّ نفیسة»، ویعظِّمون شأنها ویقسمون بها، وقد قیل إنّما خرجت إلی عبدالملک بن مروان، «1» وأنّها ماتت حاملةً منه «1»، والأصحّ الأوّل.
وکان [زید] یفد إلی الولید بن عبدالملک ویقعده علی سریره، ویکرمه «2» کما کان «2» ابنته، ووهب له ثلاثین ألف دینار دفعةً واحدةً، وقد قیل: إنّ صاحب القبر بمصر نفیسة بنت الحسن ابن زید، وأنّها کانت تحت إسحاق بن جعفر الصادق، والأوّل هو الثّبت المرویّ عن ثقات النّسّابین. «3» أمّ الحسن بن زید أمّ ولد یُقال لها زجاج، وتلقّب رقرقاً «3».
ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط النّجف)،/ 69- 70/ عنه: المجلسی، البحار، 47/ 294؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 95، 96
(تمییز- زید) بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب الهاشمیّ المدنیّ. روی عن أبیه وجابر وابن عبّاس (رضی اللَّه عنهم). وعنه ابنه الحسن وعبدالرّحمان بن أبی الموال وعبداللَّه بن
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأعیان].
(2)- [الأعیان: لمکان].
(3- 3) [الأعیان: أی أنّها بنت زید لا بنت الحسن بن زید، وفی هامش تهذیب التّهذیب علی ترجمة زید ابن الحسن بن زید بن الحسن بن علیّ، حفید المترجم عن الخلاصة أنّه أخو السّیِّدة نفیسة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 440
عمرو بن خداش وعبدالملک بن زکریاء الأنصاریّ وأبو معشر ویزید بن عیاض بن جعدبة. ذکره ابن حبّان فی الثّقات وکان من سادات بنی هاشم وکان یتولّی صدقات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم بالمدینة. وکتب عمر بن عبدالعزیز إلی عامله: أمّا بعد، فإنّ زید بن الحسن شریف بنی هاشم وذو سنّهم مات وهو ابن تسعین سنة وقد خلط بعضهم هذه التّرجمة بالّتی قبلها وذلک وهم ظاهر. قلت: مات فی حدود العشرین ومائة.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 3/ 406
(س- الحسن) بن زید بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب الهاشمیّ أبو محمّد المدنیّ.
روی عن أبیه وابن عمّه عبداللَّه بن الحسین وعکرمة ومعاویة بن عبداللَّه بن جعفر وغیرهم. وعنه ابن أبی ذئب وابن إسحاق ومالک وابن أبی الزّناد وأبو أویس وابنه إسماعیل بن الحسن ووکیع وغیرهم. ذکره ابن حبّان فی الثّقات وقال الخطیب: ولّاه المنصور المدینة خمس سنین ثمّ غضب علیه وحبسه إلی أن أخرجه المهدی ولم یزل معه.
وقال الزّبیر بن بکّار: کان فاضلًا شریفاً ولإبراهیم بن علیّ بن هرمة فیه مدائح. وقال محمّد بن خلف ووکیع القاضی: مات ببغداد. قال الخطیب: وذلک خطأ إنّما مات بطریق مکّة بالحاجر فی صحبة المهدی. قال خلیفة: مات سنة (168). وکذا قال ابن سعد وابن حبّان وأبو حسّان الزّیادی: زاد بالحاجر علی خمسة أمیال من المدینة وهو ابن (85) سنة وصلّی علیه علیّ بن المهدیّ. روی له النِّسائیّ حدیثاً واحداً احتجم وهو صائم.
قلت: هو والد السّیِّدة نفیسة. وقال ابن أبی مریم عن ابن معین: ضعیف. وقال ابن عدی: أحادیثه عن أبیه أنکر ممّا روی عن عکرمة. وقال العجلیّ: مدنیّ ثقة. وقال ابن سعد: کان عابداً ثقة ولمّا حبسه المنصور کتب المهدیّ إلی عبدالصّمد بن علیّ والی المدینة بعد الحسن أن أرفق بالحسن ووسِّع علیه، ففعل فلم یزل مع المهدی حتّی خرج المهدی للحجّ سنة (68) وهو معه فکان الماء فی الطّریق قلیلًا فخشی المهدی علی مَن معه العطش فرجع ومضی الحسن یرید مکّة فاشتکی أیّاماً ومات وقال نحو ذلک ابن حبّان.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 279 رقم 506
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 441
زید بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب العلویّ الحسنیّ المدنیّ والد الحسن بن زید أمیر المدینة الّذی مدحه ابن هرمة معرّضاً ببنی عمّه فی قوله: «علی هن وهن». وروی زید عن أبیه وابن عبّاس وجابر. وروی عنه ابنه الحسن بن زید [ثمّ ذکر کلام من تاریخ دمشق]، وتوفِّی فی حدود المائة وعشر، وعاش سبعین سنة. «1»
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 15/ 30، 31
«1»
__________________________________________________
(1)- کنیه زید بن الحسن ابو الحسین
و به قول موضح النسابه ابو الحسن زید، متولی صدقات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم بود. مخالفت کرد با عمّ خود حسین و با او به عراق نرفت و بعد از قتل عم خود با عبداللَّه بن زبیر بیعت کرد.
روایت است از ابو نصر بخاری که چون عبداللَّه [بن] زبیر کشته شد، دست خواهر خود را گرفت و به مدینه باز رفت؛ زیرا خواهر پدر و مادری او در تحت عبداللَّه بن زبیر بود و این زید بخشنده و ممدوح بود؛ صد سال عمر داشت و بعضی گفته‌اند: نود سال. و در میان مکه و مدینه موضعی است که آن را حاجر گویند و در آن‌جا وفات کرد. مادر او فاطمه بنت ابی مسعود بن عقبة بن عمرو بن ثعلبة الخزرجی الانصاری بود.
عقب او از پسر او، حسن بن زید است. کنیه او ابو محمد، و او امیر مدینه بود از جانب منصور دوانقی، و بر غیر مدینه نیز حکم داشت. در فرصتی که در میان عباسیان و اولاد حسن مثنی حرب بود، او مدد بنی عباس بود و اوّل کسی از علویان بود که لباس سیاه پوشید.
و عمر او به هشتاد سال رسید. و در حاجر وفات یافت، به قول ابن خداع، در سنه ثمان وستین ومائه، و زمان رشید را نیز دریافت و زید غیر از این عقبی دیگر نداشت.
و زید را دختری بود نام او نفیسه. او را ولید بن عبدالملک خواست و از ولید پسری داشت و به مصر وفات کرد و قبر او آن‌جاست و اهل مصر مزار او را «الست نفیسه» گویند.
بعضی گفته‌اند: این نفیسه از عبدالملک بن مروان حامله بود که وفات کرد و اصح قول اوّل است. زید ابن الحسن به نزد عبدالملک بن مروان رفت و او را احترام و عزت بسیار داشت و سی هزار دینار زر داد.
بعضی گفته‌اند: صاحب قبر به مصر، نفیسه بنت الحسن بن زید است که زن اسحاق بن جعفر صادق علیه السلام، والاوّل مروی عن ثقاة النسابین.
مادر حسن بن زید امّ ولد بود و زجاجه می‌گفتند. لقب او رقوقا و عقب زید از پسرش ابو محمد الحسن الامیر است.
کیا گیلانی، سراج الأنساب،/ 34- 35
زید بن الحسن علیه السلام بسیار جلیل القدر، کریم الطبع و کثیر الخیر بود و شعرای عرب در مدح ذات فرخنده صفات آن جناب، اشعار بلاغت شعار دارند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 442
__________________________________________________
- زید رضی الله عنه مدتی والی صدقات رسول صلی الله علیه و آله بود. سلیمان‌بن عبدالملک در زمان ایالت خود آن جناب را از آن مهم عزل کرد؛ اما چون عمر بن عبدالعزیز رحمه الله زمام تمام اهل اسلام را به قبضه اختیار درآورد، بار دیگر آن منصب را به زید رضی الله عنه تفویض کرد. مدت عمر عزیزش نود سال بود و از زید یک پسر ماند، حسن نام. اوّل کسی از سادات که شعار عباسیان اختیار کرد و سیاه پوشید، حسن بود.
خواند امیر، حبیب السیر، 2/ 32
زید بن حسن پسرِ نخستینِ حسن علیه السلام است و کنیت او ابو الحسن است. او بزرگ‌تر از برادرش حسن مثنی است که در سفر عراق، ملازمت رکاب عمّ خود حسین بن علی علیهما السلام را نفرمود. بعد از شهادت امام حسین علیه السلام گاهی که عبداللَّه بن زبیر بن العوام دعوی‌دار خلافت گشت، با او بیعت کرد و به نزد او شتافت از بهر آن‌که خواهرش امّ الحسن که از جانب مادر نیز با او برادر بود، به عبداللَّه زبیر شوی کرد. چون عبداللَّه زبیر را کشتند، خواهر خویش را برداشت، از مکه به مدینه آورد و او متولی صدقات رسول خدا بود. قصه او با حجاج بن یوسف ثقفی ان شاء اللَّه در جای خود رقم می‌شود و او در میان مکه و مدینه در ارض حاجر نزدیک به ثغره وفات یافت و جسدش را در بقیع به خاک سپردند. مدت زندگانی او را جماعتی صد سال و گروهی نودوپنج سال و برخی نود سال گفته‌اند.
در خبر است که وقتی سلیمان بن عبدالملک در مسند خلافت جای کرد، به حاکم مدینه نوشت: «أمّا بعد، فإذا جاءک کتابی هذا فاعزل زیداً عن صدقات رسول اللَّه وادفعها إلی فلان بن فلان رجل من قومه وأعنه علی ما استعانک علیه، والسّلام».
حاکم مدینه زید را از تولیت صدقات عزل کرد ودیگری را متولی ساخت. آن‌گاه که خلافت به عمر بن عبدالعزیز رسید، به حاکم مدینه رقم کرد: «أمّا بعد، فانّ زید بن الحسن شریف بنی هاشم وذو سنّهم فإذا جاءک کتابی فاردد إلیه صدقات رسول اللَّه وأعنه علی ما استعانک علیه، والسلام».
پس دیگر باره تولیت صدقات با زید تفویض یافت. این شعر را محمد بن بشر الخارجی در مدح زید بن الحسن گوید: [پس اشعار او را در ارشاد ذکر کردیم].
بسیار کس از شعرا در فضایل او سخن کرده‌اند و قدامة بن موسی الجمحی این شعر در مرثیه او گوید: [پس اشعار او را در ارشاد ذکر کردیم]
و از این‌گونه فراوان در فضائل او سخن کرده‌اند؛ چنان که ان شاء اللَّه هریک در جای خود به شرح می‌رود.
مکشوف باد که زید بن حسن هرگز دعوی‌دار امامت نگشت و از شیعه و جز شیعه کس این نسبت به او نبست. همانا مردم شیعه دو گروهند: یکی شیعی و آن دیگری زیدی؛ اما شیعی جز به احادیث منصوصه امامت کس را استوار ندانند و به اتفاق علما در اولاد امام حسن علیه السلام کس دعوی‌دار این سخن نشده است.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 443
مات زید ما بین مکّة والمدینة فی أرض حاجر قرب ثغره سنة 120 وله من العمر تسعون وقیل مائة ودفن بالبقیع.
ومن ذرِّیّته الشّاه زاده عبدالعظیم المدفون بالرّی وهو عبدالعظیم بن عبداللَّه بن علیّ بن الحسن بن زید بن الحسن وله مشهد عظیم من آثار مجد الملک أبوالفضل أسعد بن محمّد ابن موسی البرّ أوستانی قریة من قری مدینة قم، وکان من وزراء السّلطان برکیارق بن السّلطان ملک‌شاه. وقال الصّدوق رحمه الله فی بحث الصّوم من کتاب مَن لا یحضره: أنّه کان
__________________________________________________
- اما زیدی بعد از علی و حسن و حسین علیهم السلام، امام، آن کس را داند که در امر خلافت و امامت جهاد کند و زید بن حسن با بنی امیه هرگز جانب تقیه را فرو نگذاشت و با بنی امیه کار به رفق و مدارا می‌داشت و متقلد اعمال ایشان می‌گشت. و دیگر جماعت حشویه جز بنی امیه را امام نخوانند و ابداً در اولاد رسول خدا کس را امام ندانند و معتزله امامت را به اختیار جماعت و حکم شورا استوار نمایند. خوارج آن کس را که امیر المؤمنین علی علیه السلام را متولی و دوست باشد، امام نخوانند و بی‌خلاف زید بن حسن پدر و جد را متوالی بود. لا جرم زید به اتفاق این طوایف که نامبردار شدند، منصب امامت نتوان داشت.
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 271- 273
چون زید بن حسن پسر بزرگ‌تر است، ذکر اولاد او را مقدم داشتیم.
ذکر فرزندان زید بن حسن بن علی بن ابی‌طالب علیهم السلام
زید بن حسن علیه السلام مکنی بود به ابو الحسن چه پسرش را حسن نام نهاد. ابو نصر بخاری گوید: لبابه دختر عبداللَّه بن عباس بن عبدالمطلب را عباس بن علی بن ابی‌طالب تزویج فرمود و چون عباس در کربلا شهید شد، زید بن حسن او را کابین بست و از وی دو فرزند آورد؛ یکی پسر و او را حسن نامید و آن دیگر دختر و او را نفیسه نام نهاد. نفیسه را ولید بن عبدالملک تزویج کرد و از وی فرزند آورد و از این‌جاست که چون زید بر ولید بن عبدالملک درآمد، او را بر سریر خویش جای داد و سی هزار دینار دفعتاً واحده عطا کرد.
به روایتی مادر حسن بن زید، زجاجه نام داشت و ملقب بود به رقرقا. ابو الحسن عمری که از علمای نسابه است، می‌گوید: نفیسه دختر حسن بن زید است و او به نکاح عبدالملک بن مروان درآمد و حاملًا در مصر وفات یافت و مردم ستّ که از محال مصر است، او را به مکانتی عظیم یاد کنند و با او سوگند خورند و قبر او زیارتگاه است. در جای دیگر می‌گوید: زید را جز حسن و نفیسه فرزند نبود و این‌که گویند او را پسری بود، به نام یحیی و قبر او در مصر است، سماعی شاذّ است و چون این اخبار با یکدیگر راست نیاید، معلوم توان داشت که آنچه ذکر کردیم، اصحّ اقوال است.
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 279- 280
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 444
مرضیاً یعنی عند الأئمّة علیهم السلام. قلت: ووصل بخدمة الإمامین التّقیّ والنّقیّ علیهما السلام وأکثر الرّوایة عنهما. وفی روایة کالصّحیحة عن الإمام علیّ الهادی علیه السلام أنّ زیارته تعادل زیارة الحسین علیه السلام، وفی سنة 1270 أمر السّلطان ناصر الدّین شاه القاجاریّ بتذهیب قبّته وتبلیط إیوانه بالقواریر.
آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 297، 298
عبدالعظیم بن عبداللَّه بن علیّ «1» بن الحسن بن «2» زید بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، «3» أبو القاسم، له کتاب خطب أمیر المؤمنین علیه السلام «3». «4» قال أبو عبداللَّه الحسین بن عبیداللَّه: حدّثنا جعفر بن محمّد أبو القاسم، قال: حدّثنا علیّ بن الحسین السّعدآبادی، قال: حدّثنا أحمد بن محمّد بن خالد البرقی، قال: کان عبدالعظیم «5» ورد الرّیّ هارباً من السّلطان، «6» وسکن سِرْباً فی دار رجل من الشّیعة «6» فی سکّة الموالی «7»، فکان یعبد اللَّه فی ذلک السّرب ویصوم نهاره ویقوم لیله، فکان یخرج مستتراً فیزور القبر المقابل قبره وبینهما الطّریق، ویقول: هو قبر رجل من وُلد موسی بن جعفر علیه السلام، فلم یزل یأوی إلی ذلک السّرب ویقع خبره إلی الواحد بعد الواحد من شیعة آل محمّد علیه السلام حتّی عرفه أکثرهم، فرأی رجل من الشیّعة فی المنام رسول اللَّه صلی الله علیه و آله قال له: إنّ رجلًا من وُلدی یُحمل من سکّة الموالی ویُدفن عند شجرة التّفّاح فی باغ عبدالجبّار ابن عبدالوهّاب، وأشار إلی المکان الّذی دُفِنَ فیه، فذهب الرّجل لیشتری الشّجرة ومکانها من صاحبها، فقال له: لأیِّ شی‌ء تطلب الشّجرة ومکانها، فأخبره بالرُّؤیا،
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی التّحفة: السّدید بن أبی محمّد].
(2)- [أضاف فی التّحفة: أبو الحسین].
(3- 3) [لم یرد فی التّحفة].
(4) (4*) [تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم والآل علیهم السلام: روی النّجاشیّ والصّاحب بن عبّاد، عن أحمد بن البرقی‌قصّته وعبارته].
(5)- [أضاف فی التّحفة: صالحاً، عابداً ورعاً زاهداً، صائماً نهارة ومتهجِّداً لیله].
(6- 6) [التّحفة: فنزل].
(7)- [إلی هنا حکاه فی التّحفة، وأضاف فیه: کان کلّ یوم یبرز].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 445
فذکر صاحب الشّجرة أنّه کان رأی مثل هذه الرُّؤیا، وأنّه قد جعل موضع الشّجرة مع جمیع الباغ وقفاً علی الشّریف والشّیعة یدفنون فیه، فمرض عبدالعظیم ومات رحمة اللَّه علیه، فلمّا جُرِّد لیُغسَل، وُجد فی جیبه رقعة فیها ذکر نسبه، فإذا فیها: أنا أبو القاسم عبدالعظیم بن عبداللَّه بن علیّ بن الحسن ابن زید بن الحسن بن علی بن أبی طالب علیه السلام.
أخبرنا أحمد بن علیّ بن نوح، قال: حدّثنا الحسن بن حمزة بن علیّ، قال: حدّثنا علیّ بن فضل، قال: حدّثنا عبیداللَّه بن موسی الرّونانی أبو تراب، قال: حدّثنا عبدالعظیم ابن عبداللَّه بجمیع روایاته (4*).
النّجاشی، الرّجال (ط قم)،/ 173- 174/ عنه: التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 141؛ مثله ابن شدقم، تحفة لب اللّباب،/ 183 رقم 54
حدّثنی علیّ بن الحسین بن موسی بن بابویه، عن محمّد بن یحیی العطّار عن بعض أهل «1» الرّیّ قال: دخلتُ علی أبی الحسن العسکریّ علیه السلام، فقال: أین کنت؟ قلت: زرتُ الحسین علیه السلام، قال: أما أنّک لو زرتَ قبر عبدالعظیم عندکم لکنتَ کمن زارَ الحسین بن علیّ علیهما السلام.
ابن بابویه، کامل الزّیارات،/ 324 رقم 1/ مثله الصّدوق، ثواب الأعمال/ 99
__________________________________________________
(1)- [فی ثواب الأعمال مکانه: حدّثنا علیّ بن أحمد، قال: حدّثنا حمزة بن القاسم العلویّ (ره)، قال: حدّثنامحمّد بن یحیی العطّار عمّن دخل علی أبی الحسن علیّ بن محمّد الهادی من أهل ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 446
عدّه زید بن الحسن من ولده علیه السلام عند:
العبیدلی، تهذیب الأنساب،/ 33- 34
ابن حزم، الجمهرة،/ 38
ابن قدامة، التّبیین،/ 128
محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 143/ عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 293- 294
ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 47
المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 224
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 187 (ط دار الفکر)، 4/ 401
المقریزی، اتعاظ الحنفاء،/ 8 (أمّه أمّ ولد)
ابن عنبة، الفصول الفخریّة،/ 107
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 21/ 281
المخزومی، صحاح الأخبار،/ 30
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 293- 294
القندوزی، ینابیع المودّة (ط أسوة)، 3/ 151
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 447
عدّه وأختیه أمّ الحسن وأمّ الحسین من وُلد الإمام الحسن المجتبی علیه السلام، وأمّهم بنت عقبة بن مسعود:
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 27/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 21/ 266؛ سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 214؛ الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 200
المصعب الزّبیریّ، نسب قریش،/ 409/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 21/ 265- 266 (فیه: أمّ الخیر وأخوها زید)
ابن قتیبة، المعارف،/ 212 (ط دار إحیاء التراث العربی)،/ 92
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 304- 305، أنساب الأشراف، 3/ 73
تاریخ أهل البیت،/ 101/ ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 18
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 145
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 183
ابن حبّان، الثّقات، 4/ 245- 246
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 63
المفید، الإرشاد، 2/ 16/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 576؛ العلّامة الحلِّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 441- 442؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166؛ المجلسی، البحار، 44/ 163؛ البحرانی، العوالم، 16/ 305؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 336؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 250؛ خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 32؛ تاج‌الدّین العاملی، التّتمّة،/ 69؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 58- 59
أبو طالب الزّیدیّ، الإفادة،/ 52، 53/ عنه: مجدالدّین الیمنی، التّحف،/ 56
المجدی،/ 19- 20/ عنه: ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 89
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 212/ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 373
ابن فندق، لباب الأنساب «1»، 1/ 342، 344
__________________________________________________
(1)- [فقد ذکر شخصین بإسم أمّ الحسن، إحداهما أمّها أمّ ولد، والأخری أمّها ملیکة بنت الأحنف بن قیس].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 448
ابن الخشّاب، تاریخ موالید الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 174/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 576؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 249- 250
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 29- 30/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 168- 169؛ البحرانی، العوالم، 16/ 306؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 323؛ مثله محمّد ابن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 32- 33
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 70 (ط بیروت)،/ 244/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 575- 576؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 340
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 106
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 214/ عنه: الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 201
الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 580/ عنه: خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 32
محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 143/ عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 293- 294
رضی الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 352 رقم 15
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 89
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 293- 294
محمّدکاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة،/ 45، 99
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 32
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 69
مدرّسی، جنّات الخلود،/ 20
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 201
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 271
الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 89، 90
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 563
آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 295- 296
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 449
أمّ الحسین بنت الإمام الحسن المجتبی علیه السلام:
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 50
ابن حبّان، الثّقات، 4/ 245- 246
المفید، الإرشاد، 2/ 16/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 576؛ العلّامة الحلِّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 441- 442؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166؛ المجلسی، البحار، 44/ 163؛ البحرانی، العوالم، 16/ 305؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 336؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 250؛ خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 32؛ تاج‌الدّین العاملی، التّتمّة،/ 69؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 58- 59
الطّبرسی، إعلام الوری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 303
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 106
محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 143
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 106
رضی الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 352
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 89
محمّدکاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة،/ 45
مدرسی، جنات الخلود،/ 20
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 271
الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 89
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 563
آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 295- 296
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 450
عدّ زید فی جملة الأسراء عند:
ابن طاوس، اللّهوف،/ 145/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 108؛ البحرانی، العوالم، 17/ 377، البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 135؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 468؛ القمی، نفس المهموم،/ 392؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 243
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 451

الحسن بن الحسن علیه السلام‌

اشاره

موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 453

سماته العائلیّة

کان الحسن بن الحسن جریحاً، وأمّه خولة بنت منظور الفزاریّ.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 157/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 173
الطّبقة الثّالثة من أهل المدینة من التّابعین [...]
حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب بن عبدالمطّلب بن هاشم؛ وأمّه: خَوْلة بنت منظور ابن زبّان بن سیّار بن عمرو بن جابر بن عُقیل بن هلال بن سُمَیّ بن مازن بن فَزارة.
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 229، 234/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق (ط بیروت)، 13/ 61- 71 رقم 1320، (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 15/ 56
محمّد بن طلحة بن عبیداللَّه بن عثمان بن عمرو بن کعب بن سعد بن تیم بن مُرّة؛ وأمّه:
حَمْنة بنت جَحْش بن رِئاب؛ وأمّها: أمیمة بنت عبدالمطّلب بن هاشم بن عبد مناف بن قُصَیّ؛ فولد محمّد بن طلحة إبراهیم الأعرج وکان شریفاً صارماً، ولّاه عبداللَّه بن الزّبیر خراج العراق؛ وسلیمان بن محمّد وبه کان یکنّی؛ وداود وأمّ القاسم؛ وأمّهم: خَوْلة بنت منظور بن زبّان بن سیّار بن عمرو بن جابر بن عُقیل بن هلال بن سُمَیّ بن مازن بن فزارة، وأخوهم لأمِّهم: حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب؛ أمّه أیضاً: خولة بنت منظور بن زبّان ن.
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 37
[وهؤلاء بنو فزارة بن ذُبیان] وولد فزارة بن ذبیان: عَدیّاً؛ وأمّه: نضیرة بنت جُشم ابن معاویة بن بکر بن هوازن؛ ومازناً، وشمخاً، وظالماً، ومُرّة، ورومیاً، درج؛ وأمّهم:
منولة «1» بنت جشم بن بکر بن حبیب من تغلب، بها یعرفون.
__________________________________________________
(1)- فی جمهرة أنساب العرب ص 253: وهم بنو خولة نسبوا إلی إمِّهم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 454
فولد عدیُّ بن فزارة: ثعلبة، وسعداً، وربیعة، یقال لبنی ربیعة [170 أ]: بنو عَتمَة؛ وشَکْمَ بن عدیٍّ، یقال هو ابن مَلَکانَ بن جَرْم.
قال: فبعضهم یُنسب جرمیّاً، وبعضهم یُنسب فزاریّاً؛ ولیس فی العرب مَلکان غیر هذا؛ إنّما هو مِلْکان، ومَلْکان «1».
فولد سعد بن عدیٍّ: مالِکاً، وهو حُمَمَة؛ وأمّه: العشواء بنت بُهثَةَ بن غنیٍّ بن أعْصُر؛ وحراماً، وأمّه: رَقاش بنت دارم بن مالک بن حنظلة.
فولد مالک بن سعد: بَغِیضاً؛ اجتمعت علیه قیس فی الجاهلیّة؛ وعِیاذاً، وسوداً، وعمراً، وأمّهم: العشواء بنت یربوع بن غَیْظ بن مُرَّة.
فولد بغیض: خدیجاً، وعُصَیْماً، وزیداً؛ وأمّهم: ذَنَبُ بنت حُوَیَّة بن لَوْذان بن ثعلبة ابن عدیّ بن فزارة؛ ووهباً، ووهَیْباً، وواهباً، ووهبان، وقَتادة؛ وأمّهم: رَیْطَة بنت مخالف ابن دهر بن الحارث بن عمرو بن هلال بن شمخ بن فزاریة؛ وعمراً، وعرکیّاً؛ وأمّهما من بنی الصّارد من بنی مرّة.
فولد خدیج: سکیناً؛ وأمّه: جُهَینة «2» بنت محاربیّ بن مرّة بن هلال بن فالج بن ذکوان ابن ثعلبة بن بهثة بن سلیم.
فمن بنی سکین: یزید بن عمر «3» بن هبیرة بن معیّة بن سکین.
ومنهم: جمیل [170 ب] بن حمران بن الأشیم بن عبداللَّه بن معاویة بن سکین.
ومن بنی وهب بن بغیض: الرُّبیع بن ضَبْبعِ بن وهب بن بغیض، وهو الشّاعر، وعَمَّر دهراً، وهو الّذی یقول:
__________________________________________________
(1)- فی مختلف القبائل ومؤتلفها ص 6: فی قُضاعة: ملکان، مفتوحة المیم واللّام، ابن جرم بن ربّان بن حلوان بن عمران بن الحاف بن قضاعة، وفی السّکون أیضاً ملکان مفتوح محرّک، ابن عبّاد بن عیاض بن عقبة السّکون؛ وکل شی‌ء فی العرب ملکان مکسور المیم ساکن اللّام.
(2)- فی حاشیة الأصل: جهمة.
(3)- فی الأصل: عمرو، وصحح فی الحاشیة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 455
أصبح منِّی الشّباب قد حَسَرا إن یَنْأَ عنِّی فقد ثوی عُصُرا
وَوَلَدَ حرام بن سعد بن عدیّ: حرّجة، وحُرَیْجاً، وعُشّاً، والحارث، درج.
منهم: الحارث بن عمرو بن حرّجة الشّاعر؛ وابن ابنه عبدالرّحمان بن مسعود بن الحارث بن عمرو بن حرّجة، وَلِیَ الصّائفة، وله یقول الشّاعر:
أقم یا ابن مسعود قناة صلیبة کما کان سفیان بن عوف یقیمها
سفیان ولی الصّوائف عشرین سنة کلُّها کان فی خلافة معاویة.
ومنهم: حسّان الجواد، کان من أجواد العرب، هلک فی خلافة المهدیِّ، وهو ابن مَیْسَرَة بن عُمَیْلَة بن الحَکَم بن شُرَیح بن الحارث بن عمرو بن حَرَّجَةَ، وله یقول الشّاعر:
لحَسّانُ بن مَیْسَرَة الفَزاریّ علی العَلّات أصبرُ من جَمیل
ومنهم: حِصْنُ بن جُنْدَب بن خُنَیس بن حَرَّجَة، کان سیِّد [171 أ] أهل البادیة، وهو الّذی اعتزل قتال کَلْب وفَزارَة.
ومنهم: شَبَث بن قیس بن حُرَیج بن حَرَام، الّذی مدحه الحُطَیْئَة «1».
ومنهم: کَرْدَم، وکُرَیْدِم ابنا شُعْثَةَ بن زُمَیْرَة بن حُرَیج؛ وأمّهما: خالدة بنت أزْنَم بن عمرو بن حَرَّجة؛ وکَرْدَم هو الّذی طَعَن دُرَید بن الصِّمَّة یوم قُتِل عبداللَّه بن الصِّمّة «2»، ولهما یقول الشّاعر:
__________________________________________________
(1)- فی دیوان الحُطیئةِ ص 49: وقال یمدح شَبَثَ بن حَوْط بن حَرِیز بن یربوع، أو ابن جُرَیْح بن سعد بن عدیّ بن فزارة، وکان کثیر المال، وهو الّذی ملک ألف بعیر فی الجاهلیّة:
مِن آمن المال أبقاها لدی شَبَث جرُّ الکماة برأس أو بتلبیب
وحثّه الرّکض والسِّربال سابغةٌ إلی نداء بظهر الغیب تثویب
(2)- فی الأغانی 10/ 6: قتله رجل من بنی قارب، وهم من بنی عبس یوم اللِّوی، وطعن کردم دریدا. قال دُرَید یرثی أخاه عبداللَّه:
تنادوا فقالوا أردتِ الخیل فارساً فقلت أعبد اللَّه ذلکم الرَّدی
فإنْ یک عبداللَّه خلّی مکانه فلم یک وقّافاً ولا طائش الید
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 456
جزی اللَّه ربُّک ربُّ العِبا دِ والمِلْحِ ما وَلَدَت خالِدَه «1»
قال هشام بن الکلبیّ: قال خِرَاشُ: کانوا یحلفون بالملح والرّماد والنّار، وبذات الودع «2»، یریدون سفینة نوح؛ قال رجل من بنی شَیْبان فی یوم ذی قار:
حَلَفْتُ بالمِلْحِ والرَّمادِ وبالعُزّ ی وباللّاتِ تُسْلَمُ الحَلَقه «3»
وولد ثَعلبة بن عدیّ بن فزارة: لوذان؛ فولد لوذان: جُوَیّة، وَزَنَیْماً، وأسعد، وخُزامة؛ وهم رهط عدیِّ بن أرطاة «4»، صاحب عمر بن عبدالعزیز.
فولد جویّة: عمراً، وعمیرة، وعامراً، وعبداً؛ وأمّهم: عَمْرَة، وهی الشّاة، سمّاها باسم شاة بنت عمرو بن صِرْمَة بن مُرّة بن عوف.
فولد عمرو بن جویّة: بدراً، وجَسّاساً؛ فبنو [171 ب] جَسّاسٍ أربعة إذا ولد مولود مات رجل؛ وأمّهما: غنِّی بنت زُنَیْم بن لَوْذان بن ثَعْلبة.
وولد بَدْرُ: حُذَیفة، کان یقال له ربُّ مَعَدٍّ، وحَملًا، ومالکاً، وعوفاً، قُتلوا کلُّهم فی
__________________________________________________
(1)- فی لسان العرب «ملح»:
لا یُبعد اللَّه ربُّ العبا دِ والملح ما ولدت خالده
والعرب تحلف بالملح والماء تعظیماً لهما.
(2)- فی لسان العرب «ودع»: ذات الودع. سفینة نوح، کانت العرب تقسم بها فتقول: بذات الودع، قال عدی بن زید العبادی:
کُلًا یمیناً بذات الودع لو حدثت فیکم، وقابل قبر الماجد الزّارا
(3)- فی الأغانی 23/ 239: قال الأعشی:
حلفت بالملح والرّماد وبالعُزّ ی وباللّات تسلسم الحلقه
حتّی یظلّ الهمام منجدلًا ویقرع النّبل طرّة الدّرقه
(4)- عدیّ بن أرطاة: من الشّجعان، ولّاه عمر بن عبدالعزیز البصرة، قتله معاویة بن یزید بن المهلب بواسط، وإلی ذلک یشیر ثابت قطنة بقوله:
ما سرّنی قتلُ الفزاریّ وابنه عدیِّ ولا أحببت قتل ابن مسمع
ولکنّها کانت معاویَّ زلّة وضعت بها أمری علی غیر موضع
الطّبری 6/ 600
. موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 457
حرب داحِس؛ والحارث، وربیعة، وزَبّان «1».
قال ابن حبیب: قال جَهْم بن مَسْعَدَة: ولد بَدْرُ عشرة: حُذَیفة، وربیعة، ومالکاً، وقیساً؛ وأمّهم بنت سَوْدَة بن نَضْلَة بن جُوَیّة؛ ویزید، وزیداً، وحارثاً، وحَمَلا، أمّهم أسدیّة؛ وعَوْفاً، وزَبّان، درج؛ ویزعم أنّ بنی عامر قتلوه یوم جَبَلة؛ وزَیْدَ، قاتل کَهْف الظُّلْمِ الغَسّانیّ یوم جُبَیل فَیْدٍ «2»، وهو الّذی سَبَی بنت النّابغة الذُّبیانیّ.
قال جَهم: ولد حذیفة: حِصْناً، ووَرداً، وشریکاً، ومالکاً، ومعاویة، وأمّهم: نَضیرة بنت عُصْم بن مروان من بنی سعد بن عدیّ؛ وشَدّاداً، وعَقواً، وحَرّاجاً، وزَملًا، درجوا؛ وأمّهم: عاتکة بنت حَزن، شَمِخیّة؛ ومُسْهِراً، وآجَرّ، وأمّهما طائیّة.
قال هشام: منهم: حصن بن حذیفة بن بدر، وهو ابن اللّقیطة، لأنّ بنی فزارة انتجعوا وهی صبیّة فالتقطها [172 أ] قوم فردّوها علیهم.
وابنه عُیَیْنَة بن حِصْن بن حذیفة بن بدر «3»، وقد رأس، واسمه حذیفة، کانت أصابته لقوة فجحظت عیناه، فسُمِّی عیینة؛ وعبداللَّه بن عیینة بن حصن، الّذی أغار علی سَرْح المدینة؛ وسعید بن عیینة، الّذی دفعه عبدالملک إلی کلب فقتلوه «4».
وعبداللَّه، وعبدالرّحمان ابنا مَسْعَدَة بن حَکَمَة بن مالک بن حُذیفة بن بدر؛ وَلِی عبداللَّه الصّوائف لمعاویة، وولی عبدالرّحمان الصّائفة لعبدالملک.
وأمّ حَکَمَة بن مالک: فاطمة، وهی أمّ قَرْفَة بنت ربیعة بن بدر، الّتی کانت تُؤلِّب علی رسول اللَّه (ص) وکان لها اثنا عشر ذکراً کلُّهم قد علّق سیف رئاسة، فبعث رسول اللَّه (ص)
__________________________________________________
(1)- فی الاشتقاق ص 284: حذیفة بن بدر وأخوته، وهم أهل بیت غطفان غیر مدافعین.
(2)- أنظر معجم البلدان 4/ 282.
(3)- کان عیینة یحمّق، وهو الّذی قال النّبیّ (ص): «الأحمق المطاع فی قومه». وسمع عیینة النّبیّ (ص) یقول: «غفار وأسلم ومزینة وجهینة خیر من الحلیفین أسد وغطفان»، فقال: واللَّه لأن أکون فی النّار مع هؤلاء أحبُّ إلیَّ من أن أکون فی الجنّة مع اولئک. الاشتقاق ص 285.
(4)- أنظر أنساب الأشراف 5/ 311.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 458
زید بن حارثة فَقَتَلَها وقَتَلَ بنیها «1»؛ کان رأسها أوّل رأس نصب فی الإسلام «2».
وقال جَهْمُ: ولد أمِّ قَرْفَة: حَکَمة، وشریک، وزُفَر، ومعاویة، وخُراشَة، وقیس، وحُصَین، والنُّعمان، وقَرْفَة، وحُجْر، بنو مالک بن حذیفة.
قال هشام: ومنهم: أسماء بن خارجة بن حِصْن، کان سیِّد أهل زمانهِ «3» [172 ب]، وابنه مالک بن أسماء.
ومنهم: عُوَیف القَوافی «4» الشّاعر، بن معاویة بن عُقْبَة بن حِصْن بن حذیفة.
قال هشام: سمعت عمّار بن أبان بن سعید بن عُیَیْنَة، قال: إنّما سُمِّی عویف القوافی لقوله:
سأُکْذِبُ مَن قد کان یزعم أنّنی إذا قلت قولًا لا أجید القَوافِیا
ومنهم: حَسّان بن حِصْن، الّذی قتل عَرْفجة بن مَصَاد «5» الکلبیّ؛ وشریک بن حذیفة، الّذی قتل صالح بن لَام الکلبیّ، فقال له الشّاعر:
وصالحاً کفاکه شریک بصارم ذی رَوْنَقَ بتیک
وحجر بن معاویة بن حذیفة الشّاعر.
وولد مازن بن فزارة: سُمَیّاً، وجُحاناً؛ وأمّهما: نَضِیْرَة بنت جُشَم بن معاویة بن بکر ابن هوازن، خلف علیها بعد أبیه.
__________________________________________________
(1)- فی مجمع الأمثال للمیدانی 2/ 323: أمنع من أمِّ قرفة کان یعلّق فی بیتها خمسون سیفاً لخمسین فارساً کلّهم لها محرم.
(2)- وفی المقتضب ص 67: وهو أوّل راس علِّق فی الإسلام.
(3)- أسماء بن خارجة: من سادات الکوفة وأشرافهم. الطّبری 6/ 124.
(4)- فی ألقاب الشّعراء ص 309: عویف القوافی بن معاویة بن حصن بن حذیفة؛ وفی الأغانی 19/ 128: هو عویف بن معاویة بن عُقبة بن حصن، وقیل ابن عقبة بن عیینة بن حصن بن حذیفة، شاعر مقلُّ من شعراء الدّولة الأمویّة من ساکنی الکوفة.
(5)- فی جمهرة أنساب العرب ص 257: والشّاعر عویف القوافی، قاتل عریجة بن مصاد الکلبیّ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 459
فولد سُمَیّ: هِلالًا، والمُتَبَّلِ؛ وأمّهما بنت هِلال بن فالج بن ذکوان؛ فولد هلال: عقیلًا، وعبداللَّه، والحارث؛ وأمّهم: الصّعبة بنت مالک بن مرّة بن عوف.
فولد عقیل بن هلال: جابراً، وعبد مناف، وهو الأفوه؛ وعبدالعُزّی، والحارث؛ وأمّهم [173 أ] من بنی ثَعْلبة بن سَعد بن ذُبیان «1».
فولد جابر بن عقیل: عَمراً، وهو العُشَراء، وکان عظیم البطن فسُمِّی بذلک؛ وربیعة، وهو الخَلفَة، والخَلفَة الّتی لم یَعْظُم بطنها کعظم بطن العشراء، وکان أصغرهما بطناً؛ لبنی بنت خشین بن عُصَیم بن لأیّ بن شمخ بن فزارة.
فمن بنی العُشَراء: زَبّان بن عمرو بن جابر، کان رئیساً شاعراً؛ وابنه منظور بن زَبّان «2»، کان شریفاً، وهو جدُّ حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب- علیهم السلام-؛ وکانت أمّه خولة بنت منظور بن زَبّان؛ وهی أمّ إبراهیم بن محمّد بن طلحة أیضاً.
وأمّ خولة: مُلَیکة بنت خارجة بن سِنان بن أبی حارثة المُرِّیّ، خلف علیها مَنظُور بعد أبیه.
ومنهم: هَرُم بن قُطْبَة بن سیّار بن عمرو، وهو العُشَراء، الّذی تحاکم إلیه عامر بن الطُّفیل وعَلْقَمَة بن عُلاثَة «3».
ومنهم: حَلْحَلة بن قیس بن الأَشْیَم بن سیّار، الّذی دفعه عبدالملک بن مروان إلی کلب فقتلوه مع سعید بن عُیَیْنَة «4».
__________________________________________________
(1)- فی الاشتقاق ص 283: یعرفون بها.
(2)- منظور بن زبّان: کان من أشرافهم، تزوّج بناته الحسن بن علیّ، ومحمّد بن طلحة، وعبداللَّه بن الزُّبیر، والمنذر بن الزُّبیر. الاشتقاق ص 283.
(3)- کان هرم بن قطبة من حکماء العرب. وهو الّذی تحاکم إلیه عامر بن الطّفیل وعلقمة بن علاثة، وأدرک الإسلام. کان زبّان نافر عیینة بن حصن فَنُفِّرَ علیه. الاشتقاق ص 283؛ جمهرة أنساب العرب ص 258.
(4)- فی الاشتقاق ص 284: حلحلة بن قیس، وسعید بن عیینة، وهما اللّذان قادا فزارة إلی کلب فقتلت منهم مقتلة عظیمة، فأخذهما عبدالملک فقتلهما.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 460
ومنهم: الرَّبیع بن قَعْنَب بن أَوْس بن الأعْور بن سَیّار؛ وهو الشّاعر.
ومن بنی الحارث: ابن سُمَیٍّ الشّاعر.
وولد شَمْخ بن [173 ب] فَزارة: هِلالًا، وعُصَیْماً ولَأیاً. فولد هِلال: عَوْفاً، وغَوْثاً، وعمراً، وحُرفة، دخلوا فی بنی تَغْلِب علی نسب حُرْفَة، وهم رَهْط الهُذَیل بن هبیرة بن خُبیب بن الحارث بن حُرْفَة.
فولد عمرو بن هِلال: الحارث، فولد الحارث: دهراً؛ فولد دهر: مُخالِفاً، وخَلَفاً، وهم بالشّام.
وولد غَوْث بن هِلال: رَبیعة؛ فولد رَبیعة: رِیاحاً، وسُبَیعاً، ورَبیاً، وحُصَیناً.
فولد رِیاح: ربیعة، وعَوْفاً؛ وأمّهما بنت حُرَیج بن جابر من بنی فزارة. فولد ربیعة:
نَجْبَة، وشَاساً، وأمّهما: سَخْطاء بنت عبداللَّه بن مُرّة.
فمن بنی نَجْبَة لِصُلبه: جَبّار، کان شریفاً؛ ومَرْثَد، وقَرْفَة، وحکمة، وحکیم، ومَروان، ورَبیعة، والمُسیّب بنو نَجْبَة «1».
شهد المُسَیّب یوم القادسیّة، ثمّ شهد مع علیّ مشاهده، ثمّ قُتِل یوم عین الوردة «2».
وشهد مَرْثَد بن نجبة الحِیرَة مع خالد بن الولید، ثمّ شهد یوم الیرموک، ثمّ کان علی مقدمته یوم فتح دمشق، فقُتِل علی سُورها؛ وابنه کردم بن مرثد، الّذی یقول له القائل:
«کلُّ النّاس بارک [174 أ] فیه وکَرْدَم لا تبارک فیه» «3».
__________________________________________________
- وفی أنساب الأشراف 5/ 311: وکتب عبدالملک إلی الحجّاج وهو عامله علی الحجاز یأمره بأن یحمل إلیه سعید بن عیینة، وحلحلة بن قیس القزاریین، فبعث بهما إلیه فحبسهما، وقدم علی عبدالملک وفد کلب فعرض علیهم الدیات فأبوها، فلمّا رأی عبدالملک ذلک أخرج سعید بن عیینة، وحلحلة بن قیس فدفع حلحلة إلی بنی عبد وُدّ من کلب.
(1)- کان المسیّب بن نَجْبَة أمیر النّاس یوم عین الوردة.
الطّبری 5/ 596
. (2)- عین الوردة: وهی رأس عین المدینة المشهورة بالجزیرة، وفیها کانت الوقعة بین التّوّابین بقیادة سلیمان بن صُرد الخزاعیّ، وجند الشّام بقیادة عبیداللَّه بن زیاد. الطّبری 5/ 596، معجم البلدان 4/ 596.
(3)- فی الاشتقاق ص 281: کردم بن حکیم بن مرثد بن نَجْبَة، کان والیاً، وهو الّذی یقول فیه بنو ساسان:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 461
وهاشم بن صَفْوان بن مَرْثَد، کان شریفاً؛ والحَکَم بن مروان بن نَجْبَة قُتِل یوم عین الوردة؛ وربیعة بن سهل بن مروان بن نَجْبَة، الحامل الدِّیتَین، حَمَلَ دِیَة أبی بُسَیل، وقوّالة المُرِّیَّین؛ والهَیْثَم بن بِشْر بن حَکَمة بن نَجْبَة، الحامل الدِّیات، وله یقول ابن میّادة المُرِّیّ:
لکلِّ أُناس حاتم یعرفونه وحاتمنا یوم الحَمالَة هَیْثَم
وکَثیْر بن زیاد «1» بن شَأس بن رَبیعة، صحب النّبیّ (ص) وشهد یوم القادسیّة.
وولد عَوْفُ بن ریاح: أسماء، وهِنْداً، والکَیْشَم، ورَبیعة، وعبداللَّه، ووهباً، ومُرَّة، وعبد شمس، والتَوْأَم.
منهم: عَفَاق بن المُسّیح بن بِشْر بن أسماء، کان علی شرطة الخمیس مع علیّ بن أبی طالب- صلوات اللَّه علیه- وکانوا یُعْرَضون یوم الخمیس، أو یُجْمَعون یوم الخمیس.
ومنهم: عُرْوَة بن الکَیْشَم بن عَوْف، غزا مع عُیَیْنَة علی بنی مَنْوَلَة.
وولد عُصَیْم بن شَمْخ: لَأیاً، وأمّه جُهَیْنَة؛ فولد لأیُّ: خُشَیْناً [174 ب] وهو ذُو الرّأسین، وأخَشْنَ، ومُخاشناً، وخَشَّاناً، ومُخَدِّشاً.
فولد ذو الرّأسین: عُرَیْناً، وجابراً، ولم یکن فی بنی فزارة رجل أکثر عزّاً بنفسه من ذی الرّأسین؛ من ولده: عمرو بن جابر بن خُشَیْن، کان له من کلِّ أسیر أسَرَته غَطْفان إذا أُخِذَ فِداؤُه بکْرَتَان من الإبل.
من ولده: مالک بن حِمار بن حَزْن بن عمرو بن جابر «2»، کان شریفاً، وَقَد رَأَسَ هو وأبوه وجدُّه؛ وسُمْرَة بن جُنْدَب بن هِلال بن حُرَیْج بن مُرّة بن حَزْن بن عمرو بن جابر «3»،
__________________________________________________
- «کلُّ النّاس بارک فیه، وکردم لا تبارک فیه» وذلک أنّه أغرمهم فی ولایته. وهو الّذی یقول فیه المهلّب:
لمّا رآه کردم تکردما کردمة العیر أحسَّ الضّیغما
(1)- فی الاصابة 3/ 270: کثیر بن زیاد، صحب النّبیّ (ص)، وشهد الیرموک، ذکره الطبرانی.
(2)- فی الاشتقاق ص 283: مالک بن حمار، کان شریفاً قتله خُفاف بن نَدْبَة.
(3)- فی الاشتقاق ص 282: ومن بنی لأیٍّ: سمرة بن جندب، کان علی البصرة، استعمله علی البصرة زیاد،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 462
صحب رسول اللَّه (ص) وکان عبیداللَّه بن زیاد یستعمله علی البصرة وعلی شرطه إذا قدم الکوفة؛ وعُمَیْلَة بن کَلَدَة بن هِلال بن حَزْن بن عمرو بن جابر، کان شریفاً.
وولد ظَالِم بن فَزارَة: غُراباً، یُقال لولده بنو غُراب بالشّام، منهم اناس بالبادیة وبدمشق، دون الشّام. قال ابن دارَة:
قد سَبّنی بنو الغراب الأحمر کُلُّ عَوانٍ منهم ومُعْصِر [175 ب]
ومنهم: بَیْهَسُ، وإخوته التِّسعة، وهم: نفر، وربیع، وحُصَیْن بنو خَلَف بن هِلال بن حَمْحَمَة بن ظالم، وهو غُراب بن ظالم بن فزارة، وأمّه: سِدْرَة بنت وائلة بن سَهْم بن عَوْذِ ابن غالِب بن قُطَیْعَة بن عَبْس، وکانوا من أَشْطَر فِتْیان العرَب، لحقوا ببطن من مَذْحِجْ یُقال لهم: رُهَا بن مُنَبِّهِ بن حرب بن عُلَةَ، وهم بالشّام؛ فقالوا فیهم فَزارَة بن عَبْس، وهم الیوم یُنسَبون فی عَنْس بن مالک بن مَذْحِج.
هؤلاء بنو فزارة بن ذُبیَان، فهؤلاء بنو ذُبیَان بن بَغیضٍ.
الکلبی، جمهرة النّسب، 2/ 428- 440
(عن) هشام، عن أبیه، قال: کان ثوب بن سلمة بن عبداللَّه بن خالد بن المغیرة المخزومیّ أمّه أمّ ولد کانت أمة لامرأة سلمة، فوقع علیها، فأتت بأیّوب «1»، وکان سلمة یخفی ذلک عن امرأته، فلمّا أدرک جعله خیّاطاً، فلمّا أدرکت سلمة الوفاة ادّعاه.
وکان أیّوب من رجال قریش جَلِداً فتزوّج ابنة الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام وأمّها أمّ ولد، فوقع بینه وبین عبداللَّه بن الحسن کلام، فقال عبداللَّه: أنا ابن المصطفی، فقال له أیّوب: صدقت، ولکن کان ذلک فاحشة ومقتاً وساء سبیلًا، یرید
__________________________________________________
- وهو أحد العشرة الّذین قال لهم رسول اللَّه (ص): «آخرکم موتاً فی النّار»؛ ولسَمُرة حدیث: کانت الدّار الّتی فی الکلّاء وفی السُّوق تعرفان بالزّبیر، ودار الهرامز لسمرة بن جندب.
وفی الاستیعاب 2/ 653: کانت وفاته بالبصرة سنة ثمان وخمسین، سقط فی قدر مملوءة ماء حارّاً کان یتعالج بالقعود علیه من کزاز شدید أصابه فسقط فی القدر الحارة فمات، وکان تصدیقاً لقول النّبیّ (ص): «آخرکم موتاً فی النّار».
(1)- [جاء فی المطبوع أوّلًا (ثوب) وبعده (أیّوب) وإحداهما أو کلاهما خطأ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 463
بذلک أنّ خولة بنت منظور بن زبّان بن سیّار الفزاریّ کانت أمّها مُلَیْکَة بنت خارِجَة بن سنان أخی هرم بن سنان عند زبّان بن سیار. فهلک عنها زبّان، فخلف علیها منظور بن زبّان نکاح مقت، فولدت له هشاماً وخولة، فتزوّج خولة محمّد بن طلحة بن عبیداللَّه، وهو السّجّاد، فقتل عنها یوم الجمل مع أبیه، وهی حبلی بإبراهیم بن محمّد بن طلحة، وکان لإبراهیم قدر، ثمّ خلف علیها الحسن بن علیّ علیه السلام، فولدت له الحسن بن الحسن فکان الّذی منهما متباعداً اختصما فی بعض ما یختصمان إلی هشام بن إسماعیل بن هشام بن المغیرة وکان عامل المدینة لعبدالملک بن مروان.
فقال الحسن بن الحسن لهشام: هل سمعت، أصلحک اللَّه، بالقاطع الظّالم؟ فقال هشام:
لا، قال: هو إبراهیم. فقال إبراهیم: واللَّه ما زلت أبغضک منذ عرفتک، فقال الحسن: إن تفعل فقد قتل أبی أباک، ونکح أبی أمّک.
قال هشام: وکان عمر بن الخطّاب حین أخبر بما صنع منظور بن زبّان من تزوّجه امرأة أبیه أرسل إلیه فأتی به، فقال لمنظور: تزوّجت أمّک؟ قال: وهل یتزوّج الرّجل أمّه؟ قال: امرأة أبیک أمّک أفما علمت أنّ اللَّه حرّم ذلک؟ قال: لا، قال: وتشرب الخمر؟
قال: نعم، قال: أفما علمت أنّ اللَّه حرّم نکاح نساء الآباء وشرب الخمرة؟ قال: لا، فاستحلفه فحلف فخلّی سبیله. ففی ذلک یقول منظور بعد فراقه لزوجة أبیه ملیکة:
ألا لا أُبالی الیوم ما صنع الدّهر إذا ذهبت عنِّی ملیکة والخمر
فإن یکن الإسلام فرّق بیننا فحبّ ابنة المری ما وضع الفجر
لعمرک ما کانت ملیکة سوءة ولا ضمّ فی بیت علی مثلها ستر
قال أبو المنذر هشام: وأخبرت أنّ أیّوب بن سلمة غبر بالمدینة دهراً ثمّ أثری بعد وشرف.
الکلبی، مثالب العرب،/ 136- 138
نسب قیس عیلان: ولد مُضَر بن نزار: إلیاس والنّاسُّ.
ولد النّاسُّ، وهو عَیلان: قَیساً، ودُهمان، وهم أهل بیت فی قیس یُقال لهم: «بنونعامة».
ولد قیس عِیلان: خَصَفَة، وسَعداً، وعَمراً.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 464
ولد سعد: غَطفان، وأَعصر، واسمه مُنَبِّه، ویُقال لأَعْصُر أیضاً «دُخان».
ولد غَطفان: رَیْثاً، وعبداللَّه وهو عبدالعُزّی.
ولد ریث: أشجع، وبَغیضاً، وحَرْباً، وأَهْوَن، ومازناً، وهم فی بنی فزارة.
ولد بَغیض: ذُبیان، وأنماراً، وعامراً، وعَبْساً.
ولد ذُبْیان: سَعداً، وفزارة، وهَارِبة وهم بطن مع بنی ثَعْلبة بن سَعْد، وعامر بن ذُبْیان وهم فی بنی یَشْکُر علی نسب، منهم: سُوَیْد بن أبی کاهل الشّاعر، وسَلَامَة بن ذُبْیان، وهم فی بنی عَبْس علی نسب یقال له «بنو مِلاص». [...]
ولد فزارة بن ذُبْیان عَدی، وأمّه نَضِیرة بنت جُشَم بن معاویة بن بَکر بن مازِن وشَمْخ، وظالم، ومُرّة، وأمّهم مَنْوَلَة بنت جُشَم بن بکر، من تغلب بها یعرفون.
فمن بنی عَدیّ بن فزارة: عُمر بن هُبَیْرة، وَلیَ العراق.
قال أبو إسحاق: وابنه یزید بن عُمر وَلِیَ العراق.
والرّبیع بن ضبع الّذی عُمِّر دَهراً، والأشْیَم بن عبداللَّه بن معاویة، وهو سالم، وعبدالرّحمان بن مسعود.
ومنهم شَبث بن قیس الّذی مدحه الحُطیئة، ومنهم کَرْدَم، وکُرَیْدَم ابنا شَعْبَة وأُمّهما خالدة بنت أَزْیَم، منهم، وکَرْدام هو الّذی طعن دُرَید بن الصِّمّة یوم قتل أخوه عبداللَّه بن الصِّمّة، ومنهم عَدیّ بن أرطاة صاحب البصرة، ومنهم حُذَیفة بن بدر، وکان یُقال له ربّ معدّ، وأخوته.
ومن ولد حذیفة: عبداللَّه، وعبدالرّحمان ابنا مَسْعَدَة بن حَکَمَة بن مالک بن حُذیفة، وکانت أمّ حکمة یقال لها أمّ قِرْفَة بنت ربیعة بن بدر، وعُوَیف القوافیّ بن معاویة بن عُقْبَة ابن حِصْن بن حُذَیفة بن بَدْر.
ومن بنی مازن بن فزارة: بنو العُشَراء، واسمه عمرو بن جابر بن عُقَیل بن هِلال بن سُمَیّ بن مازن، سُمِّی بذلک لعظم بطنه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 465
فمن بنی العُشَراء: مَنْظور بن زبّان بن سیّار بن العُشَراء، وهرم بن قُطْبَة بن سیّار الّذی تحاکم إلیه عامر بن الطُّفیل (19- ظ) وعَلْقَمَة بن عُلاثَة وحَلْحَلَة بن قیس بن الأشیم بن سیّار الّذی دفعه عبدالملک إلی کلب مع سعید بن عیینة بن حِصْن فقتلوهما.
ابن سلام، کتاب النّسب،/ 244- 245، 247- 248
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 466
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 467
وکانت عند عبداللَّه بن الزّبیر تُماضِر بنت منظور بن زبّان بن سیّار بن عمرو بن جابر ابن عقیل بن هلال بن مازن بن فزارة، وأمّها: مُلَیْکَة بنت سنان بن أبی حارثة المُرّی، زوّجه إیّاها الزّبیر بن العوّام. وکان الزّبیر بعث عبداللَّه بن الزّبیر إلی العبّاس بن عبدالمطّلب یستعیره رَحْلًا؛ فوجد بین یَدَی العبّاس جفنة من ثرید یأکل منها: فقال له: «ادْنُ، فکُلْ»، قال: فأکلتُ منها شیئاً؛ فتضاعف أکلی؛ فلمّا فرغ، أمر لی بالرّحل، وقال لی: «اقرأ أباک السّلام، وقل له: إنّ آل أبی بکر قد غلبوا علی ابنک هذا؛ فزوِّجه من العرب»، فزوّجه تماضر؛ فولدت له خُبَیْبَاً، وحمزة، وعبّاداً، وثابتاً.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 239- 240
وحسن بن حسن بن علیّ. أمّه خولة بنت منظور بن زبّان بن سیّار من بنی فزارة.
ابن خیّاط، الطّبقات،/ 417 رقم 2045/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 15/ 54 رقم 1605، (ط بیروت)، 13/ 61- 71 رقم 1320
وکانت العرب لا تنکح البنات ولا الأمّهات ولا الأخوات ولا الخالات ولا العمّات.
وکانت العرب تتزوّج نساء آبائها، وهو أشنع ما کانوا یفعلون. فیقال للّذی یخلف علی امرأة أبیه «الضیزن». قال أوس بن حجر:
والفارسیّة فیکم غیر منکرة فکلّکم لأبیه ضیزن سلف
وکان الرّجل إذا مات، قام أکبر ولده فألقی ثوبه علی امرأة أبیه، فورث نکاحها. فإن لم یکن له حاجة فیها، تزوّجها بعض إخوته بمهر جدید. وقد فرّق الإسلام بین رجال ونساء آبائهم، وهم کثیر. فمنهم (منظور) بن زبّان بن سیّار بن عمرو الفزاریّ الّذی کانت تحته ملیکة بنت خارجة بن سنان المرّی. خلف علیها بعد أبیه، فأولدها خولة بنت منظور. فتزوّجها الحسن بن علیّ رضی الله عنه. ثمّ خلف علیها بعد الحسن، عبداللَّه بن الزّبیر بن العوام. ومنظور الّذی یقول:
ألا لا أُبالی الیوم ما صنع الدّهر إذا ذهبت منِّی ملیکة والخمر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 468
وکان عمر بن الخطّاب رحمه الله فرّق بینهما.
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 325- 326
منظور بن زبّان «1» عن أبیه روی عنه الرّبیع بن عمیلة.
البخاری، التّاریخ الکبیر، 8/ 26 رقم 2030/ مثله ابن حبّان، الثّقات، 7/ 512
حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب، وأمّه بنت أبی مسعود الأنصاریّ، وجمع عثمان ابن عفّان النّاس لیوم، فقالوا: تکلّم یا أمیر المؤمنین، فقال: أنتظِرُ سیِّد المسلمین: الحسن ابن علیّ «2».
العجلی، تاریخ الثّقات،/ 117 رقم 284
استصغر- فی کربلاء- الحسن بن الحسن بن علیّ، وأمّه خولة ابنة منظور بن «3» زبّان ابن سیّار الفزاریّ «3». «4»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 469/ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 303
«5» أبو محمّد «5» الحسن بن الحسن بن علیّ علیه السلام أمّه خولة بنت منظور «6» بن زبّان بن سیّار ابن عمرو بن جابر بن عقیل بن هلال بن سُمَیّ بن مازن بن فزارة بن ذبیان بن بغیض بن ریث بن غطفان. أمّها ملیکة بنت خارجة بن سنان بن أبی حارثة المری، وأمّها تماضر بنت قیس بن زهیر بن جذیمة.
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 5/ مثله الفخر الرّازی، الشّجرة المبارکة،/ 18
وکانت أمّ الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، خولة بنت منظور بن زیان «7»
__________________________________________________
(1)- هکذا فی وصف کتاب ابن أبی حاتم ولکنّه لم یذکر روایته عن أبیه، وإنّما ذکر روایته عن عمر ووقع فی قط «زاذان».
(2)- یبدو أنّ هذه الجملة کانت فی ترجمة الحسن بن علیّ، ودخلت فی ترجمة الحسن بن الحسن بن علیّ خطأ، إذ أنّ وفاة عثمان (35)، ووفاة الحسن بن الحسن (97).
(3- 3) [الکامل: زیاد الفزاریّ].
(4)- حسن بن حسن بن علی صغیر بود. مادرش خوله دختر منظور بن زبان فزاری بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3084
(5- 5) [الشّجرة المبارکة: وأمّا].
(6)- [إلی هنا حکاه فی الشّجرة المبارکة].
(7)- من الطّبری، وفی الأصل: زبّان.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 469
الفزاریّ.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 311، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 559- 560
[قال أبو حاتم: وممّن روی من التّابعین عن الصّحابة ممّن ابتدأ اسمه علی الحاء]:
(الحسن) بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب الهاشمیّ. والد عبداللَّه بن الحسن بن الحسن [...] مات [یعنی عبداللَّه] فی سجن أبی جعفر سنة خمس وأربعین ومائة بالهاشمیّة.
ابن حبّان، الثّقات، 4/ 121
شعر فی خولة غُنِّیَ فیه:
قِفا فی دار خولة فاسألاها تَقادم عهدُها وهجرتُماها
بمحلال یفوح المسک منه إذا هبّت بإبطحه صَباها
أترعی حیث شاءت من حمانا وتمنعنا فلا نرعی حِماها
عروضه من الوافر. الشّعر لرجل من فزارة. والغناء ذکر حمّادٌ عن أبیه أنّه لمعبد، وذکر عنه فی موضع آخر أنّه لابن مِسجح. وطریقته من الثّقیل الأوّل مطلق فی مجری الوسطی.
نسب منظور بن زبّان: وهذا الشّعر یقوله الفزاریّ فی خولة بنت منظور بن زبّان بن سیّار بن عمرو بن جابر بن عقیل بن هِلال بن سُمَی بن مازن بن فزارة بن ذُبیان بن بغیض بن رَیث بن عطفان «1». وکان منظور بن زبّان سیِّد قومه غیر مدافع، أمّه قهطم بنت هاشم بن حرملة- وقد ولدت أیضاً زهیر بن جذیمة- فکان آخذاً بأطراف الشّرف فی قومه. وهو أحد مَن طال حَملُ أمّه به.
سبب تسمیته منظوراً: قال الزّبیر بن بکّار: فیما أجاز لنا الحرمیّ بن أبی العلاء والطّوسیّ روایته عنهما ممّا حدّثا به عنه حدّثتنی مُغیرة بنت أبی عدیّ. قال الزّبیر: وقد حدّثنی «2» هذا الحدیث أیضاً «2» إبراهیم بن زیاد عن محمّد بن طلحة، وحدّثنیه أحمد بن
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی الأغانی ج 12].
(2- 2) [الأغانی ج 23: أباه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 470
محمّد بن سعید بن عقدة «1» عن یحیی بن الحسن العلویّ عن الزّبیر قالا جمیعاً: حملت قِهطم بنت هاشم بمنظور بن زبّان أربع سنین، فولدته وقد جمع فاه فسمّاه أبوه منظوراً لذلک- یعنی لطول ما انتظره- وقال فیه علی ما رواه محمّد بن طلحة:
ما جئتَ حتّی قیل لیس بواردٍ فسمّیتَ منظوراً وجئتَ علی قدر
وإنِّی لأرجو أن تکون کهاشمٍ وإنِّی لأرجو أن تسودَ بنی بدر
تزوّج منظور من ملیکة زوج أبیه: «2» ذکر الهیثم بن عدیّ عن ابن الکلبیّ وابن عیّاش، وذکر بعضه الزّبیر بن بکّار عن عمّه، عن مجالد: أنّ منظور بن زبّان تزوّج امرأة أبیه- وهی مُلیکة بنت «3» سِنان بن أبی حارثة المرِّیّ- فولدت له هاشماً «4» وعبدالجبّار وخولة، ولم تزل معه إلی خلافة عمر بن الخطّاب رضی الله عنه. «5» وکان یشرب الخمر أیضاً «5»، فرُفع أمره إلی عمر، فأحضره وسأله عمّا قیل «6»، فاعترف به «7» وقال: ما علمت أنّها «8» حرام. فحبسه إلی وقت «9» صلاة العصر، ثمّ أحلفه أنّه لم یعلم أنّ اللَّه جلّ وعزّ حرّم «10» ما فعله «10». فحلف- فیما ذکر «11»- أربعین یمیناً. «12» فخلّی «12» سبیله، وفرّق بینه وبین «13» امرأة أبیه «13» وقال: لولا
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الأغانی ج 23].
(2)- [من هنا حکاه فی الإصابة].
(3)- [زاد فی الأغانی ج 23 والإصابة: خارجة بن].
(4)- [الأغانی ج 23: هشام].
(5- 5) [لم یرد فی الإصابة].
(6)- [زاد فی الأغانی ج 23 والإصابة: فیه، وزاد أیضاً فی الإصابة: من شربه الخمر ونکاحه امرأة أبیه].
(7)- [لم یرد فی الأغانی ج 23، والإصابة: بذلک].
(8)- [فی الأغانی ج 23 والإصابة: أنّ هذا].
(9)- [فی الأغانی ج 23 والإصابة: قرب].
(10- 10) [الإصابة: ذلک].
(11)- [الإصابة: ذکروا].
(12- 12) [الإصابة: ثمّ خلّی].
(13- 13) [الإصابة: ملیکة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 471
أنّک حلفتَ لضربت عنقک.
قال ابن الکلبیّ فی خبره: إنّ عمر قال له: أتنکحُ امرأة أبیک وهی أمّک؟ أوَما علمتَ أنّ هذا نکاح المقتِ «1»! وفرّق بینهما. «2» فتزوّجها محمّد بن طلحة.
قال ابن الکلبیّ فی خبره: فلمّا طلّقها أسف علیها وقال فیها «2»:
ألا لا أُبالی الیوم ما صنع الدّهر إذا مُنعت منِّی مُلیکة والخمر
فإن تکُ قد أمستْ بعیداً مَزارُها فحیّ «3» ابنة المرِّیّ ما طلع الفجر «4» لعمری «4» ما کانت مُلیکة سَوءةً
ولا ضُمَّ فی بیتٍ علی مِثلها سِتر «4»
وقال أیضاً «5»:
لعمرُ أبی، دِینٌ یفرِّق بیننا وبینک قَسراً إنّه لعظیمُ «6»
وقال حجر بن معاویة بن عیینة بن حِصن بن حُذیفة لمنظور:
لبئس ما خلف الآباء بعدهم فی الأمّهات عجانُ «7» الکلب منظور
قد کنتَ تغمزها والشّیخ حاضرها فالآن أنت بطول الغمز معذور
قال أبو الفرج الأصفهانیّ: أخطأ ابن الکلبیّ فی هذا. وإنّما طلحة بن عبیداللَّه الّذی تزوّجها؛ فأمّا محمّد فإنّه «8» تزوّج خولة بنت منظور، فولدت له إبراهیم بن محمّد وکان أعرج، ثمّ قُتِل عنها یوم الجمل، فتزوّجها الحسن بن علیّ علیهما السلام، فولدت له الحسن بن الحسن علیهما السلام. وکان إبراهیم بن محمّد بن طلحة نازع بعض ولد الحسین علی بعض ما
__________________________________________________
(1)- نکاح المقت: هو أن یتزوّج الرّجل امرأة أبیه بعده.
(2- 2) [الإصابة: فاشتدّ ذلک علیه، فرآها یوماً تمشی فی الطّریق فأنشد].
(3)- [الأغانی ج 23: فحبِّی].
(4)- [لم یرد فی الإصابة].
(5)- [زاد فی الإصابة: من أبیات].
(6) (6*) [الإصابة: فبلغ ذلک عمر].
(7)- العجان: الاست.
(8)- [الأغانی: ابنه فإنّما].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 472
کان بینهم وبین بنی الحسن من مال علیّ علیه السلام، فقال الحسینیّ لأمیر المدینة: هذا الظّالم الضّالع الظّالع «1»- یعنی إبراهیم- فقال له إبراهیم: واللَّه إنِّی لأبغضک. فقال له الحسینیّ:
صادق، واللَّه یحبّ الصّادقین، وما یمنعک من ذلک وقد قتل أبی أباک وجدّک، وناک عمِّی أمّک؟- لا یکنّی- فأمر بهما فأقیما «2» من بین یدی الأمیر «2» «3».
لقا ملیکة بعد فراقها فتعرّض لها ولزوجها: رجع الخبر إلی روایة ابن الکلبیّ قال:
فلمّا فرّق عمر رضی الله عنه بینهما وتزوّجت، رآها منظور یوماً وهی تمشی فی الطّریق- وکانت جمیلة رائعة الحُسْن- فقال: یا مُلیکة! لعن اللَّه دیناً فرّق بینی وبینک! فلم تکلِّمه وجازت، وجاز بعدها زوجها، فقال له منظور: کیف رأیت أثر أیری فی حِرِ مُلیکة؟ قال: کما رأیت أثر أیرِ أبیک فیه، فأفحمه. وبلغ عمر رضی الله عنه الخبر (6*) فطلبه لیعاقبه، فهرب «4» منه.
وقال الزّبیر فی حدیثه: فتزوّج محمّد بن طلحة بن عبیداللَّه خولة بنت منظور فولدت له إبراهیم وداود وأمّ القاسم بنی محمّد بن طلحة، ثمّ قتل عنها یوم الجمل، فخلف علیها الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهما السلام، فولدت له الحسن بن الحسن (رضی اللَّه عنهما).
قال الزّبیر: وقال محمّد بن الضّحّاک الخرامیّ عن أبیه: تزوّج الحسن علیه السلام خولة بنت منظور، زوّجه إیّاها عبداللَّه بن الزّبیر وکانت أختها تحته.
وأخبرنی أحمد بن محمّد بن سعید، قال: حدّثنی یحیی بن الحسن، قال: حدّثنی موسی ابن عبیداللَّه بن الحسن، قال: جعلت خولة أمرها إلی الحسن علیه السلام فتزوّجها، فبلغ ذلک منظور بن زبّان «4»، فقال: أمثلی یفتأت علیه فی ابنته! فقدم المدینة، فرکز رایة سوداء فی مسجد رسول اللَّه (ص)، فلم یبق قیسیّ بالمدینة إلّادخل تحتها، «5» فقیل لمنظور بن زبّان:
__________________________________________________
(1)- الضّالع: الجائر، والظّالع: المتّهم.
(2- 2) [لم یرد فی الأغانی ج 23].
(3)- [إلی هنا حکاه فی الأغانی ج 23].
(4- 4) [الإصابة: وقال أبو الفرج أیضاً: خطب الحسن بن علیّ خولة بنت منظور وأبوها غائب، فجعلت أمرها بیده، فتزوّجها، فبلغه].
(5) (5*) [الإصابة: فبلغ ذلک الحسن فقال].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 473
أین یُذهَب بک! تزوّجها الحسن بن علیّ علیه السلام ولیس مثله أحد. فلم یقبل. وبلغ الحسن علیه السلام ما فعل، فقال له: ها (5*)، شأنک بها. فأخذها وخرج بها «1». فلمّا کان بقباء جعلت خولة تندبه وتقول «2»: الحسن بن علیّ سیِّد شباب أهل الجنّة. فقال: تلبثی ها هنا، فإن «3» کانت للرّجل فیک «3» حاجة فسیلحقنا «4» ها هنا. قال «4»: فلحقه الحسن والحسین علیهما السلام وابن جعفر وابن عبّاس، فتزوّجها «5» الحسن، ورجع بها. «6» قال الزّبیر: ففی ذلک یقول جفیر العبسیّ:
إنّ النّدی من بنی ذبیان قد علموا والجود فی آل منظور بن سیّار
الماطرین بأیدیهم ندی دیماً وکلّ غیثٍ من الوسمیّ «7» مدرار
تزور جاراتهم وهناً «8» فواضلهم وما فتاهم لها سرّاً بزوّار
ترضی قریش بهم صهراً لأنفسهم وهم رضاً لبنی أختٍ وأصهار
أخبرنی إسماعیل بن یونس الشّیعیّ، قال: حدّثنا عمر بن شبّة، قال: حدّثنی ابن أبی
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الإصابة].
(2)- [زاد فی الإصابة: یا أبت].
(3) (3) [الإصابة: کان له بک].
(4- 4) [الإصابة: قال: فأقام ذلک الیوم].
(5)- [زاد فی الإصابة: من].
(6- 6) [الإصابة: وأظنّ هذه البنت هی الّتی ذُکرت فی ترجمة الفرزدق الشاعر أو هی أختها، وذلک أنّ زوجته النّوار لمّا فرّت منه إلی ابن الزّبیر بمکّة وهو یومئذ خلیفة، قدم مکّة فنزل علی بنی عبداللَّه بن الزّبیر، فمدحهم، وکانت النّوار نزلت علی بنت منظور بن زبّان، فقضی ابن الزبیر للنّوار علی الفرزدق فی قصّة مذکورة، وفی ذلک یقول الفرزدق:
أمّا بنوه فلم تُقبل شفاعتهم وشفعت بنت منظور بن زبّانا
لیس الشّفیع الّذی یأتیک مؤتزراً مثل الشّفیع الّذی یأتیک عریانا].
(7)- الوسمیّ: مطر الرّبیع الأوّل.
(8)- الوهن: نحو من نصف اللّیل أو بعد ساعة منه. والفواضل: الأیدی الجسیمة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 474
أیّوب، عن ابن عائشة المغنیّ، عن معبد: أنّ خولة بنت منظور کانت عند الحسن بن علیّ علیهما السلام، فلمّا أسنّت مات عنها أو طلّقها، فکشفت قناعها وبرزت للرّجال 6.
أبو الفرج، الأغانی، 12/ 189- 193، 502- 505/ عنه: ابن حجر، الإصابة، 3/ 442- 443 رقم 8236
(سر) قال: کانت ملیکة بنت خارجة عند زبّان بن سیّار فمات عنها فتزوّجها ابنه منظور فولدت له أولاداً فأدّبه عمر بن الخطّاب رضی الله عنه، فقال: یا منظور! تزوّجت أمّک؟
فقال: یا أمیر المؤمنین! وهل یتزوّج الرّجل أمّه؟ فقال عمر: امرأة أبیک. أما علمت أنّ اللَّه حرّم ذلک؟ فقال: لا واللَّه یا أمیر المؤمنین، ففرّق بینهما.
قال منظور:
ألا لا أُبالی الیوم ما فعل الدّهر إذا ذهبت عنِّی ملیکة والخمر
فخولة هی أمّ الحسن بن الحسن علیه السلام ولدت من ملیکة. وفی ذلک یقول القائل:
بئس الخلیفة للآباء إذ هلکوا فی الأمّهات أبو الرّیّان منظور
قد کنتَ بالغها والشّیخ شاهدها فأنْتَ بالألف لمّا مات معذور
وکانت خولة هذه تحت محمّد بن طلحة بن عبداللَّه قتل عنها یوم الجمل، ولها منه إبراهیم وداود ابنا محمّد بن طلحة وهما أخوا الحسن بن الحسن لأمّه. فتزوّجها الحسن ابن علیّ علیه السلام بعد محمّد بن طلحة فولدت له الحسن بن الحسن.
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 5- 6
وهؤلاء بنو فزارة بن ذبیان بن بغیض بن رَیْث بن غطفان بن سعد بن قیس عیلان ابن مضر بن نزار بن معدّ بن عدنان.
وثعلبة بن سعد: عمّ مُرّة. وفزارة بن ذُبْیان: عمّ ثعلبة. وعبس بن بغیض: عمّ فزارة. وأشجع بن ریث: عمّ عبس. وعبداللَّه بن غطفان: عمّ أشجع. وأعصر بن سعد:
عمّ عبداللَّه. وعمرو بن قیس: عمّ أعصر.
فولد فزارة بن ذُبْیان: عدیّ، ومازن، وشمخ، ومُرّة؛ وهم بنو منولة «1»، نُسبوا إلی أمّهم، وهی من بنی تغلب. فمن بنی عدیِّ بن فزارة: بغیض بن مالک بن سعد بن عدیّ بن
__________________________________________________
(1)- هذا الصّواب من ح والمعارف 37 والقاموس: «نول». ط، ب: «خولة».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 475
فزارة، اجتمعت علیه قیس فی الجاهلیّة. ومن بنی بغیض بن مالک هذا: یزید بن عمر ابن هبیرة بن [معیّة بن «1»] سکین بن خدیج بن بغیض بن مالک، ولی العراقین هو، وأبوه قبله، لمروان بن محمّد، ولیزید بن عبدالملک، وقتل معه ابنه داود بن یزید.
ولابن هبیرة عقب بالبصرة؛ والرُّبیع بن ضبع بن وهب بن بغیض بن مالک «2»، الّذی طال عمره وقال:
أصبح عنِّی الشّباب مبتکرا إن ینأ عنِّی فقد ثوی عُصُرا «3»
أصبحتُ لا أحملُ السّلاحَ ولا أمْلِکُ رأسَ البعیر إن نَفَرا
والذّئب أخشاه إن مَرَرْت به وحدی وأخشی الرِّیاحَ والمَطَرا «4»
الأبیات؛ وعبدالرّحمان بن مسعود بن الحارث بن عمرو بن خارجة بن حرام «5» بن سعد بن عدیّ بن فزارة، قاد الصّوائف، وله یقول القائل:
أقم یا ابن مسعود قناةً صلیبیّةً کما کان سُفیانُ بنُ عوف یُقیمُها
والحصین بن جندب بن خنیس بن خرجة «6»، کان سیِّد أهل البادیة، واعتزل حرب کلب وفزارة یوم بنات قَیْن «7»؛ وکَرْدم بن شُعثة «8» بن زهیر «9» بن خُدیج بن حزیم «10» بن سعد بن عدیّ «11»، وهو الّذی طعن دُرَید بن الصِّمّة یوم قُتِل عبداللَّه بن الصِّمّة؛ وأخوه
__________________________________________________
(1)- التّکملة من ح والإشتقاق 173.
(2)- المعمرین 6- 7 والخزانة 3: 308.
(3)- هذا البیت لم یرد فی ب. وفی ط: «إن نبأ» صوابه فی ح.
(4)- فی النّسختین: «وأخشی الرّیح»، صوابه من المراجع المتقدّمة.
(5)- ط: «حزام»، صوابه فی ب، ح وتاج العروس 8: 234.
(6)- ط: «حسین بن خارجة» ح: «خنیس بن خراجة»، وأثبت فی ب.
(7)- اسم موضع بالشّام فی بادیة کلب.
(8)- ب، ح: «شعبة» تحریف صوابه فی ط والقاموس (شعث).
(9)- نص فی تاج العروس أنّ صوابه: «زهرة بن جدع (کذا) بن حرام بن سعد بن عدی».
(10)- ب: «جذیم» وفی نصّ التّاج أنّه «حرام».
(11)- ط: «عبد بن عدی»، صوابه فی ب، ح والتّاج.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 476
کُرَیْز بن شُعْثة. ومن بنی خزامة «1» بن لوذان بن ثعلبة بن عدیّ بن فزارة: عدیّ بن أرطاة، والی البصرة لعمر بن عبدالعزیز رضی الله عنه؛ وبنو جسّاس بن عمرو بن جُوَیّة «2» بن لوذان بن ثعلبة بن عدیّ، أربعة أبداً، لا یزیدون؛ وأمّا بنو بدر بن عمرو بن جُوَیّة بن لوذان بن ثعلبة بن عدیّ بن فزارة، فهم بیت فزارة وعددهم؛ وبنوه: حذیفة، الّذی یقال له ربّ معدّ؛ وحَمَل المقتولان یوم الهَبَاءَة؛ ومالک، وعوف «3»، المقتولان فی أمر داحِس والغَبْرَاء؛ والحارث؛ وربیعة؛ وزبّان؛ وزید، سادوا کلّهم. فأمّا حمل فلم یعقب. وولد حذیفة: حصن بن حذیفة، وندبة بن حذیفة، قُتل «4» إثر أمر داحس؛ ومالک بن حذیفة؛ ووَرْد بن حذیفة، وشریک بن حذیفة؛ وعُقْبَة بن حذیفة؛ فولد عُقْبَة: حُجْر، وغیره؛ وولد وَرْد: حبیب، وغیره؛ وولد حِصْن عشرة ذکور، منهم: قیس بن حِصْن؛ وعُیَیْنةابن حِصْن، کان رسول اللَّه (ص) یسمِّیه الأحمق المطاع؛ وخارجة بن حِصْن؛ وحسّان بن حِصْن؛ وجابیة «5» بن حِصْن؛ وعقبة بن حِصْن؛ وعمرو بن حِصْن. فولد عمرو بن حِصْن:
عبد عمرو، کان سیِّداً. وولد عُیَیْنة بن حِصْن: عمران، وأبان، وعلیّ، وسعید، وعقبة، وحبیب، وزید، وعنبسة. فولد عمران بن عُیَیْنة: مسعدة، وأبان، وضبیعة، وعبداللَّه.
فولد عبداللَّه: الجعد «6» بن عبداللَّه، قتله حُمَیْد بن بَحْدَل فیمن قتل من فزارة، وقتل أیضاً زید بن عُیَیْنة. وولد عنبسة بن عُیَیْنة: حرب، وناشرة، وحبیب «7»، وبشر، وخلیفة، وعنبسة، بنو عنبسة. وولد ربیعة بن بدر: أمّ قرفة «8»، وهی الّتی أمر رسول اللَّه (ص) أسامة بن زید
__________________________________________________
(1)- ط: «حذافة» ب: «حذامة»، وأثبت ما فی ح.
(2)- ط، ب: «حویة» فی هذا الموضع وتالیه، صوابه فی ح والإشتقاق 173.
(3)- ح: «عدی».
(4)- ب: «قتلا».
(5)- ط: «خلیفة» ح: «جلیبة».
(6)- ط فقط: «أجعد».
(7)- ح: «وهیب».
(8)- ط: «قربة» ب: «قرجة»، صوابه فی ح والسّیرة 98 وذکر ابن إسحاق أنّ اسمها فاطمة بنت ربیعةابن بدر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 477
بقتلها؛ فقتلها وقتل جمیع بنیها؛ وکانت تحت مالک بن حُذیفة بن بدر؛ فولدت له:
خَرَشة «1»، وجبلة، وحکمة، وقرفة «2»، ومعاویة، وأرطاة، وحصین، وعبید، وشهرباء «3»، وقیس، وحِصْن، وزُفَر، ومَرْثَدْ؛ منهم: أمیر مصر لمروان بن محمّد، وهو المغیرة بن عبداللَّه بن المغیرة بن عبداللَّه بن مسعدة بن حکمة المذکور بن مالک بن حذیفة؛ وابناه:
عبداللَّه أبو مسعدة، وکان فاضلًا، والولید؛ وعبدالرّحمان بن مسعدة بن حکمة المذکور، کان من جلساء عبدالملک بن مروان وملازماً له بالشام؛ قتل حبیب بن عُیَیْنة بن حِصْن، أبو قتادة الأنصاریّ رضی الله عنه یوم ذی قرد؛ وسعید بن أبان بن عُیَیْنة بن حصین بن قتادة، القائم بحرب فزارة مع کلب یوم بنات قین، وکان ناسکاً، لم یدخل فی ذلک حتّی صحّ عنده «4» عن کلب ما یوجب قتلهم؛ قتله عبدالملک بن مروان صبراً. ومنهم: رَکَضَة بن علیّ بن عُیَیْنة بن حِصْن؛ ویعقوب بن جعفر بن أبان بن سعید بن عُیَیْنة بن حِصْن بن حذیفة؛ ومسعدة بن عمّار بن أبان بن سعد بن عُیَیْنة بن حِصْن؛ وجُلْهُمة بن الحصین بن شریک بن حذیفة: ویزید بن إیاس بن الولید بن سعد بن عُیَیْنة ابن حِصْن؛ وأسماء بن خارجة بن حِصْن بن حُذیفة، من سادات أهل الکوفة؛ ومن ولده: الفقیه الفاضل أبو إسحاق الفزاریّ، فقیه الثّغر، وهو إبراهیم بن محمّد بن الحارث بن أسماء بن خارجة بن حصن ابن حذیفة بن بدر؛ وابن عمّه لَحّا، المحدِّث الثّقة المشهور، مروان بن معاویة بن الحارث ابن أسماء بن خارجة بن حِصْن؛ والشّاعر عُوَیف القَوافی بن معاویة بن عقبة بن حِصْن ابن حُذیفة؛ قاتِل عریجة «5» بن مَصاد الکلبیّ؛ والحرّ بن قیس بن حِصْن بن حُذیفة، کان له منزلة عند عمر بن الخطّاب رضی الله عنه وکان فاضلًا، من القُرّاء.
ومن بنی مازن بن فزارة بن ذُبیان: منظور بن زَبّان بن سیّار بن عمرو بن جابر بن
__________________________________________________
(1)- ط، ح: «حرشة».
(2)- فی جمیع النّسخ: «قربة» تحریف. انظر ما سبق.
(3)- ط فقط: «شهریار»، ولعلّ صوابهما «شهران».
(4)- ط فقط: «له».
(5)- ح: «عرفجة».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 478
عقیل بن هِلال بن سُمَیّ بن مازن بن فزارة؛ وابنته خولة، تزوّجها الحسن بن علیّ بن أبی طالب رضی الله عنه بعد محمّد بن طلحة؛ وابن عمّه لَحّا: هَرِم بن قُطْبة بن سیّار بن عمرو، الّذی تحاکم إلیه علقمة بن عُلاثة وعامر بن الطُّفیل؛ وخالد بن دِثار «1» بن کُرز بن قُطْبة بن سیّار، الّذی رکب إلی عبدالملک بن مروان شاکیاً بما فعل حُمَیْد بن بَحْدَل؛ ومنظور بن زبّان بن سیّار: دعته فزارة إلی أن یقودها، إذ فعلوا ببنات قَیْن «2» ما فعلوا، فأبی، وکان ناسکاً؛ وحَلْحَلة بن قیس بن سیّار بن عمرو بن فزارة، قتله أیضاً عبدالملک بن مروان صبراً، لقیامه بحرب فزارة مع کلب یوم بنات قَیْن مع سعید بن أبان بن عُیَیْنة، وقال إذ قدّمهما للقتل، وقد قال لهما بشر بن مروان، وکان صهره معهما، لأنّ أمّه قیسیّة من بنی جعفر بن کلاب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة، ثمّ من ولد أبی براء مُلاعِب الأسِنّة:
«اصبر سعید واصبر حَلْحَلة!». فقال أحدهما:
أصْبَرُ من عَوْدٍ بِدَفّیْه الجُلَب «3» قد أثَّرَ البِطانُ فیه والحَقَب «4»
وقال الآخر:
أصْبَرُ من ذی ضَاغِطٍ مُعَرّک «5» ألقی بَوانی زَوْرِهِ للمَبْرَک
ومنهم سعید بن أبان، وکان متدیّناً متورّعاً، لم یَغْزُ کلب بن وبَرَةَ یوم بنات قَین عَصَبیّة، لکن حتّی شهد عنده أنّهم لایدینون بدین، وأنّهم یَطئُون الحُیّض، فغزاهم حینئذ.
ومن بنی شمخ بن فزارة: المسیّب بن نَجْبَة بن ربیعة بن غوث بن هِلال بن شمخ بن فزارة، أحد أُمراء التّوّابین یوم عین الوردة؛ وکان من أصحاب علیّ رضی الله عنه؛ وإخوته مروان، وحکیم، ومَرْثَد، وجبّار، وقِرفة، وحکمة، وزمعة، بنو نَجْبَة. وکان مَرثَد منهم من أصحاب
__________________________________________________
(1)- ط: «بشار» صوابه فی ح والمحبر لابن حبیب 191.
(2)- بنات قین: موضع بالشّام کانت به وقعة. یاقوت والأغانی 17: 115.
(3)- ط: «جلب».
(4)- ح والمیدانی: «والقتب».
(5)- کذا فی جمیع النّسخ، لکن فی ح مع أثر تصحیح للشّنقیطی: «عرکرک» وهی الرّوایة المشهورة الواردة فی اللسان (عرک). والعرکرک: القوی الغلیظ. وقد نبّه المیدانی فی مجمع الأمثال 1: 374 علی الرّوایتین.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 479
خالد بن الولید رضی الله عنه شهد معه فتح الجزیرة والیَرْموک؛ وکان علی مقدّمته یوم فتح دمشق، فقتل یومئذ؛ وابناه: کردم وصفوان، ابنا مَرثَد: وابن ابنه هشام بن صفوان بن مَرثدَ، کان سیِّداً؛ والحکم بن مروان بن نجبة. قُتِل مع عمّه یوم عین الوردة؛ وکثیر بن زیاد بن شأس بن ربیعة، أخو نجبة بن ربیعة، له صحبة؛ ومالک بن خمار بن حزن بن عامر بن عمرو بن جابر بن خُشَیْن ذی الرّأسین بن لأی‌بن عُصَیم بن شمخ بن فزارة، کان سیِّداً؛ وکان أبو جدّه عمرو بن جابر له من کلّ أسیر أسرته غَطَفان، إذا أخذ فداؤه، بکرتان؛ والرّبیع بن عُمَیلة بن کَلَدَة بن هِلال بن حزن بن عمرو بن جابر ابن خُشَین، کان هو وأبوه سیِّدین؛ وسَمُرَة بن جُنْدَب بن هِلال بن حریج بن مرة بن حزن ابن عامر بن عمرو ابن جابر، الصّاحب المشهور رضی الله عنه؛ وله عقب بالبصرة؛ منهم [کان] الفزاریُّ المنجِّم، واسمه محمّد بن إبراهیم بن حبیب بن سلیمان بن سمرة بن جندب؛ وجعفر بن عبیداللَّه بن محمّد بن جعفر بن سعید بن سمرة بن جندب، محدِّث؛ وبشر بن الحسین بن سلیمان بن سمرة بن جندب.
مضی فزارة بن ذُبیان بن بغیض بن رَیْث بن غَطَفان بن سعد بن قَیْس عَیْلان، ومضت سعد بن قیس عیلان کلّها.
ابن حزم، جمهرة الأنساب، 1/ 255- 259
قال شیخنا أبو الحسن: وأمّه [الحسن المثنّی] خولة بنت منظور بن زبّان بن سیّار الفزاریّ من وجوهها.
وذکر أبو الفرج الأصفهانیّ الکاتب، أخوی الحسن بن الحسن لأمّه: إبراهیم وداود ابنا محمّد بن طلحة بن عبیداللَّه الصّحابیّ.
المجدی،/ 36
الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب بن عبدالمطّلب بن هاشم أبو محمّد الهاشمیّ المدنیّ، أخبرنا: أبو الحسین بن الفرّاء وأبو غالب وأبو عبداللَّه ابنا البنّا، قالوا: أنا محمّد بن أحمد بن محمّد، أنا محمّد بن عبدالرّحمان، أنا أحمد بن سلیمان «1»، نا الزّبیر بن بکّار، قال:
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی تهذیب الکمال].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 480
فولد الحسن بن علیّ بن أبی طالب الحسن بن الحسن وأمّه خولة بنت منظور بن زبّان ابن سیّار بن عمرو بن جابر بن عقیل بن هلال بن سُمَیّ بن مازن بن فزارة بن ذُبیان بن بغیض بن ریث بن غطفان، وأمّها مُلیکة بنت خارجة بن سنان بن أبی حارثة بن نُشبة ابن غیظ بن مُرّة بن عوف بن سعد بن ذُبیان، وأمّها تماضر بنت قیس بن زهیر بن جذیمة بن رواحة بن ربیعة بن مازن بن الحارث بن قطیعة بن عبس بن بغیض.
وأخوته لأمّه: إبراهیم، وداود، وأمّ القاسم بنو محمّد بن طلحة بن عبیداللَّه «1»، وکان الحسن «2» بن «3» [علیّ] خلف علی خولة بنت منظور حین قُتِل محمّد بن طلحة. «4» قال: ونا الزّبیر، حدّثنی محمّد بن الضّحّاک بن عثمان الحرامیّ، عن أبیه، قال «4»: زوّجه إیّاها عبداللَّه «3» بن الزّبیر وکانت عنده أختها لأمّها وأبیها تماضر بنت منظور «5» بن زبّان وهی أمّ بنیه: خُبیب، وحمزة وعبادة وثابت، بنی عبداللَّه بن الزّبیر. فبلغ ذلک منظور بن زبّان، فقال 5 2: مثلی یفتأت علیه «6» بُنیّته «7»، فقدم المدینة فرکز رایة سوداء فی مسجد رسول اللَّه (ص) فلم یبق قیسیّ «8» بالمدینة إلّادخل تحتها، فقیل لمنظور: أین یُذهب «9» بک، تزوّجها «9» الحسن بن علیّ وزوّجها «10» عبداللَّه بن الزّبیر، وملّکه الحسن أمرها، فأمضی
__________________________________________________
(1)- [فی المختصر والتّهذیب مکانهما: الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام [149/ أ] أبو محمّدالهاشمیّ المدینیّ [...] وأمّ حسن بن حسن بن علیّ خولة بنت منظور بن زبّان بن سیّار من بنی فزارة، وفی الأعیان مکانه. وفی تاریخ ابن عساکر: قال خلیفة بن خیّاط: أمّ الحسن بن الحسن خولة بنت منظور بن زبّان من بنی فزارة].
(2- 2) [الأعیان: زوج أختها لأمِّها وأبیها تماضر بنت منظور عبداللَّه بن الزّبیر. ولمّا علم أبوها بزواجها].
(3- 3) [التّهذیب: زوج أختها لعبداللَّه].
(4- 4) [لم یرد فی المختصر].
(5- 5) [التّهذیب: و لمّا علم أبوها بزواجها قال].
(6)- [زاد فی التّهذیب والأعیان: بزواج].
(7)- [الأعیان: بنته].
(8)- [فی التّهذیب والأعیان: فی].
(9- 9) [فی التّهذیب والأعیان: تذهب تزوّج احدی ابنتیک].
(10)- [التّهذیب: والثّانیة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 481
ذلک التّزویج. وفی ذلک یقول خفیر العبسیّ:
إنّ النّدا من بنی ذُبیان قد علموا والجود فی آل منظور بن سیّار
الماطرین بأیدیهم ندیً دیماً وکلّ غیثٍ من الوسمیّ «1» مدرار
تزور جارتهم وهناً هدیتهم «2» وما فتاهم لها وهناً بزوّار
ترضی قریش بهم صهراً لأنفسهم وهم رضا لبنی أختٍ وأصهار «3» «4»
«5» أخبرنا أبو البرکات الأنماطیّ وأبو عبداللَّه البلخیّ، قالا: أنا أبو الحسین بن الطّیُّوریّ وثابت بن بُندار، قالا: أنا أبو عبداللَّه الحسین بن جعفر وأبو نصر محمّد بن الحسن، قالا:
نا الولید بن بکر، نا علیّ بن أحمد بن زکریّا، أنا صالح بن أحمد، حدّثنی أبی، قال «6»: وابنه حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب «4»، وأمّه بنت أبی مسعود الأنصاریّ، «7» کذا قال أحمد بن صالح العجلیّ. وبنت أبی مسعود أمّ أخیه زید بن الحسن [وأمّا الحسن بن الحسن فأمّه] فهی خولة بنت منظور، کما تقدّم 5 7.
ابن عساکر، تاریخ دمشق (ط بیروت)، 13/ 61- 71 رقم 1320، (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 15/ 54- 56؛ مختصر ابن منظور، 6/ 329- 330، تهذیب ابن بدران، 4/ 164/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 5/ 43- 44؛ مثله المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 89- 92
__________________________________________________
(1)- الوسمیّ: مطر الرّبیع الأوّل (القاموس).
(2)- [زاد فی الأعیان: فواصلهم].
(3)- [إلی هنا حکاه فی تهذیب الکمال].
(4- 4) [التّهدیب: ویقال: إنّ].
(5- 5) [الأعیان: ا ه وبنت منظور هذه زوجة عبداللَّه بن الزّبیر هی الّتی نزلت علیها النّوّار زوجة الفرزدق حین نافرته إلی عبداللَّه بن الزّبیر ونزل هو علی أولاد عبداللَّه ففرّق عبداللَّه بینهما، فقال فی ذلک الفرزدق:
أمّا بنوه فقد ردّت شفاعتهم وشفعت بنت منظور بن زبّاناً
لیس الشّفیع الّذی یأتیک متّزراً مثل الشّفیع الّذی یأتیک عریاناً].
(6)- فی تاریخ الثّقات للعجلی: 117.
(7- 7) [التّهذیب: والصّحیح ما تقدّم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 482
(منظور) بن زبّان بن سیّار بن عمرو، وهو العشراء بن جابر بن عقیل بن هلال بن سُمَیّ بن مازن بن فزارة الفزاری، وهو الّذی تزوّج امرأة أبیه فأنفذ إلیه النّبیّ (ص) خال البراء لیقتله، وهو جدّ الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب لأمِّه، أمّه خولة بنت منظور، وهی أیضاً أمّ إبراهیم بن طلحة، ذکره ابن ماکولا هکذا، ولو لم یکن مسلماً لمّا أمر رسول اللَّه (ص) بقتله لنکاحه امرأة أبیه، وکان قتله علی الکفر.
الأثیر، أسد الغابة، 4/ 420
إبراهیم بن محمّد بن طلحة: کان من رجال قریش وسادتها، وکان (65 و) یقال له:
أسد الحجاز، وأسد قریش، استعمله ابن الزّبیر علی خراج الکوفة، ویقال: إنّه کان أخا حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب لأمّه، أمّهما خولة بنت منظور بن زبّان، وأوصی إلیه حسن بن حسن بأولاده، فکانوا فی حجره حتّی دفع إلیهم أموالهم مختومة لم یحرِّکها وقال: ما أنفقتُ علیکم فمن مالی «1»، صلة لأرحامکم، وکان یوسّع علیهم فی النفقة، ویحملهم علی البراذین ویکسوهم الخزّ.
ابن قدامة، التّبیین،/ 324- 325
الحسن بن الحسن الرِّضا علیه السلام: هو أبو محمّد الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام، وأمّه خولة ابنة منظور بن سیّار الفزاریّ. وکان عبداللَّه بن الزّبیر عقد للحسن علیه السلام بأمِّه خولة دون استیمار منظور بن سیّار؛ لأنّه کان أعرابیّاً جافیاً ما کمل إسلامه؛ لأ نّه نکح امرأة أبیه فی الإسلام، فهمّ عمر بضرب عنقه، فأقسم ما علم بتحریم ذلک فی دین الإسلام فدرأ عنه عمر الحدّ من القتل. ولمّا أنکحها ابن الزّبیر نادی منظور فرکز رایته بین فزارة فلم یبق قیسیّ إلّادخل تحتها وقال: أمثلی یفتأت علیه فی ابنته؟، فردّها له الحسن علیه السلام وسار بها، فقالت له ابنته: ویلک! الحسن بن علیّ علیهما السلام وابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم مثله یُردّ؟، فندم ووقف وقال: إن کان له رغبة فهو یلحقنا؛ فلحقه علیه السلام وردّها وأولدت له الحسن علیه السلام.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 134
__________________________________________________
(1)- فی أ و ب: فهو من مائی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 483
الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب القرشیُّ الهاشمیُّ، أبو محمّد المدنیّ، والدُ الّذی قبله، وهو أخو إبراهیم بن محمّد بن طلحة بن عبیداللَّه لأمِّه، وأمّهما خولة بنت منظور بن زبّان بن سیّار الفزاریّ.
المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 89- 90
الحسن علیه السلام ابن سبط رسول اللَّه (ص)، السّیِّد أبی محمّد الحسن بن أمیر المؤمنین، أبی الحسن علیّ بن أبی طالب، الهاشمیّ، العلویّ، المدنیّ، الإمام، أبو محمّد. [...]
قال الزّبیر بن بکّار: أمّ حسن بن حسن هذا هی خولة بنت فلان الفزاریّة، وهی والدة إبراهیم وداود والقاسم أولاد محمّد بن طلحة التّیمیّ السّجّاد.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مؤسّسة الرِّسالة)، 4/ 483، 485 (ط دار الفکر)، 5/ 399، 400
فی عقب أبی محمّد الحسن المثنّی بن الحسن بن أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
اسمه وکنیته ونسبه وأخباره: ویکنّی أبا محمّد «1»، وأمّه خولة بنت منظور بن زبّان بن سیّار بن عمرو بن جابر بن عقیل بن سُمَیّ بن مازن بن فزارة بن ذبیان، وکانت تحت محمّد بن طلحة بن عبیداللَّه فقتل عنها یوم الجمل ولها منه أولاد، فتزوّجها الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، فسمع بذلک أبوها منظور بن زبان، فدخل المدینة ورکز رایته علی باب مسجد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، فلم یبق فی المدینة قیسیّ إلّادخل تحتها، ثمّ قال:
«أمثلی یفتأت «2» علیه فی ابنته؟».
فقالوا: «لا».
فلمّا رأی الحسن علیه السلام ذلک سلّم إلیه ابنته، فحملها فی هودج وخرج بها من المدینة، فلمّا صار بالبقیع، قالت له: «یا أبی! أین تذهب؟ إنّه الحسن بن أمیر المؤمنین علیه السلام وابن بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم؟».
فقال: «إن کان له فیک حاجة فسیلحقنا».
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی مناهل الضّرب].
(2)- [فی المصدر: یغتال].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 484
فلمّا صاروا فی نخل المدینة إذا بالحسن والحسین وعبداللَّه بن جعفر قد لحقوا بهم، فأعطاه إیّاها فردّها إلی المدینة «1». «2»
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 117/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 5/ 43؛ مثله الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 166- 167
«2»
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الأعیان: ولمّا کان غضب أبیها لأنّها لم تخطب منه کان فی لحوق الحسنین علیهما السلام وعبداللَّه بن جعفر به قضاء لحقه وإزالة لما فی نفسه وکان کالخطبة منه].
(2)- نسل مضر بن نزار از دو پسرند: الیاس و الناسّ. و در این باب دو مقصد است:
مقصد اوّل: نسل الناس بن مضر بن از قیس عیلان 1 بن الناس است. و نسل از او سه پسرند: سعد و حصفه و عمرو.
[...] و بنو سعد بن قیس عیلان دو قبیله‌اند: غطفان بن سعد و اعصر بن سعد.
[...] و از بنی غطفان بن سعد: عبس و ذبیان ابنا بغیض بن ریث بن غطفان.
[...] و از ذبیان فزارة بن ذبیان از ایشان: حذیفه و حمل ابنا بدر. وعیینة بن حصن بن حذیفه. و منظور ابن زبّان بن سیّار. و عمر بن هبیره امیر العراق. وعدی بن أرطاة.
1. الف: غیلان، بالمعجمة. و قیس، فرزند عیلان است و عیلان (به گفته ابن درید) لقب الناسّ است.
ابن عنبة، الفصول الفخریة،/ 63- 64
و نسل مرة بن کعب بن لؤی بن غالب از سه پسرند: کلاب، یقظه و تیم.
1. نسل تیم از سعد؛ و نسل سعد از کعب و حارثه است.
از نسل حارثه: محمد بن المنکدر بن عبداللَّه بن الهدیر بن عبدالعزّی بن عامر بن الحارث بن حارثه بن سعد بن تیم، و برادرانش ابو بکر و عمر از فضلای اخیار بودند.
از نسل کعب بن سعد بن تیم: ابو بکر الصدیق و نام او عبداللَّه 1 بن ابی قحافه عثمان بن عامر بن عمرو 2 بن کعب بن سعد، و فرزندانش عبدالرحمان و عائشه و محمّد و امّ کلثوم است.
از نسل محمد: القاسم الفقیه بن محمّد، احد الفقهاء السبعة و دختر او امّ فروه مادر جعفر الصادق بن محمد الباقر علیهما الصلاة والسلام. و مادر امّ فروه اسماء بنت عبدالرحمان بن ابی بکر است.
از نسل عبدالرحمان بن ابی‌بکر، امّ سلمه بنت محمد بن طلحه 3 بن عبداللَّه بن عبدالرحمان بن ابی بکر، مادر عبداللَّه بن موسی الجون بن عبداللَّه بن الحسن بن الحسن بن علی بن ابی‌طالب است. و مادر طلحة بن عبداللَّه بن عبدالرحمان: عائشه بنت طلحة بن عبیداللَّه است. و مادر عائشه امّ کلثوم بنت ابی بکر است.
از نسل عبدالرحمان و محمد ابنا ابی بکر بسیارند.
از نسل عمرو بن کعب بن سعد: طلحة بن عبیداللَّه بن عثمان بن عمرو بن کعب بن سعد است.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 485
(منظور) بن زبّان بن سیّار بن عمرو بن عقیل بن هلال بن سُمَیّ بن مازن بن فزارة، ذکر الدّارقطنی وعبدالغنی بن سعید فی المشتبه عن المفضل الغلانی، أنّه قال فی حدیث البراء بن عازب، لقیتُ خالی ومعه الرّایة، فقلت: إلی أین؟ قال: بعثنی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم إلی رجل تزوّج امرأة أبیه أن أضرب عنقه، قال: هذا الرّجل هو منظور بن زبّان، وحکی عمر بن شبّة: أنّ هذه الآیة، وهی قوله تعالی: «ولا تنکحوا ما نکح آباؤکم من النِّساء إلّا ما قد سَلَف»، نزلت فی منظور بن زبّان، خلف علی امرأة أبیه واسمها ملیکة. وأنّ أبا بکر الصِّدِّیق طلبهما لمّا ولیَ الخلافة إلی أن وجدهما بالبحرین، فأقدمهما المدینة وفرّق بینهما، وأنّ عمر أراد قَتْل منظور، فحلف باللَّه أنّه ما علم أنّ اللَّه حرّم ذلک، وفی ذلک یقول الولید بن سعد بن الحمام المرّی من أبیات:
بئسَ الخلیفة للآباء قد علموا فی الأمّهات أبو زبّان منظور
وهذا یدلّ علی أنّ منظور لم یُقتَل فی عهد النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم، فلعلّ خال البراء لم یظفر به، بل لمّا بلغه أنّه قصده هرب. وقال أبو الفرج الأصبهانیّ فی الأغانی: کان منظور سیِّد قومه، وهو أحد مَنْ طال حمل أمّه به، فولدتهُ بعد أربع سنین، فسُمِّیَ منظوراً لطول ما انتظروه [...].
__________________________________________________
- از نسل او محمد بن طلحه الزاهد 4 و ابراهیم بن محمد بن طلحه از رجال قریش بود و او برادر حسن ابن [حسن بن] علی بن ابی‌طالب است از مادر، [و مادر] هردو خوله بنت منظور بن زبّان 5 بن سیار الفزاری است.
و نسل طلحه بسیار است.
1. معروف «عتیق» است.
2. این نام را ابن درید ذکر نکرده است.
3. معروف به طلحة الطلحات، از اجواد است.
4. در جنگ جمل به دست مالک اشتر (بنا به معروف) کشته شد.
5. نسخه‌ها «رئان» و ابن درید (اشتقاق ص 283) گفته است: وکان من اشرافهم، تزوّج بناته الحسن بن علیّ ومحمّد بن طلحة وعبداللَّه بن الزّبیر والمنذر بن الزّبیر.
ابن عنبة، الفصول الفخریة،/ 81- 82
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 486
وذکر ابن الزّبیر بن بکار فی أخبار المدینة، قال، قال عمر لمّا فرّق بین منظور وملیکة:
مَنْ یکفل هذه. فقال عبدالرّحمان بن عوف: أنا. فأنزلها داره. فعُرفت الدّار بعد ذلک بها، فکان یُقال لها دار ملیکة. وذکر عمر بن شبّة فی أخبار المدینة: أنّ ذلک کان فی خلافة عمر کما سأذکره فی ترجمة ملیکة فی النِّساء، وذکر ابن الکلبیّ فی کتاب المثالب:
أنّها کانت تُکنّی أمّ خولة، وأنّها کانت عند زبّان، فهلک عنها، ولم تلد له، فتزوّجها ولده نکاح مقت، فذکر القصّة مطوّلة. وذکر أبو موسی فی ذیله فی ترجمة ملیکة هذه من طریق محمّد بن ثور عن ابن جریج عن عکرمة، قال: فرّق الإسلام بین أربع وبین أبناء بعولتهنّ، فذکر منهنّ مُلَیْکة، خلف علیها منظور بعد أبیه. وقال المرزبانیّ: منظور مخضرم، تزوّج امرأة أبیه ملیکة بنت خارجة، ففرّق بینهما عمر، فذکر البیتین. وذکر ابن الأثیر فی ترجمته عن الأمیر أبی نصر بن ماکولا: أنّه ذکر فی الإکمال منظور بن زبّان بن سنان الفزاریّ، هو الّذی تزوّج امرأة أبیه، فبعث النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم مَنْ یقتله، قال ابن الأثیر:
لو لم یکن مسلماً لما قتله علی ذلک بل کان یقتله علی الکفر، إنتهی. وقصّته مع أبی بکر وعمر ثمّ مع الحسن بن علیّ تدلّ علی أنّه عاش إلی خلافة عثمان، واللَّه أعلم.
ابن حجر، الإصابة، 3/ 441، 442، 443 رقم 8236
(س- الحسن) بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب والد الّذی قبله.
کان أخا إبراهیم بن محمّد بن طلحة لأمِّه.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 263
الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام وأمّه أمّ ولد خولة بنت منظور بن ریّان.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 198
الحسن بن الحسن أبو محمّد الهاشمیّ: الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، أبومحمّد الهاشمیّ المدنیّ. «1»
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 11/ 416
__________________________________________________
(1)- و کنیه حسن مثنی ابو محمد، مادر او خولة بنت منظور بن زیان بن سیار بن عمرو بن جابر بن عقیل-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 487
السّیِّد أبو محمّد الحسن المثنّی بن أبی محمّد الحسن السّبط علیه السلام.
أمّه خولة بنت منظور بن زبّان بن سیّار بن عمر بن جابر بن عقیل بن هلال بن مازن بن فزارة بن ذبیان بن بغیض بن ریث بن غطفان، وأمّها ملیکة بنت حارثة بن سنان بن أبی حارثة المرِّیّ، وأمّ ملیکة بنت قیس بن زهیر بن خزیمة.
فخولة کانت تحت محمّد بن طلحة بن عبداللَّه، قتل یوم الجمل وله منها أولاد، ثمّ تزوّج بها الحسن فی غیاب أبیها، فسمع بذلک، فأتی إلی المدینة ورکز رایته بباب المسجد، فاجتمع علیه القیسیّون، ثمّ نادی بأعلی صوته: أمثلی من یفتأت «1» فی حرمه، فقالوا:
حاشا معاذ اللَّه من ذلک، فسلّمها الحسن إلیه، فحملها فی هودجها ومضی بها، فقالت له: یا أبتاه! أین تذهب بی، أما تراقب اللَّه؟ إنّه الحسن بن أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیهما السلام، وأمّه فاطمة الزّهراء بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم. فقال: نعم، ذهبت بک لأعلم إنْ کان له فیک نفس سیلحقنا، فلحقهما الحسن والحسین علیهما السلام فجعل عبداللَّه بن جعفر الطّیّار یحیل، فسلّمها إلیهما ورجعا بها إلی المدینة ومضی أبوها.
ابن شدقم، تحفة لبّ اللّباب،/ 117- 118
__________________________________________________
- به سمی بن حازم بن فزارة بن ذبیان، و در تحت محمد بن طلحة بن عبیداللَّه بود و در جنگ جمل محمد ابن طلحه کشته شد و از او فرزندان داشت. الحسن بن علی بن ابی‌طالب علیهما السلام او را بخواست.
پدر او، منظور بن زیان بشنید و به مدینه آمد. بر درِ مسجد رسول صلی الله علیه و آله و سلم بنشست و گفت: «من بدین راضی نیستم.»
حسن بن علی علیهما السلام دختر او را تسلیم کرد و او را در هودج نشاند و از مدینه بیرون رفت. خوله پدر را گفت: «مرا به کجا می‌بری از نزدیک پسر امیر المؤمنین علی علیه السلام و سبط حضرت رسالت؟»
پدر گفت: «اگر تو را به او حاجت است، تو را باز برم؟»
دختر گفت: «بله!»
پس دختر را باز گرداند و به نخلستان مدینه آورد و حسن و حسین و عبداللَّه بن جعفر را بدید و دختر را تسلیم امام حسن علیه السلام کرد. پس از آن، دختر حسن مثنی به وجود آمد.
کیاء گیلانی، سراج الانساب،/ 35- 36
(1)- [المصدر: یغتال].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 488
الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام. غیر مذکور فی الکتابین. «1»
أبو علیّ الحائریّ، منتهی المقال، 2/ 369
الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام. لم یتعرّض له علماء الرِّجال. وأقول:
الحسن هذا هو الملقّب بالمثنّی ابن الحسن السّبط لصلبه، وأمّه خولة بنت منظور بن ریّان الفزاریّ، ولها قصّة مذکورة فی عمدة الطّالب وغیره، کما ذکروا شطراً من حالاته.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 272
الحسن المثنّی ابن الإمام الحسن.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 254
__________________________________________________
(1)- حسن بن حسن بن علیّ بن ابی‌طالب علیهم السلام او را مثنی گویند.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 132
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 489
وبعد:
عدّ «الحسن» من ولد الإمام الحسن المجتبی علیه السلام وأمّه خَوْلة:
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 27/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 13، ط المحمودی،/ 18، مختصر ابن منظور، 7/ 7؛ سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 214- 215؛ الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 200
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 46
ابن قتیبة، المعارف،/ 212
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 304، أنساب الأشراف، 3/ 72/ عنه: الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 201
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 215
الدّولابی، الذّرِّیّة الطّاهرة،/ 106
تاریخ أهل البیت،/ 100/ ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 18
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 145
المسعودی، التّنبیه والإشراف،/ 298
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 63
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 4
المفید، الإرشاد، 2/ 16/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 576؛ العلّامة الحلِّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 441- 442؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166؛ المجلسی، البحار، 44/ 163؛ البحرانی، العوالم، 16/ 305؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 336؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 250؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 58- 59
أبو طالب الزّیدی، الإفادة،/ 52/ عنه: مجد الدّین الیمنی، التّحف،/ 56
العبیدلی، تهذیب الأنساب،/ 33
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 38
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 490
المجدی،/ 19
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 212/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 163؛ البحرانی، العوالم، 16/ 305؛ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 373
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 103
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 342
ابن الخشّاب، تاریخ موالید الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 174/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 576؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 249- 250
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 29- 30/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 168- 169؛ البحرانی، العوالم، 16/ 294- 295؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 323؛ مثله محمّد ابن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 32- 33
الفخر الرّازی، الشّجرة المبارکة،/ 17
ابن قدامة، التّبیین،/ 128
البّری، الجوهرة،/ 33
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 70 (ط بیروت)،/ 244/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 575- 576؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 340
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 106
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 214/ عنه: الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 201
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 16/ 21/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 173؛ البحرانی، العوالم، 16/ 301- 302 الکنجی، کفایة الطّالب،/ 415
الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 580- 581
محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 143/ عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 293- 294؛ الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 201
ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 47، 62
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 491
المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 224
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 187 (ط دار الفکر)، 4/ 401
رضی الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 352
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 88- 89
ابن عنبة، الفصول الفخریّة،/ 107
المقریزی، اتّعاظ الحنفاء،/ 8 (علی قوله أمّه أمّ ولد)
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 21/ 281
المخزومی، صحاح الأخبار،/ 11
محمّد کاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة،/ 45، 99
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 294
کیاء گیلانی، سراج الانساب،/ 34- 36
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 32
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 69
مدرسی، جنات الخلود،/ 20
القندوزی، ینابیع المودّة (ط أسوة)، 3/ 151
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 270
الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 88
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 563
آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 295
التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 119
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 456
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 492
ب: عدّه من الأسراء عند:
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 77
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 198
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 112
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 203- 204 (ط دار الفکر)، 4/ 418
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 12/ 428
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهداء علیه السلام، 2/ 323
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 355
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 456
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 493

