‏عنوان و نام پدیدآور : فرهنگ جامع سخنان امام حسین علیه‌السلام: ترجمه کتاب موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام/ تالیف گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم علیه‌السلام محمود شریفی... [و دیگران]؛ ترجمه علی مویدی؛ زیرنظر سازمان تبلیغات اسلامی
‏وضعیت ویراست : [ویرایش ]۲
‏مشخصات نشر : قم: نشر معروف، ۱۳۷۸.
‏مشخصات ظاهری : ص ۹۵۹
‏شابک : 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال
‏وضعیت فهرست نویسی : فهرستنویسی قبلی
‏یادداشت : عنوان اصلی: موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام.
‏یادداشت : چاپ چهارم: ۱۳۸۱؛ ۲۰۰۰۰ ریال
‏یادداشت : کتابنامه: ص. [۹۵۳] - ۹۵۹؛ همچنین به‌صورت زیرنویس
‏موضوع : حسین‌بن علی(ع)، امام سوم، ۶۱ - ۴ق. -- احادیث
‏موضوع : حسین‌بن علی(ع)، امام سوم، ۶۱ - ۴ق. -- کلمات قصار
‏شناسه افزوده : شریفی، محمود، . - ۱۳۳۱
‏شناسه افزوده : مویدی، علی، ۱۳۲۸ - ، مترجم
‏شناسه افزوده : سازمان تبلیغات اسلامی. پژوهشکده باقرالعلوم(ع). گروه حدیث
‏رده بندی کنگره : BP۴۱/۷/ش‌۴م‌۸۰۴۱ ۱۳۷۸
‏رده بندی دیویی : ۲۹۷/۹۵۳
‏شماره کتابشناسی ملی : م‌۷۹-۴۱۰۴

الف- الإمام الحسن المجتبی علیه السلام وأزواجه وولده
ب- أُمّ عبداللَّه علیها السلام ونسبها وخصائصها الفریدة
ج- أشِقّاؤها وإخوانها
[القرن «3»] «2» الحسن بن علیّ علیهما السلام ابن أبی طالب بن عبدالمطّلب بن هاشم بن عبد مناف ابن قصیّ. وأمّه فاطمة بنت رسول اللَّه (ص)، وأمّها خدیجة بنت خویلد بن أسد بن العزّی ابن قصیّ.
فَوَلَدَ الحسنُ «3» بن علیّ «3»:
1- 4- محمّد «4» الأصغر وجعفراً وحمزة وفاطمة، درجوا، وأمّهم أمّ کلثوم بنت الفضل ابن العبّاس بن عبدالمطّلب «5» بن هاشم «5».
__________________________________________________
(1)- [إنّا قدّمنا فاطمة بنت الحسن بن أمیر المؤمنین علیها السلام لأنّها قد اجتمعت فیها خصال الشّرف کلّها، لأنّها بنت إمام وزوج إمام وأمّ إمام علیهم السلام، وهو أوّل من اجتمعت له ولادة الحسن والحسین علیهما السلام].
(مسؤولة البحث)
(2)- [زاد فی تاریخ دمشق: «أخبرنا أبو بکر محمّد بن عبدالباقی، أنبأنا الحسن بن علیّ، أنبأنا أبو عمر ابن‌حیّویه، أنبأنا أحمد بن معروف، أنبأنا الحسین بن الفهم، أنبأنا محمّد بن سعد، قال فی الطّبقة الخامسة:].
(3- 3) [تاریخ دمشق: محمّد الأکبر وبه کان یکنّی، وفی ط المحمودی،/ 18 رقم 26، وزاد فیه: وذکر غیره، ومختصر ابن منظور، 7/ 7، وإلی هنا حکیاه عنه].
(4)- [فی تذکرة الخواصّ مکانه: وأمّا محمّد بن سعد فقد رتّبهم فی الطّبقات علی غیر هذا التّرتیب وزاد، فقال: وکان للحسن من الولد محمّد ...].
(5- 5) [لم یرد فی تذکرة الخواصّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 4
5- 8- ومحمّداً الأکبر- وبه کان یکنّی-. والحسن، «1» وامرأتین هلکتا ولم تبرزا «1».
وأمّهم خولة بنت منظور «2» بن زَبّان «3» بن سیّار بن عمرو بن [جابر] بن عقیل بن هلال بن سُمَیّ بن مازن بن فزارة بن ذبیان بن بغیض بن مرّة بن غطفان «2».
9- 11- وزیداً وأمّ الحسن وأمّ الخیر، وأمّهم أمّ بشیر بنت أبی مسعود «4»، وهو «5» عُقبة ابن عمرو «1» بن ثعلبة بن أسیرة بن عسیرة بن عطیّة بن جدارة بن عوف بن الحارث بن الخزرج، من الأنصار «1». «6»
12- 15- وإسماعیل، ویعقوب، «1» وجاریتین هلکتا «1»، وأمّهم جعدة بنت الأشعث بن قیس «7» بن معدی کرب الکندیّ «7».
16- 18- والقاسم وأبا بکر وعبداللَّه، قُتِلوا مع الحسین بن علیّ بن أبی طالب «8» ولا بقیّة لهم، وأمّهم أمّ ولد «9» تُدعی بقیلة «9».
19- 21- وحسین الأثرم وعبدالرّحمان وأمّ سلمة «10» وأمّهم أمّ ولد تدعی «10» ظمیاء.
22- وعَمْراً، لا بقیّة له، «11» وأمّه أمّ ولد «11».
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی تذکرة الخواصّ].
(2- 2) [تذکرة الخواصّ: غطفانیّة].
(3)- زَبّان، بفتح الزّای المعجمة وتشدید الباء، کما ضبطه ابن ماکولا فی الإکمال 4/ 115، فقال: «وزبّان ابن سیّار بن عمرو بن جابر ...».
(4)- [زاد فی تذکرة الخواصّ: الأنصاریّ].
(5)- [تذکرة الخواصّ: اسمه].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی تاریخ دمشق، ج 14 و 21].
(7- 7) [تذکرة الخواصّ: الّتی سمّته].
(8)- [زاد فی تذکرة الخواصّ: یوم الطّفوف].
(9- 9) [تذکرة الخواصّ: قیل اسم أمّهم نفیلة الّتی قال عبداللَّه بن حسن للسّفّاح وأشار إلیها تبنی قصوراً نفعها لبنی نفیلة لمّا نذکر].
(10- 10) [تذکرة الخواصّ: لأمّ ولد تسمّی].
(11- 11) [تذکرة الخواصّ: لأمّ ولد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 5
23- وأمّ عبداللَّه «1» وهی أمّ أبی جعفر محمّد بن علیّ بن حسین، وأمّها أمّ ولد تدعی صافیة.
24- وطلحة، لا بقیّة له، وأمّه أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه «2» بن عثمان «2» التّمیمیّ.
25- وعبداللَّه الأصغر، وأمّه زینب بنت سُبیع بن عبداللَّه أخی جریر بن عبداللَّه البجلیّ «3».
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 27- 28/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 13؛ 21/ 266؛ سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 214- 215 (ط بیروت)،/ 194- 195
[فی الطّبقة الثّالثة من أهل المدینة] أبو جعفر محمّد بن علیّ بن حسین بن علیّ بن أبی طالب ابن عبدالمطّلب وأمّه أمّ عبداللَّه بنت حسن بن علیّ بن أبی طالب.
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 235/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 57/ 212، ط المحمودی،/ 129
عبداللَّه بن علیّ بن حسین بن علیّ بن أبی طالب بن عبدالمطّلب وأمّه أمّ عبداللَّه بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب وهی أمّ أبی جعفر.
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 238
وقُتِل مع الحسین بن علیّ بن أبی طالب (رضی اللَّه عنهما): القاسم بن الحسن.
ولم یفلت من أهل بیت الحسین بن علیّ الّذین معه إلّاخمسة نفر: [ومنهم]: [...]
حسن بن حسن بن علیّ وله بقیّة.
وعمرو بن حسن بن علیّ ولا بقیّة له. [...]
فإنّ هؤلاء استضعفوا فقدم بهم وبنساء الحسین بن علیّ وهنَّ: [...] [ومنهنّ]:
وأمّ محمّد بنت حسن بن علیّ امرأة علیّ بن حسین.
وموالی لهم وممالیک عبید وإماء قدم بهم علی عبیداللَّه بن زیاد مع رأس الحسین بن علیّ ورؤوس مَن قتل معه رضی اللَّه عنه وعنهم.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 75، 76، 77- 78
__________________________________________________
(1)- واسمها فاطمة.
(2- 2) [لم یرد فی تذکرة الخواصّ].
(3)- [زاد فی تذکرة الخواصّ: وهذا أصحّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 6
فولد الحسن بن علیّ بن أبی طالب: الحسن بن الحسن؛ وأمّه: خولة بنت منظور بن زبّان بن سیّار بن عمرو بن جابر بن عقیل بن هلال بن سُمَیِّ بن مازن بن فزارة بن ذُبیان ابن بغیض بن ریث بن غطفان بن سعد بن قیس بن عیلان بن مضر بن نزار بن معدّ بن عدنان. وإخوته لأمِّه: إبراهیم الأعراج، داود، وأمّ القاسم، بنو محمّد بن طلحة بن عبیداللَّه.
[...]
وزید «1» بن الحسن [وأمّ الحسن بنت الحسن] «2»، وأمّ الخیر، أمّهما [أو أُمِّهم] «2»:
أمّ بشر «3» بنت أبی مسعود عقبة بن عمرو بن ثعلبة ابن أسیرة «4» بن عمیرة بن عطیّة الأنصاریّ «5»؛ وأخواهما لأمِّهما [أو أخواهم لأُمِّهم] «2»: عمر بن عبدالرّحمان بن عبداللَّه بن أبی ربیعة بن المغیرة المخزومیِّ، أمّ سعید بنت سعید بن زید بن عمرو بن نفیل. «6»
وعمرو بن الحسن؛ والقاسم، وأبا بکر، لا عقب لهما، قُتِلا بالطَّفِّ؛ وعبدالرّحمان، لا عقب له، وأمّه: أمّ ولد؛ وحسین بن الحسن، لأمّ ولد، انقرض؛ وطلحة بن الحسن، درج، أمّه: أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه التّیمیّ، وأختا أمّه: فاطمة بنت الحسین ابن علیّ بن أبی طالب: وآمنة بنت عبداللَّه بن محمّد بن عبدالرّحمان بن أبی بکر الصِّدِّیق، وأمّ عبداللَّه؛ وفاطمة؛ وأمّ سلمة؛ ورقیّة بنات الحسن، لأمّهات أولاد شتّی.
وکانت أمّ الحسین عند عبداللَّه بن الزّبیر بن العوّام؛ فولدت له بکراً، ورقیّة، درجا، وورثته.
__________________________________________________
(1)- [فی تاریخ دمشق ج 21 مکانه: أخبرنا أبو الحسین ابن الفرّاء، وأبو غالب وأبو عبداللَّه إبنا البنّا، قالوا: أنا أبو جعفر محمّد بن أحمد، أنا محمّد بن عبدالرّحمان، أنا أحمد بن سلیمان، نا الزّبیر بن بکّار، قال فی تسمیة ولد الحسن: وزید ...].
(2)- [من تاریخ دمشق].
(3)- [تاریخ دمشق: بشیر].
(4)- [تاریخ دمشق: أشیرة].
(5)- [تاریخ دمشق: ابن جدارة بن عوف بن الحارث بن الخزرج].
(6)- [إلی هنا حکاه فی تاریخ دمشق، 21/ 265- 266].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 7
وکانت أمّ عبداللَّه عند علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب: ولدت له الحسین الأکبر، به کان یکنّی، ومحمّداً أبا جعفر، وعبیداللَّه.
وکانت أمّ سلمة بنت الحسن بن علیّ عند عمرو بن المنذر بن الزّبیر بن العوّام؛ ولیس لها ولد. «1» «2» وأمّا عمرو بن الحسن بن علیّ، فولد محمّداً «2»، وأمّه: رملة بنت عقیل بن أبی طالب، لأمّ ولد؛ وعمرو بن عمرو، وأمّ سلمة بنت عمرو، کانت عند عبداللَّه بن هشام ابن المسور بن مخرمة، لم تلد له؛ وهما لأمّ ولد؛ «2» وقد انقرض ولد عمرو بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب «1»؛ وکان رجلًا ناسکاً، من أهل الصّلاح والدِّین «2».
وأمّا الحسین، فقد انقرض ولده إلّامن قبل بناته: أمِّ سلمة بنت الحسین، وأمّها أمّ ولد، لها: القاسم ومحمّد، انقرضا، وأمّ کلثوم، بنو الحسین بن زید بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب.
کانت أمّ کلثوم عند علیّ بن عبداللَّه بن العبّاس، ولدت له سلیمان وهارون؛ ثمّ خلف علیها حسین بن زید بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب، توفِّیت عنده.
وکانت أمّ کلثوم بنت الحسین بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، وهی أخت أمّ سلمة لأمّها، عند إسماعیل بن عبدالملک بن الحارث بن الحکم بن العاصی، ولدت له مسلمة، وإسحاق، ومروان، ومحمّداً، وحسیناً، بنی إسماعیل.
وکانت فاطمة بنت الحسین بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب (وأمّها: أمّ حبیب بنت عمرو بن علیّ بن أبی طالب، وأمّها: أمّ عبداللَّه بنت عقیل بن أبی طالب، ولأمّ ولد) عند جعفر بن محمّد بن علیّ بن أبی طالب؛ فولدت له إسماعیل، وعبداللَّه، وأمّ فروة.
وکان للحسین بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب ولد، انقرضوا.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 46، 49- 51
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی تاریخ دمشق، 58/ 13].
(2- 2) [حکاه عنه فی تاریخ دمشق، 48/ 330؛ مختصر ابن منظور، 19/ 198].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 8
وَلدت أمّ کلثوم بنت الفضل بن العبّاس للحسین علیه السلام محمّداً وجعفراً وحمزة وفاطمة درجوا.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 28/ عنه: التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 122، 108
«1» فولد علیُّ بن الحسین الأصغر: «2» حسیناً الأکبر، «3» به کان یکنّی، لیس له عقب «3»؛ ومحمّد بن علیّ، وهو أبو جعفر، «4» توفِّی بالمدینة، قالوا: سنة 114 4؛ وعبداللَّه بن علیّ؛ وأمّهم: أمّ عبداللَّه بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب «5».
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 59/ مثله ابن عساکر، تاریخ دمشق، 57/ 211، ط المحمودی،/ 128؛ البحرانی، العوالم، 19/ 375
الطّبعة الرّابعة من قریش ثمّ من بنی هاشم: [...] وعبداللَّه والحسین ابنا علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب أمّهما أمّ عبداللَّه بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب.
ابن خیّاط، الطّبقات،/ 449 رقم 2263- 2264
الطّبقة الثّالثة من أبناء المهاجرین ثمّ من قریش: [...] محمّد بن علیّ بن حسین بن علیّ بن أبی طالب یکنّی أبا جعفر، أمّه أمّ عبداللَّه بنت حسن بن علیّ بن أبی طالب توفّی سنة ثمان عشرة ومائة.
ابن خیّاط، الطّبقات،/ 444 رقم 2233/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 57/ 211، ط المحمودی،/ 128
__________________________________________________
(1)- [زاد فی تاریخ دمشق: أخبرنا أبو الحسین بن الفرّاء وأبو غالب وأبو عبداللَّه ابنا أبی علیّ، قالا: أنبأناأبو جعفر محمّد بن أحمد بن محمّد، أنبأنا أبو طاهر محمّد بن عبدالرّحمان، أنبأنا أبو عبداللَّه الطّوسیّ، حدّثنا الزّبیر بن أبی بکر، قال:].
(2)- [أضاف فی تاریخ دمشق: حسناً، لا بقیّة له، و].
(3- 3) [تاریخ دمشق: لا بقیّة له].
(4- 4) [لم یرد فی تاریخ دمشق].
(5)- [أضاف فی تاریخ دمشق: ولأمّ ولد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 9
وقُتِل معه أبو بکر والقاسم [ابنا حسن «1»] بن علیّ بن أبی طالب.
ابن خیّاط، التّاریخ،/ 179
أصهار الحسن بن علیّ رضی الله عنه: (عبداللَّه) بن الزّبیر بن العوّام، کانت عنده أمّ الحسن بنت الحسن. و (عمرو) بن المنذر بن الزّبیر، کانت عنده أمّ سلمة بنت الحسن. و (علیّ) ابن الحسین بن علیّ، کانت عنده أمّ عبداللَّه بنت الحسن.
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 57
الحسن بن علیّ بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب الهاشمیّ «2»، عن أبیه، «3» عن النّبیّ (ص) مرسل «3»، روی عنه محمّد بن أبی سارة.
البخاری، التّاریخ الکبیر، 2/ 298 رقم 2532/ مثله ابن حبّان، الثقات، 6/ 159
وأمّا «الحسن بن علیّ» فکان یُکنّی: أبا محمّد، ولمّا قُتِل «علیّ» بویع له بالکوفة. وبویع لمعاویة بالشّام وبیت المقدس. فسار «معاویة» یرید الکوفة. وسار «الحسن» یریده.
فالتقوا بمسکن، من أرض الکوفة. فصالح «الحسن» «معاویة»، وبایع له ودخل معه الکوفة. ثمّ انصرف «معاویة» عن الکوفة إلی الشّام، واستعمل علی الکوفة «المغیرة بن شعبة» وعلی البصرة، «عبداللَّه بن عامر» ثمّ جمعهما لزیاد. وانصرف «الحسن» إلی «المدینة»، فمات بها.
ویقال: إنّ امرأته «جعدة بنت الأشعث بن قیس» سمّته.
وکانت وفاته فی شهر ربیع الأوّل سنة تسع وأربعین، وهو یومئذ ابن سبع وأربعین سنة، وصلّی علیه «سعید بن العاص»، وهو أمیر المدینة.
فولد «الحسن» حسناً- أمّه: خولة بنت منظور بن زبّان الفزاریّة- وزیداً، وأمّ
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: أبو بکر بن القاسم بن حسین وهو تصحیف].
(2)- [أضاف فی الثّقات: من أهل المدینة، یروی].
(3- 3) [لم یرد فی الثّقات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 10
الحسن- أمّهما: بنت عقبة بن مسعود البدریّ- وعمر- وأمّه: ثقفیّة- والحسین الأثرم- لأمّ ولد- وطلحة- وأمّه: أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه.
وأمّ «عبداللَّه» لأمّ ولد.
ابن قتیبة، المعارف،/ 211- 212، (ط دار إحیاء التراث العربیّ)،/ 92
فولد علیّ بن الحسین الحسن بن علیّ ومحمّد بن علیّ وعلیّ بن علیّ وعبداللَّه بن علیّ، أمّهم أمّ عبداللَّه بنت الحسن بن علیّ وعمر، وزیداً لأمِّ ولد تُسمّی حیدان، وخدیجة لأمِّ ولد وأمّ موسی وأمّ حسن وأمّ کلثوم لأمّهات أولاده.
ابن قتیبة، المعارف، (ط دار إحیاث التراث العربی)،/ 94
زینب «1» بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب، خرجت إلی علیّ بن الحسین فولدت له محمّد بن علیّ الباقر وأخاه عبداللَّه.
حدّثنی محمّد بن القاسم، قال: أوّل مَنْ اجتمعت له ولادة الفرعین من العلویّین محمّد الباقر وأخوه عبداللَّه، فإنّ أمّهما زینب بنت الحسن بن علیّ.
العبیدلی، أخبار الزّینبات،/ 125- 126
قال أبو الیقظان وغیره: ولد الحسن بن علیّ علیهما السلام حسناً أمّه خولة بنت منظور بن زبّان بن سیّار الفزاریّ- وأمّها ملیکة بنت خارجة بن سنان المریّة-.
وزید بن الحسن الّذی یقول فیه الشّاعر:
وزید ربیع النّاس فی کلّ شتوة إذا أخلفت أنواؤها ورعودها
حمول لا سیاق الدّیات کأ نّه سراج الدّجا إذ قارنته سعودها
وفیه یقول قدامة أحد بنی جمح:
إن یک زید غالت الأرض شخصه فقد بان معروف بذاک وجوده
__________________________________________________
(1)- [فی أکثر المصادر اسمها فاطمة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 11
وأمّ الحسن کانت عند عبداللَّه بن الزّبیر وأمّهما أمّ بشیر بنت أبی مسعود البدریّ.
وحسیناً الأثرم، وعبداللَّه، أمّهما ظمیاء أمّ ولد.
وأبا بکر وعبدالرّحمان والقاسم، أمّهم أمّ ولد، ولا بقیّة لهم.
وطلحة بن الحسن أمّه أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه، وأمّها ابنة قسامة طائیّة.
وعمرو بن الحسن، أمّه ثقفیّة، ویقال: أمّ ولد.
وأمّ عبداللَّه لأمّ ولد، تزوّجها علیّ بن الحسین.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 304- 305، أنساب الأشراف، 3/ 72- 73
قال المدائنیّ: قتل الحسین [...] وعلیّ بن الحسین وعبداللَّه وأبا بکر والقاسم بنو حسین «1».
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 422، أنساب الأشراف، 3/ 223
تزوّج عبداللَّه بن الزّبیر أمّ الحسن بنت الحسن بن علیّ.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 7/ 141
وکان للحسن علیه السلام من الولد ثمانیة ذکور، وهم: الحسن بن الحسن وأمّه خولة بنت منظور الفزاریّة، وزید بن الحسن وأمّه أمّ بشیر بنت أبی مسعود الأنصاریّ الخزرجیّ، وعمر، والقاسم، وأبو بکر، وعبدالرّحمان لأمّهات أولاد شتّی، وطلحة وعبیداللَّه.
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 215
[القرن 4] سمعت أبا إسحاق السّعدیّ الجوزجانیّ یقول: خلّف الحسن بن علیّ بن أبی طالب: حسن بن حسن، وعبداللَّه بن حسن، وعمرو بن حسن، وزید بن حسن، وإبراهیم بن حسن.
الدّولابی، الذّرِّیّة الطّاهرة،/ 106
أمّ محمّد بن علیّ الباقر علیه السلام فاطمة بنت الحسن بن علیّ علیهما السلام.
ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 24
__________________________________________________
(1)- کذا فی الأصل ولعلّ الصّواب: بنو حسن وحسین.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 12
ولد للحسن بن علیّ علیهما السلام: عبداللَّه، والقاسم، والحسن، وزید، وعمر، وعبیداللَّه، وأحمد، وعبداللَّه «1»، وعبدالرّحمان، وإسماعیل، وبشر، وأمّ الحسن.
تاریخ أهل البیت،/ 100- 101/ عنه: ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 18
وولد الحسن سبعة أنفار الحسن بن الحسن، والحسین بن الحسن، وزید بن الحسن وطلحة بن الحسن، وأمّ عبداللَّه بنت الحسن، وأمّ الحسن بنت الحسن.
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 145
وُلِد أبو جعفر علیه السلام سنة سبع وخمسین «2» وقبض علیه السلام سنة أربع عشرة ومائة وله سبع وخمسون سنة «2» «3». ودفن بالبقیع بالمدینة فی القبر الّذی دفن فیه أبوه علیّ بن الحسین علیهما السلام وکانت أمّه أمّ عبداللَّه بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام «4» وعلی ذرِّیّتهم الهادیة «5».
محمّد بن یحیی، عن محمّد بن أحمد، عن عبداللَّه بن أحمد، عن صالح بن مزید، عن عبداللَّه بن المغیرة، عن أبی الصّباح، عن «6» أبی جعفر علیه السلام، قال: کانت أمِّی قاعدة عند جدار فتصدّع الجدار وسمعنا هدّة شدیدة، فقالت بیدها: لا وحقّ المصطفی ما أذن اللَّه لک فی السّقوط، فبقی معلّقاً «7» فی الجوِّ «7» حتّی جازته فتصدّق أبی عنها بمائة دینار، «8» قال
__________________________________________________
(1)- اسم «عبداللَّه» ورد فی (قم، وعش) ولم یرد فی (طفّ) وذکره ابن الخشّاب وعلماء الأنساب، بینما لم یذکروا «عبیداللَّه».
(2- 2) [لم یرد فی الدّمعة].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی العوالم، 19/ 18، 440].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة].
(5)- [إلی هنا لم یرد فی البحار وتواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام].
(6)- [فی الدّعوات مکانه: وروی عن ...].
(7- 7) [لم یرد فی الدّعوات].
(8) (8*) [الدّعوات: وذکرها الصّادق علیه السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 13
أبو الصّباح: وذکر أبو عبداللَّه علیه السلام جدّته أمّ أبیه (8*) یوماً، فقال: کانت «1» صدِّیقة، لم تدرک فی آل الحسن علیه السلام امرأة «2» مثلها «3». «4» محمّد بن الحسن، عن عبداللَّه بن أحمد مثله «4». «5»
الکلینی، الأصول من الکافی، 1/ 469 رقم 1/ عنه: المجلسی، البحار «6»، 46/ 215، 366، البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 125؛ التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 90؛ مثله الرّاوندی، الدّعوات، 68- 69 رقم 165
محمّد «7»، عن أحمد بن محمّد، عن ابن فضّال، عن یونس بن یعقوب، عن أبی مریم، عن أبی عبداللَّه علیه السلام، قال: توفِّی عبدالرّحمان بن الحسن بن علیّ بالأبواء «8» وهو محرم ومعه الحسن والحسین وعبداللَّه بن جعفر وعبداللَّه وعبیداللَّه ابنا العبّاس فکفّنوه وخمّروا وجهه ورأسه ولم یحنّطوه، وقال «9»: هکذا فی کتاب علیّ علیه السلام.
__________________________________________________
(1)- [فی تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام، ص 141 مکانه: خبر عن الصّادق علیه السلام: أنّها کانت ...].
(2)- [لم یرد فی تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام].
(3)- [إلی هنا حکاه فی تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 141].
(4- 4) [لم یرد فی الدّعوات والبحار].
(5)- حضرت ابی جعفر (امام باقر) علیه السلام در سال 57 متولد شد و به سال 114 درگذشت و 57 سال داشت و در بقیع مدینه پهلوی قبر پدرش علی بن الحسین علیهما السلام مدفون گشت و مادرش امّ عبداللَّه دختر حسن ابن علی بن ابیطالب است؛ علیهم السلام وعلی ذرِّیّتهم الهادیّة.
1. امام باقر علیه السلام فرمود: مادرم زیر دیواری نشسته بود که ناگاه شکاف خورد و صدای ریزش سختی به گوش رسید. مادرم با دست اشاره کرد و گفت: «نه به حق مصطفی. خدا به تو اجازه فرود آمدن ندهد. دیوار در هوا معلق ایستاد تا مادرم از آن‌جا گذشت، سپس پدرم صد دینار از جانب او صدقه داد.»
ابو الصباح گوید: روزی امام صادق علیه السلام از مادر پدرش یاد کرد و گفت: «او صدّیقه (بسیار راستگو) بود و در خاندان امام حسن علیه السلام زنی چون او دیده نشد.»
مصطفوی، ترجمه اصول کافی، 2/ 372- 373
(6)- [حکاه البحار عن الکافی والدّعوات].
(7)- [زاد فی الوسائل والبحار: ابن یحیی].
(8)- الأبواء: منزل بین مکّة والمدینة.
(9)- یعنی قال الصّادق علیه السلام ویحتمل إرجاعه إلی الحسن علیه السلام وهو بعید.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 14
الکلینی، الفروع من الکافی، 4/ 368 رقم 3/ عنه: الحرّ العاملی، وسائل الشّیعة، 2/ 697- 698 رقم 8؛ المجلسی، البحار، 44/ 172؛ البحرانی، العوالم، 16/ 310- 311
وأمّه [الإمام محمّد الباقر علیه السلام] فاطمة أمّ «1» عبداللَّه بنت الحسن «2» بن علیّ بن أبی طالب (صلوات اللَّه علیهم). [...] «3» ورُوی عن العالم منه السّلام أنّه تزوّج أبو محمّد علیّ بن الحسین بأمِّ «4» عبداللَّه بنت الحسن بن علیّ عمّه علیه السلام وهی أمّ أبی جعفر الباقر (صلوات اللَّه علیه) فکان یسمِّیها الصِّدِّیقة ویقول لم یدرک فی [آل] «5» الحسن امرأة «6» مثلها «3». «7» وروی عن أبی جعفر علیه السلام أنّه قال: کانت أمِّی أمّ عبداللَّه بنت الحسن علیه السلام جالسة «7» عند جدار فتصدّع الجدار «8»، فقالت بیدها: لا وحقّ المصطفی ما أذن اللَّه [عزّ وجلّ] 5 لک فی السّقوط «9» حتّی أقوم «9»، فبقی معلّقاً «10» حتّی قامت وبعدت ثمّ سقط «10» فتصدّق [عنها] «5» علیّ بن الحسین علیهما السلام بمائة دینار.
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 238، 240- 241/ عنه: البحرانی، العوالم (المستدرک)، 19/ 16- 17/ مثله المسعودی، إثبات الوصیّة،/ 176؛ الطّبری، دلائل الإمامة،/ «5» 9
وأمّه الطّاهرة فاطمة ابنة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، ثمّ أولاده عبداللَّه والقاسم وزید وعمر
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: بنت وهو تصحیف].
(2)- [فی المطبوع: ابن الحسین وهو تصحیف].
(3- 3) [حکاه عنه فی العوالم].
(4)- [فی دلائل الإمامة مکانه: ویُروی أنّه تزوّج بأمِّ ...].
(5)- [من إثبات الوصیّة].
(6)- [لم یرد فی دلائل الإمامة، وفی إثبات الوصیّة: مثلها امرأة].
(7- 7) [دلائل الإمامة: ویُروی: أنّها کانت].
(8)- [لم یرد فی دلائل الإمامة].
(9- 9) [لم یرد فی دلائل الإمامة].
(10- 10) [دلائل الإمامة: فی الجوِّ حتّی جازت].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 15
وعبیداللَّه وعبدالرّحمان وأحمد وإسماعیل وعقیل والحسین وبشر.
ومن البنات أمّ الحسن فقط.
ومشهده البقیع بالمدینة.
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 183
فالعقب للحسن بن علیّ بن أبی طالب من زید والحسن والعقب لزید من الحسن بن زید. «1»
المسعودی، التّنبیة والإشراف،/ 298
قُتِل معه [...] من ولد الحسن بن علیّ: عبداللَّه والقاسم. «2»
المسعودی، التّنبیة والإشراف،/ 304
وقُتِل من ولد أخیه الحسن بن علیّ: عبداللَّه بن الحسن، والقاسم بن الحسن وأبو بکر ابن الحسن.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 71
(محمّد) بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب، کنیته أبو جعفر ووالد جعفر بن محمّد، یروی عن جابر بن عبداللَّه، روی عنه عمرو بن دینار وجعفر بن محمّد، مات سنة أربع عشرة ومائة بالمدینة، وقد قیل: سنة ثمان عشرة ومائة، وهو الّذی یروی عنه الأوزاعیّ عن سعید بن المسیّب عن ابن عبّاس: العائد فی هبته، وکان له یوم مات ثلاث وستّون سنة، وکان یخضب بالوسمة، [وأمّه أمّ عبداللَّه بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب].
ابن حبّان، الثّقات، 5/ 348
(عبداللَّه) بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب «3»، یروی عن أبیه «4» وأهل المدینة «4»،
__________________________________________________
(1)- دنباله حسن بن علی بن ابیطالب از حسن و زید، و دنباله زید از حسن بن زید است.
پاینده، ترجمه التنبیة والاشراف،/ 275
(2)- از فرزندان حسن بن علی نیز عبداللَّه و قاسم [کشته شدند].
پاینده، ترجمه التنبیة والاشراف،/ 282
(3)- العبارة المحجوزة سقطت من الأصل، وأثبتناها من ظ و م.
(4- 4) هکذا فی الأصل، ولیست فی ظ و م.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 16
روی عنه أهلها: عمارة بن غزیة وغیره، أمّه [أمّ «1»] عبداللَّه بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب.
ابن حبّان، الثّقات، 7/ 2
قُتِل معه من أهل بیته فی ذلک الیوم [...] وعبداللَّه بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، والقاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 309، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 558
قال علیّ بن الحسین: وقد رُوِی ذلک [أشیر بأخبار عبداللَّه بن الحسن علیه السلام] فی أخبار أبی جعفر محمّد بن علیٍّ علیه السلام، وأمّه أمّ عبداللَّه بنتُ الحسن بن علیّ علیه السلام.
أبو الفرج، الأغانی (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 21/ 118
حدّثنا أبو الزّنباع روح بن الفرح، ثنا یحیی بن بکیر، حدّثنی اللّیث بن سعد، قال:
توفّی معاویة [...] قتل الحسین بن علیّ وأصحابه (رضی اللَّه عنهم) لعشر لیال خلونَ من المحرّم یوم عاشوراء [...] وأبو بکر بن الحسن «2» لأمّ ولد، والقاسم بن الحسن «3» لأمّ ولد.
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 108، مقتل الحسین،/ 38/ عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 197؛ مثله الشجری، الأمالی، 1/ 185
أمّ أنیس بنت الحسن بن علیّ عن أبیها: حدّثنا العبّاس بن حمدان الأصبهانیّ، ثنا شعیب بن عبدالحمید الطّحّان، ثنا یزید بن هارون، أنا شیبان عن الحکم بن عبداللَّه بن خطاف، عن أمّ أنیس بنت الحسن بن علیّ (رضی اللَّه عنهما)، عن أبیها قال: قالوا: یا رسول اللَّه! أرأیت قول اللَّه عزّ وجلّ: «إنّ اللَّهَ وَمَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلی النّبِیِّ»؟ قال: «إنّ هذا لمن سمکتوم، ولولا أنّکم سألتمونی عنه ما أخبرتکم، إنّ اللَّه عزّ وجلّ وکَّل بی ملکین، لا
__________________________________________________
(1)- من ظ و م.
(2)- [فی المصدر والمقتل والمجمع: الحسین].
(3)- [المجمع: الحسین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 17
أُذکر عند عبد مسلم، فیصلِّی علیَّ إلّاقال ذاناک الملکان غفر اللَّه لک، وقال اللَّه وملائکته جواباً لذینک الملکین آمین، ولا یصلِّی علیَّ أحد إلّاقال ذاناک الملکان غفر اللَّه لک وقال اللَّه وملائکته جواباً لذینک الملکین آمین».
الطّبرانی، المعجم الکبیر (دار إحیاء التّراث العربی)، 3/ 89 رقم 2753
وأمّا أبو جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین علیه السلام، کانت أمّه أمّ عبداللَّه [فاطمة] بنت [الحسن] بن علیّ بن أبی طالب. وقیل: إنّه أوّل مَن اجتمعت له ولادة الحسن والحسین.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 276
قال حمید بن مسلم: وقُتِل معه یومئذ القاسم بن الحسن بن علیّ علیهما السلام، وهو لأمِّ ولد.
وقُتِل معه یومئذ عبداللَّه بن الحسن علیه السلام لأمّ ولد.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 179، 180
والّذین أسروا منهم بعد من قتل منهم یومئذ: [...] والحسن بن الحسن. وعبداللَّه بن الحسن.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 196- 197
حدّثنا أبی رضی الله عنه، قال: حدّثنا علیُّ بن الحسین السّعدآبادیّ، عن أحمد بن أبی عبداللَّه البرقیِّ، عن محمّد بن علیٍّ الکوفیِّ، عن محمّد بن سنان، عن عبداللَّه بن أیّوب، عن عبدالسّلام الإسکافیُّ، عن عمیر بن مأمون وکانت ابنته تحت الحسن، عن الحسن بن علیٍّ علیهما السلام، قال: تحفة الصّائم أن یدهن لحیته ویجمر ثوبه وتحفة المرأة الصّائمة أن تمشط رأسها وتجمر ثوبها.
وکان أبو عبداللَّه الحسین بن علیٍّ علیهما السلام: إذا صام یتطیّب بالطّیب ویقول: الطّیب تحفة الصّائم. «1»
__________________________________________________
(1)- حسن بن علی علیه السلام فرمود: تحفه روزه‌دار این است که ریش اش را عطر بزند و لباسش را بخور-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 18
الصّدوق، الخصال،/ 71- 72 رقم 86/ عنه: التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 107
أولاده علیه السلام: عبداللَّه، والقاسم، والحسن، وزید، وعمر، وعبیداللَّه، وعبدالرّحمان، وأحمد، وإسماعیل، والحسن، وعقیل، وابنة فقط اسمها أمّ الحسن.
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 63
قال أبو محمّد الحسن بن علیّ الثّانی علیه السلام: وُلِد أبو جعفر محمّد الباقر بالمدینة یوم الجمعة غرّة رجب سنة سبع وخمسین من الهجرة قبل قتل الحسین علیه السلام بثلاث سنین، فأقام مع جدّه الحسین ثلاث سنین ومع أبیه أربعاً وثلاثین سنة وعشرة أشهر «1» «2» وعاش بعد أبیه «3» أیّام إمامته بقیّة «2» ملک الولید وملک سلیمان بن عبدالملک وملک عمر بن عبدالعزیز وملک یزید بن عبدالملک «3» وملک هشام بن عبدالملک وملک الولید بن یزید وملک إبراهیم «4» بن الولید «4».
وقبض فی أوّل ملک إبراهیم «1» فی شهر ربیع الأوّل سنة مائة وأربع عشرة من الهجرة فکانت أیّام إمامته تسع عشرة سنة وشهرین وصار إلی کرامة اللَّه سبحانه وقد کمّل عمره سبعاً وخمسین سنة.
وکان سبب وفاته «5» أنّ إبراهیم بن الولید «6» سمّه «5». ودُفن بالبقیع مع أبیه وعمّ أبیه
__________________________________________________
- دهد و تحفه زن روزه‌دار اینکه سرش را شانه زند و لباسش را بخور دهد و حضرت ابا عبداللَّه حسین ابن علی وقتی روزه می‌گرفت با عطر خود را خوشبو می‌کرد و می‌فرمود: تحفه روزه‌دار عطر است.
فهری، ترجمه خصال،/ 71- 72
(1- 1) [مثله فی المناقب، 4/ 210، والبحار، 46/ 216، والعوالم، 19/ 441، والدّمعة، 6/ 125].
(2- 2) [فی المناقب وسائر المصادر: وکان فی سنیّ إمامته].
(3- 3) [مثله فی إعلام الوری،/ 259، والبحار، 46/ 212، والدّمعة، 6/ 126، والأنوار النّعمانیة، 1/ 376، وأضاف فی أوّله: کان فی ... وأضاف فی آخره: وتوفّی فی ملکه].
(4- 4) [فی المناقب وسائر المصادر: أخوه].
(5- 5) [مثله فی المناقب، 4/ 210، وحکی المناقب عن أبو جعفر ابن بابویه].
(6)- [أضاف فی المناقب وسائر المصادر: ابن یزید].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 19
الحسن علیه السلام.
ونسبه: محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن عبد مناف بن عبدالمطّلب، ویکنّی أبا جعفر. ولقبه: الباقر لأنّه بقر علوم النّبیِّین، والشّاکر، والهادی، والأمین، ویدعی الشّبیه لأنّه کان یشبه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله. وکان له خاتم نقشه: العزّة للَّه. وبوّابه: جابر بن یزید الجعفیّ. وولده: جعفر الصّادق، وعلیّ، وعبداللَّه وإبراهیم، وابنته: أمّ سلمة فقط.
وأمّه فاطمة بنت الحسن، ویروی: بنت علیّ، ویروی: بنت الحسن بن الحسن، وهی أوّل علویّة ولدت علویّاً، [ثمّ ذکر کلامه فی الهدایة الکبری].
وأخبرنی أبو طالب محمّد بن عیسی القطّان، قال: أخبرنی أبو محمّد هارون بن موسی، قال: حدّثنا أبو علیّ محمّد بن همام عمّن رواه عن الصّادق جعفر بن محمّد علیه السلام، قال:
جاء علیّ بن الحسین بابنه محمّد الإمام إلی جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ، فقال له: سلِّم علی عمّک جابر، فأخذه جابر، فقبّل ما بین عینیه وضمّه إلی صدره وقال: هکذا أوصانی رسول اللَّه، قال لی: یا جابر! یولد لعلیّ بن الحسین زین العابدین ولد یقال له: محمّد، فإذا رأیته فانّ مقامک بعد رؤیته قلیل، فعاش جابر بعد أن رآه أیّاماً یسیرة ومات رضی الله عنه.
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 94- 95
«1» (سر) أعقب سیِّدنا «1» أبو محمّد الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام «2» ثلاثة عشر ذکراً وستّ بنات، «3» العقب منهم «4» لاثنین لا غیر، وابنة واحدة «4». أبو محمّد الحسن بن الحسن ابن علیّ بن أبی طالب علیه السلام «5». وأبو الحسن «6» زید بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
__________________________________________________
(1- 1) [الشّجرة المبارکة: أمّا].
(2)- [أضاف فی الشّجرة المبارکة: فکان له من الأولاد].
(3)- [الشّجرة المبارکة: إلّاأنّ].
(4- 4) [الشّجرة المبارکة: لابنین وبنت].
(5)- وهو المعروف بالحسن المثنّی.
(6)- [الشّجرة المبارکة: الحسین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 20
وأمّ عبداللَّه بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام «1»، بنو الأثرم لا یصحّ لهم نسب. وهم المنتسبون إلی الحسین بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام وهو المعروف بالأثرم.
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 4- 5/ مثله الفخر الرّازی، الشّجرة المبارکة،/ 17
(قال) وولد علیّ بن الحسین تسعة بنین وسبع بنات، أعقب منهم ستّة الإمام محمّد «2» الباقر علیه السلام وعبداللَّه الباهر؛ أمّهما أمّ عبداللَّه بنت الإمام الحسن علیه السلام، وزید، وعمر الأشرف، أمّهما جیداء جاریة اشتراها المختار بن أبی عبیدة «3» بمائة ألف درهم وبعثها إلی علیّ بن الحسین علیه السلام «4» فأولدها زیداً وعمر «4»، والحسین الأصغر، وأمّه «5» أمّ ولد رومیّة، وقیل أمّه أمّ عبداللَّه، والصّحیح الأوّل «5»- تدعی عنان؛ وعلیّ بن علیّ بن الحسین علیه السلام أمّه أمّ ولد لا خلاف «6»، وهو أصغر أولاده «7» الّذین أعقبوا، وهؤلاء السّتّة من أولاده الّذین لهم العقب وإلیهم ینتهی أنساب جمیع «7» الحسینیّة.
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 32/ مثله الفخر الرّازی، الشّجرة المبارکة،/ 87
أبو جعفر محمّد الباقر علیه السلام: وُلِد سنة تسع أو سبع وخمسین بالمدینة ومات سنة أربع عشرة ومائة مات فی زمن هشام وهو ابن خمس أو ثمان وخمسین، سبب تسمیته علیه السلام سمّاه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم الباقر وأهدی إلیه سلاماً علی لسان جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ رضی الله عنه.
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الشّجرة المبارکة: وأمّا].
(2)- [فی الشجرة المبارکة مکانه: واتّفقوا علی أنّ الأبناء الّذین أعقبوا من زین العابدین ستّة: محمّد ...].
(3)- [أضاف فی الشّجرة المبارکة: الثّقفیّ].
(4- 4) [لم یرد فی الشّجرة المبارکة].
(5- 5) [الشّجرة المبارکة: أمّ عبداللَّه، والصحیح أنّه من أمّ ولد رومیّة].
(6)- [أضاف فی الشّجرة المبارکة: فیه].
(7- 7) [الشّجرة المبارکة: المعقبین. فهؤلاء الستّة هم الّذین تنتهی إلیهم أولاد الحسینیّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 21
«1» قال: یا جابر! إنّک ستعیش حتّی تدرک رجلًا من أولادی اسمه اسمی، یبقر العلم بقراً، فإذا رأیته فاقرأه منِّی السّلام، «2» ففعل ذلک جابر رحمه الله «2».
ووفد زید بن علیّ علیه السلام علی هشام بن عبدالملک، فقال له هشام: ما فعل أخوک البقرة- یعنی الباقر- فقال زید: لشدّ ما خالفت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم سمّاه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم الباقر وسمّیته [أنتَ] «3» البقرة لتخالفنه فی یوم القیامة فیدخل [هو] «3» الجنّة وتدخل [أنتَ] «3» النّار (القصّة بطولها).
وهو أوّل مَن اجتمعت له ولادة الحسن والحسین علیهما السلام، «4» أبوه علیّ بن الحسین علیه السلام «4»، وأمّه أمّ عبداللَّه [فاطمة] «3» بنت الحسن علیه السلام «5»؛ «6» وفیه یقول القرطبیّ «7»:
یا باقر العلم لأهل التّقی وخیر مَنْ لبّی «8» علی الأجبل «6» «9»
وفیه یقول «9» مالک بن أعین الجهنیّ «10»:
إذا طلب النّاس علم القرآن کانت قریش علیه عیالا
__________________________________________________
(1)- [من هنا مثله فی عمدة الطّالب].
(2- 2) [عمدة الطّالب: فلمّا دخل محمّد الباقر علی جابر وسأله عن نسبه فأخبره، فقام إلیه واعتنقه، وقال: جدّک رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یقرأ علیک السّلام].
(3)- [من عمدة الطّالب].
(4- 4) [لم یرد فی عمدة الطّالب].
(5)- [من هنا حکاه فی الإرشاد، 2/ 155- 156، وروضة الواعظین (ط قم)،/ 207، وسیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 5/ 344، والفصول المهمّة/ 210- 211].
(6- 6) [مثله فی وفیات الأعیان، 4/ 174، والأئمّة الاثنا عشر،/ 81].
(7)- [فی وفیّات الأعیان وعمدة الطّالب والأئمّة الاثنا عشر: الشّاعر].
(8)- [الأئمّة الاثنا عشر: سما].
(9- 9) [روضة الواعظین: وقال].
(10)- [جاء فی هامش السّیر: توفِّی سنة 148، أنظر معجم الشّعراء للمرزبانی، ص 268، وأضاف فی روضة الواعظین: یمدحه علیه السلام، وفی عمدة الطّالب: هذه الأبیات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 22
وإن قیل هذا «1» ابن بنت النّبیّ «2» نال «3» بذاک فروعاً طوالا
نجوم تهلّل للمدلجین جبال تورث علماً جبالا
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 32- 33/ مثله ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط النّجف)،/ 194- 195
وتزوّج عبیداللَّه بن العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام أربع عقائل کرام: رقیّة بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 89
[القرن «5»] ذکر ولد الحسن بن علیّ علیهما السلام وعددهم وأسمائهم «4» وطرف من أخبارهم «4».
«5» أولاد الحسن بن علیّ علیه السلام خمسة عشر ولداً «6» ذکراً وأنثی «7»: زید «8» بن الحسن «8»، وأختاه:
أمّ الحسن وأمّ الحسین، أمّهم أمّ بشیر «9» بنت أبی مسعود عقبة بن عمرو بن ثعلبة الخزرجیّة، والحسن «10» بن الحسن «10»، أمّه خولة بنت منظور الفزاریّة، و «11» عمرو «11» «12» بن الحسن «12» وأخواه: القاسم وعبداللَّه «13» ابنا الحسن «13»، أمّهم أمّ ولد «14»، وعبدالرّحمان «12» بن الحسن «12»،
__________________________________________________
(1)- [فی الإرشاد والسّیر: ابن].
(2)- [السّیر: رسول اللَّه].
(3)- [فی الإرشاد وروضة الواعظین: نلت].
(4- 4) [لم یرد فی المستجاد].
(5)- [من هنا حکاه عنه فی الفصول المهمّة والبحار والدّمعة ونور الأبصار والمعالی].
(6)- [زاد فی نور الأبصار: ما بین].
(7)- [زاد فی نور الأبصار: وهم].
(8- 8) [لم یرد فی نور الأبصار].
(9)- [فی نور الأبصار والمعالی: بشر].
(10- 10) [لم یرد فی نور الأبصار، وفی المستجاد: المثنّی].
(11- 11) [فی المستجاد والفصول المهمّة ونور الأبصار: عمر].
(12- 12) [لم یرد فی المستجاد وکشف الغمّة والفصول المهمّة ونور الأبصار].
(13- 13) [لم یرد فی الفصول المهمّة ونور الأبصار].
(14)- [زاد فی الفصول المهمّة ونور الأبصار: استشهدوا ثلاثتهم بین یدی عمّهم الحسین بن علیّ علیهما السلام بطفّ کربلاء رضی اللَّه عنهم وأرضاهم وأحسن عن الدِّین والإسلام وأهله جزاهم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 23
أمّه أمّ ولد، والحسین «1» «2» بن الحسن «2» الملقّب بالأثرم، وأخوه طلحة «3» بن الحسن «3»، وأختهما فاطمة «3» بنت الحسن «3»، أمّهم أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه «4» التّیمیّ «5» وأمّ عبداللَّه وفاطمة، وأمّ سلمة، ورقیّة «6» بنات الحسن «6» علیه السلام لأمّهات «7» شتّی «8». «9»
__________________________________________________
(1)- [الفصول المهمّة: الحسن].
(2- 2) [لم یرد فی المستجاد ونور الأبصار].
(3- 3) [لم یرد فی الفصول المهمّة ونور الأبصار].
(4)- [فی الفصول المهمّة ونور الأبصار: عبداللَّه].
(5)- [لم یرد فی نور الأبصار، وفی الفصول المهمّة: التّمیمیّ].
(6- 6) [لم یرد فی المستجاد].
(7)- [زاد فی کشف الغمّة والفصول المهمّة ونور الأبصار: أولاد].
(8)- [زاد فی الفصول المهمّة ونور الأبصار: قال الشّیخ کمال الدّین ابن طلحة: لم یکن لأحد من أولاد الحسن عقب غیر اثنین منهم وهما الحسن وزید، وزاد أیضاً فی البحار: عم: له من الأولاد ستّة عشر وزاد فیهم أبا بکر وقال: قتل عبداللَّه مع الحسین علیه السلام، وزاد أیضاً فی المعالی: قیل: له من الأولاد ستّة عشر وزید فیهم أبو بکر بن الحسن علیه السلام، وقیل: قتل مع عمّه الحسین علیه السلام، ویحتمل أنّ اسمه أحمد بن الحسن علیه السلام.
فی البحار: ماتت بنت من الحسن بن علیّ علیه السلام فکتب قوم من أصحابه کتاباً إلیه یعزّونه عن ابنته فکتب علیه السلام إلیهم: أمّا بعد فقد بلغنی کتابکم تعزّوننی بفلانة فعند اللَّه أحتسبها تسلیماً لقضائه وصبراً علی بلائه فإن أوجعتنا المصائب وفجعتنا النّوائب بالأحبّة المألوفة الّتی کانت بنا حفیة والأخوان المحبِّین الّذین کان یسرّ بهم النّاظرون وتقربهم العیون أضحوا قد اخترمتهم الأیّام ونزل بهم الحمام فخلفوا الخلوف وأودت بهم الحتوف فهم صرعی فی عساکر الموتی متجاورون فی غیر محلّة التّجاور ولا صلات بینهم ولا تزاور ولا یتلاقون عن قرب جوارهم أجسامهم نائیة من أهلها خالیة من أربابها قد أجشعها أخوانها فلم أر مثل دارها داراً ولا مثل قرارها قراراً فی بیوت موحشة وطلول مضجعة قد صارت فی تلک الدّیار الموحشة وخرجت من الدّیار المؤنسة ففارقتها من غیر قلی فاستودعتها للبلی وکانت أمة مملوکة سلکت سبیلًا مسلوکة صار إلیها الأوّلون وسیصیر إلیها الآخرون والسّلام].
(9)- در بیان فرزندان حسن بن علی علیهما السلام و شماره و نام‌های ایشان و شمه‌ای از حالاتشان:
فرزندان حسن علیه السلام پانزده پسر و دختر بودند؛ به این ترتیب: زید و دو خواهرش: امّ الحسن و امّ الحسین که مادر این سه، امّ بشیر، دختر ابی مسعود عقبة بن عمرو بود. حسن بن حسن و مادرش خولة دختر منظور فزاری بود. عمرو بن حسن و دو برادرش قاسم و عبداللَّه ومادرشان امّ ولد بود. عبدالرحمان بن حسن و او نیز مادرش امّ ولد بود. حسین بن حسن که به اثرم ملقب بود و برادرش طلحة و خواهر این دو
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 24
المفید، الإرشاد، 2/ 16/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 576؛ العلّامة الحلِّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 441- 442؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166؛ المجلسی، البحار، 44/ 163؛ البحرانی، العوالم، 15/ 305؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 336؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 250؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 58- 59
«1» وأمّا عمرو والقاسم وعبداللَّه بنو الحسن بن علیّ علیهما السلام فإنّهم استشهدوا بین یدی عمّهم الحسین بن علیّ علیهما السلام بالطّفِّ رضی اللَّه عنهم وأرضاهم «1» وأحسن عن الدِّین والإسلام وأهله جزائهم.
وعبدالرّحمان بن الحسن رضی الله عنه خرج مع عمّه الحسین علیه السلام إلی الحجّ، فتوفّی بالأبواء وهو محرم رحمة اللَّه علیه.
والحسین بن الحسن المعروف بالأثرم کان له فضل ولم یکن له ذکر فی ذلک، وطلحة ابن الحسن کان جواداً. «2»
المفید، الإرشاد، 2/ 23/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 580؛ المجلسی، البحار، 44/ 167؛ البحرانی، العوالم، 16/ 311؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 340؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 95- 96؛ آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 296- 297
__________________________________________________
- فاطمه و مادرشان امّ اسحاق دختر طلحة بن عبیداللَّه تیمی است و امّ عبداللَّه و فاطمه و امّ سلمه و رقیه دختران آن حضرت علیه السلام که از مادرهای مختلف بودند.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 16
(1- 1) [حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 680].
(2)- واما عمر وقاسم وعبداللَّه، فرزندان دیگر حسن بن علی علیهما السلام. پس ایشان در رکاب عموی خویش حسین بن علی علیهما السلام در کربلا شهید شدند. خداوند از ایشان خوشنود باشد و خوشنودشان سازد و به خاطر دفاعی که از اسلام و مسلمین کردند، پاداششان را نیکو فرماید.
اما عبدالرحمان بن حسن رضی الله عنه با عمویش حسین علیه السلام برای زیارت حج بیرون رفت و در ابواء (که نام جایی در راه مکه و مدینه و قبر آمنه مادر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نیز در آن‌جاست) در حال احرام از دنیا برفت؛ رحمة اللَّه علیه.
اما حسین بن حسن که به اثرم معروف بود، مردی دانشمند و فاضل بود؛ ولی ذکری از او نشده است و طلحة بن حسن، مردی بخشنده و سخاوتمند بود.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 23
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 25
أسماء مَن قتل مع الحسین علیه السلام من أهل بیته بطفّ کربلاء [...] والقاسم، وأبو بکر «1»، وعبداللَّه، بنو الحسن بن علیّ علیهما السلام.
المفید، الإرشاد، 2/ 129، 130/ عنه: الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 263
«2» ولد علیّ بن الحسین علیهما السلام خمسة عشر ولداً «3»: «4» محمّد المکنّی بأبی جعفر «4» الباقر «5» علیه السلام، أمّه أمّ عبداللَّه «6» بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، وعبداللَّه، والحسن، والحسین، أمّهم أمّ ولد، و «7» زید، وعمر «8» لأمّ ولد «8»، والحسین الأصغر، وعبدالرّحمان، وسلیمان، «9» لأمّ ولد «9»، وعلیّ وکان أصغر ولد علیّ بن الحسین علیهما السلام، وخدیجة، أمّهما أمّ ولد، «10» ومحمّد الأصغر أمّه أمّ ولد «10»، وفاطمة، وعلیّة، وأمّ کلثوم، «4» أمّهنّ أمّ ولد «4».
المفید، الإرشاد، 2/ 154/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 90؛ العلّامة الحلِّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 458؛ المجلسی، البحار، 46/ 166/ مثله الطبرسی، إعلام الوری،/ 257، ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 209؛ الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 375
وولد [الإمام الباقر] بالمدینة سنة سبع وخمسین من الهجرة وقبض بها سنة أربع عشرة ومأة، وسنّه یومئذ سبع وخمسون سنة «11» وهو هاشمیّ من هاشمیّین، علویّ من
__________________________________________________
(1)- [لم یذکره المفید فی أولاد الإمام الحسن المجتبی علیه السلام، وذکر مکانه عمرو].
(2)- [فی إعلام الوری: له، وفی الفصول المهمّة: أولاد].
(3)- [أضاف فی الفصول المهمّة: ما بین ذکر وأنثی أحد عشر ذکراً وأربع إناث وهم].
(4- 4) [لم یرد فی إعلام الوری].
(5)- [فی الأنوار مکانه: وأمّا أولاده علیه السلام خمسة عشر ولداً: محمّد الباقر ...].
(6)- [زاد فی الأنوار: فاطمة].
(7)- [أضاف فی إعلام الوری: أبو الحسین].
(8- 8) [فی إعلام الوری والفصول المهمّة: أمّهما أمّ ولد].
(9- 9) [الفصول المهمّة: أمّهم أمّ ولد].
(10- 10) [لم یرد فی الفصول المهمّة].
(11)- [إلی هنا لم یرد فی العوالم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 26
علویّین، وقبره بالبقیع من مدینة الرّسول صلی الله علیه و آله و سلم. «1»
المفید، الإرشاد، 2/ 156/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 123؛ المجلسی، البحار، 46/ 215؛ البحرانی، العوالم، 19/ 15، 440
ومحمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب بن عبدالمطّلب بن هاشم بن عبد مناف، باقر علم الدِّین، «2» وإمام المتّقین «2»، کنیته أبو جعفر. وُلد بالمدینة سنة سبع وخمسین من الهجرة. وقُبض بالمدینة سنة أربع عشرة ومائة، وکان سنّه یومئذٍ سبعاً وخمسین سنة. وأمّه أمّ عبداللَّه بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب، وهو هاشمیّ من هاشمیّین، علویّ من علویّین. وقبره بالبقیع من مدینة الرّسول صلی الله علیه و آله.
المفید، المقنعة،/ 472- 473/ مثله الطّوسی، تهذیب الأحکام، 6/ 77 رقم 24
الحسن بن الحسن وهو الحسن الثّانی «3» وأمّه خولة بنت منصور بن زبّان الفزاریّ،
__________________________________________________
(1)- (بدان که) علی بن الحسین علیهما السلام پانزده فرزند دارد:
1. محمد که کنیه‌اش ابو جعفر باقر علیه السلام بود و مادرش امّ عبداللَّه دختر حسن بن علی بن ابیطالب علیه السلام است؛ 2. عبداللَّه؛ 3. حسن؛ 4. حسین و این سه مادرشان امّ ولد بود؛ 5. زید؛ 6. عمر که این دو نیز مادرشان امّ ولد بود؛ 7. حسین اصغر؛ 8. عبدالرحمان؛ 9. سلیمان که مادر این سه نیز امّ ولد بود؛ 10. علی که کوچک‌ترین فرزندان آن حضرت بود؛ 11. خدیجه که مادر این دو نیز امّ ولد بود؛ 12. محمد اصغر که مادرش امّ ولد است؛ 13. فاطمه؛ 14. علیه؛ 15. امّ کلثوم و مادر این سه نیز امّ ولد بوده است.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 154
و آن حضرت در سال پنجاه و هفت از هجرت در مدینه به دنیا آمد و در سال صدوچهارده در همان‌جا از دنیا برفت. عمر شریفش در آن زمان پنجاه‌وهفت سال بود و او از دو طرف نسبش به هاشم می‌رسید و هم از دو طرف نسب به علی علیه السلام می‌رساند؛ زیرا چنانچه گذشت مادرش دختر امام مجتبی علیه السلام بود و قبرش در مدینه در قبرستان بقیع است.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 156
(2- 2) [لم یرد فی التّهذیب].
(3)- الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب المعروف بالحسن الرّضا، عدّه کثیر من العلماء الزّیدیّة فی‌الأئمّة، وإنّما أهمله المؤلِّف فی هذا الکتاب لأنّه اقتصر علی مَن ذکره الهادی فی (الأحکام)، توفّی سنة (93 ه) تقریباً، وقد جمعت فی سیرته کتیباً صغیراً ضمنته ما ذکره من أخباره.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 27
وکان «1» وصیّ أبیه ووالی صدقته، وزید «2» بن الحسن وأمّه أمّ بشیر بنت أبی مسعود عقبة ابن عمرو بن ثعلبة من ولد الحارث بن الخزرج «2»، وعمرو «3»، والقاسم، وأبو بکر، قُتِلا بالطّفّ 2 مع عمّهما «2»، وعبداللَّه: «4» قُتل بالطّفّ «4»، وعبدالرّحمان، والحسین الأثرم «5»، وطلحة «6» وهو طلحة الجود، ذکره محمّد بن حبیب فی الطّلحات المعدودین فی الأجواد، وأمّه أمّ إسحاق بنت «6» طلحة بن عبداللَّه التّیمیّ «5»، وإسماعیل، ویعقوب، ومحمّد، وجعفر، وحمزة، «2» لأمّهات أولاد، فهؤلاء أربعة عشر ابناً «2».
العقب منهم لاثنین: الحسن «2» بن الحسن «2»، وزید «7» بن الحسن، وانقرض اثنان منهم، وهما: عمرو بن الحسن، والحسین الأثرم بن الحسن، وقد اتّصل عقبهما إلی أوائل أیّام بنی العبّاس ثمّ انقرض، والباقون درجوا.
والبنات ثمان: فاطمة، وأمّ عبداللَّه، وزینب، وأمّ الحسن، وأمّ الحسین، وأمّ سلمة، ورقیّة، وفاطمة الصّغری.
أعقبت منهنّ أمّ عبداللَّه لأمّ ولد، وکانت عند علیّ بن الحسین علیه السلام، فولدت له:
حسناً وحسیناً الأکبر درجا، ومحمّد الباقر، وعبداللَّه ابنی علیّ بن الحسین «7».
أبو طالب الزّیدی، الإفادة،/ 52- 53/ عنه: مجدالدّین الیمنی، التّحف،/ 56
العقب من ولد الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه الصّلاة والسّلام من أربعة [رجال]:
1- من الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب.
__________________________________________________
(1)- [فی التّحف مکانه: قال الإمام أبو طالب: الحسن وکان ...].
(2- 2) [لم یرد فی التّحف].
(3)- [التّحف: عمر].
(4- 4) [التّحف: کذلک].
(5)- [لم یرد فی التّحف].
(6- 6) [التّحف: الجود، جدّه].
(7- 7) [التّحف: وزید انتهی بتغییر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 28
2- وزید بن الحسن.
3- ومن عمر ثمّ انقرض.
4- ومن الحسین الأثرم ثمّ انقرض.
وأمّ الحسن بن الحسن خولة بنت منظور بن ریّان بن سیّار بن عمرو بن جابر بن عقیل بن هلال بن سمیّ بن مارن بن فزارة بن ذبیان.
وأمّ زید بن الحسن أمّ بشیر [فاطمة] بنت أبی مسعود عقبة بن عمرو بن ثعلبة بن أسیرة بن عسیرة بن [عطیّة بن] حذارة بن عوف بن الحارث بن الخزرج بن حارثة بن ثعلبة بن عمرو بن مریقیا بن عامر ماء السّماء بن حارثة الغطریف امرئ القیس البطریق ابن ثعلبة العنقا بن مازن بن غسّان.
العبیدلی، تهذیب الأنساب،/ 33- 34
ولد أمیر المؤمنین الحسن بن علیّ رضی الله عنه الحسن بن الحسن، وفیه العدد والبیت، أمّه [خولة] «1» بنت منظور بن زبّان الفزاریّة؛ وزید بن الحسن، وله عقب کثیر: أمّه أمّ بشر «2» بنت أبی مسعود الأنصاریّ البدریّ؛ وعمرو «3»؛ والحسین؛ والقاسم؛ وأبو بکر؛ وطلحة؛ أمّه أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه؛ وعبدالرّحمان؛ وعبداللَّه؛ ومحمّد؛ وجعفر؛ وحمزة؛ لا عقب لواحد من هؤلاء، إلّاأنّ عمراً کان له ولد فقیه محدِّث مشهور، واسمه محمّد بن عمرو، انقرض عقبه؛ فأمّا عبداللَّه والقاسم وأبو بکر، فإنّهم قُتِلوا مع عمِّهم الحسین، رضی اللَّه عنهم.
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 38- 39
وهؤلاء ولد العبّاس بن عبدالمطّلب: ولد العبّاس: الفضل، به کان یکنّی، رِدْفُ رسول اللَّه (ص)، وهو أحد مَن تولّی غسل رسول اللَّه (ص)؛ لم یعقب إلّاابنة تزوّجها أبو موسی
__________________________________________________
(1)- التّکملة من ب، ح والمعارف 92.
(2)- ح: «أمّه بشیر» بإسقاط «أم» وضبط «بشیر» بالتّصغیر. والصّواب فی سائر النّسخ مطابق لما فی نسب قریش 49.
(3)- ح: «عمر» هنا وفی بقیّة الکلام أیضاً، تحریف. وانظر نسب قریش 50.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 29
الأشعریّ صاحب رسول اللَّه (ص). ولدت أمّ کلثوم بنت الفضل بن العبّاس لأبی موسی الأشعریّ رضی الله عنه: موسی بن أبی موسی؛ وإخوته لأمِّه محمّد، وجعفر، وحمزة، بنو الحسن ابن علیّ بن أبی طالب رضی الله عنه، لا عقب لهؤلاء من ولد الحسن. ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 18
روی موسی بن القاسم عن عبدالرّحمان «1»، عن عبداللَّه بن سنان، قال: سألت أبا عبداللَّه علیه السلام عن المحرم یموت کیف یصنع به؟ فحدّثنی أنّ عبدالرّحمان بن الحسن بن علیّ علیه السلام مات بالأبواء مع الحسین بن علیّ علیهما السلام، وهو محرم ومع الحسین علیه السلام عبداللَّه بن العبّاس وعبداللَّه بن جعفر، فصنع به کما صنع بالمیّت وغطّی وجهه ولم یمسّه طیباً، قال:
وذلک فی کتاب علیّ علیه السلام «2».
الطّوسی، التّهذیب، 5/ 383 رقم (1337) 250/ عنه: الحرّ العاملی، وسائل الشّیعة، 2/ 697 رقم 3- 4
فولد الحسن أبو محمّد بن علیّ علیهما السلام فی روایة شیخ الشّرف ستّة عشر ولداً منهم خمس أناث، وهم: زید والحسن والحسین الأثرم وطلحة وإسماعیل وعبداللَّه وحمزة ویعقوب وعبدالرّحمان وأبو بکر عمر، والبنات: فاطمة وأمّ الخیر رملة وأمّ الحسن وأمّ سلمة وأمّ عبداللَّه.
قال ابن أبی جعفر: قتل عبداللَّه بن الحسن بالطّفّ.
وقال الموضّح: زید وأمّ الخیر وأمّ الحسن أمّهم خزرجیّة.
قال الموضّح: وأمّ الحسن بن ... «3» الحسن وهو المثنّی، خولة بنت منظور الفزاریّة
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الوسائل: یعنی ابن أبی نجران].
(2)- [زاد فی الوسائل: وعنه، عن عبدالرّحمان، عن علاء، عن محمّد، عن أبی جعفر علیه السلام، قال: سألته عن المحرم إذا مات کیف یصنع به؟ قال: یغطّی وجهه ویصنع به کما یصنع بالحلال، غیر أنّه لا یقربه طیباً. وبإسناده عن علیّ بن الحسین، عن محمّد بن أحمد بن علیّ، عن عبداللَّه بن الصّلت، عن صفوان، عن العلا بن رزین، عن محمّد بن مسلم، عن أبی جعفر وأبی عبداللَّه علیهما السلام مثله].
(3)- من هنا یبتدئ نسخة الأساس.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 30
زوجة عمّه الحسین علیه السلام بنته فاطمة. قال: وأمّا عمر فأمّه أمّ ولد. وزاد القاسم بن الحسن وهو المقتول بالطّفّ.
وهذه زیادة صحیحة قرأت فی ولد الحسن علیه السلام لصلبه، علی والدی أبی الغنائم محمّد ابن علیّ بن محمّد بن محمّد بن أحمد بن علیّ بن محمّد الصّوفیّ العمریّ النّسّابة نسّابة البصریین عند قراءتی علیه، وهی القراءة الثّانیة علیه سنة خمس وثلاثین وأربعمائة، وأمضاه وقال لی: دم القاسم فی بنی عدی.
قال الموضّح: وعبداللَّه بن الحسن هو أبو بکر قتل بالطّفّ، وکان الحسین علیه السلام زوّجه ابنته سکینة، دمه فی بنی غنی.
قال الموضّح: ومات عبدالرّحمان بن الحسن محرماً بالأبواء ومعه عمّه الحسین علیه السلام، وکفن ولم یخیط «1» کفنه ولا غطی وجهه. والحسین بن الحسن.
قال الموضّح: هو الأثرم لأمِّ ولد. وطلحة بن الحسن، قال العمریّ أبو علیّ: هو طلحة الجواد أمّه من تیم قریش.
قال العمریّ: وخرجت أمّ الحسن بنت الحسن علیه السلام وهی لأمّ ولد إلی عبداللَّه بن الزّبیر. قال: وخرجت أمّ عبداللَّه بنت الحسن علیه السلام وهی لأمّ ولد إلی زین العابدین علیه السلام، فولدت له حسناً وحسیناً والباقر علیه السلام وعبداللَّه، هکذا روی صحیح.
قال: وخرجت أمّ سلمة وهی لأمّ ولد إلی عمر بن زین العابدین علیه السلام. وزاد الموضّح ورقیّة بنت الحسن خرجت إلی عمر بن المنذر بن الزّبیر بن العوام، وقد رواها الحاکم بن حبیب.
فولد الحسن، أبو محمّد فی روایة الموضّح العمریّ: وفی روایة غیره أبو الحسین قال شیخنا أبو الحسن بن أبی جعفر فی کتابه الموسوم بتهذیب الأنساب: العقب من ولد الحسن
__________________________________________________
(1)- کذا فی الأساس وفی ک (من خاط یخیط) وفی (ش و س): لم یحنط (من الحنوط).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 31
ابن علیّ علیهما السلام من أربعة رجال وهم: الحسن، وزید، وعمر، والحسین الأثرم، انقرض اثنان وهما عمر والحسین.
المجدی،/ 19- 20
فولد محمّد بن علیّ بن الحسین الإمام الباقر أبو جعفر علیه السلام أمّه حسنیّة، وهو أوّل مَن جمع ولادة الحسن والحسین علیهما السلام، وقبره بالبقیع وکان واسع العلم وافر الحلم، روی عنه حدیث کثیر.
المجدی،/ 94
ووُلِد الباقر علیه السلام بالمدینة یوم الثّلاثاء، وقیل یوم الجمعة لثلاث لیال خلون من صفر سنة سبع وخمسین من الهجرة، وقبض بها فی ذی الحجّة، ویُقال فی شهر ربیع الأوّل، ویُقال فی شهر ربیع الآخر سنة أربع عشرة ومائة من الهجرة، وله یومئذ سبع وخمسون سنة «1»، وأمّه فاطمة أمّ عبداللَّه علیها السلام ویقال: أمّ عبدة بنت الحسن بن علیّ علیه السلام، وهو هاشمیّ من هاشمیّین وعلویّ من علویّین (ص) «2» فصار بالفضل علماً یضرب به الأمثال ویسیر بوصفه الآثار والأشعار، [کما ذکرنا فی سرّ السّلسلة].
وقال محمّد بن أبی طلحة العوتیّ:
سلام علی السّجّاد ثمّ علی ابنه علیٍّ باقر العلم المشتهر بالبقر
الفتّال، روضة الواعظین (ط قم)،/ 207/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 216؛ البحرانی، العوالم، 19/ 19، 441؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 125
[القرن 6] له من الأولاد ستّة عشر «3» ولداً ذکراً «4» وأنثی: زید بن الحسن، وأختاه أمّ الحسن، وأمّ الحسین أمّهم أمّ بشر بنت أبی مسعود الخزرجیّة، والحسن بن الحسن أمّه
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار والعوالم].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة].
(3) (3*) [فی البحار والعوالم: وزاد فیهم أبا بکر وقال: قتل عبداللَّه مع الحسین علیه السلام].
(4)- [فی الأنوار مکانه: وأمّا أولاد الحسن علیه السلام فهم ستّة عشر ذکراً ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 32
خولة بنت منظور الفزاریّة، وعمر بن الحسن وأخواه: عبداللَّه، والقاسم ابنا الحسن قُتِلا مع الحسین بن علیّ بکربلاء أمّهم أمّ ولد، وعبدالرّحمان بن الحسن أمّه أمّ ولد، والحسین ابن الحسن الملقّب بالأثرم، وأخوه طلحة، وأختهما فاطمة أمّهم أمّ إسحاق بنت طلحة ابن عبیداللَّه التّیمیّ وأبو بکر قُتِلَ مع الحسین وأمّ عبداللَّه، وفاطمة، وأمّ سلمة، ورقیّة لأمّهات أولاد شتّی.
وکان زید بن الحسن علیه السلام یلی صدقات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم وکان جلیل القدر «1» کثیر البرّ «1» ومات وله تسعون سنة وخرج من الدّنیا ولم یدّع الإمامة ولا ادّعاها له مدّع من الشّیعة «1» ولا غیرهم 1 (3*).
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 212/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 163؛ البحرانی، العوالم، 16/ 305؛ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 373
فی عدد أولاده، قیل: کانوا خمسة عشر: الحسن وزید وعمرو والحسین وعبداللَّه وإسماعیل ومحمّد ویعقوب وجعفر وطلحة وحمزة وأبو بکر والقاسم، وکان المعقب منهم:
الحسن وزید، وقیل: أحد عشر ذکراً وثلاث بنات، واللَّه أعلم.
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 103
وُلد [الإمام الباقر علیه السلام] بالمدینة «2» سنة سبع وخمسین من الهجرة یوم الجمعة غرّة رجب وقیل: الثّالث من صفر وقبض سنة أربع عشرة ومائة من ذی الحجّة وقیل: فی شهر ربیع الأوّل، وقد تمّ عمره سبعاً وخمسین سنة «3».
وأمّه أمّ عبداللَّه فاطمة بنت الحسن «4» علیه السلام، «5» فهو هاشمیّ من هاشمیّین وعلویٌّ من
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأنوار].
(2)- [فی الأنوار مکانه: وأمّا الإمام باقر العلوم علیه السلام فمولده بالمدینة ...].
(3)- [زاد فی الأنوار: ومات مسموماً، سمّه أیضاً هشام بن عبدالملک فی وقت ملکه].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی العوالم، 19/ 17، 440].
(5) (5*) [لم یرد فی البحار والدّمعة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 33
علویّین.
وقبره بالبقیع «1» من مدینة الرّسول صلی الله علیه و آله و سلم «1» إلی جانب أبیه زین العابدین علیه السلام «1» وعمُّ أبیه الحسن بن علیّ علیهما السلام (5*) 1.
فعاش مع جدِّه الحسین علیه السلام أربع سنین ومع أبیه تسعاً وثلاثین سنة وکانت مدّة إمامته ثمانی عشرة سنة. [ثمّ ذکر کلامه فی دلائل الإمامة].
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 259/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 212؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 124؛ الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 375- 376
الباب السّابع فی ذکر الإمام محمّد الباقر علیه السلام وفیه خمسة فصول:
الفصل الأوّل فی ذکر نسبه واسمه وکنیته: هو باقر العلم وجامعه وشاهر العلم ورافعه.
وأمّا نسبه أباً وأمّاً: فأبوه الإمام علیّ بن الحسین علیه السلام، وأمّه فاطمة بنت الإمام الحسن ابن علیّ علیه السلام وتدعی أمّ الحسن وقیل أمّ عبداللَّه. وأمّا اسمه فمحمّد، وکنیته أبو جعفر، وله ثلاثة ألقاب: باقر العلم، والشّاکر، والهادی، وأشهرها الباقر. وسمِّی بذلک لتبقّره فی العلم وهو توسّعه فیه. [...] قد ولد من هاشمیّین وعلویّ من علویّین.
الفصل الثالث فی مدّة عمره: عاش صلوات اللَّه علیه سبعاً وخمسین سنة مع جدِّه الحسین أربعاً.
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 114- 115، 116
قُتِل مع الحسین من أهل بیته بطفّ کربلاء: [...] القاسم، عبداللَّه، أبو بکر بنو الحسن ابن علیّ علیهم السلام.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 250
عدّة مَن قُتِل معه (صلوات اللَّه علیه) من أهل بیته وعشیرته: [...] ومن بنی الحسن علیه السلام: القاسم، وأبو بکر، وعبداللَّه.
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 108
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأنوار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 34
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 35
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 36
أولاد عمر بن الحسن بن علیّ علیهما السلام منهم محمّد وأمّه رملة بنت عقیل بن أبی طالب، وأمّ سلمة. وکان عمر رجلًا ناسکاً من الدِّین والورع، وابنته أمّ سلمة عند عبداللَّه بن هاشم بن المسور بن مخرمة ولم یلد له.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 342- 344، 387
ولد له أحد عشر ابناً «1» وبنت «2». «3» أسماء بنیه «3»: عبداللَّه والقاسم والحسن وزید وعمرو وعبیداللَّه «4» وعبدالرّحمان وأحمد وإسماعیل والحسین وعقیل و «5» أمّ الحسن «6».
ابن الخشّاب، تاریخ موالید الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 174/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 576؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 249- 250
أمّ محمّد بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب بن عبدالمطّلب بن هاشم الهاشمیّة: زوج علیّ بن الحسین قدم بها مع أهل بیتها حین قُتِل الحسین بن علیّ من العراق إلی دمشق، لها ذکر، تقدّم ذکر ورودها فی ترجمة عمّها الحسین.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 74/ 192 رقم 9816
أخبرنا أبو محمّد بن عبداللَّه بن علیّ بن الآبنوسیّ فی کتابه- وأخبرنی أبو الفضل ابن ناصر عنه- أنبأنا أبو محمّد الجوهریّ، أنبأنا أبو الحسین بن المظفّر، أنبأنا أبو علیّ أحمد ابن علیّ، أنبأنا أحمد بن عبداللَّه بن عبدالرّحیم البرقیّ، قال: ومن ولد علیّ بن حسین:
محمّد بن علیّ بن حسین أبو جعفر، وأمّه أمّ عبداللَّه بنت حسن بن علیّ بن أبی طالب، وکان فقیهاً فاضلًا قد روی عنه.
__________________________________________________
(1)- [فی کشف الغمّة والفصول المهمّة: ولداً].
(2)- [زاد فی الفصول المهمّة ونور الأبصار: واحدة].
(3- 3) [نور الأبصار: وهم].
(4)- [فی الفصول المهمّة ونور الأبصار: عبداللَّه].
(5)- [زاد فی الفصول المهمّة ونور الأبصار: والبنت اسمها وزاد أیضاً فی نور الأبصار: فاطمة وکنیتها].
(6)- [زاد فی کشف الغمّة والفصول المهمّة ونور الأبصار: فاطمة وهی أمّ محمّد بن علیّ الباقر علیهما السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 37
أخبرنا أبو البرکات أیضاً، أنبأنا محمّد بن طاهر، أنبأنا مسعود بن ناصر، أنبأنا عبدالملک بن الحسن، أنبأنا أبو نصر البخاری [...] وکان مولده سنة ستّ وخمسین.
أنبأنا أبو جعفر محمّد، أنبأنا الصّفّار، أنبأنا ابن منجویه، أنبأنا الحاکم «1»، قال:
أبو جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب القرشیّ المدنیّ وأمّه أمّ عبداللَّه بنت حسن بن علیّ بن أبی طالب.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 57/ 212، 213، 214، ط المحمودی،/ 130، 134
قال: وحدّثنا الزّبیر، حدّثنی محمّد بن إسماعیل بن جعفر، قال: قال بعض أتباع محمّد ابن علیّ بن أبی طالب: زار محمّد بن علیّ ابنة أخیه نفیسة بنت حسن بن علیّ، وهی عند عبداللَّه بن الزّبیر فوجده عندها، فتحدّثا ساعة، ثمّ خرج محمّد بن علیّ وهو یقول:
ما ظننت أن تلد النِّساء مثلک یا ابن الزّبیر، ثمّ تمثّل:
إذا أنّه العس سیِّد العشیرة قد یریها حتّی یکون المؤخرا
ولم یلبث أن خرج عبداللَّه بن الزّبیر یقول: للَّه‌درّک یا ابن الحنفیّة، فما رأیت کالیوم رجلًا، ثمّ تمثّل البیت الّذی تمثّله محمّد بن علیّ.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 11/ 177- 178
(وذکر) فی کتاب (نزهة الطّرف وبستان الظّرف) عن الحسن البصریّ [...]
(وبهذا الإسناد) الّذی مرّ عن أحمد بن الحسین، أخبرنی أبو الحسین ابن الفضل القطّان؛ حدّثنا عبداللَّه بن جعفر، حدّثنا یعقوب بن سفیان، حدّثنا ابن بکیر، عن اللّیث ابن سعد، قال: فی سنة إحدی وستِّین؛ قُتِل الحسین بن علیّ وأصحابه، لعشر لیال خلون من المحرّم یوم عاشوراء یوم السّبت فی آخر الیوم، وقُتِل معه [...]
عبداللَّه بن الحسن، وأبو بکر بن الحسن، والقاسم بن الحسن [...]
__________________________________________________
(1)- الأسامی والکنی للحاکم النّیسابوری، 3/ 38 رقم 999.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 38
(وذکر) السّیِّد الإمام أبو طالب أنّ الصّحیح فی یوم عاشوراء الّذی قتل فیه الحسین علیه السلام وأصحابه (رضی اللَّه عنهم) إنّه کان یوم الجمعة سنة إحدی وستِّین.
[...] ومن ولد الحسن بن علیّ: عبداللَّه بن الحسن، والقاسم بن الحسن، وأبو بکر بن الحسن، وعمر بن الحسن وکان صغیراً فهم أربعة [...]
وأخذوا رؤوس هؤلاء فحملت إلی الشّام ودفنت جثتهم بالطّفّ.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 46- 47، 48
وأولاده ثلاثة «1» عشر ذکراً وابنة واحدة: عبداللَّه، وعمر والقاسم، أمّهم أمّ ولد والحسین الأثرم، والحسن أمّهما خولة بنت منظور «2» الفزاریّة، وعقیل، والحسن أمّهما أمّ بشیر بنت أبی مسعود الخزرجیّة، وزید، وعمر من الثّقفیّة، وعبدالرّحمان من أمّ ولد، وطلحة، وأبو بکر أمّهما أمّ إسحاق بنت طلحة التّمیمیّ، وأحمد، وإسماعیل، والحسن الأصغر، ابنته أمّ الحسن فقط «3» عند عبداللَّه «3»، ویقال وأمّ الحسین وکانتا من أمّ بشیر الخزاعیّة، وفاطمة من أمّ إسحاق بنت طلحة، وأمّ عبداللَّه، وأمّ سلمة، ورقیّة لأمّهات أولاد شتّی «4».
وقُتِل مع الحسین من أولاده: عبداللَّه، والقاسم وأبو بکر.
والمعقبون من أولاده اثنان: زید بن الحسن، والحسن بن الحسن.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 29- 30/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 168- 169؛ البحرانی، العوالم، 16/ 306، 311؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 32
__________________________________________________
(1)- [فی تسلیة المجالس: خمسة].
(2)- [أضاف فی تسلیة المجالس: ابن رباب، وفی أکثر المصادر: ابن زبّان].
(3- 3) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(4)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 39
اسمه [الإمام الباقر علیه السلام] محمّد. وکنیته أبو جعفر لا غیر. ولقبه باقر العلم، «1» والشّاکر للَّه، والهادی، والأمین، والشّبیه لأنّه کان یشبه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
وکان ربع القامة، دقیق البشرة، جعد الشّعر، أسمر له خال علی خدّه وخال أحمر فی جسده، ضامر الکشح، حسن الصّوت، مطرق الرّأس «1». «2» أمّه فاطمة أمّ عبداللَّه بنت الحسن علیه السلام، ویقال: أمّه أمّ عبده بنت الحسن بن علیّ «3».
وُلِد بالمدینة یوم الثّلاثاء، وقیل: یوم الجمعة غرّة رجب، وقیل: الثّالث من صفر سنة سبع وخمسین من الهجرة.
وقبض بها فی ذی الحجّة، ویقال: فی شهر ربیع الآخر سنة أربع عشرة ومائة، وله یومئذ سبع وخمسون سنة مثل عمر أبیه وجدّه.
وأقام مع جدّه الحسین ثلاث سنین أو أربع سنین، ومع أبیه علیّ أربعاً وثلاثین سنة وعشرة أشهر، أو تسعاً وثلاثین سنة، وبعد أبیه تسع عشرة سنة، وقیل: ثمانی عشرة، وذلک فی أیّام إمامته.
[ثمّ ذکر کلامه فی دلائل الإمامة] وقبره ببقیع الغرقد.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 210/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 216؛ البحرانی، العوالم، 19/ 17، 440، 441؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 124- 125
ویقال: إنّه هاشمیّ من هاشمیّین وعلویّ من علویّین وفاطمیّ من فاطمیّین؛ لأنّه أوّل ما اجتمعت له ولادة الحسن والحسین علیهما السلام، وکانت أمّه أمّ عبداللَّه بنت الحسن بن علیّ. «4» وکان علیه السلام أصدق النّاس لهجة وأحسنهم بهجة وأبذلهم مهجة «4».
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی البحار].
(2)- [إلی هنا لم یرد فی العوالم].
(3)- [إلی هنا لم یرد فی الدّمعة].
(4- 4) [لم یرد فی العوالم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 40
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 208/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 215؛ البحرانی، العوالم، 19/ 15
واختلفوا فی عدد المقتولین من أهل البیت «1» [...] وأربعة من بنی الحسن: أبو بکر، وعبداللَّه، والقاسم، وقیل بشر، وقیل عمر وکان صغیراً [...] أسر «2» «3» الحسن بن الحسن مقطوعة یده «3».
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 112/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 62- 63؛ البحرانی، العوالم، 17/ 343؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 20؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 462؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 241؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 329- 330
صفوة الصّفوة: أبو جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام أمّه أمّ عبداللَّه بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب.
ابن الجوزی، مستدرک العوالم (من صفوة الصّفوة)، 19/ 339
[القرن 7] ومن ولده عمر بن الحسن، کان ناسکاً من أهل الدِّین والصّلاح. وزید بن الحسن وکان ممدّحاً والحسن بن زید بن الحسن: ولی المدینة وکان فاضلًا شریفاً ممدّحاً.
والحسن بن الحسن بن علیّ.
ابن قدامة، التّبیین،/ 128
وولد الحسن بن علیّ الحسن، أمّه خولة بنت منظور بن زبان الفزاریّة وعمراً أمّه ثقفیّة، وابنه محمّد بن عمرو، وروی عن جابر بن عبداللَّه حدیث: «لیس من البرِّ أن تصوموا فی السّفر». خرّجه مسلم. والحسین الأثرم لأمِّ ولد، وطلحة وأمّه أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه.
البرِّی، الجوهرة،/ 33
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی تسلیة المجالس].
(2)- [تسلیة المجالس: أسّروا].
(3- 3) [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 41
کان له من الأولاد عدد لم یکن لکلّهم عقب، بل کان العقب لابنین «1» منهم، «2» بلا خلاف «2»، فقیل: کانوا خمسة «3» عشر وهذه أسمائهم: الحسن وزید وعمرو والحسین وعبداللَّه وعبدالرّحمان وعبیداللَّه وإسماعیل ومحمّد ویعقوب وجعفر وطلحة وحمزة وأبو بکر والقاسم وکان «4» العقب منهم للحسن المثنّی «5» ولزید ولم یکن لغیرهما منهم عقب. وقیل: «6» کان أولاده «6» أقلّ من ذلک، «7» ولیس کک وکان له بنت واحدة «7» تُسمّی أمّ الحسن. واللَّه أعلم.
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 70 (ط بیروت)،/ 244/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 575- 576؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 340
الباب الخامس فی أبی جعفر محمّد بن علیّ الباقر علیه السلام: هو باقر العلم وجامعه وشاهر علمه ورافعه ومتفوّق درّه وراضعه ومنمق درّه وراصعه، صفا قلبه وزکا عمله وطهرت نفسه وشرفت أخلاقه وعمرت بطاعة اللَّه أوقاته، ورسخت فی مقام التّقوی قدمه وظهرت علیه سمات الإزدلاف وطهارة الاجتباء، فالمناقب تسبق إلیه والصّفات تشرف به. «8» فأمّا ولادته فبالمدینة فی ثالث صفر من سنة سبع وخمسین للهجرة قبل قتل جدّه الحسین بثلاث سنین وقیل غیر ذلک «8».
وأمّا نسبه أباً وأمّاً، فأبوه زین العابدین علیّ بن الحسین علیهم السلام، «9» وأمّه بنت الحسن ابن علیّ بن أبی طالب واسمها فاطمة وتدعی أمّ الحسن وقیل: أمّ عبداللَّه «9».
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة: لاثنین].
(2- 2) [لم یرد فی ط بیروت وکشف الغمّة والدّمعة].
(3)- [المصدر (ط فجری): خمس].
(4)- [لم یرد فی الدّمعة].
(5)- [لم یرد فی ط بیروت وکشف الغمّة والدّمعة].
(6- 6) [کشف الغمّة: له أولاد].
(7- 7) [فی ط بیروت وکشف الغمّة: وقیل: کان له بنت].
(8- 8) [حکاه عنه فی البحار والعوالم، 19/ 438].
(9- 9) [حکاه عنه فی العوالم (المستدرک)، 19/ 17].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 42
وأمّا اسمه فمحمّد وکنیته أبو جعفر، وله ثلاثة ألقاب: باقر العلم والشّاکر والهادی وأشهرها الباقر «1» وسمِّی بذلک لتبقّره فی العلم وهو توسّعه فیه «1». «2» وأمّا عمره فإنّه مات فی سبع عشرة ومائة، وقیل غیر ذلک وقد نیّف علی السِّتین، وقیل غیر ذلک. أقام مع أبیه زین العابدین بضعاً وثلاثین سنة من عمره، وقبره بالمدینة «3» بالبقیع فی القبر الّذی فیه أبوه وعمّ أبیه الحسن بالقبّة الّتی فیها العبّاس «2»، وقد تقدّم ذکر ذلک.
ابن طلحة، مطالب السّؤول (ط بیروت)،/ 277، 282/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 117، 119- 120؛ المجلسی، البحار، 46/ 218؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 123- 124
أولاده علیه السلام: الحسن بن الحسن وأمّه خولة بنت منظور الفزاریّة، وکان وصیّ أبیه ووالی صدقته، وزید بن الحسن وأمّه أمّ بشیر بنت أبی مسعود من ولد الحارث بن الخزرج، وعمر والقاسم وأبو بکر قتلوا بالطّفّ مع عمِّهم، وعبداللَّه بالطّفّ، وعبدالرّحمان وحسین الأثرم وطلحة وهو طلحة الجود، ذکره محمّد بن حبیب فی الطّلحات المعدودین فی الأجواد، وأمّه أمّ إسحاق ابنه طلحة بن عبیداللَّه التّیمیّ، وإسماعیل ویعقوب ومحمّد وحمزة وجعفر لأمّهات أولاد، فهؤلاء الأربعة عشر ابناً، العقب منهم لابنین الحسن بن الحسن وزید بن الحسن، وانقرض اثنان منهم وهما عمر بن الحسن وحسین الأثرم، وقد کان اتّصل عقبهما إلی أوایل أیّام بنی العبّاس ثمّ انقرض والباقون درجوا.
والبنات ثمان: فاطمة وأمّ عبداللَّه وزینب وأمّ الحسن وأمّ الحسین وأمّ سلمه ورقیّة وفاطمة الصّغری، أعقبت منهنّ أمّ عبداللَّه لأمّ ولد وکانت عند علیّ بن الحسین سلام اللَّه علیه فولدت له حسناً وحسیناً الأکبر درجا ومحمّد الباقر وعبداللَّه بن علیّ بن الحسین علیهم السلام.
الحلِّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 106
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی تاریخ الخمیس، 2/ 286].
(2- 2) [حکاه عنه فی البحار].
(3)- [لم یرد فی البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 43
قال الواقدیّ وهشام: کان له خمسة عشر ذکراً وثمان بنات، فمن الذّکور علیّ الأکبر، وعلیّ الأصغر وجعفر، وفاطمة، وسکینة، وأمّ الحسن، وعبداللَّه، والقاسم، وزید، وعبدالرّحمان، وأحمد، وإسماعیل، والحسین وعقیل، والحسن، وهو أبو عبداللَّه حسن بن حسن بن علیّ علیه السلام، وهذا المذکور إنّما هو ترتیب الواقدیّ، ومحمّد بن هشام.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواص، 214 (ط بیروت)،/ 194
فالحاصل إنّهم قتلوا من آل أبی طالب [...] من ولد الحسن بن علیّ ثلاثة: أبو بکر، والقاسم وعبداللَّه. «1»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 254
محمّد الباقر علیه السلام هو أبو جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب، وأمّه أمّ عبداللَّه بنت الحسن بن حسن بن علیّ علیه السلام.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ (ط بیروت)،/ 302
وله علیه السلام عقب، أولد خمسة عشر ولداً ذکراً وأنثی، وأکثر نسله من زید والحسن بن الحسن. قال الحافظ أحمد البیهقیّ فی کتاب المدخل: هو علیه السلام جدّ الشّافعیّ من قبل أمّه فاطمة بنت عبیداللَّه بن الحسن بن الحسن.
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 415
ذکر مَن قُتِل مع الحسین بن علیّ علیه السلام [...] وأولاد أخیه الحسن علیه السلام، عبداللَّه، وأبو بکر، والقاسم.
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 446
محمّد الباقر: أبو جعفر محمّد بن زین العابدین علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب رضی اللَّه عنهم أجمعین، الملقّب الباقر؛ أحد الأئمّة الاثنی عشر فی اعتقاد الإمامیّة، وهو والد جعفر الصّادق، وقد تقدّم ذکره.
کان الباقر عالماً سیِّداً کبیراً، وإنّما قیل له الباقر لأنّه تبقّر فی العلم، أی توسّع، والتبقّر:
__________________________________________________
(1)- ابو بکر، عبداللَّه و قاسم، پسران حسن علیه السلام بودند که از این هر سه، عبداللَّه و قاسم به حدّ بلوغ نرسیده بودند.
عمادالدین طبری، کامل بهائی، 2/ 303
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 44
التوسّع، [ثمّ ذکر کلامه فی سرّ السّلسلة] ومولده یوم الثلاثاء ثالث صفر سنة سبع وخمسین للهجرة، وکان عمره یوم قُتِل جدّه الحسین رضی الله عنه ثلاث سنین، وزمّه أمّ عبداللَّه بنت الحسن بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب رضی الله عنه.
ابن خلّکان، وفیات الأعیان، 4/ 174 رقم 560
وقال الحافظ عبدالعزیز الجنابذیّ: أبو جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب بن عبدالمطّلب بن هاشم الباقر، وأمّه أمّ عبداللَّه بنت حسن بن علیّ بن أبی طالب، وزوجته «1» أمّ فروة بنت القاسم بن محمّد بن أبی بکر الصِّدِّیق رضی الله عنه وکان کثیر العلم.
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 120/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 218؛ البحرانی، العوالم، 19/ 15، 439؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 126
وقال الحافظ عبدالعزیز بن الأخضر الجنابذیّ: ولد الحسن الذّکور: حسن، وزید، ومحمّد، وعمرو، وعبداللَّه، والقاسم، وأبو بکر، وعبدالرّحمان، وحسین، ومحمّد، وعبداللَّه، وطلحة. ومن النِّساء: تماضر، وأمّ الحسن، وأمّ الخیر، وأمّ عبداللَّه، وأمّ سلمة، والّذی أراه أنّ فی هذه الأسماء تکریراً وأظنّه من النّاسخ وأهل مکّة أخبر بشعابها، فما ذکره الشّیخ المفید رحمه الله هو الّذی یعتمد علیه فی هذا الباب، لأنّه أشدّ حرصاً وأکثر تنقیباً وکشفاً وطلباً لهذه الأمور.
قال الحافظ بن الأخضر: روی من أولاد الحسن بن علیّ، زید بن الحسن عن أبیه واعتمدت حذف الأسانید کما اشترطته فی أوّل الکتاب. الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 580- 581
فأمّا ولادته [الإمام الباقر علیه السلام] فبالمدینة فی ثالث صفر سنة سبع وخمسین للهجرة قبل قتل جدّه الحسین بثلاث سنین، وقیل غیر ذلک، فأمّا نسبه أباً وأمّاً فأبوه زین
__________________________________________________
(1)- [المصدر: أمّها] کذا فی النّسخ وتوافقها نسخة البحار أیضاً. والظّاهر وقوع سقط فی الکلام وکأنّ الصّحیح کما فی الإرشاد وإعلام الوری [وأولاده [محمّد الباقر]: أبو عبداللَّه جعفر بن محمّد وعبداللَّه بن محمّد وأمّهما أمّ فروة بنت القاسم بن محمّد بن أبی بکر]. فإنّ أمّ فروة زوجته، وهی أمّ جعفر بن محمّد الصّادق علیه السلام. وکما سیأتی أیضاً فی أولاد سیِّد الشّهداء علیهم السلام من هذا الجزء.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 45
العابدین علیّ بن الحسین علیهم السلام، وأمّه فاطمة بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب، وتُدعی أمّ الحسن، وقیل: أمّ عبداللَّه.
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 117
وقال عبداللَّه: حدّثنا محمّد بن عمرو الشّیبانیّ، قال: قال الفضل بن عبّاس بن عقبة ابن أبی لهب یرثی مَن قتل مع الحسین بن علیّ علیهما السلام یعنی من أهله، وکان قبل الحسین [...] وأبو بکر، والقاسم، وعبداللَّه بنوا الحسن بن علیّ. [...]
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 59
وخلف الحسن من الولد حسن بن حسن وعبیداللَّه وعمراً وزیداً وإبراهیم. ذکره الدّولابیّ وذکر ابن الذّراع أبو بکر بن أحمد فی کتاب موالید أهل البیت أنّه ولد له أحد عشر ابناً وبنت: عبداللَّه والقاسم والحسن وزید وعمر وعبیداللَّه وعبدالرّحمان وأحمد وإسماعیل والحسین «1» وعقیل وأمّ الحسین «2».
محبّ‌الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 143/ عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 293- 294
[القرن 8] ترتیب ولد الحسن الزّکیّ علیه السلام: البدأة منهم ببنی الحسن المثنّی، ثمّ بولد زید ابن الأنصاریّة.
ترتیب ولد الحسن المثنّی: البدأة ببنی عبداللَّه المحض، ثمّ ببنی إبراهیم، ثمّ ببنی الحسن المثلّث، ثمّ ببنی جعفر، ثمّ ببنی داود.
ترتیب ولد عبدالمحض علیه الرّحمة والرّضوان: البدأة منهم ببنی النّفس الزّکیّة، ثمّ ببنی إبراهیم قتیل باخمری، ثمّ موسی، ثمّ سلیمان، ثمّ إدریس، ثمّ یحیی. فالمقدّم من بنی موسی الجون بنو عبداللَّه.
ترتیب بنی زید بن الحسن بن علیّ أمیر المؤمنین علیهما الصّلاة والسّلام: البدأة منهم ببنی القاسم بن الحسن بن زید، والمقدّم من ولده بنو البطحانیّ، ثمّ إسماعیل بن الحسن بن زید.
__________________________________________________
(1)- [زاد فی تاریخ الخمیس: الأثرم].
(2)- [تاریخ الخمیس: الحسن].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 46
[...] وأعقب علیه السلام من ولدیه، الحسن المثنّی، وزید الجواد.
أمّا الحسن المثنّی أبو محمّد، فهو السّیِّد الجلیل القدر، أمّه خولة بنت منظور بن زبّان ابن سیّار بن عمرو بن جابر بن عقیل بن هلال بن سمیّ بن مازن بن فزارة بن ذبیان بن بغیض بن ریث بن غطفان بن سعد بن قیس غیلان بن إلیاس بن مضر بن نزار.
وأخواه لأمّه إبراهیم وداود وأمّ القاسم بنو محمّد السّجّاد بن طلحة بن عبیداللَّه، وکان الحسن علیه السلام خلف علی خولة بعد أبیهم.
ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 47، 62
وأمّا أبو جعفر محمّد باقر العلم، فأمّه أمّ أخیه عبداللَّه زینب بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب، هو أوّل مَن اجتمعت له ولادة الحسن والحسین. کان علیه السلام واسع العلم، وافر الحلم، روی عنه حدیث کثیر، ونقل عنه علم جمّ.
بالإسناد المقدّم المرفوع إلی یحیی بن الحسن، قال: حدّثنی محمّد بن القاسم، حدّثنا عبدالرّحمان بن صالح الأزدیّ، عن أبی مالک الجنبتی، عن عبداللَّه بن عطاء، قال: ما رأیت العلماء عند أحد قطّ أصغر منهم عند أبی جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین علیهم السلام.
ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 145
ومن أولاد الحسن بن علیّ [قُتِل بالطّفِ] ثلاثة، وهم: أبو بکر، وعبداللَّه، والقاسم.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 462
وقال محمّد بن سعد فی الطّبقة الخامسة: الحسن بن علیّ بن أبی طالب أمّه فاطمة بنت رسول اللَّه (ص) فولد الحسن: محمّداً الأکبر وبه کان یکنّی، وذکر ولده حسن بن حسن، وزید بن حسن.
المزی، تهذیب الکمال، 6/ 224
قال الزّبیر بن بکّار: کان یقال لمحمّد بن علیّ: باقر العلم، وأمّه هی أمّ عبداللَّه بنت الحسن بن علیّ.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 5/ 344
فبنو الحسن هم: الحسن، وزید، وطلحة، والقاسم، وأبو بکر، وعبداللَّه، فقُتِلوا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 47
بکربلاء مع عمّهم الشّهید، وعمرو، وعبدالرّحمان، والحسین، ومحمّد، ویعقوب، وإسماعیل، فهؤلاء الذّکور من أولاد السّیِّد الحسن. ولم یعقب منهم سوی الرّجلین الأوّلین: الحسن وزید. فلحسن خمسة أولاد أعقبوا، ولزید ابن وهو الحسن بن زید، فلا عقب له إلّامنه، ولی إمرة المدینة المنوّرة، وهو والد السّتِّ نفیسة. والقاسم، وإسماعیل، وعبداللَّه، وإبراهیم، وزید، وإسحاق، وعلیّ رضی اللَّه عنهم.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 187 (ط دار الفکر)، 4/ 401
قال: ولم یفلت من أهل بیت الحسین سوی ولده علیّ الأصغر، فالحسینیّة من ذرِّیّته، کان مریضاً. وحسن بن حسن بن علیّ، وله ذرِّیّة، وأخوه عمرو، ولا عقب له [...] وأمّ محمّد بنت الحسن بن علیّ، وعبید وإماء لهم.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 203- 204 (ط دار الفکر)، 4/ 418
[من شهداء الطّفّ علیهم السلام] ومن أولاد أخیه الحسن ثلاثة: عبداللَّه، والقاسم، وأبو بکر.
الزّرندی، درر السّمطین،/ 218
قُتِل مع الحسین من أولاد أخیه الحسن ثلاثة: عبداللَّه، والقاسم، وأبو بکر بنو الحسن ابن علیّ بن أبی طالب.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 189
أمّا «1» أولاده علیه السلام خمسة عشر «2» ولداً ذکراً وأنثی، منهم: زید بن الحسن وأختاه أمّ الحسن وأمّ الحسین، أمّهم أمّ بشیر بنت أبی مسعود بن عقبة بن عمرو بن ثعلبة الخزرجیّة، والحسن بن الحسن، أمّه خولة بنت منظور بن زیّان الفزاریّة، وعمرو بن الحسن، والقاسم وعبداللَّه ابنا الحسن، أمّهم أمّ ولد، وعبدالرّحمان بن الحسن، أمّه أمّ ولد، والحسین بن الحسن الملقّب بالأثرم لأمّ ولد، وأخوه طلحة بن الحسن، وأختهما فاطمة بنت الحسن،
__________________________________________________
(1)- [البحار: کان].
(2)- [إلی هنا حکاه فی البحار والعوالم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 48
أمّهم أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبید التّیمیّ، وأمّ عبداللَّه، وفاطمة، وأمّ سلمة، ورقیّة بنات الحسن علیه السلام لأمّهات شتّی.
رضی الدّین بن المطهّر، العدد،/ 352- 353 رقم 15/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 173؛ البحرانی، العوالم، 16/ 305
قیل: کان له [علیّ بن الحسین علیهما السلام] من الأولاد عشر رجال وأربع نسوة. فی الدّرّ:
ولد علیّ بن الحسین علیهما السلام خمسة عشر ولداً: مولانا محمّد الباقر علیه السلام أمّه أمّ الحسن بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهما السلام، وعبداللَّه، والحسن، والحسین أمّهم أمّ ولد، وزید، وعمر لأمّ ولد، والحسین الأصغر، وعبدالرّحمان، وسلیمان لأمّ ولد، وعلیّ وکان أصغر ولده، وخدیجة أمّهما أمّ ولد، ومحمّد الأصغر أمّه أمّ ولد، وفاطمة، وعلیّة، وأمّ کلثوم أمّهنَّ أمّ ولد. والعقب من ولد زین العابدین علیه السلام فی ستّة رجال: مولانا الباقر، وعبداللَّه الأرقط، وعمر بن علیّ، وزید بن علیّ، والحسین الأصغر، وعلیّ بن علیّ.
رضی الدّین بن المطهّر، العدد،/ 316- 317/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 155- 156؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 107- 108
[القرن 9] عقب الحسن علیه السلام: (وولد) أبو محمّد الحسن- فی روایة شیخ الشّرف العبیدلیّ- ستّة عشر ولداً منهم خمس بنات وأحد عشر ذکراً، وهم: زید، والحسن المثنّی، والحسین، وطلحة، وإسماعیل، وعبداللَّه، وحمزة، ویعقوب، وعبدالرّحمان، وأبو بکر، وعمر. وقال الموضّح النّسّابة: عبداللَّه هو أبو بکر. وزاد القاسم: وهی زیادة صحیحة. وأمّا البنات فهنّ: أمّ الحسین رملة، وأمّ الحسن، وفاطمة، وأمّ سلمة، وأمّ عبداللَّه. وزاد الموضّح: رقیّة، فهنّ فی روایته ستّ بنات، وجملة أولاده فی روایته سبعة عشر. وقال أبو نصر البخاریّ: أولد الحسن بن علیّ ثلاثة عشر ذکراً وستّ بنات.
أعقب من ولد الحسن أربعة: زید، والحسن، والحسین الأثرم، وعمر إلّاأنّ الحسین الأثرم وعمر انقرضا سریعاً وبقی عقب الحسن من رجلین لا غیر زید والحسن المثنّی،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 49
(فعقب) الحسنین اثنا عشر سبطاً ستّة من ولد الحسن علیه السلام وستّة من ولد الحسین علیه السلام وقد روی عن رسول اللَّه صلوات اللَّه علیه أنّه قال: سیکون من ولدی عدد نقباء بنی إسرائیل».
ونظّم ذلک بعض الشّعراء، فقال:
فَموسی بلا عَقَبْ وأحمد مُعْقِبُ وناهیکَ بالعِقْبِ الکِرامِ الأعاظِم
فسِتّة أسباط الحسینِ، وستّة من الحسن الهادی؛ وکلّ لفاطم «1»
ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط بیروت)،/ 88- 89، (ط النّجف)،/ 68- 69
فی ذکر عقب محمّد الباقر بن علیّ زین العابدین بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام ویکنّی أبا جعفر، ولقّب الباقر لما رواه عن جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ عن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم أنّه قال له: [ثمّ ذکر کلامه کما ذکرناه فی سرّ السلسلة].
وکان واسع العلم، وافر الحلم، وجلالة قدره أشهر من أن ینبّه علیها، ولد سنة تسع وخمسین بالمدینة فی حیاة جدّه الحسین علیه السلام وتوفّی فی ربیع الآخر سنة أربع عشرة ومائة فی أیّام هشام بن عبدالملک وهو ابن خمسین وخمس سنوات ودفن بالبقیع.
ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط النّجف)،/ 194، 195
فولد للحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام: زید من أمّ ولد، والحسن بن الحسن من أمّ ولد، والقاسم، [و] أبو بکر، [و] عبداللَّه، لا عقب لهم، قتلوا مع عمّهم الإمام الحسین ابن علیّ علیه السلام بالطّفّ، وعمرو بن الحسن، وعبدالرّحمان بن حسن، والحسین، ومحمّد، ویعقوب وإسماعیل بنو الحسن.
__________________________________________________
(1)- در نسل ابی محمد الحسن بن علی و او را دوازده پسر بود و شش دختر؛ اما چهار پسر بیش نسل نداشتند: عمرو، والحسین الاثرم که هردو زود منقرض شدند. نسل او امروز از دو پسرند: زید، و الحسن المثنی. نسل زید یک سبطاند و نسل الحسن پنج سبط. پس این معلم بر شش سبط می‌نهیم.
ابن عنبه، الفصول الفخریه،/ 107
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 50
فهؤلاء [هم] الذّکور من ولد الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام ولم یعقب من ولد الحسن بن علیّ سوی رجلین: هما الحسن بن الحسن [و] زید بن الحسن، وسائر ولد الحسن بن علیّ لا عقب لهم.
المقریزی، اتّعاظ الحنفاء،/ 8
(ع- محمّد) بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب الهاشمیّ أبو جعفر الباقر، أمّه بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 9/ 350
(ت س- عبداللَّه) بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب الهاشمیّ. روی عن أبیه وجدّه الأکبر علیّ بن أبی طالب مرسلًا وجدّه لأمِّه الحسن بن علیّ بن أبی طالب. وعنه عمارة بن غزیة وموسی بن عقبة وعیسی بن دینار ویزید ابن أبی زیاد. ذکره ابن حبّان فی الثّقات، وقال: أمّه بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب. قلت: وصحّح التّرمذیّ حدیثه والحاکم، وهو من روایته عن أبیه، وأمّا روایته عن الحسن بن علیّ فلم تثبت وهی عند النسائی من طریق موسی بن عقبة عن عبداللَّه بن علیّ عن الحسن بن علیّ، فإن کان هو صاحب التّرجمة، فلم یدرک جدّه الحسن بن علیّ؛ لأنّ والده علیّ بن الحسین لمّا مات عمّه الحسن رضی الله عنه کان دون البلوغ.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 5/ 324- 325 رقم 557
(أمّ کلثوم) بنت العبّاس بن عبدالمطّلب الهاشمیّة:
تنبیه: ذکر ابن الأثیر فی ترجمة التی قبل هذه أنّ أمّها بنت محمیّة بن جزء الزّبیدیّ، وأنّها کانت زوج الحسن بن علیّ، فولدت له محمّداً وجعفر، ثمّ فارقها فتزوّجها أبو موسی الأشعریّ، فولدت له موسی، ثمّ مات عنها، فتزوّجها عمران بن طلحة، ثمّ فارقها، فرجعت إلی دار أبی موسی فماتت بها، ودُفنت بظاهر الکوفة.
قلت: وهذا کلّه إنّما هو لأمِّ کلثوم بنت الفضل بن العبّاس بن عبدالمطّلب. وقصّةتزویج الفضل بنت محمیّة ثابتة فی صحیح مسلم، وقصّة تزویج أبی موسی أمّ کلثوم بنت الفضل بن العبّاس ثابتة فی طبقات ابن سعد.
ابن حجر، الإصابة، 4/ 469 رقم 1482
وقُتِل معه یوم عاشوراء [...] وابن أخیه القاسم بن الحسن. ونجا ذلک الیوم من القتل:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 51
الحسن وعمرو ابنا الحسن «1».
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 12/ 425، 428
قال یاقوت: والعقب للحسن من زید والحسن. والعقب لزید من الحسن بن زید، والعقب للحسن بن الحسن من جعفر وداود وعبداللَّه والحسن وإبراهیم.
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 21/ 281
وأمّا الإمام الهمام الغطریف المقدام سیِّدنا الحسن السّبط علیه السلام أعقب تسعة عشر ولداً، ذکورهم سبعة عشر، وعقّب منه رجلین الأوّل زید والثّانی الحسن المثنّی.
المخزومی، صحاح الأخبار،/ 11
وقال: وعدّه مَن قتل معه من أهل بیته وعشیرته [...] من بنی الحسن: القاسم وأبو بکر وعبداللَّه. «2»
المخزومی، صحاح الأخبار،/ 30
یکنّی أبا محمّد، ولد فی شهر رمضان بالمدینة لثلاث من الهجرة، وتوفّی مسموماً سنة اثنین وخمسین، وعمره ثمان وأربعون سنة.
وله من الولد الذّکور خمسة عشر ولداً، وهم: زید وهو أکبرهم، والحسن المثنّی، وعمرو، والحسین الأثرم، وعبداللَّه، وعبدالرّحمان، وعبیداللَّه، وإسماعیل، ومحمّد، ویعقوب، وجعفر، وطلحة، وحمزة، وأبو بکر، والقاسم.
والإناث أربع، وهنّ: زینب، وأمّ الحسن «3»، ورملة، وأمّ الحسین. وسنذکر عقبهم بعد تمام ذکر ولد الحسین علیه السلام.
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: الحسین].
(2)- ولادت آن جناب در مدینه فی سنة سبع وخمسین من الهجرة در روز جمعه غره رجب اتفاق افتاد. بعضی سیم صفر نیز گفته‌اند. مادرش امّ عبداللَّه بنت امیر المؤمنین حسن علیه السلام است و او هاشمی از دو هاشمی متولد شد. کنیت او ابو جعفر و لقبش باقر است و به واسطه تقبر او در علم، یعنی توسع وی در آن، او را باقر گفتند و به این لقب ملقب گشت. مناقب و مآثر وی نه‌چندان است که زبان و قلم و بنان به بیان و به تقریر و تحریر آن وافی باشد.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 29
(3)- [فی المطبوع: أمّ الحسین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 52
ونبدأ بذکر مَن عقب من ولد الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهما السلام، المعقبون من ولد الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهما السلام: زید، والحسن المثنّی، وهما السّبطان من ولد الحسن ابن علیّ بن أبی طالب علیهما السلام.
محمّدکاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة،/ 45، 99
[القرن 10] «1» الحسن علیه السلام، أبو محمّد، الزّکیّ، المدینة «1»، وُلد فی یوم الثلاثاء نصف رمضان، سنة ثلاث من الهجرة، 1 ملوک وقت الولادة: یزدجرد، أمّه فاطمة علیها السلام، نقش خاتمه: العزّة للَّه «1»، عدد الأزواج: أربع وستّون عدا السّراریّ «2»، عدد الأولاد: خمسة عشر ولداً، «1» مدّة الأعمار: ثمانی وأربعون «1»، 1 أیّام الوفاة: الخمیس سابع صفر سنة خمسین، أمکنة الوفاة: المدینة، سبب الوفاة: سمّته جعدة، ملوک وقت الوفاة: معاویة بن أبی سفیان 1، بابه: سفینة، «1» أمکنة القبور: فی البقیع «1».
الکفعمی، المصباح، 522/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 34 «1»؛ البحرانی، العوالم، 16/ 15، 30، 277، 301
الأسماء: محمّد علیه السلام، الکنی: أبو جعفر، ألقاب: الباقر «3»، أمکنة الولادة: المدینة، أیّام الولادة: الاثنین «4»، سنو الولادة: سبع «5» وخمسین، «6» أسماء الأمّهات: أمّ عبداللَّه بنت الحسن، عدد الأولاد: تسعة أولاد «6»، مدّة الأعمار: سبع وخمسون، أیّام الوفاة: الاثنین، شهور الوفاة: سابع ذی الحجّة، سنو الوفاة: سنة ستّة عشر مائة «7»، أمکنة الوفاة: المدینة.
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی البحار والعوالم].
(2)- [فی البحار والعوالم: الجواریّ].
(3)- [إلی هنا لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة].
(4)- [زاد فی البحار والعوالم والدّمعة: ثالث صفر].
(5)- [فی البحار والعوالم: تسع].
(6- 6) [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة].
(7)- [إلی هنا حکاه فی البحار والعوالم والدّمعة مع اختلاف فی عباراته، وزاد فی البحار والدّمعة: سمّه هشام ابن عبدالملک].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 53
الکفعمی، المصباح،/ 522/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 217؛ البحرانی، العوالم، 19/ 19، 441؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 125
وخامسهم ابنه محمّد، وهو أبو جعفر محمّد بن زین العابدین بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب، رضی اللَّه عنهم. الملقّب بالباقر. وهو والد جعفر الصّادق، رضی اللَّه عنهما.
کان الباقر عالماً سیِّداً کبیراً، وإنّما قیل له الباقر لأنّه تبقّر فی العلم، أی توسّع، والتّبقّر التّوسّع. [ثمّ ذکر کلامه فی سرّ السّلسلة]. «1» ومولده یوم الثّلاثاء سنة سبع (18 آ) وخمسین «2» من الهجرة. وکان عمره یوم قُتِل جدّه الحسین، رضی اللَّه عنهما، ثلاث سنین. وأمّه أمّ عبداللَّه «3» بنت الحسن بن علیّ «4»، رضی اللَّه عنهم «3».
وتوفِّی فی ربیع الآخر سنة ثلاث عشرة ومائة، «5» وقیل سبع عشرة «5»، بالحُمَیْمَة، ونُقل إلی المدینة، ودُفن بالبقیع فی القبر الّذی فیه أبوه وعمّ أبیه الحسن بن علیّ، رضی اللَّه عنهم، فی القبّة الّتی فیها العبّاس، رضی اللَّه عنه. «6»
والحُمَیْمَة، بضمّ الحاء المهملة وفتح المیم وسکون الیاء المثنّاة من تحتها وفتح المیم الثّانیة وبعدها هاء ساکنة: اسم لقریة کانت لعلیّ بن العبّاس وأولاده، رضی اللَّه عنهم، فی أیّام بنی أمیّة «7».
ابن طولون، الأئمّة الإثنا عشر،/ 81/ مثله البحرانی، العوالم (المستدرک عن نزهة الجلیس ومنیة الأنیس)، 19/ 444
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی العوالم (المستدرک عن نزهة الجلیس ومنیة الأنیس)].
(2)- ص (سبع وخمسین ومئة) خطأ. وفی مولده خلاف وکذا فی وفاته.
(3- 3) [لم یرد فی العوالم].
(4)- [فی المطبوع: أمّ عبداللَّه بنت الحسن بن الحسن بن علیّ علیهما السلام وهو مخالف لسائر المصادر].
(5- 5) [العوالم: وقیل: فی الثالث والعشرین من شهر صفر سنة أربع عشرة، وقیل: ثمانی عشرة ومائة].
(6)- [إلی هنا حکاه فی العوالم].
(7)- فی معجم البلدان: «بلد من أرض السّراة من أعمال عمان فی أطراف الشّام، کان منزل بنی العبّاس».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 54
(ذکر أولاده) فی الصّفوة: کان للحسن من الولد خمسة عشر ذکراً وثمان بنات [ثمّ ذکر کلام محبّ الدّین الطّبری کما ذکرناه]. وفی المختصر الجامع: أمّا أولاده: فالحسن وزید وعمرو والحسین الأثرم وطلحة وعبدالرّحمان والقاسم وأبوبکر وعبداللَّه وهؤلاء الثّلاثة قتلوا فی الطّفّ مع الحسین والعقب للحسن وزید دون مَن سواهما. «1»
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 293- 294
«1»
__________________________________________________
(1)- مولود آن حضرت به مدینه مبارکه، سنه ثلاث من الهجرة، و به روایتی سنه اثنان در شهر ربیع‌الاول و به روایتی سنه تسع واربعین من الهجرة.
و آن حضرت را به روایتی دوازده پسر و شش دختر بوده، از دو پسر نسل دارد: ابو الحسن زید، و ابو عبداللَّه الحسن المثنی.
کیا گیلانی، سراج الأنساب،/ 34
اولاد ذکور امام حسن رضی الله عنه به روایت اکثر مورخان پانزده نفر بوده‌اند و اسامی شریف ایشان این است که: حسن، زید، عمرو، حسین، عبداللَّه، اکبر، عبداللَّه، اصغر، عبدالرحمان، اسماعیل، محمد، یعقوب، جعفر، طلحه، حمزه، ابو بکر، قاسم و آن حضرت به قول طایفه‌ای از علما یک دختر داشته است که نامش فاطمه و کنیتش امّ الحسن و به روایتی بنات مکرمات آن امام خجسته‌صفات پنج نفر بوده‌اند و اسامی ایشان این است: فاطمه که والده امام محمد باقر علیه السلام است، زینب، امّ عبداللَّه، امّ الخیر، امّ سلمه. ابن خشاب اولاد ذکور آن حضرت را یازده نفر گفته است. و حافظ عبدالعزیز جنابذی دوازده نفر و شیخ مفید رحمه الله چنان افاده کرده است که اولاد ذکور واناث امام ثانی علیه السلام پانزده نفر بوده‌اند. زید بن الحسن، امّ الحسن و امّ الحسین که مادر ایشان امّ بشر بنت ابی مسعود عقبة بن عمرو الخزرجیه بود و حسن بن الحسن که از خوله بنت منظور الفزاریه تولد یافت و عمر و قاسم و عبداللَّه که مادر ایشان امّ ولد بود و عبدالرحمان که او نیز از امّ ولد در وجود آمد و حسین الاثرم و طلحه و فاطمه که از امّ اسحاق بنت طلحه بن عبیداللَّه رضی الله عنه در وجود آمده بودند و امّ عبداللَّه و فاطمه و امّ سلمه و رقیه که از امهات متعدده متولد شده بودند. به این روایت، پسران امام حسن علیه السلام هشت نفر بوده باشند و دختران حضرت هفت نفر و به اتفاق علمای علم انساب از زید بن حسن و حسن بن حسن نسل مانده و سایر اولاد امجاد آن حضرت عقب ندارند.
زید بن الحسن علیه السلام بسیار جلیل القدر، کریم الطبع و کثیر الخیر بود و شعرای عرب در مدح ذات فرخنده صفات آن جناب، اشعار بلاغت شعار دارند.
عمر و قاسم و عبداللَّه رضی اللَّه عنهما در کربلا شربت شهادت چشیدند و عبدالرحمان بن حسن در وقتی که با عمّ بزرگوار خویش، امام حسین علیه السلام احرام حج بسته بود، در منزل ابواب جوار مغفرت ایزد متعال انتقال نمود. بنابر روایت اوّل، ابو بکر بن حسن نیز در کربلا شهید شد و به جنت اعلی نقل فرمود. پوشیده-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 55
(والخامس) محمّد الباقر بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب، أمّه أمّ عبداللَّه فاطمة بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب، یکنّی أبا جعفر، [ثمّ ذکر کلامه فی مطالب
__________________________________________________
- نماند که از احوال سایر اولاد صلبی امام ثانی رضی الله عنه از کتبی که در وقت تحریر این مختصر درنظر بود، زیاده از آنچه نوشته شد، چیزی به وضوح نپیوست. لا جرم عنان بیان به صوب ذکر حالات امام سیّم علیه السلام انعطاف یافت ومن اللَّه الاعانة والتوفیق.
خواند امیر، حبیب السیر، 2/ 32، 33
و صاحب «کشف الغمه» اسامی جمعی از اهل بیت را که در آن واقعه شهید شده‌اند، بر این موجب تفصیل نموده است که: [...] ابو بکر، قاسم، عبداللَّه اولاد حسن بن علی علیه السلام.
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 34
ارباب اخبار در عدد اولاد امام چهارم اختلاف بسیار کرده‌اند. بعضی را عقیده آن است که آن جناب را پانزده فرزند بوده است؛ هشت پسر و هفت دختر. کمال‌الدین محمد بن طلحه و عبداللَّه بن خشاب چنان اعتقاد کرده‌اند که امام زین العابدین را اصلًا دختر نبوده و در «تاریخ گزیده» مسطور است که به روایتی آن امام عالی‌گهر پانزده پسر و نُه دختر داشته و از اسامی اولاد ذکور آن جناب هشت اسم متفق اکثر اهل خبر است، بر این موجب که مذکور می‌گردد محمد الباقر که از امّ عبداللَّه فاطمة بنت الحسن تولد نموده بود. زید که در کوفه به سعادت شهادت رسید، عمر عبداللَّه عبیداللَّه حسن حسین علی که به قول صاحب گزیده «افطس» لقب داشت و مادران این هفت امام‌زاده امهات اولاد بوده‌اند و اسامی بنات مکرمات آن خجسته صفات آنچه در «کشف الغمه» از شیخ مفید نقل کرده شده این است که نوشته می‌شود خدیجة فاطمه علیه امّ کلثوم و از تاریخ گزیده چنان مستفاد می‌گردد که امّ موسی و امّ حسن و ملیکه نیز از جمله اسامی بنات امام زین العابدین است؛ سلام اللَّه علی خیر الانام وعلیهم الی یوم القیام والعلم عند اللَّه الملک العلّام.
ذکر امام پنجم محمد بن علی بن الحسین علیهم السلام
امام پنجم هاشمی است از دو هاشمی تولد نموده و علوی است از دو علوی در وجود آمده است؛ زیرا که پدر بزرگوارش زین العابدین ابن حسین است و مادر نامدارش فاطمه بنت امام حسن و ولادت باسعادت آن جناب در مدینه روز جمعه سیم صفر سنه سبع وخمسین از هجرت سید المرسلین اتفاق افتاد و بعضی از مورخان در غره رجب سنه مذکوره گفته‌اند که اسم شریف آن امام عالی‌مقام محمد است و لقبش باقر (و لقب بذلک لتبقره أی توسعه فی العلم) و به قول کمال‌الدین محمد بن طلحه شاکر و هادی نیز از جمله القاب آن جناب است و امام محمد باقر مکنی به ابو جعفر بود و ابو جعفر در وقت شهادت جد خویش امام حسین رضی الله عنه سه ساله بود و در زمان وفات پدر خود امام زین العابدین سی‌وهشت ساله و در سنه اربع عشر و مائه فوت شد و به این روایت که اصح اقوال است مدت عمر عزیزش پنجاه‌وهفت سال باشد و زمان امامتش نوزده سال و در تاریخ گزیده مسطور است که به روایت علمای شیعه هشام بن عبدالملک بن مروان آن امام عالی‌شأن را زهر داد. مدفن همایونش به اتفاق علمای ملت گورستان بقیع است؛ نزدیک به مرقد بهشت‌آیین امام زین العابدین؛ سلام اللَّه علیهما الی یوم الدین.
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 67- 68
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 56
السّؤول] وُلِد بالمدینة یوم الجمعة ثالث صفر سنة سبع وخمسین من الهجرة قبل قتل الحسین بثلاث سنین.
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 286
[القرن 11] وکان عدد مَن قتل مع الحسین من أهل بیته وعشیرته علیه السلام [...] ومن أولاد الحسن علیه السلام ثلاثة وهم: القاسم وأبو بکر وعبداللَّه.
الطّریحی، المنتخب، 1/ 37
نساؤه علیه السلام: رأیت فی بعض التّواریخ: أنّه تزوّج أربعاً وستِّین امرأة «1»، ولم أقف علی أسمائهنّ، إلّاعلی أربع: أمّ بشیر بنت أبی مسعود، وخولة بنت منظور الفزاریّة، وأمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه التّیمیّ، وجعدة بنت قیس بن الأشعث، وهی الّتی سمّته، کما سیأتی فی هذا الفصل.
أولاده علیه السلام: قال المفید رحمه الله: خمسة عشر ذکوراً وإناثاً.
أسماؤهم: زید، وأمّ الحسن، وأمّ الحسین، من أمّ بشیر؛ والحسن من خولة؛ والحسین الملقّب بالأثرم، وطلحة، وفاطمة من أمّ إسحاق؛ وعمرو، والقاسم، وعبداللَّه من أمّ ولد، وعبدالرّحمان، وأمّ عبداللَّه، وفاطمة، وأمّ سلمة، ورقیّة، لأمّهات أولاد شتّی.
ومثله نقل کمال الدّین ابن طلحة من أنّهم خمسة عشر، ولم یعدّ فیهم أحداً من الإناث، وزاد فی عدد الذّکور عبداللَّه ثانیاً، وإسماعیل، ومحمّداً ویعقوب وجعفراً وحمزة
__________________________________________________
(1)- لقد کثرت القصص والأحادیث الملفّقة عن تعدّد زوجات الحسن علیه السلام ومطلّقاته، وهی جمیعاً مردودةلوجوه:
1. لم یذکر المؤرّخون أکثر من (4) أو (6) أو (10) من أسماء زوجاته علیه السلام کما فی شرح النّهج لابن أبی الحدید 16: 21، وترجمة الإمام الحسن من طبقات ابن سعد المنشور فی تراثنا العدد 11: 121، وغیرهما من المصادر المعتبرة.
2. لو کان قد تزوّج بهذا العدد المبالغ فیه لبلغ عدد أولاده بالمئات، وقد عدّ أغلب المؤرّخین أولاده (11) کابن الخشّاب کما فی کشف الغمّة 1: 576، وعدّ البعض أولاده (15) کما فی إرشاد المفید: 194.
3. لو صحّت هذه الرّوایات لکانت من أحسن الوسائل للطّعن فی شخص الإمام علیه السلام من قبل معاویة الّذی کان یتربّص به الفرص، وهذا یدل علی وضعها فی فترة متأخّرة حتّی عن عصر معاویة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 57
وأبا بکر، وقیل: کان له بنت تسمّی أمّ الحسن، وذکر أنّ العقب لم یکن إلّالاثنین من أولاده.
وقال ابن الخشّاب: إنّهم أحد عشر، فنقّص فی عددهم ممّا فی روایة کمال الدّین أحد اسمی عبداللَّه وحمزة وأبا بکر ومحمّداً ویعقوب، وزاد عقیلًا.
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 68- 70
[القرن 12] محمّد بن علیّ بن الحسین الباقر علیه السلام، کنیته أبو جعفر، وُلد بالمدینة سنة سبع وخمسین من الهجرة، وقُبض بالمدینة سنة أربع عشرة ومائة وله سبع وخمسون سنة، أمّه أمّ عبداللَّه بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
الأردبیلی، جامع الرّواة، 2/ 464 رقم 3731
(ه) عن علیّ بن هلال، عن أبیه، قال: دخلت علی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، ثمّ ذکر حدیثاً طویلًا فیه أنّه صلی الله علیه و آله و سلم قال لفاطمة: ومنّا سبطا هذه الأمّة وهما ابناک الحسن والحسین وهما سیِّدا شباب أهل الجنّة وأبوهما- والّذی بعثنی بالحقّ- خیر منهما، یا فاطمة! والّذی بعثنی بالحقّ إنّ منهما مهدیّ هذه الأمّة إذا صارت الدّنیا هرجاً ومرجاً وتظاهرت الفتن وانقطعت السّبل وأغار بعضهم علی بعض فلا کبیر یرحم صغیراً ولا صغیر یوقّر کبیراً، فیبعث اللَّه عند ذلک منهما مَن یفتح حصون الضّلالة ویحیی قلوباً غلفاً، یقوم بالدِّین فی آخر الزّمان کما قمت به فی أوّل الزّمان، ویملأ الأرض عدلًا وقسطاً کما ملئت جوراً.
أقول: قوله: منهما مهدیّ هذه الأمّة وجهه أنّ المهدی من أولاد الحسین علیه السلام ومن جهة الأمّ من أولاد الحسن علیه السلام، لأنّ أمّ الباقر من بنات الحسن علیهما السلام.
الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 3/ 592 رقم 22
وعنه، عن سعد، عن أحمد بن الحسن بن علیّ بن فضّال، عن یونس بن یعقوب، عن أبی مریم، عن أبی عبداللَّه علیه السلام، قال: خرج الحسین بن علیّ علیه السلام وعبداللَّه وعبیداللَّه ابنا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 58
العبّاس وعبداللَّه بن جعفر ومعهم ابن للحسن یقال له: عبدالرّحمان، فمات بالأبواء وهو محرم فغسّلوه وکفّنوه ولم یحنّطوه وخمّروا وجهه ورأسه ودفنوه.
الحرّ العاملی، وسائل الشّیعة، 2/ 697 رقم 5
وقال فی شواهد النّبوّة: وُلِد [الإمام الباقر] علیه السلام یوم الجمعة ثالث صفر سنة سبع وخمسین من الهجرة. «1» وقال الشّهید (قدّس اللَّه روحه) فی الدّروس: وُلِد علیه السلام بالمدینة یوم الاثنین ثالث صفر سنة سبع وخمسین، وقبض بها یوم الاثنین سابع ذی الحجّة، سنة أربع عشرة ومائة، وروی سنة ستّ عشرة، أمّه علیه السلام أمّ عبداللَّه بنت الحسن بن علیّ علیهم السلام. «2»
المجلسی، البحار، 46/ 217- 218 رقم 19/ عنه: البحرانی، العوالم، 19/ 17، 19، 441؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 125- 126
فرق الشّیعة: وبقی سائر أصحاب أبی جعفر علیه السلام علی القول بإمامته حتّی توفّی، وذلک
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی الدّمعة].
(2)- شیخ طبرسی و ابن شهرآشوب و دیگران روایت کرده‌اند که ولادت شریف آن حضرت در روز جمعه یا سه‌شنبه غرّه ماه مبارک رجب واقع شد و بعضی سوم ماه صفر نیز گفته‌اند، در مدینه مشرفه در سال پنجاه‌وهفت از هجرت بود.
و اسم شریف آن حضرت محمد بود و کنیت او ابو جعفر و القاب آن حضرت: باقر و شاکر و هادی بود. مشهورترین لقب‌های آن حضرت باقر بود 1، زیرا که حضرت رسالت صلی الله علیه و آله و سلم آن حضرت را به این لقب ملقّب گردانیده بود، برای آن‌که شکافنده علوم اولین و آخرین بود و حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم به جابر انصاری گفت: «درخواهی یافت یکی از فرزندان مرا که لقب او باقر است و علم را می‌شکافد برای مردم شکافتنی.» 2
و نقش نگین آن حضرت به روایت حضرت صادق علیه السلام «العزّة للَّه» بود 3. به روایت دیگر: «العزّة للَّه‌جمیعا» 4. به‌روایت دیگر، نقش نگین آن حضرت این کلمات بود: «ظنّی باللَّه حسن، وبالنّبیّ المؤتمن، وبالوصیّ ذی المنن، وبالحسین والحسن» 5. و به روایت دیگر، انگشتر جدّ خود امام حسین علیه السلام را در دست کرد 6.
مادر آن حضرت فاطمه دختر حضرت امام حسن علیه السلام بود که او را امّ عبداللَّه می‌گفتند و آن حضرت نجیب الطرفین بود؛ نسب بزرگوارش به امام حسن و امام حسین علیهما السلام می‌رسید و اوّل علویه‌ای که علوی از او به هم رسید آن حضرت بود.
مجلسی، جلاء العیون،/ 849- 850
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 59
فی ذی الحجّة سنة أربع عشرة ومائة، وهو ابن خمس وخمسین سنة وأشهر، ودفن بالمدینة فی القبر الّذی دفن فیه أبوه علیّ بن الحسین علیهم السلام. وکان مولده سنة تسع وخمسین. وقال بعضهم: إنّه توفّی فی سنة تسع عشرة ومائة، وهو ابن ثلاث وستِّین سنة.
وأمّه أمّ عبداللَّه بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام، وأمّها أمّ ولد یقال لها «صافیة».
وکانت إمامته إحدی وعشرین سنة. وقال بعضهم: بل کانت أربعاً وعشرین سنة.
عیون المعجزات: روی أنّه علیه السلام قبض وله سبع وخمسون سنة، فی سنة مائة وخمس عشرة. ومشهده بالبقیع إلی جانب مشهد أبیه علیّ بن الحسین (صلوات اللَّه علیهم أجمعین).
الأنوار القدسیة: سیِّدنا الإمام محمّد الباقر علیه السلام، الإمام التّابعیّ الجلیل المجمع علی جلالته وإمامته- إلی أن قال-: ومولده بالمدینة یوم الثّلاثاء، ثالث صفر سنة سبع وخمسین للهجرة، وکان عمره یوم قتل جدّه الحسین علیه السلام ثلاث سنین. وأمّه أمّ عبداللَّه بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام. وتوفِّی فی شهر ربیع الأوّل، وقیل: فی صفر سنة سبع عشرة ومائة. وقیل أقلّ، وقیل أکثر. «1»
__________________________________________________
(1)- زوجاته: شصت و چهار زن نکاحی، سوای کنیزان خاصه و آنچه از زنان و سراری مشخص شده این است: 1- امّ بشر بنت ابی مسعود عقبة بن ثعلبه خزرجیه، مادر زید و دو خواهرش امّ الحسن و امّ‌الحسین. 2- خوله بنت منظور فزاریه مادر حسن بن حسن. 3- امّ اسحاق بنت طلحة بن عبداللَّه تمیمی مادر حسین بن حسن ملقب به اثوم و فاطمه کبری که شبیه‌ترین زنان بود به فاطمه زهرا سلام اللَّه علیها. 4- اسماء ملعونه ملقب به جعده، که آن حضرت را به تحریک معاویه مسموم ساخت؛ به طمع آن‌که معاویه او را به پسر خود یزید دهد و بعد از او گفت: او به پسر رسول خدا چه کرد که با فرزند من چه کند، پس گیسوی او را بر دم اسب بسته به صحرا سر داد. 5- اخت ارباب بنت امرء القیس بن عدی بن تمیم. 6- اسماء بنت عبدالرحمان بن ابی بکر.
عدد اولاده: به قولی پانزده پسر بودند لا غیر، و به قولی پانزده پسر بودند و دو دختر، و به قولی هفت پسر و چهار دختر، و به قولی یازده پسر و چهار دختر، و به قولی نُه پسر و هفت دختر، و به قولی دوازده پسر و پنج دختر بودند. اما محقق نزد داعی اولاد بدین نهج است: 1- زید بن حسن که صاحب کمالات بسیار بود، و زیدیه او را امام خود می‌دانند، و شعرا قصاید بسیار در شأن او گفته‌اند. 2- حسن بن حسن که او را حسن مثنی گویند. 3- عمر. 4- قاسم. 5- عبداللَّه و این سه تن در کربلا با عمّ خود شهید شدند.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 60
البحرانی، العوالم (المستدرک)، 19/ 442، 443
[القرن 13] (تنبیه) نقل سبط بن الجوزیّ فی کتابه تذکرة الخواصّ عن ابن سعد فی طبقاته: إنّه کان للحسن من الأولاد محمّد الأصغر وجعفر وحمزة ومحمّد الأکبر وزید والحسن المثنّی وفاطمة وأمّ الحسن وأمّ الخیر وأمّ عبدالرّحمان وأمّ سلمة وأمّ عبداللَّه وإسماعیل ویعقوب والقاسم وأبو بکر وطلحة وعبداللَّه، وعن الأسنی: إنّهم علیّ الأکبر وعلیّ الأصغر وجعفر وعبداللَّه والقاسم وزید وعبدالرّحمان وإسماعیل والحسین والأثرم وعقیل والحسن وفاطمة وسکینة وأمّ الحسن واقتصر البلاذریّ فی الأنساب علی ذکر الحسن وزید وحسین وعبداللَّه وأبی بکر وعبدالرّحمان والقاسم وطلحة وعمر. ونقل المحبّ الطّبری عن أبی بشر الدّولابیّ: أنّهم حسن وعبدالرّحمان وعمر وزید وإبراهیم. وعن أبی بکر ابن الدّارع: أنّهم عبدالرّحمان والقاسم والحسن وزید ومعهم عبداللَّه وإسماعیل والحسین وعقیل وأمّ الحسن والعقب الصّحیح الموجود الآن من الحسن السّبط لزید والحسن المثنّی لا غیر. فأمّا زید فکان أکبر سنّاً من أخیه الحسن المثنّی وبایع بعد قتل عمّه الحسین عبداللَّه بن الزّبیر بالخلافة لأنّ أخته من أمّه وأبیه أمّ الحسن کانت تحت عبداللَّه وعاش مائة سنة علی أحد الأقوال.
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 200- 201
قال: واستشهد مع الحسین بکربلاء [...] والقاسم وعبداللَّه وعمر وقیل أبو بکر بنو الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
__________________________________________________
- 6- عبدالرحمان که او نیز در خدمت عم خود امام حسین علیه السلام از مدینه به سفر مکه رفت و در احرام حج در منزل ابواء فوت شد. 7- حسین ملقب به اثرم. 8- عبداللَّه اصغر. 9- اسماعیل. 10- محمد. 11- یعقوب. 12- جعفر. 13- طلحه مشهور به جواد. 14- حمزه. 15- ابو بکر. و از دختران، هفت نفر به قلم آمده است: 1- امّ الحسن. 2- امّ الحسین. 3- فاطمه کبری. 4- فاطمه صغری. 5- امّ عبداللَّه. 6- امّ سلمه. 7- رقیه. و از پسران سوی زید و حسن عقبی نماند، و این اولاد از مادران بسیارند، زیرا که آن حضرت هر پنج روز زنی خواستی و بعد از چند روز وی را مطلقه نمودی و تمام مهر و اسباب به وی دادی و باز دیگری را خواستی؛ به حیثیتی که امیر المؤمنین، از راه خجالت، به مردم عذر خواستی و فرمودی که: من بعد، دختر به پسر من مدهید؛ می‌گفتند: که شرف ماست که دختر ما نزد فرزند تو باشد. مدرسی، جنات الخلود،/ 20
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 61
بالجملة فإنّ الشّهداء من أولاد الإمام الحسن المجتبی علیه السلام کانوا ثلاثة: القاسم وأحمد المکنّی بأبی بکر والطّفل الغیر البالغ الّذی قتل فی حصن سیِّد الشّهداء وهو فی أثناء المجاهدات والقاسم هو الّذی کان مظهر شجاعة أبیه الحسن المجتبی علیه السلام فهو قد ورثه شجاعته مضافة إلی ما کان فیه من الشّجاعة المشترکة بین أولاد أبی طالب وذرِّیّته کما انّ علیّاً الأکبر کان مظهر شجاعة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
أمّا ما وقع فی الزّیارة الخارجة من النّاحیة المقدّسة فهو هکذا: أبو بکر بن الحسن وعبداللَّه بن الحسن والقاسم بن الحسن.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 233، 332، 463
فأولاد الحسن السّبط بن علیّ (رضی اللَّه عنهم) الحسن المثنّی بن الحسن، وزید بن الحسن، والحسین بن الحسن، وعمر بن الحسن. [...]
والسّادس حسن بن زید بن الحسن السّبط، له سبعة أبناء، أعقب کلّ واحد منهم.
وأمّا عمر بن الحسن الأوّل فلم یعقب.
وأمّا الحسین بن الحسن الأوّل فله بنت هی فاطمة أمّ إسماعیل بن جعفر الصّادق (رضی اللَّه عنهم).
وأمّا أعقاب الإمام زین العابدین، فمنهم أبی جعفر محمّد الباقر، أمّه أمّ عبداللَّه بنت الحسن السّبط، وزید الشّهید المصلوب بالکوفة، وهو جدّ شرفاء الیمن، وعبداللَّه الباهر وتربته فی الموصل، وعمر الأشرف، والحسین الأصغر، وعلیّ، فمن هؤلاء السّتّة لزین العابدین (رضی اللَّه عنهم) أعقاب.
القندوزی، ینابیع المودّة (ط أسوة)، 3/ 151، 152
وفی الإصابة: امرؤ القیس بن عدی بن أوس بن جابر بن کعب بن علیم الکلبیّ، کان أمیراً علی قضاعة الشّام. قال له علیّ بن أبی طالب: هذان ابنای وقد رغبنا فی صهرک فأنکحنا بناتک. فقال: قد أنکحتک یا علیّ الحیاة ابنتی. وأنکحتک یا حسن سلمی ابنتی وأنکحتک یا حسین الرّباب ابنتی. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة (ط أسوة)، 3/ 9
__________________________________________________
(1)- فرزندان حسن علیه السلام از این امهات نُه گانه بیرون نیستند؛ لکن علمای اخبار وتواریخ، فرزندان حسن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 62
__________________________________________________
- را به مادرهای هریک به نحوی دیگر نسبت کرده‌اند. کم‌تر افتاده است که دو تن فرزندی را در نسبت به یک مادر متفق باشند و همچنان در شمار اولاد آن حضرت به اختلاف شتی سخن کرده‌اند.
واقدی گوید: حسن علیه السلام را پانزده پسر و هشت دختر بود.
ابن جوزی گوید: شانزده پسر و چهار دختر داشت؛ لکن در تعیین نام پسران و دختران متفق نیستند. در بعضی از اسامی اختلاف دارند. محمد بن سعد با ابن جوزی در شمار متفق است و ابن هشام با واقدی متحد.
ابن شهرآشوب گوید: آن حضرت پانزده پسر و شش دختر داشت. در الفصول المهمه حسن علیه السلام را صاحب یازده پسر و یک دختر رقم کرده است و آن دختر را گوید، فاطمه نام داشت و او مادر امام محمد باقر علیه السلام است. شیخ مفید در رساله خویش، فرزندان حسن علیه السلام را هشت پسر و هفت دختر رقم کرده است. موضح نسابه پانزده پسر و شش دختر رقم کرده است. ابو نصر بخاری سیزده پسر و شش دختر گفته است.
جز این جمله نیز بر روایات فراوان گذشته‌ام و کتب فارسیه نیز فراوان دیده‌ام. همگان به اختلاف سخن رانده‌اند و من بنده پرهیز از اطناب را به این قدر مختصر کردم و هرجا در کتب قوم به روایات مردم نسابه پسری یا دختری را نگریستم که نام برده‌اند و نسبت به حضرت حسن علیه السلام داده‌اند، فراهم آوردم؛ بجمله بیست تن پسر و یازده تن دختر برآمد.
اما پسران اوّل زید، دویم حسن مثنی، سه دیگر حسین اثرم، چهارم علی اکبر، پنجم علی اصغر، ششم جعفر، هفتم عبداللَّه اکبر، هشتم عبداللَّه اصغر، نهم قاسم، دهم عبدالرحمان، یازدهم احمد، دوازدهم اسماعیل، سیزدهم یعقوب.
ابن جوزی می‌گوید: «اسماعیل و یعقوب از جعده بنت اشعث متولد شدند.» در این سخن منفرد است؛ زیرا که جعده را فرزند نبود. چهاردهم عقیل، پانزدهم محمد اکبر، شانزدهم محمد اصغر، هفدهم حمزه، هیجدهم ابو بکر، نوزدهم عمر، بیستم طلحه.
اما دختران: اوّل امّ الحسن، دوم امّ الحسین، سوم فاطمه کبری، چهارم فاطمه صغری، پنجم سکینه، ششم امّ الخیر، هفتم امّ سلمه، هشتم امّ عبدالرحمان، نهم امّ عبداللَّه، دهم رقیه، یازدهم رمله.
این، جمله اسامی اولاد حسن علیه السلام است که من بنده از کتب عدیده در حیّز احصا داشتم و نگاشتم؛ لیکن شرح‌حال بیش‌تر از این جماعت مجهول مانده و کس در قلم نیاورده است. پس ناگزیرم از آنان که خبری به جا مانده و به ما رسیده است، یک به یک را به نام و نشان بنگارم.
اما حسن بن حسن بن علی بن ابیطالب که او را حسن مثنی گویند.
پسر سیم امام حسن علیه السلام حسین بن حسن است و او را حسین اثرم می‌نامیدند و اثرم آن کس را گویند-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 63
__________________________________________________
- که یکی از چهار دندان پیشین او شکسته باشد؛ اگرچه او را فضل و شرفی تمام بود، لکن از وی حدیثی نکرده‌اند.
پسر چهارم امام حسن علیه السلام طلحة بن حسن است و او بزرگ‌مردی بود و به جود و جودت بلندآوازه گشت؛ چنان‌که او را طلحة الجواد لقب دادند.
همانا طلحات که به جود معروف بودند، شش تن باشند: نخست، طلحة بن عبیداللَّه التیمی؛ او را طلحة الفیّاض می‌نامیدند. دوم، طلحة بن عبداللَّه بن معمر التیمی؛ سه دیگر، طلحة بن عبداللَّه بن خلف و او را طلحة الطلحات می‌گفتند. چهارم، طلحه بن عبداللَّه بن عوف و او طلحة الخیر لقب داشت. پنجم، طلحة بن عبدالرحمان بن ابی بکر و او معروف به طلحة الدراهم بود. ششم، طلحة بن حسن بن علی بن ابیطالب و او را طلحة الجواد نامیدند.
پسر پنجم امام حسن علیه السلام عبداللَّه بن حسن است. ابو الغنائم بن صوفی که از علمای نسابه است، می‌گوید: عبداللَّه مکنی به ابو بکر بود و در یوم طف به دست مردی از بنی عدی شهید شد [...].
پسر ششم امام حسن علیه السلام قاسم بن حسن است. به روایت ابو الغنائم او نیز در رکاب حسین علیه السلام شهید شد.
پسر هفتم امام حسن علیه السلام عبدالرحمان بن الحسن است و او در رکاب حسن به سفر حج کوچ می‌داد و مُحرم بود. در منزل ابواء مریض شد و جهان را بدرود کرد. حسن علیه السلام او را کفن فرمود و چهره‌اش را نپوشید و همچنان به خاک سپرد.
پسر هشتم امام حسن علیه السلام عمر بن الحسن است و او در یوم طف در میان اهل بیت حسین علیه السلام جای داشت و صغیر بود. اهل بیت او را به شام کوچ دادند. [...]
از دختران امام حسن علیه السلام آن چند تن که شوی گرفتند، نامبردار می‌شوند.
نخستین امّ الحسن است که از جانب مادر نیز با زید بن حسن خواهر بود و به حباله نکاح عبداللَّه بن زبیر بن العوام درآمد و بعد از قتل عبداللَّه او را زید برداشته، به مدینه آورد؛ چنان‌که در احوال زید مرقوم افتاد.
دختر دوم، امّ عبداللَّه است و او به حباله نکاح امام زین العابدین علیه السلام درآمد و تواند شد که نام امّ عبداللَّه فاطمه باشد؛ بالجمله از زین العابدین چهار پسر آورد: یکی حسن و دیگر حسین و سه دیگر امام محمد باقر علیه السلام چهارم عبداللَّه الباهر. و امّ عبداللَّه سخت بزرگوار بود. در خبر است که روزی تحت حایطی نشسته بود. ناگاه دیوار متمایل شد که بر سر وی فرود آید؛ «فقالت: ما أذن اللَّه لک أن تسقط علیَّ. فوقف الحایط حتّی قامت وخرجت عنه». گفت: «ای حایط! خداوند تو را رخصت نفرمود که بر من فرود آیی!» پس دیوار به جای ایستاد تا امّ عبداللَّه برخاست و بیرون شد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 64
__________________________________________________
- دختر سیم، امّ سلمه است. ابو اسحاق عمری که از علمای نسابه است، گوید: «امّ سلمه به حباله نکاح عمر بن زین العابدین علیه السلام درآمد.» و محمد بن حبیب گوید: «به عمرو بن منذر بن زبیر بن العوام شوی کرد.»
دختر چهارم امام حسن علیه السلام، رقیه است و او به عمرو بن منذر بن زبیر بن العوام شوی کرد و از این‌جا معلوم می‌شود که امّ سلمه زوجه عمر بن زین العابدین بوده است.
ذکر فرزندزادگان امام حسن علیه السلام
مکشوف باد که از دختران امام حسن علیه السلام بیرون این چهار تن که مرقوم افتاد، هیچ‌یک را شوی نبوده و از ایشان خبری به ما نرسیده است و از پسران آن حضرت بیرون از چهار تن هیچ‌یک فرزند نیاوردند. نخستین، حسین اثرم؛ دوم، عمر؛ سه دیگر، زید بن حسن؛ چهارم، حسن مثنی. از حسین اثرم و عمر فرزند متولد شد؛ لکن نپاییدند و نسل ایشان منقرض شد و اولاد امام حسن از زید و حسن مثنی به جای ماند.
لا جرم سادات حسنی بجمله به توسط زید و حسن مثنی به امام حسن علیه السلام پیوستند.
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 270- 271، 2732، 276- 279
در این وقت، نوبت به فرزندان امام حسن علیه السلام رسید. مکشوف باد که اهل اخبار و احادیث و علمای نسابه 1 در شمار اولاد آن حضرت به اختلاف سخن کرده‌اند و من بنده از مجلدات ناسخ التواریخ در کتاب امام حسن علیه السلام در ذیل اولاد و احفاد 2 آن حضرت طبقه بعد طبقه مختار خود را به شرح و تفصیل نگاشته‌ام.
اکنون در این کتاب طریق اطناب 3 نخواهیم سپرد. الّا آن‌که پسرهای حسن علیه السلام را به نام یاد می‌کنم و آنان‌که در یوم طف حاضر کربلا بودند، برمی‌شمارم تا آن را که اختیار کنیم، در خاطرها استوار افتد.
همانا علمای اخبار و انساب، پسرهای حسن علیه السلام را از هشت تن تا هفده تن به اختلاف یافته‌اند و هریک در کتاب خویش بعضی را شمرده‌اند و برخی را نام نبرده‌اند و من بنده چندان‌که در کتب معتبره فحص کردم و پسرهای آن حضرت را به نام و نشان دانستم. بیست تن برآمدند به این شرح که نگاشته می‌آید:
اوّل زید، دویم حسن مثنی، سیم حسین اثرم، چهارم علی اکبر، پنجم علی اصغر، ششم جعفر، هفتم عبداللَّه اکبر، هشتم عبداللَّه اصغر، نهم قاسم، دهم عبدالرحمان، یازدهم احمد، دوازدهم اسماعیل و سیزدهم یعقوب. ابن جوزی می‌گوید: «اسماعیل و یعقوب از جعده دختر اشعث بن قیس کندی متولد شدند.» در این سخن متفرد 4 است. همانا جعده را فرزند نبود. چهاردهم عقیل. پانزدهم محمد اکبر، شانزدهم محمد اصغر، هفدهم حمزه، هجدهم ابو بکر، نوزدهم عمر، بیستم طلحه.
و از این جمله، هفت تن روز عاشورا در رکاب سیّد الشهدا علیه السلام ملازمت داشتند: نخستین حسن مثنی، دویم عبداللَّه اکبر بن حسن، سیم عبداللَّه اصغر بن حسن، چهارم قاسم بن حسن، پنجم عمر بن حسن، ششم-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 65
[القرن 14] ولد الحسن علیه السلام بروایة الواقدیّ خمسة عشر ذکراً وثمان إناث، وزاد ابن الجوزیّ فی الذّکور واحد، ونصف ما ذکره الواقدیّ من الإناث، ثمّ اختلفا فی بعض الأسماء، ویوافق کلّ منهما جمع من الأعلام، فوافق ابن سعد ابن الجوزیّ، کما اتّفق ابن هشام مع الواقدیّ أسماء وعدد ذکوراً وإناثاً، ووافق ابن شهرآشوب الأوّل فی الذّکور خاصّة، والإناث بروایته ستّ نسوة، خلافاً للقولین.
وقال فی الفصول المهمّة: أولد الحسن علیه السلام أحد عشر ذکراً وبنتاً واحدة، وهی فاطمة بنت الحسن أمّ الباقر علیه السلام وأخیه الباهر ابنی علیّ بن الحسین.
وقال المفید فی رسالته: أولد الحسن علیه السلام ثمانیة بنین وسبع بنات.
وقال الموضّح النّسّابة مقالة ابن شهرآشوب.
وقال الشّیخ أبو نصر البخاریّ: ثلاثة عشر ذکراً وستّ نسوة.
وقال غیر واحد: أولد الحسن علیه السلام عشرین ذکراً، وإحدی عشرة أنثی.
أمّا الذّکور، فهم: زید الجواد، والحسن المثنّی، والحسین الأثرم، وعلیّ الأکبر، وعلیّ الأصغر، وجعفر، وعبداللَّه، وعبداللَّه الأصغر، والقاسم، وعبدالرّحمان، وأحمد، وإسماعیل، ویعقوب وهما لجعدة بنت الأشعث، قاله ابن الجوزیّ متفرّداً به، وعقیل، ومحمّد الأکبر، ومحمّد الأصغر، وحمزة، وأبو بکر، وعمر، وطلحة.
__________________________________________________
- ابو بکر بن حسن، هفتم احمد بن حسن. به روایتی زید بن حسن نیز ملازم رکاب بود.
از فرزندان حسن علیه السلام در کربلا پنج تن شهید شدند:
نخست قاسم بن حسن، دویم عبداللَّه اکبر بن حسن، سه دیگر عبداللَّه اصغر بن حسن، چهارم ابو بکر بن حسن، پنجم احمد بن حسن. و این‌که فاضل مجلسی علیه الرحمه یحیی بن حسن را در شمار شهدای روز عاشورا رقم کرده، من بنده در هیچ‌یک از کتب انساب یحیی بن حسن ندیده‌ام و مرا استوار نیفتاده که حسن علیه السلام را پسری باشد به نام یحیی، لا جرم از پسرهای امام حسن افزون از پنج تن شهید نشد.
1. علمای نسابه: علمای رجال؛ کسانی که از احوال پدران و اجداد اشخاص اطلاع دارند.
2. احفاد: نوادگان.
3. اطناب: به درازا کشیدن.
4. متفرد است: تنها او نقل کرده است.
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 2/ 322- 323، 326
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 66
وأمّا الإناث، فهنّ: أمّ الحسن، وأمّ الحسین، وفاطمتان کبری وصغری، وسکینة، وأمّ الخیر، وأمّ سلمة، وأمّ عبدالرّحمان، وأمّ عبداللَّه، ورقیّة، ورملة.
وبنو الحسن هؤلاء ما بین دارج ومنقرض ما عدا الأوّلین، وهما: زید، والحسن المثنّی، وبقیّة ولد الحسن وبناته، فمنهم معلوم الحال، ومنهم مَن لم نقف علی حال.
فمن معارف بنی الحسن بعد الأوّلین الحسین الأثرم، کان سیِّداً جلیلًا، أعقب وانقرض.
ومنهم: طلحة بن الحسن، کان سیِّداً جلیلًا فاضلًا جواداً، وهو أحد الطّلحات الأجواد، وهم ستّة: طلحة بن عبیداللَّه التّیمیّ أحد العشرة، وکان یقال له: طلحة الفیّاض، وطلحة بن عبداللَّه بن معمّر التّیمیّ، وطلحة بن عبداللَّه بن خلف وکان یعرف بطلحة الطّلحات، وطلحة بن عبداللَّه بن عوف، وکان یقال له: طلحة الخیر، وطلحة بن عبدالرّحمان بن أبی بکر بن أبی قحافة، وکان یعرف بطلحة الدّراهم، وطلحة بن الحسن ابن علیّ بن أبی طالب، وکان یقال له: طلحة الجواد.
ومنهم: عبداللَّه بن الحسن، والقاسم بن الحسن، حالهما فی الجلالة، وعظم الشّأن، ورفعة المنزلة، أعظم من أن یذکر، وهما من جملة شهداء بنی فاطمة مع الحسین علیه السلام یوم الطّفّ.
وکذا عمر بن الحسن کان یوم الطّفّ مع عمّه الحسین، وکان مع الذّرِّیّة فی الشّام، وهو الّذی طلب منه یزید مصارعة ولده، فقال: لا، بل أعطه سکِّیناً وأعطنی سکِّیناً الخبر. وجملة من أهل العلم مثل ابن طاووس والدّمیریّ زعما أنّ عمر هذا ابن الحسین.
وعبدالرّحمان بن الحسن حجّ مع أبیه، وتوفّی فی ذلک السّفر، فجهّزه أبوه وکفّنه ولم یستر وجهه، ودفنه مکشوف الوجه، کذا قیل.
ومن معارف بنات الحسن علیه السلام أمّ الحسن، وهی شقیقة زید الجواد، خرجت إلی عبداللَّه بن الزّبیر بن العوّام، وکانت معه بمکّة، ولمّا قتل ابن الزّبیر حملها أخوها زید إلی المدینة.
وأمّ عبداللَّه، واسمها فاطمة بنت الحسن، وکانت من جلالة القدر، وعظم الشّأن علی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 67
أمر عظیم، خرجت إلی ابن عمّها سیِّد السّاجدین علیّ بن الحسین علیهما السلام، فأولدها أربعة رجال، وهم: الإمام أبو جعفر الباقر، وعبداللَّه الباهر، والحسن، والحسین. ویروی أنّ فاطمة بنت الحسن کانت ذات یوم جالسة فی ظلّ جدار بیتها، فتمایل الجدار لیسقط، فقالت فاطمة تخاطب الجدار: ما أذن اللَّه لک أن تسقط علیَّ، فوقف الجدار وأمسک نفسه حتّی نهضت من مکانها وبعدت عنه خرّ إلی الأرض.
ومن معارف بنات الحسن أمّ سلمة، خرجت إلی عمر الأشرف بن علیّ بن الحسین، نصّ علیه الشّیخ أبو إسحاق العمریّ. وقال محمّد بن حبیب: بل خرجت إلی عمر بن المنذر بن الزّبیر بن العوّام، ولیس بصحیح بل زوّجه عمر بن المنذر أختها رقیّة بنت الحسن.
وقد ذکرنا آنفاً أنّ عقب الحسن علیه السلام منحصر فی رجلین، وهما: زید، والحسن المثنّی.
الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 88- 91
أولاده: کان له خمسة عشر ولداً ما بین ذکر وأنثی، وهم: زید، أمّ الحسن، أمّ الحسین، أمّهم أمّ بشیر بنت أبی مسعود الخزرجیّة. الحسن، أمّه خولة بنت منضور الفزاریّة. عمر. القاسم عبداللَّه، أمّهم أمّ ولد. عبدالرّحمان، أمّه أمّ ولد. الحسین الملقّب بالأثرم، طلحة، فاطمة أمّهم أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه التّمیمیّ. أمّ عبداللَّه.
فاطمة. أمّ سلمة. رقیّة، لأمّهات شتّی ولم یعقب منهم غیر الحسن وزید.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 563
زید بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، توفّی سنة 120 ه.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 95
أمّ عبداللَّه ویقال أمّ عبده، فاطمة بنت الحسن بن علیّ، زوجة علیّ بن الحسین وأمّ الباقر علیهم السلام.
ولذلک کان الباقر علیه السلام هاشمیّاً بین هاشمیّین علویّاً بین علویّین فاطمیاً بین فاطمیّین؛
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 68
لأ نّه أوّل مَن اجتمعت له ولادة الحسن والحسین علیهم السلام، وقال الحافظ عبدالعزیز بن الأخضر الجنابذیّ: أمّها أمّ فروة بنت القاسم بن محمّد بن أبی بکر، حکاه عنه فی کشف الغمّة وقال أبو الصبّاح وذکر أبو عبداللَّه جدّته أمّ أبیه یوماً، فقال: کانت صدیقة لم یدرک فی آل الحسن مثلها.
الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 390
قال المفید فی الإرشاد وابن الصّبّاغ فی الفصول المهمّة: کان له من الأولاد خمسة عشر ذکراً وأربع بنات، وهم: محمّد الباقر أمّه فاطمة بنت الحسن السّبط تُکنّی أمّ عبداللَّه.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 629
وأمّه [الإمام محمّد الباقر علیه السلام] فاطمة بنت الحسن بن علیّ علیهما السلام، وتُکنّی أمّ عبداللَّه، وقیل أمّ الحسن، وهو هاشمیّ من هاشمیّین علویّ من علویّین فاطمیّ من فاطمیّین؛ لأنّه أوّل مَن اجتمعت له ولادة الحسن والحسین علیهما السلام.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 650
من أنصار الحسین علیه السلام الّذین قتلوا معه من بنی هاشم (أولاد الحسن علیه السلام):
القاسم بن الحسن. أبو بکر بن الحسن. عبداللَّه بن الحسن. بشر بن الحسن.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 610
فی أولاده علیه السلام: کان للحسن من الولد: (1) محمّد الأصغر و (2) جعفر و (3) حمزة و (4) فاطمة درجوا وأمّهم أمّ کلثوم بنت الفضل بن العبّاس بن عبدالمطّلب و (5) محمّد الأکبر وبه کان یکنّی و (6) الحسن وأمّهما خولة بنت منظور غطفانیّة و (7) زید و (8) أمّ الحسن و (9) أمّ الحسین اسمها رملة وأمّهم أمّ بشیر بنت أبی مسعود الأنصاریّ واسمه عقبة بن عمرو. (10) إسماعیل. (11) یعقوب وأمّهما جعدة بنت الأشعث بن قیس الّتی سمّته. (12) القاسم. (13) أبو بکر. (14) عبداللَّه قُتِلوا مع الحسین علیه السلام وکان عبداللَّه صغیراً لم یراهق قتل فی جنب عمّه وأمّهم أمّ ولد لا بقیّة لهم وقیل اسم أمّهم نفیلة.
(15) حسین الأثرم وقبره فی فخ. (16) عبدالرّحمان خرج مع عمّه الحسین علیه السلام إلی الحجّ فتوفّی بالأبواء محرماً. (17) أمّ سلمة لأمّ ولد تسمّی ظمیاء. (18) عمرو وقیل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 69
عمرو کان فی الطّفّ ولم یقتل لصغره أمّه أمّ ولد ولا بقیّة له. (19) أمّ عبداللَّه اسمها فاطمة وهی أمّ أبی جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین وأمّها أمّ ولد تدعی صافیة. (20) طلحة لا بقیّة له وکان جواداً کریماً وأمّه أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه التّیمیّ وفی تاریخ الخمیس ومقتل أبی مخنف من أولاد الحسن علیه السلام. (21) أحمد وفی الأخیر أنّه قتل من القوم ثمانین فارساً ثمّ قتل فی حومة الحرب. (22) رقیّة زوجة عبیداللَّه بن العبّاس بن علیّ وفی النّجف فی محلّة البراق ضریح من خشب ینتسب إلیها وقال (السّیِّد) القزوینی فی فلک النّجاة: إنّ القاسم بن الحسن السّبط وهو القاسم الأکبر غیر شهید الطّفّ المدفون فی العتیکیات المسمّی الآن بالمسیّب قریب من الفرات وقد أصیب جریحاً فی النّهروان (هذا) ما وسعنی الاطّلاع علیه (والعقب) من أولاده الکرام من زید وحسن.
آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 295- 296
أمّه أمّ ولد، قیل: تسمّی (رملة) وهی أمّ أخویه المقتولین یوم الطّفّ: عبداللَّه الأکبر، وعبیداللَّه الأصغر المقتول فی حجر عمّه الحسین علیه السلام بسهم حرملة بن کاهل الأسدیّ.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 354- 355
أولاد الحسن بن علیّ علیه السلام الّذین حضروا یوم الطّفّ واشترکوا فی القتال أربعة:
الحسن بن الحسن، وأمّه خولة بنت منظور الفزاریّة، عبداللَّه الأکبر المکنّی بأبی بکر.
أمّه أمّ ولد، وهی المسمّاة ب (رملة). عبداللَّه الأصغر، وأمّه أمّ ولد وهو شقیق أخویه الشّهیدین فی الطّفّ. وقیل: إنّ أمّه بنت السّلیل بن عبداللَّه البجلیّ. [...] ذکره الخوارزمیّ وغیره من أرباب المقاتل آخر الشّهداء من أهل البیت، لأنّه قتل علی صدر عمّه الحسین علیه السلام- وهو صریع علی الرّمضاء-. ضربه أبحر بن کعب بالسّیف علی یده فأطنّها إلی الجلدة فإذا هی معلّقة، ورماه حرملة بن کاهل الأسدیّ بسهم فذبحه- کما عن لهوف ابن طاووس وغیره- وورد ذکره فی (الزّیارة والإرشاد والطّبریّ والأصفهانیّ والخوارزمیّ والمسعودیّ).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 70
القاسم بن الحسن، وهو شقیق أخویه الشّهیدین یوم الطّفّ: عبداللَّه الأکبر، وعبیداللَّه الأصغر. ورد ذکره فی (الزّیارة والإرشاد والطّبری والأصفهانی والمسعودیّ والخوارزمیّ والمناقب) وغیرها من عامّة المصادر التّاریخیّة.
فشهداء الطّفّ من أبناء الحسن علی هذا ثلاثة.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 355
فقال المفید: خمسة عشر: زید، وأمّ الحسن، وأمّ الحسین، من أمّ بشر والحسن المثنّی من خولة. والحسین الأثرم، وطلحة، وفاطمة، من أمّ إسحاق. والقاسم، وعبداللَّه، وعمرو، من أمّ ولد. وعبدالرّحمان، من أمّ ولد. وأمّ عبداللَّه، وفاطمة، وأمّ سلمة، ورقیّة، لأمّهات شتّی، انتهی.
قلت: قد ذکر فی مقتولی الطّفّ: أبا بکر بن الحسن من أمّ القاسم، وهنا بدله بعمرو ابن الحسن، فلعلّ الأصل واحد، عبّر هنا بالاسم وثمّ بالکنیه، إلّاأنّ السّرویّ جعلها اثنین، وقال: إنّ عمراً من أمّ القاسم، وأبا بکر من أمّ إسحاق بنت طلحة، لکنّ الظّاهر وهمه. فصرّح أبو الفرج بأنّ أبا بکراً من أمّ ولد، وأبو بکر وعمر هنا نظیر أبی بکر ومحمّد فی أولاد أمیر المؤمنین علیه السلام فی الاختلاف والاتّحاد والتّعدّد. وقد عرفت أنّ المفید جعل عبداللَّه وعمراً من أمّ القاسم. وجعل أبو الفرج عبداللَّه من بنت الشّلیل البجلیّ. وابن قتیبة:
عمراً من الثّقفیّة. وتقدّم قول المفید: إنّ الحسین الأثرم من أمّ إسحاق. وجعله ابن قتیبة من أمّ ولد. وهشام «1» قال: بأنّ محمّد الأصغر من أسماء. وکیف کان فلا ریب أنّ القاسم من أمّ ولد، والظّاهر أنّ ما اشتهر من أنّ أمّه أمّ فروة، فمحرّف أمّه أمّ ولد.
هذا ونقل سبط ابن الجوزیّ عن الواقدیّ وهشام فی ولده علیهم السلام اثنی عشر ذکراً علیّین أکبر وأصغر، وحسناً وحسیناً، وعقیلًا، وإسماعیل، وأحمد، وزیداً، وقاسماً، وعبداللَّه، وجعفر، وعبدالرّحمان، وثلاث بنات: فاطمة، وسکینة، وأمّ الحسن.
وعن کاتب الواقدیّ ستّة عشر ذکراً، وخمس بنات، أسقط سکینة وزاد أمّ الخیر،
__________________________________________________
(1)- الأنساب لهشام الکلبی: لم نجد نسخته.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 71
وأمّ سلمة وأمّ عبداللَّه، کما زاد فی البنین محمّد أکبر وأصغر، ویعقوباً وأبا بکر وحمزة.
قلت: یعارض ما نقله من المسمّی بأحمد ما نقله ابن النّدیم «1» فی خلیل النّحویّ إنّ أباه أوّل مَن سمّی بأحمد فی الإسلام.
هذا ومن الغریب ما فی الکتاب المعروف بدلائل الطّبریّ: من أنّه علیه السلام کانت له بنت واحدة اسمها أمّ الحسن، مع أنّک عرفت إنّ المفید عدّهنّ سبعاً مع أنّ أمّ عبداللَّه أمّ الباقر علیه السلام ممّا لا ریب فیه.
وفی نسب قریش ابن بکّار من ولد ابن الزّبیر: وأمّ الحسن أمّها واسمها نفیسة بنت الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
هذا وقد قالوا: إنّه علیه السلام أعقب من زید، والحسن المثنّی، وأعقب المثنّی من أربعة:
المثلث، وعبداللَّه المحض، وإبراهیم، وداود.
هذا وعبدالرّحمان من ولده هو الّذی مات بالأبواء محرماً وکان مع عمّه الحسین علیه السلام فلم یحنّطه ولم یمسّه طیباً کما رواه التّهذیب عن عبداللَّه بن سنان، عن الصّادق علیه السلام، وعن أبی مریح، عنه علیه السلام.
التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 119- 122
وأمّا أزواج الإمام السّجّاد علیه السلام: فالّذی وقفت علیه أمّ عبداللَّه الصِّدِّیقة بنت عمّه الحسن علیه السلام.
وأمّا أمّ الإمام الباقر علیه السلام: فأمّ عبداللَّه بنت الحسن علیه السلام.
وقال الصّادق علیه السلام: کانت ممّن آمنت واتّقت وأحسنت واللَّه یحبّ المحسنین محمّد الباقر علیه السلام من أمّ عبداللَّه.
التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 109، 90، 123
وممدوحو ولد الإمام الحسن علیه السلام: الثّلاثة المقتولون بالطّفّ: القاسم، وأبو بکر، وعبداللَّه.
[ثمّ ذکر کلام أبی الفرج کما ذکرناه].
__________________________________________________
(1)- فهرست ابن النّدیم: 48.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 72
والحسین الأثرم، قال المفید: کان له فضل.
وطلحة بن الحسن، قال المفید: کان جواداً.
وأمّ عبداللَّه، وقد تقدّم فی باب أمّهاتهم، خبر عن الصّادق علیه السلام: [ثمّ ذکر کلامه علیه السلام کما ذکرنا فی الکافی]، وخبر عن الباقر علیه السلام فی کرامة لها.
ومن ممدوحیهم بالواسطة الحسین بن علیّ بن الحسن بن الحسن بن الحسن علیه السلام صاحب فخ. [ثمّ ذکر کلام الکلینی وأبو الفرج کما سنذکرهما فی أولاد الحسن المثنّی]
وجعفر بن محمّد بن جعفر بن الحسن بن جعفر بن الحسن بن الحسن علیه السلام أبو عبداللَّه.
[ثمّ ذکر کلام النّجاشیّ کما سنذکره فی أولاد الحسن المثنّی]
وعبدالعظیم بن عبداللَّه بن علیّ بن الحسن بن زید بن الحسن علیه السلام، [ثمّ ذکر کلام النّجاشیّ وابن بابویه کما سنذکرهما فی زید بن الحسن علیه السلام]
التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 140- 141
و [المقدوحین] من ولد الإمام الحسن علیه السلام: الحسن المثنّی [ثمّ ذکر کلام المفید کما سیذکره فی مواقفه مع الإمام السّجّاد علیه السلام]
وزید [ثمّ ذکر کلام المفید أیضاً کما سنذکره فی زید بن الحسن علیه السلام]
وبالواسطة الحسن المثلّث، [ثمّ ذکر کلام الطّبرسی فی الاحتجاج کما سیذکره فی مواقف الحسن المثنّی مع الإمام السّجّاد علیه السلام]
وعبداللَّه بن الحسن المثنّی [ثمّ ذکر أخباراً عن الکافی وبصائر الدّرجات فیهما کما سیذکرهم فی أولاد الحسن المثنّی]
ومحمّد بن عبداللَّه بن الحسن علیه السلام،
والحسن بن زید بن الحسن، فکان والیاً من قبل العبّاسیّین، کما کان أبوه من قبل الأمویّین.
قلت: وهو من أجداد عبدالعظیم الحسنیّ المتقدّم، فإنّه: عبدالعظیم بن عبداللَّه بن علیّ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 73
ابن الحسن هذا کما تقدّم.
وقیل للصّادق علیه السلام: ما یزال یخرج رجل منکم أهل البیت فیقتل ویقتل معه بشر کثیر، فأطرق طویلًا ثمّ قال: إنّ فیهم الکذّابین وفی غیرهم المکذّبین «1».
ورُوی عنه صلوات اللَّه علیه أنّه قال: لیس منّا أحد إلّاوله عدوّ من أهل بیته، فقیل له: بنو الحسن لا یعرفون لمن الحقّ؟
قال: بلی، ولکن یحملهم الحسد «2». «3»
التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 153، 154، 155
«3»
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی البحار].
(2)- الإحتجاج: 2/ 137- 138 عنه البحار: 47/ 273 ح 10.
(3)- فصل پنجم در ذکر اولاد حضرت مجتبی علیه السلام و اسماء شریفه آنها
بدان‌که در ارشاد مفید است که آن حضرت هشت پسر داشت و هفت دختر. اما پسرهای آن حضرت:
الاوّل: زید بن الحسن که اکبر اولاد آن بزرگوار بود و شریف بنی‌هاشم بود و صدقات حضرت رسول تا حیات داشت در دست این بزرگوار بود و در سنّ صد سالگی از دنیا رحلت فرمود. و در عمدة الطالب است: عاش مائة سنة ومات بین مکّة ومدینة بموضع یقال له جاحز و مادر ایشان و مادر امّ الحسن و امّ الحسین امّ بشر بنت ابی مسعود انصاری بود و نام ابی مسعود عقبة بن عمرو یا عقبة بن ثعلبة خزرجیه است و ایشان مدّعی امامت نشدند و هیچ‌یک از شیعیان هم مدّعی امامت ایشان نشد.
الثانی: حسن بن الحسن، والده ماجده‌شان خوله بنت منظور الفزاریه است. [...]
الثالث: از اولاد حضرت مجتبی علیه السلام عمر بن الحسن المجتبی علیه السلام.
الرابع: قاسم بن الحسن المجتبی علیه السلام.
الخامس: عبداللَّه بن الحسن المجتبی علیه السلام و والده ماجده این سه، کنیزی بود امّ ولد و هرسه در کربلا شهید شدند چنانچه در ارشاد است و و در لهوف فرمود که زید بن حسن علیه السلام و عمر بن حسن و حسن بن حسن علیهما السلام از جمله سبایائی بودند که با اهل البیت اسیراً وارد کوفه شدند و در زیارت ناحیه مقدسه به جای عمر ابن الحسن ابو بکر بن الحسن الزکی را جزء شهداء فرموده.
السادس: عبدالرحمان بن حسن، فی الإرشاد خرج مع عمّه الحسین علیه السلام إلی الحجّ فتوفّی بالأبواء وهو محرم و ابواء منزلی است بین مکه و مدینه و مادر ایشان هم کنیزی بوده امّ ولد.
السابع: حسین بن الحسن، الملقّب بالأثرم و جهت آنکه آن بزرگوار را اثرم نامیدند چون دندان جلو-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 74
فیه: إنّ للحسن علیه السلام عشرین ولداً وذکر أسامیهم بهذا التّفصیل: زید والحسن والحسین الأثرم وعلیّ الأکبر وعلیّ الأصغر وجعفر وعبداللَّه الأکبر وعبداللَّه الأصغر والقاسم وعبدالرّحمان وأحمد وإسماعیل ویعقوب، وقال: قال ابن الجوزیّ: إنّ إسماعیل ویعقوب کانا من جعدة بنت الأشعث وهو متفرّد فی هذا القول، ولیس بمعلوم لأنّ جعدة لیس لها ولد من الحسن وعقیل ومحمّد الأکبر ومحمّد الأصغر وحمزة وأبو بکر وعمر
__________________________________________________
- دهان مبارکش شکسته بود.
الثامن: طلحة بن الحسن که او را طلحة الجواد می‌نامیدند و مادر جناب حسین بن الحسن و طلحة بن الحسن و فاطمه بنت الحسن امّ اسحاق بنت طلحه بن عبداللَّه التیمی بود کذا فی عمدة الطالب وثقة السلام قمی در منتهی الآمال فرموده: طلحاتی که معروف به جود بودند شش تن بودند: اوّل طلحة بن عبداللَّه التیمی واو را طلحة الفیّاض می‌نامیدند. دوم طلحة بن عمر بن عبداللَّه بن معمر التیمی و او را طلحة الجود می‌گفتند. سوم طلحة بن عبداللَّه بن خلف و او را طلحة الطلحات می‌گفتند. چهارم طلحة بن عبداللَّه بن عوف و او را طلحة الخیر می‌نامیدند. پنجم طلحة بن عبدالرحمان بن ابی بکر و او معروف بود به طلحة الدراهم. ششم طلحة بن الحسن المجتبی علیه السلام و او ملقب بود به طلحة الجواد. انتهی.
و اما بنات آن بزرگوار: امّ الحسن و امّ الحسین که این دو مخدره خواهر ابوینی جناب زید بن الحسن بودند و فاطمه که این مخدره خواهر ابوینی جناب حسین بن اثرم و طلحة بن الحسن بود و امّ عبداللَّه و فاطمه و امّ السلمه و رقیه هریک از مادرهای متعدده بودند و امّ الحسن زوجه عبداللَّه بن زبیر بن عوام بود کذا فی عمدة الطالب وأمّ عبداللَّه بنت الحسن زوجه حضرت زین العابدین والده ماجده امام محمّد باقر علیه السلام و حسن و حسین و عبداللَّه الباهر بود و این مخدره در صبایای حضرت مجتبی به جلالت قدر و بزرگواری ممتاز بود و بعضی گفتند که والده امام محمد باقر علیه السلام امّ الحسن بنت الحسن المجتبی بود و اما امّ سلمه زوجه جناب عمر الاشرف ابن زین العابدین بود و اما رقیة بنت الحسن زوجه عمر بن منذر بن زبیر بن عوام بود چنانچه در عمدة الطالب است و در ذخیرة الدارین سیّد عبدالمجید حائری نوشته: امّ الحسن و امّ الحسین دختران امام حسن مجتبی والده‌شان امّ بشر بنت مسعود الانصاری بود و این دو مخدره با عاتکه بنت مسلم بن عقیل که هفت ساله بود در کربلا بودند وقتی که لشکریان به خیام طاهرات ریختند هرسه در زیر سم ستوران هلاک شدند. و در عمدة الطالب است که از اولاد حضرت مجتبی علیه السلام از هیچ‌یک عقبی باقی نماند مگر از دو پسر و یک دختر که جناب زید و جناب حسن مثنی و جناب امّ عبداللَّه که والده مکرمه حضرت باقر علیه السلام باشد چنانچه از اولاد حضرت سیّد الشهدا از هیچ‌یک عقبی باقی نماند مگر از یک پسر و یک دختر که حضرت امام زین العابدین و فاطمه بنت الحسین باشد که زوجه حسن مثنی و والده جناب عبداللَّه محض و ابراهیم و حسن مثلث بود.
خراسانی، منتخب التواریخ،/ 138- 139، 140
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 75
وطلحة، وکان منهم مع الحسین سبعة: الحسن المثنّی وعبداللَّه الأکبر وعبداللَّه الأصغر والقاسم وعمر بن الحسن وأبو بکر بن الحسن، وفی خبر کان زید بن الحسن مع الحسین واللَّه أعلم، قال: وقتل منهم مع الحسین خمسة ونجا منهم اثنان، عمر کان مع الأسراء. «1»
__________________________________________________
(1)- فاطمه بنت الحسن، مادر امام باقر علیه السلام
این علیا مخدره فاطمه، دختر امام حسن مجتبی از بانوان باعظمت بوده است. کنیه‌اش امّ عبداللَّه و اگر نه امّ الحسن. ثقة الاسلام کلینی در «کافی» به سند خود از ابی الصباح از ابی جعفر امام باقر علیه السلام حدیث کند که فرمود: «مادر من در فناء دیواری نشسته بود. به ناگاه دیوار منشق شد و صدایی از آن بلند شد که خواست بر زمین افتد. در آن وقت، مادر من دست خود بلند کرد و گفت: لا وحقّ المصطفی ما أذن اللَّه لک فی السقوط فبقی معلّقاً فی الجوّ حتّی جازته؛ به حقّ نبی مرسل که خداوند عزوجل تو را اجازه نداده که ساقط شوی.»
دیوار در بین زمین و آسمان بایستاد تا آن مخدره از او دور شد. پس امام زین العابدین علیه السلام صد دینار تصدق کردند.
و امام صادق علیه السلام می‌فرمود: کانت صدِّیقة لم تدرک فی آل الحسن امرأة مثلها؛ در میان فرزندان امام حسن علیه السلام زنی باعصمت و علم و فضل و شرف و حیا و عفت بهتر از او نبوده [است].
و کافی است او را که از اغصان شجره طیّبه است و اعراق دوحه عصمت باشد. مناقب و فضائل او در نطاق نمی‌گنجد. یکی از مفاخر این بانوی عصمت که با هزاران مزیت برابری می‌کند، این است که جدش امام امیر المؤمنین، پدرش امام حضرت مجتبی، عمش امام حضرت سیّد الشهدا، شوهرش امام حضرت سجاد، فرزندش امام حضرت محمد الباقر سلام اللَّه علیهم.
در بعضی از مقاتل ذکر کرده‌اند که مخدره فاطمه بنت الحسن با شوهرش امام زین العابدین و فرزند ارجمندش امام محمد باقر به زمین کربلا آمد و در سلک اسیران به شام رفت و در جمیع مصائب با سایر اهل بیت شریک و سهیم بود. آیا چه گذشت بر این مخدره که شوهر بیمار خود را در زیر غل و زنجیر بالای شتر بنگرد و طفل چهار ساله خود را گرسنه و تشنه ببیند و خودش محتاج به خرقه‌ای باشد که خود را از نامحرمان بپوشاند از یک طرف سرهای خویشاوندان خود را بر نیزه بنگرد؛ انا للَّه‌وانا الیه راجعون.
و در منتهی الآمال قمی است که: فاطمه بنت الحسن بسیار جلیله است. از امام زین العابدین چهار پسر آورد. امام محمد باقر و حسن و حسین و عبداللَّه الباهر و این عبداللَّه، متولی صدقات امیر المؤمنین بود. پنجاه وهفت سال عمر او بود. در مدینه وفات کرد و بعضی حسن و حسین را از غیر آن مخدره می‌دانند و مشهور این است که از آن مخدره می‌باشد و حسین فرزند امام زین العابدین دو نفر بودند. حسین اصغر در کتب انساب و تواریخ بسیار او را تجلیل و تعظیم کرده‌اند و عقب او بسیار است؛ ولی از حالات حسین دیگر و حسن از کتب انساب چیزی به دست نمی‌آید.
محلاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 15- 16
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 76
__________________________________________________
- امّ الحسن دختر امام حسن مجتبی علیه السلام، مادرش امّ بشر بنت ابی مسعود عقبة الخزرجی انصاری بود. عبداللَّه ابن زبیر او را نکاح کرد. چون عبداللَّه کشته شد، برادرش زید بن الحسن امّ الحسن را برداشت و از مکه به مدینه مراجعت داد. بیش از این از ترجمه او چیزی در دست نیست.
امّ‌سلمه دختر امام حسن مجتبی علیه السلام. ابو اسحاق عمری گوید: امّ سلمه به حباله نکاح عمر بن زین العابدین علیه السلام درآمد و این عمر را عمر اشرف می‌گویند. بالنسبه به عمر اطرف که عموی پدرش امام زین العابدین است؛ چون‌که عمر اشرف هم از طرف مادر به حضرت امیر المؤمنین علیه السلام و حضرت زهرا علیها السلام می‌رسد به خلاف عمر اطرف که فقط شرافت او از یک طرف است و این عمر با زید شهید از یک مادر بودند و از زید بزرگ‌تر و مکنای به ابو علی بود و او مردی فاضل و جلیل و متولی صدقات امیر المؤمنین بود و مردی باسخاوت و ورع بود و در جلد ثانی متعلق به احوال امام سجاد از ناسخ عده روایاتی از همین عمر اشرف نقل می‌فرماید و عقب او از یک فرزند که علی اصغر محدث باشد، باقی ماند.
امّ سلمه دختر حسین اثرم زوجه حسن بن زید بن امام حسن علیه السلام و حسین اثرم فرزند بلا واسطه امام حسن است و از این جهت او را اثرم گوید که دندان ثنایای او ساقط شده بود؛ یا آن‌که یکی از چهار دندان او شکسته بود و از حسین اثرم اولادی نماند؛ لذا فرزندان امام حسن تماماً منتهی به حسن مثنی و زید می‌شود و از این دو نفر سادات حسنی بحمد اللَّه روی زمین را سنگین کردند (ناسخ).
امّ علی بنت امام زین العابدین بانوی حرم عبیداللَّه بن عباس بن امیر المؤمنین علیه السلام است. در کتاب سر سلسله علویه آورده است که عبیداللَّه بن عباس بن امیر المؤمنین تزوج اربع عقایل گرام یعنی چهار مخدره در حباله نکاح درآورد که کم‌نظیر بودند. یکی رقیه، دختر امام حسن مجتبی و دیگر امّ علی، دختر امام زین العابدین، و دیگر بنت معد بن عبداللَّه بن عباس بن عبدالمطلب، و دیگر بنت مسورین محزوم و عقب قمر بنی هاشم علیه السلام فقط از عبیداللَّه است.
امّ کلثوم دختر فضل بن عباس بن عبدالمطلب زوجه امام حسن مجتبی علیه السلام است و مشهور بین مورخان این است که: امام حسن علیه السلام را سیصد زن که هریک از زوجات آن حضرت بودند، با پای برهنه از قفای جنازه‌اش می‌رفته‌اند؛ ولی بیش‌تر آن زنان به نام و نشان معلوم نیستند و در کتاب‌های تواریخ ضبط نشده است که چند تن حره و چند تن کنیز بودند. بعضی هفت تن را امّ ولد شمردند و در این سیصد زن، نُه نفر صاحب فرزند شدند. مورخان به اختلاف، اولاد امام حسن علیه السلام را بیست پسر و یازده دختر به شمار گرفته‌اند و نام دختران را چنین ضبط کردند: امّ الحسین، فاطمه کبری، فاطمه صغری، سکینه، امّ الخیر، امّ سلمه، امّ عبدالرحمان، امّ عبداللَّه، رمله، رقیه و حال بیش‌تر این جماعت مجهول مانده و کسی در قلم نیاورده است و هر یک معروف باشند و خبری از آن‌ها به جا مانده باشد، در محل خود مذکور خواهد شد. از دختران امام حسن چهار تن بیش‌تر به خانه شوهر نرفته‌اند و نسل امام حسن فقط از زید و حسن مثنی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 77
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 456
روی عنه [الإمام الحسن علیه السلام] أولاده الحسن وزید وغیرهما کأبی الحوراء السّعدی.
مجدالدّین الیمنی، لوامع الأنوار، 3/ 34
__________________________________________________
- و فاطمه بانوی حرم امام زین العابدین علیه السلام باقی ماند. چون از پسران آن حضرت غیر حسین اثرم و عمر و زید و حسن نسلی نماند و نسل حسین اثرم و عمر نیز منقرض شد و از دختران نیز فاطمه کبری نسل آورد از امام زین العابدین. بنابراین سادات حسن منتهی بالاخره به فاطمه کبری از طرف مادر و زید و حسن مثنی از طرف پدر خواهد بود.
محلاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 375، 397- 398، 415، 434
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 78
وبعد:
1- عدّ فاطمة أمّ عبداللَّه/ أمّ محمّد من ولد الإمام الحسن المجتبی علیه السلام وهی أمّ الإمام محمّد الباقر علیهما السلام عند:
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 27- 28/ عنه: سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 214- 215؛ الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 200 (أمّها أمّ ولد)
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 156/ عنه: سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ (ط بیروت)،/ 299؛ الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 91، رضیّ الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 318؛ المجلسی، البحار، 46/ 163؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 109؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 629؛
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 50
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 59/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 57/ 211
ابن خیّاط، کتاب الطّبقات،/ 449 رقم 2263- 2264
ابن خیّاط، کتاب الطّبقات،/ 444 رقم 2233/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 57/ 211، ط المحمودی،/ 128
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 57
ابن قتیبة، المعارف،/ 212 (أمّها أمّ ولد)
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 305، أنساب الأشراف، 3/ 73 (أمّها أمّ ولد)
الحمیری، قرب الأسناد،/ 163 (ط بیروت)،/ 369- 370/ مثله الکلینی، الفروع من الکافی، 5/ 361 رقم 1
ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 24
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 145 (إسمها أمّ عبداللَّه)
الکلینی، الأصول من الکافی، 1/ 469 رقم 1/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 366؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 125؛ التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 90
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 79
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 238، 240/ عنه: البحرانی، العوالم (المستدرک)، 19/ 16- 17
المسعودی، إثبات الوصیّة،/ 176
ابن حبّان، الثّقات، 5/ 348، 7/ 2
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 276
الصّدوق، کمال الدّین وتمام النّعمة، 1/ 307 باب 27 رقم 1؛ مثله الطبرسی، الاحتجاج،/ 136- 137؛ البیاضی، الصراط المستقیم، 2/ 138- 139
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 95
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 5، 32
المفید، الإرشاد، 2/ 16/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 576؛ العلّامة الحلِّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 441- 442؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166؛ المجلسی، البحار، 44/ 163؛ البحرانی، العوالم، 16/ 305؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 336؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 250؛ خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 32؛ تاج‌الدّین العاملی، التّتمّة،/ 69؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 58- 59
المفید، الإرشاد، 2/ 154/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 90؛ العلّامة الحلِّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 458؛ المجلسی، البحار، 46/ 166؛ مثله الطبرسی، إعلام الوری،/ 257؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 209؛ الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 375
أبو طالب الزّیدی، الإفادة،/ 53
ابن حزم، الجمهرة،/ 52
المجدی،/ 19- 20
الفتّال، روضة الواعظین (ط قم)،/ 207/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 125
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 212/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 163؛ البحرانی، العوالم، 16/ 305؛ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 373
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 80
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 259/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 212؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 124؛ الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 375- 376
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 114- 115
ابن فندق، لباب الأنساب «1»، 1/ 342
ابن الخشّاب، تاریخ موالید الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 184
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 44/ 159 (ط المحمودی)،/ 34، مختصر ابن منظور، 17/ 235/ عنه: الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مؤسّسة الرّسالة)، 4/ 390 (ط دار الفکر)، 5/ 334
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 57/ 212، 214، ط المحمودی،/ 130، 134
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 29- 30/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 168- 169؛ البحرانی، العوالم، 16/ 306؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 323؛ مثله محمّد ابن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 32- 33
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 210/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 216؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 124- 125؛ البحرانی، العوالم، 19/ 17
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 208/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 215؛ البحرانی، العوالم، 19/ 15
ابن الجوزی، مستدرک العوالم (من صفة الصّفوة)، 19/ 339
الفخر الرّازی، الشّجرة المبارکة،/ 17، 87
ابن طلحة، مطالب السّؤول (ط بیروت)، 277، 282/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 117، 119- 120؛ المجلسی، البحار، 46/ 218؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 123- 124؛ البحرانی، العوالم (المستدرک)، 19/ 17
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 57/ 212، 214، ط المحمودی،/ 130، 134
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 106
__________________________________________________
(1)- [علی قوله أمّها خولة بنت منظور وهو مخالف لسائر المصادر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 81
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ (ط بیروت)،/ 302
الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 576/ عنه: ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 249- 250
ابن خلکان، وفیات الأعیان، 4/ 174
الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 580، 2/ 91
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 117، 119- 120/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 218؛ البحرانی، العوالم، 19/ 15؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 126
ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 145
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 5/ 344
رضی‌الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 353
رضی‌الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 316- 317/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 155- 156؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 107- 108 (أمّها أمّ الحسن)
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 89
ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط النّجف)،/ 194- 195
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 9/ 350
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 211
الکفعمی، المصباح،/ 522/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 217- 218؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 6/ 125- 126
ابن طولون، الأئمّة الإثنا عشر،/ 81
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 286
خواند امیر، حبیب السِّیر، 2/ 32، 67- 68 (أمّها أمّ الحسن)
مجلسی، جلاء العیون،/ 850
مدرسی، جنات الخلود،/ 20
القندوزی، ینابیع المودّة (ط أسوة)، 3/ 152
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 270، 276
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 82
الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 88، 89، 90
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 563
آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 296
2- وعُدّت فی جملة الأسراء عند:
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 77، 78
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 203- 204 (ط دار الفکر)، 4/ 418
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 83
عدّ أبو بکر، وعبداللَّه، والقاسم، وبشر، وعمر أبناء الإمام الحسن المجتبی علیه السلام ذکر فی جملة الشّهداء علیهم السلام:
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 112/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 62- 63؛ البحرانی، العوالم، 17/ 343؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 20؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 462؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 241؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 329- 330
مجلسی، جلاء العیون،/ 694- 695
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 84
1- قد عدّ القاسم، وأبو بکر وعبداللَّه من ولد الإمام الحسن المجتبی علیه السلام الّذین شهدوا کربلاء وقتلوا مع عمّهم:
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 28/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 13؛ سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 215
أبو طالب الزّیدی، الإفادة،/ 52/ عنه: مجدالدّین الیمنی، التّحف،/ 56
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 39
المجدی «1»،/ 19
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 212/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 163؛ البحرانی، العوالم، 16/ 305؛ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 373
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 30/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 169؛ البحرانی، العوالم، 16/ 306؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 323؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 33
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 187 (ط دار الفکر)، 4/ 401
المقریزی، اتّعاظ الحنفاء،/ 8
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 294
آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 296
2- ذُکروا فی جملة الشّهداء علیهم السلام عند:
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 490، 491/ عنه: المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 268
الطّبری، التّاریخ، 5/ 468
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 71
المفید، الإرشاد، 2/ 129، 130/ عنه: الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 263
__________________________________________________
(1)- [ذکر المجدی شخصین بإسم عبداللَّه، وهما المقتولان بکربلاء، وأحدهما المکنّی بأبی بکر وهو زوج سکینة بنت الحسین علیه السلام، والآخر هو عبداللَّه الأصغر] (مسؤولة البحث)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 85
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 250؛ تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 108
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 46- 47
سبط بن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 254
عمادالدین طبری، کامل بهائی، 2/ 303
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 446
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 59
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 462
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 189
المخزومی، صحاح الأخبار،/ 30
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 34
الطّریحی، المنتخب، 1/ 37
مجلسی، جلاء العیون،/ 695
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 463
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 86
1- عدّ القاسم، وعبداللَّه، وعمرو من ولد الإمام الحسن المجتبی علیه السلام وأمّهم أمّ ولد عند:
المفید، الإرشاد، 2/ 16/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 576؛ العلّامة الحلِّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 441- 442؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166؛ المجلسی، البحار، 44/ 163؛ البحرانی، العوالم، 16/ 305؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 336؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 250؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 58- 59
رضی‌الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 352
القمی، نفس المهموم،/ 680
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 563
التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 119
2- عدّهم «1» من ولده علیه السلام الّذین شهدوا کربلاء وقتلوا مع عمّهم:
المفید، الإرشاد، 2/ 23/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 580؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166؛ المجلسی، البحار، 44/ 167؛ البحرانی، العوالم، 16/ 311؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 340؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 250؛ القمی، نفس المهموم،/ 680
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 33
مدرسی، جنات الخلود،/ 20
__________________________________________________
(1)- [فی سائر المصادر ذُکر عمر، وهو من جملة الأسراء علی قول الطبری، وعلی قول المفید من جملة الشّهداء علیهم السلام]. (مسؤولة البحث)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 87
1- عدّ القاسم، وعبداللَّه، وأبو بکر، وعمرو/ عمر من ولد الإمام الحسن المجتبی علیه السلام الّذین شهدوا کربلاء وقتلوا مع عمّهم:
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 106
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 33
مدرسی، جنات الخلود،/ 20
2- ذکر فی جملة الشّهداء علیهم السلام:
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 48
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 233
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 88
القاسم وعبداللَّه:
1- قد عُدّا من وُلد الإمام الحسن المجتبی علیه السلام الّذین شهدوا کربلاء وقُتِلا مع عمِّهم علیه السلام:
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی «1» علیه السلام، 2/ 276
الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 90
2- عدّهما فی جملة الشّهداء علیهم السلام عند:
المسعودی، التّنبیه والإشراف،/ 304
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 309، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 558
القاضی النّعمان، شرح الأخبار «2»، 3/ 179، 180
__________________________________________________
(1)- [علی قوله هو المکنّی بأبی بکر].
(2)- [علی قوله: عبداللَّه هو زوج سکینة بنت الحسین علیه السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 89
1- قد عدّ القاسم وأبو بکر من ولد الإمام الحسن المجتبی علیه السلام الّذین شهدوا کربلاء وقتلوا مع عمّهما:
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 50
2- وذکر فی جملة الشّهداء علیهم السلام عند:
ابن خیّاط، التّاریخ،/ 179
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 422، أنساب الأشراف، 3/ 223
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 58 (علی قوله أمّهما أمّ ولد)
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 108، مقتل الحسین،/ 38/ عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 107؛ مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 185 (علی قوله أمّهما أمّ ولد)
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 401 (علی قوله هو أخ أبی بکر بن الحسن لأبیه وأمِّه)
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 302
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 90