أزواجه وأولاده‌

فولد حسن بن حسن محمّداً، وأمّه رملة بنت سعید بن زید بن عمرو بن نفیل بن عبدالعُزّی بن ریاح بن عبداللَّه بن قرط بن رزاح بن عدیّ بن کعب، وعبداللَّه بن حسن مات فی سجن أبی جعفر المنصور بالکوفة، وحسن بن حسن مات فی سجن أبی جعفر، وإبراهیم بن حسن مات فی السّجن أیضاً مع أخیه، وزینب بنت حسن تزوّجها الولید بن عبدالملک بن مروان ثمّ فارقها، وأمّ کلثوم بنت الحسن وأمّهم فاطمة بنت حسین بن علیّ ابن أبی طالب وأمّها أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه بن عثمان بن عمرو بن کعب [بن سعد] بن تیم بن مُرّة، وجعفر بن حسن وداود وفاطمة وأمّ القاسم وهی قُسیمة ومُلیکة وأمّهم أمّ ولد تدعی حبیبة فارسیّة کانت لآل أبی أبس من جدیلة وأمّ کلثوم بنت حسن لأمّ ولد ن.
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 234- 235
فولد معاویة بن عبداللَّه: عبداللَّه الخارج بالکوفة فی آخر زمن مروان بن محمّد، وجعفر ابن معاویة لا بقیّة له، ومحمّداً وأمّهم أمّ عون بنت عون بن العبّاس بن ربیعة بن الحارث ابن عبدالمطّلب وسلیمان بن معاویة لأمّ ولد، والحسن ویزید وصالحاً وحمّادة وابیّة وامّهم فاطمة بنت حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب، وعلیّ بن معاویة، قتله عامر بن ضبارة وأمّه أمّ ولد. وقد روی یزید بن عبداللَّه بن الهاد عن معاویة بن عبداللَّه بن جعفر.
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 242
ولد الحسن بن الحسن بن علیِّ بن أبی طالب: فولد الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب: محمّداً، وبه کان یکنّی؛ وأمّه: رملة بنت سعید بن زید بن عمرو بن نفیل؛ وعبداللَّه بن حسن، وفیه البقیّة؛ وحسناً «1»؛ وإبراهیم؛ وزینب؛ «2» وأمّ کلثوم، بنی الحسن بن
__________________________________________________
(1)- [فی تاریخ دمشق ج 73 وتراجم النّساء مکانهما: قال فی تسمیة وُلد الحسن بن الحسن قال: وحسن ...].
(2) (2*) [لم یرد فی تاریخ دمشق ج 73 وتراجم النّساء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 494
الحسن بن علیّ بن أبی طالب (2*)؛ وأمّهم: فاطمة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب «1». «2» «3» کان الحسن بن الحسن خطب إلی عمِّه الحسین بن علیّ؛ فقال له الحسین: «یا ابن أخی! قد انتظرت «4» هذا منک. انطلق معی!» فخرج «5» به حتّی أدخله «6» داره؛ ثمّ أخرج إلیه بنتیه فاطمة وسکینة؛ فقال: «اختر!» «6» فاختار فاطمة؛ «7» فزوّجه إیّاها 2 7. «8» فکان یقال إنّ امرأة [مردوتها] «9» سکینة لمنقطعة [القرین فی] الحسن 3 8 «10».
وجعفر بن الحسن؛ وداود، وفاطمة، ومُلَیْکة، وأمّ القاسم، بنی الحسن بن [الحسن] ابن علیّ بن أبی طالب، لأمِّ ولد. «11» «12» وکانت زینب بنت حسن بن حسن بن علیّ عند الولید بن عبدالملک بن مروان،
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی تاریخ دمشق، 29/ 251، 73/ 125 رقم 9683، وتراجم النساء،/ 113].
(2- 2) [حکاه عنه فی نور الأبصار].
(3- 3) [حکاه فی الأغانی ولباب الأنساب وتاریخ دمشق والأصیلی والأعیان، وأضاف فی الأغانی فی أوّله: أخبرنی الطّوسیّ قال: حدّثنا الزّبیر عن عمّه قال: أخبرنی إسماعیل بن یعقوب، قال: وحدّثنی أحمد بن [محمّد بن] سعد، عن یحیی بن الحسین العلوی عن الزّبیر عن عمّه قال: أخبرنی إسماعیل بن یعقوب وعبداللَّه ابن موسی قالا: وزاد فی تاریخ دمشق فی أوّله: أخبرنا أبو الحسین محمّد بن محمّد، وأبو غالب، وأبو عبداللَّه قالوا: أنا جعفر بن المسلمة، أنا أبو طاهر المخلص، نا أحمد بن سلیمان بن الزّبیر قال:].
(4)- [فی الأغانی والأصیلی ونور الأبصار والأعیان: کنتُ أنتظر].
(5)- [فی لباب الأنساب والأصیلی: فجاء].
(6- 6) [فی الأغانی ولباب الأنساب والأصیلی ونور الأبصار والأعیان: منزله فخیّره (فی ابنتیه) (لباب الأنساب: بین) فاطمة وسکینة].
(7- 7) [فی لباب الأنساب والأصیلی والأعیان: فزوّجها إیّاه، وإلی هنا حکاه فی الأصیلی].
(8- 8) [لباب الأنساب: فقال الحسین علیه السلام: فاطمة بنتی أکثر النّاس شبهاً بامِّی فاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله. وکان هذا التّزویج فی السّنة الّتی قُتل فیها الحسین علیه السلام].
(9)- [فی الأغانی والأعیان: تختار].
(10)- فی ک م «من دولتها» بدل «مردودتها». وصحّحناه من «الأغانی» 18: 204 و «مقاتل الطّالبیّین» (ص 180). والزیّادة منهما.
(11) (11*) [حکاه عنه فی تاریخ دمشق، 73/ 125، وتراجم النّساء،/ 113].
(12) (12*) [حکاه عنه فی تاریخ دمشق، 29/ 251].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 495
وهو خلیفة (11*).
وکانت أمّ کلثوم بنت الحسن، أختها من أمِّها وأبیها، عند محمّد بن علیّ بن حسین بن علیّ بن أبی طالب، توفِّیت عنده، لیس لها ولد (12*).
وکانت فاطمة بنت الحسن بن الحسن عند معاویة بن عبداللَّه بن جعفر؛ فولدت له حسناً، ویزید وصالحاً، وآبیة وحمّادة؛ ثمّ خلف علیها أیُّوب بن سلمة بن عبداللَّه بن الولید بن مغیرة بن عبداللَّه، لیس لها منه ولد.
وکانت مُلَیْکة بنت الحسن بن الحسن عند جعفر بن مصعب بن الزّبیر؛ فولدت له فاطمة بنت جعفر.
وکانت أمّ القاسم بنت الحسن عند مروان بن أبان بن عثمان بن عفّان؛ فولدت له محمّد بن مروان؛ ثمّ خلف علیها حسین بن عبداللَّه بن عبیداللَّه بن العبّاس بن عبدالمطّلب؛ فتوفِّیت عنده، ولیس لها منه ولد.
فولد محمّد بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب: فاطمة؛ وأمّ سلمة، أمّهما:
تماضر بنت عبداللَّه بن عاصم بن عروة بن مسعود بن معتِّب بن مالک الثّقفیّ؛ وأمّ کلثوم بنت محمّد، لأمِّ ولد.
کانت فاطمة بنت محمّد عند أبی بکر بن عبدالملک بن مروان.
وکانت أمّ سَلَمة عند محمّد بن عبداللَّه بن حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب، وهو المقتول بالمدینة؛ فولدت له: عبداللَّه الأشتر، قُتِلَ بکابل؛ وعلیّاً، اخِذَ بمصر، ومات‌فی حبس المهدیّ؛ وحسین بن محمّد، قُتِلَ بفخّ؛ وفاطمة؛ وزینب.
وکانت أمّ کلثوم بنت محمّد بن الحسن عند عیسی بن علیّ بن عبداللَّه بن العبّاس؛ فولدت له أمّ محمّد، وأمّ العبّاس، بنتی عیسی بن علیّ.
فولد عبداللَّه بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب: محمّداً، خرج بالمدینة علی المنصور أبی جعفر وبیّض، فخرج إلیه عیسی بن موسی. فقتله بالمدینة؛ وأخاه إبراهیم،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 496
خرج بعده بالبصرة، فسار إلیه عیسی بن موسی، فقتله؛ وموسی بن عبداللَّه، اختفی بالبصرة، فأخذه، فأرسله إلی المنصور، فعفا عنه؛ وفاطمة؛ وزینب؛ ورقیّة: وأمّهم:
هند بنت أبی عبیدة بن عبداللَّه بن زمعة بن الأسود بن المطّلب بن أسد بن عبدالعُزّی بن قصیّ؛ وعیسی بن عبداللَّه، درج؛ وسلیمان، قتل بفخّ فی خلافة موسی أمیر المؤمنین، کان مع الحسین بن علیّ بن الحسن، وکان الحسین خرج علی موسی أمیر المؤمنین بالمدینة، ثمّ سار إلی مکّة، فقتل بفخّ، لقیه سلیمان بن أبی جعفر، وکان علی الحجِّ أمیراً، والعبّاس ابن محمّد، وموسی بن عیسی، ومحمّد بن سلیمان: فقتل بفخّ قبل أن یصل إلی البیت، وذلک یوم التّرویة؛ وإدریس، مات بالمغرب، بنی عبداللَّه بن الحسن؛ أمّهم: عاتکة بنت عبدالملک بن الحارث بن خالد بن العاصی بن هشام بن المغیرة بن عبداللَّه؛ ویحیی بن عبداللَّه، أمّه: قُرَیْبة بنت رکیح، واسمه عبداللَّه ابن أبی عبیدة بن عبداللَّه بن زمعة، مات فی حبس أمیر المؤمنین هارون، عند السِّندی بن شاهک؛ وهو الّذی کان بالدّیلم، علی ید الفضل بن یحیی بن خالد.
وکانت فاطمة بنت عبداللَّه بن حسن عند أبی جعفر عبداللَّه بن حسن بن حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب، ولدت له جعفراً، ومحمّداً، وإبراهیم، وأمّ حسن.
وکانت زینب بنت عبداللَّه عند أخیه علیِّ بن حسن؛ فولدت له عبداللَّه، والحسن، والحسین المقتول بفخّ، ومحمّداً، ورقیّة، وأمّ کلثوم، وفاطمة، بنی علیِّ بن حسن.
وکانت رقیّة عند إسحاق بن إبراهیم بن حسن بن حسن بن علیّ.
وکانت أمّ کلثوم عند أخیه یعقوب بن إبراهیم.
وولد محمّد بن عبداللَّه بن حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب: عبداللَّه الأشتر، قُتِلَ بکابل؛ وعلیّاً، مات فی سجن المهدیّ، اخِذَ بمصر: وحسیناً، قتل بفخّ؛ وفاطمة؛ وزینب؛ أمّهم: أمّ سَلَمة بنت محمّد بن حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب؛ وطاهر ابن محمّد، أمّه: فاختة بنت فُلَیْح بن محمّد بن المنذر بن الزّبیر؛ وإبراهیم بن محمّد، لأمِّ ولد.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 497
وکانت فاطمة بنت محمّد عند حسن بن إبراهیم بن عبداللَّه بن حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب.
وکانت زینب بنت محمّد عند محمّد بن أبی العبّاس أمیر المؤمنین؛ ثمّ خلف علیها عیسی ابن علیّ بن عبداللَّه بن العبّاس؛ ثمّ خلف علیها محمّد بن إبراهیم بن محمّد بن علیّ بن عبداللَّه بن العبّاس؛ ثمّ خلف علیها إبراهیم بن إبراهیم بن الحسن بن زید بن حسن بن علیّ بن أبی طالب؛ ثمّ خلف علیها عبداللَّه بن الحسن بن إبراهیم بن عبداللَّه بن حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب؛ فتوفّیت عنده.
فولد عبداللَّه الأشتر بن محمّد: محمّداً، وُلِدَ بکابل، وقدم به وبأمِّه بعد موت أبیه، وهی أمّ ولد.
وولد إبراهیم بن محمّد: محمّداً، وأمّه: صفیّة بنت عبداللَّه بن حسین بن علیّ بن حسین ابن علیّ بن أبی طالب. وولد إبراهیم، الخارج بالبصرة، ابن عبداللَّه: حسن بن إبراهیم، وأمّه من بنی جعفر بن کلاب.
فولد الحسن بن إبراهیم: عبداللَّه، وأمّه- زُعِمَ- من بنی تمیم.
وولد موسی بن عبداللَّه: عبداللَّه بن موسی، المتغیِّب الیوم بالمدینة؛ وأمّه وإخوته: أمّ سَلَمة بنت محمّد بن طلحة بن عبداللَّه بن عبدالرّحمان بن أبی بکر الصِّدِّیق.
وولد یحیی بن عبداللَّه، الّذی کان بالدّیلم: محمّداً؛ أمّه: خدیجة بنت إبراهیم بن طلحة ابن عمر بن عبیداللَّه بن معمر التّیمیّ.
وولد سلیمان بن عبداللَّه، المقتول بفخّ: محمّد بن سلیمان، خرج إلی المغرب، وأمّه فزاریّة.
وولد إدریس بن عبداللَّه، الّذی صار إلی المغرب، وبها ولده، وهو إدریس بن عبداللَّه ابن حسن: إدریس بن إدریس، وأمّه بربریّة، وولد بالمغرب.
وولد الحسن بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب: عبداللَّه أبا جعفر؛ وعلیّاً، ونعم الرّجل کان، مات فی حبس المنصور مع أبیه؛ وحسناً، درج؛ أمّهم من ولد عامر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 498
ابن مالک بن جعفر بن کلاب؛ والعبّاس، وطلحة، انقرضا؛ أمّهما: عائشة ابنة طلحة بن عمر بن عبیداللَّه بن مَعْمَر التّیمیّ.
فولد علیُّ بن الحسن بن الحسن بن الحسن: الحسن، قُتِلَ بفخّ، وأمّه وأمّ إخوته:
زینب، ونعم المرأة کانت، بنت عبداللَّه بن الحسن بن حسن بن علیّ.
وولد إبراهیم بن حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب: إسحاق؛ وإسماعیل؛ ویعقوب، لابقیّة له؛ أمّهم: ذبیحة بنت محمّد بن عبداللَّه بن عبداللَّه بن أبی أمیّة بن المغیرة المخزومیّ.
فولد إسحاق بن إبراهیم بن حسن: عبداللَّه بن إسحاق، یقال له «الجَدَی»؛ قُتِلَ بفخّ، أمّه: رقیّة بنت عبداللَّه بن الحسن بن الحسن.
وولد إسماعیل بن إبراهیم: الحسن، أمّه من بنی هلال بن عامر؛ وإبراهیم؛ لأمِّ ولد، وهو الّذی یقال له «طباطبا»؛ وابنه محمّد بن إبراهیم الّذی خرج بالکوفة مع أبی السّرایا.
وولد جعفر بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب: الحسن بن جعفر؛ وأمّ الحسن بنت جعفر؛ أمّهما: عائشة بنت عوف بن الحارث بن الطفیل بن عبداللَّه بن سَخْبَرَة من الأزد، ولدت لسلیمان بن علیّ بن عبداللَّه بن العبّاس بن عبدالمطّلب: جعفراً ومحمّداً، ابنی سلیمان، وإخوة لهما.
وولد زید بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب: الحسن بن زید، ولّاه المنصور المدینة، وکان فاضلًا.
فهؤلاء ولد الحسن بن علیّ بن أبی طالب.
المصعب الزّبیری، نسب قریش، 1/ 51، 52- 56/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 74/ 14، تراجم النّساء،/ 279، مختصر ابن منظور، 20/ 354؛ مثله أبو الفرج، الأغانی، 16/ 93، ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 385، ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 64، الشبلنجی، نور الأبصار،/ 382- 383؛ الأمین، أعیان الشّیعة «1»، 5/ 44
__________________________________________________
(1)- [حکاه الأعیان عن الأغانی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 499
وعبداللَّه بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب. أمّه فاطمة بنت حسین بن علیّ ابن أبی طالب. توفّی قبل الهزیمة قلیلًا، یکنّی أبا محمّد.
ابن خیّاط، الطّبقات،/ 449 رقم 2265/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 29/ 251
حسن بن حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب. أمّه أیضاً فاطمة بنت الحسین.
مات قریباً من أخیه.
ابن خیّاط، الطّبقات،/ 450 رقم 2266
إبراهیم بن حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب أخو عبداللَّه بن الحسن الهاشمیّ.
البخاری، التّاریخ الکبیر، 1/ 279- 280 رقم 897
علیّ بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب الهاشمیّ (رضی اللَّه عنهم)، روی عنه عبدالرّحمان بن أبی الموالی.
البخاری، التّاریخ الکبیر، 6/ 269 رقم 2370
فأمّا «الحسن بن الحسن بن علیّ» فولد: عبداللَّه، والحسن، وإبراهیم، وجعفراً، وداود، ومحمّداً.
وکان «عبداللَّه بن الحسن بن الحسن» یکنّی: أبا محمّد، وکان خیِّراً فاضلًا. [...]
فلمّا ولی «أبو جعفر» ألحّ فی طلب ابنیه: محمّد، وإبراهیم، ابنی «عبداللَّه»، فتغیّبا بالبادیة، فأمر «أبو جعفر»، أن یؤخذ أبوهما «عبداللَّه» وإخوته: حسن، وداود، وإبراهیم ویشدّوا وثاقاً ویبعثوا بهم إلیه. فوافَوْه فی طریق مکّة ب «الرّبذة» مکتّفین. فسأله «عبداللَّه» أن یأذن له علیه. فأبی «أبو جعفر». فلم یره حتّی فارق الدّنیا، فمات فی الحبس وماتوا.
وخرج ابناه: إبراهیم، ومحمّد، علی «أبی جعفر»، وغلبا علی «المدینة» و «مکّة» و «البصرة»، فبعث إلیهما «عیسی بن موسی». فقُتِلَ «محمّداً» بالمدینة، وقُتِلَ «إبراهیم» ب «باخمرا» علی ستّة عشر فرسخاً من «الکوفة».
و «إدریس بن عبداللَّه بن الحسن» أخوهما، هو الّذی صار إلی «الأندلس» و «البربر» وغلب علیهما.
ابن قتیبة، المعارف،/ 212- 213
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 500
زینب بنت الحسن المثنّی بن الحسن السّبط بن علیّ بن أبی طالب، أمّها أمّ ولد تُدعی حمیدة. تزوّجت الحسن بن زید بن الحسن بن علیّ، فولدت له القاسم ومحمّداً ویحیی وأمّ کلثوم وسَلَمة، وبها کانت تُکنّی. وللقاسم عقب من ولدیه محمّد وعبدالرّحمان. ماتت زینب بنت الحسن المثنّی بالمدینة سنة 160.
العبیدلی، أخبار الزّینبیّات/ 131- 132
فولد الحسن بن الحسن بن علیّ، عبداللَّه بن حسن بن حسن، وحسن بن حسن بن حسن وإبراهیم بن حسن، مات ببغداد.
وأمّهم فاطمة بنت الحسین بن علیّ.
وقدم علی الحسن بن الحسن بعض أخواله، فقال له: مَن عندک من النِّساء؟ قال: ابنة عمِّی الحسین. قال: وما لک ولبنات العمّ! إنّهنّ یضوین «1»، وإنّ الغرائب أنجب!! أعرض علیَّ بنیک. فدعا بعبداللَّه، فقال: هذا سیِّد. ثمّ دعا بالحسن بن الحسن، فقال: ولا بأس.
ثمّ دعا بإبراهیم بن الحسن فلمّا رآه قال: حسبک منها.
وجعفر بن الحسن بن الحسن، وداود، أمّهما أمّ ولد.
ومحمّد بن الحسن بن الحسن، أمّه رملة بنت سعید بن زید بن عمرو بن نفیل.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 305- 306، أنساب الأشراف، 3/ 74- 75
«وحدّثنی» عبداللَّه بن شبیب قال: حدّثنی إبراهیم بن محمّد بن عبدالعزیز، عن أبیه قال: کانت عند رجل من آل أبی طالب. فأمّا المدائنیّ فذکر أنّه الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام امرأة من قریش، فضجرت علیه یوماً فقال لها: أمرک فی یدک.
فقالت: أما واللَّه لقد کان فی یدک عشرین سنة فحفظته، وأحسنت صحبته فلم أضیِّعه، إذ کان فی یدی ساعة من نهار، وقد رددت علیک حمقک، قال: حمقة واللَّه. وأعجبه قولها فأحسن صحبتها.
ابن طیفور، بلاغات النّساء،/ 162- 163
__________________________________________________
(1)- الضّوی: دقّة العظم وقلّة الجسم خلقة، أو الهزل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 501
حدّثنا إبراهیم بن هاشم، عن یحیی بن أبی عمران الهمدانی، عن یونس، عن علیّ الصّایغ، قال: لقیَ أبا عبداللَّه علیه السلام محمّد بن عبداللَّه بن الحسن، فدعاهُ محمّد إلی منزله، فأبی أن یذهب معه، وأرسل معه إسماعیل وأومأ إلیه أن کفّ ووضع یده علی فیه وأمره بالکفِّ، فلمّا انتهی إلی منزله، أعاد إلیه الرّسول «1» سأله إتیانه «1»، فأبی أبو عبداللَّه علیه السلام وأتی الرّسول محمّداً فأخبره بامتناعه، فضحک محمّد ثمّ قال: ما منعه من إتیانی إلّاأنّه ینظر فی الصّحف، قال: فرجع إسماعیل فحکی لأبی عبداللَّه علیه السلام الکلام، فأرسل أبو عبداللَّه رسولًا من قبله إلیه «2» وقال له: إنّ إسماعیل أخبرنی بما کان منک، وقد صدّقت إنِّی أنظر فی الصّحف الأولی صحف إبراهیم وموسی، فاسأل نفسک وأباک: هل ذلک عندکما، قال:
فلمّا أن بلّغه الرّسول سکت فلم یجب بشی‌ء، فأخبره الرّسول أبا عبداللَّه علیه السلام بسکوته، فقال أبو عبداللَّه علیه السلام: «إذا أصاب وجه الجواب قلّ الکلام».
الصّفّار، بصائر الدّرجات،/ 158 رقم 12 باب 10 ج 3/ عنه: المجلسی، البحار، 47/ 270 رقم 1 باب 9
حدّثنا محمّد بن الحسین، عن «3» أحمد بن محمّد بن أبی نصر «3»، عن حمّاد بن عثمان، عن علیّ بن سعید قال: کنتُ جالساً عند أبی عبداللَّه علیه السلام «4» وعنده محمّد بن عبداللَّه بن علیّ إلی جنبه جالساً، وفی المجلس عبدالملک بن أعین ومحمّد الطّیّار وشهاب بن عبد ربّه «4»، فقال رجل «4» من أصحابنا «4»: جُعلت فداک إنّ عبداللَّه بن الحسن یقول: «5» لنا فی هذا الأمر ما لیس لغیرنا، فقال أبو عبداللَّه علیه السلام بعد کلام: أما تعجبون من عبداللَّه، یزعم أنّ أباه علیّاً لم یکن إماماً ویقول إنّه لیس عندنا علم وصدق، واللَّه ما عنده علم، ولکن واللَّه
__________________________________________________
(1- 1) [فی البحار: لیأتیه].
(2)- [لم یرد فی البحار].
(3- 3) [البحار: البزنطیّ].
(4- 4) [لم یرد فی البحار ج 47].
(5)- [أضاف فی البحار ج 47: ما].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 502
وأهوی بیده إلی صدره إنّ عندنا سلاح رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وسیفه ودرعه، وعندنا واللَّه مصحف فاطمة، ما فیه آیة من کتاب اللَّه، وإنّه لإملاء رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وخطّه علیّ بیده، و «1» عندنا واللَّه «1» الجفر، وما یدرون ما هو؟ أمسک شاة أو مسک بعیر «2»، ثمّ أقبل إلینا وقال:
أبشروا، أما ترضون أنّکم تجیئون یوم القیامة آخذین بحجزة علیّ علیه السلام وعلیّ آخذ بحجزة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
الصّفّار، بصائر الدّرجات،/ 173 رقم 5 باب 14 ج 3/ عنه: المجلسی، البحار، 26/ 40- 41 رقم 71 باب 13، 47/ 271
حدّثنا یعقوب بن یزید، ومحمّد بن الحسین، عن محمّد بن أبی عمیر، عن عمر بن أذینة، عن علیّ بن سعید، قال: کنتُ قاعداً عند أبی عبداللَّه علیه السلام وعنده أناس من أصحابنا، فقال له معلّی بن خنیس: جُعلت فداک ما لقیت من الحسن بن الحسن، ثمّ قال له الطّیّار: جُعلت فداک بینا أنا أمشی فی بعض السّکک إذ لقیت محمّد بن عبداللَّه بن الحسن علی حمار حوله أناس من الزّیدیّة، فقال لی: أیّها الّرجل إلیّ إلیّ، فإنّ رسول اللَّه قال: مَنْ صلّی صلاتنا، واستقبل قبلتنا، وأکل ذبیحتنا، فذلک المسلم الّذی له ذمّة اللَّه وذمّة رسوله، مَنْ شاء أقام، ومَنْ شاء ظعن، فقلت له: إتّق اللَّه ولاتغرنّک هؤلاء الّذین حولک، فقال أبو عبداللَّه للطّیّار: ولم تقل له غیر هذا، قال: لا، قال: فهلّا قلت له: إنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم قال ذلک والمسلمون مقرّون له بالطّاعة، فلمّا قُبض رسول اللَّه صلی الله علیه و آله ووقع الاختلاف انقطع ذلک، فقال محمّد بن عبداللَّه بن علیّ: العجب لعبداللَّه «3» بن الحسن
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی البحار ج 47].
(2)- [إلی هنا حکاه فی البحار ج 47].
(3)- [فی الرّقم 30 مکانه: حدّثنا عمران بن موسی، عن محمّد بن الحسین، عن عیسی بن هشام، عن‌محمّد بن أبی حمزة وأحمد بن عاید، عن ابن أذینة، عن علیّ بن سعید، قال: کنتُ عند أبی عبداللَّه علیه السلام، قال له محمّد بن عبداللَّه بن علیّ: تعجب لعبداللَّه ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 503
إنّه «1» یهزأ و «2» یقول هذا فی «1» جفرکم الّذی تدّعون، فغضب أبو عبداللَّه علیه السلام فقال: العجب لعبداللَّه بن الحسن یقول: لیس فینا إمام صدق، «3» ما هو بإمام ولا «4» کان أبوه إماماً «5»، ویزعم أنّ علیّ بن أبی طالب لم یکن إماماً «6» ویردِّد ذلک «6»، وأمّا قوله فی الجفر «7» فإنّما هو «7» جلد ثور مذبوح کالجراب، فیه کتب وعلم ما یحتاج النّاس إلیه إلی یوم القیامة من حلال وحرام، إملاء رسول اللَّه صلی الله علیه و آله «8» وخطّه علیّ علیه السلام بیده «8»، وفیه مصحف فاطمة، ما فیه آیة من القرآن، وإنّ عندی خاتم «9» رسول اللَّه صلی الله علیه و آله ودرعه وسیفه ولوائه، وعندی الجفر علی رغم أنف مَنْ زعم.
الصّفّار، بصائر الدّرجات،/ 176، 180 رقم 15، 30 باب 14 ج 3/ عنه: المجلسی، البحار، 26/ 32 رقم 74، 47/ 271- 272 رقم 4
حدّثنا السّندی بن محمّد، عن أبان بن عثمان، عن علیّ بن الحسین، عن أبی عبداللَّه علیه السلام، قال: إنّ عبداللَّه بن الحسن یزعم أنّه لیس عنده من العلم إلّاما عند النّاس، فقال:
صدق واللَّه عبداللَّه بن الحسن، ما عنده من العلم إلّاما عند النّاس، ولکن عندنا واللَّه
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الرّقم 30].
(2)- [الرّقم 30: أو].
(3)- [الرقم 30: لیس].
(4)- [الرقم 30: ما].
(5)- [الرقم 30: بإمام].
(6- 6) [الرقم 30: وکذب].
(7- 7) [الرقم 30: فإنّه].
(8- 8) [الرّقم 30: بخطِّ علیّ علیه السلام].
(9)- [الرّقم 30: لخاتم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 504
الجامعة فیها الحلال والحرام، وعندنا الجفر، أیدری عبداللَّه بن الحسن ما الجفر، مسک معز أم مسک شاة، وعندنا مصحف فاطمة علیه السلام، أما واللَّه ما فیه حرف من القرآن، ولکنّه إملاء رسول اللَّه وخطّ علیّ، کیف یصنع عبداللَّه إذا جاء النّاس من کلِّ أفق یسألونه.
الصّفّار، بصائر الدّرجات،/ 177- 178 رقم 19 باب 14 ج 3
حدّثنا محمّد بن الحسین، عن عبدالرّحمان بن أبی هاشم وجعفر بن بشیر، عن عنبسة، عن المعلّی بن خنیس، قال: کنتُ عند أبی عبداللَّه علیه السلام إذ أقبل محمّد بن عبداللَّه بن الحسن، فسلّم ثمّ ذهب ورقّ له أبو عبداللَّه ودمعت عینه، فقلت له: لقد رأیتک صنعت به ما لم تکن تصنع، قال: رفقتُ له لأنّه ینسب فی أمر لیس له لم أجده فی کتاب علیّ من خلفاء هذه الأُمّة ولا ملوکها.
حدّثنا یعقوب بن یزید، عن ابن عمیر، عن عمر بن أذینة، عن جماعة سمعوا أبا عبداللَّه علیه السلام یقول وقد سُئل عن محمّد فقال: إنّ عندی لکتابین فیهما إسم کلّ نبیّ وکلّ ملک یملک، واللَّه ما محمّد بن عبداللَّه فی أحدهما.
حدّثنا أحمد بن محمّد، عن الحسین بن سعید [الأهوازی] «1»، عن القاسم بن محمّد، عن عبدالصّمد بن بشیر، عن فضیل سکره قال: دخلتُ علی أبی عبداللَّه علیه السلام، قال: یا فضیل أتدری فی أیِّ شی‌ء کنت أنظر فیه قبل، قال قلت: لا، قال: کنت أنظر فی کتاب فاطمة علیها السلام، فلیس ملک یملک إلّاوفیه مکتوب اسمه واسم أبیه، فما وجدتُ لولد الحسن فیه شیئاً.
حدّثنا علیّ بن إسماعیل، عن صفوان بن یحیی، عن العیص بن القاسم، عن معلّی بن خنیس قال: قال أبو عبداللَّه علیه السلام: ما من نبیّ ولا وصیّ ولا ملک إلّافی کتاب عندی، لا واللَّه ما لمحمّد بن عبداللَّه بن الحسن فیه اسم. «2» حدّثنا یعقوب بن یزید، عن محمّد بن أبی عمیر، عن محمّد بن عمران، عن سلیمان ابن خالد، قال: سمعتُ أبا عبداللَّه علیه السلام یقول: إنّ عندی لصحیفة فیها إسم الملوک، ما لولد الحسن فیها شی‌ء «2».
حدّثنا عبداللَّه بن جعفر، عن محمّد بن عیسی، عن صفوان، عن العیص بن القاسم،
__________________________________________________
(1)- [من البحار].
(2- 2) [لم یرد فی البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 505
قال: قال لی أبو عبداللَّه علیه السلام: ما من نبیّ ولا وصیّ ولا ملک إلّافی کتاب عندی، واللَّه ما لمحمّد بن عبداللَّه فیه اسم.
الصّفّار، بصائر الدّرجات،/ 188- 189 رقم 1- 6 باب 2 ج 4: عنه: المجلسی، البحار، 47/ 272- 273 رقم 5- 9
حدّثنا أحمد بن الحسین، عن أبیه، عن ظریف بن ناصح، قال: لمّا کانت اللّیلة الّتی ظهر فیها محمّد بن عبداللَّه بن الحسن، دعا أبو عبداللَّه بسفط له، فلمّا وُضِعَ بین یدیه فتحه ومدّ یده إلی شی‌ء، فتناوله فتعیّب فیه شی‌ء، فغضب ثمّ دعا سعیدة باسمها، فقال له حمزة ابن عبداللَّه بن محمّد: أصلحک اللَّه، لقد غضبت غضباً ما أریک غضبتَ مثله، فقال له: ما تدری ما هذه؟ هذه العقاب رأیة رسول اللَّه، قال: ثمّ أخرج صرّة فأخذها بیده، فقال:
فی هذه الصّرّة مائتا دینار عزلها علیّ بن الحسین عن ثمن عمودان أعدّدت لهذا الحدث الّذی حدث اللّیلة بالمدینة، قال: فأخذها فمضی، فکانت نفقته بطیبة.
الصّفّار، بصائر الدّرجات،/ 195 رقم 3 باب 4 ج 4
قال عمر: وحدّثنی محمّد بن یحیی، قال: حدّثنی الحارث بن إسحاق، قال: تکفّل زیاد لأمیر المؤمنین بابنَیْ عبداللَّه أن یخرجهما له، فأقرّه علی المدینة، فکان حسن بن زید إذا علم من أمرهما علماً کفَّ حتّی یفارقا مکانهما ذلک؛ ثمّ یخبر أبا جعفر، فیجد الرّسم الّذی ذکر، فیصدِّقه بما رُفِعَ إلیه؛ حتّی کانت سنة أربعین ومائة، فحجّ فقسّم قسوماً خصّ فیها آل أبی طالب فلم یظهر له ابنا عبداللَّه؛ فبعث إلی عبداللَّه فسأله عنهما، فقال:
لا علم لی بهما؛ حتّی تغالظا، فأمصّه أبو جعفر، فقال: یا أبا جعفر! بأی أمّهاتی تُمصّنی! أبفاطمة بنت رسول اللَّه (ص)، أم بفاطمة بنت أسد، أم بفاطمة بنت حسین، أم أمّ إسحاق بنت طلحة، أم خدیجة بنت خویلد؟ قال: لا بواحدة منهنّ؛ ولکن بالجرباء بنت قسامة ابن زهیر- وهی امرأةٌ من طی‌ءٍ- قال: فوثب المسیّب بن زهیر، فقال: دعنی یا أمیر المؤمنین أضرب عنق ابن الفاعلة. قال: فقام زیاد بن عبیداللَّه، فألقی علیه رداءَه، وقال:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 506
هبه لی یا أمیر المؤمنین؛ فأنا أستخرج لک ابنیه فتخلّصه منه.
الطّبری، التّاریخ، 7/ 522- 523
قال عیسی: حدّثنی عبداللَّه بن عمران بن أبی فروة، قال: أمر أبو جعفر ریاحاً بأخذ بنی حسن، ووجّه فی ذلک أبا الأزهر المهریّ، قال: وقد کان حبس عبداللَّه بن حسن فلم یزل محبوساً ثلاث سنین؛ فکان حسن بن حسن قد نصل خضابُه تسلّیاً علی عبداللَّه؛ فکان أبو جعفر یقول: ما فعلت الحادّة؟ قال: فأخذ ریاح حسناً وإبراهیم ابنیْ حسن بن حسن، وحسن بن جعفر بن حسن بن حسن، وسلیمان وعبداللَّه ابنیْ داود بن حسن بن حسن، ومحمّداً وإسماعیل وإسحاق ابنیْ إبراهیم بن حسن بن حسن، وعبّاس بن حسن ابن حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب، أخذوه علی بابه؛ فقالت أمّه عائشة ابنة طلحة بن عمر بن عبیداللَّه بن معمر: دعونی أشمّه، قالوا: لا واللَّه؛ ما کنتِ حیّةً فی الدنیا، وعلیّ بن حسن بن حسن بن حسن العابد.
الطّبری، التّاریخ، 7/ 536- 537
ذکر الخبر عن سبب حمله إیّاهم إلی العراق:
حدّثنی الحارث بن محمّد، قال: حدّثنا محمّد بن سعد، قال: أخبرنا محمّد بن عمر، قال: لمّا ولّی أبو جعفر ریاحَ بن عثمان بن حیّان المرِّیّ المدینة، أمره بالجدّ فی طلب محمّد وإبراهیم ابنی عبداللَّه بن الحسن وقلّة الغفلة عنهما. «1» قال محمّد بن عمر: فأخبرنی عبدالرّحمان بن أبی الموالی؛ قال: فجدَّ ریاح فی طلبهما ولم یداهن، واشتدّ فی ذلک کلّ الشدّة حتّی خافا؛ وجعلا ینتقلان من موضع إلی موضع، واغتمّ أبو جعفر من تبغیّهما «2»؛ وکتب إلی ریاح ابن عثمان أن یأخذ أباهما عبداللَّه بن حسن وإخوته: حسن بن حسن وداود بن حسن وإبراهیم بن حسن، ومحمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان- وهو أخوهم لأمّهم فاطمة بنت حسین- فی عدّة منهم،
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی تاریخ دمشق].
(2)- [تاریخ دمشق: بتغیّبهما].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 507
«1» و «2» یشدُّهم وثاقاً، ویبعث بهم إلیه حتّی یوافوه بالرَّبَذة. وکان أبو جعفر قد حجّ تلک السّنة وکتب إلیه أن «3» یأخذنی معهم فیبعث بی «3» إلیه أیضاً. قال: فأدرکتُ وقد أهللتُ بالحجّ، فاخِذْتُ فطُرِحْتُ فی الحدید، وعورض «4» بی الطّریق حتّی وافیتهم بالرّبذة.
قال محمّد بن عمر: أنا رأیتُ «5» عبداللَّه بن حسن وأهلَ بیته یُخرجون «5» من دار مروان بعد العصر وهم فی الحدید؛ فیحملون فی المحامل؛ «6» لیس تحتهم وطاء «6»؛ وأنا یومئذ قد راهقتُ الاحتلام، أحفظ ما أری.
قال محمّد بن عمر: قال عبدالرّحمان بن أبی الموالی: وأخذ معهم «7» نحو من أربعمائة، من جُهَینة ومُزینة وغیرهم من القبائل؛ فأراهم «8» بالرّبَذة مکتفّین فی الشّمس. قال: «1» وسُجنت مع عبداللَّه بن حسن وأهل بیته. ووافی أبو جعفر الرّبذة منصرفاً من الحجّ، فسأل عبداللَّه بن حسن أبا جعفر أن یأذن له فی الدّخول علیه، فأبی أبو جعفر؛ فلم یره «9» حتّی فارقَ الدّنیا. قال: ثمّ دعانی أبو جعفر من بینهم، «10» فاقْعِدْتُ حتّی ادْخِلْتُ «10»- وعنده عیسی بن علیّ- فلمّا رآنی عیسی، قال: نعم «11»؛ هو هو یا أمیر المؤمنین؛ وإن أنت شددتَ علیه أخبرک بمکانهم. «12» فسلّمتُ، فقال أبو جعفر: لا سَلّم اللَّه علیک؛ أین الفاسقان ابنا
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی المختصر].
(2)- [زاد فی تاریخ دمشق: أن].
(3- 3) [تاریخ دمشق: یأخذهم ...].
(4)- [تاریخ دمشق: وعقرت دابتی].
(5- 5) [تاریخ دمشق: محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان ...].
(6- 6) [لم یرد فی تاریخ دمشق].
(7)- [تاریخ دمشق: معظمهم].
(8)- [تاریخ دمشق: وإذا هم].
(9)- [المختصر: لم یزل].
(10- 10) [فی تاریخ دمشق والمختصر: فادْخِلْتُ علیه].
(11)- [لم یرد فی تاریخ دمشق].
(12)- [زاد فی المختصر: فدنوتُ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 508
الفاسق، الکذّابان ابنا الکذّاب؟ قال: قلت: هل ینفعنی الصّدق یا أمیر المؤمنین عندک؟
قال: وما ذاک؟ قال: امرأته طالق، وعلیَّ وعلیّ، إن کنت أعرف مکانهما! قال: فلم یقبل ذلک منِّی، وقال: السّیاط «1»! وأقمت بین العُقابین، فضربنی أربعمائة سوط؛ فما عقلت بها حتّی رفع عنِّی، ثمّ حُملت «2» إلی أصحابی علی تلک الحال، ثمّ بعث إلی الدّیباج محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان؛ وکانت ابنته تحت إبراهیم بن عبداللَّه بن حسن، فلمّا ادْخِلَ علیه قال: أخبرنی عن الکذّابین ما فعلا؟ وأین هما؟ قال: واللَّه یا أمیر المؤمنین ما لی بهما علم، قال: لتخبرنّی، قال: قد قلت لک «3» وإنِّی واللَّه «3» لصادق؛ ولقد کنت أعلم علمهما قبل الیوم؛ وأمّا الیوم فما لی واللَّه بهما علم. قال: جرّدوه، فجُرّد فضربه مائة سوط، وعلیه جامعة حدید فی «4» یده إلی «4» عنقه؛ فلمّا فرغ من ضربه اخْرِجَ فالبِسَ قمیصاً له قُوهیّاً علی الضّرب، واتیَ به إلینا؛ فواللَّه ما قدروا علی نزع القمیص من لُصوقه بالدّم، حتّی حلبوا علیه شاة، ثمّ انتزع القمیص «5» ثمّ داووه «5». فقال أبو جعفر: احدروا بهم إلی العراق، فقدِم بنا إلی الهاشمیّة، فحبسنا بها؛ فکان أوّل مَن مات فی الحبس عبداللَّه بن حسن؛ فجاء السّجّان فقال: لیخرج أقربُکم به فلیصلّ علیه؛ فخرج أخوه حسن بن حسن بن حسن بن علیّ علیهم السلام، فصلّی علیه «6». ثمّ مات محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان، فأخذ رأسه، فبعث به مع جماعة من الشّیعة إلی خراسان؛ فطافوا فی کُور خراسان، وجعلوا یحلفون باللَّه «7» أنّ هذا رأس محمّد بن عبداللَّه بن فاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله؛ یوهمون النّاس أنّه رأس محمّد بن عبداللَّه بن حسن، الّذی کانوا یجدون خروجه علی أبی
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی تاریخ دمشق والمختصر: فأتی السّیاط].
(2)- [تاریخ دمشق: رددتُ، والمختصر: وصل].
(3- 3) [فی تاریخ دمشق والمختصر: وتاللَّه إنِّی].
(4- 4) [لم یرد فی تاریخ دمشق والمختصر].
(5- 5) [فی تاریخ دمشق والمختصر: ودووی].
(6)- [أضاف فی تاریخ دمشق: ثمّ مات حسن بن حسن بعده، فأخرج محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان‌فصلّی علیه].
(7)- [لم یرد فی تاریخ دمشق].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 509
جعفر «1» فی الرّوایة «1».
الطّبری، التّاریخ، 7/ 550- 551/ مثله ابن عساکر، تاریخ دمشق، 56/ 290- 291، ابن منظور، المختصر، 22/ 288- 289
أحمد بن محمّد بن أحمد الکوفیّ، عن علیِّ بن الحسن التّیمیّ، عن علیِّ بن أسباط، عن علیِّ بن جعفر، قال: حدّثنی معتب أو غیره، قال: بعث عبداللَّه بن الحسن إلی أبی عبداللَّه علیه السلام یقول لک أبو محمّد: أنا أشجع منک وأنا أسخی منک وأنا أعلم منک. فقال لرسوله:
أمّا الشّجاعة فواللَّه ما کان لک موقف یعرف فیه جبنک من شجاعتک؛ وأمّا السّخاء فهو الّذی یأخذ الشّی‌ء من جهته فیضعه فی حقِّه «2»؛ وأمّا العلم فقد أعتق أبوک علیُّ بن أبی طالب علیه السلام ألف مملوک فسمِّ لنا خمسة منهم وأنت عالم. فعاد إلیه فأعلمه ثمّ عاد إلیه فقال له: یقول لک: أنت رجل صحفیُّ «3»، فقال له أبو عبداللَّه علیه السلام: قل له: إی‌واللَّه صحف إبراهیم وموسی وعیسی ورثتها عن آبائی علیهم السلام.
الکلینی، الرّوضة من الکافی، 8/ 363- 364 رقم 553/ عنه: المجلسی، البحار، 47/ 298
بعض أصحابنا، عن محمّد بن حسّان، عن محمّد بن رَنجَویه، عن عبداللَّه بن الحکم الأرمنیّ، عن عبداللَّه بن إبراهیم بن محمّد الجعفریّ قال: أتینا خدیجة بنت عمر بن علیّ ابن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، نُعزِّیها بابن بنتها، فوجدنا عندها موسی بن عبداللَّه بن الحسن، فإذا هو فی ناحیةٍ قریباً من النِّساء، فعزّیناها، ثمّ أقبلنا علیه فإذا هو یقول لابنة أبی یشکر الرّاثیة: قولی، فقالت:
أُعْدُدْ رَسُولَ اللَّهِ واعْدُدْ بَعْدَهُ أسَدَ الإلهِ وثالِثاً عبّاسا
واعْدُدْ عَلِیَّ الخَیْرِ واعْدُدْ جَعْفَراً واعْدُدْ عَقیلًا بعدهُ الرّؤّاسا
فقال: أحسنتِ وأطْربتنی، زایدینی، فاندفعت تقول:
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی تاریخ دمشق].
(2)- أی لست أنت کذلک بل تأخذ أموال الإمام وتصرفه فی تحصیل خلافة الجور لولدک محمّد. (آت)
(3)- أی لم تأخذ العلم من الرّجال، بل أخذت من الکتب. (آت)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 510
وَمِنّا إمامُ المُتّقینَ مُحمّدٌ وحَمْزَةُ مِنّا والمُهذّبُ جَعْفَرُ
وَمِنّا عَلیٌّ صِهْرُهُ وابْنُ عَمِّهِ وفارِسَهُ ذاکَ الإمام المُطَهَّرُ
فأقمْنا عندها حتّی کاد اللّیل أن یجی‌ء، ثمّ قالت خدیجة: سمعتُ عمِّی محمّد بن علیّ صلوات اللَّه علیه وهو یقول: إنّما تحتاج المرأة فی المأتم إلی النّوْح لتسیل دمعتها ولا ینبغی لها أن تقول هَجْراً، فإذا جاء اللّیل فلا تُؤذی الملائکة بالنّوْح، ثمّ خرجنا فغدونا إلیها غُدوةً فتذاکرنا عندها اختزال منزلها من دارِ أبی عبداللَّه جعفر بن محمّد علیهما السلام فقال: هذه دار تُسمّی دار السّرفة، فقالت: هذا ما اصطفی مهدیُّنا- تعنی محمّد بن عبداللَّه بن الحسن- تُمازِحُهُ بذلک- فقال موسی بن عبداللَّه: واللَّه لأخْبِرَنّکُم بالعَجَب، رأیتُ أبی رحمه الله لمّا أخذ فی أمر محمّد بن عبداللَّه وأجمع علی لقاء أصحابه، فقال: لا أجد هذا الأمر یستقیم إلّا أن ألقی أبا عبداللَّه جعفر بن محمّد علیهما السلام فأنطلق وهو مُتّکٍ علیَّ، فانطلقتُ معه حتّی أتینا أبا عبداللَّه علیه السلام.
فلقینا خارجاً یرید المسجد، فاستوقفه أی وکلّمه، فقال له أبو عبداللَّه علیه السلام: لیس هذا موضع ذلک، نلتقی إن شاء اللَّه؛ فرجع أبی مسروراً، ثمّ أقام حتّی إذا کان الغد أو بعده بیوم، انطلقنا حتّی أتیناه، فدخل علیه أبی وأنا معه، فابتدأ الکلام، ثمّ قال له فیما یقول:
قد علمتَ جُعِلْتُ فِداک أنّ السِّنّ لی علیکَ وأنّ فی قومِکَ مَنْ هو أسنُّ منک، ولکنّ اللَّه عزّ وجلّ قد قدّم لک فضلًا لیس هو لأحدٍ من قومک، وقد جئتک معتمداً لما أعلم من برِّک، واعْلَم- فدیتُک- أنّک إذا أجبتنی لم یتخلّف عنِّی أحدٌ من أصحابک ولم یختلف علیَّ اثنان من قُریش ولا غیرهم، فقال له أبو عبداللَّه علیه السلام: إنّک تجد غیری أطْوَع لک منِّی ولا حاجة لک فیَّ، فوَ اللَّه إنّک لتعلم أنِّی أرید البادیة أو أهُمّ بها، فأثقُلُ عنها وأرید الحجّ فما أدرکُهُ إلّابعد کدٍّ وتعبٍ ومشقّةٍ علی نفسی، فاطلُبْ غیری وسَلْهُ ذلک ولا تُعْلِمْهُم أنّک جئتنی، فقال له: إنّ النّاس مادُّون أعناقهم إلیکَ وإنْ أجبتنی لم یتخلّف عنِّی أحدٌ ولک أن لا تُکلِّف قِتالًا ولا مکروهاً، قال: وهجم علینا ناسٌ فدخلوا وقطعوا کلامنا، فقال أبی:
جُعِلْتُ فدِاک ما تقول؟ فقال: نلتقی إن شاء اللَّه، فقال: ألیْسَ علی ما أحبّ؟ فقال: علی ما تُحبُّ إن شاء اللَّه من إصلاحِک.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 511
ثمّ انصرف حتّی جاء البیت، فبعثَ رسولًا إلی محمّد فی جبلٍ بجُهَیْنة، یُقال له: الأشْقرُ علی لیلتین من المدینة، فبشّره وأعلمه أنّه قد ظفرَ له بوجهِ حاجته وما طلب، ثمّ عاد بعد ثلاثة أیام، فوقفنا بالباب ولم نکُن نُحْجَبُ إذا جئنا، فأبطأ الرسول، ثمّ أذِنَ لنا، فدخلنا علیه فجلستُ فی ناحیةِ الحُجْرَةِ ودنا أبی إلیه فقبّل رأسه، ثمّ قال: جُعِلْتُ فِداکَ قد عُدْتُ إلیکَ راجیاً، مؤمِّلًا، قد انبسط رجائی وأملی ورجوتُ الدّرک لحاجتی، فقال له أبو عبداللَّه علیه السلام: یا ابن عمِّ، إنِّی أعیذکَ باللَّه من التّعرّض لهذا الأمر، الّذی أمسیتَ فیه؛ وإنِّی لخائفٌ علیک أن یُکْسِبَکَ شرّاً، فجری الکلام بینهما، حتّی افْضِیَ إلی ما یکن یرید وکان من قوله: بأیِّ شی‌ءٍ کان الحسین أحقّ بها من الحسن؟ فقال أبو عبداللَّه علیه السلام: رَحِمَ اللَّهُ الحسن ورَحِمَ الحُسین وکیف ذکرت هذا؟ قال: لأنّ الحسین علیه السلام کان ینبغی له أن یجعلها فی الأسنِّ من وُلْدِ الحسن، فقال أبو عبداللَّه علیه السلام: إنّ اللَّه تبارک تعالی لمّا أن أوحی إلی محمّد صلی الله علیه و آله و سلم أوحی إلیه بما شاء ولم یؤامر أحداً من خلقه، وأمرَ محمّدٌ صلی الله علیه و آله و سلم علیّاً علیه السلام بما شاء؛ ففعل ما امِرَ به ولسنا نقول فیه إلّاما قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم من تبجیله وتصدیقه، فلو کان أمر الحسین أن یُصیِّرها فی الأسَنِّ أو ینقلها فی وُلدِهما- یعنی الوصیّة- لفعل ذلک الحسین علیه السلام، وما هو بالمُتّهم عندنا فی الذّخیرة لنفسه، ولقد ولّی وترک ذلک ولکنّه مضی لما امِرَ به وهو جدُّک وعمُّک، فإنْ قُلتَ خیراً فما أولاکَ به وإن قُلتَ هُجْراً فیغفر اللَّه لک، أطِعْنی یا ابن عمِّ واسْمَعْ کلامی، فوَ اللَّه الّذی لا إله إلّاهو لا آلوکَ نُصْحاً وحِرْصاً، فکیفَ ولا أراک تفعل، وما لأمرِ اللَّه من مَرَدٍّ.
فسَرّ أبی عند ذلک، فقال له أبو عبداللَّه: واللَّه إنّک لتعلم أنّه الأحْوَل الأکْشَف الأخْضَر المقتول بسُدّةِ أشْجَع «1»، عند بطنِ مسیلها، فقال أبی: لیس هو ذلک واللَّه لیُحاربنّ بالیوم یوماً وبالساعة ساعةً وبالسّنةِ سنةً، ولیقومنّ بثأر بنی أبی طالب جمیعاً، فقال له أبو عبداللَّه علیه السلام: یَغْفِرُ اللَّهُ لکَ ما أخْوَفَنی أن یکون هذا البیت یلحقُ صاحبنا: «مَنّتکَ نفسکَ فی الخلاء ضلالًا».
__________________________________________________
(1)- [زاد فی البحار: بین دورها].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 512
لا واللَّه لا یملک أکثر من حیطان المدینة، ولا یبلغ عمله الطائف إذا أحْفل- یعنی إذا أجهد نفسه- وما للأمر من بُدٍّ أن یقع، فاتّق اللَّه وارحَمْ نفسک وبنی أبیک، فوَ اللَّه إنِّی لأراه أشأمَ سَلْحَةٍ أخْرَجَتْها أصلابُ الرِّجال إلی أرحام النِّساء، واللَّه إنّه المقتول بسُدّةِ أشْجَعَ بین دُورِها، واللَّه لکأنِّی به صریعاً مسلوباً بِزّتُهُ بین رِجْلَیْهِ لِبْنَةٌ ولا ینفع هذا الغُلام ما یسمع- قال موسی بن عبداللَّه یعنینی- ولیخرجنّ معه فیَهْزِم ویُقْتَل صاحبه، ثمّ یمضی فیَخْرُج معه رایة أخری، فیُقتَل کبشُها ویتفرّق جیْشُها، فإن أطاعنی فلیطلب الأمان عند ذلک من بنی العبّاس حتّی یأتیه اللَّه بالفرج، ولقد علمتُ بأنّ هذا الأمر لا یَتُمّ وأنّک لتعلم ونعلم أنّ ابنک، الأحْوَل الأخْضَر الأکْشَف المقتول بسُدّةِ أشْجَعَ بین دُورِها عند بطن مسیلها، فقال أبی وهو یقول: بل یُغنی اللَّه عنک ولتعودنّ أو لیقی اللَّه بک وبغیرک؛ وما أردتَ بهذا إلّاإمتناع غیرک وأن تکون ذریعتهم إلی ذلک، فقال أبو عبداللَّه علیه السلام: اللَّهُ یعلمُ ما أرید إلّانُصْحَک ورُشْدَک، وما علیَّ إلّاالجُهْدُ، فقام أبی یجرُّ ثوبه مُغْضِباً فلحقهُ أبو عبداللَّه علیه السلام، فقال له: أخبرک أنِّی سَمِعْتُ عمّک- وهو خالک- یذکر أنّک وبنی أبیکَ ستُقْتَلونَ، فإنْ أطعْتنی ورأیتَ أن تدفع بالّتی هی أحسن فافعل، فوَ اللَّه الذی لا إله إلّا هو عالِمُ الغَیْبِ والشّهادةِ الرّحمنُ الرّحیم الکبیر المُتعال علی خلقه، لوَدَدْتُ أنِّی فدیتک بوُلْدی وبأحبِّهم إلَیَّ وبأحبِّ أهل بیتی إلَیَّ، وما یَعْدِلُکَ عندی شی‌ءٌ فلاتری أنِّی غَشَشْتُکَ.
فخرجَ أبی من عنده مُغْضِباً أسِفاً، قال: فما أقمنا بعد ذلک إلّاقلیلًا- عشرین لیلة أو نحوها- حتّی قدِمَتْ رُسُلُ أبی جعفر، فأخذوا أبی وعمومتی سُلیمان بن حسن، وحسن ابن حسن، وإبراهیم بن حسن، وداود بن حسن، وعلیّ بن حسن، وسلیمان بن داود بن حسن، وعلیّ بن إبراهیم بن حسن، وحسن بن جعفر بن حسن، وطباطبا إبراهیم بن إسماعیل بن حسن، وعبداللَّه بن داود، قال: فصُفِّدوا فی الحدید، ثمّ حُمِلوا فی محامل أعراءً لا وِطاء فیها، ووقفوا بالمُصلّی لکی یشمّتهم النّاس، قال: فکفّ النّاس عنهم، ورقّوا لهم للحال الّتی هم فیها، ثمّ انطلقوا بهم حتّی وقفوا عند باب مسجد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم.
قال عبداللَّه بن إبراهیم الجعفریّ: فحدّثتنا خدیجة بنتُ عمر بن علیّ: أنّهُم لمّا اوقِفُوا عند باب المسجد- الباب الّذی یُقال له باب جبرئیل- أطلعَ علیهم أبو عبداللَّه علیه السلام وعامّة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 513
ردائه مطروح بالأرض، ثمّ أطلعَ من باب المسجد فقال: فعنکم اللَّه یا معاشر الأنصار- ثلاثاً- ما علی هذا عاهدتم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم ولا بایعتموه، أما واللَّه إن کنتُ حریصاً ولکنِّی غُلِبْتُ ولیس للقضاء مدفعٌ، ثمّ قام وأخذ إحدی نعلیه فأدخلها رجله والأخری فی یده وعامّة ردائه یجُرُّهُ فی الأرض، ثمّ دخل بیته فحُمّ عشرین لیلة، لم یزل یبکی فیهااللّیل والنّهار حتّی خِفْنا علیه، فهذا حدیثُ خدیجة.
قال الجعفریّ: وحدّثنا موسی بن عبداللَّه بن الحسن أنّه لمّا طُلِعَ بالقوم فی المحامل، قام أبو عبداللَّه علیه السلام من المسجد، ثمّ أهوی إلی المحمِل الّذی فیه عبداللَّه بن الحسین یرید کلامه، فمُنع أشدّ المنع وأهوی إلیه الحرسیُّ فدفعه وقال: تنحّ عن هذا، فإنّ اللَّه سیکفیکَ ویکفی غیرک، ثمّ دخل بهم الزُّقاق ورجع أبو عبداللَّه علیه السلام إلی منزله، فلم یبلُغ بهم البقیع حتّی ابتُلِیَ الحرسیُّ بلاءً شدیداً؛ رمَحَتْهُ ناقتُهُ فدقّتْ وَرَکَهُ فمات فیها ومضی بالقوم، فأقمنا بعد ذلک حیناً، ثمّ أتی محمّد بن عبداللَّه بن حسن، فاخْبِرَ أنّ أباه وعمومته قُتِلوا- قتلهم أبوجعفر- إلّا حسن بن جعفر، وطباطبا، وعلیّ بن إبراهیم، وسُلیمان بن داود، وداود بن حسن، وعبداللَّه بن داود، قال: فظهر محمّد بن عبداللَّه عند ذلک ودعا النّاس لبیعته، قال: فکنتُ ثالثَ ثلاثةٍ بایعوهُ واستونق النّاس لبیعته ولم یختلف علیه قُرشیّ ولا أنصاریّ ولا عربیّ.
قال: وشاور عیسی بن زید وکان من ثقاته، وکان علی شرطته، فشاوره فی البیعة إلی وجوه قومه، فقال له عیسی بن زید: إنّ دعوتهم دعاءً یسیراً لم یُجیبوک، أو تغلِظ علیهم، فخلِّنی وإیّاهم، فقال له محمّد: امضِ إلی مَنْ أردْتَ منهم، فقال: ابعث إلی رئیسهم وکبیرهم- یعنی أبا عبداللَّه جعفر بن محمّد علیه السلام- فإنّک إذا أغلظْتَ علیه عَلِمُوا جمیعاً أنّکَ ستُمرّهم علی الطریق الّتی أمررتَ علیها أبا عبداللَّه علیه السلام، قال: فوَ اللَّه ما لبثنا أن اتیَ بأبی عبداللَّه علیه السلام حتّی اوقِفَ بین یدیه، فقال له عیسی بن زید: أسْلِمْ تَسْلَم، فقال له أبو عبداللَّه علیه السلام: أحَدَثَتْ نُبوّةٌ بعد محمّد صلی الله علیه و آله و سلم؟ فقال له محمّد: لا ولکن بایِعْ تأمَن علی نفسک ومالک وولدک ولا تُکلِّفنّ حرباً.
فقال له أبو عبداللَّه علیه السلام: ما فیَّ حربٌ ولا قِتالٌ، ولقد تقدّمتُ إلی أبیک وحذّرتهُ الّذی حاقَ به، ولکن لا ینفع حَذَرٌ من قَدَرٍ، یا ابن أخی علیکَ بالشّباب ودَعْ عنکَ الشّیوخ،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 514
فقال له محمّد: ما أقربَ ما بینی وبینک فی السِّنِّ.
فقال له أبو عبداللَّه علیه السلام: إنِّی لم اعازّکَ ولم أجئ لأتقدّم علیک فی الّذی أنتَ فیه، فقال له محمّد: لا واللَّه، لا بُدّ من أن تُبایع، فقال له أبو عبداللَّه علیه السلام: ما فیَّ یا ابن أخی طلبٌ ولا هربٌ وإنِّی لأرید الخروج إلی البادیة فیصُدُّنی ذلک ویثقُلُ عَلَیَّ حتّی تُکلِّمنی فی ذلک الأهْلُ، غیرَ مرّةٍ ولا یمنعُنی منه إلّاالضّعف. واللَّه والرّحم أن تُدبِر عنّا ونشقی بک.
فقال له: یا أبا عبداللَّه! قد واللَّه ماتَ أبو الدّوانیق- یعنی جعفر- فقال له أبو عبداللَّه علیه السلام: وما تصنع بی وقد مات؟ قال: زرید الجَمال بک، قال: ما إلی ما ترید سبیل، لا واللَّه ما مات أبو الدّوانیق إلّاأن یکون مات موتَ النّوم، قال: واللَّه لتُبایعنی طائعاً أو مُکْرهاً ولا تُحْمَدُ فی بیعتک، فأبی علیه إباءً شدیداً، وأمر به إلی الحبس، فقال له عیسی ابن زید: أمّا إن طرحنا فی السِّجن- وقد خرب السِّجن ولیس علیه الیوم غلقٌ- خِفْنا أن یهرُب منه، فضحک أبو عبداللَّه علیه السلام، ثمّ قال: لا حول ولا قوّة إلّاباللَّه العلیّ العظیم، أوَ تُراک تُسْجِنُنی؟ قال: نعم والّذی أکرم محمّداً صلی الله علیه و آله و سلم بالنّبوّة لأسجننّک ولُاشَدِّدَنّ علیک، فقال عیسی بن زید: احبْسُوهُ فی المخبأ- وذلک دارُ رَیْطَةٍ الیوم- فقال له أبو عبداللَّه علیه السلام:
أما واللَّه إنِّی سأقولُ ثمّ اصدِّق؛ فقال له عیسی بن زید: لو تکلّمتَ لکسرتُ فمک، فقال له أبو عبداللَّه علیه السلام: أما واللَّه یا أکشف یا أزرق، لکأنِّی بک تطلبُ لنفسِک جُحْراً تدخلُ فیه وما أنتَ فی المذکورین عند اللِّقاء، وإنِّی لأظُنّک إذا صُفِّق خلفک طِرْتَ مثل الهَیْقِ النّافِرِ، فنفرَ علیه محمّد بانتهار: احْبِسْهُ وشَدِّدْ علیه وأغْلِظْ علیه، فقال له أبو عبداللَّه علیه السلام: أما واللَّه، لکأنِّی بکَ خارجاً من سُدّةِ أشْجَعَ إلی بَطْنِ الوادی وقد حَمَلَ علیکَ فارسٌ مُعْلَمٌ فی یدهِ طِرادةٌ، نِصْفُها أبیضُ ونِصْفُها أسوَد، علی فرسٍ کُمَیتٍ أقْرَحَ، فطعنکَ فلم یصنع فیک شیئاً، وضربتَ خیشومَ فرسِهِ فطرحتهُ وحَمَلَ علیکَ آخرُ خارجٌ من زُقاقِ آلِ أبی عمّارٍ الدّیْلیّین علیه غدیرتان، مضفورتان، وقد خرجتا من تحت بیضته کثیرُ شَعْرِ الشّارِبَیْنِ، فهُوَ واللَّه صاحبُک، فلا رَحِمَ اللَّه رُمّته.
فقال له محمّد: یا أبا عبداللَّه! حَسِبْتَ فأخطأتَ وقام إلیه السُّراقیُّ بنُ سلح الحُوت، فدفع فی ظهره، حتّی ادخلَ السِّجن واصطفی ما کان له من مالٍ وما کان لقومه ممّن لم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 515
یخرُج مع محمّد، قال: فطُلِعَ باسماعیل بن عبداللَّه بن جعفر بن أبی طالب، وهو شیخٌ کبیرٌ ضعیفٌ، قد ذهبتْ إحدی عینیه وذهبت رِجلاهُ وهو یُحمَلُ حملًا، فدعاهُ إلی البیعة، فقال له: یا ابن أخی! إنِّی شیخٌ کبیرٌ ضعیفٌ، وأنا إلی برِّکَ وعونِکَ أحْوَجُ، فقال له: لا بدّ من أن تُبایع، فقال له: وأیَّ شی‌ءٍ تنتفعُ ببیعتی، واللَّه إنِّی لُاضیِّق علیک مکان اسم رجُلٍ إن کتبتَهُ، قال: لا بدّ لک أن تفعل، وأغلظ له «1» فی القول، فقال له إسماعیل: ادع لی جعفر ابن محمّد، فلعلّنا نبایع جمیعاً، قال: فدعا جعفراً علیه السلام قال له إسماعیل: جُعِلْتُ فِداکَ إنْ رأیتَ أنْ تُبیِّن له فافعل، لعلّ اللَّه یَکُفّهُ عنّا، قال: قد أجمعتُ ألّا أکلِّمَهُ، أفلیَرَ فیَّ برأیه.
فقال إسماعیلُ لأبی عبداللَّه علیه السلام: أنشدکَ اللَّه هل تذکرُ یوماً أتیتُ أباک محمّد بن علیّ علیه السلام وعلیَّ حُلّتان صفراوان، فدامَ النّظر إلیَّ فبکی، فقلتُ له: ما یُبکیکَ، فقال لی: یُبکینی أنّک تُقتَلُ عندَ کِبَرِ سنِّکَ ضِیاعاً، لا ینتطحُ فی دَمِکَ عَنْزانِ، قال: قلتُ: فمتی ذاک؟ قال:
إذا دُعیتَ إلی الباطل فأبیتَهُ وإذا نظرتَ إلی الأحْوَلِ مشؤوم قومه یُنْتمی من آل الحسن علیه السلام علی منبر رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم یدعو إلی نفسه. قد تُسمِّی بغیر إسمه فأحدِثْ عهَدک واکتُبْ وصیّتک، فإنّک مقتولٌ فی یومک أو من غدٍ. فقال له أبو عبداللَّه علیه السلام: نعم، وهذا وربّ الکعبة لا یصوم من شهر رمضان إلّاأقلّه. فأستودکَ اللَّه یا أبا الحسن وأعظم اللَّه أجرنا فیکَ، وأحسنَ الخلافة علی مَنْ خلّفتَ، وإنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون. قال: ثمّ احْتُمِلَ إسماعیل ورُدّ جعفر علیه السلام إلی الحَبْس. قال: فوَ اللَّه ما أمسینا حتّی دخل علیه بنو أخیه:
بنو معاویة بن عبداللَّه بن جعفر فتوطّؤُوه حتّی قتلوه، وبعث محمّد بن عبداللَّه إلی جعفر علیه السلام فخلّی سبیله، قال: وأقمنا بعد ذلک حتّی استهللنا شهر رمضان، فبلغنا خروج عیسی ابن موسی یرید المدینة.
قال: فتقدّم محمّد بن عبداللَّه علی مقدّمته یزید بن معاویة بن عبداللَّه بن جعفر، وکان علی مقدّمة عیسی بن موسی وُلْدُ الحسن بن زید بن الحسن بن الحسن وقاسم ومحمّد بن زید وعلیّ وإبراهیم بنو الحسن بن زید، فهُزِمَ یزید بن معاویة وقدِمَ عیسی بن موسی المدینة وصار القتال بالمدینة، فنزل بذُبابٍ ودخلت علینا المُسوِّدة من خلفنا وخرج محمّد
__________________________________________________
(1)- [البحار: علیه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 516
فی أصحابه حتّی بلغ السُّوق، فأوصلهم ومضی، ثمّ تبعهم حتّی انتهی إلی مسجد الخوّامین، فنظر إلی ما هناک فضاءٍ لیس فیه مُسوِّدٌ ولا مُبیِّض؛ فاستقدم حتّی انتهی إلی شِعْبِ فزارة، ثمّ دخل هُذَیْل ثمّ مضی إلی أشجَع، فخرج إلیه الفارسُ الّذی قال أبو عبداللَّه علیه السلام من خلفه، من سُکّة هُذیل فطعنه، فلم یصنع فیه شیئاً وحملَ علی الفارس، فضرب خیشومَ فرسه بالسّیف، فطعنهُ الفارسُ، فأنفذه فی الدِّرع وانثنی علیه محمّد، فضربه فأثخنه وخرج علیه حُمید بن قحطبة وهو مُدبر علی الفارس یضربه من زُقاق العمّارین، فطعنه طعنةً أنفذ السِّنان فیه، فکُسِرَ الرُّمحُ وحملَ علی حُمید فطعنه حُمید بزجّ الرُّمح فصرعه، ثمّ نزل إلیه فضربه حتّی أثخنه وقتله وأخذ رأسه ودخل الجُند من کلِّ جانبٍ واخذت المدینة واجْلینا هرباً فی البلاد.
قال موسی بن عبداللَّه: فانطلقتُ حتّی لحِقتُ بإبراهیم بن عبداللَّه، فوجدتُ عیسی بن زید مکمّناً عندهُ، فأخبرتهُ بسوء تدبیره، وخرجنا معه حتّی أصیب رحمه الله، ثمّ مضیتُ مع ابن أخی الأشتر عبداللَّه بن محمّد بن عبداللَّه بن حسن، حتّی اصیب بالسِّنْد، ثمّ رجعتُ شریداً طَریداً، تُضیّق علیَّ البلاد، فلمّا ضاقت علیَّ الأرض واشتدّ [بی] الخوف، ذکرتُ ما قال أبو عبداللَّه علیه السلام: فجئتُ إلی المهدیّ وقد حجّ وهو یخطبُ النّاسَ فی ظلِّ الکعبة، فما شعرَ إلّاوأنِّی قد قمتُ من تحت المنبر، فقلتُ: لیَ الأمان یا أمیر المؤمنین؟ وأدلّکَ علی نصیحة لک عندی؟ فقال: نعم ما هی؟ قلت: أدلّک علی موسی بن عبداللَّه بن حسن، فقال لی: نعم لک الأمان، فقلتُ له: أعطِنی ما أثِقُ به، فأخذتُ منهف عهوداً ومواثیق ووثّقتُ لنفسی ثمّ قلتُ: أنا موسی بن عبداللَّه، فقال لی: إذاً تُکْرَمُ وتُحْیا، فقلتُ له: اقطعنی إلی بعض أهل بیتک، یقوم بأمری عندک، فقال لی: انظر إلی مَنْ أردت، فقلت: عمّک العبّاس بن محمّد، فقال العبّاس: لا حاجة لی فیک، فقلتُ: ولکن لی فیکَ الحاجة، أسألکَ بحقِّ أمیر المؤمنین إلّاقبلتنی فقبلنی شاء أو أبی، وقال لی المهدیّ: مَنْ یعرفُکَ؟- وحوله أصحابُنا أو أکثرهم- فقلتُ: هذا الحسن بن زیدٍ یعرفنی وهذا موسی بن جعفر یعرفنی، وهذا الحسن بن عبداللَّه بن العبّاس یعرفنی، فقالوا: نعم یا أمیر المؤمنین! کأ نّه لم یَغِبْ عنّا، ثمّ قلتُ للمهدیّ: یا أمیر المؤمنین لقد أخبرنی بهذا المقام أبو هذا الرّجل، وأشرتُ إلی موسی بن جعفر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 517
قال موسی بن عبداللَّه: وکذِبْتُ علی جعفر کِذْبةً، فقلتُ له: وأمرنی أن اقرئَکَ السّلام وقال: إنّه إمامٌ عَدْلٌ وسخاءٌ، قال: فأمرَ لموسی بن جعفر بخمسة آلاف دینار، فأمرَ لی منها موسی بألفَی دینار، ووصلَ عامّة أصحابه ووصلنی، فأحسنَ صِلَتی، فحیثُ ما ذُکِرَ وُلْدُ محمّد بن علیّ بن الحسین، فقولوا صلّی اللَّه علیهم وملائکتهُ وحملةُ عرشهِ والکِرامُ الکاتبونَ وخُصّوا أبا عبداللَّه بأطیب ذلک، وجزی موسی بن جعفر عنِّی خیراً، فأنا واللَّه مولاهم بعد اللَّه. «1»
الکلینی، الأصول من الکافی (کتاب الحجّة باب ما یفصل به بین دعوی المحقّ والمبطل فی أمر الإمامة)، 1/ 358- 366/ عنه: المجلسی، البحار، 47/ 278- 287
«1»
__________________________________________________
(1)- عبداللَّه بن ابراهیم گوید: (با جماعتی) نزد خدیجه دختر عمر بن علی بن حسین بن علی بن ابی‌طالب علیهم السلام رفتیم تا او را به وفات پسر دخترش تسلیت گوئیم، در حضور او موسی بن عبداللَّه بن حسن را دیدیم که در گوشه‌ای نزدیک زنان نشسته بود، ما با آن‌ها تسلیت گفتیم و متوجه موسی شدیم، موسی به دختر ابی‌یشکر که نوحه‌خوان بود گفت: بخوان، او چنین خواند: به شمار رسول خدا را و پس از وی شیر خدا (حمزه) و در مرتبه سوم عباس (برادر حمزه) را، و به شمار علی نیکوکار و به شمار جعفر و عقیل را بعد از او که همه رئیس بودند.
موسی به او گفت: أحسنت، مرا به طرب آوردی، بیشتر بخوان، او هم دنبال کرد و گفت:
پیشوای پرهیزگاران محمّد از خاندان ماست و حمزه و جعفر پاک از خاندان ماست
علی پسر عم و داماد پیغمبر از خاندان ماست او پهلوان پیغمبر و امام مطهّر است
ما نزد خدیجه بودیم تا شب نزدیک شد، سپس خدیجه گفت: من از عمویم محمد بن علی صلوات اللَّه علیه شنیدم که می‌فرمود: «همانا زن در مأتم و مصیبت نوحه‌گر می‌خواهد که اشکش جاری شود، و برای زن شایسته نیست که سخن زشت و بیهوده (دروغی نسبت به میت یا شکایتی از قضاء خدا) گوید، پس چون شب فرا رسید ملائکه را با نوحه خود آزار می‌دهید» ما از نزدش بیرون آمدیم و باز فردا صبح رفتیم و مذاکره جدا کردن منزلش را از خانه امام جعفر صادق علیه السلام به میان آوردیم.
راوی گوید: آن خانه دار السرقة (خانه دزدی) نامیده می‌شد، خدیجه گفت: این موضوع را مهدی ما اختیار کرد- مقصودش از مهدی محمد بن عبداللَّه بن حسن (نوه امام مجتبی علیه السلام) بود، و با این کلمه با او شوخی می‌کرد- (زیرا محمّد بن عبداللَّه ادعاء مهدویت می‌نمود، و ممکن است موسی گفته باشد این خانه سرقت است، زیرا که محمد بن عبداللَّه در آن‌جا غصب خلافت و ادعاء مهدویت کرد) موسی بن عبداللَّه گفت: به خدا من اکنون خبری شگفت برای شما نقل می‌کنم.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 518
__________________________________________________
- چون پدرم رحمه الله شروع کرد که برای محمد بن عبداللَّه (نوه امام حسن علیه السلام) بیعت گیرد و تصمیم گرفت که دوستانش را ببیند، گفت: من فکر می‌کنم تا جعفر بن محمد (امام ششم) علیهما السلام را نبینم این کار درست نشود، پس به راه افتاد و (از کثرت ضعف و سال‌خوردگی) به من تکیه داشت، من هم همراه او رفتم تا با امام صادق علیه السلام رسیدیم و در خارج منزل به او برخوردیم که آهنگ مسجد داشت، پدرم او را نگه‌داشت و با او به سخن پرداخت، امام صادق علیه السلام فرمود: میان راه جای این سخن نیست، یکدیگر را ملاقات می‌کنیم إن شاء اللَّه، پدرم شادمان برگشت (زیرا گمان کرد، آن حضرت مخالف نیست) پدرم صبر کرد تا فردا یا روز بعد شد، باز با هم نزد آن حضرت رفتیم، پدرم شروع به سخن کرد، و از جمله سخنانش این بود: قربانت، تو می‌دانی که من سنم از شما زیادتر است و در میان فامیلت هم از شما بزرگسالتر هست ولی خدای عز وجل به شما فضیلتی ارزانی داشته است که برای هیچ‌یک از فامیلت نیست، و من به واسطه اعتمادی که به نیکوکاری شما دارم خدمتت رسیدم، وبدان- قربانت‌گردم- اگر شما از من بپذیری، هیچ‌یک از اصحابت از من عقب‌نشینی نکنند و حتی دو نفر قرشی یا غیر قرشی با من مخالفت نورزند.
امام صادق علیه السلام فرمود: تو مطیع‌تر را از من می‌توانی پیدا کنی و به من نیازی نداری. به خدا که تو می‌دانی من آهنگ رفتن بیابان می‌کنم ویا تصمیم آن را می‌گیرم (ولی به واسطه ضعف وناتوانی) سنگینی می‌کنم و به تأخیر می‌اندازم و نیز قصد رفتن حج می‌کنم و جز با خستگی و رنج و سختی به آن نمی‌رسم. به فکر دیگران باش و از آن‌ها بخواه و به ایشان مگو که نزد من آمده‌ای، پدرم گفت: گردن مردم به سوی شما دراز است، اگر شما از من بپذیری هیچ‌کس عقب‌نشینی نمی‌کند، و شما هم از جنگ کردن و ناراحت شدن معافی.
موسی‌گوید: ناگهان جماعتی از مردم وارد شدند وسخن ما را قطع‌کردند، پدرم‌گفت: قربانت چه می‌فرمائی؟ امام فرمود: یکدیگر را ملاقات خواهیم کرد ان‌شاء اللَّه، پدرم گفت: همان‌طور است که من می‌خواهم؟ فرمود: همان‌طور است که تو می‌خواهی ان شاء اللَّه با در نظر گرفتن اصلاح و خیرخواهی برای تو.
پدرم به خانه برگشت و کس نزد محمد (نوه امام حسن علیه السلام) فرستاد و او در کوه اشقر جهینه 1 بود و از مدینه تا آن‌جا دو شب راه بود و او را مژده داد که به حاجت و مطلوبش رسیده است، و پس از سه روز بازگشت. من و پدرم رفتیم و در خانه حضرت ایستادیم، در صورتی که هرگاه می‌آمدیم از ما جلوگیری نمی‌شد و فرستاده (ای که رفت برای ما اجازه ورود بگیرد) دیر آمد، سپس به ما اجازه داد، ما خدمتش رسیدیم، من گوشه اطاق نشستم. و پدرم نزدیک حضرت رفت و سرش را بوسید و گفت:
قربانت گردم بار دیگر امیدوار و آرزومند خدمتت رسیدم، امید و آرزویم گسترده و بسیار است، امیدوارم به حاجت خود نائل آیم، امام صادق علیه السلام به او فرمود: من تو را به خدا پناه می‌دهم از این که متعرض این کار شوی که صبح و شام در فکر آن هستی، و می‌ترسم که این اقدام، شری به تو رساند، گفت و گوی آن‌ها ادامه پیدا کرد و سخن به جائی رسید که پدرم نمی‌خواست، و از جمله سخنان پدرم این بود که-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 519
__________________________________________________
- به چه جهت حسین به امامت سزاوارتر از حسن شد؟ (چرا امامت به فرزندان حسین رسید و به فرزندان حسن نرسید؟) امام صادق علیه السلام فرمود: خدا رحمت کند حسن را و رحمت کند حسین را، برای چه این سخن به میان آوردی؟ پدرم گفت: زیرا اگر حسین علیه السلام عدالت می‌ورزید، سزاوار بود امامت را در بزرگترین فرزند امام حسن علیه السلام قرار دهد.
امام صادق علیه السلام فرمود: همانا خدای تبارک و تعالی که به محمد صلی الله علیه و آله وحی فرستاد، به خواست خود وحی فرستاد و با هیچ‌کس از مخلوقش مشورت نکرد، و محمد صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را با آن‌چه خواست دستور داد و او هم چنانچه دستور داشت عمل کرد، ما در باره علی نگوئیم، جز همان بزرگداشت و تصدیقی را که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است، اگر حسین دستور می‌داشت که به بزرگسالتر وصیت کند یا آن‌که امامت را میان فرزندان خود و امام حسن نقل و انتقال دهد عمل می‌کرد، او نزد ما متهم نیست که امامت را برای خود ذخیره کرده باشد، در صورتی که او می‌رفت و امامت را می‌گذاشت او با آن چه مأمور بود، رفتار کرد، و او (از طرف مادرت) جد تو 2 و (از طرف پدرت) عموی تو است اگر نسبت به او خوب گوئی، چقدر برای تو شایسته است، و اگر زشت گوئی خدا تو را بیامرزد، پسر عمو! سخن مرا بشنو و اطاعت کن، به خدائی که جز او شایسته پرستشی نیست، من نصیحت و خیرخواهی را از تو باز نداشتم، چگونه (باز دارم در صورتی که تو پسر عمو و بزرگتر فامیل منی؟!) ولی تو را نمی‌بینم که عمل کنی [حال تو چگونه باشد، در صورتی که تو را عمل کننده نبینم]، و امر خدا هم برگشت ندارد.
پدرم در این‌جا خوشحال شد (زیرا از جمله اخیر حضرت فهمید که خدا به‌آنها پیشرفتی می‌دهد، اگر چه به عقیده امام صادق نابجا و باطل باشد) امام صادق علیه السلام (چون خوشحالی نا به‌جای او را دید) به او فرمود: به خدا تو می‌دانی که او (یعنی محمد پسر تو که مدعی امامت و در مقام خروج است) همان لوچ چشم موی پیشانی برگشته، سیاه رنگی است که در ته سیلگاه سدّه أشجع 3 کشته می‌شود (گویا خبری غیبی به این مضمون از پیغمبر یا امامان سابق صادر شده بود که خود عبداللَّه هم آن را می‌دانست) پدرم گفت: او آن نیست. به خدا سوگند که او در برابر یک‌روز (ظلم بنی‌امیه و بنی‌عباس) یک روز می‌جنگد و در برابر یک ساعت، یک ساعت و در برابر یک سال، یک سال، و به خون‌خواهی تمام فرزندان ابی‌طالب قیام می‌کند.
امام صادق علیه السلام به او فرمود: خدا تو را بیامرزد، چقدر می‌ترسم که این (مصراع) بیت بر رفیق ما (پسر تو) منطبق شود.
منّتک نفسک فی الخلاء ضلالا «نفست در خلوت به تو وعده‌های دروغ و محال داده است».
نه به خدا، او بیشتر از چهار دیوار مدینه را به دست نمی‌آورد، و هرچه تلاش کند و خود را به مشقت افکند، دامنه فعالیتش به طائف نرسد، این مطلب ناچار واقع شود، از خدا بترس و بر خود و برادرانت رحم کن، به خدا من او را نامبارکترین نطفه‌ای می‌دانم که صلب مردان به زهدان زنان ریخته است (زیرا به-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 520
__________________________________________________
- ناحق ادعاء امامت کرد و موجب کشته شدن و حبس و ذلت فامیل و امام زمانش گردید) به خدا که او در میان خانه‌های سده اشجع کشته می‌شود، گویا اکنون او را برهنه و روی خاک افتاده می‌بینم که خشتی میان دوپایش هست، و این جوان هم هرچه بشنود سودش ندهد- موسی بن عبداللَّه گوید: مقصودش من بودم- او هم همراهش خروج کند و شکست خورد و رفیقش (محمد) کشته شود، سپس موسی برود و با پرچم دیگری خروج کند و سپهبد آن (ابراهیم که بخون‌خواهی برادرش محمد قیام کند) کشته شود ولشکرش پراکنده شود، اگر (این پسر یعنی موسی) از من بپذیرد، باید در آن‌جا از بنی‌عباس امان خواهد، تا خدا فرج دهد و به تحقیق من می‌دانم که این امر عاقبت ندارد و تو هم می‌دانی و ما هم می‌دانیم که پسر چشم لوچ، سیاه رنگ موی پیشانی برگشته تو، در ته رودخانه سده اشجع در میانه خانه‌ها کشته خواهد شد.
پدرم برخاست و می‌گفت: بلکه خدا ما را از تو بی‌نیاز می‌کند و تو هم (چون دولت ما را ببینی) خودت از این عقیده برمی‌گردی یا آن‌که خدا تو را برمی گرداند با دیگران، و از این سخنان مقصودی نداری جز این‌که دیگران را از ما بگردانی و تو وسیله سرپیچی آن‌ها شوی، امام صادق علیه السلام فرمود: خدا می‌داند که من جز خیرخواهی و هدایت تو را نمی‌خواهم و من جز کوشش در این راه تکلیفی ندارم.
پدرم برخاست و از شدت خشم جامه‌اش به زمین می‌کشید، امام صادق علیه السلام خود را به او رسانید و فرمود به تو خبر دهم که من از عمویت که دائی تو هم هست (یعنی امام چهارم علیه السلام که هم دائی عبداللَّه است به واسطه این‌که فاطمه دختر امام حسین علیه السلام مادر اوست و هم پسر عموی او، که به واسطه احترامش او را عمو خوانده است) شنیدم می‌فرمود: تو و پسران پدرت کشته می‌شوید، اگر از من می‌پذیری و عقیده‌داری که به نحو احسن دفاع‌کنی، بکن، به خدائی که جز او شایان پرستشی نیست و او به پنهان و آشکار داناست و رحمان و رحیم است و بزرگوار و برتر از خلق خود است، من دوست دارم همه فرزندان و عزیزترین آن‌ها و عزیزترین خانواده‌ام را قربانت کنم، و نزد من چیزی با تو برابر نیست، خیال مکن که من با تو دوروئی کردم.
پدرم متأسف و خشمگین از نزدش خارج شد. سپس حدود بیست شب گذشت که مأمورین ابی‌جعفر (منصور خلیفه عباسی) آمدند و پدر و عموهایم: سلیمان بن حسن و حسن بن حسن و ابراهیم بن حسن، و داود بن حسن و علی بن حسن وسلیمان بن داود بن حسن و علی بن ابراهیم بن حسن و حسن بن جعفر بن حسن و طباطبا ابراهیم بن اسماعیل بن حسن و عبداللَّه بن داود را گرفتند و به زنجیر بستند و بر محمل‌های بی‌فرش و روپوش نشانیدند و ایشان را در نمازگاه عمومی نگه‌داشتند تا مردم سرزنشان کنند، ولی مردم به حال آن‌ها رقت کرده و از سرزنش خودداری کردند، سپس آن‌ها را بردند و جلو در مسجد پیغمبر صلی الله علیه و آله نگه داشتند.
عبداللَّه بن ابراهیم جعفری گوید: خدیجه دختر عمر بن علی به ما گفت: چون آن‌ها را جلو در مسجد که-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 521
__________________________________________________
- باب جبرئیلش گویند نگه‌داشته، امام صادق علیه السلام پیدا شد و (از شدت غضب) همه عبایش روی زمین بود، آن‌گاه از درِ مسجد بیرون آمد و سه مرتبه فرمود: خدا شما را لعنت کند، ای گروه انصار. شما برای چنین کاری با پیغمبر معاهده و بیعت نکردید، (چرا با اولادش چنین رفتار می‌کنید؟!) همانا به خدا من آزمند بودم (و از نصیحت کوتاهی نکردم) ولی مغلوب شدم، قضای خدا بازگشت ندارد، سپس حرکت کرد و یکتای نعلینش را بپا کرد و دیگری در دستش بود و تمام دنباله عبایش را به زمین می‌کشید و به خانه خود رفت و بیست شب تب کرد و شب و روز گریه می‌کرد که ما نسبت به او نگران شدیم (که مبادا جان سپارد)- این بود گفتار خدیجه-.
جعفری گوید: موسی بن عبداللَّه بن حسن نقل کرد که چون محمل‌های ایشان پیدا شد، امام صادق علیه السلام از مسجد برخاست و به جانب محملی که عبداللَّه بن حسن در آن بود، برفت تا با او سخن گوید، ولی بشدت از او جلوگیری شد و پاسبانی به او حمله کرد و او را کناره زد و گفت: از این مرد دور شو، همانا خدا تو را و دیگران را کارگزاری کند، سپس ایشان را به کوچه‌ها بردند و امام صادق علیه السلام به منزلش برگشت و هنوز به بقیع نرسیده بودند که آن پاسبان به بلای سختی گرفتار شد، یعنی شترش به او لگدی زد که رانش خرد شد و همان‌جا درگذشت. آن‌ها را بردند و ما مدتی بودیم تا محمد بن عبداللَّه بن حسن آمد و خبر داد که ابو جعفر پدر و عموهای او را کشت، غیر از حسن بن جعفر و طباطبا و علی بن ابراهیم و سلیمان بن داود و داود بن حسن و عبداللَّه بن داود.
در این‌هنگام محمد بن عبداللَّه ظهور کرد و مردم را به بیعت خود دعوت نمود و من سومین کس از بیعت کنندگانش بودم، مردم اجتماع کردند [مردم را گردآورد، مردم عهد و پیمان بستند] و هیچ‌یک از قریش و انصار و عرب با او مخالفت نکرد.
موسی گوید: محمّد با عیسی بن زید (بن علی بن الحسین) که مورد اعتماد و رئیس لشکرش بود مشورت کرد که برای بیعت دنبال بزرگان قومش فرستد. عیسی بن زید گفت: آن‌ها را با نرمی خواندن سود ندارد، زیرا نمی‌پذیرند، جز این‌که برایشان سخت‌گیری. آن‌ها را به من واگذار. محمد گفت: تو هر کس از آن‌ها را که خواهی متوجهش شو. عیسی گفت: نزد رئیس و بزرگ آن‌ها یعنی جعفر بن محمد علیه السلام فرست زیرا اگر تو با او سخت‌گیری کنی، همه می‌فهمند که با آن‌ها همان رفتار خواهی کرد که با امام صادق علیه السلام کردی.
موسی گوید: چیزی نگذشت که امام صادق علیه السلام را آوردند و در برابرش نگه‌داشتند، عیسی بن زید به او گفت: أسْلِم تسْلَم «تسلیم شو تا سالم بمانی»، امام صادق علیه السلام فرمود: مگر تو بعد از محمّد صلی الله علیه و آله پیغمبری تازه‌ای آورده‌ای؟ (محمد صلی الله علیه و آله در نامه‌های خود به سلاطین کفار می‌نوشت أسْلِم تَسْلَم)، محمّد گفت: نه، بلکه مقصود این است که: بیعت کن تا جان و مال و فرزندانت در امان باشد و به جنگ کردن هم تکلیف نداری، امام صادق علیه السلام فرمود: من توانائی جنگ و کشتار ندارم و به پدرت دستور دادم و او را از بلائی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 522
__________________________________________________
- که به او احاطه کرده برحذر داشتم ولی حذر در برابر قدر سودی نبخشد، پسر برادرم! به فکر استفاده از جوان‌ها باش و پیران را واگذار. محمد گفت: سن من و سن تو خیلی نزدیک به هم است.
امام صادق علیه السلام فرمود: من در مقام مبارزه با تو نیستم و نیامده‌ام تا نسبت به کاری که در آن مشغولی بر تو پیشی‌گیرم. محمد گفت: نه به خدا، ناچار باید بیعت کنی، امام صادق علیه السلام فرمود: برادر زاده! من حال بازخواست و جنگ ندارم، همانا من می‌خواهم به بیابان روم، ناتوانی مرا بازمی‌دارد و بر من سنگینی می‌کند تا آن‌که بارها خانواده‌ام در آن‌باره به من تذکر می‌دهند ولی تنها ناتوانی مرا از رفتن بازمی دارد، تو را به خدا و خویشاوندی میان ما که مبادا از ما روبرگردانی و ما به دست تو بدبخت و گرفتار شویم. محمد گفت: ای ابا عبداللَّه! به خدا ابو الدوانیق یعنی ابو جعفر منصور درگذشت. امام صادق علیه السلام فرمود: از مردن او با من چه کار داری؟ گفت: می‌خواهم به سبب تو زینت و آبرو پیدا کنم، فرمود: به آن چه می‌خواهی راهی نیست، نه به خدا ابو الدوانیق نمرده است، مگر این‌که مقصودت از مردن به‌خواب رفتن باشد. محمد گفت: به خدا که خواه یا ناخواه باید بیعت کنی و در بیعتت ستوده نباشی، حضرت به شدت امتناع ورزید، و محمد دستور داد امام را به زندان برند.
عیسی بن زید گفت: اگر امروز که زندان خراب است و قفلی ندارد، او را به زندان اندازیم، می‌ترسیم از آن‌جا فرار کند، امام صادق علیه السلام خندید و فرمود: لا حول ولا قوّة إلّاباللَّه العلیّ العظیم، عقیده‌داری مرا زندان کنی؟ گفت: آری، به حق آن خدائی که محمّد صلی الله علیه و آله را به نبوت گرامی داشت به زندانت افکنم وبر تو سخت‌گیرم. سپس عیسی بن زید گفت: او را در پستوخانه زندان کنید، همان جائی که اکنون طویله اسبان است [خانه ریطه دختر عبداللَّه است].
امام صادق علیه السلام فرمود: همانا به خدا من می‌گویم و تصدیقم خواهند کرد (من عواقب وخیم این تصمیم شما را تذکر می‌دهم و چون مردم صدق گفتار مرا دیدند، ناچار تصدیقم می‌کنند)، عیسی بن زید گفت: اگر بگوئی دهنت را خرد می‌کنم. امام صادق علیه السلام فرمود: همانا به خدا ای موی پیشانی برگشته! ای چشم سبز! گویا من می‌بینم که تو برای خود سوراخی می‌جویی که در آن درآئی، و تو در روز جنگ قابل ذکر نیستی (لیاقت سربازی هم نداری)، من نسبت به تو عقیده دارم که هرگاه از پشت‌سرت صدائی بلند شود، مانند شترمرغ رمنده پرواز می‌کنی، محمد با شدت وخشونت به عیسی دستور داد: او را زندان کن وبر او سخت‌بگیر و خشونت‌کن.
امام صادق علیه السلام فرمود: همانا به خدا گویا می‌بینم تو را که از سده اشجع خارج شده و به سوی رودخانه می‌روی و سواری نشان‌دار که نیزه کوچکی نیمی سفید و نیمی سیاه در دست دارد و بر اسب قرمز پیشانی سفیدی سوار است بر تو حمله کرده و با نیزه به تو زده ولی کارگر نشده است و تو بینی اسب او را ضربت‌زده و به خاکش انداخته‌ای، و مرد دیگری که گیسوان بافته‌اش از زیر کلاه خودش بیرون آمده و سبیلش کلفت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 523
__________________________________________________
- است از کوچه‌های آل ابی‌عمار دئلیان بر تو حمله کرده و او قاتل تو باشد: خدا استخوان پوسیده او را هم نیامرزد (یعنی او را هرگز نیامرزد).
محمد گفت: ای ابا عبداللَّه! حساب کردی ولی به خطا رفتی، سپس سراقی بن سلخ حوت به طرف امام حمله برد و به‌پشت حضرت کوبید تا به زندانش انداخت و اموال او واموال خویشانش را که با محمد همکاری نکرده بودند، به غارت بردند. سپس اسماعیل بن عبداللَّه بن جعفر بن ابی‌طالب که پیرمردی سال‌خورده و ناتوان بود و یک چشم و دو پایش را از دست داده بود و او را به دوش می‌کشیدند حاضر کردند و محمد از او بیعت خواست. اسماعیل گفت: برادر زاده! من پیری سال‌خورده و ناتوانم و به احسان و یاری شما نیازمندم، محمد گفت: ناچار باید بیعت کنی، اسماعیل گفت: از بیعت من چه سود می‌بری؟ به خدا که اگر نام مرا در بیعت‌کنندگانت بنویسی جای نام یک مرد را تنگ می‌کنم، گفت: ناچاری که بیعت کنی و نسبت به او سخنان درشت گفت. اسماعیل به او گفت: جعفر بن محمد را نزد من دعوت کن، شاید با یکدیگر بیعت کنیم، محمد امام صادق علیه السلام را طلب کرد، اسماعیل به حضرت عرض کرد: قربانت گردم، اگر صلاح می‌دانی که حقیقت را برای او بیان کنی بیان کن، شاید خدا شر او را از ما بازگیرد. فرمود: تصمیم گرفته‌ام با او سخن نگویم، درباره من هر نظری دارد اجرا کند.
اسماعیل به امام صادق علیه السلام عرض کرد: تو را به خدا آیا یادت می‌آید روزی که من خدمت پدرت محمد ابن علی علیه السلام آمدم و دو حله زرد پوشیده بودم، پدرت به من نگاهی طولانی کرد و گریست، من عرض کردم: چرا گریه کردی؟ فرمود: گریه‌ام برای این است که تو را در کهولت بیهوده می‌کشند، و دو بز هم در خون تو شاخ نمی‌زنند (کسی از تو خون‌خواهی نمی‌کند). عرض کردم: کی چنین می‌شود؟ فرمود: زمانی که تو را به باطلی دعوت کنند و تو سرباز زنی، همان زمان که ببینی چشم لوچ نامبارک فامیلش را که گردن فرازی کند و از خاندان امام حسن علیه السلام باشد، بر منبر پیغمبر صلی الله علیه و آله بالا رود و مردم را به جانب خود خواند، و نامی را که از او نیست (مانند مهدی، صاحب نفس‌زکیه) به خود بندد. پس تو در آن‌هنگام هر پیمانی داری انجام ده [با ایمان و میثاقت تجدید عهد کن] و وصیتت را بنویس، زیرا همان روز یا فردایش کشته می‌شوی.
امام صادق علیه السلام به او فرمود: آری، (یادم می‌آید) به پروردگار کعبه. این مرد (محمد بن عبداللَّه) جز اندکی از ماه رمضان را روزه نگیرد، تو را به خدا می‌سپارم، ای ابو الحسن، خدا در مصیبتت به ما اجر بزرگ دهد و از بازماندگانت نیکو نیابت و سرپرستی کند وانّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون «ما از آن خدائیم و به سوی او باز می‌گردیم»، سپس اسماعیل را به دوش کشیدند و امام صادق علیه السلام را به زندان بازگشت دادند. به خدا هنوز شب نیامده بود که پسران برادرش یعنی پسران معاویه بن عبداللَّه بن جعفر بر او درآمدند و او را لگدمال کردند تا کشتند و محمد بن عبداللَّه کس فرستاد و امام جعفر صادق علیه السلام را رها کرد، سپس بودیم تا ماه رمضان فرا رسید، به ما خبر دادند که عیسی بن موسی (برادر زاده منصور) خروج کرده و رهسپار مدینه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 524
__________________________________________________
- است.
محمد بن عبداللَّه (به جنگ عیسی) پیش آمد و یزید بن معاویه بن عبداللَّه بن جعفر سرلشکرش بود و سرلشکر عیسی بن موسی، اولاد حسن بن زید بن حسن بن حسن و قاسم و محمد بن زید و علی و ابراهیم فرزندان حسن بن زید بودند. یزید بن معاویه شکست خورد و عیسی بن موسی وارد مدینه گشت و جنگ در مدینه درگرفت، سپس عیسی به کوه ذباب فرود آمد و لشکر سیاه‌پوشان از پشت سر بر ما درآمدند، محمد هم با اصحابش بیرون آمد تا آن‌ها را به بازار رسانید و خودش رفت، سپس به دنبال آن‌ها برگشت تا به مسجد خوامین (پوست خام فروشان) رسید، آن‌جا را میدانی خالی از سیاه‌پوش (لشکر بنی‌عباس) و سفیدپوش (لکشر محمد) دید، جلوتر رفت تا به شعب‌فزاره رسید، سپس وارد قبیله هذیل شد و از آن‌جا به جانب اشجع رفت. در آن‌جا همان سواری که امام صادق علیه السلام فرموده بود، از کوچه هذیل درآمد و از پشت‌سر بر او حمله کرد، او را نیزه زد ولی کارگر نیفتاد، محمد به او حمله کرد و بینی اسبش را با شمشیر بزد، سوار دیگر باره به او نیزه زد و در زرهش فرو برد، محمد به جانب او برگشت و او را ضربت زد و مجروحش ساخت، محمد از آن سوار تعقیب می‌کرد و او را ضرت می‌زد که حمید بن قحطبه از کوچه عماریین بر او حمله کرد و نیزه‌اش را در تن او فروبرد، ولی چون نیزه‌اش شکست، محمد بر حمید حمله کرد، حمید هم با آهن ته‌نیزه شکسته‌اش بر او زد و روی خاکش انداخت، سپس از اسب فرودآمد و او را ضربت می‌زد تا مجروحش کرد و بکشت و سرش را برگرفت، و لشکر عیسی از هرسو به مدینه درآمد و آن را تصرف کرد، و ما جلای وطن کردیم و در شهرها پراکنده شدیم.
موسی بن عبداللَّه گوید: من رهسپار شدم تا به ابراهیم به عبداللَّه رسیدم، دیدم عیسی بن زید نزد او پنهان شده است، من او را از تدبیر بدش خبر دادم و همراه او بیرون آمدیم تا او هم کشته شد- خدایش رحمت کند- سپس با برادر زاده‌ام أشتر، عبداللَّه بن محمد بن عبداللَّه بن حسن به راه افتادم تا او هم در سند کشته شد و من آواره و گریزان برگشتم، در حالی که به هیچ شهری جا نداشتم، چون روی زمین بر من تنگ آمد و ترس بر من غلبه کرد، بیاد فرمایش امام صادق علیه السلام افتادم.
نزد مهدی عباسی (که در ذی‌حجه سال 158 خلیفه شد) رفتم، زمانی که او به حج رفته و در سایه دیوار کعبه برای مردم خطبه می‌خواند، بدون این که مرا بشناسد، از پای منبر برخاستم و گفتم: یا امیر المؤمنین، اگر تو را به خیرخواهی که می‌دانم رهنمائی کنم، به من امام می‌دهی؟ گفت: آری. آن خیرخواهی چیست؟ گفتم: موسی بن عبداللَّه بن حسن را به تو نشان می‌دهم، گفت: آری تو در امانی، گفتم: به من مدرکی بده که خاطرم جمع باشد، از او عهود و پیمانها (مانند امضا وشاهد وقسم) گرفتم و از خود اطمینان یافتم، سپس گفتم: خود من موسی بن عبداللَّه ام، گفت: بنابر این گرامی هستی و به تو عطا می‌شود، گفتم: مرا به یکی از خویشان وفامیلت بسپار تا نزد خودت عهده‌دار زندگی من باشد، گفت: هر که را خواهی انتخاب کن، گفتم: عمویت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 525
محمّد بن یحیی، عن أحمد بن محمّد بن عیسی، عن علیّ بن الحکم، عن صفوان الجمّال، قال: وقع بین أبی عبداللَّه علیه السلام وبین عبداللَّه بن الحسن کلامٌ حتّی وقعت الضّوضاء بینهم، واجتمع النّاس فافترقا عشیّتهما بذلک وغدوت فی حاجة، فإذا أنا بأبی عبداللَّه علیه السلام علی باب عبداللَّه بن الحسن وهو یقول: یا جاریة! قولی لأبی محمّد [یخرج]، قبال: فخرج فقال: یا أبا عبداللَّه ما بکّرک؟ فقال: إنِّی تلوتُ آیة من کتاب اللَّه عزّ وجلّ البارحة فأقلقتنی، قال: وما هی؟ قال: قول اللَّه جلّ وعزّ ذکره: «الّذینَ یَصِلُونَ ما أمرَ اللَّهُ به أن یوصل ویخشون ربّهم ویخافون سوء الحساب»، فقال: صدقت، لکأنِّی لم أقرأ هذه الآیة من کتاب اللَّه جلّ وعزّ قطّ فاعتنقا وبکیا. «1»
__________________________________________________
- عباس بن محمد باشد، عباس گفت: من به تو احتیاجی ندارم، گفتم: ولی من به تو احتیاج دارم، از تو می‌خواهم به حق امیر المؤمنین که مرا بپذیری، او خواه ناخواه مرا پذیرفت.
مهدی به من گفت: کی تو را می‌شناسد؟- در آن‌جا بیشتر رفقای ما اطرافش بودند- من گفتم: این حسن بن زید است که مرا می‌شناسد و این موسی بن جعفر است که مرا می‌شناسد، و این حسن بن عبداللَّه بن عباس است که مرا می‌شناسد، همه گفتند: آری یا امیر المؤمنین، (با آن‌که مدتی است او را ندیده‌ایم) گویا هیچ از نظر ما پنهان نگشته است، سپس من به مهدی گفتم: یا امیر المؤمنین همانا این پیش آمد را پدر این مرد به من خبر داد- و به موسی بن جعفر اشاره کردم-.
موسی بن عبداللَّه گوید: در آن‌جا دروغی هم به امام جعفر صادق علیه السلام بستم و گفتم: و به من امر کرد که به تو سلام برسانم و فرمود: او پیشوای عدالت و سخاوت است، مهدی دستور داد پنج‌هزار دینار به موسی بن جعفر تقدیم کنند، آن حضرت دو هزار دینارش را به من داد و به تمام اصحابش صله بخشید و با من (با آن‌که نصایح پدرش را نشنیده بودم) خوب صله‌رحم کرد. (نتیجه نقل این داستان مفصل این‌که) هر گام نام فرزندان محمد بن علی بن الحسین علیهم السلام برده شد: بگوئید: درود خدا و فرشتگان و حاملین عرش و کاتبین کرام بر آن‌ها باد. و امام صادق علیه السلام را از میان آن‌ها به‌پاکیزه‌ترین درود اختصاص دهید، و خدا موسی بن جعفر را از جانب من جزای خیر دهد، زیرا به خدا که من بعد از خدا بنده ایشانم.
1. اشقر نام کوه مخصوصی است که محمد در آن‌جا بوده و جهینه نام قبیله‌ای است که در آن کوه زندگی می‌کرده‌اند.
2. مادر عبداللَّه فاطمه بنت الحسین علیها السلام بوده است.
3. سده (بضم سین) درِ خانه است، و اشجع نام قبیله‌ای است از غطفان.
مصطفوی، ترجمه اصول کافی (ط انتشارات علمیه اسلامیه)، 2/ 173- 187
(1)- صفوان جمال گوید: میان امام صادق علیه السلام وعبداللَّه بن حسن سخنی درگرفت تا به جنجال کشید و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 526
الکلینی، الأصول من الکافی، 2/ 155 رقم 23 باب صلة الرّحم کتاب الإیمان والکفر/ عنه: المجلسی، البحار، 47/ 298 رقم 34
الحسین بن محمّد، عن المعلّی بن محمّد، عن محمّد بن علیّ، قال: أخبرنی سماعة بن مهران، قال: أخبرنی الکَلْبیّ النّسّابة، قال: دخلتُ المدینة ولستُ أعرفُ شیئاً من هذا الأمر، فأتیتُ المسجد فإذا جماعة من قریش، فقلت: أخبرونی مَنْ عالِم أهل هذا البیت؟
فقالوا: عبداللَّه بن الحسن.
فأتیتُ منزله فاستأذنتُ، فخرج إلیَّ رجل ظننتُ أنّه غلام له، فقلتُ له: استأذِن لی علی مولاک، فدخل ثمّ خرج فقال لی: ادخل، فدخلتُ فإذا أنا بشیخٍ معتکفٍ شدید الاجتهاد، فسلّمتُ علیه فقال لی: مَنْ أنتَ؟ فقلتُ: أنا الکَلْبیّ النّسّابة، فقال: ما حاجتک؟
فقلتُ: جئتُ أسألک، فقال: أمررتَ بابنی محمّد؟ قلتُ: بدأتُ بکَ، فقال: سَلْ، فقلت:
أخْبِرْنی عن رجلٍ قال لامرأته: أنتِ طالِقٌ عدد نجوم السّماء، فقال: تبینُ برأس الجوزاء والباقی وزرٌ علیه وعقوبة، فقلت فی نفسی: واحدة. فقلت: ما یقول الشّیخ فی المسح علی الخفّین؟ فقال: قد مسح قومٌ صالحون ونحن أهل البیت لا نمسح، فقلت فی نفسی: ثنتان.
فقلت: ما تقول فی أکل الجِرِّیّ أحلال هو أم حرام؟ فقال: حلال إلّاأنّا أهل البیت نعافه، فقلت فی نفسی: ثلاث. فقلت: فما تقول فی شُرْب النّبیذ؟ فقال: حلالٌ إلّاأنّا أهل البیت لا نشربه.
__________________________________________________
- مردم گرد آمدند و شب بود که با این وضع از دیگر جدا شدند.
بامداد پی‌گاری بیرون شدم، امام صادق علیه السلام را در خانه عبداللَّه بن حسن دیدم که می‌فرماید: ای کنیز بابی محمّد (عبداللَّه بن حسن) بگو بیاید، او بیرون آمد و گفت: یا ابا عبداللَّه چرا پگاه اینجا آمدی؟ فرمود: من دیشب آیه‌ای از کتاب خدای عز وجل را تلاوت کردم که پریشانم ساخت.
گفت: کدام آیه؟ فرمود: قول خدای- جل وعز ذکره- «وکسانی که آنچه را خدا بپیوستن آن فرمان داده، پیوسته دارند از پروردگار خود بیم کنند و از سختی حساب بترسند» 21 سوره 13، عرض کرد: راست گفتی، گویا این آیه را هرگز در کتاب خدای عز وجل نخوانده بودم، سپس دست بگردن شدند و گریستند.
مصطفوی، ترجمه اصول کافی (ط انتشارات علمیه اسلامیه)، 2/ 226- 227
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 527
فقمتُ فخرجتُ من عنده وأنا أقول: هذه العصابة تکذبُ علی أهل البیت، فدخلتُ المسجد فنظرتُ إلی جماعة من قُریش وغیرهم من النّاس، فسلّمتُ علیهم، ثمّ قلتُ لهم:
مَنْ أعلَمُ أهل هذا البیت؟ فقالوا: عبداللَّه بن الحسن، فقلت: قد أتیتهُ فلم أجد عنده شیئاً، فرفع رجلٌ رأسه فقال: إئتِ جعفر بن محمّد علیه السلام فهو أعْلَمُ أهلِ هذا البیت، فلامهُ بعض مَنْ کان بالحضرة، فقلت: إنّ القوم إنّما منعهم من إرشادی إلیه أو لحرّة الحسَد، فقلتُ له: ویحک إیّاهُ أردت. فمضیتُ حتّی صِرْتُ إلی منزله، فقرعتُ الباب، فخرج غلامٌ له فقال: ادخل یا أخا کَلْبٍ، فوَ اللَّه لقد أدهشتنی، فدخلت وأنا مُضطرِبٌ، ونظرتُ فإذا شیخٌ علی مُصلّی بلا مرفقةٍ ولا بردعة، فاتبدأنی بعد أن سلّمتُ علیه، فقال لی: مَنْ أنتَ؟
فقلتُ فی نفسی: یا سُبحان اللَّه غُلامهُ یقول لی بالباب: ادخُل یا أخا کلب! ویسألنی المولی مَنْ أنتَ؟! فقلتُ له: أنا الکَلْبیّ النّسّابة، فضربَ بیدهِ علی جبهتهِ وقال: کذبَ العادِلونَ باللَّهِ وضلّوا ضلالًا بعیداً وخَسِروا خُسْراناً مُبیناً، یا أخا کلب! إنّ اللَّه عزّ وجلّ یقول: «وعاداً وثمودَ وأصْحابَ الرَّسِّ وقُروناً بینَ ذلک کثیراً»، أفتنسبها أنت؟ فقلت:
لا جُعِلْتُ فداک، فقال لی: أفتنسِبُ نفسک؟ قلت: نعم، أنا فُلان بن فُلان بن فُلان حتّی ارتفعتُ، فقال لی: قِفْ لیسَ حیثُ تذهب، ویْحَکَ أتدری مَنْ فُلان بن فُلان؟ قلت:
نعم، فُلان بن فُلان، قال: إنّ فُلان بن فُلان [بن فُلان] الرّایع الکُرْدیّ إنّما کان فُلان الرّاعی الکُردیّ علی جبلِ آل فُلان، فنزلَ إلی فُلانة امرأةِ فُلان من جبله الّذی کان یرعی غنمه علیه، فأطعمها شیئاً وغَشِیَها، فولدت فُلاناً بن فُلانٍ من فُلانة وفُلان بن فُلانٍ، ثمّ قال: أتعرِفُ هذه الأسامی؟ قلت: لا واللَّه جُعِلْتُ فِداکَ، فإن رأیتَ أن تکُفَّ عن هذا فعلتَ؟ فقال: إنّما قلتَ فقلتُ، فقلتُ: إنِّی لا أعود، قال: لا نعودُ إذاً وأسأل عمّا جِئتَ له.
فقلت له: أخْبِرْنی عن رجلٍ قال لامرأته: أنتِ طالِقٌ عددَ نجومِ السّماء؟ فقال: ویحکَ أما تقرأ سورة الطّلاق؟ قلت: بلی، قال: فاقرأ، فقرأتُ: «فَطَلِّقُوهُنّ لِعِدّتِهِنَّ وأحْصُوا العِدّةَ»، قال: أتری هاهنا نجومَ السّماء؟ قلت: لا، قلت: فرجلٌ قال لامرأته أنتِ طالِقٌ ثلاثاً؟ قال: تُرَدُّ إلی کتابِ اللَّهِ وسنّةِ نبیّهِ صلی الله علیه و آله و سلم، ثمّ قال: لا طلاقَ إلّاعلی طُهْرٍ، من
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 528
غیرِ جِماع بشاهدینِ مقبولین، فقلت فی نفسی: واحدةٌ. ثمّ قال: سلْ، قلتُ: ما تقولُ فی المسحِ علی الخُفّین؟ فتبسّم ثمّ قال: إذا کان یوم القیامة ورَدّ اللَّه کلّ شی‌ء إلی شیئه وردّ الجِلْدَ إلی الغَنَم فتری أصحاب المسح أین یذهبُ وضوؤهُم؟ فقلتُ فی نفسی: ثِنتان. ثمّ التفتَ إلیَّ فقال: سَلْ، فقلت: أخْبِرْنی عن أکل الجِرِّیّ، فقال: إنّ اللَّه عزّ وجلّ مسخَ طائفةً من بنی إسرائیلَ فما أخذ منهم بحر أفهو الجِرِّیّ والزِّمّار والمارماهی وما سوی ذلک، وما أخذ منهم برّاً فالقِرَدَةُ والخنازیرُ والوَبُ والوَرَکُ وما سوی ذلک، فقلت فی نفسی:
ثلاثُ. ثمّ التفتَ إلیَّ فقال: سَلْ وقُمْ، فقلت: ما تقولُ فی النّبیذِ؟ فقال: حلالٌ، فقلت:
ننبذُ فنطرحُ فیه العَکَرَ وما سِوی ذلک ونشربهُ، فقال: شَهْ شَهْ تلک الخَمْرَةُ المُنْتِنةُ، فقلت:
جُعِلْتُ فِداک فأیّ نبیذٍ تعنی؟ فقال: إنّ أهل المدینة شَکَوا إلی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم تغییر الماء وفساد طبایعهم، فأمرهُم أن یَنْبِذُوا، فکان الرّجلُ یأمرُ خادِمَهُ أن یُنبِذ له، فیعمدُ إلی کفٍّ من التمر فیقذفُ به فی الشِّنِّ فمنهُ شُرْبهُ ومنهُ طَهُورهُ، فقلت: وکَمْ کان عدد التمر الّذی [کان] فی الکَفِّ، فقال: ما حمل الکفُّ، فقلت: واحدة أو ثِنْتان؟ فقال: رُبّما کانت واحدة ورُبّما کانت ثِنْتَینِ، فقلت: وکَمْ کان یَسَعُ الشِّنُّ؟ فقال: ما بین الأربعین إلی الّثمانین إلی ما فوق ذلک، فقلت: بالأرْطال؟ فقال: نعم أرْطالٌ بمِکْیالِ العِراقِ؛ قال: سَماعةُ: قال الکَلْبیّ: ثمّ نهضَ علیه السلام وقُمْتُ؛ فخرجتُ وأنا أضْرِبُ بیَدی علی الأخری وأنا أقول: إن کان شی‌ء فهذا، فلم یزَل الکَلْبیّ یَدینُ اللَّه بِحُبِّ آلِ هذا البَیتِ حتّی مات. «1»
الکلینی، الأصول من الکافی (باب ما یفصل بین دعوی المحقّ والمبطل فی أمر الإمامة)، 1/ 348- 351
«1»
__________________________________________________
(1)- کلبی نسابه گوید: من وارد مدینه شدم و از امر امامت اطلاعی نداشتم، به مسجد آمدم و جماعتی از قریش را دیدم، به آن‌ها گفتم: به من بگوئید عالم (امام) اهل‌بیت (پیغمبر صلی الله علیه و آله) کیست؟ گفتند: عبداللَّه بن حسن است. من به منزلش رفتم و اجازه خواستم، مردی بیرون آمد که من گمان کردم نوکر آقا است، به او گفتم: از آقایت برایم اجازه بگیر، او رفت و بیرون آمد و گفت: در آی، من داخل شدم، پیرمردی را دیدم با جدیت بسیار به عبادت چسبیده است، من سلامش کردم، به من گفت: کیستی؟ گفتم: من کلبی نسابه هستم. گفت: چه می‌خواهی؟ گفتم: آمده‌ام از شما مسأله بپرسم، گفت: به پسرم محمد برخوردی؟ گفتم: اول نزد شما-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 529
__________________________________________________
- آمدم. گفت: بپرس، گفتم: بفرمائید: مردی که به زنش بگوید «أنتِ طالق عدد نجوم السّماء» تو طلاق داده‌ای به شماره ستاره‌های آسمان، حکمش چیست؟ گفت: به شماره سر جوزا طلاق واقع می‌شود (یعنی سه طلاقه واقع می‌شود، زیرا جوزا برج سوم سال است) و باقی (تا به عدد ستاره‌های آسمان برسد) وبال و کیفر بر او است. کلبی گوید: با خود گفتم: این یک مسأله (که ندانست).
سپس گفتم: جناب شیخ، درباره مسح کردن روی موزه چه می‌فرمایند؟ گفت: مردم صالح مسح کرده‌اند، ولی ما اهل‌بیت نمی‌کنیم. با خود گفتم این دو مسأله.
باز پرسیدم، درباره خوردن ماهی جری (بی‌فلس) چه می‌فرمائید: آیا حلال است یا حرام؟ گفت: حلال است، جز این‌که ما اهل‌بیت از آن کراهت داریم، من با خود گفتم: این سه مسأله.
سپس گفتم: راجع به نوشیدن نبیذ (شراب خرما) چه می‌فرمائید؟ گفت: حلال است، جز این‌که ما اهل‌بیت نمی‌آشامیم.
من برخاستم و بیرون آمدم و با خود می‌گفتم: این جمعیت به اهل‌بیت دروغ بسته‌اند، وارد مسجد شدم و جماعتی از قریش و سایر مردم را دیدم، به آنها سلام کردم و گفتم: اعلم اهل‌بیت (پیغمبر صلی الله علیه و آله) کیست؟ گفتند: عبداللَّه بن حسن است، گفتم: من نزدش رفتم و چیزی (از علم و دانش) در او نیافتم. مردی سربلند کرد و گفت: نزد جعفر بن محمد علیهما السلام برو که او اعلم اهل‌بیت است، یکی از حضار او را نکوهش نمود، من فهمیدم که تنها حسد آن مردم را از راهنمائی من در مرتبه اوّل بازداشت، پس به او گفتم: وای بر تو، من همان او را می‌خواستم، پس به راه افتادم تا به منزل آن حضرت رسیدم و در زدم، غلامی بیرون آمد و گفت: اخا کلب! بفرما، به خدا مرا هیبت و هراسی گرفت (که غلام مرا ندیده شناخت) وارد شدم ولی مضطرب بودم، دیدم پیرمردی بدون تکیه‌گاه وزیر انداز در جای نماز خود نشسته، بعد از آن‌که سلامش کردم، او شروع به سخن کرد و گفت: تو کیستی؟ من با خود گفتم: سبحان اللَّه! غلامش در خانه به من گفت: اخا کلب! بفرما، و آقا از من می‌پرسید تو کیستی؟ پس گفتم: من کلبی نسابه‌ام، با دستش به پیشانیش زد و فرمود: دروغ گفتند کسانی که برای خدا همدوش وشریکی‌گرفتند و به گمراهی دوری افتادند و زیان آشکاری نمودند، ای اخا کلب! همانا خدای عز وجل می‌فرماید: «ومردم عاد و ثمود و اهل چاه رس و ملتهای بسیاری در آن میان» 38 سوره 25، تو (که خود را نسابه یعنی عالم به انساب می‌خوانی) نسب این‌ها را می‌دانی؟ عرض کردم: نه قربانت گردم. پس فرمود: نسب خودت را می‌دانی؟ عرض کردم: آری، من فلان بن فلان بن فلانم و تا چندین پشت بالا رفتم، به من فرمود: آرام باش، این‌طور که می‌شماری نیست وای بر تو، می‌دانی فلان بن فلان (که یکی از اجداد تو هست) کیست؟ گفتم: آری، فلان پسر فلان، فرمود فلان پسر فلان چوپان کرد است (نه آن‌که تو گفتی) همانا آن چوپان کرد بر سر کوه فلان قبیله بود، از آن‌جا پائین آمد و نزد فلانه زن فلان مرد از اهل آن کوه که گوسفندان او را در آن‌جا می‌چرانید آمد، چیزی خوراکی به او داد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 530
__________________________________________________
- و با او نزدیکی کرد و آن فلانه زائیده شد و فلان بن فلان (که تو می‌گوئی جد من است) از همان زن و همان مرد پسر فلان (چوپان کرد) است، سپس فرمود: این نام‌ها را می‌شناسی؟ گفتم: نه به خدا قربانت گردم، اگر صلاح می‌دانید از این موضوع درگذریم، فرمود: تو سر سخن را باز کردی من هم دنبالش را گفتم، عرض کردم: من صرف‌نظر کردم. فرمود: ما هم صرف‌نظر کردیم، بپرس از آن‌چه برای آن این‌جا آمده‌ای.
عرض کردم: مردی که به زنش بگوید: «تو طلاق داده‌ای به شماره ستاره‌های آسمان» حکمش چیست؟ فرمود: وای بر تو، مگر سوره طلاق را نخوانده‌ای، گفتم: چرا، فرمود: بخوان، من خواندم: «زنان را وقتی که عده توانند داشت طلاق دهید» 1 سوره 65، فرمود: در این آیه ستاره‌های آسمان می‌بینی؟ عرض کردم: نه، بفرمائید حکم مردی را که به زنش بگوید: «تو طلاق داده‌ای سه بار»، فرمود: به کتاب خدا و سنت پیغمبرش برمی‌گردد (یعنی یک طلاق به حساب می‌آید)، سپس فرمود: هیچ طلاقی درست نیست، مگر در حال پاکی زن که با او نزدیکی نشده و دو شاهد عادل حاضر باشند، من با خود گفتم: این یکی (که درست فرمود) سپس فرمود بپرس.
عرض کردم: درباره مسح کشیدن روی موزه چه می‌فرمائید؟ حضرت لبخندی زد و فرمود: چون روز قیامت شود و خدا هر چیزی را به اصلش برگرداند و پوست (روی موزه) را به گوسفندانش برگرداند، عقیده‌داری کسانی که روی موزه مسح کنند، به کجا می‌روند؟ (یعنی کسانی که روی پوست پا مسح کنند، وضوء آن‌ها باقی می‌ماند و پاداشش را می‌گیرند، ولی آن‌ها که روی موزه مسح کرده‌اند، اثری از عملشان در آن روز باقی نمی‌ماند، زیرا پوستی که موزه را از آن ساخته‌اند به خود گوسفند برگشته است)، من با خود گفتم: این دو، سپس متوجه من شد و فرمود بپرس.
عرض کردم: راجع به خوردن ماهی جری به من بفرمائید، فرمود: همانا خدای عز وجل جماعتی از بنی‌اسرائیل را مسخ فرمود: آن‌ها که راه دریا گرفتند، جری و زمار (نوعی ماهی بی‌فلس) و مارماهی و غیر از این‌ها است، و آن‌ها که راه خشکی گرفتند، میمون و خوک و وبر (حیوانی است کوچکتر از گربه) و ورک (خزنده‌ای است مثل سوسمار) و غیر از این‌ها است، با خود گفتم: این سه، سپس متوجه من شد، و فرمود بپرس و برخیز.
عرض کردم: درباره نبیذ چه می‌فرمائید؟ فرمود: حلال است، گفتم: ما در میان آن درده زیت و غیر آن می‌ریزیم و می‌آشامیم. فرمود: أه، أه، آن که شراب بد بو است، عرض کردم: پس شما چه نبیذی را می‌فرمائید (حلال است)؟ فرمود: همانا اهل مدینه از دگرگونی آب و خرابی مزاج خود به پیغمبر صلی الله علیه و آله شکایت کردند، حضرت امر فرمود نبیذ بسازند، پس هر مردی به خادمش دستور می‌داد برای او نبیذ بسازد اویک مشت خرمای خشک برمی‌داشت و در مشک آب می‌ریخت، پس آن مرد از آن مشک آب می‌آشامید-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 531
حدّثنا عبداللَّه، حدّثنی أبی، ثنا أبو سعید مولی بنی هاشم، ثنا عبداللَّه بن جعفر، حدّثتنا أمّ بکر بنت المسور بن مخرمة، عن عبیداللَّه بن أبی رافع «1»، عن المسور: إنّه بعث إلیه حسن ابن حسن یخطب ابنته، فقال له: «2» قل له: فلیلقنی «2» «3» فی العتمة. قال: فلقیه فحمد المسور اللَّه وأثنی علیه وقال: أمّا بعد، «4» واللَّه «4» ما من نسب ولا «5» سبب ولا صهر أحبّ إلیَّ من سببکم وصهرکم، ولکن رسول اللَّه (ص) «6» قال: فاطمة مضغة «7» منِّی یقبضنی ما قبضها ویبسطنی ما بسطها، وأنّ الأنساب یوم القیامة تنقطع غیر نسبی وسببی وصهری «8»، وعندک ابنتها ولو زوّجتک لقبضها ذلک. قال: فانطلق عاذراً له «9».
__________________________________________________
- و وضو می‌گرفت. عرض کردم: چند دانه خرما در مشت می‌گرفت؟ فرمود: به اندازه گنجایش مشت، عرض کردم: یک مشت می‌ریخت یا دو مشت؟ فرمود: گاهی یک مشت و گاهی دو مشت. عرض کردم: آن مشت چه اندازه گنجایش داشت؟ فرمود: بین چهار تا هشتاد و بیشتر، عرض کردم: به واحد ارطال؟ فرمود: به ارطال پیمانه عراقی (هر رطل عراقی سیصد و چند گرم است).
سماعه گوید: کلبی گفت: سپس حضرت علیه السلام برخاست و من هم برخاستم و بیرون آمد و دستم را روی دست دیگر می‌زدم و می‌گفتم: اگر چیزی باشد این است، و کلبی همیشه با محبت اهل‌بیت پیغمبر خدا را پرستش می‌کرد تا وفات یافت.
مصطفوی، ترجمه اصول کافی (ط انتشارات علمیه اسلامیه)، 2/ 156- 161
(1)- [إلی هنا لم یرد فی ذخائر العقبی].
(2- 2) [فی ذخائر العقبی وجواهر العقدین: فلیأتنی].
(3)- [المستدرک: فیلقانی].
(4- 4) [فی ذخائر العقبی: ف والمستدرک: أیم].
(5)- [لم یرد فی ذخائر العقبی].
(6)- [فی السّنن مکانه: حدّثنا أبوعبداللَّه الحافظ، ثنا أحمد بن جعفر القطیعیّ، ثنا عبداللَّه بن أحمد بن حنبل، حدّثنی أبی، ثنا أبو سعید مولی بنی هاشم، ثنا عبداللَّه بن جعفر، قال: حدّثتنا أمّ بکر بنت المسور بن مخرمة، عن عبیداللَّه بن أبی رافع، عن المسور بن مخرمة، عن رسول اللَّه (ص) إنّه قال: ...].
(7)- [فی ذخائر العقبی وجواهر العقدین: بضعة].
(8)- [إلی هنا حکاه عنه فی السّنن].
(9)- [زاد فی المستدرک: هذا حدیث صحیح الإسناد ولم یخرجاه، وزاد فی جواهر العقدین: وقوله: «وعندک ابنتها» یرید ابنة ابنها، وهی فاطمة بنت الحسین وذلک بعد وفاة فاطمة الکبری- ومع ذلک راعی غضبها من أجل بنت ابنیها، وعلم به أنّ الإنسان وإن توفّی یراعی غضبه وسخطه فی بنیه سیّما فاطمة (رضی اللَّه عنها) لما سبق].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 532
ابن حنبل، المسند، 4/ 323، فضائل الصّحابة، 2/ 758 رقم 1333/ عنه: الحاکم النیسابوری، المستدرک، 3/ 158؛ البیهقی، السّنن الکبری، 7/ 64؛ السّمهودی، جواهر العقدین،/ 350؛ مثله محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی/ 38؛ ابن المغازلی، المناقب (الهامش)،/ 110
حدّثنا عبداللَّه، حدّثنی أبی، ثنا محمّد بن عبّاد المکّیّ، ثنا أبو سعید مولی بنی هاشم، ثنا عبداللَّه بن جعفر، عن أمّ بکر وجعفر، عن عبیداللَّه بن أبی رافع، عن المسور قال:
بعث حسن بن حسن إلی المسور یخطب بنتاً له، قال له: توافینی فی العتمة؛ فلقیه، فحمد اللَّه المسور، فقال: ما من سبب ولا نسب ولا صهر أحبّ إلیَّ من نسبکم وصهرکم، ولکن رسول اللَّه (ص)، قال: فاطمة شجنة منِّی یبسطنی ما بسطها ویقبضنی ما قبضها وإنّه ینقطع یوم القیامة الأنساب والأسباب إلّانسبی وسببی، وتحتک ابنتها، ولو زوّجتک قبضها ذلک فذهب عاذراً له.
ابن حنبل، المسند، 4/ 323، 332؛ فضائل الصّحابة، 2/ 765 رقم 1347
وقد ذکرنا أنّه کان قبض علی عبداللَّه بن الحسن بن الحسن بن علیّ رضی الله عنه [ومحمّد وإبراهیم ابنی عبداللَّه] وعلی کثیر من أهل بیته، وذلک فی سنة أربع وأربعین ومائة فی مُنْصَرَفِهِ من الحجّ، فحُملوا من المدینة إلی الرّبذَةِ من جادّةِ العراق، وکان ممّن حمله مع عبداللَّه بن الحسن إبراهیم بن الحسن بن الحسن، وأبو بکر بن الحسن بن الحسن، وعلیّ الخیر، وأخوه العبّاس، وعبداللَّه بن الحسن بن الحسن [والحسن بن جعفر بن الحسن بن‌الحسن] ومعهم محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان أخو عبداللَّه بن الحسن بن الحسن لأمِّه فاطمة ابنة الحسین بن علیّ، وجدّتهما فاطمة بنت رسول اللَّه (ص)، فجرّد المنصور بالرّبذَةِ محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان، فضربه ألف سوط، وسأله عن ابنَیْ أخیه محمّد وإبراهیم، فأنکر أن یعرف مکانهما، فسألت جدّته العثمانیّ فی ذلک الوقت، وارتحل المنصور عن الرّبذَة وهو فی قبّة، وأوهن القوم بالجهد «1»، فحُملوا علی المحامل المکشوفة، فمرّ بهم المنصور فی قبّته علی الجمازة، فصاح به عبداللَّه بن الحسن: یا أبا جعفر!
__________________________________________________
(1)- [فی أ: وأوثق القوم فی الحدید].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 533
ما هکذا فعلنا بکم یوم بدر، فصیّرهم إلی الکوفة، وحُبسوا فی سرداب تحت الأرض لا یفرِّقون بین ضیاء النّهار وسواد اللّیل، وخلّی منهم سلیمان وعبداللَّه ابنَیْ داود بن الحسن ابن الحسن وموسی بن عبداللَّه بن الحسن والحسن بن جعفر، وحبس الآخرین ممّن ذکرنا [هم] حتّی ماتوا، وذلک علی شاطئ الفرات بالقُرب من قنطرة الکوفة، ومواضعهم بالکوفة تُزار فی هذا الوقت، وهو سنة ثنتین وثلاثین وثلاثمائة، وکان قد هدم علیهم الموضع، وکانوا یتوضّؤون فی مواضعهم، فاشتدّت علیهم الرائحة، فاحتال بعض موالیهم حتّی أدخل إلیهم شیئاً من الغالیة، فکانوا یدفعون بشمِّها تلک الروائح المنتنة، وکان الورم [یبدو] فی أقدامهم فلا یزال یرتفع حتّی یبلغ الفؤاد فیموت صاحبه.
وذکر [من وجه آخر] أنّهم لمّا حُبسوا فی هذا الموضع، أشکل علیهم أوقات الصلاة، فجزّؤوا القرآن خمسة أجزاء، فکانوا یُصلّون الصّلاة علی فراغ کلِّ واحد منهم من حزبه، وکان عدد مَنْ بقیَ منهم خمسة، فماتَ إسماعیل بن الحسن، فتُرکَ عندهم حتّی جَیّف، فصعق داود بن الحسن فمات، واتیَ برأس إبراهیم بن عبداللَّه، فوجّه به المنصور مع الرّبیع إلیهم، فوضع الرأس بین أیدیهم وعبداللَّه یُصلِّی، فقال له إدریس أخوه: أسرِع فی صلاتک یا أبا محمّد، فالتفتَ إلیه وأخذ الرّأس فوضعه فی حجره، وقال له: أهلًا وسهلًا یا أبا القاسم، واللَّه لقد کنتَ- ما علمتُک- من الّذین قال اللَّه عزّ وجلّ فیهم: «الّذینَ یُوفونَ بعهدِ اللَّهِ ولا ینقضونَ المیثاق، والّذین یَصِلُونَ ما أمرَ اللَّهُ به أن یوصَل» إلی آخر الآیة، فقال له الرّبیع: کیف أبو القاسم فی نفسه؟ قال: کما قال الشاعر:
فتیً کان یحمیه من الذّلِّ سَیْفه ویکفیه أن یأتی الذُّنوبَ اجتِنابها
ثمّ التفتَ إلی الرّبیع فقال [له]: قل لصاحبک قد مضی من [بؤسنا أیام، ومن نعیمک] أیام، والملتقی یوم القیامة، قال الرّبیع: فما رأیتُ المنصور قطُّ أشدّ انکساراً منه فی الوقت الذی بلغته فیه هذه الرسالة، فأخذ هذا المعنی العبّاس بن الأحنف فقال:
فإن تلحظی حالی وحالَکِ مرّةً بنظرةِ عین عن هوی النّفس تحجبُ
تری کلّ یومٍ مرّ من بؤس عیشتی تمرّ بیومٍ من نعیمک یُحْسَبُ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 534
قال المسعودیّ: ولمّا أخذ المنصور عبداللَّه بن الحسن و [إخوته والنفر الّذین کانوا معه من] أهل بیته، صعد المنبر بالهاشمیّة، فحمد اللَّه وأثنی علیه، وصلّی علی محمّد (ص)، ثمّ قال: یا أهل خراسان، أنتم شیعتنا وأنصارنا، وأهل دعوتنا، ولو بایعتم غیرنا لم تبایعوا خیراً منّا، إنّ ولد ابن أبی طالب ترکناهم والّذی لا إله إلّاهو والخلافة، فلم نعرض لهم لا بقلیل ولا بکثیر، فقام فیها علیّ بن أبی طالب رضی الله عنه فما أفلح، وحکم الحکمین؛ فاختلفت علیه الامّة، وافترقت الکلمة، ثمّ وثبَ علیه شیعته وأنصاره وثقاته فقتلوه، ثمّ قام بعده الحسن بن علیّ رضی الله عنه، فوَ اللَّه ما کان برجل، عرضت علیه الأموال فقبلها، ودسَّ إلیه معاویة إنِّی أجعلک ولیّ عهدی، فخلعه وانسلخ له ممّا کان فیه، وسلّمه إلیه، وأقبل علی النِّساء یتزوّج الیوم واحدة ویُطلِّق غداً أخری، فلم یزل کذلک حتّی مات علی فراشه ...
إلی آخره.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 309- 311
(عبداللَّه) [بن الحسن «1»] بن الحسن بن علیّ، یروی عن أبیه.
ابن حبّان، الثّقات، 5/ 56- 57
(علیّ) بن الحسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب الهاشمیّ، یروی عن أهل المدینة، روی عنه عبدالرّحمان بن أبی الموالی.
ابن حبّان، الثّقات/ 7/ 205
الحسن بن الحسن بن [الحسن بن] علیّ بن أبی طالب، من قرّاء أهل البیت وعبّادهم، مات فی سجن أبی جعفر سنة خمس وأربعین [و] ومائة وقد طعن فی السّنّ.
عبداللَّه بن حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب الهاشمیّ، أمّه فاطمة بنت الحسین ابن علیّ، من سادات أهل المدینة وعبّاد أهلها وعلماء بنی هاشم، مات فی حبس أبی جعفر المنصور بالهاشمیّة.
إبراهیم بن حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب، أخو عبداللَّه الهاشمیّ، من سادات أهل المدینة وجلّة أهل البیت، مات بالمدینة.
ابن حبّان، مشاهیر علماء الأمصار،/ 62- 63، 127 رقم 422، 993، 995
__________________________________________________
(1)- زید من التّاریخ الکبیر وغیره من المراجع.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 535
وعبداللَّه بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام: یکنّی أبا محمّد وأمّه فاطمة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب. [...] «1» «2» «3» «4» حدّثنی أحمد بن سعید قال: حدّثنی یحیی بن الحسن قال: حدّثنا إسماعیل بن یعقوب قال: حدّثنی جدّی عبداللَّه بن موسی بن عبداللَّه بن الحسن «3» قال: خطب الحسن ابن الحسن إلی «5» عمِّه الحسین، وسأله أن یُزوِّجه إحدی ابنتیه، فقال له الحسین: اختر «6» یا بُنیّ «6» أحبّهما إلیک، فاستحیی الحسن «7» ولم یحر جواباً. فقال له الحسین «8»: فإنِّی «4» قد اخترتُ «9» لک ابنتی «10» فاطمة فهی «11» أکثرهما شبهاً بأمِّی فاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم «2» «12» «13».
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی الأغانی (ط دار إحیاء التراث) والأعیان].
(2- 2) [حکاه فی الأصیلی].
(3- 3) [فی الأغانی ج 21: أخبرنی الطّوسیّ والجرمیّ، عن الزّبیر، عن عمِّه بذلک، وحدّثنی أحمد بن محمّد بن سعید، عن یحیی بن الحسن، عن إسماعیل بن یعقوب، قال: حدّثنی عبداللَّه بن موسی بن عبداللَّه بن حسن. وفی الأصیلی ص 64- 65: أخبرنی فی العدل علیّ بن محمّد بن محمّد کتابة، بإسناده الآتی مرفوعاً إلی یحیی بن الحسن، قال یحیی: حدّثنی الزّبیر بن أبی بکر، حدّثنی إسماعیل بن یعقوب، حدّثنی عبداللَّه بن موسی. وفی الأصیلی ص 62: قال یحیی بن الحسن بن جعفر].
(4- 4) [فی الأغانی ج 16 ص 93، ونور الأبصار والأعیان: وقال عبداللَّه بن موسی فی خبره: إنّ الحسن خیّره، فاستحیی فقال له].
(5)- [فی الحدائق الوردیّة مکانه: وفی الرّوایة أنّ الحسن بن الحسن لمّا خطب إلی ...].
(6- 6) [لم یرد فی الحدائق الوردیّة والأصیلی].
(7)- [أضاف فی الحدائق الوردیّة والأصیلی: من عمِّه الحسین علیه السلام].
(8)- [لم یرد فی الحدائق الوردیّة والأصیلی].
(9)- [زاد فی الأغانی والأعیان: منهما].
(10)- [لم یرد فی الأغانی ج 16 والأعیان].
(11)- [الأعیان: لأنّها، وأضاف فی الأصیلی: أکبرهما سنّاً].
(12)- [إلی هنا حکاه فی الأغانی ج 16 ص 93 ونور الأبصار، وزاد فی الأعیان: هذا الخبر یعلم تفسیر قول صاحب عمدة الطّالب: فأبرز إلیه فاطمة وسکینة، أی أدخله داره وأراه إیّاهما وما هو إلّاولده].
(13) (13**) [الحدائق الوردیّة: فزوّجه إیّاها، وکان یُقال: إنّ امرأة سکینة مردودتها لمنقطعة الحسن، وذکر ذلک السیِّد أبو الحسین یحیی بن الحسن الحسینیّ علیه السلام وروی بإسناده].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 536
وقال حرمی بن العلاء عن الزّبیر بن بکّار: إنّ الحسن لمّا خیّره عمّه اختار فاطمة.
وکانوا یقولون: إنّ امرأة مردودة بها سکینة لمنقطعة القرین فی الجمال «1». «2» وقد کانت فاطمة تزوّجت بعد الحسن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان وهو عمّ الشّاعر الّذی یقال له العرجی فولدت له أولاداً منهم محمّد المقتول مع أخیه عبداللَّه بن الحسن، ویقال له الدّیباج، والقاسم، ورقیّة، بنو عبداللَّه بن عمرو «2». [...]
حدّثنی محمّد بن الحسین «3» الأشنانیّ، وحسین بن علیّ السّلولیّ قالا: حدّثنا عباد بن یعقوب قال: حدّثنا تلمیذ بن سلیمان قال: رأیت عبداللَّه بن الحسن بن الحسن وسمعته یقول: أنّا أقرب النّاس من «4» رسول اللَّه صلی الله علیه و آله ولدنی «5» رسول اللَّه صلی الله علیه و آله مرّتین.
حدّثنی أحمد [بن محمّد] «6» بن سعید قال: حدّثنا یحیی بن الحسن قال: حدّثنی إسماعیل بن یعقوب قال: حدّثنی عبداللَّه بن موسی قال: أوّل مَن اجتمعت له ولادة الحسن والحسین عبداللَّه ابن الحسن بن الحسن. «7» حدّثنی محمّد بن الحسین [أو الحسن] «6» الأشنانیّ، عن عباد [أو عبداللَّه] «6» بن یعقوب، عن بُنْدقة بن محمّد بن حجازة الدّهان، قال: رأیتُ عبداللَّه بن الحسن، فقلت:
هذا واللَّه سیِّدُ النّاس، کان مکسُوّاً [أو ملبّساً] «6» نوراً من قرنه إلی قَدَمه.
قال علیّ بن الحسین: وقد رُوِیَ ذلک فی أخبار أبی جعفر محمّد بن علیّ علیه السلام، أمّه أمّ عبداللَّه بنت الحسن بن علیّ علیه السلام «7».
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأعیان].
(2- 2) [لم یرد فی الأغانی].
(3)- [أضاف فی الأغانی: الخثعمیّ].
(4)- [الأغانی: إلی].
(5)- [أضاف فی الأغانی: بنت].
(6)- [من الأغانی].
(7- 7) [حکاه فی الأغانی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 537
«1» حدّثنی أحمد بن سعید قال: حدّثنا یحیی بن الحسن قال: حدّثنی عیسی بن عبداللَّه ابن محمّد بن عمر بن علیّ قال: ولد عبداللَّه بن الحسن فی بیت فاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فی المسجد «1».
حدّثنی أحمد بن سعید قال: أخبرنا یحیی عن القاسم بن عبدالرّزّاق (13**) قال:
جاء منصور بن ریّان «2» الفزاریّ إلی الحسن بن الحسن وهو جدّه أبو أمّه، فقال له: «2» لعلّک أحدثت بعدی «3» أهلًا؟ قال: نعم، تزوّجت بنت عمّی الحسین بن علیّ.
فقال: بئس ما صنعت؛ أما علمت أنّ الأرحام إذا التفت أصْوَب کان ینبغی لک أن تتزوّج من «4» العرب. قال: فإنّ اللَّه قد رزقنی منها ولداً. قال: فأرنیه. فأخرج إلیه عبداللَّه ابن الحسن، فسرّ به وقال: أنجبت هذا؟ واللَّه اللّیث عادٍ «5» ومعدوٌّ علیه. قال: فإنّ اللَّه قد رزقنی منها ولداً آخر «6». قال: فأرنیه. فأخرج إلیه الحسن بن الحسن، فسرّ به وقال:
أنجبت واللَّه وهو دون الأوّل. قال: فإنّ اللَّه رزقنی منها ثالثاً. قال: فأرنیه. فأراه إبراهیم ابن الحسن بن الحسن «7»، فقال: لا تعد إلیها بعد هذا «8». [...]
والحسن بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب وأمّه فاطمة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب.
وإبراهیم بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، ویکنّی أبا الحسن. وأمّه فاطمة بنت الحسین. حدّثنی یحیی بن علیّ بن یحیی المنجّم قال: سمعت عمر بن شبّة
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأغانی].
(2- 2) [الحدائق الوردیّة: ابن سیّار، ویقال أبو منظور إلی الحسن بن الحسن فقال].
(3)- [لم یرد فی الحدائق الوردیّة].
(4)- [الأغانی: فی].
(5)- [الأغانی: غابٍ].
(6)- [الأغانی: ثانیاً].
(7)- [إلی هنا حکاه فی الأغانی].
(8)- [إلی هنا حکاه فی الحدائق الوردیّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 538
یقول: کلّ إبراهیم تقدّم من بنی علیّ یکنّی أبا الحسن. حدّثنی أحمد بن سعید قال: حدّثنا یحیی بن الحسن قال: کان إبراهیم أشبه النّاس برسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم. «1»
__________________________________________________
(1)- عبداللَّه بن حسن بن حسن بن علی بن ابی‌طالب علیه السلام
کنیه او ابو محمد و مادرش فاطمه بنت الحسین علیه السلام بود و مادر فاطمه، امّ اسحاق دختر طلحة بن عبیداللَّه بود. مادر امّ اسحاق، جَرْباء دختر قسامة بن رومان- از قبیله طی- بوده است.
یحیی بن حسن گفته است: جهت این‌که دختر قسامه بن رومان «جَرباء» 1 می‌گفتند، زیبایی بی‌نظیر او بود؛ چون هر زنی از زنان عرب هرچه هم زیبا بود، همین‌که در کنار او می‌ایستاد، زشت می‌نمود و از این رو زنان عرب از نزدیک شدن به او خودداری می‌کردند تا از جلوه و زیبایی‌شان کاسته نشود و او را به شتری که مبتلا به مرض جَرَب است و شتران دیگر از ترس دچار شدن به آن مرض از آن شتر دوری می‌کنند، تشبیه کردند.
احمد بن سعید به سندش از عبداللَّه بن موسی بن عبداللَّه بن الحسن روایت کرد که حسن بن حسن (پدر عبداللَّه) برای خواستگاری یکی از دختران عمویش حضرت ابی عبداللَّه الحسین علیه السلام به نزد آن‌حضرت رفت. امام حسین علیه السلام به او فرمود: «ای فرزند! خودت هریک را که بیشتر دوست داری، انتخاب کن.» حسن خجالت کشید و سخنی نگفت.
امام علیه السلام به او فرمود: «پس خود من برایت دخترم فاطمه که شباهت بیشتری به مادرم فاطمه، دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله دارد، انتخاب می‌کنم.»
و زبیر بن بکّار گفته است: خود حسن، فاطمه را انتخاب کرد و چنان بود که مردم می‌گفتند: زنی را که در جمال و زیبایی بر سکینه بنت الحسین مقدم دارند، در زیبایی بی‌نظیر است.
فاطمه پس از فوت حسن بن حسن، به همسری عبداللَّه بن عمرو بن عثمان درآمد و عمرو بن عثمان همان شاعری است که به عرجی معروف بود و فاطمه از عبداللَّه بن عمرو فرزندانی پیدا کرد که از آن جمله بود، محمد بن عبداللَّه بن عمرو که با برادرش عبداللَّه بن حسن به قتل رسید و به او محمد دیباج می‌گفتند و دیگر قاسم و رقیه بودند.
تَلید بن سلیمان گوید: عبداللَّه بن حسن را دیدم و از وی شنیدم که می‌گفت: «من نزدیک‌ترین مردم به رسول خدا هستم؛ چون از دو طرف (هم از طرف پدر و هم از جانب مادر) نسبم به رسول خدا صلی الله علیه و آله می‌رسد.
و احمد بن سعید به سندش از عبداللَّه بن موسی نقل کرده است که وی می‌گفت: «نخستین کسی که نسبش به حسن و حسین هر دو می‌رسد، عبداللَّه بن حسن است.»
و احمد بن سعید به اسناد خود از عیسی بن عبداللَّه بازگو کرده است که وی می‌گفت: عبداللَّه بن حسن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 539
__________________________________________________
- در خانه فاطمه زهرا دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله که در مسجد (مدینه) بود، به دنیا آمد.
و نیز از قاسم بن عبدالرزّاق نقل کرده است که: منظور بن زَیّان فزاری- که جدّ مادری حسن بن حسن بود- بر وی وارد شد و بدو گفت: «گویا زن گرفته‌ای؟»
حسن گفت: «آری! دختر عمویم حسین بن علی را به زنی گرفته‌ام.»
منظور گفت: «بد کاری کرده‌ای. مگر نمی‌دانی که چون نطفه دو رحم (و خویش) باهم درآمیزند، لاغر و نحیف گردند! تو خوب بود که زنی از عرب‌های عادی بگیری.»
حسن بدو گفت: «خدا فرزندی از او به من داده است.»
منظور خواست تا او را ببیند. حسن بن حسن فرزندش عبداللَّه را به نزد او آورد. منظور از دیدن آن فرزند خرسند شد و گفت: «پسری نیک آورده‌ای؛ همانند شیری است که حالت حمله بخود گرفته.»
حسن گفت: «خدای فرزند دیگری نیز از این بانو به من روزی کرده است.»
منظور خواهش کرد تا او را هم نشان دهد. حسن فرزند دیگرش را که همنام خودش بود و نامش را حسن گذارده بود، به نزد منظور آورد. وی چون او را بدید، گفت: «به خدا این را نیز نیک آورده‌ای؛ ولی مانند فرزند نخستین تو نیست.»
حسن بار سوم گفت: «خدا فرزند دیگری هم که سومین فرزند من است، از این زن روزی من کرده است.»
منظور درخواست کرد او را هم ببیند. حسن پسرش ابراهیم را نزد او آورد. منظور گفت: «از این پس دیگر به نزد آن زن مرو.»
حسن بن حسن بن حسن بن علی بن ابی‌طالب علیه السلام
مادرش فاطمه بنت الحسین علیه السلام بود، و مردی خداپرست و فاضل و پارسا بود، و در مورد امر به معروف و نهی از منکر با زیدیّه هم‌عقیده بود.
ابراهیم بن حسن بن حسن بن علی بن ابی‌طالب علیه السلام
کنیه‌اش ابو الحسن و مادرش فاطمه بنت الحسین علیه السلام بود.
یحیی بن علی منجم از عمر بن شبّه برایم حدیث کرد و گفت: «هر ابراهیم نامی از فرزندان علی علیه السلام که ذکر شد، کنیه شان ابو الحسن بوده است.»
احمد بن سعید از یحیی بن حسن حدیث کرده است و گوید: «ابراهیم بن حسن از همه کس در زمان خود به پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله شبیه‌تر بود.»
1. جرباء، به شتری می‌گویند که مبتلا به مرض جرب است.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 179- 181، 183، 184
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 540
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 122- 123، 124، 126، 127، الأغانی (ط دار إحیاء التراث)، 21/ 115- 116، 117- 118، (ط دار الثّقافة)، 16/ 93/ عنه: الشبلنجی، نور الأبصار،/ 382؛ الأمین، أعیان الشّیعة «1»، 5/ 44؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 136- 137؛ ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 64- 65
أخبرنی عمر بن عبداللَّه العتکیّ قال: حدّثنا عمر بن شبّة قال: حدّثنی عبدالملک بن شیبان بن عبدالملک بن مالک بن مسمع قال: لهجت العوام بمحمّد بن عبداللَّه تسمِّیه المهدیّ حتّی کان یقال: محمّد بن عبداللَّه المهدیّ علیه ثیاب یمنیّة وقبطیّة.
حدّثنی عمر قال: حدّثنی الولید بن هشام بن محمّد قال: حدّثنی سهل بن بشر قال:
سمعت سفیان یقول: لیت هذا المهدی قد خرج، یعنی محمّد بن عبداللَّه بن الحسن. «2» أخبرنی عمر بن عبداللَّه العتکیّ قال: حدّثنا عمر بن شبّة قال: حدّثنا الفضل بن عبدالرّحمان الهاشمیّ وابن داجة. قال أبو زید: وحدّثنی عبدالرّحمان بن عمرو بن جبلة قال: حدّثنی الحسن بن أیّوب مولی بنی نمیر، عن عبدالأعلی بن أعین قال: وحدّثنی إبراهیم بن محمّد بن أبی الکرّام الجعفریّ عن أبیه. وحدّثنی محمّد بن یحیی «3» وحدّثنی عیسی ابن عبداللَّه بن محمّد بن عمر بن علیّ قال: حدّثنی أبی وقد دخل حدیث بعضهم فی حدیث آخرین: «4» أنّ جماعة من بنی هاشم اجتمعوا بالأبواء وفیهم إبراهیم بن محمّد بن علیّ بن عبداللَّه بن العبّاس وأبو جعفر المنصور وصالح بن علیّ وعبداللَّه بن الحسن بن الحسن وابناه محمّد وإبراهیم «5» ومحمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان.
فقال صالح بن علیّ: قد علمتکم أنّکم الّذین تمدّ النّاس أعینهم إلیهم وقد جمعکم اللَّه فی هذا الموضع فاعقدوا بیعة لرجل منکم تعطونه إیّاها من أنفسکم وتواثقوا علی ذلک
__________________________________________________
(1)- [حکاه نور الأبصار وأعیان الشّیعة عن الأغانی].
(2)- [من هنا حکاه عنه فی الإرشاد والبحار].
(3)- [فی الإرشاد: یحیی بن عبداللَّه بن یحیی].
(4)- [من هنا حکاه فی إعلام الوری].
(5) (5*) [لم یرد فی إعلام الوری].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 541
حتّی یفتح اللَّه وهو خیر الفاتحین (5*).
فحمد اللَّه عبداللَّه بن الحسن وأثنی علیه ثمّ قال: قد علمتم أنّ ابنی هذا هو المهدیّ، فهلمّوا «1» فلنبایعه.
وقال أبو جعفر: لأیّ شی‌ء تخدعون أنفسکم؟ وواللَّه لقد علمتم ما النّاس إلی أحد أطول أعناقاً ولا أسرع إجابة منهم إلی هذا الفتی- یرید محمّد بن عبداللَّه. «2» قالوا: قد- واللَّه- صدقت، إنّ هذا لهو الّذی نعلم «2». فبایعوا جمیعاً محمّداً ومسحوا علی یده. «3» قال عیسی: وجاء رسول عبداللَّه بن الحسن إلی أبی أن ائتنا فإنّنا مجتمعون لأمر:
وأرسل بذلک إلی جعفر بن محمّد- علیهما السلام- هکذا قال عیسی.
وقال غیره: قال لهم عبداللَّه بن الحسن: لا نرید «4» جعفراً لئلّا «5» یفسد علیکم أمرکم.
قال عیسی: فأرسلنی أبی أنظر ما اجتمعوا «6» علیه. وأرسل جعفر بن محمّد علیه السلام محمّد بن عبداللَّه الأرقط بن علیّ بن الحسین، فجئناهم، فإذا بمحمّد «6» بن عبداللَّه یصلِّی علی طنفسة رحل مثنیّة، فقلت: أرسلنی أبی إلیکم لأسألکم لأیّ شی‌ء اجتمعتم.
فقال عبداللَّه: اجتمعنا لنبایع المهدیّ محمّد بن عبداللَّه.
قالوا: وجاء جعفر بن محمّد، فأوسع «3» له عبداللَّه بن الحسن إلی جنبه، فتکلّم بمثل کلامه فقال جعفر: لا تفعلوا، فإنّ هذا الأمر لم یأت بعدُ، إن کنت تری- یعنی عبداللَّه- أنّ ابنک هذا هو المهدیّ، فلیس به ولا هذا أوانه، وإن کنت إنّما ترید أن تخرجه غضباً للَّه
__________________________________________________
(1)- [فی الإرشاد وإعلام الوری والبحار: هلمّ].
(2- 2) [لم یرد فی إعلام الوری].
(3- 3) [إعلام الوری: وأرسل إلی أبی جعفر بن محمّد بن علیّ الصّادق علیهم السلام، فجاء وأوسع].
(4)- [فی الإرشاد والبحار: لا تریدوا].
(5)- [فی الإرشاد والبحار: فإنّا نخاف أن].
(6- 6) [فی الإرشاد والبحار: له فجئتهم ومحمّد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 542
ولیأمر بالمعروف وینهی عن المنکر، فإنّا واللَّه لا ندعک وأنت شیخنا ونبایع ابنک «1».
فغضب عبداللَّه وقال: علمت خلاف ما تقول؛ وواللَّه ما أطلعک اللَّه علی غیبه، ولکن یحملک علی هذا الحسد لابنی.
فقال: واللَّه ما ذاک یحملنی، ولکن هذا وإخوته وأبناؤهم دونکم. وضرب بیده علی ظهر أبی العبّاس ثمّ ضرب بیده علی کتف عبداللَّه بن الحسن وقال: إنّها واللَّه ما هی إلیک ولا إلی ابنیک، ولکنّها لهم. وإن ابنیک لمقتولان. ثمّ نهض وتوکّأ علی ید عبدالعزیز بن عمران الزّهریّ. فقال: أرأیت صاحب الرّداء الأصفر- یعنی أبا جعفر-؟ قال: نعم، قال: فإنّا واللَّه نجده یقتله. قال له عبدالعزیز: أیقتل محمّداً؟ قال: نعم. قال: فقلت فی نفسی: حسده وربّ الکعبة.
قال: ثمّ واللَّه ما خرجت من الدّنیا حتّی رأیته قتلهما.
قال: فلمّا قال جعفر ذلک نهض القوم فافترقوا «2» ولم یجتمعوا بعدها «2». وتبعه عبدالصّمد وأبو جعفر فقالا: یا أبا عبداللَّه! أتقول هذا؟ قال: نعم، أقوله واللَّه وأعلمه.
حدّثنی علیّ بن العبّاس المقانعیّ قال: أخبرنا بکّار بن أحمد قال: حدّثنا الحسن بن الحسین عن عنبسة بن بِجاد العابد قال: کان جعفر بن محمّد إذا رأی محمّد بن عبداللَّه بن حسن تغرغرت عیناه ثمّ یقول: بنفسی هو؛ إنّ النّاس لیقولون فیه إنّه المهدیّ، وإنّه لمقتول لیس هذا فی کتاب أبیه علیّ من خلفاء هذه الأمّة «3».
أخبرنی عمر بن عبداللَّه قال: حدّثنا عمر بن شبّة قال: حدّثنی جعفر بن محمّد بن إسماعیل الهاشمیّ قال: حدّثنی أبی عن أبیه قال: کنت أنا وجعفر متّکئین فی مسجد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم إذ وثب فزعاً إلی رجل علی بغل، فوقف معه ناحیة واضعاً یده علی معرفة
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الإرشاد والبحار: فی هذا الأمر، وفی إعلام الوری: بهذا الأمر].
(2- 2) [لم یرد فی الإرشاد وإعلام الوری والبحار].
(3)- [إلی هنا حکاه فی الإرشاد وإعلام الوری والبحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 543
البغل، ثمّ رجع فسألته عنه، فقال: إنّک لجاهل به؛ هذا محمّد بن عبداللَّه مهدیّنا أهل البیت.
أخبرنی عمر بن عبداللَّه قال: حدّثنا عمر بن شبّة، قال: حدّثنی غیر واحد من أصحابنا: أنّ محمّداً دعا عمرو بن عبید فاعتلّ علیه، وکان عمرو حسن الطّاعة فی المعتزلة، خلع نعله فخلع ثلاثون ألفاً نعالهم، وکان أبو جعفر یشکر ذلک له، وکان عمرو یقول: لا أبایع رجلًا حتّی اختبر عدله.
حدّثنی أحمد بن إسماعیل قال: حدّثنی یحیی بن الحسن قال: حدّثنا غسّان، عن أبیه، عن عبداللَّه بن موسی، عن عبداللَّه بن سعد الجهنیّ قال:
بایع أبو جعفر محمّداً مرّتین، أنا حاضر إحداهما بمکّة فی المسجد الحرام، فلمّا خرج أمسک بالرّکاب. ثمّ قال: أمّا إنّه إن أفضی إلیکم الأمر نسیت لی هذا الموقف.
أخبرنی عمر بن عبداللَّه قال: حدّثنا عمر بن شبّة قال: حدّثنی محمّد بن إسماعیل، قال: حدّثنی عبدالعزیز بن عمران، قال: حدّثنی عبداللَّه بن أبی عبیدة بن محمّد بن عمّار ابن یاسر قال: لمّا استخلف أبو جعفر لم یکن همّه إلّاطلب محمّد، والمسألة عنه، وعمّا یرید. فدعا بنی هاشم رجلًا رجلًا فسألهم فی خلوة فکلّهم یقول: یا أمیر المؤمنین! إنّک قد عرفته یطلب هذا الشّأن قبل هذا الیوم وهو یخافک علی نفسه ولا یرید لک خلافاً ولا یحبّ لک معصیة إلّاالحسن بن زید، فإنّه أخبره خبره وقال: واللَّه ما آمن وثوبه علیک.
واللَّه لا ینام عنک فرأیک. قال ابن أبی عبیدة: فأیقظ مَن لا ینام.
حدّثنی عمر قال: أخبرنا عمر بن شبّة قال: حدّثنی محمّد بن إسماعیل قال: سمعت القاسم بن محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان یقول: أخبرنی محمّد بن وهب السّلمیّ عن أبی- یعنی محمّد بن عبداللَّه العثمانیّ- أنّ أبا جعفر سأل عبداللَّه بن الحسن عن ابنیه عام حجّ، فقال له فیهما مقالة الهاشمیّین، فأخبره إنّه غیر راضٍ أو یأتیه بهما.
قال محمّد بن إسماعیل: فحدّثتنی أمِّی عن أبیها قال: إنِّی قلت لسلیمان: یا أخی! صهری صهری، ورحمی رحمی فما تری؟ فقال: واللَّه لکأنِّی أری عبداللَّه بن علیّ حین أحال أبو
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 544
جعفر السّتر بیننا وبینه وهو یقول لنا: هذا ما فعلتم بی. ولو کان عافیاً عفا عن عمّه، قال: فقبل رأیه. قال: وکان آل عبداللَّه یرونها صلة من سلیمان لهم.
أخبرنی عمر بن عبداللَّه قال: حدّثنا عمر بن شبّة قال: حدّثنا محمّد بن إسماعیل قال: حدّثنا الحسن بن علیّ بن الحسن بن الحسن بن الحسن قال: اختصم بنو عبداللَّه، وعبیداللَّه ابنی العبّاس فی صدقة العبّاس الّتی تدعی السّعایة بینبع، فشهد محمّد بن عبداللَّه ابن الحسن عند القاضی عثمان بن عمرو التّیمیّ أنّ ولایتها کانت لبنی عبداللَّه، فأتی داود ابن علیّ محمّداً، فقال: واللَّه ما أدری ما أکافیک، غیر أنّکم تحدّثون- وذلک باطل- أنّک ستلی هذه الأمّة، ونتحدّث- وذلک حقّ- أن سیکون منّا الخلیفة وأئت إلی المدینة فإذا جاءک رسولی وأنت فی تنّور فلا تخرج إلیَّ منه.
أخبرنی عمر بن عبداللَّه قال: حدّثنا عمر بن شبّة قال: حدّثنی محمّد بن عبّاد المهلبیّ عن السّندیّ بن شاهک قال: حدّثنی عیسی بن عبداللَّه، عن محمّد بن عمران، عن عقبة ابن سلم: أنّ أبا جعفر دعاه فسأله عن اسمه؟ فقال: عقبة بن سلم بن نافع من الأزد، من بنی هنأة. فقال: إنِّی لأری لک همّة وموضعاً، وإنِّی أریدک لأمر أنا مُعنیً به. قال: أرجو أن أصدِّق ظنّ أمیر المؤمنین. قال: فأخف شخصک وائتنی فی یوم کذا فأتیته فقال: إنّ بنی عمّنا هؤلاء قد أبوا إلّاکیداً لملکنا، ولهم شیعة بخراسان بقریة کذا یکاتبونهم، ویرسلون إلیهم بصدقات وألطاف، فاخرج بکسی وألطاف حتّی تأتیهم متنکّراً بکتاب تکتبه عن أهل القریة ثمّ تسیر ناحیتهم، فإن کانوا نزعوا عن رأیهم فأحبب واللَّه بهم وأقرب، وإن کانوا علی رأیهم علمت ذلک وکنت علی حذر منهم، فاشخص حتّی تلقی عبداللَّه بن الحسن متخشّعاً، فإن جبهک وهو فاعل فاصبر وعاوده أبداً حتّی یأنس بک، فإذا ظهر لک ما قبله فاعجل علیّ. ففعل ذلک وفعل به حتّی آنس عبداللَّه بناحیته فقال له عقبة: الجواب. فقال: أمّا الکتاب فإنِّی لا أکتب إلی أحد، ولکن أنت کتابی إلیهم، فاقرأهم السّلام وأخبرهم أنّ ابنی خارج لوقت کذا وکذا، فشخص عقبة حتّی قدم علی أبی جعفر فأخبره الخبر.
قال أبو زید: وقال لی محمّد بن إسماعیل، وسمعت جدِّی موسی بن عبداللَّه وجماعة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 545
من أهل الحرمة لعبداللَّه بن الحسن یذکرون: أنّه قدم علیهم فاکتنی أبا عبداللَّه، وانتسب إلی الیمن، وکان یقرئ ابنی محمّد ویرویهم الشّعر، ما رأینا رجلًا کان أصبر من الرِّیاء علی ما کان یصبر علیه، لا ینام اللّیل ولا یفطر النّهار. قال موسی: ثمّ سألنی یوماً عن شی‌ء من أمرنا. فقلت لأبی: اعلم واللَّه أنّه عین؛ فأمره بالشّخوص فهو الّذی لم یخف عن أبی جعفر شیئاً من أمرنا.
حدّثنی أبو زید، وحدّثنی محمّد بن یحیی قال: حدّثنی الحارث بن إسحاق قال:
سُئِل أبو جعفر لمّا حجّ عبداللَّه بن الحسن عن ابنیه؟ فقال: لا علم لی بهما حتّی تغالظا فأمصّه أبو جعفر فقال: یا أبا جعفر! بأی أمّهاتی تمصّنی؟ أبفاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله أم فاطمة بنت الحسین، أمّ خدیجة بنت خویلد، أم أمّ إسحاق بنت طلحة؟! قال: ولا بواحدة منهنّ، ولکن بالجرباء بنت قسامة بن رومان. فوثب المسیّب بن إبراهیم فقال: یا أمیر المؤمنین! دعنی أضرب عنق ابن الفاعلة، فقام زیاد بن عبداللَّه فألقی علیه ردائه، فقال: یا أمیر المؤمنین! هبه لی، فأنا أستخرج لک ابنیه فخلّصه منه.
قال أبو زید: وحدّثنی محمّد بن عبّاد عن السّندیّ بن شاهک قال: حدّثنی بکر بن عبداللَّه مولی آل أبی بکر قال: حدّثنی علیّ بن ریاح أخو إبراهیم بن ریاح عن صالح صاحب المصلّی قال: إنِّی لواقف علی رأس أبی جعفر وهو یتغذّی بأوطاس، وهو متوجّه إلی مکّة ومعه علی مائدته عبداللَّه بن الحسن وأبو الکرّام وجماعة من بنی العبّاس، فأقبل علی عبداللَّه بن الحسن فقال: یا أبا محمّد! محمّد وإبراهیم أراهما قد استوحشا من ناحیتی، وإنِّی لأحبّ أن یأنسا بی ویأتیانی فأصلهما وأزوّجهما وأخلطهما بنفسی. قال: وعبداللَّه یطرق طویلًا ثمّ یرفع رأسه فیقول: وحقّک یا أمیر المؤمنین ما لی بهما ولا بموضعهما من البلاد علم، ولقد خرجا عن یدی فیقول: لا تفعل، اکتب إلیهما وإلی مَن یوصل کتابک إلیهما.
قال: وامتنع أبوجعفر من عامّة غذائه ذلک الیوم إقبالًا علی عبداللَّه بن الحسن وعبداللَّه یحلف أنّه لا یعرف موضعهما، وأبو جعفر یکرّر علیه: لا تفعل یا أبا محمّد. لا تفعل یا أبا محمّد.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 546
قال: وکان سبب هرب محمّد من أبی جعفر، أنّ أبا جعفر کان عقد له فی ناس من المعتزلة. قال السّندیّ بن شاهک فی حدیثه: قال أبو جعفر لعقبة بن سلم: إذا فرغنا من الطّعام فلحظتک لحظة، فامثل بین یدی عبداللَّه، فإنّه سیصرف بصره عنک، فاستدر حتّی تغمز ظهره بإبهام رجلک حتّی یملأ عینیه منک، ثمّ حسبک وإیّاک أن یراک ما دام یأکل. ففعل عقبة ذلک، فلمّا رآه عبداللَّه وثب حتّی جثا بین یَدَیْ أبی جعفر، فقال: أقلنی یا أمیر المؤمنین أقالک اللَّه. قال: لا أقالنی اللَّه إن أقلتک، ثمّ أمر بحبسه.
أخبرنی عمر بن عبداللَّه قال: حدّثنا عمر بن شبّة قال: حدّثنی أیّوب بن عمر بن أبی عمرو قال: أخبرنی محمّد بن خالد المخزومیّ قال: حدّثنی أبی قال: أخبرنی العبّاس بن محمّد بن علیّ بن عبداللَّه بن العبّاس قال: لمّا حجّ أبو جعفر فی سنة أربعین ومائة أتاه عبداللَّه والحسن ابنا الحسن، فإنّهما وإیّای لعنده وهو مشغول بکتاب ینظر فیه، إذ تکلّم المهدیّ فلحن؛ فقال عبداللَّه: یا أمیر المؤمنین! ألا تأمر بهذا من یُعدّل لسانه، فإنّه یفعل کما تفعل الأمة؟ قال: فلم یفهم، وغمزت عبداللَّه فلم ینتبه وعاد لأبی جعفر فأحفظ من ذلک وقال له: أین ابنک؟ قال: لا أدری. قال: لتأتینی به. قال: لو کان تحت قدمی ما رفعتهما عنه. قال: یا ربیع! قم به إلی الحبس.
أخبرنی عمر قال: حدّثنا عمر بن شبّة قال: حدّثنی محمّد بن یحیی عن الحارث بن إسحاق قال: حبس أبو جعفر عبداللَّه بن الحسن فی دار مروان، فی البیت الّذی عن یمین الدّاخل، وألقی تحته ثلاث حقائب من حقائب الإبل محشوّة تبناً، وشخص أبو جعفر وعبداللَّه محبوس، فأقام فی الحبس ثلاث سنین.
حدّثنی محمّد بن الحسین الأشنانیّ قال: حدّثنا الحسین بن الحکم قال: حدّثنا الحسن ابن الحسین قال: حدّثنی یحیی بن مساور عن یحیی بن عبداللَّه بن الحسن قال: لمّا حُبِس أبو عبداللَّه بن الحسن وأهل بیته جاء محمّد بن عبداللَّه إلی أمّی فقال: یا أمّ یحیی! ادخلی علی أبی السّجن وقولی له: یقول لک محمّد بأ نّه یقتل رجل من آل محمّد خیر من أن یقتل بضعة عشر رجلًا. قالت: فأتیته فدخلتُ علیه السّجن فإذا هو متّکئ علی برذعة، فی رجله سلسلة. قالت: فجزعت من ذلک. فقال: مهلًا یا أمّ یحیی، فلا تجزعی فما بتّ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 547
لیلة مثلها. قالت: فأبلغته قول محمّد، قالت: فاستوی جالساً ثمّ قال: حفظ اللَّه محمّداً، لا، ولکن قولی له فلیأخذ فی الأرض مذهباً فواللَّه ما یحتجّ عند اللَّه غداً إلّاأنّا، خلقنا وفینا مَن یطلب هذا الأمر.
حدّثنی أحمد بن محمّد بن سعید قال: أخبرنا یحیی بن الحسن قال: حدّثنا غسّان بن أبی غسّان مولی من بنی لیث قال: حدّثنی أبی عن الحسن بن زید قال: دخلنا علی عبداللَّه بن الحسن بن الحسن بعثنا إلیه ریاح یکلّمه فی أمر ابنیه فإذا به علی حقیبة فی بیت فیه تبن، فتکلّم القوم حتّی إذا فرغوا من کلامهم أقبل علیَّ فقال: یا ابن أخی! واللَّه لبلیّتی أعظم من بلیّة إبراهیم صلی الله علیه و آله. إنّ اللَّه عزّ وجلّ أمر إبراهیم أن یذبح ابنه، وهو للَّه طاعة. قال إبراهیم: «إنّ هذا لهو البلاء المبین» وإنّکم جئتمونی تکلّمونی فی أن آتی بابنیّ هذا الرّجل فیقتلهما وهو للَّه‌جلّ وعزّ معصیة، فوَ اللَّه یا ابن أخی لقد کنت علی فراشی فما یأتینی النّوم وإنِّی علی ما تری أطیَب نوماً. فأقام عبداللَّه فی الحبس ثلاث سنین.
أخبرنی عمر بن عبداللَّه قال: حدّثنی عمر بن شبّة قال: حدّثنی أیّوب بن عمر قال:
حدّثنی الزّبیر بن المنذر مولی عبدالرّحمان بن العوّام قال: کان لریاح بن عثمان صاحب یقال له أبو البختریّ، فحدّثنی أنّ ریاحاً لمّا دخلها أمیراً قال: یا أبا البختریّ! هذه دار مروان؛ أما واللَّه إنّها لمحلال مظعان؛ ثمّ قال لی: یا أبا البختریّ! خذ بیدی حتّی ندخل علی هذا الشّیخ، فأقبل متّکئاً علیَّ حتّی وقف علی عبداللَّه بن الحسن فقال: أ یُّها الشّیخ! إنّ أمیر المؤمنین، واللَّه ما استعملنی لرحم قرابة، ولا لید سبقت منِّی إلیه. واللَّه لا تتلعّب بی کما تلعّبت بزیاد وابن القسریّ، واللَّه لأزهقنّ نفسک أو لتأتینی بابنیک محمّد وإبراهیم.
قال: فرفع إلیه رأسه وقال: نعم، أما واللَّه إنّک لأزیرق قیس المذبوح فیها کما تذبح الشّاة.
قال: فانصرف واللَّه ریاح آخذاً بیدی أجد برد یده، وإنّ رجلیه لیخطّان ممّا کلّمه.
قال: قلت: إنّ هذا واللَّه ما اطّلع علی علم الغیب. قال: إیهاً، ویلک، واللَّه ما قال إلّاما سمع. قال: فذبح واللَّه کما تذبح الشّاة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 548
أخبرنی عمر بن عبداللَّه قال: حدّثنا عمر بن شبّة قال: حدّثنی محمّد بن یحیی عن الحارث بن إسحاق قال: لم یزل بنو الحسن محبوسین عند ریاح حتّی حجّ أبو جعفر سنة أربع وأربعین مائة، فتلقّاه ریاح بالرّبذة فردّه إلی المدینة وأمره بإشخاص بنی الحسن إلیه وبإشخاص محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان وهو أخو بنی حسن لأمّهم جمیعاً فاطمة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب، فأرسل إلیه ریاح وکان بماله ببدر فحدره إلی المدینة.
أخبرنی عمر قال: حدّثنی عمر بن شبّة قال: حدّثنی عیسی بن عبداللَّه قال: حدّثنی علیّ بن عبیداللَّه بن محمّد بن عمر بن علیّ قال: حضرت باب ریاح فی المقصورة فقال الآذن: مَن کان هاهنا من بنی الحسن فلیدخل. فقال لی عمّی عمر بن محمّد: انظر ما یصنع بالقوم. قال: فدخلوا من باب المقصورة وخرجوا من باب مروان.
أخبرنی عمر بن عبداللَّه قال: حدّثنا أبو زید قال: حدّثنی عیسی بن عبداللَّه قال:
حدّثنی عبداللَّه بن عمران بن أبی فروة قال: الّذی حدرهم إلی الرّبذة أبو الأزهر.
قال أبو الفرج علیّ بن الحسین الأصبهانیّ: حدّثنی أحمد بن عیسی العجلیّ ومحمّد بن الحسین الأشنانیّ وعلیّ بن العبّاس المقانعیّ قالوا: حدّثنا عبّاد بن یعقوب قال: أخبرنی الحسین بن زید بن علیّ. وحدّثنی أحمد بن الجعد قال: حدّثنا عبداللَّه بن مروان بن معاویة الفزاریّ قال: حدّثنا الحسین بن زید. وأخبرنی عمر بن عبداللَّه قال: حدّثنا عمر ابن شبّة قال: حدّثنی ابن زبالة عن الحسین بن زید وأخبرنی إسماعیل بن محمّد المزنیّ قال: حدّثنا أبو غسّان قال: حدّثنا الحسین بن زید. وقد دخل حدیث بعضهم فی حدیث الآخرین قال «1»: إنِّی لواقف بین القبر والمنبر إذ رأیت بنی الحسن یخرج بهم من دار مروان مع أبی الأزهر یراد بهم الرّبذة؛ فأرسل إلیَّ جعفر بن محمّد فقال: ما وراءک؟ قلت: رأیت بنی الحسن یخرج بهم فی محامل. فقال: اجلس. فجلست. قال: فدعا غلاماً له ثمّ دعا ربّه کثیراً ثمّ قال لغلامه: اذهب فإذا حملوا فأت فأخبرنی. قال: فأتاه الرّسول فقال: قد
__________________________________________________
(1)- [فی‌البحار ج 47 ص 304 مکانه: أقول: روی أبو الفرج الأصبهاین بأسانیده المتکثّرة إلی حسین بن‌زید قال: ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 549
أقبل بهم. فقام جعفر فوقف وراء ستر شعر أبیض من ورائه، فطلع بعبداللَّه بن الحسن وإبراهیم بن الحسن وجمیع أهلهم کلّ واحد منهم معاد له مسوّد فلمّا نظر إلیهم جعفر بن محمّد هملت عیناه حتّی جرت دموعه علی لحیته ثمّ أقبل علیَّ فقال: یا أبا عبداللَّه! واللَّه لا تحفظ للَّه‌حرمة بعد هذا، واللَّه ما وفت الأنصار ولا أبناء الأنصار لرسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم بما أعطوه من البیعة علی العقبة. ثمّ قال جعفر: حدّثنی أبی، عن أبیه، عن جدّه، عن علیّ ابن أبی طالب أنّ النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم قال له: «خذ علیهم البیعة بالعقبة» فقال: کیف آخذ علیهم؟ قال: خذ علیهم یبایعون اللَّه ورسوله. قال ابن الجعد فی حدیثه: علی أن یطاع اللَّه فلا یعصی. وقال الآخرون: علی أن تمنعوا رسول اللَّه وذرِّیّته ممّا تمنعون منه أنفسکم وذراریکم.
قال: فواللَّه ما وفوا له حین خرج من بین أظهرهم ثمّ لا أحد یمنع ید لامس اللَّهمّ فاشدد وطأتک علی الأنصار «1».
أخبرنی عمر بن عبداللَّه قال: حدّثنا عمر بن شبّة قال: حدّثنی عثمان بن المنذر قال:
لمّا أن خرج ببنی الحسن قام ابن حصین فقال: ألا رجل أو رجلان یعاقدانی علی هؤلاء القوم؟ فواللَّه لأقطعنّ بهم الطّریق، فلم یجبه أحد.
أخبرنی عمر قال: حدّثنی أبو زید قال: حدّثنا القحدمیّ قال: حدّثنی عبداللَّه بن عثمان، عن محمّد بن هاشم بن البرید مولی معاویة قال: کنت بالرّبذة فاتیَ ببنی الحسن مغلولین معهم العثمانیّ کأ نّه خلق من فضّة فأقعدوا فلم یلبثوا أن خرج رجل من عند أبی جعفر المنصور فقال: أین محمّد بن عبداللَّه العثمانیّ؟ فقام فدخل فلم نلبث أن سمعنا وقع السّیاط. قال: فأخرج کأ نّه زنجیّ قد غیّرت السّیاط لونه، وأسالت دمه، وأصاب سوط منها إحدی عینیه فسالت، وأقعد إلی جنب أخیه عبداللَّه بن الحسن فعطش فاستسقی.
فقال عبداللَّه بن الحسن: مَن یسقی ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله ماء؟ فتحاماه النّاس، وجاءه خراسانیّ بماء، فسلّمه إلیه فشرب، ثمّ لبث هنیهة، فخرج أبو جعفر فی محمل والرّبیع معادله. فقال عبداللَّه بن الحسن: یا أبا جعفر! واللَّه ما هکذا فعلنا بأسراکم یوم بدر.
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی البحار، 47/ 304- 305].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 550
فأخسأه أبو جعفر وثقل علیه ومضی ولم یعرج.
أخبرنی عمر بن عبداللَّه قال: حدّثنا عمر بن شبّة قال: حدّثنی عیسی قال: حدّثنی مسکین بن عمرو قال: قال أبو جعفر له: ألیس ابنتک الّتی تختضب للزّناء؟ قال: لو عرفتها علمت أنّها کما تسرّک من نساء قومک. قال: یا ابن الفاعلة. قال: یا أبا جعفر! أی نساء الجنّة تزنی؟ أفاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله؟ أم فاطمة بنت الحسین أم خدیجة بنت خویلد؟
قال: فضربه ثمّ شخص به.
قال أبو زید: وحدّثنی محمّد بن أبی حرب أنّه قال له: ألیس ابنتک تحت ابن عبداللَّه؟
قال: بلی ولا عهد لی به إلّابمنی فی سنة کذا وکذا.
قال: فهل رأیت ابنتک تمتشط وتختضب؟ قال: نعم. قال: فهی إذن فاعلة؟
قال: مه یا أمیر المؤمنین؛ أتقول هذا لابنة عمّک؟
قال: یا ابن اللّخناء. قال: أیّ أمّهاتی تلخن؟ قال: یا ابن الفاعلة. ثمّ ضرب وجهه.
أخبرنی عمر بن عبداللَّه قال: حدّثنا أبو بکر- یرید عمر بن شبّة- قال: حدّثنا ابن عائشة قال: أراد أبو جعفر أن یغیظ عبداللَّه بن الحسن فضرب العثمانیّ وجعل بعیره أمام بعیر عبداللَّه فکان إذا رأی ظهره وأثر السّیاط فیه یجزع.
أخبرنی عمر قال: حدّثنا أبو زید قال: حدّثنی موسی بن سعید عن أبیه قال: لمّا ضرب محمّد العثمانیّ لصق رداؤه بظهره فجفّ فأرادوا أن یخلِّصوه، فصاح عبداللَّه بن الحسن: لا؛ ثمّ دعا بزیت فأمر به فطُلِیَ به الرّداء ثمّ سلوه سلّاً.
أخبرنا عمر قال: حدّثنا أبو زید قال: حدّثنی عیسی قال: حدّثنی سلیمان بن داود بن الحسن قال: ما رأیت عبداللَّه جزع من شی‌ء إلّایوماً واحداً، فإنّ بعیر محمّد بن عبداللَّه انبعث به وهو غافل لم یتأهّب له، وفی رجلیه سلسلة، وفی عنقه زمّارة، فهوی وعلقت الزّمارة بالمحمل، فرأیته منوطاً بعنقه یضطرب، ورأیت عبداللَّه بن حسن جزع وبکی بکاءً شدیداً.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 551
أخبرنی عمر بن عبداللَّه قال: حدّثنا أبو زید قال: حدّثنی عیسی بن زید قال: حدّثنی صاحب محمّد بن عبداللَّه: أنّ محمّداً وإبراهیم کانا یأتیان أباهما معتمّین فی هیئة الأعراب فیستأذنانه فی الخروج فیقول: لاتعجلا حتّی تملکا؛ ویقول: إن منعکما أبو جعفر أن تعیشا کریمین فلا یمنعکما أن تموتا کریمین.
أخبرنی عمر قال: حدّثنا عمر بن شبّة قال: حدّثنی موسی بن عبداللَّه، عن أبیه، عن جدّه قال: لمّا صرنا بالرّبذة أرسل أبو جعفر إلی أبی، أن أرسل إلیَّ أحدکم، واعلم أنّه غیر عائد إلیک أبداً. قال: فابتدره بنو أخیه یعرضون علیه أنفسهم فجزّاهم خیراً وقال:
أنا أکره أن أفجعهم بکم، ولکن أذهب أنت یا موسی. قال: فذهبت وأنا یومئذ حدیث السّنّ، فلمّا نظر إلیَّ قال: لا أنعم اللَّه بک عیناً، السّیاط یا غلام؛ فضُرِبتُ واللَّه حتّی غشیَ علیَّ. قال: فما أدری بالضّرب، قال: فرفعت السّیاط واستقربنی فقربت منه فقال: أتدری ما هذا؟ هذا فیض فاض منِّی فأفرغته علیک منه سجلًا لم أستطع ردّه ومن ورائه واللَّه الموت أو تفتدی منه.
قلت: یا أمیر المؤمنین! واللَّه ما لی ذنب وإنِّی لمنعزل من هذا. قال: انطلق فأتنی بأخویک.
قال: تبعثنی إلی ریاح فیضع علیَّ العیون والرّصد فلا أسلک طریقاً إلّاأتبعنی له رسول، ویعلم ذلک أخوای فیهربان منِّی؟ فکتب إلی ریاح لا سلطان لک علی موسی، وأرسل معی حرساً أمرهم أن یکتبوا إلیه بخبری.
قال أبو زید: وحدّثنی عمر بن شبّة قال: حدّثنی محمّد بن إسماعیل قال: حدّثنی موسی، قال: أرسل أبی إلی أبی جعفر: إنِّی کاتب إلی محمّد، وإبراهیم فأرسل موسی عسی أن یلقاهما. وکتب إلیهما أن یأتیاه وقال لی: أبلغهما عنِّی فلا یأتیا أبداً، وإنّما أراد أن یفلتنی من یده، وکان أرقّ النّاس علیَّ، وکنت أصغر ولد هند، وأرسل إلیهما:
یا بنی أمیمة إنِّی عنکما غان وما الغنی غیر أنِّی مرعش فان
یا بنی أمیمة إلّاترحما کبری فإنّما أنتما والثّکل مثلان
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 552
أخبرنی عمر، قال: حدّثنا أبو زید قال: حدّثنی عبداللَّه بن راشد بن برید قال: سمعت الجرّاح بن عمر وغیره یقولون:
لمّا قدم بعبداللَّه بن الحسن وأهله مقیّدین، وأشرف بهم علی النّجف، قال لأصحابه:
أما ترون فی هذه القریة مَن یمنعنا من هذا الطّاغیة؟ قال: فلقیه ابنا أخی الحسن وعلیّ مشتملین علی سیفین، فقالا له: قد جئناک یا ابن رسول اللَّه، فمرنا بالّذی ترید. فقال: قد قضیتما ما علیکما، ولن تغنیا فی هؤلاء شیئاً، فانصرفا.
أخبرنی عمر قال: حدّثنا أبو زید قال: حدّثنا إبراهیم، قال: حبسهم أبو جعفر فی قصر لابن هبیرة فی شرقیّ الکوفة ممّا یلی بغداد.
أخبرنی عمر قال: أخبرنا أبو زید قال: حدّثنی عبدالملک بن شیبان قال: حدّثنی إسحاق بن عیسی عن أبیه قال: أرسل إلیَّ عبداللَّه بن الحسن، وهو محبوس، فاستأذنت أبا جعفر فی ذلک فأذن لی، فلقیته فاستسقانی ماء بارداً، فأرسلت إلی منزلی فاتیَ بقلّة فیها ماء وثلج، فإنّه لیشرب إذ دخل أبو الأزهر فأبصره یشرب القلّة، وهی علی فیه، فضرب القلّة برجله فألقی ثنییه، فأخبرت أبا جعفر فقال: اله عن هذا یا أبا العبّاس.
أخبرنی عمر بن عبداللَّه قال: حدّثنا أبو زید قال: حدّثنی عیسی- یعنی ابن عبداللَّه- قال: حدّثنا عبداللَّه بن عمران قال: حدّثنی أبو الأزهر قال: قال لی عبداللَّه بن الحسن:
أبغی حجّاماً، فقد احتجت إلیه، فاستأذنت أمیر المؤمنین فی ذلک فقال: یأتیه حجّام مجید.
أخبرنی عمر قال: حدّثنا أبو زید قال: حدّثنی الفضل بن عبدالرّحمان قال: حدّثنی أبی قال: مات میّت من آل الحسن، وهم بالهاشمیّة محبوسون، فاخْرِجَ عبداللَّه بن الحسن یرسف فی قیوده لیصلِّی علیه.
أخبرنی عمر قال: حدّثنا أبو زید قال: حدّثنی عیسی قال: حدّثنی مسکین بن عمرو قال: ضرب أبو جعفر عنق العثمانیّ، ثمّ بعث برأسه إلی خراسان وبعث معه بقوم یحلفون أنّه محمّد بن عبداللَّه بن فاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
أخبرنی عمر قال: حدّثنا أبو زید قال: حدّثنی عیسی قال: حدّثنی عبدالرّحمان بن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 553
عمران بن أبی فروة قال: کنّا نأتی أبا الأزهر بالهاشمیّة أنا والشّعبانیّ، وکان أبو جعفر یکتب إلیه: «من عبداللَّه أمیر المؤمنین إلی أبی الأزهر مولاه» ویکتب إلیه أبو الأزهر:
«إلی أبی جعفر من أبی الأزهر عبده» فلمّا کان ذات یوم، ونحن عنده، وکان أبو جعفر قد ترک ثلاثة أیّام لا یبوء بها، وکنّا نخلو معه فی تلک الأیّام، فأتاه کتاب من أبی جعفر فقرأه ودخل إلی بنی الحسن وهم محبوسون، فتناولت الکتاب فقرأته فإذا فیه: «انظر یا أبا الأزهر، ما أمرتک به فی أمر مذلّة فأنفذه وعجِّله». قال: وقرأ الشّعبانیّ الکتاب فقال:
تدری مَن مذلّة؟ قلت: لا واللَّه. قال: هو واللَّه عبداللَّه بن الحسن، فانظر ما هو صانع؟
فلم یلبث أن جاء أبو الأزهر فجلس، فقال: واللَّه قد هلک عبداللَّه بن الحسن، ثمّ لبث قلیلًا ثمّ دخل وخرج مکتئباً فقال: أخبرنی عن علیّ بن الحسن أیّ رجل هو؟ قال:
قلت: أمصدّق أنا عندک؟ قال: وفوق ذلک. قلت: هو واللَّه خیر من تظلّه هذه وتقلّه هذه! قال: فقد- واللَّه- ذهب.
أخبرنی عمر قال: حدّثنا أبو زید قال: حدّثنا ابن عائشة قال: سمعت مولی لبنی دارم یقول: قلت لبشیر الرّحال: ما یسرعک إلی الخروج علی هذا الرّجل؟
قال: إنّه أرسل إلیَّ، بعد أخذه عبداللَّه، فأتیته، فأمرنی یوماً بدخول بیت فدخلته، فإذا بعبداللَّه بن الحسن مقتول فسقطتُ مغشیّاً علیَّ؛ فلمّا أفقت، أعطیت اللَّه عهداً لایختلف فی أمره سیفان إلّاکنت مع الّذی علیه منهما.
وذکر محمّد بن علیّ بن حمزة أنّه سمع من یذکر أنّ یعقوب وإسحاق ومحمّداً وإبراهیم بنی الحسن قُتِلوا فی الحبس بضروبٍ من القتل، وأنّ إبراهیم بن الحسن دُفِنَ حیّاً، وطرح علی عبداللَّه بن الحسن بیت، رضوان اللَّه علیهم.
وقال إبراهیم بن عبداللَّه- فیما أخبرنی عمر بن عبداللَّه العتکیّ، عن أبیه، عن أبی زید، عن المدائنیّ- یذکر أباه وأهله وحملهم وحبسهم:
ما ذکرک الدّمنة القفار وأه - ل الدّار ما نأوا عنک أو قربوا
إلّا سفاها وقد تفرّعک ال - شّیب بلون کأ نّه العطب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 554
ومرّ خمسون من سنیک کما عدّ لک الحاسبون إذ حسبوا
فَعَدِّ ذکر الشّباب لست له ولا إلیک الشّباب ینقلب
إنِّی عرتنی الهموم واحتضر ال - همّ وسادی والقلب منشعب
واستخرج النّاس للشّفاء وخلّف - ت لدهر بظهره حدب
أعوج استعدت اللّئام به ویحنو به الکرام إن شربوا «1»
نفسی فدت شیبة هناک وظن - بوبا به من قیودهم ندب
والسّادة الغرّ من ذویه فما روقب فیهم إلٌّ ولا نسب
یا حلق القید ما تضمّنت من حلم وبرّ یزیِّنه حسب
وأمّهات من الفواطم أخ - لصتک بیض عقایل عرب
کیف اعتذاری إلی الإله ولم یشهر فیک المأثورة القضب
ولم أقد غارة ململمة فیها بنات الصّریح تنتحب
والسّابقات الجیاد والأسل ال - سّمر وفیها أسنّة ذرب
حتّی توفّی بنی ثبیلة بال - قسط بکیل الصّاع الّذی اختلبوا
بالقتل قتلا وبالأسیر الّذی فی القید أسری مصفودة سلب
أصبح آل الرّسول أحمد فی ال - نّاس کذی عرّة به جرب
بؤساً لهم ما جنت أکفّهم وأیّ حبل من أمّة قضبوا
وأیّ عهد خانوا الإله به شدّ بمیثاق عقده الکذب
قال أبو زید: هذه القصیدة لغالب الهمدانیّ. وذکر حرمیّ بن أبی العلاء عن الزّبیر أنّها لإبراهیم. ووافق المدائنیّ علی ذلک، ولعلّ أبا زید أن یکون وهم. «2»
__________________________________________________
(1)- وفی نسخة:
«یستعذب اللّئام به ویحتویه الکرام إلیه إذ سربوا»
(2)- عمر بن عبداللَّه به سندش از عبدالملک بن شیبان روایت کرده [است] که مردم عوام محمد بن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 555
__________________________________________________
- عبداللَّه را مهدی موعود می‌دانستند تا جایی که او را به نام محمد بن عبداللَّه مهدی می‌خواندند. او جامه‌ای یمنی و قبطی در تن داشت.
و نیز از زنی به نام شفاه یا شخصی به نام سفیان روایت کرده‌اند که می‌گفت: «ای کاش این مهدی- یعنی محمد بن عبداللَّه بن حسن- خروج می‌کرد.»
و نیز از عبدالاعلی بن اعین و عبداللَّه بن محمد بن عمر بن علی روایت کرده‌اند که گفت: گروهی از بنی هاشم در ابواء 1 انجمنی تشکیل دادند که در میان آن‌ها، ابراهیم بن محمد (معروف به ابراهیم امام) و ابو جعفر منصور، و صالح بن علی، و عبداللَّه بن حسن، و پسرانش محمد و ابراهیم، و محمد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بودند.
صالح بن علی از آن میان گفت: شما خود به خوبی می‌دانید که گردن‌های مردم تنها به سوی شما کشیده شده (و به شما متوجه هستند) و اینک خداوند شما را در این جایگاه گرد آورده [است]. پس همگی یک تن را از میان خود انتخاب و با او بیعت کنید و هم‌پیمان شوید تا خدا کار را بر شما راست آرد؛ «وهو خیر الفاتحین» و او است بهترین گشایش‌دهندگان.
عبداللَّه بن حسن از آن میان برخاست و پس از حمد و ثنای الهی گفت: «شما همه می‌دانید که این فرزند من همان مهدی موعود است. پس همگی با او بیعت کنید!»
ابو جعفر منصور در تأیید گفتار عبداللَّه بن حسن گفت: چرا بیهوده خود را گول می‌زنید؟ به خدا سوگند شما به خوبی دانسته‌اید که توجه مردم به هیچ کس مانند توجهی که به این جوان- یعنی محمد بن عبداللَّه- دارند، نیست و سخن هیچ کس را مانند سخن او نپذیرند.»
همگی گفتند: «آری، به خدا راست گفتی. این مطلبی است که ما نیز دانسته‌ایم.»
و پس از این سخنان همگی با محمد بیعت کردند و دست به دست او دادند.
عیسی بن عبداللَّه (راوی حدیث) گوید: در این میان فرستاده عبداللَّه بن حسن به نزد پدرم (عبداللَّه بن محمد بن عمر بن علی) آمد که: «ما همگی برای کار مهمی در این‌جا انجمن کرده‌ایم. تو نیز پیش ما بیا.»
و شخصی را نیز به نزد (امام) جعفر بن محمد علیهما السلام فرستاد و نظیر این پیام را نیز برای آن حضرت داد.
ولی مطابق حدیث دیگران عبداللَّه بن حسن با این‌که کسی را نزد حضرت جعفر بن محمد علیهما السلام بفرستند، مخالفت کرد و گفت: «با جعفر بن محمد کار نداشته باشید. مبادا او کار را بر شما تباه سازد.»
عیسی بن عبداللَّه گوید: پدرم مرا به نزد آنان فرستاد تا ببینم برای چه کاری انجمن کرده‌اند. حضرت صادق علیه السلام نیز محمد بن عبداللَّه ارقط را به همین منظور فرستاد و ما به نزد آن‌ها رفتیم. محمد بن عبداللَّه بن حسن را دیدم که روی گلیمی (یا بوریایی) که بالایش را تا کرده بود، نماز می‌خواند. پس من بدان‌ها گفتم: «پدرم مرا فرستاده تا از شما بپرسم برای چه موضوع در این‌جا انجمن کرده‌اید؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 556
__________________________________________________
- عبداللَّه بن حسن گفت: «ما در این‌جا گرد آمده‌ایم تا با مهدی (موعود) محمد بن عبداللَّه بیعت کنیم.»
در این وقت جعفر بن محمد علیهما السلام از در وارد شد. عبداللَّه بن حسن که آن حضرت را دید، در کنار خویش جایی برای آن جناب باز کرد و او را پهلوی خویش نشاند و همان سخنی را که به من گفته بود، با آن حضرت نیز اظهار داشت. حضرت صادق علیه السلام به او فرمود: «این کار را نکنید، زیرا هنوز زمان آن (یعنی قیام مهدی موعود) نرسیده است.»
و به دنبال این سخن، امام علیه السلام عبداللَّه را مخاطب قرار داد و به سخن خویش ادامه داد و فرمود: «اگر تو گمان کرده‌ای که این پسرت مهدی (موعود) است، چنین نیست و اکنون زمان آمدن او نیست. اگر می‌خواهی او را وادار به قیام کنی تا از دین خدا جانبداری کند و امر به معروف و نهی از منکر کند، با این وضع به خدا ما تو را که بزرگ ما هستی، نمی‌گذاریم و با پسرت بیعت کنیم!»
عبداللَّه از این سخن در خشم شد و گفت: «تو خود می‌دانی که مطلب این طور نیست که می‌گویی؛ ولی حسدی که نسبت به پسر من داری، شما را وادار به این سخن کرده است.»
حضرت فرمود: «به خدا حسد مرا وادار نکرد تا این سخنان را بگویم؛ بلکه این مرد و برادران و فرزندانشان- و دست به پشت ابو العباس زد- به خلافت می‌رسند نه شما.»
آن‌گاه دست به شانه عبداللَّه بن حسن زد و به او فرمود: «به خدا منصب خلافت به تو و به فرزندانت نخواهد رسید، بلکه این منصب بدان‌ها می‌رسد و پسران تو مقتول خواهند شد. این سخن را گفت و به دست عبدالعزیز بن عمران زهری تکیه کرد و از جا برخاست. سپس به من رو کرد و فرمود: «آن‌که رِدای زرد بر دوش داشت، دیدی؟»
مقصود او ابو جعفر منصور بود. عرض کردم: «آری.»
فرمود: «به خدا سوگند می‌بینم که او محمد بن عبداللَّه بن حسن را می‌کشد؟»
من با تعجب پرسیدم: «محمد را می‌کشد؟»
فرمود: «آری.»
من پیش خود گفتم: «به خدای کعبه سوگند، حسد او را وادار به این حرف کرده است؛ ولی قسم به خدا از دنیا نرفتم تا آن‌که دیدم منصور محمد و برادرش را کشت.»
و بالجمله سخن جعفر بن محمد علیهما السلام که به پایان رسید، آن‌ها که در آن انجمن بودند، از جا برخاستند و پراکنده شدند و پس از آن نیز در جایی انجمن نکردند. عبدالصمد (بن علی بن عبداللَّه بن عباس، عموی منصور) و منصور به دنبال امام صادق آمدند و از آن حضرت پرسیدند: «به راستی آنچه گفتی خواهد شد؟»
فرمود: «آری به خدا چنین خواهد شد و من از روی علم سخن گفتم.»
علی بن عباس به سندش از عنبسة بن بجاد عابد روایت کرده [است] که هر وقت جعفر بن محمد علیهما السلام-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 557
__________________________________________________
- محمد بن عبداللَّه را می‌دید، اشک در دیدگانش می‌گشت و می‌فرمود: «به جان خودم مردم درباره او گویند که مهدی موعود است، ولی او کشته خواهد شد.» و نام او در کتاب علی علیه السلام در زمره خلفای این امت ثبت نشده است. عمر بن عبداللَّه به سندش از اسماعیل هاشمی روایت کرده [است] که گفت: «من و [ابو] جعفر 2 در مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله در مدینه تکیه کرده بودیم که به ناگاه [ابو] جعفر را دیدم که بی‌تابانه به سوی مردی که بر اشتر سوار بود، دوید و نزد او رفت، دست خود را روی یال استر گذارد و ساعتی با هم ایستادند (سخن گفتند) سپس بازگشت. من از او پرسیدم: «این مرد که بود؟»
پاسخ داد: «تو او را نمی‌شناسی. این محمد بن عبداللَّه «مهدی» ما خاندان بود.»
و نیز عمر بن عبداللَّه به سندش حدیث کرده [است] که محمد بن عبداللَّه «عمرو بن عبید» (مفتی بصره) را به بیعت خویش دعوت کرد و او امتناع ورزید و عمرو بن عبید در میان معتزله مردی متنفّذ و محترم بود؛ بدانسان که وقتی نعلین خود را (به عنوان احترام یا مخالفت با کسی) از پای درآورد سی هزار نفر (به پیروی از او) نعلین‌های خویش را درآوردند، ابوجعفر منصور از عمرو بن عبید به‌خاطر این عملش قدردانی می‌کرد و حرف عمرو بن عبید این بود که می‌گفت: «من با هیچ مردی تا عدالتش بر من ثابت نشود، بیعت نخواهم کرد.»
و احمد بن اسماعیل به سندش از عبداللَّه جهنی روایت کرده [است] که گفت: ابو جعفر منصور دوانیقی دو بار با محمد بن عبداللَّه بیعت کرد و یکی از آن‌ها که من نیز در آن وقت حاضر بودم، در مکه در مسجد الحرام بود و چون محمد از مسجد بیرون رفت، ابوجعفر رکاب برای محمد گرفت که سوار شود وهنگام سوار شدن بدو گفت: «ولی می‌دانم که اگر کار خلافت به دست شما افتد، خاطره امروز مرا فراموش خواهی کرد.»
و عمر بن عبداللَّه به سندش از عبداللَّه بن ابی عبیده روایت کرده [است] که چون ابو جعفر منصور به خلافت رسید، در آغاز کار هدفی جز یافتن محمد بن عبداللَّه نداشت و مرتباً از احوال و منظور او جویا می‌شد و یک یک بنی‌هاشم را در خلوت می‌خواست و از آن‌ها وضع او را می‌پرسید و همگی در پاسخ او می‌گفتند: «ای امیر المؤمنین! تو به خوبی اطلاع داری که او پیش از این نیز طالب خلافت بود؛ ولی امروزه او از تو بر خویش ترسان است و قصد مخالفت با تو را ندارد و دوست ندارد بر علیه تو قیام کند.»
تنها حسن بن زید بود که به او گزارش داد: «محمد درصدد قیام است و برای او سوگند یاد کرد که من هیچ‌گونه تأمینی ندارم از این‌که ناگهان بر تو شورش کند و با این وضع هر تصمیمی داری نسبت به او بگیر.»
و ابن ابی عبیده گوید: همین سخن موجب گشت تا منصور را به دفع محمد و طرفدارانش مصمم سازد.
و نیز عمر بن عبداللَّه به سندش از محمد بن عبداللَّه عثمانی روایت کرد که منصور در آن سالی که به مکه رفت، از عبداللَّه بن حسن سراغ فرزندانش را گرفت و او همان پاسخی را که بنی هاشم می‌دادند، گفت و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 558
__________________________________________________
- بدو اطمینان داد. اما منصور اظهار داشت که او راضی نیست جز این‌که عبداللَّه پسران خود را بیاورد.
محمد بن اسماعیل هاشمی به واسطه مادرش از جدِّ مادری خود نقل نموده [است] که وی گفت: من روزی به سلیمان (بن علی بن عبداللَّه بن عباس عموی منصور) گفتم: ای برادر من! دامادی را دریاب و رحم را نیز دریاب!! چه می‌بینی عاقبت چه خواهد شد؟ (یعنی می‌توان از منصور امان گرفت و محمد و ابراهیم را ظاهر کرد).
سلیمان گفت: به خدا سوگند یادم هست که عبداللَّه بن علی عموی منصور هنگامی که خلیفه پس از امان وی را به‌زندان افکند، او می‌گفت: این است آنچه با من کردید! اگر خلیفه عفو می‌کرد، عمویش را می‌بخشید.
وی پذیرفت و اولاد عبداللَّه بن حسن این نصح و خیرخواهی را یک نیکویی و خدمتی از جانب سلیمان می‌شمردند.
و نیز عمر بن عبداللَّه به سندش از حسن بن علی روایت کرده [است] که گفت: «میان فرزندان عبداللَّه و عبیداللَّه پسران عباس بن عبدالمطلب نزاعی در مورد تولیت موقوفاتی که از پدرشان عباس در یَنْبُع در جایی به نام سعایة درگرفت و محمد بن عبداللَّه بن حسن در پیش قاضی وقت که نامش عثمان بن عمرو تیمی بود، به نفع فرزندان عبداللَّه گواهی داد و گفت فرزندان عبداللَّه متولی آن هستند. داود بن علی (که از فرزندان عبداللَّه بن عباس بود و برادرزاده‌اش ابو العباس سفّاح او را حاکم مدینه کرد) وقتی این قصه را شنید، به نزد محمد بن عبداللَّه آمد و بدو گفت: به خدا سوگند من نمی‌دانم این محبت تو را چگونه تلافی و جبران کنم، جز این‌که (کاری که از من برآید این است که) شما می‌گویید- و البته سخنان باطل است- که خلافت به شما خواهد رسید و ما (بنی عباس) نیز می‌گوییم- و البته سخن ما مسلّم است- که امر خلافت به ما خواهد رسید و من به عنوان حکومت به مدینه خواهم آمد. پس هرگاه من به این شهر آمدم و فرستاده من به نزد تو آمد و از جانب من دستور احضار تو را ابلاغ کرد، تو اگر در تنوری از آتش هم باشی، از آن‌جا بیرون میا و نزد من حاضر مشو.
و نیز عُقْبَة بن سلم روایت کرده [است] که منصور او را طلبید و نامش را پرسید. وی در پاسخش گفت: «من عقبة بن سلم و از قبیله ازد از تیره بنی هنأة هستم.»
منصور بدو گفت: «من در تو هیبت و مقامی مشاهده می‌کنم و می‌خواهم کار مهمی را به تو واگذار کنم.»
عقبه گفت: «امیدوارم بتوانم منظور خلیفه را انجام دهم.»
منصور گفت: «پس خویشتن را تا فلان روز پنهان کن و در آن روز معیّن به نزد من بیا.»
عُقْبَه گوید: من چنان کردم و چون به نزد او رفتم، به من گفت: «این عموزادگان ما (یعنی فرزندان حسن ابن حسن) درصدد شورش بر ما هستند و آن‌ها در خراسان در فلان شهر پیروانی دارند که با آن‌ها مکاتبه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 559
__________________________________________________
- دارند و آنان برای ایشان هدایا و تُحَف می‌فرستند. اکنون من به تو مقداری جامه و هدیه می‌دهم و تو نامه‌ای از زبان اهل آن شهر بدیشان بنویس و آن را با این جامه‌ها و هدایا به نزد ایشان ببر و در چهره‌ای ناشناس چنان وانمود کن که از آن شهر به عنوان نمایندگی آمده‌ای و با آن‌ها نزدیک شود و ببین اگر از رأی خویش (در مورد قیام و شورش بر علیه ما) منصرف گشته‌اند که با آن‌ها دوستی کن و به آن‌ها نزدیک شو و اگر دیدی به همان تصمیم باقی هستند که البته خواهی فهمید، خود را واپای تا به هر ترتیبی هست، عبداللَّه ابن حسن را دیدار کنی. پس اگر دیدی تو را بیگانه می‌داند و از خود می‌راند، نومید مباش. برو و دیدار را تکرار کن و زیاد نزد او رفت و آمد نما تا با تو انس گیرد و هرچه از تصمیمات ایشان به دست آوردی، به من گزارش ده.»
عُقْبَة بن سلم به انجام مأموریت رفت و چون به طور کامل عبداللَّه بن حسن با او مأنوس شد 3، روزی به او اظهار کرد، اینک من تصمیم به بازگشت به سوی خراسان دارم و پاسخ نامه اهل شهر را از او مطالبه کرد. عبداللَّه بدو گفت: «اما اگر انتظار داری من چیزی بنویسم، من به کسی چیزی نمی‌نویسم و تو خود نامه من باش به سوی مردم شهر خویش و سلام مرا به آن‌ها برسان و بگو که فرزندان من در فلان روز قیام خواهند کرد.»
عقبه خود را به منصور رسانید و سخنان عبداللَّه بن حسن و جریان کار خود را کاملًا گزارش داد.
محمد بن اسماعیل گوید: از جدّم موسی بن عبداللَّه و گروه دیگری از نزدیکان عبداللَّه بن حسن شنیدم که نقل می‌کردند که چون آن مرد- یعنی عقبة بن سلم جاسوس منصور- به نزد ایشان رفت، خود را به کنیه ابو عبداللَّه و از اهل یمن معرفی کرد و به پسران محمد بن عبداللَّه درس می‌داد و برای آن‌ها شعر می‌خواند و ما مردی سالوس‌تر و ریاکارتر از او ندیدیم؛ زیرا شب‌ها نمی‌خوابید و روزها نیز روزه بود.
موسی بن عبداللَّه گوید: روزی موضوعی را که مربوط به کار نهضت و قیام ما بود، از من پرسید. من به پدرم گفتم: به خدا من یقین پیدا کرده‌ام که این مرد جاسوس است و همان روز پدرم به او دستور حرکت داد و بعداً معلوم شد که او همان مردی است که تمام کارهای ما را به منصور گزارش می‌داده است.
ابو زید از حارث بن اسحاق روایت کرده [است] که چون منصور به حج رفت، از عبداللَّه بن حسن سراغ پسرانش را گرفت و عبداللَّه بن حسن در پاسخش گفت: «من از ایشان اطلاعی ندارم.»
منصور قانع نشد و سخن را در این باره دنبال کرد تا این‌که کلامشان به خشونت و تندی کشید و منصور نسبت ناروایی به مادر عبداللَّه داد. عبداللَّه گفت: «ای ابا جعفر! آخر تو به کدام‌یک از مادرانم نسبت ناروا می‌دهی؟ آیا به فاطمه دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله یا به فاطمه بنت الحسین، یا به خدیجه دختر خویلد، یا به امّ اسحاق دختر طلحه؟»
منصور گفت: به هیچ کدام؛ بلکه به «جَرْباء» دختر قسامة بن رومان.» 4-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 560
__________________________________________________
- مسیّب بن زُهَیر 5 رو به منصور کرد و گفت: «ای امیر المؤمنین! اجازه بده گردن این مرد نابکار را بزنیم؟»
زیاد بن عبداللَّه (یکی از حاضران مجلس) عبای خود را بر سر عبداللَّه بن حسن انداخت و گفت: «ای امیر المؤمنین! او را به من ببخش و من متعهّد می‌شوم که پسرانش را به نزد تو آرم.»
و به این ترتیب عبداللَّه را از دست منصور خلاص کرد.
و از صالح- صاحب مصلّی- روایت کرده [است] که گفت: سالی که منصور به مکه می‌رفت، در اوطاس 6 منزل کرد. سر سفره غذا نشسته بود و من هم بالای سرش ایستاده بودم و کنار سفره او گروهی از بنی هاشم چون عبداللَّه بن حسن و ابو الکرام و گروهی از بنی عباس حضور داشتند. منصور رو به عبداللَّه بن حسن کرد و گفت: «ای ابا محمد! مثل این‌که محمد و ابراهیم (فرزندان تو) از ناحیه من در بیم و وحشتند. من دوست می‌دارم که آن دو با من انس گیرند و به نزد من رفت و آمد کنند تا به ایشان نیکی کنم و برای هر کدام از آن‌ها همسری برگزینم و نیز در کارهای خویش آن دو را وارد کنم!»
صالح گوید: عبداللَّه مدتی دراز سر به فکر فرو افکند. آن‌گاه سر برداشت و گفت: «ای امیر المؤمنین! من از این دو پسر هیچ‌گونه اطلاعی ندارم که آیا در کجای زمین به سر می‌برند و از دست من به کلی بیرون رفته‌اند.»
منصور به او گفت: «با ما چنین مکن و نامه‌ای به پسرانت بنویس و با شخصی بفرست و آن‌ها را باخبر ساز.»
در آن روز منصور دست از غذا کشید و همه توجهش به عبداللَّه بن حسن بود و مرتباً تأکید و تکرار می‌کرد و عبداللَّه سوگند می‌خورد که از مکان آن‌ها آگاه نیست و منصور پی‌درپی می‌گفت: «ای ابا محمد! از این لجاج دست بردار و با من این چنین مکن.»
و سبب این‌که محمد پسر عبداللَّه بن حسن از منصور گریخت، این بود که سابقاً منصور میان جماعتی از معتزلیان با محمد بیعت کرده بوده (و وی را مهدی موعود این امّت می‌شمرد؛ لذا می‌داند اکنون که خود به خلافت رسیده [است]، ناچار در دفع محمد خواهد کوشید).
و در حدیثی که سِنْدی بن شاهَک نقل کرده [است]، منصور در آن روز به عُقبة بن سلم گفت: «وقتی که ما از صرف غذا فراغت یافتیم، من با چشم به تو اشاره می‌کنم. تو فوری خود را جلو عبداللَّه بن حسن آشکار ساز. می‌دانم که او چون تو را ببیند، روی بگرداند و هرگاه چنین کرد، تو پست سرش چرخ بزن و با انگشت پا به پشت وی فشاری بیاور تا او بگردد و به تو خیره شود. همین قدر کافی است؛ ولی مواظب باش که هنگام غذا خوردن او تو را نبیند.»
عُقبه به دستور منصور عمل کرد و عبداللَّه که این جریان را دید (احتمال داد قصد کشتن او را دارند) از جا-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 561
__________________________________________________
- برجست و نزد خلیفه زانو زد و گفت: «ای امیر المؤمنین! از من درگذر. خدا از تو بگذرد.»
منصور گفت: «خدا مرا نیامرزد اگر از تو دست بردارم.»
آن‌گاه فرمان داد تا عبداللَّه را به زندان بردند.
عمر بن عبداللَّه به سندش از عباس بن محمد بن علی بن عبداللَّه بن عباس روایت کرده [است] که چون در سال یکصدوچهل منصور به قصد انجام حج به مکه آمد، عبداللَّه بن حسن و برادرش حسن بن حسن به نزد او آمدند و من نیز در آن وقت نزد منصور بودم. منصور سرگرم خواندن نامه‌ای بود. پسرش مهدی زبان به تکلم گشود و به غلط سخنی گفت. عبداللَّه بن حسن منصور را مخاطب قرار داد و گفت: «ای امیر المؤمنین! خوب است کسی را مأمور کنی تا طرز سخن گفتن را به این فرزندت یاد دهد، زیرا اکنون همانند کنیزکان تکلم می‌کند.»
منصور متوجه نشد. من به عبداللَّه اشاره کردم که این سخن را تکرار نکند؛ ولی او نیز توجهی نکرد و دوباره سخن خود را تکرار کرد. منصور به خود آمد و به عبداللَّه گفت: «پسرت در کجاست؟»
عبداللَّه پاسخ داد: «نمی‌دانم.»
گفت: «باید او را به نزد من آری.»
عبداللَّه گفت: «اگر در زیر پایم نیز باشد، آن را از روی او برنخواهم داشت و نیز اگر دسترسی به او داشته باشم، هرگز او را تسلیم تو نخواهم کرد.»
منصور رو به ربیع حاجب کرد و گفت: «او را به زندان بیفکن.»
در حدیث دیگری از حارث بن اسحاق روایت کرده [است] که گفت: منصور، عبداللَّه بن حسن را در خانه مروان، در آن اتاقی که سمت راست حیاط قرار داشت، زندان کرد و دستور داد در زیر او سه جوال شتری پر از کاه بگذارند و پس از این‌که او را به زندان بردند، منصور از آن‌جا حرکت کرد و پس از این جریان سه سال عبداللَّه در زندان بود.
محمد بن حسین اشنانی به سندش از یحیی- فرزند عبداللَّه بن حسن- روایت کرده [است] که گوید: پس از آن که پدرم عبداللَّه بن حسن و همراهانش را به زندان بردند، برادرم محمد بن عبداللَّه به نزد مادرم آمد و به او گفت: «ای امّ یحیی! در زندان به نزد پدرم عبداللَّه برو و به او بگو که محمد می‌گوید اگر یک نفر از خاندان محمد صلی الله علیه و آله کشته شود، بهتر است از این‌که متجاوز از ده نفر از آن‌ها کشته گردند 7؟»
امّ یحیی گوید: من به زندان رفتم و پیغام محمد را به پدرش رساندم و او در آن موقع بر نمدی تکیه کرده بود و زنجیری در پایش بود. من با دیدن آن منظره بی‌تاب شدم. عبداللَّه به من گفت: «ای امّ یحیی! بی‌تابی مکن که من شبی را به این خوبی به سر نیاورده‌ام.»
امّ یحیی گوید: پس من پیغام محمد را رساندم. عبداللَّه که این سخن را شنید، برخاست و نشست. سپس-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 562
__________________________________________________
- گفت: «خدا محمد را نگه دارد. نه به او بگو که همچنان به راه خود ادامه دهد و بر تصمیمش باقی باشد؛ زیرا به خدا فردای قیامت کسی جز ما در پیشگاه خداوند احتجاج نکند در آفرینش ما (خاندان) مقدّر گشته [است] که همیشه در میان ما کسی که طالب امر خلافت هست، باشد.
احمد بن محمد به سندش از حسن بن زید روایت کرده [است] که گفت: ریاح بن عثمان (فرماندار مدینه) مرا با چند تن مأمور کرد که در زندان به‌نزد عبداللَّه بن حسن برویم و با او درباره فرزندانش گفت‌وگو کنیم؛ چون وارد زندان شدیم. او را دیدیم که روی جوالی نشسته [است] و اتاقی که در آن بود، پر از کاه بود. همراهان من هر کدام سخنی گفتند و چون ساکت شدند، عبداللَّه رو به من کرد و گفت: ای برادرزاده! به خدا سوگند بلایِ من از بلای ابراهیم علیه السلام سخت‌تر شده است؛ زیرا خدای عزوجل به ابراهیم دستور داد تا فرزندش را در راه اطاعت خدا سر ببرد. ابراهیم علیه السلام فرمود: «إنّ هذا لهو البلاء المبین» (به راستی که این کار بلای آشکاری است) و اینک شما آمده‌اید و به من تکلیف می‌کنید که پسرانم را به دست خود به این مرد بسپارم تا آن دو را بکشد؛ در صورتی که این کار نافرمانی خدای عزوجل می‌باشد. به خدا ای برادرزاده عزیز! من وقتی در خانه خود در بستر می‌خوابیدم، خواب به‌چشمم نمی‌آمد؛ ولی اکنون با این حال آسوده‌تر می‌خوابم.
و پس از این جریان، عبداللَّه سه سال در زندان ماند.
و عمر بن عبداللَّه به سندش از زبیر بن منذر روایت کرده [است] که گفت: ریاح بن عثمان رفیقی داشت به نام ابو البختری و او نقل کرد که روزی که ریاح به عنوان فرماندار و والی وارد مدینه شد، به من گفت: «ای ابو البختری! به خدا این‌جا خانه مروان است 8.»
سپس گفت: «اکنون دست مرا بگیر تا به نزد این پیرمرد (یعنی عبداللَّه بن حسن) برویم.»
من دستش را گرفتم. همچنان که به من تکیه زده بود، به نزد عبداللَّه بن حسن رفتیم. چون او را دیدار کرد، به او گفت: «ای عبداللَّه! به خدا این‌که امیر المؤمنین مرا به حکومت این شهر منصوب کرده [است]، نه به خاطر این بود که من با او خویشاوندی داشته‌ام و نه محبتی به او کرده بودم که خواسته تا آن را تلافی کند. به خدا سوگند مرا به بازی مگیر؛ همچنان که زیاد و ابن قسری حاکمان پیش از مرا به بازی گرفتی. به خدا سوگند جانت را به لب می‌رسانم و تو را خواهم کشت؛ مگر این‌که پسرانت محمد و ابراهیم را به من تحویل دهی.»
سخنان ریاح که به آخر رسید، عبداللَّه سرش را بلند کرد و گفت: «آری. به خدا سوگند که تو همان مردک ازرق چشم از قبیله قیس هستی که سرت را مانند گوسفند از تن جدا کنند.»
ابو البختری گوید: به خدا سوگند، ریاح که این سخن را شنید، بازگشت و دست مرا به دست خود گرفت و من سردی دستش را (که حاکی از ترس و اضطرابی بود که از شنیدن آن سخن به او دست داده-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 563
__________________________________________________
- بود) در دست خویش احساس می‌کردم و پاهایش به زمین کشیده می‌شد. من که چنان دیدم (برای آرامش دل او) گفتم: «این مرد که علم غیب نمی‌داند (سخنی گفت)؟».
ریاح گفت: «آرام باش که به خدا این مرد سخنی جز آنچه شنیده است، نمی‌گوید.»
ابوالبختری گوید: «به‌خدا (همچنان که عبداللَّه گفته بود، من دیدم که) مانند گوسفند سر ریاح را بریدند.»
و نیز از حارث بن اسحاق روایت کرده [است] که گفت: فرزندان حسن بن الحسن همچنان در زندان ریاح بن عثمان بودند تا سالی که منصور به حج آمد. ریاح برای دیدار منصور به ربذه رفت. منصور به او دستور داد به مدینه باز گردد و زندانیان مزبور را به نزد او برد و محمد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان را که با فرزندان حسن بن حسن از طرف مادر برادر بود و مادرشان فاطمه بنت الحسین علیه السلام بود نیز دستگیر کرد و به همراه آن‌ها روانه ربذه سازد.
محمد بن عبداللَّه در آن وقت برای سرکشی به مالی که در «بَدْر» داشت، به آن‌جا رفته بود. ریاح کسی را فرستاد و در همان‌جا او را دستگیر ساخت و به مدینه آورد.
و نیز از علی بن عبیداللَّه روایت کرده [است] که گفت: من به در خانه ریاح که در مقصوره بود، رفته بودم، دیدم دربان گفت: «هرکه از فرزندان حسن بن حسن این جاست، داخل شود.»
عمویم عمر بن محمد به من گفت: برو ببین با این‌ها چه می‌کنند.»
من وارد شدم، دیدم همگی از باب مقصوره وارد شدند و از باب مروان بیرون رفتند. 9
در حدیثی که عبداللَّه بن عمران روایت کرده [است]، گوید: آن‌ها را شخصی به نام ابو الازهر به ربذه برد.
و احمد بن عیسی و دیگران به سند خود از حسین بن زید روایت کرده‌اند که گفت: من در میان قبر و منبر «در مسجد النّبی» ایستاده بودم که دیدم فرزندان حسن بن حسن را از خانه مروان بیرون آوردند و به همراه ابو الازهر روانه ربذه کردند. در این وقت جعفر بن محمد علیهما السلام کسی را به سراغ من فرستاد و چون به نزد آن جناب رفتم، به من فرمود: «چه خبر است؟»
گفتم: «هم‌اکنون فرزندان حسن بن حسن را دیدم که در کجاوه‌ها سوارشان می‌کردند.»
حضرت به من فرمود: «بنشین.» سپس یکی از غلامانش را صدا زد و پس از دعای بسیاری که خواند، متوجه آن غلام شد و به او گفت: «اکنون برو و هر وقت دیدی آن‌ها را حرکت دادند، بیا و مرا خبر کن.»
غلام رفت و بازگشت و گفت: «هم‌اکنون آن‌ها را حرکت دادند و می‌برند.»
حضرت برخاست و پس پرده‌ای که از پشم سفیدی بافته بودند و آن طرفش پیدا بود، ایستاد و چون چشمش به عبداللَّه بن حسن و ابراهیم و دیگران افتاد، دید که در کجاوه‌ها سوارشان کرده‌اند و در طرف دیگر کجاوه قرین هر کدام یک از آن‌ها غلامی سیاه بود.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 564
__________________________________________________
- همین که جعفر بن محمد علیهما السلام آنان را به آن وضع دید، اشک از دیدگانش جاری گشت. سپس رو به من کرد وفرمود: «ای اباعبداللَّه! به‌خدا پس از این‌وضع دیگر حرمتی برای خدا محفوظ نخواهد ماند و به خدا انصار «اهل‌مدینه» و فرزندان انصار به عهد وپیمانی که با رسول خدا صلی الله علیه و آله در عقبه بستند، وفاداری نکردند.»
سپس آن حضرت «در توضیح سخن خویش» فرمود: پدرم برای من از پدرش از جدش از علی بن ابی‌طالب علیه السلام حدیث کرد که رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: «برو و از انصار در عقبه بیعت بگیر.»
علی علیه السلام پرسید: «چگونه (و با چه شروطی) از آن‌ها بیعت بگیرم؟»
فرمود: «همین‌که با خدا و رسولش بیعت کنند.»
و در حدیث ابن جعد است که فرمود: «بر این‌که فرمانبرداری خدای را بکنند و نافرمانیش نکنند.»
و دیگران گفته‌اند که فرمود: «بر این‌که همان‌طور که از خود و فرزندانشان دفاع می‌کنند از رسول خدا صلی الله علیه و آله و فرزندانش نیز دفاع کنند، و به خدا سوگند این‌ها به عهد خویش وفا نکردند تا هنگامی که از میان ایشان برفت و از این پس هیچ کس از هیچ کس دفاع نخواهد کرد.»
سپس (انصار را نفرین کرد و) فرمود: «خدایا! خشم و انتقام خویش را بر انصار سخت کن (و آن‌ها را به سختی به کیفر برسان).»
عمر بن عبداللَّه به سندش از عثمان بن منذر روایت کرده [است] که چون فرزندان حسن بن حسن را از مدینه به آن ترتیب حرکت دادند، مردی به نام ابن حصین در میان مردم به پا خاست و گفت: «آیا یکی دو نفر مرد نیست که با من هم‌پیمان شود و همراهی کند تا من نگذارم این‌ها را به ربذه ببرند و به خدا من راه را بر مأموران خواهم زد و این‌ها را از وسط راه باز خواهم گردانید؟»
ولی کسی پاسخ وی را حتی یک نفر هم نداد.
و از محمد بن هاشم روایت کرده [است] که گوید: هنگامی که بنی الحسن را به ربذه آوردند، من آن‌جا بودم، همراه آن‌ها. محمد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان را نیز که دستگیر ساخته بودند، دیدم و آن قدر زیبا بود که گویی از نقره آفریده شده بود. پس آن‌ها را در مکانی نشاندند، طولی نکشید که مأموری از طرف منصور آمد و گفت: «محمد بن عبداللَّه عثمانی کیست؟»
محمد بن عبداللَّه برخاست و به نزد منصور رفت. کمی پس از رفتن او بود که صدای تازیانه بلند شد و پس از این‌که او را باز آوردند، از بس بر او تازیانه زده بودند، رنگش همانند یک زنگی سیاه گشته و خون از بدنش جاری شده بود و یکی از آن تازیانه‌ها به چشم او خورده و چشمش از حدقه بیرون آمده بود. به این وضع او را بیاوردند و در کنار برادرش عبداللَّه بن حسن نشانیدند. در این وقت محمد بن عبداللَّه تشنه شد و آب خواست. عبداللَّه رو به تماشاچیان کرد و گفت: «کیست که پسر پیغمبر صلی الله علیه و آله را آب دهد؟»
مردم از ترس (منصور) جرأت نکردند به آن‌ها نزدیک شوند و آب به او دهند تا این‌که مردی خراسانی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 565
__________________________________________________
- ظرف آبی آورد و به دست او داد و آشامید.
پس از لحظه‌ای منصور که بر هودجی سوار و ربیع حاجب عدیل او بود، بیرون آمده و از نزد اسیران عبور کرد. عبداللَّه بن حسن به او گفت: «ای ابا جعفر! به خدا سوگند ما در جنگ بدر با اسیران شما این‌چنین رفتار نکردیم.»
منصور در پاسخ او همان لفظی را که برای دور ساختن سگان می‌گویند، بگفت و با ناراحتی از آن‌جا گذشت و توجهی به آن‌ها نکرد.
و از مسکین بن عمرو روایت کرده [است] که گفت: هنگامی که محمد بن عبداللَّه بن عمر بن عثمان را به نزد منصور بردند، به او گفت: «آیا دخترت 10 همان زنی نیست که خود را برای زنا آرایش و خضاب می‌کند؟»
محمد گفت: «اگر آن زن پاکدامن را می‌شناختی، می‌دانستی که او نیز مانند سایر زنان فامیل تو هستند (و این تهمت‌های ناروا را به او نمی‌زدی)؟»
منصور گفت: «ای پسر زن بدکاره!»
محمد گفت: «ای ابا جعفر! آیا به زنان بهشتی این نسبت می‌دهی؟ آیا به فاطمه دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله؟ یا فاطمه دختر حسین بن علی؟ یا خدیجه دختر خویلد؟»
در این‌جا بود که منصور دستور داد او را زدند و سپس از آن‌جا بیرون بردند.
و ابو زید از محمد بن ابی حرب روایت کرده [است] که منصور به او گفت: «آیا دخترت همسر پسر عبداللَّه نیست؟»
محمد پاسخ داد: «چرا، ولی من از ابراهیم بن عبداللَّه خبری ندارم جز در فلان سال که در مِنی او را دیدم.»
منصور گفت: «آیا دخترت شانه به سر می‌زند و خضاب و آرایش می‌کند؟»
گفت: «آری.»
منصور (با کمال بی‌شرمی) گفت: «پس او برای دیگران این کار را می‌کند.»
محمد گفت: «ای امیر المؤمنین! نسبت به دختر عمویت چنین سخن ناروایی مگو.»
منصور (که سخت ناراحت شده بود) گفت: «ای پسر زن بدبو و متعفّن.»
محمد گفت: «کدام‌یک از مادرهایم چنین بوده‌اند؟»
منصور باز گفت: «ای زاده بدکاره!» و بعد با دست به صورت محمد کوبید.
و عمر بن عبداللَّه به سندش از ابن عائشه روایت کرده [است] که گفت: «منصور برای این‌که عبداللَّه بن حسن را نارحت سازد، محمد بن عبداللَّه (دیباج) را (چنان‌که تفصیلش گذشت) با تازیانه بزد و دستور داد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 566
__________________________________________________
- شتر او را جلوی روی عبداللَّه بن حسن قرار دهند و عبداللَّه (که محمد را خیلی دوست می‌داشت) هرگاه نگاهش به پشت و پهلوی خون‌آلود محمد می‌افتاد و جای آن تازیانه‌ها را می‌دید (شدیداً)، متأثر و بی‌تاب می‌شد.»
و از ابو زید از موسی بن سعید از پدرش روایت کرده [است] که هنگامی که محمد را به آن وضع تازیانه زدند، جامه‌اش (به وسیله خون‌هایی که از تنش بیرون آمد) به پشت او چسبیده و خشک شده بود. وقتی خواستند آن‌جامه را از تنش بیرون آرند و از آن رنج آسوده‌اش سازند، عبداللَّه بن حسن فریاد می‌زند: «نه! نه! این‌طور جامه را بیرون نیاورید. بعد دستور داد مقداری روغن زیتون آوردند و آن جامه را با آن روغن چرب کردند تا زخم‌ها را رها کرد.» سپس از تنش بیرون کردند.
و نیز به سندش از سلیمان بن داود بن حسن روایت کرده [است] که گفت: من ندیدم که عبداللَّه بن حسن از مصیبتی بی‌تاب شود، جز یک روز که شتر محمد بن عبداللَّه (دیباج) ناگهان حرکت کرد و محمد آماده نبود و چون پای محمد به زنجیر و گردنش به غل بسته بود، همان حرکت ناگهان شتر باعث شد که محمد از میان کجاوه سرازیر شود و من متوجه شدم که غل گردنش را به سختی فشار می‌دهد و محمد بی‌تابی می‌کند و عبداللَّه بن حسن را در آن وقت دیدم که جزع کرد و سخت به گریه افتاد.
و نیز به سندش از شخصی از نزدیکان محمد بن عبداللَّه بن حسن روایت کرده [است] که محمد و ابراهیم (هنگامی که عبداللَّه در زندان بود) در (لباس مبدّل) لباس عرب‌های بدوی به نزد او می‌رفتند و از او اجازه خروج می‌خواستند و او در پاسخشان می‌گفت: «شتاب نکنید تا وقتی که خوب مسلّط شدید.»
و از جمله کلماتی که به آن‌ها می‌گفت، آن بود که گفت: «اگر منصور نمی‌گذارد شما به طور بزرگواری زندگی کنید، ولی مانع این نیست که بزرگوارانه بمیرید!»
و نیز از موسی‌بن عبداللَّه از جدش روایت کرده [است] که گفت: هنگامی که ما را به ربذه بردند، منصور کسی را به نزد پدرم فرستاد که یک نفر را انتخاب کن و او را به نزد من بفرست و بدان که او را هرگز پس از این نخواهی دید و به سوی تو باز نخواهد گشت.»
این پیغام که رسید، برادرزاده‌هایش هریک پیش رفتند و آمادگی خود را برای رفتن نزد منصور اعلام داشتند. عبداللَّه برای هریک پاداش نیک از خدا درخواست کرد و به آن‌ها گفت: «من خوش ندارم که خاندان شما را به مرگ شما داغدار کنم.»
آن‌گاه رو به من کرد و گفت: «ای موسی 11! تو به دنبال این کار برو.»
موسی گوید: من که در آن زمان جوانی نو رس بودم، به نزد منصور رفتم و چون چشم او به من افتاد، گفت: «خدا هیچ دیده‌ای را به دیدار تو روشن نگرداند، ای غلام! تازیانه را حاضر کن.»
و پس از این فرمان داد آن قدر به من تازیانه زدند که من بیهوش شدم و دیگر ندانستم چه مقدار مرا-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 567
__________________________________________________
- زدند تا این‌که گفت دیگر نزنند. چون به حال آمدم. مرا به پیش خود خواند. من که نزدیک او رفتم، گفت: «می‌دانی این چه بود؟ این، خشم درونی من بود که لبریز شده بود و نتوانستم از آن جلوگیری کنم و مقداری از آن را بر تو ریختم. به دنبال آن، به خدا مرگ است؛ مگر آن‌که خود از آن جلوگیری کنی.»
من گفتم: «ای امیر المؤمنین! به خدا من گناهی ندارم و در کارهای آن‌ها دخالتی ندارم و از آن‌ها کناره می‌گیرم.»
گفت: پس برو و دو برادرت (محمد و ابراهیم) را نزد من آر.»
به او گفتم: «تو اکنون مرا (به مدینه) به نزد ریاح (فرماندار آن‌جا) روانه می‌کنی و او برای اطّلاع از حال و وضع من دیده‌بانان و کارآگاهانی می‌گمارد و به هر کجا که من قدم بگذارم، آن‌ها در تعقیب من برآیند و در نتیجه برادران من این وضع را می‌فهمند و از من می‌گریزند (و به این ترتیب، من نمی‌توانم آن‌ها را به چنگ آورم)!»
منصور دستور داد نامه‌ای به ریاح نوشتند که مرا به حال خود آزاد بگذارد و چند تن پاسبان و نگهبان نیز بر من گماشت که با من به مدینه بیایند و گزارش کار مرا به او بدهند.
و ابو زید از موسی روایت کرده [است] که گفت: پدرم به وسیله من برای منصور پیغام فرستاد که من نامه‌ای به محمد و ابراهیم می‌نویسم و می‌خواهم تا آن‌ها به نزد تو آیند و تو موسی را به مدینه روانه کن شاید آن دو را دیدار کند و نامه مرا به آن دو برساند.
به این منظور نامه‌ای هم به آن دو نوشت که به نزد منصور بیایند، ولی خصوصی به من گفت که به آن دو بگویم که هرگز به نزد منصور نیایند و مقصودش این بود که به این وسیله مرا که کوچک‌ترین فرزندان (همسرش) هند بودم و بیش از دیگران به من علاقه داشت، از دست منصور برهاند. این دو شعر را نیز برای آن‌ها فرستاد:
1. ای دو پسر امیمه (نام زنی است)! راستی که من به‌سبب شما زار و بی‌چاره و نحیف گشتم و این نیست جز این‌که از بی‌طاقتی اندامم می‌لرزد و مردن را احساس می‌کنم.
2. و اگر شما دو تن به پیری من رحم نمی‌کنید، پس زنده بودن شما چون مردن شماست، در دل من.
عمر بن عبداللَّه به سندش از جرّاح بن عمر و دیگران روایت کرده [است] که چون عبداللَّه بن حسن و همراهانش را همچنان در کند و زنجیر از نجف عبور دادند، عبداللَّه رو به همراهانش کرد و گفت: «آیا در این قریه کسی نیست که ما را از شرّ این ستمکار برهاند؟»
دو برادرزاده من، حسن و علی در حالی که شمشیرهای خویش را حمائل کرده بودند، به دیدار او رفتند و گفتند: «ای فرزند رسول خدا! ما آمده‌ایم تا هر دستوری داری، انجام دهیم؟»
عبداللَّه گفت: «شما وظیفه خود را انجام دادید و در برابر این مردم کاری از شما دو نفر ساخته نیست.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 568
__________________________________________________
- آن‌ها که چنان دیدند، بازگشتند.
و از ابو زید از ابراهیم روایت کرده [است] که منصور فرزندان حسن را در کوفه در قصر ابن هبیرة که سمت شرقی کوفه طرف بغداد بود، زندان کرد.
و نیز به سند خود از اسحاق بن عیسی از پدرش روایت کرده [است] که گفت: در همان اوقاتی که عبداللَّه بن حسن در زندان بود، روزی کسی را به نزد من فرستاد و تقاضای ملاقات کرد. من از منصور اجازه گرفتم و او رخصت داد تا به دیدنش رفتم. وی چون مرا دید، از من آب سرد طلبید. من کسی را به خانه خود فرستادم و کوزه‌ای که در آن آب و یخ 12 بود، آوردند و عبداللَّه بن حسن آن را به دهان گذارد و مشغول خوردن بود که ابو الازهر (زندان‌بان منصور) سررسید و همین که چشمش به عبداللَّه افتاد و دید مشغول آب خوردن است و کوزه بر دهان او است، چنان لگدی به کوزه زد که دندان‌های پیشین عبداللَّه شکست و بیرون افتاد.
من که آن منظره را دیدم، به منصور گزارش دادم (و از ابوالازهر شکایت‌کردم) منصور با کمال خونسردی در پاسخم نوشت: «ای ابو العباس! از این گفت‌وگوها درگذر و به این چیزها اعتنا مکن.»
و از ابو الازهر «زندانبان» روایت کرده [است] که گفت: روزی عبداللَّه بن حسن از من خواست تا برای او حجامت‌کننده‌ای ببرم. من از منصور برای انجام آن اجازه خواستم. منصور گفت که حجام بزرگ، خود سر وقت او خواهد رفت.
و از ابو زید از فضل بن عبدالرحمان از پدرش روایت کرده [است] که گفت: در همان روزها که بنی حسن در زندان هاشمیه بودند، مردی از خاندان ایشان از دنیا رفت. پس عبداللَّه بن حسن را با همان غل و زنجیری که بر تن داشت، از زندان آوردند تا بر جنازه او نماز بخواند.
و به سند خود از مسکین بن عمرو روایت کرده [است] که گفت: منصور سر محمد بن عبداللَّه بن عمرو ابن عثمان (یعنی دیباج) را برید و به خراسان فرستاد و گروهی را نیز به همراه آن سر به آن‌جا فرستاد که برای مردم (خراسان که از طرفداران محمد بن عبداللَّه بن حسن بودند) سوگند یاد کنند که این سر محمد بن عبداللَّه- فرزند فاطمه دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله- است 13.
و به سند خود از عبدالرحمان بن عمران روایت کرده [است] که گفت: من و شعبانی در هاشمیه به نزد ابو الازهر رفت و آمد داشتیم (و رسم منصور آن بود که هرگاه نامه‌ای به ابو الازهر می‌نوشت، نامه با این جملات شروع می‌شد: «این نامه‌ای است از عبداللَّه امیر المؤمنین به ابو الازهر مولای او».
و پاسخ ابو الازهر نیز با این جملات شروع می‌شد: «این نامه‌ای است به سوی ابو جعفر از ابو الازهر بنده او).
در این خلال سه‌روز شد که از طرف منصور نامه‌ای به او نرسید و ما در آن سه روز با ابوالازهر بودیم.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 569
__________________________________________________
- پس از سه روز نامه از منصور آمد و او بعد از این‌که نامه را خواند، داخل زندان بنی حسن شد. من آن نامه را برداشتم و خواندم. دیدم نوشته است: «ای ابا ازهر! آن دستوری را که درباره مذلّة به تو دادم، فوراً انجام ده!»
پس از من شعبانی نامه را خواند و به من گفت: «می‌دانی مذلّة کیست؟»
گفتم: «نه به خدا سوگند.»
گفت: «به خدا مقصود او از مذلّة عبداللَّه بن حسن است. اکنون بنگر تا ابو الازهر چه می‌کند؟»
طولی نکشید که ابوالازهر از زندان خارج شد وبه ما گفت: «به‌خدا عبداللَّه بن حسن از این جهان رفت.»
آن‌گاه کمی درنگ کرد و دوباره به زندان رفت و پس از لختی اندوهناک بیرون آمد و به من گفت: «به من بگو علی بن حسن 14 چگونه مردی است؟»
به او گفتم: «آیا مرا راستگو می‌دانی؟»
گفت: «تو نزد من بالاتر از این‌ها هستی!»
گفتم: «به خدا او بهترین مردی است که آسمان بر او سایه افکنده و زمین بر پشت خود گرفته است.»
ابو الازهر گفت: «به خدا سوگند او هم از این جهان رفت.»
عمر بن عبداللَّه به سندش از مردی از بنی‌دارم روایت کند که به بشیر رحّال (که بر ضدّ منصور قیام کرد) گفتم: «چه سبب شد که تا در قیام بر ضدّ منصور شتاب کنی؟»
گفت: «هنگامی که منصور عبداللَّه بن حسن را به زندان افکند، مرا طلبید و روزی خانه‌ای را به من نشان داد و گفت تا به درون آن خانه روم. من همین که وارد شدم، جنازه عبداللَّه بن حسن را مشاهده کردم و چنان بی‌تاب شدم که مدهوش روی زمین افتادم. وقتی به هوش آمدم، با خدا عهد کردم که با نخستین کسی که بر ضدّ منصور قیام کند، من هم قیام کنم.»
و محمد بن علی بن حمزه روایت کرده [است] که یعقوب و اسحاق و محمد و ابراهیم فرزندان حسن بن حسن هرکدام به نوعی در زندان منصور به قتل رسیدند و از جمله آن‌که ابراهیم بن حسن را زنده به گور کردند و عبداللَّه بن حسن را سقف بر سرش خراب کردند؛ رضوان اللَّه علیهم.
وابراهیم بن عبداللَّه (فرزند عبداللَّه بن حسن) در اشعاری که در مورد دستگیری فرزندان حسن، پدرش و سایر خاندان خود سروده [است]، چنین گوید:
1. تو را از این ویرانه خشک و بی‌آب و علف و ساکنان خانه‌ای که از تو دورند یا به تو نزدیکند، چه یاد کردن است.
2. مگر از روی نادانی و سبک مغزی؛ با آن‌که گرد پیری چون پنبه سپید بر سر و رویت فرو نشسته [است].-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 570
__________________________________________________
- 3. پنجاه سال تمام چنان‌که حسابرگان شماره کنند، از عمرت گذشته [است].
4. پس ذکر سال‌های جوانی رها کن که به تو دیگر باز نخواهد گشت.
5. آری! اندوه‌ها سراپای وجودم را فرا گرفته و تا بستر خوابم راه یافته‌اند و قلبم اکنون تباه گشته [است].
6. مردمان همه در رهگذر مرگند و من به روزگار پیری این مام فرتوت خمیده‌پشت به جای مانده‌ام.
7. همان روزگار کج‌رفتاری که فرومایگان شیرین وگوارایش دانند، اما بزرگ مردان ماندنش‌را ناخوش می‌دارند، هرچند در ناز و نعمتش فرو باشند.
8. جان فدای آن پیرمرد (عبداللَّه) با ساق‌هایی که در آن‌جا (زندان) نقش غل و زنجیر بر آن آشکار بود.
9. و فدای آن بزرگان نیکوروی از خویشانش که مراعات حسب و نسب در حقّشان نشد.
10. ای حلقه‌های زنجیر! ندانی که چه بزرگ‌زاده و شکیبا و نیکوکاری را دربر گرفته‌ای که دارای حسبی است فاخر و بزرگ.
11. و مادرانی همه فاطمیات و زیبارویانی محترم، شریف، و شوهردوست او را برای تو پرداخته و اختیار نمودند.
12، 13، 14. پس چگونه نزد خداوند جبّار معذور باشم در حالی که هنوز شمشیر برنده موروث را که از پدران به ما رسیده [است]، از نیام برنکشیده‌ام و جنبشی برای خونخواهیت نکرده و سوارکارانی برنینگیخته‌ام که در آن اسبان تازی نفس زنند و هنوز مرکب‌هایی پیش‌رو، سبک‌خیز و میان‌باریک و نیزه‌هایی زردفام و نوک‌تیز به کار نبرده‌ام.
15. تا حق فرزندان نُتَیله (مادر عباس) ایفا شود و از روی دادگری با همان کیل و پیمانه‌ای که خود دوشیدند، جزا گیرند.
16. و برابر هر کشتن کشته‌ها و در مقابل هر اسیر کردن اسیران از آن‌ها در بند و ریسمان کشم.
17. آیا باید خاندان پیغمبر خدا کارشان به آن‌جا کشیده باشد که چون مبتلایان به جَرَب مردم از آن‌ها گریزان باشند.
18. بدا به حالشان که به چه جنایاتی دست بیالودند و چه ریسمان محکم و چنگ‌آویزی را از امّت قطع و پاره نمودند.
19. و در چه عهد و پیمانی با خدا خیانت کردند آن‌چنان عهد و میثاقی که با ریسمان پیمانی هرچه محکم‌تر استوار گشته بود.
1. ابواء نام جایی میان مدینه و جُحفه و فاصله‌اش تا جحفه بیست‌وسه میل است.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 571
__________________________________________________
- 2. در چند صفحه بعد (در باب نامیدن محمد بن عبدا به مهدی) عین همین حدیث با مختصر اختلافی به دو طریق ذکر شده که راوی یکی از آن دو همین اسماعیل هاشمی است و در آن‌جا ابوجعفر به جای جعفر ذکر شده و همان ابو جعفر صحیح و مقصود ابو جعفر منصور است و به احتمال قوی عبارت این‌جا هم همان «ابو جعفر» بوده و لفظ «ابو» در اوّل کلمه از قلم نساخ افتاده است. چون هر دو نسخه‌ای که در دست ما بود به همین نحو بود، ما هم در متن با علامت تصرفی کرده و در پاورقی آن را توضیح دادیم. (مترجم)
مصحح گوید: از ذیل کلام که گوید: «محمد بن عبداللَّه مهدیّنا أهل البیت» و نیز روایت احمد بن اسماعیل در صفحه بعد کاملًا معلوم است که قائل ابو جعفر منصور بوده و نه جعفر بن محمد و لفظ «أبو» افتاده است؛ لذا بین دو قلاب «أبو» را اضافه کردیم و نیز بدان که صاحب «عمدة الطالب» علیه الرحمه اشتباه کرده که در بیان فضیلت سادات حسنی به این روایت تمسک جسته و مراد از جعفر را جعفر بن محمد علیهما السلام دانسته [است].
3. در «تاریخ طبری» گوید: «عقبه به مأموریت خویش رفت و با عبداللَّه بن حسن تماس گرفت و نامه‌ای به او داد؛ اما عبداللَّه نپذیرفت و با تندی گفت: من این‌ها را نمی‌شناسم. لکن عقبه آن قدر در خانه عبداللَّه آمد و شد کرد و اصرار ورزید تا این‌که عبداللَّه او را پذیرفت و با او مأنوس شد.» (مصحح)
4. پیش از این گفته شد که جرباء نام مادر امّ اسحاق دختر طلحه بود.
5. در پاره‌ای از نسخ «مسیّب بن ابراهیم» است؛ اما مسیّب بن زهیر در سند عامل بنی عباس بود.
6. نام جایی در سرزمین حجاز است.
7. مقصودش این بود که اجازه دهد تا محمد خود را تسلیم منصور کند و به این وسیله عبداللَّه و دیگران آزاد شوند.
8. خانه مروان جایی بوده [است] که بنی الحسن را در آن‌جا به دستور منصور زندانی کردند.
9. در «تاریخ طبری» چنین است: «دربان گفت: اولادان حسن داخل شوند. پس همه از درِ مقصوره داخل شدند و آهنگران نیز از درِ مروان داخل شدند و دستور آوردن غل و زنجیر صادر شد». (مصحّح)
10. دختر محمد بن عبداللَّه همسر ابراهیم بن عبداللَّه بن حسن بود و منصور بی‌شرم چون دسترسی به ابراهیم نداشت، برای فرو نشاندن خشم خویش و ناراحت کردن محمد بن عبداللَّه این سخنان رکیک زشت و تهمت‌هایی را که از دهان هیچ انسان باشرفی خارج نمی‌شود، به محمد می‌گوید. (مترجم)
11. موسی یکی از پسران عبداللَّه بن حسن بود و جد موسی بن عبداللَّه راوی حدیث است.
12. عبارت اصل «ماء وثلج» بود و ما نیز بدون تصرف ترجمه کردیم؛ ولی ظاهر آن است که واو زائد است. (مترجم)
13. از ابن جوزی و دیگران نقل شده [است] که گفته‌اند: این کار منصور (یعنی سر محمد دیباج را به جای سر محمد بن عبداللَّه محض وانمود کردن به آن جهت بود که ابو عون حاکم او در خراسان به او نوشت: مردم خراسان به خاطر مخالفت محمد و ابراهیم پسران عبداللَّه بن حسن بیعت ما را می‌شکنند. منصور این کار را کرد تا مردم یقین کنند محمد بن عبداللَّه کشته شده است و دست از مخالفت خویش بردارند. (مترجم)-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 572
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 140- 155/ عنه: المفید، الإرشاد، 2/ 184- 187؛ الطّبرسی، إعلام الوری،/ 271- 272، المجلسی، البحار، 47/ 276- 278
حدّثنی علیّ بن إبراهیم بن محمّد بن الحسن بن محمّد بن عبداللَّه بن الحسین بن علیّ ابن الحسین بن علیّ بن أبی طالب، قال: حدّثنی سلیمان بن المطوّس، قال: حدّثنا محمّد بن عمران بن أبی لیلی، قال: حدّثنا عبد ربّه- یعنی ابن علقمة- عن یحیی بن عبداللَّه «1» عن الّذی أفلت من الثمانیة قال: لمّا ادْخِلْنا الحبس قال علیّ بن الحسن: اللَّهمّ إن کان هذا من سخط منک علینا فاشدد حتّی ترضی. فقال عبداللَّه بن الحسن: ما هذا یرحمک اللَّه؟
ثمّ «1» حدّثنا عبداللَّه، عن فاطمة الصّغری، عن أبیها، عن جدّتها فاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، قالت: قال لی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: «یُدفن من ولدی سبعة بشاطئ الفرات لم یسبقهم الأوّلون ولا یدرکهم الآخرون»، فقلت: نحن ثمانیة. قال: هکذا سمعت.
قال: فلمّا فتحوا الباب وجدوهم موتی وأصابونی وبی رمق وسقونی ماء، وأخرجونی فعشت. «2»
__________________________________________________
- 14. علی بن حسن بن حسن که شرح‌حالش پیش از این گذشت، در عبادت و زهد او احادیث بسیاری وارد شده [است] که شمه‌ای از آن‌ها نقل شد.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 196- 219
(1- 1) [فی الإقبال والبحار: الّذی سلم من الّذین تخلّفوا فی الحبس من بنی حسن فقال].
(2)- و علی بن ابراهیم به سندش از یکی از آن هشت نفری که از زندان منصور نجات یافتند، نقل کرده [است] که گفت: هنگامی که کار ما را به زندان انداختند، علی بن حسن گفت: «خدایا! اگر این گرفتاری به خاطر خشمی است که تو بر ما کرده‌ای، پس آن را سخت‌تر فرما تا از ما خوشنود گردی!»
عبداللَّه بن حسن که این سخن را از او شنید، رو به او کرد و گفت: «خدایت رحمت کند. این چه سخنی است!»
آن‌گاه حدیثی از فاطمه صغری از پدرش از حضرت فاطمه دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت کرد که آن حضرت فرمود: «پدرم رسول خدا صلی الله علیه و آله به من فرمود: هفت تن از فرزندان من در کنار شط فرات دفن می‌شوند که پیشینیان بدان‌ها نرسیده‌اند و بازماندگان نیز بدان‌ها نخواهند رسید.»
من که این سخن را شنیدم، به عبداللَّه گفتم: «ما که (در حال مرگ هستیم) هشت نفریم.»
عبداللَّه گفت: «من حدیث را همان‌طور که گفتم، شنیده‌ام.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 573
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 131/ عنه: ابن طاوس، الإقبال (ط مکتب الإعلام الإسلامی)، 3/ 86- 87؛ المجلسی، البحار، 47/ 302
حدّثنی عمر بن عبداللَّه، قال: أخبرنا عمر بن شبّة، وحدّثنا یحیی بن علیّ بن یحیی المنجّم وأحمد بن عبدالعزیز، قالا: حدّثنا عمر، قال: حدّثنی یعقوب بن القاسم بن محمّد ابن یحیی بن زکریّا بن طلحة بن عبیداللَّه، قال: حدّثنی علیّ بن أبی طالب بن سرح- أحد بنی تیم اللَّه-، قال: أخبرنی مسمع بن غسّان: أنّ فاطمة بنت الحسین کانت تُقبِّل نساء بنیها وأهل بیتها حتّی قال لها بنوها: خشینا أن نسّمی بنی القابلة. فقالت: إنّ لی طلبة لو ظفرتُ بها لترکتُ ما ترون. فلمّا کانت اللّیلة الّتی وُلد فیها محمّد بن عبداللَّه قالت: یا بنیّ، إنِّی أطلبُ أمراً وظفرتُ به، فلستُ بعائدة بعد الیوم إن شاء اللَّه تعالی، فهی الّتی أوقعت ذکره. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 160
أخبرنا علیّ بن العبّاس المقانعیّ، قال: حدّثنا بکار بن أحمد، قال: حدّثنا الحسن بن زیاد الصّیقل، قال: أخبرنی سلم العامریّ، قال: إنّما شهر محمّد بن عبداللَّه فاطمة بنت علیّ لمّا ولد محمّد بن عبداللَّه، جاءت فنظرت إلیه وأدخلت أصبعها فی فیه، فإذا فی لسانه عقدة، فکانت تربِّیه، یکون عندها أکثر ممّا یکون عند أمِّه، حتّی تخرج، وخرج من الکتاب، وعملت طعاماً، وأرسلت إلی نفرٍ من أهل بیته فتغدّوا عندها، ثمّ قالت: اللَّهمّ
__________________________________________________
- و چون دربِ زندان را (برای آزادی ما) باز کردند، دیدند که آن هفت نفر از دنیا رفته‌اند و مرا که رمقی در تن داشتم. زنده یافتند و مقداری آب به گلویم ریختند و به حال آمدم و از آن‌جا بیرونم آوردند و جان به در بردم.»
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین/ 188- 189
(1)- عمربن‌عبداللَّه به‌سندش از مسمع بن غسّان روایت کرده است که فاطمه بنت الحسین خود قابله‌گی زنان فرزندان خویش و خاندانش را به عهده می‌گرفت و این کار سبب شد که پسرانش به او اعتراض کرده و گفتند: ما ترس آن را داریم که «در اثر این کار تو» مردم نام ما را: «فرزندان زن قابله» بگذارند!
فاطمه گفت: من گم‌شده‌ای دارم که اگر به او دسترسی یافتم از این‌کار دست می‌کشم، و چون محمد بن عبداللَّه به دنیا آمد به پسران خویش گفت: گم‌شده‌ام را یافتم و از این پس دیگر قابله‌گی زنان شما را نخواهم کرد، و همین کار فاطمه سبب شد که نام محمد به این عنوان سر زبانها بیفتد.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیّین،/ 227
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 574
إنّ أخی الحسین کان دفع إلیّ سفطاً بخاتمه، واللَّه ما أدری ما فیه، وأری إذا وُلد هذا الغلام أن أدفعه إلیه، ثمّ دعت بالسِّقط فدفعته إلی محمّد بن عبداللَّه بمحضر من القوم، وحمل معه إلی منزله ما تدری ما فیه فهی التی شهرته، وقال النّاس فیه.
حدّثنی علیّ بن العبّاس، قال: حدّثنا عبّاد بن یعقوب، قال: أخبرنا إبراهیم بن محمّد الخثعمیّ، عن محمّد بن یعلی، عن القاسم بن عیلان بن عبداللَّه بن الحسن، قال: دعتنی عمّتی فاطمة بنت علیّ فقالت: یا بنیّ، إنّ أبی علیّ بن أبی طالب کان یذکر أنّ أصغر وُلده یُدرِک المهدیّ وأنا أصغر وُلده، وقد کان یذکر ویصف علامات فیه، فلستُ أراها فی أحذ غیرک؛ فإن کنتَ أنتَ ذاک، فعلیک بالنّمط الأوسط من النّمطین، یرجع إلیک الغالی، ویلحق المقصِّر، ثمّ اشفنی من بنی أمیّة. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 163
أخبرنی عمر بن عبداللَّه، قال: حدّثنا عمر بن شبّة، قال: حدّثنی علیّ بن إسماعیل بن صالح بن میثم: أنّ عیسی [بن موسی] لمّا قدم قال جعفر بن محمّد: أهو هو؟ قیل:
__________________________________________________
(1)- و علی‌بن عباس مقانعی به سندش از مسلم عامری حدیث کرد و گفت: کسی که محمد بن عبداللَّه را مشهور ساخت، فاطمه بنت علی علیه السلام بود که چون بن عبداللَّه متولد شد، به نزد او آمد و نگاهی به او کرد. آن‌گاه انگشت خویش را در دهان او فرو برد و دید در زبان او گرهی وجود دارد. فاطمه از آن ساعت پرستاری او را به عهده گرفت و محمد بیشتر اوقات نزد او بود و کم‌تر نزد مادر خود (هند) بود. تا این که محمد بزرگ شد و از مکتب بیرون آمد. روزی فاطمه غذایی ترتیب داد و عده‌ای از خاندان خود را به خانه خویش دعوت‌کرد و چون غذا خوردند، گفت: «خدا را گواه که برادرم حسین یک جعبه‌ای به من داد وبه خدا سوگند، من نمی‌دانم در آن چیست و من آن را گذاردم تا چون این پسر به دنیا آید، آن را به او بسپارم.»
سپس جعبه سربسته در حضور آن‌ها که حاضر بودند، به دست محمد بن عبداللَّه داد و او نیز آن جعبه را به خانه خود برد و معلوم نشد در آن چه بود، و همین جریان سبب شهرت محمد شد و موجب شد که مردم آن سخنان را درباره محمد بگویند.
علی‌بن عباس به سندش از عبداللَّه بن حسن روایت کرده [است] که گفت: «عمّه‌ام فاطمه بنت علی علیه السلام مرا طلبید و گفت: ای فرزند! بدان که پدرم علی‌بن ابی‌طالب می‌فرمود: کوچک‌ترین فرزندان من مهدی را درک خواهد کرد و من کوچک‌ترین فرزندان پدرم هستم. آن جناب نشانی‌هایی برای مهدی ذکر کرد که من آن‌ها را جز در تو در دیگری مشاهده نمی‌کنم و اگر براستی تو مهدی هستی، راه وسط (و میانه) را پیش گیر؛ یعنی راهی که غالیان به تو بازگردند و کسانی که تقصیرکارند به تو بپیوندند. آن‌گاه انتقام ما را از بنی‌امیه بگیر.»
رسولی محلّاتی، مقاتل الطّالبیّین،/ 229- 230
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 575
مَنْ تعنی یا أبا عبداللَّه؟ قال: المتلعِّب بدمائنا. (أما) واللَّه لا یخلأ منها شی‌ء (یعنی محمّداً وإبراهیم).
أخبرنی محمّد بن عبداللَّه، قال: حدّثنا أبو زید، قال: حدّثنا الرّومیّ مولی جعفر بن محمّد، قال: أرسلنی جعفر بن محمّد أنظر ما یصنعون، فجئته فأخبرته: أنّ محمّداً قُتِل، وأنّ عیسی قُبض علی عین أبی زیاد، فنکس طویلًا ثمّ قال: ما یدعو عیسی إلی أن یسی‌ء بنا ویقطع أرحامنا، فوَ اللَّه لا یذوق هو ولا وُلده منها شیئاً أبداً. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 184/ عنه: المجلسی، البحار، 47/ 305
حدّثنی علیّ بن العبّاس، قال: حدّثنی أحمد بن حازم، قال: حدّثنا محوّل بن إبراهیم، قال: شهد الحسین بن زید حرب محمّد وإبراهیم بنی عبداللَّه بن الحسن بن الحسن ثمّ تواری. وکان مقیماً فی منزل جعفر بن محمّد. وکان جعفر ربّاه ونشأ فی حجره منذ قتل أبوه وأخذ عنه علماً کثیراً. فلمّا لم یذکر فیمَن طلب، ظهر لمن یأنس به من أهله وإخوانه.
حدّثنی علیّ بن العبّاس، قال: حدّثنا عبّاد بن یعقوب، قال: کان الحسین بن زید یلقّب ذا الدّمعة لکثرة بکائه. «2»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 257/ عنه: المجلسی، البحار، 47/ 306
__________________________________________________
(1)- و از علی بن اسماعیل بن صالح نقل کند: چون عیسی بن موسی به مدینه آمد، جعفر بن محمد علیهما السلام گفت: آیا او همان است؟ از او پرسیدند: مقصود شما کیست؟ فرمود: همان کسی که با خون ما بازی می‌کند، به خدا این مرد بی‌هیچ وجه دست‌بردار از آن نیست.
و یکی از غلامان آن‌حضرت به‌نام رومی نقل کرده است که گفت: جعفر بن محمد مرا فرستاد تا بروم ببینم آن‌ها چه می‌کنند، من رفتم و برای او خبر آوردم که محمد کشته شد و عیسی بن موسی عین ابی‌زیاد را (که از روایت معلوم می‌شود از املاک امام علیه السلام بوده است) متصرّف شده، آن‌حضرت سری زیر انداخت و پس از مدّتی طولانی سر برداشته فرمود: عیسی از این‌کار مقصودی جز آزار ما و منظوری جز قطع رحم ندارد، و به خدا سوگند نه او و نه فرزندانش هرگز چیزر از آن 1 نخواهد چشید!
1. شاید اشاره به خلافت باشد؛ زیرا عیسی بن موسی ولی‌عهد منصور بود، ولی چنان‌که می‌دانیم خلافت پس از منصور به فرزندش مهدی عباسی رسید. (مترجم)
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیّین،/ 260
(2)- مَقانِعی به سند خود از مُخَوّل بن ابراهیم نقل کرده که گفت: حسین بن زید به همراه محمد و ابراهیم به-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 576
وأخبرنی حرمیّ، عن الزّبیر، وأخبرنی الأخفش، عن المبرّد، عن المغیرة بن محمّد المهلّبیّ، عن الزّبیر، عن سلیمان بن عیّاش السّعدیّ قال:
جاء عبداللَّه بن عمر بن عبداللَّه العبلیّ «1» إلی سُوَیقة «2» وهو طرید بنی العبّاس، «3» وذلک «3» بعقب أیّام بنی أمیّة وابتداء خروج مُلکهم إلی بنی العبّاس، فقصده عبداللَّه والحسن ابنا الحسن بسویقة «4»، فاستنشده عبداللَّه شیئاً من شعره فأنشده. فقال له: أرید أن تُنشدنی ممّا رثیت به قومک، فأنشده «5»:
تقول أُمامةُ لمّا رأتْ نُشوزی عن المضجع الأنفَس «3» وقِلّة نومی علی مضجعی
لدی هَجْعةَ الأعْیُن النُّعّس «3» أبی ما عراکَ؟ فقلت الهمومُ
عرونَ «6» أباک فلا تُبلِسی «7» «3» عَرَون أباکِ فحبّسنَه من الذُّلّ فی شرّ ما مَحبس «3»
لِفَقدِ العشیرة إذ نالها سِهامٌ من «8» الحدَث المُبئس «8»
__________________________________________________
- جنگ برخاست، و سپس متواری گشت، و او پس از شهادت پدرش زید در خانه جعفر بن محمد علیهما السلام به‌سرمی‌برد وآن‌حضرت تربیت اورا به‌عهده گرفته بود، در خانه آن‌حضرت بزرگ شد وعلوم بسیاری از حضرت صادق علیه السلام فرا گرفت، و چون دانست که در تعقیب او نیستند خود را برای نزدیکان از خانواده و دوستانش آشکار ساخت.
و عبّاد بن یعقوب گفته: حسین بن زید را به واسطه گریه زیادش «ذو الدّمْعَة» (گریان) لقب داده بودند.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیّین،/ 358
(1)- [الأعیان: العقیلیّ].
(2)- سویقة هنا: موضع قرب المدینة کان یسکنه آل علیّ بن أبی طالب رضی الله عنه.
(3- 3) [لم یرد فی الأعیان].
(4)- [لم یرد فی الأعیان].
(5)- [زاد فی الأعیان: أبیاتاً من جملتها].
(6)- [الأعیان: منعن].
(7)- الإبلاس: الیأس والتّحیّر، والسّکوت من الغم والحزن.
(8- 8) [الأعیان: الحرب لم تبأس].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 577
«1» رَمَتها «1» المنونُ بلا نُصَّلٍ «2» ولا طائشاتٍ ولا نکّس «3»
بأسهُمِها الخالساتِ النفوسَ متی ما اقتضت مُهجة تخلِس
فصرَعاهُمُ فی نواحی البِلا د تُلقی بأرضٍ ولم تُرمس «4»
کریمٌ أُصیب وأثوابُه من العار والذّام لم تَدنَس
وآخرُ قد طار خوف الرّدی وکان الهُمامَ فلم یُحسَس
فکم غادروا من بَواکی العیو ن مَرضی ومن صِبیة بُؤّس
إذا ما ذکرتَهمُ لم تَنَمْ لحرِّ الهموم ولم تجلس
یُرجِّعنَ مثل بُکاء الحما م فی مأتمٍ قَلِقِ «5» المجلس
فذاک الّذی غالنی فاعلمی ولا تسألینی فتستنحسی «6»
وأشیاء قد ضِفنَنی بالبلاد ولست لهنّ بمستحلِس «7» «1»
أفاض المدامع قتلی کُدَیّ «8» وقتلی بکوثةٍ «9» لم تُرمَس
وقتلی بوجٍّ وباللّابتَ - ین من یَثرِبٍ خیرُ ما أنفُس
وبالزّابیین نفوسٌ ثوتْ وقتلی بنهر أبی فُطرُس
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأعیان].
(2)- النّصل: جمع ناصل. والنّاصل من السّهام هنا: الّذی سقط نصله؛ والنّاصل أیضاً: ذو النّصل.
(3)- الّذی فی کتب اللّغة أنّه یقال سهم نکس (بکسر أوّله وسکون ثانیه) وهو الّذی ینکس أو یکسر فوقه فیجعل أعلاه أسفله، والجمع أنکاس.
(4)- لم ترمس: لم تدفن؛ یقال: رمست المیت وأرمسته إذا دفنته.
(5)- قلق المجلس: اضطراب من فیه من الحزن.
(6)- یقال: استنحس فلان الاخبار ونحسها وتنحّسها إذا تندسها وتجسسها، واستنحس عنها: طلبها وتتبعها بالإستخبار.
(7)- ونزلن بی. والمستحلس للشّی‌ء: الملازم له.
(8)- [الأعیان: کرا].
(9)- [الأعیان: ببکّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 578
أولئک قومٌ تداعتْ بهم نوائب من زمن مُتعِس
أذلّت قِیادی لمن رامنی وألزقتِ الرّغم بالمعطس «1»
فما أنسَ لا أنسَ قتلاهُم ولا عاش بعدهم مَن نَسی «2»
قال: فلمّا أتی علیها بکی «2» محمّد بن عبداللَّه بن حسن. فقال له عمّه الحسن بن حسن ابن علیّ علیهم السلام: أتبکی علی بنی أمیّة وأنت تُرید ببنی العبّاس ما ترید؟! فقال: واللَّه یا عمّ لقد کنّا نقمنا علی بنی أمیّة ما نقمنا، فما بنو العبّاس إلّاأقلُّ خوفاً للَّه‌منهم، وإنّ الحجّة علی بنی العبّاس لأوجب منها علیهم. ولقد کانت للقوم أخلاق «3» ومکارمُ وفواضلُ لیست لأبی جعفر.
فوثب حسن وقال: أعوذ باللَّه من شرّک، وبعث إلی أبی عَدیّ بخمسین دیناراً، وأمر له عبداللَّه بن حسن بمثلها، وأمر له کلُّ واحد من محمّد وإبراهیم ابنیه بخمسین خمسین، وبعثت إلیه أمّهما هندٌ بخمسین دیناراً، وکانت منفعته بها کثیرة. فقال أبو عَدیّ فی ذلک:
أقام ثوِیُّ بیت أبی عَدیٍّ بخیر منازل الجیران جارا
تقوّض بیتُه وجلا طریداً فصادف خیر دور النّاس دارا
وإنِّی إن «3» نزلتُ بدار قومٍ ذکرتُهم ولم أذمُم جِوارا
فقالت هند لعبداللَّه وابنیها منه: أقسمتُ علیکم إلّاأعطیتموه خمسین دیناراً أخری فقد أشرکنی معکم فی المدح، فأعطوه خمسین دیناراً أخری عن هند.
أبو الفرج، الأغانی، 11/ 279- 280/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 5/ 46
... حدّثنا موسی بن هارون، ثنا محمّد بن عبّاد المکّیّ، ثنا أبو سعید مولی بنی هاشم، ثنا عبداللَّه بن جعفر عن أمّ بکر بنت المِسْوَر، عن جعفر بن محمّد، عن عبیداللَّه بن أبی
__________________________________________________
(1)- الرّغم: التّراب. والمعطس (کمجلس ومقعد): الأنف.
(2- 2) [الأعیان: بکی].
(3)- [لم یرد فی الأعیان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 579
رافع «1»، عن المِسْوَر بن مخرمة: أنّ حسن بن حسن بعث إلی المِسْوَر یخطب ابنة له، فقال:
قل له یوافینی فی وقت قد ذکره، فلقیه فحمد اللَّه المِسْوَر وقال: ما من سبب ولا نسب ولا صهر أحبّ إلیَّ من نسبکم وصهرکم، ولکن رسول اللَّه (ص) قال: «فاطمة شجنة منِّی یبسطنی ما یبسطها ویقبضنی ما یقبضها، وإنّه یقطع یوم القیامة الأنساب إلّانسبی‌وسببی» وتحتک ابنتها، ولو زوّجتک قبضها ذلک، فذهب عاذراً له «2». «3»
الطّبرانی، المعجم الکبیر (دار إحیاء التّراث العربی)، 20/ 26- 27 رقم 30/ مثله الهیثمی، مجمع الزّوائد (دار الفکر)، 9/ 328 رقم 15203
وکان لجعفر [بن محمّد الباقر علیهما السلام] من الأولاد الذّکور خمسة: عبداللَّه، وإسماعیل، أمّهما فاطمة بنت الحسن ابن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
وأمّها: أمّ حبیب بنت عمرو بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
وأمّها: أسماء بنت عقیل بن أبی طالب.
ولم یکن جعفر بن محمّد علیه السلام تزوّج علیها ولا اتّخذ سُرِّیةً حتّی ماتت.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 309
أخرج اللَّه عزّ وجلّ من بنی إسرائیل اثنی عشر سبطاً ونشر من الحسن والحسین علیهما السلام اثنی عشر سبطاً: حدّثنا الحسن بن عبداللَّه بن سعید العسکریّ، قال: أخبرنا أبو الحسین النّسّابة محمّد ابن القاسم التمیمیُّ السّعدیُّ، قال: أخبرنی أبو الفضل جعفر بن محمّد بن منصور، قال: حدّثنا أبو محکم محمّد بن هشام السّعیدیُّ، قال: حدّثنا عبیداللَّه ابن عبداللَّه بن الحسن بن جعفر بن الحسن بن الحسن بن علیّ، قال: سألتُ علیّ بن
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی مجمع الزّوائد].
(2)- [أضاف فی مجمع الزّوائد: رواه الطّبرانی، وفیه: أمّ بکر بنت المِسور، ولم یجرحها أحد ولم یوثقها، وبقیّة رجاله وثقوا]. وانظره فی الصّحیحین رقم (1995): 1. فی أحمد: بضعة. بدل: شجنة. وأصل الشّجنة: شعبة فی غصن من غصون الشّجرة. أی قرابة مشتبکة کاشتباک العروق.
(3)- [قد تکرّر هذا الخبر فی أولاد سیِّد الشّهداء علیهم السلام من هذا الکتاب ص 821].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 580
موسی بن جعفر علیهم السلام عمّا یُقال فی بنی الأفطس؟ فقال: إنّ اللَّه عزّ وجلّ أخرج من بنی إسرائیل وهو یعقوب بن إسحاق بن إبراهیم علیه السلام اثنی عشر سبطاً، وجعل فیهم النّبوّة والکتاب، ونشر من الحسن والحسین ابنی أمیر المؤمنین علیهم السلام من فاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله اثنی عشر سبطاً، ثمّ عدّ الاثنی عشر من ولد إسرائیل، فقال: روبیل بن یعقوب، وشمعون بن یعقوب، ویهودا بن یعقوب، ویشاجر بن یعقوب، وزیلون بن یعقوب، ویوسف ابن یعقوب، وبنیامین بن یعقوب، ونفتالی بن یعقوب ودان بن یعقوب، وسقط عن أبی الحسن النّسّابة ثلاثة منهم، ثمّ عدّ الاثنی عشر من ولد الحسن والحسین علیهما السلام، فقال:
أمّا الحسن فانتشر من ستّة أبطن، وهو بنو الحسن بن زید بن الحسن بن علیّ، وبنو عبداللَّه بن الحسن بن الحسن بن علیّ، وبنو إبراهیم بن الحسن بن الحسن بن علیّ، وبنو الحسن بن الحسن بن الحسن بن علیّ، وبنو داود بن الحسن بن الحسن بن علیّ، وبنو جعفر ابن الحسن بن الحسن ابن علیّ، فعقب الحسن بن علیّ من هذه الستّة الأبطن، ثمّ عدّ بنی الحسین علیهما السلام، فقال: بنو محمّد بن علیّ الباقر بن علیّ بن الحسین علیهم السلام بطن، وبنو عبداللَّه ابن الباهر بن علیّ، وبنو زید بن علیّ بن الحسین، وبنو الحسین بن علیّ بن الحسین بن علیّ، وبنو عمر بن علیّ بن الحسین بن علیّ، وبنو علیّ بن علیّ بن الحسین بن علیّ، فهؤلاء السّتّة الأبطن نشر اللَّه عزّ وجلّ من الحسین بن علیّ علیهما السلام. «1»
الصّدوق، الخصال، 2/ 548- 549 رقم 1035
«1»
__________________________________________________
(1)- خدای عز وجل از نسل بنی‌اسرائیل دوازده گروه بیرون آورد، و از حسن و حسین علیهما السلام دوازده نواده فرزند منتشر فرمود:
عبیداللَّه نواده امام حسن مجتبی می‌گوید: از امام علی بن موسی الرضا آن‌چه درباره بنی‌اقطس گفته می‌شد پرسیدم، فرمود: خدای عز وجل از فرزندان اسرائیل که یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم بود دوازده خانواده بیرون آورد، و منصب پیغمبری و داشتن کتاب را در آنان قرار داد و از حسن و حسین که دو فرزندان امیر المؤمنین از فاطمه دختر رسول خدا بودند دوازده نواده فرزند منتشر فرمود، سپس حضرت دوازده فرزند اسرائیل را شماره کرد و فرمود: روبیل بن یعقوب بود، و شمعون بن یعقوب، و یهود بن یعقوب، و یشاجر بن یعقوب، و زیلون بن یعقوب، و یوسف بن یعقوب، و بنیامین بن یعقوب، و نفتالی بن یعقوب و دان بن یعقوب (و ابو الحسن نسابه که دومین نفر سند این حدیث است) نام سه نفر از این دوازده نفر را نگفته است. سپس-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 581
(قال): خطب الحسن بن الحسن بن علیّ إلی عمّه الحسین علیه السلام إحدی بناته فأبرز إلیه فاطمة وسکینة. وقال: یا ابن أخی! اختر أیّتهما شئت. فاختار فاطمة بنت الحسین علیه السلام. وکانت أشبه النّاس بفاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، فزوّجه، فولدت له عبداللَّه بن الحسن «1» وإبراهیم بن الحسن «2» والحسن «3» بن الحسن بن الحسن أعقبوا جمیعاً، وولد له من
__________________________________________________
- دوازده نفر از نواده‌های حسن و حسین را بر شمرد و فرمود: اما نواده‌های حسن علیه السلام را شش خانواده منتشر شد و اینان عبارتند از: اولاد حسن بن زید بن حسن بن علی، و فرزندان عبداللَّه بن حسن ابن حسن بن علی، و فرزندان ابراهیم بن حسن بن حسن بن علی، و فرزندان حسن بن حسن بن حسن بن علی، و اولاد داود بن حسن بن حسن بن علی، و اولاد جعفر بن حسن بن حسن بن علی که نسل حسن بن علی علیه السلام از این شش خانواده می‌باشند. سپس فرزندان حسین را شمرد و فرمود: فرزندان محمد بن علی امام باقر فرزند علی بن الحسین یک خاندان، و فرزندان عبداللَّه بن الباهر بن علی، و فرزندان زید بن علی بن الحسین، و فرزندان حسین بن علی بن الحسین بن علی، و فرزندان عمر بن علی بن الحسین بن علی، و فرزندان علی بن علی بن الحسین بن علی، این شش خانواده را خدای عز وجل از حسین بن علی علیهما السلام منتشر فرمود.
فهری، ترجمه خصال، 2/ 548- 549
(1)- وهو الّذی یُلقّب بالمحض؛ لأنّ أباه الحسن بن الحسن السّبط علیه السلام وأمّه فاطمة بنت الحسین علیه السلام، وقُتل عبداللَّه المحض هذا فی حبس المنصور الدّوانیقی بالهاشمیّة سنة 145 هجریّة، وکان اسم الّذی یتولّی الحبس أبا الأزهر مولی المنصور الدّوانیقی، ذکر ذلک أبو الفرج الأصفهانی فی (مقاتل الطّالبیّین).
(2)- وهو الّذی یلقّب بالغمر لجوده ویکنّی أبا إسماعیل وکان سیِّداً شریفاً روی الحدیث، وهو صاحب الصّندوق بالکوفة وقبره قریب من کری سعد بن أبی وقّاص المعروف، وهو مزار معروف حتّی الیوم، قبض علیه أبو جعفر المنصور هو مع أخیه عبداللَّه المحض وحبسه وتوفِّی فی حبسه سنة 145 ه وله تسع وستّون سنة، وفی روایة مقاتل الطّالبیّین (سبع وستّون).
(3)- الحسن بن الحسن بن الحسن السّبط علیه السلام، هو الّذی یعرف بالحسن المثلث ولد سنة 77 ه، ونشأ بالمدینة ویکنّی أبا علیّ، ذکره الشّیخ الطّوسی فی کتاب (رجاله) فی باب أصحاب الباقر والصّادق علیهما السلام وقال: إنّه روی عن جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ، وکانت وفاته فی حبس المنصور الدّوانیقی بالهاشمیّة سنة 145 ه وعمره ثمان وستّون سنة. یقول ابن أبی الحدید المعتزلیّ فی شرح (النّهج) حاکیاً عن الجاحظ: (کان الحسن المثلّث متألّهاً فاضلًا ورعاً یذهب بالأمر بالمعروف والنّهی عن المنکر مذهب أهله، وکان یقال له: لسان العلویّین، وکان من الّذین ألقاهم المنصور فی تلک السّجون المُطبّقة، فماتوا أبشع میتة وذلک سنة 145 للهجرة ...)، له عدّة أولاد ومن أولاده أبو الحسن علیّ العابد ذو الثّفنات، ویقال له: علیّ الخیر وعلیّ الأغر. وکان مجتهداً فی العبادة حبسه الدّوانیقیّ مع أهله فمات فی الحبس وهو ساجد فحرّکوه فإذا هو میّت، وکان ذلک سنة 146 ه لسبع بقین من المحرّم وعمره خمس وأربعون سنة، ذکر ذلک أبو الفرج فی مقاتل الطّالبیّین.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 582
أمّ ولد تُدعی حبیبة «1» رومیّة- داود وجعفر ابنا الحسن بن الحسن أعقبا، وولد له من رملة بنت سعید بن زید بن عمرو بن نفیل «2» العدویّ- محمّد بن الحسن لم یعقب؛ وعبداللَّه ابن الحسن بن الحسن أوّل مَنْ جمع الولادة من الحسن والحسین علیهما السلام من الحسنیّة، کان یقال فیه: عبداللَّه من أکرم النّاس وأجمل النّاس وأفضل النّاس وأسخی النّاس، أعقب من أولاده ستّة: محمّد، وإبراهیم، وموسی الهادی، ویحیی، وإدریس، وسلیمان.
فأمّا أبو عبداللَّه محمّد بن عبداللَّه هو النّفس الزّکیّة، من کبار أئمّة الشّیعة وعلماء العترة، أمّه هند بنت أبی عبیدة بن عبداللَّه بن زمعة. وأمّ أبی عبیدة زینب بنت أبی سلمة، وأمّها أمّ سلمة أمّ المؤمنین (رضی اللَّه عنها)، وُلد رضی الله عنه فی سنة مائة، حملت به أربع سنین «3»، خرج علی المنصور بالمدینة، فسارَ إلیه عیسی بن موسی الهاشمیّ فقتله لأربع عشرة لیلة خلت من رمضان سنة خمس وأربعین ومائة وهو ابن خمس وأربعین سنة وأشهر.
وولد محمّد بن عبداللَّه- عبداللَّه وعلیّاً، أمّهما سلمة بنت محمّد بن الحسن بن الحسن بن علیّ علیه السلام، والطّاهر أمّه فاختة بنت فلیح بن محمّد بن المنذر بن الزّبیر، والحسن بن محمّد ابن عبداللَّه من أمّ ولد؛ وعلیّ بن محمّد بن عبداللَّه جی‌ء به من مصر فحبس فی بغداد.
وتوفِّی بها ولا عقب له.
والحسن بن محمّد قتل یوم فخّ ولا عقب له.
والطّاهر بن محمّد لا عقب له، وبالموصل قوم ینتسبون إلیه، أدعیاء.
(قال): وأبو علیّ الحسن بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، أمّه فاطمة
__________________________________________________
(1)- حبیبة هذه هی الّتی علّمها الإمام الصّادق علیه السلام الدّعاء المعروف بدعاء أمّ داود، وکان به خلاص ابنهاداود من الحبس (قاله السّیِّد جعفر الحسینیّ الأعرجیّ الکاظمیّ، المتوفّی سنة 1332 ه فی (مناهل الضّرب) مخطوط.
(2)- یروی (نوفل) بدل (نفیل).
(3)- هذا لا یوافق مذهب الإمامیّة اللَّهمّ إلّاالشّافعیّة، أنظر أخبار محمّد ذی النّفس الزّکیّة هذا المقتول‌بأحجار الزّیت فی مقاتل الطّالبیّین لأبی الفرج الأصفهانی ص 160- ص 192 طبع المطبعة الحیدریّة فی النّجف الأشرف.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 583
بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام. مات سنة خمس وأربعین ببغداد فی حبس المنصور. [...]
(قال): وأبو إسحاق إبراهیم الغمر ابن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، أمّه فاطمة بنت الحسن علیه السلام، کان أشبه النّاس برسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، توفِّی فی سنة خمس وأربعین فی حبس المنصور، وهو ابن سبع وستِّین سنة. وهو أوّل مَن مات من أولاد الحسن فی حبس المنصور. وُلد إبراهیم بن الحسن: إسحاق، وإسماعیل، ویعقوب؛ أمّهم ربیحة بنت عبداللَّه بن أمیّة المخزومیّ- لا عقب لإسحاق ویعقوب- ومحمّد بن إبراهیم ابن الحسن بن الحسن السّبط علیه السلام من أمّ ولد تدعی عالیة. کان یقال له الدّیباج الأصغر لحسنه. نظر إلیه المنصور، قال: أنت الدّیباج الأصغر؟ فقال: نعم، قال: أما واللَّه لأقتلنّک قتلة ما قتلها أحد من أهلک. ثمّ أمر باسطوانة فأفرج عنها وبنیت علیه، لا عقب له.
[...]
(قال): أبو سلیمان داود بن الحسن بن الحسن، أمّه أمّ ولد تُدعی أمّ خالد بربویّة، توفِّی فی المدینة وهو ابن ستِّین سنة. ولد سلیمان بن داود وعبداللَّه بن داود أمّهما أمّ کلثوم بنت علیّ بن الحسین علیه السلام. ولد سلیمان، محمّد بن سلیمان، أمّه أسماء بنت إسحاق المخزومیّة. وهو الّذی خرج بالمدینة أیّام أبی السّرایا فقُتِل. وولد محمّد بن سلیمان، الحسن وداود وإسحاق وموسی، کان یقال لهم: نجوم آل أبی طالب. ویقال لهم: الرّماح، لطولهم وحسنهم، ووُلد عبداللَّه بن داود بن الحسن بن الحسن علیّ بن عبداللَّه بن داود؛ وولد علیّ بن عبداللَّه بن داود أبا علیّ، محمّداً وسلیمان المحدِّث کثیر الرّوایة عند العامّة.
(قال): أبو الحسن جعفر بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، أمّه أمّ خالد، تُدعی حبیبة، أمّ أخیه داود بن الحسن، مات بالمدینة وهو ابن سبعین سنة. وکان لبیباً فصیحاً یُعدّ فی خطباء بنی هاشم. وله کلام مأثور. وهو جدّ السیلقیّة الحسنیّة.
حبسه المنصور مع أخویه لقصّة له. ولد جعفر بن الحسن، الحسن بن جعفر بن الحسن، أمّه عائشة بنت عوف بن الحارث بن الطّفیل الأزدیّة، وإبراهیم بن جعفر من أمّ ولد رومیّة تدعی عنان، وولد الحسن بن جعفر، محمّد السّیلق، أمّه ملیکة بنت داود بن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 584
الحسن المثنّی؛ وعبداللَّه بن الحسن، وإبراهیم بن الحسن من أمّ ولد. وقیل من عربیّة، واللَّه أعلم.
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 6- 8، 14، 15، 18، 19
کانت للحسن المثنّی هذا ثلاث زوجات هنّ بنات أعمامه فاطمة بنت الحسین علیه السلام، وبنت محمّد بن الحنفیّة بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام وبنت عمر بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام وهاتان الأخریتان ضمّهما إلیه فی لیلة واحدة، هذا مضافاً إلی زوجاته الأخری اللّواتی تزوّجهنّ علی التّعاقب.
أبو نصر، سرّ السّلسلة (الهامش)،/ 4
وروی: أنّ الحسن بن الحسن علیه السلام خطب إلی «1» عمّه الحسین علیه السلام إحدی ابنتیه «2»، «3» فقال له الحسین علیه السلام: «4» «5» «6» اختر یا بُنیَّ «6» أحبّهما «5» إلیک! فاستحیی الحسن «7» «8» ولم یحر «9» جواباً 7 3، فقال له الحسین علیه السلام «4»: فإنِّی «10» قد اخترت لک ابنتی فاطمة فهی «8» أکثرهما «10» شبهاً «11» «12» بأمِّی فاطمة «11» بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم «13». «14» «12»
__________________________________________________
(1)- [فی الأصیلی مکانه: قال یحیی بن الحسن بن جعفر: خطب الحسن بن الحسن علیه السلام إلی ...].
(2)- [أضاف فی نور الأبصار وتحفة العالم: فاطمة وسکینة].
(3- 3) [إسعاف الرّاغبین: فاطمة أو سکینة، وقال: اختر لی إحداهما].
(4- 4) [لم یرد فی نفس المهموم،/ 531].
(5- 5) [الفصول المهمّة: یا بنی اختر أ یّهما أحبّ].
(6- 6) [إعلام الوری: یا بنی أختر].
(7- 7) [لم یرد فی إعلام الوری والأنوار والدّمعة: ولم یرد حتّی أبا].
(8- 8) [نفس المهموم،/ 675: فاختار له عمّه فاطمة لأنّها کانت].
(9)- [تحفة العالم: یرد].
(10)- [لم یرد فی الفصول المهمّة وإسعاف الرّاغبین وتحفة العالم].
(11- 11) [المعالی: بفاطمة علیها السلام أمِّی].
(12- 12) [نفس المهموم،/ 675: بفاطمة الزّهراء علیها السلام].
(13)- [أضاف فی الفصول المهمّة وتحفة العالم والمعالی: فزوّجها منه، وزاد أیضاً فی المعالی: وکانت تُشبّه بالحور العین لحُسنها وجمالها، وأضاف فی إسعاف الرّاغبین: أمّا فی الدِّین فتقوم اللّیل کلّه وتصوم النّهار، وأمّا فی الحال فتشبه الحور العین، وأمّا سکینة فغالب علیها الاستغراق مع اللَّه تعالی فلا تصلح لرجل].
(14)- و روایت شده است که حسن بن حسن، یکی از دو دختر عمویش حسین علیه السلام را برای خویش-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 585
المفید، الإرشاد، 2/ 22/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 579؛ المجلسی، البحار، 44/ 167؛ البحرانی، العوالم، 16/ 310؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 339؛ القمی، نفس المهموم،/ 531، 675؛ المازندرانی، معالی السّبطین «1»، 1/ 58؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 213؛ ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 62؛ رضیّ الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 355 رقم 18، ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 169؛ الجزائری، الأنوار النّعمانیة، 1/ 373؛ الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 229- 230؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 252، آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 298
والعقب للحسن بن الحسن من جعفر وداود وعبداللَّه والحسن ومحمّد وإبراهیم. «2»
المسعودی، التّنبیه والإشراف،/ 298
جعفر بن محمّد بن جعفر بن الحسن بن جعفر بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب أبو عبداللَّه، «3» هو والدُ أبی قیراط، وابنه یحیی بن جعفر، روی الحدیث «3»، کان وجهاً فی الطّالبیّین متقدِّماً، وکان ثقة فی أصحابنا، سمع وأکثر وعمّر وعلا إسناده «4». له کتاب التّاریخ العلویّ وکتاب الصّخرة والبیر. أخبرنا شیخنا محمّد بن محمّد رحمه الله، قال: حدّثنا محمّد بن عمر بن محمّد الجعابی، قال: حدّثنا جعفر بکتبه، ومات فی ذی القعدة سنة ثمان وثلاث مائة، وله نیف وتسعون سنة، وذکر عنه أنّه قال: ولدتُ بسرّ مَنْ رأی سنة أربع وعشرین ومأتین.
النّجاشی، الرّجال (ط قم)،/ 88- 89/ عنه: التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 141
__________________________________________________
- خواستگاری کرد. حسین علیه السلام به او فرمود: «ای فرزند! هر کدام‌یک را که بیشتر دوست داری، خود اختیار کن (تا او را به همسری تو درآورم).»
حسن حیا کرد و پاسخی نداد. پس حسین علیه السلام فرمود: «من دخترم فاطمه را برای تو اختیار کردم؛ زیرا او شباهت بیشتری به مادرم فاطمه دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دارد.»
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 22
(1)- [حکاه المعالی عن البحار].
(2)- و دنباله حسن بن حسن از جعفر، داود، عبداللَّه، حسن، محمد و ابراهیم است.
پاینده، ترجمه التنبیه والاشراف،/ 275
(3- 3) [لم یرد فی تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم والآل علیهم السلام].
(4)- [إلی هنا حکاه فی تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 586
ولدُ الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب رضی الله عنه: عبداللَّه، وفیه البیت والشّرف والعدد؛ وإبراهیم، وله عدد جمٌّ؛ وجعفر؛ والحسن، وأمّه وأمّ أخویه عبداللَّه وإبراهیم:
فاطمة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب، وأمّها أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه، خلف علیها الحسین بعد الحسن؛ وداود: أمّه وأمّ أخیه جعفر، أمّ ولد البربریّة منهم فی ولد عبداللَّه وجعفر؛ وکان للحسن بن الحسن أیضاً محمّد، لم یعقب، أمّه رملة بنت سعید ابن زید بن عمرو بن نفیل. وتزوّج الحسن أیضاً بنت محمّد بن علیّ بن أبی طالب، وبنت عمر بن علیّ بن أبی طالب، عمَّیْه، وضمّهما فی لیلة واحدة. وقال محمّد بن علیّ بن أبی طالب لیلتئذٍ: «هو أعزّ علینا منهما!» «1» فاجتمع عنده بنات أعمامه الثّلاثة. وکان للحسن ابن الحسن من البنات: زینب، شقیقة عبداللَّه «2» وإبراهیم والحسن، تزوّجها الولید بن‌عبدالملک بن مروان؛ وأمّ کلثوم، شقیقتهم أیضاً، تزوّجها ابن عمِّها محمّد بن علیّ بن الحسین؛ وفاطمة بنت الحسن بن الحسن، تزوّجها معاویة بن عبداللَّه بن جعفر بن أبی طالب، فولدت له الحسن وصالحاً ویزید؛ وکانت فاطمة هذه لأمِّ ولد؛ ثمّ خلف علی فاطمة هذه أیّوب بن مسلمة بن عبداللَّه بن الولید بن الولید بن المغیرة «3»؛ وملیکة بنت الحسن بن الحسن، شقیقة جعفر وداود، تزوّجها جعفر بن المصعب بن الزّبیر، فولدت له ابنةً؛ وأمّ القاسم بنت الحسن بن الحسن، شقیقة ملیکة، تزوّجها مروان بن أبان بن عثمان ابن عفّان، فولدت له محمّداً؛ ثمّ خلف علیها ابن عمِّها علیّ بن الحسین.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 41- 42
[من أصحاب الإمام الباقر علیه السلام] (الحسن) بن الحسن بن الحسن «4» بن علیّ بن أبی طالب
__________________________________________________
(1)- ا، ط: «علیهما منهما» والصّواب من ب، ح.
(2)- ح: «محمّد».
(3)- الولید بن الولید بن المغیرة، صحابی جلیل، وهو أخو خالد بن الولید بن المغیرة. ج فقط: «بن عبداللَّه‌ابن الولید بن المغیرة».
(4)- هذا هو الحسن المعبّر عنه بالحسن المثلّث، ویأتی له ذکر فی باب أصحاب الصّادق علیه السلام، وقد توفِّی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 587
علیه السلام المدنیّ، تابعیّ، روی عن جابر بن عبداللَّه، وهو أخو عبداللَّه بن الحسن وإبراهیم لأبیهما وأمّهما. أمّهم فاطمة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، توفِّی قبل وفاة أخیه عبداللَّه «1».
[من أصحاب الإمام الصّادق علیه السلام] (الحسن) بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام المدنیّ تابعیّ «2»، روی عن جابر بن عبداللَّه. «3» مات سنة خمس وأربعین ومائة بالهاشمیّة، وهو ابن ثمان وستِّین سنة «3».
الطّوسی، الرّجال،/ 112، 165/ عنه: الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 192- 193؛ المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 272
[من أصحاب الإمام الباقر علیه السلام] (عبداللَّه) بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام أبو محمّد شیخ «4» الطّالبیّین رضی الله عنه. «5» [من أصحاب الإمام الصّادق علیه السلام] (عبداللَّه) بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام أبو محمّد هاشمیّ مدنیّ تابعیّ «5» «6».
__________________________________________________
- فی حبس المنصور بالهاشمیّة فی ذی القعدة سنة 145 ه وهو ابن ثمان وستِّین سنة ذکره أبوالفرج الأصفهانیّ فی مقاتل الطّالبیّین وقال: کان متأ لّهاً فاضلًا ورعاً إلی آخره.
(1)- [إلی هنا حکاه فی جامع الرّواة].
(2)- هذا هو المعبّر عنه بالحسن المثلث، وتقدّم له ذکر فی باب أصحاب علیّ بن الحسین علیه السلام.
(3- 3) [حکاه فی جامع الرّواة].
(4)- [زاد فی جامع الرّواة: فی د، تر. ق. جخ].
(5- 5) [حکاه عنه فی تنقیح المقال وزاد فیه: وعدّه ابن داود من أصحاب الباقر والصّادق علیهما السلام ناسب‌له إلی رجال الشّیخ].
(6)- [زاد فی جامع الرّواة: سلیمان بن عبداللَّه الهاشمیّ، عن أبیه، عن أبی جعفر علیه السلام فی [یب] فی باب الاقرار فی المرض وفی [بص] فی باب من أوصی إلیه بشی‌ء لاقوام. عنه الحسین بن علوان فی [یب] فی باب المیاه. محمّد بن أحمد العلویّ عن عبداللَّه بن الحسن 1 فی [بص] فی باب من وطی قبل الکفّارة فی کتاب الظّهار وفی [یب] فی باب حکم الظّهار. محمّد بن الحسن والمختار بن محمّد بن المختار عن عبداللَّه بن الحسن العلویّ فی [بص] فی باب انّه لا یقتل حر بعبد وفی [فی] فی باب من لا دیة له وفی باب الرّجل یقتل مملوکه. المحتار بن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 588
الطّوسی، الرّجال،/ 117، 222/ عنه: الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 481؛ المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 176
[من أصحاب الإمام الصّادق علیه السلام] (داود) بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام المدنیّ «1».
الطّوسی، الرّجال،/ 189/ عنه: الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 302؛ المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 407- 408
[من أصحاب الإمام الصّادق علیه السلام] (جعفر) بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
الطّوسی، الرّجال،/ 161
حمدویه، قال: حدّثنا محمّد بن عیسی، قال: حدّثنی یونس، عن ابن مسکان، عن سلیمان بن خالد، قال: لقیتُ الحسن بن الحسن، فقال: أما لنا حقّ، أما لنا حُرمة، إذ اخترتم منّا رجلًا واحداً کفاکم، فلم یکن له عندی جواب، فلقیتُ أبا عبداللَّه علیه السلام
__________________________________________________
- محمّد بن المختار الهمدانیّ ومحمّد بن الحسن جمیعاً عن عبداللَّه بن الحسن العلویّ فی باب آخر من معانی الأسماء وفی باب جوامع التّوحید وفی باب المشیئة والارادة وفی [یب] فی باب القود بین الرّجال والنّساء الظّاهر انّ عبداللَّه بن الحسن العلویّ هذا غیر عبداللَّه بن الحسن بن الحسن لبعد مرتبتهما واللَّه أعلم. فضیل بن عثمان عن عبداللَّه بن الحسن فی باب فضل المساجد. یحیی بن عمران الحلبیّ عن عبداللَّه بن الحسن عن الحسن بن هارون فی [فی] فی باب انّ الإیمان مبثوت بجوارح البدن. یحیی بن مهران عن عبداللَّه بن الحسن فی [یب] فی کتاب المکاسب].
1. فیه إشکال فإنّ عبداللَّه هذا یروی عن علیّ بن جعفر وهو مناخر عن صاحب التّرجمة فتدبّر بل فی بعض الأخبار هکذا عبداللَّه بن الحسن عن جدّه علیّ بن جعفر لکن ربّما یقال انّه کان الجدّ الأمّی.
(1)- [زاد فی جامع الرّواة [قر، جخ] معظّم الشّأن [د] لا غیر مح. وزاد فی تنقیح المقال: لم أقف فیه إلّاعلی قول ابن داود بعید نسبه إلی رجال الشّیخ رحمه الله وعدّه من أصحاب الباقر علیه السلام معظّم الشّأن وأقول عندی نسختان من رجال الشّیخ رحمه الله لم أقف فی شی‌ء منهما علی عدّه من أصحاب الباقر علیه السلام نعم عدّه الشّیخ بالعنوان المذکور فی أصحاب الصّادق علیه السلام وهو أحد مضارّ الرّمز الّتی أشرنا إلیها فی مقدّمة الکتاب حیث إبدال النّاسخ ق بقر، وفی الوجیزة والبلغة أنّه ممدوح وفی التّعلیقة أنّه صاحب دُعاء أمّ داود ونقل فی التّکملة عن خطّ المجلسیّ (رحمة اللَّه علیه): إنّ الرّجل هو الّذی روی ابن طاوس وغیره: إنّ الصّادق علیه السلام علّمه دُعاء الاستفتاح لأشخاصه من الحبس وعمل الاستفتاح فی نصف رجب مشهور عند العامّة والخاصّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 589
فأخبرته بما کان من قوله لی، فقال لی: ألقه فقل له: أتیناکم فقلنا هل عندکم ما لیس عند غیرکم، قلتم: لا، فصدّقناکم وکنتم أهل ذلک، وآتینا بنی عمّکم فقلنا: هل عندکم ما لیس عند النّاس؟ فقالوا: نعم، فصدّقناهم وکانوا أهل ذلک.
قال: فلقیته فقلت له ما قال لی، فقال لی الحسن: فإنّ عندنا ما لیس عند النّاس فلم یکن عندی شی‌ء، فأتیت أبا عبداللَّه علیه السلام فأخبرته، فقال لی: القه وقل: إنّ اللَّه عزّ جلّ یقول فی کتابه: «ائتونی بکتابٍ من قبل هذا أو أثارة من علمٍ إن کنتُم صادقین» «1»، فاقعدوا لنا حتّی نسألکم، قال: فلقیته فحاججته بذلک، فقال لی: أفما عندکم شی‌ء ألا تعیبونا، إن کان فلان تفرغ وشغلنا فذاک الّذی یذهب بحقِّنا.
الکشّی، الرّجال (اختیار معرفة الرِّجال)، 2/ 650- 651 رقم 665/ عنه: المجلسی، البحار، 47/ 275- 276
(حرف الحاء [من آباء الحسنین]): الحسن بن الحسن [بن الحسن] بن علیّ بن أبی طالب. سمع أمّه فاطمة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب. روی عنه عمر بن شبیب المسلیّ، وهو من أهل المدینة. قدم الأنبار علی السّفّاح أمیر المؤمنین مع أخیه عبداللَّه بن الحسن وجماعة من الطّالبیّین، فأکرمهم السّفّاح وأجازهم ورجعوا إلی المدینة، فلمّا ولیَ المنصور حبس الحسن بن الحسن [بن الحسن بن علیّ علیهم السلام] وأخاه عبداللَّه لأجل محمّد وإبراهیم ابنی عبداللَّه، فلم یزالا فی حبسه حتّی ماتا. أخبرنا الحسن بن أبی بکر، أخبرنا الحسن بن محمّد بن یحیی العلویّ، حدّثنا جدّی قال: حدّثنا غسّان اللّیثیّ عن أبیه. قال:
کان أبو العبّاس قد خصّ عبداللَّه بن حسن بن حسن حتّی کان یتفضّل بین یدیه فی قمیص بلا سراویل، فقالوا له یوماً: ما رأی أمیر المؤمنین علی هذه الحال غیرک ولا أعدّک إلّا ولداً. ثمّ سأله عن ابنیه فقال له: ما خلفهما عنِّی؟ فلم یفدا مع مَن وفد علیَّ من أهلهما، ثمّ أعاد علیه المسألة عنهما مرّة أخری. فشکی ذلک عبداللَّه بن الحسن إلی أخیه الحسن بن الحسن فقال له: إن أعاد المسألة علیک عنهما فقل له: علمهما عند عمّهما. فقال له عبداللَّه:
__________________________________________________
(1)- الأحقاف: 4.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 590
وهل أنت محتمل ذلک لی؟ قال: نعم، فأعاد أبو العبّاس علی عبداللَّه المسألة، فقال: یا أمیر المؤمنین! علمهما عند عمّهما، فبعث أبو العبّاس إلی الحسن، فسأله عنهما فقال: یا أمیر المؤمنین! أکلّمک علی هیبة الخلافة أو کما یکلّم الرّجل ابن عمّه؟ فقال له أبو العبّاس:
بل کما یکلّم الرّجل ابن عمّه. فقال له الحسن: أنشدک اللَّه یا أمیر المؤمنین إنّ اللَّه قدّر لمحمّد وإبراهیم أن یلیا من هذا الأمر شیئاً، فجهدت وجهد أهل الأرض معک أن یردّوا ما قدّر لهما، أتردّونه؟ قال: لا، قال: فأنشدک اللَّه إن کان اللَّه لم یقدّر لهما أن یلیا من هذا الأمر شیئاً، فاجتمعا واجتمع أهل الأرض جمیعاً معهما علی أن ینالا ما لم یقدّر لهما أن ینالانه؟ قال: لا. قال: فما تنغیصک علی هذا الشّیخ النّعمة الّتی أنعمت بها علیه؟ قال أبو العبّاس: لا أذکرهما بعد الیوم. فما ذکرهما حتّی فرّق الموت بینهما. قال العلویّ: قال جدِّی: وتوفِّی الحسن بن الحسن سنة خمس وأربعین ومائة فی ذی القعدة بالهاشمیّة فی حبس أبی جعفر، وهو ابن ثمان وستِّین سنة. الخطیب البغدادی، تاریخ بغداد، 7/ 293- 294
أخبرنا أبوطاهر إبراهیم بن محمّد بن عمر العلویّ، أخبرنا أبو المفضّل محمّد بن عبداللَّه الشّیبانیّ، أخبرنا أبو حامد محمّد بن هارون بن حمید الحضرمیّ، حدّثنا محمّد بن صالح ابن النّطّاح أبو عبداللَّه البصریّ، حدّثنا المنذر بن زیاد الطّائیّ، حدّثنا عبداللَّه بن الحسن ابن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، عن أبیه، عن جدِّه، عن النّبیّ (ص) قال: «مَن أجری اللَّه علی یدیه فرجاً لمسلم فرّج اللَّه عنه کرب الدّنیا والآخرة».
الخطیب البغدادی، تاریخ بغداد، 6/ 174
عبداللَّه بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، أبو محمّد. من أهل المدینة، وقدم مع جماعة من الطّالبیّین علی أبی العبّاس السّفّاح وهو بالأنبار، ثمّ رجعوا إلی المدینة، فلمّا ولیَ المنصور حبس عبداللَّه بالمدینة لأجل ابنیه محمّد وإبراهیم عدّة سنین، ثمّ نقله إلی الکوفة فحبسه بها حتّی مات. أخبرنا الحسن بن أبی بکر، أخبرنا أبو محمّد الحسن بن محمّد بن یحیی العلویّ، حدّثنا جدّی، حدّثنی أبو الحسن علیّ بن بکر بن أحمد الباهلیّ قال: سمعت مصعب بن عبداللَّه یقول: جعل أبو العبّاس أمیر المؤمنین یطوف ببنایة بالأنبار ومعه عبداللَّه بن الحسن بن الحسن فجعل یریه ویطوف به، فقال عبداللَّه ابن الحسن بن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 591
الحسن: یا أمیر المؤمنین!
ألم تر حوشباً أمسی یبنِّی بیوتاً نفعها لبنی نفیله
یؤمِّل أن یُعمِّر عمر نوحٍ وأمرُ اللَّه یحدث کلّ لیله
فقال له أبو العبّاس: ما أردت إلی هذا؟! قال: أردت أن أزهدک فی هذا القلیل الّذی أریتنیه. [...]
أخبرنا علیّ بن المحسّن التّنوخیّ قال: وجدت فی کتاب جدّی علیّ بن محمّد بن أبی الفهم حدّثنی أحمد ابن أبی العلاء المعروف بحرمیّ، حدّثنا أبو یعقوب بن إسحاق بن محمّد ابن أبان قال: حدّثنی أبو معقل- وهو ابن إبراهیم بن داحة- قال: حدّثنی أبی قال: أخذ أبو جعفر أمیر المؤمنین عبداللَّه بن حسن بن حسن فقیّده وحبسه فی داره، فلمّا أراد أبو جعفر الخروج إلی الحجّ جلست له ابنة لعبداللَّه بن حسن یقال لها فاطمة، فلمّا أن مرّ بها أنشأت تقول:
ارحم کبیراً سنّه متهدّم فی السّجن بین سلاسل وقیود
وارحم صغار بنی یزید إنّهم یتموا لفقدک لا لفقد یزید
إن جدت بالرّحم القریبة بیننا ما جدُّنا من جدّکم ببعید
فقال أبو جعفر: أذکَرتَنِیه، ثمّ أمر به فحدّر إلی المطبّق. وکان آخر العهد به. قال ابن داحة: یزید هذا أخ لعبداللَّه بن حسن. قال إسحاق بن محمّد: فسألت یزید بن علیّ بن حسین بن زید بن علیّ، وهو عند الزّینبیّ محمّد بن سلیمان بن عبداللَّه بن محمّد بن إبراهیم الإمام، عن هذا الحدیث، وأخبرته بقول إبراهیم بن داحة فی یزید هذا، فقال: لم یقل شیئاً، لیس فی ولد علیّ بن أبی طالب یزید، إنّما هذا شی‌ء تمثّلت به، ویزید هو ابن معاویة ابن عبداللَّه بن جعفر.
أخبرنا الحسن بن أبی طالب، حدّثنا أحمد بن إبراهیم، أخبرنا أبو أحمد محمّد بن أحمد الحریریّ، حدّثنا أحمد بن الحارث الخزّاز. قال: قال محمّد بن سلّام الجمحیّ: وأمّا عبداللَّه بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، فکان یکنّی أبا محمّد، مات ببغداد،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 592
وکان ذا منزلة من عمر بن عبدالعزیز فی خلافته، ثمّ أکرمه أبو العبّاس ووهب له ألف ألف درهم. ومات أیّام أبی جعفر.
قلت: قول ابن سلّام أنّه مات ببغداد وهم، إنّما کانت وفاته بالکوفة. أخبرنا الحسن ابن أبی بکر، أخبرنا الحسن بن محمّد بن یحیی العلویّ، حدّثنا جدّی، حدّثنا موسی بن عبداللَّه. قال: توفِّی عبداللَّه بن الحسن فی حبس أبی جعفر وهو ابن خمس وسبعین سنة.
قال جدّی: توفِّی فی حبس أبی جعفر المنصور بالکوفة.
قلت: وقد ذکر ابن سلّام أیضاً أنّ عبداللَّه بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب مات ببغداد، أخبرنا ذلک الحسن بن أبی طالب بالإسناد المتقدِّم فی ذکر عبداللَّه بن الحسن ابن الحسن بن علیّ، فوهم فی هذا القول أیضاً؛ لأنّ عبداللَّه بن الحسن بن الحسن بن علیّ، وکنیته أبو جعفر، ماتَ فی حبس المنصور بالکوفة فی یوم عید الأضحی من سنة خمس وأربعین ومائة، وهو ابن ستّ وأربعین سنة. أخبرنا الحسن بن أبی بکر، حدّثنا الحسن بن محمّد بن یحیی العلویّ، حدّثنا جدّی بذلک.
الخطیب البغدادی، تاریخ بغداد، 9/ 431، 432، 433، 434
عبیداللَّه بن الحسین بن إبراهیم بن علیّ بن عبیداللَّه بن الحسین بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب، أبو أحمد العلویّ النّصیبیّ. حدّثنا أبو المفضّل الشّیبانیّ عنه عن جدّه إبراهیم بن علیّ، وعن محمّد بن علیّ بن حمزة العلویّ العبّاسیّ ومحمّد بن أحمد بن عیسی ابن زید. وذکر أبو المفضّل أنّه سمع منه ببغداد. أخبرنا الحسن بن أبی طالب، حدّثنا محمّد بن عبداللَّه بن همام- أبو المفضّل الکوفیّ- حدّثنا عبیداللَّه بن الحسین بن إبراهیم العلویّ النّصیبیّ- ببغداد- حدّثنی محمّد بن أحمد بن عیسی بن زید بن علیّ العلویّ حدّثنی أبی أحمد بن عیسی قال: سمعت عمّی الحسین بن زید یقول: سبّ رجل عبداللَّه ابن حسن بن حسن فأعرض عنه عبداللَّه، فقیل له: لم لا تجبه؟ قال: لم أعرف مساویه، وکرهت بَهته بما لیس فیه.
أخبرنا یحیی بن محمّد بن الحسین المؤدّب، حدّثنا أبو المفضّل الشّیبانیّ، حدّثنا أبو
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 593
أحمد عبیداللَّه بن الحسین بن إبراهیم بن علیّ بن عبیداللَّه بن الحسین بن علیّ بن الحسین ابن علیّ بن أبی طالب النّصیبیّ الشّیخ الشّریف الصّالح ببغداد.
الخطیب البغدادی، تاریخ بغداد، 10/ 348
أخبرنا أحمد بن عمر بن روح النّهروانیّ ومحمّد بن الحسین بن محمّد الجازریّ، وقال أحمد: أنبأنا، وقال محمّد: حدّثنا المُعافی بن زکریّا الجریریّ، حدّثنا محمّد بن یحیی الصّولیّ، حدّثنا القاسم بن إسماعیل، حدّثنا أحمد بن سعید بن سلم الباهلیّ، عن أبیه قال: حدّثنی مَن حضر مجلس السّفّاح وهو أحشد ما کان ببنی هاشم والشّیعة، ووجوه النّاس، فدخل عبداللَّه بن حسن ومعه مصحف. فقال: یا أمیر المؤمنین! أعطنا حقّنا الّذی جعله اللَّه لنا فی هذا المصحف. قال: فأشفق النّاس من أن یعجل السّفّاح بشی‌ء إلیه، فلا یریدون ذلک فی شیخ بنی هاشم فی وقته، أو یعی بجوابه فیکون ذلک نقصاً له، وعاراً علیه. قال:
فأقبل علیه غیر مغضب ولا مزعج فقال: إنّ جدّک علیّاً- وکان خیراً منِّی وأعدل- ولی هذا الأمر فأعطی جدّیک الحسن والحسین- وکانا خیراً منک- شیئاً؛ وکان الواجب أن أعطیک مثله، فإن کنت فعلت فقد أنصفتک، وإن کنت زدتک فما هذا جزائی منک، قال:
فما ردّ عبداللَّه جواباً وانصرف، والنّاس یعجبون من جوابه له.
الخطیب البغدادی، تاریخ بغداد، 10/ 48- 49
(وأخبرنا) أبو الحسین بن الفضل القطّان، أنبأ أبو سهل بن زیاد، ثنا إسماعیل بن إسحاق، نا إسحاق بن محمّد القرویّ، ثنا عبداللَّه بن جعفر الزّهریّ، عن أمّ بکر بنت المسور بن مخرمة، عن المسور بن مخرمة رضی الله عنه قال: قال رسول اللَّه (ص): ینقطع کلّ نسب إلّا نسبی وسببی وصهری، هکذا رواه جماعة عن عبداللَّه بن جعفر دون ابن أبی رافع فی إسناده.
البیهقی، السّنن الکبری، 7/ 64
وولد الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهما السلام: [...] بنت اسمها [کذا فی الأصل «1»]
__________________________________________________
(1)- کذا فی جمیع النّسخ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 594
وعبداللَّه یکنّی أبا محمّد، والحسن المثلّث، وإبراهیم الغمر. وروی إبراهیم وعبداللَّه الحدیث، وزینب تزوّجها عبدالملک بن مروان، وأمّ کلثوم أمّهم فاطمة بنت الحسین علیه السلام وجعفر وداود ورقیّة.
وفاطمة خرجت إلی معاویة بن عبداللَّه الجواد بن جعفر، فولدت له یزید وصالحاً وحمّادة وزینب والحسین، بنی معاویة بن عبداللَّه بن جعفر الطّیّار علیه السلام. «1» وکان للحسن المثنّی «2» قسیمة خرجت إلی الحسین بن عبداللَّه بن عبیداللَّه بن العبّاس عمّ النّبیّ صلی الله علیه و آله «1».
فأولد عبداللَّه بن الحسن بن الحسن السِّبط علیه السلام، وهو المحض، وکان شیخ بنی هاشم فی زمانه. قال ابن أخی طاهر: قبض علیه المنصور وطالبه بولدیه محمّد وإبراهیم، وحمله إلی العراق فمات هناک وتمّ قبره، وقال ابن خداع: توفّی عبداللَّه وله خمس وسبعون سنة، وقال شیخنا أبو الحسن: لقّبه المنصور «المذلّة»، ومات بالهاشمیّة فی الحبس مقتولًا.
الحسن بن الحسن بن الحسن السِّبط علیه السلام، ویُدعی المثلّث، مات فی الحبس ببغداد.
إبراهیم بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام، ویُکنّی إسماعیل صاحب الصّندوق، وکان شریفاً سیِّداً، یُلقّب الغمر، أمّه فاطمة بنت الحسین علیه السلام، توفّی سنة خمس وأربعین ومائة، وله تسع وستّون سنة، وذکر ابن خداع: أنّ سنّه سبع وستّون‌سنة، وأنّه مات قبل الکوفة بمرحلة.
وولد جعفر بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام، وکان جعفر فصیحاً، مات بالمدینة وله سبعون سنة.
وداود بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام، وکان داود ولی صدقات علیّ علیه السلام، عمّن أخیه عبداللَّه.
المجدی،/ 36، 37، 66، 68، 82، 92
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی مناهل الضّرب،/ 171].
(2)- [أضاف فی مناهل الضّرب: بنت أخری اسمها].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 595
وذکر ابن جمهور العمِّی فی کتاب الواحدة، قال: حدّث أصحابنا: أنّ محمّد بن عبداللَّه ابن الحسن بن الحسن قال لأبی عبداللَّه: واللَّه إنِّی لأعلم منک وأسخی منک وأشجع منک، فقال: أمّا ما قلت: إنّک أعلم منِّی فقد أعتق جدِّی وجدّک ألف نسمة من کدِّ یده، فسمّهم لی، وإن أحببت أن اسمِّهم لک إلی آدم فعلت.
وأمّا ما قلت: إنّک أسخی منِّی، فوَ اللَّه ما بتُّ لیلة وللَّه علیَّ حقٌّ یطالبنی به.
وأمّا ما قلت: إنّک أشجع منِّی، فکأنِّی «1» أری رأسک وقد جی‌ء به ووُضع علی حجر الزّنابیر یسیل منه الدّم إلی موضع کذا وکذا، قال: فصار إلی أبیه فقال: یا أبه کلّمتُ جعفر بن محمّد بکذا، فردّ علیَّ کذا، فقال أبوه: یا بُنیّ آجرنی اللَّه فیک، إنّ جعفراً أخبرنی أنّک صاحب حجر الزّنابیر.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 273/ عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 5/ 294- 295، المجلسی، البحار، 47/ 275؛ مثله الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 3/ 113 رقم 132
وولد الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهما السلام: محمّد بن الحسن، وأمّه رملة بنت سعید بن زید بن عمرو بن نفیل، وسعید صاحب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله ومن أصحاب العشرة.
وعبداللَّه بن الحسن بن الحسن علیه السلام، وفیه البقیّة، وله عبداللَّه بن عبیداللَّه بن عبداللَّه ابن الحسن بن الحسن علیه السلام، وإبراهیم بن الحسن، والحسن بن الحسن بن الحسن علیه السلام، ویقال له: المثلّث، ولأبیه الحسن المثنّی والحسن الثّانی.
وزینب وکانت زینب عند الولید بن عبدالملک الخلیفة. وأمّ کلثوم وکانت عند الباقر محمّد بن علیّ بن الحسن علیهم السلام، وتوفِّیت عنده، ولیس لها منه ولد.
وأمّهم جمیعاً فاطمة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهما السلام، وأمّ فاطمة أمّ إسحاق
__________________________________________________
(1)- [فی إثبات الهداة مکانه: قال: وذکر ابن جمهور العمِّی فی کتاب الواحدة ذکر حدیثاً فیه: أنّ أبا عبداللَّه علیه السلام قال لمحمّد بن عبداللَّه بن الحسن کأنِّی ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 596
بنت طلحة بن عبداللَّه، صاحب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وهو من أصحاب العشرة. [ثمّ ذکر کلام المصعب الزّبیری کما ذکرناه].
وقیل: قال المنصور لعبداللَّه بن الحسن: ایتنی بابنیک محمّد وإبراهیم، فقال له عبداللَّه:
یا أمیر المؤمنین إنّ بلائی أعظم من بلاء إبراهیم الخلیل، إنّ اللَّه تعالی أمر خلیله إبراهیم أن یذبح ابنه وهو للَّه‌طاعة، وقال: «إنّ هذا لَهُوَ البَلاءُ المُبین»، وأنت تأمرنی أن أتی بابنیّ إلیک حتّی تقتلهما، وهو للَّه‌عصیان، فحبسه المنصور ثلاث سنین.
وقیل: کان جعفر بن محمّد الصّادق علیهما السلام جالساً علی باب داره، فمرّ به عبداللَّه بن الحسن واخوانه، وهم فی القیود وعلیهم الموکّلون، فبکی الصادق علیه السلام وقال: ما علی هذا بایعَ الأنصار رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، ولقد بایعوه علی أن یمنعوا ولده وذرِّیّته ممّا یمنعون منه أولادهم وذراریهم.
وقیل: إنّ إبراهیم بن الحسن بن الحسن علیه السلام کان أشبه النّاس برسول اللَّه صلی الله علیه و آله. مرّ الحسن بن الحسن بن الحسن المثلّث بإبراهیم بن الحسن وهو یعلف له إبلًا له، فقال:
أتعلف إبلک وعبداللَّه بن الحسن بن الحسن علیه السلام محبوس؟ اطلق علفها یا غلام فأطلقها، ثمّ صاح فی أدبارها فذهبت، فلم یوجد منها واحدة.
وتوفِّی إبراهیم بن الحسن بن الحسن علیه السلام فی ربیع الأوّل سنة خمس وأربعین ومائة بالهاشمیّة فی حبس أبی جعفر المنصور، وهو ابن سبع وستّین، وهو أوّل مَنْ مات فی الحبس من بنی الحسن علیه السلام. وقیل: له ابراهیم الغمر.
وتوفِّی الحسن بن الحسن المثلّث سنة خمس وأربعین ومائة بالهاشمیّة فی الحبس، وهو ابن ثمان وستّین سنة.
وجعفر وداود وفاطمة وملیکة، أولاد الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهما السلام، أمّهم أمّ ولد. وجعفر أسنّ ولد الحسن بن الحسن علیه السلام.
وداود بن الحسن کان شجاعاً سخیّاً، وأمّه أمّ ولد، وهو الّذی حبسه أبو جعفر المنصور، فخلص من الحبس بسبب دعاء والدته، وهو دعاء الاستفتاح الّذی یُدعی به فی نصف من رجب.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 384- 385، 386، 387
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 597
(وروی) أبو الفرج الأصبهانیّ فی کتاب (مقاتل الطّالبیّین) أنّ عبداللَّه بن الحسن بن الحسن انتهی إلیه الحُسن والجمال، وهو أوّل مَن اجتمعت فیه ولادة الحسن والحسین علیهما السلام؛ لأنّ أباه الحسن لمّا خطب إلی عمِّه الحسین قال له: یا بُنیَّ! اختر أحبّهما إلیک.
فاستحیی الحسن، فقال له الحسین: اخترت لک ابنتی فاطمة، فهی أکثرهما شبهاً بأمّی فاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، وزوّجها فولد لهما عبداللَّه بن الحسن، وولد فی بیت فاطمة بنت رسول اللَّه، وهو الیوم فی المسجد، حبسه أبو جعفر الدّوانیقیّ ثلاث سنین ثمّ قتله فی الحبس وهو ابن خمس وسبعین سنة.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 120
أخبرنا أبو بکر الأنصاریّ، أنا الحسن بن علیّ، أنا أبو عمر بن حیّویه، أنا سلیمان بن إسحاق، نا الحارث بن أبی أسامة، نا محمّد بن سعد، قال: فی الطّبقة الرّابعة من أهل المدینة: عبداللَّه بن حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب بن عبدالمطّلب بن هاشم، وأمّه فاطمة بنت حسین بن علیّ بن أبی طالب، کان عبداللَّه بن حسن یکنّی أبا محمّد.
قال محمّد بن عمر: کان عبداللَّه بن حسن من العبّاد، وکان له شرف وعارضة وهیبة ولسان شدید، وأدرک بنی العبّاس، ووفد علی أبی العبّاس بالأنبار، وکان عبداللَّه بن حسن یوم مات ابن اثنتین وسبعین سنة، وکان موته قبل مقتل ابنه محمّد بن عبداللَّه بأشهر، وقتل محمّد بن عبداللَّه آخر سنة خمس وأربعین ومائة، فی شهر رمضان، وکان لعبداللَّه بن حسن أحادیث.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 29/ 252
زینب بنت الحسن بن [الحسن «1» بن] علیّ بن أبی طالب بن عبدالمطّلب الهاشمیّة: وأمّها فاطمة بنت الحسن «2» بن علیّ بن أبی طالب. کانت زوج الولید بن عبدالملک. لها ذکر.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 125، تراجم النّساء،/ 113
أنبأنا أبو الغنائم محمّد بن علیّ بن میمون، أنا أبو علیّ محمّد بن أحمد بن عبیداللَّه بن
__________________________________________________
(1)- «ابن الحسن» فی د فقط.
(2)- المصدر: «الحسین»، وهو تصحیف.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 598
مرّة، أنا أبو الطّیّب محمّد بن الحسین بن جعفر بن النّحّاس التّیْمُلیّ، نا أبو جعفر محمّد بن الحسین «1» بن حفص بن عمر الخثعمیّ الأشنانیّ «1»، نا عبّاد بن یعقوب الأسدیّ، أنا السُّریُّ ابن عبداللَّه، عن جعفر بن محمّد، عن أبیه، قال:
خطب الحسن بن الحسن إلی المِسْوَر بن مخرمة ابنته «2»، وکانت تحته فاطمة ابنة الحسین. قال: یا ابن رسول اللَّه (ص)! لو خطبت علیّ «3» علی شسع نعلک لزوّجتک، ولکن سمعت رسول اللَّه (ص) یقول: «إنّما فاطمة شجنة «4» منِّی یُرضینی ما أرضاها. ویُسخطنی ما أسخطها». فأنا أعلم أنّها لو کانت حیّة فتزوّجت علی ابنتها لأسخطها ذلک، فما کنت لأسخط رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 74/ 17، تراجم النّساء،/ 283، مختصر ابن منظور، 20/ 356
إسماعیل بن أیوب بن سَلَمة بن عبداللَّه بن الولید بن الولید بن المغیرة بن عبداللَّه بن عمر بن مخزوم بن یقظة بن مُرّة بن کعب بن لُؤی بن غالب القُرَشیّ المخزومیّ المدنیّ، وفد علی هشام بن عبدالملک یشکو إلیه سجن أبیه حین تزوّج فاطمة بنت حسن بن حسن.
أخبرنا أبو الحسین بن الفرّاء، وأبو غالب وأبو عبداللَّه ابنا البنّا، قالوا: أنا أبو جعفر بن المَسْلَمة، أنا أبو طاهر المُخَلِّص، أنا أحمد بن سلیمان الطُّوسیّ، نا الزُّبیر بن بکار، حدّثنی عبدالرّحمان بن عبداللَّه الزُّهریّ، عن عمومته موسی وإسماعیل وعمران بنی عبدالعزیز،
__________________________________________________
(1- 1) سقط ما بینهما من د.
(2)- سقطت اللّفظة من س.
(3)- [تراجم النّساء: إلیَ].
(4)- فی د، س: «شحنة». تصحیف الصّواب فیه ما أثبتناه وأصل الشِّجْنَة بالکسر والضمّ. والشُجنة لغةفیه- شعبة من غصن من غصون الشّجرة. والشُّجنة: الرّحم المشتبکة. وفی الحدیث: «الرّحم شجنة من اللَّه معلقة بالعرش»، یعنی قرابة من اللَّه مشتبکة کاشتباک العروق. والّذی فی البخاری 5/ 26، 36 (مناقب)، و 7/ 47 (نکاح)، ومسلم 16/ 2 (مناقب) والتّرمذی 5/ 356 (مناقب 3959)، وابن ماجة 1/ 615 (نکاح- باب المغیرة)، «بضعة» وفی مسلم 16/ 4 (مناقب): «مُضغة». والبضعة- بفتح الباء- قطعة اللّحم وکذلک المضغة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 599
قالوا: تزوّج أیّوب بن سَلَمة فاطمة بنت حسن بن حسن، زوّجه إیّاه ابنها صالح بن معاویة- یعنی ابن عبداللَّه بن جعفر- فقام فی ذلک عبداللَّه بن حسن یردُّه عند خالد بن عبدالملک بن الحارث بن الحکم، فجعل أمرها إلی قاضیه محمّد بن صفوان الجُمَحیّ، وخالدٌ إذ ذاک والی المدینة، فاختصما بین یدیه.
فقال له عبداللَّه بن الحسن، یعنی أخاها: «إنّ هذا تزوّج هذه المرأة إلی غیر ولیٍّ هی امرأة من آل الحسن، والمزوّج من آل جعفر.
فأقبل علیه ابنُ صفوان فقال: صدق، ما لک لم تزوِّجها إلی قومها وعشیرتها؟ وما لک تزوّجتها فی مسجد الفتح؟ فکان بین أیّوب بن سَلَمة وبین محمّد بن صفوان ما أستغنی عن ذکره؛ وسُجن أیّوب. وخرج إسماعیل بن أیّوب إلی هشام بن عبدالملک، فشقّ ثوبه بین یدیه، وأخبره الخبر؛ فکتبَ إلی خالد بن عبدالملک: أن اجمع بین أیّوب بن سَلَمة وبین فاطمة بنت حسن، فإن هی اختارت أیّوب فافسخ ذلک وزوِّجها تزویجاً من ذی قِبل، وإن هی لم تختَرهُ فافسخ النِّکاح ولا نکاحَ بینهما.
فلمّا جاءه الکتاب، أرسل إلی فاطمة بنت حسن، فجاءت بین کساءین من خزٍّ، وأُتیَ بأیّوب بن سَلَمة فخیّرها خالد بن عبدالملک، فاختارت أیّوب، ففسخ النِّکاح وأنکحها جدیداً. قالوا: فلقد رأینا جرار الطّبرزذ یُرمی بها فیما بین مروان ودار أیّوب بن سَلَمة حتّی شُجّ بعضُ الناس.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 8/ 265- 266
قرأت علی أبی غالب بن البنّا، عن أبی محمّد الجوهریّ، أنا أبو عمر بن حیویه، أنا أبو أیّوب سلیمان بن إسحاق بن إبراهیم، أنا الحارث بن أبی أسامة، نا محمّد بن سعد قال: معاویة بن عبداللَّه بن جعفر بن أبی طالب بن عبدالمطّلب، وأمّه أمّ ولد: فولد معاویة ابن عبداللَّه الخارج بالکوفة، فی آخر زمن مروان بن محمّد، وجعفر بن معاویة، لا بقیّة له، ومحمّداً وأمّهم أمّ عون بنت عون بن العبّاس بن ربیعة بن الحارث بن عبدالمطّلب، وسلیمان بن معاویة لأمّ ولد، والحسن، ویزید، وصالحاً، وحمّاد، وابنه، وأمّهم فاطمة بنت حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب، وعلیّ بن معاویة، قتله عامر بن صبارة،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 600
وأمّه أمّ ولد، وقد روی یزید بن عبداللَّه بن الهاد عن معاویة بن عبداللَّه بن جعفر.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 62/ 168
جابر بن یزید الجعفیُّ، قال: مررتُ بمجلس عبداللَّه بن الحسن، فقال: بماذا فضّلنی محمّد بن علیّ؟ ثمّ أتیتُ إلی أبی جعفر علیه السلام، فلمّا بصرَ بی ضحک إلیَّ ثمّ قال: یا جابر! اقعد فإنّ أوّل داخل یدخل علیک فی هذا الباب عبداللَّه بن الحسن، فجعلتُ أرمق ببصری نحوَ الباب وأنا مُصدِّق لما قال سیِّدی، إذ أقبلَ یسحب أذیاله، فقال له: یا عبداللَّه! أنت الّذی تقول: بماذا فضّلنی محمّد بن علیّ، إنّ محمّداً وعلیّاً ولّداه، وقد ولّدانی «1»؟ ثمّ قال [علیه السلام]: یا جابر! احفر حفیرةً واملأها حطباً جزلًا، وأضرمها ناراً، قال جابر: ففعلتُ، فلمّا أن رأی النّار قد صارت جمراً، أقبلَ علیه بوجهه فقال: إن کنت حین‌تری فادخلها لن تضرّک، فقطع بالرّجل فتبسّم فی وجهی ثمّ قال: یا جابر! «فبُهِتَ الّذی کَفَرَ».
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 185/ عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 5/ 138 رقم 76؛ المجلسی، البحار، 46/ 261- 262؛ البحرانی، العوالم، 19/ 147
وکان له أبناء خمسة هم المعقبون: عبداللَّه، والحسن، وإبراهیم الغمر، وأمّهم فاطمة بنت الحسین علیه السلام، وداود، وجعفراً.
الفخر الرّازی، الشّجرة المبارکة،/ 18
الحسن بن الحسن بن علیّ: لمّا توفّی أبوه الحسن، أخذه عمّه الحسین إلی منزله، فأخرج إلیه ابنتیه «2» فاطمة وسکینة وقال: اختر أیّتهما شئت. فاختار فاطمة، فزوّجه إیّاها.
عبداللَّه بن الحسن بن الحسن: أمّه فاطمة بنت الحسین، کان سیِّداً سریّاً «3». وولداه محمّد وإبراهیم خرجا علی المنصور. وکان محمّد یسمّی المهدیّ، فقُتل بالمدینة، وقُتل
__________________________________________________
(1)- هذا حکایة قول عبداللَّه.
(2)- فی ب: ابنته.
(3)- فی أ: وکان سیِّداً مقدّماً، وفی ب: مؤدّباً وولد له.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 601
إبراهیم بالبصرة، قتلهما موسی بن عیسی «1».
ابن قدامة، التّبیین،/ 128، 129
فدک- بالتّحریک- قریة من قری الیهود قرب خیبر بینهما دون مرحلة وهی ممّا أفاءه اللَّه علی رسوله. فکانت لرسول اللَّه صلی الله علیه و آله ولم یکن معه أحد فزال عنها حکم الفی‌ء ولزمها حکم الأنفال، فلمّا نزلت «وَآتِ ذَا القُرْبَی حَقَّه» أعطاها رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فاطمة علیها السلام وکانت فی یدها إلی أن توفّی رسول اللَّه (صلوات اللَّه وسلامه علیه) فأخذها أبو بکر من فاطمة علیها السلام، فلم تزل کذلک حتّی صارت الخلافة إلی عمر بن عبدالعزیز فردّها إلی محمّد ابن علیّ علیهما السلام، فلم تزل فی أیدی أولاد فاطمة واستغنوا فی تلک السّنین وحسنت أحوالهم فلمّا مات عمر بن عبدالعزیز انتزعها یزید بن عبدالملک ثمّ دفعها السّفّاح إلی الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهما السلام، ثمّ أخذها المنصور، ثمّ أعادها المهدیّ، ثمّ قبضها الهادیّ، ثمّ ردّها المأمون وکانت فی أیدیهم فی زمن المأمون والمعتصم والواثق، ثمّ أخذها المتوکِّل. وردّها المعتضد، وحازها المکتفی. وقیل: إنّ المقتدر ردّها إلیهم.
ابن شعبة الحرّانی، تحف العقول (الهامش)،/ 254
فَدَکُ بالتحریک وآخره کاف، قال ابن دُرَیْد فَدّکْتُ القُطْنَ تفدیکاً إذا نَغَشْتَهُ، وفَدَکُ قریة بالحجاز بینها وبین المدینة یومان وقیل ثلاثة، أفاءها اللَّه علی رسوله (ص) فی سنة سبع صُلْحاً، وذلک أنّ النّبیّ (ص) لمّا نزلَ خَیْبَرَ وفتح حصونها ولم یَبْقَ إلّاثُلْثٌ واشتدّ بهم الحصار، راسلوا رسول اللَّه (ص) یسألونه أن یُنْزلهم علی الجلاء، وفعل وبلغ ذلک أهل فدک، فأرسلوا إلی رسول اللَّه (ص) أن یصالحهم علی النِّصف من ثمارهم وأموالهم، فأجابهم إلی ذلک، فهیَ ممّا لم یُوجَفْ علیه بخَیْلٍ ولا رِکابٍ، فکانت خالصةً لرسول اللَّه (ص)، وفیها عین فوّارة ونخیل کثیرة، وهی الّتی قالت فاطمة رضی اللَّه عنها أنّ رسول اللَّه (ص) نَحَلْنیها،
__________________________________________________
(1)- موسی بن عیسی بن موسی بن محمّد العبّاسیّ الهاشمیّ، أمیر من آل عبّاس، کان جواداً عاقلًا، ولیَ الحرمین للمنصور والمهدیّ مدّة طویلة، ثمّ ولیَ الیمن للمهدیّ، ومصر للرّشید، وظلّ یعزله ویولِّیه حتّی سنة 180 ه. أقام ببغداد إلی أن توفِّی بها سنة 183 ه. ینظر عنه الولاة والقضاة/ 132- 137، النّجوم الزّاهرة 2/ 66.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 602
فقال أبو بکر رضی الله عنه: أرید لذلک شهوداً، ولها قصّة. ثمّ أدّی اجتهادُ عمر بن الخطّاب بعده لمّا ولیَ الخلافة وفُتحت الفتوح واتّسعت علی المسلمین أن یَرُدّها إلی ورثة رسول اللَّه (ص)، فکان علیّ بن أبی طالب رضی الله عنه والعبّاس بن عبدالمطّلب یتنازعان فیها، فکان علیٌّ یقول أنّ النّبیّ (ص) جعلها فی حیاته لفاطمة، وکان العبّاس یأبی ذلک ویقول: هی ملک لرسول اللَّه (ص)، وأنا وارثُه، فکانا یتخاصمان إلی عمر رضی الله عنه، فیأبی أن یحکم بینهما، ویقول:
أنتما أعرَفُ بشأنکما، أمّا أنا فقد سلّمْتُها إلیکما، فاقتصدا فیما یؤتی واحدٌ منکما من قلّة معرفة، فلمّا ولیَ عمر بن عبدالعزیز الخلافة، کتبَ إلی عامله بالمدینة یأمرهُ بردِّ فدک إلی وُلْدِ فاطمة رضی اللَّه عنها، فکانت فی أیدیهم فی أیّام عمر بن عبدالعزیز، فلمّا ولیَ یزید ابن عبدالملک قبضها، فلم تزل فی أیدی بنی أمیّة حتّی ولیَ أبو العبّاس السّفّاح «1» الخلافة، فدفعها إلی [عبداللَّه بن] الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، فکان هو القیِّم علیها یُفرِّقها فی بنی علیّ بن أبی طالب، فلمّا ولیَ المنصور وخرج علیه بنو الحسن، قبضها عنهم، فلمّا ولیَ المهدی بن المنصور الخلافة، أعادها علیهم، ثمّ قبضها موسی الهادی ومن بعده إلی أیّام المأمون، فجاءه رسول بنی علیّ بن أبی طالب، فطالبَ بها، فأمر أن یُسجّل لهام بها، فکُتب السِّجِلُّ وقُرِئ علی المأمون، فقام دِعْبِل الشّاعر وأنشد:
أصْبَحَ وجهُ الزّمان قد ضَحِکا بِرَدِّ مأمونٍ هاشمٍ فَدَکا
یاقوت الحموی، معجم البلدان، 3/ 855
فأمّا الحسن بن الحسن بن علیّ فولد: عبداللَّه، والحسن، وإبراهیم، ومحمّداً، وجعفراً، وداود. وکان عبداللَّه بن حسن بن حسن بن حسن یکنّی أبا محمّد، وکان خیِّراً، ورؤی یوماً یمسح علی خفیّه. فقیل له: تمسحُ؟ قال: نعم، قد مسح عمر بن الخطّاب، ومَن جعل عمر بینه وبین اللَّه فقد استوثق. وروی أنّ عمر بن عبدالعزیز وجّه إلی عبداللَّه بن الحسن بن حسن: إذا کانت لک حاجةٌ فاکتب بها رُقعةً، فإنّی أستحیی من اللَّه أن یراک علی بابی.
البرّی، الجوهرة،/ 33
__________________________________________________
(1)- [لم یعصر أبو العبّاس السّفّاح مع الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام؛ لأنّه مات فی سنة 97 ه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 603
ذکر أولاده علیه السلام: محمّد، وبه کان یکنّی، وأمّه رملة بنت سعید بن عمرو بن نفیل، وعبداللَّه، وإبراهیم، وحسن، وزینب، وأمّ کلثوم، وهؤلاء أمّهم فاطمة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام. [ثمّ ذکر کلام أبو الحسین یحیی بن الحسن الحسینیّ کما ذکرناه فی مقاتل‌الطّالبیّین].
ومن أولاده علیه السلام جعفر وداود وفاطمة ومُلَیْکة وأمّ القاسم أمّهم أمّ ولد علیهم السلام.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 136، 137
ومن أولاد الحسن بن الحسن بن علیّ علیه السلام کان له أولاد منهم عبداللَّه بن حسن بن علیّ علیه السلام، وحسن بن حسن، وإبراهیم بن حسن بن حسن بن علیّ علیه السلام وکلّهم ماتوا فی حبس المنصور بالکوفة لما نذکر، وزینب بنت حسن بن حسن بن علیّ علیه السلام وتزوّجها الولید بن عبدالملک ثمّ فارقها، وأمّ کلثوم بنت حسن. وأمّ الجمیع فاطمة بنت الحسین بن علیّ علیه السلام وأمّها أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه؛ وجعفر بن حسن بن حسن، وداود، وفاطمة، وأمّ القاسم وملیکة لأمّ ولد تدعی حبیبة فارسیّة، وأمّ کلثوم لأمّ ولد، وکلّ هؤلاء ولد الحسن بن الحسن بن علیّ علیه السلام، والمشهور منهم عبداللَّه بن حسن بن حسن ابن علیّ علیه السلام.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 215- 216
قال علماء السِّیَر: کان لعبداللَّه بن حسن بن حسن عدّة أولاد نذکرهم بعد، وکان المشار إلیه منهم: محمّد، وإبراهیم وکانا یترشّحان للخلافة، وکان المنصور یخاف منهما، وکانا یسکنان البوادی خوفاً منه ثمّ ینتقلان فی الأمصار من الحجاز إلی الیمن ثمّ إلی البصرة ثمّ إلی الهند ثمّ إلی السّند. فلمّا حجّ المنصور سنة أربع وأربعین ومائة اجتمع بعبداللَّه ابن حسن بن حسن بالمدینة فسأله عن ولدیه، فقال: لا علم لی بهما فأغلظَ له أبو جعفر، فقال: یا ماصّ بُظر أمّه؛ فقال له عبداللَّه: یا أبا جعفر! بأیِّ أمّهاتی تمصّنی، بفاطمة بنت رسول اللَّه أم بفاطمة بنت الحسین أم بأمّ إسحاق بنت طلحة أم بخدیجة بنت خویلد؟ ثمّ حبسه. وقیل: إنّه لمّا سأله عن ولدیه قال: واللَّه لو کانا تحت قدمیَّ ما رفعتهما عنهما.
وذکر الصّولیّ فی (الأوراق): أنّ عبداللَّه بن حسن لمّا لامه النّاس فی کتم أمر ولدیه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 604
قال: بلیّتی أعظم من بلیّة الخلیل علیه السلام؛ لأنّ اللَّه تعالی أمره بذبح ابنه وهو طاعة اللَّه تعالی قال اللَّه: «إنّ هذا لهو البلاء المبین» وهذا یطلب منِّی أن أدلّه علی ولدیّ لیقتلهما وهو للَّه معصیة.
فأمر بحبسه وأقام عبداللَّه محبوساً ثلاث سنین وحبس معه جماعة، منهم: حسن، وإبراهیم ابنا حسن أخو عبداللَّه بن حسن، وحسن بن جعفر بن حسن، وأبوبکر بن حسن ابن حسن أخو عبداللَّه أیضاً، وسلیمان، وعبداللَّه، وعلیّ، وعبّاس بنو داود بن حسن بن حسن، ومحمّد وإسحاق ابنا إبراهیم بن حسن بن حسن، وعبّاس بن حسن بن حسن ابن علیّ علیه السلام أخذوه وهو قاعد علی بابه فنادت أمّه عائشة بنت طلحة، باللَّه دعونی أشمّه، فلم یفعلوا؛ وعلیّ بن حسن بن حسن العابد؛ وموسی بن عبداللَّه بن حسن بن حسن، وعلیّ بن محمّد بن عبداللَّه بن حسن بن حسن، وکان الّذی تولّی حبسهم ریاح ابن عثمان، ولّاه أبو جعفر المدینة فقیّدهم وضیّق علیهم.
وأوّل مَن حبس منهم عبداللَّه، ثمّ تتابعوا ولم یزالوا محبوسین حتّی حجّ أبو جعفر فی سنة أربع وأربعین ومائة، وکان حبس عبداللَّه علی ما قیل سنة إحدی وأربعین؛ فلمّا قفل أبو جعفر من مکّة، بعث إلی ریاح فحملهم وحمل معهم محمّد بن عبداللَّه بن عمر بن عثمان وأخو بنی حسن بن حسن لأمِّهم جمیعاً، ویسمّی بالدّیباج وأمّهم فاطمة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام فأخذهم ریاح فزادهم قیوداً وأغلالًا وضیّق علیهم حلق الحدید، فأثّرت فی أرجلهم حتّی أتی بهم الرّبذة؛ لأنّ أبا جعفر لم یدخل فی تلک الحجّة إلی المدینة بل أقام بالرّبذة حتّی وصلوا فی المحافل عُراة لیس تحتهم وِطاءٌ ولا وسائد وأبو جعفر ینظر إلیهم من وراء ستر.
قال الطّبریّ: حمل معهم نحواً من أربعمائة من (جهینة ومزینة) وغیرهم من القبائل.
قال عبدالرّحمان بن أبی الموالی: فأنا رأیتهم بالرّبذة ملقین فی الشّمس، فدعا أبوجعفر بمحمّد الدّیباج، وکانت ابنته تحت إبراهیم بن عبداللَّه بن حسن، فقال له: أخبرنی أین الکذّابان الفاسقان، یعنی إبراهیم، ومحمّد، ابنی عبداللَّه بن حسن بن حسن؟ فقال: واللَّه ما أدری، فضربه أربعمائة سوط ثمّ ألقی علیه قمیصاً غلیظاً ثم نزعه فخرج جلده معه،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 605
وکان من أحسن النّاس، ولهذا سمِّی الدّیباج. وأصاب عینه سوط فذهبت عینه وحمل مکبّلًا إلی أخیه عبداللَّه بن حسن وهو عطشان، فلم یتجاسر أحد یسقیه ماء، فصاح عبداللَّه: یا معشر المسلمین! أیموت أولاد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله عطاشی؟ ثمّ رکب أبو جعفر فی محمل ومعادله الرّبیع فی الشّقّ الآخر، وحُمِلَ بنو حسن علی أقتاب الجمال، مکشوفة رؤوسهم والشّمس تقرعها ولیس تحتهم غطاء عرایا، عطاشی جیاعا. فمرّ بهم یوماً أبو جعفر وهو فی محمله وقد غطّاه بالحریر والدّیباج، فناداهُ عبداللَّه بن حسن: یا أبا جعفر! هکذا فعلنا بکم یوم بدر؟ فلم یکلِّمه، یشیر إلی فعل النّبیّ صلی الله علیه و آله بالعبّاس لمّا أُسر یوم بدر وباتَ یئنّ فی قیوده أو فی قیده فقال: لقد منعنی أنین العبّاس اللّیلة أن أنام، ثمّ حلّ عنه.
قال الواقدیّ: وکانوا عشرین من أولاد الحسن علیه السلام فحبسهم بها. وقیل: حبسهم بالهاشمیّة مقابل الکوفة فی سرداب تحت الأرض لایعرفون لیلًا ولا نهاراً، وهذا السّرداب عند قنطرة الکوفة، موضعه معروف یُزار، ولم یکن عندهم بئر للماء، فکانوا یبولون ویتغوّطون فی مواضعهم، فاشتدّت علیهم الرّائحة، فکان الورم یبدو فی أقدامهم، وکانوا إذا مات عندهم میِّت لم یُدفَن، بل یبلی وهم ینظرون إلیه، وقیل: بل ردم علیهم الحبس فماتوا.
وقال الطّبریّ: إنّهم ماتوا عطشاً؛ لأنّهم ما کانوا یُسقون ماءً.
واختلف علماء السِّیَر فی موت عبداللَّه بن حسن، هل کان موته قبل خروج ولدیه محمّد وإبراهیم علی المنصور أم بعد ذلک؟ قال قوم بعد موته، وقال آخرون قبل موته؛ وهو الأصحّ لما نذکر.
قال الواقدیّ: وأمّ عبداللَّه بن حسن فاطمة بنت الحسین علیه السلام.
قال الواقدیّ: ثمّ مات بعد عبداللَّه بن حسن بن حسن، ثمّ محمّد الدّیباج، الّذی بعث برأسه أبو جعفر إلی المشرق، وهو محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان، وأمّه فاطمة بنت الحسین بن علیّ علیه السلام، کان أبوه یدعی المطرف لجماله، وکان أصغر ولد أمّه، وکان إخوته لأمّه یحبّونه وبسببهم قتله أبو جعفر.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 197- 199، 208
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 606
[ذکر الجواب عمّا فخرت به بنو أمیّة] قالوا: فإن فَخَرْتُمْ بأنّ منکم اثنتین من أمّهات المؤمنین: أمّ حبیبةَ بنتُ أبی سُفیان وزینب بنتُ جَحْش، فزیْنَب امرأةٌ من بنی أسَد بن خُزَیمة، ادّعیتُموها بالحِلْف لا بالولادة، وفینا رجل وَلدتهُ أمّان من أمّهات المؤمنین، محمّد ابن عبداللَّه بن الحسن المحْض، وَلَدَتْهُ خدیجةُ أمّ المؤمنین، وأمّ سَلَمة أمّ المؤمنین، وَوَلَدَتْهُ مع ذلک فاطمةُ بنتُ الحسین بن علیّ، وفاطمة سیِّدة نساء العالمین ابنةُ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وفاطمةُ بنتُ أسَد بنت هاشم؛ وکان یُقال: خیر النِّساء الفَواطِمِ والعَواتِک وهُنّ أمّهاته.
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 15/ 279
ومن رجالنا عبدُاللَّه بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، وهو عبدُاللَّه المحْض، وأبوه الحسن بن الحسن، وأمّه فاطمةُ بنتُ الحسین.
ومن رجالنا أخوه الحسن بن الحسن وعمّه زید بن الحسن.
ومن رجالنا الحسن المثلّث، وهو الحسن بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، وإبراهیم بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 15/ 289، 290
رویناها بإسنادنا الّذی ذکرنا من عدّة طرق إلی جدّی أبی جعفر الطّوسیّ، عن المفید محمّد بن محمّد بن النّعمان والحسین بن عبیداللَّه، عن أبی جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین ابن بابویه، عن محمّد بن الحسن بن الولید، عن محمّد بن الحسن الصّفّار، عن محمّد بن الحسین بن أبی الخطّاب، عن محمّد بن أبی عمیر، عن إسحاق بن عمّار.
ورویناها أیضاً بإسنادنا إلی جدِّی أبی جعفر الطّوسیّ، عن أبی الحسین أحمد «1» بن محمّد بن سعید بن موسی الأهوازیّ، «2» عن أبی العبّاس أحمد بن محمّد بن سعید، قال:
__________________________________________________
(1)- [فی البحار مکانه: بإسناده عن شیخ الطّائفة، عن المفید والغضائریّ، عن الصّدوق، عن ابن الولید، عن الصّفّار، عن ابن أبی الخطّاب، عن ابن أبی عمیر، عن إسحاق بن عمّار. وأیضاً بالإسناد، عن الشّیخ، عن أحمد ...].
(2) (2*) [البحار: عن ابن عقدة، وعن].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 607
حدّثنا (2*) محمّد بن الحسن القطوانیّ، قال: حدّثنا حسین بن أیّوب الخثعمیّ، قال: حدّثنا صالح بن أبی الأسود، عن عطیّة بن نجیح بن المطهّر الرّازیّ وإسحاق بن عمّار الصّیرفیّ، قالا معاً:
إنّ أبا عبداللَّه جعفر بن محمّد علیه السلام کتب إلی عبداللَّه بن الحسن رضی الله عنه حین حمل هو وأهل بیته یعزّیه عمّا صار إلیه:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم. إلی الخلف الصّالح والذّرِّیّة الطّیِّبة من ولد أخیه وابن عمّه.
أمّا بعد، فلئن کنت «1» تفرّدت أنت وأهل بیتک ممّن حمل معک بما أصابکم، ما انفردت بالحزن والغبطة «2» والکآبة وألیم وجع القلب دونی، فلقد نالنی من ذلک من الجزع والقلق وحرّ المصیبة مثل ما نالک، ولکن رجعتُ إلی ما أمر اللَّه جلّ جلاله «3» به المتّقین من الصّبر وحسن العزاء حین یقول لنبیّه صلی الله علیه و آله: «فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ فإنّکَ بِأعُیُنِنا» «4».
وحین یقول: «فاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَلا تَکُنْ کَصاحِبِ الْحُوتِ» «5».
وحین یقول لنبیِّه صلی الله علیه و آله حین مثّل بحمزة: «وَإِنْ عاقَبْتُمْ فَعاقِبُوا بِمِثْلِ ما عُوقِبْتُمْ بِهِ وَلَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَیْرٌ لِلصّابِرِینَ» «6»، «7» وصبر صلی الله علیه و آله ولم یُعاقب «8».
وحین یقول: «وَأمُرْ أهْلَکَ بِالْصّلاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَیْها لانَسْأ لُکَ رِزْقاً نَحْنُ نَرْزُقُکَ وَا لْعاقِبَةُ لِلتّقْوی» «9».
__________________________________________________
(1)- [زاد فی البحار: قد].
(2)- [البحار: الغیظ].
(3)- [البحار: وعزّ].
(4)- الطّور: 48.
(5)- القلم: 48.
(6)- النّحل: 126.
(7)- [البحار: ف].
(8)- [البحار: یعاقب].
(9)- طه: 132.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 608
وحین یقول: «الّذِینَ إذا أصابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قالُوا إنّا للَّهِ وَإنّا إلَیْهِ رَاجِعُونَ* أُوْلئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُوْلئِکَ هُمُ المُهْتَدُونَ» «1».
وحین یقول: «إنّما یُوَفّی الصّابِرُونَ أجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسَابٍ» «2».
وحین یقول لقمان لابنه: «وَاصْبِرْ عَلی ما أصابَکَ إنّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ ا لْأُمُورِ» «3».
وحین یقول عن موسی: «وَقالَ مُوسَی لِقَوْمِهِ اسْتَعِینُوا بِاللَّهِ وَاصْبِرُوا إنّ الْأرْضَ للَّهِ یُورِثُها مَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبادِهِ وَا لْعاقِبَةُ لِلْمُتّقِینَ» «4».
وحین یقول: «الّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ وَتَواصَوْا بِالْحَقِّ وَتَواصَوا بِالصّبْرِ» «5».
وحین یقول: «ثُمّ کانَ مِنَ ا لّذِینَ آمَنُوا وَتَواصَوا بِالصّبْرِ وَتَواصَوا بِالْمَرْحَمَةِ» «6».
وحین یقول: «وَلَنَبْلُوَنّکُمْ بِشَیْ‌ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ ا لْأمْوَالِ وَا لْأنْفُسِ وَالثّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصّابِرِینَ» «7».
وحین یقول: «وَکأیِّنْ مِنْ نَبِیٍّ قاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثِیرٌ، فَما وَهَنُوا لِما أصابَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَما ضَعُفُوا وَما اسْتَکَانُوا وَاللَّهُ یُحِبُّ الصّابِرِینَ» «8».
وحین یقول: «وَالصّابِرِینَ وَالصّابِرَاتِ» «9».
وحین یقول: «وَاصْبِرْ حَتَّی یَحْکُمَ اللَّهُ وَهُوَ خَیْرُ الْحاکِمِینَ» «10»، وأمثال ذلک من القرآن کثیر.
__________________________________________________
(1)- البقرة: 156.
(2)- الزّمر: 10.
(3)- لقمان: 17.
(4)- الأعراف: 128.
(5)- العصر: 3.
(6)- البلد: 17.
(7)- البقرة: 155.
(8)- آل عمران: 146.
(9)- الأحزاب: 35.
(10)- یونس: 109.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 609
واعلم أی عمّ وابن عمّ! أنّ اللَّه جلّ جلاله لم یبال بضرّ الدّنیا لولیّه ساعة قطّ، ولا شی‌ء أحبّ إلیه من الضّرِّ والجهد والأذی «1» مع الصّبر، وأنّه تبارک وتعالی لم یبال بنعیم الدّنیا لعدوِّه ساعة قطّ، ولولا ذلک ما کان أعداؤه یقتلون أولیاءه ویخیفونهم «2» ویمنعونهم، وأعداؤه آمنون مطمئنّون عالون ظاهرون.
ولولا ذلک ما «3» قُتِل زکریّا، «4» واحتجب «4» یحیی ظلماً وعدواناً فی بغیّ من البغایا.
ولولا ذلک ما قُتِل جدُّک علیّ بن أبی طالب صلی الله علیه و آله، لمّا قام بأمر اللَّه جلّ وعزّ، ظلماً، وعمّک الحسین بن فاطمة (صلّی اللَّه علیهما) اضطهاداً «5» وعدواناً.
ولولا ذلک ما قال اللَّه عزّ وجلّ فی کتابه: «وَلَوْلا أنْ یَکُونَ النّاسُ أُمّةً واحِدَةً لَجَعَلْنا لِمَنْ یَکْفُرُ بِالرّحْمنِ لِبُیُوتِهِمْ سُقُقاً مِنْ فِضّةٍ وَمَعارِجَ عَلَیْها یَظْهَرُونَ» «6».
ولولا ذلک لما قال فی کتابه: «أیَحْسَبُونَ أنّما نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مَالٍ وَبَنِینَ نَسارِعُ لَهُمْ فی الْخَیْراتِ بَلْ لا یَشْعُرُونَ» «7».
ولولا ذلک لما جاء فی الحدیث: لولا أن یحزن المؤمن لجعلت للکافر عصابة من حدید لا «8» یصدع رأسه أبداً.
ولولا ذلک لما جاء فی الحدیث: إنّ الدّنیا لا تساوی عند اللَّه جناح بعوضة.
ولولا ذلک ما سقی کافراً منها شربة من ماء.
ولولا ذلک لما جاء فی الحدیث: لو أنّ مؤمناً علی قلّة جبل لا بتعث اللَّه له کافراً أو
__________________________________________________
(1)- [البحار: البلاء].
(2)- یحیفونهم (خ ل)، من الحیف أی الجور والظّلم، وفی البحار: یخوّفونهم.
(3)- [البحار: لمّا].
(4- 4) [لم یرد فی البحار].
(5)- اضطهده: قهره وجار علیه.
(6)- الزّخرف: 33.
(7)- المؤمنون: 56.
(8)- [البحار: فلا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 610
منافقاً یؤذیه.
ولولا ذلک لما جاء فی الحدیث: إنّه إذا أحبُّ اللَّه قوماً أو أحبَّ عبداً صبّ علیه البلاء صبّاً، فلا یخرج من غمّ إلّاوقع فی غمّ.
ولولا ذلک لما جاء فی الحدیث: ما من جرعتین أحبّ إلی اللَّه عزّ وجلّ أن یجرعهما عبده المؤمن فی الدّنیا، من جرعة غیظ کظم علیها، وجرعة حزن عند مصیبة صبر علیها بحسن عزاءٍ واحتساب.
ولولا ذلک لما کان أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یدعون علی مَنْ ظلمهم بطول العمر وصحّة البدن وکثرة المال والولد.
ولولا ذلک ما بلغنا أنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله کان إذا خصّ رجلًا بالتّرحّم علیه والاستغفار استشهد.
فعلیکم یا عمّ وابن عمّ وبنی عمومتی وإخوتی بالصّبر والرّضا والتّسلیم والتّفویض إلی اللَّه جلّ وعزّ والرّضا و «1» الصّبر علی قضائه والتّمسّک بطاعته والنّزول عند أمره.
أفرغ اللَّه علینا وعلیکم الصّبر، وختم لنا ولکم بالأجر والسّعادة، «2» وأنقذکم وإیّاناً «2» من کلّ هلکة، بحوله وقوّته، إنّه سمیع قریب، وصلّی اللَّه علی صفوته من خلقه محمّد النّبیّ وأهل بیته.
أقول: وهذا آخر التّعزیة بلفظها من أصل صحیح بخطّ محمّد بن علیّ بن مهجنار البزّاز، تاریخه فی صفر سنة ثمان وأربعین وأربعمائة، وقد اشتملت هذه التّعزیة علی وصف عبداللَّه بن الحسن بالعبد الصّالح والدّعاء «3» عند جانبها له وابن «3» عمّه بالسّعادة «4» ودلائل
__________________________________________________
(1)- [البحار: بالصّبر].
(2- 2) [البحار: أنقذنا وإیّاکم].
(3- 3) [البحار: له وبنی].
(4) (4*) [لم یرد فی البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 611
الصّفا الرّاجح (4*)، وهذا یدلّ علی أنّ هذه «1» الجماعة المحمولین کانوا عند مولانا الصّادق علیه السلام معذورین وممدوحین ومظلومین وبحبّه عارفین.
أقول: وقد یوجد فی الکتب أنّهم کانوا للصّادقین علیهم السلام مفارقین، وذلک محتمل للتّقیّة، لئلّا ینسب إظهارهم لإنکار المنکر إلی الأئمّة الطّاهرین.
وممّا «2» یدلّک علی أنّهم کانوا عارفین بالحقّ وبه شاهدین «2»، ما رویناه بإسنادنا إلی أبی العبّاس أحمد بن نصر بن سعد من کتاب الرِّجال ممّا خرج منه وعلیه سماع الحسین بن علیّ بن الحسن وهو نسخة عتیقة بلفظه، قال: أخبرنا محمّد بن عبداللَّه بن سعید الکندیّ قال: هذا کتاب غالب بن عثمان الهمدانیّ وقرأت فیه، أخبرنی خلّاد بن عمیر الکندیّ مولی آل حجر بن عدیّ قال:
دخلت علی أبی عبداللَّه علیه السلام، فقال: هل لکم علم بآل الحسن الّذین خرج بهم ممّا قبلنا، وکان قد اتّصل بنا عنهم خبر، فلم تحبّ «3» أن نبدأه به؟ فقلنا: نرجو أن یعافیهم اللَّه، فقال: وأین هم من العافیة؟ ثمّ بکی حتّی علا صوته وبکینا.
ثمّ قال: حدّثنی أبی عن فاطمة بنت الحسین علیه السلام، قالت: سمعت أبی صلوات اللَّه علیه یقول: یقتل منک أو یصاب منک نفر بشطّ الفرات ما سبقهم الأوّلون ولا یدرکهم الآخرون، وإنّه لم یبق من ولدها غیرهم.
أقول: وهذه شهادة صریحة من طرق صحیحة بمدح المأخوذین من بنی الحسن علیه السلام و علیهم السلام، وأنّهم مضوا إلی اللَّه جلّ جلاله بشرف المقام والظّفر بالسّعادة والإکرام.
[ثمّ ذکر کلام أبو الفرج فی مقاتل الطّالبیّین کما ذکرناه].
ومن الأخبار الشّاهدة بمعرفتهم بالحقِّ ما رواه أحمد بن إبراهیم الحسینیّ من کتاب المصابیح بإسناده: أنّ جماعة سألوا عبداللَّه بن الحسن، وهو فی المحمل الّذی حمل فیه إلی
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی البحار].
(2- 2) [البحار: یدلُّ علیه].
(3)- [البحار: نحبّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 612
سجن الکوفة، فقلنا: یا ابن رسول اللَّه! محمّد ابنک المهدیّ؟ فقال: یخرج محمّد من هاهنا- وأشار إلی المدینة- فیکون کلحس «1» الثّور أنفه حتّی یُقتل، ولکن إذا سمعتم بالمأثور وقد خرج بخراسان وهو صاحبکم.
أقول: لعلّها بالموتور، وهذا صریح أنّه عارف بما ذکرناه.
وممّا یزیدک بیاناً ما رویناه «2» بإسنادنا إلی جدّی أبی جعفر الطّوسیّ عن جماعة، عن هارون بن موسی التّلعکبریّ، عن ابن همام، عن جمیل، عن القاسم بن إسماعیل، عن أحمد بن ریاح، عن أبی الفرج أبان بن محمّد المعروف بالسّندیّ، نقلناه من أصله قال:
کان أبو عبداللَّه علیه السلام فی الحجِّ فی السّنة الّتی قدم فیها أبو عبداللَّه علیه السلام تحت المیزاب‌وهو یدعو، وعن یمینه عبداللَّه بن الحسن، وعن یساره حسن بن حسن، وخلفه جعفر ابن الحسن قال: فجاءهُ عبّاد بن کثیّر البصریّ، قال «3»: فقال له: یا أبا عبداللَّه! قال:
فسألت «4» عنه حتّی قالها ثلاثاً، قال: ثمّ قال له: یا جعفر! قال: فقال له: قل ما تشاء یا أبا کثیّر، قال: إنِّی وجدت فی کتاب لی علم هذه البیِّنة رجل ینقضها حجراً حجراً.
قال: فقال له «3»: کذب کتابک یا أبا کثیر ولکن کأنّی واللَّه صفر «5» القدمین، خمش السّاقین، ضخم البطن، رقیق «6» العنق، ضخم الرّأس علی هذا الرّکن- وأشار بیده إلی الرّکن الیمانیّ- یمنع النّاس من الطّواف حتّی یتذعّروا «7» منه، قال «3»: ثمّ یبعث اللَّه له رجلًا منِّی- وأشار بیده إلی صدره- فیقتله قتل عاد وثمود وفرعون ذی الأوتاد. قال: فقال له
__________________________________________________
(1)- فی الأصل: کلحس، ما أثبتناه من البحار، أقول: کلحس الثّور- بالسِّین المهملة- کنایة عن قتله‌النّاس وتزکیة الأرض من أوساخ الفسدة کما یلحس الثور أوساخ أنفه.
(2)- [إلی هنا لم یرد فی البحار ج 51].
(3)- [لم یرد فی البحار].
(4)- [البحار: فسکت].
(5)- [البحار: بأصفر].
(6)- [البحار ج 51: دقیق].
(7)- تذعّر: تخوف.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 613
عند ذلک عبداللَّه بن الحسن: صدق واللَّه أبو عبداللَّه علیه السلام، حتّی صدّقوه کلّهم جمیعاً. «1» أقول: فهل تراهم إلّاعارفین بالمهدیّ وبالحقّ الیقین، وللَّه متّقین.
وممّا یزیدک بیاناً ما رواه إنّ بنی الحسن علیه السلام ما کانوا یعتقدون فیمَن خرج منهم أنّه المهدیّ صلوات اللَّه علیه وآله، وإن تسمّوا بذلک إنّ أوّلهم خروجاً وأوّلهم تسمِّیاً بالمهدیّ محمّد بن عبداللَّه بن الحسن علیه السلام، وقد ذکر یحیی بن الحسین الحسنیّ فی کتاب الأمالی بإسناده عن طاهر بن عبید، عن إبراهیم بن عبداللَّه بن الحسن علیه السلام أنّه سئل عن أخیه محمّد: أهو المهدیّ الّذی یذکر؟ فقال:
إنّ المهدیّ عِدّةٌ من اللَّه تعالی لنبیِّه صلوات اللَّه علیه، وَعَدَهُ أن یجعل من أهله مهدیّاً لم یسمّ بعینه ولم یوقّت زمانه، وقد قام أخی للَّه‌بفریضة علیه فی الأمر بالمعروف والنّهی عن المنکر، فإن أراد اللَّه تعالی أن یجعله المهدیّ الّذی یذکر، فهو فضل اللَّه یمنّ به علی مَن یشاء من عباده، وإلّا فلم یترک أخی فریضة اللَّه علیه لانتظار میعاد لم یؤمر بانتظاره، وهذا آخر لفظ حدیثه.
وروی فی حدیث قبله بکراریس من الأمالی عن أبی خالد الواسطیّ: أنّ محمّد بن عبداللَّه بن الحسن قال: یا أبا خالد! إنِّی خارج وأنا واللَّه مقتول- ثمّ ذکر عذره فی خروجه مع علمه أنّه مقتول- وکلُّ ذلک یکشف عن تمسّکهم باللَّه والرّسول صلی الله علیه و آله.
وروی «2» حدیث علم محمّد بن عبداللَّه بن الحسن أنّه یقتل أحمد بن إبراهیم فی کتاب المصابیح فی الفصل المتقدّم «1».
ابن طاوس، الإقبال (ط مکتب الإعلام الإسلامی)، 3/ 82- 89/ عنه: المجلسی، البحار، 47/ 298- 304، 51/ 148- 149
__________________________________________________
(1- 1) [البحار ج 51: نقل من خط الشّهید، عن أبی الولید، عن أبی عبداللَّه علیه السلام فی قوله: قد قامت الصّلاة، إنّما یعنی به قیاما لقائم].
(2)- [زاد فی البحار: فی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 614
من الرّوایات فی ذلک أنّ المنصور لمّا حبس عبداللَّه بن الحسن وجماعة من آل أبی طالب وقتل ولدیه محمّداً وإبراهیم، أخذ داود بن الحسن بن الحسن- وهو ابن دایة أبی عبداللَّه جعفر بن محمّد الصّادق صلوات اللَّه علیه؛ لأنّ أمّ داود أرضعت الصّادق علیه السلام منها بلبن ولدها داود- وحمله مکبّلًا بالحدید.
قالت أمّ داود: فغابَ عنِّی حیناً بالعراق ولم أسمع له خبراً، ولم أزل أدعو وأتضرّع إلی اللَّه جلّ اسمه وأسأل إخوانی من أهل الدِّیانة والجدّ والاجتهاد أن یدعو اللَّه تعالی لی وأنا فی ذلک کلّه لا أری فی دعائی الإجابة.
فدخلتُ علی أبی عبداللَّه جعفر بن محمّد صلوات اللَّه علیه یوماً أعوده فی علّة وجدها، فسألته عن حاله، ودعوتُ له، فقال لی: یا أمّ داود! ما فعل داود؟ وکنتُ قد أرضعتهُ بلبنه؟ فقلت: یا سیِّدی؟ وأین داود وقد فارقنی منذ مدّة طویلة، وهو محبوس بالعراق، فقال: وأین أنتَ عن دعاء الاستفتاح، وهو الدّعاء الّذی تفتح له أبواب السماء، ویلقی صاحبه الإجابة من ساعته، ولیس لصاحبه عند اللَّه تعالی جزاء إلّاالجنّة، فقلت له:
کیف ذلک یا ابن الصّادقین؟
فقال لی: یا أمّ داود! قد دنا الشّهر الحرام العظیم شهر رجب، وهو شهر مسموع فیه الدّعاء، شهر اللَّه الأصمّ، فصُومی الثلاثة الأیّام البیض، وهو یوم الثالث عشر والرابع عشر والخامس عشر، واغتسلی فی یوم الخامس عشر وقت الزّوال.
[ثمّ علّمها دعاءً وعملًا مخصوصاً سیأتی شرحهما فی موضعه] «1».
فقالت أمّ جدِّنا داود رضوان اللَّه علیه: فکتبت هذا الدعاء وانصرفت، ودخل شهر رجب وفعلتُ مثل ما أمرنی به- یعنی الصّادق علیه السلام- ثمّ رقدتُ تلک اللّیلة، فلمّا کان فی آخر اللّیل رأیتُ محمّداً صلی الله علیه و آله وکلّ مَنْ صلّیت علیهم من الملائکة والنّبیِّین، ومحمّد صلّی اللَّه علیه وعلیهم یقول: یا أمّ داود! ابشری وکلّ مَنْ ترین من إخوانک، وفی روایة:
__________________________________________________
(1)- [من البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 615
أعوانک وإخوانک، وکلّهم یشفعون لک ویبشِّرونک بنجح حاجتک، وابشری فإنّ اللَّه تعالی یحفظک ویحفظ ولدک، ویردُّ علیک، قالت: فانتبهت، فما لبثت إلّاقدر مسافة الطّریق من العراق إلی المدینة للرّاکب المجدِّ المسرع المعجّل، حتّی قدم علیَّ داود، فسألته عن حاله، فقال: إنِّی کنتُ محبوساً فی أضیق حبس، وأثقل حدید، وفی روایة: وأثقل قید إلی یوم النِّصف من رجب.
فلمّا کان اللّیل، رأیتُ فی منامی کأنّ الأرض قد قُبضت لی، فرأیتک علی حصیر صلاتک، وحولک رجال رؤوسهم فی السّماء، وأرجلهم فی الأرض، یُسبِّحون اللَّه تعالی حولک، فقال لی قائل منهم، حسن الوجه، نظیف الثّوب، طیِّب الرائحة، خلتهُ جدِّی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: أبشِر یا ابن العجوزة الصالحة، فقد استجاب اللَّه لأمِّک فیک دعاءها، فانتبهت، ورسُل المنصور علی الباب، فادخِلْتُ علیه فی جوف اللّیل، فأمر بفکِّ الحدید عنِّی، والإحسان إلیَّ، وأمر لی بعشرة آلاف درهم، وحُملتُ علی نجیب، وسوِّقتُ بأشدِّ السّیر وأسرعه، حتّی دخلتُ المدینة، قالت أمّ داود: فمضیتُ به إلی أبی عبداللَّه، فقال علیه السلام: إنّ المنصور رأی أمیر المؤمنین علیّاً علیه السلام فی المنام، یقول له: أطلق ولدی، وإلّا أُلقیکَ فی النّار، ورأی کأنّ تحت قدمیه النّار، فاستیقظ وقد سُقط فی یدیه، فأطلقک یا داود.
قالت أمّ داود: فقلتُ لأبی عبداللَّه علیه السلام: یا سیِّدی! أیدعی بهذا الدّعاء فی غیر رجب؟
قال: نعم، یوم عرفة، وإن وافقَ ذلک یوم الجمعة لم یفرغ صاحبه منه حتّی یغفر اللَّه له، وفی کلِّ شهر إذا أراد ذلک صام الأیّام البیض، ودعا به فی آخرها کما وصفت.
وفی روایتین: قال: نعم فی یوم عرفة، وفی کلِّ یوم دعا، فإنّ اللَّه یُجیب إن شاء اللَّه تعالی.
ابن طاوس، الإقبال، 3/ 241، 250- 251/ عنه: المجلسی، البحار، 47/ 307- 308
وقع بین جعفر علیه السلام وعبداللَّه بن الحسن کلام فی صدر یوم، فأغلظ له فی القول عبداللَّه ابن حسن، ثمّ افترقا وراحا إلی المسجد، فالتقیا علی باب المسجد، فقال أبو عبداللَّه جعفر ابن محمّد علیه السلام لعبداللَّه بن الحسن: کیف أمسیت یا أبا محمّد؟ فقال: بخیر، کما یقول
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 616
المغضب، فقال: یا أبا محمّد! أما علمتَ أنّ صلة الرّحم تخفِّف الحساب، فقال: لا تزال تجی‌ء بالشی‌ء لا نعرفه، قال: فإنِّی أتلو علیک به قرآناً، قال: وذلک أیضاً، قال: نعم، قال: فهاته، قال: قول اللَّه عزّ وجلّ: «والّذینَ یَصِلُونَ ما أمرَ اللَّهُ به أن یُوصَل ویَخشونَ ربّهُم ویخافونَ سوء الحساب»، قال: فلا ترانی بعدها قاطعاً رحمنا.
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 163- 164/ عنه: المجلسی، البحار، 47/ 274
وزوّج الحسین بن علیّ علیهما السلام الحسن المثنّی فاطمة ابنته، فولدت له فأنجبت.
ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 62
وعقب الحسن المثنّی من خمسة رجال: عبداللَّه المحض، وإبراهیم الغمر، والحسن المثلّث، وجعفر، وداود.
أعقاب عبداللَّه المحض: أمّا عبداللَّه المحض أبو محمّد أو أبو جعفر بن الحسن، فیلقّب بالدّیباج ومحض بنی هاشم، وکان المنصور یکنّیه بأبی قحافة، تشبیهاً له بعثمان بن عامر التّیمیّ؛ لأنّه بویع ابنه أبو بکر وهو حیّ، کما بویع النّفس الزّکیّة وأبوه حیّ.
وکان عبداللَّه سیِّد أهله، وشیخ قریش فی عصره، أمّه فاطمة بنت الحسین بن علیّ ابن أبی طالب علیهما السلام، وأمّها أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه التّیمیّ. [...]
[ثمّ ذکر کلام المصعب الزّبیریّ وأبی الفرج کما ذکرناه].
وبالإسناد الآتی مرفوعاً إلی یحیی [بن الحسن]، قال: حدّثنی موسی بن عبداللَّه «1»، حدّثنی عیسی ابن عبداللَّه بن محمّد بن عمر بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، قال: ولد عبداللَّه ابن الحسن بن الحسن علیه السلام فی بیت فاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فی المسجد.
ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 64، 65
الحسن بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، القرشیُّ الهاشمیُّ، المدنیُّ، أخو
__________________________________________________
(1)- هو موسی الثّانی بن عبداللَّه بن موسی الجون.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 617
عبداللَّه بن الحسن بن الحسن، وإبراهیم بن الحسن بن الحسن، أمّهم فاطمة بنت الحسین ابن علیّ بن أبی طالب.
المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 84 رقم 1214
بنت عمّه فاطمة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب، وکانت زوجته.
المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 84 رقم 1214
وتتبّع ریاح بنی حسن واعتقلهم. فأخذ حسناً وإبراهیم ابنی حسن، وهما عمّا محمّد وحسن بن جعفر بن حسن بن حسن. وسلیمان بن داود بن حسن بن حسن، وأخاه عبداللَّه، ومحمّداً، وإسماعیل وإسحاق أولاد إبراهیم المذکور، وعبّاس بن حسن بن حسن بن حسن، وأخاه علیّاً العابد وقیدهم. وشتم إبنی حسن علی المنبر، فسبح النّاس، وعظّموا قوله. فقال ریاح: ألصق اللَّه بوجوهکم الهوانَ، لأکتبنّ إلی خلیفتکم غِشّکُم. فقالوا:
لا نسمع منک یا ابن المجلودة. وبادروه یرمونه بالحصباء، فنزل، واقتحم دار مروان، وأغلق علیه، فأحاط به النّاسُ ورجموه وشتموه ثمّ إنّهم کفّوا، وحملوا آل حسن فی القیود إلی العراق، وجعفر الصّادق یبکی لهم. وأخذ معهم أخوهم من أمّهم محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان، وهو ابن فاطمة بنت الحسین. فقیل: جُعِلوا فی المحامل ولا وطاء تحتهم. وقیل: أخذ معهم أربعمائة من جُهَینة، ومُزَینة.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط دارالفکر)، 6/ 409
وخلف الحسن بن الحسن: عبداللَّه، والحسن المثلّث، وإبراهیم الغمر، وأمّهم فاطمة بنت الحسین علیه السلام، ومحمّداً، وجعفراً، وداود لأمّ ولد. وکان عبداللَّه بن الحسن بن الحسن مع أبی العبّاس السّفّاح، وکان مکرماً له، وله به أنس.
رضی الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 355- 356 رقم 20
الحسن بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب المثلّث قر [جخ] هو «1» أخو عبداللَّه وإبراهیم، أمّهم فاطمة بنت الحسین السبط علیه السلام.
ابن داود،/ 105 رقم 400
__________________________________________________
(1)- ألف، روی هو.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 618
وکان قد خطب «1» إلی عمِّه الحسین علیه السلام إحدی «2» بناته، فأبرز إلیه «2» فاطمة وسکینة وقال: «یا ابن أخی! اختر أ یّهما شئت»، فاستحْیی الحسن وسکت. فقال الحسین: «3» قد زوّجتک «3» فاطمة، فإنّها أشبه «4» النّاس بأمِّی فاطمة بنت رسول اللَّه (ص). «5» وقال البخاریّ: «بل اختار الحسن فاطمة بنت عمّه الحسین علیه السلام «5»».
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 117- 118/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 5/ 44؛ الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 68؛ مثله الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 167
وأعقب الحسن بن الحسن من خمسة رجال: عبداللَّه «المحض»، وإبراهیم «الغمر»، والحسن «المثلّث»، وأمّهم فاطمة بنت الحسین بن علیّ علیه السلام؛ ومن داود، وجعفر وأمّهما أمّ ولد رومیّة «6» تدعی حبیبة «7» «8» فعقبه خمسة أسباط «8».
ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط بیروت)،/ 120 (ط النّجف)،/ 101/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 5/ 47؛ مثله الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 252
فی ذکر عبداللَّه المحض بن الحسن المثنّی بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، و «9» إنّما سُمِّی المحض لأنّ أباه الحسن بن الحسن علیه السلام وأمّه فاطمة بنت الحسین علیه السلام، وکان یشبّه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وکان شیخ بنی هاشم فی زمانه «10». «11»
__________________________________________________
(1)- [فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام مکانه: أنّ الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب خطب ...].
(2)- [فاطمة بنت الحسین علیه السلام: ابنته].
(3- 3) [فاطمة بنت الحسین علیه السلام: قد اخترتُ لک ابنتی].
(4)- [لم یرد فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام].
(5- 5) [لم یرد فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام].
(6)- [لم یرد فی نور الأبصار].
(7)- وهی الّتی علّمها الإمام الصّادق علیه السلام الدّعاء المعروف بدعاء أمّ‌داود وکان به خلاص ابنها داود من الحبس.
(8- 8) [لم یرد فی الأعیان، وفی نور الأبصار: کذا فی بحر الأنساب].
(9)- [فی جامع الرّواة وتنقیح المقال مکانهما: فی عمدة الطّالب: إنّ عبداللَّه هذا هو المحض و ...].
(10)- [إلی هنا حکاه فی جامع الرّواة وتنقیح المقال].
(11)- [فرزندان حسن مثنی] عبداللَّه المحض بن الحسن بن الحسن بن علی بن أبی طالب علیه السلام.
وشبیه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم بود و شیخ بنی‌هاشم در زمان خود بود [و همچنان پدرش و جدش بودند] و منصور دوانقی در زندان او را بکشت. مادرش فاطمه بنت الحسین بن علی است [و نسل او] از شش پسرند: محمد النفس الزکیه، و ابراهیم قتیل باخمری، و موسی الجون، ویحیی صاحب الدیلم، و سلیمان، و ادریس.
[...] ابراهیم الغمر بن الحسن المثنی بن الحسن بن علی بن أبی طالب علیه السلام.
[...] الحسن المثلث بن الحسن بن الحسن بن علی بن أبی طالب علیه السلام.
[...] داود بن الحسن بن الحسن بن علی بن أبی طالب علیه السلام.
و او برادر جعفر الصادق علیه السلام بود از رضاعت و ابو جعفر دوانیقی او را محبوس کرد و از او خلاص یافت به برکت دعایی که جعفر الصادق علیه الصلاة والسلام مادر او را تعلیم کرد و آن دعا مشهور است که «دعای امّ داود» می‌گویند و روز نیمه رجب می‌خوانند.
[...] جعفر بن الحسن بن الحسن بن علی بن ابی طالب علیه السلام.
و بزرگ‌ترین فرزندان الحسن المثنی او بود. از پسرش حسن است [و او تخلف نمود و در فخ از حسین الشهید ابن ابی الحسن علی العابد ذو الثّفنات، و تمهید عذر کرد در آن‌جا و استعفا نمود].
ابن عنبه، الفصول الفخریه،/ 108، 126، 131، 132
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 619
وقیل له: بما صرتم أفضل النّاس؟ قال: لأنّ النّاس کلّهم یتمنّون أن یکونوا منّا ولا نتمنّی أن نکون من أحد، وکان قوی النّفس شجاعاً وربّما قال من الشّعر شیئاً، فمن شعره:
بیض غرائر ما هممن بریة کضباء مکّة صیدهنّ حرام
یحسبن من لین الکلام زوانیا ویصدّهنّ عن الخنا الإسلام
ولمّا قدم أبو العبّاس السّفّاح وأهله سرّاً علی أبی سلمة الخلّال الکوفة ستر أمرهم وعزم أن یجعلها شوری بین وُلد علیّ والعبّاس حتّی یختاروا هم مَنْ أرادوا، ثمّ قال: أخاف أن لا یتّفقوا. فعزم علی أن یعزل بالأمر إلی وُلد علیّ من الحسن والحسین، فکتب إلی ثلاثة نفر، منهم جعفر بن محمّد بن علیّ بن الحسین علیه السلام وعمر بن علیّ بن الحسین، وعبداللَّه بن الحسن، ووجّه بالکتب مع رجل من موالیهم من ساکنی الکوفة، فبدأ بجعفر ابن محمّد علیه السلام فلقیه لیلًا وأعلمه أنّه رسول أبی سلمة وأنّ معه کتاباً إلیه مننه، فقال:
وما أنا وأبو سلمة وهو شیعة لغیری؟ فقال الرّسول: تقرأ الکتاب وتجیب علیه بما رأیت.
فقال جعفر علیه السلام لخادمه: قدِّم منِّی السّراج. فقدّمه فوضع علیه کتاب أبی سلمة فأحرقه، فقال: ألا تجیبه؟ فقال: قد رأیت الجواب. فخرج من عنده وأتی عبداللَّه بن الحسن بن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 620
الحسن یقبِّل کتابه، ورکب إلی جعفر بن محمّد علیه السلام فقال له: أیّ أمر جاء بک یا أبا محمّد لو أعلمتنی لجئتک؟ فقال: أمر یجلّ عن الوصف، قال: وما هو یا أبا محمّد؟ قال: هذا کتاب أبی سلمة یدعونی لأمر ویرانی أحقّ النّاس به، وقد جاءته شیعتنا من خراسان.
فقال له جعفر الصّادق علیه السلام: ومتی صاروا شیعتک؟ أنتَ وجّهت أبا سلمة إلی خراسان وأمرته بلبس السّواد؟ هل تعرف أحداً منهم باسمه ونسبه؟ کیف یکونون من شیعتک وأنتَ لا تعرفهم ولا یعرفونک؟ فقال عبداللَّه: أن کان هذا الکلام منک لشی‌ء. فقال جعفر علیه السلام: قد علم اللَّه أنِّی أوجب علی نفسی النّصح لکلِّ مسلم فکیف أدّخره عنک؟ فلا تمنِّین نفسک الأباطیل، فإنّ هذه الدولة ستتمّ لهؤلاء القوم ولا تتمّ لأحدٍ من آل أبی طالب؛ وقد جاءنی مثل ما جاءک. انصرف غیر راض بما قاله. وأمّا عمر بن علیّ بن الحسین فردّ الکتاب وقال: ما أعرف کتابه فأجیبه، ومات عبداللَّه المحْض فی حبس أبی جعفر الدّوانیقیّ مخنوقاً.
وروی أبو الفرج الأصفهانی فی کتاب (مقاتل الطّالبیِّین) عمّن لم یحضرنی اسمه «1» الآن.
قال: کنّا جلوساً مع فلان «2» وذکر اسم الّذی کان یتولّی حبس عبداللَّه، فإذا برسولٍ قد قدم من عند أبی جعفر المنصور ومعه رقعة فأعطاها ذلک الرّجل الّذی کان یتولّی الحبس لعبداللَّه وإخوته وبنی أخیه، فقرأها وتغیّر لونه وقام متغیِّر اللّون مضطرباً وسقطت الرّقعة منه لاضطرابه؛ فقرأناها فإذا فیها: إذا أتاک کتابی هذا فأنفذ فی مذلّة ما آمرک به. وکان المنصور یُسمّی عبداللَّه المذلّة، وغاب الرّجل ساعة ثمّ جاء متغیِّراً مضطرباً منکراً، فجلس مفکِّراً لا یتکلّم ثمّ قال: ما تعدّون عبداللَّه بن الحسن فیکم؟ فقلنا: هو واللَّه خیر مَنْ أظلّت هذه وأقلّت هذه. فضرب أحد یدیه علی الأخری وقال: قد واللَّه مات. وتوفّی عبداللَّه وهو ابن خمس وسبعین سنة «3» وکان یتولّی صدقات أمیر المؤمنین علیّ علیه السلام بعدأبیه الحسن «3»، ونازعه فی ذلک زید بن علیّ بن الحسین علیه السلام ولهما فی ذلک حکایات لا تلیق
__________________________________________________
(1)- رواه عن عمر، عن أبی زید، عن عیسی، عن عبدالرّحمان بن عمران بن أبی فروة.
(2)- هو أبو الأزهر مولی المنصور الدّوانیقیّ.
(3- 3) [حکاه عنه فی جامع الرّواة، 2/ 332، وتنقیح المقال، 2- 1/ 176].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 621
بهذا المختصر.
ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط بیروت)،/ 120- 121 (ط النّجف)،/ 101- 103/ عنه: الأردبیلی، جامع الرّواة، 2/ 331- 332؛ المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 176
فولد الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب محمّداً، به کان یکنّی، وعبداللَّه- أعقب- وحسناً، [و] إبراهیم، وجعفر، وداود، هذه الخمسة قد أعقبوا، ولم یعقب محمّد بن الحسن ابن الحسن [بن علیّ] بن أبی طالب ولداً ذکراً.
المقریزی، اتّعاظ الحنفاء،/ 9
(عبداللَّه) بن حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب الهاشمیّ المدنیّ أبو محمّد، وأمّه فاطمة بنت الحسین بن علیّ. [...]
قال ابنه موسی: توفِّیَ فی حبس أبی جعفر وهو ابن (70) سنة. وقال الواقدیّ: کان موته قبل قتل ابنه بأشهر، وکان قتل محمّد فی رمضان سنة خمس وأربعین ومائة.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 5/ 186 رقم 321
(ق الحسن) بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب الهاشمیّ، أخو عبداللَّه، أمّه فاطمة بنت الحسین.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 262
العلویّ إبراهیم «1» بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب رضی الله عنه، روی عن أبیه؛ وهو أخو عبداللَّه بن الحسن، خرج من بیته جماعةٌ وطلبوا الأمر «2»، وجرت لهم أمور، وسیأتی ذکرهم کلّ واحد فی مکانه إن شاء اللَّه تعالی. توفِّیَ بعد العشرین والمائة «3» رحمه الله.
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 5/ 342 رقم 2414
أبو محمّد العلویّ عبداللَّه بن الحسن بن السّیِّد الحسن بن علیّ بن أبی طالب، أبو محمّد
__________________________________________________
(1)- تاریخ بغداد 6: 54.
(2)- فی الأصل: الأمیر.
(3)- والصّواب أنّ وفاته کانت سنة 145.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 622
العلویّ، أبو محمّد وإبراهیم اللّذین خرجا علی المنصور. أمّه فاطمة ابنة السّیِّد الحسین.
قال الواقدیّ: کان من العُبّاد، وکان له شرفٌ وعارضةٌ وهیبةٌ ولسانٌ سدید. وکان ذا منزلةٍ من عمر بن عبدالعزیز. أکرمه السّفّاح ووهب له ألف ألف درهم. قال أبو حاتم والنِّسائیّ: ثقةٌ، وسُمّ بباب القادسیّة، وهو بها مدفونٌ. ووفاته سنة أربع وأربعین ومائة.
وروی له الأربعة. وخرج من بیته جماعةٌ تقدّم ذکرهم، ویأتی ذکر مَن بقی منهم.
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 17/ 135- 136 رقم 122
وقال سلیمان بن قتّة العدویّ: [من الطّویل]
ألا إنّ قتلی الطّفِّ من آل هاشم أذلّت رقاباً من قریش فذلّت
فقال عبداللَّه بن حسن بن حسن: ویحک ألّا قلت: «أذلّت رقاب المسلمین»!
مررتُ علی أبیاتِ آل محمّد فلم أرَها أمثالها یوم حلّت
فلا یُبعدُ اللَّه الدِّیار وأهلها وإن أصبحت منهم برغمی تخلّت
وکانوا غِیاثاً ثمّ صاروا رزیئة ألا عظُمت تلک الرّزایا وجلّت
ألم تر أنّ الأرض أضحت مریضةً لفقد حسین والبلادُ اقشعرّت
فإن تتبعُوه عائذ البیت تُصبحوا کعادٍ تعمّت عن هُداها فضّلت
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 12/ 429
وأمّا أخوه الحسن المثنّی، فأنّه أعقب من خمسة: عبداللَّه المحض فی ستّة رجال، محمّد النّفس الزّکیّة، وإبراهیم وموسی الجون ویحیی وسلیمان وإدریس. فعبداللَّه المحْض أبو محمّد کان شیخ بنی هاشم فی زمنه، ینتهی عقبه إلی ستّة رجال، وهم الّذین ذکرناهم.
المخزومی، صحاح الأخبار،/ 11
أولاد الحسن المثنّی، وهو أخو زید، وصاحب الذّکر المخلّد، ومنه تفرّق بنو الحسن ابن علیّ بن أبی طالب علیهما السلام الذّکور عشرة، وهم: عبداللَّه المحض، وداود، وجعفر، وعلیّ الخیر، والعبّاس، ومحمّد، والحسن المثلّث، وإبراهیم، وإسماعیل، وأبو بکر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 623
والإناث أربع وهنّ: زینب، وأمّ کلثوم، ورقیّة، وفاطمة.
والمعقبون من وُلْده خمسة: علیّ الخیر، وإبراهیم الغمر، وعبداللَّه المحض، وداود، وجعفر.
أمّا جعفر فیکنّی أبا الحسن، وداود ویکنّی أبا عبداللَّه، ماتا فی حبس المنصور، قبضهما من المدینة مع إخوتهما وبنی أخیهما، وهم: إبراهیم الغمر، وعبداللَّه المحْض، وعلیّ الخیر، والعبّاس، وأبو بکر، وداود، وإسماعیل، وابنا داود وهما سلیمان وداود، وموسی الجون بن عبداللَّه المحْض، ما خلا الحسن المثلّث، فإنّه قد کان قد شهد مع عمِّه کربلاء وهو ابن تسع عشرة سنة، وکان من الفرسان المعدودین، والشّجعان المشهورین یومئذ، فوقع بین القتلی وفیه ثمانیة عشر جرحاً، فحمله خاله سیِّد بنی فزارة، ثمّ مات فی أیّام الولید مسموماً «1».
قیل: وجعفر بن الحسن المثنّی لم یدرکه المنصور، وإنّما أُسر ابنه الحسن بن جعفر مع عمومته وبنی أخیه فی مدّة تحت الأرض علی شاطئ الفرات قریباً من قنطرة الکوفة، بمکان لا یفرِّقون فیه بین سواد اللّیل وضیاء النّهار، والتبست علیهم أوقات الصّلاة، فجزّؤوا القرآن خمسة أجزاء، وکانوا یصلّون کلّ وقت علی فراغ حزب. «2»
محمّد کاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة،/ 102- 103
ورُوی أنّ الحسن المثنّی خطب من عمِّه الحسین علیه السلام إحدی بناته، فقال له علیه السلام:
اختر یا بُنیَّ أحبّهما إلیک، فأطرق رأسه استحیاءً، فقال له علیه السلام: إنِّی اخترت لک ابنتی فاطمة، فهی أکثر شبهاً بأمّی فاطمة الزّهراء بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، ثمّ زوّجه بها فهی أمّ ولده. «3»
ابن شدقم، تحفة لبّ اللّباب،/ 120
وأمّا أعقاب الحسن السّبط فمن عبداللَّه المحْض، شیخ العترة عمره مائة سنة، ابن
__________________________________________________
(1)- راجع: عمدة الطّالب ص 100. [ورد هذا الخبر فی أبیه الحسن المثنّی].
(2)- و امام حسین دختر خود فاطمه را به حسن مثنی داد [...]
و عقب حسن مثنی از پنج پسرند: عبداللَّه المحض، و ابراهیم الغمر، و حسن المثلث، و جعفر، و داود.
کیاء گیلانی، سراج الانساب،/ 36- 37
(3)- و فاطمه دختر امام حسین علیه السلام را بخواست.
مدرسی، جنات الخلود،/ 20
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 624
الحسن المثنّی بن الحسن السّبط، وإبراهیم بن الحسن المثنّی، والحسن المثلّث بن الحسن المثنّی، وأمّهم فاطمة بنت الحسین (رضی اللَّه عنهم)، وجعفر بن الحسن المثنّی وداود بن الحسن المثنّی، وأمّهما أمّ الولد، فهؤلاء الخمسة لهم أعقاب. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة (ط أسوة)، 3/ 151
«1»
__________________________________________________
(1)- اما حسن بن حسن که او را حسن مثنی گویند، در خاطر داشت که دختر امام حسین علیه السلام را در حباله نکاح درآورد. چون این خبر را به عرض حسین علیه السلام رساندند، او را حاضر ساخت و فرمود: «اینک فاطمه و سکینه دختران منند. هریک را خواستار باشی با تو کابین خواهم بست 1.»
حسن شرمناک سر فرو داشت و سخن نکرد. حسین علیه السلام فرمود: «من دختر خود فاطمه را که با مادرم شبیه‌تر است، با تو کابین بستم.»
ابو نصر بخاری گوید: «فاطمه از حسن سه پسر آورد: نخستین عبداللَّه که او را عبداللَّه محض گویند؛ دویم ابراهیم و او را ابراهیم غمر گویند، سیم حسن و او را حسن مثلث گویند و ما شرح‌حال ایشان و اولاد ایشان را بطناً بعد بطن 2 در کتاب امام حسن علیه السلام نگاشته‌ایم.»
1. کابین بستن و به حباله نکاح درآوردن: عقد ازدواج.
2. بطناً بعد بطن: اولاد و بعد اولاد اولاد و سپس نوادگان اولاد و همچنین به ترتیب تا آخر.
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 2/ 323
در خبر است که حسن بن حسن خواست دختر امام حسین علیه السلام را از برای خود تزویج کند. چون این خبر به سیّدالشهدا رسید، او را طلب فرمود و گفت: «اینک فاطمه و سکینه دختران منند. هریک را خواهی، با تو کابین بندم.»
حسن بن حسن را شرم مانع آمد تا چیزی گوید. سر فرو داشت و سخن نکرد. امام حسین علیه السلام فرمود: «دختر خود فاطمه را که به مادرم شبیه‌تر است، با تو کابین بستم.»
ابو نصر بخاری گوید: فاطمه را با حسن تزویج فرمود و از وی سه پسر آورد: نخستین عبداللَّه، دوم ابراهیم، و سه دیگر به نام پدر و جد حسن نام داشت؛ بالجمله حسن مثنی زوجه خود فاطمه را نیک دوست می‌داشت و فاطمه نیز با او مهربان بود.
و فاطمه را از کمال جمال به حورالعین تشبیه می‌کردند. در خبر است که در ایامی که فاطمه دختر حسین علیه السلام در سرای حسن مثنی بود، حسن خواست تا دختر مسور بن مخرمه را تزویج کند. «فقال له المسور: واللَّه یا ابن رسول اللَّه! لو خطبت بشسع نعلک لزوّجتک ولکن رسول اللَّه قال: «إنّما فاطمة بضعة منِّی یرضینی ما أرضاها ویسخطنی ما أسخطها». وأنا أعلم أنّها لو کانت حیّة فتزوّجت علی ابنتها أسخطها ذلک».
مسور گفت: «ای پسر رسول خدا! اگر دختر مرا با علاقه کفش خود نکاح بستی، رضا دادم. لکن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 625
__________________________________________________
- دانسته‌ای که رسول خدا فرمود: فاطمه دختر من است. هرکه رضای او را جوید، رضای من جسته است و هرکه او را به غضب آورد، مرا به غضب آورده است. و من می‌دانم اگر فاطمه دختر رسول خدا زنده بود و تو با این‌که دختر حسین علیه السلام را در سرای داری، دختر مرا زن می‌گرفتی، به غضب می‌آمد.»
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 273- 274
حسن پسر امام حسن علیه السلام را حسن مثنی می‌نامیدند و کنیت او نیز ابو محمد است. حسن مثنی سه پسر و دو دختر از فاطمه، دختر امام حسین علیه السلام داشت؛ امّا پسران، اوّل عبداللَّه، دوم ابراهیم، سیم حسن؛ و دختران، اوّل زینب، دوم امّ کلثوم و دو پسر دیگر داشت، یکی داود و آن دیگر جعفر.
ابو نصر بخاری گوید: مادر این دو پسر امّ ولد بود، از مردم روم. نامش حبیبه بود و امّ خالد کنیت داشت. پسر دیگرش را محمد نام بود و مادرش رمله نام داشت و او دختر سعد بن زید بن عمرو بن نوفل عدوی است و دو دختر دیگر داشت، یکی رقیه و آن دیگر فاطمه.
ابو الحسن عمری گوید: حسن مثنی را نیز یک دختر بود که قسیمه نام داشت و او به خانه نکاح حسین ابن عبیداللَّه بن عباس درآمد؛ این جمله شش پسر و پنج دختر بود.
عبداللَّه بن حسن مثنی نیز مکنی بود به ابو محمد و او را عبداللَّه محض می‌نامیدند و مادر او فاطمه دختر حسین بن علی بن ابی‌طالب علیهما السلام است و مادر فاطمه امّ اسحاق دختر طلحه بن عبیداللَّه است. مادر امّ اسحاق جربا، دختر قسامه است و او چندان نیکو روی بود که هر زن نیکو جمال در پهلوی جای کردی، قبیح الوجه به نظر آمدی. لا جرم زنان از نزدیکی او دوری می‌جستند و او از این روی ملقب به جربا شد؛ چه جربا زنی را گویند که زنان دیگر از رشگ و حسدی که به حسن او دارند، از وی نفرت می‌کنند، مثل آن کس که از اجرب و گرین 1 نفرت کند و او اوّل کس از اولاد امام حسن است که مادرش دختر امام حسین است؛ چنان‌که امام محمد باقر که اوّل کس است از اولاد حسین که مادرش از اولاد امام حسن است.
عبداللَّه در زمان خود، شیخ بنی هاشم بود و او را اجمل ناس و اکرم ناس و افضل ناس و اسخای ناس می‌نامیدند. وقتی او را گفتند: «شما چگونه افضل ناس شدید؟» گفت: «لأنّ النّاس کلّهم تمنّوا أن یکونوا منّا ولا نتمنّی أن نکون من أحد»؛ یعنی: «مردم همه آرزومندند که از سلسله ما باشند و ما هرگز آرزو نمی‌کنیم که از دیگری باشیم».
او قوی النفس و شجاع بود و گاهی شعری فرمودی در حق زوجه خود هند دختر ابو عبیده و آن را به لحن خوش انشاد نمودی:
یا هند إنّک لو سمعت بعاذلین تتابعا قالا فلم أسمع لما قالا وقلت ألا اسمعا
هند أحبُّ إلیَّ من نفسی وأهلی أجمعا ولقد عصیت عواذلی وأطعت قلباً موجعا
و از اشعار اوست که فرماید:
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 626
__________________________________________________
-بیض غرائر ما هَمَمْنَ بریبة کظباء مکّة صیدهنّ حرام
یحسبن من لین الکلام فواسقا ویصدّهنّ عن الخنا الإسلام
آن‌گاه که دولت بنی امیه را زوال آمد و بنی مروان ضعیف شدند، بنی هاشم متفق گشتند که با پسرهای عبداللَّه محض محمد و ابراهیم بیعت کنند و یک تن از ایشان را به خلافت بردارند. پس مجلسی آراستند و بزرگان بنی‌هاشم وبعضی از بنی‌عباس حاضر شدند و کس فرستادند و امام جعفر صادق علیه السلام را طلب کردند. عبداللَّه محض گفت: «جعفر صادق را بیهوده طلب نمودید؛ زیرا که او رأی شما را به صواب نخواهد شمرد.»
در این وقت، جعفر صادق از در درآمد و بنشست و اجتماع ایشان را سبب پرسید. صورت حال را مکشوف داشتند. آن‌حضرت روی به عبداللَّه کرد و فرمود: «تو شیخ بنی هاشمی. چگونه تو را ترک می‌گویند و این دو غلام که پسرهای توأند، به خلافت برمی‌دارند؟»
عبداللَّه گفت: «همانا حسد تو را از بیعت ایشان باز می‌دارد. تو دست فرا ده تا با تو بیعت کنیم؛ «فقال جعفر: واللَّه إنّها لیست لی ولا لهما وإنّها لصاحب القباء الأصفر واللَّه لیلعبنّ بها نسائهم وصبیانهم وغلمانهم.»
جعفر علیه السلام فرمود: «سوگند به خدای که امر خلافت نه بر من فرود می‌آید و نه با پسرهای تو راست می‌ایستد؛ بلکه به صاحب قبای اصغر می‌رسد. سوگند به خدای که زنان ایشان و کودکان و پسران ایشان با این خلافت بازی خواهند کرد و دست به دست خواهند داد.»
این بگفت و برخاست و برفت. منصور دوانیق چون حاضر آن مجلس بود و قبای اصفر دربرداشت و سخن جعفر صادق را استوار می‌دانست، از آن روز دل در سلطنت بست تا گاهی که ادراک نمود.
بالجمله، روزی چند برنگذشت. ابو العباس السفاح با اهل خود پوشیده سفر کوفه کردند و با ابو سلمه خلّال در امر خلافت مواضعه نهادند. ابو سلمه اندیشه ایشان را مستور داشت و خواست در میان اولاد علی ابن ابی‌طالب و عباس بن عبدالمطلب مجلسی به شوری آراسته کند تا بر خلافت یک تن از دو سلسله متفق شوند.
پس به سوی سه کس مکتوب کرد، نخستین به جعفر صادق علیه السلام و دوم به عمر بن علی بن الحسین علیهما السلام و سه دیگر به عبداللَّه محض و این مکاتیب را به رسولی سپرد و به جانب مدینه گسیل داشت. فرستاده او طی مسافت کرد و شامگاهی بر جعفر صادق علیه السلام درآمد و گفت: «من از جانب ابو سلمه می‌آیم.»
و مکتوب او را به آن حضرت سپرد. جعفر علیه السلام فرمود: «مرا با ابو سلمه مراودتی و مخالطتی نیست. چه او شیعه دیگر کس است.»
رسول عرض کرد: «مکتوب او را قرائت فرمای و پاسخی مرقوم دار.»
آن حضرت خادم خویش را فرمود: «چراغ را پیش دار!» و مکتوب ابو سلمه را بسوخت و گفت: «جواب همان است که نگریستی.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 627
__________________________________________________
- لا جرم رسول از نزد آن حضرت بیرون شد و نزد عبداللَّه محض آمد و مکتوب ابو سلمه را تسلیم کرد. عبداللَّه آن مکتوب را برداشت و به نزد حضرت جعفر صادق علیه السلام آمد. آن حضرت فرمود: «هان ای عبداللَّه! چه چیز تو را به این‌جا آورد؟ اگر حاجتی بود و مرا آگهی فرستادی، من به نزد تو آمدم.»
عبداللَّه صورت حال را به عرض رساند و گفت: «اینک مکتوب ابو سلمه است. مرا به خلافت دعوت کرده و سزاوار این مقام دانسته است و شیعیان ما از خراسان نزدیک او حاضر شده‌اند.»
آن حضرت فرمود: «ای عبداللَّه! شیعیان تو کدامند؟ مگر تو ابو مسلم مروزی را مأمور به خراسان نمودی و جامه سیاه شعار شیعه خود ساختی؟ آیا از این شیعیان که می‌گویی، هیچ کس را به نام و نشان می‌شناسی؟»
گفت: «نمی‌شناسم.»
فرمود: «چگونه شیعه تو می‌شوند جماعتی که ایشان را نمی‌شناسی و ایشان تو را نمی‌شناسند؟»
عبداللَّه گفت: «همانا در سخنان تو، چیزی مضمر است، کنایت از آن‌که مکروه می‌داری که این امر بر من فرود آید.»
آن حضرت فرمود: «خدای می‌داند که من نصیحت هر مسلم را بر خویش واجب داشته‌ام. چگونه از نصیحت تو دست باز می‌گیرم؟ خویشتن را اسیر آرزوهای باطل مکن. شما این دولت را از برای بنی عباس تأسیس می‌نمایید. هرگز به آل ابو طالب نخواهد رسید. همانا این رسول از آن پیش که تو را دیدار کند، به نزدیک من آمد و ناخوشدل بیرون شد.»
مع القصه، رسول ابو سلمه مکتوب عمر بن علی بن الحسین را نیز برسانید. عمر مکتوب او را رد کرد و گفت: «کاتب آن را نمی‌شناسم تا جواب گویم.» اما پسرهای عبداللَّه محض، محمد و ابراهیم همواره در هوای خلافت می‌زیستند و اعداد خروج می‌کردند تا گاهی که امر خلافت بر ابو العباس سفاح راست ایستاد. این‌وقت فرار کردند و پوشیده می‌زیستند؛ اما سفاح، عبداللَّه محض را بزرگ می‌داشت و فراوان اکرام می‌کرد.
در خبر است که یک‌روز عبداللَّه گفت: «هیچ‌گاه ندیدم که صد هزار درهم مجتمعاً در نزد من حاضر باشد.»
سفاح گفت: «الآن خواهی دید!» و بفرمود تا صد هزار درهم حاضر کردند و عبداللَّه را داد؛ لکن گاهگاه از عبداللَّه پرسش می‌کرد: «پسرهای تو، محمد و ابراهیم در کجا باشند؟»
و عبداللَّه از پرسش او دلتنگ بود. یک روز به برادرش ابراهیم الغمر شکایت کرد. ابراهیم گفت: «این کرّت که پرسش کند، بگو عم ایشان ابراهیم از حال ایشان آگهی دارد.»
عبداللَّه گفت: «تو رضا می‌دهی به این سخن؟»
گفت: «رضا دادم.» لا جرم این کرّت که سفاح پرسش کرد، عبداللَّه با ابراهیم، برادرش حوالت فرمود.
سفاح بیتوانی، ابراهیم را بخواست و با او خلوتی ساخت و از برادرزادگانش پرسش نمود. ابراهیم گفت:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 628
__________________________________________________
- «یا امیر المؤمنین! با تو چنان سخن گویم که رعیت با سلطان گوید. یا چنان گویم که مردم با پسر عم خود سخن کنند؟»
گفت: «چنان گوی که با پسر عم خود بگویی.»
گفت: «یا امیر المؤمنین! اکنون بگوی که اگر خداوند مقدر کرده باشد که محمد و ابراهیم ادراک منصب خلافت کنند، تو و تمامت مردم که بر روی ارض هستند، می‌توانند ایشان را دفع دهند؟»
گفت: «لا واللَّه!»
آن‌گاه گفت: «اگر خداوند از برای ایشان مقدر نکرده باشد، تمام اهل ارض می‌توانند امر خلافت را بر ایشان فرود آرند.»
سفاح گفت: «لا واللَّه!» و سوگند به خدای یاد کرد که: «از این پس نام ایشان را تذکره نخواهم کرد!» و از آن پس دیگر ایشان را بر زبان نیاورد. تا گاهی که درگذشت و خلافت بر منصور قرار گرفت و او مردی بداندیش و کین‌توز بود. یک‌باره دل بر قتل محمد و ابراهیم پسرهای عبداللَّه محض بست و پوشیده عیون و جواسیس گسیل داشت تا مکان و مقام ایشان را بدانند و به عرض رسانند. در پایان امر، مکشوف داشت که: «ایشان در قریه‌ای از قرای مدینه جای دارند و خالی از خیال خلافت نیستند.»
منصور این راز در دل مستور داشت تا موسم حج برسید. در سال یک‌صدوچهلم هجری به زیارت بیت اللَّه رفت و از طریق مدینه مراجعت کرد. چون وارد مدینه شد، یک روز مردم را انجمن ساخت تا عطای هرکس را از بیت المال ادا کند. گفتند: «از کدام قبیله ابتدا کنیم؟»
گفت: «از آن قبیله که خداوند ابتدا فرموده است؛ یعنی از بنی هاشم.»
گفتند: «از بنی هاشم نخستین که را بخوانیم؟»
گفت: «عبداللَّه محض را!»
پس به نام عبداللَّه دعوت کردند. عبداللَّه برخاست. منصور گفت: «هان ای عبداللَّه! پسرهای تو محمد و ابراهیم کجا باشند؟»
گفت: «ندانم.»
گفت: «سوگند به خدای تو را رها نکنم تا ایشان را به نزد من حاضر نکنی.»
سخنی چند در میانه برفت و فایدتی نداشت. فرمان داد تا عبداللَّه را و ابراهیم، برادرش را و شش تن از برادران و فرزندانش را مأخوذ داشتند و در غل و زنجیر کشیدند و بند برنهادند و بر شتران برنشاندند تا به کوفه کوچ دهند.
«فقال عبداللَّه المحض للمنصور: ما هکذا فعلنا بأسیرکم یوم بدر» از این سخن عبداللَّه تذکره می‌کرد که: «در یوم‌بدر چون جد شما عباس اسیر شد، رسول خدا بر او رحم کرد و فرمود تا او را به زحمت بند نیازارند؛-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 629
__________________________________________________
- چنان‌که در کتاب رسول خدا به شرح نگاشتیم، وتو امروز بر ما رحم نمی‌کنی وبه زحمت غل وبند فرسایش می‌دهی. چه گمان می‌کنی در حق رسول خدای، اگر ما را به این حال نگران باشد؟»
«فقال له المنصور: أخسأ یا ابن اللخناء»؛ یعنی دور شو ای پسر زانیه!
«فقال له عبداللَّه: أیَّ أمّهاتی تلخن أفاطمة بنت الحسین» امّ فاطمة بنت رسول اللَّه أمّ خدیجة بنت خویلد؟
عبداللَّه گفت: «این نسبت زشت را به کدام‌یک از مادرهای من می‌دهی؟ آیا فاطمه دختر امام حسین علیه السلام را گویی که مادر من است و یا فاطمه دختر پیغمبر را گویی که جده من است و یا خدیجه را گویی که مادر جده من است؟»
منصور دیگر پاسخ نگفت و حکم داد تا ایشان را به سوی کوفه کوچ دهند و کس نزد عبداللَّه فرستاد، باشد که به حیلت و خدیعت او را مغرور کنند و پسرهای او را دستگیر سازند. رسول منصور سخن بسیار کرد. عبداللَّه در پاسخ گفت: «سوگند به‌خدای، محنت من از محنت یعقوب افزون است. چه او را از دوازده تن پسر، یک پسر مفقود شد و از من طلب می‌کنند که دو پسر خویش را به قتلگاه فرستم. سوگند به خدای که اگر در زیر قدم من باشند، پای خویش را برنگیرم.»
در خبر است که این وقت که عبداللَّه محبوس بود، محمد و ابراهیم چون یک دو تن از عرب بادیه پوشیده به نزد پدر آمدند و عرض کردند: «اگر فرمایی، آشکار شویم. چه اگر دو تن از آل محمد را بکشند، بهتر از آن است که هشت تن در معرض هلاکت باشند.»
«فقال لهما: إن منعکما أبو جعفر أن تعیشا کریمین فلا یمنعکما أن تموتا کریمین».
عبداللَّه به فرزندان خود محمد و ابراهیم گفت: «اگر ابو جعفر منصور رضا نمی‌دهد که شما چون جوانمردان زندگانی کنید، منع نمی‌کند که چون جوانمردان بمیرید.»
کنایت از آن‌که: «صواب آن است که شما در اعداد کارپردازید و بر منصور خروج کنید. اگر نصرت جویید، نیکو باشد و اگر کشته شوید، با نام نیک نکوهشی نباشد.»
بالجمله، عبداللَّه و سایر اولاد حسن بن علی بن ابی‌طالب را با غل و زنجیر برنشاندند و به جانب کوفه روان شدند. گاهی که از کنار سرای جعفر صادق علیه السلام عبور می‌دادند، آن حضرت از شکاف در به ایشان نگران شد و سخت بگریست؛ چنان‌که آب دیده‌اش از ریش مبارک بگذشت.
«وقال: واللَّه ما وفت الأنصار لرسول اللَّه صلی الله علیه و آله بیعته لقد بایعوه علی أن یقوا نفسه وولده ممّا یقون منه نفوسهم وأولادهم واللَّه لا یفلح قوم تخرج بهؤلاء عنهم علی هذه الصّورة».
فرمود: «سوگند به خدای که انصار وفا نکردند به شرایط بیعت با رسول خدا. چه با آن حضرت بیعت کردند که حفظ و حراست کنند او را و فرزندان او را از آنچه محفوظ می‌دارند خود را و فرزندان خود را. سوگند به خدای که رستگار نمی‌شوند جماعتی که اولاد پیغمبر را به این صفت و صورت کوچ می‌دهند.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 630
__________________________________________________
- مع القصه، ایشان را به این زحمت کوچ دادند و ابن الازهر که حارس و زندان‌بان بود، ایشان را از دار مروان حرکت داد و به ربذه آورد و در آن‌جا سلاسل و اغلال ایشان را سخت‌تر و صعب‌تر کردند و منصور از برای آن‌که عبداللَّه محض را بیازارد، محمد بن عبداللَّه بن عمر بن عثمان بن عفان را که از جانب مادر با عبداللَّه محض برادر بود، فرمان داد تا از میان محبوسان برآوردند و بفرمود تا او را چندان تازیانه زدند که چهره اوولون جلد او که مانند سبیکه سیم بود، گونه زنگیان گرفت و یک چشم او از چشمخانه بپالود. آن‌گاه او را بیاورند و در زندان‌خانه در پهلوی عبداللَّه محض جای دادند و او سخت عطشان بود. عبداللَّه گفت: «کیست که پسر رسول خدای را سیراب کند؟»
مردان از وی حذر می‌جستند. یک تن از مردم خراسان او را به شربتی از آب سقایت کرد.
آن‌گاه منصور بر محلی برنشست و ربیع را با خود معادل ساخت و بفرمود تا محمد بن عبداللَّه عثمانی را از پیش روی عبداللَّه محض همی کوچ دادند تا ضجرت و اندوه او فراوان شد، و جامه محمد از صدمت تازیانه چنان بر پشت محمد چفسیده بود که نخست دهن زیت بر آن طلی کردند؛ آن‌گاه جامه را با پوست از بدن او باز کردند. در خبر است که عبداللَّه محض با این همه رنج و شکنجه هیچ‌گاه نگریست جز آن‌گاه که مغافصة محمد را به این حال دیدار کرد. این وقت سخت بگریست و او را همچنان در محمل بند بر پای و سلسله در گردن بود و در کوفه با سوء حال محبوس داشتند تا گاهی که محمد و ابراهیم خروج کردند و مقتول شدند و سر ایشان را نزد منصور آوردند؛ چنان‌که ان شاء اللَّه در جای خود به شرح رقم خواهیم کرد.
از پسِ این واقعه، منصور به قتل عبداللَّه محض فرمان کرد. ابو الفرج اصفهانی سند به مردی می‌رساند که با زندانبان عبداللَّه محض مخالطت داشت و گفت: یک روز از منصور منشوری به زندانبان آمد؛ چون قرائت کرد، رنگ از رویش بپرید و سخت مضطرب شد. آن مکتوب را بیفکند و برخاست و برفت. ما آن مکتوب را برگرفتیم و بخواندیم. نوشته بود: «چون این مکتوب را دیدار کنی، آنچه در حق مذلة فرمان کرده‌ام، به نفاذ رسان.» چه، عبداللَّه را مدله نام نهاده بود. بالجمله، زندانبان پس از ساعتی ملول و متفکر و مضطرب باز آمد و بنشست و لختی سر به زیر می‌داشت. آن‌گاه سر برآورد و گفت: «عبداللَّه وفات کرد.»
ابن‌خداع گوید: عبداللَّه هفتاد و پنج سال داشت که از جهان برفت و قبر او در کوفه زیارتگاه شد. او مردی جم الفضایل و حاضر الجواب بود. در علم فقه و سنت دستی قوی داشت، و تولیت صدقات امیر المؤمنین علی علیه السلام با او بود. در این امر حسن بن زید را با او مخاصمتی رفت و در ولادت حسن بن زید به این معنی اشارتی کردیم. یک روز در این داوری، عبداللَّه محض با حسن بن زید خطاب کرد که: «یا ابن السوداء!- یعنی ای پسر کنیز- فقال حسن بن زید: نعم، لقد صبرت بعد وفات زوجها ولم تتزوّج بعده».
یعنی: «راست گفتی مادر من کنیز بود؛ لکن بعد از وفات پدر من شوهر نکرد.»
با این سخن، کنایتی از درِ شناعت آمیخت در حق دختر عم خود فاطمه، دختر امام حسین علیه السلام که-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 631
__________________________________________________
- مادر عبداللَّه بود. چه بعد از فوت حسن مثنی به حباله نکاح عبداللَّه بن عمر بن عثمان درآمد؛ لکن حسن ابن زید بعد از این سخن از دختر عم خود شرمسار شد و دیگر با عبداللَّه محض از برای تولیت صدقات سخن نکرد.
در خبر است: گاهی که محمد تصمیم عزم داد که خود را پوشیده بدارد تا آن‌گاه که اعداد امر خروج بر وی راست شود، عبداللَّه فرزند را به این کلمات وصیت فرمود: «فقال: یا بُنیَّ! إنِّی مؤدّ إلیک حقّ اللَّه تعالی فی تأدیبک ونصیحتک فأدِّ إلیَّ حقّه فی الاستماع والقبول. یا بُنیَّ کفِّ الأذی وأفِضِ النّدی واستعن بطول الصّمت فی المواضع الّتی تدعوک نفسک إلی الکلام فیها، فإنّ الصّمت حسن وللمرء ساعات یضرّه فیها خطؤه ولا ینفعه صوابه. واعلم أنّ من أعظم الخطأ العجلة قبل الإمکان والأناة بعد الفرصة. یا بُنیَّ احذر الجاهل وإن کان ناصحاً کما تحذر عداوة العاقل إذا کان عدوّاً فیوشک الجاهل أن یورِّطک بمشورتک فی بعض اغترارک فیسبق إلیک مکر العاقل. وإیّاک ومعاداة الرّجال فإنّه لا یعدمک منها مکر حلیم ومباراة جاهل».
فرمود: «ای فرزند! من ادا می‌کنم در حق تو آنچه را که خدای واجب داشته در تأیب و نصیحت تو و تو ادا کن حق خدای را در شنیدن و پذیرفتن از من. هان ای فرزند! خویشتن‌داری کن در آزار و اذی و حریص باش در بذل و عطا واستعانت بجوی به طول خاموشی آن‌جا که نفس تو را به سخن نابهنجار انگیزش می‌دهد، چه خاموشی نیکو صفتی است. دانسته باش که از برای مرد ساعاتی است که در آن ساعات زیان می‌رساند خطای او و سودی نمی‌بخشد او را صواب او و بزرگ‌تر خطای مرد عجلت و شتابزدگی است در اقدام امر از آن پیش که صورت‌پذیر باشد؛ چنان‌که خطایی بزرگ است توانی در اقدام امر گاهی که فرصت به دست شود، هان ای پسرک من حذر کن از جاهل اگر چند ناصح باشد؛ بدانسان که حذر می‌کنی از عاقل گاهی که خصومت آغازد. همانا نصیحت جاهل تو را مغرور کند و در ورطه افکند که از آن بیرون نتوانی شد و عاقل را در فریب تو نیرو دهد. وبه‌پرهیز از خصمی با مردم چه باز نمی‌دارد از تو مکیدت عاقل و خصومت جاهل را.»
ابراهیم، برادر اعیانی عبداللَّه محض و مکنی به ابو اسماعیل است. از کثرت جود و مناعت محل و شرافت محتد ملقب به غمر گشت. او و برادرش عبداللَّه از روات حدیث هستند و او در کوفه صندوق داشت. قبرش مزار قاصی و دانی گشت. ابو جعفر منصور او را و برادرش را و دیگر اخوانش را چنان‌که بدان اشارت شد، مأخوذ داشت و در کوفه محبوس نمود و مدت پنج سال در کمال رنج و زحمت و تمام شکنجه و صعوبت در حبسخانه روز گذراند و در سال صدوچهل‌وپنجم هجری در زندان به دار جنان انتقال فرمود و مدت عمرش شصت‌ونه سال بود. ابن خداع گوید: «در یک منزلی کوفه وداع جهان گفت و شصت‌وهفت ساله بود.» او را فضایل‌کثیره و محاسن شهیره بود؛ اما سفاح در زمان خود مقدم او را مبارک می‌داشت؛ چنان‌که بدان اشارت شد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 632
__________________________________________________
- اما حسن بن حسن مثنی‌بن‌حسن بن علی بن‌ابی‌طالب! کنیت او ابوعلی است و اورا حسن مثلث گویند؛ چه پسر سیم است که بلا واسطه حسن نام دارد. او نیز در حبس ابو جعفر منصور در کوفه وفات یافت. ابو الحسن عمری گوید: «محبس او در بغداد بود و در زندان جان بداد و چهل‌وپنج سال روزگار برده بود.»
اما جعفر بن حسن مثنی کنیت او ابو الحسن است و او سیّدی با ذلاقت زبان و طلاقت لسان بود و در شمار خطبای بنی هاشم می‌رفت و از برای اوست کلام مأثور. وی نیز به حبس منصور افتاد؛ لکن او را رها ساخت تا به مدینه مراجعت کرد؛ چون سنین عمرش به هفتاد رسید، وفات یافت.
اما داود بن حسن بن حسن علیه السلام کنیت او ابو سلیمان است و او از جانب برادرش عبداللَّه محض تولیت صدقات امیر المؤمنین علی علیه السلام را داشت. او را نیز منصور به حبس افکند. مادرش به نزد صادق آل محمد علیهم الصلاة والسلام آمد و بنالید. آن حضرت دعای استفتاح را به او بیاموخت که معروف به دعای امّ داود است و مادر داود بدانسان که آن حضرت آموزگاری فرمود در نیمه رجب، آن دعا را قراءت کرد و سبب خلاص پسر شد. لا جرم داود به مدینه آمد و در شصت سالگی از جهان درگذشت.
اما محمد بن حسن مثنی به سرای جاودانی انتقال یافت و او را فرزندی نبود، اما دختران حسن مثنی نخستین زینب او را عبدالملک بن مروان به حباله نکاح درآورد.
اما شرح‌حال و مآل کار امّ کلثوم معلوم نیست. اما فاطمه به حباله نکاح معاویه بن عبداللَّه بن جعفر طیار درآمد واز وی چهار پسر ویک‌دختر آورد؛ اوّل یزید، دوم صالح، سیم حماد، چهارم حسین و نام دخترش زینب بود. دختر چهارم حسن مثنی، رقیه نام داشت. شرح‌حال او نیز معلوم نیست. همانا از پنج پسر حسن مثنی را عقب بود: اوّل عبداللَّه محض، دوم ابراهیم غمر، سیم حسن مثلث، چهارم جعفر، پنجم داود.
1. یعنی مبتلا به مرض گری.
سپهر، ناسخ التّواریخ امام حسن مجتبی علیها السلام، 2/ 325- 336
در مصباح الأنوار عبداللَّه بن حسن از جدّ خویش حدیث می‌کند، قال: إنّ فاطمةَ بنتَ رسولِ اللَّهِ لمّا احتضرت نظرت نظراً حادّاً ثمّ قالت: السّلام علی جبرئیل، السّلام علی رسول اللَّه، اللّهمّ مع رسولک، اللّهمّ فی رضوانک وجوارک ودارک دار السّلام، ثمّ قالت: أترون ما أری؟ فقیل لها ما تری، قالت: هذه مواکب أهل السّماوات وهذا جبرئیل وهذا رسول اللَّه یقول: یا بُنیّة أقدمی فما أمامک خیرٌ لکِ.
فاطمه دختر رسول خدا هنگامی‌که محتضر شد، نظر کرد و نظر کدرنی تند و گفت: السّلام علی جبرئیل، السّلام علی رسول اللَّه، ای پروردگار! مرا با رسول خود در بهشت خود وجوار خود و سرای خود که دار السّلام است بدار، آن‌گاه فرمود: آیا می‌بینید شما آن‌چه من می‌بینم عرض کردند چه می‌بینی؟ فرمود: اینک مواکب اهل آسمانه است و اینک جبرئیل و اینک رسول خدا است که می‌فرماید: ای دختر! به سوی من بشتاب آن‌چه در پیش رُوی تو است نیکوتر است از برای تو.
سپهر، ناسخ التّواریخ حضرت زهراء علیها السلام، 4/ 186- 187
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 633
ویروی: أنّ الحسن بن الحسن خطب إلی المِسْوَر بن مخرمة ابنته، وکانت فاطمة بنت الحسین یومئذ عنده، فقال له المِسْوَر: واللَّه یا ابن رسول اللَّه لو خطبت بشسع نعلک لزوّجتک، ولکن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله قال: إنّما فاطمة بضعة منِّی، یرضینی ما أرضاها، ویسخطنی ما أسخطها. وأنا أعلم أنّها لو کانت حیّة فتزوّجت علی ابنتها أسخطها ذلک.
والعقب من الحسن بن الحسن من خمسة رجال، وهم: عبداللَّه المحض، وإبراهیم الغمر، والحسن المثلّث، وأمّهم أجمع فاطمة بنت الحسین بن علیّ علیهما السلام، وأختاهم زینب وأمّ کلثوم. وداود، وجعفر، وأمّهما أمّ خالد واسمها حبیبة، وهی أمّ ولد رومیّة، وهی الّتی علّمها الإمام الصّادق جعفر بن محمّد علیهما السلام الدّعاء المعروف بدعاء أمّ داود، وکان ذلک الدّعاء الشّریف سبب خلاص ابنها داود من الحبس، وقد ذکره الشّیخ «1» والکفعمیّ وغیرهما. «2» وکان للحسن ابن آخر اسمه محمّد، وأمّه رملة بنت سعید بن زید بن نفیل العدوی، وأختیه رقیّة وفاطمة، ولا بقیّة لمحمّد بن الحسن بن الحسن «2». «3»
الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 170- 171
وفی تهذیب التّهذیب: الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، والد الحسن المثلّث، کان أخا إبراهیم بن محمّد بن طلحة لأمّه.
وفی الأغانی: تزوّج الحسن بن الحسن فاطمة بنت الحسین فی حیاة عمّه وهو علیه السلام زوّجه إیّاها. [ثمّ ذکر کلام أبی الفرج کما ذکرناه فی مقاتل الطّالبیّین].
وکانت فاطمة زوجته هذه معه یوم الطّفّ. قال الطّبریّ: وهی أکبر من سکینة.
__________________________________________________
(1)- مصباح المتهجّد للشّیخ الطّوسی ص 807.
(2- 2) [حکاه فی هامش عمدة الطّالب،/ 101 (ط النّجف)].
(3)- شیخ مفید رحمه الله گوید: حسن بن حسن از عمویش حسین یکی از دو دخترش را خواستگاری کرد و حسین فرمود: «دخترم فاطمه را که به مادرم فاطمه بنت رسول اللَّه شبیه‌تر است، به تو می‌دهم.»
روایت شده است که از عمّش حسین یکی از دختران او را خواستگاری کرد. حسین فرمود: «هر کدام را بیشتر دوست داری، اختیار کن!» او را شرم گرفت و عمویش فاطمه را که بیشتر به مادرش زهرا شباهت داشت، برای او انتخاب کرد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 279، 350
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 634
أولاده: فی طبقات ابن سعد ولد حسن بن حسن (1)، محمّداً أمّه رملة بنت سعید بن زید (2)، وعبداللَّه بن حسن مات فی سجن المنصور بالکوفة (3)، وحسن بن حسن بن حسن مات فی سجن المنصور (4)، وإبراهیم بن حسن مات فی السّجن أیضاً مع أخیه (5)، وزینب بنت حسن تزوّجها الولید بن عبدالملک بن مروان ثمّ فارقها (6)، وأمّ کلثوم بنت الحسن وأمّهم فاطمة بنت الحسین بن علیّ (7)، وجعفر بن حسن (8)، وداود (9)، وفاطمة أمّ القاسم وهی قسیمته (10)، وملیکة وأمّهم أمّ ولد تُدعی حبیبة فارسیّة (11)، وأمّ کلثوم بنت حسن لأمّ ولد ا ه. «1»
الأمین، أعیان الشّیعة، 5/ 44، 47
__________________________________________________
(1)- در اعلام‌الوری روایت شده است که آن بزرگوار از عمّش سیّد الشهدا سلام اللَّه علیه یکی از دخترانشان را خطبه نمود. سیّد الشهدا علیه السلام فرمود: «من اختیار می‌نمایم دخترم فاطمه را، چون شبیه است به مادرم فاطمه زهرا.»
در منزل جناب حسن مثنی سه پسر آورد: اوّل جناب عبداللَّه محض، دوم جناب ابراهیم الغمر، سوم حسن مثلث.
در عمدة الطالب است که حسن بن الحسن خواستگاری کرد دختر مسور بن مخرمه را درحالی که فاطمه بنت الحسین علیه السلام زوجه‌اش بود. عرض کرد: «هرگاه تو تزویج کنی، دختر مرا به بند نعلینت هرآینه من قبول تزویج می‌کنم؛ ولکن پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: «إنّما فاطمة بضعة منِّی یرضینی ما أرضاها ویسخطنی ما أسخطها»، ومن می‌دانم که اگر فاطمه زهرا علیها السلام حیات می‌داشت و تو به سر دختر او زوجه دیگر می‌گرفتی، موجب سخط آن مخدره می‌شد.»
حاصل آن است که مسور گفت: «من می‌ترسم که اگر دخترم را به شما تزویج کنم، و حال آن‌که فاطمه بنت‌الحسین زوجه شما هست موجب سخط وغضب فاطمه زهرا سلام اللَّه علیها بشود. و جناب فاطمه شوهرش جناب حسن مثنی او را بسیار دوست می‌داشت.
در ناسخ است که فاطمه را از کمال و جمال به حور العین تشبیه می‌کردند و در خبر است که در ایامی که فاطمه زوجه حسن مثنی بود، جناب حسن خواست تا دختر مسور بن مخرمه را تزویج کند.
«فقال له المسور: واللَّه یا ابن رسول اللَّه! لو خطبت ابنتی بشسع نعلک لزوّجتک ولکن رسول اللَّه قال: إنّما فاطمة بضعة منِّی یرضینی ما أرضاها ویسخطنی ما أسخطها وأنا أعلم أنّها لو کانت حیّة فتزوّجت علی ابنتها أسخطها ذلک».
یعنی: «اگر خطبه نمایی دختر مرا به بند کفشت، من تزویج می‌کنم او را به تو. لکن پیغمبر فرمود: «فاطمه پاره تن من است. مرا خوشنود می‌کند آنچه که فاطمه را خوشنود کند و مرا به غضب بیاورد،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 635
ثمّ لحق بالمدینة وتزوّج بابنة عمّه فاطمة بنت الحسین علیه السلام ومنه عقب الحسن الزّکیّ علیه السلام.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 355
وربّما یقال: إنّ الشّیخ عبدالقادر الجیلانیّ من ذرِّیّة الحسن المثنّی وینتهی إلیه نسبه من عبداللَّه المحض، وقد کذّبه صاحب العمدة بأ نّه لم یدّع هذا النّسب ولا أحد من أولاده، وإنّما ابتدأ بها ولد ولده القاضی أبو صالح نصر بن أبی بکر بن عبدالقادر، ولم یقم علیها بیِّنة، ولا عرّفها له أحد إلی آخر ما ذکره. وممّن صرّح بنسبته إلی الحسن علیه السلام أحمد الکتبیّ فی فوات الوفیات، وهذا الحسن هو جدّ السّادة الطّباطبائیّة فهم حسنیّون أباً وحسینیّون أمّاً. (والحقیر) أنهی نسبی إلی الحسن بن الحسن علیه السلام هکذا جعفر بن محمّد باقر بن علیّ ابن رضا بن مهدیّ بن مرتضی بن محمّد بن عبدالکریم بن السّیِّد مراد بن شاه أسد اللَّه ابن السّیِّد جلال الدّین أمیر بن الحسن بن مجد الدّین بن قوام الدّین بن إسماعیل بن عبّاد ابن أبی المکارم بن عبّاد بن أبی المجد بن عبّاد بن علیّ بن حمزة بن طاهر بن علیّ بن محمّد بن أحمد بن محمّد بن أحمد بن إبراهیم الملقّب بطباطبا ابن إسماعیل الدّیباج بن إبراهیم الغمر بن الحسن المثنّی بن الحسن المجتبی علیه السلام.
(قال) فی عمدة الطّالب: ولُقِّب الغمر لجوده، ویکنّی أبا إسماعیل (وکان) سیِّداً شریفاً روی الحدیث. (وهو) صاحب الصّندوق بالکوفة (یُزار قبره) وقبض علیه أبو جعفر المنصور مع أخیه (وتوفِّیَ) فی حبسه سنة 145 وله تسع وستّون سنة (وکان) السّفّاح یکرمه إلی أن قال: والعقب من إبراهیم الغمر فی إسماعیل الدّیباج وحده، ویکنّی أبا إبراهیم. ویقال له الشّریف الخلاص. وشهد فخّاً وحبسه أبو جعفر المنصور والعقب منه فی رجلین الحسن
__________________________________________________
- آنچه فاطمه را به‌غضب‌آورد» و من می‌دانم اگر فاطمه حیات می‌داشت و من دخترم را بر دختر او تزویج می‌کردم، موجب سخط و غضب آن مخدره می‌گردید.
و در وسائل از شیخ صدوق از حضرت صادق روایت کرده است که فرمود: «لا تحلّ لأحد أن یجمع بین ثنتین من ولد فاطمة إنّ ذلک یبلغها فیشقّ علیها، قلت: یبلغها فیشقّ علیها؟ قال: ای واللَّه.»
و از جهت این روایت بعضی حکم کرده‌اند به کراهت جمع بین دو فاطمیّه و بعضی به حرمت آن.
خراسانی، منتخب التواریخ،/ 139- 140، 174
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 636
التّج وإبراهیم طباطبا، ولُقِّب بذلک لأنّ أباه أراد أن یقطع له ثوباً وهو طفل فخیّره بین قمیص وقبا، فقال: طباطبا یعنی قباقبا، وقیل: بل السّواد لقّبوه بذلک. وطباطبا بلسان النّبطیّة سیِّد السّادات؛ لأنّه کان ذا خطرٍ وتقدّم. (وعن) بعض المواضع المعتبرة فی وجه هذه التّسمیة إنّ هذا الرّجل دخل روضة جدّه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یوماً شریفاً وهو فی حالة حسنه، فلمّا سلّم علی الحضرة المقدّسة سمع قائلًا یقول من وراء السّتر: طباطبا بکسر الطّاء. وهی عبارة أخری عن قولهم طوبی لک ونصبها علی المصدریّة من طاب یطیب، وهو الّذی صرّح باسمه فی الحدیث المرویّ فی الکافی فی باب ما یفصل به بین دعوی المحقّ والمبطل. وبالجملة کان دیِّناً ذا رصانة فی دینه ورزانة فی یقینه. عرض عقایده علی الرّضا علیه السلام فنززهها عن الشّکّ والشّبه. (وأمّا أحمد) بن إبراهیم فهو الرّئیس المعروف بابن طباطبا کان مولده بأصبهان (ویکنّی) أبا عبداللَّه. (وأمّا محمّد) ابنه یکنّی بأبی جعفر، (ومحمّد) الواقع فی أحفاده هو أبو الحسن الشّاعر الأصفهانیّ (کان) فاضلًا أدیباً حسن الشِّعر موصوفاً بالدِّیانة والعفّة، متوقّد الذّهن ذکیّ الفطنة؛ وعدّه صاحب العمدة من أواخر شعراء قریش فی زمرة محمّد بن صالح الحسینیّ وعلیّ بن محمّد الحمانیّ وغیره تولّد بأصفهان. وله تصانیف منها: کتاب نقد الشّعر وکتاب تهذیب الطّبع (وکتاب) العروض (وکتاب) فی المدخل إلی معرفة المعمّی من الشّعر وکتاب تقریط الدّفاتر (ودیوان) شعره، ومن شعره فی العفّة قوله:
اللَّه یعلم ما أتیت خنا إنْ أکثر العذّال أو سفهوا
ماذا یعیب النّاس من رجل خلص العفاف من الأنام له
یقظاته ونیامه شرع کلّ بکلّ منه مشتبه
إن هَمّ فی حلمٍ بفاحشةٍ زجرته عفّته فینبته
توفِّی رحمه الله سنة 322. وأمّا علیّ بن محمّد یکنّی بأبی الحسین أیضاً شاعر معروف له ذیل طویل. ذکره أبو عبداللَّه حمزة بن الحسین الأصفهانیّ فی کتاب أصفهان.
آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 300- 301
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 637
وزوّجه ابنته فاطمة، وهی أمّ أولاده: عبداللَّه الکامل، وإبراهیم الشِّبه، والحسن المثلّث، وله من غیرها: داود وجعفر علیهم السلام، وسیأتی ذکرهم فی آخر کتابنا.
مجد الدّین الیمنی، التّحف،/ 62
إبراهیم بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام، أمّه فاطمة بنت الحسین ابن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام. أشبه النّاس برسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم یقال له: الشّبه والغمر لجوده. قال ابن عنبة: مولده سنة ثمان وسبعین، أو ثلاث.
روی الحدیث عن أمّه فاطمة بنت الحسین، وعن أبیه عن جدّه، وعنه ولده إسماعیل، والحسن المثلّث، وموسی بن عبید، وفضیل بن محمّد.
توفِّی علیه السلام فی سجن أبی جعفر سنة خمس وأربعین ومائة.
قال أبو الفرج: وله سبع أو تسع وستّون سنة. قبره بالکوفة. «1»
مجد الدّین الیمنی، لوامع الأنوار، 3/ 224
__________________________________________________
(1)- ازواج علیا مخدره فاطمه بنت الحسین علیه السلام
اوّل آنها، حسن مثنی فرزند امام حسن مجتبی است؛ چون در خاطر داشت که دختر امام حسین علیه السلام را در حباله نکاح خود درآورد؛ چون خبر را به حضرت حسین علیه السلام رساندند، او را حاضر ساخت و به او فرمود: «اینک فاطمه و سکینه دختران من هستند. هریک را خواسته باشی، با تو کابین بندم.»
حسن شرمسار شد و سر به زیر انداخت و سخن نکرد. حسین علیه السلام فرمود: «من دختر خود فاطمه را که به مادرم شبیه هست، با تو کابین بستم.»
ابو نصر بخاری گوید: فاطمه از حسن سه پسر آورد؛ نخستین عبداللَّه که او را عبداللَّه محض گویند. دوم ابراهیم که او را ابراهیم غمر گویند. سیم حسن که او را حسن مثلث گویند. [...]
حسن مثنی بنا به گفته ابو نصر بخاری، علاوه بر سه پسر مذکور، دو دختر هم از فاطمه آورد، یکی زینب و دیگری امّ کلثوم و از عبداللَّه محض، محمد نفس زکیه و ابراهیم قتیل باخمرا به وجود آمد.
محلاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 282- 283
امّ کلثوم بنت الامام زین العابدین علیه السلام
او را داود بن الحسن بن الحسن بن علی بن ابی‌طالب علیهم السلام تزویج کرد و از او دو پسر عبداللَّه و سلیمان و دو دختر به نام ملیکه و حماده متولد و این همان داود است که منصور دوانیقی او را حبس کرده بود و به دعای مادرش خلاص شد. قصه امّ داود گذشت.
محلاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 433
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 638
زینب بنت عبداللَّه الکامل بن الحسن المثنّی بن الحسن السّبط، خرجت إلی أبی علیّ العابد بن الحسن المثلّث بن الحسن المثنّی، وکان یُقال لها الزّوج الصّالح، وهی أمّ الحسین ابن علیّ صاحب فخّ، وأمّها هند بنت أبی عبیدة.
العبیدلی، أخبار الزّینبیّات،/ 127
بهذا الإسناد «1» [بعض أصحابنا، عن محمّد بن حسّان، عن محمّد بن رنجویه، عن عبداللَّه بن الحکم الأرمنی] «1»، عن عبداللَّه بن جعفر بن إبراهیم الجعفریّ، عن عبداللَّه بن المفضّل مولی عبداللَّه بن جعفر بن أبی طالب، قال: لمّا خرج الحسین بن علیّ المقتول بفخّ، واحتوی علی المدینة، دعا موسی بن جعفر علیهما السلام إلی البیعة، فأتاه فقال له: یا ابن عمّ لا تکلِّفنی ما کلّف ابن عمّک، عمّک أبا عبداللَّه علیه السلام فیخرج منِّی ما لا أرید کما خرج من أبی عبداللَّه علیه السلام ما لم یکن یرید، فقال له الحسین: إنّما عرضت علیک أمراً، فإن أردته دخلت فیه، وإن کرهته لم أحملک علیه واللَّه المستعان، ثمّ ودّعه.
فقال له أبو الحسن موسی بن جعفر علیه السلام حین ودّعه: یا ابن عمِّ، إنّک مقتول فأجدّ الضّراب، فإنّ القوم فسّاق، یُظهِرون إیماناً، ویُسرُّون شِرْکاً، وإنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، أحتسبکم عند اللَّه من عصبة، ثمّ خرج الحسین، وکان من أمره ما کان، قُتلوا کلّهم کما قال علیه السلام. «2»
الکلینی، الأصول من الکافی، 1/ 366/ عنه: المجلسی، البحار، 48/ 160- 161
__________________________________________________
(1- 1) [من البحار].
(2)- [زاد فی البحار:
بیان: الفخُّ بفتح الفاء وتشدید الخاء، بئر بینه وبین مکّة فرسخ تقریباً، نوالحسین هو الحسین بن علیّ بن الحسن بن الحسن بن الحسن بن علیّ علیهما السلام، وأمّه زینب بنت عبداللَّه بن الحسن، وخرج فی أیّام موسی الهادی ابن محمّد المهدی بن أبی جعفر المنصور، وخرج معه جماعة کثیرة من العلویّین.
وکان خروجه بالمدینة فی ذی القعدة سنة تسع وستّین مائة، بعد موت المهدی بمکّة، وخلافة الهادی ابنه.
قوله: واحتوی علی المدینة، أی غلب علیها، وأحاط بها، ما کلّف ابن عمّک أی محمّد بن عبداللَّه، وسُمِّی أبا عبداللَّه عمّه مجازاً. فأجد الضّراب من الإجادة أی أحسن، ویمکن أن یُقرأ بتشدید الدّال أی اجتهد، والضّراب القتال، فإنّ القوم أی بنی العبّاس وأتباعهم فسّاق: أی خارجون من الدِّین، ویُسِرّون شِرْکاً؛ لأنّهم لو کانوا موحِّدین لما عارضوا إماماً نصبه اللَّه ورسوله. أحتسبکم عند اللَّه: أی أطلب أجر مصیبتکم من اللَّه وأصبر علیها طلباً للأجر، أو أظنّکم عند اللَّه فی الدرجات العالیة. والعُصبة بالتحریک قرابة الأب، ویمکن أن یُقرأ بضمِّ العین وسکون الصّاد کما فی قوله تعالی «ونحنُ عُصبة»، وهی الجماعة یتعصّب بعضها لبعض].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 639
حدّثنی علیّ بن إبراهیم بن محمّد بن الحسن بن محمّد بن عبیداللَّه بن الحسن بن علیّ ابن الحسین بن علیّ بن أبی طالب، وأحمد بن محمّد بن سعید، قالا: حدّثنا الحسین بن الحکم، وقال: حدّثنا الحسن بن الحسن، قال: حدّثنا الحکم بن جامع الثّمالیّ، عن الحسین بن زید، قال: حدّثتنی أمِّی ریطة بنت عبداللَّه بن محمّد بن الحنفیّة، عن زید، قال: وکان الحسین بن زید یُسمِّیها أمِّی ولم تکن أمّه، إنّما کانت أمّ أخیه یحیی بن زید، عن زید بن علیّ، قال: انتهی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله إلی موضع فخّ، فصلّی بأصحابه صلاة الجنازة، ثمّ قال: یُقتل ها هنا رجل من أهل بیتی فی عصابة من المؤمنین، ینزل لهم بأکفان وحنوط من الجنّة، تسبق أرواحهم أجسادهم إلی الجنّة. وذکر من فضلهم أشیاء لم تحفظها ریطة.
أخبرنی علیّ بن العبّاس المقانعیّ، قال: حدّثنی علیّ بن إبراهیم، قال: حدّثنا محمّد بن إبراهیم المقریّ، قال: حدّثنا الحسن بن علیّ الأسدیّ.
قال: حدّثنا الحسن بن عبدالواحد، قال: حدّثنی عبدالرّحمان بن القاسم بن إسماعیل، قال: حدّثنا الحسین بن المفضل العطّار، قال: حدّثنا محمّد بن فضیل، عن محمّد بن إسحاق، عن أبی جعفر محمّد بن علیّ، قال: مرّ النّبیّ صلی الله علیه و آله بفخّ، فنزل فصلّی رکعة، فلمّا صلّی الثانیة بکی وهو فی الصّلاة، فلمّا رأی النّاس النّبیّ صلی الله علیه و آله یبکی بکوا، فلمّا انصرف قال: ما یُبکیکم؟ قالوا: لمّا رأیناک تبکی بکینا یا رسول اللَّه، قال: نزل علیَّ جبریل لمّا صلّیتُ الرّکعة الأولی، فقال: یا محمّد! إنّ رجلًا من وُلدِک یُقتَل فی هذا المکان، وأجر الشّهید معه أجر شهیدین.
حدّثنی أحمد بن محمّد بن سعید، وعلیّ بن إبراهیم العلویّ، قالا: حدّثنا الحسین بن الحکم، قال: حدّثنا الحسن بن الحسین، قال: حدّثنا النّضر بن قرواش، قال: أکریتُ جعفر بن محمّد من المدینة إلی مکّة، فلمّا ارتحلنا من بطن مر، قال لی: یا نضر! إذا انتهیت
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 640
إلی فخّ فأعلمنی، قلت: أوَ لست تعرفه؟ قال: بلی! ولکن أخشی أن تغلبنی عینی. فلمّا انتهینا إلی فخّ، دنوتُ من المحمل، فإذا هو نائم، فتنحنحتُ للم یتنبّه، فحرّکتُ المحمل فجلس، فقلت: فقد بلغت، فقال: حلّ محملی، فحللته، ثمّ قال: صِل القطار، فوصلته، ثمّ تنحّیتُ به عن الجادّة، فأنختُ بعیره، فقال: ناولنی الأداوة والرّکوة، فتوضّأ وصلّی ثمّ رکب، فقلتُ له: جُعلت فداک، رأیتک قد صنعت شیئاً أفهو من مناسک الحجّ؟ قال: لا، ولکن یُقتَل هاهنا رجل من أهل بیتی فی عصابة تسبق أرواحهم أجسادهم إلی الجنّة. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 289- 290
«1»
__________________________________________________
(1)- علی بن ابراهیم بن محمد- علوی- و احمد بن محمد به سندشان از حسین بن زید بن علی از مادرش: ریطه دختر عبداللَّه بن محمد حنفیه که- البتّه حسین بن زید او را مادر خطاب می‌کرد ولی در حقیقت مادرش نبود- و ریطه از زید روایت کرده است که گفت: هنگامی رسول خدا صلی الله علیه و آله به فخّ رسیده و در آن‌جا با اصحاب خود نمازی بر جنازه‌ای خواند سپس فرمود: در این‌جا مردی از خاندان من با گروهی از مردمان با ایمان کشته خواهند شد که کفن‌ها و حنوط آن‌ها ز بهشت بیاید، و روان‌های آن‌ها پیش از بدن‌شان به سوی بهشت بشتابد.
و به دنبال فضائلی برای آن‌ها بیان فرمود که ریطه آن‌ها را یادداشت نکرده است.
و علی بن عباس مقانعی به سندش از (حضرت) جعفر بن محمد بن علی علیهم السلام روایت کرده است که گفت: پیغمبر صلی الله علیه و آله از «فخّ» گذشت و در آن‌جا پیاده شد و دو رکعت نماز بجا آورد و در رکعت دوم آن گریست و مردم نیز که دیدند آن‌حضرت گریه می‌کند گریستند، و چون آن‌حضرت نمازش را به پایان رسانید رو به اصحاب خود کرده فرمود: چرا گریه کردید؟ گفتند: ای رسول خدا چون دیدیم شما گریه می‌کنید ما نیز گریستیم.
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: پس از این‌که رکعت اوّل نماز را خواندم جبرئیل بر من نازل شد و گفت: ای محمد در این مکان یکی از فرزندان تو کشته خواهد شد، و اجر هر یک نفر شهیدی که با او به شهادت برسد اجر دو شهید محسوب گردد.
و نیز احمد بن محمد و علی بن ابراهیم علوی جوّانی به سند خود از نضر بن قرواش روایت کرده‌اند که گوید: من شترانی به جعفر بن محمد علیهما السلام کرایه دادم، تا از مدینه به مکّه برود و چون از «بَطنِ مُرّ» گذشتیم به من فرمود: ای نضر هرگاه به فخّ رسیدیم مرا مطّلع ساز.
گفتم: مگر شما آن‌جا را بلد نیستی؟ فرمود: چرا ولی می‌ترسم خواب مرا فرا گیرد و از آن‌جا بگذریم، چون به فخّ رسیدیم من به نزدیک محمل رفتم دیدم آن جناب خواب است، سرفه‌ای کردم دیدم از خواب بیدار نشد، حرکتی به محمل دادم آن‌حضرت برخاست ونشست، گفتم: به فخّ رسیدیم. فرمود: محمل را بگشا. من آن را گشودم، فرمود: قطار شتر را به‌هم ببند، من آن‌ها را به‌هم بستم، آن‌گاه شتر او را به کناری بردم بر زمین خواباندم.
فرمود: ظرف آب را برای من بیاور. من آب را به نزدش آوردم حضرت وضو ساخت و نمازی خواند آن‌گاه سوار شد، من گفتم: قربانت گردم دیدم در این‌جا کاری انجام دادید، آیا این هم جُزء اعمال و مناسک حج است؟
فرمود: نه ولی در این سرزمین مردی از خاندان من با جمعی از مؤمنین کشته خواهند شد که روان‌های آن‌ها پیش از بدن‌شان به بهشت می‌شتابد.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیّین، 400- 401
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 641
حدّثنی به جماعة من الرّواة منهم: أحمد بن عبیداللَّه بن محمّد بن عمّار الثّقفیّ وعلیّ بن إبراهیم العلویّ، وغیرهما ممّن کتبت الشّی‌ء عنه من أخباره متفرِّقاً، أو رواه لی مجتمعاً، قال: أحمد بن عبیداللَّه بن عمّار، قال: حدّثنی علیّ بن محمّد بن سلیمان النوفلی، عن أبیه، قال: وحدّثنی أحمد بن سلیمان بن أبی شیخ، وعمر بن شبّه الّنمیریّ، عن أبیه، وحدّثنی یعقوب بن إسرائیل مولی المنصور، ونسخت أیضاً من أخباره ما وجدتهُ بخطِّ أحمد بن الحرث الخرّاز. وحدّثنا علیّ بن العبّاس المقانعیّ، قال: حدّثنا محمّد بن الحسن المزنیّ، قال: حدّثنا أحمد بن الحسن بن مروان، قال: قرأ علیَّ هذه الأخبار عبدالعزیز بن عبدالملک الهاشمیّ، قال علیّ بن إبراهیم، قال الحسن بن محمّد المزنیّ، وحدّثنی علیّ بن محمّد بن إبراهیم، عن بکر بن صالح، عن عبداللَّه بن إبراهیم الجعفریّ، وقد دخل حدیث بعضهم فی حدیث الباقین، وأحدهم یأتی بالشّی‌ء لا یأتی به الآخر، وقد أثبت جمیع روایاتهم فی ذلک، إلّاما لعلّه أن یخالف المعنی خلافاً بعیداً فأفرده، قالوا: «1» کان سبب خروج الحسین ابن علیّ بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب أنّ موسی الهادی ولّی المدینة إسحاق ابن عیسی بن علیّ، فاستخلف علیها رجلًا من وُلد عمر بن الخطّاب یُعرَف بعبدالعزیز بن عبداللَّه، فحمل علی الطّالبیِّین وأساء إلیهم وأفرط فی التحامل علیهم، وطالبهم بالعرض کلّ یوم، وکانوا یعرضون فی المقصورة، وأخذ کلّ واحد منهم بکفالة قرینه ونسیبه، فضمن الحسین بن علیّ ویحیی بن عبداللَّه بن الحسن، الحسن بن محمّد بن عبداللَّه بن
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 642
الحسن، ووفی أوائل الحاجّ وقدم من الشّیعة نحو من سبعین رجلًا، فنزلوا دار ابن أفلح بالبقیع وأقاموا بها، ولقوا حسیناً وغیره، فبلغ ذلک العمریّ فأنکره، وکان قد أخذ قبل ذلک الحسن بن محمّد ابن عبداللَّه، وابن جندب الهذلیّ الشّاعر، ومولی لعمر بن الخطّاب، وهم مجتمعون، فأشاع أنّه وجدهم علی شراب، فضرب الحسن ثمانین سوطاً، وضرب ابن جندب خمسة عشر سوطاً، وضرب مولی عمر سبعة أسواط، وأمر بأن یُدار بهم فی المدینة مکشّفی الظّهور لیفضحهم. فبعثتُ إلیه الهاشمیّة صاحبة الرّایة السّوداء فی أیّام محمّد ابن عبداللَّه فقالت له: لا ولا کرامة، لا تشهر أحداً من بنی هاشم وتشنِّع علیهم وأنت ظالم. فکفّ عن ذلک وخلّی سبیلهم.
رجع الحدید إلی خبر الحسین. قالوا: فلمّا اجتمع النّفر من الشّیعة فی دار ابن أفلح أغلظ العمریّ أمر العرض، وولّی علی الطّالبیِّین رجلًا یُعرف بأبی بکر بن عیسی الحائک مولی الأنصار، فعرضهم یوم جمعة، فلم یأذن لهم بالإنصراف حتّی بدأ أوائل النّاس یجیئون إلی المسجد، ثمّ أذن لهم فکان قصاری أحدهم أن یغدو ویتوضّأ للصّلاة ویروح إلی المسجد، فلمّا صلّوا حبسهم فی المقصورة إلی العصر، ثمّ عرضهم فدعا باسم الحسن بن محمّد فلم یحضر، فقال لیحیی والحسین بن علیّ: لتأتیانی به أو لأحبسنّکما، فإنّ له ثلاثة أیام لم یحضر العرض ولقد خرج أو تغیّب، فراده بعض المرادة وشتمه یحیی، وخرج فمضی ابن الحائک هذا فدخل علی العمریّ فأخبره فدعا بهما فوبّخهما وتهدّدهما، فتضاحک الحسین فی وجهه وقال: أنت مغضب یا أبا حفص، فقال له العمریّ، أتهزأ بی وتخاطبنی بکنیتی؟
فقال له: قد کان أبو بکر وعمر، وهما خیر منک، یخاطبان بالکنی، فلا ینکران ذلک، وأنت تکره الکنیة وترید المخاطبة بالولایة.
فقال له: آخر قولک شرّ من أوّله، فقال: معاذ اللَّه، یأبی اللَّه لی ذلک ومَنْ أنا منه.
فقال له: أفإنّما أدخلک إلیّ لتفاخر بی وتوذینی؟ فغضب یحیی بن عبداللَّه فقال له: فما ترید منّا؟ فقال: أرید أن تأتیانی بالحسن بن محمّد.
فقال: لانقدر علیه، هو فی بعض ما یکون فیه النّاس، فابعث إلی آل عمر بن الخطّاب فاجمعهم کما جمعتنا، ثمّ اعرضهم رجلًا رجلًا فإنّ لم تجد فیهم مَنْ قد غابَ أکثر من غیبة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 643
الحسن عنک فقد أنصفتنا، فحلف علی الحسین بطلاق امرأته وحرِّیّة ممالیکه أنّه لا یخلی عنه أو یجیئه به فی باقی یومه ولیلته، وأنّه إن لم یجی‌ء به لیرکبنّ إلی سویقة فیخربها ویحرقها، ولیضربنّ الحسین بألف سوط، وحلف بهذه الیمین إن وقعت عینه علی الحسن ابن محمّد لیقتلنّه من ساعته.
فوثب یحیی مغضباً فقال له: أنا أعطی اللَّه عهداً، وکلّ مملوک لی حرّ إن ذقت اللّیلة نوماً حتّی آتیک بالحسن بن محمّد أو لا أجده، فأضرب علیک بابک حتّی تعلم أنِّی قد جئتک. وخرجا من عنده وهما مغضبان، وهو مغضب، فقال الحسین لیحیی بن عبداللَّه:
بئس لعمر اللَّه ما صنعت حین تحلف لتأتینّه به، وأین تجد حسناً؟
قال: لم أرد أن آتیه بالحسن واللَّه، وإلّا فأنا نفی من رسول اللَّه صلی الله علیه و آله ومن علیّ علیه السلام بل أردت إن دخل عینی نوم حتّی أضرب علیه بابه ومعی السّیف، إن قدرت علیه قتلته.
فقال له الحسین: بئسما تصنع تکسر علینا أمرنا.
قال له یحیی: وکیف أکسر علیک أمرک، وإنّما بینی وبین ذلک عشرة أیّام حتّی تسیر إلی مکّة، فوجّه الحسین إلی الحسن بن محمّد فقال: یا ابن عمِّی، قد بلغک ما کان بینی وبین هذا الفاسق، فامض حیث أحببت.
فقال الحسن، لا واللَّه یا ابن عمِّی، بل أجی‌ء معک السّاعة حتّی أضع یدی فی یده.
فقال له الحسین: ما کان اللَّه لیطّلع علیَّ وأنا جاء إلی محمّد صلی الله علیه و آله وهو خصمی وحجیجی فی دمک، ولکن أقیکَ بنفسی لعلّ اللَّه أن یقینی من النّار.
قال: ثمّ وجّه، فجاءه یحیی، وسلیمان، وإدریس، بنو عبداللَّه بن الحسن، وعبداللَّه بن الحسن الأفطس، وإبراهیم بن إسماعیل طباطبا، وعمر بن الحسن بن علیّ بن الحسن ابن الحسن بن الحسن، وعبداللَّه بن إسحاق بن إبراهیم بن الحسن بن الحسن بن علیّ، وعبداللَّه بن جعفر بن محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب، ووجّهوا إلی فتیان من فتیانهم وموالیهم، فاجتمعوا ستّة وعشرین رجلًا من وُلد علیّ، وعشرة من الحاجّ، ونفر من الموالی. فلمّا أذنّ المؤذِّن للصّبح دخلوا المسجد ثمّ نادوا: «أحد، أحد»، وصعد عبداللَّه بن الحسن الأفطس المنارة الّتی عند رأس النّبیّ صلی الله علیه و آله عند موضع الجنائز، فقال
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 644
للمؤذِّن: أذِّن بحیّ علی خیر العمل، فلمّا نظر إلی السیف فی یده أذّن بها وسمعه العمریّ فأحسّ بالشّرِّ ودهش، وصاح: اغلقوا البغلة الباب وأطعمونی حبّتی ماء.
قال علیّ بن إبراهیم فی حدیثه: فوُلْده إلی الآن بالمدینة یُعرفون ببنی حبّتی ماء.
قالوا: ثمّ اقتحم إلی دار عمر بن الخطّاب وخرج فی الزّقاق المعروف بزقاق عاصم بن عمر، ثمّ مضی هارباً علی وجهه یسعی ویضرط حتّی نجا، فصلّی الحسین بالنّاس الصّبح ودعا بالشّهود العدول، الّذین کان العمریّ أشهدهم علیه أن یأتی بالحسن إلیه، ودعا بالحسن وقال للشّهود: هذا الحسن قد جئتُ به فهاتوا العمریّ وإلّا واللَّه خرجتُ من یمینی وممّا علیَّ. ولم یتخلّف عنه أحد من الطّالبیِّین إلّاالحسن بن جعفر بن الحسن بن الحسن، فإنّه استعفاه فلم یکرهه، وموسی بن جعفر بن محمّد. فحدّثنی علیّ بن إبراهیم العلویّ، قال: حدّثنی حمدان بن إبراهیم، قال: حدّثنا یحیی بن الحسین بن الفرات، قال:
حدّثنی عنیزة القصبانیّ، قال: رأیتُ موسی بن جعفر بعد عتمة وقد جاء إلی الحسین صاحب فخّ، فانکبّ علیه شبیه الرّکوع وقال: أحبّ أن تجعلنی فی سعة وحلّ من تخلّفی عنک، فأطرق الحسین طویلًا لا یجیبه، ثمّ رفع رأسه إلیه فقال: أنت فی سعة.
حدّثنی علیّ بن إبراهیم، قال: حدّثنی جعفر بن محمّد الفزاریّ، قال: حدّثنا عبّاد بن یعقوب، قال: حدّثنا عنیزة القصبانیّ بهذا:
رجع الحدیث إلی حیث انتهی من قصصهم.
قال: وقال الحسین لموسی بن جعفر فی الخروج، فقال له: إنّک مقتول، فأحذ الضّراب فإنّ القوم فسّاق یظهرون إیماناً، ویضمرون نفاقاً وشِرْکاً، فإنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، وعند اللَّه عزّ وجلّ أحتسبکم من عُصبة.
قال: وخطب الحسین بن علیّ بعد فراغه من الصّلاة، فحمد اللَّه وأثنی علیه وقال:
أنا ابن رسول اللَّه، علی منبر رسول اللَّه، وفی حرم رسول اللَّه، أدعوکم إلی سنّة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله. أیّها النّاس: أتطلبون آثار رسول اللَّه فی الحجر والعود، وتتمسّحون بذلک، وتضیِّعون بضعة منه!
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 645
فقال الرّاوی للحدیث: فقلتُ فی نفسی قولًا أسرّه: إنّا للَّه‌ما صنع هذا بنفسه. قال:
وإلی جنبی عجوز مدینة فقالت: اسکت ویلک، ألا ابن رسول اللَّه تقول هذا؟
قلت: یرحمکِ اللَّه، واللَّه ما قلتُ هذا إلّاللإشفاق علیه.
قالوا: فأقبل خالد البربریّ، وکان مسلحة للسّلطان بالمدینة فی السّلاح ومعه أصحابه حتّی وافوا باب المسجد الّذی یُقال له: باب جبرائیل، فنظرتُ إلی یحیی بن عبداللَّه قد قصده وفی یده السّیف، فأراد خالد أن ینزل، فبدره یحیی فضربه علی جبینه، وعلیه البیضة والمغفر والقلنسوة، فقطع ذلک کلّه وأطار قحف رأسه وسقط عن دابّته، وحمل علی أصحابه فتفرّقوا وانهزموا.
وحجّ فی تلک السنّة مبارک التّرکیّ، فبدأ بالمدینة للزّیارة، فبلغه خبر الحسین، فبعث إلیه من اللّیل: إنِّی واللَّه ما أحبّ أن تبتلی بی ولا أبتلی بک، فابعث اللّیلة إلیَّ نفراً من أصحابک ولو عشرة یبیتون عسکری حتّی أنهزم واعتلّ بالبیات، ففعل ذلک الحسین، ووجّه عشرة من أصحابه فجعجعوا بمبارک وصیّحوا فی نواحی عسکره، فطلب دلیلًا یأخذ به غیر الطّریق، فوجده فمضی به حتّی انتهی إلی مکّة.
وحجّ فی تلک السّنة العبّاس بن محمّد، وسلیمان بن أبی جعفر، وموسی بن عیسی، فصار مبارک معهم، واعتلّ علیهم بالبیات.
وخرج الحسین بن علیّ قاصداً إلی مکّة، ومعه مَنْ تبعه من أهله وموالیه وأصحابه، وهم زهاء ثلاثمائة، واستخلف علی المدینة دینار الخزاعیّ، فلمّا قربوا من مکّة فصاروا بفخّ وبلدح، تلقّتهم الجیوش، فعرض العبّاس علی الحسین الأمان والعفو والصِّلة، فأبی ذلک أشدّ الإباء.
قال الحسین بن محمّد: وحدّثنی سلیمان بن عبّاد قال: لمّا أن رأی الحسین المسودة، أقعد رجلًا علی جمل، معه سیف یلوِّح به، والحسین یملی علیه حرفاً حرفاً، یقول: ناد، فنادی: یا معشر النّاس! یا معشر المسودة! هذا الحسین ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وابن عمّه، یدعوکم إلی کتاب اللَّه وسنّة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 646
قال الحسن: وحدّثنی محمّد بن مروان، عن أرطأة، قال: لمّا کانت بیعة الحسین بن علیّ صاحب فخّ، قال: أبایعکم علی کتاب اللَّه وسنّة رسول اللَّه، وعلی أن یُطاع اللَّه ولا یُعصی، وأدعوکم إلی الرِّضا من آل محمّد، وعلی أن نعمل فیکم بکتاب اللَّه وسنّة نبیّه صلی الله علیه و آله، والعدل فی الرّعیّة؛ والقسم بالسّویّة، وعلی أن تقیموا معنا وتجاهدوا عدوّنا، فإن نحنُ وفینا لکم وفیتم لنا، وإن نحنُ لم نفِ لکم فلا بیعة لنا علیکم.
قال الحسن بن محمّد فی حدیثه: فحدّثنی کثیر، عن إسحاق بن إبراهیم، قال: سمعتُ الحسین لیلة جمعة ونحنُ ببطن مرّ، ولقینا عبید بن یقطین، ومفضل الوصیف، وهما فی سبعین فارساً، والحسین راکب علی حمار إدریس بن عبداللَّه، وهو یقول: یا أهل العراق! إنّ خصلتین إحداهما الجنّة لشریفتان، واللَّه لو لم یکن معی غیری لحاکمتکم إلی اللَّه عزّ وجلّ حتّی ألحق بسلفی.
رجع الحدیث إلی أوّله.
قال: ولقیتهُ الجیوش بفخّ وقادها: العبّاس بن محمّد، وموسی بن عیسی، وجعفر ومحمّد ابنا سلیمان، ومبارک التّرکیّ، ومنارة، والحسن الحاجب، والحسین بن یقطین، فالتقوا فی یوم التّرویة وقت صلاة الصّبح، فأمر موسی بن عیسی بالتّعبئة، فصار محمّد بن سلیمان فی المیمنة، وموسی فی المیسرة، وسلیمان بن أبی جعفر والعبّاس بن محمّد فی القلب. فکان أوّل مَنْ بدأهم موسی، فحملوا علیه، فاستطرد لهم شیئاً حتّی انحدروا فی الوادی، وحمل علیهم محمّد بن سلیمان من خلفهم، فطحنهم طحنة واحدة حتّی قتل أکثر أصحاب الحسین.
وجعلت المسودة تصیح للحسین: یا حسین! لکَ الأمان، فیقول: ما أرید الأمان، ویحمل علیهم حتّی قُتل. وقُتل معه سلیمان بن عبداللَّه بن الحسن، وعبداللَّه ابن إسحاق بن إبراهیم بن الحسن، وأصابه الحسن بن محمّد بنشابة فی عینه وترکها فی عینه، وجعل یُقاتل أشدّ القتال، فناداه محمّد بن سلیمان: یا ابن خال! إتّق اللَّه فی نفسک ولک الأمان.
فقال: واللَّه ما لکم أمان، ولکنِّی أقبل منکم، ثمّ کسر سیفاً هندیاً کان فی یده، ودخل إلیهم، فصاح العبّاس بن محمّد بابنه عبداللَّه: قتلک اللَّه إن لم تقتله، أبعد تسع جراحات تنتظر هذا؟ فقال له موسی بن عیسی، إی‌واللَّه عاجلوه! فحمل علیه عبیداللَّه فطعنه،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 647
وضرب العبّاس بن محمّد عنقه بیده صبراً، ونشبت الحرب بین العبّاس بن محمّد ومحمّد ابن سلیمان، وقال: أمّنت ابن خالی فقتلتموه، فقالوا: نحنُ نُعطیک رجلًا من العشیرة تقتله مکانه.
وذکر أحمد بن الحارث فی روایته: أنّ موسی بن عیسی هو الّذی ضرب عنق الحسن ابن محمّد.
قال أحمد بن الحارث: وحدّثنی یزید بن عبداللَّه الفارسیّ، قال: کان حمّاد التّرکیّ ممّن حضر وقعة فخّ، فقال للقوم: أرونی حسیناً، فأروه إیّاه، فرماهُ بسهمٍ فقتله، فوهب له محمّد بن سلیمان مائة ألف درهم ومائة ثوب.
قالوا: وغضب موسی علی مبارک التّرکیّ لانهزامه عن الحسین، وحلف لیجعلنّه سائساً.
وغضب علی موسی فی قتله الحسن بن محمّد صبراً وقبض أموالهم.
وکان یقول: متی توافی فاطمة أخت الحسین بن علیّ؟ واللَّه لأطرحنّها إلی السّواس، فماتَ قبل أن یوافی بها.
حدّثنی علیّ إبراهیم العلویّ، قال: حدّثنا الحسن بن علیّ بن هاشم، قال: حدّثنی محمّد بن منصور، عن القاسم بن إبراهیم، عمّن ذکره، قال: رأیت الحسین صاحب فخّ وقد دفن شیئاً، فظننت أنّه شی‌ء له مقدار، فلمّا کان من أمره ما کان، نظرنا فإذا هو قطعة من جانب قد قطع، فدفنه ثمّ عاد فکرّ علیهم.
قال الحسن: وحدّثنی محمّد بن منصور، قال: حدّثنی مصفی بن عاصم، قال: حدّثنی سلیمان بن إسحاق القطّان، قال: حدّثنی أبو العرجا الجمّال: أنّ موسی بن عیسی دعاه فقال له: أحضرنی جماللک. قال: فجئته بمائة جمل ذکر، فختم أعناقها وقال: لا أفقد منها وبرة إلّاضربتُ عنقک، ثمّ تهیّأأ للمسیر إلی الحسین صاحب فخّ، فسار حتّی أتینا بستان بنی عامر، فنزل فقال لی: إذهب إلی عسکر الحسین حتّی تراهُ وتخبرنی بکلِّ ما رأیت. فمضیتُ فدرتُ فما رأیتُ خللًا ولا فللًا، ولا رأیتُ إلّامصلِّیاً أو مبتهلًا، أو ناظراً فی مصحف أو معدّاً للسّلاح، قال: فجئته فقلت: ما أظنّ القوم إلّامنصورین. فقال:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 648
وکیف ذاک یا ابن الفاعلة؟ فأخبرته فضرب یداً علی یدٍ وبکی حتّی ظننتُ أنّه سینصرف، ثمّ قال: هم واللَّه أکرم عند اللَّه، وأحقّ بما فی أیدینا منّا، ولکن المُلک عقیم، ولو أنّ صاحب القبر- یعنی النّبیّ صلی الله علیه و آله- نازعنا المُلک، ضربنا خیشومه بالسّیف، یا غلام! اضرب بطبلک. ثمّ سار إلیهم، فوَ اللَّه ما انثنی عن قتلهم.
رجع الحدیث إلی حیث انقطع.
قالوا: جاء الجند بالرّؤوس إلی موسی، والعبّاس، وعندهم جماعة من وُلد الحسن والحسین، فلم یتکلّم أحد منهم بشی‌ء إلّاموسی بن جعفر، فقال له: هذا رأس الحسین.
قال: نعم، إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، مضی واللَّه مسلماً صالحاً صوّاماً قوّاماً، آمراً بالمعروف، ناهیاً عن المنکر، ما کان فی أهل بیته مثله، فلم یجیبوه بشی‌ء.
قال: وحملت الأسری إلی موسی الهادی، وفیهم العذافر الصّیرفیّ، وعلیّ بن سابق القلانسیّ، ورجل من وُلد الحاجب بن زارة، فأمر بهم فضُربت أعناقهم، ومن بین یدیه رجل آخر من الأسری واقف، فقال: أنا مولاک یا أمیر المؤمنین.
فقال: مولای یخرج علیّ، ومع موسی سکِّین، فقال: واللَّه لأقطعنّک بهذه السکِّین مفصلًا مفصلًا.
قال: وغلبت علیه العلّة، فمکث ساعة طویلة ثمّ مات، وسلم الرّجل من القتل، فأخرج من بین یدیه.
فحدّثنی أحمد بن عبیداللَّه بن عمّار، قال: قال أحمد بن الحارث، عن عمر بن خلف الباهلیّ، عن بعض الطّالبیِّین، قال: لمّا قُتل أصحاب فخّ، جلس موسی بن عیسی بالمدینة، وأمر النّاس بالوقیعة علی آل أبی طالب، فجعل النّاس یوقعون علیهم حتّی لم یبقَ أحد، فقال: بقی أحد، قیل له: موسی بن عبداللَّه. وأقبل موسی بن عبداللَّه علی أثر ذلک، وعلیه مدرعة وإزار غلیظ، وفی رجلیه نعلان من جلود الإبل، وهو أشعث أغبر حتّی قعد مع النّاس ولم یسلِّم علیه، وإلی جنبه السّری بن عبداللَّه من وُلد الحارث بن العبّاس بن عبدالمطّلب، فقال لموسی بن عیسی: دعنی أکشف علیه باله، وأعرِّفه نفسه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 649
قال: أخافه علیک، قال: دعنی، فأذن له فقال له: یا موسی، قال: أسمعت، فقل.
قال: کیف رأیت مصارع البغی الّذی لا تدعونه لبنی عمّکم المنعمین علیکم.
فقال موسی: أقول فی ذلک:
بنی عمّنا رُدّوا فضول دمائنا یَنَمْ لیلکُم أو لا یلمنا اللّوائم
فإنّا وإیّاکم وما کان بیننا کذی الدَّیْن یقضی دَینه وهو راغم
فقال السّریّ: واللَّه ما یزیدکم البغی إلّاذلّة، ولو کنتم مثل بنی عمّکم سلمتم- یعنی موسی بن جعفر- وکنتم مثله، فقد عرف حقّ بنی عمّه وفضلهم علیه، فهو لا یطلب ما لیس له. فقال له موسی بن عبداللَّه:
فإنّ الأُولی تثنی علیهم تعیبنی أولاک بنو عمِّی وعمّهم أبی
فإنّک إن تمدحهم بمدیحة تصدّق وإن تمدح أباک تکذّب
قالوا: ولمّا بلغ العمریّ وهو بالمدینة قتل الحسین بن علیّ صاحب فخّ، عمد إلی داره ودور أهله فحرقها، وقبض أموالهم ونخلهم، فجعلها فی الصّوافی المقبوضة. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 294- 303، وحکی عنه البحار مجملًا، 48/ 161- 165
__________________________________________________
(1)- گروهی از راویان حدیث مانند احمد بن‌عبیداللَّه وعلی بن‌ابراهیم علوی و ابوزید و دیگران به سندهای مختلف با اندک تفاوت از عبیدالعزیز بن عبدالملک هاشمی و عبداللَّه بن ابراهیم جعفری روایت کرده‌اند که:
سبب خروج حسین بن علی بن حسن بن حسن بن حسن بن علی بن ابی‌طالب علیهما السلام- صاحب فخّ- آن بود که هادی عباسی، اسحاق بن عیسی بن علی 1 را والی مدینه کرد، و پس از او مردی از اولاد عمر بن خطّاب را که نامش عبدالعزیز بن عبداللَّه بود به حکومت مدینه برگزید.
عبدالعزیز از همان ابتدای کار بنای بد سلوکی و آزار فرزندان ابوطالب را گذارد واذیّت را از حدّ گذرانید، و از جمله آن‌که از آن‌ها خواست هر روزه در دار الحکومة حاضر شوند، و آن‌ها نیز هر روزه در «مقصوره» می‌رفتند و خود را معرّفی می‌کردند، و هر یک از آن‌ها کفالت حضور یک یا چند تن از بستگان خود را نیز به عهده داشت.
و حسین بن علی و یحیی بن عبداللَّه بن حسن از کسانی بودند که حضور حسن بن محمد بن عبداللَّه بن حسن را به عهده گرفته بودند، این جریان هم‌چنان بود تا ایام حجّ شد و گروهی از شیعیان در حدود هفتاد نفر برای رفتن به حجّ به مدینه آمدند، و در بقیع در خانه «ابن افلح» منزل کردند و از حسین بن علی و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 650
__________________________________________________
- دیگران دیدن کردند این خبر که به گوش آن مرد عُمَری (فرماندار مدینه) رسید ناراحت شد.
پیش از این جریان نیز اتّفاقی افتاده بود که سبب کدورت طالبیین از آن مرد عُمَری گشته بود، و آن این بود که حسن بن محمد بن عبداللَّه و ابن جُنْدَب هذلی شاعر و یکی از بستگان خاندان عمر بن خطّاب را که هر سه در محلّی اجتماع کرده بودند دستگیر ساختند و شایع کردند که آن‌ها را در حال نوشیدن شراب دستگیر ساخته، حاکم عُمَری دستور داد حسن بن محمد را هشتاد تازیانه و ابن جُنْدَب را پانزده تازیانه و آن وابسته به آل‌عمر بن خطّاب را هفت تازیانه زدند، و به دنبال این‌کار دستور داد آن‌ها را در حالی که از پشت برهنه باشند در مدینه بگردانند تا رسوائی بیشتری برای آن‌ها به‌بار آورده باشد.
هاشمیّه- که پرچم سیاه بنی‌عبّاس در مدینه در زمان محمد بن عبداللَّه در دست او بود- از این جریان مطّلع شد و کسی را به نزد آن مرد عُمَری فرستاد و پیغام داد: که خوب نیست و تو حقّ نداری مردی از بنی‌هاشم را به این ترتیب رسوا سازی و از روی ستم به آنها اهانت کنی! این پیغام که به آن مرد عُمَری رسید از این کار صرف‌نظر کرد و آن‌ها را رها ساخت.
و بالجمله وقتی آن عُمَری از ورود شیعیان در خانه «ابن افلح» مطّلع شد، کار حضور در مقصوره را بر بنی‌هاشم سخت‌گرفت، و مردی را بالخصوص مأمور بر آن‌ها کرد که به ابی‌بکر بن عیسی حائِک معروف بود تا کار حضور و غیاب آن‌ها را در مقصوره سرپرستی کند.
وی چون روز جمعه شد و آن‌ها در مقصوره حاضر شدند نگذاشت هیچ‌کدام از آن‌ها از مقصوره بیرون روند تا نزدیکی‌های ظهر که مردم به مسجد می‌رفتند آن‌ها را آزاد کرد و وقت آن‌ها همین قدر بود که لقمه نانی بخورند و وضو گرفته به مسجد بروند، وپس از نماز جمعه نیز دوباره آن‌ها را در مقصوره زندانی کرده آن‌گاه شروع به حضور و غیاب آن‌ها کرده نام حسن بن محمد را برد و متوجّه شد که او در آن‌جا حضور ندارد.
با تندی رو به یحیی و حسین بن علی- صاحب فخّ- کرد و گفت: یا باید هم‌اکنون او را حاضر کنید و یا شما دو نفر را به زندان خواهم افکند، زیرا سه روز است که او حضور نیافته و معلوم نیست که از شهر بیرون رفته یا بی‌جهت غیبت کرده است.
برخی از حاضرین (که پیش از آن ناراحت شده بودند با شنیدن این سخنان لب‌گشوده و) پاسخ تندی به او دادند و یحیی نیز او را دشنام گفته از مقصوره خارج شد.
ابو بکر بن عیسی حائِک که چنان دید برخاسته به نزد حاکم- یعنی همان مرد عُمَری- رفت و جریان را گزارش داد، حاکم یحیی و حسین بن علی را پیش خود خوانده و سرزنششان کرد و در پایان سخنان تهدیدآمیزی نیز به آنها گفت.
حسین به روی او خندیده گفت: ای ابا حفص تو اکنون خشمناک هستی.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 651
__________________________________________________
- مرد عُمَری گفت: آیا مرا مسخره می‌کنی و به کنیه مرا مخاطب قرار می‌دهی؟
حسین گفت: ابو بکر و عمر از تو بهتر و بالاتر بودند و مردم آن‌دو را به کنیه مخاطب می‌ساختند و هیچ‌گاه کسی را از این‌کار جلوگیری نکردند، ولی تو از این‌که کنیه‌ات را ببرند ناراحت می‌شوی و دلت می‌خواهد ترا امیر خطاب کنند؟
عُمَری گفت: پایان سخنت بدتر از آغازش بود (و عذر بدتر از گناه آوردی) گویا آرزوی امارت در سر داری؟
حسین گفت: پانه به خدا، خدا برای من چنین چیزی نخواسته و من هم اهل آن نیستم!
حاکم عُمَری گفت: مگر من تو را خواسته بودم که به من فخر وَرزی و مرا آزرده‌خاطر سازی؟
در این وقت، یحیی خشمگین شده و به آن مرد عُمَری کرد و گفت: پس چه از ما می‌خواهی؟
عُمَری گفت: می‌خواهم که حسن بن محمد را پیش من بیاورید!
یحیی جواب داد: نمی‌توانیم این‌کار را انجام دهیم، او سر کار خودش هست، و تو (هم‌چنان که مجلس حضور و غیاب برای ما ترتیب داده‌ای) خاندان عُمَر بن خطّاب را نیز جمع‌آوری کن و یک یک آن‌ها را بخوان و اگر دیدی در میان آن‌ها کسی نیست که غیبتش به اندازه حسن بن محمد طول کشیده باشد آن‌وقت هرچه بگوئی حقّ داری و از روی انصاف با ما رفتار کرده‌ای!
عُمَری که چنان دید رو به حسین بن علی کرده و به طلاق همسر و آزادی بردگانش قسم خورد که دست از او برندارد تا این‌که حسن را تا پایان روز در نزد او حاضر کند، و اگر او را حاضر نکرد خود آن مرد عُمَری به سوی سُوَیْقه 2 برود و آن‌جا را ویران کند و بسوزاند، و هزار تازیانه نیز به حسین بن علی بزند، و نیز سوگند خورد که اگر چشمش به حسن بن محمد بیفتد همان‌دم او را به قتل برساند!
یحیی که این سوگند را از او شنید خشمناک شد و از جا برخاسته گفت: من هم با خدا عهد و پیمان می‌بندم که هر برده‌ای که دارم آزاد شود اگر امشب خواب به‌چشمم بیاید جز این‌که حسن بن محمد را نزد تو حاضر کنم و اگر او را نیافتم به‌در خانه‌ات بیایم و در را بکوبم که بدانی من به نزد تو آمده‌ام!
یحیی این سخن را گفت و با حسین بن علی که او هم خشمگین شده بود بیرون آمدند، و چون از آن‌جا خارج گشتند حسین رو به یحیی کرده گفت: به خدا سوگند بد کاری کردی که قسم خوردی حسن را به نزد او ببری! و چگونه تو حسن را پیدا می‌کنی؟
یحیی گفت: سوگند به خدا من نمی‌خواستم حسن را نزد او حاضر کنم و گر نه من فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام نیستم، بلکه من می‌خواستم شب که می‌شود با شمشیر بر در خانه او بروم و اگر توانستم او را به قتل برسانم.
حسین گفت: تو بد کاری می‌کنی چون‌که با این عمل جلوی کار ما را (یعنی قیامی که در نظر داریم)-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 652
__________________________________________________
- می‌گیری؟ یحیی به او پاسخ داد: چگونه من جلوی کار تو را می‌گیرم در صورتی که فاصله تو با مکّه (و اقدام به‌کار انقلاب بر علیه خلیفه) ده روز است 3، در این وقت حسین بن علی کسی را به نزد حسن بن محمد فرستاد و به او پیغام داد: ای عمو زاده لا بدّ جریانانی که میان من و این مرد فاسق اتّفاق افتاد می‌دانی، اکنون به هر کجا می‌خواهی برو!
حسن جواب داد: نه به خدای ای عمو زاده من هم اکنون به نزد شما می‌آیم تا مرا به نزد او ببرید و دستم را در دست او بگذارید.
حسین به او گفت: هیچ‌گاه چنین نخواهد شد که خدای تعالی را در حالی مشاهده کند که به نزد محمد صلی الله علیه و آله بروم و (خون تو بگردن من باشد و) درباره خون تو به خصومت و احتجاج با من برخیزد، و من به هر نحو که باشد تو را محافظت خواهم کرد شاید همین سبب گردد که خداوند مرا از آتش محافظت کند.
و پس از این مذاکره به نزد بزرگان از خویشان خود فرستاد، و آن‌ها هم که عبارت بودند از: یحیی، سلیمان، ادریس- فرزندان عبداللَّه بن حسن- و عبداللَّه بن حسن افْطَس، و ابراهیم بن اسماعیل طباطبا، و عمر ابن حسن بن علی بن حسن بن ...، و عبداللَّه بن اسحاق بن ابراهیم بن حسن، و عبداللَّه بن جعفر بن محمد علیهما السلام، به نزد او آمدند و هم‌چنین جوان‌ها و وابستگان را نیز اطّلاع داده آن‌ها آمدند. روی‌هم‌رفته بیست و شش نفر از فرزندان علی علیه السلام و ده نفر از حاجیان، با چند تن از وابستگان در خانه حسین بن علی گرد آمدند، و چون مؤذِّن اذان صبح را می‌گفت به مسجد ریختند و شعار «أحدٌ أحد» را بلند کردند، و عبداللَّه بن حسن افْطَس بالای مناره نزد مؤذِّن رفت و هم‌چنان که شمشیر در دست داشت به مؤذِّن گفت: در اذان جمله «حَیَّ علی خَیْرِ العَمَل» را هم باید بگوئی، مؤذِّن نیز که چشمش به شمشیر افتاد به ناچار آن جمله را نیز در اذان گفت.
آن مرد عُمَری که «حَیَّ علی خَیْرِ العَمَل» را از مؤذِّن شنید، احساس خظر کرد و دانست که خبری شده (و بنی حسن قیام کرده‌اند) از این رو وحشت او را گرفت و چنان پریشان شد که فریاد زد: استر را به در ببندید و دو دانه آب برای خوردن من بیاورید!
و علی بن ابراهیم در حدیث خود گفته است که فرزندان این مرد اکنون در مدینه به پسران حَبّی ماء (دو دانه آب) معروفند.
و بالجمله این مرد عُمَری خود را به سرعت به‌خانه جدّش عمر بن خطّاب رسانید و از آن‌جا به کوچه‌ای که به‌کوچه عاصم‌بن عمر معروف بود برفت وهمچنان ضرطه می‌داد ومی‌دوید تا فرار کرده وخود را نجات داد.
آن روز نماز صبح را حسین- صاحب فخّ- با مردم خواند، و گواهانی را که آن مرد عُمَری گرفته بود که باید حسین بن علی، حسن بن محمد را حاضر کند خواست و حسن بن محمد را نیز خواست و به گواهان گفت: این حسن بن محمد است که من او را حاضر کردم، شما اکنون آن مرد عُمَری را بیاورید و گر نه به خدا-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 653
__________________________________________________
- سوگند من از سوگندی که در این باره خورده‌ام بیرون رفته و آزادم.
و از طالبیّین (که در مدینه بودند) هیچ‌یک از بیعت با حسین بن علی خودداری نکرد جز حسن بن جعفر بن حسن بن حسن که از بیعت با او معذرت خواست و او نیز عذرش را پذیرفت. و مجبورش نساخت، و دیگر موسی بن جعفر علیهما السلام بود که او نیز با حسین- صاحب فخّ- بیعت نکرد.
علی بن ابراهیم عللویّ به سندش از عُنَیزه قصبانی روایت کرده که گفت: من موسی بن جعفر علیهما السلام را (در آن روز) دیدم که به نزد حسین- صاحب فخّ- آمده و در برابرش احترام کرد و گفت: من دوست دارم که مرا معذور داری و به حال خودم واگذاری! حسین مدّتی سر خود را به زیر انداخت و پاسخش را نداد آن‌گاه سرش را بلند کرده و گفت: تو آزادی!
و احمد بن عبیداللَّه در حدیث خود گوید: هنگامی که حسین بن علی به موسی بن جعفر تکلیف کرد که با او خروج و قیام کند موسی بن جعفر علیهما السلام به او فرمود: بدان که تو کشته خواهی شد، پس حواسّت را جمع کن و آماده‌باش و به کسی اعتماد مکن، زیرا این مردم فاسقانی هستند که اظهار ایمان می‌کنند ولی در دل منافق و مشرکند. و- إنّا للَّهِ وإنّا إلَیْهِ راجِعُون- و در مصیبت شما گروه فامیل من پاداش خود را نزد خدای عزّ وجلّ می‌جویم.
و در آن روز حسین بن علی پس از فراغت از نماز صبح خطبه‌ای خواند و در آن خطبه پس از حمد و ثنای خدای تعالی چنین گفت:
منم فرزند رسول خدا که بر فراز منبر رسول خدا هستم، و در حرم رسول خدایم و شما را به سنّت رسول خدا صلی الله علیه و آله دعوت می‌کنم.
ای مردم آیا شما آثار و نشانه‌های رسول خدا در سنگ و چوب می‌جوئید و برای تبرّک دست به آن می‌مالید (و به سنگ و چوبی که منتسب به رسول خدا صلی الله علیه و آله است تبرّک می‌جوئید) ولی پاره تنش (و فرزندش) را ضایع می‌کنید؟
راوی حدیث گوید: من آهسته با خود گفتم: إنّا للَّه ... چه بلائی بر سر خودش آورد!
پیر زنی از اهل مدینه که در کنار من نشسته بود و سخنم را شنید رو به من کرد و گفت: وای بر تو خموش باش، آیا درباره پسر رسول خدا چنین می‌گوئی؟ گفتم: خدایت رحمت کند به خدا من این سخن را از روی دل‌سوزی به حال او گفتم.
در این‌وقت خالد بَرْبَری که سرکرده سربازان پاسگاه دولتی در مدینه بود با سربازان خود به سوی مسجد آمدند و به در جبرئیل رسیدند، یحیی بن عبداللَّه برای دفع او با شمشیر آخته از مسجد بیرون آمد، خالد خواست از مرکب به زیر آید، یحیی شمشیرش را حواله پیشانی او کرد، شمشیر یحیی کُلَه خود و زره زیر آن و کلاهی که در زیر آن دو بر سر خالد بود همه را برید و جُمْجُمه سر خالد را بی‌کس و پرانید وی از-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 654
__________________________________________________
- روی مرکب به زمین افتاد و به دنبال کشته شدن خالد به سربازان او حمله افکند و همه را منهزم و پراکنده ساخت.
و در همان سال مبارک ترکی (یکی از طرفداران بنی‌عباس) به حجّ می‌رفت و قصد داشت سر راه مدینه را زیارت کند، و چون به حوالی مدینه رسید خبر قیام حسین بن علی را بر ضدّ خلیفه شنید، از این رو به حسین بن علی پیغام داد که به خدا سوگند من خوش ندارم تو دچار من شوی و نه آن‌که من دچار تو گردم (و برای رفع این محذور و بهانه تراشی من در نزد بنی‌عباس) تو امشب دسته‌ای از یاران خود را گرچه ده نفر باشند به عنوان شبیخون زدن به سوی سربازان من روانه کن تا من از این حدود فرار کنم و همین جریان را بهانه عدم تعرّض به شما قرار دهم!
حسین بن علی نیز همین کار را کرد و ده تن از یاران خود را شبانه به سوی لشکریان مبارک فرستاد و بر آن‌ها حمله کردند، مبارک با لشکریان خود فرار کرده. و دلیل و راهنمائی گرفت و خود را با لشکریانش از بی‌راهه به مکّه رسانید.
و در همان‌سال نیز عباس بن محمد و سلیمان بن ابی‌جعفر و موسی بن عیسی (که جزء خاندان بنی‌عباس و فامیل آن‌ها بودند) به حجّ آمدند و مبارک ترکی نیز در مکّه به‌آنها پیوست و جریان شبیخون زدن یاران حسین بن علی را با لشکریان خود برای آن‌ها ذکر کرد و همان را بهانه عدم تعرّض به آنها قرار داد.
از آن سو حسین بن علی- صاحب فخّ- با یاران خود که حدود سی‌صد نفر می‌شدند به قصد مکّه از مدینه بیرون آمد، و دینار خزاعیّ را به جای خویش در مدینه منصوب کرد، و چون به نزدیکی مکّه در وادی فخّ و بَلْدَح 4 رسیدند لشکریان بنی‌عباس به جنگ ایشان دست گشودند و در نخستین بر خورد عباس ابن محمد (یکی از سران لشکر بنی‌عباس و عمو زادگان هادی عباسی) به حسین بن علی امان داد و وعده صِلَه و جایزه و عفو از کارهای گذشته‌اش را نیز داد، ولی حسین بن علی به سختی امان او را رد کرد و از پذیرفتن آن خودداری نمود.
و حسن بن محمد از سلیمان بن عباد نقل کرده که گفت: هنگامی که حسین بن علی چشمش به لشکریان مزبور افتاد به مردی از یاران خود دستور داد بر شتری سوار شود و شمشیر خود را در دست بگرداند و سخنان وی را جمله جمله به گوش آن‌ها برساند و به او گفت به آن‌ها بگو:
«ای گروه مردم! ای سیاه پوشان 5! این حسین بن علی فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله و پسر عموی او است که شما را به سوی کتاب خدا و سنّت رسول خدا صلی الله علیه و آله دعوت می‌کند.»
و از أرْطأة حدیث کند که چون حسین بن علی خواست از یاران خود بیعت بگیرد به آن‌ها گفت: من با شما بیعت می‌کنم بر کتاب خدا و سنّت رسول خدا، و بر این‌که از او فرمانبرداری شود و نافرمانیش انجام نگردد، و شما را به «رضا» از آل محمد دعوت می‌کنم، و بر این‌که در میان شما به کتاب خدا و سنّت پیامبرش-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 655
__________________________________________________
- صلی الله علیه و آله رفتار کنیم، و در میان رعیّت از روی عدل عمل نمائیم، و بیت‌المال را به طور مساوی (میان مردم) تقسیم کنیم، و شما در همراهی ما ثابت قدم باشید و با دشمنان‌مان بجنگید، پس اگر دیدید ما به وعده‌های خویش عمل کردیم شما هم به پیمان خود وفادار باشید، و اگر دیدید ما عمل به وعده‌های خود نکردیم بیعتی از ما در گردن شما نخواهد بود.
و حسن بن محمد حدیث خود از اسحاق بن ابراهیم روایت کرده است و گوید: ما شب را به «بَطْنِ مُرّ» 6 رسیدیم و در آن‌جا به عبید بن یقطین و مفضّل و صَیف برخوردیم که با هفتاد سوار بودند، و من از حسین ابن علی که سوار بر الاغ ادریس بن عبداللَّه بود شنیدم که به آن‌ها می‌گفت:
ای مردم عراق! به راستی آن دو چیزی که یکی از آن‌ها بهشت باشد شریف است، به خدا سوگند اگر با من کسی جز خودم نباشد با شما به درگاه خدای عزّ وجلّ به محاکمه برخیزم تا به گذشتگان خویش ملحق شوم.
وبالجمله چون به فخّ رسید لشکر از چهار سو به جنگ او آمدند و سرلشکرها عبارت بودند از: عباس ابن محمد، و موسی بن عیسی، و جعفر و محمد، فرزندان سلیمان، و مبارک ترکی، و مناره، و حسن حاجب، و حسین بن یقطین، و آن‌ها در روز هشتم ذی‌حجّه با حسین بن علی هنگام نماز صبح برخورد کردند، موسی ابن عیسی که حسین وهمراهانش را دید دستور داد لشکر خود را به صف کردند و میمنه را به محمد بن سلیمان سپردند، وخود موسی در میسره قرار گرفت، و سلیمان بن ابی‌جعفر و عباس بن محمد نیز در قلب لشکر بودند.
و نخستین کسی که بر حسین و یارانش حمله کرد موسی بن عیسی بود که با حمله دفاعی آن‌ها مواجه گردید، موسی برای آن‌که آن‌ها را به میان درّه بکشاند شروع به عقب‌نشینی کرد و آن‌ها نیز همگی سرازیر میان درّه شدند در این‌وقت محمد بن سلیمان از پشت‌سر به آن‌ها حمله افکند، و این حمله چنان سخت بود که بیشتر یاران حسین در این حمله کشته شدند، در این‌وقت سران لشکر بنی‌عباس مرتّباً فریاد می‌زدند: ای حسین تو در امانی! وحسین نیز در پاسخ آنان فریاد می‌زد: من امان نمی‌خواهم وهمچنان جنگید تا کشته شد.
و از کسانی‌که با او کشته شدند: سلیمان بن عبداللَّه بن حسن، و عبداللَّه بن اسحاق بن ابراهیم بن حسن بود.
و حسن بن محمد (که جزء یاران حسین بن علی و عمو زاده او بود و جریان قتل او در اوّل این باب اجمالًا ذکر شد) تیری به چشمش خورد ولی اعتنا نکرده آن را به‌حال خود واگذارد و به سختی شروع به کارزار کرد، محمد بن سلیمان که چنان دید فریاد زد: ای دائی‌زاده، از خدا درباره جان خویش بترس (و بی‌هوده خود را به‌کشتن مده) تو در امانی.
حسن گفت: به خدا به امان شما اعتمادی نیست ولی من پذیرفته و (به عنوان تسلیم شدن) به سوی شما می‌آیم، آن‌گاه شمشیر هندی خود را که در دست داشت شکست و به سوی آنان به راه افتاد، در این‌وقت عباس بن محمد بر سر فرزندش فریاد زد: خدایت بکشد اگر او را نکشتی، آیا پس از نه زخم (که بر او رسیده) انتظار این را می‌کشی؟-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 656
__________________________________________________
- موسی بن عیسی گفت: آری به خدا در کشتنش بشتابید، عبداللَّه به او حمله کرد و نیزه‌ای بر او زد، و خود عباس بن محمد پیش رفت و در همان حالی که حسن بن محمد بی‌دفاع ایستاده بود گردنش را زد، محمد ابن سلیمان که این جریان را مشاهده کرد با عباس به محمد به نزاع برخاست گفت: من دائی‌زاده خود را امان دادم ولی شما به امان من اعتنا نکردید و او را کشتید! آنان در پاسخش گفتند: ما یک‌تن از افراد قبیله خود را به تو می‌سپاریم به‌جای او بکشی.
و احمد بن حارث در حدیث خود گوید: حسن بن محمد را موسی بن عیسی خود به قتل رسانید.
و نیز از یزید بن عبداللَّه فارسی روایت کرده که حمّاد ترکی از کسانی بود که در جنگ فخّ حضور داشت و چون جنگ شروع شد به همراهیانش گفت: حسین را به من نشان دهید، و چون او را نشان حمّاد دادند تیری به سویش رها کرد و همان تیر سبب قتلش گردید. و محمد بن سلیمان به پاداش این خدمت صد هزار درهم پول و صد دست جامه به او بخشید.
گویند: (پس از وقعه فخّ) موسی هادی (خلیفه عباسی) بر مبارک ترکی خشم‌گرفت به‌خاطر آن‌که از جنگ با حسین بن علی (به بهانه شبیخون زدن) خودداری و فرار کرد، و قسم خورد که او را (به جرم این‌کار) به‌کار تعلیم و تربیت اسبان و شتران بگمارد (و سمت میرآخوری به او بدهد).
و نیز بر موسی بن عیسی خشم گرفت به‌خاطر این‌که حسن بن محمد را پس از این‌که تسلیم شده بود بی‌آن که از خود دفاع کند به قتل رسانید و همان خشمی که بر آن دو کرد سبب شد که اموال هر دوی آنان را ضبط (و مصادره) نماید.
وپیوسته می‌گفت: فاطمه خواهر حسین بن علی چه‌وقت در می‌رسد؟ به‌خدا سوگند من اورا در زیر دست و پای میرآخور اصطبل خواهم افکند، ولی (خدا مهلتش نداد و) پیش از آن‌که به این سوگند خود عمل کند و به فاطمه دست‌یابد از این‌جهان رخت بدوزخ کشید.
و علی بن ابراهیم علوی به سند خود روایت کرده که مردی گفت: حسین بن علی را (در میدان جنگ) مشاهده کردم که چیزی را در زمین دفن کرد، من خیال کردم چیز قیمتی همراه داشته و (چون از زندگی خود مأیوس گشته) آن را در آن زمین دفن کرده است، از این رو (صبر کردم تا) چون جنگ به پایان رسید و حسین کشته شد به آن محل رفتم و پس از کاوش معلوم شد آن چیزی را که دفن کرده بود پاره‌ای از گوشت صورتش بوده که در حال جنگ قطع شده بود و او آن را در آن‌جا دفن کرده و دوباره برخاسته بر آن مردم حمله افکنده است.
و حسن بن محمد به سندش از ابو العَرْجاء شتردار حدیث کرده است، که گفت: موسی بن عیسی مرا طلبید و گفت: شترانت را حاضر کن.
گوید: من رفتم و آن‌ها را که صد شتر بود نزدش حاضر کردم، موسی دستور داد گردن‌های شتران را-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 657
__________________________________________________
- مهر کردند و به من گفت: اگر موئی از آن‌ها کم شود گردنت را می‌زنم، آن‌گاه آماده حرکت برای جنگ با حسین بن علی- صاحب فخّ- گردید، و همچنان با او بودیم تا به باغ‌های بنی‌عامر رسیدیم، در آن‌جا فرود آمد و به من گفت: برو و از وضع حسین بن علی و لشکریانش اطّلاعاتی به‌دست آور و به من گزارش‌ده، من رفتم و اطراف سپاه حسین گردش کردم و هیچ‌گونه تشویش خاطر و سستی در میان همراهان حسین ندیدم و به هر قسمت که گذشتم مردانی دیدم که مشغول نماز و یا سرگرم راز و نیاز و زاری به درگاه خدای بی‌نیاز بودند، و یا اشخاصی را دیدم که قرآن را پیش روی خود باز کرده و به آن نظر می‌کردند، و برخی هم اسلحه خود را اصلاح و آماده می‌ساختند.
من که آن منظره را دیدم به نزد موسی بازگشته و به او گفتم: این مردی را که من دیدم پیروزند! وی با تندی به من گفت: ای زنا زاده مگر آن‌ها را چگونه دیدی؟ من آن‌چه را دیده بودم برای او شرح دادم، دیدم دست روی دست زد و گریست به‌حدّی که من گمان کردم از جنگ با آن‌ها منصرف خواهد شد، آن‌گاه رو به من کرد و گفت: به خدا سوگند این‌ها در پیشگاه خداوند گرامی‌تر از ما هستند، و به آن‌چه در دست ما است (یعنی به حکومت و خلافت) از ما سزاوارتر و شایسته‌ترند، ولی چه باید کرد که سلطنت عقیم است، آری اگر صاحب این قبر یعنی پیغمبر صلی الله علیه و آله درباره سلطنت و حکومت با ما به نزاع و مخالفت برخیزد بینیش را با شمشیر خواهیم زد!
آن‌گه گفت: ای غلام طَبل جنگ را بزن. و به‌دنبال این دستور به سوی آن‌ها حرکت کرد، آری به خدا از جنگ با آن‌ها منصرف نشد.
و بالجمله پس از آن‌که حسین و یارانش به شهادت رسیدند، لشکریان سرهای ایشان را به نزد موسی و عباس بردند 7 و در آن‌وقت گروهی از اولاد امام حسن و امام حسین علیهما السلام نزد آن دو نشسته بودند، و هیچ‌یک از آن‌ها سختی نگفت جز موسی بن جعفر علیهما السلام که وقتی موسی به حضرت گفت: این سر حسین است!!
آن‌جناب فرمود: آری به خدا وقتی که از این‌جهان درگذشت مردی بود مسلمان و شایسته، روزها را روزه و شب‌ها را به شب زنده‌داری می‌گذرانید، امر به معروف و نهی از منکر می‌نمود، و در میان خاندان خود مانندش نبود. حاضران سخنان آن‌جناب را شنیدند و هیچ‌یک پاسخی به آن‌حضرت نداد.
پس از شهادت حسین بن علی عدّه‌ای را که اسیر شده بودند به نزد موسی هادی (خلیفه) فرستادند و در میان آن‌ها بود: عذافر صیرفیّ، و علی بن سابق قلانسیّ 8 و مردی از فرزندان حاجب بن زراره ... و چون آن‌ها را به نزد هادی آوردند دستور داد گردنشان را زدند، مرد دیگری از اسیران که شاهد این منظره بود صدا زد: من دوست شمایم ای امیر المؤمنین!
هادی- که خنجری در دست داشت- گفت: دوست من بر علیه من قیام می‌کند؟ به خدا هم‌اکنون با-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 658
__________________________________________________
- این خنجر بند بندت را جدا می‌کنم!
ولی در همان حال دردی که داشت او را گرفت و هم‌چنان گرفتار آن بود تا پس از ساعتی از این جهان رخت بربست و آن مرد از قتل رهائی یافت و از مجلس بیرونش بردند.
واحمد بن عبیداللَّه به سندش روایت کرده که مردی از طالبیّین گوید: هنگامی که اصحاب فخّ کشته شدند موسی بن عیسی به مدینه رفت و مجلسی تشکیل داده مردم را فراخواند و به آن‌ها دستور داد به خاندان ابو طالب دشنام دهند. مردم شروع کردند به آن‌ها دشنام دادن، تا جائی که دیگر کسی به‌جای نماند، موسی پرسید: کسی به جای مانده؟ گفتند: آری موسی بن عبداللَّه.
در همین حال موسی بن عبداللَّه بن حسن که جبّه و لُنگی بر تن داشت و نعلینی از پوست شتر به‌پا کرده بود گرد آلود و ژولیده مو از راه رسید و بی آن که بر موسی بن عیس سلام کند در میان مردم بنشست، و در کنارش «سَرِیِّ بن عبداللَّه» که از فرزندان حارث بن عباس بن عبدالمطّلب بود نشسته بود.
سَرِیِّ بن عبداللَّه رو به موسی بن عیسی کرد و گفت: اجازه بده تا من وضع او را روشن کنم و او را به خودش بشناسانم. موسی بن عیسی گفت: من از او بر تو بیمناکم، سَرِی بار دوم اجازه خواست. موسی بن عیسی اجازه‌اش داد و او رو به موسی بن عبداللَّه کرده و ی را صدا زد! موسی ابن عبداللَّه گفت: چه می‌گوئی؟ سَری پرسید: چگونه دیدی جایگاه و میدان نبرد و عاقبت دشمنی و عداوتی را که پیوسته با عمو زادگان خود (بنی عباس) دارید همان عمو زادگانی که بر شما نعمت بخشند؟
موسی بن عبداللَّه گفت: در این باره می‌گویم:
ای پسر عموهای ما باقیمانده خون ما را رها کنید تا شب شما راحت بخوابد و الّا کسی حقّ ملامت کردن را به ما ندارد.
حکایت ما و شما و این اختلافی که میان ما است همانند بدهکاری است که با ناراحتی بدهی خود را می‌پردازد.
سَریّ که از این پاسخ ناراحت شده بود گفت: به خدا دشمنی برای شما جز خواری چیزی ببار نیاورد و اگر شما هم مانند عمو زادگان خود- یعنی موسی بن جعفر- بودید سالم می‌ماندید و همانند او بودید که حقّ عمو زادگان و فضیلت آن‌ها را بر خویشتن شناخت و هیچ‌گاه به دنبال چیزی که حقّ او نیست نمی‌رود!
موسی در پاسخ این گفتارش نیز دو شعر زیر را خواند:
آنان‌که تو مدحشان گوئی که مرا عیب کنی آن‌ها خود پسر عموی منند و پدر من عموی ایشان است.
تو اگر ایشان را به مدحی بستائی راست‌گویت دانند ولی اگر پدرت را بستائی دروغگویت شمارند.
گویند: و آن مرد عمری (که قبل از قیام حسین بن علیّ حکومت مدینه را داشت و فرار کرده پنهان شده بود) چون خبر شهادت حسین بن علی را شنید دستور داد خانه آن‌جناب و خانه خاندانش را سوزاندند و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 659
قال محمّد بن علیّ الرِّضا علیه السلام: لم یکن لنا بعد الطّفِّ؛ یعنی کربلاء، مصرع أعظم من فخّ.
أبو النّصر، سرّ السّلسلة،/ 14- 15/ مثله ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط النّجف)،/ 172؛ المجلسی، البحار، 48/ 165
__________________________________________________
- اموال و نخلستان‌های آن‌ها را ضبط و مصادره کرد، و همانند زمین‌ها و اموالی که صاحب و مالک ندارند و به دست مسلمانان می‌افتد با آن‌ها رفتار نمود.
احمد بن عبیداللَّه به سندش از مدائنی روایت کرده که گفت:
کسانی که از خاندان حسین بن علی با او خروج کردند عبارت بودند از: یحیی و سلیمان، و ادریس- فرزندان عبداللَّه بن حسن بن حسن-، و علی بن ابراهیم بن حسن- در مکّه-، و ابراهیم بن اسماعیل طباطبا، و حسن‌بن محمد بن عبداللَّه‌بن حسن، و عبداللَّه و عمر- فرزندان اسحاق بن حسن بن علی بن حسین-، و عبداللَّه ابن اسحاق بن ابراهیم بن حسن.
این‌ها کسانی هستند که مدائنی نام آن‌ها را ذکر کرده، ولی ما در اوّل داستان خروج حسین بن علی و نام خروج‌کنندگان با آن‌جناب را از خاندانش ذکر کردیم و آن‌ها را بیش از مذکورین در روایت مدائنی بود و برای اطّلاع بیشتر به آن‌جا رجوع کنید و تکرار آن مورد ندارد.
1. اسحاق‌بن عیسی بن علی السجاد العباسی در سنه 167 حاکم مدینه شد، و چون مهدی مُرد و موسی به خلافت نشست، وی استعفا داد و به سوی بغداد آمد و خلیفه عمر بن عبدالعزیز بن عبداللَّه بن عبداللَّه بن عمر بن خطّاب را به جای او برگزید، و این در سال 169 بود. (مصحّح).
2. سُوَیْقَه نام جائی در نزدیکی مدینه بوده که همیشه مرکز سکونت فرزندان حسن بن علی علیهما السلام بوده و پیوسته بنی‌الحسن در آن‌جا بودند تا در زمان متوکّل‌که محمد بن صالح بن موسی بن عبداللَّه بن حسن از آن‌جا بر ضدّ او قیام‌کرد ومتوکّل شخصی را به‌نام ابو السّاج با لشکری زیاد برای سرکوبی محمد بن صالح به سویقه فرستاد و پس از آن‌که او را دستگیر ساخت سویقه را یکسره ویران کرد و نخله‌های خرمای آن‌جا را برید و از آن پس دیگر سویقه آباد نشد. (مترجم)
3. گویند حسین بن علی با یاران خود قرار گذارده بود که در مکّه در ایام حجّ قیام نمایند.
4. «فخّ» و همچنین «بَلْدَح» نام دو وادی است در قسمت غربی شهر مکّه.
5. «سیاه‌پوشان» لقب خلفای بنی‌عبّاس و طرفداران آن‌ها بود چون شعار آن‌ها لباس سیاه بود.
6. بطن مرّ- به تشدید زاء- جائی است در نواحی مکّه.
7. طبری نقل کرده که سرها را بریدند و عدد آن‌ها از صد متجاوز بود و در میان آن‌ها سر سلیمان بن عبداللَّه بن حسن نیز بود، و آن روز روز ترویه بود. (مصحّح)
8. در تاریخ طبری «علی بن السابق الفلّاس الکوفیّ» ثبت شده. (مصحّح)
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیّین،/ 407- 423
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 660
فَخّ بفتح أوّله وتشدید ثانیه. ویوم فخ کان أبو عبداللَّه الحسین بن علیّ بن الحسن بن [الحسن بن] «1» علیّ بن أبی طالب رضی الله عنه خرج یدعو إلی نفسه فی ذی القعدة سنة 169، وبایعه جماعة من العلویِّین بالخلافة بالمدینة، وخرج إلی مکّة، فلمّا کان بفخِّ لقیَتْهُ جیوش بنی العبّاس وعلیهم العبّاس بن محمّد بن علیّ بن عبداللَّه بن عبّاس وغیره، فالتقوا یوم الترویة سنة 169، فبذلوا الأمان له، فقال: الأمان أرید، فیُقال أنّ مبارکاً التّرْکیّ رشقهُ بسَهْمٍ فمات، وحُمل رأسه إلی الهادی، وقتلوا جماعة من عسکره وأهل بیته، فبقی قتلاهم ثلاثة أیّام حتّی أکلتهم السِّباع، ولهذا یقال لم یکن مصیبةٌ بعد کربلاء أشدّ وأفجع من فخّ، قال عیسی بن عبداللَّه یرثی أصحاب فخّ:
فلأبْکِیَنّ علی الحُسی - ن بعولة وعلی الحسنْ
وعلی ابن عاتکة الّذی واروه لیس بذی کَفَنْ
ترکوا بفخٍّ غدوةً فی غیر منزلة الوطَنْ
کانوا کراماً هیّجوا لا طایشین ولا جُبُنْ
غسلوا المَذلّةَ عنهُمُ غَسْلَ الثِّیاب من الدّرَنْ
هُدِیَ العِبادُ بجدِّهم فلهُم علی النّاس المِنَنْ
وأنشد موسی بن داود السّلمیّ لأبیه فی أصحاب فخّ:
یا عینُ بکِّی بدَمْعٍ منک مُنْهَمِرٍ فقد رأیتِ الّذی لاقی بنو حَسَن
صَرْعَی بفخِّ الرِّیح فوقهم أذیالها وغوادی دُلّج المُزُنِ
حتّی عَفَتْ أعظَمُ لو کان شاهدها محمّدٌ ذَبّ عنها ثمّ لم یَهُن
یاقوت الحموی، معجم البلدان،/ 3/ 854- 855
__________________________________________________
(1)- [من سائر المصادر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 661

حضوره علیه السلام فی الطّفّ‌

ولمّا وصلوا إلی سرادقات الحسین بن علیّ علیهما السلام أصابوا علیّ بن الحسین علیلًا مدنفاً، ووجدوا الحسن بن الحسن جریحاً.
الرّسّان، تسمیة مَن قتل،/ 157/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 173
وأُخذ مع النِّساء هو [علیّ بن الحسین علیهما السلام]، ومحمّد بن عمرو بن الحسن، والحسن ابن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام.
الرّسّان، تسمیة مَن قتل،/ 150/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 171؛ مثله المحلِّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
ثمّ دعا بعلیّ بن حسین وحسن بن حسن وعمرو بن حسن، فقال لعمرو بن حسن- وهو یومئذ ابن إحدی عشرة سنة-: أتصارع هذا؟- یعنی خالد بن یزید- قال: لا، ولکن أعطنی سکِّیناً وأعطه سکِّیناً حتّی أقاتله، فضمّه إلیه یزید وقال:
شنشة أعرفها من أخزم، هل تلد الحیّة إلّاحیّة.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 84
حدّثنی إبراهیم بن محمّد الحریریّ، قال: حدّثنی عبدالصّمد بن حسّان السّعدیّ، عن سفیان الثّوریّ، عن جعفر بن محمّد الصّادق، عن أبیه، عن الحسن بن الحسن قال: لمّا حُملنا إلی یزید وکنّا بضعة عشر نفساً، أمر أن نسیر إلی المدینة، فوصلناها فی مستهلّ، وعلی المدینة عمرو بن سعید الأشدق.
فجاء عبدالملک بن الحارث السّهمیّ فأخبره بقدومنا، فأمر أن ینادی فی أسواق المدینة: ألا إنّ زین العابدین وبنی عمومته وعمّاته قد قدموا إلیکم، فبرزت الرّجال والنّساء والصّبیان صارخات باکیات، وخرجت نساء بنی هاشم حاسرات تنادی:
وا حسیناه! وا حسیناه! فأقمنا ثلاثة أیّام بلیالیها، ونساء بنی هاشم وأهل المدینة مجتمعون حولنا.
العبیدلی، أخبار الزّینبات،/ 113- 115
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 662
وجرح فی ذلک الیوم الحسن بن [الحسن بن «1»] علیّ بن أبی طالب جراحة شدیدة حتّی حسبوه قتیلًا، ثمّ عاش بعد ذلک.
ابن حبّان، الثّقات، (السّیرة النّبویّة)، 2/ 310، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 558
وحمل خولی بن یزید رأسه إلی عبیداللَّه بن زیاد. وأمر ابن زیاد- لعنه اللَّه وغضب علیه- أن یوطأ صدر الحسین وظهره وجنبه ووجهه، فاجْرِیَتْ الخیل علیه، وحُمِلَ أهله أسری وفیهم عمر وزید والحسن بنو الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، وکان الحسن ابن الحسن بن علیّ قد ارتثّ جریحاً، فحُمِلَ معهم، وعلیّ بن الحسین الّذی أمّه أمّ ولد، وزینب العقیلیّة، وأمّ کلثوم بنت علیّ بن أبی طالب، وسکینة بنت الحسین. «2»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 79
والّذین أُسِروا منهم بعد من قُتِل منهم یومئذٍ:
علیّ بن الحسین علیه السلام وکان علیلًا دنفاً، وقد ذکرنا خبره. وکان یومئذٍ ابن ثلاث وعشرین سنة.
وابنه محمّد بن علیّ، وکان طفلًا صغیراً.
والحسن بن الحسن.
وعبداللَّه بن الحسن.
والقاسم بن عبداللَّه بن جعفر.
وعمرو بن الحسین.
__________________________________________________
(1)- زید من الطّبری.
(2)- وبرخی گفته‌اند: کسی که آن حضرت را به شهادت رسانید، شمر بن ذی‌الجوشن ضبابی- لعنه اللَّه- بود، ولی سر آن حضرت را خولی بن یزید به نزد عبیداللَّه بن زیاد برد.
و به دستور ابن زیاد، پس از کشتن حسین علیه السلام، اسب بر بدن آن حضرت تاختند و خاندانش را که در میانشان عمر و زید و حسن- فرزندان حسن بن علی علیهما السلام- بودند و حسن بن حسن جزء زخمیان بود، و نیز علی بن الحسین (زین العابدین) علیه السلام که مادرش کنیز بود، و زینب عقیله و امّ کلثوم دختران علی بن ابی‌طالب علیه السلام، وسکینه بنت الحسین علیه السلام، به اسارت بردند.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 121
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 663
ومحمّد بن الحسین.
ومحمّد بن عقیل.
والقاسم بن محمّد بن جعفر بن أبی طالب.
وعبداللَّه بن العبّاس بن علیّ بن أبی طالب.
ومن النِّساء أمّ کلثوم بنت علیّ بن أبی طالب.
وأمّ الحسن بنت علیّ بن أبی طالب.
وفاطمة.
وسکینة ابنتا الحسین بن علیّ.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 196- 199
(سر) قال: وکان الحسن بن الحسن بن علیّ علیه السلام مع عمّه بکربلاء، فی جمیع الرّوایات، سنة إحدی وستِّین. حُمِل من المعرکة جریحاً وأرادوا قتله، فمنع من ذلک أسماء بن خارجة ابن حصن بن حذیفة بن بدر الفزاریّ، وقال ابن زیاد: دعوا لأبی حسّان ابن أخته.
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 5
وکان الحسن بن الحسن «1» حضر «2» مع عمّه الحسین علیه السلام «3» یوم الطّفّ «3» «4»، فلمّا قُتِل الحسین علیه السلام، وأُسر الباقون من أهله، جاءه «5» أسماء بن خارجة «6» فانتزعه من بین الأساری «7»، «8» وقال: واللَّه لا یوصل إلی ابن خولة أبداً. فقال عمر بن سعد: دعوا لأبی
__________________________________________________
(1)- [زاد فی کشف الغمّة: قد وفی نفس المهموم: بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام رجلًا جلیلًا یلی صدقات‌أمیر المؤمنین علیه السلام فی وقته، وکان له مع الحجّاج خبر].
(2)- [لم یرد فی العدد].
(3- 3) [فی کشف الغمّة والدّمعة: الطّفّ ونفس المهموم: کربلاء].
(4)- [زاد فی المعالی: وقاتل فی نصرة عمّه حتّی وقع جریحاً وبه رمق من الحیاة].
(5)- [فی الأعیان والمعالی: جاء].
(6)- [العدد: بنت وهو تصحیف].
(7)- [فی کشف الغمّة: الأسری والمعالی: القتلی].
(8) (8*) [لم یرد فی نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 664
حسّان ابن أخته (8*)، «1» ویُقال: إنّه أُسِر، وکان به جراح قد أُشفیَ منه «1» «2». «3»
المفید، الإرشاد، 2/ 22/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 579؛ المجلسی، البحار، 44/ 167؛ البحرانی، العوالم، 16/ 309- 310؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 339؛ القمی، نفس المهموم،/ 675؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 5/ 44؛ مثله رضی الدّین بن المطهّر، العدد القویّة،/ 355 رقم 17؛ المازندرانی، معالی السّبطین «4»، 1/ 57- 58؛
أِسرَ «5» الحسن بن الحسن مقطوعة یده.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 113/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 330
وکانت له مواقف عظیمة بین یدی عمّه الحسین بن علیّ علیهما السلام فی کربلاء، وکان فارساً وله یومئذ عشرون سنة، وقتل تسعة عشر من جنود الضّلال وأصابته ثمان عشرة جراحة حتّی ارتثّ، ووقع فی وسط القتلی فحمله خاله أسماء بن خارجة الفزاریّ وردّه إلی الکوفة وداووا جراحه، وبقی عنده ثلاثة أشهر حتّی عوفی وسلم وانصرف إلی المدینة.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 134- 135
__________________________________________________
(1- 1) [المعالی: فجاء به إلی الکوفة وهو جریح فداواه ورجع إلی المدینة].
(2)- [فی کشف الغمّة والعدد والدّمعة ونفس المهموم والأعیان: منها وزاد فی الأعیان: وقوله دعوا لأبی حسّان ابن أخته لأنّ أمّه فزاریّة کما مرّ وقد عرفت أنّه کان فی حیاة عمّه الحسین علیه السلام رجلًا وأنّه زوّجه ابنته فاطمة].
(3)- و حسن بن حسن با عمویش حسین علیه السلام در کربلا حاضر گشت و چون حسین علیه السلام کشته شد و خاندان او اسیر گشتند (حسن بن حسن نیز در میان اسیران بود) و اسماء بن خارجة (که از طایفه مادر حسن بن حسن بود) او را از میان اسیران بیرون کشید و گفت: «به خدا هرگز کسی را نیرویی بر پسر خوله (که نام مادر او بود) نباشد و دسترسی به او پیدا نکند!»
عمر بن سعد گفت: «پسر برادر ابی حسان را (کنیه اسماء بن خارجة است) واگذارید!»
و برخی گویند: «هنگامی که اسیر شد، جراحاتی به او رسیده بود که از آن بهبودی یافت.»
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 22
(4)- [حکاه المعالی عن البحار].
(5)- [تسلیة المجالس: أسروا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 665
واستصغروا الحسن بن الحسن بن علیّ، فلم یقتلوه.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 254
فلمّا أصبح، غدا بالرّأس إلی ابن زیاد، واجتمع النّاس للنظر إلی سبی آل الرّسول وقرّة عین البتول، فأشرفت امرأة من الکوفة وقالت: من أیِّ الأساری أنتنّ؟ فقلنَ: نحن أساری محمّد صلی الله علیه و آله، فنزلت وجمعت ملّاءً وإزاراً ومقانع وأعطتهنّ، فتغطّین وعلیّ بن الحسین علیه السلام معهنّ، والحسن بن الحسن المثنّی وکان قد نُقِلَ من المعرکة وبه رمقٌ، ومعهم زید وعمر ولدا الحسن علیه السلام، فجعل أهل الکوفة یبکون.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 45
وروی: أنّ الحسن بن الحسن لمّا رآه [یزید بن معاویة] یضرب بالقضیب موضع فم رسول اللَّه قال: وا ذلّاه!
سمیّة أمسی نسلها عدد الحصی وبنت رسول اللَّه لیس لها نسل
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 54/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 438- 439؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 155؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 385
سار ابن سعد بالسّبی المشار إلیه «1»، فلمّا قاربوا الکوفة اجتمع أهلها للنّظر إلیهنّ.
قال الرّاویّ: فأشرفت امرأة من الکوفیّات، فقالت: من أیّ الأساری أنتنّ؟ فقلن:
نحن أساری آل محمّد صلی الله علیه و آله، فنزلت المرأة «2» من «3» سطحها فجمعت لهنّ ملّاء وإزراً ومقانع وأعطتهنّ، فتغطّین.
قال الرّاویّ: وکان مع النِّساء علیّ بن الحسین علیه السلام قد نهکته العلّة، والحسن بن الحسن المثنّی، وکان قد واسی عمّه وإمامه فی الصّبر «4» علی ضرب السّیوف وطعن «4» الرّماح، وإنّما ارتثّ وقد أثخن بالجراح.
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی الأسرار].
(2)- [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة وتظلّم الزّهراء].
(3)- [تظلّم الزّهراء: عن].
(4- 4) [فی البحار والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء: علی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 666
«1» وروی مصنِّف کتاب المصابیح: أنّ الحسن بن الحسن المثنّی قتل بین یدی عمّه الحسین علیه السلام فی ذلک الیوم سبعة عشر نفساً، وأصابه ثمانیة عشر جراحة، فوقع فأخذه خاله أسماء بن خارجة فحمله إلی الکوفة وداواه حتّی برئ وحمله إلی المدینة «1»، وکان معهم أیضاً زید وعمرو ولدا الحسن السّبط علیه السلام. «2»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 144- 145/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 108؛ البحرانی، العوالم، 17/ 377؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 35؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 468؛ القمی، نفس المهموم،/ 328، 392؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 243
وشهد الحسن بن الحسن الطّفّ مع عمّه الحسین علیه السلام فارتثّ.
ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 63
وأمّا مَن سلم منهم: فالحسن بن الحسن، وعمرو بن الحسن لصغرهما، وعلیّ بن الحسین لمرضه.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 462
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة وتظلّم الزّهراء، ولکن حکی فی هامش البحار].
(2)- و ابن سعد به همراه اسیران راه پیمود. چون به نزدیکی کوفه رسیدند، مردم کوفه برای تماشای اسیران گرد آمدند.
راوی گفت: زنی از زنان کوفه سر برآورد و گفت: «شما اسیران از کدام فامیل هستید؟»
گفتند: «ما اسیران از آل محمدیم.»
زن چون این بشنید، از بام فرود آمد و هرچه چادر و روسری داشت، جمع کرد و به اسیران داد و آنان پوشیدند.
راوی گفت: به همراه زنان، علی بن الحسین بود که از بیماری رنجور و لاغر شده بود و دیگر حسن بن حسن مثنی بود که نسبت به عمو و امام خود فداکاری نمود و ضرب شمشیرها و زخم نیزه‌ها را تحمل کرد و چون از زیادی زخم ناتوان شد، او را که هنوز رمقی داشت، از میدان کارزار بیرون بردند.
مصنّف کتاب مصابیح گوید: حسن بن حسن مثنی در رکاب عمویش آن روز هفده نفر را کشت و هیجده زخم برداشت و از پا درآمد. دایی او، اسماء بن خارجة وی را برگرفت و به کوفه‌اش برد و به درمانش کوشید تا آن‌که بهبودی یافت و به مدینه‌اش برد و زید و عمر دو فرزندان امام حسن نیز به همراه کاروان اسیر بودند.
فهری، ترجمه لهوف،/ 144- 145
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 667
وکان الحسن بن الحسن شهد الطّفّ مع عمّه الحسین علیه السلام، وأُثْخِنَ بالجراح، فلمّا أرادوا أخذ الرّؤوس وجدوا به رمقاً، فقال أسماء بن خارجة بن عیینة بن حِصن «1» بن حذیفة بن بدر الفزاریّ: «دعوه لی فإن وهبه الأمیر عبیداللَّه بن زیاد (لعنه اللَّه) لی وإلّا رأی رأیه فیه».
فترکوه له فحمله إلی الکوفة.
وحکوا ذلک لعبیداللَّه بن زیاد، فقال: «دعوا لأبی حسان ابن أخته».
وعالجه أسماء حتّی برئ ثمّ لحق بالمدینة.
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 120/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 5/ 44
وقد وصله المحاملیّ فی أمالیه من طریق جریر عن مغیرة، وقال الجعابیّ: وحضر مع عمّه کربلاء، فحماه أسماء بن خارجة الفزاریّ؛ لأنّه ابن عمّ أمّه. وذکره ابن حبّان فی الثّقات.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 263/ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 5/ 44
واستصغر الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام فترک.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 198
وحضر الحسن بن الحسن مع عمّه بطفّ کربلاء، فلمّا قتل الحسین وأسر الباقون من أهله وأسر فی جملتهم الحسن بن الحسن، فجاء أسماء بن خارجة وانتزع الحسن من بین الأسری، وقال: واللَّه لا یوصل إلی ابن خولة أبداً.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 169
وشهد قتل الحسین بکربلاء فی ذلک الیوم استصغر فنجا.
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 11/ 417
قال أبو مخنف رحمه الله: وساروا بالسّبایا وعلیُّ بن الحسین والحسن المثنّی علی الجمال بغیر غطاء ولا وطاء، وترکوا القتلی مطروحین بأرض کربلاء، وتولّی دفنهم أهل القری،
__________________________________________________
(1)- [المطبوع: خضر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 668
وحملوا الرّؤوس فوق الرّماح وهی ثمانیة عشر رأساً من أهل البیت علیهم السلام.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 99- 100
ولم یزل عنده معزّزاً مکرّماً، حتّی توجّه عمّه الحسین علیه السلام إلی العراق، فشهد وقعة الطّفّ، ثمّ لمّا استشهد الحسین علیه السلام وأُسر أهل بیته، أُثخن الحسن بالجراحات، فلم یبق فیه إلّانفس هافت، فنزل علیه ... لیجزّ رأسه، فأدرکه أسماء بن خارجة بن عتیبة بن حِصن بن حذیفة بن بدر الفزاریّ، فانتزعه منه وقال: واللَّه لایصل إلیه أحد منکم بسوء، وأنا حامل سیفی هذا إلّاأغمدته فیه. فقال عمر بن سعد: دعوه لخاله أبی حسّان.
فترکوه فحمله إلی الکوفة، ومثل ذلک ما قاله عبیداللَّه بن زیاد.
فلم یزل الحسن عند خاله حتّی برئت الجراحات، ثمّ لحق بالمدینة. «1»
ابن شدقم، تحفة لبّ اللّباب،/ 119- 120
وأمّا الحسن المثنّی فحضر الطّفّ مع عمّه الحسین وأثخن بالجراح، فلمّا أرادوا أخذ الرّؤوس، وجدوه وبه رمق، فقال أسماء بن خارجة الفزاریّ: دعوه لی، فحمله إلی الکوفة وعالجه حتّی برئ وألحق بالمدینة، واللَّه أعلم.
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 201
وکان حضر مع عمّه الحسین الطّفّ، فلمّا قُتِل الحسین وأُسِرَ الباقون من أهله، جاءه أسماء بن خارجة فانتزعه من بین الأسراء. «2»
أبو علی الحائری، منتهی المقال، 2/ 369- 370
__________________________________________________
(1)- گویند در کربلا با امام حسین علیه السلام بود و در جنگ زخم بسیار خورد. بعد از شهادت امام حسین علیه السلام اسما بن خارجه او را از میان کشتگان بیرون آورد و زخمهای او به شد و ماند.
مدرسی، جنات الخلود،/ 20
(2)- زبیر بن بکار در احتجاج خبر می‌دهد که حسن بن حسن در خدمت عمش حسین بن علی علیهما السلام حاضر شد در یوم طف و چون عمش شهید شد و اهلش اسیر گشت اسماء بن خارجه آمد و او را از میان اسیران انتزاع کرد.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 132
و حسن مثنی در یوم طف ملازمت رکاب عم خود حسین علیه السلام را داشت و در روز عاشورا زخم فراوان یافت و در میان کشتگان درافتاد. گاهی که سر شهدا را از تن دور می‌کردند، خواستند تا سر او را نیز-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 669
__________________________________________________
- برگیرند و او را هنوز رمقی در تن بود. اسماء بن خارجة بن عتیبة بن حصین بن حذیفة بن بدر الفزاری گفت: «او را به جا گذارید تا خود درگذرد و او را به جا گذاشتند.»
و چون عبیداللَّه بن زیاد آگهی یافت، گفت: «پسر خواهر ابی‌حسان را با او گذارید!»
این سخن از بهر آن گفت که مادر حسن مثنی خوله دختر منظور از قبیله فزاره بود. بالجمله، اسما که مکنی به ابو حسان بود، حسن مثنی را به کوفه آورد و مداوا کرد تا صحت یافت و از آن‌جا روانه مدینه شد و ما شرح این جمله را هریک ان شاء اللَّه در جای خود مرقوم خواهیم داشت.
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 275- 276
بالجمله، حسن مثنی در یوم طف با لشکر ابن سعد جهاد کرد و زخم فراوان یافت و در میان کشتگان افتاد. گاهی که سر شهدا را از تن دور می‌ساختند، هنوز حسن را رمقی در تن بود. اسما بن خارجه بن عتبه ابن حصین بن حذیفه بن بدر الفزاری که مکنی به ابی‌حسان بود، او را شفاعت کرد و گفت: «بگذارید تا او خود درمی‌گذرد» و این شفاعت از بهر آن بود که مادر حسن مثنی «خوله» دختر منظور از قبیله فزاره بود. چون عبیداللَّه بن زیاد آگهی یافت، گفت: «پسر خواهر ابی حسان را به او گذارید.» پس ابی حسان، حسن را به کوفه آورد و مداوا کرد تا صحت یافت و از آن‌جا روانه مدینه شد.
بالجمله، حسن مثنی در کربلا سعادت شهادت نیافت و به سلامت باز به مدینه شد.
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 2/ 323- 324
در کتاب روضة الاحباب مسطور است که: چون عبیداللَّه بن زیاد را آگهی رسید که: اهل بیت رسالت به کوفه نزدیک شدند، شحنه 1 شهر و دیده‌بانان برزن و بازار را فرمان کرد که: مردم کوفه را بیاگاهانند که روز ورود اهل بیت هیچ کس سلاح جنگ با خود حمل ندهد و با اسلحه از خانه بیرون نشود و ده هزار تن سواره و پیاده از ابطال 2 لشکریان را بر شوارع 3 و طرق کوی و بازار گماشت تا مبادا وقت عبور اهل بیت شیعیان امیر المؤمنین فتنه انگیزند و برستیزند و سرهای شهدا را که ابن سعد از پیش فرستاده بود، حکم داد که باز برند و بر سر نیزه‌ها نصب کنند و از پیش روی اهل بیت حمل دهند و به اتفاق اهل بیت به شهر درآورند و در کوی و بازار بگردانند تا بر هول و هیبت مردم افزوده شد و مردم کوفه چون از رسیدن اهل بیت آگهی یافتند، از کوفه بیرون شتافتند و چون ذریه رسول خدای را بر آن منوال نگریستند، به های های بگریستند و بسیار کس از لشکریان از کرده پشیمان گشته بودند، سرشک از دیده می‌باریدند.
«فقال علیّ بن الحسین بصوت ضعیف: أتنوحون وتبکون لأجلنا؟ فمن قتلنا؟»
سیّد سجاد به آوازی ضعیف فرمود: «هان ای مردم! آیا بر ما می‌گریید و بر ما نوحه می‌کنید؟ پس کشنده ما کیست؟ ما را که کشت؟ و که اسیر گرفت؟»
گفت‌وگوی سهل با پیرمرد کوفی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 670
__________________________________________________
- سهل شهرزوری می‌گوید: چون از سفر مکه باز شدم و به شهر کوفه درآمدم، بازار کوفه را آشفته دیدم و مردم را نگریستم که جماعتی گریان و گروهی خندانند. مرا شگفت آمد. در میان جماعت به نزدیک پیری فرتوت رفتم و گفتم: «این شگفتی چیست که دیدار می‌شود؟»
آن شیخ دست مرا بگرفت و از میان جماعت به یک سو برد و سخت بگریست و گفت: «این مردم، بعضی به نصرت لشکری شاد خوارند و برخی به شکست سپاهی سوگوار.»
گفتم: «کدام لشکر و کدام سپاه؟»
گفت: «لشکر ابن زیاد و سپاه حسین بن علی علیهما السلام!»
و به اعلی صوت بگریست و این اشعار قرائت کرد:
مررتُ علی أبیات آل محمّد فلم أرها أمثالها یوم حلّت
فلا یُبعد اللَّه الدِّیار وأهلها وإن أصبحت منهم بزعمی تخلّت
ألم تر أنّ الشّمس أضحت مریضة لقتل حسین والبلاد اضمحلّت 4
وکانوا غیاثاً ثمّ أضحوا رزیّة لقد عظمت تلک الرّزایا وجلّت
ألم تر أنّ البدر أضحی مُمرّضاً لقتلی رسول اللَّه لمّا تولّت 5
وإنّ قتیل الطّفِّ من آل هاشم أذلَّ رقاب المسلمین فذلّت 6
قتیلًا حماما علّهُ القوم شربة وقد نهلت منه الرِّماح وعلّت 7
فلیت الّذی أهوی إلیه بسیفه أصاب به یمنی یدیه فشلّت 8
سهل گوید: هنوز این سخن در دهان داشت که بانک بوقات بالا گرفت و رایات لشکر پدیدار شد و سرهای شهیدان را بر سنان‌های نیزه نصب کرده [بودند] و از پیش روی اهل بیت حمل می‌دادند و فرزندان احمد مختار را چون اسرای کفار می‌راندند. بدین منوال ایشان را از دروازه کوفه درآوردند.
بالجمله، چون اهل بیت را وارد کوفه کردند، زن‌های کوفیان از فراز بام‌ها نگریستند که سرهای شهیدان را بر سرِ سنان‌ها کرده [بودند]، از پیش روی اهل بیت حمل می‌دادند و ذریه رسول خدای را چون اسیران ترک و روم می‌راندند. زنی از فراز بام آواز برداشت:
«مِن أیِّ الأساری أنتنّ؟»؛ «شما از اسیران کدام مملکت و کدام قبیله‌اید؟»
فقلن: «نحنُ أساری آل محمّد»؛ گفتند: «ما اسیران آل محمدیم.»
آن زن چون این بشنید، از بام به زیر آمد و چند که در سرای خویش از جامه و ازار و مقنعه به دست کرد، برگرفت و بر اهل بیت بخش کرد و از اولاد امام حسن علیه السلام، حسن مثنی با آن جراحت‌ها که در بدن داشت، به شرحی که مرقوم شد و برادرش زید بن حسن و برادر دیگرش عمر بن الحسن به همراه اهل بیت بودند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 671
وحضر الحسن بن الحسن مع عمّه الحسین بطفّ کربلاء، فلمّا قُتِل الحسین وأُسِرَ الباقون من أهله، أُسِرَ الحسن فی جملتهم، فجاء أسماء بن خارجة فانتزع الحسن من بین الأسری وقال: واللَّه لا یوصل إلی ابن خولة أبداً.
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 252
وکان الحسن بن الحسن قد خرج مع عمّه الحسین إلی العراق، وجاهد بین یدی عمّه أهلَ الشّقاق والنّفاق، حتّی أُثخن بالجراح، وکان ملقیً بین القتلی، فلمّا انجلت الغبرة عن آل رسول اللَّه، وأمر عمر بن سعد بأخذ رؤوس الشّهداء، وجدوا به رمقاً. فقال أسماء بن خارجة بن عیینة بن حِصن بن حذیفة بن بدر- وباقی النّسب تقدّم ذکره فی محلّه-:
دعوه لی، فإن وهبه الأمیر لی عبیداللَّه بن زیاد، وإلّا رأی رأیه فیه.
فلمّا وردوا الکوفة، رفعوا قصّته إلی ابن زیاد، فقال: دعوا لأبی حسّان ابن أخته.
وعالجه أسماء حتّی برئ، ثمّ لحق بالمدینة.
الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 170
وکان حضر مع عمّه الحسین علیه السلام الطّفّ، فلمّا قتل الحسین علیه السلام وأُسِرَ الباقون من أهله، جاءه أسماء بن خارجة فانتزعه من بین الأسراء، انتهی.
__________________________________________________
- 1. شحنه (به کسر شین): پاسبان.
2. ابطال (جمع بطل): دلاور.
3. شوارع: جاده‌های عمومی.
4. اضمحلال: نابود شدن.
5. فعل اضحی و اصبح که در چهار مورد این ابیات ذکر شده است، از افعال ناقصه و به معنی صار (شد، گشت) استعمال شده است.
6. این شعر در صفحه 11 جلد دوم معنی شد.
7. عل: پشت‌سرهم آب دادن یا آب خوردن؛ چنانچه در مصراع اوّل به معنی اوّل و در مصراع دوم به معنی دوم به کار رفته است.
8. یعنی: «ای کاش کسی که به سوی او شمشیر فرود آورد، به دستش می‌رسید و از کار می‌افتاد».
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 3/ 35- 38
و می‌گوید حضرت علی بن الحسین و حسن بن الحسن سلام اللَّه علیهم را بر یزید درآورده.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 305
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 672
وقد شهد الحسن هذا یوم الطّفّ مع عمّه وإمامه الحسین علیه السلام وقاتل دونه حتّی ارتثّ وقد أثخن بالجراح وأخذ مع الأسری محمولًا إلی الکوفة؛ قاله ابن طاوس فی مقتله. وفی کتب السِّیَر والأنساب المعتبرة: إنّه أصابته ثمانی عشرة جراحة فوقع، فلمّا أرادوا أخذ الرّؤوس وجدوا به رمقاً، فجاء أسماء بن خارجة بن عیینة بن حِصن بن حذیفة بن بدر الفزاریّ، وکان یُعدّ من أخواله، وکان رئیس فزارة یومئذ، وفزارة من أشراف العرب، وقال: دعوه لی فإنْ وهبه الأمیر عبیداللَّه بن زیاد لی وإلّا رأی رأیه فیه. فترکوه له، فحمله إلی الکوفة، وحکوا ذلک لعبیداللَّه بن زیاد، فقال: دعوا لأبی حسّان ابن أخته.
وعالجه أسماء حتّی برئ ثمّ لحق بالمدینة. «1»
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 272
__________________________________________________
(1)- سیّد رحمه الله گوید: مصنّف کتاب مصابیح گفته است: حسن بن حسن مثنی روز عاشورا در خدمت عمّش جنگید و هفده کس را کشت و هجده زخم برداشت و از اسب افتاد؛ ولی دایی او اسماء بن خارجه او را برداشت و به کوفه برد و مداوا کرد تا به شد و او را به مدینه فرستاد.
ابن سعد، اسیران را آورد و چون نزدیک کوفه رسید، مردم کوفه به تماشای آن‌ها جمع شدند. راوی گوید: زنی از کوفیان از پشت‌بام سر به زیر آورد و گفت: «شما از کدام اسیرانید؟»
گفتند: «اسیران آل محمد صلی الله علیه و آله.»
آن زن پایین رفت و رولباسی و کمرپوش و روبند جمع‌آوری کرد و به آن‌ها داد و خود را پوشاندند. گوید: علی بن الحسین با زنان بود و بیماری او را بسیار نزار کرده بود و حسن مثنی که با عمو و امام خود همراهی کرده و زیر ضربت تیغ و نیزه پایداری کرده بود و زخم فراوانی داشت، با آن‌ها بود و زید و عمر دو پسر دیگر امام حسن هم همراه آن‌ها بودند.
حسن بن حسن بن علی بن ابی‌طالب علیه السلام
مردی بزرگوار بود و متولی اوقاف امیر المؤمنین علیه السلام در زمان خود با حجاج داستان‌هایی دارد و با عمویش حسین علیه السلام در کربلا بود و اسیر شد. بعد از شهادت آن حضرت، اسماء بن خارجه آزادی او را درخواست کرد و او را از میان اسیران به در برد. گفته‌اند که با زخم‌های فراوانی اسیر شد و از آن‌ها شفا یافت.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 151، 184، 350
در این روایت ابن نما است که چون حسن بن حسن دید یزید به بوسه‌گاه رسول خدا چوب می‌زند، گفت: «وای از این خواری.»
نسل آل امیه چون ریگ است نسل زهرا نیابی از ندرت
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 209
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 673
شهد مع عمّه الحسین علیه السلام یوم الطّفّ. قال الطّبریّ وتبعه ابن الأثیر: استصغر الحسن ابن الحسن بن علیّ فلم یقتل وقال ابن طاوس فی الملهوف: کان الحسن بن الحسن المثنّی قد واسی عمّه فی الصّبر علی ضرب السّیوف وطعن الرّماح، وکان قد نقل من المعرکة وقد أثخن بالجراح وبه رمق فبرئ ا ه.
وقد مرّ فی تاریخ وفاته: أنّ المظنون کون عمره یوم الطّفّ 17 سنة. ومن ذلک یعلم فساد قول الطّبریّ وابن الأثیر أنّه استصغر یوم الطّفّ فلم یقتل.
الأمین، أعیان الشّیعة، 5/ 44
(ومنها) أنّه سأل أهل الکوفة الّذین جاؤوا بالسّبایا والرّؤوس: ما صنعتم؟ فأخبروه.
فقال: حُجبتم عن محمّد صلی الله علیه و آله یوم القیامة؛ لن أجامعکم علی أمر أبداً. (ومنها): أنّه لمّا أدخل السّبایا والرّؤوس علی یزید کان عنده یحیی هذا، فقال:
لهام بجنب الطّفّ أدنی قرابة من ابن زیاد العبد ذی الحسب الوغل
سمیّة أمسی نسلها عدد الحصی وبنت رسول اللَّه لیس لها نسل
فضرب یزید فی صدره وقال: أسکت. وفی روایة: أنّه أسَرَّ إلیه، وقال: سبحان اللَّه فی هذا الموضع ما یسعک السّکوت.
الأمین، أعیان الشّیعة، 5/ 46- 47
وحضر الحسن بن الحسن عمّه الحسین علیه السلام بطفّ کربلاء، فلمّا قتل الحسین علیه السلام وأسر الباقون من أهله أسر الحسن من جملتهم، فجاء أسماء بن خارجة فانتزع الحسن من بین الأسری، وقال: واللَّه لا یوصل إلی ابن خولة أبداً. وقیل: إنّه أصیب بجراحات کثیرة یوم عاشوراء وکان مُلقیً مع القتلی وبه رمق، فلمّا أرادوا حزّ الرّؤوس وأرادوا حزّ رأسه، قال أسماء بن خارجة: دعوه حتّی نرد الکوفة فیری عبیداللَّه بن زیاد فیه رأیه.
فسمع ابن زیاد ذلک، فقال: دعوا لأسماء ابن أخته. فحمله فعالجه حتّی عوفی ثمّ توجّه إلی المدینة، والعجب من ابن الأثیر حیث قال: واستصغروا الحسن بن الحسن وأمّه خولة بنت منظور بن زبّان الفزاریّ. «1»
آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 298- 299
__________________________________________________
(1)- و در واقعه کربلا حاضر بود و جراحاتی هم در آن واقعه به بدنشان رسید و از کثرت جراحت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 674
حضر واقعة الطّفّ وجاهد دون عمّه الحسین، فصرع، ولمّا جاؤوا لحزِّ رأسه وجدوا به رمقاً، فتشفّع به أسماء بن خارجة الفزاریّ من أخواله، فحمله إلی الکوفة، وعالجه فبرئ.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 355
فی (البحار): وکان الحسن بن الحسن حضر مع عمّه الحسین علیه السلام یوم الطّفّ وله من العمر اثنتان وعشرون سنة، وقاتل فی نصرة عمّه الحسین علیه السلام قتالًا شدیداً وقتل سبعة عشر رجلًا وأصابه ثمانی عشر جراحة، فوقع جریحاً وبه رمق من الحیاة، فلمّا قُتِلَ الحسین علیه السلام وأُسِرَ الباقون من أهله، جاء أسماء بن خارجة فانتزعه من بین الأساری، وقال: لا یوصل إلی ابن خولة أبداً، فقال عمر بن سعد: دعوا لأبی حسّان ابن أخته، فجاء به إلی الکوفة وهو جریح فداواه وبقی عنده ثمانیة أشهر أو سنة علی ما رواه ابن قتیبة ورجع إلی المدینة. «1»
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 456- 457/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 254
وهو ممّن حضر الطّفّ مع عمّه الحسین بن علیّ.
مجد الدّین الیمنی، التّحف،/ 62
__________________________________________________
- میان میدان افتاده بود. بعد که سرهای شهدا را خواستند از بدن جدا کنند، سرِ آن بزرگوار را خواستند جدا کنند، اسماء بن خارجه ملعون وساطت نمود که سرِ آن بزرگوار را از بدن جدا نکنند. چون اسماء بن خارجه نسبتی داشت با والده حسن مثنی، بعد هم با اهل بیت، ایشان را اسیر کردند و اسماء بن خارجه در کوفه اورا از لشکر ابن سعد گرفت و زخم‌های بدن او را مداوا نمود تا روی به التیام نهاد و آن بزرگوار را روانه مدینه طیّبه نمود.
خراسانی، منتخب التواریخ،/ 139
(1)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: وأغلب السّادة الحسینیّة من صلبه (رضوان اللَّه علیه). وذکره هنا لأجل أنّه حضر فی کربلاء»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 675

أحادیثه علیه السلام مَنْ روی عنهم ومَنْ رووا عنه‌

أخبرنا شبابة «1» بن سوّار الفزاریّ، قال: أخبرنی الفضیل «2» بن مرزوق، قال: سمعت الحسن بن الحسن «3» یقول لرجلٍ «4» ممّن یغلو فیهم: ویحکم! أحبُّونا للَّه «5» فإن أطعنا اللَّه فأحبُّونا وإن عصینا اللَّه فأبغضونا. قال: فقال له رجل: إنّکم «6» قرابة «7» رسول اللَّه وأهل بیته، «8» فقال: ویحک «9»! لو کان اللَّه نافعاً بقرابة من «10» رسول اللَّه أحداً «11» بغیر «12» طاعة اللَّه «12» لنفع بذلک مَن هو أقرب إلیه منّا «13» أباً وأمّاً «12»، واللَّه إنِّی لأخاف «14» أن یضاعف للعاصی
__________________________________________________
(1)- [فی تاریخ دمشق مکانه: حدّثنا أبو مسعود عبدالرّحیم بن علیّ، أنا أبو منصور محمّد بن عبداللَّه بن‌مندویه، وأبو سعد محمّد بن علیّ بن محمّد السّرفوتح، وأبو علیّ الحسن بن أحمد، وجدّی أبو القاسم غانم بن محمّد ح. وأخبرنا أبو طالب محمّد بن محفوظ بن الحسن الثّقفیّ، أنا أبو علیّ الحدّاد وأجازه لی أبو علیّ وغانم، قالوا: أنا أبو نُعیم الحافظ، نا أبو محمّد عبداللَّه بن جعفر بن أحمد بن فارس الأصبهانیّ، نا أبو جعفر محمّد بن عاصم الثّقفیّ الأصبهانیّ، نا شُبابة ...].
(2)- [فی المختصر مکانه: قال الفضیل ...].
(3)- [أضاف فی تاریخ دمشق والمختصر: أخا عبداللَّه بن الحسن وهو].
(4)- [فی الرّیاض النّضرة مکانه: عن الحسن: أنّه قال لرجل ...].
(5)- [الرّیاض النّضرة: باللَّه].
(6)- [أضاف فی تاریخ دمشق: ذو، فی المختصر والرّیاض النّضرة: ذوو].
(7)- [أضاف فی الرّیاض النّضرة: من].
(8) (8*) [مثله فی جواهر العقدین،/ 433، 436].
(9)- [فی تاریخ دمشق والرّیاض النّضرة: ویحکم].
(10)- [لم یرد فی الرّیاض النّضرة].
(11)- [لم یرد فی تاریخ دمشق والمختصر والرّیاض النّضرة وجواهر العقدین].
(12- 12) [فی تاریخ دمشق والمختصر والرّیاض النّضرة وجواهر العقدین: بغیر عمل بطاعته].
(13- 13) [فی تاریخ دمشق والرّیاض النّضرة وجواهر العقدین: أباه وأمّه].
(14)- [فی الرّیاض النّضرة وجواهر العقدین: أخاف].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 676
منّا العذاب ضعفین و «1» إنِّی لأرجو أن یؤتی المحسن منّا أجره مرّتین (8*). «2» ویلکم! اتّقوا اللَّه وقولوا فینا الحقّ، فإنّه أبلغ فیما تریدون ونحن نرضی به منکم «2». ثمّ قال: لقد «3» أساء بنا «3» آباؤنا «4» إن کان «5» هذا الّذی «5» تقولون «6» من دین اللَّه ثمّ «7» لم یُطلِعونا علیه، ولم یُرغِبونا فیه «8». قال: فقال له الرّافضیّ: ألم یقل رسول اللَّه علیه السلام لعلیّ: مَن کنتُ مولاه فعلیّ مولاه؟
«9» فقال: أما «9» واللَّه أن لو یعنی «10» بذلک الإمرة والسّلطان «11» لأفصح «12» لهم بذلک «12»، کما أفصح لهم «13» بالصّلاة والزّکاة «14» وصیام رمضان وحجّ البیت 14، ولقال لهم: أ یُّها النّاس! «15» «16» هذا ولیّکم 15 من 16 بعدی «17»، فإنّ أنصح النّاس کان للنّاس «18»، رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی تاریخ دمشق والمختصر والرّیاض النّضرة وجواهر العقدین: اللَّه].
(2- 2) [لم یرد فی تاریخ دمشق وفی المختصر والرّیاض النّضرة: قال].
(3- 3) [فی تاریخ دمشق: أساء، والمختصر: أساءتنا].
(4)- [أضاف فی تاریخ دمشق والمختصر والرّیاض النّضرة: وأمّهاتنا].
(5- 5) [فی تاریخ دمشق والمختصر والرّیاض النّضرة: ما].
(6)- [الرّیاض النّضرة: یقولون].
(7)- [أضاف فی تاریخ دمشق والمختصر والرّیاض النّضرة: لم یخبرونا به و].
(8)- [أضاف فی تاریخ دمشق والمختصر والرّیاض النّضرة: فنحن واللَّه کنّا أقرب منهم قرابة منکم، وأوجب‌علیهم حقّاً وأحقّ بأن یرغبوا فیه منکم، ولو کان الأمر کما تقولون: إنّ اللَّه ورسوله اختار علیّاً لهذا الأمر وللقیام علی النّاس بعده، إن کان علیّ لأعظم النّاس فی ذلک خطیئة وجُرماً إذ ترک أمر رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم أن یقوم فیه کما أمره ویعذر فیه إلی النّاس].
(9- 9) [فی تاریخ دمشق والمختصر: قال: أم].
(10)- [أضاف فی تاریخ دمشق والمختصر والرّیاض النّضرة: رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم].
(11)- [أضاف فی تاریخ دمشق والمختصر والرّیاض النّضرة: والقیام علی النّاس].
(12- 12) [الرّیاض النّضرة: به].
(13)- [لم یرد فی الرّیاض النّضرة].
(14- 14) [الرّیاض النّضرة: والصّوم والحجّ].
(15- 15) [فی تاریخ دمشق والمختصر: إنّ هذا ولیّ أمرکم].
(16- 16) [الرّیاض النّضرة: إنّ هذا لولیّ].
(17)- [أضاف فی تاریخ دمشق والرّیاض النّضرة والمختصر: فاسمعوا وأطیعوا، وإلی هنا حکاه فی الرّیاض النّضرة، وأضاف فی تاریخ دمشق والمختصر أیضاً: فما کان من وراء هذا؟].
(18)- [فی تاریخ دمشق والمختصر: للمسلمین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 677
«1» ولو کان الأمر کما تقولون إنّ اللَّه ورسوله اختارا علیّاً لهذا الأمر والقیام بعد النّبیّ علیه السلام إن کان لأعظم النّاس فی ذلک خطیئةً وجرماً، إذ ترک ما أمره به رسول اللَّه صلی الله علیه و آله أن یقوم فیه کما أمره أو یعذر فیه إلی النّاس «2».
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 235/ مثله ابن عساکر، تاریخ دمشق (ط بیروت)، 13/ 61- 71 رقم 1320 (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 15/ 61 رقم 1605؛ مختصر ابن منظور، 6/ 332- 333؛ محبّ الدّین الطّبری، الرّیاض النّضرة، 1/ 70
«3» وکان الفُضَیْل بن مرزوق یقول: سمعتُ «4» الحسن بن الحسن یقول لرجلٍ «5» «6» یغلو فیهم:
«ویحکم! أحبُّونا للَّه «7»! فإن أطعنا اللَّه «6»، فأحبُّونا، وإن عصینا اللَّه، فأبغضونا! «8» «9» فلو کان اللَّه «9» نافعاً أحداً بقرابةٍ «10» من رسول اللَّه (ص) بغیر طاعة، لنفع بذلک أباه وأمّه! «8» «11» قولوافینا الحقّ؛ فإنّه أنفع فیما تریدون، ونحن نرضی به منکم» «11».
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی تاریخ دمشق والمختصر].
(2)- [الظّاهر أنّ الحسن المثنّی کان فی موقف یتّقی فیه من السائل أو غیره من الحاضرین إن صدق الرّاوی عنه، وإلّا فإنّ النصوص النّبویّة علی ولایة أمیر المؤمنین علیه السلام وإمامته من بعد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله متواترة وواضحة وضوح الشّمس ومُجمع علیها عند أهل البیت علیهم السلام].
(3)- [أضاف فی تاریخ دمشق: أخبرنا أبو الحسن بن الفرّاء وأبو غالب وأبو عبداللَّه ابنا البنّا، قالوا: أنا أبوجعفر بن المسلمة، أنا أبو طاهر المخلّص، نا أحمد بن سلیمان، نا الزّبیر، قال: وحدّثنی عمِّی مصعب بن عبداللَّه].
(4)- [فی الحدائق الوردیّة مکانه: وروی السّیِّد أبوالحسین یحیی بن الحسن بن جعفر بن عبداللَّه بن الحسین ابن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام فی کتاب نسب آل أبی طالب بإسناده عن الفضل مروان قال: سمعت ...].
(5)- [فی الصّواعق المحرقة مکانه: وقال الحسن بن الحسین بن علیّ رضی اللَّه عنهم لرجل ...].
(6- 6) [السِّیَر: من الرّافضة].
(7)- [لم یرد فی الحدائق الوردیّة].
(8- 8) [لم یرد فی الصّواعق المحرقة].
(9- 9) [الحدائق الوردیّة: فإنّ اللَّه لو کان].
(10)- [تاریخ دمشق: بقرابته].
(11- 11) [لم یرد فی السِّیَر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 678
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 47- 49/ عنه: الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مؤسّسة الرّسالة)، 4/ 486 (ط دار الفکر)، 5/ 401؛ مثله ابن عساکر، تاریخ دمشق (ط بیروت)، 13/ 61- 71 رقم 1320 (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 15/ 58- 59 رقم 1605، مختصر ابن منظور، 6/ 331؛ تهذیب ابن بدران، 4/ 164- 165؛ المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 135؛ الصّفدی، الوافی بالوفیات، 11/ 417؛ ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 246
وهو الّذی قال: إن أطعنا اللَّه فأحبّونا، وإن عصیناه فأبغضونا، فلو کان اللَّه نافعاً أحداً بقرابته من النّبیّ صلی الله علیه و آله لنفع بذلک أباه وأمّه قولوا فینا الحقّ ودعوا الغلوّ.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 304، أنساب الأشراف، 3/ 72
حدّثنا عبداللَّه، حدّثنی أبی، ثنا حسین بن موسی، ثنا حمّاد بن سلمة، عن محمّد بن إسحاق، عن أبیه، عن الحسن بن الحسن، عن فاطمة قالت: دخل علیَّ رسول اللَّه (ص) فأکل عِرْقاً، فجاء بلال بالأذان، فقام لیصلِّی، فأخذتُ بثوبه فقلت: یا أبة: ألا تتوضّأ؟
فقال: ممّ أتوضّأ یا بنیّة؟ فقلت: ممّا مسّت النّار. فقال لی: أوَلیس أطیب طعامکم ما «1» مسّته النّار؟
ابن حنبل، المسند، 6/ 283/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق (ط بیروت)، 13/ 61- 71 رقم 1320 (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 15/ 54 رقم 1605، تهذیب ابن بدران، 4/ 162، مختصر ابن منظور، 6/ 329
الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب الهاشمیّ، عن أبیه الحسن، روی عنه الحسن ابن محمّد وإبراهیم بن الحسن؛ وروی خالد، عن سهیل بن أبی صالح، عن حسن بن حسن، عن النّبیّ (ص)، مرسل.
البخاری، التّاریخ، 2/ 289 رقم 2502
حدّثنا یزید بن سنان، وعلیّ بن عبدالرّحمان، وإبراهیم بن یعقوب، قال کلّ واحدٍ منهم: ثنا سعید «2» بن أبی مریم، أنا محمّد بن جعفر، أخبرنی حمید بن أبی زینب، عن
__________________________________________________
(1)- [تاریخ دمشق: ممّا].
(2)- [فی تاریخ دمشق مکانه: أخبرنی أبوالقاسم هبة اللَّه بن عبداللَّه، أنا أبوبکر الخطیب، أنا أبونعیم الحافظ، نا عبداللَّه بن جعفر بن أحمد بن فارس، نا إسماعیل بن عبداللَّه العبدی، نا سعید بن الحکم بن ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 679
حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب، عن أبیه: أنّ «1» رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم قال: حیث ما کنتم فصلّوا علیَّ، فإنّ صلاتکم تبلغنی. صلّی اللَّه علیه وآله وسلّم «2».
الدّولابی، الذّرِّیّة الطّاهرة،/ 108/ مثله ابن عساکر، تاریخ دمشق (ط بیروت)، 13/ 61- 71 رقم 1320 (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 15/ 53، تهذیب ابن بدران، 4/ 162، مختصر ابن منظور، 6/ 329؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 5/ 46
حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب، عن جدّته فاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله:
حدّثنا یزید بن سنان، نا موسی بن إسماعیل، نا [إبراهیم] «3» بن سلمة، أنا محمّد بن إسحاق، عن أبیه، عن الحسن بن الحسن بن علیّ «4»، عن فاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: إنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله أکل فی بیته عِرْقاً «5»، فجاء بلال بالأذان «6»، فقام لیصلِّی، فأخذتُ بثوبه فقلت: ألا تتوضّأ یا أبة؟
فقال: ممّ یا بُنیّة؟ فقلت: ممّا غیّرت النّار.
فقال: أطهر طعامکم ما مسّت النّار «7».
الدّولابی، الذّرِّیّة الطّاهرة،/ 139
الحسن بن علیّ بن أبی طالب بن عبدالمطّلب بن هاشم أبو محمّد (رضوان اللَّه علیه) له صحبة، روی عنه ابنه الحسن بن الحسن والد عبداللَّه بن الحسن وأبو الحوراء «8» ربیعة بن شیبان وسفیان بن اللّیل، سمعت أبی یقول: بعض ذلک وبعضه من قبلی.
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی التّهذیب].
(2)- رواه المتّقی الهندی فی کنز العمّال علی ما ذکر فی میزان الحکمة ج 5 ص 430، وسیأتی ما یتعلّق بالصّلاة علی النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم برقم 145- 147.
(3)- کذا ظاهر الکلمة وهی غیر واضحة فی نسختنا، وانظر سند الحدیث (74).
(4)- فی هامش نسختنا ما یلی: قال الشّیخ: قال المؤتمن: هذا مقطوع، إذ لم یکن حسن بن حسن یومئذٍممّن یولد له.
(5)- العرق: العظم بلحمه، فإذا أکل لحمه فعراق (قاله الفیروزآبادیّ).
(6)- فی هامش نسختنا ما یلی: قال الشّیخ: [کتب ظ] فی الحاشیة: یؤذنه بالصّلاة.
(7)- ومضی ما بمعناه برقم 130.
(8)- هکذا ضبطه أصحاب المشتبه وغیرهم ووقع فی م «الجوزاء».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 680
ابن أبی الحاتم، الجرح والتّعدیل، 3/ 19 رقم 72
یروی عن أبیه [الحسن المثنّی]، روی عنه ابنه إبراهیم بن الحسن.
ابن حبّان، الثّقات، 4/ 121
(الحسن «1») بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب- رضی اللَّه عنهم- یروی عن أبیه، روی عنه أهل بلده، أمّه فاطمة بنت الحسین «2» بن علیّ، مات فی الحبس بالهاشمیّة مع أخیه عبداللَّه بن الحسن.
ابن حبّان، الثّقات، 6/ 159
(إبراهیم) بن حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب، أخو عبداللَّه بن حسن، من أهل المدینة، یروی عن أبیه وفاطمة بنت الحسین، روی عنه فضیل «3» بن مرزوق ویحیی بن المتوکّل.
ابن حبّان، الثّقات، 6/ 3- 4
قال أبو حاتم وممّن روی عن «4» التّابعین ممّن ابتدأ اسمه علی العین:
(عبداللَّه) بن حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب الهاشمیّ، یروی عن «5» أبیه عن «5» فاطمة بنت الحسین، روی عنه إسماعیل بن علیّة وعبدالرّحمان بن أبی الموالی، مات فی حبس أبی جعفر المنصور بالهاشمیّة قبل ابنه «6» بأشهر.
ابن حبّان، الثّقات، 7/ 1
قلت: ولعبداللَّه بن الحسن روایة عن أبیه، وعن أمّه فاطمة بنت الحسین. [...]
الخطیب البغدادی، تاریخ بغداد، 9/ 432
__________________________________________________
(1)- هذه التّرجمة سقطت من ظ، وله ترجمة فی الجرح والتّعدیل 1/ 2/ 5.
(2)- من ظ و م، ومثله فی الجرح والتّعدیل والتّهذیب، ووقع فی الأصل: الحسن- مصحفاً.
(3)- وقع فی ظ: فضل- مصحفاً.
(4)- من ظ، وفی م: من، وفی الأصل: من أتباع.
(5- 5) وفی ظ: أمّه.
(6)- من ظ و م، ووقع فی الأصل: اسمه- مصحفاً.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 681
[الإمام] الحسن بن علیّ بن أبی طالب بن عبدالمطّلب بن هاشم بن عبد مناف بن قُصَی أبو محمّد الهاشمیّ: سبط رسول اللَّه (ص) وریحانته وأحد سیِّدی شباب أهل الجنّة.
ولد للنّصف من شعبان سنة ثلاث من الهجرة.
روی عن النّبیّ (ص) أحادیث وعن أبیه علیّ بن أبی طالب.
روی عنه: ابنه الحسن بن الحسن.
أخبرنا أبو الفتح یوسف بن عبدالواحد، أنبأنا شجاع بن علیّ، أنبأنا أبو عبداللَّه بن منده، قال: الحسن بن علیّ بن أبی طالب بن عبدالمطّلب بن هاشم یکنّی أبا محمّد ابن رسول اللَّه (ص) وریحانته وسیِّد شباب أهل الجنّة شبه النّبیّ (ص)، ولد للنّصف من شعبان سنة ثلاث من الهجرة، وتوفّی سنة خمسین أو نحوها. قاله البخاریّ. وقیل: سنة تسع وأربعین، وقیل: سنة ثمان وخمسین، وقال الهیثم بن عدیّ: سنة أربع وأربعین. روی عنه:
عائشة، وأبو هریرة، وابنه حسن، وسوید بن غفلة، والشّعبیّ، وهبیرة بن یریم، والمسیّب ابن نجبة، والأصبغ بن نباتة، ومعاویة بن حُدیج وإسحاق بن [یسار] وغیر واحد.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 5، 14 رقم 1558
روی عن أبیه الحسن، وفاطمة بنت الحسین، وعبداللَّه بن جعفر بن أبی طالب.
روی عنه: ابنه عبداللَّه بن الحسن، وابن عمّه الحسن بن محمّد بن الحنفیّة، «1» وإبراهیم ابن الحسن، وسهیل بن أبی صالح، وأبو بکر [عبداللَّه] بن حفص بن عمر بن سعد بن أبی وقّاص، وحُمید بن أبی زینب، وسعید بن أبی سعید مولی المهریّ، وإسحاق بن یسار والد محمّد بن إسحاق، والولید بن کثیر.
أخبرنا أبو القاسم بن السّمرقندیّ، أنا أبو الحسین بن النَّقُّور، أنا أبو طاهر المخلّص، نا محمّد بن هارون الحضرمیّ، نا محمّد بن صالح بن النّطّاح، نا المنذر بن زیاد، نا عبداللَّه بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب «1»، «2» عن أبیه، عن جدّه أنّ النّبیّ (ص) قال: «مَن
__________________________________________________
(1- 1) [التّهذیب: وغیرهم وروی، وفی الأعیان: وغیرهم وروی عن جدّه].
(2) (2*) [حکاه فی المختصر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 682
عال أهل بیت من المسلمین یومهم ولیلتهم غفر اللَّه له «1» ذنوبه» (2*) «2». «3» «4» أخبرنا أبو بکر محمّد بن عبدالباقی، أنا محمّد بن الحسن بن علیّ، أنا أبو القاسم عبدالعزیز بن جعفر بن محمّد الخرقیّ، نا ابن أبی داود، نا عبدالملک بن شعیب بن اللّیث، حدّثنی أبی، عن جدّی، «5» حدّثنی ابن عجلان، عن سهیل، وسعید بن أبی سعید مولی المهریّ، عن حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب أنّه قال «3»: و «4» رأی «6» رجلًا وقف علی البیت الّذی فیه قبر (ص) یدعو له «7» ویصلِّی علیه، فقال حسن للرّجل: لا تفعل، فإنّ رسول اللَّه (ص) قال: «لا تتّخذوا بیتی عیداً ولا تجعلوا بیوتکم قبوراً وصلّوا علیَّ حیث ما کنتم فإنّ صلاتکم تبلُغنی» «8» 6 5.
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الأعیان].
(2)- البدایة والنّهایة: 9/ 170.
(3- 3) [التّهذیب: أخرج الحافظ عنه عن أبیه الحسن].
(4- 4) [الأعیان: وبسنده عنه، عن أبیه الحسن أنّه].
(5- 5) [مثله فی سیر أعلام النّبلاء (مؤسّسة الرّسالة)، 4/ 483- 485 (ط دار الفکر)، 5/ 399- 400، وزاد فیه: هذا مرسل؛ وما استدلّ حسن فی فتواه بطائل من الدّلالة، فمن وقف عند الحجرة المقدّسة ذلیلًا مسلِّماً، مصلِّیاً علی نبیِّه، فیا طوبی له، فقد أحسن الزّیارة، وأجمل فی التّذلُّل والحُبّ، وقد أتی بعبادةٍ زائدةٍ علی مَنْ صلّی علیه فی أرضه أو فی صلاته، إذ الزّائرُ له أجرُ الزّیارة وأجرُ الصّلاة علیه، والمصلِّی علیه فی سائر البلاد له أجرُ الصّلاة فقط. فمن صلّی علیه واحدةً صلّی اللَّه علیه عشراً، ولکنّ مَن زارهُ- صلوات اللَّه علیه- وأساء أدب الزِّیارة، أو سجد للقبر أو فعل ما لا یُشرع، فهذا فعل حسناً وسیِّئاً فیعلّم برفق، واللَّه غفورٌ رحیم؛ فوَ اللَّه ما یحصلُ الانزعاجُ لمسلم، والصِّیاح وتقبیلُ الجدران، وکثرة البکاء، إلّاوهو محبّ للَّه‌ولرسوله؛ فحبُّه المعیار والفارق بین أهل الجنّة وأهل النّار؛ فزیارة قبره من أفضل القرب، وشدُّ الرِّحال إلی قبور الأنبیاء والأولیاء، لئن سلّمنا أنّه غیر مأذونٍ فیه لعموم قوله صلوات اللَّه علیه: «لا تشدُّوا الرِّحال إلّاإلی ثلاثة مساجد»، فشدُّ الرِّحال إلی نبیِّنا (ص) مستلزم لشدِّ الرّحل إلی مسجده، وذلک مشروع بلا نزاع، إذ لا وصول إلی حجرته إلّابعد الدُّخول إلی مسجده، فلیبدأ بتحیّة المسجد، ثمّ بتحیّة صاحب المسجد، رزقنا اللَّه وإیّاکم ذلک، آمین].
(6- 6) [حکاه فی المختصر].
(7)- [لم یرد فی التّهذیب].
(8)- [زاد فی التّهذیب: أقول: أورد السّیوطیّ هذا الحدیث فی الجامع الکبیر بلفظ لا تجعلوا بیوتکم قبور ولا تجعلوا قبری عیداً وصلّوا علیَّ فإنّ صلاتکم تبلغنی حیث کنتم ثمّ رمز إلی أنّه رواه أبو داود والبیهقّی عن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 683
«1» أخبرنا أبو القاسم علیّ بن إبراهیم، نا أبو بکر أحمد بن علیّ، أنا أبو طالب محمّد بن علیّ بن إبراهیم البیضاویّ، أنا أبو عمر محمّد بن العبّاس الخزّاز، نا أبو محمّد المدائنیّ وهو عبداللَّه بن إسحاق- إملاء- نا الحسن بن عرفة، نا یوسف الباهلیّ، عن هشام بن أبی عبداللَّه الدّستوائیّ، عن شیبان، عن مسعر، عن أبی بکر بن حفص «1»، عن حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب، قال: لمّا زوّج عبداللَّه بن جعفر ابنته «2» خلا بها قال: فقلت:
ومنِّی؟ قال: نعم، ومنک. قال: فلمّا قضی حاجته إلیها «2» عطفتُ علیها لتخبرنی بما قال لها، قالت: قال لی إذا نزل بک کرب أو أمر فظیع من أمر الدّنیا فاستقبلیه «3» بأن تقولی «3»:
__________________________________________________
- أبی هریرة وابن عساکر عن الحسن بن علیّ ثمّ أورده بلفظ آخر وهو: لا تجعلوا قبری عیداً ولا تجعلوا بیوتکم قبوراً وصلّوا علیَّ وسلِّموا حیثما کنتم فتبلغنی صلاتکم وسلامکم، ثمّ قال: رواه الحکیم عن علیّ بن الحسین، عن أبیه، عن جدّه: ومعنی لا تجعلوا بیوتکم قبوراً: لا تجعلوها لکم کالقبور فلا تصلّوا فیها؛ لأنّ العبد إذا مات وصار فی قبره لم یصل ویشهد لهذا المعنی اجعلوا من صلاتکم فی بیوتکم ولا تتّخذوها قبوراً وقیل معناه: لا تجعلوها کالمقابر الّتی لا تجوز الصّلاة فیها والأوّل أوجه کما فی النّهایة لابن الأثیر. وحدیث ابن عساکر هنا رواه أبو یعلی الموصلیّ ورواه من طریقه الحافظ ضیاء الدّین محمّد بن عبدالواحد المقدسیّ فی کتابه الّذی اختار فیه الأحادیث الجیاد الزّائدة علی الصّحیحین وشرطه فیه أحسن من شرط الحاکم فی صحیحه ورواه عبدالرّزّاق فی مصنّفه. ورواه سعید بن منصور عن سهیل بن أبی سهیل قال: رآنی الحسن بن الحسن بن علیّ ابن أبی طالب عند القبر فنادانی وهو فی بیت فاطمة یتعشّی، فقال: هلمّ إلی العشاء، فقلت: لا أریده، فقال: ما لی رأیتک عند القبر فقلت سلّمت علی النّبیّ (ص)، فقال: إذا دخلت المسجد فسلّم ثمّ قال: إنّ رسول اللَّه (ص) قال: لا تتّخذوا بیتی عیداً ولا تتّخذوا بیوتکم قبوراً لعن اللَّه الیهود اتّخذوا قبور أنبیائهم مساجد وصلّوا علیَّ فإنّ صلاتکم تبلغنی ما أنتم ومن بالأندلس إلّاسواء.
والحاصل إنّ هذا الحدیث قد تتابع الحفّاظ علی تحسینه، وأمّا جُمَله فقد وردت کلّ جملة منه فی حدیث صحیح. وأیضاً زاد فی الأعیان: وعن السّیوطیّ فی الجامع الکبیر أنّه فسّر: لا تجعلوا بیوتکم قبوراً لا تجعلوها لکم کالقبور فلا تصلّوا فیها لأنّ العبد إذا مات وصار فی قبره فلا یصلِّی.
(أقول): ثبت عندنا متواتراً عن أئمّة أهل البیت استحباب الصّلاة والدّعاء عند قبر النّبیّ (ص) وعند قبور أئمّة أهل البیت علیهم السلام فلا یلتفت إلی مثل هذا وقال ابن عساکر: روی الحسن هذا عن النّبیّ (ص) أحادیث مرسلة ا ه].
(1- 1) [لم یرد فی التّهذیب].
(2- 2) [التّهذیب: فلمّا استتمّ حدیثه معها].
(3- 3) [التّهذیب: وأنت تقولین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 684
لا إله إلّااللَّه الحلیم الکریم، سبحان اللَّه ربّ العرش العظیم الحمد للَّه‌ربّ العالمین.
ابن عساکر، تاریخ دمشق (ط بیروت)، 13/ 61- 71 رقم 1320 (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 15/ 53- 54 رقم 1605؛ تهذیب ابن بدران، 4/ 162- 163، مختصر ابن منظور، 6/ 329/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 5/ 46- 47
أنبأنا أبو الغنائم محمّد بن علیّ، ثمّ حدّثنا أبو الفضل بن ناصر، أنا أبو الفضل بن خیرون: وأبو الحسین وأبو الغنائم- واللّفظ له-، قالوا: أنا أبو أحمد- زاد ابن خیرون وأبو الحسین، قالا-: أنا أحمد بن عبدان، أنا محمّد بن سهل، أنا محمّد بن إسماعیل، قال:
الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب الهاشمیّ، عن أبیه الحسن، روی عنه محمّد وإبراهیم بن الحسن، وروی خالد، عن [أبی] الحسن بن صالح، عن حسن بن حسن، عن النّبیّ (ص) سهیل بن مرسل.
ابن عساکر، تاریخ دمشق (ط بیروت)، 13/ 61- 71 رقم 1320 (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 15/ 56
أخبرنا أبو عبداللَّه محمّد بن إبراهیم المقرئ، أنا أبو الفضل أحمد بن عبدالمنعم بن أحمد ابن بُندار، أنا أبو الحسن العتیقیّ، أنا أبو الحسن الدّارقطنیّ، نا إبراهیم بن حمّاد، نا عبّاس ابن أبی طالب، نا وضّاح بن حسّان، نا فُضیل بن مرزوق، قال: سمعت الحسن بن الحسن یقول لرجل من الرّافضة: واللَّه إنّ قتلک لقربة إلی اللَّه عزّ وجلّ.
أخبرنا أبو بکر محمّد بن عبدالباقی، نا أبو محمّد الحسن بن علیّ- إملاءً-، أنا علیّ بن عمر بن أحمد الحافظ، نا أحمد بن محمّد بن إسماعیل الأدمیّ، نا الفضل بن سهل، نا أبو أحمد الزّبیریّ، نا فُضیل بن مرزوق، «1» قال: سمعت حسن یقول لرجل من الرّافضة: واللَّه لئن أمکن اللَّه منکم لنقطّعنّ أیدیکم وأرجلکم من خلاف ولا تُقبل لکم توبة «1».
أخبرنا أبو غالب أحمد بن الحسن، أنا الحسن بن علیّ، أنا أبو الفضل عبیداللَّه بن
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی جواهر العقدین،/ 457، 460، والصّواعق المحرقة،/ 55].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 685
عبدالرّحمان بن محمّد الزّهریّ، نا عبداللَّه بن إسحاق المدائنیّ، نا الحسن، نا یزید بن هارون «1»؛ عن فُضیل، قال: سمعت الحسن بن حسن یقول «2» لرجل من الرّافضة: «3» إنّ قتلک لقربة إلی اللَّه عزّ وجلّ، فقال له الرّجل: إنّک تمزح، فقال: واللَّه ما «4» هذا بمزاح، ولکنّه منِّی الجدّ «4».
ابن عساکر، تاریخ دمشق (ط بیروت)، 13/ 61- 71 رقم 1320 (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 15/ 58 رقم 1605، مختصر ابن منظور، 6/ 331، تهذیب ابن بدران، 4/ 164- 165، مثله الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مؤسّسة الرِّسالة)، 4/ 486 (ط دار الفکر)، 5/ 401؛ قریب بهذا المضمون فی الوافی بالوفیات، 11/ 417
أخبرنا أبو محمّد بن طاوس، أنا أبو الغنائم بن أبی عثمان، نا محمّد بن أحمد بن محمّد ابن محمّد بن رزقویه، نا أبو محمّد إسماعیل بن علیّ الخُطبیّ «5»، نا بشر بن موسی، نا عبداللَّه ابن صالح، نا فُضیل یعنی ابن مرزوق عن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب قال:
سمعته یقول لرجل «6» من الرّافضة: واللَّه لئن أمکننا اللَّه منکم لنقطّعنّ أیدیکم وأرجلکم ثمّ لا نقبل منکم توبة. فقال «7» رجل: لِمَ لا یقبل منهم توبة؟ قال: نحن أعلم بهؤلاء منکم، إنّ هؤلاء إن شاؤوا صدقوکم، وإن شاؤوا کذبوکم، وزعموا أنّ ذلک یستقیم لهم فی التّقیّة، ویلک! إنّ التّقیّة إنّما هی باب رخصة للمسلم إذا اضطرّ إلیها وخاف من ذی سلطان أعطاه غیر ما فی نفسه یدرأ عن ذمّة اللَّه عزّ وجلّ ولیس بباب فضل، إنّما الفضل فی القیام بأمر اللَّه وقولة الحقّ، وأیم اللَّه ما بلغ من «8» التّقیّة أن یجعل بها لعبد من عباد اللَّه أن یضلّ عباد اللَّه «9».
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی المختصر والتّهذیب].
(2)- [التّهذیب: قال].
(3)- [زاد فی التّهذیب والمختصر: واللَّه].
(4- 4) [السِّیَر: هو منِّی بمزاح].
(5)- [إلی هنا لم یرد فی تهذیب الکمال].
(6)- [فی التّهذیب مکانه: وقال الحسن لرجل ...].
(7)- [لم یرد فی التّهذیب].
(8)- [زاد فی المختصر: أمر].
(9)- [أضاف فی تهذیب الکمال: هکذا قال، والأشبه أنّ هذا القول عن الحسن بن الحسن بن الحسن، فإنّ الفُضَیل بن مرزوق قد روی عنه شبیهاً بذلک، کما تقدّم فی ترجمته، واللَّه أعلم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 686
ابن عساکر، تاریخ دمشق (ط بیروت)، 13/ 61- 71 رقم 1320 (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 15/ 59- 60 رقم 1605، مختصر ابن منظور، 6/ 332، تهذیب ابن بدران، 4/ 165- 166/ مثله المزی، تهذیب الکمال، 6/ 94
أخبرنا أبو عبداللَّه الفُراوی، أنا أبو بکر البیهقیّ، أنا یحیی بن إبراهیم بن محمّد بن یحیی، أنا أبو عبداللَّه محمّد بن یعقوب، نا محمّد بن عبدالوهّاب، نا جعفر بن عون، أنا فُضیل بن مرزوق، قال: سمعت الحسن بن الحسن وسأله رجل ألم یقل رسول اللَّه (ص):
«مَنْ کنتُ مولاه فعلیّ مولاه».
قال لی: بلی، واللَّه «1» لو یعنی بذلک رسول اللَّه (ص) الإمارة والسّلطان لأفصح لهم بذلک، فإنّ رسول اللَّه (ص) کان أنصح للمسلمین لقال «2»: یا أ یُّها النّاس! هذا ولیّ أمرکم، والقائم علیکم من بعدی، فاسمعوا له وأطیعوا «3»، واللَّه لئن کان اللَّه ورسوله اختار علیّاً لهذا الأمر «4» وجعله القائم «4» للمسلمین من بعده، ثمّ ترک علیّ أمر اللَّه ورسوله «5» لکان علیّ أوّل مَن ترک أمر اللَّه وأمر رسوله «5» «6».
ابن عساکر، تاریخ دمشق (ط بیروت)، 13/ 61- 71 رقم 1320 (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 15/ 60 رقم 1605، تهذیب ابن بدران، 4/ 166/ مثله السّمهودی، جواهر العقدین،/ 248- 249؛ ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 48
__________________________________________________
(1)- [فی الصّواعق المحرقة: (وأخرج) الهروی والدّارقطنی نحوه بزیارة، فهذه الطّرق کلّها عن علی متّفقةعلی نفی النّصّ بإمامته، ووافقه علی ذلک علماء أهل بیته، فقد أخرج أبو نعیم، عن الحسن المثنّی ابن السّبط أنّه قیل له ذلک، أی أنّ خبر مَنْ کنتُ مولاه فعلیّ مولاه نصّ فی إمامة علیّ، فقال أما واللَّه ...].
(2)- [فی التّهذیب مکانه: وروی البیهقیّ عن فضیل بن مرزوق أنّه قال: سأل الحسن بن الحسن، فقیل له: ألم‌یقل رسول اللَّه (ص): مَنْ کنتُ مولاه فعلیّ مولاه؟ فقال: بلی، ولکن واللَّه لم یعن رسول اللَّه بذلک الإمارة والسّلطان، ولو أراد ذلک لأفصح لهم به، فإنّ رسول اللَّه (ص) کان أنصح للمسلمین، ولو کان الأمر کما قیل لقال: ...].
(3)- [أضاف فی جواهر العقدین والصّواعق المحرقة: ما کان من هذا شی‌ء].
(4- 4) [فی جواهر العقدین والصّواعق المحرقة: والقیام به].
(5- 5) [فی جواهر العقدین والصّواعق المحرقة: أن یقوم به أو یعذر فیه إلی المسلمین إن کان أعظم الناس فی ذلک خطیئة لعلیّ إذ ترک أمر اللَّه ورسوله، وحاشاه من ذلک].
(6)- [زاد فی التّهذیب: ورواه البیهقیّ من طرق متعدّدة فی بعضها زیادة وفی بعضها نقصان والمعنی واحد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 687
قال البیهقیّ: ورواه شُبابة بن سوار، عن الفُضیل بن مرزوق، قال: سمعت الحسن بن الحسن أخا عبداللَّه بن الحسن وهو یقول لرجل ممّن یتولّاهم، فذکر قصّة ثمّ قال: ولو کان الأمر کما یقولون إنّ اللَّه ورسوله اختار علیّاً لهذا الأمر وللقیام علی النّاس بعد رسول اللَّه (ص) إنّ کان علیّ لأعظم النّاس خطیئة وجرماً فی ذلک [إذ] ترک أمر رسول اللَّه (ص) یعنی فلم یمض لما أمره أو یعذر فیه إلی النّاس، قال: فقال له الرّافضیّ: ألم یقل رسول اللَّه (ص): «مَنْ کنتُ مولاه فعلیّ مولاه»؟
فقال: أما واللَّه إنّ رسول اللَّه (ص) لو کان [یعنی ب] ذلک الإمرة والسّلطان، والقیام علی النّاس بعده لأفصح لهم بذلک، کما أفصح لهم بالصّلاة والزّکاة وصیام رمضان وحجّ البیت، ولقال لهم: إنّ هذا ولیّ أمرکم من بعدی فاسمعوا له وأطیعوا فما کان من وراء هذا شی‌ء، فإن أفصح النّاس کان للمسلمین رسول اللَّه (ص).
قال البیهقیّ: وأخبرناه أبو بکر أحمد بن الحسن، نا أبو العبّاس الأصمّ، نا یحیی بن أبی طالب، نا شبابة بن سوار، أنا الفُضیل بن مرزوق فذکره.
ابن عساکر، تاریخ دمشق (ط بیروت)، 13/ 61- 71 رقم 1320، (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 16/ 60- 61 رقم 1605
عبداللَّه بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب بن عبدالمطّلب بن هاشم بن عبد مناف أبو محمّد الهاشمیّ: من أهل المدینة.
روی عن أبیه، وأمّه فاطمة بنت الحسین، وعبداللَّه بن جعفر بن أبی طالب، وأبی بکر بن محمّد بن عمرو بن حزم، والأعرج، وإبراهیم بن محمّد بن طلحة التّیمیّ، وعکرمة مولی ابن عبّاس.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 29/ 249 رقم 3323
أمّ أبیها بنت عبداللَّه بن جعفر بن أبی طالب بن عبد مناف بن قصیّ القرشیّة الجعفریّة:
حدّثت عن أبیها.
روی عنها علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب، والحسن بن الحسن بن علیّ، والحسن بن محمّد بن علیّ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 688
وکانت عند عبدالملک بن مروان بدمشق، فطلّقها فتزوّجها علیّ بن عبداللَّه بن عبّاس.
أخبرنا أبو البرکات عمر بن إبراهیم بن محمّد الزّیدیّ بالکوفة، أنا أبو الفرج محمّد بن أحمد بن [محمّد بن] علّان بن الخازن «1»، أنا القاضی أبو عبداللَّه محمّد بن عبداللَّه بن الحسین الجعفیّ، نا أبو جعفر محمّد بن جعفر بن محمّد بن رباح الأشجعیّ، نا علیّ بن المنذر، نا محمّد بن فضیل، نا مسعود، عن أبی بکر بن حفص، عن الحسن بن الحسن قال:
زوّج عبداللَّه بن جعفر بنته فخلا بها. قال الحسن: فلقیتها، فقلت: ما قال لک؟
قالت: قال لی: یا بُنیّة! إذا نزل بک الموت، أو أمر تفظعین به فقولی: لا إله إلّااللَّه الحکیم «2» الکریم، سبحان اللَّه ربّ العرش العظیم، الحمد للَّه‌ربّ العالمین، فأتیت الحجّاج فقلتهن، فقال لی: لقد جئتی وأنا أرید أن أضرب عنقک، وما من أهلک الآن أحدٌ أحبّ إلیَّ منک، فسلنی ما شئت.
أخبرنا أبو الحسن الفقیهان، قال: أنا أبو الحسن بن أبی الحدید، أنا جدّی أنا أبو بکر الخرائطیّ، نا إبراهیم بن الهیثم البلدیّ، حدّثنی أبی، نا العبّاس بن الفضل، عن الحسن بن الحسن قال:
لمّا زوّج عبداللَّه بن جعفر ابنته خلا بها، فقلت: ومنِّی؟ قال: ومنک، فلمّا قضی حاجته إلیها قلت: عزمت علیک لتحدّثینی بما قال لک، فقالت: قال لی: إذا نزل بک الموت أو أمر فظیع من أمر الدّنیا فاستقبلیه بأن تقولی: لا إله إلّااللَّه الحلیم الکریم، سبحان اللَّه ربّ العرش العظیم، والحمد للَّه‌ربّ العالمین. قال: فأرسل إلیَّ الحجّاج، فلمّا أتیته قلتهن، فقال: إنِّی أرسلت إلیک وأنا أرید قتلک، وما من أهل بیتک الآن أکرم علیَّ منک فاسأل حاجتک.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 74/ 148- 149؛ تراجم النِّساء،/ 474- 475
الحسن بن الحسن عن أبیه علیهم السلام قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: إنّ من واجب المغفرة إدخالک السّرور علی أخیک المسلم.
__________________________________________________
(1)- [تراجم النِّساء: الخارف].
(2)- [تراجم النِّساء: الحلیم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 689
عبداللَّه بن الحسن عن أبیه الحسن بن علیّ علیهم السلام عن أبیه علیّ بن أبی طالب علیه السلام قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: الرّحم شجنة من الرّحمن عزّ وجلّ، مَن وصلها وصله اللَّه، ومَن قطعها قطعه اللَّه تعالی. «1» وعن عبداللَّه بن حسن، عن أبیه، عن فاطمة الکبری قالت: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله:
ما التقی جندان ظالمان إلّاتخلّی اللَّه عنهما، ولم یبال أ یّهما غلب، وما التقی جندان ظالمان إلّا کانت الدّبرة علی أعتاهما «1».
وعن عبداللَّه بن حسن، عن أبیه حسن بن علیّ، عن أبیه علیّ بن أبی طالب علیهم السلام قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: للنِّساء عشر عورات؛ فإذا تزوّجت المرأة ستر الزّوج عورة، وإذا ماتت ستر القبر عشر عورات.
الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 552- 553، 581
روی عنه [الحسن بن أمیر المؤمنین علیهما السلام] [...] وابنه الحسن بن الحسن بن علیّ [...] وأبو جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب (تم س).
المزی، تهذیب الکمال، 6/ 221
روی عن: أبیه الحسن بن علیّ بن أبی طالب، وابن عمِّه عبداللَّه بن جعفر بن أبی طالب (س)، وبنت عمِّه فاطمة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب، وکانت زوجته.
روی عنه: ابنه إبراهیم بن الحسن بن الحسن، وإسحاق بن یسار المدنیُّ، والد محمّد ابن إسحاق، وابنه الحسن بن الحسن بن الحسن، وابن عمِّه الحسن بن محمّد بن علیّ بن أبی طالب، وحُمَید بن أبی زینب، وحَنان بن سدیر بن حکیم بن صهیب الکوفیُّ الصّیرفیُّ، وسعید بن أبی سعید مولی المهریِّ، وسهیل بن أبی سهیل، ویقال: سهیل بن أبی صالح، وابنه عبداللَّه بن الحسن بن الحسن، وأبو بکر عبداللَّه بن حفص بن عمر بن سعد بن أبی وقّاص (س)، والولید بن کثیر المدنیُّ.
ذکره محمّد بن سعد فی الطّبقة الثّالثة من أهل المدینة.
المزی، تهذیب الکمال، 6/ 90
__________________________________________________
(1- 1) [هذا الحدیث حکاه فی کشف الغمّة،/ 581، عن عبداللَّه عن أمّه عن فاطمة الکبری علیها السلام وسنذکر فی أحادیث فاطمة بنت الحسین علیه السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 690
روی عن: أبیه [الحسن المثلّث] حسن بن حسن، وأمّه فاطمة بنت الحسین بن علیّ ابن أبی طالب (ق).
المزی، تهذیب الکمال، 6/ 84 رقم 1214
روی له النِّسائیُّ «1» حدیثاً واحداً، «2» عن عبداللَّه بن جعفر، عن علیّ «2» فی کلمات الفرج، «2» وفی إسناده اختلاف «2».
المزی، تهذیب الکمال، 6/ 90/ مثله ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 263؛ الأمین، أعیان الشّیعة «3»، 5/ 44
حدّث عنه [الحسن بن أمیرالمؤمنین علیهما السلام] ابنه الحسن بن الحسن، وسوید بن غفلة، وأبو الجوزاء السّعدیّ، والشّعبیّ، وهبیرة بن یریم، وأصبغ بن نباتة، والمسیّب بن نجبة.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 164 (ط دار الفکر)، 4/ 378
حدّث عن أبیه، وعبداللَّه بن جعفر، وهو قلیل الرّوایة والفتیا مع صدقه وجلالته.
حدّث عنه ولده عبداللَّه، وابن عمِّه الحسن بن محمّد بن الحنفیّة، وسُهیل بن أبی صالح، والولید بن کثیّر، وفُضیل بن مرزوق، وإسحاق بن یَسار والد محمّد، وغیرهم.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (مؤسّسة الرِّسالة)، 4/ 483 (ط دار الفکر)، 5/ 399
وروی فُضَیل بن مرزوق، قال: سمعت الحسن یقول: دخل علیَّ المغیرة بن سعید- یعنی الّذی أُحرق فی الزّندقة- فذکر من قرابتی وشبهی برسول اللَّه (ص)- وکنتُ أُشبَّهُ وأنا شابٌّ برسول اللَّه (ص)- ثمّ لعن أبا بکر وعمر، فقلت: یا عدوّ اللَّه! أعِندی! ثمّ خنقته- واللَّه- حتّی دلعَ لسانه «4».
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مؤسّسة الرِّسالة)، 4/ 486 (ط دار الفکر)، 5/ 401
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی الوافی بالوفیات، 11/ 418].
(2- 2) [لم یرد فی تهذیب التّهذیب والأعیان].
(3)- [حکاه الأعیان عن تهذیب التّهذیب].
(4)- أورد المؤلِّف هذه القصّة فی ترجمته للمغیرة بن سعید البجلیّ فی «میزان الاعتدال» 4/ 161، ولکنّه عزاها لابنه إبراهیم بن حسن؛ وفضیل بن مرزوق روی عنهما.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 691
روی عن أبیه وعبداللَّه بن جعفر وغیرهما. وعنه أولاده إبراهیم وعبداللَّه والحسن، وابن عمّه الحسن بن محمّد بن علیّ وحَنان بن سدیر الکوفیّ وسعید بن أبی سعید مولی المهریّ وعبداللَّه بن حفص بن عمر بن سعد والولید بن کثیّر وغیرهم.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 263/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 5/ 47
(خت 4- الحسن) بن علیّ بن أبی طالب الهاشمیّ سبط رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وریحانته من الدّنیا وأحد سیِّدی شباب أهل الجنّة. روی عن جدّه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وأبیه علیّ وأخیه حسین وخاله هند بن أبی هالة. وعنه ابنه الحسن وعائشة أمّ المؤمنین وأبو الجوزاء ربیعة ابن شیبان وعبداللَّه وأبو جعفر ابنا علیّ بن الحسین وجبیر بن نفیر وعکرمة مولی ابن عبّاس ومحمّد بن سیرین وأبو مجلز لاحق بن حُمَیْد وهبیرة بن یریم وسفیان بن اللّیل وجماعة.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 295- 296
(ع- عبداللَّه) بن جعفر بن أبی طالب الهاشمیّ. روی عن النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم وعن أمّه أسماء بنت عمیس وعمّه علیّ بن أبی طالب وعثمان وعمّار بن یاسر. وعنه بنوه معاویة وإسحاق وإسماعیل وأمّ أبیها وابن خالته عبداللَّه بن شدّاد بن الهاد وابن أخیه لأمِّه القاسم بن محمّد ابن أبی بکر والحسن بن الحسن بن علیّ وابنه عبداللَّه بن الحسن وعبداللَّه بن محمّد بن عقیل وأبو جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین والحسن بن سعد مولی الحسن بن علیّ وخالد ابن سارة المخزومیّ وسعد بن إبراهیم الزّهریّ وعبداللَّه بن أبی ملیکة وعروة بن الزّبیر وعمر بن عبدالعزیز ومورق العجلیّ وغیرهم.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 5/ 170 رقم 294
روی [عبداللَّه بن حسن المثنّی] عن أبیه وأمّه وابن عمّ جدّه عبداللَّه بن جعفر بن أبی طالب.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 5/ 186 رقم 321
(ع- عبداللَّه) بن حفص بن عمر بن سعد بن أبی وقّاص الزّهریّ أبو بکر المدنیّ مشهور بکنیته. روی عن أبیه وجدّته [...] وحسن بن حسن بن علیّ.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 5/ 188
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 692
(س- الحسن) بن الحسن بن علیّ، عن امرأة عبداللَّه بن جعفر، وقیل عن ابنته. لم أقف علی اسم المرأة.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 12/ 487
(س- أمّ أبیها) بنت عبداللَّه بن جعفر بن أبی طالب الهاشمیّة. روت عن أبیها. وعنها الحسن بن الحسن والحسن بن محمّد وعلیّ بن الحسین بنی علیّ بن أبی طالب، وکانت زوجة عبدالملک بن مروان ثمّ طلّقها فتزوّجها علیّ بن عبداللَّه بن عبّاس. ذکر ذلک الزّبیر وغیره روی لها النِّسائی، فقال فی روایته: عن ابنة عبداللَّه بن جعفر ولم یسمِّها.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 12/ 458- 459 رقم 2912
أمّ أبیها بنت عبداللَّه بن جعفر بن أبی طالب الهاشمیّة: محدِّثة حدّثت عن أبیها عن النّبیّ (ص). وروی عنها علیّ بن الحسین بن علیّ المتوفّی سنة 100 ه تقریباً والحسن بن الحسن والحسن بن محمّد.
کحالة، أعلام النِّساء، 1/ 22
روی عن أبیه وعن زوجته فاطمة بنت الحسین وعن عبداللَّه بن جعفر. روی عنه ابنه عبداللَّه وابن عمّه الحسن بن محمّد بن الحنفیّة وإبراهیم بن الحسن وغیرهم.
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 11/ 416
وأخرج البزّار، والطّبرانیّ، عن الحسن بن الحسن السّبط من طرق بعضها حسان:
أنّه خطب خطبة من جملتها:
[مَن عرفنی فقد عرفنی، ومَن لم یعرفنی فأنا الحسن بن محمّد صلی الله علیه و آله و سلم. ثمّ] تلا:
«واتّبَعَتُ مِلّة آبائِی إبْراهِیمَ وإسْحاقَ ...» «1» الآیة.
ثمّ قال: أنا ابن البشیر، أنا ابن النّذیر، أنا ابن السّراج المنیر «2»، وأنا من أهل البیت الّذین افترض اللَّه (عزّ وجلّ) مودّتهم وموالاتهم ... وقال: «قُلْ لا أسْأ لُکُمْ عَلَیهِ أجْراً إلّا
__________________________________________________
(1)- یوسف/ 38.
(2)- لا یوجد فی الصّواعق.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 693
الْمَوَدّةَ فِی الْقُرْبَی وَمَن یَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِیها حُسْناً»، واقتراف الحسنة مودّتنا أهل البیت.
القندوزی، ینابیع المودّة (ط أسوة)، 2/ 454 رقم 259
«1» وفی المناقب: عن عبداللَّه بن الحسن المثنّی بن الحسن المجتبی بن علیّ المرتضی علیهم السلام، عن أبیه، عن جدّه الحسن السّبط قال: خطب جدّی صلی الله علیه و آله و سلم یوماً، فقال بعد ما حمد اللَّه وأثنی علیه:
معاشر النّاس! إنِّی أُدعی فأجیب وإنِّی تارک فیکم الثّقلین: کتاب اللَّه وعترتی أهل بیتی؛ إن تمسّکتم بهما لن تضلّوا، وإنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیَّ الحوض، فتعلّموا منهم ولا تعلّموهم فإنّهم أعلم منکم، ولا تخلو الأرض منهم، ولو خلت لانساخت بأهلها.
ثمّ قال: أللَّهمّ إنّک لا تخلی الأرض من حجّة علی خلقک لئلّا تبطل حجّتک، ولا تضلّ أولیاءک بعد إذ هدیتهم، أولئک الأقلّون عدداً والأعظمون قدراً عند اللَّه (عزّ وجلّ)، ولقد دعوت اللَّه- تبارک وتعالی- أن یجعل العلم والحکمة فی عقبی وعقب عقبی، وفی زرعی وزرع زرعی، إلی یوم القیامة، فاستجیب لی.
القندوزی، ینابیع المودّة (ط أسوة)، 1/ 73- 74
وأورد ابن عساکر فی تاریخه أخباراً له غیر ما مرّ تتضمّن أقوالًا له موجّهة إلی شیعة جدّه الّذین سمّاهم صاحب الکتاب بالرّافضة علی العادة الشّنیعة لا نشکّ فی أنّها مکذوبة علیه ساق إلی وضعها الهوی والغرض مثل نسبتهم إلی الغلوّ وعیبهم بالتّقیّة ونسبة أبویّ النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم إلی أنّهما ماتا علی الکفر. وروی هذا الأخیر عن ابن حجر فی تهذیب التّهذیب، ومثل إنکار النّصّ علی أمیر المؤمنین علیه السلام وإنکار دلالة مَنْ کنت مولاه فعلیّ مولاه علی ذلک وإنّ علیّاً علیه السلام لو کان منصوباً للخلافة لکان أوّل مَن ترک أمر اللَّه وأمر رسوله مع أنّ هارون علیه السلام یقول: إنّ القوم استضعفونی وکادوا یقتلوننی وموسی علیه السلام یقول: ففررت منکم لمّا خفتکم ولوط علیه السلام یقول: لو أنّ لی بکم قوّة أو آوی إلی رکن شدید ومحمّد صلی الله علیه و آله و سلم یعبد ربّه سرّاً بمکّة سنین خوفاً من قومه ثمّ یهرب منهم لیلًا إلی
__________________________________________________
(1)- غایة المرام: 219 باب 29 حدیث 7. مجمع الزّوائد 9/ 331. حلِّیّة الأولیاء 1/ 63.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 694
المدینة. إلی غیر ذلک ممّا علم مخالفته للواقع ولسیرة أهل البیت وطریقتهم، فلذلک أعرضنا عن نقله وأشرنا إلیه إجمالًا. روی ابن سعد فی الطّبقات أکثر من هذا الّذی رواه ابن عساکر. روی صاحب الأغانی مزاحاً له مع أشعب یجدُهُ مَنْ أراده.
الأمین، أعیان الشّیعة، 5/ 46
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 695

موقفه مع عبداللَّه بن الزّبیر

جمع عبداللَّه بن الزّبیر محمّد بن الحنفیّة وعبداللَّه بن عبّاس فی سبعة عشر رجلًا من بنی هاشم، منهم الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، وحصرهم فی شعب بمکّة یُعرَف بشعب عارِم، وقال: لا تمضی الجمعة حتّی تبایعوا إلیَّ أو أضرب أعناقکم، أو أحرّقکم بالنّار، ثمّ نهض إلیهم قبل الجمعة یرید إحراقهم بالنّار؛ فالتزمه ابن مسور ابن مخرمة الزّهریّ، وناشده اللَّه أن یؤخِّرهم إلی یوم الجمعة، فلمّا کان یوم الجمعة دعا محمّد بن الحنفیّة بغسول وثیاب بیض، فاغتسل وتلبّس وتحنّط؛ لا یشکُّ فی القتل، وقد بعث المختار بن أبی عبید من الکوفة أبا عبداللَّه الجدلیّ فی أربعة آلاف، فلمّا نزلوا ذات عرق؛ تعجّل منهم سبعون علی رواحلهم حتّی وافوا مکّة صبیحة الجمعة یُنادون: یا محمّد! یا محمّد! وقد شهروا السِّلاح حتّی وافوا شعب عارم، فاستخلصوا محمّد بن الحنفیّة ومَن کان معه، وبعث محمّد بن الحنفیّة الحسن بن الحسن ینادی: مَن کان یری أنّ للَّه‌علیه حقّاً فلیشم سیفه، فلا حاجة لی بأمر النّاس، إن أُعطیتها عفواً قبلتها، وإن کرهوا لم نَبْتَزّهم «1» أمرهم.
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 20/ 123- 124
__________________________________________________
(1)- لم نبتزّهم أمرهم: لم نسلبه منهم عفواً.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 696

محاولته لتولِّی صدقات أمیر المؤمنین علیه السلام «1»

وکان الحسن بن الحسن وصیَّ أبیه، ووالی «2» صدقة «3» علیّ بن أبی طالب فی عصره.
وکان «4» الحجّاج بن یوسف قال له یوماً، وهو یسایره فی مرکبه «5» بالمدینة «6»: «أدخل عمّک عمر بن علیّ معک فی صدقة علیّ؛ فإنّه عمُّک وبقیّة أهلک!» قال: «لا أُغیِّرُ شرط علیّ، ولا أُدخلُ «7» مَن لم «8» یُدخِل!» قال: «إذاً أُدْخِلُهُ معک» فنکص عنه «9» الحسن حین غفل «10» الحجّاج. ثمّ کان وجهه إلی عبدالملک بن مروان، حتّی «11» قدم علی عبدالملک بن مروان، ووقف ببابه یطلب الإذن؛ فمرّ به یحیی بن الحکم؛ فلمّا رآه یحیی، عدل إلیه یسلِّم «12» علیه، وسأله عن مَقْدَمه وخبره، وتحفّی «13» به؛ ثمّ قال: «إنِّی سأنفعک عند أمیر المؤمنین». «14» یعنی عبدالملک 14؛ فدخل الحسن علی عبدالملک؛ فرحّب به «15»، وأحسن مُساءلته: وکان الحسن
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی تاریخ دمشق: أخبرنا أبو الحسین بن الفرّاء وأبو غالب وأبو عبداللَّه، ابنا البنّا، قالوا: أناأبو جعفر بن المسلمة، أنا أبو طاهر المخلص، أنا أحمد بن سلیمان، نا الزّبیر بن بکار، قال:].
(2)- [فی تاریخ دمشق والتّهذیب والمختصر: ولیّ].
(3)- [أضاف فی التّهذیب والمختصر: جدّه].
(4)- [التّهذیب: اجتمع مع].
(5)- [التّهذیب: فی].
(6)- [أضاف فی تاریخ دمشق والتّهذیب والمختصر وتهذیب الکمال: حجّاج یومئذ أمیر المدینة].
(7)- [أضاف فی تاریخ دمشق والتّهذیب والمختصر وتهذیب الکمال: فیها].
(8)- [التّهذیب: لیس].
(9)- [لم یرد فی التّهذیب].
(10)- [المختصر: قفل].
(11)- [التّهذیب: فلمّا].
(12)- [فی تاریخ دمشق والتّهذیب والمختصر وتهذیب الکمال: فسلّم].
(13)- [فی المختصر: خفی].
(14- 14) [لم یرد فی التّهذیب].
(15)- [لم یرد فی تهذیب الکمال].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 697
ابن الحسن قد أسرع إلیه الشّیب؛ فقال له عبدالملک: «قد «1» أسرع إلیک الشّیب!» ویحیی بن الحکم فی المجلس؛ [فقال:] «وما یمنعه، «2» یا أمیر المؤمنین «2»؟ شیّبه أمانی أهل العراق:
کلّ عام یقدم علیه منهم «3» رکب یمنّونه الخلافة!» فأقبل علیه الحسن بن الحسن، فقال:
«بئس الرِّفْدُ- واللَّهِ- رفدت «4»! ولیس کما قلت؛ ولکنّا أهل البیت یسرع إلینا الشّیب»، وعبدالملک یسمع؛ «5» فأقبل علیه عبدالملک «5»؛ فقال: «هَلُمَّ ما قدمتَ له!» فأخبره بقول الحجّاج؛ فقال: «لیس ذلک له! اکتُبُ «6» إلیه «7» کتاباً لا یجاوزه!» فَوصله، وکتب إلیه «8». ولمّا خرج من عنده، لقیه یحیی بن الحکم؛ فعاتبه الحسن علی سوء محضره؛ فقال: «ما هذا الّذی «9» وعدتنی به «10»؟»، فقال له یحیی: «إیهاً علیک! واللَّه لا «11» یزال یهابک، ولولا هیبته إیّاک، ما قضی لک حاجة، وما ألوتک رفداً».
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 46- 47/ مثله: ابن عساکر، تاریخ دمشق (ط بیروت)، 13/ 61- 71 رقم 1320 (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 15/ 56- 57 رقم 1605، مختصر ابن منظور، 6/ 330؛ تهذیب ابن بدران، 4/ 163- 164؛ مثله: المزی، تهذیب الکمال، 6/ 92- 93
__________________________________________________
(1)- [فی المختصر والتّهذیب وتهذیب الکمال: لقد].
(2- 2) [لم یرد فی تهذیب الکمال].
(3)- [لم یرد فی تاریخ دمشق والتّهذیب].
(4)- فی ک و م: «بئس الرّفد واللَّه الرّفد رفدت».
(5- 5) [التّهذیب: فالتفت إلیه].
(6)- [فی تاریخ دمشق وتهذیب الکمال: اکتبوا].
(7)- [فی تاریخ دمشق والمختصر والتّهذیب: له].
(8)- [فی تاریخ دمشق والمختصر والتّهذیب وتهذیب الکمال: له].
(9)- [المختصر: بالّذی].
(10)- [لم یرد فی تاریخ دمشق والمختصر وتهذیب الکمال والتّهذیب].
(11)- [فی تاریخ دمشق والمختصر والتّهذیب وتهذیب الکمال: لا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 698
وأمّا الحسن بن الحسن علیه السلام فکان «1» جلیلًا رئیساً فاضلًا ورعاً، وکان «1» یلی صدقات أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام فی وقته «2»، «3» وله مع الحجّاج بن یوسف خبر «4» رواه «5» الزّبیر بن بکّار «6» قال: کان الحسن والیاً صدقات أمیر المؤمنین علیه السلام فی عصره، «7» فسار «3» یوماً «7» الحجّاج «8» بن یوسف فی موکبه «8»، وهو إذ ذاک أمیر المدینة، فقال له الحجّاج: أدخل عمر «9» بن علیّ معک فی صدقة «10» أبیک «11»، فإنّه عمّک وبقیّة أهلک. فقال له الحسن: لا أُغیِّر «12» شرط علیّ ولا أدخل فیها «13» مَن لم یدخل، فقال له الحجّاج: إذاً أُدْخِلُهُ أنا «14» معک، فنکص الحسن بن الحسن عنه «15» حین غفل الحجّاج 15.
ثمّ توجّه «16» إلی عبدالملک حتّی قدم إلیه «17» ووقف ببابه یطلب الإذن، فمرّ به یحیی بن أمّ
__________________________________________________
(1- 1) [نفس المهموم: رجلًا جلیلًا].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأعیان].
(3- 3) [العدد: روی الزّبیر بن بکّار قال: سایر الحسن بن الحسن].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(5)- [منتهی المقال: ذکره].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی منتهی المقال وتنقیح المقال].
(7- 7) [فی کشف الغمّة والدّمعة: فسایره].
(8- 8) [کشف الغمّة: یوماً].
(9)- [فی الحدائق مکانه: وروی السّیّد رحمه اللَّه أنّ الحجّاج بن یوسف قال له یوماً وهو یسایره فی موکبه‌بالمدینة والحجّاج یومئذٍ أمیرها: أدخل عمّک عمر ...].
(10)- [فی کشف الغمّة والعدد والدّمعة: صدقات].
(11)- [فی الحدائق: علیّ، وفی کشف الغمّة والعدد: أبیه].
(12)- [زاد فی الدّمعة: ما].
(13)- [الدّمعة: فیه].
(14)- [لم یرد فی البحار].
(15- 15) [لم یرد فی العدد].
(16)- [الحدائق: ثمّ کان وجهه].
(17)- [فی الحدائق وکشف الغمّة والعدد والبحار والعوالم: علیه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 699
الحکم، فلمّا رآه یحیی عدل «1» إلیه وسلّم علیه وسأله عن مقدمه وخبره، ثمّ قال له: إنِّی سأنفعک عند أمیر المؤمنین، یعنی عبدالملک.
فلمّا دخل الحسن بن الحسن علی عبدالملک رحّب به وأحسن مسائلته «2»، وکان الحسن قد أسرع إلیه الشّیب «3» ویحیی بن أمّ الحکم فی المجلس «3»، فقال له عبدالملک: لقد أسرع إلیک الشّیب یا أبا محمّد! فقال له یحیی: وما یمنعه «4» یا أمیر المؤمنین «4»! «5» شیّبه أمانیّ «5» أهل العراق، «6» یفد «7» علیه الرّکب «6» یمنّونه الخلافة؛ فأقبل علیه الحسن بن الحسن وقال له: بئس واللَّه الرّفد رفدت «8»، لیس کما قلت «9»، ولکنّا أهل بیت یسرع إلینا الشّیب «10»، وعبدالملک یسمع.
فأقبل علیه «11» عبدالملک، فقال: هلمّ بما قدمت له، فأخبره بقول الحجّاج فقال: لیس ذلک له، أکتب إلیه «12» کتاباً لایتجاوزه «13»، «14» فکتب إلیه ووصل الحسن بن الحسن وأحسن صلته 14.
__________________________________________________
(1)- [العدد: مال].
(2)- [فی الحدائق والعدد والبحار والدّمعة: مسائلته].
(3- 3) [لم یرد فی الحدائق وکشف الغمّة].
(4- 4) [فی العدد: من والبحار والعوالم: لأبی محمّد].
(5- 5) [الدّمعة: أمّا فی].
(6- 6) [الحدائق: کلّ عام یقدم إلیه منه رکب].
(7)- [فی العدد والبحار والعوالم: تفد والدّمعة: یفدون].
(8)- [الدّمعة: وفد].
(9)- [الحدائق: ذکرت].
(10)- [الدّمعة: المشیب].
(11)- [لم یرد فی البحار].
(12)- [الدّمعة: له].
(13)- [فی الحدائق والعدد: لا یجاوزه].
(14- 14) [الحدائق: ووصله وکتب له].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 700
فلمّا خرج من عنده لقیه یحیی بن أمّ الحکم فعاتبه الحسن علی سوء محضره، وقال له: ما هذا الّذی وعدتنی به «1»؟ فقال له یحیی: إیهاً عنک، فواللَّه لا یزال یهابک «2»، ولولا هیبتک «3» ما «4» قضی لک «5» حاجتک «6» وما ألوتک «7» رفداً «8»! «9»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الحدائق والدّمعة].
(2)- [الدّمعة: مهابک].
(3)- [الحدائق: هیبة، وأضاف فیه: إیّاک].
(4)- [کشف الغمّة: لما].
(5)- [کشف الغمّة: ذلک].
(6)- [فی الحدائق والعدد والبحار والدّمعة: حاجة].
(7)- [العدد: أنالک].
(8)- [الدّمعة: وفداً، وأضاف فی الحدائق: أی ما قصّرت فی معاونتک].
(9)- و اما حسن بن حسن (فرزند دیگر آن حضرت علیه السلام) مردی بزرگ و بزرگوار و دانشمند و پارسا بود و در زمان خود متولی صدقات امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام بود. آن جناب با حجّاج بن یوسف ثقفی داستانی دارد که زبیر بن بکّار روایت کرده است. گوید: حسن بن حسن در زمان خود متولی صدقات امیر المؤمنین علیه السلام بود. پس روزی در میان سوارانی که با حجّاج می‌رفتند، می‌رفت و حجاج در آن روز فرماندار شهر مدینه بود. پس حجاج به او گفت: «عمر بن علی را در صدقات پدرش با خود شریک ساز؛ زیرا او عموی تو است و یادگار خاندان شماست!»
حسن گفت: «شرطی که علی علیه السلام در این باره کرده (و آن را به فرزندان حسن واگذارده) به هم نمی‌زنم و کسی را که او در صدقات داخل نکرده است، من داخل نخواهم کرد.»
حجاج گفت: «اکنون من او را داخل در آن می‌کنم.»
پس حسن بن حسن خود را به عقب کشید تا گاهی که حجاج از او غافل شد. به سوی عبدالملک (ابن مروان که آن هنگام خلیفه بود و در شام اقامت داشت) رهسپار شد و به درِ سرای او ایستاد و اجازه ملاقات می‌خواست. یحیی بن امّ الحکم بر او گذشت و چون او را بدید، نزد او آمد. بر او سلام کرد و از آمدنش به شام و احوالش پرسید. سپس به او گفت: «همانا من هنگام ملاقات در پیش عبدالملک سودی به تو خواهم رساند.»
هنگامی که حسن بن حسن بر عبدالملک درآمد، عبدالملک به او خوشامد گفت و با خوشرویی آماده پاسخ دادن به درخواست او شد. حسن بن حسن را زودتر از عادت سپیدی موی فرا گرفته بود. پس عبدالملک در حالی که یحیی بن امّ الحکم نیز در مجلس خلیفه حاضر بود، به حسن گفت: «ای ابا محمد!-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 701
المفید، الإرشاد، 2/ 20- 21/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 578- 579/ عنه:
المجلسی، البحار، 44/ 166؛ البحرانی، العوالم، 16/ 308- 309، أبو علی الحائری، منتهی المقال، 2/ 369؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 338- 339؛ المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 272؛ القمی، نفس المهموم،/ 675؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 5/ 44؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 136، رضی الدّین ابن المطهّر، العدد القویّة،/ 354- 355
من روایة مالک بن أوس قال: أرسل إلیَّ عمر بن الخطّاب، فجئْتُه حین تعالی النهار، قال: فوجدْتُه فی بیته جالساً علی سریر مُفضیاً إلی رماله «1»، متّکئاً علی وسادةٍ من أدم، فقال لی: یا مالِ، إنّه قد دَفّ «2» أهل أبیات من قومک، وقد أمَرْتُ فیهم برَضخٍ «3»، فخُذْهُ
__________________________________________________
- سپیدی مو و پیری زود به سراغ تو آمده؟»
یحیی بن امّ الحکم گفت: «ای امیر المؤمنین! چرا چنین نباشد؟! آرزوهای مردم عراق او را پیر کرده است. گروه‌های مردم (از این سو و آن سو) به نزد او می‌آیند و او را به آرزوی خلافت می‌اندازند (و اندوه نرسیدن به آن او را پیر کرده است)!»
حسن‌بن الحسن رو به او کرد و گفت: «به خدا پذیرایی بدی از من کردی. این‌گونه نیست که تو می‌گویی؛ بلکه ما خاندانی هستیم که موی ما زود سپید شود.»
عبدالملک این سخنان را می‌شنید. پس به حسن گفت: «آنچه به خاطر آن به این‌جا آمده‌ای، بیان کن.»
او جریان گفتار حجاج را به او بازگو کرد.
عبدالملک گفت: «حجاج را چنین کاری نرسیده و من برای او نامه‌ای می‌نویسم که این کار را نکند.» پس نامه‌ای به حجاج نوشت و جایزه‌ای نیکو به حسن بن حسن داد. چون حسن از نزد عبدالملک بیرون آمد، یحیی بن امّ الحکم او را دیدار کرد. پس حسن برای بدرفتاریش در حضور عبدالملک با او درشتی کرد و به او گفت: «این چه چیزی بود که به من وعده کردی (و برخلاف آن رفتار نمودی؟)»
یحیی به او گفت: «آرام باش که به خدا سوگند همیشه خلیفه از تو اندیشه دارد و می‌ترسد و اگر ترس از تو نبود، خواسته‌ات را نمی‌پذیرفت و من درباره نیکی به تو کوتاهی نکردم (یعنی این سخن من موجب گشت که بیم تو در دل او بیفتد و حاجتت را روا سازد).»
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 20- 21
(1)- أی لیس بینه وبین الرِّمال فراش.
(2)- دفّ: جاء مسرعاً.
(3)- الرّضخ: العطیّة اللیلة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 702
فاقْسِمْهُ بینهم، قال: قُلْتُ: لو أمَرْتَ بهذا غیری. قال: خُذْهُ یا مال. قال: فجاءه یرفا «1»، فقال: هل لکَ یا أمیر المؤمنین فی عثمان وعبدالرّحمان بن عوف والزّبیر وسعد؟ فقال عمرُ:
نعم، فأذِنَ لهم، فدخلوا، ثمّ جاء فقال: هل لک فی عبّاس وعلیّ؟ قال: نعم، فأذِنَ لهما.
فقال العبّاسُ: یا أمیرَ المؤمنین اقضِ بینی وبین هذا «2». فقال القومُ: أجَلْ یا أمیرَ المؤمنین، فاقضِ بینهم وأرِحْهُم. قال مالک بن أوس: یُخیّلُ إلیَّ أنّهم قد کانوا قدّموهم لذلک. فقال عمر: اتّئذا «3»، أنْشُدُکم باللَّه الّذی بإذنه تقوم السماء والأرض، أتعلمونَ أنّ رسولَ اللَّه (ص) قال: «لانُورِثُ، ما ترکْنا صدقة»؟ قالوا: نعم، ثمّ أقبلَ علی العبّاس وعلیٍّ، فقال: أنْشُدکُما باللَّه الّذی بإذنهِ تقومُ السماءُ والأرضُ، أتعلمان أنّ رسول اللَّه (ص) قال: «لا نُورثُ، ما ترکْنا صدقةٌ»؟ قالا: نعم.
قال عمرُ: إنّ اللَّه تعالی کان خصّ نبیّه (ص) بخاصّة لم یَخْصُص بها أحداً غیره، فقال:
«ما أفاءَ اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ مِن أهلِ القُری فللَّه وللرّسُول» [سورة الحشر]، وفی روایة، وقال:
«ما أفاءَ اللَّهُ علی رَسُولِهِ مِنْهُمْ فما أوْجَفْتُمْ عَلَیْهِ مِنْ خَیْلٍ وَلا رِکابٍ» «4» [سورة الحشر]، قال:
فقَسَمَ رسولُ اللَّه (ص) بینکم أموالَ فی‌ء النضیر، فوَ اللَّه ما استأثرَ علیکم، ولا أخذها دونکم، حتّی بقیَ هذا المالُ، فکان رسول اللَّه (ص) یأخذُ منه نفقة سنةٍ ثمّ یجعل ما بقی أسوة المال.
وفی روایة: ثمّ یجعل ما بقیَ مَجعلَ مالِ اللَّه «5».
ثمّ قال: أنْشُدُکم باللَّه الّذی بإذنه تقومُ السماء والأرض، أتعلمون ذلک؟ قالوا: نعم، ثمّ نشدَ عبّاساً وعلیّاً بمثل ما نشد به القوم: أتعلمان ذلک؟ قالا: نعم. قال: فلمّا توفِّی رسول اللَّه (ص) قال أبو بکر: أنا ولیُّ رسول اللَّه (ص). زاد فی روایة جویریة بن أسماء عن مالک:
__________________________________________________
(1)- یرفأ بالهمز وبدونه: حاجب عمر.
(2)- طلب القضاء هنا یتعلّق بمیراث النّبیّ (ص) غنیمة بنی النضیر. ینظر النووی 12/ 314، والفتح 6/ 204.
(3)- أی تمهّلا.
(4)- وهی فی البخاری.
(5)- وهی فی البخاری: ثمّ یأخذ ما بقیَ فیجعل مجعل هذا المال. وفی أخری: مجعل مال اللَّه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 703
فجئْتُما تطلبُ میراثک من ابن أخیک، ویطلبُ هذا میراثَ امرأته من أبیها. فقال أبو بکر:
قال رسول اللَّه (ص): «لا نُورث، ما تَرَکْنا صدقة» إلی هنا زاد جویریة «1».
ثمّ توفِّی أبو بکر رضی الله عنه، وأنا ولیّ رسول اللَّه (ص)، وولیّ أبی بکر، فولِیتُها، ثمّ جئتنی أنت وهذا وأنتما جمیعٌ، وأمرُکما واحد، فقلْتُم: ادفَعْها إلینا، فقلْتُ: إذا شِئْتُم دَفعْتُها إلیکم علی أنّ علیکما عهدَ اللَّه، وأن تعملا فیها بالّذی کان یعمل رسول اللَّه (ص)، فأخذتماها بذلک، أکذلک؟ قالا: نعم. قال: ثمّ جِئْتُما لأقضی بینکُما، لا واللَّه لا أقضی بینکُما بغیر ذلک حتّی تقومَ الساعةُ، فإن عَجَزْتُما عنها فرُدّاها إلیَّ «2».
وقد ترکنا قول عمر فی معاقبتهما، ومن قولهما ألفاظاً لیست فی المسند.
زاد البرقانی فی روایته من طریق معمر، قال: فغلب علیٌّ علیها، فکانت بید علیّ، ثمّ کانت بید حسن بن علیّ، ثمّ کانت بید حسین، ثمّ کانت بید علیّ بن الحسین، ثمّ کانت بید الحسن بن الحسن، ثمّ وَلِیَها بنو العبّاس «3».
فی حدیث سفیان بن عمرو: أنّ عمر قال: کانت أموال بنی النضیر ممّا أفاء اللَّهُ علی رسوله ممّا لم یُوجِفْ علیه المسلمون بخیلٍ ولا رکاب «4»، فکانت للنّبیّ (ص) خاصّة، فکان ینفقُ علی أهله نفقةَ سنة. وفی روایة: ویحبس لأهله قوت سنتهم، وما بقیَ جعله فی الکُراع أو السلاح عدّة فی سبیل اللَّه «5».
ویُخرَج منه أیضاً فی مسند أبی بکر من روایة عمر عنه قوله: فقال أبوبکر: قال رسول اللَّه (ص): «لا نُورِثُ، ما تَرَکْنا صَدَقةٌ»، وهو من زیادة جویریة عن مالک بالإسناد.
الحُمیدی، الجمع بین الصّحیحین، 1/ 113- 115 رقم 36
__________________________________________________
(1)- وهی فی مسلم.
(2)- الحدیث فی البخاری- فرض الخمس 6/ 197 (3094)، والنّفقات 9/ 502 (5358)، ومسلم- الجهاد 3/ 1377 (1757).
(3)- ینظر الفتح 6/ 208.
(4)- أی لم یُعِدّوا له خیلًا ولا رکاباً.
(5)- البخاری- التفسیر 8/ 629 (4885)، ومسلم- 3/ 1376 (1757).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 704
وأمّا الحسن بن الحسن علیهما السلام، فکان جلیلًا فاضلًا وکان یلی صدقات أمیر المؤمنین «1» علیه السلام دخل علی عبدالملک بن مروان محرشاً علی الحجّاج، فقال له عبدالملک بعد أن رحّب به وأحسن مسألته: لقد أسرع إلیک الشّیب یا أبا محمّد وکان عنده یحیی بن أمّ الحکم وقد وعده أن ینفعه عنده، فقال: وما یمنعه یا أمیر المؤمنین؟ شیّبته أمانیّ أهل العراق، تفد علیه الوفود یمنّونه الخلافة، فأقبل وقال: بئس- واللَّه- الرّفد رفدت لیس کما قلت ولکنّا أهل بیت یسرع إلینا الشّیب، فأقبل علیه عبدالملک وقال: هلمّ ما قدمت له، فقال:
إنّ الحجّاج یقول: أدخل عمر بن علیّ معک فی صدقة أبیک، فقال عبدالملک: لیس ذلک له أکتب إلیه کتاباً لا یجاوزه، فکتب إلیه وأحسن صلة الحسن وأکرمه، فلمّا خرج من عنده لقیه یحیی بن أمّ الحکم فعاتبه الحسن علی سوء محضره، فقال له یحیی: أیهاً علیک، فوَ اللَّه لا یزال یهابک ولولا هیبتک لم یقض لک حاجة وما ألوتک رفداً.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 212- 213/ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 373
وقدم دمشق وافداً علی عبدالملک بن مروان.
ابن عساکر، تاریخ دمشق (ط بیروت)، 13/ 61- 71 رقم 1320، (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 15/ 53 رقم 1605، تهذیب ابن بدران، 4/ 162
أخبرنا أبو الحسین بن الفرّاء، وأبو غالب، وأبو عبداللَّه ابنا البنّا، قالوا: أنا أبو جعفر بن المسْلمة، أنا أبو طاهر الُمخَلّص، نا أحمد بن سلیمان، نا الزّبیر بن بکّار، حدّثنی عمِّی مُصْعَب بن عبداللَّه قال:
کان عمر آخر وُلْد علیّ بن أبی طالب، وقدمَ مع أبان بن عثمان علی الولید بن عبدالملک یسأله أن یولِّیه صدقة أبیه علیّ بن أبی طالب، وکان یلیها یومئذٍ ابن أخیه الحسن بن الحسن بن علیّ، فعرضَ علیه ولید الصِّلة وقضاء الدّین، فقال: لا حاجة لی فی ذلک، إنّما جئتُ لصدقة أبی، أنا أولی بها، فاکتب لی ولایتها، فکتبَ له ولید رقعة فیها
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا مثله فی الأنوار النّعمانیّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 705
أبیات ربیع بین أبی الحُقیق الیهودیّ النضریّ:
إنّا إذا مالت دواعی الهوی وأنصتَ السّامعُ للقائل
واصْطَرَعَ القوم بألبابها نقضِی بحُکْمِ عادلٍ فاضل
لا نجعلُ الباطل حقّاً ولا نَلِطِّ دون الحقّ بالباطل
نخاف أن تُسْفَه أحلامُنا فنَخْمُلُ الدّهرَ مع الخامل
ثمّ دفع الرقعة إلی أبان، وقال: ادفعها إلیه وأعلمهُ أنِّی لا أدخل علی وُلْد فاطمة بنت رسول اللَّه (ص) غیرهم، فانصرف عمر غضبان ولم یقبل منه صلة.
قال الزّبیر، أنشدنی الأبیات التی دفع ولید بن عبدالملک لعَمر بن علیّ عمِّی مُصْعَب ابن عبداللَّه، وعلیّ بن صالح بن عامر بن صالح للرّبیع بن أبی الحُقَیْق، وأنشدنیها محمّد بن الضحّاک، وعبدالملک بن عبدالعزیز، ومحمّد بن الحسن لکعب بن الأشرف.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 48/ 204
وکان علیه السلام مشهوراً فضله ظاهراً نُبله یحکی فی أفعاله مناسبه العالیة [...] وکان علیه السلام یلی صدقات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم وأوقاف أمیر المؤمنین (صلوات اللَّه علیه) فلمّا مات ولیها ابنه عبداللَّه بن الحسن حتّی حازها أبو جعفر المنصور لمّا حبسه.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 134، 135- 136
وکان یلی صدقات أمیر المؤمنین علیّ علیه السلام فی عصره رحمه الله، ومن شعر الحسن المثنّی:
لا خیر فی الودّ ممّن لا تزال له فی الودّ مستشعراً من خیفة وجلا
إذا تغیّب لم تبرح تسی‌ء به ظنّاً وتسأل عمّا قال أو فعلا
نقلت هذین البیتین من کتاب نزهة الأدیب «1».
ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 63
__________________________________________________
(1)- ولعلّه کتاب نزهة الأدب فی المحاضرات فی غایة البسط، وهو للوزیر زین الکفاة أبو سعید منصور ابن الحسین الآبی تلمیذ شیخ الطّائفة الطّوسیّ. الذّریعة 24: 108.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 706
قال: وکان الحسن ولِیَ صدقة علیّ رضی الله عنه؛ قال له الحجّاج یوماً وهو یسایره فی موکبه بالمدینة: أدخل عمّک عمر بن علیٍّ معک فی صدقة علیّ، فإنّه عمُّک وبقیّة أهلک؛ فقال: لا أُغیِّر شرط علیّ؛ قال: إذاً أدخله معک، قال: فسار الحسن إلی عبدالملک بن مروان، فرحَّب به ووصله، وکتب له کتاباً إلی الحجّاج لا یجاوزه.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (مؤسّسة الرِّسالة)، 3/ 485، (ط دار الفکر)، 5/ 400
وقال الزُّهریّ: حدّثنی الأعرج أنّه سمع أبا هریرة یقول: سمعت رسول اللَّه (ص) یقول:
«والّذی نفسی بیده لایقتسم ورثتی شیئاً ممّا ترکت، ما ترکنا صدقة» فکانت هذه الصّدقة بید علیّ غلب علیها العبّاس، وکانت فیها خصومتها، فأبی عمر أن یقسّمها بینهما حتّی أعرض عنها عبّاس فغلبه علیها علیّ، ثمّ کانت علی یدی الحسن، ثمّ کانت بید الحسین، ثمّ بید علیّ بن الحسین والحسن بن الحسن، کلاهما یتداولانها، ثمّ بید زید، وهی صدقة رسول اللَّه (ص) حقّاً.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 2/ 492- 493
وکان الحسن بن الحسن یتولّی «1» صدقات أمیر المؤمنین علیه السلام «2»، ونازعه فیها زین العابدین علیّ بن الحسین علیه السلام ثمّ سلّمها له «3». «4» فلمّا کان من الحجّاج سأله «4» عمّه عمر بن
__________________________________________________
(1)- [فی الأعیان مکانه: وفی عمدة الطّالب وتاریخ ابن عساکر وإرشاد المفید وبینها بعض التّفاوت‌بالزّیادة والنّقیصة واختلاف العبارة وأتمّها لفظاً عبارة العمدة ونحن نجمع بین ما فیها قالوا عن الزّبیر بن بکّار أنّه روی أنّ الحسن بن الحسن کان یتولّی ...].
(2)- [زاد فی الأعیان: فی عصره].
(3)- [الأعیان: إلیه وإلی هنا حکاه فی سرّ السّلسلة (الهامش)،/ 4].
(4- 4) [مناهل الضّرب: قلت: منازعة زین العابدین علیه السلام للحسن أمر واجب علیه؛ لأنّ تولیة صدقات أمیر المؤمنین علیه السلام للإمام من ولده من فاطمة، ولذلک ولیها الحسن الزّکیّ علیه السلام بعد أبیه، ثمّ ولیها الحسین بن علیّ علیهما السلام بعد أخیه، ثمّ هی من بعده لزین العابدین وسیِّد السّاجدین علیّ بن الحسین سلام اللَّه علیهما، فلا سبیل للحسن بن الحسن إلی تولیته إیّاها، فنازعه الإمام حقّه، فلمّا أبی الحسن أن یرتدع عنها ترکه الإمام وأعرض عنها.
وأنت خبیر أنّ الأئمّة المعصومین من آل محمّد علیهم السلام، قد أعرضوا عمّا هو أعظم من ذلک، والحسن بن الحسن بن علیّ علیهما السلام محجوج باعتذاره للحجّاج بن یوسف الثّقفیّ حین عزم علی إدخال عمر الأطرف فی تولیة تلک الصّدقات.
ومن حدیثه: أنّ الحسن بن الحسن استمرّ متولِّیاً لصدقات أمیر المؤمنین علیه السلام إلی زمن عبدالملک بن مروان، فسأله].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 707
علیّ أن یشرکه فیها فأبی علیه «1»، فاستشفع عمر بالحجّاج فبینا الحسن یسایر الحجّاج ذات یوم «2» قال: «یا أبا محمّد! إنّ عمر بن علیّ عمّک وبقیّة «3» ولد أبیک «3» فأشرکه معک فی صدقات أبیه».
فقال الحسن: «واللَّه لا أُغیِّر ما شرط علیّ فیها، ولا أُدخل فیها مَن لم یدخله».
وکان أمیر المؤمنین علیه السلام قد شرط أن یتولّی صدقاته ولده من فاطمة دون غیرهم من أولاده «4».
فقال «5» الحجّاج: «إذن أُدخله معک». «6» فنکص عنه الحسن حین «7» سمع کلامه 6 7 وذهب من فوره إلی الشّام، فمکث بباب عبدالملک بن مروان شهراً لا یؤذن «8» له، «9» فذکر ذلک لیحیی بن أمّ الحکم، وهی بنت مروان، وأبوه ثقفیّ، فقال له:
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الأعیان].
(2)- [زاد فی الأعیان: فی موکبه فی المدینة والحجّاج یومئذ أمیرها].
(3- 3) [الأعیان: بقیّة أهلک].
(4)- [زاد فی الأعیان: وعمر هذا الملقّب بالأطراف أمّه الصّهباء بنت ربیعة التّغلبیّة].
(5)- [زاد فی الأعیان: له].
(6- 6) [مناهل الضّرب: فلمّا سمع الحسن کلامه نکص عنه].
(7- 7) [الأعیان: حین غفل].
(8) (8*) [الأعیان: مرّ به یحیی بن الحکم وأمّه أمّ الحکم وهی أمّ مروان وأبوها ثقفیّ، فلمّا رآه عدل إلیه‌فسلّم علیه وسأله عن مقدمه وخبره وتحفّی به ثمّ قال: إنِّی سأنفعک عنده واستأذن].
(9) (9*) [مناهل الضّرب: فبینما هو ذات یوم جالس مع النّاس علی باب عبدالملک بن مروان، وإذا بابن أخته یحیی بن أمّ الحکم بنت مروان، وأبوه رجل من ثقیف قد خرج من عند عبدالملک، فاستقبله الحسن، وأخبره بحاله، وانّه منذ شهر أو أکثر علی الباب، ولم یؤذن له بالدّخول.
فقال یحیی: سأستأذن لک السّاعة، وأدخلک علیه، وأجلسک لدیه، وأرفدک عنده].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 708
«ساستأذن (8*) لک علیه وأرفدک «1» عنده».
وکان یحیی قد خرج من عند عبدالملک (9*) فکرّ راجعاً، فلمّا رآه عبدالملک قال:
«یا یحیی! لِمَ رجعت «2» وقد خرجت آنفاً «2»»؟ فقال: «لأمر لم یسعنی تأخیره دون أن أخبر به أمیر المؤمنین».
قال: «وما هو»؟ قال: «هذا الحسن بن الحسن بن علیّ بالباب له مدّة شهر لا یؤذن له، وإنّ له ولأبیه وجدّه «3» شیعة یرون أن یموتوا عن آخرهم ولا ینال أحداً منهم ضرّ ولا أذی».
فأمر عبدالملک بإدخاله، ودخل «4» فأعظمه وأکرمه، وأجلسه معه علی سریره «5»، ثمّ قال «6»: «لقد أسرع إلیکَ الشّیب یا أبا محمّد». «7» فقال یحیی: «وما یمنعه من ذلک أمانیّ أهل العراق یردّ علیه الوفد بعد «7» الوفد یمنّونه الخلافة».
فغضب الحسن من هذا الکلام «8» وقال له: «بئس الرّفد رفدت، لیس کما زعمت، ولکنّا قوم تقبل «9» علینا نساؤنا «9» فیسرع إلینا الشّیب». «10» فقال له عبدالملک: «ما الّذی جاء بک یا أبا محمّد» «10»؟ فذکر له حکایة عمّه عمر،
__________________________________________________
(1)- [الأعیان: وأرفعک].
(2- 2) [لم یرد فی الأعیان].
(3)- [الأعیان: لجدّه].
(4)- [زاد فی الأعیان: فرحّب به عبدالملک].
(5)- [زاد فی الأعیان: وأحسن مساءلته وکان الحسن قد أسرع إلیه الشّیب].
(6)- [زاد فی الأعیان: له عبدالملک].
(7- 7) [الأعیان: ویحیی بن الحکم فی المجلس، قال له یحیی: وما یمنعه من ذلک یا أمیر المؤمنین. شیّبته‌أمانیّ أهل العراق یرد علیه].
(8)- [زاد فی الأعیان: وأقبل علی یحیی].
(9- 9) [لم یرد فی الأعیان].
(10- 10) [الأعیان: (ظنّا منه أنّ یحیی قد غشّه والواقع أنّه قد نصحه) وعبدالملک یسمع، فالتفت إلیه‌عبدالملک، قال له: هلمّ ما قدمت له].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 709
وأنّ الحجّاج یرید أن یدخله معه فی صدقات جدّه «1». فکتب عبدالملک إلی الحجّاج کتاباً أن لا یعارض «2» الحسن بن الحسن فی صدقات جدّه، ولا یدخل معه مَن لم یدخله علیّ، وکتب فی آخر الکتاب:
إنّا إذا مالت دواعی الهوی وأنصت السّامع للقائل «3» واضطرب «3» القوم بأحلامهم
نقضی بحکم فاصل عادل «3» لا نجعل الباطل حقّاً ولا
نلفظ «4» دون الحقِّ بالباطل نخاف أن تسفه أحلامنا
فنخمل الدّهر مع الخامل
وختم الکتاب وسلّمه إلیه، وأمر له بجائزة وصرفه مکرماً.
فلمّا خرج من عند عبدالملک لحقه یحیی بن أمّ الحکم «5»، فقال له الحسن: «بئس واللَّه الرّفد رفدت ما «6» زدت علی أن أغریته بی».
فقال له یحیی: « «7» واللَّه ما عدوتک نصیحة «8» ولا یزال یهابک بعدها أبداً، ولولا هیبتک «9» ما قضی لک حاجة» «10».
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الأعیان: فقال عبدالملک: لیس له ذلک].
(2)- [مناهل الضّرب: یتعرّض].
(3- 3) [لم یرد فی الأعیان].
(4)- [الأعیان: نلط].
(5)- [زاد فی الأعیان: فعاتبه الحسن علی سوء محضره].
(6)- [زاد فی الأعیان: هذا الّذی وعدتنی ما].
(7)- [زاد فی الأعیان: إیهاً عنک].
(8)- [زاد فی الأعیان: ولا ألوتک رفداً].
(9)- [زاد فی الأعیان: إیّاک].
(10)- [زاد فی مناهل الضّرب: تنبیه: ومن هنا یُستفاد أنّ مولانا زین العابدین علیه السلام لم ینازع الحسن، ولم یحاکمه إلی سلطان، ولم یشفع فی ذلک أحداً من الأعیان، فإن صحّ ما قاله الدّاودیّ، فذلک من باب الأمر بالمعروف والنّهی عن المنکر، أمره بتسلیم الأمر إلیه، وأنّه من بعض حقّه، وحیث لم یأتمر بما أمره الإمام ترکه، وذاک فأین النّزاع؟ وزاد فی الأعیان: وعمر الأطرف هذا کان قد تخلّف عن أخیه الحسین ولم یسر معه إلی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 710
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 118- 119/ عنه: الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 167- 169؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 5/ 45
وکان وصیّ أبیه، ووَلی صدقة «1» علیّ فی عصره. «2» ذکره البخاریّ فی الجنائز «2».
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 263/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 5/ 44
أمّا الحسن بن الحسن «3» فکان جلیلًا مهیباً رئیساً فاضلًا ورعاً زاهداً، وکان یلی صدقات أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب «4» بالمدینة. حُکیَ عنه أنّه کان یسایر «4» الحجّاج یوماً بالمدینة، والحجّاج إذ ذاک أمیر المدینة «5»، فقال له الحجّاج: یا حسن! أدخل معک عمّک عمراً «6» علی صدقات أبیه، فإنّه عمّک وبقیّة أهلک. فقال الحسن: لا أُغیِّر شرطاً اشترطه أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام ولا أدخل فی صدقاته مَن لا یدخل. فقال الحجّاج: أنا أدخله معک قهراً. فأمسک الحسن بن الحسن عنه، ثمّ ما کان «7» إلّاأن فارقه
__________________________________________________
- الکوفة وکان قد دعاه إلی الخروج معه فلم یخرج ویقال: إنّه لمّا بلغه قتل أخیه الحسین خرج فی معصفرات له وجلس بفناء داره وقال: أنا الغلام الحازم ولو أخرج معهم لقتلت، وکان أوّل مَن بایع عبداللَّه بن الزّبیر ثمّ بایع بعده الحجّاج ذکر ذلک کلّه صاحب عمدة الطّالب. ومَن کانت هذه سجیّته فلا غرو أن یروم نقض شرط أبیه أمیر المؤمنین وإدخال نفسه فی وقفه ظلماً وعدواناً ویستعین علی ذلک بالحجّاج ولا عجب إذا ساعده الحجّاج علی ذلک ورام إدخاله قهراً حتّی منعه عبدالملک بتدبیر یحیی بن أمّ الحکم. ویحیی هذا مع أنّه أخو مروان وابن أمّ الحکم فقد کان له مواقف حسنة، منها هذا الموقف الّذی نفع فیه الحسن وسعی فی قضاء حاجته وهذه الحکایة تدلّ علی خبرة لیحیی وحنکة وعقل. ومن مواقفه المحمودة أنّه لمّا ولی أخوه مروان الخلافة، وکان یلقّب خیط باطل أنشد یحیی:
لحا اللَّه قوماً أمروا خیط باطل علی النّاس یعطی ما یشاء ویمنع].
(1)- [الأعیان: صدقات].
(2- 2) [لم یرد فی الأعیان].
(3)- [أضاف فی نور الأبصار: الملقّب بالمثنّی].
(4- 4) [نور الأبصار: رضی اللَّه عنه أنّه سایر].
(5)- [نور الأبصار: بها].
(6)- [نور الأبصار: فی النّظر].
(7)- [أضاف فی نور الأبصار: منه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 711
وتوجّه من المدینة إلی الشّام قاصداً عبدالملک بن مروان بالشّام «1»، فوقف ببابه یطلب الإذن علیه، فوافاه یحیی بن أمّ الحکم وهو «2» بالباب، فسلّم علیه «3» وسأله عن مقدمه «3» وما جاء به «4»؛ فأخبره بخبره «5» مع الحجّاج «5»، فقال «6»: أسبقک بالدّخول علی أمیر المؤمنین «7» ثمّ ادخل أنت فتکلّم، واذکر قصّتک فستری «8» ما أفعل معک «9» وأنفعک لأساعدک «9» عنده إن شاء اللَّه تعالی. فدخل یحیی بن أمّ الحکم ثمّ دخل بعده الحسن بن الحسن، فلمّا جلس «10» رحّب به عبدالملک «11» وأحسن مسائلته «12»، وکان الحسن قد أسرعَ علیه «13» الشّیب، فقال له عبدالملک: لقد «14» أسرع إلیک المشیب یا أبا محمّد! «15» فبدر إلیه یحیی بن أمّ الحکم، فقال 15: وما یمنعه؟ «16» شیّبتْهُ یا أمیر المؤمنین نفسه 16 أمانیّ أهل العراق، یفد إلیه «17» الرّکب بعد الرّکب فی کلّ سنة یمنّونه الخلافة. فقال له «11» الحسن: بئس واللَّه الرّفد رفدت،
__________________________________________________
(1)- [نور الأبصار: فلمّا أتی الشّام].
(2)- [نور الأبصار: علی الباب].
(3- 3) [نور الأبصار: وقال:].
(4)- [نور الأبصار: بک].
(5- 5) [لم یرد فی نور الأبصار].
(6)- [أضاف فی نور الأبصار: له].
(7)- [نور الأبصار: عبدالملک].
(8)- [نور الأبصار: فتری].
(9- 9) [نور الأبصار: أنصفک].
(10)- [نور الأبصار: نظره عبدالملک].
(11)- [لم یرد فی نور الأبصار].
(12)- [نور الأبصار: مسألته].
(13)- [نور الأبصار: إلیه].
(14)- [نور الأبصار: قد].
(15- 15) [نور الأبصار: فقال یحیی].
(16- 16) [نور الأبصار: عن ذلک یا أمیر المؤمنین شیّبته].
(17)- [نور الأبصار: علیه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 712
ولیس الأمر کما قلت، ولکنّنا أهل بیت یسرع إلینا المشیب، وعبدالملک یسمع کلامهما «1»؛ فأقبل عبدالملک علی الحسن وقال: هلمّ حاجتک یا أبا عبداللَّه، لا علیک. فأخبره بقول الحجّاج له، فقال عبدالملک: لیس ذلک له وکتب له کتاباً یتهدّده فیه و «2» یمنعه من ذلک «2»، ووصل الحسن بن الحسن بأحسن صلة «3» وأجازه بأحسن جائزة وقابله بأحسن مقابلة وجهّزه راجعاً إلی المدینة الشّریفة علی أحسن حال إلی الحجّاج فبعد أن خرج الحسن من عنده قصده یحیی ابن أمّ الحکم واجتمع به فعاتبه الحسن علی ما فعل، وقال له: هذا وعدک الّذی وعدتنی به. فقال له یحیی: إیهاً لک، واللَّه ما لویت عنک نفعاً ولا ادّخرت عنک جهداً ولولا کلمتی هذه ما هابک «3» ولا قضی لک حاجتک، فاعرف ذلک لی.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 168- 169/ مثله الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 251- 252
کان وصیّ أبیه الحسن وولیَ صدقة علیّ بن أبی طالب، فأراد الحجّاج أن یدخل معه عمّه عمر بن علیّ فلم یرض، ووفد علی عبدالملک بدمشق یشکو الحجّاج، فقال عبدالملک: لیس له ذلک، اکتبوا له کتاباً لا یتجاوزه. فلمّا مات عبدالملک طلب عمر بن علیّ من الولید أن یدخله معه، فقال الولید: لا أُدخل علی أولاد فاطمة بنت رسول اللَّه (ص) غیرهم [...] ولمّا مات الحسن بن الحسن أوصی إلی إبراهیم بن محمّد بن طلحة وهو أخوه لأمّه وکذلک داود وأمّ القاسم ابنا محمّد بن طلحة. وأمّا صدقة النّبیّ (ص) بالمدینة وهی ما خلّفه من الفی‌ء الّذی کان له فکانت بید أبی بکر ثمّ بید عمر ثمّ سلّمها إلی العبّاس وعلیّ، ثمّ غلبه علیّ علیها وکانت بیده، ثمّ بید حسن بن علیّ، ثمّ بید حسین بن علیّ، ثمّ بید علیّ بن حسین وحسن بن حسن کلاهما کانا یتداولانها، ثمّ بید زید بن الحسن؛ هکذا رواه البخاریّ فی الصّحیح. وفی روایة مسلم فکانت بید علیّ ثمّ بید حسن
__________________________________________________
(1)- [نور الأبصار: کلامه].
(2- 2) [لم یرد فی نور الأبصار].
(3- 3) [نور الأبصار: وجهّزه وهو راجع إلی المدینة وبعد أن خرج الحسن من عنده قصده یحیی إلی‌منزله فقال: کیف رأیت ما فعلت معک؟ فقال: واللَّه إنِّی عاتب علیک فیما قلت، فقال: إنّها لک واللَّه ما آلومک نفعاً ولا ادّخرت عنک جهداً ولولا کلمتی هذه ما هابک].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 713
ثمّ بید حسین ثمّ بید علیّ بن حسین ثمّ بید حسن بن حسن ثمّ بید زید بن حسن. قال معمر: کانت بید عبداللَّه بن حسن حتّی ولی بنو العبّاس فقبضوها.
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 11/ 417
فکانت هذه الصّدقة بید علیّ، منعها علیّ عبّاساً فغلبه علیها، ثمّ کانت بید الحسن بن علیّ (رضی اللَّه عنهما)، ثمّ بید الحسین بن علیّ، ثمّ بید علیّ بن الحسین وحسن بن حسن کلاهما کانا یتداولانها، ثمّ بید زین بن حسن (رضی اللَّه عنهم)، وهی صدقة رسول اللَّه (ص) حقّاً. «1»
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة (ط مصر)،/ 38- 39
وکان الحسن المثنّی یُشبّه بجدّه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وکان سیِّداً شریفاً رئیساً، جلیل القدر، رفیع المنزلة، عظیم الشّأن، عالماً عاملًا فاضلًا کاملًا، صالحاً عابداً ورعاً زاهداً.
روی الزّبیر بن بکّار قال: کان الحسن متولِّیاً علی صدقات جدّه أمیر المؤمنین علیّ ابن أبی طالب علیه السلام، فسأله عمّه عمر الأطرف أن یشرکه معه فی التّولیة، فامتنع، ثمّ استشفع بالحجّاج بن یوسف الثّقفیّ، فقال له: یا أبا محمّد! إنّ عمّک عمر بقیّة آل أبی طالب ورئیسهم، استشفع بی عندک أن تشرکه معک فی تولیة صدقات جدّه. فقال:
لایکون منِّی أن أُغیِّر ما شرطه جدِّی أمیر المؤمنین علیه السلام فیما لایأمر به، قال: وما شرط؟
قال: نعم شرط أن لا یتولّی صدقاته إلّامن وُلْد ابنیه الحسن والحسین علیهما السلام دون سائر أولاده.
قال: دعنا، فإنّه عمّک وقد استشفع بی، فإن لم تدخله فأنا أُدخله معک جبراً. فنهض الحسن من المجلس وتوجّه فی الفور إلی عبدالملک بن مروان الأمویّ بالشّام، فمکث بها
__________________________________________________
(1)- و حسن مثنی متولی صدقات حضرت علی علیه السلام بود. امام زین العابدین علیه السلام با او منازعه کرد. پس حصه امام حسین علیه السلام را به او مسلّم داشت؛ چون هر دو از اولاد فاطمه زهرا علیها السلام بودند و امیر المؤمنین علیه السلام وصیت کرده بود که فرزندان فاطمه متولی صدقات او باشند.
کیاء گیلانی، سراج الانساب،/ 36
حسن بن الحسن علیه السلام به وفور جاه و جلال و ازدیاد فضل و کمال از اقران و امثال امتیاز تمام داشت و مدتی متصدی تولیت صدقات امیر المؤمنین علی رضی الله عنه بود.
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 32
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 714
شهراً وهو یُلازم التّردّد علی بابه، فرآه ذات یوم یحیی بن أمّ الحکم حین بروزه من عند عبدالملک، فمال إلیه وسلّم علیه، فسأله عن سبب قدومه، فأخبره بقصّته، فقال: اجلس حتّی أستأذن لک أمیر المؤمنین فی الدّخول علیه وأُعینک بالوفود.
فرجع إلیه مسرعاً، فقال له عبدالملک: لعلّ خیراً فی رجوعک بسرعة؟ قال: نعم، لا یسعنی التّأخیر عن الحسن بن الحسن السّبط، هو هذا واقف بالباب منذ شهر لم یؤذن له فی الدّخول، فأذن له.
فلمّا رآه مقبلًا حیّاه وأکرمه وأجلّه وعظّمه وأجلسه معه علی سریره، ثمّ قال له: لقد أسرع بک الشّیب یا أبا محمّد! فقال یحیی: وما یمنعه منه؟ إنّ لهؤلاء أهل البیت شیعة بالعراق ترد علیهم الوفد بعد الوفد من العراق، یأتونهم بالخراج ویمنّونهم بالخلافة، ویحثّونهم علی الخروج.
فقال له الحسن: بئس الرّفد رفدک المخالف لوعدک، أمّا إسراع الشّیب إلیَّ لا یخفی علیک، إنّا أهل بیت یکثر علینا من یکثر الإساءات، فقال له عبدالملک: ما السّبب الّذی أوجب قدومک علینا یا أبا محمّد؟ فقصّ علیه القصّة، فقال: لیس للحجّاج ذلک، بل یقصّر عنه؛ ثمّ کتب له إلیه کتاباً بعدم التّعرّض له فی صدقات جدّه علیه السلام إلّابما وافق شرطه علیه السلام، وکتب فی آخر الکتاب هذه الأبیات:
إنّا إذا مالت دواعی الهوی وأنصت السّامع للقائل
وأظهر القوم بأحلامهم نقضی بحکم الفاضل العادل
لا نجعل الباطل حقّاً ولا نلفظ دون الحقّ بالباطل
نخاف أن تسفه أحلامنا فنخمل الدّهر مع الخامل
ثمّ ختمه بخاتمه وسلّمه بیده، وأمر له بجائزة سنیّة غیر ما جهّز به، وانصرف مکرّماً محترماً، فلحقه یحیی وقال له: هل علمت بماذا خالفت ما وعدتک به؟ لئلّا یضرّک ولم تزل هیبتک راسخة فی قلبه، ولولا عظم هیبتک لما قضی حاجتک، فأتی الحسن إلی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 715
المدینة ودفع الکتاب إلی الحجّاج، فمنع عنه عمّه عمر. «1»
ابن شدقم، تحفة لبّ اللّباب،/ 118- 119
«1»
__________________________________________________
(1)- فاضل و کامل، متولی صدقات امیر المؤمنین علیه السلام در ایام خلافت او بود.
مدرسی، جنات الخلود،/ 20
بالجمله، حسن متولی صدقات امیر المؤمنین علی علیه السلام بود. عمر بن علی گفت: «تولیت صدقات پدر را پسر سزاوارتر است از پسرزاده.» و این داوری را به نزد حجاج بن یوسف ثقفی آورد. حجاج یک روز حسن را حاضر ساخت «وقال له: أدخل عمر بن علیّ معک فی صدقة أبیه فإنّه عمّک وبقیّة أهلک، فقال له الحسن: لا أغیِّر شرط علیّ ولا أدخل فیها مَن لم یدخل، فقال له الحجّاج: إذاً أدخله أنا معک».
حجاج گفت: «عمر بن علی را در تولیت صدقات پدرش با خود شریک کن. چه، او عم و بقیه اهل تو است.»
حسن گفت: «امیر المؤمنین علی علیه السلام در حیات خویش این امر را به من تفویض فرموده است و من شرایط امر او را تغییر نمی‌دهم و کسی را که او اجازت نفرموده است، در این خدمت داخل نمی‌کنم.»
حجاج گفت: «من او را داخل کردم و با تو شریک ساختم.»
حسن دیگر سخن نکرد و بی‌آن‌که حجاج را آگهی دهد، سفر شام فرمود و بر باب عبدالملک حاضر شد و طلب بار فرمود. این وقت یحیی بن امّ الحکم برسید؛ چون حسن مثنی را دیدار کرد، سلام داد و نیک پرسش نمود و از قصه آگاه شد و گفت: «زود باشد که از عبدالملک کامروا شوی.»
و به اتفاق، حاضر در مجلس عبدالملک شدند و شرط تحیت به جا آوردند. عبدالملک حسن را ترحیب گفت و نیک بنواخت و چون آثار شیخوخیت در حسن نگریست، «فقال له: یا أبا محمّد! فقد أسرع إلیک الشّیب، فقال له یحیی: وما یمنعه لأبی محمّد، شیّبه أمانیُّ أهل العراق تفد علیه الرّکب یمنّونه الخلافة، فأقبل إلیه الحسن بن الحسن فقال له: بئس واللَّه الوفد وفدک لیس کما قلت ولکنّا أهل البیت یسرع إلینا الشّیب».
عبدالملک گفت: «ای ابو محمد! زود پیر شدی!»
یحیی گفت: «چگونه پیر نشود؟ اهل عراق فوج فوج بر وی درمی‌آیند و او را به آرزوی خلافت می‌اندازند و حرمان این امر او را پیر می‌سازد.»
حسن گفت: «سوگند به خدای، بدترین ورود، ورود بر تو است. نیست چنین که تو گفتی؛ لکن ما اهل بیت زود پیر می‌شویم.»
عبدالملک گفت: «این سخن را بگذار و بگوی از بهر چه این طریق بعید را پیمودی؟»
حسن قصه حجاج را به شرح باز گفت. عبدالملک گفت: «این حکومت از برای حجاج نیست!» و او را مکتوب کرد که: «در امر حسن داخل مشو!» و این اشعار را در پایانِ نامه رقم کرد:
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 716
وقد کان بها جلیلًا رئیساً فاضلًا ورعاً، وکان یلی صدقات أمیر المؤمنین علیه السلام فی وقته، ونازعه عمّه عمر بن علیّ علیه السلام فی زمن الحجّاج، وسأله أن یشرکه فی ولایة الصّدقات، فأبی علیه، فاستشفع عمر بالحجّاج فبینا الحسن یسایر الحجّاج ذات یوم، إذ قال له الحجّاج: یا أبا محمّد! إنّ عمر بن علیّ علیه السلام عمّک وبقیّة ولد أبیک فأشرکه معک فی صدقات أبیه، فقال الحسن: واللَّه لا أُغیِّر ما شرطه علیّ علیه السلام فیها ولا أُدْخِل فیها مَن لم یدخله. وکان أمیر المؤمنین علیه السلام قد شرط أن یتولّی صدقاته ولده من فاطمة دون غیرهم من أولاده؛ فعزم الحجّاج علی إدخاله قهراً، فنکص عنه الحسن منقلباً إلی الشّام فأخبر عبدالملک بن مروان بخبره، فکتب عبدالملک إلی الحجّاج: إنّه لیس لک أن تدخل مع الحسن أحداً ولا تتجاوز شرط القوم فی صدقاتهم.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 272- 273
وقال ابن عساکر: الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب أبو محمّد الهاشمیّ المدنیّ قدم دمشق وافداً علی عبدالملک بن مروان، وقال الزّبیر بن بکّار: وکان وصیّ أبیه وولیَ صدقة جدّه علیّ بن أبی طالب فی عصره ا ه. والّذی عندنا: أنّ وصی الإمام أبی محمّد الحسن هو أخوه الإمام أبو عبداللَّه الحسین علیهما السلام. ویأتی أنّ علیّ بن الحسین علیهما السلام نازعه فی صدقة جدّه أمیر المؤمنین علیه السلام ثمّ ترکها له، وکان ذلک تفضّلًا من زین العابدین علیه السلام.
__________________________________________________
-إنّا إذا مالت دواعی الهوی وأنصت السّامع للقائل
واصطرع القوم بألبابهم نقضی بحکم فاصل عادل
لا نجعل الباطل حقّاً ولا نَلِطُّ دون الحقّ بالباطل
نخاف أن تسفه أحلامنا فنجهل الدّهر مع الجاهل
و حسن را به عطای فراوان بنواخت و رخصت مراجعت داد. پس حسن از نزد او بیرون شد و روز دیگر یحیی را دیدار کرد و آغاز عتاب نمود که: «در محضر خلیفه، این چه گفتار نابهنجار بود، گفتی؟»
گفت: «سوگند به خدای این سخن نگفتم جز آن‌که اسعاف حاجت تو را خواستم. اگر عبدالملک از تو در بیم نیفتادی، هرگز حاجت تو را روا نساختی.»
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 274- 275
در ارشاد مرقوم است که حسن بن حسن بن علی مردی جلیل القدر، فاضل و پارسا بود و امیر المؤمنین او را والی صدقات فرمود.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 132
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 717
وقال ابن عساکر: روی الطّبرانیّ أنّ الحسن بن الحسن أوصی فی مرض موته إلی إبراهیم ابن محمّد بن طلحة وهو أخوه لأمِّه ا ه. وفی تکملة الرّجال للشّیخ عبد النّبیّ الکاظمیّ عن العوالم عن الاحتجاج عن ابن أبی یعفور عن الصّادق علیه السلام ما یقتضی ذمّاً عظیماً للحسن بن الحسن، ولمّا کانت الرّوایة مرسلة لم یکن لیثبت بها ذمّ. «1»
الأمین، أعیان الشّیعة، 5/ 44
(وکان الحسن) بن الحسن علیه السلام متولِّیاً لصدقات أمیر المؤمنین، فنازعه فی ذلک عمّه عمر، فقال: الولد أولی بتولیة صدقات أبیه من ابن الابن. وخاصمه علی ذلک الحجّاج، فأحضر الحسن بن الحسن علیه السلام وقال له: شارک عمّک عمر بن علیّ فی صدقات أبیه.
فقال الحسن بن الحسن علیه السلام: إنّ أبی أمیر المؤمنین ولّانیها فی حیاته، وإنِّی لا أُغیِّر شرطاً من أمره ولا أدخل فی هذه الخدمة مَن لم یدخله. فقال له الحجّاج: فقد أدخلته معک وشارکته إیّاک. فتکلّم الحسن شیئاً وخرج منه وتوجّه نحو الشّام فحضر باب عبدالملک ابن مروان وأدّی وظیفة التّحیّة فرحّب به، وقال: لأیّ حاجة قطعت هذا الطّریق البعید؟
(فحکی) له قصّة الحجّاج معه، فقال عبدالملک: لیس للحجّاج هذا الحکم، وکتب إلیه بعدم المداخلة فی أمر الحسن بن الحسن علیه السلام، وأنعم علی الحسن بالعطایا الوافرة وأذن له الرّجوع.
آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 299- 300
__________________________________________________
(1)- این بزرگوار بسیار جلیل و فاضل و صاحب ورع بود و گویا حضرت مجتبی خیلی علاقه خاطر داشت به این بزرگوار و لذا اسم شریف خود را در حیاتش به وی مرحمت فرمود و صدقات حضرت امیر المؤمنین علیه السلام در دست این بزرگوار بود.
خراسانی، منتخب التواریخ،/ 139
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 718

موقف الحجّاج معه‌

منها:
قیل: إنّ الحجّاج لمّا أتی المدینة أرسل إلی حسن بن حسن، فقال: هاتِ سیف رسول اللَّه (ص)، ودرعه. فقال: لا أفعل. قال: فجاء الحجّاج بالسّیف والسّوط والعصا، فقال:
واللَّه لأضربنّک بهذا السّوط حتّی أقطِّعه، ثمّ لأضربنّک بهذا السّیف حتّی تبرد أو تأتینی بهما! فقال النّاس: یا أبا محمّد! لا تتعرّضنّ لهذا الجبّار. قال: فجاء الحسن بسیف رسول اللَّه (ص)، ودرعه فوضعهما بین یدی الحجّاج، فأرسل الحجّاج إلی رجل من آل أبی رافع، فقال له: هل تعرف سیف رسول اللَّه (ص)؟ فخلطه بین أسیافه، ثمّ قال: أخرِجه، فأخرجه.
ثمّ جاء بالدّرع فنظر إلیها، فقال: هناک علامة کانت علی الفضل بن العبّاس یوم الیرموک فطُعن بحربة فخرقت الدّرع. فرفعناها فوجدنا الدّرع علی ما قال. فقال الحجّاج للحسن:
أما واللَّه لو لم تجئنی به وجئت بغیره لضربتُ به رأسک.
البیهقی، المحاسن والمساوئ،/ 376
وعن أبی الحُوَیرث، قال: هلک جابر بن عبداللَّه، فحضرنا فی بنی سلمة، فلمّا خرج سریرهُ من حُجرته، إذا حسن بن حسن بن علیّ بن أبی طالب بین عمودیّ السّریر، فأمر به الحجّاج أن یخرج من بین العمودین، فیأبی علیهم، فسأله بنو جابر إلّاخرج، فخرج، وجاء الحجّاج حتّی وقفَ بین العمودین، حتّی وُضِعَ فصلّی علیه، ثمّ جاء إلی القبر، فإذا حسن بن حسن قد نزل فی القبر، فأمر به الحجّاج أن یُخرج، فأبی، فسأله بنو جابر باللَّه، فخرج، فاقتحم الحجّاج الحفرة حتّی فرغ منه.
هذا حدیث غریب، رواه محمّد بن عبّاد المکِّیّ، عن حنظلة بن عمرو الأنصاریّ، عن أبی الحُویرث.
وفی وقت وفاة جابر، کان الحجّاج علی إمرة العراق، فیمکن أن یکون قد وفد حاجّاً أو زائراً.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، (ط دار الفکر)، 4/ 339
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 719

موقف عبدالملک بن مروان معه‌

موقف عبدالملک بن مروان معه
منها: «1»
وکان عبدالملک بن مروان قد غضب غضبة «2»؛ فکتب إلی هشام بن إسماعیل بن هشام بن الولید بن المغیرة، وهو عامله علی المدینة، وکانت بنتُ هشام بن إسماعیل زوجة عبدالملک وأمّ ابنه هشام؛ فکتب إلیه أن: «أقِم آل علیّ یشتمون علیّ بن أبی طالب، وأقم آل عبداللَّه بن الزُّبیر یشتمون عبداللَّه بن الزُّبیر!» فقدّم کتابه علی هشام؛ فأبی «3» آلُ علیٍّ وآلُ «4» عبداللَّه بن «4» الزُّبیر ذلک «5»، وکتبوا وصایاهم؛ فرکبت أخت لهشام «6»، وکانت جزلة «5» عاقلة، وقالت: «یا هشام! أتُرَاکَ الّذی تهلک «7» عشیرته علی یدیه «8»؟ راجع أمیر المؤمنین!» قال: «ما أنا بفاعل!» قالت: «فإن کان لا بدّ «9» من أمر «9»، فمُرْ آل علیٍّ یشتمون آل الزُّبیر، ومُرْ آل الزُّبیر یشتمون آل علیّ!» قال: «هذه أفعلها!» قال: فاستبشر النّاس بذلک، وکان أهون علیهم. فکان أوّل مَن أُقِیمَ إلی جانب المرمر «10» الحسن بن الحسن بن
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی تاریخ دمشق: أخبرنا أبو الحسین بن الفرّاء وأبو غالب وأبو عبداللَّه، قالوا: أنا أبو جعفر، أنا أبو طاهر، أنا أحمد، نا الزّبیر، قال].
(2)- [أضاف فی تاریخ دمشق: له].
(3)- [فی التّهذیب والأعیان مکانهما: وغضب عبدالملک بن مروان غضبة علی آل علیّ وآل الزُّبیر فکتب‌إلی عامله بالمدینة هشام بن إسماعیل بن الولید، 1 وکانت بنت هشام هذا زوجة عبدالملک فکان ممّا کتبه إلیه 1 أن أقم آل علیّ یشتمون علیّاً، وأقم آل الزُّبیر یشتمون عبداللَّه بن الزُّبیر، 1 فلمّا بلغه الکتاب 1 أبی ...].
(1- 1) [لم یرد فی الأعیان].
(4- 4) [لم یرد فی المختصر والتّهذیب والأعیان].
(5)- [لم یرد فی تاریخ دمشق والمختصر والتّهذیب والأعیان].
(6)- [أضاف فی تاریخ دمشق والمختصر والتّهذیب والأعیان: إلیه].
(7)- [فی تاریخ دمشق والتّهذیب والأعیان: یهلک].
(8)- [فی تاریخ دمشق والمختصر والتّهذیب والأعیان: یده].
(9- 9) [لم یرد فی الأعیان].
(10)- [الأعیان: المنبر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 720
علیّ؛ وکان رجلًا رقیق البشرة، علیه یومئذ قمیص کتّان رقیق «1»؛ فقال له هشام: «تکلّم! سُبَّ «2» آل الزُّبیر!» فقال: «إنّ لهم رحماً «3» أبُلُّها «4» ببلالها، وأرُبُّها بربابها 3 4! «یا قَوْمِ ما لِی أدْعُوکُمْ إلی النّجاةِ وَتَدْعُونَنِی إلی النّارِ» «5»»، فقال هشام لحرسیٍّ عنده: «اضرب!» فضربه سوطاً واحداً من فوق قمیصه؛ فخلص إلی جلده، فشرّحه، حتّی سال دمه تحت قدمه فی المرمر «6». فقام أبو هاشم عبداللَّه بن محمّد بن علیّ، فقال: «أنا دونه! أکفیک، أ یُّها الأمیر، «7» فی آل الزُّبیر وشتمهم!» ولم یحضر علیُّ بن الحسین «8». «9» قالوا: کان مریضاً، أو تمارض؛ ولم یحضر «9» عامر بن عبداللَّه بن الزُّبیر؛ فهمَّ هشام أن یرسل إلیه، فقیل «10»: «إنّه لا یفعل؛ أتقتله «11»؟» فأمسک عنه.
وحضر من آل الزُّبیر مَنْ «12» کفاه. وکان عامر یقول: «إنّ اللَّه لم یرفع شیئاً، فاستطاع أحد «13» خفضه. انظروا إلی ما یصنع بنو أمیّة بالنّاس «14»: یخفضون علیّاً، ویغرون بشتمه! وما یرید «15» اللَّه بذلک إلّارفعه «16»!» وکان ثابت بن عبداللَّه بن الزُّبیر غائباً؛ فقدم (وهو
__________________________________________________
(1)- [فی تاریخ دمشق والمختصر والتّهذیب: رقیقة].
(2)- [الأعیان: فسبّ].
(3- 3) [لم یرد فی الأعیان].
(4- 4) [التّهذیب: ببلالی وأرقها بربائها].
(5)- سورة غافر: 41.
(6)- [الأعیان: المنبر].
(7)- [أضاف فی تاریخ دمشق والمختصر والتّهذیب: فقال].
(8)- [التّهذیب: الحسن وهو تصحیف].
(9- 9) [فی التّهذیب والأعیان: ولا].
(10)- [أضاف فی التّهذیب والأعیان: له].
(11)- [فی تاریخ دمشق والمختصر والتّهذیب والأعیان: أفتقتله].
(12)- [لم یرد فی التّهذیب والأعیان].
(13)- [فی المختصر والتّهذیب والأعیان: النّاس].
(14)- [لم یرد فی تاریخ دمشق والمختصر والتّهذیب والأعیان].
(15)- [فی تاریخ دمشق والمختصر والتّهذیب والأعیان: یریده].
(16)- [إلی هنا حکاه فی تاریخ دمشق والمختصر والتّهذیب والأعیان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 721
ابن خالة الحسن بن الحسن؛ أمّه: تُماضر بنت منظور، أخت خولة بنت منظور لأبیها وأمِّها)؛ فأتی هشام بن إسماعیل، وقال: «کنتُ غائباً، ولم أحضر هذا المجمع. فاجمع لی النّاس، آخذ بنصیبی!» فقال له هشام: «وما ترید إلی ذلک؟ فَلَودّ مَن حضر أنّه لم یحضر!» فقال: «لتفعلنّ أو لأکتُبنّ إلی أمیر المؤمنین، فلأُخبرنّه أنِّی عرضتُ علیک نفسی، فلم تفعل!» فجمع له النّاس؛ فقام فیهم، فقال: «لُعِنَ ا لّذِینَ کَفَرُوا مِنْ بَنِی إسْرائِیلَ عَلی لِسانِ دَاوُدَ وَعِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ، ذلِکَ بِما عَصَوا وَکانُوا یَعْتَدُونَ» «1»، ثمّ قال: «أ یُّها النّاس! «کانُوا لا یَتَناهَوْنَ عَنْ مُنْکَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ ما کانُوا یَفْعَلُونَ» «2»، ألا لعن اللَّه مَن لعن، ولعن مواعظ القرآن «3»؟ لعن اللَّه الأشدق لطیم الشّیطان، المتمنِّی ما لیس له، هو أقصر ذراعاً، وأضیق باعاً! ألا لعن اللَّه الأحول الأثعل، المترادف الأسنان، المتوثِّب فی الفتنة وثوب الحمار المقیّد، محمّد بن أبی حذیفة، رامی أمیر المؤمنین برؤوس الأفانین؟ ألا لعن اللَّه عبیداللَّه الأعور بن عبدالرّحمان بن سَمُرة، شرّ العُصاة اسماً، وأ لْأمَها مرعیً، وأقصرها فرعاً؟ لعنه اللَّه ولعن الّتی تحته!» یعرض بأمِّ هشام بن إسماعیل، وهی أمة اللَّه بنت المطّلب بن أبی البختریّ بن هاشم بن الحارث بن أسد بن عبدالعُزّی؛ وکان عبیداللَّه بن عبدالرّحمان خلف علیها بعد إسماعیل بن هشام؛ وکان عبیداللَّه حظیّاً عند النِّساء. فلمّا بلغ ثابت هذا القول، أمر به هشام إلی الحبس، وقال: «ما أراک تشتم إلّارَحِمَ أمیر المؤمنین!» فقال له ثابت: «إنّهم عُصاة مخالفون! فَدَعْنی حتّی أشفی أمیر المؤمنین منهم!» فلم یزل ثابت فی السّجن حتّی بلغ خبره عبدالملک بن مروان؛ فکتب أن: «أطلقوه! فإنّه إنّما شتم أهل الخلاف».
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 47- 49/ مثله ابن عساکر، تاریخ دمشق (ط بیروت)، 13/ 61- 71 رقم 1320 (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 15/ 59 رقم 1605؛ مختصر ابن منظور، 6/ 331- 332، تهذیب ابن بدران، 4/ 164- 165؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 5/ 45
__________________________________________________
(1)- سورة المائدة: 78.
(2)- سورة المائدة: 79.
(3)- کذا فی ک و م؛ والمعنی لیس بواضح.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 722
وضُرِبَ أیّام عبدالملک بالمدینة فی ولایة هشام بن إسماعیل لأنّ عبدالملک طلب من هشام أن یقیم آل علیّ فیشتموا علیّاً ویقیم آل الزّبیر فیشتموا الزّبیر فأبوا ذلک وکتبوا وصایاهم فأُشیر علی هشام أن یأمر آل علیٍّ فیشتموا آل الزّبیر وآل الزّبیر لیشتموا آل علیّ فأُقیم الحسن بن الحسن فلم یفعل فضرب حتّی سال دمه ولم یحضر علیّ بن الحسین ولا عامر بن عبداللَّه بن الزّبیر.
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 11/ 417
ومنها:
أخبرنا بها أبو القاسم زاهر بن طاهر، أنا أحمد بن الحسین الحافظ ومحمّد بن موسی قالا: أنا أبو العبّاس محمّد بن یعقوب، نا الحسن بن علیّ بن عفّان، نا حسین بن علیّ «1»، عن زائدة، عن عبدالملک بن عُمیر، حدّثنی أبو مصعب أنّ عبدالملک بن مروان کتب إلی «2» عامله بالمدینة هشام بن إسماعیل «2»: أنّه بلغنی أنّ الحسن بن الحسن یکاتب أهل العراق «3» فإذا جاءک کتابی هذا فابعث إلیه فلیؤت به «3». قال: فجی‌ء به «4» إلیه وشغله شی‌ء، قال:
فقام إلیه علیّ بن حسین، فقال: «4» یا ابن عمّ! قل کلمات الفرج: لا إله إلّااللَّه الحلیم الکریم لا إله إلّااللَّه العلیّ العظیم، سبحان «5» اللَّه ربّ السّماوات السّبع «6» وربّ العرش «7» العظیم، الحمد للَّه ربّ العالمین «7». قال: فخلا «8» للآخر وجهه، فنظر إلیه وقال: أری وجهاً قد قُشب بکذبة، خلّوا سبیله ولیراجع فیه أمیر المؤمنین «8» «9».
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی تهذیب الکمال والسِّیَر].
(2- 2) [السِّیَر: هشام بن إسماعیل متولِّی المدینة].
(3- 3) [السِّیَر: فاستحضره].
(4- 4) [السِّیَر: فقال له علیّ بن الحسین علیهما السلام].
(5)- [السِّیَر: لا إله إلّا].
(6)- [أضاف فی السِّیَر: وربّ الأرض].
(7- 7) [السِّیَر: الکریم].
(8- 8) [السِّیَر: عنه].
(9)- [أضاف فی تهذیب الکمال: قاله الحسن بن علیّ بن عفّان، عن حسین بن علیّ الجُعفیّ، عن زائدة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 723
ابن عساکر، تاریخ دمشق (ط بیروت)، 13/ 61- 71 رقم 1320 (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 15/ 57- 58 رقم 1605؛ مختصر ابن منظور، 6/ 331/ مثله المزی، تهذیب الکمال، 6/ 93؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مؤسّسة الرِّسالة)، 4/ 485، (ط دار الفکر)، 5/ 400- 401
وروی أبو الفرج فی الأغانی بسنده عن المدائنیّ، قال: عاتب عبدالملک بن مروان الحسن بن الحسن علیهما السلام علی شی‌ء بلغه من دعاء أهل العراق إیّاه إلی الخروج معهم علی عبدالملک، فجعل یعتذر إلیه ویحلف له، فقال له خالد بن یزید بن معاویة: یا أمیر المؤمنین! ألا تقبل عذر ابن عمّک وتزیل عن قلبک ما قد أشربته إیّاه؟ أما سمعت قول ابن الطّمحان القینی:
إذا کان فی صدر ابن عمّک إحنة فلا تتستّر سوف یبدو دفینها
وإن حمأة المعروف أعطاک صفوها فخذ عفوه لا یلتبس بک طینها
الأمین، أعیان الشّیعة، 5/ 46
ومنها:
وکان السّبب فی قیامه وبیعته أنّ عبدالرّحمان بن محمّد بن الأشعث الکندیّ ولّاه الحجّاج سجستان، فسار إلیه فی جیش عظیم حتّی اجتمع له ثلاثون ألفاً، فخلع عبدالملک والحجّاج وهمَّ أن یدعو لنفسه، فقال له مَن معه من علماء الکوفة والبصرة: هذا أمر، لایلتام إلّابرجل من قریش، فراسلوا علیّ بن الحسین زین العابدین والحسن بن الحسن؛ فأمّا علیّ بن الحسین فامتنع، وأمّا الحسن بن الحسن، فقال: ما بی رغبة عن القیام بأمر اللَّه ولا زهد فی إحیاء دین اللَّه، ولکن لا وفاء لکم؛ تبایعونی ثمّ تخذلونی، فلم یزالوا به حتّی أجابهم وردّ علیه کتاب عبدالرّحمان بن محمّد بن الأشعث والّذین معه بالبیعة وأیْمانهم المغلظة، وأنّهم لا یخالفونه. فبایعهم وخرج إلیه منهم عبدالرّحمان بن محمّد بن الأشعث أبو لیلی وأبو البختریّ والطّائی والشّعبیّ وأبو وایل شقیق وعاصم بن ضمرة السّلولیّ؛ ومن أهل البصرة محمّد بن سیرین وعبداللَّه بن الشّخیر والحسن البصریّ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 724
وحارثة بن مضرب وحریش بن قدامة. ولقّبوا الحسن بن الحسن بالرّضا. وفی بیعته علیه السلام یقول بعضهم: أبلغ أبا ذبّان مخلوع الرّسن، إن قد مضت بیعتنا لابن الحسن، ابن الرّسول المصطفی والمؤتمن، من خیر فتیان قریش ویمن، والحجّة القائم فی هذا الزّمن. ثمّ خرج عبدالرّحمان بن محمّد بن الأشعث حتّی وافی فارس وجمع النّاس من العرب والعجم والموالی حتّی اجتمع إلیه مائة ألف. ووافی البصرة واستقبله الحجّاج بن یوسف، واشتدّ القتال بینهم ثلاث سنین حتّی کان بینهم سبعون وقعةً، أو خمس وسبعون، کلّ ذلک علی الحجّاج سوی وقعتین. وقُتل بینهما خلق کثیر. وتقوّی أمر ابن الأشعث، ودخل الکوفة، فاجتمع إلیه حمزة بن المغیرة بن شعبة وقدامة الضّبیّ وابن مصقلة الشّیبانیّ فی جماعة الفقهاء والقرّاء فقالوا له: أظهر اسم الرّجل، فقد بایعناه ورضینا به إماماً ورضاً، فلمّا کان یوم الجمعة خطب علیه السلام حتّی إذا کان یوم الجمعة الثّانیة أسقط اسمه من الخطبة، قال:
وقدم الحجّاج بن یوسف، وکانت حرب الجماجم الملحمة الکبری الّتی انهزم فیها ابن الأشعث، ومضی فی جماعة أصحابه، فثبت عبداللَّه بن العبّاس بن ربیعة بن الحارث بن عبدالمطّلب، وکان علی خیل ابن الأشعث داعیة للحسن بن الحسن علیهما السلام، وهو حدیث السّنّ، فقاتل الحجّاج حتّی هُزِم ولحق بابن الأشعث بفارس ثمّ مضیا جمیعاً إلی سجستان، وتواری الحسن بن الحسن علیهما السلام بأرض الحجاز وتهامه حتّی مات عبدالملک بن مروان.
الحلِّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 135
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 725

موقف الولید بن عبدالملک بن مروان معه‌

أخبرنا أبو محمّد عبدالکریم بن حمزة، نا أبو بکر أحمد بن علیّ، أنا أبو الحسن علیّ بن أحمد بن عمر بن حفص الحمّامیّ المقرئ، أنا أبو بکر أحمد بن سلیمان بن الحسن الفقیه، نا عبداللَّه بن محمّد بن عبید، حدّثنی محمّد بن الحسن، حدّثنی محمّد بن سعد- وصوابه:
سعید- نا شریک «1»، عن عبدالملک بن عُمیر، قال: کتب الولید بن عبدالملک إلی عثمان «2» بن حیّان المُرِّی: انظر الحسن بن الحسن فاجلده مائة ضربة، وقِّفْهُ للنّاس یوماً، ولا أرانی إلّا قاتله «3». قال: فبعث إلیه، فجی‌ء به والخصوم بین یدیه. قال: فقام إلیه علیّ بن حسین، فقال «4»: یا أخی! تکلّم بکلمات الفرج یفرِّج اللَّه عنک، لا إله إلّااللَّه الحلیم الکریم، سبحان اللَّه ربّ السّماوات السّبع، وربّ العرش العظیم، الحمد للَّه‌ربّ العالمین، «5» قال: فقالها «5»، قال: فانفرجت فرجة من الخصوم، فرآه فقال: أری وجه رجل قد قُرفت «6» علیه کذبة، خلّوا سبیله، أنا کاتب إلی أمیر المؤمنین بعذره فإنّ الشّاهد یری ما لا یری «7» الغائب. «8» «9» کذا فی کتابی، والصّواب محمّد بن سعید وهو ابن الاصبهانی، وقد أخبرنا بالحکایة علی الصّواب أبو القاسم محمود بن أحمد بن الحسن بتبریز: أنا أبو الفضائل محمّد بن أحمد
__________________________________________________
(1)- [فی تهذیب الکمال مکانه: وقال محمّد بن الحسین البرجلانیّ، عن محمّد بن سعید ابن الأصبهانیّ، عن شریک ...].
(2)- [فی التّهذیب والأعیان مکانهما: وبلغ الولید بن عبدالملک أنّ الحسن یکاتب أهل العراق، فکتب إلی عامله (زاد فی الأعیان بالمدینة) عثمان ...].
(3)- [زاد فی التّهذیب والأعیان: فلمّا وصله الکتاب].
(4)- [زاد فی التّهذیب: له].
(5- 5) [التّهذیب: فلمّا قالها].
(6)- [التّهذیب: اقترفت].
(7)- [التّهذیب: یراه].
(8) (8*) [التّهذیب: وقیل: إنّ والی المدینة کان یومئذ].
(9) (9*) [تهذیب الکمال: والرّوایة الأولی أشبه بالصّواب واللَّه أعلم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 726
ابن عمر بن الحسن بن یونس، نا أبو نُعیم الحافظ، نا أبو محمّد بن حیّان، نا أبو علیّ بن إبراهیم، نا عبداللَّه بن محمّد، نا محمّد بن الحسن، نا محمّد بن سعید فذکرها إلّاأنّه قال:
عثمان بن سعید المُرِّی، وذلک وهم، والصّواب عثمان بن حیّان کما تقدّم، وکان والی الولید علی المدینة. ورویت من وجه آخر عن عبدالملک فزید فی إسنادها رجل، وذکر أنّ الوالی کان (8*) هشام بن إسماعیل (9*).
ابن عساکر، تاریخ دمشق (ط بیروت)، 13/ 61- 71 رقم 1320 (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 15/ 57 رقم 1605، تهذیب ابن بدران، 4/ 164/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 5/ 44- 45؛ مثله المزی، تهذیب الکمال، 6/ 93- 94
ومن ذلک: ما نقل من مجموع عتیق، قال: کتب ولید بن عبدالملک إلی صالح بن عبداللَّه المُرِّی عامله علی المدینة: أبرز الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام.
وکان محبوساً فی حبسه واضربه فی مسجد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله خمسمائة سوط، فأخرجه صالح إلی المسجد واجتمع النّاس وصعد صالح المنبر یقرأ علیهم الکتاب، ثمّ ینزل فیأمر بضرب الحسن، فبینما هو یقرأ الکتاب إذ دخل علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام، فأفرج النّاس عنه حتّی انتهی إلی الحسن بن الحسن، فقال له: یا ابن عمّ! ادع اللَّه بدعاء الکرب یفرِّج عنک، فقال: ما هو یا ابن العمّ؟ فقال قل: «1» لا إله إلّااللَّه الحلیم الکریم لا إله إلّااللَّه العلیُّ العظیم سبحان اللَّه ربِّ السّماوات السّبع وربِّ العرش العظیم والحمد للَّه‌ربِّ العالمین «1».
قال: وانصرف علیّ بن الحسین علیهما السلام وأقبل الحسن یکرِّرها، فلمّا فرغ صالح من قراءة الکتاب ونزل، قال: أری سجیّة رجل مظلوم، أخِّروا أمره وأنا أُراجع أمیر المؤمنین فیه وکتب صالح إلی الولید فی ذلک فکتب إلیه: أطلقه.
ابن طاوس، مهج الدّعوات،/ 397/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 114
__________________________________________________
(1- 1) [البحار: وذکر الدّعاء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 727
ورُویَت من وجهٍ آخر عن عبدالملک بن عُمَیر، لکن قال: کتب الولید إلی عثمان المُرِّیّ: انظر الحسن بن الحسن، فاجلده مائة، ووقِّفهُ للنّاس یوماً، ولا أرانی إلّاقاتله.
قال: فعلّمه علیٌّ کلمات الکرب.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مؤسّسة الرِّسالة)، 4/ 486، (ط دار الفکر)، 5/ 401
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 728

جود الحسن بن الحسن بن علیّ علیهما السلام للعُجَیر

نسخة من کتاب ابن حبیب قال ابن الأعرابیّ: اصطحب العجیر وشاعر من خُزاعة إلی المدینة فقصد الخزاعیّ الحسن بن الحسن بن علیّ علیهم السلام وقصد العجیر رجلًا من بنی عامر بن صعصعة کان قد نال سلطاناً، فأعطی الحسن بن الحسن الخزاعیّ وکساه، ولم یعط العامریّ العجیر شیئاً، فقال العجیر:
یا لیتنی یوم حزّمت القَلُوص له یمّمتها هاشمیّاً غیر ممذوق
محضَ النّجار من البیت الّذی جُعِلت فیه النّبوّة یجری غیر مسبوق
لا یمسک الخیر إلّاریث یسأله ولا یطاعم عند اللّحم فی السّوق
فبلغت أبیاته الحسن، فبعث إلیه بصلة إلی محلّة قومه وقال له: قد أتاک حظّک وإن لم تتصدّ له.
أبو الفرج، الأغانی، 13/ 40، 59/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 5/ 46
ومنهم: الشّاعر العُجَیر بن عبداللَّه بن عَبیدة بن کعب بن عائشة بن الرّبیع [ابن ضُبَیط] بن جابر بن عبداللَّه بن مُرّة بن صعصعة المذکور، وهو القائل فی الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب- رضی اللَّه عنهم- فی أبیات له مشهورة:
لا یُمسکُ المالَ إلّاریثَ یُسأله ولا یُلاطمُ عند اللّحمِ فی السّوقِ
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 272
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 729

إفشال الحسن بن الحسن علیه السلام مکیدة ابن هرمة

الوشایة به: أخبرنی عمِّی، قال: حدّثنی هارون بن محمّد بن عبدالملک، قال: حدّثنی عبداللَّه بن محمّد بن إسماعیل الجعفریّ، عن أبیه: أنّ حسن بن «1» حسن بن علیّ کان صاحب شراب، وفیه یقول ابن هرمة:
«2» إنِّی «2» استحیتُک أن أفوه بحاجتی فإذا قرأتَ صحیفتی فتفهّمِ
وعلیک عهد اللَّه إن أنبأته أحداً ولا أظهرتَه بتکلُّمِ
قال عبداللَّه بن محمّد الجعفریّ: وکان ابن هرمة- کما حدّثنی أبی- یشرب هو وأصحاب له بشرف «3» السّیالة عند سمرة بالشّرف یُقال لها سمرة جرانة فنفد شرابهم؛ فکتب إلی حسن بن حسن بن علیّ یطلب منه «4» نبیذاً، وکتب إلیه بهذین البیتین. فلمّا قرأ حسنٌ رقعته قال: وأنا علیَّ عهدُ اللَّه إن لم أُخبر به عامل السّیالة، «5» أمِنِّی یطلب الدّعیُّ الفاعل نبیذاً! وکتب إلی عامل السّیالة «5» أن یجی‌ء إلیه فجاء لوقته، فقال له: إن ابن هرمة وأصحابه السّفهاء یشربون عند سمرة جرانة، فاخرج فخذهم؛ فخرج إلیه العامل بأهل السّیالة، وأُنذِرَ بهم ابن هرمة فسبقهم هرباً، وتعلّق هو وأصحابه بالجبل ففاتوهم. وقال فی حسن:
کتبتُ إلیک أستهدی نبیذاً وأدلی بالجِوار وبالحقوقِ
__________________________________________________
(1)- لا یمکن أن تکون هذه الحادثة مع حسن بن حسن بن علیّ لتقدّم عصره علی عصر ابن هرمة الّذی‌ولد سنة 90 ه. والصّحیح أنّها مع ابنه إبراهیم وقد کان ابن هرمة متّصلًا به وبأخویه. کما أوردها صاحب الأغانی فی أخبار علویه.
(2)- [إلی هنا لم یرد فی الأعیان].
(3)- شرف السّیالة: منزل بین ملل والرّوحاء.
(4)- [لم یرد فی الأعیان].
(5- 5) [لم یرد فی الأعیان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 730
فخبّرتَ الأمیر بذاک غدراً وکنتَ أخا مُفاضحة ومُوقِ «1» «2»
أبو الفرج، الأغانی، 6/ 94- 95/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 5/ 46
__________________________________________________
(1)- الموق: الحمق.
(2)- [زاد فی الأعیان: ومرّ هذا الخبر فی ترجمة إبراهیم فی الجزء الخامس باختصار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 731

مواقفه مع الإمام السّجّاد علیه السلام‌

منها:
وقیل: إنّ [الحسن بن الحسن] بن علیّ وقف علی [علیّ] بن الحسین فأسمعه وعنده جماعة. فسکت علیه السلام فلم یجبه. فلمّا مضی قال لمن معه: قد سمعتم ما قال هذا الرّجل.
قالوا: سمعنا وساءنا ما سمعناه ولقد کنّا نحبّ أن تقول ونقول. فتلا علیه السلام: «وَا لْکاظِمِینَ ا لْغَیْظَ وَا لْعافِینَ عَنِ النّاسِ وَاللَّهُ یُحِبُّ المحْسِنِینَ» «1».
ثمّ قال: أحبّ أن تقوموا معی إلی [منزله] حتّی تسمعوا ردّی علیه، فإنّه لم ینبغِ لی أن أردّ علیه فی مجلسی. فقام القوم معه [وهم] یرون أنّه یستنصف منه، فلمّا أتی إلی منزله استأذن علیه، فخرج إلیه. وظنّ أنّه إنّما جاء لینتصف منه فبدأه، فواثبه بالکلام.
فقال: علی رسلک یا أخی، قد سمعت ما قلت فی مجلسی، ونحن فی مجلسک، فاسمع ما أقول لک: إن کان الّذی قلت لی کما قلت، فإنّی أسأل اللَّه أن یغفر لی، وإن لم یکن ذلک کما قلت، فإنّی أسأل اللَّه أن یغفر لک. فاستحی الحسن. وقام إلیه، وقبّل رأسه وما بین عینیه، وقال: بل قلت لک واللَّه ما لیس فیک، واستغفره واعتذر إلیه.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 257- 258
أخبرنی أبو محمّد الحسن بن محمّد، قال: حدّثنی جدِّی، قال: حدّثنی محمّد بن جعفر وغیره، قالوا: وقف علی علیّ بن الحسین علیهما السلام رجل من أهل بیته فأسمعه وشتمه، فلم یکلِّمه. فلمّا انصرف، قال لجلسائه: قد سمعتم ما قال هذا الرّجل وأنا أحبّ أن تبلغوا معی إلیه حتّی تسمعوا منِّی ردِّی علیه؟ قال: فقالوا له: نفعل، ولقد کنّا نحبّ أن تقول له ونقول، قال: فأخذ نعلیه ومشی وهو یقول: «وَا لْکاظِمِینَ ا لْغَیْظَ وَا لْعافِینَ عَنِ النّاسِ
__________________________________________________
(1)- آل عمران: 134.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 732
وَاللَّهُ یُحِبُّ المحْسِنِینَ» فعلمنا أنّه لا یقول له شیئاً، قال: فخرج حتّی أتی منزل الرّجل، فصرخ به، فقال: قولوا له: هذا علیّ بن الحسین، قال: فخرج إلینا متوثّباً للشّرّ وهو لا یشکّ أنّه إنّما جاءه مکافیاً له علی بعض ما کان منه، فقال له علیّ بن الحسین علیهما السلام:
یا أخی! إنّک کنت قد وقفت علیَّ آنفاً وقلت وقلت؛ فإن کنت قد قلت ما فیَّ فأنا أستغفر اللَّه منه، وإن کنت قلت ما لیس فیَّ فغفر اللَّه لک؟ قال: فقبّل الرّجل بین عینیه، وقال: بلی، قلت فیک ما لیس فیک وأنا أحقّ به، قال الرّاوی للحدیث: والرّجل هو الحسن بن الحسن رضی الله عنه. «1»
المفید، الإرشاد، 2/ 145- 146 رقم 14
قال: وأنبأنا ابن أبی الدّنیا، حدّثنی أحمد بن عبدالأعلی الشّیبانیّ، حدّثنی أبو یعقوب «2»
__________________________________________________
(1)- و نیز حسن بن محمد (به سندش) از محمد بن جعفر و دیگران حدیث کند که گفتند: مردی از خویشان و فامیل علی بن الحسین علیهما السلام در برابر آن حضرت ایستاده و سخنان تندی به او گفته و دشنامش داده بود. حضرت پاسخش نگفت تا آن مرد برفت و چون از پیش آن حضرت برفت، امام علیه السلام به همنشینان خود فرمود: «آنچه این مرد گفت، شما شنیدید. اکنون دوست دارم همراه من بیایید تا نزد او برویم و پاسخ مرا به او بشنوید؟»
عرض کردند: «می‌آییم. ما دوست داریم تو هم پاسخ او را بگویی و ما هم (آنچه می‌توانیم) به او بگوییم.»
پس ما (از خواندن این آیه) دانستیم که چیزی به او نخواهد گفت.
(راوی) گوید: آن حضرت بیرون آمد تا به خانه آن مرد رسید. پس صدا زد و فرمود: «به او بگویید علی بن الحسین است؟»
گوید: پس آن مرد در حالی که آماده شرارت بود، از خانه بیرون آمد و شک نداشت که آن جناب برای تلافی آنچه از او سر زده، آمده است. پس علی بن الحسین به او فرمود: «ای برادر! همانا تو اندک زمانی پیش از این به نزد من آمدی و آنچه خواستی، به من گفتی. پس اگر آنچه گفتی در من هست، هم اکنون من از خداوند برای آن چیزها آمرزش می‌خواهم و اگر چیزی به من گفتی که در من نیست، پس خدا تو را بیامرزد.»
راوی گوید: آن مرد (که چنین دید) میان دیدگان آن حضرت را بوسید و گفت: «آری! من چیزی که در تو نبوده، به تو گفتم و من بدانچه گفتم، سزاوارترم.»
راوی حدیث گوید: آن مرد حسن بن حسن رضی الله عنه بود.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 145- 146
(2)- [فی صفة الصّفوة مکانه: عن أبی یعقوب ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 733
المدنیّ، قال «1»: کان بین حسن بن حسن وبین علیّ بن حسین بعض الأمر، فجاء حسن ابن حسن إلی علیّ بن حسین وهو مع أصحابه فی المسجد، فما ترک شیئاً إلّاقال له؛ قال: وعلیّ ساکت، فانصرف حسن، فلمّا کان «2» اللّیل أتاه فی منزله، فقرع علیه بابه، فخرج إلیه، فقال له علیّ: «یا أخی! إن کنت صادقاً فیما قلت لی یغفر «3» اللَّه لی، وإن کنت کاذباً یغفر «2» اللَّه لک، السّلام علیکم»، وولّی.
قال: فأتبعه حسن فلحقه «4» فالتزمه من خلفه وبکی حتّی رُثِیَ له [ثمّ قال]: لا جرم، لا عدت فی أمر تکرهه. فقال علیّ: وأنت فی حلّ ممّا قلت لی «5» «6».
قال: وأنبأنا ابن أبی الدّنیا، أنبأنا الحسن بن عبدالعزیز الجرویّ، أنبأنا الحارث بن مسکین، أنبأنا عبداللَّه بن وهب، أنبأنا عبدالرّحمان بن زید بن أسلم، قال: کان أبی یقول: ما رأیت مثل علیّ [بن الحسین] قطّ.
قال ابن زید: وشتمه رجل من أهل بیته وأسرع إلیه وبلغ منه کلّ مبلغ وهو ساکت فلمّا مضی، قال له بعض القوم: إنّ ما یقول حقّاً؟ قال: فقد دخل هذا فی قلوبکم؟ قالوا:
أو بعضنا. قال: انطلقوا بنا، فأتی بیته، فسلّم فخرج الآخر محتدّاً، فقال: إنّ بعض القوم ظنّ أنّ الّذی قلت أو بعضه حقّ، فإن یکن ذلک حقّاً فإنِّی أسأل اللَّه الّذی لا إله إلّاهو أن یغفر لی، وإن کان الّذی قلت علیَّ باطلًا فأسأل اللَّه الّذی لا إله إلّاهو أن یغفر لک.
قال: فأخذ [الآخر] بیده وقال: «واللَّه ما جعله اللَّه حقّاً وإن کان لباطلًا»، فلمّا مضینا قال: کیف رأیتم؟
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی المختصر].
(2)- [أضاف فی صفة الصّفوة: فی].
(3)- [صفة الصّفوة: فغفر].
(4)- [لم یرد فی صفة الصّفوة].
(5)- [إلی هنا حکاه فی المختصر وصفة الصّفوة].
(6)- ومثله رواه أیضاً آیة اللَّه المرعشی قدس سره عنه فی تذکرة الحفّاظ: ج 4 ص 37 ط 2 کما فی ذیل إحقاق الحقّ: ج 12، ص 76.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 734
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 175- 176 (ط المحمودی)،/ 77- 78؛ مختصر ابن منظور، 17/ 244؛ مثله ابن الجوزی، صفة الصّفوة (ط بیروت)، 1/ 390
ونال منه الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام فلم یکلِّمه، ثمّ أتی منزله وصرخ به، فخرج الحسن متوثّباً للشّرّ، فقال علیه السلام: یا أخی! إن کنت قلت ما فیَّ فأستغفر اللَّه منه وإن کنت قلت ما لیس فیَّ یغفر اللَّه لک، فقبّل الحسن ما بین عینیه وقال: بلی، قلت ما لیس فیک وأنا أحقّ به.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 157
وبه قال القرشیّ: حدّثنا أحمد بن عبدالأعلی الشّیبانیّ، عن أبی یعقوب المدنیّ، قال:
کان بین علیّ بن الحسین وبین حسن بن حسن بعض الأمر فجاء حسن بن حسن إلی علیّ بن الحسین وهو جالس فی المسجد مع أصحابه، فما ترک شیئاً إلّاقال له وعلیّ ساکت وانصرف حسن، فجاء علیّ فی اللّیل إلی بابه یعتذر إلیه، فخرج إلیه حسن فالتزمه وجعلا یبکیان حتّی رحمهما مَن کان حاضراً، ثمّ قال حسن: واللَّه لا عدت فی أمر تکرهه أبداً، فقال علیّ: وأنت فی حلّ ممّا قلت لی.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ (ط بیروت)،/ 293
وکان بینه وبین ابن عمّه حسن بن الحسن شی‌ء من المنافرة، فجاء حسن إلی علیّ وهو فی المسجد مع أصحابه، فما ترک شیئاً إلّاقاله «1» من الأذی وهو ساکت، ثمّ انصرف حسن، فلمّا کان اللّیل أتاه فی منزله فقرع علیه الباب فخرج حسن إلیه، فقال له علیّ:
یا أخی! إن کنت صادقاً فیما قلت لی فغفر اللَّه لی، وإن کنت کاذباً فیه فغفر اللَّه لک والسّلام علیک ورحمة اللَّه. ثمّ ولّی فأتبعه حسن والتزمه من خلفه وبکی حتّی رقّ له ثمّ قال «1»: واللَّه لا عدت «2» لأمر «2» تکرهه، فقال له علیّ: وأنت فی حلّ ممّا قلته.
ابن طلحة، مطالب السّؤول (ط بیروت)،/ 269/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 75
__________________________________________________
(1)- [زاد فی کشف الغمّة: له].
(2- 2) [کشف الغمّة: إلی أمر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 735
أحمد بن عبدالأعلی الشّیبانیّ: حدّثنی أبو یعقوب المدنیّ، وکان بین حسن بن حسن وبین ابن عمِّه علیِّ بن الحسین شی‌ء، فما ترک حسن شیئاً إلّاقاله، وعلیٌّ ساکت، فذهب حسن، فلمّا کان فی اللّیل، أتاه علیٌّ، فخرج، فقال علیٌّ: یا ابن عمِّی! إن کنت صادقاً فغفر اللَّه لی، وإن کنت کاذباً، فغفر اللَّه لک، السّلام علیک. قال: فالتزمه حسن، وبکی حتّی رُثِیَ له.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 5/ 339
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 736

ومنها:

عن أبی خالد الکابلیّ، قال: لمّا قُتِل أبو عبداللَّه الحسین (صلوات اللَّه علیه) «1» وبقیت الشّیعة متحیِّرة «1» ولزم علیّ بن الحسین (صلوات اللَّه علیهما) منزله، اختلفت الشّیعة إلی الحسن بن الحسن، وکنت فیمَن یختلف إلیه، وجعلت الشّیعة تسأله عن مسألة ولا یجیب فیها، وبقیت لا أدری مَن الإمام، متحیِّراً. وإنِّی سألته ذات یوم، فقلت له: جعلت فداک، عندک سلاح رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، فغضب، ثمّ قال: «یا معشر الشّیعة! تعنّونا «2»؟!»، فخرجت من عنده حزیناً کئیباً لا أدری أین أتوجّه، فمررت بباب علیّ بن الحسین زین العابدین (علیه الصّلاة والسّلام) قائم الظّهیرة، فإذا أنا به فی دهلیزه قد فتح بابه، فنظر إلیَّ «3» فقال: «یا کنکر» فقلت: جعلت فداک، واللَّه إنّ هذا الاسم ما عرفه أحد إلّااللَّه عزّ وجلّ، وأنا وأمِّی کانت تلقِّبنی به وتنادینی «4» وأنا صغیر.
قال: «5» فقال لی «5»: «کنت عند الحسن بن الحسن؟» قلت: نعم. قال: «إن شئت حدّثتک، وإن شئت تحدِّثنی؟». فقلت: بأبی أنت وأمِّی فحدِّثنی، قال: «سألته عن سلاح رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، فقال: یا معشر الشّیعة! تعنّونا «2»؟» فقلت: جعلت فداک، کذا واللَّه کانت القضیّة، فقال للجاریة: «ابعثی إلیَّ بالسّفط»، فأخرجت إلیه سفطاً مختوماً، ففضّ خاتمه وفتحه، ثمّ قال: «هذه درع رسول اللَّه صلی الله علیه و آله»، ثمّ أخذها ولبسها، فإذا هی إلی نصف ساقه.
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الدّمعة].
(2)- فی بعض النّسخ: تعیبونا، وفی هامش رب: تعنتونا. [الدّمعة: تعنتوننا].
(3)- [مدینة المعاجز: لی].
(4)- [الدّمعة: فی أذنی].
(5- 5) [لم یرد فی الدّمعة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 737
قال: فقال لها: «أسبغی» «1» فإذا هی تنجرّ فی الأرض. ثمّ قال: «تقلّصی» فرجعت إلی حالها. ثمّ قال (صلوات اللَّه علیه): «إنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله إذا لبسها قال لها هکذا، وفعلت هکذا مثله».
ابن حمزة، الثّاقب فی المناقب،/ 363- 364 رقم 302/ عنه: السّیِّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 4/ 422- 423؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 48
__________________________________________________
(1)- یقال للدّرع الّتی تجرّها فی الأرض أو علی کعبیک طولًا وسعة: الدّرع السّابغة. «لسان العرب- سبغ- 8: 433».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 738

ومنها:

حدّثنا محمّد بن الحسین، عن إبراهیم بن أبی البلاد، عن عمّار السّجستانیّ، قال: کان عبداللَّه النّجاشیّ منقطعاً إلی عبداللَّه بن الحسن یقول بالزّیدیّة فقضی أنِّی خرجت وهو إلی مکّة، فذهب هذا إلی عبداللَّه بن الحسن، وجئت أنا إلی أبی عبداللَّه علیه السلام، قال:
فلقینی بعد، فقال: استأذن لی علی صاحبک، فقلت لأبی عبداللَّه علیه السلام: إنّه سألنی الإذن له علیک، قال: فقال: ائذن له، قال: فدخل علیه فسأله، فقال له أبو عبداللَّه علیه السلام: ما دعاک إلی ما صنعت؟ تذکّر یوم کذا یوم مررت علی باب قوم، فسال علیک میزاب من الدّار، فسألتهم، فقالوا: إنّه قذر، فطرحت نفسک فی النّهر مع ثیابک وعلیک مصبغة، فاجتمعوا علیک الصّبیان یضحِّکونک ویضحکون منک، فقال عمّار: فالتفت الرّجل إلیَّ، فقال: ما دعاک أن تخبر بخبری أبا عبداللَّه، قال: قلت: لا واللَّه ما أخبرته هو ذا قدّامی یسمع کلامی، قال: فلمّا خرجنا قال لی: یا عمّار! هذا صاحبی دون غیره.
الصّفّار، بصائر الدّرجات،/ 265 رقم 6
عن عمّار السّجستانیّ، قال: کان عبداللَّه بن النّجاشیّ منقطعاً إلی [عبداللَّه بن] الحسن ابن الحسن، ویقول بمقالة الزّیدیّة، فقضی أن خرجت أنا إلی أبی عبداللَّه علیه السلام فلقینی بعد ذلک، فقال لی: استأذن لی علی صاحبک. فقلت لأبی عبداللَّه علیه السلام: إنّه سألنی الإذن علیک، فقال: «ائذن له» ما دعاک إلی ما صنعت یوم کذا؟! فدخل علیه، فقال علیه السلام:
«أتذکر یوم مررت علی باب دار فسال میزاب الدّار، فقلت: إنّه قذر؛ فطرحت نفسک فی النّهر بثیابک وعلیک منشفة، فاجتمع علیک الصِّبیان یضحکون منک، ویصیحون علیک؟».
قال عمّار: فالتفت إلیَّ وقال: ما دعاک إلی أن تخبر به أبا عبداللَّه؟ فقلت: لا واللَّه، ما أخبرته، وها هو ذا قدّامی یسمع کلامی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 739
قال: فلمّا خرجت قال لی: یا عمّار! هذا صاحبی دون غیره.
ابن حمزة، الثّاقب فی المناقب،/ 411 رقم 343/ 10
عمّار السّجستانیّ، قال: دخل عبداللَّه النّجاشیّ علی الصّادق علیه السلام وکان زیدیّاً منقطعاً إلی عبداللَّه بن الحسن، فقال له أبو عبداللَّه علیه السلام: ما دعاک إلی ما صنعت؟ أتذکر یوماً مررت علی باب قوم فسال علیک میزاب من الدّار، فقلت: إنّه قذر، فطرحت نفسک فی النّهر بثیابک وعلیک منشفة «1» فاجتمع علیک الصِّبیان یضحکون منک ویصیحون علیک؟
قال: فلمّا خرجنا قال: یا عمّار! هذا صاحبی لا غیره.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 220
__________________________________________________
(1)- المنشفة: مندیل یتمسّح به.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 740

ومنها:

عن أبی یعقوب «1» قال «2»: لقیت أنا ومعلی بن خنیس «3» الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، فقال: یا یهودیّ، فأخبرنا بما قال فینا «4» جعفر بن محمّد علیه السلام، فقال:
هو «4» واللَّه أولی بالیهودیّة منکما، إنّ الیهودیّ مَن شرب الخمر.
وبهذا الإسناد، قال: سمعت أبا عبداللَّه یقول: لو توفِّی الحسن بن الحسن علی «5» الزِّنا والرِّبا وشرب الخمر، کان خیراً له «4» ممّا توفِّی علیه «4» «6».
__________________________________________________
(1)- عدّه الشّیخ الطّوسیّ رحمه الله فی رجاله ص 339 من أصحاب الإمام جعفر بن محمّد الصّادق علیه السلام [والبحار: یعفور].
(2)- [فی تنقیح المقال مکانه: الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام عنونه کلّه فی التّکملة ونقل فی ترجمته عن العوالم عن الاحتجاج عن ابن أبی یعفور، قال ...].
(3)- المعلّی بن خنیس، ذکره الشّیخ الطّوسیّ رحمه الله فی عداد أصحاب الصّادق علیه السلام ص 320 من رجاله، وذکره العلّامة فی القسم الثّانی من خلاصته ص 259 فقال: معلی بن خنیس- بضمّ الخاء المعجمة وفتح النّون والسِّین المهملة بعد الیاء المنقطة تحتها نقطتین أبو عبداللَّه مولی الصّادق جعفر بن محمّد علیه السلام، ومن قبله کان مولی بنی أسد، کوفیّ. قال النّجاشیّ: إنّه بزاز بالزّای قبل الألف وبعدها وهو ضعیف جدّاً وقال الغضائری: إنّه کان أوّل أمره مغیریّاً ثمّ دعا إلی محمّد بن عبداللَّه المعروف بالنّفس الزکّیّة، وفی هذه الظّنّة أخذه داود بن علیّ فقتله، والغلاة یضیفون إلیه کثیراً، قال: ولا أری الاعتماد علی شی‌ء من حدیثه. وروی فیه أحادیث تقتضی الذّمّ وأخری تقتضی المدح، وقد ذکرناها فی الکتاب الکبیر. وقال الشّیخ أبو جعفر الطّوسیّ- فی الغیبة بغیر إسناد- إنّه کان من قوام أبی عبداللَّه علیه السلام وکان محموداً عنده ومضی علی منهاجه، وهذا یقتضی وصفه بالعدالة.
أقول: یرید بقوله کان مغیریّاً أی: من أصحاب المغیرة بن سعید مولی بجیلة الّذی لعنه الإمام الصّادق علیه السلام مراراً.
(4)- [لم یرد فی البحار وتنقیح المقال].
(5)- [تنقیح المقال: بالزِّنا].
(6)- [زاد فی تنقیح المقال: هذا ما فی التّکملة، وأقول: ما أبعد ما بین من فی العنوان وبین الرّوایة الّتی أوردها فإنّ الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام منحصر فی الحسن المثنّی وقد عرفت أوّلًا انّه حسن الحال وثانیاً إنّک قد عرفت انّه توفّی سنة ستّ وتسعین وأین ذلک من زمان الصّادق علیه السلام الّذی مبدئه سنة مائة-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 741
الطّبرسی، الاحتجاج، 2/ 138/ عنه: المجلسی، البحار، 47/ 173، المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 273؛ التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم والآل علیهم السلام،/ 154
__________________________________________________
- وستّ عشرة وظنّی انّه قد سقط من قلم صاحب التّکملة اسم بین الحسن الثّانی وبین علیّ واللَّه العالم ولا یتوهّم کونه الحسن بن الحسن الأفطس المتقدّم ضرورة کون الأفطس بن علیّ بن علیّ بن الحسین علیه السلام دون ابن علیّ بن أبی طالب علیه السلام مضافاً إلی أنّ هذا قد توفّی فی زمان الصّادق علیه السلام کما هو ظاهر الرّوایة وذلک بقی إلی زمان الهادی علیه السلام وبالجملة فإنِّی بعد فضل التّتبّع لم أجد مَن ینطبق علیه الخبران المزبوران وربّما زعم بعض المحقِّقین کون المراد به الحسن المثلّث نظراً إلی تجویز بغضه للصّادق علیه السلام وسوء اعتقاد الصّادق علیه السلام به ما قاله وقال البعض إنّ إطلاق الحسن بن الحسن الظّاهر فی المثنّی وإرادة المثلّث منه کثیر فی کلمات أهل السِّیَر وأقول إنّ ما ذکره اشتباه فإنّه إن جری بالنّسبة إلی الخبر الثّانی فلا یکاد یتمّ بالنّسبة إلی الخبر الأوّل الظّاهر فی نسبته علیه السلام إلیه شرب الخمر المنافی لوصف أبی الفرج إیّاه بالورع فلا تذهل.
وزاد فی تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم والآل علیهم السلام: قلت: الظّاهر سقوط کلمة ابن الحسن من الحدیث حتّی ینطبقا علی المثلّث، لا المثنّی بشهادة الطبعة، ویمکن أن یکون کلمة ابن علیّ فیها زائدة لیصحّ إرادته].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 742

وفاته وتعزیه زوجته‌

ولمّا مات الحسن بن الحسن بن علیّ (رضی اللَّه عنهم)، ضربت امرأته القبّة «1» علی قبره «2» سنة، ثمّ رفعت، فسمعوا صائحاً یقول: ألا هل وجدوا ما فقدوا، فأجابه الآخر:
بل یئسوا فانقلبوا «3».
البخاری، الصّحیح، 1/ 323/ عنه: ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 30؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 95؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 263، المجلسی، البحار، 44/ 170- 171؛ العجلی، تاریخ الثّقات (الهامش)،/ 117، الأمینی، فاطمة بنت الحسین،/ 70
«4» وتوفّی حسن، وأوصی إلی إبراهیم بن محمّد بن طلحة، وهو أخوه لأمِّه.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 49/ مثله ابن عساکر، تاریخ دمشق، 13/ 61- 71 رقم 1320، (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 15/ 61، مختصر ابن منظور، 6/ 333؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 95
دسّ إلیه السّمّ سلیمان بن الولید بن عبدالملک فمات سنة 97 ه وعمره عند موته ثلاث وخمسون سنة.
أبو نصر، سرّ السّلسلة (الهامش)،/ 4
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی فاطمة بنت الحسین علیها السلام].
(2)- [إلی هنا حکاه فی تهذیب التّهذیب].
(3)- [زاد فی المناقب: وهی بنت عمّه فاطمة بنت الحسین، وفی روایة غیرها [وزاد أیضاً فی البحار:] أنّها أنشدت بیت لبید:
إلی الحول ثمّ اسم السّلام علیکما ومَن یبک حولًا کاملًا فقد اعتذر
وجاء فی هامش تهذیب الکمال: الجامع: 2/ 111 باب ما یکره من اتّخاذ المساجد علی القبور. ذکر الذّهبیّ فی تاریخ الإسلام وغیره: أنّه توفّی سنة 197. وحسن هذا ذکره ابن حبّان فی کتاب «الثّقات»، وقال ابن حجر: صدوق. وقد طوّل ابن عساکر ترجمته].
(4)- [زاد فی تاریخ دمشق: أخبرنا أبوالحسین بن الفرّاء وأبو غالب وأبو عبداللَّه ابنا البنّا، قالوا: أنا أبوجعفر، أنا أبو طاهر، أنا أحمد بن سلیمان، نا الزّبیر بن بکّار، حدّثنی عمِّی مصعب، قال: وزاد فی تهذیب الکمال: قال الزّبیر بن بکّار، عن عمّه مصعب بن عبداللَّه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 743
وقبض «1» الحسن بن الحسن وله خمس وثلاثون سنة «2» رحمه الله، «3» «4» وأخوه «5» زید بن الحسن حیّ «6» ووصّی «7» إلی أخیه من أمِّه، إبراهیم بن محمّد بن طلحة «4»، «8» «9» ولمّا مات الحسن «10» ابن الحسن «9» رضی الله عنه «3» «11» ضربت زوجته فاطمة بنت الحسین بن علیّ علیه السلام «11» علی قبره فسطاطاً، وکانت تقوم اللّیل «12» وتصوم النّهار، «13» وکانت تشبّه بالحور العین لجمالها «14» «13»، فلمّا کان «15» رأس السّنة قالت لموالیها: إذا أظلم اللّیل فقوّضوا هذا «16» الفسطاط، فلمّا «17» أظلم اللّیل 17 «18» سمعت قائلًا «19» یقول: «هل وجدوا ما فقدوا»، فأجابه آخر: «بل یئسوا فانقلبوا؟» «20».
__________________________________________________
(1)- [الفصول المهمّة: مات].
(2)- [أضاف فی الفصول المهمّة: من العمر، وإلی هنا حکاه عنه فی الأعیان].
(3- 3) [لم یرد فی نفس المهموم].
(4- 4) [لم یرد فی المعالی].
(5)- [فی نور الأبصار ص 252 مکانه: مات الحسن بن الحسن سنة سبع وتسعین وله خمس وثمانون سنة، وأخوه ...، ومن هنا حکاه فی تحفة العالم].
(6)- [أضاف فی تحفة العالم: بالکوفة].
(7)- [فی الفصول المهمّة ونور الأبصار وتحفة العالم: أوصی].
(8)- [من هنا حکاه فی الأعیان ونور الأبصار ص 383].
(9- 9) [لم یرد فی نور الأبصار ص 252 وتحفة العالم].
(10)- [أضاف فی نور الأبصار: المثنّی].
(11- 11) [المعالی: حزنت فاطمة بنت الحسین علیه السلام علیه حزناً شدیداً بحیث ضربت].
(12) (12*) [نفس المهموم: إلی السّنة].
(13- 13) [المعالی: إلی رأس السّنة].
(14)- [الدّمعة: جمالها].
(15)- [فی الفصول المهمّة والمعالی: کانت].
(16)- [لم یرد فی الفصول المهمّة].
(17- 17) [المعالی: قوّضوها].
(18)- [أضاف فی الفصول المهمّة ونور الأبصار وتحفة العالم: وقوّضوه].
(19)- [فی البحار والعوالم: صوّباً].
(20)- [إلی هنا حکاه فی الأعیان ونور الأبصار،/ 383].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 744
«1» ومضی الحسن بن الحسن، ولم یدّع الإمامة ولا ادّعاها له مدّع «2» کما وصفناه «2» من حال أخیه زید رحمه الله (12*) 1. «3»
المفید، الإرشاد، 2/ 22- 23/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 580؛ المجلسی، البحار، 44/ 167؛ البحرانی، العوالم، 19/ 310؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 339؛ القمی، نفس المهموم،/ 675- 676؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 388؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 58؛ مثله رضی الدّین ابن المطهّر، العدد القویّة،/ 355؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 169؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 252، 383؛ آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 299
قال ابن دینار: مات الحسن بن الحسن علیه السلام وله خمسة وثلاثون سنة [...]
قال أبو القاسم بن الحسین بن جعفر بن خدّاع المصریّ النّسّابة: مات الحسن المثنّی أیّام الولید ابن عبدالملک وهذا قول صحیح عندی وله محمّد صح.
المجدی،/ 36- 37
یُروی: أنّ فاطمة بنت الحسین علیها السلام نظرت إلی جنازة زوجها الحسن بن الحسن، فغطّت وجهها، وقالت:
وکانوا رجاء ثمّ أمسوا رزیّة لقد عظمت تلک الرّزایا وجلّت
وقیل: إنّها ضربت علی قبره فسطاطاً واعتکفت علیه سنة، ولمّا مرّت سنة قلعوا
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی العدد والمعالی].
(2- 2) [الفصول المهمّة: علی ما سبق].
(3)- و هنگامی که حسن بن حسن از دنیا رفت، سی‌وپنج سال داشت و برادرش زید بن حسن زنده بود. ولی به برادر مادری خود ابراهیم پسر محمد بن طلحه وصیت کرد و چون حسن بن حسن از دنیا رفت، همسرش فاطمه دختر حسین بن علی علیهما السلام خیمه خویش روی قبر او بزد و روزها روزه بود و شب‌ها را به عبادت می‌گذرانید و به خاطر جمالی که داشت، او را به حور العین شبیه می‌ساختند. پس چون یک سال بر این منوال گذشت، به غلامان خود گفت: «چون تاریکی شب فرا رسید، این خیمه را از این‌جا بکنید. پس چون تاریک شد، شنید که گوینده‌ای می‌گوید: «آیا گمشده خود را یافتند؟»
دیگری در پاسخش گفت: «نه! بلکه ناامید شدند و بازگشتند.»
و حسن بن حسن از دنیا رفت و ادّعای امامت نکرد و کسی نیز چنین ادّعایی درباره‌اش ننمود. چنانچه درباره برادرش زید بیان داشتیم.
المفید، ترجمه ارشاد، 2/ 22- 23
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 745
الفسطاط ودخلت المدینة، فسمعوا صوتاً من جانب البقیع: هل وجدوا ما فقدوا؟ فسمعوا من الجانب الآخر: بل یئسوا فانقلبوا.
الغزالی، إحیاء العلوم، 4/ 486
وقبض الحسن بن الحسن وله خمس وثلاثون سنة، وأوصی إلی أخیه من أمِّه إبراهیم ابن محمّد بن طلحة.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 213
وروی الطّبرانیّ: أنّ الحسن بن الحسن أوصی فی مرض موته إلی إبراهیم بن محمّد بن طلحة وهو أخوه لأمّه.
ابن عساکر، تهذیب ابن بدران، 4/ 166
لمّا ولی الولید بن عبدالملک اشتدّ طلبه للحسن بن الحسن علیهما السلام حتّی دسّ إلیه مَنْ سقاه السّمّ فمات، وحُمل إلی المدینة میّتاً علی أعناق الرّجال، وتوفِّی وهو ابن ثمان وثلاثین سنة وقیل سبع وثلاثین، ودُفِنَ علیه السلام بالبقیع. وفی الرّوایة: إنّ امرأته فاطمة بنت الحسین علیهم السلام ضربت فسطاطاً علی قبره، وأقامت سنة وکانت تقوم اللّیل وتصوم النّهار، وکانت تُشبّه بالحور العین من جمالها، فلمّا کان رأس السّنة قوّضت الفسطاط، وقالت لموالیها:
اذهبوا حتّی یظلم اللّیل قلیلًا، فلمّا أظلم سمعت صوتاً بالبقیع: هل وجدوا ما فقدوا ما طلبوا (نسخه)، فأجابه آخر: بل یُئسوا فانقلبوا. روی ذلک السّیِّد أبو الحسین یحیی بن الحسن الحسینیّ، وفی روایة أخری أنّها لمّا قوّضت الفسطاط تمثّلت بقول الشّاعر:
إلی الحول ثمّ اسم السّلام علیکما ومَن یبک حولًا کاملًا فقد اعتذر
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 136
توفِّی الحسن بن الحسن علیه السلام وله من العمر خمس وثلاثون سنة، ضربت فاطمة علی قبره فسطاطاً سنة، وکانت تقوم اللّیل وتصوم النّهار، وکانت تشبه الحور العین من جمالها، فلمّا کان رأس السّنة قوّضت الفسطاط، وقالت لموالیها: اذهبوا حتّی یظلم اللّیل قلیلًا، فلمّا اظلمّت سمعت صوت هاتف یقول: هل وجدوا ما فقدوا؟ فأجابه هاتف آخر:
بل یئسوا فانقلبوا، وذلک ببقیع الغرقد بالمدینة. [...]
ورأی فی منامه قبیل وفاته بقلیل، کأنّ بین عینیه مکتوب: «قُلْ هُوَ اللَّهُ أحَد»،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 746
فاستبشر بذلک أهله وفرحوا، فقال سعید بن المسیّب: إن کان رآها قلّ ما بقی، فما أتی علیه قلیل حتّی مات.
ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 63
تُوفِّیَ الحسن بن الحسن سنة تسعٍ وتسعین، وقیل فی سبعٍ وتسعین.
وقیل: کانت شیعة العراق یُمنُّون الحسن الإمارة مع أنّهُ کان یبغضهم دیانةً.
وله أخبار طویلة فی تاریخ ابن عساکر؛ وکان یصلح للخلافة.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مؤسّسة الرِّسالة)، 4/ 486- 487، (ط دار الفکر)، 5/ 401
وکان عبدالرّحمان بن الأشعث قد دعا إلیه وبایعه، فلمّا قُتِلَ عبدالرّحمان تواری الحسن حتّی دسّ إلیه الولید «1» بن عبدالملک من سقاه سمّاً، فمات وعمره إذ ذاک خمس وثلاثون سنة، وکان یشبّه برسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 120 (ط النّجف،/ 100- 101)/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 5/ 43
قلت: قرأت بخطّ الذّهبیّ مات سنة (97) «2»، والّذی فی صحیح البخاریّ فی الجنائز، قال: [ثمّ ذکر کلامه فی صحیح البخاری کما ذکرناه].
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 263/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 5/ 43، 44
ونظرت فاطمةُ بنت الحسین إلی جنازة زوجها الحسن بن الحسن، ثمّ غطّت وجهها وقالت: [من الطّویل]
وکانوا رجاءً ثمّ أمسوا رزیّةً ألا عَظُمت تلک الرَّزایا وجلَّتِ
__________________________________________________
(1)- الصّحیح: سلیمان بن عبدالملک. لأنّ الحسن هذا قد دسّ إلیه السّمّ سنة سبع وتسعین والولید مات‌سنة ستّ وتسعین وبویع بعده أخوه سلیمان، فالّذی دسّ إلیه السّمّ هو سلیمان دون الولید، ثمّ إنّ ما ذکره من أ نّه کان عمر الحسن عند موته خمساً وثلاثین سنة لا یصحّ لأنّه مات بعد والده بثمان وأربعین سنة فکیف یکون عند موته ابن خمس وثلاثین؟ فالّذی یغلب علی الظّنّ أنّ فی العبارة تقدیماً وتأخیراً وأنّ الصّحیح (أنّ عمره کان عند موته ثلاثاً وخمسین سنة) لا خمساً وثلاثین.
(2)- [إلی هنا حکاه فی الأعیان ص 43].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 747
واعتکفت علی قبره سنةً وکانت وفاته أیّام خلافة الولید، وقیل سنة سبع وتسعین. «1»
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 11/ 417- 418
فأتاه عبدالرّحمان بن الأشعث وبایعه، ودعا النّاس إلی مبایعته فی زمن الولید بن عبدالملک، ثمّ قتل عبدالرّحمان فتواری الحسن، فدسّ الولید إلیه من سقاه سمّاً فمات منه.
ورُوی: أنّ الولید بن عبدالملک دَسّ السّمّ إلی الحسن المثنّی، فسقاه فمات منه رحمه الله وعمره یومئذ خمس وثلاثون سنة، وقد أقام أخاه لأمِّه إبراهیم بن محمّد بن طلحة وصیّاً، ولم یقم أخاه زید بن الحسن.
فحزنت علیه حلیلته فاطمة بنت الحسین علیه السلام، فضربت علی قبره فسطاطاً، فلم تزل مقیمة فیه إلی مضیّ سنة تعبد اللَّه تعالی، ثمّ قالت لموالیها: إذا أظلم اللّیل فقوّضوا الفسطاط، فسمعت تلک اللّیلة هاتفین لم تر شخصیهما یقول أحدهما لصاحبه: هل وجدوا ما قد فقدوا؟ فأجابه الآخر: بل یئسوا فانقلبوا. «2»
ابن شدقم، تحفة لبّ اللّباب،/ 120
__________________________________________________
(1)- سنّ شریفش به سی و پنج سال رسید. در تحفة الملکیه مسطور است که عبدالرحمان بن محمد بن اشعث در وقتی که بر حجاج خروج کرد، مردم را به خلافت حسن بن حسن رضی اللَّه عنهما دعوت می‌نمود. بنابر آن ولید بن عبدالملک بن مروان آن جناب را زهر داد.
در مشکاة المصابیح از بخاری منقول است که گفت: منکوحه حسن بن الحسن رضی اللَّه عنهما بعد از انتقال او به فردوس اعلی قبه بر سر قبر آورد و مدت یک سال آن‌جا رحل اقامت انداخت. آن‌گاه به رفع آن قبه امر فرمود. شنود که هاتفی می‌گفت: «ألا هل وجدوا ما فقدوا، فأجابه آخر: بل یئسوا فانقلبوا».
خواندمیر، حبیب السیر، 2/ 32- 33
(2)- حسن مثنی سی‌وپنج سال داشت که در مدینه جهان را بدورد کرد و او را در بقیع غرقد به خاک سپردند و هنوز برادر بزرگ‌ترش زید زنده بود و فاطمه بر قبر او خیمه برافراخت و یک سال به سوگواری بنشست. آن‌گاه به مدینه مراجعت فرمود. ناگاه ندائی شنیدند که همی گفت: «هل وجدوا ما فقدوا!» دیگری در پاسخ گفت: «بل یئسوا فانقلبوا!»
به روایتی بدین شعر لبید تمثل جست:
إلی الحول ثمّ اسم السّلام علیکما ومَن یبک حولًا کاملًا فقد اعتذر
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 273
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 748
وکان عبدالرّحمان بن الأشعث بن قیس قد دعا إلیه وبایعه، فلمّا قُتِلَ عبدالرّحمان تواری الحسن، ولم یزل متواریاً حتّی دسّ إلیه سلیمان بن عبدالملک- فی أصحّ القولین فیه وفی أخیه الولید- سمّاً، فسقی فمات بالمدینة، ودفن فی البقیع، وذلک فی سنة تسعین، وعمره إذ ذاک ثلاث وخمسون سنة.
ولمّا توفِّی الحسن بن الحسن، حزنت علیه زوجته فاطمة بنت الحسین حزناً شدیداً، فضربت علی قبره خیمة، وجلست فیها تبکیه اللّیل والنّهار، فمرّت علی ذلک حولًا کاملًا لم تبارح خیمتها، ثمّ رجعت إلی المدینة، فلمّا دخلت دارها سمعت هاتفاً یقول: هل وجدوا ما فقدوا؟ فمدّت بصرها لتری مَن القائل؟ وإذا بهاتف آخر یقول فی جواب الهاتف الأوّل: بل یئسوا فانقلبوا. ویروی أنّها تمثّلت بشعر لبید:
إلی الحول ثمّ اسم السّلام علیکما ومَن یبک حول کاملًا فقد اعتذر
الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 170
ثمّ إنّ ممّا ذکر فی ترجمته: أنّ عبدالرّحمان بن الأشعث کان قد دعا إلیه وبایعه، فلمّا قُتِلَ عبدالرّحمان تواری الحسن حتّی دسّ إلیه الولید بن عبدالملک مَنْ سقاه سمّاً فمات، وعمره إذ ذاک خمس وثلاثین سنة وکان یشبه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله قاله فی عمدة الطّالب.
وفیه: أوّلًا: إنّ الحسن هذا سمّ فی سنة سبع وتسعین والولید مات سنة ستّ وتسعین وبویع سلیمان فالّذی دسّ إلیه السّمّ هو سلیمان دون الولید. وثانیاً: إنّ الحسن هذا قد مات بعد والده بثمان وأربعین سنة، فکیف یمکن کونه عند موته ابن خمس وثلاثین؟
فیقتضی أن یکون تقدیم وتأخیر سهواً، وأنّ غرضه أنّ عمره کان عند موته ثلاثاً وخمسین لا خمساً وثلاثین فتدبّر. ثمّ لا یخفی علیک أنّ أکثر بنی الحسن السّبط علیه السلام من صلب الحسن هذا وبه کان تصدیق قول جدّه أمیر المؤمنین علیه السلام بقیّة السّیف أنمی عدداً.
المامقانی، تنقیح المقال، 1- 2/ 273
نقل ذلک الشّیخ المفید وکثیر من علماء الشّیعة والسّنّة، وکان هذا شائعاً بین النِّساء
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 749
المحترمات الحانیات.
قال ابن الأثیر فی أحوال الرّباب امرأة الحسین علیه السلام: وبقیت بعده سنة لم یظلّها سقف بیت حتّی بلیت وماتت کمداً، وقیل: إنّها أقامت علی قبره سنة، وعادت إلی المدینة فماتت أسفاً علیه، انتهی.
وحکی أنّه لمّا بلغ موت لبید بن ربیعة الشّاعر عمّ حزام والد أمّ البنین أمّ العبّاس بن أمیر المؤمنین علیه السلام أوصی بنتیها بالنِّیاحة علیه سنة، فقال:
ونائحتان تندبان بعاقل أخی ثقة لا عین منه ولا أثر
فقوما وقولا بالّذی تعلمانه ولا تخمشا وجهاً ولا تحلقا شعر
إلی الحول ثمّ اسم السّلام علیکما ومَن یبک حولًا کاملًا فقد اعتذر
فناحت بنتاه سنة کاملة کما أنّه نیح علی الحسین علیه السلام سنة کلّ یوم ولیلة.
وحکی عن فاطمة زوجة الحسن أنّه لمّا کانت رأس السّنة قالت لموالیها: إذا أظلم اللّیل فقوّضوا هذا الفسطاط، فلمّا أظلم اللّیل وقوّضوه سمعت قائلًا: «هل وجدوا ما فقدوا» فأجابه آخر: «بل یئسوا فانقلبوا»، قیل: فتمثّلت فاطمة ببیت لبید:
إلی الحول ثمّ اسم السّلام علیکما ومَن یبک حولًا کاملًا فقد اعتذر
فظهر ممّا ذکرنا کذب ما نقله أبو الفرج الاصفهانیّ المروانیّ عن زبیر بن بکّار الزّبیریّ المعروف عداوته وعداوة آبائه للعلویّین وأولاد الأئمّة الطّاهرین فی مقاتل الطّالبیِّین فی ذکر ابنها محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان أنّها بعد انقضاء عدّتها تزوّجها عبداللَّه بالتّفصیل الّذی لا یرضی مسلم غیور بنقله، فضلًا عمّن کان من أهل الإیمان، ولا غرو منه «1» فی نقل ذلک وأمثاله، فإنّه عرقت فیه عروق أمیّة ومروان. والعجب أنّه روی بعد
__________________________________________________
(1)- الزّبیر بن بکّار بن عبداللَّه بن مصعب بن ثابت بن عبداللَّه بن الزّبیر بن العوام کان قاضیاً بمکّة.
روی ابن الأثیر فی کامله عند ذکر سیرة المعتصم أنّه قدم الزّبیر بن بکّار العراق هارباً من العلویّین لأنّه کان ینال منهم فتهدّدوه فهرب منهم وقدم علی عمّه مصعب بن عبداللَّه بن الزّبیر وشکا إلیه حاله وخوفه من-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 750
ذلک عن أحمد بن سعید فی أمر تزویجه إیّاها ما یکذب هذه الرّوایة الموضوعة أیضاً، فإنّه روی مسنداً عن إسماعیل بن یعقوب أنّ فاطمة بنت الحسین علیه السلام لمّا خطبها عبداللَّه أبت أن تتزوّجه، فحلفت أمّها علیها أن تتزوّجه وقامت فی الشّمس وآلت أن لا تبرح حتّی تتزوّجه، فکرهت فاطمة أن تحرج فتزوّجته. «1»
القمی، نفس المهموم،/ 675- 677
__________________________________________________
- العلویّین وسأله إنهاء حاله إلی المعتصم. إلخ.
وروی الصّدوق [فی العیون 2/ 224] أنّه استحلف الزّبیر بن بکّار رجل بین القبر والمنبر فحلف وبرص وأبوه بکّار قد ظلم الرّضا علیه السلام فی شی‌ء فدعا علیه فسقط فی وقت دعائه علیه من قصره فاندقّت عنقه وأبوه عبداللَّه بن مصعب هو الّذی مزق عهد یحیی بن عبداللَّه بن الحسن بین یدی الرّشید وقال: اقتله یا أمیر المؤمنین فإنّه لا أمان له وهو الّذی حلفه یحیی بالبراءة وتعجیل العقوبة فحمّ من وقته ومات بعد ثلاث فانخسف قبره مرّات کثیرة، قال أبو فراس فی ذلک:
ذاق الزّبیری غب الحلف وانکشفت عن ابن فاطمة الأقوال والتّهم
(غب بالکسر: پایان هر چیزی «منه»).
وقال الشّیخ المفید رحمه الله [فی جواب المسائل السّرویّة راجع البحار 42/ 107] فی ذکر تزویج أمّ کلثوم بنت أمیر المؤمنین علیه السلام من عمر: أنّ الخبر الوارد بالتّزویج لم یثبت وطریقه من الزّبیر بن بکّار ولم یکن موثوقاً به فی النّقل وکان متّهماً فیما یذکره من بغضه لأمیر المؤمنین علیه السلام وغیر مأمون. انتهت الحاجة من کلامه «منه».
(1)- او در سن 35 سالگی بدرود زندگانی گفت و همسرش فاطمه سرِ قبرش چادر زد و تا یک سال آن‌جا برایش عزادار بود، شب‌زنده‌دار بود و روزها روزه‌دار.
شیخ مفید و بسیاری از علمای شیعه و سنّی این موضوع را نقل کرده‌اند. این شیوه میان زنان محترم و مهربان شایع بوده است.
ابن اثیر در احوال رباب زوجه حسین علیه السلام آورده است که: «بعد از آن حضرت یک سال زیر سقف اتاق نرفت تا کاهیده و غصه مرگ شد.»
و گفته‌اند: «یک سال سر قبر آن حضرت اقامت کرد و به مدینه برگشت و در آن‌جا غصه‌مرگ شد؛ انتهی.»
و حکایت شده است که: چون خبر مرگ لبید بن ربیعه، شاعر عم حزام پدر امّ البنین مادر عباس بن امیر المؤمنین رسید، به دو دختر خود وصیت کرد تا یک سال بر او نوحه‌سرایی کنند و گفت:
دو تا نوحه خوانند و گریان بمردی موثق کازوعین و آثار نبود به دنیا
بنالید و گویید هر چیز دانید نه رویی خراشان، نه مویی تراشا
به سالی در این ماتم و پس سلامت ز یک سال گریه شود عذر گویا
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 751
__________________________________________________
- دو دخترش یک سال بر او نوحه‌سرایی کردند؛ چنانچه بر حسین علیه السلام هم یک سال هر شب و روز نوحه سرایی کرد.
از فاطمه زن حسن علیه السلام حکایت شده است که چون سال به سر رسید، به خدامش دستور داد که در تاریکی شب چادر را برکندند و جمع کردند و از هاتفی شنید که می‌گفت: هل وجدوا ما فقدوا؛ یعنی: «آنچه گم کردند، یافتند؟»
دیگری جوابش داد: بل یئسوا فانقلبوا؛ یعنی: «نه! بلکه نومید شدند و برگشتند.»
فاطمه به شعر لبید تمثل جست:
به سالی در این ماتم و پس سلامت ز یک سال گریه شود عذر گویا
و از آنچه گفتیم، دروغ ابو الفرج اصفهانی مروانی به نقل از زبیر بن بکار 1 آشکار شد. دشمنی پدران ابو الفرج با علویین و اولاد ائمه طاهرین معروف است. در مقاتل الطالبیین در تذکره پسر فاطمه محمد بن عبداللَّه بن عمرو بن عثمان گفته است که به مجرد انقضای عدّه عبداللَّه بن عثمان به تفصیلی که هیچ مسلمان غیرتمندی به نقل آن راضی نیست تا برسد به کسی که اهل ایمان هم باشد، با عبداللَّه ازدواج کرد و از او عجب نباشد که این حکایت و امثال آن را نقل کند؛ زیرا از امیّه و مروان رگ و ریشه دارد و عجب آن است که بعد از آن، از احمد بن سعید در امر تزویج او روایتی نقل کرده است که این روایت جعلی را تکذیب کند؛ زیرا با سند نیز از اسماعیل بن یعقوب روایت کرده است که چون عبداللَّه از فاطمه بنت الحسین خواستگاری کرد، از تزویج او امتناع ورزید و مادرش او را قسم داد که به او شوهر کند و زیر آفتاب ایستاد و قسم خورد که تا با او شوهر نکند، از جای خود کنار نرود و فاطمه بد داشت که کار را بر او تنگ کند و با او ازدواج کرد.
1. زبیر بن بکار بن عبداللَّه بن مصعب بن عبداللَّه بن زبیر بن عوام در مکه قاضی بود. ابن اثیر در کامل، ضمن ذکر سیره معتصم گوید: زبیر بن بکار از علویین گریخت و به عراق آمد، زیرا به آن‌ها بد می‌گفت و او را تهدید کردند و از آن‌ها گریخت و به عمش مصعب بن عبداللَّه بن زبیر وارد شد و وضع خود و هراس خود را از علویین به او گزارش داد و خواستار شد که شکایت او را به معتصم برساند؛ الخ.
صدوق روایت کرده است که مردی زبیر بن بکار را میان قبر و منبر سوگند داد و او سوگند خورد و پیس شد. پدرش بکّار در موضوعی به حضرت رضا ظلم کرد و حضرت او را نفرین کرد و فی الحال از کاخ به زیر افتاد و گردنش خرد شد. پدرش عبداللَّه بن مصعب همان است که عهدنامه امان یحیی بن عبداللَّه بن حسن را پیش رشید درید و گفت: «ای امیر المؤمنین! او را بکش که امانی برای او نیست و او همان است که یحیی او را به برائت و تعجیل عقوبت قسم داد و فی الفور تب کرد و مُرد و پس از سه روز، چند بار گورش فرو رفت و ابو فراس در این باره گفته است:
زبیری پس از حلف کیفر چشید ولی زاد زهرا ز تهمت رهید
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 752
(أقول): إذا صحّ أنّ وفاته کانت سنة 97 کان ما ذکره صاحب هذه الحاشیة متوجِّهاً، فإنّ الولید مات سنة 96 فموته متقدِّم علی موت الحسن بسنة فکیف یتمّ أنّه سمّه؛ أمّا سلیمان، فإنّه مات سنة 99 بعد موت الحسن بسنتین، وکون عمره خمساً وثلاثین سنة لا یتمّ إن کان مات سنة 97، فإنّ الحسن علیه السلام توفِّی سنة 58 علی الأکثر أو سنة 44 علی الأقلّ ومن سنة 44 إلی سنة 97 ثلاث وخمسون سنة، ولم یعلم أنّه وُلِدَ سنة وفاة أبیه، بل لعلّه ولد قبل ذلک بمدّة وعلی هذا فیکون عمره یوم کربلاء 17 سنة، واللَّه أعلم.
وقد روی أبو الفرج فی الأغانی خبراً فی تزوّج عبداللَّه بن عمر العثمانیّ بفاطمة هذه بعد وفاة زوجها الحسن بن الحسن وإرساله إلیها وصیفاً وهی تصک وجهها لا نراه إلّا مکذوباً، ویؤیِّد لنا کذبه أنّه لم یرو فی طبقات ابن سعد ولا أشیر إلیه؛ رُوی فیه فی تزویجها بالعثمانیّ خبر آخر. والمفید فی الإرشاد ذکر ما یکذب ذلک فإنّه قال: أنّه لمّا مات ضربت زوجته فاطمة بنت الحسین بن علیّ علیهما السلام علی قبره فسطاطاً وکانت تقوم اللّیل وتصوم النّهار فلمّا کان راس السّنة قالت لموالیها: إذا أظلم اللّیل فقوّضوا هذا الفسطاط وسیأتی تفصیل ذلک فی ترجمتها.
الأمین، أعیان الشّیعة، 5/ 43، 44
وبالجملة دسّ إلیه سلیمان بن عبدالملک السّمّ سنة 97، وله خمسة وثلاثون سنة.
آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 299
توفِّی مسموماً من قِبَل الولید بن عبدالملک، وعمره (57 عاماً) کما فی عمدة الطّالب. «1»
__________________________________________________
- شیخ مفید رحمه الله درباره تزویج امّ کلثوم دختر امیر المؤمنین علیه السلام با عمر گفته است: روایت تزویج او به ثبوت نرسیده است؛ زیرا از زبیر بن بکار نقل شده است و او در نقل اخبار مورد وثوق نیست و در نقل آن متهم است به بغض با امیر المؤمنین علیه السلام و نتوان او را امین دانست. مورد حاجت از کلام او پایان یافت.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 350- 351
(1)- آخر الامر، بعد از چند سال ولید بن عبدالملک بن مروان، شخصی از منافقین را نزد آن بزرگوار روانه کرد و آن حضرت را مسموم نمود و در مدینه طیّبه در سنّ سی‌وپنج سالگی از دنیا رحلت فرمود قبل از برادرش، جناب زید و در بقیع دفن شد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 753
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 355
أبو محمّد الحسن بن الحسن السّبط، قیامه علیه السلام: فی أیّام عبدالملک. سمّه الولید بن عبدالملک بن مروان الأمویّ کافأهُ اللَّه.
توفِّی وله من العمر ثمانی أو سبع وثلاثون سنة، أفاده فی المصابیح والحدائق، ودفن فی البقیع.
مجد الدّین الیمنی، التّحف،/ 62
له ذکر أیضاً فی:
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 74/ 16، تراجم النّساء،/ 281- 282، مختصر ابن منظور، 20/ 355
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 10/ 287- 288
__________________________________________________
- و وقتی که جناب حسن مثنی از دنیا رفت، جناب فاطمه بر سر قبر او خیمه زد و یک سال بر سرِ قبر شوهرش مشغول گریه و ناله بود و بعد از یک سال، به منزل خود مراجعت نمود. ناگاه ندایی شنید که گوینده می‌گوید: «هل وجدوا ما فقدوا.» و دیگری در عقب سر او گفت: «بل یئسوا فانقلبوا.»
خراسانی، منتخب التواریخ،/ 139، 140
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 755

أولاد الإمام الحسین سیّد الشّهداء علیهم السلام‌

اشاره

موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 757

علیّ بن الحسین الأکبر علیهما السلام‌

خصائصه العامّة

سیِّد الشّهداء علیه السلام وأزواجه وولده‌

... ثمّ صعد علیه السلام المنبر فی عسکره وجمع النّاس ومن بحضرته من النّواحی والمهاجرین والأنصار، ثمّ حمد اللَّه وأثنی علیه [...] قال علیّ علیه السلام: انشدکم اللَّه، أتعلمون أنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله قام خطیباً ولم یخطب بعدها «1» وقال: «یا أ یّها النّاس، إنِّی قد ترکتُ فیکم أمرین لن تضلّوا ما تمسّکتم بهما: کتاب اللَّه و [عترتی] «2» أهل بیتی، فإنّه قد عهد إلیَّ اللّطیف الخبیر أنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیَّ الحوض»؟ فقالوا: اللَّهمّ نعم، قد شهدنا ذلک کلّه من رسول اللَّه صلی الله علیه و آله [فقال علیه السلام: حسبی اللَّه] «3».
فقام الاثنا عشر [من الجماعة البدریّین] «4» فقالوا: نشهد أنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله حین خطب فی الیوم الّذی قبض فیه، قام عمر بن الخطّاب شبه المغضب، فقال: یا رسول اللَّه، أکلّ أهل بیتک؟ فقال: لا، ولکن أوصیائی، أخی منهم «5» ووزیری ووارثی وخلیفتی فی أمّتی وولیّ کلّ مؤمن بعدی [وأحد عشر من ولده] «6»، هذا أوّلهم وخیرهم، ثمّ ابنای
__________________________________________________
(1)- «ج»: ولم یخطب بعد ذلک حتّی قُبض.
(2)- الزّیادة من «ج».
(3)- الزّیادة من «ألف».
(4)- الزّیادة من «ج».
(5)- «ج»: ولکن الأوصیاء، منهم علیّ أخی.
(6)- الزّیادة من «ج».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 758
هذان- وأشار بیده إلی الحسن والحسین- ثمّ وصیّ ابنی یسمّی باسم أخی علیّ وهو ابنی الحسین، ثمّ وصیّ علیّ وهو وَلَده واسمه محمّد، ثمّ جعفر بن محمّد، ثمّ موسی بن جعفر، ثمّ علیّ بن موسی، ثمّ محمّد بن علیّ، ثمّ علیّ بن محمّد، ثمّ الحسن بن علیّ، ثمّ محمّد بن الحسن مهدیّ الأمّة، اسمه کاسمی وطینته کطینتی، یأمر بأمری وینهی بنهیی، یملأ الأرض قسطاً وعدلًا کما مُلئت ظلماً وجوراً، یتلو بعضهم بعضاً واحداً بعد واحد «1» حتّی یردوا علیَّ الحوض، شهداء اللَّه فی أرضه وحججه علی خلقه. مَن أطاعهم أطاع اللَّه ومن عصاهم عصی اللَّه.
سُلیم بن قیس، 2/ 757، 763- 764 رقم 25
[القرن 2] وعلیّ بن الحسین، الأکبر، وأمّه لیلی بنت [أبی] مرّة بن عروة بن مسعود ابن مُعَتِّب الثّقفیّ، وأمّها میمونة بنت أبی سفیان بن حرب، [...] حتّی قُتل صلی الله علیه و آله.
وکان علیّ بن الحسین علیه السلام علیلًا، وارتثّ یومئذ، وقد حضر بعض القتال، فدفع اللَّه عنه، وأُخذ مع النّساء.
الرّسّان، تسمیة من قتل (من تراثنا)،/ 150/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 170، 171، مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
قال علیّ بن الحسین علیهما السلام: فما رأی النّاس منذ بعث اللَّه محمّداً صلی الله علیه و آله و سلم، فارساً- بعد علیّ بن أبی طالب علیه السلام- قتل بیده ما قتل، فتداعوا علیه خمسة نفر، فاحتوشوه، حتّی قتلوه، رحمه اللَّه تعالی.
ولمّا وصلوا إلی سرادقات الحسین بن علیّ علیهما السلام، أصابوا علیّ بن الحسین علیلًا مدنفاً، ووجدوا الحسن بن الحسن جریحاً، وأمّه خولة بنت منظور الفزاریّ، ووجدوا محمّد بن عمرو بن الحسن بن علیّ غلاماً مراهقاً، فضمّوهم مع العیال، وعافاهم اللَّه تعالی، فأنقذهم من القتل.
__________________________________________________
(1)- هذه الفقرات فی «الف» هکذا: ثمّ وصیِّی ابنی هذا- وأشار إلی الحسن- ثمّ وصیّه هذا- وأشار إلی‌الحسین- ثمّ وصیِّی ابنی سمیّ أخی، ثمّ وصیّه سمیِّی، ثمّ سبعة من ولده واحداً بعد واحد.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 759
فلمّا أُتی بهم عبیداللَّه بن زیاد هَمَّ بعلیّ بن الحسین، فقال له: إنّ لک بهؤلاء «1» حرمة، فأرسل معهنّ من یکفلهنّ ویحوطهنّ. فقال: لا یکون أحد غیرک، فحملهم جمیعاً.
واجتمع «2» أهل الکوفة ونساء همدان حین خرج بهم، فجعلوا یبکون، فقال علیّ بن الحسین: هذا أنتم تبکون! فأخبرونی من قتلنا؟! «3»
فلمّا اتی بهم مسجد دمشق، أتاهم مروان، فقال للوفد: کیف صنعتم بهم؟!
قالوا: ورد علینا منهم ثمانیة عشر رجلًا، فأتینا علی آخرهم!
فقال أخوه عبدالرّحمان بن الحکم: «حُجِبْتُم عن محمّد صلی الله علیه و آله و سلم یوم القیامة، واللَّه لا أُجامعکم أبداً»، ثمّ قام وانصرف.
فلمّا أن دخلوا علی یزید، فقال: إیهٍ، یا علیّ! أجزرتم أنفسکم عبید أهل العراق؟!
فقال علیّ بن الحسین: «ما أصاب مِن مُصِیبةٍ فی الأرْضِ ولا فی أنفسکم إلّافی کتابٍ، من قبل أنْ نَبرأها، إنّ ذَلِکَ عَلی اللَّه یَسیر» «4».
فقال یزید: «ما أصابکُم من مُصیبةٍ فَبما کَسَبَتْ أیدِیکُم، ویَعْفُو عن کَثیرٍ» «5».
ثمّ أمر بهم، فادخلوا داراً، فهیّأهم وجهّزهم وأمر بتسریحهم إلی المدینة.
الرّسّان، تسمیة من قتل (من تراثنا)،/ 157؛ مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 173؛ المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 125
[القرن «3»]: فَوَلَدَ عبداللَّه بن عبدالمطّلب: سیّد ولد آدم محمّداً (ص)، وأمّه: آمنة بنت وهب بن عبد مناف، بن زُهرة بن کلاب، وأمّها: برّة بنت عبد العُزّی بن عثمان بن عبدالدّار، وأمّها: أمّ حبیب بنت أسد بن عبد العُزّی، وأمّها: برّة بنت عوف بن عُبید بن
__________________________________________________
(1)- [الأمالی: النّساء].
(2)- [فی الحدائق الوردیّة مکانه: وروی: أنّه لمّا جهّزهم ابن زیاد لعنه اللَّه إلی یزید فخرجوا بهم اجتمع ...].
(3)- [إلی هنا حکاه فی الحدائق الوردیّة].
(4)- سورة الحدید: 22.
(5)- سورة الشّوری: 30.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 760
عَویج بن عَدِیّ بن کعب، وأمّها: قِلابة بنت الحارث من هُذیل بن مُدرِکة، وأمّها: آمنة بنت غَنْم بن مالک من بنی لِحیان من هُذَیل.
وَوَلَدَ زُهرة بن کلاب: عبد مناف، وأمّه: جُمل بنت مالک بن قُصَیّة بن سعد بن مُلَیح ابن خُزاعة؛ والحارث وأمّه: عقیلة بنت عبد العُزّی بن غیرة من ثقیف.
فَوَلَدَ عبد مناف: وهْباً، وأُهَیْباً، وکان وَهْب من أشراف قریش، وهو جدّ رسول اللَّه- (ص)- أبو أمّه «1»؛ وقَیْساً، وأبا قَیْس، وهو راکب البَرید «2»، وأمُّهم: هِند بنت أبی قَیْلَة، وهو وَجْزُ بن غالب بن عامر بن الحارث «3»، وهو غُبْشان من خُزاعة.
ومنهم: الأسود بن عبد یغوث بن وهْب، کان من المستهزئین «4»؛ وابنه عبدالرّحمان ابن الأسود «5»، شهد یوم الحَکَمَین «6»؛ وعبداللَّه بن الأرقم بن عبد یغوث، کان علی بیت مال عثمان بن عفّان؛ ومخرمة بن نوفل بن أُهَیب، کان من علماء قریش؛ وابنه المِسْوَر ابن مَخْرَمَة «7»، وکان عالماً؛ وعمرو بن مالک بن عُتبة بن نوفل، وکان علی جلولاء «8»
__________________________________________________
(1)- ولوهْب بن عبد مناف یقول الشّاعر:
یا وَهْبُ یا ابْنَ الماجِدِینَ زُهْرَهْ سُدْتَ کِلاباً کلّها ابن مُرّهْ
بِحَسبٍ زاکٍ وأمٍّ حُرّهْ
نسب قریش، ص 261
. (2)- البَرید: فرسخان، وقیل ما بین منزلتین برید، والبرید الرّسل علی دواب البرید.
(3)- وجز بن غالب أوّل من عَبَدَ الشِّعری، وکان یقول: «إنّ الشّعری تقطع السّماء عرضاً؛ فلا أری فی السّماء شیئاً، شمساً ولا قمراً ولا نجماً یقطع السٍّماء عرضاً».
نسب قریش، 261
. (4)- المستهزؤون: وهم الّذین سخروا من الرّسول.
(5)- کان عبدالرّحمان بن الأسود میّالًا لمعاویة مع هذا رفض طلب معاویة حین دعاه لقتل حجر بن عدی‌قائلًا: «أما وجدتَ رجلًا أجهل باللَّه وأعمی عن أمره منِّی».
أنساب الأشراف، ق 4، ج 1، ص 260
. (6)- کان اجتماع الحکمین فی دومة الجندل، وقیل باذرح.
مروج الذّهب، 2/ 406
. (7)- وَفَدَ المِسْوَر إلی یزید، فلمّا قدم شهد علیه بالفسق، وشرب الخمر، فکتب یزید إلی عامله یأمره أن‌یضربه الحدّ، فقال أبو حرّة:
أیشرَبُها صهباءَ کالمسکِ ریحُها أبو خالدٍ ویضرب الحدّ مِسْوَرُ
أنساب الأشراف، ق 4، ج 1، ص 320؛ أنظر العقد الفرید، 4/ 35
. (8)- فی الاشتقاق، ص 96: کان علی النّاس یوم جلولاء الوقیعة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 761
الوقیعة «1»؛ فأُمّه: عاتِکة بنت أبی وقّاص، أُخت سعد.
ومنهم: سعد بن [26 أ] أبی وقّاص، وهو مالک بن أُهَیْب، شهد بدراً مع النّبیّ- (ص)- وکان مُجاب الدّعوة وَلِیَ العراق، وکان أحد أصحاب الشّوری، وأمّه: حَمْنَةُ بنت سفیان بن أمیّة بن عبد شَمْس؛ وعامر بن أبی وقّاص، کان من مهاجری الحبشة؛ وعُمیر ابن أبی وقّاص، قُتل یوم بدر وهو غلام «2»، مع رسول اللَّه- (ص)-؛ وعُتبة بن أبی وقّاص «3»، وهو الّذی کسر رباعیّة رسول اللَّه- (ص)- یوم أُحد؛ وعمر بن سعد- علیه لعنة اللَّه- قاتل الحسین بن علیّ- علیهما السلام.
الکلبی، جمهرة النّسب،/ 29، 75- 76
وکانت حمنة بنت أبی سفیان من أمیّة بن عبد شمس أُخت طریف بن سفیان بن أمیّة ابن عبد شمس، وهی أمّ سعد وعمیر إبنی أبی وقّاص دعیّة ادّعاها سفیان لجمالها وأمّها أمَة مولّدة من سفاح.
الکلبی، مثالب العرب،/ 97
فَولَد الحسین: علیّ الأکبر، قتل مع أبیه بالطّفّ، [...] وأمّه آمنة بنت أبی مُرّة بن عروة بن مسعود بن مُعَتِّب، «4» من ثقیف «4»، وأمّها ابنة أبی سفیان بن حرب، وفیها یقول حسّان بن ثابت [الأنصاریّ] «5»:
طافت بنا «6» شمس النّهار ومن «7» رأی من النّاس شمساً بالعشاء «8» تَطوفُ «9»
__________________________________________________
(1)- جلولاء: طسوج من طساسیج السّواد فی طریق خراسان، وفیها کانت الوقعة المشهورة علی الفرس للمسلمین سنة 16 ه. معجم البلدان، 2/ 156.
(2)- أراد رسول اللَّه (ص) أن یُخَلِّفه، فبکی، فخرج مع رسول اللَّه (ص) واستشهد ببدر.
نسب قریش، ص 263
. (3)- کان عتبة بن أبی وقّاص أصاب دماءً فی قریش، فانتقل إلی المدینة قبل الهجرة.
نسب قریش، ص 263
. (4- 4) [الخوارزمیّ: الثّقفیّ].
(5)- [من الخوارزمی].
(6)- [فی الأغانی مکانه: أخبرنی محمّد بن خلف قال: وحدّثت عن المدائنیّ ولست أحفظ مَنْ حدّثنی به قال: طافت لیلی بنت أبی مرّة بن عُرْوة بن مسعود، وأمّها میمونة بنت أبی سفیان ابن حرب بالکعبة، فرآها الحارث بن خالد فقال فیها: أطافت بنا. وفی الإصابة والمقرّم وأعلام النِّساء وبحر العلوم مکانهم: وفیها یقول الحارث بن خالد المخزومی: أطافت بنا].
(7)- [الخوارزمی: فمن].
(8)- [فی الإصابة: فی المساء، والمقرّم: فی السّماء].
(9)- [الخوارزمی: تطیف].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 762
أبو أمّها أوفی قریش بذمّة وأعمامها إمّا سألت ثقیفُ «1»
[32/ ب] وعلیّ الأصغر، له العقب من ولد الحسین، وأمّه أمّ ولد، «2» وأخوه لُامّه عبداللَّه بن زُیَیْد مولی الحسین بن علیّ، وهم ینزلون ینبع.
وجعفراً «2»، لا بقیّة له، وأمّه السّلافة امرأة من بلی بن عمرو بن الحاف «3» ابن قضاعة.
وفاطمة، وأمّها أمّ إسحاق بنت طلحة بن «4» عبید بن عثمان بن عمرو بن کعب بن سعد ابن تیم بن مُرّة «4».
وعبداللَّه، قُتل مع أبیه.
وسکینة، وأمّها الرّباب بنت امرئ القیس بن عَدِیّ بن أوس بن «5» جابر بن کعب بن علیم بن هبل بن عبداللَّه بن کنانة بن بکر بن عوف بن عذرة بن زید اللّات بن رفیدة بن «5» ثور بن کلب.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 17- 18/ عنه: الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 143، محمّدهادی الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 30- 31؛ مثله أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 3/ 230؛ ابن حجر، الإصابة، 4/ 178؛ کحالة، أعلام النِّساء، 4/ 337؛ بحر العلوم، مقتل الحسین (الهامش)،/ 340، طارمی، ترجمه علی أکبر (للمقرّم)،/ 17
میمونة بنت أبی سفیان بن حرب بن أمیّة، وأمّها لبابة بنت أبی العاص بن أمیّة، تزوّجها عروة بن مسعود الثّقفیّ، فولدت له، ثمّ خلف علیها المغیرة بن شعبة الثّقفیّ.
ابن سعد، الطّبقات، 8/ 175
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی الأغانی والإصابة والمقرّم وأعلام النِّساء وبحر العلوم].
(2- 2) [الخوارزمی: وآخر].
(3)- [الخوارزمی: الحارث].
(4- 4) [الخوارزمی: عبیداللَّه].
(5- 5) [الخوارزمی: من بنی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 763
أخبرنا هشام بن محمّد بن السّائب الکلبیّ عن أبیه قال: أمّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله آمنة بنت وهب بن عبد مناف بن زُهرة بن کلاب بن مُرّة، وأمّها بَرّة بنت عبد العزّی بن عثمان بن عبدالدّار بن قُصیّ بن کلاب.
ابن سعد، الطّبقات، 1- 1/ 30- 31
واسم أبی وقّاص مالک بن وُهیب بن عبد مناف بن زُهرة بن کلاب بن مُرّة ویکنّی أبا إسحاق ن. وأمّه حَمْنَة بنت سفیان بن أمیّة بن عبد شمس بن عبد مناف بن قُصیّ.
قال: أخبرنا محمّد بن سُلیم العبدیّ، قال: نا سفیان بن عُیینة، عن علیّ بن زید، عن سعید بن المسیّب، عن سعد، قال: قلت یا رسول اللَّه! مَنْ أنا؟ قال: أنت سعد بن مالک ابن وُهیب بن عبد مناف بن زهرة، مَن قال غیر ذلک، فعلیه لعنة اللَّه.
قال: أخبرنا علیّ بن عبداللَّه بن جعفر، قال: نا یحیی بن سعید القطّان، عن مجالد، عن الشّعبیّ، عن جابر بن عبداللَّه قال: أقبل سعد، ورسول اللَّه صلی الله علیه و آله جالس، فقال: هذا خالی، فلیربئ امرءً خاله. قالوا، وکان لسعد بن أبی وقّاص من الولد إسحاق الأکبر، وبه کان یکنّی دَرَجَ، وأمّ الحَکَم الکبری، وأمّهما ابنة شِهاب بن عبداللَّه بن الحارث بن زُهرة، وعُمَر قتله المختار، ومحمّد بن سعد قُتل یوم دیر الجماجم، قتله الحجّاج، وحفصة وأمّ القاسم وأمّ کلثوم وأمّهم ماوِیّة بنت قیس بن مَعْدیّ کَرِب بن أبی الکَیْسَم بن السِّمْط ابن امرئ القیس بن عمرو بن معاویة من کِنْدَة.
ابن سعد، الطبقات، 3- 1/ 97
وقتل مع الحسین بن علیّ بن أبی طالب رضی اللَّه عنهما: [...] علیّ بن الحسین الأکبر [...] وعبداللَّه بن الحسین، قتله هانی بن ثبیت الحضرمیّ، وجعفر بن الحسین [...] وأبو بکر بن الحسین بن علیّ [...] وعبداللَّه بن الحسین، قتله ابن حرملة الکاهلیّ من بنی أسد.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 75، 76
ولم یفلت من أهل بیت الحسین بن علیّ الّذین معه إلّاخمسة نفر:
علیّ بن حسین الأصغر، وهو أبو بقیّة ولد الحسین بن علیّ الیوم، وکان مریضاً، فکان مع النّساء. وحسن بن حسن بن علیّ، وله بقیّة. وعمرو بن حسن بن علیّ، ولا بقیّة له.
والقاسم بن عبداللَّه بن جعفر [62/ ب]. ومحمّد بن عقیل الأصغر. فإنّ هؤلاء استضعفوا،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 764
فقدم بهم وبنساء الحسین بن علیّ وهنّ: زینب وفاطمة ابنتا علیّ بن أبی طالب. وفاطمة وسکینة ابنتا الحسین بن علیّ. والرّباب بنت امرئ القیس «1» الکلبیّة امرأة الحسین بن علیّ، وهی أمّ سکینة وعبداللَّه المقتول، ابنی الحسین بن علیّ. وأمّ محمّد بنت حسن بن علیّ، امرأة علیّ بن حسین. وموالی لهم وممالیک عبید وإماء، قدم بهم علی عبیداللَّه بن زیاد مع رأس الحسین بن علیّ ورؤوس مَنْ قُتِلَ معه رضی اللَّه عنه وعنهم.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 77- 78
[من الطّبقة الثانیة من التّابعین] علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب بن عبدالمطّلب بن هاشم، وأمّه أمّ ولد «2» «3» اسمها غزالة «2»، «4» خلف علیها بعد حسین زُیید مولی الحسین بن علیّ، فولدت له عبداللَّه بن زُیید، «5» فهو أخو علیّ بن حسین لُامّه 5 4، «6» ولعلیّ بن حسین هذا العقب من ولد حسین، «7» «8» وهو علیّ الأصغر بن الحسین، وأمّا علیّ الأکبر بن حسین «7» فقُتِلَ مع أبیه «9» بنهر کربلاء 9 8 «10» [...] «11» فولد «12» علیّ الأصغر بن حسین بن علیّ «12»:
__________________________________________________
(1)- [المطبوع: أنیف، وهو تصحیف لأمِّه الرّباب بنت أنیف، هی زوجة الزّبیر بن العوّام. وجاء فی نسب‌قریش،/ 236: فولد الزبّیر بن العوّام: مصعباً ورملة وحمزة، أمّهم الرّباب بنت أنیف بن عبید بن مضاد بن حصن بن کعب بن علیم بن حنان الکلبیّ، وجاء فی أنساب الأشراف، 9/ 435: ومصعب، وحمزة، ورملة، وأمّهم الرّباب بنت أنیف بن عبید من بنی علیم من کلب].
(2- 2) [حکاه عنه فی الأعیان، 1/ 629].
(3)- [إلی هنا حکاه فی تهذیب التّهذیب، 7/ 305، وحکاه فی المختصر، 17/ 230].
(4- 4) [حکاه فی المعارف،/ 214 (ط دار إحیاء التّراث العربی،/ 94، وتواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 89].
(5- 5) [لم یرد فی تاریخ دمشق].
(6)- [من هنا حکاه فی کشف الغمّة].
(7- 7) [کشف الغمّة: وأخوه علیّ].
(8- 8) [حکاه عنه فی سیر أعلام النّبلاء (ط مؤسسة الرّسالة)، 4/ 387 (ط دار الفکر)، 5/ 333].
(9- 9) [فی تاریخ دمشق وکشف الغمّة: بکربلاء].
(10) (10*) [تاریخ دمشق، ص 153: أخبرنا أبو الحسین محمّد بن محمّد وأبو غالب أحمد وأبو عبداللَّه یحیی ابنا الحسن قالوا: أنبأنا محمّد بن أحمد، أنبأنا محمّد بن عبدالرّحمان، أنبأنا أحمد بن سلیمان، أنبأنا الزّبیر بن بکّار، حدّثنی عمّی مصعب بن عبداللَّه قال:].
(11)- [فی الأعیان مکانه: عدّ له عشرة ذکور وسبع بنات، فقال: ولد ...].
(12) (- 12)- [کشف الغمّة: علیّ بن الحسین: عبداللَّه والحسن و].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 765
الحسن بن علیّ درج «1»، والحسین الأکبر درج، ومحمّداً أبا جعفر الفقیه «2»، وعبداللَّه، وأمّهم أمّ عبداللَّه بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب، وعمر وزیدً المقتول بالکوفة، «3» قتله یوسف بن عمر الثّقفیّ فی خلافة هشام بن عبدالملک، وصلبه «3»، وعلیّ بن علیّ، وخدیجة، وأمّهم أمّ ولد، «4» وحسیناً الأصغر بن علیّ، وأمّ علیّ «5» بنت علیّ، وهی «5» عُلیّة، وأمّها أمّ ولد «4»، وکلثم بنت علیّ، وسلیمان «6» لا عقب له «6» ومُلیکة «7» لُامّهات أولاد «7»، والقاسم، «6» وأمّ الحسن وهی حَسَنة «6»، وأمّ الحسین، وفاطمة لُامّهات أولاد. «8» (10*) «9» «10» «11» وکان علیّ «12» بن حسین مع أبیه «13» وهو «14» ابن ثلاث وعشرین سنة «11» «15» وکان
__________________________________________________
(1)- [فی تذکرة الخواصّ والعدد والبحار والدّمعة مکانهم: قال ابن سعد فی الطّبقات: ولد له أولاد: الحسن‌درج ...].
(2)- [زاد فی تذکرة الخواصّ وسائر المصادر والنّسل له وسنذکره].
(3- 3) [لم یرد فی الأعیان، وفی تذکرة الخواصّ وسائر المصادر: وسنذکره].
(4- 4) [لم یرد فی کشف الغمّة].
(5- 5) [فی تذکرة الخواصّ وسائر المصادر: وسمِّی].
(6- 6) [لم یرد فی تذکرة الخواصّ وسائر المصادر].
(7- 7) [فی تذکرة الخواصّ وسائر المصادر: لأمِّ ولد أیضاً].
(8)- [إلی هنا لم یرد فی نسب قریش، وإلی هنا حکاه عنه فی الأعیان وتذکرة الخواصّ وسائر المصادر، وزاد فی تذکرة الخواصّ وسائر المصادر: شتّی، وقیل: وعبیداللَّه].
(9) (9*) [حکاه عنه فی الدّمعة، 6/ 106].
(10) (10*) [مثله فی تاریخ دمشق، 44/ 152- 153، والمختصر، 17/ 231، وزاد فی هذا الخبر من هذا الطریق، وأخبرنا أبو طاهر محمّد بن أبی بکر محمّد، أخبرنا أبو طاهر محمّد بن أبی بکر محمّد بن عبداللَّه السّنجیّ المؤذّن وأبو الفضل محمّد بن سلیمان بن الحسن بن عمرو الزّاهد قالا: أنبأنا الإمام أبو بکر محمّد بن علیّ ابن حامد الشّاشیّ الفقیه، أنبأنا أبو الفضل منصور بن نصر بن عبدالرّحیم بن مت الکاغذیّ السّمرقندیّ، أنبأنا أبو سعید الهیثم بن کلیب بن شریح بن معقل الشّاشیّ، أنبأنا أبو بکر ابن أبی خیثمة: أحمد بن زهیر بن حرب، أنبأنا إبراهیم بن المنذر، أنبأنا ابن عیینة: عن الزّهری].
(11)- (11) [مثله فی تهذیب التّهذیب، 7/ 307، وأضاف فیه: وکذا قال الزّبیر عن عمِّه، وحکاه عنه فی الفصول المهمّة،/ 209].
(12)- [أضاف فی تاریخ دمشق: الأصغر].
(13)- [أضاف فی نسب قریش: یومئذٍ، وأضاف فی تاریخ دمشق ص 153 والتّهذیب: یوم قُتل، وأضاف فی الفصول: بطفِّ کربلاء].
(14)- [أضاف فی تاریخ دمشق: یومئذٍ].
(15) (15*) [تاریخ دمشق، 44/ 152- 153: وهو مریض فقال عمر بن سعد: لا تعرّضوا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 766
مریضاً «1» نائماً علی فراشه «1»، فلمّا قُتل الحسین علیه السلام، «2» قال شمر بن ذی الجوشن: اقتلوا هذا، فقال له رجل من أصحابه: سبحان اللَّه! أنقتل فتی حدثاً مریضاً لم یقاتل «3» (9*)، وجاء عمر ابن سعد، فقال: لا تعرضوا لهؤلاء النّسوة، ولا (15*) 2 لهذا «4» المریض (10*)، قال علیّ بن الحسین: فغیّبنی «5» رجل منهم، وأکرم نُزُلی «6»، واختصّنی «7»، وجعل یبکی کلّما «8» خرج ودخل «8»، حتّی «9» کنت أقول «9»: إن یکن عند أحد «10» من النّاس «10» خیر ووفاء «11»، فعند هذا، إلی أن نادی منادی ابن زیاد: ألا مَن وجد علیّ بن حسین فلیأت به، فقد جعلنا فیه ثلاثمائة درهم، قال: فدخل واللَّه «12» علیّ وهو یبکی، وجعل یربط یدیّ إلی عنقی وهو یقول:
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی نسب قریش وتاریخ دمشق].
(2- 2) [فی نسب قریش وتاریخ دمشق: قال عمر بن سعد: لا تعرّضوا].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی کشف الغمّة].
(4)- [فی المختصر مکانه: قال علیّ بن الحسین علیهما السلام لمّا قال عمر بن سعد: لا تعرّضوا لهذا ...، وفی المنتظم‌مکانه: کان علیّ بن الحسین الأصغر مع أمّه، وهو یومئذٍ ابن ثلاث وعشرین سنة، وکان مریضاً، فلمّا قُتل الحسین قال عمرو بن سعید: لا تعرضوا لهذا ...].
(5)- [المختصر: غنمنی].
(6)- [المنتظم: منزلی].
(7)- [فی نسب قریش وط المحمودی: وحضتی].
(8- 8) [فی نسب قریش وتاریخ دمشق والمنتظم: دخل وخرج].
(9- 9) [المختصر: حتّی قلت].
(10- 10) [لم یرد فی نسب قریش وتاریخ دمشق والمختصر والمنتظم].
(11)- [لم یرد فی نسب قریش وتاریخ دمشق والمختصر والمنتظم].
(12)- [لم یرد فی المختصر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 767
أخافُ، فأخرجنی واللَّه «1» إلیهم مربوطاً، حتّی دفعنی إلیهم، وأخذ ثلاثمائة درهم، وأنا أنظر «2» إلیها، فأخذت «2» وأدخلت علی ابن زیاد، فقال: ما اسمک؟ فقلت: علیّ بن حسین، قال:
أوَ لم یقتل اللَّه علیّاً؟ قال: قلت: کان «3» لی أخ یقال له علیّ أکبر منِّی «3»، قتله النّاس، قال:
بل اللَّه «4» قتله، قلت: «اللَّه یتوفّی الأنفس حین موتها» «5»، فأمر بقتله، فصاحت زینب بنت علیّ: یا ابن زیاد! حسبک من دمائنا، أسألک باللَّه إن قتلته إلّاقتلتنی معه، فترکه «6».
فلمّا اتی «7» یزید بن معاویة «2» بقتل الحسین ومَنْ بقی من أهله، فأدخلوه علیه «2»، قام رجل من أهل الشّام، فقال: إنّ سِباءهم «8» لنا حلال، فقال علیّ بن حسین: کذبت «9» ولؤمت، ما ذاک «9» إلّاأن تخرج من ملّتنا، «2» وتأتی بغیر دیننا «2»، فأطرق یزید ملیّاً، ثمّ «2» قال للشّامی:
اجلس «2»، وقال لعلیّ بن حسین: إن أحببت أن تقیم عندنا فنَصِل رحمک، «10» ونعرف لک حقّک فعلت، وإن أحببت أن أردّک إلی بلادک وأصِلک. قال: بل تردّنی إلی بلادی، فردّه إلی بلاده، ووصله «10». «11» «12» قال: أخبرنا عبیداللَّه بن موسی، عن عیسی بن دینار قال: حدّثنی أبو جعفر فی حدیث ذکره: «13» أنّ علیّ بن الحسین یکنّی أبا الحسین «13»، وفی غیر هذا الحدیث أنّه کان
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی نسب قریش وتاریخ دمشق والمختصر والمنتظم].
(2- 2) [لم یرد فی نسب قریش وتاریخ دمشق والمختصر والمنتظم].
(3- 3) [فی تاریخ دمشق والمختصر: أخی أکبر منِّی، یقال له علیّ].
(4)- [نسب قریش: للَّه].
(5)- [الآیة فی نسب قریش: والّتی لم تمت فی منامها، وهذه هی الآیة 42 من سورة الزّمر].
(6)- [إلی هنا حکاه فی المنتظم].
(7)- [فی نسب قریش وتاریخ دمشق والمختصر: صارو إلی].
(8)- [فی نسب قریش وتاریخ دمشق: نساؤهم].
(9- 9) [فی نسب قریش: ما ذلک، وفی تاریخ دمشق والمختصر: ما ذاک].
(10- 10) [فی نسب قریش وتاریخ دمشق والمختصر: فعلت، وإن أحببت، وصلتک ورددتک إلی بلدک، قال: بل تردّنی إلی المدینة، فردّه ووصله].
(11)- [إلی هنا حکاه فی نسب قریش].
(12) (12*) [تاریخ دمشق ص 153: کان علیّ یکنّی أبا الحسن].
(13) (- 13) [روی تاریخ دمشق، 44/ 148- 149، 192 (ط المحمودی، 12) هذا الخبر من الطریق الآخر:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 768
«1» یکنّی أبا محمّد «1».
«2» قال: أخبرنا الفضل بن دُکین، قال: ثنا إسرائیل، عن أبی إسحاق، عن العَیْزار بن حُریث، قال: کنت عند ابن عبّاس، وأتاه علیّ بن حسین، فقال: مرحباً بالحبیب ابن الحبیب «2» (12*).
«3» قال: أخبرنا الفضل بن دُکین، قال: نا نصر بن أوس، قال: دخلت علی علیّ بن حسین، فقال: ممّن أنت؟ قلت: من طیّئ، قال: حیّاک اللَّه وحیّا قوماً اعتزیتَ إلیهم، نِعْمَ الحیُّ حیُّک، قال: قلت: من أنت؟ قال: أنا علیّ بن الحسین، قال: قلت: أوَ لم یُقتل مع أبیه؟ قال: لو قُتل یا بُنیّ لم تره «3».
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 156- 157، 164/ عنه: سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواص (ط بیروت)،/ 299؛ الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 90، 91؛ رضیّ الدّین ابن المطهّر، العدد «4»،/ 318؛ المجلسی، البحار، 46/ 163؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 109؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 629- 630؛ مثله المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 58- 59؛ ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 149، 153- 154 (ط المحمودی)،/ 13- 15، 20- 21؛ مختصر ابن منظور، 17/ 231- 232؛ ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 345
قال: أخبرنا مالک بن إسماعیل، ثنا سهل بن شُعیب النّهْمی، وکان نازلًا فیهم یؤمّهم،
__________________________________________________
- أخبرنا أبو القاسم ابن السّمرقندیّ، أنبأنا أبو الفضل ابن البقّال، أنبأنا أبو الحسن ابن الحمّامیّ، أنبأنا إبراهیم بن أحمد بن الحسن، أنبأنا إبراهیم بن أبی أمیّة قال: سمعت نوح بن حبیب یقول:].
(1- 1) [روی تاریخ دمشق، 44/ 149- 150، 193 (ط المحمودی، 12): هذا الخبر عن محمّد بن سعد: أخبرنا أبو بکر محمّد بن شجاع، أنبأنا أبو عمرو ابن مندة، أنبأنا الحسن بن محمّد ابن أحمد، أنبأنا أحمد ابن محمّد بن عمر، أنبأنا ابن أبی الدّنیا، أنبأنا محمّد بن سعد قال: فی الطّبقة الثّانیة علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب أحد بنی هاشم، وأیضاً عن أبی عبید القاسم بن سلام].
(2- 2) [حکاه عنه فی تذکرة الخواصّ،/ 292، وکشف الغمّة، 2/ 90].
(3- 3) [روی هذا الخبر فی تاریخ دمشق من طریقین أحدهما من ابن سعد والأخری من ابن أبی خیثمة، هکذا ذکر فی أوّل هذا الخبر فی تاریخ دمشق: أخبرنا أبو غالب وأبو عبداللَّه ابنا البنّاء قراءةً عن أبی الحسن ابن مخلّد، أنبأنا علیّ بن محمّد، أنبأنا محمّد بن الحسین الزّعفرانیّ، أنبأنا ابن أبی خیثمة، أنبأنا أبو نعیم الفضل ابن دکین، أنبأنا نصر بن أوس أبو المنهال الطّائیّ، قال:].
(4)- [حکاه العدد والبحار والدّمعة عن تذکرة الخواصّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 769
عن أبیه، عن المنهال «1»- یعنی ابن عمرو- قال: دخلت علی علیّ بن حسین، فقلت: کیف أصبحت، أصلحک اللَّه؟ فقال: ما کنت أری شیخاً من أهل المصر مثلک لا یدری کیف أصبحنا؟ فأمّا إذ لم تدرِ أو تعلم، فسأُخبرک «2». أصبحنا فی قومنا بمنزلة بنی إسرائیل فی آل فرعون، إذ کانوا یُذبِّحون أبناءهم، ویستحیون نساءهم، وأصبح شیخنا وسیِّدنا یُتقرّب إلی عدوّنا بشتمه أو سبّه علی المنابر، وأصبحت قریش تَعُدّ أنّ لها الفضل علی العرب، لأنّ محمّداً صلی الله علیه و آله منها لا یُعَدّ لها فضل إلّابه، وأصبحت العرب مُقِرّة لهم بذلک، وأصبحت العرب تَعُدّ أنّ «3» لها الفضل علی العجم، لأنّ محمّداً صلی الله علیه و آله منها لا یُعَدّ لها فضل إلّا به، وأصبحت العجم مُقرّة لهم بذلک. فلئن کانت العرب صدقت أنّ لها الفضل علی العجم، وصدقت قریش أنّ لها الفضل علی العرب، لأنّ محمّداً صلی الله علیه و آله منها. إنّ لنا أهل البیت الفضل علی قریش، لأنّ محمّداً صلی الله علیه و آله منّا، فأصبحوا یأخذون بحقّنا، ولا یعرفون لنا حقّاً، فهکذا أصبحنا، إذ لم تعلم کیف أصبحنا.
قال: فظننت أنّه أراد أن یُسمِع مَن فی البیت.
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 162- 163/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 176- 177، ط المحمودی،/ 80- 81، 176- 177؛ مختصر ابن منظور، 17/ 244- 245
زوّج علیّ بن حسین أمّه «4» من مولاه، وأعتق «5» جاریة له وتزوّجها، فکتب إلیه عبدالملک بن مروان یعیّره بذلک، «6» فکتب إلیه علیّ «7»: «لقد کان لکم فی رسول اللَّه أسوة
__________________________________________________
(1)- [فی المختصر مکانه: قال منهال ...].
(2)- [فی تاریخ دمشق والمختصر: فأنا أخبرک].
(3)- [لم یرد فی المختصر].
(4)- [الطّبقات: إبنة، وهو تصحیف].
(5)- [فی وفیات الأعیان والأئمّة الاثنا عشر مکانهما: وحکی ابن قتیبة فی کتاب «المعارف» أنّ أمّ زین العابدین سندیة یُقال لها سلافة، ویُقال غزالة، واللَّه أعلم بالصّواب، وأنّه زوّجها بعد أبیه بزُبَید مولی أبیه، وأعتق ...].
(6)- [فی تذکرة الخواصّ مکانه: قال الزّهریّ: تزوّجها من زبید ولدها ... ثمّ أعتق زین العابدین جاریة له‌فتزوّجها فعابه عبدالملک بن مروان، فکتب إلیه ...].
(7)- [تذکرة الخواصّ: زین العابدین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 770
حسنة» قد أعتق رسول اللَّه (ص) «1» صفیّة بنت حیی «2» وتزوّجها «1»، وأعتق زید بن حارثة وزوّجه ابنة عمّته زینب بنت جحش.
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 159/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 179؛ مثله ابن قتیبة، المعارف،/ 214، سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 277 (ط بیروت)،/ 249، ابن خلّکان، وفیات الأعیان، 3/ 269؛ ابن طولون، الأئمة الاثنا عشر،/ 76
قال: أخبرنا محمّد بن عمر، قال: حدّثنی عبدالحکیم بن عبداللَّه بن أبی فَرْوة، قال: «3» مات «4» علیّ بن حسین «5» بالمدینة «5»، «6» ودُفن بالبقیع سنة أربع وتسعین. «7» وکان یقال لهذه
__________________________________________________
(1- 1) [تذکرة الخواصّ: جویریّة وصفیّة وتزوّجها].
(2)- [أضاف فی وفیات الأعیان والأئمّة الاثنا عشر: ابن أخطب].
(3) (3*) [حکاه فی نسب قریش،/ 57- 58، وعنه فی تاریخ دمشق، 44/ 190، 193، (ط المحمودی،/ 115، 119)].
(4)- [تاریخ دمشق: توفِّی].
(5- 5) [فی نسب قریش وتاریخ دمشق: وهو ابن ثمان وخمسین سنة، روی هذا الخبر من الطرق المختلفة فی تاریخ دمشق، 44/ 189- 190 (ط المحمودی، 114- 115)، أخبرنا أبو الحسن علیّ بن محمّد، أنا أبو منصور النّهاوندیّ، أنا أبو العبّاس النّهاوندیّ، أنا أبو [العبّاس النّهاوندیّ، أنبأ أبو القاسم بن الأشقر] عن أحمد ابن إسماعیل حدّثنی عبداللَّه بن محمّد، ومحمّد بن الصّلت، قالا: أنا سفیان عن جعفر.
ح وأخبرنا أبو محمّد بن الأکفانی، نا أبو محمّد الکتانیّ، نا أبو محمّد بن أبی بصر، أنا أبو المیمون، نا أبو [زرعة] عن شیبان، عن جعفر بن محمّد، عن أبیه قال. أخبرنا أبو محمّد بن حمزة، أنا أبو بکر الخطیب.
ح وأخبرنا أبو القاسم [ابن السّمرقندیّ، أنبأ أبو بکر ابن الطّبریّ] قالا: أنا أبو الحسین بن الفضل، أنا عبداللَّه بن جعفر، نا یعقوب، نا محمّد بن یحیی، نا سفیان عن جعفر بن محمّد، عن أبیه قال. أنبأنا [أبو القاسم أیضاً]، أنا أبوالفضل بن البقّال، أنا أبوالحسین بن بشران، أنا [عثمان ابن أحمد، نا حنبل بن إسحاق، نا الحمیدیّ]، نا سفیان، نا جعفر بن محمّد، عن أبیه قال:].
(6) (6*) [مثله فی مختصر ابن منظور، 17/ 256، وروی هذا الخبر من الطرق المختلفة فی تاریخ دمشق، 44/ 191- 193 (ط المحمودی، 117، 118- 119)، قرأت علی أبی محمّد السُّلَمی، عن أبی محمّد التمیمیّ، أنا مکّی بن محمّد بن الغَمْر، أنا أبو سلیمان بن زبر، نا الحسین بن النّضر، ویحیی بن المغیرة، عن سلیمان بن بلال، عن جعفر بن محمّد، عن أبیه. قال النّضر: وحدّثنی إسحاق الفَروی عن عبد الحکیم بن أبی فَروة مثله. قال أبو سلیمان: وفیه اختلاف، وهذا أثبت من الأوّل. قال: ونا أبو البخاریّ، حدّثنی هارون بن محمّد قال: سمعت بعض أصحابنا قال. أخبرنا أبو محمّد ابن الأکفانی- شفاهاً- أن عبدالعزیز بن أحمد حدّثه، أنا محمّد بن عبیداللَّه المنینیّ، أنا محمّد بن إبراهیم بن مروان القرشیّ، أنا أحمد بن إبراهیم القرشیّ، أنا سلیمان بن عبدالرّحمان، نا علیّ بن عبداللَّه التمیمیّ، قال. أخبرنا أبو الأعزّ قراتکین بن الأسعد، أنا أبو محمّد الجوهریّ، أنا أبو الحسن بن لؤلؤ، أنا أبو بکر محمّد بن الحسین بن شهریار، نا أبو حفص الفَلّاس، قال. أخبرنا أبو القاسم ابن السّمرقندیّ، أنا أبو علیّ ابن المَسْلَمة، وأبو القاسم عبدالواحد ابن علیّ بن محمّد، قالا: أنا أبو الحسن بن الحَمّامی، أنا الحسن بن محمّد بن الحسن، نا محمّد بن عبداللَّه بن سلیمان، نا ابن نُمَیر، قال. أخبرنا أبو القاسم ابن السّمرقندیّ، أنا أبو القاسم ابن البُسْری، أنا أبوطاهر المخَلّص- إجازة- نا عبداللَّه ابن عبدالرّحمان السّکری، أخبرنی عبدالرّحمان ابن محمّد ابن المغیرة، أخبرنی أبی، حدّثنی أبو عبید القاسم بن سَلّام، قال ...
ومثله فی سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 5/ 341، وقد جاء فیه: عن الواقدی وأبی عبید والبخاریّ والفلّاس، ورُوی ذلک عن جعفر الصّادق، ومثله فی تهذیب التّهذیب، 7/ 307، وقد جاء فیه: وقال ابن نمیر وعمرو بن علیّ ویحیی بن معین وجماعة سنة 94].
(7) (7*) [لم یرد فی تاریخ دمشق وسیر أعلام النّبلاء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 771
السّنة سنة الفقهاء لکثرة من مات منهم فیها. (3*) (6*) (7*)
قال: أخبرنا محمّد بن عمر، قال: حدّثنی حسین بن علیّ بن حسین بن علیّ بن أبی طالب، قال: مات أبی علیّ بن حسین سنة أربع وتسعین، وصلّینا علیه بالبقیع. «1» قال: وسمعت الفضل بن دُکین یقول: مات سنة اثنتین، ولم یصنع شیئاً، أهل بیته وأهل بلده أعلم بذلک منه. «1»
قال: أخبرنا عبدالرّحمان بن یونس، عن سفیان، عن جعفر بن محمّد، قال: مات علیّ بن حسین وهو ابن ثمان وخمسین سنة. «2» قال محمّد بن عمر: فهذا یدلّک «3» علی أنّ علیّ بن حسین کان مع أبیه وهو ابن ثلاث أو أربع وعشرین سنة، ولیس قول من قال:
«إنّه کان صغیراً، «4» ولم یکن أثْبتَ «5» «4»» بشی‌ء، ولکنّه کان یومئذٍ مریضاً، فلم یقاتل، وکیف یکون «6» یومئذٍ لم یُنبت «6»، وقد وُلد له أبو جعفر محمّد بن علیّ، ولقی أبو جعفر جابر
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی تاریخ دمشق وکشف الغمّة والبحار والدّمعة].
(2)- [إلی هنا حکاه فی البحار].
(3)- [فی المختصر مکانه: قال محمّد بن عمرو: قولهم: إنّه توفّی وعمره ثمان وخمسون سنة، بذلک ...].
(4)- [لم یرد فی کشف الغمّة والدّمعة].
(5)- [المختصر: لیثبت].
(6- 6) [فی کشف الغمّة والذّریعة: صغیراً].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 772
ابن عبداللَّه، وروی «1» عنه، وإنّما مات جابر سنة ثمان وسبعین.
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 163- 164/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 149، 192، ط المحمودی،/ 118؛ مختصر ابن منظور، 17/ 256؛ الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 91، المجلسی، البحار، 46/ 151؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 106، 107
وکان علیّ بن حسین ثقة مأموناً کثیر الحدیث، «2» عالیاً رفیعاً ورعاً «2» «3».
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 164/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 149؛ سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ (ط بیروت)،/ 292؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مؤسّسة الرّسالة)، 4/ 387، (ط دار الفکر)، 5/ 333؛ الدّمیری، حیاة الحیوان، 1/ 204، ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 7 2 305
وولد الحسین بن علیّ بن أبی طالب: علیّاً الأکبر، قُتل بالطّفّ مع أبیه، وأمّه: آمنة أو لیلی «4» بنت أبی مرّة بن عروة «5» بن مسعود مُعَتِّب بن مالک بن مُعَتِّب بن عمرو بن سعد بن عوف بن قَسِیّ، وأمّها: میمونة بنت أبی سفیان بن حرب بن أمیّة [...].
وعلیّ بن الحسین الأصغر، لُامِّ وَلَدٍ، «6» وکان علیّ یُکنّی أبا الحسن. «7» «8» ذکر حمّاد بن زید عن یحیی بن سعید، قال: سمعت علیّ بن حسین، وکان أفضل هاشمیّ أدرکتُه «8»،
__________________________________________________
(1)- [المختصر: روی].
(2- 2) [حیاة الحیوان: عن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله عالماً ولم یکن فی أهل البیت مثله].
(3)- [زاد فی تذکرة الخواصّ: عابداً، خائفاً].
(4)- هکذا فی الأصلین. وقوله «آمنة» شکّ من المؤلّف. والصّواب أنّ اسمها «لیلی»، قولًا واحداً. وقد ذکرت‌فی «الإصابة» (7: 174) فی ترجمة أبیها، وکذلک فی «مقاتل الطّالبیّین» (ص 80).
(5)- فی الأصلین: «عذرة» وهو خطأ من النّاسخین، بل هو «عروة بن مسعود الثّقفیّ» الصّحابیّ المعروف، وابنه «أبو مرّة بن عروة»، مترجم أیضاً فی «الإصابة» (7: 174).
(6) (6*) [حکاه عنه فی تاریخ دمشق، 44/ 190، 193، ط المحمودی،/ 115، 119].
(7) (7*) [لم یرد فی تاریخ دمشق].
(8- 8) [فی التاریخ الکبیر للبخاریّ، 6/ 266- 267: قال سلیمان بن حرب: حدّثنا حمّاد بن زید، عن یحیی بن سعید، قال: علیّ بن حسین أفضل هاشمیّ رأیته بالمدینة، ومثله تهذیب التّهذیب، 7/ 305].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 773
وکان یقول: «یا أ یّها النّاس! أحبّونا حُبّ الإسلام، فما بَرِح بنا حبُّکم حتّی صار علینا عاراً!» (7*). [ثمّ ذکر الکلام فی وفاته کما ذکرناه فی الطّبقات] «1» وصُلِّی علیه بالبقیع «1». وقد لقی جابر ابن عبداللَّه، وروی عنه. (6*)
وجعفر بن حسین، لا بقیّة له، وأمّه من بَلِیّ؛ وعبداللَّه، قُتل مع أبیه صغیراً؛ وسُکَینة، وأمّهما: الرّباب بنت امرئ القیس بن عَدِیّ بن أوْس بن جابر بن کعب بن عُلَیْم بن جَناب.
وفاطمة بنت الحسین، وأمّها: أمُّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه التّیْمیّ.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 57- 59
ومیمونة بنت أبی سفیان، تزوّجها أبو مُرّة بن عروة بن مسعود؛ فولدت له لیلی بنت أبی مُرّة؛ فتزوّجها الحسین بن علیّ بن أبی طالب؛ فولدت له علیّ بن الحسین الأکبر، وأمّها: لُبابة بنت أبی العاص بن أمیّة.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 126
[ولدُ زُهْرة بن کِلاب]
وولد زُهرة بن کلاب، أخو قُصیّ بن کلاب: عبد مناف بن زُهرة، وأمّه: جُمْل بنت مالک بن قُصَیَّة بن سعد بن مُلَیْح بن عمرو بن خُزاعة؛ والحارث بن زُهْرة، وأمّه: عقیلة بنت عبدالعُزّی بن غیرة بن عوف بن قسیّ، وهو ثقیف، ابن مُنَبِّه بن بکر بن هوازن.
والعَدَد فی ولد الحارث بن زُهرة؛ وکان البیت فی ولد عبد مناف.
حدّثنا أبو إسحاق إبراهیم بن موسی بن جمیل الأندلُسیُّ بمِصْرَ، قال: حدّثنا أبو بکر أحمد بن زُهیر بن حَرْب بن شدّاد النّسائیّ البغدادیّ المعروف بابن أبی خیثمة، قال: قرأ علیَّ أبو عبداللَّه المصعب بن عبداللَّه بن المصعب بن ثابت بن عبداللَّه بن الزّبیر بن العوّام ابن خویلد بن أسد بن عبد العُزّی بن قُصیّ بن کِلاب، قال:
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی تاریخ دمشق].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 774
فولدَ عبد مناف بن زُهرة: وَهْباً، وهو جدُّ رسول اللَّه (ص)، أبو أمّه، أمّ رسول اللَّه (ص):
آمنة بنت وَهْب بن عبد مناف. ولوهب بن عبد مناف یقول الشّاعر:
یا وَهْبُ یا ابْنَ الماجِدیْنَ زُهْرَهْ سُدْتَ کِلاباً کُلّها ابْنَ مُرّهْ
بحَسَبٍ زَاکٍ وأمٍّ حُرَّهْ
وأمّه وأمّ إخوته أُهَیْب وقیس وأبی قیس راکب البرید: قَیْلةُ بنت أبی قَیْلة، واسم أبی قیلة: وَجْزٌ بن غالب، وهو من خُزاعة، وهو أوّل من عَبَدَ الشِّعْری، وکان وجْزٌ یقول: «إنّ الشِّعْری تقطع السّماء عرضاً؛ فلا أری فی السّماء شیئاً، شمساً ولا قمراً ولا نجماً، یقطع السّماء عرضاً»؛ والعرب تسمّی الشِّعْری «العَبور» لأنّها تَعْبُرُ السّماء عرضاً؛ ووَجْزٌ هو أبو کبشة الّذی کانت قریش تنسب رسول اللَّه (ص) إلیه، والعرب تظنُّ أنّ أحداً لا یعمل شیئاً إلّابِعِرقٍ ینزعه شَبَهُه؛ فلمّا خالف رسول اللَّه (ص) دین قریش، قالت قریش:
«نَزَعَهُ أبو کبشة»، لأنّ أبا کبشة خالف النّاس فی عبادة الشِّعْری! وکانوا ینسبون رسول اللَّه (ص) إلیه. وکان أبو کبشة سیّداً فی خُزاعة، لم یعیّروا رسول اللَّه (ص) به من تقصیر کان فیه، ولکنّهم أرادوا أن یشبّهوه بخلاف أبی کبشة، فیقولون: «خالَفَ کما خالَفَ أبو کبشة».
فمن ولد عبد مناف بن زُهرة: الأسود بن یَغوث بن وَهْب بن عبد مناف بن زُهرة، وهو من المستهزئین، حتّی جبریل ظَهْرَه، ورسول اللَّه (ص) ینظر؛ فقال رسول اللَّه (ص):
«خالی! خالی!» فقال جبریل: «دعه عنک!» فمات الأسود. وأمّه: هُنَیْدة بنت مازِن، من أهل الیمن.
ومن ولد الأسود بن عبد یغوث: عبدالرّحمان، وکان له قدر، وأمّه: آمنة بنت نوفل بنت أُهَیْب بن عبد مناف بن زهرة، زعموا أنّه کان ممّن ذکره عمرو بن العاصیّ وأبو موسی الأشعریّ فی الحکومة، فقال: «لیس له ولا لأبیه هجرة». وکان ذا منزلة من عائشة أمّ المؤمنین؛ وعبدالرّحمان بن الأرقم بن عبد یغوث بن وهب، وکانت له صحبة، وکان والی بیت المال زمن عثمان بن عفّان، حتّی کان آخر خلافة عثمان.
ومن ولد أُهَیْب بن عبد مناف بن زُهرة: مَخْرَمة بن نوفل بن أُهَیْب بن عبد مناف بن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 775
زُهرة، وأمّه: رقیّة بنت أبی صیفیّ بن هاشم بن عبد مناف بن قُصیّ؛ وکان مَخْرَمة من مُسلمة الفتح، وکان له سِرٌّ وعلمٌ، کان یؤخذ عنه النّسب؛ وابنه المِسْوَر بن مَخْرَمة، وأمّه:
عاتکة بنت عوف بن عبد عوف، وهاجرت، وأمّها: الشِّفاء بنت عوف بن عبد، هاجرت أیضاً، وهی أمّ عبدالرّحمان بن عوف، وعبدالرّحمان بن عوف خال المِسْوَر بن مَخْرَمة، أخو أمّه لأبیها وأمّها؛ وکان المِسْوَر ممّن یلزم عمر بن الخطّاب ویحفظ عنه؛ وکان من أهل الفضل والدّین؛ ولم یزل مع خاله عبدالرّحمان مقبلًا ومدبراً فی أمر الشّوری، حتّی فرغ عبدالرّحمان؛ ثمّ انحاز إلی مکّة حتّی توفّی معاویة، وکرِه بیعة یزید؛ فلم یزل هنالک حتّی قدم الحُصَیْن بن نُمَیْر، فحصر عبداللَّه بن الزّبیر وأهل مکّة؛ وکانت الخوارج تغشی المِسْوَر بن مَخْرَمة وتعظِّمه، وینتحلون رأیه، حتّی قُتل تلک الأیّام، أصابه حجر المنجنیق، فمات من ذلک.
ومن ولد اهَیْب بن عبد مناف: سعد بن أبی وقّاص؛ وکان مُجاب الدّعوة، شهِد بدراً والمشاهد کلّها مع رسول اللَّه (ص)؛ وهو من المهاجرین الأوّلین، وهو أحد العشرة الّذین کان رسول اللَّه (ص) یسمِّیهم، فیقول: «فلان فی الجنّة، وفلان فی الجنّة» فهو أحدهم؛ وفتح مدائن کسری؛ وهو أحد السّتّة الّذین جعل عمر بن الخطّاب الشّوری إلیهم بعده؛ ومناقب سعد کثیرة؛ وأخوه عُمیر بن أبی وقّاص، استشهد یوم بدر، وأراد رسول اللَّه (ص) أن یُخلِّفه، فبکی؛ فخرج [مع] رسول اللَّه (ص) واستُشهد ببدر؛ وأخوهما عامر، کان من مهاجرة الحبشة؛ وأمّهم: حَمْنة بنت سفیان بن أمیّة بن عبد شمس؛ وعُتْبة بن أبی وقّاص، کان أصاب دماء قریش، فانتقل إلی المدینة قبل الهجرة، واتّخذ بها منزلًا ومالًا، ومات فی الإسلام، وأوصی إلی سعد بن أبی وقّاص، وأمّه: هِنْد بنت وَهْب بن الحارث ابن زُهرة؛ وابنه [هاشم] الأعور، الّذی یقال له «المِرْقال». اصیبت عینُه یوم الیرموک؛ وشهِد القادسیّة مع عمّه سعد؛ وکان مع علیّ بن أبی طالب فی حروبه؛ وقُتل بصفّین؛ وهو الّذی یقول «1»:
__________________________________________________
(1)- القطعة فی «الاشتقاق» لابن دُرید، ص 96؛ وفی کتاب (وقعة صفّین) لنصر بن مزاحم، بتحقیق الاستاذ عبدالسّلام هارون (ص 370) بزیادة أبیات قبلها وبعدها.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 776
أعْوَرُ یَبْغی أهْلَهُ مَحلّا قَدْ عالَجَ الحَیاةَ حَتّی مَلّا
لا بدّ أن یَفُلَّ أو یُفَلّا
وکان بالشّام؛ فأمدّ به عمر بن سعد بن أبی وقّاص فی سبعة عشر رجلًا، أمره بهم من جند الشّام، هاشم أحدهم. وأمّ هاشم بن عُتْبة: بنت خالد بن عُبیدة بن سُوَید، من بنی الحارث بن عبد مَناة، حلیف بنی زُهرة؛ وخالد بن عُبیدة جدّه الّذی یقول له ضِرار ابن الخطّاب «1»:
دَعَوْتُ إلی نَجْمةٍ خَالداً مِنَ المَجْدِ ضَیَّعَها خالدُ
ومن ولد سعد بن أبی وقّاص: عمر بن سعد، قتله المختار؛ ومحمّد بن سعد، قتله الحجّاج؛ وأمّهما: ماریة بنت قیس بن معدیّ کَرب، من کِنْدة؛ وعامر بن سعد، حُمل عنه الحدیث، وأمّه من بَهْراء؛ وعُمَیر بن سعد الأکبر، هلک قبل أبیه؛ وأخواه لُامّه: عبداللَّه وعبدالرّحمان ابنا العبّاس بن عبدالمطّلب، اللّذان قتلهما بُسْر بن أرطأة بالیمن؛ وأمّهم: أمّ حکیم بنت قارط بن خالد؛ وأخوهم لُامّهم: أبو بکر بن عبدالرّحمان بن عوف؛ وصالح ابن سعد، کان نزل الحیرة لشرٍّ وقع بینه وبین أخیه عمر بن سعد، ونزلها وَلَدُه؛ وقتله غِلمان، فتحوّل وَلَدُه إلی رأس العَیْن؛ وحفص بن عمر بن سعد، قتله المختار مع أبیه، وأمّه: أمّ حفص بنت عامر بن سعد بن أبی وقّاص؛ وإسماعیل بن محمّد بن سعد، رُوی عنه الحدیث، وأمّه: خولة بنت عمرو، من ولد تغلب بن وائل؛ وأبو بکر بن حفص بن عمر ابن سعد بن أبی وقّاص، رُوی عنه الحدیث.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 257- 265