قال: أخبرنا عبداللَّه بن جعفر الرّقّیّ، قال: حدّثنا عبیداللَّه بن عمرو، عن إسماعیل بن أبی خالد، عن شعیب بن یسار: إنّ الحسن بن علیّ أتی ابناً لطلحة بن عبیداللَّه، فقال: قد أتیتک بحاجة ولیس لی مردّ، قال: وما هی؟ قال: تزوّجنی أختک، قال: إنّ معاویة کتب إلیَّ یخطبها علی یزید، قال: ما لی مردّ إذ أتیتک، فزوّجها إیّاه، ثمّ قال: ادخل بأهلک، فبعث إلیها بحلّة ثمّ دخل بها، فبلغ ذلک معاویة فکتب إلی مروان أن خیِّرها، فخیَّرها فاختارت حسناً فأقرّها، ثمّ خلف علیها بعده حسین. ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 64 رقم 97
قال: أخبرنا «1» محمّد بن عمر، «2» قال: حدّثنا «2» عبدالرّحمان بن أبی الموالی، قال: سمعت عبداللَّه بن حسن [بن حسن] یقول: کان حسن بن علیّ قلّما «3» تفارقه «4» أربع حرائر، «5» فکان صاحب ضرائر «6» «5»، فکانت عنده ابنة منظور بن سیّار «7» الفزاریّ، وعنده «8» امرأة من بنی أسد 5 من آل خزیم «9» «5»، فطلّقهما وبعث إلی کلّ واحدة «10» بعشرة آلاف درهم «11» وزقاق من عسل متعة، وقال لرسوله یسار «12» بن سعید بن یسار «12»- وهو مولاه-:
__________________________________________________
(1)- [تاریخ دمشق: أنبأنا].
(2- 2) [تاریخ دمشق: أنبأنا].
(3)- [تذکرة الخواصّ: لا].
(4)- [تاریخ دمشق: ما یفارقه].
(5- 5) [لم یرد فی تذکرة الخواصّ].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی التّهذیب، 2/ 298 (ط دار المعرفة، 1/ 561].
(7)- [تذکرة الخواصّ: یسار].
(8)- [لم یرد فی تذکرة الخواصّ].
(9)- [لم یرد فی تهذیب الکمال وفی المختصر: جهم].
(10)- [زاد فی تاریخ دمشق: منهما].
(11) (11*) [تذکرة الخواصّ: مع مولاه یسار].
(12- 12) [فی المختصر: أبی سعید بن یسار وتهذیب الکمال: أبی سعید].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 91
احفظ ما تقولان لک (11*)، فقالت الفزاریّة: «1» بارک اللَّه فیه وجزاه خیراً «1»، وقالت الأسدیّة:
متاع قلیل من حبیب مفارق، فرجع فأخبره، فراجع الأسدیّة وترک الفزاریّة.
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 68 رقم 109/ مثله ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 77 ط المحمودی،/ 152- 153؛ تهذیب ابن بدران، 4/ 216؛ مختصر ابن منظور، 7/ 27- 28؛ سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ (ط بیروت)،/ 191؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 237
قال: أخبرنا محمّد بن عمر، قال: حدّثنا حاتم بن إسماعیل، عن جعفر بن محمّد، عن أبیه، قال: قال علیّ: ما زال الحسن بن علیّ یتزوّج ویطلِّق حتّی خشیت أن یکون یورثنا عداوة فی القبائل «2».
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 68 رقم 110/ عنه: الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، (ط مصر)، 3/ 178 (ط دار الفکر)، 4/ 392؛ السّیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 191
قال: أخبرنا محمّد بن عمر، قال: حدّثنی حاتم بن إسماعیل، عن جعفر بن محمّد، عن أبیه، قال: قال علیّ: «3» یا أهل الکوفة! لا تزوّجوا الحسن بن علیّ فإنّه رجل «4» مطلاق، «5» فقال رجل «6» من همدان «6»: واللَّه لنزوّجنّه، فما رضی أمسک وما کره طلّق «5».
__________________________________________________
(1- 1) [تذکرة الخوصّ: جزاه اللَّه خیراً].
(2)- إشارة واحدة من أمیر المؤمنین علیه السلام کانت تکفی فی أن یمتنع الحسن علیه السلام عمّا لا یرتضیه له أبوه وولیّ أمره وأمیر المسلمین جمیعاً، وما حاجته إلی أن ینهی الجماهیر عن أن یزوّجوه؟! فلو نهی ابنه سرّاً لأطاعه ولمّا احتاج إلی أن ینهی النّاس علانیّة فیعصونه، ولکنّها أساطیر الأوّلین اکتتبها.
وأمیر المؤمنین علیه السلام أعرف النّاس بطواعیة ابنه البارّ له، وإنّه المعصوم المطهّر بنصّ الکتاب والسّنّة الثّابتة الصّحیحة، وقد نصّ هو أیضاً علی عصمته فیما أخرجه الحافظ أبو سعید بن الأعرابی فی معجمه الورقة 157/ 1: أخبرنا داود [بن یحیی الدّهقان]، أخبرنا بکّار بن أحمد، أخبرنا إسحاق- یعنی ابن یزید-، عن عمرو بن أبی المقدام، عن العلاء بن صالح، عن طارق بن شهاب، قال: سمعت علیّاً یقول: المعصوم منّا أهل البیت خمسة: رسول اللَّه وأنا وفاطمة والحسن والحسین. وراجع تعلیق الحدیث الآتی.
(3)- [من هنا حکاه فی السّیر (ط مصر)، 3/ 178 (ط دار الفکر)، 4/ 392].
(4)- [لم یرد فی السّیر].
(5- 5) [السِّیَر: قد خشیت أن یورثنا عداوة فی القبائل].
(6- 6) [لم یرد فی السّیر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 92
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 69 رقم 111/ مثله ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 77- 78، ط المحمودی،/ 153؛ مختصر ابن منظور، 7/ 28؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 236؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، (ط مصر)، 3/ 169، 174، 178 (ط دار الفکر)، 4/ 383، 388- 389، 392؛ ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 38، السّیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 191؛ الهیثمی، الصّواعق المحرقة،/ 139- 140؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 247
قال: أخبرنا محمّد بن عمر [الواقدی]، قال: حدّثنی علیّ بن عمر، عن أبیه، عن علیّ ابن حسین، قال: کان الحسن بن علیّ مطلاقاً للنّساء، «1» وکان لا یفارق امرأة «2» إلّاوهی تحبّه «3».
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 69 رقم 112/ عنه: سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ (ط بیروت)،/ 191؛ مثله ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 79، ط المحمودی،/ 155؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 237؛ ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 38؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 298؛ السّیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 191؛ الهیثمی، الصّواعق المحرقة،/ 139؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 247
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی نور الأبصار].
(2)- [فی تذکرة الخواصّ مکانه: وقال ابن سعد: ما فارق امرأة ...].
(3)- محمّد بن عمر هو الواقدیّ، وعلیّ بن عمر- فی هذه الطّبقة- نکرة، هو وأبوه مجهولان، قال الذّهبیّ فی میزان الإعتدال 3/ 148: علیّ بن عمر الدّمشقیّ، عن أبیه، وعنه بقیّة، لا یُدری مَن هو؟!
ولقد تعدّدت القصص عن زوجات الحسن علیه السلام وطلاقه! والّذی یبدو أنّها حیکت بعده بفترة، وإلّا فطیلة حیاته علیه السلام لم نر معاویة ولا واحداً مع زبانیته عاب الحسن علیه السلام بذلک ولا بکته بشی‌ء من هذا القبیل وهو الّذی کان یتسقّط عثرات الحسن علیه السلام فلم یجد فیه ما یشینه وهو ممّن أذهب اللَّه عنهم الرِّجس وطهّرهم تطهیراً.
ولو کان هناک بعض الشّی‌ء لزمّر له معاویة وطبّل هو وکلّ أجهزة إعلامه، أضف إلی ذلک کلّه أنّ المراجع التّاریخیّة وکتب الأنساب والرّجال بین أیدینا لا تعدّ له من النِّساء والأولاد أکثر من المعتاد فی ذلک العصر، فلا نساؤه أکثر من نساء أبیه- مثلًا- ولا أولاده أکثر من أولاده، فلو کان أحصن سبعین امرأة أو تسعین لکان أولاده یعدّون بالمئات.
وهذا ابن سعد، اقرأ صدر هذه التّرجمة لا تجده سمّی للحسن علیه السلام أکثر من ستّ نساء وأربع أمّهات أولاد.
والمدائنیّ کذلک لم یعدّ للحسن علیه السلام أکثر من عشر نساء کما فی شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید 16/ 21.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 93
قال: أخبرنا علیّ بن محمّد، عن عبداللَّه بن عبدالرّحمان، عن عبداللَّه بن أبی بکر بن محمّد بن عمرو بن حزام، قال «1»: خطب الحسن بن علیّ امرأة من بنی همام بن شیبان، فقیل له: إنّها تری رأی الخوارج! فقال: إنِّی أکره أن أضمّ إلی صدری جمرة من جهنّم «2».
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 70 رقم 113/ مثله البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 270
قال: أخبرنا علیّ بن محمّد «3»، عن «4» ابن جعدبة، عن ابن أبی ملیکة، قال: تزوّج الحسن بن علیّ خولة بنت منظور «5»، فبات لیلة علی سطح «6» أجمّ «7»، فشدّت خمارها برجله والطّرف الآخر بخلخالها، فقام من اللّیل، فقال: ما هذا؟ قالت: خفت أن تقوم «8» من اللّیل بِوَسَنِکَ «8» فتسقط فأکون أشأم سخلة علی العرب، فأحبّها فأقام عندها سبعة أیّام.
فقال ابن عمر: لم نر أبا محمّد منذ أیّام، فانطلقوا بنا إلیه، فأتوه «9»، فقالت له خولة:
__________________________________________________
(1)- وهو الصّحیح، فإنّ همام بن شیبان هو همام بن مرّة بن ذهل بن شیبان من بکر بن وائل، راجع‌معجم قبائل العرب ص 1225.
(2)- وعند البلاذری وابن أبی الحدید: جمرة من جمر جهنّم.
هذا وقد صحّ عن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله من وجوه کثیرة أنّه قال: «الخوارج کلاب أهل النّار».
أخرجه الحفّاظ بطرق کثیرة منهم: أبو داود الطّیالسی فی مسنده، وابن أبی شیبة فی المصنّف، وأحمد فی المسند، وابن ماجة فی السّنن، والحکیم التّرمذی فی نوادر الأصول، والطّبری فی تهذیب الآثار، والطّبرانی فی المعجم الکبیر، والحاکم فی المستدرک، کلّهم عن عبداللَّه بن أبی أوفی.
وأخرجه أحمد فی المسند، وابن خزیمة فی صحیحه، والطّبرانی فی المعجم الکبیر، والحاکم فی المستدرک، والضّیاء المقدسی فی المختارة، کلّهم عن أبی أُمامة الباهلیّ.
وعنهم جمیعاً الحافظ السّیوطی فی جمع الجوامع 1/ 410، وفی الجامع الصّغیر 2/ 19 جعل علیه «صح» وهو رمز الحدیث الصّحیح.
(3)- [أضاف فی تاریخ دمشق وتهذیب الکمال: المدائنیّ].
(4)- [فی الجمل مکانه: المدائنیّ، عن ...].
(5)- [أضاف فی الجمل: بن زبان بن سیّار بن عمرو الفزاریّ].
(6)- [أضاف فی الجمل: له].
(7)- [أضاف فی الجمل: لا ستر له].
(8- 8) [الجمل: بوسنک فی اللّیل].
(9)- [لم یرد فی تهذیب الکمال].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 94
احتبسهم حتّی نهیِّئ لهم غذاء، «1» قال: نعم «1»، قال ابن عمر: فابتدأ الحسن حدیثاً ألهانا بالاستماع إعجاباً به حتّی جاءنا الطّعام «2». «3» «4» قال علیّ بن محمّد [المدائنی] «4»: وقال قوم «3»: الّتی شدّت خمارها برجله هند بنت سهیل بن عمرو، «5» وکان الحسن أحصن تسعین «6» امرأة! «5».
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 71 رقم 115/ مثله البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 276؛ ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 77، ط المحمودی،/ 152- 153، تهذیب ابن بدران، 4/ 216؛ مختصر ابن منظور، 7/ 27؛ سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 191، المزی، تهذیب الکمال، 6/ 236
قال: أخبرنا محمّد بن عمر، قال: حدّثنا عبداللَّه بن جعفر، عن عبداللَّه بن حسن، قال: کان الحسن بن علیّ کثیر نکاح النّساء، «7» وکنّ قلّما یحظین عنده، وکان قلّ امرأة «7» تزوّجها إلّاأحبّته وَصَبَتْ «8» به «9».
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی تاریخ دمشق وتهذیب الکمال].
(2)- [أضاف فی الجمل: وکانت خولة عند محمّد بن طلحة فخلف علیها، وکانت أختها عند عبداللَّه بن الزّبیر، فعبداللَّه زوّجه إیّاها، واسم أختها تماضر بنت منظور فغضب أبوها ثمّ رضی].
والأجمّ، قال فی تاج العروس 8/ 180: بالفتح، کلّ بیت مربّع مسطّح، وحصن بالمدینة مبنیّ بالحجارة، عن ابن السکّیت.
وفی معجم البلدان: اجُم- بضمّ أوّله وثانیه- وهو واحد أجام المدینة وهو بمعنی الأطمّ، وأجام المدینة وأطامها: حصونها وقصورها وهی کثیرة لها ذکر فی الأخبار، وقال ابن السکّیت: اجُم حصن بناه أهل المدینة من حجارة، وقال: کل بیت مربّع مسطّح فهو أجمّ.
(3- 3) [المختصر: وقیل: إنّ].
(4- 4) [لم یرد فی الجمل].
(5- 5) [الجمل: والأوّل أثبت، وأیضاً مثله فی ص 277، وحکاه الذّهبیّ عن المدائنیّ فی سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 173، 178، (ط دار الفکر)، 4/ 388، 392 وحکاه السّیوطیّ فی تاریخ الخلفاء،/ 191؛ وحکاه أیضاً ابن حجر الهیثمی فی الصّواعق المحرقة،/ 139، ومثله فی نور الأبصار،/ 247].
(6)- [فی تذکرة الخواصّ مکانه: وفی روایة أنّه تزوّج تسعین ...].
(7- 7) [السِّیَر: وقلّ مَن حَظِیت عنده، وقلّ مَن].
(8)- [فی تاریخ دمشق والمختصر: ضنّت].
(9)- [تاریخ الخلفاء: إلیه وإلی هنا حکاه عنه فیه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 95
فیقال: إنّه «1» سقی ثمّ أفلت، ثمّ سقی فأفلت، ثمّ کانت الآخرة «2» توفّی فیها.
فلمّا حضرته «2» الوفاة قال الطّبیب- «3» وهو یختلف إلیه «3»-: هذا رجل قد قطّع السّمّ أمعاءه، «3» فقال الحسین: یا أبا محمّد! خبِّرنی مَن سقاک؟ قال: ولِمَ یا أخی؟ قال: أقتله واللَّه قبل أن أدفنک أوَ لا أقدر علیه؟ أو یکون بأرض أتکلّف الشّخوص إلیه، فقال:
یا أخی! إنّما هذه الدّنیا لیال فانیة، دعه حتّی ألتقی أنا وهو عند اللَّه، فأبی أن یسمِّیه «3».
وقد سمعت بعض مَن یقول: کان معاویة قد تلطّف لبعض خدمه أن یسقبه سمّاً!
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 82- 83/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 106؛ مختصر ابن منظور، 7/ 39؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 252؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 184 (ط دار الفکر)، 4/ 397؛ السّیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 191
أخبرنا أبو بکر الأنصاریّ، أنا الحسن بن علیّ الشّاهد، أنا محمّد بن العبّاس، أنا أحمد ابن معروف، أنا الحسین بن محمّد، أنا محمّد بن سعید، أنا إسماعیل بن إبراهیم، عن أبی عون «4»، عن عُمیر بن إسحاق، قال: «5» دخلتُ أنا وصاحب لی «5» علی الحسن بن علیّ نعوده، فقال لصاحبی: یا فلان سلنی، «3» قال: ما أنا بسائلک شیئاً «3»، ثمّ قام من عندنا، فدخل کنیفاً له «6»، ثمّ خرج فقال: «3» أیّ فلان سلنی قبل أن لا تسألنی «3»، فإنِّی واللَّه لقد لفظتُ طائفة من کبدی قبل «6» قلّبتها بعودٍ «3» کان معی «3»، وإنِّی قد سقیتُ السّمّ مراراً فلم أسق
__________________________________________________
(1)- [زاد فی تاریخ دمشق والمختصر وتهذیب الکمال والسّیر: کان].
(2- 2) [السّیر: وحضرته].
(3- 3) [لم یرد فی السّیر].
(4)- [فی السّیر مکانه: ابن علیة عن ابن عون ... فی بقیّة المصادر أیضاً: ابن عون، کما هو مشتهر به، وهوعبداللَّه بن عون بن أرطان المزنیّ مولاهم، وکنیته أبو عون، وهو من رجال الصّحاح الستّة، راجع تهذیب التّهذیب، 5/ 346].
(5- 5) [السّیر: دخلنا].
(6)- [لم یرد فی السّیر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 96
مثل هذا «1» قطّ فسلنی، فقال: ما أنا بسائلک شیئاً [حتّی] یعافیک اللَّه إن شاء اللَّه.
ثمّ خرجنا «1»، فلمّا کان الغد أتیته وهو یسُوق، فجاء الحسین «1» فقعد عند رأسه «1»، فقال:
أی أخی أنبئنی مَنْ سقاک؟ قال: لِمَ، أتقتله؟ قال: نعم، ما أنا بمحدِّثک شیئاً، إن یک «2» صاحبی الّذی أظنّ فاللَّه أشدّ نقمة، وإلّا فوَاللَّه لا یُقتَل بی بری‌ء.
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 83 رقم 145/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 105؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 183 (ط دار الفکر)، 4/ 397
قال: أخبرنا موسی بن إسماعیل، قال: حدّثنا أبو هلال، عن قتادة، قال: قال الحسن للحسین: إنِّی «3» قد سقیت السّمّ غیر مرّة، وإنِّی «3» لم أُسق مثل هذه، إنِّی لأضع کبدی، قال:
فقال: مَنْ «4» فعلَ ذلک بک؟ قال: لِمَ؟ لتقتله؟ ما کنت لأُخبرک «4» «5».
قال: أخبرنا یحیی بن حمّاد، قال: أخبرنا أبو عوانة، عن المغیرة، «6» عن أمّ موسی: إنّ جعدة بنت الأشعث بن قیس سقت الحسن السّمّ فاشتکی 1 منه شکاة «1».
قال: فکان یوضع تحته طست وترفع أخری، نحواً من أربعین یوماً.
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 84/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 106- 107؛ مختصر ابن منظور، 7/ 39؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 252- 253؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 300؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 184 (ط دار الفکر)، 4/ 397
قال: أخبرنا محمّد «7» بن عمر، قال: حدّثنی عبداللَّه بن جعفر، عن أمّ بکر بنت المسور،
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی السّیر].
(2)- [السّیر: یکن].
(3)- [لم یرد فی السّیر].
(4- 4) [السّیر: فعله؟ فأبی أن یخبره].
(5)- [إلی هنا لم یرد فی تهذیب الکمال وتهذیب التّهذیب].
(6)- [من هنا حکاه فی المختصر].
(7)- [فی المستدرک مکانه: حدّثنا أبو عبداللَّه الأصبهانیّ، ثنا الحسن بن الجهم، ثنا الحسین بن الفرج، ثنامحمّد ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 97
قالت: کان الحسن بن علیّ سقی «1» مراراً، کلّ ذلک یفلت منه، حتّی کان المرّة الآخرة الّتی مات فیها فإنّه کان یختلف کبده، فلمّا «2» مات أقام نساء بنی هاشم علیه النّوح شهراً.
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 84- 85، 90 رقم 149، 167/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 106؛ مختصر ابن منظور، 7/ 39، مثله الحاکم النّیسابوری، المستدرک، 3/ 173؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 252
قال: أخبرنا علیّ بن محمّد [المدائنیّ]، عن الهذلیّ، عن ابن سیرین، قال: کانت هند «3» بنت سهیل بن عمرو «4» عند عبدالرّحمان بن عتاب بن أسید وکان أبا عذرتها فطلّقها، فتزوّجها «4» عبداللَّه «5» بن عامر بن کریز ثمّ «6» طلّقها، فکتب معاویة إلی أبی هریرة أن یخطبها علی یزید بن معاویة، «7» فلقیه الحسن بن علیّ، فقال: أین ترید؟ قال: أخطب هند بنت سهیل بن عمرو علی یزید بن معاویة «7»، قال [الحسن علیه السلام] «8»: اذکرنی لها، فأتاها أبو هریرة فأخبرها الخبر، فقالت: خَرْ «9» لی، قال: أختار لک الحسن، فتزوّجها «10»، فقدم عبداللَّه بن عامر المدینة، فقال للحسن: إنّ لی عندها ودیعة، فدخل إلیها والحسن معه «11» وجلست بین [یدیه] «12» فرقّ ابن عامر «13»، فقال الحسن: ألا أنزل لک عنها؟ فلا أراک تجد
__________________________________________________
(1)- [المستدرک: سمّ].
(2)- [فی المختصر مکانه: قالت أمّ بکر بنت المسور: لمّا ...].
(3)- [فی الجمل مکانه: قال المدائنیّ: وتزوّج الحسن هند ...].
(4- 4) [الجمل: وکانت عند].
(5)- [فی الشّرح والبحار والعوالم مکانهم: وروی أبو الحسن المدائنیّ، قال: تزوّج الحسن بن علیّ علیهما السلام هنداً بنت سهیل بن عمرو، کانت عند عبداللَّه ...].
(6)- [فی الشّرح والبحار والعوالم: ف].
(7- 7) [لم یرد فی البحار].
(8)- [من الشّرح والبحار والعوالم].
(9)- [فی الشّرح والبحار والعوالم: إختر].
(10)- [فی الشّرح والبحار والعوالم: فتزوّجته، وإلی هنا حکاه عن الشّرح فی البحار].
(11)- [أضاف فی الشّرح: فخرجت حتّی جلست].
(12)- [الشّرح: بین یدی عبداللَّه بن عامر].
(13)- [أضاف فی الجمل: حین نظر إلیها، وأضاف فی الشّرح: لها رِقّة عظیمة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 98
محلّلًا خیراً لکما منِّی، «1» فقال: ودیعتی «1»، فأخرجت سفطین فیهما جوهر ففتحهما فأخذ من واحد «2» قبضة وترک الباقی «3»، فکانت تقول: سیِّدهم جمیعاً الحسن، وأسخاهم ابن عامر، وأحبّهم إلیَّ عبدالرّحمان بن عتاب.
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 70- 71/ البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 273- 274؛ ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 16/ 12- 13؛ المجلسی، البحار، 44/ 173؛ البحرانی، العوالم، 16/ 303
قال: أخبرنا إسماعیل بن إبراهیم الأسدیّ، عن ابن عون، عن عمیر بن إسحاق، قال:
ما تکلّم عندی أحد کان أحبّ إلیَّ إذا تکلّم أن لا یسکت من الحسن بن علیّ، وما سمعتُ منه کلمة فحش قطّ إلّامرّة، فإنّه بین حسین بن علیّ وعمرو بن عثمان بن عفّان خصومة فی أرض، فعرض حسین أمراً لم یرضه عمرو، فقال الحسن: فلیس عندنا إلّاما رغم أنفه. قال: فهذا أشدّ کلمة فحش سمعتها منه قطّ «4».
قال: أخبرنا الفضل بن دکین، قال: أخبرنا مسافر الجصّاص، عن زریق بن سوّار، قال: کان بین الحسن بن علیّ وبین مروان کلام، فأقبل علیه مروان فجعل یغلظ له وحسن ساکت، فامتخط مروان بیمینه، فقال له الحسن: ویحک، أما علمتَ أنّ الیمین للوجه والشِّمال للفَرْج؟! أُفّ لک؛ فسکت مروان.
__________________________________________________
(1- 1) [الشّرح: قال: لا، ثمّ قال لها: ودیعتی].
(2)- [الشّرح: أحدهما].
(3)- [أضاف فی الجمل: علیهما. وکانت عند عبدالرّحمان بن عتاب بن أسید قبل أن تکون عند ابن عامر وهو أبو عذرتها، وأضاف فی الشّرح: الآخر علیها وکانت قبل ابن عامر عند عبدالرّحمان بن عتّاب بن أسید].
(4)- [أضاف فی تاریخ دمشق: هذا منقطع، وهکذا قد کرّر هذا الخبر من الطریقین، عن ابن سعد وعن الزّبیر بن بکّار، وهذه سلسلة الرّواة: أخبرنا أبو الحسین بن الفرّاء وأبو غالب وأبو عبداللَّه إبنا البنّاء قالوا: أنا أبو جعفر بن المسلمة، أنا أبو طاهر بن المسلمة المخلصی، أنا أحمد بن سلیمان، نا الزّبیر بن بکار، وحدّثنی عمِّی قال: وروی ابن عون عن عمیر إسحاق].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 99
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 59، 61 رقم 80، 88/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 80 (ط المحمودی)،/ 157- 158؛ الهیثمی، الصّواعق المحرقة،/ 139
قال: أخبرنا علیّ بن محمّد [المدائنیّ] «1»، عن جویریة بن أسماء، قال: لمّا مات الحسن ابن علیّ رضی الله عنه، أخرجوا «2» جنازته، فحمل مروان [بن الحکم] سریره! فقال له الحسین:
تحمل «3» سریره، أما واللَّه لقد «3» کنتَ تجرِّعة الغیض «4»؟! فقال مروان: إنِّی «5» کنتُ أفعل ذلک بمَن یوازن حلمه الجبال.
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 91 رقم 170/ مثله أبو الفرج، مقاتل الطّالبیین،/ 49؛ ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة؛ 16/ 13؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 185 (ط دار الفکر)، 4/ 399؛ المجلسی، البحار، 44/ 145- 146
المدائنیّ، عن عبداللَّه بن سلم الفهریّ، قال: خطب علیّ إلی سعید بن قیس ابنته أمّ عمران لابنه الحسن فشاور الأشعث، فقال: زوِّجها ابنی محمّداً فهو ابن عمّها، فدفعها فزوّجه إیّاها، ثمّ دعا الأشعث الحسن فغداه واستسقی ماء، فقال لابنته: اخرجی فاسقیه، فسقته، فقال الأشعث: لقد سَقَتُکَ جاریة ما خدمت الرّجال وهی ابنتی، فأخبر الحسن أباه، فقال: تزوّجها.
قال المدائنیّ: ویقال إنّ علیّاً قال للأشعث: اخطب علی الحسن ابنة سعید بن قیس، فأتی سعیداً فخطبها علی ابنه فزوّجه، فقال علیّ: خنت. فقال: أزوّجه من لیس بدونها، فزوّجه جعدة بنت الأشعث فَسَمَّت الحسن، فخلف علیها یعقوب بن طلحة ثمّ العبّاس، ثمّ عبداللَّه بن العبّاس.
المدائنیّ، عن الهذلیّ، عن ابن سیرین، قال: خطب الحسن بن علیّ إلی رجل فزوّجه، فقال: إنِّی لأزوّجک وأنا أعلم أنّک غلق طلقة، ولکنّک خیر النّاس نفساً، وأرفعهم جدّاً وبیتاً.
__________________________________________________
(1)- [فی مقاتل الطّالبیین مکانه: وقال علیّ بن الحسن بن علیّ بن حمزة العلویّ، عن عمّه محمّد، عن‌المدائنیّ، عن ...].
(2)- [فی السّیر مکانه: قال جویریة بن أسماء: لمّا أخرجوا ...].
(3- 3) [فی الشرّح والبحار: الیوم جنازته و].
(4)- [فی مقاتل الطّالبیین والشّرح والسّیر والبحار: الغیط].
(5)- [فی الشّرح والبحار: نعم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 100
المدائنیّ، قال: بلغنا أنّ الحسن کان إذا أراد أن یطلِّق امرأة جلس إلیها، فقال: أیسرّک أنِّی أهبُ لک کذا؟ فتقول: ما شئتَ، أو تقول: نعم. فیقول: هو لک، فإذا قام أرسل إلیها بمالها الّذی سمّاه وبالطّلاق.
المدائنیّ، عن سحیم، عن حفص، عن عیسی بن أبی هارون، قال: تزوّج الحسن حفصة بنت عبدالرّحمان بن أبی بکر، وکان المنذر بن الزّبیر هویها فأبلغ الحسن عنها شیئاً، فطلّقها الحسن وکان مطلاقاً، فخطبها المنذر فأبت أن تتزوّجه وقالت: نهرنی، فخطبها عاصم بن عمر بن الخطّاب فتزوّجها فرقی إلیه المنذر شیئاً فطلّقها، ثمّ خطبها المنذر، فقیل لها: تزوّجیه فیعلم النّاس أنّه کان یعضهک بباطل، فتزوّجته فعلم الناّس ما أراد وأنّه کان کذب علیها، فقال الحسن لعاصم بن عمر: انطلق بنا حتّی نستأذن المنذر فندخل علی حفصة، فاستأذناه فشاور أخاه عبداللَّه بن الزّبیر، فقال: دعهما یدخلان علیهما فدخلا فکانت إلی عاصم أکثر نظراً منها إلی الحسن، وکانت إلیه أشدّ انبساطاً فی الحدیث، فقال الحسن للمنذر: خذ بیدها، وقام الحسن وعاصم فخرجا، وکان الحسن یهواها وإنّما طلّقها لمّا رقی إلیه المنذر.
وقال الحسن یوماً لابن أبی عتیق، وحفصة عمّته وهو عبداللَّه بن محمّد بن عبدالرّحمان ابن أبی بکر: هل لک فی العقیق؟ فقال: نعم، فخرجا فمرّا بمنزل حفصة، فدخل إلیها الحسن فتحدّثا طویلًا ثمّ خرج، فقال لابن أبی عتیق یوماً آخر: هل لک فی العقیق؟ قال: نعم.
فمرّا بمنزل حفصة فدخل، ثمّ قال له مرّة أخری: هل لک فی العقیق؟ فقال له: یابن أمّ! ألا تقول هل لک فی حفصة؟.
قالوا: وتزوّج الحسن «1» امرأة «2» من أهل الیمن «2» فبعث إلیها بعشرة آلاف درهم فبکت «3»،
__________________________________________________
(1)- [فی تذکرة الخواصّ مکانه: وقال الشّعبی: طلّق الحسن ...].
(2- 2) [لم یرد فی تذکرة الخواصّ].
(3)- [المصدر: وطلاقها].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 101
فقالت: متاع قلیل من حبیب مفارق، «1» فقال الحسن «1»: لو راجعتُ امرأة «2» راجعتُ هذه «2».
حدّثنی عبّاس بن هشام الکلبیّ، عن أبیه، عن جدّه، عن أبی صالح، قال: أحصن الحسن بن علیّ تسعین امرأة. فقال علیّ: لقد تزوّج الحسن وطلّق حتّی خفت أن یجنی بذلک علینا عداوة أقوام.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 270، 271، 273، 274- 275، 276- 277
وقال الواقدیّ وغیره: وکان صالح الحسن فی سنة إحدی وأربعین واجتمع النّاس علی معاویة فی هذه السّنة، قالوا: وطال مرض الحسن بعد قدومه المدینة من العراق حتّی قیل: إنّه السّل.
ثمّ إنّه شرب شربة عسل فمات منها، ویقال: إنّه سمّ أربع دفعات فمات فی أخراهنَّ، وأتاه الحسین وهو مریض، فقال له: أخبرنی مَن سقاک السّمّ؟ قال: لتقتله؟ قال: نعم.
قال: ما أنا بمخبرک إن کان صاحبی الّذی أظنّ فاللَّه أشدّ له نقمة وإلّا فواللَّه لا یقتل بی بری‌ء.
وقد قیل: أنّ معاویة دسّ إلی جعدة بنت الأشعث بن قیس امرأة الحسن، وأرغبها حتّی سَمّتْهُ وکانت شانئة له.
وقال الهیثم بن عدیّ: دسّ معاویة إلی ابنة سهیل بن عمرو امرأة الحسن مائة ألف دینار علی أن تسقیه شربة بعث بها إلیها ففعلت.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 295
قال هشام بن محمّد: [...] وکانت أسماء ابنة عطارد بن حاجب التّمیمیّ تحت عبیداللَّه ابن عمر «3»، ثمّ خلف علیها الحسن بن علیّ [سنة 37].
الطّبری، التاریخ، 5/ 37
__________________________________________________
(1- 1) [تذکرة الخواصّ: فبلغ الحسن فقال].
(2- 2) [تذکرة الخواصّ: لراجعتها، وإلی هنا مثله فی تذکرة الخواصّ (ط بیروت)،/ 191].
(3)- [عبیداللَّه بن عمر بن الخطّاب الّذی کان مشارکاً فی معرکة صفّین مع معاویة وقُتل فی المعرکة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 102
تزوّج الحسن بن علیّ رضی اللَّه عنهما أمّ حبیب بنت عمرو [بن الأهشم بن سمّی بن سنان بن خالد بن منقر من بنی تمیم] لجمال أخیها نعیم بن عمرو، فلمّا رآها قبیحة طلّقها.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 12/ 272
لمّا مات الحسن بن علیّ علیهما السلام، ضربت امرأته فسطاطاً علی قبره، وأقامت حولًا، ثمّ انصرفت إلی بیتها؛ فسمعت قائلًا یقول: أدرَکوا ما طلبوا؟ فأجابه مجیب: بل ملّوا فانصرفوا.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 3/ 174
الحسن بن علیّ (رضی اللَّه عنهما): أکبر ولد علیّ، ویُکنّی أبا محمّد، وکان یوم قُبض النّبیُّ (ص) ابن سبع سنین لأنّه وُلِد فی سنة ثلاث من الهجرة، ومات سنة سبع وأربعین، فکان عمره خمساً وأربعین سنة، ورَوی عن النّبیّ حدیثین مَن صلّی الغداة، وجلس فی مجلسه حتّی تطلع الشّمس ستره اللَّه من النّار، والثّانی التّخلیة مَن إذا ذُکرتُ عنده، فلم یُصلِّ علیَّ، وکان أرخی ستره علی مائتی حُرّةٍ، وقال علیّ علیه السلام: لا تزوّجوا ابنی هذا، فإنّه مِطلاقٌ.
وتوفّی الحسن فی سنة تسع وأربعین وهو ابن سبع وأربعین سنة واختلفوا فی سبب موته، فزعم قوم أنّه زُجّ ظَهْرُ قدَمه فی الطّواف بزُجِّ مسمومٍ، وقال آخرون: أنّ معاویة دسّ إلی جعدة بنت الأشعث بن قیس، بأن تسمَّ الحسن ویزوّجها یزید، فسمَّته وقتلته، فقال لها معاویة: إنّ یزید منّا بمکان وکیف یصلح له مَن لا یصلح لابن رسول اللَّه، وعوّضها منه مائة ألف درهم.
البلخی، البدء والتّاریخ، 2/ 145، 238
حمید بن زیاد، عن الحسن بن محمّد بن سماعة، عن محمّد بن زیاد بن عیسی، عن عبداللَّه بن سنان، عن أبی عبداللَّه علیه السلام، قال: إنّ علیّاً قال وهو علی المنبر: لا تزوّجوا الحسن فإنّه رجلٌ مطلاق، فقام رجل من همدان، فقال: بلی واللَّه لنزوّجنّه وهو ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وابن أمیر المؤمنین علیه السلام فإن شاء أمسک وإن شاء طلّق.
عدّةٌ من أصحابنا، عن أحمد بن محمّد، عن محمّد بن إسماعیل بن بزیع، عن جعفر بن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 103
بشیر، عن یحیی بن أبی العلاء، عن أبی عبداللَّه علیه السلام، قال: إنّ «1» الحسن بن علیّ علیهما السلام طلّق خمسین امرأة، فقام علیٌّ علیه السلام بالکوفة، فقال: یا معاشر أهل الکوفة! لا تنکحوا الحسن فإنّه رجل مطلاق، فقام إلیه رجلٌ، فقال: بلی واللَّه لننکحنّه فإنّه ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وابن فاطمة علیها السلام فإن أعجبته أمسک وإن کره طلّق.
الکلینی، الفروع من الکافی، 6/ 56 رقم 4- 5 (باب تطلیق المرأة غیر الموافقة)/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 172؛ البحرانی، العوالم، 16/ 304؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 57؛ التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام/ 106
عدّة من أصحابنا، عن أحمد بن محمّد، عن علیّ بن النّعمان، عن سیف بن عمیرة، عن أبی بکر الحضرمیّ، قال: إنّ جعدة بنت أشعث بن قیس الکندیّ سمّت الحسن بن علیّ وسمّت مولاة له، فأمّا مولاته فقاءت السّمّ وأمّا الحسن فاستمسک فی بطنه ثمّ انتفط به فمات «2». «3»
الکلینی، الأصول من الکافی، 1/ 462 رقم 3
سهل بن زیاد، عن یعقوب بن یزید أو غیره، عن سلیمان کاتب علیِّ بن یقطین، عمّن ذکره، عن أبی عبداللَّه علیه السلام قال: إنّ الأشعث بن قیس شرک فی دم أمیر المؤمنین علیه السلام وابنته جعدة سمّت الحسن علیه السلام ومحمّد ابنه شرک فی دم الحسین علیه السلام.
الکلینی، الرّوضة من الکافی، 8/ 167 رقم 187/ عنه: المجلسی، البحار، 42، 44، 45/ 228، 142، 96 رقم 40، 8، 42؛ البحرانی، العوالم، 16/ 283 رقم 10؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 130، 329- 330؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 576
__________________________________________________
(1)- [فی المعالی مکانه: وله زوجات کثیرة حتّی قیل تزوّج ثلاثمائة امرأة، فی البحار: إنّ ...].
(2)- انتفط وتنفّط الجسد: قرح وتجمّع بین الجلد واللّحم ماء والاسم منه النّفطة ومثلها الجدری ویقال لها بالفارسیّة «تاول» و «آبله». وفی بعض النّسخ [فانتقض به] أی کسره، وفی بعضها [فانتفض به] أی تفرّق بعض أحشائه.
(3)- ابوبکر حضرمی گوید: جعده دختر اشعث بن قیس کندی به حسن بن علی علیهما السلام و کنیز آن حضرت زهر داد؛ اما کنیزک زهر را قی کرد. و اما امام حسن علیه السلام زهر در شکمش ماند و آماس کرد و درگذشت.
مصطفوی، ترجمه اصول کافی، 2/ 361
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 104
وتوفِّی بالسّمّ فی تمام سنة خمسین من سنی الهجرة وکان سبب سمّه علی ید زوجته جعدة بنت محمّد بن الأشعث بن قیس الکندیّ لأنّه بذل لها معاویة علی ذلک عشرة آلاف درهم وأقطاع عشر ضیاع سوراً وهی من سواد الکوفة.
ولمّا حضرت الحسن الوفاة قال لأخیه الحسین علیهما السلام أنّ جعدة لعنها اللَّه ولعن أباها وجدّها فإنّ جدّها خالف أمیر المؤمنین علیه السلام وقعد عنه بالکوفة بعد الرّجوع من صفّین معانداً منحرفاً مخالفاً طاعته بعد أن خلعه بالکوفة من الإمارة وبایع الضّبّ دونه وکان (لعنه اللَّه) لا یشهد له جمعة ولا جماعة ولا یشیّع جنازة لأحد من الشّیعة ولا یصلِّی علیهم منذ سمع أمیر المؤمنین علیه السلام علی منبره یقول: ویح لفراخ أفراخ آل محمّد وریحانتی وقرّة عینی ابنی الحسن من ابنتک الّتی من صلبک یا أشعث وهو ملع متمرّد وجبّار یملک من بعد أبیه، فقام إلیه أبو بحر الأحنف بن قیس التّمیمیّ، فقال له: یا أمیر المؤمنین! ما اسمه؟ قال: یزید بن معاویة ویؤمر علی قتل ابنی الحسین علیه السلام عبیداللَّه بن زیاد (لعنه اللَّه) علی الجیش السّائر إلی ابنی بالکوفة فتکون وقعتهم بکربلاء غربیّ الفرات کأنِّی أنظر إلی مناخ رکابهم ورحالهم وإحاطة جیوش أهل الکوفة بهم وإغماد سیوفهم ورماحهم وسقیهم فی جسومهم ودمائهم ولحومهم وسبی أولادی وذراری رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وحملهم ناشرین الأقتاب وقتل الشّیوخ والکهول والأطفال، فقام الأشعث بن قیس علی قدمیه، وقال: ما ادّعی رسول اللَّه ما تدّعیه من العلم من أین لک هذا؟ فقال له أمیر المؤمنین علیه السلام: ویلک یا من عنق النّار لابنک محمّد ابنک من قوّادهم أی واللَّه وشمر بن ذی جوشن وشبث بن ربعی والزّبیدیّ وعمرو بن حریث، فأسرع الأشعث وقطع الکلام وقال: یا ابن أبی طالب! أفهمنی ما تقول حتّی أجیبک عنه، فقال له: ویلک یا أشعث أما سمعت، فقال: یا ابن أبی طالب! ما سوی کلامک یمرّ وولّی، فقام النّاس علی أقدامهم ومدّوا أعینهم إلی أمیر المؤمنین لیأذن لهم فی قتله، فقال لهم: مهلًا یرحمکم اللَّه إنّی أقدر علی هلاکه منکم ولا بدّ أن تحقّ کلمة العذاب علی الکافرین، ومضی الأشعث (لعنه اللَّه) علی بنیان خطّة وهی المعروفة بالأشعثیّة وبنی فی داره مأذنة عالیة فکان إذا ارتفعت (أصوات) مؤذّنی أمیر المؤمنین علیه السلام فی جامع الکوفة صعد الأشعث إلی مأذنته، فنادی نحو المسجد یرید أمیر المؤمنین:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 105
أنا کذا وکذا أنّک ساحر کذّاب، واجتاز أمیر المؤمنین فی جماعة من أصحابه فی خطّةالأشعث بن قیس (لعنه اللَّه) وهو علی ذورة بنیانه، فلمّا نظر أمیر المؤمنین علیه السلام أعرض بوجهه، فقال له: ویلک یا أشعث حسبک ما وعد اللَّه لک من عنق النّار، فقال أصحابه:
یا أمیر المؤمنین! وما معنی عنق النّار؟ فقال: إنّ الأشعث (لعنه اللَّه) إذا حضرته الوفاة دخل علیه عنق ممدودة حتّی تصل إلیه وعشیرته ینظرون فتبلعه فإذا خرجت به عنق النّار لم یجدوه فی مضجعه فیأخذون علیهم أثوابهم ویکتمون أمرهم ویقولون: لا تقرّوا بما رأیتم فیشمت بکم أصحاب أمیر المؤمنین، فقال له أصحابه: یا أمیر المؤمنین! ما یصنع به عنق النّار؟ فقال أمیر المؤمنین: عجّلت علیه النّار یکون فیها جثیاً معذّباً إلی أن نورده النّار بعد ذلک فی الآخرة، فقالوا: یا أمیر المؤمنین! فکیف عجّلت له النّار فی الدّنیا؟ فقال علیه السلام: لأنّه کان یخالف اللَّه ویخاف النّار فیعذّبه اللَّه بالنّار وبالّذی کان یخاف منه، فقالوا: یا أمیر المؤمنین! وأین یکون عنق هذه النّار؟ قال: فی هذه الدّنیا والأشعث فیها علی کلّ یوم حتّی تقذفه بین یدیه فیراه بصورته ویدعوه الأشعث ویستجیر ویقول:
أ یُّها العبد الصّالح! ادع ربّک لی یخرجنی من هذه النّار الّتی جعلها اللَّه عذابی فی الدّنیا والآخرة أی واللَّه لبغضی فی علیّ بن أبی طالب وفی محمّد علیهما السلام فیقول له المؤمن: لا أخرجک اللَّه منها فی الدّنیا ولا فی الآخرة وأی واللَّه ویقذفه عند عشیرته وأهله ممّن شکّ أن عنق النّار أخذته حتّی ناجیهم ویناجونه ویقول لهم: إذا سألوه بما صرت معذّباً فی هذه الدّنیا، فیقول لهم: شکی فی محمّد وبغضی لعلیّ علیهما السلام وکراهتی لبیعته وخلافی علیه وخلافی لبیعته ومبایعتی ضباً دونه فیلعنونه ویتبرّؤون منه ویقولون: ما نحبّ أن نصیر إلی ما صرت إلیه.
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 184- 186
حدّثنا جعفر بن محمّد، عن أبیه، عن جدِّه علیِّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب (رضی اللَّه عنهم)، قال: دخل الحسین علی عمّی الحسن [بن علیّ] لما سقی «1» السّمّ، فقام لحاجة الإنسان ثمّ رجع، فقال: لقد سقیت السّمّ عدّة مرار فما سقیت مثل هذه، لقد
__________________________________________________
(1)- فی ا «حین سقی السّمّ».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 106
لفظت طائفة من کبدی فزأیتنی أقلبه بعود فی یدی، فقال له الحسین: یا أخی! مَن سقاک؟
قال: وما ترید بذلک؟ فإن کان الّذی أظنّه فاللَّه حسیبه، وإن کان غیره فما أحِبُّ أن یؤخذ بی بری‌ء «1»، فلم یلبث بعد ذلک إلّاثلاثاً حتّی توفّی، صلوات اللَّه علیه «2».
وذکر: إنّ امرأته جعدة بنت الأشعث بن قیس الکندیّ سقته السّمّ، وقد کان معاویة دسَّ إلیها: إنّک إن احتلتِ فی قتل الحسن وجّهت إلیک بمائة ألف درهم، وزوّجتک [من] یزید، فکان ذلک الّذی بعثها علی سمّه، فلمّا مات وفی لها معاویة بالمال، وأرسل إلیها: إنّا نحبّ حیاة یزید، ولولا ذلک لو فینا لک بتزویجه.
وذکر: أنّ الحسن قال عند موته: لقد حاقت شربته «3»، وبلغ أمنیته، واللَّه لا وفی «4» [لها] بما وعد، ولا صدق فیما قال.
وفی فعل جعدة یقول النّجاشیُّ الشّاعر، وکان من شیعة علیّ، فی شعر له طویل:
«5» جعدة «5» بکیِّهِ ولا تسأمی «6» بعد بُکاء المعول الثّاکل 6
7 لم «7» یُسبل السِّتر «7» علی مثله فی الأرض «8» مِن حاف ومِن ناعل
[کان إذا شُبَّت له ناره یرفعها بالسّند الغاتل] «9»
[کیما یراها بائس مُرمّل و «10» فرد قوم لیس بالآهل
__________________________________________________
(1)- فی أ: «أن یؤخذ فی دمی»، وما هنا عن ب أحسن.
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار].
(3)- فی أ: «وقد غلبت شربته».
(4)- فی ب: «واللَّه ما وفی بما وعد».
(5)- [فی تاریخ دمشق مکانه: قال کثیر: وقد یروی للنّجاشی: یا جعدة ...].
(6- 6) [تاریخ دمشق: بکاء حقّ لیس بالباطل].
(7- 7) [تاریخ دمشق: لن تستری البیت].
(8)- [تاریخ دمشق: النّاس].
(9)- هذا البیت ساقط من أ، وهکذا وقع فی ب، ولیس بذاک.
(10)- [تاریخ دمشق: أو].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 107
یغلی بنی‌ء اللّحم، حتّی إذا أنضجه «1» لم یغل من آکل
أعنی الّذی «2» أسلمنا هُلکه «2» للزّمن المستحرج الماحل] «3» «4»
وفی ذلک یقول آخر من شیعة علیّ رضی الله عنه:
تأسَّ فکم لک من سلوة تُفرِّج عنک غلیل الحزن
بموت النّبیّ، وقتل الوصیِّ وقتل الحسین، وسمّ الحسن
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 5- 6/ مثله: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 107 (ط المحمودی)،/ 211- 212، مختصر ابن منظور، 7/ 40؛ المزّی، تهذیب الکمال، 5/ 253؛ المجلسی، البحار، 44/ 148 رقم 15
روی المفضّل عن الصّادق علیه السلام: [...] ثمّ دسّ معاویة إلی جعدة ابنة محمّد بن الأشعث ابن قیس الکندیّ (لعنهم اللَّه) فبذل لها مائة ألف درهم وضمن لها أقطاع عشر قری وأنقذ إلیها سمّاً سمّتنی به فمت.
الخضیبی، الهدایة الکبری،/ 416- 417
ودسّ معاویة إلیه حین أراد أن یعهد إلی یزید بعده وإلی سعد بن أبی وقّاص سمّاً فماتا منه فی أیّام متقاربة. وکان الّذی تولّی ذلک من الحسن زوجته جعدة بنت الأشعث بن قیس لمال بذله لها معاویة. وسنذکر الخبر فی ذلک. وقیل: اسمها سکینة، وقیل: شعثاء، وقیل: عائشة. والصّحیح فی ذلک جعدة.
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 31
حدّثنی أحمد بن عبیداللَّه بن عمّار، قال: حدّثنا عیسی بن مهران، قال: حدّثنا عبید ابن الصّباح الخرّاز، قال: حدّثنی جریر، عن مغیرة، قال: أرسل «5» معاویة إلی ابنة الأشعث
__________________________________________________
(1)- [تاریخ دمشق: أنضج].
(2- 2) [تاریخ دمشق: أسلمه أهله].
(3)- هذه الأبیات لا توجد فی أ.
(4)- [إلی هنا حکاه فی تاریخ دمشق وتهذیب الکمال].
(5)- [فی الأعیان مکانه: قال أبو الفرج: وأراد معاویة البیعة لابنه یزید فلم یکن أثقل علیه فی أمر الحسن‌ابن علیّ وسعد بن أبی وقّاص فدسّ إلیها سمّاً، فماتا منه أرسل ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 108
إنِّی «1» «2» مزوِّجکِ بیزید «3» إبنی «2» علی أن تسمِّی الحسن بن علیّ، بعث إلیها بمائة «4» ألف درهم «5» فقبلت وسمّت الحسن «5»، فسوّغها المال ولم یزوِّجها منه «6» فخلف علیها «6» رجل من [آل] «7» طلحة فأولدها، فکان إذا «8» وقع بینهم وبین بطون قریش «8» کلام عیّروهم وقالوا: یا بنی مُسمّة الأزواج «9». «10» وقال محمّد بن علیّ بن حمزة [من أحفاد العبّاس بن أمیر المؤمنین علیه السلام]. وفی الحسن بن علیّ یقول سلیمان بن قتّة:
یا کذب اللَّه مَن نعی حسناً لیس لتکذیب نعیه ثمن
کنت خلیلی وکنت خالصتی لکلِّ حیّ من أهله سکن
أجول فی الدّار لا أراک وفی الدّار أناسی جوارهم غبن
بدّلتهم منک لیت أنّهم أضحوا وبینی وبینهم عدن «10»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 48، 50/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 576؛ مثله المفید، الإرشاد، 2/ 13؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین، (ط قم)،/ 167؛ الخوارزمی،
__________________________________________________
(1)- [فی المناقب مکانه: لمّا تمّ من إمارة معاویة عشر سنین وعزم علی البیعة لیزید ودسّ إلی جعدة بنت‌الأشعث زوجة الحسن علیه السلام إنِّی ...، وفی تسلیة المجالس مکانه: لمّا تمّت من إمرة معاویة عشر سنین عزم علی البیعة لابنه یزید لعنه اللَّه، ولم یکن أثقل علیه من الحسن علیه السلام وسعد بن أبی وقّاص، فأرسل بما دسّسه لسعد ابن أبی وقّاص فقتله به، ثمّ أرسل إلی ابنة الأشعث إنِّی ...].
(2- 2) [تسلیة المجالس: أزوِّجک من إبنی یزید].
(3)- [المناقب: من یزید].
(4)- [المناقب: مائة].
(5) (5) [لم یرد فی الأعیان وفی المقتل وشرح الشّافیة: ففعلت، وفی المناقب: فقتلته وسمّته، وفی تسلیةالمجالس: ففعلت وسمّته].
(6- 6) [تسلیة المجالس: فتزوّجها].
(7)- [من تسلیة المجالس].
(8- 8) [فی المناقب وتسلیة المجالس: جری].
(9)- [إلی هنا حکاه فی المناقب وتسلیة المجالس].
(10- 10) [لم یرد فی الإرشاد وروضة الواعظین والمقتل والبحار والعوالم وشرح الشّافیة، وفی الأعیان: وکان ذلک بعد ما مضی من إمارة معاویة عشر سنین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 109
مقتل الحسین، 1/ 136؛ ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 42؛ محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 62؛ المجلسی، البحار، 44/ 155- 156؛ البحرانی، العوالم «1»، 16/ 278؛ ابن الأمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 342- 343
أخبرنا أحمد بن محمّد الهمدانیّ، قال: حدّثنا یحیی بن الحسن العلویّ، قال: حدّثنا سلمة بن شبیب، قال: حدّثنا عبدالرّزّاق، قال: أخبرنا معمر، قال: حدّثنی مَن سمع ابن سیرین یحدث مولی للحسن بن علیّ وحدّثنی أحمد بن عبیداللَّه بن عمّار، قال: حدّثنا عیسی بن مهران، قال: حدّثنا عثمان بن عمرو، قال: حدّثنا أبو عون «2»، عن عمیر بن إسحاق- واللّفظ له- قال: «3» کنت مع الحسن والحسین فی الدّار «3» فدخل الحسن المخرج ثمّ «4» خرج فقال «5»: لقد سقیت السّمّ مراراً ما سقیته مثل هذه المرّة ولقد «6» لفظت «7» قطعة «8» من کبدی «6» «9» فجعلت «10» أقلبها بعود «11» معی «12» «9»، فقال له الحسین «13»: مَنْ سقاکه «14»؟ فقال:
__________________________________________________
(1)- [حکاه البحار والعوالم عن الإرشاد وحکاه شرح الشّافیة عن المقتل].
(2)- [فی الإستیعاب مکانه: حدّثنی عبدالوارث، نا قاسم، نا عبداللَّه بن روح، نا عثمان بن عمر بن فارس، قال: نا ابن عون ...].
(3- 3) [الإستیعاب: کنّا عند الحسن بن علیّ].
(4)- [فی ذخائر العقبی مکانه: وعن عمر بن إسحاق، قال: کنّا عند الحسن، فدخل المخدع ثمّ ...].
(5)- [فی تاج الموالید مکانه: وجاء فی الرّوایات: إنّ الإمام الحسن علیه السلام دخل علی أخیه فقال: ...، وفی المناقب وتسلیة المجالس والبحار ص 158 مکانهم: روضة الواعظین فی حدیث عمر بن إسحاق: إنّ الحسن قال: ...، وفی عمدة الطّالب مکانه: ولمّا ثقل مرضه قام إلی الخلاء ثمّ رجع فقال: ...].
(6- 6) [تسلیة المجالس: تقطّعت کبدی قطعة قطعة، وأضاف بعده فی عمدة الطّالب: فی الطّست].
(7)- [فی المناقب: قطّعت، والبحار: تقطّعت، وأضاف فیها: قطعة].
(8)- [فی الإستیعاب وذخائر العقبی: طائفة].
(9- 9) [لم یرد فی تاج الموالید].
(10)- [لم یرد فی البحار ص 158، وفی الإستیعاب وذخائر العقبی: فرأیتنی].
(11)- [أضاف فی عمدة الطّالب: کان].
(12)- [لم یرد فی ذخائر العقبی].
(13)- [أضاف فی الإستیعاب: أی أخی، وأضاف فی ذخائر العقبی: أی أخ].
(14)- [فی الإرشاد وسائر المصادر: سقاک، وفی عمدة الطّالب: مَنْ سقاک هو].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 110
وما ترید منه «1»؟ «2» «3» أترید أن تقتله «2»؟ «4» إن یکن هو هو، فاللَّه أشدّ نقمة منک «5»، وإن لم یکن هو «3» فما أحبّ أن یؤخذ بی «6» «4» بری‌ء «7». «8»
__________________________________________________
(1)- [فی الإستیعاب وذخائر العقبی: إلیه، وفی المناقب: به].
(2- 2) [لم یرد فی تاج الموالید].
(3- 3) [عمدة الطّالب: قال أقتله، قال: إن یکن هو الّذی أظنّ فاللَّه حسبه، وإن یکن غیره].
(4- 4) [فی الإستیعاب وذخائر العقبی: قال: نعم، قال: فإن کان الّذی أظنّ فاللَّه أشدّ نقمة، ولئن کان غیره فما أحبّ أن یُقتل بی].
(5)- [لم یرد فی تاج الموالید].
(6)- [لم یرد فی عمدة الطّالب].
(7)- [لم یرد فی الإستیعاب].
(8)- وچون معاویه خواست یزید را پس از خود به جانشینی منصوب کند، به طور پنهانی آن حضرت و سعد بن ابی وقاص را زهر خورانید. به وسیله آن زهر هر دوی آنان با چند روز فاصله از دنیا رفتند.
و کسی که مسموم ساختن حسن بن علی علیهما السلام را به عهده گرفت، همسرش جَعدة، دختر اشعث بن قیس بود که در مقابل پولی که معاویه به آن زن داد، او به این کار دست زد و جریان آن را پس از این شرح خواهیم داد.
و برخی گفته‌اند که نام آن زن سَکینه بوده است و برخی دیگر گفته‌اند که شَعثاء و یا عایشه بوده؛ ولی صحیح این است که جَعدة اقدام به این جنایت کرد.
مغیره در این باره روایت کند که معاویه به نزد جعده دختر اشعث بن قیس (که عیال امام حسن علیه السلام بود) فرستاد که: «من به‌شرطی که تو حسن بن علی را زهر دهی، تو را به‌همسری پسرم یزید در خواهم آورد.»
و صد هزار درهم نیز پول نقد برای آن فرستاد. او نیز پذیرفت و آن جناب را مسموم کرد، معاویه پول را فرستاد، ولی به وعده دیگرش عمل نکرد و او را به همسری یزید درنیاورد. پس مردی از اولاد طلحه او را به زنی بگرفت و از او دارای فرزند شد و هرگاه میان آن فرزندان و سایر قبایل برخورد می‌شد، آن‌ها را سرزنش می‌کردند و به ایشان می‌گفتند: «ای فرزند زنی که همسر خود را زهر خورانید.»
محمد بن علی بن حمزه گوید: سلیمان بن قتّه در مرثیه امام حسن گفته است:
1. خدا کند که خبر مرگ حسن دروغ باشد؛ ولی تکذیب این خبر ناگوار هم سودی ندارد.
2. تو دوست بزرگوار و برگزیده من بودی و برای اهل هر قبیله مایه آرامش و دلخوشی بودی.
3. من اکنون گرد خانه به جست‌وجوی تو می‌گردم و تو را نمی‌یابم، بلکه به جای تو مردانی را می‌بینم که همجواری آن‌ها برای من جز مغبونی چیزی نیست.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 111
__________________________________________________
- 4. به جای تو آن‌هایی نصیب من کشتند تا آن‌جا که در میان من و آن‌ها کشور عدن (یا دریای عدن)، فاصله بود (من آن‌ها را نمی‌دیدم).
راجع به حضرت مجتبی علیه السلام اخباری از طریق خاصه و عامه در کتب حدیث و تاریخ نقل شده که آن حضرت در مدت زندگانی خویش زنان بسیاری تزویج کرده و آن‌ها را طلاق داده است و تعداد آن‌ها در بعضی روایات 300 زن مطلّقه و در برخی 250 و در پاره‌ای 90 و در بعضی 70 و در یک روایت 50 زن ذکر شده است.
اما تمامی این اقوال منحصراً به 3 نفر منتهی می‌شود:
1. محمد بن علی بن عطیه مکی؛
2. ابو الحسن علی بن محمد مدائنی؛
3. منصور دوانیقی.
تعداد 250 یا 300 زن مطلّقه را ابن شهرآشوب از «قُوت القلوب» محمد بن علی بن عطیه نقل می‌کند. اما لازم به تذکر است که وی در کتاب خود «قُوت القلوب» احادیثی نقل کرده است که عموماً پایه و اساس ندارد. ابن کثیر در «البدایة» ج 11، ص 319 و ابن حجر در «لسان المیزان» ج 5، ص 300 و ابن جوزی در «المنتظم» ج 7، ص 190 و ابن اثیر در «لباب الانساب» ج 3، ص 184 و محدّث قمّی در «الکنی والالقاب» و دیگران جملگی در تضعیف وی سخنانی گفته‌اند. مثلًا گویند: «انّه ذکر فی کتابه قوت القلوب أحادیث لا أصل لها» ونیز گویند، وی در بغداد به منبر رفت و مطالبی پریشان گفت، از جمله این‌که گفت: «ما أضرُّ علی المخلوقین من الخالق». پس هیچ گونه اعتماد به قول او نیست و نمی‌توان امری به این خرافتی را نسبت به حضرت مجتبی ارواحنا له الفدا از وی قبول کرد.
و اما ابو الحسن مدائنی، ابن ابی الحدید در «شرح نهج البلاغه» ج 16/ 21- 22 از وی نقل کرده که حسن بن علی تا 70 زن را به حباله نکاح خویش درآورده بود و سپس طلاق داد. باید دانست که مدائنی از هواداران بنی امیه است و اشعاری در مدح ایشان بخصوص معاویه نقل می‌کند و ارباب جرح و تعدیل درباره او اختلاف کرده‌اند. اغلب او را تضعیف می‌کنند و می‌گویند که در نقل قوی و قابل اعتماد نیست و روایت مسند بسیار کم دارد و از عوانة بن الحکم عثمانی که واضع اخبار بر له بنی امیه است، نقل می‌کند که برای مزید اطلاع به «میزان الاعتدال» ذهبی ج 3، ص 153 و «لسان المیزان» عسقلانی ج 4، ص 252 و «معجم الادباء» یاقوت حموی ج 14، ص 124 مراجعه فرمایید.
و اما منصور دوانیقی عداوتش با اهل بیت علیهم السلام و علویین و افتراهای او به سادات آل علی محتاج به نقل نیست و وی چنان‌که در «مروج الذهب» ج 1، ص 190 طبع بولاق، ج 3، ص 311 (ط مصر) ذکر شده است، هنگامی که عبداللَّه بن الحسن را دستگیر کردند، خطبه‌ای خواند و علی بن ابی طالب و اولادش را-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 112
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 48/ مثله المفید، الإرشاد، 2/ 13؛ ابن عبدالبرّ، الإستیعاب، 374- 375؛ الفتّال، روضة الواعظین (ط قم)،/ 167؛ الطّبرسی، تاج الموالید،/ 120- 103؛ ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 42؛ محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 141- 142؛ ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط النّجف)،/ 67؛ محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 62، 63؛ السیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 3/ 374؛ المجلسی، البحار، 44/ 156، 158- 159؛ البحرانی، العوالم، 16/ 278
__________________________________________________
- مورد طعن قرار داد تا این‌که درباره حضرت مجتبی مطالبی ناروا گفت و در آخر گفت: «وأقبل علی النِّساء یتزوّج الیوم واحدة ویطلِّق أخری فلم یزل کذلک حتّی مات علی فراشه».
و در «کافی» در دو روایت ذکری از کثرت طلاق حضرت مجتبی شده که یکی راوی آن یحیی بن علاء و وی قاضی منصور دوانیقی بوده است؛ چنان‌که علمای رجال در زیر ترجمه جعفر بن یحیی تصریح کرده‌اند. و دیگری از عبداللَّه بن سِنان است که وی قاضی و خازن منصور و مهدی و هادی و رشید بوده است و از این جهت به قول آنان در این موضوع اعتماد نمی‌توان کرد. هرچند که گفتار خود را به امام صادق علیه السلام نسبت می‌دهند و ممکن است برای همگامی با منصور از روی تقیه گفته و یا اشتباه کرده باشند و ابو جعفر منصور را به جعفر بن محمد تبدیل و به ابی عبداللَّه تعبیر نموده باشند.
و نیز شبلنجی که در «نور الابصار» گوید: حضرت مجتبی 90 زن مطلقه داشته، وی از علمای اوایل قرن 14 است و این گفتار را بدون سند ذکر کرده است و معلوم نیست که از کجا گرفته است.
و ابن شهرآشوب خود از «قُوت القلوب» نقل می‌کند و هر کس را عقلی سالم و معرفتی به مقام امام باشد داند که این‌گونه مطالب به جز افترائات بنی عباس بر اهل بیت عصمت چیزی نیست (علی‌اکبر غفاری).
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 41- 42، 69- 70، 73- 75
ابن سیرین از یکی از غلامان امام حسن علیه السلام و نیز عمر بن اسحاق نقل می‌کند که: من در خدمت حسن و حسین علیهما السلام در خانه بودم. پس حضرت حسن برای تطهیر به بیت الخلا رفت و چون بیرون آمد، گفت: «بارها به من زهر خوراندند. هرگز مانند این بار نبود؛ چون پاره‌ای از جگرم بیرون ریخت و با چوبی که همراه داشتم آن را بررسی کردم (و دیدم همان جگرم می‌باشد).»
حسین گفت: «چه کس تو را زهر خورانید؟»
فرمود: «از آن کس چه می‌خواهی؟ آیا می‌خواهی او را بکشی؟ اگر او همان کس باشد که من می‌دانم، پس خشم خدا بر او بیش از تو خواهد بود. و اگر آن کس نباشد، پس من دوست ندارم بی‌گناهی به خاطر من گرفتار شود!»
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 70
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 113
حدّثنا إسحاق «1» بن إبراهیم الدّبریّ «2»، عن عبدالرّزّاق، عن [سفیان] «3» الثّوریّ، عن عبدالرّحمان بن عبداللَّه، عن أبیه، «4» عن الحسن بن سعد، عن أبیه، قال: «5» متّع الحسن بن علیّ رضی الله عنه «5» امرأتین «6» بعشرین «7» ألفاً «8» وزقاق «9» من عسل «10»، فقالت «11» إحداهما وأراها حنفیّة «11»: «متاعٌ قلیلٌ من حبیبٍ مُفارق».
الطّبرانی، المعجم الکبیر (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 3/ 27 رقم 2561/ مثله أبو نعیم، حلیة الأولیاء، 2/ 38؛ البیهقی، السّنن الکبری، 7/ 1244، (باب التفویض)؛ ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 78، ط المحمودی،/ 153 رقم 260، ابن طلحة، مطالب السّؤول (ط بیروت)،/ 235؛ ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 38؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 158- 159؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 247؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 252
حدّثنا إسحاق بن إبراهیم الدّبریّ، عن عبد الرّزّاق، عن إسرائیل بن یونس، عن أبی إسحاق، قال: متّع الحسن بن علیّ (رضی اللَّه عنهما) امرأة بعشرین ألفاً، فلمّا أتیت بها ووضعت بین یدیها قالت: «متاع قلیل من حبیب مفارق».
الطّبرانی، المعجم الکبیر (دار إحیاء التّراث العربی)، 3/ 27 رقم 2562
__________________________________________________
(1)- [فی حلیة الأولیاء وتاریخ دمشق مکانها: أنبأنا أبو علیّ الحّداد، أنبأنا أبونعیم، أنبأنا سلیمان بن أحمد، أنبأنا إسحاق ...].
(2)- [لم یرد فی حلیة الأولیاء].
(3)- [من حلیة الأولیاء وفی السّنن مکانه: أخبرنا أبو عبداللَّه الحافظ، أنبأنا أبو بکر محمّد بن أحمد بابویه، حدّثنا محمّد بن إسحاق هو ابن خزیمة، حدّثنا محمّد بن کیسان، عن مهران أبی عمر، عن سفیان ...].
(4)- [من هنا حکاه فی الفصول ونور الأبصار].
(5- 5) [السّنن: أنّ الحسن بن علیّ رضی اللَّه عنهما متّع].
(6)- [فی مطالب السّؤول مکانه: ونقل عنه علیه السلام: أنّه تمتّع امرأتین ...، وزاد فی الفصول المهمّة ونور الأبصار: من نسائه بعد طلاقهما].
(7)- [السّنن: عشرین].
(8)- [أضاف فی مطالب السّؤول: درهم].
(9)- [السّنن: زقّین].
(10)- [إلی هنا مثله فی مطالب السّؤول والدّمعة].
(11- 11) [السّنن: الإمرأة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 114
«1» حدّثنا «2» سهل بن موسی شیران الرّامهرمزیّ، حدّثنا محمّد بن عثمان بن أبی صفوان الثّقفیّ، ثنا قریش بن أنس، ثنا ابن عون، عن محمّد، قال «3»: خطب «4» الحسن بن علیّ (رضی اللَّه عنهما) إلی منظور بن سیار بن ریان الفزاریّ ابنته، فقال: واللَّه إنِّی لأنکحک وإنِّی لأعلم أنّک غلق طلق ملق غیر أنّک أکرم العرب بیتاً وأکرمه «5» نسباً «6».
الطّبرانی، المعجم الکبیر (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 3/ 27 رقم 2563/ مثله ابن عساکر؛ تاریخ دمشق، 14/ 79، ط المحمودی،/ 155، تهذیب ابن بدران، 4/ 216؛ مختصر ابن منظور، 7/ 28؛ ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 38؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 236؛ المجلسی، البحار، 44/ 171؛ البحرانی، العوالم، 16/ 302
«7» حدّثنا الحسین بن إسحاق، ثنا عثمان بن أبی شیبة، ثنا عبد الأعلی «8»، عن هشام بن حسان، عن ابن سیرین، قال: تزوّج الحسن بن علیّ امرأة، فأرسل إلیها بمئة جاریة مع کلّ جاریة ألف درهم «9».
الطّبرانی، المعجم الکبیر (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 3/ 27- 28 رقم 2564/ مثله أبونعیم، حلیة الأولیاء، 2/ 38؛ ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 78، ط المحمودی،/
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی ابن عساکر: أنبأنا أبو سعد المطرّز، أنبأنا أبو نعیم، أنبأنا سلیمان بن أحمد].
(2)- [ابن عساکر: أنبأنا].
(3)- [إلی هنا لم یرد فی المعالی].
(4)- [فی المناقب والبحار مکانهما: وروی محمّد بن سیرین: أنّه خطب ... وفی تهذیب الکمال مکانه: وقال ابن عون، عن ابن سیرین، خطب ...].
(5)- [أضاف فی المناقب والمعالی: فولد منها الحسن بن الحسن].
(6)- [فی المناقب والبحار والعوالم والمعالی: أکرمهم].
(7)- [أضاف فی حلیة الأولیاء: حدّثنا سلیمان بن أحمد، ثنا].
(8)- [فی ابن عساکر مکانه: أخبرنا أبوالحسن علیّ بن أحمد، وعلیّ بن المسلم الفقیهان، وأبو المعالی الحسین ابن حمزة، قالوا: أنبأنا أبو الحسن ابن أبی الحدید، أنبأنا جدّی أبو بکر، أنبأنا أبو بکر الخرائطیّ، أنبأنا ابن الجنید وهو إبراهیم، أنبأنا القواریریّ، أنبأنا عبدالأعلی ... فی البدایة: وقال أبو بکر الخرائطیّ فی کتاب مکارم الأخلاق: ثنا ابن المنذر هو إبراهیم، ثنا القواریریّ، ثنا عبدالأعلی ... إلی هنا لم یرد فی تهذیب الکمال].
(9)- [أضاف فی السِّیَر: وکان یعطی الرّجل الواحد مائة ألف].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 115
153 رقم 259؛ مختصر ابن منظور، 7/ 28؛ ابن طلحة، مطالب السّؤول (ط بیروت)،/ 235؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 237؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 169 (ط دار الفکر)، 4/ 383؛ ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 38؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 252
حدّثنا أحمد بن داود المکِّیّ، ثنا إبراهیم بن زکریّا العبدیّ، ثنا عبداللَّه بن جعفر المخرمیّ، حدّثتنی عمّتی أمّ «1» بکر بنت المسور بن مخرمة: أنّ الحسن بن علیّ خطب إلی المسور بن مخرمة ابنته فزوّجه، وقال: سمعت رسول اللَّه (ص) یقول: «کلّ سبب ونسب منقطع یوم القیامة إلّاسببی ونسبی» «2».
الطّبرانی، المعجم الکبیر (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 20/ 27 رقم 33/ عنه:
الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 276 رقم 15021
حدّثنا علیّ بن سعید الرّازی، ثنا محمّد «3» بن حمید الرّازی، ثنا سلمة بن الفضل، حدّثنا عمرو بن أبی قیس، عن إبراهیم بن عبدالأعلی، عن سوید بن غفلة، قال: کانت عائشة «4» بنت خلیفة «4» الخثعمیّة، عند الحسن بن علیّ رضی الله عنه، فلمّا أصیب «5» علیّ رضی الله عنه «6» وبویع للحسن رضی الله عنه بالخلافة، دخل علیها «6»، فقالت: لتهنِّئک الخلافة، فقال «7» لها: أتظهرین الشّماتة بقتل علیّ، انطلقی «7» فأنتِ طالِق ثلاثاً، «8» فتقنّعت بساجٍ لها وجلست فی ناحیة البیت، وقالت:
__________________________________________________
(1)- [فی المجمع مکانه: عن أمّ ...].
(2)- [زاد فی المجمع: رواه الطّبرانیّ، وفیه: إبراهیم بن زکریّا العبدسیّ، ولم أعرفه].
(3)- [فی تاریخ دمشق مکانه: قال: وأنا البیهقیّ، أنا أبوالحسن علیّ بن أحمد بن عبدان، أنا أحمد بن عبدان، أنا أحمد بن عبید الصفّار، نا إبراهیم بن محمّد الواسطیّ، نا محمّد ...].
(4- 4) [لم یرد فی تاریخ دمشق].
(5)- [تاریخ دمشق: قُتل].
(6- 6) [لم یرد فی تاریخ دمشق].
(7- 7) [تاریخ دمشق: لقتل علیّ تظهرین الشّماتة؟ اذهبی].
(8) (8*) [تاریخ دمشق: قال: فتلقّعت بثیابها وقعدت].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 116
أمَ واللَّه ما أردت ما ذهبت إلیه، فأقامت (8*) حتّی انقضت عدّتها، «1» ثمّ تحوّلت عنه «1»، فبعث إلیها ببقیّة بقیت لها من صداقها «2» علیه، وبمتعة «2» عشرة آلاف «3»، فلمّا جاءها الرّسول بذلک «4» قالت: متاع قلیل من حبیب مفارق. «5» فلمّا رجع الرّسول إلی الحسن فأخبره بما قالت «5»، بکی الحسن بن علیّ رضی الله عنه «6» وقال:
لولا أنِّی سمعت جدِّی رسول اللَّه (ص) أو «7» سمعت أبی یحدِّث عن جدِّی أنّه قال: «إذا طلّق الرّجل «7» امرأته ثلاثاً عند الأقرّاء أو طلّقها «8» ثلاثاً مبهمة لم تحلَّ له حتّی تنکح زوجاً غیره» لراجعتها.
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 91 رقم 2757/ مثله ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 78 (ط المحمودی)،/ 154- 155 رقم 262
یحیی بن الحسین بن جعفر، بإسناده، أنّ الحسن علیه السلام سقی السّمّ، وأنّ معاویة بعث إلی امرأته جعدة بنت الأشعث بن القیس مائة ألف درهم. وکان بینها وبین الحسن منازعة.
وهمّ بطلاقها- فکان مطلاقاً-، فأرسل إلیها سمّاً لتسقیه إیّاه، ووعدها بأن یزوّجها من ابنه یزید، وأن ینیلها من الدّینا شیئاً کثیراً، فحملها ما کان بینها وبین الحسن علیه السلام، وما تخوّفت من طلاقه إیّاها، وما عجله لها معاویة وما وعدها به علی أن سقته ذلک السّمّ.
فأقام أربعین یوماً فی علّة شدیدة.
یحیی، بإسناده، عن مغیرة، أنّه ذکر وفاة الحسن علیه السلام، فقال:
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی تاریخ دمشق].
(2- 2) [تاریخ دمشق: و].
(3)- [أضاف فی تاریخ دمشق: صدقته].
(4)- [لم یرد فی تاریخ دمشق].
(5- 5) [تاریخ دمشق: فلمّا بلغه قولها].
(6)- [تاریخ دمشق: ثمّ].
(7)- [تاریخ دمشق: حدّثنی أبی أنّه سمع جدِّی یقول: أیّما رجل طلّق].
(8)- [لم یرد فی تاریخ دمشق].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 117
أرسل رجل إلی امرأته جعدة بنت أشعث بمائة ألف درهم. وقال لها: إنِّی أُزوّجک ابنی. وبعث إلیها شربة سمّ لتسقیه إیّاها. ففعلت. فصوّغها الدّراهم، ولم یزوّجها ابنه.
کنی عن ذکر معاویة للتّقیّة.
قال: فتزوّجها بعد الحسن رجل من آل طلحة وأولدها أولاداً، وکانوا یُعیّرون بذلک.
[وقالوا: یا بنی مسمّة الأزواج].
وبآخر، عن عبداللَّه بن عبّاس، أنّه قال: کان الحسن علیه السلام قد سقی السّمّ، سقته امرأته إیّاه- جعدة بنت الأشعث- فکانت نفسه فیه، وأعطیت علی ذلک مالًا کثیراً.
فوَ اللَّه ما خار اللَّه لها، وکان الخیرة والغبطة لابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فیما أصان اللَّه إلیه من نعیم الآخرة، وکان الّذی أعطاها ذلک، وأرسله إلیها علی ذلک غیر مصیب ولا موفّق، وخرج من الدّنیا ملوماً مذموماً، قد سلب اللَّه ما کان فیه، وأخرجه منه إلی ضیق ما استودع من حضرته، وکان اللَّه حسیبه.
وبآخر، عن یحیی، قال: توفِّی الحسن علیه السلام وسعد بن أبی وقّاص بعدما مضت من إمارة معاویة عشر سنین، أنّهما سقیا السّمّ.
وقیل: إنّ رجلًا بعث إلی زوجة الحسن علیه السلام- بنت الأشعث بن القیس- مائة ألف درهم وشربة من سمّ أن تسقیه الحسن علیه السلام، ففعلت، فمات منها، وأوصی أن یُدفن مع رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، إلّاأن یخاف أن یهراق فی ذلک دم. وأرادوا ذلک، فجمع لهم مروان مَنْ کان هناک من بنی أمیّة وحشمهم وموالیهم وأخذوا السّلاح. فبلغ ذلک الحسین علیه السلام فجاءهم ومَن معه من موالیه وشیعته فی السّلاح لیدفنوا الحسن علیه السلام فی بیت النّبیّ صلی الله علیه و آله.
وأقبل مروان هو وأصحابه، وهو یقول:
یا ربّ! هیجاهی خیر من دعة، أیدفن عثمان فی البقیع، ویدفن الحسن بن علیّ فی بیت النّبیّ؟! واللَّه لا یکون ذلک أبداً وأنا أحمل السّیف، وکادت أن تقع الفتنة، وأبی الحسین علیه السلام إلّامع النّبیّ صلی الله علیه و آله، وکلّمه عبداللَّه بن جعفر والمسور بن مخرمة فی أن یدفنه فی البقیع کما عهد إلیه. وقال له عبداللَّه بن جعفر: عزمت علیک باللَّه أن تکلِّمنی کلمة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 118
وأخذ بمقدم السّریر ومضی نحو البقیع، فانصرف مروان. وبلغ معاویة ما کان أراده من دفن الحسن علیه السلام فی بیت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
فقال: ما أنصفنا بنو هاشم حیث یریدون دفن الحسن فی بیت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وقد منعوا عثمان من ذلک، ولئن کان ظنّی بمروان صادقاً، فلن یصلوا إلی ذلک.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 123- 124، 127- 129
الحسن بن علیّ علیهما السلام سمّته امرأته جعدة بنت الأشعث الکندیّ.
الصّدوق، الاعتقادات (من مصنّفات الشیخ المفید)، 5- 1/ 99
(أخبرنی) محمّد بن یعقوب الحافظ، ثنا محمّد بن إسحاق، ثنا أحمد بن المقدام، ثنا زهیر بن العلاء، ثنا سعید بن أبی عروبة، عن قتادة بن دعامة السّدوسیّ، قال: سمّت ابنة الأشعث «1» بن قیس الحسن بن علیّ وکانت تحته ورشیت علی ذلک مالًا.
(حدّثنا) علیّ بن عیسی، ثنا الحسین بن محمّد بن زیاد، ثنا الفضل بن غسّان الأنصاریّ، ثنا معاذ بن معاذ وأشهل بن حاتم، عن عون، عن عمیر بن إسحاق: أنّ الحسن بن علیّ قال: لقد بلت طائفة من کبدی ولقد سقیت السّمّ مراراً فما سقیت مثل هذا.
الحاکم النّیسابوری، المستدرک وذیله، 3/ 176
ولمّا استقرّ الصّلح بین الحسن علیه السلام وبین معاویة علی ما ذکرناه خرج الحسن علیه السلام إلی المدینة فأقام بها کاظماً غیظة، لازماً بیته، منتظراً لأمر ربّه عزّ وجلّ إلی أن تمّ «2» لمعاویة عشر سنین من إمارته، وعزم علی البیعة لابنه یزید فدسّ إلی جعدة بنت الأشعث بن قیس، وکانت زوجة الحسن علیه السلام من حملها علی سمّه، وضمن لها أن یزوّجها بابنه یزید، فأرسل إلیها مأة ألف درهم، فسقته جعدة السّمّ فبقی أربعین یوماً مریضاً، ومضی لسبیله «3»
__________________________________________________
(1)- اسمها جعدة.
(2)- [فی الأعیان مکانه: قال المفید: لمّا تمّ ...].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأعیان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 119
فی شهر صفر سنة خمسین من الهجرة، وله یومئذ ثمانیة وأربعون سنة، وکانت خلافته عشر سنین، وتولّی أخوه ووصیّه الحسین علیه السلام عسله وتکفینه ودفنه عند جدّته فاطمة بنت أسد بن هاشم بن عبد مناف (رضی اللَّه عنها) بالبقیع. «1»
المفید، الإرشاد، 2/ 12/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 157- 158؛ البحرانی، العوالم، 16/ 274؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 576
«1»
__________________________________________________
(1)- و چون کار صلح میانه حسن علیه السلام و معاویه چنانچه گفته شد به پایان رسید، آن حضرت به مدینه رفت و در حالی که خشم خود را فرو می‌نشاند و خانه‌نشین گشته و چشم به راه دستور خدای عزوجل بود، در آن‌جا بماند. از آن سو ده سال که از خلافت معاویه گذشت، تصمیم گرفت برای پسرش یزید از مردم بیعت بگیرد. پس در پنهانی کسی را به نزد جعدة دختر اشعث بن قیس که همسر حسن علیه السلام بود، فرستاد که او را وادار به زهر دادن امام علیه السلام کند و به عهده گرفت (که چون این کار را بکند)، او را به همسری پسرش یزید درآورد و صد هزار درهم پول برای او فرستاد (که این جنایت را انجام دهد). جعدة آن حضرت را زهر خورانید و چهل روز آن جناب بیمار بود و در ماه صفر سال پنجاه هجری از دنیا رفت و در آن زمان چهل‌وهشت سال از عمر شریفش گذشته بود و مدت خلافتش ده سال کشید و کار غسل و کفن کردنش را برادر آن حضرت و وصیش حسین علیه السلام انجام داد و او را در کنار قبر جده‌اش فاطمه (مادر امیر المؤمنین علیه السلام) که دختر اسد بن هاشم بن عبد مناف رضی اللَّه عنها بود، در بقیع دفن کرد.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 12
روایتی است که اسماعیل بن مهران (به سندش) از مغیرة حدیث کند که گفت: معاویه کس به نزد جعدة دختر اشعث بن قیس فرستاد که: «من تو را به همسری پسرم یزید در خواهم آورد، به شرط آن‌که تو حسن را زهر دهی.»
و صد هزار درهم نیز برای او فرستاد و آن زن این کار را کرد و حسن علیه السلام را زهر داد و معاویه پول را به او داد؛ ولی به همسری یزید او را در نیاورد. پس مردی از خاندان طلحة او را (پس از امام حسن علیه السلام) به زنی گرفت و فرزندانی برای او آورد و هرگاه میانه آن فرزندان و میان سایر قبائل قریش سخنی و گفت‌وگویی پیش آمد می‌کرد، قریش آنان را سرزنش می‌کردند و به آنان می‌گفتند: «ای پسران آن زنی که شوهران را زهر می‌خوراند.»
و نیز عیسی بن مهران (به سندش) از عمر بن اسحاق روایت کند که گفت: «من با حسن و حسین علیهما السلام در خانه بودیم. پس حسن علیه السلام برای تطهیر به بیت الخلا رفت و چون بیرون آمد، فرمود: «بارها به من زهر دادند و هیچ‌گاه مانند این بار نبود. همانا پاره‌ای از جگرم افتاد که با چوبی که همراهم بود، آن را حرکت دادم!»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 120
وروی عبداللَّه بن إبراهیم، عن زیاد المخارقی، قال «1»: لمّا حضرت الحسن علیه السلام الوفاة، استدعی الحسین علیه السلام، وقال: یا أخی إنِّی مفارقک ولاحق بربِّی، وقد سُقیت السّمّ ورُمیت بکبدی فی الطّست، وإنِّی لعارف بمَنْ سقانی السّمّ ومِنْ أین دهیت، وأنا أخاصمه إلی اللَّه عزّ وجلّ، فبحقِّی علیک إن تکلّمت فی ذلک بشی‌ء، وانتظر ما یُحدث اللَّه عزّ وجلّ فیَّ، «2» فإذا قضیتُ فغمِّضنی وغسِّلنی وکفِّنِّی واحملنی علی سریری إلی قبر جدِّی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم لأجدِّد به عهداً، ثمّ ردّنی إلی قبر جدّتی فاطمة بنت أسد (رضی اللَّه عنها)، فادفنِّی هناک، وستعلم یا ابن أمّ أنّ القوم یظنّون أنّکم تریدون دفنی عند رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فیجلبون فی ذلک، ویمنعونکم منه «2»، وباللَّه أقسم علیک أن تهریق فی أمری محجمة «3» دم «4»، ثمّ وصّی علیه السلام إلیه بأهله وولده وترکاته، وما کان وصّی به إلیه أمیر المؤمنین علیه السلام حین استخلفه وأهلّه بمقامه، ودلّ شیعته علی استخلافه ونصبه لهم علماً من بعده.
فلمّا مضی لسبیله غسّله الحسین علیه السلام، وکفّنه وحمله علی سریره ولم یشکّ مروان ومَنْ معه من بنی أمیّة أنّهم سیدفنونه عند رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، فتجمّعوا له ولبسوا السِّلاح، فلمّا توجّه به الحسین علیه السلام إلی قبر جدّه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم لیُجدِّد به عهداً، أقبلوا إلیهم فی جمعهم، ولحقتهم عایشة علی بغل وهی تقول: ما لی ولکم تریدون أن تُدخلوا بیتی مَنْ لا أحبّ؟ وجعل مروان یقول: «یا ربّ هیجا هی خیراً من دعة» أیُدفن عثمان فی أقصی المدینة ویُدفن الحسن مع النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم؟ لا یکون ذلک أبداً وأنا أحمل السّیف! وکادت
__________________________________________________
- حسین علیه السلام گفت: «چه کسی تو را زهر داده؟»
فرمود: «از آن کس چه می‌خواهی؟ آیا می‌خواهی او را بکشی؟ اگر آن کسی باشد که من می‌دانم خشم و عذاب خداوند بر او بیش از تو است و اگر او نباشد که من دوست ندارم بی‌گناهی به خاطر من گرفتار شود.»
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 12- 13
(1)- [فی المناقب والبحار مکانهما: وفی روایة عبداللَّه [عن] البخاری أنّه قال: یا ...، وفی تسلیة المجالس‌مکانه: ثمّ قال للحسین علیه السلام: یا ...].
(2- 2) [لم یرد فی المناقب وتسلیة المجالس والبحار].
(3)- [أضاف فی المناقب والبحار: من].
(4)- [إلی هنا حکاه فی المناقب وتسلیة المجالس والبحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 121
الفتنة تقع بین بنی هاشم وبین بنی أمیّة، فبادر ابن عبّاس إلی مروان فقال له: ارجع یا مروان من حیث جئت، فإنّا ما نرید دفن صاحبنا عند رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم لکنّا نرید أن نُجدِّد به عهداً بزیارته، ثمّ نردّ إلی جدّته فاطمة فندفنه عندها بوصیّته بذلک، ولو کان أوصی بدفنه مع النّبیّ صلی الله علیه و آله لعلمت أنّک أقصر باعاً من ردِّنا عن ذلک، لکنّه علیه السلام کان أعلم باللَّه وبرسوله وبحرمة قبره من أن یطرق علیه هدماً، کما طرق ذلک غیره ودخل بیته بغیر إذنه، ثمّ أقبل علی عایشة وقال لها: وا سوأتاه! یوماً علی بغل، ویوماً علی جمل تریدین أن تُطفئی نور اللَّه وتقاتلی أولیاء اللَّه، ارجعی فقد کفیتِ الّذی تخافین، وبلغتِ ما تحبِّین، واللَّه منتصر لأهل هذا البیت ولو بعد حین.
وقال الحسین علیه السلام: واللَّه لولا عهد الحسن علیه السلام إلیَّ بحقن الدِّماء وأن لا أهریق فی أمره محجمة دم، لعلمتم کیف تأخذ سیوف اللَّه منکم مآخذها، وقد نقضتم العهد بیننا وبینکم، وأبطلتم ما اشترطنا علیکم لأنفسنا، ومضوا بالحسن علیه السلام فدفنوه بالبقیع عند جدّته فاطمة بنت أسد بن هاشم بن عبد مناف (رضی اللَّه عنها). «1»
المفید، الإرشاد، 2/ 13- 16/ مثله ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 42؛ محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 62، 63؛ المجلسی، البحار، 44/ 156، 157، 158، 159؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 328- 329
«1»
__________________________________________________
(1)- و عبداللَّه بن ابراهیم از زیاد مخارقی روایت کند که گفت: چون مرگ حسن علیه السلام در رسید حسین علیه السلام را فراخواند و فرمود: ای برادر هنگام جدائی من رسیده و من به خدای خود ملحق خواهم شد، و مرا زهر خورانیده‌اند و جگر من در طشت افتاد، و من خود می‌شناسم آن کس که مرا مسموم ساخته است و می‌دانم از کجا این خیانت سرچشمه گرفته است، و خود در پیش‌گاه خدای عز وجل با او بمخاصمه و داوری خواهم رفت، تو را بدان حقی که من بر تو دارم سوگند می‌دهم مبادا سخنی در این باره به زبان آری، و چشم به راه آن‌چه خدا درباره من پیش آورد باش، و چون من از دنیا رفتم چشم مرا بپوشان و مرا غسل ده وکفن نما، و بر تابوتم بنه و به سوی قبر جدم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ببر تا دیداری با او تازه کنم، سپس به سوی قبر جده‌ام فاطمه بنت اسد (رضی اللَّه عنها) ببر و در آن جا دفنم کن، و زود است بدانی ای برادر که مردم گمان کنند شما می‌خواهید مرا کنار رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به خاک بسپارید، پس در این باره گرد آیند و از شما جلوگیری کنند، تو را به خدا سوگند دهم مبادا درباره من به اندازه شیشه حجامتی خون ریخته شود.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 122
__________________________________________________
- سپس درباره خاندان و فرزندان و آن چه از وی به جای ماند، و به آن چه پدرش امیر المؤمنین علیه السلام هنگام جانشینیش وصیت کرده بود همه را به آن حضرت علیه السلام وصیت کرد و شایستگی او را به جانشینی خود به مردم رساند، و شیعیان خود را به جانشینی آن حضرت راهنمائی فرمود و او را نشانه برای آنان پس از خود قرار داد.
و چون از دنیا برفت، حسین علیه السلام او را غسل داده کفن کرد، و بر تابوتی او را نهاده برداشت، مروان (که حاکم مدینه بود) با دستیارانش از بنی امیه بیقین پنداشتند که بنی‌هاشم می‌خواهند او را نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دفن کنند، پس گرد هم آمدند و لباس جنگ به تن کردند، و چون حسین علیه السلام جنازه او را به سوی قبر جدش رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برد که دیداری با آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم تازه کند، آنان با گروه خود به روی بنی‌هاشم در آمدند و عایشه نیز که بر استری سوار بود با ایشان پیوست و می‌گفت: مرا با شما چه کار! می‌خواهید کسی را که من دوست ندارم به خانه من درآرید؟ و مروان فریاد می‌زد: چه بسا جنگی که بهتر از آسایش و غنودن در خوشی است! آیا عثمان در دورترین جای مدینه دفن شود و حسن با پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم به خاک سپرده شود؟ تا من شمشیر به دست دارم هرگز این کار نخواهد شد! (و با این جریان) نزدیک بود فتنه جنگ میان بنی‌هاشم و بنی‌امیه درگیر شود، ابن عباس جلوی مروان آمده و گفت: ای مروان از آن جا که آمده‌ای بازگرد زیرا ما نمی‌خواهیم بزرگ خود را کنار رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به‌خاک بسپاریم، بلکه می‌خواهیم به وسیله زیارت او دیداری تازه کند سپس او را به نزد جده‌اش فاطمه (بنت اسد) ببریم و چنان چه خود او وصیت کرده او را در آن‌جا بسپاریم، و اگر خود او وصیت کرده بود با پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم دفنش کنیم هرآینه می‌دانستی که تو ناتوان‌تر از آنی که ما را از این کار جلوگیری کنی، لکن خود آن حضرت علیه السلام داناتر به خدا و پیغمبر و نگهداری حرمت قبر جدش بوده است از این که خرابی در آن با دید آید، چنان چه این کار را دیگری جز او کرد و بدون اذن آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم به خانه او درآمد، سپس رو به عایشه کرده گفت: این چه رسوائی است ای عایشه! روزی بر استر، و روزی بر شتر! می‌خواهی نور خدا را خاموش کنی و با دوستان خدا بجنگی، باز گرد که از آن‌چه می‌ترسی به دلخواه تو شده است، و بدان چه دوست داری رسیده‌ای (یعنی آسوده باش که ما نمی‌خواهیم حسن علیه السلام را کنار قبر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دفن کنیم) و خداوند انتقام این خاندان را بگیرد و گر چه پس از گذشت زمانی دراز باشد.
و حسین علیه السلام نیز فرمود: به خدا اگر سفارش حسن علیه السلام نبود که خونها ریخته نشود، و به اندازه شیشه حجامتی خون به خاطر او نریزد هرآینه می‌دانستید چگونه شمشیرهای خدا جای خود را از شما می‌گرفت (و حق خویش را از شما باز می‌ستاند) با این که شما پیمان‌های میانه ما و خود را شکستید، و آن چه ما برای خود با شما شرط کردیم تباه ساختید و (پس از این سخنان) حسن علیه السلام را آوردند و در بقیع نزد قبر جده‌اش فاطمه دختر اسد بن هاشم بن عبد مناف (رضی اللَّه عنه) به خاک سپردند.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 13- 16
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 123
حدّثنا محمّد بن علیّ، ثنا أبو عروبة الحرّانی، ثنا سلیمان بن عمر بن خالد، ثنا ابن علیة عن ابن عون عن عمیر «1» بن إسحاق، قال: دخلت أنا ورجل علی الحسن بن علیّ نعوده «2»، فقال: یا فلان! سلنی، قال: لا واللَّه لانسألک «3» حتّی یعافیک اللَّه «4» «5» «6» ثمّ نسألک «6».
قال: ثمّ دخل ثمّ خرج إلینا «4»، فقال: سلنی قبل أن لاتسألنی، «4» قال: بل یعافیک اللَّه 5 6 ثمّ أسألک «7» «6»، قال «4»: لقد ألقیت «8» طائفة من کبدی وإنِّی «9» سُقیت السّمّ مراراً «10» فلم أسق «11» مثل هذه المرّة. ثمّ دخلت علیه من الغد «12» وهو یجود بنفسه والحسین عند رأسه، فقال:
«13» یا أخی! مَن تتّهم؟ «12» قال: لِمَ؟ لتقتله؟ «13» قال: نعم، قال: إن یکن الّذی أظنّ فاللَّه أشدّ بأساً وأشدّ «14» تنکیلًا «15» وإلّا یکن 15 فما أحبّ أن یقتل فیَّ بری‌ء «16». ثمّ قضی رضی الله عنه.
__________________________________________________
(1)- [فی الفصول ونور الأبصار: عمر].
(2)- [أضاف فی تذکرة الخواصّ: فی مرض موته].
(3)- [فی الفصول ونور الأبصار: أسألک].
(4- 4) [لم یرد فی تذکرة الخواصّ].
(5- 5) [لم یرد فی الفصول ونور الأبصار].
(6- 6) [لم یرد فی صفة الصّفوة].
(7)- [فی مطالب السّؤول والدّمعة: نسألک].
(8)- [فی تاریخ الخمیس مکانه: قال عمیر بن إسحاق: دخلتُ علی الحسن قال: ألقیت ...].
(9)- [أضاف فی مطالب السّؤول وتذکرة الخواصّ والفصول ونور الأبصار: قد].
(10)- [أضاف فی تاریخ الخمیس وفی ذخائر العقبی: ثلاث مرّات].
(11)- [فی الفصول ونور الأبصار: أسقه].
(12- 12) [فی الفصول ونور الأبصار: فوجدتُ أخاه الحسین عند رأسه، فقال له الحسین: مَنْ تتّهمها؟ یا أخی].
(13- 13) [تاریخ الخمیس: مَنْ تتّهم؟ قال: لِمَ؟ أتقتله؟].
(14)- [لم یرد فی الفصول ونور الأبصار].
(15- 15) [فی الفصول ونور الأبصار: وإن لم یکنه].
(16)- [إلی هنا حکاه عنه فی مطالب السّؤول والفصول، وتاریخ الخمیس، وأضاف فیه: فی روایة قال: واللَّه لا أقول لکم مَنْ سقانی، ثمّ قضی رضی الله عنه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 124
أبو نعیم، حلیة الأولیاء، 2/ 38/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 105- 106؛ ابن طلحة، مطالب السّؤول (ط بیروت)،/ 245؛ سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ (ط بیروت)،/ 192؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 165؛ السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 3/ 375؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 249؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 325؛ مثله ابن الجوزی، صفة الصّفوة (ط حلب)، 1/ 761؛ الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 292
أنا أبو الحسن علیّ بن الحسین بن علیّ البیهقیّ صاحب المدرسة- بنیسابور- أنبأنا أبو حفص عمر بن أحمد بن محمّد القرمیسینیّ- بها- حدّثنا أبو عبداللَّه محمّد بن إبراهیم ابن زیاد الطّیالسیّ، حدّثنا محمّد بن حُمید الرّازی، حدّثنا سلمة بن الفضل، حدّثنا عمرو ابن أبی قیس، عن إبراهیم بن عبدالأعلی، «1» عن سُوید بن غفلة، قال: کانت الخثعمیّة تحت الحسن بن علیّ (رضی اللَّه عنهما) فلمّا أن قُتل علیّ [و] بُویع الحسن بن علیّ دخل علیها الحسن بن علیّ، فقالت له: لتُهنِّئک «2» الخلافة. فقال الحسن: أظهرت الشّماتة بقتل علیّ؟
أنت طالق ثلاثاً، «3» فتلفّعت فی ثوبها «3» وقالت: واللَّه ما أردت هذا. «4» فمکث حتّی انقضت عدّتها وتحوّلت فبعث إلیها الحسن بن علیّ (رضی اللَّه عنهما) ببقیّة من صدقاها وبمتعة عشرین ألف درهم، فلمّا جاءها الرّسول ورأت المال «4» قالت: متاع قلیل من حبیب مفارق «5».
فأخبر الرّسول الحسن بن علیّ فبکی وقال: لولا أنِّی سمعت أبی یُحدِّث عن رسول اللَّه (ص) جدِّی أنّه قال: «مَن طلّق امرأته ثلاثاً لم تحل له حتّی تنکح زوجاً غیره» لراجعتها.
البیهقی، السّنن الکبری، 7/ 257، کتاب الصِّداق، باب المتعة، مثله ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 78، (ط المحمودی)،/ 153- 154 رقم 261؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 174، (ط دار الفکر)، 4/ 389
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی السّیر].
(2)- [السّیر: لتهنّک].
(3- 3) [لم یرد فی السیّر].
(4- 4) [السّیر: ثمّ بعث إلیها بعشرین ألفاً].
(5)- [إلی هنا حکاه فی السّیر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 125
أخبرنا أبو الحسن ابن أبی المعروف الفقیه، أنبأنا بشر بن أحمد الأسفرائینی، أنبأنا أحمد بن الحسین نصر الحذّاء، حدّثنا علیّ ابن المدینیّ، حدّثنا هشیم بن بشیر، أنبأنا منصور بن زاذان عن ابن سیرین: أنّ الحسن بن علیّ (رضی اللَّه عنهما) طلّق امرأة له، فمتّعها بعشرة آلاف درهم، قال، وقالت: متاع قلیل لحبیب أفارق، قال: فبلغه ذلک فراجعتها.
البیهقی، السّنن الکبری، 7/ 244 (باب التّفویض)
قال قتادة وأبو بکر بن حفص: «1» سمّ الحسن بن علیّ «1»، سمّته امرأته بنت الأشعث بن قیس الکندیّ، «2» وقالت طائفة: کان ذلک منها بتدسیس معاویة إلیها، وما بذل لها فی ذلک «2» «3» وکان لها ضرائر «4» «5» فاللَّه أعلم. وذکر أبو زید عمر بن شبّة وأبو بکر بن أبی خیثمة قال: أنا موسی بن إسماعیل، قال: نا أبو هلال «5»، عن قتادة، قال: دخل الحسین علی الحسن (رحمهما اللَّه تعالی)، فقال: یا «6» أخی! إنِّی سقیت السّمّ ثلاث مرار «7» لم أسق مثل هذه المرّة «8» إنِّی لأضع کبدی «8»، فقال الحسین: «9» مَن سقاک یا أخی؟ قال: ما سؤالک عن هذا أترید أن تقاتلهم «10»؟ أکلهم إلی اللَّه «11»؟ فلمّا مات ورد البرید بموته علی معاویة، فقال:
یا عجبا من الحسن شرب شربة من عسل بماء رومة فقضی نحبه، وأتی ابن عبّاس إلی
__________________________________________________
(1- 1) [فی ذخائر العقبی وتاریخ الخمیس: مات مسموماً].
(2- 2) [لم یرد فی ذخائر العقبی وتاریخ الخمیس].
(3)- [إلی هنا حکاه فی الأعیان].
(4)- [إلی هنا حکاه فی تاریخ الخمیس].
(5- 5) [لم یرد فی ذخائر العقبی وتاریخ الخمیس].
(6)- [فی درر السّمطین مکانه: روی أنّ زوجته بنت الأشعث بن قیس سمّته، وکان لها ضرایر، فاستطاق‌به بطنه، فدخل علیه الحسین یعود، فقال له الحسن: یا ...].
(7)- [فی ذخائر العقبی ودرر السّمطین: مرّات].
(8- 8) [لم یرد فی ذخائر العقبی].
(9)- [أضاف فی درر السّمطین: و].
(10)- [فی ذخائر العقبی: تقتلهم، وأضاف فی درر السّمطین: قال: نعم، قال: إن یکن الّذی أظنّ فاللَّه أشدّبأساً وتنکیلًا، وإن لا یکن فما أحبّ أن یُقتل بی بری‌ء].
(11)- [أضاف فی ذخائر العقبی: عزّ وجلّ، وأضاف فی درر السّمطین: تعالی، وإلی هنا حکاه فیهما].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 126
معاویة، فقال له: یا ابن عبّاس! احتسب الحسن لا یحزنک اللَّه ولا یسوؤک، فقال: أما ما أبقاک اللَّه یا أمیر المؤمنین فلا یحزننی ولا یسوؤنی، قال: فأعطاه علی کلمته ألف ألف وعروضاً وأشیاء وقال: خذها وأقسمها علی أهلک.
ابن عبدالبرّ، الاستیعاب، 1/ 374/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 576؛ مثله محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 141؛ الزّرندی، درر السّمطین،/ 202؛ الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 293
«1» وخرج الحسن علیه السلام إلی المدینة وأقام بها عشر سنین «2» ومضی إلی رحمة ربّه للیلتین بقیتا من صفر سنة خمسین من الهجرة وله سبع وأربعون سنة وأشهر مسموماً «2» سقته زوجته جعدة بنت الأشعث بن قیس، «3» وکان معاویة قد دسَّ إلیها مَنْ حملها إلی «4» ذلک وضمن لها أن یزوِّجها من یزید ابنه، وأوصل إلیه مائة ألف درهم، فسقته السّمّ، وبقی «3» مریضاً أربعین یوماً «5»، وتولّی أخوه الحسین علیهما السلام غسله وتکفینه ودفنه عند جدّته فاطمة بنت أسد بن هاشم بن عبد مناف بالبقیع.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 206/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 516؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 164؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 249؛ الجزائری، الأنوار النّعمانیة، 1/ 372
مضی (صلوات اللَّه علیه) للیلتین بقیتا من صفر سنة خمسین من الهجرة مسموماً، سمّته زوجته بنت الأشعث بن قیس الکندیّ بأمر معاویة بن أبی سفیان، أرسل إلیها ودسّها وسوّغها المال. وفی روایة: تقبّل مأة ألف دینار وتزویجها من ابنه یزید، وضمن لها أن
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الفصول ونور الأبصار: بعد أن تمّ الصّلح بین الحسن ومعاویة].
(2- 2) [لم یرد فی الفصول ونور الأبصار].
(3- 3) [فی الفصول ونور الأبصار: الکندی السّمّ، وذلک بعد أن بذل لها معاویة علی سمِّه مائة ألف درهم، فبقی].
(4)- [الأنوار: علی].
(5)- [إلی هنا حکاه فی الفصول ونور الأبصار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 127
یرسل إلیها، فسقته جعدة السّمّ ولم یزوّجها من یزید، فبقی الإمام أبو محمّد الحسن علیه السلام أربعین یوماً مریضاً. [ثمّ ذکر کلام أبی الفرج کما ذکرناه].
الطّبرسی، تاج الموالید،/ 102
وقیل: سقتهُ جعدة بنت أبی الأشعث بن قیس وکانت زوجته. وصلّی علیه الحسین ابن علیّ بن أبی طالب علیهما السلام.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 339
(قال) مغیرة بن مقسم توفّی الحسن بن علیّ علیه السلام وسعد بن أبی وقّاص فی أسبوع واحد، وکانوا یقولون: إنّه سقاهما جمیعاً. «وأورد» هذا الحدیث الإمام عبدالکریم ابن محمّد بن حمدان فی تاریخه وزاد فیه بعث إلیها بمندیل ملطّخ بالسّمّ، وقال: إذا جامعک فامسحی بهذا المندیل فرجه. ففعلت ذلک، وکان فیه هلاکه.
فبعث إلیها معاویة بخمسین ألف درهم «1» وقال لابنه یزید: لا بدّ لک أن تنکحها. فقال:
کلّا واللَّه، إنّها فعلت بالحسن بن علیّ ما فعلت، فما خطری عندها «2».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 136/ عنه: ابن الأمیر الحاج، شرح شافیة أبی فراس،/ 343
أخبرنا أبو القاسم إسماعیل بن أحمد، أنا أبو بکر محمّد بن هبة اللَّه، أنا أبو الحسین علیّ ابن محمّد بن عبداللَّه، أنا أبو علیّ الحسین بن صفوان، أنا أبو بکر عبداللَّه بن محمّد بن عبید، نا عبدالرّحمان بن صالح العتکیّ ومحمّد بن عثمان العجلیّ، قالا: نا أبو أسامة، عن ابن عون، عن عُمیر بن إسحاق، قال: دخلت أنا ورجل من قریش علی الحسن بن علیّ، فقام فدخل المخرج، ثمّ خرج، فقال: لقد لفظت طائفة من کبدی «3» أقلِّبها بهذا العود «3»، ولقد سقیت السّمّ مراراً «4» وما سقیته مرّة هی أشدّ من هذه.
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی شرح الشّافیة].
(2)- [زاد فی شرح الشّافیة: وفی خبر: إنّه کتب إلیها معاویة: إنِّی أُحبّ حیاة یزید، وحبّ حیاته یمنعنی من تزویجه منک، أخاف علیه أن تسمّیه مثل الحسن].
(3- 3) [لم یرد فی التّهذیب].
(4) (4*) [التّهذیب: إلی أن قال: ثمّ عدنا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 128
قال: وجعل یقول لذلک الرّجل: سلنی قبل أن لاتسألنی، قال: ما أسألک شیئاً [حتّی] یعافیک اللَّه، قال: فخرجنا من عنده ثمّ عدتُ (4*) إلیه من غدٍ، وقد أخذ فی السَّوق، فجاء حسین حتّی قعد عند رأسه فقال: أخی مَنْ صاحبک؟ قال: ترید قتله؟ قال: نعم، قال:
لئن کان صاحبی الّذی أظنّ، اللَّه أشدّ له نقمة؟ وإن لم یکنه، ما أحبّ أن تقتل بی بریئاً.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 105؛ ابن منظور، المختصر، 7/ 38- 39/ مثله المزی، تهذیب الکمال، 6/ 251- 252؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 300
أنبأنا أبو محمّد ابن الأکفانیّ، نا عبدالعزیز الکتانیّ، أنا عبیداللَّه بن أحمد الصّیرفیّ- إجازة- أنا أبو عمر بن حیّویه، أنا محمّد بن خلف بن المرزُبان، حدّثنی أبو عبداللَّه‌الثّمامیّ، نا محمّد بن سلام الجُمحیّ، عن ابن جعدبة، قال: کانت جعدة بنت الأشعث بن قیس تحت الحسن بن علیّ فدسّ «1» إلیها یزید: أن سُمِّی حسناً إنِّی مزوِّجک «2» ففعلت «3»، فلمّا مات الحسن بعثت إلیه جعدة تسأل یزید الوفاء «4» بما وعدها «4»، فقال «5»: إنّا «6» واللَّه «7» لم نرضکِ «7» للحسن «8» فنرضاکِ لأنفسِنا؟
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 107، ط المحمودی،/ 211 رقم 241؛ مختصر ابن منظور، 7/ 39- 40؛ المزی، تهذیب الکمال، 5/ 253؛ السّیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 192؛ ابن عنبة، عمدة الطّالب (الهامش)،/ 67؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 249؛ ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 140
__________________________________________________
(1)- [فی عمدة الطّالب (الهامش) مکانه: عن محمّد ابن المرزبانی: أنّ جعدة بنت الأشعث بن قیس کانت‌متزوِّجة الحسن فدسّ ... وفی الصّواعق مکانه: وکان سبب موته أنّ زوجته جعدة بنت الأشعث بن قیس الکندی فدسّ ...].
(2)- [فی المختصر وتهذیب الکمال: زوّجک، وفی هامش عمدة الطالب: أتزوّجک].
(3)- [من هنا حکاه فی تاریخ الخلفاء، وفی نور الأبصار مکانه: وکان قد سألها یزید فی ذلک، وبذل لها مائة ألف درهم، وأن یتزوّجها بعد الحسن، ففعلت ...].
(4- 4) [هامش عمدة الطالب: بالوعد].
(5)- [أضاف فی الصّواعق: لها].
(6)- [لم یرد فی هامش عمدة الطّالب وتاریخ الخلفاء والصّواعق].
(7- 7) [نور الأبصار: لن نرضاکِ].
(8)- [زاد فی هامش عمدة الطّالب: فکیف، وأضاف فی تاریخ الخلفاء ونور الأبصار: أ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 129
وقال الزّبیر: ومات الفضل بن العبّاس زمن عمر سنة ثمان عشرة، ولم یترک ولداً إلّا أمّ کلثوم، تزوّجها الحسن بن علیّ بن أبی طالب، کان أبا عذرها ثمّ فارقها، فتزوّجها بعده أبو موسی عبداللَّه بن قیس الأشعریّ، فولدت له موسی، ثمّ خلف علیها عمران بن طلحة بن عبیداللَّه، حین مات عنها أبو موسی.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 51/ 226
ما روی عن الصّادق، عن آبائه علیهم السلام أنّ الحسن علیه السلام قال لأهل بیته: إنِّی أموت بالسّمّ، کما مات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فقالوا: ومَن یفعل ذلک؟
قال: امرأتی جعدة بنت الأشعث بن قیس، فإنّ معاویة یدسّ إلیها ویأمرها بذلک.
قالوا: أخرجها من منزلک، وباعدها من نفسک. قال: کیف أخرجها ولم تفعل بعد شیئاً، ولو أخرجتها ما قتلنی غیرها، وکان لها عذر عند النّاس «1».
فما ذهبت الأیّام حتّی بعث إلیها معاویة مالًا جسیماً، وجعل «2» یمنّیها بأن یعطیها مائة ألف درهم أیضاً «3» ویزوّجها من یزید، وحمل إلیها «4» شربة سمّ لتسقیها الحسن. فانصرف «5» إلی منزله وهو صائم فأخرجت [له] «6» وقت الإفطار- وکان یوماً حارّاً- شربة لبن وقد ألقت فیها ذلک السّمّ، فشربها «7» وقال: یا «6» عدوّة اللَّه! قتلتینی قتلک اللَّه، واللَّه لا تصیبین منِّی خلفاً «8» ولقد غرّک وسخر منک، واللَّه یخزیک ویخزیه «7».
فمکث علیه السلام یومین، ثمّ مضی، فغدر معاویة بها، ولم یف لها «9» بما عاهد «10» علیه «11».
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی العوالم، 16/ 271، وناسخ التّواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 136].
(2)- [لم یرد فی إثبات الهداة].
(3)- «أیضاً وضیاع» ه، ط [وأیضاً فی إثبات الهداة].
(4)- [لم یرد فی إثبات الهداة].
(5)- «ففی بعض الأیّام انصرف» ه، ط [وأیضاً فی إثبات الهداة].
(6)- [لم یرد فی البحار وناسخ التّواریخ].
(7- 7) [حکاه فی ناسخ التّواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 141].
(8)- «لا تبصرین خیر» ط، ه [وأیضاً فی إثبات الهداة].
(9)- [شرح الشّافیة: بقوله].
(10)- «عادها» ه، ط.
(11)- [زاد فی شرح الشّافیة: بیان: فی شرح نهج البلاغة: الأشعث بن قیس الکندیّ اسمه معدی کرب، کان قومه یسمّونه عُرْف النّار، وهو اسم للغادر عندهم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 130
الرّاوندی، الخرایج والجرائح، 1/ 241- 242 رقم 7/ عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 558 رقم 12؛ المجلسی، البحار، 44/ 153- 154 رقم 23؛ البحرانی، العوالم، 16/ 271، 282- 283؛ ابن الأمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی الفراس،/ 342- 343؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 227
«1» وکان بذل معاویة لجعدة بنت محمّد بن الأشعث الکندیّ، وهی ابنة أمّ فروة أخت أبی بکر بن أبی قحافة عشرة آلاف دینار وإقطاع عشرة ضیاع من سقی سوراء وسواد الکوفة علی أن تسمّ الحسن وتولّی الحسین تغسیله وتکفینه ودفنه. وقبره بالبقیع عند جدّته فاطمة بنت أسد.
أبو طالب المکّیّ فی قوت القلوب: أنّه علیه السلام تزوّج مائتین وخمسین امرأة، وقیل ثلاثمائة، وکان علیّ یضجر من ذلک فکان یقول فی خطبته: إنّ الحسن مطلاق فلا تنکحوه.
أبو عبداللَّه المحدِّث فی رامش أفزای: «1» إنّ هذه النِّساء کلّهنّ خرجن خلف جنازته حافیات «2».
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 29، 30/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 135، 169؛ البحرانی، العوالم، 16/ 276، 294- 295، 301؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 323، 334؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 32، 33
وفی الإحیاء: إنّه خطب الحسن بن علیّ علیه السلام إلی عبدالرّحمان بن الحارث بنته، فأطرق عبدالرّحمان ثمّ رفع رأسه، فقال: واللَّه ما علی وجه الأرض من یمشی علیها أعزّ علیَّ منک، ولکنّک تعلم أنّ ابنتی بضعة منِّی وأنت مطلاق، فأخاف أن تطلِّقها، وإن فعلت خشیت أن یتغیّر قلبی علیک لأنّک بضعة من رسول اللَّه فإن شرطت أن لاتطلِّقها زوّجتک
__________________________________________________
(1- 1) [الدّمعة ص 334: وفی بعض الرّوایات].
(2)- [زاد فی الدّمعة: باکیات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 131
فسکت الحسن وقام وخرج، فسمع منه یقول: ما أراد عبدالرّحمان إلّاأن یجعل ابنته طوقاً فی عنقی «1». [...]
ورأی یزید امرأة عبداللَّه بن عامر أمّ خالد بنت أبی جندل فهامَ بها «2» وشکا ذلک إلی أبیه، فلمّا حضر عبداللَّه عند معاویة، قال له: لقد عقدت لک علی ولایة البصرة، ولولا أنّ لک زوجة لزوّجتک رملة، فمضی عبداللَّه وطلّق زوجته طمعاً فی رملة، فأرسل معاویة أبا هریرة لیخطب أمّ خالد لیزید ابنه، وبذل لها ما أرادت من الصّداق، فاطّلع [علیها] الحسن والحسین وعبداللَّه بن جعفر، فاختارت الحسن فتزوّجها. «3» عبدالملک بن عمیر، والحاکم، والعبّاس، قالوا: خطب الحسن عائشة بنت عثمان، فقال مروان: أزوّجها عبداللَّه بن الزّبیر «3» «4».
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 38/ عنه: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 58؛ المجلسی، البحار، 44/ 171- 172؛ البحرانی، العوالم، 16/ 302، 303، 304؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 57
کتاب الأنوار: أنّه علیه السلام قال: سقیت السّمّ مرّتین وهذه الثّالثة. «5» وقیل: إنّه سقی برادة الذّهب «5». [ثمّ ذکر کلامه فی مقاتل الطّالبیین والإرشاد].
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 42/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 158؛ مثله محمّد ابن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 62
الحسن ابن أبی العلاء، عن جعفر بن محمّد علیهما السلام، قال الحسن بن علیّ علیهما السلام لأهل
__________________________________________________
(1)- [ثمّ ذکر کلام محمّد بن سیرین کما ذکرناه فی المعجم الکبیر وإلی هنا حکاه عنه فی المعالی].
(2)- هام بکذا: أحبّه.
(3- 3) [لم یرد فی البحار والعوالم وحکاه عنه فی تسلیة المجالس].
(4)- [زاد فی البحار: توضیح: رجل غلقُ بکسر اللّام سیِّئ الخلق ورجل مملق بکسر اللّام یعطی بلسانهما لیس فی قلبه.
وزاد أیضاً فی البحار والعوالم: وقال الجزریّ: فی حدیث الحسن: إنّک رجل طلق أی کثیر طلاق النِّساء].
(5- 5) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 132
بیته: «1» إنِّی أموت بالسّمّ کما مات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، فقال له أهل بیته: ومَن الّذی یسمّک؟
قال: جاریتی أو امرأتی، فقالوا له: أخرجها من ملکک علیها لعنة اللَّه؛ فقال: هیهات من إخراجها ومنیّتی علی یدها، ما لی منها محیص، ولو أخرجتها ما یقتلنی غیرها، کان قضاء مقضیّاً وأمراً واجباً من اللَّه؛ فما ذهبت الأیّام حتّی بعث معاویة إلی امرأته، قال:
فقال الحسن: هل عندک من شربة لبن؟ فقالت: نعم، وفیه ذلک السّمّ بعث به معاویة، فلمّا شربه وجد من السّمّ فی جسده، فقال: یا عدوّة اللَّه! قتلتینی قاتلکِ اللَّه! أما واللَّه لا تصیبن «2» منِّی خلفاً ولا تنالین من الفاسق عدوّ اللَّه اللّعین خیراً أبداً.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 8/ عنه: المجلسی، البحار، 43/ 327- 328 رقم 6
وعن الأعمش «3»، عن سالم بن أبی الجعد «4»، قال: حدّثنی رجل منّا، قال: أتیت الحسن ابن علیّ علیه السلام، فقالت: یا ابن رسول اللَّه! أذللت رقابنا، وجعلتنا معشر الشّیعة عبیداً، ما بقی معک رجل.
قال: وممّ ذاک؟
قال: قلت: بتسلیمک الأمر لهذا الطّاغیة.
قال: واللَّه ما سلّمت الأمر إلیه إلّاأنِّی لم أجد أنصاراً، ولو وجدت أنصاراً لقاتلته لیلی ونهاری حتّی یحکم اللَّه بینی وبینه، ولکنّی عرفت أهل الکوفة، وبلوتهم، ولا یصلح لی
__________________________________________________
(1)- [زاد فی البحار: یا قوم].
(2)- [البحار: لا تصیبین].
(3)- الأعمش: أبو محمّد سلیمان بن مهران الأسدیّ، مولاهم الکوفیّ، معروف بالفضل والثّقة، والجلالة، والتّشیّع والاستقامة، والعامّة أیضاً یثنون علیه، مطبقون علی فضله وثقته، مقرّون بجلالته، مع اعترافهم بتشیّعه، وقرنوه بالزّهریّ، ونقلوا منه نوادر کثیرة، بل صنّف ابن طولون الشّامیّ کتاباً فی نوادره یّ‌ه: «الزّهر الأنعش فی نوادر الأعمش» مات سنة (148).
راجع الکنی والألقاب ج 2 ص 39 رجال الشّیخ ص 206.
(4)- عدّه الشّیخ ص 43 من رجاله فی أصحاب علیّ علیه السلام وص 91 فی أصحاب علیّ بن الحسین علیهما السلام، فقال: «سالم بن أبی الجعد الأشجعیّ مولاهم الکوفیّ یکنّی أبا أسماء» وذکره العلّامة فی القسم الأوّل من خلاصته ص 193 فی أولیاء علیّ علیه السلام.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 133
منهم مَنْ کان فاسداً، إنّهم لا وفاء لهم. ولا ذمّة فی قول ولا فعل، إنّهم لمختلفون، ویقولون لنا: إنّ قلوبهم معنا، وإنّ سیوفهم لمشهورة علینا، قال: وهو یکلِّمنی إذا تنخّع الدّم، فدعا بطست فحمل من بین یدیه ملی‌ء «1» ممّا خرج من جوفه من الدّم.
فقلت له: ما هذا یا ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله إنِّی لأراک وجعاً؟
قال: أجل دسّ إلیَّ هذا الطّاغیة مَن سقانی سمّاً فقد وقع علی کبدی وهو خرج قطعاً «2» کما تری.
قلت: أفلا تتداوی؟
قال: قد سقانی مرّتین وهذه الثّالثة لا أجد لها دواء، ولقد رقی إلیَّ: انّه کتب إلی ملک الرّوم یسأله أن یوجّه إلیه من السّمّ القتال شربة، فکتب إلیه ملک الرّوم: أنّه لا یصلح لنا فی دیننا أن نعین علی قتال مَن لایقاتلنا، فکتب إلیه أنّ هذا ابن الرّجل الّذی خرج بأرض تهامة، وقد خرج یطلب ملک أبیه، وأنا أرید أن أدسّ إلیه من یسقیه ذلک، فأریح العباد والبلاد منه، ووجّه إلیه بهدایا وألطاف فوجّه إلیک ملک الرّوم بهذه الشّربة الّتی دسّ فیها فسقیها واشترط علیه فی ذلک شروطاً «3».
وروی أنّ معاویة دفع السّمّ إلی امرأة الحسن بن علیّ علیهما السلام، جعدة بنت الأشعث، فقال لها: «اسقیه فإذا مات هو زوّجتک ابنی یزید» فلمّا سقته السّمّ ومات علیه السلام، جاءت الملعونة إلی معاویة الملعون، فقالت: «زوّجنی یزید»، فقال: «اذهبی فإن امرأة لم تصلح للحسن بن علیّ لا تحصل لابنی یزید».
الطّبرسی، الاحتجاج، 2/ 11- 13/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 147- 148؛ البحرانی، العوالم، 16/ 281- 282؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 326
الأشعث بن قیس عن الهیثم بن عدیّ، قال: أخبرنا ابن عبّاس، قال: خطب أمیر
__________________________________________________
(1)- [البحار: ملآن].
(2)- [البحار: قیطعاً].
(3)- [إلی هنا حکاه فی الدّمعة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 134
المؤمنین علیّ بن أبی طالب علی الحسن ابنه أمّ عمران بنت سعید بن قیس الهمدانیّ، وقال: فوقی أمیر المؤمنین علیه السلام ذو امرأة یعنی أمّها، وقال علیه السلام: قم فوامِرْها، وخرج من عنده ولقیه الأشعث بن قیس بباب وأخبره الخبر، وقال: ما ترید إلی الحسن یفخر علیها ولا یَنْصِفُها ویُسی‌ء إلیها ویقول: ابن رسول اللَّه وابن أمیر المؤمنین، ولکن هل لک فی ابن عمِّها وهی له وهو لها، قال: مَنْ ذلک؟ قال محمّد بن الأشعث، قال: قد زوّجته.
ودخل الأشعث علی أمیر المؤمنین علیه السلام، فقال: یا أمیر المؤمنین خطبتَ علی الحسن ابنة سعید، قال: نعم، قال: هل لک فی أشرف منها بیتاً وأکرم منها حسباً وأتمّ منها جمالًا وأکثر مالًا؟ قال: مَنْ هی؟ قال: جعدة بنت الأشعث بن قیس، قال: قد قاولنا رجلًا، قال: لیس إلی ذلک الّذی قاولتهُ من سبیل، قال: إنّه فارقنی لیُوامِرَ أمّها، قال: قد زوّجها من محمّد بن الأشعث، قال: متی؟ قال: السّاعة بالباب، قال: فزوّج الحسن جعدة، فلمّا لقی سعید الأشعث، قال: یا أعور خدعتنی، قال: أنت أعور خبیث عبث أتستبشرونی فی ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، ألستَ أحمق؟ ثمّ جاء الأشعث إلی الحسن فقال: یا أبا محمّد ألا تزور أهلک؟ فلمّا أراد ذلک، قال: لا تمشی واللَّه إلّاعلی أردیة قومی، وقدّمت له کندة ثمانین وجعلت له أردیتها بسطاً من بابه إلی باب الأشعث.
ابن الجوزی، الأذکیاء،/ 34- 35
وقد ذکر یعقوب بن سفیان فی تاریخه: أنّ «1» «2» بنت الأشعث بن قیس کانت تحت الحسن «2» ابن علیّ، فزعموا أنّها «3» هی الّتی «3» سمّتْه.
ابن الجوزی، صفة الصّفوة (ط حلب)، 1/ 761/ عنه: سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ (ط بیروت)،/ 192؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 576؛ مثله الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 292- 293
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی تاریخ الخمیس: جعدة].
(2- 2) [تذکرة الخواص: جعدة].
(3- 3) [لم یرد فی تاریخ الخمیس].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 135
وکان سبب موته أنّ زوجته جعدة بنت الأشعث بن قیس سقته السّمّ فکان توضع تحته طست وترفع أخری نحو أربعین یوماً، فمات منه ولمّا اشتدّ مرضه قال لأخیه الحسین (رضی اللَّه عنهما): یا أخی! سقیت السّمّ ثلاث مرّات لم أسق مثل هذه، إنّی لأضع کبدی، قال الحسین: مَن سقاک یا أخی! قال: ما سؤالک عن هذا أترید أن تقاتلهم أکلهم اللَّه إلی عزّ وجلّ.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 2/ 15
فی هذه السّنة [تسع وأربعین] توفّی الحسن بن علیّ سمته زوجته جعدة بنت الأشعث ابن قیس الکندیّ.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 228
وتزوّج الحسن بن علیّ أمّ کلثوم هذه [بنت العبّاس بن عبدالمطلّب]، فولدت له محمّداً وجعفراً ثمّ فارقها، فتزوّجها أبو موسی الأشعری، فولدت له موسی ومات عنها فتزوّجها عمران بن طلحة ففارقها، فرجعت إلی دار أبی موسی فماتت فدُفنت بظاهر الکوفة.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 5/ 613/ عنه: ابن حجر، الإصابة، 4/ 469
ومات الحسن رضی الله عنه سنة خمسین، أو تسع وأربعین، أو إحدی وخمسین، وصلّی علیه سعید بن العاص أمیر المدینة، قدمه الحسین وقال: لولا السُّنّة ما قدمتک، ودفن ببقیع الغرقد. وکان موته بالسّمّ، سمّته امرأته بنت الأشعث بن قیس، وکان سأل عائشة أن تأذن له أن یدفن مع رسول اللَّه (ص) فی بیتها، فأذنت له، فمنعه ذلک مروان وبنو أمیّة، فدفن ببقیع الغرقد إلی جنب أمّه فاطمة (رضی اللَّه عنهم).
ابن قدامة، التّبیین،/ 128
ومات الحسن، رضی الله عنه، مسموماً «1». یقال إنّ امرأته «جعدة» بنت الأشعث بن قیس سمّته، دسّ إلیها معاویة أن تسمّه. فإذا مات أعطاها أربعین ألفاً، زوّجها من یزید. فلمّا مات الحسن وفی لها بالمال وقال لها: ... حاجة هذا ما صنعت بابن فاطمة، فکیف تصنع بابن معاویة؟ فخسرت وما ربحت. وهذا أمرٌ لایعلمه إلّااللَّه، ویُحاشی معاویة منه. وقیل:
إنّ یزید دسّ إلی جعدة بذلک. وقد ذکر الخبرین أصحاب التّواریخ.
البرّی، الجوهرة،/ 30
__________________________________________________
(1)- انظر تفصیل موته فی «المختصر فی أخبار البشر: 1/ 182» وفی تجارب السّلف: 52.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 136
[ثمّ قضی] لخمس خلون من ربیع الأوّل من سنة تسع وأربعین للهجرة، وقیل خمسین وصلّی علیه سعید بن العاص فإنّه کان یومئذ والیاً علی المدینة، ودفن بالبقیع وکان تحته إذ ذاک جعدة بنت الأشعث بن قیس الکندیّ، فذکر أنّها سمّته واللَّه أعلم بحقیقة ذلک.
ابن طلحة، مطالب السّؤول (ط بیروت)،/ 145
لمّا استثقل معاویة (لعنه اللَّه) حیاة الحسن علیه السلام مع ما کان ینطوی علیه من العداوة الشّدیدة له علیه السلام احتال فی سمّه علی یدی امرأته أمّ الحسن جعدة ابنة الأشعث وبذل لها مائة ألف درهم، ووعدها بزواج یزید ولده فسقته علیه السلام، فوفی لها بالمال دون التّزویج، فزوّجت بعده فی أولاد طلحة وأولدت أولاداً، فکان أولادها إذا جری بینهم وبین غیرهم شی‌ء، قالوا: یا بنی مسمّة الأزواج.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 106
قال: أنبأنا أبو بکر محمّد بن جعفر بن سهل الخرایطیّ صاحب کتاب اعتلال القلوب، قال: أنبأنا أبو زید عمرو بن شیبة، حدّثنا أیّوب بن عمرو الغفاریّ، قال: أنبأنا خالی محمّد بن عمارة الغفاریّ، قال: طلّق عبداللَّه بن عامر امرأته بنت سهیل بن عمرو فقدمت المدینة ومعها ابنتها وودیعة جوهر لابن عامر فتزوّجها الحسن ثمّ أراد ابن عامر العمرة فأتی المدینة فلقی الحسن، فقال: یا أبا محمّد! أنّ لی إلی ابنة سهیل حاجة فأذن لی فی الدّخول علیها، فقال لها الحسن: البسی ثیابک فهذا ابن عامر یستأذن علیک، فدخل علیها فسألها ودیعته فجاءته بها علیها خاتمه، فقال: خذی ثلثها، فقالت: ما کنت لآخذ علی أمانة ائتمنت علیها ثمناً أبداً، فقال: إنّ ابنتی قد بلغت وأحبّ أن تخلی بینی وبینها فبکت وبکت ابنتها ورقّ لهما ابن عامر، فقال الحسن: فهل لکما فواللَّه ما محلّل خیر منِّی، فخجل ابن عامر وقال: واللَّه ما أخرجتها من عندک أبداً فکفّلها الحسن حتّی مات.
وقال الشّعبیّ: [ثمّ ذکر کلامه کما ذکرناه فی الجمل، 3/ 276- 277، والحسن لابن سعد،/ 71].
قال ابن سعد: وکان مطلقاً؛ وقیل لم یراجع الأسدیّة.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ (ط بیروت)،/ 190، 191
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 137
قال علماء السِّیَر: منهم ابن عبد البرّ سمّته زوجته جعدة بنت الأشعث بن قیس الکندیّ. «1» وقال السّدّیّ: دَسَّ إلیها یزید بن معاویة أن سِمّی الحسن وأتزوّجک، فسمّته فلمّا مات أرسلت إلی یزید تسأله الوفاء بالوعد، قال: أنا واللَّه ما أرضاک للحسن أفنرضاک لأنفسنا «1».
وقال الشّعبیّ: إنّما دسّ إلیها معاویة، فقال: سِمِّی الحسن وأزوّجک یزید وأعطیک مائة ألف درهم، فلمّا مات الحسن «1» بعثت إلی معاویة تطلب إنجاز الوعد «1»، فبعث إلیها بالمال «2» وقال: إنِّی أحبّ یزید وأرجو حیاته لولا ذلک لزوّجتک إیّاه.
وقال الشّعبیّ: ومصداق هذا القول: أنّ الحسن کان یقول عند موته وقد بلغه ما صنع معاویة: لقد عملت شربته وبلغ أمنیته واللَّه لا یفی بما وعد ولا یصدق فیما یقول «2».
وقد حکی جدِّی فی کتاب الصّفوة، قال: [ثمّ ذکر کلامه کما ذکرناه]، وقال الشاعر فی ذلک:
تغرفکم لک من سلوة تفرج عنک غلیل الحزن
بموت النّبیِّ وقتل الوصیِّ وقتل الحسین وسمّ الحسن «3»
وقال ابن سعد فی الطّبقات: سمّه معاویة مراراً لأنّه کان یقدم علیه الشّام هو وأخوه الحسین علیهما السلام.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ (ط بیروت)،/ 192/ عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 576
قال أبو الحسن المدائنیّ: وکان الحسن کثیر التّزوّج، تزوّج خولة بنت منظور بن زبان «4» الفزاریّة، «5» وأمّها ملیکة بنت خارجة بن سنان «5»، فولدت له الحسن بن الحسن،
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأعیان].
(2- 2) [الأعیان: ولم یزوّجها بیزید].
(3)- [إلی هنا حکاه فی الأعیان].
(4)- [العوالم: زیاد].
(5- 5) [لم یرد فی البحار والعوالم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 138
وتزوّج «1» أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه، فولدت له ابناً سمّاه طلحة، وتزوّج «2» أمّ بشر بنت أبی مسعود الأنصاریّ- «3» واسم أبی مسعود عقبة بن عمر «3»- فولدت له زید «3» ابن الحسن «3»، وتزوّج «1» جعدة بنت الأشعث بن قیس، وهی الّتی «4» سقته السّمّ، وتزوّج «4» هند ابنة [سهیل بن عمرو حفصة ابنة] «2» عبدالرّحمان بن أبی بکر، وتزوّج «1» امرأة من کلب، وتزوّج «1» امرأة من بنات عمرو بن أهتم «5» المنقریّ، وامرأة من ثقیف، فولدت له عمراً، وتزوّج «1» امرأة من بنات علقمة بن زرارة، وامرأة من بنی شیبان من آل همام بن مرّة، فقیل له: إنّها تری رأی الخوارج، فطلّقها، وقال: إنِّی أکره أن أضمّ إلی نحری جمرة من جمر جهنّم.
وقال المدائنیّ: وخطب إلی رجل فزوّجه، وقال له: إنِّی مزوّجک، وأعلم أنّک ملق «6» طلق غلق؛ ولکنّک خیر النّاس نسباً، وأرفعهم جدّاً وأباً.
«3» قلت: أمّا قوله ملق طلق؛ فقد صدق؛ وأمّا قوله غلق فلا؛ فإنّ الغلق الکثیر الضّجر، وکان الحسن علیه السلام أوسع النّاس صدراً وأسجحهم خلقاً «3».
قال المدائنیّ: أحصیت «7» زوجات الحسن بن علیّ فکنّ «8» سبعین امرأة.
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 16/ 21- 22/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 173؛ البحرانی، العوالم، 16/ 301- 302؛ التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 106
قال أبو الحسن المدائنیّ: وکانت وفاته [الإمام الحسن علیه السلام] فی سنة تسع وأربعین،
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی البحار والعوالم].
(2)- من (د).
(3- 3) [لم یرد فی البحار والعوالم].
(4- 4) [فی البحار والعوالم: سمّته و].
(5)- [البحار: الأهیم].
(6)- الملق: الفقیر.
(7)- [فی البحار والعوالم: أحصی].
(8)- [فی تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام مکانه: فعن المدائنیّ، أحصین فکنّ ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 139
وکان مرضه أربعین یوماً، وکانت سنّه سبعاً وأربعین سنة، دسّ «1» إلیه معاویة سمّاً علی ید جعدة بنت الأشعث بن قیس زوجة الحسن، وقال لها: إن قتلتیه «2» بالسّمّ فلک مائة ألف، وأزوّجک یزید ابنی. فلمّا ماتَ وفی لها بالمال، ولم یزوِّجها من یزید، قال: أخشی أن تصنع بابنی کما صنعت بابن رسول اللَّه (ص).
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 16/ 11/ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 576
وروی أبو جعفر محمّد بن حبیب، قال: قال علیّ علیه السلام: لقد تزوّج الحسن وطلّق حتّی خفتُ أن یثیر عداوة «3»، قال أبو جعفر: وکان الحسنُ إذا أراد أن یطلّق امرأةً جلس إلیها، فقال: أیسرّک أن أهبَ لک کذا وکذا؟ فتقول له: ما شئت، أو نعم؛ فیقول: هو لک؛ فإذا قام أرسل إلیها بالطّلاق؛ وبما سمّی لها.
وروی أبو الحسن المدائنیّ، قال: تزوّج الحسن حفصة بنت عبدالرّحمان بن أبی بکر، وکان المنذر بن الزّبیر یهواها، فأبلغ الحسن عنها شیئاً فطلّقها، فخطبها المنذر، فأبت أن تتزوّجه، وقالت: شهّر بی! «4» فخطبها عاصم بن عمر بن الخطّاب، فتزوّجها، فأبلغه المنذر عنها شیئاً فطلّقها؛ فخطبها المنذر، فقیل لها: تزوّجیه، فقالت: لا واللَّه ما أفعل؛ وقد فعل بی ما قد فعل مرّتین؛ لا واللَّه لا یرانی فی منزله أبداً. «5»
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 16/ 12- 13/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 173؛ البحرانی، العوالم، 16/ 303، 304
«5»
__________________________________________________
(1)- [فی الأعیان مکانه: قال المدائنیّ: دسّ ...].
(2)- مثل یضرب للأمر إذا اشتدّ وجاوز الحدّ.
(3)- [إلی هنا لم یرد فی العوالم].
(4)- [إلی هنا حکاه فی البحار والعوالم].
(5)- و حسن علیه السلام از آن‌جا به مدینه رفت و مروان را از خطبه خواندن منع کرد. مروان به شام رفت و معاویه را به قتل حسن علیه السلام تحریص کرد. معاویه گفت: «برو چنان‌که مقدور شود بساز.»
مروان به مدینه آمد. روزی ایسوینه، کنیزک عبداللَّه بن عمر در خانه مروان رفت و آن لعینه در خانه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 140
__________________________________________________
- بزرگان تردد کردی و به مشاطگی زنان قیام نمودی و خواجه او عبداللَّه بن عمر را محمد حنفیه کشته بود، در حرب صفّین. مروان حال‌ها از او بپرسید و به آخر گفت: «سرّی دارم که به اظهار نرسانی.»
آن لعینه سوگندها یاد کرد که افشای سر نکند. مروان گفت: «چون چنین است می‌باید که جعده بنت اشعث که زن حسن است، بفرمایی تا حسن را به زهر بکشد.»
آن لعینه پیش جعده رفت و گفت: «حسن را بکش که معاویه می‌خواهد تو را به پسر خود یزید دهد و ملک عرب به تو تسلیم کند.»
آن لعینه قبول کرد. مروان غلامی به معاویه فرستاد و او را اعلام کرد که جعده قبول کرده [است] که حسن را زهر دهد. معاویه هزار دینار به وی داد و به مروان نوشت که کار تمام کن. جعده فرستاد که زهر به من دهید. مروان پسر خود عبدالملک را پیش معاویه فرستاد که زهر بستد و هدایای بسیار به جعده فرستاد، مع انگشتر به نشان ملک و پادشاهی.
و حسن انگبین سفید دوست می‌داشت. چون به خانه رفت، آن لعینه پاره‌ای از آن زهر در انگبین کرد و به حسن داد و محمد حنفیه از راه مکه حاضر شد. حسن علیه السلام گفت: «یا محمد! انگبین مخور که حرارت مکه در تو اثر کرده است.»
حسین علیه السلام درآمد. آن لعینه قدری دیگر بفرستاد بی‌زهر از برای حسین علیه السلام. پس حسن علیه السلام آن انگبین زهرآلود بخورد. چون شب درآمد، حسن را درد زهار پدید آمد و قی بسیار کرد و مداوا کردند به شیر جوشانیده. روز دوم حسن علیه السلام را درد زهار بگرفت. شربتی از برای او بساختند. جعده کفچه زهرآلود به میان شربت برآورد. چون حسن شربت بیاشامید، درد زهار بیشتر شد. برخاست و به سر روضه رسول رفت و از خاک روضه ذره‌ای برداشت و بفرمود تا در شربت ریختند و به او دادند. آن درد ساکن شد. مدت چهل روز از برای حسن علیه السلام طعام از خانه حسین آوردند.
روزی جعده گفت که از باغ ما رطبی نیک آورده‌اند. محقری بیاورم. حسن علیه السلام فرمود: «شاید.» آن لعینه طرفی از خوان زهرآلوده کرد و طرفی خالی بگذاشت. خود از آن طرف می‌خورد که از زهر خالی بود. حسن علیه السلام رطبی چند بخورد از آن طرف که زهرآلود بود. درد زهار زیاده شد. جعده گفت: «یا حسن! رطب در طبقی بود و طبق بی‌سرپوش. مگر مار یا عقرب سر رطب برهنه کرده باشد.» حسن به کار او مبهم شد و چهل روز به خانه او نیامد. نصرانی طبیب مداوای او می‌کرد و به آخر گفت: «این هواگرم است. مرا عزم موصل است که آن هواسرد است.»
مروان به معاویه نوشت که: «حسن چند کرت زهر خورد و در او اثر نکرد. از کار او غافل مباش.»
معاویه صوفی کور را بخواند و چند دینار به او داد و عصای سنان زهرآلود آن لعین بیامد و دعوی محبت می‌کرد و در خدمت امام تردد می‌نمود. روزی عزم کرد که زیارت حسن علیه السلام کند، چنان‌که عادت صوفیان-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 141
__________________________________________________
- باشد که دست شیخ ببوسند، نزدیک رفت و به این بهانه که دست حسن ببوسد، سنان به پشت پای او فرو برد و چندان‌که قوت داشت، زور کرد. مردم خواستند که صوفی را بکشند. حسن علیه السلام نگذاشت. از آن‌جا بیرون رفت و سوار شد و قصد دمشق کرد. عبداللَّه گفت که در راه، گردن او بزنند.
اسماعیل نامی بود که خدمت حسن کردی. روزی خربزه به کاردی زهرآلود، می‌برید و به حسن می‌داد و به کاردی دیگر می‌برید و خود می‌خورد و به دیگران می‌داد. حسن تلخی دریافت و بدانست. مردم قصد اسماعیل کردند. نگذاشت و گفت: «اسماعیل بر ما حقی بنهاد به تردد خدمت. دوزخ ابد او را تمام است.»
سعد غلام امیر المؤمنین در شام بود. می‌آمد. به موضعی رسید. شخصی دید کشته و شتر رمیده و توبره پیش کشته افتاده. فرود آمد. توبره بدید. در آن نامه معاویه به اسماعیل نوشته بود و شیشه زهر که برای حسن علیه السلام فرستاده بود، یافت. چون سعد رسید، حسن را رنجور دید. بگریست و نامه به او داد. حسن علیه السلام نامه را بخواند و زیر بالش نهاد.
مسعود ثقفی و مختار مجال آن نداشتند که با حسن علیه السلام چیزی گویند. اشارت به عبداللَّه بن عباس کردند. عبداللَّه گستاخی کرد و آن برگرفت و به ایشان داد. مسعود گفت: «ما شب و روز با دشمن بی‌خبر هستیم.»
مختار قصد قتل اسماعیل کرد. حسن علیه السلام گفت: «نه، تو مردی، پرحرارتی. غوغا پیدا شود. عون بن علی برود و اسماعیل را حاضر کند.»
عون برفت و اسماعیل را حاضر کرد.
حسن علیه السلام گفت: «یا اسماعیل! آل یس در این امت کیست؟»
گفت: «علی، فاطمه، تو و برادر تو حسین.»
حسن علیه السلام نامه معاویه را به او داد. مختار برخاست و سر آن لعین ببرید و خانه او غارت کرد و یک پسر او را بکشت. حسن علیه السلام از آن‌جا به کوفه رفت و زیارت پدرش کرد و به مدینه رفت.
معاویه دیگر باره زهر به مروان فرستاد با سوده الماس مروان زهر و الماس به جعده فرستاد به اعطاها و تجدید عهد. جعده خود را بیاراست و نزد حسن آمد و در دل خود گفت: «اگر کنیزکان و خواهران امام بیدار باشند، گویم نزد شوهر خود آمدم و اگر مرا نبینند، کار خود بسازم.»
آن لعینه نردبانی بر بام خانه نهاد و به بالا رفت و جمله را خفته دید و سر کوزه به مهر یافت. سوده الماس بر سر کوزه افشاند و دست بمالید و فرود آمد و نردبان را پنهان کرد. حسن بیدار شد و کوزه را سر به مهر خود دید که احتیاط تمام می‌کرد از ترس غدر جعده.
چون آب باز خورد، درد زیاد شد. فریاد برآورد و حسین علیه السلام را بخواند. وصیت‌ها بکرد و لباس و سلاح رسول و امیر المؤمنین که آن حضرت به او سپرده بود، به او داد و امامت مؤمنان و شریعت به او تسلیم کرد و گفت: «می‌دانم که مرا زهر که داد و چگونه بود. اما زنهار که هیچ کس را نرنجانی و از برای-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 142
وخرج الحسن إلی المدینة کاظماً غیظه، منتظراً أمر ربّه، لازماً منزله إلی أن تمّ لمعاویة عشر سنین من إمارته، وأراد أخذ البیعة لابنه دسّ إلی زوجة الحسن علیه السلام جعدة بنت الأشعث بن قیس من حملها علی سمّه، وأرسل إلیها مأة ألف درهم، وضمن تزویجها بابنه یزید، فسقته السّمّ، فبقی أربعین یوماً مریضاً ومضی لسبیله فی صفر من سنة خمسین من الهجرة، وعمره یومئذ ثمان وأربعون سنة.
الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 542
وقد کان هذا الإمام سیِّداً، وسیماً، جمیلًا، عاقلًا، رزیناً، جواداً، ممدحاً، خیِّراً، دیِّناً، ورعاً، محتشماً، کبیر الشّأن. وکان منکاحاً، مطلاقاً، تزوّج نحواً من سبعین امرأة، وفلمّا کان یُفارقه أربع ضرائر.
__________________________________________________
- من خون کسی را نریزی و مرا به سر روضه جدم بری؛ چون غسل و کفن کرده باشی و اگر نگذارند که آن‌جا دفن کنی، به گورستان بقیع بری پیش خالم ابراهیم بن محمد رسول و جده‌ام فاطمه بنت اسد.»
حسین خواست که از آن کوزه آب خورد. حسن کوزه برگرفت و بر زمین زد و بشکست و به وقت صبح به جوار رحمت ایزدی پیوست.
و چنان‌که می‌بایست، حسین علیه السلام از غسل و کفن او فارغ شد و بر سریر نهاد و عزم کرد که به سر روضه رسول آورد. مروان لعین از لشکر شام که آن‌جا بودند، پنجاه هزار مرد حاضر کرد و به عایشه فرستاد تا بر استری سوار شد و در میان لشکر بایستاد و میان او و حسین علیه السلام و عبداللَّه عباس مناظره رفت. عبداللَّه گفت:
تجمّلتِ تبغّلتِ ولو عشتِ تفیّلتِ لَکِ التُّسع من الُّثمن وفی الکلِّ تملّکتِ
یعنی: بر شتر نشستی و بر استر نشستی و اگر زنده مانی، بر فیل نشینی. تراست نه یک از هشت یک از میراث پیغمبر و تو همه را مالک شدی. روزی بر شتر سوار شوی به جنگ پدر آیی و روزی بر استر بنشینی و به جنگ پسر، نام و ننگ رسول بردی و از آن ما چنان که حق تعالی می‌فرماید: «وقَرْنَ فی بیُوتکنّ» (احزاب 33)، در خانه خویش ساکن نشوی.
عایشه کمان از مروان بخواست و تیر به جنازه حسن انداخت و گفت: «دشمن‌زاده مرا از خانه من بیرون کنید» چنان که وصیت حسن بود.
حسین علیه السلام او را به بقیع برد و گفت: «اگر نه وصیت برادرم بودی، بکردمی آنچه می‌باید کرد.»
آن لعینه، جعده به خانه مروان رفت و مروان او را به شام فرستاد. معاویه جمله حال‌ها از او پرسید و گفت: «ای لعینه! از خدا و رسول شرم نداشتی که با فرزند رسول چنین کردی؟»
بفرمود تا او را به خره‌ای بردند و آن‌جا هلاک کردند. آن شقیه لعینه، خسر الدنیا و الآخرة شد.
عماد الدین طبری، کامل بهائی، 2/ 266- 269
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 143
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 169 (ط دار الفکر)، 4/ 382قالوا: وکان کثیر التّزوّج، وکان لا یفارقه أربع حرائر، وکان مطلاقاً مصداقاً، یقال:
إنّه أحصن سبعین امرأة، وذکروا أنّه طلّق امرأتین فی یوم، واحدة من بنی أسد وأخری من بنی فزارة- فزاریّة- وبعث إلی کلّ واحدة منهما بعشرة آلاف وبزقاق من عسل، وقال للغلام: اسمع ما تقول کلّ واحدة منهما، فأمّا الفزاریّة فقالت: جزاه اللَّه خیراً، ودعت له، وأمّا الأسدیّة فقالت: متاع قلیل من حبیب مفارق. فرجع الغلام إلیه بذلک، فارتجع الأسدیّة وترک الفزاریّة. وقد کان علیّ یقول لأهل الکوفة: لا تزوِّجوه فإنّه مطلاق، فیقولون: واللَّه یا أمیر المؤمنین لو خطب إلینا کلّ یوم لزوّجناه منّا مَن شاء ابتغاء فی صهر رسول اللَّه (ص).
وذکروا: أنّه نام مع امرأته خولة بنت منظور الفزاریّ- وقیل هند بنت سهیل- فوق إجار فعمدت المرأة فربطت رجله بخمارها إلی خلخالها، فلمّا استیقظ قال لها: ما هذا؟
فقالت: خشیت أن تقوم من وسن النّوم فتسقط فأکون أشأم سخلة علی العرب.
فأعجبه ذلک منها، واستمرّ بها سبعة أیّام بعد ذلک.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 38
وقال جویریة «1» بن أسماء: لمّا مات الحسن بن علیّ بکی علیه «2» مروان فی جنازته فقال له الحسین: أتبکیه وقد کنت تجرعه ما تجرعه؟ فقال: إنِّی کنتُ أفعل «3» إلی أحلم من هذا، وأشار هو «4» إلی الجبل.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 38- 39/ مثله: السّیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 191؛ ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 140
روی أنّه علیه السلام تزوّج سبعین حرّة، وملک مائة وستِّین أمة فی سائر عمره.
__________________________________________________
(1)- [فی تاریخ الخلفاء مکانه: وأخرج ابن عساکر عن جویریة ...].
(2)- [لم یرد فی تاریخ الخلفاء والصّواعق].
(3)- [أضاف فی تاریخ الخلفاء والصّواعق: ذلک].
(4)- [فی تاریخ الخلفاء والصّواعق: بیده].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 144
رضی الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 352 رقم 14/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 173؛ البحرانی، العوالم، 16/ 301
ومن کتاب الاستیعاب: اختلف فی وقت وفاته، فقیل: مات سنة تسع وأربعین وقیل فی ربیع الأوّل سنة خمسین بعد ما مضی من خلافة معاویة عشر سنین، وقیل: بل مات سنة إحدی وخمسین، ودفن بدار أبیه ببقیع الغرقد، وصلّی علیه سعید بن العاص أمیر المدینة قدّمه أخوه الحسین علیه السلام، وقال: لولا أنّها سنّة ما قدّمتک، سمّته امرأته جعدة ابنة الأشعث بن قیس، وقیل: جون بنت الأشعث، وکان معاویة بن أبی سفیان قد ضمن لها مائة ألف درهم، وأن یزوِّجها ابنه یزید إذا قتلته، فلمّا فعلت ذلک لم یف لها بما ضمن.
رضی الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 351/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 149؛ البحرانی، العوالم، 16/ 275؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 323- 324
[القرن 9] وکان الحسن (رضی اللَّه تعالی عنه) قد سمّ، سمّته امرأته مقدمة «1» بنت الأشعث، فمکث شهرین یرفع من تحته فی الیوم کذا وکذا مرّة طست من دم، وکان (رضی اللَّه تعالی عنه) یقول: سقیت السّمّ مراراً ما أصابنی فیها ما أصابنی هذه المرّة.
الدّمیری، حیاة الحیوان، 2/ 85
وروی ذلک أیضاً جماعة منهم: أحمد بن صالح التّمیمیّ، عن عبداللَّه بن عیسی، عن جعفر بن محمّد علیه السلام؛ وسقته جعدة السّمّ فبقی مریضاً أربعین یوماً ومضی لسبیله فی صفر سنة خمسین من الهجرة وله یومئذ ثمان وأربعون سنة، وکانت خلافته عشر سنین وتولّی أخوه ووصیّه الحسین علیه السلام غسله وتکفینه ودفنه عند جّدته فاطمة بنت أسد بن هاشم ابن عبد مناف- رضی الله عنه- بالبقیع.
ویروی أنّ معاویة کتب کتاباً شرط فیه للحسن شروطاً، وکتب الحسن کتاباً یشترطفیه شروطاً فختم علیه معاویة فلمّا رأی الحسن کتاب معاویة وجد شروطه له أکثر ممّا اشترطها لنفسه، فطالبه بذلک، فقال: قد رضیت بما اشترطته فلیس لک غیره ثمّ لم یف
__________________________________________________
(1)- قوله مقدمة، فی بعض النّسخ جعدة، فلیحرر أ ه مصححه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 145
بشی‌ء من الشّروط، ومضی الحسن مسموماً. یقال من زوجته جعدة بنت الأشعث بن قیس ویذکرون لذلک سبباً اللَّه أعلم به، [ثمّ ذکر کلامه کما ذکرناه فی مقاتل الطّالبیین].
وقد کان أوصی إلی أخیه أن یدفنه مع جدِّه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، فإن خاف أن یُراق فی ذلک ولو محجمة دم دفنه بالبقیع.
ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط النّجف)،/ 65، 67
ثمّ إنّه [الإمام الحسن علیه السلام] ماتَ مسموماً؛ قیل: إنّ زوجته جَعدة بنت الأشعث بن قیس، أمرها بذلک یزید بن معاویة لتکون ولایة العهد له، ووعدها أن یتزوّجها، فلمّا مات الحسن، قال یزید: «واللَّه لم نرضک للحسن فکیف نرضاک لأنفسنا»، ولم یتزوّجها.
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 12/ 110
أخبر بأنّ معاویة یرسل إلی زوجته جعدة سمّاً، فقالوا له: أخرجها من منزلک، فقال علیه السلام: لو فعلت لعذرها النّاس، فبعثه إلیها فسقته کما قال علیه السلام. «1»
البیاضی، الصّراط المستقیم، 2/ 177 رقم 3
«1»
__________________________________________________
(1)- در بعضی از روایات آمده [است] که یکی از شروط مصالحه آن بود که تعیین خلیفه بعد از معاویه بی‌مشورت امیر المؤمنین حسن نباشد و چون چندگاه از قضیه صلح بگذشت، معاویه را خاطر بر آن قرار گرفت که یزید را ولیعهد گرداند و معارف و مشاهیر آفاق را به بیعت او خواند و به تحقیق می‌دانست که این قضیه با وجود امیر المؤمنین حسن رضی الله عنه متمشی نخواهد شد. لا جرم در دفع آن حضرت شب‌ها به روز آورده، تدبیری اندیشید و مروان بن حکم را که طرید رسول خدا بود، به مدینه فرستاد و مندیلی زهرآلود مصحوب او گردانید و گفت: «این مندیل را به جعده زوجه حسن علیه السلام بنت اشعث بن قیس رسان و به وی بگوی که اگر بعد از مباشرت وجود حسن را به این مندیل پاک سازی و او به عالم آخرت انتقال کند، معاویه پنجاه هزار درهم به تو دهد و تو را در سلک ازواج یزید کشد.»
مروان به فرموده معاویة بن ابی سفیان به مدینه رفت و جعده را بفریفت تا به موجب مذکور عمل نمود و زهر به اندام و اعضای او سرایت کرد تا به فرادیس جنان خرامید و چون آن واقعه هایله روی نمود، معاویه پنجاه هزار درم به جعده داد. به پسر خود یزید گفت: «بنا بر وعده‌ای که وفا شده، می‌باید که بنت اشعث را در قید نکاح آوری.»
یزید جواب داد: «جعده با فرزند رسول صلی الله علیه و آله و سلم وفا نکرد. از وی چه خیر و نیکویی توقع توان داشت و که را رغبت مواصلت و مصاحبت وی باشد؟»
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 17
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 146
کان الحسن رضی الله عنه له مناقب کثیرة، سیِّداً، حلیماً، ذا سکینة ووقار وحشمة، جواداً، ممدوحاً، یکره الفتن والسّیف، تزوّج کثیراً، وکان یجیز الرّجل الواحد بمائة ألف.
توفّی الحسن رضی الله عنه بالمدینة مسموماً، سمّته زوجته جعدة بنت الأشعث بن قیس، دسّ إلیها یزید بن معاویة أن تسمّه فیتزوّجها، ففعلت، [ثمّ ذکر کلامه فی تاریخ دمشق ج 14] وکانت وفاته سنة تسع وأربعین، وقیل: فی خامس ربیع الأوّل سنة خمسین، وقیل: سنة إحدی وخمسین، وجهد به أخوه أن یخبره بمن سقاه، فلم یخبره، وقال: اللَّه أشدّ نقمة إن کان الّذی أظنّ، وإلّا فلا یُقْتَل بی واللَّه بری‌ء.
السّیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 189، 192
وأخرج ابن سعد عن عمیر بن إسحاق، قال: کان مروان أمیراً علینا، فکان یَسُبُ علیّاً کلّ جمعة علی المنبر، وحسن یسمع فلا یردّ شیئاً، ثمّ أرسل إلیه رجلًا یقول له:
بعلیٍّ وبعلیٍّ وبعلیٍّ وبِکَ وبِکَ، وما وجدت مثلک إلّامثل البغلة، یُقال لها: مَنْ أبوکِ؟
فتقول: أمِّی الفرس، فقال له الحسن: ارجع إلیه فقل له: إنِّی «1» واللَّه لا أمحو عنک شیئاً «2» ممّا قلتَ بأن أسبّک، ولکن موعدی وموعدک اللَّه، فإن «2» کنت صادقاً جزاک اللَّه بصدقک، وإن کنت کاذباً «3» فاللَّه أشدّ نقمة «4».
السیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 190/ مثله البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 250
وکان سبب موته أنّ زوجته جعدة بنت الأشعث بن قیس الکندیّ دسّ إلیها یزید أن تسمّه ویتزوّجها وبذل لها مائة ألف درهم ففعلت، فمرض أربعین یوماً، [ثمّ ذکر کلامه فی تاریخ دمشق ج 14/ 107].
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 140
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة مکانه: وذکر الثّقة أنّ مروان بن الحکم شتم الحسن بن علیّ علیه السلام، فلمّا فرغ قال الحسن علیه السلام: إنِّی ...].
(2- 2) [الدّمعة: ولکن مهدک اللَّه فلئن].
(3)- [أضاف فی الدّمعة: فجزیک اللَّه بکذبک].
(4)- [أضاف فی الدّمعة: منِّی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 147
روی: أنّ یزید بن معاویة علیه وعلی أبیه وعلی المعتقد إسلامهما والشّاکّ فی کفرهما لعنة اللَّه والملائکة والنّاس أجمعین رأی زوجة عبداللَّه بن عامر بن کریز، وهی أمّ خالد بنت أبی جندل بن سهیل بن عمرو، وکانت من الجمال والحسن فی الغایة القصوی، فهام بها حتّی امتنع من الطّعام والشّراب، وآلی أمره إلی ملازمة الفراش من شدّة السّقم والشّغف بها، فعاده أبوه (لعنه اللَّه)، فشکا ذلک إلیه وأعلمه بسبب علّته، وکان الرّجل منزله المدینة، فأرسل معاویة إلی عامله علیها أن أرسل إلیَّ بعبداللَّه بن عامر موقّراً معظّماً له، قائماً بجمیع ما یحتاج إلیه فی سفره، وفیما فیه صلاح أهله.
فلمّا وصل عبداللَّه إلی معاویة أراه من التّعظیم والتّبجیل ما لا مزید علیه، ثمّ قال: إنِّی ما دعوتک إلّالأنِّی تفکّرت فی رجل أعتمد علیه فی أموری وأجعله عیبة سرّی، فما رأیت أصلح لذلک إلّاأنت، وقد أردت أن أُولِّیک البصرة، وأزوّجک ابنتی رملة أخت یزید لأنّی ما وجدت لها کفوّاً غیرک، فاغترّ الأحمق بقوله، فأتاه فی الیوم الثّانی وقال:
إنّی عرّفتها ذلک فرضیت، وقالت: کفو کریم، ولکن له زوجة ولا یلیق بمثلی أن أکون عند رجل له زوجة غیری، فإن طلّق زوجته کنت له أهلًا، وکان لی بعلًا، فرضی عبداللَّه بذلک وطلّق زوجته أمّ خالد، فلمّا انقضت عدّتها طلب من معاویة ما وعده.
فقال: إنّ أمرها إلیها، وإنّها قالت: إذا کان الرّجل لم یوفِ لابنة عمّه وهی من الجمال والحسن علی ما لیس عندی فکیف یوفی لی؟ وامتنعت.
ثمّ إنّ معاویة أرسل بأبی الدّرداء صاحب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله أن یخطبها- أی أمّ خالد- علی ابنه یزید، وکانت الصّحابة إذا ورد أحد منهم المدینة أوّل ما یبدأ بالسّلام علی النّبیّ صلی الله علیه و آله، ثمّ یأتی إلی سیِّدنا الحسن بن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله تبرّکاً به وتیمّناً بطلعته الشّریفة صلوات اللَّه علیه، فدخل أبو الدّرداء علی الحسن علیه السلام، فقال: ما أقدمک- یا عمّ- المدینة؟ فأعلمه بالقصّة.
فقال: یا أبا الدّرداء! هل لک أن تذکرنی لها؟ فمضی أبو الدّرداء وأعلمها ما کان من أمر بعلها، وأنّه طلّقها، وأنّ معاویة أرسله لیخطبها علی ابنه یزید، وأعلمها بمقالة الحسن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 148
علیه السلام، فقالت: یا عمّ! اختر لی أیّ الرّجلین أصلح.
فقال أبو الدّرداء: أُعلمک أنِّی رأیت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله یقبِّل الحسن ویضع شفته علی شفته، وإنِّی مشیر علیک أن تضعی شفتک موضعاً وضع رسول اللَّه صلی الله علیه و آله شفته.
فقالت: رضیت بالحسن، وزوّجته نفسها، فوصل الخبر بذلک إلی معاویة، فأقامه ذلک وأقعده، ولعن أبا الدّرداء.
ثمّ إنّ عبداللَّه بن عامر أتی المدینة حقیراً خائباً ممّا أُمّل، وأتی الحسن وقال: یا ابن رسول اللَّه! إنّ لی عند أهلک- ابنة عمِّی- أمانات وودائع لی وللنّاس، فإن تفضّلت بإعلامها بذلک فافعل.
فمضی به الحسن إلیها وضرب بینهما حجاب، فأتته بالأمانات الّتی کانت عندها، فبکی الرّجل واشتدّ حزنه، وبکت المرأة من وراء السّتر.
فقال الحسن علیه السلام: ألک هویً فی ابنة عمّک؟
فقال: نعم، یا ابن رسول اللَّه.
وفی روایة: أنّه (صلوات اللَّه علیه) قال: أو لا ترضی أن أکون محلّلکما؟ فطلّقها الحسن (صلوات اللَّه علیه) وردّها إلی بعلها کرماً منه وتفضّلًا ورأفة بأمّة جدّه صلوات اللَّه وسلامه علیه.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 56- 58
سبب موته: سمّته جعدة، وقبره بالبقیع.
إیرادُ وفاته علیه السلام: إنّه لمّا خُلع الحسن علیه السلام من الخلافة واستقرّ الأمر لمعاویة، کان ینصب الحیل لیفتک بالحسن علیه السلام مخافة أن یخرج علیه، والحسن یتحذّر منه، فهاجر الحسن علیه السلام من الکوفة إلی المدینة، وهی الهجرة الثّالثة، فکتب معاویة إلی جعدة بنت الأشعث بن قیس زوجة الحسن علیه السلام: أنّ لکِ عندی- إن قتلت الحسن- مائة ألف درهم، وأُزوِّجک بابنی یزید. وأنفذ لها سُمّا قاتلًا فسقته، فدار فی أضلاعه فمرض أربعین یوماً.
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 70- 71
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 149
عیون المعجزات للمرتضی رحمه الله: کان مولده بعد مبعث رسول اللَّه صلی الله علیه و آله بخمسة عشر سنة وأشهر، وولدت فاطمة أبا محمّد علیه السلام ولها أحد عشر سنة کاملة، وکانت ولادته مثل ولادة جدِّه وأبیه صلّی اللَّه علیهم: وکان طاهراً مطهّراً یسبِّح ویهلِّل فی حال ولادته، ویقرأ القرآن علی ما رواه أصحاب الحدیث عن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله أنّ جبرئیل ناغاه فی مهده، وقبض رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وکان له سبع سنین وشهور، وکان سبب مفارقة أبی محمّد الحسن علیه السلام دار الدّنیا وانتقاله إلی دار الکرامة علی ما وردت به الأخبار أنّ «1» معاویة بذل لجعدة بنت محمّد بن الأشعث زوجة أبی محمّد علیه السلام عشرة آلاف دینار وإقطاعات «2» کثیرة من شعب سوراً، وسواد الکوفة، وحمل إلیها سمّاً، فجعلته فی طعام فلمّا وضعته بین یدیه، «3» قال: إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، والحمد للَّه‌علی لقاء محمّد سیِّد المرسلین، وأبی سیِّد الوصیّین، وأمّی سیِّدة نساء العالمین، وعمّی جعفر الطّیّار فی الجنّة، وحمزة سیِّد الشّهداء صلوات اللَّه علیهم أجمعین «3».
ودخل علیه أخوه الحسین (صلوات اللَّه علیه) فقال: کیف تجد نفسک؟ قال: أنا فی آخر یوم من الدّنیا وأوّل یوم من الآخرة علی کره منِّی لفراقک وفراق إخوتی. ثمّ قال: أستغفر اللَّه علی محبّة منِّی للقاء رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وأمیر المؤمنین وفاطمة وجعفر وحمزة علیهم السلام.
ثمّ أوصی إلیه وسلّم إلیه الاسم الأعظم، ومواریث الأنبیاء علیهم السلام الّتی کان أمیر المؤمنین علیه السلام سلّمها إلیه، ثمّ قال: یا أخی! إذا [أنا] متُّ فغسِّلنی وحنِّطنی وکفِّنِّی واحملنی إلی جدِّی صلی الله علیه و آله حتّی تلحدنی إلی جانبه، فإن منعت من ذلک فبحقِّ جدِّک رسول اللَّه وأبیک أمیر المؤمنین وأمّک فاطمة الزّهراء علیها السلام أن لا تخاصم أحداً، واردد جنازتی من فورک إلی البقیع حتّی تدفنّی مع أمِّی علیها السلام.
فلمّا فرغ من شأنه وحمله لیدفنه مع رسول اللَّه صلی الله علیه و آله رکب مروان بن الحکم طرید
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی الدّمعة].
(2)- جمع إقطاعة: طائفة من أرض الخراج یقطع لأحد وتجمّل غلّتها رزقاً له. [الدّمعة: قطعات].
(3- 3) [مثله فی ناسخ التّواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 141].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 150
رسول اللَّه صلی الله علیه و آله بغلة وأتی عائشة، فقال لها: یا أمّ المؤمنین! إنّ الحسین یرید أن یدفن أخاه الحسن مع رسول اللَّه صلی الله علیه و آله واللَّه إن دفن معه لیذهبنَّ فخر أبیک وصاحبه عمر إلی یوم القیامة، قالت: فما أصنع یا مروان؟ قال: الحقی به وامنعیه من أن یدفن معه، قالت:
وکیف ألحقه؟ قال: ارکبی بغلتی هذه.
فنزل عن بغلته ورکبتها وکانت تؤزُّ النّاس وبنی أمیّة علی الحسین علیه السلام وتحرِّضهم علی منعه ممّا همَّ به، فلمّا قربت من قبر رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وکان قد وصلت جنازة الحسن فرمت بنفسها عن البغلة وقالت: واللَّه لا یدفن الحسن ههنا أبداً أو تجزَّ هذه- وأومت بیدها إلی شعرها- فأراد بنو هاشم المجادلة، فقال الحسین علیه السلام: اللَّه اللَّه لا تضیّعوا وصیّة أخی، واعدلوا به إلی البقیع فإنّه أقسم علیَّ إن أنا مُنعت من دفنه مع جدِّه صلی الله علیه و آله أن لا أُخاصم فیه أحداً وأن أدفنه بالبقیع مع أمّه علیها السلام، فعدلوا به ودفنوه بالبقیع معها علیها السلام.
فقام ابن عبّاس رضی الله عنه وقال: یا حمیراء! لیس یومنا منک بواحد، یوم علی الجمل ویوم علی البغلة، أما کفاک أن یقال «یوم الجمل» حتّی یقال «یوم البغل» یوم علی هذا ویوم علی هذا، بارزة عن حجاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله تریدین إطفاء نور اللَّه واللَّه متمُّ نوره ولو کره المشرکون إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون، فقالت له: إلیک عنِّی وأُفّ لک ولقومک.
وروی أنّ الحسن علیه السلام فارق الدّنیا وله تسع وأربعون سنة وشهراً أقام مع رسول اللَّه صلی الله علیه و آله سبع سنین وستّة أشهر، وباقی عمره مع أمیر المؤمنین. «1»
المجلسی، البحار، 44/ 140- 141 رقم 7/ عنه: البحرانی، العوالم، 16/ 15، 293- 294 رقم 8، البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 330
«1»
__________________________________________________
(1)- ابن شهرآشوب از حضرت صادق علیه السلام روایت کرده است که: حضرت امام حسن علیه السلام به اهل بیت خود فرمود: «ای گروه! من به زهر شهید خواهم شد؛ چنانچه حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم به زهر شهید شد.»
گفتند: «که تو را زهر خواهد داد؟»
فرمود: «یا کنیز من یا زن من.»
گفتند: «آن ملعونه را از ملک خود بیرون کن.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 151
__________________________________________________
- حضرت فرمود: «چگونه او را بیرون کنم و حال آن‌که مرگ من به دست او خواهد بود و از آن چاره نیست. اگر او را بیرون کنم، غیر او کسی مرا نخواهد کشت. چنین مقدر شده است.»
پس، بعد از اندک زمانی، معاویه زهری فرستاد به نزد زن آن حضرت. پس روزی حضرت از او پرسید: «آیا شربتی از شیر داری که بیاشامیم؟»
گفت: «بلی.»
آن زهری که معاویه فرستاده بود، داخل شیر کرد و به آن حضرت داد. چون تناول نمود، همان ساعت اثر زهر در بدن خود یافت. فرمود: «ای دشمن خدا! مرا کشتی، خدا تو را بکشد. به خدا سوگند که عوض مرا نخواهی یافت و از آن فاسق ملعون دشمن خدا و رسول هرگز خیری نخواهی دید.»
کلینی به سند معتبر از حضرت صادق علیه السلام روایت کرده است که اشعث بن قیس شریک شد در خون امیر المؤمنین علیه السلام، و دختر او جعده زهر داد حضرت امام حسن علیه السلام را، پسر او محمد شریک شد در خون حضرت امام حسین علیه السلام.
قطب راوندی از حضرت صادق علیه السلام روایت کرده است که حضرت امام حسن علیه السلام به اهل بیت خود می‌گفت: «من به زهر شهید خواهم شد؛ مانند رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم.»
گفتند: «که خواهد کرد، این کار را؟»
فرمود: «زن من جعده، دختر اشعث بن قیس. معاویه پنهان از برای او زهر خواهد فرستاد و امر خواهد کرد او را که به من بخوراند.»
گفتند: «او را از خانه خود بیرون کن و از خود دور گردان.»
فرمود: «چگونه او را از خانه بیرون کنم و هنوز از او کاری واقع نشده است. اگر او را بیرون کنم، به غیر او مرا نخواهد کشت و او را نزد مردم عذری خواهد بود.»
پس از مدتی، معاویه مال بسیاری با زهر قاتلی برای او فرستاد و گفت: «اگر این را به امام حسن بخورانی، من صد هزار درهم به تو می‌دهم و تو را به حباله پسر خود یزید درمی‌آورم.»
روزی آن مظلوم روزه بود. روز بسیار گرمی بود. در وقت افطار، آن حضرت بسیار تشنه بود. آن ملعونه شربت شیری از برای آن حضرت آورد. آن زهر را در آن شیر داخل کرده بود. چون حضرت بیاشامید، گفت: «ای دشمن خدا! کشتی مرا. خدا تو را بکشد. به خدا سوگند که خلفی بعد از من نخواهی یافت. آن ملعون تو را فریب داده است. خدا تو را و او را به عذاب خود معذب خواهد کرد.»
پس دو روز آن حضرت در درد و الم ماند. بعد از آن به جدّ بزرگوار و پدر عالی مقدار خود ملحق شد. معاویه از برای آن ملعونه وفا به وعده‌های خود نکرد.
به روایت دیگر: مال را به او داد و او را به یزید تزویج نکرد. گفت: «کسی که با حسن وفا نکند، با-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 152
__________________________________________________
- یزید وفا نخواهد کرد.»
کلینی به سند معتبر روایت کرده است که جعده دختر اشعث، حضرت امام حسن علیه السلام را زهر داد با کنیزی از کنیزان آن حضرت. آن کنیز زهر را قی کرد، شفا یافت و در شکم آن حضرت ماند تا جگر مبارکش را پاره پاره کرد.
در کتاب «احتجاج» روایت کرده است که مردی به خدمت حضرت امام حسن علیه السلام رفت و گفت: «یا ابن رسول اللَّه! گردن‌های ما را ذلیل کردی و ما شیعیان را غلامان بنی امیّه گردانیدی.»
حضرت فرمود: «چرا؟»
گفت: «به سبب آن‌که خلافت را به معاویه گذاشتی.»
حضرت فرمود: «به خدا سوگند که یاوری نیافتم. اگر یاوری می‌یافتم، شب و روز با او جنگ می‌کردم تا خدا میان من و او حکم کند؛ ولیکن شناختم اهل کوفه را و امتحان کردم ایشان را و دانستم که ایشان به کار من نمی‌آیند. عهد و پیمان ایشان را وفایی نیست. بر گفتار و کردار ایشان اعتمادی نیست. زبانشان با من است و دلشان با بنی امیّه است.»
آن حضرت سخن می‌گفت که ناگاه خون از حلق مبارکش ریخت. تشتی طلبید. تشت مملوّ از خون شد. راوی گفت: گفتم: «یا ابن رسول اللَّه! این چیست؟»
حضرت فرمود: «معاویه زهری فرستاد و به خورد من داده‌اند. آن زهر به جگر من رسیده و پاره‌های جگر من است که در تشت افتاده.»
گفتم: «آیا مداوا نمی‌کنی؟»
حضرت فرمود: «دو مرتبه دیگر مرا زهر داده بود. این مرتبه سیّم است. این مرتبه قابل دوا نیست.»
معاویه نوشته بود به پادشاه روم که زهر کشنده برای او بفرستد. پادشاه روم به او نوشت که: «در دین ما روا نیست که اعانت کنیم بر کشتن کسی که با ما قتال نکند.»
معاویه به او نوشت: «آن مردی را که می‌خواهم به این زهر بکشم، پسر آن مردی است که در مکه به هم رسیده و دعوای پیغمبری کرده؛ او خروج کرده [است و] پادشاهی پدرش را طلب می‌کند. من می‌خواهم این زهر را به او بخورانم و عباد و بلاد را از او راحت دهم.»
هدایا و تحف بسیار برای او فرستاد و این زهر را برای او فرستاده و به عوض این زهر شرطها و عهدها از او گرفت.
ابن شهرآشوب روایت کرده است که حضرت امام حسن علیه السلام دویست‌وپنجاه زن، به روایتی سیصد زن به نکاح خود درآورد تا آن‌که حضرت امیر المؤمنین علیه السلام بر منبر می‌فرمود: «حسن بسیار طلاق می‌گوید. دختران خود را به او تزویج مکنید.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 153
وفی المحاضرات: أنّ الحسن بن علیّ علیهما السلام کان مطلاقاً مذواقاً «1»، فقیل له فی ذلک، فقال: رأیت اللَّه علّق بهما الغنی؛ فقال: «وَأنکِحُوا ا لْأیامی مِنکُمْ وَالصّالِحِینَ مِنْ عِبادِکُمْ وَإمائِکُمْ إن یَکُونُوا فُقَراءَ یُغْنِهِمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ»؛ وقال فی موضع آخر: «وَإن تَتَفَرَّقا یُغْنِ اللَّهُ کُلّاً مِن سَعَتِهِ».
الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 4/ 152- 153
وفی قرب الإسناد بإسناده عن الباقر علیه السلام أنّ الحسن علیه السلام تزوّج مائتین وخمسین امرأة.
وفی روایة أخری ثلاثمائة امرأة حتّی أنّ أمیر المؤمنین علیه السلام، قال یوماً علی المنبر: إنّ الحسن علیه السلام مطلاق لا تزوِّجوه بناتکم، فقالوا: إذا تزوّج بناتنا لیلة کفانا ذلک لشرفه. «2»
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 334
__________________________________________________
- مردم می‌گفتند: «یک شب که او دختر ما را تزویج کند، برای ما از شرف کافی است.»
چون آن حضرت وفات یافت، همه آن زنان که طلاق گفته بود، بر پشت جنازه آن حضرت پای برهنه می‌آمدند و می‌گریستند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 461- 463، 471
(1)- لا شکّ عند من سیر التّاریخ بالتّنقیب والتّحلیل الصّحیح أنّ ما اشتهر أنّ الإمام الحسن علیه السلام کان‌مطلاقاً کثیر الزّواج عن الأقوال المفتعلة الّتی وضعتها أنصار الأمویِّین وخصوم الهاشمیِّین ولا سیّما فی دور بنی أمیّة الّذی کثر فیه الوضع والافتعال من أذناب السّلطة الغاشمة الأمویّة فقد وضعوا وزوّروا وافتعلوا وبثواکل ما یحط من کرامة العلویّین وتقولوا فی حقّهم من الإمائک والمفتریات ما لا یحصی وبقیت تلک الأکاذیب فی الألسنة والأفواه وبعد مدّة سجّلوها فی الکتب والمسفورات التّاریخیّة کما هو شأن أغلب المورِّخین من ضبط کل ما سمعوه من دون تثبّت وتحقیق حتّی وضعوا علی لسان أمیر المؤمنین علیه السلام إنّه کان یصعد علی المنبر فیقول: «لا تُزوِّجوا الحسن فإنّه مطلاق» ولا یصدر عن أمیر المؤمنین علیه السلام هذا الکلام فی المنبر قطعاً، ولنا علی ذلک شواهد لا وسع فی المقام لذکرها وهو من مرویّات أبو طالب المکّیّ المتوفّی سنة 380 ه فی کتابه: قوت القلوب.
(2)- همچنان حسن علیه السلام از شهادت خود انها فرمود؛ چنان‌که در «شرح شافیه» مسطور است که در جرایح سند به صادق آل محمد صلی الله علیه و آله منتهی می‌شود که فرمود:
حسن علیه السلام به اهل بیت خود فرمود: «من به خوردن سم شهید می‌شوم.» چنان‌که رسول خدا به سم شهید شد. گفتند: «کیست که این سم با تو خواهد خورانید؟»
فرمود: «زوجه من جعده، دختر اشعث بن قیس کندی. همانا معاویه پوشیده بدو زهر می‌فرستد و او را-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 154
__________________________________________________
- به این کار مأمور می‌دارد.»
گفتند: «جعده را از خانه بیرون کن و او را با خویشتن راه مگذار.»
فرمود: «چگونه او را از خانه اخراج کنم؟ چه هنوز عصیانی به دست او نرفته است؟ گرفتم که او را اخراج کنم. قتل من جز به دست او نیست. لا بد مرا می‌کشد و در نزد مردم عذری می‌تراشد که بی‌جرمی و جنایتی مرا اخراج کردند و کیفر دادند.»
بالجمله، از این پیش بدان اشارت شد که در ایام توقف معاویه در مدینه از حشمت امام حسن علیه السلام و اقبال مردم در خدمت او سخت بیازرد و بترسید که با این مکانت و منزلت که او راست، دیگرباره در طلب حق خود برآید و آغاز مناجزت و مبارزت فرماید و همچنان درخاطر داشت که پسرش یزید را به ولایت عهد گمارد و خلافت را بعد از خود با وی گذارد و این نیز بیرون شرایط معاهده و مصالحه بود که با آن حضرت استور کرد.
لا جرم یک دل و یک جهت در قتل آن حضرت کمر بست و آن قدرت نداشت که آشکارا در تقدیم این امر عظیم مبادرت نماید. پس از درِ چاره مکتوبی به پادشاه روم و اروپا که این وقت قسطنط ملقب به پوکانا بود، نگاشت و خواستار شد که: «مرا مقداری سم نقیع فرست. خواهم که به دستیاری آن، دشمنی را از پای درآورم، بی‌آن‌که کشور را انگیزش دهم و لشکر را جنبش فرمایم.»
ملک روم در پاسخ نگاشت که: «از شریعت دین ما بیرون است که نیرو دهیم در قتل کسی که با ما قتال نمی‌دهد.»
معاویه دیگر باره به سوی او مکتوب کرد که در تهامه، مردی به طلب ملک پدر بیرون شده و خطبی بزرگ پدید آورده [است]. می‌خواهم پوشیده شرّ او را بگردانم و این فتنه برخاسته را بنشانم و بلاد و عباد را از زحمت او آسایش دهم.»
ملک روم بعضی از اشیای نفیسه به سوی معاویه متحف و مهدی ساخت و شربتی از سم قتّال نیز به او فرستاد.
معاویه پوشیده کس به نزد جعده دختر اشعث بن قیس کندی که ضجیع امام حسن علیه السلام بود، فرستاد که: «اگر این سم را که به سوی تو انفاد داشتم، به حسن بن علی علیهما السلام خورانیدی و او را مقتول ساختی، مبلغ صد هزار درهم و به روایتی ده هزار دینار با تو عطا کنم و مزارعی چند از سواد کوفه و شعب سورا 1 خاص تو گردانم و تو را به حباله نکاح فرزند خود یزید درآورم.»
همانا در نام دختر اشعث به اختلاف سخن‌کرده‌اند. بعضی او را سکینه گفته‌اند و جماعتی عایشه نامیده‌اند. گروهی هم شعثاء دانسته‌اند و طبری در تاریخ خود، او را اسماء بنت اشعث رقم کرده و در «مناقب» ابن شهرآشوب مسطور است که جعده دختر محمد بن اشعث است. پس جد او اشعث خواهد بود و جده‌اش-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 155
__________________________________________________
- امّ فروه، خواهر ابو بکر بن ابی قحافه می‌آید؛ لکن اصحّ اقوال آن است که نام او جعده است و دختر اشعث بن قیس است و امّ فروه، خواهر ابو بکر، مادر او است.
بالجمله، جعده به مواعید معاویه فریفته شد و به قتل امام حسن علیه السلام یک دل گشت. بعضی چنان دانند که معاویه دستارچه زهرآلود به مروان بن الحکم فرستاد تا به جعده برساند و او را بیاگاهاند تا پس از مضاجعت حسن علیه السلام را دهد تا خویش را از آلایش بسترد. لا جرم جعده کار به فرمان کرد و آن زهر در امام حسن علیه السلام کارگر افتاد؛ لکن این سخن در نزد من بنده استوار نیامد. همانا از آن زهر ناقع که ملک روم به معاویه فرستاد، به جعده آوردند و مروان او را به مواعید معاویه مغرور ساخت تا شامگاهی که حسن علیه السلام خواست روزه بشکند و افطار کند، آن شربت سمّ را با مشربه از لبن درآمیخت و پسر پیغمبر را به آن لبن مسموم سقایت کرد؛ چون امام حسن علیه السلام آن پیمانه را بیاشامید،
خدای را سپاس گذاشت که: از این سرای فانی به جنان جاودانی تحویل می‌دهد و جد و پدر و مادر و عم را دیدار می‌فرماید. پس روی به جعده آورد،
فرمود: «ای دشمن خدا! کشتی مرا. خدایت بکشد. سوگند به خدای از این کردار کسی را در ازای من مخلف نخواهی داشت. همانا معاویه تو را بفریفت و مسخّر سخره خود فرمود. خداوند تو را و او را خوار دارد و کیفر کناد. به روایتی فرمود:
سوگند به خدای که در ازای من، کس مخلّف نخواهی یافت و از معاویه فاسق لعین که دشمن خداست، خیر نخواهی دید. در خبر است که جعده یک تن از کنیزکان امام حسن علیه السلام را نیز از آن شربت مسموم بخورانید؛ لکن آن کنیزک را هنوز اجل محتوم دست در گریبان نبود. آن سم را قی کرد و جان به سلامت برد؛ لکن امام حسن علیه السلام مریض گشت و چهل روز در بستر ناتوانی جا داشت.
1. سوری بر وزن طوبی، موضعی در بلاد جزیره عراق است و گاهی سورا، ممدوداً تلفظ می‌شود.
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 136- 137، 139- 141
زوجات حضرت حسن علیه السلام را ابن شهرآشوب و جماعتی از محدثین و مورخین دویست‌وپنجاه تن به شمار گرفته‌اند و گروهی سیصد تن گفته‌اند: چند تن از شناختگان این زنان نگاشته می‌آید: نخستین، حفصه دختر عبدالرحمان بن ابی بکر و دیگر امّ رباب دختر امرء القیس بن عدی بن تیم و دیگر هند دختر سهیل بن عمر و دیگر زنی از بنی علقمة بن زراره و دیگر زنی از قبیله بنی کلب و دیگر زنی از دختران عمرو بن ابراهیم المنقری.
ودیگر، زنی از بنی شیبان به عرض حسن علیه السلام رساندند که دل او به جانب خوارج می‌رود. لا جرم او را طلاق گفت. «وقال: إنِّی أکره أن أضمّ إلی نحری جمرة من جمر جهنّم». فرمود: «مکروه می‌دارم پاره‌ای از آتشپاره‌های جهنم را بر سینه خود بچفسانم.» و از این سیصد زن که آن حضرت نکاح فرمود، بعضی سه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 156
__________________________________________________
- تن را گفته‌اند که فرزند آورد و بعضی هفت تن را امّ ولد شمرده‌اند و جماعتی نه تن را صاحب فرزند دانسته‌اند و علمای اخبار در ایشان نیز اختلاف سخن دارند و من بنده این نه تن را رقم می‌کنم.
نخستین، امّ بشر دختر ابو مسعود انصاری و نام ابو مسعود عقبة بن عمرو، و به روایتی عقبة بن ثعلبه خزرجیه است. دوم، خوله دختر منظور بن ریان الفزاریه و نام مادر خوله ملیکه، دختر خارجة بن سنان است. سه دیگر؛ امّ اسحاق دختر طلحه بن عبداللَّه تیمی است. چهارم، امّ کلثوم دختر فضل بن عباس بن عبدالمطلب است؛ پنجم، امّ ولد و بعضی گفته‌اند نام او نفیله بود. ششم زینب، دختر سبیع بن عبداللَّه، برادر جریر بن عبداللَّه بجلی است. هفتم، زنی از جماعت بنی ثقیف بود. هشتم، امّ ولد و او را صافیه می‌خواندند. نهم، جعده دختر اشعث بن قیس کندی است که آن حضرت را لبن مسموم خورانید؛ چنان‌که به شرح رفت.
و این سیصد تن زنان گاهی که جنازه حسن را حمل می‌دادند، همگان با پای عریان از قفای جنازه می‌رفتند و به های‌های می‌گریستند و این زنان بیشتر خویشتن را به خواستاری خود به حباله نکاح حسن علیه السلام درمی‌آوردند. اگرچه روز دیگر مطلقه باشند تا به این شرافت قرین افتخار و سعادت گردند؛ چنان که دختر مردی را خواست خطبه کند «قال له: إنِّی مزوِّجک وأعلم إنّک ملق طلق قلق، ولکنّک خیر النّاس نسباً وأرفعهم جدّاً وأباً»، یعنی: دختر خویش را با تو تزویج می‌کنم و حال آن‌که می‌دانم تو فقیری و مال اندوخته نمی‌کنی و زن را بی‌طول مدتی طلاق می‌گویی و قرین ضجرت و خستگی خاطری 1.
ابن ابی الحدید گوید: آن حضرت ملق و طلق بود؛ اما قلق نبود. چه از همه مردم در وسعت صدر و سجاحت خلق افزون بود و نیز امیر المؤمنین علی علیه السلام فرمود: «إنّ الحسن مطلاقٌ فلا تزوِّجوه».
1. در این‌که حضرت امام حسن علیه السلام زوجات کثیری اختیار فرموده و آن‌ها را مطلقه فرموده است، سخنان فراوانی گفته شده است و ظاهر این است که این مضامین داستان‌هایی باشد که به مناسبت زیبایی چهره و اندام آن حضرت که قهراً در میان زنان طرفدار و خواهان دارد، سروده شده و نویسندگان متأخر بدون این‌که شاخ و برگ داستان را از اصل داستان تمیز بدهند، همه را حقیقت پنداشته و شهرت داده‌اند. خصوصاً که نویسندگان ومورخان دست اوّل این سخن مانند ابوطالب مکی و مدائنی، داستانسرا و سخنباف بوده‌اند. مهم‌تر از همه این‌که زندگی اهل بیت پیغمبر و بالخصوص فرزندان فاطمه از نظر شخصیت و مقامی که داشتند، مورد توجه و علاقه مسلمانان بود و خصوصیات زندگی آن‌ها مضبوطاً نقل و حکایت شده است؛ حتی نام یکایک ازواج و فرزندان و فرزندزادگان و حتی غلامان و کنیزان آن‌ها معلوم است. چگونه می‌شود که فقط نه تن از زن‌ها نامبردار شوند و باقی را هیچ کس نشناسد. و چگونه از میان سیصد تن از زنان آن حضرت فقط نه تن که شناخته و معروفند، فرزند آوردند و بقیه فرزند نیاوردند؟
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 268- 269
معاویه بن ابی سفیان چون از بهر یزید از مردم بیعت گرفت، گفت: «ای پسرک! من تو را ولیعهد خود کردم و هر حاجت که در دل داشتی، بدانت نصرت جستم. آیا هیچ آرزو نا گذاشته داری؟
یزید گفت: «جز یک آرزو و آن تزویج امّ خالد، زن عبداللَّه بن عامر بن کریز است و غایت منیت من از-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 157
__________________________________________________
- جهان جز او نیست.»
معاویه حکم فرستاد و عبداللَّه را از مدینه حاضر درگاه ساخت و نیک بنواخت. شبی با او مجلس را از بیگانه پرداخت و صورت حال یزید را مکشوف داشت و خواستار شد که امّ خالد را طلاق بگوید و عهدی نوشت که در ازای آن، عبداللَّه را به آرزوهای بزرگ کامروا کند و ملک فارس را پنج سال به او گذارد. عبداللَّه، امّ خالد را طلاق گفت و معاویه، به ولید بن عتبه که این وقت حکومت مدینه را داشت، رقم کرد: «امّ خالد بعد از انقضای عدّه خاص یزید خواهد بود.»
چون عدّه به پایان رفت، ابو هریره را طلب کرد و شصت هزار دینار زر سرخ او را داد و گفت: «به نزد امّ خالد شو. بیست هزار دینار کابین اوست و بیست هزار دینار از بهر کرامت او و بیست هزار دینار هدیه او است، تسلیم کن و او را از بهر یزید کابین بسته به سوی شام تحویل ده.»
ابو هریره کوچ کرد و نیمه شبی وارد مدینه گشت و صبحگاه به زیارت قبر رسول اللَّه حاضر مسجد شد. حسن بن علی علیهما السلام او را بدید و از رسیدن سبب پرسید. قصه بگفت. امام حسن فرمود: «چون به نزدیک خالد شدی، نام مرا نیز ذکر می‌کن.»
ابو هریره گفت: «چنین کنم.» آن‌گاه با حسین بن علی علیه السلام و عبداللَّه بن عباس باز خورد ایشان نیز گفتند در خواستگاری او ما را به حساب گیر، هم بپذیرفت.»
آن گاه عبداللَّه بن جعفر و عبداللَّه بن زبیر و عبداللَّه بن مطیع بن الاسود او را دیدار کردند و قصه بدانستند گفتند: نام ما را نیز در نزد ام خالد در شمار خواستگاران مذکور کن. این وقت ابو هریره بر ام خالد درآمد. بدانچه معاویه فرمان کرده بود، مرعی داشت و آن زر که حمل کرده بود، پیش گذاشت. آن‌گاه خواستاری حسنین علیهما السلام و دیگر خواستاران را مکشوف داشت. امّ خالد گفت: «من بر آن سرم که در خانه مکه به مجاورت روز برم تا روزگارم سپری شود. اکنون در این مشورت، رأی تو بر چیست؟»
ابو هریره گفت: «من از بهر تو این نپسندم. نیکو آن است که یک تن از این بزرگان را بجفت گیری.»
گفت: «تو از این جمله که را گزیده می‌دانی؟»
ابو هریره گفت: «چون از من طلب مشورت کردی، من از بهر تو سیّد شباب اهل الجنه را نیکوتر دانم.»
لا جرم امّ خالد، حسن بن علی علیه السلام را اختیار کرد و تشریف مضاجعت آن حضرت را یافت و ابو هریره طریق مراجعت گرفت. چون بر معاویه درآمد و قال: إنّما بعثتک خاطباً ولم أبعثتک محتسباً؛ گفت: من تو را مأمور ساختم برای نکاح امّ خالد و نه بهر اصلاح امر بکر و خالد.
قال: إنّها استشارتنی والمستشار مؤتمن.
ابو هریره گفت: او مرا به شوری خواست و من نیز امین بودم. این وقت معاویه گفت:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 158
[روی روایة المدائنی والکافی کما ذکرناهما]، رواه [الکافی] فی باب تطلیق المرأة غیر الموافقة، والمفهوم منه أنّ طلاقه علیه السلام لهنّ إنّما کان لسوء خلقهنَّ، وهو کذلک.
ونهی أمیر المؤمنین علیه السلام عن إنکاحه لا ینافیه، فإنّ طلاق غیر الموافقة مباح، والتّحمّل منها أیضاً مباح.
والمسمّیات من أزواجه علیه السلام: خولة بنت منظور بن زیاد الفزاریّة.
وأمّ إسحاق بنت طلحة.
وأمّ بشر بنت أبی مسعود الأنصاریّ.
وهند بنت سهیل بن عمرو.
وحفصة بنت عبدالرّحمان بن أبی بکر.
وامرأة من کلب.
وامرأة من ثقیف.
وامرأة من بنات علقمة بن زرارة.
وامرأة من بنی شیبان من آل الهمام بن مرّة.
وجعدة بنت الأشعث.
وبنت الشّلیل أخی جریر بن عبداللَّه البجلیّ، نقله ابن أبی الحدید عن المدائنیّ.
وامرأة من بنات عمرو بن أهتم المنقریّ یقال لها: أمّ حبیب واسم أهتم جدّها سنان، وإنّما سمّی أهتم لأنّ قیس بن عاصم ضرب فمه بقوس فهتم أسنانه «1»، ذکرها ابن قتیبة.
وأسماء ابنة عطارد بن حاجب التمیمیّ بعد قتل عبداللَّه بن عمر عنها ذکرها الطّبریّ.
وبنت أبی عمیر بن مأمون وهی عنوان تحفة الصّائم شیئاً من الخصال 71- 72 من باب اثنتیه عن ابن عمر عمیر بن مأمون، وکانت ابنته تحت الحسن، عن الحسن بن علیّ علیه السلام.
__________________________________________________
- أسلمی أمّ خالد ربّ ساع لقاعد وآکل غیر جاهد. [و این میان عرب مثل شد].
سپهر، ناسخ التواریخ (تاریخ خلفاء)، 4/ 284- 285/ از او: محلاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 372- 374
(1)- أی کسر أسنانه من أصلها.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 159
وأمّ کلثوم بنت الفضل بن العبّاس ذکرها نسب قریش الزّبیریّ. «1»
التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم والآل علیهم السلام،/ 106- 108
«1»
__________________________________________________
(1)- فصل چهارم در عدد زوجات حضرت مجتبی علیه السلام و سبب کثرت تزویج آن بزرگوار
از ابن شهرآشوب و بعضی دیگر از محدثین نقل شده که حضرت امام حسن علیه السلام دویست‌وپنجاه زن تزویج فرموده است و گفته شده سیصد زن تزویج فرموده است و در بحار از کتاب عدد نقل کرده است: تزوّج سبعین حرّة وملک مائة وستِّین أمة فی سائر عمره. و در محاسن برقی از حضرت صادق علیه السلام روایت کرده است که مردی آمد خدمت حضرت امیر المؤمنین، عرض کرد: یا امیر المؤمنین! آمده‌ام به مشورت کردن. چون امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام و عبداللَّه بن جعفر دختر مرا خطبه نمودند، حضرت فرمودند: المستشار مؤتمن، أمّا الحسن فإنّه مطلاق للنِّساء ولکن زوجها للحسین علیه السلام فإنّها لابنتک خیر. و در بحار از مناقب روایت کرده است که حضرت امام حسن علیه السلام دختر عبدالرحمان بن حارث را خواستگاری فرمود. عبدالرحمان سرش را به زیر انداخت، گفت: واللَّه کسی روی زمین عزیزتر از شما نزد من نیست و شما خیلی زن طلاق می‌دهید و می‌ترسم که دختر مرا طلاق دهید قلبم از شما برگردد و حال آن که شما پاره تن پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم هستید، پس اگر شرط فرمائی که دختر مرا طلاق ندهی به شما تزویج می‌کنم. حضرت سکوت فرمود و برخاست و بیرون شد و فرمود: عبدالرحمان خیال دارد دخترش را طوقی کند و به گردن من اندازد. و اما سبب کثرت تزویج آن بزرگوار در کامل بهائی ص 111 است که مخدره شهربانو هر شبی بکر بودی چون حوران بهشت و پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم خبر داده بود که در میان حسن و حسین هر که را زنی افتد که هر شبه بکر بود ائمه از صلب و ذریه او باشند. امام حسن از این سبب زن بسیار کردی و چون این سبب نیافتی طلاق دادی. حسین علیه السلام روزی به حسن گفت: ای برادر! خواطر مرنجان و آنچه که طلب داری از تو درگذشت و من یافتم. حسن دانست که ائمه از صلب او نیستند، انتهی و ممکن است این باشد که مردم افتخار می‌کردند که یک شب دخترشان ضجیع آن بزرگوار بشود چنانچه در اصول کافی از حضرت صادق علیه السلام روایت کرده است که حسن بن علی پنجاه زن طلاق داد، پس امیر المؤمنین علیه السلام در کوفه به پا ایستاد و فرمود: یا معشر أهل الکوفة! لاتنکحوا الحسن فإنّه رجل مطلاق، پس شخصی از جای خود ایستاد و گفت: بلی واللَّه لننکحنّه، إنّه ابن رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم وابن فاطمة فإن أعجبه أمسک وإن کره طلّق. و مؤیّد این است آنچه در مناقب ابن شهرآشوب روایت کرده است که تمام این زنها پشت‌سر جنازه حضرت مجتبی علیه السلام با پاهای برهنه حاضر شدند و اگر در طلاق خود مکرهه می‌بودند این قسم تشییع نمی‌کردند. و در روایت است که آن بزرگوار دختر مردی را خطبه نمود. قال له: إنِّی مزوّجک واعلم إنّک ملق طلق قلق ولکنّک خیر النّاس نسباً وارفعهم جدّاً وأباً و ممکن است علّت کثرت طلاق آن بزرگوار بیان جواز این امر باشد چون نفوس ابیه عالیه در اوائل اسلام اباء داشتند طلاق زوجات خود بلکه اعتقاد حرمت این امر را داشتند و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 160
ثمّ سقته امرأته جعدة بنت الأشعث سمّاً فی لبن بأمر معاویة فمات بعد شهر فی شهر.
مجد الدّین الیمنی، لوامع الأنوار، 3/ 33
وتساءل السّائلون عن کثرة أزواج الإمام الحسن علیه السلام وأرجف المرجفون فی ذلک، وقد بلغ الحقد وسوء الظّنّ ببعض الجاهلین أن قالوا: إنّه لمّا تزوّج بهذه الکثرة إجابة لداعی الهوی وإشباعاً للشّهوة، وما عرفوا أنّ الإمام بعید کلّ البُعد عن الانقیاد لهذه الغرائز، فهو سیِّد شباب أهل الجنّة وممّن نطق القرآن الکریم بعصمته وطهارته، وسنذکر نصّ کلام القائلین بذلک مشفوعاً ببیان بطلانه وفساده، وحیث أنّ الموضوع قد حامت حوله الشّکوک والظّنون، وحفّت به التُّهم والطّعون، فلا بدّ من البحث عنه وبیان الواقع
__________________________________________________
- ممکن است سبب کثرت تزویج آن حضرت این باشد که مأمور بود من اللَّه بکثرة تزویج و این اکبر و اعظم امتحانات آن بزرگوار بود چون عمده اطاعت و انقیاد بنده است که اطاعت بنماید در آنچه مخالف با میل و طبع بنده است و میل اوّلیه نفوس مقدسه معصومین سلام اللَّه علیهم اجمعین مخالفت با هوای نفس است و معاشرت با نسوان و کثرت مزاوجت در آنها مخالف با هوای نفس است، مثلًا با اطاعت نمودن به خوردن و آشامیدن شکر و شربت انقیاد بنده معلوم نمی‌شود و اما با اطاعت نمودن در اکل حنظل کمال امتحان حاصل می‌شود و از این است که عقل کل خاتم النبیین نُه زن اختیار فرمود و هم‌چنین بزرگ امتحان عقل امتثال قوله تعالی بود که فرمود: ادبر فادبر، آن وقت خطاب رسید ما خلقت خلقاً هو أحبّ إلیَّ منک بک أثیب وبک أعاقب وإیّاک أمر وإیّاک أنهی.
خراسانی، منتخب التواریخ،/ 138- 139
امّ خالد زوجه عبداللَّه بن عامر بن کریز که بالاخره بانوی حرم امام حسن علیه السلام شد و قصه او برحسب نقل ناسخ التواریخ در جلد امثال عرب که ملحق به جلد خلفا می‌باشد، چنین آورده است. [سپس کلام ناسخ التواریخ را بیان می‌کند که ما آن را بیان کردیم]
ولا یخفی که صاحب ناسخ در این‌جا امّ خالد را از زوجات امام حسن به این تفصیل به شمار گرفته و در جلد متعلق به احوال امام حسن در ذکر زوجات آن حضرت نامی از امّ خالد مذکور نیست و زنانی را که به نام و نشان یاد می‌نماید، از این قرار است: حفصه دختر عبدالرحمان بن ابی بکر، امّ رباب دختر امرأ القیس ابن عدی بن تیم، امّ بشر دختر ابو مسعود انصاری، خوله دختر منظور بن ریان الفزاری، امّ اسحاق دختر طلحة بن عبیداللَّه تیمی، امّ کلثوم دختر فضل بن عباس بن عبدالمطلب، امّ ولد که نام او نفیله بوده است، زینب دختر سبیع بن عبداللَّه بجلی، امّ ولد که نام او صافیه بوده، جعده ملعونه که آن حضرت را مسموم کرد، دختر سهیل بن عمر و از سیصد زن فقط این یازده نفر به نام و نشان شناخته شدند؛ واللَّه العالم.
محلاتی، ریاحین الشریعه،/ 372، 374
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 161
فیه ولو إجمالًا، فنقول: قد ذهب بعض أهل العلم إلی تصحیح ذلک وإلی عدم منافاته لسیرة الإمام وهدیه، وذهب بعض آخر إلی وضع ذلک وعدم صحّته، ومن الخیر أن نسوق أدلّة الطّرفین، أمّا المصحِّحون فقد استدلّوا علیه بما یلی:
1- إنّه لا مانع بحسب الشّریعة الإسلامیة المقدّسة من کثرة الزّواج، فقد ندب الإسلام إلیه کثیراً، وقد اشتهرت کلمة المنقذ الأعظم فی الحثِّ علی ذلک، فقد قال صلی الله علیه و آله: «تناکحوا تناسلوا حتّی أباهی بکم الأمم یوم القیامة ولو بالسِّقط». وقال سفیان الثّوری: «لیس فی النِّساء سرف». وقال الخلیفة الثّانی: «إنِّی أتزوّج المرأة وما لی فیها من أرب، وأطؤها وما لی فیها من شهوة»، فقیلَ له: «فلماذا تتزوّجها؟»، فقال: «حتّی یخرج منِّی مَن یُکاثر به النّبیّ صلی الله علیه و آله». وتزوّج المغیرة بن شعبة بألف امرأة «1»، وقد کان لأمیر المؤمنین علیه السلام أربع نسوة، وتسعة عشر ولیدة «2» هذا فی الإسلام. وأمّا قبل الإسلام فقد کان لسلیمان بن داود سبع مائة حرّة وثلاثمائة سریّة، وتزوّج أبوه داود علیه السلام بمائة حرّة وثلاثمائة سریّة، فکثرة التّزویج لا مانع منها بحسب الشّرع الإسلامی وغیره، وعلیه فأیّ حزازة علی الإمام فی ارتکابه لذلک؟
2- إنّما تزوّج بهذه الکثرة لتقوی شوکته، ویشتدّ أزره بالمصاهرة علی الأمویین الّذین بذلوا جمیع جهودهم للقضاء علی الهاشمیین وتحطیم کیانهم ومحو ذکرهم.
3- أنّ أولیاء النّسوة کانوا یعرضون بناتهم علی الإمام ویلحّون علیه بالتّزویج بهنّ لأجل التشرّف به، والتقرّب إلیه، فهو حفید النّبیّ صلی الله علیه و آله وسبطه الأکبر، وسیِّد شباب أهل الجنّة، ومضافاً إلی ذلک أنّهم رأوا أنّ عائشة بنت أبی بکر کان أبوها من أواسط
__________________________________________________
(1)- الاستیعاب 3/ 370. هذا الخبر حدّثنا سعید بن مسوّر، قال: نا عبداللَّه بن محمّد بن علیّ، حدّثنامحمّد بن علیّ، حدّثنا محمّد بن قاسم، نا ابن وضّاح، قال: نا سحنون بن نافع، قال: أحصن المغیرة بن شعبة ثلاثمائة امرأة فی الإسلام، قال ابن وضّاح: غیر ابن نافع یقول ألف امرأة.
ویبدو أنّه تستّر علیه، لأنّه لا یُعقل أن یتزوّج بألف امرأة، وخاصة أنّهم لم یکونوا یلتزمون بالمتعة، فالصحیح أنّه زنا بألف امرأة، والمشهور أنّه کان زناً.
(2)- شرح الشّفا لعلیّ القارئ 1/ 208.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 162
قریش شرفاً، وبسبب زواج النّبیّ صلی الله علیه و آله بإبنته قد احتلّ مکانة مرموقة فی العالم الإسلامی، ولهذا الأمر کانوا یعرضون بناتهم علی الإمام ویلحّون علیه بالتّزویج بهنّ لیحضوا بالعزّ والشّرف بمصاهرة الإمام لهم، هذا ما استدلّ به المصحِّحون للکثرة، وأمّا النافون فقد استدلّوا علی ذلک بأمور.
1- کراهة الطّلاق شرعاً:
لقد ثبت عند القائلین بالکثرة والملتزمین بها أنّ الإمام کان مطلاقاً، وأنّه کان یفارق مَنْ تزوّجها بأقرب وقت، ومن المعلوم أنّ الطّلاق من أبغض الأشیاء فی الإسلام، وقد تواترت الأخبار فی کراهته وفی النّهی عنه.
فقد أثر عن النّبیّ صلی الله علیه و آله أنّه لمّا بلغه أنّ أبا أیوب یرید أن یُطلِّق زوجه، قال صلی الله علیه و آله: إنّ طلاق أمّ أیوب لحوب- أی إثم-. وقال أبو عبداللَّه الصّادق علیه السلام: إنّ اللَّه یحبّ البیت الّذی فیه العرس، ویبغض البیت الّذی فیه الطّلاق، وما من شی‌ء أبغض إلی اللَّه عزّ وجلّ من الطّلاق. وقال أبو عبداللَّه علیه السلام: ما من شی‌ء ممّا أحلّه اللَّه أبغض إلیه من الطّلاق، وإنّ اللَّه عزّ وجلّ یبغض المطلاق الذوّاق. وقال علیه السلام: تزوّجوا، ولا تُطلِّقوا، فإنّ الطّلاق یهتزّ منه العرش «1»، ومع هذه الکراهة الشدیدة، کیف یرتکبه الإمام ویبالغ فیه؟
2- منافاته لهدی الإمام:
وقد ثبت إنّ الإمام حلیم المسلمین والمثل الأعلی للأخلاق الفاضلة، ومن المعلوم أنّ الطّلاق ینافی الحلم إذ فیه کسر لقلب المرأة وإذلال لها، وذلک لا یتّفق مع ما عُرف به الإمام من الحرص علی إدخال السّرور علی النّاس واجتناب المساءة، والأذی لکلِّ إنسان.
3- انشغاله عن ذلک:
لقد کان الإمام مشغولًا عن أمثال هذه الأمور بعبادته واتجاهه نحو اللَّه وعمله المستمرّ فی حقل الإصلاح وقضاء حوائج النّاس وجلب الخیر لهم ودفع الشّرّ والشّقاء عنهم، فلا
__________________________________________________
(1)- وسائل الشّیعة 15/ 267- 268.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 163
تفکیر له إلّابالأمور الإصلاحیة، ولیس عنده مزید من الوقت لیقضیه فی ذلک.
هذا مجموع ما استدلّ به النافون، وإن کان بعضه لا یخلو من ضعف.
أمّا أنا فبحسب تتبّعی عن أحوال الإمام، أری أنّ هذه الکثرة موضوعة وبعیدة عن الواقع کلّ البعد، وبیان ذلک لا یتمّ إلّابعرض الروایات، والبحث عن سندها الّذی هو شرط فی قبول الرّوایة، فنقول: قد اختلف رواة الأثر فی ذلک اختلافاً کثیراً، فقد رُوی أنّ أزواجه:
1- سبعون.
2- تسعون.
3- مائتان وخمسون.
4- ثلاثمائة.
ورُوی غیر هذا، إلّاأنّه من الشّذوذ بمکان والمهمّ البحث عن سند هذه الرّوایات، فعلیها یدور البحث نفیاً وإثباتاً، فنقول:
أمّا الرّوایة (الأولی): فقد ذکرها ابن أبی الحدید وغیره «1»، وقد أخذها عن علیّ بن عبداللَّه البصریّ الشّهیر بالمدائنی المتوفّی سنة 225 ه، وهو من الضّعفاء الّذین لا یُعوّل علی أحادیثهم، فقد امتنع مسلم من الرّوایة عنه فی صحیحه «2»، وضعّفه ابن عدی فی الکامل فقال فیه: «لیس بالقویّ الحدیث، وهو صاحب الأخبار قلّ ما له من الرّوایات المسندة» «3» ... وکان من خلّص أصحاب أبی إسحاق الموصلیّ، وقد رافقه من أجل أمواله وثرائه. فقد روی أحمد بن أبی خیثمة، قال: کان أبی ویحیی بن معین ومصعب الزّبیریّ یجلسون علی باب مصعب، فمرّ رجل علی حمار فارِه، وبزّة حسنة، فسلّم، وخصّ بسلامه یحیی، فقال له: یا أبا الحسن إلی أین؟ قال: إلی دار هذا الکریم الذی یملأ کُمِّی دنانیر
__________________________________________________
(1)- شرح ابن أبی الحدید 16/ 11، 12- 13، 21- 22.
(2)- میزان الاعتدال 3/ 138 (ط دار إحیاء الکتب العربیة».
(3)- لسان المیزان 4/ 253.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 164
ودراهم إسحاق الموصلیّ، فلمّا ولّی قال یحیی: ثقة، ثقة، ثقة، فسألت أبی مَنْ هذا؟
فقال: هذا المدائنیّ «1». وکان یروی عن عوانة بن الحکم المتوفّی سنة 158 ه، وهو عثمانیّ، وکان یضع الأخبار لبنی أمیّة «2»، وکان المدائنی یشید بالأمویین ویبالغ فی تمجیدهم وبالإضافة لذلک، فقد کان مولی لسمرة بن حبیب الأمویّ «3»، والموالی علی الأکثر تنطبع فی نفوسهم میول موالیهم وسائر نزعاتهم، وقد تأثّر المدائنی بنفسیّة سمرة، فکان أمویّ النّزعة ومن المنحرفین عن أهل البیت، وبعد هذا فلا یبقی لنا أیّ وثوق بروایاته وأحادیثه. «4»
__________________________________________________
(1)- لسان المیزان 4/ 253، معجم الأدباء 12/ 126.
(2)- لسان المیزان 4/ 386.
(3)- معجم الأدباء 14/ 124، وفی لسان المیزان 4/ 253، أنّه مولی لعبدالرّحمان بن سمرة.
(4)- [ما جاء فی کتب الأنساب فیه:
علیّ بن محمّد أبو الحسن المدائنیّ الأخباریّ، صاحب التّصانیف، ذکره ابن عدیّ فی الکامل، قال علیّ بن محمّد بن عبداللَّه ابن أبی سیف: المدائنی مولی عبدالرّحمان بن سمرة [بن حبیب ابن عبد شمس] 1، لیس بالقویّ فی الحدیث، وهو صاحب الأخبار قلّ ما من الرّوایات المسندة. روی عن جعفر بن هلال، عن عاصم بن الأحول، عن أبی عثمان، عن أسامة بن زید، قال: کان النّبیّ صلی الله علیه و آله یحملنی والحسن بن علیّ ویقول: اللّهمّ إنِّی أحبّهما وأحبّهما، قلت: روی عنه الزّبیر بن بکّار وأحمد بن زهیر والحارث بن أبی أسامة.
2 قال أحمد بن أبی خیثمة: کان أبی ویحیی بن معین ومصعب الزّبیری یجلسون [بالعشیئات] علی باب مصعب، فمرّ رجل علی حمار فارِه وبزّة حسنة، فسلّم وخصّ بسلامه یحیی، فقال له: یا أبا الحسن إلی أین؟ قال: إلی دار هذا لاکریم الذی یملأ کُمِّی دنانیر ودراهم، إسحاق [بن إبراهیم] الموصلیّ، فلمّا ولّی قال یحیی: ثقة، ثقة، ثقة، فسألتُ أبی مَنْ هذا؟ فقال: هذا المدائنیّ 2.
مات المدائنیّ سنة أربع وخمسین وعشرین ومائتین، عن ثلاث وتسعین سنة].
1. [من ترجمة الإمام الحسن لابن سعد،/ 77].
(2- 2) [مثله فی سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 9/ 127].
الذهبی، میزان الاعتدال (ط دار الفکر، بیروت)، 3/ 153 رقم 5921/ عنه: ابن حجر، لسان المیزان (ط مؤسسة الأعلمی، بیروت، طبع بالأفست من الهند)، 4/ 253
المدائنیّ/ العلّامة الحافظ الصادق أبو الحسن، علیّ بن محمّد بن عبداللَّه بن أبی سیف المدائنیّ الأخباریّ.
نزل بغداد، وصنّف التّصانیف، وکان عجباً فی معرفة السِّیَر والمغازی والأنساب وأیام العرب، مُصدِّقاً فیما-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 165
__________________________________________________
- ینقله، عالی الإسناد.
وُلد سنة اثنتین وثلاثین ومائة.
وسمع قُرّة بن خالد وهو أکبر شیخ له، وشُعبة، وجویریة بن أسماء، وعوانة بن الحکم، وابن أبی ذئب، ومُبارک بن فَضالة، وحمّاد بن سلمة، وسلّام بن مسکین، وطبقتهم، وکان نشأ بالبصرة.
حدّث عنه: خلیفة بن خیّاط، والزّبیر بن بکّار، والحارث بن أبی أسامة، وأحمد بن أبی خیثمة، والحسن ابن علیّ بن المتوکِّل، وآخرون.
قال الحارث بن أبی أسامة: سردَ المدائنی الصّوم قبل موته بثلاثین سنة، وقارب المائة، وقیل له فی مرضه: ما تشتهی؟ قال: أشتهی أن أعیش. قال: ومات فی سنة أربع وعشرین ومائتین.
وکان عالماً بالفتوح والمغازی والشّعر، صدوقاً فی ذلک.
وقال غیر الحارث: مات سنة خمسٍ وعشرین، ومات فی دار إسحاق الموصلیّ، کان منقطعاً إلیه.
قال ابن الإخشیذ المتکلِّم 1: کان المدائنیّ متکلِّماً من غِلمان معمر بن الأشعث.
حکی المدائنیّ أنّه أُدخِلَ علی المأمون، فحدّثه بأحادیث فی علیّ، فلعن بنی أمیّة، فقلتُ: حدّثنی المثنّی ابن عبداللَّه الأنصاری، قال: کنتُ بالشّام، فجعلتُ لا أسمع علیّاً، ولا حسناً، إنّما أسمع: معاویة، یزید، الولید. فمررتُ برجلٍ علی بابه، فقال: اسقهِ یا حسن، فقلت: أسمّیت حسناً؟ فقال: أولادی: حَسن، وحُسین، وجَعفر، فإنّ أهل الشّام یُسمُّون أولادهم بأسماء خُلفاء اللَّه، ثمّ یلعنُ الرّجلُ ولدَه ویشتِمُه. قلتُ: ظننتُکَ خیرَ أهلِ الشّام، وإذا لیس فی جهنّم شرٌّ منکَ، فقال المأمون: لا جَرَمَ قد جعلَ اللَّهُ مَنْ یلعَن أحیاءهُم وأمواتهُم- یرید الناصِبة-.
وقد ذکرنا فوت مصنّفات المدائنیّ فی خمس ورقات ونصف، منها: «تسمیة المنافقین»، «خُطب النّبیّ علیه السلام»، کتاب «فتوحه»، کتاب «عهوده»، کتاب «أخبار قریش»، «أخبار أهل البیت»، «مَنْ هجاها زوجها»، «تاریخ الخُلفاء»، «خُطب علیّ وکتبه»، «أخبار الحجّاج»، «أخبار الشّعراء»، «قصّة أصحاب الکهف»، «سیرة ابن سیرین»، «أخبار الأکلة»، کتاب «الزّجر والفأل»، کتاب «الجواهر» وأشیاء کثیرة عدیمة الوقوع.
1. هو أبو بکر أحمد بن علیّ، المتوفّی سنة 326 ه. أنظر ترجمته فی فهرست ابن النّدیم (ص 220).
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 9/ 126- 127 رقم 1651
أخبار عوانة: هو عوانة بن الحکم بن عیاض بن وزر بن عبدالحارث الکلبیّ، ویکنّی أبا الحکم. من علماء الکوفیین روایة للأخبار، عالم بالشّعر والنّسب، وکان فصیحاً ضریراً. قال عوانة فیما رواه عنه هشام بن الکلبیّ ...
1 وتوفّی عوانة سنة سبع وأربعین ومائة 1، وله من الکتب: کتاب «التاریخ»، کتاب «سیرة معاویة وبنی أمیّة».
(1- 1) [حکاه عنه فی السّیر، 7/ 154]
ابن النّدیم، الفهرست،/ 103
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 166
__________________________________________________
- عوانة بن الحکم بن عیاض بن وزر الکلبیّ، العلّامة الأخباریّ، أبوالحکم الکوفیّ الضّریر، أحد الفصحاء، له کتاب «التاریخ»، وکتاب «سیرة معاویة وبنی أمیة» وغیر ذلک.
یروی عنه هشام بن الکلبیّ وغیره، وکان صدوقاً فی نقله.
الذّهبیّ، سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 7/ 153- 154 رقم 1079
عوانة بن الحکم بن عیاض الأخباریّ المشهور الکوفیّ. یُقال کان أبوه عبداً خیّاطاً، وأمّه أمة، وهو کثیر الرّوایة عن التّابعین. قلّ عمّن روی حدیثاً مسنداً وأکثر المدائنیّ عنه.
وقد رُوی عن عبداللَّه بن المعتز عن حسن بن علیل العنزیّ عن عوانة بن الحکم، کان عثمانیاً، وکان یضع الأخبار لبنی أمیّة. مات سنة 158.
ابن حجر، لسان المیزان، 4/ 386 (ط مؤسسة الأعلمی- بیروت)
مَنْ هو إسحاق الموصلیّ؟
من قصیدة الشّافیة: قولهُ [أبی فراس]:
مِنْکُمْ عُلَیّةُ أمْ مِنْهُمْ وکانَ لَکُمْ شَیْخُ المُغَنِّینَ إبراهِیمُ أم لَهُمُ
منکم؛ الضّمیر للخلفاء العبّاسیّین.
وعُلیّة- مصغّرة-: کانت مغنِّیة، ومن شعرها:
وأحسنُ أیّام الهَوی یَومُکَ الّذی تروّعُ بالهُجانِ فیه وبالعَتْبِ
إذا لم یکن فی الحُبِّ سخْطٌ ولا رِضیً فأینَ حَلاواتُ الرّسائِلِ والکُتْبِ
ومنهم؛ الضّمیر لآل رسول اللَّه صلی الله علیه و آله،
ولکُم؛ ضمیرها لبنی العبّاس،
وإبراهیم؛ أخو عُلیّة، وأبوهما المهدیّ ثالث خلفاء العبّاسیّین.
ولهم؛ الضمیر لآل رسول اللَّه الکرام، علیه وعلیهم السّلام.
المعنی: یقول الأمیر أبو فراس: منکم علیّة شیخة المغنِّیات یا بنی العبّاس أم من أولاد علیّ الّذین هم خیرة اللَّه من النّاس، وإبراهیمکم شیخ المغنِّین کان لکم یُغنِّی أم لآل یس؟ وهذا نوع من البدیع یُسمّی تجاهل العارف، وهو نمط عجیب من الکلام عند ذوی الأفهام، وهو أن یستفهم الشّاعر وهو عارف.
فی تاریخ ابن الأثیر: علیّة بنت الخلیفة المهدی، کان مولدها سنة ستّین ومائة، وکان زوجها موسی بن عیسی [بن موسی] بن محمّد بن علیّ عبداللَّه بن العبّاس، وولدت منه وماتت سنة مائتین وعشرة 1.
فی تاریخ الذّهبیّ: إبراهیم بن المهدیّ العبّاسیّ کان لسواده وسمنه یُقال له التِّنِّین، وکان شاعراً بدیع الغناء مولعاً بضرب العود، ولیَ نیابة دمشق لأخیه هارون الرّشید، وبویع سنة مائتین واثنتین بالخلافة ببغداد. وفیه یقول دعبل بن علیّ الخزاعیّ:
یا مَعْشَرَ الأجناد لا تقنَطُوا خُذُوا عَطایاکُمْ ولا تَسْخَطُوا
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 167
__________________________________________________
-فسوفَ یُعطیکُمْ حُنَیْنیّةٌ یَلذُّها الأمردُ والأشْمَطُ
والمَعْبَدیّاتُ لقُوادِکُمْ لا تدخُلُ الکیس ولا ترْبُطُ
وهکذا یَرزقُ أصحابَهُ خَلیفةٌ مِصْحَفُهُ البَرْبَطُ 2
وکانت ولایته فی بغداد نحو سنة أو عشرة أشهر، ثمّ خرب دسته واضمحلّ سنة مائتین وثلاث، واختفی سبع سنین.
من أخبار شیخ المغنِّین إبراهیم التِّنِّین
قیل: إنّ المأمون لمّا وصل إلی بغداد دعا: کلّ مَنْ یأتینی بإبراهیم أمنحه مائة ألف دینار، فلمّا طرق الخبر سمع إبراهیم خاف خوفاً شدیداً، فکان کلّ لیلة ینتقل إلی منزلٍ یستخفی به.
فحکی إبراهیم، قال: غیّرتُ هیئتی ذات یوم وخرجتُ لتحصیل منزل آوی إلیه، فحمی علیّ الحرّ وقد وصلتُ إلی زقاقٍ غیر نافذ، فقلت: «إنّا للَّه‌وإنّا إلیه راجعون»، إن عُدتُ علی أثری یُرتاب فی أمری، فرأیتُ فی صدر الزّقاق عبداً أسود قائماً علی باب دار، فقدمتُ إلیه وقلتُ: هل عندک موضع أقیم فیه ساعة؟ قال: نعم، فدخلتُ إلی بیتٍ لطیفٍ نظیفٍ فیه حُصُر وبُسُط ومخدّات جلود 3، إلّاأنّها نظیفة.
فخرج وغلق علیَّ الباب وغاب، فقلتُ فی نفسی: قد وقعت فی الّذی کنتُ أخافه! والظّاهر أنّ هذا الشّخص عرفنی ومضی لیُنبِّه علیَّ المأمون.
ولکن بعد ساعة رجع الرّجل وفی یده قطعة لحم وخبز ومعه قدر ومشربة وأوانی جدیدة وفرش، ثمّ إنّه أطلق لسان الاعتذار وقال: إنِّی رجل حجّام وأظنّ أنّک تنفر من الأوانی المعمولة، فلهذا تخلّفتُ عن خدمتک ساعة حتّی حصلتُ علی أشیاء غیر معمولة.
قال إبراهیم: فتعجّبتُ من کیاسته، فطبختُ لنفسی قدراً ما أذکر أنِّی أکلتُ مثلها فی اللّذاذة، فلمّا قضیتُ أربی من الطّعام، قال: هل لک فی شراب فإنّه یُسلِّی الهمّ، ویُطیِّب الفم، ونقضی الیوم فی خدمتک باللّهو والطّرب؟ فقلت: ما أکره ذلک رغبة فی مؤانسته.
فأحضر الحجّام سراحیّة 4 من الخمر العتیق، وأحضر لی قدحاً جدیداً وفاکهة وأبقالًا مختلفة فی طسوت جُدد، ثمّ قال: أتأذن لی- جُعلتُ فداک- أن أقعد ناحیة وآتی بشرابٍ أشربه سروراً بک؟ فقلت له: إفعل! فشرب وشربت.
ثمّ دخل إلی خزانة له فأخرج عوداً، ثمّ قال: یا سیِّدی، لیس من قدری أن أسألک فی الغناء، ولکن أرید أن تسرّ عبدک بشی‌ءٍ من سماعه؟ فقلت: ومن أین لک أنِّی احسن الغناء؟ فقال: یا سبحان اللَّه! مولانا أشهر من أن لا یعرفه أحد! أنت إبراهیم بن المهدیّ؛ خلیفتنا الّذی جعل المأمون لمَن دلّ علیک مائة ألف دینار، فلمّا قال ذلک عظم فی عینی، وثبتت مروّته عندی، فتناولتُ العود وأصلحته وغنّیت، وقد مرّ بخاطری فراق أهلی وولدی:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 168
__________________________________________________
-وَعَسَی الّذی أهدی لیوسُفَ أهْلَهُ وأعزّهُ فی السِّجنِ وهوَ أسیرُ
أنْ یستَجیبَ لنا فیَجمَعُ شَملنا واللَّهُ ربُّ العالمینَ قَدیرُ
فاستوی علیه الطّرب المفرط وطاب عیشه، فقال لی: یا سیِّدی، أتأذن لی أغنِّی ما سنح بخاطری وإن کنتُ من غیر أهل هذه الصِّناعة؟ فأخذ العود وغنّی:
شَکَوْنا إلی أحبابِنا طُولَ لَیلِنا فقالُوا لَنا ما أقصرَ اللّیلَ عندَنا
وذاکَ لأنّ النّومَ یَغشی عُیُونَهُمْ سَریعاً ولا یَغشی لنا النّومُ أعیُنا
إذا ما دَنا اللّیلُ المُضرُّ بذی الهَوی جَزعنا وهُم یَسْتَبْشِرون إذا دَنا
فَلو أنّهُم کانُوا یُلاقونَ مِثلَما نُلاقی لکانوا فی المضاجع مِثلَنا
فوَ اللَّه لقد حسّیت بالبیت قد سار بی وذهب عنِّی کلّ ما کان علیّ وبی من الهلع، وقد أتی بأعمال وأشغال وألحان ما سمعتها، فقلت له: من أین تعلّمتَ هذا الفنّ؟ قال: کنتُ ملازماً لإسحاق بن إبراهیم الموصلیّ مدّة فتعلّمتُ منه، فسألته أن یُغنِّینی فغنّی:
وما ضرّنا أنّا قَلیلٌ وَجارُنا عَزیزٌ وجارُ الأکثرینَ ذَلیلُ
وإنّا لقومٌ لا نری القَتْلَ سُبّةً إذا ما رأتهُ عامرٌ وسلولُ
یُقرِّب حُبّ الموتِ آجالَنا لَنا وتکرَهُهُ آجالُهُم فتَطُولُ
فلمّا أردتُ الخروج من منزله إلی منزلٍ آخر، أعطیتهُ صرّة من الدّنانیر وقلتُ له: اصرفها فی مصالحک! فقال: إنّ هذه الحالة لعجیبة، إنِّی ارید أن أفدیکَ بکلِّ ما عندی وأنتَ ترید تنعم علیَّ؟! کلّا وحاشا، لا أقبل منک ذلک، ولا آخذ شیئاً! وأخذنی من ذلک المنزل إلی منزلٍ آخر وضمّنی إلی أن فرّج لی اللَّه تعالی.
فی تاریخ ابن الأثیر: فی سنة مائتین وعشرة؛ فی ربیع الأوّل، اخِذَ إبراهیم بن المهدیّ وهو مُنقّب بین امرأتین وهو فی زیِّ امرأة؛ أخذهُ حارس أسود لیلًا، فقال: مَنْ أنتنّ، وأین تُرِدنَ هذا الوقت؟ فأعطاه إبراهیم خاتم یاقوت کان فی یده له قدر عظیم لیخلِّیهنّ ولا یسألهنّ، فلمّا نظر الحارس إلی الخاتم استراب 5 بهنّ وقال: خاتم رجل له شأن، فرفعهنّ إلی صاحب المسلحة فأمرهنّ أن یسفرنَ، فامتنع إبراهیم فجذبه فبدت لحیته، فدفعه إلی صاحب الجسر فعرفه، فذهب به إلی باب المأمون وأعلمه به، فأمره بالاحتفاظ به إلی بکرة، فلمّا کان الغد اقعِدَ إبراهیم فی دار المأمون والمقنعة الّتی تقنّع بها فی عنقه، والملحفة علی صدره لیراه بنو هاشم والنّاس ویعلموا کیف اخِذ 6.
1. الکامل فی التاریخ، 5/ 482.
2. دیوان دعبل بن علیّ الخزاعیّ،/ 175
3. «خ»: خلوق.
4. أی: إبریقاً.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 169
أمّا الرّوایة (الثانیة): فقد اقتصر علی روایتها الشّبلنجی «1»، وقد رواها مرسلة فلا یصحّ التّعویل علیها نظراً لإرسالها.
وأمّا الرّوایة (الثالثة) و (الرابعة): فقد رواهما المجلسیّ «1» وابن شهرآشوب «1»، وقد نصّ کلّ منهما أنّه قد أخذهما عن (قوت القلوب) لأبی طالب المکِّیّ المتوفّی سنة 380 ه، وقد راجعنا هذا الکتاب فوجدناه قد ذکر ذلک، وهذا نصّ ما جاء فیه:
«وتزوّج الحسن بن علیّ علیه السلام مائتین وخمسین، وقیل ثلاثمائة، وکان علیّ یضجر من ذلک ویکره حیاءً من أهلهنّ إذا طلّقهنّ، وکان یقول: إنّ حسناً مطلاق فلا تُنکِحوه، فقال له رجل من همدان: واللَّه یا أمیر المؤمنین لننکحنّه ما شاء، فمَنْ أحبّ أمسَک، ومَنْ کَرِهَ فارَق، فسُرّ علیّ بذلک وأنشأ یقول:
ولو کنتُ بوّاباً علی بابِ جنّةٍ لقلتُ لهمدان ادخلوا بسلام
وهذا أحد ما کان الحسن یشبه فیه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، وکان یشبهه فی الخَلْق والخُلُق، فقد قال رسول اللَّه: «أشبهتَ خَلقی وخُلقی». وقال: «حسن منِّی وحسین من علیّ، وکان الحسن ربّما عقد له علی أربعة وربّما طلّق أربعة» «2».
وأبو طالب المکِّی لایعول علی مؤلّفه، فقد ورد فی ترجمته: أنّه لمّا أ لّف (قوت القلوب)، کان طعامه عروق البردیّ حتّی اخضرّ جلده من کثرة تناولها، وکان مصاباً با (لهستیریا)، قدم بغداد واعظاً فاحتفّ به البغدادیّون فرأوا فی حدیثه هذیاناً وخروجاً عن موازین الاستقامة، فترکوه ونبذوه، ومن هجره وشذوذ قوله: «لیس علی المخلوقین أضرّ من الخالق»، وکان یبیح سماع الغناء، فدعا علیه عبدالصّمد بن علیّ، ودخل علیه معاتباً فقال له أبو طالب:
__________________________________________________
- 5. أی: دخله الرّیب والشّکّ.
6. الکامل فی التّاریخ، لابن الأثیر، 5: 475.
ابن أمیر الحاج، شرح شافیة أبی فراس،/ 647- 651
(1)- نور الأبصار، ص 247، البحار، 44/ 169، المناقب، 4/ 30.
(2)- قوت القلوب 2/ 746.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 170
فیا لیل کم فیک من متعبٍ ویا صبح لیتکَ لم تقرب
فخرج منه عبدالصّمد وهو ساخط علیه.
ومن شذوذه أنّه لمّا حضرته الوفاة، دخل علیه بعض أصدقائه فقال له أبو طالب:
«إن ختم لی بخیر فانثر علی جنازتی لوزاً وسکّراً»، فقال له صدیقه: وما علامة الغفران لک؟ قال: إن قبضتُ علی یدک. فلمّا حانَ موته قبض علی یَدِ صاحبه قبضاً شدیداً، فامتثلَ زمیله ذلک فنثرَ علی جنازته لوزاً وسکّراً «1»، ونصّ المترجمون له أیضاً أنّه ذکر فی کتابه أحادیث لا أصل لها. «2»
__________________________________________________
(1)- البدایة والنّهایة 11/ 319- 320 (ط دار الفکر- بیروت)، لسان المیزان 5/ 300، الکنی والألقاب/ 106، المنتظم لابن الجوزی 7/ 190.
(2)- ما جاء فی کتب الأنساب فیه:
محمّد بن علیّ بن عطیّة أبو طالب المکِّیّ [...] قال العتیقیّ: کان رجلًا صالحاً مجتهداً صنّف کتاباً سمّاه قوت القلوب، وذکر فیه أحادیث لا أصل لها وکان یعظ النّاس فی الجامع ببغداد. [...]
أنبأنا علیّ بن عبداللَّه، عن أبی محمّد التّمیمیّ، قال: دخل عبدالصّمد علی أبی طالب المکِّیّ وعاتبه علی إباحته السّماع، أنشد أبو طالب:
یا لیل کم فیک من متعتاً 1 یا صبح لیتکَ لم یقترب
وخرج عبدالصّمد مغضباً.
أخبرنا عبدالرّحمان بن محمّد، أخبرنا أحمد بن علیّ بن ثابت، قال: قال له أبو طاهر محمّد بن علیّ العلّاف: کان أبو طالب المکِّی من أهل الجبل، ونشأ بمکّة ودخل البصرة بعد وفاة أبی الحسن ابن سالم، وانتمی إلی مقالته وقدم بغداد، فاجتمع النّاس علیه من مجلس الوعظ وخلط فی کلامه وحفظ عنه أنّه قال: «لیس علی المخلوقین أضرّ من الخالق»، وبدعه النّاس وهجروه، وامتنع من الکلام علی النّاس بعد ذلک.
سمعتُ شیخنا أبو القاسم إسماعیل بن أحمد السّمرقندیّ یقول: سمعتُ شیخنا أبا علیّ ابن محمّد بن أحمد بن المسلمة یقول: سمعتُ شیخنا أبا القاسم بن بشران یقول: دخلتُ علی شیخنا أبی طالب المکِّی وقت وفاته، فقلتُ له: أوصنی، فقال: إذا علمت أنّه قد ختم لی بخیر وإذا أخرجت جنازتی فانثر علیَّ سکّراً ولوزاً. وقل هذا للحاذق، فقلت: من أین أعلم؟ قال: خذ یدیَّ وقت وفاتی وإذا أنا قبضتُ بیدی علی یدک فاعلم أنّه قد ختم اللَّه بخیر وإن لم أقبض علی یدک وسیّبتُ یدک من یدی فاعلم أنّه لم یختم لی بخیر.
قال شیخنا أبو القاسم، فقعدت عنده، فلمّا کان عند وفاته قبض علی یدی قبضاً شدیداً، فلمّا أخرجت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 171
__________________________________________________
- جنازته، نثرتُ علیه سکّراً ولوزاً، فقلت: هذا للحاذق کما أمرنی. توفِّی أبو طالب فی جمادی الآخرة من هذه السنة 386 ه ق، وقبره ظاهراً قریب من جامع الرصافة.
ابن الجوزی، المنتظم، 14/ 385 (ط دار الکتب العلمیة- بیروت)/ عنه: ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 11/ 319- 320 (ط دار الفکر- بیروت)
منهم: أبو طالب محمّد بن علیّ بن عطیّة المکِّی، صاحب کتاب قوت القلوب.
ابن الأثیر، اللّباب فی تهذیب الأنساب، 3/ 253
وأبوطالب، صاحب «القوت»، محمّد بن علیّ بن عطیّة الحارثیّ العجمیّ، ثمّ المکِّیّ، نشأ بمکّة، وتزهّد وسلک، ولقیَ الصوفیّة، وصنّف ووعظ، وکان صاحب ریاضة ومجاهدة، وکان علی نِحْلَة أبی الحسن بن سالم، البصری، شیخ السالمیة. روی عن علیّ بن أحمد المصِّیصی، وغیره [سنة 386].
الذّهبی، العبر (ط دار الفکر)، 1/ 392
صاحب القوت الإمام الزّاهد العارف، شیخ الصوفیّة، أبو طالب محمّد بن علیّ بن عطیّة، الحارثیّ، المکِّیّ المنشأ، العجمیّ الأصل.
روی عن: أبی بکر الآجُری، وأبی بکر بن خلّاد النّصِیبی، ومحمّد بن عبدالحمید الصّنعانی، وأحمد بن ضحّاک الزّاهد، وعلیّ بن أحمد المصِّیصی، ومحمّد بن أحمد المفید.
وعنه: عبدالعزیز الأزجی، وغیر واحد.
قال الخطیب: حدّثنی العتیقیّ والأزهریّ أنّه کان مجتهداً فی العبادة، وقال لی أبو طاهر العلّاف: وعظَ أبوطالب ببغداد، وخلّط فی کلامه، وحُفظ عنه أنّه قال: «لیس علی المخلوقین أضرّ من الخالق»، فبدّعوه وهجروه.
وقال غیره: کان یجوع کثیراً، ولقیَ سادة، ودخل البصرة بعد موت أبی الحسن بن سالم، فانتهی إلی مقالته.
وقال أبو القاسم بن بشران: دخلتُ علی شیخنا أبی طالب، فقال: إذا علمت أنّه قد ختم لی بخیر، فانثُر علی جنازتی سکّراً ولوزاً، وقل: هذا الحاذق، وقال إذا احتُضِرتُ، فخُذْ بیدی، فإذا قبضتُ علی یدک، فاعلم أنّه قد خُتم لی بخیر، فقعدتُ. فلمّا کان عند موته، قبضَ علی یدی قبضاً شدیداً، فنثرتُ علی جنازته سکّراً ولوزاً.
ولأبی طالب ریاضیاتٌ وجوعٌ بحیث إنّه ترک الطّعام، وتقنّع بالحشیش حتّی اخضرّ جلدُه.
رأیتُ لأبی طالب أربعین حدیثاً بخطِّه، قد خرّج فیها عن عبداللَّه بن جعفر بن فارس الأصبهانی إجازة، وفیها عن أبی زید المروزی من «صحیح» البخاری، أوّلها: «الحمد للَّه‌کنْه حَمدِه بحَمْدِه»، وله کتاب «قوت القلوب» مشهور.
توفِّی فی جمادی الآخرة سنة ستّ وثمانین وثلاثمائة.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 12/ 543- 544 رقم 3591
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 172
ومع هذا فکیف یعول علی روایاته ویؤخذ بها، ومَنْ أخذ عنه فهو غیر عالم بحاله، وعلی کلٍّ فالرقم القیاسی لکثرة أزواج الإمام مستندة إلیه ومأخوذة عنه، ونظراً لما هو فیه من الشّذوذ والإنحراف فلا یمکن التعویل علی ما ذکره.
ومهما یکن من شی‌ء، فلیس عندنا دلیل مثبت لکثرة أزواج الإمام سوی هذه الرّوایات، وهی لا تصلح للاعتماد علیها نظراً للشّبه والطّعون الّتی حامت حولها، ویؤیِّد افتعال تلکم الکثرة أمور:
1- أنّها لو صحّت لکان للإمام من الأولاد جمع غفیر یتناسب معها، والحال أنّ النّسّابین والرّواة لم یذکروا للإمام ذرِّیّة کثیرة، فإنّ الرّقم القیاسیّ الّذی ذُکر لها إثنان وعشرون ولداً ما بین ذکر وأنثی، وهذا لا یلتئم کلِّیّاً مع تلک الکثرة ولا یلتقی معها بصلة.
2- وممّا یزید وضوحاً فی افتعال تلکم الرّوایات هی المناظرات التی جرت بین الإمام الحسن علیه السلام وبین خصومه فی دمشق وغیره، وقد أجهدوا نفوسهم، وأنفقوا کثیراً من الوقت للتّفتیش عمّا یشین الإمام لیتّخذوه وسیلة إلی التطاول علیه، والنّیل منه، فلم یجدوا لذلک سبیلًا، کما تقدّم بیانه عند عرض مناظراته، ولو کان الإمام علیه السلام کثیر الزّواج والطّلاق- کما یقولون- لقالوا له: أنت لا تصلح للخلافة لأنّک مشغول بالنِّساء ولطلبوا
__________________________________________________
- ذکر فی القوت أشیاء منکرة فی الصِّفات، وکان من أهل الجبل، ونشأ بمکّة. قال لی أبو طاهر العلّاف: إنّ أبا طالب وعظَ ببغداد وخلط فی کلامه، وحفظ عنه أنّه قال: «لیس علی المخلوقین أضرّ من الخالق». فبدّعوه وهجروه، فبطل الوعظ» 1.
1. [ترجم له أیضاً فی المغنی فی الضّعفاء، 2/ 618].
الخطیب البغدادی، تاریخ بغداد، 3/ 89/ عنه: الذّهبی، میزان الاعتدال، 3/ 655؛ ابن حجر، لسان المیزان (ط مؤسّسة الأعلمی للمطبوعات- بیروت)، 5/ 300
محمّد بن علیّ بن عطیّة أبو طالب المکِّی الزّاهد الواعظ، صاحب قوت القلوب، حدّث عن علیّ بن أحمد المصِّیصیّ والمفید، وکان مجتهداً فی العبادة، حدّث عنه عبدالعزیز الأزجیّ وغیره [...] مات سنة 386، إنتهی.
وروی بالإجازة عن عبداللَّه بن جعفر بالفارس، وسمع صحیح البخاری من ابن زید المروزیّ، وله أربعون حدیثاً أخرجها لنفسه، وکان علی مذهب أبی الحسن بن سالم، وذکره الندیم فی مصنّفه المعتزلیّ.
ابن حجر، لسان المیزان، 5/ 300
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 173
بذلک، واتّخذوه وسیلة للتّشهیر به، وجابهوه به عند اجتماعهم به، فسکوتهم عنه وعدم ذکرهم له ممّا یدلّ علی عدم واقعیّته وصحّته.
3- وممّا یؤیِّد صحّة تلک الرّوایات أنّ أبا جعفر محمّد بن حبیب المتوفّی سنة 245 ه، قد ذکر فی کتابه (المحبّر) ثلاثة أصهار للإمام وهم: الإمام علیّ بن الحسین علیه السلام وعنده أمّ عبداللَّه، وعبداللَّه بن الزّبیر وعنده أمّ الحسن، وعمرو بن المنذر وعنده أمّ سلمة «1» ولم یزد علی ذلک ولو کان الإمام علیه السلام کثیر الأزواج لکان له من الأصهار ما یتناسب مع تلک الکثرة، ومضافاً لذلک فإنّ أبا جعفر من المعنیِّین بأمثال هذه البحوث، فقد ذکر فی (المحبّر) کثیراً من نوادر الأزواج، ولو کان للإمام تلک الکثرة من الأزواج لألمع لها فی محبّره.
4- وممّا یدلّ علی وضع ذلک وعدم صحّته ما رُوی أنّ الإمام أمیر المؤمنین علیه السلام کان یصعد المنبر فیقول: «لا تزوِّجوا الحسن فإنّه مطلاق»، کما روی ذلک أبو طالب وغیره، إنّ نهی أمیر المؤمنین النّاس عن تزویج ولده علی المنبر لا یخلو إمّا أن یکون قد نهی علیه السلام ولده عن ذلک فلم یستجب له حتّی اضطرّ علیه السلام إلی الجهر به وإلی نهی النّاس عن تزویجه، وإمّا أن یکون ذلک النّهی ابتداءً من دون أن یعرف ولده الإمام الحسن علیه السلام مبغوضیّة ذلک وکراهته لأبیه، وکلا الأمرین بعیدان کلّ البعد.
أمّا «الأوّل» فهو بعید، لأنّ الإمام الحسن من أهل البیت الّذین أذهبَ اللَّه عنهم الرِّجس وممّن باهل بهم النّبیّ صلی الله علیه و آله، ومن المستحیل أن یخالف أباه ویعصی أمره.
وأمّا «الثانی» فبعید أیضاً، لأنّ الأولی بالإمام أمیر المؤمنین أن یعرِّف ولده بمبغوضیّة ذلک وکراهته له، ولا یُعلن ذلک علی المنبر أمام الجماهیر الحاشدة، الأمر الّذی لا یخلو من حزازة علی ولده ووصیِّه وشریکه فی آیة التّطهیر، ومضافاً إلی ذلک أنّ الأمر إمّا أن یکون سائغاً شرعاً أو لیس بسائغ، فإن کان سائغاً فما معنی نهی الإمام علیه السلام عنه؟ وإن لم یکن سائغاً فکیف یرتکبه الحسن؟ إنّا لانشکّ فی افتعال هذا الحدیث ووضعه من خصوم الإمام لیشوِّهوا بذلک سیرته العاطرة الّتی تحکی سیرة جدّه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وسیرة أبیه
__________________________________________________
(1)- المحبّر، ص 57.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 174
أمیر المؤمنین علیه السلام.
5- وممّا یؤیِّد افتعال تلک الکثرة لأزواجه ما رُوی أنّ الإمام الحسن علیه السلام لمّا وافاه الأجل المحتوم، خرجت جمهرة من النّسوة حافیات حاسرات خلف جنازته، وهنّ یقلنَ نحن أزواج الإمام الحسن «1».
إنّ افتعال ذلک صریح واضح، فإنّا لا نتصوّر ما یُبرِّر خروج تلک الکوکبة من النِّسوة حافیات حاسرات، وهنّ یهتفنَ أمام الجماهیر بأنّهنّ زوجات الإمام، فإن کان الموجب لخروجهنّ إظهار الأسی والحزن، فما الموجب لهذا التعریف والسّیر فی الموکب المزدحم بالرِّجال مع أنّهنّ قد امِرنَ بالتّستّر وعدم الخروج من بیوتهنّ. إنّ هذا الحدیث وأمثاله قد وضعه خصوم العلویِّین من الأمویِّین والعبّاسیِّین، والغرض منه الحطّ من قیمة الإمام، وتقلیل أهمِّیّته.
ومن الأخبار الموضوعة الّتی تُشابه تلک الأخبار، ما رواه محمّد بن سیرین: أنّ الإمام الحسن علیه السلام تزوّج بإمرأة، فبعث لها صداقاً مائة جاریة مع کلِّ جاریة ألف درهم «2». إنّا نستبعد أن یعطی الإمام هذه الأموال الضخمة مهراً لإحدی زوجاته، فإنّ ذلک لون من ألوان الإسراف والتّبذیر، وهو منهیّ عنه فی الإسلام، فقد أمر بالاقتصار علی مهر السنّة، وکره تجاوزه. فقد أثر عن النّبیّ صلی الله علیه و آله أنّه قال: «أفضل نساء أمّتی أقلّهنّ مهراً». تزوّج صلی الله علیه و آله نساءه بمهر السنّة، وکذلک تزوّج أمیر المؤمنین به ولم یتجاوزه، وسبب ذلک تسهیل أمر الزّواج لئلّا یکون فیه إرهاق وعسر علی النّاس، ومن المقطوع به أنّ الإمام الحسن علیه السلام لا یجافی سنّة جدّه ولا یسلک أیّ مسلک یتنافی مع شریعته. إنّ هذا الحدیث وأمثاله من الموضوعات فی المقام تؤیِّد وضع کثرة الأزواج، وتزید فی الافتعال وضوحاً وجلاءً.
وعلی أیِّ حال، فلیس هناک دلیل یثبت کثرة أزواج الإمام سوی تلکم الرّوایات، ونظراً لما ورد علیها من الطّعون فلا تصلح دلیلًا للإثبات.
__________________________________________________
(1)- المناقب لابن شهرآشوب، 4/ 30، والبحار، 44/ 169.
(2)- البدایة والنّهایة 8/ 38، المسالک للشّهید الثانی و [سائر المصادر: المعجم الکبیر، 3/ 27- 28 و ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 175
فریة المنصور:
وأکبر الظّنّ أنّ أبا جعفر المنصور هو أوّل مَن افتعل ذلک، وعنه أخذ المؤرِّخون، وسبب ذلک هو ما قام به الحسنیّون من الثّورات الّتی کادت أن تطیح بسلطانه، وعلی أثرها ألقی القبض علی عبداللَّه بن الحسن وخطب علی الخراسانیِّین فی الهاشمیّة خطاباً شحنه بالسّبِّ والشّتم لأمیر المؤمنین ولأولاده، وافتعل فیه علی الحسن ذلک، وهذا نصّ خطابه:
«إنّ ولد آل أبی طالب ترکناهم، والّذی لا إله إلّاهو والخلافة، فلم نعرِض لهم لا بقلیل ولا بکثیر، فقام فیها علیّ بن أبی طالب علیه السلام، فما أفلح وحکم الحکمین، فاختلفت علیه الأمّة، وافترقت الکلمة، ثمّ وثب علیه شیعته وأنصاره وثقاته، فقتلوه، ثمّ قام بعده‌الحسن بن علیّ، فوَ اللَّه ما کان برجل عُرِضت علیه الأموال فقبلها، ودسّ إلیه معاویة أنِّی أجعلک ولیّ عهدی، فخلعه، وانسلخ له ممّا کان فیه وسلّمه إلیه، وأقبل علی النِّساء یتزوّج الیوم واحدة، ویُطلِّق غداً الأخری، فلم یزل کذلک حتّی مات علی فراشه» «1».
وحفل خطابه بالمغالطات والأکاذیب، فقد جاء فیه:
1- إنّ الإمام أمیر المؤمنین علیه السلام قد حکم الحکمین، وهو افتراء محض، فإنّ الّذی حکم الحکمین إنّما هم المتمرِّدون من جیش الإمام، فقد أصرّوا علی ذلک، وأرغموه علی قبوله، فاضطرّ علیه السلام إلی إجابتهم کما بیّنّا ذلک فی الحلقة الأولی من هذا الکتاب.
2- وجاء فی خطابه أنّ الإمام قد وثبت علیه شیعته وأنصاره وثقاته فقتلوه، وقد جافی بذلک الواقع، فإنّ الّذی قتله إنّما هم الخوارج، وهم لیسوا من شیعته، ولا من أنصاره، وإنّما کانوا من ألدّ أعدائه وخصومه.
3- وذکر أنّ الإمام الحسن علیه السلام أقبلَ علی النِّساء یتزوّج الیوم واحدة، ویُطلِّق غداً أخری، وهو بعید کلّ البُعد ولم یفه به أحد سواه.
__________________________________________________
(1)- مروج الذّهب 3/ 226 [ (ط دار الأندلس- بیروت)، 3/ 300، (ط مصر)، 3/ 311، وحکی هذا الخبر فی أولاد الحسن المثنّی، وراجع هناک].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 176
وإنّما عمد إلی تلفیق هذه الأکاذیب لأجل تدعیم ملکه وسلطانه، وقهر الحسنیین والحطّ من شأنهم، لأنّه قد بایع محمّداً ذا النّفس الزّکیّة مرّتین، ولم یکن له أیّ أمل بالخلافة کما لم یکن له أیّ شأن فی المجتمع، فقد کان فقیراً بائساً یجوب فی القری والأریاف وهو یمدح العترة الطّاهرة فیتصدّق علیه المسلمون، ولیس له ولأسرته أیّ خدمة للمجتمع حتّی یستحقّ هذا المنصب الخطیر.
ومن مفتریات هذا الطّاغیة علی سبط الرّسول صلی الله علیه و آله وریحانته، ما جاء فی کتابه إلی ذی النّفس الزّکیّة، وهذا نصّه:
«وأفضی أمر جدّک- یعنی أمیر المؤمنین علیه السلام- إلی الحسن، فباعها إلی معاویة بخرق ودراهم، ولحق بالحجاز، وأسلم شیعته بید معاویة ودفع الأمر إلی غیر أهله، وأخذ مالًا من غیر ولائه، ولا حلّه، فإن کان لکم فیها شی‌ء فقد بعتموه، وأخذتم ثمنه» «1».
لقد عمد المنصور إلی هذا التّهریج، وإلی هذه المغالطات لیُبرِّر تقمّصه للخلافة، فقد أخذها بغیر حقّ لأنّ الثّورة الّتی أطاحت بالحکم الأمویّ کانت من أجل العلویِّین، ولإرجاع حقّهم الغصیب، ولیس للعبّاسیِّین فیها أیّ نصیب.
مخاریق لامنس:
وطالما تحدّی لامنس کرامة الإسلام، فألصق به التُّهم، وطعن برجاله وحماته، وقد ذکرنا فی أسباب الصّلح شطراً من مفتریاته علی الإمام، وقد کتب فی بحثه عن أزواج الإمام ما نصّه:
«ولمّا تجاوز- یعنی الإمام الحسن علیه السلام- الشباب، وقد أنفق خیر سنیّ شبابه فی الزّواج والطّلاق، فاحصیَ له حوالی المائة زوجة، والصِقت به هذه الأخلاق السّائبة لقب المِطْلاق، وأوقعت علیّاً فی خصومات عنیفة، وأثبت الحسن کذلک أنّه مُبذِّر کثیر السّرف، وقد خصّص لکلٍّ من زوجاته مسکناً ذا خدم وحشم، وهکذا نری کیف یُبْسِرُ
__________________________________________________
(1)- صبح الأعشی 1/ 233، جمهرة رسائل العرب 3/ 92.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 177
المال أیّام خلافة علیّ الّتی اشتدّ علیها الفقر ...» «1».
لقد اعتمد لامنس فی قوله: إنّ الإمام کان کثیر الزّواج والطّلاق علی أقوال المدائنیّ وأمثاله من المؤرِّخین الّذین تابعوا السّلطة الحاکمة، فکتبوا لها لا للتّأریخ، وقد استقی المستشرقون الّذین کادوا للإسلام فی بحوثهم من منهل المؤرِّخین الّذین ساندوا تلک الدّول الجائرة الّتی ناهضت أهل البیت، وعملت علی تشویه واقعهم والحطّ من کرامتهم، وقد زاد علیهم (لامنس) فذکر من المخاریق والأکاذیب بما لم یقل به حد غیره، فقد قال:
1- إنّه ألقی أباه بسبب کثرة زواجه وطلاقه فی خصومات عنیفة، ولم یشر أحد ممّن ترجم الإمام إلی تلک الخصومات العنیفة التی زعمها لامنس.
2- وذکر أنّ الإمام خصّص لکلٍّ من زوجاته مسکناً ذا خدم وحشم. إنّ جمیع المؤرِّخین لم ینقلوا ذلک، وهو من الکذب السّافر والافتراء المحض.
إنّ لجان التّبشیر المسیحیّ الّتی حاربت الإسلام وبغت علیه، هی الّتی تدفع هذه الأقلام المأجورة وتزجّ بها للنّیل من الإسلام، وإلی تشویه واقعه والحطّ من قیَم رجاله وأعلامه الّذین أناروا الطّریق للرّکب الإنسانیّ، ورفعوا منار الحضارة فی العالم.
إلی هنا ینتهی بنا الحدیث عن کثرة أزواج الإمام مع ما حفّ بها من الطّعون والشّکوک، وقد بقیَ علینا أن نشیر إلی أسماء أزواجه اللّاتی ذکرهنّ المؤرِّخون مع بیان ما عثرنا علیه من تراجمهنّ، وفیما یلی ذلک:
1- خولة الفزاریّة:
وخولة بنت منظور الفزاریّة من سیِّدات النِّساء فی وفور عقلها وکمالها، تزوّج بها الإمام، وفی لیلة اقترانه بها باتَ معها علی سطح الدّار، فشدّت خمارها برجله، وشدّت الطرف الآخر بخلخالها، فلمّا استیقظ وجد ذلک، فسألها عنه فقالت له مُعربة عن إخلاصها وحرصها علی حیاته: «خشیتُ أن تقوم من وسن النّوم فتسقط فأکون أشأم سخلة علی العرب».
__________________________________________________
(1)- دائرة المعارف 7/ 400.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 178
فلمّا رأی ذلک منها أحبّها وأقام عندها سبعة أیام «1»، وقد بقیت عنده حولًا لم تتزیّن ولم تکتحل حتّی رُزقت منه السّیِّد الجلیل (الحسن)، فتزیّنت حینئذ، فدخل علیها الإمام فرآها متزیِّنة فقال لها: «ما هذا؟»، فقالت له: «خِفْتُ أن أتزیّن وأتصنّع فتقول النِّساء تجمّلت فلم ترَ عندهُ شیئاً، فأمّا وقد رُزِقْتُ ولداً فلا ابالی»، وبقیت عنده إلی أن توفِّی علیه السلام، فجزعت علیه جزعاً شدیداً، فقال لها أبوها مُسلِّیاً:
نُبِّئت خولة أمس قد جزعت من أن تنوب نوائب الدّهر
لا تجزعی یا خول واصطبری إنّ الکرام بنوا علی الصّبر «2»
وذکرت السّیِّدة زینب بنت علیّ العاملیّة فی ترجمة خولة ما حاصله أنّها لمّا بلغت مجامع النِّساء خطبها جملة من وجهاء قریش وأشرافهم، فامتنع أبوها من إجابتهم لأنّهم لیسوا بأکفّاء لها، ثمّ أنّه طلّق أمّها ملیکة بنت خارجة، فتزوّجها من بعده طلحة بن عبیداللَّه، وتزوّج ابنه محمّد بخولة، فولدت له إبراهیم وداود وأمّ القاسم، وقُتل زوجها محمّد فی واقعة الجمل، فخطبها جماعة من النّاس، فجعلت أمرها بید الحسن علیه السلام فتزوّجها، ولمّا نزح الإمام إلی یثرب، حملها معه، فبلغ أباها ذلک، فأقبل إلی مسجد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله وبیده رایة فرکزها فی المسجد، فلم یبق قیسیّ إلّاوانضمّ تحتها، وهو یهتف بقومه ویستنجد بهم علی أخذ بنته من الإمام، فلمّا بلغه علیه السلام ذلک، خلّی سراحها فأخذها وخرج، فجعلت خولة تتوسّل به علی إرجاعها وتُندِّد بعمله وتذکر له فضل الإمام، فندمَ علی فعله وقال لها: إلبثی هاهنا فإن کان للرّجل بکِ من حاجة سیلحق بک، فلحقه الإمام مع أخیه الحسین، وعبداللَّه بن عبّاس، فلمّا انتهوا إلیه قابلهم بحفاوة وتکریم وأرجعها إلی الإمام، وفی ذلک یقول جبیر العبسیّ:
إنّ النّدی فی بنی ذبیان قد علموا والجود فی آل منظور بن سیّار
والماطرین بأیدیهم ندی دیما وکلّ غیث من الوسمیّ مدرار
__________________________________________________
(1)- تاریخ ابن عساکر، 14/ 77.
(2)- الأمالی للزّجّاج، ص 7.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 179
تزور جارتهم وهنا قواضبهم وما فتاهم لها سرّاً بزوّار
ترضی قریش بهم صهراً لأنفسهم وهم رضا لبنی أخت وأصهار
ثمّ إنّها بقیت عند الإمام حتّی أسنّت، ولمّا مات الإمام لم تتزوّج من بعده. وقیل:
إنّها تزوّجت بعبداللَّه بن الزّبیر، ودخلت علیه النّوار زوج الفرزدق مستشفعة بزوجها، فأجابتها إلی ذلک، فکلّمت عبداللَّه به فأجابها إلی ذلک، وفی هذا یقول الفرزدق:
أمّا بنوه فلم تُقبل شفاعتهم وشفعت بنت منظور بن زبّانا
لیس الشّفیع الّذی یأتیکَ مؤتزراً مثل الشّفیع الّذی یأتیک عریانا «1»
__________________________________________________
(1)- جاءت قصّة النّوار والفرزدق:
وممّن طلّق امرأته فتبعتها نفسه، الفرزدق الشّاعر: طلّق النّوار، ثمّ ندم فی طلاقها وقال:
نَدِمْتُ ندامةَ الکَسعِیِّ لَمّا غَدَتْ مِنِّی مُطلّقَةً نَوارُ
وکانَت جنّتی فَخَرَجْتُ مِنها کآدَمَ حینَ أخْرَجَهُ الضِّرارُ
فأصْبَحْتُ الغَداةَ ألومُ نَفسِی بأمرٍ لیسَ لی فیه خِیارُ
وکانت النّوار بنت عبداللَّه قد خطبها رجل رضیته، وکان ولیّها غائباً، وکان الفرزدق ولیّها، إلّاأنّه کان أبعد من الغائب؛ فجعلت أمرها إلی الفرزدق، وأشهدت له بالتّفویض إلیه؛ فلمّا توثّق منها بالشّهود، أشهدهم أنّه قد زوّجها من نفسه! فأبت منه ونافرتهُ إلی عبداللَّه بن الزّبیر؛ فنزل الفرزدق علی حمزة بن عبداللَّه [ابن الزّبیر]، ونزلت النّوار علی زوجة عبداللَّه بن الزّبیر، وهی بنت منظور بن زبّان؛ فکان کلّ ما أصلح حمزة من شأن الفرزدق نهاراً أفسدتهُ المرأة لیلًا؛ حتّی غلبت المرأة وقضی ابن الزّبیر علی الفرزدق؛ فقال:
أمّا البنونَ فلم تُقْبَل شفاعتهم وشُفِّعَتْ بنت مَنْظورِ بن زبّاناً
لیسَ الشّفیعُ الّذی یأتیکَ مُؤْتِزِراً مثل الشّفیعِ الّذی یأتیکَ عُرْیانا
وقال الفرزدق فی مجلس ابن الزّبیر:
وما خاصمَ الأقوامَ من ذی خُصومَةٍ کَوَرْهاءَ مَدنُوٍّ إلیها خلیلَها
فدونَکَها یا ابن الزّبیر فإنّها مُلعّنةً یُوهی الحِجارة قیلها
فقال ابن الزّبیر: إنّ هذا شاعر، وسیهجونی؛ فإن شئتِ ضربتُ عنقه وإن کرهتِ ذلک؛ فاختاری نکاحه وفَرِّی. فقرّت واختارت نکاحه، ومکثت عنده زماناً، ثمّ طلّقها وندم فی طلاقها.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید (ط دار الفکر)، 7/ 116- 117
وجاء أیضاً:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 180
وعندی أنّ هذه القصّة ضرب من الخیال ولا نصیب لها من الواقع، وذلک لأنّ زواج الإمام من دون مراجعة أبیها أمر لا یتناسب مع کرامة الإمام ومحال أن یقدم علیه من دون مراجعته وأخذ رأیه فی ذلک، ومضافاً لهذا، فإنّه من المستبعد عدم علم أبیها بقتل زوجها الأوّل فی تلک المدّة الطویلة من الزّمن حتّی تزوّج بها الإمام، وبیده أیضاً نزوحه إلی یثرب واستنجاده بأسرته لیأخذ ابنته من الإمام وقد کان یتطلّب مصاهرة الأشراف، ومناسبة العظماء، فردّ جماعة من الأشراف الّذین خطبوا ابنته لأنّهم لیسوا أکفّاءً لها، وبعد هذا فکیف لایرضی بمصاهرة الإمام له وهو من ألمع الشخصیات فی العالم الإسلامیّ، إنّا لا نشکّ فی افتعال ذلک وعدم صحّته. «1»
2- جعدة بنت الأشعث:
واختلف المؤرِّخون فی اسمها، فقیل سکینة، وقیل شعثاء، وقیل عائشة، والأصحّ أنّها جعدة حسب ما ذکره أکثر المؤرِّخین «2»، وسبب زواج الإمام بها أنّ أمیر المؤمنین خطب من سعید بن قیس الهمدانیّ ابنته أمّ عمران لولده الحسن، فقال له سعید: إمهلنی یا أمیر المؤمنین حتّی أستشیر، ثمّ خرج من عنده، فلقیه الأشعث، فسأله عن مجیئه، فأخبره بالأمر، فقال له هذا المنافق مخادعاً: «کیف تزوِّج الحسن وهو یفتخر علیها ولا ینصفها ویسی‌ء إلیها؟! فیقول لها: أنا ابن رسول اللَّه، وابن أمیر المؤمنین، ولیس لها هذا الفضل، ولکن هل لک فی ابن عمِّها فهی له وهو لها».
- ومَنْ ذلک؟
- محمّد بن الأشعث.
__________________________________________________
- [منافرة عبداللَّه بن الزّبیر وعبداللَّه بن العبّاس]
وتزوّج عبداللَّه بن الزّبیر أمّ عمرو ابنة منظور بن زبّان الفزاریّة، فلمّا دخل بها قال لها تلک اللّیلة: أتدرین مَنْ معکِ فی حَجلَتک؟ قالت: نعم؛ عبداللَّه بن الزّبیر بن العوّام بن خویلد بن أسد بن عبدالعزّی ... إلی آخره.
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 9/ 324
(1)- الدّرّ المنثور فی ربّات الخدور لزینب فوّاز، ص 187، وعمدة الطّالب، ص 73.
(2)- مقاتل الطّالبیِّین، ص 31، وغیره.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 181
فانخدع هذا الغبیّ من مقالته، وقال: «قد زوّجته من ابنتی».
وأخذ الأشعث یشتدّ نحو أمیر المؤمنین، فقال له:
«خطبت إلی الحسن ابنة سعید؟».
- نعم.
- فهل لک فی أشرف منها بیتاً، وأکرم منها حسباً، وأتمّ منها جمالًا وأکثر مالًا؟
- ومَنْ هی؟
- جعدة بنت الأشعث بن قیس.
- قد قاولنا رجلًا- یعنی سعیداً الهمدانیّ-.
- لیس إلی ذلک الّذی قاولته من سبیل.
- إنّه فارقنی لیستشیر أمّها.
- قد زوّجها من محمّد بن الأشعث.
- متی؟!!
- قبل أن آتیک.
فوافق أمیر المؤمنین، ولمّا فهم سعید بإغراء الأشعث ومخادعته له، أقبلَ نحوه یشتدّ، فقال له: «یا أعور خدعتنی!!».
- أنت أعور خبیث تستشیر فی ابن رسول اللَّه، ألست الأحمق؟!
وأقبل الأشعث إلی الإمام فقال له: «یا أبا محمّد، ألا تزور أهلک» مستعجلًا فی الأمر خوفاً من فواته، ثمّ إنّه فرش أبسطة من باب بیته إلی بیت الإمام، وزفّ ابنته إلیه «1»، بهذه الصورة کان زواج الإمام بجعدة.
3- عائشة الخثعمیّة:
ومن جملة أزواج الإمام، عائشة الخثعمیّة، تزوّجها فی حیاة أمیر المؤمنین، ولمّا قُتل
__________________________________________________
(1)- الأذکیاء لابن الجوزی،/ 34 (ط النّجف 1389 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 182
علیه السلام أقبلت إلی الإمام الحسن فأظهرت الشّماتة بوفاة أبیه، فقالت له:
«لتهنک الخلافة». ولمّا علم علیه السلام شماتتها قال لها:
«ألِقتل علیّ تظهرین الشّماتة؟ إذهبی فأنتِ طالِق».
فتلفّعت بثیابها وقعدت حتّی انقضت عدّتها، فبعث لها بقیّة صداقها وعشرة آلاف درهم صدقة لتستعین بها علی أمورها، فلمّا وصلت إلیها قالت: «متاع قلیل من حبیب مفارق» «1»، ولم یذکر التّاریخ أنّ الإمام طلّق زوجة سوی هذه وأمّ کلثوم وإمرأة من بنی شیبان، فأین کثرة الزّواج والطّلاق التی طبّل بها بعض المؤرِّخین؟
وأمّا بقیّة أزواجه اللّاتی لم نعثر علی تراجمهنّ فهنّ:
4- أمّ کلثوم بنت الفضل بن عبّاس، تزوّجها علیه السلام، ثمّ فارقها، فتزوّجها من بعده أبو موسی الأشعری «2».
5- أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه التّمیمیّ، أولدت منه ولداً أسماه طلحة.
6- أمّ بشیر بنت أبی مسعود الأنصاری، أولدت منه ولداً أسماه زیداً.
7- هند بنت عبدالرّحمان بن أبی بکر.
8- إمرأة من بنات عمرو بن أهیم المنقریّ.
9- إمرأة من ثقیف، أولدت له ولداً أسماه عمراً.
10- إمرأة من بنات زرارة.
11- إمرأة من بنی شیبان من آل همام بن مرّة: فقیل له إنّهاتری رأی الخوارج فطلّقها وقال: «إنِّی أکره أن أضمّ إلی نحری جمرة من جهنّم» «3».
12- أمّ عبداللَّه، وهی بنت الشلیل بن عبداللَّه أخو جریر البجلیّ.
__________________________________________________
(1)- تاریخ ابن عساکر، 14/ 78.
(2)- الاستیعاب، 4/ 469.
(3)- شرح ابن أبی الحدید، 16/ 21- 22، وقد ذکر أسماء هذه النّسوة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 183
13- أمّ القاسم، وهی أمّ ولد، وقیل اسمها نفیلة، وقیل رملة.
فمجموع ما تزوّجه الإمام من النِّساء هذا العدد المذکور لم یتجاوزه بقلیل، وهو کما تری لا یمتّ إلی الکثرة المزعومة بصلة، إلی هنا ینتهی بنا الحدیث عن أزواج الإمام، وقد بقیَ علینا الإشارة إلی عدد أولاده ذکوراً وأناثاً، وقد اختلف المؤرِّخون فی ذلک اختلافاً کثیراً، فقد رُوی أنّهم:
1- اثنا عشر، ثمانیة ذکوراً وأربع إناث «1».
2- خمسة عشر، الذّکور إحدی عشر، والإناث أربع «2».
3- ستّة عشر، الذّکور إحدی عشر، والإناث خمس «3».
4- تسعة عشر، الذّکور ثلاثة عشر، والبنات ستّ «4».
5- عشرون، ستّة عشر ذکراً، وأربع بنات «5».
6- اثنان وعشرون، الذّکور أربعة عشر، والإناث ثمان «6».
وقیل غیر ذلک، وقد اتّفق المؤرِّخون إنّه لم یعقِّب أحد من أولاده سوی الحسن وزید، أمّا أعلام أولاده فهم:
1- القاسم:
وفی طلیعة أولاد الإمام الحسن، القاسم، وقد استشهد مع عمِّه سیِّد الشّهداء فی واقعة کربلاء الخالدة فی دنیا الأحزان، وکان حینذاک فی ریعان الشّباب وغضارة العمر، وکالقمر
__________________________________________________
(1)- الإرشاد، 2/ 16، [ولکن الموجود فی المصادر أولاده خمسة عشر].
(2)- النفخة العنبریّة،/ 45.
(3)- المجدی،/ 19- 20، وقد نصّ علی أسمائهم [ثمّ ذکرهم کما ذکرناهم].
(4)- سرّ السّلسلة العلویّة لأبی نصر البخاری،/ 4- 5.
(5)- تذکرة الخواص لسبط ابن الجوزی،/ 214 (ط بیروت)،/ 194 [ولکن الموجود فی المصدر خمسة عشر ذکراً وثمان بنات].
(6)- الحدائق الوردیّة، ص 106.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 184
فی جماله، وبهائه، ونضارته، برز یوم الطّفّ حینما رأی ریحانة النّبیّ صلی الله علیه و آله وحیداً، قد أبیدت الصّفوة من أهل بیته، وعلا الصّراخ والعویل من ثقل النّبوّة، فلم یتمکّن أن یری ذلک، فانبری إلی عمِّه یُقبِّل یدیه ورجلیه یطلب منه الإذن للدِّفاع عنه، فأذن له، أمّا کیفیّة شهادته فتذوب لها النّفس لهولها أسیً وحسرات، وقد ذکرها المؤرِّخون وأرباب المقاتل والسّیر بالتّفصیل.
2- أبو بکر:
واسمه عبداللَّه، أمّه أمّ ولد «1» یُقال لها رملة «2»، برز یوم الطّفّ یحامی عن دین اللَّه، ویذبّ عن ریحانة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فاستشهد فی تلک الواقعة التی وتر فیها رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
3- عبداللَّه:
استشهد مع عمِّه سیِّد الشّهداء فی کارثة کربلاء، وله من العمر إحدی عشر سنة، نظر إلی عمِّه الحسین وقد أحاطت به جیوش الأمویِّین، فأقبل یشتدّ للدِّفاع عنه، وأهوی أبحر بن کعب بالسّیف لیضرب الإمام الحسین، فصاح به الغلام، ویلک یا ابن الخبیثة أتضرب عمِّی؟ واتّقی الغلام الضّربة بیده فأطنّها إلی الجلد، فإذا هی معلّقة، فاستنجد الغلام بعمِّه، فانبری إلیه الإمام فضمّه إلیه «3»، وبینما هو فی حجره إذ رماهُ حرملة ابن کاهل بسهم فذبحه «4»، ولیس فی تاریخ الإنسانیة قدیماً ولا حدیثاً مثل أولئک الفتیة من آل النّبیّ صلی الله علیه و آله فی نخوتهم ونبلهم وبطولتهم.
4- زید:
وزید أمّه خزرجیّة، کان جلیل القدر، کریم الطّبع، کثیر البرّ والإحسان، قصده النّاس من جمیع الآفاق لطلب برِّه ومعروفه، وکان یلی صدقات رسول اللَّه صلی الله علیه و آله. [ثمّ ذکر کلام
__________________________________________________
(1)- تاریخ الطّبری، 5/ 468.
(2)- مقتل الحسین علیه السلام للمقرّم،/ 320، وأبصار العین،/ 36.
(3)- تاریخ الطّبری، 4/ 450- 451.
(4)- اللّهوف،/ 122.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 185
المفید فی الإرشاد، 2/ 16- 20، وابن سعد فی الطّبقات، 55/ 234، کما سندکرهما فی زید بن الحسن علیه السلام].
5- الحسن:
کان الحسن سیِّداً جلیلًا عظیم القدر، وهو وصیّ أبیه، ووالی صدقته «1»، حضر مع عمِّه الحسین علیه السلام فی واقعة کربلاء، فقاتل معه حتّی سقط إلی الأرض جریحاً، ولمّا أقبل‌أجلاف أهل الکوفة علی حزِّ رؤوس الشّهداء، وجدوا فی الحسن رمقاً، فجاء أسماء بن خارجة الفزاریّ، وکان من أخواله، فاستشفع به فشفعوه فیه، فحمله معه إلی الکوفة، وعلاجه حتّی برئ، ثمّ لحق بالمدینة، وکان یلی صدقات جدّه أمیر المؤمنین علیه السلام، وقد تزوّج بابنة عمِّه فاطمة بنت الحسین، ولمّا مات جزعت علیه جزعاً شدیداً فضربت علی قبره فسطاطاً سنة کاملة، فکانت تصلِّی فی اللّیل وتصوم فی النّهار «2»، توفِّی وعمره خمس وثلاثون سنة مسموماً قد سقاهُ السّمّ الولید عبدالملک «3».
إلی هنا ینتهی بنا الحدیث عن أولاده، وقد بحثنا عنهم بحثاً موجزاً، وعسی أن یساعدنی التوفیق فأتشرّف بالبحث عن سیرتهم وتوارت أحفادهم الإصلاحیة ضدّ الظّالمین والمستبدِّین من خلفاء الأمویِّین والعبّاسیِّین.
القرشی، حیاة الحسین، 2/ 451- 476
تلخیص الرأی فی جمیع ما تقدّم:
الکافی، الفروع، 6/ 56 رقم 4، 5، (الطّلاق- تطلیق المرأة غیر الموافقة)
قال المجلسی فی مرآة العقول، 21/ 96 فی الرّابع: موثّق.
ولعلّ غرضه علیه السلام کان استعلام حالهم ومراتب إیمانهم لا الإنکار علی ولده المعصوم المؤیّد من الحیّ القیّوم.
والخامس: مجهول.
__________________________________________________
(1)- الحدائق الوردیّة،/ 106.
(2)- البحار، 10/ 138 (ط بیروت)، 44/ 167، تنقیح المقال، 1/ 272- 273.
(3)- عمدة الطّالب (ط بیروت)،/ 120 (ط النّجف)، 100- 101.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 186
وذکر صدیقنا العلّامة المحقِّق الشیخ باقر شریف القرشی فی حیاة الحسن علیه السلام، 2/ 451- 480 (تطلیق المرأة غیر الموافقة) (ط 3/ 1393 ه ق- 1913 م).
أقول:
1- جاء فی الحدیث الرّابع من قول أمیر المؤمنین علیه السلام: «مِطْلاق» ویقصد به- واللَّه العالم- الإقدام علی الطّلاق، لأنّ الأئمّة علیهم السلام کانوا یتقیّدون بما أثر عنه صلی الله علیه و آله من قوله:
«أکره الأشیاء عندی الطّلاق». فلم یکونوا یقدمون علی الطّلاق حتّی بالنّسبة إلی الأزواج اللّاتی کنّ یخالفنّ لهم، بل وحتّی اللّائی أقدمنَ علی النّیل منهم والسّعی لهلاکهم، منهنّ أمّ الفضل الّتی سمّت الإمام الجواد علیه السلام، ومنهنّ جعدة بنت الأشعث بن قیس، الّتی سمّت الحسن علیه السلام، کما مرّ علیک.
2- ذکرتُ فی بحث مستوعب لی، أرجو اللَّه أن أوفّق إلی نشره، أنّ الحسن علیه السلام لم یسبق له أن طلّق امرأة فی حیاة أبیه أمیر المؤمنین علیه السلام، وإنّما وقع منه تطلیق المرأة الّتی کانت من الخوارج، بعدما رأی من شماتتها بمقتل أمیر المؤمنین علیه السلام.
3- وذکرتُ أیضاً: أنّ الإمام الحسن علیه السلام بعدما رجع إلی المدینة اتّجه إلی الإکثار من الأزواج، تستّراً علی نفسه من معاویة وزبانیته بأ نّه غیر متّجه إلی العمل بوظائف الإمامة، وهذا کان بعد مقتل أمیر المؤمنین علیه السلام، وأنّ معاویة حیث کان من شروط الإمام علیه السلام معه أن لا یأخذ أحداً من شیعته وشیعة أبیه علیهما السلام، بما سلف منهم ضدّ معاویة، فإنّ معاویة بدأ بتتبّع الشّیعة بعد أن دسّ إلی الإمام الحسن علیه السلام السّمّ علی ید زوجته جعدة بنت الأشعث بن قیس. فعمد إلی حجر بن عدیّ وجماعته فی دسیسة نظّمها لهم، فسیّرهم إلی دمشق وصلبهم فی مرج عذراء، فی قصّة من أشهر المآسی فی التاریخ الإسلامی.
4- وذکرتُ أنّ الأزواج الّتی ثبت أنّهنّ کنّ أزواجاً له علیه السلام لا یتجاوز أصابع الید بل أقلّ منه، فکیف بمَن طلّقهنّ وذکر صدیقنا العلّامة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 187
5- وذکر صدیقنا ... وأثبتُّ أنّ هذه الأحادیث وُضعت ولُفِّقت من بنی العبّاس حینما عارضهم وُلد الإمام الحسن علیه السلام بثوراتهم، فأرادوا الطّعن بأبیهم الإمام الحسن علیه السلام، نکایة منهم بوُلده.
العلّامة محمّدرضا الجعفری
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 188