مشجرة الشّهید علیّ الاکبر علیه السّلام‌

نمایش تصویر
نمایش تصویر
__________________________________________________
(1)- راجع ا غ 7: 28 مع بیتین آخرین. وروایته:
دعوتُ إلی خطةٍ خالداً من المجد ضَیَّعها خالد
فوَاللَّه أدری أضاهی بها من العمّ أم صدره بارد
ولو خالد عاد فی مثلها لتابعه عنق وارد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 777
وقال أبو عبیدة وأبو الحسن: قُتل معه علیّ بن حسین بن علیّ، أمّه لیلی أو لُبنی بنت أبی مُرّة بن عروة بن مسعود بن عامر بن معتب الثّقفیّ، وأمّه میمونة بنت أبی سفیان بن حرب بن أمیّة.
ابن خیّاط، التّاریخ،/ 179
علیّ بن حسین بن علیّ بن أبی طالب:
أمّه فتاة «1» یقال لها سَلّامة، یُکنّی أبا محمّد «2». «3» قال أبو نُعَیْم: «4» توفِّی «5» سنة اثنتین
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی کشف الغمّة والبحار].
(2)- [من هنا حکاه فی التاریخ وتاریخ دمشق والمختصر].
(3) (3*) [مثله فی التّاریخ للبخاریّ، وتاریخ دمشق، 44/ 150، وزاد فیه: وقال الذهلیّ: وفیها کتب إلیَّ أبو نعیم مثله، وقال ابن سعد: قال أبو نعیم مثله، وجاء أیضاً هذا الخبر، 44/ 190- 191 (ط المحمودی،/ 115- 117)، عن أبی نعیم وغیره من الطرق المختلفة:
أخبرنا، نا أبو الحسن علیّ بن محمّد بن إسماعیل الخطیب، أنا محمّد بن الحسن بن محمّد، نا [أحمد بن الحسین ابن رسل] قال: أنا عبداللَّه بن محمّد، نا عبدالرّحمان، نا محمّد بن إسماعیل، نا أبو نُعَیم.
ح وأخبرنا أبو یعلی [حمزة] بن الحسن بن المفرج، أنا أبو الفرج سهل بن بشر، وأبو نصر أحمد بن محمّد ابن سعید، قالا: أنا محمّد بن أحمد بن عیسی، أنا منیر بن أحمد، نا جعفر بن أحمد، نا أحمد بن الهیثم قال: قال أبو نعیم.
ح وأخبرنا أبو [الحسن] علیّ بن المسلم [نا عبدالعزیز] بن أحمد [أنبأنا أب] وخازم بن الفرّاء، أنا [یوسف] ابن عمر، نا محمّد بن [مخلد] نا عبداللَّه بن محمّد، نا.
ح وأخبرنا أبو سعد المطرز، وأبو علیّ الحدّاد، وأبو القاسم غانم بن محمّد بن عبیداللَّه فی کتبهم.
ح وأخبرنا أبو المعالی عبداللَّه بن أحمد بن محمّد، أنا أبو علیّ [الحدّاد] قالوا: أنا أبو نُعَیم، نا أبو بکر، عن مالک، نا عبداللَّه بن أحمد، حدّثنی أبی، حدّثنی أبو نعیم.
ح وأخبرنا أبو البرکات الأنماطی، أنا [أبو الفضل] ابن خیرون، أنا أبو القاسم ابن بِشران، أنا أبو علیّ بن الصّوّاف، نا محمّد بن علیّ بن أبی [شیبة] سمعت أبا نعیم.
ح وأخبرنا أبو البرکات، أنا أبو [الفضل نا] أبو العلاء، أنا أبو [بکر البابسیری] أنا الأ [حوص] بن المفضّل [أنا أبی]، أنا أبو نعیم.
ح وقرأت علی أبی محمّد السّلمی، عن أبی محمّد التمیمیّ، أنا مکّی بن محمّد، أنا أبو سلیمان بن زبر، أنا أبی، نا الحسن بن إسحاق، نا النّضر قال: سمعت أبا نعیم.
ح وأخبرنا أبو سعد إسماعیل بن أبی صالح، وأبو الحسن مکّی بن أبی طالب، قالا: أنا أبو بکر بن خلف، أنا أبو عبداللَّه الحافظ، أنا أبو عبداللَّه محمّد بن عبداللَّه الصّفّار، أنا أبو إسماعیل محمّد بن إسماعیل السّلمی قال: سمعت أبا نعیم یقول:
أخبرنا أبو القاسم ابن السّمرقندیّ، أنا أبو بکر محمّد بن هبة اللَّه، أنا علیّ بن محمّد بن بِشران، أنا عثمان بن أحمد، أنا محمّد بن أحمد بن البراء، قال: قال علیّ ابن المدینی:
أخبرنا أبو الفضل ابن ناصر، أنا أبو الفضل بن خیرون، أنا محمّد بن علیّ بن یعقوب، أنا علیّ بن الحسن بن علیّ الجرّاحی.
ح قال: وأنا ابن خیرون، أنا الحسن بن الحسین بن العبّاس، بن دُوما، أنا جدّی لُامّی إسحاق بن محمّد النّعالی، قالا: أنا عبداللَّه بن إسحاق المدائنی، نا قَعْنَب بن المحرّر الباهلیّ، قال:
أخبرنا، نا أبو الحسن ... الباهلیّ، قال، ومثله فی سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 5/ 341، وفیه قال: عن أبی نعیم وشباب ومثله فی تهذیب التّهذیب، 7/ 307].
(4) (4*) [فی التّاریخ وتاریخ دمشق: فیها [سنة 92] مات علیّ بن حسین بن علیّ بن أبی طالب، ویقال:].
(5)- [فی التاریخ للبخاری وتاریخ دمشق: مات، وفی کشف الغمّة والبحار والدّمعة: أصیب سنة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 778
وتسعین (3*)، وقال بعض أهله (4*): سنة أربع وتسعین.
ابن خیّاط، الطّبقات،/ 417 رقم 2044، التاریخ،/ 236/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 148، 149، 150، 191؛ مختصر ابن منظور، 17/ 256، مثله البخاریّ، التاریخ الکبیر، 6/ 266؛ الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 101، 151؛ المجلسی، البحار، 46/ 8، 151؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 106
تسمیة من شهد مع علیّ بن أبی طالب علیه السلام الجمل وصفّین من أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله [...] أبو مسعود الأنصاریّ، استخلفه علیّ علیه السلام علی الکوفة. وکانت ابنته تحت الحسین بن علیّ علیهما السلام، ثمّ عزله، فرجع إلی المدینة.
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 290- 291
«1» علیّ بن حسین بن علیّ بن أبی طالب أبو الحسن الهاشمیّ رضی اللَّه عنهم: المدینیّ «2» ویقال «3» أبو الحسین، کنّاه محمّد بن إسحاق «2»، [ثمّ ذکر کلام أبی نعیم کما ذکرناه].
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی تاریخ دمشق: أخبرنا أبو الغنائم محمّد بن علیّ، ثمّ حدّثنا أبو الفضل ابن ناصر، أنبأنا أحمدابن الحسن والمبارک بن عبدالجبّار ومحمّد بن علیّ واللّفظ له قالوا: أنبأنا أبو أحمد- زاد أحمد: ومحمّد بن الحسن- قالا: أنبأنا أحمد بن عبدان، أنبأنا محمّد بن سهل، أنبأنا محمّد بن إسماعیل قال:].
(2- 2) [حکاه فی کشف الغمّة، 2/ 102، وأضاف فیه: بن الحارث].
(3)- [کشف الغمّة: یکنّی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 779
«1» قال عبداللَّه بن محمّد، عن ابن عییّنة، عن جعفر، عن أبیه: مات [وهو] «2» ابن ثمان وخمسین «1». [ثمّ ذکر الکلام فی نسب قریش] قال إسحاق: کنیته أبو حسین.
البخاری، التّاریخ، الکبیر، 6/ 266، 267، رقم 2364/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 149
ولم ینج من أصحاب الحسین علیه السلام وولده وولد أخیه إلّاابناه «3»، علیّ الأصغر، وکان قد راهَقَ، وإلّا عمر، وقد کان بلغ أربع سنین.
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 259/ عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2630؛ الحسین بن علیّ،/ 89
وولد «الحسین»: علیّاً- وأمّه: بنت مُرة بن عروة بن مسعود الثّقفیّ- وعلیّاً الأصغر- لُامّ ولد- وفاطمة- أمّها: أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه- وسُکینة- أمّها: الرّباب بنت امرئ القیس الکلبیّة،
[...] (وأمّا علیّ بن الحسین الأصغر) فلیس للحسین عقب إلّامنه: ویقال: إنّ أمّه سندیّة یقال لها سلافة، ویقال غزالة. [ثمّ ذکر کلامه فی الطّبقات]
وتوفّی علیّ بن الحسین بالمدینة سنة أربع وتسعین، ویکنّی أبا الحسن، وتوفّی بالبقیع، وکان خیِّراً فاضلًا.
ابن قتیبة الدّینوری، المعارف،/ 213- 214 (ط إحیاء التّراث العربی/ 93- 94)
تزوّج علیّ بن الحسین أمّ ولدٍ لبعض الأنصار، فلامهُ عبدالملک فی ذلک، فکتب إلیه:
إنّ اللَّه قد رفع بالإسلام الخسیسةَ وأتمّ النقیصة، وأکرمَ به من اللّؤم فلا عار علی مسلم، هذا رسول اللَّه (ص) قد تزوّج أمَتَه وامرأةَ عبده، فقال عبدالملک: إنّ علیّ بن الحسین یتشرّف من حیث یتّضِعُ النّاسُ.
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی تهذیب التّهذیب، 7/ 307].
(2)- قلت وکان لفظ «وهو» ساقطاً من الأصل، زدناه من التّهذیب، لأنّه لابدّ منه.
(3)- [بغیة الطّلب: بناه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 780
الأصمعیّ قال: کان أهل المدینة یکرهون اتّخاذ أمّهات الأولاد حتّی نشأ فیهم علیّ ابن الحسین والقاسمُ بن محمّد [بن أبی بکر] وسالمُ بن عبداللَّه [بن عمر]، ففاقوا أهل المدینة فقهاً وورعاً، فرغِبَ النّاس فی السّراری.
ابن قتیبة الدّینوری، عیون الأخبار (دار الکتاب العربی- بیروت)، 2- 10/ 8 (کتاب النِّساء)
فقُتل یومئذ الحسین بن علیّ [...] وثلاثة من بنی هاشم، و [اسّرت] نساء من نسائهم، وفیهم فاطمة بنت الحسین بن علیّ، وفیهم محمّد بن علیّ، وابنا جعفر، ومحمّد ابن الحسین بن علیّ.
ابن قتیبة الدّینوری، الإمامة والسّیاسة، 2/ 6
قال: وذکروا أنّ یزید بن معاویة سهر لیلة من اللّیالی، وعنده وصیف لمعاویة یقال له: رفیق، فقال یزید: أستدیم اللَّه بقاء أمیرالمؤمنین، وعافیته إیّاه، وأرغب إلیه فی تولیة أمره وکفایة همّه، فقد کنت أعرف من جمیل رأی أمیرالمؤمنین فیَّ، وحسن نظره فی جمیع الأشیاء ما یؤکّد الثّقة فی ذلک والتّوکّل علیه؟ منعنی من البوح بما جمجمت فیَّ صدری له، وتطلا به إلیه، فأضاع من أمری، وترک من النّظر فی شأنی، وقد کان فی حلمه، وعلمه، ورضائه، ومعرفته، بما یحقّ لمثله النّظر فیه، غیر غافل عنه، ولا تارک له، مع ما یعلم من هیبتی له وخشیتی منه، فاللَّه یجزیه عنِّی بإحسانه، ویغفر له ما اجترح من عهده ونسیانه.
فقال الوصیف: وما ذلک، جعلت فداک؟ لا تلم علی تضییعه إیّاک، فإنّک تعرف تفضیله لک،، وحرصه علیک، وما یخامره من حبّک، وأنّ لیس شی‌ء أحبّ إلیه، ولا آثر عنده منک لدیه، فاذکر بَلاءه، واشکر حباءه، فإنّک لا تبلغ من شکره إلّابعون من اللَّه.
قال: فأطرق یزید إطراقاً عرف الوصیف منه ندامته علی ما بدا منه، وباح به، فلمّا آب من عنده، توجّه نحو سدّة معاویة لیلًا، وکان غیر محجوب عنه، ولا محبوس دونه، فعلم معاویة أنّه ما جاء به إلّاخبر أراد إعلامه به. فقال له معاویة: ما وراءک؟ وما جاء بک؟ فقال: أصلح اللَّه أمیر المؤمنین، کنت عند یزید ابنک، فقال فیما استجرّ من الکلام کذا وکذا، فوثب معاویة وقال: ویحک، ما أضعنا منه رحمة له، وکراهیّة لما شجاه، وخالف هواه؟ وکان معاویة لا یعدل بما یرضیه شیئاً. فقال علیَّ به، وکان معاویة إذا أتت الامور
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 781
المشکلة المعضلة، بعث إلی یزید یستعین به علی استیضاح شبهاتها واستسهال معضلاتها.
فلمّا جاءه الرّسول، قال: أجب أمیرالمؤمنین، فحسب یزید أنّما دعاه إلی تلک الامور الّتی یفزع إلیه منها، ویستعین برأیه علیها، فأقبل حتّی دخل علیه، فسلّم، ثمّ جلس.
فقال معاویة: یا یزید! ما الّذی أضعنا من أمرک، وترکنا من الحیطة علیک، وحسن النّظر لک، حیث قلت ما قلت؟ وقد تعرف رحمتی بک، ونظری فی الأشیاء الّتی تصلحک، قبل أن تخطر علی وهمک، فکنت أظنّک علی تلک النّعماء شاکراً، فأصبحت بها کافراً، إذ فرط من قولک ما ألزمتنی فیه إضاعتی إیّاک، وأوجبت علیَّ منه التّقصیر، لم یزجرک عن ذلک تخوّف سخطی، ولم یحجزک دون ذکره سالف نعمتی، ولم یردعک عنه حقّ أبوّتی، فأیّ ولد أعقّ منک وأکید، وقد علمت أنّی تخطّأت النّاس کلّهم فی تقدیمک، ونزلتهم لتولیتی إیّاک، ونصبتک إماماً علی أصحاب رسول اللَّه (ص)، وفیهم من عرفت، وحاولت منهم ما علمت؟
قال: فتکلّم یزید، وقد خنقه من شدّة الحیاء الشّرق، وأخضله «1» من ألیم الوجد العرق.
قال: لا تلزمنی کفر نعمتک، ولا تنزل بی عقابک، وقد عرفت نعمة مواصلتک ببرّک، وخطوی إلی کلّ ما یسرّک، فی سرّی وجهری، فلیسکن سخطک، فإنّ الّذی أرثی له من أعباء حمله وثقله، أکثر ممّا أرثی لنفسی، من ألیم ما بها وشدّته، وسوف أنبئک وأعلمک أمری. کنت قد عرفت من أمیرالمؤمنین استکمل اللَّه بقاءه، نظراً فی خیار الامور لی، وحرصاً علی سیافها إلیَّ، وأفضل ما عسیت أستعدّ له بعد إسلامی المرأة الصّالحة، وقد کان ما تحدّث به من فضل جمال أرینب بنت إسحاق وکمال أدبها ما قد سطع وشاع فی النّاس، فوقع منّی بموقع الهوی فیها، والرّغبة فی نکاحها، فرجوت أ لّاتدع حسن النّظر لی فی أمرها، فترکت ذلک حتّی استنکحها بعلها، فلم یزل ما وقع فی خلدی ینمو ویعظم فی صدری، حتّی عیل صبری، فبحت بسری، فکان ممّا ذکرت تقصیرک فی أمری، فاللَّه یجزیک أفضل من سؤالی وذکری.
__________________________________________________
(1)- أخضله: بلله.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 782
فقال له معاویة: مهلًا یا یزید، فقال: علامَ تأمرنی بالمهل وقد انقطع منها الأمل؟
فقال له معاویة: فأین حجاک ومروءتک وتقاک؟ فقال یزید: قد یغلب الهوی علی الصّبر والحجا، ولو کان أحد ینتفع فیما یبتلی به من الهوی بِتُقاه، أو یدفع ما أقصده «1» بحجاه، لکان أولی النّاس بالصّبر داود علیه السلام، وقد خبّرک القرآن بأمره. فقال معاویة: فما منعک قبل الفوت من ذکره؟ قال ما کنت أعرفه، وأثق به من جمیل نظرک، قال: صدقت، ولکن اکتم یا بنیّ أمرک بحلمک، واستعن باللَّه علی غلبة هواک بصبرک، فإنّ البوح به غیر نافعک، واللَّه بالغ أمره، ولابدّ ممّا هو کائن.
وکانت أرینب بنت إسحاق مثلًا فی أهل زمانها فی جمالها، وتمام کمالها وشرفها، وکثرة مالها، فتزوّجها رجل من بنی عمّها یقال له عبداللَّه بن سلام من قریش، وکان من معاویة بالمنزلة الرّفیعة فی الفضل. ووقع أمر یزید من معاویة موقعاً ملأه همّاً، وأوسعه غمّاً، فأخذ «2» فی الحیلة والنّظر أن یصل إلیها، وکیف یجمع بینه وبینها حتّی یبلغ رضا یزید فیها. فکتب معاویة إلی عبداللَّه بن سلام- وکان قد استعمله علی العراق- أن أقبل حین تنظر فی کتابی هذا لأمر حظّک فیه کامل، ولا تتأخّر عنه، فأعدّ المصیر والإقبال. وکان عند معاویة بالشّام أبو هریرة وأبو الدّرداء، صاحبا رسول اللَّه (ص). فلمّا قدم عبداللَّه بن سلام الشّام، أمر معاویة أن ینزل منزلًا قد هیئ له، وأعدّ له فیه نزله، ثمّ قال لأبی هریرة
__________________________________________________
(1)- أقصده: ضرّه.
(2)- [فی أعلام النّساء مکانه: أرینب بنت إسحاق: من ربات الجمال البارع، والحسن الباهر، والکمال‌والشّرف، وکثرة المال. تزوّجها ابن عمّها عبداللَّه بن سلام القرشیّ، وکان من معاویة بن أبی سفیان بالمنزلة الرّفیعة فی الفضل. فعشقها یزید بن معاویة، ووقع حبّها فی قلبه موقعاً ملأه همّاً، وأوسعه غمّاً، فشکا أمره إلی أبیه معاویة، فنصحه معاویة بقوله:
مهلًا یا یزید. فقال: علی مَ تأمرنی بالمهل وقد انقطع منها الأمل. فقال له معاویة: فأین حجا ومروءتک وتقاک؟ فقال یزید: یغلب الهوی علی الصّبر والحجا، ولو کان أحد ینتفع فیما یبتلی من الهوی بتقاه، أو یدفع ما أقصده بحجاه، لکان أولی النّاس بالصّبر داود علیه السلام.
فلمّا لم یر معاویة بدّاً من إجابة طلب إبنه یزید، أخذ ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 783
وصاحبه: «1» إنّ اللَّه قسم بین عباده قسماً، ووهبهم نعماً أوجب علیهم شکرها، وحتم علیهم حفظها، وأمرهم برعایة حقّها، وسلطان طریقها، بجمیل النّظر، وحسن التّفقّد لمن طوّقهم اللَّه أمره، کما فوّضه إلیهم، حتّی یؤدّوا إلی اللَّه الحقّ فیهم، کما أوجبه علیهم، فحیانی منها عزّ وجلّ بأعزّ الشّرف، وسموّ السّلف، وأفضل الذّکر، وأغدق الیسر، وأوسع علیَّ فی رزقه، وجعلنی راعی خلقه، وأمینه فی بلاده، والحاکم فی أمر عباده، لیبلونی أ أشکر آلاءه أم أکفرها، فإیّاه أسأله أداء شکره، وبلوغ ما أرجو بلوغه، من عظیم أجره، وأوّل ما ینبغی للمرء أن یتفقّده وینظر فیه، فیمَن استرعاه اللَّه أمره من أهله ومن لا غنی به عنه «1». وقد بلغت لی ابنة أردت إنکاحها، والنّظر فیمَن «2» یرید أن یباعلها «3». لعلّ من یکون بعدی یهتدی منه بهدی، ویتبع فیه أثری، فإنِّی قد تخوّفت أن یدعو من یلی هذا الأمر من بعدی زهوة السّلطان، وسرفه إلی عضل نسائهم، ولا یرون لهنّ فیمن ملکوا «4» أمره کفؤاً ولا نظیراً، وقد رضیت لها عبداللَّه بن سلام لدینه وفضله ومروءته وأدبه.
فقال أبو هریرة وأبوالدّرداء: إنّ أولی النّاس برعایة أنعم اللَّه وشکرها، وطلب مرضاته فیها فیما خصّه به منها، أنت صاحب رسول اللَّه وکاتبه. فقال معاویة: اذکروا له ذلک عنِّی، وقد کنت جعلت لها فی نفسها شوری، غیر أ نِّی أرجو أنّها لا تخرج من رأیی إن شاء اللَّه. فلمّا خرجا من عنده متوجِّهین إلی منزل عبداللَّه بن سلام بالّذی قال لهما، قال:
ودخل معاویة إلی ابنته، فقال لها: إذا دخل علیکِ أبو هریرة وأبو الدّرداء، فعرضا علیک أمر عبداللَّه بن سلام، وإنکاحی إیّاک منه، ودعواک إلی مباعلته، وحضاکِ علی ملاءمة رأیی، والمسارعة إلی هوای، فقولی لهما: عبداللَّه بن سلام کفؤ کریم، وقریب حمیم، غیر أنّه تحته أرینب بنت إسحاق، وأنا خائفة أن یعرض لی من الغیرة ما یعرض للنّساء، فأتولّی منه ما أسخط اللَّه فیه، فیعذّبنی علیه، فأفارق الرّجاء، وأستشعر الأذی، ولست
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی أعلام النّساء].
(2)- [أعلام النّساء: فی تبعل من].
(3)- یباعلها: یصیر بعلالها، أی زوجاً.
(4)- [أعلام النّساء: ملکهنّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 784
بفاعلة حتّی یفارقها، فذکر ذلک أبو هریرة وأبو الدّرداء لعبداللَّه بن سلام، وأعلماه بالّذی أمرهما معاویة، فلمّا أخبراه، سرّ به وفرح، وحمد اللَّه علیه، «1» ثمّ قال: نستمتع اللَّه بأمیر المؤمنین، لقد والی علیَّ من نعمهِ، وأسدی إلیَّ من مننه، فأطول ما أقوله فیه قصیر، وأعظم الوصف لها یسیر. ثمّ أراد إخلاطی بنفسه، وإلحاقی بأهله، إتماماً لنعمته، وإکمالًا لإحسانه، فاللَّه أستعین علی شکره، وبه أعوذ من کیده ومکره «1».
ثمّ بعثهما إلیه «2» خاطبین علیه، فلمّا قدما، قال لهما معاویة: قد تعلمان رضائی به، وتنخّلی «3» إیّاه، وحرصی علیه، وقد کنت أعلنتکما بالّذی جعلت لها فی نفسها من الشّوری، فادخلا إلیها، واعرضا علیها الّذی رأیت لها، فدخلا علیها وأعلماها بالّذی ارتضاه لها أبوها، لمّا رجا من ثواب اللَّه علیه. فقالت لهما کالّذی قال لها أبوها، فأعلماه بذلک، فلمّا ظنّ أنّه لا یمنعها منه إلّاأمرها، فارق زوجته، وأشهدهما علی طلاقها، وبعثهما خاطبین إلیه أیضاً، فخطبا، وأعلما معاویة بالّذی کان من فراق عبداللَّه بن سلام امرأته، طلاباً لما یرضیها، وخروجاً عمّا یشجیها، فأظهر معاویة کراهیة لفعله، وقال: ما أستحسن له طلاق امرأته، ولا أحببته، ولو صبر ولم یعجل، لکان أمره إلی مصیره، فإن کون ما هو کائن لا بدّ منه، ولا محیص عنه، ولا خیرة فیه للعباد، والأقدار غالبة، وما سبق فی علم اللَّه لا بدّ جار فیه، فانصرفا فی عافیة، ثمّ تعودان إلینا فیه، وتأخذان إن شاء اللَّه رضانا.
ثمّ کتب إلی یزید ابنه یعلمه بما کان من طلاق أرینب بنت إسحاق عبداللَّه بن سلام، فلمّا عاد أبوهریرة وأبو الدّرداء إلی معاویة، أمرهما بالدّخول علیها، وسؤالها «4» عن رضاها تبرّیاً من الأمر، ونظراً فی القول والعذر، فیقول: لم یکن لی أن أکرهها، وقد جعلت لها «5»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی أعلام النّساء].
(2)- [لم یرد فی أعلام النّساء].
(3)- تنخّلی إیّاه: اصطفائی له من بین النّاس، وأصل اللّفظ معناه أن ینخل الشّخص الدّقیق حتّی یستخرج‌صافیه، ویجتنب ردیئه. [لم یرد فی أعلام النّساء]
(4)- [أعلام النّساء: سألاها].
(5)- [زاد فی أعلام النّساء: من].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 785
الشّوری فی نفسها، فدخلا علیها، وأعلماها بالّذی رضیه إن رضیت هی، وبطلاق عبداللَّه ابن سلام امرأته أرینب، طلاباً لمسرّتها، وذکرا من فضله، وکمال مروءته، وکریم محتده، «1» ما القول یقصر عن ذکره «1». فقالت لهما: جفّ القلم بما هو کائن، وإنّه فی قریش لرفیع، غیر أنّ أللَّه عزّ وجلّ یتولّی تدبیر الامور فی خلقه، وتقسیمها بین عباده، حتّی ینزلها منازلها فیهم، ویضعها علی ما سبق فی أقدارها. ولیست تجری لأحد علی ما یهوی، ولو کان لبلغ منها غایة ما شاء. وقد تعرفان أنّ التّزویج هزله جدّ، وجدّه ندم، النّدم علیه یدوم، والمعثور فیه لا یکاد یقوم، والأناة فی الامور أوفق لما یخاف فیها من المحذور «2»، فإنّ الامور إذا جاءت خلاف الهوی بعد التّأنّی فیها، کان المرء بحسن العزاء خلیقاً، وبالصّبر علیها حقیقاً، وعلمت أنّ اللَّه ولی التّدابیر، فلم تلم النّفس علی التّقصیر، وإنِّی باللَّه أستعین، سائلة عنه، حتّی أعرف دخیلة خبره، ویصحّ لی الّذی أرید علمه من أمره، ومستخیر، وإن کنت أعلم أنّه لا خیرة لأحد فیما هو کائن، ومُعلمتکما بالّذی یرینیه اللَّه فی أمره، ولا قوّة إلّاباللَّه.
فقالا: وفقکِ اللَّه وخار لکِ. ثمّ انصرفا عنها «3»، فلمّا أعلماه بقولها، تمثّل وقال:
فإن یک صدر هذا الیوم ولّی فإن غداً لناظره «4» قریب
وتحدّث النّاس بالّذی کان من طلاق عبداللَّه امرأته قبل أن یفرغ من طلبته، وقبل أن یوجب له الّذی کان من بغیته، ولم یشکوا فی غدر معاویة إیّاه. فاستحثّ عبداللَّه بن سلام أبا هریرة وأبا الدّرداء، وسألهما الفراغ من أمره، فأتیاها. فقالا لها: قد أتیناکِ لما أنتِ صانعة فی أمرکِ، وإن تستخیری اللَّه یخر لکِ فیما تختارین، فإنّه یهدی من استهداه، ویعطی من اجتداه، وهو أقدر القادرین. قالت: الحمد للَّه، أرجو أن یکون اللَّه قد خار
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی أعلام النّساء].
(2)- [أعلام النّساء: المقدور].
(3)- [لم یرد فی أعلام النّساء].
(4)- [أعلام النّساء: للنّاظرین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 786
لی، فإنّه لا یکل إلی غیره من توکّل علیه، وقد استبرأت أمره، وسألت عنه، فوجدته غیر ملائم ولا موافق «1» لما أرید لنفسی، مع اختلاف من استشرته فیه، فمنهم النّاهی عنه، ومنهم الآمر به، واختلافهم أوّل ما کرهت من اللَّه. فعلم عبداللَّه أنّه خُدع، «2» فهلع ساعة «2»، واشتدّ علیه الهمّ «3».
«2» ثمّ انتبه، فحمد اللَّه تعالی وأثنی علیه، وقال متعزّیاً: لیس لأمر اللَّه راد، ولا لما لابدّ أن یکون منه صاد، امور فی علم اللَّه سبقت، فجرت بها أسبابها، حتّی امتلأت منها أقرابها، وإن امرؤ انثال له حلمه، واجتمع له عقله، واستذلّه رأیه، لیس بدافع عن نفسه قدراً ولا کیداً، ولا انحرافاً عنه ولا حیداً، ولآل ما سروا به واستجذلوا له لا یدوم لهم سروره، ولایصرف عنهم محذوره. قال: وذاع أمره فی النّاس وشاع، ونقلوه إلی الأمصار، وتحدّثوا به فی الأسمار، وفی اللّیل والنّهار، وشاع فی ذلک قولهم، وعظم لمعاویة علیه لومهم، وقالوا: خدعه معاویة حتّی طلّق امرأته، وإنّما أرادها لابنه، فبئس من استرعاه اللَّه أمر عباده، ومکّنه فی بلاده، وأشرکه فی سلطانه، یطلب أمراً بخدعة من جعل اللَّه إلیه أمره، ویحیره ویصرعه جرأة علی اللَّه.
فلمّا بلغ معاویة ذلک من قول النّاس، قال: لعمری، ما خدعته. «2»
قال: فلمّا انقضت أقراؤها، وجه معاویة أبا الدّرداء إلی العراق خاطباً لها علی ابنه یزید، فخرج حتّی قدمها، وبها یومئذ الحسین بن علیّ وهو سیِّد أهل العراق فقهاً ومالًا وجوداً وبذلًا. فقال أبو الدّرداء إذ قدم العراق: ممّا ینبغی لذی الحجا والمعرفة والتّقی أن یبدأ به ویؤثره علی مهمّ أمره، لما «4» یلزمه حقّه، ویجب علیه حفظه، وهذا ابن بنت رسول اللَّه (ص) وسیِّد شباب أهل الجنّة یوم القیامة، فلست بناظر فی شی‌ء قبل الإلمام به والدّخول علیه، والنّظر إلی وجهه الکریم، وأداء حقّه، والتّسلیم علیه، ثمّ أستقبل بعد إن
__________________________________________________
(1)- [أعلام النّساء: بموافق].
(2- 2) [لم یرد فی أعلام النّساء].
(3)- [زاد فی أعلام النّساء: والحزن].
(4)- [أعلام النّساء: ممّا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 787
شاء اللَّه ما جئت له. وبعثت إلیه، فقدمَ حتّی أتی الحسین، فلمّا رآه الحسین، قام إلیه، فصافحه إجلالًا له، ومعرفته لمکانه من رسول اللَّه (ص)، وموضعه من الإسلام. ثمّ قال الحسین: «1» مرحباً بصاحب رسول اللَّه (ص) وجلیسه، یا أبا الدّرداء! أحدثت لی رؤیتک شوقاً إلی رسول اللَّه (ص)، وأوقدت مطلقات أحزانی علیه، فإنّی لم أرَ منذ فارقته أحداً کان له جلیساً، وإلیه حبیباً، إلّاهملت عینای، وأحرقت کبدی أسیً علیه، وصبابة إلیه.
ففاضت عینا أبی الدّرداء لذکر رسول اللَّه، وقال: جزی اللَّه لبانة «2» أقدمتنا علیک، وجمعتنا بک خیراً. فقال الحسین: «1» واللَّه إنِّی لذو حرص علیک، ولقد کنت بالاشتیاق إلیک.
فقال أبو الدّرداء: وجّهنی معاویة خاطباً علی ابنه یزید أرینب بنت إسحاق، فرأیت أن لا أبدأ بشی‌ء قبل إحداث العهد بک، والتّسلیم علیک. فشکر له الحسین ذلک، وأثنی علیه وقال: لقد کنت ذکرت نکاحها، وأردت الإرسال إلیها بعد انقضاء أقرائها، فلم یمنعنی من ذلک إلّاتخییر مثلک، فقد أتی اللَّه بک، فاخطب رحمک اللَّه علیَّ وعلیه، فلتختر من اختاره اللَّه لها وإنّها أمانة فی عنقک حتّی تؤدّیها إلیها، وأعطها من المهر مثل ما بذل لها معاویة عن ابنه. فقال أبو الدّرداء: أفعل إن شاء اللَّه، فلمّا دخل علیها، قال لها: أ یّتها المرأة؟ إنّ اللَّه خلق الامور بقدرته، وکونها بعزّته، فجعل لکلّ أمر قدراً، ولکلّ قدر سبباً، فلیس لأحد عن قدر اللَّه مستحاص، ولا عن الخروج عن علمه مستناص، فکان ممّا سبق لکِ وقدر علیکِ، الّذی کان من فراق عبداللَّه بن سلام إیّاکِ، ولعلّ ذلک لا یضرّکِ، وأن یجعل اللَّه لکِ فیه خیراً کثیراً. وقد خطبکِ أمیر هذه الامّة، وابن الملک، وولیّ عهده، والخلیفة من بعده، یزید بن معاویة. وابن بنت رسول اللَّه (ص) وابن أوّل من آمن به من أمّته، وسیّد شباب أهل الجنّة یوم القیامة، وقد بلغک سناهما وفضلهما، وجئتکِ خاطباً علیهما، فاختاری أ یّهما شئتِ؟ فسکتت طویلًا. ثمّ قالت: یا أبا الدّرداء! لو أنّ هذا الأمر جاءنی؟ وأنت غائب عنِّی أشخصت فیه الرّسل إلیک، واتّبعت فیه رأیک، ولم أقطعه دونک علی بعد مکانک، ونأی دارک، فأمّا إذ کنت المرسل فیه، فقد فوّضت أمری بعد اللَّه إلیک،
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی أعلام النّساء].
(2)- اللّبانة: الحاجة والغرض.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 788
وبرئت منه إلیک، وجعلته فی یدیک، فاختر لی أرضاهما لدیک، واللَّه شهید علیک، واقض فیه قضاء ذی التّحرّی المتّقی، ولا یصدّنّک عن ذلک إتّباع هوی، فلیس أمرهما علیک خفیّاً، وما أنت عمّا طوّقتک عمیّاً.
فقال أبو الدّرداء: أ یّتها المرأة! إنّما علیَّ إعلامکِ وعلیکِ الاختیار لنفسکِ. قالت: عفا اللَّه عنک، إنّما أنا بنت أخیک، ومن لا غنی بها عنک فلا یمنعک رهبة أحد من قول الحقّ فیما طوّقتک، فقد وجب علیک أداء الأمانة فیما حملتک، واللَّه خیر من روعی وخیف، إنّه بنا خبیر لطیف.
فلمّا لم یجد بدّاً من القول والإشارة علیها، قال: بُنیّة، ابن بنت رسول اللَّه أحبّ إلیَّ وأرضاهما عندی، واللَّه أعلم بخیرهما لکِ، وقد کنت رأیت رسول اللَّه (ص) واضعاً شفیته علی شفتی الحسین، فضعی شفتیکِ حیث وضعهما رسول اللَّه، قالت: قد اخترته ورضیته، فاستنکحها الحسین بن علیّ، وساق إلیها مهراً عظیماً. «1» وقال النّاس «1»: وبلغ معاویة الّذی کان من فعل أبی الدّرداء فی ذکره حاجة أحد مع حاجته، وما بعثه هو له، ونکاح الحسین إیّاها، فتعاظمه ذلک جدّاً، ولامه لوماً شدیداً، وقال: من یرسل ذا بلاهة وعمیً، یرکب فی أمره خلاف ما یهوی، ورأیی کان من رأیه أسوأ، ولقد کنّا بالملامة منه أولی حین بعثناه، ولحاجتنا انتخلناه، وکان عبداللَّه بن سلام قد استودعها قبل فراقه إیّاها بدرات «2» مملوءة درّاً، کان ذلک الدّرّ أعظم ماله وأحبّه إلیه، وکان معاویة قد أطرحه، وقطع جمیع روافده عنه، لسوء قوله فیه، وتهمته إیّاه علی الخدیعة، فلم یزل یجفوه ویغضبه ویکدی «3» «4» عنه، وما کان یجدیه، وحتّی عیل صبره، «1» وطال أمره، وقلّ ما فی یدیه، ولام نفسه علی المقام لدیه «1»، فخرج من عنده راجعاً إلی
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی أعلام النّساء].
(2)- بدرات: جمع بدرة، وهی الصرّة المملوءة نقوداً أو جواهر.
(3)- یکدی عنه ما کان یجدیه: یمنع عنه ما کان یعطیه.
(4)- [أضاف فی أعلام النّساء: به].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 789
العراق، وهو یذکر ماله الّذی کان استودعها، ولا یدری کیف یصنع فیه، وأنّی یصل إلیه، ویتوقّع جحودها علیه، لسوء فعله بها، وطلاقه إیّاها علی غیر شی‌ء أنکره منها، ولا نقمة علیها.
فلمّا قدم العراق، لقی الحسین، فسلّم علیه، ثمّ قال: قد علمت جعلت فدا ک الّذی کان من «1» قضاء اللَّه «1» فی طلاق أرینب بنت إسحاق، وکنت قبل فراقی إیّاها قد استودعتها مالًا عظیماً درّاً، وکان الّذی کان ولم أقبضه، وواللَّه ما أنکرت منها فی طول ما صحبتها فتیلًا، ولا أظنّ بها إلّاجمیلًا، فذکِّرها أمری، واحضضها علی الرّدّ علیَّ، فإنّ اللَّه یحسن علیک ذکرک، ویجزل به أجرک. فسکت عنه. فلمّا انصرف الحسین إلی أهله، قال لها: قدم عبداللَّه بن سلام وهو یحسن الثّناء علیکِ، ویحمل النّشر عنکِ، فی حسن صحبتکِ، وما أنِسَه قدیماً من أمانتک، فسرّنی ذلک وأعجبنی، وذکر أنّه کان استودعکِ مالًا قبل فراقه إیّاکِ، فأدّی إلیه أمانته، وردّی علیه ماله، «1» فإنّه لم یقل إلّاصدقاً، ولم یطلب إلّاحقّاً «1».
قالت: صدق، قد واللَّه استودعنی مالًا لا أدری ما هو، وإنّه لمطبوع علیه بطابعه، ما أخذ منه شی‌ء إلی یومه هذا. فأثنی علیها الحسین خیراً، وقال: بل أدخله علیکِ حتّی تبرئی إلیه منه کما دفعه إلیکِ. ثمّ لقی عبداللَّه بن سلام، فقال له: ما أنکرت مالک، «1» وزعمت أنّه لکما دفعته إلیها بطابعک «1»، فادخل یا هذا علیها، وتوفّ مالک منها. فقال عبداللَّه بن سلام:
أو تأمر بدفعه إلیَّ جعلت فداک؟ قال: لا، حتّی تقبضه منها کما دفعته إلیها، وتبرئها منه إذا أدّته.
فلمّا دخلا علیها، قال لها الحسین: هذا عبداللَّه بن سلام، قد جاء یطلب ودیعته، فأدّیها إلیه کما قبضتها منه، فأخرجت البدرات «2» فوضعتها بین یدیه، وقالت له: هذا مالک، فشکر لها، وأثنی علیها، وخرج الحسین، ففضّ عبداللَّه خاتم بدره، فحثا لها من ذلک الدّرّ حثوات، وقال: خذی، فهذا قلیل منِّی لکِ، واستعبرا جمیعاً، حتّی تعالت
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی أعلام النّساء].
(2)- [أعلام النّساء: البدارات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 790
أصواتهما بالبکاء، أسفاً علی ما ابتلیا به، فدخل الحسین علیهما وقد رقّ لهما، للّذی سمع منهما. فقال: أشهد اللَّه أنّها طالق، اللّهمّ إنّک تعلم أنِّی لم أستنکحها رغبة فی مالها ولا جمالها، ولکنّی أردت إحلالها لبعلها، وثوابک علی ما عالجته فی أمرها، فأوجب لی بذلک الأجر، وأجزل لی علیه الذّخر، إنّک علی کلّ شی‌ء قدیر، ولم یأخذ ممّا ساق إلیها فی مهرها قلیلًا ولا کثیراً. وقد کان عبداللَّه بن سلام سأل ذلک أرینب، أی التّعویض علی الحسین، فأجابته إلی ردّ ماله علیه شکراً لما صنعه بهما، فلم یقبله، وقال: الّذی أرجو علیه من الثّواب خیر لی منه، فتزوّجها عبداللَّه بن سلام، وعاشا متحابّین متصافیین حتّی قبضهما اللَّه، «1» وحرّمها اللَّه علی یزید «1». والحمد للَّه‌ربّ العالمین.
ابن قتیبة الدّینوری، الإمامة والسّیاسة،/ 166- 173/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 38- 44؛ کحاله، أعلام النّساء، 1/ 34- 41
فولد الحسین علیّاً الأکبر- وأمّه ثقفیّة- قُتل بالطّفّ [...]. وعلیّاً الأصغر، وهو الّذی أعقب، وأمّه أمّ ولد تسمّی سلافة.
«2» «3» قال الزّهریّ: ما رأیت قرشیّاً «4» قطّ «5»/ 475/ أو 237 ب/ أفضل من علیّ بن الحسین «5» «3».
ومات بالمدینة وهو ابن ثمانی وخمسین سنة «2». ویقال: ابن ستّین. ویکنّی أبا محمّد.
وکانت وفاته فی سنة أربع وتسعین. ودفن بالبقیع. ویقال: مات فی سنة اثنتین وتسعین.
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی أعلام النّساء].
(2- 2) [مثله فی تاریخ دمشق، 44/ 160 (ط المحمودی،/ 35)، مختصر ابن منظور، 17/ 235].
(3- 3) [مثله فی تاریخ دمشق، 44/ 152- 153 (ط المحمودی،/ 20)، مختصر ابن منظور، 17/ 231، 235؛ وفیات الأعیان، 3/ 267، وکشف الغمّة، 2/ 92، وسیر أعلام النّبلاء (ط مؤسّسة الرّسالة)، 4/ 388 (ط دار الفکر)، 5/ 333، والعدد،/ 318، وحیاة الحیوان، 1/ 204، وتهذیب التّهذیب، 7/ 305، والأئمة الاثنا عشر،/ 75].
(4)- [فی تاریخ دمشق ص 160، والمختصر ص 235، وکشف الغمّة والعدد: هاشمیّاً].
(5)- [لم یرد فی وفیات الأعیان وکشف الغمّة والتّهذیب والأئمة الاثنا عشر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 791
وفاطمة بنت الحسین أمّها أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه. وسکینة أمّها الرّباب بنت امرؤ القیس، وقد ذکرنا أمرها فیما تقدّم.
البلاذری، جمع من أنساب الأشراف، 3/ 361- 362؛ أنساب الأشراف، 3/ 146
قال المدائنیّ: قُتل الحسین علیه السلام [...]، وعلیّ بن الحسین، وعبداللَّه، وأبا بکر، والقاسم بنو حسین.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 422؛ أنساب الأشراف، 3/ 223
وعروة بن مسعود بن مُعتِّب الثّقفیّ، کانت تحته میمونة بنت أبی سفیان، فولدت له داود بن عروة، ومسعود بن معتب هذا «عظیم القریتین». وعروة هو الّذی بعث به رسول اللَّه (ص) إلی الطّائف لیدعو ثقیفاً إلی الإسلام، وقد استأذنه فی ذلک، فرماه رجل وهو جالس فوق سطح، فقتله.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 76؛ أنساب الأشراف (ط مصر)، 1/ 441
ویروی عن رجل من قریش لم یُسمّ لنا، قال: کنت أجالس سعید بن المسیّب، فقال لی یوماً: من أخوالُک؟ فقلت «1»: أمِّی فتاة. فکأنِّی نقصت فی «2» عینه، فأمهلت حتّی دخل علیه سالم بن عبداللَّه بن عمر بن الخطّاب، فلمّا خرج من عنده، قلت: یا عمّ! مَنْ هذا؟
فقال: یا سبحان اللَّه! أتجهل مثل هذا من قومک؟ هذا سالم بن عبداللَّه بن عمر. قلت: فمن أمّه؟ قال: فتاة. قال: ثمّ أتاه القاسم بن محمّد بن أبی بکر، فجلس عنده، ثمّ نهض، فقلت: یا عمّ! من هذا؟ فقال: أتجهل من أهلک مثله؟ ما أعجب هذا! هذا القاسم بن محمّد بن أبی بکر. قلت: فمَنْ أمّه؟ قال: فتاة. فأمهلت شیئاً «3» حتّی جاءه علیّ بن الحسین ابن علیّ بن أبی طالب رضی الله عنه، فسلّم علیه، ثمّ نهض، فقلت: یا عمّ! من هذا؟ قال: هذا الّذی لا یسع مسلماً أن یجهله، هذا علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب. قلتُ: فمَنْ
__________________________________________________
(1)- [زاد فی وفیات الأعیان: له].
(2)- [الأئمة الاثنا عشر: من].
(3)- [لم یرد فی الأئمّة الاثنا عشر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 792
أمّه؟ قال: فتاة. قال: قلت: یا عمّ! رأیتُنی «1» نقصت فی عینک «2» لما علمت «3» أنّی لُامّ ولد «3»، أفمالی فی هؤلاء اسوة؟ «2».
قال: فجللت فی عینه جدّاً، «4» «5» وکانت أمّ «6» علیّ بن الحسین سُلافة من ولد یزدجرد «5» معروفة النّسب، «7» وکانت «8» من خیرات النّساء. «9» «10» «11» ویروی أنّه قیل لعلیّ بن الحسین رحمه الله: أنّک من أبرّ النّاس، ولست تأکل مع أمّک فی صحفة «10». فقال: أکره أن تسبق یدی إلی ما قد سبقت إلیه عینُها، فأکون قد عققتُها «11».
__________________________________________________
(1)- [الأئمّة الإثنا عشر: رأیتک].
(2- 2) [الأئمّة الإثنا عشر: حین قلت لک إنّ أمِّی فتاة، أفمالی أسوة بهؤلاء؟].
(3- 3) [وفیات الأعیان: أنّ أمِّی فتاة].
(4) (4*) [فی وفیات الأعیان والأئمّة الإثنا عشر: وکان أهل المدینة یکرهون إتّخاذ أمّهات الأولاد، حتّی نشأ فیهم علیّ بن الحسین، والقاسم بن محمّد، وسالم بن عبداللَّه، ففاقوا النّاس فقهاً وورعاً. فرغب النّاس فی السّراری.
وکان زین العابدین رضی الله عنه، کثیر البرّ بامّه، حتّی قیل له: إنّک من أبرّ النّاس بامّک، ولسنا نراک تأکل (17 آ) معها فی صحفة. فقال: أخاف أن تسبق یدی إلی ما سبقت إلیه عینها، فأکون قد عققتُها.
وهذا ضدّ قصّة أبی المخشن [الأعرابیّ] مع إبنته. فإنّه قال: کانت لی ابنة تجلس معی علی المائدة، فتبرز کفّاً کأ نّها طلعة، فی ذراع کأ نّها جمارة، فما تقع عینها علی لقمة نفیسة إلّاخصّتنی بها. فزوّجتُها، فصار یجلس معی علی المائدة ابنٌ لی، فیبرز کفّاً کأ نّها کرنابة، فی ذراع کأ نّها کربة، فواللَّه ما تسبق عینی إلی لقمة طیّبة إلّاسبقت یده إلیها].
(5- 5) [حکاه عنه فی عمدة الطّالب (ط النّجف)،/ 192].
(6)- [فی العدد والبحار والدّمعة ونفس المهموم والأعیان مکانهم: کان اسم أمّ ...].
(7) (7*) [مثله فی الجوهرة].
(8)- [لم یرد فی العدد والبحار والدّمعة والأعیان].
(9) (9*) [فی العدد والبحار والدّمعة والأعیان: وقیل خولة].
(10- 10) [الجوهرة: وکان علیّ بن الحسین من أبرّ النّاس بأمِّه سُلافة، وکان لا یأکل معها فی صحفة واحدة، فسُئل عن ذلک].
(11- 11) [هکذا هذا الخبر فی المجدی وتذکرة الخواصّ مع اختلاف فی العبارات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 793
«1» وکان یقال له: ابن الخِیَرَتَیْن (بتحریک الیاء أفصح) لقول رسول اللَّه (ص): «2» للَّه‌من عباده خیرتان «2»، فخیرتُهُ من العرب قریش، ومن العجم فارس. «1» «3» وکانت سُلافة عمّة أمّ یزید النّاقص «4» أو أُختها. «3» (4*) (7*) (9*)
المبرّد، الکامل، 1/ 311/ عنه: ابن خلّکان، وفیات الأعیان، 3/ 267- 269؛ رضی الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 58؛ المجلسی، البحار، 46/ 16؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 13؛ القمّی، نفس المهموم،/ 526؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 629؛ مثله أکبری، الجوهرة،/ 50؛ ابن طولون، الأئمّة الإثنا عشر،/ 76- 78
وکان للحسین علیه السلام من الولد: علیّ الأکبر [...]، قُتل بالطّف. وأمّه لیلی بنت أبی مرّة ابن عروة بن مسعود الثّقفیّ. وعلیّ الأصغر وأمّه حرار «5» بنت یزدجرد. وکان الحسین سمّاها غزالة. «6»
«وقیل «7»» لعلیّ بن الحسین ما أقلّ ولد أبیک؟ قال: العجب «8» کیف وُلد «9» له. أنّه کان
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی وفیات الأعیان، 3/ 267، وکشف الغمّة، 2/ 7، والبحار، 46/ 8، وأضاف فیهما: وکانت أمّه بنت کسری].
(2- 2) [البحار: إنّ للَّه‌من عباده خیرتین].
(3- 3) [حکاه عنه فی عمدة الطّالب (ط النّجف)،/ 192].
(4)- هو یزید بن الولید بن عبدالملک بن مروان، ولد فی دمشق ومات فیها سنة 126 ه. ثار علی ابن عمّه الولید لسوء سیرته، وقُتل الولید. غیر أنّ یزید مات بالطّاعون أو بالسّمّ. کان من أهل الورع والصّلاح. یقال له النّاقص، لأنّه أنقص من أعطیات الجند الّتی زادها سلفه.
(5)- کذا فی الأصل، والمشهور أنّ اسم أمّه شاه‌زنان، وقیل شهربانویه، وقیل سلافة، وقیل أمّ سلمة.
(6)- [إلی هنا لم یرد فی البحار وناسخ التّواریخ سیِّد الشّهداء علیه السلام، وإلی هنا حکاه عنه فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 28].
(7)- [فی اللّهوف مکانه: وذکر ابن عبدربّه فی الجزء الرّابع من کتاب العقد قال: قیل ...، وفی تسلیةالمجالس مکانه: وکان یصلِّی فی الیوم واللّیلة ألف رکعة، وقیل ...].
(8)- [البحار: «أتعجّب»].
(9)- [اللّهوف: ولدت، وأضاف فی تسلیة المجالس: أنا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 794
یصلِّی فی الیوم واللّیلة ألف رکعة «1»، فمتی کان یفرع «2» للنّساء «3». «4»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 233/ عنه: المجلسی، البحار، 79/ 311؛ مثله ابن طاوس، اللّهوف،/ 94- 95؛ محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 267؛ القمی، نفس المهموم،/ 234؛ سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهدا علیه السلام، 4/ 89
حدّثنا إبراهیم بن إسحاق عن عبداللَّه بن أحمد، عن عبدالرّحمان بن أبی عبداللَّه الخزاعیّ، عن نصر بن مزاحم، عن عمرو بن شمر، عن جابر، عن أبی جعفر علیه السلام قال:
لمّا قدم بابنة یزدجرد علی عمر، وأدخلت المدینة، أشرف لها عذاری المدینة، وأشرق المسجد بضوء وجهها، فلمّا دخلت المسجد، ورأت عمر، غطّت وجهها، وقالت: آه بیروزباد «5» هرمز، قال: فغضب عمر وقال: تشتمنی هذه؟ وهمّ بها، فقال له أمیر المؤمنین: لیس لک ذلک، أعرض عنها، أنّها تختار رجلًا من المسلمین، ثمّ احسبها بفیئه علیه؛ فقال عمر: اختاری. قال: فجائت حتّی وضعت یدها علی رأس الحسین بن علیّ علیه السلام. فقال أمیرالمؤمنین: ما اسمکِ؟ قالت: جهان شاه، فقال: بل شهربانویه، ثمّ نظر إلی الحسین علیه السلام، فقال: یا أبا عبداللَّه علیه السلام! «6» لیلدنّ لک منها غلام خیر أهل الأرض. «6» «7»
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی ناسخ التّواریخ].
(2)- [فی اللّهوف وتسلیة المجالس والبحار: یتفرّغ].
(3)- المشهور أنّ ذلک قیل للإمام الباقر فی شأن أبیه علیّ بن الحسین علیه السلام.
(4)- فرزندان حسین علیه السلام عبارت بودند از: علی‌اکبر که فرزندی از وی نماند و در کربلا کشته شد و مادرش، لیلی دختر ابومرّة بن عروة بن مسعود ثقفی است؛ و علی‌اصغر که مادرش حرار دختر یزدجرد است و حسین او را غزاله نامید.
به علی بن الحسین گفته شد: «چه قدر فرزندان پدرت کم‌اند؟»
گفت: «إنّه کان یصلِّی فی الیوم واللّیلة ألف رکعة، فمتی کان یفرغ للنّساء؟ او در روز و شب هزار رکعت نماز می‌گزارد. پس کی به زنها می‌رسید؟»
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 184
(5)- بیروج باد، وجاء فی هامش البحار: خ ل «أف بیروز» (کلام فارسی مشتمل علی تأفیف ودعاءعلی أبیها هرمز) تعنی: لا کان لهرمز یوم، فإن ابنته اسّرت بصغر ونظر إلیها الرّجال، الوافی، ج 2، ص 176.
(6- 6) [حکاه عنه فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 15].
(7)- [زاد فی البحار: تبیین: یزدجرد آخر ملوک الفرس، وهو ابن شهریار بن أبرویز بن هرمز بن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 795
الصّفّار، بصائر الدّرجات،/ 355، الجزء 7، رقم 8/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 9- 10، رقم 20
[القرن 4] وقُتل علیّ بن الحسین بن علیّ- وأمّه لیلی ابنة أبی مرّة بن عروة بن مسعود ابن معتِّب الثّقفیّ، وأمّها میمونة إبنة أبی سفیان بن حرب. وقُتِلَ عبداللَّه بن الحسین بن علیّ- وأمّه الرّباب ابنة امرئ القیس ابن عدیّ بن أوس بن جابر بن کعب بن عُلیم من کلْب. واستصغر علیّ بن الحسین بن علیّ، فلم یُقتل. «1»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 468
__________________________________________________
- أنوشیروان، وکأنّ إشراق المسجد بضوئها کنایة عن ابتهاج أهل المسجد برؤیتها وعجبهم من صورتها وصباحتها.
وفی الکافی (4): اف بیروج بادا هرمز، وافّ کلمة تضجّر، وبیروج معرَّب بیروز، أی اسودّ یوم هرمز وأساء الدّهر إلیه وانقلب الزّمان علیه حیث صارت أولاده اساری تحت حکم مثل هذا أو دعاء علی جدّها هرمز، یعنی لا کان لهرمز یوم حتّی تصیر أولاده کذلک. «وهمّ بها» أی أراد إیذاءها أو أن یأخذها لنفسه قوله علیه السلام: بل شهربانویه، کأ نّه علیه السلام غیّر اسمها للسُّنّة، أو لأنّه من أسماء اللَّه تعالی لما ورد فی الخبر فی النّهی عن اللّعب بالشّطرنج، إنّه یقول مات شاهه وقُتل شاهه واللَّه شاهه ما مات وما قُتل، أو أنّه علیه السلام أخبر أنّه لیس اسمها جهانشاه، بل اسمها شهربانویه، وإنّما غیّرته للمصلحة، کما یدلّ علیه روایة صاحب العدد أو المعنی لم ینبغی لک هذا الاسم، بل کان ینبغی تسمیتک بشهربانویه «لیلدنَّ» کأ نّه إشارة إلی أنّ أولاده علیه السلام یحصل من ولده هو خیر أهل الأرض، وفی بعض النّسخ بالتّاء کأ نّه تمّ الکلام عند قوله: لک، وقوله: منها غلام، جملة أخری.
ثمّ إنّ هذا الخبر یخالف الخبر السّابق، وذاک أقرب إلی الصّواب إذ أسر أولاد یزدجرد، الظّاهر أنّه کان بعد قتله أو استئصاله، وذلک کان فی زمن عثمان، وإن أمکن أن یکون بعد فتح القادسیّة أو نهاوند أخذ بعض أولاده هناک لکنّه بعید، وأیضاً لا ریب فی أن تولّد علیّ بن الحسین علیه السلام منها کان فی أیّام خلافة أمیرالمؤمنین علیه السلام ولم یولد منها غیره کما نقل، وکون الزّواج فی زمن عمر وعدم تولّد ولد منها إلّابعد أکثر من عشرین سنة بعید، ولا یبعد أن یکون عمر فی هذه الرّوایة تصحیف عثمان، واللَّه یعلم].
(1)- علی بن حسین بن علی نیز کشته شد. مادرش لیلی دختر ابو مره بن عروة بن مسعود ثقفی بود و مادربزرگش میمونه، دختر ابوسفیان‌بن حرب بود [...].
عبداللَّه بن حسین بن علی نیز کشته شد. مادرش ام‌رباب دختر امری‌القیس بن عدی کلبی بود. [...]
علی بن حسین بن علی (دیگر) صغیر بود و کشته نشد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3083
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 796
قال: وکان أوّل قتیل «1» من بنی أبی طالب یومئذ «2» علیّ الأکبر بن الحسین «3» بن علیّ «3»، وأمّه لیلی ابنة أبی مُرّة بن عروة بن مسعود الثّقفیّ «4». «5»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 446/ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 293؛ النّویری، نهایة الإرب، 20/ 455؛ ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 185
قال أبو مخنف: حدّثنی سلیمان بن أبی راشد، عن حُمید بن مسلم، قال، انتهیتُ إلی علیّ بن الحسین «6» بن علیّ الأصغر «6» وهو منبسط علی فراش له «7»، وهو مریض، وإذا شَمِر ابن ذی الجوشن فی «8» رَجّالة معه یقولون: ألا نقتل هذا؟ قال: فقلت: سبحان اللَّه! أنقتل الصّبیانَ! إنّما هذا صبیّ؛ قال: فما زال ذلک دأبی أدفع عنه کلّ مَن جاء «9» حتّی جاء عمر ابن سعد، فقال: ألا لا یدخلنّ «10» بیت هؤلاء النّسوة أحد، ولا «11» یعرِضنّ لهذا الغلام المریض «11»، ومن أخذ من متاعهم شیئاً فلیردّه علیهم. قال: فوَ اللَّه ما ردّ أحد شیئاً؛ «12» قال: فقال «13» علیّ بن الحسین: جُزیت «14» من رجل 14 خیراً! «15» فوَ اللَّه لقد 15 دفع اللَّه
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی البدایة والنّهایة: من أهل الحسین علیه السلام].
(2)- [لم یرد فی البدایة والنّهایة].
(3- 3) [لم یرد فی الکامل ونهایة الإرب].
(4)- [فی الکامل ونهایة الإرب: الثّقفیّة].
(5)- گوید: نخستین کس از فرزندان ابی‌طالب که آن روز کشته شد، علی‌اکبر پسر حسین بود که مادرش لیلی، دختر ابومرةبن عروه ثقفی بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3052
(6- 6) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(7)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(8)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: جماعة من].
(9)- [فی البدایة مکانه: وهمّ شمر بن ذی الجوشن بقتل علیّ بن الحسین الأصغر «زین العابدین» وهو صغیرمریض، حتّی صرفه عن ذلک حمید بن مسلم أحد أصحابه. وجاء ...].
(10)- [البدایة: علی].
(11- 11) [البدایة: یقتل هذا الغلام أحد].
(12) (12*) [لم یرد فی نفس المهموم ووسیلة الدّارین].
(13)- [أضاف فی البدایة: له].
(14- 14) [لم یرد فی البدایة].
(15- 15) [البدایة: فقد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 797
عنِّی بمقالتک شرّاً (12*). «1»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 453- 454/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 379؛ مثله ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 188- 189
قال: ثمّ إنّ عبیداللَّه أمر بنساء الحسین وصبیانه، فجُهِّزن، وأمر بعلیّ بن الحسین، فَغُلَّ بغلّ إلی عنقه، ثمّ سرّح بهم مع مُحَفّز بن ثعلبة العائذیّ، عائذة قریش ومع شمر بن ذی الجوشن، فانطلقا بهم حتّی قدموا علی یزید، فلم یکن علیّ بن الحسین یکلّم أحداً منهما فی الطّریق کلمة حتّی بلغوا. «2»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 460
قال أبو جعفر: وکان یُقال لهذه السّنة سنة فقهاء، مات فیها عامّة فقهاء أهل المدینة.
مات فی أوّلها علیّ بن الحسین علیه السلام.
الطّبری، التّاریخ، 6/ 491
وأمّا فرات بن زَحْر بن قیس فإنّه لمّا قُتل بعثت عائشة بنت خلیفة بن عبداللَّه الجُعفیّة
__________________________________________________
(1)- حمید بن مسلم گوید: پیش علی‌اصغر پسر حسین بن علی رسیدم که بر بستر افتاده بود و بیمار بود. شمربن ذی‌الجوشن و پیادگان همراه اورا دیدم که می‌گفتند: «چرا این را نکشیم؟»
گوید: گفتم: «سبحان اللَّه، کودکان را هم می‌کشیم؟ این کودک است.»
گوید: کارم این بود و هر کس را می‌آمد، از او کنار می‌زدم تا عمربن سعد بیامد و گفت: «کس به خیمه این زنان نرود و متعرض این پسر بیمار نشود. هر که از لوازمشان چیزی گرفته [است]، پسشان دهد.»
گوید: به خدا کسی چیزی پس نداد.
گوید: علی بن حسین گفت: «پاداش خیریابی قسم به خدا، که خدای به گفتار تو شری را دور کرد.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3062
(2)- گوید: آن‌گاه عبیداللَّه بگفت تا زنان و کودکان حسین را آماده کنند و بگفت تا طوق آهنین به گردن علی بن حسین نهادند و آن‌ها را همراه محفز بن ثعلبه عایذی و شمر بن ذی‌الجوشن روانه کرد تا پیش یزیدشان بردند.
گوید: علی بن حسین در راه با هیچ یک از آن‌ها یک کلمه سخن نگفت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3071
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 798
- وکانت امرأة الحسین بن علیّ- إلی المختار تسأله أن یأذن لها «1» أن تواری جسده «1»؛ ففعل؛ فدفنته.
الطّبریّ، التّاریخ، 6/ 52/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 594؛ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 368
الحسین بن علیّ رضی اللَّه عنهما، وکان أصغر من الحسن بعشرة أشهر وعشرین یوماً، وقُتل یوم عاشوراء سنة اثنتین وستّین بعد الحسن بسبع عشرة سنة [!]، وهو ابن ثمانی وخمسین سنة، وولد الحسین أربعة نفر: علیّاً الأکبر، وعلیّاً الأصغر، وفاطمة، وسُکَینة، وعقبُ الحسین من علیّ الأصغر، فأمّا الأکبر، فإنّه قُتل مع أبیه.
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 145- 146
فقُتل الحسین عطشاناً، وقُتِلَ معه سبعة من ولد علیّ علیه السلام، وثلاثة من ولد الحسین، وترکوا علیّ بن الحسین، وهو علیّ الأصغر، لأنّه کان مریضاً، فمنه عقب الحسین علیه السلام إلی الیوم.
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 241
وُلد للحسین بن علیّ علیه السلام: علیٌّ الأکبر، الشّهید مع أبیه. وعلیٌّ سیّد العابدین [علیه السلام].
(وعلیٌّ الأصغر) «2». ومحمّد. وعبداللَّه، الشّهید مع أبیه. وجعفر. وزینب. وسکینة. وفاطمة «3».
تاریخ أهل البیت،/ 102/ ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 18
علیّ بن الحسین علیهما السلام: ومضی علیّ بن الحسین علیهما السلام وهو ابن ستّ وخمسین سنة فی عام خمس وتسعین من الهجرة. وکان مولده سنة ثمان وثلاثین من الهجرة، «4» وقبل وفاة
__________________________________________________
(1- 1) [الکامل: فی دفنه].
(2)- هذا الاسم ورد فی تاریخ ابن الخشّاب فقط.
(3)- ذکر أولاد الحسین علیه السلام ابن الخشّاب فی تاریخه (ص 177) وقال: «وله ستّة بنین، وثلاث بنات» وهذا العدد یتمّ بإثبات «علیّ الأصغر».
(4) (4*) [مثله فی دلائل الإمامة،/ 80، وتاریخ موالید الأئمة لابن الخشّاب (من مجموعة نفیسة)،/ 178؛ المناقب، 4/ 175، ومطالب السّؤول (ط بیروت)،/ 275، والبحار، 46/ 154].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 799
«1» أمیر المؤمنین علیه السلام بسنتین «2»، وأقام مع أبی محمّد «1» عشر سنین، ومع أبی «3» عبداللَّه عشر سنین (4*)، وبعدهم ثلاثین سنة.
قال أبو بکر: ویروی فی غیر هذا الحدیث أنّه کان یکنّی بأبی الحسین وبأبی الحسن وبأبی بکر.
محمّد بن علیّ علیهما السلام: قال: ومضی أبو جعفر الباقر علیه السلام وهو ابن ستّ وخمسین سنة فی عام مائة وأربع عشرة من الهجرة، وکان مولده قبل مضیّ الحسین علیه السلام بثلاث سنین، ومقامه مع أبیه خمس وثلاثین سنة إلّاشهرین، وبعد أن مضی أبوه تسع عشرة سنة، قال الفریابیّ: وقد قیل إنّه قام وهو ابن ثمان وثلاثین سنة.
وکان مولده سنة ثمان وخمسین، وأدرکه جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ، وهو کان فی الکتّاب، فأقرأه عن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، السّلام، قال: هکذا أمرنی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وقبض فی شهر ربیع الآخر سنة أربع عشرة ومائة، وکان مقامه بعد أبیه سبع عشرة سنة.
ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 8- 10
أمّ علیّ بن الحسین علیهما السلام: خلوة بنت یزدجرد، ماتت أمّ علیّ بن الحسین بنفاسها به، وقال ابن أبی الثّلج: أحسب أنّ اسمها شه زنان فی قول الفریابیّ وأحسبها خلوة، وکان یقال له: ابن الخیرتین، ویقال: ابنة النّوشحان، ویقال: شهربانویه بنت یزدجرد.
ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 24
قال أبو عبید: حدّثنا حجّاج عن أبی معشر قال: قُتل الحسین بن علیّ، وأسر «4» اثنا
__________________________________________________
(1- 1) [دلائل الإمامة: جدّه أمیر المؤمنین علیه السلام، أقام مع جدّه سنتین ومع عمّه الحسن علیه السلام].
(2)- [أضاف فی تاریخ الموالید: وأقام مع أمیر المؤمنین بسنتین].
(3)- [دلائل الإمامة: أبیه، وأضاف فیه: بعد وفاة عمّه].
(4) (4*) [جواهر المطالب: من بنی هاشم اثنا عشر رجلًا وغلاماً منهم علیّ بن الحسین، ومحمّد بن [علیّ ابن] الحسین و [جماعة من النّساء والفتیات فیهنّ]].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 800
عشر غلاماً من بنی هاشم، فیهم: محمّد بن الحسین «1»، وعلیّ بن الحسین (4*)، وفاطمة بنت الحسین. فلم تَقُم لبنی حَرب «2» قائمة حتّی سلبهم اللَّه مُلکَهم.
وکتب عبدالملک بن مروان إلی الحجّاج بن یوسف: جنّبنی دماء أهل هذا «3» البیت، فإنّی رأیت بنی حَرب سُلبوا مُلکهم لمّا قتلوا الحسین.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 385/ عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 278؛ القمّی، نفس المهموم،/ 386
ولد علیّ بن الحسین علیه السلام فی سنة ثمان وثلاثین، وقبض فی سنة خمس وتسعین، وله سبع وخمسون سنة. وأمّه سلامة «4» بنت یزدجرد بن شهریار بن شیرویه بن کسری أبرویز «5»، وکان یزدجرد آخر ملوک الفرس. «6»
الحسین بن الحسن الحسنیّ- رحمه الله- وعلیّ بن محمّد بن عبداللَّه جمیعاً، عن إبراهیم بن إسحاق الأحمر، عن عبدالرّحمان بن عبداللَّه الخزاعیّ، عن نصر بن مزاحم، عن عمرو ابن شمر، عن جابر، عن أبی جعفر علیه السلام قال: لمّا أقدمت بنت یزدجرد علی عمر «7»، أشرف لها عذاری المدینة، وأشرق المسجد بضوئها لمّا دخلته، «8» فلمّا نظر إلیها عمر، غطّت وجهها وقالت: «أُف بیروج بادا هرمز» «9»، فقال عمر: أتشتمنی هذه، وهمّ بها، «8»
__________________________________________________
(1)- نفس المهموم: الظّاهر إنّه محمّد بن علیّ بن الحسین «منه».
(2)- [زاد فی جواهر المطالب: بعدهم].
(3)- [لم یرد فی جواهر المطالب].
(4)- [زاد فی الدّمعة: أو شهربانویه].
(5)- [الدّمعة: برویز، وإلی هنا حکاه عنه فی البحار ص 13].
(6)- [إلی هنا لم یرد فی مدینة المعاجز].
(7)- [زاد فی مدینة المعاجز: وأدخلت المدینة].
(8- 8) [إثبات الهداة: إلی أن قال].
(9)- کلام فارسی مشتمل علی تأفیف ودعاء علی أبیها هرمز، تعنی لا کان لهرمز یوم، فإن ابنته اسرت‌بصغر ونظر إلیها الرّجال. (فی) وعمرو بن شمر ضعیف جداً کما قاله النّجاشی، وقال العلّامة فی الخلاصة: لا أعتمد علی شی‌ء ممّا یرویه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 801
فقال له أمیر المؤمنین علیه السلام: «1» لیس ذلک لک «1»، خیّرها رجلًا من المسلمین واحسبها بفیئه، فخیّرها، فجاءت حتّی وضعت یدها علی رأس الحسین علیه السلام. فقال لها أمیر المؤمنین: ما اسمکِ؟ فقالت: جهان شاه، فقال لها أمیرالمؤمنین علیه السلام: بل شهربانویه، ثمّ قال للحسین:
یا أبا عبداللَّه! لتلدنّ لک خیر «2» أهل الأرض، فولدت «3» علیّ بن الحسین علیه السلام، وکان یقال لعلیّ بن الحسین علیه السلام: ابن الخیرتین، فخیرة اللَّه من العرب هاشم ومن العجم فارس، «4» «5» «6» وروی أنّ أبا الأسود الدّئلیّ قال فیه «6»:
وإنّ غلاماً بین کسری وهاشم لأکرم من نیطت علیه التّمائم «5» «7» «8»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی إثبات الهداة].
(2)- [فی إثبات الهداة ج 3 مکانه: وقد تقدّم حدیث جابر عن أبی جعفر علیه السلام: أنّ أمیر المؤمنین علیه السلام قال‌للحسین- لمّا أخذ بنت یزدجرد- لیلدنّ لک منها خیر ...].
(3)- [أضاف فی إثبات الهداة: لک].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی إثبات الهداة].
(5- 5) [مثله فی المناقب والبحار، 46/ 4، وتواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام وفاطمة بنت الحسین علیه السلام].
(6)- [فی المناقب والبحار وتواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام: أنشد أبو الأسود:].
(7)- علی بن الحسین علیهما السلام در سال 38 متولد شد و در سال 95 درگذشت. 57 سال زیست. مادرش سلامه دختر یزدگرد، پسر شهریار، پسر شیرویه، پسر خسرو پرویز است. یزدگرد آخرین سلطان فارس است (قبل از اسلام).
1. امام باقر علیه السلام فرمود: چون دختر یزدگرد را نزد عمر آوردند، دوشیزگان مدینه برای تماشای او سرمی‌کشیدند و چون وارد مسجد شد، مسجد از پرتوش درخشان گشت (کنایه از این که اهل مسجد از قیافه و جمال آن دختر شادمان و متعجب گشتند). عمر به او نگریست. دختر رخسار خود را پوشید و گفت: «اف بیروج بادا هرمز؛ وای، روزگار هرمز سیاه شد.»
عمر گفت: «این دختر مرا ناسزا می‌گوید؟!» و بدو متوجه شد. امیرالمؤمنین علیه السلام به عمر فرمود: «تو این حق را نداری. به او اختیار ده که خودش مردی از مسلمین را انتخاب کند ودر سهم غنیمتش حساب کن. (مهرش را از سهم بیت‌المال آن مرد حساب کن).»
عمر به او اختیار داد. دختر بیامد و دست خود را روی سر حسین علیه السلام گذاشت. امیرالمؤمنین علیه السلام به او فرمود: «نام تو چیست؟»
گفت: «جهانشاه.» حضرت فرمود: «بلکه شهربانویه باشد.» 1
سپس به حسین فرمود: «ای اباعبداللَّه! از این دختر بهترین شخص روی زمین برای تو متولد کند.»
و علی‌بن الحسین علیهما السلام از او متولد گشت وعلی بن الحسین علیهما السلام را ابن‌الخیرتین «پسر دو برگزیده» می‌گفتند، زیرا برگزیده خدا از عرب هاشم بود و از عجم فارس. و روایت شده که ابوالاسود دئلی درباره آن حضرت شعری به این مضمون سروده است:
پسری که از یک‌سو به هاشم و از یک سو به شاه کسری می‌رسد، گرامی‌ترین فرزندی است که به او بازوبند بسته‌اند.
توضیح: در عرب رسم بود که کودکانی را که موجب شگفت مردم بودند و بر کودکان دیگر شرافت و فضیلت داشتند، برای دفع چشم زخم، بازوبندی به آن‌ها می‌بستند.
1. امیرالمؤمنین علیه السلام با این جمله اسم اورا تغییر داد و یا انتخاب این اسم را به او تلقین فرموده و یا به او فرمود: «تو دو نام داری و شهربانویه از جهانشاه بهتر است.»
مصطفوی، ترجمه اصول کافی، 2/ 368- 369
(8)- [زاد فی البحار: ناطه علّقه، والتّمائم جمع تمیمة وهی خرزات کانت العرب تعلِّقها علی أولادهم یتّقون بها العین، أو الأعمّ منها ومن العود والغرض التّعمیم فإنّه یکون فی أکثر الخلق].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 802
الکلینی، الأصول من الکافی، 1/ 466- 467، رقم 1/ عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 405- 406، رقم 14، 3/ 2 رقم 3؛ السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 2/ 225- 226، رقم 521؛ المجلسی، البحار، 46/ 4، 13 رقم 4؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 8- 9؛ مثله ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 167؛ التستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 87؛ الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 16
سعد بن عبداللَّه وعبداللَّه بن جعفر الحمیریّ، عن إبراهیم بن مهزیار، «1» عن أخیه علیّ ابن مهزیار «1»، عن الحسین بن سعید، عن محمّد بن سنان، عن ابن مسکان، عن أبی بصیر، عن أبی عبداللَّه علیه السلام قال: قبض علیّ بن الحسین علیهما السلام وهو ابن سبع وخمسین سنة، فی عام خمس وتسعین، عاش بعد الحسین خمساً وثلاثین سنة. «2»
الکلینی، الأصول من الکافی، 1/ 468 رقم 6/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 152؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 107
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی البحار].
(2)- امام صادق علیه السلام فرمود: علی‌بن الحسین علیهما السلام در 57 سالگی به سال 95 هجری وفات یافت و بعد از حسین علیه السلام 35 سال زندگی کرد.
مصطفوی، ترجمه اصول کافی، 2/ 372
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 803
محمّد، عن أحمد بن محمّد، عن ابن محبوب، عن جمیل بن صالح، عن زیاد بن سوقة، عن الحکم بن عتیبة قال: دخلتُ علی علیّ بن الحسین علیهما السلام یوماً فقال: یا حکم هل تدری الآیة الّتی کان علیُّ بن أبی طالب علیه السلام یعرف قاتله بها ویعرف بها الأمور العظام الّتی کان یحدِّث بها النّاس؟ قال الحکم: فقلت فی نفسی: قد وقعت علی علم من علم علیّ بن الحسین، أعلم بذلک تلک الأمور العظام، قال: فقلت: لا واللَّه لا أعلم، قال: ثمّ قلت: الآیة تخبرنی بها یا ابن رسول اللَّه؟ قال: هو واللَّه قول اللَّه عزّ ذکره: «وما أرْسَلْنا من قَبْلِکَ من رَسولٍ ولا نبیٍّ (ولا محدَّث)»، وکان علیّ بن أبی طالب علیه السلام محدَّثاً فقال له رجل یقال له: عبداللَّه بن زیید، کان أخا علیّ لأمِّه، سبحان اللَّه محدَّثاً؟! کأ نّه ینکر ذلک، فأقبل علینا أبو جعفر علیه السلام فقال: أما واللَّه إنّ ابن أمّک بعد قد کان یعرف ذلک، قال: فلمّا قال ذلک سکت الرّجل، فقال: هی الّتی هلک فیها أبو الخطّاب فلم یدر ما تأویل المحدَّث والنّبیّ.
الکلینی، الأصول من الکافی، 1/ 270 رقم 2 (باب أنّ الأئمّة علیهم السلام محدّثون مفهّمون من کتاب الحجّة)
وأخبرنا أحمد بن محمّد بن سعید ابن عُقدة الکوفیّ، قال: حدّثنا یحیی بن زکریّا بن شیبان- من کتابه سنة ثلاثٍ وستّین ومائتین- قال: حدّثنا علیّ بن سیف بن عمیرة، قال: حدّثنا أبان بن عثمان، عن زُرارة، «1» عن أبی جعفر الباقر علیه السلام، عن آبائه علیهم السلام قال:
«قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: «إنّ من أهل بیتی اثنی عشر محدَّثاً»، فقال له رجل یُقال له عبداللَّه ابن زیید، وکان أخا علیّ بن الحسین علیهما السلام من الرِّضاعة: سبحان اللَّه محدَّثاً؟- کالمنکر لذلک- قال: فأقبل علیه أبو جعفر علیه السلام فقال له: أما واللَّه إنّ ابن أمّک کان کذلک- یعنی علیّ بن الحسین علیهما السلام-». «2»
__________________________________________________
(1)- [فی البحار مکانه: عن أمالی الصّدوق: ابن عقدة، عن یحیی بن زکریّا بن سنان، عن علیّ بن أبی‌یوسف، عن ابن عمرو، عن أبان بن عثمان، عن ...].
(2)- زراره بن أعین از امام باقر علیه السلام و آن حضرت از پدران خود علیهم السلام نقل می‌کند که: «رسول خدا-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 804
النّعمانی، الغیبة،/ 101 رقم 6 (باب ما روی أنّ الأئمّة اثنا عشر إماماً)/ مثله المجلسی، البحار، 36/ 272- 273 رقم 95؛ التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 89
محمّد بن یحیی، عن أحمد بن محمّد، عن الحسن بن علیّ، عن ابن بکیر «1»، عن زرارة قال: سألتُ أبا جعفر علیه السلام عن مفرد الحجِّ یقدِّم طوافه أو یؤخِّره، قال: یقدِّمه، فقال رجل إلی جنبه: لکنّ شیخی لم یفعل ذلک، کان إذا قدّم أقام بفخّ حتّی إذا رجع النّاس إلی منی راح معهم، فقلت له: مَنْ شیخک؟ قال: علیّ بن الحسین علیهما السلام، فسألت عن الرّجل فإذا هو أخو علیّ بن الحسین علیهما السلام لأمِّه «2».
الکلینی، الفروع من الکافی، 4/ 459 رقم 3 (باب تقدیم الطّواف للمفرد)/ عنه: الطّوسی، تهذیب الأحکام، 5/ 477 رقم 1688 کتاب الحج؛ الحرّ العاملیّ، وسائل الشّیعة، 8/ 204- 205 رقم 3 باب 14
محمّد بن یحیی، عن أحمد بن محمّد، عن ابن فضّال، عن ابن بکیر، عن زرارة قال: قلت لأبی جعفر علیه السلام: قد أدرکت الحسین علیه السلام، قال: نعم «3»، أذکر وأنا معه فی المسجد
__________________________________________________
- صلی الله علیه و آله فرمود: از خاندان من دوازده نفرند که فرشتگان با ایشان حدیث می‌کنند، پس مردی که عبداللَّه ابن زیید نامیده می‌شد و برادر رضاعی علی بن الحسین علیه السلام بود (با تعجب) گفت: سبحان اللَّه طرف حدیث فرشتگان؟!- مانند کسی که به آن ناباور باشد- راوی گوید: امام باقر علیه السلام به او رو کرده فرمود: بدان به خدا قسم فرزند مادرت این‌چنین بود- یعنی علی بن الحسین علیه السلام-».
غفاری، ترجمه غیبت نعمانی،/ 101
(1)- [فی التّهذیب مکانه: محمّد بن عیسی، عن الحسن بن علیّ بن فضّال، عن ...].
(2)- أی من الرِّضاعة. قال الفیض رحمه الله: قد ثبت أنّ أمّ علیّ بن الحسین صلوات اللَّه علیهما کانت بکراً حین تزوّجها الحسین علیه السلام ولم تنکح بعده بل ماتت نفساء بعلیّ بن الحسین علیهما السلام إلّاأنّه کانت للحسین علیه السلام أمّ ولد قد ربّت علیّ بن الحسین واشتهرت بأنّها أمّه، إذ لم یعرف أمّاً بعد غیرها، فتزوّجت بعد الحسین علیه السلام وولدت هذا الرجل فاشتهرت بأ نّه أخوه لأمِّه، انتهی. وقال فی هامش المطبوع: لعلّ هذا الرّجل هو عبداللَّه بن زید وقد اشتهر بین النّاس أنّه أخوه علیه السلام لأمِّه ولیس کذلک، وسبب الشهرة علی ما نقل عن الصّدوق أنّ شهربانویه لمّا وضعته توفِّیت فرضعته امرأة وربّته واشتهر أنّها أمّه علیه السلام، ولمّا رجع من کربلاء زوّجها من مولاه زید، فولدت عبداللَّه هذا، واشتهر أنّه أخوه علیه السلام لأمِّه، ومضی مثل هذا فی باب أنّ الأئمة محدَّثون من کتاب الحجّة.
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 805
الحرام، وقد دخل فیه السّیل والنّاس یقومون «1» علی المقام یخرج الخارج یقول: قد ذهب به السّیل «2» یخرج منه الخارج «2» فیقول: هو مکانه، قال لی: یا فلان! ما صنع هؤلاء؟
فقلت: أصلحک اللَّه، یخافون أن یکون السّیل قد ذهب بالمقام، فقال: ناد «3» إنّ اللَّه تعالی قد جعله علماً لم یکن لیذهب به، فاستقرّوا. «4»
وکان موضع المقام الّذی وضعه إبراهیم علیه السلام عند جدار البیت، فلم یزل هناک حتّی حوّله أهل الجاهلیّة إلی المکان الّذی هو فیه الیوم، فلمّا فتح النّبیّ صلی الله علیه و آله مکّة، ردّه إلی الموضع الّذی وضعه إبراهیم علیه السلام، فلم یزل هناک إلی أن ولی عمر بن الخطّاب، فسأل النّاس: مَنْ منکم یعرف المکان الّذی کان فیه المقام؟ فقال رجل: أنا قد کنت أخذت مقداره بنسع، فهو عندی، فقال: ائتنی به، فأتاه به، فقاسه، ثمّ ردّه إلی ذلک المکان.
الکلینی، الفروع من الکافی، 4/ 223، رقم 2/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 220؛ البحرانی، العوالم، 19/ 438؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 405؛ مثله الصّدوق، مَنْ لا یحضره الفقیه، 2/ 158
والّذی کان له من الأولاد: علیّ سیِّد العابدین، وهو الأکبر، وعلیّ الأصغر، وهو المتّصل به، وعبداللَّه وهو الطّفل المذبوح بالنّشابة، ومحمّد، وجعفر. ومن البنات: زینب وسکینة وفاطمة.
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 202
مضی وله [الإمام السّجّاد علیه السلام] سبع وخمسون سنة مثل إقامة أبیه فی العمر فی عام خمسة وتسعین من أوّل سنیّ الهجرة. وکان مولده لیلة الخمیس لإحدی عشرة لیلة بقیت من شهر رمضان سنة ثمان وثلاثین من الهجرة، قبل وفاة جدّه أمیر المؤمنین علیه السلام. وکان مقامه مع جدّه أمیر المؤمنین علیه السلام سنتین. وأقام مع أبیه الحسین عشر سنین، وبعد وفاة
__________________________________________________
(1)- [الفقیه: یتخوّفون].
(2- 2) [الفقیه: یدخل الدّاخل].
(3)- [لم یرد فی الفقیه].
(4)- [إلی هنا حکاه فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 806
أبیه علیه السلام خمسة وثلاثین سنة. وکان اسمه علیّ. وکنیته أبو الحسین والخاصّ أبو محمّد.
وروی أنّه کنِّی بأبی بکر، ولم تصحّ هذه الکنیة.
وألقابه: سیّد العابدین، وزین الصّالحین، وذو الثّفنات، والزّاهد، والخاشع، والباکی، والمجتهد، والرّهبانی، وإنّما لقّب بذی الثّفنات لأنّه کان من طول سجوده وکثرة عبادته تخفی غضون جبهته، فتصیر ثفنات منتصبة، فیقصّها إذا طالت لتستقرّ جبهته علی الأرض فی سجوده، واسم أمّه حلوة. وروی حلولًا بنت سیِّد النّاس یزدجرد ملک فارس، وسمّاها أمیر المؤمنین شازنان، معناه بالفارسیّة سیِّدة النِّساء. وکان یقال لعلیّ بن الحسین علیه السلام: ابن الخیرتین، ویقال أمّه برّة ابنة والنّوسجان، ویقال شهربانو بنت یزدجرد وهو الصّحیح.
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 213- 214
مضی محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب (صلوات اللَّه علیه) وله سبع وخمسون سنة مثل عمر أبیه وجدّه علیهما السلام فی عام مائة وأربعة عشر سنة من الهجرة فی شهر ربیع الآخر. وکان مولده علیه السلام قبل مضی الحسین جدّه بثلاث سنین، وهی سنة ثمانیة وخمسین من الهجرة. وأقام مع أبیه علیّ بن الحسین علیهما السلام خمساً وثلاثین سنة غیر شهرین. «1» وکان اسمه محمّداً، وکنیته أبو جعفر لا غیر. [...] ولقبه باقر العلم، والشّاکر للَّه، والهادی الأمین. أمّه فاطمة بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام. وکان مولد أبی جعفر محمّد بن علیّ علیه السلام فی سنة ثمانیة وخمسین من الهجرة قبل أن یصاب جدّه الحسین ابن علیّ بسنتین وشهور، وحضر الطّفّ، وکان من دلائله مناظرته اللّعین بن معاویة ما قد ذکرناه. وکان مولده ومنشأه مثل موالید آبائه علیهم السلام.
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 237، 238، 241/ عنه: البحرانی، العوالم (المستدرک)، 19/ 442
وکان جمیع من قُتل مع الحسین فی یوم عاشوراء بکربلاء سبعة وثمانین، منهم ابنه علیّ بن الحسین الأکبر.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 71
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی العوالم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 807
قُتل معه [...] من ولده ثلاثة: علیّ الأکبر، وعبداللَّه صبیّ، وأبو بکر بنو الحسین بن علیّ. «1»
المسعودی، التّنبیه والإشراف،/ 303
وروی أنّ أبا محمّد وُلد سنة ثمان وثلاثین من الهجرة، وکانت أمّه جهان شاه بنت (یزدجرد ملک) آخر ملوک الفرس وهو یزدجرد بن شهریار. «2» وکان من حدیثها أنّها وأُختها سُبیتا فی أیّام عمر بن الخطّاب فأقدمتا، وأمر عمر أن ینادی علیهما مع السّبی المحمول، فمنع أمیرالمؤمنین علیه السلام من ذلک وقال: إنّ بنات الملوک لا یبعن فی الأسواق.
ثمّ أمر امرأة من الأنصار حتّی أخذت بأیدیهما، فدارت بهما علی مجالس المهاجرین والأنصار تعرضهما علی من یتزوّج بهما. فأوّل من طلع الحسن والحسین، فوقفا، فخطباهما لأنفسهما. فقالتا: لا نرید غیرکما.
فتزوّج الحسن ب (شهربانو) وتزوّج الحسین ب (جهانشاه). «3» فقال أمیر المؤمنین للحسین علیه السلام: احتفظ بها وأحسن إلیها، فستلد لک خیر أهل الأرض بعدک. فولدت علیّ بن الحسین. فکان مولده ومنشؤه مثل موالید آبائه علیهم السلام ومنشئهم «3». وتوفّیت بالمدینة فی نفاسها، فابتیعت له دایّة تولّت رضاعه وتربیته؛ وکان یسمِّیها أمِّی. فلمّا کبرت، زوّجها بسلام مولاه، فکان بنو أمیّة یقولون: إنّ علیّ بن الحسین زوّج أمّه بغلامه. ویعیّرونه بذلک «4».
وکان یسمّی علیه السلام سیّد العابدین؛ لأنّه روی أنّه کان یصلّی فی الیوم واللّیلة ألف رکعة. وحضر یوم الطّفّ مع أبیه، وکان علیلًا به بطن قد سقط عنه الجهاد. فلمّا قرب استشهاد أبی عبداللَّه علیه السلام دعاه وأوصی إلیه وأمره أن یتسلّم ما خلّفه عند أمّ سلمة
__________________________________________________
(1)- از فرزندان او نیز سه کس کشته شدند: علی‌اکبر و عبداللَّه که کودک بود و ابو بکر هر سه پسران حسین بن علی.
پاینده، ترجمه التنبیه والإشراف،/ 282
(2)- [من هنا حکاه فی تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام].
(3- 3) [لم یرد فی تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام].
(4)- [إلی هنا حکاه فی تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 808
- رحمها اللَّه- مع مواریث الأنبیاء والسّلاح والکتاب. «1»
المسعودی، إثبات الوصیّة،/ 170- 171/ عنه: التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 88، 89
وکان مولد أبی جعفر علیه السلام فی سنة ثمان وخمسین من الهجرة قبل أن یصاب الحسین علیه السلام، وکان مولده ومنشؤه مثل موالید آبائه علیهم السلام.
المسعودی، إثبات الوصیّة،/ 176
وقدم عروة بن مسعود بن [معتّب] الثّقفیّ علی رسول اللَّه (ص)، فأسلم، ثمّ استأذن أن
__________________________________________________
(1)- روایت شده که علی بن الحسین علیهما السلام در سنه (38) بعد از هجرت متولد شد. مادر آن حضرت جهان شاه دختر یزدگرد- آخرین پادشاهان عجم که پسر شهریار باشد- بود. جریان جهان شاه و خواهرش این بود که در زمان عمر بن خطّاب اسیر شدند، آنان را نزد عمر آوردند، عمر دستور داد تا آنان را برای فروش عرضه نمایند! ولی امیر المؤمنین علی علیه السلام از این عمل جلوگیری کرد و فرمود: دختران پادشاهان را نباید در بازارها فروخت، آن‌گاه علی علیه السلام زنی از انصار را دستور داد تا دست آن دو خواهر را گرفت و در میان مجلس مهاجر و انصار گردانید و آنان را برای ازدواج عرضه کرد.
اوّل کسی که وارد شد امام حسن و امام حسین علیهما السلام بودند، پس آن دو بزرگوار ایستادند، و خطبه آنان را برای خودشان خواندند، آن دو خواهر هم گفتند: ما غیر از شما کسی را قبول نمی‌کنیم، پس امام حسن با شهربانو و امام حسین با جهان شاه ازدواج کرد. آن‌گاه امیر المؤمنین به امام حسین گفت: این زن را حفظ کن و نسبت به او نیکوئی نما، زیرا کسی را برای تو می‌زاید که بعد از بهترین اهل زمین خواهد بود.
پس آن بی‌بی حضرت علی بن الحسین را زائید، جریان ولادت و نشو نمای علی بن الحسین نظیر ولادت و نشو و نمای پدران بزرگوارش علیهم السلام بود. مادر علی بن الحسین در مدینه در حال نفاس از دنیا رفت. و برای علی بن الحسین علیهما السلام دایه‌ای خریده شد که متصدی شیردادن و پرورش آن حضرت باشد. علی بن الحسین به دایه خود مادر می‌گفت، وقتی که علی بن الحسین بزرگ شد دایه خود را برای غلام خود که نام او سلام بود تزویج کرد، لذا بنی امیه می‌گفتند: علی بن الحسین مادر خود را برای غلام خود تزویج کرده است و آن‌حضرت را برای این عمل سرزنش می‌کردند.
علت این که آن حضرت را سید العابدین می‌گفتند این بود که آن بزرگوار در هر شب و روز (1000) رکعت نماز به‌جای می‌آورد.
علی بن الحسین در روز عاشورا با پدر خود در کربلا حضور داشت ولی آن بزرگوار مریض بود و مریضی او درد شکم بود، لذا جهاد از آن‌حضرت ساقط شد. موقعی که شهید شدن امام حسین علیه السلام نزدیک شد علی بن الحسین را خواست، او را وصی خود نمود، به آن حضرت دستور داد تا میراث‌های انبیاء و شمشیر و نامه‌ای که خود آن حضرت پیش أمّ سلمه نهاده بود تحویل بگیرد.
محمدجواد نجفی، ترجمه اثبات الوصیّة،/ 317- 319
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 809
یرجع إلی قومه، فیدعوهم إلی الإسلام، فقال رسول اللَّه (ص): هم قاتلوک! قال: أنا أحبّ إلیهم من أبکار أولادهم، فأذِن له رسول اللَّه (ص)، فخرج إلی قومه ودعاهم إلی الإسلام، وأذّن بالصّبح علی غرفة، فرماه رجل من بنی ثقیف بسهم، فقتله.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 90- 91؛ السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 365؛
(علیّ «1») بن حسین بن علیّ بن أبی طالب الهاشمیّ المدنیّ، کنیته أبو الحسن، [وقد قیل: أبو محمّد- «2»]، وکان من أفاضل بنی هاشم من فقهاء أهل المدینة وعبّادهم، یروی عن جماعة من أصحاب رسول اللَّه (ص)، روی عنه الزّهریّ و «3» أهل المدینة، مات سنة ثنتین وتسعین وله ثمان وخمسون سنة، وقد قیل: إنّه مات سنة أربع وتسعین، [وأمّه أمّ ولد، وکان- «4»] یقال [بالمدینة: إنّ علی بن الحسین- «4»] سیِّد العابدین [فی ذلک الزّمان- «4»]. ابن حبّان، الثّقات، 5/ 159- 160
استصغر علیّ بن الحسین بن علیّ، فلم یُقتل، انفلت فی ذلک الیوم من القتل لصغره «5»، وهو والد محمّد بن علیّ الباقر.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 309- 310؛ السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 558
«6» وعلیّ بن الحسین وهو «7» علیّ الأکبر «6» [...]. وأمّه «8» لیلی بنت أبی مُرّة بن عروة «9» بن
__________________________________________________
(1)- له ترجمة فی التّاریخ الکبیر 3/ 2/ 266.
(2)- من ظ، وزید فی التّهذیب 7/ 304: أبو الحسین، ویقال أبو عبداللَّه.
(3)- من ظ و م، وفی الأصل: من- خطأ.
(4)- من ظ و م.
(5)- فی الأصل: الصفر.
(6- 6) [الأعیان: أبوالحسن علیّ الأکبر ابن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام].
(7)- [فی الدّمعة والأسرار: هذا].
(8)- [فی وسیلة الدّارین مکانه: استشهاد علیّ الأکبر بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام المقام الأوّل: فی نقل أقوال المؤرّخین.
أقول: ذکر أبو الفرج الأصفهانیّ فی مقاتل الطّالبیّین ص 52، طبع النّجف من المقتولین علیّ بن الحسین وهو علیّ الأکبر ... وأمّه ...].
(9)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار/ 377].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 810
«1» مسعود الثّقفیّ «2» وأمّها میمونة بنت أبی سفیان ابن حرب بن أمیّة وتکنّی أمّ شیبة، وأمّها بنت أبی العاص بن أمیّة «2» «3»، «4» وهو أوّل من قُتِل «5» فی الواقعة 5 4 1.
«6» وقال یحیی بن الحسن العلویّ: وأصحابنا الطّالبیّون یذکرون أنّ المقتول لُامّ ولد، وأنّ الّذی أمّه لیلی، هو جدّهم «7» حدّثنی بذلک أحمد بن سعید عنه. 6 7 «8» «9»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 52، 53/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 45؛ البحرانی، العوالم، 17/ 288؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 328؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 377، 463؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 206؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 285- 286
وأمر ابن زیاد- لعنه اللَّه وغضب علیه- أن یوطأ صدر الحسین وظهره وجنبه ووجهه،
__________________________________________________
(1- 1) [الأسرار،/ 463: ابن موسی القطّان].
(2- 2) [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة].
(3)- [زاد فی وسیلة الدّارین: علیّ الأکبر].
(4- 4) [لم یرد فی الأعیان].
(5- 5) [وسیلة الدّارین: فی کربلاء من أهل البیت الحسین علیه السلام].
(6- 6) [الدّمعة: وهو أوّل من قُتل فی الوقعة ویؤیّده الزّیارة الّتی أوردها السّید رحمه الله فی کتاب الإقبال، المشتملة علی زیارته وزیارة بقیّة الشّهداء، وهی: السّلام علیک یا أوّل قتیل، من نسل خیر سَلیل من سُلالة إبراهیم الخلیل].
(7- 7) [لم یرد فی البحار والعوالم والأسرار ووسیلة الدّارین].
(8)- [زاد فی الأعیان: (أقول) هذا مخالف للمتّفق علیه من أنّ أمّ زین العابدین علیه السلام جدّ الحسینیین هی بنت یزدجرد ولذلک قال فیه الشّاعر:
وإن غلاماً بین کسری وهاشم لأکرم من نیطت علیه التّمائم]
(9)- علی‌بن الحسین، علی‌اکبر علیهما السلام: کنیه‌اش ابوالحسین، مادرش لیلی دختر ابی مرّة بن مسعود ثقفی، و مادر لیلی، میمونة دختر ابوسفیان و مادر میمونه، دختر ابی‌العاص بن امیه بود.
علی‌اکبر نخستین کسی بود که از بنی‌هاشم در معرکه کربلا به شهادت رسید.
یحیی‌بن‌حسن علوی گفت: دیگر از طالبیّون گفته‌اند: «آن علی بن الحسین که در کربلا کشته شد، مادرش کنیزی بود. امّ ولد و آن که مادرش لیلی بود، فرزند دیگر حضرت بود و او جدّ سایر کسانی است که نسبشان به حسین‌بن علی علیه السلام می‌رسد.»
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 77، 78
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 811
فأجریت الخیل علیه، وحمل أهله أسری، وفیهم [...] وعلیّ بن الحسین الّذی أمّه أمّ ولد، [...] وسکینة بنت الحسین. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 79
قال أبو الفرج «2»: وفیما قال لی علیّ بن الحسین بن علیّ بن حمزة «3» بن الحسن بن عبیداللَّه ابن العبّاس بن علیّ بن أبی طالب: رواه عنِّی. وأخرج إلیّ کتاب عمّه محمّد بن علیّ بن حمزة، فکتبته عنه.
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 8
«4»
حدّثنا أبو الزّنباع روح بن الفرح، ثنا یحیی بن بکیر، حدّثنی اللّیث بن سعد قال:
توفِّی معاویة فی رجب لأربع لیال خلت «5» منه، واستخلف یزید سنتین «6». وفی سنة «7» إحدی وستّین قُتل الحسین بن علیّ وأصحابه رضی اللَّه عنهم لعشر لیال خلون من المحرّم یوم عاشوراء، وقُتل [...] علیّ بن الحسین «8» بن علیّ بن أبی طالب «8» الأکبر، وأمّه لیلی ثقفیّة، وعبداللَّه بن الحسین، وأمّه الرّباب بنت امرئ القیس، کلبیّة، «9» وأبو بکر الحسین لُامّ ولد «9». «10»
__________________________________________________
(1)- و به دستور ابن‌زیاد پس از کشتن حسین علیه السلام اسب بر بدن آن حضرت تاختند، و خاندانش را که در میانشان [...] علی بن الحسین (زین العابدین) علیه السلام که مادرش کنیز بود، [...] و سکینه بن الحسین علیه السلام بود، به اسارت بردند.
محلّاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 121
(2)- [وأبو الفرج هو علیّ بن الحسین بن محمّد بن أحمد بن الهیثم بن عبدالرّحمان بن مروان بن عبداللَّه بن‌مروان المعروف بالحمار، آخر خلفاء الدّولة الأمویّة فی الشّام].
(3)- [المطبوع: حمزة بن الحسین بن الحسن، وهو تصحیف، انظر: 9/ 666- 667 الموسوعة].
(4)- [زاد فی الأمالی: وبه قال أخبرنا أبو بکر محمّد بن عبداللَّه بن ریذة قراءة علیه بأصفهان. قال أخبرنا أبوالقاسم سلیمان بن أحمد بن أیّوب الطّبرانیّ].
(5)- [فی المجمع: خلون].
(6)- [فی المجمع والأمالی: سنة ستّین].
(7)- [لم یرد فی الأمالی].
(8- 8) [لم یرد فی الأمالی].
(9- 9) [الأمالی: أبو بکر بن الحسن لُامّ ولد].
(10)- [زاد فی المجمع: والقاسم بن الحسین لُامّ ولد، [وهکذا ذکر فی أکثر المصادر هو وأبو بکر من أبناء الحسن بن أمیر المؤمنین علیهما السلام، فتأمّل]].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 812
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 108؛ مقتل الحسین،/ 38/ عنه: الشّجری، الأمالی الخمیسیّة، 2/ 185؛ الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 197
قُتل مع الحسین بن علیّ صلوات اللَّه علیه یوم قُتِل، ابنه علیّ بن الحسین. وقد ذکرنا خبره فیما مضی. [...] وعبداللَّه بن الحسین. وأمّهما الرّباب بنت امرئ القیس بن جابر بن کعب بن علیم من کلب. وکانت أمّ سکینة بنت الحسین أیضاً [...] وکان عبداللَّه یومئذ صغیراً. [...] وقُتِل یومئذٍ: أبو بکر بن الحسین علیه السلام. [...] وهو لُامّ ولد.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 177- 178
[تحقیق فی علیّ الأکبر] واختلف القول فیهما.
فقیل: إنّ المقتول- کما ذکرنا- هو علیّ الأصغر، إنّه قُتِل یومئذٍ وفی أُذنه قرط.
وإنّ علیّ الأکبر هو الباقی یومئذٍ. وکان علیه السلام علیلًا دنفاً، وإنّه یومئذٍ ابن ثلاث وعشرین سنة. وکان معه ابنه محمّد بن علیّ علیه السلام ابن سنتین. وإنّه کان وصیّ أبیه الحسین علیه السلام. وهذه الرّوایة هی الرّوایة الفاشیة الغالبة.
وقال آخرون: المقتول هو علیّ الأکبر وصیّ أبیه. فلمّا قُتل، عهد إلی علیّ الأصغر الّذی هو لُامّ ولد.
فأمّا المقتول یومئذٍ فامّه [لیلی] بنت مرّة بن عروة بن مسعود الثّقفیّ. وعلیّ الباقی لُامّ ولد فیما أجمعوا علیه.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 153- 154
والّذین أسروا منهم بعد من قُتِل منهم یومئذ: علیّ بن الحسین علیه السلام، وکان علیلًا دنفاً، وقد ذکرنا خبره. وکان یومئذ ابن ثلاث [و] ثلاثین سنة. وابنه محمّد بن علیّ وکان طفلًا صغیراً. [...] وعمرو بن الحسین. ومحمّد بن الحسین [...]. ومن النّساء:
[...] فاطمة، وسکینة ابنتا الحسین بن علیّ.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 196- 198
وساقوا من کان معهم من الحرم سبایا، ومضوا بعلیّ بن الحسین الأکبر الباقی [من ولده] وهو شدید العلّة لا یعقل ما هو فیه. وقیل: إنّ ابنه محمّد بن علیّ علیه السلام یومئذٍ کان
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 813
مع الحرم ابن سنتین. وقال علیّ بن الحسین علیه السلام: فما فهمته وعقلته مع علّتی وشدّتها أنّه أتی بی إلی عمر ابن سعد. فلمّا رأی ما بی، أعرض عنّی، فبقیت مطروحاً لِما بی. فأتانی رجل من أهل الشّام، فاحتملنی، فمضی بی وهو یبکی، وقال لی: یا ابن رسول اللَّه، إنّی أخاف علیک، فکن عندی. ومضی بی إلی رحله وأکرم نزلی، وکان کلّما نظر إلیّ یبکی.
فکنت أقول فی نفسی: إن یکن عند أحد من هؤلاء خیر، فعند هذا الرّجل. فلمّا صرنا إلی عبیداللَّه بن زیاد، سأل عنِّی. فقیل: قد ترک. وطُلبت، فلم اوجد. فنادی منادٍ: من وجد علیّ بن الحسین، فلیأت به، وله ثلاثمائة درهم. فدخل علیّ الرّجل الّذی کنت عنده- وهو یبکی- وجعل یربط یدی إلی عنقی، ویقول: أخاف علی نفسی یا ابن رسول اللَّه إن سترتک عنهم أن یقتلونی. فدفعنی إلیهم مربوطاً، وأخذ الثّلاثمائة درهم وأنا أنظر [إلیه]. ومضی بی إلی عبیداللَّه بن زیاد اللّعین، فلمّا صرت بین یدیه، قال: من أنت؟ قلت: أنا علیّ بن الحسین. قال: أوَ لم یقتل اللَّه علیّ بن الحسین؟ قلت: کان أخی، وقد قتله النّاس. قال عبیداللَّه بن زیاد: بل قتله اللَّه. فقال علیّ علیه السلام: «اللَّهُ یَتَوَفّی الأنفُس حینَ مَوتِها وَالّتی لَمْ تَمُتْ فی مَنامِها». فأمر عبیداللَّه بن زیاد اللّعین بقتل علیّ بن الحسین.
فصاحت زینب بنت علیّ: [یا ابن] زیاد، حسبک من دمائنا، اناشدک اللَّه إن قتلته إلّا قتلتنی معه. فترکنی.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 156- 157
وکان علیّ بن الحسین علیه السلام أعبد أهل زمانه وأفضلهم، یشهد له بذلک الخاصّ والعامّ، وکان یدعی سیِّد العابدین. وکان مع أبیه الحسین علیه السلام یوم الطّفّ، وهو وصیّه، وقد ولد له: محمّد بن علیّ وهو یومئذٍ فی جملة العیال، وکان علیّ بن الحسین علیه السلام یومئذٍ علیلًا دنفاً (ثقیل العلّة، شدیدها) «1»، فلم یستطع القتال، وکان مع النّساء یمرضنه.
وقُتِل علیّ الأصغر أخوه، فلمّا أن قتلوا عن آخرهم، حملوه مع جملة النِّساء والصّبیان، فرآه رجل من أهل الشّام علی ما هو علیه من العلّة، فرقّ له، فأخذه إلیه، وقال علیّ بن الحسین علیه السلام: فکان یمرضنی ویرفق بی ویبکی إذا رأی ما بی من الضّعف والعلّة، وأسلمنی
__________________________________________________
(1)- لسان العرب 9/ 107.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 814
النّساء خوفاً علیَّ، وظنّوا به خیراً، وأنّه یسترنی، فلمّا أن صرنا إلی الکوفة ذکر خبری لعبیداللَّه «1» بن زیاد، فطلبنی، فلم یجدنی، فسمعت النّداء علی أنّه من وجد علیّ بن الحسین وجاء به، فله ثلاثمائة درهم، فدخل الرّجل إلیَّ وأنا فی منزله، فقال: یا ابن بنت رسول اللَّه! قد تسمع النّداء، وأنا أخاف علی نفسی إن کتمت أمرک، وأخذ بیدی، فشدّها إلی عنقی، وأخرجنی إلی عبیداللَّه بن زیاد، وأخذ منه ثلاثمائة درهم [وأنا أنظر إلیها]. ولمّا أن رآه اللّعین عبیداللَّه بن زیاد «2»، قال: أنت علیّ بن الحسین. قال له علیه السلام: نعم. قال: أوَ لم یقتل اللَّه علیّ بن الحسین؟ قال علیّ بن الحسین علیه السلام: کان لی [أخ] یسمّی علیّاً، فقتله النّاس. قال عبیداللَّه: إنّ اللَّه قتله. قال علیّ علیه السلام: «اللَّهُ یَتَوَفّی الأنفُس حینَ مَوتِها». فأمر عبیداللَّه اللّعین لیقتل. فصاحت زینب بنت علیّ: حسبک من دمائنا، اناشدک اللَّه عزمت علی قتله إلّاقتلتنی قبله. وقال له بعض من حضره: هو علی ما تری من العلّة، وما أراه إلّا میّتاً عن قریب.
فترکه، وصار مع جملة الحرم إلی یزید اللّعین، فلمّا أن صاروا بین یدیه، قام رجل من الشّام، فقال: یا أمیر المؤمنین! نساؤهم لنا حلال.
فقال علیّ علیه السلام: کذبت إلّاأن تخرج من ملّة الإسلام، فتستحلّ ذلک بغیرها.
فأطرق یزید، ولم یقل فی ذلک شیئاً.
ولیس للحسین علیه السلام عقب إلّامنه. وعلیّ علیه السلام علی حاله من العلّة. وما أراده اللَّه تعالی من سلامته، وأن لا تنقطع الإمامة بانقطاعه. فسرّحهم یزید اللّعین، وانصرف إلی المدینة. ولزم الخمول للتّقیّة والعبادة.
__________________________________________________
(1)- وفی الأصل: عبداللَّه.
(2)- ولد سنة 39 ه وأبوه زیاد بن سمیّة، وهو ابن لعبید الرّومیّ لکن معاویة ألحقه بأبیه، وکان یعرف‌بزیاد ابن أبیه. وأمّ زیاد: مرجانة، وکانت مجوسیّة، وقد اشتهرت بالبغی، وقد فارقها زیاد، فتزوّج بها شیرویه، وکان کافراً، ونشأ منذ طفولته عند زوج أمّه، ولمّا ترعرع أخذه أبوه، وقد قال عبیداللَّه فی إحدی خطبه: أنا ابن زیاد اشبهته من بین وطء الحصی ولم ینزعنی فیه خال ولا ابن عمّ. قتله إبراهیم بن الأشتر قائد جیش المختار سنة 67 ه فی خازر من أرض الموصل (البدایة والنّهایة 8/ 284، عیون الأخبار 1/ 299).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 815
وکان یقال له: ذو الثّفنات، لأنّه کان بموضع السّجود منه (ثفنات کثفنات البعیر)، وهی مبارکهُ الّتی یبرک علیها من یدیه ورجلیه- لأنّه کان من علیّ بن الحسین فی مواضع السّجود مثل ذلک لإدمانه إیّاه. ولأ نّه کان یصلِّی فی کلّ یوم ولیلة ألف رکعة، وکان ربّما سقط من ذلک شی‌ء فجمع، فلمّا أن مات وغسّل جُعل معه فی أکفانه.
ولمّا أن جرد لیغسّل، وجدوا علی عاتقه حبلًا قد أثر مثل ذلک، فسألوا عنه ابنه محمّد علیه السلام، فقال: واللَّه ما علم بهذا غیری، وما کان أطلعنی علیه، ولکنِّی علمته من حیث لم یکن یعلم أنِّی علمت به، کان إذا جنّ اللّیل وهدأت العیون قام إلی منزله، فجمع کلّ ما یبقی فیه من قوت أهله، وجعله فی جراب، ورمی به علی عاتقه، وخرج، فکنت أخرج فی أثره مخافة علیه، فأراه یقصد قوماً فی دورهم من أهل الفقر یفرق ذلک، وهو متلثّم لا یعرفونه، وکنت کثیراً ما أجدهم قیاماً علی أبوابهم ینتظرون، فإذا أقبل وأنا وراءه مستتر منه تباشروا. وقالوا: قد جاء صاحب الجراب، فلا یزال کذلک یختلف حتّی لا یکون فی منزله ونساء من قتل معه من أهل بیته ما أراده، شی‌ء ما یفضل من قوت أهله، فهذا هو أثر ذلک الجراب. وهو إمام الأئمّة، وأبو الأئمّة ومنه تناسل ولد الحسین علیه السلام کلّهم.
وقیل: إنّه کان فی المدینة عدّة بیوت یأتیهم قوتهم من علیّ بن الحسین علیه السلام، ولا یدرون من حیث یأتیهم ذلک، فما عرفوا ذلک حتّی مات. فانقطع ذلک عنهم وعلموا أنّ ذلک کان من عنده.
وإنّما فعل ذلک لمّا جاء فی الصّدقة بالسّرّ من الفضل. وقیل: إنّ تلک البیوت [أحصیت] فوجدت مائة بیت، فی کلّ بیت جماعة من النّاس.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 250- 255
واختلفوا فی أمّه [الإمام السّجّاد علیه السلام]. فقال بعضهم: کانت سندیّة، وقال آخرون:
تسمّی جیدة، وقال بعضهم: کانت تسمّی [سلافة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 816
«1» وقال ابن الکلبیّ: ولّی علیّ بن أبی طالب علیه السلام حریث بن جابر الحنفیّ جانباً من المشرق، فبعث «2» إلیه ببنتی یزدجرد شهریاران «2» بن کسری، فأعطاها علیّ علیه السلام ابنه الحسین علیه السلام فولدت منه علیّاً. «3»
«4» وقال غیره: إنّ حریث بن جابر بعث «4» إلی أمیر المؤمنین «5» ببنتی یزدجرد «5» «6» بن شهریار بن کسری، «7» وأعطی واحدة «8» منهما ابنه 8 6 الحسین علیه السلام، فأولدها [الإمام] علیّ بن الحسین، وأعطی الأخری محمّد بن أبی بکر، فأولدها قاسم «9» بن محمّد بن أبی بکر، فهما ابنا خالة 1 3.
فهذا نقض الخبر الأوّل الّذی فیه أنّ علیّ بن الحسین علیه السلام ولد فی سنة ثلاث وثلاثین من الهجرة فی أیّام عثمان، وذلک قبل أن یصیر ظاهر الأمر إلی علیّ علیه السلام.
والأوّل أثبت، ویؤیّد ذلک أنّ علیّ بن الحسین علیه السلام قد روی عن علیّ بن أبی طالب أخباراً حملت عنه. منها:
ما رواه عن سعد بن طریف أنّه قال: حدّثنی علیّ بن الحسین علیه السلام. أنّه قال سمعت علیّ بن أبی طالب علیه السلام یقول: أ یّها النّاس أتدرون ما یتبع الرّجل بعد موته؟ فسکتوا.
فقال علیه السلام: یتبعه الولد، یترکه فیدعو له بعد موته ویستغفره، ویتبعه الصّدقة أوقفها
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی المناقب والبحار والعوالم].
(2- 2) [المناقب: بنت یزدجرد بن شهریار].
(3- 3) [مثله فی سرّ السّلسلة وعمدة الطّالب].
(4- 4) [سرّ السّلسلة: وقال أبو الحسین یحیی بن الحسین النّسّابة: بنت حریث بن جابر الجعفیّ].
(5- 5) [سرّ السّلسلة: بنتین لیزدجرد].
(6- 6) [المناقب: فأعطی لابنه].
(7)- [أضاف فی سرّ السّلسلة وعمدة الطّالب: فأخذهما].
(8- 8) [فی سرّ السّلسلة وعمدة الطّالب: لابنه].
(9)- [أضاف فی عمدة الطّالب: الفقیه]. [وأعقب من أبی عبداللَّه جعفر الصّادق علیه السلام وحده، وامّه امّ فروةبنت القاسم الفقیه ابن محمّد بن أبی بکر. وامّها أسماء بنت عبدالرّحمان بن أبی بکر، ولهذا کان الصّادق علیه السلام یقول: ولدنی أبو بکر مرّتین، ویقال له عمود الشّرف، ومناقبه متواترة بین الأنام مشهورة بین الخاصّ والعام.
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 195]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 817
فی حیاته، فیتبعه أجرها بعد موته، ویتبعه السّنّة الصّالحة یعمل بها، فیعمل بها بعد موته، فیتبعه أجرها وأجر من عمل بها من غیر أن ینقص من أجرهم شیئاً.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 266- 267/ مثله: أبونصر، سرّ السّلسلة،/ 31؛ ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 48- 49؛ ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 192- 193، المجلسی، البحار، 45/ 330، البحرانی، العوالم، 17/ 638- 639
توفِّی علیّ بن الحسین علیه السلام بالمدینة أوّل سنة أربع وتسعین، وکان یکنّی: أبا الحسین.
وغسله أبو جعفر ابنه محمّد بن علیّ، فلمّا أراد أن یغسل فرجه، قال: لقد کنت أجلّک من أمسّ فرجک حیّاً، وأنت میّتاً کما کنت حیّاً، فما کنت بالأمس عورتک. ودعا بامّ ولد له فتولّت غسل عورته. ودفن فی البقیع. وضربت امرأته علی قبره فسطاطاً (فلمّا کان العشی جاءت ناقة له فوضعت جرانها علی الفسطاط) وجعلت تحن. فقال أبو جعفر علیه السلام لبعض موالیه: نحّها لأن لا یری النّاس. فأخذ بمشفرها ونحاها عن الفسطاط. وتوفِّی علیّ ابن الحسین وهو ابن ثمان وخمسین سنة.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 275
حدّثنا الحاکم أبو علیّ الحسین بن أحمد «1» البیهقیّ، قال حدّثنی محمّد بن یحیی الصّولیّ، قال: حدّثنا عون بن محمّد الکندیّ قال: حدّثنا سهل بن القاسم النّوشجانیّ، قال: قال لی الرِّضا علیه السلام بخراسان: إنّ بیننا وبینکم نسباً، قلت: وما هو أ یّها الأمیر؟ قال: «2» إنّ عبداللَّه بن عامر بن کریز لمّا افتتح خراسان، أصاب ابنتین لیزدجرد بن شهریار ملک الأعاجم، فبعث بهما إلی عثمان بن عفّان، فوهب إحداهما للحسن والأخری للحسین علیه السلام، فماتتا عندهما نفساوین «2»، وکانت صاحبة الحسین علیه السلام «3» نفست بعلیّ بن الحسین علیهما السلام، فکفل علیّاً علیه السلام بعض أمّهات ولد أبیه، فنشأ وهو لا یعرف أمّاً غیرها، ثمّ علم أنّها مولاته، فکان النّاس یسمّونها أمّه. وزعموا «4» أنّه زوّج أمّه، ومعاذ اللَّه إنّما زوّج هذه علی
__________________________________________________
(1)- [البحار: محمّد].
(2- 2) [حکاه عنه فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام، وإلی آخر الخبر قریب بهذا المضمون فی فاطمة بنت‌الحسین علیه السلام،/ 14، 15].
(3)- [من هنا حکاه فی نفس المهموم].
(4)- [إلی هنا حکاه فی نفس المهموم وزاد فیه: أنّها أمّه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 818
ما ذکرناه، وکان سبب ذلک أنّه واقعَ بعض نسائه، ثمّ خرج یغتسل فلقیته أمّه هذه، فقال لها: إن کان فی نفسکِ من هذا الأمر شی‌ء فاتّقی اللَّه وأعلمینی، فقالت: نعم، فزوّجها، فقال النّاس «1»: زوّج علیّ بن الحسین علیه السلام أمّه، «2» وقال لی عون، قال لی سهل بن القاسم:
ما بقی طالبیّ عندنا إلّاکتب عنّی هذا الحدیث عن الرّضا علیه السلام «2».
الصّدوق، عیون أخبار الرّضا، 2/ 135- 136 رقم 6/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 8- 9، رقم 19؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 10- 11؛ سپهر، ناسخ التّواریخ حضرت سجّاد علیه السلام، 1/ 19- 20؛ القمی، نفس المهموم،/ 527
حدّثنا محمّد بن إبراهیم بن إسحاق الطّالقانیّ رضی الله عنه قال: حدّثنا الحسن بن إسماعیل قال: حدّثنا أبوعمرو سعید بن محمّد بن نصر القطّان قال: حدّثنا عبداللَّه بن محمّد السلمیّ، قال: حدّثنا محمّد بن عبدالرّحمان «3»، قال: حدّثنا محمّد بن سعید بن محمّد، قال: حدّثنا العبّاس ابن أبی عمرو، عن صدقة «4» بن أبی موسی، عن أبی نضرة قال: لمّا «5» احتضر أبو «5» جعفر محمّد بن علیّ الباقر علیهما السلام عند «6» الوفاة، دعا بابنه الصّادق علیه السلام، فعهد «7» إلیه عهداً، فقال له أخوه زید بن علیّ بن الحسین: لو «8» امتثلت فیَّ تمثال «9» الحسن والحسین علیهما السلام لرجوت أن لا تکون أتیت منکراً، فقال «10»: یا أبا الحسن! إنّ الأمانات لیست بالتمثال «9»،
__________________________________________________
(1)- [فی البحار وناسخ التّواریخ: ناس].
(2- 2) [لم یرد فی ناسخ التّواریخ والدّمعة: أقول: فی هذا الخبر مخالفة للخبر المتقدّم المروی عن أصول الکافی من أنّ ذلک کان فی خلافة عمر، وهو أشهر وأقوی إذ لا ریب فی أن تولّد علیّ بن الحسین علیهما السلام قد کان منها فی أیّام خلافة أمیر المؤمنین علیه السلام].
(3)- فی العیون «محمّد بن عبدالرّحیم».
(4)- [فی الاحتجاج مکانه: فمن ذلک ما رواه صدقة ...].
(5- 5) [الاحتجاج: حضر أبا].
(6)- [لم یرد فی الاحتجاج].
(7)- [الاحتجاج: لیعهد].
(8)- [الاحتجاج: لمّا].
(9)- [الاحتجاج: مثال].
(10)- [أضاف فی الاحتجاج: له الباقر علیه السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 819
ولا العهود بالرّسوم، وإنّما هی امور سابقة عن حجج اللَّه تبارک وتعالی، ثمّ دعا بجابر بن عبداللَّه «1» فقال له: یا جابر! حدّثنا بما عاینت فی الصّحیفة؟ فقال له جابر: نعم یا أبا جعفر، دخلت علی مولاتی فاطمة علیها السلام لأهنِّئها بمولود الحسن علیه السلام «2»، فإذا هی بصحیفة بیدها من درّة بیضاء، فقلت: یا سیِّدة النّسوان! ما هذه الصّحیفة الّتی أراها معکِ؟ قالت: فیها أسماء الأئمّة من ولدی، فقلت لها: ناولینی لأنظر فیها، قالت: یا جابر! لولا النّهی لکنت
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الاحتجاج: الأنصاری، وسند هذا الخبر ضعیف ومشتمل علی مجاهیل، ومتنه لا یلائم ماجاء فی غیره من تفسیر القمّی بسند صحیح عن الباقر علیه السلام سئل عن جابر، فقال علیه السلام:
بلغ من فقهه أنّه کان یعرف تأویل هذه الآیة: «أنّ الّذی فرضَ علیکَ القرآن- الآیة» وهو ظاهر فی موته فی حیاة أبی جعفر علیه السلام وروی نحوه الکشّیّ، وقد أجمعت أرباب السّیر ومعاجم التّراجم علی أنّه مات قبل سنة 80. قال ابن قتیبة: مات جابر بالمدینة سنة 78 وهو ممّن تأخّر موته من أصحاب النّبیّ علیه السلام بالمدینة. وقال ابن سعد: مات سنة 73. وفی المحکی عن عمرو بن علیّ ویحیی بن بکیر وغیرهما أنّه مات سنة 78 کما فی تهذیب التّهذیب. وقال ابن عبدالبرّ فی الاستیعاب: أنّه شهد العقبة الثّانیة مع أبیه وکفّ بصره فی آخر عمره، وتوفِّی سنة 74، وقیل 78، وقیل 77 بالمدینة، وصلّی علیه أمیرها أبّان بن عثمان، وقیل: توفِّی وهو ابن أربع وتسعین. وعلی أیّ کان وفاته قبل میلاد أبی عبداللَّه جعفر بن محمّد علیه السلام بسنین، لأنّه علیه السلام ولد سنة 83، وکانت وفاة الباقر علیه السلام سنة 114، وفی قول 116، فکیف یمکن حضور جابر عنده علیه السلام حین حضرته الوفاة، مع أنّ الظّاهر من قول النّبیّ صلی الله علیه و آله له: «إنّک ستدرک رجلًا من أهل بیتی- إلخ» أنّه أمرک محمّد بن علیّ الباقر علیهما السلام فحسب، ولم یدرک بعده من الأئمّة علیهم السلام أحداً، والأخبار التی تتضمّن حیاته بعد علیّ بن الحسین علیه السلام کلّها مخدوشة لأنّه علیه السلام توفِّی سنة 94 وأبو عبداللَّه حینذاک ابن أحد عشر سنة، وتوفّی جابر قبل ذلک نحواً من عشرین سنة، وما قال المامقانیّ رحمه الله من أنّ الکشّیّ روی أنّه (یعنی جابر) آخر من بقی من الصّحابة مع أنّ عامر بن واثلة مات سنة 110، فلازم ذلک بقاء جابر بعد سنة 110 اشتباه محض، لأنّ عامر لم یکن صحابیّاً، إنّما ذکروه فی جملة الصّحابة لتولّده قبل وفاة النّبیّ صلی الله علیه و آله. ولعلّ مراد الکشّیّ أنّه آخر من بقی من الصّحابة بالمدینة ممّن شهد العقبة، کما قال الجزریّ، حیث قال: جابر آخر من مات ممّن شهد العقبة. ثمّ اعلم أنّی أظنّ أنّ العلاج بأن نقول: سقطت جملة من لفظ الرّواة أو قلم النّسّاخ وصحف «یا أبا جعفر» والأصل: «ثمّ قال دعا أبی یوماً بجابر بن عبداللَّه ... فقال له جابر: نعم یا أبا محمّد- إلخ» فیرفع الإشکال، وأمثال هذا السّقط والتّحریف کثیرة فی الأحادیث.
ثمّ اعلم أیضاً أنّ قولها: «لکنّه نهی أن یمسّها إلّانبیّ أو وصیّ نبیّ أو أهل بیت نبیّ»، یخالف ما سیأتی فی حدیث اللّوح، لأنّ فیه «فأعطتنیه أمّک فاطمة فقرأته وانتسخته».
(2)- کذا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 820
أفعل، لکنّه «1» نهی أن یمسّها إلّانبیّ أو وصیّ نبیّ، أو أهل بیت نبیّ، ولکنّه مأذون لک أن تنظر إلی باطنها من ظاهرها.
قال جابر: فقرأت، فإذا فیها:
«أبو «2» القاسم محمّد بن عبداللَّه المصطفی «3»، أمّه آمنة «4» بنت وهب «4».
أبو الحسن علیّ بن أبی طالب المرتضی، أمّه فاطمة بنت أسد بن هاشم بن عبد مناف.
أبو محمّد الحسن بن علیّ البَرُّ «5». أبو عبداللَّه الحسین بن علیّ التّقیّ «6»، أمّهما فاطمة بنت محمّد صلی الله علیه و آله.
أبو محمّد علیّ بن الحسین العدل، أمّه شهربانویه «7» «8» بنت یزدجرد بن شاهنشاه «8» «9».
أبو جعفر محمّد بن علیّ الباقر، أمّه أمّ عبداللَّه بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب.
أبو عبداللَّه جعفر بن محمّد الصّادق، أمّه أمّ فروة بنت القاسم بن محمّد بن أبی بکر.
أبو إبراهیم موسی بن جعفر الثّقة «10»، أمّه جاریة اسمها حمیدة «11».
أبو الحسن علیّ بن موسی الرّضا، أمّه جاریة اسمها نجمة.
أبو جعفر محمّد بن علیّ الزّکیّ، أمّه جاریة اسمها خیزران.
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الاحتجاج: قد].
(2)- [فی الصّراط المستقیم مکانه: وروی صحیفة أخری بعبارة أخری أوّلها أبو ...].
(3)- [أضاف فی الاحتجاج: ابن عبدالمطّلب بن هاشم بن عبد مناف].
(4- 4) [لم یرد فی الاحتجاج].
(5)- [الصّراط المستقیم: الزّکیّ، وأضاف فی الاحتجاج: التّقی].
(6)- [الصّراط المستقیم: الشّهید].
(7)- فی بعض النّسخ: «شاه بانویه».
(8- 8) [لم یرد فی الصّراط المستقیم].
(9)- [الاحتجاج: شهریار].
(10)- [الصّراط المستقیم: الکاظم].
(11)- [الاحتجاج: المصفاة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 821
أبو الحسن علیّ بن محمّد الأمین «1»، أمّه جاریة اسمها سوسن «2».
أبو محمّد الحسن بن علیّ الرّفیق «3»، أمّه جاریة اسمها سمانة «4» «5» وتکنّی بامّ الحسن «5».
أبو القاسم محمّد بن الحسن، هو حجّة اللَّه تعالی علی خلقه القائم «6»، أمّه جاریة اسمها نرجس صلوات اللَّه علیهم أجمعین.
الصّدوق، کمال الدّین وتمام النّعمة، 1/ 305- 307 رقم 1/ مثله الطّبرسی، الاحتجاج، 2/ 136- 137، البیاضی، الصّراط المستقیم، 2/ 138- 139
(أخرج اللَّه عزّ وجلّ من بنی إسرائیل اثنی عشر سبطاً ونشر من الحسن والحسین علیهما السلام اثنی عشر سبطا).
حدّثنا الحسن بن عبداللَّه بن سعید العسکریّ قال: أخبرنا أبو الحسین النّسّابة محمّد ابن القاسم التّمیمیّ السّعدیّ، قال: أخبرنی أبوالفضل جعفر بن محمّد بن منصور قال:
حدّثنا أبو محکم محمّد بن هشام السّعدیّ قال: حدّثنا عبیداللَّه بن عبداللَّه بن الحسن بن جعفر بن الحسن بن الحسن بن علیّ قال: سألت علیّ بن موسی بن جعفر علیهم السلام عمّا یقال فی بنی الأفطس، فقال: إنّ اللَّه عزّ وجلّ أخرج من بنی إسرائیل وهو یعقوب بن إسحاق ابن إبراهیم علیه السلام اثنی عشر سبطاً «7» وجعل فیهم النّبوّة والکتاب «7»، ونشر «8» من الحسن والحسین ابنی أمیر المؤمنین علیهم السلام «9» من فاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله اثنی عشر سبطاً، ثمّ
__________________________________________________
(1)- [الصّراط المستقیم: الهادی].
(2)- المشهور کما فی أخبار أُخر اسمها «سمانة».
(3)- [الاحتجاج: الرّضی، والصّراط المستقیم: العسکریّ].
(4)- المشهور إسمها «حدیث» مصغّراً أو «سلیل».
(5- 5) [لم یرد فی الصّراط المستقیم].
(6)- فی بعض النّسخ «هو الحجّة القائم».
(7- 7) [لم یرد فی نور الثّقلین].
(8)- [کنز الدّقائق: «انشر»].
(9)- [فی نور الثّقلین وکنز الدّقائق: لفاطمة علیها السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 822
عدّ الاثنی عشر من ولد إسرائیل، فقال: روبیل «1» بن یعقوب، وشمعون بن یعقوب، ویهودا بن یعقوب، ویشاجر بن یعقوب، وزیلون «2» بن یعقوب، ویوسف بن یعقوب، وبنیامین بن یعقوب، ونفتالی «3» بن یعقوب «4»، ودان بن یعقوب، وسقط عن أبی «5» الحسن النّسّابة ثلاثة منهم، ثمّ عدّ الاثنی عشر من ولد الحسن والحسین علیهما السلام فقال: أمّا الحسن فانتشر من «6» ستّة أبطن وهم «5» بنو الحسن بن زید بن الحسن بن علیّ، وبنو عبداللَّه بن الحسن بن الحسن بن علیّ، وبنو إبراهیم بن الحسن بن الحسن بن علیّ، وبنو الحسن بن الحسن بن الحسن بن علیّ، وبنو داود بن الحسن بن الحسن بن علیّ، وبنو جعفر بن الحسن بن الحسن بن علی، فعقب الحسن بن علیّ من هذه السّتّة الأبطن، ثمّ عدّ بنی الحسین علیه السلام، فقال: بنو محمّد بن علیّ الباقر بن علیّ بن الحسین علیه السلام بطن، وبنو عبداللَّه «7» الباهر بن علیّ، وبنو زید بن علیّ بن الحسین، وبنو الحسین بن علیّ بن الحسین بن علیّ، وبنو عمر بن علیّ بن الحسین بن علیّ، وبنو علیّ بن علیّ بن الحسین بن علیّ، فهؤلاء السّتّة الأبطن نشر اللَّه عزّ وجلّ من «8» الحسین بن علیّ علیهما السلام «8». «9»
__________________________________________________
(1)- [نور الثّقلین وکنز الدّقائق: زیلون].
(2)- [فی نور الثّقلین وکنز الدّقائق: زیکون].
(3)- [کنز الدّقائق: نشاحن].
(4)- [زاد فی نور الثّقلین وکنز الدّقائق: تفشال بن یعقوب].
(5)- [لم یرد فی نور الثّقلین].
(6)- [نور الثّقلین: منه].
(7)- [فی المطبوع: عبداللَّه بن الباهر].
(8- 8) [فی نور الثّقلین وکنز الدّقائق: منهم ولد].
(9)- خدای عزو جل از نسل بنی‌اسرائیل دوازده گروه بیرون‌آورد و از حسن وحسین دوازده نواده فرزند منتشر فرمود.
عبیداللَّه نواده امام حسن مجتبی می‌گوید: از امام علی بن موسی الرضا از آنچه درباره بنی‌افطس گفته می‌شد، پرسیدم. فرمود: خدای عزوجل از فرزندان اسرائیل که یعقوب‌بن اسحاق‌بن ابراهیم بود، دوازده خانواده بیرون‌آورد ومنصب پیغمبری و داشتن کتاب را در آنان قرار داد و از حسن و حسین که دو فرزندان-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 823
الصّدوق، الخصال،/ 548- 549، رقم 1035، 5/ عنه: الحویزی، نور الثّقلین، 2/ 87؛ القمّی المشهدی، کنز الدّقائق، 5/ 212- 213
ذکر ولده علیه السلام: علیّ الأکبر قُتل معه، وعلیّ الإمام زین العابدین، وعلیّ الأصغر، ومحمّد، وعبداللَّه الشّهید، وجعفر، ومن البنات: زینب وسکینة وفاطمة.
الطّبریّ، دلائل الإمامة،/ 74
قال أبو محمّد الحسن بن علیّ الثّانی: وُلد علیّ فی المدینة فی المسجد فی بیت فاطمة سنة ثمان وثلاثین من [ثمّ ذکر کلامه فی ابن أبی الثّلج] الهجرة وبعدما استشهد أبوه خمساً وثلاثین سنة، «1» فکانت «2» أیّام إمامته «3» ملک یزید بن معاویة وملک معاویة بن یزید وملک مروان بن الحکم وملک عبدالملک بن مروان و «4» ملک الولید بن عبدالملک «1»، وقبض بالمدینة
__________________________________________________
- امیرالمؤمنین از فاطمه دختر رسول خدا بودند، دوازده نواده فرزند منتشر فرمود. سپس حضرت دوازده فرزند اسرائیل را شماره کرد و فرمود: روبیل بن یعقوب بود و شمعون بن یعقوب و یهودا بن یعقوب ویشاجر بن یعقوب و زیلون بن یعقوب و یوسف بن یعقوب و بنیامین بن یعقوب و نفتالی بن یعقوب و دان بن یعقوب (وابوالحسن نسابه که دومین نفر سند این حدیث است) نام سه نفر از این دوازده نفر را نگفته [است]. سپس دوازده نفر از نواده‌های حسن و حسین را برشمرد و فرمود: اما نواده‌های حسن علیه السلام از شش خانواده منتشر شد و اینان عبارتند از: اولاد حسن بن زید بن حسن بن علی و فرزندان عبداللَّه بن حسن بن حسن بن علی و فرزندان ابراهیم بن حسن بن حسن بن علی و فرزندان حسن بن حسن بن حسن بن علی و اولاد داود ابن حسن بن حسن بن علی و اولاد جعفر بن حسن بن حسن بن علی که نسل حسن بن علی علیه السلام از این شش خانواده می‌باشند.
سپس فرزندان حسین‌را شمرد وفرمود: فرزندان محمد بن علی امام باقر فرزند علی بن الحسین یک خاندان و فرزندان عبداللَّه الباهر بن علی و فرزندان زید بن علی بن الحسین و فرزندان حسین بن علی بن الحسین بن علی و فرزندان عمر بن علی بن الحسین بن علی و فرزندان علی بن علی بن الحسین بن علی. این شش خانواده را خدای عزو جل از حسین بن علی علیهما السلام منتشر فرمود.
فهری، ترجمه الخصال،/ 548- 549
(1- 1) [مثله فی إعلام الوری،/ 252، والمناقب، 4/ 175- 176، والبحار، 46/ 12، والدّمعة، 6/ 10، والأنوار النّعمانیة، 1/ 375، والأعیان، 1/ 629].
(2)- [فی إعلام الوری: کان، وفی المناقب: فکان فی سنِّی].
(3)- [أضاف فی إعلام الوری والمناقب والبحار وسائر المصادر: بقیّة].
(4)- [أضاف فی إعلام الوری والمناقب وسائر المصادر: توفِّی فی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 824
فی المحرّم عام خمسة وتسعین من الهجرة، وقد کمل عمره سبعاً وخمسین سنة.
وکان سبب وفاته «1» أنّ الولید سمّه ودُفن فی البقیع مع عمّه «1».
ونسبه: علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب بن عبدالمطّلب بن هاشم.
ویُکنّی: أبا محمّد، وأبا الحسن، وأبا بکر، والأوّل أشهر وأثبت.
ولقبه: ذو الثّفنات لأنّه کان من طول سجوده وشدّة عبادته ونحافة جسمه أثر السجود فی جبهته وهرا جلدها، فکان یقصّه حتّی صار کثفنة البعیر من جهات الجبهة، والمتهجِّد، والرّهبانی، وزین العابدین، وسیِّد العبّاد والسجّاد، وکان له خاتم نقشه: شقی وخزی قاتل الحسین، وبوّابه: یحیی ابن أمّ طویل المدفون بواسط، قتله الحجّاج وقیل أبو خالد الکابلیّ، ولمّا دُفن ضربت امرأته علی قبره فسطاطاً.
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 80- 81
أخبرنی أبو الحسین محمد بن هارون، قال: حدّثنی أبی، قال: حدّثنی أبو الحسین محمّد ابن أحمد بن محمّد بن مخزوم المسفریّ مولی بنی هاشم، قال: حدّثنا عبید بن کثیر بن عبدالواحد العامریّ التّمّار بالکوفة، قال: حدّثنا یحیی بن الحسن بن الفرات، قال:
حدّثنا عمرو بن أبی المقدام، عن سلمة، بن کهیل، عن المسیب بن نجبة قال: لمّا ورد سبی الفرس إلی المدینة، أراد عمر بن الخطّاب بیع النّساء وأن یجعل الرّجال عبیداً «2» للعرب وأن یرسم علیهم أن یحملوا العلیل والضّعیف والشّیخ الکبیر فی الطّواف علی ظهورهم حول الکعبة «2»، فقال أمیر المؤمنین علیه السلام: إنّ رسول اللَّه قال: أکرموا، کریم کلّ قوم، فقال عمر: قد سمعته یقول: إذا أتاکم کریم قوم فأکرموه وإن خالفکم، فقال أمیر المؤمنین: «2» فمن أین لک أن تفعل بقوم کرماء ما ذکرت، إنّ «2» هؤلاء قوم ألقوا إلیکم
__________________________________________________
(1- 1) [مثله أیضاً فی المناقب، 4/ 176].
(2- 2) [لم یرد فی العدد والبحار والدّمعة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 825
السّلم ورغبوا فی الإسلام، ولا بدّ من «1» أن یکون «2» لی منهم «2» ذرِّیّة وأنا أشهد اللَّه وأشهدکم إنِّی قد أعتقت نصیبی منهم لوجه اللَّه، فقال جمیع بنی هاشم: قد وهبنا حقّنا لک، فقال علیّ: اللَّهمّ اشهد، وإنِّی قد أعتقت «3» جمیع ما وهبونیه من نصیبهم «3» لوجه اللَّه، فقال المهاجرون والأنصار، قد وهبنا حقّنا لک یا أخا رسول اللَّه، فقال: اللَّهمّ اشهد أنّهم «4» وهبونی وقبلت وإنِّی قد أعتقهم لوجه اللَّه «4»، فقال عمر: لِمَ نقضت عزمتی فی الأعاجم؟
وما الّذی «5» رغبک عن رأیی فیهم «5»؟ فأعاد علیه ما قال رسول اللَّه فی «6» الحدیث، وما همّ علیه من الرّغبة فی الإسلام «6»، فقال عمر: قد وهبت للَّه‌ولک «7» ما یخصّنی وسائر ما لم یوهب لک، فقال علیّ: اللَّهمّ اشهد علی ما «8» قال وقبولی وعتقی «8»، فرغبت جماعة من قریش فی أن یستنکحو النّساء، فقال أمیر المؤمنین «9» علی أن لا یکرهنّ «9»، ولکن یخیّرن، فما اخترنه، عمل به، فأشار جماعة إلی شهربانویه بنت کسری، فخیّرت وخوطبت من وراء حجاب والجمع حضور، فقیل لها: من تختارین من خطابک؟ وهل أنتِ تریدین بعلًا؟ فسکتت، فقال علیّ علیه السلام: قد أرادت وبقی الاختیار، فقال عمر: وما علمک بإرادتها البعل، فقال علیّ: إنّ رسول اللَّه کان إذا أتته کریمة قوم لا ولیّ لها وقد خطبت أمر أن یقال لها: أنتِ راضیة بالبعل؟ فإن استحیت وسکتت، جعل «10» رضاها سکوتها «10» وأمر بتزویجها، وإن قالت: لا، لم یکرهها علی ما تختاره، وإن شهربانویه بعد أن فهمت الخطاب،
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی البحار ج 46 والدّمعة].
(2) (3) [فی العدد: لهم فیهم].
(3- 3) [فی العدد: ما وهبونی، والبحار: ما وهبوا لی، والدّمعة: ما وهبوا إلیّ].
(4- 4) [فی العدد والبحار والدّمعة: وهبوا لی حقّهم وقبلته وأشهدک أنِّی قد أعتقهم لوجهک].
(5- 5) [الدّمعة: غیّر].
(6- 6) [فی العدد والبحار والدّمعة: إکرام الکرماء].
(7)- [زاد فی العدد والبحار والدّمعة: یا أبا الحسن].
(8- 8) [فی العدد والبحار والدّمعة: قالوه وعلی عنتی إیّاهم].
(9- 9) [فی العدد والبحار والدّمعة: هؤلاء لا یکرهنّ علی ذلک].
(10- 10) [فی العدد والبحار والدّمعة: إذنها صماتها].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 826
«1» أشارت إلی الحسین بن علیّ، فأعید علیها الکلام «1»، فقالت: بلغتها «2» هذا إن کنت مخیّرة وجعلت علیّاً ولیّها، «3» فخطب حذیفة عن الحسین «3»، وقال علیّ لها «2»: ما اسمکِ، قالت:
شاه زنان «4»، فقال: «5» نه شاه زنان نیست مگر دختر محمّد وهی سیِّدة النّساء «5» وأنت شهربانویه، «6» وخیّرت أُختها مروارید، فاختارت الحسن بن علیّ «6».
الطّبریّ، دلائل الإمامة،/ 81- 82/ عنه: رضی الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 56- 58 رقم 74؛ المجلسی، البحار، 31/ 133- 135، 46/ 15- 16؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 12- 13
(الإمام أبو عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام) کان له أربعة بنین وابنتان، العقب من الذّکور لأبی محمّد علیّ زین العابدین علیه السلام لم یرثه من الذّکور غیره، فجمیع الحسینیّین علی وجه الأرض من ابن واحد، وهو علیّ بن الحسین علیه السلام. (قال): أعقب الحسن علیه السلام من ابنین وابنة واحدة، وأعقب الحسین علیه السلام من ابن واحد وابنتین. (قال): علیّ بن الحسین الأکبر قُتِل مع أبیه بالطّفّ، وأصحابنا ینکرون أن یکون هو الأکبر وهو الصّحیح، وأمّه لیلی بنت أبی مرّة بن عروة بن مسعود بن معتب بن مالک بن معتب بن عمرو بن سعد بن عوف بن قسیّ وهو ثقیف، وأمّها میمونة بنت أبی سفیان بن حرب بن أمیّة بن عبد شمس بن عبد مناف. [...]، وعبداللَّه بن الحسین بن علیّ علیه السلام قُتِل فی حجر أبیه علیه السلام [...]، وأبو بکر بن الحسین علیه السلام مات صغیراً قبل أبیه.
(الإمام أبو محمّد علیّ بن الحسین علیه السلام) (قال): وأبو محمّد علیّ بن الحسین بن علیّ بن
__________________________________________________
(1- 1) [فی العدد والبحار والدّمعة: وأومأت بیدها واختارت الحسین بن علیّ علیهما السلام، فأعاد القول علیهافی التّخییر، فأشارت بیدها].
(2)- [لم یرد فی البحار والدّمعة].
(3- 3) [فی العدد والبحار والدّمعة: وتکلّم حذیفة بالخطبة].
(4)- [زاد فی العدد والبحار والدّمعة: بنت کسری].
(5- 5) [لم یرد فی البحار والدّمعة].
(6- 6) [فی العدد والبحار والدّمعة: وأختک مروارید بنت کسری، قالت: آریة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 827
أبی طالب، زین العابدین علیه السلام کان مع أبیه مریضاً، وهو ابن ثلاث وعشرین سنة فی قول الزّبیر بن بکّار. (قال) الواقدیّ: وُلد علیّ بن الحسین علیه السلام سنة ثلاث وثلاثین من الهجرة لسنتین بقیتا من أیّام عثمان بن عفّان. «1» (وقال) ابن جریر: وعلی بن الحسین أمّه غزالة من بنات کسری. ثمّ قال: ولد فی وقعة الجمل. (وقال) أبو الحسین یحیی بن الحسین النّسّابة: [ثمّ ذکر کلامه فی شرح الأخبار]
وأمّا قول أبی مخنف لوط بن یحیی، وهشام الکلبیّ: إنّه کان صغیراً، ففتّشه ابن زیاد.
وقال: أنظروا هل أدرک لیقتله، فلا یصحّ ذلک، بل هذه القصّة کانت مع عمر بن الحسن علیه السلام، [ثمّ ذکر کلام کما ذکرناه فی عمر بن الحسن علیه السلام]
(قال) الصّادق علیه السلام: أُصیب الحسین علیه السلام وعلیه دین بضعة وسبعون ألف دینار، فاهتمّ علیّ بن الحسین علیه السلام بدَین أبیه علیه السلام حتّی امتنع من الطّعام والشّراب، وبعد عن النّساء حتّی قضی دَینه.
(قال): وولد علیّ بن الحسین تسعة بنین وسبع بنات، أعقب منهم ستّة الإمام محمّد الباقر علیه السلام وعبداللَّه الباهر؛ أمّهما أمّ عبداللَّه بنت الإمام الحسن علیه السلام، وزید، وعمر الأشرف، أمّهما جیداء جاریة اشتراها المختار بن أبی عبیدة بمائة ألف درهم وبعثها إلی علیّ بن الحسین علیه السلام، فأولدها زیداً وعمر، والحسین الأصغر، وأمّه أمّ ولد رومیّة- وقیل أمّه أمّ عبداللَّه، والصّحیح الأوّل- تدعی عنان؛ وعلیّ بن علیّ بن الحسین علیه السلام، أمّه أمّ ولد لا خلاف، وهو أصغر أولاده الّذین أعقبوا، وهؤلاء السّتّة من أولاده الّذین لهم العقب، وإلیهم ینتهی أنساب جمیع الحسینیّة.
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 30- 32
أخبرنی أبو المفضل محمّد بن عبداللَّه بن المطّلب الشّیبانیّ، قال: حدّثنا أحمد بن
__________________________________________________
(1)- فیکون عمره یوم الطّفّ- علی روایة الواقدیّ- ثمانی وعشرین سنة، وتوفِّی سنة 95 ه، وفضائله‌أکثر من أن تحصی أو یحیط بها الوصف (قال أبو عثمان عمرو بن بحر الجاحظ) فی رسالة صنّفها فی فضائل بنی هاشم: «وأمّا علیّ بن الحسین بن علیّ فلم أر الخارجیّ فی أمره إلّاکالشّیعیّ، ولم أر الشّیعیّ إلّاکالمعتزلیّ، ولم أر المعتزلیّ إلّاکالعامّی، ولم أر العامیّ إلّاکالخاصّی، ولم أجد أحداً یتماری فی تفضیله ویشکّ فی تقدیمه».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 828
مطرق «1» «2» بن سواد بن الحسین «3» القاضی البستیّ بمکّة، قال: حدّثنی أبو حاتم المهلبیّ «2» المغیرة بن محمّد بن مهلّب، قال: حدّثنا عبدالغفّار بن کثیر الکوفیّ، عن إبراهیم بن حمید، عن «4» أبی هاشم، عن مجاهد، عن ابن عبّاس قال: قدم یهودیّ علی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم یقال له: «نعثل»، فقال: یا محمّد! إنّی أسألک عن أشیاء تلجلج «5» فی صدری منذ حین، فإن أنت أجبتنی عنها «6» أسلمت علی یدک. قال: سل یا أبا عمارة. [...] فأخبرنی عن وصیّک مَنْ هو؟ فما من نبیّ إلّاوله وصیّ، وأنّ نبیّنا موسی بن عمران أوصی إلی یوشع ابن نون. فقال: نعم، إنّ وصیِّی والخلیفة من بعدی علیّ بن أبی طالب علیه السلام، وبعده سبطای الحسن والحسین، تتلوه تسعة من صلب الحسین، أئمّة أبرار. قال: یا محمّد! فسمِّهم لی.
قال: نعم، إذا مضی الحسین فابنه علیّ، فإذا مضی فابنه محمّد، فإذا مضی فابنه جعفر، فإذا مضی جعفر فابنه موسی، «7» فإذا مضی موسی فابنه علیّ، فإذا مضی علیّ فابنه محمّد، فإذا مضی محمّد فابنه علیّ، فإذا مضی علیّ فابنه الحسن، فإذا مضی الحسن، فبعده ابنه «7» الحجّة بن الحسن بن علیّ علیهم السلام. فهذه اثنا عشر «8» إماماً علی «8» عدد نقباء بنی إسرائیل.
قال: فأین مکانهم فی الجنّة؟ قال: معی فی درجتی.
قال: أشهد أن لا إله إلّااللَّه، وأنّک رسول اللَّه، وأشهد أنّهم الأوصیاء بعدک، ولقد وجدت هذا فی الکتب المتقدّمة «9»، وفیما عهد إلینا موسی علیه السلام: «10» إذا کان آخر الزّمان یخرج
__________________________________________________
(1)- فی ط: مطرف بالفاء، وفی ن: مطوق، وفی م: مطوق بن سوار.
(2- 2) [العدد: عن].
(3)- فی هامش ن: أبو الحسین.
(4)- [فی العدد مکانه: ورووا عن ...].
(5)- تلجلج، قال فی المصباح: تلجلج فی صدره شی‌ء: تردّد.
(6)- [لم یرد فی العدد].
(7- 7) [هذه العبارة فی العدد لاختلاف یسیر مع المصدر].
(8- 8) [العدد: أئمّة].
(9)- [البحار: المقدّمة].
(10)- [زاد فی العدد والبحار: إنّه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 829
نبیّ یقال له «أحمد» خاتم الأنبیاء لا نبیّ بعده، یخرج من صلبه أئمّة أبرار عدد الأسباط.
فقال: یا أبا عمارة! أتعرف الأسباط؟ قال: نعم یا رسول اللَّه، إنّهم کانوا اثنی عشر.
قال: «1» فإنّ فیهم «1» لاوی بن أرحیا. قال: أعرفه یا رسول اللَّه، وهو الّذی غاب عن بنی إسرائیل سنین، ثمّ عاد، فأظهر شریعته بعد دراستها «2» وقاتل مع فریطیا «3» الملک حتّی قتله.
وقال علیه السلام: کائن فی أمّتی ما کان من «4» بنی إسرائیل حذو النّعل بالنّعل، والقذّة بالقذّة، وإنّ الثّانی عشر من ولدی یغیب حتّی لا یری، ویأتی علی أمّتی زمن لا یبقی من الإسلام إلّا اسمه، ولا «5» من القرآن إلّارسمه، فحینئذٍ یأذن اللَّه له بالخروج، فیظهر الإسلام، ویجدّد الدّین. ثمّ قال علیه السلام: طوبی لمن أحبّهم وطوبی لمن تمسّک بهم، والویل لمبغضهم.
فانتفض نعثل وقام من «5» بین یدی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وأنشأ یقول:
صلّی العلیّ ذو العلا علیک یا خیر البشر
أنت النّبیّ المصطفی والهاشمیّ المفتخر
بک «6» اهتدینا [رشدنا] «6» وفیک نرجو ما أمر
ومعشر سمّیتهم أئمّة اثنا «7» عشر
حباهم ربّ العلا ثمّ صفاهم من کدر
قد فاز مَنْ والاهم وخاب من «8» عفی الأثر «8»
__________________________________________________
(1- 1) [العدد: فمنهم].
(2)- [البحار: اندراسها].
(3)- فی ط [والبحار]: فرسطبنا، وفی ن: قرسبطیا، وفی م: فرسبطیا.
(4)- [فی العدد والبحار: فی].
(5)- [لم یرد فی العدد والبحار].
(6- 6) [العدد: قد هدانا ربّنا].
(7)- [البحار: اثنتی].
(8- 8) [العدد: عادی الزّهر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 830
آخرهم یشفی الظّما وهو الإمام المنتظر
عترتک الأخیار لی والتّابعون ما أمر
مَنْ کان منکم «1» معرضاً فسوف «2» یصلی بسقر «2»
الخزّاز، کفایة الأثر،/ 11، 13- 16/ عنه: رضی الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 81- 84؛ المجلسی، البحار، 36/ 283- 285
[القرن «5»] «3» وکان للحسین علیه السلام ستّة «4» أولاد «3»: علیّ «5» بن الحسین الأکبر «6» کنیته أبو محمّد «7» وأمّه «8» شاه زنان «8» بنت کسری یزدجرد «9»، «10» وعلیّ بن الحسین الأصغر «11» قُتِل مع أبیه بالطّفّ، «12» وقد تقدّم «13» ذکره «14» فیما سلف 12 13 14، وأمّه لیلی بنت أبی «15» مرّة «13» بن عروة بن مسعود «13» الثّقفیّة «16»، وجعفر بن الحسین علیه السلام «17» «13» لا بقیّة له، «13» وأمّه قضاعیّة،
__________________________________________________
(1)- فی ن: ط: عنکم.
(2- 2) [العدد: تصلاه سقر].
(3- 3) [نور الأبصار: أولاد الحسین بن علیّ علیهما السلام].
(4)- [فی الفصول المهمّة مکانه: أولاد الحسین بن علیّ علیه السلام ستّة ...].
(5)- [فی المعالی ج 1 مکانه: إنّ للحسین علیه السلام من أولاد الذّکور أربعة: علیّ ...].
(6)- [فی کشف الغمّة والفصول المهمّة ونور الأبصار وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: الأصغر].
(7)- [زاد فی الفصول المهمّة ونور الأبصار وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: لقبه زین العابدین].
(8- 8) [البحار: شهربان].
(9)- [فی الفصول المهمّة ونور الأبصار وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: أنوشیروان، وزاد فیهم ملک الفرس].
(10)- [زاد فی کشف الغمّة: بن شهریار ملک الفرس].
(11)- [فی کشف الغمّة والفصول المهمّة ونور الأبصار وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: الأکبر].
(12- 12) [لم یرد فی کشف الغمّة والفصول المهمّة ونور الأبصار وفاطمة بنت الحسین علیه السلام والمعالی ج 1].
(13- 13) [لم یرد فی العیون].
(14- 14) [لم یرد فی المعالی].
(15)- [لم یرد فی نور الأبصار].
(16)- [فی الفصول المهمّة وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: الحنفیّة، ونور الأبصار: الثّقفیّ].
(17) (17*) [فی الفصول المهمّة ونور الأبصار: وأمّه قضاعیّة ومات فی حیاة أبیه ولا نسل له].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 831
وکانت وفاته فی حیاة الحسین علیه السلام (17*) وعبداللَّه «1» بن الحسین قُتِل مع أبیه صغیراً «2» جاء «3» سهم وهو «4» فی حجر أبیه، فذبحه «4»، «5» و «6» قد تقدّم ذکره فیما مضی أیضاً «6»، «1» وسکینة بنت الحسین علیه السلام، وأمّها «7» «5» الرّباب بنت امرئ القیس «8» «1» «9» بن عدیّ کلبیّة «10» معدیّة «9»، «11» وهی «12» أمّ عبداللَّه بن الحسین علیه السلام 11 1، وفاطمة بنت الحسین علیه السلام، وأمّها أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه تیمیّة «13». «14»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی العیون].
(2)- [زاد فی المستجاد: بالطّفّ].
(3)- [فی کشف الغمّة والمستجاد والفصول المهمّة والبحار والعوالم والدّمعة ونور الأبصار ونفس المهموم‌والمعالی ج 1: جاءه].
(4- 4) [فی الفصول المهمّة ونور الأبصار وفاطمة بنت الحسین: بکربلاء فقتله].
(5- 5) [المعالی ج 1: وأمّه].
(6- 6) [لم یرد فی کشف الغمّة والمستجاد والفصول المهمّة والبحار والعوالم ونور الأبصار وفاطمة بنت الحسین علیه السلام].
(7)- [العیون: أمّهما].
(8)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی ج 1].
(9- 9) [نور الأبصار: عدن الکلبیّة].
(10)- [لم یرد فی کشف الغمّة والمستجاد والفصول المهمّة وفاطمة بنت الحسین علیه السلام].
(11- 11) [لم یرد فی المستجاد].
(12)- [زاد فی الفصول المهمّة ونور الأبصار: أیضاً].
(13)- [زاد فی کشف الغمّة: قلت: المفید رحمه الله قد وافق الحافظ عبدالعزیز علی العدّة والتّفصیل وعلی قولهما فالعلیّان اثنان، والمشهور ثلاثة واللَّه أعلم، وعقبه کلّه من الإمام زین العابدین وسیأتی ذکره إن شاء اللَّه.
وزاد أیضاً فی الفصول المهمّة: والذّکر المخلّد والثناء المنضد مخصوص من بین یدیه بعلیّ زین العابدین دون سائرهم وهو الّذی أعقب علیه السلام، وأیضاً فی نور الأبصار: والّذی أعقب منهم علیّ زین العابدین].
(14)- برای حسین علیه السلام شش فرزند بود:
1. علی بن الحسین «اکبر» کنیه‌اش ابومحمد و مادرش شاه زنان دختر یزدجرد شاه ایران بود.
2. علی بن الحسین «اصغر» که با پدرش در کربلا شهید شد و شرح حالش گذشت و مادرش لیلی دختر ابی مرة بن عروة بن مسعود ثقفی بود.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 832
المفید، الإرشاد، 2/ 137/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 39- 40؛ العلّامة الحلّیّ، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 450- 451؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 199- 200؛ المجلسی، البحار، 45/ 329؛ البحرانی، العوالم، 17/ 637؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 21- 22؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 277؛ القمّی، نفس المهموم،/ 524- 525؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 213، 1/ 405؛ المیانجی، العیون العبری،/ 191؛ الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 20، 28 «1»
والإمام بعد الحسین بن علیّ علیه السلام ابنه أبو محمّد علیّ بن الحسین زین العابدین علیهما السلام، وکان یکنّی أیضاً أبا «2» الحسن «3»، «4» وأمّه شاه زنان بنت «5» یزدجرد بن شهریار بن «5» کسری، ویقال: «5» إنّ اسمها کان «6» «5» شهربانویه «7» «4»، «8» «9» وکان أمیر المؤمنین علیه السلام «10» ولّی حریث بن
__________________________________________________
- 3. جعفر بن الحسین علیه السلام که فرزندی نداشت و مادرش زنی بود از قبیله قضاعه و جعفر در زمان زنده بودن پدر از دنیا رفت.
4. عبداللَّه بن الحسین که در خردسالی با پدرش در کربلا شهید شد و تیری آمده در دامان پدر اورا ذبح کرد و شرحش گذشت.
5. سکینه دختر آن حضرت که مادرش رباب دختر امرئ القیس‌بن عدی از قبیله کلاب بود و رباب مادر عبداللَّه نیز بود.
فاطمه دختر دیگر آن حضرت علیه السلام و مادرش أمّ اسحاق دختر طلحه‌بن عبیداللَّه‌بود.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 137
(1)- [حکاه فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام عن نور الأبصار وعن المفید].
(2)- [البحار: بأبی].
(3)- [إلی هنا لم یرد فی روضة الواعظین ونفس المهموم].
(4- 4) [حکاه عنه فی الأعیان، 1/ 629، وزاد فیه: والظّاهر أنّ اسمها الأصلیّ کان کما ذکره المفید ثمّ غیرّ کما ذکره المبرّد].
(5- 5) [لم یرد فی المستجاد].
(6)- [لم یرد فی البحار].
(7)- [فی البحار والدّمعة: شهربانو].
(8)- [أضاف فی روضة الواعظین: ویقال: شاه زنان بنت شیرویه بن کسری أبرویز].
(9) (9*) [مثله فی إعلام الوری والأنوار النّعمانیّة وتواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام].
(10)- [فی العدد مکانه: روی أنّ أمیر المؤمنین علیه السلام ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 833
جابر الحنفیّ «1» جانباً «2» من «1» المشرق، فبعث إلیه ابنتی یزدجرد بن شهریار «1» «3» بن کسری 1 3، فنحل ابنه الحسین علیه السلام «4» شاه زنان منهما «4» «5»، فأولدها زین العابدین علیه السلام، ونحل الأخری محمّد بن أبی بکر، فولدت له القاسم «6» بن محمّد بن أبی بکر، فهما ابنا خالة. (9*)
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی العدد].
(2)- [فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام مکانه: ذهبت إلی أنّ أمیر المؤمنین علیه السلام ممّا استخلف ارسل حریث بن جابر والیاً علی جانب ...].
(3- 3) [لم یرد فی إعلام الوری والبحار].
(4- 4) [فی إعلام الوری والأنوار النّعمانیّة: إحداهما].
(5)- [لم یرد فی کشف الغمّة والعدد وفاطمة بنت الحسین علیه السلام].
(6)- [هکذا بنته امّ جعفر بن محمّد الصّادق علیهما السلام:
أُمّ القاسم بنت القاسم بن محمّد بن أبی بکر وهی أُمّ فروة.
ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 24- 25
قد ذکرنا فیما سلف أنّ ولد أبی جعفر علیه السلام سبعة نفر: أبو عبداللَّه جعفر بن محمّد علیه السلام وکان به یکنّی، وعبداللَّه ابن محمّد علیه السلام، أُمّهما أُمّ فروة بنت القاسم بن محمّد بن أبی بکر. 1
المفید، الإرشاد، 2/ 172/ الطّبرسی، إعلام الوری،/ 265، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 117- 118؛ العلّامة الحلّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 464؛ المجلسی، البحار، 46/ 65؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 268
1. پیش از این (در آخر باب 7) گفتیم فرزندان آن حضرت هفت تن بودند: (1) ابوعبداللَّه جعفر بن محمد علیه السلام که کنیه‌اش همان ابا عبداللَّه است، (2) عبداللَّه بن محمد، و مادرشان ام‌فروة دختر قاسم بن محمد بن ابی‌بکر است.
رسول محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 172
وأُمّه [الإمام جعفر الصّادق علیه السلام] أُمّ فروة بنت القاسم بن محمّد بن أبی بکر.
الفتّال، روضة الواعظین، (ط قم)، 1/ 212
ولد أبو عبداللَّه علیه السلام سنة ثلاث وثمانین ومضی فی شوّال من سنة ثمان وأربعین ومائة وله خمس وستّون سنة، ودفن بالبقیع فی القبر الّذی دفن فیه أبوه وجدّه والحسن ابن علیّ علیه السلام وأُمّه أُمّ فروة بنت القاسم بن محمّد بن أبی بکر، وأُمّها أسماء بنت عبدالرّحمان ابن أبی بکر.
محمّد بن یحیی، عن أحمد بن محمّد، عن عبداللَّه بن أحمد، عن إبراهیم بن الحسن قال: حدّثنی وهب بن حفص، عن إسحاق بن جریر قال: قال أبو عبداللَّه علیه السلام: کان سعید ابن المسیّب والقاسم بن محمّد بن أبی بکر وأبو خالد الکابلیّ من ثقات علیّ بن الحسین علیهما السلام، قال: وکانت أُمّی ممّن آمنت واتّقت وأحسنت واللَّه یحبّ-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 834
«1» «2» وکان مولد علیّ بن الحسین علیه السلام بالمدینة سنة ثمان وثلاثین من الهجرة «1» «2»، «3» «4» فبقی مع جدّه أمیر المؤمنین علیه السلام سنتین، ومع عمّه الحسن علیه السلام اثنتی عشرة سنة، ومع أبیه الحسین علیه السلام ثلاثاً وعشرین سنة «4»، وبعد أبیه أربعاً وثلاثین سنة، «1» «2» «5» وتوفِّی بالمدینة سنة خمس وتسعین «6» من الهجرة «6» «1»، وله یومئذٍ سبع وخمسون سنة «2».
«7» وکانت إمامته أربعاً وثلاثین سنة «5» «8»، «9» ودُفن بالبقیع «10» مع عمِّه الحسن بن علیّ علیهما السلام «7» «9»، «11»
__________________________________________________
- المحسنین، قال: وقالت أُمّی: قال أبی: یا أُمّ فروة! إنِّی لأدعو اللَّه لمذنبی شیعتنا فی الیوم واللّیلة ألف مرّة، لأنّا نحن فیما ینوبنا من الرّزایا نصبر علی ما نعلم من الثّواب وهم یصبرون علی ما لا یعلمون.
الکلینی، الأصول من الکافی، 1/ 469 رقم 1
محمّد بن یحیی، عن أحمد بن محمّد، عن الحسین بن سعید، عن علیّ بن النّعمان، عن داود بن فرقد، عن عبدالأعلی قال: رأیت امّ فروة تطوف بالکعبة علیها کساء متنکّرة، فاستلمت الحجر بیدها الیسری، فقال لها رجل ممّن یطوف: یا أمة اللَّه! أخطأتِ السّنّة، فقالت: إنّا لأغنیاء عن علمک.
الکلینی، الفروع من الکافی، 4/ 428 رقم 6/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 367؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 269
قال: ذُکر عند الرّضا علیه السلام القاسم بن محمّد خال أبیه، وسعید ابن المسیّب، فقال: کانا علی هذا الأمر، وقال: خطب أبی إلی القاسم بن محمّد- یعنی أبا جعفر علیه السلام- فقال القاسم لأبی جعفر علیه السلام: إنّما کان ینبغی لک أن تذهب إلی أبیک حتّی یزوّجک.
الحمیری، قرب الإسناد (ط مؤسّسة آل البیت)،/ 358/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 366، رقم 6؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 269
(1- 1) [لم یرد فی روضة الواعظین].
(2- 2) [مثله فی کفایة الطّالب،/ 447، 454].
(3)- [إلی هنا حکاه فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام].
(4- 4) [مثله فی تاج الموالید،/ 113، والمناقب، 4/ 175].
(5- 5) [لم یرد فی العدد].
(6- 6) [فی کشف الغمّة والدّمعة: للهجرة].
(7)- [مثله فی إعلام الوری،/ 251- 252، والمناقب، 4/ 175، 176].
(8)- [إلی هنا حکاه فی روضة الواعظین].
(9)- [مثله فی تاج الموالید،/ 114، وکفایة الطّالب،/ 454].
(10)- [المناقب: فی البقیع].
(11)- [إلی هنا حکاه عنه فی العدد والبحار ونفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 835
وثبت له الإمامة من وجوه:
1- أحدها: أنّه کان أفضل خلق اللَّه تعالی بعد أبیه علماً وعملًا، والإمامة للأفضل «1» دون المفضول بدلایل العقول.
2- ومنها: أنّه کان أولی بأبیه الحسین علیه السلام، وأحقّ «2» بمقامه من بعده بالفضل «1» والنّسب، والأولی بالإمام الماضی أحقّ بمقامه من غیره بدلالة آیة ذوی الأرحام، وقصّة زکریّا علیه السلام.
3- ومنها: وجوب الإمامة عقلًا فی کلّ زمان، وفساد دعوی کلّ مدّع للإمامة فی أیّام علیّ ابن الحسین علیهما السلام أو مدّعیً له: سواه، فثبتت فیه، لاستحالة خلوّ الزّمان من الإمام.
4- ومنها ثبوت الإمامة أیضاً فی العترة خاصّة، «3» بالنّظر والخبر «3» عن النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم وفساد قول من ادّعاها لمحمّد بن الحنفیّة رضی الله عنه بتعرّیه من النّصّ علیه بها، فثبت أنّها فی علیّ بن الحسین علیهما السلام إذ لا مدّعیً له الإمامة من العترة سوی محمّد، وخروجه عنها بما ذکرناه.
5- ومنها نصّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم بالإمامة علیه، فیما «4» روی من «5» حدیث اللّوح الّذی رواه جابر عن النّبی صلی الله علیه و آله و سلم، ورواه محمّد بن علیّ الباقر علیهما السلام عن أبیه عن جدِّه عن فاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، ونصّ جدّه أمیر المؤمنین علیه السلام فی حیاة أبیه الحسین علیه السلام بما ضمن ذلک من الأخبار، ووصیّة أبیه الحسین علیه السلام إلیه وإیداعه أمّ سلمة ما قبضه علی من بعده، وقد کان جعل التماسه من أمّ سلمة علامة علی إمامة الطّالب له من الأنام،
__________________________________________________
(1)- [التّصحیح من ط مؤسّسة آل البیت، وفی الأصل: لا فضل، للألفضل].
(2)- [کشف الغمّة: أحقّهم].
(3- 3) [کشف الغمّة: بالنّصّ وبالخبر].
(4)- [الدّمعة: ممّا].
(5)- [الدّمعة: عن].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 836
وهذا باب یعرفه مَنْ تصفّح الأخبار، ولم نقصد فی هذا الکتاب إلی القول فی معناه فنستقصیه علی التّمام. «1»
__________________________________________________
(1)- (بدان که) امام پس از حسین‌بن علی علیهما السلام، فرزندش ابو محمد علی بن الحسین زین العابدین علیهما السلام بود و کنیه دیگرش ابا الحسن است. مادرش شاه زنان، دختر یزدجرد، پادشاه ایران بود و برخی گفته‌اند نام آن زن، شهربانویه بوده و امیرالمؤمنین علیه السلام حریث‌بن جابر حنفی را در سمت مشرق حکومت جایی بداد، پس حریث دو تن از دختران یزدجرد را برای آن حضرت فرستاد. پس آن جناب شاه‌زنان را به پسرش حسین علیه السلام بخشید و آن زن، زین العابدین علیه السلام را برای حسین بزایید، و دیگری را به محمدبن ابی‌بکر بخشید و آن زن، قاسم پسر محمدبن ابی‌بکر را بزایید. پس قاسم و علی‌بن الحسین پسر خاله بودند.
ولادت علی بن الحسین علیهما السلام در مدینه سال سی و هشت از هجرت بود. پس با جدش امیرالمؤمنین علیه السلام دو سال بود و با عمویش حسن علیه السلام دوازده سال و با پدرش حسین علیه السلام بیست و سه سال و پس از پدرش سی و چهار سال زنده بود و در سال نود و پنج هجری در مدینه از دنیا رفت و در آن روز پنجاه و هفت سال از عمر شریفش گذشته بود.
امامت آن‌جناب سی و چهار سال بود و در بقیع کنار قبر عمویش حسن بن علی علیهما السلام دفن شد و امامت برای او به راه‌هایی ثابت شد:
1. به این که آن حضرت پس از پدر بزرگوارش در علم و عمل برترین مردمان بود و امامت برای چنین کسی است که برتر از دیگران باشد و نه برای آن کس که دیگری از او برتر باشد و گواه بر این سخن، خردهای مردم خردمند است.
2. و از آن جمله این که او نزدیک‌تر به پدرش حسین علیه السلام بود و از جهت فضیلت و خویشی سزاوارتر به جانشینی او از دیگران بود و کسی که به امام پیشین نزدیک‌تر باشد، سزاوارتر به جانشینی او است از دیگران و گواه آن آیه ذوی الارحام است؛ یعنی گفتار خدای تعالی: «واولوا الأرحام بعضهم أولی ببعض فی کتاب اللَّه ...؛ وخویشاوندان برخی از ایشان سزاوراترند به برخی در کتاب خدا ...» (سوره انفال، آیه 75).
و داستان زکریا علیه السلام که گفت: «وإنّی خفتُ الموالی من ورائی وکانت امرأتی عاقراً فهب لی من لدنک ولیّاً یرثنی ویرث من آل یعقوب ... و همانا ترسیدم خویشاوندانم را از من و زنم نازا است. پس ببخش مرا از نزد خود فرزندی که ارث برد از من و ارث برد از خاندان یعقوب ...» (سوره مریم، آیه 4).
3. و از آن جمله است این که در هر زمان به دلیل عقل واجب است امام و پیشوایی باشد و ادعای هر کس که مدعی امامت بود، در زمان علی‌بن الحسین علیه السلام یا هر کس که دیگران ادعای امامت اورا می‌کردند، جز آن حضرت فاسد است و در نتیجه، امامت او ثابت گردد، زیرا محال است خالی بودن هر زمانی از امام (و راهنمای دینی).-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 837
المفید، الإرشاد، 2/ 138- 140/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 83- 84؛ العلّامة الحلّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 451- 454؛ المجلسی، البحار، 46/ 12، 13، 151 رقم 23؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 9- 10، 16- 17؛ القمّی، نفس المهموم،/ 526؛ التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 88؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین (ط قم)،/ 201؛ الطّبرسی، إعلام الوری، 251، تاج الموالید،/
__________________________________________________
- 4. و از آن جمله است این که امامت به تنهایی در عترت پیغمبر صلی الله علیه و آله بوده به دلیل عقل و نیز خبری که از پیغمبر صلی الله علیه و آله رسیده و گفتار آن کس که امامت را درباره محمدبن حنفیه ادعا کند، فاسد است؛ زیرا نصی درباره امامت او نرسیده [است]. پس ثابت گردد که امام علی بن الحسین علیه السلام می‌باشد؛ زیرا کسی جز درباره محمدبن حنفیه ادعای امامت برای دیگری نکرده است و او نیز از این منصب بیرون است به آنچه بیان کردیم.
5. و از آن جمله است تصریحی که از رسول خدا صلی الله علیه و آله نسبت به امامت آن جناب رسیده در آن حدیثی که معروف به حدیث لوح است و حدیث مزبور را جابر از پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرده و نیز امام باقر علیه السلام از پدرش، از جدش، از حضرت فاطمه دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آن را حدیث کرده (مترجم گوید: حدیث لوح را ثقةالاسلام کلینی رحمه الله در کافی و صدوق در «عیون اخبار الرضا»، و شیخ در کتاب «غیبت»، و طبرسی در «احتجاج»، و نیز طبرسی در «اعلام الوری» و ابن‌شهرآشوب در مناقب و دیگر محدثان رضوان اللَّه علیهم روایت کرده‌اند و هر که از متن و ترجمه آن بخواهد استفاده کند، به جلد دوم اثبات الهداة، صفحه 285- 289 مراجعه کند) و دیگر تصریحی است که جدش امیرالمؤمنین علیه السلام در زمان زنده بودن پدرش حسین درباره امامت او فرموده و اخباری در این باره رسیده، و هم‌چنین (نشانه دیگر بر امامت آن حضرت) وصیّت پدرش حسین علیه السلام به آن حضرت و آنچه حسین علیه السلام نزد ام سلمة به امانت گذارد و طلبیدن آن را از ام‌سلمة برای آن کس که پس از او بیاید نشانه امامت او قرار داد.
(جریان چنان که شیخ رحمه الله در کتاب غیبت روایت کرده این بود که چون حسین علیه السلام متوجه به سوی عراق شد، وصیت و کتاب‌ها و چیزهای دیگری که نزد آن جناب بود، به ام‌سلمه سپرد و فرمود: «هر گاه بزرگ‌ترین فرزندم نزد تو آمد و این‌ها را از تو خواست، به او بده و بدان که او امام پس از من است.»
و نقل کند که چون حسین علیه السلام شهید شد، علی‌بن الحسین علیهما السلام به نزد ام‌سلمه آمد و آن‌ها را از او خواست و ام‌سلمه هرچه حسین علیه السلام به او سپرده بود، تسلیم آن جناب کرد و در روایات دیگری است که حسین علیه السلام این کار را نسبت به دخترش فاطمه انجام داد و امانت‌ها را به او سپرد و این خود بابی است که هر که اخبار را زیر و رو کرده باشد، آن را به خوبی می‌داند و ما در این کتاب نخواستیم همه آن‌ها را بیان کنیم که در مقام استقصاء و کوشش و تحقیق کامل برآییم (و همین مقدار برای اثبات مقصود کافی است).
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 138- 140
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 838
113- 114؛ رضی الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 55، 56، 316؛ الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 374، محمّدهادی الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 13- 14
وبعث إلیه من خراسان بنات کسری، فقال لهنّ: ازوّجکنّ؟ فقلن له: لا حاجة لنا فی التّزویج، فإنّه لا أکفّاء لنا إلّابنوک، فإن زوّجتنا منهم، رضینا، فکره أن یؤثر ولده بما لا یعمّ به المسلمین.
المفید، الاختصاص،/ 151
علیّ بن الحسین وأمّه لیلی بنت أبی مرّة «1» بن عروة بن مسعود الثّقفیّ. «2»
المفید، الإرشاد، 2/ 110/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 307
أسماء من قتل مع الحسین علیه السلام من أهل بیته بطفّ کربلا، وهم: علیّ وعبداللَّه، ابنا الحسین بن علیّ علیهما السلام. «3» المفید، الإرشاد، 2/ 129- 130/ عنه: الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 263
(تسمیة من شهد مع الحسین بن علیّ علیهما السلام بکربلاء) [...] وعلیّ بن الحسین بن علیّ ابن أبی طالب، وأمّه لیلی بنت أبی مرّة بن عروة بن مسعود، وعبداللَّه بن الحسین بن علیّ ابن أبی طالب، وأمّه الرّباب بنت امرئ القیس بن عدی [...]، فجمیع مَن استشهد مع أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ بن أبی طالب صلوات اللَّه علیهما بکربلا من ولد علیّ وجعفر وعقیل وولد الحسین وموالیهم علیهم السلام.
المفید، الاختصاص،/ 82- 83
وعرض علیه علیّ بن الحسین علیهما السلام فقال له: من أنت؟ فقال: أنا علیّ بن الحسین، فقال: ألیس قد قتل اللَّه علیّ بن الحسین؟ فقال له علیّ علیه السلام: قد کان لی أخ یسمّی علیّاً
__________________________________________________
(1)- [فی المصدر: أبی قرّة، وهو تصحیف].
(2)- مادرش لیلی، دختر ابی‌مرةبن عروةبن مسعود ثقفی بود.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 110
(3)- نام کسانی که از خاندان حسین علیه السلام با آن حضرت علیه السلام در کربلا کشته شدند [...] علی و عبداللَّه فرزندان حسین‌بن علی علیهما السلام.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 129
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 839
قتله النّاس، فقال ابن زیاد: بل اللَّه قتله، فقال علیّ بن الحسین علیهما السلام: «اللَّه یتوفّی الأنفس حین موتها»، فغضب ابن زیاد «1» وقال: وبک جرأة لجوابی وفیک بقیّة للرّد علیَّ؟ اذهبوا به فاضربوا عنقه، فتعلّقت به زینب عمّته وقالت: یا ابن زیاد! حسبک من دمائنا، واعتنقته، وقالت: واللَّه لا أفارقه، فإن قتلته فاقتلنی معه، فنظر ابن زیاد إلیها وإلیه، ثمّ قال: عجباً للرّحم! واللَّه إنّی لأظنّها ودّت أنِّی قتلتها معه، دعوه فإنِّی أراه لما به. «2»
المفید، الإرشاد، 2/ 120- 121/ عنه: القمّی المشهدی، کنز الدّقائق، 11/ 307
ثمّ إنّ عبیداللَّه بن زیاد، «3» بعد إنفاذه برأس الحسین علیه السلام «3»، أمر «4» بنسائه وصبیانه «4»، فجهّزوا، وأمر بعلیّ بن الحسین علیهما السلام، فغلّ بغلّ إلی «5» عنقه، ثمّ سرّح بهم فی أثر
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی کنز الدّقائق].
(2)- آن‌گاه علی‌بن الحسین علیهما السلام را پیش او آوردند و به او گفت: «تو کیستی؟»
فرمود: «من علی بن الحسین هستم.»
ابن زیاد گفت: «مگر خدا علی بن الحسین را نکشت؟»
زین العابدین علیه السلام فرمود: «من برادری داشتم که نامش علی بود و مردم او را کشتند.»
ابن زیاد گفت: «بلکه خدا او را کشت.»
علی بن الحسین علیهما السلام فرمود: «خدا دریابد جان‌ها را هنگام مرگشان.»
ابن زیاد در خشم شد و گفت: «تو جرأت پاسخ دادن مرا نیز داری؟ و هنوز توانایی بازگرداندان سخن من در تو هست؟ اورا ببرید، گردنش را بزنید.»
پس عمه‌اش زینب به او چسبید و گفت: «ای پسر زیاد! آنچه خون از ما ریخته‌ای، تورا بس است.»
و دست به گردن زین العابدین انداخت و فرمود: «به خدا سوگند، دست از او برندارم تا اگر تو اورا کشتی، مرا هم با او بکشی.»
ابن‌زیاد به آن دو نگاه کرد و سپس گفت: «علاقه رحم و خویشی عجیب است. به خدا من این زن را چنین می‌بینم که دوست دارد من اورا با این جوان بکشم! اورا واگذارید که همان بیماری که دارد، اورا بس است.»
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 120- 121
(3- 3) [لم یرد فی المعالی، وفی العیون: لمّا أنفذ الرّؤوس إلی الشّام].
(4- 4) [فی البحار والعوالم: فتیانه وصبیانه ونساءه].
(5)- [فی الدّمعة والمعالی: فی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 840
الرّؤوس «1»، مع محفّر «2» بن ثعلبة العائذیّ، وشمر بن ذی الجوشن، «3» فانطلقوا بهم حتّی لحقوا بالقوم الّذین معهم الرّأس «4»، «5» ولم یکن علیّ بن الحسین یکلِّم أحداً من القوم «6» الّذین معهم الرّأس «6» فی الطّریق کلمة «7» حتّی بلغوا «5» «8». «9»
المفید، الإرشاد، 2/ 123- 124/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 130؛ البحرانی، العوالم، 17/ 430- 431؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 62؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 493؛ القمّی، نفس المهموم،/ 421؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 121؛ المبانجی، العیون العبری «10»،/ 246- 247؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 368؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 248
وعلیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب «11» بن عبدالمطّلب بن هاشم بن عبد مناف «11»،
__________________________________________________
(1)- [فی نفس المهموم والمعالی والعیون: الرّأس].
(2)- [التّصحیح عن ط مؤسّسة آل البیت، وفی البحار والأسرار ونفس المهموم والعیون: مخفّر، والعوالم: محفّر، والدّمعة: محضر].
(3)- [زاد فی المعالی ووسیلة الدّارین: وضمّ إلیهم ألف فارس].
(4)- [فی العوالم والأسرار ونفس المهموم والعیون: الرّؤوس].
(5- 5) [لم یرد فی الدّمعة والأسرار ووسیلة الدّارین].
(6- 6) [لم یرد فی إعلام الوری ونفس المهموم والمعالی].
(7)- [فی نفس المهموم والمعالی والعیون: کلّه].
(8)- [زاد فی نفس المهموم والمعالی والعیون: «دمشق»].
(9)- سپس عبیداللَّه‌بن‌زیاد پس از این که سر حسین علیه السلام را به شام فرستاد، دستور داد زنان و کودکان را آماده رفتن به شام کنند و دستور داد علی‌بن الحسین علیه السلام را غل و زنجیر گران به گردنش نهادند. سپس ایشان را به دنبال سرها با محفربن ثعلبه عائذی و شمربن ذی‌الجوشن روان کرد. پس آنان را بیاوردند تا بدان گروهی که سرها با ایشان بود، رسیدند. علی‌بن الحسین علیهما السلام در تمام راه با کسی سخن نگفت.
رسول محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 123- 124
(10)- [حکاه العیون عن نفس المهموم].
(11- 11) [لم یرد فی التّهذیب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 841
زین العابدین، وإمام المتّقین، کنیته أبو محمّد. وُلد بالمدینة سنة ثمان وثلاثین من الهجرة.
وقبض علیه السلام بالمدینة سنة خمس وتسعین، وله یومئذٍ سبع وخمسون سنة. وأمّه شاه زنان بنت شیرویه بن کسری أبرویز. وقبره ببقیع المدینة.
المفید، المقنعة (من المصنّفات)، 7- 14/ 472/ مثله الطّوسی، تهذیب الأحکام، 6/ 77 رقم 23
«1» شهر محرّم، وهو شهر حرام، وکانت الجاهلیّة تعظِّمه، وثبت ذلک فی الإسلام «1» [...]، وفی یوم الخامس والعشرین «2» سنة أربع وتسعین کانت وفاة «3» أبی محمّد علیّ بن الحسین زین العابدین علیه السلام «3».
المفید، مسارّ الشّیعة (من مجموعة نفیسة)،/ 60، 62/ عنه: رضی الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 315؛ المجلسی، البحار، 46/ 154؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 106
وروی جعفر أو [جابر] الجعفیّ قال: قال ولد الباقر أبو جعفر محمّد بن علیّ علیه السلام یوم الجمعة غرّة رجب سنة سبع وخمسین.
المفید، مسارّ الشّیعة (من مجموعة نفیسة)،/ 69/ مثله الطّوسی، مصباح المتهجّد،/ 555/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 213 رقم 2؛ البحرانی، العوالم (المستدرک)، 19/ 18
فحدّث حُمَیْد بن مسلم، قال: کنت واقفاً عند ابن زیاد حین عُرض علیه علیّ بن الحسین علیهما السلام، فقال: «ما اسمک؟» قال: «علیّ بن الحسین». قال: «أوَ لَم یقتل اللَّه علیّ بن الحسین؟» فسکت. فقال له ابن زیاد: «ما لک [115] لا تتکلّم؟» قال: «قد کان لی أخ یقال له علیّ بن الحسین أیضاً، [فقتله النّاس].» فقال: «قد قتله اللَّه». فسکت. فقال ابن زیاد: «ما لک لا تتکلّم؟» قال: «اللَّهُ یَتَوفّی الأنفُسَ حینَ مَوتِها، وما کانَ لِنَفسٍ أنْ تَموتَ إلّابإذنِ اللَّهِ»، قال: «أنت واللَّه منهم، ویحکم انظروا هذا قد أدرک، واللَّه إنِّی لأحسبه رجلًا». فکشف عنه بعض أصحاب ابن زیاد، فقال: «نعم، قد أدرک،» فقال: «اقتله».
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی العدد والبحار والدّمعة].
(2)- [زاد فی العدد والبحار والدّمعة: من المحرّم].
(3- 3) [فی العدد والبحار: مولانا الإمام السّجاد زین العابدین أبو محمّد وأبو الحسن علیّ بن الحسین علیهما السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 842
فقال علیّ: «فوکّل بهؤلاء النّسوة مَن یکون مَحرماً لهنّ یسیر معهنّ إن کنت مسلماً».
فقال ابن زیاد: «دعوه، سر أنت معهنّ.»
أبو علی ابن مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 73- 74
أولاده علیه السلام: علیّ الأکبر فی قول العقیقیّ وکثیر من الطّالبیّة، «1» وهو الأصغر «1» فی قول الکلبیّ «2»، ومصعب بن الزّبیر، وکثیر من أهل النّسب، «1» «3» وله العقب، «4» «5» وأمّه بابویه، ویقال: شهربابویه، وإذا عُرِّب قیل: بابوج، وبابوقه بنت یزدجرد بن شهریار، «1» «3» «5» ولد لسنتین بقیتا من خلافة عثمان، «6» وروی عن جدّه أمیر المؤمنین صلوات اللَّه علیه. «4»
«1» وعبداللَّه، «7» «8» قُتل مع أبیه بالطّفّ، جاءته نشّابة وهو فی حجر أبیه، فقتله، وأمّهما واحدة.
وعلیّ الأصغر، فی قول العقیقی وکثیر من الطّالبیّة «1» لا عقب له، قتل مع أبیه وهو الأکبر «1» فی قول من ذکرنا من أهل النّسب «1»، وأمّه لیلی بنت أبی مرّة بن عروة بن مسعود الثّقفیّة، وأمّها میمونة بنت أبی سفیان بن حرب بن أمیّة بن عبد شمس. «7» «9»
وجعفر دَرَجَ صغیراً، «10» وأمّه بَلویّة من بلی بن قضاعة.
وذکر بعض أهل النّسب: إبراهیم، ومحمّداً، ولیس یعرفهما الطّالبیّون.
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(2)- [فی وسیلة الدّارین مکانه: قال الکلبیّ ...].
(3- 3) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(4- 4) [لم یرد فی التّحف].
(5- 5) [لم یرد فی الحدائق الوردیّة ووسیلة الدّارین].
(6)- [إلی هنا حکاه فی وسیلة الدّارین].
(7- 7) [التّحف: وعلیّ الأصغر قتلا مع أبیهما].
(8)- [أضاف فی الحدائق الوردیّة: ابن الحسین].
(9)- [إلی هنا حکاه عنه فی ذخیرة الدّارین].
(10) (10*) [التّحف: قلت: توفّی علیّ بن الحسین سنة أربع وتسعین وولده محمّد بن علیّ سنة سبع عشرة ومائة وعمر کلّ منهما ثلاث وستّون. أفاده فی مقاتل الطّالبیّین عن الصّادق].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 843
والعقب من ولد الحسین علیه السلام لواحد، وهو: علیّ بن الحسین الأکبر فی قول الطّالبیّة، والأصغر فی قول کثیر من أهل النّسب.
ومن البنات: فاطمة وأمّها أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه، «1» وسکینة «2» وأمّها الرّباب ابنة امرئ القیس بن عدی بن أوس. (10*)
أبو طالب الزّیدی، الإفادة،/ 58- 59/ عنه: مجد الدّین الیمنی، التّحف،/ 57؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 116- 117؛ الحائری؛ ذخیرة الدّارین، 1/ 137؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 286
وهؤلاء ولد الحسین بن علیّ بن أبی طالب رضی اللَّه عنهم:
ولد الحسین بن علیّ بن أبی طالب- رضی اللَّه عنهما- بنین، قُتل بعضهم معه، ومات سائرهم فی حیاته. ولم یعقب له ولد غیر علیّ بن الحسین وحده؛ فولد علیّ بن الحسین ابن علیّ بن أبی طالب ستّة رجال، کلّهم أعقب، وهم: محمّد، أمّه أمّ عبداللَّه بنت الحسن ابن علیّ بن أبی طالب؛ وزید، لُامّ ولد؛ وعلیّ؛ والحسین؛ وعبداللَّه، شقیق محمّد؛ وعمر، لُامّهات أولاد؛ وبنات، وهنّ: خدیجة، تزوّجها محمّد بن عمر بن علیّ بن أبی طالب؛ وعَبْدة، تزوّجها محمّد بن معاویة بن عبداللَّه بن جعفر بن أبی طالب، ثمّ خَلَفَ علیها بعده علیّ بن الحسن بن الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، ثمّ خَلَفَ علیها بعده نوح بن إبراهیم بن محمّد بن طلحة بن عبیداللَّه؛ وأمّ کلثوم، تزوّجها داود بن الحسن بن الحسن؛ وأمّ الحسن تزوّجها داود بن علیّ بن عبداللَّه بن العبّاس بن عبدالمطّلب؛ فولدت له: موسی؛ وفاطمة، تزوّجها داود بن علیّ بن عبداللَّه بعد أُختها أمّ الحسن؛ وعلیّة، تزوّجها علیّ بن الحسین بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، ثمّ خَلَفَ علیها بعده عبداللَّه ابن معاویة بن عبداللَّه بن جعفر؛ وأمّ الحسین، تزوّجها إبراهیم الإمام بن محمّد بن علیّ
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الحدائق الوردیّة: وأمّها الجربا وسمّیت الجربا لأنّه کان لایجلس معها أحد لجمالها وحسنها، فلمّا تحامی النّسا الجلوس معها سمِّیت بالنّاقة الجربا الّتی یحمی صاحب الإبل إبله عنها، وهی الجربا ابنة قَسامة ابن رومان من طیّ].
(2)- [أضاف فی الحدائق الوردیّة: واسمها آمنة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 844
ابن عبداللَّه بن العبّاس.
وُلدُ محمّد بن علیّ: عبداللَّه، وإبراهیم، وعلیّ، وجعفر، [...]
ولا عقب لمحمّد إلّامن جعفر بن محمّد فقط، [...]
وولدُ موسی بن جعفر، وفیه البیت والعدد: علیّ الرّضا، ولّاه المأمون العهد؛ وزید النّار، القائم بالبصرة، مات فی أیّام المستعین.
ابن حزم، الجمهرة،/ 52، 59، 61
جمیع العرب یرجعون إلی ولد ثلاثة رجال، وهم: عدنان، وقحطان، وقُضاعة.
فعدنان من ولد إسماعیل بلا شکّ فی ذلک، إلّاأنّ تسمیة الآباء بینه وبین إسماعیل قد جُهلت جملة. وتکلّم فی ذلک قوم بما لا یصحّ؛ فلم نتعرّض لذکر ما لا یقین فیه؛ وأمّا کلّ مَنْ تناسل من ولد إسماعیل- علیه السلام- فقد غبروا ودثروا، ولا یعرف أحد منهم علی أدیم الأرض أصلًا، حاشا ما ذکرنا من أنّ بنی عدنان من ولده فقط.
وُلدُ عدنان: معدُّ بن عدنان، وعکُّ بن عدنان، وقیل: اسمه الحارث، وقد قیل: عکُّ ابن الدّیث (بالدّال غیر منقوطة، والثّاء الّتی علیها ثلاث نقط) ابن عدنان.
فولدُ مَعد بن عدنان: نزار بن مَعَدّ؛ وإیاد بن مَعدّ؛ وقَنَص «1» بن مَعَدّ. وقد قیل: إنّ ملوک الحیرة من المَناذِرة وآلهم «2» من ولد قَنَص، واللَّه أعلم؛ وقیل: وعبید الرّماح بن مَعدّ؛ ذکر أنّهم دخلوا فی بنی مالک بن کنانة، واللَّه أعلم. والضّحّاک بن معدّ؛ وهو الّذی أغار علی بنی إسرائیل فی أربعین فارساً من تِهامة.
فولدُ نِزار بن معدّ بن عدنان: مضَر، وربیعة، وإیاد؛ وقیل: وأنمار. وذکروا أنّ خثعم وبجیلة من ولد أنمار، واللَّه أعلم. إلّاأنّ الصّحیح المحض الّذی لا شکّ فیه، أنّ قبائل مُضَر، وقبائل ربیعة ابنی نِزار، ومن تناسل من إیاد ومن عکّ، فإنّهم صُرَحاء ولد إسماعیل علیه السلام، ولا یصحّ ذلک لغیرهم ألبتّة.
__________________________________________________
(1)- قنص- محرّکة-: ابنا معد بن عدنان.
(2)- أی ملوک المناذرة وأبناءهم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 845
فولدُ مضَر: إلیاس «1» بن مُضَرَ، وقیس عیلان بن مُضَر، [أمّهما أسمی بنت سود بن أسلم بن الحارث بن قضاعة] «2». وقد قال قوم: قیس بن عیلان بن مُضر، والصّحیح قیس عیلان. قال نصر بن سیار:
أنا ابن خِنْدِفَ تنهینی قَبائلُها لِلصّالِحاتِ وعمی قیسُ عَیْلانا
وقال حُضَین بن المنذر بن الحارث بن وعلة، بحضرة العرب وقُتیبة بن مسلم، فی حدیث طویل: «لو رآها قیس لسمّی قیس شَبْعان، ولم یُسمّ قیس عَیْلان» «3»، وهاتان شهادتان عاملتان.
فولدُ إلیاس بن مضر بن نزار بن معد بن عدنان: عامر، وهو مُدْرکة؛ وعمرو، وهو طابخة؛ وعمیر، وهو قمعة، أمّهم خِنْدِف من قُضاعة؛ فنسبوا إلیها، وخزاعة من ولد قمعة المذکور.
فولدُ مُدرکة بن إلیاس بن مضر بن نِزار بن مَعد بن عدنان: خُزَیمة بن مُدرکة، وهُذَیل بن مُدرکة. وقیل: وغالب بن مُدرِکة، قیل: إنّ ولد غالب هذا دخلوا فی بنی الهُون بن خزیمة بن مدرِکة؛ واللَّه أعلم.
فولدُ خُزیمة بن مُدرکة بن إلیاس بن مُضَر بن نزار بن معدّ بن عدنان: کنانة بن خُزَیمة: وأسد بن خُزَیمة، والهون بن خُزَیمة. وقال قوم، ولیس بشی‌ء: وأسد [بن خزیمة]، وإنّ لخماً وجذامَ وعاملة هم بنو أسد بن خزیمة، واللَّه أعلم.
ولدُ کنانة بن خُزیمة بن مُدرِکة: النّضر، وملک، وملکان، وعبد مناة؛ لم یعقب لکنانة ولد غیر هؤلاء. ولیس فی العرب مَلک (بإسکان اللّام) غیر مَلْک بن کِنانة فقط؛
__________________________________________________
(1)- بهمزة الوصل علی الأصحّ. وقیل بهمزة القطع المکسورة. والرّوض الأنف 1: 7.
(2)- أنظر تاریخ الطّبریّ ج 1، ص 1108، طبعة لیدن. وفی کتاب نسب قریش ص 7 أنّ أمّهما الحنفاءابنة أیاد بن معد.
(3)- أنظر الکامل للمبرد، طبعة الحلبی بمصر، بتحقیق أحمد شاکر، ص 719.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 846
وسائرهم مالک (بکسر اللّام وقبلها ألف)، ولا أعرف فیمَن تأخّر من اسمه ملْک أیضاً، إلّا ملْک والد بکر بن ملْک، صاحب فرغانة، من کبار الدّهاقین.
فإلی هؤلاء ترجع جمیع أنساب کِنانة.
ولدُ النّضْر بن کِنانة: مالک بن النّضر، لا یصحّ له عقب من ولده غیره؛ وقیل:
ویخْلد ابن النّضر، وإنّ بنی یَخْلد هؤلاء دخلوا فی بنی کِنانة؛ واللَّه أعلم. قیل إنّه کان منهم قریش بن بدر بن یخلد بن النّضر، وإنّه کان دلیل قومه فی الجاهلیّة فی متاجرهم؛ فکان یقال: «قدمت عِیرُ قریش!». فبه سمّوا قریشاً. وقیل: إنّ بدراً أباه إلیه نُسبت بدر، البُقعة المکرّمة الّتی نصر اللَّه فیها رسول اللَّه (ص).
فولدُ مالک بن النّضر بن کِنانة: فِهر بن مالک، لا یصحّ له عقب من ولد غیره، وهو الصّریح من ولده. وقیل أیضاً: والصَّلْت بن مالک، وإن ولد الصّلْت هذا دخل فی بنی مُلَیح من خُزاعة «1»، رهْط کثیِّر بن عبدالرّحمان الشّاعر؛ ولذلک کان ینتسب فی قریش.
هؤلاء ولد فهِر بن مالک بن النّضر بن کِنانة بن خُزیمة بن مُدرِکة بن إلیاس بن مُضر ابن نِزار بن مَعدّ بن عدنان وهم قریش لا قریش غیرهم؛ ولا یکون قریشیّ إلّامنهم، ولا من ولد فِهر أحد إلّاقریشیّ «2».
ولدُ فهر بن مالک: غالب، وفیه البیت والعدد (نعنی بالبیت حیث ما ذکرناه: الشرف، وبالعدد: الکثرة)؛ ومُحارب؛ والحارث. فولدُ غالب بن فهر: لؤیّ بن غالب؛ وتمیم بن غالب، وهو الأدْرَم؛ وقیس بن غالب، انقرض. آخر من بقی من قیس بن غالب رجل مات فی أیّام خالد بن عبداللَّه القسریّ، فبقی لا یُعرف من یستحقّ میراثه؛ لکثرة ولد لؤیّ وانتشارهم.
__________________________________________________
(1)- الأنباهُ علی قبائل الرّواه، 93، 94: «بن خزاعة».
(2)- فی اللّسان: «والنّسبة إلیه قرشیّ نادر، وقریشیّ علی القیاس». وأنشد:
بکلّ قریشیّ علیه مهابة سریع إلی داعی النّدی والتکرّم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 847
فولدُ لؤی بن غالب: کعب بن لؤیّ، وفیه البیت والعدد؛ وعامر بن لؤیّ، وهذان الصّریحان من ولد لؤیّ [بن غالب؛ وسامة «1» بن لؤی. وقد قیل: وسعد بن لؤی] «2»؛ وعوف بن لؤی: والحارث، وهو جُشم بن لؤیّ. ولیس هؤلاء ممّن یقطع علی صحّة أمرهم. [...]
وأمّا کعب بن لؤیّ، فولده مُرّة، وفیه العدد والشّرف؛ وعدیّ؛ وهُصَیص. فولدُ مُرّة ابن کعب بن لؤی: کلاب بن مُرّة، وفیه البیت والشرف؛ وتیم بن مرّة، ویقظة بن مُرّة.
فولدُ کلاب بن مرّة: قُصی بن کلاب، وفیه البیت والشّرف؛ وزُهرة بن کلاب.
فولدُ قصی بن کلاب: عبد مناف، وفیه البیت والشّرف؛ وعبدالعزّی؛ وعبدالدّار، وفیهم حجابة البیت؛ وعبد؛ انقرض عقب عبد.
فولدُ عبد مناف بن قصی: عمرو وهو هاشم، وفیه العدد والشّرف؛ والمطّلب؛ وعبد شمس؛ ونوفل. وأمّ هاشم وعبد شمس والمطّلب: عاتکة بنت مرّة بن هلال بن فالج بن ذکوان السُلمیّة. وأمّ نوفل: واقدة من بنی مازن بن صعصعة السُّلمیّة، خلف علیها هاشم ابن عبد مناف بعد أبیه؛ وکانت العرب تسمِّی هذا النّکاح نکاح المقْت؛ فولدت له ابنتین: خالدة، وضعیفة. وکان هاشم وعبد شمس توأمین، وخرج عبد شمس فی الولادة قبل هاشم.
فولدُ هاشم بن عبد مناف: شیبة، وهو عبدالمطّلب، وفیه العمود والشّرف، ولم یبق لهاشم عقب إلّامن عبدالمطّلب فقط. وأمّ عبدالمطّلب: سلمی بنت عمرو بن زید بن لبید بن خداش بن عامر بن غنم بن عدی بن النّجّار من الأنصار، وأخواه لُامّه معْبد، وعمرو، ابنا أُحَیْحة بن الجُلاح. وکان لهاشم أیضاً من الولد: نضلة؛ وأبو صیفی؛ وأسد، بنو هاشم بن عبد مناف: انقرضت أعقابهم. وکان منهم عمرو بن أبی صیفی، الّذی أعتق
__________________________________________________
(1)- صوابه من نسب قریش 12، والإشتقاق 68، والمعارف 32.
(2)- صبح الأعشی 1: 352، ونسب قریش 13، والإشتقاق، 67، والمعارف 32.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 848
سارة الّتی حملت کتاب حاطب بن أبی بَلتَعة إلی قریش، ینذرهم بغزو النّبیّ (ص) إلیهم، عام الفتح لمکّة، فاتّبعها علیّ والزّبیر فأدرکاها، وأخذا الکتاب منها؛ وفاطمة بنت أسد ابن هاشم بن عبد مناف، وهی من المهاجرات المبایعات؛ أمّ جمیع ولد أبی طالب: علیّ، وجعفر، وعقیل، وأمّ هانئ، وطالب، بنی أبی طالب، وابن أخیها عبداللَّه بن حُنَین بن أسد بن هاشم، لا عقب له.
فولدُ عبدالمطّلب بن هاشم: عبداللَّه، فیه الشّرف کلّه؛ وأبا طالب، وأبا لهب اسمه عبدالعُزّی، ویکنّی أبا عتبة؛ والزّبیر، أمّ عبداللَّه والزّبیر وأبی طالب: فاطمة بنت عمرو ابن عائذ بن عِمران بن مخزوم بن یقظة بن مرّة؛ والمقوَّم؛ والحارث؛ وحمزة؛ والعبّاس؛ وبنین غیرهم، فلم یعقب أحد منهم عقباً باقیاً إلّاأربعة: العبّاس، وأبو طالب، والحارث، وأبو لهب، وأربع بنات، منهنّ البیضاء أمّ أمّ عثمان «1»- رضی الله عنه- وهی توأمة عبداللَّه بن عبدالمطّلب. أمّ عبداللَّه وأبی طالب والزّبیر: فاطمة بنت عمرو بن عائذ بن عمران «2». وأمّ العبّاس وضرار: نُتَیلة بنت جناب بن کلیب بن مالک بن عمرو بن عامر بن النّمر بن قاسط بن ربیعة بن نزار؛ وأمّ عمرو بن عامر هذا هی القِرِّیّة الّتی یُنسب إلیها بنو القِرِّیّة.
وأمّ حمزة وصفیّة أمّ الزّبیر: هالة بنت وُهَیب «3» بن عبد مناف بن زهرة. وأمّ الحارث:
صفیّة من بنی عامر بن صعصعة. وأمّ أبی لهب: لُبنی الخُزاعیّة.
ولدُ عبداللَّه بن عبدالمطّلب: رسول اللَّه وسیّد ولد آدم، الّذی فرض اللَّه طاعته علی جمیع الإنس والجّنّ، واتّخذه خلیلًا وکلیماً، وختم به الأنبیاء والرُّسل، وبملّته الملل، وأظهر علی یدیه المعجزات: من شقّ القمر، وإنباع الماء، وإطعام النّفر الکثیر من الطّعام الیسیر، وغیر ذلک: ولم یصحّ شرف إلّالمن أطاعه واتّبعه، محمّداً (ص). لم یکن لعبداللَّه ولد غیره
__________________________________________________
(1)- وأمّ عثمان هی أروی بنت کریز، نسب قریش 1901، والإصابة 5440.
(2)- صوابه من السّیرة 70، ونسب قریش 17.
(3)- وفی السّیرة 69، ونسب قریش 17: «أهیب».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 849
علیه السلام، ولم یعقب علیه السلام ذکراً إلّاإبراهیم بن رسول اللَّه (ص)؛ مات صغیراً، لم یستکمل عامین، فی حیاة النّبیّ علیه السلام. وأمّ إبراهیم هذا: ماریة القبطیّة، أهداها إلیه المُقَوْقِس النّصرانیّ، صاحب الإسکندریّة؛ ومات إبراهیم قبل موت النّبیّ (ص)، بأربعة أشهر؛ ودُفن بالبقیع.
وکان «1» لرسول اللَّه (ص) من الولد سوی إبراهیم: القاسم، وآخر اختُلف فی اسمه، فقیل:
الطّاهر، وقیل: الطّیّب، وقیل: عبداللَّه، وقیل: عبد العزّی «2»، ماتوا صغاراً جدّاً.
وکان له علیه السلام من البنات: زینب، أکبرهنّ؛ وتالیتها رقیّة؛ وتالیتها فاطمة؛ وتالیتها أمّ کلثوم. أمّ جمیع ولده (ص)، حاشا إبراهیم: خدیجة أمّ المؤمنین، بنت خویلد بن أسد ابن عبدالعُزّی بن قصیّ. «3»
فأمّا زینب، فتزوّجها أبو العاصی بن الرّبیع بن عبد العُزّی بن عبد شمس، فولدت له أمامة وعلیّاً، مات مراهقاً، لا عقب لهما. وتزوّج أمامة علیّ بن أبی طالب بعد موت فاطمة خالتها؛ فمات عنها، ولم تلد له؛ ثمّ تزوّجها بعده المغیرة بن نوفل بن الحارث بن عبدالمطّلب؛ وأسلم أبو العاصی وهاجر رحمه الله.
وتزوّج رقیّة عثمان بن عفّان؛ فولدت له عبداللَّه، مات صغیراً ابن ستّة أعوام. وتزوّج أمّ کلثوم أیضاً عثمان بن عفّان، بعد موت اختها رقیّة؛ فماتت عنده أیضاً ولم تلد.
وتزوّج فاطمة علیّ بن أبی طالب؛ فولدت له الحسن: والحسین؛ والمحسّن، مات
__________________________________________________
(1)- أی کان له من الصّبیان (ص).
(2)- أنظر سیرة ابن هشام 121، وابن سیّد النّاس 2: 288- 289، ونسب قریش 21. لکن فی جوامع السّیرة لابن حزم ص 38: «وروینا طریق هشام بن عروة عن أبیه أنّه کان له ولد اسمه عبدالعزّی قبل النّبوّة. وهذا بعید، والخبر مرسل، ولا حجّة فی مرسل».
(3)- خدیجة بنت خویلد- أمّ المؤمنین- من قریش زوجة رسول اللَّه (ص) الاولی، ولدت بمکّة سنة (68 ه. ق- 556 م). تزوّجها رسول اللَّه (ص) (قبل النّبوّة) فولدت له القاسم (وکان یکنّی به) وعبداللَّه (وهو الطّاهر والطّیّب) وزینب ورقیّة وأمّ کلثوم وفاطمة. کانت أوّل من أسلم من النّساء والرّجال. توفّیت سنة (3 ه. ق- 620 م).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 850
المحسّن صغیراً؛ وزینب؛ وأمّ کلثوم رضی اللَّه عنهم.
وماتت زینب ورقیّة وأمّ کلثوم بنات النّبیّ (ص) فی حیاته. وعاشت فاطمة بعده علیه السلام شهوراً ثلاثة. وقیل: ستّة، ولم تتجاوز منهنّ واحدة خمساً وثلاثین سنة. وماتت فاطمة رضی اللَّه عنها ولها خمس وعشرون سنة. وماتت رُقیّة فی نحو هذه السّنّ، یوم ورد الخبر بفتح بدر. ولم تبلغ أمّ کلثوم اثنتین وعشرین سنة. وماتت أیضاً زینب فی حدّ الحداثة، رضی اللَّه عنهنّ.
وأمّ رسول اللَّه (ص): آمنة بنت وهب بن عبد مناف بن زُهرة، لم یکن لها زوج غیر عبداللَّه والد رسول اللَّه (ص)، لا قبله ولا بعده. وکان علیه السلام إذ مات أبواه، فی حدّ الطّفولیّة.
مضی عبداللَّه بن عبدالمطّلب.
ولدُ عبد شمس بن عبد مناف: حبیب، وبه کان یُکنّی؛ وأمّیة الأکبر، وفیه البیت والعدد؛ وأمیّة الأصغر: وعبد أمیّة، ویسمّی أبناؤهما العَبَلات؛ ونوفل؛ وعبد العُزّی؛ وربیعة، کلّهم أعقب؛ وعبداللَّه، لا عقب له؛ وبنات؛ منهنّ: رُقیّة، أمّ أمیّة بن أبی الصّلت الشّاعر الثّقفیّ.
ولدُ عبدالعُزّی بن عبد شمس: الرّبیع، وربیعة، ابنا عبدالعُزّی؛ فولد الرّبیع؛ أبوالعاصی، واسمه القاسم، صهر رسول اللَّه (ص)، زوّجه النّبیّ- علیه السلام- إبنته الکبری زینب، وأسلم، وحسُن إسلامه، وحمد رسول اللَّه- علیه السلام- مصاهرته؛ ماتت زینب رضی اللَّه عنها عنده، وولدت له علیّ بن أبی العاصیّ، مات مراهقاً؛ وأمامة بنت أبی العاصی، تزوّجها علیّ بن أبی طالب بعد فاطمة- رضی اللَّه عن جمیعهم- وتوفّی أبو العاصی فی ذی الحجّة سنة 12 فی خلافة أبی بکر، ولا عقب لأبی العاصی، ولا لأبیه الرّبیع. وتزوّج أبو العاصی ابن الرّبیع بعد موت زینب بنت رسول اللَّه- (ص)- فاختة بنت کُرَیز بن ربیعة بن حبیب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 851
ابن عبد شمس، وفاختة بنت أبی احَیحة سعید بن العاصی «1»؛ فولدت له بنت أبی أُحَیحة ابنة اسمها مریم، تزوّجها محمّد بن عبدالرّحمان بن عوف؛ فولدت له القاسم؛ وللقاسم هذا عقب باقٍ. [...]
ولدُ أمیّة الأکبر بن عبد شمس اثنا عشر ذکراً؛ وهم العاصی؛ وأبو العاصی؛ والعیص؛ وأبو العیص؛ والعُوَیص؛ وأبو عمرو، هؤلاء هم الأعیاص؛ أعقبوا کلّهم، حاشا العیص والعُوَیص، فلا عقب لهما؛ وعمرو؛ وسفیان؛ وأبو سفیان؛ وحرب؛ وأبو حرب؛ وعنبسة، قیل هو أبو سفیان؛ وهؤلاء هم العَنابس، لم یعقب منهم أحد حاشا حرباً، فله عقب، إلّا أنّ سفیان بن أمیّة ولد طلیقاً والحصین ابنی سفیان؛ فولدُ طلیق: حکیم بن طلیق، کان من المؤلّفة قلوبهم، وامرأة، وهی أمّ سعد بن أبی وقّاص. وولد عمرو بن أمیّة: یزید، لا عقب له. وولد أبو سفیان بن أمیّة: أمیّة؛ فولد أمیّة: سفیان، هو الّذی ذهب بنعی علیّ رضی الله عنه- إلی الحجاز. ولم یبق لهؤلاء عقب أصلًا.
ولدُ أبی العاصی بن أمیّة: المغیرة؛ والحَکَم، أمّهما رُقیّة بنت الحارث بن کعب بن عبید بن عمر بن مخزوم بن یقظة؛ وعفّان؛ وعثمان؛ وعوف؛ وعفیف، لا عقب لهم، إلّا لعفّان وحده: أمّهم آمنة بنت عبدالعزیز بن حُرثان بن عوف بن عبید بن عُوَیج بن عدیّ ابن کعب. فولد المغیرة: معاویة، قتله رسول اللَّه- (ص)- صبراً یوم أُحُد، ولم یعقب إلّا ابنة تسمّی عائشة تزوّجها مروان، فولدت له عبدالملک؛ وقد انقرض عقب المغیرة.
وولدُ عفّان: عثمان أمیر المؤمنین؛ لا عقب لعفّان إلّامن قِبل عثمان.
فولدُ الحکم بن أبی العاصی: مروان، له عقب. قام علیّ أمیر المؤمنین عبداللَّه بن الزّبیر، وادّعی الخلافة؛ وعبدالرّحمان، له عقب؛ وأبان، له عقب؛ وعبیداللَّه، لم نجد له
__________________________________________________
(1)- أبو احیحة سعید بن العاصی بن أمیّة بن عبد شمس، وهو ذو العمامة. المحبر لابن حبیب 165، والإصابة 3759؛ ونسب قریش 99.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 852
ذکر عقب؛ وعبداللَّه، دَرَج؛ وصالح، لم نجد له ذکر عقب؛ ویحیی، له عقب؛ وداود، لم نجد له ذکر عقب؛ [والحارث، له عقب کثیر]؛ ویوسف، لم نجد له ذکر عقب؛ وعثمان، له عقب؛ وعثمان آخر، دَرَج؛ والحکم، لم نجد له ذکر عقب؛ والحارث آخر، دَرَج؛ وحبیب، انقرض؛ وعمر، دَرَج؛ وعمرو، دَرَج؛ وأوس، دَرَج؛ والنّعمان؛ دَرَج؛ وخالد، له عقب.
کان عثمان الأکبر، ومروان، وعبدالرّحمان، والحارث، وصالح، أشِقاء: أمّهم اسمها أرنب، وهی من بنی مالک بن کِنانة؛ وهی الزّرقاء الّتی کان یُعیّر بها عبدالملک وغیره من بنی مروان، وهی بنت علقمة بنت صفوان الکِنانیّة. قُتل عبیداللَّه بالرّبذة فی أیّام أخیه مروان.
فولدُ مروان بن الحکم: عبدالملک، أمیر المؤمنین، أمّه: عائشة بنت معاویة بن المُغیرة ابن أبی العاصی بن أمیّة؛ وعبدالعزیز، صاحب مِصر: أمّه کلبیّة، وهی لیلی بنت زبّان ابن الأصبغ بن عمرو بن ثعلبة بن الحارث بن حصن بن ضمضم بن عدی بن جَناب بن کلب بن وَبَرة، وبِشر، صاحب العراق: أمّه کلابیّة، وهی قُطیّة بنت بِشر بن عامر مُلاعب الأسنّة أبی بَراء بن مالک بن جعفر بن کلاب؛ ومحمّد، صاحب الجزیرة والثّغور، لُامّ ولد؛ ومعاویة، شقیق عبدالملک، وکان أنوَک؛ وتزوّج رملة بنت علیّ بن أبی طالب، بعد أبی الهیّاج، عبداللَّه بن أبی سفیان بن الحارث بن عبدالمطّلب؛ وأبان؛ وعبداللَّه، لا نعرف له عقباً.
ولدُ حرب بن أمیّة: الحارث؛ وعمر، لا عقب لهما، إلّاأنّ عمر کان له ابن اسمه أمیّة، انقرض؛ وأبا سفیان. کان الحارث زوج صفّیة، عمّة رسول اللَّه- (ص)- قبل العوامّ بن خویلد؛ ولا عقب للحارث.
فولدُ أبی سفیان بن حَرْب: یزید، له صحبة، لا عقب له، وحنظلة، قُتل یوم بدر کافراً، لا عقب له؛ وعمرو، ولا عقب له: ومعاویة، له صحبة وعقب: أمّهما هِند بنت عتبة؛ ومحمّد؛ وعنبسة، لهما عقب: أمّهما عاتکة بنت أبی أزَیْهِر الدّوسیّ؛ وعتبة بن أبی سفیان؛ وأمّ حبیبة أمّ المؤمنین: أمّها وأمّ حنظلة المقتول یوم بدر: صفیّة بنت أبی العاصی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 853
ابن أمیّة، عمّة عثمان، رضی الله عنه.
فولدت أمّ حبیبة- رضی اللَّه عنها- لعبداللَّه بن جَحْش الأسدیّ: حبیبة، رُوی عنها الحدیث.
فولدُ محمّد بن أبی سفیان: عثمان بن محمّد بن أبی سفیان، ولی المدینة. فولد عثمان بن محمّد: محمّد، وله عقب، منهم: عثمان بن محمد بن عثمان بن محمّد بن أبی سفیان.
وولدُ عنبسة: عثمان بن عنبسة، أراد أهل الاردنِّ القیام به باسم الخلافة، إذ قام مروان: أمّه زینب بنت الزّبیر بن العوامّ؛ وأبان بن عنبسة.
وولدُ عتبة بن أبی سفیان: الولید بن عتبة، ولی المدینة؛ وابنه القاسم بن الولید بن عتبة: أمّه لبابة بنت عبداللَّه بن العبّاس بن عبدالمطّلب؛ ومحمّد بن الولید بن عتبة؛ وعبداللَّه بن محمّد بن الولید بن عتبة؛ وعمّه عثمان بن الولید بن عتبة؛ وعمرو بن الولید؛ والحصین بن الولید؛ ومعاویة بن عتبة؛ وعثمان بن عتبة؛ وعتبة بن عتبة؛ ویعلی بن عتبة؛ وعبیداللَّه بن عتبة؛ والحصین بن عبتة؛ وعمرو بن عتبة، قُتل مع ابن الأشعث؛ عقبه بالبصرة، منهم: العتْبیّ الشّاعر «1»، وهو محمّد بن عبداللَّه بن عمرو بن معاویة بن عمرو بن عتبة بن أبی سفیان؛ وکان لعمرو بن عتبة من الولد أیضاً: معاویة، وعتبة، وسفیان؛ ومن ولده أیضاً: عبدالرّحمان بن معاویة بن عبدالرّحمان بن أبی سفیان بن عمرو بن عتبة بن أبی سفیان؛ وعمّه أمیّة بن سفیان بن عبدالرّحمان نقیب قومه.
وولدُ معاویة أمیر المؤمنین بن أبی سفیان: عبداللَّه، لا عقب له، لم یکن له إلّاابنة تزوّجها عبداللَّه بن یزید بن معاویة؛ ویزید أمیر المؤمنین [!!]؛ وکان قبیح الآثار فی الإسلام؛ قتل أهل المدینة، وأفاضل النّاس وبقیّة الصّحابة- رضی اللَّه عنهم- یوم الحَرّة، فی آخر دولته؛ وقتل الحسین- رضی الله عنه- وأهل بیته فی أوّل دولته؛ وحاصر ابن الزّبیر فی المسجد الحرام، واستخفّ بحرمة الکعبة والإسلام؛ فأماته اللَّه فی تلک الأیّام؛
__________________________________________________
(1)- فهرست ابن النّدیم 179، وابن خلکان، والعارف 234، والسّمعانی 383.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 854
وقد کان غزا فی أیّام أبیه القسطنطینیّة وحاصرها.
فولدُ یزید بن معاویة: خالد؛ وعبداللَّه؛ ومعاویة، الّذی ولی الخلافة وانجلی عنها، وکان رجلًا صالحاً؛ وأبو سفیان؛ وعبدالرّحمان، وکان من أزهد النّاس وأفضلهم؛ ومحمّد؛ وأبوبکر؛ وعثمان؛ وعمر؛ وعتبة؛ ویزید، لا عقب لمعاویة بن یزید؛ فولد خالد بن یزید: سعید، وأبو سفیان، وعتبة، بنو خالد؛ کانت أمّ سعید هذا بنت سعید بن العاصی، وأمّها بنت عثمان بن عفّان؛ وحرب بن خالد؛ ویزید بن خالد؛ وکانا سیِّدَین؛ وعبداللَّه بن خالد، من ولده علیّ والعبّاس ابنا عبداللَّه بن خالد: أمّهما نفیسة بنت عبیداللَّه بن العبّاس بن علیّ بن أبی طالب- رضی الله عنه-؛ قام علیّ هذا أیّام المأمون بدمشق. وتسمّی بالخلافة أیّام المأمون. فاسر.
ابن حزم، الجمهرة،/ 7، 9- 17، 74، 77- 79، 82- 83، 87، 111- 112
ولد زُهرة بن کِلاب: الحارث، وعبد مناف. فولد عبد مناف بن زُهرة: وهْب، ووهَیب. فولد وَهْب: آمنة، أمّ رسول اللَّه- (ص)- وعبد یغوث بن وَهْب. فولد عبد یغوث: الأرقم، والأسود. فولد الأرقم: عبداللَّه، له صحبة، ولّاه عمر وعثمان بیت المال.
وولدُ الأسود، وهو أحد المستهزئین، مات کافراً: عبدالرّحمان، له صحبة، وکان فاضلًا، ذُکر فی شوری أبی موسی وعمرو- رضی اللَّه عن جمیعهم. وولد وهیب بن عبد مناف ابن زهرة: نوفل؛ ومالک، وهو أبو وقّاص؛ وهالة، أمّ حمزة بن عبدالمطّلب- رضی الله عنه-.
فولد نوفل: مخرمة، له صحبة، وهو أحد المؤلّفة قلوبهم. فولد مخرمة: المِسْوَر، له صحبة، وکان فاضلًا. ومن ولده: أبو بکر بن عبدالرّحمان بن المِسْوَر، وهو القائل «1»:
بَیْنَما نَحْنُ مِنْ بَلاکِثَ بالقا عِ سِراعاً والعِیسُ تَهوی هَوِیّا
خطَرَتْ خَطْرَةٌ عَلی القلب منْ ذکْ - رَاکِ وَهْناً فما استَطَعْتُ مُضِیّا
قُلْتُ: لا صَبْرَ إذْ دَعانی لَکِ الشّوْ قُ، وللحادِیینِ: کُرّا المَطِیّا
__________________________________________________
(1)- أنظر الحماسة 1245 بشرح المرزوق و ما کتب فی حواشیها.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 855
وابن أخیه: عبداللَّه بن جعفر بن عبدالرّحمان بن المِسْور.
وولدُ أبی وقّاص: سعد بن أبی وقّاص، وعُمیر، وعُمارة، وعامر، وعُتبة. فأمّا عُمیر، فاستشهد یوم بدر، وله ستّ عشرة سنة. وأمّا عامر، فکان من مُهاجرة الحبشة. وأمّا عُتبة، فهو الّذی جرح رسول اللَّه- (ص)- یوم أُحُد، وقیل: مات مسلماً، وقیل: بل مات کافراً. فولدُ عُتبة: نافع، له صحبة، وسلیمان، وهاشم الأعور، قُتل مع علیّ یوم صفّین.
فولد هاشم بن عُتبة: هاشم بن هاشم. فولدُ هاشم بن هاشم: هاشم، فهو هاشم بن هاشم بن هاشم بن عُتبة. ومن ولد نافع بن عتبة بن أبی وقّاص: عروة بن نافع بن عروة بن نافع. وولد سعد بن أبی وقّاص عمر، قاتل الحسین- رضی الله عنه- قتله المختار؛ ومحمّد، قتله الحجّاج صبراً لخروجه مع ابن الأشعث؛ وعامر، رُوی عنه الحدیث؛ أعقبوا؛ وعمیر؛ هلک فی حیاة أبیه، لا عقب له، وإبراهیم؛ رُوی عنه الحدیث وأعقب؛ وصالح، نزل الحیرة وقتله عبیدة «1» وله بقیّة ولد برأس العین، ورُوی عنه الحدیث؛ ویحیی؛ ویعقوب، رُوی عنهم الحدیث؛ وموسی، له عقب. منهم: عبداللَّه بن عثمان بن إسحاق بن سعد بن أبی وقّاص، محدّث. فولدُ موسی بن سعد: هارون، وبجاد؛ أمّهما أمّ هارون بنت عبداللَّه بن حُنین بن أسد بن هاشم بن عبد مناف. فولد محمّد بن سعد: إسماعیل، رُوی عنه الحدیث؛ وإبراهیم، رُوی عنه أیضاً الحدیث. وولد مصعب بن سعد: إسحاق، رُوی عنه الحدیث أیضاً. وولدُ عمر بن سعد: حفص، قتله المختار. وولدُ حفص: أبو بکر، رُوی عنه الحدیث، ولسعد عقب کثیر، والمعقِبون من ولده ستّة: عمر، ومحمّد، وصالح، وموسی، وإبراهیم، وعامر.
ابن حزم، الجمهرة،/ 128- 130
وهؤلاء بنو مُنبّه بن بکر بن هوازن بن منصور بن عِکرِمة بن خصفة بن قیس عَیلان، وهم ثقیف:
__________________________________________________
(1)- فی جمیع الأصول «عبیدة»، وأوغل محقّق ط فضبطها «عبیدة» بالتّصغیر، والوجه ما أثبت. ففی نسب‌قریش 265: «وقتله غلمان».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 856
ولدُ مُنبه بن بکر بن هوازن بن منصور: قسیّ، وهو ثقیف. فولدُ قسیّ بن مُنبه بن بکر. جُشم؛ وعوف؛ ودارس، دخل ولده فی الأزد. فولدُ جشم بن قسیّ: حُطَیْط. فولدُ حُطَیْط: مالک، وغاضرة؛ منهم: عثمان بن عبداللَّه بن ربیعة بن الحارث بن حبیب بن الحارث بن مالک بن حُطَیْط، صاحب لواء المشرکین یوم حُنَیْن، وقُتل یومئذٍ کافراً؛ ومن ولد عثمان هذا: عبدالرّحمان بن عبداللَّه بن عثمان، وهو الّذی یُقال له ابن أمّ الحکم بنت أبی سفیان «1»، أخت معاویة؛ ولی الکوفة، وعَقِبُه بدمشق؛ وابنه کان الحرّ بن عبدالرّحمان «2»، أمیر الأندلس لسلیمان بن عبدالملک، إثر قتل عبدالعزیز بن موسی بن نُصَیر، وإلیه ینسب بلاط الحرّ بشرقیّ قُرطبة؛ وعثمان، والحکم، والمغیرة، وحفص، وأبو عثمان وأمیّة، بنو أبی العاصی بن بِشر بن عبد دُهمان «3» بن عبداللَّه بن همّام بن أبان بن یسار «4» بن مالک بن حُطَیط بن جُشَم بن قسیّ، أعقابهم بالبصرة، ولهم شرف وعدد بها؛ وعثمان منهم من خیار الصّحابة، ولّاه رسول اللَّه- (ص)- الطّائف، وغزا فارس وثلاثة من بلاد الهند، وله فتوح؛ وإلیه ینسب شطّ عثمان بالبصرة؛ وکانت أمّه صفیّة بنت أمیّة بن عبد شمس؛ وکانت تحت عثمان بن أبی العاصی ریحانة بنت أبی العاصی بن أمیّة، فولدت له محمّد بن عثمان «5»؛ ومن ولده: عبدالوهّاب بن عبدالمجید، المحدّث المشهور؛ وبنوه: عبدالمجید، صاحب ابن المُناذر، مات وله عشرون سنة، ولم یعقب؛ وزیاد؛ وأبو العاصی: أمّهم بانة «6» بنت أبی العاصی الثّقفیّة؛ ومحمّد أبو الصّلت من غیرها، وهو أکبر ولد أبیه؛ وابن عمّهم بُشَیر بن عمرو بن ربیعة بن أبان بن یسار «7»، اتّهم فی قتل عروة بن مسعود- رضی الله عنه-.
__________________________________________________
(1)- ط فقط: «شیبان»، تحریف.
(2)- جذوة المقتبس 191.
(3)- ط: «عبد بن دهمان»، صوابه فی ب، ح، ومعجم المرزبانی 254، والسّیرة 733.
(4)- ط فقط: «سیّار» صوابه فی ب، ح، ومعجم المرزبانی 254، والاشتقاق 99، وفیه: «وبنو یسار: بطن من ثقیف».
(5)- ط فقط: «محمّداً وعثمان»، تحریف.
(6)- ب: «لبابة».
(7)- ط فقط: «یار». وانظر الحاشیة رقم 4.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 857
ولدُ عوف بن ثقیف: سعد، وغیَرة. فمن بنی سعد بن عوف بن ثقیف: مالک بن کعب ابن عمرو بن سعد بن عوف بن ثقیف، وبنوه: مُعَتب بن مالک بن کعب، الّذی بعثه رسول اللَّه- (ص)- إلی قومه داعیة إلی الإسلام، فقتلوه- رحمه الله-؛ وأمّه سُبیعة بنت عبد شمس بن عبد مناف، وهو ابن خالة أمیّة بن أبی الصّلت الشّاعر: وله من الولد: عاصم، وأبو مُرّة، ومعاویة، وأبو ملیح، أسلم قبل إسلام ثقیف؛ فولد معاویة ابنة تزوّجها الحسین- رضی الله عنه-؛ فولدت له علیّاً الأکبر المقتول مع أبیه؛ وولدُ عاصم: یعقوب، ونافع؛ وولد أبی مُرّة: داود: أمّه میمونة بنت أبی سفیان بن حرب بن أمیّة، وابن أخیه المغیرة ابن شعبة بن أبی عامر بن مسعود بن مُعَتب، من أهل بیعة الرّضوان؛ وبنوه: حمزة، وعروة، والمطرِّف، ویعفور، وعمّار، والمغیرة، بنو المغیرة؛ أمّ المغیرة بن المغیرة: بنت جریر ابن عبداللَّه البجلیّ؛ خرج المطرِّف منهم علی الحجّاج منکراً لجوره، فقُتل- رحمه الله-؛ وکان لعروة بن مسعود أخ یقال له الأسود بن مسعود؛ وابنه قارب بن الأسود، أسلم مع أبی ملیح.
ابن حزم، الجمهرة، 1/ 266- 267
وهذه قطعة من نسب الفُرس:
آخر ملوک الفُرس: یَزْدَجِرْد بن شهریار بن کِسری أبرویز بن هُرمُز بن کِسری أنوشِروان بن قُباذ بن فَیروز بن یزدجرد بن بَهرام جور بن یزدجرد الأثیم بن بهرام بن سابور بن سابور ذی الأکتاف بن هُرمز بن نُرسی بن بهرام بن بهرام بن هُرمز بن سابور ابن أردشیر بن بابک، وهو من بنی ساسان بن بهمن، أخی دارا الأکبر، بن بهمن بن أسفندیار بن بستاشب، أوّل من أظهر دین المجوسیّة، بن لهراسب. ولیزدجرد آخر ملوک الفُرس عقب بمرو.
وکان له ابنان: بهرام، وفیروز. فکان من ملوکهم جاماسب بن فیروز، أخو قُباذ بن فیروز. وجاماسب هو عمّ أنوشِروان.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 858
وبنو رُسْتُم، ملوک تیهَرت، من ولد جاماسب المَلک المذکور؛ ومن ولد جاماسب المذکور: کان وَهْرز صاحب الیمن، وباذان، ملک الیمن، الّذی أسلم طوعاً، وابنه شَهْر بن باذان؛ ودادُویه؛ وفیروز المعروف بابن الدّیلمیّ، لهما صحبة.
ومن ولد بهرام جور، کان الأصفبهانیّ، الّذی أسّس دعوة القرامطة. ومن ولد أردشیر ابن بابک، کان عبداللَّه بن محمّد الکلواذیّ، وزیر المقتدِر.
ومن ولد دارا بن دارا، بنو الجرّاح، رهط الوزیر علیّ بن عیسی بن الجرّاح. وبیوتات الفُرس بکَسْکَر، وسُرفقان وجَرْم قاشان من أصبهان، وبإصطخر.
ابن حزم، الجمهرة،/ 511- 512
علیّ بن الحسین الأصغر، ولده «1» قتل معه علیه السلام، أمّه لیلی بنت أبی مرّة «2» بن عروة بن مسعود بن مُعَتّب «3» الثّقفیّ وأمّها میمونة بنت أبی سفیان بن حرب.
الطّوسی، الرّجال،/ 76/ عنه: التّفرشی، نقد الرّجال،/ 231، أبو علیّ الحائری، منتهی المقال،/ 212، (ط مؤسّسة آل البیت)، 4/ 383؛ المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 280
علیّ بن الحسن بن فضّال، عن محمّد بن عبداللَّه بن زرارة، عن محمّد بن أبی عمیر، عن هشام بن سالم، عن محمّد بن مسلم، عن أحدهما علیهما السلام قال: لمّا زوّج علیّ بن الحسین علیه السلام أمّه مولاه وتزوّج هو مولاته، کتب إلیه عبدالملک بن مروان کتاباً یلومه فیه ویقول له: إنّک قد وضعتَ شرفک وحسبک. فکتب إلیه علیّ بن الحسین علیه السلام: إنّ اللَّه تعالی رفع بالإسلام کلّ خسیسة، وأتمّ به النّاقصة، وأذهب به اللّوم، فلا لوم علی مسلم، وإنّما اللّوم لوم الجاهلیة، وأمّا تزویج أمِّی فإنِّی إنّما أردتُ بذلک برّها. فلمّا انتهی الکتاب إلی عبدالملک قال: لقد صنع علیّ بن الحسین أمرین ما کان یصنعهما أحد إلّاعلیّ بن الحسین، فإن بذلک قد زاد شرفاً.
__________________________________________________
(1)- [تنقیح المقال: عدّه الشّیخ رحمة اللَّه علیه فی رجاله من أصحاب الحسین مضیفاً إلی ذلک قوله].
(2)- [المطبوع: قرّة، وإلی هنا حکاه عنه فی نقد الرّجال].
(3)- [المطبوع: معبد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 859
الطّوسی، تهذیب الأحکام، 7/ 397 رقم 1587/ عنه: الحرّ العاملی، وسائل الشّیعة، 14/ 49- 50 رقم 25070
[شهر جمادی الاولی]
فی النّصف «1» منه «2» سنة ستّ وثلاثین کان مولد «3» أبی محمّد علیّ بن الحسین زین العابدین «2» علیه السلام، «4» یستحبّ صیام هذا الیوم «4».
الطّوسی، مصباح المتهجّد،/ 551/ عنه: رضی الدّین ابن المطهّر، العدد «5»،/ 55؛ الکفعمی، المصباح،/ 511، المجلسی، البحار «6»، 46/ 14؛ مثله ابن طاوس، إقبال الأعمال، 3/ 156
وفی الیوم الخامس والعشرین منه [المحرّم] «7» سنة أربع وتسعین کانت وفاة زین العابدین علیّ بن الحسین علیهما السلام «7».
الطّوسی، مصباح المتهجّد،/ 547/ عنه: الکفعمی، المصباح،/ 509، المجلسی، البحار «8»، 46/ 152، 153؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 105- 106
عروة بن مسعود بن معتب بن مالک «9» بن کعب بن عمرو بن سعد بن عوف بن ثقیف واسمه قیس بن منبّه بن بکر بن هوازن بن عکرمة بن خصفة بن قیس بن عیلان الثّقفیّ أبو مسعود، وقیل أبو یعفور، شهد صلح الحدیبیّة «9»، قال ابن إسحاق لمّا انصرف رسول
__________________________________________________
(1)- [فی الإقبال مکانه: روینا ذلک بإسنادنا إلی شیخنا المفید رضوان اللَّه علیه من کتابه الّذی أشرنا إلیه، فقال عند ذکر جمادی الاولی ما هذا لفظه: «النّصف ...»].
(2- 2) [المصباح للکفعمی: کان مولد السّجّاد علیه السلام].
(3)- [أضاف فی الإقبال: سیِّدنا].
(4- 4) [لم یرد فی العدد والبحار، وفی الإقبال: وهو یوم شریف یُستحبّ فیه الصِّیام والتطوّع بالخیرات].
(5)- [حکاه العدد مرّتین عن الإقبال والمصباح].
(6)- [حکاه البحار عن المصباحین].
(7)- [المصباح للکفعمی: کانت وفاة السّجّاد علیه السلام].
(8)- [حکاه البحار والدّمعة عن المصباحین].
(9- 9) [الوافی: أبو مسعود الثّقفیّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 860
اللَّه (ص) من الطّائف اتّبع أثره عروة بن مسعود بن معتب حتّی أدرکه قبل أن یصل إلی المدینة، فأسلم وسأل رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم أن یرجع إلی قومه بالإسلام، فقال له رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم: «إن فعلت فإنّهم قاتلوک»، فقال: یا رسول اللَّه! أنا أحبّ إلیهم من أبصارهم «1»، وکان فیهم محبّباً مطاعاً، فخرج یدعو قومه إلی الإسلام، فأظهر دینه رجاء أن لایخالفوه لمنزلته فیهم، فلمّا أشرف علی قومه وقد دعاهم إلی دینه، رموه بالنّبل من کلّ وجه، فأصابه سهم، فقتله، وقیل لعروة: ما تری فی دمک؟ قال: کرامة أکرمنی اللَّه بها، وشهادة ساقها اللَّه إلیّ، فلیس فیّ إلّاما فی الشّهداء الّذین قتلوا مع رسول اللَّه (ص) قبل أن یرتحل عنکم، قال: فزعموا أنّ رسول اللَّه (ص) قال مثله فی قومه مثل صاحب یس فی قومه.
وقال فیه عمر بن الخطّاب رضی الله عنه شعراً یرثیه به.
قال قتادة فی قول اللَّه عزّ وجلّ: «لولا نُزِّل هذا القرآنُ علی رجُلٍ من القریتینِ عظیم» قالها الولید بن المغیرة، قال: لو کان ما یقول محمّد حقّاً أنزل علیَّ القرآن أو علی عروة بن مسعود الثّقفیّ، قال والقریتان: مکّة والطّائف. وقال مجاهد: هو عتبة بن ربیعة من مکّة وابن عبدیالیل الثّقفیّ من الطّائف، والأکثر قول قتادة، «2» واللَّه أعلم. وکان عروة یشبه بالمسیح علیه الصّلاة والسّلام فی صورته.
أخبرنی أحمد بن قاسم، حدّثنا قاسم بن أصبغ، حدّثنا الحرث بن أبی أسامة، قال:
حدّثنا یونس بن محمّد بن المؤدّب، قال حدّثنا لیث بن سعد، عن أبی الزّبیر، عن جابر «2»، عن رسول اللَّه (ص) قال: «عرض علیّ الأنبیاء علیهم السلام فإذا موسی رجل ضرب من الرّجال کأ نّه من رجال شنوءة، «3» ورأیت عیسی بن مریم فإذا أقرب من رأیت به شبهاً عروة بن مسعود «3» «4»، ورأیت إبراهیم علیه السلام فإذا أقرب مَنْ رأیت به شبهاً صاحبکم- یعنی نفسه (ص)-،
__________________________________________________
(1)- [الوافی: أبکارهم].
(2- 2) [لم یرد فی الوافی].
(3- 3) [مثله فی الإصابة، 2/ 470، ونفس المهموم،/ 307، والمعالی، 1/ 406، ووسیلة الدّارین،/ 287، وحکاه نفس المهموم عن شرح الشّمائل المحمّدیّة فی شرح قوله صلی الله علیه و آله].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی الوافی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 861
وأریت جبرائیل علیه السلام فإذا أقرب من رأیت به شبهاً دحیّة الکلبیّ».
ابن عبدالبرّ، الاستیعاب، 3/ 112- 113/ عنه: الصّفدی، الوافی بالوفیات، 19/ 547- 548 رقم 564
سعد بن أبی وقّاص، واسم أبی وقّاص مالک بن أهیب بن عبد مناف بن زهرة بن کلاب القرشیّ الزّهریّ.
ابن عبدالبرّ، الاستیعاب، 2/ 18
علیّ بن محمّد بن علیّ بن موسی بن جعفر بن محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب، أبو الحسن الهاشمیّ أشخصه جعفر المتوکّل من مدینة رسول اللَّه (ص) إلی بغداد، ثمّ إلی سرّ من رأی، فقدمها وأقام بها عشرین سنة وتسعة أشهر إلی أن توفّی ودفن بها فی أیّام المعتز، وهو أحد مَن یعتقد الشّیعة والإمامة فیه ویُعرَف بأبی الحسن العسکریّ.
أخبرنا محمّد بن أحمد بن رزق، أخبرنا محمّد بن الحسن بن زیاد المقرئ النّقّاش، حدّثنا الحسین بن حمّاد المقرئ- بقزوین- حدّثنا الحسین بن مروان الأنباریّ، حدّثنی محمّد بن یحیی المعاذیّ قال، قال یحیی بن أکثم فی مجلس الواثق- والفقهاء بحضرته- من حلق رأس آدم حین حجّ؟ فتعایی القوم عن الجواب، فقال الواثق: أنا أحضرکم من ینبئکم بالخبر، فبعث إلی علیّ بن محمّد بن علیّ بن موسی بن جعفر بن محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب، فأحضر فقال: یا أبا الحسن! من حلق رأس آدم؟ فقال:
سألتک [باللَّه] یا أمیر المؤمنین إلّاأعفیتی، قال: أقسمت علیک لتقولنّ، قال: أما إذ أبیت فإنّ أبی حدّثنی عن جدّی عن أبیه عن جدّه. قال، قال رسول اللَّه (ص): «أمر جبریل أن ینزل بیاقوتة من الجنّة، فهبط بها فمسح بها رأس آدم فتناثر الشّعر منه، فحیث بلغ نورها صار حرماً».
أخبرنی الأزهریّ، حدّثنا أبو أحمد عبیداللَّه بن محمّد المقرئ، حدّثنا محمّد بن یحیی النّدیم، حدّثنا الحسین بن یحیی، قال: اعتلّ المتوکّل فی أوّل خلافته، فقال: لئن برئت لا تصدقن بدنانیر کثیرة، فلمّا برئ جمیع الفقهاء فسألهم عن ذلک فاختلفوا، فبعث إلی علیّ ابن محمّد بن علیّ بن موسی بن جعفر فسأله، فقال: یتصدّق بثلاث وثمانین دیناراً، فعجب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 862
قوم من ذلک، وتعصّب قوم علیه، وقالوا: تسأله یا أمیر المؤمنین من أین له هذا؟ فردّ الرّسول إلیه فقال له: قل لأمیرالمؤمنین فی هذا الوفاء بالنّذر، لأنّ اللَّه تعالی قال: «لقد نصرکم اللَّه فی مواطن کثیرة» فروی أهلنا جمیعاً أنّ المواطن فی الوقائع والسّرایا والغزوات کانت ثلاثة وثمانین موطناً، وأن یوم حنین کان الرّابع والّثمانین، وکلّما زاد أمیر المؤمنین فی فعل الخبر کان أنفع له، وأجر علیه فی الدّنیا والآخرة.
أخبرنی الأزهریّ، أخبرنا أحمد بن إبراهیم بن محمّد بن عرفة قال: وفی هذه السّنة- یعنی سنة أربع وخمسین ومائتین- توفّی علیّ بن محمّد بن علیّ بن موسی بن جعفر بن محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب بسرّ من رأی فی داره الّتی ابتاعها من دُلیل بن یعقوب النّصرانی. أخبرنی التّنوخی، أخبرنی الحسن بن الحسین النّعالی، أخبرنا أحمد بن عبداللَّه الذّارع، حدّثنا حرب بن محمّد، حدّثنا الحسن بن محمّد العمِیّ البصریّ.
وحدّثنا أبو سعید الأزدیّ سهل بن زیاد قال: ولد أبو الحسن العسکریّ- علیّ بن محمّد- فی رجب سنة مائتین وأربع عشرة من الهجرة، وقضی فی یوم الاثنین لخمس لیال بقین من جمادی الآخرة سنة مائتین وأربع وخمسین من الهجرة.
الخطیب البغدادی، تاریخ بغداد، 12/ 56- 57
الحسن بن علیّ بن محمّد بن علیّ بن موسی بن جعفر بن محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب، أبو محمّد العسکریّ. کان ینزل بسرّ مَن رأی وهو أحد من یعتقد فیه الشّیعة الإمامة، وکان مولده علی ما أخبرنی علیّ بن أبی علیّ، حدّثنا الحسن بن الحسین النّعالی، أخبرنا أحمد بن عبداللَّه الذّارع، حدّثنا حرب بن محمّد، حدّثنا الحسن بن محمّد العمیّ البصریّ، حدّثنا أبو سعید سهل بن زیاد الأزدیّ، قال: ولد أبو محمّد الحسن بن علیّ بن محمّد بن علیّ بن موسی؛ فی سنة إحدی وثلاثین ومائتین، وتوفّی فی یوم الجمعة.
قال بعض الرّواة: فی یوم الأربعاء لثمان خلون من ربیع الأوّل سنة مائتین وستّین.
الخطیب البغدادی، تاریخ بغداد، 7/ 366
(وبه) قال أخبرنا القاضی أبو القاسم علیّ بن المحسن بن علیّ التّنوخیّ قراءة علیه، قال: أخبرنا أبو بکر أحمد بن عبداللَّه بن أحمد بن یزید بن جلین الدّوریّ، قال: حدّثنا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 863
أبو عبداللَّه الحسین بن محمّد بن سعید المعروف بابن المطفیّ، قال: حدّثنا أحمد بن محمّد ابن یحیی بن حمزة الحضرمیّ القاضی بدمشق، قال: أخبرنی أبی عن أبیه، قال: حدّثنی حمزة «1» بن یزید الحضرمیّ، قال: رأیت امرأة من أجمل النّساء وأعقلهنّ یقال لها زباء «2»، کان بنو أمیّة یکرمونها، وکان هشام یکرمها، وکانت إذا جاءت إلی هشام تجی راکبة وکلّ من رآها من بنی أمیّة یکرمها «3» ویقولون «4» لها: یا خاصّة «4» یزید بن معاویة، وکانوا یقولون: قد بلغت من السّن مائة سنة وحسن وجهها وجمالها باق بنضارته، فلمّا کان من الأمر الّذی کان اشتهرت «5» فی بعض منازل أهلها «6»، فسمعتها وهی تقول وتعیب بنی أمیّة مداراة لنا، قالت: دخل بعض بنی أمیّة علی یزید، فقال: أبشر یا أمیر المؤمنین قد أمکنک اللَّه من «7» عدوِّک- یعنی الحسین بن علیّ علیهما السلام- قد قُتل ووجّه برأسه «8»، فوضع بین یدی یزید فی طشت، فأمر الغلام، فرفع الثّوب الّذی کان علیه «9» حتّی إذا «9» رآه، خمر وجهه
__________________________________________________
(1)- [فی تاریخ دمشق وتراجم النّساء مکانهما: ریا حاضنة یزید بن معاویة، امرأة شاعرة، عاشت إلی أن‌أدرکت دولة بنی العبّاس، وحکت أنّ أمّها أدرکت النّبیّ (ص)، وسمعت من عمر بن الخطّاب، ویحکی عنها حمزة ابن یزید الحضرمیّ، والد یحیی بن حمزة.
أنبأنا أبو القاسم النّسیب، نا عبدالعزیز بن أحمد الکتانیّ.
وحدّثنی أبو القاسم بن السّمرقندیّ، قال: وجدت فی کتاب جدِّی لُامِّی أبی القاسم عبدالرّحمان بن بکران المقرئ الدّربندیّ.
قالا: أنا أبو محمّد بن أبی نصر، أنا أبو الحارث أحمد بن محمّد بن عمارة بن أحمد بن أبی الخطّاب، أنا أحمد ابن محمّد بن یحیی بن حمزة، حدّثنی أبی، عن أبیه یحیی بن حمزة بن یزید، أخبرنی أبی حمزة ...].
(2)- [فی تاریخ دمشق وتراجم النّساء: ریّا].
(3)- [فی تاریخ دمشق وتراجم النّساء: أکرمها].
(4- 4) [فی تاریخ دمشق وتراجم النّساء: ریّا حاضنة].
(5)- [فی تاریخ دمشق وتراجم النّساء: استترت].
(6)- [فی تاریخ دمشق وتراجم النّساء: أهلنا].
(7)- [زاد فی تاریخ دمشق وتراجم النّساء: عدوّ اللَّه و].
(8)- [زاد فی تاریخ دمشق وتراجم النّساء: إلیک، فلم یلبث إلّاأیّاماً حتّی جی‌ء برأس الحسین].
(9- 9) [فی تاریخ دمشق وتراجم النّساء: فحین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 864
بکمِّه کأ نّه شمّ «1» من رائحة، وقال: الحمد للَّه‌الّذی کفانا المؤونة بغیر مؤونة، کلّما أوقدوا ناراً للحرب أطفأها اللَّه، قالت زبا «2»: فدنوت منه، فنظرت إلیه وبه ردع من حناء، قال حمزة، فقلت لها: أقرع أنیابه «3» بالقضیب کما یقولون، قالت: أی والّذی ذهب بنفسه وهو قادر «4» أن یغفر له، لقد رأیته یقرع ثنایاه بقضیب فی یده ویقول أبیاتاً من شعر ابن الزّبعریّ، ولقد جاء «5» رجل من أصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، فقال له: قد أمکنک اللَّه من «6» عدوّک و «6» عدوّ أبیک، فاقتل هذا الغلام ینقطع هذا النّسل، فإنّک لا تری ما تحبّ وهم أحیاء آخر من ینازع فیه- یعنی علیّ بن الحسین علیهم السلام، لقد رأیت ما لقی أبوک من أبیه، وما لقیت أنت منه، و «7» ما صنع مسلم بن عقیل بن أبی طالب، اقطع «8» أصل هذا البیت «9» وهؤلاء القوم، فإنّک إذا أنت «9» قتلت هذا الغلام انقطع نسل الحسین خاصّة، وإلّا فالقوم ما بقی منهم أحد طالبک بهم، وهم قوم ذو مکر «10» والنّاس إلیهم مائلون، وخاصّة غوغاء أهل العراق، ویقولون: ابن رسول اللَّه وابن علیّ وفاطمة، «11» فلیسوا بأکبر «11» من صاحب هذا الرّأس، فقال: لا قمت ولا قعدت، فإنّک ضعیف مهین، بل أدعه «12» کلّما طلع منهم طالع أخذته سیوف آل أبی سفیان، قال: إنِّی «13» سمعت هذا الرّجل «13» من أصحاب رسول
__________________________________________________
(1)- [فی تاریخ دمشق وتراجم النّساء: یشم].
(2)- [فی تاریخ دمشق وتراجم النّساء: ریّا].
(3)- [فی تاریخ دمشق وتراجم النّساء: ثنایاه].
(4)- [زاد فی تاریخ دمشق وتراجم النّساء: علی].
(5)- [تراجم النّساء: جاءه].
(6- 6) [فی تاریخ دمشق وتراجم النّساء: عدوّ اللَّه وابن].
(7)- [زاد فی تاریخ دمشق وتراجم النّساء: قد رأیت].
(8)- [فی تاریخ دمشق وتراجم النّساء: فاقطع].
(9- 9) [فی تاریخ دمشق وتراجم النّساء: فإنّک إن].
(10)- [فی تاریخ دمشق وتراجم النّساء: ذوو مکر].
(11- 11) [فی تاریخ دمشق وتراجم النّساء: اقتله، فلیس هو بأکرم].
(12)- [فی تاریخ دمشق وتراجم النّساء: أدعهم].
(13- 13) [فی تاریخ دمشق وتراجم النّساء: قد سمّیت الرّجل الّذی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 865
اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، ولکن لا أسمِّیه أبداً ولا أذکره، «1» فسألتها ممّن «2» هی؟ فقالت: کانت أمِّی امرأة من کلب، وکان أبی رجلًا من موالی بنی أمیّة، وقالت لی: ماتت أمِّی «3» ولها مائة سنة وعشر سنین، فذکرت أنّ أمّها عجیبة، وعاشت تسعین سنة، وأنّها أدرکت زمن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم وسمعت به «4»، وهی امرأة أمّ أولاد، وأنّها رأت عمر بن الخطّاب حین قدم الشّام وهی مسلمة.
الشّجری، الأمالی، 1/ 175- 176/ مثله ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 117- 119؛ تراجم النّساء،/ 101- 103
وولد الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام: علیّاً الأکبر، وجعفراً، وعلیّاً الأصغر، وعبداللَّه، وفاطمة، وسکینة. فأمّا علیّ الأکبر، فشهد الطّفّ وقُتل [...]. «5» وزعم مَنْ لا بصیرة له أنّ علیّاً الأصغر هو المقتول، وهذا خطأ ووهم «5»، [...]. وأمّا جعفر فدرج.
وعبداللَّه أخرجه أبوه، یرقوا «6» القوم به وأنّه عطشان، فرماه رجل بسهم، فذبحه وهو علی ید أبیه، أخذ اللَّه بحقِّه. وأمّا فاطمة [...]. وأمّا سکینة [...]. وأمّ السّکینة الرّباب الکلبیّة، [...]
فولدُ الحسین علیه السلام جمیعهم من علیّ الصّغیر زین العابدین علیه السلام، ویکنّی أبا الحسن، ویلقّب زین العابدین علیه السلام ذا الثّفنات، وقد روی الحدیث، وروی عنه وأفاد علماً جمّاً، وکان شدید الورع، کثیر العبادة، یحفی البرّ علی «7» الفقیر والغنی.
__________________________________________________
(1)- [زاد فی تاریخ دمشق وتراجم النّساء: قال حمزة].
(2)- [فی تاریخ دمشق وتراجم النّساء: من].
(3)- [زاد فی تاریخ دمشق وتراجم النّساء: یوم ماتت].
(4)- [لم یرد فی تاریخ دمشق وتراجم النّساء].
(5- 5) [حکاه عنه فی السّرائر،/ 654 (ط حجری)،/ 155، والبحار، 98/ 317، ومنتهی المقال، 4/ 385 (ط حجری)،/ 212، وتنقیح المقال، 2- 1/ 281، والأعیان، 8/ 206، وآل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 312، ومقتل الحسین لبحر العلوم (الهامش)،/ 341].
(6)- فی (ش) و (ک و خ): تفرّق القوم به.
(7)- فی (ش) و (ک): یخفی البرّ ویفعله علی الفقر والغنی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 866
واختلف النّاس فی أمِّه، والّذی نعتمد علیه ونقول به أنّها شاه زنان بنت کسری یزدجرد، نهبت فی فتح المدائن ونفلها «1» عمر الحسین علیه السلام، وکانت ذات فضل کثیر، وکان ابنها شدید البرّ بها.
فحدّثنی أبو عبداللَّه حموّیه بن علیّ، قال: حدّثنا أبو عبداللَّه محمّد بن وهبان الدّبیلیّ، قال: حدّثنا أبو العبّاس الفاضل الحافظ یرفعه، قال: ما أکل علیّ بن الحسین علیهما السلام مع أمّه فاکهة إلّاوهی مغطّاة خشیة أن تمتدّ یده إلی ما مدّت إلیه عینها.
ووجدت بخطّ شیخنا أبی الحسین أنّ زین العابدین کان یکنّی أبا محمّد، وکان یکنّی أبا بکر، والأوّل الصّحیح. المجدی،/ 91، 92- 93
[القرن «6»] وکان مولد علیّ بن الحسین علیهما السلام یوم الجمعة، ویقال یوم الخمیس لتسع خلون من شعبان سنة ثمان وثلاثین من الهجرة «2»، ویقال: سنة ستّ وثلاثین من الهجرة [ثمّ ذکر کلامه فی الإرشاد]، «3» وتوفِّی بالمدینة یوم السّبت «4» لاثنتی عشرة لیلة بقیت من المحرّم سنة خمس وتسعین من الهجرة «3».
الفتّال، روضة الواعظین (ط قم)،/ 201/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 13، 151؛ مثله ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 175
أنّ النّبیّ صلی الله علیه و آله قال «5»: [للَّه] من عباده الخَیرتان، فخیرته من العرب قریش ومن العجم فارس «6».
__________________________________________________
(1)- هذه الکلمة کتبت فی جمیع النّسخ بأیدینا، نقلها عمر الحسین بالقاف. وأضاف السّیّد محمّد کاظم‌العریضی رحمه الله لفظة (إلی) بعد عمر، وصیّرها نقلها عمر إلی الحسین والصّحیح، إن شاء اللَّه، ما أثبته قیاساً بما یناسب المقام، واللَّه أعلم.
(2)- [زاد فی البحار: ویقال: سنة سبع وثلاثین].
(3- 3) [مثله فی المناقب].
(4)- [أضاف فی المناقب: لاحدی عشر أو]
(5)- [فی المناقب والبحار وفاطمة بنت الحسین علیه السلام مکانهم: روی عن النّبیّ صلی الله علیه و آله أنّه قال: ...].
(6)- [إلی هنا حکاه فی المناقب والبحار وفاطمة بنت الحسین علیه السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 867
وکان یُقال لعلیّ بن الحسین علیهما السلام: ابن الخَیرتین؛ لأنّ أمّه سُلافَه کانت من وُلد یزدجرد.
الزّمخشری، ربیع الأبرار، 1/ 402/ عنه: ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 167؛ المجلسی، البحار، 46/ 4؛ الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 16
عن أبی یقظان: أنّ قریشاً لم تکن ترغب فی أمّهات الأولاد حتّی ولدنَ ثلاثة هم خیر أهل زمانهم، علیّ بن الحسین علیهما السلام، والقاسم بن محمّد وسالم بن عبداللَّه، وذلک أنّ عمر حتّی أتی ببنات یزدجرد بن شهریار بن کسری، سبیّات وأراد بیعهنّ، وقال له علیّ علیه السلام: إنّ بنات الملوک لا یُبعن، ولکنّ قوِّمهنّ، وأعطاه أثمانهنّ وقسّمهنّ بین الحسین بن علیّ علیهما السلام ومحمّد بن أبی بکر وعبداللَّه بن عمر، وولدنَ ثلاثة.
الزّمخشری، ربیع الأبرار، 3/ 18- 19
کان له ستّة «1» أولاد: علیّ بن الحسین الأکبر «2» زین العابدین علیهما السلام، أمّه شاه زنان بنت کسری بن یزدجرد بن شهریار. وعلیّ الأصغر «3» قُتل مع أبیه «3»، أمّه لیلی بنت أبی مرّة ابن عروة بن مسعود الثّقفیّة «3» والنّاس یغلطون ویقولون: إنّه علیّ الأکبر «3». وجعفر بن الحسین، وأمّه قضاعیّة، ومات فی حیاة «4» أبیه، ولا بقیّة «5» له. وعبداللَّه قُتل مع أبیه صغیراً وهو فی حجر أبیه «3» وقد مرّ ذکره فیما تقدّم «3».
وسکینة وأمّها الرّباب بنت امرئ القیس بن عدیّ «3» بن أوس وهی أمّ عبداللَّه بن الحسین علیه السلام أیضاً «3». وفاطمة بنت الحسین، وأمّها أمّ إسحاق بنت طلحة بن «6» عبیداللَّه تیمیّة «6».
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 250- 251/ عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 331؛ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 373- 374
__________________________________________________
(1)- [فی الأنوار النّعمانیّة مکانه: وأمّا أولاده فهم ستّة ...].
(2)- [لم یرد فی الأنوار النّعمانیّة].
(3- 3) [لم یرد فی الأنوار النّعمانیّة].
(4)- [الأنوار النّعمانیّة: زمن].
(5)- [الأنوار النّعمانیّة: عقب].
(6- 6) [الأنوار النّعمانیّة: عبداللَّه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 868
فی عدد أولاده علیه السلام، کان للحسین علیه السلام ستّة أولاد: علیّ بن الحسین الأکبر الإمام علیه السلام، أمّه شهربانو بنت کسری بن یزدجرد، وعلیّ بن الحسین الأصغر قُتل مع أبیه علیه السلام بالطّفّ من کربلاء، أمّه أمّ لیلی بنت أبی مرّة بن عروة بن مسعود الثّقفیّة، وجعفر بن الحسین علیه السلام أمّه قضاعیّة، وکان وفاته فی حیاة أبیه الحسین علیه السلام، ولا بقیّة له، وعبداللَّه ابن الحسین علیه السلام قُتل مع أبیه صغیراً قد جاءهُ سهم وهو فی حجر أبیه، فذبحه، وقد تقدّم ذکره فیما مضی، وسکینة بنت الحسین علیه السلام وأمّها رباب بنت امرئ القیس بن عدیّ وهی أمّ عبداللَّه بن الحسین أیضاً، وفاطمة بنت الحسین أمّها أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه تیمیّة.
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 110- 111
فی ذکر الإمام الرّابع سیِّد العابدین علیّ بن الحسین: کنیته أبومحمّد ویکنّی بأبی الحسن أیضاً، ولقبه سیِّد العابدین، وزین العابدین، والسّجّاد، وذو الثّفنات، وإنّما لقّب بذلک لأنّ مواضع السّجود منه کانت کثفنة البعیر من کثرة «1» السّجود علیها «1»، «2» ولد «3» بالمدینة «4» یوم الجمعة، ویقال: «4» یوم الخمیس فی النّصف من جمادی الآخرة، «5» وقیل «6»: لتسع خلون من شعبان «5» سنة ثمان وثلاثین من الهجرة «7»، وقیل: سنة ستّ وثلاثین. «8» وقیل: سنة سبع وثلاثین «8» «9»، واسم أمّه شاه زنان. وقیل: شهربانویه «10» وکان أمیر المؤمنین علیه السلام [ثمّ ذکرنا
__________________________________________________
(1- 1) [تاج الموالید: صلاته علیه السلام].
(2)- [إلی هنا لم یرد فی البحار، ومن هنا مثله فی المناقب].
(3)- [فی الأنوار مکانه: وأمّا سیِّد السّاجدین وزین العابدین علیه السلام، فیکنّی بأبی محمّد وأبی القاسم، ومن ألقابه علیه السلام ذو الثّفنات وذلک أنّ موضع السّجود منه کان کنقرة البعیر من کثرة السّجود، ولد ...].
(4- 4) [لم یرد فی المناقب].
(5- 5) [لم یرد فی تاج الموالید].
(6)- [المناقب: یقال، وأضاف فیه: یوم الخمیس].
(7)- [إلی هنا مثله فی تاج الموالید مع اختلاف یسیر فی عباراته].
(8- 8) [لم یرد فی الأنوار].
(9)- [إلی هنا حکاه فی المناقب].
(10)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 869
کلامه فی الإرشاد].
وتوفّی یوم السّبت لاثنتی عشرة لیلة خلت من المحرّم سنة خمس وتسعین من الهجرة «1».
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 251- 252، تاج الموالید،/ 111- 112/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 12- 13 رقم 24، 27؛ الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 374- 375؛ مثله ابن شهرآشوب، 4/ 175، 176؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 10، 106
[الإمام الرابع] وکانت أمّه شهربان بنت یزدجرد بن شهریار ملک فارس، ویقال: إنّ اسمها کان شهربانو، وکان أمیرالمؤمنین علیه السلام ولّی حریث بن جابر الحنفیّ جانباً من المشرق، فبعث إلیه بنتی یزدجرد بن شهریار بن کسری. وفی روایة کان الإرسال فی زمن عمر ابن الخطّاب وأراد بیعهما، فقال علیّ علیه السلام لیس البیع علی أبناء الملوک، فاختارت الحسین علیه السلام وتزوّجها، وولادة زین العابدین علیه السلام بالمدینة.
عن الزّهریّ قال: کنّا عند جابر، فدخل علیه الحسین، فقال: کنت عند رسول اللَّه صلی الله علیه و آله إذ دخل علیه الحسین علیه السلام فضمّه إلی صدره وقبّله وأقعده إلی جنبه، ثمّ قال: یولد لابنی هذا ابن یقال له علیّ، إذا کان یوم القیامة نادی مناد من بطنان العرش لیقم سیِّد العابدین، فیقوم فیه علیّ بن الحسین علیه السلام عاش سبعاً وخمسین سنة.
الفصل الرّابع فی وقت وفاته علیه السلام: [ثمّ ذکر کلامه فی الإرشاد] وبعد أبیه عشرین سنة، وتوفّی بالمدینة سنة خمس وتسعین من عشر محرّم الحرام، وإمامته عشرون سنة.
قیل: کان له تسعة أولاد ذکوراً ولم یکن له أنثی: محمّد الباقر علیه السلام، وزید الشّهید بالکوفة، وعبداللَّه، وعبیداللَّه، والحسن، والحسین، وعلیّ، وعمر. وفی روایة محدّث الشّام له خمسة عشر ولداً، وقال رحمه الله: «2» فانظر إلی برکة العدل بأن جعل اللَّه تبارک وتعالی الأئمّة المهدیّین من نسل الحسین علیه السلام من بنت کسری دون سائر زوجاته، «3» وهذه الرّوایة فی
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الأنوار: ومات وله سبع وخمسون سنة].
(2- 2) [مثله فی کفایة الطّالب].
(3- 3) [کفایة الطّالب: وکان له خمسة عشر ولداً، والإمام بعده ولده].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 870
کتابه المسمّی «بکفایة الطّالب» 2 3.
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 112- 113/ مثله الکنجی، کفایة الطّالب،/ 454
فجمیع من قُتل مع الحسین من أهل بیته بطفّ کربلاء [...]، وعلیّ، وعبداللَّه ابنا الحسین علیه السلام.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 250
عدّة من قُتل معه صلوات اللَّه علیه [...] ومن أولاد الحسین علیه السلام: علیّ، وعبداللَّه.
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 108
ولم یبق من أولاد الحسین ذکر إلّاغلام مریض وهو علیّ بن الحسین یقال له: زین العابدین.
السّمعانی، الأنساب، 3/ 476
(الاثنا عشریّ): بالألف المکسورة وسکون الثّاء المثلّثة والنّون المفتوحة، بعدها الألف والعین المهملة، والشّین المعجمة المفتوحتین والرّاء المهملة المکسورة، وفی آخرها الیاء آخر الحروف، هذه النّسبة إلی طائفة یقال لهم الاثنا عشریّة من الرّافضة وهم یعتقدون فی اثنی عشر إماماً کما أنّ السّبعیّة یبنون قاعدتهم علی السّبعة.
فالأئمّة الاثنا عشر الّذین یعتقدون فیهم: علیّ بن أبی طالب والحسن والحسین وعلیّ ابن الحسین زین العابدین ومحمّد بن علیّ الباقر وجعفر بن محمّد الصّادق وموسی بن جعفر الکاظم وعلیّ بن موسی الرّضا وابنه محمّد بن علیّ بن موسی وابنه أبو الحسن علیّ ابن محمّد بن علیّ بن موسی المعروف بالعسکریّ وابنه الحسن بن علیّ والمهدیّ المنتظر.
السّمعانی، الأنساب، 1/ 84- 85
واختلف النّاس فی اسم أمّ زین العابدین علیه السلام، فذکر أبو حیّان «1» التّوحیدیّ: هی ابنة کسری یزدجرد شهریار ومعها أُختها، فدخلتا علی عمر بن الخطّاب، فکلّمها عمر، فردّت إلیه الکبری کلاماً غلیظاً، فغضب منها عمر. فقال علیّ بن أبی طالب علیه السلام: أشهد من حضر أنّ حقِّی وحقّ أهل بیتی منهما حلال للَّه‌ورسوله، فوثب مَنْ حضر من الأنصار،
__________________________________________________
(1)- فی «ق»: أبو حنان.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 871
فقالوا: وحقوقنا منهما «1» للَّه‌ورسوله کما قال. فقال عمر لعلیّ علیه السلام: ما أردت بهذا؟ فقال علیّ علیه السلام: لأنّهما ابنتا ملک العجم، ومثلهما لا یسترق. فقال عمر: فما الحکم فیهما «2»؟ فقال مَنْ حضر من فقهاء الصّحابة: تختاران لأنفسهما زوجین. فقیل لإحداهما: اختاری لنفسکِ، فقالت: أرید أهل بیت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله. فقیل لها: اختاری علیّ بن أبی طالب علیه السلام، فقالت: لا جور «3» من نفسی أن أجلس علی مکان قامت منها فاطمة الزّهراء علیها السلام. فقیل لها: اختاری الحسن علیه السلام، فقالت: هو منکاح ومطلاق ونحن بنات الملوک لانحتمل العترة «4».
فقیل لها: الحسین علیه السلام، فقالت: أمّا هذا فنعم. وکان التّرجمان بینهم سلمان الفارسیّ، فقام علیّ بن أبی طالب علیه السلام وسترها بردائه. واختارت الاخری محمّد بن أبی بکر.
فقال للکبری منهما أمیرالمؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام: ما قول أبیکِ «5» حین انهزم وسلب عنه ملکه؟ فقالت: قال أبی یزدجرد: إذا انتهت المدّة إلی غایتها کان الحتف فی التّدبیر «6». وقیل: اسم الکبری شهربانویه، واسم الصّغری ماه ملک أمّ القاسم بن محمّد بن أبی بکر. قال العینیّ: اسم أمّ زین العابدین علیه السلام سلافة. وقال غیره: غزالة. وقال القاضی أبو الحسن الجرجانیّ: اسمها جدا. وقال عبداللَّه بن مصعب بن الزّبیر وکان نسّابة: اسمها حلوة. وقال إبراهیم الجندیّ: اسمها سلامة، وقال أبو عبید: اسمها سلافة. وقال أبو الحسن محمّد بن القاسم التّمیمیّ: اسمها شاه آفرید. وقال زبیر بن بکّار وهشام ابن محمّد: اسمها شهربانویه. قال الواحدیّ: اسمها فی العجم شهربانویه، فإذا صارت إلی العرب سمّوها سلافة. وممّا یدلّ علی أنّها بنت یزدجرد شهریار قول الشّاعر:
__________________________________________________
(1)- فی «ق»: منها.
(2)- فی «ق»: فیها.
(3)- من الجرأة والجسارة.
(4)- کذا ولعلّ الصّحیح: الغیرة.
(5)- فی «ق»: ابنکِ.
(6)- ذکر الحکایة بتمامها أبو جعفر ابن جریر الطّبریّ الإمامی فی دلائل الإمامة ص 81- 82، ط النجف‌الأشرف.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 872
وانّ امرءاً ما بین کسری وهاشم لأفضلُ مَنْ نیطت علیه التّمائم «1»
هذا هو الاختلاف فی اسمها، والاختلاف وقع فی أمّها حرّة أم أمّ ولد، وفی تاریخه أیضاً: قال إبراهیم الجندیّ وقوم من علماء الأنساب: إنّها أمّ ولد مشتراة. وقال العینیّ:
هی أمّ ولد سندیّة. وقال عبداللَّه بن مصعب: إنّها أمّ ولد. قال القاضی أبو الحسن الجرجانیّ:
هی ابنة نوش جان من سبی جرجان، سباها سعید بن العاص فی أیّام عثمان.
وقال محمّد بن القاسم التّمیمیّ وهشام بن محمّد الکلبیّ: هی ابنة یزدجرد بن شهریار، بعثها حریث بن جابر الجعفیّ «2» إلی أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام فی أیّام خلافته بابنتی یزدجرد بن شهریار.
وقیل: بعث حریث إلی عثمان آخر أیّامه سباها فیها بنتان لیزدجرد بن شهریار، فوهبهما عثمان من علیّ بن أبی طالب علیه السلام، فوهب علیّ علیه السلام الکبری من ولده الحسین، والاخری من محمّد بن أبی بکر، کما ذکره البخاریّ وغیره.
وقیل: لمّا تزوّج الحسین علیه السلام ابنة یزدجرد بن شهریار دخل علیهما أبوه علیّ علیه السلام بالتّهنئة، فسأل عن اسمها؟ فقیل: إسمها کیهان بانویه، فقال: وما معناه؟ قیل: سیِّدة الدّنیا والآخرة، فقال علیّ علیه السلام: سیّدة الدّنیا والآخرة فاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فسمّوها سیِّدة البلد، فسمّاها النّاس شهربانویه.
وقال أکثر المؤرِّخین «3»: بنت یزدجرد وقعت فی أیدی المسلمین بعد قتل أبیها بمرو فی أیّام عثمان، وقتل یزدجرد کان بعد القادسیّة بسنتین.
أولاد الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام من البنین والبنات وزوجاته:
اختلف النّسّابون فی أنّ المقتول علیّ الأکبر أم الأصغر، فاتّفق أکثر العلماء علی أنّ المقتول بکربلاء علیّ الأکبر.
__________________________________________________
(1)- الشّعر لأبی الأسود الدّؤلیّ کما ذکره الفاضل المعاصر فی کتابه أهل البیت، ص 425.
(2)- فی النّسخ: الحنفیّ.
(3)- فی «ن» و «ع»: المتأخّرین.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 873
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 874
وشهربانو هی بنت یزدجرد بن شهریار بن پرویز بن هرمز بن أنو شیروان بن قباد ابن فیروز بن یزدجرد الأشم بن أردشیر بابک بن شاه بن سامان بن مرمیس بن ساسان ابن بهمن بن اسفندیار بن وشتاسف به بهراسف. وقیل: هؤلاء الملوک ینتمون بوسائط أُخر إلی منوشهر بن یهودا بن یعقوب بن إسحاق.
قال الشّاعر فی زین العابدین علیه السلام:
لم تر عین نظرت مثله من محتف یمشی ومن ناعل «1»
لا یؤثر الدّنیا علی دینه ولا یبیع الحقّ بالباطل
وقیل: إنّ شهربانو أمّ زین العابدین علیه السلام ماتت فی الطّلق بعد ولادته، ولزین العابدین علیه السلام خاصّة حاضنة، وهی الّتی زوّجها زین العابدین علیه السلام من بعض فتیان المدینة. وقد أخطأ مَنْ قال: إنّ زین العابدین علیه السلام زوّج أمّه من رجل، لأنّ أمّه ماتت وهی نفساء رحمة اللَّه علیها.
وأمّا الحسینیّة، فهم من أولاد الحسین بن علیّ علیهما السلام، ولم یبق من أولاده إلّازین العابدین علیه السلام وفاطمة وسکینة ورقیّة، فأولاد الحسین علیه السلام من قبل الأب هم من صلب زین العابدین علیه السلام.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 346- 350، 351- 252، 355
علیّ الأکبر بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهما السلام.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 397
ولد له ستّة بنین وثلاث بنات: علیّ الأکبر الشّهید مع أبیه، وعلیّ الإمام سیّد العابدین، وعلیّ الأصغر، ومحمّد، وعبداللَّه الشّهید مع أبیه، وجعفر، وزینب، وسکینة، وفاطمة.
ابن الخشّاب، تاریخ موالید الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 177/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 39؛ المجلسی، البحار «2»، 45/ 331؛ البحرانی، العوالم، 17/ 640؛ القمّی، نفس المهموم،/ 525
__________________________________________________
(1)- فی النّسخ: ولا فاعل.
(2)- [حکاه البحار والعوالم ونفس المهموم عن کشف الغمّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 875
وبالإسناد الّذی قبله عن أبی عبداللَّه الصّادق علیه السلام قال: وُلد علیّ بن الحسین علیه السلام فی سنة ثمان وثلاثین من الهجرة. [ثمّ ذکرنا کلامه فی تاریخ الأئمّة لابن أبی الثّلج، راجع هناک]
فکان عمره سبعاً وخمسین سنة، وفی روایة أخری: إنّه ولد فی سنة سبع وثلاثین.
وقبض وهو ابن سبع وخمسین سنة، فی سنة أربع وتسعین. وکان بقاؤه بعد أبی عبداللَّه ثلاثاً وثلاثین سنة. ویقال فی سنة خمس وتسعین. وأمّه خولة بنت یزدجرد ملک فارس، وهی الّتی سمّاها أمیر المؤمنین شه زنان. ویقال کان اسمها برّة بنت النّوشجان. ویقال بل کان اسمها شهربانو بنت یزدجرد. کنیته: أبو بکر، وأبو محمّد، وأبو الحسن. قبره بالمدینة بالبقیع. لقبه: الزّکی، وزین العابدین، وذو الثّفنات، والأمین. «1» وُلد له ثمانیة بنین، ولم یکن له أنثی. أسماء ولده: محمّد الباقر، وزید الشّهید بالکوفة، وعبداللَّه، وعبیداللَّه، والحسن، والحسین، وعلیّ، وعمر. «1»
ابن الخشّاب، تاریخ موالید الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 178- 181/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 105؛ المجلسی، البحار «2»، 46/ 8؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة «2»، 6/ 13- 14
وبالإسناد الأوّل عن محمّد بن سنان: وُلد محمّد الباقر قبل مضیّ الحسین بن علیّ علیهما السلام بثلاث سنین.
توفّی وهو ابن سبع وخمسین سنة، سنة مائة وأربع عشرة من الهجرة. أقام مع أبیه علیّ ابن الحسین خمساً وثلاثین سنة إلّاشهرین. وأقام بعد مضیّ أبیه تسع عشرة سنة. «3» فکان عمره سبعاً وخمسین سنة. وفی روایة أخری قام أبو جعفر وهو ابن ثمان وثلاثین سنة. «3»
وکان مولده سنة ستّ وخمسین، «4» وقد أدرکه جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ وهو صغیر
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الدّمعة].
(2)- [حکاه البحار والدّمعة السّاکبة عن کشف الغمّة].
(3- 3) [لم یرد فی کشف الغمّة].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار والعوالم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 876
فی الکتّاب، فأقرأه عن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله السّلامَ، وقال: هکذا أمرنی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله. «1»
رواه ابن «2» الزّبیر قال: کنّا عند جابر بن عبداللَّه، فأتاه علیّ بن الحسین ومعه ابنه محمّد الباقر، فقال علیّ لمحمّد: قبّل رأس عمّک، فدنا محمّد من جابر، فقبّل رأسه، فقال جابر:
من هذا؟ فقال: ابنی محمّد، فضمّه جابر إلیه، وقال: یا محمّد! محمّد رسول اللَّه یقرأ علیک السّلام.
فقیل لجابر: وکیف ذاک؟ فقال: کنت مع رسول اللَّه والحسین فی حجره، وهو یلاعبه، فقال: یا جابر! یولد لابنی الحسین ابن یقال له علیّ، إذا کان یوم القیامة نادی منادٍ لیقم سیِّد العابدین، فیقوم علیّ بن الحسین، ویولد لعلیّ ابن یقال له: محمّد، یا جابر! إن رأیته، فاقرأه منِّی السّلام واعلم أنّ بقاءک بعد رؤیته یسیر، فما أتی علی جابر أیّام یسیرة حتّی مات.
حدّثنا بذلک صدقة بن موسی بن تمیم بن ریبعة بن صمرة، حدّثنا أبی عن أبیه عن ابن الزّبیر عن جابر بذلک. أمّ محمّد: فاطمة أمّ الحسن بنت الحسن بن علیّ علیهما السلام. لقبه:
باقر العلم، والشّاکر، والهادی. وُلد له ثلاث بنین وإبنة. أسماء بنیه: جعفر الإمام الصّادق، وعبداللَّه، وإبراهیم، وأمّ سلمة فقط. قبره بالمدینة بالبقیع. یکنّی بأبی جعفر.
ابن الخشّاب، تاریخ موالید الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 181- 185/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 136- 137؛ المجلسی، البحار، 46/ 219؛ البحرانی، العوالم، 19/ 18، 439؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 127
«وذکر» فی کتاب «نزهة الطّرف وبستان الظّرف» عن الحسن البصریّ.
(وبهذا الإسناد) الّذی مرّ عن أحمد بن الحسین، أخبرنی أبو الحسین ابن الفضل القطّان؛ حدّثنا عبداللَّه بن جعفر، حدّثنا یعقوب بن سفیان، حدّثنا ابن بکیر، عن اللّیث بن سعد قال: فی سنة إحدی وستّین؛ قُتل الحسین بن علیّ وأصحابه، لعشر لیال خلون من المحرّم یوم عاشوراء یوم السّبت فی آخر الیوم، قتل معه [...] علیّ بن الحسین الأکبر.
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة].
(2)- [کشف الغمّة: أبو].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 877
«وذکر» السّیِّد الإمام أبو طالب أن الصّحیح فی یوم عاشوراء الّذی قُتل فیه الحسین علیه السلام وأصحابه رضی اللَّه عنهم، أنّه کان یوم الجمعة سنة إحدی وستّین [...]. ومن ولد الحسین بن علیّ: علیّ بن الحسین؛ وعبداللَّه بن الحسین، وکان أصغرهم. فهما اثنان [...].
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 46، 47
علیّ بن الحسین «1» علیه السلام، وأمّه لیلی بنت أبی مرّة بن عروة بن مسعود الثّقفیّ.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 30/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 310؛ المجلسی، البحار «2»، 45/ 42؛ البحرانی، العوالم، 17/ 285؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 369؛ القمّی، نفس المهموم،/ 307
[عدنا إلی حدیثنا] قال: ثمّ دعا عبیداللَّه بن زیاد زحر بن قیس الجعفیّ، فأعطاه رأس الحسین ورؤوس إخوته وأهل بیته وشیعته، ودعا بعلیّ بن الحسین، فحمله وحمل عمّاته وأخواته وجمیع نسائهم معه إلی یزید، فسار القوم بحرم «3» رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم من الکوفة إلی بلد «4» الشّام علی محامل بغیر وطاء، من بلد إلی بلد، ومن منزل إلی منزل کما تساق التّرک والدّیلم.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 55- 56/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 379
علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب بن عبد المطّلب بن هاشم بن عبد مناف أبو الحسن- ویقال: أبو الحسین. ویقال: أبو محمّد. ویقال: أبو عبداللَّه- زین العابدین [...]
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی نفس المهموم: الأکبر].
(2)- [حکاه البحار والعوالم والأسرار عن تسلیة المجالس].
(3)- [فی تسلیة المجالس مکانه: قال: ولم یزل القوم سائرین بحرم ...].
(4)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 878
وقدم دمشق بعد قتل أبیه الحسین بن علیّ «1» ومسجده المنسوب إلیه فیها معروف «1». «2»
أخبرنا أبو محمّد ابن حمزة السّلمیّ، أنبأنا بکر الخطیب.
حیلولة: وأخبرنا أبو القاسم ابن السّمرقندیّ، أنبأنا أبو بکر ابن الطّبریّ قالا: أنبأنا أبو الحسین ابن الفضل، أنبأنا عبداللَّه بن جعفر، «3» أنبأنا یعقوب بن سفیان قال: وفی سنة ثلاث وثلاثین ولد علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب «3».
أنبأنا أبو علیّ الحسن بن أحمد- وحدّثنی أبو مسعود الأصبهانیّ عنه- أنبأنا أبو نعیم الأصبهانیّ، أنبأنا سلیمان بن أحمد، أنبأنا عمرو بن إسحاق بن إبراهیم بن العلاء الحمصیّ، أنبأنا لی عمرو بن الحارث، أنبأنا عبداللَّه بن سالم عن الزّبیدیّ، أخبرنی محمّد بن مسلم:
أنّ علیّ بن الحسین أخبره أنّهم لمّا رجعوا من الطّفّ- وکان أُتیَ به یزید بن معاویة أسیراً- [کان] فی رهط هو رابعهم.
أخبرنا أبو البرکات ابن المبارک، أنبأنا أبو طاهر، أنبأنا یوسف بن رباح، أنبأنا أحمد ابن محمّد بن إسماعیل المهندس، أنبأنا محمّد بن أحمد بن حمّاد، أنبأنا معاویة بن صالح قال: سمعت یحیی بن معین یقول فی تسمیة تابعی أهل المدینة: [ومنهم] علیّ بن حسین ابن علیّ، سمع من صفیّة، مات سنة أربع وتسعین.
أخبرنا أبو الحسین ابن الفرّاء وأبو غالب وأبو عبداللَّه ابنا البنّاء قالوا: أنبأنا أبو جعفر ابن المسلمة، أنبأنا أبو طاهر المخلص، أنبأنا أحمد بن سلیمان الطّوسیّ، أنبأنا الزّبیر بن بکّار قال: وولد الحسین بن علیّ بن أبی طالب «4» علیّاً الأکبر، قُتل مع أبیه بالطّفّ، وأمّه لیلی بنت أبی مرّة بن عروة بن مسعود «4». وعلیّ الأصغر بن الحسین لُامّ ولد.
__________________________________________________
(1- 1) [حیاة الحیوان، 1/ 204: قال ابن عساکر: ومسجده بدمشق معروف، وهو الّذی یقال له مشهد علیّ بجامع دمشق].
(2)- [إلی هنا حکاه فی المختصر، 17/ 230].
(3- 3) [مثله فی تهذیب التّهذیب، 7/ 307 مع اختلاف یسیر فی عباراته].
(4- 4) [مثله فی مختصر ابن منظور، 17/ 230].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 879
أخبرنا أبو الحسین القاضی إذناً وأبو عبداللَّه الخلّال شفاهاً قالا: أنا أبو القاسم ابن مندة، أنا أبو علیّ إجازة قال: وأنا أبو ظاهر بن سلمة، أنا علیّ بن محمّد قالا: أنا أبو محمّد بن أبی حاتم قال: علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب أبو الحسن، ویقال:
أبو الحسین کرّم اللَّه وجهه سمعت أبی یقول ذلک [...].
أخبرنا أبو البرکات الأنماطیّ، أنبأنا أبو الفضل المقدّسیّ، أنبأنا أبو سعید السّجزیّ، أنبأنا عبدالملک بن الحسن، أنبأنا أبو نصر أحمد بن محمّد قال: [ثمّ ذکر کلام ابن أبی حاتم کما ذکرناه]. وقال الواقدی: یکنّی أبا محمّد الهاشمیّ المدنیّ زین العابدین [...].
وقال [البخاری]: قال علیّ بن جعفر بن محمّد بن علیّ: مات سنة أربع وتسعین «1».
وقال عمرو بن علیّ وأبو عُبَید والواقدیّ، قال: أوّل السنة من بینهم. وقال ابن نمیر نحوه. وقال ابن أبی شیبة: مات سنة ثنتین وتسعین. وقال یحیی بن بکیر: مات سنة أربع أو خمس وتسعین وسنة ثمان وخمسون، قاله الذّهلی عنه.
أخبرنا أبو بکر محمّد بن العبّاس، أنبأنا أحمد بن منصور بن خلف، أنبأنا أبو سعید ابن حمدون، أنبأنا مکّی بن عبدان، قال: سمعت مسلم بن الحجّاج یقول: أبو الحسین علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب [...].
أخبرنا أبو الفضل محمّد بن ناصر فیما قرأت علیه من أبی الفضل ابن الحکّاک، أنبأنا أبو نصر الوائلیّ، أنبأنا الخصیب بن عبداللَّه، أخبرنی عبدالکریم ابن أبی عبدالرّحمان، أخبرنی أبی قال: [کلامه مثل کلام ابن أبی حاتم، راجع هناک].
أخبرنا أبو القاسم ابن السّمرقندیّ، أنبأنا أبو طاهر ابن أبی الصّقر، أنبأنا هبة اللَّه بن إبراهیم بن عمر، أنبأنا أبو بکر المهندس، أنبأنا أبو بشر الدّولابیّ قال: أبو الحسن علیّ ابن الحسین بن علیّ بن أبی طالب. وقال فی باب «أبی الحسین»: أبو الحسین علیّ بن
__________________________________________________
(1)- [هکذا کرّر هذا الخبر فی تاریخ دمشق، 44/ 192 أخبرنا أبو الحسن علیّ بن محمّد، نا أبو منصورالنّهاوندی، أنا أبو العبّاس، أنا أبو القاسم بن الأشقر، نا محمّد بن إسماعیل، حدّثنی هارون، نا علیّ ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 880
الحسین بن علیّ بن أبی طالب. وقد قیل: أبو الحسن.
أنبأنا أبو جعفر محمّد بن أبی علیّ، أنبأنا أبو بکر الصّفّار، أنبأنا أحمد بن علیّ بن منجویه، أنبأنا أبو أحمد الحاکم قال: أبو الحسن- ویقال: أبو الحسین- علیّ بن الحسین ابن علیّ بن أبی طالب [...].
حدّثنا أبو عبداللَّه الأصبهانیّ، أنبأنا محمّد بن عبداللَّه بن رسته، أنبأنا سلیمان بن داوود المنقریّ قال: قال الواقدیّ: علیّ بن الحسین کان یکنّی أبا الحسن، حدّثنی ذلک عبدالحکیم بن أبی فروة.
وقال أبو أحمد فی موضع آخر: أبو الحسین- ویقال: أبو الحسن. ویقال: أبو محمّد- علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب وأمّه فتاة یقال لها: سلامة. سمع أباه الحسین أبا عبداللَّه [...].
أخبرنا أبو الحسین ابن الفرّاء، أنبأنا أبو یعلی.
ح: وأخبرنا أبو السّعود ابن المحلی، أنبأنا أبو الحسین ابن المهتدیّ قالا: أنبأنا عبیداللَّه بن أحمد بن علیّ، أنبأنا محمّد بن مخلد قال: قرأت علی علیّ بن عمرو: حدّثکم الهیثم بن عدیّ قال: قال ابن عیّاش: علیّ بن الحسین یکنّی أبا عبداللَّه.
أخبرنا أبو القاسم ابن السّمرقندیّ، أنبأنا عاصم بن الحسن، أنبأنا أبو عمر بن مهدیّ، أنبأنا أبو العبّاس ابن عقدة، أنبأنا أحمد بن الحسین بن عبدالملک، أنبأنا إسماعیل ابن عامر، أنبأنا الحکم بن «1» محمّد بن القاسم الثّقفیّ، حدّثنی أبی عن أبیه أنّه حضر عبیداللَّه بن زیاد حین أتی برأس الحسین، فجعل ینکت بقضیب ثنایاه ویقول: إنّه کان حسن الثّغر. فقال له زید بن أرقم: ارفع قضیبک وطالما رأیت رسول اللَّه (ص) یلثم موضعه.
فقال: إنّک شیخ قد خرفت. فقام زید یجرّ ثوبه. ثمّ عرضوا علیه، فأمر بضرب عنق
__________________________________________________
(1) (1*) [حکاه فی المختصر، 17/ 231].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 881
علیّ بن الحسین، فقال له علیّ: إن کان بینک وبین هؤلاء النّساء رحم، فأرسل معهنّ من یودیهنّ. فقال: تودّیهنّ أنت. وکأ نّه استحیی وصرف اللَّه عن علیّ بن الحسین القتل.
قال القاسم بن محمّد: وما رأیت منظراً قطّ أفظع من إلقاء رأس الحسین بین یدیه وهو ینکته (1*).
أخبرنا أبو البرکات الأنماطیّ، أنبأنا ثابت بن بندار، أنبأنا محمّد بن علیّ، أنبأنا محمّد ابن أحمد، أنبأنا الأحوص بن المفضل، أنبأنا أبی، حدّثنی الواقدیّ أخبرنی علیّ بن عمر قال: سمعت عبداللَّه بن محمّد بن عقیل یقول: قُتل الحسین بن علیّ وعلیّ بن حسین «1» ابن خمس وعشرین سنة «1».
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 147، 148، 149، 150، 151، 152، ط المحمودی، 7، 11، 12، 16- 19، 21
أخبرنا أبو الحسن ابن قبیس، أنبأنا أبو الحسن ابن أبی الحدید، أنبأنا جدّی أبو بکر، أنبأنا أبو محمّد بن زبر، أنبأنا الحسن بن علیل العنزیّ، أنبأنا مسرد بن بشر، «2» أنبأنا الأصمعیّ قال: لم یکن للحسین بن علیّ عقب إلّامن ابنه علیّ بن الحسین، ولم یکن لعلیّ ولد «3» إلّامن «4» أمّ عبداللَّه ابنة الحسن، وهی «4» ابنة عمّه «2»، فقال له مروان بن الحکم: أری نسل أبیک قد انقطع، فلو اتّخذت السّراری لعلّ اللَّه أن یرزقک منهنّ. فقال: ما عندی ما أشتری به السّراری. قال: فأنا أقرضک. فأقرضه مائة ألف درهم، فاتّخذ السّراری وولد له جماعة من الولد، ثمّ أوصی مروان لمّا حضرته الوفاة أن لا یؤخذ منه ذلک المال. «5» «6» أخبرنا أبو البرکات الأنماطیّ وأبو عبداللَّه البلخیّ قالا: أنبأنا أبو الحسین الطّیوریّ
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه فی المختصر، 17/ 231].
(2- 2) [حکاه فی حیاة الحیوان، وأضاف فیه: الحسن رضی الله عنه فجمع الحسنیین من نسله].
(3)- [حیاة الحیوان: نسل].
(4- 4) [لم یرد فی حیاة الحیوان].
(5) (5*) [المختصر: قال الزّهریّ].
(6) (6*) [السّیر: إسنادها منقطع، ومَرْوان ما احْتُضر، فإنّ امرأته غمّتْهُ تحت وسادة هی وجواریها. قال:].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 882
وثابت [بن بندار] قالا: أنبأنا أبو عبداللَّه الحسین بن جعفر وأبو نصر محمّد بن الحسن قالا: أنبأنا الولید بن بکر، أنبأنا علیّ بن أحمد بن زکریّا.
أنبأنا صالح بن أحمد، حدّثنی أبی قال: علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب، کان رجلًا صالحاً (5*)، هو أبو الحسینیّین کلّهم. «1» أبنأنا أبو محمّد ابن الآبنوسیّ- ثمّ أخبرنا أبو الفضل ابن ناصر عنه- أنبأنا أبو محمّد الجوهریّ، أنبأنا أبو الحسین ابن المظفّر، أنبأنا أبوعلیّ المدائنیّ، أنبأنا (6*) أبوبکر ابن البرقیّ قال: ونسل الحسین بن علیّ کلّه من قبل علیّ الأصغر، «2» وأمّه أمّ أفضل ولد «2»، وکان أفضل أهل زمانه [...] «1». ویقال: إنّ قریشاً رغبت فی أمّهات الأولاد واتّخاذهنّ- «3» بعد زمان فیهنّ «3»- حیث ولد علیّ بن الحسین والقاسم بن محمّد بن أبی بکر وسالم بن عبداللَّه ابن عمر.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 159- 160، ط المحمودی،/ 34- 35؛ مختصر ابن منظور، 17/ 235/ عنه: الذّهبیّ، سیر أعلام النّبلاء، (ط مؤسّسة الرّسالة)، 4/ 390 (ط دار الفکر)، 5/ 334؛ الدّینوری، حیاة الحیوان، 1/ 204
أخبرنا أبو البرکات الأنماطیّ، أنا أحمد بن [الحسن] بن خیرون، نا أبو القاسم بن بشران، نا أبو علیّ بن الصّوّاف، نا محمّد بن إسحاق بن أبی شیبة، نا إبراهیم بن یعقوب، نا محمّد بن جعفر بن محمّد، عن أبیه، وقال: وعلیّ بن الحسین ابن سبع وخمسین سنة- یعنی توفّی-. «4» أخبرنا أبوالقاسم ابن السّمرقندیّ، أنا أبوبکر بن الطّبریّ، أنا أبوالحسین ابن الفضل، أنا عبداللَّه بن جعفر، نا یعقوب، حدّثنی إبراهیم بن المنذر، حدّثنی معن قال: توفّی أنس
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی المختصر].
(2- 2) [لم یرد فی السّیر].
(3- 3) [السّیر: بعد الزّهد فیهنّ حین نشأ].
(4) (4*) [مثله فی سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 5/ 341، وجاء فیه: قال عن ابن عیسی: [مات] سنة ثلاث وتسعین، وهو الصّحیح، ومثله فی تهذیب التّهذیب، 7/ 307].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 883
ابن مالک، وعلیّ بن حسین، وأبو بکر بن عبدالرّحمان بن الحارث، «1» وعروة بن الزّبیر «1» سنة ثلاث وتسعین (4*)، وقال بعضهم: سنة أربع، وقیل: خمس وتسعین.
أخبرنا أبوالقاسم ابن السّمرقندیّ، أنا أبوبکر ابن الطّبریّ، أنا أبو الحسین بن الفضل، أنا عبداللَّه بن جعفر، نا یعقوب قال: «2» وقال ابن بُکَیر: مات علیّ بن الحسین سنة خمس وتسعین. «2»
قرأت علی أبی غالب، وأبی عبداللَّه ابنی البنّا، عن أبی الحسن بن مَخْلَد، أنا أبو الحسن ابن خَزَفَة، أنا محمّد بن الحسین الزّعفرانی، أنا ابن أبی خیثمة قال: «3» قال علیّ بن محمّد المدائنیّ: توفّی علیّ بن الحسین سنة مائة، ویقال: سنة تسع وتسعین. «3»
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 189- 191، 193، ط المحمودی،/ 114- 117، 120
أخبرنا أبو الحسین محمّد بن محمّد بن الفرّاء، وأبو غالب، وأبو عبداللَّه ابنا البنّا، قالوا:
أنا محمّد بن أحمد المعدّل، أنبأنا أبو طاهر الذّهبیّ، أنا أحمد بن سلیمان، نا الزّبیر بن بکّار، حدّثنی محمّد بن حسن المخزومیّ، قال: لمّا أدخل ثَقل الحسین بن علیّ رضی الله عنه علی یزید بن معاویة، ووضع رأسه بین یدیه، بکی یزید وقال:
یُفلقن هاماً من رجال أحبّة إلینا وهم کانوا أعقّ وأظلما
أما واللَّه لو کنت أنا صاحبک ما قتلتک أبداً، فقال علیّ بن حسین: لیس هکذا، قال:
فکیف یا ابن أمّ؟ فقال: «ما أصاب من مصیبةٍ فی الأرض ولا فی أنفسکم إلّافی کتاب من قبل أن نبرأها، إنّ ذلک علی اللَّه یسیر» «4»، وعنده عبدالرّحمان بن الحکم، فقال عبدالرّحمان:
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی تهذیب التّهذیب].
(2- 2) [مثله فی سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 5/ 341].
(3- 3) [مثله فی تهذیب التّهذیب، 7/ 307].
(4)- سورة الحدید، آیة 22.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 884
لهامٌ بجنب الطّفّ «1» أدنی قرابة من ابن زیاد العبد ذی النّسب الوغل
سمیّة أمسی نسلها عدد الحصی وبنتُ رسول اللَّه لیس لها نسلُ
فرفع یزید یده، فضرب صدر عبدالرّحمان، وقال: اسکت.
[أخبرنا أبویعقوب یوسف بن أیّوب، أنا عبدالکریم بن الحسن بن رزمة]، أنا أبوالحسین ابن بِشْران، أنا أبو الحسین أحمد بن محمّد بن جعفر الجوزیّ، نا ابن أبی الدّنیا، قال:
بلغنی عن حفص بن عمر، وأبی عمر العُمریّ قال: مرّ عبدالرّحمان بن الحکم بن [أبی] العاص بناس من بنی جُمَح، فنالوا منه، فبلغه ذلک، فمرّ بهم وهم جلوس، فقال: یا بنی جُمَح! قد بلغنی شتمکم إیّای، وانتهاککم ما حرّم اللَّه، وقدیماً شتم اللّئام الکرام، وأبغضهم، وأیم اللَّه [ما یمنعنی] منکم إلّاشعر عرض لی [فذلک الّذی حجزنی عنکم.
فقال رجل منهم: وما الشّعر الّذی نهاک عن شتمنا؟
قال: فقال عبدالرّحمان]:
فوَ اللَّه ما بقیا علیکم ترکتکم ولکنّنی «2» أکرمتُ نفسی عن الجهل
بأوتُ بها عنکم وقلتُ لعاذلی علی الحلم دعنی قد تدارکنی عقلی
وجللنی شیبُ القذال ومن یشب یکن قَمِناً أن یستفیق عن العذل
وقلتُ لهم، والقوم أخطأ رأیهم فقالوا وخالوا الوَعْث کالمنهج السّهل
فمهلًا أریحوا الحکم بینی وبینکم بنی جُمح لا تشربوا کدر الضّحل
قرأت بخط أبی الحسن رشأ بن نظیف، وأنبأنیه أبو القاسم علیّ بن إبراهیم، وأبو الوحش سُبَیع بن المُسَلّم عنه، أنا أبو الفرج إبراهیم بن علیّ بن سیبخت، نا أبو بکر محمّد ابن یحیی الصّولی، أنشدنی میمون بن إبراهیم، أنشدنی علیّ بن عثمان النّحویّ، أنشدنی عُبادة بن صُهَیب لعبدالرّحمان بن الحکم:
__________________________________________________
(1)- الطّفّ: أرض من ضاحیة الکوفة فی طریق البریّة، فیها قتل یزید الإمام الحسین بن علیّ علیه السلام.
(2)- فی الأصل: ولکنّی، وبها یختل الوزن.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 885
وأکرمُ ما تکون علیّ نفسی إذا ما قلّ فی الکربات مالی
فتحسن سیرتی وأصون عرضی ویجمل عند أهل الرّأی بالی
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 36/ 220- 221
ولد علیّ بن الحسین علیهما السلام سنة ثلاث وثلاثین، وأمّه فتاة یقال لها سلامة، وهو علیّ الأصغر،
[88/ أ] ولعلیّ بن حسین هذا العقب من ولد حسین، وهو علیّ الأصغر بن الحسین.
ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 17/ 230
عن أبی جعفر قال: [...]. وتوفّی وهو ابن سبع وخمسین سنة، وقیل: ثمان وخمسین سنة [...]. وقیل: سنة ثلاث وتسعین، وقیل: سنة خمس وتسعین، [...]. وقیل: توفّی سنة تسع وتسعین، وقیل: سنة مئة.
ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 17/ 256
ما روی عن جابر، عن أبی جعفر علیه السلام قال: لمّا «1» قدموا ببنت یزدجرد بنت «1» شهریار- آخر ملوک الفرس وخاتمهم «2»- علی عمر، وأدخلت المدینة، استشرفت لها عذاری المدینة، وأشرق المجلس بضوء وجهها، ورأت عمر فقالت: أفیروزان «3»، فغضب عمر، فقال: شتمتنی هذه العلجة «4»، وهمّ بها. فقال له علیّ علیه السلام: لیس لک إنکار ما لا تعلمه.
فأمر أن ینادی علیها. فقال أمیر المؤمنین علیه السلام: لا یجوز بیع بنات الملوک وإن «5» کانوا کافرین «5»، ولکن أعرض علیها أن تختار رجلًا من المسلمین حتّی تزوّج منه، ویحسب
__________________________________________________
(1- 1) [البحار: قدمت ابنة یزدجرد بن].
(2)- «وجاؤوا بهم» خ ل.
(3)- «امروزان» العوالم، «آبیروزباد هرمز» البحار. ولم تحفظ لنا النّسخ ضبطها، ولا ترجمتها. وعلی کلّ‌یظهر أنّ رؤیتها إیّاه أزعجتها حتّی قالت مقولتها تلک تأسّفاً علی حالها، أو تعجّباً من سیرته.
(4)- العلج: الرّجل من کفّار العجم، والانثی: علجة. لسان العرب: 2/ 326 (علج).
(5- 5) [البحار: کنّ کافرات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 886
صداقها علیه من عطائه من بیت المال، یقوم مقام الثّمن. فقال عمر: أفعل. وعرض علیها أن تختار. فجاءت فوضعت یدها علی منکب الحسین علیه السلام فقال لها علیه السلام: چه نامی [داری] أی کنیزک؟ أی: أیش «1» اسمک یا صبیّة؟ قالت: جهان شاه «2» بارخذاه «2».
فقال علیه السلام: «3» شهربانویه؟ قالت: «2» خواهرم شهربانویه. أی: «2» تلک أُختی. قال علیه السلام: راست گفتی. أی: صدقت. ثمّ التفت إلی الحسین علیه السلام، فقال له: احتفظ بها، وأحسن إلیها، فستلد لک خیر أهل الأرض فی زمانه بعدک، وهی أمّ الأوصیاء، الذّرّیّة الطّیّبة. فولدت علیّ بن الحسین زین العابدین علیه السلام.
ویروی أنّها ماتت فی نفاسها به، وإنّما اختارت الحسین علیه السلام لأنّها رأت فاطمة «2» بنت محمّد علیها السلام فی النّوم «2»، وأسلمت قبل أن یأخذها عسکر المسلمین.
ولها قصّة عجیبة «4» وهی أنّها قالت: رأیت فی النّوم قبل ورود عسکر المسلمین «5» علینا «4»، کأنّ محمّداً رسول اللَّه صلی الله علیه و آله دخل دارنا، وقعد، ومعه الحسین علیه السلام، وخطبنی له وزوّجنی أبی «4» منه.
فلمّا أصبحت کان ذلک یؤثّر فی قلبی، وما کان لی خاطب غیر هذا.
فلمّا کان فی اللّیلة الثّانیة، رأیت فاطمة بنت محمّد صلّی اللَّه علیه وعلیها، وقد أتتنی وعرضت علیَّ الإسلام وأسلمت. ثمّ قالت: إنّ الغلبة تکون للمسلمین، وإنّکِ تصلین عن قریب إلی ابنی الحسین علیه السلام سالمة، لا یصیبک بسوء أحد.
قالت: وکان من الحال أن أخرجت إلی المدینة. «6»
__________________________________________________
(1)- [البحار: ما].
(2- 2) [لم یرد فی البحار].
(3)- [زاد فی البحار: بل].
(4)- [لم یرد فی البحار].
(5)- «الإسلام» ه.
(6)- [زاد فی البحار والدّمعة: ما مسّ یدی إنسان]، وعوالم العلوم: 18/ 7 ح 2، ومستدرک الوسائل:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 887
الرّاوندی، الخرائج والجرائح، 2/ 750- 751 رقم 67/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 10- 11 رقم 21؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 11- 12؛ قریب بهذا المضمون فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 14، 16
إسلام ثقیف: فیه قول النّبیّ (ص) فی عروة بن مسعود حین قتله قومه: مثله کمثل صاحب یاسین فی قومه، یحتمل قوله (ص) کمثل صاحب یاسین أن یرید به المذکور فی سورة یاسین الّذی قال لقومه: اتّبعوا المرسلین، فقتله قومه واسمه حبیب بن مری، ویحتمل أن یرید صاحب إلیاس وهو الیسع، فإنّ إلیاس یقال فی اسمه یاسین أیضاً.
وقال الطّبریّ هو إلیاس بن یاسین، وفیه قال اللَّه تبارک وتعالی: «سلام علی آل یاسین» فاللَّه أعلم، وقد بیّنّا فی التّعریف والأعلام معنی إلیاس وإلیاسین وآل یاسین بیاناً شافیاً، وأوضحنا خطأ قول من قال أنّ إلیاسین جمع کما لأشعرین، وضعف قول من قال إنّ یاسین هو محمّد (ص)، فلینظر هنالک، وکانت تحت عروة میمونة بنت أبی سفیان، فولدت له أبا مرّة بن عروة، وبنت أبی مرّة هی لیلی امرأة الحسین بن علیّ علیهما السلام، ولدت للحسین علیّاً الأکبر، قُتل معه بالطّفّ. وأمّا علیّ الأصغر، فلم یُقتل معه، وأمّه أمّ ولد واسمها سلافة، وهی بنت کسری بن یزدجرد، واختها العزال هی أمّ أبی بکر بن عبدالرّحمان ابن هشام.
السّهیلی، الرّوض الأنف،/ 325- 326 (ط مصر)، 4/ 199
أبناؤه: علیّ الأکبر الشّهید، «1» أمّه برّة بنت عروة بن مسعود الثّقفیّ «1»، وعلیّ الإمام وهو علیّ الأوسط. وعلیّ الأصغر [وهما] من شهربانویه، ومحمّد وعبداللَّه الشّهید من أمّ الرّباب بنت امرئ القیس، وجعفر وأمّه قضاعیّة.
وبناته: سکینة أمّها رباب بنت امرئ القیس الکندیّة، وفاطمة أمّها أمّ إسحاق بنت
__________________________________________________
- 13/ 377 ب 16 ح 1 (قطعة). وحلیة الأبرار: 2/ 7 (ط عبدالسّلام)، ومقصد الرّاغب: 148 (مخطوط)، ومحاضرات الأدباء للرّاغب الأصبهانیّ: 1/ 347، مرسلًا نحوه. وأخرجه فی إحقاق الحقّ: 12/ 6 عن محاضرات الأدباء.
(1- 1) [لم یرد فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 888
طلحة بن عبیداللَّه «1» وزینب، وأعقب الحسین علیه السلام من ابن واحد وهو زین العابدین وابنتین. «2» وبابه رشید الهجریّ «2».
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 77/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 330- 331؛ البحرانی، العوالم، 17/ 637؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 22؛ محمّدهادی الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 29
ثمّ إنّه کان الحسین علیه السلام تزوّج بعائشة بنت عثمان.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 40/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 208؛ البحرانی، العوالم، 17/ 88
واختلفوا فی عدد المقتولین من أهل البیت [...] وستّة من بنی الحسین مع اختلاف فیهم: علیّ الأکبر، وإبراهیم، وعبداللَّه، ومحمّد، وحمزة، وعلیّ، وجعفر، وعمر، وزید، وذبح عبداللَّه فی حجره. «3» «4» ولم یقتل زین العابدین، لأنّ أباه لم یأذن له فی الحرب، وکان مریضاً «4».
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 112- 113/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 62، 63؛ البحرانی، العوالم، 17/ 343؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 20؛ الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 462- 463؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 241؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 328- 329
لقبه: زین العابدین، وسیّد العابدین، وزین الصّالحین، ووارث علم النّبیّین، ووصیّ الوصیّین، وخازن وصایا المرسلین، وإمام المؤمنین، ومنار القانتین والخاشعین، والمتهجّد، والزّاهد، والعابد، والعدل، والبکّاء، والسّجّاد، وذو الثّفنات، إمام الأمّة وأبو الأئمّة، ومنه تناسل ولد الحسین علیه السلام.
__________________________________________________
(1)- [فی المصدر والدّمعة: عبداللَّه].
(2- 2) [لم یرد فی الدّمعة وفاطمة بنت الحسین علیه السلام].
(3)- [زاد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء: ولم یذکر صاحب المناقب إلّاعلیّاً وعبداللَّه، وأسقط ابن أبی طالب: حمزة وإبراهیم وزیداً وعمر].
(4- 4) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 889
وکنیته: أبو الحسن، والخاصّ: أبو محمّد. ویقال: أبو القاسم. وروی أنّه کنِّی بأبی بکر. «1» [ثمّ ذکر کلامه فی ابن أبی الثّلج والمفید والطّبرسیّ]. فبقی مع جدّه أمیر المؤمنین أربع سنین، [...]. وأقام بعد أبیه خمساً وثلاثین سنة.
وله یومئذٍ سبع وخمسون سنة. ویقال تسع وخمسون. ویقال أربع وخمسون [...]. «2» بنوه اثنا «3» عشر من أمّهات الأولاد، إلّااثنین: محمّد الباقر وعبداللَّه الباهر، أمّهما أمّ عبداللَّه بنت الحسن بن علیّ، وأبو الحسین زید الشّهید بالکوفة، وعمر توأم، والحسین الأصغر وعبدالرّحمان وسلیمان توأم، والحسن والحسین وعبیداللَّه توأم، ومحمّد الأصغر فرد، وعلیّ وهو أصغر ولده. وخدیجة فرد. ویقال لم یکن له بنت. ویقال له ولد فاطمة وعلیّة وأمّ کلثوم. «2» أعقب منهم محمّد الباقر، وعبداللَّه الباهر، وزید بن علیّ، وعمر بن علیّ، وعلیّ بن علیّ؛ والحسین الأصغر.
وأمّه شهربانویه بنت یزدجرد بن شهریار الکسری، ویسمّونها أیضاً: شاه زنان؛ «4» وجهان بانویه، وسلافة، وخولة. «5» وقالوا: شاه زنان بنت شیرویه بن کسری أبرویز.
ویقال: هی برّة بنت النّوشجان، والصّحیح هو الأوّل «5». وکان أمیر المؤمنین علیه السلام سمّاها مریم «6»، ویقال: سمّاها فاطمة، «7» وکانت تدّعی سیّدة «7» النّساء. «4»
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 175- 176/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 12- 13، 155؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 10، 106
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی البحار والدّمعة].
(2- 2) [لم یرد فی الدّمعة، وحکاه فی الأعیان: 1/ 630].
(3)- [الأعیان: ثلاثة].
(4- 4) [حکاه عنه فی فاطمة بنت الحسین علیها السلام،/ 16].
(5- 5) [لم یرد فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام].
(6)- [زاد فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام: تشبیهاً لها بمریم الکبری].
(7- 7) [فاطمة بنت الحسین علیه السلام: لُقِّبت بین النّاس بسیِّدة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 890
لمّا ورد بسبی الفرس إلی المدینة، أراد عمر بیع «1» النّساء، وأن یجعل الرّجال عبید العرب، وعزم علی أن یحملوا «2» العلیل والضّعیف، والشّیخ الکبیر فی الطّواف وحول البیت علی ظهورهم، «3» فقال أمیر المؤمنین علیه السلام: إنّ النّبیّ علیه السلام قال: أکرموا کریم قوم وإن خالفوکم، وهؤلاء الفرس حکماء کرماء، فقد ألقوا إلینا بالسّلم «4» ورغبوا فی الإسلام، فقد أعتقت منهم لوجه اللَّه حقّی وحقّ بنی هاشم، فقالت المهاجرون والأنصار: قد وهبنا حقّنا لک یا أخا رسول اللَّه، فقال: اللّهمّ فاشهد أنّهم قد وهبوا وقبلت وأعتقت، «5» فقال عمر: سبق إلیها علیّ بن أبی طالب، ونقض عزمتی فی الأعاجم.
ورغب جماعة من «6» بنات الملوک أن یستنکحوهنّ، فقال أمیرالمؤمنین: نخیّرهنّ ولا نکرههنّ، فأشار أکبرهم إلی تخییر شهربانویه بنت یزدجرد، فحجبت وأبت، فقیل لها:
أیا کریمة قومها! من تختارین من خطّابک؟ وهل أنتِ راضیة بالبعل؟ فسکتت «5»، «7» فقال أمیر المؤمنین علیه السلام قد رضیت وبقی الاختیار بعد سکوتها إقرارها، فأعادوا القول فی التّخییر «7»، فقالت: لست ممّن تعدل «8» عن النّور السّاطع، والشّهاب اللّامع الحسین، إن کنت مخیّرة «9»، فقال أمیر المؤمنین: لمن تختارین أن یکون ولیّکِ؟ فقالت: أنت؛ فأمر أمیر المؤمنین حذیفة بن الیمان أن یخطب، فخطب وزوّجت من الحسین علیه السلام. [ثمّ ذکر کلامه کما ذکرناه فی شرح الأخبار].
__________________________________________________
(1)- [فی البحار والعوالم: أن یبیع].
(2)- [البحار: أن یحمل].
(3)- [من هنا حکاه عنه فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام].
(4)- [البحار: إسلام].
(5- 5) [لم یرد فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام].
(6)- [فی البحار والعوالم: فی].
(7- 7) [لم یرد فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام].
(8)- [البحار: یعدل].
(9)- [إلی هنا حکاه عنه فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 891
قال ابن الکلبیّ: «1» الحسین بن علیّ میزانه من الحساب إمام المسلمین بالحقّ لتقابلهما فی أربعمائة وسبع وتسعین «1».
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 48، 49/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 330؛ البحرانی، العوالم، 17/ 638؛ الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 14- 15
وکان یقول علیّ بن الحسین: أنا ابن الخیرتین؛ لأنّ جدّه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وأمّه بنت یزدجرد الملک. [ثمّ ذکر شعر أبی الأسود کما ذکرناه فی الکافی].
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 167/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 4، التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 87؛ الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 16
کتاب النّسب عن یحیی بن الحسن «2» قال یزید لعلیّ بن الحسین علیهما السلام: وا عجباً لأبیک سمّی علیّاً وعلیّاً! فقال علیه السلام: إنّ أبی أحبّ أباه، فسمّی باسمه مراراً. «3» «2» «4» تاریخ الطّبریّ، والبلاذریّ: أنّ یزید بن معاویة قال لعلیّ بن الحسین: أتصارع هذا؟
یعنی خالداً ابنه، قال: وما تصنع بمصارعتی إیّاه؟ أعطنی سکّیناً «5»، ثمّ أقاتله، فقال یزید: شنشنة أعرفها من أخزم.
6 هذا «6» من العصا عصیّة «6» هل تلد الحیّة إلّاالحیّة
وفی کتاب الأحمر قال: أشهد أنّک ابن علیّ بن أبی طالب. «4» وروی: «7» أنّه قال لزینب: تکلّمنی، فقالت: هو المتکلّم، فأنشد «7» السّجّاد:
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی البحار والعوالم].
(2- 2) [حکاه فی ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 4/ 235- 236، والمعالی، 1/ 405- 406].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار، 45/ 329، والعوالم، 17/ 639].
(4- 4) [لم یرد فی الدّمعة ونفس المهموم والمعالی].
(5)- [زاد فی البحار والعوالم: وأعطه سکّیناً].
(6- 6) [فی البحار والعوالم: هذا العصا [جاءت] من العصیّة].
(7- 7) [فی نفس المهموم والمعالی: أنّ یزید لعنه اللَّه أقبل إلی عقیلة الهاشمیّین أن تتکلّم، فأشارت العقیلةسلام اللَّه علیها إلی علیّ بن الحسین علیه السلام وقالت: هو سیّدنا وخطیب القوم، فأنشأ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 892
لا تطمعوا أن تهینونا فنکرمکم وأن نکفّ الأذی عنکم وتؤذونا
واللَّه یعلم أنّا لا نحبّکم ولا نلومکم أن لا تحبّونا
فقال: صدقت یا غلام، ولکن أراد أبوک وجدّک أن یکونا أمیرین، والحمد للَّه‌الّذی قتلهما وسفک دماءهما، فقال علیه السلام: لم تزل النّبوّة والإمرة لآبائی وأجدادی من قبل أن تولد. «1» قال المدائنیّ: لما انتسب السّجّاد إلی النّبیّ علیه السلام، قال یزید لجلوازه «1»: أدخله فی هذا البستان واقتله وادفنه فیه، فدخل به إلی البستان وجعل یحفر، والسّجّاد یصلّی، فلمّا همّ بقتله ضربته یدٌ من الهواء، فخرّ لوجهه، وشهق «2» ودهش، فرآه خالد بن یزید ولیس لوجهه بقیّة، فانقلب إلی أبیه وقصّ علیه، فأمر بدفن الجلواز فی الحفرة وإطلاقه، وموضع حبس زین العابدین هو الیوم مسجد. «2»
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 173/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 175- 176، 329؛ البحرانی، العوالم، 17/ 411- 412، 639؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 22- 23، 121، 136؛ القمّی، نفس المهموم،/ 442، 452؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 160- 161، 162، 187
(أبو القاسم زید) بن الحسین البیهقیّ. له حلیة الأشراف، وهی أن أولاد الحسین علیه السلام أولاد النّبیّ علیه السلام. ولابنه أبی الحسن فرید خراسان کتب منها: تلخیص مسائل من الذّریعة للسّیّد المرتضی رضی الله عنه، والإفادة للشّهادة، وجواب یوسف الیهودیّ العراقیّ.
ابن شهرآشوب، معالم العلماء،/ 51- 52 رقم 343
وله من الولد: علیّ الأکبر، وعلیّ الأصغر، وله العقب، وجعفر، وفاطمة، وسُکَینة.
ابن الجوزیّ، صفة الصّفوة، 1/ 762؛ المنتظم، 5/ 348/ عنه: الدّیاربکریّ، تاریخ الخمیس، 2/ 300
علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام: أمّه أمّ ولد اسمها غزالة، وهو علیّ
__________________________________________________
(1- 1) [المعالی: دعا یوماً بجلوازه وقال].
(2- 2) [المعالی: ومات فأمر یزید بدفن الجلواز فی الحفیرة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 893
الأصغر، وأمّا الأکبر فإنّه قُتل مع الحسین علیهما السلام. وکان علیّ هذا مع أبیه وهو ابن ثلاث وعشرین سنة إلّاأنّه کان مریضاً نائماً علی فراش «1»، فلم یقتل: وکان یکنّی أبا الحسین، وقیل: أبا محمّد. وتوفّی بالمدینة سنة أربع وتسعین، وقیل: ثنتین وتسعین، ودفن بالبقیع وهو ابن ثمان وخمسین سنة. رضی الله عنه.
ابن الجوزی، صفة الصّفوة (ط بیروت)، 1/ 389، 394/ عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 286
فقُتل أصحاب الحسین کلّهم [...]. ومنهم من أولاد الحسین: علیّ، وعبداللَّه، وأبوبکر، والقاسم.
ابن الجوزیّ، المنتظم، 5/ 340
فإذا کانت الزّیارة لأبی عبداللَّه الحسین علیه السلام زار «2» ولده علیّاً الأکبر، «3» وأمّه لیلی بنت أبی مرّة بن عروة بن مسعود الثّقفیّ، وهو أوّل قتیل فی الوقعة یوم الطّفّ من آل أبی طالب علیه السلام «2»، «4» [...]. «5» «6» وقد ذهب شیخنا المفید، فی کتاب الإرشاد، إلی أنّ المقتول بالطّفِّ، هو علیّ الأصغر وهو ابن الثّقفیّة، وأنّ علیّ الأکبر هو زین العابدین علیه السلام، أمّه أمّ ولد وهی شاه زنان، بنت کسری یزدجرد. «6» «7» قال محمّد بن إدریس: والأولی الرّجوع «8» إلی أهل هذه الصّناعة وهم النّسّابون وأصحاب السّیر والأخبار والتّواریخ مثل الزّبیر بن بکّار، «9» فی کتاب أنساب قریش،
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی تاریخ الخمیس].
(2)- [فی نفس المهموم ووسیلة الدّارین: یزار].
(3) (2) [لم یرد فی بحر العلوم].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی وسیلة الدّارین].
(5)- [إلی هنا لم یرد فی الأعیان].
(6- 6) [تنقیح المقال: ثمّ نقل عن الشّیخ المفید فی إرشاده ما سمعت من جعل ابن الثّقفیّة الأصغر وجعل السّجّاد علیه السلام الأکبر قال].
(7) (7*) [حکاه عنه فی منتهی المقال، 4/ 385 (ط حجری)،/ 212].
(8)- [لم یرد فی تنقیح المقال].
(9) (9*) [نفس المهموم: ثمّ ذکر أسماء جماعة منهم وقال].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 894
وأبی الفرج الأصفهانی فی مقاتل الطّالبیّین، والبلاذریّ، والمزنیّ صاحب کتاب لباب «1» أخبار الخلفاء، والعمریّ النّسّابة «2» حقّق ذلک (7*) فی کتاب المجدی فإنّه قال: [ثمّ ذکر کلام المجدی کما ذکرناه].
وإلی هذا «3» ذهب صاحب کتاب الزّواجر والمواعظ، وابن قتیبة فی المعارف، وابن جریر الطّبریّ المحقِّق لهذا الشّأن، وابن أبی الأزهر فی تاریخه، وأبو حنیفة الدّینوریّ فی الأخبار الطّوال، وصاحب کتاب الفاخر، مصنّف من أصحابنا الإمامیّة، «4» ذکره شیخنا أبو جعفر فی فهرست المصنّفین «4»، وأبو علیّ ابن همّام فی کتاب الأنوار، فی تواریخ أهل البیت وموالیدهم، «4» وهو من جملة أصحابنا المصنِّفین المحقِّقین «4»، (9*) فهؤلاء جمیعاً أطبقوا علی هذا القول وهم أبصر بهذا النّوع. «5» «6» قال أبو عبید «7» فی کتاب الأمثال: وعند جهینة «8» الخبر الیقین، قال: وهذا قول الأصمعیّ، وأمّا هشام ابن الکلبیّ، فإنّه أخبر أنّه جهینة، وکان ابن الکلبیّ بهذا النّوع أخبر من الأصمعیّ.
قال محمّد بن إدریس: نِعم ما قال أبو عبید «7»، لأنّ أهل کلّ فنّ أعلم بفنِّهم من غیرهم وأبصر وأضبط. «6» [...]
قال محمّد بن إدریس رحمه الله: وأیّ غضاضة تلحقنا، وأیّ نقص یدخل علی مذهبنا إذا کان المقتول علیّاً الأکبر، وکان علیّاً الأصغر الإمام المعصوم بعد أبیه الحسین علیهما السلام، فإنّه کان لزین العابدین، یوم الطّفّ، ثلاث وعشرون سنة، ومحمّد ولده الباقر علیه السلام، حیّ، له
__________________________________________________
(1)- [تنقیح المقال: اللّباب فی].
(2)- [أضاف فی منتهی المقال: وابن قتیبة وابن جریر الطّبریّ والدّینوریّ وابن همّام وقد حقّق القمری ذلک].
(3)- [زاد فی تحفة العالم: یعنی کون المقتول هو الأکبر].
(4- 4) [لم یرد فی البحار وبحر العلوم].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار وتنقیح المقال ونفس المهموم وبحرالعلوم].
(6- 6) [تحفة العالم: إلی أن قال، ولم یرد فی الأعیان].
(7)- فی ط و ج: أبو عبیدة.
(8)- فی غیر ط و ج: جفینة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 895
ثلاث سنین وأشهر، ثمّ بعد ذلک کلّه، فسیِّدنا ومولانا أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام کان أصغر ولد أبیه سنّاً، ولم ینقصه ذلک. «1» «2»
ابن إدریس، السّرائر، 1/ 654- 657 (ط حجری)،/ 154- 155/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 316- 317؛ المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 280- 281؛ القمّی، نفس المهموم،/ 313- 314؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 206؛ آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 311- 312، بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 341؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 286- 287
[القرن 7]، وقُتل علیّ بن الحسین بن علیّ، وأمّه ابنة أبی مُرّة بن عروة الثّقفیّ، وأمّها میمونة ابنة أبی سفیان بن حرب.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 302
«3» (س بشر) بن هلال العبدی، ذکره عبدان فی الصّحابة وقال: لیس له إلّاذکره فی الحدیث الّذی رواه بإسناده عن عکرمة، عن ابن عبّاس قال: «3» قال رسول اللَّه (ص):
أربعة سادة فی الإسلام: بشر بن هلال العبدیّ، وعدیّ بن حاتم، وسراقة بن مالک المدلجیّ، وعروة بن مسعود الثّقفیّ، أخرجه أبو موسی.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 1/ 191/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 307؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 406؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 287
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الأعیان: (أقول) لم یظهر من المفید أنّ کونه الأصغر، لأنّه لیس بإمام حتّی یجیبه بما ذکر، والظّاهر أنّه لکونه روی أنّ المقتول بکربلاء عمره تسع عشرة سنة مع کون زین العابدین کان عمره ثلاثاً وعشرین سنة، فإذا صحّ أنّ المقتول بکربلاء کان عمره خمسة وعشرین کما قدّمناه صحّ أنّه الأکبر].
(2)- سدی روایت کرد که عن ابی‌الدیلم گفت: آنگه که حسین‌بن علی علیه السلام را شهید کردند و زنان اورا با حضرت علی بن الحسین علیه السلام به شام به اسیری بردند، یکی از شامیان علیه اللعنة برخاست و گفت: «الحمد للَّه‌الّذی قتلکم واستأصلکم وقطع قرن الفتنة».
علی‌بن الحسین علیه السلام گفت: «یا هذا! تو قرآن دانی؟»
گفت: «آری.»
گفت: «خوانده‌ای، قُل لا أسألکم علیه أجراً إلّاالمودّة فی القربی؟»
گفت: «آری.»
گفت: «این قربی مائیم که خدا، دوستی ما را امر فرمود.»
ابو الفتوح رازی، تفسیر، 9/ 19
(3- 3) [لم یرد فی نفس المهموم والمعالی ووسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 896
ثمّ انتهوا إلی علیّ بن الحسین زین العابدین، فأراد شمر قتله، فقال له حُمَیْد بن مسلم:
سبحان اللَّه، أتقتل الصّبیان؟ وکان مریضاً، وجاء عمر بن سعد، فقال: لا یدخلنّ بیت هذه النّسوة أحد، ولا یعرضنّ لهذا الغلام المریض، ومن أخذ من متاعهم شیئاً فلیردّه، فلم یرد أحد شیئاً.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 295
توفّی فی هذه السّنة [أربع وتسعین] علیّ بن الحسین علیهما السلام فی أوّلها.
ابن الأثیر، الکامل، 4/ 131/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 152
کان له من البنین أربعة، ومن البنات ثتنان. أمّا البنون، فعلیّ الأکبر، أمّه لیلی الثّقفیّة، وأمّ لیلی میمونة بنت أبی سفیان بن حرب [...]. وعلیّ أبو محمّد زین العابدین، أمّه شهربانویه بنت یزدجرد. وعبداللَّه، وقُتل فی حجر أبیه وهو صبی یرضع، أصابه سهم، فاضطرب ومات. والابن الرّابع ذکر البخاریّ: أنّ اسمه أبو بکر. وغیره قال: اسمه جعفر، مات قبل أبیه صغیراً. وأمّا البنتان فهما: فاطمة، وسکینة. واتّفقوا علی أنّه لا عقب له من الأبناء إلّازین العابدین.
الفخر الرّازی، الشّجرة المبارکة،/ 86- 87
وأمّ رسول اللَّه (ص) آمنة بنت وهب بن عبد مناف بن زهرة بن کلاب بن مرّة. تزوّجها عبداللَّه بن عبدالمطّلب، وهو ابن ثلاثین سنة، وقیل ابن خمس وعشرین سنة، وقیل کانت آمنة (3 ظ) فی حجر عمّها أهیب «1» بن عبد مناف، فأتاه عبدالمطّلب، فخطب إلیه ابنته هالة بنت أهیب «1»، فزوّجه، وزوّج ابنه فی مجلس واحد، فولدت آمنة لعبداللَّه رسول اللَّه (ص)، وولدت هالة لعبدالمطّلب حمزة.
ذکر وُلد زُهرة بن کلاب بن مُرّة:
کان لزهرة من الولد عبد مناف، والحارث، والعدد فی ولد الحارث، وکان البیت فی
__________________________________________________
(1)- فی أ و ب: وهب، وفی ج: وهیب، والتّصحیح عن نسب قریش/ 17، وابن سعد 2/ 58.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 897
ولد عبد مناف بن زُهرة، فولد عبد مناف وهباً وأُهیباً وقیساً وأبا قیس.
سعد بن أبی وقّاص بن أهیب بن عبد مناف بن زهرة «1»:
یکنّی أبا إسحاق، واسم أبی وقّاص مالک، وکان سعد قدیم الإسلام.
ومیمونة «2» تزوّجها أبو حُرّة «3» بن عروة بن مسعود.
ابن قدامة، التّبیین،/ 57، 210، 287
ووَلَد الحسین، رضی الله عنه، علیّاً الأکبر: أمّه مُرّة بنت عروة بن مسعود الثّقفیّ. کذا قال محمّد بن شِبل فی روایته کتاب «المعارف» عن موسی بن جمیل، عن ابن قتیبة مؤلِّفه.
وفی روایة غیر ابن شبل: هی بنت مُرّة بن عروة بن مسعود، وقُتل مع أبیه الحسین.
ووَلَد علیّاً الأصغر، لُامّ ولد، وفاطمة: أمّها أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه، وسُکینة: أمّها الرّباب بنت امرئ القیس الکلبیّة، [...].
فأمّا علیّ الأصغر فلیس للحسین عقب إلّامنه، وهو زین العابدین. وکان أفضل بنی هاشم بعد علیّ والحسین، وأمّه فارسیّة، معروفة النّسب، واسمها سلافة بنت یزدجرد بن شهریار بن کسری أنو شروان بن قُباذ. [ثمّ ذکرنا کلامه فی المبرّد].
وخلف علی سلافة بعد الحسین بن علیّ زبید مولاه.
البرّی، الجوهرة،/ 49- 50
کان له من الأولاد ذکور «4» وإناث عشرة: ستّة ذکور وأربع إناث، فالذّکور «5» «4»: علیّ الأکبر، وعلیّ الأوسط، وهو سیِّد «6» العابدین، «7» وسیأتی ذکره فی بابه إن شاء اللَّه تعالی «7»،
__________________________________________________
(1)- ینظر عنه: ابن سعد 6/ 6، صفة الصّفوة 1/ 138، تهذیب ابن عساکر 6/ 93، حلیة الأولیاء 1/ 92، نکت الهمیان/ 155، الکنی والأسماء 1/ 11، الرّیاض النّضرة 2/ 292، الإصابة، ترجمة/ 3183.
(2)- نسب قریش/ 126. [میمونة بنت أبی سفیان بن حرب]
(3)- الّذی فی نسب قریش أبو مرّة بن عروة.
(4- 4) [إسعاف الرّاغبین: ستّة ومن الإناث ثلاث، فأمّا الذّکور].
(5)- [فی البحار: فالذّکر].
(6)- [فی کشف الغمّة والفصول المهمّة وإسعاف الرّاغبین ونفس المهموم: زین].
(7- 7) [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة وإسعاف الرّاغبین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 898
وعلیّ الأصغر، ومحمّد، وعبداللَّه، وجعفر. «1» فأمّا علیّ الأکبر «2» قاتل بین یدی أبیه حتّی قُتل شهیداً «3»، وأمّا علیّ الأصغر جاءه سهم وهو طفل «4»، فقتله، «5» وقد تقدّم ذکره عند ذکر الأبیات لمّا قُتل «5»، وقیل: إنّ «1» عبداللَّه أیضاً قُتل مع أبیه شهیداً. «6» وأمّا البنات، فزینب وسکینة وفاطمة «7» «8» هذا هو المشهور «8»، «9» وقیل: بل کان له أربع بنین وبنتان، و «10» هو أشهر: وکان الذّکر المخلّد والثّناء «11» المنضّد مخصوصاً من بین بنیه بعلیّ الأوسط زین العابدین دون بقیّة الأولاد. «9» «12»
ابن طلحة، مطالب السّؤول، (ط حجری)/ 73 (ط بیروت،/ 257)/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 38- 39؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 99؛ المجلسی، البحار «13»، 45/ 331؛ البحرانی، العوالم، 17/ 639- 640؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 21؛ الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 217؛ القمّی، نفس المهموم،/ 525؛ محمّدهادی الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 29- 30
وأمّا ولادته [علیّ بن الحسین علیهما السلام زین العابدین] فبالمدینة فی الخمیس الخامس من
__________________________________________________
(1- 1) [إسعاف الرّاغبین: ثمّ ذکر أنّ المقتول فی کربلاء بالسّهم وهو طفل علیّ الأصغر وأنّ].
(2)- [زاد کشف الغمّة والفصول المهمّة والبحار والعوالم والدّمعة ونفس المهموم: فإنّه].
(3)- [زاد فی الفصول المهمّة: بالطّفّ].
(4)- [الفصول المهمّة: بکربلاء].
(5- 5) [لم یرد فی کشف الغمّة والفصول المهمّة والبحار والعوالم ونفس المهموم].
(6)- [زاد فی الفصول المهمّة وفاطمة بنت الحسین علیه السلام: وجعفر مات فی حیاة أبیه علیه السلام].
(7)- [إلی هنا حکاه عنه فی إسعاف الرّاغبین].
(8- 8) [فی کشف الغمّة والبحار والعوالم ونفس المهموم: هذا قول مشهور، وفی الفصول المهمّة والدّمعة: هذا هو القول المشهور].
(9- 9) [لم یرد فی الفصول المهمّة وفاطمة بنت الحسین علیه السلام].
(10)- [زاد فی کشف الغمّة والبحار والعوالم والدّمعة ونفس المهموم: الأوّل].
(11)- [فی کشف الغمّة والبحار والعوالم والدّمعة ونفس المهموم: البناء].
(12)- [زاد فی کشف الغمّة والبحار والعوالم والدّمعة ونفس المهموم: آخر کلامه، قلت [الدّمعة: أقول]: عدد أولاده علیه السلام ذکر بعضاً وترک بعضاً].
(13)- [حکاه البحار والعوالم ونفس المهموم عن کشف الغمّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 899
شعبان سنة ثمان وثلاثین من الهجرة فی أیّام حیاة علیّ بن أبی طالب، قبل وفاته بسنتین. «1» وأمّا نسبه أباً وأمّاً فوالده الحسین بن علیّ علیه السلام، وقد تقدّم بسط ذلک. «1» وأمّا أمّه فامّ ولد اسمها غزالة، وقیل: بل کان اسمها شهزنان بنت یزدجرد، وقیل غیر ذلک. «1» وأمّا اسمه فعلیّ، وکان للحسین علیه السلام ولد آخر أکبر من هذا، فقُتل بین یدی والده، وقد تقدّم ذکره، وولد «2» صغیر طفل «2»، فجاءه سهم، فقتله، وقد تقدّم ذکر ذلک، وکان کلّ واحد منهما یسمّی علیّاً أیضاً «1».
ابن طلحة، مطالب السّؤول، (ط حجری)/ 77 (ط بیروت،/ 267- 268)/ عنه:
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 73- 74؛ المجلسی، البحار «3»، 46/ 7- 8؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 7- 8
وأمّا عمره [الإمام السّجّاد علیه السلام] فإنّه مات فی «4» ثامن عشر المحرّم من سنة أربع وتسعین «5»، وقیل: خمس وتسعین، «1» وقد تقدّم ذکر ولادته فی سنة ثمان وثلاثین «1»، فیکون «6» «7» سبعاً وخمسین سنة، کان منها مع جدّه سنتین، ومع «8» أبی محمّد الحسن «8» عشر سنین، وأقام مع أبیه بعد عمّه الحسن عشر سنین، وبقی بعد قتل أبیه تتمّة ذلک. «9» وقبره بالبقیع «10» بمدینة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم فی القبر الّذی فیه «10» عمّه الحسن، «11» وهو الآن «11» فی القبّة الّتی فیها العبّاس بن عبدالمطّلب «9».
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی البحار].
(2- 2) [الدّمعة: طفل صغیر یسمّی علیّاً].
(3)- [حکاه البحار عن کشف الغمّة].
(4)- [فی البحار مکانه: توفّی علیه السلام فی ...].
(5)- [البحار: تسعون].
(6)- [البحار: کان].
(7)- [زاد فی کشف الغمّة والبحار والدّمعة: عمره].
(8- 8) [فی کشف الغمّة والبحار والدّمعة: عمّه الحسن علیه السلام].
(9- 9) [مثله فی وفیات الأعیان، 3/ 269، والفصول المهمّة،/ 209، والأئمّة الاثنا عشر،/ 78، والأعیان، 1/ 629، مع اختلاف یسیر فی عباراتها].
(10- 10) [الأعیان: مع].
(11- 11) [لم یرد فی کشف الغمّة والدّمعة والأعیان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 900
ابن طلحة، مطالب السّؤول (ط بیروت)،/ 275/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 82؛ المجلسی، البحار، 46/ 151؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 105، 106
(ذکر أولاد الحسین علیه السلام): (علیّ الأکبر): قُتل مع أبیه یوم کربلاء، ولا بقیّة له، وأمّه آمنة بنت أبی مرّة بن عروة ابن مسعود الثّقفیّ، وأمّها بنت أبی سفیان بن حرب، (وعلیّ الأصغر وهو زین العابدین) والنّسل له، «1» وأمّه أمّ ولد، قال ابن قتیبة: کانت أسدیّة «2» ویقال لها السّلافة، وقیل غزالة «1»، تزوّجها بعد الحسین زبید مولی الحسین، فولدت له عبداللَّه، فهو أخو علیّ زین العابدین بالرّضاعة، ویقال اسم زبید زیید، وعقبه ینزلون ینبع. [ثمّ ذکر کلام الزّهریّ کما ذکرناه فی الطّبقات].
وقال الزّهری: کان علیّ بارّاً بامّه، لم یأکل معها فی قصعة قطّ، فقیل له فی ذلک، فقال: أخاف أن أمدّ یدی إلی ما وقعت عینها علیه، فأکون عاقّاً لها،
وکان للحسین من الولد أیضاً جعفر لا بقیّة له، وأمّه السّلافة قضاعیّة، وفاطمة أمّها أمّ إسحاق بنت طلحة ابن عبیداللَّه؛ وعبداللَّه قُتل مع أبیه یوم الطّفّ، وسکینة وأمّها الرّباب بنت امرئ القیس، وقد ذکرناها؛ ومحمّد قُتل مع أبیه.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 277 (ط بیروت،/ 249)/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 526؛ محمّدهادی الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 28- 29
(ذکر من قُتل مع الحسین علیه السلام من أهله): قال هشام بن محمّد: قُتل من آل أبی طالب جماعة، منهم: [...] وقُتل علیّ بن الحسین بن علیّ وهو علیّ الأکبر، وأمّه لیلی بنت مرّة الثّقفیّة، [...]؛ وقُتل عبداللَّه بن الحسین، وأمّه الرّباب بنت امرئ القیس [...]؛ واستصغروا علیّ ابن الحسین، فلم یقتلوه؛ وقتلوا أبا بکر بن الحسین بن علیّ، وأمّه أمّ ولد [...].
فالحاصل إنّهم قتلوا من آل أبی طالب [...]، وقُتل من ولد الحسین اثنان: علیّ، وعبداللَّه.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 254- 255 (ط بیروت،/ 229)
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی نفس المهموم].
(2)- [نفس المهموم: سندیّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 901
وقال الزّهری: لمّا دخلت نساء الحسین وبناته علی نساء یزید، قمن إلیهنّ وصحن وبکین، وأقمن المأتم علی الحسین، ثمّ قال یزید لعلیّ الأصغر: إن شئت أقمت عندنا فبررناک؛ وإن شئت رددناک إلی المدینة، فقال: لا أرید إلّاالمدینة، فردّه إلیها مع أهله.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 265 (ط بیروت،/ 238)
علیّ بن الحسین (ابن علیّ بن أبی طالب علیه السلام): وهو أبو الأئمّة، وکنیته أبو الحسن، ویلقّب بزین العابدین وسمّاه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله سیِّد العابدین، لمّا نذکره فی سیرة ولده محمّدعلیه السلام، والسّجّاد، وذی الثّفنات، والزّکیّ، والأمین، والثّفنات (ما یقع علی الأرض من أعضاء البعیر إذا استناخ وغلظ کالرّکبتین ونحوهما الواحدة ثفنة، فکان طول السّجود قد أثر فی ثفناته) وأمّه أمّ ولد اسمها غزالة، وقیل السّلافة، وقیل أمّ سلمة، وقیل شاه زنان.
خلف علیها بعد الحسین زبید؛ وقیل زیید، ذکرنا قصّته مع عبدالملک بن مروان.
ومولد علیّ سنة ثمان وثلاثین من الهجرة؛ وقیل سنة سبع وثلاثین، وقیل سنة ثلاث وثلاثین. ذکره ابن عساکر، وعلیّ من الطّبقة الثّانیة من التّابعین، وحضر یوم الطّفوف مع أبیه؛ وإنّما لم یُقتل، لأنّه کان مریضاً، وکان عمره یومئذٍ ثلاثاً وعشرین سنة.
وقال ابن عبّاس: کان علیّ علیه السلام یخاف انقطاع النّسل؛ فقال یوم صفّین: وقد رأی الحسن والحسین یتسارعان إلی القتال، وقیل: إنّما رأی الحسین لا غیر، فقال: املکوا عنِّی هذا الغلام لا یهدنی فإنِّی أنفس به عن الموت لئلّا ینقطع نسل رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
اختلفوا فی وفاته علی أقوال أحدها: أنّه «1» توفّی سنة أربع وتسعین، والثّانی «2»: سنة اثنین وتسعین، والثّالث «3» سنة خمس وتسعین والأوّل أصحّ، لأنّها تسمّی سنة الفقهاء لکثرة من مات بها من العلماء، وکان سیِّد الفقهاء مات فی أوّلها وتتابع النّاس بعده. [...] «4» وعاش سبعاً وخمسین سنة، وقیل: ثمان وخمسین، وهو الأصحّ، ودُفن (بالبقیع) «4».
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی العدد والبحار].
(2)- [فی العدد والبحار: ذکره ابن عساکر].
(3)- [فی العدد والبحار: قاله أبو نعیم].
(4- 4) [لم یرد فی العدد والبحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 902
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ (ط بیروت)،/ 291- 292، 298- 299/ عنه: رضی الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 315- 316؛ المجلسی، البحار «1»، 46/ 154
وقال هشام: لمّا حضر علیّ بن الحسین الأصغر مع النّساء عند ابن زیاد، وکان مریضاً، قال ابن زیاد: کیف سلم هذا؟ اقتلوه، فصاحت زینب بنت علیّ: یا ابن زیاد! حسبک من دمائنا، إن قتلته فاقتلنی معه؛ وقال علیّ: یا ابن زیاد! إن کنت قاتلی، فانظر إلی هذه النّسوة من بینه وبینهنّ قرابة یکون معهنّ، فقال ابن زیاد: أنت وذاک.
قال الواقدیّ: وإنّما استبقوا علیّ بن الحسین، لأنّه لمّا قُتل أبوه کان مریضاً، فمرّ به شمر فقال: اقتلوه، ثمّ جاء عمر بن سعد، فلمّا رآه قال: لا تتعرّضوا لهذا الغلام، ثمّ قال لشمر:
ویحک مَنْ للحرم؟
قال علیّ: فأخذنی رجل من أهل الکوفة، فأکرمنی وترکنی فی منزله، وجعل کلّما دخل علیَّ وخرج یبکی، فأقول: إن یکن عند رجل من أهل الکوفة خیر فعند هذا، فبینا أنا ذات یوم عنده إذا منادی ابن زیاد مَنْ کان عنده علیّ بن الحسین فلیأت به وله ثلاثمائة درهم، قال: فدخل وهو یبکی ویقول: أخاف منهم، فربط یدی إلی عنقی وسلّمنی إلیهم وأخذ الدّراهم.
وقال ابن هشام: قال ابن زیاد فی ذلک المجلس لزینب: الحمد للَّه‌الّذی فضحکم وقتلکم وأکذب احدوثتکم، فقالت: بل الحمد للَّه‌الّذی أکرمنا بمحمّد، وطهّرنا به تطهیراً، وإنّما یُفتضح الفاسق، ویکذب الفاجر، وإنّ اللَّه کتب القتل علی أهلنا، فبرزوا إلی مضاجعهم، وسیجمع اللَّه بیننا وبینکم، فتحاکم بین یدیه. «2»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 258 (ط بیروت،/ 232- 233)
«2»
__________________________________________________
(1)- [حکاه البحار عن العدد].
(2)- شهریار بن یزدجرد، پادشاه ملک عجم سیصد و سی‌هزار مرد جمع کرد به عزم آن که به مدینه آید و با عمر مصاف کند. چون عمر این خبر بشنید، بترسید. بر منبر برآمد و خطبه بخواند و به آخر گفت: «ای اصحاب! با شما مشورت می‌کنم در کار شهریار و محاربت با او.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 903
__________________________________________________
- عثمان برخاست‌وگفت: «تو مردی مبارکی. به‌نفس خود بیرون‌رو وبا او حرب‌کن که مظفر وغالب‌آیی.»
عمر را از او این سخن نیک نیامد. دیگری برخاست و گفت: «ای خلیفه! لشگر بفرست.»
عمر آن هم قبول نکرد و توقع داشت که امیر مؤمنان علیه السلام در این باب رأی زند. مگر علی علیه السلام چیزی در این باب نگفت.
عمر از منبر به زیر آمد و به خدمت علی رفت و گفت: «الرأی عندک یا أبا الحسن.»
علی علیه السلام گفت: «چون تو بر اسلام خائفی، من رأی می‌زنم که به لشگر روم و فارس و اهواز و سایر بلاد که لشگر اسلام در آن‌جاست، رسولان بفرست و از هر جا نیمه لشگر را نزد خود بطلب و یک نیمه را در مقابل عدو بگذار و تو در مدینه ساکن باش و لشگر بفرست که حق تعالی وعده داده است که دین را بر کفر غلبه دهد.» حیث قال: «لیُظهره علی الدِّین کلّه ولو کره المشرکون» (توبه 33).
عمر رأی علی را قبول کرد. درحال رسولان فرستاد و از هر جا که لشگر بود، یک نیمه را بازخواند. سی‌هزار مرد جمع آمدند. نعمان مقرون را بر ایشان امیر کرد و گفت: «اگر نعمان را بکشند، امیر حذیفه باشد و اگر حذیفه هم مقتول شود، جابربن عبداللَّه امیر باشد.»
علی علیه السلام گفت: «عمرومعدی کرب و طلحةبن خویلد را با این لشگر بفرست و هرچه به حیله حرب گردد، لشگر و امرای لشگر باید که برای ایشان کنند که رأی ایشان در این باب به صواب باشد.»
چون لشگر اسلام در مقابل لشگر شهریار فرود آمد، حق تعالی خوفی در دل ایشان انداخت، سخت. شهریار فرمود تا خندقی بکندند بر حوالی لشگر و آب در آن‌جا انداختند از خوف لشگر اسلام و لشگر آغاز حرب کردند.
نعمان با عمرو مشورت کرد که: «تدبیر چیست که ایشان را روز به روز مدد و علوفه می‌رسد و ما را مدینه دور است و زاد ما به آخر رسید.»
عمرو گفت: «رأی آن است که ما فردا برخیزیم و آوازه دردهیم که ملک عرب متوفی شد تا ایشان دلیر شوند و از خندق بیرون آیند و با ما حرب کنند. ما قلب آراسته روی به هزیمت نهیم. صف زده چون ایشان نزدیک ما رسند، روی باز پس کنیم و قتال کنیم.»
روز دوم چنان کردند. لشگر شهریار به دنبال لشگر اسلام بیامدند تا حرب کنند. شب درآمد. قرار کردند که فردا حرب کنند. صبحگاه نعمان سوار شد و عمامه سفید بر سر نهاد و گرد لشگر برآمد و مردم را ترغیب کرد به حرب و گفت: «ای مردمان! حمیت عرب به جای آوردید و از برای خدا و رسول بکوشید که حوزه اسلام به شما قائم است و اگر عیاذاً باللَّه شما را هزیمت واقع شود، از شما یک تن به مدینه نرسد که مسافتی دراز در پیش است. برخیزید و تنک اسب‌ها سخت گردانید و در سایه اسبان بنشینید تا باد صبا وزیدن گیرد. ما برخیزیم و رسم عرب بگذاریم و حرب به رسم عجم کنیم؛ یعنی جمله یک‌بار حمله بریم هر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 904
__________________________________________________
- سی‌هزار مرد با نیزه‌ها باشد که ما را غلبه بود و اگر مرا که نعمانم واقعه رسد، نگذارید که دشمن بداند که من کشته‌شده‌ام.» ایشان از او قبول‌کردند. اتفاقاً نعمان در حرب کشته‌شد. حذیفه سلب او درپوشید ونگذاشتند که لشگر عجم بدانند که نعمان کشته شد و اورا پنهان کردند.
طلحة بن خویلد گفت: «ای دوستان! بیایید تا شام را به بهشت رویم که «الرواح إلی الجنّة» سی‌هزار نیزه بر بناگوش اسبان نهیم و به یک حمله بر قلب ایشان زنیم.»
عجمیان چون قلب راست کردند، بانک و غلبه عظیم برآوردند که خوفی در لشگر اسلام افتاد. به رأی طلحه حرب کردند؛ به حمله اول ایشان را هزیمت دادند. فیروز که سرلشگر شهریار بود، بار دیگر مردمان به دستگیر گرفتند و دختر شهریار یزدجرد را بگرفتند. شاه‌زنان نام که بعد از مشرف شدنش به اسلام و تزویج به حسین علیه السلام نامش شهربانویه گردید و از لشگر بعضی کشته شدند و بعضی هزیمت کردند.
و حذیفه، نامه فتح و بشارت به عمربن خطاب نوشت. عمر هر روز از مدینه بیرون آمدی تا باشد که خبر بداند روزی شترسواری برسید و خبر فتح می‌داد و عمر را نمی‌شناخت. عمر آن روز یک فرسنگ در قدم شترسوار دوید. چون به شهر رسید، از دکان‌ها فرو دویدند، عمر را سلام کردند، شترسوار از شتر فرود آمد و بر او سلام کرد و عذرها خواست که من تورا نشناختم و نامه فتح و ظفر به او داد.
و در عقب غنیمت برسید و غنائم را قسمت کردند. عمر خواست که شاه‌زنان را بفروشد. علی علیه السلام فرمود: «لیس البیع علی أبناء الملوک؛ فرزندان پادشاهان را بیع نیست.»
عمر گفت: «شاه‌زنان را بر سر راهی بنشانید و مهاجر و انصار بر او بگذرند. آن را که اورا رغبت باشد، اختیار کند به زناشوهری.»
اول عمر بر او بگذشت، پرسید: «این کیست؟»
گفتند: «خلیفه بر وقت است.»
گفت: «او پیر است. لایق من نیست.»
همین منوال دیگر بزرگان می‌گذشتند و او قبول نمی‌کرد تا امیرمؤمنان بگذشت، گفت: «این مرد کیست؟»
گفتند: «علی شوهر فاطمه، دختر رسول خدا.»
گفت: «این لایق من است. اما پیش فاطمه در روز قیامت خجالت برم.»
دیگر حسن علیه السلام بگذشت. گفت: «این کیست؟»
گفتند: «پسر علی علیه السلام است.»
احوال او بپرسید وبعد علم اورا نیز رد کرد. گفت: «حسن علیه السلام بزرگ است؛ ولیکن زن بسیار می‌خواهد.»
حسین علیه السلام بر او بگذشت. اورا قبول کرد و گفت: «شوهر من این جوان تواند بود.»
عمر گفت تا سه روز در مدینه آیین‌ها بستند و نشاطها می‌کردند و حسین علیه السلام را بر اسب نشاندند و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 905
وکان للحسین بن علیّ ستّة أولاد (منهم) زین العابدین علیّ بن الحسین علیه السلام وهو أبو الأئمّة الأبرار علیهم سلام اللَّه الملک الغفّار. «1»
فرع فی ذکر الأئمّة علیهم السلام: وهم من نسل سیِّدنا ومولانا (زین العابدین ومنار القانتین) أبی محمّد علیّ بن الحسین بن علیّ علیه السلام. کان عابداً وفیّاً وجواداً حفیّاً، وأمّه شاه زنان بنت یزدجرد بن شهریار بن کسری، [ثمّ ذکر کلامه فی الإرشاد وتاج الموالید].
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 439، 447
الباقر محمّد بن علیّ بن الحسین علیه السلام، وُلد بالمدینة سنة سبع وخمسین من الهجرة.
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 455