قال: أخبرنا مالک بن إسماعیل «1» أبو غسّان النّهدی، قال: حدّثنا مسعود بن سعد، قال: حدّثنا یونس بن عبداللَّه بن أبی فروة، عن شرحبیل أبی سعید «2»، قال: دعا الحسن ابن علیّ بنیه وبنی أخیه، فقال: یا بنیَّ وبنی أخی، إنّکم صغار قوم یوشک «3» أن تکونوا کبار آخرین، فتعلّموا العلم، فمَن لم یستطع منکم أن یرویه أو یحفظه فلیکتبه ولیضعه فی بیته.
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 64 رقم 98/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 85- 86، ط المحمودی،/ 167 رقم 283، تهذیب ابن بدران، 4/ 219
یونس بن عبداللَّه بن أبی فروة «4»، عن الحسن بن علیّ، روی عنه أبو سعید «5» الجعفیّ،
__________________________________________________
(1)- [فی تاریخ دمشق مکانه: «أخبرنا أبوبکر ابن المزرقی، أنا أبو بکر الخطیب، أنا أبو الحسن بن زرقویه، أنا أبو عمرو بن السّمّاک، نا حنبل بن إسحاق، نا أبو ...].
(2)- کان فی الأصل هنا: أبی سعید، وفی الحدیث الآتی: أبو سعد وهو الصحیح، کما فی الطّبقات، 5/ 310، قال شرحبیل بن سعد، مولی الأنصار، ویُکنّی أبا سعد ... فی الجرح والتعدیل، 4/ 338: شرحبیل بن سعد أبو سعد الخطمی الأنصاری مولاهم، وکان عالماً بالمغازی ... ولم یکن أحد بالمدینة أعلم بالمغازی والبدریِّین منه، فاحتاج، فکأنّهم اتّهموه وکانوا یخافون إذا جاء إلی الرّجل یطلب منه شیئاً فلم یعطه أن یقول: لم یشهد أبوک بدراً!
أقول: هکذا لعبوا بالتّاریخ منذ البدایة وقلّبوا الحقائق حسب حاجاتهم المادِّیة والسّیاسیّة وإلی اللَّه المشتکی.
ورواه المزی فی تهذیب الکمال فی ترجمة الحسن علیه السلام.
(3)- [تاریخ دمشق: یوشکوا].
(4)- هکذا فی الأصلین، وحکی صاحب التّعجیل، ص 460: أنّ فی هذا الکتاب: «یونس بن عبداللَّه عن‌أبی فروة»، ثمّ قال: «وتبعه ابن حبّان فی الثّقات حرفاً بحرف». أقول: فی نسختنا من الثّقات: «یونس بن عبداللَّه بن فروة»، ثمّ استظهر الحافظ أنّ کلمة «عن» تصحیف، والصّواب: «یونس بن عبداللَّه بن أبی فروة». أقول: وهو فی الأصلین عندنا علی الصّواب وللَّه الحمد- ح.
(5)- هکذا فی قطّ والثّقات والتّعجیل، نقلًا عن هذا الکتاب، ثمّ قال: «وأبو سعید الجعفیّ هو یحیی بن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 189
وقال القاسم بن یزید الجرمیّ «1»، نا أبو سعید الجعفیّ، عن یونس بن عبداللَّه بن أبی فروة:
إنّ الحسن بن علیّ جمع بنیه وبنی أخیه، فقال: یا بنیّ وبنی أخی، إنّکم صغار قوم فتوشکون أن تکونوا کباراً، فتعلّموا العلم، فمَن لم یستطع أن یحفظه أو یرویه فلیکتبه ویضعه «2» فی بیته.
البخاری، التاریخ الکبیر، 8/ 407 رقم 3501
ودعا الحسن بن علیّ علیه السلام بنیه وبنی أخیه، فقال: یا بنی أخی، إنّکم صغار قوم وتوشکون أن تکونوا کبار قوم آخرین، فتعلّموا العلم، فمَن لم یستطع منکم یرویه أو یحفظه فلیکتبه ولیجعله فی بیته.
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 214
أخبرنا أبو المظفّر بن القُشیری، أنا أبو بکر البیهقی، أنا أبو عبداللَّه الحافظ وأبو سعید ابن أبی عمر، قالا: نا أبو العبّاس محمّد بن یعقوب، نا عبداللَّه بن أحمد بن حنبل، حدّثنی أبی، نا مطلب بن زیاد أبو محمّد، نا محمّد بن أبان، قال: قال الحسن بن علیّ لبنیه وبنی أخیه: تعلّموا فإنّکم صغار قوم الیوم وتکونوا کبارهم غداً، فمَن لم یحفظ منکم فلیکتب.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 86
__________________________________________________
- سلیمان». أقول: قد مرّت ترجمته رقم (2999)، وفیها: «یحیی بن سلیمان أبو سعید الجعفیّ»، ووقع فی صف هنا «أبو شعبة» خطأً- ح.
(1)- ضبطه فی التّقریب وغیره، ووقع فی الأصلین «الحرمیّ» کذا- ح.
(2)- قط: «ولیضعه».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 191

موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 193

القاسم بن الحسن بن علیّ، وأمّه أمّ ولد.
الرّسّان، تسمیة من قتل (من تراثنا)،/ 150/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 171؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
ثمّ قُتِل القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب.
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 257/ عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2628، الحسین بن علیّ،/ 87
وقُتِل القاسم بن الحسن بن علیّ- وأمّه أمّ ولد-. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 468
وکانت أمّ القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب أمّ ولد.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 311، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 559
والقاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام وهو أخو أبی بکر بن الحسن المقتول قبله لأبیه وأمّه. «2»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 58/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 152؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 251
__________________________________________________
(1)- قاسم بن حسن بن علی نیز کشته شد. مادرش کنیز بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3083
(2)- قاسم بن حسن بن علی بن ابی‌طالب علیهما السلام
قاسم بن حسن برادرِ پدر و مادری همان ابو بکر بن حسن است که پیش از او کشته شد.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 85
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 194
القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهما السلام هو أخ أبی بکر بن الحسن لأبیه وأمّه.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 401
وقُتِل القاسم بن الحسن أیضاً.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 302
ثمّ عون بن جعفر، ثمّ القاسم بن الحسن بن علیّ، ثمّ عبداللَّه بن الحسین، ثمّ عبداللَّه ابن علیّ، ثمّ عثمان بن علیّ، ثمّ عبدالرّحمان بن عقیل، ثمّ محمّد بن عبداللَّه بن جعفر، ثمّ الحسین علیه السلام وتتابعوا بعده.
سبط بن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 256
وقُتِل مع الحسین؛ ابن أخیه القاسم بن الحسن.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 217 (ط دار الفکر)، 4/ 431؛ العبر، 1/ 65، 66؛ مثله الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 132؛ الدّیاربکری، تاریخ الخمیس «1»، 2/ 298
ممّن قُتل مع الحسین یوم عاشوراء [...] ابن أخیه القاسم بن الحسن.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 352
ثمّ [بعد عبدالرّحمان وجعفر ابنی عقیل بن أبی طالب علیهم السلام] قتل القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 185
قتلوا معه [...] وابن أخیه قاسم بن الحسن.
ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 66- 67
السّیِّد القاسم ابن أبی محمّد الحسن السّبط علیه السلام.
ابن شدقم، تحفة اللّباب،/ 216
القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب قتل مع عمّه بالطّفّ، وقد وقع التّسلیم علیه فی الزّیارتین الرّجبیّة والنّاحیة المقدّسة، وأمّه أمّ ولد لم تسمّ.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 2/ 18
__________________________________________________
(1)- [حکاه تاریخ الخمیس عن مرآة الجنان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 195
القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام، أمّه أمّ أبی بکر، یقال إنّ اسمها رملة.
السّماوی، إبصار العین،/ 36
أقول: قال ابن الأثیر: أبو بکر وقاسم ابنا الحسن، أمّهما أمّ ولد «1» لا تعرف «1»، قتلا بالطّفّ مع الحسین بن علیّ علیه السلام.
وقال صاحب کتاب الدرّ النّظیم: عمرو بن الحسن، وأخواه القاسم وعبداللَّه أبناء الحسن علیه السلام، أمّهم أمّ ولد «1» لا تعرف «1».
وقال صاحب الحدائق «2» وغیره: أبو بکر بن الحسن وأخوه القاسم أمّهما «2» رملة.
«1» وقال أبو الفرج: القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام: وهو أخو أبی بکر ابن الحسن علیه السلام المقتول قبله لأبیه وأمّه، کما ذکرنا آنفاً أمّه أمّ ولد لا تعرف أمَةٌ «1».
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 152/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 252
القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام وأمّه أمّ ولد. «3»
القمی، نفس المهموم،/ 321/ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 608
قال فی (الأسرار) فی القاسم علیه السلام، هو غصن من أغصان شجرة النّبوّة، وثمرة من ثمرات الإمامة والخلافة، وأنّ فتیان بنی هاشم قد ارتضعوا من ثدی الفتوّة ولبان الشّجاعة، وأغلمة بنی عبدالمطّلب کبروا فی ظلّ النّباهة والشّهامة، وللَّه درّ مَنْ قال:
وضجیع طفلهم وإن ثوی منهم فتی فمع المهنّد یُقبرُ
فکأ نّهم یرجون لقیا ربّهم بالبیض تشفع عنده وتکفرُ
قال الآخر:
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2- 2) [وسیلة الدّارین: أمّه].
(3)- قاسم بن حسن بن علی بن ابی‌طالب. مادرش امّ ولد است.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 147
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 196
فولیدهم فی المهد یألف سیفه فکأ نّه والسّیف قد ولدا معاً
وقال السّیِّد السّند الحبر المعتمد المرحوم الحاج السّیِّد جواد رحمه الله أستاذ جمیع القرّاء فی کربلاء المشرّفة:
کأنّ الحرب ربّتهم صغارا وهم شکروا مساعیها کبارا
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 462- 463
قاسم بن الحسن بن علیّ علیهم السلام: [...] من أمّه رملة أو نجمة.
وثلاثة إخوة وهم: أبو بکر والقاسم وعبداللَّه أولاد الحسن علیه السلام. «1»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 250، 253، 416
__________________________________________________
(1)- رمله وقیل نجمه
مادر قاسم بن الحسن از بانوان دشت کربلا است که تفصیل آن را و زبان حال او را در فرسان الهیجاء و مراتی ذکر کرده‌ام و ظاهراً بودن این مخدره در زمین کربلا در نزد ارباب مقاتل مسلّم است.
محلاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 299
قاسم بن حسن بن علی بن ابی‌طالب
نام او در زیارت، الإرشاد، طبری، مقاتل الطالبیین، مروج الذهب و مقتل الحسین بیان شده است. قاسم بن حسن برادر ابو بکر بن حسن می‌باشد که پیش از او به شهادت رسیده بود.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 127
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 197
وبعد:
وعدّه من ولد الإمام الحسن المجتبی علیه السلام عند:
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 304- 305، أنساب الأشراف، 3/ 73/ عنه:
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 201
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 215
تاریخ أهل البیت،/ 100/ ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 18
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 183
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 63
المفید، الإرشاد، 2/ 16/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 576؛ العلّامة الحلِّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 441- 442؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166؛ المجلسی، البحار، 44/ 163؛ البحرانی، العوالم، 16/ 305؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 336؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 250؛ خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 32؛ تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 69؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 58- 59
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 103
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 342
ابن الخشّاب، تاریخ موالید الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 174/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 576؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 249- 250
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 70 (ط بیروت)،/ 244/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 575- 576؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 340
سبط بن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 214، 256/ عنه: الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 201
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 106
الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 580
محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 143/ عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 293- 294؛ الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 201
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 198
رضی الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 352
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 187 (ط دار الفکر)، 4/ 401
المقریزی، اتّعاظ الحنفاء،/ 8
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 89
محمّد کاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة،/ 45
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 294
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 32
مدرسی، جنات الخلود،/ 20
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 200
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 270
الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 88
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 199
عدّ أمّ القاسم بن الإمام الحسن المجتبی علیه السلام «أمّ ولد» عند:
الرّسّان، تسمیة من قتل (من تراثنا)،/ 150/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 171؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 28/ عنه: سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 214- 215
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 304- 305، أنساب الأشراف، 3/ 73
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 311؛ السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 55
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 58/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 152؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 251
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 108، مقتل الحسین،/ 38/ عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 197؛ مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 185 (ذکر فی جملة الشّهداء علیهم السلام)
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 179
المفید، الإرشاد، 2/ 16/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 576؛ العلّامة الحلِّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 441- 442؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166؛ المجلسی، البحار، 44/ 163؛ البحرانی، العوالم، 16/ 305؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 336، الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 250؛ خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 32؛ تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 69؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 58- 59
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 212/ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 373
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 342
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 29- 30/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 168- 169؛ البحرانی، العوالم، 16/ 306؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 323؛ مثله محمّد ابن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 32- 33
رضی الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 352
القمی، نفس المهموم،/ 321/ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 608
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 200
القمی، نفس المهموم،/ 680
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 563
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 354
التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم والآل علیهم السلام،/ 119 (أمّه أمّ ولد)
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 456
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 201
عدّه من الشّهداء علیهم السلام عند:
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 76
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 28/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 13؛ سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 215
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 50
ابن خیّاط، التّاریخ،/ 179
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 490، 491/ عنه: المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 268
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 422، أنساب الأشراف، 3/ 223
الطّبری، التّاریخ، 5/ 468
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 71
المسعودی، التّنبیه والإشراف،/ 304
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 309، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 558
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 58
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 108، مقتل الحسین،/ 38/ عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 107؛ مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 185
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 179
المفید، الإرشاد، 2/ 129- 130/ عنه: الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 263
المفید، الإرشاد، 2/ 23/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 580؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166؛ المجلسی، البحار، 44/ 167؛ البحرانی، العوالم، 16/ 311؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 240؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 250؛ القمی، نفس المهموم،/ 680
أبو طالب الزّیدی، الإفادة،/ 52/ عنه: مجد الدّین الیمنی، التّحف،/ 56
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 39
المجدی،/ 19
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 202
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 212/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 163؛ البحرانی، العوالم، 16/ 305؛ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 373
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 250، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 108
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 401
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 46- 47
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 30/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 169؛ البحرانی، العوالم، 16/ 306؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 323؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 33
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 112/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 62- 63؛ البحرانی، العوالم، 17/ 343؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 20؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 462؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 241؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 329- 330
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 302
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 106
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 254
عماد الدین طبری، کامل بهائی، 2/ 303
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 446
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 59
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 462
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 187 (ط دار الفکر)، 4/ 401
الزّرندی، درر السّمطین،/ 218
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 12/ 425
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 189
المقریزی، اتّعاظ الحنفاء،/ 8
المخزومی، صحاح الأخبار،/ 30
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 203
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 294
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 33، 34
الطّریحی، المنتخب، 1/ 37
مجلسی، جلاء العیون،/ 695
مدرسی، جنات الخلود،/ 20
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 233، 332، 463
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 276
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهداء علیه السلام، 2/ 323، 326
الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 90
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 610
آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 296
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 354- 355 والهامش
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 456
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 204

هو ابن ستّ عشرة سنة.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 401
وله من العمر أربعة عشر سنة. «1»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 79
له من العمر أربعة عشر سنة، وقیل ثلاثة عشر سنة.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 165/ عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 248
وقد تُوفِّی أبوه الحسن علیه السلام وله من العمر نحوٌ من أربع سنین، فربّاه عمّه الحسین علیه السلام.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 357
وقد أطبقت کلمات المؤرِّخین وأرباب المقاتل علی التّعبیر عن عمره یوم الطّفّ بأ نّه لم یبلغ الحلم، وربّما قیل بأ نّه ابن أربع عشرة سنة.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 355
قال المرحوم الملّا محمّد صالح الحلِّیّ الکوّاز:
تلک الوجوه المشرقات کأ نّها الأقمار تسبح فی غدیر دماء
إلی أن قال:
خُضِبوا وما شابوا وکان خضابهم بدمٍ من الأوداج لا الحنّاء
__________________________________________________
(1)- و این عبداللَّه ملقب به عبداللَّه اکبر و مکنی به ابو بکر بود و سالیان عمر از قاسم افزون داشت. چه قاسم به اتفاق علمای سیر، حدود تکلیف را مالک و مشرف نبود؛ اگرچه من بنده این خبر را استوار نمی‌دارم، لکن در تقویت خردسالی قاسم می‌نگارم: «در تذکرة الائمة مسطور است که قاسم در یوم طف نُه ساله بود.»
درهر حال، عبداللَّه را از قاسم سال عمر افزون بود؛ لکن در مقاتلت اعدا قاسم از عبداللَّه سبقت جست و قبل از او شهید شد. شرح شهادت عبداللَّه اصغر را در هنگام شهادت حسین علیه السلام مرقوم خواهیم داشت.
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 2/ 330
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 205
کأنّ هذا الأدیب اقتبس هذا المعنی من لسان علیّ علیه السلام حیث قال یوم صفّین: ألا وإنّ خضاب الرّجال الدّماء وخضاب النِّساء الحنّاء. یقول الکوّاز: هذا الشّاعر الأدیب اللّبیب: الأمر کما ذکرت یا أمیر المؤمنین، وکما وصفت یهنّیک حال أولادک یوم الطّفّ، حیث خضبوا من دماء نحورهم، ومراده القاسم بن الحسن علیه السلام، وهو غلام صغیر لم یبلغ الحلم وله من العمر ثلاثة عشر سنة، توفّی الحسن علیه السلام وله سنتان، وربّاه الحسین علیه السلام فی حجره.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 463
وفی بعض الکتب: توفِّی الحسن علیه السلام وللقاسم سنتان، فربّاه الحسین علیه السلام فی حجره وکفله مع سایر إخوته، وکان یوم عاشورا عمر القاسم ثلاثة عشر سنة. کان غلاماً لم یبلغ الحلم.
المیانجی، العیون العبری،/ 161
وُلِد فی المدینة [...] فی سنة سبعة وأربعین من الهجرة، وبقیَ مع أبیه سنتین، ورُبِّیَ تربیة تامّة فی ید عمّه الکریم الحسین علیه السلام، وبناءً علی هذا، یکون عمره فی واقعة الطّفّ ثلاثة عشر سنة هذا.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 253
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 206

وأمّا قصّة تزویج فاطمة من القاسم بن الحسن علیه السلام فی وقعة الطّفّ فلا مسحة لها من الواقع، ولا یجوز نقلها فی المحافل والمنابر وما فی بعض الکتب من نقلها عن بعض الکتب المجهولة المؤلّف، وکذا ما ذکر فی المنتخب للطّریحی رحمه الله، لا یعتمد علیه أصلًا، وتحقیق المطلب یحتاج إلی بسط فی الکلام، ولا مجال له فی المقام. وقد ذکرنا ترجمة فاطمة علیها السلام تفصیلًا فی بعض مجامیعنا، واللَّه الموفِّق. «2»
الجزائری، الأنوار النّعمانیّة (الهامش)، 3/ 246
فی تأیید وتسدید ما روینا فی هذا المجلس من أنّ الإمام المظلوم علیه السلام زوّج القاسم بنته المسمّاة زبیدة: وهی الّتی ولدتها شاه زنان بنت الملک یزدجرد- من الملوک الکسرویّة- وکانت شاه‌زنان خالة سیِّد السّاجدین علیه السلام، وقد تزوّج بها سیِّد الشّهداء علیه السلام بعد وفاة أمّ سیِّد السّاجدین، ویحتمل أن یکون اسم هذه الامرأة شهربانو، واسم أمّ سیِّد السّاجدین شاه زنان.
__________________________________________________
(1)- و قصه دامادی او در کتب معتبره به نظر فقیر نرسیده است.
مجلسی، جلاء العیون،/ 676
(2)- از این حدیث مکشوف افتاد که: حدیث دامادی قاسم بن حسن در کربلا و تزویج کردن حسین علیه السلام فاطمه را با او از اکاذیب روات است. حسین علیه السلام را دو دختر افزون نبود: یکی فاطمه زوجه حسن مثنی و آن دیگر سکینه بود. بعضی گویند: «او را دختری دیگر بود که زینب نام داشت». و اگر به اخبار نااستوار 1 متوسل شوند که او را فاطمه دیگر بود و ما بپذیریم، خواهیم گفت: «او فاطمه صغری است و او در مدینه جا داشت. او را نتوان به قاسم بن حسن بست.»
1. نااستوار: نادرست.
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 2/ 324
بدان که حکایت عروسی که در منتخب طریحی است، مرسلًا و در «مدینة المعاجز» از آن نقل شده است، اصلی ندارد. و یقیناً دروغ است و فاطمه بنت مولانا الحسین زوجه حسن مثنی بود و شوهر او در واقعه کربلا با او بود و زخم بسیار برداشت و اسماء بن خارجه او را به کوفه برد و مداوا کرد و چون صحیح شد، به مدینه روانه نمود، و آنچه در کتاب «وحی کودک» آمده است ممکن است مراد او دامادی وهب بن عبداللَّه کلبی باشد که به عزا مبدل شد؛ والعلم عند اللَّه تعالی.
قائنی، کبریت احمر،/ 309
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 207
فنقول: إنّ قضیّة تزویج القاسم، وقضیّة وقوع الزّفاف فی کربلاء، وهکذا جملة من القضایا الّتی تذکر فی بعض مجالس هذا الکتاب، وذلک کالقضیّة المتضمّنة لدفن رأس القاسم فی قریة من قری الشّمرانات، والقضیّة المتضمّنة للوقائع الواقعة لولد القاسم المسمّی بالقاسم الثّانی والمشتهر عند عوامّ النّاس بشهزاده قاسم، وذلک کواقعة خروجه علی بنی أمیّة وفوزه بالشّهادة، وکون مدفنه عند مدفن رأس أبیه القاسم ابن الإمام الحسن المجتبی علیه السلام، إنّما تؤیّد وتسدِّد وتستحکم بأمور:
فمنها: أنّ تلک القضایا من الأمور المتسامعة المتظافرة عند أهالی تلک القری من قری الشّمرانات، یرویها الخلف عن السّلف، فی کلّ عصر من الأعصار، وفی کلّ قرن من القرون، روایة علی نمط التّسامع والتّظافر، بحیث یفید العلم والیقین بالنّسبة إلی المطلب، حتّی أنّ أهل القریة الّتی فیها المقبرة الشّریفة والقبّة المبارکة لهذین السّیِّدین الطّیِّبین الطّاهرین الشّهیدین، یفتخرون فی کلّ عصر من الأعصار، ویتباهون فی کلّ قرن من القرون، بأنّ آباءهم الأوّلین وأسلافهم الأقدمین قد نصروا شهزاده قاسم، وبذلوا مهجهم دونه فی حروبه ومقاتلاته مع بنی أمیّة (لعنهم اللَّه)، ویعدّون ذلک فی أنسابهم وأحسابهم شرفاً عظیماً ومفخراً کبیراً، ویعیبون أهالی جملة من القری فی الشّمرانات، ویذمّونهم بتخلّف آبائهم الأوّلین وأسلافهم الأقدمین عن نصرة شهزاده قاسم، وبحضورهم فی عسکر بنی أمیّة.
فأهالی تلک القری بین ساکتین فی هذا المقام بقبولهم تطرّق العار علیهم، وبین المنکرین عدم نصرة أسلافهم له، ولیس فیهم مَن ینکر أصل تلک الوقائع وینفی تلک القضایا.
ومنها: أنّه لمّا قتل شهزاده قاسم، وأراد جمع دفنه فی موضع شهادته أو موضع آخر، وجدت صیحة عالیة من جانب مدفن رأس القاسم، مشتملة علی مقالة: ادفنوا الطّیِّب الطّاهر، وذلک أیضاً من الأمور المتسامعة المتظافرة عند أهل تلک القریة، بل عند أهالی تلک القری، یرویه الخلف عن السّلف فی کلّ عصر وقرن.
ومنها: وجود الآثار الظّاهرة، والأمارات الواضحة، والعلامات السّاطعة، والشّواهد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 208
اللّامعة، وذلک مثل ظهور خوارق العادات، وقضاء الحوائج عند تلک المقبرة الشّریفة.
ثمّ إن شئت البیان فی معرفة تلک المقبرة، فاعلم أنّها واقعة فی قریة مسمّاة «بدر العُلیا»، وهی فی السّمت الشّمالی من طهران، وبعدها بما یقرب من مسافة فرسخین، والحجرة الّتی قد وضع الرّأس الشّریف فیها، أی من حجرات دار تلک الامرأة الصّالحة الأنصاریّة، قد صارت ببرکات الرّأس الأطهر الأنور منبع ماء، وتلک الحجرة فی السّمت الشّرقی من المقبرة المطهّرة، والمسافة بینهما بما یقرب من مسافة ألف قدم، ویکون دائماً فی ذلک المنبع حیتان صغار فی غایة الکثرة، ولا یخرج واحد منها إلی خارج منبع الماء، ولا یصید النّاس شیئاً من تلک الحیتان احتراماً وتعظیماً لذلک المکان الشّریف.
وأمّا مصرع القاسم الثّانی المشتهر بشهزاده قاسم وموضع شهادته، فکان فی قریة مسمّاة «بدر السّفلی»، ویقال لها «دزاشوب»، وذلک هو المشهور عند النّاس، ولعلّ تسمیتها بذلک لأجل وقوع القتال والمعرکة فیها، والمسافة بینها وبین المقبرة المبارکة بمقدار نصف فرسخ.
ثمّ أنّ سبب دفن جسد القاسم الثّانی عند مدفن رأس أبیه دون مصرعه ومشهده، وهو ما أشرنا إلیه، وقد وضع من قدیم الزّمان إلی الآن لمدفن القاسم ومدفن جسد ولده صندوق واحد، کما فی سائر المشاهد المقدّسة والضّرائح المطهّرة.
وبالجملة، فإنّ تلک المقبرة الشّریفة مطاف ومزار الشّیعة من قدیم الزّمان إلی الآن.
فهذا النّمط من التّسامع والتّظافر، والسّیرة المستمرّة، ممّا لا یحتاج إلی إقامة بیِّنة وشواهد أخری علیه.
وأمّا مقبرة زوجة القاسم، أی بنت سیِّد الشّهداء (روحی له الفداء) وهی المسمّاة عند النّاس ب «زبیدة خاتون»، فهی واقعة فی محلّة من محلّات الرّی، والمسافة بینها وبین مقبرة السّیِّد الأجل «عبدالعظیم الحسنی» المشتهر عند النّاس بشهزاده عبدالعظیم، بما یقرب من ثلث فرسخ.
وقد حدّثنی جمع کثیر بوجود أمارات وشواهد کثیرة دالّة علی صدق تلک القضیّة،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 209
أی علی کون قبر بنت سیِّد الشّهداء، أی زوجة القاسم فی ذلک المکان، وقد صرف وأنفق فی هذه الأزمنة واحد من التّجّار الأخیار أموالًا کثیرة فی تعمیر تلک المقبرة الشّریفة وما یتعلّق بها، من القبّة والحجرات والصّحن ونحو ذلک.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 310- 311
صرّح جمع من أهل السِّیَر بأ نّه کان صغیراً لم یبلغ الحلم. وأمّا ما أرسله فی المنتخب من إرسال قصّة تزویجه، فلم أقف ولا سائر أهل التّتبّع علی ذلک فی شی‌ء من کتب السِّیَر والمقاتل المعتبرة.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 2/ 18- 19
أقول: إنّه نقل فی الکتب المعتبرة مبارزة القاسم یوم الطّفّ، کما ذکرنا آنفاً بتفصیله من طریق المخالف والمؤالف، ولم یذکر فی تلک الکتب تزویجه فی وقعة الطّفّ إلّافی المنتخب، فإنّه ذکر قصّة تزویجه علیه السلام نقلًا عن الغیر، فقال: إنّ هذه القضیّة لم نظفر بها فی الکتب المعتبرة والرّوایات المعتمدة، فکأ نّه رحمه الله لم یعتمد علی ذلک النّقل، ونحن أیضاً قد تصفّحنا بمقدار وسعنا عن ما نقل ولم نجد فیه ما یعتمد علیه من الآثار المثبّتة لتلک القضیّة، وذلک الفاضل أیضاً لم ینسبه إلی أحد، بل نسبه إلی قیل ولا یثبّت به شی‌ء، انتهی.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 154
کلّ ما یذکر فی عرس القاسم غیر صحیح لعدم بلوغه سنّ الزّواج، ولم یرد به نصّ صحیح من المؤرِّخین. والشّیخ فخر الدّین الطّریحی عظیم القدر جلیل فی العلم، فلا یمکن لأحد أن یتصوّر فی حقِّه هذه الخرافة، فثبوتها فی کتابه «المنتخب» مدسوسة فی الکتاب، وسیحاکم الطّریحی واضعها فی کتابه! وما أدری من أین أثبت عرسه فضیلة السّیِّد علیّ محمّد اللّکنهوی الملقّب (تاج العلماء)، فکتب رسالة فی عرسه سمّاها «القاسمیّة» کما جاء فی الذّریعة للطّهرانی ج 17 ص 4 رقم 19.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 264
أقول: تمّ إنّه نقل فی الکتب خروج قاسم بن الحسن علیه السلام ومبارزته، ولیس فیها ذکر مصاهرته إلّافی المنتخب، فإنّه ذکر قصّة مصاهرته، ولکن لمّا ذکر الفاضل المتبحِّر أنّ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 210
هذه القصّة لم یظفر بها فی الکتب المعتبرة والرّوایات المعتمدة، وکأ نّه لم یعتمد علی هذا النّقل فیه، صفحنا نحن أیضاً عن نقله، لأنّ النّاقل أیضاً لم ینسب إلی أحد.
القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 195
قضیّة تزویج القاسم لا أساس لها: قد ذکرنا أنّ أرباب المقاتل والسِّیَر والتّواریخ نقلوا مبارزة القاسم من طریق المخالف والمؤالف ولم یذکر فی تلک الکتب تزویجه فی وقعة الطّفّ إلّا فی منتخب الشّیخ الطّریحی صاحب مجمع البحرین نقلًا عن الغیر، فقال: إنّ هذه لم نظفر بها فی الکتب المعتبرة والرّوایات المعتمدة، فکأ نّه رحمه الله لم یعتمد علی ذلک النّقل، ولذا لم ینسبه إلی أحد، بل نسبه إلی قیل، ولا یثبّت به شی‌ء. «1»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 252
__________________________________________________
(1)- تحقیق درباره عروسی حضرت قاسم علیه السلام
ناگفته نماند، پس از فراغت از نگارش آنچه راجع به عبداللَّه رضیع و علی اصغر بود و بررسی بر تاریخ اطفال تیر خورده سیدالشهدا علیه آلاف التحیة والثناء شد، یکی از فضلا درخواست کرد که راجع به حضرت قاسم بن امام حسن مجتبی علیه السلام که در کربلا به شهادت رسیده و در موضوع عروسی او که در کربلا ادّعا کرده‌اند، چند سطر نگارش یابد. سؤال ایشان را اجابت نموده [است] و این سطور را می‌نگارد:
اوّلًا: موضوع عروسی قاسم علیه السلام در کتابی به غیر از منتخب شیخ طریحی (ره) پیدا نشده است، و در منتخب هم تصریح کرده که آن را در کتب معتبره نیافته و مورد اعتماد قرار نداده است و سید الشهدا علیه السلام دختری داشته باشد که او را به حضرت قاسم علیه السلام تزویج کند، [این که] وجود ندارد؛ زیرا آنچه در کتب معتبره ذکر کرده‌اند، برای امام حسین علیه السلام، دو دختر [به نام‌های] فاطمه و سکینه [است]، و بعضی‌ها سومی را به نام زینب نگارش داده‌اند و در بعضی کتب مانند «مطالب السؤول» محمّد بن طلحه شافعی دختر چهارمی نیز از بنات امام علیه السلام به شمار آورده، ولی نام او را ذکر نکرده است. اما فاطمه صغری که در مدینه مانده باشد، در کتب امامیّه به نظر نرسیده؛ یعنی اصل ناقل وجود او و ماندنش در مدینه، از کتب سنی‌ها شهرت یافته و به بعض کتب امامیّه از آن‌ها نقل شده و در اغلب کتب معتبره سنی‌ها هم نقل نشده است. پس در روز عاشورا، کدام دختر امام علیه السلام به قاسم علیه السلام تزویج شده است؟
اما فاطمه علیها السلام تزویج به جناب حسن مثنی رضوان اللَّه علیه شده بود که از بزرگان علما مانند شیخ مفید (ره) و از علمای اهل سنت نقل کرده‌اند که سیدالشهدا علیه السلام حسن مثنی (ره) را مختار کرد که یکی از دخترهایش از فاطمه و سکینه، هر کدام را بخواهد، به او تزویج کند. در این‌جا نقل‌ها مختلف است که حسن مثنی خودش فاطمه را اختیار کرد یا او خجالت کشید و سخنی نگفت. امام علیه السلام فرمود که فاطمه را به تو تزویج می‌کنم؛-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 211
__________________________________________________
- زیرا او به مادرم فاطمه زهرا سلام اللَّه علیها شباهت دارد و حسن مثنی با عیالش فاطمه علیها السلام در کربلا بود و امام حسین علیه السلام بعضی از ودایع امامت را به فاطمه علیها السلام روز عاشورا سپرد که بعداً به برادرش حضرت سجّاد سلام اللَّه علیه بدهد و آن بانوی عصمت جده سادات حسنی و طباطبائیان است و آن‌ها به واسطه او حسینی اند.
و اما سکینه، شوهرش عبارت از پسر عمویش عبداللَّه بن امام حسن بن امیر المؤمنین علیه السلام است که قبل از واقعه کربلا تزویج آن‌ها واقع شده بود و عبداللَّه در کربلا شهید شد. شیخ طبرسی (ره) در «اعلام الوری» گوید: «وکان عبداللَّه بن الحسن علیه السلام قد زوّجه الحسین ابنته سکینة فقُتل قبل أن یبنی بها» 1.
و ابو الفرج اصفهانی نیز در «اغانی» به این موضوع تصریح کرده است (ج 14، ص 163). ابو الحسن عمری در کتاب «المجدی» نیز نقل کرده است و آن کتاب از کتب معتبر در انساب است.
و اما زینب از اولاد سیدالشهدا علیه السلام. چون ذکری از او در کتب معتبره به غیر از ذکر نامش نیست، معلوم می‌شود در حال صغر از دنیا رفته است و بعید نیست که او به نام رقیه معروف شده باشد که در دمشق مدفون است. شاید جهت معروف شدن وی به نام رقیه [این باشد که] در مدفن او در دمشق، به نام رقیه بنت امام امیر المؤمنین علیه السلام نوشته‌اند. ولی او دختر سیدالشهدا علیه السلام است، و علامه سماوی (ره) در رساله موالید الأئمه علیهم السلام، یکی از دختران سیدالشهدا علیه السلام را به نام رقیة شمرده است.
و اما به دختر چهارمی در «مطالب السؤول» اشاره شده، اما نامش را ذکر نکرده و در تواریخ معتبره شرح حالی از وی در دست نیست و اگر صحت داشته باشد، شاید او است که به نام فاطمه است و در مدینه مانده باشد؛ واللَّه أعلم.
پس موضوع قصه عروسی قاسم علیه السلام صحت ندارد و لذا علامه مامقانی (ره) در «تنقیح المقال» فرموده [است]: «آنچه در منتخب از قصه تزویج قاسم علیه السلام مرسلا نقل شده، من و سایر اهل تتبع در کتاب‌های سیر و تواریخ و مقاتل معتبره بر آن اطلاع نیافتیم.»
رجوع شود در «تنقیح» به ترجمه حضرت قاسم علیه السلام.
ثانیاً: بسیار دور از اعتبار است که همچو قضیه‌ای روز عاشورا با آن اوضاع و احوال و شدت بلایا و مصایب اتفاق افتد؛ گرچه بعضی‌ها بعض تقریبات ذکر کرده‌اند؛ ولی هیچ کدام باور کردنی نیست و باید از آنچه در خصوص این قضیه علامه فقیه عالم ربانی حاج شیخ جعفر شوشتری رحمه اللَّه فرموده و در «فواید المشاهد» ثبت است، غفلت ننمود و به کلمات آن بزرگوار مراجعه کرد.
به نظرم می‌رسد که در قصه عروسی قاسم علیه السلام که هنوز به حد بلوغ نرسیده بود، اشتباه شده و قصه عروسی حسن مثنی به صورت عروسی به نام قاسم علیه السلام در افواه شهرت یافته؛ چون فاطمه علیها السلام را حضرت سیدالشهدا علیه السلام به حسن مثنی رضی الله عنه تازه تزویج کرده و عروسی فرموده بود که در حضور عمویش سیدالشهدا-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 212
__________________________________________________
- علیه السلام از مکّه حرکت کرده و به کربلا آمده‌اند و ظاهر آن است که تزویج آن‌ها در آن موقع که در مکّه بودند، اتفاق افتاده است.
ابن فندق بیهقی رحمه اللَّه در «لباب الانساب»- مخطوط- گوید: «وکان الحسن بن الحسن خطب إلی عمِّه الحسین بن علیّ علیه السلام إحدی ابنتیه، فقال له الحسین علیه السلام: یا ابن أخی قد انتظرت هذا منک، انطلق معی، فجاء به حتّی أدخله منزله، فخیّره بین فاطمة وسکینة، فاختار فاطمة فزوّجها إیّاه، فقال الحسین علیه السلام: فاطمة بنتی أکثر الناس شبهاً بأمِّی فاطمة بنت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، وکان هذا التزویج فی السنة التی قُتل فیها الحسین علیه السلام».
تصریح بیهقی (ره) [مبنی بر این] که قضیه تزویج حسن مثنی و فاطمه علیها السلام در سالی که امام حسین علیه السلام در آن سال به شهادت رسیده و البته در عرض راه از مکّه به کربلا یا بعد از ورود به کربلا اتفاق افتاده، بعید است، ولا بد مرادش سالی قبل از سال شهادت است و واقعه عاشورا در محرم سال 61 هجرت واقع شده؛ پس قضیه تزویج قبل از ماه محرم 61 در سال 60 اتفاق افتاده است و بعید نیست که قبل از عاشورا به مدت کوتاهی در مکّه واقع شده باشد، و منظور ابن فندق (ره) نزدیک بودن وقوع آن قضیه به فاجعه عاشورا است. پس به بانوی عصمت، فاطمه بنت الحسین علیه السلام «تازه عروس» گفتن صحیح است؛ ولی صحت آن نسبت به تزویج او به حسن مثنی رضوان اللَّه علیه است که تازه عروسی‌شان واقع شده که با هم به کربلا آمده بودند، و حسن مثنی فرزند بزرگ امام حسن علیه السلام است؛ لذا قصه در حق قاسم علیه السلام شهرت یافته و قضیه دو برادر به هم خلط و مشتبه شده و در حق حسن مثنی است که جدش امیر المؤمنین علیه السلام فرموده [است]: «بقیة السیف أز اولاد من از جهت عدد نمو خواهد کرد.»
و لذا اولاد امیر المؤمنین علیه السلام از او زیاد انتشار یافته است و آن فرمایش امیر المؤمنین علیه السلام در حق حسن مثنی بهتر از امام سجّاد علیه السلام تناسب دارد؛ چون حسن مثنی روز عاشورا در جنگ زخم برداشته و دست مبارکش از بدن جدا شده و در میان جنازه‌های شهدا افتاده است؛ چنانچه تفصیلش در کتب معتبره نقل شده و پس او بقیة السیف است.
چنانچه نگارش یافت، به نظر می‌رسد که قضیه اشتباه شده جریان تزویج فاطمة علیها السلام به حسن مثنی رضی الله عنه که نزدیک به محرم سال 61 واقع شده، در باره برادرش قاسم علیه السلام در أفواه شهرت یافته و از روی مسامحه و اعتماد به شهرت در ألسنة به کتابی وارد گشته [است]. چنانچه نظیر آن را در عصر حاضر نسبت به دفن شدن علی اصغر علیه السلام در روی سینه مبارک سیدالشهدا علیه السلام می‌بینیم که بعضی از مسامحه کاران به کتاب خودش وارد کرده و بدون مدرک آن را در کتابش ثبت نموده [اند] اگر انتقاد و بطلان آن نگارش نیابد، در آینده ممکن است مدرک قرارداده شود؛ چنانچه در صفحه 174- 175 از کتاب نیز نگارش یافت، مراجعه شود.
1. اعلام الوری، ص 213، ط تهران، سال 1338 ه ش.
قاضی طباطبائی، تحقیق درباره اول اربعین،/ 683- 689
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 213

وخرج من المدینة مع الحسین علیه السلام من زوجات أخیه الحسن خمس ومن أولاده ذکوراً وإناثاً ستّة عشر، فبین مَنْ قُتِلَ منهم یوم الطّفّ مع الحسین وبین مَنْ سُحِقَ منهم،
__________________________________________________
(1)- بیرون شدن امام حسین علیه السلام از مدینه
پس امام حسین گریان از آن خواب بیدار شد و با اهل بیت خویش بیامد و ایشان را از آن خواب داستان کرد و با ایشان وداع فرمود و خواهران خود و فرزندان خود و برادرزاده‌اش قاسم بن حسن بن علی علیهم السلام را بر محامل برنشاند. آن‌گاه با بیست‌ویک تن مرد از اهل بیت و اصحاب خویش روی به راه نهاد و از جمله ایشان ابو بکر بن علی و محمد بن علی و عثمان بن علی و عباس بن علی و عبداللَّه بن مسلم بن عقیل و علی بن الحسین الاکبر و علی بن الحسین الاصغر علیهم السلام بودند. چون عبداللَّه بن عمر از بیرون شدن آن حضرت مستحضر گردید، راحله خویش را برنشست و به سرعت و شتاب از پی آن جناب بتاخت تا در منزلی از منازل خدمتش را دریافت و عرض کرد: «یابن رسول اللَّه! به کدام سوی آهنگ فرموده باشی؟»
فرمود: «به جانب عراق.»
عرض کرد: «به درنگ باش و به حرم جدت مراجعت فرمای.»
امام حسین از قبول آن امر امتناع ورزید. چون ابن عمر آن ابا و امتناع بدید، عرض کرد: «یا ابا عبداللَّه! آن موضعی را که رسول خدا صلی الله علیه و آله از تو همیشه ببوسیدی، برگشای.»
امام حسین علیه السلام ناف مبارک نمودار کرد و ابن عمر سه دفعه بر آن بوسه نهاد و بگریست و عرض کرد: «تو را به‌خدای می‌سپارم ای ابوعبداللَّه! چه تو در این سفر که پیشنهاد خاطر مبارک فرموده‌ای، کشته بخواهی شد.»
بالجمله امام حسین سلام اللَّه علیه با اصحاب و یاران خویش طی طریق همی فرمود.
ابن ابی الحدید 1 در شرح «نهج البلاغه» در ذیل احوال آن جماعت که اباة ضیم 2 هستند و هرگز قبول ظلم و ذلت نمی‌کرده‌اند؛ می‌نویسد: از جمله کلمات حضرت امام حسین که پسرش علی بن الحسین علیه السلام از وی نقل کرده، این کلمات است که در یوم الطف می‌فرماید:
«ألا وإنّ الدّعیَّ ابن الدّعیِّ قد خیّرنا بین اثنتَین: السِّلّة أو الذِّلّة، یأبی اللَّه ذلک لنا ورسوله والمؤمنون وحجورٌ طابت وحجورٌ طهرت وأنوفٌ حمیّة ونفوسٌ أبیّة».
1. ابن ابی الحدید: عز الدین عبدالحمید از دانشمندان به نام عامه و شرح «نهج البلاغه» او مورد توجه علمای اعلام و در اصول معتزلی مذهب بوده و علامه حلّی به واسطه پدرش از او روایت می‌کند.
2. اباة ضیم (جمع أبیّ): امتناع کننده؛ و ضیم بمعنی ظلم، یعنی زیربار ظلم نمی‌روند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 90- 91
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 214
ومات لمّا هجم القوم علی المخیّم للسّلب. وبین مَن أسر منهم مع الأسری إلی الشّام الحسن ابن الحسن المثنّی، وأمّه خولة بنت منصور الفزاریّة، الّتی تخلّفت بالمدینة عند مجی‌ء الحسین إلی العراق؛ وعمرو بن الحسن وأخواه القاسم وعبداللَّه ابنا الحسن أمّهم أمّ ولد، وقیل اسمها رملة کما مرّ فی محلِّه، جاءت معهم حتّی أتت کربلا؛ وأحمد بن الحسن له من العمر ستّة عشر سنة علی ما رواه المجلسیّ فی البحار. وأختاه أمّ الحسن وأمّ الحسین سحقتا یوم الطّفّ بعد شهادة الحسین لمّا هجم القوم علی المخیّم للسّلب. أمّهما أمّ بشر بنت مسعود الأنصاریّ وقیل الخزرجیّ، جاءت معهم حتّی أتت کربلا؛ وذکر الذّهبی فی کتاب (التّجرید): محمّد بن الحسن بن علیّ وأخوه جعفر بن الحسن بن علیّ. أمّهما أمّ کلثوم بنت العبّاس بن عبدالمطّلب ثمّ فارقها الحسن وتوفّیت بالکوفة؛ وأبو بکر بن الحسن، أمّه أمّ ولد لا یعرف اسمها، ذکرها المداینیّ، وجاءت مع ولدها حتّی أتت کربلا؛ والحسین بن الحسن الملقّب بالأثرم وأخوه طلحة بن الحسن وأختها فاطمة بنت الحسن وهی أمّ أبی جعفر محمّد بن علیّ الباقر، أمّهم أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه التّیمیّ جاءت معهم؛ وزید بن الحسن وأخوه عبدالرّحمان بن الحسن وأختهما أمّ الحسین، أمّهم أمّ ولد جاءت معهم. فهؤلاء ستّة عشر من أولاد الحسن بن علیّ علیه السلام، اثنا عشر منهم ذکوراً وأربع إناث، ومعهم من الأمّهات خمس، هذا آخر ما انتهی.
[...] وهو أحمد بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، کان له من العمر ستّ عشرة سنة کما ذکره المجلسیّ فی البحار وبین مَن أسر منهم إلی الشّام ومن الإناث دون البلوغ عشرة، فبین مَن سحقت بعد شهادة الحسین علیه السلام، وهنّ: أمّ الحسن وأختها أمّ الحسین من بنات الحسن بن علیّ بن أبی طالب.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 235- 236
فی خروج أولاد الحسن بن علیّ إلی کربلاء: وخرج من المدینة مع الحسین، من زوجات أخیه الحسن ذکوراً وإناثاً، ستّة عشر نفر قتلوا یوم الطّفّ مع الحسین کلّهم إلّاالحسن المثنّی أصابته جراحة، وأخذه أسماء بن خارجة وداواه وأرسله إلی المدینة، وهم:
1- أبو بکر بن الحسن. 2- أحمد. 3- عبداللَّه. 4- عبداللَّه الأکبر. 5- قاسم بن الحسن.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 215
6- عمرو بن الحسن. 7- یحیی بن الحسن. 8- الحسن المثنّی، فهؤلاء قتلوا فی کربلاء یوم الطّفّ إلّاالحسن المثنّی. 9- والحسین بن الحسن الملقّب بالأثرم. 10- وأخوه طلحة ابن الحسن، وأختهما فاطمة بنت الحسن، وهی أمّ أبی جعفر محمّد بن علیّ الباقر علیه السلام، أمّها أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبیداللَّه التّیمیّ جاءت معهم. 11- زید بن الحسن.
12- وأخوه عبدالرّحمان بن الحسن وأختهما أمّ الحسین أمّهم أمّ ولد جاءت معهم.
فهؤلاء ستّة عشر من أولاد الحسن بن علیّ، اثنا عشر منهم ذکوراً وأربع إناث. أمّ الحسین وفاطمة أختا عمر بن الحسن المسمّاة أمّ الحسن وأمّ الحسین، فسحقهما الخیل فی العصر بعد شهادة الحسین لمّا هجم القوم علی الخیام الطّاهرة، أمّهما أمّ بشر بنت مسعود الأنصاریّ، وقیل الخزرجیّ، جاءت معهم حتّی أتت کربلاء، ومع أولاد الحسن من الأمّهات خمس. «1»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 430
__________________________________________________
(1)- این‌وقت حسین علیه السلام به سراپرده خویش درآمد و اهل بیت و برادران و برادرزادگان را فراهم آورد و به جانب ایشان زمانی دراز نگران همی بود و بر حال ایشان و مآل کار ایشان ساعتی بگریست.
ثمّ قال: اللَّهمّ إنّا عترة نبیِّک محمّد صلی الله علیه و آله و سلم وقد اخرجنا وطُردنا وازعجنا عن حرم جدِّنا، وتعدّت بنو أمیّة علینا. اللَّهمّ فخُذ لنا بحقِّنا وانصرنا علی القوم الظّالمین.
عرض کرد: «ای پروردگار من! ما فرزندان پیغمبر توایم. ما را از وطن اخراج کردند و مطرود ساختند و ما را از حرم جد ما برکندند و بنی امیه بر ما ظلم کردند و خصمی نمودند. ای پروردگار ما! بگیر حق ما را و بر این قوم ستمکار ما را نصرت فرما.»
پس روی به اصحاب آورد.
فقال: النّاس عبید الدُّنیا والدِّین لعق علی ألسنتهم، یحوطونه ما درّت معایشهم فإذا مُحِّصوا بالبلاء قلَّ الدَّیّانون.
فرمود: «مردم بنده دنیای دنی همی شوند و دین را زبان همی رانند و بیرون نام، از دین یاد نکنند و از این هندسه 1 نیز آسایش معاش خواهند و چون به ورود بلا هنگام آزمایش فرا رسد، دین‌داران اندک باشند.»
1. هندسه (به کسر اوّل و ثالث): اندازه و شکل.
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 2/ 176- 177
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 216
ذکر أیضاً فی «1»:
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 228
الطّبری، التّاریخ، 5/ 341
الصّدوق، الأمالی،/ 152- 153/ عنه: السّیِّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 3/ 486- 487؛ المجلسی، البحار، 44/ 312- 313؛ البحرانی، العوالم، 17/ 161- 162؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 119- 120
المفید، الإرشاد، 2/ 32/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 198؛ الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 385؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 147
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 367- 368/ عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 220- 221؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 53- 54
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 2/ 14
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 218
__________________________________________________
(1)- راجع ج 9 موسوعة الإمام الحسین علیه السلام ص 221- 228.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 217