ذکر من قُتل مع الحسین بن علیّ علیهما السلام [...] وابناه علیّ وعبداللَّه. «2»
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 446
__________________________________________________
- گویند که عمر، غاشیه حسین بر دوش گرفت و با او در مدینه بگردید تا سه روز. روز سوم شهربانویه نام نهادند و به حسین علیه السلام دادند به عقد نکاح تا زفاف واقع شد.
1 و شهربانویه هر شبی بکر بودی؛ چون حوران بهشت و رسول صلی الله علیه و آله خبر کرده بود که از میان حسن و حسین هر که را زنی افتد، هر شب بکر بود، ائمه از صلب و ذریت او باشند. حسن علیه السلام از این سبب زن بسیار کردی و چون این صفت نیافتی، طلاق دادی.
حسین علیه السلام روزی با حسن علیه السلام گفت: «ای برادر! خاطر مرنجان که آن که طلب داری، از تو درگذشت و من یافتم.»
حسن علیه السلام دانست که ائمه از پشت او نیستند. 1
(1- 1) [این مطلب در منتخب التواریخ،/ 138 از قول کامل بهائی ذکر شده است].
عمادالدین طبری، کامل بهائی، 2/ 109- 111
(1)- [إلی هنا حکاه فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 29].
(2)- و علی اوسط، و عبداللَّه رضیع پسران حسین علیه السلام [که با او شهید شدند].
عمادالدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 303
عمر سعد لعنه اللَّه آن روز آن‌جا بود. روز دیگر تا به وقت زوال و جمع پیران و معتمدان را بر امام زین-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 906
زین العابدین أبو الحسن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب رضی اللَّه عنهم أجمعین، المعروف بزین العابدین، ویقال له علیّ الأصغر، ولیس للحسین، رضی الله عنه، عقب إلّامن ولد زین العابدین هذا؛ «1» وهو أحد الأئمّة الإثنی عشر «1»، ومن سادات التّابعین، [ثمّ ذکرنا کلامه فی البلاذری]. «2» وأمّه سلافة «3» بنت یزدجرد آخر ملوک فارس «2»، «4» وهی عمّة أمّ یزید بن الولید الأمویّ «4» المعروف بالنّاقص. «1» وکان قتیبة بن مسلم الباهلیّ أمیر خراسان لمّا تتبّع دولة الفرس وقتل فیروز بن یزدجرد المذکور، بعث بابنتیه إلی الحجّاج بن یوسف الثّقفیّ- المقدّم ذکره- وکان یومئذ أمیر العراق وخراسان، وقتیبة نائبه بخراسان، فأمسک الحجّاج إحدی البنتین لنفسه، وأرسل الأخری إلی الولید بن عبدالملک، فأولدها یزید النّاقص، واسمها شاه فَریذ، وسُمِّی بالنّاقص لأنّه نقص أعطیة الجند. «1» [ثمّ ذکرنا کلامه فی المبرّد].
__________________________________________________
- العابدین و دختران امیر مؤمنان علیه السلام و دیگر زنان موکل گرداند و جمله بیست زن بودند و امام زین العابدین علیه السلام آن روز بیست و دو ساله بود و امام محمد باقر چهار ساله بود. هر دو در کربلا بودند، حق تعالی ایشان را محفوظ داشت از برای آن که امامت ظاهر نشده بود؛ چون امامت ظاهر شود، بر خلق حفظ او واجب بود.
عمادالدّین طبری، کامل بهایی، 2/ 287
پس عبیداللَّه زیاد سر امام حسین را به زجر بن قیس داد با سر اصحاب و گفت: «به نزد یزید بر به شام.»
علی زین‌العابدین و عورات اهل بیت را بفرستاد و شمرذی‌الجوشن و مخفر بن ثعلبه را بر سر ایشان مسلط کرد و غل گران بر گردن امام زین العابدین علیه السلام نهاد، چنان که دست‌های مبارکش بر گردن بسته بود. امام در راه به حمد و ثنای خدا و تلاوت قرآن و استغفار مشغول بود و هرگز با هیچ‌کس سخن نگفت، الّا با عورات اهل بیت [...].
و امام و عورات اهل بیت، به چهارپایان خود به شام رفتند؛ زیرا مال‌ها را غارت کرده بودند؛ اما چهارپایان به ایشان گذارده بودند.
عماد الدین طبری، کامل بهائی، 2/ 291
(1- 1) [لم یرد فی الأئمّة الاثنا عشر].
(2- 2) [حکاه عنه فی حیاة الحیوان وتاریخ الخمیس].
(3)- [الأئمّة الاثنا عشر: سلمة].
(4- 4) [مثله فی سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 5/ 341].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 907
«1» وذکر أبوالقاسم الزّمخشریّ فی کتاب «ربیع الأبرار» أنّ الصّحابة لمّا أتوا المدینة بسبی فارس فی خلافة عمر بن الخطّاب، کان فیهم ثلاث بنات لیزدجرد، فباعوا السّبایا، وأمر عمر ببیع بنات یزدجرد أیضاً، فقال له علیّ بن أبی طالب رضی الله عنه: إنّ بنات الملوک لا یُعاملن معاملة غیرهنّ من بنات السّوقة، فقال: کیف الطّریق إلی العمل معهنّ؟ قال:
یقوّمن ومهما بلغ ثمنهنّ، قام به من یختارهنّ، فقُوِّمن وأخذهنّ علیّ رضی الله عنه، فدفع واحدة لعبداللَّه بن عمر، وأخری لولده الحسین، وأخری لمحمّد بن أبی بکر الصّدّیق، «2» وکان ربیبه «2»، رضی اللَّه عنهم أجمعین، فأولد عبداللَّه أمته ولده سالماً، وأولد الحسین زین العابدین، وأولد محمّد ولده القاسم، فهؤلاء الثّلاثة بنو خالة «3» «1»، وأمّهاتهم بنات یزدجرد. [ثمّ ذکر کلام ابن قتیبة فی المعارف کما ذکرناه فی الطّبقات لابن سعد].
وفضائل زین العابدین ومناقبه أکثر من أن تحصر. وکانت ولادته یوم الجمعة فی بعض شهور سنة ثمان وثلاثین للهجرة، وتوفّی سنة أربع وتسعین، «2» وقیل تسع وتسعین، وقیل إثنتین وتسعین للهجرة «2» بالمدینة، [ثمّ ذکرنا کلامه فی مطالب السؤول].
ابن خلکان، وفیات الأعیان، 3/ 266- 269 رقم 422/ عنه: الدّمیریّ، حیاة الحیوان، 1/ 204؛ الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 286؛ مثله ابن طولون، الأئمّة الاثنا عشر،/ 75- 76، 77
وقال الحافظ عبدالعزیز ابن الأخضر الجنابذیّ: ولد الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهما السلام ستّة: أربعة ذکور، وابنتان، علیّ الأکبر قُتل مع أبیه، وعلیّ الأصغر، وجعفر، وعبداللَّه، وسکینة، وفاطمة، قال: ونسل الحسین من علیّ الأصغر وأمّه أمّ ولد، وکان أفضل أهل زمانه. [ثمّ ذکرنا کلامه فی البلاذری].
__________________________________________________
(1- 1) [فی حیاة الحیوان وتاریخ الخمیس: وذکر الزّمخشری فی ربیع الأبرار: أنّ یزدجرد کان له ثلاث‌بنات سُبینَ فی زمن عمر بن الخطّاب، فحصلت واحدة منهنّ لعبداللَّه بن عمر، فأولدها سالماً، والأخری لمحمّد ابن أبی بکر رضی اللَّه تعالی عنهما، فأولدها قاسماً، والأخری للحسین بن علیّ رضی اللَّه تعالی عنهما، فأولدها علیّاً زین العابدین رضی اللَّه تعالی عنهم، فکلّهم بنو خالة].
(2- 2) [لم یرد فی الأئمّة الاثنا عشر].
(3)- لی: خالات.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 908
قلت: قد أخلّ الحافظ بذکر علیّ زین العابدین، حیث قال علیّ الأکبر، وعلیّ الأصغر وأثبته حیث قال: ونسل الحسین من علیّ الأصغر، فسقط فی هذه الرّوایة علیّ الأصغر، والصّحیح أنّ العلیّین من أولاده ثلاثة کما ذکر کمال الدّین، وزین العابدین علیه السلام هو الأوسط، والتّفاوت بین ما ذکره کمال الدّین والحافظ أربعة.
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 39/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 331- 332؛ البحرانی، العوالم، 17/ 640؛ القمّی، نفس المهموم،/ 525- 526
وقال غیره [ابن سعد]: مولده سنة ثمان وثلاثین من الهجرة، ومات سنة خمس وتسعین «1»، وأمّه أمّ ولد اسمها غزالة.
وبإسناده یرفعه إلی الکلبیّ قال: ولّی علیّ بن أبی طالب علیه السلام حریث بن جابر الحنفیّ جانباً من المشرق، فبعث بنت یزدجرد بن شهریار بن کسری، فقال علیّ لابنه الحسین علیهما السلام: دونکها فأولدها علیّ بن الحسین، وفی حدیث آخر أنّه أنفذ ببنتی یزدجرد بن شهریار، فأعطی الحسین واحدة، وأعطی محمّد بن أبی بکر الأخری، فأولداهما، وقد تقدّم ذکر ذلک.
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 91- 92/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 151؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 107
وقال إبراهیم بن إسحاق الحربیّ: أمّه غزالة أمّ ولد «2»، وقیل: علیّ، وکان علیّ بن المدائنیّ ینکر أن یکون علیّ بن الحسین أفلت یوم کربلا صغیراً.
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 102/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 8
وقال عبداللَّه: حدّثنا محمّد بن عمرو الشّیبانی قال: قال الفضل بن عبّاس بن عقبة بن أبی لهب، یرثی من قُتل مع الحسین بن علیّ علیهما السلام، یعنی من أهله، وکان قبل الحسین
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی البحار والدّمعة].
(2)- [إلی هنا حکاه فی البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 909
[...]، علیّ وعبداللَّه؛ ابنا الحسین «1» بن علیّ.
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 59
(ذکر ولد الحسین رضی الله عنه): ولد له ستّ بنین وثلاث بنات: علیّ الأکبر واستشهد مع أبیه، وعلیّ الإمام زین العابدین، وعلیّ الأصغر، ومحمّد، وعبداللَّه الشّهید مع أبیه، وجعفر، وزینب، وسکینة، وفاطمة.
محبّ الدّین الطّبریّ، ذخائر العقبی،/ 151/ عنه: الدّیاربکریّ، تاریخ الخمیس، 2/ 300
[القرن 8] وله [سیّد الشّهداء علیه السلام] خمسة أولاد: علیّ الإمام زین العابدین علیه السلام، وعلیّ الأکبر قُتل بالطّفِّ، وعلیّ الأصغر أصابه سهم بکربلاء فمات، وعبداللَّه قُتل مع أبیه بکربلاء، وجعفر أمّه من قضاعة.
الإمام زین العابدین علیه السلام: وأمّا أبو الحسن- ویقال: أبو محمّد- علیّ زین العابدین السّجّاد ذی الثّفنات، فامّه شهربانو بنت کسری یزدجرد بن شهریار بن کسری أبرویز ابن هرمز بن کسری أنوشروان الملک العادل قتاد شاه الملک ابن فیروز بن یزدجرد، بن بهرام بن کورمن بن یزدجرد بن بهرام بن سابور ذی الأکتاف بن هرمز بن موسی بن بهرام بن هرمز بن سابور بن أردشیر الملک بن بابک بن ساسان بن زره بن بلاس بن مهروشین بن إسفند یارشاه بن کشتا سفشاه بن مهراسبشاه بن أرونک بن أسف بن کتاوخان بن کهیمانوش بن کشنیس، بن کنافیر بن کیقباد بن زال بن توکان بن ناسو بن نودر بن نوجهر بن مراوییل بن مشخواریع بن وینویوز بن وسل بن أرشق بن أرقیس ابن تیق بن فرزحق بن فرکورق ابن آذر الملک بن افریدون فرخ الملک تقیان بن آسان ابن بامکان بن اتقیان بن سومکان ابن تقیان بن کونکان بن اتقیان، بن ورزکان بن ینفهر بن جمشیر شاه بن زوجهان بن انکهدار بن اینکهدب بن أوشهخ الملک بن فروال ابن سیایل بن سری بن کیومرث بن آدم علیه السلام.
ولد سنة (38) من الهجرة، وقبض بالمدینة سنة (95)، وکان علیّ بن الحسین علیهما السلام سیِّد بنی هاشم، وموضع علمهم، والمشار إلیه منهم. وشهد مع أبیه الطّفّ، وهو ابن ثلاث
__________________________________________________
(1)- [المطبوع: الحسن].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 910
وعشرین سنة، وکان بعد ذلک یقول: اللّهمّ أبقنی وبلّغنی أملی، فیقال له: وما أملک فی الدّنیا یا ابن رسول اللَّه؟ فیقول: أری قاتل أبی مقتولًا.
فروی أنّ المختار بن أبی عبیدة حمل رأس عبیداللَّه بن زیاد ورأس عمر بن سعد، وقال لرسوله: إنّ علیّ بن الحسین علیهما السلام یصلِّی من اللّیل، فإذا کانت صلاة الغداة هجع هجعة بعد أن ینصرف. فانتظر شیئاً حتّی إذا سألت الخدم هل استاک ودعا بالوضوء ودعا بالغداء؟ فإذا اخبرت أنّه قعد علی المائدة، فأدخل الرّأسین فضعهما بین یدیه علی مائدته، وقل له: المختار بعثنی إلیک برأس عبیداللَّه بن زیاد ورأس عمر بن سعد، ویقول لک: قد أدرک اللَّه ثأرک. فسجد علیّ بن الحسین علیهما السلام وقال: الحمد للَّه‌لم یمتنی حتّی أنجز ما وعد وأدرک بی ثأری من عدوّی، وقبره علیه السلام بالبقیع.
وأعقب الإمام زین العابدین علیه السلام من ستّة أولاده: الإمام الباقر علیه السلام، وعبداللَّه الباهر، وزید الشّهید، وعمر الأشرف، والحسین الأصغر، وعلیّ الأصغر.
ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 143- 145
علیّ بن الحسین علیه السلام الأصغر قُتل معه بالطّفّ.
العلّامة الحلّی، خلاصة الأقوال، (ط حجری) 91/ عنه: المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 280
ذکر تسمیة من قُتل مع الحسین بن علیّ رضی اللَّه عنهما [...]: ومن أولاد الحسین:
علیّ، أمّه لیلی بنت أبی مرّة بن عروة الثّقفیّ، وعبداللَّه، وأمّه الرّباب بنت امرئ القیس الکلبیّ.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 461
وروی أنّه قُتل مع الحسین [...] ومن أولاد الحسین أربعة. «1»
أبو الفداء، التّاریخ، 1/ 191
__________________________________________________
(1)- و او را شش فرزند بود، چهار پسر و دو دختر. پسران: علی‌الاکبر، علی‌الاصغر، جعفر، عبداللَّه. دختران: سکینه، فاطمه. مادر فاطمه ام‌اسحاق بنت طلحة بن عبداللَّه التیمی بود ومادر [47- ر] عبداللَّه و سکینه رباب بنت امرئ القیس بن عدی بود، و مادر جعفر قضاعه بود و مادر علی‌الاصغر لیلی بنت ابی مرّة بن عروة ابن مسعود الثّقفی بود و مادر علی‌الاکبر شهربانو بنت کسری بن یزدجرد بود.
بناکتی، تاریخ بناکتی،/ 104
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 911
وممّن قُتِل مع الحسین [...]، وابنه الکبیر علیّ، وابنه عبداللَّه، وکان ابنه علیّ زین العابدین مریضاً فسلِم. وکان یزید یکرّمه ویرعاه. [...]
المدائنیّ: عن إبراهیم بن محمّد، عن عمرو بن دینار، حدّثنا محمّد بن علیّ، عن أبیه قال: قُتل الحسین وأدخلنا الکوفة، فلقینا رجل، فأدخلنا منزله، فألحفنا، فنمت، فلم أستیقط إلّابحسّ الخیل فی الأزقّة، فحُملنا إلی یزید، فدمعت عینه حین رآنا وأعطانا ما شئنا، وقال: إنّه سیکون فی قومک أمور، فلا تدخل معهم. فلمّا کان یوم الحرّة ما کان کتب مع مسلم بن عقبة بأمانی، فلمّا فرغ من القتال مسلم، بعث إلیّ، فجئتُه، فرمی إلیّ بالکتاب، وإذا فیه: استوص بعلیّ بن الحسین خیراً، وإن دخل معهم فی أمرهم فأمّنه واعف عنه، وإن لم یکن معهم فقد أصاب وأحسن.
فأولاد الحسین هم: علیّ الأکبر (ص 155) الّذی قُتل مع أبیه، وعلیّ زین العابدین، وذرّیّته عدد کثیر، وجعفر، وعبداللَّه ولم یعقبا.
فولد لزین العابدین الحسن والحسین، ماتا صغیرین، ومحمّد الباقر، وعبداللَّه، وزید، وعمر، وعلیّ، ومحمّد الأوسط ولم یعقب، وعبدالرّحمان، وحسین الصّغیر، والقاسم ولم یعقب.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مؤسّسة الرّسالة)، 3/ 217، (ط دارالفکر)، 4/ 431
سنة إحدی وستّین [...]، وقُتل مع الحسین ولداه علیّ الأکبر وعبداللَّه.
الذّهبی، العبر، 1/ 65
ممّن قُتِل مع الحسین یوم عاشوراء [...]، وابنه الأکبر علیّ- وهو غیر علیّ زین العابدین- وابنه عبداللَّه بن الحسین.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 352
قال: ولم یُفلت من أهل بیت الحسین سوی ولدِه علیّ الأصغر، فالحسینیّة من ذرّیّته، کان مریضاً. وحسن بن حسن بن علیّ وله ذرّیّة، وأخوه عمرو، ولا عقب له، والقاسم ابن عبداللَّه بن جعفر، ومحمّد بن عقیل، فقدم بهم وبزینب وفاطمة بنتی علیّ، وفاطمة وسکینة بنتی الحسین، وزوجته الرّباب الکلبیّة والدة سکینة، وأمّ محمّد بنت الحسن بن علیّ، وعبید وإماء لهم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 912
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مؤسّسة الرّسالة)، 3/ 203- 204 (ط دار الفکر)، 4/ 418
علیّ بن الحسین علیه السلام، ابن الإمام علیّ بن أبی طالب بن عبدالمطّلب بن هاشم بن عبد مناف، السّیّد الإمام، زین العابدین، الهاشمیّ العلویّ، المدنیّ. یُکْنی أبا الحسین، ویقال:
أبو الحسن، ویقال: أبو محمّد، ویقال: أبو عبداللَّه. وأمّه أمّ ولد، اسمها سلامة بنت ملک الفرس یزدجرد، وقیل: غزالة. وُلد فی سنة ثمان وثلاثین ظنّاً.
وحدّث عن أبیه الحسین الشّهید، وکان معه یوم کاثنة کربلاء، وله ثلاث وعشرون سنة، وکان یومئذٍ موعوکاً فلم یقاتل، ولا تعرّضوا له، بل أحضروه مع آله إلی دمشق، فأکرمه یزید، وردّه مع آله إلی المدینة، وحدّث أیضاً عن جدِّه مرسلًا، [...] وعمّه الحسن وأمّ سلمة.
حدّث عنه أولاده: أبو جعفر محمّد؛ وعمر؛ وزید المقتول، وعبداللَّه، والزُّهریّ، وعمرو ابن دینار، والحَکَم بن عُتیبة، وزید بن أسلم، ویحیی بن سعید، وأبو الزّناد، وعلیّ بن جُدعان، ومسلم البطین، وحبیب بن أبی ثابت، وعاصم بن عبیداللَّه، وعاصم بن عمر ابن قتادة بن النّعمان، وأبوه عمر والقعقاع بن حکیم، وأبو الأسود یتیم عروة، وهشام بن عروة، وأبو الزّبیر المکّیّ، وأبو حازم الأعرج، وعبداللَّه بن مسلم بن هرمز، ومحمّد بن الفرات التّمیمیّ، والمِنهال بن عمرو، وخلق سواهم.
وقد حدّث عنه أبو سلمة، وطاوس، وهما من طبقته.
وقیل: إن عمر بن سعد قال یوم کربلاء: لا تعرضوا لهذا المریض- یعنی علیّاً-.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مؤسّسة الرّسالة)، 4/ 386- 387، رقم 157 (ط دار الفکر)، 5/ 332- 333، 334
وکانت أمّ علیّ من بنات ملوک الأکاسرة، تزوّج بها بعد الحسین رضی الله عنه مولاه زُیید، فولدت له عبداللَّه بن زیید- بیاءین- قاله ابن سعد. [ثمّ ذکر کلام ابن خلّکان والواقدی وأبی عبید والبخاریّ والفلّاس کما ذکرناهم].
وقال یحیی أخو محمّد بن عبداللَّه بن حسن: مات فی رابع عشر ربیع الأوّل لیلة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 913
الثلاثاء سنة أربع. [ثمّ ذکر کلام أبی نعیم وشباب ومعن وابن بکیر کما ذکرناهم].
قال أبو جعفر الباقر: عاش أبی ثمانیاً وخمسین سنة.
قلت: قبره بالبقیع، ولا بقیّة للحسین إلّامن قِبل ابنه زین العابدین.
الذّهبیّ، سیر أعلام النّبلاء (ط دارالفکر)، 5/ 341
أبو جعفر الباقر [علیه السلام]، هو السّیِّد الإمام، أبو جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ، العلویّ الفاطمیّ، المدنیّ، ولد زین العابدین، وُلد سنة ست وخمسین فی حیاة عائشة وأبی هریرة. أرّخ ذلک أحمد ابن البرقیّ.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط دارالفکر)، 5/ 342، رقم 525/ عنه، البحرانی، العوالم، (المستدرک)، 19/ 443
قتل معه [...]، من ولد الحسین اثنان: علیّ الأکبر، وعبداللَّه.
الزّرندی، درر السّمطین،/ 218
وکانت عند الحسین بن علیّ رضی اللَّه عنهما أمّ إسحاق بنت طلحة.
الصّفدی، الوافی بالوفیّات، 16/ 600
والعقب للحسین من علیّ الأصغر بن الحسین، والعقب لعلیّ بن الحسین من محمّد وعبداللَّه وعمر وزید والحسین بنی علیّ.
الصّفدی، الوافی بالوفیّات، 21/ 281
وقُتل معه یوم عاشوراء [...]. ابنه الأکبر علیّ، وهو غیر «علیّ زین العابدین»، وابنه عبداللَّه بن الحسین. ونجا ذلک الیوم من القتل: [...] وعلیّ الأصغر بن الحسین.
الصّفدی، الوافی بالوفیّات، 12/ 425، 428
«الحجّة المنتظر» محمّد بن الحسن العسکریّ بن علیّ الهادی بن محمّد الجواد بن علیّ الرّضا بن موسی الکاظم بن جعفر الصّادق بن محمّد الباقر بن زین العابدین علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب رضی اللَّه عنهم الحجّة المنتظر ثانی عشر الأئمّة الاثنی عشر.
الصّفدی، الوافی بالوفیّات، 2/ 236، رقم 786
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 914
العسکریّ والد الإمام المنتظر، الحسن بن علیّ بن محمّد بن علیّ الرّضا بن موسی بن جعفر الصّادق بن محمّد بن علیّ زین العابدین بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب، رضی اللَّه عنهم، أبو محمّد العسکریّ.
الصّفدی، الوافی بالوفیّات، 12/ 112- 113، رقم 94
علیّ بن موسی، علیّ الرّضا رضی الله عنه، علیّ بن موسی بن جعفر بن محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب، أبو الحسن الرّضا بن الکاظم بن الصّادق بن الباقر بن زین العابدین. أمّه أمّ ولد نوبیّة، أمّها سُکَینة، تُکنّی أمّ البنین. ولد بمدینة النّبیّ، (ص)، سنة ثمان وأربعین ومائة، وتوفّی بطوس فی سناباذ، وهو ابن تسع وأربعین سنة وستّة أشهر، سنة ثلاث ومائتین، لتسع بقین من شهر رمضان. وخلّف من الولد محمّداً والحسین وجعفراً وإبراهیم والحسن وعائشة. وروی عن أبیه وعن عبیداللَّه بن أرطأة. وهو أحد الأئمّة الاثنی عشر، کان سیّد بنی هاشم فی زمانه، وکان المأمون یخضع له، ویتغالی فیه، حتّی إنّه جعله ولیّ عهده من بعده، وکتب إلی الآفاق بذلک؛ فثار بنو العبّاس لذلک، وتألّموا.
وکان المأمون قد زوّجه ابنته أمّ حبیب.
الصّفدی، الوافی بالوفیّات، 22/ 248، رقم 181
(قُتل معه) ولداه «1» علیّ الأکبر وعبداللَّه.
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 131/ عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 298
ثمّ قُتل جمیع بنیه إلّاعلیّ بن الحسین المعروف بزین العابدین، فإنّه کان مریضاً وأخذ أسیراً بعد قتل أبیه، وقُتل أکثر إخوة الحسین وأقاربه، وفیهم یقول القائل:
عینی ابکی بعبرة وعویل او اندبی إن ندبت آل الرسول
سبعة کلّهم لصلب علیّ قد أُصیبوا وستّة لعقیل
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 133
قُتل معه [...]، من أولاد الحسین علیّ الأکبر وعبداللَّه.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 189
__________________________________________________
(1)- [تاریخ الخمیس: ولده].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 915
فی کتاب الدّرّ: ولد بالمدینة سنة ثمان وثلاثین من الهجرة. وکذا فی کتاب موالید الأئمّة «1» علیهم السلام، قبل وفاة جدّه أمیر المؤمنین علیه السلام بسنتین. وفی روایة أخری: بستّ سنین.
فی کتاب الذّخیرة: ومولده سنة ستّ وثلاثین. وقیل: ثمان وثلاثین. [ثمّ ذکر کلام المفید والطّوسی کما ذکرناه]. وقیل: ولد یوم الخمیس ثامن شعبان. وقیل: سابعة سنة ثمان وثلاثین بالمدینة فی خلافة جدّه أمیر المؤمنین علیه السلام. فی کتاب التّذکرة: ولد علیّ بن الحسین زین العابدین علیهما السلام سنة ثمان وثلاثین. [...] أمّه شاه زنان بنت ملک قاشان. وقیل: بنت کسری یزدجرد بن شهریار، ویقال: اسمها شهربانویه.
رضی الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 55- 56/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 14، 15 رقم 31، 33
وفی کتاب الکافی والإرشاد والدّرّ: توفّی [الإمام السّجّاد علیه السلام] فی المحرّم سنة خمس وتسعین من الهجرة. «2» وقیل: توفّی علیه السلام یوم السّبت ثامن عشر المحرّم سنة خمس وسبعین «3»، سمّه الولید بن عبدالملک بن مروان. وعمره علیه السلام تسعة وخمسون سنة وأربع «4» أشهر وأیّام.
وروی أنّ عمره سبعة وخمسون، سنّه مثل عمر أبیه.
أقام [...] بعد «5» أبیه أربعاً «6» وثلاثین سنة. وروی فی الدّرّ والکافی: عمره علیه السلام سبع وخمسون سنة. وقیل: ثمان وخمسون سنة.
رضی الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 316 رقم 11- 12/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 154
علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام زین العابدین الإمام السّجّاد ذو الثّفنات، تقصر العبارة وتضیق الأوراق عن مناقبه.
علیّ بن الحسین الأصغر أخوه علیه السلام قُتل بکربلاء.
ابن داود،/ 240، رقم 1013- 1014
__________________________________________________
(1)- موالید الأئمّة لابن النّجّار البغدادیّ، ص 4.
(2)- [إلی هنا لم یرد فی البحار].
(3)- [زاد فی البحار: بالمدینة].
(4)- [البحار: أربعة].
(5)- [زاد فی البحار: وفاة].
(6)- [البحار: خمساً].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 916
[القرن 9] باب ما جاء فی عروة بن مسعود: عن عروة، یعنی ابن الزّبیر، قال: لمّا أنشأ النّاس الحجّ سنة تسع، قدم عروة بن مسعود علی رسول اللَّه (ص) مسلماً، فاستأذن رسول اللَّه (ص) أن یرجع إلی قومه، فقال رسول اللَّه (ص): إنّی أخاف أن یقتلوک، قال: لو وجدونی نائماً ما أیقظونی، فأذن له رسول اللَّه (ص)، فرجع إلی قومه مسلماً، فرجع عشاءً، فجاء ثقیف یحیّونه، فدعاهم إلی الإسلام فاتّهموه وأغضبوه وأسمعوه، فقتلوه، «1» فقال رسول اللَّه (ص): مثل عروة مثل صاحب یاسین، دعا قومه إلی اللَّه فقتلوه «1». رواه الطّبرانی وروی عن الزّهریّ نحوه وکلاهما مرسل وإسنادهما حسن.
وعن ابن عبّاس قال: بعث رسول اللَّه (ص) عروة بن مسعود إلی الطّائف، فرماه رجل بسهم، فقتله، فقال رسول اللَّه (ص): ما أشبه هذا بصاحب یاسین. رواه الطّبرانیّ وفیه أبو عبیدة بن الفضل وهو ضعیف.
وعن علیّ بن زید بن جدعان إنّ عروة بن مسعود قال لقومه زمن الحدیبیّة: أی قوم! إنّی قد رأیت الملوک وکلّمتهم فابعثونی إلی محمّد فأکلّمه، فأتاه بالحدیبیّة، فجعل عروة یکلّم النّبیّ (ص) ویتناول لحیة رسول اللَّه (ص)، والمغیرة بن شعبة شاک فی السّلاح علی رأس رسول اللَّه (ص)، فقال له المغیرة: کفّ یدک قبل أن لا تصل إلیک، فرفع عروة رأسه، فقال: أنت هو، واللَّه إنّی لفی غدرتک ما أخرجت منها بعد، فرجع عروة إلی قومه، فقال:
أی قوم! إنّی قد رأیت الملوک وکلّمتهم، واللَّه ما رأیت مثل محمّد (ص) قطّ وما هو بملک، ولقد رأیت الهدی معکوفاً یأکل وبره وما أراکم إلّاسیصیبکم قارعة؛ فانصرف ومن معه من قومه، فصعد سور الطّائف، فشهد أن لا إله إلّااللَّه وأنّ محمّداً رسول اللَّه، فرماه رجل من قومه بسهم، فقتله. فقال النّبیّ (ص): الحمد للَّه‌الّذی جعل فی امّتی مثل صاحب یاسین. رواه أبو یعلی مرسلًا وإسناده حسن.
الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 386 (ط دار الفکر)، 9/ 644
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی الإصابة، 2/ 470، ونفس المهموم،/ 307، والمعالی، 1/ 406، ووسیلة الدّارین،/ 287].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 917
قلت: وکان علیّ بن الحسین رضی اللَّه تعالی عنهما یُلقّب بزین العابدین، وأمّه سلامة، وکان له أخ أکبر منه یسمّی علیّاً أیضاً، قُتل مع أبیه بکربلاء.
وکان زین العابدین مع أبیه بکربلاء، «1» فاستبقی لصغر سنّه، لأنّهم قتلوا کلّ مَنْ أنبت کما یفعل بالکفّار، قاتلَ اللَّه فاعل ذلک وأخزاه ولعنه «1». وکان قد همّ عبیداللَّه بن زیاد بقتله، ثمّ صرفه اللَّه تعالی عنه، وأشار بعض الفجرة علی یزید بن معاویة بقتله أیضاً، فحماه اللَّه منه.
ثمّ إنّ یزید بن معاویة صار یکرمه ویعظِّمه ویجلسه معه ولا یأکل إلّاوهو معه، ثمّ بعثه إلی المدینة، فکان بها محترماً معظّماً.
الدّمیری، حیاة الحیوان، 1/ 204/ عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 286
وولد أربعة بنین وبنتین «2» وعقبه من ابنه علیّ زین العابدین السّجّاد ذی الثّفنات، وقد اختلف فی امّه، فالمشهور أنّها شاه زنان بنت کسری یزدجرد بن شهریار بن أبرویز، وقیل إنّ اسمها شهربانو، قیل: نهبت فی فتح المدائن، فنفلها عمر بن الخطّاب من الحسین علیه السلام. [ثمّ ذکر کلامه فی شرح الأخبار]. وقال ابن جریر الطّبریّ: اسمها غزالة وهی من بنات کسری. [ثمّ ذکر کلام المبرّد کما ذکرناه]. وقد منع من هذا کثیر من النّسّابین والمؤرّخین، وقالوا: إنّ بنتی یزدجرد کانتا معه حین ذهب إلی خراسان، وقیل: إنّ أمّ زین العابدین علیه السلام من غیر ولده.
وقد أغنی اللَّه تعالی علیّ بن الحسین علیه السلام بما حصل له من ولادة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله عن ولادة یزدجرد بن شهریار المجوسیّ المولود من غیر عقد علی ما جاءت به التّواریخ، والعرب لاتعدّ للعجم فضیلة وإن کانوا ملوکاً ولو اعتدّوا بالملک فضیلة لوجب أن یفضّلوا العجم علی العرب ویفضّلوا قحطان علی عدنان، ولکن لیس ذلک عندهم شیئاً یعتدّ به.
وقد لهج بعض العوّام وکثیر من بنی الحسین علیه السلام بذکر هذه النّسبة وقالوا: جمع علیّ بن
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی تاریخ الخمیس].
(2)- هم علیّ الأکبر وعلیّ الأصغر وجعفر وعبداللَّه وفاطمة وسکینة. قُتل علیّ الأکبر بکربلا، وعبداللَّه هوالمذبوح بها بالسّهم (عن هامش المخطوطة).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 918
الحسین علیه السلام بین النّبوّة والملک. ولیس ذلک بشی‌ء ولا ثبت علی ما عرفته.
ثمّ إنّ فاطمة بنت الحسین علیه السلام أمّ أولاد الحسن المثنّی بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، وهی فیما یقال من أمّ علیّ زین العابدین، فإن کانت ولادة کسری فضیلة، فقد حصلت لأولاد الحسن أیضاً، علی أنّ الحسن علیه السلام کان إماماً علی أخیه الحسین علیه السلام یجب علیه طاعته؛ ولم یکن الحسین إماماً للحسن قطّ، وهی الفضیلة الّتی یلتجئ إلیها بنو الحسن إن عورضوا بتلک الولادة أو بغیرها ممّا یقوله الإمامیّة.
وکان علیّ بن الحسین علیه السلام یوم الطّفّ مریضاً، ومن ثمّ لم یقاتل حتّی زعم بعضهم: أنّه کان صغیراً وهذا لا یصحّ، قال الزّبیر بن بکّار: کان عمره یوم الطّفّ ثلاثاً وعشرین سنة. وقال الواقدیّ: ولد علیّ بن الحسین علیه السلام سنة ثلاث وثلاثین. فیکون عمره یوم الطّفّ ثمانی وعشرین سنة، وتوفّی سنة خمس وتسعین، وفضائله أکثر من تحصی أو یحیط بها الوصف، قال أبو عثمان عمرو بن بحر الجاحظ فی رسالة صنّفها فی فضائل بنی هاشم:
وأمّا علیّ بن الحسین بن علیّ، فلم أر الخارجیّ فی أمره إلّاکالشّیعیّ، ولم أر الشّیعیّ إلّا کالمعتزلیّ، ولم أر المعتزلیّ إلّاکالعامّی، ولم أر العامّیّ إلّاکالخاصّیّ، ولم أجد أحداً یتماری فی تفضیله ویشکّ فی تقدیمه. والعقب منه فی ستّة رجال محمّد الباقر، وعبداللَّه الباهر، وزید الشّهید، وعمر الأشرف، والحسین الأصغر، وعلیّ الأصغر. «1»
ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط النّجف)،/ 192- 194
__________________________________________________
(1)- در نسل ابی‌عبداللَّه الحسین، الشهید بن علی‌بن ابی‌طالب علیهما السلام، و اورا چهار پسر و دو دخترند. نسل او از پسرش زین‌العابدین ابی‌الحسن علی چهارم ائمه اثنی عشر، و اول ایشان امیرالمؤمنین علی علیه السلام، پس پسرش الحسن، پس برادرش الحسین علیهم السلام.
ابن عنبه، الفصول الفخریه،/ 133
نسل مضر بن نزار از دو پسرند: الیاس و النّاس. و در این باب دو مقصد است؛ مقصد اوّل نسل النّاس ابن مضر از قیس عیلان 1 بن الناس است.
و نسل او از سه پسرند: سعد و خصفة و عمرو [...] و هوازن‌بن منصوربن عکرمةبن خَصَفةبن قیس عیلان.
[...] و از هوازن: قسیّ‌بن مُنبّه‌بن بکربن هوازن که اورا ثقیف می‌خوانند و در نسب او خلاف بسیار-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 919
وأمّا ولد الحسین بن علیّ بن أبی طالب فإنّ الحسین: ولد علیّاً الأکبر وقُتل بالطّفّ، ولا عقب له، وعلیّاً الأصغر- وفیه البقیّة-، وجعفراً- لا عقب له-؛ [و] عبداللَّه- قُتل صغیراً بالطّفّ، ولا عقب له.
هؤلاء [هم] الذّکور من ولد الحسین بن علیّ، وهم لُامّهات شتّی.
المقریزی، اتّعاظ الحنفاء،/ 13
(أبو مرّة) بن عروة بن مسعود الثّقفیّ، قال أبو عمر: له ولأبیه صحبة، وقال أیضاً:
وُلد علی عهد النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم، وقال الواقدی: خرج أبو مرّة وأبو الملیح ابنا عروة بن مسعود إلی النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم، فأعلماه بقتل أبیهما وأسلما؛ ولأبی مرّة بنت إسمها لیلی، تزوّجها الحسین «1» ابن علیّ، وأمّها میمونة بنت أبی سفیان بن حرب، [ثمّ ذکر شعر الحارث بن خالد المخزومیّ کما ذکرناه فی الحسین علیه السلام لابن سعد].
ابن حجر، الإصابة، 4/ 178 رقم 1036
__________________________________________________
- است. و قبیله ثقیف دو فرقه‌اند: الاحلاف و بنو مالک. از بنی مالک آل ابی‌العارض. و از احلاف: مسعود بن مُعتّب جدّ حجّاج بن یوسف بن الحکم بن ابی عقیل بن مسعود بن معتّب. واز ایشان: المختار بن ابی‌عبیده است که ثار الحسین بن علی بن ابی‌طالب علیهم السلام خواست. و عروة بن مسعود عظیم القریتین 2 والمغیره ابن شُعبه. و از نسل او جمعی به بنی خفاجه در عراق می‌باشند و ایشان را آل شهری می‌خوانند.
و از ثقیف آل الثقفی که قُضاة بودند، در بغداد و کوفه و بقیّه دارند تا این وقت.
1. الف: غیلان، بالمعجمة. وقیس فرزند عیلان است و عیلان (به گفته ابن دُرید) لقب الناس است.
2. او ولید بن المغیره عظیم طایف و مکه بودند و به آن‌ها در آیه 31 سوره زخرف اشاره شده.
ابن عنبه، الفصول الفخریّه،/ 63، 65
و نسل کلاب بن مرة بن کعب لُوی بن غالب از دو پسرند: قصی و نام او زید است و زهره. و زهره را دو پسر است، عبد مناف و الحارث. و از بنی عبد مناف بن زهره: آمنه بنت وهب بن عبد مناف بن زهره مادر رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم است و مخرمة بن نوفل بن اهیب‌بن عبد مناف بن زهرة و پسرش المِسوَر هر دو صحابی بودند و عالم. و سعد بن ابی وقاص مالک بن اهیب بن عبد مناف بن زهره است. و برادرش عتبه که دندان حضرت رسالت را روز احد او بشکست و او پدر هاشم المرقال است که از خواص امیر المؤمنین علی بود و در صفین شهید شد.
ابن عنبه، الفصول الفخریّه،/ 84
(1)- [فی المطبوع: الحسن علیه السلام وهو تصحیف].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 920
(عروة) بن مسعود بن معتّب بالمهملة والمثنّاة المشدّدة ابن مالک بن کعب بن عمرو بن سعد بن عوف بن ثقیف الثّقفیّ وهو عمّ والد المغیرة بن شعبة وامّه سبیعة بنت عبد شمس ابن عبد مناف اخت آمنة- کان أحد الأکابر من قومه قیل إنّه المراد بقوله: «علی رَجُلٍ من القریتینِ عظیم»، قال ابن عبّاس وعکرمة ومحمّد بن کعب وقتادة والسّدی: المراد بالقریتین: مکّة والمدینة، واختلفوا فی تعیین الرّجل المراد. فعن قتادة أراد الولید بن المغیرة من أهل مکّة، وعروة بن مسعود الثّقفیّ من أهل الطّائف. وعن مجاهد: عتبة بن ربیعة وعمیر بن عروة بن مسعود، وعنه روایة ابن عبد یالیل بدل حبیب، وعن السّدی: الولید وکنانة بن عبد عمرو بن عمیر، وعن ابن عبّاس: الولید وحبیب بن عمرو بن عمیر الثّقفیّ، وثبت ذکر عروة بن مسعود فی الحدیث الصّحیح فی قصّة الحدیبیّة، وکانت له الید البیضاء فی تقریر الصّلح، وهو مستوفی فی البخاری وترجمه ابن عبدالبرّ، بأ نّه شهد الحدیبیّة وهو کذلک، لکن فی العرف إذا أطلق علی الصّحابیّ أنّه شهد غزوة کذا یتبادر أنّ المراد أنّه شهدها مسلماً، فلا یقال: شهد معاویة بدراً، لأنّه لو أطلق ذلک ظنّ مَنْ لا خبرة له لکونه عرف أنّه صحابیّ، أنّه شهدها مع المسلمین.
وعند مسلم من حدیث جابر مرفوعاً «عرض علیَّ الأنبیاء»، فذکر الحدیث، [ثمّ ذکرنا کلامه فی الاستیعاب] وذکر موسی بن عقبة عن ابن شهاب وأبو الأسود، عن عروة وکذلک ذکره ابن إسحاق یزید بعضهم علی بعض أنّ أبا بکر لمّا صدر من الحجّ سنة تسع، قدم عروة بن مسعود الثّقفیّ علی النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم؛ وفی روایة ابن إسحاق، أنّه اتّبع أثر النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم لمّا انصرف من الطّائف، فأسلم واستأذنه أن یرجع إلی قومه، فقال: «إنِّی أخاف أن یقتلوک»، قال: لو وجدونی نائماً ما أیقظونی، فأذن له، فدعاهم إلی الإسلام، ونصح لهم، فعصوه وأسمعوه من الأذی، فلمّا کان من السّحر، قام علی غرفة له، فأذّن، فرماه رجل من ثقیف بسهم، فقتله، فلمّا بلغ ذلک النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم، قال: [ثمّ ذکر کلامه فی مجمع الزّوائد].
واختلف فی اسم قاتله، فقیل أوس بن عوف، وقیل وهب بن جابر، وقیل لعروة ما تری فی دمک؟ قال: کرامة أکرمنی اللَّه بها، وشهادة ساقها اللَّه إلیّ، فلیس فیّ إلّاما فی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 921
الشّهداء الّذین قُتلوا مع النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم قبل أن یرتحل عنکم، فادفنونی معهم، فدفنوه معهم.
وروی أبو نعیم من طریق داود بن عاصم بن عروة بن مسعود وهو جدّه کان رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم یوضع عنده الماء، فإذا بایع النّساء، یمسّ أیدیهنّ فیه، وهذا منقطع، وفی الإسناد إلی داود ضعف أیضاً؛ وروی ابن منده من طریق إبراهیم بن محمّد بن عاصم عن أبیه، عن حذیفة، عن عروة بن مسعود الثّقفیّ، قال: کان رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم یقول: «لقِّنوا موتاکم لا إله إلّااللَّه فإنّها تهدم الخطایا» إسناده ضعیف أیضاً، أورده العقیلیّ فی ترجمة إبراهیم بن محمّد بن عاصم، ولکن لم أر فیه الثّقفیّ.
ابن حجر، الإصابة، 2/ 470- 471، رقم 5528
(أبو عبید) بن مسعود بن عمرو بن عمیر بن عوف بن عبدة بن غیرة بن عوف بن ثقیف الثّقفیّ- صاحب المنبر الّذی استشهد فی جماعة من المسلمین فی قتال الفرس فیقال:
قُتل یوم جسر أبی عبید وهو والد المختار بن أبی عبید الّذی غلب علی الکوفة فی خلافة عبداللَّه بن الزّبیر، وقال أبو بکر ابن أبی شیبة فی مصنّفه: حدّثنا أبو أسامة عن إسماعیل بن أبی خالد، عن قیس بن أبی حازم، قال: کان أبو عبید بن مسعود الثّقفیّ عبر الفرات إلی نهروان، فقطعوا الجسر خلفه فقُتل، وقُتل أصحابه. وقال البلاذری: یقال إنّ الفیل برک علی أبی عبید، فمات تحته، فأخذ الرّایة أخوه الحکم، فقُتل، فأخذها جبر بن أبی عبید، فقُتل.
ابن حجر، الإصابة، 4/ 130، رقم 738
(ع- علیّ) بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب الهاشمیّ أبو الحسین، ویقال: أبو الحسن، ویقال: أبو محمّد، ویقال: أبو عبداللَّه المدنیّ زین العابدین، روی عن أبیه وعمّه الحسن، وأرسل عن جدّه علیّ بن أبی طالب، [ثمّ ذکر کلام ابن سعد والزّهری کما ذکرناهما] وکان مع أبیه یوم قُتِل وهو مریض، فسلم، وقال ابن عیینة عن الزّهریّ أیضاً: ما رأیت أحداً کان أفقه منه، ولکنّه کان قلیل الحدیث. وقال مالک، قال نافع بن جبیر بن مطعم لعلیّ ابن الحسین: إنّک تجالس أقواماً دونا، فقال علیّ بن الحسین: إنّی أجالس من انتفع بمجالسته فی دینی. قال: وکان علیّ بن الحسین رجلًا له فضل فی الدّین. وقال ابن وهب عن مالک: لم یکن فی أهل بیت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم مثل علیّ بن الحسین. وقال الحاکم:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 922
سمعت أبا بکر بن دارم، عن بعض شیوخه، عن أبی بکر ابن أبی شیبة قال: أصحّ الأسانید کلّها الزّهریّ، عن علیّ بن الحسین، عن أبیه، عن علیّ. [ثمّ ذکر کلامه فی نسب قریش]. وقال الآجریّ: قلت لأبی داود: سمع علیّ بن الحسین من عائشة، قال: لا. سمعت أحمد بن صالح یقول: سنّ علیّ بن الحسین وسنّ الزّهریّ واحد، ویروی أنّ سعید ابن المسیّب قال: ما رأیت أورع منه، وقال العجلیّ: مدّنی تابعیّ ثقة، وقال جویریة بن أسماء:
ما أکل علیّ بن الحسین لقرابته من رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم درهماً قطّ، وقال إبراهیم ابن محمّد الشّافعیّ عن ابن عیینة: حجّ علیّ بن الحسین، فلمّا أحرم واستوت به راحلته، اصفرّ لونه، وانتفض، ووقع علیه الرّعدة، ولم یستطع أن یلبِّی، فقیل له: ما لک لا تلبِّی؟ فقال: أخشی أن أقول لبّیک، فیقال لی لا لبّیک، فقیل له: لا بدّ من هذا، فلمّا لبّی، غشی علیه وسقط من راحلته، فلم یزل یعتریه ذلک حتّی قضی حجّه.
وقال مصعب الزّبیریّ عن مالک: ولقد أحرم علیّ بن الحسین، فلمّا أراد أن یقول:
لبّیک، قالها، فأغمی علیه حتّی سقط من ناقته، فهشم، ولقد بلغنی أنّه کان یصلّی فی کلّ یوم ولیلة ألف رکعة إلی أن مات.
وکان یسمّی زین العابدین لعبادته، وقال حجّاج بن أرطاة عن أبی جعفر: أنّ أباه علیّ بن الحسین قاسم اللَّه ماله مرّتین، وقال: إنّ اللَّه یحبّ المؤمن المذنب التّوّاب. وقال یونس بن بکیر عن محمّد بن إسحاق: کان ناس من أهل المدینة یعیشون لا یدرون من أین کان معاشهم، فلمّا مات علیّ بن الحسین فقدوا ما کانوا یؤتون به من اللّیل. وقال علیّ بن موسی الرّضا، عن أبیه، عن جدّه، قال: قال علیّ بن الحسین: إنِّی لأستحی من اللَّه أن أری الأخ من إخوانی، فأسأل اللَّه الجنّة وبخل علیه بالدّنیا. وقال عبدالعزیز بن أبی حازم عن أبیه: سمعت علیّ بن الحسین یُسئل کیف کانت منزلة أبی بکر وعمر من رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم؟ فأشار بیده إلی القبر وقال: منزلتهما منه السّاعة. وقال الثّوریّ عن عبیداللَّه بن عبدالرّحمان بن موهب: جاء قوم إلی علیّ بن الحسین، فأثنوا علیه، فقال: ما أکذبکم وأجرأکم علی اللَّه، نحن من صالحی قومنا، فحسبنا أن نکون من صالحی قومنا.
وعن موسی بن طریف قال: استطال رجل علی علیّ بن الحسین، فأغضی عنه، فقال له:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 923
إیّاک أعنی، فقال: وعنک أغضی.
قلت: مقتضاه أن یکون مات سنة (94) أو (95)، لأنّه ثبت أنّ أباه قُتل وهو ابن (23) سنة، وکان قتل أبیه یوم عاشوراء سنة (61)، وأمّا ما تقدّم عن أحمد بن صالح أنّ سنّه وسنّ الزّهریّ واحد، فلیس بصحیح، لأنّ الزّهریّ مولده سنة (50)، فعلیّ بن الحسین أکبر منه بثلاث عشرة سنة، واللَّه أعلم.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 7/ 304، 306، 307
کان مولده [الإمام الباقر علیه السلام] سنة ستّ وخمسین، وقیل: إنّه مات سنة أربع عشرة، وقیل: خمس عشرة، وقیل: ستّ عشرة، وقیل: سبع عشرة، وقال ابن سعد: مات سنة ثمانی عشرة ومائة، وهو ابن ثلاث وسبعین سنة. قلت: فإن ثبت ذلک فیکون مولده سنة خمس وأربعین، ولکن ابن سعد لم ینقل ذلک إلّاعن الواقدی، کذا صرّح به فی الطّبقات الکبری، ثمّ قال ابن سعد، أنا عبدالرّحمان بن یونسِ، عن ابن عیینة، عن جعفر بن محمّد: سمعت محمّد بن علیّ وهو یذاکر فاطمة بنت الحسین صدقة النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم، فقال:
وهذه «1» توفّی ثمانیاً وخمسین سنة، ومات بها النّهی، وهذا السّند فی غایة الصّحّة ومقتضاه أن یکون ولد سنة ستّین، وهذا هو الّذی یتّجه، لأنّ أباه علیّ بن الحسین شهد مع أبیه یوم کربلاء وهو ابن عشرین سنة، وکان یوم کربلاء فی المحرّم سنة إحدی وستّین، ومقتضاه أنّ مولد علیّ کان سنة إحدی وأربعین، فمن یولد سنة أربعین أو سنة إحدی وأربعین کیف یولد له سنة خمس وأربعین؟ والأصحّ أنّه مات سنة أربع عشرة [ومائة]، لأنّ البخاریّ قال: ثنا عبداللَّه بن محمّد، عن ابن عیینة، عن جعفر بن محمّد قال: مات أبی سنة أربع عشرة [ومائة]، فیکون مولده علی هذا سنة ستّ وخمسین وهو متّجهٌ أیضاً، وقد قیل: إنّ روایة محمّد عن جمیع من سمّی هنا من الصّحابة ما عدا ابن عبّاس وجابر ابن عبداللَّه وعبداللَّه بن جعفر بن أبی طالب مرسلة.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 9/ 351
وقال غیره: لمّا قدم، سبی فارس علی عمر، کان فیه بنات یزدجرد، فقومن،
__________________________________________________
(1)- کذا فی الأصل، وسقط هنا بعض العبارة کما هو المتبادر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 924
فأخذهنّ علیّ، فأعطی واحدة لابن عمر، فولدت له سالماً، وأعطی أُختها لولده الحسین، فولدت له علیّاً، وأعطی أُختها لمحمّد بن أبی بکر، فولدت له القاسم.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 3/ 438
ذکر من قُتل من أصحاب الحسین علیه السلام ومن أهل بیته وموالیه [...]. وقُتل علیّ بن الحسین الأکبر، وأمّه لیلی بنت مرّة بن عروة الثّقفیّ، وأمّهما میمونة بنت سفیان بن حرب، [...]. وقُتل عبداللَّه بن الحسین بن علیّ وأمّه الرّباب بنت امرئ القیس الکلبیّ، [...] وقُتل أبو بکر بن الحسین علیه السلام وأمّه أمّ ولد [...]، وأراد الشّمر لعنه اللَّه قتل علیّ بن الحسین زین العابدین علیه السلام، وکانت العلّة قد أنهکته والأوجاع، فقالوا له: أتقتل صغیراً معلّلًا، فترکه.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 197، 198
توفّی علیّ بن الحسین زین العابدین فی الثّانی عشر من المحرّم سنة أربع وتسعین من الهجرة، وله من العمر سبع وخمسون سنة أقام منها مع جدّه أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام سنتین، ومع عمّه أبی محمّد الحسن بعد وفاة جدّه علیّ علیه السلام إحدی عشرة سنة، وکان بقاؤه بعد مصرع أبیه ثلاثاً وثلاثین سنة، یقال: إنّه مات مسموماً، وأنّ الّذی سمّه الولید بن عبدالملک، [...].
وقال ابن سعد: [...] لکنّه کان مریضاً ملقیً علی فراشه، وقد أنهکته العلّة والمرض، ولمّا قُتل والده، قال الشّمر بن ذی الجوشن: اقتلوا هذا الغلام، فقال بعض أصحابه: تقتل مریضاً لم یقاتل، فترکوه. قال ابن عمر: هذا هو الصّحیح ولیس قول من قال بأ نّه کان صغیراً حینئذٍ لم یقاتل، وإنّه ترک بسبب ذلک، بشی‌ء. «1» ولد أبو جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین رضی الله عنه بالمدینة فی ثالث صفر سنة سبع وخمسین من الهجرة «1» قبل قتل جدّه الحسین علیه السلام بثلاث سنین، «2» وأمّا نسبه أباً وأمّاً،
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی البحار، 46/ 217 والعوالم، 19/ 19، 441].
(2) (2*) [لم یرد فی الدّمعة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 925
فأبوه زین العابدین بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، وهو هاشمیّ من هاشمیّین، علویّ من علویّین، وأمّا کنیته فأبو جعفر لا غیر، وله ثلاثة ألقاب: الباقر، والشّاکر، والهادی، أشهرها الباقر، ولقّب بذلک لبقره العلم وهو تفجّره وتوسّعه (2*). «1» مات أبو جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین الباقر علیهم السلام فی سنة سبعة عشر ومائة، وله من العمر ثمانی وخمسون سنة، وقیل: ستّون سنة «1»، «2» وقیل: خمساً وثلاثین «2» وبقی بعد موت أبیه تسع عشر سنة وهی مدّة إمامته علیه السلام.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 208، 209- 211، 220/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 124
ثمّ سیّر النّساء والصّبیان مع شمر بن ذی الجوشن لعنه [اللَّه]، ومعهم علیّ بن الحسین، وقد جعل ابن زیاد الغلّ فی عنقه وفی یده؛ وحملهم علی الأقتاب، فلم یکلّمهم علیّ بن الحسین فی الطّریق. «3»
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 293
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی البحار، 46/ 217].
(2- 2) [الدّمعة: أقام منها مع جدّه الحسین علیه السلام ثلاث سنین، ومع أبیه علیّ بن الحسین علیهما السلام ثلاث‌وثلاثین سنة، وقیل: خمساً وثلاثین سنة].
(3)- و از فرزندان امام شهید بر دو کس ابقا شد؛ یکی علی بن الحسین که در آن اوان مرضی داشت و دیگر عمران بن الحسین رضی الله عنه که از مراحل عمر چهار مرحله طی کرده بود.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 169
کنیت او، ابومحمد و ابوالحسین است و ابوالقاسم نیز گفته‌اند و ابوبکر هم گویند و لقبش سیدالعابدین زین‌العابدین وسجاد و ذو الثفنات و نام مادرش شهربان وقیل: شهربانویه بنت یزدجرد بن شهریار بن خسرو ابن پرویز بن هرمز بن نوشیروان العادل ولد یوم الجمعة ویقال یوم الخمیس فی النّصف من جمادی الآخرة وقیل لتسع خلون من شعبان سنة ثمان وثلاثین من الهجرة وقیل سنة ستّ وثلاثین وقیل سنة سبع وثلاثین.
در «ربیع الأبرار» مسطور است که امیر مؤمنان علی علیه السلام، حریث بن جابر حنفی را به حکومت بعضی از بلاد مشرق فرستاد و حریث، دو دختر یزدجرد را به‌دست آورد و به‌خدمت آن حضرت آورد و حضرت مقدس امیر مؤمنان علی علیه السلام، شهربانو را بقرّة العین حسین داد و دیگری را که مسماة به کیهان بانو بود، به محمدبن ابی‌بکر ارزانی داشت تا به‌خواست خداوند از یک خواهر امام زین‌العابدین رضی الله عنه متولد شد و از آن خواهر دیگر قاسم‌بن محمد و آن جناب را ذو الثفنات به جهت آن می‌گفتند که از کثرت عبادت، مواضع-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 926
قالوا، نکح علیّ من سبیهم خولة، فهو دلیل علی الرّضا بهم، وأنکح الحسین شاه زنان، قلنا: قد روی البلاذریّ منکم فی کتابه تاریخ الأشراف أنّ علیّاً اشتراها منهم، ثمّ أعتقها وأمهرها وتزوّجها، وولدت له محمّداً، وشاه زنان بعث بها وبأُختها الوالی من قبله علی جهة المشرق، وهو حریث بن جابر فنحلها الحسین، فولدت له زین العابدین، ونحل أختها محمّد بن أبی بکر فولدت له القاسم، علی أنّهم إذا کانوا أهل ردّة لا منع من نکاحهم لأحد من المسلمین، فضلًا عن ولاة الدّین.
البیاضی، الصّراط المستقیم، 2/ 128
وقال: کان له ستّة أولاد: علیّ الأکبر وعلیّ الأصغر وجعفر وعبداللَّه وسکینة وفاطمة.
أقول: ولیس علی وجه الأرض من حسینیّ إلّاوینتهی عقبه للإمام زین العابدین علیّ الأصغر، وهو أعقب من ستّة رجال.
المخزومی، صحاح الأخبار،/ 31
__________________________________________________
- سجود او مانند زانوی شتر درشت شده بود. گویند که تا زمان وفات، امام زین‌العابدین در هر شبانه روز هزار رکعت نماز گذاردی و در حین شهادت امیر مؤمنان علی علیه السلام دوساله بود و در واقعه کربلا بیست و دو ساله بود و او از اعیان سادات اهل بیت و عظمای تابعین است.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 25- 26
روایت است که چون امام مظلوم به جوار رحمت ملک قیّوم پیوست، شمرذی الجوشن لعنةاللَّه علیه با جماعتی روی به خیمه‌ها نهادند و دست به غارت و تاراج برآوردند و آنچه یافتند، از قلیل و کثیر و نقیر و قطمیر در حیطه ضبط و تصرف درآوردند و در خیمه‌ای که امام زین‌العابدین تکیه داشت، درآمد و شمشیر کشید و خواست که اورا به قتل رساند. حمیدبن مسلم گفت: «سبحان اللَّه! از سر قتل این کودک مریض درگذر!»
و بعضی گفته‌اند: عمر سعد هر دو دست اورا گرفت و گفت: «از خدای تعالی شرم نمی‌داری که بر قتل این پسر بیمار اقدام می‌کنی؟»
شمر گفت: «فرمان عبیداللَّه زیاد چنین است که مجموع پسران امام حسین را بکشم.»
عمر در آن باب مبالغه کرد و شمر از فعل شنیع و امر قبیح دست بازداشت، امر کرد تا آتش در خیمه‌های اهل بیت مصطفی صلی الله علیه و آله و سلم زدند.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 170
نسا و اولاد و جواری امیر مؤمنان حسین رضی الله عنه در محملها نشانده روی به کوفه نهادند و بعضی از مخالفان از کرده خویش پشیمان شده، نوحه و زاری و گریه و بی‌قراری می‌کردند و چون علی بن الحسین رضی الله عنه گریه ارباب شقاق را ملاحظه کرد، فرمود: «چون اینان بر قتل پدر و برادران و ابنای اعمام ما می‌گریند، پس کدام جماعت ایشان را کشته‌اند؟»
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 171- 172
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 927
وقال: وعدّة من قُتل معه من أهل بیته وعشیرته [...] من أولاد الحسین علیّ وعبداللَّه.
المخزومی، صحاح الأخبار،/ 30
وله من الولد عشرة ستّة ذکور وأربع إناث. فالذّکور: علیّ الأکبر، وعلیّ الأوسط، وعلیّ الأصغر، ومحمّد، وعبداللَّه، وجعفر. فعلیّ الأکبر أمّه لیلی بنت مرّة الثّقفیّ [...] وعلیّ الأصغر أصابه سهم وهو طفل رضیع یومئذ، فمات. وعبداللَّه، قیل: إنّه قُتل یومئذٍ شهیداً، ومحمّد وجعفر ماتا فی حیاة أبیهما. وکان الذّکر المخلّد والاشتهار لعلیّ الأوسط زین العابدین الملقّب ب «السّجّاد» بفتح السّین المهملة وتشدید الجیم ودال مهملة بعد الألف. وأمّه شاه زنان بفتح الشّین المعجمة وکسر الهاء، وفتح الزّای والنّون ونون ثانیة بعد الألف، وهی کلمة فارسیّة معناها ملکة النّساء بنت یزدجرد- بفتح الیاء المثنّاة من تحت وسکون الزّای وفتح الدّال المهملة والجیم ودال مهملة بعد الرّاء- من ولد أنوشیروان العادل ملک الفرس. وهو علیه السلام أوّل سبط من أسباط الحسین علیه السلام، ورابع إمام معصوم علی رأی الاثنی عشریّة، وزاهد علی رأی غیرهم. قال الواقدیّ: ولد علیه السلام لثلاث وثلاثین من الهجرة، وفی یوم الطّفّ کان عمره علیه السلام ثلاثاً وعشرین سنة، وتوفّی علیه السلام لخمس وتسعین من الهجرة، وسنورد ذکر ولده بعد إتمام إخوته.
والإناث: زینب، وسکینة، وفاطمة، وأمّ عبداللَّه [...].
ولم یعقب من ولد الحسین علیه السلام غیر سکینة، وفاطمة، وعلیّ السّجّاد علیه السلام.
محمّد کاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة،/ 45- 47
[القرن 10] الأسماء: الحسین علیه السلام، ملوک الوقت: یزدجرد، عدد الأزواج: خمس عدا السّراری، عدد الأولاد: ستّة أولاد.
الأسماء: علیّ علیه السلام، الکنی: أبو الحسن، الألقاب: السّجّاد، أمکنة الولادة: المدینة، أیّام الولادة: الأحد، شهور الولادة: خامس شعبان، سنو الولادة: لثمان وثلاثین، ملوک وقت الولادة: أمیر المؤمنین علیّ علیه السلام، أسماء الامّهات: شاه زنان شهربانو، عدد الأزواج:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 928
امرأة واحدة، عدد الأولاد: خمسة عشر، مدّة العمر: سبع وخمسون، «1» أیّام الوفاة: السّبت، شهر الوفاة: ثانی وعشرون محرّم، سنة الوفاة: سنة خمس وتسعین «1».
الکفعمی، المصباح،/ 522/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 152- 153؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 105
محمّد علیه السلام، أبو جعفر، الباقر، المدینة، الاثنین، ثالث صفر سبع «2» وخمسین، وأمّه أمّ عبداللَّه بنت الحسن.
الکفعمی، المصباح،/ 522/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 217، رقم 19؛ البحرانی، العوالم (المستدرک)، 19/ 19
وله رضی الله عنه أولاد: 1- علیّ الأکبر. 2- وعلیّ الأصغر. 3- وفاطمة. 4- وسُکینة.
رضی اللَّه عنهم. (15 آ).
ابن طولون، الأئمّة الاثنا عشر،/ 72
(الرّابع) علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب، ویکنّی أبا الحسن، وقیل: أبا محمّد، وقیل: أبا بکر، ولقّب بزین العابدین والسّجّاد. ولد بالمدینة سنة ثلاث وثلاثین من الهجرة، وقیل: سنة ثمان وثلاثین، وقیل: سنة ستّ وثلاثین. [ثمّ ذکر کلام ابن الجوزی کما ذکرناه].
وقال فی شواهد النّبوّة: إسم أمّه شهربانو بنت یزدجرد من أولاد أنوشروان العادل، انتهی. [ثمّ ذکر کلام ابن خلّکان وابن الجوزی والدّمیری کما ذکرناه].
وتوفّی بالمدینة فی الثّامن عشر من المحرّم سنة أربع وتسعین، وقیل خمس وتسعین، ودفن بالبقیع وهو ابن ثمان وخمسین سنة، وضریحه هناک فی قبّة معروفة بقبّة العبّاس. «1»
الدّیاربکریّ، تاریخ الخمیس، 2/ 186
«3»
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی البحار والدّمعة وجاء فیهما: وذکر فی الجدول [الکفعمی] أنّه علیه السلام: توفّی یوم‌السّبت فی الثّانی والعشرین من المحرّم لخمس وتسعین].
(2)- [فی البحار والعوالم: تسع].
(3)- به روایت ابو الکرام عبدالسلام صاحب «مستقصی» و شیخ مفید، امام حسین علیه السلام شش فرزند-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 929
__________________________________________________
- داشت. علی بن الحسین الاصغر که مادرش شاه زنان بنت یزدجردبن شهریار بود و علی‌بن الحسین الاکبر که از لیلی بنت ابی‌مرة بن عروة بن مسعود الثقفیه تولد نمود و در کربلا به سعادت شهادت رسید و جعفربن الحسین که مادر او قضاعیه بود و در زمان حیات پدر به اجل طبیعی از عالم انتقال فرمود و عبداللَّه الحسین که در حالت طفولیت به زخم تیر یکی از ملاعین کربلا شهید گشت و سکینة بنت الحسین که والده او رباب بنت امرؤ القیس الکلابیه است و مادر عبداللَّه بن الحسین نیز رباب بوده و فاطمه بنت الحسین که از ام اسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه در وجود آمده و در این باب روایات دیگر نیز وارد است؛ از جمله آن که بعضی از مورخان اولاد ذکور آن حضرت را پنج نفر شمرده گفته‌اند که یکی از ایشان عمر نام داشت و عمر در واقعه کربلا چهارساله بود و بعد از آن به اندک زمانی از عالم رحلت نمود و به اتفاق جمیع مورخان نسب سایر ائمه معصومین و جمیع سادات حسینی به علی‌بن الحسین که ملقب است به زین‌العابدین ملحق می‌شود و از دیگر اولاد امام حسین علیه السلام عقب نمانده و ذکر امام زین‌العابدین رضی الله عنه عن قریب رقم زده کذلک بیان خواهد گشت؛ ان شاء اللَّه تعالی.
در «مرآة الجنان» و فصل الخطاب از کتاب «ربیع الأبرار» که مؤلف ابوالقاسم زمخشری است، نقل کرده‌اند که در زمان عمربن الخطاب که سبایای فارس به مدینه رسید، سه دختر یزدجردبن شهریار در آن‌میان بود و عمر گفت: آن دختران را مانند سایر اسیران به معرض بیع درآوردند. امیرمؤمنان علی گفت: «با بنات ملوک آن معامله نمی‌توان کرد که با دیگران.»
عمر پرسید: «طریقه بیع و شری ایشان چگونه است؟»
امیر مؤمنان علی جواب داد: «قیمت این دختران را مقرر می‌باید ساخت تا مردم ثمن ایشان را معلوم نموده، هر کس خواهد، به ادای آن قیام نماید.»
و عمر بر این موجب فرمان فرمود و امیرمؤمنان علی آن سه دختر را بخرید و یکی را به امام حسین و دیگری را به محمدبن ابی‌بکر و سیم را به عبداللَّه‌بن عمر رضی اللَّه عنهم بخشید و امام حسین را از آن مخدره زین‌العابدین و محمد را از آن مستوره قاسم و عبداللَّه را از آن عفیفه سالم تولد نمود. پس علی بن الحسین و قاسم‌بن محمد و سالم بن عبداللَّه پسران خاله یکدیگر باشند و مادر امام چهارم به روایت مشهور، شهربانو نام داشت و قیل شهربان و قیل شاه زنان و قیل سلافه و در بعضی کتب، عوض سلافه سلامه نوشته شده و قیل غزاله و در کشف الغمه از ابن‌خشاب مروی است که والده امام چهارم خوله بود بنت یزدجرد ملک فارس (وهی الّتی سمّاها أمیرالمؤمنین شاه زنان) و تولد آن امام عالی‌مقام به روایت اصح و اکثر در ماه شعبان سنه ثمان و ثلاثین از هجرت سید المرسلین در مدینه اتفاق افتاد (وقیل سنة سبع وثلاثین وقیل سنة ستّ وثلاثین وقیل سنة ثلاث وثلاثین) و اسم همایون امام چهارم علی بود و کنیت شریفش ابومحمد وابوالحسن و ابوالقاسم نیز گفته‌اند و قیل ابو بکر و القاب آن جناب زین‌العابدین و سیدالعابدین و سجاد و ذو الثفنات-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 930
[القرن 11] «1» وقال ابن طاوس رحمه الله فی ربیع الشّیعة: إنّ علیّ بن الحسین الأکبر زین العابدین علیه السلام أمّه شاه زنان بنت کسری یزدجرد بن شهریار، وعلیّ الأصغر قُتل مع أبیه، والنّاس یغلطون أنّه علیّ الأکبر، وعبداللَّه قُتل مع أبیه صغیراً وهو فی حجر أبیه «1».
وقال المفید رحمه الله فی إرشاده مثل ما نقلناه من ابن طاوس، وقال الشّهید رحمه الله فی کتاب المزار من الدّروس: أنّه الأکبر علی الأصحّ، إنتهی.
__________________________________________________
- است. و ابن خشاب مرقوم کلک بیان گردانیده که زکی و امین نیز از جمله القاب امام زین‌العابدین است و آن جناب به روایت اول که مختار اکثر ارباب اخبار است، در زمان شهادت امیر مؤمنان علی رضی الله عنه دو ساله بود و در وقت وفات امام حسن سلام اللَّه علیه دوازده ساله و در واقعه کربلا بیست و سه ساله و بعد از آن حادثه سی و چهار سال دیگر عمر یافته در مدینه فی محرم الحرام سنة خمس وتسعین به بهشت برین خرامید و در گورستان بقیع پهلوی عم خویش امام حسن مدفون گردید. مدت عمر عزیزش به این روایت پنجاه و هفت سال باشد و اوقات امامتش سی و چهار سال و به قول امام یافعی و بعضی دیگر از مورخان انتقال آن امام ستوده خصال از دار ملال در سنه اربع وتسعین روی نمود.
حمداللَّه مستوفی گوید که به اعتقاد علمای شیعه، ولیدبن عبدالملک بن مروان آن جناب را زهر داد. بنابراین روی به فردوس اعلی نهاد؛ والعلم عند اللَّه تعالی.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 61، 62- 63
همچنین از اولاد آن حضرت دو نفر باقی ماندند؛ یکی علی‌بن الحسین علیه السلام که مرضی داشت و دیگری عمربن الحسین که چهار ساله بود.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 57
و صاحب «کشف الغمه» اسامی جمعی از اهل بیت را که در آن واقعه شهید شده‌اند، بر این موجب تفصیل نمود [...] علی عبداللَّه ابنا حسین بن علی علیهم السلام.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 34
و شمربن ذی‌الجوشن با جمعی از آن قوم پر مکر و فن (علیهم لعائن اللَّه) به خیام امام حسین درآمد. آن‌چه یافتند، غارت و تاراج کردند و شمر لعین قصد قتل امام زین‌العابدین کرد؛ اما حمید بن مسلم با عمر سعد او را از آن حرکت مانع شدند و آن دوزخیان به روایت بعضی از مورخان، آتش در خیمه‌های اهل‌بیت خاتم الانبیا زدند و دود از دودمان ولایت برآوردند.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 57
و بعد از آن، ابن‌زیاد و زحر بن قیس و محصن بن ثعلبه و شمر بن ذی‌الجوشن را فرمود تا امام زین‌العابدین و مخدرات اهل بیت سیدالمرسلین را با سرهای شهدا به دمشق پیش یزید برند و این سه ملعون به موجب فرموده آن لعین، دیگر متوجه شام گشتند و به روایتی که در روضةالشهدا مسطور است، در آن راه ایشان را حالات غریبه که دلالت بر وفور کرامت امام حسین علیه السلام می‌کرد، پیش آمد.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 59- 60
(1- 1) [حکاه فی تنقیح المقال، 2- 1/ 280].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 931
ولعلّ الصّواب ما قاله الشّیخ المفید والشّیخ الطّوسی وابن طاوس رحمهم اللَّه، لأنّ فی قضیّة کربلا علی ما یظهر من کتب التّواریخ سنّ علیّ بن الحسین المقتول مع أبیه علیهما السلام ثمانیة عشر، وفی ذلک الوقت محمّد بن علیّ الباقر علیهما السلام ابن أربع سنین، فیکون لا أقل سنّ أبیه مع بلوغه ومدّة الحمل ومدّة عمر ولده عشرین سنة علی ما هو المتعارف، فیکون الأکبر علیّ بن الحسین زین العابدین علیه السلام، ولأنّ علیّ بن الحسین زین العابدین علیهما السلام ولد فی سنة ثلاث وثلاثین من الهجرة، وقضیة کربلا فی سنة إحدی وستّین من الهجرة، فیکون سنّه علیه السلام فی ذلک الوقت ثمانیة وعشرین، وسنّ علیّ المقتول مع أبیه علیهما السلام ثمانیة عشر. «1»
__________________________________________________
(1)- از امیر مؤمنان حسین بن علی علیهما السلام عقب نماند، الّا امام زین‌العابدین علیه السلام.
بعضی گفته‌اند که مادر امام زین‌العابدین علیه السلام را شاه زنان گویند که دختر یزدجرد بود، که اورا در فتح مدائن اسیر گرفتند و عمر بن الخطاب او را به امیر مؤمنان حسین علیه السلام داد.
و بعضی دیگر گفته‌اند که حریث‌بن جابر الجعفی دو دختر یزدجرد را گرفته بود و نزد امیر مؤمنان علی علیه السلام آورد. یکی شهربانویه و یکی را نازبانویه. امیر مؤمنان علی علیه السلام شهربانویه را به امیر مؤمنان حسین علیه السلام داد و نازبانویه را به محمد بن ابوبکر داد. از یک [خواهر] 1 امام زین العابدین علیه السلام متولد شد، و از یک [خواهر] 1 قاسم الفقیه.
و بعضی گفته‌اند که شهربانویه، نبیره پرویز است که اورا خسرو گویند و گویند که زبیربن بکار گفته است که امام زین‌العابدین علیه السلام روز طف بیست و سه ساله بود. جهت آن قتال نکرد که بیمار بود.
و واقدی گفته [است] که مولود او در سنه ثلاث و ثلاثین بود. وفات او در سنه تسع و خمسین. پس روز طف بیست و هشت ساله بوده باشد؛ واللَّه اعلم.
گفته‌اند که امیر مؤمنان حسین علیه السلام را چهار پسر دیگر بود:
اول، عبداللَّه، کشته شد به کربلا و عقب ندارد.
دوم، جعفر را عقب نه.
سوم، علی اکبر کشته شد به طف. مادر او لیلی بنت ابی‌مرةبن مسعود ثقفی، امها میمونة بنت ابی سفیان.
چهارم، علی اصغر، کشته شد در طف که صغیر بود.
1. این زیاده در دو نسخه موجود است و ظاهراً احتیاجی به آن نباشد.
کیاء گیلانی، سراج الانساب،/ 170- 171
و عقب آن حضرت از ابوالحسن علی زین‌العابدین علیه السلام بن حسین بن امیر مؤمنان علیهما السلام و بس.
مادر امام زین‌العابدین شهربانوی بنت یزدجرد، شهریاربن کسری.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 932
التّفرشی، نقد الرّجال،/ 231/ مثله أبو علی الحائری، منتهی المقال، 4/ 383- 384 (ط حجری)،/ 212
فی بعض الأخبار أنّه کان للحسین أربعة أولاد ذکور، وهم: علیّ بن الحسین الأکبر [...]، وعلیّ بن الحسین الأصغر وهو الإمام علیه السلام الّذی عاش بعد حیاة «1» أبیه «2»، وجعفر ابن الحسین علیه السلام مات فی حیاة أبیه ودفن بالمدینة «3» ولا بقیّة له، وعبداللَّه بن الحسین علیه السلام هو الطّفل «3». «4»
الطّریحی، المنتخب،/ 38/ عنه: القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 241- 242
وکان عدد مَنْ قُتل مع الحسین من أهل بیته وعشیرته علیه السلام [...]، ومن أولاد الحسین علیه السلام اثنان، وهما: علیّ بن الحسین وعبداللَّه الطّفل المذبوح بالسّهم.
الطّریحی، المنتخب، 1/ 37
وقَتلوا معه ولدیه علیّاً الأکبر وعبداللَّه.
ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 66
نساؤه: خمس عدا السّراری، وهنّ: لیلی بنت أبی مُرّة بن عروة بن مسعود، وقُضاعة، ورباب بنت امرئ القیس، وأمّ إسحاق بنت طلحة، فهذه أربع، وأمّا الخامسة فلم أرَ
__________________________________________________
- ولادت آن حضرت روز پنجشنبه شهر شعبان سنه ثلاث وثلاثین، وفات آن حضرت دهم 1 شهر محرم الحرام سنه اربع وتسعین.
و عقب آن حضرت از شش پسر است: امام محمد باقر علیه السلام، و عبداللَّه باهر، و زید شهید، و عمر اشرف، و حسین اصغر، و علی اصغر، و اعقاب ایشان نیز در شش فصل می‌آید.
1. آنچه مشهور و معروف است، دوازدهم محرم یا بیست و پنجم محرم است.
کیاء گیلانی، سراج الأنساب،/ 68
(1)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(2)- [زاد فی تظلّم الزّهراء: وعلیّ بن الحسین الأصغر الرّضیع].
(3- 3) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(4)- [زاد فی تظلّم الزّهراء: أقول: الظّاهر من أکثر الرّوایات أنّ سیّد العابدین علیه السلام کان أکبر وأنّ المقتول بکربلاء یسمّی أکبر بالنّسبة إلی علیّ الأصغر الرّضیع ووجه اختلاف الرّواة فی عدد المقتولین إمّا لکون بعضهم مقتولًا قبل الواقعة أو بعدها بقلیل لما قد أثخنتهم الجراحات أو موتهم عندها حتف أنفهم أو نحو ذلک ممّا یدلّ علیه الأخبار الماضیة والآتیة فتأمّل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 933
اسمها، وکأ نّهم ادخلوا شاه زنان فی عدد نسائه علیه السلام فَصِرن بها خمساً، وسیأتی ما یدلُّ علی أنّها داخلة فی السّراری.
أولاده: عشرة: ستّة ذکور، وأربع إناث.
أسماء الذّکور: علیّ الأکبر، وعلیّ الأوسط- وهو سیّد العابدین علیه السلام- وعلیّ الأصغر، ومحمّد، وعبداللَّه، وجعفر. فأمّا علیّ الأکبر فإنّه جاهد مع أبیه حتّی قُتل شهیداً. وأمّا علیّ الأصغر فجاءه سهم وهو طفل، فقتله، ونُقل أنّ عبداللَّه قُتل أیضاً مع أبیه شهیداً، وقیل: بل الطّفل المقتول بالسّهم هو عبداللَّه. وأمّا زین العابدین علیه السلام فإنّه کان یومئذٍ مریضاً، وفی بعض السّیر: أنّ علیّ بن الحسین علیهما السلام الّذی قَتل مع أبیه کان له من العمرعشر سنین، فعلی هذا یکون هو الأوسط، ویکون زین العابدین علیه السلام هو الأکبر، لما سیأتی من أنّه علیه السلام کان عمره یوم قُتل أبیه فوق ذلک، واللَّه أعلم.
أسماء الإناث: زینب، وسُکینة، وفاطمة، ولم تُسمّ الرّابعة.
وقیل: کان له ستّة أولاد، وقیل: إنّ أولاده ستّة؛ أربع ذکور، وبنتان: زین العابدین علیه السلام من شاه زنان، وعلیّ الأصغر- وقیل: الأکبر- من لیلی بنت أبی مُرّة بن عروة بن مسعود، وجعفر من قُضاعة، وعبداللَّه وسُکینة من رباب بنت امرئ القیس، وفاطمة من أمّ إسحاق.
وقال ابن الخشّاب: وُلد له علیه السلام ستّة بنین وثلاث بنات، ولا یبعُد أن یکون قد أسقط الرّابعة الّتی لم تُسمّ فی القول المتقدّم.
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 75- 76
[القرن 12] علیّ بن الحسین الأصغر [...] امّه لیلی بنت أبی مرّة بن عروة بن مسعود الثّقفیّ.
ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 365
علیّ بن الحسین الأصغر، ولده قُتل معه بالطّفّ [صه] أمّه لیلی بنت أبی مرّة بن عروة الثّقفیّ، أمّها میمونة بنت أبی سفیان بن حرب [جخ]، المفید فی إرشاده جعله الأکبر وهو الأظهر «مح».
الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 572
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 934
علیّ بن الحسین زین العابدین علیه السلام، کنیته أبو محمّد، ولد بالمدینة سنة ثلاث وثلاثین من الهجرة، وقبض بالمدینة سنة خمس وتسعین، وله سبع وخمسون سنة. امّه شاه زنان بنت یزدجرد بن کسری.
الأردبیلی، جامع الرّواة، 2/ 463- 464
الحسین بن سعید فی (کتاب الزّهد)، عن النّضر بن سوید، عن حسین بن موسی، عن زرارة، عن أحدهما علیهما السلام نحوه، وزاد فی کتاب علیّ بن الحسین علیهما السلام، ولنا برسول اللَّه أسوة، زوّج زینب بنت عمّه زیداً مولاه، وتزوّج مولاته صفیّة بنت حُیَیّ بن أخطب.
الحرّ العاملی، وسائل الشّیعة، 14/ 50 رقم 2571
«قوله»: علیّ الأصغر، هذا یدلّ علی أنّ المقتول هو الأصغر کما ذهب إلیه الأکثر من أصحابنا.
وقال الکفعمیّ- رحمه الله- هو الأکبر علی الأصحّ هکذا، قاله الشّیخ الشّهید قدس اللَّه روحه فی دروسه «1»، [ثمّ ذکر کلام ابن إدریس فی السّرائر کما ذکرناه].
المجلسی، البحار، 98/ 316
سأل أمیر المؤمنین صلوات اللَّه علیه شاه زنان بنت کسری حین اسرت: ما حفظت عن أبیکِ بعد وقعة الفیل؟ قالت: حفظت عنه أنّه کان یقول: إذا غلب اللَّه علی أمر ذلّت المطامع دونه، وإذا انقضت المدّة کان الحتف «2» فی الحیلة، فقال علیه السلام: ما أحسن ما قال أبوکِ، تذلّ الامور للمقابر حتّی یکون الحتف فی التّدبیر «3».
المجلسی، البحار، 46/ 11- 12، رقم 22
وذکر فی اللّوح الّذی وضعه أنّه علیه السلام ولد یوم الأحد خامس شعبان لثمان وثلاثین.
__________________________________________________
(1)- الدّروس، ص 154.
(2)- الحتف: الموت، والجمع الحتوف، ولم یأت منه فعل، یقال: مات حتف أنفه، أی علی فراشه من غیرقتل ولا ضرب ولا غرق ولا حرق، وخصّ الأنف لما یقال: إنّ روحه تخرج من أنفه، المجمع.
(3)- إرشاد المفید، ص 160.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 935
أقول: وفی تاریخ الغفّاریّ أنّه علیه السلام ولد یوم الجمعة منتصف شهر جمادی الثّانیة.
الدّروس: ولد علیه السلام بالمدینة یوم الأحّد خامس شعبان سنة ثمان وثلاثین، وقبض بها یوم السّبت ثانی عشر المحرّم سنة خمس وتسعین، عن سبع وخمسین سنة، وأمّه شاه زنان بنت شیرویه بن کسری أبرویز، وقیل: ابنة یزدجرد. «1»
المجلسی، البحار، 46/ 14
أقول: أجاز لی بعض الأفاضل فی مکّة زادها اللَّه شرفاً روایة هذا الخبر، وأخبرنی أ نّه أخرجه من الجزء الثّانی من کتاب دلائل الإمامة، وهذه صورته: حدّثنا أبو الحسین محمّد بن هارون بن موسی التّلعکبریّ قال: حدّثنا أبی رضی الله عنه قال: حدّثنا أبو علیّ محمّد ابن همّام قال: حدّثنا جعفر بن محمّد بن مالک الفزاریّ الکوفیّ قال: حدّثنی عبدالرّحمان ابن سنان الصّیرفیّ، عن جعفر بن علیّ الحوار، عن الحسن بن مسکان، عن المفضل بن عمر الجعفیّ، عن جابر الجعفیّ، عن سعید بن المسیّب قال: لمّا قُتل الحسین بن علیّ علیهما السلام وورد نعیه إلی المدینة، وورد الأخبار بحزِّ رأسه علیه السلام وحمله إلی یزید بن معاویة، وقتل ثمانیة عشر من أهل بیته وثلاثة وخمسین رجلًا من شیعته، وقُتل «2» علیّ علیهما السلام وابنه بین یدیه وهو طفل بنشابة وسبی ذراریه، أُقیمت المآتم عند أزواج النّبیّ صلی الله علیه و آله فی منزل أمّ سلمة رضی اللَّه عنها، وفی دور المهاجرین والأنصار.
قال: فخرج عبداللَّه بن عمر بن الخطّاب صارخاً من داره، لاطماً وجهه، شاقّاً جیبه یقول: یا معشر بنی هاشم وقریش والمهاجرین والأنصار، یستحلّ هذا من رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فی أهله وذرّیّته وأنتم أحیاء ترزقون، لا قرار دون یزید، وخرج من المدینة تحت لیله لا یرد مدینة إلّاصرخ فیها واستنفر أهلها علی یزید لعنه اللَّه، وأخباره تُکتب بها إلی یزید، فلم یمرّ بملأ من النّاس إلّالعنه «3» وسمع «4» کلامه، [ذکر فی زینب الکبری علیها السلام، موسوعة الإمام الحسین، ج 10].
__________________________________________________
(1)- کتاب الدّروس للشّیهد رحمه الله فی کتاب المزار، طبع سنة 1269 بإیران.
(2)- [زاد فی الدّمعة: إبنه].
(3)- [الدّمعة: یتبعه].
(4)- [الدّمعة: یسمع].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 936
المجلسی، البحار، 30/ 287/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 194- 195
أقول: قد سبق فی کتاب الفتن خبر طویل أخرجناه من کتاب دلائل الإمامة بإسناده عن سعید بن المسیّب: أنّه لمّا ورد نعی الحسین علیه السلام المدینة، وقتل ثمانیة عشر من أهل بیته «1» وثلاث «2» وخمسین «1» رجلًا من شیعته، وقتل علیّ ابنه بین یدیه بنشّابة «3» وسبی ذراریه «4»، خرج عبداللَّه بن عمر إلی الشّام منکراً لفعل یزید، ومستنفراً للنّاس علیه حتّی أتی یزید وأغلظ له القول، فخلا به یزید وأخرج إلیه طوماراً طویلًا کتبه عمر إلی معاویة وأظهر فیه أنّه علی دین آبائه من عبادة الأوثان. وأنّ محمّداً کان ساحراً غلب علی النّاس بسحره، وأوصاه بأن یکرم أهل بیته ظاهراً، ویسعی فی أن یجتثّهم «5» عن جدید الأرض «6» ولا یدع أحداً منهم علیها فی أشیاء کثیرة، قد مرّ ذکرها، فلمّا قرأه ابن عمر رضی بذلک ورجع، وأظهر للنّاس أنّه محقّ فیما أتی به، ومعذور فیما فعله، ولنعم ما قیل «ما قتل الحسین إلّافی یوم السّقیفة» فلعنة اللَّه علی من أسّس أساس الظّلم والجور علی أهل بیت النّبیّ صلوات اللَّه علیهم أجمعین «6». «7»
المجلسی، البحار، 45/ 328/ عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 647؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 246
__________________________________________________
(1- 1) [المعالی: اثنین وسبعین].
(2)- [العوالم: ثلاثة].
(3)- [لم یرد فی المعالی].
(4)- [زاد فی المعالی: کتب عبداللَّه بن عمر بن الخطّاب إلی یزید بن معاویة: أمّا بعد فقد عظمت الرّزیّة، وجعلت المصیبة وحدّث فی الإسلام حدث عظیم ولا یوم کیوم الحسین علیه السلام، فکتب إلیه یزید: أمّا بعد یا أحمق فإنّنا جئنا إلی بیوت منجدة وفرش ممهدة ووسائد منضدة فقاتلنا عنها فإن یکن الحقّ لنا فعن حقّنا قاتلنا وإن یکن الحقّ لغیرنا فأبوک أوّل مَنْ سنّ هذا وابتزّ واستأثر بالحقّ علی أهله، فوصل الکتاب إلیه فخرج].
(5)- [المعالی: یبیدهم].
(6- 6) [المعالی: ولایبقی لهم شیئاً، فلمّا قرأه ابن عمر رضی بذلک ورجع وجعل یظهر للنّاس أنّ یزیداًمحقّ فیما أتی به ومعذور فیما فعله، انتهی].
(7)- شیخ مفید و دیگران روایت کرده‌اند که آن حضرت را شش فرزند بود: علی‌اکبر امام زین‌العابدین،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 937
__________________________________________________
- و کنیت آن حضرت ابومحمد، و مادرش شاه‌زنان دختر یزدجرد پادشاه عجم بود، و بعضی نام اورا شهربانو گفته‌اند؛
و علی‌اصغر که در صحرای کربلا شهید شد، و مردم او را علی اکبر می‌گویند، و مادر او لیلی دختر ابی‌مرّه ثقفیّه؛
و جعفر که مادر او زنی از قبیله قضاعه بود و در حیات پدر خود، وفات یافت؛
و عبداللَّه که کودکی در دامن پدر خود به تیر مخالفان شهید شد؛
و سکینه مادر او رباب، دختر امرئ‌القیس بود و او مادر عبداللَّه‌بن الحسین است؛
و فاطمه مادر او ام‌اسحاق دختر طلحةبن عبداللَّه تیمی بود.
و فرزندان آن حضرت از حضرت امام زین‌العابدین علیه السلام به هم رسید که بعد از آن حضرت باقی ماند.
و در عدد اولاد آن حضرت اختلاف بسیار است و آنچه مذکور شد، اظهر و میان علمای امامیه اشهر است و بعضی توهّم کرده‌اند که آن بزرگواری که در کربلا شهید شد، از امام زین‌العابدین علیه السلام بزرگ‌تر بود و آن خطاست؛ بلکه او در سنّ هیجده سالگی یا کم‌تر بود و حضرت امام زین‌العابدین علیه السلام بیست و سه سال یا زیاده داشت.
حضرت امام محمد باقر علیه السلام روایت کرده است که چون دختر یزدجرد را به نزد عمر آوردند، دختران مدینه همه برای دیدن او بر بام‌ها برآمدند. چون اورا به مسجد درآوردند، از نور روی او مسجد روشن شد. چون عمر خواست که روی اورا ببیند، روی خود را پوشید و گفت: «اف باد بر روی هرمز که فرزند او اسیر تو شد.»
عمر گفت: «این گبر زاده مرا دشنام می‌دهد.»
و خواست که اذیّتی به او برساند. حضرت امیر فرمود: «او بزرگ‌زاده است. تورا نمی‌رسد که با او چنین سلوک نمایی.»
و به روایت دیگر فرمود: حضرت رسول فرموده است: کریم هر قوم را گرامی دارید، و حضرت فرمود: اورا مخیّر گردان هر که را خواهد، از مسلمانان اختیار نماید. و هر که را اختیار نماید، به حساب غنیمت او اختیار کن.»
چون آن سیادتمند به سوی آن گروه نظر کرد، دست خود را بر سر مبارک امام حسین علیه السلام گذاشت.
پس حضرت امیر از او پرسید: «چه نام داری؟»
گفت: «جهانشاه.»
حضرت فرمود: «بلکه باید نام تو شهربانو باشد.»
پس به امام حسین علیه السلام گفت: «ای ابوعبداللَّه! از این دختر از برای تو فرزندی به هم خواهد رسید که-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 938
__________________________________________________
- بهترین اهل زمین باشد.»
پس حضرت علی بن الحسین علیه السلام از او به هم رسید و به این سبب آن‌حضرت را ابن‌الخیرتین می‌گفتند؛ زیرا برگزیده خدا از میان عرب، بنی‌هاشم و برگزیده عجم فارس بود و نسب شریف آن جناب به هر دو متّصل می‌شد.
مجلسی، جلاءالعیون،/ 826- 827
و اما یزید پلید چون بر مضمون نامه ابن‌زیاد مطلع شد، نامه‌ای به آن لعین نوشت که: «سرها و اسیران را به شام بفرست.»
چون نامه آن بدترین اشقیا به آن ولدالزّنا رسید، مخفربن ثعلبه- و به روایت دیگر زحربن قیس- را طلبید و سرهای شهدا را به او داد و ابو بردة بن عوف و طارق بن ابی‌ظبیان را با گروهی از ملاعین اهل کوفه همراه او کرد و سرهای آن سروران را به جانب شام روان کرد. بعد از چند روز تهیه سفر محنت اثر اهل‌بیت حضرت خیرالبشر کرد و حضرت امام زین‌العابدین علیه السلام را غل در گردن مبارکش گذاشت و مخدرات سرادق عصمت و طهارت را به روش اسیران بر شتران سوار کرد و با شمر و جمعی از منافقان و مخالفان از عقب آن جماعت فرستاد تا به ایشان ملحق شدند.
مجلسی، جلاءالعیون،/ 724
شیخ مفید و شیخ طبرسی و سید ابن طاوس ذکر کرده‌اند که ولادت با سعادت آن جناب در پانزدهم ماه جمادی الاوّل از سال سی و شش از هجرت واقع شد. کلینی، در سال سی و هشت هجرت ذکر کرده است و شیخ طبرسی گفته است که: ولادت آن حضرت در روز جمعه و به قولی در روز پنجشنبه پانزدهم ماه جمادی الثانی واقع شده، و بعضی گفته‌اند که در نهم ماه شعبان واقع شد، از سال سی و هشت هجرت، و بعضی سی و هفت نیز گفته‌اند. شیخ شهید گفته است که آن جناب در روز شنبه پنجم ماه شعبان متولد شد.
و در «کشف الغمّه» از حضرت صادق علیه السلام روایت کرده است که ولادت آن حضرت در سال سی و هشت هجرت واقع شد، پیش از شهادت امیر مؤمنان علیه السلام و با امیر مؤمنان علیه السلام دو سال ماند و با امام حسن علیه السلام ده سال و بعد از امام حسن علیه السلام با پدر بزرگوار خود ده سال و ایام امامت آن جناب سی و پنج سال بود. عمر شریف آن جناب به پنجاه و هفت سال رسید و مادر آن جناب موافق مشهور شهربانو دختر یزدجردبن شهریار پادشاه عجم بود و بعضی به جای شهربانو، شاه‌زنان نیز گفته‌اند.
ابن‌بابویه به سند معتبر از امام رضا علیه السلام روایت کرده است که عبداللَّه‌بن عامر چون خراسان را فتح کرد، دو دختر از یزدجرد، پادشاه عجم را گرفت و برای عثمان فرستاد. پس یکی را به جناب امام حسن علیه السلام و دیگری را به امام حسین علیه السلام داد و آن را که جناب امام حسین علیه السلام گرفت، امام زین‌العابدین علیه السلام از او به هم رسید. چون آن حضرت از او متولد شد، او به رحمت الهی واصل شد و آن دختر دیگر در وقت ولادت فرزند اول وفات یافت. پس یکی از کنیزان امام حسین علیه السلام آن حضرت را تربیت کرد و حضرت اورا مادر می‌گفت. چون امام حسین علیه السلام شهید شد، امام زین‌العابدین علیه السلام اورا به یکی از شیعیان خود-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 939
__________________________________________________
- تزویج کرد وبه این سبب شهرت کرد که حضرت امام زین‌العابدین علیه السلام مادر خود را به مولای خود تزویج نمود.
مؤلف گوید: این حدیث مخالفت دارد به آنچه گذشت در فصل اولاد امام حسین علیه السلام که شهربانو را در زمان عمر آوردند و شاید یکی از راویان اشتباهی کرده باشند و آن روایت که در آن‌جا مذکور شد، اشهر و اقواست؛ چنانچه قطب‌راوندی به سند معتبر از امام محمدباقر علیه السلام روایت کرده است که چون دختر یزدجرد ابن شهریار آخر پادشاهان عجم را برای عمر آوردند و داخل مدینه کردند، جمیع دختران مدینه به تماشای جمال او بیرون آمدند و مسجد مدینه از شعاع روی او روشن شد. چون عمر اراده کرد که روی اورا ببیند، مانع شد و گفت: «سیاه باد روز هرمز که تو دست به فرزند او دراز می‌کنی.»
عمر گفت: «این گبرزاده مرا دشنام می‌دهد.»
و خواست که اورا آزار کند. حضرت امیر علیه السلام فرمود: «تو سخنی را که نفهمیدی، چگونه دانستی که دشنام است؟»
پس عمر امر کرد که ندا کنند در میان مردم که اورا بفروشند. حضرت فرمود: «جایز نیست فروختن دختران پادشاهان، هر چند کافر باشند؛ ولیکن بر او عرض کن که یکی از مسلمانان را خود اختیار کند و اورا به او تزویج کنی و مهر اورا از عطای بیت‌المال او حساب کنی.»
عمر قبول کرد و گفت: «یکی از اهل مجلس را اختیار کن.»
آن سعادتمند آمد و دست بر دوش مبارک امام حسین علیه السلام گذاشت. پس امیر مؤمنان علیه السلام از او پرسید به زبان فارسی که: «چه نام داری، ای کنیزک؟»
گفت: «جهان‌شاه.»
حضرت فرمود: «بلکه شهربانویه تورا نام کردم.»
گفت: «این نام خواهر من است.»
حضرت به فارسی فرمود: «راست گفتی.»
پس رو کرد به جانب امام حسین علیه السلام گفت: «این با سعادت را نیکو محافظت نما، و احسان کن به سوی او که فرزندی از تو به هم خواهد رسانید که بهترین اهل زمین باشد، بعد از تو. و این مادر اوصیا و ذریّت طیبه من است.»
پس امام زین‌العابدین علیه السلام از او به هم رسید.
روایت کرده‌اند که پیش از آن که لشکر مسلمانان بر سر ایشان بروند، شهربانو در خواب دید که حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم داخل خانه او شد با جناب امام حسین علیه السلام و اورا برای آن حضرت خواستگاری نمود و به او تزویج کرد. شهربانو گفت: «چون صبح شد، محبت آن خورشید فلک امامت در دل من جا کرد و پیوسته-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 940
__________________________________________________
- در خیال آن جناب بودم. چون شب دیگر به خواب رفتم، حضرت فاطمه علیها السلام را در خواب دیدم که نزد من آمد و اسلام بر من عرض کرد و من در خواب به دست آن حضرت مسلمان شدم. پس فرمود: لشکر مسلمانان در این زودی بر پدر تو غالب خواهند شد و تورا اسیر خواهند کرد، و بزودی به فرزند من حسین خواهی رسید، و خدا نخواهد گذاشت که کسی دست به تو رساند تا آن که به فرزند من برسی و حق تعالی مرا حفظ کرد که هیچ کس به من دست نرسانید تا آن که مرا به مدینه آوردند. چون امام حسین علیه السلام را دیدم، دانستم که همان است که در خواب با حضرت رسول نزد من آمده بود و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم مرا به عقد او درآورده بود. به این سبب اورا اختیار کردم.»
شیخ مفید روایت کرده است: جناب امیرمؤمنان علیه السلام حریث بن جابر را والی کرد در یکی از بلاد مشرق و او دو دختر یزدجرد را برای حضرت فرستاد. حضرت یکی را که شاه‌زنان نام داشت، به جناب امام حسین علیه السلام داد و امام زین‌العابدین علیه السلام از او به هم رسید. و دیگری را به محمدبن ابی‌بکر داد و قاسم جدّ مادری حضرت صادق علیه السلام از او به هم رسید. پس قاسم با امام زین‌العابدین علیه السلام خاله‌زاده بودند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 831- 833
و در روز وفات آن جناب خلاف کرده‌اند. بعضی گفته‌اند: در هیجدهم ماه محرم سال نود و چهار هجرت واقع شد. شیخ طوسی در بیست و پنجم محرم این سال ذکر کرده است و بعضی سال نود و پنجم گفته‌اند. کلینی این مذهب را اختیار کرده است. ابن‌شهرآشوب گفته است که وفات آن حضرت در روز شنبه یازدهم یا دوازدهم محرم از سال نود و پنج از هجرت واقع شد. کفعمی در بیست و دوم ماه محرم این سال ذکر کرده است.
در مدت عمر آن حضرت نیز خلاف است و اکثر، پنجاه و هفت سال گفته‌اند.
کلینی به سند معتبر از حضرت صادق علیه السلام روایت کرده است که حضرت علی‌بن الحسین علیه السلام را در وقت وفات پنجاه و هفت سال بود و وفات آن جناب در سال نود و پنج واقع شد و بعد از امام حسین علیه السلام سی و پنج سال زندگانی کرد.
در «کشف الغمّه» از آن جناب روایت کرده است که عمر شریف امام زین‌العابدین علیه السلام پنجاه و هشت سال بود؛ و بعضی پنجاه و نه نیز گفته‌اند.
مجلسی، جلاءالعیون،/ 842
و مشهور آن است که مادر علی‌اکبر، لیلی دختر ابی‌مره ثقفی بود و از روایات معتبره ظاهر می‌شود که شهربانو در آن صحرا و در آن وقت در حیات نبود؛ چنانچه در موضع دیگر بیان شده است.
مجلسی، جلاءالعیون،/ 682- 683
و از فرزندان حضرت امام حسین علیه السلام آنچه مشهور است، علی‌اکبر و عبداللَّه که در کنار حضرت شهید شد و بعضی ابراهیم و محمد و حمزه و علی دیگر و جعفر و عمر و زید گفته‌اند.
و در زیارتی که از ناحیه مقدسه بیرون آمده، از فرزندان امام حسین علیه السلام، علی و عبداللَّه مذکور است.
مجلسی، جلاءالعیون،/ 695
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 941
تاریخ الأئمّة علیهم السلام: ومضی أبو جعفر الباقر علیه السلام وهو ابن ستّ وخمسین سنة فی عام مائة وأربع عشرة من الهجرة. وکان مولده قبل مضیّ الحسین علیه السلام بثلاث سنین، ومقامه مع أبیه خمس وثلاثین سنة إلّاشهرین، وبعد أن مضی أبوه تسع عشرة سنة. قال الفاریابیّ: وقد قیل: إنّه أقام وهو ابن ثمان وثلاثین سنة. وکان مولده سنة ثمان وخمسین.
وأدرکه جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ وهو کان فی الکُتّاب، فأقرأه عن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله السّلام، وقال: هکذا أمرنی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وقبض فی شهر ربیع الآخر سنة أربع عشرة ومائة. وکان مقامه بعد أبیه سبع عشرة سنة. ومنه: محمّد بن علیّ علیهما السلام: قبره بالبقیع.
إکمال الرّجال: محمّد بن علیّ: هو محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب صلوات اللَّه علیهم یکنّی أبا جعفر، المعروف بالباقر. سمع أباه زین العابدین، وجابر بن عبداللَّه، روی عنه ابنه جعفر الصّادق علیه السلام وغیره. ولد سنة ستّ وخمسین، ومات بالمدینة سنة سبع عشرة، وقیل: ثمانی عشرة ومائة، وهو ابن ثلاث وستّین سنة، وقیل غیر ذلک، ودفن بالبقیع.
تاریخ أبی الفداء: سنة ستّ عشرة ومائة، فیها توفّی الباقر محمّد بن زین العابدین علیّ ابن الحسین علیهم السلام. وقیل: سنة أربع عشرة، وقیل: سبع عشرة، وقیل: ثمانی عشرة ومائة.
قیل: عاش ثلاثاً وسبعین، وأوصی أن یکفّن فی قمیصه الّذی کان یصلِّی فیه. تبقّر فی العلم: أی توسّع، ومولده سنة سبع وخمسین، وکان عمره لمّا قُتل الحسین علیه السلام ثلاث سنین، توفّی بالحمیمة من الشّراة، فنقل إلی البقیع.
البحرانی، العوالم (المستدرک)، 19/ 443، 444، 445
عیون المعجزات: وکان مولد أبی جعفر قبل أن یقبض الحسین علیهما السلام بسنتین وأشهر، فی سنة ثمان وخمسین؛ وکان مولده ومنشؤه مثل موالید آبائه علیهم السلام؛ وکان ممّن حضر الطّفّ مع الحسین علیه السلام.
البحرانی، العوالم (المستدرک من عیون المعجزات)، 19/ 19
وروی الشّیخ عن محمّد بن مسلم عن أحدهما علیهما السلام قال: لمّا زوّج علیّ بن الحسین
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 942
علیه السلام امّه مولاه، وتزوّج هو مولاته، کتب إلیه عبدالملک بن مروان کتاباً یلومه فیه ویقول: إنّک وضعت شرفک وحسبک، فکتب إلیه علیّ بن الحسین علیه السلام: إنّ اللَّه تعالی رفع بالإسلام کلّ خسیسة وأتمّ به النّاقصة وأذهب به اللّوم فلا لوم علی مسلم وإنّما اللّوم لوم الجاهلیّة، وأمّا تزویج امّی، فإنّما أردت بذلک برّها. فلمّا انتهی الکتاب إلی عبدالملک، قال: لقد صنع علیّ بن الحسین أمرین ما کان یصنعهما أحد إلّااتّضع إلّاعلی بن الحسین علیه السلام، فإنّه بذلک ازداد شرفاً.
فإن قلت: کیف یوطِّن الشّیعیّ نفسه علی أنّ أمّ علیّ بن الحسین علیه السلام وهی شهربانو بنت یزدجرد ملک العجم بعد شهادة الحسین علیه السلام تزوّجت بمولی من الموالی إمّا معتق أو غیر معتق، وهل النّفس تقبل مثل هذا، وإن کان جایزاً فی الشّریعة.
قلت: قد روی الصّدوق نوّر اللَّه ضریحه عن الرّضا علیه السلام أنّ شهربانو أمّ علیّ بن الحسین علیه السلام قد ماتت فی نفاسها به، وکانت للحسین علیه السلام أمّة مدخولة فسلّمه إلیها، وکانت هی الّتی تولّت تربیته، وکان یقول لها أمِّی ویحترمها ذلک الاحترام، وهی الّتی زوّجها مولاه والمراد به واحد من شیعته وخواصّه لإطلاق المولی علیه أیضاً.
وقد روی التّصریح به فی حدیث آخر وفی بعض الرّوایات أنّها ألقت نفسها فی الفرات فی وقت شهادة الحسین علیه السلام خوفاً من یزید، لأنّه کان یکره العجم، وقیل: إنّ علیّ بن الحسین علیه السلام أرکبها جملًا فی تلک الواقعة الهایلة، وقال لها: کونی علی ظهره أین مضی، فقیل: إنّه مضی بها إلی الرّیّ والآن فیه بقعة یزورها النّاس ویقولون هذا قبر أمّ علیّ بن الحسین علیهما السلام، ولکنّ الاعتماد علی ما روی عن الرّضا علیه السلام.
الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 87- 89
«1»
__________________________________________________
(1)- سوای کنیزان خاصّه، پنج زن نکاحی داشت: شهربانو بنت یزدجرد بن شهریار کسری پادشاه فارس که نام اصلی وی شاه زنان است و بعد از اسیر شدن او را به مدینه آوردند. عمر وی را میان امیرمؤمنان و حسنین علیهم السلام مخیّر کرد که به هر یک که خواهد تزویج نماید. او به اعتبار مراعات فاطمه‌زهرا که خود را در آن عرضه ندید که به جای او باشد، به امیر مؤمنان راضی نشد و به اعتبار آن که امام حسن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 943
[القرن 13] قال المناویّ فی طبقاته: رزق الحسین من الأولاد خمسة وهم: علیّ الأکبر وعلیّ الأصغر وله العقب، وجعفر وفاطمة وسکینة المدفونة بالمراغة بقرب نفیسة ا ه، وکذا فی طبقات الشّعرانیّ، وزاد: أنّ علیّاً الأصغر هو زین العابدین، وقال کثیرون: أولاده ستّة، وزادوا عبداللَّه، فأمّا علیّ الأکبر فقاتل بین یدی أبیه حتّی قُتل، وأمّا علیّ الأصغر زین العابدین فکان مریضاً بکربلاء، ورجع مریضاً إلی مکّة، وسیأتی ترجمته، وأمّا جعفر فمات فی حیاة أبیه دارجاً، وأمّا عبداللَّه فجاءه سهم وهو طفل، فقتله بکربلاء، وأمّا سکینة فستأتی ترجمتها،
الصّبان، إسعاف الرّاغبین،/ 216- 217
علیّ بن الحسین الأصغر: قُتل معه، صه. وزاد سین: امّه لیلی بنت أبی قرّة بن عروة ابن مسعود بن معبد الثّقفیّ، وامّها میمونة بنت أبی سفیان بن حرب «1». وفی الإرشاد جعله
__________________________________________________
- طلاق بسیار می‌داد به او راضی نشده، به امام حسین علیه السلام تزویج نمود. لیلی‌بنت ابی‌مرةبن عروةبن مسعود ثقفیّه، ربابه بنت امرء القیس بن عدی کلبیّه، امّ اسحاق عبداللَّه تیمیة، قضاعیه، نام زنی که پدرش ضبط نشده. به قولی چهار پسر و دو دختر، و به قولی شش پسر و سه دختر، و به قول اصح شش پسر و چهار دختر: علی اکبر که در کربلا با آن حضرت شهید شد از لیلی بنت أبی مرّه بن عروه داشت، علی اوسط ملقب به امام زین العابدین علیه السلام که از شاه زنان بود و به قولی مادرش ام ولد بود، علی اصغر که در شیرخوارگی در کربلا تیر بر حلقش آمد شهید شد، مادرش معلوم نیست ونزد جمعی مسمّی به عبداللَّه، محمد احوالش معلوم نیست، جعفر که مادرش قضاعیه و در حیات آن حضرت فوت شده، عبداللَّه که گویند او نیز در کربلا شهید، سکینه و این هر دو از ربابه بنت امرءالقیس، فاطمه مادرش امّ اسحاق بود، زینب مادرش معلوم نیست، و یک دختر دیگر معلوم نیست.
مدرسی، جنّات الخلود،/ 23
به قولی امّ ولد و نامش غزاله یا سلامه و به قولی اصح شهربانو بنت یزدجرد بن شهریار بن شیرویه بن کسری بود و نام اوّلش جهان‌شاه و به قولی شاه زنان است. پدرش در هرات از لشکر اسلام شکست خورده با تاج و کمر پادشاهی به آسیابی گریخت و شب آسیابان سر وی را از بدن جدا کرد و اولادش ناپدید بودند تا زمان خلافت امیرمؤمنان علیه السلام حریث بن جابر جعفی به نواحی مشرق به حکومت رفت و دو دختر یزدجرد را به دست آورده برای آن حضرت فرستاد و آن حضرت شهربانو را به امام حسین و دیگری را که شاه فرزند نام داشت به محمدبن ابی‌بکر و از او قاسم بن محمد بن ابی‌بکر به هم رسید. پس قاسم و امام زین العابدین علیه السلام خاله زاده یکدیگرند.
مدرسی، جنّات الخلود،/ 24
(1)- رجال الشّیخ: 76/ 6، إلّاأنّ فی أغلب المصادر امّه لیلی بنت أبی مرّة ...
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 944
الأکبر- وهو الأظهر- وجعل الأصغر زین العابدین، وأنّ الّذی قُتل صغیراً مع أبیه علیه السلام بإصابة السّهم اسمه عبداللَّه.
وفی تعق فی النقد: قال ابن طاوس فی ربیع الشّیعة: [ثمّ ذکر کلامه کما ذکرناه فی نقد الرّجال].
أقول: ما مرّ عن المیرزا من نسبته إلی الإرشاد لم أجده فیه، بل الّذی رأیته التّصریح بأنّ الإمام علیه السلام هو الأکبر والمقتول هو الأصغر، وأنّ سنّه بضعة عشر سنة وسنّ الإمام علیه السلام یوم قُتل أبیه علیه السلام ثلاث وعشرون سنة، لکنّی رأیت غیر واحد من علمائنا ینسب إلی المفید خلاف ما رأیته فی الإرشاد، ولعلّه فی غیره.
وممّن نسب ذلک إلیه وردّ علیه ابن إدریس وقال [ثمّ ذکر کلامه کما ذکرناه فی السّرائر].
أبو علیّ الحائری، منتهی المقال، 4/ 383، 384 (ط حجری)،/ 212
أقول: وفی الکافی «1» والإرشاد «1» أنّ الباقر علیه السلام ولد سنة سبع وخمسین من الهجرة، فعلی هذه کان له علیه السلام 1 من العمر «1» عند واقعة جدّه أربع سنین «2» لأنّ مقتله کان فی إحدی وستّین «1» علی ما فی أکثر الرّوایات الآتیة إن شاء اللَّه فی عمره علیه السلام «1».
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 23/ مثله القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 242
قال: استشهد مع الحسین بکربلاء [...]، علیّ وعبداللَّه ابنا الحسین بن علیّ.
الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 233
أمّا ما وقع فی الزّیارة الخارجة من النّاحیة المقدّسة فهو هکذا: علیّ بن الحسین وعبداللَّه بن الحسین.
الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 463
وفی نقل آخر: فجاذبها وخرج من الخیمة یجرّ قناته لما به من الضّعف، فرآه الحسین علیه السلام، فأنقض علیه کالصّقر، واحتمله وأتی به إلی الخیمة وقال: یا ولدی ما ترید تصنع؟
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(2)- [أضاف فی تظلّم الزّهراء: کما قاله الزیدیّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 945
قال: یا أبت! إنّ نداءک قد قطع نیاط قلبی، وهیّج ساکن لبی، وأرید أن أفدیک بروحی، فقال علیه السلام: یا ولدی! أنت مریض لیس علیک الجهاد، وأنت الحجّة والإمام علی شیعتی، وأنت أبو الأئمّة، وکافل الأیتام، والمتکفّل للأرامل، وأنت الرّاد لحریمی إلی المدینة، حاشا للَّه أن تبقی الأرض بلا حجّة من نسلی، وکأ نّی بک یا ولدی أسیر ذلیل، مغلولة یداک موثوقة رجلاک.
فقال علیّ بن الحسین علیه السلام: أتُقتل وأنا أنظر إلیک؟ لیت الموت أعدمنی الحیاة، روحی لروحک الفداء، ونفسی لنفسک الوقاء، فقال الحسین علیه السلام: یا علیّ! أنت الخلیفة من بعدی، والوالی علی شیعتی، والقائم بأوامر الدِّین، والهادی إلی الصّراط المستقیم، والحافظ لعلوم أبی وجدّی، ثمّ اعتنقه وبکی بکاءً شدیداً.
ثمّ لایخفی علیک، أنّ «علیّ بن الحسین المسعودیّ» قد روی فی کتاب «إثبات الوصیّة» فی حدیث: إنّ الحسین علیه السلام فی وقت قتاله بکربلاء أحضر علیّ بن الحسین علیه السلام، وکان علیلًا، فأوصی إلیه بالاسم الأعظم ومواریث الأنبیاء، وعرفه أنّه قد دفع العلوم والصّحف والمصاحف والسّلاح إلی أمّ سلمة، وأمرها أن تدفع جمیع ذلک إلیه.
الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 403
وکان للحسین رضی الله عنه ثلاثة أبناء وبنتین: علیّ الأصغر، وهو الإمام زین العابدین، لقّب بالأصغر لأنّه ولد فی حیاة جدّه، وعند وفاة جدّه کان ابن سنتین، فجدّه أمیر المؤمنین علیّ الأکبر وهو الأصغر (رضی اللَّه عنهما)، وفی حادثة کربلاء کان ابن اثنتی وعشرین سنة، وکان علیلًا بالإسهال، فلم یقدر أن یخرج إلی الحرب. أمّه شهربانو بنت یزدجرد بن شهریار بن شیرویه بن برویز بن هرمز بن أنوشیروان، الملک العادل، آتوها مع أختها کیهان بانو من حدود فارس فی خلافة عثمان بن عفّان رضی الله عنه، فأراد أن یبیعهما، قال له علیّ (کرّم اللَّه وجهه): لا یعامل فی بنی الملوک معاملة سائرهم. فتزوّج الحسین شهربانو، فولدت له علیّ الأصغر، وتزوّج محمّد ابن أبی بکر کیهان بانو، فولدت له القاسم.
قالوا: أُنظر إلی برکة العدل حیث جعل اللَّه- تبارک وتعالی- الأئمّة المهدیّین من نسل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 946
الحسین (رضی اللَّه عنهم) من بنت یزدجرد المنتسب إلی کسری أنوشیروان الملک العادل دون سائر زوجاته.
وواحد من البنین: علیّ الأکبر، فاستشهد بالحرب [...]، وأمّه لیلی بنت أبی مرّة بن عروة بن مسعود الثّقفیّ.
وواحد منهم: عبداللَّه، کان طفلًا أصابه سهم، فاستشهد.
وفاطمة وسکینة، [...] وکان الحسین یحبّ سکینة وامّها (رضی اللَّه عنهم) وهی رباب الکلبیّة،
والعقب من ولد الحسین رضی الله عنه فی ولد واحد، وهو الإمام زین العابدین رضی الله عنه، وأولاده عشرون، أحد عشر ابناً وتسع بنات؛ منهنّ فاطمة، سکینة وخدیجة، فخدیجة خرجت إلی محمّد بن عمر بن علیّ (رضی اللَّه عنهم) فولدت له عدّة أولاد.
القندوزی، ینابیع المودّة (ط أسوة)، 3/ 151- 152
وفی الإصابة: امرؤ القیس بن عدیّ بن أوس بن جابر بن کعب بن علیم الکلبیّ، کان أمیراً علی قضاعة الشّام. قال له علیّ بن أبی طالب: هذان ابنای وقد رغبنا فی صهرک فأنکحنا بناتک. فقال: قد أنکحتک یا علیّ الحیاة ابنتی، وأنکحتک یا حسن سلمی ابنتی، وأنکحتک یا حسین الرّباب ابنتی، وهی أمّ سکینة.
القندوزی، ینابیع المودّة (ط أسوة)، 3/ 9
اللّیث بن سعد: قُتل مع الحسین [...]، علیّ الأکبر بن الحسین، وأمّه لیلی الثّقفیّة، وعبداللَّه بن الحسین، وأمّه رباب من بنی الکلب وهو رضیع.
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 321 (ط أسوة)، 3/ 17
ثمّ إنّ عمر بن سعد توجّه إلی الکوفة بالسّبایا علی الجمال نحو أربعین جملًا بغیر وطاء ولا غطاء، وفخذا علیّ بن الحسین یترشّحان دماً ویقول:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 947
یا أمّة السّوء لا سقیاً لربعکموا یا أمّة لم تراعِ جدّنا فینا
لو أنّنا ورسول اللَّه یجمعنا یوم القیامة ما کنتم تقولونا
تسیرونا علی الأقتاب عاریة کأ نّنا لم نشید فیکم دینا
تصفقون علینا أکفّکم فرحاً وأنتم فی فجاج الأرض تسبونا «1»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 350
__________________________________________________
(1)- فاضل مجلسی از کتاب «ارشاد» نقل می‌فرماید که حسین علیهم السلام را شش فرزند بود: چهار تن پسران بودند:
نخستین، علی بن الحسین الاکبر و کنیت او ابومحمد است و مادرش شاه زنان دختر یزدجرد شهریار است و از کلام شیخ مفید چنان مستفاد می‌شود که امام زین العابدین علیه السلام بزرگ تر از علی‌اکبر بود.
دوم، علی‌اصغر که در طف شهید شد به شرحی که مرقوم افتاد، و مشهور به علی‌اکبر گشت و مادرش لیلی دختر ابومرة بن عروة بن مسعود الثقفیه است.
سیم، جعفر بن الحسین و مادر او زنی از قبیله قضاعه است و او در حیات پدر وفات یافت و عقبی نداشت.
چهارم، عبداللَّه بن الحسین و او نیز در یوم طف در کنار پدر به زخم تیری شهید گشت، چنان که به شرح رفت.
اما دختران:
یکی، سکینه، مادر او رباب دختر امرء القیس بن عدی از قبیله کلبیه که شعبه‌ای از معدیه است، و این رباب نیز مادر عبداللَّه‌بن الحسین است.
دختر دیگر، فاطمه نام داشت و مادر او ام اسحاق، دختر طلحة بن عبداللَّه تیمیه است. [...]
در کتب نسب مسطور است:
یزید با سید سجّاد گفت: «مرا شگفت می‌آید که حسین، پسران خود را به جمله مسمّی به علی می‌نمود.»
فرمود: «حسین پدر خود را دوست می‌داشت و از تکرار نام او مسرور می‌گشت.»
و نیز از مناقب می‌نگارد که: در زمان خلافت عمر بن الخطاب گاهی که اسرای فارس را به مدینه درآوردند، همی خواست که مردان ایشان را چون عبید و زنان را مانند کنیزکان به عرض بیع و شری درآورد و از برای فروش بی‌پرده در گرد شهر طوف 1 دهد. علی علیه السلام فرمود: «إنّ النّبیّ قال: أکرموا کریم کلّ قوم وإن خالفوکم، وهؤلاء الفُرس حکماء کرماء، فقد ألقوا إلینا السّلم؛ رسول خدا فرمود: اکرام بدارید و بزرگ بشمارید زعیم قوم را، اگر چند طریق مخالفت شما پیمایند. هم‌اکنون این جماعت حکما و کرمای پارسیانند-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 948
__________________________________________________
- که به نیروی سرپنجه اسلام در پره طاعت ما افتادند.»
ورغبوا فی الإسلام وقد أعتقتُ منهم لوجه اللَّه حقّی وحقّ بنی هاشم، فقالت المهاجرون والأنصار قد وهبنا حقّنا لک یا أخا رسول اللَّه، فقال: اللّهمّ! فاشهد أنّهم قد وهبوا وقبلتُ وأعتقتُ.
و می‌فرماید: «چون به تمام رغبت طریق مسلمانی گرفتند، حقی که مرا و بنی‌هاشم را در این غنیمت بود، در راه خدا بذل کردم.»
این وقت، جماعت انصار و مهاجران عرض کردند: «ای برادر رسول خدا! ما همگان، حق خود را با تو هبه ساختیم.»
عمر بن الخطاب گفت: «علی ابوطالب عزیمت مرا برتافت و از آنچه من خواستم، پیشی گرفت.»
این وقت مسلمانان خواستند دختران ملوک را کابین بندند و به سرای خویش برند. امیرمؤمنان فرمود: «ایشان را به اختیار خویش گذارید و به اکراه و اجبار به کاری مدارید و شهربانویه را اشارتی فرمود تا که را اختیار کند.»
وی ابا نمود و امتثال فرمان نفرمود. گفتند: «ای دختر کریمه! برخیز و برگزین کسی را تا تو را خطبه کند. آیا رضا نمی‌دهی که تورا به شوی دهند؟»
شهربانویه خاموش گشت.
فقال أمیر المؤمنین: قد رضیَت وبقی الاختیار بعد سکوتها إقرارُها.
امیر مؤمنان فرمود: «سکوت شهربانویه در معنی اقرار او است.» دیگرباره او را مخیّر ساخت تا هر که را بخواهد، بدو رضا دهد.
فقالت: لستُ ممّن یعدل عن النّور السّاطع والشّهاب اللّامع، الحسین إن کنت مخیّرة.
فرمود: «من آن کس نیستم که از نور فروزنده و شهاب درخشنده به دیگر کس سر فرود آرم. یعنی حسین را اختیار می‌کنم اگر مخیّرم.»
امیر مؤمنان فرمود: «که را می‌خواهی تا ولی تو باشد؟»
عرض کرد: «ولی من تو باشی.»
لاجرم حذیفةالیمان را فرمود تا شهربانویه را با حسین علیه السلام تزویج بست.
اما ابن‌کلبی گوید: علی علیه السلام در ایام خلافت خویش، حریث‌بن جابر الحنفی را در بعضی از اراضی مشرق امارت داد و او در حکومت خویش، دختر یزدجرد را اسیر گرفت و به حضرت امیر مؤمنان فرستاد و آن حضرت اورا به حسین علیه السلام بخشید و سید سجاد از وی متولد گشت.
و نیز گفته‌اند که حریث بن جابر دو دختر از یزدجرد بن شهریار به حضرت امیرمؤمنان فرستاد. آن حضرت یکی را به حسین عطا کرد و آن دیگر را به محمدبن ابی‌بکر بخشید. این یک سید سجاد علیه السلام را بزاد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 949
__________________________________________________
- و آن دیگر قاسم‌بن محمدبن ابی‌بکر را. لاجرم سید سجاد و قاسم پسر خاله‌گانند و این خبر در نزد بنده درست‌تر می‌آید.
و دیگر در «کشف الغمه» از کمال‌الدین‌بن طلحه مروی است که اولاد حسین‌بن علی ده تن باشند: شش تن پسرانند وچهار تن دختران. اما پسران، نخستین علی‌اکبر که در یوم طف شهادت یافت؛ دوم علی‌الاوسط یعنی امام زین‌العابدین؛ سیم علی‌الاصغر که در یوم طف به زخم تیر شهید گشت، چنان که رقم شد؛ چهارم محمد؛ پنجم عبداللَّه که به روایتی عبداللَّه نیز در یوم طف شهید شد؛ ششم جعفر.
اما دختران، نخستین زینب؛ دوم سکینه؛ سه دیگر فاطمه؛ چهارم را نام نبرده است و نیز می‌گوید: به روایتی بنین و بنات آن حضرت افزون از چهار تن نبوده‌اند؛ لکن روایت نخستین مشهورتر است.
ابن‌خشاب گوید: آن حضرت را شش پسر بود و سه دختر، اما پسران، اول علی‌اکبر شهید، دوم علی الامام زین‌العابدین، سه دیگر علی‌اصغر، چهارم محمد، پنجم عبداللَّه، ششم جعفر. اما دختران: اول زینب، دوم سکینه و سه دیگر فاطمه.
حافظ عبدالعزیزبن اخضر الجنابذی گوید: فرزندان حسین شش تن بودند؛ چهار تن پسران: اوّل علی‌اکبر شهید، دوم علی‌اصغر، سیم جعفر، چهارم عبداللَّه. و دختران: اوّل سکینه، دوم فاطمه و نسل حسین از علی‌اصغر است و مادر او ام‌ولد بود و او افضل زنان بود. همانا از علی‌اصغر سید سجاد را خواسته و این که گوید: «مادرش ام ولد بود.» چون شهربانویه را اسیر گرفتند، اورا در شمار کنیزکان نام برده [است].
زهری گوید: علی‌اصغر را حافظ از قلم انداخته و صحیح آن است که سه تن از پسران آن حضرت علی نام داشت. در «مناقب» مسطور است، پسران آن حضرت، اول علی اکبر شهید و نام مادرش مرّه دختر عروة بن مسعود ثقفی است. دوم علی الامام و او علی اوسط است. سیم علی‌اصغر و مادر این دو پسر شهربانویه است. چهارم محمد. پنجم عبداللَّه شهید که مادرش رباب دختر امرء القیس [است]. ششم، جعفر که مادرش از قبیله قضاعه است.
اما دختران: اوّل سکینه که مادرش رباب دختر امرء القیس کندی و دوم فاطمه که مادرش ام اسحاق دختر طلحة بن عبداللَّه و سیم زینب و اولاد حسین از سید سجاد است.
و دیگر، محمدرضای حسینی در شمار اولاد حسین علیه السلام اقتفا 2 به فاضل مجلسی نموده [است] و لاجرم به تکرار حدیث نمی‌پردازیم.
در «کشف الغمه» و «مناقب» مسطور است که: علی بن الحسین علیه السلام را ابن الخیرتین می‌نامیدند. چه رسول خدای فرموده [است]: «إنّ للَّه‌من عباده خیرتین: فخیرته من العرب قریش ومن العجم فارس».
ابو الاسود در این معنی گوید:
وإنّ غلاماً بین کِسری وهاشمٍ لأکرم مَن نیطت علیه التّمائم 3
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 950
__________________________________________________
- صاحب کتاب «الفصول المهمّة فی معرفة الأئمة» در شمار فرزندان حسین‌بن علی علیهما السلام مختار شیخ مفید و فاضل مجلسی را اختیار کرده، دیگرباره به شرح نگاشتن، کتاب را به اطناب ملل انباشتن است 4 و دیگر محمدبن طلحة در کتاب «مطالب السؤل فی مناقب آل الرّسول»، فرزندان حسین علیه السلام را ده تن به شمار می‌آورد؛ شش تن پسران و چهار تن دختران. به شرحی که از «کشف الغمه» نگاشته آمد، وی نیز دختر چهارم را نام نمی‌برد و محمدبن طلحه، شافعی مذهب است.
و دیگر [سبط] ابن‌جوزی که از فحول علمای عامه است، در کتاب «تذکرة خواص الأمّة فی معرفة الأئمة» می‌گوید: فرزندان حسین علیه السلام نخستین، علی‌اکبر است که در یوم طف شهید شد و مادرش آمنه دختر ابی‌مرةبن عروةبن مسعود ثقفی است و مادر آمنه دختر ابی‌سفیان‌بن‌حرب است.
دوم، علی‌اصغر، و او زین‌العابدین، که نسل امام علیه السلام از وی، و مادر او ام ولد است.
ابن قتیبه گوید: سلافه و به روایتی غزاله نام داشت و بعد از شهادت حسین علیه السلام، زبید غلام آن حضرت را به او کابین بست و عبداللَّه از وی متولد گشت. لاجرم عبداللَّه با زین‌العابدین از جانب مادر برادر است و به روایتی نام زبید، زیید است و در ارض ینبع 5 فرود آمد و منزل ساخت.
زهری گوید: سید سجاد او را با زبید تزویج فرمود. آن‌گاه کنیزکی را نیز آزاد ساخت و به حباله نکاح او درآورد. چون عبدالملک‌بن مروان این بشنید، آن حضرت را شناعت 6 نمود. سید سجاد بدو نوشت:
لقد کان لکم فی رسول اللَّه اسوة حسنة، أعتق رسول اللَّه جویریة وصفیّة وتزوّجهما، وأعتق زید بن حارثة وزوّجه زینب بنت جحش بنت عمّته.
می‌فرماید: شما بر سنت رسول خدا می‌روید. آن حضرت جویریه و صفیه را آزاد ساخت و به زنی بخواست و زیدبن حارثه را آزاد کرد و دختر عمه خود را با او کابین بست.
زهری‌گوید: سید سجاد، مادر خود را عظیم بزرگ می‌داشت وهرگز با او دست در کاس 7 واحد نمی‌فرمود. گفتند: «چرا؟»
فرمود: «بیم دارم که مبادا لقمه‌ای را برگیرم که از بهر خود نگران بوده [باشد].»
و دیگر از فرزندان حسین جعفر است و مادر او سلافه قضاعیه است و دیگر فاطمه است و مادر او ام اسحاق، دختر طلحة بن عبداللَّه است و دیگر از فرزندانش عبداللَّه است که در یوم طف شهید شد و دیگر سکینه است و مادر او رباب دختر امرءالقیس است و دیگر محمد است، او نیز در یوم طف شهید شد.
همانا [سبط] ابن‌جوزی، فرزندان حسین را به این شمار نگاشته و کوچک و بزرگ ایشان را به این ترتیب پنداشته [است]، لکن مادر سید سجاد، شهربانویه به دیگر کس شوهر نفرموده [است]، بلکه در نفاس وفات یافت و جز از [سبط] ابن‌جوزی این حدیث کم‌تر شنیده شده [است].
بالجمله در کتب سیر و تواریخ (فارسیّاً کان أو عربیّاً) اسامی اولاد حسین علیه السلام و اختلاف اقوال علما و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 951
__________________________________________________
- مورخان در اسامی ایشان و شمار ایشان بیرون از این جمله نیست که مرقوم افتاد. دیگران هر یک اقتفا به یکی از این اقوال کرده‌اند، جز این که به روایتی دیدم که پسران حسین را پنج تن به شمار آورده و نام یک تن ایشان را عمر دانسته [است]. گوید: «چهار ساله بود و بعد از شهادت آن حضرت به زمانی اندک وفات یافت.»
مکشوف باد که آنچه این بنده بی‌بضاعت به استقراء و استیعاب 8 رنج برد و اختیار نمود، آن است که حسین علیه السلام را چهار پسر بود: علی‌اکبر شهید و علی‌اوسط هو الامام و علی‌اصغر و عبداللَّه سه تن از ایشان در یوم طف شهید شدند. به شرحی که مرقوم افتاد. امام زین‌العابدین زنده بماند و نسل حسین از وی باقی است و آن حضرت را دو دختر افزون نبود؛ نخستین فاطمه و آن دیگر سکینه. شرح اولاد زین‌العابدین ان شاء اللَّه در کتاب آن حضرت مرقوم خواهد شد. اکنون شرح حال دختران نگاشته می‌آید.
1. طوف دادن: گردانیدن.
2. اقتفا: پیروی.
3. جوانی‌که بین کسری وبنی‌هاشمی است (یعنی پدرش از بنی‌هاشم و مادرش از خاندان کسری است) شریف‌ترین کودکی است که بر او عوذات بسته شده است.
4. اطناب: طول و تفصیل دادن. ممل: خسته کننده. انباشتن: پر کردن.
5. ینبع (چو جعفر): قریه‌ای است کنار کوه رضوی از توابع مدینه.
6. شناعت: زشتی.
7. کاس: جام و کاسه غذا.
8. استقرا و استیعاب: تتبع و جست‌وجو کردن.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 4/ 235- 241
و دیگر ابن عبدربه در کتاب «العقد الفرید» روایت می‌کند که: به عرض سید سجاد علیه السلام رسانیدند:
عرض کردند: پدر تو حسین چه بسیار کم فرزند آورده [است]؟!
فرمود: «شگفت می‌آید مرا از این پرسش! چگونه فرزند می‌آورد کسی که روز و شبی هزار رکعت نماز می‌گذارد؟!»
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 4/ 89
مادر او [علی‌اکبر] لیلی دختر ابی‌مرةبن عروةبن مسعودبن موسی القطان الثقفی است.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 349
باب العین من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام ...]
علی بن الحسین الاصغر پسر آن حضرت علیه السلام است. با آن حضرت شهید گشت. مادر او، لیلی بنت ابی قرة بن مسعود بن معبد الثقفی است و مادر لیلی، میمونه دختر ابی سفیان بن حرب است.
سپهر، ناسخ التواریخ امیرالمؤمنین علیه السلام، 5/ 210
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 952
__________________________________________________
- شهادت حضرت سید الشهدا علیه السلام: در کتاب اسرار الشهاده مسطور است: چون جناب سید الشهدا حالت وحدت خود و قتل جمله یاوران را نگران گشت، با اطفال صغار 1 خود وداع و به میدان خروج، و متحیر بر نیزه خود تکیه فرمود. گاهی به شهدا نظاره و گاهی بر وحدت و انفراد خود نگران بود. گاهی بر زن‌ها و غربت و بی‌کسی و تشنگی و مصایبی که بر ایشان وارد گشته و خواهد گشت؛ و گاهی به شماتت دشمنان و تصمیم ایشان به قتل خود می‌نگریست. پس به آوازی بلند و حزین ندا کرد: «أما من ناصر ینصرنا أما من مغیث یغیثنا؟ هل من موحد یخاف اللَّه فینا؟ أما من ذاب یذب عن حرم رسول اللَّه» 2.
از این ندا عرش بلرزید و آسمان‌ها بگریست و ملائکه ناله برآوردند و زمین مضطرب شد و به جمله گفتند: «پروردگارا! این حبیب تو و روشنی چشم حبیب توست، ما را به نصرت او اجازت فرمای.»
مع الحدیث، بعد از ذکر پاره‌ای مطالب که در این مقام نه درخور اشارت و حکایت است، مرقوم است- چنان که در روایت رسیده است- این هنگام که امام زین‌العابدین ندای آن حضرت و بی‌کسی آن مظلوم را نگران شد، نیزه خویش برگرفت و افتان و خیزان از شدت مرض بیرون آمد. امام حسین اورا بدید و چون شاهین بلندپرواز بتاخت و اورا برگرفت و به خیمه درآورد و فرمود: «ای فرزند! چه اراده داری؟»
عرض کرد: «ای پدر! ندای تو رگ قلب مرا پاره کرد و حالت مرا دگرگون ساخت. می‌خواهم جان خود را فدای تو سازم.»
فرمود: «ای فرزند! تو مریضی و بر تو جهاد نیست. تو حجت و امامی بر شیعیان من. تویی پدر ائمه 3 و کافل 4 ایتام و متکفل 5 ارامل 6 و تو حریم مرا به مدینه بازمی‌بری؛ و حاشا للَّه 7 که زمین را بدون حجت از نسل من باقی بدارد. ای فرزند! من گویا نگران تو هستم که تورا اسیر و ذلیل با دو دست مغلول و هر دوپای موثوق 8 نمایند.»
علی بن الحسین عرض کرد: «آیا تو کشته شوی و من به تو نگران باشم؟ کاش مرگ بر من می‌تاخت و زندگی مرا ناچیز می‌ساخت و روح من فدای روح تو و نفس من فدای نفس تو می‌گشت.»
فرمود: «یا علی! تو خلیفه من باشی، بعد از من؛ و والی بر شیعیان من و قائم به اوامر دین و هادی به صراط مستقیم و حافظ علوم پدرم و جدم هستی.»
آن‌گاه با وی معانقه 9 فرمود و سخت بگریست.
علی بن حسین مسعودی در کتاب «اثبات الوصیه» می‌نویسد: امام حسین در آن هنگام که در کربلا عازم قتال گشت، علی‌بن الحسین را که علیل بود، حاضر ساخت. پس به اسم اعظم و مواریث 10 انبیا به آن حضرت وصیت نهاد و اورا آگاهی داد که علوم و صحف و مصاحف و سلاح را به ام‌سلمه 11 سپرده است، و به ام‌سلمه فرمان کرده است که این جمله را به علی‌بن الحسین بازگذارد؛ و از این پیش به این خبر و دیگر اخبار که در این باب رسیده است؛ در حجت امامت و ولایت علی‌بن الحسین علیه السلام اشارت رفت.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 953
__________________________________________________
- 1. صغار (جمع صغیر): خرد؛ کوچک.
2. آیا کسی که یاری ما کند و به فریاد ما رسد، یافت می‌شود؟ آیا خداشناسی هست که در حق ما از خدا بترسد؟ آیا کسی هست که از حرم پیغمبر دفاع و طرفداری کند.
3. ائمه (جمع امام): رهبر، پیشوا.
4. کافل: پرستار.
5. متکفل: عهده دار پرستاری.
6. ارامل (جمع ارمله): فقیر، بیوه زن.
7. حاشا للَّه: از خداوند دور است.
8. موثوق: بسته شده.
9. معانقه: دست به گردن یکدیگر انداختن.
10. مواریث (جمع میراث): آنچه مال از مرده باقی بماند.
11. ام سلمه: یکی از زنان پیغمبر صلی الله علیه و آله و زنی فوق‌العاده پارسا و با ایمان بود که نسبت به امیرمؤمنان علیه السلام و فرزندان او عقیدت و اخلاصی تمام داشت.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 121- 122
کنیت مبارکش ابو الحسن و معروف به زین‌العابدین می‌باشد و هم علی‌اصغرش می‌خواندند. یکی از ائمه اثنا عشر علیهم السلام و از بزرگان تابعین است. زهری گوید: قرشی افضل از آن حضرت ندیدم. مادر آن حضرت سلافه دختر یزدجرد واپسین شهریاران ایران است. وی عمه مادر یزید بن ولید الاموی معروف به ناقص است. چنان بود که چون قتیبةبن مسلم امیر خراسان مملکت عجم را در پی در سپرده، فیروزبن یزدجرد مذکور را بکشت، دو دختر فیروزبن یزدجرد را به سوی حجاج‌بن یوسف ثقفی که از این پیش مذکور گردید، بفرستاد و در آن ایام امارت عراق و خراسان به عهده حجاج بود و قتیبه از جانب حجاج به نیابت امارت خراسان روز می‌گذاشت. پس حجاج یک دختر از بهر خویش بداشت و آن یک را نزد ولیدبن عبدالملک فرستاد و یزیدالناقص را از وی بزاد و نام نخست او شاه فرید بود و از این روی اورا ناقص گفتند که از عطایای لشکریان و مردمان بکاست. و حضرت زین‌العابدین علیه السلام را ابن‌الخیرتین می‌خواندند چه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است:
«للَّه تعالی من عباده خیرتان فخیرته من العرب قریش ومن العجم فارس» 1
و آن حضرت از سوی پدر به قریش و از طرف مادر به اهل فارس می‌پیوندد. ابوالقاسم زمخشری در کتاب «ربیع الابرار» حدیث کند: آن‌گاه که در زمان خلافت عمربن الخطاب اسیران فارس را صحابه در مدینه درآوردند، در جمله اسیران سه دختر از یزدجرد بود و ایشان اسیران را بفروختند، عمر امر کرد که دختر یزدجرد را بفروشند. علی بن ابی‌طالب علیه السلام به عمر فرمود:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 954
__________________________________________________
- «إنّ بنات الملوک لا یعاملن معاملة غیرهنّ من بنات السّوقة؛ دختران پادشاهان را چون دختران بازاریان به فروش نمی‌رسانند.»
عمر عرض کرد: «با ایشان برچگونه معمول بباید داشت؟»
فرمود: «یقوّمن ومهما بلغ من ثمنهنّ قام به من یختارهنّ.»
یعنی: «بر ایشان قیمتی می‌نهند و چون بها و ثمن ایشان با آن مقدار که درخور ایشان است، معین گردید، هر کس که ایشان را اختیار نماید، به خریداری ایشان قیام نماید.»
بالجمله: قیمتی مشخص گردید و علی علیه السلام هر سه تن را بازخرید. یکی را به عبداللَّه بن عمر و دیگری را به فرزندش حسین و آن یک را به محمدبن ابی‌بکر بداد که ربیب 2 او بود. پس عبداللَّه‌بن عمر را از دختر یزدجرد سالم و حسین علیه السلام را از آن دختر دیگر زین‌العابدین سلام اللَّه علیه و محمدبن ابی‌بکر را از دختر دیگر قاسم پدید گشت. این سه تن، پسرخاله‌های یکدیگر باشند و مادرهای ایشان دخترهای یزدجردند.
مبرد در کتاب «کامل» به این‌گونه که مذکور می‌شود، روایتی آورده و از مردی از قریش که اسمش را باز ننموده است، نقل می‌نماید که گفت: من با سعیدبن المسیب مجالست می‌کردم. روزی با من گفت: «من أخوالک؛ برادران مادر تو کیستند؟»
گفتم: «مادر من فتاة 3 است.»
چون این سخن بگفتم، گویی منزلت و مکانت من در چشم او ساقط شد. پس خاموش شدم تا گاهی که سالم‌بن عبداللَّه‌بن عمربن خطاب از در داخل شد و چون از خدمت وی بازگشت، گفتم: «یا عم! این مرد کیست؟»
سعید گفت: «سبحان اللَّه العظیم! آیا چنین کسی را نشناسی؟ همانا این شخص از طایفه تو است و سالم ابن عبداللَّه بن عمر است.»
گفتم: «مادرش کیست؟»
گفت: «فتاة است.»
بعد از آن، قاسم بن محمد بن ابی‌بکر صدیق درآمد و ساعتی نزد وی بنشست، باز شد. گفتم: «یا عم! این مرد کیست؟»
گفت: «آیا چنین کسی را از طایفه خویش مجهول همی داری! همانا بسیار عجیب است. این مرد، قاسم ابن محمد بن ابی‌بکر صدیق می‌باشد.»
گفتم: «مادرش کیست؟»
گفت: «فتاة است.»
پس درنگی اندک نمودم تا حضرت علی بن الحسین بن علی بن ابی‌طالب علیهم السلام درآمد و بر وی سلام-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 955
__________________________________________________
- فرستاد و برگشت. گفتم: «یا عم! این شخص کیست؟»
گفت: «این کسی است که هیچ مسلمانی را نرسد که اورا نشناسد! همانا این شخص جلیل علی‌بن الحسین ابن علی بن ابی‌طالب علیهم السلام است.»
گفتم: «مادرش کیست؟»
گفت: «فتاة است.»
گفتم: «یا عم! آن هنگام که گفتم مادر من فتاة است، نگران همی شدم که از چشم تو فرو افتادم و خفیف به شمار آمدم. آیا مرا به این جماعت تأسی نباید جست؟»
چون این تفصیل بگذشت، در چشم او سخت عظیم افتادم. او سپس به چشم کنیززادگان در من نظر نکرد. چنان بود که مردم مدینه را عیب و عار بودی که از کنیزان فرزند آورند و فرزندان ایشان اسیرزاده باشند تا گاهی که علی‌بن الحسین علیهما السلام و قاسم‌بن محمد و سالم‌بن عبداللَّه در میان ایشان ببالیدند و در فقه و ورع بر تمامت مردمان برتری یافتند. پس از آن، مردمان را در گرفتن کنیزگان رغبت افتاد و حضرت امام زین‌العابدین علیه السلام با مادر خویش بسی به نکویی می‌رفت؛ چندان که به آن حضرت عرض می‌کردند: «تو از تمامت کسان با مادر خود نیک‌تر سلوک فرمایی و با این چگونه باشد که با وی در یک کاسه شریک در اکل نشوی؟!»
«از این که بیم همی دارم دست من به لقمه‌ای رود که چشمش از آن پیش به آن گراییده و میلش بدان تاخته باشد و من اورا آزار کرده باشم و عاق 4 شوم.»
ابن خلکان می‌گوید: این حکایت ضد داستان ابو الحسن است با دختری که اورا بود. چه ابوالحسن حدیث کرده است که: مرا دختری بود که با من بر خوان مائده می‌نشست و پنجه خویش را مانند طلعه و نخستین شکوفه خرما، با ذراعی مانند مغز و پیه ظاهر می‌ساخت و هر لقمه نفیس و لذیذ بدیدی، نزد من نهادی و مرا به خوردنش مخصوص داشتی. تا چندی برآمد و اورا با مردی تزویج کردم و کودکی مرا بود که با من بر سماط 5 طعام می‌نشست و پنجه چون ریشه خشکیده و ذراعی چون چوب سخت و خشک نمودار می‌کرد. سوگند با خدای که چشم من به هیچ لقمه گراییدن نگرفتی جز این که باز می‌ربود.
بالجمله، ابن قتیبه در کتاب «المعارف» گوید: مادر حضرت زین‌العابدین علیه السلام سندیه بود که سلام نام داشت و بعضی غزاله می‌گفتند و از آن پس که پدر بزرگوارش امام حسین علیه السلام درگذشت، زین‌العابدین اورا به مولای پدرش تزویج کرد و جاریه‌ای نیز از جواری 6 خود را آزاد کرد و تزویج فرمود. چون عبدالملک ابن مروان این خبر بدانست، مکتوبی نکوهش‌آمیز به آن حضرت کرد. امام علیه السلام در جواب رقم فرمود:
«لقد کان لکم فی رسول اللَّه أُسوة حسنة» 7؛ همانا که پیروان رسول خدای صلی الله علیه و آله هستیم. باید به طریقت و رفتار آن‌حضرت تأسی جوییم و آن حضرت صفیه دختر (حیی بن اخطب) را آزاد فرمود و در رشته نکاح-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 956
__________________________________________________
- کشید و زیدبن حارثه را آزاد فرمود و دختر عمه خویش، زینب بنت جحش را به او تزویج فرمود.
مع الحدیث، فضایل و مناقب زین‌العابدین سلام اللَّه علیه از آن برتر است که هیچ آفریده تواند حد و حصر باز شناسد. ولادت باسعادت آن حضرت در روز جمعه در پاره‌ای از شهور سال سی و هشتم هجری، وفاتش در سال نود و چهارم و به روایتی نود و نهم و به قولی نود و دوم هجری در مدینه طیبه روی داد و در بقیع پهلوی قبر منوّر عمش حسن بن علی علیهما السلام در قبه‌ای که قبر عباس نیز در آن‌جاست، مدفون گردید؛ صلوات اللَّه وسلامه علیهم اجمعین.
اکنون که از ترجمه مسطورات ابن‌خلکان به ترتیب فراغت افتاد، به یاری یزدان ودود شروع به مقصود می‌شود و از خداوند محمود توفیق اتمام می‌جوید؛ و باللَّه التوفیق.
ولادت باسعادت حضرت امام زین‌العابدین علیه السلام:
عبداللَّه‌بن محمدرضای حسینی در کتاب «جلاءالعیون» عربی در ذیل شرح حال سعادت منوال حضرت امام زین‌العابدین علیه السلام می‌گوید: شیخ در «مصباح» و ابن‌طاوس در «اقبال» گفته‌اند: میلاد آن حضرت سلام اللَّه علیه در نیمه جمادی الاولی به سال سی و ششم هجری روی داد. از شیخ مفید علیه‌الرحمه نیز بدین‌گونه روایت رسیده است. کلینی رحمةاللَّه علیه در «کافی» ولادت آن حضرت را در سی و هشتم دانسته و طبرسی در «اعلام الوری» ولادت باسعادتش را در مدینه طیبه در روز آدینه می‌داند و بعضی روز پنجشنبه نیمه جمادی‌الاخرة و به قولی نهم شعبان به سال سی و هشتم هجری و به روایت علی‌بن عیسی در کتاب «کشف الغمه» از حضرت صادق علیه السلام در سال سی و هشتم هجری دو سال قبل از وفات علی علیه السلام روی نمود. در زمان علی علیه السلام دو سال و با حضرت ابی‌محمد حسن‌بن‌علی علیهما السلام ده سال و با پدر ستوده سیرش امام حسین سلام اللَّه علیه ده سال بزیست و عمر شریفش پنجاه و هفت سال و به روایتی در نهم شعبان سال سی و ششم، و به حدیثی سی و هفتم و به روایت شهید علیه‌الرحمة در کتاب «الدروس»، ولادت آن حضرت در مدینه و در روز یکشنبه پنجم شهر شعبان به سال سی و هشتم و در روایت دیگر به سال سی و هفتم متولد شد. مختار صاحب «الفصول المهمه» روز پنجشنبه پانزدهم شهر شعبان‌المعظم به سال سی و هشتم هجری، دو سال قبل از وفات جدش امیرمؤمنان علیه السلام بود. صاحب «جنات الخلود» می‌گوید: ولادت آن حضرت به قولی روز جمعه و به قولی روز سه شنبه هنگام چاشتگاه و به قولی روز یکشنبه وقت ظهر در مدینه طیبه و در زمان خلافت امیرمؤمنان علیه السلام در پانزدهم شهر جمادی الاولی و به قولی پانزدهم جمادی الاخرة و به قولی یازدهم شهر رجب‌المرجب و به حدیثی پنجم و به روایتی هفتم شهر شعبان‌المعظم و به قولی هشتم ربیع الاول بود. در «تذکرة الائمه» روز یکشنبه پنجم ماه مبارک رمضان نیز مسطور شده است.
بالجمله، اختلاف اخبار در میلاد آن حضرت بسیار است. و اصح روایات مختار، صاحب «الفصول المهمه» است. در کتاب «جنات الخلود» مسطور است که در حین تولد آن حضرت نوری عظیم و درخشی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 957
__________________________________________________
- بزرگ آشکار گردید و آن حضرت از اوّل به سجده درآمد. در آن حال مسمی به سجاد گردید و هم در آن کتاب از امیرمؤمنان علیه السلام بازنموده‌اند که: آن حضرت کام حضرت امام زین‌العابدین را به خرما برداشت و فرمود:
«حَنِّکوا أولادکم بالتّمر فکذا فعل رسول اللَّه بالحسن والحسین.»
یعنی: «بردارید کام فرزندان خودتان را به خرما، همانا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم حسنین سلام اللَّه علیهما را با خرما کام برداشت.»
و مراد ز کام برداشتن آن است که خرما را بجوند تا نیک نرم شود و با انگشت به دهن کودک داخل کنند و در کام طفل با انگشت بسیار بسایند تا آب شود و به حلق وی رود و با آب فرات و تربت مطهر حضرت امام حسین علیه السلام نیز وارد است.
در «کافی» از صادق آل‌محمد صلی الله علیه و آله مروی است که چون خدای تعالی خواهد امامی خلق فرماید، فرشته‌ای را فرمان دهد تا شربتی از آبی که در زیر عرش است، برگرفته، پدر آن امام را سقایت 8 کند و امام را از آن آب بیافریند. پس چهل شبانه روز در شکم مادرش بماند که استماع صوت نفرماید. از پس این مدت استماع فرماید و هر کلمتی را بشنود و چون متولد گردد، خدای همان فرشته را بفرستد تا در میان دو چشمش این آیت رقم کند:
«وتَمّتْ کَلمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَعَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلماتِهِ وَهُوَ السَّمیعُ العَلیمُ» 9.
و به روایتی دیگر، این آیت را بر بازوی راستش مکتوب نماید و چون به امر امامت قیام نماید، خدای تعالی در هر بلده مناری برکشد تا به فروغ آن از اعمال بندگان مطلع گردد.
حالات مادر حضرت امام زین‌العابدین علیه السلام
علامه مجلسی علیه‌الرحمه در کتاب «تذکرة الأئمة» می‌فرماید: هرمز حکیم در کتاب «دادنک» می‌گوید: دولت عجم به یزدجرد پایان گرفت و دختر او شاه‌زنان در بندگی تازیان درآمد و اورا دستگیر ساختند. اما بزرگی دو جهان اوراست. امیر مؤمنان او را به پسر خود داد و دولت مرده فارسیان به دو زنده شود و از فرزندان او بهرام خواهد بود؛ یعنی مهدی صاحب‌الامر صلوات اللَّه علیه که آشکار شود و دولت عجم بدو بازگردد؛ چنان که در آغاز جهان با ایشان بود؛ لکن وی پیشوای آفریدگان باشد و فرشتگان با او و به فرمان او باشند و به همه جا بگردند و مردم مجوس به تمامت اتفاق دارند که حضرت صاحب الامر عجّل اللَّه فرجه از جانب مادر به شهربانو منتهی می‌شود. این است که اسم مادرش شهربانو، دختر یزدجرد بن شهریار است و ملک فارس و مشهور بود و بعضی اسمش را شاه‌زنان دانسته‌اند.
صدوق علیه الرحمه در «عیون أخبار الرضا علیه السلام» می‌فرماید: عبداللَّه‌بن عامربن کربز در آن هنگام که خراسان را بگشود، دو دختر یزدجردبن شهریار ملک عجم بگرفت و به سوی عثمان‌بن عفان فرستاد. عثمان-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 958
__________________________________________________
- یکی را به حسن و دیگری را به حسین علیهما السلام هبه کرد و هر دو تن درحال نفاس بمردند و صاحبه حسین سلام اللَّه علیه زین‌العابدین علیه السلام را بزاده بود و آن حضرت را تنی از زوجات حضرت سیدالشهدا پرورش می‌داد و چون آن حضرت در کودکی به دست او تربیت می‌دید، جز وی مادر نمی‌شناخت و از آن پس دانست که وی مولای او است و مردمانش مادرش می‌دانستند با این که مادرش شهربانو است.
قطب راوندی در کتاب «الخرائج والجرائح» از جابر و او از حضرت ابی‌جعفر باقر علیه السلام حدیث کرده است: آن هنگام که دختر یزدجردبن شهریار را که واپسین ملوک عجم بود و انقراض ملوک عجم به عهد او شد، وارد مدینه [کردند] و نزد عمر آوردند، دوشیزگان مدینه گردش انجمن شده مجلس به فروغ دیدارش فروز گرفت. عمر خواست بر دیده‌اش نظاره کند. شهربانو مانع شد و گفت: «سیاه باد روز هرمز که تو به فرزند او دست دراز می‌کنی.»
عمر در خشم شد و گفت: «این علجه، یعنی گبرزاده، مرا دشنام زشت گوید.»
و به آن اندیشه رفت تا مگر آسیبی بدو رساند. علی علیه السلام فرمود: تو چه دانی مقصود او چیست؟»
آن‌گاه عمر فرمان داد تا جارچی اورا از هر سوی به گردش درآورد و به فروش رساند. علی علیه السلام فرمود: «دختران ملوک هرچند کافر هم باشند، نشاید به فروش آورند؛ لکن ببایدش اختیار داد تا یکی از مسلمانان را اختیار کند و اورا با وی تزویج کن و مهر اورا از عطای بیت‌المال او حساب نمای.»
عمر پذیرفتار شد. پس اهل مجلس را به شهربانو عرض دادند. شهربانو بیامد و دست خویش را بر شانه مبارک حضرت امام حسین علیه السلام نهاد.
تکلم امیرمؤمنان به زبان فارسی با شهربانو
امیرمؤمنان علیه السلام به زبان فارسی فرمود: «چه نام داری، ای کنیزک؟» یعنی: «ما اسمکِ یا صبیّة؟»
عرض کرد: «جهانشاه.»
فرمود: «بلکه شهربانویه.»
عرض کرد: «خواهر من است.»
به زبان فارسی فرمود: «راست گفتی؛ یعنی صدقتِ.»
پس از آن به فرزندش امام حسین علیه السلام روی کرد و فرمود: «این دختر را نیک بدار و با وی نیکی کن. زود باشد پسری از تو بزاید که پس از تو در زمان خود بهترین مردم زمین باشد.»
«وهی أمّ الأوصیاء الذّرِّیّة الطّیِّبة.» 10
پس، علی‌بن الحسین علیهما السلام را بزاد.
بعضی برآنند که در حالت نفاس بمرد. با آن روایت که ابن‌خلکان در باب احسان آن حضرت با مادر خویش نمود- چنان که مذکور شد- معلوم می‌شود که مدت‌ها حیات داشته است.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 959
__________________________________________________
- در «جلاء العیون» و دیگر کتب اخبار مسطور است: این که شهربانو از میانه حسین علیه السلام را برگزید، از این روی بود که گفت: از آن پیش که لشکر مسلمانان وارد مملکت عجم شوند، حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله را در خواب بدیدم که به سرای ما درآمد و با حسین بنشست و مرا از بهر حسین علیه السلام خطبه کرد و با وی تزویج فرمود. چون بامداد سر از خواب برگرفتم، سخت در قلبم اثر کرد و به هیچ وجه از خاطرم زدوده نمی‌گشت.
چون شب دوم رسید، فاطمه علیها السلام دختر پیغمبر صلی الله علیه و آله را در خواب بدیدم که به نزد من آمد و اسلام بر من فرو خواند و من مسلمانی گرفتم. آن‌گاه با من فرمود: «زود است که مسلمانان را بر این مملکت چیرگی افتد و تو به سلامت به فرزندم حسین علیه السلام بازرسی و هیچ کس با تو به بدی دست نیازد. هم اکنون که روزگاری به پایان رفته است، مرا به مدینه درآوردند و هیچ دستی با من نرسید.»
اختلاف اقوال در اسم مادر آن جناب:
مجلسی علیه الرحمه در «بحار الأنوار» می‌فرماید: بعضی نام مادر آن حضرت را جهان بانویه و بعضی نامش را بره دختر نوشجان دانسته‌اند. صحیح، روایت اوّل است. امیرمؤمنان سلام اللَّه علیه اورا مریم و به قولی فاطمه نامید و چون اورا خطاب می‌کردند، سیدةالنسا می‌گفتند. برخی اورا دختر شیرویه و بعضی یزدجرد دانسته‌اند و بعضی را عقیدت چنان است که نامش شاه‌زنان و دختر ملک قاشان بود. طبری می‌گوید: چون اسیران فارس را به مدینه درآوردند، پسر خطاب فرمان داد تا زنان ایشان را به کنیزی بفروشند و مردانشان را به بندگی بدارند. امیرمؤمنان علیه السلام فرمود:
«إنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله قال: أکرموا کریم کلّ قوم.»
یعنی: «بزرگان هر قومی را گرامی بدارید.»
عمر عرض کرد: من نیز این سخن را از آن حضرت بشنیدم که فرمود: «چون بزرگ قومی به سوی شما آید، اکرامش نمایید، هرچند با شما مخالف باشد.»
امیر مؤمنان سلام اللَّه علیه فرمود: «این مردم، جماعتی هستند که برای امان و سلامت به چنگ شما درآمده‌اند؛ به دین اسلام راغب هستند و بناچار برای ایشان در میان آن‌ها ذریتی است. من خدای را و شما را شاهد می‌گیرم که محض خدای تعالی بهره و نصیب خود را از ایشان برگرفتم و آزاد ساختم. یعنی آنچه حق من باشد، در میان مسلمانان از بهای ایشان بازگذاشتم.»
این وقت تمامت بنی‌هاشم گفتند: «ما نیز محض تو، حقوق خود را بخشیدیم و با تو گذاشتیم.»
آن حضرت عرض کرد: «ای خدای! گواه باش که من نیز لوجه اللَّه آنچه ایشان با من هبه کردند، باز نهادم.»
مهاجر و انصار گفتند: «ما نیز حق خود را با تو گذاشتیم، ای برادر رسول خدای.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 960
__________________________________________________
- امیرمؤمنان عرض کرد: «ای خدای! گواه باش که ایشان حق خود را با من گذاشتند و من قبول کردم و تو را به شهادت گیرم که من برای وجه کریم تو آن حق را باز گذاشتم.»
عمر گفت: «از چه روی عزیمت مرا درباره مردم عجم بشکنی و کدام چیز تورا از اندیشه بگردانید؟»
آن حضرت دیگرباره فرمایش پیغمبر را در باب اکرام بزرگان اعادت فرمود. عمر عرض کرد: «من نیز برای خدا و برای تو از حق خود بگذشتم و آنچه بهره من بود و آنچه موهوب نگشته، یعنی حق دیگران را بازگذاشتم.»
پس امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: «ای خدای! بر این جمله گواه باش.»
این هنگام جماعتی از قریش به نکاح آن زنان گرایان 11 شدند. امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: «نمی‌توان این جماعت را ناچار ساخت و به اکراه مقصود حاصل کرد؛ لکن به هر طور خودشان اختیار نمایند، ببایست معمول نمود.»
پس جماعتی به شهربانویه، دختر کسری اشارت کردند و او را از پس پرده بنشاندند و به اختیار او خطبه راندند و با وی گفتند: «از این جماعت که تورا خطبه کردند، کدام یک را اختیار کنی و آیا تو از آن کسان باشی که به آهنگ شوی باشی؟»
چون این سخن بشنید، خاموش شد، امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: «اراده شوی دارد و اختیار نمودن بجای است.»
عرض کردند: «از کجا دانستی اراده شوی دارد؟»
فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله چون زنی از بزرگان قوم را به خدمتش آوردند تا از بهر او ولی مشخص شود و بعضی اورا خطبه کرده بودند، با وی گفته می‌شد: آیا به شوی رفتن رضا دهی؟ اگر آن زن آزرم می‌کرد و خاموش می‌شد، همان سکوت را دلیل اذن می‌دانستند و اگر می‌گفت: «نخواهم» اورا لاعلاج نمی‌ساختند.»
بالجمله، چون شهربانویه را اختیار دادند، با دست خویش اشارت کرد و حسین علیه السلام را اختیار نمود. دیگرباره او را در اختیار سخن کردند و او دیگرباره اشارت کرد و گفت: «اگر اختیار مراست، وی را می‌خواهم.»
و امیرمؤمنان علیه السلام را در امر خویش ولایت داد. حذیفه به خطبه تکلم کرد. امیرمؤمنان فرمود: «نام تو چیست؟»
عرض کرد: «شاه زنان دختر کسری.»
فرمود: «تو شهربانو هستی و خواهرت مروارید، دختر کسری است؟»
عرض کرد: «آری.»
روایت امام باقر علیه السلام در باب شهربانو:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 961
__________________________________________________
- از حضرت امام‌محمدباقر سلام‌اللَّه علیه مروی است که چون شهربانو را اسیر کردند ونزد عمر آوردند، دست خود را بر روی داشت. عمر خواست دستش را بازدارد و رویش را بازبیند. وی دست عمر را از خود بگردانید و گفت: «اف به پیروز باد هرمز که ما را به این روز انداخت.»
راقم حروف گوید، صحیح پرویز است. چه او نامه پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم را بدرید و به سبب آن کردار ناهنجار مملکت چندین هزار ساله عجم را به باد زوال داد. بالجمله، عمر چنان فهم کرد که بدو دشنام گوید. خواست اورا مضروب دارد. امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: «چیزی را به فهم نیاوردی، از چه انکار کنی و خشم گیری!»
کلینی علیه الرحمه در «اصول کافی» می‌فرماید که آن حضرت در سال سی و هشتم متولد شد و در سال نود و پنجم متوفی گردید. این روایت مختار او است و نام مادر آن حضرت را سلامه بنت یزدجردبن شهریار واپسین پادشاهان فارس دانسته [است]. این بعید می‌نماید؛ زیرا در فارس چنین اسمی نبوده است؛ مگر آن که در اسلام این نام یافته باشد.
بالجمله می‌فرماید: چون عمر اورا بدید و بدو نگران شد، وی آزرده خاطر گردید و گفت: «اف به پیروز باد هرمز.»
عمر چنان دانست که اورا دشنام می‌دهد و خواست به او زحمتی رساند. حضرت امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: «تورا نرسد که اورا چون دیگر اسیران به فروش آوری! بلکه به اختیار او بایستی بود؛ چنان که مذکور شد، پس از آن با وی فرمود: «نام تو چیست؟»
عرض کرد: «جهان‌شاه.»
فرمودند: «بلکه نام تو شهربانویه است.»
صاحب «حبیب السیر» از کتاب «ربیع الابرار» زمخشری حدیث می‌کند که چون در زمان عمربن الخطاب اسیران فارس را به مدینه آوردند، سه دختران یزدجردبن شهریار در آن جمله جای داشت. عمر فرمان داد تا ایشان را چون دیگر سبایا به معرض بیع درآوردند. امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: «قیمت ایشان را باید مقرر داشت تا مردمان با دختران ملوک چون دیگر اسیران معاملت روا ندارند.»
چنان که در اوّل ترجمه مذکور شد، به پای رفت و به روایتی نام مادر آن حضرت شهربان و به قولی سلافه وبه روایتی غزاله وصاحب «کشف الغمه» نام اورا خوله نگاشته است و در «بحار الانوار» مسطور است که بعضی نام اورا خوله، دختر یزدجرد شهریار دانسته‌اند و او همان است که امیرمؤمنان علیه السلام شاه زنانش نامید.
صاحب «روضة الصفا» نوشته است: علی علیه السلام جابر حنفی را به حکومت بعضی از بلاد مشرق مأمور فرمود. او دو دختر یزدجرد را به‌دست‌آورد و به‌خدمت آن‌حضرت فرستاد و آن‌حضرت یکی را که شهربانو نام داشت، به امام حسین علیه السلام و آن دیگر را که نامش کیهان‌بانو بود، به محمد بن ابی‌بکر بازگذاشت.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 962
__________________________________________________
- صاحب «الفصول المهمه» در ذیل احوال اولاد حضرت امام حسین علیه السلام می‌گوید: علی بن الحسین الاصغر، کنیتش ابو محمد و لقبش زین‌العابدین و مادرش شاه زنان، دختر کسری انوشیروان، پادشاه پارس است.
راقم حروف می‌گوید: در این باب دو نظر است:
یکی، آن که مادر آن حضرت دختر انوشیروان نیست؛ زیرا که از زمان انوشیروان تا آن هنگام، افزون از هفتاد سال است و اگر اولاد بلافاصله از انوشیروان در آن وقت در جهان باشد، از این عنوانات خارج می‌شد. تواند بود که به سبب لفظ کسری مشتبه شده باشد؛ با این که اولاد او را اکاسره 12 گفتند و چون انوشیروان اعدل و اعظم این ملوک است، هر وقت کسری می‌گویند، او متبادر به ذهن می‌شود.
دوم، علی‌اصغر همان علی‌بن الحسین مقتول است نه امام زین‌العابدین علیه السلام؛ زیرا علی شهید سلام‌اللَّه علیه در هنگام شهادت هیجده ساله بود و امام زین‌العابدین علیه السلام کم‌تر از بیست و سه سال نداشت و علی‌اکبر را از این روی اکبر گفتند که با علی‌بن الحسین‌الاصغر که شهید شد، مشتبه نشود؛ چنان که علامه مجلسی و دیگران اشارت فرموده‌اند.
محمد بن یعقوب کلینی در «اصول کافی» می‌گوید: آن حضرت را ابن‌الخیرتین می‌خواندند؛ چه در میان عرب، بهترین آن‌ها هاشم است و در عجم اهل فارس و نسب شریف آن حضرت به این دو منتهی می‌شود. در خبر است:
«إنّ للَّه‌خیرتین من خلقه من العرب قریش ومن العجم فارس.»
و هم در خبر است:
«لو کان العلم بالثُّریّا لناله رجال من فارس.» 13
و رسول خدای صلی الله علیه و آله در این کلام معجز نظام به جناب سلمان فارسی رضی الله عنه اشارت فرموده است و ابو الاسود دئلی در مدح علی‌بن الحسین علیه السلام به این مطلب اشارت کرده و گفته است:
وإن غلاماً بین کسری وهاشم لا کرم من نیطت علیه التّمائم 14
تمجید اهل فارس:
و نیز از رسول خدای پاره‌ای اخبار مذکوره ثابت است و اکنون نیز در میان تمامت عجم به تربت اسلام و حفظ شریعت خیرالانام و آل و عترت برره کرام او بر ابنای روزگار افتخار دارند. معلوم است چه مزیت جلالت و منزلت است و حضرت امام زین‌العابدین علیه السلام را که رشته نسب به او سلطان بزرگ و دو پیوند سترگ این دو شعبه جلیل منتهی می‌شود، بدیهی است ابن‌خیرتین می‌خوانند و مردم فارس را تا قیام قیامت بر خلق جهان چه مفاخرت‌هاست که از پیشگاه یزدان به چنین نعمتی بزرگ و عنایتی جاوید مختار و منتخب گردیده‌اند و به نجات و فلاح کونین امیدوار هستند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 963
__________________________________________________
- صاحب «جنات الخلود» می‌گوید: مادر آن حضرت مسماة به شاه‌زنان و مکنات به ام‌ولد می‌باشد.
در کتاب «بحار الانوار» از سهل بن القاسم النوشجان مروی است که حضرت امام رضا علیه السلام در خراسان با وی فرمود:
همانا در میان ما و شما نسبتی است. عرض کردم: ایهاالامیر! آن نسبت کدام است؟ و این خطاب چنین می‌نماید که به سبب ولایت عهد آن حضرت بود. بالجمله فرمود: همانا عبداللَّه‌بن عامربن کریز گاهی که خراسان را بازگشود، دو دختر از یزدجردبن شهریار سلطان عجم را به‌دست آورد، به عثمان‌بن عفان روان داشت. عثمان یک تن را به حسن و آن دیگر را به حسین علیهما السلام موهوب داشت و هر دو تن درحال نفاس وفات کردند.
از صاحبه حسین سلام اللَّه علیه علی‌بن الحسین پدید گشت و آن حضرت را ام‌ولدی از امهات ولد و کنیزگان پدرش پرستاری و کفالت همی‌کرد و آن حضرت بالیدن همی گرفت و جز وی مادری شناخته نداشت و چون چندی برآمد، در حضرتش مکشوف افتاد که وی مولاة 15 آن حضرت است؛ لکن مردمان چنان همی‌دانستند که آن کنیز مادر آن حضرت می‌باشد و مادرش می‌نامیدند و گمان همی بردند که آن حضرت، مادرش را به شوی داده است. معاذ اللَّه که چنین شده باشد؛ بلکه همین جاریه را به نهج و طریقی که یاد کردیم، به شوی داد و سبب این کردار این بود که آن حضرت شبی با یکی از زن‌های خود مباشرت فرمود و چون کار غسل بساخت، این کنیز که پرستار آن حضرت بود، اورا بدید. آن حضرت با وی فرمود: اگر در نفس تو در این مسأله چیزی است، از خدای بپرهیز و مرا بیاگاهان؟ یعنی: اگر نفس تو به زناشویی مایل و راغب است، از کتمان آن بپرهیز و با من خبر گوی. آن کنیزک عرض کرد: «آری!»
پس آن حضرت اورا به شوی آورد و جماعتی همی گفتند: علی‌بن الحسین علیه السلام مادر خود را به زوج داد.
عون بن محمد که راوی این حدیث است، می‌گوید: سهل بن قاسم با من گفت: هیچ کس از طالبین نزد ما برجای نماند؛ جز این که این حدیث را از حضرت امام رضا سلام اللَّه علیه مسطور نمود.
در «بحار الانوار» مسطور است که حضرت امیرمؤمنان علیه السلام با شاه زنان، دختر کسری گاهی که اسیر و دستگیر شده بود، فرمودند: از پدرت بعد از وقعةالفیل چه محفوظ نمودی؟ یعنی: بعد از آن که روزگار بر وی تنگ گشت و دولت از وی روی برتافت، چه سخن بر زبان آورد؟
کلمات یزدجرد بن شهریار:
عرض کرد: می‌گفت: «إذا غلب اللَّه علی أمر ذلّت المطامع دونه وإذا انقضت المدّة کان الحتف فی الحیلة فقال علیه السلام ما أحسن ما قال أبوکِ تذلّ الامور للمقادیر حتّی یکون الحتف فی التدبیر».
یعنی: «چون خدای تعالی بر امری غالب گردید، یعنی مشیت خدای بر چیزی علاقه پذیرفت، بر هرچه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 964
__________________________________________________
- بیرون از آن طمع و طلب بندند، خوار و بیهوده گردد و چون زمان پایان گرفت و مدت و نوبت اقبال سپری گردید، مرگ و تباهی در حیلت و تدبیر است؛ یعنی به هر حیلت و مکیدتی برای سلامت و آسایش و بقا و آرامش خویش چنگ درافکند، آن حیلت خود اسباب تباهی و هلاکت خواهد بود.
امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود: چه خوب گفته است پدرت که همانا امور در پنجه تقدیر آن‌گونه ذلیل و رنجور است که مرگ در چیزی است که برای خود اندازه و تدبیر گیرند.»
روشن باد که در زمان ولادت و مدت زندگی آن حضرت، اختلاف بسیار کرده‌اند؛ لکن نمی‌شاید که شهربانو را در زمان عمربن الخطاب اسیر کرده باشند. اگر گویند: «چه زیان دارد در عهد عمر اسیر شده باشد و از آن پس با حضرت سیدالشهدا سلام اللَّه علیه پیوسته باشد»، با آن مجلس و مکالمه امیرمؤمنان و اختیار نمودن او سیدالشهدا را با زمان عمر درست نمی‌آید؛ زیرا که ولادت آن حضرت چنان که نگارش یافت، در سال سی و هشتم هجری بود و این وقت سالیان دراز از مرگ عمر به پایان رفته بود.
همچنین در روایتی که از طبری مرقوم گردید، بیرون از تأمل نشاید بود. چه در آن‌جا که مذکور افتاد، عمر عرض کرد: «من نیز از بهره خود که در دختر یزدجرد داشتم بگذشتم»، و همچنین: «حق و بهره آن کسان را هم که در وی دارند و موهوب 16 نگشته بخشیدم»، با عقیدت مردم شیعی منافی است. چه این بخشایش منحصر به ولی پروردگار و خلیفه محمد مختاراست. چگونه دیگری آن کار تواند و دیگران پذیرفتار خواهند شد؟
1. خدای را از بندگانش، دو گروه مختار و برتر می‌باشند؛ از عرب قریش و از غیر عرب پارس.
2. ربیب: پرورده.
3. فتاة: کنیزک.
4. عاق: کسی که نافرمانی پدر یا مادر کند و آنان را برنجاند.
5. سماط: سفره و بساط.
6. جواری (جمع جاریه): کنیزک.
7. الاحزاب (21): همانا بر شما باد پیروی و متابعت نیکویی از برگزیده خدا.
8. سقایت: سیراب کردن.
9. الانعام (115): سخن و کلمه پروردگارت براستی و درستی پایان پذیرفت و دگرگون کننده برای کلمات او یافت نمی‌گردد و اوست شنوای دانا.
10. همانا مادر جانشینانی است که فرزندانی پاک و پاکیزه‌اند.
11. گرایان: مشتاق و مایل.
12. اکاسره (جمع کسری): خسرو و لقب پادشاهان ساسانی.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 965
__________________________________________________
- 13. اگر دانش و فرهنگ در ثریا بودی، همانا گروهی از پارسیان بر آن دست می‌یافتند.
14. براستی جوانی که از پیوند دو نژاد خسرو و هاشم به‌وجود آمده باشد، همانا برترین وشایسته‌ترین کسی است که بر او بیاویزیند چیزی از تمائم، (تمائم: جمع تمیمه): مهره یاطلسمی که به‌گردن‌اطفال برای دفع چشم‌زخم ودفع ارواح آویزان‌می‌کردند.)
15. مولاة: کنیزک.
16. موهوب: بخشیده شد.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 1/ 6- 18، 19- 22
علی بن الحسین علیه السلام در میان ایشان [اسرای شام] بود و آن حضرت در آن روز جوانی به سن شباب بود.
سپهر، ناسخ التّواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 166
در بحار الانوار و ارشاد از شیخ مفید مسطور است که: حمید بن مسلم می‌گوید: در روز عاشورا به خیمه علی بن الحسین علیهما السلام رسیدیم. در این وقت آن‌حضرت با شدت مرض بر فراش بیماری بیفتاده بود و جماعتی از رجاله با شمربن ذی‌الجوشن علیه اللعنة و العذاب بودند. با وی گفتند: «آیا این بیمار را دستخوش شمشیر نمی‌گردانی؟»
من گفتم: «سبحان اللَّه! آیا کودکان را بباید کشت؟ این بیمار کودک و رنجور است.» همچنان این سخن بگفتم و ایشان را از آن اندیشه فرود آوردم تا از وی باز شدند.
در کتاب حیات الحیوان، تألیف ابی‌البقاء کمال‌الدین دمیری در باء مع الغین مسطور است: امام زین‌العابدین علیه السلام در زمین کربلا در خدمت پدر بزرگوارش جناب سیدالشهدا سلام‌اللَّه علیها بود و چون در صغر سن و خردی سال بود، او را نکشتند.
«لأنّهم قتلوا کلّ مَنْ أنبت کما یفعل بالکفّار قاتل اللَّه فاعل ذلک وأخزاه ولعنه.»
قانون آن جماعت ملعنت 1 آیت در قتل رجال ذریه آل رسول آن بود که هر کس به سن بلوغ می‌رسید و زهارش 2 سبز می‌شد، اورا می‌کشتند؛ چنان که این معاملت را با کفار جنگجوی معمول می‌دارند. خداوند بکشد آن کس را که این کار را نمود. اورا رسوا و ملعون گرداند. از این خبر می‌رسد که امام زین‌العابدین علیه السلام در آن وقت به سن بلوغ نبوده است؛ چنان که از لسان دیگر کتب اخبار در هنگام اراده شمر لعین قتل آن حضرت را نیز مستفاد می‌شود؛ ولکن باخبر صریح و صحیح که در بودن حضرت محمدبن علی‌الباقر سلام‌اللَّه علیهما در زمین کربلا از ثقات 3 روات و معتمدان مورخان رسیده است، درست نمی‌آید. و نیز در حیات الحیوان می‌گوید: «ابن‌زیاد به آهنگ قتل آن حضرت برخاست و خدای اورا از آن اندیشه بازداشت.»
بعضی از فجره 4، یزید را به قتل آن حضرت اشارت کردند و خدای اورا حفظ فرمود.
و نیز می‌گوید: «زین‌العابدین را برادری بود که از وی به سن، مهین 5 تر بود. وی نیز علی نام داشت و در کربلا شهید شد.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 966
__________________________________________________
- 1. ملعنت: دور بودن از رحمت خدا.
2. زهار: حدود فرج و ذکر را گویند.
3. ثقات (جمع ثقة): شخص مورد اطمینان.
4. فجره (جمع فاجر): جنایتکار.
5. مهین: بزرگ‌تر.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 124- 125
در کتاب بحار و دیگر کتب اخبار مسطور است که: چون بعد از شهادت سیدالشهدا و شهدای دشت کربلا و نهب خیام مبارکه و آتش زدن خیمه‌ها و آن مصائب بزرگ و رزیت عظیم که بر عترت نبی کریم فرود آوردند و به فرمان پسر سعد علیه‌النحوسة و اللعن ذریه رسول و جگرپاره‌های بتول و اولاد سیف مسلول و برادر رسول را بر آن حال که قلم را نیروی رقم و زبان را قدرت بیان و گوش‌ها را طاقت شنیدن نیست، بر شترها سوار و به طرف کوفه رهسپار کردند، سید سجاد را غل جامه بر گردن بر نهادند و به سبب این که آن حضرت را از شدت مرض تاب و توان اندک بود، هر دو پای مبارکش را از زیر شکم شتر از هم آویختند تا مبادا از بالای شتر درافتد؛ و بانوان سرادق عصمت و خاندان طهارت را به این هیأت روان داشتند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 134
با این که چنان که نوشته‌اند: گاهی که علی‌بن الحسین علیهما السلام را به روی درآوردند؛ و آن ملعون چون گرگ گزنده و ذئب 1 گیرنده چشم به او همی دوخت؛ و از آن که از چه روی آن حضرت بجای مانده؛ و مدتی در وی نگران گشت آن وقت گفت: این شخص کیست؟ گفتند: وی علی‌بن الحسین است، و از آن پیش آن ملعون را به قتل علی‌بن الحسین خبر گفته بودند؛ از این روی در عجب رفت و گفت: می‌گویند علی‌بن الحسین محققاً کشته شد؛ پس آن حضرت فرمود: آری علی‌بن الحسین برادر من بود و مردمان اورا بکشتند. و ابن‌شهرآشوب روایت می‌کند: که آن ملعون با امام زین‌العابدین گفت: «وا عجباً لأبیک سمّی علیّاً وعلیّاً» یعنی عجب است که پدر تو پسران خود را علی همی نام گذارد، فرمود: «إنّ أبی یحبّ أباه فسمّی باسمه مراراً» پدرم پدرش را دوست می‌داشت، از این روی فرزندان خود را مراراً 2 به نام مبارکش نام می‌نهاد، یزید گفت: توئی آن کس که پدرت همی‌خواست خلیفه باشد؟!
«الحمد للَّه‌الّذی أمکننی منه وجعلکم أسری بین یدیّ یراکم القریب والبعید والحرّ والعبد ما لکم من ناصر ولا کفیل»، شکر و سپاس مخصوص خداوند است، که بر شما مرا نیرومند ساخت، و شما را در حضور من به اسیری درآورد و نزدیک و دور و آزاد و بنده در شما نگران هستند؛ و شما را ناصری و کفیلی نیست،
علی بن الحسین علیهما السلام در جواب فرمود:
«مَنْ کان أحقُّ من أبی بالخلافة وهو ابن بنت نبیّکم؟»
کدام کس از پدرم به خلافت سزاوارتر است؟ و حال آن که وی پسر دختر پیغمبر صلی الله علیه و آله شما است؛ و از-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 967
__________________________________________________
- این جمله معلوم می‌شود که این رقت و مهرورزی اگرچه نه از باطن هم در مجلس اول از وی مشهود نگشته؛ و در مجالس دیگر و ایام دیگر به حسب تقاضای ملک‌داری و تسکین قلوب مردم روی داده است.
در ریاض الاحزان از دعوات راوندی منقول است: که چون علی‌بن الحسین علیهما السلام را به سوی یزید حمل کردند، آن ملعون اندیشه بر آن بربست، که آن حضرت را مقتول نماید، پس آن حضرت دربرابرش وقوف یافت؛ و یزید با وی مکالمت نمود، تا مگر آن حضرت به کلمتی سخن فرماید که موجب قتل گردد؛ و آن حضرت بر طبق تکلم یزید سخن می‌راند و در دست مبارکش سبحه 3 کوچک بود که با انگشت‌های مبارک می‌گردانید؛ و با یزید تکلم می‌فرمود؛ آن ملعون گفت: من با تو سخن می‌کنم و تو مرا پاسخ می‌سازی، و با سبحه‌ای که در دست داری مشغولی؟! چگونه این کار سزاوار است، یعنی این کردار تو بیرون از رعایت حشمت من است، علی‌بن الحسین علیهما السلام فرمود:
«حدّثنی أبی عن جدّی أنّه کان إذا صلّی الغداة وانفتل لا یتکلّم حتّی یأخذ سبحة بین یدیه فیقول: اللَّهمّ إنِّی أسبِّحک وأمجِّدک وأحمدک وأهللک بعدد ما أدیر به سبحتی، یأخذ السّبحة ویدیرها وهو یتکلّم بما یُرید من غیر أن یتکلّم بالتّسبیح وذکر أنّ ذلک محتسب له وهو حرز إلی أن یأوی إلی فراشه، فإذا أوی إلی فراشه قال مثل ذلک القول، ووضع سبحته تحت رأسه فهی محسوبة له من الوقت، ففعلت هذا اقتداء بجدِّی»، حدیث کرد مرا پدرم از جدم، که چون نماز بامدادان به پایان برد و از آن کار انصراف جست هیچ تکلم نمی‌فرمود تا آن سبحه را که در پیش روی مبارکش بود برمی‌گرفت و عرض می‌کرد: بارخدایا! همانا من بامداد کردم و تورا تسبیح و تمجید و تحمید و تهلیل 4 می‌نمایم؛ به عدد آن چه این سبحه را بگردانم و آن سبحه را می‌گرفت و همی می‌گردانید و به هرچه اراده داشت سخن می‌فرمود؛ بدون این که در گردانیدن سبحه به تسبیح و تمجید تکلم فرماید، و می‌فرمود: همین گردش دادن سبحه به جای تسبیح از بهر او محسوب است، و اورا حرز 5 است و به همین حال ببود تا آهنگ جامه خواب می‌فرمود، و چون در فراش آسایش می‌غنود 6؛ آن کلمات را در تسبیح بر زبان می‌راند، و سبحه را در زیر سر مبارک می‌نهاد؛ و این کردار به جای تسبیح راندن از این وقت به آن وقت محسوب بود، من نیز اقتدا به جدم می‌نمایم؛ و این کار به پای می‌گذارم، یزید ملعون به آن حضرت گفت: «لا أکلّم أحداً منکم إلّاویجیبنی بما یفوز به» یعنی: با هیچ یک از شماها سخنی و احتجاج نمی‌ورزم؛ مگر این که به آن‌گونه با من پاسخ می‌آرید، که موجب حفظ و نجات او می‌شود؛ پس از آن حضرت درگذشت؛ و با وی به احسان و اکرام رفت؛ و فرمان داد تا آن حضرت را رها نمودند.
1. ذئب: گرگ.
2. مراراً جمع مره: دفعه، مرتبه.
3. سبحه: تسبیح.
4. تهلیل: ذکر خدا گفتن، لا اله الّا اللَّه گفتن.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 968
[القرن 14] (وفی بغیة الطّالب لمعرفة أولاد علیّ بن أبی طالب) للشّیخ جمال الدّین الطّاهر بن حسین بن عبدالرّحمان الأهدل ما نصّه: وکان له- یعنی للحسین رضی الله عنه- من الولد ستّ بنین وثلاث بنات، وهم: علیّ الأکبر «1» وأمّه لیلی بنت مرّة بن عروة بن
__________________________________________________
- 5. حرز: نوشته‌ای که برای حفظ و نگهداری همراه باشد.
6. غنودن: آرمیدن.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 200- 202
وداع علی بن الحسین با سر مبارک ابی‌عبداللَّه
لکن چنان که در «شرح شافیه» و بعضی کتب اخبار مسطور است که علی‌بن الحسین با یزید فرمود: «اراده نموده‌ام که روی پدرم را با من باز نمایی.»
یزید گفت: «هرگز نمی‌بینی.»
و آن سر مبارک در تشتی از زر بود و به مندیلی 1 پیچیده بودند. پس به ناگاه آن مندیل مرتفع گردید و آن سر مبارک امام زین‌العابدین را ندا کرد.
«السلام علیک یا ولداه، السّلام علیک یا علیّ.»
پس علی‌بن الحسین صیحه برکشید و گفت: «وعلیک السّلام ورحمة اللَّه وبرکاته أیتمتنی وذهبت یا أبتاه عنِّی وفرّق بینی وبینک، فها أنا راجع إلی حرم جدّی صلی الله علیه و آله و سلم أودعک اللَّه تعالی وأسترعیک وأقرأ علیک السّلام.»
چنان می‌رسد که همان وقت روی داده و آن سر مبارک از آن مکان که بوده، با فرزند خویش مکالمت فرموده [است].
1. مندیل: دستمال.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 257
و نیز در «منتخب طُریحی» مسطور است که از آن هنگام که امام حسین سلام اللَّه علیه شهید گشت، علی‌بن الحسین هیچ‌گاه تا آخر روزگار مبارک از کمال حزن و اندوهی که بر رأس پدر بزرگوار داشت، از لحوم رؤوس گوسفند و میش تناول نفرمودی و در آن روز که پدرش مقتول گشت، یازده ساله بود و همه وقت بر مصیبت پدرش می‌گریست و تا چهل سال بر این پای برد.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 284
و دیگر علامه مجلسی علیه‌الرحمه در فتن و محن «بحار الانوار» از کتاب «دلایل الإمامة» سند به سعید بن المسیب می‌رساند که چون حسین بن علی صلوات اللَّه وسلامه علیهما به شرف شهادت فایز گردید و از شهادت آن حضرت و بردن سر مبارک آن حضرت را نزد یزید به شام و قتل هیجده تن از اهل‌بیت آن حضرت و پنجاه و سه تن از شیعیان آن حضرت و قتل علی و پسرش را که طفل بود با تیر و اسیر کردن ذراری آن حضرت به مدینه پیوست، زن‌های پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم در منزل ام سلمه رضی اللَّه عنها به سوگواری بنشستند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 354
(1) (1*) [لم یرد فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 969
مسعود الثّقفیّ، وعلیّ الأوسط، وعبداللَّه (1*)، وعلیّ الأصغر «1» زین العابدین، ومنهم مَن یزعم أنّه الأکبر «1»، ومحمّد، وجعفر، وزینب، وسکینة، وفاطمة «2»؛ فأمّا محمّد وجعفر فماتا فی حیاة أبیهما، وأمّا علیّ الأکبر وعبداللَّه فاستشهدا مع أبیهما بالطّفّ، وعلیّ الأوسط أصابه سهم یومئذٍ فمات، انتهی. وزاد بعضهم عمرو المعقب من ولد الحسین زین العابدین رضی الله عنه باتّفاق، فلم یکن علی وجه الأرض حسینیّ إلّامن نسله.
الشّبلنجی، نور الإبصار،/ 277
علیّ بن الحسین الأصغر، عدّه الشّیخ رحمه الله فی رجاله من أصحاب الحسین مضیفاً إلی ذلک قوله: قُتل معه، أمّه لیلی بنت أبی مرّة بن عروة بن مسعود بن معتّب الثّقفیّ، وأمّها میمونة بنت أبی سفیان بن حرب. فی الخلاصة أیضاً علیّ بن الحسین الأصغر قُتل معه بالطّفّ، انتهی. سبق فی تسمیة ابن لیلی المقتول بالطّفّ بالأصغر، وزاد تسمیة السّجّاد علیه السلام بالأکبر شیخه المفید رحمه الله فی إرشاده حیث قال ما لفظه: للحسین علیه السلام ستّة أولاد:
علیّ بن الحسین الأکبر کنیته أبو محمّد، وأمّه شاه زنان بنت کسری یزدجرد، وعلیّ بن الحسین الأصغر قُتل مع أبیه بالطّفّ، وقد تقدّم ذکره فی السّلف، وأمّه لیلی بنت أبی مرّة ابن عروة بن مسعود الثّقفیّة، إلی أن قال: وعبداللَّه بن الحسین علیه السلام قُتل معه صغیراً، جاءه سهم وهو فی حجر أبیه، فذبحه، إلی آخره. [ثمّ ذکر کلام ابن طاوس فی ربیع الشّیعة کما ذکرناه فی نقد الرّجال].
وخالف فی ذلک ابن إدریس رحمه الله، فسمّی المقتول بالطّفّ ابن لیلی بالأکبر، وأطال الکلام فی ذلک، ولا بأس بنقل کلامه، ثمّ بیان ما ینبغی بیانه. قال رحمه الله فی مزار السّرائر ما لفظه:
[ثمّ ذکر کلام ابن إدریس فی السّرائر کما ذکرناه].
ممّا لایهمّنا نقله وتبعه فی ذلک الشّیخ الشّهید رحمه الله فی مزار الدّروس، حیث قال: یستحبّ
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام].
(2)- [إلی هنا حکاه فی فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 28].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 970
إذا زار الحسین علیه السلام أن یزور عقیبه ولده علیّاً وهو الأکبر علی الأصحّ وامّه لیلی بنت أبی مرّة بن مسعود الثّقفیّ، وهو أوّل قتیل من ولد علیّ علیه السلام فی الطّفّ، وله روایة عن جدّه علیّ علیه السلام إلی آخره.
وتنقیح المقال أنّ المتسالم المتّفق علیه هو کون الإمام هو علیّ بن شاه زنان، وکون المقتول بالطّفّ مع أبیه هو علیّ بن لیلی، وقد کنت أزعم سابقاً تسالمهم علی کون الإمام علیه السلام أکبر سنّاً من الشّهید بالطّفّ، وأنّ من وصف الأوّل بالأکبر نظراً إلی کونه أکبر سنّاً من الثّانی، فیکون الثّانی أصغر، ومن وصف الثّانی بالأکبر، نظراً إلی کونه أکبر من الرّضیع المشتهر أیضاً بعلیّ إلّاأنِّی وقفت فی کلام ابن إدریس علی ما یدلّ علی کون غرض من‌وصف الشّهید بالطّفّ بالأکبر أنّه أکبر سنّاً من الإمام السّجّاد، وهو قوله بعد جملة کلام له. قال محمّد بن إدریس: وأیّ غضاضة تلحقنا، وأیّ نقص یدخل علی مذهبنا إذا کان المقتول علیّاً الأکبر، وکان علیّاً الأصغر الإمام بعد أبیه الحسین علیه السلام، فإنّه کان لزین العابدین یوم الطّفّ ثلاث وعشرون سنة، ومحمّد ولده الباقر علیه السلام حیّ له ثلاث سنین وأشهر، ثمّ بعد ذلک کلّه فسیِّدنا ومولانا علیّ بن أبی طالب علیه السلام کان أصغر ولد أبیه سنّاً، ولم ینقصه ذلک، انتهی.
فإنّه نصّ فی کون السّجّاد علیه السلام أصغر سنّاً من الشّهید بالطّفّ وهو بناء علی کون ولادة الشّهید بالطّفّ علی عهد عثمان، کما سمعته من ابن إدریس فی أوّل کلامه، لأنّ السّجّاد علیه السلام ولد علی عهد جدّه أمیر المؤمنین علیه السلام سنة ستّ أو سبع أو ثمان وثلاثین، لکن الشّأن فی صحّة ولادة المقتول بالطّفّ علی عهد عثمان، فإنّه یقتضی أن یکون سنّ المقتول بالطّفّ حین قُتل أزیَد من خمس وعشرین سنة مع أنّ ممّا مُلئت به کتب السّیر والأشعار أنّ عمره الشّریف عند شهادته ثمانیة عشرة سنة، فیکون أصغر من السّجّاد علیه السلام بخمس أو ستّ أو سبع سنین، ویکون تسمیته بالأکبر غلطاً، إلّاأن یراد به أکبر ولدیه المستشهدین بالطّفّ، سیّما إذا کان اسم الرّضیع أیضاً علیّاً کما هو المشهور علی الألسن، وکیف کان، فوثاقة علیّ الشّهید بالطّفّ لا تحتاج إلی بیِّنة وبرهان.
بقی هنا شی‌ء وهو أنّ الفاضل التّفریشی قد أرّخ ولادة مولانا السّجّاد علیه السلام بسنة ثلاث وثلاثین من الهجرة، ووقعة الطّفّ بسنة إحدی وستّین، وفرّع علیهما کون سنّه فی الطّفّ ثمانیة وعشرین سنة، وهذا من الغرائب، فإنّی لم أجد أحداً أرّخ ولادته بسنة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 971
ثلاث وثلاثین، وإنّما المصرّح به فی الإرشاد والکافی وکشف الغمّة والمناقب ومصباح الکفعمی وروضة الواعظین والتّذکرة والدّروس والفصول المهمّة والدّرر والذّخیرة وغیرها تاریخها بسنة ثمان وثلاثین، بل فی الإرشاد وکشف الغمّة والمناقب وغیرها تأکید ذلک بأ نّه بسنتین قبل وفاة أمیر المؤمنین علیه السلام، وفی روایة أنّها سنة سبع وثلاثین، وعن المصباحین أنّه سنة ستّ وثلاثین، وأمّا الثّلاث والثّلاثون فلم أقف علی قول أحد به، وما أدری من أین أتی به.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 280- 281
لیلی: زوجة سیِّد الشّهداء والدة علیّ الشّهید الأکبر. لیلی والدة علیّ بن الحسین علیه السلام المقتول بالطّفّ وهی بنت أبی مرّة بن مسعود الثّقفیّة.
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 2/ 74، 82
علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام [...]. «1» «2» وأمّه لیلی بنت أبی مرّة بن عروة بن مسعود الثّقفیّ «2»: وأمّها میمونة بنت أبی سفیان بن حرب بن أمیّة «3»، وأمّها بنت أبی العاص بن أمیّة «1».
السّماوی، إبصار العین،/ 21/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 137؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 386
ولأنّ للحسین علیه السلام أولاداً ستّة، ثلاثة أسماؤهم عبداللَّه وجعفر ومحمّد، کما ذکره أهل النّسب، فهو أکبر من علیّ الثّالث علی روایة أبی جعفر وأحمد بن داود وغیرهما.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 137
(فصل) فی ذکر أولاده: قال کمال الدّین محمّد بن طلحة: أنّ للحسین علیه السلام ستّة أولاد ذکور وأربع بنات، فأوّلهم (علیّ الأکبر) ابن الحسین علیه السلام، قُتل مع أبیه فی یوم الطّفّ
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی ذخیرة الدّارین].
(2- 2) [مثله فی وسیلة الدّارین، وأضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: کما ذکره ابن حجر فی الإصابة وأبو الفرج فی المقاتل].
(3)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: وتکنّی أمّ شیبة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 972
[...]، وأمّه لیلی بنت أبی مرّة بن عروة بن مسعود الثّقفیّة، (وعلیّ بن الحسین) الأوسط وهو الإمام زین العابدین علیه السلام، (وجعفر) بن الحسین لا بقیّة له، وامّه قضاعیّة، وتوفّی فی حیاة أبیه، (وعبداللَّه) بن الحسین الملقّب بالرّضیع، جائه سهم وهو فی حجر أبیه وهو المعروف (بعلیّ الأصغر)، وحفر له الحسین قبراً یجفن سیفه، ودفنه، ومحمّد وعمر بن الحسین ذکره ابن الأثیر، وله فی مجلس یزید مکالمة مع خالد بن یزید.
(وأمّا البنات): فسکینة وهی خیرة النّسوان بشهادة الحسین علیه السلام (وأمّها الرّباب) بنت امرئ القیس بن عدیّ، کلبیّة، معدیّة، وهی شقیقة عبداللَّه الرّضیع، (وفاطمة) بنت الحسین، أمّها أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه، (وزبیدة) بنت الحسین، (وزینب) بنت الحسین تلک عشرة کاملة.
ثمّ عثرت فی کتاب معجم البلدان: إنّ فی غربیّ حلب فی سفح جبل جوشن قبر المحسّن بن الحسین علیه السلام یزعمون أنّه سقط لمّا جی‌ء بالسّبی من العراق لتحمل إلی دمشق، أو طفل کان معهم مات بحلب فدفن هنالک. [ثمّ ذکر کلام ابن إدریس کما ذکرناه فی السّرائر].
وفیه [کلام ابن إدریس] من المبالغة والإصرار ما لا یخفی علی أولی الأنظار، وممّن أصرّ علی ذلک أیضاً الإربلیّ صاحب کتاب کشف الغمّة، ومنهم الشّهید رحمه الله فی الدّروس. قال رحمه الله: وإذا زاره- یعنی الحسین علیه السلام- فلیزر ولده علیّ بن الحسین علیه السلام (وهو) الأکبر، انتهی.
وهو موافق لما فی تاریخ ابن الجوزیّ، حیث قال فی ذکر أولاد الحسین: علیّ الأکبر قُتل مع أبیه یوم الطّفّ ولا بقیّة له، وعلیّ الأصغر وهو زین العابدین علیه السلام، والنّسل له، انتهی.
وحیث ثبت أنّ علیّاً المقتول أکبر سنّاً من الإمام زین العابدین (فالقول) بأنّ سنّه ثمانی عشرة سنة، کما هو المعروف علی الألسنة، بل المنظوم فی المرائی لیس بصحیح، إذ من المعلوم أنّ علیّاً أخاه زین العابدین علیه السلام کان له من العمر حین استشهد أبوه الحسین علیه السلام ثلاث وعشرون سنة، فیلزم أن یکون عمر المقتول أکثر من ذلک کما هو المنقول عن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 973
المجلسی رحمه الله فی جلاء العیون من أنّه کان له من العمر یومئذٍ خمس وعشرون سنة، وأیضاً لیس من الصّحیح ما هو معروف ومشهور من أنّه قُتل علیّ الأکبر قبل أن یتزوّج، ومن البعید من سیرة أهل البیت علیهم السلام أن یبلغوا أولادهم هذه المبالغ من العمر وهم علی حالة العزوبة، مضافاً إلی ما فی زیارة أبی حمزة الطّویلة الّتی رواها المجلسیّ فی التّحفة عن الصّادق علیه السلام فی زیارة علیّ بن الحسین علیه السلام: صلّی اللَّه علیک وعلی عترتک وأهل بیتک وآبائک وأبنائک وجعلها من أوّل زیارة الحسین علیه السلام. «1»
آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 310- 313
«1»
__________________________________________________
(1)- فصل چهارم در ذکر زوجات محترمات حضرت سید الشهدا علیه السلام [است]. بدان که عدد زوجات آن حضرت را حقیر به تفصیل در جایی ندیده‌ام. بلی مسلّم و مستفاد از اخبار معتبره از برای آن حضرت چند نفر از زوجات است. منها مخدّره محترمه مکرّمه شهربانویه بنت یزدجرد آخر سلاطین فُرس و این مخدّره والده ماجده حضرت زین‌العابدین علیه السلام است و در فصل چهارم از باب چهارم ذکری از این مخدّره شد و از «کامل بهایی» نقل شد که این مخدّره هر شبه بکر بود؛ مثل حوریان بهشتی و درباب ششم هم احوالاتشان اجمالًا ذکر خواهد شد؛ ان شاء اللَّه. و منها مخدّره مکرّمه لیلی بنت ابی‌مرةبن عروة بن مسعود بن معتب الثقفی بود. والده ماجده حضرت علی‌اکبر المقتول فی یوم الطّف و عروة بن مسعود عموی شعبة بن ابی‌عامر بن مسعود بن مُعتب الثقفی بود. پدر مغیرةبن شعبه و او یکی از دو مرد بزرگی است که خداوند در «قرآن مجید» یاد فرموده از لسان کفار قریش چنانچه ابن‌اثیر در «اسد الغابه» از قتاده نقل کرده فی قوله تعالی: «لولا انزلَ هذا القرآنُ علی رَجُلٍ من القریتینِ عظیم»، این کلام را ولید بن مغیرة المخزومی گفت: لو کان ما یقول محمّد حقّاً أنزل القرآن علیَّ أو علی عروة بن مسعود الثّقفیّ، قال: والقریتان مکّة والطّائف، وکان عروة یشبه بالمسیح فی صورته، انتهی.
و ایضاً در ترجمه بشر بن هلال گفته: سادات در اسلام چهار نفرند: بشر بن الهلال العبدی و عدی بن حاتم الطائی و سراقة بن مالک المدلجی و عروة بن مسعود الثقفی.
و در اصابه ابن حجر از حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله نقل کرده: قال مثل عروة مثل صاحب یاسین دعا قومه إلی اللَّه فقتلوه.
و از جابر از حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود: عرض علیّ الأنبیاء، قال: ورأیت عیسی فإذا أقرب من رأیت به شبهاً عروة بن مسعود.
و منها مخدّره مکرّمه رباب بنت امرء القیس بن عدی الکلبیه و این مخدّره والده ماجده جناب عبداللَّه بن الحسین و مخدّره سکینه خاتون بود و این امرء القیس غیر امرئ القیس بن عابس الکندی است که از شعرای-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 974
__________________________________________________
- معروف و صاحب قصیده معروف «قِفا نَبْکِ» است که از سبعه معلقه است.
ومنها مخدّره ام اسحاق بنت طلحة بن عبداللَّه التیمیه است والده مکرمه فاطمه بنت الحسین علیه السلام و طلحه به اعتقاد اهل تسنّن از عشره مبشّره است و ام اسحاق اوّل زوجه حضرت مجتبی بود و جناب حسین بن حسن و طلحة بن الحسن المجتبی از این مخدّره متولد شدند و در قمقام از از ابو الفرج اصفهانی نقل کرده که وقتی که حضرت مجتبی خواست از دنیا رحلت بفرماید برادرش حضرت سیدالشهدا را طلبید، فرمود: برادر! من از این زن راضی هستم، نگذارید که او از خانه‌های شما خارج شود.
و منها مخدّره قضاعیه والده ماجده جناب جعفربن الحسین. و در ارشاد است که جناب جعفر در حیات پدر بزرگوارش از دنیا رحلت فرمود و اولادی از او باقی نماند.
در عدد اولاد امجاد حضرت سیدالشهدا علیه السلام و اسماء شریفه آن‌ها شیخ مفید رحمه الله در ارشاد و امین الاسلام طبرسی در اعلام الوری و احمد بن مهنّا در عمدة الطالب وبعضی دیگر از علمای اعلام فرموده‌اند که آن حضرت شش اولاد داشته، چهار پسر و دو دختر، جناب علی‌بن الحسین الاکبر که کنیه‌اش ابومحمد بوده وعلی بن الحسین الاصغر که کنیه‌اش ابو الحسن بوده و در کربلا شهید شده و جعفر بن الحسین و عبداللَّه بن الحسین و مخدّره فاطمه خاتون و مکرّمه سکینه خاتون بنتی الحسین، لکن پسری که از آن بزرگوار بعد از خودشان باقی ماند و صاحب نسل و اولاد شد منحصر است به جناب علی بن الحسین زین‌العابدین سلام اللَّه علیه، چنانچه در عمدة الطالب است این است که شاعر می‌گوید:
وعلی السّجّاد محراب الدّعاء آدم الآل علیّ بن الحسین
و حمد اللَّه مستوفی در تاریخ گزیده می‌فرماید: یزیدبن معاویه چهارده پسر داشت و جناب امام حسین علیه السلام در وقت شهادت خود یک پسر بیش نداشت، مع ذلک در تمام اقطار عالم عدد ایشان از ستاره‌ها بیشتر است و از فرزندان یزید نسلی باقی نیست.
اما جناب علی‌بن الحسین زین‌العابدین علیه السلام تفصیل حالاتشان در باب ششم ذکر خواهد شد ان شاء اللَّه.
و اما جناب ابوالحسن علی‌بن الحسین علی‌الاکبر و جناب عبداللَّه‌بن الحسین احوالاتشان در فصول بعد ذکر خواهد شد ان‌شاءاللَّه.
و اما جناب جعفر بن الحسین والده ماجده‌اش از قبیله قضاعه بود و در ارشاد است که جناب جعفر در حیات حضرت سیدالشهدا از دنیا رحلت فرمود و اولادی از او باقی نماند.
و اما جناب فاطمه بنت الحسین والده ماجده این مخدّره ام اسحاق بنت طلحة بن عبداللَّه التیمیه است [...].
و اما جناب سکینه خاتون بنت الحسین مشهور بین العوام بفتح سین و کسر کاف است و در قاموس بضم سین و فتح کاف ضبط کرده و می‌گوید: سکینه بر وزن جهینه دختر حسین بن علی است و اسم این-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 975
أقول: اختلفت کلمات أرباب الحدیث والسیّر فی تعیین اسم أمّ الإمام زین العابدین علیه السلام: [ثمّ ذکر کلام سبط ابن الجوزی فی تذکرة الخواص وکلام المبرّد فی الکامل، کما ذکرناه].
وقیل: اسمها خولة، وقیل سلامة، وقیل برّة. [ثمّ ذکر کلام المفید فی الإرشاد کما ذکرناه، راجع].
__________________________________________________
- مخدره آمنه یا امینه بوده و والده ماجده این مخدّره و جناب عبداللَّه بن الحسین رباب بنت امرء القیس بود و علاقه حضرت سید الشهداء علیه السلام به این مخدّره و والده‌اش از اشعاری که سابقاً گفته شد معلوم می‌شود [...].
و بدان که از اخبار معتبره و از فرمایشات بعضی از علما از برای حضرت سیدالشهدا علیه السلام دو پسر دیگر نیز بوده، الاول جناب محمد بن الحسین علیه السلام که به نقل محمد بن طلحة و ابن‌الخشاب و عبداللَّه بن مسلم بن قتیبه در کتاب الامامة والسیاسة ایشان جزء شهدای یوم الطف بوده‌اند.
و در کتاب «العقد الفرید» نقل کرده: وأسر اثنا عشر غلاماً من بنی هاشم وفیهم محمد بن الحسین علیه السلام و علیّ بن الحسین، و در موضع دیگر نقل می‌کند از محمد بن الحسین علیه السلام بن علی بن ابی‌طالب علیه السلام قال: أتی بنا یزید بن معاویة بعدما قتل الحسین، ونحن اثنا عشر غلاماً، وکان أکبرنا یومئذ علیّ بن الحسین علیه السلام، فأدخلنا علیه، وکان کلّ واحد منّا مغلولة یده إلی عنقه، إلی آخره.
الثانی جناب محسن‌بن حسین علیه السلام در نفس المهموم از معجم البلدان حموی نقل می‌کند که جوشن کوهی است در غربی حلب که او معدن مس قرمز است و او باطل شد زمانی که عبور دادند به او اسرای اهل بیت را و یکی از زوجات حضرت سید الشهدا علیه السلام حامله بوده و طفلش را سقط نمود و هر قدر آن مخدّره طلب آب و نان کرد در عوض دشنام به مخدّره دادند، آن مخدّره نفرین کرد از آن وقت هر که در آن کوه کار بکند ربحی نمی‌بیند و در قبله آن کوه مزاری است که معروف است به مشهد السّقط و اسم سقط محسن بن الحسین است، انتهی.
در «نفثة المصدود» می‌فرماید: و اهل حلب تعبیر می‌کنند به مزار شیخ محسن به فتح حاء و تشدید سین مهمله و در آن کوه قبر جمعی از بزرگان شیعه است، منها مقبره قطب المحدثین ابن‌شهرآشوب صاحب مناقب، ومنها مقبره سید اجل ابی‌المکارم‌بن زهرة الحسینی الحلبی، و منها قبر احمد بن منیر العاملی، انتهی.
و در قمقام فرموده که محدّثین و مورّخین پسرهای حضرت سید الشهدا علیه السلام را از شش تن علاوه ننوشته‌اند و ابن‌اثیر در کامل از برای آن حضرت هفت پسر نوشته، و در سابق گفته شد که نسل باقی‌مانده از حضرت سیدالشهدا منحصر است به حضرت امام زین‌العابدین علیه السلام و از یک دختر که جناب فاطمه بنت الحسین زوجه جناب حسن مثنی بوده باشد و عبداللَّه محض ابن الحسن المثنی بن الحسن المجتبی علیه السلام و ابراهیم و حسن مثلث از این مخدّره متولد شدند، چنانچه اولاد باقی‌مانده از حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام از دو پسر است که زید بن الحسن و حسن بن الحسن باشند و از یک دختر است که ام عبداللَّه زوجه حضرت علی ابن الحسین و مادر حضرت امام محمد باقر سلام اللَّه علیه است.
خراسانی، منتخب التواریخ،/ 172- 173، 174- 175، 176
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 976
أقول: إنّی أحتمل قویّاً أنّ اسمها الأصلیّ کان سلافة، فصحفت بسلامة أو بالعکس، وشاه زنان لقباً، وشهربانویه الاسم الّذی سمّاها به أمیر المؤمنین، فقد حکی أنّه قال لها أمیر المؤمنین علیه السلام: ما اسمکِ؟ فقالت: شاه زنان بنت کسری. قال أمیر المؤمنین علیه السلام:
نه شاه زنان نیست بر امّت محمد صلی الله علیه و آله وهی سیِّدة النّساء، بل أنتِ شهربانویه وأختکِ مروارید بنت کسری. قالت: آریه.
وأمّا غزالة أو برّة فهی اسم أمّ ولد للحسین علیه السلام کانت تحضن علیّ بن الحسین علیه السلام، وکان یسمِّیها أمّاً، [ثمّ ذکر کلام الصّدوق فی العیون کما ذکرناه].
فظهر أنّ ما ورد فی أنّه علیه السلام زوّج أمّه مولاه، فالمراد مولاته الّتی یسمّونها النّاس أمّه. «1»
القمّی، نفس المهموم،/ 526- 527
__________________________________________________
(1)- شیخ مفید گفته است، حسین علیه السلام شش فرزند داشت:
1. علی بن الحسین الاکبر که کنیه‌اش ابو محمد و مادرش شاه زنان دختر خسرو بن یزدجرد بود.
2. علی بن الحسین الاصغر که در کربلا با پدر شهید شد و ذکرش در سابق گذشت. مادرش لیلی، دختر ابی مرة بن مسعود ثقفی بود.
3. جعفر بن حسین که نسلی نداشت و مادرش قضاعیه بود و در زندگی حسین علیه السلام فوت شد.
4. عبداللَّه‌بن الحسین که در کودکی با پدرش کشته شد. در دامن پدر بود که تیری آمد و بر حلقومش نشست و اورا ذبح کرد و ذکر او نیز در سابق گذشت.
5. سکینه دختر حسین علیه السلام که مادرش رباب دختر امرءالقیس‌بن عدی کلبی است و هم او مادر عبداللَّه ابن حسین علیه السلام است.
6. فاطمه بنت الحسین که مادرش ام‌اسحق، دختر طلحة بن عبداللَّه است؛ انتهی.
علی بن عیسی اربلی در «کشف الغمه» و کمال‌الدین گفته‌اند، اولاد حسین علیه السلام ده تن بودند. شش پسر و چهار دختر. پسران اورا سه تن علی نام دانسته و محمد و عبداللَّه و جعفر که علی‌اکبر در برابر پدر جنگید تا کشته شد و علی اصغر صغیر را تیر زدند و گفته‌اند که نیز عبداللَّه هم با پدر کشته شد و دختران او زینب و سکینه و فاطمه بودند (یکی را نام نبرده [است] و شاید همان رقیه باشد که قبرش در دمشق زیارتگاهی است) این قول مشهور است. گفته‌اند، چهار پسر و دو دختر داشته و قول اوّل اشهر است؛ ولی یادگار جاوید و سازمان بنیاد او به‌وسیله علی‌اوسط زین‌العابدین است علیه السلام، نه دیگران.
من گویم: شماره فرزندانش را گفته و نام برخی را نبرده [است].-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 977
__________________________________________________
- ابن‌خشاب گوید: شش پسر داشت و سه دختر به نام‌هایی که اربلی گفته است.
حافظ بن عبدالعزیز بن‌اخضر جنابذی گفته است: حسین بن علی علیه السلام شش فرزند داشته [است]؛ چهار پسر و دو دختر به‌نام‌هایی که در کلام «شیخ مفید» گذشت؛ ولی مقتول به کربلا را علی‌اکبر دانسته و گفته نژاد حسین از علی‌اصغر است و مادرش ام‌ولد است و افضل اهل زمانش بوده است.
زهری گفته [است]: هیچ هاشمی افضل از او ندیدم.
من گویم: حافظ، نام زین‌العابدین را ذکر نکرده؛ چون همان علی‌اکبر و علی‌اصغر را نام برده و درست این است که سه علی نام داشته [است]؛ چنانچه کمال‌الدین گفته و زین‌العابدین علیه السلام همان وسطی است و میان نقل کمال‌الدین و حافظ چهار تن تفاوت است. می‌گویم که در نام مادر امام زین‌العابدین، میان محدثان و مورخان اختلاف است.
سبط ابن‌جوزی مادرش را ام‌ولد دانسته و ابن قتیبه اورا سندیه به‌نام سلامه دانسته [است]. و گفته‌اند نامش غزاله بوده [است].
در «کامل»، مبرد گفته که نام مادر علی بن الحسین، سلامه و از اولاد یزدجرد است و از زن‌های بسیار خوب است؛ انتهی.
و گفته‌اند: نامش خوله یا سلامة یا بره است.
در ارشاد است که مادرش، شاه زنان دختر یزدجرد بن شهریار بن کسری است و گفته‌اند که نامش شهربانو است. امیر مؤمنان علیه السلام حریث بن جابر حنفی را والی ناحیه‌ای از مشرق کرد و او دو دختر یزدجرد ابن شهریار بن کسری را نزد آن حضرت فرستاد و شاه زنان را به فرزندش حسین علیه السلام داد و زین‌العابدین را برای او آورد و دیگری را به محمد بن ابی‌بکر داد و قاسم بن محمد بن ابی‌بکر را برای او آورد و این دو خاله زاده‌اند؛ انتهی.
می‌گویم: من احتمال قوی می‌دهم که نام اصلی او سلافه است و به سلامه تصحیف شده و یا برعکس و شاه زنان لقب او است و شهربانویه نامی است که امیر مؤمنان علیه السلام برای او گذاشته؛ زیرا حکایت است که امیر مؤمنان به او فرمود: «نامت چیست؟»
گفت: «شاه زنان، دختر کسری.»
امیر مؤمنان فرمود: «شاه زنان نیست بر امت محمد صلی الله علیه و آله و سلم که سیدة النسا باشد. تو شهربانویه باشی و خواهرت مروارید.»
دختر کسری گفت: «آری!»
و اما غزاله یا بره نام ام‌ولد دیگر حسین علیه السلام است که علی‌بن الحسین را در دامن پرورید و آن حضرت اورا مادر خطاب می‌کرد؛ زیرا روایت شده [است] که مادرش در سر زایش وفات کرد و اورا یکی دیگر از-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 978
أقول: عروة بن مسعود هو أحد السّادة الأربعة فی الإسلام «1»، وأحد رجلین عظیمین فی قوله تعالی حکایة عن کفّار قریش: «وقالوا لولا نُزِّلَ هذا القرآنُ علی رَجُلٍ من القریتینِ عظیم»، وهو الّذی أرسلته قریش للنّبیّ صلی الله علیه و آله یوم الحدیبیّة، فعقد معه الصّلح وهو کافر، ثمّ أسلم سنة تسع من الهجرة بعد رجوع المصطفی من الطّائف، واستأذن النّبیّ صلی الله علیه و آله فی الرّجوع لأهله فرجع ودعا قومه إلی الإسلام، فرماه واحد منهم بسهم وهو یؤذِّن للصّلاة، فمات. [ثمّ ذکر کلام الرّسول کما ذکرناه فی مجمع الزّوائد والاستیعاب] «2».
__________________________________________________
- ام‌ولدهای پدرش کفالت نمود و چون بزرگ شد، جز او مادری نمی‌شناخت و سپس دانست که او مولاة او است و مردم اورا مادرش می‌خواندند و گمان می‌کردند که مادر او است؛ الی آخر.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 276- 277
و خود حسین علیه السلام در کثرت صلاة و کمال صفات شیوه همین بود و چنان بود که امام ما مهدی علیه السلام او را ستود «قرآن را سند و امت را معتمد و در طاعت کوشا و بر عهد و پیمان پویا، از راه فاسقان برکنار و بر آنچه داشت بخشش‌کار بود، رکوع و سجودش طولانی و نسبت به دنیا چون کوچ‌کنندگان زاهد و بدیده هراسندگان بدان ناظر بود.»
ابو عمرو احمد بن محمد قرطبی مروانی در «العقد الفرید» گوید: به علی بن الحسین گفتند پدرت چه کم فرزند بوده، فرمود: در شگفتم چگونه فرزند آورده در هر شبانه روزی هزار رکعت نماز می‌خواند و کجا به زنان می‌رسید (ق).
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 104
در «مناقب»، از یحیی بن حسن روایت کرده [است] که یزید به علی‌بن الحسین علیه السلام گفت: «واعجبا بر پدرت که نام علی و علی به فرزندانش گذاشته است.»
فرمود: «پدرم، پدرش را دوست می‌داشت و چند بار نام فرزندان خود را علی گذاشت.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 211
ابن عبد ربه در «العقد الفرید» گوید: دوازده بچه پسر از بنی‌هاشم اسیر شدند که محمد و علی پسران حسین جزء آن‌ها بودند و فاطمه بنت الحسین علیه السلام با آن‌ها اسیر شد و بنیاد حکومت زادگان ابو سفیان متزلزل گردید و آرام نشد تا پادشاهی آن‌ها از میان رفت تا عبدالملک بن مروان به حجاج بن یوسف نوشت: «مرا از خون اهل این خانواده برکنار دار؛ زیرا خودم دیدم که چون بنوحرب حسین را علیه السلام کشتند، ملکشان برباد رفت.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 180
(1)- [زاد فی المعالی ووسیلة الدّارین: وقد أخذ علیّ بن الحسین علیه السلام الشّرافة والسّیادة من الطّرفین].
(2)- احوال «عروةبن مسعود»، جد مادری «علی‌اکبر علیه السلام»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 979
__________________________________________________
- عروة بن مسعود، یکی از چهار بزرگوار عالم اسلام و یکی از دو بزرگ مردی است که قرآن از زبان کفار قریش حکایت کرده است (سوره زخرف آیه 31). گفتند: چرا این قرآن بر یکی از دو مرد بزرگ مکه یا طایف فرود نیامد و همان کسی است که قریش در حدیبیه فرستادند تا قرارداد صلح میان آن‌ها و پیغمبر بندد؛ در وقتی که هنوز کافر بود؛ در سال نهم هجرت که پیغمبر از جنگ طایف برگشت، اسلام آورد و اجازه خواست که به وطن خود برگردد و آن‌ها را به اسلام دعوت کند. برگشت. آن‌ها را به اسلام دعوت کرد و در هنگامی که اذان نماز می‌گفت، یکی از عشیره‌اش به او تیری زد و اورا کشت. چون خبر به رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید، فرمود: مثل عروه، مثل صاحب یس است که قوم خود را به پرستش خدا خواند و او را کشتند. در شرح شمایل «محمدیه» در توضیح فرمایش پیغمبر: «عیسی‌بن مریم را که دیدم به عروةبن مسعود از همه شبیه‌تر بود»، چنین گفته است. جزری در «اسدالغابه» از ابن‌عباس روایت کرده [است] که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «سادات در اسلام چهار کسند: بشر بن بلال عبدی، عدی بن حاتم، سراقة بن مالک مدلجی، عروةبن مسعود ثقفی.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 140- 141
فحل الفقها، محمد بن ادریس حلّی در خاتمه کتاب حج گفته [است که] در ضمن زیارت ابی عبداللَّه الحسین فرزندش علی‌اکبر زیارت شود که مادرش لیلی، دختر ابی‌مره‌بن عروه ثقفی بوده و در روز عاشورا، اول کشته از خاندان ابیطالب بود.
شیخ مفید در «ارشاد» گفته [است]، مقتول در کربلا علی‌اصغر بود، و مادرش ثقفیه بود و علی‌اکبر زین‌العابدین است و مادرش شاه‌زنان، دختر خسروپرویز و ام‌ولد بود.
مادر امام زین‌العابدین، ام‌ولد رسمی نبود؛ زیرا پس از ورود دختران یزدجرد به مدینه، امیر مؤمنان از استرقاق و تقسیم آن‌ها جلوگیری کرد و آن‌ها را آزاد گذاشتند تا اختیار شوی کنند و شاه‌زنان، امام حسین را برگزید و با او تزویج شد و این حادثه در خلافت عمر بود و ظاهراً اوّل همسری بود که برای حسین انتخاب شد و ظاهراً امام چهارم، فرزند اکبر آن حضرت بود که حائز مقام امامت شده و در بعضی اخبار کبر سن هم از علائم امامت و وصایت ذکر شده و انتقال امامت از اولاد اکبر به دیگری در مورد امام موسی کاظم و امام حسن عسکری برای آن بوده که اکبر در زمان پدر خود فوت شده، و «بَداء» به وجود آمده است و در موضوع امامت امام زین‌العابدین چنین بیانی نرسیده است؛ اگرچه پس از شهادت او امام زین‌العابدین تحمل وصایت کرده است و تاریخ ازدواج مادرش و مقام امامتش دلیل بر این است که او بزرگ‌تر از علی‌اکبر مقتول در کربلا بوده و شاید لقب اکبر که به او اختصاص یافته از نظر این بوده که مادرش از خانواده‌های بزرگ عرب بوده [است] و عرف آن زمان، این موضوع را درباره او شهرت داده‌اند.
محمد بن ادریس گوید: در این‌جا باید رجوع به اهل خبره و نسب‌دانان و مورخان کرد؛ مانند زبیر بن بکّار؛ و نام جمعی را هم برده و گفته [است که] همه آنان بر این قول اتفاق دارند، انتهی.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 980
القمّی، نفس المهموم،/ 307/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 406؛ الزّنجانیّ، وسیلة الدّارین،/ 287
وفی روایة أخری: إنّ هند زوجة یزید بنت عبداللَّه بن عامر بن کریز کانت قبل ذلک تحت الحسین علیه السلام، فلمّا دخلت علی یزید کان الملعون جالساً فی مجلس عام، فقالت:
یا یزید! أرأس ابن فاطمة بنت رسول اللَّه مصلوب علی فناء داری. فوثب إلیها یزید، فغطّاها وقال: نعم، فأعولی علیه یا هند وابکی علی ابن بنت رسول اللَّه وصریخة قریش، عجل علیه ابن زیاد لعنه اللَّه فقتله قتله اللَّه. ثمّ إنّ یزید أنزلهم فی داره الخاصّة،
__________________________________________________
-کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 143، 144
در اثبات الوصیه از مسعودی است که چون حسین علیه السلام شهید شد، امام بیمار را با اهل حرم نزد یزید آوردند و پسرش ابی‌جعفر هم که دو سال و چند ماه داشت، با او بود. چون یزید آن حضرت را دید، گفت: «ای علی! چه وضعی دیدی؟»
گفت: «آنچه را خدای عزوجل پیش از آن که آسمان‌ها و زمین را بیافریند، مقدر کرده بود.»
یزید با اهل مجلس خود درباره او مشورت کرد. رأی به کشتن او دادند و کلمه زشتی هم گفتند که از نقل آن خودداری کردم. امام پنجم شروع به سخن کرد. خدا را حمد و ثنا کرد و فرمود به یزید که: «اینان تورا برخلاف همنشینان فرعون رأی دادند. و وقتی درباره موسی و هارون با آن‌ها مشورت کرد. گفتند: خودش و برادرش را مهلت ده و اینان به تو رأی دادند که ما را بکشی و این علتی دارد.»
یزید گفت: «علت آن چیست؟»
گفت: «آن‌ها از زنان نجیب بودند و این‌ها زادگان زنان نانجیب هستند، زیرا پیغمبران و اولادشان را جز زنازادگان نکشند.»
یزید سر به زیر انداخت.
در تذکره سبط است که امام بیمار و زنان حرم به ریسمانی بسته بودند و آن حضرت فریاد زد: «ای یزید! به نظرت اگر رسول خدا ما را دربند ببیند، برهنه سوار برشتر بی‌جهاز چه حالی می‌شود؟»
کسی نماند مگر آن که گریست.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 208
ابن عبدربه اندلسی در «العقد الفرید» از ریاشی به سندش از محمد بن علی‌بن الحسین روایت کرده است که پس از شهادت حسین علیه السلام ما دوازده پسر بودیم و بزرگ‌تر از همه علی‌بن الحسین بود که نزد یزید آوردند. همه ما از دست تا گردن در غل و زنجیر بودیم. به ما گفت: «بندگان اهل عراق شما را محاصره کردند و من خبری از شورش ابوعبداللَّه و کشته شدن او نداشتم.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 208
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 981
فما کان یتغدّی ولا یتعشّی حتّی یحضر علیّ بن الحسین علیه السلام. «1»
القمّی، نفس المهموم،/ 460- 461
«1»
__________________________________________________
(1)- در روایت دیگر است که هند، زوجه یزید دختر عبداللَّه‌بن عامربن کربز پیش از آن همسر حسین علیه السلام بوده است و در مجلس عمومی نزد یزید دوید و گفت: «ای یزید! سر پسر فاطمه دختر رسول اللَّه صلی الله علیه و آله در آستان خانه‌ام به‌دار است؟!!»
یزید برجست و اورا پوشید و گفت: «آری ای هند، بر او شیون کن و بر پسر دختر رسول اللَّه فغان آور. همه قریش گریه کنند. ابن‌زیاد بر او شتاب کرد و اورا کشت. خدا اورا بکشد. پس از آن یزید آن‌ها را در خانه خصوصی خود وارد کرد و چاشت و شام نمی‌خورد تا امام بیمار بر سر خوان او نمی‌نشست.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 220
و چون فرات بن زحر بن قیس کشته شد، عایشه دختر خلیفةبن عبداللَّه که از زوجات حسین علیه السلام بود فرستاد و اجازه دفن اورا از مختار خواست، به او اجازه داد و اورا به خاک سپرد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 310
شیخ مفید رحمه الله فرموده که آن حضرت را شش فرزند بود، چهار تن ایشان پسران بودند:
1. علی بن الحسین الاکبر و کنیت او ابو محمد است و مادرش شاه زنان دختر کسری یزدجرد است.
2. علی بن الحسین الاصغر معروف به علی اکبر که در کربلا با پدرش شهید شد به شرحی که ذکر شد و مادرش لیلی دختر ابو مرّة بن عروة بن مسعود ثقفیه است.
3. جعفر بن الحسین و مادر او زنی از قبیله قضاعه است و او در حیات پدر وفات و اولادی نداشت.
4. عبداللَّه و او نیز در کربلا در کنار پدر به زخم تیری شهید گشت چنان که گذشت.
اما دختران: یکی سکینه است که مادر او رباب دختر امرءالقیس است و این رباب نیز مادر عبداللَّه‌بن الحسین و دختر دیگر فاطمه نام داشت و مادر او ام اسحاق دختر طلحة بن عبیداللَّه تیمیه است، انتهی.
و مختار شیخ مفید را جمعی دیگر نیز اختیار کرده‌اند، لکن سید سجاد علیه السلام را علی اوسط تعبیر کرده‌اند و علی بن الحسین شهید را علی‌اکبر و ابن‌خشاب و ابن‌شهرآشوب پسران آن حضرت را شش تن شمار کرده‌اند به زیادتی محمد و علی‌اصغر و بر دو دختر آن حضرت زینب را نیز افزوده‌اند که مجموع نه تن به شمار می‌رود.
و شیخ علی بن عیسی الاربلی در کشف الغمه از کمال الدین بن طلحه اولاد آن جناب را ده تن شمار کرده است نُه تن اورا اسم برده مثل ابن‌شهرآشوب و دختر چهارم را نام نبرده، به هر حال بیان شهادت دو پسران آن حضرت در طف در سابق به شرح رفت و حال حضرت سید سجاد علیه السلام بعد از این بیاید ان شاء اللَّه تعالی. و اما آن که آن حضرت بزرگ‌تر از علی‌اکبر بوده چنانچه شیخ مفید فرموده یا آن که کوچک‌تر بوده چنانچه ابن‌ادریس و جمعی از اهل تاریخ بدان اعتقاد دارند ما در این باب در کتاب نفس المهموم بیان مطلب-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 982
له من الأولاد ستّة ذکور وثلاث بنات. علیّ الأکبر شهید کربلاء، أمّه لیلی بنت أبی مرّة بن عروة بن مسعود الثّقفیّة. علیّ الأوسط. علیّ الأصغر زین العابدین، أمّه شاه زنان بنت کسری یزدجرد ملک الفرس، ومعنی شاه زنان بالعربیة ملکة النّساء. وقال المفید:
الأکبر زین العابدین، والأصغر شهید کربلاء، والمشهور الأوّل. ومحمّد. وجعفر مات فی حیاة أبیه ولم یعقب، أمّه قضاعیّة. وعبداللَّه الرّضیع جاءه سهم وهو فی حجر أبیه فذبحه.
وسکینة، أمّها وأم عبداللَّه الرّضیع الرّباب بنت امرئ القیس بن عدی بن أوس بن جابر ابن کعب بن علیم، کلبیّة معدیّة. وفاطمة أمّها أمّ إسحاق بنت طلحة ابن عبداللَّه تیمیّة، وزینب.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 579
ولد فی المدینة یوم الجمعة أو یوم الخمیس أو یوم الأحد لتسع أو خمس أو سبع خلونَ من شعبان أو منتصف جمادی الثانیة أو الأولی سنة 38 أو 37 أو 36 من الهجرة، وتوفّی بالمدینة یوم السّبت فی 12 من المحرّم أو 18 أو 19 أو 22 أو 25 منه سنة 95 أو 94 من الهجرة، وله 55 سنة أو 56 أو 57 أو 58 أو 59 وأشهر وأیّام بحسب اختلاف الأقوال
__________________________________________________
- نمودیم، دیگر به تکرار نپردازیم.
و زوجات مطهرات حضرت امام حسین علیه السلام:
یکی شهربانو یا شاه زنان است که والده ماجده حضرت امام زین‌العابدین علیه السلام است که بعد از این اشاره به حال او خواهد شد. و دیگر رباب دختر امرء القیس است که مادر حضرت سکینه علیه السلام بوده، و حضرت سیدالشهدا علیه السلام تعلق و رعایت تمامی از وی داشت.
در ینابیع الموده است که امرءالقیس را سه دختر بوده یکی را حضرت امیر مؤمنان علیه السلام تزویج فرموده، و یکی را حضرت امام حسن علیه السلام. و سیم را حضرت امام حسین علیه السلام. و این زن همان است که حضرت سیدالشهدا علیه السلام در حق او فرمود اشعار معروفه را.
و دیگر از زوجات آن حضرت لیلی بنت ابومرةبن عروةبن مسعود ثقفیه است که مادرش میمونه بنت ابوسفیان بوده و او والده ماجده جناب علی‌اکبر است.
و دیگر از زوجات حضرت سیدالشهدا علیه السلام زنی بوده که نام او معلوم نیست و در کربلا همراه بوده و بعد از شهادت اسیر شده و حامله بوده و هنگامی که اهل بیت علیهم السلام را از کوفه به شام می‌بردند در نزدیکی حلب به جبل جوشن طفل خود را سقط کرد، چنانچه در فصل ششم به شرح رفت.
قمی، منتهی الآمال،/ 547- 548، 549، 550/ وأزاد: محمدهادی الامینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 29
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 983
والرّوایات فی تاریخ المولد والوفاة عاش منها مع جدّه أمیر المؤمنین علیه السلام سنتان أو أکثر، ومعه عمّه الحسن 12 سنة أو 10 سنین، ومع أبیه الحسین 23 أو 24 سنة، ومع أبیه بعد عمّه الحسن 10 سنین، وبعد أبیه 34 أو 35 سنة، وهی مدّة إمامته.
أمّه: قیل اسمها شهربانو أو شهربانویه بنت یزدجرد بن شهریار بن شیرویه بن أبرویز بن أنوشیروان، وکان یزدجرد آخر ملوک الفرس.
قیل أخذت فی خلافة عمر، ورواه القطب الرّاوندیّ بسنده عن الباقر علیه السلام، وإنّه أراد بیعها فنهاها علیّ وقال له: ولکن أعرض علیها أن تختار واحداً من المسلمین فزوِّجها به واحسب مهرها من عطائه من بیت المال، فاختارت الحسین بن علیّ، فأمره بحفظها والإحسان إلیها، فولدت له خیر أهل الأرض فی زمانه. وقیل: إنّ أمّ زین العابدین علیه السلام ماتت فی نفاسها به، فکفلته بعض أمّهات ولد أبیه، فنشأ لا یعرف أمّاً غیرها، ثمّ علم أنّها مولاته، وکان النّاس یسمّونها أمّه، ثمّ زوّجها فقال ناس: زوّج أمّه حتّی أنّ بعض ملوک بنی أمیّة أرسل إلیه یعاتبه فی ذلک، ولم تکن أمّه إنّما کانت حاضنته، ولم یکن أهل المدینة یرغبون فی نکاح الجواری حتّی وُلد علیّ بن الحسین، فرغبوا فیهنّ.
هو الأکبر أم الأصغر؟
المشهور أنّ أخاه شهید کربلاء هو الأکبر، وقیل أنّه الأصغر. تناسل ولد الحسین من زین العابدین علیهما السلام.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 629
وُلد [الإمام محمّد الباقر علیه السلام] بالمدینة یوم الجمعة أو الثّلاثاء أو الاثنین غرّة رجب أو ثالث صفر سنة 57 من الهجرة وقیل 56.
وتوفّی بالمدینة یوم الاثنین سابع ذی الحجّة أو فی ربیع الأوّل أو الآخر سنة 114، وعمره 57 سنة، منها مع جدّه الحسین أربع سنین، ومع أبیه بعد جدّه الحسین 35 سنة، وبعد أبیه 18 سنة. وفی روایة الکافی، عن الصّادق علیه السلام: 19 سنة وشهران، وهی مدّة إمامته، وهی بقیّة ملک الولید بن عبدالملک وسلیمان بن عبدالملک وعمر بن عبدالعزیز ویزید بن عبدالملک، وتوفّی فی ملک هشام بن عبدالملک، کذا فی إعلام الوری وهو الصّواب،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 984
لما ستعرف، وفی مناقب ابن شهرآشوب: قبض سنة 114 وله 57 سنة، وأقام مع جدّه الحسین ثلاث سنین أو أربع سنین، ومع أبیه 34 سنة وعشرة أشهر أو 39 سنة، وبعد أبیه 19 سنة وقیل 18، وذلک أیّام خلافته.
الأمین، وسائل الشّیعة، 1/ 650
أولاد الحسین علیه السلام [الّذین قُتلوا معه]:
علیّ بن الحسین الأکبر.
عبداللَّه الرّضیع.
إبراهیم بن الحسین، ذکره ابن شهرآشوب وذکر زیادة عن ذلک.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 610
(أقول) إنّ علیّ بن الحسین علیه السلام المقتول بالطّفّ یلقّب بالأکبر، لأنّه الأکبر علی قول أو لأنّ للحسین علیه السلام أولاداً ستّة، ثلاثة أسماؤهم علیّ وثلاثة أسماؤهم عبداللَّه وجعفر ومحمّد، کما ذکره أهل النّسب فهو أکبر من علیّ الثّالث.
[أقول] والظّاهر أنّ المذبوح فی حجر أبیه هو أیضاً مسمّی بعلیّ، وهذا من کثرة حبّه لأبیه أمیر المؤمنین علیه السلام سمّی أولاده علیّاً کما قال زین العابدین علیه السلام لیزید حین قال:
وا عجباً [ثمّ ذکر کلام ابن شهرآشوب کما ذکرناه]. ونحن نأخذ الکلام بذکر علیّ الشّهید کنیته أبو الحسن وعمره علی ما قال المفید تسعة عشر سنة، وأمّه لیلی بنت أبی مرّة بن عروةابن مسعود الثّقفیّ.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 405، 406
إنّ أقوال أهل السّیر والتّواریخ من العامّة والخاصّة اختلفت فی عدد أولاده علیه السلام من الذّکور والإناث، فمنهم من أکثر فی العدد فیقول عشرة، ومنهم من اقتصر، فیقول ستّة.
فجاء کلّ منهم بمقتضی ما اعتمده فی ذلک ونحن نشیر إلی القولین علی سبیل الإجمال، ومن أراد التّفصیل فلیراجع إلی محلّه من کتب التّواریخ، وقال شیخنا المفید رحمه الله ووافقه علی ذلک جماعة من العامّة والخاصّة [ثمّ ذکر کلام المفید کما ذکرناه].
القول الثّانی- قول من أکثر فی العدد مثل محمّد بن طلحة الشّافعیّ وبعض آخر من
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 985
علماء العامّة والخاصّة، فیقول عشرة، وهم أیضاً اختلفوا فی أسمائهم وامّهاتهم، وهذه العشرة ستّة ذکور وأربع بنات، فالذّکور علیّ الأکبر وعلیّ الأوسط وعلیّ الأصغر ومحمّد ابن الحسین قیل قُتل، وقال سبط ابن الجوزیّ یوسف قزا وغلی فی التّذکرة: إنّ محمّد بن الحسین علیه السلام قُتل بالطّفّ، وقیل أسر ولم یُقتل، ثمّ رجع إلی المدینة.
وعبداللَّه الرّضیع الّذی ولد فی الحرب وقُتل شهیداً فی حجر أبیه کما تقدّم.
وجعفر بن الحسین علیه السلام مات صغیراً فی حیاة أبیه، وأمّا البنات فسکینة وأمّها الرّباب، وفاطمة الکبری الملقّبة بزینب الصغّری، وقیل: امّها قضاعیّة، فعلی هذا هی وجعفر بن الحسین علیه السلام من أمٍّ واحدة ولیس بمعلوم بل أمّها أمّ إسحاق کما سیأتی، وفاطمة الصّغری، وقال صاحب الحدائق الوردیّة: وفاطمة الصّغری هی أُخت عبداللَّه الرّضیع من أمّه، وهو الّذی ولد فی الحرب وقت صلاة الظّهر، وقُتل فی حجر أبیه، وفاطمة الصّغری هی الّتی خلفها الحسین علیه السلام بالمدینة لمصلحة أو لأنّها کانت مریضة. وفی کتاب مشارق الأنوار نقلًا عن کتاب درر الأصداف قال: إنّ للحسین علیه السلام فاطمة صغری وفاطمة کبری، ثمّ قال: وجاء غراب وتمرّغ فی دمه وطار حتّی وقع بالمدینة علی جدار فاطمة بنت الحسین علیه السلام وهی صغیرة، إلی آخره.
وبنته الأخری رقیّة، وقال الحمزاویّ فی کتاب النّفحات: وکانت للحسین علیه السلام بنت تسمّی رقیّة وامّها شاه زنان بنت کسری، خرجت مع أبیها الحسین علیه السلام من المدینة حین خرج، وکان لها من العمر خمس سنین، وقیل سبع سنین، حتّی جاءت معه إلی کربلاء، إلی آخره.
فهؤلاء الثّلاثة خرجن معه: سکینة وفاطمة الکبری ورقیّة، وأمّا رقیّة فقد توفّیت بالشّام، کما ذکرنا فی محلِّه. وأمّا فاطمة الصّغری فلم نعثر علی أحوالها، وأمّا سکینة وفاطمة الکبری، فلنأخذ بذکر أحوالهما علی سبیل الإجمال.
الماندرانی، معالی السّبطین، 2/ 213- 214
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 986
جلس اللّعین یزید بن معاویة فی مجلسه وأمر بالسّبایا، فأدخلت علیه، قال علیّ بن الحسین: أدخلنا علی یزید ونحن اثنا عشر رجلًا مغلولون، وقال الباقر علیه السلام: أتی بنا یزید بن معاویة بعد ما قتل الحسین بن علیّ ونحن اثنا عشر غلاماً، وکان أکبرنا یومئذ علیّ بن الحسین، فأدخلنا علیه وکان کلّ واحد منّا مغلولة یده إلی عنقه. وفی الأنوار النّعمانیّة: أدخلوهنّ وهنّ مربقات بحبل طویل، وزحر بن قیس یجرّهنّ. «1»
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 159
«1»
__________________________________________________
(1)- لیلی، مادر حضرت علی‌اکبر
وی دخت ابی‌مرّة بن عروة بن مسعود ثقفی می‌باشد که مادرش میمونه دختر ابی‌سفیان صخربن حرب‌بن امیه و جده‌اش دختر ابی‌العاص و عمه پدرش برّه دختر مسعود ثقفی زوجه صفوان بن امیه می‌باشد. صفوان از مشرکین قریش بود و از سردمداران غزوه احد به‌شمار می‌رفت. او در این غزوه، همسر خود را همراه آورد 1 که به اسارت مسلمانان درآمد و عبداللَّه اکبر از وی به دنیا آمد 2.
شیخ مفید در «ارشاد» طبرسی در «اعلام الوری»، ابن جریر در تاریخ طبری، ابن اثیر در «کامل»، یعقوبی در تاریخ خود و سهیلی در «الروض الانف» نام این بانو را همان لیلی ذکر کرده‌اند.
اما سبط ابن‌جوزی در «تذکرة الخواص»، ابن‌جریر طبری در «منتخب» (که در ذیل ص 19 از جلد 12 تاریخش آمده است) و خوارزمی در «مقتل» نام وی را آمنه آورده‌اند. تنها ابن‌شهرآشوب در «مناقب» از وی به برّه دخت عروه یاد کرده است.
لیلی از خاندان شرف و عظمت قرار داشت و جدش عروه یکی از آن دو بزرگ مکه بود که قریش گفتند: «لولا نُزِّل هذا القرآنُ علی رجُلٍ من القریتینِ عظیم»؛ چرا این قرآن بر مرد بزرگِ یکی از این دو شهر نازل نمی‌شود؟
که مقصود از دو شهر، مکه و طایف می‌باشد؛ و شخص بزرگ دیگر ولیدبن مغیره مخزومی ملقب به وحید بوده است که به واسطه شرافتش در میان قومش و کثرت اموالش که زمستان و تابستان از املاک مزروعیش بهره می‌جست، خانه کعبه را به تنهایی می‌پوشاند و بعد از وفات عبدالمطلب از ناحیه خانه‌اش در برابر کعبه برایش فرشی می‌گستردند (این شیوه نشانه بزرگی شخص بود) که تاریخ این امر را در مورد ابن‌جرعان و سالار مکه ابوطالب که جانشین پدرش عبدالملطلب بود، ثبت نموده است.
این ولید همان کسی است که خدای تعالی در قرآن می‌فرماید: «ذَرْنی ومَن خلقت وحیداً* وجَعَلْتُ لَهُ مالًا مَمدوداً* وَبَنینَ شُهوداً»؛ (ای رسول من) واگذار مرا و آن که اورا تنها آفریدم* و برایش مال فراوان قرار دادم* و پسرانی حاضر.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 987
هو علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
وامّه: لیلی بنت أبی مرّة بن عروة بن مسعود الثّقفیّ- کما علیه عامّة المؤرّخین من
__________________________________________________
- همان گونه که کلام سهیلی در «الروض الانف» ج 2، ص 326 بیانگر آن است که میمونه دختر ابی‌سفیان جده پدری لیلی بوده که عروه با او ازدواج نموده [است] و ثمره این وصلت ابومرّه می‌باشد و لیلی همسر امام حسین علیه السلام دخت ابی‌مرّه است.
نسب لیلی و مختار بن ابی‌عبید ثقفی در مسعود ثقفی به‌هم می‌رسد؛ زیرا لیلی دخت ابی مرّه بن عروة بن مسعود است و مختار فرزند ابی‌عبید بن مسعود. و ابو مرّه پدر لیلی با مختار عمو زاده می‌باشد.
به سبب شرافت عروه در میان قوم خود، قریش اورا در واقعه حدیبیه برای عقد قرارداد صلح نزد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرستادند. او در آن هنگام کافر بود و در سال نهم هجرت اسلام آورد و به سوی قبیله‌اش بازگشت و خود بر بام خانه بلندی که داشت، رفت و اسلام خود را آشکار ساخت و آنان را به این دین دعوت نمود. اما آنان باران تیر را به سویش گشودند و یکی از آن‌ها بر «قلب» او اصابت نمود و غرقه در خون خویش به زمین افتاد. گفتند: «خون خود را به چه حساب می‌گذاری؟»
گفت: «این لطفی بود که خداوند به آن مرا گرامی داشت و شهادتی بود که پروردگار نصیبم ساخت. تنها درخواستم این است که مرا در کنار شهیدانی که با رسول خدا صلی الله علیه و آله کشته شده‌اند، دفن نمایید.» که به این خواسته‌اش جامه عمل پوشاندند. رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره او فرمود: «او نبود در قوم خود مگر همانند صاحب یاسین در قوم خویش.» 3
عروه به هنگام پذیرش اسلام ده زن در اختیار داشت. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود که اسلام بیش از چهار زن را جایز نمی‌شمرد، او نیز چهار تن از آنان را برگزید که از جمله ایشان، زینب دخت ابوسفیان صخربن حرب‌بن امیه بود.
ابو مرّه پدر لیلی در زمان رسول اکرم صلی الله علیه و آله دیده به جهان گشود و از مصاحبت حضرتش بهره برد. چون پدرش عروه کشته شد، او و برادرش ابوملیح نزد پیامبر آمدند و حضرتش را از قتل پدر آگاه ساختند و مسلمان گردیدند و به طایف بازگشتند.
درباره لیلی، حارث بن خالد مخزومی سروده است: [سپس شعر را ذکر کرده که ما آن را در الطبقات ذکر کردیم].
یعن: «خورشید جهان افروز بر گرد ما به گردش درآمد و چه کس از مردم دیده است که مهر تابان در شامگاهان بدرخشید. او (لیلی) پدرِ مادرش وفادارترین قریش در حفظ پیمان است و عموهایش اگر خواهان شناختنشان شوی، از تیره ثقیف هستند.»
1. شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 3، ص 359.
2. الاصابه، ج 4، ص 249.
3. همان مأخذ، ج 4، ص 178.
طارمی، ترجمه علی‌الاکبر للمقرّم،/ 14، 15، 16، 17
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 988
الفریقین-. وکانت لیلی من بیت شرف، فإن أباها (أبا مرّة) وُلد فی عهد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وله مع النّبیّ صحبة أکیدة، ومواقف مشرّفة تجاه المسلمین وفی صالح الإسلام.
وإنّ جدّها (عروة) أحد العظیمین اللّذین قالت قریش فیه کما فی قوله تعالی: «لولا انزل هذا القرآنُ علی رجلٍ من القریتینِ عظیم» والقریتان: هما: مکّة والطّائف. والعظیم الآخر: هو الولید بن المغیرة المخزومی الملقّب ب (الوحید) لشرفه فی قومه ووفرة ذات یده. وکان یکسو الکعبة- وحده- وهو المقصود بقوله تعالی: «ذرنی ومن خلقتُ وحیداً وجعلتُ له مالًا ممدوداً وبنین شهوداً».
ولشرف (عروة) فی قومه وعظم منزلته الاجتماعیّة، اختارته قریش ممثّلًا عنها فی عقد الصّلح بینها وبین النّبیّ صلی الله علیه و آله یوم الحدیبیّة. وأسلم فی السّنة التّاسعة من الهجرة، ورجع إلی قومه یدعوهم إلی الإسلام، فرموه بالنّبل، فوقع قتیلًا. فقال عنه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله:
«لیس مثَله فی قومه إلّاکمثَل صاحب یاسین فی قومه».
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 339
وأمّا امّه لیلی، فهی ابنة أبی مرّة بن عروة الثّقفیّ أحد العظیمین المعنی بقوله تعالی:
«وقالوا لولا انزلَ هذا القرآنُ علی رَجلٍ من القریتینِ عظیم»، أسلم عروة سنة تسع من الهجرة ورجع إلی قومه، وبینا یؤذّن للصّلاة، رماه أحدهم بسهم، فمات، وخرج والده أبو مرّة وأبو الملیح إلی النّبیّ صلی الله علیه و آله وأعلماه بقتله، وأسلما، ورجعا إلی الطّائف مسلمین.
النّقدی، زینب الکبری (الهامش)،/ 104- 105
وأمّا أزواج الإمام الحسین علیه السلام
فلیلی بنت أبی مرّة، وامرأة من قضاعة، والرّباب بنت امرئ القیس [...]. وأمّ إسحاق بنت طلحة زوجة أخیه. وشهربانو علی خبر فی عتقها وتزوّجها، وأمّا علی خبر عن الرّضا علیه السلام فهی أمّ ولده. وهند بنت سهل بن عمرو العامریّ من الحنفاء بنت أبی جهل ذکرها الزّبیریّ فی أنسابه، قال: کانت أوّلًا عند حفص بن عبد بن زمق، ثمّ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 989
خلف علیها عبدالرّحمان بن عتاب ابن اسید، ثمّ عبداللَّه بن عامر، ثمّ الحسین علیه السلام.
وروی خلفاء ابن قتیبة قصّة طویلة فی تزوّجه علیه السلام بأرینب بنت إسحاق لمّا خدع معاویة زوجها عبداللَّه بن سلام، فطلّقها حتّی ینکحها ابنه یزید، ثمّ طلّقها علیه السلام وردّها علی زوجها الأوّل، وقال: اللَّهمّ إنّک تعلم إنّی لم استنکحها رغبة فی مالها ولا جمالها، ولکنِّی أردت إحلالها لبعلها.
التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 108- 109
فقال المفید [فی أولاد الحسین علیهم السلام] ستّة: السّجّاد علیه السلام من شاه زنان. والمقتول، من لیلی. وجعفر المتوفّی فی حیاته علیه السلام، من قضاعیّة. وعبداللَّه المذبوح بسهم فی حجره من الرّباب، وسکینة من الرّباب أیضاً. وفاطمة، من أمّ إسحاق.
ونقل عن ابن طلحة وابن الخشّاب أضاف بنتین اخریین: فاطمة، وزینب، وابنین آخرین: محمّد وعلیّ، وأثبت أبوحنیفة الدّینوریّ، وأعثم الکوفیّ ابناً له علیه السلام مسمّی بعمر.
ومثله الثّانی [الفتوح لابن أعثم] إلّاأنّه قال: کان لعمر سبع سنین، وإنّما أعقب علیه السلام من السّجّاد علیه السلام.
التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 122، 123
علیّ المقتول بالطّفّ، وهو الأکبر علی الأشهر، کما عرفت فی مولد السّجّاد علیه السلام.
ویکفی فی جلالته ما فی زیارة صفوان الجمّال، عن الصّادق علیه السلام فیه: السّلام علیک یا ولیّ اللَّه وابن ولیّه ... إلی آخره. وهو أوّل قتیل من أهل البیت علیهم السلام، کما صرّح به المفید والطّبریّ والدّینوریّ والأصبهانیّ.
ورواه الأخیر عن الصّادق علیه السلام، وورد فی النّاحیة، کما أنّ أخاه عبداللَّه الرّضیع آخر قتیل.
وما اشتهر من أخذه إلی المعرکة والاستسقاء له لم یوجد فی کتاب معتبر وإنّما هو فی کتاب افتری علی أبی مخنف.
التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 142، 143
وأمّا أمّ الإمام السّجّاد علیه السلام
فاختلفت فی اسمها، فقال فی الإرشاد، والتّهذیب: شاه زنان. وقال الکلینیّ، والطّبریّ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 990
الإمامیّ: شهربانویه. ویشهد له خبر أبی نضرة، فی صحیفة فاطمة: امّه شهربانو بنت یزدجرد. وقال النّوبختیّ «1»، وابن قتیبة، والحافظ عبدالعزیز: سلافة. وعن إبراهیم بن إسحاق: غزالة. وعن بعضهم: برّة. وفی إثبات الوصیّة: جهانشاه- وشهربانو اختها- تزوّجها الحسن علیه السلام. وجعل النّوبختیّ «1» جهانشاه اسمها قبل السّبی.
ونقل أبو الفرج عن یحیی بن الحسن العلوی: إنّ أصحابنا الطّالبیّین، قالوا: إنّ امّه لیلی بنت أبی مرّة، وأنّ المقتول لُامّ ولد.
قلت: ما نقله عن یحیی بخلاف المتّفق علیه من کَوْن لیلی أمّ المقتول، وإنّ امّه علیه السلام من بنات ملوک فارس، فهو وهم قطعاً، ولعلّه لم ینقل ما نقله مشافهة بل عن کتاب مصحّف.
واختُلف أیضاً فی أبیها، فقیل: إنّه یزدجرد آخر ملوک فارس، صرّح به الکلینیّ، والمفید، والمسعودیّ فی إثباته، والنّوبختیّ، وهو یزدجرد بن شهریار بن کسری برویز.
ووهم الکلینی فقال: یزدجرد بن شهریار بن شیرویه بن کسری برویز، وإنّما شیرویه أخو شهریار لا أبوه.
وکیف کان فنقل هذا القول عن المبرّد أیضاً.
وقال الشّیخ فی التّهذیب: بنت شیرویه، وقیل: بنت النّوشجان.
قلت: والأوّل أصحّ، لأنّه أشهر، ولأ نّه دلّ علیه الخبر، وإلیه ذهب الزّمخشریّ. [ثمّ ذکر کلامه کما ذکرناه فی المناقب لابن شهرآشوب].
واختُلف أیضاً فی أنّ سبیها هل کان فی زمن عمر، کما رواه البصائر، والکلینی، والطّبریّ الإمامیّ، والمسعودیّ فی الإثبات.
أو فی زمن عثمان، کما رواه الصّدوق فی العیون عن الرّضا علیه السلام.
أو فی زمن أمیر المؤمنین علیه السلام، کما قال به المفید فی الإرشاد.
ورواه المناقب عن ابن الکلبیّ، واختلف أنّ اختها هل کانت عند محمّد بن أبی بکر،
__________________________________________________
(1)- فرق الشّیعة: 66.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 991
کما قال المفید فیما تقدّم، أو عندالحسن علیه السلام کما رواه العیون فی سبیهما زمان عثمان.
وکما رواه إثبات الوصیّة من سبیهما زمان عمر.
والکلینیّ أیضاً روی سبیها فی زمان عمر إلّاأنّه لم یذکر لها اختاً.
وماتت فی نفاسها، کما رواه العیون عن الرّضا علیه السلام، ورواه المسعودیّ فی إثباته.
وفی الأوّل: إنّ ما ذکر النّاس من تزویجه امّه بالنّاس إنّما هو لتزویجه بامّ ولد من أبیها الّتی کفّلها، وسمّاها امّاً.
وقال الثّانی: [ثمّ ذکر کلام المسعودی کما ذکرناه فی إثبات الوصیّة].
فقول ابن قتیبة [ثمّ ذکر کلامه کما ذکرناه فی الطّبقات لابن سعد]، وقول أمویّ.
وما ورد من عدم مؤاکلته امّه کراهة أن تسبق یده إلی ما سبقت عینها علیه، محمول علی مربّیته الّتی سمّاها امّاً. [ثمّ ذکر کلامه الکلینی والنّعمانی کما ذکرناهما].
وروی الکافیّ أیضاً فی باب تقدیم الطّواف للمفرد، فی خبر آخره فإذا هو أخو علیّ ابن الحسین علیه السلام لُامِّه. والظّاهر أیضاً سقوط کلمة (من الرّضاعة) من آخره.
التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 85- 89
لیلی بنت أبی مُرّة بن عروة بن مسعود: من فواضل نساء عصرها، رآها الحارث بن خالد، فقال فیها: [ثمّ ذکر شعره کما ذکرناه فی الحسین لابن سعد، راجع هناک].
وفیها یقول:
أمن طلل بالجزع من مکّة السّدر عفا بین أکناف المشقر فالحضر
ظللت وظلّ القوم من غیر حاجة لدی غدوة حتّی دنت حَزَّة العصر
یبکون من لیلی عهوداً قدیمة وماذا یبکی القوم من منزل قفر «1»
کحالة، أعلام النّساء، 4/ 337، 338
«1»
__________________________________________________
(1)- هند دختر عبداللَّه‌بن عامر، و زن یزید بن معاویه و همین است که موقع ورود خبر شهادت حضرت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 992
__________________________________________________
- حسین بن علی علیه السلام و در بعض مواقع دیگر به شوهرش پرخاش و استیحاش کرده است به شرحی که در کتب مبسوطه نگارش داده‌اند. (ص 50 تخ و 58 ج 1 خیرات)
مدرّس، ریحانة الادب، 8/ 331
لیلی [بانوی] حرم مطهر حضرت حسین بن علی علیه السلام می‌باشد که به نام اصلیش لیلی مشهور، دختر مرة بن مسعود ثقفی و یا ابو مرة بن عروة بن مسعود ثقفی و والده معظمه حضرت علی بن الحسین معروف به علی‌اکبر است که روز عاشورا پیش از سایر افراد بنی‌هاشم جان عزیز خود را فدای دین مقدس اسلامی نمود. السّلام علیکَ یا أوّل قتیل من سلالة إبراهیم الخلیل.
در اعلام الوری و دیگر کتب معتمده گویند: همین علی که قتیل روز عاشورا و مادرش لیلی می‌باشد به اصغر موصوف بوده و مردم اشتباهاً اورا علی‌اکبر نامند و اما اکبر، وصف حضرت امام سجاد علی بن الحسین علیه السلام بوده و وعلی‌اکبر عبارت از آن وجود مقدس است. اما آن که روز عاشورا در آغوش پدر با تیر خصم بدگهر به درجه شهادت رسید اصلًا علی نبوده بلکه نام نامیش عبداللَّه بوده و اشتباهاً به علی‌اصغر شهرت یافته است. (اعلام الوری و تنقیح المقال و غیره)
مدرّس، ریحانة الادب، 8/ 231- 232
امّ لیلی والده علی‌اکبر علیه السلام بانوی حرم حضرت والای حسینی علیه السلام دختر ابومرّة عروةبن مسعود ثقفی و مادر أمّ لیلی میمونة دختر ابوسفیان بن حرب بود.
و در خیرات حسان گوید: لیلی‌بنت ابی‌مرّةبن عروة بن مسعود بن معتب الثقفی است اشهر و اعرف زنان عصر خود بوده و در شأن و جلالت بالاتر و والاتر بوده، پدرش از قبیله مختاربن ابی‌عبیده ثقفی است و مادرش از نژاد ابوسفیان اموی است.
محمد بن احمد بن ادریس حلّی رضوان اللَّه علیه در کتاب سرائر می‌گوید: در حائر مقدس علی بن الحسین را باید زیارت کرد و مادر او لیلی بنت ابی مرّة بن عروة بن مسعود ثقفی است، وی از آل ابیطالب نخستین کسی که یوم طف به سعادت شهادت مبادرت جست او بود.
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 295- 296
امّ اسحاق بانوی حرم حضرت سید الشهدا علیه السلام و او دختر طلحة بن عبیداللَّه التیمی است والده ماجده فاطمه بنت الحسین علیه السلام و در ناسخ در جلد متعلق به احوال سید الشهدا علیه السلام امّ اسحاق را امّ الحق ضبط کرده و در جلد متعلق به احوال امام حسن مجتبی علیه السلام گوید: امّ اسحاق دختر طلحة بن عبیداللَّه بن تیمی از زوجات اوست، واللَّه العالم.
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 359
علیا مخدره شهربانو، مادر امام زین العابدین علیه السلام شهربانو، بنت یزدجرد بن شهریار بن شیرویه بن ابرویز بن انوشیروان عادل از این‌جاست که امام زین‌العابدین علیه السلام می‌فرمود: أنا ابن الخیرتین لأنّ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم قال: إنّ للَّه‌من عباده خیرتان، فخیرته من العرب قریش ومن العجم فارس، وفیه یقول أبو الأسود الدّئلی:
وإنّ غلاماً بین کسر وهاشم لأکرم من نیطت علیه التمائم
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 993
__________________________________________________
- و این بانو را به نام شاه زنان، سلافه، خوله و غزاله نیز می‌خواندند، و شاعر در حق او یعنی در حق زین العابدین گفته است:
وامّه ذات العلی والمجد شاه زنان بنت یزدجرد
وهو ابن شهریار بن کسری ذو سؤدد لیس یخاف کسرا
و به اتفاق مورخان، مخدره شهربانو هنگامی که امام زین‌العابدین از او متولد گردید، آن مخدره در حال نفاس دنیا را وداع گفت.
پس آنچه را که صاحب «تذکرة الخواتین» برهم بافته با این که شهربانو روز عاشورا سوار ذوالجناح گردید و با دخترش به ری آمد و دختر را رها کرد، ابداً اصلی ندارد.
و باید دانست که تشرّف این مخدره به خدمت سیدالشهدا کاملًا روشن نیست که در چه زمانی بوده است. آیا زمان امیر مؤمنان علیه السلام بوده یا زمان عثمان بوده و یا زمان عمر بوده است؛ ذهب إلیَّ کلّ فریق.
مستند، کسانی که می‌گویند زمان خلافت امیر مؤمنان علیه السلام بوده، فرمایش مفید است در ارشاد که می‌فرماید: حریث‌بن جابر الحنفی را امیر مؤمنان علیه السلام ولایت بعضی از نواحی مشرق داده بود. دو دختر از یزدجرد به دست آورد و آن‌ها را به نزد امیر مؤمنان فرستاد. آن حضرت شهربانو را به حضرت حسین بخشیدند. زین‌العابدین از او متولد گردید و دیگری را به محمدبن ابی‌بکر بخشید و قاسم‌بن محمدبن ابی‌بکر از او متولد گردیده است.
و مستند، کسانی که می‌گویند در زمان عثمان بوده، روایت «عیون اخبار الرضا» است که صدوق به سند خود از سهل بن قاسم بوشنجانی 1 حدیث کند که حضرت رضا به من فرمود: «بین ما و شما نسبی می‌باشد.»
عرض کردم: «آن کدام است؟»
فرمود: «چون عبداللَّه بن عامر فتح خراسان کرد، دو دختر از یزدجرد بن شهریار به‌دست آورد. آن‌ها را فرستاد به مدینه به نزد عثمان. یکی را به حسن علیه السلام و یکی را به حسین بخشید و هر دو در حال نفاس از دنیا رفته‌اند. آن که به حسین علیه السلام بخشید، مادر علی‌بن الحسین علیه السلام بود؛» (الحدیث)
و مستند، کسانی که می‌گویند زمان عمر بوده روایت قطب راوندی است که در خرایج از امام باقر علیه السلام حدیث کند که چون شهربانو را به مدینه آوردند، عمر خواست مانند سایر کنیزان در معرض بیع درآورد. امیر مؤمنان علیه السلام گفت: «إنّ بنات الملوک لا تُباع ولو کانوا کفّاراً، ولیکن أن تعرض علیها أن تختار واحداً من المسلمین فزوّجها واحسب مهرها من عطائه من بیت المال؛ بدان که دختران پادشاهان را در بازار بیع و شرا در نمی‌آورند. ولو کافر هم باشند، فروخته نمی‌شوند. باید خود آن دختران را به حال خود گذارید تا هر که را می‌خواهد، اختیار بنمایند. پس مهر اورا از قسمت او از بیت المال به حساب گیرند.»
چون شهربانو را مختاره کردند، از پشت سر حضرت امام حسین آمد و دست روی شانه او گذارد و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 994
__________________________________________________
- گفت: «اگر اختیار با من است، از این ضیاء لامع و نور ساطع تجاوز نکنم.» پس امیر مؤمنان حذیفه را فرمود تا آن مخدره را برای حضرت حسین به خانه برد، امیر مؤمنان فرمود: «نام تو چیست؟» عرض کرد: «شاه زنان.»
حضرت فرمود: «نام تو، شهربانویه باشد.»
و در «منتهی الآمال» روایت می‌کند که پیش از این که لشکر اسلام بر سر ایشان برود، شهربانو در عالم رؤیا دید که حضرت رسول بر وی داخل شد با حضرت امام حسین و اورا برای حضرت خواستگاری نمود و به او تزویج کرد شهربانو را. آن مخدره گفت: «چون صبح شد، محبت آن خورشید فلک امامت در دل من جا گرفت و پیوسته در خیال آن حضرت بودم. چون شب دیگر به خواب رفتم، حضرت فاطمه را در خواب دیدم. اسلام را به من عرضه داشت و من در خواب به‌دست او مسلمان شدم. پس فرمود که در این زودی لشگر اسلام بر پدر تو غالب خواهند شد و تورا اسیر خواهند کرد و به‌زودی به فرزند من حسین خواهی رسید و خدا نخواهد گذارد که کسی دستی به تو برساند تا آن که به فرزند من برسی، و حق تعالی مرا حفظ کرد که هیچ کس به من دستی نرسانید تا این که مرا به مدینه آوردند. چون امام حسین را دیدم، دانستم که همان است که در خواب دیدم و رسول خدا مرا به او تزویج کرد. به این سبب اورا اختیار کردم.»
و در «کافی» کلینی می‌فرماید: این دو دختر چون وارد مدینه شدند، دیوارهای مدینه از جمال و ضیای آن‌ها روشن گردید.
و در پاره‌ای از تواریخ می‌نویسند که تمام زنان مدینه به تماشای آن‌ها آمدند. چون آن‌ها را وارد مسجد رسول خدا نمودند، عمر خواست صورت شهربانو را بگشاید تا مشتریان تماشا بنمایند. شهربانو به زیر دست او زد و گفت: «سیاه باد روی پرویز که اگر نامه رسول خدا را پاره نکرده بود، دختر او در چنین موقفی نمی‌ایستاد.»
عمر چون زبان اورا نمی‌دانست، به گمان این که اورا دشنام می‌گوید، تازیانه از کمر کشید و قصد زدن آن مخدره، نمود و گفت: «این مجوسیه مرا دشنام می‌گوید.»
امیر مؤمنان فرمودند: «مهلا یا عمر آرام باش و اورا مزن. این جد خود را دشنام می‌گوید و به تو کاری ندارد.»
و مطلب را به عمر فهمانید. چون شهربانو حضرت حسین را قبول کرد و به خانه درآمد، حضرت فرمودند: یا حسین! لتلدنّ لک خیر أهل الأرض، فولدت علیّ بن الحسین علیه السلام؛ یا حسین این با سعادت را نیکو محافظت بنما و احسان کن به سوی او که عنقریب فرزندی از او متولد گردد که بهترین اهل زمین بوده باشد. بعد از تو و این، مادر اوصیا و ذریه طیبه است.»
و به روایت مفید، نام خواهرش کیهان بانویه بوده و بعضی مروارید گفته‌اند و بعضی می‌گویند، روایت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 995
__________________________________________________
- مفید سابق‌الذکر اقرب الی الصواب است. لأن کون ذلک فی زمن عمر مستبعد لأنّ تولد زین العابدین علیه السلام کان فی خلافة جدّه أمیر المؤمنین علیه السلام وعدم تولّد ولد منها إلّابعد أکثر من عشرین سنة مستبعد، ویمکن تعدّد الواقعة.
بالجمله، کسانی که به اخبار و تواریخ احاطه دارند، لابد در جمع و تحلیل این سه قول نظری دارند؛ واللَّه العالم.
1. أقول هذا فی غایة الضّعف، لأنّ بوشنجانی اسمه بووق وأمّا سهل بن قاسم ما عرفناه فی کتب الرّجال.
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 11- 14
رباب، مادر سکینه و عبداللَّه رضیع است مشهور در کتب مقاتل و تواریخ آن است که طفل خردسالی از اولاد حضرت سیدالشهدا علیه السلام در روز عاشورا با اصابت تیر بر گلوی نازنین او، شربت شهادت نوشید و مظلومیت سیدالشهدا علیه السلام و جنایات ضد انسانی بنی‌امیه را به تمامی اهل عالم تا ابد آشکار ساخت.
با نظر سطحی، آن طفل را که عبداللَّه رضیع است و وجود او و تیر خوردنش از مسلمات است، عبارت از علی‌اصغر می‌دانند و یکی می‌شمارند.
چون در زیارت ناحیه مقدسه فقط از عبداللَّه رضیع اسم برده شده و به نام علی‌اصغر، طفلی در زیارت ناحیه نیست، از این‌جا تصور اتحاد و یکی بودن پیش آمده و درست دقت نشده و شاید به اذهان نیامده است که چند نفر طفل نابالغ و صغیر در روز عاشورا در میدان کربلا هدف تیرهای اوباش و دژخیمان و جان‌نثاران یزید پلید [قرار گرفته و] کشته شده‌اند. در صورتی که بیش‌تر از ده نفر از بنی‌هاشم از شهدای کربلا هستند که اسامی مبارک آن‌ها در زیارت ناحیه مقدسه نیامده [است]. معلوم می‌شود در زیارت ناحیه، به تعداد اسامی تمام شهدا نظر نبوده است. شاید به اسامی اشخاصی که جلالت‌شان بیش‌تر است، اشاره فرموده‌اند.
و از فرمایش امام سجاد علیه السلام که فرموده است: «ذبحت أطفالنا»، معلوم می‌شود اطفالی که در کربلا ذبح شده‌اند، منحصر به یک نفر نیست.
پس از دقت معلوم می‌شود، احوالات آن اطفال و بخصوص دو طفل صغیر امام علیه السلام که عبارت از عبداللَّه رضیع و علی‌اصغر است، به هم خلط کرده و حالات مخصوص یکی را درباره دیگری نقل کرده‌اند و به هم مشتبه شده است.
عبداللَّه از لقبش رضیع معلوم است که شیرخوار بوده و از تصریح شیخ مفید رحمه الله و شیخ طبرسی رحمه الله در «ارشاد» و «اعلام الوری» روشن است که امام علیه السلام در جلو خیمه‌ها نشسته و آن طفل را از بانوان حرم خواسته. سید رحمه الله در «لهوف» فرموده است: زینب کبری علیها السلام آن را آورده به امام علیه السلام داده که وداع کند و مادر آن طفل رضیع رباب بنت امرئ القیس و نامش عبداللَّه است که شش ماهه و شیرخوار بوده [است] و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 996
__________________________________________________
- او را در جلو چشم بانوان حرم امامت در حالی که مادرش در جلو خیمه ایستاده بود 1، حرمله به گلویش با تیر زد و آن موقع احوال بانوان عصمت و مخدرات حرم امام علیه السلام چه‌قدر دگرگون شده [است] و چه حال می‌شوند، خدا می‌داند.
ابوالفرج اصفهانی (چنانچه مسنداً نقل کرده) گوید: «امام حسین علیه السلام غلامی را خواست و اورا در بغل خود نشانید و عقبة بن بشیر تیری انداخت و اورا ذبح کرد.»
از این تعبیر ابو الفرج و همچنین از تعبیرات بزرگان مانند شیخ مفید رحمه الله که فرموده [است]: «وأجلسه فی حجره» (ص 254، ارشاد) ظاهر است که آن طفل را امام علیه السلام در حجر خود نشانیده و دور از اعتبار عادی است که نوزاد در بغل انسان بنشیند. چنانچه نقل خواهد شد، لابد باید بر حسب عادی، سن طفل قدری بزرگ‌تر باشد تا امام علیه السلام اورا در حجر مبارک خود بنشاند.
شیخ مفید رحمه الله فرموده [است]: امام علیه السلام جنازه عبداللَّه را آورد و نزد جنازه‌های شهدا از اهل بیتش گذاشت و گفت: «ثمّ حمله حتّی وضعه مع قتلی أهل بیته» 2.
و عبداللَّه رضیع که تیر به گلویش [خورده]، در جلو چشم مخدرات خاندان عصمت و مادرش رباب نشسته بود و تیر اورا ذبح کرده بود. امام علیه السلام اورا به خواهرش زینب کبری داد و سپس دو کف مبارک خود را از خون طفل پر کرد و به طرف آسمان انداخت. چنانچه در «لهوف» است و یا به قول دیگر، به زمین ریخته است؛ چنانچه در «ارشاد» شیخ مفید رحمه الله و «تاریخ طبری» است.
و سید رحمه الله در «لهوف» فرموده [است]: امام علیه السلام مصارع جوانان و احبه خود را دید و ندا فرمود: «آیا معینی است که به ما کمک کند؟!»
و فرموده است: «فارتفعت أصوات النّساء بالعویل، فتقدّم إلی باب الخیمة وقال لزینب علیها السلام: ناولینی ولدی الصّغیر حتّی أودِّعه، فأخذه وأهوی إلیه لیُقبِّله، فرماه حرملة بن کاهل بسهم، فوقع فی نحره، فذبحه، فقال لزینب: خذیه، ثمّ تلقّی الدّم بکفّیه، فلمّا امتلأتا رمی بالدّم نحو السّماء، ثمّ قال: هون علیَّ ما نزل بی إنّه بعین اللَّه تعالی». قال الباقر علیه السلام: فلم یسقط من ذلک الدّم قطرة إلی الأرض. لهوف، ص 66، ط صیدا.
امام علیه السلام که هر دو کف مبارک را پر از خون طفل فرموده بود، بعد از آن که اورا به خواهرش داد و او طفل را از امام علیه السلام گرفت، پس از آن هر دو کف را پر از خون کرد و به آسمان انداخت. چنانچه اعتبار و عادت هم آن را می‌رساند، اگر طفل در حالی که در بالای دست‌های امام علیه السلام بوده [است]، هر دو کف را نمی‌تواند پر از خون نماید و طفل را هم نگاه دارد؛ مگر یک کف را پر نماید و پر کردن هر دو کف شاهد آن است که بعد از دادن طفل به خواهرش زینب کبری علیها السلام این کار را عملی فرموده است. چنانچه صریح عبارت سید رحمه الله در لهوف است و نقل شد.
و در عبارت شیخ مفید رحمه الله در «ارشاد» و سید رحمه الله در «لهوف» ذکری از عطش طفل «عبداللَّه رضیع»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 997
__________________________________________________
- در میان نیست. فقط این است که امام علیه السلام جلو خیمه‌ها آمد طفل صغیر را خواست، برای این که وداع فرماید و اورا می‌بوسید، در آن هنگام، هدف تیر حرمله قرار گرفت.
سبط ابن‌الجوزی در «تذکرة الخواص» گوید: «فالتفت الحسین فإذاً بطفل له یبکی عطشاً فأخذه علی یده وقال: یا قوم! إن لم ترحمونی فارحموا هذا الطّفل، فرماه رجل منهم بسهم، فذبحه، فجعل الحسین یبکی ویقول: اللَّهمّ احکم بیننا وبین قوم دعونا لینصرونا فقتلونا، فنودی من الهواء: «دعه یا حسین فإنّ له مرضعاً فی الجنّة» 3.
این طفلی که سبط ابن‌الجوزی اسم او را ذکر نکرده و قضیه تیر خوردن او را بیان نموده که از جهت عطش گریه می‌کرده و امام علیه السلام اورا بالای دست مبارک گرفته و خطاب به آن قوم ستمکار و درنده‌های بیابان کرده و فرموده [است]: «هرگاه به من رحم نمی‌کنید به این طفل رحم کنید» و اورا با تیز زده‌اند، این حالات که طفل را در مقابل آن قوم نگاه داشته [است]، با جریان عبداللَّه رضیع مغایرت دارد؛ بلکه این طفل علی‌اصغر است که از عطش گریه کرده و امام علیه السلام اورا آورده و برای او آب خواسته و فرموده [است]: «اگر به من رحم نمی‌کنید، به این طفل رحم کنید» و اورا نیز هدف تیر جفا قرار داده‌اند. از این‌جا ظاهر می‌شود که حالات این دو طفل را به هم خلط کرده‌اند و ندایی که از آسمان آمده [است]: «دعه یا حسین فإنّ له مرضعاً فی الجنّة»، این خطاب درباره عبداللَّه رضیع است که امام علیه السلام به مجردشنیدن آن ندا طفل را به خواهرش زینب کبری داده است؛ چون قضایا به هم مشتبه شده، سبط ابن‌الجوزی آن را درباره علی‌اصغر ذکر کرده است.
علی‌اصغر شیرخوار نبوده [است]. بعضی گفته‌اند که چهار سال داشته [است] و از نماز خواندن امام علیه السلام به وی چنانچه نقلش می‌آید، ظاهر می‌شود که شش سال داشته است 4 و بعضی‌ها بیش‌تر از آن نیز گفته‌اند 5.
معنی آن ندای آسمانی این است که: «یا حسین! طفل شیرخوار را رها کن!» ولذا امام علیه السلام فوراً طفل را به خواهرش زینب کبری علیها السلام داده و فرموده [است]: «یا اختاه خذیه.» چون به مقتضای بشریت در آن موقع در جلو چشم بانوان عصمت و مادرش رباب که آن طفل شیرخوار تیر خورده و خدا می‌داند در آن حال اوضاع و احوال آن مخدرات عصمت با مشاهده آن منظره دلخراش طفل چه‌طور شده، محبت اولاد خواسته به قلب مبارک امام علیه السلام راه بیابد و لذا فوری خطاب رسیده [است]: «ای حبیب من! محبت اولاد با تیر خوردن او مبادا به قلب تو که پر از محبت خداست، راه یابد؛ بلکه او را رها کن و محبت اورا از قلبت خارج کن؛ زیرا برای او در بهشت، دایه و شیردهنده است. تو مشغول محبت من باش که در راه دین من از همه چیز حتی از اولاد خود هم گذشتی.»
لذا امام علیه السلام فوری به خواهرش فرمود: «طفل را بگیرد!» و اورا به آن بانوی عصمت داده است.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 998
__________________________________________________
- معنی آن ندا آن نیست که بعضی‌ها گویند: «طفل را بگذار زمین، راحت جان بدهد. اورا در بهشت شیر دهنده است.»
چنانچه رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره فرزندش ابراهیم علیه السلام فرموده [است]: «إنّ له مرضعاً فی الجنّة». (رجوع شود به «اصابة» به ترجمه ابراهیم بن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و «تهذیب الاسماء» نووی، ج 1، ص 102.)
و محمدبن طلحه شافعی در «مطالب السؤول» گوید: «کان له علیه السلام ولد صغیر فجاءه سهم فقتله فرمله علیه السلام بدمه وحفر له بسیفه وصلّی علیه ودفنه، وقال هذه الأبیات: غدر القوم وقد ما رغبوا ... إلی آخره».
باز گوید: «أمّا علیّ الأصغر جاءه سهم وهو طفل فقتله، وقد تقدّم ذکره عند ذکر الأبیات لما قُتل» 6.
خوارزمی ابومؤید موفق‌بن احمد مکی اخطب خوارزم متوفی (568) ه ق در کتاب «مقتل الحسین» علیه السلام گوید: «فتقدّم إلی باب الخیمة وقال: ناولونی علیّاً الطّفل حتّی أودعه فناولوه الصّبی فجعل یقبّله ویقول: ویل لهؤلاء القوم إذا کان خصمهم جدّک محمّد صلی الله علیه و آله و سلم فبینا الصّبی فی حجره إذ رماه حرملة بن کاهل الأسدیّ لعنه اللَّه بسهم، فذبحه فی حجره، فتلقّی الحسین علیه السلام دمه حتّی امتلأت کفّه، ثمّ رمی به نحو السّماء وقال: اللّهمّ إن حبست عنّا النّصر فاجعل ذلک لما هو خیر لنا. ثمّ نزل الحسین علیه السلام عن فرسه وحفر للصّبی بجفن سیفه ورمله بدمه، ثمّ صلّی علیه ودفنه، ثمّ وثب قائماً ورکب فرسه ووقف قبالة القوم مصلتاً سیفه بیده آیساً من نفسه عازماً علی الموت وهو یقول: أنا ابن علیّ الخیر من آل هاشم ... إلی آخره» 7.
پس از دقت در عبارات خوارزمی، ظاهر می‌شود که قضیه عبداللَّه رضیع را با علی‌اصغر ممزوج و خلط کرده و چون یکی دانسته، با هم نقل کرده [است]، زیرا بنا به تصریح اکابر مانند شیخ مفید رحمه الله و دیگران امام علیه السلام در موقع وداع عبداللَّه رضیع در جلو خیمه‌ها به زمین نشسته و آن طفل را خواسته [است تا] وداع فرماید؛ ولی خوارزمی با این که به این مطلب اشاره کرده [است]، بعد گوید: امام علیه السلام بعد از تیر خوردن طفل از اسب پیاده شد و محلی را با شمشیر در زمین کند و طفل را با خونش آغشته کرد و خوارزمی (چنانچه در نسخه خطی است) 8 و محمد بن طلحه شافعی تصریح نمودند که اورا دفن فرمود و هر دو تصریح کرده‌اند که به آن طفل نماز خواند.
معلوم می‌شود قضایای این دو طفل را به هم خلط کرده‌اند. امام علیه السلام در موقع وداع عبداللَّه رضیع به زمین نشسته و در موقع تیر خوردن علی‌اصغر سوار اسب در مقابل لشکر بوده و برای او آب خواسته و بعد از اسب پایین آمده و بر او نماز خوانده؛ خوب است عین عبارات شیخ اعظم مفید رحمه الله را در این‌جا بیاورم.
[شیخ] در «ارشاد» فرموده [است]: «ثمّ جلس الحسین علیه السلام امام الفسطاط، فأتی بابنه عبداللَّه بن الحسین علیه السلام وهو طفل، فأجلسه فی حجره، فرماه رجل من بنی أسد بسهم، فذبحه، فتلقّی الحسین علیه السلام دمه فی کفّه، فلمّا امتلأ کفّه، صبّه فی الأرض، ثمّ قال: یا ربّ! إن یکن حبست عنّا النّصر من السّماء، فاجعل ذلک لما هو خیر منه وانتقم لنا من هؤلاء القوم الظّالمین، ثمّ حمله حتّی وضعه مع قتلی أهل بیته» 9.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 999
__________________________________________________
- جلوس امام علیه السلام در جلو خیام طاهرات برای وداع طفل و تیر خوردن طفل در جلو چشم بانوان و مخدرات حرم امام علیه السلام غیر از آن طفل است که از شدت عطش گریه می‌کرده و امام علیه السلام مقابل لشکر آورده و فرموده [است]: «اگر به من رحم نمی‌کنید، به این طفل رحم کنید!» اولی عبداللَّه رضیع و دومی علی‌اصغر است.
و از نماز خواندن امام علیه السلام بر آن طفلی که تیر خورده و امام علیه السلام از اسب پیاده شده و با شمشیر زمین را شکافته و بر او نماز خوانده و دفن فرموده [است]، ظاهر می‌شود که علی‌اصغر چنانچه گفته شده، شش سال داشته و ظاهر نمازخواندن امام علیه السلام چون می‌خواسته [است] طفل را دفن کند، در وجوب است و به کم‌تر از طفل شش ساله نماز واجب نیست و استحباب نماز و طفلی که شش سال نداشته باشد، معلوم نیست؛ گرچه بعضی‌ها فتوا به استحباب داده‌اند، ولی تحقیق آن است که مورد اشکال بوده و استحباب شرعی ثابت نیست؛ مگر به رجای مطلوبیت خوانده شود و بعضی احتمالات درباره نماز خواندن به علی‌اصغر که به بعضی اذهان می‌رسد، مشکوک است و اصل، عدم آن‌هاست.
و سید محقق معاصر قدس سره به موضوع اتحاد و یکی بودن و یا متعدد بودن این دو طفل در کتاب «مقتل الحسین» علیه السلام متعرض نشده و مانند دیگران حالات آن‌ها را به‌هم خلط فرموده [است] و گوید: «ودعا بولده الرّضیع یودّعه فأتته زینب بابنه عبداللَّه 10 وامّه الرّباب، فأجلسه فی حجره یقبّله 11 ویقول: بعداً لهؤلاء القوم إذا کان جدّک المصطفی خصمهم 12 ثمّ أتی به نحو القوم یطلب له الماء، فرماه حرملة بن کاهل الأسدی بسهم، فذبحه، فتلقّی الحسین علیه السلام الدّم بکفّه ورمی به نحو السّماء».
قال ابوجعفر الباقر علیه السلام: فلم یسقط منه قطرة 13 وفیه یقول: حجّة آل محمّد عجّل اللَّه فرجه: السّلام علی عبداللَّه الرّضیع المرمی الصّریع، المتشحّط دماً، والمصعّد بدمه إلی السّماء، المذبوح بالسّهم فی حجر أبیه، لعن اللَّه رامیه حرملة بن کامل الأسدیّ وذویه/ (زیارة النّاحیة).
بعد اشعاری نقل کرده و گوید: ثمّ قال الحسین علیه السلام: هوّن ما نزل بی أنّه بعین اللَّه تعالی، اللَّهمّ لا یکون أهون علیک من فصیل، إلهی إن کنت حبست عنّا النّصر، فاجعله لما هو خیر منه، وانتقم لنا من الظّالمین، واجعل ما حلّ بنا فی العاجل ذخیرة لنا فی الآجل، اللّهمّ أنت الشّاهد علی قوم قتلوا أشبه النّاس برسولک محمّد صلی الله علیه و آله و سلم، وسمع علیه السلام قائلًا یقول: دعه یا حسین، فإنّ له مرضعاً فی الجنّة 14، ثمّ نزل علیه السلام عن فرسه، وحفر له بجفن سیفه ودفنه مرملًا بدّمه، وصلّی علیه 15 ویقال: وضعه مع قتلی أهل بیته 16.
قضایای عبداللَّه رضیع را با علی‌اصغر با هم و ممزوج به هم نقل فرموده [است؛ اما] نماز خواندن به طفل که ظهورش اقلًا در شش سالگی است، با طفل رضیع چه‌طور می‌سازد؟ این که گفته شده [است] که رضیع را با قتلای اهل‌بیت گذاشت، این نقل در کتب معتبره مانند «ارشاد» شیخ مفید رحمه الله و «مثیر الاحزان» ابن‌نما رحمه الله و «اعلام الوری» طبرسی رحمه الله است که صریحاً با نماز خواندن به طفل و دفن کردن او منافات دارد و ظاهر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1000
__________________________________________________
- است که نقل قضایای متناقض در حق یک نفر با هم سازش ندارد.
و سید معاصر رحمه الله میان تیر خوردن طفلی در جلو خیمه‌ها و آوردن اورا به میدان مقابل لشکر ضلالت و آب خواستن برای وی نیز جمع کرده [است] در صورتی که صریح عبارت شیخ مفید رحمه الله و طبرسی رحمه الله و دیگران آن است که امام علیه السلام جلو خیام طاهرات آمد و به زمین نشست و طفل رضیع را خواست تا وداع کند. در آن حال که امام علیه السلام نشسته بود، اورا هدف تیر جفا قرار دادند (ثمّ جلس الحسین علیه السلام أمام الفسطاط)؛ ( «ارشاد» ص 354 و «اعلام الوری»، ص 243، ط تهران، مطبعه حیدری.)
و آن جملات را سید معاصر رحمه الله نقل کرده و ظاهر است تیر خوردن در موقعی که در جلو خیام بوده، اتفاق افتاده [است] و این واقعه با آوردن به میدان مقابل لشکر نمی‌سازد.
پس آنچه برای این جانب اطمینان حاصل می‌شود، آن است که «علی‌اصغر» غیر از «عبداللَّه رضیع» است و حالاتشان با هم مغایرت دارد؛ چون بعد از مدت‌ها، قضایای واقعه کربلا از اشخاصی که اطلاع از جریان واقعه داده‌اند، جمع‌آوری شده و لذا قضایا به‌هم اشتباه شده است. چنانچه می‌بینیم از امثال حمیدبن مسلم که از اتباع لشکر عمر سعد بوده و وقایع روز عاشورا را ثبت کرده [است]، قضایای کربلا را نقل می‌کنند.
در روز عاشورا طفلی برای امام علیه السلام از مادر متولد شده [است] و توهّم می‌شود که او نیز همان علی‌اصغر و عبداللَّه رضیع است. در صورتی که طفلی در ساعت ظهر عاشورا از مادر متولد شود، چه مناسبت دارد که با آن دو طفل یکی بوده باشد؟
ابن‌واضح یعقوبی رحمه الله که در سال (292 ق) وفات یافته، در تاریخش که از قدیم‌ترین کتب تاریخ است، به تولد آن طفل در روز عاشورا تصریح کرده و صاحب «الحدائق الوردیة» که از علمای زیدیه است، گفته که مادر آن طفل، ام اسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه تیمیه است که مادر فاطمه بنت الحسین علیه السلام است و عیال حسن مثنی رضوان اللَّه علیه بوده است.
و عین عبارت یعقوبی رحمه الله این است که در حالات امام علیه السلام گوید: «ثمّ تقدّموا رجلًا رجلًا حتّی بقی وحده ما معه أحد من أهله ولا ولده ولا أقاربه، فإنّه لواقف علی فرسه إذ أتی بمولود قد ولد له فی تلک السّاعة، فأذّن فی أذنه وجعل یحنّکه إذ أتاه سهم، فوقع فی حلق الصّبی، فذبحه، فنزع الحسین علیه السلام السّهم من حلقه، وجعل یلطخه بدمه ویقول: واللَّه لأنت أکرم علی اللَّه من النّاقة ولمحمّد أکرم علی اللَّه من صالح، ثمّ أتی فوضعه مع ولده وبنی أخیه ...» 17.
از این عبارت که نقل شد، معلوم است که امام علیه السلام سوار اسب بوده [است] که آن طفل تازه مولود را آورده‌اند و امام علیه السلام به گوش وی اذان گفته [است] و در آن موقع با تیر زده‌اند و کلماتی که امام علیه السلام بعد از تیر خوردن آن تازه مولود تکلم فرموده [است]، به آن کلمات که در موقع تیر خوردن عبداللَّه رضیع و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1001
__________________________________________________
- علی‌اصغر فرموده شباهت ندارد؛ ولی صاحب الحدائق الوردیه قضیه آن تازه مولود را ذکر کرده و در آخر کلامش با قضیه عبداللَّه رضیع خلط کرده و روایت امام باقر علیه السلام را که در حق عبداللَّه رضیع فرموده، درباره آن تازه مولود آورده و آن را نیز عبداللَّه رضیع نامیده است.
و سید جلیل آقا سید عبدالمجید حائری رحمه الله در «ذخیرة الدّارین» در ضمن بیان اسامی و حالات اشخاصی که در زیارت ناحیه مقدسه از بنی‌هاشم نامی از آن‌ها ذکر نشده [است]، گوید: از آن‌ها عبداللَّه رضیع است که روز عاشورا وقت نماز ظهر متولد شد.
بنابر آنچه صاحب «الحدائق الوردیه» روایت کرده است:
قال: ولد للحسین علیه السلام فی الحرب وأمّه أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه التّیمیّة زوجة الحسین علیه السلام، فأتی به وهو قاعد، فأخذه فی حجره ولبّاه بریقه، وسمّاه عبداللَّه، فبینما هو کذلک إذ رماه عبداللَّه بن عقبة الغنوی، وقیل هانی بن ثبیت الحضرمی بسهم، فنحره، فأخذ الحسین علیه السلام دمه، فجمعه ورمی به نحو السّماء، فما وقع منه قطرة إلی الأرض. قال فضیل: وحدّثنی أبو الورد، أنّه قال: سمعت أبا جعفر علیه السلام یقول: لو وقعت منه إلی الأرض قطرة لنزل العذاب، إنتهی کلام صاحب الحدائق. 18
مورد اعتماد درباره این تازه مولود در روز عاشورا آن است که ابن‌واضح یعقوبی رحمه الله نقل کرده [است]؛ چون از قدیم‌ترین کتب تاریخ و نزدیک‌ترین اشخاص است که آن را به قلم آورده و بعد از واقعه عاشورا به دویست و چند سال تقریباً نگاشته است و اما صاحب «الحدائق الوردیة» قضایا و حالات اطفال را باز مقداری به هم خلط کرده است؛ واللَّه العالم.
و سید اجل شاعر اهل بیت علیه السلام، آقا سید حیدر حلی رحمه الله به این تازه مولود در اشعارش اشاره فرموده [است]، آن‌جا که گوید:
له اللَّه مفطوراً من الصّبر قلبه ولو کان من صمّ الصّفا لتفطّرا
ومنعطف أهوی لتقبیل طفله فقبل منه قبله السّهم منحرا
لقد ولدا فی ساعة هو والرّدی ومن قبله فی نحره السّهم کبّرا 19
و از آنچه گفته شد که از تأمل و دقت ظاهر می‌شود، علی‌اصغر غیر از عبداللَّه رضیع است. معلوم می‌شود آنان که گفته‌اند: «از اولاد سید الشهدا علیه السلام علی‌اکبر شهید در کربلا است» و این که سن او را در مقتل‌ها هیجده نوشته‌اند، به اشتباه رفته‌اند. عبارت «ثمان وعشرین» تحریف و تصحیف «بثمان عشر» شده [است] و امام سجاد علیه السلام را علی‌اوسط خوانده‌اند و علی‌اصغر را امام علیه السلام از شدت تشنگی به میدان آورده و برای او آب خواسته و او همان است که فرموده: «به این طفل رحم کنید!» چنانچه سبط ابن‌الجوزی تصریح کرده [است] و نقلش گذشت و مشهور میان شیعه است، قول آن‌ها صحیح می‌باشد.
چنانچه محب طبری در «ذخائر العقبی» (ص 151، ط مصر) و دیاربکری در «تاریخ الخمیس» (ج 2،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1002
__________________________________________________
- ص 300) که سه نفر از اولاد سیدالشهدا علیه السلام به نام علی ذکر کرده و عبداللَّه را غیر از علی‌اصغر نوشته‌اند و محقق طوسی خواجه نصیرالدین قدس سره در کتاب «نقد المحصل» می‌فرماید: امام زین‌العابدین علیه السلام در کربلا مریض بود و بیست و سه سال داشت وبرای امام حسین علیه السلام فرزند دیگری به نام علی بود که سنش هفت سال بود و در همان روز- عاشورا- شهید شد (رجوع شود به نقد المحصل، ص 179، ط مصر) معلوم است فرزندی که برای امام علیه السلام بوده و هفت سال داشته، عبارت از علی‌اصغر است؛ غیر از علی‌اکبر است که بزرگ‌تر بوده [است]؛ بلکه از حضرت سجاد علیه السلام نیز بزرگ‌تر بوده است.
و حمله کردن صاحب «قاموس الرجال» به محمدبن طلحه شافعی در کتاب «مطالب السؤول» که ادعا کرده، امام علیه السلام را سه فرزند به نام (علی) بوده [است]- به ترتیبی که نگارش یافت- و این ادعای وی را از غرایب شمرده، بی‌وجه بوده [است] و ابداً غرابتی ندارد.
و از آنچه از اول مطلب تا این‌جا نقل کردیم، معلوم شد که جمعی به نام علی‌اصغر تصریح کرده‌اند و انحصار به صاحب «مطالب السؤول» و شیخ ابن شهرآشوب رحمه الله ندارد. چنانچه صاحب «قاموس الرجال» خیال کرده [است]، و در عبارت زیارت که سید ابن‌طاوس رحمه الله در اقبال نقل فرموده [است]، صریحاً نام علی‌اصغر واقع شده و بهتر شاهد بر مدعاست (اقبال، ص 572).
تعجب نشود که چه‌طور شده، این اطفال را هدف تیر قرار داده [است] و آن‌ها را از گلویشان با تیر جفا ذبح کرده‌اند؛ زیرا روز عاشورا هر کس از اهل حرم و اطفال که از خیام بیرون می‌آمده، هدف تیرباران دشمنان و تیراندازان آن‌ها قرار می‌گرفته [است]، حتی از بانوان و مخدرات حرم نیز اگر از خیمه‌ها بیرون آمده [است] و جلو خیام درنگ می‌کردند، به آن‌ها تیر اصابت می‌نمود و فوری به درون خیمه‌ها برمی‌گشتند (رجوع شود به جنّة المأوی، ص 217، ط 1- تبریز).
نا گفته نماند که در «تاریخ طبری» در نقل قضیه عبداللَّه رضیع و تیر خوردن او، عبارتی واقع شده [است] که بعضی از اشخاص بی‌اطلاع آن را دست آویز کرده‌اند و خیال می‌کنند که قضیه آن طفل شهید مظلوم واقعیت ندارد؛ چون طبری با لفظ «زعم» آن را بیان کرده [است] و گوید: «ولمّا قعد الحسین علیه السلام أتی بصبیّ له فأجلسه فی حجره، زعموا أنّه عبداللَّه بن الحسین ...» إلی آخره.
و بعد از چند سطر گوید: «وزعموا أنّ العبّاس بن علیّ قال لإخوته ...» إلی آخره 20.
ولفظ «زعم» در موردی که مطلب بر خلاف واقع باشد، استعمال می‌شود؛ چنانچه در «قرآن مجید» در هر جا که لفظ «زعم» استعمال شده، در معنی خلاف واقع بوده است.
ولی باید دانست که لفظ «زعم» در عبارت «طبری» به معنی «قال» است و کلام طبری که گوید: «زعموا» یعنی «قالوا».
فیومی در «مصباح المنیر» گوید: «زعم زعماً من باب قتل، وفی الزّعم ثلاث لغات ... ویطلق بمعنی القول-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1003
__________________________________________________
- ومنه زعمت الحنفیّة وزعم سیبویه أی قال.»
و ابن‌منظور در «لسان العرب» گوید: «زعم زعماً وزعماً وزعماً أی قال ...»
چنانچه در بعض روایات وارده از اهل بیت علیهم السلام در زبان روات و اعاظم محدثان لفظ «زعم» استعمال شده و بلکه نسبت آن را به امام علیه السلام داده‌اند و البته آن بزرگان نسبت خلاف واقع را هرگز به امام علیه السلام نمی‌دهند. پس منظورشان غیر از معنی مشهور است که لفظ «زعم» در آن استعمال می‌شود و بهتر است در این‌جا برای توضیح مطلب و اتمام فایده آنچه در بعضی از مجموعه‌های فقهی و اصولی که هنوز خطی است و چاپ نشده، نگارش داده‌ام؛ بیاورم و عین آن را که به عربی به قلم آورده‌ام، نقل نمایم:
واعلم أنّ ما یوجد فی بعض الرّوایات من أقوال الرّوات من نسبة الزّعم إلی المعصوم علیه السلام لیس المراد منه معناه المتداول فی الألسن وهو استعماله فی خلاف الواقع ویطلق فی إنکار المقول علی ما هو الغالب فی استعمال ذلک اللّفظ فی المعنی المذکور، فإنّه کثیراً ما یوجد ذلک فی روایات الأعاظم ولسانهم من أصحاب الأئمّة علیهم السلام الّذین لهم التقدّم فی العلوم والمعارف الدّینیة ومقامهم أجلّ وأسنی من أن ینسبوا إلی الإمام علیه السلام التکلّم علی خلاف الواقع، بل مرادهم من ذلک استعمال لفظ «زعم» بمعنی «قال» أو ما أشبه ذلک.
ومن تلک الأخبار الّتی وقعت فیها هذه الکلمة هی موثقة ابن بکیر الّتی رواها ثقة الإسلام عن علیّ بن إبراهیم، عن أبیه، عن ابن أبی عمیر، عن ابن بکیر قال: سأل زرارة أبا عبداللَّه علیه السلام عن الصّلاة فی الثّعالب والفنک والسّنجاب وغیره من الوبر، فأخرج کتاباً زعم أنّه أملأ رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم ... إلی آخره. وابن بکیر هو عبداللَّه ابن بکیر الّذی نقل الشّیخ الکشّیّ رحمه الله إجماع العصابة علی تصحیح ما یصحّ عنه وإقرارهم له بالفقه، وعن الشّیخ العیاشی رحمه الله أنّه من فقهاء أصحابنا، وعن الشّیخ رحمه الله فی العدّة: إنّ الطّائفة عملت بما رواه ابن بکیر. وهو وإن کان فطحی المذهب إلّاأنّ علمائنا الرّجالیّین وثقوه کما صرّح به العلّامة رحمه الله فی المختلف حیث قال: إنّ عبداللَّه بن بکیر وإن کان فطحی المذهب إلّاأنّ المشایخ وثقوه، قال ذلک: فی مسألة تبیّن فسق الإمام، فراجع.
وقول الشّیخ العیاشی رحمه الله أنّه من فقهاء أصحابنا مع أنّه فطحی المذهب، فإنّ الفطحیّة بالنّسبة إلی الحق أقرب من سائر فرق الشّیعة، لأنّهم قائلون بإمامة الأئمّة الاثنا عشر علیهم السلام إلّاأنّهم یقولون بإمامة عبداللَّه الأفطح بین الصّادق والکاظم علیهما السلام لشبهة عرضت لهم. ولیس حالهم مثل حال الواقفیّة عن عناد وطمع لحطام الدّنیا وزخرفها حیث قالوا: بالوقف طمعاً لأکل الدّینار والدّرهم الّتی کانت مجتمعة عندهم، ولم تطل أیّام الفطحیّة، فإنّ عبداللَّه مات فی مدّة قلیلة ورجع عن القول بإمامته جمع منهم، حیث انکشف الحقّ لدیهم وبقی جمع قلیل قائلون بإمامته بسبب الشّبهة الواهیة.
فالغرض إنّ ابن بکیر وإن کان فطحیّ المذهب إلّاأنّه رجل فقیه جلیل ثقة لا ینسب إلی الإمام علیه السلام الزّعم بمعنی خلاف الواقع، فیحصل القطع لنا أنّ مراده من قوله: «زعم أنّه إملاء رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، یعنی أخرج کتاباً-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1004
__________________________________________________
- قال إنّه إملاء رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
ویشهد علی ما ذکرنا شهادة واضحة روایة عبدالأعلی مولی آل سام الکوفی، فقد روی فی الوسائل عن محمّد بن یعقوب بسنده عن محمّد بن مالک، عن عبدالأعلی مولی آل سام قال: حدّثنی أبو عبداللَّه علیه السلام بحدیث، فقلت له: جعلت فداک، ألیس زعمت لی السّاعة کذا وکذا؟ فقال: لا. فعظم ذلک علیَّ، فقلت: بلی واللَّه زعمت. قال: لا واللَّه ما زعمت. قال: فعظم ذلک علیَّ فقلت: بلی واللَّه قد قلته قال: نعم قد قلته أما علمت أنّ کلّ زعم فی القرآن کذب.
عبدالأعلی مولی آل سام من أصحاب الصّادق علیه السلام کان من أجلّاء متکلِّمی الإمامیّة، أذن له الإمام الصّادق علیه السلام فی الکلام.
فقد روی الکشّی رحمه الله مسنداً عن عبدالأعلی قال: قلت لأبی عبداللَّه علیه السلام: «إنّ النّاس یعیبون علیَّ بالکلام وأنا أکلِّم النّاس، فقال: أمّا مثلک ممّن یقع ثمّ یطیر، فنعم، وأمّا من یقع ثمّ لا یطیر، فلا».
والظّاهر أنّ المراد من قوله علیه السلام: مثلک ممّن یقع ثمّ یطیر. یعنی مثلک ممّن یلزم الخصم فی البحث ویغلب علیه، وکلّما قرب الزام الخصم له یحصل لنفسه مخلصاً ومفرّاً.
ویظهر من ذلک أنّه کان حاذقاً فی صناعة الکلام ماهراً فی المجادلة مع المخالفین، فهو مع ما علیه من هذه الجلالة لا یکون غرضه من قوله: «زعمت» نسبة خلاف الواقع إلی الإمام علیه السلام حتّی لا یکتفی بذلک، بل یحلف علیه کما هو واضح. بل غرضه إنّک قلت لی کذا وکذا، حیث استعمل لفظ «زعم» بمعنی «قال» ویکشف من ذلک حلف الرّاوی علیه وحلف الإمام علیه السلام أیضاً إنّه ما زعم.
وقوله: فعظم ذلک علیّ حیث عظم علیه قول الإمام علیه السلام ما زعمت، فإنّه علیه السلام کان قد حدّثه بحدیث قبل ذلک، فأراد علیه السلام أن ینبّه له أنّ «زعم» غالباً یستعمل فی خلاف الواقع، وإنّه ما «زعم» کذا وکذا علی نحو الاستعمال الغالب، وکان مراد عبدالأعلی من قوله: «زعمت» یعنی «قلت» علی ما یستعمله أهل العراق فی ذلک المعنی، ولکن لمّا کان استعمال هذه الکلمة فی القرآن الکریم فی الکذب، فأراد الإمام علیه السلام أن یردعه من هذا الاستعمال علی اصطلاح الرّاوی وأنّه لا ینبغی لمثله هذا الاستعمال وإن کان استعمال الرّاوی علی خلاف معناه الغالب وبمعنی «قال»، کما هو عادة أهل العراق وهو عراقیّ کوفیّ.
ویستفاد من الرّوایة شدّة إهتمام الأئمّة علیهم السلام فی التّأدّب بآداب القرآن وتعلیمهم ذلک علی الشّیعة، وإنّه ینبغی التّبعیّة عن القرآن فی کلّ شی‌ء حتّی فی استعمال الألفاظ والکلمات المتداولة فی الألسنة. واللَّه الموفق.
1. ذخیرة الدارین، ص 141، ط نجف.
2. ارشاد، ص 254.
3. تذکرة الخواص، ص 144.
4. محقق طوسی، خواجه نصیرالدین قدس سره در نقد المحصل فرموده [است]: فرزند دیگر امام حسین علیه السلام که هفت سال داشته،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1005
__________________________________________________
- به نام علی در روز عاشورا شهید شده است (ص 179، ط مصر).
5. عبداللَّه الرضیع، تألیف کاظم الحلفی، ص 17، ط نجف (1376 ق).
6. مطالب السؤول، ص 73.
7. مقتل خوارزمی (ج 2، ص 32، ط نجف)، و عباراتی که در متن نقل شده با نسخه خطی از مقتل الحسین علیه السلام خوارزمی که در سال (986) ه ق استنساخ شده؛ مقابله گردیده [است] و دو سه کلمه در نسخه خطی زیادات بر چاپی داشت و نیز در نسخه مخطوطه قبل از شعر: أنا ابن علیّ الخیر ... الخ اشعار: کفر القوم وقدماً رغبوا- عن ثواب اللَّه ربّ الثّقلین ... الخ تا (19) بیت نقل کرده و بعد از آن شروع به نقل: «أنا ابن علیّ الخیر ...» الخ نموده است. چنانچه در «مطالب السؤول» هم در نقل قضیه علی‌اصغر، اشعار کفر القوم ... الخ را نقل نموده است.
8. عبارت: «ودفنه» در نسخه چاپی از مقتل الحسین علیه السلام خوارزمی ندارد. رجوع شود به جلد 2، ص 32، ط نجف؛ ولی در نسخه خطی که در سال (986 ه ق) کتابت شده، موجود است.
9. ارشاد، ص 254، ط تبریز.
10. سمّاه ابن شهرآشوب فی المناقب، ج 2، ص 222، علیّ الأصغر. وذکر السّیّد ابن طاوس فی الإقبال زیارة للحسین علیه السلام یوم عاشوراء، وفیها: صلّی اللَّه علیک وعلیهم وعلی ولدک علیّ الأصغر الّذی فجعت به.
11. اللّهوف، ص 65، شیخ مفید رحمه الله نیز فرموده [است] که طفل در همان موقع که در حجر امام علیه السلام بوده، تیر خورده [است]. پس بعد از آن سید معاصر می‌فرماید: «ثمّ أتی به نحو القوم ...» الخ چه‌طور می‌سازد.
12. البحار، ج 10، ص 203، ومقتل الخوارزمی، ج 2، ص 32.
13. فی مناقب ابن شهرآشوب، ج 2، ص 222، لم یرجع منه شی‌ء، وذکر ابن نما فی مثیر الأحزان، ص 36، والسّیّد فی اللّهوف، ص 66، روایة الباقر علیه السلام، وذکر ابن کثیر فی البدایة، ج 8، ص 186، والقرمانی فی أخبار الدّول، ص 108، ومقتل الخوارزمی، ج 2، ص 32: رمی به نحو السّماء. قال ابن کثیر: والّذی رماه بالسّهم رجل من بنی أسد یقال له: ابن موقد النّار.
طبری نیز در «تاریخ کبیر» روایت امام باقر علیه السلام را به این عبارت نقل کرده است: قال أبو مخنف: قال عقبة بن بشیر الأسدی، قال لی أبو جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین علیه السلام: إنّ لنا فیکم یا بنی أسد دماً، قال: قلت: فما ذنبی أنا فی ذلک رحمک اللَّه یا أبا جعفر وما ذلک؟ قال: أتی الحسین بصبی له فهو فی حجره إذ رماه أحدکم یا بنی أسد بسهم، فذبحه، فتلقّی الحسین دمه، فلمّا ملأ کفّیه، صبّه فی الأرض، ثمّ قال ... الخ، ج 4، ص 342، ط القاهرة، مطبعة استقامة، سنة (1358 ق).
14. تذکرة الخواص، ص 144، والقمقام لفرهاد میرزا، ص 385.
15. مقتل الخوارزمی، ج 2، ص 32، والاحتجاج للطّبرسی رحمه الله، ج 2، ص 25، ط نجف.
16. الإرشاد ومثیر الأحزان.
17. تاریخ یعقوبی رحمه الله، ج 2، ص 218، ط نجف.
18. ذخیرة الدّارین، ج 1، ص 161، ط نجف.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1006
__________________________________________________
- 19. دیوان سید حیدر حلّی قدس سره، ج 1، ص 80، ط نجف، سال (1369 ق).
20. تاریخ طبری، ج 4، ص 342، ط قاهره، مطبعه استقامة، سال (1358 ق).
قاضی طباطبایی، تحقیق درباره اوّل اربعین،/ 660- 682
نظر به این که نام بانوی عصمت رباب زوجه حضرت سیدالشهدا سلام‌اللَّه علیه گذشت، بعضی از دوستان درخواست کردند که نسبت به زوجه دیگر امام علیه السلام بانوی معظمه «شاه‌زنان» نیز چند کلمه‌ای نگارش یابد که آیا نام آن بانو شهربانو یا شاه زنان است؟ در کربلا بوده یا در حین ولادت امام سجاد علیه السلام از دنیا رحلت کرده بود؟ درخواست ایشان را قبول کرده [است] و به نگارش جملات زیر می‌پردازد:
یکی از زوجات حضرت سیدالشهدا علیه السلام عبارت از بانوی معظمه سیده جلیله، شاه زنان دختر کسری یزدجرد، آخر سلاطین ساسانی است که مادر امام سجاد علیه السلام است.
از علامه زمخشری در «ربیع الابرار» نقل شده که گفته [است]: روی عن النّبیّ صلی الله علیه و آله أنّه قال: للَّه‌من عباده خیرتان، فخیرته من العرب قریش ومن العجم فارس. وکان یقول علیّ بن الحسین علیه السلام: أنا ابن الخیرتین. لأنّ جدّه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وأمّه بنت یزدجرد الملک، وأنشأ أبو الأسود:
وإنّ غلاماً بین کسری وهاشم لأکرم من نیطت علیه التّمائم 1
آنچه از کتب معتبره اسلامی به دست می‌آید، اسم آن بانو شاه زنان است؛ چنانچه به موسوم بودن وی به این نام جمع کثیری تصریح کرده‌اند؛ مانند شیخ مفید رحمه الله در «ارشاد» و شیخ طوسی رحمه الله در «اعلام الوری» و ابن‌فتال نیشابوری رحمه الله در «روضة الواعظین» و شیخ شهید رحمه الله در «دروس» و اربلی رحمه الله در «کشف الغمه» و ابن‌الخشاب در «موالید الائمة» و ابن‌شهرآشوب مازندرانی رحمه الله در «مناقب» و سبط ابن‌الجوزی در «تذکرة الخواص» و محمدبن طلحه شافعی در «مطالب السّؤول» ص 77، و ابن‌تغری بردی در «النجوم الزاهرة» (ج 1، ص 229) و سلیمان ظاهر رحمه الله در «الذخیرة الی المعاد» (ص 222، ط صیدا)، و عبدالعزیز سیدالاهل در کتاب «زین‌العابدین علی‌بن الحسین علیه السلام» (ص 15، ط بیروت) و بستانی در «دائرة المعارف» (ج 9، ص 355) و «اعیان الشیعه» (ج 4، ص 309، ط دمشق) و دیگر از کتب زیادی که تعداد اسامی‌شان به درازا می‌کشد، تصریح کرده‌اند که نام آن بانوی باعظمت، «شاه زنان» بوده است. گرچه در بعضی از آن کتب به اختلاف اسمش تصریح شده؛ ولی آن‌ها از اقوال نادره است و منافات با اسم اصلی او ندارد؛ بلکه آن‌ها از باب تغییر اسم است که بعد از آن که آن مخدره قدم به خاندان عصمت و طهارت گذاشته، عرب از باب تغییر اسم با الفاظ و نام‌های مختلف عربی اورا نامیده‌اند و شاهد این مطلب، این که در کتب معتبره مانند «وفیات الاعیان» اشاره‌ای به اسم عجمی او نکرده و فقط اسم عربی اورا ذکر کرده و تصریح نموده که او دختر یزدجرد است؛ چنانچه گوید: «وأمّه سلافة، بنت یزدجرد آخر ملوک فارس و هی عمّة أمّ یزید بن الولید الأمویّ المعروف بالنّاقص».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1007
__________________________________________________
- معلوم می‌شود سلافة یا غزالة، اسم عربی آن بانوی معظمه است و چه خوب فرموده [است] سید الاعیان در «اعیان الشیعه»: «ظاهر آن که نام اصلی او آن است که شیخ مفید رحمه الله ذکر کرده [است]؛ یعنی شاه زنان است. سپس آن را تغییر داده‌اند. چنانچه مبرد ذکر کرده و گفته است: «اسمها سلافة من ولد یزدجرد معروفة النّسب من خیرات النّساء.»
بستانی در «دائرة المعارف» گوید: أمّه سلافة من سبایا الفرس وتلقّب شاه زنان. ملکة النّساء، و شاه زنان در حین ولادت حضرت سجاد علیه السلام از دنیا رحلت نموده؛ چنانچه شیخ صدوق رحمه الله در «عیون اخبار الرضا» علیه السلام روایت کرده [است]، به سند خود از سهل بن قاسم بوشنجانی گوید: به من فرمود: امام رضا علیه السلام در خراسان که میان ما و شما (یعنی عجم‌ها و ایرانیان) نسبتی است، عرض کردم: آن چیست ا یّها الامیر 2؟
فرمود: عبداللَّه بن عامر کریز وقتی که خراسان را فتح کرد، دو نفر دختر یزدجرد بن شهریار ملک عجم‌ها را گرفت و آن‌ها را پیش عثمان‌بن عفان فرستاد. او نیز یکی را به امام حسن علیه السلام و دیگری را به امام حسین علیه السلام بخشید و هر دو دختر درحال ولادت طفل از دنیا رفتند و مادر علی‌بن الحسین علیهما السلام درحال ولادت آن حضرت از دنیا رفت و اورا بعضی از أم ولدهای امام حسین علیه السلام متکفل شد.
این جملات از روایت شیخ صدوق علیه السلام استفاده می‌شود و برای اطلاع از عین عبارات روایت، به «عیون اخبار الرضا» علیه السلام (ص 128، ط قم، سال 1377 ه ق) رجوع شود.
و تحقیق در سند روایت لازم نیست؛ زیرا اطمینان به آن در کتابی مثل «عیون» بیش‌تر از اقوال تاریخ‌نویسان است که اغلب نقلیات‌شان از مرسلات است.
و شیخ ثقه اقدم‌ابن ابی‌الثلج بغدادی رحمه الله متوفی (325 ه) در «تاریخ الائمه» به وفات مادر امام سجاد علیه السلام درحال ولادت آن حضرت تصریح کرده است (رجوع شود به تاریخ الائمه، ص 15، ط قم).
و از تواریخ معتبره معلوم می‌شود که فرستادن دختران یزدجرد به مدینه در زمان عمر واقع شده؛ ولی در روایت مذکور، زمان عثمان را نقل کرده [است]؛ گرچه در بعض تواریخ نیز واقعه را به زمان عثمان نسبت داده‌اند و شیخ مفید رحمه الله به زمان خلافت امیر مؤمنان علیه السلام نسبت داده است.
و ابن‌فندق بیهقی رحمه الله در «لباب الانساب»- مخطوط- گوید: اکثر متأخرین گفته‌اند: دختر یزدجرد در دست مسلمین بعد از قتل پدرش در مرو در زمان عثمان واقع شده است و قتل یزدجرد دو سال بعد از جنگ قادسیه اتفاق افتاده است.
و سید اعیان رحمه الله روایت شیخ صدوق رحمه الله را در اسیری دختران کسری در زمان خلافت عثمان ذکر کرده و فرموده [است] که عثمان یکی را به امام حسن علیه السلام و دیگری را به امام حسین علیه السلام داد و هر دو در حال نفاس وفات یافتند؛ ولی فرموده، این روایت خلاف مشهور است و شاید در آن اشتباه واقع شده است.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1008
__________________________________________________
- و سپس روایت شیخ مفید رحمه الله را نقل فرموده که اسارت دختران کسری در زمان امیر مؤمنان سلام اللَّه علیه واقع شده [است] و شاه زنان را به امام حسین علیه السلام داد، از او امام زین‌العابدین علیه السلام متولد شد و دیگری را به محمد بن ابی‌بکر داد و اسم او کیهان بانویه بود و از او قاسم بن محمدبن ابی‌بکر متولد شد. پس امام سجاد علیه السلام و قاسم پسرخاله‌اند.
و فرموده روایت شیخ مفید رحمه الله اقرب به صواب است؛ یعنی نزدیک‌تر به واقع است که صحیح و درست باشد؛ زیرا شیخ مفید رحمه الله با کثرت علم و وسعت اطلاعش و احاطه وی بر علوم و تواریخ غیر آنچه نقل شد، ذکر نکرده است و علاوه وقوع این قضیه در زمان عمر مستبعد است؛ زیرا امام زین‌العابدین علیه السلام در زمان خلافت جدش امیر مؤمنان علیه السلام متولد شده و عدم تولد آن حضرت از آن مخدره در ظرف بیست سال بعید است؛ یعنی اگر قضیه در زمان عمر واقع شده باشد و ممکن است قضیه متعدد واقع شده است و تولد امام علیه السلام از آن مخدره باشد که در زمان جدش اسیر شده است؛ واللَّه العالم.
و آنچه برای انسان معلوم می‌شود آن است که بودن مادر امام سجاد علیه السلام دختر یزدجرد، آخرین شخص از ساسانیان جای شک نیست؛ چنانچه بطلان بعض اقوال ناهنجار بعضی از مستشرقین اذناب استعمار و دشمنان اسلام جای تردید نیست و از شرح و بیان آن در این‌جا چون تناسب ندارد و قلم فرسایی طولانی می‌خواهد، خودداری می‌شود.
ابن‌فندق رحمه الله گوید: به دختر کسری گفتند که امام امیر مؤمنان علیه السلام را اختیار کن.
گفت: بر نفس خود ظلم کرده‌ام؛ در جایی بنشینم که فاطمه زهرا علیه السلام از آن مکان برخاسته است؟ و نیز گوید: گفته شده وقتی که امام حسین علیه السلام دختر یزدجرد را تزویج کرد، امیر مؤمنان علیه السلام برای تهنیت وارد شد و از نام او سؤال فرمود. گفتند: اسمش کیهان بانویه است و گفته شد معنای آن، «سیده دنیا و آخرت» می‌باشد.
امام علیه السلام فرمود: سیده دنیا و آخرت عبارت از فاطمه، دختر رسول اللَّه صلی الله علیه و آله است. اورا سیده بلد بنامید. پس مردم اورا شهربانویه نامیدند.
و مورد اعتماد از روایات و تواریخ آن است؛ چنانچه گذشت، مادر امام سجاد علیه السلام در حال تولد آن حضرت وفات یافته است و از تواریخ معتبره نیز ظاهر می‌شود که شهربانویه در واقعه جانگداز کربلا در آن دشت پربلا حاضر بوده [است]؛ چنانچه سید علامه امین عاملی رحمه اللَّه تعالی در کتاب نفیس خود «لواعج الاشجان» گوید:
«وخرج غلام من خباء من أخبیة الحسین علیه السلام وفی أذنیه درّتان، فأخذ بعود من عیدانه وهو مذعور، فجعل یلتفت یمیناً وشمالًا وقرطاه یتذبذبان، فحمل علیه هانی بن ثبیت الحضرمی، فضربه بالسّیف، فقتله، فصارت أمّه شهربانویه تنظر إلیه ولا تتکلّم کالمدهوشة»، ص 180، ط 3، صیدا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1009
__________________________________________________
- و قریب به مضمون این عبارات در بعض کتب سیر و مقاتل نیز موجود است.
آنچه پس از تحقیق و تتبع و بحث و دقت نظر در کتب تواریخ و سیر معلوم می‌شود، آن است که در میان اسرای ایرانی که آن‌ها را به مدینه آورده‌اند، سه نفر از دختران یزدجرد بوده‌اند؛ چنانچه ابن‌خلکان سه نفر بودن آن‌ها را از زمخشری در «ربیع الابرار» نقل کرده و ابن‌العماد نیز در «شذرات الذهب» به سه نفر بودن آن‌ها تصریح کرده است یکی از آن بانوان را عبداللَّه‌بن عمر تزویج کرد و از وی سالم متولد شد؛ یکی را محمدبن ابی‌بکر به حباله نکاح خود درآورد و از او قاسم به دنیا آمد و اسم مادر او کیهان بانویه یا شهربانویه بود؛ و سومی را حضرت سیدالشهدا علیه السلام تزویج فرمود و از او امام سجاد علیه السلام متولد گردیده است و اسم آن بانو، شاه زنان است و درحال تولد آن حضرت از دنیا رحلت نموده است و در واقعه کربلا حاضر نبوده و شاید دختر چهارمی نیز بوده که اورا امام مجتبی علیه السلام تزویج کرده [است]؛ چنانچه نقلش گذشت و آنچه مورد اطمینان و مظنون قوی است، آن است که شهربانویه که در کربلا حاضر بوده، زوجه محمدبن ابی‌بکر است که بعد از وفات محمدبن‌ابی‌بکر، امام حسین علیه السلام اورا تزویج کرده وبعد از شهادت امام علیه السلام آن بانوی معظمه خودش را به فرات انداخته و گفته شده [است] که امام سجاد علیه السلام به وی فرمود که بر شتری سوار شود و به هر جا که آن شتر رفت برو. و در این‌جا داستانی نقل می‌کنند که افسانه و از اساطیر است و اعتماد را نشاید و سید محدث جزایری رحمه الله در «انوار نعمانیه» بر آن اشاره کرده است (ج 3، ص 89، ص تبریز).
و هرگاه قصه انداختن خود به فرات صحت داشته باشد، برای این بوده که آن بانوی معظمه از ترس اسارت و طمع یزید پلید به تزویج وی از روی عناد و عداوت با سیدالشهدا علیه السلام بوده است که نابودی خود را با غرق کردن خود در فرات به تزویج یزید بعد از شهادت امام علیه السلام ترجیح داده است؛ ولی این مطلب از جهت دیگر محل اشکال و مؤید این نقل است؛ این که در تاریخ اسمی و نقل حالاتی از آن بانوی معظمه بعد از فاجعه کربلا دیده و شنیده نشده است. با این حال، باز نتوان به این نقل اعتماد کرد؛ واللَّه العالم.
رجوع شود به «ارشاد» شیخ رحمه الله ص 270، ط تبریز، و «اعلام الوری» طبرسی رحمه الله، ص 251، ط طهران، و «روضة الواعظین» ص 242، ط قم، و «تحفة العالم» طباطبایی آل بحرالعلوم، ج 2، ص 4، ط نجف، و «لباب الانساب»- مخطوط- و مصادر دیگر که به اسامی آن‌ها اشارت رفت.
1. بحار الانوار ج 11، طبع امین الضرب، ص 2، و ابن‌شهرآشوب؛ نیز در کتاب «مناقب قائل» بیت مذکور را ابو الاسود دئلی که از اصحاب امیر مؤمنان علیه السلام است، دانسته. «مناقب» (ج 4، ص 167، ط قم) و آن را از زمخشری نقل کرده [است] و بیت مذکور بهترین شاهد بر بودن دختر کسری، مادر امام سجاد علیه السلام است و بی‌حقیقتی بعض اقوال شاذّه و نادره را ثابت می‌کند و آن را در «اعیان الشیعه» نیز از ربیع الابرار زمخشری نقل کرده است.
2. از تعبیر مذکور معلوم می‌شود که بعد از ولایت عهدی امام علیه السلام این گفت‌وگو واقع شده است.
قاضی طباطبایی، تحقیق درباره اول اربعین،/ 690- 701
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1010
واستشهد السّبط الأصغر أبو عبداللَّه الحسین، وله ستّ وخمسون سنة، قتله أجناد یزید بن معاویة بن أبی سفیان فی کربلاء، یوم الجمعة عاشر محرّم الحرام، سنة إحدی وستّین، قُتل هو وأهل بیته، من أولاده، وأولاد أخیه الحسن، وأولاد الوصیّ، لم یخلص منهم إلّامن حفظ اللَّه به نسل نبیّه، وکذلک من أولاد عقیل بن أبی طالب، وأولاد جعفر ابن أبی طالب، ومن أولیائهم صلوات اللَّه علی أرواحهم الطّاهرة المقدّسة.
مجدالدّین الیمنی، التّحف،/ 60
روی عنه أولاده منهم علیّ بن الحسین وغیرهم ممّن قُتل معه.
مجدالدّین الیمنی، لوامع الأنوار، 3/ 46
وعن کامل البهائیّ أنّ النّساء کنّ جمیعهنّ عشرین امرأة، وکان لزین العابدین علیه السلام فی ذلک الیوم اثنان وعشرون سنة، ولمحمّد الباقر علیه السلام أربع، وکانا کلاهما فی کربلاء، فحفظهما اللَّه، وعن المناقب وجاؤوا بالحرم أساری إلّاشهربانویه، فإنّها أتلفت نفسها فی الفرات.
أقول: لکنّه خلاف التّحقیق بل الحقّ أنّ شهربانویه ماتت فی نفاسها کما عن الصّدوق عن الرّضا علیه السلام: أنّ شهربانو أمّ علیّ بن الحسین علیه السلام قد ماتت فی نفاسها، وکانت للحسین علیه السلام أمّة مدخولة، فسلّمه إلیها، وکانت هی الّتی تولّت تربیته، وکان علیه السلام یقول لها: أمِّی ویحترمها ذلک الاحترام، وهی الّتی زوّجها مولاه واعترض علیه عبدالملک بن مروان، ویحتمل أن تکون هذه غیر أمّ الإمام علیه السلام.
المیانجی، العیون العبری،/ 210
أقول: ولد السّجّاد علیه السلام بالمدینة فی الخامس من شعبان سنة ثمان وثلاثین من الهجرة أیّام خلافة جدّه أمیرالمؤمنین علیه السلام وذلک أنّ عامله علی جانب من المشرق حریث بن جابر
__________________________________________________
- علی بن حسین (اکبر): نام او در «زیارت» الإرشاد: شیخ مفید، تاریخ الطبری، ومقاتل الطالبیین: أبو الفرج اصفهانی، مقتل الحسین، خوارزمی و مروج الذهب، مسعودی، آمده است. مادرش: لیلی دختر ابو مرة بن عروة بن مسعود ثقفی بوده است.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 125
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1011
الحنفیّ أصاب بنتی یزدجرد بن شهریار بن کسری، فنحل ابنه الحسین علیه السلام شاه زنان، فأولدها زین العابدین علیه السلام ونحل الأخری (واسمها مروارید کما فی دلائل الإمامة) محمّد ابن أبی بکر فأولدها القاسم، وتوفّیت أمّ الإمام علیه السلام فی نفاسها.
وبقی السّجّاد علیه السلام مع جدّه سنتین وشهوراً، ومع عمّه الحسن علیه السلام عشر سنین، ومع أبیه علیه السلام عشر سنین، وبعد أبیه علیه السلام أربعاً وثلاثین سنة، وتوفّی بالمدینة مسموماً لخمس بقین من المحرّم سنة خمس وتسعین عن ستّ وخمسین سنة وشهور، ودفن بالبقیع.
وقیل فی تاریخ ولادته علیه السلام وتاریخ وفاته غیر ذلک وما ذکرناه أقرب إلی الصّواب.
المیانجی، العیون العبری،/ 308- 309
قُتل مع الحسین فی الطّفّ سبعة نفر، وقُتل آباؤهم معهم فی الطّفّ: علیّ الأکبر وعبداللَّه ابن الحسین وعمرو بن جنادة وعبداللَّه بن یزید وعبیداللَّه بن یزید ومجمع بن عائذ وعبدالرّحمان بن مسعود، وقُتل معه فی الطّفّ نفران، وقُتل أبوهما فی الکوفة وهما:
عبداللَّه أو ابراهیم ومحمّد ابنا مسلم بن عقیل، فإنّ أباهما مسلم بن عقیل قُتل فی الکوفة.
واخوان منهم، وهم علیّ وعبداللَّه ولدا الحسین.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 415- 416
ولقد اختلفت الآراء وتضاربت فی عدد نساء الإمام الحسین علیه السلام کما تباینت فی أولاده غیر أنّ المؤرّخین أجمعوا علی أنّ زوجاته علیه السلام لم تتجاوز الستّة، وبعد التّحقیق والبحث اهتدیت إلی أسمائهنّ بصورة موجزة، وجمعت ما یتعلّق بکلّ واحدة منهنّ من خبر أو حادث، بعد کدح وعناء طویل بحول اللَّه وقوّته، وذکرت أسماء أولادهنّ حسبما ذکرها التّاریخ ونصّ علیها.
شاه زنان بنت یزدجرد بن شهریار بن شیرویه بن کسری برویز بن هرمز بن أنوشروان.
من المؤسف أنّ التّاریخ لم یحدّثنا بالکثیر عن حالها وحیاتها کما اختلفت الرّوایات فی وصولها إلی ولاة الأمر من المسلمین آنذاک، [ثمّ ذکر کلام المفید کما ذکرناه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1012
وروایة تنصّ علی أنّ عبداللَّه بن عامر بن کریز «1» لمّا فتح خراسان أیّام عثمان، [ثمّ ذکر کلام الصّدوق والرّاوندی وابن شهرآشوب کما ذکرناهم].
لیلی: بنت أبی مرّة بن عروة بن مسعود الثّقفیّة، وأمّها میمونة بنت أبی سفیان، تزوّجها الحسین علیه السلام، فولدت له علیّاً الأکبر المقتول مع أبیه فی کربلاء.
زوجة قضاعیّة ولدت له جعفر ومات فی حیاة والده، ودفن بالمدینة، ولا عقب له وذکر بعضهم: أنّ اسمها السّلافة.
الرباب: بنت امرئ القیس بن عدیّ بن أوس بن جابر بن کعب بن علیم بن جناب الکندیّ، وکان الحسین علیه السلام یحبّها کثیراً، وهی أمّ سکینة، وعبداللَّه، وکانت مع السّبایا، وللحسین علیه السلام فیها أشعار، منها: [کما ذکرناه].
أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه من ولد تیم بن مرّة وأمّها الجرباء بنت قسامة بن رومان بن طی‌ء، ولدت له فاطمة ...
عاتکه لم یعرف عنها أکثر من أنّ إحدی زوجات الحسین علیه السلام کانت تعرف عاتکه علی قول «2».
وقد ذکر الحمویّ قصّة عند ذکره لمشهد الطّرح نقلًا عن تاریخ ابن أبی طیّ، أنّ فی
__________________________________________________
(1)- عبداللَّه بن عامر بن کریز بن ربیعة بن حبیب بن عبد شمس بن عبد مناف القرشیّ العبشمیّ المتوفّی 57/ 58.
جاء فی‌الإصابة: ولّاه عثمان البصرة بعد أبی موسی الأشعری سنة تسع وعشرین، وضمّ إلیه فارس بعد عثمان بن أبی العاص، فافتتح خراسان کلّها وأطراف فارس وسجستان وکرمان وغیرها حتّی بلغ أعمال غزّة وفی إمارته قُتل یزدجرد آخر ملوک الفرس.
تهذیب التّهذیب 5: 272. شذرات الذّهب 1: 65. الإصابة 3: 61، ترجمة: 6181. مرآة الجنان 1: 131. الکامل فی التّاریخ 13: 204- الفهرست-. طبقات ابن سعد 4: 57 و ج 5: 151 و ج 7: 14، 56، 259.
(2)- دوائر المعارف: 25.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1013
غربیّ حلب موضع یسمّی مشهد الطّرح، أو مشهد الدّکّة «1»، ظهر سنة 351 ه وسمه أنّ سیف الدّولة کان فی داره خارج حلب، فرأی نوراً ینزل علی مکان المشهد، وتکرّر ذلک، فرکب بنفسه وحفر الموضع، فظهر حجر مکتوب علیه:
هذا قبر المحسِّن بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب. فسأل سیف الدّولة من العلویّین، فذکروا له الحمل الّذی حملته فاطمة بنت رسول اللَّه، وسمّاه رسول اللَّه مُحسِّناً قبل ولادته، وأنّه أسقط لمّا أخرج علیّ علیه السلام إلی البیعة بالقوّة، ثمّ ذکر بعضهم أنّ إحدی نساء الحسین أسقطت هنا لمّا جی‌ء بسبی العیال والرّؤوس، وکان هنا معدن وأهله لمّا فرحوا بالسّبی دعت علیهم- زینب- ففسد ذلک المعدن فعمّره سیف الدّولة «2».
ولم یذکر لنا التّاریخ اسم والدة هذا الطّفل ولم یترجم لها، غیر هذا الحادث الألیم الّذی وقع لآل الحسین علیه السلام حینما حملوا إلی یزید مع الرّؤوس علی حال تقشعرّ منها الأبدان، ولقد اشتدّت حلکة اللّیل، وأحاطت بهم المخاوف ممّا کان یتهدّدهم من المهالک وضرب السّیاط، ولم یکن لهم غیر النّیاحة والبکاء علی الحسین علیه السلام وصرخات شجیة منبعثة من قلوبهم الدّامیة الّتی أنطقها الألم الهائل، فدوت فی أرجاء دمشق وتجاوبت معها نفوس المؤمنین الأحرار.
الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 13، 17، 19، 20، 21
فذکر بعضهم: کان للحسین علیه السلام من الولد علیّ الأکبر وأمّه لیلی، وعلیّ الأصغر وأمّه حرار بنت یزدجرد، وکان الحسین سمّاها- غزالة «3». [...]
وذکر آخر: له علیه السلام من الأولاد من مجموع زوجاته علی قول قویّ ثمانیة: أربعة ذکور وأربعة إناث، فالذّکور هم علیّ الأکبر، وعلیّ زین العابدین علیه السلام، وعلیّ الأصغر، وعبداللَّه الرّضیع، وأمّا الإناث: فسکینة، وفاطمة، وزینب، ورقیّة «4».
__________________________________________________
(1)- فی بعض المصادر: ویسمّی مشهد السّقط بموضع یقال له جبل جوشن. سفینة البحار: 277.
(2)- معجم البلدان 3: 173، خریدة العجائب: 128، وفیه: إنّ بعض سبی الحسین علیه السلام طلب ممّن یقطن هناک من الصّنّاع خبزاً وماء، فامتنع، فدعا علیهم ومن ذلک لا یربح أهل تلک الموضع.
(3)- تاریخ الیعقوبی 2: 219.
(4)- موجز تواریخ أهل البیت علیهم السلام: 161.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1014
هذا وبعید عن الصّحّة کلّ البعد ما ذهب إلیه بعض المؤرِّخین: من أنّ أمّ علیّ بن الحسین کانت من سبی کابل «1»، وقد ذکرنا أنّها شاه زنان، وکانت من سبی الفرس مع العلم أنّ فتح کابل وقع سنة ثلاث وأربعین علی ید عبدالرّحمان بن سمرة الأمویّ من قبل معاویة بعد خلافته، کذلک فی الوقت نفسه زابلستان «2»، والإمام السّجّاد ولد عام 38 بالإجماع، فکیف یمکن القول أنّ أمّ الإمام السّجّاد علیه السلام من سبی کابل.
کما أنّه لا عبرة بما ذکره ابن تغرّی بردی: من أنّها أمّ ولد یقال لها: غزالة، وقیل:
سلامة، وقیل: سلافة، وقیل: شاه زنان، وکانت سندیّة «3» وعلیه حکایة الرّافعی «4» ولا صحّة لهذه الأقاویل.
ومهما یکن من أمر، فإنّ المتسالم الصّحیح بعد هذه الاختلافات هو کون فاطمة ...
بنت الإمام الحسین علیه السلام من دون حاجة إلی بیان، وحجّة، ونصوص تاریخیّة، وأمّها أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبداللَّه التّیمیّ.
غیر أنّ الّذی یجب القول به دفعاً للالتباس والوهم، أنّ للحسین علیه السلام ابنة أخری تسمّی بفاطمة أیضاً، والفرق بینهما أنّ الّتی کانت مع أبیها فی کربلاء تُسمّی- فاطمة الکبری- وعلیها یدور کتابنا هذا، والثّانیة تعرف بفاطمة الصّغری ... وقد ترکها الحسین علیه السلام فی المدینة علی فراش المرض، ولم یأت بها إلی کربلاء لشدّة وجعها، وعدم تمکّنها وقدرتها علی السّیر والمشی والحرکة، فبقیت فی المدینة وقد أذهلتها صدمة هائلة عن کلّ شی‌ء، ووجدت نفسها فی حیاة تحیطها الآلام والمأساة، وراحت تسأل عن أبیها کلّ قادم من العراق علیها، وتستقصی أخبار الرّکب المقدّس بتلهّفٍ وجد.
الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 28، 29، 31- 32
__________________________________________________
(1)- تاریخ الیعقوبی 3: 46، ط نجف.
(2)- النّجوم الزّاهرة 1: 124، الفتوحات الإسلامیّة 1: 180.
(3)- النّجوم الزّاهرة 1: 229.
(4)- مرآة الجّنان 1: 190.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1015
وبعد: علیّ بن الحسسین الشّهید علیهما السلام
1- عُدّ من ولده علیه السلام عند:
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 349
ابن الجوزیّ، صفة الصّفوة، 1/ 762؛ المنتظم، 5/ 348/ عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 300
بناکتی، تاریخ بناکتی،/ 104
المخزومی، صحاح الأخبار،/ 31
ابن طولون، الأ ئمّة الاثنا عشر،/ 72
فقد عدّه من ولده علیه السلام الّذی شهد کربلاء وقُتل مع أبیه علیه السلام:
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 156/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 149، ط المحمودی،/ 15، الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، (ط مؤسّسة الرّسالة)، 4/ 387 (ط دارالفکر)، 5/ 333
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 17
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 57
ابن قتیبة، المعارف،/ 213
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 361- 362؛ أنساب الأشراف، 3/ 146
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 233
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 145- 146
تاریخ أهل البیت،/ 102/ ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 18
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 177
الطّبریّ، دلائل الإمامة،/ 74
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 30
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1016
المفید، الإرشاد، 2/ 137/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 39- 40؛ العلّامة الحلّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 450- 451؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 199- 200؛ المجلسی، البحار، 45/ 329؛ البحرانی، العوالم، 17/ 637؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 21- 23؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 277، القمّی، نفس المهموم،/ 524- 525؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 213؛ المیانجی، العیون العبری،/ 191.
أبو طالب الزّیدی، الإفادة،/ 58- 59/ عنه: مجدالدّین الیمنی، التّحف،/ 57؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 116- 117؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 137؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 286
المجدی،/ 91
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 251/ عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 331؛ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 373- 374؛ الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 110
ابن الخشّاب، تاریخ موالید الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 177/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 39؛ المجلسی، البحار، 45/ 331؛ البحرانی، العوالم، 17/ 640؛ القمّی، نفس المهموم،/ 525
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 143- 144
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 148، ط المحمودی،/ 12
ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 17/ 230
السّهیلی، الرّوض الآنف،/ 325- 326 (ط مصر)، (ط عبدالسّلام)، 4/ 199
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 77/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 330- 331؛ البحرانی، العوالم، 17/ 637؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 22
ابن الجوزیّ، صفة الصّفوة (ط بیروت)، 1/ 389
ابن إدریس، السّرائر،/ 654- 657 (ط حجری)،/ 154- 155/ عنه: المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 280- 281، القمّی، نفس المهموم،/ 313- 314؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 206؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 340؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 286- 287
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1017
الفخر الرّازی، الشّجرة المبارکة،/ 86
البرّی، الجوهرة،/ 49
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 73/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 38- 39؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 99؛ المجلسی، البحار، 45/ 331؛ البحرانی، العوالم، 17/ 639- 640؛ الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 216- 217؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 21؛ القمّی، نفس المهموم،/ 525
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 277
الإربلی، کشف الغمّة، 3/ 39/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 331- 332؛ البحرانی، العوالم، 17/ 640؛ القمّی، نفس المهموم،/ 525- 526
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 91
محب الدّین الطّبریّ، ذخائر العقبی،/ 151/ عنه: الدّیاربکریّ، تاریخ ا لخمیس، 2/ 300
ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 143
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مؤسّسة الرّسالة)، 3/ 217، (ط دارالفکر)، 4/ 431
ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط النّجف، الهامش)، 192
المقریزی، اتّعاظ الحنفاء،/ 13
محمد کاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة،/ 45
الدّیاربکریّ، تاریخ الخمیس، 2/ 286
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 61
التّفرشی، نقد الرّجال،/ 231
کیاء گیلانی، سراج الأنساب،/ 171
الطّریحی، المنتخب،/ 38/ عنه: القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 241- 242
تاج الدّین العاملیّ، التّتمّة،/ 75
المجلسی، البحار، 45/ 328/ عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 647؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 196؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 246
مجلسی، جلاء العیون،/ 826، 695
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1018
مدرّسی، جنّات الخلود،/ 23
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 216
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 152
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 4/ 235
سپهر، ناسخ التّواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 210
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 277
آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 310
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 405
التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 122
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1019