وعنه عن الحسن بن محمّد بن جمهور، عن محمّد بن علیّ، عن علیّ بن الحسن، عن علیّ بن محمّد، عن عاصم الخیّاط، عن أبی حمزة الثّمالیّ، قال: سمعت علیّاً بن الحسین علیهما السلام یقول: لمّا کان الیوم الّذی استشهد فیه «1» أبو عبداللَّه علیه السلام «1» جمع أهله وأصحابه فی لیلة ذلک الیوم، فقال لهم: یا أهلی وشیعتی! اتّخذوا هذا اللّیل جملًا لکم وانجوا «2» بأنفسکم، فلیس المطلوب غیری، ولو قتلونی ما فکّروا فیکم، فانجوا «3» بأنفسکم «3» رحمکم اللَّه، فأنتم فی حلٍّ وسعة من بیعتی «4» وعهد اللَّه «4» الّذی عاهدتمونی «5». «6» فقال إخوته وأهله وأنصاره بلسان واحد: واللَّه یا سیِّدنا «7» أبا عبداللَّه، لا ترکناک «8» أبداً، «9» ایش یقول «9» النّاس؟! ترکوا إمامهم وسیِّدهم وکبیرهم وحده حتّی قُتل؟ ونبلوا بیننا وبین اللَّه «10» عذراً «11» وحاش للَّه‌أن یکون ذلک أبداً «11» أو نقتل دونک.
فقال علیه السلام: یا قوم! فإنِّی «12» غداً اقتَل وتُقتَلون کلّکم حتّی «13» لا یبقی منکم أحد.
__________________________________________________
(1- 1) [فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی وناسخ التواریخ: أبی علیه السلام].
(2)- [مدینة المعاجز، 4/ 214: فانهجوا].
(3- 3) [لم یرد فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی وناسخ التواریخ].
(4- 4) [فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی وناسخ التواریخ: عهدی].
(5)- [زاد فی مدینة المعاجز،/ 227: علیه].
(6) (6*) [لم یرد فی ناسخ التواریخ].
(7)- [زاد فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی: یا].
(8)- [فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی: لا خذلناک].
(9- 9) [فی مدینة المعاجز،/ 214 ونفس المهموم والمعالی: واللَّه لا قال ومدینة المعاجز،/ 227: أیّ‌شی‌ء یقول].
(10)- [زاد فی مدینة المعاجز،/ 227: تعالی].
(11- 11) [فی مدینة المعاجز،/ 214 ونفس المهموم والمعالی: لا نخلِّیک].
(12)- [فی مدینة المعاجز،/ 214: إنِّی فی].
(13)- [زاد فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی: معی و].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 218
فقالوا: الحمد للَّه‌الّذی أکرمنا بنصرتک، وشرّفنا بالقتل معک، أوَلا نرضی أن نکون معک «1» فی درجتک یا ابن بنت «2» رسول اللَّه (6*)؟ فقال لهم «3» خیراً، ودعا لهم بخیر، فأصبح وقُتِل وقُتِلوا معه أجمعون.
فقال له القاسم بن الحسن: «4» یا عمّ! وأنا اقتل «4» «5»؟
فأشفق علیه، «6» ثمّ قال «6»: یا «7» ابن أخی «7»! کیف الموت عندک؟
فقال: یا عمّ! أحلی من العسل.
قال: أی واللَّه، «8» فذلک أحلی، لا أحد «8» یُقتل من الرّجال معی، «9» أن تبلی ببلاء «10» عظیماً، وابنی عبداللَّه «11» إذا خفت عطشاً «11».
قال: یا عمّ! ویصلون إلی النِّساء حتّی یقتل عبداللَّه وهو رضیع؟ فقال: فداک عمّک، یقتل عبداللَّه إذا جفّت «12» روحی عطشاً، وصرت إلی خیامنا «13» فطلبت ماءً أو «14» لَبَناً فلا أجد «15»،
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی مدینة المعاجز،/ 228].
(2)- [لم یرد فی مدینة المعاجز،/ 214 ونفس المهموم والمعالی].
(3)- [لم یرد فی مدینة المعاجز،/ 214 ونفس المهموم والمعالی وناسخ التواریخ، وزاد فیهم: جزاکم اللَّه].
(4- 4) [ناسخ التواریخ: فأنا فیمَن یُقتل].
(5)- [فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی: فی مَنْ یقتل].
(6- 6) [فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی وناسخ التواریخ: فقال له].
(7- 7) [فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی وناسخ التواریخ: بنیّ].
(8- 8) [فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی وناسخ التواریخ:- فداک عمّک- إنّک لأحد من].
(9)- [زاد فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی وناسخ التواریخ: بعد].
(10)- [فی المصدر: بلاء].
(11- 11) [لم یرد فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی وناسخ التواریخ].
(12)- [فی المصدر: خفّت روحی عطشاً].
(13)- [فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی وناسخ التواریخ: خیمنا].
(14)- [فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی وناسخ التواریخ: و].
(15)- [زاد فی مدینة المعاجز،/ 214 ونفس المهموم والمعالی وناسخ التواریخ: قطّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 219
فأقول: ناولونی عبداللَّه «1» لأشرب «2» من فیه «3» «4» أندِّی لهواتی، فیعطونی إیّاه، فأحمله علی یدی فادنی فاهُ من «4» فیَّ، فیرمیه فاسق منهم «5» (لعنه اللَّه) بسهم فینحره وهو یناغی، فیفیض دمه فی کفّی، فأرفعه إلی السّماء وأقول: اللَّهمّ صبراً واحتساباً فیک «6»، فتلحقنی «7» الأسنّة منهم، والنّار تحرق «8» وتسعر «9» فی الخندق الّذی فی ظهر الخیم، فأکرّ علیهم فی «10» آخر أوقات بقائی فی دار «10» الدّنیا، فیکون ما یرید اللَّه. فبکی وبکینا، وارتفع البکاء والصّراخ من ذراری رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فی الخیم «11».
ویسألنی زهیر بن القین وحبیب بن مظاهر عن علیّ، فیقولان: یا سیِّدنا [فسیِّدنا] علیّ! إلی ما یکون من حاله؟ فأقول مستعبراً: لم یکن اللَّه لیقطع نسلی من الدّنیا وکیف یصلون إلیه وهو أبو ثمانیة أئمّة؟ وکان کلّ ما قاله صار، فکان هذا من دلائله علیه السلام. «12»
__________________________________________________
(1)- [فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی وناسخ التواریخ: ابنی].
(2)- [فی المصدر: أشرب].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی مدینة المعاجز،/ 228 وإلی النّهایة: وهذا الحدیث بطوله قد تقدّم بزیادة عن قریب، فاتّفق تکراره، فتمامه یؤخذ ممّا تقدّم].
(4- 4) [فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی وناسخ التواریخ: فیأتونی به، فیضعونه علی یدی، فأحمله لأدنیه من].
(5)- [لم یرد فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی وناسخ التواریخ].
(6)- [زاد فی المعالی: أقول فی هذه العبارة تصحیف وتحریف ومن ذکر بهذه الکیفیّة فقد اشتبه کما لا یخفی‌علی البصیر وینبغی أن یقرأ هکذا یقتل ابنی عبداللَّه إذا جفّت روحه عطشاً وصرت إلی خیمنا، فطلبت له ماءً ولبناً فلا أجد قطّ، فأقول: ناولونی ابنی لأشرِّبه من فیَّ إلی آخر کلامه].
(7)- [فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی وناسخ التواریخ: فتعجلنی].
(8)- [لم یرد فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی وناسخ التواریخ].
(9)- [فی مدینة المعاجز وناسخ التواریخ: تستعرّ].
(10- 10) [فی مدینة المعاجز ونفس المهموم والمعالی وناسخ التواریخ: أمرّ الأوقات فی الدّنیا].
(11)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم وإلی النّهایة فی المعالی: أقول: وهذه الرّوایة تؤیِّد ما ذکره المفید من أنّ شهادة عبداللَّه الرّضیع وقعت بباب الخیمة].
(12)- چنانچه از «غایة المرام» و سایر کتب ظاهره مدینة المعاجز روایت کرده، از هدایة حصین بن حمدان-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 220
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 204- 205/ عنه: السّیِّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 4/ 214- 216 رقم 1242/ 295، 227- 228 رقم 1252/ 305؛ القمی، نفس المهموم،/ 230- 231؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 343- 344؛ سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السلام، 2/ 219- 221
فاعلم: أنّ مَن أخذ بمجامع ما ذکرنا فی هذا المجلس وما یتعلّق به، علم أنّه فی الفضائل والفواضل والمکارم یتلو عمّه العبّاس وابن عمّه علیّاً الأکبر، أما وعیت ما صدر من سیِّد الشّهداء علیه السلام من الأفعال والأقوال حین أن استأذنه القتال والمجاهدة بین یدیه؟
وذلک من شدّة بکاء سیِّد الشّهداء علیه السلام وحصول الغشیة له بعد أن عانق القاسم علیه السلام، ومِنْ جعله لباسه بصورة الکفن، ومِنْ شقّه أزیاق ثوبه، إلی غیر ذلک من الأفعال والأقوال الکاشفة عن شدّة محبّته وفرط وداده له، وهکذا الأفعال والأقوال الصّادرة من سیِّد الشّهداء بعد شهادته.
فإذا أضفت إلی ذلک ما یستفاد من جملة من الأخبار، من أنّه کان عزیزاً عند أبیه
__________________________________________________
- حصینی که در فهرست شیخ طوسی مذکور است که در شب عاشورا چون حضرت سیّد الشهدا مقام شهدا را به ایشان نشان دادند و خبر دادند ایشان را به آن‌که تمام کسانی که با آن حضرت باشند، در فردای آن شب شهید می‌شوند غیر از علی بن الحسین زین العابدین، حضرت قاسم به جهت خردسالی خود ترسید که مبادا شهید نشود. عرض کرد: «یا عم! وأنا أقتل؟»
آن حضرت فرمود: «کیف القتل عندک یا ابن أخی»؟
عرض کرد: «أحلی من العسل».
در جواب آن مظلوم فرمود: «بلی! نوردیده. تو هم کشته می‌شوی. بعد از آن‌که به بلای شدیدی گرفتار می‌شوی؛ یعنی بعد از آن‌که بدن تو پایمال اسبان شود و ولد رضیع من هم کشته می‌شود.»
قاسم از خبر شهادت خود خوشحال شد؛ و لیکن چون خبر شهید شدن طفل شیرخوار را شنید، به وحشت افتاد که مبادا لشکر به خیمه بریزند در حیات ایشان. از آن حضرت سؤال کرد که: «آیا کار به آن‌جا می‌انجامد که نامحرمان در خیمه زنان بریزند که طفل رضیع را که با مادر است، بکشند؟»
آن حضرت فرمود: «نه؛ و لیکن بعد از تشنگی شدیدی که به من برسد، بیایم به در خیمه و طلب کنم طفل رضیع خود را. زبان خود را در دهان او گذارم. پس تیری بیاید و بر گلوی آن طفل وارد شود که روح او به روضه جنان پرواز کند.»
قائنی، کبریت احمر،/ 307- 308
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 221
الحسن المجتبی علیه السلام، وأنّه کان یحبّه حبّاً شدیداً، وأنّه کان أعزّ أولاده وأحبّهم لدیه، وأنّه قد خصّه بالوصایا الأکیدة والنّصائح الشّدیدة السّدیدة فی باب بذل مهجته دون عمّه سیِّد الشّهداء علیه السلام، علمت أنّ ما أشرنا إلیه من أنّه یتلو عمّه وابن عمّه من الأمور الواقعة فی محلّه.
وإن شئت تسدید ذلک واستحکامه علی نمط آخر، فانظر إلی قوله فی لیلة العاشوراء، وبیان ذلک: أنّه سأل عمّه عمّن یُقتَل وعمّن لا یُقتل، إلی أن قال: یا عمّاه! هل اقتل أنا؟
فقال له عمّه سیِّد الشّهداء (روحی له الفداء): فکیف القتل عندک یا قرّة عینی یا قاسم؟ قال:
یا عمّ! فوَ حقّک إنّ القتل عندی أحلی من العسل، فأخبره الإمام علیه السلام حینئذ بقتله وقتل ولده الرّضیع عبداللَّه، وإنّ النّار تسعر، وأخبر بکثیر ممّا وقع.
وسأله القاسم أیضاً عن حال سیِّد السّاجدین علیه السلام، فقال الإمام المظلوم: ما کان اللَّه تعالی لیقطع نسلی عن الدّنیا، فلا یصلون إلیه، وهو أبو ثمانیة أئمّة، فهذا مضمون بعض الأخبار، فانظر إلی قول القاسم: إنّ القتل عندی أحلی من العسل، فهذا القول الصّادر منه مثل القول الصّادر من ابن عمّه علیّ الأکبر. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 331
__________________________________________________
(1)- ابو حمزه ثمالی از علی بن الحسین علیهما السلام روایت می‌کند که:
ابو حمزه می‌گوید: سیّد سجاد فرمود: در شب آن روز که پدر من شهید شد، اهل و اصحاب خود را حاضر ساخت و فرمود: «ای اهل من و شیعیان من! در این شب، شتران خود را برنشینید و جان خود را به سلامت درگذرانید. مطلوب این قوم جز من نیست. چون مرا بکشند، هرگز یاد از شما نکنند. طریق نجات پیش دارید که من بیعت خود را و عهدی که شما با من استوار بستید، از گردن شما ساقط ساختم.»
چون آن جماعت این کلمات را اصغا 1 نمودند، همگان به یک زبان ندا دردادند که: «ای ابو عبداللَّه! ای سیّد و مولای ما! سوگند به خدای که هرگز دست از دامن تو باز نداریم تا مردمان گویند: ترک گفتند امام خود را و بزرگ خود را و او را فریداً وحیداً 2 به جای گذاشتند. چه عذر در نزد خدای برتراشیم؟ که امام خود را دست باز داشتیم؟ لا جَرَم، جز این نیست که در رکاب تو کشته شویم.»
فرمود: «ای قوم! من فردا کشته می‌شوم و شما همگان کشته می‌شوید و یک تن از شما باقی نمی‌ماند.»
گفتند: «سپاس خدای را که گرامی داشت ما را به نصرت تو و تشریف کرد ما را به سعادت شهادت در-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 222
__________________________________________________
- حضرت تو، ای پسر رسول خدای! آیا شاد نباشیم از ملازمت خدمت شما؟»
خبر دادن حسین علیه السلام شهادت قاسم و عبداللَّه را
3 فرمود: «خداوند خیر دهاد شما را!»
چون روز برآمد، آن حضرت شهید شد و همگان با او شهید شدند. هنگام تقریر این کلمات، قاسم بن حسن عرض کرد: «من کشته می‌شوم؟»
فرمود: «ای پسرک من! مرگ در نزد تو چگونه است؟»
عرض کرد: «از عسل شیرین‌تر است.»
فرمود: «ای واللَّه!- عم تو فدای تو شود- تو نیز بعد از ابتلای عظیم کشته شوی و فرزند من عبداللَّه نیز کشته شود.»
گفت: «ای عم! این لشکر تا به نزد زنان تاختن کنند؟ و عبداللَّه شیرخواره را بکشند؟»
فرمود: «- عم تو فدای تو باد- عبداللَّه را می‌کشند، گاهی که از عطش مشرف بر موت باشد و چند که من در خیمه‌ها طلب آب و شیر می‌کنم، چیزی نمی‌یابم. می‌فرمایم: پسر مرا به من آرید تا او را شربتی از دهان خود بچشانم. چون او را به من آورند، برگیرم و گاهی که به نزدیک دهان آورم، فاسقی تیری به سوی او رها دهد و او را نحر 4 کند و دست من از خون او سرشار می‌شود و به سوی آسمان می‌افشانم و می‌گویم: ای پروردگار من! صابرم بر بلای تو و احتساب از تو می‌جویم. این وقت لشکر با تیغ و سنان بر من حمله می‌کنند و آتش از خندقی که در پشت خیام است، زبان زدن می‌گیرد و من حمله می‌کنم در تلخ‌تر وقتی از اوقات دنیا و این چنین خدای خواسته است.»
سیّد سجاد می‌فرماید: «چون این کلمات را بفرمود، بگریست و ما همگان بگریستیم. بانک گریه و فزع از ذریه رسول خدا بالا گرفت. این وقت، زهیر بن القین و حبیب بن مظاهر خواستند بدانند که سیّد سجاد نیز شهید می‌شود؟ عرض کردند: «ای سیّد ما! چون است حال مولای ما علی؟»
با دیده اشک‌آلود فرمود: «خداوند نسل مرا در دنیا منقطع نمی‌گذارد. چگونه با او دست توانند یافت و حال آن‌که او پدر هشت امام است؟!» (3*)
رخصت دادن حسین علیه السلام یارانش را به بازگشت
بالجمله، چون شب عاشورا فرا رسید و تاریکی جهان را فرو گرفت، دیگر باره حسین علیه السلام مردم خویش را ممتحن داشت و به میزان آزمون و آزمایش درگذرانید. در تفسیر امام مسطور است:
قال الحسین لعسکره: أنتم فی حلٍّ من بیعتی فألحقوا بعشائرکم وموالیکم.
با لشکر خویش فرمود: «من بیعت خود را از گردن شما فرو گذاشتم. بشتابید و با خویشاوندان و دوستان خود پیوسته شوید.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 223
__________________________________________________
- آن‌گاه روی به اهل بیت کرد.
وقال: قد جعلتکم فی حلٍّ من مفارقتی فإنّکم لاتطیقونهم لتضاعف أعدادهم وقوّادهم وما المقصود غیری، فدعونی والقوم، فإنّ اللَّه عزّ وجلّ یعیننی ولا یخلِّینی من حسن نظره کعاداته فی أسلافنا الطّیِّبین.
به اهل بیت فرمود: «شما را نیز اجازت کردم که از من جدا شوید. چه طاقت رزم ایشان را ندارید و با عِدت و عُدت 5 ایشان توانا نیستید و هیچ کس جز من مقصود این جماعت نیست. مرا دست باز دهید با این قوم. همانا خداوند مرا اعانت می‌کند و به نظر رحمت نگران می‌گردد؛ چنان‌که به گذشتگان طیب و طاهرین من نگران بود.»
امام علیه السلام می‌فرماید: فأمّا عسکره ففارقوه وأمّا أهله الأدنون من أقربائه فأبوا.
می‌فرماید: لشکر او مفارقت اختیار کرد و پراکنده شد و خویشاوندان و خاصان او از تفرق ابا نمودند و بپاییدند.
من بنده از این پیش رقم کردم. در مروج الذهب می‌گوید: لشکر حسین علیه السلام هزار سوار و صد پیاده بود. تواند شد که از آن جماعت چند که به جای مانده بودند در این شب یک باره متفرق شدند و افزون از هفتاد و دو تن کس به جای نماند.
بالجمله، آنان که به جای ماندند، عرض کردند: «یا ابن رسول اللَّه! ما هرگز از تو جدا نشویم و محزون می‌شویم بدانچه تو محزون می‌شوی و می‌رسد ما را آنچه می‌رسد تو را و قربت و مکانت ما در نزد خداوند آن است که ملازم خدمت تو باشیم.»
چون سخن به این‌جا آوردند، فقال لهم: فإن کنتم قد وطّنتم أنفسکم علی ما وطّنت نفسی علیه، فاعلموا أنّ اللَّه تعالی إنّما یهب المنازل الشّریفة لعباده باحتمال المکاره وأنّ اللَّه تعالی إن کان خصّنی مع مَن مضی من أهلی الّذین أنا آخرهم بقاء فی الدُّنیا من الکرامات بما یسهل علیَّ معها احتمال المکروهات، فإنّ لکم شطر ذلک من کرامات اللَّه تعالی. واعلموا أنّ الدُّنیا مرُّها وحلوها حلم والانتباه فی الآخرة، والفائز مَنْ فاز فیها، والشّقیُّ مَنْ شقیَ فیها.
حسین علیه السلام در پاسخ اهل بیت فرمود: «باشد که شما دل بر چیزی بندید که من بسته‌ام. دانسته باشید که خداوند عطا می‌فرماید منازل شریف و مواطن منیف 6 را با بندگانی که در اقتحام 7 بلیات شاکر و با احتمال مکروهات صابر باشند و اگر خداوند مخصوص دارد مرا با آنان که از اهل بیت منند و درگذشتند و من واپسین ایشانم در بقای دنیا و از درِ کرامات سهل می‌فرماید بر من حمل مکروهات را، شما را نیز بهره‌ای از کرامات خدای بهره تواند بود. بدانید که زشت و زیبای دنیا، نمایش خواب را ماند و بقا و بیداری در دار آخرت است. آن کس که در آخرت رستگار است، جاودانه رستگار است و آن کس که در آخرت شقاوت شعار است، جاودانه گرفتار است.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 224
__________________________________________________
- بالجمله، در شب عاشورا حسین علیه السلام تا بامداد با اصحاب راکع و ساجد و قائم و قاعد بودند و خدای را به ستایش و نیایش یاد می‌کردند و به تسبیح و تهلیل مشغول بودند.
1. اصغاء: گوش دادن.
2. فریداً، وحیداً، تنها: یک تنه.
(3- 3*) [قریب به این مطلب در کتاب ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 108- 109 نیز آمده است].
4. کشتن شرعی شتر را «نحر» گویند وطریقه آن این‌است که دست‌های او را می‌بندند و کاردی به گلوگاهش فرو می‌برند.
5. عدت (به کسر عین): افراد سپاه؛ و به ضم عین: اسلحه و اسباب جنگ.
6. منیف، اسم فاعل از انافة: عالی، بلند.
7. اقتحام: بازحمت خود را در کاری انداختن.
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 2/ 219- 224
حسین بن همدان حضینی به سند خود از ابی حمزه ثمالی و سیّد بحرانی بی‌ذکر سند از او روایت کرده‌اند که گفت: از علی بن الحسین علیه السلام شنیدم، می‌فرمود: شبِ آن روزی که پدرم شهید شد، خویشان و یارانش را جمع کرد و به آن‌ها فرمود: «ای خاندان و شیعیانم! این شب را چون شتری رهوار به حساب آرید و خود را نجات دهید. جز شخص مرا نخواهند و اگر مرا بکشند، در فکر شماها نباشند. خدا شما را رحمت کند. نجات یابید. بیعت را از شما برداشتم و پیمانی که با من بستید، وا گذاشتم.»
برادران و کسان و یارانش یک‌زبان گفتند: «به خدا ای آقای ما، ای ابا عبداللَّه! تو را هرگز وا نگذاریم. مردم گویند امام و بزرگ و آقای خود را تنها گذاشتند تا کشته شد. میان خود و خدا آزمایش دهیم و عذر جوییم و تو را رها نکنیم تا قربانت شویم.»
فرمود: «من فردا کشته می‌شوم و شما همه با من کشته می‌شوید و احدی از شما نمی‌ماند.»
گفتند: «حمد خدا را که ما را به یاری تو گرامی داشت و به کشتن با تو شرافت داد. ما نپسندیم که با تو همدرجه باشیم، یا ابن رسول اللَّه.»
فرمود: «خدا به شما جزای خیر دهد!»
و بر آن‌ها دعا کرد. صبح که شد، او و همه کشته شدند.
قاسم بن حسن عرض کرد: «من هم در کشتگانم؟»
بر او رقت کرد و فرمود: «پسر جانم! مرگ نزد تو چگونه است؟»
گفت: «از عسل شیرین‌تر.»
فرمود: «آری! به خدا عمویت قربانت، تو هم یکی از آن مردانی که با من کشته می‌شوی؛ پس از آن‌که سخت گرفتار شوی. پسر کوچکم عبداللَّه هم کشته می‌شود.»
گفت: «عمو جان! به زنان هم می‌رسند تا آن کودک شیرخوار را بکشند؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 225
ویُروی عن الإمام علیّ بن الحسین زین العابدین علیه السلام، أنّه قال: «ثمّ إنّ أبی قال لأصحابه: إنِّی غداً أُقتل وتقتلون کلّکم معی، ولا یبقی منکم أحد إلّاولدی علیّاً زین العابدین لأنّ اللَّه لم یقطع نسله منه، وهو أبو أئمّة ثمانیة».
فقالوا- بأجمعهم-: الحمد للَّه‌الّذی أکرمنا بنصرک وشرّفنا بالقتل معک، أوَلا نرضی أن نکون معک فی درجتک؟
وقال له القاسم بن الحسن: وأنا فی مَنْ یُقتل- یا عمّ-؟
فأشفق علیه الحسین، وقال: یا ابن أخی! کیف تجد طعم الموت عندک؟
قال: یا عمّ! أحلی من العسل.
فقال له الحسین: إی- واللَّه- فداک عمُّک، إنّک لأحد مَن یُقتل معی بعد أن تبلوَ ببلاء عظیم.
__________________________________________________
- فرمود: «عبداللَّه آن‌گاه کشته شود که تشنگی مرا بی‌تاب کند و به خیمه‌ها آیم و آبی یا عسلی خواهم و نیابم. گویم آن پسر کوچکم را به من دهید تا دهانش را بمکم. او را بردارم که نزد خود آرم، یک فاسقی تیری به گلوی او زند و او ناله کند و خونش در کف من بریزد و آن را به آسمان بلند کنم و گویم: بار خدایا! شکیبایم و به حساب تو گذارم. نیزه‌های دشمن مرا به شتاب اندازد و آتش در خندقی که پشت خیمه‌ها است، شعله کشد و من در تلخ‌ترین ساعت عمر خود بر آن‌ها بتازم و آنچه را خدا خواهد، واقع شود.»
او گریست و ما گریستیم و در خیمه‌ها، گریه و شیون از ذراری رسول خدا بلند شد.
قطب راوندی از ثمالی روایت کرده است که علی بن الحسین علیه السلام فرمود: من آن شب که پدرم فردایش کشته شد، با او بودم. به یارانش گفت: «این شب را شُتُرِ خود کنید. این مردم بس مرا خواهند و اگر مرا بکشند، به شما نگرایند. شما در حل و وسعتید.»
گفتند: «به خدا هرگز چنین نباشد.»
فرمود: «فردا شما همه کشته شوید و یکی از شما به در نرود.»
گفتند: «حمد خدا را که به ما شرف شهادت با تو را داد.»
بعد برای آن‌ها دعا کرد و فرمود: «اکنون سر بردارید و نگاه کنید!»
آن‌ها جای خود را در بهشت دیدند و آن حضرت منزل یکان یکان آن‌ها را به آن‌ها نشان داد و هر کدام سینه و چهره جلو شمشیر می‌دادند که زودتر به منزل خود در بهشت وارد شوند.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 102
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 226
ثمّ قال الحسین علیه السلام: وممّن یقتل غداً ولدی الرّضیع.
فقال القاسم: یا عمّ! أیصل العدوّ إلی مخیّمنا حتّی یُقتل الرّضیع عند أمِّه؟
فقال الحسین: إذا اشتدّ بی العطش أجی‌ء إلی باب الخیمة، وأطلب طفلی، وأجعل لسانی فی فمه، فعند ذلک یجی‌ء من العدوّ سهم، فیصیب رقبته، فتفارق روحه الدُّنیا.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 282
کلام القاسم بن الحسن لیلة العاشر من المحرّم لعمّه الحسین علیه السلام لمّا قال له: ولدی کیف الموت عندک؟ قال: یا عمّ! فیک أحلی من العسل.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 261
فجمع الحسین علیه السلام أصحابه عند قرب المساء. قال زین العابدین علیه السلام: فدنوتُ منه لأسمع ما یقول لهم، وأنا إذ ذاک مریض، فسمعت أبی علیه السلام یقول لأصحابه:
أثنی علی اللَّه أحسن الثّناء وأحمده علی السّرّاء والضّرّاء، اللَّهمّ إنِّی أحمدک علی أن أکرمتنا بالنُّبوّة وعلّمتنا القرآن وفقّهتنا فی الدِّین وجعلت لنا أسماعاً وأبصاراً وأفئدة فاجعلنا من الشّاکرین.
أمّا بعد، فإنِّی لا أعلم أصحاباً أوفی ولا خیراً من أصحابی، ولا أهل بیت أبرَّ ولا أوصل من أهل بیتی، فجزاکم اللَّه عنِّی خیراً، ألا وإنِّی لأظنُّ یوماً لنا من هؤلاء، ألا وإنِّی قد أذنت لکم فانطلقوا جمیعاً فی حلٍّ، لیس علیکم حرج منِّی ولا ذمام، وهذا اللّیل قد غشیکم فاتّخذوه جملًا، ثمّ لیأخذ کلُّ رجل منکم بید رجل من أهل بیتی ثمّ تفرّقوا فی سوادکم ومداینکم حتّی یفرِّج اللَّه فإنّ القوم إنّما یطلبونی، ولو قد أصابونی لَلَهَوْا عن طلب غیری.
فقال له إخوته وأبناؤه وبنو أخیه وأبناء عبداللَّه بن جعفر: لِمَ نفعل ذلک؟ لنبقی بعدک؟
لا أرانا اللَّه ذلک أبداً. بدأهم بهذا القول العبّاس بن علیّ واتّبعته الجماعة، فقال الحسین علیه السلام: یا بنی عقیل! حسبکم من القتل بمسلم بن عقیل، فاذهبوا أنتم فقد أذنت لکم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 227
فقالوا: سبحان اللَّه! ما یقول النّاس، وماذا نقول؟ إنّا ترکنا شیخنا وسیِّدنا وبنی عمومتنا خیر الأعمام ولم نرم معهم بسهم، ولم نطعن معهم برمح، ولم نضرب معهم بسیف، ولا ندری ما صنعوا؟ لا واللَّه ما نفعل، ولکن نفدیک بأنفسنا وأموالنا وأهلینا ونقاتل معک حتّی نرد موردک، فقبّح اللَّه العیش بعدک.
وقام إلیه مسلم بن عوسجة، فقال: أنحن نخلِّی عنک؟ وبما نعتذر إلی اللَّه فی أداء حقِّک؟
لا واللَّه حتّی أطعن فی صدورهم برمحی، وأضربهم بسیفی ما ثبت قائمه فی یدی، ولو لم یکن معی سلاح أُقاتلهم به لقذفتهم بالحجارة، ثمّ لم أُفارقک حتّی أموت معک.
وقام سعید بن عبداللَّه الحنفیّ، فقال: لا واللَّه لا نخلِّیک حتّی یعلم اللَّه أنّا قد حفظنا غیبة رسول اللَّه فیک، أما واللَّه لو علمت أنِّی أُقتل ثمّ احیی ثمّ احرق حیّاً ثمّ اذری، یُفعل ذلک بی سبعین مرّة ما فارقتک حتّی ألقی حمامی دونک، فکیف لا أفعل ذلک؟ وإنّما هی قتلة واحدة ثمّ هی الکرامة الّتی لا انقضاء لها أبداً.
وقام زهیر بن القین، فقال: واللَّه لوددتُ أنِّی قُتِلتُ ثمّ نُشِرتُ ثمّ قُتِلتُ حتّی اقتل هکذا ألف مرّة وأنّ اللَّه یدفع بذلک القتل عن نفسک وعن أنفس هؤلاء الفتیان من أهل بیتک.
وتکلّم جماعة أصحابه بکلام یشبه بعضه بعضاً فی وجه واحد، فقالوا: واللَّه لا نفارقک، ولکن أنفسنا لک الفداء، نقیک بنحورنا وجباهنا وأیدینا، فإذا نحنُ قُتلنا کنّا وفینا وقضینا ما علینا. فقال: إنّکم تقتلون غداً کلّکم ولا یفلت منکم رجل، قالوا: الحمد للَّه الّذی شرّفنا بالقتل معک.
ثمّ دعا علیه السلام، فقال لهم: ارفعوا رؤوسکم وانظروا، فجعلوا ینظرون إلی مواضعهم ومنازلهم من الجنّة وهو یقول لهم: هذا منزلک یا فلان. وکان الرّجل یستقبل الرّماح والسّیوف بصدره ووجهه لیصل إلی منزله من الجنّة.
فقال له القاسم بن الحسن: وأنا فی مَنْ یقتل؟ فأشفق علیه، فقال له: یا بُنیَّ! کیف الموت عندک؟ قال: یا عمّ! أحلی من العسل، فقال: إی‌واللَّه فداک عمّک، إنّک لأحد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 228
مَن یقتل من الرّجال معی بعد أن تبلوَ ببلاء عظیم، وابنی عبداللَّه؛ فقال: یا عمّ! ویصلون إلی النِّساء حتّی یقتل عبداللَّه وهو رضیع، فقال: فداک عمّک، یقتل عبداللَّه إذا جفّت روحی (وفی النّاسخ: روحه) عطشاً، وصرت إلی خیمنا وطلبت ماءً ولبناً فلا أجد قطّ، فأقول: ناولونی ابنی لأشرب من فیه (وفی النّاسخ: لُاشربه من فیَّ) فیأتونی به فیضعونه علی یدی، فأحمله لأدنیه من فیَّ، فیرمیه فاسق بسهم فینحره وهو یناغی، فیفیض دمه فی کفِّی فأرفعه إلی السّماء وأقول: اللَّهمّ صبراً واحتساباً فیک.
المیانجی، العیون العبری،/ 87- 91
ولمّا خطب الحسین علیه السلام أصحابه فی یوم تاسوعاء، فقال: تفرّقوا فی سواد هذا اللّیل، وفیه: فقال للقاسم علیه السلام: کیف الموت عندک؟ فقال القاسم: الموت عندی أحلی من العسل.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 253
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 229

(ثمّ) خرج «1» «2» عبداللَّه بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام- وفی بعض «3» الرّوایات 1 2 «4»، القاسم بن الحسن وهو غلام صغیر لم یبلغ الحلم- فلمّا «5» نظر «6» إلیه الحسین «6» «7» اعتنقه وجعلا «8» یبکیان «9» حتّی غشی علیهما «9»، ثمّ «10» استأذن «11» الغلام للحرب «11» فأبی عمّه «12» الحسین أن یأذن له، فلم یزل الغلام یقبِّل یدیه ورجلیه 13 ویسأله الإذن 13 حتّی أذن له.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 27/ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 304؛ المجلسی، البحار، 45/ 34؛ البحرانی، العوالم، 17/ 278؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 315؛ القمی، نفس المهموم،/ 321؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 195- 196؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 608؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 460؛ المیانجی، العیون العبری،/ 159؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 81
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی العیون ومثیر الأحزان].
(2- 2) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(3)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة: أکثر].
(4)- [أضاف فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة: أنّه].
(5)- [فی نفس المهموم مکانه: خرج القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام [...] قیل: لمّا ...].
(6- 6) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والأعیان والعیون: الحسین علیه السلام إلیه قد برز].
(7)- [أضاف فی مثیر الأحزان: قد برز].
(8)- [تظلّم الزّهراء: وجلا].
(9- 9) [لم یرد فی الأعیان].
(10)- [فی مثیر الأحزان وتظلّم الزّهراء: فلمّا أفاقا].
(11- 11) [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والأعیان والعیون ومثیر الأحزان: الحسین علیه السلام فی المبارزة].
(12)، (13- 13) [لم یرد فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة ونفس المهوم وتظلّم الزّهراء والأعیان والعیون ومثیر الأحزان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 230
ونقل أیضاً: «1» لمّا «2» آل أمر الحسین إلی القتال بکربلا، وقُتل «3» جمیع أصحابه، ووقعت النّوبة علی أولاد أخیه، «4» جاء القاسم بن الحسن، وقال: یا «5» عمّ! الإجازة لأمضی إلی هؤلاء الکفرة «6». فقال له الحسین: یا ابن الأخ «7»! أنت من أخی علامة، وأرید أن «8» تبقی «9» لأتسلّی بک؛ ولم یعطه إجازة «10» للبراز.
فجلس مهموماً مغموماً باکی العین «11»، حزین القلب، وأجاز الحسین إخوته للبراز ولم یجزه، فجلس القاسم متأ لِّماً ووضع رأسه علی رجلیه، وذکر أنّ أباه قد ربط له عوذة فی کتفه الأیمن، وقال له: إذا أصابک ألم وهمّ فعلیک بحلّ العوذة وقرائتها، وفهم «12» معناها، واعمل بکلّ ما تراه مکتوباً فیها. فقال القاسم لنفسه: مضی سنون «13» علیَّ ولم یصبنی
__________________________________________________
(1)- [زاد فی المعالی: وممّن قُتل منهم القاسم بن الحسن علیه السلام. (أقول) لمّا کنت أراجع کتب المقاتل فی تألیف‌هذا المقتل (منها) کتاب المنتخب للطّریحیّ قدس سره وهو العالم الفاضل والمحدِّث الورع الزّاهد العابد الفقیه الشّیخ فخر الدّین بن محمّد بن علیّ بن أحمد بن طریح النّجفیّ الرّمّاحیّ صاحب کتاب مجمع البحرین والمنتخب فی المقتل والفخریّة فی الفقه وشرح النّافع والمشترکات وغیر ذلک وکان أعبد أهل زمانه وأورعهم توفّی بالرّمّاحیّة سنة ألف وخمس وثمانین تغمّده اللَّه برحمته فرأیته قد ذکر شهادة القاسم بهذه الکیفیّة فأحببت إیراده لأنّه قد غلب علی ظنِّی صحّته ثمّ اعلم أنّ المرحوم السّیِّد هاشم البحرانی قدس سره أیضاً ذکر هذه القصّة بعینها فی مدینة المعاجز فی باب معجزات الحسن علیه السلام].
(2)- [فی مدینة المعاجز مکانه: الفخری: قال روی أنّه لمّا ...].
(3)- [فی الدّمعة مکانه: فی المنتخب: أنّه لمّا قُتل ...].
(4) (- 4**) [لم یرد فی الدّمعة].
(5)- [فی الأسرار مکانه: إنّ القاسم قال للإمام: یا ...].
(6)- [مدینة المعاجز: الکفّار].
(7)- [مدینة المعاجز: أخی].
(8)- [لم یرد فی الأسرار].
(9)- [زاد فی مدینة المعاجز والأسرار والمعالی: لی].
(10)- [الأسرار: الإجازة].
(11)- [الأسرار: العینین].
(12)- [مدینة المعاجز: فافهم].
(13)- [فی غیر مدینة المعاجز: سنین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 231
من «1» مثل هذا الألم، فحلّ العوذة وفضّها ونظر إلی کتابتها وإذا فیها: یا ولدی «2» قاسم! أوصیک أنّک إذا رأیت عمّک الحسین علیه السلام فی کربلاء وقد أحاطت به الأعداء، فلا تترک البراز والجهاد لأعداء «3» رسول اللَّه ولا تبخل علیه بروحک، وکلّما نهاک عن البراز عاوده لیأذن لک فی البراز لتحظی «4» فی «5» السّعادة الأبدیّة.
فقام القاسم من ساعته وأتی إلی الحسین علیه السلام وعرض ما کتب «6» الحسن علی عمِّه الحسین، فلمّا قرأ الحسین العوذة بکی بکاءً شدیداً ونادی بالویل والثّبور، وتنفّس الصّعداء، وقال: یا ابن الأخ «7»! هذه الوصیّة لک من أبیک، وعندی وصیّة أخری منه لک، ولا بدّ من إنفاذها.
فمسک الحسین علیه السلام علی ید القاسم وأدخله الخیمة وطلب عوناً وعبّاساً، وقال لأمّ القاسم: «8» لیس للقاسم ثیاب جدد؟
قالت: لا.
فقال لأخته زینب: ایتینی بالصّندوق. «9» فأتته به «9» ووضع بین یدیه، ففتحه وأخرج منه قباء الحسن، وألبسه القاسم ولفّ علی رأسه عمامة الحسن، ومسک بید «10» ابنته الّتی کانت مسمّاة للقاسم، فعقد له علیها، وأفرد له خیمة وأخذ بید البنت ووضعها بید القاسم، وخرج عنهما.
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی مدینة المعاجز والأسرار].
(2)- [زاد فی مدینة المعاجز: یا].
(3)- [زاد فی مدینة المعاجز والأسرار والمعالی: اللَّه وأعداء].
(4)- [فی مدینة المعاجز والمعالی: لتحظی].
(5)- [المعالی: ب].
(6)- [زاد فی مدینة المعاجز: أبوه].
(7)- [الأسرار: أخی].
(8)- [زاد فی الأسرار والمعالی: أوَ].
(9- 9) [مدینة المعاجز: فأتت به إلیه].
(10)- [مدینة المعاجز: بیده].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 232
فعاد القاسم ینظر إلی ابنة عمّه ویبکی، إلی أن سمع الأعداء یقولون: هل من مبارز.
فرمی بید زوجته وأراد الخروج «1» وهی تقول له: ما یخطر ببالک، وما الّذی ترید أن «2» تفعله؟ قال لها: أرید ملاقاة الأعداء، فإنّهم یطلبون البراز وإنِّی «3» أرید ملاقاتهم «3»، فلزمته «4» ابنة عمّه «4»، فقال لها: خلِّی ذیلی، فإنّ عرسنا أخّرناه إلی الآخرة. فصاحت وناحت وأنّت من قلب حزین، ودموعها جاریة علی خدّیها، وهی تقول: یا قاسم! أنت تقول «5» عرسنا أخّرناه إلی الآخرة، وفی القیامة بأیّ شی‌ء أعرفک؟ وفی أیّ مکان أراک؟ فمسک القاسم یده وضربها علی ردنه وقطعها، وقال: یا ابنة العم! أعرفینی بهذه الرّدن المقطوعة.
قال: فانفجع أهل البیت بالبکاء لفعل القاسم، وبکوا بکاءً شدیداً، ونادوا بالویل والثّبور.
قال مَنْ روی: فلمّا رأی الحسین أنّ القاسم یرید البراز (4**)، قال له: یا ولدی! أتمشی برجلک إلی الموت؟ قال: وکیف «6» یا عمّ، وأنت بین الأعداء «7» وحیداً «8» فریداً لم تجد محامیاً ولا صدیقاً؟ روحی لروحک الفداء ونفسی لنفسک الوقاء.
ثمّ إنّ الحسین علیه السلام شقّ أزیاق القاسم وقطع عمامته نصفین ثمّ أدلاها علی وجهه «9»، ثمّ ألبسه ثیابه بصورة الکفن، وشدّ سیفه بوسط القاسم «10» وأرسله إلی المعرکة.
__________________________________________________
(1)- [زاد فی مدینة المعاجز والأسرار والمعالی: من الخیمة فجذبت ذیل القاسم ومانعته من الخروج].
(2)- [لم یرد فی الأسرار].
(3- 3) [مدینة المعاجز: إلی المیدان عازم وإلی دفع الأعداء جازم].
(4- 4) [مدینة المعاجز: الزّوجة].
(5)- [زاد فی مدینة المعاجز: إنّ].
(6)- [زاد فی الدّمعة: لا].
(7)- [زاد فی المعالی: بقیت].
(8)- [زاد فی الأسرار: غریباً].
(9)- [زاد فی المعالی: کأنّه أراد أن یصون القاسم من إصابة عیون الأعداء مع صیانته من حرارة الشّمس].
(10)- [زاد فی المعالی: وأرکبه علی فرسه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 233
«1» ثمّ إنّ القاسم «1» قدم إلی «2» «3» عمر بن سعد، وقال: یا عمر! أما تخاف «4» اللَّه، أما تراقب اللَّه، یا أعمی القلب، أما تراعی رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم؟ فقال عمر بن سعد: أما کفاکم «5» التّجبّر أما تطیعون یزید؟! فقال القاسم: لا جزاک اللَّه خیراً، تدّعی الإسلام وآل رسول اللَّه «6» عطاشی ظمآء «6»، قد اسودّت الدّنیا بأعینهم «7»؟ فوقف هنیئة فما رأی أحداً یقدم إلیه «8»، فرجع إلی الخیمة فسمع صوت ابنة عمّه تبکی، فقال لها: ها أنا جئتک، فنهضت قائمة علی قدمیها، وقالت: مرحباً بالعزیز، الحمد للَّه‌الّذی أرانی وجهک قبل الموت، فنزل القاسم فی «9» الخیمة، وقال: یا بنت «10» العمّ! ما لی اصطبار أن أجلس معک و «11» الکفّار یطلبون البراز، فودّعها «12».
__________________________________________________
(1- 1) [الدّمعة: انّه].
(2)- [فی العیون مکانه: وکان وجهه کفلقة قمر ولمّا تقدّم إلی ...].
(3)- [مدینة المعاجز: علی].
(4)- [زاد فی مدینة المعاجز: من].
(5)- [زاد فی المعالی: التّبختر].
(6- 6) [فی الأسرار: عطشاناً ظمآناً، فی مدینة المعاجز والمعالی: عطاشی ظماء].
(7)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة].
(8)- [إلی هنا حکاه فی العیون].
(9)- [لم یرد فی الأسرار، فی المعالی: إلی].
(10)- [مدینة المعاجز: ابنة].
(11)- [زاد فی مدینة المعاجز: عسکر].
(12)- [زاد فی الأسرار: أقول: اعلم أنّ الإشارة ها هنا إلی جملة من المطالب من بیان جملة من الأسرار والمناسبات ونحو ذلک، لازمة، فتقول: إنّ زمان شهادة القاسم وأخویه ممّا اختلفت فیه ظواهر الآثار وکلمات أصحاب المقاتل، فمفاد بعض ما مرّت إلیه الإشارة، أنّ شهادته وشهادة أخویه کانت بعد شهادة الأصحاب، بل شهادة أولاد أمیر المؤمنین علیه السلام، وهکذا قبل شهادة علیّ بن الحسین، ولکنّ المستفاد من کلمات جمع، ومنهم الشّیخ الصّدوق فی بعض کتبه، من أنّ شهادته کانت بعد شهادة الکلّ من بنی هاشم.
وأمّا الزّیارة القائمیّة فظاهرها تقدّم شهادة کلّ بنی هاشم ثمّ بعد شهادتهم شهادة علیّ الأصغر، ثمّ بعد ذلک شهادة عبداللَّه بن أمیر المؤمنین-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 234
الطّریحی، المنتخب، 2/ 372- 374/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 315، 316؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 306- 307؛ مثله السّیِّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 3/ 366- 370؛ المازندرانی، معالی السّبطین «1»، 1/ 457- 459؛ المیانجی، العیون العبری،/ 161
__________________________________________________
- علیه السلام، ثمّ بعد ذلک شهادة العبّاس، ثمّ بعد ذلک شهادة جعفر بن أمیر المؤمنین علیه السلام، ثمّ بعد ذلک عثمان بن أمیر المؤمنین علیه السلام، ثمّ بعد ذلک شهادة محمّد بن أمیر المؤمنین علیه السلام، ثمّ بعد ذلک شهادة أحمد- أعنی أبا بکر بن الحسن- ثمّ بعد ذلک شهادة القاسم.
ولکنّه یمکن أن یقال: إنّ التّرتیب فی الذّکر فی مقام الزّیارة، لا یدلّ علی ثبوت هذا النّهج من التّرتیب فی الشّهادة.
ثمّ لا یخفی علیک: أنّ حکایة التّزویج والأعراس للقاسم ممّا لم یذکره جمّ غفیر من أصحاب المقاتل، وقال بعض الحذّاق فی فنون الأخبار والآثار: إنّ تلک الحکایة لم أقف فیها بأثر معتبر، ولکن أقول: إنّ الظّنّ الأقوی بحصول هذه القضیّة ممّا لا ینکره ذو تتبّع غزیر وتفکّر دقیق عمیق، وذلک لوجوه:
الأوّل: إنّ کمالیّة المصائب وتمامیّة محنة آل اللَّه وأهل بیت رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فوق التّمامیّة والکمالیّة قاضیة بوقوع هذه القضیّة أیضاً.
والثّانی: إنّ الرّثاة والقرّاء قدیماً وحدیثاً، جیلًا بعد جیل، وعصراً بعد عصر، من أهل کلّ الأقالیم، ممّا فیه طائفة من الشّیعة والموالین لأهل البیت، من أهل الأمصار والقری والرّساتیق، یذکرون هذه القضیّة فی رؤوس الأشهاد فوق المنابر، وفی کثیر من المآدب والمجالس من مجالس ذکر التّعزیة والمصائب بحضور جماعة من العلماء الأتقیاء والفضلاء والصّلحاء، ولا یمنعون الرّثاة وذاکری المصائب عن ذکرها، ولا ینسبونهم لأجل ذلک إلی الکذب والافتراء.
والثّالث: إنّ قصائد الشّعراء الرّثاة من العرب والفرس والتّرک والهند والکرد واللّور، مشتملة علی ذکر هذه القضیّة، بل أنّ ذلک بعد إمعان النّظر، ممّا لا یختصّ بأهل إقلیم دون إقلیم، وبعصر دون عصر آخر.
والرّابع: أنّه کما جرت سیرة الشّیعة وعادتهم علی بیانها بالحال وإقامة التّشبیهات.
والخامس: انّ وقوعها ممّا صرّح به جمّ غفیر من متأخّری المتأخّرین وغیرهم من أصحاب المقاتل والسِّیر والتّواریخ، حتّی أنّ بعض المتتبّعین وهو صاحب کتاب أنساب آل أبی طالب، قد ذکر أنّ الزّفاف قد وقع، وقد حبلت فاطمة وولدت ذکراً أسماه أهل أمّها وعشیرتها من جهة الأم بالقاسم المثنّی، وهو الّذی قتله بنو أمیّة فی الرّی، وقبره مشهور یزار فی الرّی أی فی قریة من الشّمرانات، وهذا القاسم مشهور بلقب شهزاده قاسم.
والسّادس: المنامات والأحلام الصّادقة من أهل الولاء والإیمان والإخلاص والإیقان، حیث رأوا فی الطّیف والمنام سیِّد الشّهداء وسألوه عن تلک القضیّة فأخبرهم بوقوعها.
والسّابع: حکایة بنهاس].
(1)- [حکاه المعالی عن مدینة المعاجز].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 235
قال: فنظر الحسین علیه السلام یمیناً وشمالًا فلم یر له «1» ناصراً ولا معیناً، «2» فجعل ینادی «2»: وا غربتاه! «3» وا عطشاه «3»! وا قلّة ناصراه! أما من معین یعیننا؟ أما من ناصر ینصرنا؟
«4» أما من مجیر یجیرنا؟ أما من محامٍ یحامی عن حرم رسول اللَّه «4» صلی الله علیه و آله؟
قال: فخرج «5» من الخیمة غلامان کأ نّهما القمران، أحدهما أحمد والآخر القاسم ابنا الحسن بن علیّ علیه السلام وهما یقولان: لبّیک لبّیک یا سیِّدنا! ها نحن بین یدیک، مرنا بأمرک صلوات اللَّه علیک. فقال لهما: «6» احملا فحامیا عن حرم جدِّکما، ما أبقی الدّهر غیرکما، بارک اللَّه فیکما «6». «7»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 79/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 315
قد حضر مع عمّه الحسین علیه السلام وقعة الطّفّ، فاستأذنه فی البراز، فقال له علیه السلام: یا ابن أخی! أنت لی من أخی علامة، فأُرید أن تبقی لی لأتسلّی بک، فجلس مهموماً مغموماً، واضعاً رأسه بین رکبتیه، حزین القلب باکیاً.
فذکر أنّ أباه علیه السلام قد عقد له عوذة فی عضده الأیمن، وقد قال له: یا بُنیَّ! إذا أصابک ألم أو همّ فحلّها واقرأها، وافهم معناها واعمل بکلّ ما تراه مکتوباً فیها، فعند ذلک حلّها وقرأها، فهذا ما وجده مکتوباً فیها:
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الدّمعة].
(2- 2) [الدّمعة: ثمّ نادی].
(3- 3) [لم یرد فی الدّمعة].
(4- 4) [الدّمعة: أما من خائف من عذاب اللَّه فیذبّ عنّا].
(5)- [زاد فی الدّمعة: إلیه].
(6- 6) [الدّمعة: یعزّ علی عمّکما أن یقول لکما اخرجا وحامیا عن حرم جدّکما، فبرز القاسم].
(7)- در اکثر روایات وارد شد که بعد از عون، قاسم بن حسن بن علی بن ابی‌طالب رضی الله عنه آماده حرب گشت و چون نظر امام حسین بر وی افتاد، گریان شد و قاسم نیز گریستن آغاز کرد و هردو یکدیگر را در کنار گرفتند و از هوش رفتند و چون به حال خود آمدند، قاسم رخصت طلبید که به میدان رود. امام حسین امتناع کرد. قاسم دست و پای مبارک او را می‌بوسید و می‌گریست تا دستوری حاصل کرد و قطرات عبرات بر رخسار همایون قاسم روان شد.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 160
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 236
یا ولدی یا قاسم! أُوصیک بتقوی اللَّه عزّ وجلّ، فإذا رأیت عمّک الحسین علیه السلام بکربلاء وقد أحاطته الأعداء، فاطلب منه البراز ولا تترک الجهاد بین یدیه علی أعداء اللَّه ورسوله وأعدائه، ولا تبخل علیه بروحک، فإذا نهاک فعاوده حتّی یأذن لک، لتحظی بالسّعادة الأبدیّة.
فنهض القاسم إلی عمّه علیه السلام وعرض علیه العودة، فتنفّس الصّعداء وقال علیه السلام له:
یا بُنیَّ! هذه وصیّة لک من أبیک، وعندی وصیّة أخری منه لک، فلا بدّ من إنفاذها، ثمّ نهض علیه السلام آخذاً بیده وبید أخویه عون والعبّاس ودخل بهم الخیمة، وأمر أخته زینب بإحضار الصّندوق، وفتحه واستخرج منه قباء أخیه الحسن علیه السلام وعمامته، فألبسهما القاسم، وعقد له علی ابنته، وأدخله علیها وخرج عنهما.
فجعل القاسم ینظر إلیها وهو یبکی، فسمع القوم ینادون: هل من مبارز، یا قوم! ما من مبارز، إنّ القوم قد ذلّوا، فنهض مسرعاً یقول: إنّ هذا وقت البراز إلی القتال لیس فیه أعراس ولا حطّة عقال، وسنلتقی إن شاء اللَّه الواحد المتعال. فقال له عمّه علیه السلام: یا ابن أخی! أتمشی برجلیک إلی الموت؟ فقال: لِمَ لا؟ تکون روحی لک الفداء ونفسی لک الوقاء، إذ لا صدیق حمیم یحمیک، ولا ذابّ یذبّ عنک، ولا دافع یدفع عنک.
ثمّ إنّ الحسین علیه السلام شقّ أزیاق القاسم، وقطع عمامته نصفین، فعمّمه بنصف ودلّی نصفها الثّانی علی وجهه، وکفّنه بثیابه وقمّطه بسیفه، وأمره بالبراز. «1»
ابن شدقم، تحفة لبّ اللّباب،/ 216- 217
روی أبو مخنف، عن حمید بن مسلم: أنّ الحسین علیه السلام بعد قتل أصحابه جعل ینادی:
__________________________________________________
(1)- پس قاسم پسر حضرت امام حسن علیه السلام که چهره مبارکش مانند آفتاب تابان می‌درخشید و هنوز به حدّ بلوغ نرسیده بود، به نزد عمّ بزرگوار آمد و رخصت جهاد طلبید. حضرت امام شهدا او را دربر کشید و آن قدر گریست که نزدیک شد مدهوش شود و هر چند آن امامزاده بزرگوار در طلب رخصت جهاد مبالغه می‌نمود، حضرت مضایقه می‌فرمود تا آن‌که برپای عمّ بزرگوار افتاد و چندان بوسید و گریست و استغاثه کرد تا از امام حسین علیه السلام رخصت حاصل کرد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 675
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 237
وا غربتاه! وا قلّة ناصراه! أما من معین یعیننا، أما من ناصر ینصرنا، أما من ذابّ یذبّ عنّا. فخرج إلیه غلامان، کأ نّهما قمران: أحمد والآخر قاسم بن الحسن علیه السلام وهما یقولان:
لبّیک لبّیک، مرنا بأمرک صلّی اللَّه علیک. فقال لهما: حامیا عن حرم جدّکما رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
وفی نقل آخر: إنّ القاسم برز وهو صغیر لم یبلغ الحلم، فلمّا نظر الحسین علیه السلام إلیه اعتنقه وجعل یبکیان حتّی غشیا علیهما، فلمّا أفاقا طلب المبارزة فأبی الحسین علیه السلام، فلم یزل الغلام یقبّل یدیه ورجلیه حتّی أذن له فخرج ودموعه تسیل علی خدّیه.
وفی روایة: ولمّا رأی الحسین علیه السلام أنّ القاسم یرید البراز، قال: یا ولدی! أتمشی برجلک إلی الموت؟ فقال: وکیف یا عمّ وأنت بین الأعداء وحید فرید لم تجد ناصراً ولا معیناً، روحی لروحک الفداء ونفسی لنفسک الوقاء. ثمّ إنّ الحسین علیه السلام شقّ أزیاق القاسم وقطع عمامته نصفین وأدلاهما علی وجهه ثمّ ألبسه ثیابه علی صورة الکفن، وشدّ سیفه بوسط القاسم وأرسله إلی البراز. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 304
__________________________________________________
(1)- نخستین، قاسم بن حسن آهنگ مبارزت کرد و سلاح جنگ بر تن راست کرد و شاکی السلاح به حضرت امام علیه السلام آمد و هنوز، کودکی مراهق 1 بود. حسین علیه السلام چون چشمش بر آن کودک نورس افتاد که جانِ گرامی از برای نثار عم بزرگوار بر کف نهاده و آهنگ کارزار فرموده است، بی‌توانی پیش شد و دست مبارک را در گردن قاسم حمایل کرد و هردو چندان بگریستند که از پای درافتادند و از هوش بیگانه شدند. چون به خویشتن آمدند، قاسم آغاز سخن کرد و به زبان ضراعت اجازه مبارزت طلب کرد و حسین علیه السلام ابا فرمود و آن جوان نورس چندان بگریست و دست و پای امام را بوسه زد که آن حضرت ساکت شد.
1. مراهق: نزدیک به سنّ بلوغ.
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 2/ 326
در کتب عدیده قصه شهادت قاسم بن حسن را رقم کرده‌اند و من بنده نیز ان شاء اللَّه در کتاب حسین علیه السلام خواهم نگاشت، در ذیل معجزات حسن علیه السلام شرذمه‌ای از آن خبر می‌نگارم. همانا در یوم عاشورا چون تنور حرب و بازار طعن و ضرب گرم گشت و قاسم بن حسن از حسین علیه السلام رخصت مبارزت می‌جست و اجازت نمی‌یافت، در خیمه خویش از کمال حزن سر به زانو نهاده بود. ناگاه او را یاد آمد که حسن علیه السلام تعویذی بر بازوی راست او بست، وقال: إذا أصابک ألم وهمٌّ فعلیک بحلِّ العوذة وقراءتها فافهم-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 238
__________________________________________________
- معناها واعمل بکلِّ ما تراه مکتوباً فیها.
یعنی: او را فرمود: «هرگاه رنجی و ألمی بر تو فرود آید، واجب می‌کند که این تعویذ از بازوی خود بگشایی و قرائت کنی و معنی آن را بدانی و آنچه نگاشته است، به کار بندی.»
قاسم با خود اندیشید: سال‌ها بر من گذشته و اندوهی از این بزرگ‌تر ندیده‌ام. پس دست فرا برد و آن تعویذ را بگشود و قرائت نمود؛ به این شرح:
یا ولدی یا قاسم! أوصیک أنّک إذا رأیت عمّک الحسین فی کربلاء وقد أحاطت به الأعداء فلا تترک البراز والجهاد لأعداء اللَّه وأعداء رسوله ولا تبخل علیه بروحک وکلّما نهاک عن البراز عاوده لیأذن لک فی البراز لتحظی فی السّعادة الأبدیّة.
یعنی: «ای فرزند من، ای قاسم! وصیت می‌کنم تو را گاهی که عم خویش حسین علیه السلام را در کربلا دیدار کنی، هنگامی که لشگر در گرد او پرّه زده است، از جنگ اعدا و جهاد با دشمنان خدا و رسول خویشتن‌داری مکن و در بذل جان خویش در راه او توانی مجوی و چندان که تو را از برای مبارزت اجازت نفرماید، بر الحاح و ابرام بیفزای تا رخصت یابی و از شهادت که سعادت ابدی است، محروم نمانی.»
پس قاسم آن خط را به حضرت حسین علیه السلام آورد و از برای جهاد، خط جواز یافت؛ چنان که ان شاء اللَّه به شرح مرقوم خواهد شد.
سپهر، ناسخ التواریخ (امام حسن مجتبی علیه السلام)، 2/ 260- 261
ای شیعه! پس بیا و گریه کن بر آن طفل یتیمی که خود امام حسین علیه السلام بر او گریه نمود؛ یعنی یتیم حضرت امام حسن، حضرت قاسم که هنوز به روایت شیخ مفید در «ارشاد» و «بحار» مکلف به جهاد نشده بود؛ ولیکن از بسیاری معرفت او به حق امام و فضیلت شهادت در راه خدا از آن جایی که واقعه کربلا بعض تکالیف خاصه دارد؛ چنانچه در «جهاد جواهر» به آن تصریح فرموده است، چون بی‌کسی عم خود را و احاطه دشمنان را به او مشاهده نمود، قدم در میدان مبارزت نهاد.
«فلمّا نظر الحسین علیه السلام إلیه قد برز اعتنقه وجعلا یبکیان حتّی غشی علیهما؛ چون نظر امام حسین علیه السلام بر قاسم افتاد که عازم میدان قتال است، او را در بغل کشید و هردو شروع به گریه کردند و آن قدر گریستند که هردو بزرگوار غش کردند.»
پس قاسم اذن جهاد از عم خود درخواست نمود و آن حضرت از آن ابا داشت و اذن نمی‌داد و قاسم دست و پای عم خود را می‌بوسید و الحاح می‌نمود، کأ نّه می‌گفت (نظم):
ز سر به شوق شهادت پریده طایر هوشم عمو فدای تو گردم غلام حلقه بگوشم
نشانده بر سر آتش مرا شماتت اعدا چگونه بر سر آتش نشینم و نخروشم
به وحش وطیر دهند آب این گروه و به قاسم نمی‌دهند مگر من کم از طیور و وحوشم
رضا مشو که رود کاروان خلد و بمانم جمال حور نبینم می‌طهور ننوشم
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 239
(وقال) غیره: إنّه لمّا «1» رأی وحدة عمّه، استأذن فی القتال فلم یأذن له لصغره، فما زال به حتّی أذن له فبرز کأنّ وجهه شقّة قمر. وساق الحدیث إلی آخره کما تقدّم «2».
«3» أتراه «3» حین أقام یصلح نعله بین العدی کیلا یروه بمحتفِ
غلبت علیه شهامة حسنیّة أم کان بالأعداء لیس بمحتفِ
(محتفِ) الأوّل من الاحتفاء وهو المشی بلا نعال. والثّانی من الاحتفاء وهو الاعتناء یقال: احتفی به ولم یحتف. «4»
السّماوی، إبصار العین،/ 37/ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 153؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 461
وخرج من بعده [أبو بکر] أخوه لأمِّه وأبیه القاسم وهو غلام لم یبلغ الحلم، فلمّا نظر إلیه الحسین علیه السلام اعتنقه وبکی ثمّ أذن له.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 330- 331
قالوا: وما زال آل أبی طالب یتسابقون إلی القتال حتّی انتهت النّوبةُ إلی القاسم ودیعة الحسن بن علیّ عند أخیه الحسین علیه السلام. وهو غلامٌ لم یبلغ الحلم.
فکان له بمنزلة الولد العزیز، وکان یحبّه حبّاً شدیداً. ولم یُذکر أنّ الحسین عند وداع أحد من أهل بیته غشی علیه من شدّة البکاء، حتّی ولده وفلذة کبده علیّ الأکبر شبیه
__________________________________________________
- پس التماس کرد تا آن‌که اذن گرفت. «فخرج ودموعه تسیل علی خدّیه» مخفی مباد که گریه قاسم در این حال که اذن گرفت و میدان می‌رفت، از خوف کشته شدن نبود؛ زیرا که کمال اشتیاق به ملاقات جد و جده و پدر داشت.
قائنی، کبریت احمر،/ 307
(1)- [فی ذخیرة الدّارین مکانه: وقال أهل السِّیَر لمّا ...].
(2)- [ذخیرة الدّارین: مرّ].
(3)- [إلی هنا لم یرد فی المعالی].
(4)- گفته‌اند: چون حسین او را نگریست که آماده شده [است تا] به میدان رود، درآغوشش کشید و گریستند تا بی‌هوش شدند و از حسین اجازه خواست و به او اجازه نمی‌داد و آن پسر پیاپی دست‌وپای او را بوسید تا به او اجازه داد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 147
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 240
رسول اللَّه صلی الله علیه و آله فإنّهم قالوا- عند وداعه-: إنّ الحسین أرخی عینیه بالدّموع.
نعم، ذکروا أنّه لمّا خرج القاسم وأقبل إلی عمّه یستأذنه فی القتال، ونظر إلیه الحسین لم یملک نفسه دون أن تقدّم إلیه واعتنقه وجعلا یبکیان حتّی غُشیَ علیهما.
ثمّ إنّ القاسم استأذن عمّه فی المبارزة، فأبی أن یأذن له، فلم یزل یتوسّل إلیه ویقبّل یدیه ورجلیه حتّی أذن له.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 354، 355- 356
[دَور القاسم بن الحسن علیه السلام]: وناب القاسم بن الحسن علیه السلام عن أبیه الإمام المجتبی وقام مقامه فی مهمّة الإبقاء ومشارکة عمّه الإمام الحسین علیه السلام فی ذلک، والشّاهد علی هذه النّیابة وأنّه هو المختار من طرف أبیه المجتبی وبأمر من اللَّه تعالی للمشارکة فی مهامّ الإبقاء، هو: ما ربطه أبوه الإمام الحسن علیه السلام علی عضده الأیمن من العوذة، ووصیّته فیها وتحریضه له بنصرة عمّه الغریب فی کربلاء، والشّهادة بین یدیه.
الجزائری، الخصائص الزّینبیّة،/ 81
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 241

قتله عمرو بن سعید بن نفیل الأزدیّ.
الرّسّان، تسمیة من قتل (من تراثنا)،/ 150/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 171؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
قال: وخرج القاسم بن حسن بن علیّ وهو غلام علیه قمیص ونعلان، فانقطع شِسْع نعله الیسری، فحمل علیه عمرو بن سعید الأزدیّ فضربه فسقط ونادی: یا عمّاه! فحمل علیه الحسین فضربه فاتّقاها بیده فقطعها من المرفق فسقط. وجاءت خیل الکوفیّین لیحملوه، وحمل علیهم الحسین فجالوا ووطؤوه حتّی مات.
قتله سعید بن عمرو الأزدیّ.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 74، 76
وقتل عمرو بن سعید بن نفیل الأزدیّ القاسم بن الحسن، فصاح: یا عمّاه! فوثب الحسین وثبة لیث فضرب عمراً فأطنّ یده، وجاءه أصحابه لیستنقذوه، فسقط بین حوافر الخیل فتوطّأته حتّی مات.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 406، أنساب الأشراف، 3/ 201
ضربه عمرو بن سعد بن مقبل الأسدیّ.
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 257/ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 5/ 2628، الحسین ابن علیّ،/ 87
قال أبو مخنف: حدّثنی سلیمان بن أبی راشد، عن حُمید بن مسلم، قال: خرج إلینا «1» غلام کأنّ وجهه شقّة «2» قمر، فی یده السّیف، علیه قمیص وإزار ونعلان قد انقطع شِسْع
__________________________________________________
(1)- [الأعیان: علینا].
(2)- [البدایة: فلقة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 242
أحدهما، ما أنسی أنّها «1» الیسری، فقال «2» لی عمرو «2» بن سعد بن نُفَیل الأزدیّ: واللَّه لأشدّنّ علیه؛ فقلت له: سبحان اللَّه! وما ترید إلی ذلک «3»؟ «4» یکفیک «4» هؤلاء الّذین تراهم قد احتولوهم «5»؛ قال: فقال: واللَّه لأشدّنّ علیه؛ فشدّ علیه «6» فما ولّی حتّی ضرب رأسه بالسّیف «7»، فوقع الغلام «8» لوجهه، فقال «9»: یا عمّاه! قال: فجلّی الحسین کما یجلِّی الصّقر، ثمّ شدّ «6» شدّة لیث غضب «10»، فضربَ عمراً «11» بالسّیف، فاتّقاه بالسّاعد، فأطنّها «12» من لدن المرفق، فصاح «13»، ثمّ تنحّی عنه، «14» وحملت خیل لأهل الکوفة لیستنقذوا عمراً من حسین، فاستقبلت عمراً بصدورها، فحرّکت حوافرها وجالت الخیل بفرسانها «15» علیه، «16» فوطئته حتّی مات 16. «17»
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الأعیان، کانت].
(2- 2) [البدایة: لنا عمر].
(3)- [الأعیان: بذلک].
(4- 4) [الأعیان: واللَّه لو ضربنی ما بسطت إلیه یدی دعه یکفکه].
(5)- [الأعیان: احتوشوه].
(6- 6) [البدایة: عمرو بن سعد أمیر الجیش، فضربه وصاح الغلام: یا عمّاه، قال: فشدّ الحسین علی عمرو بن سعد].
(7)- [أضاف فی الأعیان: ففلقه].
(8)- [أضاف فی الأعیان: إلی الأرض].
(9)- [الأعیان: ونادی].
(10)- [فی البدایة والأعیان: أغضب].
(11)- [الأعیان: عمرو بن سعد بن نفیل].
(12)- [الأعیان: فقطعها].
(13)- [أضاف فی الأعیان: صیحة سمعها أهل العسکر].
(14- 14) [الأعیان: الحسین علیه السلام وحمل الأعداء لیستنقذوه، فوطئت الخیل عمراً بأرجلها حتّی مات].
(15)- [لم یرد فی البدایة].
(16- 16) [لم یرد فی البدایة].
(17)- حمید بن مسلم گوید: پسری سوی ما آمد که گویی چهره‌اش پاره ماه بود. شمشیری به دست داشت و پیراهن و تنبان داشت و نعلینی به پا، که بند یکی از آن پاره بود. هرچه را فراموش کنم، این را فراموش-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 243
الطّبری، التّاریخ، 5/ 447/ مثله ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 186؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 608
قتله سعد بن عمرو بن نُفَیل الأزدیّ. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 468/ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 302
حدّثنی أحمد بن عیسی، قال: حدّثنا الحسین بن نصر، قال: حدّثنا أبی، قال: حدّثنا عمر بن سعید، عن أبی مخنف، عن سلیمان بن أبی راشد، عن حمید بن مسلم، قال:
خرج إلینا غلام کأنّ وجهه شقّة قمر فی یده السّیف وعلیه قمیص وإزار ونعلان «2» قد انقطع شسع «3» أحدهما «4»، ما أنسی أنّها الیسری «3»، فقال عمرو بن سعید بن نفیل الأزدیّ: واللَّه لأشدّنّ علیه، فقلت له: سبحان اللَّه وما ترید إلی «5» ذلک، یکفیک قتله هؤلاء الّذین تراهم قد احتوشوه من کلّ جانب. قال: واللَّه لأشدّنّ علیه «6». فما ولّی وجهه حتّی ضرب رأس
__________________________________________________
- نمی‌کنم که بند چپ بود.
گوید: عمرو بن سعد بن نفیل ازدی به من گفت: «به خدا به او حمله می‌برم.»
گفتمش: «سبحان اللَّه! از این‌کار چه می‌خواهی؟ همین کسان که می‌بینی در میانشان گرفته‌اند، تو را بس.»
گفت: «به خدا به او حمله می‌برم.»
و حمله برد و پس نیامد تا سر او را با شمشیر بزد که پسر به رو درافتاد و گفت: «عمو جانم!»
گوید: حسین چون عقاب برجست و همانند شیری خشمگین حمله آورد و عمرو را با شمشیر بزد که دست خود را حایل شمشیر کرد از زیر مرفق قطع شد و بانگ زد و عقب رفت.
گوید: تنی چند از سواران مردم کوفه حمله آوردند که عمرو را از دست حسین رهایی دهند. اسبان رو به عمرو آوردند و سم‌های آن‌ها به حرکت آمد و اسبان و سواران جولان کردند و او را لگدمال کردند تا جان داد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3053- 3054
(1)- سعد بن عمرو بن نفیل ازدی او را کشت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3083
(2)- [زاد فی إبصار العین: فمشی یضرب بسیفه فانقطع].
(3- 3) [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین: إحدی نعلیه ولا أنسی أنّها کانت الیسری، فوقف لیشدّها].
(4)- [نفس المهموم: إحداهما].
(5)- [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین: بذلک].
(6)- [زاد فی نفس المهموم: فشدّ علیه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 244
الغلام بالسّیف فوقع الغلام لوجهه وصاح «1»: یا عمّاه!
قال: «2» فوَ اللَّه لتجلّی «3» «2» الحسین کما یتجلّی «4» الصّقر، ثمّ شدّ شدّة اللّیث «5» إذا غضب «5»، فضرب عمراً بالسّیف فاتّقاه بساعده فأطنّها من لدن «6» المرفق «7» ثمّ تنحّی عنه، وحملت خیل عمر بن سعد فاستنقذوه «8» من الحسین، «9» ولمّا حملت «10» الخیل «9» استقبلته بصدورها «11» وجالت «12» فتوطّأته «11» فلم یرم حتّی مات- لعنه اللَّه وأخزاه «12»-. «13»
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: فقال].
(2- 2) [نفس المهموم: فجلّی].
(3)- [فی إبصار العین: لجی وذخیرة الدّارین: یجلّی].
(4)- [فی نفس المهموم وإبصار العین وذخیرة الدّارین: یجلی].
(5- 5) [نفس المهموم: أغضب].
(6)- [وسیلة الدّارین: لدی].
(7)- [زاد فی نفس المهموم: فصاح صیحة سمعها أهل العسکر].
(8)- [نفس المهموم: لیستنقذو عمرواً].
(9- 9) [لم یرد فی إبصار العین].
(10)- [ذخیرة الدّارین: حملته].
(11- 11) [ذخیرة الدّارین: تؤطّأته].
(12- 12) [وسیلة الدّارین: ومات اللّعین تحت أقدام الخیل].
(13)- ابو مخنف به سندش از حمید بن مسلم (که خبرنگار لشکر عمر بن سعد است) روایت کرده [است] که گفت: «از میان همراهان حسین علیه السلام پسری که گویا پاره ماه بود، به سوی ما بیرون آمد و شمشیری در دست و پیراهن و جامه‌ای بر تن داشت و نعلینی به پا کرده بود که بند یکی از آن دو بریده شده بود و فراموش نمی‌کنم که آن، نعل چپش بود.
عمرو بن سعید بن نُفَیل 1 ازدی که او را دید، گفت: «به خدا سوگند هم‌اکنون بر او حمله آرم.»
بدو گفتم: «سبحان اللَّه! تو از این کار چه می‌خواهی؟ همان‌هایی که می‌نگری از هر سو اطرافش را گرفته‌اند، تو را از کشتن او کفایت کنند.»
گفت: «به خدا سوگند، من شخصاً باید به او حمله کنم.»
این را گفت و بی‌درنگ بدان پسر حمله برد و شمشیر را بر سرش فرود آورد. قاسم بر رو درافتاد و فریاد زد: «عمو جان!» و عموی خود را به یاری طلبید.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 245
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 58/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 322- 323؛ السّماوی، إبصار العین،/ 36- 37؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 152- 153؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 251
قتله: عمرو بن عمر [و] بن نفیل الأزدیّ. [...]
قال حمید بن مسلم: رأیت القاسم بن [ال] حسن بن علیّ یوم الطّفّ وقد خرج إلینا، وهو غلام کأنّ وجهه شقّة قمر، علیه قمیص ونعلان، قد انقطع شسع نعله الیسری.
فقال لی عمر [و] بن سعید بن عمر [و] بن نفیل [الأزدیّ] وهو إلی جانبی: لأقتلنّه.
قلت: وما ترید من قتل هذا؟! فلم یلتفت إلیَّ، وحمل علیه، فضربه فصرعه، فنادی:
یا عمّاه! فثار الحسین إلیه، فضربه بالسّیف، فاتّقاه [عمرو] بیده، فأبانها من المرفق، وأدبر.
وحملت علیه خیل الکوفة لیحملوه، فحمل علیهم الحسین علیه السلام، فنکصوا علیه، ووطئوه، فقتلوه.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 179- 180
وبرز من بعده [علیّ بن الحسین علیهما السلام] القاسم بن الحسن بن علیّ علیهم السلام وهو یقول «1»:
«2» لا تجزعی «2» نفسی فکلّ فانِ الیوم تلقین ذوی الجنان «2»
__________________________________________________
- حمید گوید: به خدا سوگند حسین (که صدای او را شنید) چون باز شکاری رسید و لشکر دشمن را شکافت و باشتاب خود را به معرکه رسانید و چون شیر خشمناکی حمله افکند و شمشیرش را حواله عمرو ابن سعید کرد. عمرو دست خود را سپر کرد. ابو عبداللَّه دستش را از مِرفق بیفکند و به یک سو رفت. لشکر عمر بن سعد (برای رهایی آن پست خبیث) هجوم آورد و او را از جلوی شمشیر حسین علیه السلام به یک سو برد و نجاتش داد؛ ولی همان هجوم سواران سبب شد که آن مرد نتوانست خود را از زمین حرکت دهد و زیر دست و پای اسبان لگدکوب شد و از این جهان رخت بیرون کشید. خدایش لعنت کند و دچار رسوایی محشر گرداند.
1. در تاریخ طبری، عمرو بن سعد بن نفیل ضبط شده است.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 85- 86
(1)- [إلی هنا فی وسیلة الدّارین: إنّ القاسم لمّا برز إلی القتال أنشأ هذه الأشعار].
(2- 2) [مثله فی العیون،/ 159].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 246
«1» فقتل منهم ثلاثة ثمّ رُمیَ عن فرسه رضوان اللَّه علیه وصلواته «1». «2»
الصّدوق، الأمالی،/ 162- 163/ عنه: البحار، المجلسی، 44/ 321؛ البحرانی، العوالم، 17/ 171؛ القمی، نفس المهموم،/ 322؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 253؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 161
قال حمید بن مسلم: فبینا «3» کذلک إذ خرج علینا غلام کان وجهه شقّة قمر، فی یده سیف وعلیه قمیص «4» وإزار ونعلان قد انقطع شِسْع إحداهما، فقال لی عمرو «5» بن سعد بن نفیل الأزدیّ: واللَّه لأشدّنَّ علیه. فقلت: سبحان اللَّه، «6» وما ترید بذلک «6»؟ دعه، یکفیکه هؤلاء القوم «7» الّذین ما «8» یبقون علی أحد منهم. فقال: واللَّه لأشدّنَّ علیه «7»، فشدّ علیه «7» فما ولّی حتّی ضرب رأسه بالسّیف «7» ففلقه، ووقع الغلام لوجهه، فقال: یا عمّاه! فجلّی الحسین علیه السلام کما یجلِّی الصّقر، ثمّ شدّ شدّة لیث «9» أغضب، فضرب عمرو «5» بن سعد بن نفیل بالسّیف فاتّقاها بالسّاعد فقطعها من لدن المرفق، فصاح صیحة سمعها أهل العسکر. ثمّ تنحّی عنه الحسین علیه السلام وحملت خیل الکوفة لیستنقذوه «10» فتوطّأته بأرجلها حتّی مات «10». «11»
__________________________________________________
(1- 1) [وسیلة الدّارین: فلمّا أحاطوا به من کلّ جانب قال القاسم: یا عمّاه! أدرکنی، فجلّی الحسین کما یجلِّی الصّقر].
(2)- پس از او، قاسم بن حسن بن علی به میدان رفت و می‌گفت:
بی‌تاب مشو جانم هر زنده بود فانی امروز بهشت خلد از بهر تو ارزانی
و سه کس را کشت و او را از اسب درانداختند رضی الله عنه.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 162- 163
(3)- [إعلام الوری: أنا].
(4)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(5)- [المصدر: عمر].
(6- 6) [إعلام الوری: وما ترید منه].
(7- 7) [لم یرد فی إعلام الوری].
(8)- [ذخیرة الدّارین: لا].
(9)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: إذا].
(10- 10) [ذخیرة الدّارین: فتواطئه الخیل حتّی هلک اللّعین].
(11)- حمید بن مسلم گوید: در این گیر و دار بودیم که دیدم پسرکی به سوی ما آمد که رویش همانند پاره-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 247
المفید، الإرشاد، 2/ 111- 112/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 153؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 242- 243
قال: ثمّ رأینا غلاماً کان وجهه شقّة قمر، فی یده سیف، وعلیه قمیص ونعلان، وقد انقطع شِسْع أحدهما، فحمل علیه رجل، فضربه بالسّیف علی رأسه، فوقع الغلام لوجهه، وصاح: «یا عمّاه!».
فجلّی الحسین کما یجلِّی الصّقر، ثمّ شدّ علی الرّجل بسیفه، فاتّقاه فضرب ساعده، [112] فأطنّها من المرفق وتنحّی عن الغلام.
أبو علی مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 71
دم القاسم فی بنی عدیّ.
المجدی،/ 19
قتله عمرو بن سعید «1» بن نفیل الأزدیّ، قتله فی المصاف بکربلاء.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 401
__________________________________________________
- ماه بود و در دستش شمشیری بود و پیراهنی به تن داشت و از او نعلینی داشت که بند یکی از آن دو نعلین پاره شده بود. عمر بن سعد بن نفیل ازدی گفت: «به خدا من به این پسر حمله خواهم کرد.»
گفتم: «سبحان اللَّه! تو از این کار چه بهره خواهی برد (و از جان این پسربچه چه می‌خواهی)؟ او را به حال خود واگذار. این مردم سنگدل که هیچ کس از اینان را باقی نگذارند، کار او را نیز خواهند ساخت.»
گفت: «به خدا من بر او حمله خواهم کرد.»
پس حمله کرد و رو بر نگردانده بود که سر آن پسرک را چنان با شمشیر بزد که آن را از هم شکافت و آن پسر به رو به زمین افتاد و فریاد زد: «ای عمو جان!» حسین علیه السلام مانند باز شکاری لشکر را شکافت.
سپس همانند شیر خشمناک حمله افکند و شمشیری به عمر بن سعد بن نفیل بزد. عمر شانه را سپر آن شمشیر کرد. شمشیر دستش را از نزدیک مرفق جدا ساخت و چنان فریادی زد که لشکریان شنیدند. آن‌گاه حسین علیه السلام از او دور شد، سواران کوفه هجوم آوردند که او را از معرکه بیرون برند. پس بدن نحسش را اسبان لگدکوب کردند تا به دوزخ شتافت و دیده از این جهان بست.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 111- 112
(1)- فی وقعة الطّفّ: سعد.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 248
فخرج ودموعه [تسیل] «1» علی خدّیه وهو یقول «2»:
إن تنکرونی فأنا فرع «3» الحسنْ سبط النّبیّ المصطفی والمؤتمنْ
هذا حسین کالأسیر المرتهنْ بین أناس لا سُقوا صوب المزنْ «4» «5»
«6» «7» وحمل، وکأنّ وجهه فلقة قمر «5»، وقاتل [ «8» قتالًا شدیداً حتّی «6» قُتِل «8»]- علی صغره «7» «9» «10»- خمسة وثلاثین رجلًا «11». قال حمید بن مسلم: «12» «13» کنت فی عسکر ابن سعد «12»، فکنت أنظر إلی [هذا] «14» الغلام «13» وعلیه قمیص وإزار ونعلان «15» قد انقطع شِسْع
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی المصدر].
(2)- [فی بحر العلوم مکانه: فبرز إلی المیدان باکیاً وهو یقول ...، وفی وسیلة الدّارین مکانه: برز القاسم إلی القتال وهو یرتجز ویقول ...].
(3)- [فی البحار والعوالم والدّمعة ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والمعالی والعیون ووسیلة الدّارین: ابن، وبحر العلوم ومثیر الأحزان: نجل].
(4)- [أضاف فی العیون: ویقول:
لا تجزعی نفسی فکلّ فان الیوم تلقین ذوی الجنان].
(5- 5) [لم یرد فی نفس المهموم والعیون وفی تسلیة المجالس والبحار والعوالم والدّمعة وتظلّم الزّهراءوالمعالی: کان وجهه کفلقة القمر].
(6- 6) [بحر العلوم: فقاتل مقاتلة الشّجعان و].
(7- 7) [وسیلة الدّارین: فقاتل قتال الأبطال حتّی قتل من عسکر عمر بن سعد لعنة اللَّه علیه].
(8) (6) [المصدر: فقتل].
(9)- [المصدر: صغر سنّه].
(10)- [زاد فی بحر العلوم: وعطشه].
(11)- [إلی هنا لم یرد فی الأسرار، وإلی هنا حکاه فی نفس المهموم ووسیلة الدّارین].
(12- 12) [لم یرد فی العیون ومثیر الأحزان].
(13- 13) [بحر العلوم: خرج علینا غلام کأنّ وجهه شقّة قمر طالع وبیده سیف].
(14)- [لم یرد فی المصدر].
(15)- [زاد فی بحر العلوم: فی رجلیه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 249
أحدیهما «1» «2» ما أنسی «3» أنّه کان «4» شِسْع «3» الیسری «2» «5»، فقال عمرو بن سعد «6» الأزدیّ: واللَّه لأشدّنَّ علیه، فقلت: سبحان اللَّه! [و] «7» ما ترید «8» بذلک؟ فوَ اللَّه لو ضربنی ما بسطت إلیه «9» یدی، یکفیک «10» هؤلاء الّذین «11» تراهم «12» قد «11» احتوشوه «13». قال: واللَّه «14» لأفعلن! وشدّ «14» علیه «15» فما ولّی حتّی «16» ضرب رأسه بالسّیف «17»، فوقع الغلام لوجهه، «18» وصاح «19»:
__________________________________________________
(1)- [فی تسلیة المجالس وشرح الشّافیة والبحار والعوالم وتظلّم الزّهراء وبحر العلوم والمعالی والعیون‌ومثیر الأحزان: أحدهما].
(2- 2) [لم یرد فی تسلیة المجالس وشرح الشّافیة].
(3- 3) [فی بحر العلوم: أنّها کانت].
(4)- [لم یرد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والمعالی].
(5)- [زاد فی بحر العلوم: فوقف لیشدّها].
(6)- [العوالم: عمر بن سعید، والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والمعالی والعیون ومثیر الأحزان: عمر بن سعد].
(7)- [لم یرد فی المصدر].
(8)- [تظلّم الزّهراء: فی ذلک].
(9)- [فی المصدر وبحر العلوم: له].
(10)- [فی البحار والدّمعة وتظلّم الزّهراء والعیون: یکفیه].
(11- 11) [لم یرد فی شرح الشّافیة].
(12)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(13)- [مثیر الأحزان: احتشوه].
(14- 14) [بحر العلوم: لأشدّنَ].
(15)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(16)- [أضاف فی مثیر الأحزان: راجعاً].
(17)- [زاد فی تظلّم الزّهراء وبحر العلوم: ففلقه].
(18) (18*) [لم یرد فی الدّمعة والمعالی وبدله فی المعالی حکاه عن أبی مخنف کما ذکرناه].
(19)- [فی تسلیة المجالس والبحار والعوالم وشرح الشّافیة والأسرار وتظلّم الزّهراء والعیون ومثیر الأحزان: نادی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 250
یا عمّاه (18*) «1» «2» قال: فجاءه الحسین علیه السلام کالصّقر المنقضّ «2»، وتخلّل الصّفوف، وشدّ شدّة اللّیث «3» الحرب «4» «5»، فضرب عمراً [قاتله] «6» بالسّیف، فاتّقاه بیده «7»، فأطنّها من «8» المرفق «9»، فصاح «10» ثمّ «11» تنحّی عنه «11»، فحملت خیل أهل الکوفة «12» لیستنقذوه «13»، فاستقبلته بصدورها ووطأته بحوافرها، فمات «12» «14».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 27/ عنه: ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 369؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 304- 305؛
__________________________________________________
(1)- [زاد فی تظلّم الزّهراء: أدرکنی، وأضاف فی مثیر الأحزان: عمّاه، وزاد فی بحر العلوم: فأتاه الحسین‌مُسرعاً].
(2- 2) [فی المصدر وبحر العلوم: فأنقض علیه الحسین کالصّقر].
(3)- [أضاف فی مثیر الأحزان: علی].
(4)- [فی الأسرار وتظلّم الزّهراء: الأغضب والمعالی: المغضب وبحر العلوم: إذا أغضب].
(5)- [زاد فی بحر العلوم: حتّی إذا وصل إلی عمرو بن سعد الأزدیّ].
(6)- [لم یرد فی المصدر].
(7)- [بحر العلوم: بساعده].
(8)- [زاد فی المعالی والعیون: لدن].
(9)- [زاد فی بحر العلوم: ثمّ غشی علیه].
(10)- [زاد فی الدّمعة والمعالی والعیون: صیحة سمعها أهل العسکر، وفی بحر العلوم: صیحة عظیمة سمعهاالعسکر].
(11- 11) [لم یرد فی بحر العلوم].
(12- 12) [فی تسلیة المجالس وشرح الشّافیة: فاستنقذوه من ید الحسین وفی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والمعالی ومثیر الأحزان: لیستنقذوا عمراً من الحسین، فاستقبلته 1 بصدورها، وجرحته بحوافرها، ووطأته (لم یرد فی مثیر الأحزان) حتّی مات (الغلام) وفی تظلّم الزّهراء: حتّی هلک (عمر بن سعد) وفی العیون: لیستنقذوا عمراً من الحسین علیه السلام فوطأته الخیل حتّی هلک].
1. [الأسرار: فاستبقت الخیل].
(13)- [زاد فی بحر العلوم: من ید الحسین علیه السلام].
(14)- [زاد فی الأسرار: ولا یخفی علیک أنّ جملة من کلمات أصحاب المقاتل: وإن کانت تعطی أنّ القاسم وطأته حوافر الخیل حتّی مات ولکن ظاهر کلام السّیِّد فی اللّهوف: أنّ من وطأته حوافر الخیول حتّی مات هو قاتل القاسم وذلک حیث قال، ثمّ ذکر کلام السّیِّد سیأتی ذکره].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 251
المجلسی، البحار، 45/ 34- 35؛ البحرانی، العوالم، 17/ 278- 279؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 316- 317؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 304- 305؛ القمی، نفس المهموم،/ 321؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 196؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 356- 357؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 460- 461؛ مثله المیانجی، العیون العبری،/ 159- 160؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 81- 82؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 252- 253
ثمّ برز أخوه [عبداللَّه بن الحسن] القاسم وعلیه ثوب وإزار ونعلان فقط وکأ نّه فلقة قمر «1» وأنشأ یقول «2»:
إنِّی أنا القاسم من نسل علیّ نحنُ وبیت اللَّه أولی بالنّبیّ «3»
من شمر ذی الجوشن أو ابن الدّعیّ «4» فقتله شمر بن سعید الأزدیّ، فخرّ وصاح: یا عمّاه! فحمل [علیه] الحسین، فقطع یده وسلبه أهل الشّام من ید الحسین «3».
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 106/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 322؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 460؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 356؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 253
ثمّ حمل القاسم بن الحسن بن علیّ «5» وبیده السّیف «5»، فحمل علیه عمرو بن سعد بن نفیل الأزدیّ، فضرب رأسه بالسّیف، فسقط «6» القاسم إلی الأرض لوجهه وقال: یا عمّاه!
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی نفس المهموم وفی المعالی: جعل یقاتل].
(2)- [فی بحر العلوم مکانه: وللقاسم هذا الرّجز التّالی: ... وفی وسیلة الدّارین: بأ نّه برز إلی القتال وهو یرتجز ویقول: ...].
(3- 3) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم وبحر العلوم والمعالی].
(5- 5) [لم یرد فی نهایة الإرب].
(6)- [نهایة الإرب: فوقع].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 252
فانقضّ الحسین إلیه کالصّقر ثمّ شدّ شدّة لیث أُغضب، فضرب عمراً بالسّیف، فاتّقاه بیده «1»، فقطع یده من المرفق، فصاح. وحملت خیل الکوفة لیستنقذوا عمراً، فاستقبلته بصدورها وجالت علیه «2»، فوطأته حتّی مات.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 293/ مثله النویری، نهایة الإرب، 20/ 456
قال حمید بن مسلم: وخرج غلام کأنّ وجهه شقّة قمر، فقال لی عمرو بن سعید بن نفیل الأزدیّ: لأشدّنَّ علیه، فقلت: وماذا ترید منه؟ فشدّ علیه وضربه، فوقع الغلام علی وجهه ونادی: یا عمّاه! فجلّی الحسین علیه کما یجلِّی الصّقر وضربه بالسّیف، فاتّقاه بالسّاعد، فأبانها من المرفق، فصاح صیحة سمعها أهل العسکر، ثمّ تنحّی عنه الحسین علیه السلام وحملت خیول أهل الکوفة لیستنقذوه، فوطأته بأرجلها حتّی مات.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 36
قال الرّاوی: وخرج غلام، کأنّ وجهه شقّة قمر، فجعل یقاتل، فضربه ابن نفیل‌الأزدیّ علی رأسه ففلقه، فوقع «3» الغلام لوجهه وصاح: یا عمّاه! فجلّی الحسین علیه السلام کما یجلِّی الصّقر، ثمّ شدّ شدّة لیث أُغضب، فضرب ابن نفیل بالسّیف، فاتّقاها بالسّاعد، فأطنّه من لدن المرفق، فصاح صیحة سمعه أهل العسکر، وحمل أهل الکوفة لیستنقذوه، فوطأته الخیل حتّی هلک. «4»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 115/ عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 205
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: بالسّاعد].
(2)- [أضاف فی نهایة الإرب: بفرسانها].
(3)- [فی الأسرار مکانه: ولا یخفی علیک أنّ جملة من کلمات أصحاب المقاتل، وإن کانت تعطی أنّ القاسم‌وطأته حوافر الخیل حتّی مات، ولکن ظاهر کلام السّیِّد فی اللهوف، أنّ من وطأته حوافر الخیول حتّی مات هو قاتل القاسم، وذلک حیث قال: فوقع ...].
(4)- راوی گفت: جوانی بیرون شد که صورتش گویی پاره ماه بود و مشغول جنگ شد. ابن‌نفیل ازدی با شمشیر چنان بر فرقش زد که سرش را شکافت. جوان به روی درافتاد و فریاد زد: «عمو جان! به دادم برس!»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 253
__________________________________________________
- حسین علیه السلام مانند باز شکاری خود را به میدان رساند و همچون شیر خشمگین حمله‌ور شد و شمشیری بر ابن نفیل زد. او دست خود سپر کرد و از مرفق جدا شد، چنان فریاد زد که همه لشکر شنیدند. مردم کوفه برای نجاتش از جا درآمدند و در نتیجه، بدنش به زیر سم اسب‌ها ماند و به هلاکت رسید.
فهری، ترجمه لهوف،/ 115
رجزی می‌خواند که اوّلش این است:
إن تنکرونی فأنا ابن الحسن سبط النّبیّ المصطفی المؤتمن
و با وجود صغر سن، مقاتله عظیم نمود؛ چنانچه ابو المؤید خوارزمی روایت کرده [است] که در آن معرکه، سی‌وپنج کس از او به زخم تیر و شمشیر به قتل رسیدند. از شخصی حمید نام منقول است که گفت: من در سپاه عمر سعد بودم و جنگ کردن قاسم بن حسن رضی الله عنه را نظاره می‌کردم. در این اثنا، عمرو بن سعد الازدی به من گفت که بر این پسر حمله خواهم کرد. من گفتم: سبحان اللَّه! این چه اندیشه باطل است؟ به خدا سوگند که اگر قاسم مرا به تیغ زند، من دست به جانب وی دراز نکنم. کار وی به آن جماعت گذار که میانش گرفته‌اند. عمرو گفت: «واللَّه که دیگر مرا تحمل نمانده است.»
آن‌گاه متوجه قاسم شد و تیغی بر وی زد. قاسم بر روی افتاد و فریاد برآورد: «یا عماه!»
امام حسین چون برادرزاده خود را در خاک و خون غلتیده دید، همچون شیری که به شکار گور شتابد، به جانب او شتافت و شمشیری بر وی حواله کرد. عمرو دست برآورد. شمشیر بر دست او آمد و از مرفق جدا شد و عمرو نعره زد. اهل کوفه متوجه امام حسین شدند و عمرو را خلاص کردند.
بعد از آن [محمد بن عقیل] به ضرب تیغ عمرو بن سعد بن نفیل الاسدی به قتل آمد.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 160- 161، 165
آن‌گاه برادر عبداللَّه قاسم بن حسن که به حسب صورت و سیرت شبیه حضرت رسالت بود، از عم بزرگوار خویش رخصت طلبید که به میدان رود. امام حسین رضی الله عنه نخست امتناع کرد. بالاخره بنابر کمال مبالغه و الحاح او را اجازت داد. قاسم روی به قتال ظلمه کوفه نهاد و رجزی خواند که بیت اوّلش این است:
إن تنکرونی فأنا فرع الحسن سبط النّبیّ المصطفی المؤتمن
و باوجود صغر سن، آن خلف صدق حسن سلام اللَّه علیهما محاربه‌ای نمود که دوست و دشمن آواز تحسین به اوج علیین رساندند و به‌روایت ابی‌المؤید خوارزمی، سی‌وپنج کس به زخم تیغ و سنان آن جوانِ عالی‌شأن به قتل رسیدند وبالاخره عمرو بن سعد ازدی لعنه اللَّه به واسطه عدم سعادت ازلی شمشیری بر فرق آن قرة العین مرتضی علی رضی الله عنه زد. چنانچه به روی درافتاد. قاسم فریاد برآورد که: یا عمّاه! ادرکنی.
حضرت امام پناه چون برادرزاده خود را بدان حال دید، مانند شیر خشمناک که به صید نخجیر شتابد، به جانب عمرو شتافت و به یک ضربت شمشیر دست آن بدبخت را قلم کرد و زبان به نفرین ابن طلحه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 254
وخرج ورکب جواده وحماه فی حومة المیدان «1»، ثمّ طلب المبارزة، فجاء إلیه رجل یعدّ بألف فارس، فقتله القاسم، وکان له أربعة أولاد «2» مقتولین «3»، فضرب القاسم فرسه بسوط «4» وعاد یقتل بالفرسان «5» إلی أن ضعفت قوّته، فهمّ «6» بالرّجوع «6» إلی الخیمة، وإذا بالأزرق الشّامیّ قد قطع علیه الطّریق وعارضه، فضربه القاسم علی أمّ رأسه فقتله، وسار «7» «8» القاسم إلی الحسین علیه السلام وقال: یا عمّاه! العطش العطش، أدرکنی بشربة من الماء. فصبّره الحسین وأعطاه خاتمه «9» وقال «10»: حطّه فی فمک «9» ومصّه.
قال القاسم: فلمّا وضعته فی فمی، کأ نّه عین ماء، فارتویت، وانقلب «11» إلی المیدان «12» ثمّ جعل همّته علی حامل اللّواء «9» وأراد قتله «9» فأحاطوا «13» به بالنّبل «14» «15» فوقع القاسم علی
__________________________________________________
- بی‌دین گشاد و برادرزاده نازنین خود را به میان سایر شهیدان اهل بیت رساندند. پس برادران امام حسین رضی الله عنه متعاقب یکدیگر به امر قتال اقبال کردند و هریک جمعی از اصحاب ضلال را کشتند و شهید شدند.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 54
(1)- [إلی هنا لم یرد فی الدّمعة، وفی العیون مکانه: فحمی فرسه فی حومة المیدان].
(2)- [زاد فی الأسرار والعیون: فخرجوا إلی مبارزة القاسم واحداً بعد واحد، فجعلهم].
(3)- [زاد فی المعالی: علی ید القاسم].
(4)- [لم یرد فی العیون وفی مدینة المعاجز: بسوطه].
(5)- [أضاف فی مدینة المعاجز: ویجدل الشّجعان].
(6- 6) [مدینة المعاجز: القاسم أن یرجع].
(7)- [فی تظلّم الزّهراء مکانه: إنّه بعد مقاتلته الشّجعان ومنازلته الفرسان سار ...].
(8)- [فی مدینة المعاجز: صار والعیون: رجع].
(9- 9) [لم یرد فی العیون].
(10)- [زاد فی مدینة المعاجز: له].
(11)- [فی المصدر: فانقلبت].
(12) (12*) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(13)- [فی المصدر: فاحتاطوا].
(14) (14*) [لم یرد فی الدّمعة].
(15) (15*) [العیون: وکانوا یضربونه بالأحجار، قال حمید بن مسلم: آه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 255
الأرض (14*)، فضربه شیبة بن سعد الشّامیّ بالرّمح علی ظهره فأخرجه من صدره، فوقع القاسم یخور بدمه ونادی: یا عمّ! أدرکنی، «1» فجاءه الحسین علیه السلام وقتل قاتله (12*) (15*) «1».
الطّریحی، المنتخب، 2/ 374/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 316- 317؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 305، 306؛ المیانجی، العیون العبری،/ 161؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 196؛ مثله السّیِّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 3/ 370- 371؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 459- 460
فبرز القاسم [...] وحمل علی القوم، ولم یزل یقاتل «2» حتّی قتل سبعین فارساً «2» «3»، وکمن له ملعون فضربه علی أمِّ رأسه، ففجر هامته وخرّ صریعاً یخور بدمه، فانکبّ علی وجهه وهو ینادی: یا عمّاه! أدرکنی. فوثب الحسین علیه السلام ففرّقهم عنه، ووقف علیه، وهو یضرب الأرض برجلیه، حتّی قضی نحبه.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 79- 80
قال حمید بن مسلم: فرأیته مقبلًا ووجهه کالقمر یسطع نوراً، منقطعاً أحد شسعی نعلیه، وهو ینادی بأعلی صوته: یا عمر بن سعد! أما تخاف اللَّه وتخشاه فی عترة نبیّه محمّد صلی الله علیه و آله والخصم یوم القیامة جدّه رسول اللَّه صلی الله علیه و آله؟ لا جزاکم اللَّه خیراً فیما قصدتموه، أتزعمون أنّکم مسلمون، ثمّ تحاربون سبط رسول اللَّه، فأحلتم بینه وبین الماء، حتّی هلک وأهل بیته عطشاً، فماتوا کمداً؟ فلم یردّ جواباً.
فنادی بأعلی صوته: هل من مبارز فلیبرز إلیَّ، فإنِّی القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب؛ فلم یبرز إلیه منهم أحد، فعاد إلی مضربه ثمّ عاد إلیهم وطلب المبارزة، فأقبل علیه عمرو بن سعد بن نفیل الأزدیّ، فشجّ القاسم رأسه، فحمل الحسین علیه السلام علی عمرو، فضربه من لدن المرفق، فسقط فوطأته الخیل، ثمّ خرج إلیه ... فقتله القاسم،
__________________________________________________
(1- 1) [الدّمعة: وفی بعض الرّوایات: أنّه کان علیه خمسة وثلاثون سهماً، وحکی المعالی هذه الرّوایة عن الدّمعة، 1/ 463].
(2- 2) [حکاه عنه فی المعالی، 1/ 460 ووسیلة الدّارین،/ 253].
(3)- [وسیلة الدّارین: رجلًا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 256
وکان مشهوراً بالفروسیّة والشّجاعة یعدّ بألف صندید.
ثمّ برز إلیه الأزرق الشّامیّ، فشجّ القاسم رأسه، ومضی وهو یقول لعمِّه علیه السلام:
یا عمّ! کظّنی العطش، فأدرکنی بشربة من الماء، فأعطاه خاتمه وقال له: ضعه فی فیک ومصّه، فوضعه فی فیه ومصّه، فوجد یخرج منه ماء کالزّلال.
ثمّ برز مرّة ثالثة وهو ینادی بهم: هل مِن مبارز؟ فإنِّی القاسم بن الحسن بن علیّ، فانصبّوا علیه وأحاطوا به کالسّوار ورموه بالنّبل، حتّی سقط عن فرسه، فضربه شیبة بن سعد برمح فی ظهره أخرجه من صدره، فنادی: یا عمّ! أدرکنی، فأقبل علیه السلام وقتل قاتله.
ابن شدقم، تحفة لبّ اللّباب،/ 217- 218
فدعا ابن سعد رجلًا من أصحابه یُقال له الأزرق الشّامیّ، وهو الّذی قتله وبنیه قاسم بن الحسن علیه السلام واحداً بعد واحد، [وهو الّذی أرسله عمر بن سعد لعنة اللَّه علیه لمقابلة قوم بنی أسد الّذین أرادوا اللّحوق بالإمام الحسین علیه السلام، بنصیحة حبیب بن مظاهر].
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 262
ثمّ خرج القاسم بن الحسن بن علیّ علیهما السلام- وهو غلام صغیر لم یبلغ الحلم، ووجهه کفلقة القمر- فطلب البراز، فجاء إلیه رجل یُعدّ بألف فارس، فقتله القاسم علیه السلام، فقاتل قتالًا شدیداً حتّی قتل- علی صغر سنّه- خمسة وثلاثین رجلًا.
وفی روایة: سبعین.
یا کوکباً ما کان أقصَرَ عُمرُهُ وکذاک تکون کواکب الأسحار
ابن أمیر الحاج، شرح شافیة أبی فراس،/ 368
الماء الّذی خرج من خاتمه علیه السلام للقاسم بن الحسن علیه السلام:
روی أنّ «1» القاسم بن الحسن علیه السلام لمّا رجع إلی عمّه الحسین علیه السلام من قتال الخوارج،
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة مکانه: أقول وقد تقدّم ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 257
قال «1»: یا عمّاه! العطش «2»، أدرکنی بشربة من الماء، فصبّره الحسین علیه السلام وأعطاه خاتمه وقال له: حطّه «3» فی فمک فمصّه.
قال القاسم علیه السلام: فلمّا وضعته فی فمی، کأ نّه عین ماء، فارتویت «4» وانقلبت إلی المیدان «4». «5»
السّیِّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 3/ 496- 497 رقم 1010/ 63/ عنه: القمی، نفس المهموم (الهامش)،/ 324؛ مثله البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 367؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 304
__________________________________________________
(1)- [فی الأسرار مکانه: فحمل علی القوم، فقتل منهم ستِّین رجلًا وسار القاسم إلی الحسین علیه السلام وقال: ...].
(2)- [زاد فی الأسرار: العطش].
(3)- [الأسرار: ضعه].
(4- 4) [لم یرد فی الأسرار].
(5)- و به میدان درآمد و عرصه قتال را از نور جمال خود روشن کرد و با آن خردسالی در یک حمله، سی‌وپنج نفر از آن سنگ دلان بی‌حیا را به عرصه فنا فرستاد.
راوی گوید: من در میان لشکر عمر بودم که دیدم کودکی از لشکر امام حسین علیه السلام جدا و متوجه لشکرگاه شد. نور از جبین مبین او می‌تابید و پیراهنی و ازاری پوشیده بود و دو نعل درپا کشیده بود و بند نعل راست او گسیخته بود. در آن حال عمرو پسر سعد ازدی گفت: «به خدا سوگند که می‌روم تا او را به قتل آورم.»
گفتم: «سبحان اللَّه! آیا دل تو تاب آن دارد که بر او ضربت بزنی؟ به خدا سوگند که اگر بر من تیغی حواله کند، دست نمی‌گشایم به دفع آن و این گروهی که او را در میان گرفته‌اند، او را کافی است.»
پس آن ملعون بدگهر اسب تاخت و ضربتی بر سر آن امام‌زاده مطهر زد که بررو درافتاد و فریاد کرد که: «وا عمّاه! مرا دریاب!»
ناگاه دیدم که امام حسین علیه السلام مانند عقاب آمد و صف‌ها را شکافت؛ چون شیر خشمناک بر آن کافران بی‌باک حمله کرد و تیغی حواله عمرو قاتل آن امام‌زاده مظلوم کرد. آن لعین دست پیش آورد. حضرت دست او را جدا کرد. آن ملعون فریاد زد. لشکر اهل نفاق جمع شدند که آن ملعون را از دست حضرت رها کنند. جنگ درپیوست و آن ملعون کشته شد و آن طفل معصوم در زیر اسبان مخالفان کوفته شد.
[...] به روایت حضرت امام زین العابدین علیه السلام: «آن امام‌زاده شهید، سه نفر از آن کافران عنید را به عذاب شدید فرستاد.»
و زیاده نیز روایت کرده‌اند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 675- 676
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 258
وفی روایة أخری: إنّه حمل علی القوم، ولم یزل یقاتل حتّی قتل من القوم مآتی فارس. قال مسلم الخولانیّ: وکان إلی جانبی رجل من أهل الشّام، فقال: واللَّه لا فاتنی هذا الغلام، فإنِّی أراه قد زاد فی تمرّده. فقلت له: یا ویلک! أما تحفظ قرابته من رسول اللَّه صلی الله علیه و آله؟ فلم یعبأ بکلامی دون أن هجم علیه وهو مولّ وضربه علی رأسه فجدله صریعاً، فصاح: یا عمّاه! أدرکنی، فحمل الحسین علیه السلام علی الرّجل وضربه ضربة قطع بها نصف رأسه؛ فصاح الرّجل: الغوث الغوث، فحمل عمر بن سعد بجمیع الجیش حتّی داسوا القاسم بحوافر الخیل. قال: وحمل الحسین علیه السلام حتّی فرغ الخیل عنه.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 305
ثمّ برز القاسم بن الحسن المجتبی، وهو شابّ، وحمل علی القوم ولم یزل یقاتل منهم حتّی قتل منهم ستِّین رجلًا، فضربه رجل علی هامته، فصرع إلی الأرض ویقول:
یا عمّاه! أدرکنی. فحمل علیهم الإمام وفرّق القوم عنه، فقُتِل القاسم رضی الله عنه. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة، 2/ 345
__________________________________________________
(1)- پس آن شبل 1، شیر پروردگار و شیر بیشه کارزار همچون سیلاب اشک از چهره‌اش سیلان داشت و چون فلقه قمر 2 به میدان آمد و این شعر بگفت:
إن تنکرونی فأنا ابن الحسن سبط النّبیِّ المصطفی والمؤتمن
هذا حسین کالأسیر المرتهن بین أناس لا سُقوا صوب المزن 3
و با شمشیری برنده‌تر از دندان شیر و چهره‌ای تابنده‌تر از بدر منیر، اسب برانگیخت و تیغ بیاهیخت و به میدان آمد و مبارز طلب کرد.
در شرح شافیه مسطور است: مردی را که با هزار مرد برابر می‌دانستند به قصد قاسم تاختن کرد و قاسم چون صرصر عاصف 4 و برق خاطف بر او حمله افکند و او را به زخم تیغ از اسب درانداخت. آن‌گاه چون خورشید درخشان که روی در ظلمت شب کند، خود را در میان انبوه مرد و ظلمت گرد درافکند و با خردسالی و کم‌روزگاری سی‌وپنج تن و به روایتی هفتاد تن از آن عتات طغات 5 را از جلباب حیات عریان ساخت 6.
حمید بن مسلم حدیث می‌کند: در لشکر ابن سعد بودم. ناگاه اندک سال جوانی را نگریستم که پیرهنی و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 259
__________________________________________________
- ازاری دربرداشت و بند نعلی که در پای چپ داشت، گسیخته بود. عمرو بن سعد بن عروة بن نفیل الازدی گفت: «سوگند به خدای بر این کودک حمله می‌افکنم و او را دفع می‌کنم.»
گفتم: «این چیست که می‌گویی؟ اگر این جوان شمشیر بر من فرود آرد، دست به سوی او نمی‌گشایم. وانگهی این جماعت که او را دایره‌وار در پره افکنده‌اند، کفایت امر او را خواهند کرد. تو را چه افتاده است که ساحت خود را با خون چنین کس آلایش دهی؟»
گفت: «سوگند به خدای که از این اندیشه باز نگردم.»
و اسب برانگیخت و روی بازپس نیاورد تا فرصتی به دست کرد و به ضرب تیغ فرق قاسم را بشکافت و او از روی اسب بر زمین درافتاد و فریاد برداشت: «یا عماه!»
چون بانک استغاثه او گوشزد حسین علیه السلام شد، چون عقابی که از فراز به فرود شود، اسب برجهاند و تاختن کرد و حمله گران افکند. لشکر که در گرد قاسم انجمن بودند، بپراکند و از گرد راه به قصد عمرو ازدی که قاتل قاسم بود، تیغ براند. عمرو وقایه 7 تن را دست فرا تیغ داد و دستش از مرفق 8 به زخم تیغ برفت. پس از فزع صیحه عظیم بزد. لشکر هم‌پشت شدند 9 و حمله دردادند، مگر عمرو را از چنگ حسین برهانند. در تکتاز سواران بدن قاسم در زیر سم ستور هموار شد.
1. شبل: شیربچه.
2. فلقه قمر: پاره ماه.
3. اگر مرا نمی‌شناسید، پسر امام حسن نوه پیغمبر برگزیده و امینم. این حسین است که مانند اسیر و گروگانی در دست مردمی که باران رحمت بر آن‌ها نبارد، گرفتار است.
4. تند باد شدید.
5. عتات (جمع عاتی): ستمگران. طغات (جمع طاغی): سرکشان.
6. کنایه از کشتن است.
7. وقایه: نگهدارنده از آفت، مانند سپر و مانند آن.
8. مرفق: بند وسط دست.
9. هم‌پشت شدن: تشریک مساعی کردن.
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 2/ 326- 328
سیراب نمودن حضرت قاسم را از خاتم
و نیز به ما رسیده است که: قاسم بن حسن علیهما السلام چون لختی با لشکر ابن سعد رزم داد، باز آمد.
فقال: یا عمّاه! العطش. أدرکنی بشربة من الماء.
از عطش بنالید و از عم شربتی آب طلب نمود. آن حضرت او را صبر 1 فرمود و خاتم خویش را بدو عطا کرد و فرمان داد که در دهان گذارد و بمکیدن سورت عطش را بشکند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 260
__________________________________________________
- از قاسم روایت کرده‌اند که فرمود: «چون در دهان گذاشتم، گویا چشمه آب بود. پس سیراب شدم و دیگرباره به سوی میدان تاختن کردم.»
1. امر به صبر نمود.
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 4/ 17
و قاتل او همچنان مردی از بنی عدی بود.
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 276
و پس از وی [علی بن الحسین] سلام اللَّه علیه قاسم بن الحسن بن علی علیهم السلام والصلاة، جانب میدان کارزار و عرصه پیکار سپرد و همی با ارجوزه قرائت کرد:
لا تجزعی نفسی فکلّ فان الیوم تلقین ذوی الجنان 1
آن‌گاه سه تن از آن گروه ملعون به خاک هلاک درافکند و از اسب بیفتاد، سلام اللَّه ورضوانه علیه. این‌وقت امام حسین علیه السلام از راست و چپ نگران گشت. هیچ کس را ندید. پس سر مبارک به جانب آسمان بلند کرد و گفت: «فقال: أللَّهمّ إنّک تری ما یصنع بولد نبیّک؛ ای خدا! نگران هستی که از این گروه، به پسر پیغمبر تو چه می‌رسد.»
1. ای نفس! بیتابی نکن که همه از بین می‌روند. امروز بهشتیان را دیدار خواهی کرد.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 2/ 119
و هفتاد تن به دست قاسم بن حسن علیهما السلام جانب دوزخ گرفتند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 373
الغرض، قاسم روانه میدان شد و رجز می‌خواند:
إن تنکرونی فأنا ابن الحسن سبط النّبیّ المصطفی المؤتمن
هذا حسین کالأسیر المرتهن بین أناس لا سُقوا صوب المزن
و صورت او مثل ماه بود. پس قتال شدیدی کرد تا آن‌که به روایت «بحار الانوار» با آن کودکی سی‌وپنج نفر را به درک فرستاد. حمید بن مسلم گفت: «در لشگر عمر سعد بودم و نظر می‌کردم به آن غلام که دیدم پوشیده است ازار و پیرهنی و بند یکی از دو نعل او پاره شده بود.»
پس عمرو سعد ازدی گفت: «واللَّه لأشدّنَّ علیه».
گفتم: «سبحان اللَّه! چه می‌خواهی از او. به خدا قسم که اگر بزند مرا به شمشیرش، دست به سوی او نگشایم. کفایت می‌کند او را این جماعت که دور او را دارند.»
گفت: «به خدا قسم که بر او حمله می‌آورم.»
پس تاخت و برنگشت تا آن‌که فرق مقدّس او را شکافت و قاسم از اسب درغلطید و فریاد کرد: «یا عمّاه!»
پس حسین مثل باز شکاری صفوف را شکافت و مثل شیر خشمناک حمله کرد تا رسانید خود را به-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 261
__________________________________________________
- قاتل قاسم عمرو سعد ازدی و شمشیری بر او زد و او دست خود را سپر قرار داد. پس دست او از مرفق جدا شد و صیحه کشید. پس لشگر کوفه هجوم آوردند که او را نجات دهند. آن ملعون در زیر سم اسبان پایمال شد و جماعتی گفته‌اند که حضرت قاسم پایمال شد؛ والعلم عند اللَّه.
قائنی، کبریت احمر،/ 308
و در کتاب «مدینة المعاجز» روایت کرده است که قاسم برگردید به خدمت عم خود و از تشنگی شکایت کرد. آن حضرت انگشتر خود را در دهان قاسم نهاد و گویا چشمه آبی جاری شد از آن قاسم شاداب شد و به میدان برگردید. قائنی، کبریت احمر،/ 309
و به میدان رفت و اشکش روان بود و می‌سرود:
گر نشناسیدم منم زاد حسن سبط نبی مصطفای مؤتمن
عمو حسینم چون اسیر مرتهن در مردمی باران میاشان در وطن
جنگ سختی کرد و با کودکی سی و پنج مرد را کشت.
در مناقب این رجز را از او دانسته:
منم همان قاسم و از نسل علی ما به خدا هستیم اولی به نبی
از شمر ذی الجوشن و از ابن دعی
در امالی صدوق است که پس از او، یعنی علی بن الحسین قاسم بن حسن به میدان رفت و می‌سرود:
بی‌تاب مباش ای نفس هر زنده شود فانی تا کنگره فردوس امروز تو می‌رانی
سه تن را کشت. او را از بالای اسب به زمین انداختند. فتّال نیشابوری هم همین را گفته است؛ ولی ابو الفرج و شیخ مفید و طبری از ابی مخنف از سلیمان بن ابی راشد از حمید بن مسلم روایت کرده‌اند که گوید: پسری چون ماهِ پاره به میدان آمد. شمشیری در دست داشت و قبا و پیراهنی در بر. در پایش نعلین بود و بند یکی از آن‌ها که فراموش نمی‌کنم، لنگه چپ بود، گسیخته بود. عمرو بن سعد بن نفیل ازدی گفت: «به خدا من به او حمله خواهم کرد.»
گفتم: «سبحان اللَّه! برای چه؟ این همه لشکر که دورش را گرفته‌اند، او را خواهند کشت.»
گفت: «به خدا بر او حمله برم.»
بر او حمله کرد و روی برنتافت تا با تیغ سر او را شکافت و آن پسربچه به رو بر زمین افتاد و گفت: «وای عمو جان به فریادم رس!»
حسین چون باز شکاری به میدان جست و چون شیر خشمگین حمله کرد و شمشیر به عمرو فرود آورد و عمرو دست جلو شمشیر داد و دستش از مرفق برید و به پوست آویخت و فریادی زد که همه لشکر شنیدند و حسین از او دست برداشت و لشکر کوفه یورش بردند تا عمرو را نجات دهند؛ چون لشکر حمله بردند، او را جلو سینه اسبان خود انداخت و درپیچیدند و او را زیر لگد گرفتند و جان داد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 262
ودموعه تسیل علی خدّیه وهو یقول:
إن تنکرونی فأنا ابن الحسن سبط النّبیّ المصطفی والمؤتمن
هذا حسین کالأسیر المرتهن بین أناس لا سُقوا صوب المزن
فقاتل قتالًا شدیداً حتّی قتل علی صغر سنّه ثلاثة منهم، وقیل أکثر.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 608
وفی کتاب کفایة الطّالب، قال: وخرج غلام من آل الحسین کأنّ وجهه شقّة قمر، فجعل یقاتل، فضربه ابن نفیل الأزدیّ علی رأسه ففلقه، فوقع الغلام بوجهه. [...] وصاح: یا عمّاه. فجلّی الحسین علیه السلام کما یجلِّی الصّقر، «1» ثمّ شدّ شدّة لیث إذا أُغضب، فضرب ابن نفیل بسیفه، فاتّقاه بالسّاعد، فألحّته من لدن المرفق، فصاح صیحة سمعه أهل العسکر وحمل أهل الکوفة لیستنقذوه فتواطئته الخیل حتّی هلک «1».
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 153/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 252
فبرز، کأنّ وجهه شقّة قمر، وبیده السّیف وعلیه قمیص وإزار وفی رجلیه نعلان، فمشی یضرب بسیفه فانقطع شسع نعله الیسری وأنِفَ ابن النّبیّ الأعظم صلی الله علیه و آله و سلم أن یحتفی فی المیدان، فوقف یشدّ شسع نعله، وهو لا یزن الحرب إلّابمثله، غیر مکترث بالجمع ولا مبال بالألوف.
وبینا هو علی هذا، إذ شدّ علیه عمرو بن سعد بن نفیل الأزدیّ، فقال له حمید بن
__________________________________________________
- در مدینة المعاجز گفته است: قاسم بن حسن از میدان نزد عمویش حسین علیه السلام برگشت و گفت: «عمو جان! العطش. با شربتی آب مرا دریاب.»
حسین او را امر به صبر کرد و انگشتر خود را به وی داد تا در دهانش نهاد. قاسم گفت: «چون آن انگشتر را در دهانم نهادم، گویا چشمه آبی بود. سیراب شدم و به میدان برگشتم.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 147- 148
(1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 263
مسلم: وما ترید من هذا الغلام؟ یکفیک هؤلاء الّذین تراهم احتوشوه. فقال: واللَّه لأشدّنّ علیه، فما ولّی حتّی ضرب رأسه بالسّیف، فوقع الغلام لوجهه، فقال: یا عمّاه!، فأتاه الحسین کاللّیث الغضبان، فضرب عمراً بالسّیف، فاتّقاه بالسّاعد، فأطنّها من المرفق، فصاح صیحة عظیمة سمعها العسکر، فحملت خیل ابن سعد لتستنقذه، فاستقبلته بصدرها، ووطأته بحوافرها، فمات.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 331- 332
فی جلاء العیون: إنّ القاسم رضّت أعضاؤه تحت حوافر الخیول. «1»
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 461
والقاسم بن الحسن، فإنّه خرج یرید القتال علی صغر سنّه، فانقطع شِسْع نعله، فوقف علیه لیشدّه، فأهوی إلیه بسیفه عمرو الأزدیّ وقتله.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 417
__________________________________________________
(1)- عمرو بن سعد بن نفیل ازدی او را به شهادت رساند. در تاریخ طبری نام قاتل او، سعد بن عمرو ابن نفیل ازدی آمده است.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 127
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 264

ووقف الحسین علی القاسم، فقال: عزّ علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک فلا ینفعک، یوم کثر واتره وقلّ ناصره وبُعداً لقومٍ قتلوک. ثمّ أمر به فحمل ورجلاه تخطّان الأرض حتّی وضع مع علیّ بن الحسین.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 74
و «1» انجلت الغبرة، فإذا أنا «2» بالحسین «3» قائم علی رأس الغلام، والغلام «4» یفحص برجلیه؛ «5» وحسین «6» یقول «5»: بُعداً لقوم قتلوک؛ ومن «7» خصمهم یوم القیامة فیک «7» جدُّک «8»! ثمّ قال: عزّ «9» واللَّه علی عمِّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک «10» ثمّ «11» لا ینفعک «10» «12» «13»! صوتٌ واللَّه کثر واتره، وقلّ ناصره. ثمّ احتمله «14» «15» «16» فکأنِّی أنظر إلی رجلی الغلام
__________________________________________________
(1)- [البدایة: ثمّ].
(2)- [لم یرد فی البدایة وتظلّم الزّهراء والأعیان والمقرّم والعیون].
(3)- [المقرّم: الحسین علیه السلام].
(4)- [فی تظلّم الزّهراء والأعیان والمقرّم والعیون: هو].
(5- 5) [تظلّم الزّهراء: قال الحسین علیه السلام].
(6)- [البدایة: الحسین علیه السلام].
(7)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء والمقرّم].
(8)- [أضاف فی تظلّم الزّهراء والأعیان: وأبوک].
(9)- [تظلّم الزّهراء: یعزّ].
(10- 10) [تظلّم الزّهراء: فلا یعینک أو یعینک فلا یغنی عنک].
(11)- [فی نفس المهموم والأعیان والعیون: فلا].
(12)- [أضاف فی العیون: إجابته].
(13)- [زاد فی نفس المهموم والعیون: هذا یوم].
(14)- [الأعیان: حمله وأضاف فیه: وضع صدره علی صدره وکأنِّی].
(15)- [إلی هنا حکاه عنه فی المقرّم وإلی النّهایة: وکان صدره علی صدر الحسین ورجلاهُ تخطّان فی الأرض، فألقاه مع علیّ الأکبر وقتلی حوله من أهل بیته].
(16)- [زاد فی نفس المهموم والعیون: علی صدره].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 265
تخطّان فی «1» الأرض، «2» وقد وضع حسین «3» صدره علی صدره؛ قال: «4» فقلت فی نفسی:
ما یصنع به «5» «2»! فجاء «4» به «5» حتّی ألقاه «6» مع ابنه علیّ «7» بن الحسین وقتلی «8» «2» قد قُتلت حوله 7 8 2 من أهل بیته، «8» فسألت عن الغلام، فقیل «9»: هو القاسم بن الحسن بن علیّ ابن أبی طالب 6 8. «10»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 447- 448/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 323؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 332؛ مثله ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 186، القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 196؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 608؛ المیانجی، العیون العبری،/ 160- 161
فلمّا تجلّت الغبرة إذا بالحسین علی رأس الغلام وهو یفحص برجلیه والحسین یقول:
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الأعیان].
(2- 2) [لم یرد فی الأعیان].
(3)- [البدایة: الحسین علیه السلام].
(4- 4) [البدایة: ثمّ جاء].
(5)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(6- 6) [تظلّم الزّهراء: بین القتلی من أهل بیته مع ابنه علیّ بن الحسین علیهما السلام].
(7- 7) [فی البدایة: الأکبر ومع مَنْ قُتل، وفی الأعیان: والقتلی].
(8- 8) [لم یرد فی العیون].
(9)- [أضاف فی البدایة: لی].
(10)- وقتی غبار برفت، حسین را دیدم که بر سرِ پسر ایستاده بود و پسر با دو پای خویش زمین را می‌خراشید و حسین می‌گفت: «ملعون باد قومی که تو را کشتند! به روز رستاخیز، جدّ تو از جمله دشمنان آن‌ها خواهد بود.»
آن‌گاه گفت: «به خدا برای عمویت گران است که او را بخوانی؛ اما جوابت ندهد یا جوابت دهد؛ اما سودت ندهد. به خدا دشمنش بسیار است و یاورش اندک.»
گوید: آن‌گاه وی را برداشت. دو پای پسر را دیدم که روی زمین می‌کشید و حسین سینه به سینه وی نهاده بود.
گوید: با خودم گفتم: «او را چه می‌کند؟» وی را ببرد و با پسرش علی اکبر و دیگر کشتگان خاندانش که اطراف وی بودند، به یک جا نهاد.
گوید: درباره پسر پرسش کردم، گفتند: «وی قاسم بن حسن بن علی بن ابی‌طالب بود.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3054
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 266
بُعداً لقومٍ قتلوک، خصمهم فیک یوم القیامة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، ثمّ قال: عزّ علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، «1» «2» أو یجیبک «1» ثمّ «3» لا تنفعک إجابته «2» یوم کثر واتره، وقلّ ناصره ثمّ احتمله علی صدره وکأنِّی أنظر إلی رجلی الغلام تخطّان فی الأرض حتّی ألقاه مع ابنه علیّ «4» ابن الحسین «4»، فسألت عن الغلام، فقالوا: هو «5» القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب صلوات اللَّه علیهم أجمعین. «6»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 356/ عنه: السّماوی، إبصار العین،/ 37؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 153؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 251
ووقف الحسین علیه السلام علی الغلام، وقد مات فعلا، فقال: عزّ علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک فلا [ینفعک]، وویل لقوم قتلوک ومن خصمهم فیک یوم القیامة [جدّک وأبوک].
ثمّ أمر به فاحتمل، فکأنِّی أنظر إلیه ورجلاه تخطّان فی الأرض، حتّی وضع مع علیّ
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2- 2) [ذخیرة الدّارین: إجابة].
(3)- [إبصار العین: فلا].
(4- 4) [وسیلة الدّارین: الأکبر وزاد فیه: وجلس هو بینهما].
(5)- [فی إبصار العین وذخیرة الدّارین: هذا].
(6)- گردوغبار که فرو نشست، حسین علیه السلام را دیدم که بالای سر قاسم بود و او پاشنه پا بر زمین می‌سود. در آن حال آن جناب می‌فرمود: «از رحمت حق به دور باشند گروهی که تو را کشتند و رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز قیامت درباره تو خصم و طرف آن‌ها باشد.»
سپس فرمود: «به خدا سوگند، ناگوار و گران است بر عموی تو که او را بخوانی و پاسخت را ندهد. یا پاسخت بدهد، ولی سودی به تو نبخشد. روزی است که دشمنش بسیار و یاورش اندک است.»
سپس قاسم را بر سینه گرفت و از زمین بلند کرد و گویا هم‌اکنون می‌نگرم به پاهای آن جوان که بر زمین کشیده می‌شد و همچنان او را بیاورد تا در کنار جسد فرزندش علی بن الحسین افکند. من پرسیدم: «این پسر که بود؟»
گفتند: «قاسم بن حسن بن علی بن ابی‌طالب بود؛ صلوات اللَّه علیهم اجمعین.»
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 86- 87
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 267
ابن الحسین علیه السلام وسمعتهم یقولو [ن] هذا القاسم بن [الحسن] بن علیّ علیه السلام.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 180
وانجلت الغبرة، فرأیت الحسین علیه السلام قائماً علی رأس الغلام وهو یفحص برجلیه، والحسین علیه السلام یقول: بُعْداً لقوم قتلوک، ومن خصمهم یوم القیامة فیک جدّک، ثمّ قال علیه السلام: عزّ واللَّه علی عمِّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک فلا ینفعک، «1» صوتٌ واللَّه کثر واتره وقلّ ناصره، ثمّ حمله علی صدره وکأنِّی أنظر إلی رجلی الغلام یخطّان الأرض، فجاء به حتّی ألقاه مع ابنه علیّ بن الحسین علیهما السلام والقتلی من أهل بیته، فسألت عنه.
فقیل لی: هو القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام «1». «2»
المفید، الإرشاد، 2/ 112/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 153؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 243
وانجلت الغبرة، فرأیت الحسین قائماً علی رأس الغلام، والغلام یفحص برجله الأرض، والحسین یقول: «بُعْداً لقوم قتلوک، ومَن خصمهم جدُّک».
ثمّ قال: «عزّ واللَّه علی عمّک أن تدعوه، فلا یجیبک، أو یجیبک، ثمّ لا ینفعک».
ثمّ احتمله، فکأنِّی أنظر إلی رجلی الغلام تخطّان فی الأرض، وقد وضع الحسین صدره علی صدره.
__________________________________________________
(1- 1) [ذخیرة الدّارین: محمّد بن جعفر بن نما فی المثیر مثل ما مرّ بروایة المفید بأدنی تغیّر].
(2)- و گردوخاک برطرف شد، دیدم حسین علیه السلام بالای سر آن پسربچه ایستاده [است] و او پای بر زمین می‌ساید (و جان می‌داد) و حسین علیه السلام فرمود: «دور باشند از رحمت خدا آنان که تو را کشتند. از دشمنان اینان در روز قیامت، جدت (رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم) می‌باشد.»
سپس فرمود: «به خدا بر عمویت دشوار است که تو او را به آواز بخوانی و او پاسخت ندهد. یا پاسخت دهد، ولی به تو سودی ندهد. آوازی که به خدا ترساننده و ستمکارش بسیار و یار او اندک است.»
سپس حسین علیه السلام او را بر سینه خود گرفت و از خاک برداشت و گویا من می‌نگرم به پاهای آن پسر که به زمین کشیده می‌شد. پس او را بیاورد تا در کنار فرزندش علی بن الحسین علیهما السلام و کشته‌های دیگر از خاندان خود بر زمین نهاد. من پرسیدم: «این پسر که بود؟»
گفتند: «او قاسم بن حسن بن علی بن ابی‌طالب علیه السلام بود.»
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 112
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 268
قال: فقلت فی نفسی: ما یصنع به؟ فجاء به حتّی ألقاه مع ابنه علیّ بن الحسین والقتلی حوله من أهل بیته، فسألت عن الغلام، فقیل لی: القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب- صلوات اللَّه علی جمیعهم.
أبو علی مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 71- 72
وانجلت الغبرة فإذا بالحسین قائم علی «1» رأس الغلام وهو یفحص «2» برجلیه، والحسین یقول: عزّ «3» واللَّه «2» علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک فلا یعینک، «4» أو یُعینک فلا یغنی عنک، بُعْداً لقوم قتلوک، «5» الویل لقاتلک 5 4. ثمّ احتمله «6» فکأنِّی أنظر إلی رجلی الغلام تخطّان [فی] «7» الأرض، «8» وقد وضع صدره [علی] «9» صدره. «4» «10» فقلت فی نفسی:
ماذا یصنع به؟ فجاء به 4 10 حتّی ألقاه مع «8» «11» القتلی من أهل بیته 4 10 «12»، ثمّ رفع طرفه إلی السّماء «10» وقال: اللَّهمّ أحصّهم عدداً «13»، ولا تغادر منهم أحداً، ولا تغفر لهم أبداً «14»، صبراً یا بنی عمومتی، صبراً یا أهل بیتی «15»، لا رأیتم هواناً بعد هذا الیوم أبدا «4».
__________________________________________________
(1)- [فی شرح الشّافیة مکانه: فوقف الحسین علی ...].
(2- 2) [شرح الشّافیة: فقال الحسین: یعزّ علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک فلا ینفعک].
(3)- [فی بحر العلوم ومثیر الأحزان: یعزّ].
(4- 4) [لم یرد فی شرح الشّافیة].
(5- 5) [لم یرد فی مثیر الأحزان وفی بحر العلوم: هذا یوم کثر واتره وقلّ ناصره].
(6)- [زاد فی بحر العلوم: علی صدره].
(7)- [لم یرد فی المصدر وبحر العلوم].
(8- 8) [بحر العلوم: فجاء به إلی الخیمة وألقاه مع ولده علیّ و].
(9)- [فی المصدر: إلی].
(10- 10) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(11)- [مثیر الأحزان: بین].
(12)- [إلی هنا لم یرد فی المقرّم وبدله حکاه عن الطّبری کما ذکرناه].
(13)- [زاد فی بحر العلوم: واقتلهم بدداً].
(14)- [إلی هنا لم یرد فی الأعیان وبدله حکاه عن الطّبری کما ذکرناه ثمّ أضاف فی الأعیان: وصاح الحسین فی تلک الحال:].
(15)- [أضاف فی الأعیان: واللَّه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 269
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 27- 28/ عنه: ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 369؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 333؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 357؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 608؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 82
فوقف الحسین علی رأسه وقال: عزّ علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک أو یجیبک فلا تنفعک إجابته.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 106- 107
وانجلت الغبرة والحسین واقف علی رأس القاسم وهو یفحص برجلیه، والحسین یقول: بُعداً لقوم قتلوک ومن خصمهم یوم القیامة فیک جدّک، ثمّ قال: عزّ واللَّه علی‌عمّک أن تدعوه فلا یجیبک أو یجیبک ثمّ لا ینفعک صوته، واللَّه «1» هذا یوم «1» کثر واتره وقلّ ناصره، ثمّ احتمله علی صدره حتّی ألقاه مع ابنه علیّ ومَنْ قُتِل معه «2» من أهل بیته.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 293/ مثله النویری، نهایة الإرب، 20/ 256
ورأیتُ الحسین علیه السلام قائماً علی رأس الغلام وهو یفحص برجله وهو یقول: بُعداً لقوم قتلوک ومن خصمهم یوم القیامة فیک جدّک. ثمّ قال: عزّ واللَّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک أو یجیبک فلا ینفعک، صوتٌ واللَّه کثر واتره وقلّ ناصره، ثمّ حمله علی صدره وألقاه بین القتلی من أهله.
قال الرّاویّ: فسألت عنه؟ فقیل: القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 36
قال: وانجلت الغبرة فرأیت الحسین علیه السلام قائماً علی رأس الغلام وهو یفحص برجلیه والحسین علیه السلام یقول: بُعداً لقوم قتلوک ومن خصمهم یوم القیامة فیک جدّک وأبوک، ثمّ
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی نهایة الإرب].
(2)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 270
قال: عزّ واللَّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک فلا ینفعک صوته؛ هذا یوم واللَّه کثر واتره وقلّ ناصره. ثمّ حمل صلوات اللَّه علیه الغلام علی صدره حتّی ألقاه بین القتلی من أهل بیته. «1»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 115- 116
وحمل القاسم إلی الخیمة فوضعه فیها، ففتح القاسم عینه فرأی الحسین قد احتضنه وهو یبکی ویقول: یا ولدی! لعن اللَّه قاتلیک «2»، یعزّ واللَّه علی عمّک أن تدعوه وأنت مقتول یا بنیّ، قتلوک الکفّار کأ نّهم ما «3» عرفوا مَن جدّک وأبوک. ثمّ إنّ الحسین علیه السلام بکی بکاءً شدیداً وجعلت ابنة عمّه تبکی وجمیع من کان منهم لطموا الخدود وشقّقوا الجیوب ونادوا بالویل والثّبور وعظایم الأمور.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 374- 375/ مثله السّیِّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 3/ 371؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 460
فنزل إلیه الحسین علیه السلام وحمله علی ظهر جواده وهو یقول: اللَّهمّ «4» إنّک تعلم أنّهم
__________________________________________________
(1)- راوی گفت: گردوغبار کارزار فرو نشست. دیدم حسین علیه السلام بر بالین آن جوان ایستاده [است] و جوان از شدت درد، پای بر زمین می‌ساید و حسین می‌گوید: «از رحمت خدا دور باد گروهی که تو را کشتند و جد و پدرت به روز قیامت از آنان کیفرخواست خواهند نمود!»
پس فرمود: «به خدا قسم بر عمویت دشوار است که تو او را به یاری خود بخوانی، او دعوت تو را اجابت نکند و یا اجابت کند ولی به حال تو سودی نبخشد. به خدا قسم امروز، روزی است که برای عمویت کینه‌جو فراوان است و یاور اندک.»
سپس نعش جوان را به سینه گرفت و با خود بیاورد و در میان کشتگان خانواده‌اش گذاشت.
فهری، ترجمه اللهوف،/ 115- 116
و چون غبار فرو نشست امام حسین رضی الله عنه را دیدند که بر سرِ قاسم ایستاده بود و بر قاتل او نفرین می‌کرد بعد از آن او را برگرفته در میان کشتگان افکند و فرمود: «صبراً یا بنی عمومتی».
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 161
(2)- [المعالی: قاتلک].
(3)- [زاد فی مدینة المعاجز والمعالی: عرفوک ولا].
(4)- [فی ینابیع المودّة مکانه: فبکی الإمام وقال: اللّهمّ ...، وفی المعالی مکانه: وفی النّاسخ: لمّا جاء به إلی‌الخیمة ووضعه مع القتلی من أهل بیته، قال: اللَّهمّ ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 271
دعونا لینصرونا فخذلونا وأعانوا علینا أعدائنا «1»، اللَّهمّ «2» احبس عنهم قطر السّماء واحرمهم برکاتک، اللَّهمّ «3» فرِّقهم شعباً واجعلهم طرائق قدداً و «3» لا ترض عنهم أبداً «2»، اللَّهمّ «4» إن کنتَ حبستَ عنّا النّصر فی دار «1» الدّنیا، «5» فاجعل ذلک «6» «5» لنا «7» فی الآخرة وانتقم لنا من القوم الظّالمین. «8» ثمّ نظر إلی القاسم وبکی علیه وقال: یعزّ واللَّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، ثمّ قال: هذا یوم قلّ ناصره وکثر واتره، ثمّ وضع القاسم مع مَن قتل من أهل بیته.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 80/ عنه: القندوزی، ینابیع المودّة، 2/ 345؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 462
فوقف الحسین علی «9» رأس الغلام وهو یفحص [برجلیه] «10»، فقال الحسین: یعزّ «11» علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک «12» ولا ینفعک «12»، بُعداً لقوم قتلوک «13».
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی ینابیع المودّة].
(2- 2) [المعالی: اللَّهمّ أحصهم عدداً واقتلهم بدداً ولا تغادر منهم أحداً ولا تغفر لهم أبداً].
(3- 3) [لم یرد فی ینابیع المودّة].
(4)- [زاد فی ینابیع المودّة: إنّک].
(5- 5) [ینابیع المودّة: فاجعله].
(6)- [أضاف فی المعالی: ذخراً].
(7)- [زاد فی ینابیع المودّة: ذخراً].
(8)- [إلی هنا حکاه عنه فی ینابیع المودّة والمعالی].
(9)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار والمعالی ومثیر الأحزان مکانهم: فانجلت الغبرة فإذا بالحسین‌قائم علی ...].
(10)- من المقتل و [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار: برجله].
(11)- [زاد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار والمعالی: واللَّه].
(12- 12) [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار والمعالی: فلا یعینک أو یعینک فلا یغنی عنک].
(13)- [زاد فی المعالی: ومن خصمهم یوم القیامة جدّک وأبوک هذا یوم واللَّه کثر واتره وقلّ ناصره].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 272
ثمّ احتمله «1»، فکأنِّی «2» أنظر إلی رجلی الغلام «3» یخطّان فی «3» الأرض، وقد وضع صدره علی صدره، فقلت فی نفسی: ما یصنع «4»؟ فجاء «5» حتّی ألقاه بین القتلی من أهل بیته «6» «7».
ثمّ قال: أللَّهمّ احصهم عدداً، واقتلهم بدداً، ولا تغادر منهم أحداً، ولا تغفر لهم أبداً، «8» صبراً «9» یا بنی عمومتی، صبراً یا «10» أهل بیتی «9»، لا رأیتم هواناً بعد هذا «11» الیوم أبداً 8 10.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 305/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 35- 36؛ البحرانی، العوالم، 17/ 279؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 317- 318؛ القمی، نفس المهموم،/ 323؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 461؛ مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 305؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 197؛ المیانجی، العیون العبری،/ 161
وحمل القاسم إلی المضرب، وجعل یبکی علیه وهو یقول: لعن اللَّه قاتلک، یعزّ واللَّه علی عمّک أن تدعوه، وأنت قتیل، فلا یجیبک، أو یجیبک فلا ینفعک صوته، واللَّه هذا یوم کثر واتره، وقلّ ناصره، قتلوک کأنّهم لم یعرفوک، ولم یعرفوا مَنْ جدّک ولا أبوک.
ابن شدقم، تحفة لبّ اللّباب،/ 218
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الدّمعة والمعالی: علی صدره].
(2)- [فی الدّمعة: کأنِّی].
(3- 3) [الأسرار: وهما یخطان].
(4)- [زاد فی الأسرار والمعالی: به].
(5)- [زاد فی الدّمعة: به].
(6)- [زاد فی المعالی: مع ولده علیّ الأکبر].
(7)- [إلی هنا لم یرد فی نفس المهموم وتظلّم الزّهراء والعیون وبدلهم حکوهم عن الطّبریّ کما ذکرناه].
(8- 8) [لم یرد فی العیون].
(9- 9) [الأسرار: صبراً یا أهل بیتی صبراً].
(10)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(11)- [لم یرد فی الأسرار وفی نفس المهموم: ذلک].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 273
وهو یقول:
غریبون «1» عن أوطانهم ودیارهم تنوح علیهم فی البراری وحوشها
وکیف ولا تبکی العیون لمعشر سیوف الأعادی فی العلاء «2» تنوشها
بدور تواری نورها فتغیّرت محاسنها ترب الفلاة نعوشها «3»
ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 369/ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 461؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 252
ثمّ وقف به وقال: یعزّ علی عمِّک مصرعک هذا، لعن اللَّه قاتلک وکفی باختصامه لجدّک محمّد رسول اللَّه صلی الله علیه و آله.
وفی روایة: فانجلت الغبرة فرأیت الحسین قائماً علی رأس الغلام وهو یفحص رجله والحسین یبکی ویقول: اللَّهمّ أنت تعلم أنّهم دعونا لینصرونا فخذلونا وأعانوا علینا، اللَّهمّ احبس عنهم قطر السّماء واحرمهم برکاتک ومتِّعهم کذا إلی حین، اللَّهمّ فرِّقهم شعباً واجعلهم طرائق قدداً ولا ترض عنهم الولاة أبداً، اللَّهمّ إن کنت حبست عنّا النّصر
__________________________________________________
(1)- [فی المعالی مکانه: وفی جلاء العیون: إنّ القاسم رضّت أعضاؤه تحت حوافر الخیل فی شرح القصیدة عن مقتل الخوارزمیّ: أنشأ الحسین علیه السلام بعد شهادة القاسم علیه السلام: غریبون ... وفی وسیلة الدّارین: وجاءه وجعل صدره علی صدره وأنشأ: غریبون ...].
(2)- [فی المعالی ووسیلة الدّارین: البراری].
(3)- چون حضرت آن کافران را دور کرد، بر سرِ فرزند برادر گرامی خود آمد و دید که پا بر زمین می‌ساید و عزم پرواز اعلا علیین دارد. جوی اشک حسرت از دیده‌های مبارکش جاری شد و گفت: «به خدا سوگند که بر عمّ تو گران است که تو او را به یاری خود بطلبی و یاری تو نتواند کرد. خدا دور گرداند از رحمت خود آن‌ها را که تو را به قتل آوردند و وای بر گروهی که پدر و جد تو خصم ایشان باشند.»
پس حضرت آن شهید معصوم را برداشت و سینه‌اش را بر سینه خود نهاد و پاهای او بر زمین می‌کشید و او را برد تا در میان کشتگان اهل بیت خود گذاشت و گفت: «خداوندا! کشندگان ما را بکش و جمعیت ایشان را پراکنده گردان. احدی از ایشان را مگذار و هرگز ایشان را میامرز.»
پس فرمود: «ای پسر عمّای من و ای اهل بیت و برادران من! صبر کنید که بعد از این روز، دیگر مذلت و خواری نخواهید دید و به عزت و سعادت ابدی خواهید رسید.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 675- 676
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 274
فاجعله لنا ذخراً عندک. ثمّ نظر إلی الغلام وبکی وقال: بُعداً لقوم قتلوک ومن خصمهم یوم القیامة جدّک وأبوک، ثمّ قال: عزّ واللَّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک أو یجیبک فلا ینفعک واللَّه هذا یوم کثیر واتره وقلّ ناصره، ثمّ حمله علی صدره وألقاه بین القتلی من أهل بیته. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 305
__________________________________________________
(1)- گاهی که حسین از حملات متواتر لشکررا بپراکند و غبار بنشست و هوای معرکه اندک صافی گشت، حسین علیه السلام بیامد و بر سرِ قاسم بایستاد. هنوز در غمره سکرات 1 با پاهای مبارک زمین را فحص می‌کرد و فرسایش 3 می‌داد.
فقال الحسین: واللَّه یعزُّ علی عمِّک أن تدعوه فلا یجیبک أو یجیبک فلا یعینک أو یعینک فلا یغنی عنک.
فرمود: «سوگند به خدا، دشوار می‌آید بر عم تو که او را دعوت کنی و اجابت نتواند و اگر اجابت کند، اعانت نتواند و اگر اعانت کند، تو را سودی نبخشد.»
بُعداً لقوم قتلوک.
«خداوند دور کناد، جماعتی را که کشتند تو را.»
آن‌گاه قاسم را از خاک برگرفت و به سینه خود برچسفانید و به سوی سراپرده روان شد. پاهای قاسم زمین را خراش می‌داد. او را بیاورد و در میان شهدای اهل بیت جا داد.
فقال: اللَّهمّ! إنّک تعلم أنّهم دعونا لینصرونا، فخذلونا وأعانوا علینا أعدائنا. اللَّهمّ! أحصهم عدداً واقتلهم بدداً ولا تغادر منهم أحداً ولا تغفر لهم أبداً.
آن‌گاه عرض کرد: «ای خداوند قاهر غالب! تو آگاهی که این جماعت مرا دعوت کردند که پشتیبان من باشند و مرا نصرت کنند. اکنون مرا دست باز داشتند و خوار بگذاشتند و با دشمن من یار شدند و یاوری کردند. ای خداوند داور و دادخواه! این جماعت را نابود ساز و همگان را هلاک کن و پراکنده فرما و یک تن از ایشان را شربت معیشت منوشان و یک تن از ایشان را جلباب مغفرت مپوشان.»
آن‌گاه فرمود:
صبراً یا بنی عمومتی! صبراً یا أهل بیتی! لا رأیتم هواناً بعد ذلک الیوم أبداً.
«ای عم‌زادگان و خویشاوندان من! خوی به صبر و شکیبایی کنید و ای اهل بیت من! پای اصطبار 3 استوار دارید و بدانید که بعد از امروز، خواری و خذلان را دیدار نخواهید کرد.»
آن‌گاه گفت:
اللَّهمّ إن کنت حبستَ عنّا النّصر فی دار الدّنیا، فاجعل ذلک ذخراً لنا فی الآخرة وانتقم لنا من القوم الظّالمین.
عرض کرد: «ای پروردگار من! اگر در این جهان نصرت و غلبه بهره و نصیبه ما نیست، پاداش این-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 275
والقاسم بن الحسن علیه السلام: فإنّه لمّا قُتل مشی إلیه ووقف علیه؛ وقال: بُعْداً لقومٍ قتلوک.
السّماوی، إبصار العین،/ 132/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 415
قال: وانجلت الغبرة، فرأیت الحسین علیه السلام قائم علی رأس الغلام وهو یفحص برجلیه
__________________________________________________
- خواری و سوگواری را که امروز معاینه کردیم، از بهر فردای ما ذخیره و گنجینه فرما و داد از این قوم بیدادگر بستان.»
1. غمرة: شدت و سختی. سکرات، جمع سکرة (مانند طلحة): بیهوشی.
2. فرسانیدن: پایمال ساختن.
3. اصطبار: شکیبایی، بردباری.
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 2/ 328- 329
چون حسین بر سرِ قاسم آمد، دید که از شدت درد پا بر زمین می‌زند. پس حسین علیه السلام فرمود: «یعزّ واللَّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک أو یجیبک فلا یعینک أو یعینک فلا یغنی عنک، بُعداً لقوم قتلوک».
پس قاسم را به سینه خود گرفت و دو پای قاسم به زمین کشیده می‌شد: «وقد وضع صدره علی صدره». و حال آن که سینه او بر سینه امام بود، و او را در میان کشتگان اهل بیت خود گذاشت، و نفرین کرد بر دشمنان و فرمود: «أللَّهمّ أحصهم عدداً واقتلهم بدداً ولا تغادر منهم أحداً ولا تغفر لهم أبداً».
پس فرمود: «صبراً یا بنی عمومتی! صبراً یا أهل بیتی! لا رأیتم هواناً بعد ذلک الیوم أبداً».
یعنی: صبر کنید ای پسران اعمام من! صبر کنید ای اهل بیت من که بعد از امروز، هرگز خواری نخواهید دید.
قائنی، کبریت احمر،/ 308- 309
گرد فرو نشست و دیدم حسین بالای سر قاسم است و او پا به زمین می‌کشد و حسین می‌گوید: «دور باشند مردمی که تو را کشتند و خصم آن‌ها روز قیامت جد تو است.»
سپس گفت: «به خدا بر عمویت ناگوار است، او را بخوانی، جوابت را ندهد، یا جوابت دهد و سودت نبخشد. به خدا در این‌جا کشندگان او بسیار و یاوران او کم است.»
او را به سینه گرفت و برد و پاهایش روی زمین می‌کشید. حسین سینه بر سینه‌اش گذاشت. با خود گفتم: «او را چه خواهد کرد؟»
او را آورد و کنار پسرش علی بن الحسین گذاشت و دیگر کشتگان خانواده‌اش. پرسیدم: «این پسر کی بود؟»
گفتند: «قاسم بن حسن بن علی بن ابی‌طالب علیهم السلام.»
در روایتی حسین فرمود: «بار خدایا! آن‌ها را خوب شماره کن و تا آخرین کس بکش و یک نفر آن‌ها را وانگذار و هرگز از آن‌ها مگذر، صبر کنید ای عموزادگانم، صبر کنید این خاندانم، پس از امروز هرگز خواری نخواهید دید.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 148
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 276
والحسین علیه السلام یقول: بُعداً لقوم قتلوک ومن خصمهم یوم القیامة جدّک وأبوک.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 153
وتعانقا وبکیا، فقال الحسین: بُعداً لقوم قتلوک إلی آخر ما ذکرناه سابقاً، فراجع.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 253
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 277

والقاسم بن الحسن علیهما السلام، فإنّ أمّه رملة واقفة تنظر إلیه.
السّماوی، إبصار العین،/ 130/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 416
فوقع الغلام بوجهه، وأمّه واقفة بباب الخیمة تنظر إلیه.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 153
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 278

قبره بکربلاء فی مقابر الشّهداء. صلّی علیه جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ «1».
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 401
(وأمّا القاسم) بن الحسن فقد قُتِل مع عمّه الحسین علیه السلام فی الطّفّ ودفن معه فی الحائر بنصّ شیخنا المفید رحمه الله فی الإرشاد بعد ذکر أسامی الشّهداء من أهل بیت الحسین علیه السلام أنّهم مدفونون جمیعاً فی حفرة حفرت لهم فی مشهده وسُوِّیَ علیهم التّراب إلّاالعبّاس ابن علیّ. ومن المسلّم أنّه حمله الحسین علیه السلام من مصرعه ووضعه بین القتلی من أهل بیته، وبعد ذلک کلّه فما أدری مَن الّذی تجاسر علی اللَّه وعلی رسوله بإلحاق هذه الفقرات بزیارة الوارث أعنی: «وعلی مَنْ لم یکن فی الحائر معکم، خصوصاً سیِّدی ومولای أبا الفضل العبّاس بن أمیر المؤمنین وقاسم بن الحسن»، ویا لیته عیّن موضع قبر القاسم فی محلٍّ آخر ولم یضیِّعه من حیث أصله لتزوره النّاس فی ذلک الموضع. وهذه الزّیادة من أقبح الزّیادات، ولم توجد فی کتب من تصانیف العلماء، وقد اتّخذها النّاس من العوام جزءاً من الزّیارة (وکیف کان) فحدیث القاسم الثّانی من الأکاذیب المشهورة، والمزار المعروف خارج طهران الّذی یُزار فیه رأس القاسم هو قبر الشّاه قاسم فیض بخش المتوفّی سنة (981) ابن السّیِّد محمّد نوربخش.
آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 301- 302
__________________________________________________
(1)- [تفرّد به ابن فندق].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 279

وقال السّیِّد رحمه الله فی کتاب الإقبال: رأیت فی کتاب المصابیح بإسناده إلی جعفر بن محمّد علیهما السلام، قال: قال لی أبی محمّد بن علیّ علیهما السلام: سألت أبی علیّ بن الحسین، عن حمل یزید (لعنه اللَّه) له؟ فقال: حملنی علی بعیر یظلع بغیر وطاء، ورأس الحسین علیه السلام علی عَلَم، ونسوتنا خلفی علی بغال وأکفّ، والفارطة خلفنا وحولنا بالرّماح، إن دمعت من أحدنا عین قرع رأسه بالرّمح، حتّی إذا دخلنا دمشق صاح صائح: یا أهل الشّام! هؤلاء سبایا أهل البیت.
وفی روایة الشّعبیّ علی ما نقل عنه: ثمّ أشرفت تسع عشرة رایة حمراء، وأشرفت السّبایا مهتّکات بلا وطاء ولا غطاء، ثمّ أقبل رأس العبّاس بن علیّ علیهما السلام یحمله ثعلبة ابن مرّة الکلبیّ وهو بیده علی رمح طویل وهو ینشد ویقول:
أنا صاحب الرّمح الطّویل الّذی به أصول علی الأعداء فی حومة الحرب
طعنت به آل النّبیّ محمّد لأنّ بقلبی منهم أعظم الکرب
فقالت أمّ کلثوم: ویلک! أتفتخر بقتل آل بیت محمّد؟ فعلیک لعنة اللَّه تعالی، فهمّ أن یضربها بسوطه فخشی علی نفسه الخجل من النّاس، ثمّ أقبل من بعده رأس جعفر بن علیّ علیه السلام یحمله شمر بن أبی جوشن الضّبابیّ (لعنه اللَّه)، وأقبل من بعده رأس محمّد بن علیّ علیه السلام، ثمّ أقبل من بعده رأس أبی بکر بن علیّ علیهما السلام یحمله أنیس بن الحارث البعجیّ (لعنه‌اللَّه)، وأقبل من بعده رأس علیّ بن الحسین علیهما السلام یحمله مرّة بن قیس الهمدانیّ (لعنه اللَّه تعالی)، وأقبل من بعده رأس عون بن علیّ علیه السلام یحمله جابر السّعدیّ، وأقبل من بعده رأس القاسم بن الحسن علیه السلام یحمله محمّد بن الأشعث الکندیّ (لعنه اللَّه تعالی)، وأقبل من بعده رأس یحیی بن علیّ علیه السلام یحمله عمیر بن حجّاج الکندیّ، وأقبل من بعده رأس عبداللَّه بن عقیل یحمله قیس بن أبی مرّة الخزاعیّ (لعنه اللَّه).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 280
ثمّ أقبل من بعده بقیّة الرّؤوس.
ثمّ أقبل رأس الحسین علیه السلام وهو أشبه الخلق برسول اللَّه صلی الله علیه و آله یحمله حواش بن خولی بن یزید الأصبحیّ، وقیل غیره.
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 87- 89/ مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 496
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 281

نصب یزید بن معاویة رأس (الحسین) رضی الله عنه.
قُتِل معه [...] وأبو بکر بن الحسن والقاسم وعبداللَّه ابنا الحسن.
فحملت رؤوسهم إلی یزید بن معاویة، فنصبها بالشّام.
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 490، 491/ عنه: المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 268
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 282

فصل فیما نذکره من زیارة الشّهداء فی یوم عاشوراء: رویناها بإسنادنا إلی جدِّی أبی جعفر محمّد بن الحسن الطّوسیّ (رحمة اللَّه علیه)، قال: حدّثنا الشّیخ أبو عبداللَّه محمّد بن أحمد بن عیّاش، قال: حدّثنی الشّیخ الصّالح أبو منصور بن عبدالمنعم بن النّعمان البغدادیّ (رحمة اللَّه علیه)، قال: خرج من النّاحیة سنة اثنتین وخمسین ومائتین علی ید الشّیخ محمّد ابن غالب الأصفهانیّ، حین وفاة أبی رحمه الله، وکنت حدیث السّن، وکتبت أستأذن فی زیارة مولای أبی عبداللَّه علیه السلام وزیارة الشّهداء (رضوان اللَّه علیهم)، فخرج إلیَّ منه:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم «1»، إذا أردت زیارة الشّهداء (رضوان اللَّه علیهم)، فقف عند رجلی الحسین علیه السلام، وهو قبر علیّ بن الحسین (صلوات اللَّه علیهما)، فاستقبل القبلة بوجهک، فإنّ هناک حومة الشّهداء علیهم السلام «2» [...] وقل:
السّلام علی القاسم بن الحسن بن علیّ المضروب علی «3» هامته، المسلوب لامته، حین «4» نادی الحسین عمّه، فجلّی علیه عمّه «5» کالصّقر، وهو یفحص برجلیه «6» التّراب، والحسین یقول: بُعْداً لقومٍ قتلوک ومَن خصمهم یوم القیامة جدُّک وأبوک، ثمّ قال: عزّ واللَّه علی عمِّک أن تدعوه فلا یجیبک «7» أو أن «8» یجیبک «7» وأنت قتیل جدیل فلا ینفعک، هذا
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی مصباح الزّائر].
(2)- [إلی هنا لم یرد فی الأسرار وناسخ التّواریخ وتظلّم الزّهراء وذخیرة الدّارین والعیون ووسیلة الدّارین].
(3)- [لم یرد فی مصباح الزّائر والبحار ج 8 9 والعیون].
(4)- [مصباح الزّائر: حتّی].
(5)- [مصباح الزّائر: الحسین].
(6)- [فی البحار ج 98 ووسیلة الدّارین: برجله].
(7- 7) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین وتظلّم الزّهراء ووسیلة الدّارین].
(8)- [لم یرد فی مصباح الزّائر والبحار ج 98 والعیون].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 283
واللَّه یوم کثر واتره وقلّ ناصره، جعلنی اللَّه معکما «1» یوم جمعکما «1»، «2» وبوّأنی «3» مبوّأکما «2»، ولعن اللَّه قاتلک عمرو «4» بن سعد «5» بن عروة «5» بن نفیل الأزدیّ واصلاه جحیماً «6» وأعدّ له عذاباً ألیماً. «7»
ابن طاوس، الإقبال،/ 574- 575؛ مصباح الزّائر،/ 280/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 270- 271، 45/ 67- 68؛ البحرانی، العوالم، 17/ 336- 337؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 303؛ سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 3/ 20؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 411؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 152؛ المیانجی، العیون العبری،/ 314- 315؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 250- 251
__________________________________________________
(1- 1) [مصباح الزّائر: جمیعاً].
(2- 2) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(3)- [ناسخ التّواریخ: بوّئنی].
(4)- [البحار ج 98: عمرو].
(5- 5) [لم یرد فی مصباح الزّائر والبحار ج 98 والعیون].
(6)- [مصباح الزّائر: حمیماً].
(7)- سلام بر قاسم بن حسن بن علی، آن که فرق سرش شکافته شد و فریاد و توانش از او گرفته شد، هنگامی که عمویش حسین را صدا زد، عمویش همچون پرنده‌ای تیز پرواز و چون بازی شکاری، حاضر شد در حالی که قاسم با پایش خاک را زیر و رو می‌کرد و در حال جان کندن بود، حسین فرمود: «رحمت خدا از گروهی که تو را کشتند دور باد، در روز قیامت جد تو پیامبر و پدرت، دشمن آنها خواهند بود، سپس فرمود: به خدا سوگند سخت و ناگوار است بر عمویت، که تو او را فریاد کنی و او تو را اجابت نکند، یا اجابتت کند در حالی که تو کشته شده ای (و بدنت پر از زخم است و دستهایت قطعه قطعه) و این اجابت هیچ سودی به تو نرساند. به خدا سوگند امروز روزی است که دشمنان عمویت بسیارند و یارانش اندک اند».
خداوند مرا در قیامت همراه شما قرار دهد و در جایگاه شما مرا نیز مکانی عطا کند، خداوند قاتل تو «عمرو بن سعد بن نفیل أزدی» را لعنت کند و به دوزخ در اندازد و عذاب دردناکی را برای او مهیا کند.
هاشم زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 143- 144
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 284

فصل فیما نذکره من لفظ زیارة الحسین علیه السلام فی نصف شعبان، أقول: إنّ هذه الزّیارة ممّا یزار بها الحسین علیه السلام فی أوّل رجب أیضاً، وإنّما أخّرنا ذکرها فی هذه اللّیلة لأنّها أعظم، فذکرناها فی الأشرف من المکان «1» هی: إذا أردتَ ذلک فاغتسِل والبَس أطهَر ثیابک، وقِفْ علی باب قبّته علیه السلام مستقبل القبلة، وسلِّم علی سیِّدنا رسول اللَّه وعلیّ أمیر المؤمنین وفاطمة والحسن وعلیه وعلی الأئمّة من ذرِّیّته صلوات اللَّه علیه وعلیهم أجمعین، وقل: السّلام علی العبّاس بن أمیر المؤمنین، السّلام علی جعفر بن أمیر المؤمنین «2»، السّلام علی عبداللَّه «3» بن أمیر المؤمنین، «4» السّلام علی أبی بکر بن أمیر المؤمنین، السّلام علی عثمان ابن أمیر المؤمنین، السّلام علی القاسم بن الحسن «4» «5»، السّلام علی أبی بکر «6» بن الحسن، السّلام علی عبداللَّه «7» بن الحسن، «8» السّلام علی محمّد بن عبداللَّه بن جعفر بن أبی طالب، السّلام علی جعفر بن عقیل، السّلام علی عبدالرّحمان بن عقیل، السّلام علی عبداللَّه «9» بن مسلم «9» بن عقیل، السّلام علی محمّد بن أبی سعید بن عقیل، السّلام علی عون بن عبداللَّه ابن جعفر بن أبی طالب.
__________________________________________________
(1- 1) [مصباح الزّائر: شرح زیارته فی ذلک الیوم [أوّل یوم من رجب] ویزار بها لیلة النّصف من‌شعبان أیضاً].
(2)- [أضاف فی المزار: السّلام علی عبیداللَّه بن أمیر المؤمنین].
(3)- [البحار: عبیداللَّه].
(4- 4) [لم یرد فی البحار].
(5)- [زاد فی مصباح الزّائر: ابن أمیر المؤمنین علیه السلام].
(6)- [المزار: عبداللَّه].
(7)- [المزار: عبیداللَّه].
(8)- [زاد فی البحار: السّلام علی عبداللَّه بن الحسین].
(9- 9) [لم یرد فی المزار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 285
«1» السّلام علیکم أهل بیت المصطفی «1»، السّلام علیکم أهل الشّکر والرِّضا، السّلام علیکم یا أنصار اللَّه ورجاله من أهل الحقّ والبلوی، والمجاهدین علی بصیرة فی سبیله، أشهد أنّکم کما قال اللَّه عزّ وجلّ: «وَکَأیِّن مِن نَبِیٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثِیرٌ فَما وَهَنُوا لِما أصابَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَمَا ضَعُفُوا وَما اسْتَکانُوا وَاللَّهُ یُحِبُّ الصّابِرِینَ» «2»، فما ضعفتم ولا استکنتم حتّی لقیتم اللَّه علی سبیل الحقّ ونصره وکلمة اللَّه التّامّة.
صلّی اللَّه علیکم وعلی أرواحکم وأبدانکم وسلّم تسلیماً، فزتم واللَّه «3»، ولوَدَدْتُ «4» أنِّی کنت معکم فأفوز فوزاً عظیماً، أبشروا بموعد اللَّه الّذی لا خُلفَ له، إنّه لا یخلف المیعاد.
أشهد أنّکم النّجباء، وسادة الشّهداء فی الدّنیا والآخرة، وأشهد أنّکم جاهدتم فی سبیل اللَّه، وقتلتم علی منهاج رسول اللَّه، وأنّکم السّابقون المجاهدون، وأشهد أنّکم أنصار اللَّه وأنصار رسوله، الحمد للَّه‌الّذی صدقکم وعده وأراکم ما تحبّون، والسّلام علیکم ورحمة اللَّه وبرکاته.
ابن طاوس، الإقبال،/ 712، 713؛ مصباح الزّائر،/ 291، 294- 295/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 336- 339- 340؛ مثله الشهید الأوّل، المزار،/ 171، 177- 178
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی المزار].
(2)- آل عمران/ 146.
(3)- [أضاف فی مصباح الزّائر: فوزاً عظیماً].
(4)- [مصباح الزّائر: ودَدتُ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 286

زیارة ثانیة بألفاظ شافیة، نذکر منها بعض مصائب یوم الطّفّ، یزار بها الحسین (صلوات اللَّه علیه وسلامه)، زار «1» بها المرتضی علم الهدی (رضوان اللَّه علیه)، «2» وسأذکرها علی الوصف الّذی أشار هو إلیه، قال «2»: [...]
السّلام «3» علی القاسم بن الحسن بن علیّ ورحمة اللَّه وبرکاته، السّلام علیک یا ابن حبیب اللَّه، السّلام علیک یا ابن ریحانة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، السّلام علیک من حبیب لم یقض من الدّنیا وطراً، ولم یشف من أعداء اللَّه صدراً، حتّی عاجله الأجل، وفاته الأمل، وهنیئاً لک یا حبیب حبیب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، ما أسعد جدّک، وأنجز «4» مجدک، وأحسن منقلبک.
ابن طاوس، مصباح الزّائر،/ 221، 237/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 243؛ القمی، نفس المهموم،/ 324؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 462
__________________________________________________
(1)- [فی نفس المهموم مکانه: وفی الزّیارة الطّویلة الّتی زار ...].
(2- 2) [لم یرد فی نفس المهموم].
(3)- [فی المعالی مکانه: قال فی نفس المهموم: إنّ المرتضی علم الهدی زار القاسم بهذه الکلمات: السّلام ...].
(4)- [فی البحار ونفس المهموم: أفخر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 287

أشعار الفقیه العارف فی حقّ القاسم:
لهفی علیه مُذ أتاه عمّه فأشبک الحرب فزاد غمّه
فکیف حال بهجة الرّسول بین یَدَیْ حوافر الخیول
فسل عظام صدره یا ویلی: هل سلمت بعد هجوم الخیل
بکاه عمّه علی بلائه کاد یذوب الصّخر من بکائه
وقد بکی علی فتی الفتیان فتیان فهر وبنی عدنان
وصرخة العقائل الزّواکی لقد علت إلی ذوی الملاک
بکی علی مهجته الرّسولُ ناحت علی بهجتها البتولُ
بکاه جدّه الوصیّ المرتضی مُذ فتّ فی ساعده حکم القضا
وحقّ أن یبکی أبوه المجتبی دماً فإنّ نور عینیه خبی
وکیف لا یبکی علی خضابه من دمه وهو علی شبابه
أظلمت الدّنیا بعین عمّه وأحزنت لهمِّه وغمِّه
لمّا رأی قرّة عینه علی وجه الثّری یفحص من عظم البلا
قد عجبت من صبره الملاکُ ولا یحیط وصفه الإدراکُ
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 253- 254
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 289

موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 291

وقُتِل أبو بکر بن الحسن بن علیّ، وأمّه أمّ ولد.
الرّسّان، تسمیة من قتل (من تراثنا)،/ 150/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 171؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
ثمّ قُتِل أبو بکر بن الحسن بن علیّ.
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 257/ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2628، الحسین بن علیّ،/ 87
وقُتِل أبو بکر بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب- وأمّه أمّ ولد-. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 468
وأبو بکر بن الحسن «2» بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام «3»، وأمّه أمّ ولد، «4» ولا تعرف أمّه «4» «5». «6»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 57/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 36؛ البحرانی، العوالم، 17/ 279؛ القمی، نفس المهموم،/ 325؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 149؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 2/ 293؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 246
__________________________________________________
(1)- ابو بکر بن حسن بن علی نیز کشته شد. مادرش کنیز بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3083
(2)- [فی المصدر: الحسین، وهو تصحیف؛ لأنّه ذکر فی القاسم بن الحسن هو أخو أبی بکر بن الحسن المقتول قبله].
(3)- [زاد فی الأعیان: قتل مع عمّه الحسین علیه السلام بکربلاء سنة 61].
(4- 4) [لم یرد فی البحار والعوالم وفی نفس المهموم: وهو أخو القاسم لأبیه وأمّه].
(5)- [الأعیان: اسمها وزاد فیه: وهو أخو القاسم بن الحسن المقتول بعده لأبیه وأمّه].
(6)- ابو بکر بن حسن بن علی بن ابی‌طالب علیهما السلام
مادرش کنیز بود و نامش معروف نیست.
قاسم بن حسن، برادر پدر و مادری همان ابو بکر بن حسن است که پیش از او کشته شد.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 85
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 292
أبو بکر «1» بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهما السلام.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 400- 401
وقتل أبو بکر ابن أخیه الحسن أیضاً، وأمّه أمّ ولد.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 302
فبرز أبو بکر بن الحسن بن علیّ علیهما السلام، فقاتل حتّی قُتِل رضی الله عنه.
ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 370
أبو بکر بن الحسن علیه السلام، أمّه أمّ ولد.
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 318
اللّیث بن سعد: قُتِل مع الحسین [...] أبو بکر بن الحسن. «2»
القندوزی، ینابیع المودّة، 2/ 321
أبو بکر بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام، أمّه أمّ ولد [وهی أمّ القاسم وإسمها رملة].
السّماوی، إبصار العین،/ 36
وخرج أبو بکر بن الحسن بن أمیر المؤمنین علیه السلام، وهو عبداللَّه الأکبر، وأمّه أمّ ولد
__________________________________________________
(1)- ذکره فی وقعة الطّفّ ص 248.
(2)- و دو تن دیگر از پسرهای امام حسن علیه السلام را در شمار شهدای یوم طف رقم کرده‌اند. اگرچه نام ایشان از میان بیست تن پسرهای امام حسن علیه السلام بیرون نیست- چنان‌که مرقوم شد- لکن راویان شهادت ایشان هریک در خبر خود متفردند.
لا جرم من بنده خبر هریک را با گوینده می‌پیوندم و می‌نگارم- واللَّه اعلم-.
نخستین، ابو بکر بن حسن است. این ابو بکر به روایت محدثان جز عبداللَّه اکبر است که مکنی به ابو بکر بود. چه در کتاب زیارت؛ قاتل عبداللَّه اکبر را حرملة بن کاهل اسدی دانسته و ابو بکر را مقتول به تیر عبداللَّه‌بن عقبة الغنوی نگاشته است. مادر ابوبکر از زوجات حسن علیه السلام امّ ولد است که بعضی نام او را نفیله دانسته‌اند؛ چنان‌که در کتاب امام حسن علیه السلام به آن اشارت شد. فاضل مجلسی نیز، به روایت ابی مخنف قاتل او را عبداللَّه بن عقبة الغنوی دانسته است.
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 2/ 330
ابو بکر بن حسن بن علی بن ابی‌طالب علیهما السلام
مادرش امّ ولد، و همان مادر قاسم است.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 149
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 293
یقال لها: رملة، فقاتل حتّی قُتِل. وخرج من بعده أخوه لأمّه وأبیه القاسم.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 320
وبرز أبو بکر بن الحسن بن علیّ، وأمّه أمّ ولد یُقال إنّ اسمها رملة، وهو أخو القاسم لأبیه وأمّه، کما فی نفس المهموم.
أقول: یظهر من مجموع ما بأیدینا حال التّحریر من کتب التّواریخ والسِّیَر: أنّه کان للحسن علیه السلام إبنان مُسمّیان بعبداللَّه أحدهما الأصغر وستجی‌ء إن شاء اللَّه ترجمته، والآخر الأکبر وهو المکنّی بأبی بکر بن الحسن وکان أخا القاسم لأبیه وأمّه. «1»
المیانجی، العیون العبری،/ 158- 159
__________________________________________________
(1)- ابو بکر بن حسن بن علی بن ابی‌طالب
نام او در: زیارت، الارشاد، تاریخ طبری، مقاتل الطالبیین ومروج الذهب آمده است.
مادرش «امّ ولد» بود.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 127
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 294
وبعد:
وعدّ أبو بکر من ولد الإمام الحسن المجتبی علیه السلام
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 305، أنساب الأشراف، 3/ 73
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 215
المجدی،/ 19
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 103
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 342
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 29/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 168- 169؛ البحرانی، العوالم، 16/ 306؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 323؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 32- 33
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 70 (ط بیروت)،/ 244/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 575- 576؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 340
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 106
الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 580/ عنه: تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 70
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 187 (ط دار الفکر)، 4/ 401
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 88
المقریزی، اتِّعاظ الحنفاء،/ 8
محمّدکاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة،/ 45
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 294
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 32
مدرسی، جنات الخلود،/ 20
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 200
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 271
الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 89
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 295
عدّ أمّ أبی بکر بن الحسن أمّ ولد وأخویه القاسم وعبداللَّه
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 28/ عنه: سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 214- 215؛ الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 200؛ مثله آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 296
البلاذری «1»، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 304- 305، أنساب الأشراف، 3/ 73/ عنه:
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 201
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 58/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 152؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 251
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 108، مقتل الحسین،/ 38/ عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 197
ابن فندق، لباب الأنساب «2»، 1/ 342، 401 (علی قوله: أمّه أمّ ولد، وأخوه لأبیه وأمّه، القاسم)
ابن شهرآشوب «3»، المناقب، 4/ 29- 30/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 168- 169؛ البحرانی، العوالم، 16/ 306؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 323؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 32- 33
__________________________________________________
(1)- [علی قوله أخویه القاسم وعبدالرّحمان].
(2)- [ذکر ابن فندق أبا بکرین، أحدهما من أولاد الإمام الحسن المجتبی علیه السلام وأمّه ملیکه، والآخر ذکرفی ص 401 فی جملة الشّهداء علیهم السلام، وأخوه لأبیه وأمّه القاسم علیه السلام، وأمّه أمّ ولد].
(مسؤولة البحث)
(3)- [علی قوله: أمّ أبی بکر أمّ إسحاق بنت طلحة التّیمیّ وأخوه طلحة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 296
عدّه من الشّهداء علیهم السلام عند:
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 28/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 13؛ سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 215
ابن خیّاط، التّاریخ،/ 179
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 490، 491/ عنه: المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 268
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 422، أنساب الأشراف، 3/ 223
الطّبری، التّاریخ، 5/ 468
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 71
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 57
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 108، مقتل الحسین،/ 38/ عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 107؛ مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 185
المفید، الإرشاد، 2/ 129- 130/ عنه: الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 263
أبو طالب الزّیدی، الإفادة،/ 52/ عنه: مجد الدّین الیمنی، التّحف،/ 56
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 39
المجدی،/ 19
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 212/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 163؛ البحرانی، العوالم، 16/ 305؛ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 373
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 250، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 108
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 401
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 46- 47
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 30/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 169؛ البحرانی، العوالم، 16/ 306؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 323؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 33
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 112/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 62- 63؛ البحرانی،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 297
العوالم، 17/ 343؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 20؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 462؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 241؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 329- 330
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 302
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 106
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 254
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 303
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 446
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 59
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 462
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 187 (ط دار الفکر)، 4/ 401
الزّرندی، درر السّمطین،/ 218
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 189
المقریزی، اتّعاظ الحنفاء،/ 8
المخزومی، صحاح الأخبار،/ 30
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 294
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 34
الطّریحی، المنتخب، 1/ 37
المجلسی، جلاء العیون،/ 695
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 463
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 2/ 323، 326، 332
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 610
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 355
آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 296
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 58- 59، 456
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 298

هو ابن خمس وثلاثین سنة.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 400- 401
قال فی النّاسخ: إنّ أبا بکر بن الحسن علیه السلام کان أکبر سنّاً من القاسم.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 456
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 299

قتله عبداللَّه بن عقبة الغنویّ.
الرّسّان، تسمیة من قتل (من تراثنا)،/ 150/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 171؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
ورمی عبداللَّه بن عقبة الغنویّ أبا بکر بن الحسن بن علیّ بسهم فقتله، ففی ذلک یقول ابن أبی عقب:
وعند غنیٍّ قطرةٌ من دمائنا وفی أسد أخری تعدّ وتذکر
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 406، أنساب الأشراف، 3/ 201
رماه عبداللَّه بن عُقبة الغنویّ بسهم، فقتله.
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 257/ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2628، الحسین بن علیّ،/ 87
قتله عبداللَّه بن عقبة الغنویّ. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 468
ذکر المدائنیّ فی إسنادنا عنه، عن أبی مخنف، عن سلیمان بن أبی راشد: أنّ عبداللَّه بن عقبة الغنویّ قتله «2».
وفی حدیث عمرو بن شمر، عن جابر، عن أبی جعفر: أنّ عقبة الغنویّ قتله. «3» وإیّاه عنی سلیمان بن قتّة بقوله:
وعند غنیٍّ قطرةٌ من دمائنا وفی أسد أخری تُعَدَّ وتُذکَرُ «3» «4» «5»
__________________________________________________
(1)- عبداللَّه بن عقبه غنوی او را کشت. پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3083
(2)- [إلی هنا لم یرد فی تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم والآل علیهم السلام].
(3- 3) [لم یرد فی البحار والعوالم ووسیلة الدّارین].
(4)- [زاد فی نفس المهموم: أنّ أبا بکر قتل قبل أخیه القاسم، ولکنّ الطّبریّ والجزریّ والشّیخ المفید وغیر هؤلاء ذکروه بعد القاسم واللَّه العالم].
(5)- ابو مخنف از سلیمان بن ابی راشد نقل کند که: «قاتل او عبداللَّه بن عُقبه غنوی بود.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 300
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 57/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 36؛ البحرانی، العوالم، 17/ 279؛ القمی، نفس المهموم،/ 325؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 2/ 293؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 149؛ التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم والآل علیهم السلام،/ 140؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 246
ورمی عبداللَّه بن عقبة الغنویّ أبا بکر بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهما السلام بسهم «1» فقتله. «2»
المفید، الإرشاد، 2/ 113/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 149؛ مثله الطبرسی، إعلام الوری،/ 243
قتله رجل من بنی أسد بکربلاء فی المصاف.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 400- 401
قتله حرملة بن الکاهل. رماه بسهم «3».
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 302
رمی عبداللَّه بن عقبة أبا بکر بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، فقتله.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 35/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 149
ورمی عبداللَّه بن عقبة الغنویّ أبا بکر بن الحسن «4» بسهم، فقتله. «5»
__________________________________________________
- و از حضرت باقر علیه السلام روایت شده است که: «عُقبه غنوی او را کشت.»
و مقصودِ سلیمان بن قتّه شاعر در این شعر، ابو بکر بن حسن است که گوید:
در طایفه «غَنِیّ» که عقبه غنوی از آن‌هاست، قطره‌ای از خون ما هست که باید تقاص کنیم و همچنین در «اسَد» قطره دیگری از خون ما هست که فراموشمان نخواهد شد.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 85
(1)- [لم یرد فی إعلام الوری].
(2)- و ابو بکر بن حسن بن علی بن ابی‌طالب را عبداللَّه بن عقبه غنوی تیری بزد و او را شهید کرد.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 113
(3)- [تفرّد به ابن الأثیر].
(4)- [فی المصدر: الحسین ومخالف لسائر المصادر].
(5)- پس ابو بکر فرزند امام حسن علیه السلام به معرکه قتال شتافت و گروهی از آن مخالفان را بر خاک هلاک-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 301
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 457
ثمّ خرج من بعده [القاسم] أبو بکر بن الحسن علیه السلام، فقاتل حتّی قتل جماعة [...] ثمّ قتله عبداللَّه بن عقبة الغنویّ. «1»
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 318
(روی) أبو الفرج: أنّ عبداللَّه بن عقبة الغنویّ قتله. (وروی) أنّ عقبة الغنویّ هو الّذی قتله وإیّاه عنی سلیمان بن قتّة بقوله:
وعند غنیّ قطرة من دمائنا سنجزیهم یوماً بها حیث حلّتِ
إذا افتقرت قیس جبرنا فقیرها وتقتلنا قیس إذا النّعل زلّتِ
السّماوی، إبصار العین،/ 36
فلذلک یقول الشّاعر وهو ابن أبی عقب: وعند غنیّ قطرة من دمائنا.
قال أبو مخنف: قال عقبة بن بشر الأسدیّ: قال لی أبو جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین علیه السلام: إنّ لنا فیکم یا بنی أسد دماً. قال: قلت: فما ذنبی أنا فی ذلک، رحمک اللَّه، یا أبا جعفر، وما ذلک؟ قال: أتوا الحسین علیه السلام بصبیٍّ له فهو فی حجره إذ رماه أحدکم یا بنی أسد بسهم فذبحه، فتلقّی الحسین علیه السلام دمه، فلمّا ملأ کفّه صبّه فی الأرض.
وفی روایة صاحب الحدائق: رمی به نحو السّماء، ثمّ قال: یا ربّ! إن تک حبست عنّا النّصر من السّماء فاجعل ذلک لما هو خیر وانتقم لنا من هؤلاء الظّالمین، انتهی.
__________________________________________________
- انداخت؛ تا آن که به ضربت عبداللَّه بن عقبه غنوی به اهل بیت بزرگوار خود ملحق شد و رخت از سرای فانی به بهشت جاوید کشید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 676
(1)- ابو الفرج از مدائنی به سند خود از ابی مخنف از سلیمان بن راشد نقل کرده است که عبداللَّه بن عقبه غنوی او را کشت و در حدیث عمیر و ابن شمر از امام پنجم است که عقبه غنوی او را کشت. سلیمان بن قتّه نیز در شعر خود او را یاد کرده است:
قطره‌ای از خون ما هم نزد اولاد غنی است خون دیگر در اسد یادآور و بشمرد نیست
ابو الفرج شهادت او را پیش از قاسم داند، ولی طبری و جزری و شیخ مفید و دیگران او را بعد از قاسم ذکر کرده‌اند؛ واللَّه العالم.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 149
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 302
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 149/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 247
ومن أولاد الحسن علیه السلام الّذین قتلوا معه فی الطّفّ أبو بکر بن الحسن وهو أخو القاسم لأبیه وأمّه، وأمّهما أمّ [ولد].
وقال فی نفس المهموم: وذکر أبو الفرج أیضاً أنّ أبا بکر قُتِل قبل أخیه القاسم، ولکنّ الطّبریّ والجزریّ والشّیخ المفید وغیر هؤلاء ذکروه بعد القاسم؛ واللَّه العالم.
وفیه: أنّ عبداللَّه بن عقبة الغنویّ قتله. وقال فی النّاسخ: إنّ أبا بکر بن الحسن اسمه عبداللَّه الأکبر برز وهو یرتجز ویقول:
إن تنکرونی فأنا ابن حیدره ضرغام أجام ولیث قسوره
علی الأعادی مثل ریح صرصره أکیلکم بالسّیف کیل السّندره
وحمل علی القوم وقتل منهم أربعة عشر فارساً، وکَمِنَ منه لعین، یقال له هانئ بن ثبیت الحضرمیّ وقتله، فاسودّ وجهه. قال أبو الفرج: کان أبو جعفر [علیه السلام] یذکر أنّ حرملة بن کاهل الأسدیّ قتله.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 455- 456
ثمّ خرج أبو بکر بن الحسن علیه السلام، فقاتل حتّی قتل جماعة کثیرة، فشدّ علیه عبداللَّه الغنویّ فقتله.
الجواهری، مثیر الأحزان،/ 82
قتله عبداللَّه بن عقبة الغنویّ. وقُتِل قبل أخیه القاسم؛ وقیل بعده. واللَّه العالم. «1»
المیانجی، العیون العبری،/ 158- 159
وذکر أبو فراس فی شرح الشّافیة قال: برز إلی الجهاد بعد قاسم بن الحسن أخیه، واستأذن، فأذن له الحسین علیه السلام، فقاتل حتّی قتل (رضوان اللَّه علیه). وقال عبدالرّحمان بن الجوزیّ فیهم:
__________________________________________________
(1)- عبداللَّه بن عقبه غنوی یا عقبه غنوی او را به شهادت رساند.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 127
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 303
ولمّا رأوْا بعضَ الحیاة مذلّة علیهم وعِزُّ الموت غَیرُ محرَّمِ
أبَوْا أنْ یذوقوا العیش والذّمّ واقعٌ علیه وماتوا میتةً لم تُذمَّمِ
ولا عجب للأسد إن ظفرت بها طلاب الأعادی من فصیح وأعجم
فحربة وحشیٍّ سقت حمزة الرّدی وحتفُ علیٍّ فی حسامِ ابن ملجم
قال ابن نما: أن روی عبداللَّه بن عقبة الغنویّ قتل أبا بکر بن الحسن بن علیّ علیهم السلام.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 247
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 304

قبره بکربلاء. صلّی علیه جابر بن عبداللَّه الأنصاریّ «1».
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 400- 401
__________________________________________________
(1)- [تفرّد به ابن فندق].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 305

من بنی عجلان بن غَنم: عبداللَّه بن عُقبة کان فیمَن شهد قتل الحسین بن علیّ (رضی اللَّه عنهما).
ابن سلام، کتاب النّسب،/ 253
وطلب المختار عبداللَّه بن عُقبة الغنویّ، فوجده قد هرب ولحق بالجزیرة، فهدم داره، وکان ذلک الغنوی قد قَتَل منهم غلاماً، وقَتَل رجلٌ آخر من بنی أسد یُقال له حرملة بن کاهل رجلًا من آل الحسین، ففیهما یقول ابن أبی عقب اللّیثیّ:
وعند غنیٍّ قطرةٌ من دمائنا وفی أسدٍ أخری تُعَدُّ وتُذکَر
الطّبری، التاریخ، 6/ 65
وطلب عبداللَّه بن عُقبة الغنوی، فوجده قد هرب إلی الجزیرة، فهدم داره، «1» وکان قد قَتَل منهم غلاماً «1».
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 371/ مثله النویری، نهایة الإرب، 21/ 32
وهرب عبداللَّه بن عُقبة الغنویّ إلی الجزیرة فهدم داره، وفیه وفی حرملة بن الکاهل- لعنه اللَّه- «2» وقد قتل «3» واحداً من أصحاب الحسین علیه السلام یقول «4» الشّاعر: «2»
وعند غنیٍّ قطرة من دمائنا وفی أسد أخری تعدّ وتذکر «5»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی نهایة الإرب].
(2- 2) [لم یرد فی المعالی].
(3)- فی (ب): قتل، وفی (ع) و [الدّمعة]: وقتل.
(4)- فی (ب) و (ع): قال. والقائل هو ابن أبی عقب اللّیثیّ.
(5)- آن‌گاه مختار در طلب عبداللَّه بن عقبة الغنوی فرمان داد و آن ملعون به جزیره فرار کرده بود و آن خبیث یک‌تن از شهدای کربلا را شهید ساخته بود. پس، خانه او را ویران و با خاک یکسان ساختند. شاعر در حقّ این خبیث و حرملة بن کاهل این شعر گوید:
وعند غنیٍّ قطرة من دمائنا وفی أسد أخری تعدّ وتذکر 1
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 306
ابن نما، ذوب النِضار،/ 120/ مثله المجلسی، البحار، 45/ 375؛ البحرانی، العوالم، 17/ 696؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 244؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 251
(وطلب) المختار بن عبداللَّه بن عقبة الغنویّ قاتل أبی بکر بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام، فوجده قد هرب إلی الجزیرة فهدم داره.
الأمین، أصدق الأخبار (ط 1)،/ 79، (ط 2)،/ 100
فی ترجمة حال قاتله، قال أهل السِّیَر: وطلب المختار عبداللَّه بن عقبة الغنویّ فوجده قد هرب إلی الجزیرة، فهدم داره، وکان ذلک الغنویّ قد قتل منهم غلاماً یسمّی بأبی بکر ابن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 149
__________________________________________________
- چه حرمله از قبیله أسد بود.
1. این شعر در بحار الانوار (ج 45 ص 293 طبع جدید) با مختصر اختلافی به سلیمان بن قته نسبت داده شده است و بعضی گوینده شعر را ابو الزمیج می‌دانند. شعر بدین صورت است:
وعند غنیٍّ قطرة من دمائنا سنطلبهم یوماً بها حیث حلّت
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 402
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 307

السّلام علی أبی بکر بن الحسن «1» الزَّکیّ الولیّ «2»، المرمیّ بالسّهم الرَّدیّ، لعن اللَّه قاتله «3» عبداللَّه بن عقبة الغنویّ. «4»
ابن طاوس، الإقبال،/ 574، مصباح الزّائر،/ 280/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 270، 45/ 67؛ البحرانی، العوالم، 17/ 336؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 303؛ سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 3/ 19؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 149؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 411؛ المیانجی، العیون العبری،/ 314؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 247
__________________________________________________
(1)- [زاد فی وسیلة الدّارین: بن علیّ علیه السلام].
(2)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(3)- [زاد فی العوالم والأسرار: (ورامیه)].
(4)- سلام بر ابو بکر بن حسن، پاک یاری کننده، تیرخورده‌ای که با تیر کشنده به شهادت رسید، خدا قاتل او «عبداللَّه بن عقبه غنوی» را لعنت کند.
هاشم زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 143
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 308

السّلام علی أبی بکر بن الحسن «1».
ابن طاوس، الإقبال،/ 713، مصباح الزّائر،/ 294/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 339
__________________________________________________
(1)- [راجع القاسم بن الحسن علیهما السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 309

موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 311

وعبداللَّه بن الحسن بن علیّ علیهم السلام، وأمّه أمّ ولد.
الرّسّان، تسمیة من قتل (من تراثنا)،/ 150/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 171؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
وقتل مع الحسین بن علیّ بن أبی طالب رضی الله عنه.
وعبداللَّه بن الحسین، قتله هانئ بن ثبیت الحضرمیّ.
وعبداللَّه بن الحسین «1»، قتله حرملة الکاهلیّ من بنی أسد.
ابن سعد، الحسین علیه السلام،/ 76
وقُتِل عبداللَّه بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب- وأمّه أمّ ولد-. «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 468
قال أبو عبید: حدّثنا حجّاج، عن أبی معشر، قال: قُتِل الحسین بن علیّ وقُتِل معه [...] عبداللَّه بن حسن.
ابن عبدربّه، العقد الفرید، 4/ 385/ عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 277، 278
وعبداللَّه بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، وأمّه بنت السّلیل بن عبداللَّه أخی جریر بن عبداللَّه البجلیّ. وقیل: إنّ أمّه أمّ ولد. «3»
__________________________________________________
(1)- [ذکر مرّتین عبداللَّه بن الحسین علیهما السلام، وقد أهمل ذکر عبداللَّه بن الحسن علیهما السلام، واحتمل أنّ هذا هو عبداللَّه بن الحسن، لأنّه ورد فی أکثر المصادر أنّ قاتله حرملة (لعنة اللَّه علیه)].
(2)- عبداللَّه بن حسن بن علی نیز کشته شد، مادرش کنیز بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3083
(3)- عبداللَّه بن حسن بن علی بن ابی‌طالب علیهما السلام
مادر عبداللَّه دختر سلیل بن عبداللَّه بود و این سلیل برادر جریر بن عبداللَّه بجلی است. برخی گفته‌اند که مادرش کنیز بوده است.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 87
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 312
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 58/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 149؛ النّقدی، زینب الکبری (الهامش)،/ 107؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 248
وقُتِل معه یومئذ عبداللَّه بن الحسن علیه السلام، لأمّ ولد «1».
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 180
وهؤلاء بنو عمرو بن الغوث بن نَبْت بن مالک بن زید بن کهلان بن سبأ، أخی الأزد: ولدُ عمرو بن الغوث: إراش. فولد إراش بن عمرو: أنمار بن إراش- وقد قیل: إنّ أنماراً هذا، هو أنمار بن نزار بن معد بن عدنان؛ واللَّه أعلم- فولد أنمار: أقیَل «2»؛ وفی النّاس مَن یقول أفتَل (بالفاء منقوطة من أسفل وبالتّاء منقوطة بنقطتین من فوق)؛ وهو خثعم، سمّی خثعماً بجمل کان له اسمه خثعم؛ وأمّه هند بنت مالک بن الغافق بن الشّاهد بن
__________________________________________________
(1)- وهو عبداللَّه بن الحسن الأکبر، قال الطّبریّ فی تاریخه 6/ 269: وهو المکنّی بأبی بکر.
أمّه: أمّ ولد، یقال لها: رملة (الدّرّ النّظیم ص 170 حیاة الإمام الحسن 2/ 462). قال الخوارزمیّ فی مقتله 2/ 29: دخل المیدان مرتجزاً:
إن تنکرونی فأنا ابن حیدرهْ ضرغام آجام ولیث قسورهْ
علی الأعادی مثل ریح صرصرهْ أکیلکم بالسّیف کیل السّندرهْ
وقال ابن شهرآشوب فی المناقب 4/ 106: إنّه کان یرتجز:
إن تنکرونی فأنا فرع الحسن سبط النّبیّ المصطفی المؤتمن
هذا الحسین کالأسیر المرتهن بین أناس لا سُقوا صوب المزن
أمّا عبداللَّه بن الحسن الأصغر.
فأمّه: بنت الشّلیل بن عبداللَّه البجلیّ.
خرج من عند النِّساء وهو غلام فی الحادیة عشرة من عمره، فشدّ حتّی وقف إلی جنب عمّه الحسین (فلحقته زینب لتحبسه، فأبی) وقد أحاطت الأعداء به، وجاء أبجر بن کعب هاویاً بالسّیف علی الحسین.
فصاح الغلام: یا ابن الخبیثة! أتقتل عمِّی؟.
فعدل إلی الغلام، فتلقّاه بیده، فأطنّها إلی الجلد.
فصاح الغلام: یا عمّ! قطعوا یدی.
فقال له الحسین: یا ابن أخی! اصبر علی ما نزل بک، واحتسب ذلک الخیر، فإنّ اللَّه یلحقک بآبائک الصّالحین (الطّبری 6/ 359) ورماه حرملة بن کاهل وهو فی حجر عمّه، فاستشهد (اللّهوف ص 68).
(2)- ا، ب: «أقبل»، بالباء الموحّدة. وفی المقتضب 109: «أقتل».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 313
عکّ. وولد أنمار أیضاً: خزیمة، دخل فی الأزد، ووادعة، بطن مع بنی عمرو بن یشکر؛ وعبقر؛ والغوث؛ وصُهیبة؛ وأشهل؛ وشهل «1»؛ وطریف؛ وسنیّة؛ والحارث؛ وجدعة «2»:
أمّهم کلّهم بجیلة بنت صعب بن سعد العشیرة؛ فإلیها یُنسب أولاد کلّ مَن ذکرنا؛ وکانوا کلّهم متحالفین علی ولد أخیهم خثعم.
وهؤلاء بنو بجیلة المذکورون: ولدُ عبقر بن أنمار: مالک، وهو قسر، بطن، وعلقة «3».
فمن قسر بطون جمّة؛ منهم: بنو عُرَینة بن نذیر بن قسر بن عبقر وغیرهم. ومنهم:
جریر بن عبداللَّه بن جابر، وهو الشُّلَیل، بن مالک بن نصر بن ثعلبة بن جُشَم بن عویف ابن خزیمة «4» بن حرب بن علیّ بن مالک بن سعد بن نذیر بن قسر بن عبقر بن أنمار، صاحب رسول اللَّه- (ص)- وهو الّذی جمع بجیلة بعد أن کانوا متفرّقین فی أحیاء العرب؛ وبنوه: عبداللَّه، وعبیداللَّه، والمنذر، وإبراهیم، وبشیر، بنو جریر بن عبداللَّه؛ ومن ولده:
جعفر بن محمّد بن بشیر بن جریر بن عبداللَّه، محدِّث، أخذ عن مالک بن أنس. ومنهم:
عبداللَّه بن أبی عوف بن عویف بن مالک بن زید «5» بن ثعلبة بن عمرو بن یشکر بن علیّ ابن مالک بن سعد بن نذیر بن قسر، له صحبة، سمّاه النّبیُّ- (ص)- عبداللَّه، وکان اسمه عبد شمس؛ وأبو أراکة بن مالک بن عمرو بن عامر بن ذُبیان بن ثعلبة بن عمرو بن یشکر بن علیّ بن مالک بن سعد بن نذیر بن قسر، زوجُ بنت جریر بن عبداللَّه البجلیّ، وهو صاحب دار أبی أراکة بالکوفة؛ وزهیر بن القین بن الحارث بن عامر بن سعد بن مالک بن ذُهْل بن عمرو بن عمرو «6» بن یشکر بن علیّ بن سعد بن نذیر بن قسر، قُتِل مع الحسین رضی الله عنه.
__________________________________________________
(1)- وکذا فی المقتضب 109 لکن فی ح مع أثر تصحیح: «شهلاء».
(2)- ما أثبت من ح: یطابق المقتضب 109. ا، ط: «خذعة» ب: «خدعة».
(3)- ط فقط: «علقمة»، صوابه من سائر النّسخ والقاموس (علق) والمقتضب 109.
(4)- ط: «حزیمة»، صوابه بالخاء المعجمة کما فی سائر النّسخ والإصابة 1132.
(5)- بدله فی الإصابة 4864: «کیسان».
(6)- کذا بالتّکرار فی جمیع النّسخ ما عدا ح.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 314
ومن بنی عُرَینة بن نذیر بن قسر بن عبقر: حبّة بن جُوَین بن علیّ بن [عبد «1»] نُهْم ابن مالک بن غانم بن هوازن بن عُرَینة بن نذیر بن قسر، روی عن ابن عبّاس، وهو أبو حبّة العُرَنیّ «2».
ومن بنی أفرک بن نذیر بن قسر: شِقٌّ الکاهن بن صعب بن یشکر بن رُهم بن أفرک ابن نذیر بن قسر؛ ومن ولد شقّ الکاهن هذا: خالد، صاحب العراق، وأخوه أسد، صاحب خراسان، ابنا عبداللَّه «3» بن أسد بن کُرْز بن عامر بن عبداللَّه بن عبد شمس بن غمغمة بن جریر بن شِقّ؛ ولجدّهما أسد بن کرز صحبة؛ وأسد بن عمرو بن عامر بن عبداللَّه بن أسلک بن صعب بن یشکر، أخی شِقّ بن صعب بن یشکر، صاحب أبی حنیفة، ولی قضاء الشّرقیّة ببغداد.
ومن ولد الغوث بن أنمار: أحمس بن الغوث، بطن لهم سوابق فی الإسلام، نهض منهم مائة وخمسون فارساً مع جریر بن عبداللَّه إلی حرق ذی الخلصة صنم کان لهم یعبدونه، فبارک رسول اللَّه- (ص)- علی خیل أحمس ورجالها. منهم: بنو نقر «4» بن عمرو بن لؤی بن رُهْم بن معاویة بن أسلم بن أحمس، بطن؛ ومنهم: طارق بن شهاب بن عبد شمس بن سلمة بن هلال بن عوف بن جُشَم بن النّقر بن عمرو، له صحبة؛ وقیس بن أبی حازم الفقیه، واسم أبی حازم عوف، بن عبدالحارث بن عوف بن حُشَیش «5» بن هلال بن عوف
__________________________________________________
(1)- التّکملة من مختلف القبائل 5 وتهذیب التّهذیب 2: 176. وقد نصّ ابن حبیب أنّ «نهم» هنا بضمّ‌النّون وسکون الهاء.
(2)- کذا. وإنّما کنیته «أبو قدامة». ل: «کذا فی الأصلین وهو خطأ، فلا یکنّی حبّة العرنیّ بأبی حبّة، بل أبو حبّة کنیة لأناس آخرین. انظر المشتبه 144- 145، 186».
(3)- ا، ط: «عبیداللَّه»، صوابه فی ب، ح. کان بدء ولایتهما فی سنة 106 وعزلا سنة 120. انظر تاریخ‌الطّبری والإشتقاق 303.
(4)- وکذا أورده القلقشندی فی نهایة الإرب 347 فی فصل النّون مع القاف. وفی ب: «نضر» فی جمیع‌المواضع، تحریف.
(5)- ب، ح: «خشیش». وفی مختلف القبائل 29: «ولیس فی العرب خشیش بالخاء المعجمة ولا تسمّی‌به».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 315
ابن جشم بن النّقر؛ ولأبیه صحبة.
ومنهم: بنو دُهن بن معاویة بن أسلم بن أحمس، بطن. من بنی دهن هؤلاء، کان المحدِّث عمّار بن أبی معاویة الدُّهنیّ «1»؛ وابنه معاویة بن عمّار، وشبل بن معبد بن عبید بن الحراث بن عمرو بن علیّ بن أسلم بن أحمس؛ أحد الشّهود علی المغیرة بن شعبة؛ وابنه عبداللَّه بن شبل. لیس بالبصرة من بجیلة غیرهم.
ورفاعة بن شدّاد الفتیانیُّ، أحد رؤساء التّوّابین یوم الوردة، وهو رفاعة بن شدّاد بن عبداللَّه بن قیس بن جعال بن بدّاء «2» بن فتیان بن ثعلبة بن معاویة بن زید بن الغوث بن أنمار؛ وأمُّ خارجة عمرة بنت سعد بن عبداللَّه بن [قُداد «3»] بن ثعلبة بن معاویة بن زید ابن الغوث بن أنمار، الّتی یقال فیها: «أسرع من نکاح أمّ خارجة»؛ تزوّجها رجل من إیاد؛ ثمّ تزوّجها بعده بکر بن یشکر بن عدوان؛ فولدت له خارجة، وهو بطن؛ ثمّ تزوّجها عمرو بن ربیعة بن حارثة بن عمرو مُزَیقیاء؛ فولدت له سعداً، أبا المصطلق والحیا «4»؛ ثمّ خلف علیها بکر بن عبد مَناة بن کِنانة؛ فولدت له لیث وعُریج والدُّئل؛ ثمّ خلف علیها مالک بن عمرو «5» بن دُودان بن أسد بن خزیمة؛ فولدت له غاضرة وعمراً؛ ثمّ خلف علیها جُشم بن مالک بن کعب بن القَیْن بن جَسر «6»؛ فولدت له عَرانِیَة «7»؛ ثمّ خلف
__________________________________________________
(1)- هو عمّار بن معاویة الدّهنیّ. وفی التّهذیب 7: 406: «ویقال ابن أبی معاویة، ویقال ابن صالح، ویقال‌ابن حبّان». وقد ظنّ محقِّق النّشرة الأولی أن «ابن معاویة» خطأ، ولیس کذلک. وبعد هذه الکلمة یبدأ سقط کبیر فی ا ینتهی فی 382 ص 3.
(2)- ب: «فداد» ح: «قداد» والصّواب فی ا، ط والمقتضب 110 والإشتقاق 304 حیث نصّ علی‌اشتقاقه.
(3)- التّکملة من المحبر 399 والمقتضب 110 ومجمع الأمثال 1: 317. وانظر الإشتقاق 304.
(4)- فی مجمع الأمثال: «وهما بطنان فی خزاعة».
(5)- فی المقتضب 110، ومجمع الأمثال: «مالک بن ثعلبة»، وهو الصّواب إن شاء اللَّه.
(6)- جسر، بفتح الجیم. وقد ضبط بکسرها فی ط خطأ.
(7)- فی الأصول: «عرابة»، صوابه فی المقتضب 110 ومجمع الأمثال ومختلف القبائل 12. وذکر المیدانی أنّها بطن ضخم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 316
علیها عامر بن عمرو البُهْرانیُّ؛ فولدت له خمسة رجال؛ ثمّ تزوّجها عمرو بن تمیم بن مُر «1»: فولدت له أُسیِّداً، والهجَیْم، والعنبر. ولأمّ خارجة «2» هذه أخ اسمه سُحمة «3» بن سعد؛ [ومن ولده «4»: أبو یوسف یعقوب بن إبراهیم بن خنیس بن سعد بن حبتة «5» بن سعد بن سُحمة بن سعد]؛ ووالده یوسف ویحیی؛ وابن ابنه أحمد بن یحیی، قضاة کلّهم؛ وأبو یوسف، أکبر أصحاب أبی حنیفة بعد زُفَر.
وکانت بجیلة قد وقع لها حرب شدید مع کلب بن وَبَرة فی موضع یُعرف بالفِجار «6» فافترقت بجیلة یومئذ فی أحیاء العرب.
ودارهم بالأندلس بجهة أربونة.
ابن حزم، الجمهرة،/ 387- 390
__________________________________________________
(1)- ساقطة من ح. وفی سائر النّسخ: «مرّة»، تحریف.
(2)- هذا الصّواب من ب. وفی سائر النّسخ: «ولأمّ خالد جدّة هذه». وفی المقتضب 110 أنّ سعد بن عبداللَّه بن قداد بن ثعلبة بن معاویة ولد «سحمة، وحیان، وعمرة وهی أمّ خارجة».
(3)- سحمة، بالسِّین کما فی ب والمقتضب 110. وجاءت فی ا، ط: «شحمة» مصحفة. وسقطت من ح.
(4)- التّکملة إلی هنا یتطلّبها الکلام. وما بعدها من نسخة ح، وهی تقارب ما فی المقتضب 110 وابن‌خلّکان 2: 303.
(5)- فی ح: «بن منعة بن حبّة»، وأثبت ما عند ابن خلّکان. وانظر تاریخ بغداد 14: 442.
(6)- ب فقط: «بالهجاز».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 317
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 318
جریر بن عبداللَّه بن جابر، وهو الشّلیل بن مالک بن نصر بن ثعلبة بن جشم بن عریف بن جذیمة بن عدیّ بن مالک بن سعد بن نذیر بن نسر وهو مالک بن عبقر بن أنمار بن أراش بن عمرو بن الغوث البجلیّ یکنّی أبا عمرو وقیل: أبا عبداللَّه، واختلف فی بجیلة، فقیل ما ذکرناه. وقیل: إنّهم من وُلد أنمار بن نزار علی ما ذکرناه فی کتاب القبائل ولم یختلفوا أنّ بجیلة أمّهم نسبوا إلیها وهی بجیلة بنت صعب بن علیّ بن سعد العشیرة.
قال ابن إسحاق: جریر بن عبداللَّه البجلیّ سیِّد قبیلته یعنی بجیلة، قال: وبجیلة هو ابن أنمار بن نزار بن معد بن عدنان. وقال مصعب: أنمار بن نزار بن معد بن عدنان منهم بجیلة.
ابن عبدالبرّ، الاستیعاب، 1/ 234
قال الموضِّح: وعبداللَّه «1» بن الحسن «1» هو أبو بکر «1» قُتِل بالطّفّ «1».
المجدی،/ 19/ عنه: ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 89
قال هشام بن محمّد: قتل من آل أبی طالب جماعة منهم: [...]
وقتل عبداللَّه بن الحسن بن علیّ وأمّه أمّ ولد.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 254
عبداللَّه بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهما السلام قتل معه.
العلّامة الحلّی، خلاصة الأقوال (ط النّجف)،/ 104، (ط حجری)،/ 51
عبداللَّه بن الحسن بن علیّ سین [جخ «2»] قتل معه بکربلاء.
ابن داود، الرّجال،/ 201
عبداللَّه بن الحسن بن علیُّ بن أبی طالب علیه السلام سین قتل معه خج.
التّفرشی، نقد الرّجال،/ 197
عبداللَّه بن الحسن بن علیّ: ابن أبی طالب علیهما السلام، قتل معه علیه السلام، صه.
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی عمدة الطّالب].
(2)- حخ ساقط من ب.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 319
وزاد سین: أمّه أمّ الرّباب «1» بنت امرئ القیس بن عدیّ بن أُویس.
ولا یخفی ما فی عبارة صه من الاشتباه.
أبو علی الحائری، منتهی المقال، 4/ 175
استشهد معه [...] وعبداللَّه بن الحسن المجتبی. «2»
القندوزی، ینابیع المودّة (ط أسوة)، 3/ 153
عبداللَّه الأکبر بن الحسن بن علیّ علیهم السلام.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 250
__________________________________________________
(1)- فی المصدر: أمّه الرّباب ... إلی آخره.
أقول: وهذا ینافی ما ذکره الشّیخ المفید فی إرشاده: 2/ 20 من أنّ عمرو بن الحسن وأخواه القاسم وعبداللَّه ابنا الحسن أمّهم أمّ ولد. والظّاهر صحّة ذلک حیث أنّ الرّباب بنت امرئ القیس کانت زوجة الحسین علیه السلام، وهی أیضاً أمّ عبداللَّه الرّضیع وسکینة.
باب العین من أسامی الرّواة [عن أبی عبداللَّه الحسین بن علیّ علیهما السلام].
(2)- عبداللَّه بن الحسن بن علی بن ابی‌طالب علیهم السلام با حضرت امام حسین علیه السلام شهید شد. مادر او امّ رباب بنت امرء القیس بن عدی بن اوس بن جابر بن کعب بن علیم من بنی کلب بن وبره است.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السلام، 5/ 210
پسر پنجم امام حسن عبداللَّه بن حسن است. ابو الغنائم صوفی که از علمای نسابه است می‌گوید: عبداللَّه مکنی به ابو بکر بود.
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام،/ 276
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 320

عن داود الرّقیّ، عن أبی عبداللَّه علیه السلام، عن آبائه علیهم السلام، قال: «إنّ الحسن بن علیّ علیه السلام قال لولده عبداللَّه: یا بُنیَّ! إذا کان فی عامنا هذا یدفع إلیَّ هذا الطّاغی جاریة تسمّی (أنیس) فتسمّنی بسمّ قد جعله الطّاغی تحت فصّ خاتمها. قال له عبداللَّه: فلِمَ لا تقتلها قبل ذلک؟! قال: یا بُنیَّ! جفّ القلم، وأبرم الأمر «1» فانعقد، ولا حلّ «1» لعقد اللَّه [المبرم] «2».
فلمّا کان فی العام القابل أهدی إلیه جاریة اسمها (أنیس)، فلمّا دخلت علیه ضرب بیده علی منکبها، ثمّ قال: «یا أنیس! دخلتِ النّار بما تحت فصّ خاتمک».
ابن حمزة، الثّاقب فی المناقب،/ 314 رقم 262/ 1/ عنه: السّیِّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 3/ 269- 270؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 227
__________________________________________________
(1- 1) [مدینة المعاجز: بعقد فاحلَ].
(2)- من ر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 321

تزوّجت سکینة بنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام عبداللَّه بن الحسن بن علیّ وکان أبا عُذرها، فمات عنها.
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 438
تزوّجها [سکینة بنت الحسین علیهما السلام] عبداللَّه بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، وکان أبا عذرها، فمات عنها.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 416، أنساب الأشراف، 2/ 195
أخبرنی الطّوسیّ والجرمیّ قالا: حدّثنا الزّبیر بن بکار، قال: حدّثنی عمِّی مصعب، قال: تزوّجت سکینة بنت الحسین غیرَ زوجٍ، أوّلهم عبداللَّه بن الحسن بن علیّ، وهو ابن عمّها وأبو عُذرتها. [...] قال مصعب: وحدّثنی یحیی بن الحسن العلویّ: أنّ عبداللَّه بن حسن زوجها کان یُکنّی أبا جعفر وأمّه بنت السّلیل بن عبداللَّه البَجَلیّ أخی جریر.
أبو الفرج، الأغانی، 16/ 99
وقُتل معه یومئذ عبداللَّه بن [الحسن] علیه السلام، لأمّ ولد، وکان الحسین علیه السلام قد زوّجه ابنته سکینة، فقتل یومئذ قبل أن یَبْنِیَ بها «1».
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 180- 181
قال الموضِّح: وعبداللَّه بن الحسن هو أبو بکر قتل بالطّفّ، کان الحسین علیه السلام زوّجه ابنته سکینة.
المجدی،/ 19
وکان عبداللَّه بن الحسن قد زوّجه الحسین ابنته سکینة، فقُتل قبل أن یبنی بها.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 213/ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 373؛ خراسانی، منتخب التواریخ،/ 140، 175
__________________________________________________
(1)- وفی المترادفات للمدائنی ص 64: کان عبداللَّه بن الحسن أبا عذرها.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 322
أخبرنا أبو الحسین بن الفراء، وأبو غالب، وأبو عبداللَّه إبنا البنّا، قالوا: أنا أبو جعفر، أنا أبو طاهر، أنا أحمد بن سلیمان، نا الزّبیر، قال: فی تسمیة وُلد الحسین: وسکینة، واسمها آمنة، وإنّما سکینة، لقب لقّبتها أمّها الرّباب بنت امرئ القیس.
تزوّج سکینة بنت حسین، عبداللَّه بن حسن بن علیّ. أمّه بنت الشّلیل بن عبداللَّه البجلیّ بنت أخی جریر بن عبداللَّه، فقتل مع عمّه الحسین بالطّفّ قبل أن یبنی بها.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 153، تراجم النِّساء،/ 156
تزوّجها ابن عمّها عبداللَّه بن الحسن الأکبر، فقتل مع أبیها قبل الدّخول بها.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مؤسّسة الرّسالة)، 5/ 262 (ط دار الفکر)، 6/ 84
وکان تزوّجها [سکینة بنت الحسین علیهما السلام] ابن عمّها عبداللَّه بن الحسن الأکبر، فقتل یوم کربلاء ولم یدخل بها.
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 15/ 291
فسکینة تزوّجت بعبداللَّه بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب.
محمّد کاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة،/ 46
وفی کلام غیر واحد: إنّ سکینة تزوّجت بابن عمّها عبداللَّه بن الحسن، فقتل عنها بالطّفّ. «1»
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 230
تزوّجت عبداللَّه بن الحسن السّبط ابن علیّ (کرّم اللَّه وجهه) فقُتِل عنها بالطّفّ قبل أن یدخل بها.
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 359
أزواجها [سکینة بنت الحسین علیه السلام] کانت سکینة قد سُمِّیت لابن عمّها القاسم بن الحسن فقُتِل یوم الطّفّ. وفی الأغانی فی روایة أسندها إنّ أوّل أزواجها ابن عمّها عبداللَّه بن
__________________________________________________
(1)- و حسین علیه السلام دختر خویش سکینه را از برای او تزویج کرد.
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 276
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 323
الحسن، وهو أبو عذرتها، وأنّه قُتل عنها ولم تلد له. وفی روایة إنّ أبا عذرها عمر بن الحسن بن علیّ.
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 492
وفی إعلام الوری للطبرسیّ ص 127 والمجدی فی النّسب لأبی الحسن العمریّ وإسعاف‌الرّاغبین علی هامش نور الأبصار ص 202: إنّه تزوّج من سکینة بنت الحسین علیه السلام.
وفی المترادفات للمدائنیّ ص 64 فی المجموعة الأولی نوادر المخطوطات: کان عبداللَّه بن الحسن أبا عذرها، وفی تاج العروس ج 4 ص 387 یقال: للَّه‌أبا عذرها إذا افترعها وافتضّها.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 320
وقد زوّجه الحسین علیه السلام ابنته سکینة.
وقال العلّامة المعاصر السّیِّد عبدالرّزّاق النجفیّ المقرّم فی رسالته: أبو بکر بن الحسن اسمه عبداللَّه وهو أخو القاسم من أمِّه رملة، وکان متزوّجاً من سکینة بنت الحسین علیه السلام، وقُتِل عنها یوم الطّفّ مبارزة، والعلم عند اللَّه.
المیانجی، العیون العبری،/ 159
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 324