خصائصه علیه السلام الفریدة

وروی جریر بن عبدالحمید عن مغیرة قال: قال معاویة بن أبی سفیان: من أولی النّاس بهذا الأمر؟ قالوا: أنت، قال: لا ولکن علیّ بن الحسین، أمّه ابنة أبی مُرّة بن عروة بن مسعود، وأمّها بنت أبی سفیان، فیه شجاعة بنی هاشم، وحلم بنی أمیّة، ودهاء ثقیف. کذا روی هذا، والثّبت أنّ غیر معاویة قال ذلک.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 5/ 143- 144؛ أنساب الأشراف (ط بیروت تحقیق:
إحسان عبّاس)، 1- 4/ 136؛ أنساب الأشراف (ط المحمودی، الهامش)، 3/ 146
وإیّاه عنی معاویة فی الخبر الّذی «1» حدّثنی به «1» محمّد «2» بن محمّد «2» بن سلیمان قال: حدّثنا یوسف بن موسی القطّان قال: حدّثنا جریر «3» عن مغیرة «4» «5» قال: قال معاویة «5»: من «6» أحقّ النّاس «7» بهذا الأمر «7» «8»؟ قالوا «9»: أنت، قال: لا، «10» أولی «11» النّاس «12» بهذا الأمر «12» علیّ
__________________________________________________
(1- 1) [وسیلة الدّارین: ورد عن من حدّث أبو الفرج عن].
(2- 2) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(3)- [فی الأسرار مکانه: عن جریر ...].
(4)- [فی الدّمعة مکانه: کما روی عن البحار سنداً عن مغیرة ... وأیضاً فی نفس المهموم مکانه: وناهیک به فارساً فی هذا المیدان نقاباً یخبر عن مکنون هذا الأمر بواضح البیان ویؤیِّد ذلک مضمون الأبیات الواردة فی مدحه علیه السلام وما رواه أبو الفرج عن مغیرة ...].
(5- 5) [الأعیان: عن معاویة أنّه قال:].
(6)- [فی المعالی مکانه: وکان معاویة کثیراً یمدح علیّ بن الحسین علیهما السلام حتّی قال یوماً لأصحابه: من ...].
(7- 7) [المعالی: بالخلافة].
(8)- [زاد فی الدّمعة: یعنی الخلافة].
(9)- [زاد فی وسیلة الدّارین: یعنی حواشیه الخونة].
(10)- [زاد فی الأسرار ووسیلة الدّارین: أنّ، وزاد فی المعالی: بل].
(11)- [فی الدّمعة والمعالی: أحقّ].
(12- 12) [لم یرد فی الدّمعة، والمعالی: بالخلافة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1020
ابن الحسین بن علیّ، جدّه رسول اللَّه- صلی الله علیه و آله- وفیه شجاعة بنی هاشم وسخاء بنی أمیّة وزهو ثقیف. «1» «2» وحدّثنی أحمد بن سعید عن یحیی، عن عبیداللَّه بن حمزة، عن الحجّاج بن المعتمر الهلالیّ؛ عن «3» أبی عبیدة وخلف الأحمر: أنّ هذه الأبیات قیلت فی علیّ بن الحسین الأکبر «4»: «2»
لم «5» تر عین نظرت مثله من محتف یمشی ومن «6» ناعل «7» «8» یغلی «8» بنی‌ء «9» اللّحم «10» حتّی إذا «10»
انضج لم یغل علی الآکل کان إذا شبّت له النّار
أوقدها «11» بالشّرف القابل
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الأعیان: وأراد معاویة بهذا جرّ النّار إلی قرصه بإطراء قومه وإلّا فلا یجهل معاویة أنّ علیّاً الأکبر لا یصل إلی رتبة أبیه الحسین وأنّ الشّجاعة والکرم فی بنی هاشم لا یماثلهم غیرهم وأنّ الزّهو قد تنزّهوا عنه وما قال هذا إلّامن باب التّفکّه ولیس یجهل من هو أولی بالأمر. وأضاف فی المعالی: یعنی المنظر الحسن، وإلی هنا حکاه عنه فی البحار والعوالم والأسرار والعیون].
(2- 2) [فی الدّمعة: ویدلّ أیضاً علی ذلک ما قاله الشّعراء فی حقّه کما ابن ادریس فی سرائره وهو هذا: وإبصار العین: وفی علیّ علیه السلام یقول الشّاعر: والمعالی: وقال ابن ادریس فی السّرائر قد صرّح غیر واحد بأنّ هذه الأبیات قیلت فی مدیح علیّ بن الحسین علیهما السلام:].
(3)- [فی السّرائر وتنقیح المقال وتحفة العالم مکانهم: قد مدحه الشّعراء وروی عن ...].
(4)- [أضاف فی السّرائر وتنقیح المقال ونفس المهموم وتحفة العالم: المقتول بکربلاء].
(5)- [فی البحار، 98 مکانه: ومدحه بعضهم بأبیات منها: لم ...، والمقرّم فمادح الأکبر یقول: لم ...، وبحر العلوم: فیه یقول الشّاعر: لم ...].
(6)- [فی السّرائر وتنقیح المقال ونفس المهموم وتحفة العالم: لا].
(7)- [إلی هنا حکاه فی الدّمعة عن البحار].
(8) (8*) [لم یرد فی البحار وتنقیح المقال].
(9)- [فی السّرائر وذخیرة الدّارین وتحفة العالم ووسیلة الدّارین: نیّ‌ء، ونفس المهموم والأعیان والمعالی: بنیّ‌ء، وإبصار العین: نهی‌ء].
(10- 10) [وسیلة الدّارین: مثله].
(11)- [فی السّرائر وتحفة العالم ونفس المهموم وإبصار العین وذخیرة الدّارین وإبصار العین والأعیان والمعالی: یوقدها].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1021
کیما یراها بائس مرمل أو فرد حیّ لیس بالآهل (8*)
أعنی ابن لیلی ذا السّدی [و] النّدی أعنی ابن بنت الحسب الفاضل
لا یؤثر الدّنیا علی دینه ولا یبیع الحقّ بالباطل «1» «2»
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی إبصار العین: (ضبط الغریب) ممّا وقع فی هذه التّرجمة (الخلق) بضمّ الخاء الطّبع وبفتحها التّصویر (یغلی) أی یفیر (النّهی‌ء) کأمیر اللّحم النیّ‌ء (یغل) الثّانیة ضدّ یرخص (الشّرف) الموضع العالی وهو علی زنة جبل، قال الشّاعر:
آتی النّدی ولا یقرب مجلسی وأقود للشّرف الرّفیع حماری
(القابل) المقبل علیک ومنه عام قابل (السّدی) ندی أوّل اللّیل والنّدی ندی آخر اللّیل، ویکنّی بکلّ منها وبهما عن الکرم.
وأضاف أیضاً فی الأعیان: (النّهی‌ء) بوزن أمیر، اللّحم الّذی لم ینضج و (نی‌ء) مهموزاً بوزن حمل فی المصباح، هو کلّ شی‌ء شأنه أن یعالج بطبخ أو شی‌ء ولم ینضج، فیقال لحم نی‌ء. قال: والإبدال والإدغام عامیّ ا ه وتعدیة یغلی بالباء مع أنّها متعدّیة بالهمزة، لأنّه أراد یغلی الماء والقدر بنی‌ء اللّحم. ورواها فی إبصار العین (نهی‌ء) بوزن أمیر ولکنه مخالف لنسختی مقاتل الطّالبیّین والسّرائر مع عدم الوثوق بصحّتهما، (وقوله) یغلی الاولی من الغلیان والثّانیة من غلاء مقابل الرّخص.
وأیضاً فی المعالی: هذا الشّاعر یمدح علیّ بن الحسین علیه السلام فی الجود والسّخاء، ویقول لم یر أحد فی العالم بعد الحسین علیه السلام فی الجود والکرم وإطعام المساکین وإکرام الضّیف وإعطاء السّائلین بمثل علیّ الأکبر علیه السلام وکان مولعاً وحریصاً فی ذلک بحیث یشتری الأطعمة والأغذیة اللّذیذة واللّحوم الطّیّبة بالقیم الغالیة ویأمر بطبخها ونضجها ویطعم البائس والمسکین والضّیوف والواردین وهو علیهم فی غایة الشّفقة واللّطف والمرحمة، وکان من عادات العرب الّذین یحبّون الضّیف ویبالغون فی إکرام الضّیف أن یشعلوا ناراً فوق البیوت فی الصّیف والشّتاء فی اللّیالی المظلمة حتّی إذا جاءهم ضیف من بعید فی اللّیل المظلم فبتلک النّار یهتدی الطّریق إلی المضیف ولایتعسّف ولا یضلّ الطّریق ویسمّونها نار القری، وکان علیّ الأکبر من غایة حبّه للضّیف وإکرامه لهم إذا أشعل النّار فوق بیته أشعلها کثیراً، وفی غایة الاشتعال لکی یراها البائس والمسکین والمرمّل والیتیم وینزل فی داره علی طعامه، کیف وهو ربّ الجود والسّخاء والفضل والنّدی ورضیع الحسب والنّسب، وکان فی الدّین والیقین بمکان مکین بحیث لایؤثّر دنیاه علی دینه، ولایبیع الحقّ بالباطل. (أقول) ومن کانت هذه سجیته فی الکرم وإطعام الضّیوف آل أمره إلی أن وقف علی أبیه علیه السلام وقال: یا أبة العطش قد قتلنی، إلی آخره].
(2)- و محمد بن محمد بن سلیمان به سندش از مغیره برای من حدیث کرد که روزی معاویه به اطرافیان خود گفت: «چه کسی در این زمان سزاوارتر به خلافت است؟»
گفتند: «تو.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1022
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 52، 53/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 45؛ 98/ 316؛ البحرانی، العوالم، 17/ 288؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 328؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 377، 463؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 206، 207؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 319؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 343- 344؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 285، 286؛ مثله ابن ادریس، السّرائر،/ 655؛ ط حجری،/ 154- 155؛ المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 280؛ القمّی، نفس المهموم،/ 314- 315؛ آل بحرالعلوم، تحفة العالم،/ 311؛ السّماوی، إبصار العین،/ 21، 23- 24؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 137، 138؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 406- 407؛ المیانجی، العیون العبری «1»،/ 155
کان من أصبح النّاس وجهاً. «2»
المفید، الإرشاد، 2/ 110/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 206
__________________________________________________
- معاویه گفت: «نه، سزاوارترین مردم به خلافت علی‌بن الحسین است که جدش رسول خدا صلی الله علیه و آله است و در او شجاعت بنی‌هاشم، سخاوت بنی‌امیه و خودبینی قبیله ثقیف گرد آمده است.»
و در مدح علی‌بن الحسین اشعار زیرا را گفته‌اند:
1. هیچ دیده‌ای مانند اورا در میان پابرهنگان و کسانی که کفش به‌پا دارند، ندیده است.
2. گوشت نیم پخته را قبل از حضور میهمان نیک می‌پزد تا پخته گردد و برای خورنده گران و گلوگیر نباشد ونیز در حضور میهمان نجوشد تا وی به انتظار بنشیند.
3. هرگاه برای راهنمایی گذرکنندگان آتشی برافروزد، در مرتفع‌ترین نقاط یا آشکارا می‌افروزد و روشن می‌کند (عرب را رسم بود که در بیابان و در اطراف خیمه خویش برای راهنمایی مهمانان آتشی برمی‌افروختند و مهمانان از دور راهنمایی می‌شدند).
4. تا هر مستمند بینوایی و یا دور از عشیره و درمانده‌ای، آن را ببیند (و خود را به او برساند و در سایه کرم و خانه جودش به آسایش زندگی کند).
5. و مقصود من از همه این‌ها، فرزند لیلی آن صاحب جود و کرم است؛ یعنی فرزند زنی پاک‌نهاد و گرانمایه که حسب او برترین حَسَب‌هاست.
6. آن کس که دنیا را بر دین خویش مقدّم ندارد و حق را به باطل نفروشد.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیین،/ 77، 78
(1)- [حکاه فی العیون عن نفس المهموم].
(2)- از زیباترین مردم آن زمان بود.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 110
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1023
کان من أجمل النّاس.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 242
وکان یشبّه برسول اللَّه صلی الله علیه و آله خَلفاً وخُلقاً ومنطقاً.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 109
کان من أحسن النّاس وجهاً.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 35
وکان «1» من أصبح النّاس وجهاً وأحسنهم خُلقاً. «2»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 112/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 307؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 206؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 193؛ مثله: المیانجی، العیون العبری،/ 150
أقول: اعلم أنّ علیّ بن الحسین علیهما السلام کان شابّاً حسن الصّورة، صبیح المنظر علی وجه لا نظیر له، ولقد کان أهل المدینة إذا اشتاقوا إلی النّبیّ صلی الله علیه و آله نظروا إلیه إذ کان أشبه النّاس به صلوات اللَّه علیه وآله، وهو علیه السلام فی الشّجاعة مشهور، وکذا فی سائر صفات الکمال من الجلالة والعظمة والسّخاوة وحسن الأخلاق وغیر ذلک، ویکفی فی مناقبه شهادة الأعداء بفضله واستحقاقه بالعلوّ والفخّار. «3»
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 328
__________________________________________________
(1)- [زاد فی نفس المهموم: علیّ بن الحسین علیهما السلام].
(2)- از زیبا صورتان و نیکو سیرتان روزگار بود.
فهری، ترجمه لهوف،/ 112
و در حسن و جمال و فضل و کمال عدیل خود نداشت و به صورت شبیه‌ترین مردم به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بود و هرگاه اهل مدینه مشتاق لقای آن حضرت می‌شدند، به نزد آن امام‌زاده عدیم المثال می‌آمدند و به جمال با کمالش نظر می‌کردند.
مجلسی، جلاءالعیون،/ 680
(3)- در طلاقت لسان و ذلاقت بیان 1 و صباحت رخسار و ملاحت دیدار و نیکویی خلق و موزونی خلق و شیمت 2 و شمایل و خصلت و مخایل 3 هیچ‌کس در روی زمین شبیه‌تر از وی با خاتم النبیین نبود [...]، و شجاعت نیز از علی‌مرتضی داشت و بین الناس به جمیع محاسن و محامد معروف بود. چنان که یک روز معاویه در ایام خلافت خویش گفت: «مَن أحقّ النّاس بهذا الأمر؟ یعنی: سزاوارتر امروز کیست که در مسند خلافت جای کند؟» همگنان 4 گفتند: «از تو کس سزاوارتر ندانیم.»
قال: لا، أولی النّاس بهذا الأمر علیّ بن الحسین بن علیّ، جدُّه رسول اللَّه وفیه شجاعة بنی هاشم وسخاء بنی أمیّة وزهو ثقیفٍ.
معاویه گفت: «نه چنین است؛ بلکه از برای خلافت سزاوارتر، علی‌اکبر است که جدش رسول خداست-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1024
وکان یشبّه بجدِّه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فی المنطق والخَلق والخُلق.
السّماوی، إبصار العین،/ 21/ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 206
وکان شبیهاً بجدّه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فی المنطق والخُلْق والخَلْق، وهو أوّل من قُتل من بنی هاشم فی الوقعة. «1»
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 137
__________________________________________________
- و به شجاعت بنی‌هاشم و سخاوت بنی‌امیه و حسن منظر و فخر و فخامت 5 ثقیف است.»
1. فصاحت: شیوا سخنی.
2. شیمت: خوی.
3. مخایل: نشانه‌های نیکی.
4. همگنان: حاضران.
5. فخامت: بزرگواری.
سپهر، ناسخ التّواریخ سید الشهدا علیه السلام، 2/ 349
(1)- و شعرا اورا مدح سروده‌اند و ابی‌عبیده و خلف‌الاحمر این اشعار را در مدح او دانند:
چشمی ندیده مانند اورا در خلق عالم دانا و نادان
داند چون او مهمان نوازی هر کس نشاند بر سفره مردان
آتش فروزد اندر شب تار تا ره نماید بر خانه مهمان
بیچارگان را دستگیر باشد آوارگان را آرد سر خوان
فرزند لیلی آن کان بخشش مقصود من بود آن فخر رادان
دنیا نخواهد بر جای دینش باطل نگیرد بر جای حقّ هان
و در این‌جا، گفتار او که فارس این میدان است و با تتبع کافی به صراحت سخن گوید، بس است و مضمون ابیاتی که در مدح او وارد شده‌اند، مؤید آن است و به علاوه ابو الفرج از مغیره روایت کرده است که معاویه گفت: «احق به خلافت کیست؟»
گفتند: «تو.»
گفت: «نه، شایسته‌ترین مردم برای این کار علی بن حسین بن علی است که شجاعت بنی‌هاشم و سخاوت بنی‌امیه و سربزرگی ثقیف در او جمع است.»
اگر چنین گفتاری از معاویه درست باشد، دلیل بر کبر سن او نسبت به امام چهارم نباشد؛ زیرا منظور معاویه صرف افکار از مرکز بر حق امامت بوده که پدرش حسین و برادرش امام زین‌العابدین است و دلیلی که آورد بسیار علیل است؛ زیرا زهو و سر بزرگی که از خصال سران عرب بوده است، با مقام امامت مناسبتی ندارد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 143- 144
علی بن الحسین زیباتر و خوش‌خوتر همه مردم بود.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 141
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1025
قال أبو الفرج: وهو أوّل قتیل فی الوقعة یوم الطّفّ من آل أبی طالب. وهذا یدلّ علی کمال شجاعته، فسبق إلی جهاد العدوّ وإلی الشّهادة جمیع أهل بیته وإخوته، وروایته الحدیث عن جدّه علیّ بن أبی طالب فی صغر سنّه دلیل علی تعلّقه بالعلم والکمال من الصّغر، وقد مدحته الشّعراء. «1»
الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 207
وکان علیّ الأکبر علیه السلام شابّاً حسن الصّورة، صبیح «2» المنظر علی وجه لا نظیر له، وهو فی الشّجاعة مشهور، وکذا فی سائر صفات الکمال من الجلالة والعظمة والسّخاء وحسن الأخلاق وغیر ذلک. رکبته قرشیّة وشمائله مضریة، قامته هاشمیّة، «3» غنیة لذوی الاعتبار وبغیة لذوی الأبصار «3»، ویکفی فی فضله علیه السلام شهادة أبیه فی حقّه أنّه أشبه النّاس برسول اللَّه صلی الله علیه و آله خَلقاً وخُلقاً ومنطقاً، وکان الحسین علیه السلام أعرف النّاس بجدّه، وأعرفهم بولده، وکان من جمال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله أنّ عائشة لمّا سمعت بجمال یوسف الصّدّیق، سألت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله: أنت أحسن وجهاً أم یوسف الصّدّیق؟ فقال صلی الله علیه و آله: أخی یوسف أصبح منّی وأنا أملح منه، وأمّا فصاحة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله کانت بحیث «4» کان فصحاء قریش یتخیّلون «4» أنّ القرآن کلام رسول اللَّه صلی الله علیه و آله لما فی کلامه من مشابهة القرآن فی الجودة والفصاحة والحسن. وأمّا خُلقه، فصریح الآیة «5»: «إنّک لعلی خُلُق عظیم»، وکانت أخلاقه الحسنة معروفة عند قریش کلّهم، وعلیّ الأکبر علیه السلام أشبه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فی جمیع ذلک بشهادة الإمام فی حقّه.
__________________________________________________
(1)- و جناب علی‌اکبر هاشمی است از طرف پدر و از طرف مادر به طایفه ثقیف و امیه قرابت دارد و به همین ملاحظه معاویه گفته که از برای خلافت علی‌اکبر سزاوارتر است که جدش رسول خدا صلی الله علیه و آله است و جامع است شجاعت بنی‌هاشم و سخاوت بنی‌امیه و حسن منظر و فخر و فخامت ثقیف را.
قمی، منتهی الآمال،/ 549
(2)- [وسیلة الدّارین: جمیل].
(3- 3) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(4- 4) [وسیلة الدّارین: یزعمون].
(5)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: تدل علی أنّه کان علی ذا خُلق عظیم لقوله تعالی:].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1026
وکان أهل المدینة إذا اشتاقوا إلی النّبیّ صلی الله علیه و آله نظروا إلی علیّ الأکبر علیه السلام.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 407- 408/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 287- 288
وکان مرآة الجمال النّبویّ، ومثال خلقه السّامی، وأنموذجاً من منطقه البلیغ، وإذا کان شاعر رسول اللَّه علیه السلام یقول فیه:
وأحسن منک لم تَرَ قطُّ عینی وأجمل منک لم تلد النّساء
خُلقت مبرّءاً من کلّ عیب کأ نّک قد خُلقت کما تشاء
[...] فعلیّ الأکبر هو المتفرّع من الشّجرة النّبویّة، الوارث للمآثر الطّیّبة، وکان حریّاً بمقام الخلافة لولا أنّها منصوصة من إله السّماء، وقد سجّل سبحانه أسماءهم فی الصّحیفة النّازل بها جبرئیل علیه السلام علی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
ورث الصّفات الغرّ وهی تراثه من کلّ غطریف وشهم أصید
فی بأس حمزة فی شجاعة حیدر بإبا الحسین وفی مهابة أحمد
وتراه فی خلق وطیب خلائقٍ وبلیغ نطقٍ کالنّبیّ محمّد «1» «2»
المقرّم، مقتل الحسین،/ 318- 320
«2»
__________________________________________________
(1)- هذه الأبیات للحجّة آیة اللَّه الشّیخ عبدالحسین صادق العاملیّ.
(2)- علی‌اکبر سلام‌اللَّه علیه در عنفوان‌جوانی آثار جلالت و انوار فضیلت بر سیمای‌مبارکش می‌درخشید. در جود سرشارش کرم نبوی را به یاد می‌آورد و در شرف و مجد و بزرگ‌منشی، حضرت رسول صلی الله علیه و آله را در خاطره‌ها تجسم می‌بخشید. آراسته به تمامی صفات نیک بود و متجلی به انواع مناقب و فضایل.
خصال حمیده‌اش افزون از ستاره‌ها بود و مجد و عظمتش بر کوه‌هاطعنه می‌زد. زبان از بیان جلالتش نارساست و پژوهنده به کنه فضائل بی‌شمارش نتواند رسید.
ای طلعت زیبای تو عکس جمال لم یزل وی غرّه غرّای تو آیینه حسن ازل
ای درّه بیضای تو مصباح راه سالکان وی لعل گوهرزای تو مفتاح اهل عقد و حل
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1027
__________________________________________________
-ای غیب مکنون را حجاب زان گیسوی پر پیچ و تاب وی سرّ مخزون را کتاب زان خط خالی از خلل
پیش قد دلجوی تو طوبی گیاه جوی تو ای نخله طور یقین وی دوحه علم و عمل
روح روان عالمی جان نبی خاتمی طاوس آل هاشمی ناموس حق عزّ و جلّ
در صولت و دل حیدری زانرو علیّ اکبری در صفّ هیجا صفدری درگاه جنگ اعظم بطل
در خَلق و خُلق و نطق و قیل ختم نبوت را مثیل ای مبدأ بی مِثْل و بی مانند را نعم المثل 1
و گمان مبر این صفاتی که شاعر در این ابیات شیوای خود آورده، بر مجرای مبالغه وخیال‌پردازی می‌باشد. این‌ها همه حق است و حقیقت؛ و چرا نباشد و حال آن که «شهید اکبر» از خاندان رسالت است و نهالی پرورده در بوستان امامت و وارث فضایل و مناقب پدر و اجداد مطهر خود.
به مصداق «الفضل ما شهدت به الأعداء؛ فخر آن است که دشمن گوید» این سخن معاویه را یادآور می‌شویم که با وجود دشمنی سرسخت خود با بنی‌هاشم چاره‌ای نیافت، جز این که در برابر سران شام اعتراف کند که علی‌اکبر مجمع فضایل بوده و شایسته‌ترین فرد برای امر خلافت و زعامت امت است؛ آن هنگام که در قصر خود از حاضران پرسید: «سزاوارترین مردم به خلافت کیست؟»
گفتند: «بهتر از تو نیابیم.»
گفت: «نه، برترین مردم بر این‌امر، علی‌بن حسین علیهما السلام است که جدش رسول خداست و در او شجاعت بنی‌هاشم و سخاوت بنی‌امیه و بزرگ‌منشی ثقیف است.
و آن سخن معاویه دلالت دارد که علی‌اکبر در آن هنگام نزد اهل شام و دیگر بلاد به فضایل و محاسن مشهور بوده [است]؛ والّا معقول نیست که معاویه فردی را شایسته خلافت داند که مردم اورا به جامعیت در صفات نیک نشناسند.
ما تردید نداریم که علی‌اکبر جامع تمامی فضایل بوده و بلکه مقامی بس والاتر از این‌ها در اختیار داشته که آن، همان مقام عصمت و دوری از گناهان و اخلاق ناپسند و اجتناب از آداب خلاف مروت و جوانمردی است. چگونه چنین نباشد و حال آن که به شهادت پدر گرانقدرش که واقف به ضمائر افراد است، آینه تمام‌نمای خلق محمدی است و به استناد زیارت اول ماه رجب- که از آن یاد کردیم- و زیارت تعلیمی امام صادق علیه السلام به ابوحمزه ثمالی، به دور از هرگونه گناه و پلیدی می‌باشد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1028
__________________________________________________
- در این‌جا به این نکته نیز باید توجه داشت که هرچند او شک نورزید که این فضایل را علی‌اکبر تنها از سلف مطهر خود به ارث برده [است]، اما خود را به بی‌خبری زد و به سبب اغراضی چند که در خاطر داشت، دیگران را هم با آنان شریک ساخت:
اوّلًا: می‌خواست خلافت را از پدرش حسین علیه السلام بگرداند. همان امامی که از جانب پدر و جدش علیهما السلام منصوص به امامت بود و پیشوای امت در پریشانی‌ها و حل و فصل مشکلات قرار داشت.
ثانیاً: درنظر داشت که با منحصر ساختن شرایط خلافت در سه امر یاد شده، از ارزش مقام امامت و زعامت بکاهد و اهمّ شرایط خلیفه مسلمین را که علم و عصمت و نص بر امامت او از جانب معصوم قبل است، از خاطره‌ها محو سازد.
ثالثاً: می‌خواست همراه با قبایل بزرگ منشی هچون بنی‌هاشم و ثقیف، فضیلتی برای قوم خود، بنی‌امیه ثابت نماید؛ اما به کام خویش نرسید؛ زیرا همه می‌دانستند که دودمان اموی از زمان نیایشان عبدشمس، عاری از کم‌ترین فضیلت و مکرمتی بوده است.
و علی‌اکبر شاخه‌ای از این شجره طیبه است که ریشه در دل زمین دوانده و شاخ و برگش به آسمان سرکشیده [است]. او وارث آن فضایل و مناقب و دارای آن جمال نبوی و آن جلالت حیدری است.
ای جام عشق سرمد و آیینه رسول حیران ز آفتاب رخت دیده عقول
کو سوز برق عشق تواش بال و پربسوز جبریل حُسن گر نکند بر درت نزول
ریحانه حسین و گل بوستان دین آزاد سرو باغ نبی‌زاده بتول 2
اما آن سخن معاویه که «در او شجاعت بنی‌هاشم است» غرضش آن بود که دلاوری را به همه بنی‌هاشم نسبت دهد تا مردم را از شیربیشه شجاعت و آیت دلیری و قهرمان سالاری حضرت امیرمؤمنان صلوات اللَّه علیه بازدارد و بر جنگ‌آوری‌های آن امام همام در به‌پا داشتن دین، پرده‌پوشی نماید.
این کلام زاده سفیان از قبیل قول او به ابن‌عباس پس از به شهادت رساندن امام حسن مجتبی علیه السلام است که گفت: «شنیده‌ام که حسن‌بن علی علیهما السلام اولادی صغیر دارد. چه کس متکفل امور آن‌هاست؟ و در این میان، تنها تو بزرگ قوم به‌شمار می‌روی.»
معاویه و دیگر همقطاران او در این‌جا خوب می‌دانستند که حسین علیه السلام عهده‌دار امور امت و بخصوص بنی‌هاشم است؛ اما سعی کرد با بزرگ کردن ابن‌عباس شخصیت اباعبداللَّه علیه السلام را تضعیف نماید و بر مقام رهبری‌ایشان در سرپرستی طایفه‌خود خدشه وارد سازد. اما ابن‌عباس پاسخ داد: «بزرگ ما امروز حسین‌بن علی علیهما السلام است 3 و کوچک‌ترها بزرگ می‌شوند. طفل ما خاندان در سن کمال است و صغیر ما در حد افراد کامل 4.»
تنها این معاویه نبود که بر گل اندود کردن خورشید خاندان رسالت می‌کوشید؛ بلکه عمر خطاب نیز-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1029
__________________________________________________
- سعی در بزرگ نمودن رجال بنی‌هاشم در برابر امیرمؤمنان صلوات اللَّه علیه داشت، تا مردم معتقد شوند غیر از مولای متقیان، افراد دیگری نیز هستند که پناه امت در پریشانی‌ها باشند. در همین رابطه است که مشاهده می‌کنیم زمانی که در مدینه خشکسالی پدید آمده بود. او عباس، عموی پیامبر صلی الله علیه و آله را علیرغم وجود امیرمؤمنان صلوات اللَّه علیه برای طلب باران از درگاه الهی به خارج شهر می‌فرستد. 5
و چه کسی است که در فضایل و بلند آوازگی کوس برابری با امیرمؤمنان را تواند زد؟
مگر این عمر نبود که خود بارها اذعان کرد:
* اگر علی نباشد، عمر هلاک می‌شود. 6
* خدایا، مشکلی که علی‌بن ابی‌طالب در آن نباشد، برایم پیش نیاور. 7
* خداوند مرا در زمینی که تو ای اباالحسن نباشی؛ زنده نگاه ندارد. 8
* خدا بعد از تو یا علی عمرم را به پایان آورد. 9
* پناه به خدا می‌برم از مشکلی که ابوالحسن راهگشای آن نباشد. 10
* پناه به خدا می‌برم که در میان مردمی زندگی کنم که تو یا علی در میانشان نباشی. 11
* خدایا، گرفتاریی برایم پیش نیاور که ابا الحسن در کنارم نباشد. 12
در آن‌جا عمر خوب می‌دانست که دعای امیرمؤمنان صلوات‌اللَّه علیه زودتر از هر کس به هدف اجابت می‌رسد و آن، کلید گشایش درهای آسمان است. آری، دعای عباس و غیر عباس کجا و دعای سیدالاوصیا و برادر نبی خاتم کجا؟
اما شخص تیزهوش، آگاه است که او با پیش فرستادن عباس و واگذاشتن امیرمؤمنان صلوات‌اللَّه علیه- که در جنب او قرار داشت و از شهر خارج نشده بود- چه هدفی را دنبال می‌کرد. مسأله تنها این بود که مردم از آن ساحت رحمت الهی دور گشته و از تجلی انوار قدس مولای متقیان بی‌بهره گردند.
باز در همین شیوه عملکرد است که شاهدیم وی نقل احادیث نبوی صلی الله علیه و آله را ممنوع اعلام می‌نماید. 13 این امر نیز با این بینش انجام گرفت که صحابه در موارد بسیاری فضایل امیرمؤمنان و مناقب فرزندانش صلوات اللَّه علیهم را از لسان وحی شنیده بودند و طبعاً چون به بلاد دیگر قدم می‌نهادند، مردم از احادیث و حالات رسول خدا صلی الله علیه و آله با خاندان و عترتش می‌پرسیدند. بدیهی است در این صورت حقایقی مطرح می‌شد که باعث ازهم گسیختگی اوضاع و «نابسامانی امور» می‌گشت.
آری، او هدفش از این ممنوعیت نقل حدیث آن بود که امت اسلامی را از آن فضایل و مناقب دور سازد؛ والّا چه داعیه‌ای داشت که از احادیث و رهنمودهای رسول اکرم صلی الله علیه و آله که امت را از وادی هلاکت به شاهراه سعادت می‌رساند، جلوگیری به‌عمل آورد؟!
1. مؤلف در این‌جا ابیاتی از ادبیات عرب آورده [است] که ما به لحاظ ذوق فارسی، مطلع قصیده نغز آیت‌اللَّه فقید غروی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1030
قالوا: وکان علیّ بن الحسین الأکبر مجمع المحامد والمحاسن، جمیل الصّورة، طلق اللّسان، صبیح الوجه، حسن السّیرة والخلقة، متواضعاً، جواداً، سخیّاً، شجاعاً مقداماً فی الحروب، قویّ الإیمان، نافذ البصیرة، متفانیاً دون کلمة الحقّ، وعلی ثقة وإطمینان- عمیقین- من دینه.
وکان من الفرحین فی لقاء اللَّه یوم الطّفّ «1» وکان أشبه النّاس بجدّه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فی الخَلق والخُلق والمنطق بشهادة أبیه الحسین علیه السلام یوم عاشوراء «2». وکان یروی الحدیث
__________________________________________________
- اصفهانی را از دیوان کمپانی او آوردیم.
2. شعر از ... به نقل از شکوفه‌های ولایت.
3. بحار الانوار، ج 10، ص 137، از ربیع الابرار زمخشری.
4. العقد الفرید، ج 2، 303.
5. شرح نهج البلاغه ابن‌ابی‌الحدید، ج 2، ص 256.
6. ذخائر العقبی، ص 82؛ الریاض النضرة، ج 2، ص 194؛ الفیض القدیر، ج 4، ص 357.
7. تذکرة الخواص سبط ابن جوزی، ص 87؛ مناقب خوارزمی.
8. ارشاد الساری، شرح البخاری، ج 3، ص 195.
9. الریاض النضرة، ج 2، ص 198؛ فیض القدیر، ج 4، ص 257؛ تذکره سبط، ص 88، مناقب خوارزمی، ص 60.
10. تاریخ ابن‌کثیر، ج 7، ص 359؛ الفتوحات الاسلامیة، تألیف ابن دحلان، ج 2، ص 306.
11. الریاض النضرة، ج 2، ص 197؛ منتخب کنزالعمال در حاشیه مسند احمدبن حنبل، ج 2، ص 352.
12. الریاض النضرة، ج 2، ص 194؛ علامه بزرگ میرزا عبدالحسین امینی در کتاب «الغدیر» ج 3، ص 91، کلمات بسیاری از او با ذکر مآخذ آن‌ها آورده است.
13. مستدرک حاکم، ج 1، ص 102؛ تذکرة الحفاظ ذهبی، ج 1، ص 7؛ سنن ابن‌ماجه، ج 1، ص 16؛ سنن دارمی، ج 1، ص 85؛ جامع العلم، تألیف ابی عمرو (مؤلف استیعاب) ج 2، ص 120، طبع مصر.
طارمی، ترجمه علی‌اکبر للمقرم،/ 48- 49، 50، 53- 56
(1)- کما جاء ذلک فی زیارة النّاحیة- علی ما فی مزار البحار للمجلسی- من قوله: «أشهد أنّک من الفرحین‌بما أتاهم اللَّه من فضله ...».
(2)- من قوله علیه السلام- حینما برز علیّ الأکبر إلی المیدان-: «اللّهمّ اشهد علی هؤلاء، فقد برز إلیهم أشبه‌النّاس خَلقاً وخُلقاً ومنطقاً برسولک محمّد ...».
ولم یذکر أحد من المؤرّخین مشابهة أیّ أحد من أهل البیت للنّبیّ صلی الله علیه و آله فی الجهات الثّلاثة. غیر علیّ بن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1031
عن جدّه أمیرالمؤمنین علیه السلام. وکان قد رُبّی فی حجر عمّه الحسن وأبیه الحسین- علیهما السلام- وتأدّب بآدابهما، وانتهل العلم والمعرفة من معدن النّبوّة ومنهل الإمامة:
وحسبُه من المقام العظیم: ما ورد فی زیارته عن الإمام الصّادق علیه السلام علی لسان صاحبه الجلیل أبی حمزة الثّمالی من قوله: «صلّی اللَّه علیک وعلی عترتک وأهل بیتک وآبائک وأبنائک وأمّهاتک الأخیار الأبرار، الّذین أذهب اللَّه عنهم الرِّجس وطهّرهم تطهیراً». «1»
بحر العلوم، مقتل الحسین،/ 342- 343
«1»
__________________________________________________
- الحسین الأکبر. نعم ذکروا: أنّ فاطمة الزّهراء علیها السلام کانت تشبه أباها النّبیّ صلی الله علیه و آله فی المشیة فقط، وأنّها ما تخرم مشیتها مشیة أبیها رسول اللَّه- کما ذکر ذلک ابن شهرآشوب فی مناقبه- وذکروا أیضاً: أنّ الحسن بن علیّ علیه السلام کان یشبه جدّه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فی الهیبة والسّؤدد، والحسین بن علیّ علیه السلام کان یشبهه فی الشّجاعة والکرم، کما ذکر ذلک الصّدوق فی خصاله، اخریات باب الاثنین: حدیث (122- 123).
(1)- از این‌جاست که روزی معاویه گفت: «می‌دانید امروز خلعت خلافت شایسته پیکر کیست؟»
حاضران هر یک چیزی گفتند. معاویه گفت: «شایسته مقام خلافت امروز علی‌بن الحسین است که از لیلی به‌وجود آمده است. چه در وی خوشرویی ثقیف و سخای بنی‌امیه و شجاعت بنی‌هاشم جمع است.» شرفی که در میان نسوان آن عصر به این مستوره خدر عفاف نصیب شد، هم بستری با حضرت حسین و شرف ثانوی ولادت باسعادت علی‌بن الحسین علیه السلام. و در اشعار مشهوره که علی‌بن الحسین را مدح کردند، اشعار به این شرف شده است؛ یعنی ازاین عقیله نام برده‌اند.
خداوندان سخن در ستایش وی اشعار آبدار پرداخته‌اند. ابوعبیده و خلف‌الاحمر تصریح کرده‌اند که این ابیات ذیل صحیح این است که در مدح علی‌اکبر است. [همان طور که در مقاتل الطّالبیین بیان کردیم]
ابوالفرج اصفهانی در «مقاتل الطالبیین» و ابن‌ادریس در «سرائر» و در نامه دانشوران این ابیات را ذکر کرده‌اند که حاصل معنی آن این است: یعنی: همانا در تمامت جهان و جهانیان هیچ دیده مانند وی ندیده بر اطعام مساکین و اکرام واردین چندان حریص و مولع است که پیوسته انواع لحوم و اطمعه با قیمتی گزاف و بهایی گران بخرد ودر بازار مردی ومصرف میزبانی بسی‌ارزان به‌کار برد وهمواره بر عادت اشراف به سرپنجه همت نارقری بیفروزد تا مردم نیازمند از هر طرف به آستان وی شتابند و بر خوان نعمتش گرد آیند.
آن ممدوح عظیم‌الشأن فرزند لیلی که خود خداوند جود و سخاست و دستپرورده دایه حسب و شرافت است، هیچ‌گاه دین به دنیا نگزیند و حقّ بر باطل نفروشد.
ودر عرب رسم است که در قبایل در لیالی مظلمه آتش می‌افروزند تا عابران و واردان به‌واسطه روشنایی آتش، راهی پیدا کرده و به سهولت به مقصد رسند و بر ایشان میهمان بشوند و شب در صحرا نمانند و آن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1032
__________________________________________________
- آتش را نار قِری گویند واگر احیاناً فصل زمستان باشد و باد به تندی بوزد که به هیچ وجه آتش افروختن ممکن نشود، کلاب حی را در اطراف قبیله متفرق کرده به ستون‌های خیمه محکم می‌بندند تا آن سگ‌ها متوحش شده به شدت بانک بزنند و از نُباح کلاب غُربا و گمشدگان به صحرا راهی پیدا کرده، نجات یابند و بر ایشان وارد شده، میهمان شوند.)
از اولاد ائمه علیهم السلام چند نفر را که کریم و سخی نوشته‌اند، در حق هیچ یک از آن‌ها این صفت نار القری افروختن را ذکر نکردند؛ مگر در حق شاهزاده اعظم علی‌اکبر علیه السلام و تحقیق این مقام و سایر شرایف اخلاق این شبیه پیغمبر را در کتاب فرسان ذکر کرده‌ام.
محلّاتی، ریاحین الشریعة، 3/ 295- 296- 297
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1033

ولادته ولقبه علیه السلام‌

فقاتل، علیّ بن الحسین، هو علیّ الأکبر.
ولم یبق «1» من أصحاب الحسین علیه السلام وولده وولد أخیه إلّاابناه علیّ الأصغر، وکان قد راهق.
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 256، 259/ عنه: ابن النّدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2628، 2629؛ الحسین بن علیّ،/ 87، 89
هو یومئذٍ ابن ثمانی عشرة سنة.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 207
وولد علیّ بن الحسین علیه السلام فی خلافة عثمان. «2» وقد روی عن جدّه علیّ بن أبی طالب علیه السلام، «3» وعن عائشة «3» أحادیث «4» کرهت ذکرها فی هذا الموضع، لأنّها لیست من جنس ما قصدتُ له. «5»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 53/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 45؛ البحرانی، العوالم، 17/ 288؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 463؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 206
ثمّ دعا یزید- لعنه اللَّه- بعلیّ بن الحسین علیه السلام، فقال: ما اسمک؟ فقال: علیّ بن الحسین، قال: أوَ لم یقتل اللَّه علیّ بن الحسین؟ قال: قد کان لی أخ أکبر منِّی یسمّی علیّاً فقتلتموه. قال. بل اللَّه قتله، قال علیّ: «اللَّه یتوفّی الأنفس حین موتها» «6»، قال له یزید:
__________________________________________________
(1)- [بغیة الطّلب: ینجح].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار والعوالم والأسرار].
(3- 3) [لم یرد فی الأعیان].
(4)- [إلی هنا حکاه فی الأعیان].
(5)- علی بن الحسین در زمان خلافت عثمان به دنیا آمد. او از جدش علی بن ابیطالب علیه السلام و عایشه حدیث نقل کرده [است] که چون ذکر آن‌ها خارج از وضع تدوین این کتاب بود، صرف‌نظر کردیم.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطالبیّین،/ 79
(6)- الزّمر: 39، الآیة 42.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1034
«وما أصابکم من مصیبة فبما کسبت أیدیکم» «1»، فقال علیّ: «ما أصابَ من مصیبةٍ فی الأرضِ ولا فی أنفسکم إلّافی کتاب من قبل أن نبرأها إنّ ذلک علی اللَّه یسیر* لکیلا تأسوا علی ما فاتکم ولا تفرحوا بما آتاکم واللَّه لا یحبّ کلّ مختال فخور» «2». «3»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 80
وکان للحسین علیه السلام ابنان، یدعی کلّ واحد منهما علیّاً، فالعامّة تزعم أنّ المقتول منهما معه هو الأکبر. وأهل العلم من [أولیائهم] وشیعتهم وغیرهم من علماء العامّة [العارفین] بالأنساب والتّواریخ یقولون: إنّ المقتول مع الحسین علیه السلام هو الأصغر. وإنّ الباقی منهما هو الأکبر، وإنّه کان یوم قُتل الحسین علیه السلام دنفاً شدید العلّة، فذلک کان سبب بقائه، وقد تقدّم ذکر ذلک.
ذکر محمّد بن عمر الواقدیّ: أنّ علیّ بن الحسین ولد سنة ثلاث وثلاثین من الهجرة،
__________________________________________________
(1)- الشّوری: 42، الآیة 30.
(2)- الحدید: 57، الآیة 22.
(3)- باری، پس از این جریان‌ها، یزید، علی‌بن حسین علیه السلام را طلبید و به او گفت:
«نامت چیست؟»
فرمود: علی.»
گفت: «مگر علی را خدا در کربلا نکشت؟»
فرمود: «او برادر بزرگ‌تر من بود که شما اورا کشتید.»
یزید گفت: «بلکه خدا اورا کشت.»
امام علیه السلام فرمود: خدا جان کسان را در هنگام مردنشان و جان آن‌ها را که نمی‌میرند، هنگام خفتنشان می‌گیرد.
یزید در پاسخ امام علیه السلام گفت: هر مصیبتی که به شما رسد، به خاطر چیزی است که خودتان فراهم کرده‌اید.
امام علیه السلام در پاسخش فرمود: مصیبتی به شما نرسد؛ نه در زمین و نه در خودتان جز آن که در کتابی ثبت شده پیش از آن که آن را پدید آریم و براستی آن بر خدا آسان است تا برای آنچه از دستتان رفته [است]، غم مخورید و بر آنچه به‌دستتان رسیده [است]، شاد نگردید و خدا خودپسندان فخر کننده را دوست ندارد.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطالبیّین،/ 123
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1035
وقتل الحسین علیه السلام یوم عاشوراء سنة إحدی وستّین، وکان علیّ هذا یوم قتل أبوه علیه السلام ابن ثمان وعشرین سنة. وذکر غیر الواقدیّ أنّه ولد فی أیّام عثمان، فیما ذکر الواقدیّ وغیره: وُلد فی ذی الحجّة من سنة خمس وثلاثین، وهذا قریب المعنی فیما تقدّم ذکره.
وزعم عوام النّاس: أنّه کان یوم قُتل أبوه طفلًا، وأنّ أباه أوصی به إلی غیره لیعدلوا بالإمامة عنه «1».
أمّا أهل العلم بالأخبار والأنساب والتّواریخ منهم، فقد قالوا مثل ما ذکرنا أنّه کان رجلًا وإن زعموا أنّه الأصغر.
وروی الزّبیر البکّاری، عن مصعب بن عبداللَّه: أنّه شهد علیّ بن الحسین الأصغر مع أبیه کربلاء، وهو ابن ثلاث وعشرین سنة «2»، وکان مریضاً، وکان ابن أمّ ولد.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 265- 266
وکان له من العمر سبع وعشرون سنة.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار (الهامش)، 3/ 177
حدّثنا أبو عبداللَّه محمّد بن وهبان البصریّ الهنائیّ، قال: حدّثنا أبو حامد أحمد بن محمّد السّرقیّ «3»، قال: حدّثنی أبو الأزهر أحمد بن الأزهر بن منیع، قال: حدّثنا عبدالرّزّاق، قال: أخبرنا معمر عن الزّهریّ، عن عبیداللَّه بن عبداللَّه بن عتبة، قال: کنت عندالحسین ابن علیّ علیهما السلام إذ دخل علیّ بن الحسین الأصغر، «4» فدعاه الحسین علیه السلام وضمّه إلیه ضحیً «5» وقبّل ما بین عینیه، ثمّ قال: بأبی أنت، ما أطیب ریحک وأحسن خلقک. فیداخلنی «6» من ذلک، فقلت: بأبی «7» وأمِّی یا ابن رسول اللَّه، إن کان ما نعوذ باللَّه أن نراه «4» فیک فإلی من؟
__________________________________________________
(1)- کتاب عبیداللَّه المهدی ص 80، وقد ذکر الطّبریّ فی الذّخائر أنّه کان صغیراً.
(2)- غایة الاختصار لتاج الدّین ابن زهرة، المتوفِّی 753 ه، ص 156.
(3)- فی ط، ن: «الشرفی»، وفی م: «الشرقی».
(4) (4) [إثبات الهداة: إلی أن قال: فقلت: إن کان ما أعوذ باللَّه أن أراه].
(5)- فی ط، ن، م [والبحار]: «ضمّاً».
(6)- فی ط: «فقد أخلنی»، وفی ن، م، [والبحار]:. «فتداخلنی».
(7)- [زاد فی البحار: أنت].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1036
قال: إلی «1» علیّ ابنی هذا، هو الإمام وأبو الأئمّة. «2» قلت: یا مولای! هو صغیر السّنّ؟ قال:
نعم، إنّ ابنه محمّد یؤتم به «3» وهو ابن تسع سنین، ثمّ یطرق «4» قال: ثمّ یبقر العلم بقراً.
«5» قال: وقبض صلوات اللَّه علیه، وقد تمّ عمره ستّة وخمسین سنة وخمسة أشهر، ودُفن بکربلاء «5».
الخزّاز، کفایة الأثر،/ 234- 235/ عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 3/ 2- 3، رقم 6؛ المجلسی، البحار، 46/ 19
وجُعل بین یدی یزید علیّ بن الحسین الأصغر، وهو زین العابدین. وکان علیّ الأکبر قُتل مع الحسین مع جملة من قتل من بنیه وبنی أخیه الحسن وبنی عمّه عقیل. فقرأ یزید:
«وما أصابکم من مُصیبةٍ فَبِما کسَبَتْ أیدیکُم ویَعفو عن کثیر». فقال: لا تقل ذلک یا یزید، ولکن قُل: «ما أصابَ من مصیبةٍ فی الأرضِ ولا فی أنفسکم إلّافی کتاب من قبل أن نبرأها، إنّ ذلک علی اللَّه یسیر».
البرّی، الجوهرة،/ 45
له «6» یومئذٍ تسع عشرة سنة «7». «8»
المفید، الإرشاد، 2/ 110/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 313؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 406، 409؛ المیانجی، العیون العبری،/ 154؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 206؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 242
هو ابن ثلاث وعشرین سنة.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 397
وهو یومئذٍ ابن ثمان عشرة سنة.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 30
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی البحار].
(2)- [إلی هنا حکاه فی إثبات الهداة].
(3)- لیس «به» فی ط.
(4)- فی ط: «ثمّ أطرق ثمّ قال: یبقر».
(5- 5) [لم یرد فی البحار].
(6)- [زاد فی المعالی: أنّ].
(7)- [زاد فی نفس المهموم والعیون: فعلی هذا یکون هو الأصغر من أخیه زین العابدین علیه السلام].
(8)- در آن روز نوزده سال داشت.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 110
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1037
فخرج علیّ بن الحسین وهو زین العابدین- وهو أصغر من أخیه علیّ القتیل- وکان مریضاً، وهو الّذی نسل آل محمّد علیهم السلام، فکان لا یقدر علی حمل سیفه.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 32
علیّ بن الحسین الأکبر «1» وهو ابن «2» ثمانی عشر سنة «3»، ویقال «4»: ابن «5» خمس وعشرین «1». «6»
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 109/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 42؛ البحرانی، العوالم، 17/ 285؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 329؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 375؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 138؛ القمّی، نفس المهموم،/ 313؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 193؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 409؛ المیانجی، العیون العبری،/ 154
وذکر صاحب کتاب البدع، وصاحب کتاب شرح الأخبار: أنّ عقب الحسین من ابنه علیّ الأکبر وأنّه هو الباقی بعد أبیه وأنّ المقتول هو الأصغر منهما وعلیه یعوّل «7»، فإنّ علیّ بن الحسین «8» «9» کان یوم کربلاء من أبناء ثلاثین سنة، وأنّ «10» محمّد الباقر علیه السلام ابنه «10»
__________________________________________________
(1- 1) [ذخیرة الدّارین: وکان له من العمر ثمانیة عشر سنة ویقال خمسة وعشرین سنة].
(2)- [فی المعالی مکانه: ثمّ اعلم قد اختلفوا فی سنّه الشّریف، قال ابن شهرآشوب ومحمّد بن أبی طالب إنّه ابن ...].
(3)- [إلی هنا لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار].
(4)- [المعالی: قیل إنّه].
(5)- [فی نفس المهموم والعیون مکانهما: اختلفوا أیضاً فی سنّه الشّریف اختلافاً عظیماً [...] وقیل: إنّه ابن ...].
(6)- [زاد فی نفس المهموم والعیون: وقیل غیر ذلک، فیکون هو الأکبر، وهذا هو الأصحّ والأشهر، وزاد أیضاً فی الأسرار: سنة والأقوی عندی، أی ما یدلّ علیه الاعتبار العقلیّ هو القول الأخیر، وبیان ذلک أنّه کان أکبر من سیِّد السّاجدین کما یدلّ علیه الأخبار الکثیر، وزاد فی المعالی: سنة فیکون هو الأکبر].
(7)- [فی البحار والدّمعة: نعوّل].
(8)- [زاد فی البحار والعوالم وتظلّم الزّهراء: الباقی].
(9)- [فی الأسرار مکانه: ولا یخفی علیک أنّ القول الشّاذّ النادر فی هذا المقام هو القول بأنّ زین العابدین علیه السلام کان ...].
(10- 10) [فی البحار والعوالم والدّمعة وتظلّم الزّهراء: ابنه محمّد الباقر علیه السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1038
کان یومئذٍ من أبناء خمس عشرة سنة، وکان لعلیّ الأصغر المقتول نحو اثنتی عشرة سنة «1».
وتقول الزّیدیّة: «2» إنّ العقب من «2» الأصغر، وأنّه کان فی یوم کربلاء ابن سبع سنین، ومنهم من یقول أربع سنین، وعلی هذا النّسّابون.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 174/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 329؛ البحرانی، العوالم، 17/ 639؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 22؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 376، القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 242
وهذا هو علیّ الأکبر.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 39
وولد علیّ بن الحسین علیه السلام هذا فی «3» أمارة عثمان «4». وقد روی ذلک عن جدّه علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
ابن إدریس، السّرائر،/ 655، ط حجری،/ 154/ عنه: المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 280؛ المجلسی، البحار، 98/ 316؛ القمّی، نفس المهموم،/ 313؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 409
وله یومئذٍ أکثر من عشر سنین.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 35/ عنه: القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 193
أقول: فی هذه الرّوایات تفاوت کثیر یعلم ذلک ممّا رواه أصحاب التّواریخ بلا خلاف‌بینهم، أمّا ما قالوا: إنّ زین العابدین بن الحسین کان صبیّاً، فلیس کذلک؛ لأنّه کان ابن ثلاث وعشرین سنة، وإنّما لم یحارب یوم الطّفّ، لأنّه کان مریضاً، وکان للحسین ابن آخر اسمه علیّ أیضاً، وکان عمره سبع سنین، قُتل ذلک الیوم. «5»
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار].
(2- 2) [الدّمعة: فی].
(3)- [زاد فی المعالی: أوّل].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار].
(5)- که جوانی بود هیجده ساله.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 162
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1039
خواجه نصیر الطّوسی، نقد المحصّل،/ 179
وهو یومئذٍ ابن ثمانی عشرة سنة.
محمد ابن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 310/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 42؛ البحرانی، العوالم، 17/ 285؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 329؛ القمّی، نفس المهموم،/ 313؛ المیانجی، العیون العبری،/ 154؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 286
ولده [سیّد الشّهداء علیه السلام] الأکبر، وکان له من العمر سبع عشرة.
الطّریحی، المنتخب،/ 443
أقبل یزید علی علیّ بن الحسین علیهما السلام، وقال: من هذا؟ فقیل: علیّ بن الحسین علیهما السلام، فقال لعنة اللَّه علیه: یقولون علیّ بن الحسین قُتل، فقال: بلی، الّذی قُتل هو الأکبر وأنا الأصغر.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 132
علیّ بن الحسین الأصغر- وهو یومئذٍ ابن ثمانی عشرة سنة-. «1»
ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 365
واعلم أنّه قد وقع الخلاف بین علمائنا رضوان اللَّه علیهم فی علیّ المقتول فی واقعة الطّفوف هل هو علیّ الأصغر أو علیّ الأکبر، فذهب شیخنا الشّهید رحمه الله فی الدّروس، وابن إدریس فی سرائره، والکفعمیّ فی مصباحه إلی أنّ المقتول مع أبیه هو علیّ الأکبر الّذی أمّه لیلی بنت أبی مرّة، وهو أوّل قتیل فی الواقعة، وولد فی إمارة عثمان؛ وذهب جماعة، ومنهم صاحب إعلام الوری إلی أنّ المقتول هو علیّ الأصغر، وهو ابن الثّقفیّة؛ وأنّ علیّ الأکبر هو زین العابدین علیه السلام أمّه شهربانو بنت کسری؛ قال محمّد بن إدریس:
__________________________________________________
- علی‌بن الحسین که جوانی بود در کمال حسن و هیجده سال از عمر عزیزش درگذشته بود.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 54
(1)- و آن خورشید فلک امامت در آن وقت هیجده سال از عمر شریفش گذشته بود، بیست و پنج سال نیز گفته‌اند و اول، اصح است.
مجلسی، جلاءالعیون،/ 680
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1040
والأولی الرّجوع إلی أهل هذه الصّناعة السّابقین وأهل السّیر والتّواریخ مثل الزّبیر بن بکّار وأبو الفرج الأصفهانی والبلاذریّ والمزنیّ والعمریّ وابن قتیبة والطّبریّ وأبی الأزهریّ والدّینوریّ وصاحب کتاب الأنوار، وهؤلاء کلّهم اتّفقوا علی أنّ المقتول المدفون مع أبیه هو علیّ الأکبر الّذی أمّه الثّقفیّة، ولا فائدة تبنی علی مثل هذا الخلاف سوی الاطّلاع علی أحوالهم علیهم السلام.
الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 374
فاعلم أنّ عمر علیّ بن الحسین علیه السلام ممّا اختلف، وقد تقدّم ما یدل علی أنّه کان فی ذلک الیوم ابن سبع عشر سنة، والمستفاد من کلمات المعظم أنّه کان ابن ثمان عشرة سنة.
ثمّ إنّ عمر سیّد السّاجدین علیه السلام یومئذ، وإن لم نظفر بما یدلّ علی تعیینه إلّاأنّ ابنه محمّد بن علیّ، کان یومئذٍ ابن خمس سنین، اللّهمّ إلّاأن یقال إنّهما لیسا من أمّ واحدة، یحتمل أن یکون التّفاوت بین عمریهما بمدّة شهر ونحو ذلک، وانعقاد النّطفة عن ابن ثلاث عشر سنة بل اثنتا عشر سنة لیست ببعید، ولا سیّما من الإمام الحجّة علی العالمین، یسلم القول المشهور فی عمر علی الأکبر عن تطرّق الخدشة إلیه، فتأمّل.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 375- 376
وعمره ثمانیة عشر.
القندوزی، ینابیع المودّة (ط أسوة)، 3/ 152
علیّ الأکبر بن الحسین علیهما السلام، وهو ابن سبعة عشر سنة. «1»
__________________________________________________
(1)- و به‌روایتی: سید سجاد، فرزند اکبر حسین علیهما السلام است و امام محمد باقر علیه السلام در کربلا بود و چهار سال داشت. علی‌اکبر که شهید شد، نسبت به علی اصغر بود که اورا علی‌اکبر می‌نامیدند.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 362- 363
جوانی هیجده ساله بود. ابن‌شهرآشوب گوید: علی‌اکبر بیست و پنج ساله بود در یوم طف؛ اما روایت هیجده ساله اصح است.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا، 2/ 349، 356
و همچنان مؤلف کتاب «البدع» و صاحب «شرح اخبار» سیدسجاد را علی‌اکبر دانند و گویند: در یوم طف مردی سی ساله بود و علی‌اصغر مقتول، دوازده ساله بود. و جماعتی از زیدیه گویند: هفت ساله بود.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1041
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 346
«1» ولد فی أوائل خلافة عثمان بن عفّان، «2» وروی الحدیث عن «2» جدّه علیّ بن أبی طالب علیه السلام «3» کما حقّقه «3» ابن إدریس قدس سره فی السّرائر «4»: ونقله عن علماء التّاریخ والنّسب: «5» أو بعد «5»
__________________________________________________
- و گروهی گویند: چهار سال داشت.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا، 4/ 235
و در عمدة الطالب گوید: «چون برادر زینب علیه السلام و اهل زینب و دو پسر زینب در یوم الطف شهید شدند و زنان را به کوفه آوردند و بر عبیداللَّه‌بن زیاد وارد کردند، زین‌العابدین علی‌بن الحسین علیه السلام با آن جماعت بود. ابن‌زیاد پرسید: «وی کیست؟»
گفتند: «علی‌بن الحسین است!»
گفت: «مگر نه آن بود که خدای علی‌بن الحسین را بکشت؟»
اما زین‌العابدین علیه السلام فرمود: «کان لی أخ أصغر منّی قتله النّاس؛ یعنی: آن علی‌بن الحسین برادر کوچک‌تر من بود که مردمانش بکشتند.»
ابن‌زیاد برآشفت و به قتل آن حضرت فرمان داد، و بقیّت مکالمات حضرت زینب و ابن زیاد به همان تقریبی است که از پاره‌ای کتب متقدمین مسطور شد، و از این خبر معلوم می‌شود که موافق خبر صاحب اعلام الوری علی اکبر همان زین العابدین و علی اصغر که مادرش لیلی بنت ابی مرة ثقفی می‌باشد، همان علی مقتول است.
و صاحب اعلام الوری می‌گوید: «مردم به غلط رفته‌اند که علی مقتول را علی اکبر می‌خوانند.» 1
و نیز گوید: «پسر دیگر آن حضرت عبداللَّه بود که در دامان پدرش حسین سلام‌اللَّه علیهم صغیراً شهید شد و معلوم می‌شود که از پسران حضرت امام حسین صلوات‌اللَّه علیه افزون از دو تن به علی موسوم نبوده‌اند؛ وگر نه باید آن دیگری را هم‌چنان که بعضی گمان برده‌اند، علی اوسط بنامند و آن شیرخواره که علی‌اصغرش می‌پندارند، همان عبداللَّه است.»
1. [تا اینجا قریب به مضمون این مطلب در صفحه 325- 326 این کتاب تکرار شده است].
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السلام، 2/ 335
(1)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: أمّا علیّ بن الحسین علیهما السلام فقد اختلفت الأقوال فی سنة ولادته علیه السلام فقال‌أبو الفرج فی کتابه:].
(2- 2) [وسیلة الدّارین: کما روی ذلک عن].
(3- 3) [فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: قوّاه].
(4)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین ووسیلة الدّارین: فی باب المزار].
(5- 5) [وسیلة الدّارین: أنّه ولد بعد وفاة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1042
جدّه علیه السلام بسنتین، کما ذکره الشّیخ المفید قدس سره فی الإرشاد. «1»
ویلقّب بالأکبر لأنّه الأکبر علی أصحّ الرّوایات «2»: أو لأنّ للحسین علیه السلام أولاداً ستّة، «3» ثلاثة أسماؤهم علیّ «3»، وثلاثة أسماؤهم عبداللَّه وجعفر ومحمّد، کما ذکره أهل النّسب فهو أکبر من علیّ الثّالث علی روایة. «4»
السّماوی، إبصار العین،/ 21/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 137؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 286
ولد سنة 41 أو 35 من الهجرة، وقُتل مع أبیه بالطّفّ سنة 61 من الهجرة، ودفن مع الشّهداء ممّا یلی رجلی أبیه الحسین علیه السلام. قال المفید: ویقال: إنّه أقرب الشّهداء مدفناً إلی أبیه علیه السلام، وعمره یومئذٍ تسع عشرة سنة علی روایة المفیدأو خمس وعشرون سنة علی روایة غیره.
وبناء علی ما یأتی من أنّ الأصحّ کونه الأکبر، یترجّح الثّانی لما روی أنّ عمر زین العابدین علیه السلام یوم الطّفّ کان ثلاثاً وعشرین سنة، قال أبو الفرج: ولد فی إمارة عثمان، وروی عن جدّه علیّ بن أبی طالب علیه السلام أحادیث وهو یوافق کون عمره خمساً وعشرین، فیکون قد ولد فی آخر إمارة عثمان، لأنّ عثمان قُتل فی سنة 35 کما فی عنوان المعارف للصّاحب بن عبّاد: ویکون عمره عند قتل جدّه أمیرالمؤمنین علیه السلام خمس سنین، لأنّه قُتل سنة أربعین ومثله یمکن أن یکون ممیّزاً یتحمّل الرّوایة، وإن کان لا یخلو من بُعْدٍ.
أمّا علی القول بأنّ عمره 19 سنة فتکون ولادته بعد قتل جدّه أمیر المؤمنین علیه السلام أو فی سنة قتله، وکیف کان فما فی إبصار العین من أنّه ولد فی أوائل خلافة عثمان لا یوافق شیئاً من القولین، کما أنّه علی قول المفید تکون ولادته بعد قتل جدّه بسنة علی الأکثر لا بسنتین،
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی وسیلة الدّارین، وأضاف فیه: أنّه ولد بعد وفاة جدّه علیّ بن أبی طالب بسنتین].
(2)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: کما ذکره أحمد بن داود الدّینوری فی کتابه المسمّی بکتاب الأخبار الطّوال].
(3- 3) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(4)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: أبی جعفر وأحمد بن داود وغیرهما].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1043
کما فی إبصار العین، بل یحتمل کونها فی سنة قتله إذ یمکن عدم تمام الخمس والعشرین سنة مثله یتسامح به فی التّاریخ.
(فی أنّ المقتول بکربلاء هو علیّ الأکبر لا الأصغر):
المشهور بین المؤرِّخین أنّ علیّ بن الحسین المقتول بکربلاء هو الأکبر، وأنّ زین العابدین علیه السلام هو الأصغر، وبه قال أبو الفرج فی مقاتل الطّالبیّین: وقال ابن سعد فی الطّبقات: إنّ زین العابدین هو علیّ الأصغر، قال: وأمّا علیّ الأکبر بن حسین فقُتل مع أبیه بنهر کربلا ولیس له عقب.
وقال المفید فی الإرشاد عند ذکر دفن الشّهداء: ودفنوا ابنه علیّ بن الحسین الأصغر عند رجلیه، وقال کما مرّ إنّ عمره تسع عشرة سنة، فیکون عنده الأصغر، لأنّ عمر السّجّاد علیه السلام کان یومذاک ثلاثاً وعشرین سنة کما مرّ، وقیل: بل کان للحسین علیه السلام ثلاثة أولاد کلّهم یسمّی علیّاً، وأنّ المقتول بکربلاء أکبر من الثّالث لا من زین العابدین، وفیه بعد، لأنّ المتعارف فی مثله أن یقال الأوسط.
الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 206
عمره سبع وعشرون سنة، فإنّه ولد فی الحادی عشر من شعبان سنة ثلاث وثلاثین من الهجرة. «1»
المقرّم، مقتل الحسین،/ 318
__________________________________________________
(1)- علی‌اکبر در یازدهم ماه شعبان سال سی و سوم هجرت، دو سال قبل از قتل عثمان جهان را به نور وجود خود روشن ساخت. با توجه به آن که عثمان در سال سی و پنج هجری کشته شد، می‌فهمیم که قول سرور ما ابن‌ادریس حلی در قسمت مزار «السرائر» که وی در زمان عثمان دیده به جهان گشود، با سخن یاد شده هماهنگ است.
از این‌رو از عمر شریفش در واقعه کربلا حدود بیست و هفت سال می‌گذشته است. مؤید این مطلب کلام متفق علیه مورخان و نسب‌شناسان است که وی بزرگ‌تر از امام سجاد علیه السلام که در کربلا بیست و سه سال داشته‌اند، می‌باشد.
پس این سخن طریحی در منتخب که حضرت علی‌اکبر در هنگام شهادت هفده سال و یا به گفته شیخ مفید در ارشاد و طبرسی در اعلام الوری هجده سال، و به قول سروری در مناقب نوزده سال داشته است، عاری از دلیل بوده و محکوم این اتفاق نظر است. از آن جمله می‌باشد نوشتار ابن نمای حلّی در «مثیر الاحزان»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1044
__________________________________________________
- که علی‌اکبر در واقعه طف بیش از ده‌سال داشته است، که هرچند مفهوم آن دقیقاً مشخص نیست، اما می‌توان گفت که مقصود او سیزده سال یا رقمی در حدود آن بوده، و این کلامی بعید و شگفت است.
شگفت‌تر از آن سخن خواجه نصیر طوسی در «نقد المحصل» (ص 179 طبع مصر) است که می‌گوید: وی در کربلا هفت سال داشت.
زیرا قرائن و شواهد و اخبار دال بر منزلت رفیع او نزد پدرش سیدالشهدا صلوات‌اللَّه علیه و برتری شأن وی بر اصحاب و اهل بیت حضرتش بجز عمویش عباس می‌باشد. از جمله مورخین متفق القولند که چون حسین علیه السلام شب عاشورا با ابن‌سعد ملاقات نمود، دستور فرمود که همگان از او دور شوند الّا عباس و علی‌اکبر، و با ابن‌سعد نیز غلامش حفص و پسرش باقی ماندند.
همچنین به هنگامی که در روز عاشورا امام خطبه خواند و با شنیدن فریاد مظلومیتش اهل حرم فریاد و شیون بلند ساختند، به برادرش عباس و فرزندش علی‌اکبر فرمود: آنان را ساکت سازید که به خدا قسم گریه بسیار در پیش دارند.
و نیز در روز هشتم محرم که اصحاب را امر به آوردن آب از شریعه فرات نمود، علی‌اکبر را قائد آنان برگزید.
اینها همه گواهند بر اینکه علی‌اکبر در واقعه کربلا بیش از این‌ها از عمر شریفش می‌گذشته است، کما این که رجزش در صحنه نبرد هم شاهد این امر می‌باشد. و این رأی خواجه نصیر طوسی مأخذش را نمی‌دانم. منتها احتمال دارد که به جای «سبع سنین» «سبع عشرة» بوده که «عشرة» آن افتاده است. این بیشتر به ذهن خطور می‌کند. هرچند که هفده سال نیز با اتفاق‌نظر ارباب تاریخ- که از آن یاد کرده ومی‌کنیم- وفق نمی‌دهد.
طارمی، ترجمه علی‌اکبر للمقرم،/ 17- 19
این سید شهید به اکبر (به معنی بزرگ‌تر) ملقب شد و این لقب به سبب فزونی سن او از امام سجاد علیه السلام بوده است. این امر را صریحاً حضرت زین‌العابدین علیه السلام ذکر فرموده‌اند، هنگامی که ابن‌زیاد به ایشان گفت: «آیا خداوند علی را (که واقعه کربلا) نکشت؟»
فرمود: «من برادری بزرگ‌تر از خود داشتم که شما اورا به قتل رساندید» 1.
در این مورد اسامی جماعتی از مورخان که از حضرت سجاد علیه السلام به علی‌اصغر (علی کوچک‌تر) و از مشارالیه به علی‌اکبر یاد کرده‌اند، به قرار زیر است:
1. ابن‌جریر طبری در «تاریخ الامم والملوک»، ج 6، ص 260 (معروف به تاریخ طبری) از حمید بن مسلم نقل می‌کند که می‌گوید: «علی‌بن حسین اصغر علیه السلام را مشاهده نمودم، درحالی که بیمار بود ...»
همچنین او در «منتخب» در ذیل تاریخ مزبور (ج 12، ص 19) می‌گوید: فرزندان حسین علیه السلام یکی علی‌اکبر می‌باشد که نسلی ندارد ودیگری علی‌اصغر که مادرش ام‌ولد است. نیز در صفحه 88 اظهار می‌دارد:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1045
__________________________________________________
- «علی اکبر، فرزند حسین علیه السلام با پدرش در جنب نهر کربلا کشته شد و بازمانده‌ای ندارد. و علی‌اصغر فرزند دیگر حسین علیه السلام در کربلا حضور یافت و در آن هنگام، بیست و سه ساله بود و در بستر بیماری قرار داشت.»
2. ابن‌قتیبه در «معارف»، ص 93 می‌نویسد: «علی‌اکبر فرزند حسین علیه السلام مادرش دخت ابی‌مره است و فرزند دیگر وی علی‌اصغر مادرش ام‌ولد می‌باشد.» و در صفحه 94 می‌نویسد: «اما علی‌بن حسین‌اصغر، تنها بازمانده از نسل حضرت حسین بن علی علیهما السلام می‌باشد.»
3. دینوری در «الاخبار الطوال»، صفحه 254 می‌نویسد: «قبلًا از علی فرزند بزرگ‌تر حسین علیه السلام یاد کردیم.»
و در صفحه 256 می‌نویسد: «از اصحاب و فرزندان حسین و فرزندان برادرش کسی از دم شمشیر رهایی نیافت، مگر علی‌اصغر که در سنین نوجوانی بود.»
4. یعقوبی در تاریخ خود (ج 2، ص 94، طبع نجف) می‌نویسد: «اما علی بن حسین‌اکبر! حسین علیه السلام فرزندی جز او برایش باقی نماند.»
5. قرمانی در تاریخ خود (ص 108) می‌نویسد: «شمر تصمیم به قتل علی بن حسین‌اصغر که مریض بود گرفت ...».
6. دمیری در «حیاة الحیوان» در ماده «بغل» می‌نویسد: «علی‌بن حسین‌اصغر ملقب به زین‌العابدین بود و برادری بزرگ‌تر و همنام خود داشت که در کربلا همراه پدرش به شهادت رسید.»
7. سهیلی در «الروض الانف» (ج 2، ص 326) می‌نویسد: «علی‌اکبر با پدرش در کربلا کشته شد. اما علی‌اصغر از دم شمشیر رست. او مادرش ام‌ولد و موسوم به سلافه دختر کسری یزدگرد بود.»
8. شعرانی در «لواقح الانوار» (ج 1، ص 23) می‌نویسد: «از فرزندان حسین علیه السلام، علی‌اکبر و علی‌اصغر هستند که نسل حسین علیه السلام از فرد دوم استمرار یافته است.»
9. سبطابن جوزی در «تذکرة الخواص» (ص 156) می‌نویسد: «علی‌اکبر با پدرش کشته شد و علی‌اصغر که زین‌العابدین علیه السلام است، نسل پدر را حفظ کرد.»
10. ابن‌کثیر در «البدایة والنهایة» (ج 9، ص 103) می‌نویسد: «علی‌بن الحسین علیهما السلام مشهور به زین‌العابدین است که برادری بزرگ‌تر از خود داشت که با پدرش کشته شد.»
11. دیاربکری در «تاریخ الخمیس» (ج 2، ص 319) می‌نویسد: زین‌العابدین علیه السلام در واقعه کربلا بیست و سه سال داشت. او علی کوچک‌تر است، و اما علی بزرگ‌تر با پدرش کشته شد.
12. ابن‌خلّکان در «وفیات الاعیان» (طبع ایران، ج 1، ص 347) می‌نویسد: «زین‌العابدین علیه السلام را علی‌اصغر گویند که تنها حافظ نسل پدر می‌باشد.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1046
__________________________________________________
- 13. صبّان در «اسعاف الراغبین» در حاشیه «نور الابصار» (ص 194) می‌نویسد: «از اولاد حسین علیه السلام، علی‌اکبر و علی‌اصغر است که دومی از خود فرزندانی به‌جا گذاشت.»
14. حافظ موثّق، ابن‌خزّاز قمی در «کفایة الاثر» (ص 318) از نسخه ملحق به اربعین مجلسی و «خرایج راوندی» در باب نص بر امامت حضرت سجاد از امام حسین علیهما السلام گوید: «عبیداللَّه بن عبداللَّه بن عتبه گوید: نزد حسین علیه السلام بودم که فرزندش علی‌اصغر وارد شد. امام اورا نزد خود فرا خواند و بین دو چشمانش را بوسید و به امامت او و حضرت باقر علیه السلام گواهی داد.»
15. در «مجالس» از شیخ صدوق (ص 93) در مجلس 30 آمده است: «امام صادق علیه السلام فرمودند: حسین علیه السلام با اولادش علی‌اکبر و علی‌اصغر به کربلا وارد شد.»
16. شبلنجی در «نور الابصار» (ص 194) می‌نویسد: از اولاد «حسین علیه السلام یکی علی‌اکبر می‌باشد که با وی کشته شد و دیگری علی‌اصغر زین‌العابدین.»
17. شیخ فخر الدین طریحی در «منتخب» (ص 20)، طبع هند از حضرت سجاد علیه السلام به علی‌اصغر و از آن شهید به علی‌اکبر یاد کرده است.
این‌ها، تصریحات مورخان درباره کوچک‌تر بودن حضرت سجاد علیه السلام از علی‌اکبر بود. جماعتی نیز تنها نام علی‌اکبر و بزرگ‌تر بودن اورا متعرض شده‌اند، بدون این که ذکری از کوچک‌تر بودن زین‌العابدین علیه السلام نسبت به وی بنمایند. از آن جمله‌اند:
18. ابن‌اثیر در «کامل» (ج 4، ص 30) می‌نویسد: «اول کشته آل ابی‌طالب، علی‌اکبر بود که مادرش را لیلی می‌گفتند.»
19. مسعودی در «مروج الذهب» ج 2، ص 91، و در کتاب «التنبیه والاشراف» (ص 263) می‌نویسد: «با حسین علیه السلام، فرزندش علی‌اکبر کشته شد.»
20. ابن‌صباغ در «الفصول المهمه» (ص 209) طبع ایران می‌نویسد: «با حسین علیه السلام، علی‌اکبر کشته شد.»
21. ابن‌عماد در «شذرات الذهب» (ص 66) می‌نویسد: «با حسین علیه السلام دو فرزندش علی‌اکبر و عبداللَّه کشته شدند.»
22. محب طبری در «ذخائر العقبی» (ص 159): «علی‌اکبر با پدرش شهید گشت.»
23. رشید وطواط در «غرر الخصائص» (ص 229 در باب 11، فصل 2) می‌نویسد: «اوّل شهید (خاندان رسالت) علی‌اکبر بود.»
24. شبراوی در «الاتحاف بحبّ الاشراف» (ص 47) می‌نویسد: «علی‌اکبر با پدرش در کربلا کشته شد.»
25. سرور ما، عالم عظیم الشأن جهان تشیع، شهید اوّل در قسمت مزار کتاب دروس می‌نویسد:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1047
__________________________________________________
- «سپس علی بن الحسین را زیارت نما. او بنابر نظر صحیح‌تر علی‌اکبر (بزرگ‌تر از زین العابدین علیه السلام) است.»
26. ابن‌ادریس حلّی در مزار کتاب «سرائر» بعد از آن که قول بزرگ‌تر بودن علی‌اکبر را برمی‌گزیند، می‌گوید: تاریخ‌نگاران و نسب‌شناسان بر این عقیده‌اند؛ از آن جمله بلاذری و عمری عالم نسب‌شناس و ابن‌ابی الازهر در «الفاخر» و ابوعلی‌بن همام در «الانوار» و دیگران.
27. عالم جلیل علامه میرزامحمدعلی اردوبادی به نقل از کتاب «نفحه عنبریه» در علم نسب، «مفتاح النجا فی مناقب آل العبا» تألیف حارثی بدخشی و «تذکرة الائمة» تألیف مولی محمدباقر لاهیجی و دیگران قول مذکور را برمی‌گزینند.
تنها از میان این تعداد بسیار و عالمان و مورخان و محدثان، شیخ مفید در «ارشاد» و طبرسی در «اعلام الوری» قولی دیگر را برگزیده و گفته‌اند که آن که در کربلا شهید گشت، علی‌اصغر بوده و علی‌اکبر مادرش برتر زنان دختر یزدگرد ساسانی بوده است. البته به سبب عدم ارائه شاهد بر این ادعا و اعراض اهل فن- که صاحبنظرند و سخنشان مقبول- از آن، به طریق اولی مقتول دشت کربلا همان علی‌اکبر که بزرگ‌تر از امام سجاد علیه السلام بوده است، می‌باشد.
اما تصریح ابن‌شهرآشوب در «مناقب» و ابن‌طلحه شافعی در «مطالب السؤول» (ص 73) و ابن‌صباغ در «الفصول المهمه» که زین‌العابدین علیه السلام، علی‌اوسط بوده و در این صورت امام حسین علیه السلام سه فرزند به‌نام علی داشته‌اند، مخالفتی با قول مشهور ندارد؛ زیرا باز کوچک‌تر بودن امام چهارم از علی‌اکبر ملحوظ است؛ منتها با این ویژگی که ایشان برادر دیگری همنام خود نیز داشته‌اند.
اما اعراض آن جمع بسیار از ذکر این اولاد سه‌گانه اباعبداللَّه الحسین علیه السلام این قول را بعید می‌سازد؛ هرچند که اربلی در «کشف الغمه» آن را برگزیده است؛ زیرا نزد مورخان و عالمان نسب محقق است که سیدالشهدا صلوات‌اللَّه علیه دو فرزند علی نام موسوم به علی‌اکبر و علی‌اصغر که زین‌العابدین علیه السلام می‌باشد، داشته است و فرزندان دیگر ایشان عبارت بودند از: عبداللَّه شیرخوار (که اهل منبر از او به علی‌اصغر یاد می‌کنند و در کربلا در آغوش پدر به شهادت رسید) و دیگری جعفر که در زمان حیات پدر درگذشت.
همان‌گونه که ثابت نگشته که امام شهید غیر از فاطمه و سکینه دختری داشته‌اند؛ اما فاطمه بیمار، مجلسی در «بحار الانوار» (ج 10، چاپ کمپانی) از برخی تألیفات شیعی از او یاد کرده است؛ که به سبب ناشناخته بودن مؤلف آن و عدم تعرّض اهل نسب و مورّخان، بهتر است که در این‌باره توقف شود.
در صدر عنوان گذشت که امام سجاد علیه السلام به ابن‌زیاد فرمود: «برادری بزرگ‌تر از خود داشتم که شما اورا کشتید.»
ابن‌زیاد گفت: «بلکه خداوند اورا کشت.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1048
وکان عمره الشّریف یوم الطّفّ- علی ما هو الأشر بین المؤرّخین وأرباب المقاتل والنّسب- نحواً من سبع وعشرین سنة. «1»
ویقال: أنّه ابن سبع عشرة سنة، أو ابن ثمان عشرة سنة، أو ابن تسع عشرة سنة «2» وهو المشهور علی ألسنة الخطباء والشّعراء.
بحرالعلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 341- 342
__________________________________________________
- امام فرمود: خداوند آن هنگام که مرگ افراد فرا رسد، جان‌ها را می‌ستاند.
پوشیده نیست که این محاوره بعد از آن انجام گرفت که ابن‌زیاد اهل بیت و بانوان حرم امامت را به دار الاماره آورد و به مردم بار عام داد. شاعر عرب در این باره گفته است: «دستان حرم نبوت را به گردن بسته بودند و بر اشتران بدون محمل سوار ساخته بودند. سیمایشان آشکار بود و روپوشی بر چهره نداشتند و تنها وسیله پوشش ایشان دست و بازویشان بود. آنان، عزیزان خود را بر خاک گرم کربلا و ریگزار تفتیده دشت طف وا نهفته بودند. اگر بیننده‌ای آن‌ها را می‌دید، فریاد واویلا بلند می‌ساخت و اگر به سرهایشان خیره می‌شد، شیون و غوغا به آسمان می‌رساند. در آن دریای غم و حسرت، عترت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله آرزو می‌کرد که به زمین فرو می‌شد و ملامتگر ناسپاس را نمی‌دید.»
1. طبری در منتخب که در ذیل ج 12، ص 89 از تاریخش آمده است، ابن‌کثیر در البدایة والنهایة.
طارمی، ترجمه علی‌اکبر للمقرّم،/ 21- 26
(1)- فلقد ولد- علیه السلام- فی الحادی عشر من شعبان سنة (33 هجریّة) قبل مقتل عثمان بسنتین- کما نصّ علی ذلک الحجّة السّیّد محمّد عبدالحسین الهندیّ فی کتابه (أنیس الشّیعة) فارسی، ولا یزال الکتاب من نفائس المخطوطات- کما یقول المحقّق الطّهرانیّ فی ذریعته.
ویلتقی هذا القول مع قول ابن ادریس الحلِّی فی (آخر کتاب الحجّ من سرائره)، وکذلک قول أبی الفرج فی (مقاتله): «أنّه ولد فی إمارة عثمان» فإنّ عثمان قُتل (سنة 35 هجریّة)- بإجماع المؤرّخین- وواقعة الطّفّ کانت فی سنة 61 هجریّة- بالإجماع أیضاً-.
ولقد مرّ علینا- آنفاً- اتّفاق المؤرّخین وأرباب النّسب علی أنّه أکبر من أخیه الإمام علیّ بن الحسین زین العابدین علیه السلام. وعمر الإمام زین العابدین یوم الطّفّ (23 سنة) باتّفاق المؤرّخین. فذلک ممّا یؤیّد هذا القول، ویبعد الأقوال الاخر.
ویقرب من هذا القول ما یذکره ابن شهرآشوب فی (مناقبه) بقوله: «ویقال أنّه ابن خمس وعشرین سنة».
(2)- فالأوّل کما عن الطّریحی فی (المنتخب) والثّانی- کما عن الخوارزمی فی (مقتله) وأبی الفرج فی (مقاتله) والثّالث- کما عن المفید فی إرشاده، والطّبرسیّ فی إعلام الوری.
وذهب ابن عنبة فی (عمدة الطّالب) إلی أنّ عمره یوم الطّفّ (23 سنة) ولعلّه من التباس الأکبر هذا بالأصغر زین العابدین، فإنّ هذا الآخر هو ابن ثلاث وعشرین عاماً یوم الطّفّ باتّفاق المؤرّخین- کما عرفت-.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1049
ویلقّب ب (الأکبر) لکونه أکبر من أخیه الإمام علیّ بن الحسین زین العابدین علیه السلام.
ولقد صرّح بذلک الإمام علیه السلام نفسه حینما قال له ابن زیاد- فی الکوفة-: «ألیس قد قتل اللَّه علیّاً»؟ قال الإمام علیه السلام: «کان لی أخ أکبر منِّی یسمّی علیّاً فقتلتموه»- کما عن ابن کثیر فی (البدایة والنّهایة: ج 9، ص 103) وغیره. غیر أنّ أبا الفرج فی (مقاتله:
ص 88) طبع النّجف یذکر القصّة مع یزید فی الشّام، والأوّل هو الأشهر بین المؤرّخین.
کما وصف عامّة المؤرّخین- من الفریقین- الشّهید بالأکبر، والسّجّاد بالأصغر. کابن جریر الطّبریّ فی (تاریخه: ج 5، ص 446، 454) طبع دار المعارف بالقاهرة. وابن قتیبة فی (معارفه: ص 13)، والدّینوریّ فی (الأخبار الطّوال: ص 254، 256) والیعقوبیّ فی (تأریخه: ج 2، ص 94) طبع النّجف، والقرمانیّ فی (التّاریخ: ج 2، ص 108) وسبط ابن الجوزیّ فی (التّذکرة: ص 254) طبع النّجف، وابن کثیر فی (البدایة والنّهایة ج 9، ص 103) والسّهیلی فی (الرّوض: ج 2، ص 326) والدّیاربکریّ فی (تاریخ الخمیس:
ج 2، ص 319) وابن خلّکان فی (وفیّات الأعیان: ج 1، ص 347) طبع إیران، والصّبّان فی (إسعاف الرّاغبین بهامش نور الإبصار: ص 194) والحافظ علیّ بن محمّد الرّازی القمّی فی (کفایة الأثر: ص 318) والصّدوق فی (أمالیه مجلس 30) والخوارزمیّ فی (مقتله):
ج 2، ص 32) طبع النّجف، وغیرهم کثیر.
کما ذکر عامّة المؤرّخین من الفریقین أیضاً: أنّ قتیل الطّفّ هو علیّ الأکبر من غیر إشارة للمقابلة بینه وبین السّجّاد علیه السلام، مثل ابن الأثیر فی (الکامل: ج 3، ص 293) طبع بیروت، والمسعودیّ فی (مروجه: ج 3، ص 71) الطّبعة الثّانیة بمصر، وابن الصّبّاغ المالکیّ فی (فصوله: ص 209) طبع إیران، وابن العماد الحنبلیّ فی (شذراته: ج 1، ص 66) والمحبّ الطّبریّ فی (الذّخائر: ص 151) والوطواط فی (غرر الخصائص: باب 11 الفصل الثّانی) والشّبراویّ فی (الإتحاف: ص 47) والشّهید الأوّل فی: کتاب المزار من (دروسه) فإنّه قال- فی باب زیارة الحسین علیه السلام-: «وإذا زاره فلیزر ولده علیّ الأکبر بن الحسین علیه السلام وهو الأکبر- علی الأصحّ».
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 340
وله یومئذ علی ما قیل تسع عشر سنة، وروی: ثمان عشر سنة، وهو ضعیف کما سنحقّقه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1050
(وولد) علیّ بن الحسین هذا فی إمارة عثمان، (وقد) روی عن جدّه علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 310، 311
لقد وقفنا علی رسالة کتبها فی ترجمة علیّ الأکبر العلّامة البحّاثة السّیّد عبدالرّزّاق المقرّم، فرأینا من المناسب النّقل عنها، وقد اختصرنا منها ما یلی، وقد طبعت فی المطبعة الحیدریّة فی النّجفّ:
ولد علیّ الأکبر (ویکنّی بأبی الحسن) فی حدود سنة ثلاث وثلاثین، فله یوم الطّفّ سبع وعشرون سنة، ویلقّب بالأکبر، لأنّه أکبر من الإمام السّجّاد الّذی له یوم الطّفّ ثلاث وعشرون سنة، کما یلقّب الإمام بالأصغر، وعلی هذا بنی علماء النّسب والتّاریخ والسّیرة، منهم ابن جریر الطّبریّ فی ذیل المذیّل، وهو الجزء 13 الملحق بجزء 12 من التّاریخ الکبیر، وکامل ابن الأثیر ج 4، ص 34، ومقاتل الطّالبیّین ص 31، ومروج الذّهب للمسعودیّ ج 2، ص 65، والتّنبیه والإشراف له ص 263، وتاریخ الیعقوبی ج 2، ص 219، طبع النّجف، والمعارف لابن قتیبة، ص 93، والأخبار الطّوال للدّینوریّ، ص 254، وتاریخ الخمیس ج 2، ص 319، ولواقح الأنوار للشّعرانی، ص 23، ج 1، ومرآة الجنان للیافعی، ج 1، ص 131، والرّوض الآنف للسّهیلی، ج 2، ص 326، وشذرات الذّهب لابن العماد ج 1، ص 66، ووفیات الأعیان لابن خلّکان بترجمة السّجّاد، وغرر الخصائص للوطواط ص 274، وذخائر العقبی للمحبّ الطّبریّ، ص 152، وتذکرة السّبط ص 145، ومطالب السّؤول لابن طلحة ص 143، ونور الأبصار للشّبلنجی، ص 125، وإسعاف الرّاغبین بهامشه ص 194، والفصول المهمّة لابن الصّبّاغ، وکشف الغمّة ص 186، ومزار السّرائر لابن ادریس الحلّی، والنّفحة العنبریّة فی النّسب، والمجدی للعمریّ فی النّسب ومنظومة الحرّ العاملیّ- وهذه الثّلاثة مخطوطة، وشفاء الصّدور فی شرح زیارة عاشوراء بالفارسیّة، والأنوار النّعمانیّة، وحکی العلّامة الاستاذ الشّیخ میرزا محمّد علیّ الأوردبادیّ ذلک عن جلاء العیون للمجلسیّ، وتذکرة الأئمّة للمولی محمّد باقر اللّاهیجیّ، ومفتاح النّجا للحارثی البدخشیّ، وکفایة الأثر للخزّاز الرّازیّ، إلی غیرها.
النّقدی، زینب الکبری (الهامش)،/ 103- 104
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1051
قال محمّد بن شهرآشوب ومحمّد بن أبی طالب الموسویّ أنّه ابن ثمانی عشر سنة حین برز للقتال فی یوم الطّفّ. وقال المفید أنّ له یوم ذاک بضع عشر سنة، فعلی هذا، یکون هو أصغر من أخیه الإمام زین العابدین علیه السلام؛ وقیل هو ابن خمس وعشرون، فیکون هو الأکبر. وهو الأصحّ والأشهر.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 286
أقول: تولّد علیّ بن الحسین علیه السلام فی الحادی عشر من شعبان کما عن أنیس الشّیعة فی أوائل خلافة عثمان، وروی الحدیث عن جدّه أمیرالمؤمنین علیه السلام کما حقّقه ابن إدریس فی السّرائر ونقله عن علماء التّاریخ والنّسب کما فی الإبصار.
المیانجی، العیون العبری،/ 153- 154
وقال فی کتاب زینب الکبری نقلًا عن رسالة العلّامة السّیّد عبدالرزّاق الّتی کتبها فی ترجمة علیّ الأکبر: ولد علیّ الأکبر ویکنّی بأبی الحسن فی حدود سنة ثلاث وثلاثین، فله یوم الطّفّ سبع وعشرین سنة، ویلقّب بالأکبر لأنّه أکبر من الإمام السّجّاد الّذی له یوم الطّفّ ثلاث وعشرون سنة، إلی آخره.
أقول: ولعلّ هذا القول وأنّه الأکبر هو الأوجه، ویؤیّده ما عن تاریخ الیعقوبیّ ومعارف ابن قتیبة وتاریخ ابن خلّکان: بأ نّه لیس للحسین علیه السلام عقب إلّامن علیّ بن الحسین الأصغر مع التّصریح فی الأخیر بأنّ الأصغر هو زین العابدین علیه السلام، وما عن أخبار الطّوال أنّه لم ینج من أصحاب الحسین علیه السلام إلّاابنه علیّ الأصغر، وما فی مقاتل الطّالبیّین أنّ علیّاً علیه السلام قال فی جواب یزید لعنه اللَّه فی مجلسه بعدما قال له اللّعین: أوَ لم یقتل اللَّه علیّاً؟
قد کان لی أخ أکبر منِّی یسمّی علیّاً فقتلتموه، إلی غیر ذلک، بل الأخیر نصّ فی المطلوب کما لا یخفی، والعلم عند اللَّه. «1»
المیانجی، العیون العبری،/ 154- 155
__________________________________________________
(1)- تولدش در عهد امارت عثمان اتفاق افتاد از جد بزرگوارش امیرمؤمنان احادیث روایت نموده.
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 296
و در حادثه کربلا، بیست و هفت سال از سنّش گذشته بود.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 125
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1052
من وصفه علیه السلام بالأکبر:
الرّسّان، تسمیة من قتل (من تراثنا)،/ 159/ عنه، الشّجری، الأمالی الخمیسیّة، 1/ 171؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 17، 73، 75
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 156/ عنه ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 149، ط المحمودی،/ 15؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مؤسّسة الرّسالة)، 4/ 387 (ط دار الفکر)، 5/ 333
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 57
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 361، 406؛ أنساب الأشراف، 3/ 146، 200
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 256/ عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2628؛ الحسین بن علیّ،/ 87
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 233
الطّبری، التّاریخ، 5/ 446/ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 293؛ النّویری، نهایة الإرب، 20/ 455؛ ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 185
تاریخ اهل البیت،/ 102/ ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 18
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 146، 241
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 71
المسعودی، التّنبیه والإشراف،/ 303
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 52/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 45؛ البحرانی، العوالم، 17/ 288؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 328؛ الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 377، 463؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 306
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1053
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 108؛ مقتل الحسین،/ 38/ عنه: الشّجری، الأمالی الخمیسیّة، 1/ 185؛ الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 197
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 151، 153، 154
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 30
شالطّبریّ، دلائل الإمامة،/ 74
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 71
أبو طالب الزّیدی، الإفادة،/ 58/ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 116- 117
الصّدوق، الأمالی «1»،/ 153/ عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 3/ 486- 487؛ المجلسی، البحار، 44/ 362- 363؛ البحرانی، العوالم، 17/ 161- 162؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 119- 120 1
ابن حزم، الجمهرة،/ 267
الطّوسی، الرّجال،/ 76/ عنه: المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 280
المجدی،/ 91
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 349، 397
ابن الخشّاب، تاریخ موالید الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 177/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 39؛ المجلسی، البحار، 45/ 331؛ البحرانی، العوالم، 17/ 640؛ القمّی، نفس المهموم،/ 525
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 143، 2/ 46
شابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 148، ط المحمودی،/ 12، مختصر ابن منظور، 17/ 230
السّهیلی، الرّوض الأنف،/ 326 (ط مصر)، (ط عبدالسّلام)، 4/ 199
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 77/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 63، البحرانی، العوالم، 17/ 343؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 20؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 463؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 241
__________________________________________________
(1)- [راجع ج 9 موسوعة الإمام الحسین علیه السلام، ص 222].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1054
ابن الجوزی، صفة الصّفوة، 1/ 762؛ المنتظم، 5/ 348/ عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 300
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 340
ابن الجوزی، صفة الصّفوة (ط بیروت)، 1/ 389/ عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 286
ابن ادریس، السّرائر،/ 654- 657 (ط حجری)/ 154- 155/ عنه: المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 280- 281؛ القمّی، نفس المهوم،/ 313- 314
الفخر الرّازی، الشّجرة المبارکة،/ 86
البرّی، الجوهرة،/ 49
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 73/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 38؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 99؛ المجلسی، البحار، 45/ 331؛ البحرانی، العوالم، 17/ 639؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 21؛ الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 217؛ سپهر، ناسخ التّواریخ سیّدالشّهداء علیه السلام، 4/ 238- 239؛ القمّی، نفس المهموم،/ 525
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 77/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 74؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 7- 8
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 277، 254/ عنه: سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام،/ 240
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 39/ عنه: سبهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السلام، 4/ 238
محبّ الدّین الطّبریّ، ذخائر العقبی،/ 151/ عنه: الدّیاربکریّ، تاریخ الخمیس، 2/ 300
ابن الطقطقیّ، الأصیلی،/ 143
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 217، (ط دارالفکر)، 4/ 431
الذّهبی، العبر، 1/ 65
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 352
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1055
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 132/ عنه: الدّیاربکریّ، تاریخ الخمیس، 2/ 298
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 189
الدّمیری، حیاة الحیوان الکبری، (ط مصر) 1/ 204
المقریزی، اتّعاظ الحنفاء،/ 13
میرخواند، روضة الصّفا، 31/ 163
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 197، 199
المخزومی، صحاح الأخبار،/ 31
ابن طولون، الأئمّة الاثنا عشر،/ 72
محمّد کاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة،/ 45
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 61
کیاء گیلانی، سراج الأنساب،/ 170- 171
الطّریحی، المنتخب،/ 38/ عنه: القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 241- 242
الطّریحی، المنتخب،/ 443/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 327؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 404؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 200؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 443
ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 66
مجلسی، جلاء العیون،/ 682
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 216
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 75
القندوزی، ینابیع المودّة (ط أسوة)، 3/ 151
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 321، ط اسوة، 3/ 17
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 346
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّدالشّهداء علیه السلام، 4/ 241، 2/ 349
سپهر، ناسخ التّواریخ حضرت سجّاد علیه السلام، 2/ 305
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1056
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 277
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 613؛ لواعج الأشجان،/ 198- 199
السّماری، إبصار العین،/ 21
القمّی، نفس المهموم،/ 307، 388
آل بحرالعلوم، تحفة العالم، 1/ 310
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 71
المیانجی، العیون العبری،/ 214
من وصفه علیه السلام بالأصغر:
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 202
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 151- 153، 154، 250
المفید، الإرشاد، 2/ 137/ عنه: العلّامة الحلّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 450؛ المجلسی، البحار، 45/ 329؛ البحرانی، العوالم، 17/ 637؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 22؛ القمّی، نفس المهموم،/ 313، 524؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 213؛ المیانجی، العیون العبری،/ 191
المفید، الإرشاد، 2/ 118/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 107- 108؛ البحرانی، العوالم، 17/ 367- 368؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 11؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 452؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 227- 228
الطّوسی، الرّجال،/ 76/ عنه: أبو علیّ الحائری، منتهی المقال،/ 212، ط مؤسّسة آل البیت، 4/ 383؛ المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 280
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 251/ عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 331؛ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 373
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 120
العلّامة الحلّی، خلاصة الأقوال،/ 91/ عنه: المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 280
بناکتی، تاریخ بناکتی،/ 104
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1057
ابن داود، الرّجال،/ 240 رقم 1014
التّفرشی، نقد الرّجال،/ 231
ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 365
الإربلی، جامع الرّواة، 1/ 572
مجلسی، جلاء العیون،/ 826- 827
أبو علی الحائری، منتهی المقال،/ 212، ط مؤسّسة آل البیت، 4/ 383- 385
سپهر، ناسخ التّواریخ سیدالشّهداء علیه السلام، 4/ 235
سپهر، ناسخ التّواریخ أمیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 210
مجدالدّین الیمنی، التّحف،/ 57
من وصفه علیه السلام بالأوسط:
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 75- 76
من وصف الإمام السّجّاد علیه السلام بالأصغر:
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 77
ابن قتیبة، المعارف،/ 213- 214
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 259/ عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2630؛ الحسین بن علیّ،/ 89؛ البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 361- 362؛ أنساب الأشراف؛ 3/ 146
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 233
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 146، 241
المجدی،/ 91
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 349
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 143- 144
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 277، 258
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1058
ابن خلّکان، وفیّات الأعیان، 3/ 266
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 39- 40
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 148، ط المحمودی،/ 12
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 159- 160، ط المحمودی،/ 118؛ مختصر ابن منظور، 17/ 235
ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 17/ 230
السّهیلی، الرّوض الآنف،/ 325- 326
ابن الجوزی، صفة الصّفوة، 1/ 762؛ المنتظم، 5/ 348/ عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 300
ابن الجوزی، صفة الصّفوة (ط بیروت)، 1/ 389
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 345
البرّی، الجوهرة،/ 50
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 277، 258، 265
ابن خلّکان، وفیات الأعیان، 3/ 261- 269
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 39/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 331- 332؛ البحرانی، العوالم، 17/ 640؛ القمّی، نفس المهموم،/ 525- 526
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مؤسّسة الرّسالة)، 3/ 203- 204 (ط دارالفکر)، 4/ 418
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مؤسّسة الرّسالة)، 4/ 390 (ط دارالفکر)، 5/ 334- 335
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 199- 200
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 277
الصّفدی، الوافی بالوفیّات، 21/ 281؛ 12/ 425، 428
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 188
ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط النّجف، الهامش)،/ 192
المقریزی، اتّعاظ الحنفاء،/ 13
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1059
المخزومی، صحاح الأخبار،/ 31
ابن طولون، الأئمّة الاثنا عشر،/ 72
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 61
الطّریحی، المنتخب،/ 38/ عنه: القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 241- 242
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 216
القندوزی، ینابیع المودّة (ط اسوة)، 3/ 151
من وصفه الإمام السجّاد علیه السلام بالأکبر:
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 156، 250
المفید، الإرشاد، 2/ 137/ عنه: العلّامة الحلّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 450- 451؛ المجلسی، البحار، 45/ 329؛ البحرانی، العوالم، 17/ 637؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 21- 22؛ القمّی، نفس المهموم،/ 524- 525؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 213؛ المیانجی، العیون العبری،/ 191
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 250/ عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 331؛ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 373- 374
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 110
بناکتی، تاریخ بناکتی،/ 104
التّفرشی، نقد الرّجال،/ 231
مجلسی، جلاء العیون،/ 826
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 277
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 405
من وصفه الإمام السجّاد علیه السلام بالأوسط:
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 77/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 330- 331؛ البحرانی، العوالم، 17/ 637؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 22
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1060
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 73/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 38- 39؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 99؛ المجلسی، البحار، 45/ 331؛ البحرانی، العوالم، 17/ 639- 640؛ الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 216؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 21؛ القمّی، نفس المهموم،/ 525
محمّد کاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة،/ 45
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 76
آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 310
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1061

کرامة للإمام الحسین علیه السلام فی ابنه علیّ الأکبر علیه السلام‌

ومنها: قال أبو جعفر: حدّثنا أبو محمّد عبداللَّه بن محمّد، عن سعید بن شرفی بن القطامیّ، عن «1» زفر بن یحیی، عن کثیر «2» بن شاذان، قال:
شهدت «3» الحسین علیه السلام وقد اشتهی «4» علیه «5» ابنه علیّ الأکبر «6» عنباً فی غیر أوانه.
فضرب بیده «7» ساریة المسجد، فأخرج له عنباً وموزاً، فأطعمه، فقال:
ما عند اللَّه لأولیائه أکثر «8». «9» الطّبریّ، نوادر المعجزات،/ 109 رقم 3، دلائل الإمامة،/ 75/ عنه: البحرانی، مدینةالمعاجز، 3/ 452؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 376؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 138؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 408؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 288
__________________________________________________
(1)- [فی ذخیرة الدّارین مکانه: روی فی کتاب ضیاء العالمین عن ...].
(2)- [فی المعالی ووسیلة الدّارین مکانهما: وکان الحسین علیه السلام یحبّه حبّاً شدیداً بحیث إذا رآه فرح به وسرّ سروراً عظیماً، وإذا سأله حاجة لا یردّه أبداً ولو علی سبیل الإعجاز، (وأضاف فی وسیلة الدّارین: کما روی فی کتاب ضیاء العالمین عن زفر بن یحیی)، عن کثیر ...].
(3)- [المعالی: رأیت].
(4)- [الأسرار: تشهی].
(5)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین والمعالی ووسیلة الدّارین].
(6)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: المقتول، وأضاف فی المعالی ووسیلة الدّارین: فی صغر سنّه].
(7)- [فی غیر دلائل الإمامة ومدینة المعاجز والأسرار والمعالی ووسیلة الدّارین: یده].
(8)- [أضاف فی المعالی: (أقول) أفمن کان حبّه لولده بهذه المثابة بحیث لا یردّه عن حاجة حتّی یقضیها له ولو علی سبیل الإعجاز، فما حاله حین رجع هذا الولد من المعرکة وطلب منه جرعة من الماء وهو لا یتمکّن من أن یعطیه ویسقیه].
(9)- ودیگر در «مدینة المعاجز» از ابومحمد عبداللَّه‌بن محمد روایت می‌کند که گفت: حاضر حضرت حسین ابن علی بودم. فرزندش علی‌اکبر صلوات اللَّه علیه درآمد و از پدر در غیر وقت، عنب (انگور) طلب نمود. آن حضرت دست بر ستون مسجد زد و انگور و موز 1 برآورد.
فقال: ما عند اللَّه لأولیائه أکثر.
فرمود: در نزد خداوند، از برای دوستانش از این افزون تواند بود.
1. موز: میوه‌ای است که در نقاط گرمسیر به عمل می‌آید.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 4/ 9
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1062

زواجه وکنیته علیه السلام‌

لا بقیّة له.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 17/ الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 143؛ محمّدهادی الأمینی، فاطمة بنت الحسین علیه السلام،/ 30
لیس له عقب.
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 156
وسألته عن «1» الرّجل یتزوّج المرأة ویتزوّج أمّ ولد أبیها، قال: لا بأس بذلک، فقلت له: قد بلغنا عن أبیک أنّ علیّ بن الحسین علیهما السلام تزوّج ابنة للحسن علیه السلام وأمّ ولد للحسن علیه السلام، ولکن رجلًا «2» من أصحابنا «2» سألنی أن أسألک عنها، فقال: لیس هو هکذا، إنّما تزوّج علیّ بن الحسین علیه السلام ابنة للحسن علیه السلام وأمّ ولد لعلیّ بن الحسین المقتول عندکم، فکتب بذلک إلی عبدالملک بن مروان لیعاب به علیّ بن الحسین علیهما السلام، فلمّا قرأ الکتاب، قال: إنّ علیّ بن الحسین لیضع نفسه، وإنّ اللَّه تبارک وتعالی لیرفعه.
الحمیری، قرب الأسناد،/ 163 (ط بیروت)،/ 369- 370/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 163- 164
لا بقیّة له. «3»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 233
الرّجل یتزوّج المرأة ویتزوّج أمّ ولد أبیها: «4» علیّ بن إبراهیم، عن أبیه، عن أحمد بن محمّد بن أبی نصر «5»، عن أبی الحسن الرّضا
__________________________________________________
(1)- [فی البحار مکانه: ابن عیسی، عن البزنطیّ قال: سألت الرّضا علیه السلام عن ...].
(2- 2) [لم یرد فی البحار].
(3)- علی‌اکبر که فرزندی از وی نماند.
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 184
(4)- [زاد فی نفس المهموم: ثمّ اعلم أنّه یظهر من بعض الرّوایات والزّیارات إنّ له علیه السلام ولداً وأهلًا. أمّاالرّوایة فقد رویت عن ثقة الإسلام الکلینیّ عطّر اللَّه مرقده عن].
(5)- [زاد فی نفس المهموم ووسیلة الدّارین: البزنطیّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1063
علیه السلام قال: سألته عن الرّجل یتزوّج المرأة ویتزوّج أمّ ولد أبیها، فقال: لا بأس بذلک، فقلت له «1»: بلغنا عن أبیک أنّ علیّ بن الحسین علیهما السلام تزوّج ابنة الحسن بن علیّ علیهما السلام وأمّ ولد الحسن، «2» وذلک أنّ رجلًا من أصحابنا سألنی أن أسألک عنها «2»، فقال: لیس هکذا، إنّما تزوّج علیّ بن الحسین علیهما السلام ابنة الحسن وأمّ ولد لعلیّ بن الحسین المقتول عندکم، «3» فکتب بذلک إلی عبدالملک بن مروان، فعاب علی «1» علیّ بن الحسین علیهما السلام، فکتب إلیه فی ذلک، فکتب إلیه الجواب، فلمّا قرأ الکتاب، قال: إنّ علیّ بن الحسین علیهما السلام یضع نفسه، وإنّ اللَّه یرفعه «3». «4»
الکلینی، الفروع من الکافی، 5/ 361، رقم 1/ عنه: العاملی، وسائل الشّیعة، 14/ 48، 362؛ القمّی، نفس المهموم،/ 315؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 294
«5» لا عقب له «5»، «6» ویکنّی أبا الحسن «6». «7»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 52/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 45؛ البحرانی، العوالم، 17/ 288؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 328؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 377، 463؛ السّماوی، إبصار العین،/ 21؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 207؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 285، 286
وقیل أنّه کان متزوّجاً وله ولد.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار (الهامش)، 3/ 177
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی وسائل الشّیعة ص 48].
(2- 2) [لم یرد فی وسائل الشّیعة، ص 48].
(3- 3) [وسائل الشّیعة،/ 362: ورواه الحمیری فی (قرب الإسناد) عن أحمد بن محمّد بن عیسی، عن‌أحمد بن محمّد بن أبی نصر مثله، وفی نفس المهموم: إلی آخره رواه الحمیریّ بسند صحیح مثله، ووسیلة الدّارین: وورد فی الزّیارة الطّویلة المرویة عن الثّمالی عن الصّادق علیه السلام قال فی زیارة علیّ بن الحسین المقتول بالطّفّ صلّی اللَّه علیک وعلی عترتک وأهل بیتک وآبائک وأبناءک].
(4)- مرّ الحدیث مرسلًا بنحو آخر.
(5- 5) [لم یرد فی إبصار العین].
(6- 6) [لم یرد فی الأعیان].
(7)- کنیه اش ابو الحسن.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطالبیّین،/ 77
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1064
لم یعقب بالإجماع.
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 30
لا عقب له.
أبو طالب الزّیدیّ، الإفادة،/ 58/ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 117؛ الحائری، ذخیرة الدّارین «1»، 1/ 137
ولم یخلف عقباً، روی ذلک غیر واحد من شیوخنا.
المجدی،/ 91
ولا عقب له بالإجماع.
الفخر الرّازی، الشّجرة المبارکة،/ 87
لا بقیّة له.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 277
ولم یولد له.
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 91
ولا عقب له.
المقریزی، اتّعاظ الحنفاء،/ 13
ثمّ اعلم أنّ کنیّة علیّ الأکبر کانت أبا الحسن کما وردت فی الأخبار والزّیارات، وفی فقرة أخیرة من فقرات الزّیارة.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 376
قُتل ولا عقب له.
السّماوی، إبصار العین،/ 23
وأمّا الزّیارة، ففی الزّیارة الطّویلة المرویّة عن الثّمالیّ، عن الصّادق علیه السلام قال فی زیارة علیّ بن الحسین المقتول بالطّفّ: صلّی اللَّه علیک وعلی عترتک وأهل بیتک وآبائک وأبنائک. «2»
القمّی، نفس المهموم،/ 315
ویکنّی أبا الحسن، ولا عقب له.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 137
__________________________________________________
(1)- [حکاه فی ذخیرة الدّارین عن الحدائق الوردیّة].
(2)- و در زیارت مفصلی که ثمالی از امام صادق روایت کرده در ضمن زیارت علی بن الحسین مقتول به کربلا است که صلوات خدا بر تو و بر عترت تو و خانواده تو و پدران تو و فرزندان تو.
کمره ای، ترجمه نفس المهموم،/ 145
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1065
أوّل من تقدّم أبو الحسن علیّ الأکبر. «1»
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 318
__________________________________________________
(1)- نام و کنیت از جد داشت؛ چه اورا به نام علی و به کنیت ابوالحسن گفتند.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 349
بدان که از بعضی روایات و زیارات استفاده می‌شود که آن حضرت فرزند و خانواده داشته، روایت را ثقة الاسلام کلینی رحمه الله از علی‌بن ابراهیم قمی از پدرش از احمدبن محمد بن ابی‌نصر بزنطی رضی الله عنه از امام رضا روایت‌کرده [است] گوید: «از آن حضرت پرسیدم از مردی که زنی‌بگیرد و با ام‌ولد، پدر آن‌زن ازدواج کند.»
فرمود: «عیبی ندارد.»
گفتم: «از پدرت به ما خبر رسیده که علی‌بن الحسین علیه السلام دختر حسن‌بن علی و ام‌ولد او را تزویج کرد و یکی از اصحاب ما به من گفت از شما بپرسم.»
فرمود: «چنین نیست. همانا علی‌بن الحسین علیه السلام دختر امام حسن و ام‌ولد علی بن الحسین را که در کربلا کشته شد، به زنی گرفت.»
حمیری هم به سند صحیحی مانند آن را روایت کرده است.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 144- 145
کنیه علی‌اکبر
در زیارت علی‌اکبر که ابوحمزه ثمالی از امام صادق علیه السلام روایت نمود، آمده است که: در شأن زیارت او، صورت بر قبر گذار و بگو: «صَلّی اللَّهُ عَلَیْکَ یا أبا الحَسَن» و این را سه مرتبه تکرار نما.
در این‌جا کما این که احتمال می‌رود که کنیه برای تفأل باشد، محتمل است که وی فرزندی به نام حسن داشته است. شاهد بر این امر روایت احمد بن أبی نصر بزنطی است که نشانگر آن است که علی اکبر علیه السلام کنیزی داشته و از او صاحب فرزند شده است.
این روایت را عالم جلیل ابن قولویه در «کامل الزیارات» به سند صحیح و راویان موثق آورده است. از آن جمله‌اند علی‌بن مهزیار که از وکلای مورد وثوق امام جواد علیه السلام بوده [است] و امام خود برایش نوشتند: «به تحقیق که طاعت و خدمتت را آزمودم و امتحان نمودم و اگر بگویم که نظیرت را ندیدم، امیدوارم سخنی به گزاف نگفته باشم.»
و نیز در میان راویان حدیث است ابن‌ابی‌عمیر، ثقه بزرگوار، و او آن کسی است که به جرم تشیع، سندی‌بن شاهک به فرمان هارون صد و بیست ضربت تازیانه بر او وارد آورد و بعد در زندانش انداخت که با پرداخت صد و بیست دینار طلا آزادش نمود.
بزنطی به امام رضا علیه السلام عرضه داشت: «آیا امکان دارد مردی با زنی و «امّ‌ولد» پدر آن زن ازدواج نماید؟»
امام فرمود: «اشکالی ندارد.»
آن‌گاه احمد بزنطی عرض کرد: به ما خبر رسیده [است] که حضرت علی‌بن الحسین (امام سجاد علیه السلام)-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1066
ویکنّی علیّ الأکبر ب (أبی الحسن) کما یظهر من الزّیارة المرویة عن الإمام الصّادق علیه السلام علی لسان الصّحابیّ الجلیل أبی حمزة الثّمالی، وإن لم تدلّ هذه الکنیة علی وجود ولد له بهذا الاسم.
ففی کامل الزّیارات لابن قولویه: باب 79 ص 240: «إنّ الإمام الصّادق علیه السلام قال لأبی حمزة الثّمالی- فی بیان زیارة علیّ بن الحسین الأکبر-: «ثمّ ضع خدّک علی القبر وقل: «صلّی اللَّه علیک یا أبا الحسن ثلاثاً».
__________________________________________________
- با دختر امام حسن مجتبی و «امّ‌ولد» پدر او (یعنی امّ‌ولد امام مجتبی) ازدواج نموده است.
حضرت فرمود: چنین نیست؛ بلکه وی دختر امام حسن علیه السلام و امّ‌ولد علی‌بن الحسین را- که نزد شما کشته محسوب می‌شود (یعنی همسر علی‌اکبر)- به ازدواج خود درآورد. 1
بدیهی است که بر هر کنیزی عنوان «امّ‌ولد» اطلاق نمی‌شود، مگر این که آن کنیز از مولای خود دارای فرزندی شده باشد. این حدیث شاهدی صریح بر این است که علی‌اکبر صاحب کنیزی بوده که برای او فرزند آورده است.
علاوه بر آن که از حدیث شریف امام صادق علیه السلام در زیارت یاد شده [است]، دُرّی بی‌مانند و حقیقتی آشکار به دستمان می‌آید که دست تطاول روزگار آن را تباه ساخته و قلم خائنان آن را به بازی گرفته است. این‌فرمایش بیانگر آن می‌باشد که علی‌اکبر خانواده و فرزند داشته است؛ هرچند که نسل و اعقاب حضرتش نشانی در دست نیست و گویا این نسل استمرار نیافته است. در این‌جا، صادق آل محمد علیهم السلام می‌فرماید:
صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ وَعَلی عِتْرَتِکَ وأهْلِ بَیْتِکَ وآبائکَ وأبنائکَ وامّهاتِکَ الأخیار الّذینَ أذْهَبَ اللَّهُ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَطَهّرَهُمْ تَطْهیراً.
یعنی: درود و تحیات خداوند بر تو و خاندان و خانواده و پدران و پسران و مادران پاکت باد. همان (خاندانی) که خداوند پلیدی را از آنان دور ساخته و پاک و مطهّرشان قرار داده است.
در این زیارت شریف «ابناء» به صورت جمع بوده و طبق قواعد زبان عربی بر بیش از دو تن صدق می‌کند (در نتیجه علی‌اکبر بیش از دو پسر داشته است).
همچنان که ممکن است مراد از کلمه «پسران» همه بازماندگان از نسل آن بزرگوار باشد، اما این احتمال با توجه به استعمال عرفی لفظ «پسر» منتفی است؛ زیرا در زبان عرف، این لفظ دلالت بر فرزند صُلبی انسان دارد، همان گونه که اطلاق «عترت» که به معنای ذرّیه و خانواده است، شاهد این امر می‌باشد، و اگر علی‌اکبر خانواده‌ای تشکیل نداده بود، استعمال این لغت صحیح به‌شمار نمی‌رفت و ورود این جمله در لسان امام عارف به مفاهیم لغت و قوانین بلاغت و مقتضیات کلام عرب، قوی‌ترین برهان در این‌باره است.
1. مرآة العقول، ج 4، ص 465.
طارمی، ترجمه علی‌اکبر للمقرّم،/ 19- 20
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1067
ویظهر من بعض فقرات هذه الزّیارة: أنّ لعلیّ الأکبر أبناءً وعترةً أکثر من واحد حیث یقول الإمام علیه السلام- فی تعلیمه لأبی حمزة: «صلّی اللَّه علیک وعلی عترتک وأهل بیتک وآبائک وأبنائک». ویظهر من بعض الرّوایات أنّه کان متزوّجاً من أمّ ولد.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 340
وإنّه کان فی الکتاب أنّه علیه السلام تزوّج بامّ ولد المقتول، فقرأه أنّ المقتول لُامّ ولد، ففی صحیح البزنطی عن الرّضا علیه السلام إنّ السّجّاد علیه السلام تزوّج امّ ولد علیّ المقتول.
قلت: والمقتول وإن کان ذا ولد بمقتضی الخبر، إلّاأنّه لم یبق منه عقب.
التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 86
وروی القُرب: تزوّجه بأمّ ولد أخیه علیّ المقتول، وکذا ورد تزوّجه بأمّ ولد عمّه الحسن.
التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 109
کنیته أبو الحسن.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 406
یکنّی بأبی الحسن. «1»
النّقدی، زینب الکبری،/ 103
__________________________________________________
(1)- کنیه‌اش ابوالحسن بوده ودر گزارشی نقل شده که او با دختری از نوادگان ام‌ولد ازدواج کرده است.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 125
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1068

صحبته أباه الحسین علیه السلام فی خروجه من المدینة

فتوجّه إلی مکّة بأهله وولده، فحجّ، وأراد المسیر إلی العراق. وکان بالعراق جماعة من أولیائه وأهل دعوته.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 143
فخرج من اللّیل ببنیه وإخوته وبنی أخیه وأهل بیته إلی مکّة للیلتین بقیتا من رجب، فدخلها لیلة الجمعة لثلاث مضین من شعبان.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 324
فلمّا مات معاویة وانقضت مدّة الهدنة الّتی کانت تمنع الحسین بن علیّ علیهما السلام من الدّعوة إلی نفسه، أظهر أمره بحسب الإمکان وأبان عن حقّه للجاهلین به حالًا بحال، إلی أن اجتمع له فی الظّاهر الأنصار، فدعا علیه السلام إلی الجهاد وشمّر للقتال، وتوجّه بولده وأهل بیته من حرم اللَّه وحرم رسوله صلی الله علیه و آله نحو العراق للاستنصار بمن دعاه من شیعته علی الأعداء.
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 5/ مثله العلّامة الحلّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 448
فخرج من مکّة إلی العراق فی عشر ذی الحجّة ومعه طائفة من أهل بیته رجالًا ونساءً وصبیاناً.
السّیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 207
راجع ما یلی «1»:
الطّبری، التّاریخ، 5/ 341
الصّدوق، الأمالی،/ 152- 153/ عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 3/ 486- 487؛ المجلسی، البحار، 44/ 312- 313؛ البحرانی، العوالم، 17/ 161- 162؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 119- 120
__________________________________________________
(1)- [راجع حوله موسوعة الإمام الحسین ج 9، ص 221- 227].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1069
المفید، الإرشاد، 2/ 32/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 198؛ الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 385؛ الفتّال، روضة الواعظین، 1/ 147
الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 367- 368/ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 220- 221؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 53- 54
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّدالشهداء علیه السلام، 2/ 14
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 218
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1070

ومنها: مقالته مع أبیه بعد إبلاغ الحسین علیه السلام استشهاد مسلم وهانئ‌

رحمة اللَّه علیهما
وبلغ الحسین قتل مسلم وهانئ، فقال له ابنه علیّ الأکبر: یا أبة! ارجع فإنّهم أهل غدر وقلّة وفائهم، ولا یفون لک بشی‌ء، فقالت بنو عقیل لحسین: لیس هذا بحین رجوع وحرّضوه علی المضی.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 67
ابن سعد عن الواقدیّ وغیره بإسنادهم أنّ عمر بن سعد بن أبی وقّاص أرسل رجلًا علی ناقة إلی الحسین، یخبره بقتل مسلم بن عقیل، وکان قد بعثه الحسین إلی الکوفة کما مرّ فی سنة ستّین، فقال للحسین ولده علیّ الأکبر: یا أبة! ارجع، فإنّهم أهل العراق وغدرهم وقلّة وفائهم ولا لک بشی‌ء، فقالت بنو عقیل: لیس هذا حین رجوع، وحرّضوه علی المضی.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 344- 345
بعث عبیداللَّه برأس مسلم وهانئ إلی یزید بن معاویة.
فقال علیّ لأبیه الحسین: ارجع یا أبة، فقال بنو عقیل: لیس ذا وقت رجوع.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 270
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1071

ومنها: أذانه لصلاة الإمام علیه السلام‌

قال: وبلغ عبیداللَّه بن زیاد لعنه اللَّه الخبر وإنّ الحسین علیه السلام قد نزل الرّهیمة، فأرسل إلیه الحرّ بن یزید فی ألف فارس، قال الحرّ: فلمّا خرجت من منزلی متوجّهاً نحو الحسین علیه السلام نودیت ثلاثاً: یا حرّ أبشر بالجنّة، فالتفتّ، فلم أرَ أحداً، فقلت: ثکلت الحرّ أمّه یخرج إلی قتال ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله ویبشّر بالجنّة، فرهقه عند صلاة الظّهر، فأمر الحسین علیه السلام ابنه، فأذّن وأقام، وقام الحسین علیه السلام فصلّی بالفریقین جمیعاً «1»، فلمّا سلّم، وثب الحرّ ابن یزید، فقال: السّلام علیک یا ابن رسول اللَّه ورحمة اللَّه وبرکاته، فقال الحسین علیه السلام:
وعلیک السّلام، من أنت یا عبداللَّه؟ فقال: أنا الحرّ بن یزید، فقال: یا حرّ! أعلینا أم لنا؟ فقال الحرّ: واللَّه یا ابن رسول اللَّه لقد بعثت لقتالک، وأعوذ باللَّه أن أحشر من قبری، وناصیتی مشدودة «2» إلی رجلی «2»، ویدی مغلولة إلی عنقی، وأکبّ علی حرّ وجهی فی النّار، یا ابن رسول اللَّه! أین تذهب؟ ارجع إلی حرم جدّک، فإنّک مقتول، فقال الحسین علیه السلام:
سأمضی فما بالموت عار علی الفتی إذا ما نوی حقّاً وجاهد مسلما
وواسی الرّجال الصّالحین بنفسه وفارق مثبوراً وخالف مجرما
فإن متّ لم أندم وإن عشت لم ألم کفی بک ذلّاً أن تموت «3» وترغما «4»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی البحار].
(2- 2) [فی البحار والعوالم: إلیّ].
(3)- [العوالم: تعیش].
(4)- حسین در رهیمه فرود آمد، حربن یزید را با هزار سوار جلو او فرستاد. حر گفت: چون از منزل برآمدم که برابر حسین علیه السلام روم، سه بار ندایی شنیدم که: «ای حر! مژده بهشت گیر.»
برگشتم. کسی را ندیدم. گفتم: «مادر به عزای حر نشیند، به جنگ زاده پیغمبر می‌رود. چگونه مژده بهشت داد؟»
حر هنگام نماز ظهر به حسین علیه السلام رسید. حسین پسرش را امر کرد اذان و اقامه گفت و حسین علیه السلام با-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1072
الصّدوق، الأمالی،/ 154/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 314، البحرانی، العوالم، 17/ 163- 164
__________________________________________________
- هر دو گروه نماز ظهر را خواند و چون سلام نماز داد، حر پیش جست و عرض کرد: «السّلام علیک یابن رسول اللَّه ورحمة اللَّه وبرکاته!»
حسین فرمود: «وعلیک السّلام. تو کیستی ای بنده خدا؟»
گفت: «من حربن یزیدم.»
فرمود: «حر به جنگ ما آمدی یا به یاری ما؟»
گفت: «مرا به جنگ تو فرستادند و به خدا پناه می‌برم که از قبر برآیم و پایم به موی سرم بسته باشد و دستم به گردنم و مرا به رو در آتش جهنم اندازند. ای زاده رسول خدا صلی الله علیه و آله کجا می‌روی؟ برگرد به حرم جدّت؛ زیرا تورا می‌کشند.»
حسین فرمود:
من می‌روم و ز مرگ ننگی نبود آن را که به دل نیت خیر است و جهاد
همدرد نکویان شود و جان بدهد از بدمنش و مجرم و بی‌دین آزاد
با عیب بمانم و بمیرم بی‌غم خواری که بمانی و بود دشمن شاد
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 154
پس حر در وقت نماز ظهر به آن حضرت رسید. آن جناب فرزند بزرگوار خود را فرمود اذان و اقامت برای نماز گفت.
مجلسی، جلاءالعیون،/ 638
آن‌گاه حسین علیه السلام فرزند خود علی را فرمود: برخیز و اقامه بگوی وبا حر گفت: اگر خواهی با لشگر خویش جداگانه صف راست می‌کنی و نماز می‌گزاری، عرض کرد: با تو اقتدا خواهم کرد و نماز خواهم گذاشت، پس آن حضرت هر دو لشگر را امامت فرمود.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 155
بالجمله می‌فرماید: حر هنگام فریضه ظهر به آن حضرت نزدیک شد و امام حسین سلام‌اللَّه علیه فرمان کرد تا پسرش علی اذان و اقامه بگذاشت و امام حسین به‌پا شد و فریقین را به تمامت به امامت بگذاشت.
سپهر، ناسخ التّواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 94
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1073

کلامه مع أبیه علیهما السلام إذا استرجع فی المنازل المتعدّدة

قال أبو مخنف: حدّثنی عبدالرّحمان بن جُنْدَب، عن عقبة بن سَمْعان قال: لمّا کان فی آخر اللّیل، أمر الحسین بالاستقاء من «1» الماء، ثمّ أمرنا بالرّحیل، ففعلنا؛ قال: فلمّا ارتحلنا من قصر بنی مقاتل «2» وسرنا ساعةً «2»، خفق الحسین برأسه خفقة «3»، ثمّ انتبه وهو یقول:
إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، والحمد للَّه‌ربّ العالمین؛ «4» قال: ففعل ذلک «4» مرّتین أو ثلاثاً، قال:
فأقبل إلیه «5» ابنه «6» علیّ بن الحسین «7» علی فرس له، فقال: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، والحمد للَّه ربّ العالمین، یا أبت، جُعلت فداک! «7» مِمّ حمِدت اللَّه واسترجعت؟ قال: یا بنیّ، إنّی خفقتُ برأسی «5» خفقةً فعنّ لی فارس علی فرس فقال: القوم یسیرون والمنایا تسری «8» إلیهم، فعلمتُ أنّها أنفسنا نُعیت إلینا، قال له: یا أبت، لا أراک اللَّه سوءاً، ألسنا علی الحقّ! قال: بلی والّذی إلیه مرجع العباد؛ قال: «9» یا أبت «9»، إذاً لا نبالی؛ «10» نموت محقّین؛ فقال له:
جزاک اللَّه من ولد خیر ما جزی ولداً عن والده. «11» «12»
__________________________________________________
(1)- [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین مکانهما: قال لمّا کان السّحر من (أو فی آخر) اللّیلة الّتی بات بهاالحسین عند قصر بنی مقاتل أمرنا الحسین بالاستسقاء من ...].
(2- 2) [لم یرد فی إبصار العین].
(3)- [فی الأعیان مکانه: وروی أبو مخنف عن عقبة بن سمعان: إنّه لمّا ارتحل الحسین علیه السلام من قصر بنی مقاتل، خفق وهو علی ظهر فرسه خفقة ...].
(4- 4) [إبصار العین: ثمّ کرّرها.
(5)- [لم یرد فی الأعیان].
(6)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(7- 7) [الأعیان: فقال].
(8)- [الأعیان: تسیر].
(9- 9) [الأعیان: فإنّنا].
(10)- [زاد فی‌الأعیان: أن].
(11)- [زاد فی الأعیان: والظّاهر أنّ القائل هو علیّ بن الحسین الأکبر، لأنّ زین العابدین علیه السلام کان مریضاً بالذّرب. وفی الحدیث من الدّلالة علی جلالة قدر علیّ بن الحسین الأکبر، وحسن بصیرته، وشجاعته ورباطة جأشه، وشدّة معرفته باللَّه تعالی ما لا یخفی].
(12)- عقبةبن سمعان گوید: وقتی آخر شب شد، حسین به ما گفت، آبگیری کنیم. آن‌گاه دستور حرکت داد و ما به راه افتادیم.
گوید: وقتی از قصر بنی‌مقاتل حرکت کردیم و لختی برفتیم، حسین چرتی زد و آن‌گاه به خود آمد و گفت: «إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون والحمد للَّه‌ربّ العالمین» و این را دوبار یا سه بار گفت.
گوید: پسرش علی بر اسب خویش بیامد و گفت: «إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون والحمد للَّه‌ربّ العالمین، پدرجان! فدایت شوم، حمد و إنّا للَّه‌برای چه می‌گویی.»
گفت: «پسرکم، چرتم گرفت و سواری بر اسبی دیدم که گفت: قوم روانند و مرگ‌ها نیز روان است، و بدانستم که از مرگ ما خبرمان می‌دهند.»
گفت: «پدرجان! خدا بد برایت نیاورد. مگر ما بر حق نیستیم؟»
گفت: «قسم به مرجع بندگان، چرا.»
گفت: «پدرجان! چه اهمیت دارد، بر حق جان می‌دهیم.»
گفت: «خدای نکوترین پاداشی که به خاطر پدری به فرزندی داده [است]، تورا دهد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2999
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1074
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 407- 408/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 206- 207؛ السّماوی، إبصار العین،/ 21- 22؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 138؛ المحمودی، العبرات، 1/ 411
قال: وسار الحسین حتّی نزل الثّعلبیّة «1» وذلک فی وقت الظّهیرة، فنزل وترک أصحابه، ثمّ وضع الحسین رأسه ونام، ثمّ انتبه من نومه باکیاً، فقال له ابنه «2»: ما لکَ تبکی یا أبت «3»، لا أبکی اللَّه لک عیناً؟ فقال الحسین: یا بنیّ! إنّها ساعة لا تکذب فیها الرّؤیا، أعلمک أنّی رأیت فارساً علی فرس حتّی وقف علیّ، فقال: یا حسین! إنّکم تسرعون المسیر «4»، والمنایا بکم تسرع إلی الجنّة، فعلمت أنّ أنفسنا قد نعیت إلینا. فقال له ابنه:
__________________________________________________
(1)- وقع فی د: التّغلبیّة- خطأ، وفی معجم البلدان 3/ 14 (ط مکتبة الأسدیّ، 1/ 925): «من منازل‌طریق مکّة من الکوفة بعد الشّقوق وقبل الخزیمیّة».
(2)- اسمه علیّ الأکبر کما فی التّرجمة 370.
(3)- فی د: أباه، وفی الأصل و بر: أبة.
(4)- فی د: السیر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1075
یا أبت «1»! ألسنا علی الحقّ؟ قال: بلی یا بنیّ والّذی ترجع العباد إلیه، فقال علیّ «2» رضی الله عنه «2»:
إذاً لا نبالی بالموت. فقال الحسین: جزاک اللَّه [عنِّی- «3»] یا بنیّ خیراً «4» جزی به ولد عن والد «4».
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 122- 123
قال أبو مخنف: فحدّثنی عبدالرّحمان بن جندب عن عتبة بن سمعان الکلبیّ قال: لمّا ارتحلنا من قصر ابن مقاتل سرنا ساعة، خفق رأس الحسین خفقة، ثمّ انتبه، فأقبل یقول: (إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون) و (الحمد للَّه‌ربّ العالمین) مرّتین. فأقبل إلیه علیّ بن الحسین وهو علی فرس، فقال له: یا أبت! جعلت فداک، ممّ استرجعت؟ وعلامَ حمدت اللَّه؟ قال الحسین: یا بنیّ! إنّه عرض لی فارس علی فرس، فقال: القوم یسیرون والمنایا تسری إلیهم، فعلمتُ أنّها أنفسنا نُعیت إلینا، فقال: یا أبتاه! لا أراک اللَّه سوءاً أبداً، ألسنا علی الحقّ؟ قال: بلی والّذی یرجع إلیه العباد. فقال: یا أبت! فإذاً لا نبالی، قال: جزاک اللَّه خیر ما جزی ولد عن والده. «5»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 74
__________________________________________________
(1)- من بر، وفی الأصل: أبته، وفی د: أباه.
(2- 2) لیس فی د.
(3)- من د.
(4- 4) لیس فی د.
(5)- ابومخنف از عُتبة بن سَمعان 1 کلبی روایت کرده [است] که گفت: هنگامی که ما از قصر بنی‌مقاتل گذشتیم و ساعتی راه پیمودیم، خواب کوتاهی حسین علیه السلام را گرفت و پس از لحظه‌ای بیدار شد و دو بار این جمله را بر زبان جاری کرد و فرمود: «إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، والحمد للَّه‌ربّ العالمین.»
فرزند آن حضرت علی‌بن حسین که بر اسبی سوار بود، پیش آمد و به پدر گفت: «پدرجان! قربانت گردم، چه سبب شد که کلمه استرجاع بر زبان جاری کردی و برای چه الحمد للَّه‌گفتی؟»
حسین علیه السلام فرمود: «پسرم (همچنان که خواب مرا ربود) اسب‌سواری در پیش روی من نمودار شد و گفت: این گروه همچنان پیش می‌روند و مرگ نیز به سویشان به پیش می‌رود. من دانستم که آن پیک جان ما است که خبر مرگ ما را می‌دهد.»
علی‌بن حسین گفت: «پدرجان! خدا هرگز برای شما بدی پیش نیاورد؛ «أوَلسنا علی الحقّ»، (مگر ما بر حق نیستیم؟)» فرمود: «چرا. سوگند بدان خدایی که بندگان به سویش بازگشت کنند، حق با ماست.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1076
ثمّ سار حتّی نزل العذیب «1»، فقال فیها قایلة الظّهیرة، ثمّ انتبه من نومه باکیاً، فقال له ابنه: ما یبکیک یا أبة؟ فقال: یا بنیّ! إنّها ساعة لا تکذب الرّؤیا فیها، وإنّه عرض لی فی منامی «2» عارض، فقال: تسرعون السّیر والمنایا تسیر بکم إلی الجنّة. «3»
الصّدوق، الأمالی،/ 153/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 313- 314؛ البحرانی، العوالم، 17/ 162- 163؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 239؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 248
«4» ولمّا کان فی آخر اللّیل «5» «6» أمر فتیانه «7» بالاستقاء من الماء، «8» ثمّ أمر «9» بالرّحیل «6»، «8» فارتحل من «10» قصر بنی مقاتل. «11»
__________________________________________________
- علی بن حسین گفت: «فإذاً لا نُبالی؛ پدرجان! در این صورت ما از مرگ باکی نداریم.»
حسین علیه السلام فرمود: «خدایت پاداشی نیک دهد. بهترین پاداشی که فرزندی از پدر خویش بیند.»
1. در نسخ مقاتل همه جا «عتبةبن سمعان» ضبط شده است؛ ولی در کتب دیگر غیر از مقاتل الطالبیین، «عُقبة بن سمعان» است.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیین،/ 111- 112
(1)- [الأسرار: الغدیر].
(2)- [البحار: منام].
(3)- تا به عذیب منزل کرد و در آن به خواب نیمه روز شد و گریان از خواب بیدار شد، پسرش به او گفت: «پدرجان! برای چه گریه می‌کنی؟»
فرمود: «پسر جانم! این ساعتی است که خواب آن دروغ نیست. در خواب کسی به من برخورد و گفت: شما در رفتن شتاب می‌کنید و مرگ شما را به بهشت می‌برد.»
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 153
(4)- [زاد فی مثیر الأحزان: فنزل قصر بنی مقاتل].
(5)- [البحار: اللّیلة].
(6- 6) [لم یرد فی العیون].
(7)- [لم یرد فی روضة الواعظین والأسرار ونفس المهموم].
(8- 8) [لم یرد فی بحرالعلوم ومثیر الأحزان].
(9)- [روضة الواعظین: أمرنا].
(10)- [فی الأسرار/ 376 مکانه: لمّا أمر بالرّحیل فی بعض المنازل ارتحلوا من ...].
(11)- [إلی هنا لم یرد فی إعلام الوری وتظلّم الزّهراء ووسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1077
فقال عقبة بن سمعان: فسرنا معه ساعة، فخفق «1» وهو علی ظهر «2» فرسه «1» خفقة، ثمّ انتبه وهو یقول: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون والحمد للَّه‌ربّ العالمین، ففعل ذلک مرّتین أو ثلاثاً، فأقبل [إلیه] «3» ابنه علیّ بن الحسین علیهما السلام «4» فقال: ممّ «5» حمدت اللَّه واسترجعت؟
فقال: یا بنیّ! إنّی «6» خفقت «7» خفقة، فعنّ لی فارس «8» علی فرس «8» وهو یقول: القوم یسیرون والمنایا تسیر «9» إلیهم «10»، فعلمت أنّها أنفسنا نعیت إلینا، فقال له «11»: یا أبت! لا أراک اللَّه سوء، ألسنا علی الحقّ؟ قال: بلی «12» والّذی إلیه مرجع «13» العباد «14» «12»، قال: فإنّنا «15» إذاً لا «16» نبالی أن نموت محقّین، «17» فقال له الحسین علیه السلام: جزاک اللَّه من ولد خیر ما جزی ولداً
__________________________________________________
(1- 1) [بحرالعلوم: برأسه].
(2)- [لم یرد فی الأسرار/ 376 ومثیر الأحزان].
(3)- [من ط آل البیت].
(4)- [زاد فی إعلام الوری والدّمعة والأسرار،/ 254 ونفس المهموم: علی فرس].
(5)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین، وفی إعلام الوری وبحر العلوم ومثیر الأحزان: یا أبة! فیم، وفی تظلّم الزّهراء: لِمَ].
(6)- [لم یرد فی الأسرار].
(7)- [زاد فی بحرالعلوم: برأسی].
(8- 8) [لم یرد فی الأسرار/ 254 وتظلّم الزّهراء].
(9)- [فی إعلام الوری والدّمعة: تسری، ووسیلة الدّارین: تصیر].
(10)- [مثیر الأحزان: بهم].
(11)- [زاد فی روضة الواعظین ونفس المهموم: ابنه].
(12- 12) [فی البحار والعوالم والدّمعة وتظلّم الزّهراء والعیون ومثیر الأحزان: واللَّه الّذی مرجع العبادإلیه].
(13)- [فی روضة الواعظین: المرجع، ووسیلة الدّارین: یرجع].
(14)- [روضة الواعظین: والمعاد].
(15)- [فی تظلّم الزّهراء والعیون ومثیر الأحزان: أما، وفی بحرالعلوم: یا أبت].
(16)- [فی تظلّم الزّهراء والعیون: ما].
(17) (17*) [لم یرد فی الأسرار/ 376].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1078
عن والده «1» (17*). «2» «3»
المفید، الإرشاد، 2/ 82/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 379- 380؛ البحرانی، العوالم، 17/ 230؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 253؛ الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 254، 376؛ القمّی، نفس المهموم،/ 202- 203؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 165؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 199- 200؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 44؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 67؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 154- 155؛ الطّبرسی، إعلام الوری،/ 230؛ المیانجی، العیون العبری،/ 76
وسار الحسین حتّی نزل (الثّعلبیّة) وذلک فی وقت الظّهیرة، ونزل أصحابه؛ فوضع رأسه، فأغفی، ثمّ انتبه باکیاً من نومه، فقال له ابنه علیّ بن الحسین: ما یبکیک یا أبة، لا أبکی اللَّه عینیک؟ فقال له: یا بنیّ! هذه ساعة لا تکذب فیه الرّؤیا، فأعلمک أنّی خفقت
__________________________________________________
(1)- [روضة الواعظین: والد].
(2)- [زاد فی وسیلة الدّارین: فلمّا أصبح نزل فصلّی الغداء].
(3)- چون آخر شب شد، به جوانان خویش دستور داد آب بردارند. سپس دستور داد کوچ کنند و از قصر بنی مقاتل کوچ کرد.
عقبه بن سمعان گوید: ساعتی به همراه آن جناب برفتیم و همچنان که آن حضرت روی اسب بود، اندک خوابی اورا گرفت و پس از این که از خواب بیدار شد، می‌گفت: «إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، والحمد للَّه‌ربّ العالمین.» و دو بار یا سه بار این کلمات را بر زبان جاری کرد.
فرزندش علی بن الحسین علیه السلام پیش آمد و گفت: «از چه حمد خدای را به‌جا آوردی و «إنّا للَّه ...» بر زبان راندی؟»
فرمود: «پسر جان! اندکی خواب رفتم و پس (در آن خواب اندک) سواری را دیدم که پیش روی من آشکار شد و می‌گفت: «این گروه می‌روند و مرگ‌ها به سوی ایشان می‌رود!» دانستم که آن جان‌های ما است که خبر مرگ ما را می‌دهد.»
علی گفت: «پدرجان! خداوند بدی برای شما پیش نیاورد. آیا مگر ما بر حق نیستیم؟»
فرمود: «چرا، سوگند بدان خدایی که بازگشت بندگان به سوی او است (ما بر حقّیم).»
گفت: «پس ما در چنین حالی باک نداریم از این که بر حق بمیریم.»
حسین علیه السلام به او فرمود: «خدایت بهترین پاداشی که فرزندی از پدر خود برد، به تو عنایت کند.»
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 83- 84
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1079
برأسی خفقة، فرأیت فارساً علی فرس وقف علیّ وقال: یا حسین! إنّکم تُسرعون والمنایا تسرع بکم إلی الجنّة، فعلمت أنّ أنفسنا نُعیت إلینا، فقال له ابنه علیّ: یا أبة! أفلسنا علی الحقّ؟ قال: بلی یا بنیّ والّذی إلیه مرجع العباد، فقال ابنه علیّ: إذن لا نبالی بالموت، فقال له الحسین: جزاک اللَّه یا بنیّ خیر ما جزی به ولداً عن والده.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 226
فلمّا وصل إلی الثّعلبیّة جعل یقول: باتوا نیاماً والمنایا تسری، فقال علیّ بن الحسین الأکبر: ألسنا علی الحقّ؟ قال بلی. قال: إذاً واللَّه ما نبالی.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 95
ثمّ قام الحسین، فخرج إلی رحله، ثمّ سار لیلًا ساعة، فخفق برأسه خفقة، ثمّ انتبه وهو یقول: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، والحمد للَّه‌ربّ العالمین.
فأقبل إلیه ابنه علیّ بن الحسین، فقال: یا أبت! جعلت فداک، ممّ حمدت واسترجعت؟
قال: یا بنیّ! إنّی خفقت [برأسی] خفقة، فعنّ لی فارس علی فرس فقال: القوم یسیرون والمنایا تسیر إلیهم، فعلمت أنّ أنفسنا نُعیت إلینا، فقال: یا أبت! لا أراک اللَّه سوء، ألسنا علی الحقّ؟ قال: بلی والّذی یرجع إلیه العباد، قال: إذن لا نبالی أن نموت محقّین، فقال له: جزاک اللَّه من ولد خیر ما جزی ولداً عن والده.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 282
ثمّ سار علیه السلام حتّی وصل الثّعلبیّة نصف النّهار، فرقد واستیقظ، فقال: رأیت هاتفاً یقول: أنتم تسرعون والمنایا تسرع بکم إلی الجنّة، فقال له ابنه علیّ: یا أبة! أفلسنا علی الحقّ؟ فقال: یا بنیّ! [بلی] والّذی إلیه مرجع العباد، فقال: إذن لا نبالی بالموت.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 22
قال الرّاوی: ثمّ سار حتّی نزل الثّعلبیّة وقت الظّهیرة «1»، فوضع رأسه، فرقد، ثمّ استیقظ
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة: الظّهر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1080
فقال: قد رأیت هاتفاً یقول: أنتم تسرعون والمنایا تَسْرَعُ بکم إلی الجنّة. «1» فقال له ابنه علیّ: یا أبة! أفلسنا علی الحقّ؟ فقال: بلی یا بنیّ واللَّه «2» الّذی إلیه مرجع العباد، فقال:
یا أبة! إذن لا نبالی بالموت، فقال «3» الحسین علیه السلام: جزاک اللَّه «4» یا بنیّ خیر ما جزی ولداً عن والد.
ثمّ بات علیه السلام فی «5» الموضع المذکور «6». «7»
السّیّد، اللّهوف،/ 70/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 367؛ البحرانی، العوالم، 17/ 217؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 238؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 247؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 157؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 260؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 34
قال المؤرّخ: ثمّ مضی الحسین إلی قصر بنی مُقاتل «8»، فنزل به. قال عقبة بن سمعان:
فلمّا کان آخر اللّیل أمر الحسین بالاستقاء من الماء، ثمّ أمرنا بالرّحیل، ففعلنا، فلمّا سِرنا
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی المعالی].
(2)- [لم یرد فی البحار والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء].
(3)- [زاد فی البحار والعوالم وتظلّم الزّهراء: له].
(4)- [زاد فی الأسرار: خیراً].
(5)- [زاد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: ذلک، والأسرار: تلک].
(6)- [لم یرد فی الدّمعة].
(7)- راوی گفت: سپس حسین علیه السلام به راهش ادامه داد تا هنگام ظهر در ثعلبیه فرود آمد، سر به بالین گذاشت و به خواب رفت و سپس بیدار شد و فرمود: «دیدم یکی صدا می‌زد: شما تند می‌روید، ولی مرگ شما را تندتر به بهشت می‌برد.»
فرزندش علی علیه السلام عرض کرد: «پدرجان! مگر ما بر حق نیستیم؟»
فرمود: «چرا فرزندم. قسم به آن خدایی که بازگشت بندگان به سوی او است.»
عرض کرد: پدرجان! اگر چنین است، ما را از مرگ چه باک؟»
حسین علیه السلام فرمود: «فرزندم! خداوند بهترین پاداشی را که به فرزندی از پدر داده [است] به تو عطا فرماید.»
سپس حسین علیه السلام در همان منزل شب را به صبح رساند.
فهری، ترجمه لهوف،/ 70
(8)- فی معجم البلدان لیاقوت: «قصر مقاتل: منسوب إلی مقاتل بن حسّان بن ثعلبة التّمیمیّ».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1081
ساعة خَفَق الحسین برأسه خفقة، فقال: «إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون. الحمد للَّه‌ربّ العالمین» یُعیدها مرّتین أو ثلاثاً، فأقبل علیه ابنه علیّ بن الحسین، فاسترجع وحمد اللَّه وقال: «یا أبتِ، جُعلتُ فِداک، مِمّ حمِدت اللَّه واسترجَعتَ؟» قال: «یا بُنیّ، إنّی خفقت برأسی خفقة، فعَنَّ لی فارس علی فرس فقال: القوم یسیرون والمنایا تسیر بهم. فعلمتُ أنّها أنفسُنا نُعیَت إلینا!» قال: یا أبتِ! ألسنا علی الحقّ؟ قال: بلی والّذی إلیه مرجع العباد. قال: یا أبتِ! إذن لا نُبالی أن نموت مُحقّین. فقال له: جزاک اللَّه خیر ما یجزی ولداً عن والده.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 423
ثمّ سار علیه السلام إلی نصف النّهار، فرقد واستیقظ وقال: رأیت هاتفاً یقول: أنتم تسیرون والمنایا تسرع بکم إلی الجنّة. فقال له ابنه: یا أبتاه! ألسنا علی الحقّ؟ قال: یا بنیّ! إی والّذی مرجع العباد إلیه. فقال: إذاً لا نبالی بالموت.
الطّریحی، المنتخب،/ 438
قال: وسار الحسین علیه السلام وهوّمت عیناه بالنّوم ساعة، وانتبه وهو یقول: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، فأقبل علیه ولده علیّ الأکبر علیه السلام وقال له: یا أبت! لِمَ استرجعت، لا أراک اللَّه سوءاً؟ فقال علیه السلام: یا ولدی! خفقت خفقة، فرأیت فارساً وهو یقول: القوم یسیرون والمنایا تسیر بهم، فقال له: یا أبت! ألسنا علی الحقّ؟ قال: بلی «1» نحن واللَّه علی الحقّ، فقال علیّ الأکبر علیه السلام: إذاً واللَّه لا نُبالی «1». «2»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 48/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 260- 261
__________________________________________________
(1- 1) [المعالی: یا بنیّ والّذی إلیه مرجع العباد، قال یا أبة! إذاً لا نبالی بالموت، فقال له الحسین علیه السلام: جزاک اللَّه یا بنی خیر ما جزی ولداً عن والده].
(2)- و به روایت اوّل، چون از قصر بنی‌مقاتل بار کردند و قدری راه رفتند، سیدشهدا را بر روی اسب خواب ربود. وقتی بیدار شد، سه‌نوبت گفت: «انّا للَّه‌وانّا الیه راجعون. الحمد للَّه‌ربّ العالمین.»
حضرت علی‌اکبر چون این‌حالت‌را مشاهده‌کرد، از پدر بزرگوار استعلام آن حال نمود. حضرت فرمود: «در این وقت روی اسب مرا خواب برد. دیدم که مردی سوار است و می‌گوید: این گروه می‌روند و مرگ روی به ایشان می‌آید.» دانستم که ما را می‌گوید.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1082
__________________________________________________
- آن امامزاده عالی‌مقدار گفت: «ای پدر بزرگوار! چون ما بر حقّیم، از مرگ چه پروا داریم؟»
حضرت اورا دعا کرد.
مجلسی، جلاءالعیون،/ 639
عقبة بن سمعان گوید: در ملازمت رکاب می‌رفتم، ناگاه حسین علیه السلام بر پشت اسب سر فرو داشت و خواب گونه‌ای 1 اورا فراز آمد. پس سر برآورد و گفت:
«إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، الحمد للَّه‌ربّ العالمین».
و دو کرت واگرنه سه کرت، این کلمات را تکرار داد. علی‌بن الحسین علیهما السلام پیش آمد و عرض کرد: «ای پدر! این تحمید و استرجاع 2 در این وقت چه بود؟»
فقال: یا بُنیّ! إنّی خفقتُ خفقةً فعَنَّ لی فارس علی فرس وهو یقول: القوم یسیرون والمنایا تسیر إلیهم فعلمت أنّها أنفسنا نعیت إلینا.
فرمود: «ای پسرک من! مرا خواب‌گونه درربود و سواری بر من ظاهر گشت و همی گفت: این جماعت همی روند و مرگ به سوی ایشان همی رود.»
دانستم که این ناعی 3 مرگ ما است و خبر مرگ به ما می‌دهد.»
علی عرض کرد: «ای پدر! مگر ما برحق نیستیم؟»
فرمود: «سوگند به آن کس که بازگشت مردم به سوی او است، ما برحقیم.»
عرض کرد: «چون چنین است، ما را از دمار و هلاک چه باک؟»
فقال له الحسین: جزاک اللَّه من ولد خیر ما جزی ولداً عن والده.
حسین علیه السلام فرمود: «خداوند تورا جزای خیر دهاد؛ بهتر جزایی که پسر را از پدر بهره تواند بود.»
و همچنان راه درنوردیدند تا سفیده صبح بردمید و آن حضرت با جماعت نماز بگذاشت و به تعجیل اسب بخواست و برنشست و از جانب یمین جاده را دست بازداشت و به طرف چپ روان گشت و طی طریق کرد و به عذیب الهجانات 4 رسید و اصحاب آن حضرت همگان ملازمت رکاب داشتند.
1. خواب‌گونه: چرت، پینکی.
2. تحمید: شکرگزاری، گفتن الحمد للَّه. استرجاع: گفتن «انّا للَّه‌وانّا الیه راجعون».
3. ناعی: خبردهنده مرگ.
4. عذیب الهجانات «عذیب، مصغر عذب»: مکانی در یمین قادسیه است که قبیله بنی‌تمیم در آن‌جا قنات آبی داشته‌اند.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 163- 164
امام حسین علیه السلام از ذات عرق رخت بربست و برنشست و مسافت طریق را در نوشته، چاشتگاهی به منزل ثعلبیه 1 رسید. پس خواب قیلوله 2 را لختی بیارمید؛ چون از خواب انگیخته شد، فقال: قد رأیت هاتفاً یقول: أنتم تسرعون والمنایا تسرع بکم إلی الجنّة.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1083
ثمّ نام نصف النّهار، واستیقظ وقال: سمعت هاتفاً یقول: یسیر القوم والمنایا تسیر معهم، فقال له ابنه: یا أبتاه! ألسنا علی الحقّ؟ فقال: بلی والّذی مرجع العباد إلیه یا بنیّ، فقال: إذاً واللَّه لا نُبالی الموت إذا کنّا علی الحقّ والهدی. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 338
قری الطّفّ: ولمّا کان آخر اللّیل، أمر فتیانه بالاستقاء والرّحیل من قصر بنی مقاتل، وبینا یسیرون، إذ سمع الحسین یقول: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، والحمد للَّه‌ربّ العالمین، وکرّره. فسأله علیّ الأکبر عن استرجاعه؟ فقال: إنّی خفقت برأسی، فعنّ لی فارس
__________________________________________________
- فرمود: «هاتفی را نگریستم که همی گوید: شما سرعت می‌کنید در طی مسافت و مرگ‌ها شما را می‌راند به سوی جنت.»
علی‌بن الحسین علیه السلام عرض کرد: «ای پدر! مگر ما برحق نیستیم؟» فرمود: «سوگند بدان آفریدگاری که بازگشت آفریدگان به سوی او است، ما برحقیم.»
عرض کرد: «در این حال ما را از مرگ هیچ ملال نیست.»
فقال الحسین: جزاک اللَّه یا بنیّ خیر ما جزی ولداً عن والد.
فرمود: «ای فرزند! خداوند جزای خیر دهاد تورا، بهتر جزایی که داده می‌شود پسر را از پدر.»
و آن شب را حسین علیه السلام با اهل‌بیت در ثعلبیه به‌پای آورد.
1. ثعلبیه (به فتح اول): قریه‌ای بوده در راه مکه که خراب شده است.
2. قیلوله (مصدر قال یقیل): خوابیدن هنگام ظهر.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیدالشهدا، 2/ 132
(1)- در آخر شب، حسین دستور داد آب برداشتند و از قصر بنی‌مقاتل کوچیدند. عقبةبن سمعان گوید: با آن حضرت می‌رفتیم که در پشت اسب خود چرتی زد و بیدار شد و می‌فرمود: «انا للَّه‌وانا الیه راجعون، والحمد للَّه‌ربّ العالمین.»
دو بار، سه بار آن را تکرار کرد. پسرش علی بن الحسین سوار اسب نزد او رفت و گفت: «برای چه حمد خدای کردی و استرجاع نمودی؟»
فرمود: «پسر جانم! من چرت رفتم و سواری بر پشت اسب بر من نمودار شد و می‌گفت: این جمع می‌روند و مرگ به سوی آن‌ها می‌آید. دانستم که آن روح ما است که خبر مرگ ما را می‌دهد.»
پسرش به او گفت: «پدرجان! خدایت بد نیاورد. مگر ما برحق نیستیم؟»
فرمود: «چرا به حق آن که رجوع بندگان به سوی او است.»
عرض کرد: «در این صورت باکی نداریم که برحق بمیریم.»
حسین فرمود: «خدا تورا بهترین پاداش پسری از پدری بدهد.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 90
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1084
وهو یقول: القوم یسیرون والمنایا تسری إلیهم، فعلمت أنّها أنفسنا نُعیت إلینا، فقال علیّ‌الأکبر: لا أراک اللَّه سوءاً، ألسنا علی الحقّ؟ قال: بلی، والّذی إلیه مرجع العباد، فقال: یا أبت! إذن لا نُبالی أن نموت محقّین، فقال علیه السلام: جزاک اللَّه من ولد خیر ما جزی ولداً عن والده. «1»
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 226- 227
وخیر شاهد علی ذلک: حدیث عقبة بن سمعان- حینما ارتحل الحسین من قصر بنی مقاتل- قال: بینما هو یسیر، إذ خفق برأسه خفقة وانتبه وهو یقول: (إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، الحمد للَّه‌ربّ العالمین) کرّر ذلک ثلاثاً، فقال له ابنه علیّ الأکبر: ممّ استرجعت وحمدت اللَّه؟ قال الحسین: خفقت برأسی خفقة، فعنّ لی فارس وهو یقول: «القوم یسیرون والمنایا تسیر إلیهم» فعلمت أنّها أنفسنا نُعیت إلینا.
قال علیّ الأکبر: یا أبة! ألسنا علی الحقّ؟ قال: بلی، والّذی إلیه مرجع العباد.
قال: إذاً لا نبالی أن نموت محقّین. فجزّاه الحسین من ولد خیراً.
بحرالعلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 342- 343
__________________________________________________
(1)- شاهد بر این اشتیاق او به شهادت و آرمیدن در کوی دوست، حدیث عقبة بن سمعان است. او گوید: چون سحر آن شب که حسین علیه السلام ما را در منزلگاه «قصر بنی‌مقاتل» فرود آورد، پدیدار شد، ما را به آب برداشتن دستور داد. سپس به راه ادامه دادیم. هنوز اندکی پیش نرفته بودیم که حضرتش را بر بالای مرکب خوابی کوتاه فرا گرفت. چون بیدار گشت، فرمود: «إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، والحمد للَّه‌ربّ العالمین.»
او این جمله را سه بار تکرار نمود. فرزندش علی‌اکبر خود را به ایشان رساند و گفت: «فدایت شوم! علت چه بود که کلمه استرجاع بر زبان راندید و خدا را حمد کردید؟»
امام علیه السلام فرمود: «خوابی کوتاه مرا فرا گرفت. سواری را دیدم که راه را بر من گرفت و گفت: «اینان می‌روند و به دنبال خود مرگ را هم می‌برند.» پس دانستم که دیگر امیدی به ادامه حیات نیست.»
علی‌اکبر علیه السلام گفت: «پدر مگر ما بر حق نیستیم؟»
حضرت فرمود: «بله! قسم به آن که بندگان به سویش بازمی‌گردند.»
علی گفت: «در این صورت که حق با ماست، باکی از مرگ نداریم.»
امام علیه السلام فرمود: «خداوند بهترین پاداشی را که از جانب پدری به پسرش می‌دهد، به تو ارزانی فرماید.»
طارمی، ترجمه علی‌اکبر للمقرّم،/ 71
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1085

مرافقته أباه الحسین علیه السلام عندما اجتمع مع ابن سعد

راجع ما یلی «1»:
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 164- 166
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 245- 246
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 264- 265/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 388- 389؛ البحرانی، العوالم، 17/ 239؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 264- 265؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 260
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّدالشهداء علیه السلام، 2/ 203- 204
القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 172- 173
المقرم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 247- 252
پاک پرور، ترجمه العبّاس،/ 245- 246
بحرالعلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 274- 275
بحرالعلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 314
__________________________________________________
(1)- [راجع حوله موسوعة الإمام الحسین علیه السلام، 9/ 253- 262].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1086

خطبة الإمام الحسین علیه السلام وکلام علیّ الأکبر علیه السلام «1»

__________________________________________________
(1)- اکبر به شام عاشورا
شب عاشورا مصیبت بارترین شبی بود که بر آل رسول گذشت. شبی که مالامال از بلا و محنت و پر از بیم و خطر بود. خدا می‌داند که بر آن پریشان‌دلان به گرداب غم نشسته چه رفت. روزنه‌های حیات همه به رویشان بسته شده و حتی از قطره‌ای آب هم بهره نداشتند.
بانوان و نوباوگان حرم رسالت در میان آن دریای دشمن، رعب و ترس ارکان وجودشان را به لزره درآورده، دل از کف داده و امیدی به پیروزی بر خصم دون نداشتند؛ مزید بر آن که عطش، جانشان را می‌گداخت و در سیلاب غم آینده اندوهبار خود فرو رفته بودند.
در آن شب، پرده‌نشینان خاندان امامت از یک طرف صدای تاخت و تاز دشمن را می‌شنیدند و از یک طرف فریاد ترس و عطش کودکان دلشان را به آتش می‌کشید. علائم ظفر را در جبهه اعدای آل محمد صلی الله علیه و آله و خود را مغلوب آن گرگان تشنه به خون اولاد علی علیه السلام می‌دیدند.
با این وصف، چه می‌توان گفت درباره حال و هوای آقایان آن‌ها، آن رجال برگزیده از بنی‌هاشم؟ آیا در آن توفان غم و بیداددل، توانی داشتند تا آنان را سرپا نگاه دارد؟ یا نفسی از ایشان باقی مانده بود تا به حیات ادامه دهند؟ تا چه رسد فردا در صحنه جنگ حماسه آفرینند؟
اما از جنبه دیگر که نگاه کنیم، مشاهده می‌نماییم که شیرزادگان ابی‌طالب و اصحاب برگزیده و منیع‌النفس سیدالشهدا در آن هنگام در سرور و نشاطی غیر قابل وصف بودند و قلبی استوارتر از کوه داشتند. چون مرغانی رهیده از قفس، در ساحت قدس بال و پر می‌زدند؛ جمعی به رکوع و سجود و جمعی در قیام و قعود؛ و صدای راز و نیازشان بسان ترنم زنبور عسل گوش جان را می‌نواخت.
آنان بر آن درجه از ثبات بر حق و قوت ایمان و شدت یقین قرار داشتند که هیچ رنج و شکنجی آنان را از نهضت مقدسشان برای ریشه‌کنی باطل بازنمی‌دانشت و هیچ مانعی نمی‌توانست سلسله محبت مولایشان را از گردنشان بگسلد؛ تا بدان‌جا که بیعت خود را از آنان گسست و ایشان را اذن مفارقت داد و فرمود: «شب دامن خود را گسترده، برخیزید و ره سفر پیش گیرید. هر یک از شما هم دست مردی از خاندانم را بگیرد و در این سیاهی شب پراکنده شود؛ زیرا اینان مرا می‌خواهند و اگر بر من دست یابند، دیگران را کاری ندارند.»
ابوالفضل و علی‌اکبر از جا برجستند و گفتند: «چرا چنین کنیم؟ خداوند بعد از تو ما را زنده ندارد.»
و بعد از این دو بزرگ‌زاده دیگر هاشمیان و اصحاب گرام نیز سخنانی به این مضمون گفتند و ایثار از ورای جان بر زبان آوردند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1087
راجع ما یلی «1»:
الطّبری، التّاریخ، 5/ 418- 420
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 74- 75/ عنه: ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 357
المفید، الإرشاد، 2/ 93- 95/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 392- 394؛ البحرانی، العوالم، 17/ 243- 244؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 269- 270؛ القمّی، نفس المهموم،/ 227- 229؛ مثله الفتال، روضة الواعظین،/ 157- 158؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 55- 56؛ المیانجی، العیون العبری،/ 87- 90
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 234- 235
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 337- 338
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 285
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 26- 27
ابن طاوس، اللّهوف،/ 90- 93/ عنه: القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 176- 177؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 337- 338
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 434- 435
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 176- 177
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 282- 283
__________________________________________________
- و این ثبات و پایداری از جانب جوان و طفل و میانسال و پیر ایشان علیرغم آن شرایط جانفرسا بود که باز گفتیم.
و علی‌اکبر سلام‌اللَّه علیه در میان آن دریای دشمن، فداکاری و ایثارگری را از حد گذراند؛ آنچه در دایره اخلاص داشت، به پیشگاه حضرت حق تبارک و تعالی عرضه داشت و ضربات دهشتناک تیر و نیزه و شمشیر نه‌تنها توان اورا درهم‌نشکست، بلکه هرچه می‌گذشت، سیمایش از شادی برافروخته‌تر می‌شد. این‌ها را همه او در راه یاری حق و از بن انداختن باطل انجام داد.
طارمی، ترجمه علی‌اکبر للمقرّم،/ 75- 77
(1)- [راجع حوله موسوعة الإمام الحسین علیه السلام، 9/ 315- 348].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1088
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 147
الطّریحی، المنتخب، 2/ 441
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّدالشهداء علیه السلام، 2/ 204- 206
کمره‌ای، نفس المهموم،/ 100- 101، 102
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 129- 130
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 257- 259
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1089

الحسین علیه السلام یأمره بطلب الماء

ثمّ إنّ الحسین أمر بحفیرة «1»، فحفرت حول عسکره شبه الخندق، وأمر «2»، فحشیت حطباً، وأرسل علیّاً ابنه علیه السلام فی ثلاثین فارساً وعشرین راجلًا لیستقوا «3» الماء وهم علی وجل شدید، «4» وأنشأ الحسین علیه السلام یقول:
یا دهر افٍّ لکَ من خلیل «5» کم لک فی الإشراق والأصیل
من طالبٍ وصاحبٍ قتیل والدّهر لا یقنع بالبدیل
وإنّما الأمر إلی الجلیل وکلّ حیّ سالک سبیلی 4 5
ثمّ قال لأصحابه: قوموا فاشربوا من الماء یکن آخر زادکم، وتوضّؤوا واغتسلوا واغسلوا ثیابکم لتکون أکفانکم. «6»
الصّدوق، الأمالی،/ 156/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 316- 317؛ البحرانی، العوالم، 17/ 165- 166؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 274- 275؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 269؛ المیانجی، العیون العبری،/ 91
«6»
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة مکانه: لمّا کانت اللّیلة العاشرة من المحرّم أمر أبی بحفیرة ...].
(2)- [زاد فی العوالم: (الحطب)].
(3)- [الأسرار: لیستسقوا].
(4- 4) [لم یرد فی الدّمعة].
(5- 5) [لم یرد فی العیون].
(6)- سپس حسین دستور داد شبه خندقی گرد یارانش کندند و از هیزم پر کردند و پسرش علی علیه السلام را با سی سوار و بیست پیاده فرستاد آب آوردند و آن‌ها ترسان بودند و خود این شعر می‌سرود:
اف به تو ای روزگار یار ستمگر چند به صبح و پسین چه گرک تناور
برکنی از یار خویش افسر و هم‌سر نیست قناعة ورا به دیگر و کم‌تر
کار هماناست سوی حضرت داور هر که بود زنده راه من رود آخر
سپس به یارانش فرمود: برخیزید و آب نوشید که توشه آخرین شماست. وضو سازید و غسل کنید و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1090
__________________________________________________
- جامه بشویید برای کفن.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 156- 157
از حضرت امام زین العابدین علیه السلام منقول است که حضرت در آن شب فرمود خیمه‌های حرم را به یکدیگر متصل برپا کردند و بر دور آن‌ها خندقی حفر نمودند و از هیزم پر کردند که جنگ از یک طرف باشد و علی‌اکبر را با سی سوار و بیست پیاده فرستاد که مشک آب با نهایت خوف و بیم آوردند. پس اهل‌بیت و اصحاب خود را فرمود: «از این آب بیاشامید که آخر توشه شماست و وضو بسازید و غسل کنید و جامه‌های خود را بشویید که کفن‌های شما خواهد بود.
و تمام آن شب را به عبادت و دعا و تلاوت و تضرع و مناجات به سر آوردند و صدای تلاوت و عبادت از عسکر سعادت‌اثر آن نوردیده خیرالبشر بلند بود.
مجلسی، جلاءالعیون،/ 651
همان قدر امام زین العابدین علیه السلام می‌فرماید: چون اصحاب آن حضرت در پاسخ آن حضرت آن کلمات بگذاشتند و ایشان را دعای خیر فرمود، فرمان داد تا حفره کوچک در پیرامون لشگر خود مانند خندق بکندند و هم بفرمود از چوب و هیزم انباشته ساختند. آن‌گاه فرزندش علی سلام‌اللَّه علیهما را بفرمود تا با سی سوار و بیست تن پیاده برای آوردن آب روان شدند و در این هنگام، ایشان سخت مضطرب و ترسان بودند و امام حسین علیه السلام این شعر مذکور فرمود: «یا دهر افّ لک من خلیل»؛ الی آخره.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السلام، 1/ 210- 211
در راه کربلا هم شاهد هستیم چون سیدالشهدا سلام اللَّه علیه با حر و لشکریانش به شمار هزار سوار برخورد می‌کنند، مشک‌های آب را به رویشان می‌گشایند و نه‌تنها آنان، بلکه اسبانشان را هم سیراب می‌سازند و آن در هنگامی بود که آنان در موقعیتی بس خطیر قرار داشتند و آب، عزیزترین موجود ایشان به شمار می‌رفت. اما نفس قدسی امام و کرم نبوی سرشار و نهاد پاک و پیراسته او، وی را اجازه نمی‌داد که از ارائه نفیس‌ترین ذخایر خود در آن بیابان سوزان باز ایستد؛ اما چه سود که از کوزه همان تراود که در اوست. همین جمعی که چنین از احسان و ایثار امام بهره‌مند شدند و در صحرای تفتیده‌ای که قطره‌ای آب یافت نمی‌شد، بدانسان از لطف حضرتش سیراب گشتند، در نینوا آن آب را که سگان و خوکان نیز از آن می‌نوشیدند، از خاندان مجد و شرف، از آل محمد صلی الله علیه و آله بازداشتند و راضی شدند این سروران عالم و وسایط فیض بین خدای تعالی و بندگان و بلکه هدف آفرینش خلایق، چنان در شدت تشنگی و عطش شدید دست و پا زنند که از آسمان جز دود نبینند.
منتها حکمت بالغه‌ای که خداوند بدیشان ارزانی فرموده بود، آنان را اجازه نمی‌داد جز ره تسلیم و رضا راه دگر پویند و در طی طریق راه مقرر خود، به تدابیر لازمه چون کرامات و معجزات دست یازند.
آری! آن که بر احوال ایشان آگاه می‌گشت، مشاهده نمی‌کرد مگر دل‌هایی بریان و جگرهایی سوخته و اندرونی تفتیده از عطش. گاه نای کودکی در گهواره می‌شنیدی که از مادر شیر طلب می‌کرد، گاه اطفالی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1091
__________________________________________________
- چند ساله شاهد بودی که جامه عمو را به تمنای آب می‌گرفتند و گاه فغان خواهران و مادران داغ‌دیده جانت را می‌گداخت که اشک حسرت از چشم فرو می‌ریختند.
اما پاسداران حرم که آتش در سینه داشتند، نه حکمت الهی درهم شکستن ناموس طبیعت را به آنان اجازه می‌داد و نه از طرق عادی راهی برای سیراب ساختن آن اطفال که از تشنگی پر و بال می‌زدند، وجود داشت.
خود می‌دانیم که این غیرتمندان خاندان امامت، اگر بر نیزه و شمشیر گام می‌نهادند، بر ایشان بس آسان‌تر بود تا این که از درمانده‌ای روی برتابند و خصوص، کم‌تر بی‌عنایتی به دودمان خود روا دارند.
آری! ما آگاه نیستیم پرده‌نشینان حرم عفاف چه رنج و شکنجی دیدند و تا چه اندازه به آن مایه حیات نیازمند بودند. آب چون شکم ماهی در فرات موج می‌زد و سرور خلایق و اشرف آدمیان، تشنگی سینه‌اش را می‌گداخت.
زان تشنگان هنوز به عیوق می‌رسد فریاد العطش ز بیابان کربلا
بودند دیو و دد همه سیراب و می‌مکید خاتم ز قحط آب سلیمان کربلا
در این‌جا آشکار است، آنان که خاندان رسالت را در صحرای کربلا از آب بازداشتند، در چه حدی از پستی وفرومایگی بودند. حال‌آن که سیراب ساختن مردمی تشنه‌لب واجب‌است وبزرگ‌ترین پاداش الهی را دربردارد؛ مزید بر آن که مطلق سقایت، حتی اگر در جنب آب و آبادانی باشد، از اجر جزیل برخوردار است.
از آنان که به این فضیلت بزرگ نائل شدند- هرچند به دفعاتی اندک- علی‌اکبر علیه السلام است.
در حدیث از امام صادق سلام‌اللَّه علیه آمده است که سیدالشهدا صلوات‌اللَّه علیه، علی‌اکبر را در روز هشتم محرم با سی سوار برای رساندن آب به خیمه‌ها سوی دشمن فرستاد. آنان خود را به دریای دشمن زدند و از جنگ خونبار ترسی به خویشتن راه ندادند و پس از پیکار نمایانی که سرهای قهرمانان خصم را بازیچه شمشیرها ساختند، به شریعه دست یافتند و مشک را از آب لبریز نمودند و به خیمه‌ها بازگشتند.
و در این راه شبیه پیامبر هوای آن داشت که آب زودتر از خود او به اطفال جگرسوخته رسد و در طی این طریق حاضر بود جان از کف بنهد و قطره‌ای آب بر زمین نریزد.
من ندانم که مخدرات خیم از کدام یک از دو امر خوشحال گشتند: به‌مراجعت سروِ روان حسین یا حیاتی جدید که از آن آب یافتند. آیا چشمانشان از رؤیت دُر پروریده در صدف ولایت به اشک نشست یا از دیدن مشک‌ها که جانشان برای آن پر می‌زد؟
اما خواننده هشیار به نیکی می‌داند که آن مقدار کم آب در میان آن جمع بسیار که بیش از دویست تن می‌شدند، راه به جایی نمی‌برد و دقایقی دیگر این نم سینه‌هاشان را هم آفتاب سوزان تبخیر کرد و باز:
زان تشنگان هنوز به عیوق می‌رسد فریاد العطش ز بیابان کربلا
طارمی، ترجمه علی‌اکبر للمقرّم،/ 73- 75
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1092
وعن الإمام علیّ بن الحسین زین العابدین علیه السلام: إنّه قال: «ثمّ إنّ أبی أرسل فی تلک اللّیلة ولده علیّ الأکبر مع خمسین من أصحابه ما بین فارس وراجل، وبعث معهم عدّة قِرَب إلی الماء، فجاؤوا به بعد جُهدٍ شدید.
فقال الحسین لأصحابه: قوموا واشربوا من هذا الماء، وتطهّروا واغسلوا أثوابَکم، فإنّها ستکون أکفانکم».
قال الرّاوی: وبات الحسین علیه السلام وأصحابُه وأهل بیته تلک اللّیلة ولهم دویّ کدویّ النّحل، ما بین قائم وقاعد وراکع وساجد.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 283
ولقد أرسله أبوه الحسین علیه السلام- یوم الثّامن من المحرّم- علی رأس ثلاثین من أصحابه لجلب الماء من الفرات إلی المخیّم.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 342
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1093

موضعه فی تعبئة عسکر الحسین علیه السلام یوم عاشوراء

وکان مع الحسین فرس یدعی لاحقاً، یقال إنّ عبیداللَّه بن الحرّ أعطاه إیّاه حین لقیه، فحمل علیه ابنه علیّ بن الحسین، ثمّ دعا براحلته، فرکبها ونادی بأعلی صوته: أ یّها النّاس! اسمعوا قولی، فتکلّم بکلام عدّد فیه فضل أهل بیته، ثمّ قال: أتطلبونی بقتیل منکم قتلته، أو بمال استهلکته أو بقصاص من جراحة جرحتها؟ فجعلوا لا یکلِّمونه.
ثمّ نادی: یا شبث بن ربعیّ، یا حجّار بن أبجر، یا قیس بن الأشعث، یا یزید بن الحارث، ألم تکتبوا إلیّ أن قد أینعت الثّمار واخضرّ الجناب وطَمَتِ الآجام، وإنّما تَقْدم علی جند لک مجنّد؟
قالوا: لم نفعل، ثمّ قال: أ یّها النّاس، إذ کرهتمونی، فدعونی أنصرف إلی مأمنی، فقال له قیس بن الأشعث: أوَلا تنزل علی حکم بنی عمّک فإنّهم لن یُروک إلّاما تحبّ.
فقال: إنّک أخو أخیک، أترید أن یطلبک بنو هاشم بأکثر من دم مسلم بن عقیل الّذی غرّه أخوک، واللَّه لا أعطی بیدی إعطاء الذّلیل، ولا أفرّ فرار العبد، عباد اللَّه، «وإنِّی عُذْتُ بربّی وربّکم أن ترجمونْ* وإن لم تُؤمِنوا لی فاعتزلونْ» «1».
وبکین أخواته، فسکّتهنّ، ثمّ قال: لا یبعد اللَّه ابن عبّاس، وکان نهاه أن یخرجهنّ معه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 396- 397؛ أنساب الأشراف، 3/ 188
قال أبو مخنف: فحدّثنی عبداللَّه بن عاصم، قال: حدّثنی الضّحّاک المِشرقیّ، قال: لمّا أقبلوا نحونا فنظروا إلی النّار تضرم فی الحطب والقصب الّذی کنّا ألهبنا فیه النّار من ورائنا لئلّا یأتونا من خلفنا، إذ أقبل إلینا منهم رجل یرکض علی فرس کامل الأداة، فلم یکلِّمنا حتّی مرّ علی أبیاتنا، فنظر إلی أبیاتنا، فإذا هو لا یری إلّاحطباً تلتهب النّار
__________________________________________________
(1)- سورة الدّخّان: 20- 21.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1094
فیه، فرجع راجعاً، فنادی بأعلی صوته: یا حسین، استعجلتَ النّارَ فی الدّنیا قبل یوم القیامة! فقال الحسین: مَن هذا؟ کأ نّه شَمِر بن ذی الجوشن! فقالوا: نعم، أصلحک اللَّه! هو هو، فقال: یا ابن راعیة المِعزی، أنت أولی بها صلیّاً؛ فقال له مسلم بن عوسجة:
یا ابن رسول اللَّه، جُعلت فِداک! ألا أرمیه بسهم! فإنّه قد أمکننی، ولیس یسقط [منِّی] سهم، فالفاسق من أعظم الجبّارین؛ فقال له الحسین: لا ترمِه، فإنّی أکره أن أبدأهم، وکان مع الحسین فرس له یُدعی لاحقاً، حمل علیه ابنه علیّ بن الحسین، قال: فلمّا دنا من القوم «1» ... «2»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 423- 424/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 240
وأقبلوا نحو الحسین، فنظروا إلی النّار تضطرم فی الحطب والقصب، فقال شمر بن ذی الجوشن: یا حسین! استعجلت النّار فی الدّنیا قبل یوم القیامة. فقال له الحسین: یا ابن راعیة المِعزی، أنت أولی بها صلیّاً!
ثمّ رکب الحسین راحلته، وحمل ابنه علیّاً علی فرسه «لاحق».
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 439
__________________________________________________
(1)- [راجع موسوعة الإمام الحسین، 9/ 365- 369].
(2)- ضحاک مشرقی گوید: وقتی به طرف ما آمدند و آتش را دیدند که از هیزم و نی شعله‌ور بود، که آتش افروخته بودیم تا وقتی آمدند از پشت سر به ما حمله نکنند، یکی از آن‌ها که سلاح تمام داشت، بر اسبی به‌تاخت آمد و با ما سخن نکرد تا بر خیمه‌ها گذشت و جز هیزم مشتعل چیزی ندید و بازگشت و به صدای بلند بانگ زد که: «ای حسین! در این دنیا پیش از روز رستاخیز آتش را به شتاب خواستی؟»
حسین گفت: «این کیست؟ گویی شمربن ذی‌الجوشن است؟»
گفتند: «آری. خدایت قرین صلاح بدارد. خودش است.»
گفت: «ای پسر زن بزچران، تو درخور آتشی که در آن بسوزی.»
مسلم‌بن عوسجه گفت: «ای پسر پیمبر خدا! فدایت شوم تیری به او بیندازم که در تیررس من است و تیرم خطا نمی‌کند. این فاسق از جباران بزرگ است.»
حسین گفت: «تیرش نزن که نمی‌خواهم من آغاز کرده باشم.»
گوید: حسین اسبی همراه داشت به نام لاحق که علی‌بن حسین را بر آن نشانده بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3022
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1095
ثمّ رکب الحسین علی فرسه وأخذ مصحفاً، فوضعه بین یدیه، ثمّ استقبل القوم رافعاً یدیه یدعو بما تقدّم ذکره: اللّهمّ أنت ثقتی فی کلّ کرب، ورجائی فی کلّ شدّة، إلی آخره.
ورکب ابنه علیّ بن الحسین- وکان ضعیفاً مریضاً- فرساً یقال له اللّاحق، ونادی الحسین: أیّها النّاس! اسمعوا منّی نصیحة أقولها لکم، فأنصت النّاس کلّهم، فقال بعد حمد اللَّه والثّناء علیه: أ یّها النّاس! إن قبلتم منّی وأنصفتمونی، کنتم بذلک أسعد، ولم یکن لکم علیّ سبیل، وإن لم تقبلوا منّی «فأجمعوا أمرکم وشرکاءکم ثمّ لا یکن أمرُکم علیکم غمّة ثمّ اقضوا إلیَّ ولا تُنظرون* إنّ ولیِّیَ اللَّه الّذی نزّلَ الکتاب وهو یتولّی الصّالحین».
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 178- 179
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1096

خطبة الإمام علیه السلام وأمرهُ لابنه بإسکات النّساء

راجع ما یلی «1»:
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 424- 426/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 240- 242؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 278؛ المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 96
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 287- 288
ابن طاوس، اللّهوف،/ 85- 87/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 288؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 257؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 170- 171، مثله الجواهری، مثیر الأحزان،/ 65؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 350- 352
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 151- 152
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 51- 52
السّماوی، إبصار العین،/ 29
بحرالعلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 370- 371
بحرالعلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 314
__________________________________________________
(1)- [راجع حوله موسوعة الإمام الحسین علیه السلام، 9/ 365- 378].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1097

أهل الشّام یعطون الأمان لعلیّ الأکبر علیه السلام وإباؤه الدّخول فیه‌

قال: ودعا رجل من أهل الشّام علیّ بن حسین الأکبر- وأمّه آمنة بنت أبی مرّة بن عروة بن مسعود الثّقفیّ، وأمّها بنت أبی سفیان بن حرب- فقال: إنّ لک بأمیر المؤمنین قرابة ورحماً، فإن شئت أمّنّاک، وامض حیث ما أحببت. فقال: أما واللَّه لقرابة رسول اللَّه (ص) کانت أولی أن ترعی من قرابة أبی سفیان.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 73
وکان رجل من أهل العراق دعا علیّ بن الحسین الأکبر إلی الأمان، وقال له: «إنّ لک قرابة بأمیر المؤمنین، یعنی یزید بن معاویة؛ ونرید أن یرعی هذا الرّحم! فإن شئت، أمّنّاک فقال علیّ: «لقرابة رسول اللَّه- (ص)- أحقّ أن تُرعی».
المصعب الزّبیری، نسب قریش، 1/ 57
وجعل أصحاب عمر بن سعد ینادونهم فی الجواز إلیهم حتّی أنّهم نادوا علیّ بن الحسین علیه السلام الأصغر.
وکان أخوه علیّ الأکبر علیه السلام یومئذٍ علیلًا لا یملک من نفسه شیئاً.
قالوا له: إنّ لک قرابة من أمیر المؤمنین- یعنون یزید اللّعین- یریدون: أنّ میمونة بنت أبی سفیان جدّته لُامّه أمّ لیلی بنت مرّة، وأمّها میمونة بنت أبی سفیان.
قالوا له: فإن شئت آمنّاک، وصرت إلی الدّنیا.
قال لهم علیّ علیه السلام: قرابة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله أحقّ أن ترعی.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 152- 153
ولهذا دعاه أهل الشّام إلی الأمان وقالوا: إنّ لک رحماً بأمیرالمؤمنین یزید بن معاویة.
یریدون رحم میمونة بنت أبی سفیان. فقال علیّ بن الحسین علیه السلام: لقرابة رسول اللَّه أحقّ أن ترعی من قرابة یزید بن معاویة.
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 30
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1098
ولهذا ناداه رجل من أهل الشّام حین برز للقتال بین یَدَی أبیه صلوات اللَّه علیه وقال له: إنّ لک رحماً بأمیر المؤمنین- یعنی یزید- فإن شئت أمّنّاک!! وأراد بالرّحم جدّته، فقال له: ویلکم! لقرابة رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه وعلی آله أحقّ أن ترعی!! وقاتل حتّی قُتل.
أبو طالب الزّیدی، الإفادة،/ 58
ولهذا دعاه أهل الشّام إلی الأمان، وقالوا: إنّ لک رحماً بأمیرالمؤمنین یزید بن معاویة، ویریدون رحم میمونة.
فقال علیّ بن الحسین علیه السلام: لقرابة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله أحقّ بالرّعایة من قرابة یزید بن معاویة.
الفخر الرّازی، الشّجرة المبارکة،/ 86- 87
ولهذا ناداه رجل من أهل الشّام حین برز للقتال بین یدی أبیه صلوات اللَّه علیه وقال له: إنّ لک رحماً بأمیر المؤمنین- یعنی یزید لعنه اللَّه- وهو یرید رحم میمونة بنت أبی سفیان، فإن شئت أمّنّاک، فقال له: ویلکم! لقرابة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم أحقّ أن تُرعی، وقاتل حتّی قُتل.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 117
وأمّه لیلی ابنة أبی مرّة بن عروة بن مسعود الثّقفیّ، وأمّها میمونة ابنة أبی سفیان بن حرب بن أمیّة بن عبد شمس، ولهذا ناداه رجل من أهل الکوفة حین برز للقتال بین یدی أبیه: إنّ لک رحماً بأمیر المؤمنین یزید، فإن شئت أمّنّاک، فقال له: ویلک! لقرابة رسول اللَّه أحقّ أن تُرعی، فقاتل حتّی قُتل بین یدی أبیه رضوان اللَّه علیه.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 137- 138
ومن جهة أنّ لیلی أمّ الأکبر بنت میمونة ابنة أبی سفیان، صاح رجل من القوم:
یا علیّ! إنّ لک رحماً بأمیر المؤمنین «یزید»، ونرید أن نرعی الرّحم، فإن شئت آمنّاک، قال علیه السلام: إنّ قرابة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله أحقّ أن تُرعی. «1»
__________________________________________________
(1)- به خاطر همین نسب خویشاوندی لیلی با میمونة است که دشمن به علی‌اکبر در کربلا گفت: «تو با-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1099
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 320- 321
ولیلی أمّ علیّ، أمّها میمونة بنت أبی سفیان بن حرب بن أمیّة المکنّاة بأمِّ شیبة، وکان معاویة خال لیلی أمّ علیّ الأکبر، ولهذا ناداه رجل من أهل الکوفة حین برز علیّ الأکبر للقتال: إنّ لک رحماً بأمیر المؤمنین یزید، فإنّ شئت أمّنّاک، فقال له: ویلک! لقرابة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله أحقّ أن ترعی.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 406
__________________________________________________
- امیرالمؤمنین یزید پیوند خویشی داری.»
و با این کلام می‌خواستند اورا به لشکر کفر بکشانند. اما نفس قدسی او به شرف جاودانه حیات سرمد رو آورد و فرمود: «پیوند خویشاوندی رسول خدا سزاوارتر است که رعایت شود تا پیوند با فرزند هند جگرخوار.»
طارمی، ترجمه علی‌الاکبر للمقرّم،/ 16
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1100

کیف ذهب إلی ساحة القتال؟

ثمّ تقدّم من بعده [العبّاس علیه السلام] علیّ بن الحسین بن علیّ رضی الله عنه وهو یومئذ ابن «1» ثمانی عشرة «1» سنة، فتقدّم نحو القوم ورفع الحسین شیبته نحو السّماء وقال: اللّهمّ اشهد علی هؤلاء القوم! فقد برز إلیهم غلام أشبه القوم خَلقاً وخُلقاً ومنطقاً برسولک محمّد (ص)، فامنعهم برکات الأرض، فإن متعتهم إلی حین ففرِّقهم فرقاً. واقطعهم قطعاً، واجعلهم طرائق قِدَدا، ولاتُرض الولاة عنهم أبداً، فإنّهم دعونا لینصرونا ثمّ عدوا «2» علینا یقاتلوننا.
قال: ثمّ صاح الحسین بعمر «3» بن سعد فقال: ما لک، قطع اللَّه رحمک، ولا بارک لک فی أمرک «4»، وسلّط علیک بعدی من یقتلک علی فراشک، کما قطعت رحمی ولم تحفظ قرابتی من محمّد صلّی اللَّه علیه وسلّم «5». ثمّ رفع الحسین صوته وقرأ «إنّ اللَّه اصطفی آدم ونوحاً وآل إبراهیم وآل عمران علی العالمین* ذرّیّة بعضها من بعض واللَّه سمیع علیم» «6».
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 207- 208
حدّثنی أحمد بن سعید، قال: حدّثنی یحیی بن الحسن العلویّ قال: حدّثنا غیر واحد عن محمّد بن عمیر، عن أحمد بن عبدالرّحمان البصریّ، عن عبدالرّحمان بن مهدیّ، عن حمّاد بن سلمة، عن سعید بن ثابت قال: لمّا برز علیّ بن الحسین إلیهم، أرخی الحسین- صلوات اللَّه علیه وسلامه- عینیه، فبکی، ثمّ قال: اللّهمّ کن أنت الشّهید علیهم،
__________________________________________________
(1- 1) فی النّسخ: ثمانیة عشر.
(2)- من د و بر، وفی الأصل: عدو.
(3)- فی النّسخ: عمرو.
(4)- فی النّسخ: أثرک.
(5)- فی د: وآله.
(6)- آل عمران: 33- 34.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1101
فبرز «1» إلیهم غلام «2» أشبه الخلق برسول اللَّه صلی الله علیه و آله «3». «4»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 77/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 45؛ البحرانی، العوالم، 17/ 288؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 371، 376
و برز من بعده [عبداللَّه بن مسلم رحمة اللَّه علیهما] علیّ بن الحسین علیه السلام، فلمّا برز إلیهم، دمعت عین الحسین علیه السلام، فقال: اللّهمّ کن «5» أنت الشّهید علیهم، فقد برز إلیهم «6» ابن رسولک، وأشبه النّاس وجهاً وسمتاً به. «7»
الصّدوق، الأمالی،/ 162/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 321؛ البحرانی، العوالم، 17/ 170؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 161
فتقدّم علیّ بن الحسین [...]. «8» فلمّا رآه الحسین، رفع شیبته «8» نحو السّماء «9» وقال: اللَّهمّ
__________________________________________________
(1)- [الأسرار/ 376: فقد برز].
(2)- [لم یرد فی الأسرار/ 376].
(3)- [زاد فی الأسرار/ 376: وفی روایة أخری أشبه الخلق برسول اللَّه صلی الله علیه و آله خَلقاً وخُلقاً ومنطقاً].
(4)- و احمد بن سعید به سندش از سعید بن ثابت روایت کرد و گفت: هنگامی که علی بن الحسین به میدان رفت، اشک از دیدگان حسین علیه السلام سرازیر شد و گریست و به دنبال آن گفت: «خدایا! تو بر این مردم گواهی که جوانی به سوی آنان بیرون رفت که شبیه‌ترین مردم به رسول خدا صلی الله علیه و آله بود».
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیین،/ 117
(5)- [روضة الواعظین: کنت].
(6)- [لم یرد فی روضة الواعظین].
(7)- و پس از او، علی‌بن الحسین به‌میدان رفت و چون برابر دشمن می‌رفت، اشک از چشم حسین روان شد و گفت: «خدایا! تو گواهی که زاده رسولت برابر آن‌ها رفت که مانندترین مردم به رسول تو در چهره و در سیما اوست.»
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 162
(8- 8) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والأسرار: ورفع الحسین سبّابته].
(9)- [فی الدّمعة مکانه: وفی البحار قالوا: ورفع سبّابته نحو السّماء ...، وفی نفس المهموم: فتقدّم علیّ بن الحسین الأکبر علیه السلام [...] وروی أنّه علیه السلام رفع شیبته نحو السّماء ...، وفی تظلّم الزّهراء: ثمّ قال بعد أن رفع شیبته إلی السّماء ....-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1102
اشهد «1» علی هؤلاء القوم «1»، فقد برز إلیهم غلام «2» أشبه النّاس خَلقاً وخُلقاً ومنطقاً برسولک «3» محمّد (ص) «3»، کنّا إذا اشتقنا إلی «4» وجه رسولک «4»، نظرنا «5» إلی وجهه «5»، اللَّهمّ فامنعهم برکات الأرض، و «6» إن منعتهم «6» ففرّقهم تفریقاً، و «7» مزِّقهم تمزیقاً «7»، واجعلهم طرائق قدداً، ولا ترض الولاة عنهم أبداً، فإنّهم دعونا لینصرونا، ثمّ عدوا علینا «8» یقاتلونا ویقتلونا «8».
__________________________________________________
- فی بحرالعلوم مکانه: قال المؤرّخون وأرباب السّیر: ولمّا قُتل أصحاب الحسین علیه السلام ولم یبق معه سوی أهل بیته، وهم ولد علیّ وولد جعفر وعقیل وولد الحسن وولده، اجتمعوا وجعل یودّع بعضهم بعضاً وعزموا علی الحرب وملاقاة الحتوف ببأس شدید ونفوس أبیّة.
قالوا: فأوّل من خرج علیّ بن الحسین الأکبر.
وقد ذکر بعض المؤرّخین وأرباب المقاتل: أنّ أوّل من خرج وقاتل وقُتل من أهل البیت هو عبداللَّه بن مسلم بن عقیل، وأنّ علیّ بن الحسین الأکبر کان آخر من قاتل وقُتل من أهل البیت.
ولکن الأصحّ ما اشتهر بین المؤرّخین وأرباب المقاتل: من أنّ الأکبر هو أوّل الخارجین والمقتولین من أهل البیت، وعلی ذلک شواهد.
قالوا: ولمّا عزم علیّ بن الحسین الأکبر علی القتال، وأقبل مستأذناً من أبیه، نظر إلیه الحسین نظر آیس منه، وأرخی عینیه بالدّموع محترقاً قلبه، مظهراً حزنه إلی اللَّه تعالی، ورفع شیبته أو سبّابته- إلی السّماء ....
وفی العیون: ورفع شیبته نحو ا لسّماء ....
وفی المعالی ووسیلة الدّارین: ولمّا برز علیّ بن الحسین علیه السلام نظر إلیه الحسین علیه السلام نظر آیس منه، وأرخی عینیه وبکی، ورفع سبّابته أو شیبته الشّریفة نحو السّماء ...].
(1- 1) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(2)- [لم یرد فی بحرالعلوم].
(3- 3) [لم یرد فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء].
(4- 4) [فی تسلیة المجالس والمعالی: وجه نبیّک، والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والعیون ووسیلة الدّارین: نبیّک، وبحرالعلوم: رؤیة نبیّک].
(5- 5) [بحرالعلوم: إلیه].
(6- 6) [لم یرد فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والمعالی‌والعیون وبحرالعلوم ووسیلة الدّارین].
(7- 7) [لم یرد فی الأسرار].
(8- 8) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والمعالی وبحرالعلوم والعیون ووسیلة الدّارین: یقاتلوننا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1103
«1» ثمّ صاح الحسین بعمر ابن سعد: ما لک! قطع اللَّه رحمک، ولا بارک «2» لک فی أمرک، وسلّط علیک من یذبحک «3» علی فراشک، کما قطعت رحمی ولم تحفظ قرابتی من رسول اللَّه.
ثمّ رفع صوته وقرأ «4»: «إنّ اللَّه اصطفی آدم ونوحاً وآل إبراهیم وآل عمران علی العالمین ذرِّیّة بعضها من بعض واللَّه سمیع علیم» «1».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 30؛/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 310- 311؛ المجلسی، البحار، 45/ 42- 43؛ البحرانی، العوالم، 17/ 285- 286؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 329- 330؛ الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 369- 370؛ القمّی، نفس المهموم،/ 307، 308؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 193- 194؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 409؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 337- 341، 344- 345؛ المیانجی، العیون العبری،/ 150- 151؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 289
وخرج علیّ بن الحسین الأکبر فشدّ علی النّاس وهو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن وربّ البیت أولی بالنّبیّ
تاللَّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 340
فلمّا لم یبق معه إلّاالأقلّ من أهل بیته، خرج علیّ بن الحسین علیه السلام [...]، فاستأذن أباه فی القتال، فأذن له ونظر إلیه وأرخی عبرته، ثمّ قال: اللَّهمّ اشهد أنّه قد برز إلیهم غلام یشبه رسول اللَّه خَلقاً وخُلقاً ومنطقاً.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 35
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه فی الأسرار/ 377].
(2)- [أضاف فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء وبحرالعلوم والعیون ووسیلة الدّارین: اللَّه].
(3)- [أضاف فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والمعالی وبحرالعلوم والعیون‌ووسیلة الدّارین: بعدی].
(4)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والمعالی وبحرالعلوم والعیون ووسیلة الدّارین: وتلا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1104
قال: وجعل أصحاب الحسین علیه السلام یسارعون إلی القتل بین یدیه، وکانوا کما قیل فیهم:
قوم إذا نودوا لدفع ملمّة والخیل بین مدعسٍّ ومکردس
لبسوا القلوب علی الدّروع کأنّهم یتهافتون إلی ذهاب الأنفس «1»
فلمّا لم یبق معه سوی أهل بیته «2»، خرج علیّ بن الحسین علیه السلام، وکان «3» من أصبح النّاس وجهاً وأحسنهم خلقاً، فاستأذن أباه فی القتال، فأذن له. «4» «5» ثمّ نظر إلیه نظر «6» آئسٍ منه وأرخی علیه السلام عینه «7» وبکی «5». «8» ثمّ قال: اللّهمّ اشهد، فقد برز إلیهم «9» غلام أشبه النّاس خَلقاً وخُلقاً ومنطقاً برسولک صلی الله علیه و آله و سلم، وکنّا إذا اشتقنا إلی نبیّک نظرنا إلیه، فصاح
__________________________________________________
(1)- [فی تظلّم الزّهراء مکانه: أقول: روی أنّه لمّا لم یبق معه إلّاولد علیّ وولد جعفر وعقیل والحسن‌وولده، اجتمعوا یودع بعضهم بعضاً وعزموا علی الحرب، فبرز من ولد عقیل ستّة، فقُتلوا، ومن ولد جعفر ثلاثة فقُتلوا، ومن ولد الحسن ثلاثة فقُتلوا، ومن ولد أمیرالمؤمنین سبعة مع العبّاس، وقد ذکرنا بعضا وترکنا بعضاً منهم خوفاً للإطالة کما أنّا طوینا عن ذکر بقیة الشّجعان وکیفیّة قتال الأقران من بقیّة أصحاب الحسین علیه السلام للإیجاز. قال السّیِّد: فلمّا ...].
(2)- [إلی هنا لم یرد فی الأسرار].
(3)- [فی نفس المهوم والعیون مکانهما: ولمّا قُتل أصحاب الحسین علیه السلام ولم یبق معه إلّاأهل بیته خاصّة وهم: ولد علیّ وولد جعفر، وولد عقیل، وولد الحسن (علیهم السلام)، اجتمعوا یودّع بعضهم بعضاً وعزموا علی الحرب، فتقدّم علیّ بن الحسین الأکبر علیه السلام، وکان ...، وفی المعالی: واختلفوا أیضاً فی أنّه هو أوّل شهید من أهل بیت الحسین علیه السلام أو عبداللَّه بن مسلم، وذهب إلی کلّ واحد منهما طائفة، والظّاهر أنّه أوّل قتیل من الهاشمیّین. ولمّا قُتل أصحاب الحسین علیه السلام ولم یبق معه إلّاأهل بیته خاصّة وهم ولد علیّ علیه السلام وولد الحسن علیه السلام وولد جعفر وولد عقیل، اجتمعوا یودِّع بعضهم بعضاً وعزموا علی الحرب، فتقدّم علیّ بن الحسین علیه السلام، وکان ...].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی].
(5- 5) [حکاه عنه فی الدّمعة، 4/ 329].
(6)- [الأعیان: نظرة].
(7)- [زاد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: بالدّموع].
(8) (8*) [لم یرد فی نفس المهموم وتظلّم الزّهراء والعیون].
(9) (9*) [الأسرار: وساق الکلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1105
وقال: یا ابن سعد! قطع اللَّه رحمک کما قطعت رحمی. (8*) (9*) «1»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 112- 113/ عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 370؛ القمّی، نفس المهموم،/ 305، 307- 308؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 193- 194؛ مثله: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 409؛ المیانجی، العیون العبری،/ 150
__________________________________________________
(1)- راوی گفت: یاران حسین برای کشته شدن از یکدیگر پیشی می‌گرفتند و همان طور بودند که درباره‌شان گفته شده است:
گروهی که چون رو به دشمن نمایند پی نیزه‌داران و خیل سواران
ز جوشن ز بر آهنین دل بپوشند بود نزدشان جان ز کف دادن آسان
و چون با آن حضرت به جز خاندانش کسی نماند، علی‌بن الحسین علیه السلام که از زیباصورتان و نیکوسیرتان روزگار بود، بیرون شد و از پدرش اجازه جنگ خواست. حضرت اجازه‌اش داد. سپس نگاهی مأیوسانه به او کرد و چشمان خود به زیر افکند و اشک فرو ریخت. سپس فرمود: «بارالها! گواه باش جوانی که در صورت و سیرت و گفتار شبیه‌ترین مردم به پیغمبرت بود، به جنگ این مردم رفت. ما هرگاه به دیدن پیغمبرت مشتاق می‌شدیم، به این جوان نگاه می‌کردیم.»
پس به فریاد بلند صدا زد: «ای پسر سعد! خدا رحم تو را قطع کند؛ همچنان که رحم مرا قطع کردی.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 112- 113
و بعد از قتل عباس، علی بن حسین [...] بر قوم کوفه حمله کرد و چون امام شهید مظلوم دید که قرة العین و ثمرة الفؤاد وی با دشمنان مقاتله می‌نماید، مضطرب‌الحال گشت و آب از چشم مبارکش روان شد و روی به قبله دعا آورد و گفت: «بارخدایا! گواه باش که این زمان کودکی به این جماعت مقاومت می‌کند که از روی خلق و نطق شبیه‌تر از وی به رسول اللَّه کسی نیست و در این مدت، هرگاه که اشتیاق دیدار آن حضرت بر من غالب می‌گشت، در روی او نظر می‌کردم. ای خدای! باران آسمان و زمین و برکات از این ملاعین بردار و ایشان را در بسیط ارض متفرق گردان و از زنان و فرزندان برخورداری مده و رضای حکام و ولات مقرون این قوم مگردان. چه این طایفه ما را طلبیدند تا در نصرت ما مساعی جمیله مبذول دارند و اکنون که آمدیم در قتال کوشیده و ما را به قتل می‌رسانند.»
بعد از آن گفت: «یا ابن سعد! قطع اللَّه رحمک ولا بارک لک فی أمرک وسلّط علیک مَنْ یذبحک بعدی فی فراشک کما قطعت رحمی ولم تحفظ قرابتی من رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم.»
آن گاه به آواز بلند این آیه را برخواند: «إنّ اللَّه اصطفی آدم ونوحاً وآل إبراهیم وآل عمران علی العالمین ذرِّیّة بعضها من بعض واللَّه سمیع علیم».
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 162
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1106
(روی) أنّه: لمّا قُتل العبّاس، تدافعت الرّجال علی أصحاب الحسین علیه السلام، فلمّا نظر «1» ذلک، نادی: یا قوم! أما من مجیر یجیرنا، أما من مغیث یغیثنا، أما من طالب حقّ فینصرنا؟ أما من خائف «2» من النّار «3» «2» فیذبّ عنّا؟ أما من أحد یأتینا بشربة من الماء لهذا الطّفل؟ فإنّه لا یطیق الظّمأ، فقام إلیه ولده «4» الأکبر، وکان له من العمر «5» سبع عشرة «5» سنة، فقال: أنا آتیک بالماء یا سیّدی، «6» فقال: امض بارک اللَّه فیک قال «6»، فأخذ الرّکوة بیده، ثمّ اقتحم الشّریعة، وملأ الرّکوة، وأقبل بها نحو أبیه، فقال: یا أبة «7»! الماء لمن طلب، اسق أخی وإن بقی شی‌ء فصبّه علیَّ، فإنّی واللَّه عطشان. فبکی الحسین، وأخذ ولده الطّفل، فأجلسه علی فخذه، وأخذ الرّکوة، وقرّبها إلی فیه، فلمّا همّ الطّفل أن یشرب، أتاه سهم مسموم، فوقع فی حلق الطّفل فذبحه قبل أن یشرب الماء شیئاً، «8» فبکی الحسین ورمی الرّکوة من یده ونظر بطرفه إلی السّماء وقال: اللّهمّ أنت الشّاهد علی قوم قتلوا أشبه الخلق بنبیّک وحبیبک ورسولک:
«9» واللَّه «9» ما لی أنیس بعد فرقتکم إلّا البکاء وقرع السّنّ من ندم
ولا ذکرت الّذی أبدی الزّمان لکم إلّا جرت أدمعی ممزوجة بدمی 8 9 «10»
__________________________________________________
(1)- [زاد فی المعالی والأسرار: إلی].
(2- 2) [لم یرد فی المعالی وتظلّم الزّهراء].
(3)- [الأسرار: اللَّه].
(4)- [زاد فی المعالی: علیّ].
(5- 5) [تظلّم الزّهراء: سبعة عشر].
(6- 6) [لم یرد فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء].
(7)- [الدّمعة: یا أبتاه].
(8- 8) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(9- 9) [لم یرد فی المعالی].
(10)- چون عبّاس شهید شد و کسی از اهل‌بیت رسالت به غیر اولاد گرام آن حضرت نماند. علی‌اصغر که به علی‌اکبر مشهور است، به نزد پدر بزرگوار آمد و آهنگ میدان کرد [...].
حضرت امام زین العابدین علیه السلام فرمود: چون آن امامزاده عالی‌تبار متوجه میدان کارزار شد، حضرت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1107
الطّریحی، المنتخب، 2/ 443/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 327- 328، 336؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة، 1/ 404؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 200- 201؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 423
فإذا عرفت ما تقدّم، فاعلم أنّ کیفیّة شهادته صلاة اللَّه علیه علی ما استفید من الرّوایات أنّه لمّا قُتل العبّاس علیه السلام وحبیب بن مظاهر رضی الله عنه، بانَ الانکسار فی وجه الحسین علیه السلام، فجلس مهموماً مغموماً ودموعه تجری علی خدّیه، فأتی إلیه ولده علیّ الأصغر المعروف بالأکبر، وقال: یا أبتاه! قُتل عمّی العبّاس فلا خیر لی فی الحیاة بعده، فقد ضاق صدری لفراقه، فهل من رخصة، فبکی الحسین علیه السلام وقال: یا ولدی! یعزّ واللَّه علیَّ فراقک، فقال: کیف أبتاه وأنت وحید بین الأعداء، فرید لا ناصر لک ولا معین، روحی لروحک الفداء، ونفسی لنفسک الوقاء.
وفی کتاب مهیّج الأحزان إنّ علیّ بن الحسین علیهما السلام «1»: لمّا توجّه إلی الحرب، اجتمعت النّساء حوله کالحلقة، وقلن له: ارحم غربتنا ولا تستعجل إلی القتال، فإنّه لیس لنا طاقة فی فراقک، قال: فلم یزل یجهد ویبالغ فی طلب الإذن من أبیه حتّی أذن علیه السلام له، ثمّ تودّع
__________________________________________________
- امام اخیار، آب از دیده‌های مبارک فرو ریخت و رو به جانب آسمان گردانید و گفت: «خداوندا! تو گواه باش بر ایشان که فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و شبیه ترین مردم در گفتار و صورت و سیرت به آن حضرت به سوی ایشان می‌رود و هرگاه ما مشتاق لقای پیغمبر تو می‌شدیم، به سوی جمال او نظر می‌کردیم. خداوندا! برکت‌های زمین را از ایشان منع کن و ایشان را پراکنده گردان و والیان را از ایشان راضی مگردان که ایشان ما را طلب کردند که یاری کنند و شمشیر کین روی ما کشیدند.»
پس حضرت بر عمر بانگ زد که: «چه می‌خواهی از ما ای بدترین اشقیا؟ خدا رحم تو را قطع کند و هیچ کار تو را بر تو مبارک نگرداند و بعد از من بر تو مسلط گرداند کسی را که تو را در میان رختخواب ذبح کند؛ چنانچه رحم مرا قطع کردی و قرابت حضرت رسالت را در حق من رعایت نکردی.»
پس به آواز بلند این آیه را که در شأن اهل‌بیت نازل شده است، تلاوت نمود: «انَّ اللَّه اصطَفی آدَمَ ونوحاً وآلَ إبراهیمَ وآلَ عِمرانَ عَلَی العالَمین* ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ واللَّه سَمیعٌ عَلیمٌ».
مجلسی، جلاءالعیون،/ 680
(1)- [إلی هنا لم یرد فی المعالی ووسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1108
من أبیه علیه السلام والحرم، وتوجّه نحو المیدان. «1»
__________________________________________________
(1)- همانا بعد از شهادت عباس، در خدمت حسین علیه السلام کسی که بتواند میان بست و بر پشت اسب نشست و شمشیر به دست کرد و با دشمن رزم آزمود، جز فرزندش علی‌اکبر نبود [...].
بالجمله، چون علی‌اکبر اهل و عشیرت را کشته و پدر را یکتنه و تشنه در میدان لشکر دشمن نگریست، دیگر شکیب نتوانست. عرض کرد: «جانم فدای تو باد، رخصت فرمای تا من نیز از این قوم کین‌توزی کنم و جانبازی را آیت بهروزی دانم.»
و در اسعاف حاجت چندان اصرار نمود که دستوری یافت. پس پردگیان سرادق عصمت را یک یک وداع گفت. بانک «وامحمّداه» از اهل‌بیت رسول اللَّه بالا گرفت.
در کتاب «روضة الاحباب» مسطور است که: حسین علیه السلام علی‌اکبر را به دست خود سلاح جنگ درپوشانید. اورا درعی عادی و مغفری فولاد داد و ادیمی که از علی‌مرتضی به یادگار داشت، بر میان فرزند استوار بست و اسب عقاب را داد تا برنشست 1 و چون به جانب میدان روان گشت، آن حضرت سخت بگریست و سبابه مبارک را به سوی آسمان فراز کرد و گفت:
«اللّهمّ اشهد علی هؤلاء القوم، فقد برز إلیهم غلام أشبه النّاس خَلقاً وخُلقاً ومنطقاً برسولک. وکنّا إذا اشتقنا إلی نبیّک نظرنا إلی وجهه. اللّهمّ! امنعهم برکات الأرض وفرّقهم تفریقاً ومزّقهم تمزیقاً واجعلهم طرائق قدداً ولا تُرض الولاة عنهم أبداً، فإنّهم دعونا لینصرونا ثمّ عدوا علینا یقاتلوننا.»
عرض کرد: «ای پروردگار من! گواه باش، اینک جوانی به مبارزت این جماعت می‌شتابد که شبیه‌ترین مردم است در خَلق و خُلق 2 1 و منطق با پیغمبر تو و ما هرگاه مشتاق می‌شدیم به دیدار پیغمبر تو، به روی او نگران می‌شدیم و اورا نظاره می‌کردیم. ای پروردگار من! بازدار از ایشان برکات زمین را و انبوه ایشان را متفرق و متشتت 3 فرما و بدران پرده این جماعت را و پراکنده‌ساز ایشان را و بیفکن این گروه را در طرق متفرقه و شعب متباینه 4 و دشمن‌دار همواره بر این عتات طغات 5 فرمانگذاران را، چه این جماعت ما را دعوت کردند که نصرت کنند، چون اجابت کردیم، آغاز عداوت نمودند و طریق مقاتلت گرفتند.»
آن‌گاه با اعلی صوت صیحه بر ابن سعد زد:
فقال: ما لک؟ قطع اللَّه رحمک ولا بارک اللَّه لک فی أمرک وسلّط علیک مَن یذبحک بعدی علی فراشک کما قطعت رحمی ولم تحفظ قرابتی من رسول اللَّه.
فرمود: «ای پسر سعد! چه افتاد تورا؟ خداوند قطع کند رحم تورا 6 و مبارک نفرماید تورا در هیچ امری و آرمانی و مسلط کند بر تو کسی را که در فراش تو بکشد. تورا به کیفر آن که قطع کردی رحم مرا 7 و نگران نشدی قربت و قرابت مرا با رسول خدای.»
آن‌گاه بانک برداشت و به آواز بلند این آیت مبارک را که در فضلیت اهل بیت فرود شده [است]، قرائت فرمود:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1109
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 329/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 409؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 289
(قال) أبو الفرج وغیره: وکان أوّل من قُتل بالطّفّ من بنی هاشم بعد أنصار الحسین علیه السلام علیّ بن الحسین، فإنّه لمّا نظر إلی وحدة أبیه، تقدّم إلیه وهو علی فرس له یُدعی ذا الجناح، فاستأذنه فی البراز، وکان من أصبح النّاس وجهاً، وأحسنهم خلقاً، فأرخی عینیه بالدّموع، وأطرق، ثمّ قال: اللّهمّ اشهد أنّه قد برز إلیهم غلام أشبه النّاس خَلقاً وخُلقاً ومنطقاً برسولک، وکنّا إذا اشتقنا إلی نبیّک نظرنا إلیه. ثمّ صاح: یا ابن سعد! قطع اللَّه رحمک کما قطعت رحمی ولم تحفظنی فی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
السّماوی، إبصار العین،/ 22/ مثله، الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 138- 139
فاستأذن أباه فی القتال، فأذن له، ثمّ نظر إلیه نظرة آیس منه، وأرخی عینیه فبکی وقال. وفی روایة: ثمّ رفع سبّابتیه نحو السّماء وقال. وفی المقاتل واللّهوف: ثمّ قال: اللّهمّ کن أنت الشّهید علیهم، فقد برز إلیهم غلام أشبه النّاس خَلقاً وخُلقاً ومنطقاً برسولک.
وفی المقاتل: غلام أشبه الخلق برسول اللَّه (ص). (وفی روایة): وکنّا إذا اشتقنا إلی نبیّک نظرنا إلی وجهه، ثمّ تلا:
__________________________________________________
- «إنّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَنُوحاً وَآلَ إبْراهیمَ وَآلَ عِمْرانَ عَلی العالَمینَ ذُرِّیّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَاللَّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ» 8.
1- 1. [قریب به این مطلب در کتاب ناسخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 118 نیز آمده است].
2. خلق (بر وزن فلس): اندام، و (بر وزن قفل): خوی.
3. متشتت: پراکنده.
4. شعب ومتباینه: راه‌های مختلف.
5. عاتی: ستمگر. طاغی: سرکش.
6. اولاد تو در روی زمین نماند.
7. نگذاشتی از علی‌اکبر برای من اولاد ماند.
8. قرآن کریم (3- 30).
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 349- 351
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1110
«إنّ اللَّه اصطفی آدم ونوحاً وآل إبراهیم وآل عمران علی العالمین ذِّرّیةً بعضها من بعضٍ واللَّهُ سمیع علیم».
الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 207
و (منها) قال المرحوم الشّیخ جعفر التّستریّ [قدس سره]: إنّ الحسین [علیه السلام] فی مصیبة ولده: قد احتضر وأشرف علی الموت ثلاث مرّات، (الاولی) لمّا برز علیّ الأکبر واستأذن «1» أباه، فأذن له وألبسه الدّرع والسّلاح وأرکبه علی العقاب. قال- رحمه الله-: فلمّا تجلّی وجه طلعته من أفق العقاب واستولت یده وقدمه علی العنان والرّکاب، خرجن النّساء وأحدقن به، فأخذت «2» عمّاته وأخواته بعنانه ورکابه، ومنعنه من العزیمة، فعند ذلک تغیّر حال الحسین علیه السلام بحیث أشرف علی الموت، وصاح بنسائه وعیاله: دعنه، فإنّه «3» ممسوس فی اللَّه و «3» مقتول فی سبیل اللَّه، ثمّ أخذ بیده وأخرجه من بینهنّ، فنظر إلیه نظر آیس منه، إلی آخره.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 415/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 293
(أقول) فی هذا المجلس نذکر مطالب نفیسة فیما یتعلّق بعلیّ الأکبر ممّا استخرجته من بعض المقاتل وممّا استفدته من الأساتیذ قدّس اللَّه أرواحهم، (منها) قوله: قطع اللَّه رحمک.
أنّ «4» عمر بن سعد کان ابن خالة لیلی أمّ علیّ الأکبر، ولیلی «5» بنت خالته، «6» لأنّه کانت لأبی سفیان (لعنه اللَّه) بنات «7» تزوّج بإحداها رسول اللَّه وهی أمّ حبیب «8» واسمها رملة،
__________________________________________________
(1)- [فی وسیلة الدّارین مکانه: ومنها إنّ الحسین ما أشرف علی الموت عند أیّة مصیبة إلّاعلی ولده علیّ‌الأکبر حینما برز القتال واستأذن ...].
(2)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: سکینة].
(3- 3) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(4)- [فی وسیلة الدّارین مکانه: اعلم بأنّ ...].
(5)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: کانت].
(6)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: وذلک].
(7)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: متعدّدة].
(8)- [وسیلة الدّارین: حبیبة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1111
وتزوّج بإحداها «1» سعد بن أبی وقّاص، فأولدها عمراً، «2» وبإحداها «2» أبو مرّة، فأولدها لیلی أمّ علیّ «3» وهی میمونة بنت أبی سفیان، وأیضاً «4» کان عمر بن سعد (لعنه اللَّه) من بنی زهرة، «5» وآمنة أمّ النّبیّ صلی الله علیه و آله من بنی زهرة «5»، وزهرة وقصی کانا أخوین، وقصی أحد أجداد النّبیّ صلی الله علیه و آله، وسعد بن أبی وقّاص ابن عمّ لآمنة أمّ النّبیّ، «6» وقیل یحتمل أنّ المراد:
قطع اللَّه نسلک کما قطعت نسلی من هذا الشّاب «6».
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 413- 414/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 292
ولمّا لم یبق من الحسین إلّاأهل بیته، عزموا علی ملاقاة الحتوف ببأس شدید، وحفاظ مرّ، ونفوس أبیّة، وأقبل بعضهم یودّع بعضاً، وأوّل من تقدّم أبو الحسن علیّ الأکبر.
ولمّا یمم الحرب، عزّ فراقه علی مخدّرات الإمامة، لأنّه عماد أخبیتهنّ، وحمی أمنهنّ، ومعقد آمالهن بعد الحسین، فکانت هذه تری هتاف الرّسالة فی وشک الانقطاع عن سمعها، وتلک تجد شمس النّبوّة فی شفا الانکساف، وأخری تشاهد الخلق المحمّدی قد آذن بالرّحیل، فأحطنّ به، وتعلّقن بأطرافه، وقلن: ارحم غربتنا، لا طاقة لنا علی فراقک، فلم یعبأ بهنّ، لأنّه یری حجّة الوقت مکثوراً، قد اجتمع أعداؤه علی إراقة دمه الطّاهر.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 318
ولم یتمالک الحسین علیه السلام دون أن أرخی عینیه بالدّموع، وصاح بعمر بن سعد: ما لک! قطع اللَّه رحمک کما قطعت رحمی ولم تحفظ قرابتی من رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، وسلّط علیک من
__________________________________________________
(1)- [وسیلة الدّارین: بثانیتها].
(2- 2) [وسیلة الدّارین: تزوّج بثالثتها].
(3)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: الأکبر].
(4)- [وسیلة الدّارین: وهذا مضافاً إلی أنّه].
(5- 5) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(6- 6) [وسیلة الدّارین: فقوله علیه السلام فی یوم العاشر من المحرّم لعمر بن سعد: قطع اللَّه رحمک، أی قطع‌اللَّه هذه النّسبة الّتی تکون موجودة بیننا، وقیل وهو الصّحیح بأنّ المراد من قوله علیه السلام قطع اللَّه رحمک، أی قطع اللَّه نسلک وذرّیّتک کما قطعت نسلی من هذا الشّاب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1112
یذبحک فی فراشک. ثمّ رفع شیبته المقدّسة نحو السّماء وقال: اللّهمّ اشهد علی هؤلاء، فقد برز إلیهم أشبه النّاس برسولک محمّد خَلقاً وخُلقاً ومنطقاً، وکنّا إذا اشتقنا إلی رؤیة نبیّک، نظرنا إلیه، اللّهمّ فامنعهم برکات الأرض، وفرّقهم تفریقاً، ومزّقهم تمزیقاً، واجعلهم طرائق قدداً، ولا ترض الولاة عنهم أبداً، فإنّهم دعونا لینصرونا، ثمّ عدوا علینا یقاتلونا، ثمّ تلا قوله تعالی: «إنّ اللَّه اصطفی آدم ونوحاً وآل إبراهیم وآل عمران علی العالمین ذرِّیّةً بعضها من بعضٍ واللَّهُ سمیعٌ علیم». «1»
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 321- 322
__________________________________________________
(1)- این ترتیب شگفت نیست که آن‌گاه که آهنگ نبرد نمود، بانوان حرم گرد او حلقه زنند و بگویند: «رحمی به غربت ما نما.» چرا که می‌دیدند اختر رسالت رو به افول می‌رود و آوای وحی از سراپرده گوششان به‌دور می‌شود. می‌دیدند که مرآة جمال نبوی در شرف درهم شکستن است و مجسمه خلق محمدی- که امید یتیمان بود و پناه بی‌پناهان- قصد کوچ به دیار دوست نموده [است].
با چنین حال، چرا گریه‌هاشان آرام یابد و از چه رو شیونشان به آسمان نرسد؟
در این‌جا دورنمایی دیگر است، بس بزرگ‌تر و اندوهبارتر. و آن تأثر سالار شهیدان به فقدان این استوانه فضیلت است. حسین علیه السلام دقیقاً آگاه بود که فردی را که وداع می‌کند، به سفری خواهد رفت که رجوعی بعد از آن نمی‌باشد. می‌دانست که او مظهر تام حقیقت محمدی و آینه پیراسته جمال سرمدی و آیتی از آیات جلال ربوبی است. واقف بود که ساعاتی دیگر پاره جگرش را پاره‌پاره می‌کنند. گوهر گنجینه رسالت را درهم می‌شکنند و اختر تابناک منظومه امامت را از آسمان به زمین می‌کشند.
آری! حسین علیه السلام شاهد بود که فرزند عزیزش عازم نبرد است و پیک اجل بر بالای سرش بال و پر می‌زند. در آن حال و هوا چاره‌ای نیافت جز آن که خون دل از دیدگان فرو بارد و به تعبیر روایت: «چشمانش مالامال از اشک گردید.»
طارمی، ترجمه علی‌اکبر للمقرّم،/ 78
چنانچه بعد از شهادت او به عمرسعد بانگ برآورد:
ما لَکَ؟ قطع اللَّه رحِمک کما قطعت رحمی ولم تحفظ قرابتی من رسول اللَّه (صلی الله علیه و آله) فلا بارک اللَّه فیک وسلّط علیک من یذبحُک علی فراشک.
یعنی: تورا چه می‌شود؟ خدا نسلت را براندازد، همان‌گونه که نسل مرا برانداختی و پیوند خویشاوندیم با رسول خدا صلی الله علیه و آله را مراعات نکردی. خدا در تو برکت قرار ندهد (یا برکاتش را از تو دریغ دارد) و کسی را بر تو مسلط سازد که در بستر سر از تنت جدا سازد. 1
1. امام حسین علیه السلام با این فرمایش به پیوند خویشاوندی بین علی‌اکبر و ابن‌سعد اشاره فرمود؛ زیرا علی‌اکبر و سعد بن وقاص فرزندان دو خواهر بودند. مادر لیلی، میمونه فرزند ابو سفیان (الاصابه، ج 4، ص 178، در شرح حال ابی مره) و مادر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1113
__________________________________________________
- ابن‌سعد، حمنة نیز دختر ابو سفیان (الریاض النظرة، ج 2، ص 292) می‌باشد.
در ولادت عمر سعد اختلاف شده است. ابن‌عساکر آن را در عهد پیامبر صلی الله علیه و آله می‌داند؛ به این دلیل که پدر او سعد لشکری به دستور عمرخطاب در سال 19 به شبه جزیره فرستاد که با آنان فرزندش عمر سعد همراه بود؛ اما یحیی بن معین ولادتش را در سال فوت عمر دانسته که حدیث سیف مؤید آن است. او گوید: سعدبن ابی‌وقاص با یسری دختر قیس‌بن ابی‌کتم از قبیله کنده در واقعه ردّه (ارتداد) ازدواج نمود و عمر از وی به دنیا آمد.
در «الریاض النظرة» مادر عمرسعد را دختر قیس‌بن معد یکرب معرفی می‌نماید.
در «منتخب کنز العمال» در حاشیه مسند احمد، ج 5، ص 113 و تذکرة الخواص، ص 114 و کامل ابن‌اثیر، ج 4، ص 94، و مثیر الاحزان، ص 25 آمده است که امیر المؤمنین علیه السلام به عمرسعد گفت: «چگونه‌ای تو ای ابن سعد، آن‌گاه که در وضعی قرارگیری که بین بهشت و دوزخ مخیّر گردی و تو دوزخ را برگزینی.»
ابن‌قولویه در «کامل الزیارة»، ص 74 از امیر المؤمنین علیه السلام نقل می‌کند، به سعد خبر داد که فرزندش عمر، حسین علیه السلام را می‌کشد.
عبداللَّه‌بن شریک گوید: «گروه‌هایی را دیدم که چون عمر سعد بر آنان گذشت، گفتند: این قاتل حسین علیه السلام است. و این قبل از واقعه کربلا بود.» (تاریخ ابن‌اثیر، ج 4، ص 94)
در «تاریخ ابی الفداء» ج 1، ص 195، در وقایع سال 66، ماه ذی حجه آمده است که مختار، عمر سعد و پسرش حفص را به قتل رساند. طارمی، ترجمه علی‌اکبر علیه السلام للمقرّم،/ 78- 79
در آن هنگام که علی‌اکبر عازم میدان بود، امام محاسن مقدّسش را به آسمان گرفت و با ذکر فضایل زیر اشاره نمود که او در میثاق ازلی، قلم به قطعه‌قطعه شدنش در میان ضربات تیر و نیزه و شمشیر رفته است. امام علیه السلام فرمود:
خدایا! شاهد باش که شبیه ترین مردم از نظر خلقت و خلق و خوی و کلام به پیامبرت محمّد صلی الله علیه و آله به سویشان می‌رود و ما چون مشتاق رسولت می‌شدیم، به او می‌نگریستیم. خدایا! برکات زمین را از آنان بازدار؛ جمعشان را به تفرقه و اتحادشان را به پراکندگی بدل ساز؛ آنان را به راه‌های گوناگون بدار و امیران را از ایشان هرگز راضی مساز؛ زیرا اینان ما را دعوت نمودند تا یاریمان کنند؛ لیکن بر ما تاختند و آهنگ قتلمان نمودند.
بعد، این آیه را تلاوت فرمود: همانا خداوند آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر عالمیان برگزید. ذریّه‌ای که بعضی از آن‌ها از برخی دیگر است و خداوند شنوای بس داناست.
مقصود امام آن است که این فرزند ارجمندش از آن ذریه طیبه و یکی از ارکان امامت است و به سوی قومی گام می‌نهد که به هیچ گونه حرمت اورا رعایت نمی‌دارند.
این سخن دُربار بدان لحاظ از حضرت سید الشهدا علیه السلام صادر شد تا پیروان آیین توحید در پهنه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1114
قالوا: ولمّا تقدّم علیّ الأکبر إلی الحرب، اجتمعت النِّساء ودُرنَ حوله کالحلقة، وتعلّقن بأطرافه، وقلن له: ارحم غربتنا ولا تستعجل إلی القتال، فلا طاقة لنا فی فراقک، فلم یعبأ بهنّ، ولم یزل یطلب الإذن من أبیه حتّی أذن له.
وفی (النّاسخ عن کتاب روضة الأحباب): إنّ الحسین علیه السلام ألبسه بیده لامة حربه، وأفرغ علیه درعه ومغفره، وشدّ وسطه بمحزم ادّخره من أبیه أمیر المؤمنین علیه السلام، وأرکبه فرسه العُقاب.
فعند ذلک ودّع أباه الحسین والحرم وعموم بنی هاشم، وتوجّه نحو القوم، وجلا علیهم کالشّمس الضّاحیة.
بحرالعلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 345
اختلف أهل السّیر والتّاریخ، بأ نّه هو أوّل شهید أم یکون غیره؟ فذهب جماعة منهم إلی أنّه هو عبداللَّه بن مسلم، ولکنّ الصّحیح هو الأوّل، ویدلّ علی ذلک زیارة النّاحیة الّتی تأتی بعدئذٍ إن شاء اللَّه فی آخر أحوالاته علیه السلام.
لمّا قُتل أصحاب الحسین علیه السلام ولم یبق معه إلّاأهل بیته خاصّة، وهم ولد علیّ بن أبی طالب علیه السلام، وولد جعفر، وولد عقیل، اجتمعوا یودّع بعضهم بعضاً، وعزموا علی الحرب، فتقدّم علیّ بن الحسین علیه السلام، وکان من أصبح النّاس وجهاً، وأحسنهم خَلقاً وخُلقاً، فاستأذن أباه فی القتال، فأذن له فی الحرب.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 288- 289
__________________________________________________
- اعصار، هم به درجه شقاوت و سنگدلی اعدای آل محمد (صلّی اللَّه علیه وعلیهم) پی ببرند و هم به فداکاری و ایثارگری فرزندش در راه دین. تا این که بدانند مذهبی که چنین قربانیانی دارد، ارجمندترین آیینی است که باید بدان تمسک جست و در امتداد آن به حرکت افتاد. و هر آنکه این تعلیم را به نیکی فرا گیرد، درمی‌یابد که برای شریعت حق باید گران‌سنگ‌ترین موجود عالم هستی را فدای آن ساخت و از قربانی ساختن اهم ذخایر خود، کوتاهی نورزید.
کما این که در این کلام اشارتی بر شهید فقید و بیان فضایل او است؛ که آن که جانش را در راه نهضت الهی برای رهایی بشر و هدایت نسل‌های بعد از خود فدا می‌سازد، انسانی نشسته بر اوج کمال و شاخساری بر شجره طیبه رسالت است. هم او که باید مقتدای امت‌ها قرار گیرد و در فداکاری و ایثارگری و دیگر صفات حسنه اسوه عالمیان باشد.
طارمی، ترجمه علی‌اکبر للمقرّم،/ 80- 81
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1115
[دَوْر علیّ الأکبر علیه السلام]
وکان کذلک فقد شاء اللَّه تعالی أن ینوب علیّ الأکبر عن جدّه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، وأن یکون هو الممثّل عنه فی مهمّة الإبقاء، فقد کان من خاصّة طینة جدّه وأشبه النّاس به کما جاء فی زیارته: «السّلام علی أوّل شهید من نسل خیر سلیل ...»، وکما قال عنه أبوه الإمام الحسین علیه السلام حینما برز نحو القوم: «اللَّهمّ اشهد علی هؤلاء القوم، فقد برز إلیهم غلام أشبه النّاس خَلقاً وخُلقاً ومنطقاً برسولک، وکنّا إذا اشتقنا النّظر إلی رسولک نظرنا إلیه»، وذلک بعد أن ألبسه ملابس رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم وعمّمه بعمامته، وأعطاه سلاحه، وقدم له مرکبه، کما أنّه علیه السلام کان قد بلغ درجة الأولیاء علی ما جاء فی زیارته: «السّلام علیک یا ولیّ اللَّه وابن ولیّه».
الجزائری، الخصائص الزّینبیّة،/ 80
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1116

قتاله ورجزه علیه السلام‌

وکان یحمل علیهم، ویقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن- وبیت اللَّه- أولی بالنّبیّ
حتّی قُتل صلّی اللَّه علیه.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 150/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 171؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
ثمّ کرّ علیهم وهو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن وبیت اللَّه أولی بالنّبیّ
من شَمِرٍ وعمرٍ وابن الدّعیّ
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 73
ثمّ شدّ علیهم، وهو یقول:
أنا علیُّ بن حسین بن علیّ أنا، وبیت اللَّه! أولی بالنّبیّ
من شَمِرٍ وشبثٍ وابن الدّعیّ
المصعب الزّبیری، نسب قریش، 1/ 57
وکان یقاتل وهو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ أنا وبیت اللَّه أولی بالنّبیّ
من شَمِرٍ وشبثٍ وابن الدّعیّ
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 361- 362؛ أنساب الأشراف، 3/ 146
قال: وکان أوّل قتیل من بنی أبی طالب یومئذٍ علیّ الأکبر بن الحسین بن علیّ علیهم السلام [...] ذلک، أنّه «1» «2» أخذ یشدّ «1» علی النّاس «2» وهو یقول:
__________________________________________________
(1- 1) [نهایة الإرب: حمل].
(2- 2) [الکامل: حمل علیهم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1117
أنا علیُّ بن حسین بن علیّ نحن وربّ البیت أولی بالنّبیّ
تاللَّه لا یحکُمُ فینا ابن الدَّعیّ
قال: ففعل ذلک مراراً. «1»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 446/ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 293؛ النّویری، نهایة الإرب، 20/ 455
قال: ثمّ تقدّم علیّ بن الحسین «2» بن علیّ «2» علیهما السلام وهو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ من عصبة جدّ أبیهم النّبیّ
واللَّه «3» لا یحکم «4» فینا ابن «4» الدّعی أطعنکم بالرّمح حتّی ینثنی
أضربکم بالسّیف أحمی «5» عن أبی ضرب غلام علویّ قرشیّ
ثمّ حمل رضی الله عنه، فلم یزل یقاتل حتّی ضجّ أهل الشّام من یده ومن کثرة من قُتل منهم.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 208- 209
منهم ابنه علیّ بن الحسین الأکبر، وکان یرتجز ویقول:
أنا علیُّ بن الحسین بن علیّ نحن وبیت اللَّه أولی بالنّبیّ
تاللَّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 71
__________________________________________________
(1)- وی حمله آغاز کرد.
رجزی به این مضمون می‌خواند:
«من علیم، پسر حسین‌بن‌علی
به پروردگار کعبه که ما به پیمبر نزدیک‌تریم
به خدا پسر بی‌پدر درباره ما حکم نکند.»
گوید: این کار را چند بار تکرار کرد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3052
(2- 2) لیس فی د، وهذا علیّ بن الحسین الأکبر علیهما السلام.
(3)- فی المراجع: اللَّه.
(4- 4) من المراجع، وفی الأصل: فساس، وفی د و بر: فساس به.
(5)- من المقتل، وفی الأصل و بر: حام، وفی د: حامی، ولیس البیت فی المراجع الاخر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1118
وقال المدائنی عن العبّاس بن محمّد بن رزین، عن علیّ بن طلحة وعن أبی مخنف، عن عبدالرّحمان بن یزید بن جابر، عن حمید بن مسلم، وقال عمر بن سعد البصریّ، عن أبی مخنف، عن زهیر بن عبداللَّه الخثعمیّ، وحدّثنیه أحمد بن سعید عن یحیی بن الحسن العلویّ، عن بکر بن عبدالوهّاب، عن إسماعیل بن أبی إدریس، عن أبیه، عن جعفر بن محمّد، عن أبیه، دخل حدیث بعضهم فی حدیث الآخرین: «1» إنّ أوّل قتیل قُتل من ولد أبی طالب مع الحسین، ابنه علیّ علیه السلام «1» «2» قال: فأخذ یشدّ علی النّاس وهو یقول «3»:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن وبیت اللَّه أولی بالنّبیّ
من شبثٍ ذاک ومن شمر الدّنیّ أضربکم بالسّیف حتّی یلتوی «4»
ضرب غلام هاشمیّ علویّ ولا أزال الیوم أحمی عن أبی
واللَّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ «5» ففعل ذلک مراراً «5». «6»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 76/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 308- 309
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی البحار، 45/ 45؛ العوالم، 17/ 287، والأسرار،/ 371، وزاد فیه: وهو مستفادأیضاً من فقرات زیارته. ولهذا قدّم بعض علمائنا قتله علی سائر بنی هاشم].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأعیان، 8/ 207].
(3)- [وفی نفس المهموم مکانه: ثمّ حمل علیّ بن الحسین علیه السلام علی القوم وهو یقول ...].
(4)- [نفس المهموم: ینثنی].
(5- 5) [زاد فی نفس المهموم: «وشدّ علی النّاس مراراً وقتل منهم جمعاً کثیراً حتّی ضجّ النّاس من کثرة من قتل منهم. وروی أنّه قتل علی عطشه مائة وعشرین رجلًا، وفی المناقب: إنّه قتل سبعین مبارزاً].
(6)- ولذا روی‌هم رفته چند حدیث که از امام باقر علیه السلام و حمیدبن مسلم و زهیر بن عبداللَّه روایت شده [است]، نخستین کسی که در آن روز از فرزندان ابوطالب به شهادت رسید، فرزند حسین علیه السلام علی بن الحسین بود که به لشکریان عمرسعد حمله کرد و این شعر را می‌خواند: 1
و چند بار این رجز را خواند و به راست و چپ حمله می‌برد.
1. منم علی، فرزند حسین بن علی. سوگند به خانه خدا که ما سزاوارتریم به پیغمبر صلی الله علیه و آله از شبث‌بن ربعی و از شمر دون (پست). با این شمشیر آن‌قدر به شما می‌زنم تا خم شود و بتابد؛ چون ضربه و زدن جوانی که هم هاشمی و هم علوی است و امروز پیوسته (تا جان دارم) از پدرم حمایت می‌کنم و به خدا این زنازاده (پسر زیاد) نباید درباره ما حکومت کند.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیین،/ 115- 116
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1119
ثمّ حمل فیهم، وهو یقول شعرا:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ أنا وبیت اللَّه أولی بالنّبیّ
أضربکم بالسّیف أحمی عن أبی تاللَّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ
[ضرب غلام هاشمیّ قرشیّ]
[ابن الدّعی] یعنی عبیداللَّه بن زیاد اللّعین.
والتحم القتال، ولم یزل علیّ بن الحسین علیه السلام یحمل فیهم علی فرسه، ویقتل منهم.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 153
فجعل یرتجز وهو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن وبیت اللَّه أولی بالنّبیّ
أما ترون کیف أحمی عن أبی «1» «2» فقتل منهم عشرة «2». «3»
الصّدوق، الأمالی،/ 162/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 321؛ البحرانی، العوالم، 17/ 170- 171؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 161
ثمّ شدّ علیهم، وأنشأ یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ إنّا وبیت اللَّه أولی بالنّبیّ
أضربکم بالسّیف أحمی عن أبی ضرب غلام هاشمیّ عربیّ
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 30
__________________________________________________
(1)- [زاد فی العوالم: (ربّ غلام هاشمی عربیّ)].
(2- 2) [حکاه عنه فی تظلّم الزّهراء،/ 194].
(3)- شروع به رجز کرد و گفت:
منم علی بن حسین بن علی ما به خدا هستیم اولی به نبی
از پدر امروز کنم دفع بدی
و ده تن را کشت.
کمره‌ای، ترجمه الامالی،/ 162
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1120
ولم یزل یتقدّم رجل «1» رجل من أصحابه، فیقتل حتّی لم «2» یبق مع الحسین علیه السلام إلّا أهل بیته خاصّة، فتقدّم ابنه علیّ بن الحسین علیهما السلام [...]، «3» وکان من أصبح النّاس وجهاً «3» [...]. «4» فشدّ «5» علی النّاس وهو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن وبیت اللَّه أولی بالنّبیّ
تاللَّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ «6» أضرب بالسّیف أحامی عن أبی
ضرب غلام هاشمیّ قرشیّ «6» «7»
ففعل ذلک مراراً.
المفید، الإرشاد، 2/ 110/ عنه: الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 370؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 207؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 242
فکان علیّ بن الحسین یضرب بالسّیف بین یدی أبیه علیهما السلام، وهو یرتجز ویقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ أنا وربّ البیت أولی بالنّبیّ
من شمر وشبثٍ وابن الدّعی ألا ترونی کیف أحمی عن أبی
الشّجری، الأمالی الخمیسیّة، 1/ 167- 168
وعلیّ القائل یوم ذاک:
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی إعلام الوری: بعد].
(2)- [فی الأعیان مکانه: وقال لمّا لم ...].
(3- 3) [الأعیان: قال غیره: إنّه کان علی فرس له یدّعی ذا الجناح].
(4)- [إلی هنا لم یرد فی الأسرار].
(5)- [الأعیان: فحمل].
(6- 6) [لم یرد فی إعلام الوری، وفی الأسرار: أما ترون کیف أحمی عن أبی].
(7)- و همچنان یک یک از یاران سید الشهداء علیه السلام پیش می‌آمد و کشته می‌شد تا به جای نماند از همراهان حسین علیه السلام جز خاندان آن بزرگوار، پس فرزندش علی‌بن الحسین علیه السلام پیش آمد و حمله افکند و می‌گفت: منم علی فرزند حسین‌بن علی، به خانه خدا سوگند ما سزاوارتر به پیغمبر هستیم. به‌خدا سوگند پسر زنازاده درباره ما حکومت نخواهد کرد. با شمشیر شما را می‌زنم و از پدر خویش دفاع می‌کنم.»
(شمشیر می‌زنم) شمشیر زدن جوانی هاشمی و قرشی.
پس چند بار چنین حمله افکند.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد،/ 109- 110
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1121
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن، وبیت اللَّه، أولی بالنّبیّ
أضربکم بالسّیف أحمی عن أبی
المجدی،/ 91
ثمّ حمل علیّ بن الحسین «1» وهو یقول «2»:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ «3» نحن وبیت اللَّه أولی بالنّبیّ «3» «4»
واللَّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ أطعنکم بالرّمح حتّی ینثنی
أضربکم بالسّیف «5» حتّی یلتوی «5» ضرب غلام هاشمیّ علویّ «4» «6»
«7» فلم یزل «8» یقاتل «7» حتّی ضجّ «9» «10» أهل الکوفة لکثرة «9» من قتل منهم، «11» حتّی
__________________________________________________
(1)- [زاد فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والعیون: علی القوم].
(2)- [فی تظلّم الزّهراء مکانه: فتقدّم نحو القوم فجعل یرتجز ویقول ...، وفی بحرالعلوم: وشدّ علیهم شدّة اللّیث الغضبان وهو یقول ...].
(3- 3) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والعیون ومثیر الأحزان: من عصبة جدّ أبیهم النّبیّ].
(4- 4) [فی تظلّم الزّهراء والمعالی ووسیلة الدّارین:
أطعنکم بالرّمح حتّی ینثنی أضربکم بالسّیف أحمی عن أبی
ضرب غلام هاشمیّ علویّ واللَّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ]
(5- 5) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والعیون والمعالی وبحرالعلوم: أحمی عن أبی].
(6) (6*) [تظلّم الزّهراء: فقاتل قتالًا شدیداً وقتل جمعاً کثیراً وأقول: علی روایة الصّدوق عشرة، وفی‌روایة أخری: قتل مع عطشه مائة وعشرین رجلًا].
(7- 7) [بحر العلوم: وشدّ علی النّاس مراراً، وعن بعض التّواریخ: إنّ حملاته بلغت اثنتی عشرة حملة. وقتل منهم مقتلة عظیمة، وفی المعالی ووسیلة الدّارین: وشدّ علی النّاس مراراً وقتل منهم جمعاً کثیراً].
(8)- [فی شرح الشّافیة مکانه:
فکان یأتی الحسین علیه السلام الرّجل بعد الرّجل فیقول: السّلام علیک یا ابن رسول اللَّه، فیجیب الحسین علیه السلام: وعلیک السّلام، ونحن خلفک، ثمّ یقرأ: «فَمِنهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِر» حتی قُتلوا عن آخرهم رضوان اللَّه تعالی علیهم.
ادیرَتْ کؤوسٌ للمنایا علیهمُ فاغفَوا عن الدّنیا کإغفاء ذی سُکْرِ
فأجسامُهُمْ فی الأرضِ قَتلی بحُبِّه وأرواحُهُمْ فی الحُجْبِ نَحوَ العُلا تَسری
فما عرّسُوا إلّابقُربِ حبیبهِم وما عرّجوا مِن مَسّ بؤسٍ ولا ضُرِّ
ولمّا قتل أصحاب الحسین علیه السلام ولم یبق إلّاأهل بیته- وهم ولد علیّ علیه السلام، وولد جعفر، وولد عقیل، وولد الحسن علیه السلام، وولده صلّی اللَّه علیهم أجمعین- اجتمعوا وودّع بعضهم بعضاً، وعزموا علی الحرب.
قومٌ إذا فَتَحوا العَجاجَ رأیتَهُمْ شمساً وخِلْتَ وجوهَهُمْ أقمارا
لا یعدِلون برِفدهِمْ عن سائلٍ عَدَلَ الزّمانُ علیهِمُ أو جارا
وإذا الصّریخُ دعاهُمُ لملمّة بَذلوا النّفوسَ وفارقوا الأعمارا
فی بحار الأنوار: برز علیّ بن الحسین الأصغر علیهما السلام [...] ثمّ حمل، فلم یزل ...، وإلی هنا لم یرد فی الأسرار].
(9- 9) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والأسرار وشرح الشّافیة والدّمعة والعیون والمعالی وبحر العلوم ومثیر الأحزان: النّاس من کثرة].
(10) (10*) [وسیلة الدّارین: النّاس من کثرة القتل].
(11) (11*) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة وبحرالعلوم والعیون والمعالی ومثیر الأحزان: روی أنّه قتل علی عطشه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1122
«1» أنّه (10*) روی أنّه علی عطشه قتل (6*) (11*) مائة وعشرین رجلًا. «1»
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 30/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 311؛ المجلسی، البحار، 45/ 43؛ البحرانی، العوالم، 17/ 286؛ ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 364- 365؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 330؛ الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 370؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 194؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 409- 410؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 345؛ المیانجی، العیون العبری،/ 151؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 79؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 289؛ دخیل، أبطال الهاشمیّین (علیّ الأکبر علیه السلام)،/ 26
ثمّ تقدّم علیّ بن الحسین علیهما السلام [...]، وجعل یرتجز ویقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ من عصبة جدّ أبیهم النّبیّ
نحن وبیت اللَّه أولی بالوصیّ واللَّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ
أضربکم بالسّیف أحمی عن أبی أطعنکم بالرّمح حتّی ینثنی
طعن غلامٍ هاشمیّ عُلویّ
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه فی نفس المهموم عن البحار،/ 309].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1123
«1» فقتل سبعین مبارزاً «1».
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 109
ثمّ شدّ علیهم، وأنشأ یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ أنا وبیت اللَّه أولی بالنّبیّ
أضربکم بالسّیف أحمی عن أبی ضرب غلام هاشمیّ عربیّ
وقاتل حتّی قُتل.
الفخر الرّازی، الشّجرة المبارکة،/ 87
وهو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن وبیت اللَّه أولی بالنّبیّ
واللَّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ
فقاتل قتالًا شدیداً وقتل جمعاً کثیراً.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 35
وقال الشّعبیّ، أوّل قتیل منهم: العبّاس بن علیّ، ثمّ علیّ بن الحسین الأکبر خرج وهو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن وبیت اللَّه أولی بالنّبیّ
من شمر وعمر وابن الدّعیّ
فطعنه رجل، فقتله.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 256
فتقدّم نحو القوم، فقاتل قتالًا شدیداً وقتل جمعاً کثیراً. «2»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 113
وقاتل حوله أصحابه حتّی قُتلوا جمیعاً. وجعل ولده علیّ یرتجز:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحنُ وبیت اللَّه أولی بالنّبیّ
فجاءته طعنة.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 203، (ط دارالفکر)، 4/ 417
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 309 وتظلّم الزّهراء،/ 194].
(2)- علی علیه السلام به جانب لشگر شد و جنگ سختی نمود و عده‌ای را کشت.
فهری، ترجمه لهوف،/ 113
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1124
وکان أوّل قتیل من أهل الحسین بن علیّ بن أبی طالب: علیّ الأکبر بن الحسین بن علیّ [...]. فقال علیّ بن الحسین:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن وبیت اللَّه أولی بالنّبیّ
تاللَّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ کیف ترون الیوم ستری عن أبی
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 185
وخرج علیّ بن الحسین، فحمل علی النّاس وهو یقول:
أنا علیّ الحسین بن علیّ نحن وربّ البیت أولی بالنّبیّ
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 287
وهو أوّل قتیل من آل أبی طالب یوم الطّفّ شهیداً بین یدی أبیه، قیل: وهو یرتجز:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن وربّ البیت أولی بالنّبیّ
تاللَّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ «1»
محمد کاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة،/ 45- 46
ثمّ إنّه اشتدّ القتال بین الفریقین حتّی قتل مقتلة عظیمة. «2»
الطّریحی، المنتخب، 2/ 443
__________________________________________________
(1)- هر یاری از یاران او که به قتل می‌رسیدند، می‌فرمود که تو رفتی و من از عقب تو می‌آیم، و تنور حرب گرم بود تا به غیر از اهل‌بیت کسی با او نماند و چون صورت‌حال بر این منوال دید، گفت: «نوبت به من رسید.»
فرزندانش گفتند: «تا از ما یک کس مانده است، به تو نرسد.»
پس نخستین از اهل بیت علی‌اکبر حمله کرد و به هر حمله سه چهار نفر را بیفکند و بعد از آن که دوازده حمله کرد و جمعی را افکنده بود، تشنگی بر وی استیلا یافت.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 163
ابو المؤید خوارزمی گوید که علی بن الحسین چندان با مخالفان مقاتله کرد که آن گروه انبوه به ستوه آمدند. چنانچه روایت کرده‌اند صد و بیست کس را از آن قوم ضال و مضل به قتل رسانید.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 162
(2)- و بعد از عباس بن علی علیه السلام علی‌اکبر بن حسین علیهما السلام [...] روی به جنگ آن ملاعین آورد و به-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1125
من بعده [أحمد بن الحسن علیهما السلام] علیّ بن الحسین، وهو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن وبیت اللَّه أولی بالنّبیّ
أضربکم بالسّیف حتّی یفلل ضرب غلام هاشمیّ بطلِ
أطعنکم بالرّمح وسط القسطلِ
قال: وحمل علی القوم المارقین، ولم یزل یقاتل حتّی قتل مائة وثمانین فارساً. «1»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 87
وفی بعض التّألیفات: أنّه لمّا برز علیّ بن الحسین دعا عمر بن سعد بطارق بن کثیر، وکان فارساً منّاعاً، وبطلًا دفّاعاً، فقال له: أنت الّذی تأکل نعمة الأمیر وتأخذ منه العطایا، فاخرج إلی هذا الغلام وجئنی برأسه، فقال: یا ابن سعد، أنت تأخذ ملک الرّیّ وأنا أخرج إلیه؟ بل الواجب أن تخرج أنت إلیه، إلّاأن تضمن لی عند الأمیر أن تکون إمارة الموصل لی، فحینذ أخرج وآتیک برأسه.
قال: فضمن له ذلک، فخرج طارق إلی مبارزة علیّ بن الحسین، وقاتله وجادله قتالًا، فضربه علیّ بن الحسین ضربة منکرة، فانجدل صریعاً، وعجّل اللَّه بروحه إلی النّار.
قال: فخرج أخو المقتول، فاستقبله علیّ بن الحسین ولم یزالا فی کرّ وفرّ، حتّی وصل
__________________________________________________
- روایت ابو المؤید خوارزمی آن مقدار کوشش کرد که صد و بیست کس از لشگر عمر به زخم تیغ بی‌دریغش به نار سقر پیوستند.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 54
(1)- پس آن شاهزاده نامدار و آن امامزاده عالی‌تبار مانند خورشید تابان از افق میدان طالع گردید و عرصه نبرد را به نور جمال خود منوّر گردانید و جمیع لشکر مخالف حیران جمال آن آفتاب اوج عزت و جلال گردیدند؛ چون به میان میدان رسید، چندان که مبارز طلبید، کسی جرأت محاربه او ننمود. آن شیربیشه هیجا تیغ از نیام برکشید و آن لئیمان شقاوت انجام را طعمه شمشیر آتش‌بار خود گردانید و به هر طرف که حمله می‌کرد، گروهی را به خاک هلاک می‌افکند و به هر جانب که متوجه می‌شد، از کشته پشته بلند می‌کرد تا آن که به روایت امام زین العابدین علیه السلام، چهل و پنج کس را طعمه شمشیر آتش‌بار خود گردانید. به روایت معتبره دیگر، صد و بیست نفر از آن بی‌دینان بداختر را به سوی عذاب سقر فرستاد.
مجلسی، جلاءالعیون،/ 681
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1126
إلیه علیّ بن الحسین، فعطف علیه بضربة وقعت علی عینیه، فخرّ صریعاً.
قال: فخرج إلیه ولد طارق، فما کان إلّاهنیئة حتّی أرداه قتیلًا، وطلب البراز فلم یبرز إلیه أحد.
فهتف عمر بن سعد ببکر بن غانم، وندبه، فبرز إلیه، فلمّا برز، تغیّر لون الحسین، فقالت لیلی أمّ علیّ: ممّ تغیّرک یا سیّدی، لعلّه قد أصابه شی‌ء؟ قال: لا، ولکن قد برز إلیه من یخاف علیه منه، فادعی لولدکِ علیّ، فإنّی قد سمعت من جدّی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله:
إنّ دعاء الامّ یستجاب فی حقّ ولدها.
قال: فجرّدت رأسها، وهی فی الفسطاط ودعت له إلی اللَّه عزّ وجلّ بالنّصر علیه.
وقال: وجری بینهما حرب شدید، حتّی انخرق درع بکر بن غانم من تحت إبطه، فعاجله علیّ بن الحسین بضربة قسمه نصفین لا رحمه اللَّه.
الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 370
وفی کتاب شهاب الدّین: ثمّ حمل ولم یزل یقاتل حتّی قتل من القوم ألفاً وخمسمائة فارس وثمانین راجلًا.
الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 370
وفی بعض کتب المقاتل إنّ جمعاً من عسکر ابن سعد لعنه اللَّه قد عاتبوه بجملة من المعاتبات حین أمرهم بقتاله وقالوا: أنت تأمرنا بقتال من یشبه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وإنّ جمعاً منهم قد بکوا علی عظم مصیبة سیّد الشّهداء علیه السلام.
الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 377
ذکر جمع من أصحاب المقاتل: ثمّ برز أحمد بن الحسن أخو القاسم، وله من العمر ستّة عشر سنة وهو یقول:
إنّی أنا نجل الإمام ابن علیّ نحن وبیت اللَّه أولاد النّبیّ
أضربکم بالسّیف حتّی یلتوی أطعنکم بالرّمح حتّی ینثنی
ضرب غلام هاشمیّ علویّ حتّی یولّوا عن قتال ابن علیّ
قال: ثمّ حمل علی القوم، فقاتل حتّی قتل منهم ثمانین رجلًا أو یزیدون، ثمّ رجع إلی الحسین علیه السلام وقد غارت عیناه فی أمّ رأسه وهو ینادی: یا عمّاه! هل من شربة أتقوّی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1127
بها علی أعداء اللَّه وأعداء رسوله؟ فقال له: یابن أخی! اصبر قلیلًا تلقی جدّک محمّد المصطفی یسقیک شربة لا ظمأ بعدها، فرجع الغلام وهو یقول:
أصبر قلیلًا فالمنا بعد العطش فإنّ روحی بالجهاد تنکمش
لا أرهب الموت إذ الموت دهش ولم أکن عند اللّقا ذات وعش
ثمّ حمل علی القوم فقتل منهم جماعة، وأنشأ یقول:
إلیکم من بنی المختار ضرباً یشیب لوقعه رأس الرّضیع
نبید معاشر الفجّار جمعاً بکلّ مهنّد عضب قطیع
ثمّ حمل علی القوم فقتل منهم جماعة، وألحقه اللَّه بأخیه إلی الجنّة. وفی خبر عن حمید ابن مسلم قال: لمّا قال الحسین علیه السلام لابن أخیه أحمد ما قال، رجع، فقاتل حتّی صار یخبط الأرض بعثارته وینکمش ویجول یمیناً وشمالًا من العطش، هذا والحسین علیه السلام ینظر إلیه ویبکی، فسمع البکاء علیّ بن الحسین علیهما السلام من أبیه علیه السلام، فخرج یعثر فی أذیاله قائلًا: یا أبتاه! ما بالک تبکی؟ فقال الحسین علیه السلام: أما تقی ابن عمّک من أعدائه؟ فقال:
یا أبتاه! العطش أهلکنی والجوع أنهکنی. فقال الحسین علیه السلام: یا ولدی! ما بینک وبین الجنّة إلّاخروج روحک ویذهب عنک ما تجده، أتحبّ أن أکون قتیلًا بین یدیک؟ فقال علیّ بن الحسین علیه السلام: لا واللَّه یا أبتاه، أنا أحبّ أن ترانی قتیلًا، فنزل إلی الحرب، فقاتل مع ابن عمّه أحمد، فقتل منقذ بن النّعمان العبدیّ أحمد بنبلة.
الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 305
ثمّ برز علیّ الأکبر بن الحسین رضی اللَّه عنهما [...] ویقول:
أنا علیّ بن حسین بن علیّ نحن وبیت اللَّه أولی بالنّبیّ
أضربکم بصارمٍ لم یفللِ أطعنکم بالرّمح وسط القسطلِ
ولم یزل یقاتل حتّی قتل منهم ثمانین رجلًا. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 346
__________________________________________________
(1)- اما از آن سوی علی‌اکبر چون آفتاب درّافشان 1 با تیغ سرافشان به میدان تاخت. شعشعه 2 طلعتش-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1128
فلمّا فهم «1» علیّ الإذن من أبیه، شدّ علی القوم وهو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن وبیت اللَّه أولی بالنّبیّ
واللَّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ
__________________________________________________
- از جمال پیغمبر خبر می‌داد وقوت بازویش چون حیدر صفدر 3 اثر می‌نمود. درایستاد و این رجز انشاد کرد:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ من عُصبةٍ جدُّ أبیهم النّبیُ
واللَّه لا یحکم فینا ابن الدَّعیِّ أطعنُکُم بالرُّمحِ حتّی ینثَنی
أضربُکُم بالسّیف أحمی عن أبی ضرب غُلامٍ هاشمیٍّ علویٍّ 4
آن‌گاه چون شیر شرزه و مار گرزه حمله گران درداد و تیغ در آن کفار نکوهیده نهاد، نهاد 5. چنان می‌نمود که حیدر کرار ذوالفقار 6 به‌دست کرده و در معرکه صفین آهنگ قاسطین 7 فرموده [است]. به هر جانب که روی می‌کرد، لشکریان چون گله گرگ‌دیده، پشت می‌نمودند و از هول و هرب بر زبرهم به‌سر درمی‌رفتند. در این حمله یکصد و بیست تن از کماة 8 رجال و فحول ابطال را مسته سیف و مضغه 9 سنان ساخت.
1. درّافشان (به ضم دال): پراکننده گوهر.
2. شعشعه: درخشندگی.
3. صفدر: کسی که صف دشمن را می‌شکافد.
4. خلاصه معنی: من علی پسر حسینم که پیغمبر جد او است. به‌خدا که زنازاده بر ما فرمانروایی نکند، برای حمایت پدرم شما را با نیزه و شمشیر می‌زنم تا کج شود.
5. نهاد اول به معنی «سرشت» و نهاد ثانی به معنی «گذاشت» می‌باشد.
6. ذوالفقار: لقب شمشیر علی‌بن ابی‌طالب علیه السلام.
7. قاسط: ستمکار و مقصود از قاسطین، معاویه و پیروان او می‌باشد.
8. کماة (جمع کمی): دلاوران.
9. مسته: طعمه؛ مغضه: جویده.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 351- 352
بالجمله، علی‌بن الحسین چون شیر شکار دیده و پلنگ غضبان به میدان تاخت و این ارجوزه فروخواند:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن وبیت اللَّه أولی بالنّبیّ
أما ترون کیف أحمی عن أبی 1
پس حرب درافکند و جنگ درانداخت و ده تن از آن مردم پرخاشگر را از سقر مقر ساخت.
1. من علی‌بن الحسین هستم. سوگند به خانه خداوند، ما به پیغمبر از دیگران نزدیک‌تر و سزاوارتریم. نمی‌بینید که چگونه از پدرم طرفداری می‌کنم؟
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 118- 119
(1)- [ذخیرة الدّارین: علم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1129
فقاتل قتالًا شدیداً. «1»
السّماویّ، إبصار العین،/ 22/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 139
أقول: اختلف کلمات العلماء فی أوّل شهید من أهل بیت سیّد الشّهداء علیه السلام هل هو علیّ الأکبر أو عبداللَّه بن مسلم بن عقیل؟ فذهب إلی کلّ واحد منهما طائفة، وما ذکرناه هو الأصحّ عندنا کما اختاره الطّبریّ والجزریّ والأصبهانیّ والدّینوریّ والشّیخ المفید والسّیّد ابن طاوس وغیر هؤلاء، ویؤیّد ذلک الزّیارة المشتملة علی أسامی الشّهداء:
«السّلام علیک یا أوّل قتیل من نسل خیر سلیل».
فقول الشّیخ الأجل نجم الدّین جعفر بن نما: فلمّا لم یبق معه إلّاالأقل من أهل بیته، خرج علیّ بن الحسین علیه السلام، ضعیف، وإن احتمل أن یکون المراد ما ذکروه، ولکن یأباه سیاق کلامه رحمه الله. «2»
القمّی، نفس المهموم،/ 312- 313
فاستأذن أباه وبرز علی فرس للحسین یسمّی «لاحقاً» [...]، ثمّ شدّ یرتجز معرّفاً بنفسه القدسیّة وغایته السّامیة:
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: قال أبو جعفر: ففعل ذلک مراراً].
(2)- کلمات علما در اوّل شهید از اهل‌بیت اختلاف دارد. بعضی علی‌اکبر را اوّل شهید دانند و برخی عبداللَّه ابن مسلم بن عقیل را و ما به موافقت طبری و جزری و اصبهانی و دینوری و شیخ مفید و سید ابن طاوس و دیگران علی‌اکبر را اوّل شهید نوشتیم و زیارت شامل نام شهدا هم بر آن دلالت دارد؛ «السّلام علیک یا أوّل قتیل من نسل خیر خلیل» و آنچه شیخ نجم الدین بن‌نما گفته [است]، کمی از اهل بیت زنده بودند که علی‌اکبر به میدان رفت، ضعیف است و شاید مقصودش با آن‌ها یکی باشد؛ ولی سیاق کلامش راه نمی‌دهد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 143
علی‌بن الحسین بر لشگر حمله کرد و می‌سرود:
منم علی بن حسین بن علی ما به‌خدا هستیم، اولی به نبی
از شبث و شمر همان پست دنی تا خم شود تیغ زنم چون زدنی
همچو جوانی هاشمی علوی از پدر امروز کنم دفع بدی
خود نسپاریم بر آن ابن‌دعی
بر لشکر چند بار حمله برد و جمع بسیاری کشت؛ به اندازه‌ای از آن لشکر کشت که به شیون آمدند. در روایتی با تشنگی یکصد و بیست مرد را کشت. در «مناقب» گوید: «هفتاد مبارز را کشت.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 141
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1130
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن وربّ البیت أولی بالنّبیّ
تاللَّه لا یحکم فینا ابن الدّعی أضرب بالسّیف أحامی عن أبی
ضرب غلام هاشمیّ قرشیّ
ولم یزل یحمل علی المیمنة ویعیدها علی المیسرة ویغوص فی الأوساط، فلم یقابله جحفل إلّاردّه، ولا برز إلیه شجاع إلّاقتله.
فقتل مائة وعشرین فارساً.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 320- 321، 322
و [منها] عن الفوادح من مؤلّفات الشّیخ حسین البحرانیّ: لمّا برز علیّ بن الحسین علیه السلام وطلب المبارز، فلم یبرز إلیه أحد، فدعا ابن سعد طارق بن کثیر وقال له: تأخذ ما تأخذ من ابن زیاد، فاخرج إلی هذا الغلام وجئنی برأسه، فقال: أنت تأخذ ملک الرّیّ وأنا أخرج إلیه، فإن تضمن لی إلی الأمیر إمارة الموصل أخرج إلیه. فضمن وأعطاه خاتمه میثاقاً له، فخرج وقاتل قتالًا شدیداً إلی أن ضرب علیّ بن الحسین علیه السلام علیه ضربة منکرة، فقتله، فخرج أخوه وضرب علیّ علیه السلام علی عینیه وقتله، فلم یخرج إلیه أحد إلی أن نادی عمر: ألا رجل یخرج إلیه؟ فبادر إلیه بکر بن غانم، فلمّا خرج إلیه اللّعین، تغیّر وجه الحسین علیه السلام، فقالت امّه لیلی: یا سیّدی! ولعلّ قد أصابه شی‌ء، قال: لا، ولکن قد خرج إلیه من أخاف علیه، فادعی له، فإنی قد سمعت من جدّی رسول اللَّه علیه السلام أنّ دعاء الام یستجاب فی حقّ الولد. فکشفت رأسها ودعت له، ولعنت بکراً إلی أن جری بینهما ما جری وتعارکا معرکة شدیدة إلی أن التفت علیّ بن الحسین علیه السلام تحت إبطه وقد انخرق درعه، فضربه علیّ ضربة، فقطعه نصفین، انتهی.
وفی خبر: دعت لیلی بهذا الدّعاء: یا رادّ یوسف علی یعقوب من بعد الفراق وجاعله فی الدّهر مسروراً، ویا رادّ إسماعیل إلی هاجر، إلهی! بعطش أبی عبداللَّه، الهی! بغربة أبی عبداللَّه امنن علیَّ بردِّ ابنی، إلی آخره. «1»
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 417
__________________________________________________
(1)- به هر جهت، علی‌اکبر فرس سوی میدان تاخت. یا خواه بگو که خورشید نبوّت در آن عرصه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1131
__________________________________________________
- درخشیدن گرفت. ناگاه سپاه ستمگر مشاهده نمود که جمال محمد در جلال علی مظهر و عصمت فاطمه و شجاعت حسین علیهم السلام دربرابرشان جلوه‌گر شد. در آن هنگام که حماسه می‌آفرید، معلوم نبود علی‌اکبر است که چنین به قلب دشمن می‌زند یا علی‌مرتضی.
بدانگاه که حمله می‌آورد، دشمن نمی‌دانست این چنگال مرگ است که به قلب آنان فرومی‌رود، یا صاعقه هستی برانداز است که برق شمشیرش می‌آفریند. جمعی را مدهوش از شجاعتش می‌دیدی و جمعی را از بیم میخکوب بر زمین. فریاد اللَّه اکبر و تبارک اللَّه بلند بود و به هر سو که می‌تاخت، خصم فرار را بر قرار ترجیح می‌داد و احدی را جرأت مقابله با این سالار هاشمیان نبود.
گاه خود را معرفی می‌نمود، گاه از هدفش سخن می‌راند و گاه از شجاعتش بیان می‌کرد:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحنُ وربّ البیت أولی بالنّبیّ
تاللَّه لا یحکُمُ فینا ابن الدّعیّ أضربُ بالسّیف أحامی عن أبی
ضربَ غلام هاشمیّ قُرشیّ أطعنُکُم بالرُّمح حتّی ینثنی
لحظه‌ای از تاخت و تاز آرام نبود. زمانی به میمنه حمله می‌آورد و سپاهیان آن جانب را به میسره سوق می‌داد، و زمانی به قلب خصم می‌زد. هیچ دلاوری در مقابلش قد علم نمی‌کرد؛ مگر آن که قدّ راستش را دو نیم می‌کرد؛ و نه هیچ شجاعتی جز این که وی را پامال ستور می‌ساخت. تا آن‌جا که صد و بیست قهرمان دشمن را به خاک و خون کشید. از دریای خصم بیمی نداشت و در اوج جنگ و پیکار، نشان از سلف پاک خود داشت.
طارمی، ترجمه علی‌اکبر للمقرّم،/ 81- 82
و مرحوم والد در «ریاض الاحزان» می‌فرماید: فلمّا تجلّی وجهه لعرصة الهیجاء وجعلها غیره صفح السّناء فی سورة الهزبر السّالب کأ نّه أسد اللَّه الغالب علیّ بن أبی طالب لا بل کأ نّه محمّد صلی الله علیه و آله صاحب التّاج علی البُراق لیلة المعراج:
قد بدا منجلیاً نور علیّ من حجاب أحدیّ أزلیّ أبدیّ
تمام سپاه دیدند آفتابی از افق میدان رخشان و درخشان گردید. صورتی دیدند زهری جمالی دیدند قمری قدی دیدند اکبری و قامتی ملاحظه کردند. صنوبری قد یک بهشت سرو رخ یک سپهر ماه؛ این ماه سرو چرخ وان سرو ماه‌بر لب یک بدخش لعل خط یک تتار مشک لعلی گهرفشان مشکی قمر سپر مطبوع دلربا از فرق تا قدم منظور دلنشین از پای تا به سر.
سپاه کوفه و شام از جلال و جمال آن ماه تمام به تعجب و تحیر درآمدند:
سوی عمر سعد گشادند همه چشم گفتند به او: کای پسر سعد ستمگر
بی‌باکی و ناپاکی تو تا کی و تا چند دعوای تو با کیست در این معرکه دیگر
من هذا الّذی خرج وتدلّی وبرز وتجلّی، نعرفه نقابله نفسه ونقاتله.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1132
__________________________________________________
-آن کیست که نقاره دارایی حسنش کوبند سلاطین جهان در همه کشور
این کوه شکوه است که خواهد کشد از حفظ اندر ره یأجوج ستم سدّ سکندر
شاهی به شکار آمده با صولت بهرام ماهی به مصاف آمده با طلعت چون حُور
روبه نشود هرگز با شیر مقابل ظلمت نکند هرگز با نور برابر
گیسوش شبیه است به گیسوی محمّد صلی الله علیه و آله ابروش قرین است به ابروی پیمبر صلی الله علیه و آله
ما را نبود جنگی با ختم رسولان ما را نبود کاری با آن سر و سرور
از قوم چه بشنید عمر این سخنان را از جای برآشفت و بگفت آن سگ ابتر
ذروا عمّا زعمتم وارجعوا عمّا توهّمتم وإنّ هذا علیّ الأکبر فی قتله وقتاله الحظّ الأوفر من الجوائز، ضیّقوا علیه الهزائز، شعر:
کای قوم به تحقیق بدانید که این نیست در خاطر خود آنچه نمودید مخمّر
نور دل لیلی بود و نخبه زهرا از شعبه سلمی بود و دوده هاجر
آرام دل فاطمه و شبه رسول است فرزند حسین باشد و نامش علی‌اکبر
بر وی همه از چهار طرف حمله نمایید سوزید ز داغش جگر عمه و خواهر
چون لشکر نام علی‌اکبر را شنیدند و تعریف وی را هم از السنه و افواه شنیده بودند، بعضی خود را به کنار کشیدند، برخی جرأت میدانش نکردند و جمعی نیز حیفشان می‌آمد که شمشیر بر روی همچو جوانی بکشند. چنانچه شیخ مفید در «ارشاد» می‌فرماید: وأهل الکوفة یتّقون قتله؛ یعنی: اهل کوفه اجتناب و پرهیز می‌کردند از این که شمشیر بکشند و جوان حسین را بکشند؛ اما آن فرزند اسداللَّه الغالب کالنجم الثاقب و الکوکب الطارق حمله بر ایشان نمود و نیز مانند جد و پدر جنگ نمایان کرد.
یصول علیهم حملة اللّیث الغضوب ویکشفهم عن الیمین والشمال والجنوب
وه چه علی‌اکبری آن که چو مهر خاوری برگذرد ز چرخ اگر هی به تکاور آورد
برکذرد ز چرخ و ز سمّ سمند تیزتک شکل هلال و اختر و ماه مصور آورد
درگه رزم رمحش از رامح چرخ بگذرد نیزه او شکست بر گنبد اخضر آورد
در کتاب «کنز المواهب» مسطور است که شاهزاده در هنگام مقاتله، نقاب به صورت انداخته بود، یکی از سپاه عمر سعد، یحیی نام گفت: من در لشکر پسر سعد بودم و تماشای رزم آن جوان می‌کردم، دیدم نقابی به صورت انداخته و عمامه سحاب بر سر پیچیده و تحت‌الحنک به گردن بسته، آتش سوزانی بر کف گرفته و بر بادپای بادیه پیمایی نشسته [است].
برقی گرفته بر کف و ابری به پیش روی ماهی نهاده بر سر و چرخی به زیر ران
در میان معرکه می‌تازد و مرد و مرکب به خاک می‌اندازد الحذر الحذر به‌گردون
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1133
قال الشّیخ حبیب آل إبراهیم فی شجاعته علیه السلام:
فدعا ابن سعد بطارق بن کثیر، وکان فارساً منّاعاً، فخرج إلی علیّ فاقتتلا، فضربه علیّ فقتله، فخرج إلیه أخوه، فقتله، وطلب البراز، فلم یبرز إلیه أحد. «1»
دخیل، أبطال الهاشمیّین علیّ الأکبر علیه السلام،/ 78
__________________________________________________
- رسد از نبرد او بانگ امان والامان گوش فلک کر آورد: العجل، العجل! ز تیغش به قتال دشمنان قابض روح را در آن مرحله مضطر آورد. گاهی که از پیش روی می‌گذشت، باد گوشه نقاب آن جوان را به کناری می‌برد. می‌دیدم نور صورتش چشم مرا خیره می‌کرد؛ و خیلی دلم می‌خواست تمام صورتش را نیز ببینم تا آن که دیدم ملعونی بی‌رحم از کمین آن جوان تاخت و گرزی از آهن گران بر فرق همایون آن جوان نواخت که عمامه از سرش افتاد و مغز سرش مانند گیسوی معنبرش پریشان شد. خون از سر و صورت آن جوان جاری شد. شمشیر از دستش و سپر از دست دیگرش افتاد. دست خود انداخت به گردن اسب و فریاد کرد: بابا مُردم.
بابا بیا که کار من از این و آن گذشت تعجیل کن که وقت وداع از میان گذشت
کوفی بی‌مروت، دور آن ناکام حلقه زدند. هرچه هر که در دست داشت، مضایقه نکرد. یکی نیزه می‌زد به پهلوی او، یکی نیش خنجر به‌بازوی او، چه ابر اجل خیمه زد بر سرش، زبس تیره بارید بر پیکرش، مرحبا مرکب فرخنده آغشته به خون، الی آخره.
قزوینی، ریاض القدس، 2/ 9- 10
(1)- ذکری الحسین علیه السلام 2/ 116.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1134

رجوعه إلی الإمام علیه السلام أثناء القتال‌

«1»
فرجع إلی أبیه «1» وقد أصابته جراحات کثیرة، فقال: یا أبة! العطش قد قتلنی، وثقل الحدید قد أجهدنی، فهل إلی شربة من الماء سبیل «2».
قال: فبکی الحسین، ثمّ قال: یا بنیّ! قاتل قلیلًا، فما أسرع ما تلقی جدّک محمّداً (ص) فیسقیک بکأسه الأوفی!
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 209
فجعل یشدّ علیهم، ثمّ یرجع إلی أبیه فیقول: یا أبة! العطش؛ فیقول له الحسین: اصبر حبیبی، فإنّک لا تمسی حتّی یسقیک «3» رسول اللَّه صلی الله علیه و آله بکأسه «4». «5»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 77/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 45؛ البحرانی، العوالم، 17/ 288؛ الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 371؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 207
ویرجع إلی أبیه ویقول: یا أبة، العطش. وکانوا یومئذٍ قد منعوهم الفرات، وأجهدهم العطش. فیقول له الحسین علیه السلام: اصبر حبیبی فلعلّک لا تمسی حتّی یسقیک جدّک رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 153
ثمّ رجع إلی أبیه، فقال: یا أبة! العطش، فقال له الحسین علیه السلام: صبراً یا بنیّ، یسقیک «6»
__________________________________________________
(1- 1) لیس فی د، وفی الأصل و بر: یمدح إلی أبیه، والتّصحیح من التّرجمة الفارسیّة، ص 384 ولفظها: «بازگشت و پیش پدر آمد».
(2)- لیس فی د والمقتل.
(3)- [زاد فی الأسرار: جدّک].
(4)- [زاد فی الأسرار: الأوفی].
(5)- و علی‌اکبر بر آن‌ها حمله افکند. سپس به نزد پدرش بازگشت وگفت: «پدر جان! العطش، تشنه‌ام.»
حسین علیه السلام بدو فرمود: «ای حبیب دل من، صبر کن که روز را شام نکنی؛ جز این که رسول خدا صلی الله علیه و آله تورا با جام مخصوص خود سیراب گرداند.»
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 117
(6)- [العوالم: لیسقیک].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1135
جدّک بالکأس الأوفی. «1»
الصّدوق، الأمالی،/ 162/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 321؛ البحرانی، العوالم، 17/ 171؛ مثله: الفتّال، روضة الواعظین،/ 161
ثمّ رجع إلی أبیه «2» وقد أصابته «3» جراحات کثیرة، «2» فقال «4»: یا أبة «5»! العطش قد قتلنی، وثقل الحدید قد «6» أجهدنی، فهل «7» إلی «8» شربة «9» من ماء «10» «9» سبیل أتقوّی بها علی الأعداء «7»؟ فبکی الحسین وقال: «11» «12» «13» یا بُنیّ! «14» «15» عزّ «16» علی محمّد وعلی علیّ
__________________________________________________
(1)- و نزد پدر برگشت و گفت: «پدرجان! تشنه‌ام.»
حسین فرمود: «شکیبا باش پسر جانم. جدت به جامی لبالب تورا سیراب کند؛ صلی اللَّه علیه.»
کمره‌ای، ترجمه الامالی،/ 162
(2- 2) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(3)- [الدّمعة: أصابه].
(4)- [مثیر الأحزان: وهو یقول].
(5)- [تظلّم الزّهراء: أباه، وفی بحرالعلوم مکانه: هذا وقد اشتدّ به العطش من حرارة الشّمس، وثقل السّلاح وکثرة الجراح، ومواصلة الکفاح، فرجع إلی أبیه الحسین قائلًا: «یا أبه ...].
(6)- [لم یرد فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم وشرح الشّافیة والدّمعة].
(7- 7) [تظلّم الزّهراء: لی إلی شربة ماء من سبیل].
(8)- [زاد فی شرح الشّافیة: من].
(9- 9) [فی بحرالعلوم ومثیر الأحزان: ماء من].
(10)- [فی شرح الشّافیة والأسرار والمعالی: الماء].
(11) (11*) [بحرالعلوم: واغوثاه! من أین أتی لک بالماء، قاتل قلیلًا فما أسرع ما تلقی جدّک رسول اللَّه‌فیسقیک بکأسه الأوفی شربة لا تظمأ بعدها أبداً، وروی: أنّ الحسین علیه السلام قال له:].
(12)- [زاد فی الدّمعة ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والمعالی والعیون ووسیلة الدّارین: واغوثاه].
(13) (13*) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(14)- [أضاف فی الدّمعة: اصبر قلیلًا یسقیک جدّک شربة لا ظمأ بعدها].
(15) (15*) [فی نفس المهموم والعیون: قاتل قلیلًا فما أسرع ما تلقّی جدّک محمّداً صلی الله علیه و آله فیسقیک بکأسه الأوفی شربة لا تظمأ بعدها أبداً].
(16)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم وشرح الشّافیة والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والمعالی ومثیر الأحزان: یعزّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1136
«1» وعلی أبیک «1» أن تدعوهم «2» فلا یجیبونک، وتستغیث بهم فلا یغیثونک 2، (11*) (13*) (15*) «3» یا بنیّ! هات لسانک. فأخذ لسانه «4» فمصّه، ودفع إلیه خاتمه «5»، وقال «6» له: «7» خُذ هذا الخاتم 6 7 «8» فی فیک، «9» وارجع إلی قتال عدوّک، «10» فإنِّی أرجو أن «11» لاتمسی حتّی یسقیک جدّک بکأسه الأوفی شربة «12» لا تظمأ بعدها أبداً «9». «13»
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 30- 31/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 311- 312؛ المجلسی، البحار، 45/ 43؛ البحرانی، العوالم، 17/ 286؛ ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 365؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 330؛ الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 370؛ القمّی، نفس المهموم،/ 309؛ القزوینی،
__________________________________________________
(1- 1) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء: بن أبی طالب وعلیّ، وفی المعالی: المرتضی وعلیّ، وفی الأسرار: وعلیّ وعلی أبیک].
(2- 2) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار ونفس المهموم والمعالی ومثیر الأحزان: فلا یجیبوک ... فلا یغیثوک، وفی شرح الشّافیة: فلم یجیبوک، وتظلّم الزّهراء: فلا یجیبوک].
(3)- [زاد فی المعالی: یا بنیّ! قاتل قلیلًا، فما أسرع ما تلقی جدّک محمّداً صلی الله علیه و آله فیسقیک بکأسه الأوفی شربةلا تظمأ بعدها أبداً].
(4)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة ونفس المهموم والمعالی وتظلّم الزّهراء والعیون ومثیر الأحزان ووسیلة الدّارین: بلسانه].
(5)- [زاد فی بحرالعلوم ومثیر الأحزان: الشّریف].
(6- 6) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم وشرح الشّافیة والدّمعة وتظلّم الزّهراء ونفس المهموم والعیون والمعالی ومثیر الأحزان ووسیلة الدّارین: أمسکه].
(7- 7) [بحرالعلوم: یا بنیّ أمسکه].
(8)- [أضاف فی الأسرار: أمسکه].
(9- 9) [تظلّم الزّهراء: وقاتل قلیلًا فما أسرع ما تلقی جدّک محمّداً فیسقیک بکأسه الأوفی].
(10)- [إلی هنا حکاه عنه فی بحرالعلوم].
(11)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم وشرح الشّافیة والدّمعة والأسرار ونفس المهموم والمعالی والعیون ومثیر الأحزان ووسیلة الدّارین: أنّک].
(12)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(13)- [زاد فی الأسرار: فأخذ الخاتم فی فیه، وزاد فی المعالی: ولدی عد بارک اللَّه فیک، وزاد أیضاً فی وسیلة الدّارین: ثمّ قال الحسین علیه السلام عد بارک اللَّه فیک].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1137
تظلّم الزّهراء،/ 194؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 410؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 346؛ المیانجی، العیون العبری،/ 151؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 79- 80؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 289- 290؛ دخیل، أبطال الهاشمیّین علیّ الأکبر علیه السلام،/ 79- 80
ثمّ رجع إلی أبیه وقد أصابته جراحات، فقال: یا أبة! العطش. فقال الحسین علیه السلام:
یسقیک جدّک.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 109
ثمّ رجع إلی الحسین علیه السلام وقال: یا أبة! العطش قتلنی، وثقل الحدید قد أجهدنی، فبکی وقال: واغوثاه! قاتل قلیلًا، فما أسرع الملتقی بجدّک محمّد صلی الله علیه و آله ویسقیک بکأسه الأوفی.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 35
ثمّ رجع إلی أبیه وقال: یا أبة! العطش قد قتلنی، وثقل الحدید قد أجهدنی، فهل إلی شربة من الماء سبیل، «1» فبکی الحسین علیه السلام وقال: واغوثاه! یا بنیّ، «2» قاتل قلیلًا، فما أسرع ما تلقی جدّک محمّداً صلی الله علیه و آله، فیسقیک بکأسه الأوفی «2» «3» شربة لا تظمأ بعدها أبداً. «4»
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی نفس المهموم وبحر العلوم والعیون].
(2- 2) [مثله فی تظلّم الزّهراء،/ 194].
(3)- [إلی هنا حکاه فی الأعیان].
(4)- و به نزد پدرش بازگشت و عرض کرد: «پدرجان، تشنگی به جانم آورد و از سنگینی اسلحه آهنین سخت ناراحتم. آیا جرعه آبی فراهم می‌شود؟»
حسین علیه السلام به گریه افتاد و فرمود: «ای امان! پسر جانم کمی هم به جنگ ادامه بده. ساعتی بیش نمانده است که جدت محمد را ملاقات کنی و او با کاسه‌ای لبریز از آب تورا سیراب خواهد کرد. آبی که پس از آشامیدن آن هرگز تشنه نخواهی شد.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 113
و چون زخم‌های گران و جراحت‌ها بیکران یافت، پیش پدر بزرگوار خویش آمد و گفت: «یا أبة! العطش قد قتلنی؛ تشنگی مرا هلاک کرد. هیچ شربت آبی داری که به من دهی تا به آن قوتی روی نموده، باری دیگر متوجه دشمنان گردم؟»
امیرمؤمنان حسین فرمود: «عجب حالتی است که تو محمد مصطفی صلی الله علیه و آله و سلم و علی مرتضی علیه السلام و پدر خود را می‌خوانی و ایشان اجابت نمی‌کنند و استغاثه به ایشان می‌بری و به فریاد تو نمی‌رسند. ای پسرک من، زبان خود را در دهان من کن.»
و علی زبان پیش آورد و آن جناب زبان اورا بمکید و خاتم خویش را به وی داد و گفت: «در دهان خود نه و به حرب دشمنان بازگرد و من امیدوارم که عنقریب جد تو، تورا به کاس اوفی آبی دهد که تا ابد تشنه نگردی.»
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 162- 163
پیش پدر آمد و گفت: «یا أبة! العطش.»
امیرمؤمنان حسین فرمود: «فداک أبوک! چه توانم کرد؟»
آن‌گاه فرا شد و زبان خود را در دهان او نهاد.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 163- 164
و چون علی‌اکبر زخم‌های گران یافت، نزد والد نامدار خود شتافت و گفت: «ای پدر! مرا تشنگی می‌کشد. هیچ شربتی آب داری که به من دهی تا بار دیگر با این گروه خاکسار کارزار کنم.»
آن امام عالی‌مقدار زمانی زبان قرة العین خود را مکید و خاتم خود را نیز به وی داد تا بمکید و اندکی تشنگی او تسکین یافت.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 54
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1138
ابن طاوس، اللّهوف،/ 113/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 309؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 207؛ بحرالعلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 346، مثله المیانجی، العیون العبری،/ 151
ورجع إلی أبیه یستغیث من العطش، فقال له: اصبر قلیلًا حتّی تلقی جدّک أمیر المؤمنین فیسقیک بکفّه شربة لا تظمأ بعدها. «1»
الطّریحی، المنتخب، 2/ 443
وفی مهیّج الأحزان، عن حمید بن مسلم فقال: یا أباه! أثقلنی الحدید وأخنقنی العطش، فبکی الحسین علیه السلام وقال: وا «2» غوثاه یا بنیّ، اصبر قلیلًا یسقیک جدّک شربة لا ظمأ
__________________________________________________
(1)- پس به نزد پدر بزرگوار خود آمد و گفت: «ای پدر مهربان! از تشنگی به جان آمده‌ام. اگر شربت آبی یابم، دمار از دشمنان برمی‌آورم.»
حضرت امام حسین علیه السلام سیلاب اشک از دیده بارید و گفت: «ای فرزند ارجمند سعادتمند! بر محمد مصطفی و علی مرتضی و پدر تو دشوار است که تورا به این حال تشنه ببینند و شربت آبی نتوانند رسانند.»
پس زبان جگرگوشه خود را در دهان معجز نشان خود گذاشت و مکید و انگشتری خود را به آن فرزند دلبند داد که در دهان خود گذاشت و فرمود: «ای نور دیده! برو به جنگ دشمنان دین که در این زودی از دست جد بزرگوار خود از حوض کوثر سیراب خواهی شد.»
مجلسی، جلاءالعیون،/ 681
(2)- [فی الأسرار مکانه: وفی روایة: قال الحسین: وا ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1139
بعدها «1».
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 330/ مثله الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 370
[عن شهاب الدّین العاملیّ] ورجع إلی أبیه وهو یقول: یا أبتاه! هل شربة من الماء أتقوّی بها علی أعداء اللَّه ورسوله صلی الله علیه و آله؟ فقال له أبوه: صبراً یا بُنیّ حتّی تلقی جدّک، فیسقیک شربة لا ظمأ بعدها. «2»
الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 370
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الأسرار: فعد بارک اللَّه فیک].
(2)- این وقت حدت حر 1، شدت عطش، کثرت جراحت وثقل سلاح اورا عظیم‌آسیب‌کرد و نیرومندی اورا کاهش داد. علی‌اکبر از میان سپاه اعدا عنان برتافت و صف بشکافت و به حضرت پدر آمد و فریاد برداشت:
یا أبة! العطش قد قتلنی وثقل الحدید أجهدنی. فهل إلی شربة من ماء سبیل أتقوی بها علی الأعداء؟
عرض کرد: «ای پدر! تشنگی مرا کشت و ثقل سلاح مرا به تعبی عظیم افکند. آیا به شربتی آب دست توان یافت تا در مقاتلت اعدا قوتی به دست کنم؟»
و خون از اندام مبارکش می‌پالود 2 و تنش از آهار 3 خون چنان می‌نمود که جلباب احمر 4 دربر کرده [بود]. حسین علیه السلام در او نگریست و سخت بگریست.
وقال: یا بنیّ! یعزّ علی محمّد وعلی علیّ بن أبی طالب وعلیَّ أن تدعوهم فلا یجیبوک، وتستغیث بهم فلا یغیثوک. یا بنیّ! هات لسانک! فمصّه.
فرمود: «ای فرزند! بر محمد و بر علی و بر من عظیم گران می‌آید که ایشان را دعوت کنی و اجابت نفرمایند و استغاثه کنی و اعانت ننمایند.»
و زبان علی‌اکبر را در دهان مبارک گذاشت و بمکید و خاتم خویش را بدو داد و فرمان کرد که در دهان بگذارد.
وقال: أمسکه فی فیک وارجع إلی قتال عدوّک، فإنّی أرجو أنّک لا تُمسی حتّی یسقیک جدّک بکأسه الأوفی شربة لا تظمأ بعدها أبداً.
فرمود: «ای پسر! این خاتم را در دهان نگاه‌دار و به جهاد دشمنان بازشتاب؛ همانا روز را بیگاه نکرده باشی 5 که جدت به شربتی تورا سقایت کند که از آن پس هرگز تشنه نشوی.»
1. حدت حر: شدت گرما.
2. پالودن: صاف کردن و صاف شدن. مقصود این است که قطرات خون مانند قطرات آب از تنش که مانند صافی (آبکش) سوراخ سوراخ شده بود، می‌ریخت.
3. آهار: آشی که بر کاغذ و جامه مالند تا سبب تقویت آن گردد.
4. جلباب: رولباسی؛ احمر: سرخ.
5. امروز شب نشده.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 352- 353
و به حضرت پدر باز شد و از تشنگی خود باز گفت: «فقال له الحسین: صبراً یا بنیّ، یسقیک جدّک بالکأس الأوفی.»
امام حسین علیه السلام فرمود: «ای پسرک من! بر تشنگی و تشنه کامی در این روز و این روزگار شکیبا باش! چه، تورا جدت با کاسه لبریز که هرگز از آن پس تشنه نشوی، سیراب می‌کند.»
و آن حضرت دیگرباره به میدان تاخت و چندان نبرد آزمود که چهل و چهار تن از آن مردم خبیث را به در کات جحیم مقیم ساخت. آن‌گاه خویشتن سلام‌اللَّه علیه گلگون کفن به جوار رحمت و رضوان حضرت ذی‌المنن وکن 1 جست.
1. وکن: قرار گرفتن، نشستن.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 119
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1140
ثمّ عاد إلی أبیه وهو یقول: یا أبة! العطش قد قتلنی، وثقل الحدید قد أجهدنی، فبکی الحسین علیه السلام وقالئ: واغوثاه! أنّی لی الماء؟ قاتل یا بنیّ قلیلًا واصبر، فما أسرع الملتقی بجدّک محمّد صلی الله علیه و آله، فیسقیک بکأسه الأوفی شربة لا تظمأ بعدها أبداً. فکرّ علیهم یفعل فعل أبیه وجدّه.
السّماوی، إبصار العین،/ 22
فی البحار: روی فی بعض مؤلّفات الأصحاب عن ابن عبّاس قال: لمّا کنّا فی حرب صفّین، دعا علیّ علیه السلام ابنه محمّد ابن الحنفیّة وقال له: یا بنیّ! شدّ علی عسکر معاویة، فحمل علی المیمنة حتّی کشفهم، ثمّ رجع إلی أبیه مجروحاً، فقال: یا أبتاه! العطش العطش.
فسقاه جرعة من الماء، ثمّ صبّ الباقی بین درعه وجلده، فوَ اللَّه لقد رأیت علق الدّم یخرج من حلق درعه، فأمهله ساعة، ثمّ قال له: یا بنیّ! شدّ علی المیسرة، فحمل علی میسرة عسکر معاویة، فکشفهم، ثمّ رجع وبه جراحات وهو یقول: الماء الماء یا أباه، فسقاه جرعة من الماء، فصبّ باقیه بین درعه وجلده، ثمّ قال: یا بنیّ! شدّ علی القلب، فحمل علیهم وقتل منهم فرساناً، ثمّ رجع إلی أبیه وهو یبکی وقد أثقلته الجراح، فقام إلیه أبوه وقبّل ما بین عینیه وقال له: فداک أبوک، فقد سررتنی واللَّه یا بنیّ بجهادک هذا بین یدی، فما یبکیک، أفرحاً أم جزعاً؟ فقال: یا أبة! کیف لا أبکی وقد عرّضتنی للموت ثلاث مرّات، فسلّمنی اللَّه وها أنا مجروح کما تری، وکلّما رجعت إلیک لتمهلنی عن الحرب ساعة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1141
ما أمهلتنی، وهذان أخوای الحسن والحسین ما تأمرهما بشی‌ء من الحرب. فقام إلیه أمیر المؤمنین علیه السلام وقبّل وجهه وقال له: یا بنیّ! أنت ابنی وهذان ابنا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، أفلا أصونهما عن القتل. فقال: بلی یا أبتاه جعلنی اللَّه فداک وفداهما من کلّ سوء، انتهی.
أقول: إذا کان الحسین علیه السلام حاضراً فی صفّین وشاهداً ما فعل أمیر المؤمنین بابنه محمّد لمّا رجع من قتال الأعداء قائلًا: «العطش العطش» من سقیه الماء وصبّ باقیه بین درعه وجلده لیسکن عنه حرارة الجراحات من الحدید المحمیّ، فکیف یکون حاله علیه السلام یوم عاشوراء، إذا شهد ابنه علیّ بن الحسین راجعاً من قتال الأعداء، وقد أصابته جراحات کثیرة وهو یقول: «یا أبه! العطش قد قتلنی وثقل الحدید أجهدنی»، وشکا إلی أبیه العطش وشدّة وقع الحدید المحمیّ من درعه علی جراحاته ولم یکن لأبیه علیه السلام ماء یبرد کبده ویسکن حرارة جراحاته، فبکی علیه السلام وقال: «واغوثاه یا بنیّ، قاتل قلیلًا فما أسرع ما تلقی جدّک محمّداً صلی الله علیه و آله فیسقیک بکأسه الأوفی شربة لا تظمأ بعدها أبداً» هذا.
ویحتمل أن یکون مراد علیّ بن الحسین من ثقل الحدید کثرة عسکر المخالفین وما قاسی منهم، فإنّه سلام اللَّه علیه اختصّ من بین الشّهداء بکثرة الحملات والشّدّ علی القوم حتّی قال الرّاوی فی حقّه: وشدّ علی النّاس مراراً وقتل منهم جمعاً کثیراً حتّی ضجّ النّاس من کثرة من قتل منهم. وفی بعض التّواریخ إنّ حملاته بلغت اثنتی عشرة مرّة.
وأمّا التّعبیر عن العسکر بالحدید فهذا تعبیر شائع، وقد تقدّم کلام الشّیخ الکشّیّ فی حبیب بن مظاهر رحمه الله: وکان حبیب من السّبعین الرّجال الّذین نصروا الحسین علیه السلام ولقوا جبال الحدید. «1»
القمّی، نفس المهموم،/ 650- 652
__________________________________________________
(1)- و نزد پدر برگشت و زخم بسیاری بر تن داشت. عرض کرد: «ای پدر! تشنگی مرا کشت و سنگینی آهن توانم برد. دسترسی به شربت آبی هست که توانی گیرم و بر دشمن بتازم؟»
حسین گریست و فرمود: «واغوثاه. پسرجان، اندکی بجنگ، و به همین زودی جدت محمد را دیدار کنی و از جام لبالب او بنوشی و هرگز تشنه نشوی.»
گفته‌اند که به او فرمود: «ای پسر جانم! زبانت را بیرون آور.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1142
__________________________________________________
- زبانش را گرفت و مکید و انگشتر خود به دهانش نهاد و فرمود: «به میدان برگرد که امیدوارم به شب نرسی تا جدت از جام لبالب خود شربتی به تو بنوشاند که بعد از آن هرگز تشنه نشوی.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 141
در «بحار» است که در برخی مؤلفات اصحاب از ابن‌عباس روایت شده است که گفت: ما در نبرد صفین بودیم که علی علیه السلام پسرش محمدبن حنفیه را خواست و به او فرمود: «پسر جان! به لشکر معاویه حمله کن.»
بر میمنه حمله کرد و آن را شکافت و زخمدار نزد پدر برگشت و گفت: «پدرجان! العطش العطش!»
قدحی آب به او داد تا نوشید و باقی‌مانده را میان زره او ریخت. به خدا دیدم خون‌های بسته از حلقه‌های زرهش بیرون می‌آمد. ساعتی به او مهلت داد و فرمود: پسرجان! بر میسره یورش بر.»
به میسره لشکر معاویه یورش برد وآن را درهم شکافت و با زخم‌هایی برگشت و می‌گفت: «آب، آب!»
پدر جان قدحی آبی به او داد. نوشید و باقی را در میان زره و پوستش ریخت. سپس فرمود: «پسر جانم! بر قلب لشکر یورش بر.»
به آن‌ها حمله کرد و چند پهلوان را کشت و نزد پدر برگشت و می‌گریست و زخم‌های سنگین بر تن داشت. پدرش برخاست، میان چشمانش را بوسید و فرمود: «پدرت قربانت! به خدا پسرجانم به این جهادت مرا خرسند کردی. چرا گریه می‌کنی؟ از شادی است یا از بیتابی؟!»
عرض کرد: «پدرجان! چرا نگریم؟ تو سه بار مرا به دهان مرگ افکندی و خدایم سلامت بخشید و اکنون زخم دارم؛ چنانچه ملاحظه می‌فرمایید و هر بار که خدمت شما برگشتم تا لختی آسایش کنم، به من مهلت ندادی و این دو برادرم حسن و حسین را به نبرد دستور نمی‌فرمایی.»
امیرمؤمنان برخاست و روی اورا بوسید و به او فرمود: «ای پسرجانم! تو فرزند منی و این دو، فرزندان رسول خدایند. نباید آن‌ها را از کشته شدن نگه‌دارم؟!»
عرض کرد: «چرا پدرجان، خدا مرا قربانت کند و قربان آن دو نماید از هر بدی.» انتهی.
می‌گویم، درصورتی که حسین علیه السلام در جبهه صفین بوده و دیده است که امیر مؤمنان با پسرش محمد پس از برگشت از نبرد دشمنان و فریاد: العطش! العطش! چه می‌کرده، اورا آب می‌داده و آب زیر زره به تنش می‌ریخته [است] تا سوزش زخم و سوزش آهن گرم زره را از او تخفیف دهد. پس روز عاشورا چه حالی داشت که دید فرزندش علی‌اکبر از نبرد دشمنان برگشته و زخم‌ها برداشته [است] و می‌گوید: «پدرجان! العطش قد قتلنی وثقل الحدید أجهدنی؛ تشنگی مرا کشت و سنگینی آهن مرا خسته کرد.»
به پدر خود از تشنگی و فشار زره آهن گرم و زخم‌هایش شکایت کرد. حضرت گریست و فرمود: «واغوثاه! پسرجانم، لختی دیگر جنگ کن. به زودی جدت محمد صلی الله علیه و آله را دیدار کنی و با جام لبالب خود-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1143
(وقال أیضاً قدس سره) إنّ علیّاً الأکبر هو الّذی قد زقّ العلم زقّاً، فکیف طلب من أبیه جرعة من الماء مع أنّه کان عالماً بفقد الماء؟
(أقول) فمراد علیّ الأکبر أن یسقیه الماء من طریق المعجزة وخارق العادة کما رأی منه أکثر من أن تحصی من قصّة العنب وغیره، فأشار الإمام علیه السلام بقوله: یعزّ علیّ أن تطلب جرعة من الماء ولا أسقیک، یعنی لیس هذا المقام مقام المعجزة، بل الجری علی نهج العادة فی باب المجاهدات وشدّة العطش ونحو ذلک لأنّ اللَّه شاء أن یرانا مقتولین مجدلین ونحن نلوی ألسنتنا من شدّة العطش والظّمأ، وأخذ لسانه فی فیه، یعنی: ولدی انظر کیف أضرّ العطش بأبیک بحیث لم یبق رطوبة فی فمه. وقال بعض العلماء: الظّاهر أنّ طلب الحسین علیه السلام لسان ابنه کان لأجل أن یکتسب علیّ من أبیه قوّة ویجذبها بلسانه، وإلّا فإنّ علیّاً لو کان یقدر علی قتل واحد آخر والصّبر علی العطش ما کان یرجع عن الحرب ولا کان یشکو إلی أبیه العطش، فعاد إلی المیدان بقوّة کاملة ینادی بها:
واللَّه ربّ العرش لا نفارق جموعکم أو تغمد البوارق
یعنی نقتلکم جمیعاً فهذا من قوّة الإمامة الّتی أفیضت علیه.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 414- 415
[والثّانیة] الّتی احتضر الحسین علیه السلام حین أنّ علیّاً رجع من «1» المعرکة، وقد أصابته
__________________________________________________
- شربتی به تو نوشاند که بعد از آن هرگز تشنه نگردی.»
تحقیقی در معنی ثقل الحدید اجهدنی
محتمل است که مقصود علی بن الحسین علیه السلام از ثقل الحدید، کثرت لشکر دشمن و رنجی که از آن‌ها برد، باشد؛ زیرا آن حضرت در میان شهدا در کثرت حمله امتیاز دارد تا آن‌جا که راوی درباره او گفته [است]، چند بار بر لشکر حمله کرد و جمع بسیاری از آن‌ها کشت و شیون لشکر از فزونی کشتگان خود بلند شد. در یکی از تواریخ است که دوازده بار حمله کرد. تعبیر از لشکر به آهن، شایع و معروف است و کلام شیخ کشی درباره حبیب بن مظاهر پیش از این گذشت که حبیب از آن هفتاد کس بود که یاری کردند و با کوه‌های آهن برخورد نمودند.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 238- 239
(1)- [فی وسیلة الدّارین مکانه: الثّانی: حین رجع علیّ الأکبر من ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1144
جراحات کثیرة، والدّم یجری من حلق درعه، وقد اشتدّ به الحرّ «1» والعطش، وقف «2» وقال:
یا أبة! العطش، إلی آخره. فضمّه الحسین [علیه السلام] إلی صدره وبکی وأشرف «3» علی الموت «3» من شدّة الهمّ والحزن «4» من حیث أنّه لا یتمکّن من سقیه والاحتضار «4».
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 416/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 293
وقد اشتدّ به العطش، فرجع إلی أبیه یستریح ویذکر ما أجهده من العطش، فبکی الحسین وقال: واغوثاه، ما أسرع الملتقی بجدّک فیسقیک بکأسه شربة لا تظمأ بعدها، وأخذ لسانه فمصّه، ودفع إلیه خاتمه لیضعه فی فیه. «5»
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 322- 323
__________________________________________________
(1)- [وسیلة الدّارین: الحرارة].
(2)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: أمام الحسین علیه السلام].
(3- 3) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(4- 4) [وسیلة الدّارین: إلی الموت حیث لا یسعه أن یسقی ابنه من کثرة عطشه].
(5)- اما دریغ که ضربات بسیار و خونریزی فراوان و تشنگی جانگداز، دیگر تاب و توانی برایش ننهاده بود تا به جنگ و پیکار ادامه دهد. در این‌جا اشتیاق او به لقای پروردگار به اوج رسید و در ساعات آخر خواست توشه‌ای از جمال پدر برگیرد و به آستان قدس پرکشد. در آن حال بود که در پیش پدر زبان به شکوِه گشود و از ضربات تیغ و پیکان که بر بدنش نشسته [بود] و اورا بیش از پیش تشنه می‌ساخت، نزد پدر شکایت برد و عرض کرد: «تشنگی مرا کشت و سنگینی آهن توانم ربود. آیا به جرعه آبی راهی هست که نیرو گیرم و بر دشمن تازم؟»
شکوایی که تنها قصد او آن بود که به امر واجب خود به قدر وسع و طاقتش قیام نموده و در این راه کم‌ترین کوتاهی نورزیده، تا سرانجام در آن تنگنا قرار گرفته [است] که دیگر بدون جرعه آبی قدرت رویارویی با دشمن را ندارد. در این‌جا استفهام، انکاری است و مقصود وی اعتذار از حماسه آفرینی فزون‌تر می‌باشد.
یا این که او از پدرش سیدالشهدا صلوات‌اللَّه علیه خواست از راه اعجاز آبی پدید آورد، اما حسین علیه السلام امتناع ورزید. با این منظور که فرزند گرانمایه‌اش به مقام و پاداش رفیع‌تری نائل آید و نزد حق تبارک و تعالی به سبب قتل مظلومانه و کام عطشان خود به تقرّب فزون‌تری به روز حشر دست یازد. پس اورا با این بشارت آرام ساخت که در آستانه ورود به دریای بی‌کران رحمت الهی است و ناخدای آن هم جدّش رسول خدا صلی الله علیه و آله است که با جام مصفایش اورا سیراب ساخته [است]؛ آن سان که دیگر هرگز تشنه نگردد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1145
__________________________________________________
- سپس امام انگشتر خود را بر وی عنایت فرمود تا در دهان گذارد. 1
بودند دیو و دد همه سیراب و می‌مکید خاتم ز قحط آب سلیمان کربلا
1. مقتل العوالم، ص 95، در معاهد التّنصیص، ج 2، ص 51 چنین آمده است: یزیدبن مزید شیبانی چون به ولیدبن طریف نزدیک شد و تشنگی جانش را گداخته بود، انگشتر در دهان نهاد و ولید را دنبال کرد تا اورا با نیزه به زمین افکند. این، شیوه‌ای است که مسافران به گاه شدّت عطش معمول می‌دارند و کسی که انگشتری نیابد، سنگریزه و مانند آن را در دهان می‌نهد. احادیث اهل‌بیت علیهم السلام نیز بر این موضوع وارد شده است. در «فروع کافی» از امام صادق علیه السلام حدیث وارد شده [است] که برای روزه‌دار، مکیدن انگشتر مانعی ندارد. فقها هم به این امر فتوا داده‌اند. شاید از اسرار این شیوه، ترشح غدد دهان باشد.
طارمی، ترجمه علی‌اکبر للمقرّم،/ 82
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1146

شهادته علیه السلام‌

قتله مرّة بن منقذ بن النّعمان الکندیّ.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 150/ عنه: الشّجری، الأمالی الخمیسیّة، 1/ 171؛ المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
قال: وأقبل علیه رجل من عبد القیس، یقال له: مُرّة بن منقذ بن النّعمان، فطعنه، فحمل، فوضع قریباً من أبیه، فقال له: قتلوک یا بنیّ؟ علی الدّنیا بعدک العفاء؛ وضمّه أبوه إلیه حتّی مات، فجعل الحسین یقول:
اللَّهمّ دعونا لینصرونا فخذلونا وقتلونا، اللَّهمّ فاحبس عنهم قطر السّماء، وامنعهم برکات الأرض، فإن متّعتهم إلی حین، ففرّقهم شیَعاً، واجعلهم طرائق قدداً، ولا ترض‌الولاة عنهم أبداً.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 73
قتله مرّة بن النّعمان العبدیّ.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 76
فحمل علیه مرّة بن منقذ بن النّعمان، فطعنه، وهو رجل من عبدالقیس، فضمّه أبوه الحسین إلیه حتّی مات، وجعل الحسین یقول: «علی الدّنیا بعدک العفا».
المصعب، الزّبیری، نسب قریش، 1/ 57
قالوا: وکان أوّل قتیل من آل أبی طالب علیّ الأکبر بن الحسین بن علیّ، قتله مرّة بن منقذ بن الشّجاع العبدیّ.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 406؛ أنساب الأشراف، 3/ 200
قالوا: ونادی عمر بن سعد مولاه زیداً أن قدّم الرّایة، فتقدّم بها، وشبّت الحرب.
فلم یزل أصحاب الحسین یقاتلون ویُقتلون، حتّی لم یبق معه غیر أهل بیته.
فکان أوّل من تقدّم منهم، فقاتل، علیّ بن الحسین، وهو علیّ الأکبر، فلم یزل یقاتل حتّی قُتل، طعنه مُرّة بن مُنقذ العبدیّ، فصرعه، وأخذته السّیوف، فقُتل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1147
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 256/ عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2628؛ الحسین بن علیّ،/ 87
قال: ففعل ذلک مراراً، فبصر «1» به مرّة بن منقذ بن النّعمان العبدیّ «2»، ثمّ اللّیثیّ، فقال:
علیَّ آثام العرب إن مرّ بی یفعل مثل ما کان یفعل إن لم أثکله أباه؛ فمرّ یشدّ علی النّاس بسیفه، فاعترضه مرّة بن منقذ، «3» فطعنه فصُرع، واحتوله «4» النّاس، فقطّعوه بأسیافهم. «5» قال أبو مخنف: حدّثنی سلیمان بن أبی راشد، عن حمید بن مسلم الأزدیّ، قال:
سماع أذنی یومئذٍ من الحسین یقول «5»: قتل اللَّه قوماً قتلوک یا بنیّ! ما أجرأهم علی الرّحمان، وعلی انتهاک حرمة الرّسول! «6» علی الدّنیا بعدک العفاء. «7»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 446/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 139؛ مثله القمّی، نفس المهموم،/ 309- 310، 311؛ المیانجی، العیون العبری،/ 152
قتله مرّة بن منقذ بن النّعمان العبدیّ. «8»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 468
__________________________________________________
(1)- [فی نفس المهموم والعیون مکانهما: وأهل الکوفة یتّقون قتله فبصر ...].
(2)- [علی ذکر ابن شهرآشوب فی المناقب، 4/ 111، وابن نما فی مثیر الأحزان،/ 41، رجاء ابن منقذ العبدیّ لعنة اللَّه علیه من الّذین ینتدب الحسین علیه السلام].
(3)- [إلی هنا حکاه فی العیون].
(4)- [نفس المهموم: واحتواه].
(5- 5) [ذخیرة الدّارین: إرباً إرباً فلمّا قتل، وقف علیه الحسین علیه السلام وقال].
(6)- [زاد فی نفس المهموم: وانهملت عیناه بالدّموع].
(7)- گوید: این کار را چند بار کرد. مرة بن منقذ عبدی اورا بدید و گفت: «همه گناهان عرب به گردن من باشد، اگر بر من بگذرد و چنین کند و پدرش را عزادار نکنم.»
گوید: بار دیگر علی‌اکبر بیامد و با شمشیر به کسان حمله می‌برد. مرة بن منقذ راه بر او گرفت و ضربتی به او زد که نیفتاد، و کسان اطرافش را گرفتند و با شمشیر پاره پاره‌اش کردند.
حمید بن مسلم ازدی گوید: به گوش خودم شنیدم که حسین می‌گفت: «پسرکم، خدای قومی را که تورا کشتند، بکشد. نسبت به خدا و شکستن حرمت پیمبر چه جسور بودند. از پس تو دنیاگو مباش.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3052
(8)- قاتل وی، منقذبن نعمان عبدی بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3083
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1148
فرجع علیّ بن الحسین إلی الحرب وهو یقول:
الحرب قد بانت لها حقائقْ وظهرت من بعدها مصادقْ
واللَّهُ ربّ العرشِ لا نُفارِقْ جُموعَکُم أو تغمدوا البوارِقْ
ثمّ حمل، فلم یزل یقاتل حتّی قُتل رحمه الله.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 209
ففعل ذلک مراراً، فنظر إلیه مرّة بن منقذ العبدی، فقال: علیَّ آثام العرب إن هو فعل مثل ما أراه یفعل ومرّ بی أن أثکله امّه. فمرّ یشدّ علی النّاس ویقول کما کان یقول.
فاعترضه مرّة وطعنه بالرّمح، فصرعه، واعتوره النّاس، فقطّعوه بأسیافهم. «1»
وقال أبو مخنف: عن سلیمان بن أبی راشد، عن حمید بن مسلم قال: سماع أذنی یومئذٍ الحسین وهو یقول: قتل اللَّه قوماً قتلوک، یا بنیّ! ما أجرأهم علی اللَّه وعلی انتهاک حرمة الرّسول صلی الله علیه و آله «2»، ثمّ قال: علی الدّنیا بعدک العفا.
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 76/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 207
وجعل یکرّ کرّة «3» بعد کرّة «3» «4» حتّی رُمیَ بسهم، فوقع فی حلقه، فخرقه «5» «6»، وأقبل ینقلب فی دمه «7»، «8» ثمّ نادی «8»: یا أبتاه! علیک السّلام، هذا جدّی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یقرئک
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی الأعیان].
(2)- [زاد فی الأعیان: وقال المفید: وانهملت عیناه بالدّموع].
(3- 3) [لم یرد فی الأسرار].
(4)- [إلی هنا لم یرد فی الأعیان].
(5)- [لم یرد فی الأعیان ووسیلة الدّارین].
(6)- [إلی هنا حکاه فی الدّمعة عن البحار، 4/ 331].
(7)- [أضاف فی المعالی ووسیلة الدّارین: (أقول) فعلی هذا قُتل مذبوحاً ویؤیّده ما فی زیارته المرویّة عن‌الصّادق علیه السلام: بأبی أنت وامِّی من مذبوح ومقتول من غیر جُرم، وبأبی وامِّی دمک المرتقی إلی حبیب اللَّه، وبأبی أنت وأمِّی من مقدّم بین یدی أبیک یحتسبک ویبکی علیک محترقاً علیک قلبه یرفع دمک بکفّه إلی عنان السّماء لا ترجع منه قطرة ولا تسکن علیک من أبیک زفرة صلّی اللَّه علیک وعلی عترتک وأهل بیتک وآبائک وأبنائک، إلی الآخر، لکن هذا لا یُناسب مقتل علیّ الأصغر، فلاحظ].
(8- 8) [وسیلة الدّارین: وفی خبر آخر: نادی علیّ بن الحسین أباه وقال:].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1149
السّلام ویقول: عجّل «1» القدوم إلینا «1»، وشهق شهقة وفارق الدّنیا. «2»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 77/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 45؛ البحرانی، العوالم، 17/ 288؛ الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 371؛ القمّی، نفس المهموم،/ 310؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 207؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 411؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 290
فلم یزل کذلک یحمل فیهم، ویقتل منهم حتّی أصاب حلقه سهم رمی به. ویقال: بل حمل علیه مرّة بن منقذ بن النّعمان من عبدالقیس، فطعنه، فأنفذه. فأخذه الحسین علیه السلام، فضمّه إلیه، فجعل یقول له: یا أبة! هذا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یقول لی: عجّل القدوم علینا.
ولم یزل کذلک علی صدره حتّی مات. فلمّا نظر إلیه علیه السلام میّتاً، قال: [ولدی] علی الدّنیا بعدک العفا. قتله مرّة بن منقذ بن النّعمان العبدیّ.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 155، 177
__________________________________________________
(1- 1) [فی المطبوع: القوم إلینا، وفی البحار والعوالم والمعالی: القدوم علینا، والأسرار: بالقدوم علینا].
(2)- تا مُرّة بن منقذ عبدی اورا دید و گفت: گناه تمامی عرب به گردن من باشد اگر بار دیگر این جوان چنین کند و من داغش را به دل مادرش نگذارم.
و روی همین سخن این بار که علی بن الحسین حمله افکند و آن اشعار را خواند، مرّه سر راه او آمده و نیزه‌ای بدان جناب زد که اورا درافکند. مردم (سنگدل) نیز اورا در میان گرفتند با شمشیرهای خود آن جناب را قطعه‌قطعه کردند.
حمید بن مسلم گوید: این سخن حسین علیه السلام هنوز در گوش من است که می‌فرمود: «خدا بکشد مردمی که تورا کشتند، ای پسرم! براستی که اینان چه گستاخ و جسورند بر خداوند و چه جرأت و جسارتی نسبت به خدا و پرده‌دری حرمت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دارند.»
و در پی این سخن فرمود: «پس از تو خاک بر سر دنیا.»
علی بن الحسین حمله‌های پی‌درپی افکند تا این که تیری به طرف او آمد که در گلویش قرار گرفت و آن را بشکافت و آن جناب در خون خود غلطید. در آن هنگام فریاد زد: «یا أبتاه! علیک السّلام؛ پدرجان! خدا حافظ. هم‌اکنون جدّم رسول خدا صلی الله علیه و آله پیش من است و بر تو سلام می‌رساند و می‌فرماید: «در آمدن نزد ما شتاب کن.»
این سخن را گفت و سپس صیحه‌ای کشید و از دنیا رفت. درود خدا بر او باد.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیین،/ 116، 117
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1150
فرجع، فقاتل «1» حتّی قتل منهم أربعة وأربعین رجلًا، «1» ثمّ قُتل صلّی اللَّه علیه. «2»
الصّدوق، الأمالی،/ 162/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 321؛ البحرانی، العوالم، 17/ 171؛ الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 370؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 194؛ مثله: الفتّال، روضة الواعظین،/ 161
فحمل علیه مرّة بن منقذ بن النّعمان- وهو رجل من عبدالقیس- فطعنه، فضمّه أبوه الحسین علیه السلام حتّی مات.
أبن نصر، سرّ السّسلسلة،/ 30
ففعل ذلک مراراً «3»، وأهل الکوفة یتّقون قتله، «4» فبصر به مرّة بن منقذ «4» العبدیّ «5» فقال: علیَّ آثام العرب إن «6» مرّ بی «7» «8» یفعل مثل «9» ما فعل ذلک «10» «9»، إن لم أثکله «11» أباه «8» «12».
«13» فمرّ یشدّ علی النّاس «14» کما مرّ «15» فی الأوّل 13 14، فاعترضه «16» «17» مرّة بن منقذ وطعنه،
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه فی الأسرار وتظلّم الزّهراء].
(2)- برگشت و نبرد کرد تا چهل و چهار تن از آن‌ها کشت و شهید شد.
کمره‌ای، ترجمه الامالی،/ 162
(3)- [إلی هنا لم یرد فی الدّمعة والمعالی والعیون ووسیلة الدّارین].
(4- 4) [الأسرار: فقرّبه منقذ بن مرّة].
(5)- [فی المعالی: ابن النّعمان اللّیثیّ، ووسیلة الدّارین: ابن النّعمان العبدی لعنة اللَّه علیه].
(6)- [فی الدّمعة والأسرار: لئن].
(7)- [أضاف فی المعالی ووسیلة الدّارین: وهو].
(8- 8) [الأسرار: هذا الغلام وهو یفعل بالنّاس ما فعل لأثکلنّه].
(9- 9) [فی المعالی ووسیلة الدّارین: ما کان یفعل].
(10)- [لم یرد فی الدّمعة والأعیان].
(11)- [فی المعالی ووسیلة الدّارین: أثکل].
(12)- [زاد فی الأعیان: وفی روایة أبی الفرج: إن لم أثکله امّه].
(13- 13) [وسیلة الدّارین: فلمّا مرّ به].
(14- 14) [لم یرد فی الدّمعة، وفی المعالی: بسیفه].
(15)- [فی الأسرار: شدّ علیهم، وفی الأعیان: فعل].
(16) (16*) [الأسرار: منقذ بن مرّة العبدی لعنة اللَّه علیه فصرعه، وفی روایة التّوقیع عن صاحب الأمر: ضربه علی مفرق رأسه ضربة صرعته].
(17) (17*) [وسیلة الدّارین: فطعنه فانصرع واحتوشوه النّاس من کلّ جانب وضربوه بأسیافهم وقطّعوه إرباً إرباً].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1151
«1» فصرع «2»، واحتواه القوم «3»، «4» فقطّعوه بأسیافهم (17*)، فجاء الحسین علیه السلام حتّی وقف علیه 1 4، «5» «6» فقال: قتل اللَّه قوماً قتلوک، یا بنیّ «7»! ما أجرأهم علی الرّحمان «8» وعلی انتهاک حرمة الرّسول صلی الله علیه و آله و سلم، «9» وانهملت عیناه بالدّموع، ثمّ قال «9»: علی الدّنیا بعدک العفا 6. (16*) «10»
المفید، الإرشاد، 2/ 110/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 331؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 370؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 207؛ المیانجی، العیون العبری،/ 151- 152؛ مثله: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 410، 411؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 290، 291
فکان أوّل من قُتل من بنی أبی طالب علیّ الأکبر بن الحسین بن علیّ.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 71
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الدّمعة].
(2)- [المعالی: فانصرع].
(3)- [المعالی: النّاس].
(4- 4) [لم یرد فی المعالی].
(5)- [وأضاف فی الأعیان: قال أبو مخنف عن سلیمان بن أبی راشد، عن حمید بن مسلم قال: سماع أذنی‌یومئذٍ الحسین علیه السلام وهو یقول:].
(6- 6) [حکاه عنه فی الأسرار،/ 377، وأبطال الهاشمیّین،/ 27].
(7)- [لم یرد فی الأسرار/ 377 والمعالی].
(8)- [زاد فی الأسرار/ 377: ورسوله].
(9- 9) [لم یرد فی الأسرار/ 377].
(10)- پس چند بار چنین حمله افکند و مردم کوفه از کشتن او خودداری می‌کردند. مرةبن منقذ عبدی گفت: «گناه عرب به گردن من باشد اگر این جوان بر من بگذرد و چنین حمله افکند و من داغ مرگش را بر دل پدرش ننهم.»
پس همچنان که حمله افکند مرةبن منقذ سر راه بر او گرفت و با نیزه اورا بزد. آن جناب به زمین افتاد و آن بی‌شرم مردم گرد اورا گرفته با شمشیرهای خود پاره پاره‌اش کردند. حسین علیه السلام آمد تا بر سر آن جوان ایستاد و فرمود: «خدا بکشد مردمی که تورا کشتند ای پسرم! چه بسیار این مردم بر خدا و بر دریدن حرمت رسول صلی الله علیه و آله بی‌باک گشته‌اند!»
اشک از دیدگان حق بین او سرازیر شد. سپس فرمود: «پس از تو، خاک بر سر دنیا!»
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 110
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1152
وأهل الکوفة یتّقون قتله، فضربه مرّة بن منقذ العبدیّ، فطعنه، وصرعه، واحتوشه القوم، فقطّعوه بأسیافهم، فجاء الحسین علیه السلام حتّی وقف علیه، فقال: قتل اللَّه قوماً قتلوک، ما أجرأهم علی اللَّه وعلی انتهاک حرمة الرّسول، وانهملت عیناه بالدّموع، ثمّ قال: علی الدّنیا بعدک العفاء.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 242
قتله مرّة بن منقذ بن العبدی بکربلاء فی المصاف، قُتل بالطّفّ بین یدی أبیه الحسین علیه السلام.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 397
فرجع علیّ بن الحسین إلی القتال «1» وحمل «2» وهو «1» یقول:
الحرب قد بانت لها حقائق «3» وظهرت من بعدها مصادق
واللَّه ربّ العرش لا نفارق جموعکم أو تغمد البوارق «4»
وجعل «5» یقاتل «6» حتّی قتل تمام المأتین «4»، «7» «8» ثمّ ضربه منقذ بن مرّة العبدیّ علی مفرق رأسه «9» ضربة صرعه فیها «10» 9 7، وضربه النّاس بأسیافهم، «11» فاعتنق الفرس، فحمله
__________________________________________________
(1- 1) [وسیلة الدّارین: وهو یرتجز و].
(2)- [لم یرد فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم وشرح الشّافیة والدّمعة والأسرار والمعالی والعیون ومثیر الأحزان].
(3)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار والعیون والمعالی ومثیر الأحزان ووسیلة الدّارین: الحقائق].
(4- 4) [لم یرد فی أبطال الهاشمیّین].
(5)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم وشرح الشّافیة والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والعیون والمعالی ومثیر الأحزان وتسلیة الدّارین: لم یزل].
(6)- [فی تظلّم الزّهراء مکانه: فرجع إلی موقف النّزال وجعل یکرّ کرّة بعد کرّة وقاتل أعظم القتال، ثمّ ذکر کلام الصّدوق وابن شهرآشوب، ثمّ ذکر: وفی روایة لم یزل یقاتل ...].
(7- 7) [ثمّ ذکر الأسرار کلام شهاب الدّین العاملیّ والمفید کما ذکرناه وذکر العیون کلام الطّبریّ والمفید کما ذکرناه].
(8)- [أضاف فی تظلّم الزّهراء: ثمّ رماه وقیل:].
(9- 9) [تظلّم الزّهراء: بسهم فصرعه].
(10)- [لم یرد فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم وشرح الشّافیة والدّمعة والمعالی ومثیر الأحزان].
(11) (11*) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم وشرح الشّافیة والدّمعة والأسرار والمعالی والعیون ومثیر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1153
الفرس إلی عسکر «1» عدوّه، فقطّعوه بأسیافهم (11*) إرباً إرباً، «2» فلمّا بلغت «3» روحه التّراقی نادی بأعلی «3» صوته: یا أبتاه! هذا جدِّی رسول اللَّه قد سقانی بکأسه الأوفی شربة لا أظمأ «4» بعدها أبداً «5»، وهو یقول «6» لک: العجل «6»، فإنّ لک کأساً مذخورة «7». «8» فصاح الحسین «9»: قتل اللَّه قوماً قتلوک! «10» یا بنیّ «11»! ما أجرأهم علی اللَّه «12» وعلی انتهاک حرمة رسول اللَّه! علی الدّنیا بعدک العفا! «8» «10»
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 31/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 312- 313؛ المجلسی، البحار، 45/ 43- 44؛ البحرانی، العوالم، 17،/ 286- 287؛ ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 365- 366؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 330- 331؛ الدّربندیّ، أسرار الشهادة «13»،/ 370؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 194، 195؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 410- 411؛ الجواهری، مثیر
__________________________________________________
- الأحزان: ثمّ اعتنق فرسه فاحتمله الفرس إلی عسکر الأعداء فقطّعوه بسیوفهم].
(1)- [المعالی: معسکر].
(2)- [زاد فی العیون: فانجدل صریعاً إلی الأرض، وإلی هنا حکاه فی تظلّم الزّهراء والعیون، ثمّ ذکرا کلام اللّهوف کما نذکره، وإلی هنا لم یرد فی وسیلة الدارین].
(3- 3) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم وشرح الشّافیة والدّمعة والأسرار ومثیر الأحزان: الرّوح التّراقی قال رافعاً].
(4)- [الأسرار: لا ظمأ].
(5)- [لم یرد فی الأسرار].
(6- 6) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم وشرح الشّافیة والدّمعة والأسرار والمعالی ومثیر الأحزان ووسیلة الدّارین: العجل العجل].
(7)- [أضاف فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار والمعالی ووسیلة الدّارین: حتّی تشربها السّاعة، وفی شرح الشّافیة: تشربها السّاعة، ومثیر الأحزان: حتّی تشربها].
(8- 8) [لم یرد فی شرح الشّافیة والأسرار والعیون].
(9)- [أضاف فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم: وقال].
(10- 10) [لم یرد فی المعالی ووسیلة الدّارین].
(11)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(12)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم ومثیر الأحزان: الرّحمان وعلی رسوله].
(13)- [حکاه فی الأسرار عن العوالم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1154
الأحزان،/ 80؛ المیانجی، العیون العبری،/ 151- 152؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 290؛ دخیل، أبطال الهاشمیّین علیّ الأکبر علیه السلام،/ 27
فکرّ أیضاً علیهم وهو یقول:
الحربُ قد بانت لها حقائق وظهرت من بعدها مصادق
واللَّه ربّ العرش لا نفارق جموعکم أو تغمد البوارق «1» «2»
فطعنه مرّة بن منقذ العبدیّ علی ظهره غدراً، فضربوه بالسّیف 3؛ فقال الحسین: علی الدّنیا بعدک العفا، وضمّه إلی صدره، وأتی به إلی باب الفسطاط.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 109
فخرج علیّ بن الحسین یقاتل ویقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن وبیت اللَّه أولی بالنّبیّ
من شمر وعمر وابن الدّعیّ
فطعنه رجل، فقتله.
ابن الجوزی، الرّد علی المتعصّب العنید،/ 39
فطعنه مرّة بن منقذ، فصرعه، واحتوشوه، فقطّعوه بالسّیوف، فقال الحسین: قتل اللَّه قوماً قتلوک، یا بنیّ! علی الدّنیا بعدک العفاء.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 34
ففعل ذلک مراراً، فحمل علیه مرّة بن منقذ العبدیّ، فطعنه، فصرع وقطّعه النّاس بسیوفهم. فلمّا رآه الحسین، قال: قتل اللَّه قوماً قتلوک، یا بنیّ! ما أجرأهم علی اللَّه وعلی انتهاک حرمة الرّسول، علی الدّنیا بعدک العفاء، وأقبل الحسین إلیه ومعه فتیانه، فقال:
احملوا أخاکم، فحملوه حتّی وضعوه بین یدی الفسطاط الّذی کانوا یقاتلون أمامه.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 293
__________________________________________________
(1)- البوارق جمع البارقة: السّیف.
(2) (3) [حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 310].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1155
قتله منقذ بن النّعمان العبدیّ.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 302
فرجع إلی موقف نزالهم ومأزق مجالهم، فرماه منقذ بن قرّة العبدیّ، فصرعه، واحتواه القوم، فقطّعوه، فوقف علیه السلام علیه وقال: قتل اللَّه قوماً قتلوک، فما أجرأهم علی اللَّه وعلی انتهاک حرمة الرّسول، واستهلّت عیناه بالدّموع، ثمّ قال: علی الدّنیا بعدک العفاء.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 35- 36
قتله مرّة ابن سعد العبدیّ. «1»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 254
فرجع إلی موقف النّزال وقاتل أعظم القتال، فرماه منقذ بن مرّة العبدیّ لعنه اللَّه تعالی بسهم، فصرعه، فنادی یا «2» أبتاه! علیک السّلام، هذا جدّی «3» یقرئک السّلام ویقول «4» لک: عجّل القدوم علینا، «5» ثمّ «4» شهق شهقة «6»، فمات «7»، «8» فجاء الحسین علیه السلام حتّی وقف علیه، ووضع خدّه علی خدِّه 5 8 وقال: قتل اللَّه قوماً قتلوک «9»، ما أجرأهم علی اللَّه «10»
__________________________________________________
(1)- و قتال می‌کردند تا وقت زوال آفتاب، چون ظهر شد حسین علیه السلام نماز شدت الخوف بگذارد و از اصحاب او هیچ‌کس باقی نماند الّا اقربای او برادر و عم‌زادگان از اقربا. اوّل کسی که بیرون آمد، علی بن الحسین بود و یک یک و دو دو می‌رفتند و حرب می‌کردند و سواران و پیادگان لشگر کفر می‌کشتند و حسین علیه السلام ایشان را کشته یا نیم کشته به در خیمه زنان می‌برد. عمادالدّین الطّبری، کامل بهایی، 2/ 285
(2)- [فی تظلّم الزّهراء والعیون مکانهما: فلمّا بلغت الرّوح التّراقی قال رافعاً صوته: یا ...].
(3)- [أضاف فی تظلّم الزّهراء والعیون: قد سقانی، وأضاف أیضاً فی العیون: بکأسه الأوفی شربة لا أظمأ بعدها أبداً].
(4- 4) [العیون: العجل العجل فإنّ لک کأساً مدخورة حتّی تشربها السّاعة و].
(5- 5) [حکاه عنه فی الدّمعة، 4/ 331].
(6)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(7)- [العیون: فارق الدّنیا].
(8- 8) [حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 310، وفی المعالی، 1/ 411 ووسیلة الدّارین،/ 290].
(9)- [أضاف فی العیون: یا بنیّ].
(10)- [العیون: الرّحمان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1156
وعلی انتهاک حرمة الرّسول «1» علی الدّنیا بعدک العفاء «2». «3»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 113- 114/ مثله القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 195؛ المیانجی، العیون العبری،/ 152
فعل ذلک مراراً وهو یشدّ علی النّاس بسیفه، فاعترضه مرّة بن منقذ بن النّعمان العبدیّ، وطعنه، فصُرع، وقطّعه النّاس بأسیافهم، فقال الحسین: «قتل اللَّه قوماً قتلوک، یا بنیّ! ما أجرأهم علی اللَّه وعلی انتهاک حرمة الرّسول! علی الدّنیا بعدک العفاء!»
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 455
فلمّا طعنه مرّة، احتوشته الرّجال، فقطّعوه بأسیافهم، فقال الحسین: قتل اللَّه قوماً قتلوک، یا بنیّ! ما أجرأهم علی اللَّه وعلی انتهاک محارمه؟ فعلی الدّنیا بعدک العفاء.
طعنه مرّة بن منقذ بن النّعمان العبدیّ فقتله، لأنّه جعل یقی أباه، وجعل یقصد أباه.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 185
قتله منقذ بن النّعمان العبدیّ.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 197
فطعنه مرّة بن منقذ، فصرعه. ثمّ قطّعوه بالسّیوف.
فبکی الحسین وقال: قتل اللَّه قوماً قتلوک؛ یا بنیّ! علی الدّنیا بعدک العفا. «4»
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی العیون: وانهملت عیناه بالدّموع ورفع صوته بالبکاء ولم یسمع أحد إلی ذلک الزّمان صوته بالبکاء، ثمّ قال:].
(2)- [أضاف فی العیون: أما أنت یا بنیّ قد استرحتَ من کرب الدّنیا وغمّها وما أسرع اللّحوق بک].
(3)- پس آن، جوان به میدان بازگشت و کارزار عظیمی نمود تا آن که منقذ بن مرّة عبدی لعین تیری به سوی او پرتاب نمود و از پایش درآورد. صدا زد: «پدرم سلام بر تو. اینک جدّم است که بر تو سلام می‌رساند و می‌فرماید: هرچه زودتر نزد ما بیا.»
پس نعره‌ای برآورد و مرغ روحش از قفس تن پرواز نمود. حسین علیه السلام آمد تا بر بالینش نشست و صورت خود بر صورت علی گذاشت و فرمود: «خدا بکشد گروهی را که تورا کشتند. چه جرأتی نسبت به خدا و هتک احترام پیغمبر داشتند! بعد از تو خاک بر سر دنیا باد.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 113- 114
(4)- علی‌اکبر بازگشت، بار دیگر حمله کرد و مردی از سپاه عمربن سعد منقذبن مره عبدی شمشیری بر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1157
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 287
فرجع وحمل علیهم، فقتل مقتلة عظیمة، «1» ثمّ کمن له ملعون من أصحاب عمر بن سعد، فضربه ضربة علی مفرق رأسه، «2» فانصرع، فنادی: یا أباه «2»! هذا جدّی محمّد المصطفی، وهذا جدّی علیّ المرتضی، وهذه جدّتی فاطمة الزّهراء، وهذه جدّتی خدیجة وهم إلیک مشتاقون، فأقبل الحسین وفرّق القوم عنه وصاح بأعلی صوته، فتصارخن النّساء، فقال لهنّ الحسین: اسکتن، فإنّ البکاء أمامکن، «3» فأخذ رأس ولده ووضعه فی حجره وجعل یمسح الدّم عن وجهه «3» وهو یقول: «4» قتلوک یا بنیّ، ما أجرأهم «4» علی اللَّه وعلی انتهاک حرم رسول اللَّه، «5» قتل اللَّه قوماً قتلوک یا بنیّ، واغرورقت عیناه بالدّموع «5».
الطّریحی، المنتخب، 2/ 443/ مثله الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 370- 371
__________________________________________________
- پشت علی زد و از اسبش بیفکند و خلقی گرد آمده، اورا پاره‌پاره کردند و امیر مؤمنان حسین به آواز بلند بگریست و تا آن زمان آواز گریه آن جناب را کسی نشنیده بود.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 164
و علی بازگشت، چند نفر دیگر را به قتل رسانید. عاقبت منقذبن مره عبدی تیغی بر فرق او زد و او گردن اسب خود را در کنار گرفت. اسب روی به صف دشمنان نهاد و آن قوم ناپاک بی‌باک اورا پاره‌پاره کردند.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 163
و باز آغاز حرب کرد و در این نوبت نیز جمعی از دشمنان را کشت. آخر الامر منقذ بن مرة العبدی علیه لعاین‌اللَّه تیغی بر فرق مبارک او زد، چنانچه از پای درآمد و امام حسین سلام‌اللَّه علیه ثمرة الفؤاد خود را بر آن منوال دیده، بی‌طاقت گردید و اشک از دیده همایونش روان شد.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 164
(1)- [إلی هنا لم یرد فی الأسرار].
(2- 2) [الأسرار: فخرّ عن ظهر جواده إلی الأرض ثمّ استوی جالساً وهو ینادی یا أباه علیک منِّی‌السّلام].
(3- 3) [حکاه عنه فی تظلّم الزّهراء،/ 195].
(4- 4) [الأسرار: یا بنیّ! لعن اللَّه قوماً قتلوک، ما أشدّ جرأتهم].
(5- 5) [الأسرار: وانهملت عیناه من الدّموع، وأضاف فیه: ثمّ قال: علی الدّنیا بعدک العفا، یا بنیّ، أمّا أنت فقد استرحتَ من الدّنیا وضیعها، وقد صرت إلی روح ریحان، وبقی أبوک فما أسرع لحوقه بک].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1158
نقل أنّه لمّا قُتل علیّ بن الحسین «1» فی طفّ کربلاء «1» «2»، أقبل علیه «3» الحسین وعلیه جبّة خزّ دکناء، وعمّامة مورّدة، وقد أرخی لها غرّتین «4»، فقال مخاطباً له «5»: أما أنت یا بنیّ فقد استرحت من کرب الدّنیا وغمّها، وما أسرع اللّحوق بک. «6»
الطّریحی، المنتخب،/ 450/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 311؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 195؛ مثله ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 366؛ المیانجی، العیون العبری،/ 152
فکمنَ له ملعون، فضربه بعمود من حدید علی أمّ رأسه، فانجدل صریعاً إلی الأرض واستوی جالساً وهو ینادی: یا أبتاه! علیک منّی السّلام، فهذا جدّی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وهذا أبی علیّ علیه السلام وهذه جدّتی فاطمة وهم یقولون لک: العجل العجل، وهم مشتاقون إلیک، وقضی نحبه علیه السلام «7».
قال أبو مخنف: لما قُتل علیّ بن الحسین علیه السلام، صرخن النّساء بالبکاء والنّحیب، فصاح بهنّ الحسین علیه السلام أن اسکتن، فإنّ البکاء أمامکنّ، وجعل یتنفّس الصّعداء. «8» قال ثمّ دعا ببردة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فلبسها، وأفرغ علی نفسه درعه الفاضل، وتعمّم بعمامته السّحاب، وتقلّد بسیفه ذی الفقار، واستوی علی ظهر جواده، وحمل علی القوم وفرّقهم عنه «8». وأخذ رأسه، ووضعه فی حجره، وجعل یمسح الدّم والتّراب عن وجهه ویقول: یا بنیّ! لعن اللَّه
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(2)- [إلی هنا لم یرد فی شرح الشّافیة].
(3)- [زاد فی شرح الشّافیة: أبوه].
(4)- [فی شرح الشّافیة ونفس المهموم، غرزتین، وتظلّم الزّهراء: عروتین].
(5)- [إلی هنا لم یرد فی العیون].
(6)- [زاد فی تظلّم الزّهراء: ثمّ جعل أهل بیته یخرج الرّجل بعد الرّجل حتّی قتل القوم منهم جماعة، فصاح الحسین علیه السلام فی تلک الحال وقال: صبراً یا بنی عمومتی، صبراً یا أهل بیتی، فواللَّه لا رأیتم هواناً بعد هذا الیوم أبداً].
(7)- [إلی هنا لم یرد فی المعالی ووسیلة الدّارین].
(8- 8) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1159
قاتلک، ما أجرأهم علی اللَّه ورسوله، وهملت عیناه بالدّموع حزناً لمصابه. «1»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 81- 82/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 441- 412؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 291
فرجع وهو یقول:
أنا علیّ لا أقول کذباً اتّبع جدِّی المصطفی المهذّبا
أضربکم بالسّیف ضرباً معجباً ضرب غلام لا یرید الهربا
ثمّ حمل علی القوم، فقتل واحداً وثمانین رجلًا.
الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 370
فرجع إلی القتال، ثمّ حمل علیهم، فقلب المیمنة علی المیسرة، وقتل خمسمائة فارس.
الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 370
وفی بعض المقاتل: فلمّا رآه الحسین یتمرّغ فی دمه، حمل حتّی فرّق الجیش عنه، ثمّ
__________________________________________________
(1)- پس باز آن جگرگوشه سیدشهدا و سبط شیر خدا خود را بر قلب لشکر اعدا زد و شصت نفر دیگر را از ایشان به درک اسفل نیران فرستاد و در آخر کار منقذبن مره عبدی ضربتی بر سر آن سرور زد که روی زمین درافتاد و در گردن اسب چسبید و اسب او را به میان لشکر مخالفان برد. بی‌رحمان پرجفا آن جگرگوشه رسول خدا را به ضرب شمشیر پاره‌پاره کردند. پس فریاد کرد: «ای پدر بزرگوار! اینک جدّ عالی‌مقدار مرا از کاسه‌ای سیراب گردانید که هرگز تشنه نخواهم شد و کاسه دیگر برای تو در کف گرفته [است] و انتظار تو می‌کشد.»
به روایتی دیگر، تیری بر حلق مبارکش آمد و سیلاب خون جاری شد. ناگاه فریاد زد: «ای پدر مهربان! بر تو باد سلام. اینک جدّ من رسول خدا تورا سلام می‌رساند و انتظار تورا می‌کشد.»
پس نعره‌ای زد و مرغ روح کثیرالفتوحش به ریاض جنان پرواز کرد.
چون سیدشهدا بر سر آن شهیدِ تیغ ستم و جفا آمد و اورا با آن حال مشاهده کرد، قطرات عبرات از دیده بارید و آهی جانسوز از سینه غم‌اندوز برکشید و گفت: «خدا بکشد گروهی را که تورا به‌ناحق کشتند و به کشتن تو بسی جرأت کردند بر خدا و رسول خدا و بر هتک حرمت حضرت رسول. و بعد از تو خاک بر سر دنیا و زندگی دنیا.
از حضرت امام محمد باقر علیه السلام روایت کرده‌اند که اول کسی که از فرزندان ابو طالب در آن صحرا به تیغ اهل جفا کشته شد، علی‌اکبر بود.
مجلسی، جلاءالعیون،/ 681- 682
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1160
قال: یعزّ علیَّ مصرعک هذا، کیف وجدت یا بنیّ مصرعک؟ قال: یا أبة! خیر مصرع، هذا جدّی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله قد سقانی شربة لا أظمأ بعدها أبداً، ثمّ قضی نحبه.
الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 371
وقال بعض أصحابنا: روی عن الصّادق علیه السلام أنّ علیّاً هذا هو أوّل قتیل من وُلد أبی طالب مع الحسین علیه السلام. ولهذا قدم بعض علمائنا قتله علی سائر بنی هاشم.
الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 371
ثمّ ضربه رجل من القوم علی رأسه الشّریف، فخرّ إلی الأرض، ثمّ استوی جالساً یقول: یا أباه! هذا جدّی محمّد المصطفی وعلیّ المرتضی، وهذه جدّتی فاطمة الزّهراء وخدیجة الکبری، فحمل علیهم الإمام، ففرّقهم عنه، ووضعه فی حجره، وجعل یمسح الدّم عن وجهه ویقول: لعن اللَّه قوماً قتلوک، یا ولدی! ما اشدّ جرأتهم علی اللَّه وعلی انتهاک حرم رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، وأهملت عیناه بالدّموع، وصرخن النّساء، فسکّتهنّ الإمام وقال لهنّ: اسکتن، فإنّ البکاء أمامکنّ. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 346
__________________________________________________
(1)- علی‌اکبر علیه السلام بازشتافت و این ارجوزه قرائت کرد:
الحربُ قد بانت لها الحقائقْ وظهرت من بعدها مصادقْ 1
واللَّه ربّ العرش لا نُفارقْ جُموعکم أو تُغمد البوارقْ 2
و دست از جان شسته و دل بر خدای بسته به کردار صاعقه آتشبار خویشتن را در میان کفار انداخت و از چپ و راست همی زد و همی کشت. تیغش بر خود آهن خبر از بازار حدّاد 3 همی داد و زمین از خون یاد از کوزه فصّاد 4 همی‌کرد. در این کرت نیز هشتاد تن از آن جماعت را به دار البوار فرستاد. از کثرت زخم و سیلان خون، اندام مبارکش سستی پذیرفت. در این وقت منقذ بن مرة العبدی فرصتی به دست کرد و شمشیری بر فرق همایونش فرود آورد و بدان ضرب، زخمی گران یافت. و دیگر سواران از چهار جانب اورا جراحت کردند. توانایی یکباره از علی‌اکبر برفت. دست در گردن اسب درآورد، فرو خفت و عنان رها داد و اسب در میان سواران از این سوی بدان سوی می‌تاخت و بر هر سواری عبور می‌داد، زخمی بر علی‌اکبر می‌زد.
فقطّعوه بسیوفهم إرباً إرباً.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1161
__________________________________________________
- بدن مبارکش را با تیغ پاره‌پاره کردند. چون نزدیک شد که رخت به دیگر سرای برد، فریاد برآورد:
یا أبتاه! هذا جدّی رسول اللَّه قد سقانی بکأسه الأوفی، شربةً لا أظمأ بعدها أبداً. وهو یقول: العجل العجل، فإنّ لک کأساً مذخورةً حتّی تشربها السّاعة.
عرض کرد: «ای پدر! اینک جد من رسول خدا حاضر است. مرا سقایت کرد به شربتی که هرگز از آن پس تشنه نخواهم شد. فرمود: ای حسین! تعجیل کن که جامی دیگر از بهر تو ذخیره کرده‌ام تا در این ساعت بنوشی.»
حسین علیه السلام چون بانک فرزند ناکام را شنید، صیحه عظیم زد.
وقال: قتل اللَّه قوماً قتلوک، ما أجرأهم علی الرّحمان! وعلی رسوله! وعلی انتهاک حرمة الرّسول! وعلی الدّنیا بعدک العفا.
فرمود: «خدا بکشد جماعتی را که تورا بکشتند. چه بسیار شگفتی می‌رود که این جماعت بر خداوند قاهر غالب جرأت کردند! و از رسول خدای نهراسیدند و پرده حرمت آن حضرت را چاک زدند! هان ای فرزند! بعد از تو خاک بر سر دنیا و نیست و نابود باد آثار دنیا.»
پس حسین علیه السلام اسب برجهاند و بشتافت و صفوف لشگر را بشکافت و مردم را بپرا کند و صیحه همی‌زد و «علی» همی گفت. چون بر سر علی رسید، از اسب پیاده شد و فرزند را بر سینه خود بچسفانید و چهره مبارک بر چهره او نهاد. علی‌اکبر چشم بگشود و عرض کرد: «ای پدر بزرگوار! می‌بینم که درهای آسمان باز شده است و حوران بهشتی فراز می‌آیند و جام‌های سرشار از شربت بر کف دارند و مرا به سوی خویشتن می‌خوانند. اینک به آن سرای سفر می‌کنم و خواستارم که این پردگیان بی‌یار و یاور در سوگواری من، چهره نخراشند.»
این بگفت و درگذشت.
1. (مصراع اوّل به‌واسطه کلمه لها) و مصراع دوم به‌واسطه کلمه (حقایق) احتمال دو معنی دارد:
حقایق جنگ آشکار شد (یعنی جنگ شدت کرد) یا به‌واسطه جنگ حقایق آشکار می‌شود (یعنی پردل از ترسو و حقیقت خواه از دنیا طلب تمیز داده می‌شود) و پس از آن دلاوران حمله کننده یا نشان‌های راستی هویدا می‌شود.
2. سوگند به‌خدای پروردگار عرش تا شمشیرها در نیام نرود (جنگ خاتمه نپذیرد) از شما جدا نمی‌شویم (دست بر نمی‌داریم).
3. حدّاد: آهنگر.
4. فصّاد: رک‌زن، خون‌گیر.
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهداء علیه السلام، 2/ 353- 355
و می‌گوید: اصحاب آن حضرت را لشگر ابن سعد جملة واحدة 1 بکشتند و اول قتیل از آل ابیطالب علی‌بن الحسین، علی‌اکبر علیهما السلام بود.
1. جملة واحدة: دست جمعی، باهم.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 305
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1162
فرماه مرّة بن منقذ العبدیّ بسهم فی حلقه.
(قال) أبو الفرج، قال حمید بن مسلم الأزدیّ: کنت واقفاً وبجنبی مرّة بن منقذ، وعلیّ ابن الحسین یشدّ علی القوم یمنة ویسرة فیهزمهم، فقال مرّة: علیَّ آثام العرب إن مرّ بی هذا الغلام لأثکلنّ به أباه، فقلت: لا تقل، یکفیه هؤلاء الّذین احتوشوه، فقال: لأفعلنّ.
مرّ بنا علیّ وهو یطرد کتیبة، فطعنه برمحه، فانقلب علی قربوس فرسه، فاعتنق فرسه فکرّ به علی الأعداء، فاحتووه بسیوفهم، فقطّعوه، فصاح قبل أن یفارق الدّنیا: السّلام علیک یا أبتی، هذا جدّی المصطفی قد سقانی بکأسه الأوفی، وهو ینتظرک اللّیلة، فشدّ الحسین علیه السلام حتّی وقف علیه وهو مقطّع، فقال: قتل اللَّه قوماً قتلوک، یا بنیّ! ما أجرأهم علی اللَّه وعلی انتهاک حرمة الرّسول صلی الله علیه و آله، ثمّ استهلّت عیناه بالدّموع وقال: علی الدّنیا بعدک العفاء.
السّماوی، إبصار العین،/ 22- 23
وعلیّ بن الحسین علیه السلام؛ فإنّه ضُرب علی رأسه، ثمّ قطّع بالسّیوف إرباً إرباً.
السّماوی، إبصار العین،/ 132/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 414
وعلیّ بن الحسین علیه السلام؛ فإنّه لمّا قُتل، مضی إلیه ووقف علیه؛ وقال فیما قال: علی الدّنیا بعدک العفا.
السّماوی، إبصار العین،/ 132/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 415
قال أبو جعفر: ففعل ذلک مراراً، فبصر به مُرّة بن منقذ بن النّعمان العبدیّ، ثمّ اللّیثیّ، فقال لعنه اللَّه: علیَّ آثام العرب إن مرّ بی یفعل مثل ما کان یفعل إن لم أثکله أباه، فمرّ یشدّ علی النّاس بسیفه، فأعترضه مرّة بن منقذ، فطعنه، فصرع، واحتوله النّاس، فقطّعوه بأسیافهم إرباً إرباً، فلمّا قُتل، وقف علیه الحسین علیه السلام وقال: قتل اللَّه قوماً قتلوک، ما أجرأهم علی الرّحمان وعلی انتهاک حرمة الرّسول، علی الدّنیا بعدک العفاء.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 139
__________________________________________________
- و دویست تن از آن سپاه کینه‌خواه به شمشیر آبدار حضرت علی‌اکبر سلام اللَّه علیه روی به دوزخ نهادند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 373
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1163
وروی عنه ابن إدریس رضی الله عنه فی السّرائر، فی باب المزار، قال: فکان أوّل من تقدّم من بنی هاشم فقاتل: علیّ بن الحسین، وهو الأکبر، فلم یزل یقاتل حتّی طعنه مرّة بن منقذ بن النّعمان العبدیّ اللّیثی لعنه اللَّه، فصرعه، وأخذته السّیوف، فقُتل.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 137
وفی روضة الصّفا: رفع الحسین علیه السلام صوته بالبکاء، ولم یسمع أحد إلی ذلک الزّمان صوته بالبکاء.
القمّی، نفس المهموم،/ 311/ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 411؛ المیانجی، العیون العبری،/ 152؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 291
أقول: ویعجبنی فی هذا المقام أن أتمثّل بأبیات أبی تمام رحمه الله:
ألا فی سبیل اللَّه من عطلت له فجاج سبیل اللَّه وانثغر الثّغر
فتی کلّما فاضت عیون قبیلة دماً ضحکت عنه الأحادیث والذّکر
فتی دهره شطران فیما ینوبه ففی بأسه شطر وفی جوده شطر
فتی مات بین الطّعن والضّرب میتة تقوم مقام النّصر إن فاته النّصر
وما مات حتّی مات مضرب سیفه من الضّرب واعتلت علیه القنا السّمر
غدا غدوة والحمد نسج ردائه فلم ینصرف إلّاوأکفانه الأجر
تردی ثیاب الموت حمراً فما دجی له اللّیل ألا وهی من سندس خضر
وفی زیارته المرویّة عن الصّادق علیه السلام: بأبی أنت وأمِّی من مذبوح ومقتول من غیر جرم، وبأبی أنت وأمِّی دمک المرتقی به إلی حبیب اللَّه، وبأبی أنت وأمِّی من مقدّم بین یدی أبیک یحتسبک ویبکی علیک محترقاً علیک قلبه، یرفع دمک بکفّه إلی أعنان السّماء لا ترجع منه قطرة ولا تسکن علیک من أبیک زفرة. «1»
القمّی، نفس المهموم،/ 311- 312
__________________________________________________
(1)- علی‌اکبر به میدان برگشت و گفت:
پدیدار گردید جوش نبرد عیان گشت دنبال آن قدر مرد
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1164
__________________________________________________
-به حق خدا رب عرش از شما نگردیم تا جنگ باشد جدا
و جنگ را ادامه داد تا کشته را به دویست تن رسانید. مردم کوفه از کشتن او خودداری می‌کردند. چشم مرة بن منقذ عبدی لیثی به او افتاد و گفت: «گناه عرب به گردن من باشد اگر با چنین کشتاری بر من گذارد و داغش را به دل مادرش نگذارم.» 1
در این میان که به مردم حمله می‌کرد، مرةبن منقذ سر راه اورا گرفت و نیزه‌ای به او نواخت و اورا به خاک انداخت 2 و لشکر دورش را گرفتند و با شمشیر اورا پاره‌پاره کردند.
در «مناقب» است که مرةبن منقذ عبدی به ناگهانی نیزه‌ای بر پشت او زد و اورا شمشیرباران کردند. ابو الفرج گوید: پیاپی حمله می‌کرد تا تیری به گلوگاه او زدند و گلویش درید و در خون غوطه‌ور شد و فریاد کشید: «پدرجان! علیک السلام، این جدم رسول خداست که گوید زود بیا.»
و ناله‌ای کرد که جان داد. سید رحمه الله گوید: حسین به بالینش آمد و گونه بر گونه‌اش نهاد (ط ح).
حمید بن مسلم گوید: روز عاشورا به گوش خود شنیدم که حسین می‌فرمود: «ای پسرجانم! خدا بکشد مردمی را که کشتند تورا چه اندازه بر خدای بخشاینده و بر هتک حرمت رسول خدا جرأت دارند؟» (د)
سیل اشک روان کرد و گفت: «پس از تو اف بر دنیا!»
در «روضة الصفا» است که حسین بر بالین او بلند گریست و تا آن زمان کسی گریه‌اش را نشنیده بود. 3
گویم: در این‌جا خوش دارم اشعار ابی‌تمام را ضرب‌المثل آرم:
در راه خدا کشته شد و بسته شد از او راهی که خدا را بد و سرحد به خطر شد
از مقتل او چشم قبایل همه خونبار وز مدح و ثنایش همه آفاق خبر شد
عمرش به دو نیم آمده در کل حوادث نیمیش غزا بود و عطا نیم دگر شد
از تیغ و سنان جان خود از دست بداده جانبازی مردانه‌اش آیین ظفر شد
تا تیغ به کف داشت، نیفتاد ابر خاک تا نیزه او نشکست، کی تیغ به‌سر شد
با حمد و ثنا صبحی شد وارد پیکار تا آن که کفن اورا چون جامه به‌بر شد
پوشید قبای‌سرخ‌از مرگ وچه شب‌آمد از سندس سبز اورا زینت بر و هم‌سر شد
در زیارت او که از امام صادق علیه السلام روایت شده، آمده است: «پدر و مادرم قربان سر بریده و کشته بی‌جرم، پدر و مادرم قربان خونت که تا نزد حبیب خدا بالا رفت و پدرم و ماردم قربانت که در برابر پدر به میدان شتافتی و او تورا در راه خدا داد و بر تو می‌گریست و دلش بر تو می‌سوخت و خونت را تا دل آسمان می‌پاشید و قطره‌ای از آن بر نمی‌کشت و ناله‌اش برای تو خاموش نمی‌شد.
1. در «روضة الصفا» است که دوازده بار بر لشکر حمله برد.
2. در بعضی مقاتل است که منقذ شمشیری بر فرق سرش نواخت و اورا از کار انداخت و لشکر شمشیر بر او زدند و او-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1165
ورجع «علیّ» إلی المیدان مبتهجاً بالبشارة الصّادرة من الإمام الحجّة علیه السلام بملاقاة جدّه المصطفی صلی الله علیه و آله و سلم، فزحف فیهم زحفه العلویّ السّابق، وغبر فی وجوه القوم، ولم یشعروا أهو «الأکبر» یطرد الجماهیر من أعدائه، أم أنّ «الوصیّ» علیه السلام یزأر فی المیدان، أم أنّ الصّواعق تتری فی بریق سیفه، فأکثر القتلی فی أهل الکوفة حتّی أکمل المائتین.
فقال مرّة بن منقذ العبدیّ: علیَّ آثام العرب إن لم أثکل أباه به، فطعنه بالرّمح فی ظهره، وضربه بالسّیف علی رأسه، ففلق هامته، واعتنق فرسه، فاحتمله إلی معسکر الأعداء، وأحاطوا به حتّی قطّعوه بسیوفهم إرباً إرباً.
ونادی رافعاً صوته: علیک منِّی السّلام أبا عبداللَّه، هذا جدّی قد سقانی بکأسه شربة لا أظمأ بعدها وهو یقول: إنّ لک کأساً مذخورة، فأتاه الحسین علیه السلام وانکبّ علیه واضعاً خدّه علی خدّه وهو یقول: علی الدّنیا بعدک العفا، ما أجرأهم علی الرّحمان وعلی انتهاک حرمة الرّسول، یعزّ علی جدّک وأبیک أن تدعوهم فلا یجیبوک، وتستغیث بهم فلا یغیثوک.
ثمّ أخذ بکفّه من دمه الطّاهر ورمی به نحو السّماء، فلم یسقط منه قطرة، وفی هذا جاءت زیارته: «بأبی أنت وأمِّی من مذبوح ومقتول من غیر جرم، بأبی أنت وأمِّی
__________________________________________________
- دست به گردن اسب خود حمایل کرد و اسب اورا میان دشمن برد و با شمشیر اورا پاره‌پاره کردند و چون جان به گلویش رسید، فریاد زد: «پدرجان! این جدّم رسول خداست که جامی لبالب به من نوشانید و بشتاب و بشتاب که جامی هم برای شما در دست دارد و همین ساعت از آن سیراب می‌شوی.»
سوی لشکرگه دشمن شدی تفت ندانم من کرا برد و کجا رفت
همی دانم که جسم و جان جانان مقطّع گشت چون آیات قرآن
چه رفت از دست شاه عشق دلبند روان شد از پی گم گشته فرزند
صف دشمن دریدی از چپ و راست نوای الحذر از نینوا خاست
عقابی دید ناگه پر شکسته علی افتاده زین از هم گسسته
سری بی‌افسر و فرقی دریده به جانان بسته جان از خود بریده
3. طریحی روایت کرده [است] که چون علی‌بن الحسین در دشت کربلا کشته شد، حسین با جبه و کسا و عمامه‌ای که دو گوشه از آن آویزان بود، بالین او رفت و به او گفت: «اما تو ای پسر عزیزم! از گرفتاری و غم دنیا راحت شدی و من هم شتابان به تو می‌پیوندم.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 141- 143
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1166
دمک المرتقی به إلی حبیب اللَّه، بأبی أنت وامِّی من مقدّم بین یدی أبیک یحتسبک ویبکی علیک محترقاً علیک قلبه یرفع دمک إلی عنان السّماء لا یرجع منه قطرة ولا تسکن علیک من أبیک زفرة». «1»
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 323- 325
__________________________________________________
(1)- علی‌اکبر به میدان تاخت، درحالی که سراسر وجودش از آن بشارت صادقه مالامال از بهجت و سُرور بود. در آن هنگام نمی‌دانست که سر دشمن را نشانه گرفته و سینه اورا می‌شکافد و یا به تمنای وجودش نزدیک می‌شود. به هر جهت، شمشیر او تندر مرگ بر آنان می‌افکند و صاعقه اجل خیز در میانشان می‌پراکند، تا این که تعداد کشتگان را به مرز دویست تن رساند.
دیگر انتظار به‌سرآمد و مرغ سپیدگون شهادت بر فراز سر مطهر او به پرواز درآمد. مرّة بن منقذ عبدی سر آن بزرگوار را هدف شمشیر قرار داد و سپس پشت وی را به ضربت نیزه خست. علی غرقه به خون دست بر گردن اسب آویخت و اسب اورا به لشکرگاه دشمن برد و اعدای آل علی علیه السلام پیکر پاکش را قطعه قطعه کردند.
در لحظات آخر، وداع با امام را فراموش نکرد و در زیر ضربات مهلک دشمن، حضرتش را ندا درداد و تحقق وعده پدر را بشارت داد که: «هذا جدِّی یقرأ علیک السّلام وقد سقانی بکأسه الأوفی شربة لا أظمأ بعدها أبداً، وهو یقول: إنّ لک کأساً مذخورة؛ این جدّم است که بر شما سلام رسانده [است] و با جام سرشارش شربت آبی به من نوشانید که دیگر بعد از آن هرگز تشنه نگردم و می‌فرماید: جامی هم برای شما آماده است.»
با این سخن، سیدالشهدا صلوات‌اللَّه علیه چون عقابی تیزپرواز به سوی سلاله‌اش اسب تاخت تا شاید به آخرین نگاه از او کامیاب شود و کلامی درربار از لبانش شنود. اما گمانش به تحقق نپیوست و به آرزو نرسید. امید خاندان رسالت را دید که در خاک فرو افتاده و پیکرش غرقه به خون است. محبت پدری سر به شیدایی کشید و خود را بر پاره تن بند از بند گسیخته‌اش انداخت. صورت بر صورت علی گذاشت. رایحه جدش رسول خدا صلی الله علیه و آله را از او دریافت و ریحانه عصمت را از وی استشمام نمود.
آخرین لحظات حیات بود و فرصتی برای وداع پدید نگشت. امام فرمود: «علی الدّنیا بعدک العفا، ما أجرأهم علی الرّحمان وعلی انتهاک حرمة الرّسول؛ بعد از تو، خاک بر سر دنیا! چه آن‌ها را بر پروردگار بخشاینده و گسستن حرمت پیامبر صلی الله علیه و آله جری ساخت.»
گاه از فقدان این سالارِ به خون تبیده‌اش غرق در اندوه می‌شد و گاه از عدم قدرت (ظاهری) بر امداد او. پهنای سیمای حضرتش پوشیده از اشک بود و غصه‌ها بود که در گلو فرو می‌برد. این سوز دل را چنین بر زبان‌آورد: «یعزُّ علی جدّک وعمّک وأبیک أن تدعوهم فلا یجیبوک، وتستغیث بهم فلا یغیثوک؛ گران است بر جدّ و عمو و پدرت که ایشان را فراخوانی و تورا پاسخی ندهند و به فریادشان خواهی و به فریادت نرسند.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1167
__________________________________________________
- سپس دست از خون مطهّرش پُر ساخت و به آسمان پراکند و قطره‌ای از آن به زمین بازنگشت.
از عبارت «خونت را به نزد حبیب خدا بالا بردند» به دست می‌آید که در این‌جا فرشتگانی موظف به بالا بردن خون‌های مطهّر نزد رسول اکرم صلی الله علیه و آله هستند. این مانند فعل امام حکیم حضرت اباعبداللَّه الحسین علیه السلام است که خون پاک علی‌اکبر را به ملأ اعلی پراکند که این عمل حضرتش براساس مصلحت و حکمتی والاست؛ هرچند که بر ما که به مصالح واقعیات آگاه نیستیم، پوشیده باشد. چنانچه شبیه این امر را در مورد فرزند شیرخوارش عبداللَّه نیز معمول داشت و حدیث امام باقر علیه السلام بدان گواه داده و زیارت رسیده از ناحیه مقدسه امام عصر علیه السلام نیز بدان اشعار دارد: «السّلام علی عبداللَّه الرّضیع المرمی الصّریع المصعّد بدمه إلی السّماء. لعن اللَّه قاتله حرملة بن کاهل الأسدیّ؛ یعنی: سلام بر عبداللَّه شیرخوار که پیکان دشمن اورا به خون خود غلطاند. سلام بر آن که خونش به آسمان بالا رفت. خدا لعنت کند قاتلش حرملة بن کامل اسدی را.»
بدانسان که پس از آن که تیر سه شعبه به گلوی او نشست، امام دست خود را زیر آن گرفت و چون پر گشت، به آسمان پاشید و قطره‌ای از آن بازنگشت.
شاید از حکمت این شیوه امام آن باشد که آن خون‌های مطهّر از نفیس‌ترین ذخایر آل محمد صلی الله علیه و آله و قوی‌ترین دلایلشان در ملأ اعلی و روز قیامت بر اعدائشان و شفاعت شیعیانشان است. زیرا مطلق خون شهید فی سبیل اللَّه امتیازی خاص دارد. چنانچه در حدیث آمده [است] که شهدای احد در روز قیامت با همان جراحات وارده که خون آن‌ها بوی مشک می‌دهد، محشور می‌شوند.
این مختص شهدای احد نیست، بلکه هر شهید راه دین به خونش احتجاج می‌شود. بر این اساس است که می‌بینیم امیرالمؤمنین علیه السلام شهدای جنگ جمل را دستور می‌فرماید با خون‌هایشان دفن سازند تا (در روز قیامت) به آن‌ها احتجاج نمایند. 1
در این رابطه، مورخان آورده‌اند که حجر بن عدی گفت: «مرا با لباس (خون‌آلود) خود دفن سازید تا با آن (در قیامت) مخاصمه نمایم.»
و در حدیث آمده است: ابن‌عباس، رسول خدا صلی الله علیه و آله را در روز عاشورا در خواب مشاهده نمود که پریشان و غبارآلود و به دستش شیشه‌ای محتوی خون است. پرسید: «این خون چیست؟»
حضرت فرمود: «این خون حسین است.» در نقل دیگر دو شیشه بوده است که حضرت فرمود: «این خون حسین و اصحابش است که امروز برگرفته‌ام.»
شیخ صدوق در «امالی» از امام صادق علیه السلام آورده است که خدای تبارک و تعالی ملکی را با شیشه‌ای سبز رنگ فرستاد تا خون حسین علیه السلام را در آن ریزد.
اما علت این که سید الشهدا صلوات‌اللَّه علیه دو فرزند شهیدش را مختص این امر ساخت، به خاطر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1168
فرجع إلی الحرب آیساً من الحیاة، عازماً علی الموت وهو یقول:
الحربُ قد بانت لها الحقائقْ وظهرت من بعدها مصادقْ
واللَّهِ ربّ العرش لا نفارقْ جموعَکم أو تُغمدَ البَوارقْ
وجعل یقاتل أعظم القتال حتّی قتل تمام المائتین، قالوا: وجعل یکرّ علی القوم کرّة بعد کرّة، حتّی رُمیَ بسهم وقع فی حلقه، فخرقه، وأقبل یتقلّب فی دمه، وضربه مُرّة بن منقذ العبدیّ بالسّیف علی مفرق رأسه، ثمّ طعنه بالرّمح فی ظهره، وضربه النّاس بأسیافهم.
فاعتنق فرسه، فاحتمله الفرس إلی معسکر الأعداء، فقطّعوه بسیوفهم إرباً إرباً.
ولمّا بلغت روحه التّراقی، نادی رافعاً صوته:
یا أبتاه، علیک منِّی السّلام، هذا جدّی رسول اللَّه قد سقانی بکأسه الأوفی شربة لا أظمأ بعدها أبداً، وهو یقول لک: العجل، العجل، فإنّ لک کأساً مذخورة حتّی تشربها السّاعة.
__________________________________________________
- خصوصیاتی است که دیگر ایثارگران جبهه توحید در آن‌ها شرکت نداشتند.
اما آن طفل شیرخوار هیچ شریعت و قاموسی کشتنش را روانمی‌داند و کسی از اهل مروّت و غیرت نتوان یافت که به این امر تن دردهد؛ حال گو که خانواده طفل اشقیای عالم باشند؛ زیرا او کودکی بی‌گناه است و نتواند ظلمی به کسی نماید و شرّی به کسی رساند؛ مگر این که قاتلش بخواهد نسل خاندانش را برباد دهد و ریشه آنان را بسوزاند. این همان است که بنی‌امیه از قتل این بضعه رسول اراده داشتند و جنایتی است که معادلی برای آن نباشد.
و اما شهید اکبر، سلاله باقیمانده از خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله است و شبیه‌ترین مردم به لحاظ سیما از اندام و خلق و کلام به جدّ اطهرش؛ ملجأ آمال آل رسول بوده و امید امت در رهبری شؤون و مصالح دین، به خوی و شیوه نبوی ترویج شریعت می‌نمود و او را آینه تمام‌نمای رسول اللَّه می‌دیدی و ماه فروغ یافته از انوار علوم حضرتش. از سرداران لشکریان اسلام بود و پرچمداران توحید. امید مسلمین برای حفظ مرزهایشان به‌شمار می‌رفت و ستونی پایدار برای راست نمودن کژی‌ها. لیکن خصم بدسگال با شهید ساختن وی، چشمه آرزو را در سینه‌ها خشکاند؛ نور امید را در دل‌ها خاموش ساخت و مرتکب جنایت عظیمی شد که معصیتی همانند آن نیست.
در این صورت واضح است که این خون‌ها ارج و قدری بلند دارند که توسط آن‌ها اتمام حجت انجام شده [است] و حتی در آن ارزشند که مقام شفاعت توسط آن‌ها تحقق می‌یابد.
1. کتاب الجمل، شیخ مفید، ص 195، ط 2.
طارمی، ترجمه علی‌اکبر للمقرّم،/ 83- 85، 87- 88، 89- 90
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1169
وشهق شهقة کانت فیها نفسُه، وفارقت روحه الدّنیا.
قالوا: فجعل الحسین یتنفّس الصّعداء، وصاح بأعلی صوته: واولداه، فتصارخن النّساء، فسکّتهنّ الحسین، وقال: إنّ البکاء أمامکنّ. وحمل علی القوم ففرّقهم وأقبل إلی ولده مسرعاً.
قالوا: ولمّا أقبل الحسین إلی ولده کان فی طریقه یلهج بذکره ویصیح ویکثر من قوله:
«ولدی علیّ، ولدی علیّ» حتّی وصل إلیه. فأخلی رجلیه معاً من الرّکاب، ورمی بنفسه علی جسد ولده، وأخذ رأسه فوضعه فی حجره، وجعل یمسح الدّم والتّراب عن وجهه، وانکبّ علیه واضعاً خدّه علی خدّه، وهو یقول: «یا بنیّ! قتل اللَّه قوماً قتلوک، وما أشدّ جرأتهم علی اللَّه وعلی انتهاک حرمة الرّسول» ثمّ انهملت عیناه بالدّموع. ثمّ قال: علی الدّنیا بعدک العفا یا بنیّ، أمّا أنت فقد استرحت من الدّنیا وضیمها، وقد صرت إلی روح وریحان، وبقی أبوک، وما أسرع لحوقه بک».
وذکر بعض الأکابر من أرباب المقاتل: إنّ الحسین علیه السلام لمّا رمی بنفسه علی جسد ولده وفلذة کبده، اعترته حالة المحتضر، فجعل یجود بنفسه، ویتنفّس تنفّس الصّعداء، وکادت روحه أن تخرج.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 346- 349
(منها) احتمله الفرس إلی معسکر الأعداء لفظ احتمل له معنی غیر الحمل وهو من باب الافتعال إشارة بأنّ علیّاً لا یمکنه الاستقرار علی ظهر الفرس من کثرة ضرب السّیوف والجراحات، لکن الفرس احتمله وتکلّف فی حمله حتّی لا یسقط، وکان الدّم قد جری من قرنه علی وجه الفرس، وأخذ علی عینیه، فمالت به إلی معسکر الأعداء، ففعلوا به ما فعلوا حتّی لم یتمکّن الفرس من احتماله، فسقط. «1» (ومنها) ما عن المرحوم الحاج الشّیخ جعفر قدس سره: إنّ السّلام إمّا سلام تحیّة أو سلام تودیع، ففی سلام التّودیع یقدمون الخبر ویقولون: علیک منِّی السّلام، قول علیّ علیه السلام:
__________________________________________________
(1) (1*) [حکاه فی وسیلة الدّارین،/ 292].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1170
یا أبة! علیک منِّی السّلام، یعنی: أودعّک، هذا آخر اللّقاء والملتقی یوم القیامة، انتهی (1*).
(منها) ویفهم من عبارة الزّیارة بأبی وأمِّی دمک المرتقی به إلی حبیب اللَّه، إلی قوله، یرفع دمک بکفّه إلی عنان السّماء. أنّ الحسین علیه السلام رمی بدم علیّ الأکبر إلی السّماء، قال المرحوم الدّربندیّ: إنّ قوله علیه السلام: یرفع دمک، یحتمل احتمالین: (الأوّل) أن یکون ذلک بعد رجعة علیّ الأکبر من المیدان بعد أن قتل مائة وعشرین رجلًا من وجوه القوم جاء مشتکیاً من العطش، (والثّانی) أن یکون بعد سقوطه عن ظهر جواده، فعلی کلی التّقدیرین لا یتصوّر إلّاأن یجری الدّماء من الجراحات من مواضع الضّربات والطّعنات جریان المیاه من المیازیب.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 414
و (منها) إنّه علیه السلام وضع خدّه علی خدّه جرت العادة أنّ «1» المختضر إذا سکن أنینه وأرادوا أن یستکشفوا عن حاله «2» هل بقی فیه رمق من الحیاة أم لا، فیأتون إلیه بمرآة ویواجهوها فمه وأنفه، فإذا کان فیه رمق من الحیاة یؤثّر فی المرآة وإلّا فلا، والحسین علیه السلام «3» أراد أن یستکشف عن «4» حال ولده «5»، وضع خدّه ووجهه الّذی مرآة لجمال الحقّ «6» وکماله «6» علی خد ولده، فوجده قد قضی نحبه، فنادی: علی الدّنیا بعدک العفاء.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 415/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 292- 293
الثّالثة: حین أنّ علیّاً سقط ونادی: یا أبة! علیک منِّی السّلام، قالت سکینة: لمّا سمع أبی صوت ولده، نظرت إلیه، فرأیته قد أشرف علی الموت وعیناه تدوران کالمحتضر، وجعل ینظر إلی أطراف الخیمة وکادت روحه أن تطلع من جسده، وصاح من وسط الخیمة: ولدی قتل اللَّه قوماً قتلوک، إلی آخره.
__________________________________________________
(1)- [فی وسیلة الدّارین مکانه: منها: إنّ العادة جرت علی أنّ ...].
(2)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: بأ نّه].
(3)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: لمّا].
(4)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(5)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: یطّلع علی ذلک].
(6- 6) [لم یرد فی وسلیة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1171
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 416- 417/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 293
منها- فی النّاسخ أنّ الحسین علیه السلام أقبل إلی ولده وشقّ الصّفوف حتّی إذا وصل إلیه وجعل یکرّر من قول: ولدی علیّ ویصیح، حتّی إذا وصل إلیه، نزل وأخذ رأسه ووضعه فی حجره، ووضع خدّه علی خدّه، ففتح علیّ علیه السلام عینیه فی وجهه، وکان به رمق من الحیاة، قال: یا أبة! أری أبواب السّماء قد انفتحت والحور العین بأیدیهنّ کؤوس الماء قد نزلن من السّماء وهن یدعوننی إلی الجنّة وأنا رائح معهنّ إلی الجنّة، وأوصیک بهذه النّسوة لا یخمشنَ علیَّ وجهاً.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 416- 417
أقول: وهل شرب أحد من الکوثر فی دار الدّنیا؟ نعم، شبیه رسول اللَّه علیّ ألأکبر علیه السلام حین سقط علی الأرض، حضره رسول اللَّه صلی الله علیه و آله ومعه شربة من الکوثر، وناولها إیّاه، وشربها وصاح: یا أبتاه! علیک منِّی السّلام، هذا جدّی قد سقانی بکأسه، إلی آخره.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 147- 148
وعلیّ الأکبر فإنّه ضرب علی رأسه، ثمّ قطّع بالسّیوف إرباً إرباً. وعلیّ الأکبر فإنّه لمّا قُتل، مشی إلیه ووقف علیه وقال فیما قال: علی الدّنیا بعدک العفا. «1»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 414، 415
__________________________________________________
(1)- علی‌اکبر اولین کس از بنی‌هاشم بود که به شهادت رسید. او به دست «مرةبن منقذبن نعمان عبدی» به شهادت رسید.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 125
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1172

حزن الحرم علیه وأمر الإمام فتیان بنی هاشم لحمله إلی خیمة المقتولین‌

قال: وکأ نّی أنظر إلی إمرأة خرجت مسرعة کأ نّها الشّمس الطّالعة تنادی: یا أخیّاه! ویا ابن أخیّاه! قال: فسألت علیها، فقیل: هذه زینب ابنة فاطمة ابنة رسول اللَّه (ص)، فجاءت حتّی أکبّت علیه، فجاءها الحسین، فأخذ بیدها، فردّها إلی الفسطاط، وأقبل الحسین إلی ابنه، وأقبل فتیانه إلیه، فقال: احملوا أخاکم، فحملوه من مصرعه حتّی وضعوه بین یدی الفسطاط الّذی کانوا یقاتلون أمامه. «1»
الطّبریّ، التّاریخ، 5/ 446- 447
قال حمید: وکأ نّی أنظر إلی امرأة خرجت مسرعة کأ نّها الشّمس الطّالعة تنادی: یا حبیباه، یا ابن أخاه، فسألت عنها، فقالوا: هذه زینب بنت علیّ بن أبی طالب، ثمّ جاءت حتّی انکبّت علیه، فجاءها الحسین، فأخذ بیدها إلی الفسطاط وأقبل إلی ابنه وأقبل فتیانه إلیه «2»، فقال: احملوا أخاکم، فحملوه من مصرعه ذلک، ثمّ جاء به حتّی وضعه بین یدی فسطاطه. «3»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 77/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 207
__________________________________________________
(1)- گوید: گویی می‌بینم زنی شتابان درآمد که گفتی خورشید طالع بود و فریاد می‌زد: «ای برادرکم، ای برادرزاده‌ام!»
گوید: پرسش کردم، گفتند: «این، زینب دختر فاطمه دختر پیمبر خداست.»
گوید: پس بیامد و بر پیکر وی افتاد. حسین بیامد و دست اورا گرفت و سوی خیمه‌گاه برد. آن‌گاه حسین به طرف فرزند خویش رفت. غلامانش نیز بیامدند که گفت: «برادرتان را بردارید.»
پس اورا از محل کشته شدنش ببردند و روبه‌روی خیمه‌گاهی نهادند که مقابل آن جنگ می‌کردند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3053
(2)- [لم یرد فی الأعیان].
(3)- حمیدبن مسلم گوید: زنی را دیدم که چون خورشید تابان در آن‌هنگام به شتاب از سراپرده حسین علیه السلام بیرون آمد و فریاد می‌زد: «ای حبیب دلم! ای فرزند برادرم.»
من پرسیدم: «این زن کیست؟» گفتند: «زینب، دختر علی‌بن ابیطالب است.»
آن زن همچنان آمد تا خود را روی بدن علی انداخت. حسین علیه السلام از پشت سر بیامد و دست اورا-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1173
وخرجت زینب أخت الحسین علیه السلام مسرعة تنادی: یا أخیّاه وابن أخیّاه! وجاءت حتّی أکبّت علیه، فأخذ الحسین علیه السلام برأسها، فردّها إلی الفسطاط «1» «2» وأمر فتیانه «3»، فقال:
احملوا أخاکم، فحملوه «4» حتّی وضعوه «5» بین یدی «5» الفسطاط «2» الّذی کانوا یقاتلون أمامه. «6»
المفید، الإرشاد، 2/ 110/ عنه: الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 371؛ القمّی، نفس المهموم،/ 312؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 195؛ المیانجی، العیون العبری،/ 152؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 242
(قال) حمید بن مسلم: لکأنِّی «7» أنظر إلی امرأة خرجت مسرعة «8» کأنّها الشّمس طالعة «8» تنادی «9» بالویل والثّبور، تصیح «10»: «11» وا حبیباه! وا ثمرة فؤاداه! وا نور عیناه 9 11! «12» فسألت
__________________________________________________
- گرفت و به خیمه‌ها بازگردانید. سپس به جانب فرزند خویش آمد و جوانان بنی‌هاشم نیز آمدند و آن حضرت بدان‌ها فرمود: «پیکر برادرتان را به خیمه‌ها حمل کنید.»
آن‌ها به‌دستور آن حضرت، علی را برداشتند و آوردند تا جلوی خیمه‌ها بر زمین نهادند.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیین،/ 116- 117
(1)- [إلی هنا لم یرد فی الأسرار].
(2- 2) [لم یرد فی إعلام الوری].
(3)- [فی تظلّم الزّهراء مکانه: وأقبل بفتیانه ...].
(4)- [زاد فی نفس المهموم وتظلّم الزّهراء: من مصرعه، وزاد أیضاً فی تظلّم الزّهراء: فجاؤوا به].
(5- 5) [تظلّم الزّهراء: عند].
(6)- زینب، خواهر حسین علیه السلام از خیمه بیرون دوید و فریاد می‌زد: «ای برادرم و ای فرزند برادرم!»
و شتابانه آمد تا خود را به روی آن جوان انداخت. حسین علیه السلام سر خواهر را بلند کرد، اورا به خیمه بازگرداند و به جوانان خود فریاد زد: «برادرتان را بردارید.»
پس جوانان آمدند و اورا برداشتند تا جلوی خیمه که پیش روی آن جنگ می‌کردند، بر زمین نهادند.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 110
(7)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والمعالی ومثیر الأحزان: فکأ نّی، وفی الأعیان: وکأنِّی، ووسیلة الدّارین: کأنِّی].
(8- 8) [لم یرد فی المعالی ومثیر الأحزان ووسیلة الدّارین].
(9- 9) [الأعیان: یا حبیباه یا ابن أخاه].
(10)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والمعالی ومثیر الأحزان ووسیلة الدّارین: وتقول].
(11- 11) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة وتظلّم الزّهراء والمعالی ومثیر الأحزان ووسیلة الدّارین: یا حبیباه، یا ثمرة فؤاداه، یا نور عیناه. وزاد فی وسیلة الدّارین: یا أخیّاه وابن أخیّاه، وإلی هنا حکاه فی وسیلة الدّارین].
(12) (12*) [المعالی: یا أخیّاه وابن أخیّاه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1174
عنها، فقیل «1»: هی «2» «3» زینب بنت علیّ. (12*) «4» ثمّ جاءت حتّی «4» انکبّت علیه، فجاء إلیها «5» الحسین «6» حتّی أخذ بیدها «7» وردّها «8» «6» إلی الفسطاط، «9» «10» ثمّ أقبل مع فتیانه إلی ابنه «10»، فقال: احملوا أخاکم. فحملوه من مصرعه «11» «12» حتّی وضعوه عند الفسطاط الّذی «12» «13» یقاتلون أمامه.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 31/ مثله: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 313؛ المجلسی، البحار، 45/ 44؛ البحرانی، والعوالم، 17/ 287؛ ابن أمیر الحاج، شرح شافیة أبی فراس،/ 366؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 232؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 412؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 207؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 80؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 291
__________________________________________________
(1)- [الأعیان: فقالوا].
(2)- [الأعیان: هذه].
(3)- [أضاف فی مثیر الأحزان: عمّته].
(4- 4) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة والمعالی ومثیر الأحزان: وجاءت و].
(5)- [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة والمعالی والأعیان ومثیر الأحزان].
(6- 6) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والمعالی والأعیان ومثیر الأحزان: فأخذ بیدها فردّها، وفی‌الدّمعة: فأخذها].
(7)- [زاد فی المعالی: عن معدن البکاء: وستر وجهها بعبائة، وألقی عباءته علیها].
(8)- [لم یرد فی الأعیان].
(9)- [إلی هنا لم یرد فی شرح الشّافیة].
(10- 10) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم وشرح الشّافیة والدّمعة والمعالی ومثیر الأحزان: وأقبل علیه السلام بفتیانه، وفی الأعیان: وأقبل إلی ابنه وأقبل فتیانه].
(11)- [أضاف‌فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم وشرح الشّافیة والدّمعة والمعالی ومثیر الأحزان: فجاءوا إلیه].
(12- 12) [الأعیان: ذلک ثمّ جاء به حتّی وضعه بین یدی فسطاطه].
(13)- [أضاف فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم وشرح الشّافیة والدّمعة ومثیر الأحزان: کانوا، وأضاف أیضاً فی المعالی: کان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1175
فصارت أمّه لیلی «1» وَلْهی تنظر إلیه ولا تتکلّم.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 109
وخرجت زینب بنت فاطمة [تنادی]: یا أخاه یا ابن أخاه. وأکبّت علیه، فأخذ بیدها الحسین، فردّها إلی الفسطاط.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 340
وخرجت زینب أخت الحسین تنادی: یا حبیباه، وجاءت وأکبّت علیه، فأخذها الحسین، فردّها إلی الفسطاط، وکانت عترة الحسین فی ظعانهم ونجابتهم والإقدام علی الکمأة وشجاعتهم. قال الشّاعر ابن حیّوش:
وخطیّة یلقی الرّدی تبعاً لها إذا حرقت فی الأسد منها الثّعالب
أسافلها فی أبحر من أکفّهم طمت وأعالیها نجوم ثواقب
وحتّی یثار النّفع وهی طوالع وتبنی منار العزّ وهی غوارب
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 36
قال الرّاوی: وخرجت زینب بنت علیّ علیه السلام تنادی: یا حبیباه، یا ابن أخاه «2»، وجاءت فأکبّت علیه، فجاء الحسین علیه السلام، فأخذها وردّها إلی النّساء، ثمّ جعل أهل بیته صلوات اللَّه وسلامه علیهم یخرج الرّجل منهم «3» بعد الرّجل، حتّی قتل القوم منهم جماعة، فصاح الحسین علیه السلام فی تلک الحال «4»: صبراً یا بنی عمومتی، صبراً یا أهل بیتی، فوَ اللَّه لا رأیتم هواناً بعد هذا الیوم أبدا. «5»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 114- 115/ مثله القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 195
«5»
__________________________________________________
(1)- [فی المصدر: شهربانویة].
(2)- [أضاف فی تظلّم الزّهراء: ویا ثمرة فؤاداه ویا نور عیناه].
(3)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(4)- [أضاف فی تظلّم الزّهراء: وقال].
(5)- راوی گفت: زینب، دختر علی علیه السلام از خیمه‌ها بیرون شد و فریاد می‌زد: «ای دلبندم! ای فرزند-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1176
وأقبل الحسین إلیه ومعه فتیانه، فقال: احملوا أخاکم، فحملوه حتّی وضعوه بین یدی الفسطاط الّذی کانوا یقاتلون أمامه.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 455
قال: وخرجت جاریة کأ نّها الشّمس حُسناً، فقالت: یا أخیّاه ویا ابن أخاه، فإذا هی زینب بنت علیّ من فاطمة، فأکبّت علیه وهو صریع. قال: فجاء الحسین، فأخذ بیدها، فأدخلها الفسطاط، وأمر به الحسین، فحُوِّل من هناک إلی بین یدیه عند فسطاطه.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 185
وخرجت زینب بنت فاطمة وهی تقول: وا أخاه! وانکبّت علیه؛ فأخذ بیدها الحسین وردّها إلی الفسطاط؛ وجعل [الحسین] یقاتل قتال الشّجاع. «1»
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 287
قال من شهد الوقعة: کأ نّی أنظر إلی امرأة خرجت من فسطاط الحسین علیه السلام وهی کالشّمس الزّاهرة، وهی تنادی: واولداه، واقرّة عیناه، فقلت: من هذه؟ قالوا: زینب بنت علیّ.
المنتخب، الطّریحی، 2/ 443- 444
قال عمارة بن سلمان، عن حمید بن مسلم: کأنِّی أنظر إلی امرأة قد خرجت من
__________________________________________________
- برادرم.» و می‌آمد تا آن که خود را به روی کشته آن جوان انداخت. حسین آمد و بازوی خواهر را گرفت و به سوی زنان حرم برگردانید. سپس از مردان خانواده یکی پس از دیگری به میدان می‌آمد تا آن که جمعی از آنان به دست دشمن کشته شدند. این هنگام علیه السلام فریاد برآورد: «ای پسر عموهای من! شکیبا باشید، ای خاندان من! بردباری کنید که به‌خدا قسم از امروز به بعد، هرگز خواری نخواهید دید.»
فهری، ترجمه لهوف، 114- 115
(1)- زینب خواهرش از خیمه بیرون آمد و خود را بر علی بن الحسین افکند. بانک و خروش برخاست. امام حسین فرمود تا علی را به خیمه درآوردند.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 164
مخدرات سراپرده عصمت از شدت آن مصیبت آغاز ناله و افغان کردند و ملائکه آسمان و متوطنان ریاض رضوان را به گریه و زاری و خروش و بی‌قراری درآوردند.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 54
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1177
فسطاط الحسین علیه السلام «1» وهی «2» تنادی: واولداه، واقتیلاه، وا قلّة ناصراه، وا غریباه «3»، وا مهجة قلباه، لیتنی کنت قبل هذا الیوم عمیاء، لیتنی وسّدت الثّری، «4» فوثب إلیها الحسین علیه السلام، فردّها إلی الخیمة، فسألت عنها، فقیل لی: هذه زینب بنت أمیر المؤمنین علیه السلام، ثمّ بکی الحسین علیه السلام رحمة لبکائها وقال: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون «4».
قال: ثمّ إنّ الحسین علیه السلام وضع ولده فی حجره «5» وقال: یا ولدی! «6» أمّا أنت فقد استرحتَ من همِّ الدّنیا وغمّها و «7» سرت إلی روح وراحة «8»، وبقی أبوک «9» وما أسرع لحوقه «10» بک «6». «11»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 82- 83/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 331- 332؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 411، 412
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الدّمعة: کأ نّها البدر الطّالع].
(2)- [إلی هنا لم یرد فی المعالی].
(3)- [الدّمعة: واغربتاه].
(4- 4) [لم یرد فی الدّمعة والمعالی].
(5)- [زاد فی الدّمعة: وجعل یمسح الدّم عن ثنایاه وجعل یلثمه ویقول:].
(6- 6) [مثله فی الأسرار،/ 371، والعیون،/ 152].
(7)- [زاد فی الدّمعة: شدائدها].
(8)- [الدّمعة: ریحان، وزاد فیه: قد، والمعالی: ریحان ورضوان، ووسیلة الدّارین: ریحان وجنّة ورضوان].
(9)- [زاد فی المعالی ووسلیة الدّارین: لهمّهما وغمّها].
(10)- [الدّمعة: اللّحوق].
(11)- راوی گفت: چون علی‌اکبر شهید شد، دیدم زنی مانند آفتاب تابان بی‌تابانه از خیمه حرم محترم آن حضرت بیرون دوید و فریاد واویلا و واثبوراه برکشید و گفت: «ای نور دیده اخیار و ای میوه دل افکار و ای حبیب قلب برادر بزرگوار!»
پس جسد مطهر آن امامزاده بزرگوار را دربر کشید. پرسیدم: «این خاتون کیست؟»
گفتند: «زینب، خواهر حضرت امام حسین علیه السلام است.»
ناگاه حضرت آمد و دست اورا گرفت و به سوی خیمه برگردانید و فرزند دلبند خود را برداشت و در میان سایر شهیدان گذاشت.
مجلسی، جلاءالعیون،/ 682
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1178
وروی أبومخنف: عن عمارة بن راقد، قال: إنِّی نظرت إلی امرأة قد خرجت من فسطاط الحسین کأنّها البدر الطّالع، وهی تنادی: واولداه، وامهجة قلباه، یا لیتنی کنت هذا الیوم عمیاء، وکنت وسّدت تحت أطباق الثّری.
وفی روایة عن عبداللَّه قال: کنت أسمعه، وإذا قد خرجت من خیمة الحسین علیه السلام امرأة کسفت الشّمس من حیاها، وتنادی من غیر شعور: وا حبیباه، وابن أخاه، حتّی وصلت إلیه، فانکبّت علیه، فجاءها الحسین علیه السلام فستر وجهها بعباءة، حتّی أدخلها الخیمة، فقلت لکوفیّ: من هذه، أتعرفها؟ قال: نعم، هذه زینب اخت الحسین علیه السلام.
الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 371
وروی الشّیخ المفید یرفعه إلی جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ أنّه قال: لمّا قُتل علیّ بن الحسین، دخل الحسین علیه السلام إلی الخیمة باکیاً ولده ناعیاً، فقالت له سکینة: مالی أراک تنعی نفسک وطرفک؟ أین أخی علیّ؟ فقال علیه السلام: قتلوه اللّئام، فنادت: وا أخاه، وا مهجة قلباه، فأرادت الخروج من الخیمة، فتبعها الحسین علیه السلام، وقال لها: یا سکینة، اتّقی اللَّه واستعملی الصّبر، فقالت: یا أبتاه، کیف تصبر من قُتل أخوها وشُرِّد أبوها؟ فقال الحسین: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون.
الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 371
لمّا قُتل علیّ بن الحسین علیه السلام، دخل الحسین «1» إلی الفسطاط «1» باکیاً حزیناً «2» میؤوساً عن نفسه، فقالت سکینة «2»: ما «3» لی أراک تنعی نفسک وتدیر طرفک، أین أخی علیّ، «4»
__________________________________________________
(1- 1) [بحر العلوم: خیمة النّساء].
(2- 2) [بحر العلوم: آیساً من نفسه ولمّا رأته ابنته سکینة بهذه الحالة فقالت له: یا أبة].
(3)- [فی المعالی ووسیلة الدّارین مکانهما: وفی بعض الکتب ثمّ: ثمّ أقبل الحسین علیه السلام حتّی دنا من خیم‌النِّساء فخرجت سکینة وقالت: یا أبة ما ...].
(4)- [أضاف فی المعالی ووسیلة الدّارین: فبکی الحسین علیه السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1179
فقال علیه السلام لها «1»: قتلوه «2» اللّئام، «3» فلمّا سمعت بذلک، صاحت «3»: وا أخاه، «4» وا مهجة قلباه «4»، فأرادت «5» أن تخرج «6» من الفسطاط، فجاء الحسین علیه السلام ومنعها «5» وقال لها: یا سکینة «6»! اتّقی اللَّه واستعملی الصّبر. فقالت: یا أبتاه! کیف تصبر من قتل أخوها وشرّد أبوها، «7» فقال الإمام علیه السلام: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون. «8»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی العیون].
(2)- [بحر العلوم: قتله].
(3- 3) [فی بحر العلوم: فنادت سکینة، وفی المعالی والعیون ووسیل الدّارین: فصاحت].
(4- 4) [فی المعالی ووسیلة الدّارین: وا علیّاه].
(5- 5) [بحرالعلوم: الخروج، فمنعها الحسین].
(6- 6) [العیون: من الخیمة فمنعها الحسین علیه السلام وقال: یا بنیّة!].
(7)- [إلی هنا حکاه فی العیون].
(8)- حسین علیه السلام، فرزند شهید را برداشت و بر در سراپرده آورد و فریاد: «یا ثمرة فؤاداه ویا قرّة عیناه.» از اهل بیت برخاست.
حمید بن مسلم گوید: زنی دیدم که از شدت اضطرار و اضطراب از میان پردگیان بی‌پرده بیرون دوید و خویش را بر زبر علی‌اکبر افکند و فریاد برداشت و سخت بنالید. گفتم: «کیست؟»
گفتند: «زینب، دختر امیر مؤمنان است.»
این وقت، حسین علیه السلام دست اورا گرفت و به خیمه بازگرداند و فرمود: «گریه شما بعد از این است.»
سپهر، ناسخ التواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 2/ 355
چنان که در ناسخ التواریخ و پاره‌ای کتب اخبار ماثور است، چون حضرت علی‌اکبر به عزّ شهادت پیوست؛ امام حسین، فرزند شهید خود سلام‌اللَّه علیهما را برداشت و بر در سراپرده آورد. فریاد و صیحه «یا ثمرة فؤاداه ویا قرّة عیناه» از اهل‌بیت برخاست.
حمیدبن مسلم گوید: «زنی را دیدم که از شدت اضطرار و اضطراب از میان پردگیان، بی‌پرده بیرون دوید و خویش را بر زبر علی‌اکبر افکند و فریاد برداشت و سخت بنالید.»
گفتم: «کیست؟»
گفتند: «زینب، دختر امیر مؤمنان است.»
این وقت امام علیه السلام دست اورا بگرفت و به خیمه بازگرداند و فرمود: «گریه شما بعد از این خواهد بود.»
در اسرار الشهاده از ابو مخنف، از عمارةبن راقد مرقوم است که: نگران بودم که زنی از سراپرده حسین علیه السلام بیرون شد که گفتی ماه شب چهارده بتافته است و همی فریاد برکشید: «وا ولداه، وا مهجة قلباه، یالیتنی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1180
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 332/ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 412، بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 350؛ المیانجی، العیون العبری،/ 153؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 291
(وروی) أبو مخنف وأبو الفرج عن حمید بن مسلم الأزدیّ أنّه قال: وکأنِّی أنظر إلی امرأة قد خرجت من الفسطاط وهی تنادی: یا حبیباه، یا ابن أخیّاه، فسألت عنها، فقالوا: هذه زینب بنت علیّ بن أبی طالب علیه السلام. فجاءت حتّی انکبّت علیه، فجاء الحسین إلیها وأخذ بیدها إلی الفسطاط، ورجع، فقال لفتیانه: احملوا أخاکم، فحملوه من مصرعه، ثمّ جاؤوا به، فوضعه بین یدی فسطاطه.
السّماوی، إبصار العین،/ 23
«1» وعلیّ بن الحسین «1»، فإنّ امّه لیلی واقفة تدعو له فی الفسطاط، علی ما روی فی بعض الأخبار، وتراه یقطّع وتنظر إلیه.
السّماوی، إبصار العین،/ 130/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 139
وقال أبو جعفر الطّبریّ وغیره من المؤرّخین: زینب الکبری خرجت بعد قتل علیّ ابن الحسین علیه السلام تنادی صارخة: یا حبیباه یا ابن أخیّاه، وجائت حتّی انکبّت علیه، فجاء إلیها الحسین علیه السلام وردّها إلی المخیّم. الخبر وتفصیل الکلام یأتی فی الوقعة أبسط
__________________________________________________
- کنت قبل هذا الیوم عمیاء أو کنت وسِّدت تحت أطباق الثّری.»
«وای بر این اندوه و غم و بر این فرزند دلبند خونین‌کفن. کاش پیش از امروز کور می‌بودم و یا در تنگنای گور و زیر خروارهای خاک و گل نهفته و مزدور بودم.»
و به روایتی از خیمه حسین علیه السلام زنی بیرون آمد که از دیدارش آفتاب تیره شد و بدون شعور همی فریاد برآورد: «وا حبیباه وابن اخاه!» تا به علی‌اکبر رسید و خود را بر نعش او بیفکند. پس حسین علیه السلام بیامد و با عبای خویش چهره‌اش را پوشیده بداشت و به خیمه‌اش بازآورد. از مردی کوفی پرسیدم: «این زن کیست؟ آیا می‌شناسی اورا؟»
گفت: «آری! زینب، خواهر حسین علیه السلام است.»
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السلام، 1/ 214- 215
(1- 1) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1181
وأوفی إن شاء اللَّه. «1»
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 139
وأمر فتیانه أن یحملوه إلی الخیمة فجاؤوا به إلی الفسطاط الّذی یقاتلون أمامه.
وحرائر بیت الوحی ینظرون إلیه محمولًا قد جللته الدّماء بمطارف من العزّ حمراء، وقد وزع جثمانه الضّرب والطّعن، فاستقبلنه بصدور دامیة وشعور منشورة وعولة تصک سمع الملکوت، وأمامهنّ عقیلة بنی هاشم «زینب الکبری» صارخة نادبة، فألقت بنفسها علیه تضمّ إلیها جمام نفسها الذّاهب وحمی خدرها المنثلم وعماد بیتها المنهدم. «2»
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 325- 327
«2»
__________________________________________________
(1)- شیخ مفید گفته [است]، زینب خواهر حسین می‌شتافت و فریاد می‌کرد: «وای برادرم! وای برادر زاده‌ام!»
و آمد تا خود را روی نعش علی‌اکبر انداخت. حسین سر اورا برداشت و اورا به خیمه برگردانید و به جوانانش گفت: «برادر خود را بردارید.» (ط ج)
اورا از قتلگاهش برداشتند و آوردند و جلو خیمه‌ای که برابر آن می‌جنگیدند، گذاشتند.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 143
(2)- مورخان بیان کرده‌اند که سیدالشهدا سلام‌اللَّه علیه خیمه‌ای در خارج از میدان جنگ نصب کرد و شهدای اصحاب و اهل بیت را به آن‌جا حمل نمود. هر شهید را که می‌آورد، می‌فرمود: «قتلةٌ مثل قتلة النّبیّین وآل النّبیّین 1؛ کشتنی همانند کشتن پیامبران و خاندان آن‌ها.»
1. بحار الانوار، ج 10، کمپانی، ص 211، و ج 13، ص 135، به نقل از غیبت نعمانی.
طارمی، ترجمه علی‌اکبر للمقرّم،/ 94
در آن حال و هوا به لحاظ وحدت عنصر نه می‌توانست دل از دیدار فرزند دلبندش بر کند و نه پیشوایی جنگ حضرتش را مهلت تأخیر می‌داد. در کشاکش امواج این جاذبه و دافعه بود که به فرجام، امر واجب امامت و رهبری، امام را از فراز پیکر پاره‌پاره علی بلند ساخت. اما دیگر توانی برای جهاد نداشت. سخت مشتاق بود که به فرزند محبوبش بپیوندد و با برباد رفتن آرزوهای خود، فضا در دیدگانش سیاه گشت.
از آن‌جا که حسین علیه السلام نیرویی برای حمل بدن قطعه قطعه پاره جگر و آرام جانش نداشت، جوانان بنی‌هاشم را فرا خواند تا اورا به خیمه‌گاه شهدا برند. جوانان اورا بدان‌جا می‌بردند که پردگیانِ خاندان وحی، سالار خود را مشاهده نمودند که غرقه در خون است و پیکرش در هاله عزت و شرف، مالامال از زخم نیزه و پیکان می‌باشد. با سینه‌هایی سوخته و موهایی پریشان و شیونی که به گوش ملکوتیان رسید،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1182
قالوا: وخرجت زینب ابنة علیّ مسرعة- وخلفها النّساء والأطفال- وهی تنادی:
یا حبیباه، یا ثمرة فواداه، واولداه، وامهجة قلباه، فجاءت وانکبّت علیه، فبکی الحسین رحمةً لبکائها وقال: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون. وقام وأخذ بیدها، وردّها إلی الفسطاط.
ثمّ التفت الحسین علیه السلام إلی فتیانه من بنی هاشم، وقال لهم: احملوا أخاکم، فحملوه من مصرعه، وجاؤوا به إلی الفسطاط الّذی یقاتلون أمامه.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 349- 350
«منها» قال بعض أرباب المقاتل: إنّ زینب علیها السلام أقبلت إلی علیّ الأکبر، ووقعت علیه قبل مجی‌ء الحسین علیه السلام، وإنّما سبقت أخاها، لأنّها علمت بأنّ علیّاً قد قُتل، ولو رآه الحسین [علیه السلام] مقتولًا لفارقت روحه جسده، فأشغلته بأمر النّاموس حتّی تهون علیه المصیبة، لأنّ أمر النّاموس أصعب الامور علی الغیور، فإذا رأی الإنسان اخته أو حرمه بین الأعداء، فینسی غیر ذلک.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 415/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 291
قال رحمه الله: لمّا صاح الحسین علیه السلام، صاحت زینب: یا حبیب قلباه، وا ثمرة فواداه، لیتنی کنت قبل هذا الیوم عمیاء، فصاحت النّساء بأجمعهنّ، فقال الحسین علیه السلام: اسکتن، فإنّ البکاء أمامکنّ.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 416
و (منها) إنّ قول سکینة لأبیها: أین أخی علیّ؟ معناه: لمّا نظرت إلی أبیها مشرفاً علی الموت ممّا دهاه، قالت: أین أخی الّذی کان شبیهاً برسول اللَّه صلی الله علیه و آله وکنت تنظر إلی وجهه فی الهمّ والغمّ فینجلی همّک ویزول غمّک، فأین هو الآن حتّی تنظر إلیه؟ فقال علیه السلام: قتلوه اللّئام.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 415- 416/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 291
__________________________________________________
- درحالی که در برابرشان ام المصائب زینب کبری قرار داشت، علی را استقبال کردند و خود را بر او انداختند ...
طارمی، ترجمه علی‌اکبر للمقرّم،/ 86
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1183
ومنها: قال المرحوم المغفور له حجّة الإسلام الحاجّ ملّا محمّد الأشرفیّ قدس سره: لمّا قُتل علیّ الأکبر، خرجت لیلی حافیة حاسرة، مکشوفة الرّأس تنادی: واولداه، ویؤیّده ما ورد فی بعض الکتب المعتبرة، فقاتل علیّ بن الحسین علیه السلام حتّی قُتل، وکانت أمّه واقفة بباب الفسطاط تنظر إلیه، إلی آخره.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 417- 418/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 293- 294
وهناک تأمّل ما جری علی زینب وبقیّة النّساء، (وفی الإیقاد) للعلّامة الشّاه عبد العظیمیّ طاب ثراه، وروی: أنّ زینب خرجت مسرعة تنادی بالویل والثّبور وتقول:
یا حبیباه! یا ثمرة فؤاداه! یا نور عیناه! وا ولداه! وا قتیلاه! وا قلّة ناصراه! وا غربتاه! وا مهجة قلباه! لیتنی کنت قبل الیوم عمیاء، ولیتنی وسّدت الثری، فجاءت وانکبّت علیه، فبکی الحسین علیه السلام رحمة لبکائها وقال: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، وجاء وأخذ بیدها إلی الفسطاط.
(قال): وروی أنّ سکینة لما رأت نعشه، وقعت علیه وغشی علیها.
النّقدی، زینب الکبری،/ 104- 105
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1184

کیف تلقّی أهل الکوفة استشهاده علیه السلام؟

(منها) قال قدس سره: إنّ جمعاً من أهل الکوفة من عسکر عمر بن سعد [لعنه اللَّه] قد عاتبوا عمر بن سعد «1» بمعاتبات شتّی «1» حین أمرهم بقتال علیّ بن الحسین علیه السلام وقالوا:
أنت تأمرنا بقتال من یشبه رسول اللَّه، «2» وإنّ جمعاً منهم بکوا علی عظیم مصیبة سیِّد الشّهداء علیه السلام.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 415/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 292
__________________________________________________
(1- 1) [وسیلة الدّارین: عتاباً شدیداً].
(2)- [وسیلة الدّارین: حتّی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1185

خطاب سیِّد الشّهداء علیه السلام للشّهداء من أصحابه وبنی هاشم ومنهم ولده الأکبر عند إرادة القتال «1»

__________________________________________________
(1)- ودر کتاب بحرالمصائب مسطور است که:
جناب زینب خاتون (سلام اللَّه علیها) می‌فرماید: در آن وقت که برادرم فرزندش امام بیمار را وداع می‌کرد، آوازی از لشکر پسر سعد برخاست: «ای حسین! از چه روی نزد زنان نشسته‌ای؟ یا باید بیعت کنی و یا با لب تشنه و شکم گرسنه شهید شوی.»
برادرم از شنیدن این صدا بیرون آمد و با اهل‌بیت وداع کرد. سوار شد و با من خطاب فرمود: «خواهرک من! خواهرک من! از دنبال من بیا از دنبال من بیا تا تو را چیزی عجیب و شگفت بازنمایم.»
من به فرمان و اطاعت آن امام امم آمدم تا به نزدیکی اجساد طاهره و ابدان مطهّره رسید.»
پس ندا بر کشید: «کجاست برادرم؟ کجاست مساعدم؟ کجاست عباس؟»
زینب می‌فرماید: آن حضرت برفراز جسد برادرش عباس بیامد و همی ندای «یا أخی!» بر آورد و فرمود: «ای برادر! اکنون چاره‌ام اندک شد. آیا تو و این قوم به خواب باشید و ایشان گمان می‌برند که من از میدان قتال کناری گرفته‌ام؟ بر من دشوار است که تو را بر این زمین تافته غرقه به خون بنگرم. ای برادر من! مرا تنها بگذاشتی در میان دشمنان.»
آن گاه ساعتی در پیرامون آن جسد مبارک بگریست و ندا بر کشید:
«یا مسلم بن عقیل و یاهانی بن عروة و یا حبیب بن مظاهر 1 و یا زهیر بن القین و یا هلال بن نافع و یا علیّ بن الحسین و یا فلان بن فلان»
«وای شجاعان عرصه صفا و سواران پهنه هجا! چیست مرا که نجا می‌کنم شما را و مرا جواب نمی‌رانید و می‌خوانم شما را و نمی‌شنوید؟ آیا در خواب هستید که امید بیداری را داشته باشم؟ یا در مودّت خویش دیگرگون شده‌اید که به نصرت امام خویش نیستید؟ اینک زنان خاندان رسول هستند که به سبب فقدان شما، همه نزار و دلفکار مانده‌اند. آیا شما نه آنان هستید که به سبب من، یعنی برای نصرت من و اکتساب فیض شهادت، زنان خویش را مطلّقه ساختید و از خانمان خویش روی برتافتید؟
هم اکنون ای مردم آزاده کرام نیکو، سر از این خواب بر کشید و این مردم کافر کیش بد اندیش نابکار را از حرم رسول خدای دور سازید. حاشا و کلّا که شما به این حال باشید، یعنی زنده باشید و به یاری من بر نخیزید. لکن سوگند با خدای ریب منون شما را سرنگون داشته و دهر خائن با شما به غدر و فریب رفته است؛ و گرنه شما از دعوت من قصور نمی‌جستید و از یاری من در پرده نمی‌شدید. هم اکنون ما بر شما دردناک و اندوهگین و به شما ملحق هستیم؛ «فانّا للَّه‌وانا الیه راجعون».-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1186

ما جاء فی بعض أزواجه علیه السلام من حزنها ونوحها

وجاؤوا بالحرم أساری إلّالیلی «1»، فإنّها أتلفت نفسها فی الفرات. «2»
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 112/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 386؛ المیانجی، العیون العبری،/ 210؛ مثله المجلسی، البحار، 45/ 62؛ البحرانی، العوالم، 17/ 307؛ الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 437؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 243؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 93
اعلم أنّ ما عن ابن شهرآشوب فی قضیّة شهربانویه ممّا لم أظفر به فی کلام أحد، فإن کان الأمر کما ذکر، فلابدّ من أن تکون هذه المرأة غیر شاه زنان الّتی هی بنت الملک یزدجرد أمّ الإمام سیّد السّاجدین، فإنّ أمّ الإمام علیه السلام ماتت فی النّفاس من ولادة الإمام.
ثمّ علی البناء علی صحّة الخبر الدّال علی إلقاء شهربانویه نفسها فی الفرات، لابدّ من أن نقول: أنّ هذا لم یصدر منها إلّابرخصة من سیّد الشّهداء أو أذن منه (روحی له الفداء)، وذلک لحکمة خفیّة عن إدراک عقولنا إیّاها.
الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 437
__________________________________________________
- جناب زینب خاتون (سلام اللَّه علیها) می‌فرماید: سوگند به آن خدای که جز او خدایی نیست، من نگران آن اجساد بودم که چنان مضطرب شدند، گویا آهنگ برجستن داشتند.
و نیز می‌فرماید: پس از آن، امام علیه السلام به نزد جسد برادرم عباس آمد و فرمود: «ای برادر! این قوم شوم چنان پندارند که من از جدال و قتال بیمناک هستم و با ایشان اطاعت می‌کنم؛ لا واللَّه.»
و از آن پس، حمله منکر بیاورد و آن جماعت ملعون را پراکنده کرد و هزار و پانصد تن از ایشان را در سقر مقر ساخت؛ صلوات اللَّه وسلامه علیه وعلیهم أجمعین.
1. حبیب بن مظهر ظ.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السلام، 1/ 227- 228
(1)- [المصدر: شهربانویه].
(2)- [زاد فی العیون: أقول: لکنّه خلاف التّحقیق بل الحقّ أنّ شهربانویه ماتت فی نفاسها کما عن الصّدوق. عن الرّضا علیه السلام: أنّ شهربانو امّ علیّ بن الحسین علیهما السلام. قد ماتت فی نفاسها، وکانت للحسین علیه السلام أمّه مدخولة فسّلمه إلیها، وکانت هی الّتی تولّت تربیته، وکان علیه السلام یقول لها: أمِّی ویحترمها ذلک الاحترام، وهی الّتی زوّجها مولاه، واعترض علیه عبدالملک بن مروان، ویحتمل أن تکون هذه غیر أمّ الإمام علیه السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1187
وأمّا أمّه هل کانت فی کربلاء أم لا؟ لم أظفر بشی‌ء من ذلک، واللَّه العالم. «1» «2»
القمّی، نفس المهموم،/ 315/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 294
ولم یتّضح لنا سنة وفاتها [لیلی]، ولا مقدار عمرها، ولا حضورها یوم الطّفّ، فإنّ عامّة المؤرِّخین أهملوا هذه الجوانب من حیاتها.
قال المحدّث القمّی فی (نفس المهموم: ص 167): «لم أظفر بشی‌ء یدلّ علی مجی‌ء لیلی إلی کربلاء».
ولکنّ الدّربندیّ فی (أسرار الشّهادة) نسب حضورها فی کربلاء إلی بعض المؤلّفات المجهولة، ومثله وقع لبعض أرباب المقاتل من المتأخّرین.
والظّاهر- واللَّه العالم- أنّها کانت متوفّاة قبل واقعة الطّفّ.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 340
أمّه لیلی بنت أبی مرّة بن عروة بن مسعود الثّقفیّ، ولم یظهر لنا سنة وفاتها ولا مجیئها إلی الطّفّ، وإن نسبه الدّربندیّ إلی بعض التّألیفات المجهول مؤلّفها کما قیل، ولعلّها کانت متوفّاة قبل الطّفّ، وهو أوّل قتیل فی الوقعة یوم الطّفّ من آل أبی طالب.
المیانجی، العیون العبری،/ 154
__________________________________________________
(1)- [زاد فی وسیلة الدّارین: أقول: عدم الوجدان لا یدلّ علی عدم الوجود، فیحتمل بقائها وکونها فی کربلاء مع أنّه لا یعلم بذلک].
(2)- و راجع به این که مادرش در کربلا بوده یا نه خبری ندیدم، واللَّه العالم.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 145
سال وفات ابن بانو و مقدار عمر او و نیز حضورش در شهیدستان کربلا بر ما مشخص و محقق نگشته است؛ هرچند که دربندی در «اسرار الشهادة» از برخی کتب مجهول المؤلف متعرض این امر (حضور در کربلا) شده است، اما مورخان از این موضوع یاد نکرده‌اند و بسا که قبل از واقعه عاشورا درگذشته باشد.
محدّث و عالم بزرگ شیخ عباس قمی در «نفس المهموم» صفحه 167 اظهار می‌دارد که من به مأخذی دست نیافتم که دال بر آمدن لیلا به کربلا باشد.
سخن این حدیث‌شناس و محقق مسلّم برای آن که حقایق تاریخ را می‌جوید، حجت و سند است.
طارمی، ترجمه علی‌اکبر للمقرّم،/ 17
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1188
ومنها، إنّه حکی عن بعض الکتب، قال الرّاوی: کنت أطوف فی سکک المدینة وأنا علی ناقة لی حتّی أتیت دور بنی هاشم، فسمعت من دار رنّة شجیّة وبکاءً وحنیناً، فعرفت أنّها امرأة وهی تبکی وتنوح وترثی کالمرأة الثّکلی، بحیث أنّ النّاقة لمّا سمعت لم تبق لها طاقة، فبرکت، فنزلت ووقفت أنتظر أحداً أسأله عن الدّار وعن الباکیة، فعند ذلک أقبلت جاریة، فتقدّمت إلیها وسألتها لمن هذه الدّار؟ قالت: لقد قُتل صاحبها وهو الحسین علیه السلام، فقلت: من هذه الباکیة؟ قالت: هی لیلی امّ علیّ الأکبر، لم تزل تبکی ابنها لیلًا ونهاراً. «1»
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 418/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 294
__________________________________________________
(1)- و در مقاتل و کتب معتبره ذکری از بودن لیلی در کربلا یا کوفه یا شام نیست و اگر بود البته شیعه آل ابو سفیان و اهل شام رعایت اورا به ملاحظه نسبت او با امامشان می‌نمودند، پس بعضی عبارات اهل منبر را در حق لیلی و حال او در کربلا و غیره واقعی نباشد.
قمی، منتهی الآمال،/ 549
آیا لیلی در کربلا آمده است؟
تاکنون از کتب تواریخ و مقاتل چیزی به‌دست نیامده و فقط در اشعار شعرای فارسی و عربی بسیار دیده شده [است] که از هم‌دیگر تقلید کرده‌اند و این قابل اصغا نیست. اگر آن مخدره در زمین کربلا بود، لابد ذکری از او در کتب مقاتل و تواریخ می‌شد؛ بلکه حیات او ولو در مدینه نیز جایی دیده نشده [است]. فقط شنیدم از مرحوم شیخ میرزا هادی خراسانی مورخ در نجف اشرف هنگامی که در پای منبر او بودم که ایشان از اغانی ابوالفرج اصفهانی نقل می‌کرد که مردی از اعراب بر شتری سوار وارد مدینه گردید. عبورش به محله بنی‌هاشم افتاد. از خانه‌ای صدای شیون و ناله بلند بود، شتری که آن عرب سوار بود، از شنیدن آن ناله در خانه زانو بر زمین زد و خوابید. مرد عرب در خانه آمد. استفسار حال آن ناله کننده نمود. کنیزکی عقب درآمد. اورا گفت: «این ناله کننده کیست که ناله او در حیوان تأثیر کرد؟»
گفت: «این ناله کننده، لیلی است که از واقعه کربلا تاکنون از شیون و ناله آرام نگرفته [است].»
این نقل اگر حظی از صحت داشته باشد، آن مخدره تا به آن وقت حیات داشته [است] و آن مرحوم مطلب را مفصل‌تر از این بیان کردند، والعلم عند اللَّه و زبان حالی به خط مرحوم حضرت حجة الاسلام حاجی شیخ محمد حسین اصفهانی دیدم ذکر اورا در این‌جا می‌نمایم. در آن زمان که حقیر نجف بودم، بیاضی از ایشان گرفتم که قصاید و مراثی بسیاری از منشآت خود ایشان بود و آن را به خط شریف خود مرقوم فرموده بودند. حقیر بسیاری از آن‌ها را استنساخ نمودم؛ از جمله قصیده زیر است که زبان حال لیلی است:
لسان حال لیلای جگر خون عقول ماسوا را کرده مجنون
بیا بلبل که تا باهم بنالیم که ما افسرده و شوریده حالیم
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1189
__________________________________________________
-ز تو گل رفت و از ما گل عذاری ز تو افغان و از ما آه زاری
تورا وصل گل دیگر امید است بهار دیگر از بهر تو عید است
ولکن گل عذارم را بدل نیست بهار دیگری ما را امل نیست
گلی از گلشن من رفت بر باد که تا محشر نخواهد رفت از یاد
یگانه گوهری گم شد ز دستم که جویای ویم تا زنده هستم
دریغ از سرو بالای رسایش دریغ از گیسوان مشک‌سایش
هزاران حیف کان گیسوی مشکین به خون فرق سر گردید رنگین
هزاران حیف کان خورشید خاور میان لجه خون شد شناور
فغان کایینه روی پیمبر به خاک تیره شد اللَّه اکبر
فغان زان قامت طوبی مثالش که دست جور برد از اعتدالش
به صورت طلعت اللَّه نور است به معنی غیب مکنون شهود است
بیا ای عندلیب گلشن ما ببین ظلمت سرا شد منزل ما
ببین تاریک چشم روشن ما بیا ای شمع جمع محفل ما
بیا ای نوگل گلزار مادر بکن رحمی به حال زار مادر
تورا با شیره جان پروریدم دریغا کز تو جان و دل بریدم
ندانستم که مرگ ناگهانی عنان گیرد تورا در نوجوانی
به همت می‌توان از جان گذشتن ولیکن از جوان نتوان گذشتن
جوانا رحم کن بر پیری من مرا مگذار با یک شهر دشمن
جوانا سوی مادر یک نظر کن ز سوز ناله زارم حذر کن
سؤال از حال غمخواران ثواب است خصوصاً آن دلی کز غم کباب است
و مراثی متعلق به شاهزاده علی‌اکبر فارسی و عربی در «فرسان الهیجا» بسیار ذکر کرده‌ام.
محلّاتی، ریاحین الشریعه،/ 297- 299
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1190

دفنه علیه السلام‌

فلمّا رحل ابن سعد، خرج قوم من بنی أسد کانوا نزولًا بالغاضریّة إلی الحسین وأصحابه، فصلّوا علیهم ودفنوا الحسین، حیث قبره الآن، ودفنوا ابنه علیّ بن الحسین الأصغر عند رجلیه، وحفروا للشّهداء من أهل بیته وأصحابه الّذین صرعوا حوله حفیرة ممّا یلی رجله، فجمعوهم ودفنوهم جمیعاً معاً، ودفنوا العبّاس بن علیّ فی موضعه الّذی قُتل فیه علی طریق الغاضریّة، حیث قبره الآن.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 246
وإنّما یزورهم الزّائر من عند قبر الحسین علیه السلام ویؤمی إلی الأرض الّذی نحو رجله بالسّلام، وعلیّ بن الحسین علیهما السلام فی جملتهم، ویقال إنّه أقربهم إلی الحسین علیه السلام. فأمّا أصحاب الحسین علیه السلام الّذین قتلوا معه من سائر النّاس، فإنّهم دفنوا حوله ولیس یعرف لهم أجداث علی الحقیقة والتّفصیل، غیر أنّه لا شکّ فی أنّ الحائر محیط بهم رضی اللَّه عنهم وأرضاهم.
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 109
(فائدة) قال الشّیخ المفید فی الإرشاد: لمّا رحل ابن سعد بالرّؤوس والسّبایا، وترک الجثث الطّاهرة، خرج قوم من بنی أسد، کانوا نزولًا بالغاضریّة، إلی الحسین علیه السلام وأصحابه علیهم السلام، فصلّوا علیهم، ودفنوهم؛ دفنوا الحسین علیه السلام حیث قبره الآن. ودفنوا ابنه علیّاً عند رجلیه. «1»
السّماوی، إبصار العین،/ 126- 127
__________________________________________________
(1)- (د) چون ابن‌سعد کوچ کرد، جمعی از بنی‌اسد که در غاضریه منزل گرفته بودند، آمدند بر حسین علیه السلام و یارانش نماز خواندند و خود آن حضرت را در همین‌جا که اکنون قبر او است، به خاک سپردند و علی بن الحسین الاکبر را پایین پای او دفن کردند و شهدای خاندان و اصحابش را که اطراف او به خاک افتاده بودند، در یک قبر همه را سمت پایین پای آن حضرت خاک کردند.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 182
در این رابطه، چون به شیوه امام زین العابدین علیه السلام در قرار دادن «علی‌اکبر» نزدیک پدر ارجمندش-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1191
راجع ما یلی «1»:
المفید، الإرشاد، 2/ 118/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 107؛ البحرانی، العوالم، 17/ 367- 368؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 11؛ الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 452؛ القمّی، نفس المهموم،/ 388؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 327- 328؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 171؛ المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 230، مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 613؛ لواعج الأشجان،/ 198- 199؛ المیانجی، العیون العبری،/ 214
الطّریحی، المنتخب، 1/ 37- 38/ عنه: المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 230
__________________________________________________
- بنگریم، توجه می‌یابیم که امام چه هدف والایی را منظور داشته‌اند و آن شناساندن فضائل و مکارم «ابو الحسن» می‌باشد و این که او مقرب‌ترین شهدای طف به سیدالشهدا علیه السلام است و از مقام و منزلتی بهره دارد که عقل بشر بدان راه نیابد.
در این‌جا، مسأله‌ای دیگر است که امام حجت بر خلق- که واقف به ضمائر آنان است و آگاه به ارزش اعمالشان- بدان توجه نموده است. و آن این که با قرار دادن مرقد علی در جوار ضریح پدر مظلومش، حالتی در شیعیان پدید آورد که دل‌هایشان را به آتش کشد و اشک از دیدگانشان فرو بارد. کدام مؤمنی است که در آن حرم قدسی مکان تشرف یابد و در برابر این پدر و پسر قرار گیرد و اعضای ازهم گسسته و سینه‌های خرد شده و جگر سوزان و قلب سوراخ سوراخ و سر بریده آنان را به یاد نیاورد؟
آری! در آن غرفه بهشت علی‌اکبرِ حسین دفن می‌باشد که می‌دانستند او شبیه‌ترین مردم به رسول اکرم در سیرت و صورت است؛ اما با شمشیر پیکرش را پاره‌پاره کردند.
هنوز از دیدگان پدرش محو نگشته که چگونه این ودیعه پیامبر به خاک درغلطید و چون جان به جان آفرین تسلیم نمود، روح از پیکر بابش پرواز کرد. که نتوانسته بود آبی به لبان خشک او برساند و نه ضربت شمشیر و نیزه‌ای را از او دفع سازد. صورت بر صورت آرام جانش نهاد و چون آن را برداشت، سیمای مطهرش در پهنای اشک رخ پوشیده بود.
به طبع حال، واضح است که چون شیعیان در برابر ضریح مقدس این سالار امام شهید قرار می‌گیرند، دلشان به آتش کشیده می‌شود؛ سیل اشک مهلتشان نمی‌دهد؛ فریاد شیدایی بلند می‌سازند و ولا و محبتشان به این خاندان افزوده می‌شود؛ ولا و محبتی که اجر رسالت خاتم الانبیا صلی الله علیه و آله است:
«قُلْ لا أسْأ لْکُمْ عَلَیْهِ أجْراً إلّاالْمَوَدّةَ فی الْقُرْبی».
طارمی، ترجمه علی‌الاکبر علیه السلام للمقرّم،/ 99
(1)- [راجع حوله موسوعة الإمام الحسین علیه السلام، 9/ 491- 542].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1192
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 11- 14/ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 67- 70
سپهر، ناسخ التواریخ سیّدالشّهدا علیه السلام، 3/ 33- 34
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 412- 418
طارمی، ترجمه علیّ الأکبر علیه السلام للمقرّم،/ 94- 97
بحرالعلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 466- 471
القائنی، الکبریت الأحمر،/ 491- 496
الحسینی الجلالی، المزارات،/ 226- 228
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1193

حمل رأسه علیه السلام إلی الشّام‌

وفی روایة الشّعبیّ علی ما نقل عنه: ثمّ أشرفت تسع عشرة رایة حمراء، وأشرفت السّبایا مهتکات بلا وطاء ولا غطاء، ثمّ أقبل رأس العبّاس بن علیّ علیهما السلام یحمله ثعلبة ابن مرّة الکلبی وهو بیده علی رمح طویل وهو ینشد ویقول:
أنا صاحب الرّمح الطّویل الّذی به أصول علی الأعداء فی حومة الحرب
طعنت به آل النّبیّ محمّد لأنّ بقلبی منهم أعظم الکرب
فقالت أمّ کلثوم: ویلک! أتفتخر بقتل آل بیت محمّد، فعلیک لعنة اللَّه تعالی، فهمّ أن یضربها بسوطه، فخشی علی نفسه الخجل من النّاس، «1» ثمّ أقبل من بعده رأس جعفر بن علیّ علیه السلام یحمله شمر بن أبی جوشن الضّبابیّ لعنه اللَّه، وأقبل من بعده رأس محمّد بن علیّ علیه السلام، ثمّ أقبل من بعده رأس أبی بکر بن علیّ علیهما السلام یحمله أنیس بن الحارث البعجیّ لعنه اللَّه، وأقبل من بعده رأس علیّ بن الحسین علیهما السلام یحمله مرّة بن قیس الهمدانیّ لعنه اللَّه تعالی، وأقبل من بعده رأس عون بن علیّ علیه السلام یحمله جابر السّعدیّ، وأقبل من بعده رأس القاسم بن الحسن علیه السلام یحمله محمّد بن الأشعث الکندیّ لعنه اللَّه تعالی. وأقبل من بعده رأس یحیی بن علیّ علیه السلام یحمله عمیر بن حجّاج الکندیّ، وأقبل من بعده رأس عبداللَّه بن عقیل یحمله قیس بن أبی مرّة الخزاعیّ لعنه اللَّه.
ثمّ أقبل من بعده بقیّة الرّؤوس.
ثمّ أقبل رأس الحسین علیه السلام وهو أشبه الخلق برسول اللَّه صلی الله علیه و آله یحمله حواش بن خولی بن یزید الأصبحیّ، وقیل غیره.
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 88- 89/ مثله الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 496؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 143
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1194

یزید لعنة اللَّه علیه ینصب رأسه بالشّأم‌

نصب یزید بن معاویة رأس الحسین رضی الله عنه وقتل معه [...]، و (علیّ وعبداللَّه) ابنا الحسین.
[...] فحملت رؤوسهم إلی یزید بن معاویة، فنصبها بالشّأم.
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 291، 292
ودُفع رأس الحسین علیه السلام إلی خولی بن یزید، فرفعه علی رُمحه، وکان أوّل رأس حُمل علی رمح فی الإسلام، ورُفعت رؤوس القتلی من أصحابه وأهل بیته علیهم السلام علی الرّماح.
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 80
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1195