رماه حرملة بن الکاهل الأسدیّ بسهم فقتله.
الرّسّان، تسمیة من قتل (من تراثنا)،/ 150/ عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 171؛ المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
قال: فرأی رجل من أهل الکوفة عبداللَّه بن الحسن «1» بن علیّ علی فرس، وکان من أجمل النّاس؛ قال: لأقتلنّ هذا الفتی، فقیل له: ویحک! ما تصنع بقتله؟ دعه. قال:
فحمل علیه فضربه، فقطع یده، ثمّ ضربه ضربة أخری فقتله، ثمّ قتلوا جمیعاً.
ابن قتیبة، الإمامة والسّیاسة، 2/ 6
قتله حرملة بن الکاهل، رماه بسهم. «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 468
وخرج من بعده عبداللَّه بن الحسن «3» بن علیّ «4» بن أبی طالب «4» رضی الله عنه وکأنّ علی وجهه شقّة قمر، وعلیه یومئذ قمیص وإزار، وفی یده سیف له حسام «5» قاطع «6»، وهو یرتجز ویقول:
إن تنکرونی «7» فأنا فرع الحسن سبط «8» النّبیّ المصطفی والمؤتمن
هذا حسین کأسیر مرتهن بین أناس لا سُقوا صوب المزن «9»
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: الحسین، وهکذا ذکره ابن قتیبة، ولعلّه عبداللَّه بن الحسن، وصحّف بالحسین. انظر العقدالفرید، 4/ 380].
(2)- حرملة بن کاهل تیری بزد و او را کشت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3083
(3)- فی النّسخ ونور العین: الحسین والتّصحیح من التّرجمة الفارسیّة ص 384 وجمهرة أنساب العرب ص 34.
(4- 4) لیس فی د.
(5)- لیس فی د.
(6)- من د و بر وفی الأصل: فاقطع.
(7)- من د و نور العین وفی الأصل: ینکرونی وفی بر بغیر غلط.
(8)- من نور العین وفی النّسخ: صبط.
(9)- لیس البیت فی نور العین.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 325
فقاتل حتّی قُتِل رحمه الله.
قال: فصاح الحسین: صبراً یا بُنیَّ! وصبراً یا أهل بیتی! فواللَّه لا رأیتم هواناً بعد هذا الیوم أبداً.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 204- 205
ورأی رجل من أهل الشّام عبداللَّه بن حسن بن علیّ، وکان من أجمل النّاس، فقال:
لأقتلنّ هذا الفتی. فقال له رجل: «1» ویحک! ما تصنع به؟ دعه «1». فأبی وحمل علیه «2» فضربه بالسّیف «2» فقتله، فلمّا أصابته الضّربة، قال: یا عمّاه! قال: لبّیک صوتاً قلّ ناصره، وکثر واتره. وحمل الحسین علی قاتله فقطع یده، ثمّ ضربه ضربة أخری فقتله، ثمّ اقتتلوا «3».
ابن عبدربّه، العقد الفرید، 4/ 380/ عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 269؛ القمی، نفس المهموم،/ 360
وکان أبو جعفر محمّد بن علیّ- فیما رویناه عنه- یذکر إنّ حرملة بن کاهل الأسدیّ قتله «4». «5» وذکر المدائنیّ فی إسناده عن «6» جناب بن موسی، عن موسی، عن حمزة بن بیض «6»، عن هانئ بن ثبیت القایضیّ أنّ رجلًا منهم «7» قتله «5». «8»
__________________________________________________
(1- 1) [جواهر المطالب: دعه فما تصنع بقتله؟].
(2- 2) [جواهر المطالب: بالسّیف فضربه].
(3)- [زاد فی نفس المهموم: أقول: الظّاهر أنّه اشتبه علی ابن عبدربّه فذکر مکان القاسم بن الحسن عبداللَّه ابن الحسن].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 140].
(5- 5) [لم یرد فی نفس المهموم].
(6- 6) [لم یرد فی زینب الکبری].
(7)- [ذخیرة الدّارین: من الحضرمیّین].
(8)- و در حدیثی که برای ما از حضرت باقر علیه السلام روایت کرده‌اند، قاتل او را حرملة بن کاهل اسدی ذکر فرموده است.
و مدائنی از هانئ بن ثبیت قایضی روایت کرده است که مردی از قبیله آن‌ها او را کشت.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیین،/ 87
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 326
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 58- 59/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 36؛ القمی، نفس المهموم،/ 324؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 149، 151؛ النّقدی، زینب الکبری (الهامش)،/ 107؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 248- 249
دمه [عبداللَّه بن الحسن هو أبو بکر] فی بنی غنیّ.
المجدی،/ 19
ثمّ خرج عبداللَّه بن الحسن الّذی ذکرناه أوّلًا- فی روایة- والأصحّ أنّه برز بعد القاسم فی الرّوایة الثّانیة وهو یقول:
إن تنکرونی فأنا ابن حیدره ضرغام آجام ولیث قسوره
علی الأعادی مثل ریح صرصره أکیلکم بالسّیف کیل السّندره
وقاتل حتّی قتل، وهاتان الرّوایتان وقع فیهما الشّکّ بالسّابق منهما.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 28
ثمّ برز عبداللَّه بن الحسن بن علیّ علیه السلام وهو یقول:
إن تنکرونی فأنا فرع الحسن سبط النّبیّ المصطفی المؤتمن
هذا الحسین کالأسیر المرتهن بین أناس لاسقوا صوب المزن
فقتل أربعة عشر رجلًا. قتله هانئ بن شبیب الحضرمیّ فاسودّ وجهه.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 106
قتله سعد بن عمر بن نفیل الأزدیّ. «1»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 254
__________________________________________________
(1)- در تاریخ «احمد الأعثم الکوفی» مسطور است که بعد از عون بن عبداللَّه بن جعفر، عبداللَّه بن الحسن رضی الله عنه سلاح پوشید و بر اسب نشست. او جوانی بود که در حسن و ملاحت نظیر و عدیل نداشت و چون در میدان آمد، نام خود را گفت و رجزی خواند و بر مخالفان حمله آورد و به جنگ مشغول شد و آن ظالمان از خدای تعالی نترسیدند و جوانی‌چنان را هلاک کردند. امام حسین از مشاهده این حال عظیم، پریشان‌خاطر و اندوهگین شد و بر فوت او تأسف‌ها خورد و آواز داد: «ای عزیزان و پسران عم و اهل بیت من! بر این واقعه‌ای که ما را دست داده و بر این بلیه و محنتی که روی نموده است، صبر کنید و ناخوشدل مباشید که بعد از این رنج، همه راحت و بعد از این مذلت، همه عزت خواهد بود. ان شاء اللَّه.»
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 161
و پس از آن‌که این دو خواهرزاده آزاده امام حسین علیه السلام به دار السلام شتافتند، نوبت برادرزادگان عالی‌مکان رسید. نخست عبداللَّه بن حسن که به وفور حسن و جمال و کثرت فضل و کمال از اقران و امثال امتیاز داشت، آغاز قتال کرد و به هر حمله یکی را از اهل ضلال به عذاب و نکال گرفتار گردانید و آن ظالمان از خدای نترسیدند و جوانی‌چنان را شربت شهادت چشانیدند.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 53
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 327
«1» ثمّ خرج عبداللَّه بن الحسن «2» الّذی ذکرناه أوّلًا وهو الأصحّ أنّه برز بعد القاسم «2» وهو «3» یقول:
إن تنکرونی فأنا ابن حیدرهْ ضرغام آجام ولیث قسورهْ
علی الأعادی مثل ریح صرصرهْ «4»
فقتل أربعة عشر رجلًا، ثمّ قتله هانئ بن ثبیت الحضرمیّ فاسودّ وجهه «5». «6»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 305/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 36؛ البحرانی، العوالم، 17/ 279؛ القمی، نفس المهموم،/ 324؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 249، 250؛ مثله القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 197
__________________________________________________
(1)- [زاد فی نفس المهموم ووسیلة الدّارین: فی البحار: قال بعد مقتل القاسم بن الحسن علیهما السلام وزاد فی‌وسیلة الدّارین،/ 250: ذکر فی فرسان الهیجاء ص 23 عن البحار وأضاف فی تظلّم الزّهراء: أقول: فی بعض نسخ اللّهوف: روی محمّد بن إبراهیم النّعمانی فی کتاب الغیبة بإسناده عن الباقر علیه السلام کان الحسین علیه السلام یضع قتلاه بعضهم علی بعض ثمّ یقول: قتلة مثل قتلة النّبیِّین وآل النّبیِّین].
(2- 2) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء ووسیلة الدّارین،/ 250: الأکبر].
(3)- [زاد فی وسیلة الدّارین: یرتجز و].
(4)- [أضاف فی تظلّم الزّهراء ووسیلة الدّارین: أکیلکم بالسّیف کیل السّندرة].
(5)- [زاد فی وسیلة الدّارین: وأظنّ أنّه هو عبداللَّه بن الحسن علیه السلام ولیس للحسن ولدان مسمّیان بعبداللَّه واللَّه العالم].
(6)- پس عبداللَّه پسر امام حسن علیه السلام قدم در معرکه نهاد و به تیغ آبدار چهارده نفر از آن کافران غدّار را به درک اسفل نار فرستاد و بعد از مقاتله بسیار، هانی بن ثبیت حضرمی بر آن امام‌زاده عالی‌مقدار ضربتی زد و شربت شهادت نوشید و به پدر و جد بزرگوار خود ملحق شد. به روایت امام محمد باقر علیه السلام، حرملة ابن کاهل، عبداللَّه را به درجه شهادت رساند و شهادت او به روایتی دیگر، بعد از این مذکور خواهد شد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 676
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 328
ثمّ خرج أخوه عبداللَّه بن الحسن بن علیّ علیهما السلام، فقتل أربعة عشر رجلًا، ثمّ قتله هانئ بن ثبیت الحضرمیّ، فاسودّ وجهه لعنه اللَّه. «1»
ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 370
«1»
__________________________________________________
(1)- بعد از وی، عبداللَّه اکبر بن حسن به میدان آمد و او که مکنی به ابی‌بکر بود، این ارجوزه قرائت کرد:
إن تنکرونی فأنا ابن حیدره ضرغام آجام ولیث قسوره
علی الأعادی مثل ریح صرصره أکیلکم بالسّیف کیل السّندره 1
و حمله افکند و رزمی صعب داد و چهارده تن از فرسان سپاه را به ضرب سیف و سنان تباه ساخت. ناگاه مردی که او را هانی بن ثبیت حضرمی می‌نامیدند، مغافصة 2 بر وی بتاخت و او را مقتول ساخت و در زمان از این بزرگ‌گناه روی او سیاه گشت. ابو الفرج سند به حضرت باقر علیه السلام می‌رساند که: «قاتل عبداللَّه، حرملة بن کاهل اسدی است.»
1. «اگر نمی‌شناسید، من پسر حیدر و شیر بیشه‌ها (دلاور معرکه‌ها) هستم. بر سرِ دشمنان مانند تندبادِ مرگم. شما را به وسیله شمشیر با پیمانه بزرگ می‌پیمایم (یعنی سخت و بسیار می‌کشم).»
2. مغافصة: بی‌خبر و ناگهان.
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 2/ 329- 330
و چهارده تن از دلاوران آن سپاه را عبداللَّه اکبر بن حسن سلام اللَّه علیهما به دوزخ فرستاد.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 373
و در یوم طف به دست مردی از بنی عدی شهید شد.
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 276
ابن عبدربه در عقد الفرید گوید: مردی شامی نظرش بر عبداللَّه بن حسن بن علی افتاد که زیباتر مردم بود. گفت: «من این جوان را خواهم کشت.»
مردی به او گفت: «وای بر تو! دست از او بدار.»
نپذیرفت و او را شمشیر زد. چون ضربت به دو رسید، فریاد کشید: «عمو به دادم برس.»
جواب داد: «لبیک! این آوازی است که یارش کم است و خون‌دارش بسیار.»
حسین بر کشنده او حمله کرد و دستش را برید و با ضربت دیگرش کشت.
من گویم: ابن عبدربه ظاهراً اشتباه کرده و عبداللَّه را به جای قاسم بن حسن نام برده است.
طبری گوید: «پیادگان را زد و از خود دور کرد.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 167
در بحار گوید: پیش از کشته شدن قاسم، عبداللَّه بن حسن که او را اوّل یاد کردیم، به میدان رفت.
ولی اصح آن است که پس از قاسم به میدان رفت و می‌گفت:
گر ندانیدم منم فرزند حیدر شیر بیشه هستم و ضرغام نر
بهر دشمن ریشه‌کن چون باد صرصر
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 329
برز إلی المیدان قبل أخیه القاسم، ویذکر له الخوارزمیّ ج 2 ص 28 طبع النّجف هذا الرّجز:
إن تنکرونی فأنا ابن حیدرهْ ضرغام آجام ولیث قسورهْ
علی الأعادی مثل ریح صرصرهْ أکیلکم بالسّیف کیل السّندرهْ
وقاتل حتّی قتله عبداللَّه بن عتبة الغنویّ أو عقبة الغنویّ. ورد له ذکر فی (الزّیارة والإرشاد والطّبریّ والأصفهانیّ والمسعودیّ) وغیرهم.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 355
ثمّ خرج عبداللَّه بن الحسن علیه السلام وهو یقول:
إن تنکرونی فأنا ابن حیدرهْ ضرغام آجام ولیث قسورهْ
فقتل أربعة عشر رجلًا فشدّ علیه هانی بن ثبیت فقتله.
الجواهری، مثیر الأحزان،/ 82
__________________________________________________
- دوازده کس را کشت و هانی بن ثبیت حضرمی او را شهید کرد و رویش سیاه شد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 149
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 330

وروی الشّیخ أبو علیّ الحسن بن محمّد بن الحسن الطّوسیّ فی الأمالی عن أبیه، عن المظفّر بن محمّد البلخیّ، عن محمّد بن همام الإسکافیّ، عن عبداللَّه بن جعفر الحمیریّ، عن داود بن عمر النّهدیّ، عن الحسن بن محبوب، عن عبداللَّه بن یونس، عن المنهال بن عمرو، قال: دخلت علی علیّ بن الحسین علیه السلام منصرفی من مکّة، فقال لی: یا منهال! ما صنع حرملة بن کاهل الأسدیّ؟ فقلت: ترکته حیّاً بالکوفة، قال: فرفع یدیه جمیعاً، ثمّ قال: اللَّهمّ أذقه حرّ الحدید ثلاثاً، اللَّهمّ أذقه حرّ النّار. قال المنهال: فقدمتُ الکوفة وقد ظهر المختار بن أبی عبیدة، ثمّ ذکر أنّه أخذ حرملة بن کاهل فقطع یدیه ورجلیه وأحرقه بالنّار. وحرملة هو الّذی حمل رأس الحسین علیه السلام. «1»
الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 3/ 12 رقم 16
__________________________________________________
(1)- و از پس این حمله مختار در طلب حرملة بن‌کاهل علیه اللّعنة والعذاب برآمد، و این ملعون چنان که ابن‌اثیر گوید: یک تن از شهدا را مقتول نموده بود و فرار نمود.
و در بحار الانوار و بعضی کتب اخبار از منهال بن عمرو مروی است که در آن هنگام که از مکه معظمه معاودت می‌نمودم در مدینه طیبه به خدمت حضرت علی بن الحسین علیهما السلام درآمدم، فرمود: ای منهال! حرمله بن کاهل چه ساخت؟ عرض کردم: زنده‌اش در کوفه بگذاشتم 2، پس هر دو دست مبارک را بر کشید:
ثُمّ قال: اللَّهُمّ أذِقْهُ حَرَّ الحَدیدِ، اللَّهُمّ أذِقْهُ حَرَّ الحَدید، اللَّهُمّ أذِقْهُ حَرَّ النّار.
خذایا گرمی آهن و آتش را به دو بچشان! و این کلام را مکرر فرمود، منهال می‌گوید: از مدینه به کوفه باز شدم، و این وقت مختار بن ابی عبید ثقفی در کوفه ظاهر شده بود، و با من دوست و صدیق بود، و چون از دید و بازدید مردمان فراغت یافتم روی به سرای مختار نهادم، و مختار را نگران شدم که از سرای خود بیرون آمده بود چون مرا بدید گفت: ای منهال! در این اوقات به دیدار ما و تهنیت ما و مشارکت در افعال ما حاضر نشدی؟ گفتم: در این مدت در مکه معظمه اقامت داشتم و اکنون بیامدم و ادراک خدمت تو را نمودم.
پس با وی به حدیث مشغول بودم ناگاه جماعتی از جوانان او بیامدند و مختار توقف ورزید، گفتی به انتظار چیزی است، چه در خدمت او از منزل و مکان حرمله به عرض رسانیده بودند، و مختار در طلبش جمعی را بفرستاده بود، و چیزی برنیامد که جماعتی شتابان و گروهی دوان بیامدند و گفتند: ایّها الأمیر! تو-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 331
وأمّا ترجمة حال قاتله حرملة بن کاهل الأسدیّ، علی ما رواه أرباب المقاتل وأهل السِّیَر: أنّ منهال بن عمرو قال: دخلت علی سیِّدی ومولای علیّ بن الحسین علیه السلام عند انصرافی من مکّة فسلّمت علیه، فردّ علیَّ السّلام، فقال لی: یا منهال! ما خبرک بحرملة ابن کاهل اللّعین؟ فقلت له: یا مولای! ترکته حیّاً بالکوفة. فرفع مولای علیّ بن الحسین علیه السلام یده إلی السّماء، ثمّ قال: اللَّهمّ أذقه حرّ النّار، أذقه حرّ الحدید، قاله ثلاثاً.
__________________________________________________
- را بشارت باد که حرمله را مأخوذ داشتند، و چندی نگذشت که آن ملعون را حاضر ساختند، چون مختار او را بدید، با او گفت: شکر خداوندی را که مرا به گرفتاری تو تمکن داد، آن گاه فریاد کرد که جزّاری یعنی شتر کشی حاضر کنید، چون حاضر شد مختار فرمود: هر دو دست این خبیث را قطع کن، پس هر دو را جدا ساخت، آن گاه گفت: آتش برافروزید، پس آتشی بیاوردند و نی‌ها را مشتعل ساختند و آن خبیث را در آتش درافکندند، و آن بدن پلید مشتعل گردید.
چون بر این حال نگران شدم از کمال شکفتگی گفتم: سبحان اللَّه، مختار گفت: ای منهال! تسبیح خدای در همه حال نیکو است، امّا در این مقام از چه روی بود؟ گفتم: ایها الامیر! در این مسافرت گاهی که از مکه انصراف یافتم، به خدمت علی بن الحسین صلوات اللَّه علیهما تشرف یافتم، فرمود: ای منهال! حرمله را کار بر چگونه رفت؟ عرض کردم: در کوفه زنده بود، پس هر دو دست مبارک به جمله برافراشت و عرض کرد: «اللَّهمّ أذقهُ حرّ الحدید، اللَّهمّ أذقهُ حرّ الحدید، اللَّهمّ أذقهُ حرّ النّار»، مختار گفت: آیا این کلام را از علی ابن الحسین علیهما السلام بشنیدی؟ عرض کردم: سوگند باخدای چنین شنیدم که فرمود، این هنگام مختار از مرکب خویش فرود گردید، و دو رکعت نماز به شکر بگذاشت، و در سجود بسی ببود، آن گاه برخاست، و سوار شد و این وقت حرمله در آتش بسوخته بود من نیز در خدمتش سوار شدم، و هم‌چنان به صحبت و حدیث مشغول ببودیم، ناگاه بر در سرای من عبورش افتاد گفتم: ای امیر! اگر مرا شرافت و افتخار دادی و به منزل من درآمدی و طعام مرا تناول فرمودی، چه شدی؟ گفت: ای منهال! تو خود مرا بیاگاهانیدی که علی بن الحسین علیهما السلام چند دعوت فرمود، و حضرت احدیت آن جمله را به دست من اجابت فرمود، و اینک با من امر می‌کنی که به منزل تو درآیم و به اکل طعام پردازم، همانا امروز به آن شکرانه که خدای مرا به این امر موفق داشت روزه‌دار هستم.
بالجمله حرمله ملعون همان کس بود که حامل سر مطهر حضرت سیدالشهدا صلوات اللَّه علیه بود و به ابن زیاد برد، و عبداللَّه شیرخواره را با جماعتی از شهدا شهید ساخت، و بعضی گفته‌اند: سر مبارک حضرت سیدالشهدا علیه السلام را این ملعون جدا ساخت.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السلام، 3/ 402- 404
یکی از بنی اسد به نام حرملة بن کاهل که یکی از اهل بیت را کشته بود طلب کرد و به دست نیامد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 314
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 332
قال منهال بن عمرو رحمه الله: ثمّ دخلت الکوفة وقد ظهر المختار بن أبی عبیدة الثّقفیّ فیها وقد قتل مَن قتل، وکان بینی وبینه صداقة، فأقمت فی منزلی أیّاماً حتّی استرحت من‌سفری وانقطع النّاس عنِّی، ثمّ رکبت وخرجت فی طلب المختار، فلقیته خارجاً فی باب داره، قال: وسلّمت علیه فردّ علیَّ السّلام، فقال لی: یا منهال! ما أتیتنا ولا شاهدتنا ولا هنّیتنا بما فتح اللَّه تعالی علی أیدینا ونصرنا علی أعداء اللَّه تعالی وأعداء رسوله صلی الله علیه و آله و سلم وأهل بیته علیهم السلام؟ فقلت له: یا مولای! إنِّی کنتُ بمکّة وقد جئتُ الآن. قال:
وسایرته قلیلًا حتّی أتیت الکنایس، قال: فوقف کأ نّه ینتظر شیئاً وکان قد أُخبر بحرملة بن کاهل اللّعین، فبعث قوماً یُفتِّشون عنه، فلم یکن ساعة إلّاوجاء قوم یرکضون ویقولون له: أ یُّها الأمیر! البشارة، قد أتیناک بحرملة بن کاهل اللّعین. فلمّا أحضروه بین یدیه وإذا هو مکتوف، فلمّا نظر إلیه المختار، قال: الحمد للَّه‌الّذی مکّننی منک یا عدوّ اللَّه. ثمّ قال: أین الجزّار، فحضر الجزّار، فقال: اقطع یدیه ورجلیه، وهو یستغیث، ثمّ قال: علیَّ بالنّار، فأحضرت بین یدیه، فأخذ قضیباً من حدید وجعله فی النّار حتّی احمرّ، ثمّ ابیضّ فوضعه علی رقبته فصارت رقبته تجوش من النّار وهو یستغیث حتّی قُطعت رقبته، فعند ذلک قال منهال: سبحان اللَّه. فقال المختار: التّسبیح حسن ولکن فیم سبّحت؟ فقال منهال: اعلم أ یُّها الأمیر! أنِّی دخلت فی سفری هذا، عند انصرافی من مکّة، علی مولای علیّ بن الحسین علیه السلام، فقال: یا منهال! ما فُعل بحرملة ابن کاهل اللّعین؟ فقلت: یا مولای! ترکته حیّاً بالکوفة، فرفع یدیه نحو السّماء وقال:
اللَّهمّ أذِقهُ حرّ الحدید، اللَّهمّ أذِقهُ حرّ النّار قبل الآخرة. فقال المختار: باللَّه علیک سمعته یقول هذا الکلام؟ فقلت: واللَّه سمعت ذلک منه، فعند ذلک نزل المختار عن دابّته فصلّی رکعتین شکراً، وحمد اللَّه تعالی طویلًا، ثمّ قام ورکب وسرنا راجعین، فلمّا قربنا من داری، قلت: أ یُّها الأمیر! أحبّ أنّ تشرّفنی وتکرمنی وتتملّح بطعامی. فقال: یا منهال! أنت تعرف أنّ مولای علیّ بن الحسین علیه السلام دعا بثلاث دعوات استجابها اللَّه تعالی علی یدیّ، ثمّ تأمرنی أن آکل وأشرب واللَّه لا واللَّه فهذا یوم أصوم فیه شکراً للَّه‌علی توفیقه وحسن صنائعه، ثمّ مضی وترکنی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 333
وفی روایة أیضاً: وأمّا حرملة اللّعین، فلمّا رآه المختار بکی وقال له: یا ویلک! ما کفاک ما فعلت، فقتلت صغیراً وذبحته بسهمک یا عدوّ اللَّه، ما علمت أنّه ولد النّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم. وأمر به فجعلوه مرمی، فرماه بالنّشّاب حتّی مات لا رحمه اللَّه «1».
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 151- 152
__________________________________________________
(1)- [راجع حول قاتله ج 9 موسوعة الإمام الحسین علیه السلام ص 564- 578، وقریب بهذا المضمون حکاه تظلّم الزّهراء، 354- 355، والمعالی، 2/ 251 عن الشیخ الطوسیّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 334

السّلام علی عبداللَّه بن الحسن «1» بن علیّ «1» الزّکیّ، لعن اللَّه قاتله ورامیه حرملة بن کاهل الأسدیّ. «2»
ابن طاوس، الإقبال،/ 574، مصباح الزّائر،/ 280/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 270، 45/ 67؛ البحرانی، العوالم، 17/ 336؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 303؛ سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهداء علیه السلام، 3/ 19؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 149؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 411؛ المیانجی، العیون العبری،/ 314؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 250
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی العوالم والأسرار وناسخ التواریخ].
(2)- سلام بر عبداللَّه بن حسن بن علی، پاک طینت، خدا قاتل او «حرمله بن کاهل اسدی» را که به سویش تیراندازی کرد، لعنت کند.
هاشم زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 143
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 335

السّلام علی عبداللَّه بن «1» الحسن «2».
ابن طاوس، الإقبال،/ 713، مصباح الزّائر،/ 294/ عنه: المجلسی، البحار، 98/ 339؛ مثله الشهید الأوّل، المزار،/ 177
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الإقبال].
(2)- [البحار: الحسین وتقدّم سنده فی القاسم علیه السلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 337

موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 339

عبداللَّه بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام قتل معه «1»، أمّه الرّباب بنت امرئ القیس بن عدیّ بن أوس بن جابر بن کعب بن علیم من بنی کلب بن وبرة «2».
الطّوسی، الرّجال،/ 76/ مثله الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 481
السّیِّد عبداللَّه بن أبی محمّد الحسن السِّبط علیه السلام.
ابن شدقم، تحفة لبّ اللّباب،/ 182 رقم 53
عبداللَّه بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام، أمّه بنت الشّلیل بن عبداللَّه البجلیّ والشّلیل أخو جریر بن عبداللَّه، کانت لهما صحبة.
السّماوی، إبصار العین،/ 38
عبداللَّه بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام عدّه الشّیخ رحمه الله من أصحاب الحسین علیه السلام مضیفاً إلی ما فی العنوان قوله: قتل معه. أمّه أمّ الرّباب بنت امرئ القیس بن عدی ابن أوس بن جابر بن کعب بن علیم من بنی کلب بن وبره، انتهی.
وقد عدّه العلّامة فی القسم الأوّل من الخلاصة، لکن سها قلمه الشّریف حیث قال:
عبداللَّه بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام قتل معه، انتهی.
فإنّه ظاهر فی أنّه قتل مع الحسن ودونه فی الظّهور أنّه قتل مع علیّ علیه السلام وکلاهما غیر مراد، وکأ نّه سقط من قلمه الشّریف قوله من أصحاب الحسین علیه السلام حتّی یکون مرجعاً للضمیر کما هو صریح کلام الشّیخ رحمه الله، ولقد أجاد ابن داود حیث رمز لکونه من أصحاب الحسین علیه السلام ثمّ قال قتل معه بکربلاء.
__________________________________________________
(1)- [زاد فی جامع الرّواة: سین صه].
(2)- [زاد فی جامع الرّواة: [سین] مح].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 340
واختلفوا فی أمِّه، ولم یذکر من ذکرها الشّیخ رحمه الله أحد، بل قیل: إنّ أمّه أمّ ولد والأکثرون علی أنّ أمّه رملة بنت شلیل بن عبداللَّه أخی جریر بن عبداللَّه البجلیّ، ثمّ إنّ المراد بقول الشّیخ رحمه الله أمّه أمّ الرّباب قد اشتبه علی بعض الفضلاء فزعم أنّ مراد الشّیخ رحمه الله إنّ أمّ الغلام هی والدة الرّباب زوجة الحسین علیه السلام فاعترض بأنّ أمّه أخت الرّباب لا أمّه ضرورة. إنّ امرؤ القیس وفد إلی المدینة زمن عمر، فخطب أمیر المؤمنین علیه السلام إلیه بناته فزوّجه إحداهنّ، وزوّج الحسین علیه السلام الأخری وهی الرباب، فولدت له سکینة وعبداللَّه الرّضیع، وزوج الحسن علیه السلام الثّالثة فولدت له عبداللَّه المقتول مع عمّه بالطّفّ؛ فأمّ الرّباب هی زوجة امرئ القیس لا زوجة الحسن علیه السلام.
وأنت خبیر بأنّ توصیف الشّیخ أمّ الرّباب ببنت امرئ القیس نصّ فی أنّ زوجة الحسن علیه السلام الّتی هی أخت الرّباب تکنّی بأمِّ الرّباب، فعیّن أمّ عبداللَّه بکنیتها وهی أمّ الرّباب لا أنّ والدة الغلام ووالدة الرّباب واحدة ضرورة کون والدة الرّباب جدّة الغلام لا أمّه ولو قال الشّیخ رحمه الله أمّه أخت الرّباب لکان أوضح والأمر سهل.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 178
وقال صاحب کفایة الطّالب: عبداللَّه بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام أمّه رملة بنت شلیل بن عبداللَّه البجلیّ. «1»
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 149
عبداللَّه بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 248
__________________________________________________
(1)- عبداللَّه بن حسن بن علی بن ابی‌طالب
نام او در: زیارت، الارشاد، طبری، مقاتل الطالبیین، مروج الذهب و مقتل الحسین ذکره شده است.
مادرش، دختر شلیل بن عبداللَّه برادر عبداللَّه بن جریر بجلی بوده است و نیز گفته شده است که امّ ولد مادر او بوده؛ طبری نیز این مطلب را نقل کرده است.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 127
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 341

قُتِلَ عبداللَّه بن الحسن السّبط علیه السلام، وله إحدی عشر سنة.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 354
وهو ابن أحد عشر عاماً.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 355
ومن أولاد الحسن الّذین قُتِلوا فی نصرة الحسین، عبداللَّه بن الحسن، وله من العمر إحدی عشر سنة. «1»
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 463
__________________________________________________
(1)- او به هنگام شهادت، یازده ساله بوده است.
هاشم زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 127
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 342

قالوا: ثمّ إنّ شمر بن ذی الجوشن أقبل فی عشرة أو نحوهم من رجال أهل الکوفة قِبَل منزل الحسین الّذی فیه ثقله وعیاله، فمشی نحوهم، فحالوا بینه وبین رحله، فقال لهم: ویحکم! إن لم یکن لکم دین فکونوا فی أمر دنیاکم أحراراً، امنعوا أهلی من طغامکم وسفهائکم. فقال له شمر: ذاک لک یا ابن فاطمة، وأقدم علیه بالرّجّالة، منهم: أبو الجنوب عبدالرّحمان بن زیاد بن زهیر الجعفیّ، وخولی بن یزید الأصبحیّ والقشعم بن عمرو بن نذیر الجعفیّ وکان فیمَن اعتزل علیّاً، وصالح بن وهب الیزنیّ، وسنان بن أنس النّخعیّ، فجعل شمر یحرِّضهم علیه؛ فقال لأبی الجنوب: أقدم علی حسین. فقال له: وما یمنعک أنت من ذلک؟ فقال: ألِیَ تقول هذا؟ فقال أبو الجنوب: هممت أن أخضخض سنانی فی عینک، وانصرف عنه شمر. وکان أبو الجنوب شجاعاً مقداماً.
ثمّ إنّ شمراً أقبل فی خمسین من الرّجّالة، فأخذ الحسین یشدّ علیهم فینکشفون عنه حتّی إذا أحاطوا به فضاربهم حتّی کشفهم عن نفسه.
وشدّ بحر بن کعب بن عبیداللَّه علی الحسین، فلمّا أهوی إلیه بالسّیف غدا غلام ممّن مع الحسین إلی الحسین فضمّه الحسین إلیه، فقال الغلام: یا ابن الخبیثة! أتقتل عمِّی؟ فضربه بالسّیف، فاتّقاه الغلام بیده فعلقها بجلدة منها.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 407- 408، أنساب الأشراف، 3/ 201- 202
قال أبو مخنف فی حدیثه: ثمّ إنّ شمر بن ذی الجوشن أقبل فی نفر نحو من عشرة من «1» رجّالة أهل الکوفة قِبَلَ «2» منزل الحسین «3» الّذی فیه ثقله وعیاله، فمشی نحوه «3»، فحالوا بینه
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الکامل].
(2)- [الکامل: نحو].
(3- 3) [لم یرد فی الکامل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 343
وبین رحله، فقال «1» الحسین: ویلکم! إن لم یکن لکم دین، وکنتم «2» لا تخافون یوم المعاد، فکونوا «3» فی أمر دنیاکم «3» أحراراً ذوی أحساب، امنعوا رحلی وأهلی من طغامکم وجهّالکم؛ «4» فقال ابن‌ذی الجوشن «4»: ذلک لک یا ابن فاطمة؛ قال: وأقدم علیه بالرّجّالة، منهم أبو الجنوب- واسمه عبدالرّحمان الجُعفیّ- «5» والقشعم «6» بن «7» عمرو بن یزید «7» الجعفیّ «5»، وصالح بن وهب الیزّنیّ، وسنان بن أنس النّخعیّ، وخولی بن یزید الأصبحیّ، فجعل شمر بن ذی الجوشن یحرِّضهم، «8» فمرّ بأبی الجنوب وهو شاک فی السّلاح، فقال له: أقدم علیه؛ قال: وما یمنعک أن تقدم علیه أنت! فقال له شمر: ألِیَ تقول ذا! قال: وأنت لی تقول ذا! فاستبّا، فقال له أبو الجنوب- وکان شجاعاً-: واللَّه لهممت أن أخضخض السّنان فی عینک؛ قال: فانصرف عنه شمر وقال: واللَّه لئن قدرت علی أن «9» أضرّک لأضرّنّک «9»، قال: ثمّ إنّ شمر بن ذی الجوشن أقبل فی الرّجّالة نحو الحسین؛ فأخذ الحسین یشدّ علیهم فینکشفون عنه. ثمّ إنّهم أحاطوا به إحاطة «8» «10»، وأقبل إلی الحسین غلام من أهله، «11» فأخذته أخته «12» زینب ابنة علیّ لتحبسه، «5» فقال لها الحسین: احبسیه «5»، فأبی الغلام، وجاء یشتدّ «5» إلی الحسین «5» «11»، فقام
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الکامل: لهم].
(2)- [لم یرد فی الکامل].
(3- 3) [لم یرد فی الکامل].
(4- 4) [الکامل: فقالوا].
(5- 5) [لم یرد فی نهایة الإرب].
(6)- س: والقسعمیّ.
(7- 7) [الکامل: نذیر].
(8- 8) [فی الکامل ونهایة الإرب: علی الحسین، وهو یحمل علیهم فینکشفون عنه، ثمّ أحاطوا به].
(9- 9) [نفس المهموم: أن أضربک لأضربک].
(10)- [إلی هنا لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(11- 11) [لم یرد فی الکامل ونهایة الإرب].
(12)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 344
إلی جنبه «1»؛ قال: وقد أهوی بحر بن کعب بن عبیداللَّه- من بنی تیم اللَّه بن ثعلبة بن عکابة «2»- إلی الحسین بالسّیف، فقال الغلام: یا ابن الخبیثة! أتقتل عمِّی؟ فضربه بالسّیف، فاتّقاه الغلام بیده فأطنّها إلی الجلدة، «3» فإذا یده معلّقة «3»، فنادی الغلام: یا أمّتاه! «4» فأخذه الحسین فضمّه إلی صدره «4»، وقال «5»: یا ابن أخی! اصبر علی ما نزل بک، «3» واحتسب فی ذلک الخیر «3»، فإنّ اللَّه یلحقک بآبائک «6» الصّالحین؛ برسول اللَّه (ص) «7» وعلیّ بن أبی طالب وحمزة وجعفر والحسن بن علیّ؛ صلّی اللَّه علیهم أجمعین «7». «8»
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم وفی العبرات مکانه: قال أبو مخنف بسنده عن مشایخه: ولمّا أحاطشمر والطّغاة من الرّجّالة بالحسین علیه السلام أقبل إلیه غلام من أهله، فجهدت عمّته زینب بنت علیّ کی تحبسه وصاح بها الحسین: یا أختاه! احبسیه. فأبی الغلام وفرّ عنها وجاء یشتدّ حتّی وقف إلی جنب عمّه الحسین علیه السلام ...].
(2)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: وقیل حرملة بن کاهل].
(3- 3) [لم یرد فی الکامل ونهایة الإرب وذخیرة الدّارین].
(4- 4) [فی الکامل وذخیرة الدّارین: فاعتنقه الحسین، وفی نهایة الإرب: فضمّه الحسین إلیه].
(5)- [أضاف فی الکامل وذخیرة الدّارین: له].
(6)- [أضاف فی الکامل وذخیرة الدّارین: الطّاهرین].
(7- 7) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(8)- ابو مخنف گوید: آن‌گاه شمر بن ذی‌الجوشن با گروهی در حدود ده نفر از پیادگان مردم کوفه سوی منزلگاه حسین رفت که بنه و عیال وی در آن بود. حسین سوی آن‌ها رفت که میان وی و بنه‌اش حایل شدند.
گوید: حسین گفت: «وای بر شما! اگر دین ندارید و از روز معاد نمی‌ترسید، در کار دنیاتان آزادگان و جوانمردان باشید. بنه و عیال مرا از اوباش و بی‌خردانتان محفوظ دارید.»
شمر بن ذی الجوشن گفت: «ای پسر فاطمه! این برای تو است.»
گوید: شمر- با پیادگان که ابو الجنوب عبدالرحمان و قثعم بن عمرو بن یزید هردوان جعفی و صالح بن وهب یزنی و سنان بن انس نخعی و خولی بن یزید اصبحی از آن جمله بودند- سوی وی آمد و به ترغیبشان پرداخت. به ابو الجنوب گذشت که سلاح کامل داشت و بدو گفت: «برو به سراغش.»
گفت: «چرا خودت نمی‌روی؟»
او نیز گفت: «تو هم با من این‌جور حرف می‌زنی؟»
گوید: به همدیگر ناسزا گفتند و ابو الجنوب که مردی دلیر بود، به او گفت: «به خدا می‌خواستم نیزه را در چشم تو فرو کنم.»
گوید: پس شمر از پیش وی برفت و گفت: «به خدا اگر بتوانم زیانت بزنم، می‌زنم.»
گوید: آن‌گاه شمر بن ذی الجوشن با پیادگان نزدیک حسین آمد و حسین بدان‌ها حمله برد که عقب نشستند و عاقبت او را در میان گرفتند. پسری از کسان حسین سوی وی می‌آمد. خواهرش زینب دختر علی او را بگرفت که نگاهش بدارد. حسین نیز گفت: «نگاهش بدار!»
اما پسر نپذیرفت و دوان سوی حسین آمد و پهلوی وی بایستاد.
گوید: بحر بن کعب از بنی تیم اللَّه شمشیر بر حسین فرود آورد. پسر گفت: «ای پسر زن خبیث! عموی مرا می‌کشی؟»
بحر او را با شمشیر بزد. پسر دست را حایل شمشیر کرد که قطع شد و تنها به پوست بند بود.
گوید: پسر بانگ برآورد: «ای مادر من!»
حسین او را گرفت و به سینه چسبانید و گفت: «برادرزاده‌ام! بر این حادثه که بر تو رخ داد، صبوری کن و آن را ذخیره خیر کن که خدا تو را پیش پدران شایسته‌ات می‌برد. پیش پیمبر خدا (ص) و علی بن ابی‌طالب و حمزه و جعفر و حسن بن علی که خدا همه‌شان را صلوات گوید.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3058- 3059
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 345
الطّبری، التّاریخ، 5/ 450- 451/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 358- 359؛ المحمودی، عبرات المصطفین، 2/ 111؛ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 294؛ النویری، نهایة الإرب، 20/ 458- 459؛ الحائری، ذخیرة الدّارین «1»، 1/ 150
قال أبو مخنف: فحدّثنی سلیمان ابن أبی راشد، عن حمید بن مسلم، قال: أحاطوا بالحسین علیه السلام وأقبل غلام من أهله نحوه وأخذته زینب بنت علیّ لتحبسه، فقال لها الحسین: احبسیه، فأبی الغلام فجاء یعدو إلی الحسین، فقام إلی جنبه وأهوی أبجر بن کعب بالسّیف إلی الحسین، فقال الغلام لأبجر: یا ابن الخبیثة! أتقتل عمّی؟ فضربه أبجر بالسّیف، واتّقاه الغلام بیده فأطنّها إلی الجلد، وبقیت معلّقة بالجلد، فنادی الغلام: یا أمّاه! فأخذه الحسین فضمّه إلیه وقال: یا ابن أخی! احتسب فیما أصابک الثّواب، فإنّ اللَّه
__________________________________________________
(1)- [حکاه ذخیرة الدّارین عن الکامل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 346
ملحقک بآبائک الصّالحین، برسول اللَّه- صلی الله علیه و آله- وحمزة، وعلیّ، وجعفر، والحسن. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 77/ عنه: المحمودی، عبرات المصطفین،/ 111
[بعد استشهاد العبّاس]، ولمّا رجع الحسین علیه السلام من المسنّاة «2» إلی فسطاطه «2»، تقدّم إلیه شمر بن ذی الجوشن فی جماعة من أصحابه، «3» فأحاطوا «4» به فأسرع منهم «3» رجل یقال له: مالک بن الیسر «5» الکندیّ، «2» فشتم الحسین علیه السلام وضربه «2» علی رأسه بالسّیف، وکان علیه قلنسوة فقطعها حتّی وصل إلی رأسه، فأدماه فامتلأت القلنسوة دماً، فقال له الحسین علیه السلام: لا أکلت بیمینک ولا شربت بها وحشرک اللَّه مع القوم «6» الظّالمین، ثمّ ألقی القلنسوة ودعا بخرقة فشدّ بها رأسه واستدعی قلنسوة أخری فلبسها واعتمّ علیها، «7» ورجع عنه
__________________________________________________
(1)- حمید بن مسلم گوید: لشکریان، حسین علیه السلام را در میان گرفتند. پس کودکی از خاندان آن حضرت به طرف حسین بیرون آمد. زینب علیها السلام او را گرفت تا نگه دارد. امام علیه السلام نیز به خواهرش فرمود: «او را نگه دار!»
ولی آن کودک از ماندن نزد زینب امتناع ورزید و دوان دوان خود را به حسین علیه السلام رساند و در کنار آن‌حضرت ایستاد. در این وقت ابجر بن کعب شمشیر خود را برای کشتن حسین علیه السلام بلند کرده بود. کودک گفت: «ای پسر زن بدکاره! عموی مرا می‌کشی؟»
ابجر بن کعب تیغ را فرود آورد و آن طفلک، دست خود را سپر عمو قرار داد. شمشیر دست کوچک و نازک آن کودک را قطع و به پوست آویزان کرد. فریاد آن کودک به «یا أمّاه» بلند شد و مادر را به یاری طلبید.
حسین علیه السلام کودک را به آغوش کشید و فرمود: «برادرزاده! در آنچه به تو رسید، از خدا امید پاداش نیک دار که همانا خداوند تو را به پدران شایسته‌ات، یعنی به رسول خدا صلی الله علیه و آله و حمزه و علی و جعفر و حسن ملحق خواهد ساخت.»
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 117- 118
(2- 2) [لم یرد فی إعلام الوری].
(3- 3) [إعلام الوری: ضربه].
(4)- [نفس المهموم: أحاط].
(5)- [نفس المهموم: النّسر].
(6)- [لم یرد فی إعلام الوری ونفس المهموم].
(7) (7*) [لم یرد فی نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 347
شمر بن ذی الجوشن ومَن کان معه إلی مواضعهم «1» فمکث «2» هنیئة ثمّ «3» عاد و «3» عادوا إلیه وأحاطوا به (7*) «4».
فخرج إلیهم «5» عبداللَّه بن الحسن بن علیّ «6» علیهما السلام، وهو غلام لم یراهق، من عندالنِّساء، فشدّ «7» «8» حتّی وقف إلی جنب عمّه «9» الحسین علیه السلام «8»، فلحقته زینب بنت علیّ علیه السلام لتحبسه «10»، «8» فقال لها «11» الحسین علیه السلام: احبسیه یا أختی «8»، فأبی وامتنع علیها «12» امتناعاً
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی البحار والعوالم والأسرار وتظلّم الزّهراء والعیون وفی الدّمعة مکانه: اعلم أنّه لمّاسقط الحسین علیه السلام من متن جواده إلی الأرض شدّ علیه القوم ووقع علیهم منهم (لعنهم اللَّه) جراحات کثیرة حتّی أثخنوه بالجراح وروی فی الأخبار المتواترة علی ما فی بعض الکتب المعتبرة أنّه علیه السلام حینئذ فی شدّة العطش والجوع، یستعطف من القوم بشربة من الماء، ولم یجبه أحد من أولئک الظّالمین، وممّا عظم به المصاب علیه صلوات اللَّه علیه فی تلک الحال شهادة ابن أخیه عبداللَّه بن الحسن علیه السلام؛ فی المعالی أیضاً مکانه: ورجع عنه الشّمر ومَنْ کان معه إلی مواضعهم ...].
(2)- [فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والعیون: فلبثوا، والمعالی: فمکثوا].
(3- 3) [لم یرد فی إعلام الوری والبحار والعوالم والدّمعة والأسرار والمعالی وتظلّم الزّهراء والعیون].
(4)- [إلی هنا لم یرد فی وسیلة الدّارین وفی مثیر الأحزان: لمّا ضعف الحسین صلوات اللَّه علیه عن القتال نزل عن ظهر جواده إلی الأرض، فکلّما أتاه رجل وانتهی إلیه انصرف عنه کراهیة أن یلقی اللَّه دمه].
(5)- [لم یرد فی البحار والعوالم، الدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء وذخیرة الدّارین ومثیر الأحزان].
(6)- [زاد فی المعالی: أقول: إنّ المفید ذکر شهادة عبداللَّه بن الحسن بعد ما رجع الحسین علیه السلام إلی فسطاطه وتقدّم إلیه شمر بن ذی الجوشن فی جماعة من أصحابه وأحاطوا بالحسین علیه السلام فأسرع مالک بن الیسر الکندیّ إلی الحسین علیه السلام وصنع ما صنع إلی آخر القصّة فخرج إلیهم عبداللَّه بن الحسن بن علیّ علیه السلام وهو].
(7)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین، وفی العوالم والأسرار ونفس المهموم وتظلّم الزّهراء والعیون ووسیلة الدّارین‌ومثیر الأحزان: یشتدّ].
(8- 8) [لم یرد فی الأسرار].
(9)- [لم یرد فی إعلام الوری والبحار والعوالم والأسرار ونفس المهموم وذخیرة الدّارین والعیون ووسیلة الدّارین].
(10)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(11)- [لم یرد فی البحار والعوالم وتظلّم الزّهراء].
(12)- [لم یرد فی البحار والعوالم والأسرار وتظلّم الزّهراء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 348
شدیداً، وقال: «1» واللَّه لا أفارق عمِّی «2»، وأهوی أبجر «3» بن کعب «4» إلی الحسین علیه السلام بالسّیف «5»، «6» فقال له الغلام: ویلک یا ابن الخبیثة! أتقتل عمِّی؟ فضربه أبجر «7» بالسّیف «6»، فاتّقاها الغلام بیده وأطنّها إلی الجلد، فإذا یده معلّقة ونادی الغلام: یا أمّاه «8»! فأخذه الحسین علیه السلام فضمّه إلیه «9» وقال: یا ابن «10» أخی! اصبر علی ما نزل بک واحتسب فی ذلک الخیر، فإنّ اللَّه یلحقک بآبائک الصّالحین «11». «12»
__________________________________________________
(1)- [زاد فی البحار والعوالم والأسرار ونفس المهموم والعیون ووسیلة الدّارین: لا].
(2)- [أضاف فی الأسرار: فجاء حتّی وقف إلی جنب الحسین علیه السلام].
(3)- [فی إعلام الوری والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والعیون: بحر، وفی نفس المهموم والمعالی: أبحر].
(4)- [زاد فی البحار والعوالم والدّمعة والأسرار وتظلّم الزّهراء والعیون ومثیر الأحزان:- قیل: حرملة بن کعب-].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی ذخیرة الدّارین].
(6- 6) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(7)- [زاد فی العیون: قیل: حرملة بن کاهل].
(8)- [فی العوالم والمعالی: یا عمّاه، وزاد أیضاً فی المعالی: یا أبتاه، وزاد فی الدّمعة: یا عمّاه، وفی نفس‌المهموم: یا أبتاه].
(9)- [فی إعلام الوری ووسیلة الدّارین: إلی صدره].
(10)- [إعلام الوری: بنی].
(11)- [زاد فی نفس المهموم والعیون: برسول اللَّه صلی الله علیه و آله وعلیّ بن أبی طالب وحمزة وجعفر والحسن بن علیّ صلّی اللَّه علیهم أجمعین].
(12)- و چون حسین علیه السلام از فراز تپه اطراف آب پائین آمد وبه خیمه خویش بازگشت. شمر بن ذی الجوشن با گروهی از همراهان خود پیش آمدند و آن جناب را احاطه کردند. پس مردی از ایشان به نام مالک بن یسر کندی تندی کرد و حسین علیه السلام را دشنام داد و شمشیری بر سر آن حضرت بزد و آن شمشیر، کلاهی که بر سرش بود، شکافت و بر سر رسید و خون جاری شد و کلاه پر از خون شد. حسین علیه السلام درباره او نفرین کرد و فرمود: «با این دستت طعام نخوری و آبی نیاشامی و خداوند تو را با مردم ستمکار محشور فرماید.»
سپس آن کلاه را به یک سو انداخت و پارچه‌ای خواست و سر را با آن ببست و کلاه دیگری خواست،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 349
المفید، الإرشاد، 2/ 114- 115/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 53- 54؛ البحرانی، الع- والم، 17/ 296؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 354؛ القمی، نفس المهم- وم،/ 357، 358- 359؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 463- 464؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء «1»،/ 210؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 150؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین «2»،/ 249؛ المیانجی، العیون العبری،/ 183- 184؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 88؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 244؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 423- 424
ثمّ إنّه علیه السلام دعا النّاس إلی البراز، فتهافتوا إلیه وانثالوا علیه، فلم یزل یقتل کلّ مَن برز إلیه حتّی أثّر فی ذلک الجیش الجمّ قتله وهو یقول:
القتل أولی من رکوب العار والعار أولی من دخول النّار
قال عبداللَّه بن عمّار بن عبد یغوث: ما رأیت مکثوراً قطّ قد قتل ولده وأهل بیته
__________________________________________________
- بر سر نهاد و عمامه بر آن بست. شمر بن ذی الجوشن با آن بی‌شرمان که همراهش بودند، به جای خویش بازگشتند. پس آن جناب لختی درنگ کرد و بازگشت. آنان نیز به سویش بازگشتند و اطراف او را گرفتند.
در این میان، عبداللَّه بن حسن بن علی علیهما السلام که کودکی نابالغ بود، از پیش زنان بیرون آمد و لشگر را شکافت و خود را به کنار عمویش رساند. پس زینب دختر علی علیه السلام خود را به آن کودک رسانید که از رفتنش جلوگیری کند. حسین علیه السلام فرمود: «خواهرم! این کودک را نگه دار.»
کودک از بازگشتن (به همراه عمه) خودداری کرد و با سرسختی از رفتن سرپیچی کرد و گفت: «به خدا از عمویم جدا نخواهم شد.»
در این هنگام ابجر بن کعب شمشیرش را برای حسین علیه السلام بلند کرد. آن کودک گفت: «ای پسر زن ناپاک! آیا عمویم را می‌کشی؟»
پس ابجر آن کودک را با شمشیر بزد. کودک دست خویش سپر کرد و آن شمشیر دست او را جدا و به پوست آویزان کرد. کودک فریاد زد: «مادر جان!»
پس حسین علیه السلام آن کودک را دربرگرفت و به سینه چسبانید و فرمود: «فرزند برادر بر این مصیبتی که بر تو رسیده [است]، شکیبایی کن و آن را به نیکی بشمار؛ زیرا همانا خداوند تو را به پدران شایسته‌ات می‌رساند.»
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 114- 115
(1)- [حکاه تظلّم الزّهراء عن البحار].
(2)- [حکاه وسیلة الدّارین عن نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 350
أربط جأشاً منه، وإن کانت الرِّجال لتشدّ علیه فیشدّ علیها بسیفه فتنکشف عنه انکشاف المعزی شدّ فیها السّبع، وکانوا ثلاثین ألفاً فیحمل علیهم فینهزمون کأنّهم الجراد المنتشر ثمّ یرجع إلی مقامه.
فکان علیه السلام کما قال الشّاعر:
إذا الخیل جالت فی القنا وتکشّفت عوابس لا یسئلن غیر طعان
وکرّت جمیعاً ثمّ فرّق بینهما سما رمحه فیها بأحمر قان
فتی لا یلاقی الرّمح إلّابصدره إذا أرعشت فی الحرب کفّ جبان
ولم یزل یقاتل حتّی جاء شمر بن ذی الجوشن، فحال بینه وبین رحله.
فقال علیه السلام: رحلی لکم عن ساعة مباح، فامنعوه جهّالکم وطغاتکم وکونوا فی الدّنیا أحراراً إن لم یکن لکم دین.
ویعزّ علی محبِّی العترة الطّاهرة کیف تصیر أموالهم فیئاً للأمّة الفاجرة.
وإلی هذا المعنی أشرت بشعری المقول فی آل الرّسول:
ولمّا طعنتم نازحین وضمّکم مقام به الجَلَدُ العزیز ذلیل
وصرتم طعاماً للسّیوف ولم یکن لمّا رمتموه منهج ووصول
وأموالکم فی‌ءٌ لآل أمیّة وبدرکم قد حان منه أُفول
تیقّنت أنّ الدِّین قد هان خطبه وأنّ المراعی للنّبیِّ قلیل
فقال له شمر: ما تقول یا ابن فاطمة؟
قال: أقول: إنِّی أقاتلکم وتقاتلونی والنِّساء لیس علیهنّ جناح.
قال: لک ذلک. ثمّ قصدوه علیه السلام بالحرب، وجعلوه شلواً من کثرة الطّعن والضّرب، وهو یستقی شربة من ماء، فلا یجد، وقد أصابته اثنتان وسبعون جراحة.
فوقف وقد ضعف عن القتال، أتاه حجر علی جبهته هشّمها، ثمّ أتاه سهم له ثلاث شعب مسموم فوقع علی قلبه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 351
فقال: بسم اللَّه وعلی ملّة رسول اللَّه، ثمّ رفع رأسه إلی السّماء وقال: إلهی! تعلم أنّهم یقتلون ابن بنت نبیّهم.
ثمّ ضعف من کثرة انبعاث الدّم بعد إخراج السّهم من وراء ظهره، وهو مُلقی فی الأرض.
فکلّما جاءه رجل انصرف عنه کراهیّة أن یلقی اللَّه بدمه، فجاء مالک بن النّشر فسبّه وضربه بالسّیف علی رأسه، فقطع القلنسوة ووصل إلی رأسه، فامتلأت دماً.
فقال علیه السلام: لا أکلت بیمینک، وحشرک اللَّه مع الظّالمین. واستدعی قلنسوة فلبسها فلبثوا قلیلًا ثمّ کرّوا علیه. «1» فخرج إلیه عبداللَّه بن الحسن، وهو غلام لم یراهق، من عند النِّساء، یشتدّ حتّی وقف إلی جنب الحسین علیه السلام، فلحقته زینب بنت علیّ علیهما السلام لتحبسه، فامتنع امتناعاً شدیداً، وقال: «2» لا أفارق عمِّی. فأهوی بحر «3» بن کعب، وقیل: حرملة بن کاهل إلی الحسین، فقال له الغلام: ویلک یا ابن الخبیثة! أتقتل عمّی؟ فضربه بالسّیف، فاتّقاها بیده، فبقیت علی الجلد معلّقة، فنادی: یا عمّاه! فأخذه وضمّه إلیه وقال: یا ابن أخی! اصبر علی ما نزل بک، واحتسب فی ذلک الخیر، فإنّ اللَّه یلحقک بآبائک الصّالحین.
فرماه حرملة «4»، فذبحه. «5» فقال الحسین علیه السلام: اللَّهمّ إن متّعتهم إلی حین، ففرِّقهم فرقاً، واجعلهم طرائق قدداً، ولا ترض عنهم أبداً «5».
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 37- 39/ عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 149- 150
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(2)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: واللَّه].
(3)- [ذخیرة الدّارین: أبجر].
(4)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: ابن کاهل الأسدیّ بسهم].
(5- 5) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 352
قال الرّاوی: ثمّ إنّ الحسین علیه السلام دعا النّاس إلی البراز، فلم یزل یقتل کلّ مَن برز إلیه حتّی قتل مقتلة عظیمة وهو فی ذلک یقول:
القتل أولی من رکوب العار والعار أولی من دخول النّار
قال بعض الرّواة: فواللَّه ما رأیت مکثوراً قطّ قد قتل ولده وأهل بیته وأصحابه أربط جأشاً منه وإن کانت الرّجال لتشدّ علیه فیشدّ علیها بسیفه، فینکشف عنه انکشاف المعزی إذا شدّ فیها الذّئب، ولقد کان یحمل فیهم، ولقد تکمّلوا ثلاثین ألفاً فیهزمون بین یدیه کأنّهم الجراد المنتشر، ثمّ یرجع إلی مرکزه وهو یقول: لا حول ولا قوّة إلّاباللَّه.
قال الرّاوی: ولم یزل علیه السلام یقاتلهم حتّی حالوا بینه وبین رحله، فصاح: ویلکم یا شیعة آل أبی سفیان! إن لم یکن لکم دین وکنتم لا تخافون المعاد، فکونوا أحراراً فی دنیاکم هذه وارجعوا إلی أحسابکم إن کنتم عرباً کما تزعمون، قال: فناداه شمر (لعنه اللَّه):
ما تقول یا ابن فاطمة؟ فقال: أقول: إنِّی أقاتلکم وتقاتلوننی والنِّساء لیس علیهنّ جناح فامنعوا عتاتکم وجهّالکم وطغاتکم من التّعرّض لحرمی ما دمت حیّاً. فقال شمر (لعنه اللَّه): لک ذلک یا ابن فاطمة، فقصدوه بالحرب فجعل یحمل علیهم ویحملون علیه وهو فی ذلک یطلب شربة من ماء فلا یجدی حتّی أصابه اثنان وسبعون جراحة «1»، فوقف یستریح ساعة، وقد ضعف عن القتال، فبینا هو واقف إذ أتاه حجر فوقع علی جبهته، فأخذ الثّوب لیمسح الدّم «2» عن جبهته «2» فأتاه سهم مسموم له ثلاث شعب فوقع علی قلبه، فقال علیه السلام: بسم اللَّه وباللَّه وعلی ملّة رسول اللَّه صلی الله علیه و آله و سلم، ثمّ رفع رأسه إلی السّماء وقال: إلهی! أنت تعلم أنّهم یقتلون رجلًا لیس علی وجه الأرض ابن بنت «3» نبیّ غیره، ثمّ أخذ السّهم، فأخرجه من وراء ظهره فانبعث الدّم کأ نّه «4» میزاب، فضعف عن القتال، ووقف
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی زینب الکبری].
(2- 2) [لم یرد فی زینب الکبری].
(3)- [لم یرد فی زینب الکبری].
(4)- [زینب الکبری: ک].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 353
فکلّما أتاه رجل انصرف عنه کراهة أن یلقی اللَّه بدمه، حتّی جاءه رجل من کندة یقال له: مالک بن الیسر، فشتم الحسین علیه السلام وضربه علی رأسه الشّریف بالسّیف، فقطع البرنس ووصل السّیف إلی رأسه فامتلأ البرنس دماً.
قال الرّاوی: فاستدعی الحسین علیه السلام بخرقة فشدّ بها رأسه واستدعی بقلنسوة فلبسها واعتمّ «1»، فلبثوا هنیئة ثمّ عادوا إلیه وأحاطوا به، فخرج عبداللَّه بن الحسن بن علیّ علیه السلام، وهو غلام لم یراهق، من عند النِّساء «2» یشتدّ حتّی وقف إلی جنب الحسین علیه السلام «2»، فلحقته زینب بنت علیّ علیه السلام لتحبسه، فأبی وامتنع امتناعاً شدیداً، فقال: لا واللَّه لا أفارق عمّی، فأهوی بحر بن کعب، وقیل: حرملة بن کاهل، إلی الحسین علیه السلام بالسّیف، فقال له الغلام: ویلک یا ابن الخبیثة! أتقتل عمِّی؟ فضربه بالسّیف فاتّقاها الغلام بیده، فأطنّها إلی الجلد، فإذا هی معلّقة، فنادی الغلام: یا أمّاه! فأخذه الحسین علیه السلام وضمّه إلیه وقال:
یا ابن أخی! اصبر علی ما نزل بک واحتسب فی ذلک الخیر، فإنّ اللَّه یلحقک بآبائک الصّالحین. «3» «4» قال: فرماه حرملة بن کاهل بسهم فذبحه وهو فی حجر عمّه الحسین علیه السلام «4» «5».
__________________________________________________
(1)- [زاد فی زینب الکبری: علیها].
(2- 2) [لم یرد فی زینب الکبری].
(3) (3*) [حکاه عنه فی تظلّم الزّهراء،/ 210 والأسرار،/ 424 وزاد فیه: أقول: فالمستفاد من هذا الخبر، کما نقله جمع من حذقة الأخبار والآثار کالمفید وابن طاوس والمجلسیّ، إنّ شهادة عبداللَّه بن الحسن کانت فی حال رکوبه قبل سقوطه عن فوق جواده وما توهّمه بعض من أنّ شهادته کانت بعد سقوط الإمام علیه السلام من فرسه فی وجه الأرض ممّا لیس له مستند].
(4- 4) [حکاه عنه فی البحار، 45/ 54؛ العوالم، 17/ 296- 297؛ الأسرار،/ 424؛ نفس المهموم،/ 260؛ المعالی، 1/ 464؛ تظلّم الزّهراء،/ 210؛ المقرّم،/ 355؛ العیون،/ 184؛ مثیر الأحزان،/ 88؛ وسیلة الدّارین،/ 249].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی زینب الکبری].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 354
ثمّ إنّ شمر بن ذی الجوشن حمل علی فسطاط الحسین، فطعنه بالرّمح ثمّ قال: علیَّ بالنّار أحرقه علی مَنْ فیه، فقال له الحسین علیه السلام: یا ابن ذی الجوشن! أنت الدّاعی بالنّار لتحرق علی أهلی، أحرقک اللَّه بالنّار، وجاء شبث فوبّخه فاستحیی وانصرف (3*). «1»
__________________________________________________
(1)- راوی گفت: سپس حسین علیه السلام مردم را به جنگ تن به تن دعوت کرد. هرکس را که به میدانش می‌آمد، برمی‌کشت تا آن‌که کشتار بزرگی کرد. او می‌کشت و شعری به این مضمون می‌فرمود:
کشته شدن به ز زندگانی ننگین ننگ هم از آتش خدای نکوتر
خبرنگاری که آن‌جا بوده، گفته است: به خدا قسم هرگز کسی ندیدم که دشمن گرد او را احاطه کرده و فرزندان و خاندان و یارانش کشته شده باشند دلاورتر از حسین باشد. مردان میدان جنگ به او حمله می‌کردند. همین که او شمشیر به دست به آنان حمله می‌برد، مانند گوسفندانی که گرگ بر آن‌ها حمله کند، از مقابل شمشیرش فرار می‌کردند. حسین که به آنان حمله می‌کرد و مسلّماً سی‌هزار نفر بودند، همانند ملخ‌های پراکنده در آن بیابان پخش می‌شدند. سپس حسین علیه السلام به جایگاه مخصوص خود باز می‌گشت و می‌فرمود: «لا حول ولا قوّة إلّاباللَّه».
راوی گفت: آن قدر با آنان جنگید که در اثر به هم خوردن صف‌ها، انبوه لشکر در فاصله میان حسین و خیمه‌ها قرار گرفتند. آن حضرت فریاد زد: «وای بر شما، ای پیروان خاندان ابی سفیان! اگر دینی ندارید و از روز بازپسین شما را پروایی نیست، پس لا اقل در دنیای خود آزادمرد باشید. اگر به گمان خود عربی نژادید، به شؤون نژادی خود باز گردید.»
راوی گفت: شمر لعین صدایش زد که: «ای پسر فاطمه! چه می‌گویی؟»
فرمود: «من با شما جنگ می‌کنم و شما با من. زنان را در این میان گناهی نیست. این خیره‌سران و نادانان و ستمگرانتان را تا من زنده‌ام، نگذارید متعرض حرم من بشوند.»
شمر لعین گفت: «ای پسر فاطمه! پیشنهادت را می‌پذیریم.»
پس همگی آهنگ جنگ با آن حضرت کردند. حضرت بر آنان و آنان بر حضرت حمله می‌کردند و در عین حال، حسین از آنان جرعه‌ای آب می‌خواست؛ ولی سودی نداشت. تا آن‌که هفتادودو زخم بر بدنش رسید. ایستاد تا مگر ساعتی استراحت کند که دیگر طاقت جنگش نمانده بود. در این حال که حضرت ایستاده بود، سنگی آمد و به پیشانی‌اش خورد. دامنش برگرفت تا خون از پیشانی‌اش پاک کند. به ناگاه تیر سه‌پر و زهرآگین آمد و بر قلب او نشست، فرمود: «به نام خدا و به یاری خدا و بر دین رسول خدا!»
سپس سر بر آسمان برداشت و عرض کرد: «بار الها! تو می‌دانی که اینان مردی را می‌کشند که به روی زمین فرزند دختر پیغمبری به جز او نیست.»
سپس تیر را گرفت و از پشت‌سر بیرون کشید. خون هم‌چون آب از ناودان فرو ریخت. دیگر حسین را یارای جنگ نماند و در جای خود بایستاد. هرکس از دشمن که می‌آمد، باز می‌گشت و نمی‌خواست خدا-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 355
ابن طاوس، اللّهوف،/ 118- 123/ عنه: النّقدی، زینب الکبری،/ 106- 107
ثمّ إنّ شمر بن ذی الجوشن أقبل فی نحو من عشرة من رجّالة الکوفة قِبَل منزل الحسین الّذی فیه ثقله وعیاله، فمشی نحوهم فحالوا بینه وبین رحله، فقال لهم الحسین:
ویلکم! إن لم یکن لکم دین وکنتم لا تخافون یوم المعاد فکونوا فی دنیاکم أحراراً وذوی أحساب، امنعوا رحلی وأهلی من طغاتکم وجهّالکم، فقال ابن ذی الجوشن: ذلک لک یا ابن فاطمة، ثمّ أحاطوا به فجعل شمر یحرِّضهم علی قتله، فقال له أبو الجنوب: وما یمنعک
__________________________________________________
- را ملاقات کند و دامنش به خون حسین آلوده باشد، تا آن‌که مردی از قبیله کنده به نام مالک بن یسر آمد. نخست حسین را ناسزا گفت و با شمشیر آن‌چنان بر سرِ نازنینش زد که کلاه حضرت را برید و شمشیر بر سرِ حضرت نشست و کلاه پر از خون شد.
راوی گفت: حسین علیه السلام پارچه‌ای طلبید و با آن زخم سر را بست و کلاهی خواست و بر سر گذاشت و عمامه بر آن بست. لشکر اندکی دست از جنگ برداشتند و سپس بازگشتند و اطراف حسین را گرفتند. عبداللَّه بن حسن بن علی که بچه‌ای نابالغ بود، از خیمه زنان بیرون آمد و می‌دوید تا در کنار حسین ایستاد. زینب، دختر علی خود را به او رساند تا از آمدن بازش بدارد؛ ولی او حاضر نشد و سخت خودداری کرد و گفت: «نه، به خدا از عمویم جدا نشوم.»
بحر بن‌کعب (وبعضی گفته‌اند حرملةبن کاهل بود) نزدیک شد که شمشیر بر حضرت بزند. پسربچه گفت: «وای بر تو ای فرزند زن ناپاک! عموی مرا می‌کشی؟»
او شمشیر را فرود آورد. پسرک دست خود را جلوی شمشیر داد. دست او را تا پوست برید و از پوست آویزان شد. پسرک صدا زد: «مادر!»
حسین علیه السلام پسر را بگرفت و به سینه چسپانید و فرمود: «فرزندبرادر بر آنچه به تو رسید، صبر کن و در این سختی از خداوند طلب خیر بکن که خداوند تو را به نزد پدران شایسته‌ات خواهد برد.»
راوی گفت: حرملة بن کاهل تیری انداخت و گلوی پسر را که در آغوش عمویش بود، گوش تا گوش درید. سپس شمر بن ذی الجوشن به خیمه‌های حسین حمله کرد و نیزه‌اش را به خیمه فرو برد و سپس گفت: «آتشی بیاورید تا خیمه و هر که در آن است، به آتش بسوزانم.»
حسین علیه السلام فرمود: «فرزند ذی الجوشن! این تو هستی که برای سوزاندن خانواده من آتش می‌طلبی؟ خدایت به آتش بسوزاند.»
شبث آمد و شمر را بر این کار سرزنش کرد. او هم خجلت‌زده بازگشت.
فهری، ترجمه لهوف،/ 118- 123
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 356
أنت من قتله؟ فقال له شمر: ألِیَ تقول ذا؟ فقال أبو الجنوب: ألِیَ تقول ذا؟ فاستبّا ساعة، فقال له أبو الجنوب- وکان شجاعاً-: واللَّه لقد هممت أن أخضخض هذا السّنان فی عینک، فانصرف عنه شمر «1».
ثمّ جاء شمر ومعه جماعة من الشّجان حتّی أحاطوا بالحسین وهو عند فسطاطه ولم یبق معه أحد یحول بینهم وبینه، فجاء غلام یشتدّ من الخیام کأ نّه البدر، وفی أذنیه درّتان، فخرجت زینب بنت علیّ لتردّه فامتنع علیها، وجاء یحاجف عن عمّه، فضربه رجل منهم بالسّیف، فاتّقاه بیده، فأطنّها سوی جلده، فقال: یا أبتاه! فقال له الحسین:
یا بُنیَّ! احتسب أجرک عند اللَّه، فإنّک تلحق بآبائک الصّالحین.
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 187
قال: وکان «2» عبداللَّه بن الحسن الزّکیّ واقفاً بإزاء الخیمة وهو یسمع وداع عمّه الحسین، فخرج فی أثره وهو یبکی ویقول: واللَّه لا أفارق عمّی، فلحقته زینب لتحبسه، لأ نّه صغیر لم یبلغ الحلم، والحسین یقول لها: یا أختی! احبسیه، فانفلت الصّبیّ من یدها، وقال: واللَّه لا أفارق عمِّی. فأقبل حرملة بن کاهل اللّعین إلی الحسین علیه السلام فضرب الصّبیّ بالسّیف، فأطنّ یمینه إلی الجلد فإذا هی معلّقة، فصاح الصّبیّ: یا عمّاه! أدرکنی.
فأخذه الحسین وضمّه إلیه وقال: یا ابن أخی! صبراً علی ما نزل بک یا ولدی «3»، فبینما هو یخاطبه إذ رماه اللّعین حرملة بسهم فذبحه فی حجره «4»، فصاحت زینب: وا ابن أخاه! لیت الموت أعدمنی الحیاة! لیت السّماء أطبقت علی الأرض! ولیت الجبال تدکدکت علی السّهل، وکان عمر بن سعد اللّعین قریباً منها، فقالت: ویحک یا عمر! یقتل ابن بنت رسول اللَّه وأنت تنظر إلیه؟ فلم یجبها.
__________________________________________________
(1)- سقط من المصریّة.
(2)- [فی ذخیرة الدّارین مکانه: وقال: وفی کتاب ریاض المصائب: وکان ...].
(3)- [إلی هنا لم یرد فی الدّمعة].
(4)- [فی الدّمعة: حجر عمّه الحسین علیه السلام، وإلی هنا حکاه فی ذخیرة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 357
الطّریحی، المنتخب، 1/ 451/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 354؛ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 150
قد حضر مع عمّه الحسین علیه السلام وقعة الطّفّ، وهو غلام مراهق، للقتال مبارز، فقال عمّه علیه السلام: احتبس، فقال: واللَّه لا یکون ذلک أبداً، ولا أحبّ یسمّی علیَّ أنِّی قد فارقت عمِّی عند إحاطة القوم، فأقبل الحرّ بن کعب وأهوی علیه بالسّیف، فقال له: ویلک! ثکلتک أمّک یا ابن الخبیثة، أما تراقب اللَّه وتخشاه، وتنهی نفسک الأمّارة بالسُّوء عمّا أنت مصرّ علیه؟ فضربه بالسّیف، فقطع یده فبقیت معلّقة بالجلدة، فضمّه عمّه إلی صدره وهو یقول: یا ابن أخی! اصبر علی ما نزل بک من القضاء، واحتسب فی ذلک الخیر ونعیم دار الآخرة، فإنّ اللَّه عزّ وجلّ ملحقک بآبائک الصّالحین. «1»
ابن شدقم، تحفة لبّ اللّباب،/ 182- 183
«1»
__________________________________________________
(1)- به روایت شیخ مفید و سیّد ابن طاوس: عبداللَّه پسر امام حسن علیه السلام کودکی بود، چون عمّ بزرگوار خود را به آن حال مشاهده کرد، از خیمه محترم بیرون آمد و دوید تا به نزدیک عمّ نامدار خود رسید، زینب خاتون هرچند خواست که او را برگرداند قبول نکرد، در آن وقت حرملة بن کاهل- به روایت دیگر: أبجر ابن کعب- شمشیری حواله آن حضرت کرد، آن طفل معصوم گفت: «وای بر تو ای ولد زنا! می‌خواهی عمّ مرا بکشی؟» و آن طفل دست خود را پیش داشت که شمشیر بر آن امام کبیر نیاید، آن خارجی تیغ را فرود آورد و دست عبداللَّه را جدا کرد، آن طفل فریاد «یا عمّاه» برآورد، حضرت او را برکشید و فرمود: «ای پسر برادر! صبر کن که در همین ساعت در روضات جنان به پدران بزرگوار خود می‌رسی.»
پس حرمله حرامزاده تیری بر آن طفل معصوم زد و او را در دامن آن امام مظلوم شهید کرد، و مرغ روح مقدسش به آشیانه قدس پرواز کرد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 688
در این وقت، عبداللَّه بن حسن علیه السلام که در میان زنان می‌زیست و هنوز از حلم 1 خبری نداشت و مراهق نبود، چون عم خویش را به این حال نگریست، تاب و توان از وی برفت و آهنگ ملازمت خدمت کرد. از خیمه بیرون دوید تا خویشتن را به عمّ بزرگوار رساند. زینب عجلت کرد و او را بگرفت و از آن سوی امام علیه السلام ندا درداد که:
یا أختاه! إحبسیه.
«ای خواهر! عبداللَّه را نگه دار که در این میدان بلاانگیز درنیاید و خود را هدف تیر و تیغ ننماید.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 358
(قال) الشّیخ المفید: لمّا ضرب مالک بن النّسر الکندیّ بسیفه الحسین علی رأسه بعد أن شتمه، ألقی الحسین علیه السلام قلنسوته ودعا بخرقة وقلنسوة فشدّ رأسه بالخرقة ولبس القلنسوة واعتمّ علیها. رجع عنه شمر ومَن معه إلی مواضعهم، فمکث هنیئة، ثمّ عاد وعادوا إلیه وأحاطوا به، فخرج عبداللَّه بن الحسن من عند النِّساء وهو غلام لم یراهق، فشدّ
__________________________________________________
- زینب چند که در منع او شدت کرد، فایدتی به دست نشد.
فقال عبداللَّه: لا واللَّه لا أفارق عمِّی.
گفت: «سوگند به خدای که از عم خویش مفارقت نخواهم جست و قوت کرد و خود را از چنگ زینب رها ساخت و دوان دوان خویش را به حضرت حسین علیه السلام رساند.»
در این وقت، ابجر بن کعب تیغ برآهیخت تا بر حسین فرود آورد.
فقال له الغلام: ویلک! یا ابن الخبیثة! تقتل عمّی؟!
عبداللَّه گفت: «ای پسر زانیه! عم مرا خواهی کشت؟»
و ابجر چون تیغ فرود آورد، عبداللَّه دست خود را وقایه 2 عم خویش ساخت و شمشیر دست او را قطع کرد؛ چنان‌که با پوست زیرین بیاویخت. پس فریاد برداشت: «یا امّاه!»
حسین علیه السلام او را بگرفت و بر سینه خو برچسفانید.
وقال: یا ابن أخی! اصبر 3 ما نزل بک، واحتسب فی ذلک الخیر، فإنّ اللَّه تعالی یلحقک بآبائک الصّالحین.
فرمود: «ای فرزند برادر من! شکیبایی میکن بر آنچه بر تو فرود آمد و آن را از درِ خیر و خوبی به شمار گیر. هم‌اکنون خداوند تو را با پدران بزرگوار تو پیوسته می‌دارد.»
در این وقت، حرملة بن کاهل، همچنان‌که عبداللَّه در کنار حسین علیه السلام بود، خدنگی به سوی او روان کرد و آن تیر بر مقتل عبداللَّه آمد و درگذشت.
1. حلم: احتلام که علامت بلوغ است.
2. وقایه: جلوگیر، نگهدار.
3. در این‌جا، کلمه «علی» از قلم ناسخ افتاده است.
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 2/ 385- 386
و چون گروه اشقیا چندی درنگ کردند و دیگرباره به آن حضرت باز آمدند و بر وی احاطه کردند، عبداللَّه بن حسن بن علی علیهما السلام که این وقت پسری غیر مراهق بود، از خیمه زنان بیرون دوید. زینب تاخت و او را دریافت تا بازش دارد و از آن سوی امام علیه السلام ندا درداد: «ای خواهر! عبداللَّه را نگه دار!»
هرچند زینب در منعش بکوشید، فایده‌ای نکرد و عبداللَّه گفت: «سوگند به خدای، از عم خود مفارقت نجویم.»
و قوت کرد و خود را از دست زینب رها ساخت و بیامد تا پهلوی امام علیه السلام بایستاد.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السلام، 1/ 228
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 359
حتّی وقف إلی جنب عمّه الحسین علیه السلام، فلحقته زینب لتحبسه فأبی، فقال لها الحسین:
احبسیه یا أخیّه؛ فامتنع امتناعاً شدیداً، وقال: واللَّه لا أفارق عمِّی. وأهوی بحر بن کعب إلی الحسین بالسّیف، فقال له الغلام: ویلک یا ابن الخبیثة! أتقتل عمّی؟ فضربه بحر بالسّیف، فاتّقاه الغلام بیده، فأطنّها إلی الجلد فإذا هی معلّقة، فنادی الغلام: یا أمّاه! فأخذه الحسین علیه السلام وضمّه إلیه، وقال: یا ابن أخی! اصبر علی ما نزل بک، واحتسب فی ذلک الخیر، فإنّ اللَّه یلحقک بآبائک الصّالحین.
أبو الفرج: إنّ الّذی قتله حرملة بن الکاهل الأسدیّ.
السّماوی، إبصار العین،/ 38
علی أیّ حال، فقد اتّفق أهل السِّیَر والمقاتل من الفریقین أنّه کان غلاماً لم یراهق خرج من عند النِّساء یشتدّ حتّی وقف إلی جنب عمّه وهو صریع، فضربه أبجر بن کعب، وقیل: حرملة بن کاهل بالسّیف، فاتّقی الغلام الضّربة بیده، فأطنّها إلی الجلد، فضمّه الحسین علیه السلام إلیه حتّی مات وهو فی حجره.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 178
وهو غلام لم یراهق من عند النساء، قتله حرملة بن کاهل الأسدی.
وفی روایة أبی الفرج، عن حمزة بن بیض، قال: حدّثنی هانی بن ثبیت القایضی زمن خالد بن عبداللَّه، قال: کنت ممّن شهد الحسین علیه السلام، فإنِّی لواقف علی خیول إذ خرج غلام من آل الحسین علیه السلام مذعوراً یلتفت یمیناً وشمالًا فأقبل رجل منّا یرکض حتّی دنا منه، فمال عن فرسه فضربه بسیفه فقتله، فسألت: لمن الغلام؟ فقیل: عبداللَّه بن الحسن ابن علیّ بن أبی طالب علیه السلام.
وفی کتاب الدرّ النّظیم: فخرج إلیهم عبداللَّه بن الحسن بن علیّ علیه السلام، وهو غلام لم یراهق، من عند النِّساء حتّی وقف إلی جنب الحسین علیه السلام وأهوی أبجر بن کعب، وقیل:
حرملة بن کاهل إلی الحسین علیه السلام، بالسّیف، فقال له الغلام: ویلک یا ابن الخبیثة! أتقتل عمِّی؟ فضربه أبجر بالسّیف، فاتّقاها الغلام بیده، فأطنّها إلی الجلد، فنادی الغلام:
یا أمّاه! فأخذه الحسین علیه السلام وضمّه إلیه [...] وقال الحسین علیه السلام: یا ابن أخی! اصبر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 360
علی ما نزل بک واحتسب فی ذلک الخیر، فإنّ اللَّه یلحقک بآبائک الصّالحین.
أقول: وکان هذا اللّعین من أمراء علیّ یوم صفّین کما ذکره نصر بن مزاحم فی کتابه، فقال له الغلام: ویلک یا ابن الخبیثة! أتقتل عمِّی؟ فضربه بالسّیف، فاتّقاه الغلام بیده وأطنّها إلی الجلد، فإذا یده معلّقة ونادی الغلام: یا أمّاه! فأخذه الحسین علیه السلام وضمّه إلیه وقال: یا ابن أخی! اصبر علی ما نزل بک واحتسب فی ذلک الخیر، فإنّ اللَّه یلحقک بآبائک الصّالحین، ثمّ رفع الحسین علیه السلام یده إلی السّماء، وقال: اللَّهمّ امسک علیهم قطر السّماء وامنعهم برکات الأرض، الخبر.
أقول: وفی بعض کتب السِّیَر والمقاتل لم یذکر أنّ رامیه حرملة بن کاهل، وهو غیر مناف لما ذکرناه، وعلی فرض المنافاة فالمعتمد هی الزّیادة، واللَّه یعلم.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 149، 150، 151
ثمّ إنّهم لبثوا هینئة وعادوا إلی الحسین، وأحاطوا به وهو جالس علی الأرض لا یستطیع النّهوض، فنظر عبداللَّه بن الحسن السّبط علیه السلام [...] إلی عمِّه وقد أحدق به القوم، فأقبل یشتدّ نحو عمّه، وأرادت زینب حبسه، فأفلت منها وجاء إلی عمِّه، وأهوی بحر بن کعب بالسّیف لیضرب الحسین، فصاح الغلام: یا ابن الخبیثة! أتضرب عمِّی؟
فضربه واتّقاها الغلام بیده، فأطنّها إلی الجلد فإذا هی معلّقة، فصاح الغلام: یا عمّاه! ووقع فی حجر الحسین، فضمّه إلیه وقال: یا ابن أخی! اصبر علی ما نزل بک واحتسب فی ذلک الخیر، فإنّ اللَّه تعالی یلحقک بآبائک الصّالحین.
ورمی الغلام حرملة بن کاهل بسهم فذبحه وهو فی حجر عمّه. «1»
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 354
«1»
__________________________________________________
(1)- طبری گفته: در حدیث ابو مخنف است که شمرده تن پیادگان اهل کوفه را برداشت و به سوی خیمه زنان حسین روان شد و میان آن‌حضرت و حرمش حایل شد. حسین فرمود: «وای بر شما! گر دین ندارید واز معاد نمی‌هراسید، در دنیای خود از آزادگان باشید و شرافتمند، اراذل و نفهمان خود را از حرم من باز دارید.»
شمر گفت: «ای پسر فاطمه! حق با تو است.»
و با رجاله خود که ابو الجنوب به نام عبدالرحمان جعفی و قشعم بن عمرو بن یزید جعفی و صالح بن وهب یزنی و سنان بن انس نخعی و خولی بن یزید اصبحی با آن‌ها بودند، به سوی حسین برگشتند. شمر آن‌ها را به قتل حسین تشویق می‌کرد. به ابو الجنوب که غرق اسلحه بود، گفت: «تو اقدام کن!»
جواب داد: «چرا خودت اقدام نکنی؟»
شمر گفت: «به من چنین جواب گویی؟»
گفت: «تو به من دستور می‌دهی؟»
همدیگر را دشنام دادند. ابو الجنوب که مرد شجاعی بود، به او گفت: «به خدا می‌خواهم این نیزه را در چشمت بتابم.»
شمر از او دست برداشت و گفت: «به خدا اگر توانستم ضربتی بر تو خواهم زد.»
گوید: شمر با پیادگان به آن حضرت رو آورد و آن حضرت بر آن‌ها حمله می‌کرد و آن‌ها را می‌شکافت. و به سختی گرد او را گرفتند. از میان خیمه حرم پسربچه‌ای رو به حسین دوید و به خواهرش زینب فرمود: «او را نگه دار.»
و آن پسرک باز نایستاد و دوید و خود را به حسین رسانید و پهلویش ایستاد.
شیخ مفید رحمه الله او را عبداللَّه بن حسن دانسته [است]. آن پسربچه گفت: «به خدا از عمویم جدا نشوم.»
ابجر بن کعب شمشیری حواله حسین کرد. آن پسرک گفت: «وای بر تو ای زاده بدطینت! می‌خواهی عمویم را بکشی؟!»
آن ملعون شمشیر حواله او کرد و دست جلو آن گرفت و دستش قطع شد و به پوست آویخت و فریاد کشید: «ای مادر! به دادم برس.»
حسین او را در آغوش کشید و فرمود: «برادرزاده! بر این بلا صبر کن و آن را خیر خود دان. تو هم به پدران نیکت رسول خدا و علی بن ابی‌طالب و به حمزه و حسن بن علی علیه السلام ملحق می‌شوی.»
سید گوید: حرمله تیری به او زد و او را کشت، او در دامن عمویش حسین بود.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 166- 167
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 361
قالوا: وخرج عبداللَّه بن الحسن بن علیّ علیه السلام- وهو غلام لم یراهق- من عند النِّساء یشتدّ نحو الحسین- حینما رأی القوم قد أحدقوا به- فصاح الحسین بأخته العقیلة زینب:
«احبسیه یا أختاه».
فلحقته زینب وأرادت حبسه وردّه إلی الخیمة. فأفلت من بین یدیها، وأبی علیها وامتنع امتناعاً شدیداً، وقال: «لا واللَّه لا أفارق عمّی». فجاء حتّی وقف إلی جنب عمّه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 362
الحسین- وهو صریع علی وجه الأرض-.
وبینما هو کذلک إذ جاء أبجر بن کعب- وقیل حرملة بن کاهل- وأهوی إلی الحسین بالسّیف لیضربه. فصاح الغلام به: ویلک یابن الخبیثة، أتقتل عمّی؟.
فضربه أبجر بالسّیف، فاتّقاها الغلام بیده، فأطنّها إلی الجلد، فإذا هی معلّقة، فصاح الغلام: یا عمّاه!
فأخذه الحسین وضمّه إلی صدره، وقال: «یا ابن أخی! اصبر علی ما نزل بک، واحتسب فی ذلک الخیر، فإنّ اللَّه تعالی یلحقک بآبائک الصّالحین».
فرماه حرملة بن کاهل الأسدیّ بسهم فذبحه، وهو فی حجر عمّه الحسین.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 447- 448
ذکره الخوارزمی وغیره من أرباب المقاتل آخر الشّهداء من أهل البیت، لأنّه قتل علی صدر عمّه الحسین علیه السلام- وهو صریع علی الرّمضاء- ضربه أبجر بن کعب بالسّیف علی یده فأطنّها إلی الجلدة فإذا هی معلّقة، ورماه حرملة بن کاهل الأسدیّ بسهم فذبحه- کما عن لهوف ابن طاوس وغیره- وورد ذکره فی (الزّیارة والإرشاد والطّبریّ والأصفهانیّ والخوارزمیّ والمسعودیّ).
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام (الهامش)،/ 355
وخرجت زینب بنت علیّ [علیه السلام] وهی تنادی: وا ابن أخاه! وا نور عیناه! لیت الموت أعدمنی الحیاة.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 464
وعبداللَّه بن الحسن علیه السلام فإنّه خرج إلی عمّه الحسین یستلّ وعمّته زینب تمانعه، فلم یمتنع حتّی وصل إلی عمّه، فرآه صریعاً فوقف إلی جنبه ورأی بحر بن کلب یرید ضربه، فصاح به: أتضرب عمِّی یا ابن الخبیثة؟! فقصده بالضّربة وقتله. «1»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 417
«1»
__________________________________________________
(1)- در عاشر بحار می‌فرماید: فخرج عبداللَّه بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام وهو غلام لم یراهق-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 363
__________________________________________________
- من عند النِّساء یشتدّ حتّی وقف إلی جنب عمّه الحسین، فصاح الحسین علیه السلام: یا أختاه! احبسیه. فقال عبداللَّه: لا واللَّه لا أفارق عمّی إلی آخره.
در ناسخ گوید: عبداللَّه بن الحسن که در میان زنان می‌زیست و هنوز از حلم خبری نداشت و مراهق نبود، چون عم خویش را به این حال نگریست، تاب و توان از وی برفت و آهنگ ملازمت خدمت عمو کرد. از خیمه بیرون دوید تا خویشتن را به عم بزرگوار خویش رساند. زینب عجلت کرد و او را بگرفت و از آن سوی امام علیه السلام ندا درداد که: «یا أختاه! احبسیه؛ ای خواهر! عبداللَّه را نگه دار» که در این میدان بلاانگیز درنیاید و خود را هدف تیر و تیغ ننماید.
زینب چند که در منع او شدت کرد، فایدتی به دست نشد. عبداللَّه گفت: «سوگند به خدای که از عم خود جدا نشوم.» و قوت کرد و خود را از دست زینب رها ساخت و دوان دوان خود را به حسین رساند. در این وقت ابجر بن کعب تیغ برانگیخت تا بر حسین فرود آورد. عبداللَّه دست خود را وقایه عم خویش ساخت و شمشیر دست او را قطع کرد. چنان‌که با پوست زیرین بیاویخت. پس فریاد برداشت که: «یا امّاه! دستم را بریدند.»
حسین علیه السلام او را بگرفت و به سینه خود چسبانید و قال: «یابن أخی! اصبر علی ما نزل بک واحتسب فی ذلک الخیر، فإنّ اللَّه تعالی یلحقک بآبائک الصّالحین».
فرمود: «ای فرزند برادر من! شکیبایی می‌کن بر آنچه بر تو فرود آمد و آن را از در خیر و خوبی بشمار که هم‌اکنون خداوند تو را با پدران بزرگوار تو پیوسته می‌دارد.»
این وقت حرملة بن کاهل همچنان‌که عبداللَّه در کنار حسین بود، خدنگی به سوی او روان و او را شهید کرد.
محلاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 91- 92
قاتل او: «حرملة بن کاهل اسدی» با تیراندازی به طرف او، او را به شهادت رساند.
عبداللَّه بن حسن درحالی که بیهوش بود، در آغوش امام حسین از دنیا رفت.
هنگامی که «بحر بن کعب» خواست با شمشیر امام حسین را به قتل برساند، عبداللَّه بن حسن، دستش را پیش برد و جلو ضربت شمشیر او را گرفت. شمشیر با دست او برخورد کرد و دستش را قطع نمود.
هاشم زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 127- 128
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 364

قال أبو مخنف: حدّثنی سلیمان بن أبی راشد، عن حمید بن مسلم، قال: سمعت الحسین یومئذ وهو یقول: «1» اللَّهمّ «2» أمسک عنهم قطر السّماء، وامنعهم برکات الأرض «1»، اللَّهمّ فإن متّعتهم إلی حین ففرِّقهم فرقاً، واجعلهم طرائق قدداً، ولا تُرضِ عنهم الولاة أبداً، فإنّهم دعونا لینصرونا، فعدوا علینا فقتلونا. قال: وضارب الرّجّالة حتّی انکشفوا عنه. «3»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 451/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 359- 360؛ المیانجی، العیون العبری،/ 184، مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 294- 295؛ النویری، نهایة الإرب، 20/ 459
ثمّ رفع الحسین علیه السلام یده وقال: اللَّهمّ «4» فإن متّعتهم إلی حین ففرِّقهم فرقاً، واجعلهم طرایق قدداً، ولاتُرضِ الولاة عنهم «5» أبداً، فإنّهم دعونا لینصرونا ثمّ عدوا علینا، فقتلونا. «6»
المفید، الإرشاد، 2/ 115/ عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 354؛ القمی، نفس
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی نفس المهموم،/ 359 والمعالی، 1/ 464 والعیون،/ 184].
(2)- [فی الکامل ونهایة الإرب مکانهما: وقال الحسین: اللّهمّ ...].
(3)- حمید بن مسلم گوید: آن روز شنیدم که حسین می‌گفت: «خدایا! قطره‌های آسمان را از آن‌ها بدار و از برکات زمین محرومشان کن. اگر تا مدتی بهره‌مندشان می‌کنی آن‌ها را به گروه‌ها پراکنده کن که دسته‌های جدا باشند و هرگز ولایتداران از آن‌ها خشنود نباشند که ما را دعوت کردند تا یاریمان کنند اما به ما تاختند و خونمان را بریختند.»
گوید: آن‌گاه با پیادگان چندان بجنگید که عقب رفتند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3059
(4)- [زاد فی نفس المهموم والعیون: اللّهمّ أمسک عنهم قطر السماء، وامنعهم برکات الأرض].
(5)- [فی المطبوع: منهم، وفی الدّمعة والمعالی: عنه].
(6)- سپس حسین علیه السلام دست به سوی آسمان بلند کرده گفت: «بار خدایا! اگر این مردم را تا زمانی بهره زندگی داده‌ای، پس ایشان را به سختی پراکنده ساز، و گروههایی پراکنده‌دل ساز، و هیچ فرمانروانی را هرگز از ایشان خوشنود منما، زیرا که اینان ما را خواندند که یاریمان کنند سپس به دشمنی ما برخاسته ما را کشتند.»
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 115
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 365
المهموم،/ 359- 360؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 464؛ المیانجی، العیون العبری،/ 184؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 249؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 244
فقال الحسین علیه السلام: اللَّهمّ إن متّعتهم إلی حین ففرِّقهم فرقاً، واجعلهم طرائق قدداً، ولا تُرضِ عنهم أبداً.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 39
ثمّ إنّه علیه السلام رفع یدیه إلی السّماء، وقال: اللَّهمّ فإن متّعتهم إلی حین، ففرِّقهم فرقاً فرقاً، واجعلهم طرائق قدداً، ولا ترض عنهم أبداً، فإنّهم دعونا لینصرونا ثمّ عدوا علینا.
ابن شدقم، تحفة لبّ اللّباب،/ 183
ثمّ رفع الحسین علیه السلام یدیه إلی السّماء وقال: اللَّهمّ أمسک علیهم قطر السّماء وامنعهم برکات الأرض، اللَّهمّ فإن متّعتهم إلی حین، ففرِّقهم بدداً، واجعلهم طرائق قدداً، ولا تُرضِ الولاة عنهم أبداً، فإنّهم دعونا لینصرونا، ثمّ عدوا علینا، فقتلونا. «1»
السّماوی، إبصار العین،/ 38
ورفع یدیه قائلًا: اللَّهمّ إن متّعتهم إلی حین ففرِّقهم تفریقاً، واجعلهم طرائق قدداً، ولا تُرضِ الولاة عنهم أبداً، فإنّهم دعونا لینصرونا ثمّ عدوا علینا یقاتلونا.
وبقیَ الحسین مطروحاً ملیّاً، ولو شاؤوا أن یقتلوه لفعلوا، إلّاأن کلّ قبیلة تتّکل علی غیرها وتکره الإقدام.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 355- 356
فرفع الحسین علیه السلام یدیه إلی السّماء قائلًا: «اللَّهمّ إن متّعتهم إلی حین، ففرِّقهم فرقاً، واجعلهم طرائق قدداً، ولا تُرضِ الولاة عنهم أبداً، فإنّهم دعونا لینصرونا فعدوا علینا یقاتلوننا».
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السلام،/ 448
__________________________________________________
(1)- سپس دست به دعا برداشت و فرمود: «بار خدایا! باران آسمان و برکات زمین را از آن‌ها دریغ دار. بار خدایا! اگر چند صباحی بهره به آن‌ها دادی آن‌ها را پراکنده کن و از میان بردار و همیشه ناپسند حاکمان دار زیرا آن‌ها ما را دعوت کردند تا یاری کنند سپس بر ما شوریدند و ما را کشتند.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 167
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 366

وعبداللَّه بن الحسن: فإنّ أمّه بنت الشّلیل البجلیّة. واقفة تنظر إلیه.
السّماوی، إبصار العین،/ 130/ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 416
من الدُّرّ النّظیم: وأمّه واقفة بباب الخیمة تنظر إلیه.
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 150
وفی بعض الکتب: لمّا قطعت یده التفت الصّبیّ إلی الخیمة ونادی: یا أمّاه! قد قطعوا یدی. فخرجت أمّه وهی تنادی: وا ولداه! وا قرّة عیناه.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 464
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 367

ولمّا بقی الحسین فی ثلاثة نفر أو أربعة، دعا بسراویل محشوّة فلبسها.
فذکروا أنّ بحر بن کعب التّیمیّ سلبه إیّاها حین قتل؛ فکانت یداه فی الشّتاء تنضحان الماء وفی الصّیف ییبسان فکأنّهما عودان «1».
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 408، أنساب الأشراف، 3/ 202
قال: ولمّا بقی «2» الحسین فی ثلاثة رهط أو أربعة، دعا بسراویل محقّقة «3» یلمع فیها البصر، یمانیّ محقّق، ففزره ونکثه «4» لکیلا یسلبه، فقال له بعض أصحابه: لو لبست تحته تُبّاناً «5»! قال: ذلک ثوب مذلّة، ولا ینبغی لی أن ألبسه؛ قال: فلمّا قُتِل أقبل بحر بن کعب، فسلبه إیّاه فترکه مجرّداً.
قال أبو مخنف: فحدّثنی عمرو بن شعیب، عن محمّد بن عبدالرّحمان أنّ یدی بحر بن کعب کانتا فی الشّتاء تنضحان الماء، وفی الصّیف تیبسان کأ نّهما عود. «6»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 451/ عنه: القمی، نفس المهموم،/ 360- 361
__________________________________________________
(1)- [راجع حول قاتله «حرملة» ج 9 موسوعة الإمام الحسین علیه السلام ص 564- 578].
(2)- [زاد فی نفس المهموم: مع].
(3)- ثوب محقّق: محکم النّسج.
(4)- نکثه، أی نقض نسجه.
(5)- التُّبّان کرمّان: سراویل صغیرة مقدار شبر یستر العورة.
(6)- گوید: و چون حسین با سه چهار کس بماند، جامه زیری خواست که خوش‌بافت بود و شفاف؛ یمنی و خوش‌بافت که آن را بدرید و پاره کرد که از او درنیارند. یکی از یارانش گفت: «بهتر است جامه زیرکوتاهی زیر آن بپوشی.»
گفت: «این جامه مذلّت است که پوشیدن آن شایسته من نیست.»
گوید: و چون کشته شد، بحر بن کعب بیامد و آن را درآورد و وی را برهنه واگذاشت.
محمد بن عبدالرحمان گوید: در زمستان، دست‌های بحر بن کعب آب می‌ریخت و در تابستان خشک می‌شد؛ گویی چوب بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3059
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 368
وحملت الرّجّالة یمیناً وشمالًا علی مَن کان بقی مع الحسین علیه السلام فقتلوهم حتّی لم یبق معه إلّاثلاثة نفر أو أربعة، فلمّا رأی ذلک الحسین علیه السلام دعا بسراویل «1» یمانیّة یلمع فیها البصر «1» ففزّرها ثمّ لبسها، وإنّما فزّرها لکیلا «2» یُسلبها بعد قتله «3»، فلمّا قتل الحسین علیه السلام عمد أبجر بن کعب إلیه فسلبه السّراویل وترکه مجرّداً، وکانت یدا أبجر بن کعب (لعنه اللَّه) بعد ذلک تتیبّسان فی الصّیف حتّی کأ نّهما عودان وترطبان فی الشّتاء فتنضحان دماً وقیحاً إلی أن أهلکه اللَّه «4». «5»
المفید، الإرشاد، 2/ 115/ عنه: الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 262؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 244
ولمّا بقی الحسین فی ثلاثة أو أربعة، دعا بسراویل ففزّره ونکثه لئلّا یُسلبه، فقال له بعضهم: لو لبست تحته التُّبّان. قال: ذلک ثوب مذلّة ولا ینبغی [لی] أن ألبسه، فلمّا قتل سلبه بحر بن کعب، وکانت «6» یداه فی الشّتاء تنضحان بالماء وفی الصّیف تیبسان کأنّهما عود.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 295/ مثله النویری، نهایة الإرب، 20/ 459- 460
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی إعلام الوری].
(2)- [أضاف فی إعلام الوری: یطمع أحد].
(3)- [فی الأنوار مکانه: قال مؤلِّف هذا الکتاب عفا اللَّه عنه: قد تقدّم أنّهم أوطأوه الخیل، ولا منافاة بینهما لجواز أن یکون فی یوم مجی‌ء الأسد لم یوطِؤوه الخیل وأوطأوه بعد ذلک. وفی إرشاد المفید رحمه الله: انّه لمّا لم یبق أحد مع الحسین علیه السلام دعا بسراویل یمان یلمع فیه البصر ففرزه (فغرزه) لکیلا یسلب من بعد قتله ...].
(4)- [زاد فی الأنوار: والأخبار الواردة بهذا المضمون کثیرة جدّاً].
(5)- و پیادگان لشگر ابن سعد از راست و چپ بر باقیماندگان از یاران حسین علیه السلام حمله‌ور شدند و آنان را کشتند تا این‌که جز سه تن یا چهار تن برای آن‌حضرت به جای نماند. حسین علیه السلام که چنین دید، زیرجامه یمانی بخواست (و چنان درخشندگی داشت) که چشم را خیره می‌کرد و آن را پاره کرد و پوشید و برای آن پاره کرد که پس از کشتنش آن را از تنش بیرون نکنند. ولی چون حسین علیه السلام کشته شد، ابجر بن کعب آن را بربود و آن بزرگوار را برهنه گذارد. دو دست (این مرد پلید یعنی) ابجر بن کعب لعنه اللَّه پس از واقعه کربلا در تابستان خشک می‌شد؛ بدانسان که مانند دو چوب خشک بود و در زمستان تازه می‌شود و خون و چرک از آن می‌آمد و به همین حال بود تا خدا نابودش کرد.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 115
(6)- [فی نهایة الإرب مکانه: وسُلِبَ الحسین ما کان علیه، فأخذ سراویله بحر بن کعب، فکانت ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 369
وحمل الرّجّالة یمیناً وشمالًا علی مَن بقی معه، فقتلوهم فلم یبق معه سوی ثلاثة نفر، فلمّا رأی ذلک دعا بسراویل یلمع فیه البصر ففزّره لئلّا یُسلب بعد قتله، فلمّا قُتِل سلبها بحر بن کعب، فکانت یداه تیبسان فی الصّیف کأنّهما عودان وتترطّبان فی الشّتاء فتنضحان دماً وقیحاً إلی أن هلک.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 39
ثمّ إنّ شمر بن ذی الجوشن حمل علی فسطاط الحسین فطعنه بالرّمح، ثمّ قال: علیَّ بالنّار أحرقه علی مَنْ فیه. فقال له الحسین علیه السلام: یا ابن ذی الجوشن! أنت الدّاعی بالنّار لتحرق علی أهلی؟! أحرقک اللَّه بالنّار. وجاء شبث فوبّخه فاستحیی وانصرف.
قال الرّاوی: وقال الحسین علیه السلام: ابغوا لی ثوباً لا یُرغب فیه أجعله تحت ثیابی لئلّا أُجرّد منه «1»، فاتیَ بتبّان، فقال: لا، ذاک لباس مَن ضربت علیه الذِّلّة، فأخذ ثوباً خلقاً فخرّقه وجعله تحت ثیابه، فلمّا قُتِل علیه السلام جرّدوه منه، ثمّ استدعی الحسین علیه السلام بسراویل من حبرة، ففرّزها ولبسها، وإنّما فرّزها لئلّا یُسلبها، فلمّا قُتل علیه السلام سلبها «2» بحر بن کعب (لعنه اللَّه) وترک الحسین (صلوات اللَّه علیه) مجرّداً، فکانت یدا بحر بعد ذلک تیبسان فی الصّیف کأنّهما عودان یابسان «3»، وتترطّبان فی الشّتاء فتنضحان دماً وقیحاً إلی أن أهلکه اللَّه تعالی. «4»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 113- 114/ عنه: المجلسی، البحار، 45/ 54؛ البحرانی، العوالم، 17/ 297؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 26- 27
«4»
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی المعالی].
(2)- [زاد فی المعالی: أبحر أو].
(3)- [لم یرد فی البحار].
(4)- سپس شمر بن ذی الجوشن به خیمه‌های حسین حمله کرد و نیزه‌اش را به خیمه فرو برد و سپس گفت: «آتشی بیاورید تا خیمه و هرکه در آن است، به آتش بسوزانم.»
حسین علیه السلام فرمود: «فرزند ذی الجوشن! این تو هستی که برای سوزاندن خانواده من آتش می‌طلبی؟ خدایت به آتش بسوزاند.»
شبث آمد و شمر را بر این کار سرزنش نمود. او هم خجلت‌زده بازگشت.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 370
(وروی) أبو مخنف وغیره: أنّ یدی بحر هذا کانتا تنضحان فی الصّیف الماء وتیبسان فی الشّتاء کأنّهما العود. ویمضی فی بعض الکتب ویجری علی بعض الألسن أبحر بن کعب وهو غلط وتصحیف. «1»
السّماوی، إبصار العین،/ 38
__________________________________________________
- راوی گفت: حسین علیه السلام فرمود: جامه‌ای که مورد رغبت کسی نباشد، به من بدهید که از زیر لباس‌های خود بپوشم تا مگر آن را از تنم بیرون نیاورند.»
شلوار کوتاهی به حضورش آوردند، فرمود: «نه! این جامه کسی است که ذلت و خواری دامنگیرش شده باشد.» پس جامه کهنه دیگری را گرفت و پاره پاره کرد و زیر جامه‌هایش پوشید؛ ولی وقتی کشته شد، بدنش از آن جامه نیز برهنه بود. سپس پارچه ازاری که بافت یمن بود، خواست و پاره کرد و پوشید و به این منظور پاره‌اش کرد که به غارت نبرند؛ ولی وقتی کشته شد، بحر بن کعب لعین به یغمایش برد و حسین را برهنه گذاشت و پس از این جنایت، هردو دستِ بحر، در تابستان همچون دو چوب خشک می‌خشکید و در زمستان، چرک و خون از آن‌ها جاری بود تا آن که به هلاکت رسید.
فهری، ترجمه لهوف،/ 123- 124
آورده‌اند که: أبحر بن کعب سراویل امام حسین را از پایش بیرون کشید، و از دست‌های وی در زمستان خون و ریم روان گشتی و در تابستان هر دو دست وی مانند چوب خشک می‌شد.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 169
(1)- مفید گوید: پیادگان از چپ و راست به همراهان حسین حمله کردند و آن‌ها را کشتند تا جز سه چهار کس نماند.
طبری و جزری نیز گفته‌اند: چون حسین با سه چهار کس ماند، پیراهن بلند حاشیه‌داری خواست که چشم را خیره می‌ساخت. یمنی‌باف بود و عقیق‌دوز و آن را از چند جا درید تا از تنش نربایند. یکی از اصحابش گفت: «کاش تنبانی می‌پوشیدی زیر لباس.»
فرمود: «آن جامه خواری است و پوشیدنش بر من شایسته نیست.»
گوید: «چون کشته شد، بحر بن کعب آن پیراهن را از تنش ربود و برهنه‌اش نمود.»
وی گوید: «عمرو بن شعیب از محمد بن عبدالرحمان باز گفت که دو دست بحر بن کعب در زمستان زردابه می‌جوشانیدند و در تابستان چون دو چوب خشک بودند.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 167
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 371

السّلام علی عبیداللَّه بن الحسن.
الشهید الأوّل، المزار، 1/ 177
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 372
وبعد:
عدّ «عبداللَّه» من ولد الإمام الحسن المجتبی علیه السلام
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 304- 305، أنساب الأشراف، 3/ 73/ عنه:
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 201
الدّولابی، الذّرِّیّة الطّاهرة،/ 106
تاریخ أهل البیت «1»،/ 100/ ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 18
الخصیبی، الهدایة الکبری «2»،/ 183
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 63
المفید، الإرشاد، 2/ 16/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 576؛ العلّامة الحلِّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 441- 442؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166؛ المجلسی، البحار، 44/ 163؛ البحرانی، العوالم، 16/ 305؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 336؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 250؛ خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 32، تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 69؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 58- 59
المجدی،/ 19
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 103
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 342
ابن الخشّاب، تاریخ موالید الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 174/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 576؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 249- 250
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 70 (ط بیروت)،/ 244/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 575- 576؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 340
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 106
__________________________________________________
(1)- [ویذکر فیه شخصین باسم: عبداللَّه].
(2)- [وهو یذکر عبداللَّه وعبیداللَّه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 373
سبط بن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 214/ عنه: الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 201
الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 580
محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 143/ عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 293- 294
رضی الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 352
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 187 (ط دار الفکر)، 4/ 401
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 88
المقریزی، اتّعاظ الحنفاء،/ 8
محمّدکاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة،/ 45
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 294
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 32 (عبداللَّه اکبر)
مدرسی، جنات الخلود،/ 20
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 270
الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 88
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 456
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 374
عدّ أمّ «عبداللَّه» أمّ ولد وأخویه القاسم وأبو بکر/ عمرو
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 28/ عنه: سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 214- 215؛ مثله آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 296 (علی قوله أخواه القاسم وأبو بکر)
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 304- 305، أنساب الأشراف، 3/ 73 (علی قوله أخوه حسین الأثرم وأمّهما ظمیاء أمّ ولد)
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 179
المفید، الإرشاد، 2/ 16/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 576؛ العلّامة الحلِّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 441- 442؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166؛ المجلسی، البحار، 44/ 163؛ البحرانی، العوالم، 16/ 305؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 336؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 250؛ خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 32؛ تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 69؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 58- 59 (علی قوله، أخواه:
القاسم وعمرو)
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 212/ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 373 (علی قوله، أخواه: القاسم وعمرو)
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 342
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 29- 30/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 168- 169؛ البحرانی، العوالم، 16/ 306؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 323؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 32- 33 (علی قوله، أخواه: القاسم وعمرو)
رضی الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 352 (علی قوله، أخواه: القاسم وعمرو)
القمی، نفس المهموم،/ 680
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 563
التّستری، تواریخ النّبیّ صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام،/ 119 (علی قوله، أمّه أمّ ولد)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 375
عدّه من الشّهداء علیهم السلام عند:
ابن سعد، الحسن علیه السلام،/ 28/ عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 14/ 13؛ سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 215
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 490، 491/ عنه: المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 268
الطّبری، التّاریخ، 5/ 468
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 71
المسعودی، التّنبیه والإشراف،/ 304
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 309، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 558
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 180
المفید، الإرشاد، 2/ 129- 130/ عنه: الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 263
المفید، الإرشاد، 2/ 23/ عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 580؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 166؛ المجلسی، البحار، 44/ 167؛ البحرانی، العوالم، 16/ 311؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 340؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 250؛ القمی، نفس المهموم،/ 680
أبو طالب الزّیدی، الإفادة،/ 52/ عنه: مجد الدّین الیمنی، التّحف،/ 56
ابن حزم، جمهرة الأنساب،/ 39
المجدی،/ 19
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 212/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 163؛ البحرانی، العوالم، 16/ 305؛ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 373
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 250، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 108
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 46- 47
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 30/ عنه: المجلسی، البحار، 44/ 169؛ البحرانی، العوالم، 16/ 306؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 323؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 33
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌12، ص: 376
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 112/ عنه: المجلسی، البحار، 46/ 62- 63؛ البحرانی، العوالم، 17/ 343؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 20؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 462؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 241؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس وزینة المجالس، 2/ 329- 330
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 106
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 254
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 303
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 446
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 59
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 462
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 187 (ط دار الفکر)، 4/ 401
الزّرندی، درر السّمطین،/ 218
ابن کثیر، البدایة والنّهایة، 8/ 189
المقریزی، اتّعاظ الحنفاء،/ 8
المخزومی، صحاح الأخبار،/ 30
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 294
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 33، 34
الطّریحی، المنتخب، 1/ 37
مجلسی، جلاء العیون،/ 695
مدرسی، جنات الخلود،/ 20
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 233، 463
سپهر، ناسخ التواریخ امام حسن مجتبی علیه السلام، 2/ 276
سپهر «1»، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السلام، 2/ 323، 326
__________________________________________________
(1)- [عدّه عبداللَّه الأکبر].
موسوعة الامام الح