عاقبة القتلة وعقوبتهم‌

وبعث المختار إلی مُرّة بن مُنقذ قاتل علیّ بن الحسین علیهما السلام ابن کامل، فأحاط بداره، وکان منقذ شجاعاً، فخرج علیهم وبیده الرّمح وهو علی فرس جواد، فطعن عبیداللَّه بن ناجیة الشِّبامی فصرعه ولم یضرّه، وضربه ابن کامل، فشُلّت یده ونجا، فلحق بمصعب.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 409
حدّثنی عبّاس بن هشام، عن أبیه، عن عَوانة قال: کان لعمر بن سعد بن أبی وقّاص جَعْبة فیها سیاط قد کتب علی سوط منها عشرة وعلی آخر عشرین إلی خمسمائة، فغضب علی غلام له، فضرب بیده إلی الجعبة، فخرج سوط المائة فجلده مائة، فأتی الغلام سعد ابن أبی وقّاص وهو یبکی وقد سال دمه علی عقبیه، فقال سعد: اللَّهمّ اقتل عمر وأسِل دمه علی عقبیه، فمات الغلام، وقتل المختار عمر بن سعد، وکان سعد مستجاب الدّعوة.
قالوا: ولما هُزم النّاس یوم جبّانة السّبیع، خرج أشراف أهل الکوفة فلحقوا بمصعب ابن الزّبیر، وقد قدم البصرة والیاً علی العراقَیْن، فقال المختار: لیس من دیننا أن ندع قوماً قتلوا الحسین یمشون علی الأرض. ویقال: إنّه بلغه أنّ ابن الحنفیّة قال: عجباً للمختار یزعم أنّه یطلب بدمائنا وقتلة الحسین جلساؤه وحدّاثه یحترفون فی المصر. فحرّکه ذلک تحریکاً شدیداً، فقال ذات یوم: واللَّه لأقتلنّ رجلًا عظیم القدمین، غائر العینین، مُشرف الحاجبین، اسرُّ بقتله المؤمنین والملائکة المقرّبین. وکانت هذه صفة عمر بن سعد، فسمعها الهیثم بن الأسود وهو عند المختار، فدسّ ابنه العُریان بن الهیثم إلی عمر فأخبره بقول المختار، وقد کان المختار سأل عن ابن سعد فاخبر بأ نّه مستخفٍ، فکتب له أماناً علی نفسه وأهله، ولا یؤخذ بحدث کان منه ما لزم مصره ومنزله، فلمّا أبلغ العُریان عمر ابن سعد رسالة أبیه، همّ عمر بالخروج عن المصر، ثمّ قیل له: إنّ هذا قول باغٍ، فأقام فی منزله، فبعث المختار أبا عَمْرة کیسان مولی عُرَینة وهو علی حرسه إلیه سرّاً، وأمره أن یأتیه برأسه، فدخل أبو عَمْرة علیه دارَه، وعند أهله، فضرب عنقه وأتی المختار برأسه،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1196
وعند المختار حَفْص بن عمر بن سعد وهو لا یعرف القصّة، فقال له المختار: یا حفص! أتعرف هذا الرّأس؟ قال: نعم، هذا رأس أبی حفصٍ، فقبّح اللَّه العیش بعده، قال: فإنّک لا تعیش بعده، وأمر به، فضُربت عنقه، ثمّ بعث برأسیهما إلی ابن الحنفیّة، وقال: هذا بالحسین، وهذا بعلیّ بن الحسین ولا سواء؛ فقیل له آمَنْتَه علی أن لا یحدث حدثاً ولم یحدث؟ فقال: سبحان اللَّه، ألم یدخل الخلاء مذ آمنتُه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 405- 406
«1» وبعث المختار «2» إلی قاتل علیّ بن الحسین عبداللَّه بن کامل، وهو رجل من عبدالقیس یقال له: مرّة بن مُنقذ بن النّعمان العبدیّ «2»، وکان شجاعاً، فأتاه ابن کامل، فأحاط بداره، فخرج إلیهم وبیده «3» الرّمح، وهو علی فرس جواد، فطعن «4» عبیداللَّه بن ناجیة الشِّبامیّ «4»، فصرعه ولم یضرّه. قال: ویضربه ابن کامل بالسّیف فیتّقیه «5» بیده الیسری، فأسرع «6» فیها السّیف، وتمطّرت «7» به الفرس «8»، فأفلت «9» ولحق بمصعب «9»، وشُلَّت یده بعد ذلک.
الطّبریّ، التّاریخ، 6/ 64/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 139؛ الأمین، أصدق الأخبار (ط «1»)،/ 76، (ط «2»)،/ 93
قال أبو مخنف: وحدّثنی موسی بن عامر أبو الأشعر: أنّ المختار قال ذات یوم وهو
__________________________________________________
(1)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: توضیح: منقذ بضم المیم وسکون النّون وکسر القاف وذال معجمة، قال فی‌القاموس رجل، العبدیّ نسبة إلی عبد قیس، ویقال: عبقسی. فی ترجمة حال قاتله مرّة بن منقذ بن النّعمان العبدیّ اللّیثیّ لعنه اللَّه علی ما رواه أهل السّیر قال].
(2- 2) [أصدق الأخبار: عبداللَّه بن کامل إلی مرّة بن منقذ قاتل علیّ بن الحسین علیهما السلام].
(3)- ف: «بیده».
(4- 4) [أصدق الأخبار: رجلًا من أصحاب المختار].
(5)- [أصدق الأخبار: فاتّقاها].
(6)- ف: «فیسرع».
(7)- [أصدق الأخبار: عدا].
(8)- ف: «فرسه».
(9- 9) [أصدق الأخبار: وهرب إلی البصرة إلی مصعب بن الزّبیر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1197
یحدّث جلساءه: لأقتلنّ غداً رجلًا عظیم القدمین، غائر العینین، مشرف الحاجبین، یسرّ مقتلُه المؤمنین والملائکة المقرّبین. قال: وکان الهیثم بن الأسود النّخعیّ عند المختار حین سمع هذه المقالة، فوقع فی نفسه أنّ الّذی یرید عمر بن سعد بن أبی وقّاص، فلمّا رجع إلی منزله دعا ابنه العُریان، فقال: ألق ابن سعد اللّیلة فخبّره بکذا وکذا، وقل له: خذ حِذرَک، فإنّه لا یرید غیرک. قال: فأتاه فاستخلاه، ثمّ حدّثه الحدیث، فقال له عمر بن سعد:
جزی اللَّه أباک والإخاء خیراً! کیف یرید هذا بی بعد الّذی أعطانی من العهود والمواثیق! وکان المختار أوّل ما ظهر أحسن شی‌ء سیرة وتأ لّفاً للنّاس، وکان عبداللَّه بن جعدة بن هبیرة أکرم خلق اللَّه علی المختار لقرابته بعلیّ «1»، فکلّم عمر بن سعد عبداللَّه بن جعدة وقال له: إنِّی لا آمَن هذا الرّجل- یعنی المختار- فخُذ لی منه أماناً، ففعل؛ قال: فأنا رأیت أمانه وقرأته [وهو] «2»:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم. هذا أمان من المختار بن أبی عبید لعمر بن سعد بن أبی وقّاص، إنّک آمن بأمان اللَّه علی نفسک ومالِک وأهلِک وأهل بیتک وولدِک، لا تؤاخذ بحدث کان منک قدیماً ما سمعت وأطعت ولزمت رَحلک وأهلَک ومِصرَک «3»، فمن لقی عمر ابن سعد من شرطة اللَّه وشیعة آل محمّد ومن غیرهم من النّاس، فلا یعرض له إلّابخیر.
شهد السّائب بن مالک وأحمر بن شمیط وعبداللَّه بن شدّاد وعبداللَّه بن کامل. وجعل المختار علی نفسه عهد اللَّه ومیثاقه لیفیَنَّ لعمر بن سعد بما أعطاه من الأمان، إلّاأن یُحدِث حدثاً، وأشهد اللَّه علی نفسه، وکفی باللَّه شهیداً.
قال: فکان أبو جعفر محمّد بن علیّ یقول: أمّا أمان المختار لعمر بن سعد: إلّاأن یُحدِث حدثاً، فإنّه کان یرید به إذا دخل الخلاء فأحدث.
قال: فلمّا جاءه العُریان بهذا، خرج من تحت لیلته حتّی أتی حمّامه، ثمّ قال فی نفسه:
__________________________________________________
(1)- ف: «من علیّ».
(2)- من ف.
(3)- ف: «وقصرک».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1198
أنزل داری، فرجع، فعبر الرَّوحاء، ثمّ أتی داره غُدوة، وقد أتی حمّامه، فأخبر مولیً بما کان من أمانه وبما أرید به، فقال له مولاه: وأیّ حدث أعظم ممّا صنعت! إنّک ترکت رَحلک وأهلک «1» وأقبلت إلی هاهنا، ارجع إلی رحلک، لا تجعلنّ «2» للرّجل علیک سبیلًا.
فرجع إلی منزله، وأتی المختار بانطلاقه، فقال: کلّا إنّ فی عنقه سلسلةً ستردّه، لو جهد أن ینطلق ما استطاع. قال: وأصبح المختار، فبعث إلیه أبا عمرة، وأمره أن یأتیه به، فجاءه حتّی دخل علیه، «3» فقال: أجب الأمیر، فقام عمر، فعثر فی جُبّة له، «4» ویضربه أبو عَمْرة بسیفه «4»، فقتله «5»، وجاء برأسه فی أسفل «5» قبائه حتّی وضعه بین یدی المختار «6»، فقال المختار لابنه «7» حفص بن عمر بن سعد وهو جالس عنده «7»: أتعرف هذا الرّأس؟ فاسترجع وقال: نعم، ولا خیر فی العیش بعده، قال له المختار: صدقت، فإنّک لا تعیش بعده، فأمر به، فقُتل، وإذا رأسه مع رأس أبیه. ثمّ إنّ المختار قال: هذا بحسین وهذا بعلیّ بن الحسین «8»، ولا سواء، واللَّه لو قتلت به ثلاثة أرباع قریش ما وفوا أنمُلةً من أنامله «3»؛ فقالت حُمیدة بنت عمر بن سعد تبکی أباها:
لو کان غیرُ أخی قسیٍّ غرّهُ أو غیرُ ذی یَمَنٍ وغیرُ الأعْجمِ
سَخّی بنفسی ذاکَ شیئاً فاعلموا عنه وما البَطْریق مِثلُ الألأمِ
أعطی ابن سعدٍ فی الصّحیفة وابنَه عهداً یلینُ له جَناحُ الأرقمِ
فلمّا قتل المختار عمر بن سعد وابنه، بعث برأسیهما مع مسافر بن سعید بن نِمران
__________________________________________________
(1)- ف: «أهلک ورحلک».
(2)- ف: «لا تجعل».
(3- 3) [حکاه فی أصدق الأخبار (ط 1)،/ 75، (ط 2)،/ 91- 92].
(4- 4) ف: «وبصر به أبو عمرة فضربه».
(5- 5) [أصدق الأخبار: وقطع رأسه وحمله فی طرف].
(6)- [أضاف فی أصدق الأخبار: وظهر بذلک تصدیق قول الحسین علیه السلام لابن سعد، وسلّط اللَّه علیک مَن یذبحک بعدی علی فراشک].
(7- 7) [لم یرد فی أصدق الأخبار].
(8)- ف: «الحسین».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1199
النّاعطیّ وظبیان بن عمارة التّمیمیّ، حتّی قَدِما بهما علی محمّد ابن الحنفیّة، وکتب إلی ابن الحنفیّة فی ذلک بکتاب.
قال أبو مخنف: وحدّثنی موسی بن عامر، قال: إنّما کان هیَّج المختار علی قتل عمر بن سعد أنّ یزید بن شراحیل الأنصاریّ أتی محمّد بن الحنفیّة، فسلّم علیه؛ فجری الحدیث إلی أن تذاکروا المختار وخروجه وما یدعو إلیه من الطّلب بدماء أهل البیت، فقال محمّد ابن الحنفیّة: علی أهون رسله یزعم أنّه لنا شیعة، وقتلة الحسین جلساؤه علی الکراسیّ یحدّثونه! قال: فوعاها الآخر منه، فلمّا قدم الکوفة أتاه فسلّم علیه، فسأله المختار: هل لقیت المهدیّ؟ فقال له: نعم، فقال: ما قال لک وما ذاکَرَک؟ قال: فخبّره الخبر. قال: فما لبث المختار عمر بن سعد وابنه أن قتلهما، ثمّ بعث برأسیهما «1» إلی ابن الحنفیّة مع الرّسولین اللّذین سمّینا، وکتب معهما إلی ابن الحنفیّة: «2»
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم. للمهدیّ محمّد بن علیّ من المختار بن أبی عُبید. سلام علیک یا أ یّها المهدیّ، فإنّی أحمد إلیک اللَّه الّذی لا إله إلّاهو، أمّا بعد: فإنّ اللَّه بعثنی نقمةً علی أعدائکم، فهم بین قتیل وأسیر، وطرید وشرید، فالحمد للَّه‌الّذی قتل قاتلیکم «3»، ونصر مؤازریکم «4». وقد بعثت إلیک برأس عمر بن سعد وابنه، وقد قتلنا من شرک فی دم الحسین وأهل بیته- رحمة اللَّه علیهم- کلّ من قدرنا علیه، ولن یعجز اللَّه من بقی، ولست بمُنجم «5» عنهم حتّی لا یبلغنی أنّ علی أدیم الأرض منهم أرمیّاً «6». فاکتب إلیّ أ یّها المهدیّ برأیک أتّبعه وأکون علیه، والسّلام علیک أ یّها المهدیّ ورحمة اللَّه وبرکاته.
الطّبریّ، التّاریخ، 6/ 60- 62/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 48/ 36- 38
__________________________________________________
(1)- کذا فی ف، وفی ط: «برءوسهما».
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی تاریخ دمشق].
(3)- ف: «قاتلکم».
(4)- ف: «موازرکم».
(5)- ف: «بمتنح».
(6)- إرمیّاً، أی أحداً، یقال: ما بالدّار إرمیّاً، أی أحد.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1200
قال: ثمّ دعا المختار بأبی عمرة صاحب شرطته فقال له: اذهب السّاعة فی جماعة من أعوانک حتّی تهجم علی عمر بن سعد فتأتینی به، فإذا دخلت علیه وسمعته یقول:
یا غلام! علیّ بطیلسانی، «1» فاعلم أنّه إنّما «2» یدعو «3» بالسّیف، «4» فبادر إلیه بسیفک «4» فاقتله وأتنی برأسه! قال: فلم یشعر عمر بن سعد إلّاوأبو عمرة «5» قد وافاه فی أعوانه، «4» فلمّا نظر إلیه «4» بقیَ متحیِّراً ثمّ قال: ما شأنکم؟ فقال «6»: أجب «7» «8» أمیر المؤمنین «8»! فقال: إنّ الأمیر قد علم بمکانی وقد أعطانی الأمان، فهذا أمانه عندی، قد أخذه «9» لی [عبداللَّه بن- «10»] جعدة ابن هبیرة بن أبی وهب المخزومیّ؛ ثمّ قال: یا غلام علیّ بالأمان! وإذا «9» فیه «بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، هذا أمان المختار بن أبی عبید الثّقفیّ/ لعمر «11» بن سعد بن أبی وقّاص، إنّک آمن بأمان اللَّه علی نفسک وأهلک «12» وولدک وأهل بیتک، ولا تؤاخذ بحدث کان منک قدیماً ما سمعت وأطعت ولزمت منزلک إلّاأن تحدث حدثاً «13»، فمَن لقی عمر بن سعد من شرطة اللَّه وشیعة آل محمّد «14» لا یتعرّض «15» له إلّابسبیل خیر، شهد «16» علی ذلک 16
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی الخوارزمی].
(2)- [لم یرد فی الخوارزمی].
(3)- [زاد فی الخوارزمی: لک].
(4- 4) [لم یرد فی الخوارزمی].
(5)- [زاد فی الخوارزمی: رئیس شرطة المختار].
(6)- [الخوارزمی: فقالوا].
(7)- زید فی الأصل: ولی.
(8- 8) [الخوارزمی: الأمیر].
(9- 9) [الخوارزمی: منه لی ابن جعدة، وقد کتبه الأمیر لی، فأتی به و].
(10)- من الطّبریّ 7/ 126، وابن الأثیر 4/ 118.
(11)- فی الأصل: لعمرو- خطأ.
(12)- [زاد فی الخوارزمی: مالک].
(13)- [زاد فی الخوارزمی: جدیداً].
(14)- زید فی الأصل و [الخوارزمی]: و.
(15)- [الخوارزمی: یعرض].
(16- 16) [لم یرد فی الخوارزمی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1201
السّائب بن مالک الأشعریّ وأحمر بن شمیط البجلیّ وعبداللَّه بن کامل الهمدانیّ وعبداللَّه ابن شدّاد الجهنیّ «1» ویزید بن أنس الأسدیّ وفلان وفلان «2»، شهدوا «3» علی المختار بن أبی عبید «4» «3» بالعهد والمیثاق والأمان لعمر بن سعد وولده إلّاأن یحدث حدثاً وکفی باللَّه شهیداً- والسّلام».
فقال له أبو عمرة صاحب شرطة المختار: صدقت «5» أبا حفص! قد کنّا حضوراً عند الأمیر «6» أیّده اللَّه حین «6» کتب لک هذا «7» الأمان، غیر أنّه یقول إلّاأن یحدث حدثاً، ولعمری لقد دخلت المخرج مراراً فأحدثت أحداثاً «8»، ولیس مثل المختار «9» من یغلط، وإنّما «9» عنی هذا الأحداث، ولیس «10» یجب أن یغنی عن مثلک وقد قتلت ابن بنت رسول اللَّه (ص) الحسین ابن علیّ وابن فاطمة، ولکن أجب الأمیر فلعلّه إنّما یدعوک لأمر من الأمور «10»، قال: فإنِّی أفعل، یا غلام علیَّ «11» بطیلسانی «12»! فقال «13» أبو عمرة: یا عدوّ اللَّه! لمثلی یقال هذا، وسلّ «14»
__________________________________________________
(1)- فی الأصل: الجهینی- کذا؛ ووقع فی الطّبریّ 7/ 93: عبداللَّه بن شدّاد البجلی، وفی ص 94: الجشمی، وفی ص 118 بدون نسبة.
(2)- [زاد فی الخوارزمی: وفلان کلّهم].
(3- 3) [لم یرد فی الخوارزمی].
(4)- فی الأصل: أبی عبیدة.
(5)- [زاد فی الخوارزمی: واللَّه].
(6- 6) [الخوارزمی: یوم].
(7)- [لم یرد فی الخوارزمی].
(8)- [زاد فی الخوارزمی: کثیرة].
(9- 9) [الخوارزمی: یغدر ولکن].
(10- 10) [الخوارزمی: ینبغی أن یعفو عنک بعد قتلک ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فأجبه لعلّه یدعوک لغیرهذا].
(11)- [الخوارزمی: هات].
(12)- [زاد فی الخوارزمی: وأعجل].
(13)- [زاد فی الخوارزمی: له].
(14)- [الخوارزمی: واستلّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1202
سیفه، ثمّ «1» ضرب ضربة علی رأسه، «2» سقط منها «2» علی قفاه. ثمّ [قال] لأعوانه: خذوا رأسه «3»! قال: فأخذوا رأس عمر بن سعد وأتی «4» به حتّی وضع «5» بین یدی المختار وابنه حفص بن عمر بن سعد واقف بین یدیه، وهو ابن أخت المختار «6»، فقال له المختار: أتعرف هذا الرّأس یا حفص؟ قال: نعم، هذا رأس أبی، ولا خیر «7» فی العیش من «8» بعده؛ «9» ثمّ قال: فقدم حفصاً بعمر «10»، قال: فقدّم حفص «9»، فضربت عنقه صبراً، ثمّ وضع «11» رأسه إلی جنب رأس أبیه «11»، فقال المختار: هذا بالحسین وهذا بعلیّ بن الحسین ولا سواء، «12» فوَ اللَّه لو قتلت ثلاثة أرباع قریش لما وفوا بأنملة واحدة من أنامل الحسین رضی الله عنه.
قال: ثمّ «12» وجّه المختار بالرّأسین إلی «13» مکّة إلی محمّد ابن الحنفیّة ووجه أیضاً مع الرّأسین «13» ثلاثین «14» ألف دینار وکتب إلیه: بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، للمهدیّ محمّد بن
__________________________________________________
(1)- [الخوارزمی: ف].
(2- 2) [الخوارزمی: فسقط].
(3)- [الخوارزمی: رأس عدوّ اللَّه].
(4)- [الخوارزمی: فجاء].
(5)- [الخوارزمی: وضعه].
(6)- [زاد فی الخوارزمی: فی روایة الجماعة أو سبطه فی روایة محمّد بن إسحاق].
(7)- [زاد فی الخوارزمی: لی].
(8)- [لم یرد فی الخوارزمی].
(9- 9) [الخوارزمی: وفی روایة عبدالکریم بن حمدان: إنّ أبا عمرة لمّا قتل عمر، أسر ابنه حفصا وجاء به إلی المختار مع الرّأس، فقال: الحقوا حفصاً بأبیه، فقال: أیّها الأمیر! ما شهدت کربلاء؟ قال: لا، لکن تفتخر بأنّ أباک قتل الحسین، فوَ اللَّه لا تعیش بعده].
(10)- فی الأصل: بعمرو.
(11- 11) [الخوارزمی: الرّأسین بین یدیه].
(12- 12) [الخوارزمی: وربّ الکعبة، ثمّ صلب جسدیهما منکّسین وصُبّ علیهما النفّط فاحرقا، و].
(13- 13) [الخوارزمی: المدینة ومعها].
(14)- فی الأصل و [الخوارزمی]: ثلاثون.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1203
علیّ، من المختار ابن أبی عبید، سلام علیک، أمّا بعد فإنّ اللَّه تبارک وتعالی بعثنی «1» نعمة لأولیائکم ونقمة علی قاتلیکم وأعدائکم، فهم من [فضل اللَّه العزیز الحکیم] «2» بین قتیل وأسیر [وشرید و] «2» طرید، فاحمد اللَّه علی ذلک أ یّها المهدیّ حمداً یستوجب منه المزید فی العاجلة، والمغفرة [والرّحمة] «2» فی الآجلة، وقد وجّهت إلیک برأس «3» عمر «4» بن سعد ورأس ابنه حفص بن عمر «4»، وقد قتلت من شارک «5» فی دم الحسین بن علیّ وأهل بیته ممّن «6» قدرت علیه بالکوفة «7»، ولن یعجز اللَّه من بقی منهم، ولست أنام «8» ولا یسوغ لی الطّعام «9» حتّی «10» لا یبقی أحد ممّن شارک «5» فی دماء أهل بیتک، وأنا أرجو أن یقتل اللَّه عزّ وجلّ عبیداللَّه بن زیاد وأصحابه المحلّین، «11» فأطهّر منه ومن شیعته البلاد «11»، وقد وجّهت إلیک أیّها المهدیّ ثلاثین «12» ألف دینار لتفرّقها علی من أحببت من أهل بیتک «13» ومن التجأ إلیک من شیعتک «13»، ف «14» ا کتب إلیَّ «15» فی ذلک برأیک 15 أتبعه، والسّلام علیک ورحمة اللَّه وبرکاته.
__________________________________________________
(1)- [الخوارزمی: جعلنی].
(2)- [من الخوارزمی].
(3)- [الخوارزمی: برأسی].
(4)- فی الأصل: بعمرو.
(5)- [الخوارزمی: شرک].
(6)- [الخوارزمی: من].
(7)- [لم یرد فی الخوارزمی].
(8)- [الخوارزمی: ألتذّ بالمنام].
(9)- [زاد فی الخوارزمی: ولا یطیب لی الشّراب].
(10)- فی الأصل و [والخوارزمی]: و.
(11- 11) [الخوارزمی: علی یدی].
(12)- [الخوارزمی: بثلاثین].
(13- 13) [لم یرد فی الخوارزمی].
(14)- [الخوارزمی: و].
(15- 15) [الخوارزمی: برأیک فیما أحببت حتّی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1204
قال: ثمّ دفع الکتاب والمال والرّأسین إلی مسافر بن سعید الهمدانیّ وظبیان بن عمارة التّمیمیّ، وضمّ إلیهما «1» عشرین «2» رجلًا، ووجّه بهم «3» إلی محمّد بن الحنفیّة وهو یومئذٍ بمکّة، وهو جالس فی نفر من شیعته «4» یحدِّثهم ویقول لهم «4»: ألا ترون إلی المختار بن [أبی] عبید یزعم «5» أنّه محبّ لنا «5»، وأنّه من شیعتنا، وأنّه یطلب «6» بدماء أهل البیت «6»، وقتلة الحسین ابن علیّ جلوس «7» علی الکراسی «5» یحدِّثهم و «5» یحدِّثونه، «8» حتّی لقد «8» بلغنی عن عمر «9» بن سعد وابنه حفص «10» أنّهما «11» یغدوان إلیه ویروحان- واللَّه المستعان. قال: فما خرجت الکلمة من فیه حیناً «10» إلّاوکتاب المختار «12» قد وافاه مع الرّأسین والمال، «13» فلمّا وضعت الرّأسان «13» «14» بین یدیه و «15» قرأ الکتاب، حوّل وجهه إلی القبلة وخرّ ساجداً، ثمّ رفع رأسه وبسط کفّیه وقال: اللَّهمّ لا تنس هذا الیوم «16» للمختار! اللَّهمّ 16 وأجزه عن أهل بیت
__________________________________________________
(1)- فی الأصل: إلیهم.
(2)- فی الأصل: عشرون.
(3)- [الخوارزمی: بهما].
(4- 4) [الخوارزمی: یتحدّث ویقول].
(5- 5) [لم یرد فی الخوارزمی].
(6- 6) [الخوارزمی: بدم الحسین].
(7)- [الخوارزمی: عن یمینه وشماله].
(8- 8) [الخوارزمی: وقد].
(9)- فی الأصل: عمرو.
(10- 10) [الخوارزمی: یروحان ویغدوان علیه، فما أتمّ کلامه و].
(11)- فی الأصل: أنّهم.
(12)- زید فی الأصل: و.
(13- 13) [الخوارزمی: ووضع].
(14)- فی الأصل: الرّأسین.
(15)- [الخوارزمی: ف].
(16)- [لم یرد فی الخوارزمی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1205
نبیّک محمّد (ص) خیر «1» الجزاء! «2» فوَ اللَّه ما علی المختار بعد هذا من عتب! قال: ثمّ أخذ ذلک المال ففرّق منه بمکّة ما فرّق، ووجّه «2» الباقی إلی المدینة ففرّق فی أهل بیت رسول اللَّه (ص) وغیرهم من أولاد المهاجرین والأنصار- رضی اللَّه عنهم أجمعین «3».
ابن أعثم، الفتوح، 6/ 121- 125/ عنه: الخوارزمی: مقتل الحسین، 2/ 221- 223
حفص بن عمر بن سعد بن أبی وقّاص، وهو والد أبی بکر بن حفص، قتله المختار مع أبیه عمر بعد حسین بن علیّ علیه السلام، سمعت أبی یقول ذلک.
ابن أبی حاتم، الجرح والتّعدیل، 3/ 178، رقم 766
قال: وکان المختار رحمه الله قد سُئل فی أمان عمر بن سعد بن أبی وقّاص، فأمنه علی أن لا یخرج من الکوفة، فإن خرج منها، فدمه هدر. قال: فأتی عمر بن سعد رجل فقال:
إنِّی سمعت المختار یحلف لیقتلنّ رجلًا، واللَّه ما أحسبه غیرک. قال: فخرج عمر حتّی أتی الحمام، فقیل له: أتری هذا یخفی علی المختار؟ فرجع لیلًا، فدخل داره، فلمّا کان الغد غدوت، فدخلت علی المختار، وجاء الهیثم بن الأسود فقعد، فجاء حفص بن عمر بن سعد، فقال للمختار: یقول لک أبو حفص: أنزلنا «4» بالّذی کان بیننا وبینک. قال: اجلس؛ فدعا المختار أبا عمرة، فجاء رجل قصیر یتخشخش «5» فی الحدید فسارّه، ودعا برجلین، فقال: اذهبا معه؛ فذهب، فواللَّه ما أحسبه بلغ دار عمر بن سعد حتّی جاء برأسه، فقال المختار لحفص: أتعرف هذا؟ فقال: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، نعم. قال: یا أبا عمرة، ألحقه به؛ فقتله. فقال المختار رحمه الله: عمر بالحسین، وحفص بعلیّ بن الحسین، ولا سواء.
الطّوسی، الأمالی،/ 243/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 336- 337؛ البحرانی، العوالم، 17/ 662
__________________________________________________
(1)- [الخوارزمی: أفضل].
(2- 2) [الخوارزمی: ثمّ أخذ بعض المال وفرّقه فی مکّة وأرسل].
(3)- [زاد فی الخوارزمی: ولمّا أحرق المختار الجسدین وبعث بالرّأسین، أمر بإحراق دارَی عمر بن سعد وابنه حفص، فاحرقا جمیعاً].
(4)- [فی البحار والعوالم: أین لنا].
(5)- تخشخش السّلاح: سُمع له صوت عند اصطکاکه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1206
وذکر السّیِّد أبو طالب، ومحمّد بن إسحاق، وأحمد بن أعثم الکوفیّ، وعبدالکریم، وکلّ واحد منهم ذکر زیادة علی صاحبه، فدخل حدیث بعضهم علی بعض «قالوا»: إنّ المختار کان قد أمن عمر بن سعد بشفاعة عبداللَّه بن جعدة بن هبیرة المخزومیّ، لأنّه کان أکرم خلق اللَّه علی المختار، لصهره وقرابته من أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام. قال محمّد بن إسحاق: کان عمر ختن المختار علی ابنته، وقال الباقون: کان ختنه علی أخته، فکتب محمّد بن الحنفیّة للمختار: إنّک ذکرت أنّک قتلت قتلتنا، وطلبت بثارنا، وقمت بأمرنا، کیف ذاک؟ وقاتل الحسین عندک یغدو ویروح وهو عمر بن سعد. فقال المختار حین قرأ الکتاب: صدق واللَّه، ثمّ إنّ المختار تحدّث، فقال: لأقطعنّ واللَّه غداً رجلًا عظیم القدمین، غائر العینین، مشرف الحاجبین من قتلة الحسین، یسرّ بقتله المؤمنون والملائکة المقرّبون.
وکان الهیثم بن الأسود عنده، فلمّا سمع هذا الکلام، علم أنّه أراد عمر بن سعد، فخرج وبعث بابنه إلیه وقال له: قل له خذ حذرک، فإنّ المختار الیوم قال کذا وکذا، وهو واللَّه لا یرید غیرک. فقال له عمر: جزی اللَّه أباک خیراً، کیف یریدنی بهذا وقد أعطانی من العهود ما أعطانی؟ فلم یبرح من منزله، فدخل حفص بن عمر بن سعد علی المختار، فأجلسه إلی جنبه ودعا أبا عمرة فأسرّ إلیه أن: سر إلی عمر بن سعد وقل له: أجب الأمیر، فإن أتی معک فجی‌ء به، وإن قال: یا جاریة هاتی ردائی، ویا غلام هات طیلسانی «1».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 220- 221
وذکر أبو مخنف: أنّ المختار رحمه الله بعث بعد ذلک عبداللَّه بن کامل إلی مرّة بن منقذ العبدیّ قاتل علیّ بن الحسین علیه السلام- وکان بطلًا شجاعاً- فأحاط بداره، فخرج مرّة وبیده رمح وهو علی فرس جواد، فتجاول مع ابن کامل، فضربه ابن کامل بالسّیف، فأبان یده الیسری، ثمّ تعاورته أصحاب ابن کامل، فقتلوه.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 235- 236
__________________________________________________
(1)- [ثمّ ذکر کلامه فی الفتوح].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1207
قال محمّد بن سعد: کان عمر بالکوفة قد استعمله عبیداللَّه بن زیاد علی الرّیّ وهمذان‌وقطع معه بعثاً، فلمّا قدم الحسین بن علی العراق أمر عبیداللَّه بن زیاد عمر بن سعد أن یسیر إلیه، وبعث معه أربعة آلاف من جنده، وقال له: إن هو خرج إلیَّ ووضع یده فی یدی وإلّا فقاتله، فأبی عمر علیه، فقال: إن لم تفعل عزلتک عن عملک، وهدمتُ دارک، فأطاع بالخروج إلی الحسین، فقاتله حتّی قُتل [الحسین]، فلمّا غلب المختار علی الکوفة قتل عمر بن سعد وابنه حفصاً.
أخبرنا أبو غالب، وأبو عبداللَّه ابنا الحسن بن البنّا، قالا: أنا أبو الحسین بن الآبنوسیّ، أنا أحمد بن عُبید بن الفضل- إجازة- نا محمّد بن الحسین، نا ابن أبی خیثمة قال: سألت یحیی بن معین عن عمر بن سعد بن أبی وقّاص، فقال: کوفیّ، قلت: ثقة؟ قال: کیف یکون من قتل الحسین ثقة؟
أخبرنا أبو جعفر بن أبی علیّ- کتابة- أنا أبو بکر الصّفّار، أنا أحمد بن علیّ بن مَنْجُویه، أنا أبو أحمد محمّد بن محمّد، نا الثّقفیّ، نا عمر بن شبّة، نا أبو أحمد، نا عمِّی، نا عمران بن میثم قالِ: کنت جالساً عند المختار عن یمینه والهیثم بن الأسود عن یساره فقال: واللَّه لأقتلنّ غداً رجلًا یرضی قتله أهل السّماء وأهل الأرض، قال: وقد کان أعطی عمر بن سعد أماناً علی أن لا یخرج من الکوفة إلّابإذنه، قال: فأتی عمر بن سعد رجل فقال: إنّ المختار حلف لیقتلنّ غداً رجلًا واللَّه ما أحسبه یعنی غیرک، قال: فخرج حتّی نزل حمّام عمر، فقیل له: أتری هذا یخفی علی المختار؟ فرجع فدخل داره، فلمّا کان من الغد غدوتُ فدخلتُ علی المختار، وجاء الهیثم بن الأسود فقعد، قال: فجاء حفص بن عمر فقال للمختار: یقول لک أبو حفص أتفی لنا بالّذی کان بیننا وبینک؟ قال: اجلس، قال: فجلس، ودعا المختار أبا عمرة، فجاء رجل قصیر یتخشخش فی الحدید، فسارّه، ثمّ دعا رجلین، فقالا: اذهبا معه، قال: فذهب، فوَ اللَّه ما أحسبه بلغ دار عمر حتّی جاء برأسه، فقال حفص: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، فقال المختار: اضرب عنقه، وقال: عمر بالحسین، وحفص بعلیّ بن الحسین، ولا سواء.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 48/ 36
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1208
وبعث إلی عمر بن سعد من قتله، وکان قد أعطاه فی أوّل ما خرج أماناً بشرط أن لا یحدث.
وکان أبو جعفر الباقر [یقول] «1»: إنّما أراد بالحدث دخول الخلاء، فجی‌ء برأسه وابنه حفص بن عمر بن سعد جالس عند المختار، فقال له: أتعرف هذا الرّأس؟ فاسترجع وقال: نعم، لا خیر فی العیش بعده، فقال المختار: صدقت، فإنّک لا تعیش بعده، فقتل، فإذا رأسه مع رأس أبیه، فقال المختار: هذا بحسین، وهذا بعلیّ بن حسین، ولا سواء، واللَّه لو قتل به ثلاثة أرباع قریش ما وفوا أنملة من أنامله. ثمّ بعث برأسیهما إلی محمّد بن علیّ ابن الحنفیّة «2»، وکان الّذی هیّج علی قتل عمر بن سعد، أنّه بلغه عن ابن الحنفیّة أنّه یقول: یزعم المختار أنّه لنا شیعة وقتلة الحسین جلساؤه یحدّثونه. فلمّا لبث أن قتل عمر وابنه.
ابن الجوزی، المنتظم، 6/ 58
وبعث المختار إلی «3» قاتل علیّ بن الحسین- وهو مرّة بن منقذ- من عبدالقیس «3» وکان شجاعا، فأحاطوا بداره، فخرج إلیهم فی «4» فرسه وبیده رمحه، فطاعنهم، فضرب علی یده وهرب منهم «5»، فنجا ولحق بمصعب بن الزّبیر، وشلّت یده بعد ذلک.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 371/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 559- 600/ مثله النّویری، نهایة الإرب، 21/ 32
ثمّ إنّ المختار قال یوماً لأصحابه: لأقتلنّ غداً رجلًا عظیم القدمین، غائر العینین، مشرف «6» الحاجبین «7»، یسرّ قتله المؤمنین والملائکة المقرّبین، وکان عنده الهیثم بن الأسود
__________________________________________________
(1)- ما بین المعقوفتین: ساقط من الأصل، أوردناه من ت.
(2)- کذا فی الأصلین، وفی الطّبریّ: «محمّد بن الحنفیّة».
(3- 3) [نهایة الإرب: مرّة بن منقذ، وهو قاتل علیّ بن الحسین].
(4)- [نهایة الإرب: علی].
(5)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(6)- [المصدر: مترف].
(7)- [أضاف فی أصدق الأخبار: یهزّ الأرض برجله].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1209
النّخعیّ، «1» فعلم إنّه یعنی عمر بن سعد، فرجع إلی منزله وأرسل إلی عمر مع ابنه العریان «1» یعرفه ذلک، فلمّا قال له، قال: جزی اللَّه أباک خیراً، کیف یقتلنی بعد العهود والمواثی؟ «2» وکان عبداللَّه بن جعدة بن هبیرة أکرم النّاس علی المختار لقرابته بعلیّ وکلّمه عمر بن سعد لیأخذ له أماناً من المختار، ففعل، وکتب له المختار أماناً وشرط فیه أن لا یحدث- وعنی بالحدث دخول الخلاء- «2» ثمّ إنّ عمر بن سعد خرج 2 من بیته بعد عود العریان عنه «2»، فأتی حمّامه، فأخبر مولی له بما کان «3» منه وبأمانه «3»، فقال له مولاه: وأیّ حدث أعظم ممّا صنعت، ترکت أهلک ورحلک وأتیت إلی هاهنا، ارجع ولا تجعل «4» علیک سبیلًا، فرجع «5» وأتی المختار فأخبره باطلاقه «6» «5» فقال: کلّا، إنّ فی عنقه سلسلة ستردّه، «2» وأصبح المختار فبعث إلیه أبا عمرة، فأتاه وقال: أجب الأمیر، فقام عمر، فعثر فی جبّة له، فضربه أبو عمرة بسیفه، فقتله وأخذ رأسه، فأحضره عند المختار، فقال المختار لابنه حفص بن عمر وهو جالس عنده: أتعرف من هذا «7»؟ قال: نعم، ولا خیر فی العیش بعده، فأمر به، فقُتل، وقال المختار: هذا بحسین، وهذا بعلیّ بن الحسین، ولا سواء واللَّه لو قتلت به ثلاثة أرباع قریش ما وفوا أنملة من أنامله.
وکان «8» السّبب فی تهیّج «8» المختار علی قتله «9» «2» أن یزید بن شراحیل الأنصاریّ أتی
__________________________________________________
(1- 1) [أصدق الأخبار: فوقع فی نفسه أنّه یرید عمر بن سعد، فبثع ولده العریان إلی ابن سعد].
(2)- [لم یرد فی أصدق الأخبار].
(3- 3) [أصدق الأخبار: من أمانه وبما بلغه عن المختار].
(4)- [زاد فی أصدق الأخبار: للرّجل].
(5- 5) [أصدق الأخبار: إلی منزله، وجاء الخبر إلی المختار بخروجه].
(6)- فی الطّبریّ: «بانطلاقه» وهی الصّواب.
(7)- [فی نهایة الإرب مکانه: وقُتِلَ عمر بن سعد بن أبی وقّاس، وکان الّذی تولّی قتله أبو عمرة، وأحضررأسه عند المختار وعنده ابن حفص بن عمر، فقال له المختار: أتعرف هذا ...].
(8- 8) [نهایة الإرب: الّذی هیّج].
(9)- [نهایة الإرب: قتل قتلة الحسین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1210
محمّد بن الحنفیّة وسلّم علیه وجری الحدیث إلی أن تذاکرا «1» المختار، فقال ابن الحنفیّة: إنّه یزعم أنّه لنا شیعة، وقتلة الحسین عنده علی‌الکراسی یحدّثونه، فلمّا عاد یزید، أخبر المختار بذلک، «2» فقتل عمر بن سعد وبعث برأسه ورأس ابنه إلی ابن الحنفیّة وکتب إلیه یعلمه أنّه قد قتل من قدر علیه، وإنّه فی طلب الباقین ممّن حضر قتل الحسین «2» «3»، قال عبداللَّه بن شریک: أدرکت أصحاب الأزدیّة «4» المعلمة، وأصحاب البرانس السود من أصحاب السواری إذا مرّ بهم عمر بن سعد قالوا: هذا قاتل الحسین وذلک قبل أن یقتله، وقال ابن سیرین: قال علیّ لعمر بن سعد: «کیف أنت إذا قمت مقاماً تخیر فیه بین الجنّة والنّار فتختار النّار».
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 370- 371/ عنه: القمّی، نفس المهموم،/ 598- 599؛ الأمین، أصدق الأخبار (ط 1)،/ 73- 74، (ط 2)،/ 89- 91؛ مثله النّویری، نهایة الإرب، 21/ 31، 33
وبعث إلی قاتل علیّ بن الحسین علیهما السلام، وهو مرّة بن منقذ العبدیّ، وکان شیخاً، فأحاطوا بداره، فخرج وبیده الرّمح وهو علی فرس جواد، فطعن عبیداللَّه بن ناجیة الشِّبامیّ «5» فصرعه «6»، ولم تضرّه الطّعنة، وضربه ابن کامل بالسّیف، «7» فاتّقاها بیده الیسری «7»، فأشرع فیها السّیف، وتمطّرت به الفرس، فأفلت، ولحق بمصعب «8» بن الزّبیر «8» «9»، وشلّت
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: تذاکرا، وأضاف فیه: أمر].
(2) (- 2) [أصدق الأخبار: فعزم علی قتل عمر بن سعد].
(3)- [إلی هنا حکاه فی نهایة الإرب].
(4)- فی الطّبریّ: «الأردیّة»، وهی الصّواب.
(5)- [فی الدّمعة وتظلّم الزّهراء: الشّامیّ].
(6)- [فی الأسرار مکانه: وفی کتاب الثّار: إنّه بعث المختار عبداللَّه بن کامل إلی مرّة بن منقذ العبدیّ، وهو الّذی قتل علیّ بن الحسین علیه السلام، فأحاط ابن کامل بداره، وکان شجاعاً، فخرج علی فرس جواد، وبیده الرّمح، فقاتلهم وطعن به [عبداللَّه بن کامل] وصرعه ...].
(7- 7) [الأسرار: فاتّقاه یساره].
(8- 8) [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة وتظلّم الزّهراء والمعالی].
(9)- [زاد فی الأسرار: بالبصرة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1211
یده بعد ذلک «1».
ابن نما، ذوب النّضّار،/ 119- 120/ مثله المجلسی، البحار، 45/ 375؛ البحرانی، العوالم، 17/ 695؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 243- 244؛ الدّارقطنی، أسرار الشّهارة،/ 371؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 353؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 250
فلمّا خلا خاطره، وانجلی ناظره «2»، اهتمّ بعمر بن سعد وابنه حفص- علیهما اللّعنة-.
حدّث عمر بن الهیثم قال: کنت جالساً عن یمین المختار، والهیثم «3» بن الأسود عن یساره، فقال: واللَّه لأقتلنّ رجلًا عظیم القدمین، غائر العینین، مشرف الحاجبین، یهمر «4» الأرض برجله، یُرضی قتله أهل السّماء والأرض، فسمع الهیثم قوله، ووقع فی نفسه أنّه أراد «5» عمر بن سعد، فبعث ولده العُریان، فعرّفه قول المختار، وکان عبداللَّه بن جَعْدة بن هُبَیرة أعزّ النّاس علی المختار، قد أخذ لعمر أماناً حیث اختفی، فیه: «6» «7» «بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، هذا أمان المختار بن أبی عبیدة الثّقفیّ لعمر بن سعد بن أبی وقّاص، إنّک آمن بأمان اللَّه تعالی علی نفسک وأهلک ومالک «8» وولدک، لاتؤاخذ بحدث «9» کان منک قدیماً ما سمعت وأطعت ولزمت منزلک، إلّاأن تحدث حدثاً، فمن لقی «10» عمر بن سعد من شرطة اللَّه وشیعة آل محمّد صلی الله علیه و آله، فلا یعرض له إلّابسبیل خیر، والسّلام» «6» ثمّ شهد فیه جماعة.
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الأسرار: حتّی هلک لا رحمه اللَّه].
(2)- فی «خ»: ظاهره.
(3)- فی «ب- خ ل-»: الهشیم.
(4)- [الدّمعة: یهز، والمعالی: یهمز].
(5)- فی «ف»: نفسه أراد.
(6- 6) [مثله فی ناسخ التّواریخ حضرت سجّاد علیه السلام، 4/ 4].
(7) (7*) [مثله فی تظلّم الزّهراء،/ 350- 351].
(8)- فی «ف»: نفسک ومالک.
(9)- فی «ف»: علی حدث.
(10)- فی «ف» [والدّمعة]: رأی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1212
قال الباقر علیه السلام: إنّما قصد «1» المختار «إلّا «2» أن تحدث حدثاً» هو أن یدخل بیت الخلاء، ویحدث «3» (7*)، فظهر عمر بن سعد إلی المختار، فکان یدنیه ویکرمه ویجلسه معه علی سریره.
وعلم بقول المختار فیه «4»، فعزم علی الخروج من الکوفة، فأحضر رجلًا من بنی تیم اللّات اسمه مالک «5» بن دومة «5»، وکان شجاعاً، وأعطاه أربعمائة دینار، وقال: هذه معک لحوائجنا وخرجا، فلمّا کان عند حمّام عمر أو نهر عبدالرّحمان، وقف [عمر] وقال: أتدری لِمَ خرجت؟
قال: لا.
قال: خفت المختار، فقال ابن دومة: هو أضیق «6» استاً من أن یقتلک، وإن هربت هدم دارک، وانتهب «7» عیالک ومالک، وخرّب ضیاعک «8»، وأنت أعزّ العرب، فاغترّ بکلامه، «9» فرجعا علی الرّوحاء، فدخلا «9» الکوفة مع الغداة «10».
__________________________________________________
(1)- فی «ف»: قال.
(2)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والمعالی: أن، وفی أصدق الأخبار مکانه: وکان عمر قد اختفی حین ظهور أمر المختار، وکان عبداللَّه بن جعدة بن هبیرة ابن أخت أمیر المؤمنین علیّ علیه السلام أکرم النّاس علی المختار لقرابته من أمیر المؤمنین علیّ علیه السلام، فطلب عمر بن سعد من عبداللَّه بن جعدة أن یأخذ له أماناً من المختار، ففعل وکتب له المختار أماناً وشرط فیه أن لا یحدث حدثاً.
قال الطّبریّ وغیره: فکان أبو جعفر محمّد بن علیّ الباقر یقول: إنّما أراد المختار بقوله: «إلّا ...].
(3)- [أضاف فی أصدق الأخبار: فلمّا کتب المختار الأمان لابن سعد، ظهر ابن سعد].
(4)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والمعالی: وعلم أنّ قول المختار. (زاد فی المعالی: کتابة عنه)، وأصدق‌الأخبار: وقال المرزبانیّ: إنّ ابن سعد لمّا بلغه قول المختار].
(5- 5) [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة والمعالی وأصدق الأخبار].
(6)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والمعالی: فقال ابن دومة (المعالی: دومة أمّ المختار)- یعنی المختار- أضیق، وأصدق الأخبار: قال: هو أذلّ من أن یقتلک].
(7)- فی «ف»: ونهب.
(8)- عبارة «وخرّب ضیاعک لیس فی «ف».
(9- 9) [أصدق الأخبار: ودخل].
(10)- فی «ف»: ودخل الکوفة من الغداة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1213
«1» هذا قول المرزبانیّ. وقال غیره: إنّ المختار علم بخروجه من الکوفة، فقال: اللَّه أکبر «2» وفینا له وغدر، وفی عنقه سلسلة لو جهد أن ینطلق لما «3» استطاع «1»، فنام عمر بن سعد علی النّاقة، فرجعت وهو لا یدری حتّی ردّته إلی الکوفة «4»، فأرسل «5» عمر ابنه إلی المختار «5»، قال له: أین أبوک؟
قال: فی المنزل، ولم یکونا یجتمعان عند المختار، وإذا حضر أحدهما غاب الآخر خوفاً أن یجتمعا فیقتلهما.
فقال حفص: أبی یقول: أتفی لنا بالأمان؟
قال: اجلس، وطلب المختار أبا عمرة، وهو کیسان التّمّار «6»، فأسرّ «7» إلیه أن اقتل «8» عمر ابن سعد «9»، وإذا دخلت علیه وسمعته «10» یقول: یا غلام، علیَّ بطیلسانی «11»، فاعلم أنّه «12» یرید السّیف، فبادره واقتله، «13» فلم یلبث أن جاء ومعه رأسه.
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی أصدق الأخبار].
(2)- عبارة «اللَّه أکبر» لیس فی البحار والعوالم والمعالی.
(3)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والمعالی وتظلّم الزّهراء: ما].
(4)- فی «ف»: فرجعت به إلی الکوفة.
(5- 5) [أصدق الأخبار: عند الصّبح ابنه حفصاً إلی المختار لیجدِّد له الأمان].
(6)- [أضاف فی أصدق الأخبار: فأقبل رجل قصیر یتخشخش فی السّلاح].
(7)- فی «ف»: فأشار.
(8)- [أصدق الأخبار: یقتل].
(9)- [أضاف فی أصدق الأخبار: وبعث معه رجلین آخرین وقال له:].
(10)- [فی البحار والعوالم والمعالی وأصدق الأخبار: وإذا دخلت ورأیته].
(11)- الطّیلسان: ثوب یحیط بالبدن ینسج للّبس خال عن التّفصیل والخیاطة، وهو من لباس العجم. «مجمع البحرین: 4/ 82- طیلس-».
(12)- [فی البحار والعوالم والمعالی وأصدق الأخبار: «فإنّه» بدل «فاعلم أنّه»].
(13) (13*) [أصدق الأخبار: فذهب أبو عمرة إلی ابن سعد قال له أحبّ الأمیر ... حکی بدله عن الطّبریّ راجع هناک وإلی أن قال: ثمّ بعث المختار برأسی عمر بن سعد وابنه إلی محمّد بن الحنفیّة وکتب إلیه یعلمه أنّه قتل من قدر علیه وأنّه فی طلب الباقین ممّن حضر قتل الحسین علیه السلام فبینما ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1214
فقال حفص: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون.
فقال له: أتعرف هذا الرّأس؟
قال: نعم، ولا خیر فی العیش بعده.
فقال: إنّک لا تعیش بعده، وأمر «1» بقتله، وقال المختار: عمر بالحسین علیه السلام، وحفص بعلیّ بن الحسین علیه السلام ولا سواء، واللَّه لأقتلنّ سبعین ألفاً کما قتل بیحیی بن زکریّا علیهما السلام.
وقیل: إنّه قال: لو قتلت ثلاثة أرباع قریش «2» لما «3» وفوا بأنملة من أنامل الحسین علیه السلام.
وکان محمّد بن الحنفیّة یعتب علی المختار لمجالسة عمر بن سعد وتأخیره «4» قتله، فحمل الرّأسین إلیه إلی «5» مکّة مع مسافر بن سعد الهمدانیّ وظَبیان بن عمارة التّمیمیّ «6» (13*)، فبینا محمّد ابن الحنفیّة جالساً فی نفر من الشّیعة «7»، وهو یعتب علی المختار، فما تمّ کلامه إلّا والرّأسان عنده، فخرّ ساجداً «8»، وبسط کفّیه، وقال: اللَّهمّ لا تنسَ هذا الیوم للمختار، وأجزه عن أهل بیت نبیّک محمّد صلی الله علیه و آله خیر الجزاء، فوَ اللَّه ما علی المختار بعد هذا من عتب «9».
__________________________________________________
(1)- [فی البحار والعوالم والدّمعة: فقال: وأمر].
(2)- [المعالی: أهل الأرض].
(3)- فی «ف»: ما.
(4)- [فی البحار والعوالم والمعالی: وتأخیر].
(5)- [فی البحار والعوالم والمعالی: فحمل الرّأسین إلی].
(6)- فی «ف»: الیمنی.
(7)- فی «ف»: جالساً مع الشّیعة، [أصدق الأخبار: أصحابه].
(8)- [أضاف فی أصدق الأخبار: شاکراً للَّه‌تعالی، ثمّ رفع رأسه].
(9)- فی «ف»: بعد هذا عتب.
ولقد کان أمیر المؤمنین علیّ علیه السلام قد أنبأ عمر بن سعد بمقامه فی النّار؛
روی ابن عساکر فی تاریخ مدینة دمشق: 13/ 221 (مخطوط)، قال: أنبأنا أبو محمّد بن طاوس، أنا أبو الغنائم بن أبی عثمان، أنا أبو الحسن بن رزقویه، أنا أبو بکر محمّد بن عمر بن الجعابیّ، نا الفضل بن الحباب، نا أبو بکر، نا جعفر بن سلیمان، عن هشام بن حسّان، عن ابن سیرین، عن بعض أصحابه، قال: قال علیّ لعمر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1215
ابن نما، ذوب النّضّار،/ 126- 130/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 377- 379؛ البحرانی، العوالم، 17/ 698- 700؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 250- 252؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 253- 254؛ مثله الأمین، أصدق الأخبار (ط 1)،/ 72، 74- 75، (ط 2)،/ 89، 91- 92
وقال المختار: لأقتلنّ رجلًا یرضی بقتله أهل السّماوات والأرض، وقد کان أعطی عمر بن سعد أماناً أن لا یخرج من الکوفة، فأتی رجل إلی عمر وقال له: قد قال المختار کذا وکذا، واللَّه ما یرید سواک، فأرسل إلیه عمر ولده حفصاً وقال للمختار: یقول لک أبی: أتفی لنا بالّذی وعدتنا أو بالّذی کان بیننا وبینک؟ فقال لحفص: اجلس؛ ثمّ سارّ المختار رجلین فغابا، ثمّ عادا وبید أحدهما رأس عمر بن سعد، فقال ولده حفص: أقتلتم أبا حفص؟ فقال المختار: أنت تطمع فی الحیاة بعده لا خیر لک فیها، فضرب عنقه، وقال المختار: عمر بالحسین، وحفص بعلیّ بن الحسین، ولا سواء. «1»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 285
«1»
__________________________________________________
- ابن سعد: کیف أنت إذا قمت مقاماً تخیّر فیه بین الجنّة والنّار، فتختار النّار؟!، عنه جمع الجوامع: 2/ 180، وکنز العمال: 13/ 674، ح 37723.
ورواه أیضاً فی تهذیب الکمال: 21/ 359، وتاریخ الإسلام: 5/ 195.
(1)- و عبداللَّه بن ناجیه را به طلب منقذ بن مرّه عبدی که قاتل علی بن الحسین بود، فرستاد و آن ملعون نیزه در کف گرفته از خانه بیرون آمد و نیزه بر عبداللَّه زد و عبداللَّه برجست، او را از اسب افکند و نیزه بر دست چپ او زد و دستش را شل کرد و او گریخت و بر او دست نیافتند.
مجلسی، جلاءالعیون،/ 799
روزی مردی نزد عمر آمد و گفت: «من امروز از مختار شنیدم که سوگند یاد می‌کرد که مردی را بکشد و گمان من آن است که مقصد او تو بودی.»
پس عمر از کوفه به سوی موضعی در خارج کوفه که آن را حمّام می‌گفتند بیرون رفت و در آن‌جا پنهان شد. به او گفتند: خطا کردی و از دست مختار بیرون نمی‌توانی رفت؛ چون مطّلع می‌شود که از کوفه بیرون رفته ای، می‌گوید: امان من شکسته شد و تورا می‌کشد. پس آن ملعون در همان شب به خانه برگشت.
راوی گوید: چون روز شد، بامداد رفتم به خدمت مختار؛ چون نشستم. هیثم بن اسود آمد و نشست و بعد از او حفص پسر عمربن سعد آمد و گفت: «پدرم می‌گوید که چه شد امانی که مرا دادی و اکنون می‌شنوم-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1216
__________________________________________________
- که اراده قتل من داری.»
مختار گفت: «بنشین.»
و فرمود ابو عمره را بطلبید، پس دیدم که مرد کوتاهی آمد که سراپا غرق آهن گردیده بود. مختار حرفی در گوش او گفت و دو مرد دیگر را طلبید و همراه او کرد. بعد از اندک زمانی ابوعمره آمد و سر عمر را آورد. پس مختار به حفص گفت: «این سر را می‌شناسی؟»
گفت: «انّا للَّه‌وانّا الیه راجعون.»
مختار گفت: «ای ابو عمره! این را نیز به پدرش ملحق گردان که در جهنم پدرش تنها نباشد.»
ابو عمره اورا به قتل آورد. پس مختار گفت: «عمر به عوض امام حسین، و حفص به عوض علی بن الحسین. و حاشا که خون این‌ها با خون آن‌ها برابری تواند کرد.» مجلسی، جلاءالعیون،/ 796- 797
از حضرت صادق علیه السلام مروی است که فرمود: «اگر مختار اهل مشرق و مغرب را به‌سبب خون جدّ بزرگوارم کشته بود، اسراف نکرده بود.»
آن‌گاه مختار فرمان کرد تا در طلب مرّةبن منقذ عبدی که از قبیله عبدالقیس بود، برآمدند. این خبیث ملعون، حضرت علی‌اکبر فرزند دلبند امام حسین علیهما السلام را شهید ساخته بود و مردی شجاع و دلیر بود. پس جمعی برفتند و سرایش را احاطه کردند. آن خبیث نیزه به‌دست کرد و بر اسب خود برنشست و بیرون تاخت و با ایشان به مطاعنه پرداخت. ضربتی بر دستش فرود آوردند و او در میان گیرودار فرار کرده به مصعب‌بن زبیر ملحق شد. لکن دستش از کار بشد و شل گردید.
و به روایت مجلسی، عبیداللَّه‌بن ناجیةالشبامی را طعنه بزد و اورا بیفکند؛ لکن بدو ضرری وارد نگشت. پس عبداللَّه‌بن کامل شمشیری بر آن خبیث فرود آورد و او دست چپ را وقایه جان ساخت. شمشیر دستش را آسیب کرد و اسبش تندی کرد و اورا ببرد و با دست شل به مصعب پیوست.
و به روایت دیگر، سعربن ابی‌سعر آن خبیث را بگرفت و به خدمت مختار درآورد. مختار فرمود: «ای شقی! علی‌بن امام حسین علیهما السلام را تو کشتی؟»
گفت: «نه، من تنها نبودم. هزار تن در کشتن او با من شریک بودند.»
مختار فرمود: «اگر هزار تن با تو دستیار نمی‌شدند، چگونه آن حضرت را توانستی بکشی؟»
آن‌گاه بفرمود تا از نخست دو دست آن ملعون را بریدند. بعد از آن، زبانش را از کام کشیدند و از آن پس هر دو چشمش را از کاسه برکشیدند. بعد از آن، هر دو لبش را از بن بریدند و از آن پس مانند گوسفندش سر از تن جدا ساختند. آن‌گاه بدنش را با نفت بیالودند و در آتش بسوختند و نامش را در جریده قتله برنگاشتند. مختاراین کار از آن می‌کرد تا نام آنان از میان نرود و هیچ یک از قتل نرهند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 395
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1217
__________________________________________________
- و جمهور مورخان بر آن رفته‌اند که خواهر عمر بن سعد در سرای مختار جای داشت بالجمله مختار در پنهان اورا امان داد و نوشت: [متن عربی به کتاب ذوب النّضّار ارشاع شد].
این امان‌نامه‌ای است که مختاربن ابی‌عبید ثقفی به عمر بن سعد بن ابی‌وقاص می‌دهد که تو بر جان و مال و اهل و عیال و فرزندان خویش در امان خداوند سبحانی. و به آن جریرت و معصیت که از دین پیش مرتکب شدی مؤاخذت نیابی، مادامی که مطیع و منقاد بوده از سرای خود بدر نشوی، مگر این که به تازه حدثی از تو روی کند، هم‌اکنون عوانان یزدان و شیعیان آل خاتم پیغمبران جز به طریق خوبی با او رفتار نکنند، پس عمربن سعد با دلی شاد و خاطری از کید زمانه آزاد در سرای بنشست، و ندانست که یزدان سبحانش در هر دو جهان امان نداده است.
و از آن سوی مختار به آهنگ قتل او و پسرش حفص منتهز فرصت بود، چون خبر امان یافتن عمرسعد به محمدبن حنفیه پیوست مکتوبی به مختار فرمود که تو به‌وسیله محبت اولاد و اهل‌بیت رسول خدای صلی الله علیه و آله خروج نمودی، و پیوسته اظهار این معنی می‌نمودی که چون بر قتله امام حسین صلوات اللَّه علیه دست یابم هیچ یک را به‌جای نگذارم، چیست که اکنون رأس و رئیس ایشان عمربن سعد به فراغ بال به هر صبح و شام به سرای تو می‌آید، و تو با او به مدارات و مساوات می‌گذرانی، همانا این امر از چون توئی بسیار بعید و بدیع می‌نماید.
چون مختار این مکتوب را قرائت کرد گفت مهدی به درستی فرماید، و زود باشد که به آنچه قصور رفته است قیام جویم، و مافات را تدارک نمایم.
در بحار الانوار مسطور است که حضرت باقر علیه السلام فرمود: همانا مختار قصد نموده بود که اگر عمر احدوثه حدثی نماید یعنی اگر در بیت الخلا شود و حدثی از وی سر زند، کنایت از این که مختار در آن امان‌نامه و اندراج کلمه «إلّا أن یحدث حدثاً» این معنی را قصد کرده بود، و به این شرط مشروط ساخته بود، بالجمله عمربن سعد از آن پس که آن نامه امان را مأخوذ داشت، همه روز به منزل مختار شدی و مختار اورا بر سریر جای دادی، و به خویشتن نزدیک داشتی و تکریم فرمودی. تا یکی روز با عبداللَّه‌بن کامل بعد از آن که برادر زنش اسحاق‌بن اشعث را چنان که مسطور گردید بکشت، گفت هم‌اکنون نوبت آن ملعونی است که خواهرش در حباله نکاح من است، و به قولی دیگر خواهر مختار در سرای عمر بود.
و چون عمر بن سعد قتل اسحاق بن اشعث را بشنید سخت بترسید، و از سرای خویش بیرون دوید؛ و به خانه یحیی بن جعده خواهرزاده حضرت علی بن ابی‌طالب علیه السلام آمد تا مگر اورا از چنگ بلا برهاند، چون چشم یحیی بر آن پلید افتاد بانگ بر او زد که‌ای زندیق از چه روی به سرای من درآمدی، خدای تعالی از روی زمینت گم کناد، عمر مأیوس شد و به سرای خویش بازگردید و بر دست و پای زوجه خود افتاده و به عجز و زاری گفت: در کار من تدبیری بیندیش که برادرت مرا بخواهد کشت، زوجه‌اش گفت: ملعون-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1218
__________________________________________________
- شقی، برادرم به سرای من و دیدار من روی نکرد، و چون امیر گردید به تهنیت او از شومی تو نرفتم، و او هرگز بیاد من سخنی نمی‌کند، با چه روی بدو روی کنم؟
عمر چندان به گریه و الحاح بکوشید تا دلش را مهربان گردانید، و زوجه‌اش ناچار با تنی چند از کنیزکان خود به سرای مختار روی نهاد و سلام براند، مختار خشمگین شد و گفت: بی‌اجازت من از چه روی به این سرای روی نهادی؟ گفت: ای امیر! بر من مگیر و به عتاب میازار که من از کردار شوهرم شرمسار شده‌ام، و به این سرای رهسپار آمدم. مختار برآشفت و گفت: اگرنه بودی که قتل تو سودی نداشتی به قتلت آوردمی، همانا تو دختر عبید ثقفی باشی و شوهرت پسر رسول خدای صلی الله علیه و آله را به قتل رساند و اورا نکشتی از آن بیم که بی‌شوهر بمانی، گفت: ای برادر! سوگند به خدای که به خون این کافر تشنه‌جگرم و بارها اندیشه نهادم که در جامه خوابش به خون خود غلطانش دارم، اما چون تو در زندان ابن‌زیاد جای داشتی بیمناک شدم که چون ابن‌زیاد بشنود تورا بکشد و اگر کشته شدی کدام کس کشندگان امام مظلوم را به جزای خود می‌رساند؟ سپاس خدای را که تو خود زنده و از آنان انتقام می‌کشی.
مختار چون این سخنان بشنید دلش بروی مهر بجنبید و اورا معفو داشت و گفت: در این سرای میباش و بکار او کار مدار و با عبداللَّه فرموده‌ام که عمر را بامدادان حاضر کند تا منشور حکومتی به او دهم، و از آن سوی چون عمر به انتظار بنشست و زوجه‌اش بازنیامد سخت پریشان‌حال گردید و با آن اندیشه بود که مگر از کوفه فرار نماید لکن اورا میسر نگشت و متحیّر بماند.
و به روایت ابن‌اثیر یک روز مختار به اصحاب خویش گفت:
«لأقتلنّ غداً رجلًا عظیم القدمین، غائر العینین، مترف الحاجبین، یسرّ قتله المؤمنین والملائکة المقرّبین» فردا مردی را بخواهم کشت که هر دو قدمش بزرگ، هر دو چشمش فرو رفته و ابروانش به‌هم پیوسته باشد و از قتل او جماعت مؤمنان و تمامت فریشتگان مسرور شوند.
در این وقت هیثم بن اسود نخعی در مجلس او حاضر بود، چون این سخن بشنید دانست که عمر را آهنگ کرده و چون به آن ملعون حفاوتی به کمال داشت به منزل خویش درآمد و پسرش عریان را نزد عمر بفرستاد و از این داستانش باخبر ساخت، چون عمر این سخن بشنید با عریان گفت: خدای پدرت را جزای نیکو دهاد، چگونه تواند بود که مختار بعد از آن عهود و مواثیق و امان که بامنش در میان است به قتل من آهنگ جوید.
و چون عریان بازگردید عمر از سرای خویش بیرون شد و به حمام خود 1 درآمد و با یکی از موالی خود داستان خود را با مختار و امان‌نامه مختار را بازگفت، آن غلام گفت: کدام احدوثه‌ای است که عظیم‌تر از آن باشد که به‌جای آوردی، همانا اهل خود و رحل خود را به جای گذاشتی و به این‌جا آمدی، هم‌اکنون باز شو و بر خود ایرادی وارد مدار! و او برگشت و آن غلام مختار به مختار آمد و آن داستان بگذاشت،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1219
__________________________________________________
- مختار گفت: اندوهی نیست چه اورا سلسله بر گردن است که دیگرباره‌اش باز می‌گرداند.
و به روایت مجلسی اعلی اللَّه مقامه چون عمر از مختار با اندیشه شد عزیمت استوار ساخت که از کوفه راه برگیرد و مردی از بنی‌تیم اللات را که مالک نام داشت و به شجاعت نامدار بود حاضر ساخت و چهارصد دینار به وی عطا کرد و گفت: این دنانیر را برای حوایج ما با خوددار. آن‌گاه بیرون شدند و چون نزدیک حمام عمر یا نهر عبدالرحمان برسیدند توقف نمود و با مالک گفت: هیچ می‌دانی از چه روی از کوفه بیرون می‌شوم؟ گفت: ندانم، گفت: از بیم مختار است.
مالک گفت: ابن دومه 2- یعنی مختار- استش از آن تنگ‌تر است که تورا بکشد لکن اگر فرار کنی خانه تورا ویران نماید ومال وعیال تورا پایمال، غارت و فضیحت گرداند و ضیاع و عقار تورا از بیخ و بن براندازد، و تو که امروز اعزّ عرب هستی به این رسوائی درآئی.
پس عمربن سعد به این کلمات مغرور گردیده به روحاء باز شد و بامدادان به کوفه درآمد. معلوم باد که دومه نام مادر مختار است و این روایت که مذکور شد از مرزبانی مروی است.
و دیگری گوید که چون مختار خبر خروج عمر را از کوفه و مراجعت اورا بدانست گفت ما به وفا رفتیم و عمر غدر ورزید لکن اورا سلسله در گردن است که از گردن بازداشتن نتواند، و عمر گاهی که راه می‌سپرد، بر فراز شترش خواب ربود و ندانست به کدام سوی می‌رود و اجلش به کوفه‌اش بازآورد و چون خود را به کوفه بدید، به منزل خود شد و پسرش حفص را به مختار فرستاد.
مختار گفت: پدرت به کجا اندراست؟ گفت: در سرای خود باشد و چنان بود که عمر و پسرش هر دو تن در خدمت مختار فراهم نمی‌شدند و اگر پدر بودی پسر نبودی و اگر پسر حاضر بودی پدر دوری گرفتی از آن بیم که اگر هر دو حاضر شوند به قتل رسند، آن‌گاه حفص به مختار عرض کرد: پدرم می‌گوید آیا به آن امان که ما را دادی وفا می‌کنی؟ مختار فرمود: به‌جای بنشین.
و به روایتی چون مختار آن کلمات مذکور را بگفت، مردی به عمر شد و گفت: از مختار شنیدم که قسم می‌خورد که مردی را بخواهد کشت و من آن‌کس را جز تو نمی‌دانم و عمر از سرای بیرون شد و به حمام 3 برفت، با وی گفتند: آیا چنین میدانی که این خبر بر مختار مکتوم بماند، پس شب هنگام بازگردید و به سرای خویش برفت.
وچون بامداد شد هیثم‌بن‌الاسود به مجلس مختار درآمد و بنشست و نیز حفص بن عمر بن سعد خواهرزاده مختار بیامد و گفت: ابوحفص می‌گوید آن عهد و میثاق که دیروز با ما نهادی چه شد؟ مختار فرمود: بنشین، و ابوعمره حاجب را که او را کیسان تمار نام بود بخواند، پس مردی کوتاه قد که جامه آهنین دربر داشت حاضر گشت و مختار در پنهان با وی گفت: به سرای عمربن سعد برو و بدو بگوی که امیرت می‌خواند، اگر اجابت کرد اورا بیاور واگر ردا و طیلسان طلب کند بدان که مقصودش شمشیر است، در ساعت گردنش را-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1220
__________________________________________________
- بزن و سرش را بیاور.
ونیز دو تن را بفرمود تا با ابوعمره راه سپارند، پس ابوعمره برفت و بدون رخصت به سرای عمر درآمد، عمر سعد از دیدار ایشان به وحشت اندر شد و گفت: امیر را با من چه اندیشه رفته با این که ابن‌جعده از وی امان‌نامه با من بسپرده و آن عهدنامه را با ابوعمره بنمود، ابوعمره بخواند و گفت: ای ابوحفصه، درست گفتی، لکن امان‌نامه تو مشروط به آن است که از تو حدثی پدید نیاید و از آن زمان که تورا این عهدنامه بسپرده‌اند تاکنون از آن کمتر نخواهد بود که به هر روز دو نوبت به تخلیه رفته باشی تو خود انصاف بده چگونه تواند بود که خون پسر مصطفی و فاطمه زهرا را از تو نجویند و از چنین گناهی عظیم و جنایتی جسیم درگذرند، معذلک خاطر پریشان مدار چه تواند بود که احضار تو برای کاری دیگر باشد.
عمر بن سعد چون بدانست حال بر چه منوال است فریاد برکشید: ای غلام، ردا و طیلسان مرا بیاور تا به دار الاماره رهسپر شوم، ابوعمره چون این سخن بشنید وصیت مختار را به‌خاطر گذرانید و گفت: ای خبیث، مکر و فریب تو در من نگیرد، و چنان تیغی بر فرقش زد که به قفایش افکند و بفرمود تا سر از تنش جدا کردند. راوی می‌گوید: سوگند با خدای گمان نمی‌بردم که ابوعمره هنوز به سرای عمر رسیده باشد که به ناگاه سرش را در خدمت مختار فرو نهاد.
مختار روی با پسرش حفص کرد و گفت: این سر را می‌شناسی؟ گفت: آری «انّا للَّه‌وانّا الیه راجعون» و بعد از وی هیچ خوشی در زندگانی نیست، گفت: راست می‌گویی و تو بعد از وی زنده نمی‌مانی، و بفرمود تا سر اورا نیز از تن برگرفتند.
و به روایتی چون ابن سعد را ابوعمره به قتل رسانید پسرش حفص را مأخوذ داشته به خدمت مختار درآورد، مختار با سیّاف گفت: اورا با پدرش ملحق دار، حفص گفت: ایها الامیر! من در کربلا حاضر نبودم، مختار گفت: چنین باشد، لکن به کردار پدرت مفاخرت داشتی، سوگند با خدای پس از وی زندگانی نیابی، و بفرمود سرش را برگرفتند و با سر پدرش و بسیاری زر به خدمت محمدحنفیه فرستاد و گفت: عمر به جای حسین و پسرش به جای علی‌بن الحسین علیهما السلام باشند، لکن هرگز مساوی نباشند. سوگند به خدای در ازای خون ایشان هفتاد هزار تن را بکشم، چنان که در عوض خون یحیی بن زکریا هفتاد هزار تن را بکشتند، و به روایتی گفت: اگر سه بهره از چهار بهره قریش را بکشم تلافی یک انگشت از انگشت‌های حسین علیه السلام را نخواهد کرد.
مجلسی اعلی‌اللَّه مقامه فرماید: مختار بفرمود تا آن دو سر را با مسافربن سعد همدانی و ظبیان بن عمارة تمیمی به خدمت ابن‌حنفیه روان کردند و در آن اثنا که محمدحنفیه با جماعتی نشسته و مختار را به مجالست عمرسعد نکوهش می‌فرمود و هنوز از آن سخن لب نبسته بود که هر دو سر را در خدمتش فرو نهادند، پس به سجده بیفتاد و هر دو کف دست برگشود و عرض کرد:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1221
__________________________________________________
- اللَّهمّ لا تنس هذا الیوم للمختار وأجزه عن أهل بیت محمّد خیر الجزاء؛ سوگند با خدای ازین پس بر مختار عتابی نیست.
و به روایتی دیگر چون عبداللَّه‌بن کامل به سرای عمربن سعد درآمد و گفت به حضرت امیر راه برگیر آهی سرد برکشید و گفت: ای عبداللَّه هر زر و سیم که مراست تورا دهم و تو مرا به خویش گذار تا از کوفه به دیگر سوی روی نهم و جان از مختار بدر برم، عبداللَّه گفت: ای شیخ، دغدغه به خاطر مسپار که تورا از امیر مکروهی نمی‌رسد چه اگر امیر را با تو محبت نبودی تاکنونت مهلت نگذاشتی و یقین دارم که می‌خواهد با تو نوازشی به سزا کند و این آیه مبارکه را تلاوت نمود:
«عسی أن تحبُّوا شیئاً وهو شرٌّ لکم وعسی أن تکرهوا شیئاً وهو خیرٌ لکم واللَّه یعلم وأنتم لا تعلمون».
پسر سعد چاره‌ای جز اجابت فرمان ندید، پس درّاعه بپوشید و عمامه به سر درپیچید و عصا به‌دست گرفت و با این هیئت پیاده راه سپرد تا به دار الاماره رسید، ابو عمره حاجب و خیر غلام مختار گفتند: ای شیخ، در این‌جا جلوس کن تا امیر را از قدوم تو بشارت دهیم، پس او بنشست و ایشان خبر به مختار بردند، فرمود: اورا به من نیاورید و در همان‌جا زودش سر از تن برگیرید.
غلام مختار خیر بیرون آمد و دامن بر کمر برزد و آستین برکشید، عمر چون اورا به این صورت بدید بترسید و بلرزید و گفت: هان ای خیّر! برگوی تا به چه خیال اندری؟ خیّر گفت: خیر است، هم‌اکنون با تو معلوم افتد، پس شمشیر برکشید و گفت: ای ملعون، همانا به آرزوی حکومت ری پسر رسول خدای صلی الله علیه و آله را شهید ساختی، اما سپاس خدای را که به این آرزو دست نیافتی، هم‌اکنون این هدیه از من بپذیر و یادگار نگاهدار، پس چنان شمشیر بر گردنش بزد که سرش چندین گام از تنش دور افتاد و آن سر را به خدمت مختار درآورد.
چون مختار بدید، این آیت بخواند: «فقطع دابر القوم الّذین ظلموا والحمد للَّه‌ربّ العالمین» و این ملعون را دو پسر بود، یکی را حفص می‌نامیدند و دیگری را محمد می‌خواندند، مختار حفص را که پسر بزرگ‌تر بود حاضر ساخت و سر پدر را پیش او بنهاد، چون بدید و بشناخت، نعره‌ای برکشید و از هوش بشد و چون به هوش پیوست، مختار گفت: راست بگوی آن روز که به حکم پدرت سر امام حسین علیه السلام را بریدند هیچ گریه و زاری نمودی؟ گفت: نی، پس مختار بفرمود تا سر اورا از تن جدا کرده پهلوی سر پدرش نهادند، آن‌گاه بفرمود تا آن پسر دیگرش محمد را درآوردند و آن دو سر را نزد وی نهادند و بدو فرمود: این سرها را بشناسی؟ گفت: آری، از آن پدر و برادر من است که اکنون به جزای عمل خویش رسیدند.
ای امیر، در آن وقت که ابن‌زیاد زشت‌نهاد پدرم را به کربلا مأمور می‌کرد من بدو بسی نصیحت نمودم و از ارتکاب چنین امر شنیع مانع شدم لکن در وی اثر نکرد و برادرم اورا ترغیب همی‌نمود، من از هر دو تن در دنیا و آخرت بیزارم، مختار از این سخنان خرسند گردیده، رویش را ببوسید و فراوانش نوازش فرمود و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1222
__________________________________________________
- چون اندکی برگذشت بدن پلید عمرسعد سیاه شد و آماس کرد و کرم بدان درافتاد.
در این‌حال مردی پیر بدو برگذشت وچون بدان‌حالش نگران گشت بر خود بلرزید و گفت: یا ابن سعد، صد هزارانت لعنت خدای ای مکار نبهره 4 نابه کار که به دوستی دنیا با پسر رسول خدای آن معاملت روا داشتی، آن‌گاه زبان به دعای مختار برگشاد و گفت: ای امیر! اگر صدهزار گناه از تو صادر گشته بود خدای تعالی به‌سبب این کار تورا بیامرزیدی، مختار از آن کلمات خرسند و شاد خوار گشت و آن پیر را به احسان و اکرام مسرور نمود.
به روایتی دیگر عمربن سعد در کوفه پنهان شده بود و مختار بدو دست یافت و حاضر ساخت و گفت: ای پسر سعد! همانا تو همشیر حسین بودی، قبیح بادت این اخوّت نه ذمّت رسول خدا را حفظ کردی و نه حق اخوّت به‌جای گذاشتی، واللَّه العظیم آن اشعار خود را اگر برای من نخوانی به شدیدتر عذابت معذّب بدارم، و آن ملعون آن اشعار نونیّه که بدان اشارت یافته، قرائت نمود 5.
مختار فرمود: ای ملعون! آیا اعتقاد مسلمانان چنین باشد؟ سوگند با خدای اگر مسلمان بودی چنین نکردی اکنون بازگوی، چون امام علیه السلام بر زمین افتاد چه فرمود، پس کلمات امام را بگفت تا بدان‌جا که «لیسلطنّ اللَّه علیکم غلاماً یسفک دمائکم ویبیدکم وهو فتی ثقیف».
مختار گفت: جوانمرد ثقیف‌را می‌شناسی؟ گفت: تو باشی، گفت: سپاس خدایی را که دعای اورا مستجاب ساخت.
آن‌گاه فرمان داد تا آن ملعون را برهنه ساختند و با ریسمانی لب‌های اورا بربستند و چون بهیمه به‌پیچیدند ودندان‌های اورا یک‌به‌یک برکندند و انگشت‌های اورا بند از بند جدا ساختند و زبانش را بریدند وگوشش را با مقراض ازهم جدا نمودند و هر دو چشمش را میلی برنهادند تا در کاسه بنشست، و به آن زجر وعذاب بمرد.
1. مقصود حمام عمر است، این حمام را اعین مولی سعدبن ابی‌وقاص در خارج کوفه ساخته بود که در آن زمان به عمربن سعد تعلق داشت و بعدها به نام حمام عمر معروف شد.
2. دومه نام مادر مختار بوده است، و است- بکسر الف- یعنی مقعد.
3. مقصود همان حمام اعین است که در خارج از شهر کوفه بوده است، و عمربن سعد به این خروج خود از امان مختار خارج شد چه را که دستور بود از شهر کوفه خارج نگردد.
4. نبهره یعنی قلب، و باسره کنایه از عیب در نسب است.
5. أأترک ملک الرّیّ والرّیُّ رغبة أم أرجع مذموماً بقتل حسینِ
وفی قتله النّار الّتی لیس دونها حجاب وملک الرّیّ قرّة عینی
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 4/ 4- 12
مختار دنبال قاتل علی‌اکبر منقذ بن مره از عبدالقیس فرستاد، او مرد شجاعی بود، دور خانه‌اش را-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1223
__________________________________________________
- گرفتند و سوار بر اسب نیزه به‌دست از خانه بیرون آمد و با نیزه به آن‌ها حمله کرد ضربتی به‌دست او زدند ولی از میان آن‌ها گریخت و نجات یافت و خود را به مصعب‌بن زبیر رسانید ولی دستش علیل شد و از کار افتاد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 313- 314
مختار روزی به یارانش گفت: فردا مردی بزرگ‌قدم و چشم‌گود و سطبر ابرو را می‌کشم که از قتلش مؤمنان و فرشتگان مقرّب شاد شوند.
هیثم‌بن اسود نخعی نزد او بود و فهمید که مقصودش عمربن سعد است، به منزل آمد و پسرش عربان را نزد عمر فرستاد و به او خبر داد، عمر گفت: خدا پدرت را جزای خیر دهد، چگونه مرا می‌کشد بعد از عهد و پیمانی که به من داده است، (عبداللَّه‌بن جعدةبن هبیرة که خویش علی علیه السلام بود از همه مردم پیش مختار گرامی‌تر بود عمربن سعد اورا واسطه کرده بود و نامه امانی برای او گرفته بود، مختار در آن نامه قید کرده بود که حدثی از او سر نزند و مقصودش قضای حاجت بوده) چون عربان برگشت، عمرسعد از خانه بیرون آمد و به حمام رفت و به یکی از موالیان او این خبر را با امان‌نامه خود شرح داد و آن شخص در جوابش گفت: شرط شده است در امان‌نامه تو که حادثه‌ای از تو سر نزند و کدام حادثه از این بزرگ‌تر است که از خانه خود گریختی و این‌جا آمدی، زود به خانه خود برگرد و راه بهانه برای خود درست مکن. عمر سعد به خانه خود برگشت، به مختار خبر دادند که عمر سعد از خانه خود بیرون رفته، گفت: هرگز نتواند، او زنجیری در گردن دارد که بازش گرداند.
صبح مختار ابوعمره را دنبال او فرستاد، نزد او آمد و گفت: امیر را اجابت کن، عمر برخاست و پایش به جبه‌اش پیچید و بر زمین خورد، ابوعمره با ضربت شمشیر خود اورا کشت و سرش را نزد مختار آورد، مختار به پسرش حفص که پیش او نشسته بود گفت: این سر را می‌شناسی؟ گفت: آری، زندگی بعد از او خوبی ندارد، مختار دستور داد اورا هم کشتند، و گفت: این به جای حسین علیه السلام، و این به جای علی‌بن الحسین، ولی به‌خدا اگر سه‌ربع قریش را بکشم حق یکی از انگشتان آن‌ها ادا نشده.
و علت هیجان مختار برای قتل او این بود که یزیدبن شراحیل انصاری خدمت محمدبن حنفیه رسید و بر او سلام داد و رشته صحبت به مختار کشید، ابن‌الحنفیه گفت: معتقد است شیعه ماست و قاتلان حسین روی کرسی‌ها برابر او نشسته و با او گفت وگو می‌کنند، و چون یزید به کوفه برگشت به مختار خبر داد و او عمربن سعد را کشت و سرش را برای محمدبن حنفیه فرستاد و به او نوشت که بر هر کدام دست یافته آن‌ها را کشته و در تعقیب باقی‌ماندگان آن‌ها است که در قتل حسین علیه السلام شرکت داشتند، عبداللَّه‌بن شریک گوید: من صاحبان ردای حاشیه‌دار و کلاهان سیاه اصحاب سواری را دیدم که چون عمربن سعد پیش از آن که کشته شود به آن‌ها برمی‌خورد، می‌گفتند این کشنده حسین است.
ابن سیرین می‌گفت که علی علیه السلام به عمر بن سعد گفت: تو وقتی به مقامی رسی که میان بهشت و دوزخ مخیّر گردی دوزخ را اختیار کنی.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 312- 313
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1224
قال: وکان المختار رحمه الله قد سئل فی أمان عمر بن سعد بن أبی وقّاص، فآمنه علی أن لا یخرج من الکوفة، فإن خرج منها فدمه هدر، وفی الرّسالة بإسناده أخذ لعمر أمان:
[ثمّ ذکر أمان المختار وکلام الإمام الباقر علیه السلام کما ذکرهما فی ذوب النّضّار].
وفی المنتخب وغیره حکی عن الهیثم بن الأسود قال: کنت جالساً عند المختار بالکوفة، فابتدأ یقول لجلسائه: واللَّه لأقتلنّ رجلًا عریض القدمین، غائر العینین، مرفوع الحاجبین، عدوّاً للحسن والحسین، فلمّا سمع الهیثم کلامه، نهض إلی عمر بن سعد وعرّفه بمقالته، فقال: واللَّه ما أحسبه غیرک، انتهی.
قال الشّیخ: فخرج عمر حتّی أتی الحمّام، فقیل له: أتری هذا یخفی علی المختار؟ فرجع لیلًا، فدخل داره، وفی الرّسالة قال له ابن دومة المختار أضیق إستاً من أن یقتلک وإن هربت، هدم دارک وانتهب عیالک ومالک، وخرّب ضیاعک، وأنت أعزّ العرب، فاغترّ بکلامه، فرجعا.
وفی المنتخب والرّسالة: وحینئذٍ قال المختار: وفینا له وغدر، وأعطیناه خط أمان ومکر، ولکن واللَّه فی عنقه سلسلة لو جهد أن ینطلق ما استطاع حتّی أقتله إن شاء اللَّه. فبینا عمر بن سعد سائر فی الطّریق باللّیل، فنام علی ظهر النّاقة، فرجعت النّاقة به إلی الکوفة وقت الصّبح، فلم یشعر إلّاوهو علی باب داره، فنوخ ناقته ودخل داره واستسلم للقتل.
قال الشّیخ، قال الرّاوی: فلمّا کان من الغد، غدوت فدخلت علی المختار وجاء الهیثم بن الأسود، فقعد، فجاء حفص بن عمر بن سعد، فقال للمختار: یقول لک أبو حفص: أین لنا بالّذی کان بیننا وبینک؟ قال: اجلس، فدعا المختار أبا عمرة، فجاء رجل قصیر یتخشخش فی الحدید، فسارّه ودعا برجلین، فقال: اذهبا معه، فوَ اللَّه ما أحسبه بلغ دار عمر بن سعد حتّی جاء برأسه، فقال المختار لحفص: أتعرف هذا؟ قال: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، نعم، قال: یا أبا عمرة، ألحقه به، فقتله.
وفی المنتخب والرّسالة: فقال بعض الحضّار: عمر بن سعد بالحسین، وحفص بعلیّ ابن الحسین، فقال المختار: یا لکع الرّجال، أتقیس رأس عمر بن سعد برأس الحسین،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1225
ورأس حفص برأس علیّ بن الحسین، فواللَّه لأقتلنّ سبعین ألفاً کما قتل بیحیی بن زکریّا علیه السلام، وقیل: إنّه قال: لو قتلت ثلاثة أرباع قریش لما وفوا بأنملة من أنامل الحسین علیه السلام، انتهی.
أقول: روی الفاضل فی ترجمته «جلاء العیون» أنّ عمر بن سعد مرض فی مسیره إلی الرّیّ، فذبح علی فراشه ولم ینل إمارة الرّیّ کما دعا علیه الحسین علیه السلام، والعلم عند اللَّه.
القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 350- 352
(وکان) أمیر المؤمنین علیه السلام فی جملة أخباره بالمغیبات قد أخبر أنّ عمر بن سعد سیقتل الحسین علیه السلام.
الأمین، أصدق الأخبار، (ط 1)،/ 72، (ط 2)،/ 89
[سنة 36] حّدثنی عمر، قال: حدّثنا أبو الحسن، عن أبی مخنف، عن عمّه محمّد بن مخنف، قال: حدّثنی عدّةٌ من أشیاخ الحیّ کلّهم شهد الجَمَل، قالوا: کانت رایة الأزد من أهل الکوفة مع مِخْنف بن سُلَیم، فقُتِل یومئذ، فتناول الرّایةَ من أصحاب بیته الصّعقب وأخوه عبداللَّه بن سُلَیم، فقتلوه، فأخذها العلاء بن عروة، فکان الفتح، وهی فی یده، وکانت رایة عبدالقیس من أهل الکوفة مع القاسم بن مسلم، فقُتِل وقُتِل معه زید بن صُوحان وسَیْحان بن صُوحان، وأخذ الرّایة عدّة منهم فقُتِلوا؛ منهم عبداللَّه بن رقبة، وراشد. ثمّ أخذها مُنْقِذ بن النُّعمان، فدفعها إلی ابنه مُرّة بن منقذ، فانقضی الأمر وهی فی یده.
الطّبری، التّاریخ، 4/ 521- 522
ملخّص ما ذکره المؤرّخان الشّهیران الطّبریّ وابن الأثیر فی تاریخیهما، قالا: رایة عبدالقیس من ربیعة کانت مع حکیم بن جبلة، فقتل یوم الجمل الأصغر شهیداً، وذلک قبل قدوم أمیر المؤمنین علیه السلام، فصارت بعده إلی منقذ بن النّعمان العبدی، فاستشهد مع أمیر المؤمنین علیه السلام یوم الجمل الأکبر، فصارت إلی ولده اللّعین مرّة بن منقذ، فشهد بها الجمل وصفّین والنّهروان مع أمیر المؤمنین علیه السلام، ثمّ شهد کربلاء مع عمر بن سعد، فقتل علیّ بن الحسین الأکبر.
المظفّر، بطل العلقمیّ، 2/ 100
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1226

زیارته علیه السلام المطلقة عن الإمام الصّادق علیه السلام‌

باب «1» زیارة علیّ بن الحسین:
ثمّ «2» امض إلی عند الرّجلین، فقف علی علیّ بن الحسین علیهما السلام، وقل:
سلام اللَّه وسلام ملائکته المقرّبین وأنبیائه المرسلین وعباده الصّالحین علیک یا مولای وابن مولای ورحمة اللَّه وبرکاته، وصلّی اللَّه علیک وعلی أهل بیتک وعلی عترة آبائک الأخیار الأبرار، الّذین أذهب اللَّه عنهم الرّجس وطهّرهم تطهیراً، وعذّب اللَّه قاتلک بأنواع العذاب، والسّلام علیک ورحمة اللَّه وبرکاته «3».
المفید، المزار (من المصنّفات)، 5- 3/ 119/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 216- 217؛ ابن طاوس، مصباح الزّائر،/ 211
حدّثنی محمّد بن جعفر الرزّاز الکوفیّ «4»، عن محمّد بن الحسین بن أبی الخطّاب «5»، عن عبدالرّحمان بن أبی نجران «6»، عن یزید بن إسحاق شعر «7»، عن الحسن بن عطیّة «8»، عن أبی عبداللَّه علیه السلام قال: إذا دخلت الحائر الحسینی علیه السلام فقل: اللَّهمّ إنّ هذا مقامٌ أکرمتنی به وشرّفتی به، اللَّهمّ فأعطنی فیه رغبتی علی حقیقة إیمانی بک وبرسلک، سلام اللَّه علیک
__________________________________________________
(1)- فی نسخة «ب» بیاض.
(2)- [فی البحار مکانه: ثمّ قال المفید ومؤلّف المزار رحمهما الله: زیارة أخری له علیه السلام بروایة أخری غیر مقیّدة بوقت من الأوقات، إذا وردت إن شاء اللَّه أرض کربلاء، فانزل منها بشاطئ العلقمیّ، ثمّ اخلع ثیاب سفرک واغتسل غسل الزّیارة مندوباً [...] ثمّ ...].
(3)- المصادر السّابقة.
(4)- من أعلام الطّائفة واحد مشایخها، ولد سنة 233، وتوفّی سنة 316.
(5)- ثقة عین عظیم القدر، من أعاظم أصحاب الجواد علیه السلام، له کتب قیّمة، توفّی سنة 262.
(6)- أحد الأجلّاء الأثبات، ثقة ثقة.
(7)- کان من أرفع النّاس لهذا الأمر کش (شعر) یضبط فی المعاجم بالعین المهملة محرّکاً.
(8)- أبو تاب المحاربیّ الکوفیّ ثقة بالإجماع.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1227
یا ابن رسول اللَّه وسلام «1» ملائکته فیما تروح «2» وتغتدی «2» به الرّائحات الطّاهرات الطّیّبات «3» لک وعلیک، وسلامٌ علی ملائکة اللَّه المقرّبین، وسلام علی المسلّمین لک بقلوبهم، النّاطقین لک بفضلک بألسنتهم، أشهد أنّک صادقٌ صدّیقٌ صدقت فیما دعوت إلیه وصدقت فیما آتیت به، وأنّک ثار اللَّه فی الأرض من الدّم الّذی لا یدرک ثاره من الأرض إلّابأولیائک، اللَّهمّ حبّب إلیَّ مشاهدهم وشهادتهم حتّی تلحقنی بهم، وتجعلنی لهم فرطاً وتابعاً فی الدّنیا والآخرة.
ثمّ تمشی قلیلًا وتکبّر بسبع تکبیرات، ثمّ تقوم بحیال القبر وتقول: سبحان الّذی سبّح له المُلک والملکوت وقدّست بأسمائه جمیع خلقه، وسبحان اللَّه الملک القدّوس ربّ الملائکة والرّوح، اللَّهمّ اکتبنی فی وفدک إلی خیر بقاعک وخیر خلقک، اللَّهمّ العن الجبت والطّاغوت والعن أشیاعهم وأتباعهم، اللَّهمّ أشهدنی مشاهد الخیر کلّها مع أهل بیت نبیّک، اللَّهمّ توفّنی مسلماً واجعل لی قدماً مع الباقین الوارثین الّذین یرثون الأرض من عبادک الصّالحین.
ثمّ کبّر «4» خمس تکبیرات، ثمّ تمشی قلیلًا وتقول: اللَّهمّ إنّی بک مؤمن وبوعدک موقن، اللَّهمّ اکتب لی إیماناً وثبّته فی قلبی، اللَّهمّ اجعل ما أقول بلسانی حقیقته فی قلبی وشریعته فی عملی، اللَّهمّ اجعلنی ممّن له مع الحسین علیه السلام «5» قدم ثُبات «5» وأثبتنی فیمَن استشهد معه.
ثمّ کبّر ثلاث تکبیرات وترفع یدیک حتّی تضعهما «6» علی القبر جمیعاً «7»، ثمّ تقول: أشهد
__________________________________________________
(1)- [زاد فی البحار: علی].
(2- 2) [لم یرد فی البحار].
(3)- [لم یرد فی البحار].
(4)- [فی البحار: فکبّر].
(5- 5) [فی البحار: قدماً ثابتاً].
(6)- [زاد فی البحار: معاً].
(7)- [لم یرد فی البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1228
أنّک طُهر طاهر من طُهر طاهر، طهُرَت وطهُرَت بک «1» البلاد، وطهُرَت أرض أنت بها، وطهُرَ حرمک «2»، أشهد أنّک أمرت بالقسط والعدل «3» ودعوت إلیهما «4» وإنّک ثار اللَّه فی أرضه حتّی یستشیر لک من جمیع خلقه.
ثمّ ضع خدّیک جمیعاً علی القبر، ثمّ تجلس و «5» تذکر اللَّه بما شئت، وتوجّه إلی اللَّه فیما شئت أن تتوجّه، ثمّ تعود وتضع یدیک عند رجلیه «6»، ثمّ تقول: صلوات اللَّه علی روحک وعلی بدنک، صدقت وأنت الصّادق المصدّق، وقتل اللَّه من قتلک بالأیدی والألسن.
ثمّ تقبل إلی علیّ ابنه، فتقول ما أحببت، ثمّ تقوم قائماً فتستقبل «7» قبور الشّهداء فتقول:
السّلام علیکم أ یّها الشّهداء، أنتم لنا فرطٌ ونحن لکم تبعٌ، أبشروا بموعد اللَّه الّذی لا خُلف له، اللَّه مُدرکٌ لکم وِترَکم ومُدرکٌ بکم فی الأرض عدوّه، أنتم سادة الشّهداء فی الدّنیا والآخرة، ثمّ تجعل القبر بین یدیک ثمّ تصلّی ما بدا لک، ثمّ تقول: جئت وافداً إلیک وأتوسّل إلی اللَّه بک فی جمیع حوائجی من أمر دنیای وآخرتی بک یتوسّل المتوسّلون إلی اللَّه فی حوائجهم وبک یُدرک عند اللَّه أهل التّراث طلبتهم.
ثمّ تکبِّر إحدی عشرة تکبیرة متتابعة ولا تعجل فیها.
ثمّ تمشی قلیلًا، فتقوم مستقبل القبلة، فتقول: الحمد للَّه‌الواحد المتوحّد فی الأمور کلّها، خلق الخلق فلم یغب شی‌ء من أمورهم عن علمه، فعلمه بقدرته ضمنت الأرض ومن علیها دمک وثارک. یا ابن رسول اللَّه، صلّی اللَّه علیک، أشهد أنّ لک من اللَّه ما وعدک من النّصر والفتح، وأنّ لک من اللَّه الوعد الصّادق فی هلاک أعدائک، وتمام موعد
__________________________________________________
(1)- [البحار: لک].
(2)- [البحار: حرمها].
(3)- [لم یرد فی البحار].
(4)- [البحار: إلیه].
(5)- [البحار: ف].
(6)- [البحار: رجله].
(7)- [زاد فی البحار: القبور].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1229
اللَّه إیّاک، أشهد أنّ من تبعک الصّادقون الّذین قال اللَّه تبارک وتعالی فیهم: «اولئکَ هُم الصِّدِّیقون والشّهداء عند ربِّهم لهم أجرهم ونورهم».
ثمّ کبّر سبع تکبیرات، ثمّ تمشی قلیلًا، ثمّ تستقبل القبر وتقول: الحمد للَّه‌الّذی لم یتّخذ ولداً ولم یکن له شریکٌ فی المُلک وخلق کلّ شی‌ء فقدّره تقدیراً، أشهد أنّک دعوت إلی اللَّه وإلی رسوله ووفیت للَّه‌بعهده، وقمت للَّه‌بکلماته، وجاهدت فی سبیل اللَّه حتّی أتاک الیقین، لعن اللَّه أمّة قتلتک «1» ولعن اللَّه أمّة ظلمتک «1»، ولعن اللَّه أمّة خذلتک، ولعن اللَّه أمّة خذلت عنک، اللَّهمّ إنّی أشهدک بالولایة لمن والیت ووالته رُسُلُک، وأشهد بالبرائة ممّن برِئتَ منه وبرئَتْ منه رُسُلُک.
اللَّهمّ العن الّذین کذّبوا رُسُلک، وهدموا کعبتک، وحرّفوا کتابک، وسفکوا دماء أهل بیت نبیّک، وأفسدوا فی بلادک، واستذلّوا عبادک. اللَّهمّ ضاعف لهم العذاب فیما جری من سُبُلک وبرّک وبحرک، اللَّهمّ العنهم فی مستسرّ السّرائر «1» وظاهر العلانیة «1» فی «2» أرضک وسمائک «2».
وکلّما دخلت الحائر «3» فسلّم، وضع خدّک علی القبر. «4»
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 194- 197/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 148- 151
«4»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی البحار].
(2- 2) [البحار: سمائک وأرضک].
(3)- [البحار: الحیر].
(4)- [زاد فی البحار: بیان: قوله علیه السلام: وسلام علی ملائکته فیما تروح به الرّائحات أی سلام علی ملائکة اللَّه فی ضمن التحیّات الّتی تأتیک من اللَّه فی وقت الرّواح أو مطلقاً، فقوله: لک وعلیک صفة أو حال للرّائحات. والأظهر ما فی بعض النّسخ وهو قوله: وسلام ملائکته فیما تغتدی وتروح، والغدوة البکرة، ویقال: غدا علیه واغتدی، أی بکر، والرّواح من زوال الشّمس إلی اللّیل، یقال راح یروح رواحاً، أی سلام ملائکته فیما یأتون به علیک فی أوّل النّهار وآخره، وقد یقال: راح یروح إذا أتی أیّ وقت کان، فعلی النّسخة الاولی هذا هو المراد «قوله علیه السلام» وإنّک ثار اللَّه فی الأرض الثّأر بالهمز الدّم وطلب الدّم، أی أنّک أهل ثأر اللَّه والّذی یطلب اللَّه بدمه من أعدائه أو هو الطّالب بدمه ودماء أهل بیته بأمر اللَّه فی الرّجعة، وقیل: هو تصحیف ثائر، والثائر من لا یبقی علی شی‌ء حتّی یدرک ثاره.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1230
حدّثنی أبی «1» وعلیّ بن الحسین «2» «3» ومحمّد بن الحسن «3» «4» علیهم السلام جمیعاً، عن سعد بن عبداللَّه «5»، عن أحمد بن محمّد بن عیسی «6»، عن القاسم بن یحیی «7»، عن الحسن بن راشد «8» عن الحسن بن ثویر ابن أبی فاختة «9» قال: کنت أنا ویونس بن ظبیان والمفضّل بن عمر وأبو سلمة السّرّاج جلوساً عند أبی عبداللَّه، وکان المتکلِّم یونس وکان أکبر منّا «10» سنّاً، فقال له: جعلت فداک إنِّی أحضر مجالس هؤلاء القوم- یعنی ولد س ا ب ع- فما أقول؟
قال: إذا حضرتهم وذکرتنا فقل: اللَّهمّ أرِنا الرّخاء والسّرور فإنّک تأتی علی کلّ ما ترید.
فقلت: جعلت فداک، إنّی کثیراً ما أذکر الحسین علیه السلام فأیّ شی‌ء أقول؟ قال: قل:
السّلام علیک یا أبا عبداللَّه، تعید ذلک ثلاثاً، فإنّ السّلام یصل إلیه من قریب وبعید، ثمّ قال: إنّ أبا عبداللَّه علیه السلام لمّا مضی، بکت علیه السّماوات السّبع والأرضون السّبع وما فیهنّ
__________________________________________________
- ثمّ اعلم أنّ المضبوط فی نسخ الدّعاء بغیر همز والّذی یظهر من کتب اللّغة أنّه مهموز ولعلّه خفّف فی الإستعمال (قوله علیه السلام) وشهادتهم أی حضورهم أو أصیر شهیداً کما صاروا، والأوّل أظهر (قوله) وتجعلنی لهم فرطاً هو بالتّحریک من یتقدّم القوم لیرتاد لهم الماء ویهیّئ لهم الدّلاء والأرشیة، أی تجعلنی خادماً لهم ساعیاً فی امورهم (قوله علیه السلام) من جمیع خلقه أی ممّن له مدخل فی ذلک بالتأسیس والخذلان والرّضا به فی کلّ دهر وأوان، والوتر بالکسر ویفتح، والترة بکسر التّاء وفتح الرّاء الثّار.]
(1)- أحد مشایخ الطّائفة من خیار أصحاب سعد، أکثر الکشی النقل عنه فی رجاله.
(2)- أبو الحسن ابن بابویه والد شیخنا الصّدوق، کان شیخ القمّیّین وفقیهم فی عصره، توفّی سنة 329.
(3- 3) [البحار: ابن الولید].
(4)- أحد المشایخ الأجلّة الموثوق بهم، له کتب تآلیف، توفّی سنة 343.
(5)- فقیه الطّائفة وشیخها المقدّم، له کتب کثیرة، توفّی سنة 329- 300- 301 علی الخلاف.
(6)- أبو جعفر القمّی فی الرّعیل الأوّل من حملة الحدیث، أحد ثقات المشایخ، له کتب ممتعة.
(7)- فی روایة غیر واحد من أمثال أبی جعفر القمّی عنه إمارة الاعتماد علیه بل ثقته.
(8)- یروی عنه من أصحاب الإجماع ابن أبی عمیر الّذی لا یروی إلّاعن ثقة، وحدیث الطّبرسی یفید ثقته.
(9)- من ثقات الطّائفة لدی أصحاب الأجماع، وهذه الزّیارة المقدّسة رواها ثقة الإسلام الکلینی فی الکافی‌لشیعة محمّد وآله بإسناده، ورواها شیخ الطّائفة فی التّهذیب.
(10)- [البحار: أکبرنا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1231
وما بینهنّ ومن یتقلّب فی الجنّة والنّار من خلق ربّناً وما یری وما لا یری، بکی «1» علی أبی عبداللَّه علیه السلام إلّاثلاثة أشیاء لم تبک علیه، قلت: جعلت فداک، ما هذه الثّلاثة أشیاء «2»؟
قال: لم تبک علیه البصرة ولا دمشق ولا آل عثمان. قال: قلت: جعلت فداک، إنِّی أرید أن أزوره، فکیف أقول وکیف أصنع؟ قال: إذا أتیت أبا عبداللَّه علیه السلام فاغتسل علی شاطئ الفرات، ثمّ البس ثیابک الطّاهرة، ثمّ امش حافیاً، فإنّک فی حرم من حرم اللَّه وحرم رسوله «3» وعلیک «3» بالتّکبیر والتّهلیل والتّمجید والتّعظیم للَّه‌کثیراً والصّلاة علی محمّد وأهل بیته حتّی تصیر إلی باب «4» الحائر الحسینی ثمّ قل: السّلام علیک یا حجّة اللَّه وابن حجّته، السّلام علیکم یا ملائکة اللَّه وزوّار قبر ابن نبیّ اللَّه.
ثمّ اخط عشر خطا فکبّر، ثمّ قف فکبّر ثلاثین تکبیرة، ثمّ امش حتّی تأتیه من قبل وجهه واستقبل «5» بوجهک وجهه «5» واجعل «6» القبلة بین کتفیک ثمّ تقول: السّلام علیک یا حجّة اللَّه وابن حجّته، السّلام علیک یا قتیل اللَّه وابن قتیله، السّلام علیک یا ثار اللَّه وابن ثاره، السّلام علیک یا وتر اللَّه الموتور فی السّماوات والأرض، أشهد أنّ دمک سکن فی الخُلد، واقشعرّت له أظلّة العرش، وبکی له جمیع الخلائق، وبکت له السّماوات السّبع والأرضون السّبع وما فیهنّ وما بینهنّ ومن یتقلّب فی الجنّة والنّار من خلق ربّنا، وما یُری وما لا یُری، أشهد أنّک حجّة اللَّه وابن حجّته وأشهد أنّک قتیل اللَّه وابن قتیله، وأشهد أنّک ثار اللَّه فی الأرض وابن ثاره، وأشهد أنّک وترُ اللَّه الموتور فی السّماوات والأرض، وأشهد أنّک قد بلّغت ونصحت ووفیت ووافیت وجاهدت فی سبیل ربّک ومضیت «3» علی بصیره «3» للّذی کنت علیه شهیداً ومستشهداً وشاهداً ومشهوداً، أنا عبداللَّه
__________________________________________________
(1)- [البحار: بکاء].
(2)- [البحار: الأشیاء].
(3- 3) [لم یرد فی البحار].
(4)- [لم یرد فی البحار].
(5- 5) [البحار: وجهک بوجهه].
(6)- [البحار: تجعل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1232
ومولاک وفی طاعتک والوافد إلیک ألتمس کمال المنزلة عند اللَّه وثبات القدم فی الهجرة إلیک، والسّبیل الّذی لا یختلج دونک من الدّخول فی کفالتک الّتی امرت بها.
مَنْ أراد اللَّه بدأ بکم من أراد اللَّه بدأ بکم من أراد اللَّه بدأ بکم. بکم یُبیّن اللَّه الکذب، وبکم یُباعد اللَّه الزّمان الکَلِب، وبکم فتح اللَّه، وبکم یختم اللَّه، وبکم یمحو اللَّه ما یشاء، وبکم یثبت، وبکم یفکّ الذّلّ من رقابنا، وبکم یدرک اللَّه تِرَة کلّ مؤمن یُطلب، وبکم تُنبت الأرض أشجارها، وبکم تخرج الأشجار أثمارها، وبکم تُنزل السّماء قطرها ورزقها، وبکم یکشف اللَّه الکرب، وبکم ینزل اللَّه الغیث، وبکم تسبّح اللَّه الأرض الّتی تحمل أبدانکم وتستقلّ جبالها علی مراسیها، إرادة الرّبّ فی مقادیر أموره تهبط إلیکم، وتصدر من بیوتکم، والصّادق عمّا فُصِّل من أحکام العباد، لُعنت أمّة قتلتکم، وأمّة خالفتکم، وأمّة جحدت ولایتکم، وأمّة ظاهرت علیکم، وأمّة شهدت ولم تستشهد، الحمد للَّه‌الّذی جعل النّار مأواهم، وبئس وِرد الواردین، وبئس الوِرد المورود، الحمد للَّه‌ربّ العالمین.
وتقول ثلاثا: صلّی اللَّه علیک یا أبا عبداللَّه، أیضاً ثلاثا: أنا إلی اللَّه ممّن خالفک بری‌ء.
ثمّ تقوم، فتأتی ابنه علیّاً علیه السلام وهو عند رجلیه «1»، فتقول: السّلام علیک یا ابن رسول اللَّه، السّلام علیک یا ابن أمیر المؤمنین، السّلام علیک یا ابن الحسن والحسین، السّلام علیک یا ابن خدیجة الکبری وفاطمة الزّهراء، صلّی اللَّه علیک (ثلاثاً)، لعن اللَّه من قتلک (ثلاثاً)، أنا إلی اللَّه منهم بری‌ء (ثلاثاً).
ثمّ تقوم فتومی بیدک إلی الشّهداء وتقول: السّلام علیکم (ثلاثاً)، فُزتم واللَّه (ثلاثاً)، فلیت إنِّی معکم فأفوز فوزاً عظیماً.
ثمّ تدور فتجعل قبر أبی عبداللَّه علیه السلام بین یدیک وأمامک «2»، فتصلّی ستّ رکعات، وقد تمّت زیارتک، ف «3» إن شئت أقم «4» وإن شئت فانصرف.
__________________________________________________
(1)- [البحار: رجله].
(2)- [البحار: إماماً].
(3)- [البحار: و].
(4)- [البحار: فأقم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1233
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 197- 200/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 151- 153
حدّثنی أبی «1» «2» ومحمّد بن الحسن «2» «3»، عن الحسین بن الحسن بن أبّان «4»، «5» عن الحسین ابن سعید «5» «6»، عن فضالة بن أیّوب «7»، عن نعیم بن الولید «8»، عن یوسف الکناسیّ «9»، عن أبی عبداللَّه علیه السلام قال: إذا أتیت قبر الحسین علیه السلام، فأتِ الفرات واغتسل بحیال قبره وتوجّه إلیه وعلیک السّکینة والوقار حتّی تدخل الحیر من جانبه الشرقی وقل حین تدخله: السّلام علی ملائکة اللَّه المقرّبین، السّلام علی ملائکة اللَّه المنزلین، السّلام علی ملائکة اللَّه المردفین، «10» السّلام علی ملائکة اللَّه المسوّمة «10»، السّلام علی ملائکة اللَّه الّذین هم فی هذه الحائر بإذن اللَّه مقیمون.
فإذا استقبلت قبر الحسین علیه السلام فقل: السّلام علی رسول اللَّه، صلّی اللَّه علی محمّد أمین اللَّه علی رُسُله، وعزائم أمره، الخاتم لما سبق، والفاتح لما استقبل، والمهیمن علی ذلک کلّه، والسّلام علیه ورحمة اللَّه وبرکاته.
ثمّ تقول، السّلام علی أمیر المؤمنین عبدک وأخی رسولک الّذی انتجبته بعلمک، وجعلته هادیاً لمَن شئت من خلقک والدّلیل علی مَنْ بعثت برسالاتک ودیّان الدِّین بِعَدْلک،
__________________________________________________
(1)- أوعزنا إلیه فی ص 197.
(2- 2) [البحار: وابن الولید معاً].
(3)- مرّ أنّه من أعاظم ثقات المشایخ.
(4)- أحد ثقات الطّائفة.
(5- 5) [البحار: الأهوازیّ].
(6)- من أشهر ثقات الأصحاب، تخرّج إلیه کثیر من أعلام الدِّین وحملة الحدیث، له کتب ثمینة یربو علی‌ثلاثین کتاباً عندنا، منها کتاب الزّهد، توفّی بقم المشرّفة.
(7)- ازدیّ أهوازیّ، من أجلّاء ثقات أصحاب أبی إبراهیم علیه السلام، وقد یعدّ من أصحاب الإجماع.
(8)- روایة مثل أصحاب الأجماع، عنه یومی إلی الاعتماد علیه.
(9)- ذکر فی المعاجم مسکوتاً عنه مع روایة أساتذة الطّائفة وشیوخها، حدیثه، وخصوص هذه الزّیارة، رواها ثقة الإسلام الکلینی، أوردناه عنه فی آخرها زیارة الوداع.
(10- 10) [لم یرد فی البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1234
وفصل قضائک بین خلقک، والمهیمن علی ذلک کلّه، والسّلام علیه ورحمة اللَّه وبرکاته، اللَّهمّ صلّ علی الحسن بن علیّ عبدک وابن رسولک الّذی انتجبته بعلمک، «1» إلی آخر ما صلّیت علی أمیر المؤمنین «1».
ثمّ تسلّم علی الحسین وسایر الأئمّة کما صلّیت وسلّمت علی الحسن بن علیّ، ثمّ تأتی قبر الحسین علیه السلام فتقول: السّلام علیک یا أبا عبداللَّه، السّلام علیک یا ابن رسول اللَّه، صلّی اللَّه علیک یا أبا عبداللَّه، رحمک اللَّه یا أبا عبداللَّه، أشهد أنّک قد بلّغت عن اللَّه ما أمرک به، ولم تخش أحداً غیره، وجاهدت فی سبیله وعبدته صادقاً «2» مخلصاً حتّی أتاک الیقین، أشهد أنّکم کلمة التّقوی، وباب الهدی، والعروة الوثقی، والحجّة علی من یبقی ومن تحت الثّری، أشهد أنّ ذلک لکم سابق فیما مضی، وذلک لکم فاتح فیما بقی، أشهد أنّ أرواحکم وطینتکم طینة طیِّبة طابت وطهُرت هی بعضها من بعض منّاً «2» من اللَّه ورحمته.
فأشهد اللَّه وأشهدکم أنّی بکم مؤمن، «3» وبإیابکم موقن «3»، ولکم تابع فی ذات نفسی وشرایع دینی، وخاتمة عملی ومنقلبی ومثوای، فأسئل اللَّه البرّ الرّحیم، أن یتمّم لی ذلک، وأشهد أنّکم قد بلّغتم عن اللَّه ما أمرکم به حتّی «2» لم تخشوا أحداً غیره، وجاهدتم فی سبیله، وعبدتموه حتّی أتاکم الیقین، فلعن اللَّه من قتلکم، ولعن اللَّه من أمر به، ولعن اللَّه من بلغه ذلک فرضی به، أشهد أنّ الّذین انتهکوا حرمتک وسفکوا دمک ملعونون علی لسان النّبیّ الأمِّیّ.
ثمّ تقول: اللَّهمّ العن الّذین بدّلوا نعمتک، وخالفوا ملّتک، ورغبوا عن أمرک، واتّهموا رسولک، وصدّوا عن سبیلک، اللَّهمّ احشُ قبورهم ناراً، وأجوافهم ناراً، واحشرهم وأتباعهم إلی جهنّم زُرقاً، اللَّهمّ العنهم لعناً یلعنهم به کلّ ملک مقرّب، وکلّ نبیّ مرسل،
__________________________________________________
(1- 1) [البحار: وجعلته هادیاً لمن شئت من خلقک، الدّلیل علی من بعثت برسالاتک، ودیّان الدِّین‌بعدلک، وفصل قضائک بین خلقک، المهیمن علی ذلک کلّه، السّلام علیه ورحمة اللَّه وبرکاته].
(2)- [لم یرد فی البحار].
(3- 3) [لم یرد فی البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1235
وکلّ عبد مؤمن امتحنت قلبه للإیمان، اللَّهمّ العنهم فی مستسرّ السرّ وظاهر العلانیّة، اللَّهمّ العن جوابیت هذه الأمّة «1» وطواغیتها، والعن فراعنتها، والعن قتلة أمیر المؤمنین، والعن قتلة الحسن والحسین وعذِّبهم عذاباً ألیماً «2» لا تعذِّب به أحداً من العالمین، اللَّهمّ اجعلنا ممّن تنصره وتنتصر به، وتمنّ علیه بنصرک لدینک فی الدّنیا والآخرة.
ثمّ اجلس عند رأسه صلوات اللَّه علیه فقل: صلّی اللَّه علیک، أشهد أنّک عبداللَّه وأمینه، بلّغت ناصحاً وأدّیت أمیناً وقُتلت صدّیقاً، ومضیت علی یقین، لم «3» تؤثر عمیً علی هدیً ولم تمل من حقٍّ إلی باطلٍ، أشهد أنّک قد أقمت الصّلاة، وآتیت الزّکاة، وأمرت بالمعروف، ونهیت عن المنکر، واتّبعت الرّسول، وتلوت الکتاب حقّ تلاوته، ودعوت إلی سبیل ربّک بالحکمة والموعظة الحسنة، صلّی اللَّه علیک وسلّم تسلیماً کثیراً «2»، أشهد أنّک کنت علی بیِّنة من ربِّک، قد بلّغت ما امرت به وقُمت بحقِّه وصدقت من قبلک، غیر واهنٍ ولا موهنٍ، صلّی اللَّه علیک وسلّم تسلیماً، فجزاک اللَّه من صدّیق خیراً من رعیّتک، أشهد أنّ الجهاد معک جهاد وأنّ الحقّ معک والیک، وأنت أهله ومعدنه، ومیراث النّبوّة عندک وعند أهل بیتک «4» علیهم السّلام «4»، أشهد أنّک صدّیق عند اللَّه وحجّته علی خلقه، وأشهد أنّ دعوتک حقّ وکلّ داعٍ منصوب غیرک فهو باطل مدحوض، وأشهد أنّ اللَّه هو الحقّ المبین.
ثمّ تحوّل عند رجلیه وتخیّر من الدّعاء وتدعو لنفسک.
ثمّ تحوّل عند رأس علیّ بن الحسین علیه السلام وتقول: سلام اللَّه وسلام ملائکته المقرّبین وأنبیائه المرسلین، علیک یا مولای وابن مولای ورحمة اللَّه وبرکاته، صلّی اللَّه علیک وعلی أهل بیتک وعترة آبائک الأخیار الأبرار، الّذین أذهب اللَّه عنهم الرّجس وطهّرهم تطهیراً.
__________________________________________________
(1)- [زاد فی البحار: والعن].
(2)- [لم یرد فی البحار].
(3)- [البحار: لو].
(4- 4) [البحار: صلّی اللَّه علیه وآله وسلّم تسلیماً].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1236
ثمّ تأتی قبور الشّهداء وتسلّم علیهم وتقول: السّلام علیکم أ یّها الرّبّانیّون، أنتم لنا فرط وسلف، ونحن لکم أتباع وأنصار، أشهد أنّکم أنصار اللَّه کما قال اللَّه تبارک وتعالی فی کتابه: «وکأیِّن من نبیٍّ قاتلَ معهُ ربِّیُّونَ کثیرٌ فما وهنوا لِما أصابهُم فی سبیلِ اللَّه وما ضعفُوا وما استکانوا» فما وهنتم وما ضعفتم وما استکنتم حتّی لقیتم اللَّه علی سبیل الحقّ ونصرة کلمة اللَّه التّامّة، صلّی اللَّه علی أرواحکم وأبدانکم وسلّم تسلیماً، أبشروا بموعد اللَّه الّذی لا خلف له، إنّه لا یخلف المیعاد، اللَّه مُدرک لکم ثار ما وعدکم، أنتم سادة الشّهداء فی الدّنیا والآخرة، أنتم السّابقون والمهاجرون والأنصار، وأشهد أنّکم قد جاهدتم فی سبیل اللَّه، وقُتلتم علی منهاج رسول اللَّه «1» وابن رسول اللَّه «1»، الحمد للَّه‌الّذی صدقکم وعده وأراکم ما تحبّون.
ثمّ تقول: أتیتک یا حبیب رسول اللَّه وابن رسوله، وإنّی لک عارف وبحقّک مقرّ، وبفضلک مستبصر، وبضلالة من خالفک موقن، عارف بالهدی الّذی أنت علیه، بأبی أنت وأمِّی ونفسی، اللَّهمّ إنّی اصلّی علیه کما صلّیت أنت علیه ورُسُلُک وأمیر المؤمنین صلاة متتابعة متواصلة مترادفة یتبع بعضها بعضاً، لا انقطاع لها، ولا أمدّ ولا أبد ولا أجل فی محضرنا هذا، وإذا غبنا وشهدنا، والسّلام علیه «2» ورحمة اللَّه وبرکاته.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 201- 205/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 157- 160
حدّثنی الحسین بن محمّد بن عامر «3»، عن أحمد بن إسحاق بن سعد «4» قال: حدّثنا
__________________________________________________
(1- 1) [البحار: صلّی اللَّه وسلّم تسلیماً].
(2)- [البحار: علیک].
(3)- هو أبو عبداللَّه الحسین بن محمّد بن عامر بن عمران بن أبی بکر الأشعریّ القمّی، أحد أجلّاء مشایخ‌الکلینی وابن الولید وابن بابویه وابن بطّة وثقته، کما صرّح به النّجاشی وکثیر من وجوه الطّائفة من المتسالم علیها، کما أنّ غزارة علمه الجمّ ومکانته العالیة من کلّ فضل ظاهر لا ینکره أحد.
(4)- هو أبو علیّ أحمد بن إسحاق بن عبداللَّه بن سعد بن مالک الأحوص الأشعری، من ثقات محدِّثی الشّیعة وأحد أمناء الدِّین والملّة. قال الشّیخ والنجاشی إنّه کبیر القدر، وکان من خواص أبی محمّد علیه السلام، ورأی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1237
سعدان بن مسلم «1» قائد أبی بصیر قال: حدّثنا بعض أصحابنا، عن أبی عبداللَّه علیه السلام قال:
إذا أتیت القبر، بدأت فأثنیت علی اللَّه عزّ وجلّ وصلّیت علی النّبیّ صلی الله علیه و آله واجتهدت فی ذلک «2»، ثمّ تقول: سلام اللَّه وسلام ملائکته فیما تروح وتغدو الزّاکیات الطّاهرات لک وعلیک، «3» وسلام اللَّه «3» وسلام ملائکته «4» المقرّبین والمسلّمین لک بقلوبهم والنّاطقین بفضلک والشّهداء علی أنّک صادق صدّیق صدقت ونصحت فیما أتیت به وأنّک ثار اللَّه فی الأرض والدّم الّذی لا یُدرک ثاره أحد من أهل الأرض ولا یُدرکه إلّااللَّه وحده، جئتک یا ابن رسول اللَّه وافداً إلیک و «5» أتوسّل إلی اللَّه بک فی جمیع حوائجی من أمر دنیای وآخرتی، وبک یتوسّل المتوسّلون إلی اللَّه فی حوائجهم، وبک یُدرک أهل التّراث من عباد اللَّه طلبتهم.
ثمّ امش قلیلًا، ثمّ «6» تستقبل «7» القبر «3» والقبلة بین کتفیک «3»، فقل: الحمد للَّه‌الواحد الأحد «5» المتوحّد بالأمور کلّها، خالق الخلق، فلم یعزب عنه شی‌ء من أمرهم، وعالم کلّ شی‌ء بلا تعلیم، ضمّن الأرض ومن علیها دمک وثارک، یا ابن رسول اللَّه، أشهد أنّ لک من اللَّه ما وعدک من النّصر والفتح وأنّ لک من اللَّه الوعد الحقّ فی هلاک عدوّک وتمام موعده إیّاک، أشهد أنّه قاتل معک ربیّون کثیر کما قال اللَّه تعالی: «وکأیِّن من نبیٍّ قاتلَ
__________________________________________________
- صاحب الزّمان عجّل اللَّه فرجه، وهو شیخ القمّیّین ووافدهم، وله کتب وأطراه کلّ من ذکره من أرباب المعاجم ووثقه.
(1)- هو عبدالرّحمان العامریّ الکوفیّ، أحد أرباب الأصول یعدّ عند رجال التّحقیق من ثقات الأصحاب‌ولا بدع فهو شیخ الأجلّة، یروی عنه أعلام الدّین وأعاظم حملة علم الحدیث ویعتمد علیه من أصحاب الأجماع مثل ابن أبی عمیر وصفوان بن یحیی ویونس بن عبدالرّحمان وفضالة بن أیّوب والحسن بن محبوب والحسن بن فضّال وجماعة أخری من ثقات الطّائفة وأساطین الدّین ومشایخ المذهب.
(2)- [زاد فی البحار: إن شاء اللَّه].
(3- 3) [لم یرد فی البحار].
(4)- [البحار: ملائکة].
(5)- [لم یرد فی البحار].
(6)- [زاد فی البحار: قم].
(7)- [البحار: مستقبل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1238
معهُ رِبِّیّون کثیرٌ فما وهنُوا لِما أصابهم»، ثمّ کبّر سبع تکبیرات، ثمّ امش قلیلًا واستقبل القبر، ثمّ قل: الحمد للَّه‌الّذی لم یتّخذ صاحبة ولا ولداً ولم یکن له شریک فی المُلک «1» خلق کلّ شی‌ء فقدّره تقدیراً، أشهد أ نّک قد بلّغت عن اللَّه ما امرت به ووفیت بعهد اللَّه، وتمّت بک کلماته، وجاهدت فی سبیله حتّی أتاک الیقین، لعن اللَّه أمّة قتلتک «2» وأمّة خذلتک «2»، ولعن اللَّه أمّة خذّلت عنک، اللَّهمّ إنّی أشهد بالولایة لمن والیت، ووالت رُسُلُک، وأشهد بالبرائة ممّن برئت «3» منه وبرئت منه رُسُلُک، اللَّهمّ العن الّذین کذّبوا رسولک، وهدّموا کعبتک، وحرّفوا کتابک، وسفکوا دماء «4» أهل بیت نبیّک وأفسدوا عبادک واستذلّوهم، اللَّهمّ ضاعف لهم اللّعنة فیما جرت به سُنّتک فی برک وبحرک، اللَّهمّ العنهم فی سمائک وأرضک، اللَّهمّ واجعل لی لسان صدق فی أولیائک، وحبِّب إلیَّ مشاهدهم حتّی تلحقنی بهم وتجعلهم لی فرطاً، وتجعلنی لهم تبعاً فی الدّنیا والآخرة.
ثمّ امش قلیلًا فکبّر سبعاً وهلّل سبعاً واحمد اللَّه سبعاً وسبّح اللَّه تعالی سبعاً وأجبه سبعاً وتقول: «5» لبّیک داعی اللَّه «5» إن کان لم یجبک بدنی، فقد أجابک قلبی وشعری وبشری ورأیی وهوای علی التّسلیم لخلف النّبیّ المرسل، والسّبط المنتجب، والدّلیل العالم، والأمین المستخزن، والوصیّ المبلّغ البلیغ، والمظلوم المهتضم، جئت انقطاعاً إلیک وإلی ولدک وولد ولدک الخلف من بعدک علی برکة الحقّ، فقلبی لکم مسلِّم وأمری لکم متّبع ونصرتی لکم «6» معدّة حتّی یحکم اللَّه وهو خیر الحاکمین لدینی «7» ویبعثکم فمعکم معکم لا مع عدوّکم، إنّی من المؤمنین برجعتکم لا أنکر للَّه‌قدرة ولا أکذّب له مشیئة ولا أزعم أنّ ما شاء لا یکون.
__________________________________________________
(1)- [زاد فی البحار: و].
(2- 2) [البحار: لعن اللَّه أمّة ظلمتک].
(3)- [البحار: تبرّأت].
(4)- [البحار: دم].
(5- 5) [لم یرد فی البحار].
(6)- [البحار: لک].
(7)- [البحار: لدینه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1239
ثمّ امش حتّی تنتهی إلی القبر وقل: أنت قائم سبحان اللَّه الّذی «1» یسبّح له «2» ذی المُلک والملکوت ویقدّس بأسمائه جمیع خلقه، سبحان اللَّه الملک القدّوس «3» ربّنا و «3» ربّ الملائکة والرّوح، اللَّهمّ اجعلنی فی وفدک إلی خیر بقاعک وخیر خلقک، اللَّهمّ العن الجبت والطّاغوت.
ثمّ ارفع یدیک حتّی تضعهما ممدودتین «4» علی القبر، ثمّ تقول: أشهد أ نّک طُهر طاهر من طُهر طاهر قد طهُرت بک البلاد وطهُرت أرض أنت فیها وأ نّک ثار اللَّه فی الأرض حتّی یستثیر لک من جمیع خلقه. ثمّ ضع خدّیک ویدیک جمیعاً علی القبر، ثمّ اجلس عند رأسه واذکر اللَّه بما أحببت وتوجّه إلیه واسأل حوائجک، ثمّ ضع یدیک وخدّیک عند رجلیه وقل: صلّی اللَّه «3» علیک و «3» علی روحک وبدنک، فلقد صدقت «1» وصبرت وأنت الصّادق المصدّق، قتل اللَّه من قتلک بالأیدی والألسن.
ثمّ تقوم «5» إلی قبر ولده و «6» تثنی علیهم بما أحببت وتسأل ربک حوائجک وما بدا لک، ثمّ تستقبل قبور الشّهداء قائماً فتقول: السّلام علیکم أ یّها الرّبّانیّون، أنتم لنا فرط ونحن لکم تبع وأنصار، أبشروا بموعد اللَّه الّذی لا خُلف له وأن اللَّه مُدرک بکم ثارکم وأنتم سادة الشّهداء فی الدّنیا والآخرة.
ثمّ اجعل القبر بین یدیک وصلّ ما بدا لک وکلّما دخلت الحائر فسلّم، ثمّ امش حتّی تضع یدیک وخدّیک جمیعاً علی القبر، فإذا أردت أن تخرج فاصنع مثل ذلک ولا تقصّر عنده فی الصّلوات ما أقمت وإذا انصرفت من عنده، فودِّعه وقل: سلام اللَّه وسلام ملائکته المقرّبین وأنبیائه المرسلین وعباده الصّالحین، علیک یا ابن رسول اللَّه وعلی روحک
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی البحار].
(2)- [البحار: للَّه].
(3- 3) [لم یرد فی البحار].
(4)- [البحار: ممدّدتین].
(5)- [البحار: قم].
(6)- [البحار: ف].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1240
وبدنک وذرِّیّتک ومن حضرک من أولیائک. «1»
ابن قولویه، کامل الزّیارات، 216- 219/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 168- 170
حدّثنی أبو عبدالرّحمان محمّد بن أحمد بن الحسین العسکریّ رحمه الله ومحمّد بن الحسن «2» جمیعاً، عن الحسن بن علیّ بن مهزیار «3»، عن أبیه علیّ بن مهزیار «4»، عن محمّد بن أبی عمیر «5»، عن محمّد بن مروان «6»، عن أبی حمزة الثّمالی «7»، قال الصّادق علیه السلام: إذا أردت السّیر
__________________________________________________
(1)- [زاد فی البحار: بیان: قوله علیه السلام: ضمّن الأرض ومن علیها دمک، تضمین الأرض، إمّا علی سبیل المبالغة والمجاز کنایة عن تعظیم الأمر وتفخیمه، أو المراد أنّ اللَّه یأمر الأرض فی القبر بتعذیب قاتلیه، وفی الرّجعة بخسفهم وغیره، أو المراد أهل الأرض من الملائکة والجنّ، فیکون المراد بمن علیها الإنس أو الأعمّ تعمیماً بعد التّخصیص.
ویحتمل أن یکون المراد أنّ اللَّه أودع الأرض أجساد قاتلیه حتّی ینتقم له منهم فی الرّجعة وفی القیامة، أو أ نّه تعالی لمّا خرّب الأرض بعد شهادته وسفکت فیها الدّماء، وقتل اللَّه قاتلیه وأشباههم بأیدی من خرج بعده فکأ نّه ضمّن الأرض دمه حیث جری انتقامه علیها أیضاً «قوله»: علی برکة الحقّ، قد مرّ بیانه فی شرح زیارة أمیر المؤمنین علیه السلام «قوله»: المهتضم، علی صیغة المفعول، أی المظلوم المغصوب «قوله»: جمیع خلقه، تنازع فیه یسبّح ویقدّس «قوله»: وتوجّه إلیه، أی إلی اللَّه أو إلی الحسین علیه السلام والأوّل أظهر].
(2)- مرّ غیر مرّة أ نّه من أجلّاء ثقات المشایخ.
(3)- أحد مشایخ الحدیث وروایة مثل العلمین الحجّتین أبو عبدالرّحمان العسکری وابن الولید القمّی لا عنه‌تغنینا عن أیّ دلیل والاعتماد علیه ویروی عنه شیخ المصنّف وشیخ والده ولده الجلیل محمّد بن الحسن بن علیّ ابن مهزیار.
(4)- هو أوثق وکلاء أبی جعفر الثّانی علیه السلام نصّ جمع من أعیان الطّائفة علی ثقته ومکانته العالیة فی الفقه وذکروا له تآلیف ثمینة ونقلوا ما خرج إلی الشّیعة فیه من توقیعات، ومنها ما رواه الشّیخ والکراجکی بإسنادهما عن الحسن بن شمعون قال: قرأت هذه الرّسالة علی علیّ بن مهزیار من أبی جعفر الثّانی علیه السلام: بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم، یا علیّ! أحسن اللَّه جزاک وأسکنک جنّته ومنعک من الخزی فی الدّنیا والآخرة وحشرک اللَّه معنا، یا علیّ! قد بلوتک وخبرتک فی النّصیحة والطّاعة والخدمة والتوفیر والقیام بما یجب علیک، فلو قلت أنِّی لم أر مثلک رجوت أن أکون صادقاً فجزاک اللَّه جنّات الفردوس ولا خفی علیَّ مقامک ولا خدمتک فی الحرّ والبرد فی اللّیل والنّهار فأسأل اللَّه إذا جمع الخلائق للقیامة أن یحبوک برحمة تغتبط بها إنّه سمیع الدّعاء، انتهی.
(5)- هو أبو أحمد من أکبر حسنات الدّهر وأغزر عیالم العلم، کان أوثق النّاس وأورعهم وأعبدهم عن‌الخاصّة والعامّة، وقد کفتنا مؤنة التّعریف به شهرته الطّائلة فی الثّقة والورع والعلم والجمّ والشّرف الوضّاح، فقد ترکته أجلی من أیّ تعریف وکلّ ما یقال دون صیته الطّائر، توفّی سنة 217 وبعین اللَّه ما کابده فی أیّام حیاته من الشّدائد والملمّات، ومنها ما رواه الکشّی أ نّه جرّد وضرب علی التشیّع مائة وعشرین خشیة بأمر هارون وتولّی ضربه السّندی ابن شاهَک وحبس، فأدّی واحداً وعشرین ألف درهم حتّی خلّی عنه.
(6)- الظّاهر أ نّه محمّد بن مروان الکلبیّ الّذی یروی عنه أبّان بن عثمان من أصحاب الأجماع وجمع آخر من أعاظم الطّائفة وثقاتها، وعلی کلّ حال فروایة ابن أبی عمیر عنه تغنینا عن البحث عنه.
(7)- فی الرّعیل الأوّل من ثقات أعیان الطّائفة وأرکان حملة الحدیث، خدم أربعة من الأئمة الهداة، وکفانا مؤنة التّعریف به ما روی فی تشریفه عن الإمامین الصّادقین علیهما السلام من قولهما علیهما السلام أبو حمزة فی زمانه مثل سلمان فی زمانه، توفّی سنة 150.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1241
إلی قبر الحسین علیه السلام، فصم یوم الأربعاء والخمیس والجمعة، فإذا أردتَ الخروج فاجمع أهلک وولدک وادع بدعاء السّفر واغتسل قبل خروجک [...]، ثمّ صر إلی «1» قبر علیّ بن الحسین فهو عند رجل «2» الحسین، «3» فإذا وقفت علیه فقل «3»: السّلام علیک یا ابن رسول اللَّه ورحمة اللَّه وبرکاته، وابن خلیفة رسول اللَّه، وابن بنت رسول اللَّه ورحمة اللَّه وبرکاته، مضاعفة کلّما طلعت شمس أو غربت، السّلام علیک وعلی روحک وبدنک، بأبی «4» أنت وأمِّی من مذبوح ومقتول من غیر جرم، بأبی أنت وأمِّی دمک المرتقی به إلی حبیب اللَّه، بأبی أنت وأمِّی من مقدّم بین یدی أبیک یحتسبک ویبکی علیک محترقاً «5» علیک قلبه، یرفع دمک بکفّه إلی أعنان السّماء لا یرجع «6» منه قطرة، ولا تسکن علیک «7» من أبیک زفرة، «8»
__________________________________________________
(1)- [فی الأسرار مکانه: اعلم أ نّه قد ورد فی بعض الزّیارات کیفیّة فی شهادة علیّ الأکبر قد خلت عن‌ذکرها کتب أصحاب المقاتل وذلک فیما رواه أبو حمزة الثّمالی عن الصّادق فی حدیث طویل یذکر فیها زیارة طویلة من الزّیارات المطلقة لسیِّد الشّهداء فقال فیه: ثمّ تجیئ إلی ...].
(2)- [البحار: رجلی].
(3- 3) [الأسرار: فقم فی مکان قریب منه وقل:].
(4)- [فی نفس المهموم والعیون مکانهما: وفی زیارته المرویّة عن الصّادق علیه السلام: بأبی ...].
(5)- [البحار: محرقاً].
(6)- [فی البحار والأسرار: ترجع].
(7)- [لم یرد فی العیون].
(8)- [إلی هنا حکاه فی نفس المهموم والعیون].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1242
ودّعک للفراق «1» فمکانکما عند اللَّه مع آبائک الماضین، ومع أمّهاتک فی الجنان منعمین، أبرأ إلی اللَّه ممّن قتلک وذبحک.
«2» ثمّ انکب علی القبر وضع یدیک علیه وقل: سلام اللَّه وسلام ملائکته المقرّبین وأنبیائه المرسلین وعباده الصّالحین علیک یا مولای وابن مولای ورحمة اللَّه وبرکاته، صلّی اللَّه علیک وعلی عترتک وأهل بیتک وآبائک وأبنائک وامّهاتک الأخیار الأبرار الّذین أذهب اللَّه عنهم الرِّجس وطهِّرهم تطهیراً، السّلام علیک یا ابن رسول اللَّه وابن أمیر المؤمنین وابن الحسین بن علیّ ورحمة اللَّه وبرکاته، لعن اللَّه قاتلک ولعن اللَّه من استخفّ بحقّکم وقتلکم، لعن اللَّه من بقی منهم ومن مضی، نفسی فداؤکم ولمضجعکم، صلّی اللَّه علیکم وسلّم تسلیماً کثیراً «3».
ثمّ ضع خدّک علی القبر وقل: «2» صلّی اللَّه علیک یا أبا الحسن (ثلاثاً) «4»، بأبی أنت وأمِّی أتیتک زائراً وافداً، عائذاً ممّا جنیت علی نفسی واحتطبت علی ظهری، أسأل اللَّه ولیک وولیّی أن یجعل حظِّی من زیارتک عتق رقبتی من النّار، «2» وتدعو بما أحببتُ، «5» ثمّ تدور من خلف الحسین علیه السلام إلی عند رأسه وصلّ عند رأسه رکعتین تقرأ فی الاولی الحمد ویس، وفی الثّانیة الحمد والرّحمن، وإن شئت صلّیت خلف القبر وعند رأسه أفضل «2». «6»
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 222- 223، 239- 240/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 173، 185- 186؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 375، 376؛ القمّی، نفس المهموم،/ 311- 312؛ المیانجی، العیون العبری،/ 153
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الأسرار].
(2- 2) [لم یرد فی الأسرار].
(3)- [لم یرد فی البحار].
(4)- [لم یرد فی الأسرار].
(5)- [زاد فی البحار: ثمّ تأتی قبر الحسین علیه السلام].
(6)- و در زیارت مفصلی که ثمالی از امام صادق روایت کرده، در ضمن زیارت علی‌بن الحسین است که صلوات خدا بر تو و بر عترت تو و خانواده تو و پدران تو و فرزندان تو. کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 145
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1243
فی زیارته المرویّة عن الصّادق علیه السلام: بأبی أنت وأمِّی من مذبوح ومقتول من غیر جرم، وبأبی أنت وأمِّی دمک المرتقی إلی حبیب اللَّه، وبأبی أنت وأمِّی من مقدّم بین یدی أبیک یحتسبک ویبکی علیک محترقاً علیک قلبه، یرفع دمک بکفّه إلی عنان السّماء، لا ترجع منه قطرة ولا تسکن علیک من أبیک زفرة، صلّی اللَّه علیک وعلی عترتک وأهل بیتک وآبائک وأبنائک، إلی آخره. «1»
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 411
__________________________________________________
(1)- در این‌جا بهتر است فضایل این سالار بنی‌هاشم را از کلام امام معصوم علیه السلام در زیارتی از ایشان بشنویم: أشهد أ نّک من الفرحین بما آتاهم اللَّه من فضله، وهذه منزلة کلّ شهید، فکیف منزلة الحبیب إلی اللَّه، القریب إلی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله. زادک اللَّه من فضله فی کلّ لفظة ولحظة وسکون وحرکة مزیداً، یغبطه به أهل علّیّین، یا کریم الجدّ، یا کریم الأب، یا کریم النّفس؛ شهادت می‌دهم که تو از آنانی که به عطا و فضل الهی مسرورند. این منزلت هر شهید است تا چه رسد به منزلت محبوب خداوند و مقرّب به رسول خدا صلی الله علیه و آله. خداوند در برابر هر کلام و هر آنی و هر سکون و حرکتی، مرتبه‌ای فزون‌تر به تو عطا فرماید که ساکنان ملأ اعلی بر آن غبطه خورند. ای صاحب‌نیای گرانمایه! ای آن که پدری از تبار کریمان داشتی! ای صاحب نفس کریمانه!
ابن قولویه در «کامل الزیارات»، صفحه 222 از راویان موثق و جلیل‌القدر از ابی‌حمزه ثمالی روایت نموده [است] که امام صادق علیه السلام فرمودند: «چون خواهی عازم قبر حسین علیه السلام شوی، روزهای چهارشنبه و پنج‌شنبه و جمعه را روزه بگیر ...»
تا آن‌جا که فرمود: «سپس نزد مرقد علی‌بن حسین علیهما السلام که پایین پای حسین علیه السلام است، برو و چون نزد او رسیدی، بگو: سلام بر تو ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله و رحمت و برکات او بر تو باد؛ رحمت و برکاتی مضاعف تا خورشید در طلوع و غروب است. سلام بر تو و بر روح و بدنت. پدر و مادرم فدایت باد که بدون گناه سر از پیکرت جدا ساختند. پدرم فدایت باد که خونت را نزد حبیب خدا صلی الله علیه و آله بالا بردند. پدرم و مادرم فدایت باد که در برابر پدرت جانبازی نمودی تا در فقدانت به پاداش الهی دست یازد و از دیده اشک بارد. چون داغ تو به دلش نشست، قلبش آتش گرفت و کف از خونت به زیر ساخت و به آسمان پاشید و قطره‌ای از آن به زمین بازنگشت. فراق جانسوز تو چنان بود که پدرت، (لحظه‌ای) فریادش قطع نمی‌شد.»
طارمی، ترجمه علی‌اکبر علیه السلام للمقرّم،/ 77، 86
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1244

زیارة الحسین علیه السلام وفیها زیارة علیّ بن الحسین علیهما السلام‌

تقف علی باب قبّته الشّریفة وتقول: اللَّهمّ صلِّ علی محمّد وآل محمّد واعطنی فی هذا المقام رغبتی علی حقیقة إیمانی بک وبرسولک وبولاة أمرک، الحرم حرم اللَّه وحرم رسوله وحرمک یا مولای، أتأذن لی بالدُّخول إلی حرمک؟ فإن لم أکن لذلک أهلًا فأنت لذلک أهل، عن إذنک یا مولای أدخل حرم اللَّه وحرمک.
ثمّ تدخل وتجعل الضّریح بین یدیک وتستقبله بوجهک وتقول: السّلام علیک یا وارث آدم صفوة اللَّه، السّلام علیک یا وارث نوح نبیّ اللَّه، السّلام علیک یا وارث إبراهیم خلیل اللَّه، السّلام علیک یا وارث موسی کلیم اللَّه، السّلام علیک یا وارث عیسی روح اللَّه، السّلام علیک یا وارث محمّد حبیب اللَّه، السّلام علیک یا وارث علیّ أمیر المؤمنین، السّلام علیک یا وارث الحسن الشّهید سبط رسول اللَّه، السّلام علیک یا ابن رسول اللَّه، السّلام علیک یا ابن البشیر النّذیر وابن سیّد الوصیّین، السّلام علیک یا ابن فاطمة سیّدة نساء العالمین.
السّلام علیک یا أبا عبداللَّه، السّلام علیک یا خیرة اللَّه وابن خیرته، السّلام علیک یا ثار اللَّه وابن ثاره، السّلام علیک أیّها الوتر الموتور، السّلام علیک أیّها الإمام الهادیّ الزّکیُّ، وعلی الأرواح الّتی حلّت بفنائک، وأقامت فی جوارک، ووفدت مع زوّارک، السّلام علیک منِّی ما بقیت وبقیَ اللّیل والنّهار، فلقد عظمت بک الرزیّة، وجلَّ المصاب فی المؤمنین والمسلمین، وفی أهل السّماوات أجمعین، وفی سکّان الأرضین، فإنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، وصلوات اللَّه وبرکاته وتحیّاته علیک وعلی آبائک الطّیِّبین المنتجبین، وعلی ذراریهم الهداة المهدیّین.
السّلام علیک یا مولای وعلیهم، وعلی روحک وعلی أرواحهم، وعلی تربتک وعلی تربتهم، اللَّهمّ لقّهم رحمة ورضواناً ورَوْحاً ورَیْحاناً.
السّلام علیک یا مولای یا أبا عبداللَّه، یا ابن خاتم النّبیّین وابن سیِّد الوصیّین ویا ابن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1245
سیِّدة نساء العالمین، السّلام علیک یا شهید یا ابن الشّهید یا أخا الشّهید یا أبا الشّهداء، اللَّهمّ بلّغه عنّی فی هذه السّاعة، (فی هذا الیوم) «1»، وفی هذا الوقت، وفی کلِّ وقت، تحیّةً کثیرة وسلاماً، سلام اللَّه علیک ورحمة اللَّه وبرکاته یا ابن سیِّد العالمین، وعلی المستشهدین معک سلاماً متّصلًا ما اتّصل اللّیل والنّهار.
السّلام علی الحسین بن علیِّ الشّهید، السّلام علی علیِّ بن الحسین الشّهید، السّلام علی العبّاس بن أمیر المؤمنین الشّهید، السّلام علی الشّهداء من ولد أمیر المؤمنین، السّلام علی الشّهداء من ولد الحسن، السّلام علی الشّهداء من ولد الحسین، السّلام علی الشّهداء من ولد جعفر وعقیل، السّلام علی کلِّ مستشهد معهم من المؤمنین، اللَّهمّ صلِّ علی محمّد وآل محمّد وبلّغهم عنّی تحیّة کثیرة وسلاماً.
السّلام علیک یا رسول اللَّه، أحسن اللَّه لک العزاء فی ولدک الحسین. السّلام علیکِ یا فاطمة أحسن اللَّه لکِ العزاء فی ولدکِ الحسین. السّلام علیک یا أمیر المؤمنین أحسن اللَّه لک العزاء فی ولدک الحسین. السّلام علیک یا أبا محمّد الحسن أحسن اللَّه لک العزاء فی أخیک الحسین، یا مولای یا أبا عبداللَّه أنا ضیف اللَّه وضیفک، وجار اللَّه وجارک، ولکلِّ ضیف وجار قِریً، وقرای فی هذا الوقت أن تسأل اللَّه سبحانه وتعالی أن یرزقنی فکاک رقبتی من النّار، إنّه سمیع الدُّعاء، قریب مجیب.
ثمّ قبّل الضّریح وانتقل إلی عند الرأس وقف عنده وقل: السّلام علیک یا صریع العبرة السّاکبة، السّلام علیک یا قرین المصیبة الرّاتبة؛ باللَّه أقسم لقد طیّب اللَّه بک التّراب وأعظم بک المصاب، وأوضح بک الکتاب «1» وجعلک وجدّک وأباک (وأمّک وأخاک وأبناءک) «1» عبرة لُاولی الألباب، أشهد أنّک تسمع الخطاب وتردّ الجواب.
فصلّی اللَّه علیک یا ابن المیامین الأطیاب، فها أنا ذا نحوک قد أتیت، وإلی فنائک التجأت، أرجو بذلک القُرْبة إلیک، وإلی جدِّک وأبیک، فصلّی اللَّه علیک یا إمامی وابن إمامی، کأنِّی بک یا مولای فی عرصات کربلاء تنادی فلا تجاب، وتستغیث فلا تغاث، وتستجیر فلا
__________________________________________________
(1)- لم ترد فی نسخة «ع» و «ه».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1246
تجار، یا لیتنی کنت معک فأفوز فوزاً عظیماً.
اللَّهمّ صلِّ علی روحه وجسده وبلِّغه عنِّی تحیّة کثیرة وسلاماً، ورحمة وبرکة ورضواناً وخیراً دائماً وغفراناً، إنّک سمیع الدُّعاء، قریب مجیب.
ثمّ انکبَّ عل القبر فقبّله، وقل: بأبی أنت وامِّی (یا ابن رسول اللَّه) «1»، یا أبا عبداللَّه، لقد عظمت المصیبة وجلّت الرّزیّة بک علینا وعلی جمیع أهل السّماوات والأرض، فلعن‌اللَّه أُمّة أسرجت وألجمت وتهیّأت لقتالک یا مولای یا أبا عبداللَّه، قصدت حرمک، وأتیت مشهدک، أسأل اللَّه بالشّأن الّذی لک عنده، وبالمحلّ الّذی لک لدیه، أن یصلِّی علی محمّد وآل محمّد، وأن یجعلنی معکم فی الدُّنیا والآخرة. «2» ثمّ ارفع رأسک وصلِّ علیه بهذه الصّلاة صلّی اللَّه علیه:
اللَّهمّ صلِّ علی محمّد وآل محمّد، وصلِّ علی الحسین المظلوم الشّهید قتیل العبرات، وأسیر الکربات، صلاة نامیة زاکیة مبارکة، یصعد أوّلها ولا ینفذ آخرها أفضل ما صلّیت علی أحد من أولاد الأنبیاء والمرسلین یا ربَّ العالمین، اللَّهمّ صلِّ علی الإمام الشّهید المقتول المظلوم المخذول، والسّیِّد القائد العابد الزّاهد الوصیّ الخلیفة الإمام الصّدّیق، الطّهر الطّاهر الطّیّب المبارک، والرّضیّ المرضیِّ والتّقیّ الهادی المهدیّ «3»، سبط الرّسول، وثمرة عین البتول، اللَّهمّ صلِّ علی سیِّدی ومولای کما عمل بطاعتک، ونهی عن معصیتک، وبالغَ فی رضوانک، وأقبل علی إیمانک غیر قابل فیک عذراً سرّاً وعلانیة، یدعو العباد إلیک، ویدلّهم علیک، وقام بین یدیک، یهدم الجور بالصّواب، ویحیی السّنّة بالکتاب، فعاش فی رضوانک مکدوداً، ومضی علی طاعتک وفی أولیائک مکدوحاً، وقضی إلیک مفقوداً، لم یعصک فی لیل ولا فی نهار، بل جاهد فیک المنافقین والکفّار، اللَّهمّ فاجزه خیر جزاء الصّادقین
__________________________________________________
(1)- لم ترد فی نسختی «ه» و «ع» [وزاد فی البحار: بأبی أنت وامِّی].
(2)- [زاد فی البحار: ثمّ صلِّ رکعتین عند الرّأس، تقرأ فیهما ما أحببت، وأدع اللَّه بما أردت، ثمّ قُم وامض وسلِّم علی علیّ بن الحسین وعلی الشّهداء من أصحاب الحسین بما ذکرناه أوّلًا].
(3)- [زاد فی البحار: الزّاهد الذّائد المجاهد العالم، إمام الهدی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1247
الأبرار، وضاعف علیهم العذاب، ولقاتلیه العقاب، فقد قاتل کریماً وقتل مظلوماً ومضی مرحوماً، یقول: أنا ابن رسول اللَّه محمّد! وابن من زکّی وعبد، فقتلوه بالعمد المعتمد، قتلوه علی الإیمان، وأطاعوا فی قتله الشّیطان، ولم یراقبوا فیه الرّحمان.
اللَّهمّ فصلِّ علی سیِّدی ومولای صلاة ترفع بها ذکره، وتظهر بها أمره وتعجّل بها نصره، واخصصه بأفضل قسم الفضائل یوم القیامة، وزده شرفاً فی أعلی علّیّین، وبلّغه أعلی شرف المکرّمین، وارفعه من شرف رحمتک فی شرف المقرّبین فی الرّفیع الأعلی، وبلّغه الوسیلة والمنزلة الجلیلة، والفضل والفضیلة، والکرامة الجزیلة.
اللَّهمّ واجزه عنّا أفضل ما جازیتَ «1» إماماً عن رعیّته، وصلِّ علی سیِّدی ومولای کلّما ذکر وکلّما لم یذکر.
یا سیِّدی ومولای أدخلنی فی حزبک وزمرتک واستوهبنی من ربِّک وربِّی فإنّ لکَ عند اللَّه جاهاً وقدراً ومنزلة رفیعة، إن سألت أعطیت، وإن شَفعت شُفّعت، اللَّه اللَّه فی عبدک ومولاک، لاتخلّنی عند الشّدائد والأهوال، لسوء عملی، وقبیح فعلی، وعظیم جرمی، فإنّک أملی ورجائی وثقتی ومعتمدی ووسیلتی إلی اللَّه ربّی وربّک، لم یتوسّل المتوسّلون إلی اللَّه بوسیلة هی أعظم حقّاً ولا أوجب حرمة ولا أجلّ قدراً عنده منکم أهل البیت، لا خلّفنی اللَّه عنکم بذنوبی، وجمعنی وإیّاکم فی جنّة عدن الّتی أعدَّها لکم ولأولیائکم، إنّه خیر الغافرین وأرحم الرّاحمین.
اللَّهمّ أبلغ سیّدی ومولای تحیّة «2» وسلاماً، واردد علینا منه [التّحیّة «3» و] السّلام، إنّک جواد کریم، وصلِّ علیه کلّما ذکر السّلام وکلّما لم یذکر یا ربَّ العالمین.
ثمّ صلِّ رکعتین للزّیارة وادع بعدهما بما قدّمناه عقیب صلاة زیارته الاولی وشرحناه، وزر بعد ذلک علیَّ بن الحسین علیهما السلام والشّهداء أیضاً علی ذلک الوجه الّذی ذکرناه هناک
__________________________________________________
(1)- [البحار: جزیت].
(2)- [زاد فی البحار: کثیرة].
(3)- من نسخة «م».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1248
وحرّرناه، وکذلک فی الوداع وما جری مجراه. «1»
ابن طاوس، مصباح الزّائر،/ 245- 249/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 222- 227
قال مؤ لّف المزار الکبیر: زیارة أخری له (صلوات اللَّه علیه) مختصرة یزار بها فی کلِّ یوم وفی کلِّ شهر، ویزار بها أیضاً عند قائم الغریّ «2»، فقد جاء فی الأثر أنَّ رأس الحسین علیه السلام هناک، وأنّ الصّادق جعفر بن محمّد علیهما السلام زاره هناک بهذه الزّیارة، وصلّی عنده أربع رکعات، تأتی مشهده صلّی اللَّه علیه بعد اغتسالک ولباسک أطهر ثیابک، فإذا وقفت علی قبره، فاستقبله بوجهک واجعل القبلة بین کتفیک وقل:
السّلام علیک یا ابن رسول اللَّه، السّلام علیک یا ابن أمیر المؤمنین، السّلام علیک
__________________________________________________
(1)- [زاد فی البحار: بیان قوله: وفدت مع زوّارک.
یمکن أن یکون إشارة إلی حرکة أرواحهم فی اللّیالی إلی دار السّلام، أو مطلقاً حیث شاؤوا.
أو المعنی أنّهم وفدوا أوّلًا علیک، فهم مع زائریک کلّ یوم.
أو یکون المراد بها أرواح الأنبیاء والأوصیاء والأولیاء الّذین یأتون لزیارته، فعلی هذا تکون الأوصاف للتّقسیم.
«قوله»: مکدوداً، أی‌متعباً تقول: کددت الشّی‌ء أی‌أتعبته.
«قوله» مکدوحاً أی‌مجروحاً یقال: أصابه شی‌ء، فکدح وجهه، أی‌خدشه، وقیل: الکدح أکثر من الخدش.
ویحتمل أن یکون المفعول بمعنی الفاعل، أی‌عاملًا ساعیاً فی عبادة اللَّه کقوله تعالی: «إنّک کادح إلی ربّک کدحاً» وفی المکدود أیضاً یحتمل ذلک.
«قوله:» وفی أولیائک: أی‌معهم، وفی بعض النّسخ «ولائک» وهو أظهر.
«قوله:» وقضی إلیک، أی‌مات ومضی. وقال الفرّاء 1 فی قوله تعالی: «ثمَّ افضوا إلیّ» یعنی امضوا إلیّ، وفی بعض النّسخ ومضی.
قوله: بالعمد المعتمد، تأکید أی‌معتمدین علی عملهم، وقال الجوهریّ 2 راقب اللَّه فی أمره، أی‌خافه.
«قوله»: اللَّه اللَّه.
بالنّصب، أی‌اذکر اللَّه أو بتقدیر حرف القسم، فیحتمل الجرَّ أیضاً].
1. معانی القرآن للفرّاء، ج 1، ص 474.
2. صحاح الجوهریّ، ج 1، ص 138.
(2)- هو الموضع المعروف فی النّجف ب «الحنّانة»، کما سیأتی تصریح المجلسیّ رحمه الله.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1249
یا ابن الصّدّیقة الطّاهرة سیّدة نساء العالمین، السّلام علیک یا مولای یا أبا عبداللَّه ورحمة اللَّه وبرکاته، أشهد أنّک قد أقمت الصّلاة، وآتیت الزّکاة، وأمرت بالمعروف، ونهیت عن المنکر، وتلوت الکتاب حقّ تلاوته، وجاهدت فی اللَّه حقّ جهاده، وصبرت علی الأذی فی جنبه، محتسباً حتّی أتاک الیقین، أشهد أنّ الّذین خالفوک وحاربوک، وأنّ الّذین خذلوک، وأنّ الّذین قتلوک، ملعونون علی لسان النّبیّ الأمّی، وقد خاب من افتری، لعن اللَّه الظّالمین لکم من الأوّلین والآخرین، وضاعف علیهم العذاب الألیم، أتیتک یا مولای یا ابن رسول اللَّه، زائراً، عارفاً بحقِّک، موالیاً لأولیائک، معادیاً لأعدائک، مستبصراً بالهدی الّذی أنت علیه، عارفاً بضلالة من خالفک، فاشفع لی عند ربّک.
ثمّ انکبّ علی القبر، وضع خدّک علیه، وتحوَّل إلی عند الرّأس وقل: السّلام علیک یا حجّة اللَّه فی أرضه وسمائه، صلّی اللَّه علی روحک الطّیِّبة وجسدک الطّاهر، وعلیک السّلام یا مولای ورحمة اللَّه وبرکاته.
ثمّ تحوّل إلی عند الرجلین، فزر علیَّ بن الحسین علیه السلام وقل: السّلام علیک یا مولای وابن مولای ورحمة اللَّه وبرکاته. لعن اللَّه من ظلمک ولعن اللَّه من قتلک وضاعف علیهم العذاب الألیم.
ثمّ ادع ما أردت، وزر الشّهداء منحرفاً عند الرّجلین إلی القبلة، فقل: السّلام علیکم أ یّها الصّدّیقون، السّلام علیکم أیّها الشّهداء الصّابرون، أشهد أنّکم جاهدتم فی سبیل اللَّه، وصبرتم علی الأذی فی جنب اللَّه، ونصحتم للَّه‌ولرسوله ولابن رسوله، حتّی أتاکم الیقین، أشهد أنّکم أحیاء عند ربّکم، جزاکم اللَّه عن الإسلام وأهله أفضل جزاء المحسنین، وجمع بیننا وبینکم فی محلّ النّعیم.
المجلسی، البحار، 98/ 256- 257
ثمّ قال: (زیارة أخری) له (صلوات اللَّه علیه) روی صفوان الجمّال أنّه قال، قال لی مولای جعفر بن محمّد الصّادق علیه السلام: إذا أردت زیارة الحسین بن علیّ صلوات اللَّه علیه فصم قبل ذلک ثلاثة أیّام واغتسل فی الیوم الرّابع، واجمع إلیک أهلک وولدک وقل قبل مسیرک:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1250
اللَّهمّ إنّی أستودعک الیوم نفسی وأهلی ومالی وولدی ومن کان منّی بسبیل، الشّاهد منهم والغائب، اللَّهمّ اجعلنا من الفائزین، واحفظنا بحفظ الإیمان، واحفظ علینا، اللَّهمّ اجعلنا فی جوارک وحفظک وحرزک، ولا تغیّر ما بنا من نعمتک، وزدنا من فضلک، إنّا إلیک راغبون.
اللَّهمّ إنّی أعوذ بک من وعثاء السّفر وکآبة المنقلب، وسوء المنظر فی المال والأهل والولد، اللَّهمّ ارزقنا حلاوة الإیمان، وبرد المغفرة، وأماناً من عذابک، وآتنا من لدنک رحمة، إنّه لا یملک ذلک غیرک. «1»
فإذا أتیت الفرات، فکبّر اللَّه مائة مرّة، وهلّل مائة مرّة، وصلِّ علی النّبیّ صلی الله علیه و آله مائة مرّة، ثمّ قل بعد ذلک: اللَّهمّ أنت خیر من وفد إلیه الرِّجال، وأنت سیّدی خیر مقصود، وقد جعلت لکلِّ زائر کرامة، ولکلِّ وافد تحفة، فأسألک أن تجعل تحفتک إیّای فکاک رقبتی من النّار، واشکر سعیی، وارحم مسیری إلیک، من غیر منّ علیک، بل لک المنُّ علیَّ، إذ جعلت لی السّبیل إلی زیارته، وعرَّفتنی فضله وشرفه، اللَّهمّ فاحفظنی باللّیل والنّهار، حتّی تبلّغنی هذا المکان، فقد رجوتک فلا تقطع رجائی، وقد أمّلتک فلا تخیّب أملی، واجعل مسیری هذا کفّارة لذنوبی یا ربّ العالمین.
فإذا أردت الغسل ندباً فقل: بسم اللَّه وباللَّه، ولا حول ولا قوّة إلّاباللَّه، وعلی ملّة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وعلی الأئمّة الصّادقین، اللَّهمّ طهِّر به قلبی واشرح به صدری ونوِّر به بصری، اللَّهمّ اجعله نوراً وطهوراً وخیراً وشفاء من کلِّ داء وسقم، وعافنی من کلِّ ما أخاف وأحذر، اللَّهمّ اجعله لی شاهداً یوم حاجتی وفقری وفاقتی إلیک یا ربَّ العالمین إنّک علی کلِّ شی‌ء قدیر.
فإذا فرغت من غسلک فالبس ثوبین طاهرین أو ثوباً، وصلِّ رکعتین ندباً خارج المشرعة، وهو المکان الّذی قال اللَّه عزّ وجلّ: «وفی الأرضِ قطعٌ متجاورات وجنّات من أعنابٍ وزَرْعٍ ونخیلٍ صنوان وغیر صنوان یُسقی بماء واحد ونفضِّل بعضها علی
__________________________________________________
(1)- المزار الکبیر، ص 141- 142.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1251
بعضٍ فی الأُکُل» واقرأ فی أوّل رکعة فاتحة الکتاب وقل هو اللَّه أحد، وفی الثّانیة فاتحة الکتاب وقل یا أیّها الکافرون، فإذا سلّمت فکبّر اللَّه ما استطعت، وقل:
الحمد للَّه‌الواحد المتوحِّد فی الأُمور کلّها، الرّحمان الرّحیم، والحمد للَّه‌الّذی هدانا لهذا وما کنّا لنهتدی لولا أن هدانا اللَّه، لقد جاءت رسل ربّنا بالحقّ، اللَّهمّ لک الحمد حمداً کثیراً دائماً سرمداً لا ینقطع ولا یفنی، حمداً ترضی به عنّا حمداً یتّصل أوّله ولا ینفد آخره، حمداً یزید ولا یبید، وصلّی اللَّه علیه محمّد وآله وسلّم.
فإذا توجّهت إلی الحائر، فقل: اللَّهمّ إلیک قصدت، ولبابک قرعت، وبفنائک نزلت، وبک اعتصمت، ولرحمتک تعرَّضت، وبولیّک الحسین علیه السلام توسّلت، اللَّهمّ صلِّ علی محمّد وآله، واجعل زیارتی مبرورة ودعائی مقبولًا. «1»
فإذا أتیت الباب، فقف خارج القبّة وأوْم بطرْفک نحو القبر وقل: یا مولای یا أبا عبداللَّه یا ابن رسول اللَّه عبدک وابن عبدک وابن أمتک، الذّلیل بین یدیک، المقصِّر فی علوّ قدرک، المعترف بحقّک، جاءک مستجیراً بذمّتک، قاصداً إلی حرمک، متوجّهاً إلی مقامک، متوسِّلًا إلی اللَّه تبارک وتعالی بک، ءفأدخل یا مولای یا حجّة اللَّه، ءأدخل یا أمیر المؤمنین، ءأدخل یا ولیّ اللَّه، ءأدخل یا باب اللَّه، ءأدخل یا ملائکة اللَّه، ءأدخل أیّتها الملائکة المحدقون بهذا الحرم، المقیمون بهذا المشهد.
ثمّ أدخل رجلک الیمنی القبّة وأ خّر الیسری، وقل: اللَّه أکبر کبیراً، وسبحان اللَّه بکرة وأصیلًا. والحمد للَّه‌الفرد الأحد، الصّمد الواحد، المتفضّل المتطوّل الجبّار، الّذی بطوله منَّ علیَّ وسهّل زیارة مولای ولم یجعلنی ممنوعاً، وعن ذمّتهِ مدفوعاً، بل تطوّل ومنح، فله الحمد.
ثمّ ادخل الحائر وقم بحذائه بخشوع، وقل: السّلام علیک یا وارث آدم صفوة اللَّه، السّلام علیک یا وارث نوح نبیّ اللَّه، السّلام علیک یا وارث إبراهیم خلیل اللَّه، السّلام علیک یا وارث موسی کلیم اللَّه، السّلام علیک یا وارث عیسی روح اللَّه، السّلام علیک
__________________________________________________
(1)- المزار الکبیر، ص 142.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1252
یا وارث محمّد حبیب اللَّه، السّلام علیک یا وارث علیّ حجّة اللَّه، السّلام علیک یا وارث الحسن الدّاعی إلی اللَّه، السّلام علیک یا وارث نبیّ اللَّه، السّلام علیک أیّها الصّدّیق الشّهید، السّلام علیک أیّها البرُّ الوصیّ، السّلام علیک یا ثار اللَّه وابن ثاره، والوتر الموتور، أشهد أنّک قد أقمت الصّلاة وآتیت الزّکاة، وأمرت بالمعروف، ونهیت عن المنکر، وعبدت اللَّه مخلصاً حتّی أتاک الیقین.
ثمّ ادخل عند القبر وقم عند الرّأس خاشعاً قلبک، وقل: السّلام علیک یا ابن رسول اللَّه، السّلام علیک یا ابن أمیر المؤمنین سیّد الوصیّین، السّلام علیک یا ابن فاطمة الزّهراء سیِّدة نساء العالمین، السّلام علیک یا خازن الکتاب المشهور، السّلام علیک یا أسّ الإسلام، النّاصر لدین اللَّه، السّلام علیک یا نظام المسلمین، یا مولای، أشهد أنّک کنت نوراً فی الأصلاب الشّامخة، والأرحام المطهّرة، لم تنجّسک الجاهلیّة بأنجاسها، أشهد أنّک یا مولای من دعائم الدِّین، وأرکان المسلمین، ومعقل المؤمنین، وأشهد أنّک الإمام البرُّ المطهّر الزّکیّ الهادیّ المهدیّ، وأشهد أنَّ الأئمة من ولدک کلمة التّقوی، وأعلام الهدی، والعروة الوثقی، والحجّة علی أهل الدُّنیا من أولیائک.
ثمّ انکبَّ علی القبر، وقل: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، یا مولای أنا موال لولیّکم، معاد لعدوِّکم، وأنا بکم موقن بشرایع دینی، وخواتیم عملی، وقلبی لقلبکم سِلْم، وأمری لأمرکم متّبع. یا مولای آمنتُ بسرِّکم وعلانیتکم، وظاهرکم وباطنکم، وأوّلکم وآخرکم، یا مولای أتیتک خائفاً، فآمنِّی، وأتیتک مستجیراً، فأجرنی یا سیِّدی، أنت ولیِّی ومولای وحجّة اللَّه علی الخلق أجمعین، آمنت بسرّکم وعلانیتکم، وبظاهرکم وباطنکم، یا مولای أنت السّفیر بیننا وبین اللَّه، والدّاعی إلی اللَّه بالحکمة والموعظة الحسنة، لعن اللَّه أُمّة سمعت بذلک فرضیت به.
ثمّ صلِّ عند الرّأس رکعتی الزّیارة ندباً، فإذا سلّمت، فقل بعد ذلک: اللَّهمّ إنّی صلّیت ورکعت وسجدت لک وحدک لا شریک لک، اللَّهمّ صلِّ علی محمّد وآله وبلِّغهم عنِّی السّلام کثیراً وأفضل التّحیّة والسّلام، واردُد علیَّ منهم السّلام کثیراً.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1253
ثمّ تقول: اللَّهمّ هاتان الرّکعتان هدیّة منِّی وکرامة لسیّدی ومولای أبی عبداللَّه الحسین ابن علیّ أمیر المؤمنین، صلوات اللَّه علیهما، اللَّهمّ صلِّ علی محمّد وآل محمّد، وتقبّل منّی وأجرنی وبلّغنی أفضل أملی ورجائی فیک وفی ولیّک أمیر المؤمنین علیه السلام. «1»
ثمّ انکبّ علی القبر ثانیة، وقُل: یا مولای! أشهد أنّ اللَّه عزّ وجلّ منجز لک ما وعدک، ومعذّب من قتلک، علیه اللّعنة إلی یوم الدِّین.
ثمّ تأتی إلی قبر علیِّ بن الحسین علیهما السلام، فتقبّله وتقول: السّلام علیک یا ولیَّ اللَّه وابن ولیّه، السّلام علیک یا حبیب اللَّه وابن حبیبه، السّلام علیک یا خلیل اللَّه وابن خلیله، عشت سعیداً، ومتَّ فقیداً، وقتلت مظلوماً، یا شهید ابن الشّهید، علیک من اللَّه السّلام.
ثمّ تصلِّی رکعتین وتکثر بعدهما من الصّلاة علی النّبیِّ وآله وتسأل حاجتک.
المجلسی، البحار، 98/ 257- 261
__________________________________________________
(1)- المزار الکبیر، ص 143- 144.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1254

ذکره فی زیارة النّاحیة المقدّسة

فصل فیما نذکره من زیارة الشّهداء فی یوم عاشوراء:
رویناها بإسنادنا إلی جدّی أبی جعفر محمّد بن الحسن الطّوسی رحمة اللَّه علیه قال:
حدّثنا الشّیخ أبو عبداللَّه محمّد بن أحمد بن عیّاش قال: حدّثنی الشّیخ «1» الصّالح أبو منصور ابن عبدالمنعّم بن النّعمان البغدادی رحمة اللَّه علیه قال: خرج من النّاحیة سنة اثنتین وخمسین ومائتین «2» علی ید الشّیخ محمّد بن غالب الأصفهانیّ حین وفاة أبی رحمه الله وکنت حدیث السّنّ وکتبت أستأذن فی زیارة مولای أبی عبداللَّه علیه السلام، وزیارة الشّهداء رضوان اللَّه علیهم، فخرج إلیّ منه:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم «3» إذا أردت زیارة الشّهداء رضوان اللَّه علیهم فقف عند رجلی الحسین علیه السلام وهو قبر علیّ بن الحسین صلوات اللَّه علیهما فاستقبل القبلة بوجهک فإنّ هناک حومة «4» الشّهداء علیهم السلام، وأوم وأشر «5» إلی علیّ بن الحسین علیه السلام وقل:
«1»
__________________________________________________
(1)- [فی تظلّم الزّهراء مکانه: أقول: وذکر السّیّد فی کتابه الإقبال زیارة أخری، وقد أخرجها من کتاب‌المختصر المنتخب بلفظه فقال: هذا لفظه ثمّ تتأهّب للزّیارة فتبدء فتغتسل وتلبس ثوبین طاهرین وتمشی حافیاً فوق سطحه أو فضاء من الأرض، ثمّ تستقبل القبلة فتقول، ثمّ ذکر الزّیارة وصلاتها وثوابها. من أرادها فلیرجع إلیه وغرضنا الإشارة إلی کون المشی حافیاً أدباً آخر، أمّا الزّیارة أو للمآتم کما نفصل بعید هذا فی تکمیل هذه الفائدة الّتی نحن فیها. وروی رحمه الله أیضاً فی الکتاب المزبور بإسناده عن الشّیخ ...].
(2)- فی هامش العوالم: هکذا فی جمیع النّسخ، إلّاأنّ هذا التّاریخ لا یناسب تأریخ ولادة وغیبة الإمام‌المهدیّ (عج) بفارق عدّة سنوات، فیحتمل تصحیف الرّقم، أو أنّها وردت عن الإمام العسکری علیه السلام، وقد ذکر العلّامة المجلسی هذین الاحتمالین فی البحار: 101/ 274 کما ذکر المصنّف فی عوالم العلوم ج 63/ 787 (مخطوط) هذه الرّوایة تحت عنوان: الأخبار: الأئمّة: القائم أو أبیه.
(3)- [إلی هنا لم یرد فی مصباح الزّائر].
(4)- [المصدر: حرمة].
(5)- [لم یرد فی الأسرار.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1255
«1» السّلام «2» علیک «3» یا أوّل قتیل من نسل خیر سلیل، من سلالة إبراهیم الخلیل «1»، صلّی اللَّه علیک وعلی أبیک إذ قال فیک: «قتل اللَّه قوماً قتلوک، یا بنیّ ما أجرأهم علی الرّحمان وعلی انتهاک حرمة الرّسول، علی الدّنیا بعدک العفا» کأنِّی بک بین یدیه «4» مائلًا «5» وللکافرین «6» قائلًا:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحنُ وبیت اللَّه أولی بالنّبیّ
أطعنکم بالرّمح حتّی ینثنی أضربکم بالسّیف أحمی عن أبی
ضرب غلامٍ هاشمیٍّ عربیٍّ واللَّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ «7»
حتّی قضیت نحبک ولقیت «8» ربّک، أشهد أنّک أولی باللَّه وبرسوله، «9» وإنّک ابن رسوله «10» «11» وحجّته ودینه «12» 9 10 وابن حجّته 12 11، وأمینه حکم اللَّه لک «13» علی قاتلک مُرّة بن منقذ بن النّعمان العبدی لعنه اللَّه وأخزاه ومَنْ شرکه فی قتلک، وکانوا علیک ظهیراً،
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی الدّمعة، 4/ 328].
(2)- [فی وسیلة الدّارین مکانه: وورد فی الزّیارة الطّویلة المرویّة عن الثّمالی، عن الصّادق علیه السلام قال فی زیارة علیّ بن الحسین المقتول بالطّفّ: صلّی اللَّه علیک وعلی عترتک وأهل بیتک وآبائک وأبنائک. وورد فی زیارة النّاحیة بأ نّه قال: «السّلام ...].
(3)- [أضاف فی العیون: وقل السّلام علیک إلی آخر. أقول: إلی هنا نقلناها عن البحار، ونذکر بعدها متن الزّیارة من التّحفة لکون نسختها مصحّحة بالنسبة إلی نسخة البحار، وفیها:].
(4)- [فی مصباح الزّائر: یدی أبیک، والبحار ج 45 والعوالم: یدیک].
(5)- [فی البحار والعوالم وناسخ التّواریخ: ماثلًا].
(6)- [زاد فی البحار ج 45 والعوالم وناسخ التّواریخ: قاتلًا].
(7)- [زاد فی مصباح الزّائر: من أسخط الرّحمان وأرضی المدعی].
(8)- [تظلّم الزّهراء: کفیت].
(9- 9) [مصباح الزّائر: وذرّیّته].
(10- 10) [لم یرد فی البحار ج 98 وتظلّم الزّهراء والعیون].
(11- 11) [وسیلة الدّارین: ومهجته وذرّیّته وابن مهجته].
(12)- [البحار ج 45 وأسرار الشّهادة: أمینه، وذخیرة الدّارین: ذرّیّته].
(13)- [لم یرد فی البحار ج 45 والعوالم والأسرار وناسخ التّواریخ وذخیرة الدّارین وتظلّم الزّهراء ووسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1256
وأصلاهم اللَّه جهنّم وساءت مصیراً، وجعلنا اللَّه من ملاقیک وموافقیک ومرافقیک ومرافقی جدّک وأبیک وعمّک وأخیک وأمّک المظلومة «1»، وأبرأ إلی اللَّه من «2» أعدائک أولی الجحود، والسّلام علیک ورحمة اللَّه وبرکاته «3». «4»
ابن طاوس، الإقبال،/ 573- 574؛ مصباح الزّائر،/ 278- 279/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 269- 270، 45/ 64- 66؛ البحرانی، العوالم، 17/ 335- 336؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 302- 303؛ سپهر، ناسخ التّواریخ سیدالشهدا علیه السلام، 3/ 17- 18؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 136- 137؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 409- 410؛ المیانجی، العیون العبری،/ 311- 312؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 295
__________________________________________________
(1)- [زاد فی مصباح الزّائر والبحار ج 98 والأسرار: وأبرأ إلی اللَّه من قاتلیک وأسأل اللَّه مرافقتک فی دارالخلود].
(2)- [زاد فی ناسخ التّواریخ والعیون وذخیرة الدّارین: قاتلیک وأسأل اللَّه مرافقتک فی دار الخلود وأبرأ إلی اللَّه من].
(3)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: أقول: ذکر المجلسی علیه الرّحمة فی کتاب المزار بعد إیراد هذه الزّیارة قال: واعلم أنّ فی تاریخ الخبر إشکالًا لتقدّمه علی ولادة القائم علیه السلام بأربع سنین لعلّها کانت اثنتین وستّین ومائتین ویحتمل خروجه عن أبی محمّد الحسن العسکری علیه السلام، انتهی].
(4)- هنگامی که خواستی زیارت شهیدان (رضایت خدا بر آنان باد) را به جا آوری، پیش پای قبر حسین (سلام بر او باد) بایست که آن‌جا مدفن علی بن حسین می‌باشد (درودهای خدا بر آن دو باد) سپس روی به سوی قبله کن آن‌جا موضع شهیدان است. خطاب به علی‌بن حسین اشاره کن و بگو: سلام بر تو ای اولین کشته شده، از نسل بهترین سلسله، از خاندان ابراهیم خلیل، درود خدا بر تو و بر پدر تو باد، که درباره تو گفت: «خدا بکشد آن گروهی را که تورا کشتند ای فرزندم، چه چیزی آنان را بر خدا عاصی کرد، و بر تجاوز به حرمت و احترام رسول واداشت، بعد از تو دنیا مباد».
«تو بدانچه که دوست داشتی رسیدی، و پروردگارت را ملاقات کردی. من شهادت می‌دهم که تو به خدا و رسولش سزاوارتری، تو فرزند رسول خدایی و فرزند حجت او و امین اویی. خدا قاتل تو «مرة بن منقذبن نعمان عبدی» و کسانی را که همراه او در قتل تو شرکت کردند و علیه تو تلاش نمودند لعنت کند و خوار بسازد، خدای‌آنان‌را داخل جهنم می‌کند که بازگشتگاه بسیار بدی است. خداوند ما را از دیدارکنندگان و رفیقان و همراهان تو و از همنشینان جد و پدر و عمو و برادر و مادر مظلومه‌ات قرار دهد. از قاتلان تو بیزاری می‌جویم و به خدا پناه می‌برم و از خداوند در زندگی جاوید همنشینی با تورا می‌طلبم و از دشمنان تو که منکران حق بوده‌اند بیزاری می‌جویم و به خدا پناه می‌برم. سلام و رحمت و برکات خدا بر تو باد.»
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 141- 142
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1257

زیارته یوم الأربعین‌

یروی عن أبی محمّد العسکریّ علیه السلام أنّه قال: علامات المؤمن خمس: صلاة إحدی وخمسین، وزیارة الأربعین، والتختّم فی الیمین «1»، وتعفیر الجبین، والجهر ببسم اللَّه الرّحمن الرّحیم. «2»
وقال عطا: کنت مع جابر بن عبداللَّه یوم العشرین من صفر، فلمّا وصلنا الغاضریة اغتسل فی شریعتها ولبس قمیصاً کان معه طاهراً، ثمّ قال لی: أمعک شی‌ء من الطّیب یا عطا؟ قلت: معی سُعد، فجعل منه علی رأسه وسائر جسده، ثمّ مشی حافیاً حتّی وقف عند رأس الحسین علیه السلام، وکبّر ثلاثاً، ثمّ خرّ مغشیاً علیه، فلمّا أفاق، سمعته یقول:
السّلام علیکم یا آل اللَّه، السّلام علیکم یا صِفوة اللَّه، السّلام علیکم یا خیرة اللَّه من خلقه، السّلام علیکم یا سادة «3» السّادات، السّلام علیکم یا لیوث الغابات، السّلام علیکم یا سفینة النّجاة، السّلام علیک «4» یا أبا عبداللَّه «4» ورحمة اللَّه وبرکاته.
السّلام علیک یا وارث علم الأنبیاء، السّلام علیک یا وارث آدم صفوة اللَّه، السّلام علیک یا وارث نوح نبیّ اللَّه، السّلام علیک یا وارث إبراهیم خلیل اللَّه، السّلام علیک یا وارث إسماعیل ذبیح اللَّه، السّلام علیک یا وارث موسی کلیم اللَّه، السّلام علیک یا وارث عیسی روح اللَّه.
السّلام علیک یا ابن محمّد المصطفی، السّلام علیک یا ابن علیّ المرتضی، السّلام علیک یا ابن فاطمة الزّهراء، السّلام علیک یا شهید یا «5» ابن الشّهید، السّلام علیک یا قتیل ابن
__________________________________________________
(1)- [البحار: بالیمین].
(2)- رواه المفید فی مزاره: 60/ 1، والطّوسی فی مصباحه: 730، والتّهذیب 6: 52/ 122، والمصنّف فی إقبال الإعمال: 589، وابن المشهدی فی مزاره: 493، ونقله المجلسی فی بحارالأنوار 101: 329/ 1.
(3)- [البحار: سادات].
(4- 4) [لم یرد فی البحار].
(5)- [لم یرد فی البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1258
القتیل، السّلام علیک یا ولیّ اللَّه وابن ولیّه، السّلام علیک یا حجّة اللَّه وابن حجّته علی خلقه.
أشهد أنّک قد أقمت الصّلاة، وآتیت الزّکاة، وأمرت بالمعروف، ونهیت عن المنکر، وبررت والدیک، وجاهدت عدوّک.
أشهد أنّک تسمع الکلام وتردّ الجواب، وأنّک حبیب اللَّه وخلیله ونجیبه، وصفیّه وابن صفیّه. زرتک مشتاقاً فکن لی شفیعاً إلی اللَّه.
یا سیِّدی استشفع إلی اللَّه بجدّک سیّد النّبیّین، وبأبیک سیّد الوصیّین، وبامّک سیّدة نساء العالمین، لعن اللَّه قاتلیک وظالمیک، وشانئیک ومبغضیک من الأوّلین والآخرین.
ثمّ انحنی علی القبر ومرّغ خدّیه علیه وصلّی أربع رکعات، ثمّ جاء إلی قبر علیّ بن الحسین علیهما السلام فقال:
السّلام علیک یا مولای وابن مولای، لعن اللَّه قاتلک، لعن اللَّه ظالمک، أتقرّب إلی اللَّه بمحبّتکم، وأبرأ إلی اللَّه من عدوّکم.
ثمّ قبّله وصلّی رکعتین، والتفت إلی قبور الشّهداء فقال: السّلام علی الأرواح المنیخة بقبر أبی عبداللَّه، السّلام علیکم یا شیعة اللَّه وشیعة رسوله وشیعة أمیر المؤمنین والحسن والحسین، السّلام علیکم یا طاهرون، السّلام علیکم یا مهدیّون، السّلام علیکم یا أبرار، السّلام علیکم وعلی ملائکة اللَّه الحافّین بقبورکم، جمعنی اللَّه وإیّاکم فی مستقرّ رحمته تحت عرشه.
ابن طاوس، مصباح الزّائر،/ 286- 287/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 329- 330
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1259

زیارته فی أوّل رجب والنّصف من شعبان‌

فی حدیث آخر عن الصّادق علیه السلام: یغفر اللَّه لزائر الحسین علیه السلام فی نصف شعبان ما تقدّم من ذنبه وما تأخّر.
فصل فیما نذکره من لفظ زیارة الحسین علیه السلام فی نصف شعبان:
أقول، إنّ هذه الزّیارة ممّا یزار بها الحسین علیه السلام أوّل رجب أیضاً، وإنّما أخّرنا ذکرها فی هذه اللّیلة لأنّها أعظم، فذکرناها فی الأشرف من المکان وهی:
إذا «1» أردت ذلک فاغتسل «2» والبس أطهر ثیابک، وقف علی باب قبّته علیه السلام مستقبلًا القبلة، وسلّم علی سیِّدنا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وعلی أمیر المؤمنین علیّ وفاطمة والحسن و «3» علیه وعلی الأئمّة من ذرِّیّته صلوات اللَّه «4» علیه و «4» علیهم أجمعین، ثمّ ادخل وقف عند «5» «3» ضریحه وکبّر اللَّه تعالی مائة مرّة وقل [...]، ثمّ امض وقف علی ضریح علیّ بن الحسین علیه السلام مستقبل القبلة وقل:
السّلام من اللَّه والسّلام من ملائکته المقرّبین وأنبیائه المرسلین وعباده الصّالحین وجمیع
__________________________________________________
(1)- [فی مصباح الزّائر مکانه: ذکر فضل زیارته أوّل یوم من رجب وشرحها، وبعض عمل ذلک الیوم‌واللّیلة، علی التّقریب نبدأ بذکر فضل هذه الزّیارة وشرحها، لأنّه الأهمّ، ثمّ نتبع ذلک بعمل أوّل لیلة من الشّهر، وشیئاً من عمل یومها إن شاء اللَّه تعالی.
محذوف الإسناد عن الصّادق علیه السلام أنّه قال: «من زار الحسین بن علیّ علیه السلام أوّل یوم من رجب غفر اللَّه له ألبتّة».
شرح زیارته فی ذلک الیوم، ویزار بها لیلة النّصف من شعبان أیضاً وهی إذا ...].
(2)- [فی البحار مکانه: قال المفید والسّیِّد ابن طاوس رحمة اللَّه علیهما وغیرهما: زیارة أوّل یوم من رجب ولیلة ولیلة النّصف من شعبان، فإذا أردت زیارة علیها السلام فی الأوقات المذکورة فاغتسل ...].
(3- 3) [البحار: الحسین والأئمّة صلوات اللَّه علیهم أجمعین ثمّ ادخل علی].
(4- 4) [لم یرد فی مصباح الزّائر].
(5)- [مصباح الزّائر: علی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1260
أهل طاعته من أهل السّماوات والأرضین علی أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ ورحمة اللَّه وبرکاته.
السّلام «1» علیک یا «1» أوّل قتیل من نسل خیر سلیل من سلالة إبراهیم الخلیل، صلّی اللَّه علیک وعلی أبیک إذ قال أبوک: قتل اللَّه قوماً قتلوک، یا بنیّ ما أجرأهم علی الرّحمان وعلی انتهاک حرمة الرّسول، علی الدّنیا بعدک العفا.
أشهد أنّک ابن حجّة اللَّه وابن أمینه، حکم اللَّه «2» علی قاتلیک وأصلاهم جهنّم وسائت مصیراً، وجعلنا اللَّه یوم القیامة من ملاقیک ومرافقیک، ومرافقی جدّک وأبیک وعمّک وأخیک، وامّک المظلومة الطّاهرة المطهّرة، أبرأ إلی اللَّه ممّن قتلک «3» وقاتلک، و «3» أسأل اللَّه مرافقتکم فی دار الخلود، والسّلام علیک ورحمة اللَّه وبرکاته.
ابن طاوس، الإقبال،/ 712- 713؛ مصباح الزّائر،/ 291، 293/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 336، 338- 339
قال المفید رحمه الله: ثمّ امض إلی ضریح علیّ بن الحسین علیه السلام وقف علیه وقل:
السّلام علیک أ یّها الصّدّیق الطّیّب الزّکیّ الحبیب المقرّب، وابن ریحانة رسول اللَّه، السّلام علیک من شهید محتسب، ورحمة اللَّه وبرکاته، ما أکرم مقامک وأشرف منقلبک، أشهد لقد شکر اللَّه سعیک، وأجزل ثوابک، وألحقک بالذّروة العالیة، حیث الشّرف کلّ الشّرف، وفی الغرف کما منّ علیک من قبل، وجعلک من أهل البیت، الّذین أذهب اللَّه عنهم الرّجس وطهّرهم تطهیراً، صلوات اللَّه علیک ورحمة اللَّه وبرکاته ورضوانه، فاشفع أ یّها السّیِّد الطّاهر إلی ربّک فی حطّ الأثقال عن ظهری، وتخفیفها عنِّی، وارحم ذلّی وخضوعی لک وللسّیِّد أبیک، صلّی اللَّه علیکما.
ثمّ انکبّ علی القبر وقل:
__________________________________________________
(1- 1) [فی مصباح الزّائر والبحار: علی].
(2)- [زاد فی مصباح الزّائر والبحار: لک].
(3- 3) [لم یرد فی البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1261
زاد اللَّه فی شرفکم فی الآخرة کما شرّفکم فی الدّنیا، وأسعدکم کما أسعد بکم، وأشهد أنّکم أعلام الدّین، ونجوم العالمین، والسّلام علیکم ورحمة اللَّه وبرکاته.
ثمّ توجّه إلی الشّهداء رضوان اللَّه علیهم وقل:
السّلام علیکم یا أنصار اللَّه، وأنصار رسوله، وأنصار علیّ بن أبی طالب، وأنصار فاطمة، وأنصار الحسن والحسین، وأنصار الإسلام، أشهد لقد نصحتم للَّه‌وجاهدتم فی سبیله، فجزاکم اللَّه من الإسلام وأهله أفضل الجزاء فزتم فوزاً عظیماً، یا لیتنی کنت معکم فأفوز فوزاً عظیماً، أشهد أنّکم أحیاء عند ربّکم ترزقون، أشهد أنّکم الشّهداء والسّعداء وأنّکم الفائزون فی درجات العلی، والسّلام علیکم ورحمة اللَّه وبرکاته.
ثمّ عد إلی عند الرّأس فصلّ صلاة الزّیارة، وادع لنفسک ولوالدیک ولإخوانک.
المجلسی، البحار، 98/ 237- 238
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1262

زیارته فی لیلة النّصف من رجب ویومه‌

قال الشّیخ المفید نوّر اللَّه ضریحه: من الزّیارة المخصوصة زیارة النّصف من رجب تسمّی بالغفیلة، فإذا أردت ذلک وأتیت الصّحن فادخل وکبّر اللَّه تعالی ثلاثاً وقف علی القبر وقل:
السّلام علیکم یا آل اللَّه [...].
ثمّ قبِّل الضّریح.
وتوجّه إلی علیّ بن الحسین علیهما السلام وزره، فقل:
السّلام علیک یا مولای وابن مولای، لعن اللَّه قاتلیک، ولعن اللَّه ظالمیک، إنِّی أتقرّب إلی اللَّه بزیارتکم وبمحبّتکم، وأبرأ إلی اللَّه من أعدائکم، والسّلام علیک یا مولای ورحمة اللَّه وبرکاته.
المجلسی، البحار، 98/ 345- 346
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1263

زیارته فی لیالی القدر ویومی عیدی الفطر والأضحی‌

عن الصّادق علیه السلام قال: إذا کان لیلة القدر- وفیها یفرق کلّ أمر حکیم- نادی مناد تلک اللّیلة من بطنان العرش: إنّ اللَّه تعالی قد غفر لمَن أتی قبر الحسین علیه السلام فی هذه اللّیلة» «1».
وسیأتی فی فضل زیارته فی لیلة عید الفطر حدیث یتضمّن تعیین ثواب زیارته فی لیلة ثلاث وعشرین من رمضان، فاعلم ذلک.
شرح الزّیارة، وهی مختصّة بهذه اللّیلة، ویُزار بها فی العیدین:
إذا أردت ذلک فاغتسل والبس أطهر ثیابک، وقف علی قبره، واجعل «2» القبلة بین کتفیک وقل: [...].
ثمّ تتحوّل «3» إلی عند الرجلین فتزور «4» علیّ بن الحسین صلوات اللَّه علیه وتقول «5»:
السّلام علیک یا مولای، وابن مولای ورحمة اللَّه وبرکاته، لعن اللَّه من ظلمک، ولعن اللَّه من قتلک، وضاعف علیهم العذاب الألیم، وتدعو «6» بما ترید.
ابن طاوس، مصباح الزّائر،/ 325- 326/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 350
__________________________________________________
(1)- رواه ابن قولویه فی کامل الزّیارات: 184، والمفید فی مزاره: 61/ 1، والطّوسی فی التّهذیب 6: 49/ 111، والصّنف فی الإقبال: 212.
(2)- [فی البحار مکانه: قال المفید والسّیّد الشّهید رحمهم الله: من الزّیارات المخصوصة زیارة لیلة القدر ویومی‌العیدین، فإذا أردت زیارته علیه السلام فی الأوقات المذکورة فأت مشهد المقدّس بعد أن تغتسل وتلبس أطهر ثیابک، فإذا وقفت علی قبره (الحسین علیه السلام) فاستقبله بوجهک واجعل ...].
(3)- [البحار: تحوّل].
(4)- [البحار: وزر].
(5)- [البحار: قل].
(6)- [البحار: ادع].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1264

زیارته فی لیلتی الفطر والأضحی‌

ذکر فضل زیارته علیه السلام فی لیلة عید الفطر وکیفیّتها وجملة من عمل تلک اللّیلة والیوم المذکور.
عن الصّادق علیه السلام أنّه قال: «من زار الحسین بن علیّ علیه السلام لیلة النّصف من شعبان، ولیلة الفطر، ولیلة عرفة فی سنة واحدة، کتب اللَّه له ألف حجّة مبرورة، وألف عمرة متقبّلة، وقُضیت له ألف حاجة من حوائج الدّنیا والآخرة» «1».
وعن الکاظم علیه السلام، قال سمعته یقول: «ثلاث لیال من زار الحسین علیه السلام فیهنّ غُفر له ما تقدّم من ذنبه وما تأخّر: لیلة النّصف من شعبان، ولیلة ثلاث وعشرین من رمضان، ولیلة العید» «2».
وأمّا شرح هذه الزّیارة فسنذکره فی موضع الحاجة منه إن شاء اللَّه تعالی، ونحذف ما قبل ذلک. «3»
إذا أردت زیارته علیه السلام فی هذه اللّیلة [عند الفطر]، أو فی عید الأضحی، «4» فقم عند «4» باب القبّة، وأومئ «5» بطرفک نحو القبر وقل «6» مستأذناً:
یا مولای یا أبا عبداللَّه «7» عبدک وابن أمتک الذّلیل بین یدیک [...].
__________________________________________________
(1)- رواه ابن قولویه فی کامل الزّیارات: 171 و 181، والمفید فی مزاره: 57/ 1، والطّوسی فی التّهذیب 6: 51/ 119، وابن المشهدیّ فی مزاره: 491.
(2)- نقله المجلسی فی بحار الأنوار 101: 101/ 36.
(3)- [إلی هنا لم یرد فی البحار].
(4- 4) [البحار: فقف علی].
(5)- [البحار: ارم].
(6)- [لم یرد فی البحار].
(7)- [زاد فی البحار: یا ابن رسول اللَّه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1265
ثمّ اعطف علی علیّ بن الحسین علیهما السلام- وهو عند رجلی الحسین علیه السلام- وقل: «1» السّلام علیک یا ولیّ اللَّه «1»، السّلام علیک یا ابن رسول اللَّه، السّلام علیک یا ابن خاتم النّبیّین، السّلام علیک یا ابن فاطمة سیِّدة نساء العالمین، السّلام علیک یا ابن أمیر المؤمنین، السّلام علیک أ یّها المظلوم الشّهید، بأبی أنت وأمِّی، عشتَ سعیداً وقُتلت مظلوماً شهیداً.
ابن طاوس، مصباح الزّائر،/ 329، 332/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 352، 354
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1266

زیارته فی عرفة لیلها ونهارها

فی فضل زیارة الحسین علیه السلام:
ومن لم یمکنه حضور الموقف للحجّ وقدر علی إتیان قبر الحسین علیه السلام یوم عرفة فینبغی أن یحضره فإنّ فی ذلک فضلًا کثیراً.
وروی بشیر الدّهّان قال: قال أبو عبداللَّه علیه السلام: یا بشیر! إنّ المؤمن إذا أتی قبر الحسین علیه السلام فی یوم عرفة واغتسل فی الفرات، ثمّ توجّه إلیه، کتب اللَّه له بکلّ خطوة حجّة بمناسکها، ولا أعلم إلّاقال: وعمرة. وروی بشیر قال: سمعت أبا عبداللَّه علیه السلام یقول: من أتی قبر الحسین بعرفة بعثه اللَّه یوم القیامة ثلج الفؤاد. قال بشیر: قلت لأبی عبداللَّه علیه السلام: إنّه یفوتنی الحجّ فاعرّف عند قبر الحسین علیه السلام، فقال: أحسنت یا بشیر، من أتاه یوم عرفة عارفاً بحقِّه، کتب اللَّه له ألف حجّة وألف عمرة مبرورات متقبّلات، وألف‌غزوة مع نبیّ مرسل أو إمام عدل.
وروی یونس بن ظبیان عن أبی عبداللَّه علیه السلام قال: من زار الحسین بن علیّ علیه السلام یوم عرفة کتب اللَّه عزّ وجلّ له ألف ألف حجّة مع القائم علیه السلام، وألف ألف عمرة مع رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، وعتق ألف ألف نسمة وحملان ألف ألف فرس فی سبیل اللَّه، وسمّاه اللَّه «عبدی الصّدّیق آمن بوعدی»، وقالت الملائکة: فلان صدّیق زکّاه اللَّه من فوق عرشه وسُمِّی فی الأرض کرّوبیّاً.
وروی علیّ بن أسباط عن بعض أصحابه عن أبی عبداللَّه علیه السلام قال: إنّ اللَّه عزّ وجلّ یبدأ بالنّظر إلی زوّار قبر الحسین علیه السلام عشیّة عرفة قبل أهل عرفات، قال قلت: قبل نظره إلی أهل الموقف؟ قال: نعم، قلت: وکیف ذاک؟ قال: لأنّ فی أولئک أولاد زنا، ولیس فی هؤلاء أولاد زنا.
وروی عبداللَّه بن مسکان قال: قال أبو عبداللَّه علیه السلام: إنّ اللَّه یتجلّی لزوّار قبر الحسین علیه السلام قبل أهل عرفات ویقضی حوائجهم ویغفر لهم ذنوبهم ویشفّعهم فی مسائلتهم، ثمّ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1267
یأتی أهل عرفة فیفعل بهم ذلک.
وروی زید الشّحّام عن أبی عبداللَّه علیه السلام قال: من زار الحسین علیه السلام یوم عرفة عارفاً بحقّه، کتب اللَّه له ألف حجّة مقبولة وألف عمرة مبرورة.
وروی ابن أبی عمیر، عن أبان، عن أبی عبداللَّه علیه السلام قال: من زار الحسین بن علیّ علیه السلام لیلة من ثلاث غفر اللَّه له ما تقدّم من ذنبه وما تأخّر، قال: قلت: وأیّ اللّیالی؟
فذکر لیلة الأضحی.
وروی عمر بن الحسن العرزمیّ عن أبی عبداللَّه علیه السلام قال: سمعته یقول: إذا کان یوم عرفة نظر اللَّه تعالی إلی زوّار قبر الحسین بن علیّ علیه السلام فقال: ارجعوا مغفوراً لکم ما مضی ولا یکتب علی أحد منهم ذنباً سبعین یوماً من یوم ینصرف.
بشیر الدّهّان، عن رفاعة النّحّاس قال: دخلت علی أبی عبداللَّه علیه السلام، فقال لی:
یا رفاعة! أما حججت العام؟ قال قلت: جُعلت فداک ما کان عندی ما أحجُّ به، ولکنّی عرّفت عند قبر حسین بن علیّ علیه السلام، فقال لی: یا رفاعة! ما قصّرت عمّا کان أهل مِنی فیه لولا أنِّی أکره أن یدع النّاس الحجّ لحدّثتک بحدیث لا تدع زیارة قبر الحسین علیه السلام أبداً، ثمّ نکت الأرض وسکت طویلًا، ثمّ قال: أخبرنی أبی، قال: من خرج إلی قبر الحسین علیه السلام عارفاً بحقّه غیر مستکبر، صحبه ألف ملک من یمینه وألف ملک عن یساره وکتب له ألف حجّة وألف عمرة مع نبیّ أو وصیّ نبیّ.
وروی أبو حمزة الثّمالیّ قال: سمعت أبا عبداللَّه علیه السلام یقول: من عرّف عند قبر الحسین علیه السلام لم یرجع صفراً ولکن یرجع ویداه مملوّتان.
وروی ابن میثم التّمّار عن الباقر علیه السلام قال: من زار الحسین علیه السلام أو قال: من زار لیلة عرفة أرض کربلا وأقام بها حتّی یُعیِّد، ثمّ ینصرف، وقاه اللَّه شرّ سنته.
معاویة بن وهب البجلیّ قال: قال لی أبو عبداللَّه علیه السلام: مَنْ عرّف عند قبر الحسین بن علیّ علیه السلام فقد شهد عرفة.
حنان بن سدیر قال: قال لی أبو عبداللَّه علیه السلام: یا حنان! إذا کان یوم عرفة اطّلع اللَّه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1268
تعالی علی زوّار الحسین بن علیّ علیه السلام، فقال لهم: استأنفوا العمل فقد غُفر لکم.
وروی عبداللَّه بن عبیداللَّه الأنباریّ قال: دخلت علی أبی عبداللَّه علیه السلام فقلت له: جعلت فداک إنّه لیس یقع فی یدی کلّ سنة ما أقوی به علی الحجّ، قال: فإذا لم یتهیّأ لک فأتِ قبر الحسین علیه السلام فإنّه یکتب لک حجّة، وإذا أردت العمرة ولم یتهیّأ لک فأتِ قبر الحسین علیه السلام فإنّه یکتب لک عمرة.
وروی هارون بن خارجة قال: قال أبو عبداللَّه علیه السلام: یا هارون! کم حججت؟ قال قلت: تسع عشرة حجّة وتسع عشرة عمرة، قال، فقال: لو کنت أتممتها عشرین حجّة کنت کمن زار الحسین بن علیّ علیه السلام.
فأمّا ما یقال من الألفاظ فأکثر من أن تحصی، وقد ذکرنا طرفاً من ذلک فی کتاب الزّیارات وتهذیب الأحکام ونذکر ههنا بعض ذلک ممّا لا بدّ منه. «1»
روی لنا جماعة عن أبی عبداللَّه محمّد بن أحمد بن عبداللَّه بن قضاعة بن صفوان بن مهران الجمّال، عن أبیه، عن جدِّه صفوان قال: استأذنت الصّادق علیه السلام لزیارة مولانا «2» الحسین علیه السلام، فسألته أن یعرِّفنی ما أعمل علیه، فقال: یا صفوان، صُمْ ثلاثة أیّام قبل خروجک واغتسل فی الیوم الثّالث، ثمّ اجمع إلیک أهلک، ثمّ قل: اللَّهمّ إنِّی أستودعک «3» الیوم نفسی وأهلی ومالی وولدی ومن کان منِّی بسبیل، الشّاهد منهم والغائب، اللَّهمّ صلّ علی محمّد وآل محمّد واحفظنا بحفظ الإیمان واحفظ علینا، اللَّهمّ اجعلنا فی حرزک ولا تسلبنا نعمتک ولا تغیِّر ما بنا من عافیتک وزدنا من فضلک إنّا إلیک راغبون، اللَّهمّ إنِّی أعوذ بک من وعثاء السّفر ومن کآبة المنقلب ومن سوء المنظر فی النّفس والأهل والمال والولد، اللَّهمّ ارزقنا حلاوة الإیمان وبرد المغفرة وآمنّا من عذابک، إنّا إلیک راغبون وآتنا «4» من لدنک رحمة إنّک علی کلّ شی‌ءٍ قدیر.
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی البحار].
(2)- [البحار: مولای].
(3)- [البحار: استودعت].
(4)- [زاد فی البحار: فی الدّنیا حسنة وفی الآخرة حسنة وقِنا عذاب النّار وآتنا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1269
فإذا أتیت الفرات یعنی شریعة الصّادق علیه السلام بالعلقمیّ، فقل: اللَّهمّ أنت خیر من وفد «1» إلیه الرّجال، وأنت سیِّدی أکرم مقصود وأفضل مَزُور وقد جعلت لکلّ زائر کرامة ولکلّ وافد تحفة، فأسألک أن تجعل تُحفتک إیّای فکاک رقبتی من النّار، وقد قصدت ولیّک وابن نبیّک وصفّیک وابن صفیّک ونجیّک وابن نجیبک وحبیبک وابن حبیبک، اللَّهمّ فاشکر سعیی وارحم مسیری إلیک بغیر منٍّ منِّی علیک، بل لک المنُّ علیَّ إذ جعلت لی السّبیل إلی زیارته، وعرّفتنی فضله وحفظتنی فی اللّیل والنّهار حتّی بلّغتنی هذا المکان، اللَّهمّ فلک الحمد علی نعمائک کلّها ولک الشّکر علی مننک کلّها.
ثمّ اغتسل من الفرات فإنّ أبی حدّثنی عن آبائه علیهم السلام قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم: إنّ ابنی هذا الحسین یُقْتَل بعدی علی شاطئ الفرات، فمَنْ زاره واغتسل من الفرات، تساقطت خطایاه کهیئة یوم ولدته امّه.
فإذا اغتسلت فقل فی غسلک: بسم اللَّه وباللَّه، اللَّهمّ اجعله نوراً وطهوراً وحِرزاً وشِفاء من کلّ داء وسقم وآفة وعاهة، اللَّهمّ طهّر به قلبی واشرح به صدری وسهّل لی «2» به أمری.
فإذا فرغت من غسلک فالبس ثوبین طاهرین، وصلّ رکعتین خارج المشرعة «3»، وهو المکان الّذی قال اللَّه عزّ وجلّ: «وَفی الأرْضِ قِطَعٌ مُتَجاوِراتٌ، وَجَنّاتٌ مِنْ أعْنابٍ وَزَرْعٌ وَنَخِیلٌ، صِنْوانٌ وَغَیْرُ صِنْوانٍ، یُسْقی بِماءٍ واحِدٍ، وَنُفَضِّلُ بَعْضَها عَلی بَعْضٍ فی الاکُلِ»، فإذا فرغت من صلاتک فتوجّه نحو الحائر وعلیک السّکینة والوقار وقصِّر خطاک فإنّ اللَّه تعالی یکتب لک بکلّ خطوة حجّة وعمرة، وسِر خاشعاً قلبک «4» باکیة عینُک وأکثر من التکبیر والتّهلیل والثّناء علی اللَّه عزّ وجلّ والصّلاة علی النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم والصّلاة علی
__________________________________________________
(1)- [البحار: وفدت].
(2)- [لم یرد فی البحار].
(3)- [کذا فی البحار، و فی الأصل: الشّرعة].
(4)- [لم یرد فی البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1270
الحسین خاصّة، واللّعن «1» علی «2» من قتله، والبراءة ممّن أسّس ذلک علیه.
فإذا أتیت باب الحائر فقف، وقل: اللَّه أکبر کبیراً، والحمد للَّه‌کثیراً، وسبحان اللَّه بُکرة وأصیلًا، والحمد للَّه‌الّذی هدانا لهذا وما کنّا لنهتدی لولا أن هدانا اللَّه لقد جاءت رُسُل ربّنا بالحقّ.
ثمّ قل: السّلام علیک یا رسول اللَّه، السّلام علیک یا نبیّ اللَّه، السّلام علیک یا خاتم النّبیّین، السّلام علیک یا سیّد المرسلین، السّلام علیک یا حبیب اللَّه، السّلام علیک یا أمیر المؤمنین، السّلام علیک یا سیّد الوصیّین، السّلام علیک یا قائد الغُرِّ المحجّلین، السّلام علیک یا ابن «3» فاطمة سیّدة نساء العالمین، السّلام علیک وعلی الأئمّة من وُلدک، السّلام علیک یا وصیّ أمیر المؤمنین، السّلام علیک أ یّها الصّدّیق الشّهید، السّلام علیکم یا ملائکة اللَّه المقیمین فی هذا المقام الشّریف، السّلام علیکم یا ملائکة ربِّی المحدقین بقبر الحسین علیه السلام، السّلام علیکم منِّی أبداً ما بقیت وبقی اللّیل والنّهار.
ثمّ تقول: السّلام علیک یا أبا عبداللَّه، السّلام علیک یا ابن رسول اللَّه «4» عبدک وابن عبدک وابن أمَتک المقرُّ بالرِّقِّ، والتّارک للخلاف علیکم، والموالی لولیِّکم، والمعادی لعدوِّکم، قصد حرمک واستجار بمشهدک وتقرّب إلیک بقصدک، «5» أ أدخل یا رسول اللَّه، أ أدخل یا نبیّ اللَّه، أ أدخل یا أمیر المؤمنین، «5» أ أدخل یا سیِّد الوصیّین، أ أدخل یا فاطمة سیّدة نساء العالمین، أ أدخل یا مولای یا أبا عبداللَّه، أ أدخل یا مولای یا ابن رسول اللَّه.
فإن خشع قلبک ودمعت عینک فهو علامة الإذن فادخل. ثمّ قل: الحمد للَّه‌الواحد الأحد الفرد الصّمد الّذی هدانی لولایتک وخصّنی بزیارتک وسهّل لی قصدک.
__________________________________________________
(1)- [البحار: لعن].
(2)- [لم یرد فی البحار].
(3)- [من البحار، وفی المصدر: علی].
(4)- [زاد فی البحار: السّلام علیک یا ابن أمیر المؤمنین].
(5- 5) [لم یرد فی البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1271
ثمّ تأتی باب القبّة وقف من حیث یلی الرّأس، وقل: السّلام علیک یا وارث آدم صفوة اللَّه، السّلام علیک یا وارث نوح أمین «1» اللَّه، السّلام علیک یا وارث إبراهیم خلیل اللَّه، السّلام علیک یا وارث موسی کلیم اللَّه، السّلام علیک یا وارث عیسی روح اللَّه، السّلام علیک یا وارث محمّد حبیب اللَّه، السّلام علیک یا وارث أمیرالمؤمنین علیه السّلام ولیّ اللَّه، السّلام علیک یا ابن محمّد المصطفی، السّلام علیک یا ابن علیّ المرتضی، السّلام علیک یا ابن فاطمة الزّهراء، السّلام علیک یا ابن خدیجة الکبری، السّلام علیک یا ثار اللَّه وابن ثاره والوتر الموتور، أشهد أنّک قد أقمتَ الصّلاة، وآتیتَ الزّکاة، وأمرت بالمعروف، ونهیت عن المنکر، وأطعت اللَّه ورسوله حتّی أتاک الیقین، فلعن اللَّه أمّة قتلتک، ولعن اللَّه أمّة ظلمتک، ولعن اللَّه أمّة سمعت بذلک فرضیت به.
یا مولای یا أبا عبداللَّه، أشهد أنّک کنت نوراً فی الأصلاب الشّامخة والأرحام المطهّرة، لم تُنجِّسک الجاهلیّة بأنجاسها ولم تُلبسک من «2» مُدْلَهِمّات ثیابها، وأشهد أنّک من دعائم الدّین، وأرکان المؤمنین، وأشهد أنّک الإمام البرّ التّقیّ الرّضیّ الزّکیّ الهادیّ المهدیّ، وأشهد أنّ الأئمّة من ولدک کلمة التّقوی، وأعلام الهدی، والعروة الوثقی، والحجّة علی أهل الدّنیا، وأشهد اللَّه وملائکته وأنبیاءه ورُسُله أنّی بکم مؤمن وبإیابکم موقن بشرائع دینی وخواتیم عملی، وقلبی لقلبکم سِلْم، وأمری لأمرکم متّبع، صلوات اللَّه علیکم وعلی أرواحکم وعلی أجسادکم وعلی شاهدکم وعلی غائبکم وعلی ظاهرکم وعلی باطنکم.
ثمّ انکبّ علی القبر وقبِّله، وقل: بأبی أنت وأمِّی یا ابن رسول اللَّه، بأبی أنت وأمِّی یا أبا عبداللَّه، لقد عظُمت الرّزیّة، وجلّت المصیبة بک علینا وعلی جمیع أهل السّماوات والأرض، فلعن اللَّه أمّة أسرجت وألجمت وتهیّأت لقتالک، یا مولای یا أبا عبداللَّه، قصدتُ حرمک وأتیت إلی مشهدک، أسأل اللَّه بالشّأن الّذی لک عنده وبالمحلّ الّذی لک لدیه أن یُصلِّی علی محمّد وآل محمّد وأن یجعلنی معکم فی الدّنیا والآخرة.
__________________________________________________
(1)- [البحار: نبیّ].
(2)- [لم یرد فی البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1272
ثمّ قم فصلّ رکعتین عند الرّأس أقرأ فیهما بما أحببت. فإذا فرغت من صلاتک، فقل:
اللَّهمّ إنِّی صلّیت ورکعت وسجدت لک وحدک لا شریک لک، لأنّ الصّلاة والرّکوع والسّجود لا تکون «1» إلّالک لأنّک أنت اللَّه لا إله إلّاأنت، اللَّهمّ صلّ علی محمّد وآل محمّد وأبلغهم عنِّی أفضل السّلام «2» والتّحیّة، واردد علیَّ منهم السّلام، اللَّهمّ وهاتان الرّکعتان هدیّة منِّی إلی مولای الحسین بن علیّ علیهما السّلام، اللَّهمّ فصلّ «3» علی محمّد و «4» علیه وتقبّل «4» منِّی، وأجُرنی علی ذلک بأفضل أملی ورجائی فیک وفی ولیّک یا ولیّ المؤمنین.
ثمّ قم وصر إلی عند «5» رجل الحسین صلوات اللَّه علیه «5»، وقِف عند رأس علیّ بن الحسین علیه السلام، وقل: السّلام علیک یا ابن رسول اللَّه، السّلام علیک یا ابن نبیّ اللَّه، السّلام علیک یا ابن أمیر المؤمنین، السّلام علیک یا ابن الحسین الشّهید، السّلام علیک أ یّها الشّهید وابن الشّهید، السّلام علیک أ یّها المظلوم وابن المظلوم، لعن اللَّه أمّة قتلتک، ولعن اللَّه أمّة ظلمتک، ولعن اللَّه أمّة سمعت بذلک فرضیت به.
ثمّ انکبّ علی قبره «6»، فقبّله، وقل: السّلام علیک یا ولیّ اللَّه وابن ولیّه، لقد عظُمت المصیبة وجلّت الرّزیّة بک علینا وعلی جمیع المسلمین، فلعن اللَّه أمّة قتلتک، وأبرأ إلی اللَّه وإلیک منهم.
ثمّ اخرج من الباب الّذی عند رجل «7» علیّ بن الحسین علیه السلام. ثمّ توجّه إلی الشّهداء، وقل: السّلام علیکم یا أولیاء اللَّه وأحبّاءه، السّلام علیکم یا أصفیاء اللَّه وأودّاءه، السّلام علیکم یا أنصار دین اللَّه، السّلام علیکم یا أنصار رسول اللَّه، السّلام علیکم یا أنصار
__________________________________________________
(1)- [کذا فی البحار، وفی الأصل: یکون].
(2)- [البحار: الصّلاة].
(3)- [البحار: صلّ].
(4- 4) [البحار: آله وتقبّلها].
(5- 5) [البحار: رجلی القبر].
(6)- [البحار: القبر].
(7)- [البحار: رجلی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1273
أمیر المؤمنین، السّلام علیکم یا أنصار فاطمة سیِّدة نساء العالمین، السّلام علیکم یا أنصار أبی محمّد الحسن بن علیّ الولیّ «1» النّاصح، السّلام علیکم یا أنصار أبی عبداللَّه، بأبی أنتم وأمِّی طبتم وطابت الأرض الّتی فیها دُفنتم وفُزتم فوزاً عظیماً، فیا لیتنی کنت معکم فأفوز معکم.
ثمّ عُد إلی عند رأس الحسین علیه السلام، وأکثر من الدّعاء لک ولأهلک ولولدک «2» ولإخوانک، فإنّ مشهده لا تردّ فیه دعوة «3» ولا سؤال سائل، فإذا أردت الخروج فانکبّ علی القبر وقل: السّلام علیک یا مولای، السّلام علیک یا حجّة اللَّه، السّلام علیک یا صفوة اللَّه، السّلام علیک یا خاصّة اللَّه، السّلام علیک یا خالصة اللَّه، السّلام علیک یا أمین اللَّه، سلام مودّع لا قالٍ ولا سئمٍ، فإن أمض فلا عن ملالةٍ وإن اقِم فلا عن سوء ظنٍّ بما وعد اللَّه الصّابرین، لا جعله اللَّه یا مولای آخر العهد منّی لزیارتک، ورزقنی العود إلی مشهدک والمُقام فی حرمک، وإیّاه أسأل أن یُسعدنی بک وبالأئمّة من وُلدک، ویجعلنی معکم فی الدّنیا والآخرة.
ثمّ قم واخرج ولا تُوَلِّ ظهرک، وأکثر من قول: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، حتّی تغیب عن القبر. فمن زار الحسین علیه السلام بهذه الزّیارة کتب اللَّه له بکلّ خطوة مائة ألف حسنة، ومحا عنه مائة ألف سیّئة، ورفع له مائة ألف درجة، وقضی له مائة ألف حاجة أسهلها أن یزحزحه عن النّار، وکان کمن استشهد مع الحسین علیه السلام حتّی یشرکهم فی درجاتهم.
الطّوسی، مصباح المتهجّد،/ 496- 503 (ط حجری)،/ 622- 664/ عنه:
البحار، المجلسی، 98/ 197- 202
فیما نذکره من لفظ الزّیارة المختصّة بالحسین علیه السلام یوم عرفة:
اعلم أنّه سیأتی فی بعض ما نذکره من الدّعوات فی یوم عرفة، زیارة النّبیّ والأئمّة
__________________________________________________
(1)- [البحار: الزّکی].
(2)- [البحار: لوالدیک].
(3)- [زاد فی البحار: داع].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1274
علیهم أفضل الصّلوات، وإنّما نذکر فی هذا الفصل زیارة تختصّ بهذا الیوم غیر داخلة فی دعواته.
ذکر هذه الزّیارة:
إذا کنت بمشهد الحسین علیه السلام فی یوم عرفة، فاغتسل غسل الزّیارة والبس أطهر ثیابک وطهِّر عقلک وقلبک ممّا یقتضی الإبعاد بعقابک وعتابک، لتکون طاهراً من الأدناس، فیصحّ لک أن تقف بباب طاهر من الأرجاس، واقصد مقدس حضرته، وقف علی باب حرمه، وکبِّر «1» اللَّه تعالی وقل:
__________________________________________________
(1)- [فی مصباح الزّائر مکانه:
ذکر فضل زیارة عرفة ومختار من العمل:
یستحب زیارته صلوات اللَّه علیه لیلة عرفة ویومها، وقد ورد فی ذلک فضل عظیم ینافس علیه الموفق العلیم.
روی عن الباقر علیه السلام أنّه قال: من زار الحسین علیه السلام، أو قال: من زار لیلة عرفة أرض کربلاء وأقام بها حتّی یعیِّد ثمّ ینصرف، وقاه اللَّه شرّ سنته 1.
وعن الصّادق علیه السلام أنّه قال: إذا کان یوم عرفة نظر اللَّه إلی زوّار الحسین بن علیّ علیه السلام فقال: ارجعوا مغفوراً لکم ما مضی، ولا یُکتب علی أحد منهم ذنب سبعین یوماً من یوم ینصرف 2.
وعنه صلوات اللَّه علیه أنّه قال: من زار الحسین بن علیّ یوم عرفة کتب اللَّه عزّ وجلّ له ألف حجّة مع القائم، وألف عمرة مع رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وعِتق ألف ألف نسمة، وحملان ألف ألف فرس فی سبیل اللَّه، وسمّاه اللَّه عبدی الصّدّیق آمن بوعدی 3 ... تمام الحدیث، والّذی ورد فی هذا المعنی کثیر جداً.
شرح زیارة یوم عرفة:
إذا أتیت مشهده علیه السلام فاغتسل للزّیارة، والبس أطهر ثیابک، واقصد حضرته الشّریفة، وقف علی الباب فکبّر ... وفی البحار: قال الشّیخ المفید والسّیّد والشّهید قدّس اللَّه أرواحهم: إذا أردت زیارته فی هذا الیوم فاغتسل من الفرات إن أمکنک، وإلّا فمن حیث أمکنک، والبس أطهر ثیابک واقصد حضرته الشّریفة وأنت علی سکینة ووقار، فإذا بلغت باب الحائر، فکبّر ...].
1. رواه ابن قولویه فی کامل الزّیارات: 269، والمفید فی مزاره 56/ 3، والطّوسی فی مصباحه: 659، وابن المشهدی فی مزاره: 489.
2. رواه ابن قولویه فی کامل الزّیارات: 171، والطّوسی فی مصباحه: 659، والمصنّف فی إقبال الأعمال: 332، ونقله المجلسی فی بحارالأنوار 101: 88/ 17.
3. رواه ابن قولویه فی کامل الزّیارات: 172، والمفید فی مزاره 53/ 1، والطّوسی فی مصباحه: 658، وفی التّهذیب 6: 49/ 113، وابن المشهدی فی مزاره: 487، والمصنّف فی إقبال الأعمال: 332، ونقله المجلسی فی بحارالأنوار 101: 88/ 19.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1275
اللَّه أکبر کبیراً والحمد للَّه‌کثیراً وسبحان اللَّه بُکرة وأصیلًا، والحمد للَّه‌الّذی هدانا لهذا وما کنّا لنهتدی لولا أن هدانا اللَّه، لقد جاءت رُسُل ربّنا بالحقّ.
السّلام علی رسول اللَّه، السّلام علی أمیر المؤمنین، السّلام علی فاطمة الزّهراء سیّدة نساء العالمین، السّلام علی الحسن والحسین، [...].
ثمّ صر إلی «1» رجلی الحسین علیه السلام وزِر علیّ بن الحسین علیهما السلام «2» ورأسه عند رجلی أبی عبداللَّه علیه السلام، فتقول «2»:
السّلام علیک یا ابن رسول اللَّه، السّلام علیک یا ابن نبیّ اللَّه، السّلام علیک یا ابن أمیر المؤمنین، السّلام علیک یا ابن الحسین الشّهید، السّلام علیک أ یّها الشّهید ابن الشّهید، السّلام علیک أ یّها المظلوم «3»، لعن اللَّه أمّة قتلتک، ولعن اللَّه أمّة ظلمتک، ولعن اللَّه أمّة سمعت بذلک فرضیت به. «4» السّلام علیک یا ولیّ اللَّه وابن ولیّه، لقد عظُمت المصیبة، وجلّت الرّزیّة بک علینا وعلی جمیع المؤمنین، فلعن اللَّه أمّة قتلتک، وأبرأ إلی اللَّه وإلیک منهم فی الدّنیا والآخرة. «5»
ابن طاوس، الإقبال (ط مکتب الإعلام الإسلامیّ)، 2/ 62، 65 (ط حجری)،/ 334- 335؛ مصباح الزّائر،/ 347- 348، 350- 351؛ المجلسی، البحار، 98/ 359، 361- 362
__________________________________________________
(1)- [زاد فی مصباح الزّائر والبحار: عند].
(2- 2) [البحار: وقل].
(3)- [زاد فی مصباح الزّائر: ابن المظلوم].
(4)- [زاد فی مصباح الزّائر: السّلام علیک یا مولای].
(5)- [زاد فی البحار: ثمّ اخرج من الباب الّذی عند رجل علیّ بن الحسین علیهما السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1276

زیارته علیه السلام فی کلّ شهر

قال مؤلّف المزار الکبیر: زیارة أخری له صلوات اللَّه علیه مختصرة یزار بها فی کلّ یوم وفی کلّ شهر، ویزار بها أیضاً عند قائم الغرّی، فقد جاء فی الأثر أنّ رأس الحسین هناک، أنّ الصّادق جعفر بن محمّد زاره هناک بهذه الزّیارة، وصلّی عنده أربع رکعات.
تأتی مشهده صلّی اللَّه علیه بعد اغتسالک ولباسک أطهر ثیابک، فإذا وقفت علی قبره فاستقبله بوجهک واجعل القبلة بین کتفیک وقل: [...].
ثمّ تحوّل إلی عند الرّجلین، فزر علیّ بن الحسین وقل: السّلام علیک یا مولای وابن مولای ورحمة اللَّه وبرکاته. لعن اللَّه من ظلمک ولعن اللَّه من قتلک وضاعف علیهم العذاب الألیم.
ثمّ ادع.
المجلسی، البحار، 98/ 256- 257
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1277

ذکره فی الزّیارة المطلقة الثّانیة الّتی ذکرها ابن طاوس وقال: زار بها المرتضی‌

زیارة ثانیة بألفاظ شافیة، نذکر منها بعض مصائب یوم الطّفّ، یُزار بها الحسین صلوات اللَّه علیه وسلامه، زار بها المرتضی علم الهدی رضوان اللَّه علیه «1»، وسأذکرها علی الوصف الّذی أشار هو إلیه؛ قال: [...]
ثمّ تحوّل إلی عند رجلی الحسین علیه السلام، وقف علی علیّ بن الحسین علیهما السلام وقل:
السّلام علیک أیّها الصِّدِّیق الطّیِّب، الطّاهر الزّکی، الحبیب المقرّب، وابن ریحانة رسول اللَّه. السّلام علیک من شهید محتسب، ورحمة اللَّه وبرکاته. ما أکرم مقامک، وأشرف منقلبک، أشهد لقد شکر اللَّه سعیک، وأجزل ثوابک، وألحقک بالذّروة العالیة حیث الشّرف کلّ الشّرف فی الغُرَف السّامیة، فی الجنّة فوق الغُرَف، کما منّ علیک من قبل وجعلک من أهل البیت الّذین أذهب اللَّه عنهم الرّجس وطهّرهم تطهیراً.
واللَّه ما ضرّک القوم بما نالوا منک ومن أبیک الطّاهر صلوات اللَّه علیکما، ولا ثلموا منزلتکما من البیت المقدّس، ولا وهنتما بما أصابکما فی سبیل اللَّه، ولا مِلتُما إلی العیش فی الدّنیا، ولا تکرّهتما مباشرة المنایا، إذ کنتما قد رأیتما منازلکما فی الجنّة قبل أن تصیرا إلیها، واخترتماها قبل أن تنتقلا إلیها، فسُرِرتم وسَرَرتم.
فهنیئاً لکم- یا بنی عبدالمطّلب- التمسّک من النّبیّ صلّی اللَّه علیه وآله بالسّیّد السّابق حمزة بن عبدالمطّلب، وقدمتما علیه، وقد الحقتما بأوثق عروة، وأقوی سبب. صلّی اللَّه علیک أ یّها الصّدّیق الشّهید المکرّم، والسّیّد المقدّم، الّذی عاش سعیداً، ومات شهیداً، وذهب فقیداً، فلم تتمتّع من الدّنیا إلّابالعمل الصّالح، ولم تتشاغل إلّابالمتجر الرّابح.
__________________________________________________
(1)- [فی البحار مکانه: (زیارة أخری) له صلوات اللَّه علیه أوردها السّیّد وغیره، والظّاهر أنّه من تألیف‌السّیّد المرتضی رضی الله عنه قال فی مصباح الزّائر: زیارة بألفاظ شافیة یذکر فیها بعض مصائب یوم الطّفّ، یزار بها الحسین صلوات اللَّه علیه وسلامه، زار بها المرتضی علم الهدی رضوان اللَّه علیه ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1278
أشهد أنّک من الفرحین «بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضلِهِ وَیَسْتَبْشِرُونَ بالّذینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أ لّاخَوفٌ عَلَیهِمْ وَلا هُمْ یَحْزَنُونَ» «1» وتلک منزلة کلّ شهید، «2» منزلة الحبیب إلی اللَّه، القریب إلی رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه وآله. زادک اللَّه من فضله فی کلّ لفظة ولحظة، وسکون وحرکة، مزیداً یغبط ویسعد أهل علِّیّین به، یا کریم النّفس، یا کریم الأب، یا کریم الجدّ إلی أن تتناهی، رفعکم اللَّه من أن یقال: رحمکم اللَّه، وافتقر إلی ذلک غیرکم من کلّ من خلق اللَّه.
ثمّ تقول: صلوات اللَّه علیکم ورضوانه ورحمة اللَّه وبرکاته، فاشفع لی أ یّها السّیِّد الطّاهر إلی ربّک فی حطّ الأثقال عن ظهری، وتخفیفها عنِّی، وارحم ذُلّی وخُضوعی لک وللسّیّد أبیک صلّی اللَّه علیکما.
ثمّ انکب علی القبر وقل:
زاد اللَّه فی شرفکم فی الآخرة کما شرّفکم فی الدّنیا، وأسعدکم کما أسعد بکم، وأشهد أنّکم أعلام الدّین ونجوم العالمین.
زیارة الشّهداء رضوان اللَّه علیهم
ثمّ تتوجّه إلی البیت الّذی عند رجلی علیّ بن الحسین علیهما السلام وتقول:
السّلام علیک یا أبا عبداللَّه الحسین سلاماً لا یفنی أمده، ولا ینقطع مدده، سلاماً تستوجبه باجتهادک، وتستحقّه بجهادک. عشت حمیداً وذهبت فقیداً، لم یمل بک حبّ الشّهوات، ولم یُدنّسک طمع النّزهات، حتّی کشفت لک الدّنیا عن عیوبها، ورأیت سوء عواقبها، وقُبح مصیرها، فبعتها بالدّار الآخرة، وشریت نفسک شراء المتاجرة، فأربحتها أکرم الأرباح، ولحقت بها «الّذینَ أنعَمَ اللَّهُ عَلَیهِمْ مِنَ النّبیِّینَ والصِّدِّیقینَ والشُّهَداءِ والصّالِحینَ وَحَسُنَ أولئِکَ رَفِیقاً* ذلِکَ الفَضلُ مِنَ اللَّهِ وَکَفی باللَّهِ عَلِیماً» «3».
ابن طاوس، مصباح الزّائر،/ 221، 235- 237/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 231، 242- 243
__________________________________________________
(1)- آل عمران 3: 170.
(2)- [زاد فی البحار: فکیف].
(3)- النّساء 4: 69- 70.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1279

مصادر الباب الثّانی‌

لقد بذلنا جهداً بلیغاً للتعرّف علی المصادر المدّونة الّتی تغطِّی محتویات الباب الثّانی لموسوعة الإمام الحسین علیه السلام، فوقفنا علی أسماء مجموعة کبیرة من التّراث، وعندما فتّشنا عنها وجدنا أنّ کثیراً منها، وممّا أ لّفه القدماء، هو من التّراث المفقود، وممّا لم یُعْثَر- لحدِّ الآن- لنسخه علی عینٍ أو أثر.
ونُقدِّم هُنا قائمتین، تجمعان أسامیهما:
الاولی: لما ذکر من المقاتل، ممّا لم نقف علی نسخته ولا علی النّقل عنه، فی المصادر المتوفِّرة.
الثّانیة: لما وُجِدَ النّقلُ عنه فی المصادر المتأخِّرة.
أمّا ما لا وجودَ له ولا نقلَ عنه:
1- مقتل الحسین علیه السلام: للأصبَغ بن نُباتة، المُجاشعیّ، الحنظلیّ، التّمیمیّ أبو القاسم (المتوفّی 64 ه أو بعدها).
* ذکره له الشّیخ الطّوسیّ فی الفهرست (ص 62- 63)، ولاحظ الذّریعة 22/ 23 رقم 5838.
2- مقتل الحسین علیه السلام: لجابر بن یزید الجُعْفیّ (المتوفّی 128 ه).
* ذکره له النّجاسیّ (ط ألف) رقم 332، (ط ب،/ 93- 94)، لاحظ الذّریعة 22/ 24 رقم 5840.
3- مقتل الحسین علیه السلام: للواقدیّ، محمّد بن عمر، أبو عبداللَّه المدنیّ (ت 207 ه).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1280
* ذکره له النّدیم فی الفهرست (ص 111)، والصّفدیّ فی الوافی بالوفیات (4/ 238)، وانظر الذّریعة 22/ 28 رقم 5869.
4- مقتل الحسین علیه السلام: لنصر بن مُزاحم المِنْقَریّ أبو الفضل العطّار (ت 212 ه).
* ذکره له النّدیم فی الفهرست (ص 106)، والطّوسیّ فی الفهرست (ص 347- 348)، والنّجاشیّ فی الرّجال (ط ألف،/ 427) رقم 1148 (ط ب،/ 301)، وابن شهرآشوب فی معالم العلماء (ص 126) رقم 851، ولاحظ الذّریعة 22/ 29 رقم 5874.
5- مقتل الحسین علیه السلام: للمدائنیّ علیّ بن محمّد أبو الحسن (م 224 ه).
* ذکره له الطّوسیّ فی الفهرست (ص 230)، وابن شهرآشوب فی معالم العلماء ص 72 رقم 486.
6- مقتل الحسین علیه السلام: للقاسم بن سلّام، أبو عبید الهرویّ (ت 224 ه).
* ذکره السّمعانیّ فی التّحبیر 1/ 185.
7- مقتل الحسین علیه السلام: للأحمریّ، إبراهیم بن إسحاق أبو إسحاق النّهاوندیّ (ت قبل 269).
* ذکره له الطّوسیّ فی الفهرست (ص 10- 11)، والنّجاشیّ فی الرّجال (ط ألف،/ 19) رقم 21، (ط ب،/ 14)، وابن شهرآشوب فی المعالم ص 7 رقم 27، وانظر الذّریعة 22/ 23 رقم 5834.
8- مقتل الحسین علیه السلام: لإبراهیم بن محمّد بن سعید بن هلال الثّقفیّ (ت 283 ه).
* ذکره له الطّوسیّ فی الفهرست (ص 16- 17)، والنّجاشیّ فی الرّجال (ط ألف،/ 16) رقم 19 (ط ب،/ 12)، وانظر الذّریعة 22/ 23 رقم 5835.
9- مقتل الحسین علیه السلام: للیعقوبیّ المؤرِّخ، أحمد بن إسحاق بن واضح (ت 292 ه).
* ذکره فی الذّریعة 22/ 23 رقم 5837.
10- مقتل الحسین علیه السلام: للغَلّابیّ، محمّد بن زکریّا بن دینار، أبو عبداللَّه البصریّ (ت 298 ه).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1281
* ذکره له النّدیم فی الفهرست (ص 121)، والنّجاشیّ فی الرّجال (ط ألف/ 341) رقم 963، (ط ب،/ 244).
11- مقتل الحسین علیه السلام: لمحمّد بن أحمد بن یحیی بن عمران، الأشعریّ القمِّیّ العطّار.
* ذکره النّجاشیّ فی الرّجال (ط ألف،/ 348) رقم 939، (ط ب،/ 250)، وانظر الذّریعة 22/ 27 رقم 5861.
12- مقتل الحسین علیه السلام: للبغویّ عبداللَّه بن محمّد بن عبدالعزیز (ت 317 ه).
* ذکره فی کشف الظّنون 2/ 1794.
13- مقتل الحسین علیه السلام: للجلّودیّ عبدالعزیز یحیی بن أحمد (ت 332 ه).
* ذکره النّجاشیّ، الرّجال (ط الف،/ 220) رقم 640، (ط ب،/ 167)، ولاحظ الذّریعة 22/ 25 رقم 5851.
14- مقتل الحسین علیه السلام: للطّبرانیّ، سلیمان بن أحمد صاحب المعاجم (ت 360 ه).
* ذکره ابن مندة فی جزء ترجمته ص 363 رقم 39.
15- مقتل الحسین علیه السلام: للشیخ الصّدوق، محمّد بن علیّ بن الحسین ابن بابویه القمِّی (ت 381 ه).
* ذکره الصّدوق نفسه فی الخصال (ص 35)، وذکره ابن شهرآشوب فی المعالم (ص 111) رقم 764، وانظر الذّریعة 22/ 28 رقم 5867. ویُحتمل أن یکون عین ما ذکره فی المجلس (30) من أمالیه (ص 150).
16- مقتل الحسین علیه السلام: لمحمّد بن علیّ بن الفضل بن تمام بن سکّین (المعاصر للصّدوق).
* ذکره النّجاشیّ فی الرِّجال (ط ألف،/ 385) رقم 1046، (ط ب،/ 272)، وانظر الذّریعة 22/ 28 رقم 5868.
17- مقتل الحسین علیه السلام: للشّیخ المفید، محمّد بن محمّد بن النُّعمان البغدادیّ (ت 413 ه).
* ذکره هو فی الإرشاد.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1282
18- مقتل الحسین علیه السلام: للشّیخ الطّوسیّ، محمّد بن الحسن أبو جعفر (ت 460 ه).
* ذکره هو فی الفهرست (ص 285- 288)، وابن شهرآشوب فی المعالم (ص 114) رقم 766، وانظر الذّریعة 22/ 27 رقم 5863.
وأمّا المفقودة، لکن المنقول عنها فی المصادر المتأخِّرة:
1- مقتل الحسین علیه السلام: بروایة عمّار بن إسحاق الدُّهْنیّ (ت 133 ه).
قال المحمودیّ: أدرجه الطّبریّ فی حوادث سنة (61 ه) من تاریخه.
* العبرات 1/ هامش ص 6.
2- مقتل الحسین علیه السلام: لأبی مخنف، لوط بن یحیی بن سلیم، الأزدیّ (ت 170 ه).
هو المنقول عنه فی المقاتل کافّة، وفی التّواریخ القدیمة والحدیثة، والنّسخة المتداولة لیست له، وإنّما هی روایات مجموعة مسندة إلیه، ویُقال: إنّها من تألیف السید ابن طاوس، وانّه المسّمی «المصرع الشّین فی قتل الحسین علیه السلام).
* وقد ذکر لأبی مخنف فی:
الفهرست للطّوسیّ (ص 260- 262)، معالم العلماء (ص 93- 94)، ولاحظ الذّریعة 22/ 22 رقم 5826، ومصفّی المقال (ص 382).
3- مقتل الحسین علیه السلام: لهشام بن محمّد الکلبیّ (ت 205 ه).
ذکر المحمودیّ: أنّ الطّبریّ یروی عنه فی تاریخه.
* العبرات 1/ هامش 6- 7.
4- مقتل الحسین علیه السلام: لمعمّر بن المثنّی أبی عبیدة التّمیمیّ (ت 211 ه).
یروی عنه السّیِّد ابن طاوس فی اللّهوف.
* لاحظ الذّریعة 22/ 28 رقم 5873.
5- مقتل الحسین علیه السلام: لابن أبی الدّنیا، عبداللَّه بن محمّد الأمویّ العامِّیّ (ت 281 ه).
* ذکره له الطّوسیّ فی الفهرست (ص 194)، وابن شهرآشوب فی المعالم (ص 76) رقم 506، وانظر سیر أعلام النّبلاء للذّهبیّ 13/ 403.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1283

المصادر

الآبشیهیّ، شهاب الدِّین محمّد بن أحمد (م 850 ه ق)، المُسْتطرَف فی کلِّ فنٍّ مُسْتظرَف، دار الامم للطِّباعة والنّشر- ط مصر.
آقا بزرگ الطّهرانیّ، محمّد محسن (م 1389):
1- الذّریعة إلی تصانیف الشّیعة، دار الأضواء- بیروت، ط 3 (1403 ه ق).
2- مصفّی المقال فی مصنِّفی علم الرِّجال، تصحیح ابن المؤلِّف، مطبعة المجلس، طهران، مصّورة علی طبعة دار العلوم- بیروت.
آل بحر العلوم، السّیِّد جعفر الطباطبائی، تحفة العالم فی شرح خطبة المعالم، مطبعة الغریّ- النجف الأشرف (1354 ه ق).
الآلوسی، أبو الفضل السّیِّد محمود البغدادی (م 1270 ه ق)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم والسّبع المثانی، دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت، ط 4 (1405 ه ق- 1985 م).
ابن أبی الثّلج، أبو بکر محمّد بن أحمد بن عبداللَّه بن إسماعیل (م 323)، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفسیة)، مکتبة السّیِّد المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 1 (1406 ه ق).
ابن أبی حاتم، أبو محمّد عبدالرّحمان بن أبی حاتم محمّد بن إدریس بن المنذر التّمیمیّ الحنظلیّ الرّازیّ (م 327 ه ق)، کتاب الجرح والتّعدیل، دائرة المعارف العثمانیّة، حیدر آباد الهند، ط 1 (1271 ه ق)، طبع بالأفست فی دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1284
ابن أبی الحدید، أبو حامد عبدالحمید بن هبة اللَّه (م 656)، شرح نهج البلاغة، تحقیق محمّد أبو الفضل إبراهیم، ط مصر، طبع بالأفست، دار إحیاء الکتب العربیّة- بیروت، ودار الکتب العلمیّة- قم.
ابن أبی الدّنیا، أبو بکر عبداللَّه بن محمّد بن عبید (م 281)، مقتل الإمام أمیر المؤمنین علیّ ابن أبی طالب، مؤسّسة الطّبع والنّشر التّابعة لوزارة الثقافة والإرشاد الاسلامیّ، ط 1 (1411 ه ق).
ابن أی شیبة، أبو بکر عبداللَّه بن محمّد بن إبراهیم بن عثمان بن أبی شیبة الکوفیّ (م 235 ه ق)، المصنّف:
1- ط بمبئی- الهند.
2- دار الفکر- بیروت.
ابن الأثیر الجزریّ، عزّ الدّین أبو الحسن علیّ بن محمّد (م 606):
1- الکامل فی التّاریخ، دار الکتاب العربیّة- بیروت، ط 2 (1387 ه ق).
عباس خلیلی، کامل تاریخ بزرگ اسلام و ایران، انتشارات کتب ایران
2- أسد الغابة فی معرفة الصّحابة، دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت.
3- النِّهایة فی غریب الحدیث والأثر، ط إسماعیلیان، (1364 ه ش).
4- اللّباب فی تهذیب الأنساب، ط دار صادر- بیروت.
ابن إدریس، أبو جعفر محمّد بن منصور بن أحمد بن إدریس (م 598 ه ق)، کتاب السّرائر:
ألف: مؤسّسة النّشر الإسلامیّ- قم، ط 2 (1410 ه ق).
ب: ط حجری.
ابن أعثم الکوفیّ، أحمد بن أعثم (م 314)، الفتوح:
ألف: دائرة المعارف العثمانیّة- حیدر آباد الهند، ط 1 (1391 ه ق).
ب: تحقیق سهیل زکّار، دار الفکر- بیروت، ط (1412 ه ق- 1992 م).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1285
ابن أمیر الحاجّ، أبو جعفر محمّد بن أمیر الحاجّ الحسینیّ (م ق 12)، شرح شافیة أبی فراس تحقیق صفاء الدِّین البصریّ، مؤسّسة الطّباعة والنّشر التابعة لوزارة الثّقافة والإرشاد الإسلامی- طهران، ط 1 (1416 ه ق).
ابن بابویه (القمّی)، أبو الحسن علیّ بن الحسن، وهو والد الشّیخ الصّدوق (م 329 ه ق)، الإمامة والتبصرة من الحیرة، تحقیق ونشر مدرسة الإمام المهدیّ علیه السلام- قم، ط 1 (1404 ه ق- 1363 ه ش).
ابن بابویه (الرّازیّ)، علیّ بن عبداللَّه (م ق 6)، الأربعون حدیثاً عن أربعین شیخاً من أربعین صحابیّاً، تحقیق ونشر: مدرسة الإمام المهدیّ علیه السلام.
ابن البطریق، یحیی بن الحسن الأسدیّ (م 600)، عمدة عیون صحاح الأخبار، مؤسّسة النّشر الإسلامی- قم (1407 ه ق).
ابن بطّوطة، أبو عبداللَّه محمّد بن بطّوطة المغربیّ (م ق 777)، رحلة ابن بطّوطة/ سفرنامه ابن بطوطه، تحقیق محمّدعلی موحِّد، بنگاه ترجمه ونشر کتاب، تهران (1348 ه. ش).
ابن التّرکمانیّ، علاء الدِّین بن علیّ بن عثمان الماردینیّ (م 745 ه ق)، الجوهر النّقیّ (فی ذیل السّنن الکبری)، دار المعرفة- بیروت.
ابن جبیر، أبو الحسین محمّد بن أحمد بن جبیر اللّنانیّ القرماطیّ (م ق 614)/ سفرنامه محمّد ابن أحمد بن جبیر، انتشارات آستان قدس رضوی- مشهد، چاپ اوّل (1370 ه ش).
ابن جریر/ الطّبریّ،
ابن الجّوزیّ، أبو الفرج عبدالرّحمان بن علیّ بن محمّد (م 597):
1- المنتظم فی تاریخ الملوک والامم، دار الکتب الإسلامیّة بیروت، ط 1 (1412 ه ق).
2- صفة الصّفوة، دار الوعی- حلب، ط 1 (1389 ه ق).
3- الرّدّ علی المتعصِّب العنید، تحقیق محمّدکاظم المحمودی، (1402 ه ش- 1983 م).
4- الأذکیاء، ط النّجف (1389 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1286
ابن حبّان، محمّد بن حبّان، (م 354):
1- الثّقات، دائرة المعارف العثمانیّة، ط 1 (1395 ه ق).
2- السّیرة النّبویّة (السّیرة النّبویّة وأخبار الخلفاء)، مؤسّسة الکتب الثّقافیّة، بیروت، لبنان، ط 1 (1407 ه ق).
3- مشاهیر علماء الأمصار، مطبعة لجنة التألیف والترجمة والنّشر- القاهرة (1379 ه ق- 1959 م).
ابن حجر العسقلانیّ، شهاب الدّین أبو الفضل أحمد بن علیّ (م 852):
1- الإصابة فی تمییز الصّحابة (وبهامشه الاستیعاب)، دار الکتاب العربیّة- بیروت.
2- تهذیب التّهذیب، مطبعة مجلس دائرة المعارف النّظامیّة الکائنة فی الهند، (1325 ه ش)، طبع بالأفست فی دار صادر- بیروت.
3- لسان المیزان، ط الهند حیدرآباد دکن، (1329 ه ق)، طبع بالأفست فی مؤسّسة الأعلمیّ للمطبوعات- بیروت (1390 ه ق- 1971 م).
4- تقریب التهذیب، ط دار المعرفة- بیروت.
ابن حجر الهیتمیّ، (م 974)، الصّواعق المحرقة:
الف: قدّم له السّیِّد طیِّب الجزائری، مکتبة الهدی- النجف.
ب: قدّم له عبدالوهاب عبداللّطیف، مکتبة القاهرة، مصر.
ابن حزم، أبو محمّد علیّ بن أحمد بن سعید بن حزم الأندلسیّ (م 456)، جمهرة أنساب العرب، تحقیق عبدالسّلام محمّد هارون، دار المعارف- مصر، ط 3 (1391 ه ق).
ابن حمزة، أبو جعفر محمّد بن علیّ الطّوسیّ (م ق 6 ه ق)، الثّاقب فی المناقب، تحقیق نبیل رضا علوان، مؤسّسة أنصاریان- قم، ط 2 (1412 ه ق).
ابن حنبل، أبو عبداللَّه أحمد بن محمّد (م 241 ه ق):
1- المسند، دار صادر- بیروت.
2- فضائل الصّحابة، تحقیق وصیّ اللَّه بن محمّد عبّاس، مؤسّسة الرِّسالة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1287
ابن الخشّاب، أبو محمّد عبداللَّه بن أحمد بن أحمد بن أحمد بن عبداللَّه بن النّصر بن الخشّاب البغدادیّ (م 567)، تاریخ موالید الأئمّة ووفیاتهم (من مجموعة نفیسة)، مکتبة السّیِّد المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 1 (1406 ه ق).
ابن خلدون، (م 808)، التّاریخ (تاریخ ابن خلدون «العبر»)، تحقیق ترکی فرحان المصطفی، دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت.
آیتی، عبدالحمید، ترجمه تاریخ ابن خلدون، مؤسّسه مطالعات وتحقیقات فرهنگی وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالی شماره 541، چاپ اوّل (1363 ه ش).
ابن خلّکان، أبو العبّاس أحمد بن محمّد بن أبی بکر (م 681 ه ق)، وفیات الأعیان وأنباء أبناء الزّمان، تحقیق الدکتور إحسان عبّاس، دار صادر- بیروت.
ابن خیّاط، أبو عمرو خلیفة (م 240 ه ق):
1- کتاب الطّبقات، تحقیق سهیل زکّار، دار الفکر- بیروت، (1414 ه ق- 1993 م).
2- التّاریخ، تحقیق سهیل زکّار، دار الفکر- بیروت، (1421 ه ق- 2001 م).
ابن داود، تقیّ الدِّین الحسن بن علیّ بن داود الحلِّیّ (م ق 8)، کتاب الرِّجال، انتشارات جامعة طهران، العدد 857، (1342 ه ق).
ابن الرّازی، أبو محمّد جعفر بن أحمد بن علیّ القمّی (ت)، جامع الأحادیث، تحقیق السّیِّد محمّد الحسینی النّیشابوری، مؤسسة الآستانة الرّضویّة المقدّسة، ط 1 (1413 ه ق).
ابن سعد، محمّد بن سعد (م 230):
1- الحسین علیه السلام (ترجمة الإمام الحسین علیه السلام ومقتله من القسم غیر المطبوع من الطبقات الکبیر)، تحقیق السّیِّد عبدالعزیز الطّباطبائیّ، مؤسّسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التّراث- قم، ط 1 (1415 ه ق).
2- الحسن علیه السلام (ترجمة الامام الحسن علیه السلام من القسم غیر المطبوع من الطبقات الکبیر)، تحقیق السّیِّد عبدالعزیز الطّباطبائیّ، مؤسّسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التّراث- قم، ط 1 (1416 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1288
3- کتاب الطّبقات الکبیر:
الف: تحقیق إدوارد سخو، مطبعة بریل- لیدن، (1321 ه ق).
ب: دار صادر- بیروت
ابن سلام، أبو عبید القاسم (224 ه ق):
1- کتاب النّسب، تحقیق مریم محمّد خیر الدّرع، دار الفکر- بیروت، ط 1 (1410 ه ق- 1989 م).
2- غریب الحدیث، مطبعة مجلس دائرة المعارف العثمانیّة- حیدرآباد- الدّکن (1387 ه ق- 1967 م).
ابن شاذان، أبو الفضل سدید الدّین شاذان بن جبرائیل بن إسماعیل بن أبی طالب القمّی (م 660 ه ق)، الفضائل، منشورات المکتبة الحیدریّة- النّجف.
ابن شاذان، أبو الحسن محمّد بن أحمد بن علیّ بن الحسن القمّی (م ق 4 و 5)، مائة منقبة من مناقب أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب والأئمّة من ولده من طریق العامّة، مدرسة الإمام المهدیّ علیه السلام- قم.
ابن شبّة، أبو زید عمر بن شبّة البصریّ (م 262 ه ق)، تاریخ المدینة المنوّرة، (أخبار المدینة المنوّرة)، تحقیق محمّد شلتون، ط دار إحیاء التّراث- بیروت، ط 2 (1410 ه ق- 1990 م).
ابن شدّاد، عزّ الدِّین أبو عبداللَّه محمّد بن علیّ بن شدّاد (إبراهیم) الحلبیّ، (م 684 ه ق)، الأعلاق الخطیرة فی ذکر أمراء الشّام والجزیرة، تحقیق سامی الدّهّان، المعهد الفرنسیّ، الدراسات العربیة- دمشق، ط 1382 ه ق.
ابن شدقم، ضامن بن شدقم بن علیّ الشدقمیّ الحمزیّ الحسینیّ المدنیّ (م ق 11)، تحفة لبّ اللّباب فی ذکر نسب السّادة الأنجاب، تحقیق السّیِّد مهدی الرّجائی، مکتبة آیة اللَّه المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 1 (1418 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1289
ابن شعبة الحرّانیّ، أبومحمّد الحسن بن علیّ بن الحسین (م ق 4)، تحف العقول عن آل الرّسول صلی الله علیه و آله و سلم، منشورات مؤسّسة الأعلمی للمطبوعات- بیروت، ط 5 (1394 ه ق- 1974 م).
ابن شهرآشوب، أبو جعفر رشید الدّین محمّد بن علیّ بن شهرآشوب السّروریّ المازندرانیّ (م 588):
1- مناقب آل أبی طالب، المطبعة العلمیّة- قم.
2- معالم العلماء، المطبعة الحیدریّة- النّجف، (1380 ه ق).
ابن الصّبّاغ، علیّ بن محمّد بن أحمد المالکیّ (م 855)، الفصول المهمّة فی معرفة أحوال الأئمّة، مؤسسة الأعلمی- طهران.
ابن طاوس، السّیِّد الجلیل علیّ بن موسی بن جعفر بن طاوس (م 677):
1- الإقبال (الأعمال الحسنة)، ط حجری.
2- اللّهوف (اللّهوف علی قتلی الطّفوف)، انتشارات جهان- طهران.
فهری، سیّد احمد، ترجمه لهوف (آهی سوزان بر مزار شهیدان)، انتشارات جهان- تهران
3- سعد السّعود، منشورات المطبعة الحیدریّة- النّجف، ط 1 (1369 ه ق- 1905 م).
4- مصباح الزّائر، مؤسّسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التّراث- قم، ط 1 (1417 ه ق).
5- مهج الدّعوات ومنهج العبادات، دار الکتب الإسلامیّة- طهران، ط 1 (1416 ه ق).
6- الیقین باختصاص مولانا علیّ علیه السلام بإمرة المؤمنین، تحقیق الأنصاریّ، مؤسّسة الثّقلین لإحیاء التّراث الإسلامیّ، ط 1 (1410 ه ق).
7- عین العترة فی غبن العترة، تحقیق محمود الأرکانیّ البهبهانی الحائریّ، مجمع الذّخائر الإسلامیّ- قم، ط 1 (1421 ه ق- 1379 ه ش).
8- الطّرائف فی معرفة المذاهب الطوائف، مطبعة الخیّام- قم (1400 ه ق).
9- الملاحم والفتن فی ظهور الغائب المنتظر علیه السلام، منشورات الرّضی- قم، ط 5 (1398 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1290
10- غیاث سلطان الوری، (راجع الحلوانیّ).
ابن الطّقطقیّ، محمّد بن علیّ بن طباطبا (م 709):
1- الأصیلی فی أنساب الطّالبیِّین، مکتبة السّیِّد المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 1 (1418 ه ق).
2- الفخری فی الآداب السّلطانیة والدّول الإسلامیّة، تحقیق عبدالقادر محمّد مایو، دار القلم العربی، سوریا- حلب، ط 1 (1418 ه ق- 1997 م).
ابن طلحة، محمّد بن طلحة الشّافعیّ (م 652)، مطالب السّؤول فی مناقب آل الرّسول:
ألف: ایران- کردستان، ط حجری- (1287 ه ق).
ب: تحقیق السّیِّد عبدالعزیز الطّباطبائیّ، مؤسّسة البلاغ- بیروت، ط 1 (1419 ه ق- 1999 م).
ابن طولون، محمّد بن طولون (م 953):
1- الأئمّة الاثنا عشر، منشورات الرّضیّ- قم.
2- قید الشّرید من أخبار یزید، تحقیق محمّد زینهم محمّد عرب، دار الصّحوة- القاهرة، ط 1 (1406 ه ق).
ابن طیفور، أبو الفضل أحمد بن أبی طاهر (م 280 ه ق)، بلاغات النِّساء:
ألف: منشورات مکتبة بصیرتی- قم.
ب: تحقیق یوسف البقاعی، دار الأضواء- بیروت، ط 1 (1420 ه ق- 1999 م).
ابن عبد ربّه، أبو عمر أحمد بن محمّد بن عبد ربّه الأندلسیّ، (م 328)، العقد الفرید:
ألف: مطبعة لجنة التّألیف والتّرجمة والنّشر- (1365 ه ق).
ب: تحقیق محمّد سعید العریان، ط دار الفکر.
ابن عبد البرّ، القرطبیّ المالکیّ (م 463)، الاستیعاب (بهامش الاصابة)، دار الکتاب العربیّ- بیروت.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1291
ابن عدیّ، أبو أحمد عبداللَّه بن عدیّ الجرجانیّ (م 365 ه ق)، الکامل فی الضّعفاء الرِّجال، دار الفکر- بیروت، (1404 ه ق).
ابن العدیم، الصّاحب کمال الدّین عمر بن أحمد (م 660):
1- بغیة الطّلب (بغیة الطّلب فی تاریخ حلب)، تحقیق الدّکتور سهیل زکّار، دار القلم العربیّ.
2- الحسین بن علیّ (سیّد شباب أهل الجنّة) وحجر بن عدیّ (أوّل شهداء آل البیت علیهم السلام)، (مأخوذ من بغیة الطّلب) تحقیق الدّکتور سهیل زکّار، دار حسّان للطباعة والنّشر دمشق، (1410 ه ق).
ابن عساکر، الحافظ أبو القاسم علیّ بن الحسن بن هبة اللَّه الشّافعیّ (م 571)، تاریخ مدینة دمشق:
1- ترجمة ریحانة رسول اللَّه (الإمام الحسین علیه السلام)، تحقیق محمّدباقر المحمودیّ، مؤسسة المحمودیّ- بیروت.
2- تهذیب ابن بدران، عبدالقادر أفندی بدران، مطبعة روضة الشّام، (1332 ه ق).
3- مختصر ابن منظور، محمّد بن مکرّم، دار الفکر، دمشق، ط 1 (1410 ه ق).
4- تراجم النِّساء، تحقیق الشّهابیّ، دمشق، ط 1.
5- تاریخ دمشق الکبیر، جمع أبو عبداللَّه علیّ عاشورا الخبوئیّ، دار إحیاء التّراث العربی- بیروت، ط 1 (1421 ه ق- 2001 م).
6- ترجمة الإمام زین العابدین علیّ بن الحسین علیهما السلام وابنه الإمام محمّد الباقر علیه السلام، تحقیق محمّدباقر المحمودیّ، ط المحمودیّ- طهران، ط 1 (1413 ه ق- 1993 م).
7- ترجمة الحسن بن الحسن بن أمیر المؤمنین علیهم السلام، ط بیروت رقم 1320 الجزء 13.
8- تاریخ دمشق، تحقیق علیّ شرّی، دار الفکر- بیروت، ط 1 (1417 ه ق)، (قد ورد هذا الطّبع فی الجزء 10 ص 389).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1292
ابن العماد، أبو الفلاح عبدالحیّ بن العماد الحنبلیّ (م 1089)، شذرات الذّهب فی أخبار مَن ذَهب، دار الکتب العلمیّة- بیروت.
ابن عنبة الحسنیّ، جمال الدِّین أحمد بن علیّ (م 828):
1- عمدة الطّالب فی أنساب آل أبی طالب:
ألف: منشورات دار مکتبة الحیاة- بیروت.
ب: المطبعة الحیدریّة- النّجف، ط 2 (1380 ه ق).
2- الفصول الفخریّة، تحقیق السّیِّد جلال الدِّین محدّث أرقویّ، انتشارات علمی فرهنگی، (1363 ه ش).
ابن فُندق، أبو الحسن علیّ بن أبی القاسم بن زید البیهقیّ (م 565)، لباب الأنساب والألقاب والأعقاب، تحقیق السّیّد مهدی الرّجائیّ، مکتبة السّیّد المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 1 (1410 ه ق).
ابن قتیبة الدّینوریّ، أبو محمّد عبداللَّه بن مسلم (م 276):
1- الإمامة والسّیاسة، تحقیق الدّکتور طه محمّد الزّینیّ، مؤسسة الحلبیّ وشرکاه، مصر.
2- المعارف:
ألف: تحقیق ثروت عکاشة، مطبعة دار الکتب- مصر، (1960 م)، طبع بالأفست فی منشورات الشّریف الرّضی- قم (1415 ه ق).
ب: دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت، ط 2 (1390 ه ق).
3- عیون الأخبار:
ألف: دار الکتب المصریّة- القاهرة (1343 ه ق).
ب: دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت.
ج: دا رالکتاب العربیّ- بیروت.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1293
ابن قدّامة، موفّق الدّین أبو محمّد عبداللَّه بن أحمد (م 620)، التّبیین فی أنساب القرشیِّین، تحقیق محمّد نایف الرّلْیَمی، عالَم الکتب- مکتبة النّهضة العربیّة.
ابن قولویه القمّی، أبو القاسم جعفر بن محمّد (م 367)، کامل الزّیارات، المطبعة المبارکیّة المرتضویّة- النّجف (1456 ه ق).
ابن کثیر الدِّمَشْقیّ، أبو الفداء إسماعیل بن کثیر (م 774)، البدایة والنّهایة:
ألف: مطبعة السّعادة- مصر.
ب: دار الفکر- بیروت.
ابن ماجة، أبو عبداللَّه محمّد بن یزید القزوینیّ (م 257 ه ق)، السّنن، تحقیق محمّد فؤاد عبدالباقی، دار إحیاء التراث العربیّ- بیروت (1395 ه ق- 1975 م).
ابن المغازلی، أبو الحسن علیّ بن محمّد بن محمّد الواسطیّ الجلابیّ الشّافعیّ (م 483 ه ق)، مناقب علیّ بن أبی طالب، تحقیق محمّدباقر المحمودیّ، المکتبة الإسلامیة- طهران.
ابن منظور، محمّد بن مکرم بن علیّ الأنصاریّ الفریقیّ المصریّ، (م 711 ه ق):
1- مختصر تاریخ دمشق لابن عساکر، دار الفکر- دمشق، ط 1 (1410 ه ق).
2- لسان العرب، دار صادر- بیروت.
ابن النّدیم، محمّد بن إسحاق الورّاق (م ق 4)، کتاب الفهرست، تحقیق رضا تجدّد، ط طهران.
ابن نما الحلِّیّ، نجم الدّین جعفر بن محمّد (م 645):
1- مثیر الأحزان، دار الخلافة- طهران، کارخانه مشهدی خداداد (1318 ه ق)، ط حجری.
2- ذوب النّضار فی شرح الثّار، مؤسّسة النّشر الإسلامیّ التّابعة لجماعة المدرِّسین- قم، ط 1 (1416 ه ق).
ابن الوزیر، الهادی بن إبراهیم (م 822 ه ق)، نهایة التّنویه فی إزهاق التّمویه، تحقیق أحمد ابن درهم بن عبداللَّه حوریّة وإبراهیم بن مجدالدّین بن محمّد المؤیّدی، مرکز أهل البیت علیهم السلام للدراسات الإسلامیة، الیمن، ط 1 (1421 ه ق- 2000 م).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1294
ابن هشام، أبو محمّد عبدالملک (م 218 ه ق)، السّیرة النّبویّة، مطبعة المصطفی البانیّ الحلبیّ وأولاده- مصر (1355 ه ق- 1936 م).
ابن هلال، إبراهیم بن محمّد بن سعید بن هلال الثّقفیّ (م 283 ه)، الغارات، تحقیق میر جلال الدِّین حسینی أرمویّ، انتشارات انجمن آثار ملّی، العدد 114.
آیتی، عبدالحمید، ترجمه الغارات، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اوّل (1371 ه ش).
أبو إسماعیل (النّسّابة)، إبراهیم بن النّاصر بن طباطبا (م قرن 5)، منتقلة الطّالبیّة، المطبعة الحیدریّة- النّجف (1388 ه ق).
أبو الخیر، أحمد بن إسماعیل بن یوسف الطّالقانیّ القزوینیّ (م 590 ه ق)، کتاب الأربعین المنتقی من مناقب المرتضی علیه الرّضوان العلیّ الأعلی، نُشرت فی مجلّة تراثنا التی تُصدرها مؤسّسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التّراث، قم- إیران، السّنة الاولی، العدد الأوّل (صیف 1405 ه ق).
أبو داود السّجستانیّ، سلیمان بن الأشعث الأزدیّ (م 275 ه ق)، السّنن، تحقیق محمّد محی الدِّین عبدالحمید، دار إحیاء السّنّة النّبویّة.
أبو داود الطّیالسیّ، سلیمان بن داود (م 204 ه ق)، المسند، ط دار المعرفة- بیروت.
أبو زرعة الدّمشقیّ، عبدالرّحمان بن عمرو بن عبداللَّه بن صفوان النّصریّ (م 281 ه ق)، التّاریخ، تحقیق شکراللَّه بن نعمة اللَّه القوجانیّ.
أبو طالب الزّیدیّ، یحیی بن الحسین بن هارون ... بن زید بن الحسن علیه السلام (م 424):
1- الإفادة فی تاریخ الأئمة، تحقیق محمّد یحیی سالمی عزان، دار الحکمة الیمانیّة، ط 1 (1417 ه ق).
2- تیسیر المطالب فی أمالی الإمام أبی طالب، منشورات الأعلمیّ- بیروت (1395 ه ق).
أبو علیّ الحائری، محمّد بن إسماعیل المازندرانی (م 1216)، منتهی المقال فی أحوال الرِّجال، مؤسّسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التّراث- قم، ط (1416 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1295
أبو علیّ القالیّ، إسماعیل بن القاسم (م 356 ه ق)، الأمالی فی لغة الأدب، دار الکتب العلمیّة- بیروت (1398 ه ق- 1978 م).
أبو علیّ مسکویه الرّازیّ، (م 421)، تجارب الأُمم، دار سروش للطّباعة والنّشر (سروش)، ط 1 (1407 ه ق).
أبو الفتوح رازی، التفس- یر، تصحیح مهدی إلهی قمشه، چاپخانه محمّدحسن علمی، بازار بین الحرمین- طهران، ط 2 (1352 ه ق).
أبو الفداء، إسماعیل (م 732 ه ق)، المختصر فی أخبار البشر، مطبعة الحسینیّة، مصر، ط 1.
أبو الفرج الأصفهانیّ، علیّ بن الحسین بن محمّد (م 356):
1- مقاتل الطّالبیِّین، المطبعة الحیدریّة- النّجف (1385 ه ق).
رسولی محلّاتی، سیّد هاشم، ترجمه مقاتل الطّالبیّین، کتابفروشی صدوق
2- الأغانی:
ألف: تحقیق عبدالسّتّار أحمد فرّاج، دار الثّقافة- بیروت.
ب: دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت.
أبو مخنف، مقتل أبی مخنف (المشهور)، انتشارات أعلمیّ- طهران.
وقد طعن فی صحّة نسبة هذا الکتاب، بصورته الحالیة إلی أبی مخنف، واعتمدوا فی ذلک علی:
1- إنّ أبا مخنف قد وزّع روایاته حسب أسانیدها، وهو یأتی بکلّ جزءٍ من روایاته حسب الإسناد الخاصّ به، وهذا الکتاب قد حذفت منه الأسانید، وجاءت الرّوایات بسَردٍ واحد.
2- إنّ ما حکاه الطّبریّ عن أبی مخنف یختلف کثیراً عمّا فی هذا الکتاب. ونری أنّ هذا الکتاب قد تحوّل فیما بعد من الحدیث المفکّک إلی حدیث واحد بسَردٍ واحد، والغایة منه أن یلائم قراءته فی مجالس إقامة المأتم علی سیِّد الشّهداء علیه السلام، فالأصل فیه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1296
هو تاریخ أبی مخنف، وتحویله إلی سَردٍ واحد جاء فیما بعد، ولا نعلم من کان الّذی فعل؟ ومتی کان؟ وأین کان؟ والشّواهد علی هذا، لا مجال لذکرها هنا.
وأمّا الاختلاف بین ما حکاه الطّبریّ وما جاء هنا، فلیس بضارٍّ إذا علِمنا أنّ الطّبریّ اختار من کتاب أبی مخنف، ولم ینقله کلّه.
ولکنّ الّذی جعلنا نؤخِّر هذا المقتل إلی موضعه الحالی فی قائمة المصادر عندما نشیر إلیها فی الکتاب والّذی یأتی متأخِّراً أنّ هذا المقتل بصورته الحالیّة لیس من صنع أبی مخنف، وإلّا لکان موضعه الصّدارة، لتقدّم أبی مخنف علی عامّة المؤرِّخین.
أبو نصر، سهل بن عبداللَّه بن داود بن سلیمان بن أبان بن عبداللَّه البخاریّ (م ق 4)، سرّ السّلسلة العلویة، تحقیق السّیِّد محمّد صادق بحر العلوم، المطبعة الحیدریّة- النّجف (1381 ه ق).
أبو النّضر، فاطمة بنت محمّد (ص)، الطّبعة الأهلیّة- بیروت، ط 1 (1353 ه ق- 1935 م).
أبو نعیم، أحمد بن عبداللَّه الأصبهانی (م 430):
1- معرفة الصّحابة، تحقیق عادل بن یوسف العرازیّ، دار الوطن للنّشر- الرّیاض، ط 1 (1419 ه ق).
2- حلیة الأولیاء وطبقات الأصفیاء، دار الفکر للطِّباعة والنّشر والتّوزیع.
3- دلائل النّبوّة:
الف: دائرة المعارف العثمانیّة- حیدر آباد- الهند (1320 ه ق).
ب: المکتبة العربیة- حلب، ط 1 (1392 ه ق- 1974 م).
أتابکی/ ابن جبیر.
أبو یعلی الموصلیّ، أحمد بن علیّ بن المثنّی التّمیمیّ، المسند، تحقیق حسین سلیم أسد، دار المأمون للتّراث، ط 1 (1408 ه ق- 1988 م).
الإربلیّ، علیّ بن عیسی (م 683)، کشف الغمّة فی معرفة الأئمّة، مکتبة بنی هاشمی- تبریز، (1381 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1297
الأردبیلیّ، محمّد بن علیّ (م 1101)، جامع الرّواة، منشورات دار الأضواء- بیروت، (1403 ه ق).
الأزهری، أبو منصور محمّد بن أحمد (370 ه ق)، تهذیب اللّغة، الدّار المصریّة للتألیف والتّرجمة، 1966 م.
الاسترآبادی، محمّد بن علیّ (م 1028)، منهج المقال، ط حجریّ (1306 ه ق).
الاسترآبادی الغرویّ، السّیِّد شرف الدّین علیّ الحسینیّ (م ق 10)، تأویل الآیات الظّاهرة فی فضائل العترة الطّاهرة، مؤسّسة النّشر الإسلامیّ التّابعة لجماعة المدرِّسین- قم، ط 1 (1409 ه ق).
الاستر آبادیّ، محمّد مؤمن بن دوست (م 1088)، الرّجعة، تحقیق فارس حسّون کریم، دار الإعتصام- قم، ط 1 (1415 ه ق).
أسرار فدک، محمّدباقر أنصاری وسیِّد حسین رجائی، دفتر نشر الهادی، ط 3 (1378 ه ق).
الأعرجیّ، السّیِّد جعفر الأعرجیّ النّجفیّ الحسینیّ (1332)، مناهل الضّرب فی أنساب العرب، تحقیق السّیّد مهدی الرّجائیّ، مکتبة السّیّد المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 1 (1419 ه ق).
الأمین، محسن الأمین العاملیّ (م 1371):
1- أعیان الشّیعة:
ألف: دار التّعارف للمطبوعات- بیروت، (1406 ه ق).
ب: مطبعة دمشق، ط 1 (1364 ه ق).
2- لواعج الأشجان، مکتبة بصیرتی- قم.
3- أصدق الأخبار، (ط 1) ملحق بلواعج الأشجان، مکتبة بصیرتی- قم. أصدق الأخبار، ط مستقلّاً (ط 2) دار العالم الاسلامی- بیروت، ط 2 (1401 ه ق).
الباعونیّ، شمس الدّین أبو البرکات محمّد بن أحمد (م 871)، جواهر المطالب فی مناقب الإمام علیّ بن أبی‌طالب علیه السلام، تحقیق محمّد باقر المحمودیّ، مجمع إحیاء الثّقافة الإسلامیّة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1298
بحر العلوم، محمّد تقی آل بحر العلوم (م 1393)، مقتل الحسین علیه السلام (أو واقعة الطّف)، دار الزّهراء- بیروت، ط 2 (1405 ه ق)، تقدیم وتعلیق وإضافات: نجل المؤلِّف الحسین ابن التّقیّ آل بحر العلوم.
البحرانیّ، الشّیخ عبداللَّه البحرانیّ الأصفهانیّ (م ق 12)، العوالم (عوالم العلوم والمعارف والأحوال من الآیات والأخبار والأقوال)، مدرسة الإمام المهدیّ- قم، ط 1 (1407 ه ق).
البخاری، أبو عبداللَّه محمّد بن إسماعیل بن إبراهیم الجعفیّ (م 256 ه ق):
1- التّاریخ الکبیر، دار الفکر- بیروت.
2- الصّحیح، دار الکتب العلمیّة- بیروت، ط 1 (1419 ه ق).
البرسی، الحافظ رجب بن محمّد بن رجب الحلِّی (م 813 ه ق)، مشارق أنوار الیقین فی حقائق أسرار أمیر المؤمنین علیه السلام، تحقیق السّیِّد عبد الغفّار أشرف المازندرانیّ، انتشارات الشّریف الرّضی، ط 1 (1420 ه ق).
البرقیّ، أبو جعفر أحمد بن أبی عبداللَّه محمّد بن خالد (م 271 أو 280 ه ق):
1- کتاب الرِّجال (فی مقدّمة کتاب الرِّجال لابن داود الحلِّیّ)، إنتشارات جامعة طهران رقم 857، (1343 ه ش).
2- المحاسن، تحقیق السّیِّد محمّدصادق بحر العلوم، المطبعة الحیدریّة- النّجف (1384 ه ق- 1964 م).
البرّیّ، محمّد بن أبی بکر الأنصاریّ التّلمسانیّ (م 645)، الجوهرة فی نسب الإمام علیّ وآله، مکتبة النّوریّ- دمشق، ط 1 (1402 ه ق).
البلاذریّ، أحمد بن یحیی بن جابر البلاذریّ (م 279):
1- جمل من أنساب الأشراف، تحقیق الدّکتور سهیل زکّار، دار الفکر، ط 1 (1417 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1299
2- أنساب الأشراف ج 2، تحقیق محمّد باقر المحمودیّ، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات- بیروت، ط 1 (1394 ه ق).
3- أنساب الأشراف ج 3، تحقیق محمّدباقر المحمودیّ، دار التعارف- بیروت، ط 1، (1397 ه ق).
4- أنساب الأشراف، تحقیق الدّکتور محمّد حمید اللَّه، ط دار المعارف- مصر.
البلخیّ، أبو زید أحمد بن سهل (م 322 ه ق)، البدء والتّاریخ، تحقیق خلیل عمران المنصور، منشورات دار الکتب العلمیّة- بیروت، ط 1 (1417 ه ق- 1997 م).
بناکتی (م 735)، تاریخ بناکتی، سلسله انتشارات انجمن آثار ملّی (1348 ه ش)
البهبهانی، محمّدباقر بن عبدالکریم (م 1285)، الدّمعة السّاکبة، مؤسّسة الأعلمیّ للمطبوعات- بیروت، ط 1 (1409 ه ق).
البیاضیّ، الشّیخ زین الدّین أبو محمّد علیّ بن یونس العاملیّ النّباطی البیاضی (م 877)، الصّراط المستقیم، مکتبة الحیدریّة، تحقیق محمّد باقر البهبودیّ.
البیضاویّ، أبو سعید عبداللَّه بن عمر بن محمّد الشّیرازیّ (م 685 أو 692 ه ق)، أنوار التنزیل وأسرار التأویل (التفسیر)، مؤسّسة شعبان- بیروت.
البیهقیّ، إبراهیم بن محمّد (م 320 ه ق)، المحاسن والمساوی، تحقیق عدنان علیّ، دار الکتب العلمیّة- بیروت، ط 1 (1420 ه ق- 1999 م).
البیهقیّ، أبو بکر أحمد بن الحسین بن علیّ (م 458):
1- دلائل النّبوّة، تحقیق عبدالمعطی قلعجی، دار الکتب العلمیّة- بیروت، ط 1 (1405 ه ق- 1985 م).
دامغانی، ترجمه دلائل النبوه
2- السّنن الکبری، مطبعة مجلس دائرة المعارف العثمانیّة، حیدرآباد الدکن- الهند، ط 1 (1356 ه ق)، ودار المعرفة- بیروت.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1300
تاج الدِّین العاملیّ، السّیِّد تاج الدِّین علیّ بن أحمد الحسینیّ العاملیّ (م ق 11)، التّتمّة فی تواریخ الأئمّة، مؤسّسة البعثة- قم.
تاریخ أهل البیت، تحقیق السّیِّد محمّدرضا الحسینیّ الجلالیّ، مؤسّسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التّراث- قم، ط 1 (1410 ه ق).
تراثنا (نشرة فصلیّة)، مؤسّسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التّراث، العددان الأوّل والثّانی (30 و 31) السنة الثامنة، محرّم وجمادی الآخرة، (1314 ه ق).
التّرمذیّ، أبو عیسی محمّد بن عیسی بن سورة (م 279 ه ق)، السّنن وهو الجامع الصّحیح، تصحیح عبدالرّحمان محمّد عثمان، دار الفکر- بیروت، ط 2 (1394 ه ش- 1974 م).
التّستریّ، الشّیخ محمّدتقی (م ق 14):
1- تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام، دار الشّرافة (1416 ه ق).
2- الأربعون حدیثاً، مطبعة الخیّام- قم.
التّفرشی، میرمصطفی الحسینی (م ق 11 ه ق)، نقد الرِّجال، إنتشارات الرّسول المصطفی- قم.
الثّعلبیّ، أبو إسحاق أحمد (م 427 ه ق)، الکشف والبیان (التفسیر)، دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت.
الجاحظ، أبو عثمان عمرو بن بحر (م 255 ه ق):
1- البیان والتّبیین، تحقیق موفّق شهاب الدّین، دار الکتب العلمیّة- بیروت، ط 1 (1419 ه ق- 1998 م).
2- المحاسن والأضداد، تحقیق فوزی خلیل عطوی، دار صادر- بیروت (1969 م).
الجزائریّ، السّیِّد نعمة اللَّه الموسویّ (م 1112)، الأنوار النّعمانیّة، مطبعة شرکت چاپ- تبریز.
الجزائریّ، السّیِّد نور الدِّین، الخصائص الزّینبیّة، انتشارات الشریف الرّضیّ- قم، (1418 ه ق- 1998 م).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1301
الجواهریّ، الشّیخ شریف (م ق 14)، مثیر الأحزان فی أحوالات الأئمّة الاثنی عشر، انتشارات الأعلمیّ- طهران.
الجزینی/ الشهید الأوّل
الحائریّ، السّیِّد عبدالمجید (م ق 14)، ذخیرة الدّارین، المطبعة المرتضویّة- النّجف (1345 ه ق).
حاجی خلیفة، مصطفی بن عبداللَّه (م 1067)، کشف الظّنون عن أسامی الکتب والفنون، مکتبة الإسلامیّة- طهران، ط 3 (1967 م- 1378 ه ق).
الحاکم النّیسابوریّ، أبو عبداللَّه (م 405 ه ق)، المستدرک علی الصّحیحین وهامشه، ط حیدر آباد- الهند، طبع بالأفست فی دار الفکر- بیروت، ومکتب المطبوعات الإسلامیة- حلب.
الحرّ العاملیّ، محمّد بن الحسن (م 1104):
1- إثبات الهداة بالنّصوص والمعجزات، المطبعة العلمیّة- قم.
2- وسائل الشّیعة، دار إحیاء التّراث العربیّ، طبع بالأفست فی المکتبة الإسلامیّة- طهران، ط 2 (1383 ه ق).
حسن بن سلیمان الحلِّیّ، (م ق 9)، مختصر بصائر الدّرجات، المطبعة الحیدریة- النجف، ط 1 (1370 ه ق).
الحسکانیّ، عبداللَّه بن عبداللَّه بن أحمد (م ق 5 ه ق)، شواهد التّنزیل لقواعد التّفضیل، تحقیق محمّدباقر المحمودیّ، مؤسّسة الطّبع والنّشر التابعة لوزارة الثّقافة والإرشاد الإسلامیّ- طهران، ط 1 (1411 ه ق- 1990 م).
الحسین علیه السلام وبطلة کربلاء، محمّدجواد مغنیّة، دار التّعارف للمطبوعات- بیروت.
الحسینیّ الجلالیّ، السّیِّد محمّدحسین، مزارات أهل البیت علیهم السلام وتاریخها، مؤسّسة الأعلمیّ- بیروت، ط 3 (1415 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1302
الحسینیّ الخراسانی الحائریّ، السّیِّد محمّدهادی، القول السّدید بشأن الحرّ الشهید، تحقیق محمّدتقی الحسینیّ الجلالیّ:
ألف: مطبعة النّعمان- النّجف.
ب: انتشارات المکتبة الحیدریّة- قم، ط 1 (1424 ه ق- 1381 ه ش).
الحلوانیّ، الحسین بن محمّد بن الحسن بن نصر (م ق 5)، نزهة النّاظر وتنبیه الخاطر (قبس من کتاب غیاث سلطان الوری للسّیِّد أبو القاسم علیّ بن موسی بن جعفر بن طاوس الحسنی المعروف بابن طاوس)، تحقیق ونشر مدرسة الإمام المهدی علیه السلام- قم.
الحلِّیّ، العلّامة، الشّیخ جمال الدِّین أبو منصور الحسن بن سدید الدِّین (م 726):
1- المستجاد (من کتاب الإرشاد) (من مجموعة نفیسة)، مکتبة السّیِّد المرعشیّ النّجفی، ط 1 (1406 ه ق).
2- خلاصة الأقوال/ رجال العلّامة الحلِّیّ، مطبعة الحیدریّة- النّجف، ط 2 (1381 ه ق).
3- کشف الیقین فی فضائل أمیر المؤمنین علیه السلام، تحقیق علیّ آل کوثر، مجمع إحیاء الثّقافة الإسلامیّة.
4- نهج الحقّ وکشف الصِّدق، مؤسّسة دار الهجرة- قم، ط 1 (1407 ه ق).
الحویزیّ، عبدعلیّ بن جمعة العروسیّ (م 1112 ه ق)، تفسیر نور الثّقلین، تصحیح السّیِّد هاشم الرّسولیّ المحلّاتیّ، مطبعة الحکمة- قم.
الحموئی، إبراهیم بن محمّد بن المؤیّد بن عبداللَّه بن علیّ بن محمّد الجوینیّ الخراسانیّ (م 730 ه ق)، فرائد السِّمطین، تحقیق محمّدباقر المحمودی، مؤسّسة المحمودی- بیروت، ط 1 (1400 ه ق- 1980 م)
الحمیدی، محمّد بن فتوح (م 488 ه ق)، الجمع بین الصّحیحین البخاری ومسلم، تحقیق علیّ حسین البوّاب، دار ابن حزم- بیروت، ط 1 (1419 ه ق- 1998 م).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1303
الحمیریّ، أبو العبّاس عبداللَّه بن جعفر (م ق 3 ه ق)، قُرب الإسناد:
ألف: ط حجریّ.
ب: مؤسّسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التّراث- بیروت، ط 1 (1413 ه ق- 1993 م).
الخراسانیّ، حاج ملّا قاسم، منتخب التّواریخ، ط حجری- طهران (1350 ه ش).
الخزّاز، أبو القاسم علیّ بن محمّد بن علیّ القمِّی الرّازیّ (م ق 4 ه ق)، کفایة الأثر فی النّصِّ علی الأئمّة الاثنی عشر، تحقیق السّیِّد عبداللّطیف الحسینی الکوه کمری الخوئی، انتشارات بیدار- قم (1401 ه ق).
الخصیبیّ (أو الخضیبیّ)، أبوعبداللَّه الحسین بن حمدان (م 334 ه ق)، الهدایة الکبری، مؤسّسة البلاغ- بیروت، ط 1 (1406 ه ق- 1986 م).
الخطیب البغدادیّ، أبو بکر أحمد بن علیّ (م 464 ه ق)، تاریخ بغداد، مکتبة الخابخی بالقاهرة والمکتبة العربیة ببغداد ومطبعة دار السّعادة- مصر، (1359 ه ق)، طُبع بالأفست فی دار الکتاب العربیّ- بیروت.
خواجة نصیر الدّین الطّوسی (م 726)، نقد المحصّل، المطبعة الحسینیّة المصریّة، ط 1.
الخوارزمیّ، أبو المؤیّد الموفّق بن أحمد (م 568):
1- مقتل الحسین، تحقیق وتعلیق الشّیخ محمّد السّماویّ، مکتبة المفید- قم.
2- المناقب، تحقیق الشّیخ مالک المحمودیّ، مؤسّسة النّشر الإسلامیّ، ط 2.
خواندامیر (م ق 10)، حبیب السِّیر، تاریخ، کتابفروشی خیّام، ط 2، (1353 ه ش)
دخیّل، علیّ محمّد علیّ:
1- أعلام النِّساء، مؤسّسة أهل البیت علیهم السلام- بیروت (1401 ه ق).
2- العبّاس بن علیّ، مؤسّسة أهل البیت علیهم السلام- بیروت (1401 ه ق).
الدّربندیّ، الآخوند ملّا آقا (م 1286)، أسرار الشّهادة، منشورات الأعلمی- طهران.
الدّمیریّ، الشّیخ کمال الدّین (م 808)، حیاة الحیوان الکُبری، مطبعة محمّدعلی صبیح بالأزهر بمصر (1274 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1304
الدّولابیّ، أبو بشر محمّد بن أحمد بن حمّاد الأنصاریّ الزّازیّ الدّولابیّ (م 310)، الذّرِّیّة الطّاهرة، تحقیق السّیِّد محمّد جواد الحسینیّ الجلالیّ، مؤسّسة النّشر الإسلامیّ- قم.
الدّیار بکریّ، حسین بن محمّد بن الحسن (م 960)، تاریخ الخمیس فی أحوال أنفس نفیس، ط مصر، طبع بالأفست فی مؤسّسة شعبان للنّشر والتّوزیع- بیروت.
الدّیلمیّ، أبو محمّد الحسن بن محمّد (م 771):
1- إرشاد القلوب، منشورات مؤسّسة الأعلمی للمطبوعات- بیروت، ط 1 (1413 ه ق- 1992 م).
2- أعلام الدِّین فی صفات المؤمنین، مؤسّسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التّراث- بیروت، ط 2 (1406 ه ق- 1988 م).
الدّینوریّ، أبو حنیفة أحمد بن داوود الدّینوری (م 281)، الأخبار الطِّوال، مطبعة السّعادة- مصر، ط 1 (1330 ه ق).
الذّهبیّ، شمس الدّین محمّد بن أحمد (م 748):
1- تاریخ الإسلام (وطبقات المشاهیر والأعلام):
ألف: مکتبة القدسی- القاهرة- (1368 ه ق).
ب: دار الکتاب العربیّ- بیروت (1407 ه ق).
2- سیر أعلام النّبلاء:
ألف: تحقیق الدّکتور محمّد أسعد طلس، دار المعارف- مصر.
ب: بشّار عّواد معروف والدکتور یحیی هلال سرحان، مؤسّسة الرِّسالة- بیروت (1404 ه ق). (ورد فی مصادر الباب الثّانی).
ج: تحقیق أبو سعید عمر بن غراسة العمرویّ، ط دار الفکر- بیروت، ط 1 (1417 ه ق- 1997 م).
3- العِبَر (فی خبر مَنْ غبر):
ألف: تحقیق الدکتور صلاح الدِّین المنجد، التّراث العربی، الکویت (1960 م)
ب: ط دار الفکر- بیروت، ط 1 (1418 ه ق- 1997 م).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1305
4- تلخیص المستدرک (ط بهامش المستدرک)، مکتب المطبوعات الإسلامیّة- حلب.
5- میزان الاعتدال، ط مصر (1382 ه ق)، طُبع بالأفست فی دار المعرفة- بیروت
6- تذکرة الحفّاظ، دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت.
7- المغنی
الرّاوندی (ضیاء الدِّین أبو الرِّضا) فضل الدِّین علیّ الحسنیّ (م 571 ه ق)، النّوادر، تحقیق سعید رضا علیّ عسکریّ، دار الحدیث- قم، ط 1 (1377 ه ق).
الرّاوندیّ، (قطب الدِّین الرّاوندی) أبو الحسین سعید بن هبة اللَّه بن الحسن (م 573):
1- الخرائج والجرائح، مؤسّسة النّور للمطبوعات- بیروت، ط 2، (1411 ه ق).
2- الدّعوات، مدرسة الإمام المهدیّ علیه السلام- قم، ط 1 (1417 ه ق).
الرّسّان، الفضیل بن الزّبیر بن عمر بن درهم الکوفیّ الأسدیّ (م ق 2)، تسمیة من قُتِلَ مع الحسین علیه السلام من ولده وإخوته وأهل بیته وشیعته، نُشرت فی (تُراثنا) الّتی تُصدرها مؤسّسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التّراث، قم- إیران، السّنة الاولی، العدد 2، تحقیق السّیِّد محمّدرضا الحسینیّ.
رضیّ الدِّین ابن المطهّر، علیّ بن یوسف ابن المطّهر الحلِّیّ (م ق 8)، العدد القویّة لدفع المخاوف الیومیّة، تحقیق السّیِّد مهدی الرّجائیّ، مکتبة آیة اللَّه المرعشیّ، ط 1 (1408 ه ق).
الزّبیدیّ، محمّد مرتضی الحسینیّ الواسطیّ (م 1205 ه ق)، تاج العروس من جواهر القاموس):
الف- المطبعة الخیریّة المنشأة بجمالیّة- مصر، ط 1 (1306 ه ق).
ب- دار الهدایة- بیروت.
الزّرندیّ، محمّد بن یوسف بن الحسن بن محمّد (م 750 ه ق)، درر السِّمطین فی فضائل المصطفی والمرتضی والبتول والسِّبطین، تحقیق محمّدهادی الأمینی، مکتبة نینوی الحدیثة، طهران.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1306
الزّمخشریّ، أبو القاسم محمّد بن عمر الخوارزمیّ (538 ه ق):
1- الکشّاف (عن حقائق التّنزیل وعیون الأقاویل فی وجوه التأویل)، انتشارات آفتاب- طهران.
2- ربیع الأبرار، ط بغداد.
3- الفائق، عیسی البابیّ الحلبیّ وشرکاء- القاهرة (1971 م).
الزّنجانیّ، الموسوی الزّنجانی (م ق 14)، وسیلة الدّارین فی أنصار الحسین، مؤسسة الأعلمی- بیروت، ط 1، (1395 ه ق).
السّابقیّ، محمّد حسنین، مرقد العقیلة زینب علیها السلام، منشورات الأعلمی للمطبوعات- بیروت، ط 1 (1399 ه ق- 1979 م).
سبط ابن الجوزیّ، شمس الدِّین أبو المظفّر یوسف بن عبدالرّحمان (قزأوغلی) (م 654)، تذکرة خواص الأُمّة:
ألف: تحقیق السّیِّد محمّدصادق بحر العلوم، المطبعة الحیدریّة- النّجف، (1383 ه ق).
ب: مؤسّسة أهل البیت علیهم السلام- بیروت، (1401 ه ق- 1981 م).
سبط ابن العجمیّ الحلبیّ (م 884 ه ق)، کنوز الذّهب فی تاریخ حلب.
سپهر، میرزا محمّدتقی (م 1297)، ناسخ التّواریخ:
1- حضرت علی بن أبی طالب علیه السلام، مؤسّسه مطبوعات دینی- قم، ط 1 (1369 ه ش).
2- حضرت زهرا علیها السلام، کتابفروشی اسلامیه، چاپ سنگی.
3- حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام، کتابفروشی اسلامیه، ط 3 (1366 ه ش).
4- در احوالات سیّد الشّهدا علیه السلام، کتابفروشی اسلامیه، ط 3 (1368 ه ش).
5- حضرت علیّ بن الحسین السجّاد علیهما السلام، کتابفروشی اسلامیه، (1345 ه ش).
6- حضرت زینب کبری علیها السلام، کتابفروشی اسلامیه، (1398 ه ق).
7- تاریخ خلفا، کتابفروشی اسلامیه.
سلیم بن قیس الهلالیّ الکوفیّ (م 90)، سلیم بن قیس، دار الکتب الإسلامیّة- قم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1307
السّماویّ، الشّیخ محمّد السّماویّ (م 1370)، إبصار العین فی أنصار الحسین، ط أفست مکتبة بصیرتی- قم.
السّمعانیّ، أبو سعد عبدالکریم بن محمّد السّمعانیّ التّمیمیّ (م 562):
1- التّحبیر فی المعجم الکبیر، مطبعة الإرشاد- بغداد (1395 ه ق).
2- الأنساب، تحقیق عبداللَّه عمر البارودیّ، دار الجنان- بیروت، ط 1 (1408 ه ق- 1988 م).
السّمهودیّ، علیّ بن عبداللَّه (م 911 ه ق)، جواهر العقدین فی فضل الشّرفین، دار الکتب العلمیّة- بیروت، ط 1 (1415 ه ق).
السّهیلیّ، أبو القاسم عبدالرحّمان بن عبداللَّه بن أحمد بن أبی الحسن الخثعمیّ (م 581 ه ق)، الرّوض الآنف فی تفسیر السِّیرة النّبویّة لابن هشام:
ألف- مطبعة الجمالیّة- مصر.
ب- الحاج عبدالسّلام بن محمّد بن شقرون.
السّیِّد الرّضیّ، أبوالحسن محمّد بن الحسین بن موسی الموسویّ البغدادیّ (406 ه ق)، خصائص الأئمّة علیهم السلام، خصائص أمیر المؤمنین علیه السلام، تحقیق محمّدهادی الأمینی، مجمع البحوث الإسلامیة، الآستانة الرّضویّة المقدّسة- مشهد، (1406 ه ق).
السّیِّد المرتضی، علیّ بن الحسن الموسویّ (م 436 ه ق):
1- الشّافی فی الإمامة، تحقیق السّیِّد عبدالزّهراء الخطیب، مؤسّسة الصّادق- طهران، ط 2 (1410 ه ق).
2- الفصول المختارة من العیون والمحاسن، مؤسّسة الإمام الصّادق- قم، ط 1 (1413 ه ق).
3- الأمالی، تحقیق محمّد أبو الفضل إبراهیم، دار الکتاب العربی- بیروت، ط 2 (1307 ه ق- 1917 م).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1308
السّیِّد هاشم البحرانیّ (م 1107):
1- مدینة المعاجز (فی دلائل الأئمة الأطهار ومعاجزهم)، مکتبة المحمودیّ- طهران.
2- البرهان فی تفسیر القرآن، مؤسّسة دار التّفسیر- قم، ط 1 (1375 ه ش- 1417 ه ق).
السّیوطیّ، جلال الدِّین (م 911 ه ق):
1- تاریخ الخلفاء، تحقیق محمّد یحیی الدین عبدالحمید، مطبعة السّعادة- مصر، ط 1 (1371 ه ق).
2- الدّرّ المنثور فی تفسیر المأثور:
الف: مؤسّسة الرِّسالة- بیروت.
ب: ط دار الفکر- بیروت.
الشّبلنجیّ، الشّیخ مؤمن بن حسن (م 1308)، نور الأبصار، دار الجیل- بیروت (1409 ه ق).
الشّجریّ، یحیی بن الحسین بن إسماعیل الجرجانیّ (م 479)، الأمالی الخمیسیّة، عالم الکتب بیروت، مکتبة المتنبّی- القاهرة.
شمس الدِّین الجزریّ، (751- 833 ه ق)، أسنی المطالب (جاء فی المستدرک للعوالم ج 11).
الشهرستانی، أبو الفتح محمّد بن عبدالکریم بن أحمد (م 548 ه ق)، الملل والنّحل، دار المعرفة- بیروت (1395 ه ق).
الشهید الأوّل، محمّد بن مکِّی العاملیّ الجزینیّ (م 786 ه ق):
1- المزار، تحقیق محمود البدریّ، طبعة مؤسّسة المعارف الإسلامیّة- طهران، ط 1 (1416 ه ق).
2- الأربعون حدیثاً، تحقیق ونشر مؤسّسة الإمام الهادی- قم (1407 ه ق).
الشّیخ البهائی، بهاء الدِّین محمّد بن حسن العاملی (م 1031 ه ق)، الکشکول:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1309
الف: تحقیق محمّد عبدالکریم الّنمریّ، منشورات دار الکتاب العلمیّة- بیروت، ط 1 (1418 ه ق- 1998 م).
ب: صحّحه وعلّق علیه محمّد صادق نصیری، مطبعة دار العلم- قم.
ج: علّق علیه السّیِّد مهدی اللّاجوردی، مطبعة الحکمة- قم (شعبان 1377).
د: ط حجری.
سید أبو القاسم آیت اللّهی، ترجمه کشکول، انتشارات توکا، مقابل دانشگاه تهران، چاپ اوّل
الصّادق، زینب ولیدة النّبوّة والإمامة، مؤسّسة الوفاء- لندن، ط 1 (1408 ه ق- 1987 م).
الصّبّان، الشّیخ محمّد بن علیّ (م 1206)، إسعاف الرّاغبین فی سیرة المصطفی، (بهامش نور الأبصار)، دار الفکر للطّباعة والنّشر والتوزیع.
الصّدوق، الشّیخ أبو جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین بن بابویه القمِّیّ (م 381):
1- الأمالیّ، کتابخانه اسلامیّه- تهران- ط 4- (1404 ه ق).
کمره ای، شیخ محمّد باقر، ترجمه امالی، کتابخانه اسلامیّه- تهران، چاپ 4- (1362 ه ش)
2- مَنْ لا یحضره الفقیه- دار الکتب الإسلامیة- طهران، ط 5 (1390 ه ق).
3- الخصال، انتشارات علمیّه الاسلامیّة.
4- علل الشّرائع، تصحیح حسین الأعلمیّ، منشورات مؤسّسة الأعلمیّ للمطبوعات- بیروت، ط 1 (1408 ه ق- 1988 م).
5- معانی الأخبار، تصحیح علی أکبر الغفّاریّ، منشورات مؤسّسة الأعلمی للمطبوعات- بیروت، ط 1 (1404 ه ق- 1984 م).
6- کمال الدِّین وتمام النِّعمة فی إثبات الغیبة وکشف الحیرة (إکمال ... إتمام)، تصحیح علی أکبر الغفّاریّ، مؤسّسة النّشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرِّسین- قم، ط 2 (1416 ه ق).
7- ثواب الأعماق وعقاب الأعمال، صحّحه وعلّق علیه علیّ أکبر الغفّاریّ، مکتبة الصّدوق- طهران (1391 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1310
8- الاعتقادات (من مصنّفات الشّیخ المفید)، تحقیق عصام عبدالسّیِّد، المؤتمر العالمیّ لألفیّة الشّیخ المفید- قم، ط 1 (1413 ه ق).
الصّفّار، أبو جعفر محمّد بن الحسن بن فروخ (م 290 ه ق)، بصائر الدّرجات الکُبری فی فضائل آل محمّد علیهم السلام، تحقیق الحاج میرزا محسن، منشورات الأعلمیّ- طهران (1404 ه ق- 1362 ه ش).
الصّفدی، صلاح الدِّین خلیل بن أیبک (م 764 أو 864)، الوافی بوفیات الأعیان، ط بیروت.
طارمی، راجع المقرّم
الطّبرانیّ، الحافظ أبو القاسم سلیمان بن أحمد بن أیّوب اللّخمیّ (م 360):
1- المعجم الکبیر:
ألف: مکتبة ابن تیمیّة- القاهرة.
ب: ط دار إحیاء التّراث العربی.
2- مقتل الحسین علیه السلام (من المعجم الکبیر)، دار الأوراد للنّشر والتّوزیع- الکویت، (1412 ه ق).
3- المعجم الأوسط، تحقیق محمود الطحّان، مکتبة المعارف- الرِّیاض، ط 1 (1405 ه ق- 1985 م).
4- المعجم الصّغیر، مؤسّسة الکتب الثّقافیّة- بیروت، ط 1 (1406 ه ق- 1986 م).
5- مسند الشّامیِّین، مؤسّسة الرّسالة، ط 1 (1409 ه ق- 1989 م).
الطّبرسیّ، أبو علیّ الفضل بن الحسن الطبرسیّ (م 548):
1- إعلام الوری بأعلام الهدی، مکتبة الحیدریّة- النّجف- ط 3 (1390 ه ق).
2- تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)، مکتبة السّیِّد المرعشی النّجفی- قم، ط 1 (1406 ه ق).
3- مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق السّیِّد هاشم الرّسولی المحلّاتیّ، دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1311
4- تفسیر جوامع الجوامع، تحقیق أبو القاسم گرجی، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم و مؤسسة انتشارات جامعة طهران (2761).
الطّبرسیّ، أبو منصور أحمد بن علیّ بن أبی طالب (م 588)، الاحتجاج، تعلیق السّیِّد محمّدباقر الخراسان، مطبعة النّعمان- النّجف، (1286 ه ق- 1966 م).
الطّبریّ، أبو جعفر محمّد بن جریر بن یزید (م 310):
1- التّاریخ (تاریخ الامم والملوک)، تحقیق محمّد أبو الفضل إبراهیم، دار المعارف- مصر، ط 2.
پاینده، ابوالقاسم، ترجمه تاریخ طبری، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران- (1352 ه ش)
2- جامع البیان فی تفسیر القرآن، المطبعة الکبری الأمیریّة- مصر، ط 1 (1324 ه ق)، طبع بالأفست فی دار المعرفة- بیروت، ط 2 (1392 ه ق- 1972 م)، ط 3 (1407 ه ق- 1987 م).
3- تهذیب الآثار وتفضیل الثّابت عن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم من الأخبار، تحقیق محمود محمّد شاکر، مطبعة المدنیّ- مصر.
الطّبریّ، أبو جعفر محمّد بن جریر بن رستم (م ق 4):
1- دلائل الإمامة، مطبعة الحیدریّة- النّجف، (1383 ه ق).
2- نوادر المعجزات فی مناقب الأئمّة الهداة، تحقیق ونشر مؤسّسة الإمام المهدیّ- قم، ط 1 (1410 ه ق).
3- المسترشد فی إمامة أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام، تحقیق أحمد المحمودیّ، مؤسّسة الثّقافة الإسلامیة لکوشانبور- قم، ط 1.
الطّبریّ، أبوجعفر محمّد بن أبی القاسم محمّد بن علیّ (م ق 6)، بشارة المصطفی لشیعة المرتضی، الطّبعة الحیدریّة- النّجف، ط 2 (1383 ه ق- 1963 م).
الطّریحیّ، الشّیخ فخر الدّین (م 1085):
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1312
1- المُنتَخَب، کتابخانه أرومیّة- قم.
2- مجمع البحرین، تحقیق أحمد الحسینیّ، مطبعة الآداب- النجّف.
الطّوسیّ، شیخ الطّائفة أبو جعفر محمّد بن الحسن الطوسیّ (م 460):
1- الأمالی، دار الثّقافة- قم، ط 1 (1414 ه ق).
2- الغیبة، مکتبة نینوی- طهران.
3- الرِّجال، تحقیق السّیِّد محمّدصادق آل بحر العلوم، المطبعة الحیدریّة- النّجف، ط 1 (1381 ه ق).
4- تهدیب الأحکام، تحقیق وتعلیق السّیِّد حسن الموسویّ الخراسانیّ، دار الکتب الإسلامیّة، ط 2 (1390 ه ق).
5- الاستبصار، تحقیق السّیِّد حسن الموسویّ الخراسانیّ، دار الکتب الإسلامیّة- طهران.
6- الفهرست بهامشه نضد الإیضاح، تحقیق محمود رامیار، مطبعة جامعة مشهد المقدسیّة، مصوّرة علی مطبعة اسیرنگر.
7- مصباح المتهجِّد، تصحیح إسماعیل الأنصاریّ الزّنجانیّ.
8- إختیار معرفة الرِّجال/ الکشِّی.
عبدالکریم ابن طاوس، غیاث الدِّین السّیِّد عبدالکریم بم أحمد بن موسی الطاوسیّ العلویّ الحسنیّ (693 ه ق)، فرحة الغری فی تعیین قبر أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام فی النّجف، منشورات الرّضی- قم.
محمّدباقر مجلسی، ترجمه فرحة الغری، پژوهش جویا جهانبخش، ناشر میراث مکتوب، چاپ اوّل زمستان 1379 ه ش
العبیدلیّ، أبو الحسن محمّد بن أبی جعفر (م 435)، تهذیب الأنساب ونهایة الأعقاب، استدراک وتعلیق عبداللَّه الشّریف الحسین بن محمّد المعروف بابن طباطبا الحسنیّ النّسّابة (م 449)، تحقیق الشیخ محمّدکاظم المحمودیّ، مکتبة السّیِّد المرعشیّ النّجفیّ، قم، ط 1 (1413 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1313
العبیدلیّ، أبو الحسین یحیی بن الحسن بن جعفر بن عبیداللَّه الأعرج بن الحسین الأصغر بن الإمام السجّاد علیه السلام (م ق 277)، أخبار الزّینبیّات، مکتبة السّیِّد المرعشیّ النّجفیّ.
العجلیّ، أحمد بن عبداللَّه بن صالح أبو الحسن العجلیّ (م 261)، تاریخ الثّقات، دار الکتب العلمیّة- بیروت، ط 1 (1405 ه ق)، بترتیب الحافظ نور الدِّین علیّ بن أبی بکر الهیثمیّ (م 807) وتضمینات الحافظ ابن حجر العسقلانیّ، وثّق أصوله وخرّج حدیثه وعلّق علیه الدّکتور عبدالمعطی قلعچیّ.
العدویّ، القاضی محمود (م ق 1032)، کتاب الزّیارات بدمشق، تحقیق صلاح الدِّین المنجد، مطبوعات المجمع العلمیّ العربیّ- دمشق، (1956 م).
العلجونیّ، إسماعیل بن محمّد (م 1162 ه ق)، کشف الخفاء ومزیل الإلباد، تحقیق أحمد القلّاس، مؤسّسة الرّسالة- بیروت (1416 ه ق- 1996 م).
العلّامة الحلِّیّ/ الحلِّیّ.
علم الهدی، ملّا محمّد بن ملّا محسن فیض کاشانی (1112 یا 1122)، نضد الإیضاح، بهامش الفهرست لشیخ الطائفة، مطبعة جامعة مشهد المقدّسة، مصوّرة علی طبعة اسرنگر.
عماد الدّین طبری، الحسن بن علیّ بن محمّد (م 657)، کامل بهائی، مکتب مرتضوی
العمرانیّ، محمّد بن علیّ (580 ه ق)، الإنباء فی تاریخ الخلفاء، دفتر نشر کتاب مشهد، ط 1 (1363 ه ش).
العمریّ النّسّابة، نجم الدِّین أبو الحسن علیّ بن محمّد بن علیّ بن محمّد العلویّ (م ق 5)، المجدیّ، کتبة السّیِّد المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 1 (1409 ه ق).
العیّاشیّ، أبو النّضر محمّد بن مسعود بن عیّاش السّلمیّ السّمرقندیّ (م ق 3 أو 4)، التفسیر، تحقیق السّیِّد هاشم الرّسولیّ المحلّاتیّ، المکتبة العلمیّة الإسلامیّة- طهران.
الغزالی، أبو حامد (م 505 ه ق)، إحیاء العلوم، ط دار النّدوة الجدیدة- بیروت، لبنان.
الفتّال، أبو علیّ محمّد بن أحمد بن علیّ الفتّال النّیسابوریّ (م 508)، روضة الواعظین:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1314
ألف: طبع حجریّ- (1303 ه ق).
ب: الشّریف الرّضیّ- قم، ط 2 (1375 ه ش).
الفخر الرّازیّ (م 606)، الشّجرة المُبارکة، تحقیق السّیِّد مهدی الرّجائیّ، مکتبة السّیِّد المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 2 (1419 ه ق).
فرات الکوفیّ، أبو القاسم فرات بن إبراهیم (م ق 3 ه ق)، التفسیر، مؤسّسة الطّبع والنّشر التّابعة لوزارة الثّقافة والإرشاد الإسلامیّ- طهران، ط 1 (1410 ه ق- 1990 م).
الفرزدق، الدیوان، دار صادر- بیروت.
الفسویّ (م 277 ه ق)، المعرفة والتّاریخ، تحقیق أکرم ضیاء العمریّ، مطبعة الإرشاد- بغداد، (1396 ه ق).
الفضل بن شاذان، أبو محمّد بن الخلیل الأزدیّ النّیسابوریّ (م 260 ه ق):
1- الإیضاح، تحقیق جلال الدّین الحسینیّ الأرموی، انتشارات جامعة طهران رقم 1347.
2- مختصر إثبات الرّجعة، تحقیق السّیِّد کاظم الموسویّ، نُشر فی مجلّة تراثنا التی تُصدرها مؤسّسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التّراث- قم، إیران، السّنة الرابعة، العدد 15 (1409 ه ق).
الفکیکی، توفیق، حدیث الشّهر: سکینة بنت الحسین، مطبعة الزّهراء، (1369 ه ق- 1950 م).
الفیروزآبادی، السّیِّد مرتضی الحسینیّ، فضائل الخمسة من الصّحاح السِّتّة، منشورات مؤسّسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت، ط 4 (1402 ه ق- 1982 م).
الفیض الکاشانی (مولا محسن)، محمّد بن المرتضی (م 1091 ه ق)، النوادر فی جمع الأحادیث، انتشارات کتاب فروشی کتبی نجفی- قم.
القائنی، محمّدباقر الخراسانی القائنی البیرجندی (م ق 14)، الکبریت الأحمر فی شرائط المنبر، انتشارات اسلامیه- طهران، ط 3 (1376 ه ش).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1315
قاضی طباطبائی، سید محمدعلی، کتاب تحقیق در باره اوّل اربعین حضرت سیّد الشهدا سلام اللَّه علیه، ط 2، تبریز- ایران، (1397 ه ق)
القاضی النّعمان، ابن محمّد التّمیمیّ المغربیّ (م 363)، شرح الأخبار فی فضائل الأئمّة الأطهار، تحقیق سیِّد محمّد الحسینیّ الجلالیّ، مؤسّسة النّشر الإسلامیّة- قم، ط 1، (1412 ه ق).
القرشیّ، باقر شریف، حیاة الحسن علیه السلام، ط 3، (1393 ه ق- 1913 م).
القرطبیّ، محمّد بن أحمد الأنصاری (م 671 ه ق)، الجامع لأحکام القرآن، دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت.
القزوینیّ، السّیِّد رضیّ بن نبیّ، تظلّم الزّهراء علیهم السلام، منشورات الشّریف الرّضیّ- قم (ط 1360 ه ش).
القزوینیّ، صدر الدّین واعظ، ریاض القدس المسمّی بحدائق الأُنس، کتابفروشی اسلامیة.
القمّی، أبو الحسن علیّ بن إبراهیم (م ق 3- 4 ه ق)، التفسیر:
ألف: تعلیق السّیِّد طیّب الموسوی الجزائریّ، مطبعة النجّف، (1386 ه ق).
ب: مؤسّسة الأعلمی للمطبوعات- بیروت، ط 1 (1412 ه ق- 1991 م).
القمِّیّ، الشّیخ عبّاس القمیّ (م 1359):
1- نفس المهموم، منشورات مکتبة بصیرتی- قم.
2- نفثة المصدور فیما یتجدّد به حزن یوم العاشور فی آخر کتاب نفس المهموم.
کمره‌ای، محمّدباقر، ترجمه نفس المهموم (رموز الشّهادة)، کتابخانه اسلامیه- تهران، ط 1، (1363 ه ش)
3- منتهی الآمال، لم نذکر إلّاما تفرّد به- کتابفوشی إسلامیّة- قم.
القندوزیّ، سلیمان بن إبراهیم (م 1294)، ینابیع المودّة لذوی القربی:
ألف: دار الکتب العراقیّة- الکاظمیّة، ط 8 (1385 ه ق).
ب: دار الأُسوة للطّباعة والنّشر، ط 1 (1416 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1316
کحالة، عمر رضا، أعلام النِّساء، مؤسّسة الرِّسالة، ط 1 (1404 ه ق- 1984 م).
الکراجکی، أبو الفتح محمّد بن علیّ (م 449 ه ق)، کنز الفوائد، ط حجری
الکرکیّ، علیّ بن عبدالعال (م 935)، نفحات اللّاهوت فی لعن الجبت والطّاغوت، مکتبة نینوی الحدیثة- طهران.
الکشِّی، اختیار معرفة الرِّجال الذی جمعه الشّیخ الطّوسیّ: تصحیح وتعلیق الاسترآبادی، تحقیق السّیِّد مهدی الرّجائیّ، مؤسّسة آل البیت علیهم السلام- قم (1404 ه ق).
الکفعمیّ، إبراهیم بن علیّ بن الحسن بن محمّد بن صالح العاملیّ (م 905 ه ق)، المصباح، منشورات الرّضی- زاهدی.
الکلبیّ، أبو منذر هشام بن محمّد بن السّائب الکلبیّ (م 204):
1- جمهرة النّسب، تحقیق الدّکتور ناجی حسن، مکتبة النّهضة العربیّة- بیروت، ط 1 (1407 ه ق).
2- مثالب العرب، تحقیق نجاح الطّائیّ، دار الهدی- بیروت، ط 1 (1419 ه ق).
الکلینیّ، أبو جعفر محمّد بن یعقوب (م 329):
1- الأصول من الکافیّ- دار الکتب الإسلامیّة.
مصطفوی، سید جواد، ترجمه اصول کافی- انتشارات علمیّه اسلامیّه
2- الفروع من الکافیّ- دار الکتاب الإسلامیّة- طهران (1391 ه ق).
3- الرّوضة من الکافی، دار الکتاب الإسلامیّة- طهران، ط 2 (1389 ه ق).
الکنجیّ، محمّد بن یوسف الکنجیّ الشّافعیّ (م 658)، کفایة الطّالب فی مناقب أمیرالمؤمنین، تحقیق محمّدهادی الأمینیّ، دار إحیاء تراث أهل البیت علیهم السلام- طهران، ط 3 (1404 ه ق).
کیاء گیلانی، سید أحمد بن محمّد بن عبدالرّحمان (م ق 10)، سراج الأنساب، تحقیق سیِّد مهدی رجائی، کتابخانه آیت اللَّه مرعشی نجفی، ط 1 (1409 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1317
الماردینیّ/ ابن التّرکمانیّ.
المازندرانیّ، الشّیخ محمّد مهدی (م ق 14)، معالی السِّبطین، منشورات الشّریف الرّضی- قم، ط 2 (1363 ه ش).
مالک بن أنس، المُوَطّأ (م 179 ه ق)، تحقیق محمّدفؤاد عبدالباقی، دار إحیاء الکتب العربیّة، (1370 ه ق- 1951 م).
المامقانی، الشّیخ عبداللَّه (م 1351)، تنقیح المقال فی أحوال الرِّجال، المطبعة الحیدریّة- النّجف (1352 ه ق).
المُبرّد، أبو العبّاس محمّد بن یزید (م 285 ه ق)، الکامل فی اللّغة والأدب، مکتبة المعارف- بیروت.
المتّقی الهندیّ، علاء الدِّین علیّ بن حسام الدِّین (م 975 ه ق)، کنز العمّال:
الف: مؤسّسة الرِّسالة- بیروت (1399 ه ق- 1979 م).
ب: منتخبه فی هامش المسند لابن حنبل، دار صادر- بیروت
المجالس السّنیّة، جاء فی المستدرک للعوالم.
مجد الدِّین الیمنیّ، ابن محمّد بن منصور بن الحسینیّ (م 1394):
1- التّحف فی شرح الزّلف، مکتبة بدر- الیمن، ط 3 (1417 ه ق).
2- لوامع الأنوار، مکتبة التّراث الإسلامیّ- الیمن، ط 3 (1414 ه ق).
المجدیّ/ العمریّ النّسّابة.
مجلّة المرشد، حسین محمّدعلیّ الفاضلیّ، العدد 5، السنة الثالثة، (1996 م- 1417 ه ق- 1375 ه ش).
مجلّة الموسم، محمّدسعید الطّریحیّ، العدد 4، المجلّد الأوّل، (1410 ه ق- 1989 م).
المجلسیّ، محمّد باقر (م 1110):
1- بحار الأنوار:
ألف: مؤسّسة الوفاء- بیروت، ط 2 (1403 ه ق).
ب: ج 29- 31، تحقیق عبدالزّهراء العلویّ، دار الرِّضا- بیروت.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1318
ج: ج 32- 34، تحقیق محمّدباقر المحمودیّ، وزارة الثّقافة والإرشاد الإسلامیّ- طهران، ط 1 (1408 ه ق).
2- جلاء العیون، انتشارات سُرور، ط 1 (1373 ه ش).
محبّ الدّین الطّبریّ، أحمد بن عبداللَّه (م 694):
1- ذخائر العقبی، مؤسّسة الوفاء- بیروت، (1401 ه ق).
2- الرِّیاض النّضرة فی مناقب العشرة:
ألف: المکتبة الإسلامیّة- طنطا، ط 2 (1372 ه ق).
ب: دار الکتب العلمیّة- بیروت.
محلّاتی، ذبیح اللَّه:
1- ریاحین الشّریعة، دار الکتب الإسلامیّة- طهران.
2- فرسان الهیجاء در شرح حالات حضرت سیِّد الشهدا علیه السلام، مرکز نشر کتاب تهران، ط 2 (1390 ه ق).
المحلِّیّ، أبو الحسن حسام الدِّین حمید بن أحمد (م 652)، الحدائق الوردیّة فی أخبار الزّیدیّة، دار أسامة- دمشق، ط 2 (1405 ه ق).
محمّد بن أبی طالب، الحسینیّ الموسویّ الحائریّ (م ق 10)، تسلیة المجالس وزینة المجالس، تحقیق فارس حسّون کریم، مؤسّسة المعارف الإسلامیّة، ط 1 (1418 ه ق).
محمّد بن حبیب، أبو جعفر محمّد بن حبیب بن عمرو الهاشمیّ البغدادیّ (م 245)، کتاب المحبّر، منشورات دار الآفاق الجدیدة- بیروت.
محمّد بن سلیمان، الحافظ محمّد بن سلیمان الکوفیّ (م ق 3)، مناقب الإمام أمیر المؤمنین علیه السلام، مجمع إحیاء الثّقافة الإسلامیّة- قم، ط 1 (1413 ه ق).
محمّد علی الحلو، کشف البصر عن تزویج أمّ کلثوم من عمر، النّاشر مهدی یار- قم، ط 1 (1422 ه ق، 2001 م).
محمّد کاظم الموسویّ، أبو الفتوح بن سلیمان الیمانیّ (م ق 9)، النّفحة العنبریّة فی أنساب خیر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1319
البریّة، تحقیق السّیِّد مهدی الرّجائیّ، مکتبة آیة اللَّه المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 1 (1419 ه ق).
محمّدمهدی موسوی، ریاض المصائب، ط حجری طهران، (1243 ه ق).
المحمودیّ، الشّیخ محمّدباقر، عبرات المصطفین فی مقتل الحسین علیه السلام، مجمع إحیاء الثّقافة الإسلامیّة- قم، ط 1 (1415 ه ق).
محمّد هادی الأمینیّ، فاطمة بنت الحسین علیه السلام، مکتبة الزّهراء علیها السلام العامّة- اصفهان، ط 1 (1403 ه ق- 1362 ه ش).
المخزومیّ، عبداللَّه بن محمّد بن عبداللَّه الرّفاعیّ (م 855)، صحاح الأخبار فی نسب السّادة الفاطمیّة الأخیار، مطبعة نخبة الأخبار- بمبی.
مدرّسیّ، محمّدرضا بن محمّد مؤمن إمامی (م‌ق 12)، جنّات الخلود (المعمور من جداول النّور)، چاپ دار السّلطنه تبریز، (1284 ه ق)، چاپ سنگی.
مدرّس، محمّدعلیّ، ریحانة الأدب فی تراجم المعروفین بالکنیة أو اللّقب، کتابفروشی خیام.
المرزبانیّ، أبوعبداللَّه محمّد بن عمران بن موسی (م 384 ه ق)، الوشح فی مأخذ العلماء علی الشّعراء:
ألف: تحقیق علیّ محمّد الجادی، دار النهضة- مصر (1965 م).
ب: تحقیق محمّدحسین شمس الدّین، دار الکتب المصریّة- بیروت (1415 ه ق- 1965 م).
المروزیّ، إسماعیل بن الحسین المروزیّ الأزورقانیّ (م 614)، الفخریّ فی أنساب الطّالبیِّین، (1373 ه ق)، تحقیق السّیِّد مهدی الرّجائیّ، مکتبة السّیِّد المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 1 (1409 ه ق).
المزِّی، جمال الدّین أبو الحجّاج یوسف (م 742)، تهذیب الکمال، تحقیق الدّکتور بشّار عوّاد معروف، مؤسسة الرِّسالة.
المسعودیّ، أبو الحسن علیّ بن الحسین (م 346):
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1320
1- التّنبیه والإشراف، مطبعة بریل- لیدن، (1893 م).
پاینده، أبو القاسم، ترجمه التنبیه والاشراف، شرکت انتشارات علمی فرهنگی- ط 2، (1365 ه ش)
2- مروج الذّهب ومعادن الجواهر، مطبعة السّعادة- مصر، ط 2، (1377 ه ق).
3- إثبات الوصیّة للإمام علیّ بن أبی طالب علیه السلام، مطبعة الصّدر- قم، (1417 ه ق- 1996 م).
نجفی، محمّدجواد، ترجمه اثبات الوصیه، کتابفروشی اسلامیه- تهران، (1343 ه ق).
4- أخبار الزّمان (لیس موجود)
مسلم، أبو الحسین بن الحجّاج القشیری النّیشابوریّ، (261 ه ق)، الصّحیح، تحقیق محمّد فؤاد عبدالباقی، دار الحدیث- القاهرة، ط 1 (1418 ه ق- 1997 م).
المشهدیّ القمِّی، محمّد بن محمّدرضا (م 1257 ه ق)، کنز الدّقائق، تحقیق حسین درگاهی، مؤسّسة الطّبع والنّشر التابعة لوزارة الثّقافة والإرشاد الإسلامی- طهران، ط 1 (1411 ه ق- 1991 م).
المصعب الزّبیریّ، أبو عبداللَّه المصعب بن عبداللَّه بن المصعب الزّبیریّ (م 236)، نسب قریش، عُنیَ بنشره لأوّل مرّة وتصحیحه والتّعلیق علیه إ. لیفی بروفنسال، دار المعارف للطّباعة والنّشر، (1953 م).
المظفّر، الشّیخ عبدالواحد بن أحمد مظفّر النّجفیّ (م ق 14):
1- بطل العلقمیّ، المطبعة الحیدریّة- النّجف.
2- سفیر الحسین مسلم بن عقیل، مؤسّسة آل البیت علیهم السلام، مطبعة الآداب- النّجف، (1388 ه ق- 1968 م).
المفید، محمّد بن محمّد بن النّعمان (م 413):
1- الإرشاد فی معرفة حجج اللَّه علی العباد، انتشارات علمیّة الإسلامیّة- طهران، (وعرضنا الکتاب علی طبعة مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التّراث وصحّحنا مواقع الاختلاف).
رسولی محلّاتی، سیّد هاشم، ترجمه ارشاد، انتشارات علمیّه اسلامیّه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1321
2- الأمالیّ، منشورات جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیّة- قم، (1403 ه ق).
3- الاختصاص، مؤسّسة الأعلمیّ للمطبوعات- بیروت (1402 ه ق).
4- الجمل (من المصنّفات)، تحقیق السّیِّد علیّ میر شریفی، مکتب الإعلام الإسلامی- قم، ط 1 (1413 ه ق- 1371 ه ش).
5- الکافئة فی إبطال توبة الخاطئة، تحقیق علی أکبر زمانی نژاد، المؤتمر العالمی لألفیّة الشّیخ المفید- قم، ط 1 (1371 ه ش- 1413 ه ق).
6- الفصول المختارة، راجع السّیِّد المرتضی.
7- المسائل السّرویّة (من المصنّفات)، تحقیق الأستاذ صاحب عبدالحمید.
8- المزار (من مصنّفات الشّیخ المفید)، تحقیق السّیِّد محمّدباقر الأبطحیّ، المؤتمر العالمیّ لألفیّة الشّیخ المفید- قم، ط 1 (1413 ه ق).
9- المسائل العکبریّة/ المسائل الحاجبیّة، تحقیق علیّ أکبر الإلهی الخراسانیّ، المؤتمر العالمیّ لألفیّة الشّیخ المفید- قم، ط 1 (1413 ه ق).
10- خلاصة الإیجاز (فی المتعة)، للمحقِّق الکرکیّ، تحقیق علیّ أکبر زمانی نژاد، المؤتمر العالمیّ لألفیّة الشّیخ المفید- قم، ط 1 (1413 ه ق).
11- مسارّ الشّیعة:
ألف: من (المصنّفات)، تحقیق محمّد مهدی نجف.
ب: من مجموعة نفیسة فی تاریخ الأئمّة علیهم السلام، مکتبة آیة اللَّه المرعشیّ النّجفیّ- قم (1406 ه ق).
12- تفضیل أمیر المؤمنین علیه السلام، تحقیق علیّ موسی الکعبی- قم، ط 1 (1413 ه ق).
13- المقنعة، تحقیق مؤسّسة النّشر الإسلامیّ التّابعة لجماعة المدرِّسین- قم.
المقرّم، عبدالرّزاق الموسویّ (م 1391):
1- مقتل الحسین علیه السلام، مکتبة بصیرتی- قم، ط 5 (1394 ه ق).
2- العبّاس بن الإمام أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
پاک‌پرور، سردار کربلا (ترجمه العبّاس)، مؤسّسة الغدیر، چاپ دوم (1371 ه ش).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1322
3- قمر بنی هاشم، المطبعة الحیدریّة- النّجف (1369 ه ق).
4- وفاة الصِّدِّیقة الزّهراء علیها السلام، منشورات المطبعة الحیدریّة- النّجف، (1370 ه ق- 1951 م).
5- السّیِّدة سکینة ابنة الإمام الشّهید أبی عبداللَّه الحسین علیه السلام، انتشارات الشّریف الرّضیّ- قم، ط 1 (1413 ه ق- 1371 ه ش).
طارمی، پیرامون شناخت فرزندان و اصحاب امام حسین علیه السلام: مسلم بن عقیل، سکینه خاتون، علی اکبر (ترجمة علی الأکبر للمقرّم)، بنیاد فرهنگی کلینی، چاپ اوّل، (1406 ه ق).
المقریزی، أحمد بن علیّ (م 834)، اتِّعاظ الحنفاء بأخبار الأئمّة الفاطمیِّین الخُلفاء، تحقیق الدّکتور جمال الدِّین السّیّال، القاهرة (1387 ه ق).
المنجد فی اللّغة والأعلام، دار المشرق- بیروت، ط 21.
موسی محمّد علیّ، عقیلة الطُّهر والکرم السّیِّدة زینب (رضی اللَّه عنها)، عالم الکتب- بیروت، ط 3 (1405 ه ق).
الموسویّ الهندیّ، السّیِّد ناصر حسین، إفحام الأعداء والخصوم، تحقیق محمّد هادی الأمینیّ، مکتبة نینوی.
الموسویّ، ترجمة تفسیر القرآن.
المیانجی، السّیِّد إبراهیم، العیون العبری فی مقتل سیِّد الشّهداء، المکتبة المرتضویّة، ط 1.
میر خواند، میر محمّد بن سیِّد برهان الدِّین (م ق 9)، روضة الصّفا، خیّام.
میرداماد الاسترآبادیّ (م 1041)، تعلیق رجال الکشّی، مؤسّسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التّراث، قم، (1404 ه ق).
النّدیم/ ابن النّدیم.
النّجاشیّ، أبو العبّاس أحمد بن علیّ النّجاشیّ الأسدیّ الکوفیّ (م 450)، الرِّجال:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1323
الف: تحقیق السّیِّد موسی الشّبیریّ الزّنجانیّ، مؤسّسة النّشر الإسلامیّ- قم (1407 ه ق)
ب: مکتبة الداوریّ- ط قم.
النّجفیّ، شیخ محمّدحسن، جواهر الکلام، ط طهران (1395 ه ق).
النِّسائیّ، أبو عبدالرّحمان أحمد بن شعیب (م ق 303):
1- خصائص أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب کرّم اللَّه وجهه:
ألف: تحقیق عبدالرّحمان حسن محمود، ط مکتبة الآداب- مصر.
ب: بذیله کتاب الحلِّیّ بتخریج خصائص علیّ رضی الله عنه، تصنیف أبی إسحاق الجوینیّ الأثریّ، دار الکتاب العربی- بیروت، ط 2 (1417 ه ق- 1996 م).
2- السّنن، المطبعة المصریّة بالأزهر- مصر، ط 1 (1348 ه ق، 1930 م).
نصر بن مزاحم المنقریّ، وقعة صفّین، تحقیق عبدالسّلام محمّد هارون، المؤسّسة العربیّة الحدیثة- قم، ط 2 (1382 ه ق).
النّعمانیّ، ابن أبی زینب محمّد بن إبراهیم (م ق 4 ه ق)، الغیبة، کتابخانه صدوق، بازار سرای اردیبهشت، طهران، ط 1 (1363 ه ش).
غفّاری، محمدجواد، ترجمه غیبت نعمانی (ترجمه در ذیل کتاب آمده است)
النّقدی، الشّیخ جعفر، زینب الکبری علیها السلام، المطبعة الحیدریّة- النّجف، ط 2 (1362 ه ش).
نوائب الدّهور، جاء فی المستدرک للعوالم.
نور الدِّین الحلبیّ، علیّ بن برهان الدِّین الشّافعیّ (م 1044)، السّیرة الحلبیّة، ط مصر، طبع بالأفست فی دار إحیاء التّراث العربیّ.
النّوریّ، المحدِّث (م ق 14)، مستدرک الوسائل، مؤسّسة إسماعیلیان- قم.
النّویریّ، شهاب الدّین أحمد بن عبدالوهاب (م 730)، نهایة الإرب فی فنون الأدب، المکتبة العربیّة- القاهرة، (1395 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 1324
الواقدیّ، محمّد بن عمر بن واقد (م 207 ه ق)، کتاب المغازی للواقدی، تحقیق مارسدن جونس، منشورات مؤسّسة الأعلمی للمطبوعات- بیروت.
هاشم زاده، ترجمه انصار الحسین (لمحمّد مهدی شمس الدّین)، مؤسّسة انتشارات امیر کبیر- طهران، (1364 ه ش).
الهاشمیّ، السّیِّد علیّ، عقیلة بنی هاشم، انتشارات المکتبة الحیدریّة- قم، ط 1 (1377 ه ش).
الهیثمیّ، علیّ بن أبی بکر (م 807)، مجمع الزّوائد ومنبع الفوائد:
ألف: دار الکتاب- بیروت، لبنان.
ب: تحقیق عبداللَّه محمّد الدّرویش، دار الفکر- بیروت، (1414 ه ق- 1914 م).
الیافعیّ الیمنیّ، عبداللَّه بن أسعد الیافعیّ الشّافعیّ (م 768)، مرآة الجنان وعبرة الیقظان، دائرة المعارف النّظامیّة الکائنة- حیدر آباد- دکن، (1337 ه ق).
یاقوت الحمویّ، شهاب الدِّین أبو عبداللَّه یاقوت بن عبداللَّه (م 637):
1- معجم البلدان، منشورات مکتبة إسلامیّة، رقم 7، طهران (1965 م).
2- معجم الأدباء، دار الفکر- بیروت.
الیعقوبیّ، أحمد بن أبی یعقوب بن جعفر بن وهب بن واضح (م 292)، التّاریخ (تاریخ الیعقوبیّ)، مکتبة المرتضویّة- النّجف.
آیتی، دکتر محمد ابراهیم، ترجمه تاریخ یعقوبی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب (1342 ه ق).

درباره مركز تحقيقات رايانه‌اي قائميه اصفهان

بسم الله الرحمن الرحیم
جاهِدُوا بِأَمْوالِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ في سَبيلِ اللَّهِ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (سوره توبه آیه 41)
با اموال و جانهاى خود، در راه خدا جهاد نماييد؛ اين براى شما بهتر است اگر بدانيد حضرت رضا (عليه السّلام): خدا رحم نماید بنده‌اى كه امر ما را زنده (و برپا) دارد ... علوم و دانشهاى ما را ياد گيرد و به مردم ياد دهد، زيرا مردم اگر سخنان نيكوى ما را (بى آنكه چيزى از آن كاسته و يا بر آن بيافزايند) بدانند هر آينه از ما پيروى (و طبق آن عمل) مى كنند
بنادر البحار-ترجمه و شرح خلاصه دو جلد بحار الانوار ص 159
بنیانگذار مجتمع فرهنگی مذهبی قائمیه اصفهان شهید آیت الله شمس آبادی (ره) یکی از علمای برجسته شهر اصفهان بودند که در دلدادگی به اهلبیت (علیهم السلام) بخصوص حضرت علی بن موسی الرضا (علیه السلام) و امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) شهره بوده و لذا با نظر و درایت خود در سال 1340 هجری شمسی بنیانگذار مرکز و راهی شد که هیچ وقت چراغ آن خاموش نشد و هر روز قوی تر و بهتر راهش را ادامه می دهند.
مرکز تحقیقات قائمیه اصفهان از سال 1385 هجری شمسی تحت اشراف حضرت آیت الله حاج سید حسن امامی (قدس سره الشریف ) و با فعالیت خالصانه و شبانه روزی تیمی مرکب از فرهیختگان حوزه و دانشگاه، فعالیت خود را در زمینه های مختلف مذهبی، فرهنگی و علمی آغاز نموده است.
اهداف :دفاع از حریم شیعه و بسط فرهنگ و معارف ناب ثقلین (کتاب الله و اهل البیت علیهم السلام) تقویت انگیزه جوانان و عامه مردم نسبت به بررسی دقیق تر مسائل دینی، جایگزین کردن مطالب سودمند به جای بلوتوث های بی محتوا در تلفن های همراه و رایانه ها ایجاد بستر جامع مطالعاتی بر اساس معارف قرآن کریم و اهل بیت علیهم السّلام با انگیزه نشر معارف، سرویس دهی به محققین و طلاب، گسترش فرهنگ مطالعه و غنی کردن اوقات فراغت علاقمندان به نرم افزار های علوم اسلامی، در دسترس بودن منابع لازم جهت سهولت رفع ابهام و شبهات منتشره در جامعه عدالت اجتماعی: با استفاده از ابزار نو می توان بصورت تصاعدی در نشر و پخش آن همت گمارد و از طرفی عدالت اجتماعی در تزریق امکانات را در سطح کشور و باز از جهتی نشر فرهنگ اسلامی ایرانی را در سطح جهان سرعت بخشید.
از جمله فعالیتهای گسترده مرکز :
الف)چاپ و نشر ده ها عنوان کتاب، جزوه و ماهنامه همراه با برگزاری مسابقه کتابخوانی
ب)تولید صدها نرم افزار تحقیقاتی و کتابخانه ای قابل اجرا در رایانه و گوشی تلفن سهمراه
ج)تولید نمایشگاه های سه بعدی، پانوراما ، انیمیشن ، بازيهاي رايانه اي و ... اماکن مذهبی، گردشگری و...
د)ایجاد سایت اینترنتی قائمیه www.ghaemiyeh.com جهت دانلود رايگان نرم افزار هاي تلفن همراه و چندین سایت مذهبی دیگر
ه)تولید محصولات نمایشی، سخنرانی و ... جهت نمایش در شبکه های ماهواره ای
و)راه اندازی و پشتیبانی علمی سامانه پاسخ گویی به سوالات شرعی، اخلاقی و اعتقادی (خط 2350524)
ز)طراحی سيستم هاي حسابداري ، رسانه ساز ، موبايل ساز ، سامانه خودکار و دستی بلوتوث، وب کیوسک ، SMS و...
ح)همکاری افتخاری با دهها مرکز حقیقی و حقوقی از جمله بیوت آیات عظام، حوزه های علمیه، دانشگاهها، اماکن مذهبی مانند مسجد جمکران و ...
ط)برگزاری همایش ها، و اجرای طرح مهد، ویژه کودکان و نوجوانان شرکت کننده در جلسه
ی)برگزاری دوره های آموزشی ویژه عموم و دوره های تربیت مربی (حضوری و مجازی) در طول سال
دفتر مرکزی: اصفهان/خ مسجد سید/ حد فاصل خیابان پنج رمضان و چهارراه وفائی / مجتمع فرهنگي مذهبي قائميه اصفهان
تاریخ تأسیس: 1385 شماره ثبت : 2373 شناسه ملی : 10860152026
وب سایت: www.ghaemiyeh.com ایمیل: Info@ghaemiyeh.com فروشگاه اینترنتی: www.eslamshop.com
تلفن 25-2357023- (0311) فکس 2357022 (0311) دفتر تهران 88318722 (021) بازرگانی و فروش 09132000109 امور کاربران 2333045(0311)
نکته قابل توجه اینکه بودجه این مرکز؛ مردمی ، غیر دولتی و غیر انتفاعی با همت عده ای خیر اندیش اداره و تامین گردیده و لی جوابگوی حجم رو به رشد و وسیع فعالیت مذهبی و علمی حاضر و طرح های توسعه ای فرهنگی نیست، از اینرو این مرکز به فضل و کرم صاحب اصلی این خانه (قائمیه) امید داشته و امیدواریم حضرت بقیه الله الاعظم عجل الله تعالی فرجه الشریف توفیق روزافزونی را شامل همگان بنماید تا در صورت امکان در این امر مهم ما را یاری نمایندانشاالله.
شماره حساب 621060953 ، شماره کارت :6273-5331-3045-1973و شماره حساب شبا : IR90-0180-0000-0000-0621-0609-53به نام مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان نزد بانک تجارت شعبه اصفهان – خيابان مسجد سید
ارزش کار فکری و عقیدتی
الاحتجاج - به سندش، از امام حسین علیه السلام -: هر کس عهده دار یتیمی از ما شود که محنتِ غیبت ما، او را از ما جدا کرده است و از علوم ما که به دستش رسیده، به او سهمی دهد تا ارشاد و هدایتش کند، خداوند به او می‌فرماید: «ای بنده بزرگوار شریک کننده برادرش! من در کَرَم کردن، از تو سزاوارترم. فرشتگان من! برای او در بهشت، به عدد هر حرفی که یاد داده است، هزار هزار، کاخ قرار دهید و از دیگر نعمت‌ها، آنچه را که لایق اوست، به آنها ضمیمه کنید».
التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام: امام حسین علیه السلام به مردی فرمود: «کدام یک را دوست‌تر می‌داری: مردی اراده کشتن بینوایی ضعیف را دارد و تو او را از دستش می‌رَهانی، یا مردی ناصبی اراده گمراه کردن مؤمنی بینوا و ضعیف از پیروان ما را دارد، امّا تو دریچه‌ای [از علم] را بر او می‌گشایی که آن بینوا، خود را بِدان، نگاه می‌دارد و با حجّت‌های خدای متعال، خصم خویش را ساکت می‌سازد و او را می‌شکند؟».
[سپس] فرمود: «حتماً رهاندن این مؤمن بینوا از دست آن ناصبی. بی‌گمان، خدای متعال می‌فرماید: «و هر که او را زنده کند، گویی همه مردم را زنده کرده است»؛ یعنی هر که او را زنده کند و از کفر به ایمان، ارشاد کند، گویی همه مردم را زنده کرده است، پیش از آن که آنان را با شمشیرهای تیز بکشد».
مسند زید: امام حسین علیه السلام فرمود: «هر کس انسانی را از گمراهی به معرفت حق، فرا بخواند و او اجابت کند، اجری مانند آزاد کردن بنده دارد».